id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-c45d918614de | http://zientzia.net/artikuluak/kuwait-eko-airea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kuwait-eko airea - Zientzia.eus | Kuwait-eko airea - Zientzia.eus
Kuwait hiriburuko airea Parisekoa baino askoz era poluituagoa ez dela diote. Baina, aire horren alderdirik kezkagarriena osagaiek dute; hauek minbizi-sortzaile izan bait daitezke.
Kuwait hiriburuko airea Parisekoa baino askoz era poluituagoa ez dela diote. Baina, aire horren alderdirik kezkagarriena osagaiek dute; hauek minbizi-sortzaile izan bait daitezke. Kuwait-eko airea - Zientzia.eus Ingurumena
Kuwait hiriburuan bertako airea Parisekoa baino askoz ere poluituagoa ez dela dio. Baina, aire horren alderdirik kezkagarriena osagaiek dute; hauek minbizi-sortzaile izan bait daitezke.
Kuwait hiriburuan egindako azterketetatik ateratako ondorioak, bertako airea Parisekoa baino askoz ere poluituagoa ez dela dio. Baina, aire horren alderdirik kezkagarriena osagaiek dute; hauek minbizi-sortzaile izan bait daitezke.
Hiriburuko airea beltza da eta gedarrez beterik dago. Batzuetan haizeak lainoak mugitzen dituenean eguzki-izpiak ikus badaitezke ere, etengabeko gaua dagoela esan daiteke. Gogora dezagun honen arrazoia sutan dauden iparraldeko 180 petrolio-putzu eta hegoaldeko 350 putzu direla.
Neurtutako datuak harrigarriak izan dira. Ez da karbono-oxidorik aurkitu eta nitrogeno oxidoak eta ozonoa oso gutxi aurkitu dira. Sufre-dioxidoaren kantitate maximoa, 3.000 m/m 3 -koa izan da. Kontutan hartu behar da Osasunerako Mundu-Erakundeak (OMEk) laneko baldintzetan jarritako muga 5.000 m/m 3 egunero zortzi ordutan eta astean 5 egunetan dela.
Ikerlariek diotenez, poluitzaile klasikoak ez aurkitzearen arrazoia petrolioaren errekuntz tenperaturan datza; ez bait da 700°C-800°C baino handiagoa. Gainera petrolio-suen aldagarritasuna dela eta, ezin izan da ke estandarraren konposizioa hartu. Putzu batzuek su txikia duten bitartean, bese batzuek 100 m-ko altuera dute.
Benetako arazoa partikulen eta hautsen eraginean datza; hauen kopurua 2.000 m/m 3 -koa bait da. Adibide gisa, Parisen neurtzen den kantitatea 40 m/m 3 -koa dela esango dugu. Gedar-partikula lodienek ez dute kalte handirik egiten; sudurreko ileek eusten bait diete. Beraz, ez dira biriketaraino iristen eta gehienez faringe-narritadura edo eztula sortzen dituzte. Hala ere, badaude mikraerdia baino tamaina txikiagoko partikulak eta hauek biriketaraino iritsi daitezke. Gainera, zenbait partikulak poluitzaileen katalizatzaile gisa jokatzen du, SO 4 eta SO 4 H 2 sortuz. Hauek erre gabeko hidrokarburoekin, hau da, konposatu kantzerigenoekin, nahas daitezke.
Kuwaiten dagoen arazoari buruz hitz egin badugu ere, Iran-en dauden euri beltzei buruzko datuak ere eman behar ditugu, bi arazo hauen jatorria berbera da eta.
Joan den apirilean, Irango Khouzistan probintzian jasotako ur- eta zoru-laginak Geneban aztertu ziren. Ura euri beltzekoa zen eta gedarrez josita zegoen. Beruna, sulfatoak eta materia organiko asko zeukan. Beraz giza kontsumorako ez zen batere egokia ura.
Lurraren analisiak antzeko emaitzak adierazi zituen. Gedar-proportzioa % 10ekoa zen. Gedar honek beruna, kadmioa eta hidrokarburo aromatikoak zituen.
OME-ren arabera ez da uste osasun-arazorik berehala sortuko denik, baina etorkizunean metal astunen metaketa hazten bada, arazo larriak sortuko dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e764533224a9 | http://zientzia.net/artikuluak/anestesiaren-arriskuak-ebitatuz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Anestesiaren arriskuak ebitatuz - Zientzia.eus | Anestesiaren arriskuak ebitatuz - Zientzia.eus
Jakintsuek diotenez, narkosiagatiko arriskua ez da adinaren arabera hazten; gaixoak izan ditzakeen beste gaixotasunen arabera baizik. Teknologiaren hobekuntzak heriotz arriskuaren txikiagotzea izango du berekin.
Jakintsuek diotenez, narkosiagatiko arriskua ez da adinaren arabera hazten; gaixoak izan ditzakeen beste gaixotasunen arabera baizik. Teknologiaren hobekuntzak heriotz arriskuaren txikiagotzea izango du berekin. Anestesiaren arriskuak ebitatuz - Zientzia.eus Anestesiaren arriskuak ebitatuz
Osasuna
Jakintsuek diotenez, narkosiagatiko arriskua ez da adinaren arabera hazten; gaixoak izan ditzakeen beste gaixotasunen arabera baizik .
Erresuma Batuan egindako azterketa baten bidez narkosiagatik sortutako heriotz kopurua Jumbo abioiaren istripuengatik sortutakoaren berdina da. Une honetan, 10.000 edo 20.000 narkositan bat hiltzen da.
A. Loizate
Hala ere, azken urteotan asko murriztu da narkosiak eragindako heriotz kopurua. Jakintsuek diotenez, narkosiagatiko arriskua ez da adinaren arabera hazten; gaixoak izan ditzakeen beste gaixotasunen arabera baizik, hala nola, gaixotasun kardiobaskular, hepatiko edo alkoholaren zein farmakoen menpekotasunagatikoen arabera.
Erabilitako prozedurak ere badu zerikusirik arriskua neurtzeko garaian. Berlin-en anestesista den Jürgen Link irakasleak ez du uste narkosi lokalek erabatekoek baino arrisku txikiagoa dutenik. Narkosi lokaletan, gaixoari mina kentzeko bizkarrezur-muinean anestesi-injekzioa sartzen zaio.
Link-en eritzian pertsona izeneko faktorea da narkosian dagoen arriskurik garrantzitsuena. Anestesian gertatzen diren egoera larrietako % 70 giza hutsegiteengatik sortzen omen dira. Bigarren mailan anestesi-tresnak jarri behar dira. Normalean oxigeno-eza izaten da anestesietako heriotz arrazoi nagusia. Adibidez, arnas aparatuko tutu garrantzitsuak aska daitezke eta horretaz inor konturatzen ez bada, heriotza gerta daiteke.
Esanak esan, teknologiaren hobekuntzak heriotz arriskuaren txikiagotzea izango du berekin, baina faktorerik garrantzitsuena giza kontrola izango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a8ce7f82d934 | http://zientzia.net/artikuluak/igel-afrodisiakoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Igel afrodisiakoak - Zientzia.eus | Igel afrodisiakoak - Zientzia.eus
Afrikako legionariek Afrikako legionariek erekzio luze eta mingarriak erekzio luze eta mingarriak zituztela adierazi zuten. Hauek, meloidoen familiako koleopteroek kutsatutako igel-haragia jatea zela arrazoia frogatu ahal izan zen. zituztela adierazi zuten. Hauek, meloidoen familiako koleopteroek kutsatutako igel-haragia jatea zela arrazoia frogatu ahal izan zen
Afrikako legionariek Afrikako legionariek erekzio luze eta mingarriak erekzio luze eta mingarriak zituztela adierazi zuten. Hauek, meloidoen familiako koleopteroek kutsatutako igel-haragia jatea zela arrazoia frogatu ahal izan zen. zituztela adierazi zuten. Hauek, meloidoen familiako koleopteroek kutsatutako igel-haragia jatea zela arrazoia frogatu ahal izan zen Igel afrodisiakoak - Zientzia.eus Igel afrodisiakoak
Osasuna
frikako iparraldean zeuden legionariek erekzio luze eta mingarriak zituztela adierazi zieten. Hauek meloidoen familiako koleopteroek kutsatutako igel-haragia jatea zela arrazoia frogatu ahal izan zen.
Joan den mendearen amaieran Afrikako iparraldean zeuden legionariek erekzio luze eta mingarriak zituztela adierazi zieten bi mediku frantsesi. Hauek egindako ikerketen arabera, meloidoen familiako koleopteroek kutsatutako igel-haragia jatea zela arrazoia frogatu ahal izan zen. Intsektu hauek Mediterranioko herrietan bizi dira eta kantaridina izeneko toxina produzitzen dute. Toxina honek azala narritatzen du, giltzurrinentzat kaltegarria da eta afrodisiakoa ere bai.
Istoriotxo hau aspalditik ezagutzen zen, baina New Yorken dagoen Cornell unibertsitateko Thomas Eisner entomologoak zeuden teoriak frogatu egin ditu. Igelak meloidoez elikatzen direnean kantaridina beren gorputz osora hedatzen da. Azalean, muskuluetan, txuan, hestean, etab.etan aurki daiteke, baina, berak eraginik jasan gabe.
Toxinak ez du luze irauten eta igelak egun batzuetan meloidorik jaten ez badu, toxina desagertu egiten da. Ikerlari honek, beraz, igel hauek jateagatik sor daitezkeen arazoak baieztatu egin ditu.
Jandako toxinak metatzen dituzten intsektu eta arrainak ezagutzen dira. Hala ere, ornodunen artean adibiderik aurkitzea oso arraroa da. Eisner-ek dioenez kantaridinaren bidez igelek beren burua babes zezaketen, baina igelak jaten dituzten animaliek ez dute intoxikazio-sintomarik erakusten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1660296c8442 | http://zientzia.net/artikuluak/malformazioak-haur-txinatarrengan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Malformazioak haur txinatarrengan - Zientzia.eus | Malformazioak haur txinatarrengan - Zientzia.eus
Lan batean argitaratu denez, malformazio-kopurua eta ernalketa-garaia zuzen-zuzenean erlazionaturik daude.
Lan batean argitaratu denez, malformazio-kopurua eta ernalketa-garaia zuzen-zuzenean erlazionaturik daude. Malformazioak haur txinatarrengan - Zientzia.eus Malformazioak haur txinatarrengan
Lan bat argitaratu da, eta esaten denez, malformazio-kopurua eta ernalketa-garaia zuzen-zuzenean erlazionaturik daude.
China Daily
izeneko egunkarian haur txinatarren malformazioei buruzko lan bat argitaratu zen. Lan horretan esaten denez, malformazio-kopurua eta ernalketa-garaia zuzen-zuzenean erlazionaturik daude. Ernalketa neguan edo udaberriaren hasieran izaten bada, malformazioen kopurua 7,9 milakoa da batezbeste.
Aldiz, ernalketa udan edo udazkenaren hasieran gertatzen bada, malformazio-kopurua 5,4 milakoa da batezbeste. Zenbaki hauen esanahia argitu asmoz, ikerlariek gakoa emakume haurdunek arnastutako airean dagoela diote.
Poluzio handiena neguan izaten da, etxerik gehienetan ikatzezko berogailuak erabiltzen dira eta. Azterketa hau egiteko 2,2 milioi pertsonako lagina hartu da eta Shenyang eta Dalian (iparrekialdean) eta Zehng-zhou (erdiekialdean) gune industrialetan kokatu da.
Urtaroa ez da faktore determinatzaile bakarra. Industrian lan egin eta hirietan bizi diren emakumeak dira arriskurik handiena dutenak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8f4c4ba545f1 | http://zientzia.net/artikuluak/material-ez-magnetikoen-lebitazioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Material ez-magnetikoen lebitazioa - Zientzia.eus | Material ez-magnetikoen lebitazioa - Zientzia.eus
Bismuto, antimonio eta grafitozko lagina lebitarazi egin dituzte Grenoblen.
Bismuto, antimonio eta grafitozko lagina lebitarazi egin dituzte Grenoblen. Material ez-magnetikoen lebitazioa - Zientzia.eus Fisika
Bismuto, antimonio eta grafitozko laginak lebitarazi egin dituzte Grenoblen 5
Orain arte esaten zenez, lebitazio magnetikoa ezinezkoa zen material ez-magnetiko edo oso diamagnetismo txikiko materialetan. Bi ikertzaile frantsesek ordea bismuto, antimonio eta grafitozko laginak lebitarazi egin dituzte Grenoblen 5 zentimetro diametroko iman hibrido batekin.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-16238e1aefc9 | http://zientzia.net/artikuluak/igiocondai-gaixorik-al-zegoen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gioconda gaixorik al zegoen? - Zientzia.eus | Gioconda gaixorik al zegoen? - Zientzia.eus
Ikerketa luzeen ondoren bi mediku lyondarrek aditzera eman dutenez, Giocondak gorputzaren eskuin aldean atrofia omen zuen.
Ikerketa luzeen ondoren bi mediku lyondarrek aditzera eman dutenez, Giocondak gorputzaren eskuin aldean atrofia omen zuen. Gioconda gaixorik al zegoen? - Zientzia.eus Gioconda gaixorik al zegoen?
Historia
kerketa luzeen ondoren bi mediku lyondarrek aditzera eman dutenez, Giocondak gorputzaren eskuin aldean atrofia omen zuen.
Giocondak duen irribarre misteriotsua azaltzeko lau hipotesi plazaratu dira orain arte. Batzuen ustez paralisi faziala zuen, besteen eritziz eskizofrenia, beste batzuen ustetan emakume itxurako gizona zen, eta azkenik, Leonardo da Vinci-ren autorretratua dela diotenak ere badira.
Ikerleak Jean-Jacques Comtet, esku-kirurgian aditua, eta Henry Grappo, ortopedi larrialditan espezialista, izan dira. Hauek Alain Roche eskultoreari, Giocondaren bustoa marmolez egitea enkargatu zioten.
Estatua zehatz aztertu ondoren, eskuineko eskua lehen metakarpoaren parean hanpatua zegoela ikusi zen. Honen arrazoia muskulu baten tetanizazioa edo atrofia izan zitekeen.
Eskuineko eskua ezkerraren gainean dago eta hau kontrakzio itxuran dagoen bitartean bestea erabat lasaiturik dago. Datu hau eta beste batzuk bildu ondoren, ikerlariek gorputzaren eskuin aldea atrofiatuta dagoela erabaki dute. Gainera, atrofia hori genetikoki transmititu dela ere erantsi dute.
Hala ere, oraindik ez dute lana amaitutzat eman. Laster eskanerra erabiliko dutenez, berri gehiagoren zain itxaron beharko dugu.
3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-88566927c2c7 | http://zientzia.net/artikuluak/tabakoaren-abantailak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tabakoaren abantailak - Zientzia.eus | Tabakoaren abantailak - Zientzia.eus
Drogak oro har eta elkarrekin konparatuta egin den inkesta batean, droga narritagarri apaltzat hartzen den tabako-kea, zigarro, puru edo pipaz erreta arnasten da batipat eta hasieran erretzaileari sintoma deseroak sortzen dizkio.
Drogak oro har eta elkarrekin konparatuta egin den inkesta batean, droga narritagarri apaltzat hartzen den tabako-kea, zigarro, puru edo pipaz erreta arnasten da batipat eta hasieran erretzaileari sintoma deseroak sortzen dizkio. Tabakoaren abantailak - Zientzia.eus Tabakoaren abantailak
Osasuna
Drogak oro har eta elkarrekin konparatuta egin den inkesta batean droga narritagarri apaltzat hartzen den tabako-kea, zigarro, puru edo pipaz erreta arnasten da batipat eta hasieran erretzaileari sintoma deserosoak sortzen dizkio.
Drogak oro har eta elkarrekin konparatuta egin den inkesta batean, tabakoari honako ezaugarri interesgarriak aitortzen zaizkio. Droga narritagarri apaltzat hartzen den tabako-kea, zigarro, puru edo pipaz erreta arnasten da batipat eta hasieran erretzaileari sintoma deserosoak sortzen dizkio estimulazio parasinpatikoz: gorakadak, izerdi hotza, bihotz taupadak mantsotzea, etab.
Lehenbiziko zigarroak erretakoan agertzen diren sintoma horiek ordea, desagertu egiten dira eta eragin parasinpatikorik ezean gero eta dosi handiagoetara jotzen da normalean, askorentzat tabakoa erretzea toxikomano-ohitura baino gehiago gizarte-ohitura delarik. Horretan bere zerikusia izango du tabakoaren salmenta (adin-txikikoei ez bada) legeztaturik egoteak.
Bere patologia kronikoa ordea, ikaratzeko modukoa da: birika-minbizia, arnas gutxiegitasuna, odol-basoetako alterazioak, urdaileko ultzerak, haurdun erretzaileengan umearen hipotrofia, etab. dira zerrendako gaitz batzuk.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5b7bdb7d52b7 | http://zientzia.net/artikuluak/nitratoak-eta-minbiziak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nitratoak eta minbiziak - Zientzia.eus | Nitratoak eta minbiziak - Zientzia.eus
Elikagai-nitratoak nitrito bihurtzen ditu gorputzak eta hortik konposatu nitrosoak sor daitezke, horiek minbizi-sortzaile direlarik.
Elikagai-nitratoak nitrito bihurtzen ditu gorputzak eta hortik konposatu nitrosoak sor daitezke, horiek minbizi-sortzaile direlarik. Nitratoak eta minbiziak - Zientzia.eus Nitratoak eta minbiziak
likagai-nitratoak nitrito bihurtzen ditu gorputzak eta hortik konposatu nitrosoak sor daitezke, horiek minbizi-sortzaile direlarik.
Nitratoengatiko poluzioa ur edo elikaduren bidez gertatzen da. Ur nitratatuak baratzetan erabiltzen dira batez ere.
Garai bateko metemoglobinemi kasuak gaur egun ia ez dira gertatzen; lehen herrietako ur-hornidura kontrolatu gabeko putzuetatik egiten zen bitartean gaur egun herri gehienetako urak kontrolatuta bait daude.
Elikagai-nitratoak nitrito bihurtzen ditu gorputzak eta hortik konposatu nitrosoak sor daitezke, horiek minbizi-sortzaile direlarik.
Gizakiaren kasuan nitrato-maila eta urdail-minbiziaren arteko erlazioa aurkitu nahian azterketa epidemiologiko asko egin izan da, baina oraindik ez da emaitza erabakiorrik aurkitu.
OMEk dioenez, urdail-minbiziaren eta 10 mg/l-rainoko nitratoak dituen uraren arteko erlaziorik ez da aurkitu, baina horrek ez du esan nahi erlaziorik ez dagoenik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-31f1c986dcbe | http://zientzia.net/artikuluak/bapateko-heriotza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bapateko heriotza - Zientzia.eus | Bapateko heriotza - Zientzia.eus
Washingtonen Georgetown unibertsitateko Nearing ikerlarien arabera, T uhinaren lehenengo zatian omen dago bapateko heriotzaren gakoa.
Washingtonen Georgetown unibertsitateko Nearing ikerlarien arabera, T uhinaren lehenengo zatian omen dago bapateko heriotzaren gakoa. Bapateko heriotza - Zientzia.eus Bapateko heriotza
Osasuna
Washingtonen Georgetown unibertsitateko Nearing ikerlarien arabera, T uhinaren lehenengo zatian omen dago bapateko heriotzaren gakoa.
Washingtonen Georgetown unibertsitateko Nearing ikerlariak eta bere laguntzaileek, 16 zakurren elektrokardiogramak aztertuz bihotz-zikloaren T uhinaren zenbait ezaugarri fibrilazio bentrikularraren aurrikusle ona dela aurkitu dute. Aurkikuntza honen bidez, bihotza gelditzeagatik gerta daitekeen bapateko heriotza ebitatzeko teknikak gara daitezke.
Kontutan hartu behar da EEBBetan urtero hirurehun eta berrogeitamar mila pertsona bihotzekoak jota bapatean hiltzen dela.
Ikerlari horien arabera, T uhinaren lehenengo zatian omen dago bapateko heriotzaren gakoa. Beraz, uhin honen esanahia argituz, arriskua duten pertsonak detektatu ahal izango dira eta ondoren, beraien akatsa zuzentzeko tratamendu egokia ezartzerik izango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3adb08b1880b | http://zientzia.net/artikuluak/icompact-diski-anizkoitza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Compact disk anizkoitza - Zientzia.eus | Compact disk anizkoitza - Zientzia.eus
Pioneer Electronics-ek, automobiletan jartzeko DCX-M40 izeneko
Pioneer Electronics-ek, automobiletan jartzeko DCX-M40 izeneko Compact disk anizkoitza - Zientzia.eus Compact disk anizkoitza
Multimedia
Pioneer Electronics-ek, automobiletan jartzeko DCX-M40 izeneko compact disk anizkoitzaren irakurgailua aurkeztu du.
PDM (pultsu-dentsitatezko modulazioa) berezi eta berria, iragazki digitaleko eta bit bateko D/A bihurgailua eta soinuaren errekoantifikazio-iragazkia duen irakurgailu honek, seinale/soinu erlazio ona eta frekuentzia handitan emaitza onak ditu.
Erabilitako sistema, esekidura bikoitz flotagarria da. Sistema honek funtzionamendu doitasun handia du eta soinu digitalezko erreprodukziorik onena egiten du. Automobil-gidariaren aulkitik kontrolatzen da, baina maletegian ipintzen da bistatik kanpo egon dadin.
6 CD-ko kartutxuak 7 musika-ordurako balio du eta gidatzen ari denean ez dago irakurgailua ukitu beharrik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f1b8ed1f69c2 | http://zientzia.net/artikuluak/mankalak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mankalak - Zientzia.eus | Mankalak - Zientzia.eus
Mankala izeneko joko-motaren zenbait bertsio ikusi dugu. Hala ere, bertsio guztietan ideia bat mantentzen da: lurrean edo taula batean egindako zuloetan erein behar dira haziak, harriak eta abarrak, banan-banan.
Mankala izeneko joko-motaren zenbait bertsio ikusi dugu. Hala ere, bertsio guztietan ideia bat mantentzen da: lurrean edo taula batean egindako zuloetan erein behar dira haziak, harriak eta abarrak, banan-banan. Mankalak - Zientzia.eus Matematika
Mankala izeneko joko-motaren zenbait bertsio ikusi ahal izan dugu. Hala ere, bertsio guztietan ideia bat mantentzen da: lurrean edo taula batean egindako zuloetan erein behar dira haziak, harriak eta abarrak, banan-banan.
Brontzezko estatua hauek, Ghanako Ashanti tribukoenak dira. Jokatzen ari den emakumeak gizartean gradu handiagoa du, tronoan eserita dagoenez.
Munduan zehar jokoen bila segitzen dugu. Oraingoan Afrikara goaz. Bertan Mankala izeneko joko-motaren zenbait bertsio ikusi ahal izan dugu. Hala ere, bertsio guztietan ideia bat mantentzen da: lurrean edo taula batean egindako zuloetan erein behar dira haziak, harriak eta abarrak, banan-banan.
Mankala hitza arabieratik datorkigu. Mangala-magala edo naqala hitzek mugitu esan nahi dute. Jokoa Egiptotik omen dator; Kamat, Luxor eta Kurna inguruetan aurkitutako eta 3.500 baino urte gehiagoko taulak lekuko. Mankala jokoak ugari dira, H. J. R. Murray-k berrehun bat bertsio aipatzen ditu A History of Board-Games Other Than Chess (Oxford University Press, 1952) liburuan.
Afrikan ezezik Ozeania, Asia eta Amerikan ere ikus daitezke mankala jokoak. Amerikan esklabu gisa eramandakoek sartu zuten. Tokian tokiko izen desberdinak erabiltzen badira ere, jatorri berbera daukate.
Lehenik eta behin, Antilletako awari jokoaren deskribapen osoa egingo dugu. Gero, arauak antzekoak direla kontutan hartuz, beste joko batzuen azaleko deskribapena egingo dugu; Mbau, Bao eta Hus jokoena hain zuzen.
Awari 1
Awari-taulak sei zuloko bi ilada dauzka; muturretan beste zulo handiago bana dago, harrapatutako piezak gordetzeko. Piezak garbantzu-tamainako haziak edo uharriak dira; 48 guztira.
Bi jokalariak taularen aldamenetan kokatzen dira. Bakoitza bere aldeko sei zulo eta bere eskuineko zuloaren jabe da. Hasteko hamabi zuloetan launa pieza ipintzen dira (ikus 1. irudia).
1. irudia.
Hasten den jokalariak bere aldeko edozein zulotik hazi guztiak hartu eta, erloju-orratzen norantzaren kontra, ondoko zuloetan, banan-banan, ereiten ditu (ikus 2. irudia).
2. irudia.
3. irudiko adibidean JOKALARIAK D zulotik hartu ditu haziak eta E, F eta aurkakoaren a eta b zuloetan erein ditu. 4. irudian ikusten den legez, jokalariak f zulotik hartu eta A, B, C eta D zuloetan erein ditu haziak.
3. irudia.
4. irudia.
Honela segitu behar dute txandaka. Zuloren batean 12 edo hazi gehiago egon liteke. Beraz haziak hortik hartuz gero jokalariak buelta osoa emango lioke taulari. Kasu horretan aipatutako zuloan ez da hazirik erein behar
hutsik utziko da
Ereindako azken hazia aurkako jokalariaren aldeko zulo batean utzitakoan bi edo hiru hazi geratzen badira, mugitu duen jokalariak bi edo hiru hazi horiek hartu eta bere gordelekura eramango ditu. Aipatutako zuloaren hurrengo eta aurreko zuloetan 2 edo 3 hazi baleude, hauek ere harrapaturik geratuko lirateke eta horrela zulo batean bi baino gutxiago edo hiru baino gehiago aurkitu arte. Ez dago hazirik harrapatzerik azken hazia mugitu duen jokalariaren aldeko zulo batean geratuz gero edo aurkako jokalariaren aldeko zuloan hazi bat edo hiru baino gehiago utziz gero. 5. irudian JOKALARIAK E zulotik sei haziak hartzen baditu eta hurrengoetan ereiten baditu (ikus 6. irudia), azken hazia e zuloan erein duenez JOKALARIAK hiru hazi horiek harrapatu egingo ditu eta baita f-ko biak, d-ko biak eta c-ko hirurak ere, taula 7. irudian bezala geratzen delarik.
5. irudia.
7. irudia.
Zenbait egoera berezi ikusteko dugu:
a) Jokalariek ezin dituzte aurkakoaren aldeko zulo guztiak hustu. 8. irudian JOKALARIAK C zulotik abiatuz gero, aurkakoaren hazi guztiak harrapatuko lituzke. Hortaz beste zulo batetik abiatu beharko du. Hala ere, edozein zulotatik abiatuz gero jokalari batek aurkakoaren hazi guztiak harrapatu beharko balitu, ez luke jokaldia burutuko eta jokaldia bukatu egingo litzateke. Orduan jokalari bakoitzak bere aldeko haziak eramango lituzke bere gordelekura.
8. irudia.
b) Jokalari baten zuloak hutsik egonez gero, mugitu behar duen jokalariak (ahal izanez gero) zerbait erein beharko du haietan. Demagun jokalariak f zuloan baduela bere hazi bakarra eta A zuloan erein behar duela (ikus 9. irudia).
9. irudia.
Beste JOKALARIAK E edo F zuloetatik abiatu beharko du; lehenengoaren zuloetan zerbait erein behar bait du. 10. irudiko egoera izanez gero, JOKALARIAK ez du aukerarik haziak beste aldeko zuloetan ereiteko. Hortaz, jokoa bukatutzat emango da eta JOKALARI honek bere gordelekura eramango ditu haziak.
10. irudia.
c) Harrapatzeko aukerarik gabe hazi gutxi geratzen bada, (ikus 11. irudia) jokoa bukatu egingo da eta jokalari bakoitzak bere aldeko haziak eramango ditu gordelekura.
11. irudia.
Esan bezala, jokoa bukatu egingo da hazi gehiago harrapatzerik ez badago edo jokalari batek mugitzerik ez badauka. Orduan, gordelekuetako haziak zenbatu egingo dira eta gehien duena izango da irabazle. Jokaldia lehenago buka daiteke jokalari batek hazien erdia (24) baino gehiago harrapatzen badu.
Mbau
Keniara egindako bidaian, Lamu-tik gertu dagoen Shela-ko txoko batean ikusi genituen gizon batzuk Mbau jokoan ari zirela. Denbora pixka batez begira egon eta gero, hala ez genuela ikasiko konturatu ginen. Irakasteko eskatu genien eta partida bat jokatzen genuela irakatsi ziguten.
Joko honetan jokalariek 16 zuloko taulatik hartzen dituzte harriak. Hasieran 32 harri daude kokaturik 12. irudian ikusten den bezala. Jokalari bakoitzak bere aldeko zulo batetik hartzen ditu harriak eta, erloju-orratzen norantzaren kontra, hurrengo zuloetan kokatuko ditu. Jarritako azken harria (lehenengo mugimenduan jokalariaren aldeko zuloetan ezin da utzi) hutsik ez dagoen zulo batera eroriz gero, harri hori eta zuloan daudenak hartuko ditu eta, lehen bezala, hurrengo zuloetan kokatzen segituko du. Honela behin eta berriz, azken harria zulo hutsera erori arte. Zulo huts hau mugitu duen jokalariaren aldekoa balitz, jokalariak zulo hutsaren eta bere ondoan dauden zulo huts guztien aurrean dauden aurkakoaren zuloetatik harri guztiak kanpora ditzake (ikus 12. irudia). 17 harri lehenbizi kanporatzen dituenak irabaziko du.
12. irudia.
Bao
Nairobiko African Heritage erakundean aurreko jokoaz galdetu genuen eta taula berean jokatzen den beste joko bat azaltzen zuen orriska eman ziguten:
Bao hitzak kiswahili hizkuntzan taula esan nahi du. Jokoan bi pertsona aritzen dira, 12, 16, 24 edo 32 zulo (shimo) dituen taulan (baoan). 16 zuloko taulan, hemen erabiliko dugunean, jokalariek 18na harri (kete) dauzkate. Hirunakako sei taldetan (mtaji-tan) banaturik, sei zulotan kokatzen dira.
13. irudian hasierako posizioa ikus daiteke.
13. irudia.
Baoren gakoa banaketa aurreztean datza. Izan ere, jokalariak zulo bakoitzean gutxienez bi harri uzten saiatuko dira (talde bat gutxienez bi harrik osatzen bait du). Zulo guztietan talde bat (gutxienez bi harri) lortzen ez badu, aurkakoak etxe (Nyumba) egiteko aukera izango du. Harri gehien harrapatzen duena da irabazlea.
Keniako gerrari hauek beren lantzak utzi eta awari jokoan ari dira.
Hiru mugimendu-mota daude bao jokoan: kutakata, harrapaketa eta etxe egitea. Lehenengo txanda zotz egiten da.
Kutakata txanda guztien (ez lehenengoarena bakarrik) irekiera da. Irekieran jokalariek bi mugimendu egiten dituzte erloju-orratzen norantzaren kontra. Jokalariak bere aldeko zulo bateko taldea hartzen du eta hurrengo zuloetan banatzen ditu aleak, banan-banan, mugimendu bat bukatuz. Azken harria zulo hutsean uzten badu, txanda bukatu egiten zaio. Aldiz, talde bat daukan zuloan uzten badu, bertako harriak eta azken harria hartu eta banatzen segituko du, beste mugimendu bat betez. Horrela behin eta berriz azken harria zulo hutsean geratu arte. Bigarren mugimendutik aurrera (bigarrena barne) azken harria harri bakarra duen zulora eroriz gero, etxe (nyumba) bat (bi harri) osatzen du.
Etxeak, azken harria harri bat soilik daukan zulora erortzen bada osatzen dira. Etxeak irekieraren ondoren soilik osa daitezke. Jokalariek taularen bi aldeetan osa ditzakete etxeak. Hori gertatzen denean jokalariak ez ditu banatzen segitzeko etxeko bi harriak hartzen; bertan uzten ditu baizik, txanda bukatu zaiolarik. Edozein jokalariren edozein harri etxe batera eroriz gero, hor geratuko da jokoaren bukaera arte eta harri harrapatutzat hartzen da, etxearen jabearentzat puntu bat izanik.
Harrapaketa, puntuak biltzeko erarik azkarrena da. Azken harria jokalariaren aldeko zulo hutsera erorita gertatzen da. Zulo huts hori talde baten aurrean badago, jokalariak harri horiek taulatik kanporatu egingo ditu. (Irekierako lehenengo mugimenduan salbu). Jokalariak harririk harrapatzeko aukerarik ez badakusa, etxe bat egiten saiatuko da edo gutxienez mugitzen segitzeko aukera bilatuko du, zulo guztietan talde bat mantentzeko moduan. Jokalariek harrapa ezin dezaketen kasu bakarra, zulo hutsaren aurrean etxe bat egotea da. Etxeak horregatik dira garrantzitsuak.
Orriska horretan Bao La Kiswahili bertsio osatuagoa ere azaltzen zen, baina zehaztasunik gabe (hasierako posizioa, harri-kopurua, zenbait arau, etab.). Beraz, hemen ez azaltzea erabaki dugu.
Hus 2
Hus jokorako taula hau, makila finak ebaki eta lotuta osatu da, 32 laukitxo dituela.
Antzeko izena duten aurreko bi jokoen diferentziez ez gintuzten pozik utzi eta Nairobiko Keniar Liburutegi Nazionalera jo genuen. Han, R. C. Bell-en bi aleko jokoei buruzko lana aurkitu genuen. Bigarren alean, mankala izenaren pean bildurik, Afrikako joko-sorta bat azaltzen zen, non guztiak harri edo bolekin eta harean edo tauletan egindako zuloetan jokatzen bait ziren.
Ondoren, Lamun ikusi genuen taulan jokatzen dena azalduko dizuegu; Hus izenekoa alegia. Liburuak, Afrikako ekialdean eta Hegoafrikako hotentoteek jokatzen zutela zioen. Badirudi K.o. 1450-1800 bitartean sortua dela. Beste mankala jokoetan ez bezala, bertsio honetan harriak ez dira taulatik ateratzen. 14. irudian Hus jokoaren hasierako posizioa ikus daiteke.
14. irudia.
Arauak:
Lehenengoa zein den zozketaz erabakitzen da. Partida bat zenbait eskuk osatzen dute. Esku guztietan jokalari berbera hasten da.
Mugimendu guztiak erloju-orratzaren norantzaren aldekoak dira eta jokalari bakoitzaren aldeko bi errenkadetan (erdikoa-kanpokoa) egiten dira.
Jokalari batek bere aldeko zulo batetik hartzen ditu bi harriak eta hurrengoetan uzten ditu, banan-banan. Azken harria zulo hutsera erortzen bada, txanda bukatu egiten zaio.
Azken harria zulo betera erortzen bada, harri guztiak (utziberria ere bai) hartu eta hurrengo zuloetan kokatzen segituko du.
Emakume hotentoteak arratsaldean hus jokoan aritzen dira. Lau iladako joko hau, Hegoafrikan eta Ekiafrikan jokatzen da, baina aditu batzuek diotenez jatorriz arabiarra da.
Prozesua erdiko lerroko zulo betean bukatzen bada eta aurrean dagoen aurkakoaren erdiko lerroko zuloa beterik badago, jokalariak bere harrien ordez aurkakoaren harri horiek hartuko ditu eta bere aldeko zuloetan kokatzen segituko du. Txanda berean nahi diren harrapaketak egin daitezke.
Jokalari batek aurkakoaren erdiko lerroko zulo batean harrapaketa egiten duenean aurkakoaren kanpoko lerroan dagokion zuloa beterik balego, jokalariak aurkakoaren bi zuloetako harriak irabaziko lituzke eta, horietaz gain, aurkakoaren edozein zulokoak (zulo batekoak) ere bai. Harrapatutako harri guztiak bere aldeko zuloetan kokatuko ditu, harrapaketa egin den zuloaren hurrengotik hasita.
Mugimenduak, bi edo harri gehiago dituen zulotik hasiko dira, eta harri bateko zuloak bakarrik baleude, ezingo luke mugitu eta jokaldia galdu egingo luke.
Jokalari batek aurkakoaren harri guztiak harrapatuko balitu, garaipen bikoitz gisa hartuko litzateke.
Partida, zazpi eskutan irabazitakoak irabaziko du.
Hus jokoan azpimarratzekoa da zortea zein azkar aldatzen den.
Tadeo Movenin; Cacumen 9; orr.: 46-49; 1983.
R. C. Bell; Board and Table Games from Many Civilizations; Oxford University Press; 1969. Gaztelaniazko itzulpena: F.V. Grundfeld; Juegos de todo el Mundo; UNICEF; 1978.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-56daad163f77 | http://zientzia.net/artikuluak/anestesiaren-historia-edo-minaren-aurkako-borroka-/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Anestesiaren historia edo minaren aurkako borroka (eta II). Anestesia lokalaren aurkikuntza - Zientzia.eus | Anestesiaren historia edo minaren aurkako borroka (eta II). Anestesia lokalaren aurkikuntza - Zientzia.eus
Mina garaitzeko historian, narkosiaren ondoren beste urrats bat eman behar zen; anestesiarena. Anestesia lokalaren aztarnak aurkitzeko, Ketxuarren ustez, koka-orria eguzki jaungoikoaren seme Manco Capac-en erregalia zen, bere herriaren oinazea eta berarekiko begiramena saritzeko.
Mina garaitzeko historian, narkosiaren ondoren beste urrats bat eman behar zen; anestesiarena. Anestesia lokalaren aztarnak aurkitzeko, Ketxuarren ustez, koka-orria eguzki jaungoikoaren seme Manco Capac-en erregalia zen, bere herriaren oinazea eta berarekiko begiramena saritzeko. Anestesiaren historia edo minaren aurkako borroka (eta II). Anestesia lokalaren aurkikuntza - Zientzia.eus Anestesiaren historia edo minaren aurkako borroka (eta II). Anestesia lokalaren aurkikuntza
Mina garaitzeko historian, narkosiaren ondoren beste urrats bat eman behar zen. Anestesia lokalaren aztarnak aurkitzeko, Ketxuarren ustez, koka-orria eguzki jaungoikoaren seme Manco Capac-en erregalia zen, bere herriaren oinazea eta berarekiko begiramena saritzeko.
Anestesia mantentzeko aparatua, gaixoari arnasa ematen diona, eta aldi berean gaixoaren konstanteak erakutsi eta mantentzen dituena.
Mina garaitzeko historian, narkosiaren ondoren beste urrats bat eman behar zen; anestesiarena. Narkosiaren kasuan bezala, aurkikuntza hau ere neurri batean ustegabekoa izan zen, eta aipatzekoa da anestesiatzeko lehen substantziaren deskubrimenduan psikoanalisiaren aitatzat hartzen den Sigmund Freud-ek izan zuela zerikusia.
Anestesia lokalaren aztarnak aurkitzeko, Ameriketako kolonizazioa baino lehenagoko garai ilunean galdutako Peruko ketxuarren ohitura zaharretara itzuli behar dugu; handik ekarri bait zuten Europara kokaina. Ketxuarren ustez, koka-orria eguzki jaungoikoaren seme Manco Capac-en erregalia zen, bere herriaren oinazea eta berarekiko begiramena saritzeko. Orriok hasiera batean erlijio- eta politika-ekintzetarako erabiltzen bazituzten ere, Francisco Pizarroren konkistatzaileek XVI. mendean Inken inperioa deuseztatu zutenean, koka-orriak esklabu eta gizarte-maila apalekoei ordaintzeko erabili zituzten.
Horrela zerbitzarien errendimendua kostu txikiz handiagotu egiten zuten. Koka-orriak guano edo artoaren almidoiaz bola baten antzekoan paketatu (kokada) eta murtxikatu egiten zituzten, koka-orriak duen alkaloide aktiboa askatzeko. Inken inperioaren garaiko dokumentu antropologikoen arabera, trepanazioa (garezurra irekitzea) min handiegirik gabe egiten omen zuten anestesia lokala erabiliz, eta horretarako kirurgilariak koka murtxikatuz ateratzen zuen listua ixuri behar zuen zauriaren gainera.
Historia modernoa azaltzeko, denboran zehar 1880.eko hamarkadararte atzera joan behar dugu. Sigmund Freud gaztea zen, Jürgen Thorwald-ek dioenez: Freud-ek 27 urte zituen; ile beltzezko gizon argala zen, itxura egoki eta oso finekoa. Porrot egindako ehun-saltzaile juduaren semea zen; 1859. urteko krisi ekonomikoan Freiburg (Moravia) utzi eta Vienara etorria. Freud sentikortasun handiko gizona zen, eta gaztetatik gehien mindu zuena, judu izateagatik bere aitak, anai-arrebek eta berak jasan behar izan zituzten irainak ziren.
Freudek, bere familiak jasan behar izan zuen zapalkuntzagatik, txikitatik amestu zuen zapaldua izan beharrean berak agintzea, eta horretarako bere umetako egitasmoetan kapitain edo politikari izatea deliberatua zuen. Baina Austriako errealitateak, bere ametsak laster ito zituen, zeren juduei merkatari, legegizon edo sendagile izatea bakarrik uzten bait zieten. Merkataritza eta legeak gustoko ez zituelako aukeratu omen zuen medikuntza. Baina medikuaren ohizko lana ere ez zuen gogoko. Horregatik, karrera bukatu zuenean lanean hasi ordez ikerketari ekin zion.
Gaur egun anestesi garaian, gaixoa kontrolatuta dago, bihotza, arnasa, pultsua eta tentsioa neurtzen dituzten monitoreei esker.
Garai hartan, Freud hogei urteko gazte zurbil eta xamurra zen. Marta Bernays-ez maitemindurik zegoen; gero bere emazte izango zenaz, alegia. Ezkontzeko dirua behar zuen, eta ospeak ematen duen diruaren atzetik zebilen. Psikologiaren arazoetaz arduratzen hasi zenean, artean neurologi ikerketak egiten ziharduen, eta aldi berean Europan ezagutu berri zen kokainari buruz azterketak egiten ere bai. Militar aleman batek bere soldaduei borrokan kemena eta indarra emateko erabiltzen zuela zioen artikulua irakurri zuen, eta hortik sortu zitzaion ideia. Laster, bilduta zuen materialarekin eta kokaina hartuz bere buruarekin egin zituen frogekin, Kokari buruz izeneko artikulu bat argitaratu zuen.
Artikulu hartan, Freud-ek orduko ikuspuntu zientifikotik kokaina sutsu defendatzen zuen. Baina Freudi ihes egin zion geroago hain baliagarria izango zen kokainaren propietate batek; anestesiko izatearenak hain zuzen. Morfinomanoen mira edo abstinentzia pairatzeko kokainak balio zezakeela uste zuen Freudek, eta xede horrekin saioak egiten ari zen. Orduan kokaina droga berria izanik, morfinak sortzen zuen adikzioa ezagutzen bazuten ere ez zekiten kokainaren ondorioez ezer. Freudek berak ere, bere garaiko profesional askok bezala, sarritan hartu zuen kokaina indartzeko eta lan gehiago egiteko.
Eta ez hori bakarrik; kokaina hartzea mesedegarria zela sinetsita, bere emaztegaiari ere sarritan eman zion kokaina hartzeko aholkua. Geroxeago etorri ziren ondorioak. Morfinaren adikziotik aldentzeko kokaina hartu zutenak, kokainazale bihurtu ziren, eta biografoek ez dakite Freud bera arriskutik nola libratu zen.
Bere lankide bati, sabeleko minak zituelako, Freudek % 5eko kokaina-disoluzioa errezetatu zion, eta hartzean konturatu zen ezpainak eta ahoa loak hartu zizkiola. Hori gertatu zenean, gero kokainaren balio analgesikoagatik famatu egingo zen Koller okulista ere aurrean egon zen. Baina Freud garuneko arazoez eta bere emaztegaiarekin zituen amodio-gorabeherez arduratuta zebilelarik, horrelako xehetasunez konturatzeko baino kezkatuago zegoen. Koller oftalmologoak, xehetasun hartan oinarrituta, animalien begiekin egin zituen frogak. Lehen aldiz apoekin, eta apoaren begian kokainazko disoluzio-tanta batzuk ipiniz gero, begia zulatu arren apoak ez zuela minik sentitzen konturatu zen.
Eta 1884. urteko irailean, Heidelberg-en egin zen oftalmologoen kongresuan Kollerrek arrakastatsu aurkeztu zuen bere aurkikuntza.
Ambu izena duen moxorro bitartez ematen zaio gaixoari oxigenoa eta anestesia mantentzeko behar diren gas ezberdinak anestesi hasieran, baina gero tutu bat sartzen zaio eztarrian barrena trakearaino, eta makina berezi batek ponpatzen du automatikoki oxigenoa biriketara. Anestesialdiaren azken garaian ere, trakeako tutua kendu ondoren moxorro hori erabiltzen dute anestesistek.
Freudek, porrot pertsonal gisa nozitu zuen Kollerren arrakasta; batez ere kokainaz lehenengo arduratu zena bera izan zela kontutan izanik. Eskuetan erabili zuen altxorrak, ihes egin zion. Baina Kollerrek bai eta Freudek ez aurkitzearen arrazoia, biografoek diotenez, bakoitzaren izakeran aurkitu behar da. Freud sentikorra, helburu handiak lortu nahirik dabilen fantasia geldiezinaren jabe omen zen, eta Koller ostera, mugatuagoa eta praktikoagoa zen.
Freuden ustez, aro hartan bizi izan zituen maitasun-gorabeherek ezkutatu egin zioten begien aurrean zuena, eta hori ulertu behar da Freud berak eskuzkribu batean esaten zuenaren arabera: Koller da eskubide osoz kokaina bidezko anestesia lokalaren aurkitzailea. Baina orduko nere arduragabekeriagatik, ez dut ene emaztegaiarenganako haserrerik. Oso esanguratsua da esaldia.
Harez gero kokaina oinarritzat hartuz, anestesiko topiko asko ekoiztu da, eta gaur egun ezagunenak lidokaina, prilocaina, bupibakaina, mepibakaina eta etidokaina dira. Beren izenek argi darakusate sorburua kokaina dela. Anestesiko topikoak bereizten dituztenak honakoak dira: eragina nabarmentzen hasterainoko denbora (latentzi denbora), ekintzak irauten duen denbora, toxikotasuna eta potentzia. Gaur egun, ikerketa-mailan lanean ari dira, nerbio-zelulak blokeatzeko orduan aukera egin dadin. Minaren sentsazioa daramaten nerbio-zuntzak bakarrik blokeatu nahi dira.
Munduan gehien erabiltzen dena lidokaina da. Anestesiko lokal bezala bera da izan ere indartsuena, eta lehenago aipatu dugun toxikotasuna alboratzeko eta bere eragina denbora luzeagoan mantentzeko, baso-uzkurtzaile batekin elkartzen dira. Baso-uzkurtzailearen ekintza honakoa da: bena eta kapilarrak uzkurtuz anestesikoaren xurgaketa oztopatzea, eta horrela anestesikoak jarri dugun tokian denbora gehiago iraungo du eta eragina sakon eta luzeagoa izango da. Baina baso-uzkurtzaileekin kontu izan behar da, zeren muturreko tokietan ziztatzen badira (zakilean edo hatzean esate baterako) bertako odol-zirkulazioa guztiz oztopa dezakete eta nekrosi eta gangrena sorterazi. Horregatik muturreko tokietan sekula ez baso-uzkurtzailerik.
Anestesiko lokal baino zuzenagoa litzateke analgesiko lokal deitzea, zeren mina ezabatzen badu ere, ukimena eta presio-sentsazioa ez bait dira beti desagertzen. Hala ere, anestesiko lokal izena hedatuago dago.
Anestesiko lokalen lana, nerbioaren eginkizuna den nerbio-inpultsuen eroatea oztopatzean datza, eta hori nerbio-mintzetik zehar iragaten diren ioien joan-etorria astiroagotuz lortzen dute. Nerbio-zelulen mintza egonkortu egiten dutela esan genezake, eta kontzentrazio handietan ioien iragatea guztiz geldi erazi egiten dute. Egonkortze hau, nerbio-zeluletan ezezik suspertzen diren beste zelula batzuetan ere eragiten dute, eta horregatik lidokaina bihotzeko bentrikuluko takiarritmiatan erabiltzen da. Nerbio-inpultsuen gelditze hau ez da iraunkorra. Aldi baterakoa baizik ez da; itzulgarria alegia.
Hemen gaixoa tutua trakean duelarik ikusten da. Tutu horretatik doakio ebakuntza bitartean bizitza mantentzeko behar duen oxigenoa. Anestesista beti dago adi-adi gaixoaren aldamenean.
Oftalmologian eta odontologian izugarri erabiltzen dira, eta kirurgilaritzakoak ez diren beste espezialitate batzuetan ere asko erabiltzen dira. Kirurgia orokorrean, izterrondoko etenak operatzeko, pazienteak dituen osasun-arazoengatik anestesia orokorraz operatzeko arriskua handiegia baldin bada, anestesia lokalaz operatu daitezke. Eta ez hori bakarrik; inoiz ebakuntza handiagoak ere anestesia lokalaz egin beharrean izaten gara.
Lidokaina, anestesiko izateaz at, kardiologian lehen esan bezala, bentrikuluko takiarritmiak sendatzeko erabiltzen da. Anestesiko guztiek, ugari erabiliz, eragin lokalaz aparte eragin orokorrak ere badituzte, eta horregatik anestesia lokala lortzearren ziztatzen direnean, kontu handia izan behar da benan ez ziztatzeko; horrek nahi ez diren eragin orokorrak areagotu egiten bait ditu.
Anestesiko lokalek, ziztatzen den beste edozein substantziak bezala, pazientea substantzia horrekiko sentikortuta badago alergi erreakzioa eragin dezakete, eta erreakzio hori shock anafilaktikoa bada, heriotz arriskua izan daiteke. Baina hori ziztatzen den edozein substantziarekin gerta daiteke, eta anestesiko lokalen arriskua oso txikia da. Hala eta guztiz ere, jakin egin behar da posible dela.
Anestesiko lokalen toxikotasuna, ziztatzen den tokitik zirkulazio orokorrera iragaten irauten duen denboraren araberakoa da. Iragate hori astiro gertatzen bada, gorputzari substantzia metabolizatu eta deuseztatzeko denbora emango dio eta ez du kalterik eragingo. Anestesiko lokalen eragin toxikoa, batez ere nerbio-sistema zentral eta bihotzeko odol-hodi sistemetan gauzatzen da. Dosi handitan dardarak eta arnasa gelditzea eragin ditzakete eta bihotzean bere muskulu den miokardioa ahuldu. Nerbio-sistema zentraleko nahasketak sendatzeko, barbiturikoak erabil daitezke. Odol-hodietan zabalkuntza eragiten dute, eta horregatik arteri tentsioaren beherakada arriskutsuak sor ditzakete.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-da2bf86f457a | http://zientzia.net/artikuluak/ardiak-ikusmena-zertarako/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ardiak, ikusmena zertarako? - Zientzia.eus | Ardiak, ikusmena zertarako? - Zientzia.eus
Ardiek ikusmena, elikagaiak, lagunak eta arerioak identifikatzeko erabiltzen dute. Prozesu hauek garunak nola kontrolatzen dituen jakiteko burutu den ikerketaren arabera, bere pertzepzioak –eta gureak ere bai– emoziekin lotura hertsi du.
Ardiek ikusmena, elikagaiak, lagunak eta arerioak identifikatzeko erabiltzen dute. Prozesu hauek garunak nola kontrolatzen dituen jakiteko burutu den ikerketaren arabera, bere pertzepzioak –eta gureak ere bai– emoziekin lotura hertsi du. Ardiak, ikusmena zertarako? - Zientzia.eus Ardiak, ikusmena zertarako?
Zoologia
Ardiek ikusmena, elikagaiak, lagunak eta arerioak identifikatzeko erabiltzen dute. Prozesu hauek garunak nola kontrolatzen dituen jakiteko burutu den ikerketaren arabera, bere pertzepzioak –eta gureak ere bai– emozioekin lotura hertsia du.
Mendira goazela artalde bat ikusten badugu, ez dezagun pentsa automata gisa jokatzen dutenik eta beraien kezka nagusia pagotxa noiz ahora eraman soilik denik. Itxura hori badute ere, konturatu dira gu hor gaudela, gizaki bezala identifikatu gaituzte eta beraiengana hurbiltzera goazen ala ez ere badakite. Ardiak beren inguruneko aldaketa guztiez jabetzen dira eta beren zentzuak ongi egokituak dituzte aldaketa guzti horiek berehala eta zehatz jasotzeko.
Ardiek ia inguruneko gauza guztiak ikus ditzakete, baina ikusmen zorrotzagoa dute bi begien ikusmena teilakatzen deneko aurreko eremuan.
Orain dela hogeiren bat urte egindako ikerketetan adituek aztertu ahal izan zutenez, ardiak bai gizakiak eta bai koioteak 900 metrora edo gehiagora ikusteko gai dira, baina baita gizaki edo koioteak zuhaiskek erdizka ezkutatuta daudenean edo bestelako baldintzek usainean konfidatzea galerazten dietenean ere. Ardiak beste animaliaren gorputzeko ezaugarri jakinetan oinarritu daitezke animalia hori eta berorren posizio soziala zein den jakiteko. Barietate askotan adarrak edukitzeak eta berorien tamainak animalia horrek bere tarteko hierarkian duen posizioa adierazten du. Adarrak zenbat eta handiagoak izan, hainbat eta gorago egongo da animalia hori taldeko hierarkian. Adarrak mozte hutsak ondorio itzelak izan ditzake beraz hierarkian duen posizioarekiko. Adarren tamainak ere zertxobait adierazten digu, emeek adarrik ez dutelako edo nola nahi ere arrek baino txikiagoak dituztelako.
Beste azterketa batzuen arabera, amek arkumeei muturrera begiratuz jakin dezakete berenak zeintzuk diren eta zeintzuk ez. Esperimentu batzuetan arkumearen gorputzeko zenbait zati koloreztatu eta amak nola erreakzionatzen duen ikusi zuten. Burua koloreztatzen zitzaionean (edo gorputza burua barne zelarik) izaten zuen amak bere arkumea ezagutzeko zailtasuna.
Elikagaiak identifikatzen laguntzeko ere, ardiek ikusmena erabiltzen dutela uste da. Elikagai jakin batzuk usaindu ezin dituzten lekuetan ere, berehalaxe aurkitzen dituzte jateko beren gustokoak.
Esperimentu batzuetan aztertu ahal izan denez, ardiek koloretan ere ikusten omen dute, baina hori ez du oraindik inork behar bezala frogatu.
Funtsean, ardiaren garunak eta begiek irudi bisual batzuk gizakiok prozesatzen ditugun era berean prozesatzen dituzte. Baina beren ikusmen-sistemak baditu bereizgarri batzuk. Esate baterako, primatearen begiekin konparatuz gero, ardiarenak ez daude objektuak zehatz bereizteko erabat egokituak. Beren begiei egokitzapen-erreflexua falta zaie eta erreflexu hori da izan ere gure begietan objektuak hobeto enfokatu ahal izateko lentearen forma aldatzen duen elementua. Bai ardiek eta bai pertsonok irudi bisuala lehenik erretinan, begiaren atzekaldean, prozesatzen dugu. Erretinako zelula-dentsitateak ikusmen-zehaztasuna adierazten du, eta aipatu dentsitatea ardiarenean, katu eta gizakiarenaren artekoa da.
1. irudia. Adarrak hierarkiaren adierazle dira ardientzat. Adarrak zenbat eta handiagoak izan, hainbat eta gehiago erantzuten du neurona-talde batek.
Prozesuaren hurrengo pausoan, erretinako informazioa nerbio optikoetara pasatzen da, eta nukleo talamikoek aztertu ondoren garun atzeko lehen kortex bisualera iristen da. 1980. urte inguruan burututako azterketa batzuen arabera, ardiaren lehen ikusmen-kortexaren egitura eta antolaketa primateek dutenaren antzekoa da. Primate jaioberriek ez bezala, ordea, arkumeek jaio eta berehala ikusmen-kortexa heldua dute eta —lehen egunetik aurrera— beren begiez balia daitezke inguruneaz jabetzeko.
Irudia prozesatzean zein unetan ezagutzen ditugu —edo dituzte ardiek— pertsonak edo objektuak?
Dirudienez ez da identifikatzen informazioa garuneko beste egitura batzuetara transmititu arte. Egitura horietan objektu edo indibiduo konkretuak ikusteari erantzunez beren iharduera aldatzen zuten neurona-populazioak aurki genitzake. Zona hauek oroimenean eta emozio eta portaerak kontrolatzeko unean zerikusia duten garuneko zonekin ere badute konexiorik. Ardien portaerari buruzko estudioek iradokitzen dutenez, espezie honek —primateek bezala— garunean indibiduo eta elikagai garrantzitsuak identifikatzeko zentru espezializatuak izan ditzake.
Orain arte egindako estudioek begibistan jarri dutenez, garuneko kortex tenporaleko zelula-populazio txiki batek aurpegiak bakarrik deskodetzen ditu. Honek iradokitzen duenez, ardietan —primateetan bezala— zona hau beren aurpegien arabera pertsonak identifikatzeko espezializatuta dago. Gizakiengan ere zona hauek kaltetzeak aurpegiak identifikatzeko zailtasuna sorteraz dezake.
Zelula-talde batek gizaki eta zakurren aurpegiei bakarrik ematen die erantzuna. Beste zelula-talde batek artalde bereko ardi-muturren aurrean bakarrik ematen dute erantzuna. Beste batzuek, berriz, adardun muturren aurrean soilik erantzuten dute.
Ardiaren garunean, zelulen aparteko azpipopulazioak arduratzen dira aurpegi-talde espezifikoak edo aurpegiko ezaugarriak deskodetzeaz. Zelula gehienek mutur adardunei soilik erantzuten diete, eta adarrak zenbat eta handiagoak izan hainbat eta handiagoa izango da erantzuna. Bigarren irudian ikus dezakegunez neuronen erantzunaren erregistroak begibistan jartzen digu adar-tamainaren eragina. Beste zelula-talde batek barietate bereko animalien muturrei —eta bereziki ezagunei— soilik erantzuten die. Badago gizakien aurpegi eta zakurren muturrei soilik erantzuten dien zelula-talde bat ere. Datu hauetatik ondoriozta dezakegunez, ardiek beraz tratamendu desberdina ematen diote ezaugarri menperatzaileei loturiko informazioari, ardi ezagunen muturrei loturikoari eta baita mehatxugarri izan dakizkion espezieei (txakur eta gizakiei, esate baterako) dagokien informazioari ere.
Muturreko estimuluen orientazioa ere garrantzitsua da (ikus 2. irudia). Aurrez aurreko irudien erreakzioak albotik edo buruaren atzekaldetik hartutakoak baino indartsuagoak dira. Kortex tenporaleko zelulek ardietan, primateetan ez bezala, ez diete buruzbehera dauden muturrei erantzuten. Beharbada ardiek, zuhaitzetako primateek behar duten modura, ez dute batak bestea buruzbeherako egoeran identifikatu beharrik.
Ardiaren kortex tenporalak baditu gizakiaren itxurari erantzuten dioten zelulak ere. Ardiek ezin dituzte gizaki desberdinak bereiztu, ezin dute ikusten duten gizakia zein sexutakoa den zehaztu; ezta zer daraman ere eta ezta aurrez edo atzez aurkezten zaien ere.
Era berean, zelula hauek ez dute gizakien ezaugarri desberdin horien aurrean erantzunik ematen. Baina gizakia mugitzen deneko norantzak badu zelula hauengan eragina. Zelula gehienek gizakia ardiarengana mugitzean soilik dute erantzuna. Gizakiak albotik edo lauhankan ikusten baditu, zelula horien erantzuna desagertu edo txikiagotu egiten da (ikus 3. irudia).
2. irudia. Adarrak aurrez aurre ikustea albotik edo atzekaldetik ikustea baino estimulu indartsuagoa da.
Garuneko beste area subkortikal batean, hipotalamoan hain zuzen, elikagaiak begiz identifikatzeko gai diren zelula-taldeak aurki ditzakegu. Zelula hauek elikagai ezagunak ikustean ematen dute erantzuna eta ez elikagai horien usainaren aurrean eta ezta elikagaiak ez diren objektuen aurrean ere. Animaliari elikagaia zenbat eta gehiago gustatu, hainbat eta erantzun handiagoa emango dute zelula hauek. Eta alderantziz, animaliak elikagai jakin bat jateari utzi nahi dionean, aipatu zelulek elikagaia ikusita ez dute erantzunik emango.
Hainbat azterketek begibistan jarri dutenez, ardiaren garunean gorpuzten diren prozesu neuralak tximinoengan eta beharbada gizakiengan ere aurkitzen direnaren antzekoak dira. Horrek ez du esan nahi tximino edo gizakia bezain inteligente direnik. Horrek esan nahi duena honakoa da: begiz zerbait identifikatzeko garunak burutzen duen zeregin konplexua espezie desberdinetan oso antzekoa dela.
Orain arte burututako azterketetan oinarrituz, gaiari buruz atera daitekeen beste printzipio garrantzitsu bat hauxe da: begiz zerbait identifikatzean burutzen diren prozesu neuralak eta ardiaren erantzun emozionalak edo portaerazkoak gobernatzen dituzten prozesuak oso hurbil daudela, alegia. Ardiak objektuak identifikatzean bere garrantzia emozional edo portaerazkoaren kontestuan ikusten ditu. Esate baterako, zelula batzuek erantzun beretsua ematen dute gizakiaren aurpegia eta zakurraren muturra ikusita. Bi elementu hauen esanahi emozionala berdintsua da, nahiz eta itxura fisikoa desberdina izan.
Irudi jakin batzuek izan ditzaketen ondorio emozional edo portaerazkoek eragina dute irudi horiei buruzko analisi bisualean. Hori horrela gerta dadin, bi prozesuak kontrolatzen dituzten garuneko zonen artean elkarrekintza konplexuak egon behar du.
3. irudia. Gizakia zutik hurbiltzea arriskuaren seinale da ardiarentzat, baina lauhankan hurbiltzen bazaio ez du apenas erantzunik ematen.
Ikaskuntzak, jakina, paper garrantzitsua jokatzen du garunak objektuak sailkatzeko moduan. Gaur egun, adibidez, animalia adardunak adarrik gabeko amekin hazteak dakartzan ondorioak ikertzen ari dira. Animalia adardunekin esperientziarik ez duen arkumeak ba al du mutur adardunei erantzungo dien zelularik? Ez baldin badu, zenbat denbora beharko du aipatu zelulak garatzeko?
Ikaskuntzak irudien prozesu sentsorialak eta erantzun emozional eta portaerazkoen arteko elkarrekintza nola aldarazten dituen uler badezakegu, medikuntzarentzat ere mesedegarri izan daiteke. Eskizofrenia edo autismoa jasaten duten pertsonengan, sarritan, objektu eta indibiduoak identifikatu eta behar bezalako erantzuna ematearen artean haustura gertatzen da. Ikaskuntzak bi prozesu hauek integratzeari nola eragiten dion jakin badezakegu, aipatu asaldurak hobeto ulertzera hel gaitezke etorkizunean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5ea93a7bd73c | http://zientzia.net/artikuluak/galaxiaren-iluntasunean-ikusteko-teknikak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Galaxiaren iluntasunean ikusteko teknikak - Zientzia.eus | Galaxiaren iluntasunean ikusteko teknikak - Zientzia.eus
Galaxiez oro har hitz egiten denean, astrofisikariak ados azaltzen dira haien osagaien izaeraz, baina osagaien protzentaia zehazteko orduan zenbakiak nahikoa ezberdinak izaten dira. Gure galaxiaren kasuari lotuz, agian errazagoa da adostasunera iristea.
Galaxiez oro har hitz egiten denean, astrofisikariak ados azaltzen dira haien osagaien izaeraz, baina osagaien protzentaia zehazteko orduan zenbakiak nahikoa ezberdinak izaten dira. Gure galaxiaren kasuari lotuz, agian errazagoa da adostasunera iristea. Galaxiaren iluntasunean ikusteko teknikak - Zientzia.eus Galaxiaren iluntasunean ikusteko teknikak
Galaxiez oro har hitz egiten denean, astrofisikariak ados azaltzen dira haien osagaien izaeraz, baina osagaien portzentaia zehazteko orduan zenbakiak nahikoa ezberdinak izaten dira. Gure galaxiaren kasuari lotuz, agian errazagoa da adostasunera iristea.
Frantses-Bidea galaxia. 150 mila milioi izar, gas eta hutsezko nebulosa eta izar-kumuluak ditu.
Frantses-Bidearen eta galaxia kiribilen egitura eta berezitasunez hitz egitean, teorien oinarri esperimentalak azaldu ditugu eta hauek lortzeko teknikak ere aipatu izan ditugu, oso azaletik izan bada ere. Interesgarria izan liteke sakabanaturik dagoen informazio hori biltzea eta xehetasun bat edo beste gehitzea, gaia argiago gera dadin. Horretan ahaleginduko gara oraingoan.
Galaxiez oro har hitz egiten denean, astrofisikariak ados azaltzen dira haien osagaien izaeraz, baina osagaien portzentaia zehazteko orduan zenbakiak nahikoa ezberdinak izaten dira, batez ere materia ilunaren (edo galduaren) ebaluazio ezberdinen eraginez. Gure galaxiaren kasuari lotuz, agian errazagoa da adostasunera iristea.
Doitasun handiegiaren ondoren ibili gabe honako hau izan liteke gutxi gorabehera Frantses-Bidearen konposizioa: materiaren % 75 izarrak osatuz egongo litzateke eta beste % 25 izarrarteko materia osatuz. Azken hau, eta izarrak ere antzera, hidrogenoz (% 90 inguru), helioz (% 10 inguru) eta beste zenbait elementu eta konposatuz (% 1 baino gutxiago) eraturik legoke. % 1 motz horren barnean erradiazio optikoaren hedapena galerazten duen izarrarteko hautsa dago.
Aipatu beharrekoak dira, halaber, hidrogenoak izarrartean zabalduta dagoenean aurkez ditzakeen egoera ezberdinak. Izarrarteko espazio hotzaren dentsitate-baldintza arruntetan hidrogenoa atomikoa da eta HI deitu ohi diren hodeiak osatzen ditu. Hidrogeno honek igortzen du hain ezaguna den 21 cm-ko irrati-erradiazioa. Edozein arrazoi dela eta, eskualde bateko hidrogeno atomikoa uzkurtzen denean, dentsitate-gehikuntzak H 2 molekulen eraketa erraztu egiten du hidrogeno molekularrezko hodeiak eratuz. Hidrogeno molekularrak ez du lerro espektralik irrati-uhinen arloan. Beraz, ezin daiteke irratiteleskopioen bidez zuzenean detektatu. Hala ere, aurreko alean genionez, karbono monoxidozko (CO) molekulak agertzeagatik nabari daiteke. Azken molekula hauek, beste batzuk bezala, H 2 -renak eratzen direnean sortzen dira eta hidrogenozkoen ondoren ugarienak dira.
Orion nebulosa. Zeruko objekturik gazteenetakoa da nebulosa hau.
Karbono monoxidozko molekulek ingurukoekin elkarrekintzarik ez badute, beren energi maila beherenean geratzen dira energiarik igorri gabe. Hodei molekularretan ordea, talka asko izaten dituzte hidrogeno-molekula ugariekin. Ondorioz, egoera kitzikatuan egoten dira eta soberako energia hori fotoien bitartez igortzen du. Igorpen arruntaren uhin-luzera 2,6 milimetrokoa da. Biraketa-higiduraren lehenengo energi maila eta maila beherenaren arteko energi diferentziari dagokio eta irratiteleskopioen bidez neur daiteke.
Azkenik, hidrogenoa egoera ionizatuan ere ager daiteke, hau da, bere elektroia galduta. Ionizazioa izarren inguruetan gertatzen da, hauen erradiazio ultramorearen eraginez. Hidrogeno ionizatuzko hodeiei H II hodei deitzen zaie eta banda ikuskorreko erradiazioa igortzen dute.
Zer esanik ez, gure galaxia aztertzeko lehenengo saioak teleskopio optikoen bidez egin ziren, nebulosa planetarioak, H II eskualdeak eta 0 eta B mota espektraleko izar-multzoei behatuz. Objektu hauetatik oso gutxi batzuk baino ez dira Eguzki-sistemaren ingurutik kanpo daudenak; hautsak eragozpenak jartzen ez dituen norabide arraro batzuetakoak hain zuzen ere. Hauen azterketek eman zituzten Eguzkiaren inguruko galaxi besoek zeukaten egituraren lehenengo arrastoak. Arrasto gutxi, nolanahi ere.
1. irudia.
1951.ean aurkitu zen H I hodeiak agerian jartzen dituen 21 cm-ko marra, galaxi egituren azterketan aro berriari hasiera emanez. Aipatutako marraren intentsitatea, arakatzen ari garen espazioko norabidean dagoen hidrogeno atomikoaren neurritzat har daiteke. Bestalde, igorpenaren maiztasuna zehatz neurtuz Doppler efektuaren bitartez hidrogenoaren abiadura erradiala (begilerroaren norabidean) neur daiteke. Abiaduraren neurriak gainera, norabide berean diren hodei ezberdinak bereizteko aukera ematen digu: hodei ezberdinak izanik higidurak ere ezberdinak izango dira eta abiadura erradialak ere bai, eta ezberdintasun horiek gorriranzko ala urdineranzko lerrakuntza ezberdinetan gauzatzen dira. Bide hau, hala ere, ezin daiteke galaxiaren zentruaren norantzan eta beraren aurkakoan (antizentruaren norantzan) erabili. Kasu hauetan materiaren abiadura behaketa-norabidearekiko ia elkartzuta denez, abiadura erradiala ia zero da distantzia edozein delarik ere.
Aipatu berri dugun zailtasuna saihesten ez badugu ere, lehentxeago azaldu dugun hidrogeno molekularraren detekziorako metodoa aurkitu zenez gero asko aurreratu da galaxi maparen eraiketan. Alde batetik hodei hauek konpresio-eskualdeak dira. Beraz, besoekin zuzenki erlazionaturik daude. Bestetik, abantaila handi bat dute hidrogeno atomikoarekiko: azken hau askoz ere zabalduago dago espazioan eta ia ezinezkoa da hodeiak mugatu eta bereiztea.
Hidrogeno molekularra, aldiz, dentsitate handiagoko hodeietan pilatu delako da molekularra hain zuzen ere. Horregatik hodeiak errazago mugatzen dira. Azkenik, kontuan izan behar dugu galaxiaren masaren % 25 den izarrarteko materiaren erdia eskas baino ez dela hidrogeno atomikoa. Beste erdia pasa, molekularra da. Beraz, hidrogeno molekularra aztertuta hutsune handia betetzen da.
2. irudia.
Bukatzeko, hodei ezberdinak bereiztu eta kokatzeko neurtutako abiadura erradialaren erabilera zehazkiago azaltzen saiatuko gara. Hodei baten posizioa eta abiadura erradiala neurtuta lortzen diren emaitzak, bi diagrama bidimentsionaletan adierazi ohi dira. Batean luzera eta latitude galaktikoak dira ardatzetan. Bestean luzera galaktikoa eta abiadura erradiala. Har ditzagun adibide gisa 1. irudian ditugun hodei molekularrak: E, Eguzkiaren orbita berean eta beste lau barne-orbita bitan. Behaketak irudian marraztuta dauden bi norabideetan egiten badira, hodeien posizioak ematen digun grafikoa 2. irudian duguna da. Hurbilen dauden hodeiek besteak estaltzen dituzte. Luzera/abiadura grafikoan berriz, abiadura erradial ezberdinaren bidez bereiz daitezke.
Hodei baten abiadura orbitala, orbitaren erradioaren eta bere mugen barnean dagoen materiaren masaren menpekoa da. Eskuarki abiadurak handiagoak dira orbiten erradioa zenbat eta txikiagoa izan. Beraz, 1. irudian behaketa-norabide bietako edozein hartzen badugu, neurtuko ditugun abiadura erradialen arteko handiena behaketa-norabide horrekiko ukitzaile den orbitan dagoen hodeiari dagokiona izango da. Batetik, orbitarik barnekoena delako eta bestetik, abiadura erradiala hodeiaren abiadura bera delako.
Puntu honen alde bietara puntu simetrikoak hartzen baditugu (A eta C, B-rekiko, adibidez), abiadura erradialak antzekoak izango dituzte, baina B-rena baino txikiagoa (ikus 3. irudia), eta gainera, puntuak orbita berean egongo dira. Norabide ezberdinetan hartutako datuekin biraketa-kurba eraiki dezakegu, hau da, abiadura orbitalaren aldakuntz kurba. Hau ezagutu ondoren, norabide jakin batean behaketak egiten ditugunean, abiadura erradiala neurtuta orbitaren erradioa kalkula dezakegu.
Oraindik beste bereizketa bat egiteko dugu. Gure metodoarekin A eta C hodeiek gutxi gorabehera orbita berean higitzen direla ondorioztatu dugu, baina, zein da Eguzkitik hurbilen dagoena? Hodeia beste objektu ezagun batekin erlazionatu ezin badezakegu, beste bide batzuk erabiltzen dira, hala nola, marra espektralaren zabalera neurtzearena. Hodei txikiek marra estuak izan ohi dituzte, barne higiduraren heina ere estua delako. Hodei handien kasuan, ordea, marrak zabalak izaten dira osagaien abiadura arteko diferentziak ere handiagoak direlako. Beraz, behatutako hodeiaren marrak estuak badira ia segurua da hodei txikia alde hurbilenean dugula.
3. irudia.
18 h 24 min
PLANETAK
MERKURIO : uztailean zehar iluntzen ikus ahal izango dugu. Egun onenak hilaren erdi ingurutik aurrerakoak dira: 25ean elongazioa maximoa izango da. 15ean Jupiterretik oso hurbil egongo da; 0,1° hegoaldera.
ARTIZARRA : bere elongazioa jaisten hasia dago, baina oraindik ikuskor izango da. Oso argitsu ikusi ahal izango dugu iluntzean. Hilaren 17an argitasun maximoa izango du, baina bukaera aldera nahikoa goiz ezkutatuko da Eguzkiaren atzetik.
MARTITZ : honen elongazioa ere txikiagotuz doa, baina oraindik ikusteko moduan izango da. Magnitudea 1,8 baino ez da. Uztailaren 2an Artizarraren iparraldean izango da, 3,6°ra.
JUPITER : lehentxeago esan dugunez, Merkurioren iparraldean izango da hilaren 15ean. Beraz, badakigu nondik nora ibiliko den. Erraz ezagutu ahal izango dugu, bere magnitudea -1,8 ingurukoa delako. Bere elongazioa oso azkar txikiagotzen da eta uztailaren bukaeran 12°-koa baino ez da izango. Beraz, galdu egingo dugu.
SATURNO : gau guztian zehar ikusi ahal izango dugu. Hilaren 27an oposizioan izango da; baldintza onenetan behatzeko, beraz. Magnitudea 0,1 ingurukoa izango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8bd7cd81db68 | http://zientzia.net/artikuluak/bizikleta-bizitza-denean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bizikleta bizitza denean - Zientzia.eus | Bizikleta bizitza denean - Zientzia.eus
Txirrindulariaren bizimodu profesionala urtebeteko zikloen batura da. Arazoa izaten da txirrindulariek duten oporretarako hilabetea. Hilabete horretan neke fisikoak eta psikikoak alde batera uzten dituzte. Atsedenaldi hau oso garrantzitsua da hurrengo denboraldiari ekiteko.
Txirrindulariaren bizimodu profesionala urtebeteko zikloen batura da. Arazoa izaten da txirrindulariek duten oporretarako hilabetea. Hilabete horretan neke fisikoak eta psikikoak alde batera uzten dituzte. Atsedenaldi hau oso garrantzitsua da hurrengo denboraldiari ekiteko. Bizikleta bizitza denean - Zientzia.eus Bizikleta bizitza denean
Giza zientziak
Errenterian jaio eta hazi den Joxean Daboz Sarasola txirrundularia Irungo Bentetako Ekialde izeneko bere etxean aurkitu genuen. Arratsalde hartako entrenamendu-saioa bertan behera utzi zuen, txirrindulari denak bakarrik konta ditzakeen gauzak kasetean grabatzeko. Bizikletari buruzko ezaugarriak galdetu bagenizkion ere, txirrindulariaren bizimodua izan zen gure elkarrizketaren helburua.
Txirrindulariaren bizimodu profesionala urtebeteko zikloen batura da. Beraz, denboraldi baten azterketa izan zen elkarrizketaren oinarria.
Txirrindulari bakoitzak bere ohiturak eta bizimodua baldin baditu ere, Joxeanek esandakoa neurri batean orokorra izan daiteke.
Azaroa izaten da txirrindulariek duten oporretarako hilabetea. Hilabete horretan neke fisikoak eta psikikoak alde batera uzten dituzte. Atsedenaldi hau oso garrantzitsua dahurrengo denboraldiari ekiteko.
Azaroaren bukaera aldera hasten dira entrenamenduak. Goizean, gosaldu aurretik Joxeanek korrika egiten du gorputza gutxi behartuz: karbono hidratoak erre baino lehen koipea erre behar bait da. Ondoren, gosaria dator eta bertan fruta, zerealak eta xigorki edo tostadak gurinarekin izaten da ohizkoena. Goizeko lana frontoian, mendian edo gimnasilekuan burutzen da. Gimnasiari gero eta garrantzi handiagoa ematen zaio eta bizkarra, gerria, izterrak eta besoak izaten dira gehien indartu beharreko gorputz-zatiak. Orain dela gutxi arte ez zen muskuluen tiraketa-ariketarik egiten, baina orain denek egiten dute.
Ointokia eskien sisteman oinarritzen da.
Prestaketaren lehen fase honetan ez da bizikleta ukitzen. Gabonak inguruan hasten dira bizikletan ibiltzen. Orduan, goizeko lasterketa utzi eta gimnasia egiten segitzen bada ere, uzteko joera dago. Bakoitzak ikusi behar du noiz komeni zaion indartsu egotea eta horren araberakoa izango da entrenamenduaren intentsitatea. Joxeanek 60-80 km egiten ditu hasieran eta pixkanaka distantzia luzatuz joaten da.
Errodajea
bukatzen denean azterketa medikoa egitea komeni da. Bertan, egiten diren miaketen artean esfortzu-proba dago. Froga honen bidez txirrindulari bakoitzaren maila zein den jakin daiteke, hau da, txirrindulari batek jasan dezakeen pultsazio-kopuru maximoa eta egoera horretan zenbat denbora iraun dezakeen.
Datu hau jakinda, txirrindulariak entrenamendua gogortu egiten du. Entrenamendua intentsiboa eta estentsiboa izaten da. Entrenamendu intentsiboan serie gogorrak egiten dira. Serie hauetan, pultsazio-kopuru maximora iritsi eta ahalik eta denbora gehiena egoera horretan irauten saiatzen da. Entrenamendu estentsiboetan ordu askotan baina lasai ibiltzen da.
Pultsazio-kopuruak egin daitekeen esfortzu maximoa mugatuko du.
Azterketa medikoak txirrindulari bakoitzaren punturik ahulenak erakusten ditu. Joxeanek batez ere bere gorputzaren burdin maila zaindu behar du. Beraz, hilabete t’erdiro odol-analisia egiten du.
Lasterketa-garaia iristen denean, entrenamenduaren intentsitatea txikiagotu egiten da; lasterketa bera nahikoa entrenamendu izaten bait da. Jateko kontutan ere gauzak dexente aldatzen dira. Lasterketa hasi aurretik hiru ordu lehenago gosari-bazkaria egiten da. Bertan, fruta edo zukua, zereala jogurt edo esnearekin, arroz zuria, kafea edo tea edo kafesnea eta xigorkiak gurin edo mermeladarekin jaten da.
Lasterketan zehar jaten dena etaparen eta eguraldiaren araberakoa izaten da. Baina, normalena hauxe izaten da: fruta (platanoa, sagarra, udarea) puska txikitan, sagar- edo arroz-pastel txikiak, glukosa edo karbono hidratoak dituzten gaiak eta edateko ura gatz mineralez nahasturik.
Plater txikiak 42 hortz eta handiak 52-53 izaten ditu.
Lasterketa amaitu ondoren, hotelera joan, dutxatu eta afaltzeko garaia iristen da. Lasterketak itzuli baten barnean izaten direnez, hurrengo egunean berriro indartsu azaldu behar da eta horregatik afarian beti proteinak sartzen dira. Ohizko menua hauxe izaten da: hasieran entsalada, gero oreki edo pasta nahiz arroza, eta azkenean haragia edo arraina.
Janzkeraren kalitatea asko aldatu da azken urteotan. Txirrindulariaren oinarrizko jantziak, oinetakoak, galtzerdiak, kulota, mailota eta eskularruak dira. Kalitateari batez ere, hotzaren eta marruskaduraren aurka igartzen zaio. Txirrindulari batzuek oinetan asko nabaritzen dute berotik hotzerako eta alderantzizko aldaketa. Beste batzuek, zelaz gaineko gorputz-zatietan nabaritzen dute. Lesio arruntenak belaunetan eta Akiles-en tendoietan izaten dira.
Azken hilabeteotan kaskoari buruz asko hitz egin da. Joxean afizionatu gisa zebilenean, kaskoa eramaten ohitu zen eta horregatik orain kaskoa eramatea ez zaio gehiegi kostatzen. Baina, urte askotan korritzen ari diren profesional batzuei asko kostatzen zaie egun beroetan kaskoa eramatea. Gainera, UCIk (Nazioarteko Txirrindularitza-Elkarteak) kasko zehatz bat eramatera behartu ditu txirrindulariak eta horrek mesfidantza sortu du txirrindulariengan. Arlo honetan, Joxeanen eritzia garbia da: Ni kaskoa eramatearen aldekoa naiz, baina gauzak nola dauden ikusita, inposatzearen aurka nago.
Aldapetan pinoi-aldaketa ez da batere erraza izaten.
Txirrindulariaren laneko erreminta bizikleta da. Bizikleta estandarraren egitura ondokoa da: koadroa altzairuzkoa, gainerako piezak aluminiozkoak eta gurpilak tubular erakoak. Koadroa zenbait kasutan aluminiozkoa edo karbono-zuntzezkoa izan daiteke. Mota honetako koadroak altzairuzkoak baino arinagoak direnez, errazago igotzen dira aldapak, baina aldapak jaisteko pisua izatea komeni da. Beraz, altzairuzko koadroak besteak baino hobeak dira. Tubular erako gurpilak errepideetako zuloetan ibiltzeko egokiak dira, baina gurpila bera zulatzeko arriskua handiagoa da. Joxeanek eta taldekideek aurten kamara eta pneumatikoa erabiltzea erabaki dute.
Bizikletak azken urteotan izandako aldaketa nagusia ointokia izan da Joxeanen eritziz. Gaur egun erabiltzen diren ointokien jatorria eskietakoa da.
Platera eta pinoiak ez omen dira asko aldatzen lasterketetan. Platerari dagokionez, 42 hortzekoa da txikiena eta 52-53 hortzekoa ohizkoena. Erloju-kontrako lasterketetan 54 hortzekoa ere erabili ohi da. Pinoiei dagokienez, zortzi erabiltzen dira gaur egun. Txikiena 12 hortzekoa da eta hortik aurrera progresioa 13, 14, 15. 17, 18 eta 21ekoa da. Aldapa gogorrak igo behar badira, pinoi txikietakoren bat kendu eta 22 edo 23 hortzekoa jartzen da.
Bizikletak neurri egokiak izatea, ongi ekipatuta egotea baino garrantzitsuagoa da. Hobe da koadroa txikia delako zela igo behar izatea, alderantzizko kasua baino. Bizikletaren gainean ez da inoren ibiltzeko erarik imitatu behar. Aitzitik, norberak aurkitu behar du bere posturarik egokiena.
Txirrindulariek, neguan, prestaketa fisikorako gero eta gehiago erabiltzen dute mendiko bizikleta.
Aldapa igotzeko garaian ganbioa ahalik eta gutxien erabiltzea aholkatzen du Joxeanek eta aldatzekotan pinoi txikitik handira hobe handitik txikira baino.
Joxean Daboz txirrindulari profesionala da, baina berak dioenez, bizikletarekin lan egiten duen langilea ere bai. Hala ere, edozein langilek izan ditzakeen abantailak, hots, Gizarte-Segurantza, jubilazioa, langabezi dirulaguntzak, eta abar ukatu egin zaizkie txirrindulariei orain arte. Badirudi, zorionez, administrazio publikoa eta txirrindulari-elkartea hitz egiten hasiak direla eta egoera laboral normalizatua lortuko dela. Oraingoz Gizarte-Segurantza besterik ez da lortu.
Azkenik irakurle, Joxeanek aholku bat eman zidan bizikletaz tarteka-marketa ibiltzen garenontzat: Bizikleta gainean gozatu egin behar da eta forma fisiko egokia lortu arte astakeriarik ez egin.
Mila esker Joxean. |
zientziaeus-ce8662d12d5a | http://zientzia.net/artikuluak/isaac-newton/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Isaac Newton - Zientzia.eus | Isaac Newton - Zientzia.eus
Zientzilari eta matematikari ingeles hau, Lincolnshire-ko Woolsthorpe-n jaio zen 1642.eko abenduaren 25ean. 1727.eko martxoaren 20an Londresen herio bila etorri zitzaion arte. Westminster-en hobiratu zuten.
Zientzilari eta matematikari ingeles hau, Lincolnshire-ko Woolsthorpe-n jaio zen 1642.eko abenduaren 25ean. 1727.eko martxoaren 20an Londresen herio bila etorri zitzaion arte. Westminster-en hobiratu zuten. Isaac Newton - Zientzia.eus Isaac Newton
Biografiak
ientzilari eta matematikari ingeles hau, Lincolnshire-ko Woolsthorpe-n jaio zen 1642.eko abenduaren 25ean. 1727.eko martxoaren 20an Londresen herio bila etorri zitzaion arte. Westminster-en hobiratu zuten.
Zientzilari eta matematikari ingeles hau, Lincolnshire-ko Woolsthorpe-n jaio zen 1642.eko abenduaren 25ean. Bere aita hila zen munduratu zutenean eta hiru urte zituenean ama berriz ezkondu zen. Haurra aiton-amonen esku geratu zen. Haiek bidaltzen zuten eskolara eta han berak asmatzen zituen mekanismoez eta inguratzen zuen munduko arazoez arduratzen zen.
Gaztetan bere amaren lurrak lantzera eraman zuten, baina han gauza onik ez eta osabak jakintsua izan zitekeelakoan Cambridge-ko Unibertsitatera bidali zuen. Cambridgen 1660. urtean hasi zen ikasten eta 1665.ean doktoregoa lortua zuen jadanik.
Izurriteak Londres menpean hartuta zeukala, bere amaren baserrira erretiratu zen Newton arriskutik babestu asmoz. Matematika-arloan binomioaren teorema lantzen ari zen orduan, baina bere amaren lurretan garrantzi handiko gai bati ekin zion. Sagar bat lurrera erortzen ikusita, sagarra erorterazten zuen indarrak eta Ilargia bere orbitan mantentzen zuen indarrak elkarrekiko zerikusia izan zezaketela iruditu zitzaion.
Isaac Newton.
Erdi Aroan, Aristotelesen ideiei jarraituz, Lurreko eta zeruko objektuak batez ere higidurari buruz lege natural guztiz desberdinez gobernatzen zirela pentsatzen zuten. Sagarra eta Ilargia lege berberaz erlazionatzea ideia ausarta zen, beraz. Newtonek zioenez, teorikoki objektuaren erorketa-abiadura grabitazio-indarrarekiko zuzenki proportzionala zen eta indar hori aldi berean objektutik Lurraren zentrurainoko distantziaren karratuarekiko alderantziz proportzionala.
Newtonek Ilargiaren erorketa-abiadura zenbatekoa izango litzatekeen kalkulatu zuen, Lurrak bere sateliteari eragindako grabitazio-indarra eta lurrazalean eragindako grabitazio-indarra konparatuz. Bere kalkuluak ez ziren garai hartako behaketetan neurtutakoarekin guztiz bat etorri eta Newtonek grabitazioaren arazoa hamabost urtez alde batera utzi zuen.
1656 eta 1666. urte bitartean, optikazko arazoetan murgildu zen. Zirrikitu bat zeharkatutako argi-izpia prisma batetik igaro erazita, gela iluneko pantailan errefraktatutako argia ikusi zuen. Kolore-banden bilduma zen hura; gorritik morerainoko banda desberdinez (ostadarrean bezalaxe) osatutako espektroa. Espektroa alderantziz orientatutako beste prisma batetik igaro erazita, argi zuria lortu zuen berriz pantailan.
1669. urtean Cambridgen matematika-irakasleak dimititu egin zuen Newtoni katedra uztearren. 1672. urtean Royal Societyko kide egin zuten, baina Robert Hooke lehendakariarekin ez zen behin ere ongi konpondu.
Newton eta Leibniz-ek bakoitzak bere aldetik eta aldi berean, kalkulu matematikoa garatu zuten. Urteak igaro ahala bien artean ere halako konpondu-ezina sortu zen, bata ingelesa eta bestea alemana zelako.
Newtonek argiarekin egindako saiakuntzetan oinarrituta, argiaren izaeraz bere teoriak jakin erazi zituen. Garai hartako teleskopioak errefrakziozkoak ziren eta aberrazio kromatiko izeneko fenomenoagatik ia ezin ziren gehiago hobetu. Newtonek ordea isladapenezko teleskopioa asmatu eta hobetu egin zuen.
1680-1690. urte bitartean, bere gaztaroan aztertutako grabitazioaz arduratu zen berriro. Lurraren, planeten eta gorputzen higiduraz Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (Filosofia Naturalaren Printzipio Matematikoak) liburua idazten hasi zen; mundu honetan inoiz egin den zientzilan bikainenentzat jotzen den lana hain zuzen. Bertan, Newtonek, Galileok higiduraz egindako aurkikuntzak hiru printzipio nagusitara bildu zituen.
Lehen printzipioak zioenez, geldirik dagoen gorputzak geldirik segitzen du eta higitzen ari denak higitzen segitzen du abiadura konstantez, baldin eta kanpoko indarrek parte hartzen ez badute.
Bigarren printzipioak, indarra objektuaren masarekin eta bere azelerazioarekin erlazionatzen du. Beraz lehen aldiz bereizten ziren gorputzaren masa (zeukan inertzi kantitatea) eta bere pisua (gorputzari eragiten zaion indar grabitatorioa).
Hirugarren eta azken printzipioak dioenez, akzio bakoitzak berekin du kontrako norantzan erreakzio berdina.
Hiru printzipio hauetatik, Newtonek Lurraren eta Ilargiaren arteko grabitazio-indarra kalkulatu zuen. Erakarpen-indarra masen biderkadurarekiko zuzenki proportzionala zen eta distantziaren karratuarekiko alderantziz proportzionala:
Formula hori ordea edozein gorputz-bikoteri aplikatu zion eta ekuazioa Grabitazio Unibertsalaren lege hihurtu zuen.
Newtonek bere Principia Mathematica liburuan unibertsoaren ordurarteko eskema orokor osatuena garatu zuen; greziarrak barne beste inorena baino bikainagoa.
Newton zahartzaroan urrea fabrikatzeko sistema aurkitu nahian ahalegindu zen eta zientziaz kanpo beste iharduera batzuetan ere parte hartu zuen. 1689.ean Parlamentuko kide izendatu zuten eta 1696. urtean Monetetxeko zuzendari. Txanpon-faltsifikatzaileenganako gainera, ez zuen erruki handirik erakutsi.
Newton zientzilari bezala, munduan sekula izandako distiratsuena da askoren ustez. Pertsona bezala ordea, berezia zen. Ez zen ezkondu eta gaztetan maitemindu bazen ere emakumeekin ez zuen inolako harremanik izan. Beti bere pentsamenduetan murgildurik, bere inguruarekiko distrakzio hutsean ibiltzen zen. Egiten zizkioten kritikek, sumindu egiten zuten eta behin baino gehiagotan geratu zen kritikei aurre ez egitearren bere lanak argitaratu gabe.
1703. urteaz gero (Hooke hil ondoren) Royal Societyko lehendakari izan zen, 1727.eko martxoaren 20an Londresen herio bila etorri zitzaion arte. Westminster-en hobiratu zuten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a1176e43c3fa | http://zientzia.net/artikuluak/gardatxoa-erriberako-musker-erraldoia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gardatxoa, erriberako musker erraldoia - Zientzia.eus | Gardatxoa, erriberako musker erraldoia - Zientzia.eus
Nafarroa eta Arabako hegoaldeko biztanleek, ondo ezagutzen dute gardatxoa. Bere anatomia gainerako muskerren antzerakoa da, baina Euskal Herriko gainerako muskerren aldean gorputz sendoa eta buru bikaina ageri ditu.
Nafarroa eta Arabako hegoaldeko biztanleek, ondo ezagutzen dute gardatxoa. Bere anatomia gainerako muskerren antzerakoa da, baina Euskal Herriko gainerako muskerren aldean gorputz sendoa eta buru bikaina ageri ditu. Gardatxoa, erriberako musker erraldoia - Zientzia.eus Gardatxoa, erriberako musker erraldoia
Nafarroa eta Arabako hegoaldeko biztanleek, ondotxo ezagutzen dute gardatxoa. Gardatxoak 20 cm neurtzen ditu, bere anatomia gainerako muskerren antzerakoa da, baina Euskal Herriko gainerako muskerren aldean gorputz sendoa eta buru bikaina ageri ditu.
Gardatxoak, Euskal Herrian duen banaketa-mapa.
Eguzkiak bazterrak kiskaltzen dituen egun horietako batean, Erribera inguruko sastrakadietan zehar ibilalditxo bat egitean, batek baino gehiagok entzuna izango du sasi artean ihesi doan pizti ezezagunak egindako ustegabeko zalaparta. Lasterkako urratsek eta soina arrastaka eramateak ateratzen duten zarata handiak despistatu eta kezkatu ere egin dezake animalia iheslariaren berri ez duen mendizalea. Nafarroa eta Arabako hegoaldeko biztanleek aldiz, ondotxo ezagutzen dute gardatxoa; Europako saururik handiena eta musker berdearen ahaide erraldoia dena.
Izan ere, gardatxoak 20 cm neurtzen ditu muturretik uzkira, eta guztira 60 cm eta gehiagoko luzera izan dezake. Oro har, bere anatomia gainerako muskerren antzerakoa da, baina Euskal Herriko gainerako muskerren aldean gorputz sendoa eta buru bikaina ageri ditu, eta ezkata gogorrez osatutako janzkera latzak bere arbaso ziren sauru erraldoiak dakartzagu gogora. Espeziearen ezaugarri bereizgarrien artean aipagarrienak hiru dira: batetik, berde biziz koloreztatutako larruazal ezkatatsuaren saihetsetan orbain urdin nabarmenak izaten ditu; bigarrenez, buru sendoaren gaineko aldean kokatutako ezkata okzipital ia triangeluarra ezkata frontala baino zabalagoa du; eta azkenik, sabeleko ezkatak luzetarako 10 lerrotan antolatuta ageri ditu
ikus irudiak
Euskal Herriko gainerako muskarren aldean gorputz sendoa eta buru bikaina ageri ditu gardatxoak, eta ezkata gogorrez osatutako janzkera latzak bere arbaso ziren sauru erraldoiak dakartzagu gogora.
Gardatxoa musker lasaia eta berozalea da, eta ondorioz eguzkiak gogor jotzen duenetan harri edota zuhaitz-enborren gainetan etzanda egotea du gogoko. Horrelakoetan ordu luzeak eman ditzake eguzkitiko izpi goxoak hartuta gozatzen, eta lasai asko egoten da etsaia izan daitekeenik hurbiltzen ez bazaio behintzat. Arriskua somatzean ordea, begiak zabaldu eta ziztu bizian alde egiten du sasi edo harri artera, ihesean ateratzen duen zalapartaz arduratu ere egin gabe. Beraz, gardatxoa leku idor eta eguzkitsuetan bizi da, sastrakadietan, baso garbietan, edota lur harritsua dagoeneko parajeetan. Elikadurari dagokionean, omniboroa dela eta, nahikoa dieta dibertsoa duela esan behar da. Bere ehizakien artean batez ere intsektuak, zizareak eta beste ornogabeak aipatu behar dira, baina hauetaz gainera karraskari batzuk, txori txikiak eta arrautzak ere jan ditzake. Halaber, gogoko ditu fruitu gozoak ere.
Gardatxoaren araldia apirilaren erdi aldetik ekainera bitartekoa izaten da, eta ugalketa gainerako lazertido gehienetan bezalatsu gertatzen da: arrak emea hortzez harrapatzen du, barne-ernalketa kopularen bitartez burutuz. Emeak 6-15 arrautza erruten ditu, hauek lurrean edota harri azpian utzirik, eta narrasti eta anfibio gehienen kasuan bezalaxe, hauek patuaren menpe geratuko dira, gurasoen aldetik inolako arreta edo ardurarik jaso gabe. Hiru hilabetera jaioko diren gardatxokumeak beren gisara moldatu beharko dute, janaria bilatu eta mota guztietako arriskuei aurre eginez.
Europako saururik handiena eta musker berdearen ahaide erraldoia dugu gardatxoa.
Banaketari dagokionez, gardatxoa Iberiar penintsulan, Frantziako hegoaldean, Italiako ipar-mendebaldean eta Afrikako iparraldean bizi den espezie mediterraniarra da. Euskal Herrian berriz, Arabako erriberan, eta Nafarroako hegoaldean bakarrik ikusi da. Banaketa honen arabera, gardatxoak musker berdearentzat idorregi diren habitatak betetzen ditu, eta batera ageri diren eskualdeetan musker berdea ( Lacerta viridis ) bertako lekurik heze eta freskoenetan bizi da, bazter lehorrenak gardatxoaren menpe geratzen direlarik.
Gardatxoa leku idor eta eguzkitsuetan bizi da, sastrakadietan, baso garbietan edota lur harritsua dagoeneko parajeetan.
Zoritxarrez, eta beste espezie askorekin gertatu den bezala, gardatxoa gero eta ikuskaitzago eta urriago bihurtu zaigu azken urteotan, eta zenbait autoreren ustetan espezie honetako populazioen egoera kritikoa ere bada jadanik. Eta ez noski bere etsai natural diren arrano eta beste harraparien ihardueren ondorioz. Aitzitik, gizakiak ere aspaldidanik ehizatu du gardatxoa bere okela samur, zuri eta preziatua dela eta.
Bestalde, nekazaritzak ia erabat irentsi ditu animalia honen bizileku diren sastrakadiak eta gainerako eremu naturalak. Ondorioz, gardatxo-populazioak gaur egun oraindik geratzen diren landaretza naturalez osatutako irletan eta nekazal alor zabalen artean utzitako sastraka-hesi eskasetan isolatuta bizi beharrean aurkitzen dira. Beraz, ez dago esan beharrik ingurune hauek babestea gardatxoarentzat eta berau bezala bertan bizi diren beste makina bat bizidunentzat ere derrigorrezkoa dela.
FITXA TEKNIKOA: |
zientziaeus-dd13fef5d06e | http://zientzia.net/artikuluak/lurrazpiko-korronte-elektrikoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lurrazpiko korronte elektrikoak - Zientzia.eus | Lurrazpiko korronte elektrikoak - Zientzia.eus
Munduan lurrazpian dagoen korronte elektrikorik luzeena Australian aurkitu da. François Chamalaun-ek aurkitu du korronte hau, eta berak dioenez, antzeko beste korronte batzuk izan daitezke beste kontinenteetan.
Munduan lurrazpian dagoen korronte elektrikorik luzeena Australian aurkitu da. François Chamalaun-ek aurkitu du korronte hau, eta berak dioenez, antzeko beste korronte batzuk izan daitezke beste kontinenteetan. Lurrazpiko korronte elektrikoak - Zientzia.eus Lurrazpiko korronte elektrikoak
Geologia
unduan lurrazpian dagoen korronte elektrikorik luzeena Australian aurkitu da. Flinders-eko unibertsitateko François Chamalaun-ek aurkitu du korronte hau.
Munduan lurrazpian dagoen korronte elektrikorik luzeena Australian aurkitu da. Korrontea sedimentazio-harrietan igarotzen da eta 6.000 km-koa da. Orain arte luzeena Kanada eta EEBBen artean dagoen Wyoming-eko korrontea zela uste zen; bere luzera 4.000 km-koa bait zen.
Flinders-eko unibertsitateko François Chamalaun-ek aurkitu du korronte hau, eta berak dioenez, antzeko beste korronte batzuk izan daitezke beste kontinenteetan. Korronte hauek, orain dela ehundaka milioi urte lur-masek talka egin zutenean sortu ziren. Chamalaun-en arabera korrontea lurraren eremu magnetiko aldagarriak sortzen du.
Aurkikuntza honen inguruan, Australiako Baliabide Mineralen Bulegoak Australian inoiz gertatu den programa geomagnetikorik zabalena eratu du. Horretarako, oso sentikor diren 54 magnetometro sarea osatuz kokatu dira. Gailu hauek korronte elektrikoa detektatu dute lurrazpian 15 eta 45 km bitarteko sakoneran. 50 eta 200 km bitarteko zabalera du.
Korrontea Australiako iparmendebaldean dagoen Broome-tik sartzen da, hegoaldera joaten da eta ondoren iparralderantz egiten du eta Carpentaria-ko golkoan dagoen Queensland-etik irteten da. Korronte nagusiaren adar bat Bidsville-n hasten da eta hegoaldean dagoen Spencer-eko golkoraino iristen da.
Korrontea harkaitzen artean dauden hausturen artean doa. Haustura hauek lur-masa handiek elkarren kontra talka egin zutenean gertatu ziren eta fluido alkalinoak dituzte, hauek oso eroale onak direlarik. Korrontea oso ahula da eta lanpara bat pizteko behar den potentzia ez luke emango, baina petrolio- edo gas-poltsak eratzea eragingo luke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ec8b3291e26e | http://zientzia.net/artikuluak/artroskopia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Artroskopia - Zientzia.eus | Artroskopia - Zientzia.eus
Artroskopia tresna optiko baten bitartez gorputzeko giltzadura edo artikulazio-barnea ikusteko teknika dela esan daiteke. Bi helburu nagusitarako erabiltzen da.
Artroskopia tresna optiko baten bitartez gorputzeko giltzadura edo artikulazio-barnea ikusteko teknika dela esan daiteke. Bi helburu nagusitarako erabiltzen da. Artroskopia - Zientzia.eus Artroskopia tresna optiko baten bitartez gorputzeko giltzadura edo artikulazio-barnea ikusteko teknika dela esan daiteke. Bi helburu nagusitarako erabiltzen da: bata diagnostikoa egiteko artroskopia da eta bestea artroskopia terapeutiko edo kirurgikoa.
Artroskopia oro har, bi helburu nagusitarako erabiltzen da: diagnostikoa egiteko eta sendatzeko.
Definizio gisa, artroskopia tresna optiko baten bitartez gorputzeko giltzadura edo artikulazio-barnea ikusteko teknika dela esan daiteke.
Artroskopia oro har, bi helburu nagusitarako erabiltzen da: diagnostikoa egiteko eta sendatzeko; bata diagnostikoa egiteko artroskopia da eta bestea artroskopia terapeutiko edo kirurgikoa.
Diagnostikorako artroskopian, tresna optikoaren bitartez giltzaduraren barnea bertatik garbi ikusita diagnostiko zehatza lortzea da helburua. Artroskopia terapeutikoa berriz, hurrengo pausoa da. Patologia zer-nolakoa den zehaztu ondoren teknika berarekin sendatu egiten da, ebakuntza klasikoa alde batera utzita.
Gehienetan artroskopian diagnostikoa eta terapeutika elkarren segidan berehala egiten dira, hau da, diagnostikoa egin eta berehala ekiten zaio artroskopi tratamendua aplikatzeari.
Artroskopiaren historia
XIX. mendean hasi ziren gorputzeko barrunbeak eskopia optikoaren bitartez aztertzeko lehen saio eta ikerketak. Maskuria, bagina, ondestea, faringea, etab. ikuskatzen zituzten. Giltzadurak ikusteko eskopia optikoaren lehen saioak ordea, ez ziren 1918. urterarte hasi. Orduan hasi zen Kengi Takagi japoniarra Tokioko unibertsitatean lehen artroskopiak egiten, lenterik gabeko bere lehen artroskopioarekin. Takagiren asmoa, giltzaduretako tuberkulosiaren diagnostiko goiztiarra egitea zen.
Watanabe-ren 21 zenbakiko artroskopio historikoa.
Takagiren ondoren, etenik gabe mundu guztian hasi ziren artroskopioen eredu desberdinak eta aplikazio zabalagoak egiten. 1925. urtean Krensche-k meniskoaren ikerketa artroskopikoa burutu eta aurkeztu zuen lehen aldiz. 1931-35 bitartean, Burman-ek lan garrantzitsuak bideratu zituen arlo honetan. Baita Sommer-ek 1937.ean, Vaubel-ek 1938.ean eta Mayer nahiz Wicker-ek 1939.ean ere.
Dena den, artroskopiaren aurrerakuntzan bi alderdi desberdin hartu behar dira kontutan: batetik, tresna beraren hobekuntza teknikoak (teknika, optika eta injinerutza), eta bestetik, ikerketa medikoen emaitzei dagokiena. Orain arteko lerroetan ikerketa medikoei buruzko izen batzuk aipatu ditugunez, artroskopiaren alderdi teknikoan izandako aurrerapenei begirada bat emango diegu.
Lehen artroskopioa, Takagirena, lenterik gabekoa zen eta bere bitartez oso gutxi ikus zitekeen.
Zuntz optikozko artroskopioetan, lente mehe eta luze hori argia barrunbera gidatu eta eramateko beira-zuntzez inguraturik dago. Bi elementu hauek metalezko zorro baten barruan daude.
Watanabe-ren 21 zenbakiko artroskopioak, lenteak zituen eta aurrez aurre nahiz albora ikusteko ahalmena eskaintzen zuen. Giltzadurako azterketa artroskopikoa, suero edo ur distilatuz sortutako korronte baten barruan egiten zen giltzadura-barnea garbi manten zedin. Tresna optikoa bestetik, hoztu egin behar zen giltzadurako ehunak erre ez zitezen. Artroskopio hau 1960.ean aurkeztu zen eta bi urte geroago Watanabe berak lehen artroskopia kirurgikoa egin zuen. Puskatutako menisko bat garbitu egin zuen artroskopia bidez belaunean ohizko ebakuntzarik egin gabe.
Azken urratsa O´Connor-en artroskopioa izan zen. 1970.ean aurkeztutako tresna honek, diagnostikoa egiteko bidea eskaintzeaz gain kirurgiarako ahalmenak hedatu egiten zituen. Gaur egungo artroskopioak, O´Connorren artroskopioaren jarraipen huts besterik ez dira, edo bestela esan, O´Connor artroskopioaren belaunaldian gaude.
Artroskopiak izan duen arrakasta bi puntu nagusitan oinarritzen da. Batetik, materialak asko hobetu dira (optika hobetu da, argi hotzaz baliatzen da, bideoa erabiltzen da eta tresnak miniaturizatu egin dira), eta bestetik, artroskopiaren prozedura eta trebetasuna erabat aldatu dira. Lehen ikusi bakarrik egiten zen, baina orain gako esploratzailearen bitartez egiturak ukitu egiten dira. Ehun eta egitura anatomikoak manipulatzeko tresneria asko hobetu eta sofistikatu da eta gaur egun belauna adibidez operatu egin daiteke: meniskoa, kartilagoa, sinobiala, lotailuak, etab.
Astroskopioko sistema optikoaren azken muturrean erabiltzen diren inklinazio-angeluak. Gaur egun gehien erabiltzen dena 30ºko inklinazioa duena da.
Gaur egun ortopedi zerbitzuetan artroskopia oinarrizko teknika bihurtzen ari da eta beste zenbait arlotan ere aplikazioak baditu: erreumatologian, kirol-medikuntzan, ikerketan, eta abarretan.
Materialen deskribapena eta oinarriak
Artroskopian erabiltzen diren aparatuak honako hauek dira: artroskopioa, beira-zuntzezko kablea, argi-iturria (argi hotza sortzen du), bideo-sistema, tresna kirurgikoa (motorizatua ala gabea izan daiteke) eta beste zenbait tresna. Guk orain hauek banaka-banaka aztertuko ditugu:
1. Artroskopioa
Artroskopioaren sistema optikoak, bi funtzio bete behar ditu: irudia jasotzea eta giltzadura-barrunbera argia eramatea.
Irudia jasotzeko erak artroskopioen arabera (eredu desberdinetakoak bait daude) desberdinak dira, baina gehienetan artroskopioaren tutu guztia lente mehe luze bat da.
Zuntz optikozko artroskopioetan, lente mehe eta luze hori argia barrunbera gidatu eta eramateko beira-zuntzez inguraturik dago. Bi elementu hauek metalezko zorro baten barruan daude.
Astroskopian erabiltzen den zenbait aparatu: (goitik behera) monitorea, magnetoskopioa eta argi-iturria.
Kalibre edo neurri desberdineko artroskopioak daude, batzuk giltzadura nagusi edo handietan (belaunean adibidez) eta besteak giltzadura txikietan (orkatilan, ukondoan, eskumuturrean) erabiltzen direlarik. Giltzadura nagusietarakoak 4-6 mm-koak izaten dira eta txikietarakoak 2 mm-koak.
Artroskopioko sistema optikoaren azken muturra, angelu desberdinetakoa izan daiteke:
0°ko inklinazioa duena, hau da, irudi-eremuaren norabidea zuzena duena.
30°ko inklinazioa duena. Bere irudi-eremuaren norabidea 30° inklinatuta dago eta biraketaren bitartez 70°rainoko eremua ikus daiteke.
Artroskopioak babes modura, atorra izaten du. Babeserako tutua da eta ondoko funtzio hauek ditu:
Sistema optikoaren hauskortasuna dela eta babes metalikoa eskaintzea.
Sistema optikoaren eta atorraren artean dagoen espazio zentrukidetik giltzadurara suero edo ur distilatu garbitzailea gidatzea. Ura sartzeko eta erregulatzeko atorrak bere muturrean balbula batzuk izaten ditu.
2. Beira-zuntzezko kablea
Sistema honen bitartez, argi hotza sortzen den iturritik artroskopioraino garraiatzen da. Kablearen kalibrea, argi-iturriaren potentziaren araberakoa izaten da.
3. Argi-iturria
Argi hotza sortzen duen iturriak potentzia desberdinak eman ditzake egin behar den lanaren arabera. Diagnostikoa egiteko 150 watteko potentzia nahikoa izaten da eta bideo-artroskopian (gaur egun gehien erabiltzen denean) 250 watteko potentzia behar izaten da.
4. Bideo-sistema
Tresna kirurgiko motorizatu gabeak: (goitik behera eta ezkerretik eskuinera) oratze-pintza, 90ºko basket pintza, basket pintza zuzena, gako moduko bisturia, gako esploratzailea eta bisturi zuzena.
Bi osagai izaten ditu: kamera eta monitorea. Eredu desberdinetako kamerak daude, baina ondoko ezaugarri amankomunak izaten dituzte: tamainaz txikiak dira (esku batez erraz erabil daitezkeenak), arinak dira (200 gramotik beherakoak ia denak), likidotan murgilduz esteriliza daitezke eta argiaren tenperatura erregula dezakete (gaur egun erregulazioa automatikoki egiten dute).
5. Tresna kirurgikoa
Tresna kirurgikoa motorizatu gabea ala motorizatua izan daiteke. Lehenbizi motorizatu gabearen osagaiak deskribatuko ditugu eta ondoren motorizatuarenak.
Motorizatu gabearen osagaiak hauek dira:
Gako esploratzailea. Artroskopia hastean aztertzeko edo miaketa-diagnostikorako tresna oinarrizkoena da. Kirurgilariaren eskua ordezkatzen du.
Basket pintzak. Kalibre eta angelu askotakoak daude, premien arabera. Pintza garbitzailea da. Lesionaturik edo pitzaturik dauden egitura anatomikoak erauzteko premia dagoenean, pintza hauek erabili behar dira. Hozkadaka arituko balitz bezala, egitura kaltetuak zati txiki-txiki eginda zurgatzen dira tutu baten bitartez.
Guraizeak. Basket pintzek baino lehen egiten dute lan. Guraizeak ere kalibre, diseinu eta angelu desberdinetakoak daude.
Oratze-pintzak edo presio-pintzak. Giltzadura barruan dauden eta zurgatuz atera ezin diren zati handi samarrak ateratzeko erabiltzen dira. Kartilagozko zati libreak eta gorputz arrotzak ateratzeko ere erabiltzen dira.
Artroskopiarako bisturiak. Gutxi erabiltzen dira, artikulazio barruan kontrolatzea zaila delako eta ondorioz batzuetan leiho berriak egin behar izaten direlako.
Belauneko artroskopiarako izterrari tinko eusteko erabiltzen den tresna.
Motorizatutako tresna kirurgikoan, lana hozkadaka egin ordez motorearen indarra aprobetxatuz egiten da. Tresna kirurgiko motorizatuak elementu hauek eduki ditzake:
Sinobiotomoa. Sinobiala eta gaixoturik edo egoera txarrean dagoen kartilagoa garbitzeko erabiltzen da.
Ebakitzailea. Sinobiotomoaren eboluzioz lortutakoa da. Egitura patologikoak moztu eta erauzteko erabiltzen da.
Fresa. Urratze-prozeduraz egiten du garbiketa-lana.
6. Beste zenbait tresna
Artroskopioak beste bi tresna lagungarri ere izaten ditu. Batetik, kirofano-gelako sabaitik esekitzeko “Y” formako tutu-sistema (hornitzen duten hiru litro sueroko bi poltsekin) eta bestetik, belauneko artroskopiarako izterrari tinko eusteko tresna.
Artroskopiaren abantailak
Artroskopiak dituen abantailak, artrotomia edo ohizko ebakuntzekin konparatuz gero, desabantailak baino askoz ere gehiago eta handiagoak dira. Garrantzitsuena agian operatu ondoren jende gutxiago hiltzea da. Artroskopiaren bitartez giltzadura geldirik oso denbora gutxian egoten delako, gaixoak azkar normaltzen du bere bizimodua eta konplikazioak sortzeko aukerak ere desagertu egiten dira. Artroskopia egin eta bi astera gaixo asko hasten da berriz ere lanean.
Artroskopiaren bitartez giltzadura geldirik oso denbora gutxian egoten delako, gaixoak azkar normaltzen du bere bizimodua.
Artroskopian, bestetik, egiten den ebakia oso txikia da; zentimetro batekoa gehienetan. Beraz, sortzen dituen arazo estetikoak ere oso txikiak dira. Ohizko ebakuntzekin konparatuz hantura ere txikiagoa izaten da eta era berean mina ere bai. Guzti horren ondorioz errehabilitazioa lehenago has daiteke, gaixoa lanerako prest laster ipintzen delarik.
Artroskopiaren bitartez, orain arte baino diagnostiko zehatzagoa egiten da. Erradiologiaz, scannerraz, erresonantzia magnetiko nuklearraz, artrografiaz, eta abarrez baino diagnostiko objektiboagoa egiten da artroskopioaz zuzenean gaixotasuna ikusiz. Bigarren mailako eraginak ere asko murriztu dira; neuromak, orbain mingarri eta estetika aldetik desegokiak, aparatu hedatzailearen desoreka, etab. adibidez.
Beste abantaila bat ospitaleratze-kostu txikiagoa izatea da. Ohizko ebakuntzetan, pazientea batezbeste astebete egoten zen ospitalean eta artroskopia egindakoak 24 ordu bakarrik egoten dira.
Geroago deskribatuko ditugun operazio ondorengo konplikazioak ere askoz gutxiago izaten dira artroskopia eginda. Gainera kasu edo patologia batzuetan, meniszektomia partzialetan esate baterako, ohizko prozeduretan erabiltzea oso zail ziren teknikak eroso eta aise burutzea lortzen da.
Artroskopiaren kontraindikazioak
Belauneko astroskopia praktikatzen. Gehien sakondutako eta emaitza oparoenak izandako artroskopi mota da.
Nahiz eta artroskopiaren desabantailak eta kontraindikazioak oso gutxi eta mugatuak izan, bat edo beste bada. Arazoak dituzten giltzaduretan ez da artroskopiarik egin behar minik gabeko beste metodo guztiak erabili arte. Artroskopiak diagnostikoa finkatzeko azken ebaluazio klinikoa izan behar luke. Diagnostiko artroskopikora iritsi baino lehen, inbaditzaile ez diren beste prozedurak erabili behar dira; anamenesia sakon eta zehatza, hain zuzen.
Artroskopia alde batera utzi behar da larruazalaren egoera txarra delako edo une horretan giltzaduratik at infekzioren bat edo beste dagoelako.
Giltzaduran ankilosi partziala edo erabatekoa dagoelako artroskopia normal egin ezin daitekeenean ere ez da teknika hau erabili behar. Ezta lotailuren bat etenda dagoenean.
Artroskopiaren konplikazioak
Arestian esan dugunez, ohizko ebakuntzekin konparatuta artroskopiaren abantaila nagusi bat ondoren konplikazio gutxiago izatea da. Ondoko hauek ordea eduki ditzake:
Tresnak apurtzea. Batzuetan tresna artroskopikoak giltzadura barruan apurtzen dira. Tresna estuak eta luzeak dira eta mugimenduak trakets eginez gero, hausteko arriskua dago. 9.000 artroskopia kontutan hartzen zituen inkesta batean Mulhollen ortopedak datu hauek lortu zituen: % 0,03 kasuetan giltzadura barnean tresnak hautsi egin ziren eta % 0,01 kasuetan ohizko artrotomia egin behar izan zen barruan geratutako pieza-zatia ateratzeko.
Torniketeagatiko paresiak edo nerbioen lesioa. Lesio hauek ez dira artroskopiarenak bakarrik; torniketea erabili behar deneko edozein ebakuntzarenak baizik. Paresia sortzeko bi faktore eduki behar dira kontutan: iskemiaren denbora (beheko gorputz-adarretan 1,5-2 ordutik gorakoa ez du behin ere izan behar) eta gaixoak nerbioen anoxiarekiko duen sentikortasuna (oraindik kontrolatzen ez dakigun parametroa da).
Infekzioa. Edozein teknika kirurgikotan egon daiteke. Estatistika desberdinak daude, baina gehienek % 0,04eko maila adierazten dute, hau da, ohizko ebakuntzetan baino 100 bider gutxiago.
Hemartrosiak. Hizkuntza arruntean derrame edo isuri esaten zaie. Kirurgia konbentzionalean baino askoz ere gutxiago izaten dira. Hemartrosien portzentaia % 2koa da.
Tronbosia. Ohizko ebakuntzetan baino gutxiago izaten da. Estatistika batzuen arabera % 0,1 kasuetan izaten da.
Orbainaren hipersentikortasuna. Tresna sartzeko egiten den ebakuntzan hematomak sortzen direlako, kasu gutxi batzuetan ondorengo orbain edo zikatriza mingarria izaten da. Konplikazio honi ez zaio garrantzirik ematen, zeren aste edo hilabete gutxiren buruan beren kasa desagertzen bait dira.
Fistula sinobialak. Infekzio edo isuri baten ondorio dira, baina oso gutxitan gertatu ohi dira.
Barruko egitura anatomikoak kaltetzea. Tresna artroskopikoak metalezkoak direlako, normala da kartilagoan urratu txiki batzuk eragitea. Urratu txiki horiek normalean beren kasa sendatzen dira, baina kasu gutxi batzuetan, tresnak zakar erabiltzeagatik edo berez artroskopia zaila delako, urradurak sakonagoak izan daitezke.
Artroskopia zein giltzaduratan egiten den
Belauneko artroskopiarako sarrera posibleak. Belaunean egiten diren sarrera-ebakiak konpondu behar den patologiaren araberakoakizaten dira. Artroskopia bakoitzean bi sarrera (edo gehienez hiru) egoten dira.
Atal honetan artroskopia zein giltzaduratan egiten den eta bakoitzak izandako eboluzioa adierazten da. Hona hemen zerrenda:
Belauneko artroskopia. Gehien sakondutakoa eta emaitza oparoenak izandakoa da.
Sorbaldako giltzadurako artroskopia. Belaunekoa baino askoz gutxiago egiten da.
Ukondoko artroskopia. Oraindik gutxi garatua dago.
Orkatilako artroskopia. Hau ere oraindik ez dago oso garatua.
Eskumuturreko artroskopia. Oraindik saiakuntzak bakarrik egiten dira.
Aldakako artroskopia. Oraindik garatu gabe dago. Oso gutxitan egiten da; saiakuntza gisa bakarrik.
Giltzadura tenporo-mandibularreko artroskopia. Oraindik egoera esperimentalean dago.
Belauneko artroskopia
Giltzadura honetako artroskopia izan da historian eta eboluzioan zehar beti aitzindari. Horretarako bi arrazoi egon dira: giltzadura handia izatea eta larruazaletik gertu dagoelako erraz iritsi ahal izatea.
Belauneko artroskopiaren teknika osoa deskribatzeak luze joko lukeelako, ez gara horretan gehiegi arituko. (Adituei eta ortopedia espezialitatea egiten ari direnei bakarrik interesatuko litzaieke atal hau). Alderdi tekniko bakar bat adieraziko dugu, artroskopiarako trebakuntzan ardatz delako.
Triangulazio-teknikak, larruazalean bi sarrera ditu eta horietatik tresna artroskopiko desberdinak sartu ondoren artroskopioaren muturrean elkartzen dira triangelua osatuz. Adibide klasikoena zulo edo ate batetik artroskopioa eta bestetik tresna kirurgikoa sartzea da. Giltzadura barnean biak elkartzen dira, batak (optikoak) besteari lanean ari denean argi eginez eta egiturak erakutsiz. Bi tresna hauek angelu bat osatzen dute eta angelu hori mantentzea entrenamendu-kontua izaten da.
Belauneko artroskopia asko garatu den arren, orkatilako artroskopia hasieran dago oraindik.
Triangulazioaren lehen aurrebaldintza garbi ikustea da. Horretarako giltzadurak zabal eta lasai egon behar du eta likidoa garbi eduki behar da. Belaunean egiten diren sarrera-ebakiak konpondu behar den patologiaren araberakoak izaten dira. Artroskopia bakoitzean bi sarrera (edo gehienez hiru) egoten dira.
Belauneko diagnostiko artroskopikoa egiten denean, giltzadura guztia arakatu behar da ordena jakin bati beti berdin jarraituz. Lehenbizi patela gaineko poltsari eta giltzadura femoro-errotulianoari begiratu behar zaio. Ondoren giltzadura barnean femoro-tibialari edo konpartimenduari eta gero kondilo arteko hozkadurari. Azkenean kanpo aldeko konpartimendua eta atzeko barru aldeko konpartimendua ikuskatzen dira.
Belauneko artroskopian teknika kirurgiko desberdinak erabiltzen dira, eta errazenetik zailenera honako hauek dira:
Zimurdura sinobialaren erresekzio edo garbiketa.
Aske dauden gorputz suprarrotulianoak ateratzea.
Errotulako kondromalaziak sinobiotomoaz garbitzea.
Pitzaturik eta gingilduta dagoen menisko-zatia erauztea.
Galdara-girtenaren antzeko urradura osoa meniskotik erauztea.
Alboko erretinakulua askatzea.
Atzean eta erdian dauden gorputz askeak ateratzea.
Kartilagoaren akatsen bat zulatu eta garbitzea.
Menisko atzeko adarraren urradura erauztea.
Sinobiektomia.
Aurreko lotailu gurutzatu puskatua ordezkatzea edo plastia egitea (autologoa nahiz artifiziala).
Orkatilako artroskopia
Sorbaldaren kasuan, artroskopioak eta bere tresneriak izandako aurrerapenak bultzatu du garapena.
Belauneko artroskopia asko garatu den arren, orkatilako artroskopia hasieran dago oraindik, giltzadura hau belaunekoa eta sorbaldakoa baino txikiagoa eta estuagoa delako. Horregatik artroskopiaren bitartez orkatila-barrua erraz eta garbi ikusteko kirurgilari batzuk orpo-hezurrean zehar iltze bat jarrita eskalapoin ortopediko bati lotuta hezurrak trakzioz tiratu egiten dituzte.
Orkatilako artroskopia erabiltzea honako kasu hauetan gomendatzen da: osteokondritis disekatzailea dagoenean, giltzadura barnean gorputz askeak daudenean, kondromalazia dagoenean, aldaketa edo akats erreumatologikoetan eta piartrosietan.
Sorbaldako artroskopia
Saiakuntzak egiten orain dela 50 urte hasi baziren ere, 1970.eko hamarkadara arte ez zuen inolako garrantzirik eduki; belauneko artroskopia erabat garatu zen arte, alegia. Sorbaldaren kasuan, artroskopioak eta bere tresneriak izandako aurrerapenak bultzatu du garapena.
Sorbaldako artroskopia egiteko ez dago erabateko indikaziorik. Horregatik azken aukera bezala erabili behar da, beste diagnostiko-moduek (anamnesiak, erradiologiak, artrografiak, OTA, EMN, eta abarrek) eta terapeutikek (fisioterapiak, medikazioak, infiltrazioek, eta abarrek) porrot egin dutenean.
Azkenik, artroskopia egiteko azken baldintza (eta ez nolanahikoa), ortopeda kirurgikoki oso trebea izatea da, zeren eta sorbaldako artroskopian oso kirurgilari gutxi bait daude, batetik berandu garatutako teknika delako eta bestetik ohizko ebakuntzetan emaitzak onak izanik kirurgilarien ohiturak nekez aldatzen direlako.
Triangulazio-teknikak, larruazalean bi sarrera ditu eta horietatik tresna artroskopiko desberdinak sartu ondoren artroskopioaren muturrean elkartzen dira triangelua osatuz. Angelu hori mantentzea entrenamendu-kontua izaten da.
Sorbaldako artroskopia egiteko indikazioak hauek dira:
Gaixotasun erreumatikoek sortutako sinobitisak.
Gorputz solteak ateratzeko, gehienbat hezur edo kartilagozko gorputz solteak akromien azpiko gunean daudenean.
Lokadurak daudenean. Sorbaldako lokadura askoren zergatia edo lokadura kronikoa errepikatzeko, lesionaturik zein egitura anatomiko dagoen jakitea zaila da. Artroskopiaren bitartez diagnostika daiteke lokadura-errepikatzearen arrazoi anatomikoa zein den, eta ondorioz egun gutxi barru lesio anatomikoa sendatzeko zein ebakuntz mota egin daitekeen aukera daiteke. Kasu honetan artroskopia diagnostikoa egiteko bada ere, azken urteotan hasi da artroskopia terapeutikoa edo kirurgikoa hedatzen.
Ezpain glenoideoaren urradurak erauztea. Sorbaldako min kroniko baten eragile denean, artroskopia terapeutikoaz senda daiteke.
Sorbalda konjelatua dagoenean. Gaixotasun inflamatorio kroniko baten ondorioz, sorbaldak bere higitzeko ahalmena gal dezake eta kasu horietan artroskopia erabiltzea esperimentatzen ari dira orain.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2e4764629871 | http://zientzia.net/artikuluak/zirkuitu-integratuak-ordenadoreen-miniaturizazioar/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zirkuitu integratuak: ordenadoreen miniaturizazioaren bultzatzaile - Zientzia.eus | Zirkuitu integratuak: ordenadoreen miniaturizazioaren bultzatzaile - Zientzia.eus
Gaur egun zaila da komunikazio-sistemak bezalako
Gaur egun zaila da komunikazio-sistemak bezalako Zirkuitu integratuak: ordenadoreen miniaturizazioaren bultzatzaile - Zientzia.eus Zirkuitu integratuak: ordenadoreen miniaturizazioaren bultzatzaile
1991/06/01 Ibarra, Amaia Ruiz, Txelo Iturria: Elhuyar aldizkaria
aur egun zaila da ordenadoreak edo eta audio eta bideo komunikazio-sistemak bezalako mirari modernorik gabeko bizitza imajinatzea. Oro har, gailu automatikoek lana kendu egiten digute. Gailu guzti hauek elektronikan gertatutako aurrerakuntza itzelei esker izan dira posible.
1. irudia. Bereiztutako osagaien bidez lortutako zirkuitu sinplea.
Gaur egun zaila da ordenadoreak edo eta audio eta bideo komunikazio-sistemak bezalako mirari modernorik gabeko bizitza imajinatzea. Baina mirari hauek edozein arlotan topatzen ditugu. Hain daude sartuta gure bizimoduan, ezen ez bait gara beraien garrantziaz jabetzen. Nork pentsatzen du ikuztailu automatikoak funtzionatzeko barruan gure lana errazteko oso kontrol-sistema konplexuak dituela?. Oro har, gailu automatikoek lana kendu egiten digute. Gailu guzti hauek elektronikan gertatutako aurrerakuntza itzelei esker izan dira posible.
Bestalde, guztiok dakigu ordenadoreak gero eta txikiagoak direla. Baina miniaturizazio horren zergatia zirkuitu integratuen garapenean datzala inor gutxik daki. Konplexutasunmaila bera mantendu edo handiagotu arren osagai edo zirkuitu elektronikoak gero eta txikiagoak direlako, mikroelektronikaz mintzatzen da. Hemen, zirkuitu integratuen funtsa azaltzen saiatuko gara.
Histori pixka bat
9. irudia. Siliziozko zilindroak labera sartu behar dira kimikoki erasotzeko
tenperatura altuetan
Pauso honetan fitxak erasoa jasaten du. Eraso hau kimikoa (disolbatzaileak direla medio) nahiz fisikoa (energia handiko ioiak bonbardatuz) izan daiteke. Eraso honen bitartez erretxinak babestu gabeko zonetan (erretxina disolbagarria duten zonetan, alegia) oxido-geruza desagertu egiten da leihoak irekita utziz (8c irudia).
Difusioa
Leihoak ireki ondoren ezpurutasunak sartzeari ekiten zaio. Horretarako emailea edo hartzailea den materiala erabiltzen da. Kasu honetan, substratua P motakoa denez, N motako ezpurutasunak sartu beharko dira, material emaileak erabiliz: fosforoa P, artsenikoa As,... Ezpurutasunak difusioa dela medio sartzen dira silizioan. Horretarako, aukeratutako material emaile horretan aberatsa den gasa erabiltzen da, tenperatura altuan azal gainetik putz egiten delarik eta fitxa labe berezi batean sartuta dagoelarik (9. irudia). Horrela N motako bi zona sortzen dira. Zona hauen sakonera difusioaren iraupenak eta materialaren kontzentrazioak finkatzen dute (8d irudia).
Difusio-teknikaren alternatiba moduan beste teknika bat erabili ohi da: ioi-ezarpen delakoa. Honetan energia handiko ioiak botatzen edo bonbardatzen dira fitxaren gainazalaren kontra. Honen abantailak hauexek dira: ezpurutasunen kontzentrazioak eta sakonera errazago kontrolatzen dira eta behar diren tenperaturak baxuagoak dira.
Oxidazioa
N motako zonak sortu ondoren, hurrengo pausoari ekin baino lehen, azala berriro estaltzen da beste oxido-geruza batez (8d irudia).
Metalizazioa
Azkenik, metalezko azken geruza ezartzen da, horretan aluminioa erabili ohi delarik. Hasieran azal osoa estaltzen da aluminioz, geroxeago kontaktuak izan ezik zona guztiak beste prozesu fotolitografiko batez garbitu behar direlarik. Horrela transistorearen D drenadorea eta S iturria direlako kontaktuak lortzen dira (8e irudia). Horrela amaitzen da transistore sinple baten fabrikazioa.
10. irudian bi transistore, bat N motakoa eta bestea P motakoa, ikus daitezke.
8. irudia. nMOS transistorearen osaketa.
Zirkuitu konplexuagoak (osagai gehiagokoak alegia) fabrikatzeko pausoak azaldutakoak dira. Desberdintasunik nabariena prozesu fotolitografikoetan erabiltzen diren mozorroen konplexutasuna da. Era berean, transistore-mota desberdinak behar direnez, prozesu-kopurua pixka bat handiagoa izango da beste geruza batzuk behar direlako.
11. irudia. Fitxako datoak edo zirkuituak banatu egin behar dira.
Zirkuitu integratuaren geruza bakoitzari mozorro bat dagokio. Mozorro horretan geruza horri dagokion informazio geometriko eta topologikoa ematen dira layouta oinarritzat hartuta. Beraz, txipa fabrikatzeko prozesuaren etapa bakoitzarentzat dagokion mozorroa sortu behar da.
Hasieran komentatu dugunez, fitxa hainbat datotan zatitu da. Hauetariko bakoitzean zirkuitu integratu bat lortzen da aurreko prozesu guztiak segitu ondoren. Horregatik orain zirkuitu desberdinak banatu behar dira hasierako fitxa moztuz
11. irudia
Honela lortutako zirkuituak ondo dauden ala ez ziurtatzeko kalitate-kontroleko prozesu bati ekiten zaio ondoren (12. irudia). Hau egin eta gero, kanpoko kontaktuak soldatzen dira; zirkuitua munduarekin lotzen duten kontaktuak hain zuzen. Kontaktu hauek urrezkoak izan ohi dira (13. irudia). Gero kapsula batean ixten dira (14. irudia), kapsula plastikozkoa edo zeramikazkoa izan daitekeelarik.
10. irudia. CMOS zirkuitu baten zeharkako ebakidura.
Integrazio-mailak
Siliziozko zati berean integratutako osagaien kopuruaren arabera, integrazio-maila desberdinak bereizten dira, hau da, segun eta azalera-unitateko osagai-dentsitatea zein den. Zentzu honetan, txip bateko transistore-kopurua bi hamarkadetan bakarrik 2 izatetik 500.000 baino handiagoa izatera igaro da, zirkuitu integratuen belaunaldiak sortuz (ordenadoretan bezalaxe). Ikusi 1. taula.
12. irudia. Txipa fabrikatu ondoren oso ondo ikuskatu behar da edozein akats aurkitzeko.
Taula honetan honakoa ikusten da: konplexutasun altueneko zirkuituak gaur egun VLSI (Very Large Scale of Integration) mailakoak edo oso integrazio maila handiko zirkuituak direla. Berorietan osagai-kopurua oso handia izateaz gain, osagaien tamaina gero eta txikiagoa da, osagaiek betetako silizio-azalera oso garrantzitsua izanik. Esate baterako, transistoreen neurriak mikratan ematen dira, mikra bat (1µm) milimetro bat baino mila aldiz txikiagoa delarik. Neurri hauetatik datorkie izena mikroelektronikari, mikroprozesadoreei eta abarri.
Laburbilduz, hauxe esan daiteke: transistoreen tamaina zenbat eta txikiagoa izan, osagai-kopurua hainbat eta handiagoa izango dela. Honen eragina zirkuitu integratua definitzen duen layout edo planoan nabaritzen da. Plano hauek konplexuegiak suertatzen dira pertsona batek marraz ditzan. Horregatik, guztiz beharrezkoa suertatzen da ordenadorearen laguntza diseinu-prozesu osoa eta fabrikazioa errazteko.
SSI = Small Scale Integration = Integrazio-eskala txikia.
MSI = Medium Scale Integration = Integrazio-eskala ertaina.
LSI = Large Scale Integration = Integrazio-eskala altua.
VLSI = Very Large Scale Integration = Oso integrazio-eskala altua.
1. taula. Mikroelektronikaren garapena.
CAD/CAE: ordenadorez lagunduriko diseinua eta injinerutza
Orokorrean, edozein diseinu egiterakoan diseinua errazteko ordenadorea erabiltzen bada, CAD (Computer Aided Design) hitza erabili ohi dugu. Zirkuitu integratuen diseinuan edo diseinu elektronikoan, bi alderdi bereizten dira: alde batetik, diseinu geometrikoa egin behar da, sistema adierazteko marrazki eta irudiak alegia (blokekako eskemak abstrakzio-mailarik altuenean; logika-mailakoak ate logikoak adieraziz; transistore-mailakoak edo elektrikoak; fabrikatzailearentzako mozorroak —layout— edo fisikoak). Horretarako CAD programak erabiltzen dira.
Baina bestetik, eta garrantzitsuena den diseinu elektronikoan, diseinu-prozesuan zehar beste ezaugarri batzuk zaindu behar dira, lortutako zirkuitu integratua guztiz fidagarria edo (ahal den fidagarriena behinik behin) izan dadin. Ezaugarri hauek funtzionamenduarekin daude lotuta, berauek kontrolatzeko ordenadore bidezko simulazioak egiten direlarik. Horretarako CAE (Computer Aided Engineering) direlako programak erabiltzen dira. Eta zer da zirkuitua simulatzea? Ba, diseinatutako zirkuituaren funtzionamendua egiaztatzen duen prozesua, hau da, zirkuituaren funtzionamendua ematen duten ekuazioak ordenadore bitartez ebaztea, horrela funtzionamendu teorikoa lortzen delarik. Ekuazio hauek simuladore izeneko programek ebazten dituzte. (Seguru asko batek baino gehiagok ezagutzen ditu hegaldi-simuladoreak —PCetarako jokoa baietz ezagutu!—; hauen bitartez hegazkinetako pilotuak edo hegazkinlariak entrenatzen dira hegazkin eta aireporturik gabe, hau da, inora hegan egin gabe!).
13. irudia. Urrezko hariak direla medio, zirkuitu integratua bere hankatxoekin konektatzen da.
Simulazioaren beharra diseinu-prozesuaren ezaugarrietan datza. Hasieran, diseinatu nahi dugun sistemaren funtzionamendua ezagutzen dugu. Hortik abiatuta, sistema osoa hainbat bloketan banatzen da, bloke horien diseinua errazagoa delakoan. Bloke bakoitzarekin banaketa bera egin daiteke, lortutako azken blokeen konplexutasuna edo zailtasuna diseinatzailearentzat jasangarria izan arte, agian bloke hauek bete behar duten funtzioa jadanik diseinatuta dagoelako (batutzaileak, konparatzaileak,... esate baterako) edota oso sinplea delako. Diseinu-metodo honi beheranzko diseinu deitu ohi zaio (top-down ingelesez). Azken blokeak diseinatu ondoren, elkartu egin behar dira aurreko mailako blokeak lortzeko, elkarketa hau mailarik altuenetaraino errepikatu behar delarik (hau da, prozesua orain behetik gora egiten da).
Diseinua bukatu ondoren, teorian zirkuitu fisikoa edo prototipoa eraiki daiteke. Praktikan, arazoa hauxe da: horren prozesu luzean oso erraza da funtzionamendu-akatsak sartu izana. Akats hauek zirkuitua fabrikatu baino lehen detektatzen ez badira, azkenean honakoa izango dugu: zirkuituak guk nahi genuen funtzioa ez betetzea, eta hori garestiegia suertatzen da, zeren diseinu-prozesuari hasieratik berriro ekin behar bait zaio. Diru-galtze hau ekiditeko simulazioak egiten dira.
Simuladore elektronikoak, oro har, bi eratakoak izan daitezke: simuladore logikoak (ekuazio boolearrak erabiltzen dituztenak) eta simuladore elektrikoak (korronte eta tentsioen arteko ekuazioak ebazten dituztenak). Simuladore hauen datu-sarrerak grafikoak (CAD programen bidez sartutakoak) edota ekuazioak (testu-prozesadore baten bitartez sartutakoak) izan daitezke. Era berean, irteera grafikoa izan ohi da; denborazko diagramak edo kronogramak normalean (15. irudia). Simulazioaz lortutako funtzionamendua eta bilatutakoa berdinak badira, aurrera segi daiteke zirkuitua integratzeko. Bestela aldaketak egin beharko dira detektatutako akatsak edo desberdintasunak desagertu arte.
Zirkuitu integratuak gero eta konplexuagoak izanik, CAD/CAE ordenadore bidezko laguntza-programak hobetu egin behar izan dira zirkuituen konplexutasun-maila horiei eutsi ahal izateko. Baina programa hauek hobetu direnean, eutsi nahi zen konplexutasun-maila baino altuagoa maneiatu ahal izan da. Hori dela eta, are eta zirkuitu konplexuagoak diseinatu ahal izan dira. Zirkuitu hauek erabiliz eraikitako ordenadoreak ahaltsuagoak suertatu dira. Ahalmen handiago horri esker, programa zailagoak eta luzeagoak exekutatu ahal izan dira denbora-tarte baliokidetan. Programa hauen bitartez, berriro zirkuitu konplexuagoak, eta abar.
Hau da, efektu nabarmen bat agertzen da eta efektu horri elektronikan berrelikadura positiboa deritzo (16. irudia). Hau da, ekintza baten emaitza edo irteera berrelikatu egiten da, sarreran beste sarrera batek bezala eragiten duelarik. Berrelikadura honen eragina positiboa ala negatiboa izan daiteke. Positiboa baldin bada, azaldutako kasuan bezalaxe, irteera berria handiagoa izango da. Negatiboa bada, aldiz, irteera txikiagoa izango da.
VLSI zirkuituen berrikuntza edo ekarpena, beraz, ez da tamaina edo kostua txikiagotzea bakarrik; horretarako asmatutako diseinu-metodo berri eta bereziak eta laguntzeko asmatutako tresnak ere bai baizik.
15. irudia. Simuladorearen bitartez zirkuituaren funtzionamendu teorikoa ezagutu daiteke.
Zirkuitu hauekin filosofia klasikoak ez du jadanik balio (hau da, fabrikatzaileak ez ditu jadanik zirkuituak diseinatzen). Beharrezkoa da bezero berak bere zirkuitua definitu ahal izatea. Diseinu-denborak ahal den laburrena izan behar du eta kostuak ahal den txikiena. Ikus ditzagun ba diseinatzailearen esku dauden diseinu-filosofiak.
Diseinu-aukerak
Sistema digital osoa diseinatzerakoan (zirkuitu integratuak erabiliz) aukera bat baino gehiago dago:
Diseinu estandarra, zirkuitu integratu estandarrak erabiliz. Kasu honetan, zirkuitu integratuen fabrikatzaileak aukeratzen du zirkuituak beteko duen funtzioa. Sistemaren diseinatzaileak horrelako zirkuitu batzuk erabili beharko ditu bere sistema osatzeko, txipak zirkuitu inprimatu batean elkartzen direlarik. Zirkuitu inprimatuzko plakak diseinatzeko (zirkuitu integratuen kokapena plakan —placement— eta beraien arteko konexioak edo bideak —routing—) CAD programak erabiltzen dira (17. irudia).
Full-custom diseinua edo erabiltzailearen beharrei guztiz egokitutako diseinua. Kasu honetan diseinatzaileak bere zirkuitu integratu berezia diseinatzen du, fabrikatzaileari fabrikazio-prozesuan zehar erabili behar dituen mozorroak pasatu behar dizkiolarik. Horretarako, gaur egun, guztiz beharrezkoak suertatzen dira CAD/CAE programak, zirkuitu integratuen konplexutasuna dela eta. Aukera hau oso garestia da eta bakarrik erabiltzen da fabrikatu behar den zirkuitu-kopurua oso altua denean (milioi bat zirkuitu adibidez).
Semi-custom diseinua edo erabiltzailearen beharrei aurre egiteko fabrikatzaileak egokitutako zirkuitu integratuak. Fabrikatzaileak zirkuituak diseinatzen ditu, baina askatasun-pixka bat uzten dio diseinatzaileari zirkuituak bete behar duen funtzioa berak aukera dezan. Bi aukera daude: Gate Arrays (GA) edo ate logikoen sareak eta Standard Cells (SC) edo zelula estandarrak.
Ate logikoen sareetan (GA) fabrikatzaileak metalizazioan behar direnak ez eta beste mozorro guztiak diseinatzen ditu. Horrela, fabrikatzaileak osagaien (transistoreen) ezaugarriak, hala nola beraien tamaina eta kokapen erlatiboak, finkatzen ditu, baina diseinatzaileak, metalizazioaren bidez, osagaien arteko konexioak aukeratzen ditu zirkuituak funtzio konkretu bat burutu dezan. Hau da, diseinatzaileak metalizazioaren mozorroa baino ez du marraztu behar.
16. irudia. Berrelikadura positiboaren eragina zirkuitu integratuen konplexutasun-mailan.
Zelula estandarretan (SC) aldiz, diseinatzaileak nahi dituen osagaiak (transistoreak) erabiltzen ditu eta berak nahi duen posizioan kokatu ere. Beraz mozorro guztiak pasatu beharko dizkio fabrikatzaileari honek zirkuitu integratua fabrika dezan. Baina osagaien ezaugarriak (tamaina batipat) fabrikatzaileak definitu ditu, ezaugarri hauek diseinatzaileari zelulen liburutegi batean pasatu dizkiolarik.
Garbi dago, beraz, diseinu-aukera hauetan diseinatzaileak askatasun gutxiago duela full-custom-ekin konparatuta. Baina prezioa merkeagoa da, eta diseinua burutzeko denbora laburragoa ere bai. Hemen ere CAD/CAE tresnak oso lagungarri suertatzen dira.
Oro har, diseinu-aukera bat edo beste hautatzeko orduan hainbat faktore hartu behar da kontutan: fabrikatu nahi den zirkuitu-kopurua; gastatu nahi den dirua; diseinu-denbora (zirkuitua lehenbailehen merkaturatzeko); ordenadore bidezko tresna lagungarriak erabiltzeko aukera; eta abar.
Azken bi aukerei jarraituz (full-custom eta semi-custom direlakoei, alegia) lortutako zirkuituei ASIC (ingelesez Application Specific Integrated Circuits edo aplikazio berezietarako zirkuitu integratuak) deritze.
14. irudia. Kaptsula-mota asko dago: plastikozkoak, zeramikazkoak, eta abar.
Diseinu estandarrari jarraituz, integrazio-maila guztietako zirkuitu integratuak erabil daitezke. Erabilitako zirkuitu-integratuen integrazio-maila zenbat eta baxuagoa izan, hainbat eta handiagoa izango da zirkuitu-kopurua eta, beraz, baita zirkuitu inprimatuzko plakaren tamaina eta konplexutasuna ere, zirkuituen arteko elkarkonexioak direla eta. Diseinu-aukera hau bakarrik onar daiteke diseinatu edo eraiki nahi den sistema oso konplexua ez denean. Bestalde, oso erraza da horrela diseinatutako sistema kopiatzea, horrek galera ekonomikoa ekar dezakeelarik.
Zalantzarik gabe, desiragarria litzateke zirkuitu bakar batek ahalik eta osagai-kopururik handiena ordezkatzea. Hori nahiz mikroprozesadore bat nahiz ASIC bat erabiliz egin daiteke.
Mikroprozesadorea, nahiz estandarra izan, oso VLSI zirkuitu konplexua da eta horregatik bere garapen-kostua astronomikoa da. Dena den, oso funtzio desberdinak burutzeko programa daiteke eta horri esker edonon aurki ditzakegu mikroprozesadoreak. Oso sistema desberdinetan: ikuztailu automatikoan ala gasolina-ponpa batean.
Hainbeste aplikaziotan erabil daitekeenez, mikroprozesadore asko fabrika daitezke eta horrek garapen-kostua murriztu egiten du, zeren fabrikatutako unitate guztien artean banatu behar bait da. Horregatik, mikroprozesadore aurreratu batek mila pezeta baino gutxiago balio dezake, bere diseinuan pertsona-urte asko gastatu arren.
17. irudia. Sistema konplexuak lortzeko zirkuitu integratu asko plaka inprimatu batean sartzen da.
Mikroprozesadorea helburu orokorreko zirkuitua da eta horregatik aplikazio desberdinetan erabil daiteke. Baina hori dela eta, aplikazio guztietan ez da oso eraginkorra izango. Hau da, aplikazio konkretu bati horretarako bereziki diseinatutako zirkuitua hobeto egokituko zaio mikroprozesadorea baino. Horregatik dute ASIC zirkuituek garrantzia. Baina hauek sistema-kopurua oso handia denean bakarrik suertatzen dira konparagarri (mikroprozesadoreekin), kostu handiagoa dutelako.
Dena den, lehenengo eta beste bi diseinu-aukeren arteko jauzia gero eta estuagoa da, fabrikatzaileak egokitutako zirkuituen multzoa gero eta handiagoa izanik: PLA (Programmable Logic Arrays edo sare logiko programagarriak), PLD (Programmable Logic Devices edo zirkuitu logiko programagarriak), PGA (Programmable Gate Arrays edo ate logikoen sare programagarriak), eta abar. Izenak aztertuz ikusten denez, guztiak antzekoak dira eta ezaugarririk garrantzitsuena programagarriak izatea da, hau da, diseinatzaileak bere laborategian lor dezake zirkuitu integratu egokitua fabrikatzaileari itzuli gabe.
Mikroelektronikaren oraina eta geroa
Zirkuitu mikroelektronikoen tamaina txikiago eta ahalmen handiagoei esker lortutako etekinak oso garrantzitsuak izan dira: sistemen tamaina, pisua eta kostua nabarmen txikiagotu dira eta aldi berean errendimendua asko hobetu da. Izan ere, integrazioak ekarritako etekinak gero eta handiagoak izan dira denbora pasatu ahala, eta guzti honen bukaera ez daukagu oraindik begibistan. Gaur egun silizio gainean eraiki daitezkeen sistema elektronikoak hain konplexutasun-maila altuko eta tamaina txikikoak dira, ezen mugak gizakiaren edota ordenadorerik ahaltsuenen ezgaitasunak ezartzen bait ditu; sistema hauek osoki ulertzeko ezgaitasunak bereziki.
18. irudia. Zirkuitu integratuen konplexutasuna gero eta handiagoa da eta maneiatu ahal izateko, ordenadorez lagunduriko diseinuaguztiz beharrezkoa da.
Orain arte osagai, zirkuitu eta sistemaren arteko desberdintasunak nabariak izan arren, orain desagertu egin dira nolabait. Teorian posible da sistema osoa txip bakar batean integratzea. Erantzuteke gelditzen den galdera bakarra hauxe da: zein da sistema horren tamaina edo konplexutasuna?.
Zirkuitu integratu bakar batean integratutako sistemak ondoko ezaugarri desiragarriak izango ditu: a) Zirkuitu inprimatuzko plaka askoz sinpleagoa izango da; beraz, merkeagoa. Txip desberdinen arteko konexio gutxiago beharko da eta horregatik beharko den lanesku eta makinen kostuak izugarri txikiagotuko dira. b) Sistemaren fidagarritasun-maila hobetu egingo da, zeren eta zirkuituen arteko elkarkonexioek finkatzen bait dute. c) Sistemaren kontsumitutako potentzia nabariki txikiagotuko da. Horrek potentzi iturri edo pila txikiagoak beharko direla adierazten du edo, gauza bera dena, pila batek denbora gehiago iraungo duela. d) Sistema azkarragoa izango da seguru asko. e) Sistemaren diseinua ez kopiatzeko babestea askoz errazagoa izango da, hau da, lehiakideari zailagoa gertatuko zaio sistema hori kopiatzea.
Konputazio-ahalmen handiagoa edonorentzat eskuragarri izatea lortzen bada, gaur egun erabakiezinak diren problemak (behar den konputazio-denboragatik batipat) ebatzi ahal izango dira, gaur egungo amets asko egia bihurtuko direlarik.
Mikroelektronika ordenadore- eta komunikazio-industriekin elkartu denean, Informazioaren Teknologia delako eremu berria sortu da. Eremu honetan berriz, beste eremu berri batzuk ireki dira, Adimen Artifiziala kasu. Beraz, makina adimendunak lortzen badira, besteak beste mikroelektronikan edo zirkuitu integratuen teknologian gertatutako aurrerakuntzei esker izango da.
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-9a506ef51622 | http://zientzia.net/artikuluak/legena-azkar-sendatu-ahal-izango-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Legena azkar sendatu ahal izango da - Zientzia.eus | Legena azkar sendatu ahal izango da - Zientzia.eus
Legena sendatzeko urte batzuk behar izaten dira. Baina aurkitutako antibiotiko baten bidez denbora luze hori hilabetera labur daiteke.
Legena sendatzeko urte batzuk behar izaten dira. Baina aurkitutako antibiotiko baten bidez denbora luze hori hilabetera labur daiteke. Legena azkar sendatu ahal izango da - Zientzia.eus Legena azkar sendatu ahal izango da
Osasuna
egena sendatzeko urte batzuk behar izaten dira. Baina aurkitutako antibiotiko baten bidez denbora luze hori hilabetera labur daiteke.
Legena sendatzeko urte batzuk behar izaten dira. Baina aurkitutako antibiotiko baten bidez denbora luze hori hilabetera labur daiteke. Munduko Osasun-Erakundeak antibiotiko berri hau Afrika eta Asiako zenbait legendundegitan erabiliko du saiakuntza gisa. Saiakuntza hau arrakastatsua baldin bada, gaixotasunaren tratamendu-kostuak izugarri murriztuko dira eta hori garatu gabeko nazioen pobrezi karga txikiagotzeko ona izango litzateke.
Antibiotiko honen izena ofloxazina da eta joan den hamarkadaren erdi aldetik aurrera bakterio-infekzio askotan erabili da. Orain arte animaliengan egindako saiakuntzek, legena sortzen duen Mycobacterium lepraeren hiltzaile ona dela frogatu dute.
Legena sendaezina zen, 1940. urte inguruan dapsona aurkitu arte. Dapsona eraginkorra da eta legenaren bakterioa % 99tan hiltzen du. Botika honen alderdirik negatiboena oso poliki eragitea da eta horregatik urte batzuk behar izaten dira erabat sendatzeko.
Baina, 1970-1980 hamarkadaren erdialdean, arazo larri bat agertu zen. Legena zuten pertsonetatik % 30 ez zuen dapsonak sendatzen, hau da, dapsonaren eragina bakterioarengan gero eta txikiagoa zen.
1981. urtean Munduko Osasun-Erakundeak rifampizina eta klofazimina ere erabiltzea aholkatu zuen. Estrategia berri honi botika anitzeko terapia deitu zitzaion.
Botika hauetan ahaltsuena rifampizina da. Beraz, botika honekiko erresistentzia txikia aurkezten duen legena 6 hilabetean senda daiteke. Aldiz, botika honekiko erresistentzia agertzen badu eta beraz, dapsona eta klofazimina erabili behar badira, legena sendatzeko urte batzuk igaro beharko dute.
Une honetan, itxaropena ofloxazina da, baina susmo onak baieztatzeko urte batzuk igaro beharko dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-44743fa74918 | http://zientzia.net/artikuluak/ura-eguzkiaren-laguntzaz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ura eguzkiaren laguntzaz - Zientzia.eus | Ura eguzkiaren laguntzaz - Zientzia.eus
Afrikako bost estatuk, Alemaniako Siemens eta Bayernwek konpainiei enkargatutako proiektuan, eguzki-izpietan oinarrituz elektrizitatea eta ura lortu nahi dira.
Afrikako bost estatuk, Alemaniako Siemens eta Bayernwek konpainiei enkargatutako proiektuan, eguzki-izpietan oinarrituz elektrizitatea eta ura lortu nahi dira. Ura eguzkiaren laguntzaz - Zientzia.eus Ura eguzkiaren laguntzaz
Energia berriztagarriak
Afrikako bost estatuk, Alemaniako Siemens eta Bayernwek konpainiei enkargatutako proiektuan, eguzki-izpietan oinarrituz elektrizitatea eta ura lortu nahi dira.
Mendebaldeko Afrikan ezer ugari izatekotan, eguzki-argia dute. Aldiz, ura eta energia urri dira. Afrikako alde horretako bost estatuk (Gambia, Ginea Bissau, Mauritania, Senegal eta Cabo Verde-k) Alemaniako Siemens eta Bayernwek konpainiei enkargatutako proiektuan, eguzki-izpietan oinarrituz elektrizitatea eta ura lortu nahi dira.
Proiektu honen sustatzailea, basamortutzeari kontra egiteko bost estatu horiek sortutako CILSS izeneko erakundea da. Kostua 2.000 milioi pezetakoa da eta finantzatzeko dirua Europako Ekonomi Elkartetik aterako da.
Asmoen arabera, eguzki-izpietan oinarrituko diren ur-ponpaketarako 410 zentru eraikiko dira. Gainera, eguzkitiko energiak izan ditzakeen beste abantaila batzuk ere eskainiko dira.
Nahiz eta proiektua bat izan, ez da pentsatu behar potentzi zentral erraldoi bat eraikiko denik; zentral txiki asko baizik. Zentral guztiek dituzten moduluak silikona monokristalinozkoak dira eta modulu bakoitzak 50 W-eko potentzia eman dezake. Hozteko sistema batek, adibidez, 6 modulu behar dituen bitartean, ponpaketa-zentru batek 10etik 80raino beharko ditu.
Proiektua erabat bukatutakoan, instalazio desberdinek guztira 640 kW-eko potentzia izango dute eta zentruak ondoko erara banatuko dira: 410 ponpaketarako, 89 hozteko, 303 argia emateko eta 33 bateriak kargatzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-541f523cc680 | http://zientzia.net/artikuluak/bagdad-en-izurrite-arriskua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bagdad-en izurrite-arriskua - Zientzia.eus | Bagdad-en izurrite-arriskua - Zientzia.eus
Bagdad-eko osasun-zerbitzuak erabat kaltetu dira bonbaketen ondorioz. Ordenadoreak apurtuta daudelako eta hirian dagoen ur-eskasiagatik izurriteak detektatzea ia ezinezkoa delako.
Bagdad-eko osasun-zerbitzuak erabat kaltetu dira bonbaketen ondorioz. Ordenadoreak apurtuta daudelako eta hirian dagoen ur-eskasiagatik izurriteak detektatzea ia ezinezkoa delako. Bagdad-en izurrite-arriskua - Zientzia.eus Osasuna
agdad-eko osasun-zerbitzuak erabat kaltetu dira bonbaketen ondorioz. Ordenadoreak apurtuta daudelako izurriteak detektatzea ia ezinezkoa da.
Bagdad-eko osasun-zerbitzuak erabat kaltetu dira bonbaketen ondorioz. Osasun-ministraritzako ordenadoreak apurtuta daudelako eta hirian dagoen ur-eskasiagatik izurriteak detektatzea ia ezinezkoa da.
Munduko Osasun-Erakundeko partaide den Ali Khogali-k dioenez, Bagdad-en gertatutako beherako-kasuak lau aldiz ugariagoak omen dira. Gainera, osasun-ministraritzak jasandako kalteagatik telefonorik gabeko eraikuntza desberdinetara eraman behar izan dira osasun-zerbitzuak. Zerbitzu hauek gerra hasi aurretik informatizaturik zeudenez, ondorioak are eta larriagoak dira.
Edateko uraren hornidura % 5eraino murriztu da, hau da, batezbeste pertsona bakoitzak litro bat ur baino ez du eguneko, premia minimoak asetzeko eguneko 40 litroko estimazioa egiten den bitartean. Zenbait pertsonak Tigris ibaitik zuzenean hartuta edaten du ura.
Egoera honen ondorio zuzena, tifus, kolera eta hepatitisa ugaltzea izango da. Arazo honi aurre egiteko berehalako neurriak hartu dira eta horietakoak dira biztanleriari antibiotikoak eta hidrataziorako gatzak banatzea. Hala ere, banaketa horrek lau aldiz handiagoa izan behar duela dio Khogali-k, izurrite larriak gerta ez daitezen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9e2f7d8d6bf4 | http://zientzia.net/artikuluak/japonian-istripu-nuklearrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Japonian istripu nuklearrak - Zientzia.eus | Japonian istripu nuklearrak - Zientzia.eus
Hilabeteko epean Japonian lau istripu nuklear gertatu dira eta horrek jendea kezkatu egin du.
Hilabeteko epean Japonian lau istripu nuklear gertatu dira eta horrek jendea kezkatu egin du. Japonian istripu nuklearrak - Zientzia.eus Japonian istripu nuklearrak
Energia
Hilabeteko epean Japonian lau istripu nuklear gertatu dira eta horrek jendea kezkatu egin du.
Hilabeteko epean Japonian lau istripu nuklear gertatu dira eta horrek jendea kezkatu egin du. Energia elektrikoaren laurdena baino gehiago jatorriz nuklearra da Japonian eta dauden asmoak 2010. urterarte 40 erreaktore nuklear berri eraikitzekoak dira.
Joan den otsailaren 9an, Osaka-ko iparraldean dagoen 50 megawatteko Mihama-ko erreaktoretik gas erradioaktiboak ihes egin zuen. Istripua, bero-trukagailuak dituen tutuetako bat apurtu zenean gertatu zen. Tutu-apurketa honen bidez, erreaktoreko hozte-sistema primariotik sistema sekundariora 30 tona ur erradioaktibo igaro ziren. Zer esanik ez, erreaktorearen funtzionamendua erabat gelditu behar izan zen.
Hauxe izan da Japonian gertatu den istripurik larriena. Nahiz eta gasak atmosferara ihes egin, atmosferan ez zen erradiazio-hazkunderik nabaritu.
Otsailaren 21ean, Tokio-ko iparraldean dagoen Niyata-ko zentral nuklearraren funtzionamendua eten egin behar izan zen turbina-sisteman gertatutako arazo bategatik.
Egun bat geroago, Sendai ondoko Onagawa-ko zentral nuklearreko presio-ontzi batean ihesa detektatu zen. Azkenik, Tokio inguruan dagoen Tokai Mura-ko zentral nuklearrean ere beste ihes bat detektatu zen.
Bertako agintariek diotenez, istripu-mota hauek normalak omen dira, baina Txernobil-en gertatutakoa ez zen txantxetakoa izan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d959d48d9d51 | http://zientzia.net/artikuluak/poluzioaren-aurkako-bakterioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Poluzioaren aurkako bakterioa - Zientzia.eus | Poluzioaren aurkako bakterioa - Zientzia.eus
Orain dela gutxi, lankidetza-programa erabat berria aurkeztu dute. Hondakin-olioak eta beste poluitzaile kimikoak degradatzen dituen mikroorganismoren bat aurkitu nahi da.
Orain dela gutxi, lankidetza-programa erabat berria aurkeztu dute. Hondakin-olioak eta beste poluitzaile kimikoak degradatzen dituen mikroorganismoren bat aurkitu nahi da. Poluzioaren aurkako bakterioa - Zientzia.eus Poluzioaren aurkako bakterioa
Ingurumena
Orain dela gutxi, lankidetza-programa erabat berria aurkeztu dute. Hondakin-olioak eta beste poluitzaile kimikoak degradatzen dituen mikroorganismoren bat aurkitu nahi da.
Japonia eta EEBBen artean orain dela hiru urte hasi ziren ikerketa-programa amankomunak garatzen. Orain dela gutxi, lankidetza-programa erabat berria aurkeztu dute. Hondakin-olioak eta beste poluitzaile kimikoak degradatzen dituen mikroorganismoren bat aurkitu nahi da.
Proiektuak bost urte iraungo du eta 15 milioi dolar gastatuko dira. Aurrekontua erdibana ordainduko dute estatubatuarren eta japoniarren artean eta gauza bera gertatuko da lan egingo duten 20 ikertzaileekin, hots, erdiak japoniarrak izango dira eta beste erdiak estatubatuarrak.
Urte luzetan lehia bizian aritu dira japoniarrak eta estatubatuarrak. Hala ere, 1988. urtean elkarren artean zientzia eta teknologiaren garapenerako oinarrizko akordioa sinatu zutenetik, proiektu hau izango da garrantzitsuena.
Michiganeko unibertsitateko James Tiedje-k dioenez, mikrobioak dira produktu organiko natural guztien hondakinak azkena kontsumitzen dituztenak. Beraz, injinerutza genetikoan eta mikrobioak ezagutzeko eboluzioan oinarrituz, gizakiak sortutako poluitzaileak degrada ditzaketen mikrobioak sortu nahi dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3d23617e1a54 | http://zientzia.net/artikuluak/kuwait-en-ismogia-arazo/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kuwait-en smoga arazo - Zientzia.eus | Kuwait-en smoga arazo - Zientzia.eus
Errautsak eta keak atmosferan zehar hedatu dira eta ondorioz Kuwaiteko hirietako atmosfera erabat poluituta dago.
Errautsak eta keak atmosferan zehar hedatu dira eta ondorioz Kuwaiteko hirietako atmosfera erabat poluituta dago. Kuwait-en smoga arazo - Zientzia.eus Errautsak eta keak atmosferan zehar hedatu dira eta ondorioz Kuwaiteko hirietako atmosfera erabat poluituta dago.
Kuwaiten erretzen ari diren ehundaka petrolio-putzu bertako biztanleen osasunari eragiten hasiak dira.
Errautsak eta keak atmosferan zehar hedatu dira eta ondorioz Kuwaiteko hirietako atmosfera erabat poluituta dago. Poluzioaren eragina aire-motarekin zuzenean erlazionaturik dago. David Shillito, hango poluzioa ikertzen ari den injineruetako bat da eta berak dioenez airearen abiadura 12 metro segundoko ingurukoa denean, atmosferan dauden hautsek ez dute hirietan ondoriorik izango.
Ekainean eta uztailean Shamal izeneko haizeak jotzen du eta haize honek Kuwaiteko iparraldean dauden errautsak hiribururantz eraman ditzake. Hori gertatzen bada, 1950. urtean Londresek jasandako smog ospetsuaren efektua errepikatu egingo da. Petrolio-errekuntzatik sortutako osagaiak oso kaltegarriak dira; hasi arnasa narritatzen duen sufre dioxidotik eta minbizia sortzen duten bentzeno eta hidrokarburo poliaromatikoetaraino.
Esandakoa eritzi bat besterik ez baldin bada ere, Kuwaiteko Osasun-ministraritza neurri bereziak hartzen hasi da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-24cd79835d54 | http://zientzia.net/artikuluak/gaurko-bizitza-atzokoa-al-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gaurko bizitza atzokoa al da? - Zientzia.eus | Gaurko bizitza atzokoa al da? - Zientzia.eus
Adineko jendeak askotan jotzen du gertatutako gauzei buruz hitz egitera eta, aldiz, nekezago gogoratzen dituzte orain dela gutxi gertatutakoak.
Adineko jendeak askotan jotzen du gertatutako gauzei buruz hitz egitera eta, aldiz, nekezago gogoratzen dituzte orain dela gutxi gertatutakoak. Gaurko bizitza atzokoa al da? - Zientzia.eus Gaurko bizitza atzokoa al da?
Adineko jendeak askotan jotzen du gertatutako gauzei buruz hitz egitera eta, nekezago gogoratzen dituzte orain dela gutxi gertatutakoak.
Ikerlariek arazo hau aztertu eta ondorio batzuk atera dituzte.
Adineko jendeak askotan jotzen du gertatutako gauzei buruz hitz egitera eta, aldiz, nekezago gogoratzen dituzte orain dela gutxi gertatutakoak.
Argudio hau oso arrunta da gizartean. Baina zenbateraino da egia?
Leeds-eko unibertsitateko Carol Holland eta Manchester-eko unibertsitateko Patrick Rabbit ikerlariek arazo hau aztertu eta ondorio batzuk atera dituzte. Hauen arabera, oro har, independentzia galdu dutenek nahiago dute igarotako gertaerez hitz egitea, zeren eta bizi berri dutena ez bait da zoriontsua izan.
Ikerlariek saiakuntza egiteko boluntarioez bi talde desberdin osatu zituzten. Talde batekoak zaharrentzako erresidentzietan bizi ziren eta besteak beren kabuz bizi ziren. Holland-ek eta Rabbit-ek ateratako ondorioen arabera, lehen taldekoek igarotako gauzetaz hitz egiten zuten bitartean, bigarrenekoek bizi berri zituzten gauzetaz gehiago hitz egiten zuten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8286d37d0918 | http://zientzia.net/artikuluak/unescoren-leku-babestuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Unescoren leku babestuak - Zientzia.eus | Unescoren leku babestuak - Zientzia.eus
Berlinen ondoan dagoen Spreewald, UNESCOk biosferako babeslekuen zerrendan sartu du.
Berlinen ondoan dagoen Spreewald, UNESCOk biosferako babeslekuen zerrendan sartu du. Unescoren leku babestuak - Zientzia.eus Unescoren leku babestuak
Ekologia
erlinen ondoan dagoen Spreewald, UNESCOk biosferako babeslekuen zerrendan sartu du.
Berlinen ondoan dagoen Spreewald, UNESCOk biosferako babeslekuen zerrendan sartu du. Leku batek UNESCOren izendapena jasotzen duenean, leku hori naturako baliabideen ustiapen razionalerako eta kontserbaziorako den Gizakia eta Biosfera izeneko programaren babesean geratzen da. Ondorioz, inguru hori etengabe babesten da eta inork nekazal edo basogintz planak baldin baditu, beste leku batzuetara jo beharko du.
Orain dela gutxi Brasileko bi leku sartu dira zerrendan. Horietako bat Atlantiar itsasertzean dagoen baso bat da. Une honetan baso horren jatorrizko azaleraren % 5 baino gehiago ez da existitzen. Bestetik, Kenian dagoen Amboseli izeneko jolas-parke ospetsua UNESCOk dituen 300 babesleku-zerrendari erantsi zaio.
EEBBak, nahiz eta UNESCOtik irten, une honetan 49 babesleku ditu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-287e17c11d4d | http://zientzia.net/artikuluak/aspaldiko-zuhaitza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Aspaldiko zuhaitza - Zientzia.eus | Aspaldiko zuhaitza - Zientzia.eus
Alabama-n dagoen 500 urteko haritz zahar bat zaindu nahi da eta horretarako zainketa intentsiborako unitate bat eraiki da bere inguruan.
Alabama-n dagoen 500 urteko haritz zahar bat zaindu nahi da eta horretarako zainketa intentsiborako unitate bat eraiki da bere inguruan. Aspaldiko zuhaitza - Zientzia.eus Aspaldiko zuhaitza
Botanika
labama-n dagoen 500 urteko haritz zahar bat zaindu nahi da eta horretarako zainketa intentsiborako unitate bat eraiki da bere inguruan.
Alabama-n dagoen 500 urteko haritz zahar bat zaindu nahi da eta horretarako zainketa intentsiborako unitate bat eraiki da bere inguruan. Unitate honen kostua 3 milioi pezetakoa da eta inguruko zuhaitzetan egindako sarraskitik babestu nahi da haritz zahar hau. Bere diametroa 7,6 metrokoa izanik Ameriketako zuhaitz zaharrenetakoa da.
Joan den urtean baten batek motozerraren bidez enborraren inguruan ebakiak eginez eta horrela hosto eta sustraien arteko komunikazioa moztuz, zuhaitza hil egin nahi izan zuen.
Hori gertatuz geroztik hartu dira aipatutako neurriak. Unitate bereziaren bidez, bero-, hezetasun- eta ureztapen-sistema egokia lortu nahi da. Antza denez, zuhaitza berpiztu egin da eta laster bakarrik bizitzeko zorian izango omen da.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-6d2546d4985e | http://zientzia.net/artikuluak/telebista-pantaila-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Telebista-pantaila berriak - Zientzia.eus | Telebista-pantaila berriak - Zientzia.eus
Bereizmen handiko telebista-pantailak saltzen hasi berriak dira jadanik, baina oraindik zinekoak baino askoz ere txikiagoak dira. Hemendik hamabosten bat urtera ordea, bereizmen handiko pantaila erraldoia meheak aterako direla espero da.
Bereizmen handiko telebista-pantailak saltzen hasi berriak dira jadanik, baina oraindik zinekoak baino askoz ere txikiagoak dira. Hemendik hamabosten bat urtera ordea, bereizmen handiko pantaila erraldoia meheak aterako direla espero da. Telebista-pantaila berriak - Zientzia.eus Irudiak/Soinuak
Bereizmen handiko telebista-pantailak saltzen hasi berriak dira jadanik, baina oraindik zinekoak baino askoz ere txikiagoak dira. Telebistak izan ere, hodi katodikoa erabiltzen du oraindik eta pantaila erraldoiak lortzeko sakonera handiegia beharko luke. Hemendik hamabosten bat urtera ordea, bereizmen handiko pantaila erraldoi meheak aterako direla espero da.
Hemendik hamabost urte ingurura, XXI. mendearen hasieran, normala izango da etxebizitzetan gelako horman orain baino askoz ere pantaila handiago eta meheagoak edukitzea. Metro karratuko azalera izango dute gutxi gorabehera eta proportzioz oraingoak baino zabalagoak izango dira. Irudien kalitateak berriz, ez du zinekoen inbidiarik izango.
Thomson etxeak telebista hau 600.000 pezetatan saltzen du. Pantailaren diagonalak 93 cm ditu eta 1.250 lerroko irudia eskaintzen du.
Irudi aratza, pantaila erraldoia eta telebista hargailu guztiz mehea izatea dira etorkizunean edozein ikusleri eskainiko zaizkion hiru abantaila nagusiak. Hiruretan lehenbizi helduko zaiguna, Bereizmen Handiko Telebista (BHTB edo HDTV) izango da; datorren urtean teknikoki hedatua egotea espero bait da. Programak bereizmen handiko kalitatean sortzen ari dira jadanik, baina irudi horien produkzio eta transmisiorako nazioarteko arauak indarrean jarri beharko dituzte, nahiz eta horretarako epea zein izango den argi egon ez.
Bereizmen handiko irudiak
Nolanahi ere, gaur egungo arau batzuk ezagutzen dira. Irudia orain baino lau aldiz zehatzagoa izango da, Europan 625 lerro ordez 1.250 eta Japonian 530 ordez 1.125 izango dituztelarik. Lerro bakoitzean gainera, puntu-kopurua bi aldiz handiagoa izango da.
Telebista fabrikatzaileak jadanik elkarren lehian hasiak dira ia definizio handiko irudiak ematen dituzten telebistak saltzeko. 1.250 lerroen bidez (1.125 Japonian), telebistan inoiz ez bezalako irudi-kalitatea lortzen dute, nahiz eta programak bereizmen handiko arauen arabera oraindik sortu eta transmititu ez. Horretarako mekanismo informatikoa dute eta egiten duena eskematikoki esanda honako hau da: memori zirkuituen bidez, iristen diren benetako bi lerroren artean beste lerro bat errepikatzea. Guztira, beraz, 1.250 lerro eskaintzen zaizkio ikusleari eta inoizko denboran programa 1.250 lerrotan transmititzen denean, deskodegailu bat ipintzea aski izango da.
Deskodegailua oraindik ez dago edozein bezerok dendatan erosteko prest, baina datorren urterako komertzializatzea espero da. Bartzelonako olinpiadetan izan ere, bereizmen handiko irudiak sortzea eta transmititzea nahi dute.
Ia bereizmen handiko telebistak fabrikatzen, Thomson (Europan) eta Sony (Japonian) izan dira lehenak, aparatu bakoitzaren kostua 600.000 pezeta ingurukoa delarik. Badirudi etxe hauek bereizmen handiko telebisioaren auzian azkarregi ari direla beren produktuak plazaratzen, zeren eta logikoena lehenbizi bereizmen handiko programen produkzioa eta transmisioa erabaki eta gero hargailuak produzitzea izango bait litzateke.Baina aipatutako bi etxeek garaia iristen denean abiapuntua beste lehiakideek baino aurrerago eduki nahi dute.
Hastapenetan, lehen belaunaldiko bereizmen handiko telebistak oraingoak ez bezalakoak izango dira. Pantailaren dimentsioen proportzioa 16/9koa (zabaleraren eta altueraren arteko proportzioa) izango da, eta ez oraingoen 4/3koa. Zabalagoak izango dira, beraz; zineko pantailaren edo pertsonaren ikus-eremuaren proportziora gehiago hurbiltzen direnak, hain zuzen. Horrela, telebista-irudiak “naturalagoak” izango dira.
Telebista horiek, aldakuntza tekniko asko izango dituzte. Hodi katodikoan, adibidez; antenatik jasotzen diren seinaleak irudi argitsu bihurtzen diren esparruan, alegia. Hodi horretan elektroi-izpi batek lerroz lerro ekortzen edo garbitzen du pantailaren barneko geruza fotoluminiszentea. Irudi aratza lortzearren, bereizmen handiko hodian elektroi-sortak meheagoa izan behar du distira bera mantenduz. Horretarako, bereizmen handiko hodian tentsio elektrikoa ohizko hodian baino % 15 handiagoa izaten da.
Ondorioz, injineruek bonbardaketa elektroniko bortitzagoa jasateko pantaila lortu behar izan dute. Funtsezko arazoa izan da hori, irudiak azkenean distira eta kontrastea izan ditzan. Pantailaren barneko gainazalaren aurrean plaka metaliko zulatua dago. Oinarrizko hiru koloreak hautatu eta pantailara potentzia handiagoz jaurtitzen ditu. Praktikan, hodiko hiru kanoietako bakoitzaren elektroiak (berdeari, urdinari eta gorriari dagozkionak) orientatu egiten ditu pantailako hiru substantzia luminiszenteetako bat bakarrera hel daitezen.
Philips europarrak eta Matsushita japoniarrak burdina eta nikelezko plaka lortu dute (“invar” altzairuz egina). Elektroi-bonbardaketa bortitza zabaldu gabe eta emisio-potentzia handia berotu gabe jasateko gai da.
Kristal likidozko telebistak hiru zentimetroko lodiera besterik ez du. Pantailan irudiaren kolorezko elementu bakoitza, mikroiragazkizko hirukotea (berde, urdin eta gorriaz osatutakoa) zeharkatzen duten hiru argi-izpik osatua da. Argi-izpi hauetako bakoitzari hiru elektrodori konektatutako transistore batek agintzen dio. Sare-lerroa (berdea), iturri-zutabea (gorria) eta aginte-elektrodoa (marroia) dira aipatutako hiru elektrodo horiek. Lehenengo lerroan, ekorketa-seinaleak buelta bakoitzean transistore guztiak aktibatzen ditu, irudi-seinalea iturri-zutabetik transmititzen den bitartean. Transistorea aktibatuta dagoenean, hirugarren elektrodora irudi-seinalearen araberako korronte elektrikoa bidaltzen du. Lanparak sortutako argia lehenbizi bertikalki polarizatzen da eta gero aginte-elektrodoari aplikatutako tentsioaren arabera kristal likidoek desbiatu egiten dute. Argia bere ardatz bertikaletik zenbat eta gehiago desbiatu, hainbat eta gehiago uzten du polarizadore horizontalak pasatzen eta ondorioz pantailan dagokion puntua gehiago argituko du.
Pantaila erraldoiak
1.125 lerroko irudi aratzek berekin pantaila erraldoirako joera piztuko dutela espero da. Oraingo baldintzetan, egia esan, jendeak ez du pantaila handitarako zaletasunik erakutsi. 1.986. urtean egindako inkesta bateko emaitzek ziotenez, % 55ek ez zuen pantaila handietarako zaletasunik, eta Frantzian ere pantaila erraldoiak gero eta gutxiago saltzen dira. Arrazoia inola ere, 625 lerrorekin pantaila handian irudiaren kalitatea eskasa izatea da, baina Thomson etxean egindako ikerketen arabera, lau aldiz zehatzagoa den bereizmen handiko telebistan 1,72 metro diagonaleko pantailak ikusleari kalitate oneko irudiak eskainiko lizkioke.
Dena dela, metro bat baino diagonal handiagoko hodi katodikoan beiraren pisua eta telebistaren sakonera ikaragarriak dira: 170 kilo pisatzen dituzte eta justu-justu pasatzen dira etxebizitzako ateetatik.
Arazo hori saihesteko eta bereizmen handiko irudiak pantaila erraldoitan ikusi ahal izateko, tamaina txikiko proiekzio-tutuetatik irudiak atzeraproiektatzea da irtenbidea. Sistema hori erabili izan da ohizko telebistetan formatu handiko irudiak lortzeko. Egia da aparatua zerbait handiagoa dela, baina arinagoa eta sakonera txikiagokoa ere bada. Arinagoa, tutu txikiagoak izanik beira gutxiago duelako da, eta sakonera txikiagokoa berriz, ispilu eta lenteen bidez argi-izpiek pantaila gardeneraino sigi-sagako ibilbidea dutelako.
Thomson etxeak bereizmen handiko 1,80 metro diagonaleko pantailetan 23na zentimetro diametroko hiru hodiko (oinarrizko kolore bakoitzerako bat) sistema garatu du.
Pisuaren eta tamainaren arazoak ohizko hodietan baino txikiagoak badira ere, formatu handian mugak laster agertzen dira. Horregatik, miniaturazko telebistetan erabilitako kristal likidozko minipantailak oso erakargarriak dira. Izan ere sistema horretako pantailak oso meheak izan bait daitezke (hiru zentimetro lodikoak), irudia puntuz puntu pantailan bertan sortzen delako. Puntu horietako bakoitza, beirazko plaka batean dagoen siliziozko geruza mehean grabatutako transistoreari aginduta pizten edo itzaltzen da. Irudia osatzen duten argi-puntuak, estaltzen dituzten kristal likidoek modulatzen dituzte. Kristal horiek, hain zuzen, zeharkatzen dituen eremu elektrikoaren intentsitatearen arabera egitura molekularra aldatu egiten dute. Aldaketa horren ondorioz kristalaren errefrakzio-indizea aldatzen da, horrela igorritako argia modulatu egiten delarik.
Oraingo telebistetan, pantailaren barneko geruza fotoluminiszentea lerroz lerro ekortzen dute intentsitate aldakorreko hiru elektroi-izpik. Irudiaren koloretako puntu bakoitza osatzeko, zirrikituak dituen plakak orientatu egiten ditu hodiko hiru kanoietatik datozen elektroi-izpiak hurrenez hurren berdeari, urdinari eta gorriari dagozkien elementu luminiszenteetara.
Irudia koloretan osatzeko, argiak kolorezko hiru mikroiragazki zeharkatzen ditu: urdina, berdea eta gorria. Mikroiragazkiak kristal likidoen ondoren era berezian kokaturik daude. Oinarrizko hiru koloreen hirukotea ondoz ondoko hiru transistoreren aurrez aurre dago eta hirukote bakoitzak irudiaren kolorezko puntu bat osatzen du.
Dena den, kristal likidozko pantailak fabrikatzeko zailtasun handiak daude (bestela honez gero batek baino gehiagok merkatua aseta edukiko zukeen) eta bi dira injineruek dituzten oztopo nagusiak: batetik, pantaila hauetan irudien bereizmena ez da ona, eta bestetik, 14 zentimetro baino diagonal handiagoko pantailak ezin dituzte lortu. Mikrotransistore asko ipini behar dira (6.000 transistore zentimetro karratu bakoitzeko), elkarren arteko konexioak ere guztiz ugari dira eta beiraren gaineko siliziozko geruzak oso uniformea izan behar du. Japoniarrek dute kristal likidozko pantailagintzan eskarmenturik handiena, baina diotenez fabrikazioan bi pantailetatik batek zakarrontzira joan behar izaten du akatsak medio.
Injineruek bereizmen handiko telebisioan kristal likidozko pantaila erraldoiak lortu nahi dituzte, baina oraingoz pantaila txikiak bakarrik erabiltzen dituzte, gero irudia berriz pantaila handira proiektatuz.
Bereizmena hobetzearren mikrotransistoreak miniaturizatzea da beste arazo bat, eta badirudi laborategitan emaitza onak lortu dituztela, baina oraindik seriez fabrikatzeko bospasei urte beharko direla kalkulatzen da.
Azken urratsa, irudia proiektatu gabe pantaila erraldoi mehean zuzenean osatzea litzateke. Hori ere lortuko da, noski, baina gutxi gorabehera hamabost urteko epea igaro ondoren. Japoniako Seiko etxeak dena den, 35 zentimetro diagonaleko prototipoa prestatu berria du jadanik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-921a3851623d | http://zientzia.net/artikuluak/neguko-ordua-udako-ordua-osasunarentzat-zer/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Neguko ordua, udako ordua: osasunarentzat zer? - Zientzia.eus | Neguko ordua, udako ordua: osasunarentzat zer? - Zientzia.eus
Ordu-aldaketari buruz asko hitz egin eta idatzi da, baina ba al dugu gaiari buruzko ideia argirik? Nire asmoa ordu-aldaketa horrek gure osasunarentzat hor kalterik ez dagoela frogatzeko da.
Ordu-aldaketari buruz asko hitz egin eta idatzi da, baina ba al dugu gaiari buruzko ideia argirik? Nire asmoa ordu-aldaketa horrek gure osasunarentzat hor kalterik ez dagoela frogatzeko da. Neguko ordua, udako ordua: osasunarentzat zer? - Zientzia.eus Neguko ordua, udako ordua: osasunarentzat zer?
1991/06/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Ordu-aldaketari buruz asko hitz egin eta idatzi da, baina ba al dugu gaiari buruzko ideia argirik? Ez da hemen nire asmoa ordu-aldaketa gure osasunarentzat hor kalterik ez dagoela frogatzea.
Ordu-aldaketari buruz asko hitz egin eta idatzi da, baina ba al dugu gaiari buruzko ideia argirik? Ez da hemen nire asmoa ordu-aldaketa horren alde edo kontra aritzea; uda partean egunaren iraupena luzatzeak zertarako balio duen arrazoitzea eta oraintsu eskolumeekin egindako esperimentuen berri ematea baizik, gure osasunarentzat hor kalterik ez dagoela frogatzeko.
Beste lan batzuetan aipatu dudan bezala (ikus Kronobiologia: gorputza erlojua ote da? . Elhuyar. Zientzia eta Teknika. 46. alea. 1991.eko apirila), erritmikotasuna materia biziaren funtsezko ezaugarrietako bat da eta hogeitalau orduko aldaketa periodikoak (erritmo zirkadianoa osatzen dutenak) dira izaki bizi guztien eginkizunak edo funtzioak gobernatzen dituztenak; hasi unizelular eukariotoetatik eta gizakiraino. Salbuespen arraro batzuk izan ezik, gure iharduera metaboliko, fisiologiko eta psikologiko guztiak erritmikoak dira.
Zenbait aldagai (loa/begira/erritmoa, adib.) berehala doitzen dira: bi-bost egunen buruan. Beste batzuek, alderantziz, denbora luzeagoa behar izaten dute.
Indar muskularrak, gorputzeko tenperaturak, errendimendu mentalak, jariaketa neuroendokrinoak (batzuk bakarrik aipatzekotan), hogeitalau ordutan puntu gorena (akrofase deritzona) eta minimoa dauzkate. Gailur eta sakonune hauek ez dira edonola edo ausaz banatzen 24 h-ko eskalan. Aitzitik, egitura tenporal jakin bati erantzuten diote. Horrelaxe definitzen da KRONOBIOLOGIA, organismoen egitura tenporalaren azterketa bezala, bere erritmo biologikoak, bere alterazioak eta mekanismoak aztertzen dituelarik.
Gaur egun frogatuta dago erloju biologiko zirkadianoen (alegia 24 ordu inguruko zikloa dutenen) existentzia. Sistema auto-erritmikoak dira; denbora kontrolatzeko funtzioa betetzeko gai direnak. Gizakian, erloju biologikoak puntuan jarri eta 24 h-rako kalibratuak daude. Gure ohizko bizimoduarekin lotuta daude, iharduera/atsedenaldi bikotearen bidez, edo bestela esanda, autobusa/lana/ohea programaren eraginez.
Erritmo biologikoen doikuntza
Bere erritmo biologikoen bitartez eta erritmo horien sinkronizazioari esker, gizakia (bestelako animali eta landare-espezieak bezala) kapaz da ingurunera egokitzeko, ingurune horren aldaketak Lurrak bere ardatzaren inguruan hogeitalau orduero egiten duen birarekin erabat loturik daudela kontutan edukiz. Gure programazioak posible egiten du, adibidez, lo gauden bitartean adrenalina eta kortisol-mailak gorantz egitea, esnatzeko orduan mailarik onenean egon daitezen.
Desorduko lanak (gauez egiten denak, oso txanda irregularretakoak) edota hegaldi transmeridianoak (Parisetik New Yorkerakoak, adib.) ia egoera esperimentalean uzten dute gorputza; sinkronizadoreak bost orduz (edo gehiagoz) desfasatuak geratzen bait dira. Atsedeneko eta begirako (iharduneko) denboren desplazamendu honek gorputza bere erloju biologikoak berriro ere puntuan jartzera behartzen du, akrofaseak bakoitza hogeitalau orduko erritmoaren eskalan bere leku egokian kokatzeko.
Organismoa ez da bapatean ordutegi berrira doitzen, berregokitu beharreko mekanismoak prozesu biologiko konplexuak direlako. Askoz errazagoa da, noski, doikuntza mekaniko edota elektronikoa burutzea; erlojua ordu egokian jartzea, esate baterako.
Ez dago ordubeteko desfasea gure osasun fisikoa eta mentala edota gure seme-alabena asaldatzeko moduko faktorea dela esateko arrazoi biologikorik edota klinikorik.
Zenbait aldagai (loa/begira erritmoa, adib.) berehala doitzen dira: bi-bost egunen buruan. Beste batzuek, alderantziz, denbora luzeagoa behar izaten dute doikuntza hori lortzeko: bost-hamabost egun giltzurrungaineko azalaren iharduera doitzeko. Horren ondorioz antolamendu tenporalaren alterazio bat sortuko da; aldagai fisiologiko bakoitzaren arabera pertsona batean ala bestean gutxiago edo gehiago nabarmenduko dena. Fase-atzerapenean (begira-aldiaren luzapenean alegia, Parisetik New Yorkerako hegaldian gertatzen den bezalakoan adibidez), ia % 85 pertsonak doikuntza nahikoa azkarra du. Aitzitik, begira-aldia laburtzen denean (eta hori gertatzen da, adibidez, New York-Paris hegaldian), erritmo biologikoen doikuntza askoz ere motelagoa da.
Sinkronizadoreen ordu-lerrakuntzak bost ordukoa behar du izan, gutxienez, erritmo zirkadianoen aldaketa eragiteko. Lerrakuntza edo desplazamendu hori zenbat eta handiago izan (muga 7-12 ordutan dago), hainbat eta luzeagoa izango da doikuntzaren iraupena. Ordutegiaren desplazamendu garrantzitsuek (gaueko lanean gertatzen den bezala bost ordu edo gehiagokoek) zenbait alterazio sor dezakete pertsona batzuengan: neke iraunkorra (ez da desagertzen atseden hartuta), loaldiko asaldurak (lo hartzeko zailtasunak, usu esnatzea, kalitate txarreko atsedenaldiak) suminkortasuna (arrazoirik gabeko haserrealdiak, eztabaidak adiskideekin) eta alterazio digestiboak.
Beste muturrean, ordubeteko edo 2 orduko lerrakuntzek ez dute eragin nabarmenik pertsonen denbora-antolamenduan. Horrek honako hau esan nahi du: kasu horietan ez dela atzematen ez erritmo biologikoen alteraziorik, ezta ondorio kliniko edo sintomarik ere. Dirudienez giza gorputza oso gai da ordubeteko aldaketa inolako arazorik gabe jasateko.
Paris inguruko 95 neskatxa (eskola bateko ikasleak guztiak) ikerketa batean aztertu egin zituzten 1987ko martxoaren 30etik apirilaren 11ra bitartean, ordu-aldaketa zela medio (martxoaren 29an egin bait zen urte hartan, gaueko hamabietan). 8-11 urte bitarteko neskak, gure OHOko 3., 4. eta 5. kurtsoko parekoetan zeuden eta beren eguneko iharduera (begira-aldia) goizeko 7,30etatik arratsaldeko 9ak arte luzatzen zen. Ordu jakin batzuetan (9 h, 11 h, 14 h, eta 16 h-etan) neskek berek (beren borondatez ari bait ziren ikerketa horretan) zenbait aldagai psikofisiologiko (nekea, logura, aditasuna) neurtu zituzten ikusmen-eskala analogikoen bitartez, beren ahoko tenperatura neurtzeaz gainera. Neurketa horiek astelehen, astearte eta ostegunetan egin ziren, bi aste jarraitan. (Ikus emaitzak irudian).
Hemen 10-11 urteko ikasleengan egindako neurketak aurkezten dira: A, ahoko tenperatura; B, aditasuna; C, logura. Tenperaturak ez du estatistikoki esanguratsu den inolako gorabeherarik jasaten. Aditasuna txikiagotzea eta logura handiagotzea ordutegi-aldaketaren hurrengo astelehenean gehiago nabarmendu arren, egoera normalizatuta dago ostegunerako.
Zergatik, bada, horrenbeste iskanbila?
Ez dago, beraz, ordubeteko desfasea gure osasun fisikoa eta mentala edota gure seme-alabena asaldatzeko moduko faktorea dela esateko arrazoi biologikorik edo/eta klinikorik. Esan dezagun, gainera, umearen kronobiologiari eskainitako bi lanetan (oraintsu argitaratuak direnetan) aipatu ere ez direla egiten ordu-aldaketaren eraginak. Bukatzeko, esaera zaharrak dioena errepikatuko dugu: Urrutiko intxaurrak hamalau, gerturatu eta lau.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-80deabe2846e | http://zientzia.net/artikuluak/zientzi-karpa-zientzia-ukituz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zientzi karpa: zientzia ukituz - Zientzia.eus | Zientzi karpa: zientzia ukituz - Zientzia.eus
Bilboko Etxebarria parkean, joan den apirilean eta maiatzean, zirkuko karpa zirudien zerbait ikusterik izan da. Karpa horren azpian pailazoak eta animaliak aurkitu beharrean, penduluak, motoreak, argi-jokoak, etab. ikus zitezkeen.
Bilboko Etxebarria parkean, joan den apirilean eta maiatzean, zirkuko karpa zirudien zerbait ikusterik izan da. Karpa horren azpian pailazoak eta animaliak aurkitu beharrean, penduluak, motoreak, argi-jokoak, etab. ikus zitezkeen. Zientzi karpa: zientzia ukituz - Zientzia.eus Zientzi karpa: zientzia ukituz
Bilboko Etxebarria parkean, joan den apirilean eta maiatzean, zirkuko karpa zirudien zerbait ikusterik izan da. Karpa horren azpian pailazoak eta animaliak aurkitu beharrean, penduluak, motoreak, argi-jokoak, etab. ikus zitezkeen.
Zientzi Karpa Bilbon
.
Ekintza honen arduradunek kazetarientzat dossier bat prestaturik zuten, baina gure jakinmina areagoa zenez, harreman pertsonalaren bila abiatu ginen. Berehala aurkitu genuen hango arduradun nagusia; Carles Schnabel jauna, alegia. Ikasketaz biologoa bada ere, bere benetako ogibidea zientzi dibulgazioa da. Gizon honek esandakoa bildu dugu eta interesgarri iruditzen bazaizu, irakurle, ekainean Iruñean ikusterik izango duzu.
Zientzi Karpa funtsean, behar bati erantzuna ematea besterik ez da. Bartzelonako zientzi museoan aspaldi konturatu ziren bisitarietako asko eta asko Kataluniatik kanpokoak zirela. Europan zientzi museo ugari baldin badago ere, Iberiar penintsulan ez da gauza bera gertatzen. Hemen, Bartzelonan eta A Coruñan izan ezik, beste inon ez dago zientzi museorik. Garai batean Bartzelonako Zientzi Museoaren erakusketa-arduradun zen Luis Utrilla jauna, orain dela bost urte Zientzi Karparen ideia mamitzen hasi zen.
Carles Schnabel.
Aurrera segitu aurretik, Bartzelonako zientzi museoa ez dela museo arrunta esan beharra dago. Museo arruntetan, erakusten diren gauzak ikusteko daude eta ez ukitzeko. Zientzi museo honetan gai desberdinak moduluka banaturik daude eta gainera modulu hauen diseinua egin denean jendeak ukitzeko moduan aurkeztea pentsatu da. Beraz, museo honetako bisitariek moduluetan saiakuntzak eginez jolastu egiten dira.
Zer esanik ez, zientzi dibulgaziorako museo-mota honek eskaintzen dituen aukerak izugarriak dira. Izan ere, bezeria gaztetxoz edo helduz eta jakitunez nahiz ezjakinez osaturik egon daiteke.
Baina, itzul gaitezen kontakizunaren harira. Joan den urteko udaberrian burutu zen karparen behin-betiko diseinua. Berehala, Karpari eutsiko zion habe eta egiturak eraikitzen hasi ziren eta udaren amaieran lehen aldiz pieza guztiak elkartu egin ziren, Zientzi Karpa osatuz.
Modulu bakoitza zientzi gai bati dagokio.
Karpa, egitura metaliko desmuntagarria eta olanaz estalitako pabilioia da. Oina oktogonala da eta alde bakoitzak 9,53 m ditu. Erdialdean espazio karratu bat dago eta horren gainean 23 m-ko dorrea. Karpara sartzeko eta bertatik ateratzeko bi edukiontzi daude alboetan.
Egitura honen diseinuan, 140 km/h-ko haizeak eta 900 m baino altitude txikiagoan dauden hiririk garrantzitsuenek izan ditzaketen elur-kargak hartu dira kontutan. Dorre nagusia lau zutabetan sostengatzen da. Zutabe bakoitzak 1.500 litroko bolumena duten hiru deposito ditu. Deposito hauek urez batetzen dira egitura egonkortzeko. Erabilitako olana eta zurak ez dute su hartzen eta gainera elbarrientzako sarbide aproposa dago. Estalitako gainazala guztira 542 metro karratukoa da eta moduluak erakusteko erabiltzen dena 439,90 metro karratukoa.
Foucault-en pendulua erdiko dorretik zintzilikatuta dago.
Zientzi Karparen inaugurazioa Madrilen egin zen joan den abenduaren 19an, baina Carles-ek esan zigunez, uste baino arrakasta txikiagoa izan zuen; burokrazia sartu bait zen tartera. Gerora, Santanderrera eta Bilbora joan ziren, eta jendearengan izandako eragina gero eta handiagoa izan da. Adibide gisa, Bilbora hilabeterako joan baziren ere azkenik hilabete-pare bat pasatu behar izan dute. Bezeriari dagokionez, gehienak ikasleak izan direla esan beharra dago; egunero 35 ikasleko 25 talde pasatu bait dira bertatik.
Karpan 56 modulu besterik ez dago; kontutan hartu behar bait da Bartzelonako zientzi museoan 300 inguru daudela. Baina, Carles-ek esan zigunez, karpa eta bere 56 moduluak garraiatzeko 9 kamioi behar izaten dituzte. Beraz ia ezinezkoa da Bartzelonako zientzi museo osoa garraiatzea.
Moduluetan lantzen diren gairik nagusienak ondokoak dira: pertzepzioa, optika, uhinak, Lurra, mekanika, elektrostatika, informatika eta estazio meteorologikoa.
Modulu bakoitzaren ondoan panel adierazgarriak daude.
Zientzi Karparekin batera beste zenbait eginkizun antolatzen da. Euskal Komunitate Autonomoan, adibidez, Eusko Jaurlaritzak eta Caixa k sinatutako akordio baten arabera gai desberdinei buruzko erakusketa ugari antolatu dira. Besteak beste, holografia, denbora eta erlojuak, simetria, garuna, etab. izan dira erakusketa hauen gaiak.
Finantz iturriei buruzko galdera ere egin genion Carles-i. Bartzelonako zientzi museoa (eta beraz, Zientzi Karpa ere bai) Caixa ren barrutik sortu baldin bada ere, helburu ekonomikoa baino gehiago helburu soziala dute oinarri-oinarrian. Zientzi Karpa sortzen izan diren kostuak ez dira berreskuratuko, baina hiriz hiri ibiltzen direnean, gutxienez hor sortzen diren gastuak berreskuratzen saiatuko dira, bai sarrerari prezioa ipiniz, bai bertako administrazio publikoarekin akordio batera iritsiz.
Irakasleentzat ere badago txoko bat Zientzi Karpak antolatzen dituen eginkizunen artean. Bilbon, adibidez Zientzi hezkuntzarako kultur baliabideak izeneko ekitaldia antolatu zen. Bertan, zientzi dibulgaziorako zein baliabide eta posibilitate dauden aztertu ziren. Elhuyarrekoek ere parte hartzeko aukera izan genuen.
Ikasleak noraezean ibili ondoren, gustokoen dituzten moduluetan saioak egiten hasten dira.
Eta ekintza hauen aurrean jendearen jarrera nolakoa da?. Carles-en erantzuna hauxe izan zen: Hasieran jendea noraezean, batetik bestera aritzen da, baina zentratzen hasten denean guk banatutako gidak eta jarritako panelak irakurtzen hasten da eta azkenik bakoitzak gustokoen duen moduluetan saioak egiten ditu. Ikasleak direnean, irakasleak sortu duen giroaren arabera izugarrizko aldea nabari da talde batetik bestera.
Artikulu hau amaitu aurretik, irakurle, burutazio bat plazaratu nahi genuke. Euskal Herrian beste leku askotan baino zientzi eta teknika-giro handiagoa dagoenez, ez al da garaia gure zientzi museoa eraikitzen hasteko? Eusko Jaurlaritzako Kultura Saileko Mikel Agirregabiria jaunari eskerrak eman behar zaizkio Zientzi Karpa Euskal Herrian izateagatik, baina jakin badakigu bere ideia zientzi museoa gauzatzea dela. Hark esaten zigunez, giroa prestatu behar dugu. Carles-ek ere gauza bera esan zigun. Eta guk, irakurle, horixe proposatzen dizugu; giroa sortzea, alegia.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d7e20960631b | http://zientzia.net/artikuluak/c-programazio-lengoaia-v-kontrol-egiturak-ii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | C programazio-lengoaia (V). Kontrol-egiturak II - Zientzia.eus | C programazio-lengoaia (V). Kontrol-egiturak II - Zientzia.eus
If If eta eta switch switch baldintzazko egiturak eta baldintzazko egiturak eta while while eta eta do-while do-while egitura errepikakorrak aurreko kapituluan aztertu eta gero, kapitulu honetan helburua azalpenetan datza. egitura errepikakorrak aurreko kapituluan aztertu eta gero, kapitulu honetan helburua azalpenetan datza
If If eta eta switch switch baldintzazko egiturak eta baldintzazko egiturak eta while while eta eta do-while do-while egitura errepikakorrak aurreko kapituluan aztertu eta gero, kapitulu honetan helburua azalpenetan datza. egitura errepikakorrak aurreko kapituluan aztertu eta gero, kapitulu honetan helburua azalpenetan datza C programazio-lengoaia (V). Kontrol-egiturak II - Zientzia.eus C programazio-lengoaia (V). Kontrol-egiturak II
1991/06/01 Alegria Loinaz, Iñaki Maritxalar, Montse Iturria: Elhuyar aldizkaria
F eta switch baldintzazko egiturak eta while eta do-while egitura errepikakorrak aurreko kapituluan aztertu eta gero, kapitulu honetan helburua azalpenetan datza.
IF
eta switch baldintzazko egiturak eta while eta do-while egitura errepikakorrak aurreko kapituluan aztertu eta gero, kapitulu honetan helburua ondoko azalpenetan datza:
for egitura errepikakorra
break eta continue sententzien erabilpena egitura errepikakorretan.
Aztertutako egitura eta espresioen erabilpena zenbait adibide interesgarritan: if kabiatuak, bit-maneiua.
Karaktere-katea eta taulen definizioa eta erabilpena egitura errepikakorretan.
FOR egitura
Egitura errepikakor konplexu honetan, bigiztaren gorputza eta errepikatzeko baldintzaren gain hasieraketarako eta ziklo bakoitzeko eguneratzeko espresioak onartzen dira, kasu batzuetan oso egitura erosoa gertatuz.
Hona hemen sintaxia:
baldin-espresioa ebaluatu. Faltsua bada ondoko sententziara pasatu (amaiera).
baldin-espresioa egiazkoa bada, gorputzaren espresioa(k) burutzen d(ir)a.
egunera-espresioa ebaluatu (eguneratzea) eta 2) puntura.
Beraz, parentesien arteko lehen espresioa (hasieraketa) behin exekutatzen da, bigarrena ziklo bakoitzaren hasieran eta hirugarrena (eguneratzea) ziklo bakoitzaren bukaeran. Dena den for egituraz egiten dena while eta asignazioaren bidez egin daiteke ondoan ikus daitekeenez.
1. programan aurreko kapituluan azaldutako faktorialaren kalkulua, for egitura erabiliz ikus daiteke.
1. programa. Faktoriala for erabiliz.
Egituraren espresioak aukerazkoak badira, baldin-espresioak beti agertu behar du; bestela bigizta infinitua gertatuko bait litzateke. Lehen eta hirugarren espresioak agertzen ez direnean for eta while guztiz baliokideak dira.
Gorputza espresio bakarrak edo { eta }-en bidez bereiztutako espresio-multzoak osa dezakete, gorputz hutsa ere onartzen delarik (kasu honetan gorputza ; karaktereak osatzen du).
Break eta Continue
Egitura errepikakorretan, batzuetan, bigizta kontrolatzen duen espresioa (baldin-espresioa) bete arren, bigiztatik ateratzea komeni izaten da salbuespenen bat gertatu bada. Horretarako erabiltzen da break sententzia egitura errepikakorretan.
2. programan ikus daiteke honen adibide bat. Bertan, 80 karaktere irakurtzen dira eta zenbat maiuskula dagoen kontatzen da. Dena den ‘.’ karakterea irakurtzen bada, ez da karaktere gehiagorik irakurri behar.
2. programa. Break sententziaren erabilpena.
Beste kasuetan egitura errepikakorraren gorputza konplexua denean, gerta daiteke egoera batean bigiztan jarraitu nahi arren gorputzaren zati bat exekutatu behar ez izatea, horretarako continue sententzia oso egokia gertatuz.
3. programan 20 zenbaki irakurtzen dira eta beren arteko biderkadura kalkulatu behar da, baina zenbakia Ø bada ez da kontutan hartzen.
3. programa. Continue sententziaren erabilpena.
Adibideak
1. enuntziatua: Irakurri hiru zenbaki oso eta handiena idatzi (4. programa).
4. programa. If kabiatuak.
Adibide honetan if baten adarretan if egiturak agertzen dira ( if kabiatuak) eta egitura bakoitza adierazpen sinpletzat jotzen denez ez da giltzarik behar.
2. enuntziatua: Irakurri karaktere bat eta kalkulatu zero egoeran zenbat bit dagoen. (5. programa).
5. programa. If kabiatuak.
Bit-maneiua oso zaila gertatzen da goi-mailako lengoaietan, baina Cz aldiz, izugarri erraza (and), (or), ˆ (xor), (ezker-desplazamendua) eta (eskuin-desplazamendua) eragileei esker. Adibidean, and eragiketaren bidez bit bat aztertzen da, zeren and eragiketan bit bakar bat 1 egoeran duen maskara batekin datu bat parekatzen dugunean, 1-ri dagokion datuaren bita zeroa bada emaitza zero izango bait da, eta bata bada, emaitza desberdin zero. Eragiketa 8 aldiz errepikatzen den bigizta batean dago ( for egituraz) baina bit desberdinak aztertzeko, bigiztaren barruan maskarako bitak desplazatu behar dira (programan egin denaren legez), edo datu bera desplazatu.
3. enuntziatua: Irakurri 40 karaktere eta kontatu Ø egoeran zenbat bit duten.
Adibide honen aurrean 2 galdera sortzen dira:
Karaktereak batera irakur al daitezke ala banan-banan? Posible da denak batera irakurtzea, baina horretarako karaktere-katea datu-mota erabili behar da; orain arte aztertu ez duguna.
Posible al litzateke hau ebazteko 2. enuntziatuan erabilitako kodeaz baliatzea? Erantzuna baiezkoa da, baina horretarako 5. programa nagusia (main) izan beharrean ekintza ez-primitibo (funtzioa, prozedura edo errutina izenaz ere ezagutzen da) gisa definitu behar da eta hau hurrengo kapituluan aztertuko dugu.
Karaktere-kateak eta taulak
Orain arte ikusitako oinarrizko datuak karaktereak (char) , zenbaki osoak (short, int, long) eta errealak (float, double) dira. Horien gain, datu-multzoak defini daitezke taulak edo bektoreak osatuz, ondoko adibidean ikus daitekeenez:
char string [8Ø];
/* 8Ø karaktereko katea */
int taula [2Ø], matrizea [M] [N];
Karaktere-katea (string ingelesez) karaktereez osatutako taula da, non azken karakterea ‘\Ø’ konstantea den. Katearen bukaerako karaktere honen bidez katearen amaiera detektatzen da, katea luzera aldakorrekoa denean.
Taulak dimentsio bakarrekoak izan daitezke ( string edo taula adibidean) edo anitzekoak ( matrizea bikoa da adibidean). Erabiltzean, izena eta indizea (makoen artean) aipatzen dira, indizea Ø eta osagai-kopurua ken bat artean egongo delarik. Definizioan izena eta osagai-kopurua (makoen artean) jarri behar da hasieraketa aukerazkoa izanik. 6. programan adibide bat ikus daiteke.
6. programa. Taulak erabiliz. |
zientziaeus-1dff2d2bcf5a | http://zientzia.net/artikuluak/eraikuntza-metroaren-gainean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eraikuntza metroaren gainean - Zientzia.eus | Eraikuntza metroaren gainean - Zientzia.eus
Pasteur institutuak, birusak ikertzeko etxe berria eraiki du Parisen. Une honetan, gehienak HIES gaitza ikertzen ari dira.
Pasteur institutuak, birusak ikertzeko etxe berria eraiki du Parisen. Une honetan, gehienak HIES gaitza ikertzen ari dira. Eraikuntza metroaren gainean - Zientzia.eus Eraikuntza metroaren gainean
Osasuna
asteur institutuak, birusak ikertzeko etxe berria eraiki du Parisen. Une honetan, gehienak HIES gaitza ikertzen ari dira.
Pasteur institutuak, birusak ikertzeko etxe berria eraiki du Parisen. 100 milioi libera gastatu behar izan dira eta 4.685 metro karratu ditu. Etxe honetako hamar laborategietan 120 ikerlarik eta beste horrenbeste teknikari eta administrarik lan egiten dute. Une honetan, gehienak HIES gaitza ikertzen ari dira.
Eraikuntzak zenbait ezaugarri berezi ditu. Etxearen pisua 12.800 tonakoa da eta 246 malgukiren gainean dago. Malguki hauen zeregina, Pariseko metroak sortutako bibrazioak zurgatzea da. Gainera, eta birusek atmosferara ihes egin ez dezaten, laborategiko segurtasun handiko lau gelek aire iragazi eta kontrolatua dute.
1984. urtean Pasteur institutuak HIESari buruzko ikerketa hasi zuenetik, sail honen aurrekontua sei aldiz handiagoa da. Une honetan aurrekontu orokorren bostena da, hau da, 150 milioi liberakoa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5d6f969c5c5f | http://zientzia.net/artikuluak/abilezia-fina-zutik-mantentzea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Abilezia fina zutik mantentzea! - Zientzia.eus | Abilezia fina zutik mantentzea! - Zientzia.eus
Ez dirudi zaila denik. Hala ere, ez dugu denok ondo egiten. Batzuek, zutik daudenean, sorbalda bat bestea baino gorago edukitzen dute. Beste batzuek bizkarra aurrera okertuta izaten dute. Baina egia da postura ongi mantentzearen kontu hauetan benetako artistak ere badirela.
Ez dirudi zaila denik. Hala ere, ez dugu denok ondo egiten. Batzuek, zutik daudenean, sorbalda bat bestea baino gorago edukitzen dute. Beste batzuek bizkarra aurrera okertuta izaten dute. Baina egia da postura ongi mantentzearen kontu hauetan benetako artistak ere badirela. Abilezia fina zutik mantentzea! - Zientzia.eus Abilezia fina zutik mantentzea!
Ez dirudi zaila denik. Hala ere, ez dugu denok ondo egiten. Batzuek, zutik daudenean, sorbalda bat bestea baino gorago edukitzen dute. Beste batzuek bizkarra aurrera okertuta izaten dute. Baina egia da postura ongi mantentzearen kontu hauetan benetako artistak ere badirela.
Postura mantentzeko beharrezkoak diren hiru informazio-iturri: oinen posizioa, ikusmena eta barne-belarria.
Autobusa noiz etorriko edo supermerkatuan ordaintzeko txandaren zain; lasterketa noiz pasatuko ote zain; museoan obra eder bat lasaitasunez disfrutatzen. Zutik, noski. Ez dirudi zaila denik. Hala ere, ez dugu denok ondo egiten. Batzuek, zutik daudenean, sorbalda bat bestea baino gorago edukitzen dute. Beste batzuek bizkarra aurrera okertuta izaten dute. Baina egia da postura ongi mantentzearen kontu hauetan benetako artistak ere badirela. Hor ditugu batere mugitu gabe harrizkoak direnaren itxura egiten dakiten mimoak edo Buckingham Jauregiko goardia famatuak. Trakets edo artista, denok dugu informazio-kantitate handia eta sentimen bat baino gehiago erabili beharra erori gabe zutik mantentzeko.
Zutik nola mantentzen garen
Txotxongilo artikulatua zutik jarri eta askatzen badugu, goitik behera etorriko da berehala. Artikulazioak dituenez, piezak desplazatu eta pisuaren ondorioz erori egingo dira.
Panpina zurruna hartuko dugu hurrengo entseiurako. Zutik dagoela oinen parean putz egiten badiogu, desorekatu, balantzan hasi eta erori egingo da.
Nola lortzen dugu ba, guk zutik irautea? Oztopo horiek gainditzeko moduko sistema konplexuaz horniturik gaudelako; gure oreka etengabe egonkortzera jotzen duen sistema konplexua dugulako, alegia.
Lehenengo, euskarri bat behar dugu. Hori hezur-multzoak ematen digu eta gainera, higidurarako askatasuna ematen diguten artikulazioen bidez lotutako hezurrak dira. Eta ondoren higidura. Hori, hezur horiei lotutako muskuluen kontrakzioen ondorioz sortzen da.
Zutik gaudenean, bada kanpotik eragiten digun indar bat: geure pisu propioa, hain zuzen. Indar honen eraginez, buru eta gorputzek aurrerantz erortzeko joera dute, iztarrek hanken gainean tolestekoa eta hankek oinekiko lerratzekoa. Geldirik egoteko beraz, indar horri kontrako beste batek eragin beharko dio. Horixe da ba, muskuluen papera: uzkurtu egiten ditugu eta horrela berez gertatuko liratekeen higidura horiek eragotzi egiten ditugu. Horri deitzen zaio tonu muskularra. Tentsio hori erlaxatzen denean, erremediorik gabe erori egiten gara.
Ikusmenak garrantzi handia du postura txarrak ez hartzeko. % 250 aldiz hobeto mantentzen gara zutik begiak irekita itxita baino.
Baina hori alderdi mekanikoa bakarrik kontutan hartzen duen azalpena da. Nola lortzen dugu, ordea, postura batean oreka mantentzea? Nola lortzen dugu, haizeak jotzen duenean, zutik edo makurtuta, baina postura mantenduz irautea? Hori horrela gerta dadin, bistakoa da gorputzaren inklinazioa ezagutzeko bideren bat dugula eta gainera bertikalarekiko egin behar ditugun doikuntzak eta zuzenketak zeintzuk diren ezagutzeko modua dugula.
Benetan sistema konplexua
Zentzuen bidez lortzen ditugun hiru informazio-mota prozesatzen ditugu postura orekatzeko: barne-belarriaz, ikusmenaz eta oinetatik jasotzen ditugun sentsazioez lortutakoak.
Belarriak buruaren orientazio eta azelerazioari buruzko informazioa ematen die nerbio-zentruei. Informazio hau kanal erdizirkularretan eta otolitoen sisteman ditugun zelula sentsorialen bidez heltzen zaigu, momentuoro posturaren berri nerbio-sistemari ematen diotelako. Buruari oso segidan astinduak ematen badizkiogu, zelula horiek informazio gehiegi dute denbora laburregian. Kontrolik gabe geratzen dira eta horren ondorioz, lurrera ziplo erortzea ere ez da zaila izaten.
Kanpotiko bigarren informazio-iturria oinak dira. Bi informazio behar ditugu: zoruaren kontaktuaz eta oinaren hankarekiko posizioaz.
Begia dugu hirugarren eta azken informazio-iturria. Ikusmenak garrantzi handia du postura mantentzeko gaitasunean. Eta bestela egin ezazu aproba: saia zaitez hanka baten gainean oreka mantentzen. Begiak irekita, itxita baino askoz ere errazago lortzen dela egiaztatu ahal izango duzu.
Horrelakoetan ez dago txantxarik. Posturari buruzko informazioa nahitaez ondo prozesatu behar da.
Barne-belarriko bestibulu, oin eta begiak ez dira nahikoa hala ere. Kanpotik jasotzen dugun informazio guzti horretaz gain, barrurantz begira dauden beste elementu batzuk ere behar ditugu. Lehenengoa begien mugimendua da. Honek, begiaren bestibuluarekiko posizioa ematen du. Bigarrena, muskulu errakideoetatik lortzen den informazioa da. Muskulu hauek bizkarrezurraren bi aldeetara kokaturik daude eta beheko gorputzadarren buruarekiko posizyioaren berri ematen dute.
Horrela lortutako informazio guztia ezagutuz, gure posizioa espazioan aldioro zein den jakin dezakegu. Informazio guzti hori nerbio-zentruetara doa eta handik, automatikoki, orekarako behar diren ordenak heltzen zaizkigu tonu muskularraren kontrolaren bidez. Automatismo honi sistema postural izena eman zaio.
Posturologia lanean
Medikuntzaren alorrean bere tokia bilatu nahian dabilen posturologiaren helburuak, sistema posturala aztertu eta postura-arazoetako diagnostiko eta sendaketarako teknika egokiak garatzea dira.
Sistema posturalaren informazio-sarrerak manipulatzea posible dela ikusi dugu. Adibidez, begiak itxita edo irekita edukitzea eska diezaiokegu pertsona bati eta horrela bere sistema posturala beste era batera jokatzera behartzen dugu. Horrelako saiakuntzak eginez jakin ahal izan da ikusmenaz ere baliatzeko aukera dugunean sistema posturala % 250 aldiz zehatzagoa dela.
Lehenago aipatu dugunez, iturri desberdinetatik jasotzen ditugun informazioak ez ditugu edonola erabiltzen, elkarrekiko harremanetan baizik. Horren ondorioz, begien higiduran edo bestibuluaren funtzionamenduan akatsen bat dagoen kasuetan, ikusmenaren bidez jasotako informazioak ez du balio handirik. Horrelakoetan ezinezkoa gertatzen da ikusmenaren bidezko informazio hori deskodetzea. Akats hau duena itsu posturala dela esango dugu.
Duela hamar bat urtez geroztik badakigu urtebeteko haurrak, bere lehen pausoak ematen hasten denean, ikusteko oztopoak jartzen bazaizkio zutik mantentzea ezinezkoa duela. Ikerketa berriagoek azaldu dutenez, hamar urteko haurrek ere ez dute oraindik ikusmena sistema posturalean guztiz integratu. Itsu posturalaren kontzeptua beraz, begiak itxita dituela irekita baino hobeto zutik mantentzen den pertsona helduari bakarrik aplikatu behar zaio.
Fukuda-ren testa: Orpoketan, begiak itxita eta besoak aurrera luzatuz. 1. Normalean desplazamendua 30†koa baino txikiagoa da. 2. Burua ezkerrerantz badu, eskuinerantz desplazatuko da. 3. burua eskuinerantz badu, ezkerrerantz desplazatuko da. 2 eta 3, garondoko muskuluen erreflexuari zor zaizkio.
Itsumen posturala berrezteko teknikak ez dira oso konplexuak: sistema posturalari ikusmena erabiliz funtzionaraztean dago gakoa. Horretarako gaixoa biraka dabilen aulki batean eseri erazten da bestibuluko informazioa mozteko, eta ondoren, plataforma ezegonkor batera igo erazten da oinetako informazioa ere baliogabetzeko. Ikusmenaren bidez jasotzen duen informazioa bakarrik geratzen zaionez, horretaz baliatu behar du zutik mantentzeko. Ariketa hauek hiru hilabetez egin ondoren, normalean gaixoak bere sistema posturala berrosatua du.
Posturologiak aztertzen duen beste arazo-mota bat, erreflexu pos-turala deitzen dena da. Erreflexu hauek zer diren aztertzeko ikus dezagun Fukuda izeneko mediku japoniarrak asmatutako testa zertan datzan. Pertsona bat begiak itxirik eta besoak aurrera luzatuta dituela orpo-kolpeka leunki aritzen bada, oinak gutxi altxatuz, bere ardatzaren gainean alde batera eta bestera biratu egingo dela ikusiko da. Fukudaren testak desbideratze honen tamaina neurtzen du. Normalean 30êkoa baino txikiagoa izaten da desbideratze hori.
Test bera, baina burua eskuinerantz biratua izanik eginez gero, gorputzak berehala ezkerrerantz egiten du. Eta alderantziz, burua ezkerrerantz biratua izanik orpoketan arituz gero, gorputza eskuinerantz desplazatzen da. Test honek garondo-erreflexua deitzen dena jartzen du martxan. Erreflexu hau garondoko muskuluei zor zaie. Pertsona batek testean normal erantzuten ez badu, bere garondoko muskuluek simetrikoki jokatzen ez dutelako da.
Antzeko beste test batzuk eginez, muskulu desberdinen tonua ezagutu daiteke eta horrela, postura-arazoak zuzendu.
Ikusi dugunez, postura zuzentzeko daukagun bidea, sistema posturalaren input edo sarreretan eragitea da. Ikusmenari eraginez, tonu muskularraren simetrikotasuna berreraiki daiteke eta oreka posturala finkatu ere bai.
Postura-kontutan benetako artistak badira.
Ikus dezagun beste adibide bat. Estrabismoa duten umeek oinak barrurantz okertzen dituzte oinez dabiltzanean eta tortikolisa izatea ere ez da batere arraroa. Beren sistema posturala galduta dago, espazioari buruzko ikusmenezko informazioen interpretazio okerra egiten dutelako.
Kasu hauetarako prismak erabiltzea proposatu izan da. Prisma hauen helburua imajina desplazatzea da, begien berezko akatsa konpentsatzeko. Prisma hauen bidez, beraz, ikusmena zuzenduta geratuko litzateke eta horrela ikusmen-akatsak posturan sor ditzakeen eragin kaltegarriei itzuri.
Ikusi dugunez, zutik mantentzeak abilezia fina eskatzen du. Zientziak abilezia horren mekanismoak zeintzuk diren aztertu beharra dauka eta bide horretan dabil posturologia.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2cfe9abfd09b | http://zientzia.net/artikuluak/galaxia-kiribilen-besoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Galaxia kiribilen besoak - Zientzia.eus | Galaxia kiribilen besoak - Zientzia.eus
Azken bi artikuluetan galaxia kiribilen egituraren xehetasun txiki kontsidera daitezkeen bi gai erabili ditugu. Oraingo honetan, aldiz, egitura kiribil berari buruz arituko gara.
Azken bi artikuluetan galaxia kiribilen egituraren xehetasun txiki kontsidera daitezkeen bi gai erabili ditugu. Oraingo honetan, aldiz, egitura kiribil berari buruz arituko gara. Galaxia kiribilen besoak - Zientzia.eus Galaxia kiribilen besoak
Astronomia
Azken bi artikuluetan galaxia kiribilen egituraren xehetasun txiki kontsidera daitezkeen bi gai erabili ditugu. Oraingo honetan, aldiz, egitura kiribil berari buruz arituko gara.
Azken bi artikuluetan galaxia kiribilen egituraren xehetasun txiki kontsidera daitezkeen bi gai erabili ditugu. Arrazoi berberagatik xehetasun ezezagunak dira beharbada. Oraingo honetan, aldiz, egitura kiribil berari buruz arituko gara. Oraindik ebatzi gabe daude beso kiribilen sorreraren eta ondorengo dinamikaren arazoak, baina azken bi urteotan berri izan dira arlo teorikoan nahiz esperimentalean, eta horiek aipatuko ditugu.
Iaz B. Elmergreen eta bere lankideak, ordenadore-programa sofistikatuen bidez, M81 galaxiaren argazki intentsifikatua aztertu dute, galaxia aurrez aurre balego ikusiko genukeen egituraren itxuraren irudi bat lortzeko. M81ena ezezik, M51 eta M100 galaxien argazkiak ere prozesatu dituzte. Aurrerago ikusiko dugunez, metodo hau erabiliz lortu dituzten emaitzek beso kiribilen egonkortasuna azaltzeko dentsitate-uhinaren teoria baieztatzen dute. Teoria honen azkeneko bertsioa 1989an argitaratu zen, C. C. Lin, G. Bertin, S. A. Lowe eta R. P. Thurstans-ek izenpetutako artikulu batean. Baina azken aurrerapen hauetaz aritu aurretik, teoriaren sorreraren eta mamiaren azterketa laburra egingo dugu.
Kiribil argi honek 40.000 argi-urteko luzera du eta gugandik 14 milioi argi-urtera dago. Zurunbilo izeneko galaxia da.
Teoriaren helburua beso kiribilen forma eta egonkortasuna azaltzea da, galaxiaren higiduran oinarrituz gero ezagutzen ditugun bezala existitu ezin litezkeelako. Galaxiaren bere ardatzarekiko biraketa-higidura ez da solido zurrunarena bezalakoa. Abiadura angeluarra ez da berdina puntu guztientzat. Nukleotik hurbil izan ezik, biraketaren abiadura angeluarra txikiagotu egiten da erradioa handiagotu ahala. Higidura honi biraketa diferentzial deitzen zaio. Ondorioz, une batean materia argitsuz osatutako erradio bat sortuko balitz, 200 edo 300 milioi urtetan kanpo aldeko materiak bira bat emango luke, baina nukleoaren ingurukoak bi edo hiru. Beraz, denbora horretan galaxia kiribil tipiko baten egitura eratuta egongo litzateke. Galaxien adina kontutan hartzen badugu, denbora horretan hamar bueltatik gorako kiribila eratuko litzateke. Arazo honi kiribil-arazo deitzen zaio.
C. C. Lin eta F. H. Hin izan ziren dentsitate-uhinen teoriaren lehenengo formulazioa garatu zutenak (duela 25 urte baino gehiago, B. Linblad-en ideia batean oinarrituta). Teoria honen arabera, beso kiribilak nukleoaren inguruan astiro higitzen diren dentsitate handiko materi multzoak dira. Horrek ez du dentsitate handi hori sortzen duen materia beti bera denik esan nahi. Izarrek eta hauts- eta gas-hodeiek beraien orbitak betetzen dituzte nukleoaren inguruan bakoitzari dagokion abiaduraz. Bide horretan beso batekin topo egiten dutenean, balaztada jasaten dute eta materiaren kontzentrazioa handiagotzea eragiten dute.
Besoa gurutzatutakoan aurrekaldetik ateratzen dira, berriz ere azeleratu eta bidaiari jarraitzeko. Atzetik datozenek betetzen dute aurretik joandako izar eta hodeien lekua. Prozesu hau ulertzeko, errepidean kamioi batek sortzen duen ataskuarekin konparatu ohi da. Kamioia eta atzetik dakarren automobil-ilada astiro doaz, baina ilada hori osatzen duten automobilak ez dira betik berberak. Aurrekaldekoek kamioia pasatu eta aurrera segitzen dute eta atzetik ilada osatuko duen automobil gehiago iristen da.
Balaztada ezezik, gas- eta hauts-hodeiek konpresio handia ere jasaten dute besoarekin topo egitean. Konpresio honek izarren sorrera-prozesua bultzatzen du. Izan ere nukleoa alde batera utziz gero, izar denak besoetan sortzen dira. Denen artean 0 eta B mota espektralekoak dira besoen forma agerian jartzen dutenak, daukaten masa handiari esker argitsuenak beraiek direlako. Masak sortzen duen konpresioak eta barne-tenperatura handiek, erreakzio termonuklearrak eraginkorrago bihurtzen dituzte, bero eta argitasun handiak sortuz (baina baita erregaia oso azkar agortuz ere).
Ondorioz, bizitza laburreko izarrak ditugu eta ez dute itzali baino lehen beso osoa gurutzatzeko astirik izaten. Masa gutxiagoko izarrek bizitza luzeagoa dute eta galaxiaren inguruan zenbait bira emateko denbora izaten dute. Eguzkia adibidez, seguraski izar-kumulu batean sortu zen orain dela 4.500 milioi urte inguru, gas-hodei bat beso batera sartu zenean. Ordutik Eguzkiak kumulu hartatik ihes egin eta 200 bat bira eman ditu galaxiaren nukleoaren inguruan, galaxiaren beso bakoitza beste horrenbestetan gurutzatuz. Zalantzarik gabe, izarrek besoak gurutzatzean jasaten duten eragina hodeiek jasaten dutena baino askoz ere txikiagoa da.
Lehenago deskribatu dugun besoen eta izarren sorreraren arteko lotura, 70eko hamarkadan baieztatu zen erabat. Orduan aurkitu zituzten, irratiteleskopioen bidez, gure galaxiaren besoetan izarrak sortzen ari ziren lehenengo hodei molekular erraldoiak. Hodei hauek hidrogeno molekularrez osatuta daude gehienbat, baina beste molekula batzuen oso kantitate txikiak ere badira, hala nola CO eta H 2 O. Hidrogeno molekularrak ez du erradiaziorik igortzen, baina CO-ak bai, kitzikatuz gero. Kitzikapena H2 molekulekin dituzten talkek sortzen diete. Beraz, CO-aren banaketari begiratuta hodei molekular erraldoi hauek azter daitezke. Eredutzat har genezakeen hodei batek, Eguzkiarena baino 10 6 aldiz masa handiagoa izan lezake eta seguraski gasak besoarekin topo egitean eratuko zen. Masaren % 30 izarren sortze-prozesuan dago.
Lehen aipatu ditugun egileek proposatzen duten hobekuntza teorikoak, interferentzia egingo luketen bi dentsitate-uhin aurresaten ditu. Bi uhin hauetan oinarritutako eta ordenadoreen bidez landutako eredu teorikoak, galaxiarentzat bira asko iraungo lukeen egitura kiribila ematen dute. Bestalde, B. Elmergreenek prozesatutako argazkietan galaxien besoetan hutsune edo eten batzuk ikus daitezke. Eten hauek uhin baten gailurraren eta bestearen haranaren interferentziaren ondorio izango lirateke.
Toki hauetan ez legoke dentsitate-gehikuntzarik, eta bertako izar eta materiak inolako trabarik gabe segituko luke bidaia besoan hutsune bat utziz. Dirudienez, bada, Elmergreenen saioek C. C. Lin-en teoria baieztatzen dute. Beste xehetasun interesgarri bat ere bada: argazkietan besoetatik ateratzen edo sortzen diren izar-poltsa txiki batzuk ikusten dira. Hauek uhinen erresonantziak desbideratutako izarrek osatutako multzoak izango lirateke eta beraien azterketaren bidez astronomoek dentsitate-uhin bien abiadurak kalkula ditzateke.
Dena den, bada oraindik erantzunik gabe gelditzen den funtsezko arazo bat: nola sortu ziren dentsitate-uhin horiek?
EFEMERIDEAK |
zientziaeus-8623e6f8436f | http://zientzia.net/artikuluak/automobil-radarra-errepide-zaindari/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Automobil-radarra, errepide-zaindari - Zientzia.eus | Automobil-radarra, errepide-zaindari - Zientzia.eus
Errepidean baimendutako abiaduran baino azkarrago doanari isuna ezartzeko, gaur egun radar aurreratuak daude. Automobil normaletan muntatzen dira eta martxan doazela azkarregi dabilen ibilgailuari inork igarri gabe ateratzen diote erretratua, bertan abiadura, matrikula, data etab. inprimatuz.
Errepidean baimendutako abiaduran baino azkarrago doanari isuna ezartzeko, gaur egun radar aurreratuak daude. Automobil normaletan muntatzen dira eta martxan doazela azkarregi dabilen ibilgailuari inork igarri gabe ateratzen diote erretratua, bertan abiadura, matrikula, data etab. inprimatuz. Automobil-radarra, errepide-zaindari - Zientzia.eus Errepidean baimendutako abiaduran baino azkarrago doanari isuna ezartzeko, gaur egun radar aurreratuak daude. Automobil normaletan muntatzen dira eta martxan doazela azkarregi dabilen ibilgailuari inork igarri gabe ateratzen diote erretratua, bertan abiadura, matrikula, data, etab. inprimatuz.
Automobilaren maletategian dago radarra, hiperfrekuentzi buru matrikula-plakaren ondoan eta flasha nahiz argazki-kamera sapaldan.
Autobide eta errepidetan noiznahi izaten da trafiko-seinaleek diotena ez errespetatzeagatik radar-kontrolak eta isunak ipini beharra. Abiadura handiegian zoazelako gelditu eta bide-ertzean isuna jarri bitartean zain zaudela, hor ikusiko dituzu beste automobilak zu baino bizkorrago pasatzen, eta ez dago hori baino gauza amorragarriagorik. Radar-postu horiek, abiadura detektatzeko geldirik egon behar izaten dute ordea; postu finkoak dira, beraz.
Postu hori ezagutu eta igaro ondoren, automobil-gidariak izan dezake gainera are eta azkarrago joateko irrika. Labur esanda, postu finkoa behar duten radarrek bideko segurtasunari egindako ekarpena, eztabaidagarria da. Izan ere, batetik jendeak laster identifikatzen ditu eta bestetik errepidearen tarte mugatu batean bakarrik lan egin dezakete. Oztopo guzti horiek gainditzeko, radar higikorrak egin dituzte. Poliziak automobiletan muntatzen ditu, baina inork ez antzemateko moduko automobil normaletan.
Gaur egun radarrik aurreratuena, Zellweger etxe suitzarrak egiten duen Multanova 6F eredua da. Edozein automobiletan muntatzen dira, baina nahi izanez gero baita tripode gainean ere, postu finko bezala lan egin dezan.
Radarraren alderdi elektroniko guztia, automobilaren maletegian dago eta matrikula plakaren albotik hiperfrekuentzi burua bakarrik ateratzen da zertxobait. Aurrerantzean gainera, konposite materialez buru hau disimulatu egingo dute. Flasha eta argazki-kamera automobilaren atzeko sapaldan kokaturik daude.
Automobilean muntatutako radar higikorrak ibilgailuen abiadura neur dezan, lehenbizi bera zein abiaduratan doan ezagutu behar du. Horretarako abiadura-kaxaren irteeran takometroa muntaturik dauka; ABS frenaketa-sisteman erabilitako kaptoreen antzekoez osaturikoa hain zuzen. Kaptore hauek jasotako informazioari esker, automobileko kalkulagailuak bere buruaren abiadura kontutan hartzen du, eta uhinen bidez neurtutakoa gehituta, beste ibilgailuaren abiadura kalkulatzen du.
Abiadura-kaxaren irteerako kaptoreen bidez, radarrak bere buruaren abiadura kalkulatzen izan dezakeen akatsa % 1 baino txikiagoa da. Hiperfrekuentzi buruari dagokionez, gauza berri bakarra bere orientagarritasuna dela esan daiteke. Igortzen dituen uhinen frekuentzia, estandarra da; 24,125 GHz-ekoa alegia. Segundo bakoitzean 24 mila milioi oszilazio baino gehiago ditu eta bere orientazioari esker kamioien abiadura automobilena bezain ongi neurtzen du.
Hori hain zuzen, radar finkotan ez da hain erraz lortzen. Ibilgailu-motaren arabera, lurrerainoko distantzia desberdina izan ohi da eta kasu batzuetan radarraren uhin-sorta automobilaren muturrak isladatzen badu, beste batzuetan kamioiaren gurpilek islada dezakete. Uhin-sorta gurpilek isladatzen dutenean, radarrak abiadura ez du ongi neurtzen. Uhin-sortak gurpilaren beheko partea jotzen badu, oso abiadura txikia markatzen du radarrak, eta gurpila ardatzaz goitik jotzen badu, benetan duenaren bikoitza. Kasu horretan beraz, radarra ezin da erabili.
Multanova 6F
ereduaren zatirik landuena, bere kalkulagailua da. Leku batean geldirik finkatuta egonik, 0tik hasita 240 km/h-rainoko abiadurak (eta baita handiagoak ere) neur ditzake. Abiadura oso zehatz kalkulatzeko, ez du neurketa bakar bat egiten; 60 baizik. Neurketa guzti horiek egin ondoren, gutxienez 20 berdinak badira bakarrik hartzen du ontzat kalkulagailuak. Horrez gain, aztertzen den ibilgailua zein norantzatan datorren automatikoki detektatzen du eta zirkulazioaren bi norantzak aldi berean kontrola ditzake. Beraz, zu automobila gidatzen zoazenean ez dakizu radarra zeure bidean doan ala aurretik kontrako norantzan datorkizun.
Isladatutako uhinen intentsitatearen desberdintasunagatik, dabilena kamioia den ala ez bereiz daiteke, eta horren arabera bi abiadura-muga ezar daitezke: 130 km/h-koa automobilentzat (autopistan) eta 90 km/h-koa kamioientzat adibidez.
Multanova 6F
radarrak aukera berdinak ditu geldirik dagoela ala desplazatzen ari dela funtzionatzeko. Aparatua martxan jartzen den orduko, abiadura-muga ezartzea eskatzen dio gidariari. Autobidetan eta autopistetan normalena automobilentzat 110 km/h-ko abiadura ezartzea izaten da. Horrekin batera, flashak funtzionatzeko abiadura ezartzen zaio eta hau (neurketan egon daitezkeen akatsengatik) zerbait handiagoa izaten da: automobilentzat 130 km/h-koa eta kamioientzat 100 km/h-koa autopistetan.
Radarra funtzionatzeko prest dago jadanik, baina horretarako radarra bera gutxi gorabehera abiadura konstantez desplazatzea komeni da. Pentsa dezagun 100 km/h-ko abiaduraz doala. Beste automobilek radarra pasatzen dutenean, kasu hauek egon daitezke: 110 km/h baino abiadura txikiagoan pasatzea, 110 eta 130 km/h bitarteko abiaduran pasatzea eta 130 km/h baino abiadura handiagoan pasatzea. Lehen kasuan radarrak ez du ezer adierazten. Bigarren kasuan, abiadura automobilaren panel ondoko koadroan agertu bakarrik egiten da (ikus irudia) eta 130 km/h-ko abiaduratik gora flasha eta argazki-kamera kliskatu egiten dira. Azken kasu honetan kalkulagailuak argazki-pelikulan grabagailu elektroluminiszentearen bitartez eguna, ordua, abiadura eta argazki zenbakia grabatzen ditu.
Abiadurak neurtzeko, radarraren desplazamenduak eta detektatzen diren ibilgailuenak paraleloak izan behar dute eta desplazamenduak zuzenak nahiz kurbatuak izan daitezke. Ibilgailua beste bati aurrea hartzeko desbideratzen bada edo bapatean frenatzen badu, radarrak ezin dio abiadura neurtu. Horregatik, bere koadroan ez du inolako abiadurarik markatzen.
Esanak esan, errepidean dabilela bi norantzetako ibilgailuak kontrolatzeko radar honek errespetua sartu eta ondorioz istripu gutxiago izango al da!.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c6394f88b14e | http://zientzia.net/artikuluak/amiamoko-zuria-zorion-hegaztia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Amiamoko zuria, zorion-hegaztia - Zientzia.eus | Amiamoko zuria, zorion-hegaztia - Zientzia.eus
Amiamokoak gizakiongandik gertu bizitzeko joera nabaria du, eta ez dio gure bizimoduari inolako
Amiamokoak gizakiongandik gertu bizitzeko joera nabaria du, eta ez dio gure bizimoduari inolako Amiamoko zuria, zorion-hegaztia - Zientzia.eus Amiamokoak gizakiongandik gertu bizitzeko joera nabaria du, eta ez dio gure bizimoduari inolako eragozpenik ezarri eta bere edertasuna gozagarri da gure begientzat.
Amiamoko zuriak, Euskal Herrian duen banaketa-mapa.
Hau ezkerrean alineatzen diren argazkientzako taula da
Zorion-seinaletzat hartu izan da, bai, betidanik, amiamokoa. Hainbat eta hainbat ipuin eta legendatako protagonista, zorioneko berrien mezulari eta bertute gizatiar gehienen gordailutzat jo izan da hegazti bikain hau gure inguruko kultura gehientsuenetan. Claudio Eliano-k (K.a. IV-III. mendean) bere Animalien Historian zioenez, nekez aurki omen zitekeen amiamokoak adinako maitasun eta leialtasunik adierazten zuen animaliarik. Izan ere hegazti eder honek, bere txitak zaintzeaz aparte, zahartutako gurasoen ardura ere bere gain hartzen omen zuen eta beren kabuz jateko gai ez zirenean jakia ematen zien.
Baina kontuak kontu eta sineskeriak sineskeria, ez da erraza gizakiak hegazti honekiko izan duen begirune bereziaren arrazoiak asmatzea. Egia da, bai, amiamokoak gizakiongandik gertu bizitzeko joera nabaria duela, eta ez diola gure bizimoduari inolako eragozpenik ezarri (ez ditu nekazal alorrak, ez aziendak kaltetzen), eta bere edertasuna gozagarri dela gure begientzat. Hala ere, ez dirudi arrazoi hauek gizaki eta naturarekiko harremanen nondik norakoak finkatzerakoan aski eraginkorrak direnik. Gainerako espezie gehienei dagokienean ez behintzat.
Amiamokoak gizakiongandik gertu bizitzeko joera nabaria du, eta ez diola gure bizimoduari inolako eragozpenik ezarri.
Amiamokoa zikoniformeen ordenean sailkatu da, lertxun, amiltxori, mokozabal eta flamenkoekin batera, eta hauek bezala, gorputz-adar luzeak eta moko luze eta zorrotza dituelako bereizten da. Tamaina handiko hegaztia da (100-105 cm-ko altuera eta 155-170 cm-ko hegal-zabalera ditu), eta bere lumaje zuri argitsuan hegal-muturretako luma beltzak eta zango eta moko gorriminak deigarri gertatzen dira oso hegan doanean ere.
Gainerako zikoniformeak bezala, amiamokoa ere hegazti ehiztaria dugu, eta bere harrapakinak igelak, arrainak, narrastiak, eta beste makina bat intsektu dira. Horregatik, amiamokoak zelai hezeak, zingirak, aintzirak edota beste ingurune hezeak behar ditu bizilekuaren inguruan, baldin eta beretzat eta hazi behar dituen txitentzat elikagairik lortuko badu.
Amiamokoa ere hegazti ehiztaria da, eta bere harrapakinak igelak, arrainak, narrastiak, eta beste makina bat intsektu dira.
Hegazti migratzailea izaki, hilabeterik hotzenak hegoaldeko epeltasunean igaro ondoren neguaren azkenetan gure herrietako dorre eta eraikuntza garaienetan utzitako habietara itzultzen da belaunaldi berriak munduratu asmoz. Lehen amiamokoak otsaila aldean edo iristen dira, lehen lana adarrez, zapi zaharrez, goroldioz, belarrez eta beste hainbat materialez osatutako habia erraldoiak konpondu eta egokitzea dutelarik. Hegazti hauen araldiko kantu eta dantzak bitxiak dira oso: urtean zehar erabat isilak diren arren, sasoi honetan amiamokoek karrakaka ozenez agurtzen dute elkar, aldi berean burua gora eta behera astiro kulunkatuz. Honelako kantuak txitaldi osoan zehar izaten dira, arrak nahiz emeak, habiara txitatze-lanetarako txanda hartzera joaten denean, bere kideari erreberentziazko edo begirunezko agur gisara errepikatzen diolarik.
Martxoaren azkenetan edo apirilaren hasieran jarritako 3-6 arrautzek hilabete inguruko txitaketa behar dute amiamoko-txitak jaio aurretik. Une honetatik aurrera, eta lehen hilabetean zehar bereziki, gurasoetariko bat habian izango da beti kumeak babesten, elikagaiak lortzea beste gurasoaren lana izanik. Arra eta emea txandakatu egiten dira lan hauetan. Bi hilabeteko adina dutenean, udaren hasiera aldera beraz, aurrera atera diren txitak hegan egin aurreko lehen ariketetan hasiko dira. Hasieran hegalak astindu besterik ez dituzte egiten, baina laster habiaren gainean jauzi egin, eta une laburrez airean mantentzen ikasten dute, berriro habiara eroriz. Aste gutxitan txitak gurasoen atzetik hauek jakia lortzen duten lekuetara abiatzeko gai izango dira, bertan ehizatzeko tekniketan trebatzen hasteko. Abuztuaren erdi aldera berriz, eta beste hegazti zangoluze gehientsuenekin batera, Afrika tropikaleranzko bidaia luzeari ekingo diote, gure herriak utziz.
Gurasoetariko bat habian izango da beti kumeak babesten, elikagaiak lortzea beste gurasoaren lana izanik. Arra eta emea txandakatu egiten dira lan hauetan.
Amiamokoa espezie paleoarktikoa dugu, eta habiagile modura Afrikako iparraldean, Asia zentralean —Turkestanen— eta ekialdean —Korea eta Japonian— eta Europako eskualde batzuetan ageri zaigu. Gure kontinentean populaziorik sendoenak hego-ekialdean eta Iberiar penintsulan kokatzen dira, erdi aldean askoz ere urriagoa izanik.
Bere habitatari dagokionean, klima mediterraniar epeleko eskualdeak behar ditu, eta esan bezala, derrigorrezkoak ditu nolabaiteko ingurune hezeak elikagaia lortzeko (larre hezeak, ibai- edo aintzira-bazterrak, etab.). Mota honetako inguruneek ordea, atzerakada handia izan dute Europa osoan azken hamarkada hauetan, bai kuantitatiboki eta baita kualitatiboki ere, eta ondorioz amiamokoek ere atzera egin dute. Euskal Herriari dagokionean ere gauza bera esan daiteke. Duela 40 urte inguru habia egiten zuten 30 bikotetik gora ziren Araban. Egun ordea, bikote bakar bat geratzen da, eta bere iraupena ere zalantzan dago. Nafarroan berriz, 1960.ean ia 80 bikote ugaltzaile ziren eta 24 urte geroago 44 besterik ez ziren geratzen, guztiak Ebro ibaiaren bailarako herrietan kokatzen direlarik.
Dirudienez eta konponbiderik ematen ez badiogu, zorion-hegazti izan den honi ere iritsi zaio dagoenekoz zoritxarraren ordua. Gizakiaren eskutik, noski.
FITXA TEKNIKOA: |
zientziaeus-9ce76ab078db | http://zientzia.net/artikuluak/kokainaren-historia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kokainaren historia - Zientzia.eus | Kokainaren historia - Zientzia.eus
Steven B. Karch-en eskutik kokainaren historiari buruzko ibilbide atsegin bezain garratza irakurtzeko aukera daukazu.
Steven B. Karch-en eskutik kokainaren historiari buruzko ibilbide atsegin bezain garratza irakurtzeko aukera daukazu. Kokainaren historia - Zientzia.eus Kokainaren historia
Osasuna
Steven B. Karch-en eskutik kokainaren historiari buruzko ibilbide atsegin bezain garratza irakurtzeko aukera eduki dugu.
Steven B. Karch-en eskutik kokainaren historiari buruzko ibilbide atsegin bezain garratza irakurtzeko aukera eduki dugu ( The history of cocaine toxicity. Human Pathology 1989 20:1.037-1.039). Bertan zertzelada historikoez gain, gaur egun arazoa osasun publikoaren dramarik handienetako gisa azaltzen zaigu; USAko National Institute on Drug Abuse erakundeak Estatu Batuetan 5,5 milioi kokaina-kontsumitzaile zeudela estimatzen zuen 1974ean. Zifra hori 21,5 milioikoa izan zen 1982an eta 25 milioikoa 1986an. 1987an 1.700 heriotza kontabilizatu ziren; kokainarekin zuzenean zerikusia zutenak denak.
Gaur egungo kontsumitzailerik gehienek oraintsu arte kontsumitu diren baino askoz ere dosi eta kontzentrazio altuagoak hartzen dituzte; kostuaren beherakadagatik eta droga eskuratzeko erraztasun handiagoagatik seguruenik.
Arazoaren garrantzi epidemiologiko eta sanitarioa inola ere baztertu edo mesprezatu gabe, gaurkoan bidaia bat egingo dugu, kokainari buruzko historian zehar murgilduz, beti ere arestian aipatutako Steven B. Karch-en lanean oinarrituz.
Gaur egungo kontsumitzailerik gehienek, oraintsu arte kontsumitutakoak baino askoz ere dosi eta kontzentrazio altuagoak hartzen dituzte.
Koka hitza Andeetako indiarrek zuhaitzak izendatzeko erabiltzen zuten khoka hitzetik dator. Espainiarrak 1500. urtean Perura iritsi zirenean, bertako indiarrek milaka urte zeramatzaten kokaina kontsumitzen. Kopurua txikia zen: egunero 60 g hosto inguru murtxikatzen zituzten; alegia, 200-300 mg alkaloide. Kokainak basokonstrikzio lokala eragiten duenez, alkaloidea mantso-mantso zurgatzen zen ahoko mukosan zehar, eragin patologikorik sortu gabe.
Badaude indiarrek zauriei koka-kontzentrazio altuak zituen listua ezartzen zietela erakusten diguten froga historikoak (horrela anestesia lokala lortzen zuten). Era berean, kokainarekin lortutako anestesiak esplika dezake inken garaiko medikuek garezurreko trepanazioak hain maiz zergatik egiten zituzten.
Kokaina Europara sartzeak beste abiada bat eman zion historiari. Ikuspegi medikotik, azpimarratzeko moduko gertaera izan zen Al-bert Nieman-ek, Göttingen-eko farmakologi graduatu gazteak, kokainaren alkaloidea 1860 inguruan isolatzea.
1863an Angelo Mariani izeneko frantsesa koka-hostoen aterakinez indartutako ardo bat komertzializatzen hasi zen. Hamar urte geroago ardo horrek erabateko arrakasta lortua zuen Estatu Batuetan, bertako medikuek eritasun askoren erremedio bezala gomendatzen zutelarik. Opioa kontsumitzen zutenen abstinentzi egoeran tratamendu gisa oso erabilia izan zen garai horretan.
1885ean John Styth Pemberton-ek french wine cola izeneko produktua erregistratu zuen Mariani ardoari konpetentzia egin asmoz. Arrazoi komertzialengatik, ardoa kafeinak ordeztu zuen. Hurrengo urtean produktuari Coca-Cola izena eman zitzaion, hasiera batean elixir terapeutiko gisa komertzializatuz. Baina ondoren, Candler-ek erosi zuenean, plazerra sorterazteko zuen gaitasuna azpimarratzen saiatu ziren. Gaur egun Coca-Cola koka-hostoekin prestatzen da; aurrez alkaloidea erauzi ondoren, noski.
1890-1900 urteetaraino, kokaina zuten produktuen kontsumoa apala zen. Baina ordutik aurrera, egoera bapatean aldatu egin zen. Sendagaiak fabrikatzen zituztenek kokaina eransten hasi ziren hainbat botikari: asmaren kontrako erremedio batek, Tucker doktorearenak kasu, 420 mg kokaina zituen ontzako; Mariani ardoak baino 8 aldiz kontzentrazio altuagoa hain zuzen. Gainera, erremedio hori eta antzekoak sudur-mukosan zuzenean ezarriz erabil zitezkeela gomendatzen zen.
Guzti horregatik, kokainaren inportazioak ikaragarri hazi ziren eta lehen heriotzak agertzen hasi ere bai: 2 kasu 1893an, 6 kasu 1895ean eta 1910ean kokainarekin lotutako heriotzak 26 izan ziren.
Gaur egun, kokaina-kontsumitzaileek arratsalde batean zenbait gramo erabiltzera iritsi direla diote. Espezialista forense askok, gehientsuenek, heriotza kokainak sortua dela onartzeko odoleko kontzentrazioak 5 mg/l-tik gorakoa behar du izan. Hala ere, gero eta onartuagoa dago kontsumitzaile kronikoengan kokaina-kontzentrazio minimoak ere heriotza bapatean sorterazteko gai direla.
Crack deiturikoa agertu denetik toxikotasunaren gorakada agertu da; droga-mota hau erretzeko prestatzen bait da, horrela odolean oso kontzentrazio altuak guztiz azkar lortuz. Baina arazo hau geure gaurko lanaren mugetatik kanpo geratzen da, eta bestalde Elhuyar -en tratatua izan da lehendik ere. (ikus Elhuyar. Zientzia eta Teknika. 35. alea. 1990.eko maiatza. Crack droga; azken izurritea, 26-28. orr.).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f32b745c9b95 | http://zientzia.net/artikuluak/blaise-pascal/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Blaise Pascal - Zientzia.eus | Blaise Pascal - Zientzia.eus
Matematikari eta fisikari hau, Auvergne-ko Clermont-Ferrand hirian jaio zen 1623.eko ekainaren 19an. 1646. urtean Pascal jansenista bihurtu zen. Blaise Pascal, Parisen hil zen 1662.eko abuztuaren 19an.
Matematikari eta fisikari hau, Auvergne-ko Clermont-Ferrand hirian jaio zen 1623.eko ekainaren 19an. 1646. urtean Pascal jansenista bihurtu zen. Blaise Pascal, Parisen hil zen 1662.eko abuztuaren 19an. Blaise Pascal - Zientzia.eus Blaise Pascal
Matematikari eta fisikari hau, Auvergne-ko Cler-mont-Ferrand hirian jaio zen 1623.eko ekainaren 19an. 1646. urtean Pascal jansenista bihurtu zen.
Blaise Pascal, Parisen hil zen 1662.eko abuztuaren 19an.
Matematikari eta fisikari hau, Auvergne-ko Cler-mont-Ferrand hirian jaio zen 1623.eko ekainaren 19an. Gaztetan, bere aitak hizkuntza klasikoak ikastea agindu eta matematikak ikastea debekatu egin zion.
Gaztetan ere Pascal oso azkarra zen eta behin batean geometria zer zen galdetu omen zuen. Formak eta irudiak aztertzen zituen zientzia zela erantzun zioten. Bere anaiak adierazi zuenez, berak bakarrik Euklidesen hogeitamabi teoremak aurkitu zituen. Aitak orduan (matematikari eta gobernuko funtzionari zen) baimena eman zion semeari matematikak ikas zitzan.
Hamazazpi urte baizik ez zituela, matematikazko liburu bat argitaratu zuen, konikak aztertuz. Orduko zientzilariek zehatz-mehatz miatu zuten liburua, eta Descartes-ek adibidez, ez zuen sinetsi hura hamazazpi urteko mutikoak egina zenik.
Blaise Pascal.
Hemeretzi urte zituenean, bere aitari laguntzearren batuketak eta kenketak automatikoki burutzen zituen engranajezko lehen kalkulagailua egin zuen. Bere aita funtzionariak soldaduei soldatak ordaintzeko eragiketa asko egin behar izaten zuen eta semearen makinaz kalkuluak erabat erraztu zitzaizkion. Oraingo kutxa erregistratzaileak beraz, Pascalen makinaren seme-alabak direla esan daiteke.
Pascalek Fermat matematikari eta abokatuarekin gutun-trukea izan zuen, eta bion artean zaldun jokalari eta filosofo batek aurkezten zizkien problemak ebazten zituzten. Zaldunak, jokoan hiru dato botata konbinazio batzuen alde apostu eginda galdu egiten zuen. Bi matematikariak (Fermat eta Pascal) arazoa aztertzen aritu ziren eta bide batez probabilitate-teoria modernoa sortu zuten.
Probabilitate-teoriak garrantzi handia izan zuen matematika-arloan (eta zientzian oro har), ziurtasun absolutuaren aldeko erabateko joera nolabait orekatu egin zuelako.
Bi mende geroago, beste fisikari-matematikari batek (Maxwellek) materiaren portaerari aplikatu zion teoria hori eta atomoen higidura ikustezin, ziurtasunik gabeko eta aurrikustezinaz egin zituen kontsiderazioak.
Pascal fisikaz ere arduratu zen. Fluidoen portaera aztertu zuen. Fluido baten gainazalean eragindako presioa ontzian dagoen fluido guztira transmititzen zela eta ontziaren hormekiko elkartzut eragiten zuela aurkitu zuen. Fenomeno honi Pascalen printzipio deitzen zaio eta prentsa hidraulikoaren oinarria da.
Ontziaren ertz batean enbolo txiki bati indarra eragiten badiogu, presioa fluido guztira hedatzen da eta ontziaren beste muturrean dagoen enbolo handiagoa altxatu egiten du. Baina enbolo txikian indar txikia eraginda, enbolo handian indar handiagoa eragiten da.
Pascal, Torricelliren ideiei jarraituz, atmosferaren pisuaz ere arduratu zen. Atmosferak pisua baldin bazuen, gora igo ahala pisua txikiagoa izango zen, zeren eta goian gero eta aire gutxiago geratuko bait zitzaion. Atmosferaren pisua nola jaisten zen, barometroak erakutsiko zuen.
Pascal gaixo kronikoa zen. Noiznahi izaten zituen buruko minak eta liseriketa-arazoak. Ez zen beraz, goimendietara igotzeko gauza, baina bere koinatua bidali zuen Torricellik asmatutako merkuriozko bi barometrorekin Puy de Dôme-ren gailurrera. Koinatuak gutxi gorabehera kilometro t’erdiko altuera lortu zuenean, merkuriozko zutabeetan nibela zazpi zentimetro t’erdi beherago zegoen jadanik.
Pascalek Torricelliren saiakuntza ardo beltza erabiliz errepikatu zuen. Ardoa ura baino arinagoa denez, 18 metro altuko beirazko tutua erabili behar izan zuen.
1646. urtean Pascal jansenista bihurtu zen. 1655. urtean Port-Royal-eko konbentura erretiratuta, Les Provinciales (jansenismoaren alde eta jesuiten kontra) eta Pensées izeneko liburuak idatzi zituen. Hurrengo mendean eragin handia izan zuten lan hauek Voltaire-rengan.
Blaise Pascal, Parisen hil zen 1662.eko abuztuaren 19an.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-6c53db858c17 | http://zientzia.net/artikuluak/landare-autopolinizatzailea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landare autopolinizatzailea - Zientzia.eus | Landare autopolinizatzailea - Zientzia.eus
San Jose lorea, homostiloa da eta autopolinizatu egiten da; alegia, loreek beti neurri bereko lore-orratzak dituzte eta bere burua polinizatzen du.
San Jose lorea, homostiloa da eta autopolinizatu egiten da; alegia, loreek beti neurri bereko lore-orratzak dituzte eta bere burua polinizatzen du. Landare autopolinizatzailea - Zientzia.eus Landare autopolinizatzailea
Botanika
San Jose lore goiztiar izeneko landarea, homostiloa da eta autopolinizatu egiten da; alegia, loreek beti neurri bereko lore-orratzak dituzte eta bere burua polinizatzen du.
San Jose lore goiztiar ( Primula vulgaris ) izeneko landareak, kezkaturik dauzka aspaldidanik botanikariak. Homostiloa da eta autopolinizatu egiten da; alegia, loreek beti neurri bereko lore-orratzak dituzte eta bere burua polinizatzen du. Polinizatzeko intsektuen premiarik ez duenez gero, oso gutxi hedatzen da landare hau.
Milton Keynes-eko unibertsitateko ikerle-talde britainiar batek lore hau hain gutxi hedatzearen arrazoia aurkitu du. Bere burua ernaltzea oztopoa da lore honentzat. Oparoegia delako, intsektuz polinizatutako San Jose lore arruntek baino polen-hauts gehiago sortzen du. Polen-aleak ordea, askoz ere txikiagoak eta kalitate eskasekoak dira eta ondorioz ernetzeko aukera gutxi dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c4658c9b2803 | http://zientzia.net/artikuluak/gurutzatzen-diren-trenak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gurutzatzen diren trenak - Zientzia.eus | Gurutzatzen diren trenak - Zientzia.eus
Britainia Haundiko Derby-ko ikerketa-zentruan bi tren tunel barruan gurutzatzen direnean sortutako arazoak aztertzen ari dira.
Britainia Haundiko Derby-ko ikerketa-zentruan bi tren tunel barruan gurutzatzen direnean sortutako arazoak aztertzen ari dira. Gurutzatzen diren trenak - Zientzia.eus Gurutzatzen diren trenak
Britainia Haundiko Derby-ko ikerketa-zentruan bi tren tunel barruan gurutzatzen direnean sortutako arazoak aztertzen ari da.
Bi tren hauek tunel barruan 200 km/h-ko abiaduraz gurutza daitezke.
Besterik badirudi ere, irudiko gizona ez da tren horiekin jolasean ari. Britainia Haundiko Derby-ko ikerketa-zentruan bi tren tunel barruan gurutzatzen direnean sortutako arazoak aztertzen ari da. Trenak abiadura handiz gurutzatzen direnean, zabuka hasten dira eta trenmakinaren aerodinamika hobetuz efektu hori txikiagotzea da helburua.
Ikerketa-zentruan 132 metro luzeko bi trenbide paralelo dituzte eta bertan 1/25 eskalaz egindako maketak ibiltzen dira. Instalazioak hari berozko anemometroak ditu airearen abiadurak neurtzeko eta transduktoreak presioak neurtzeko.
Injineru britainiarrek trena igarotzen denean presio-uhinek beroa tuneleko hormetara nola transmititzen duten ere aztertzen dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bed67a84cebc | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-erabilerak-edari-bizgarriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen erabilerak: edari bizgarriak - Zientzia.eus | Landareen erabilerak: edari bizgarriak - Zientzia.eus
Kultura desberdinetan landareen erabilerak antzekoak izan dira, kultura bakoitzak bertako landareetan oinarriturik. Talde guztiek bete nahi dituzten atalak, oro har, hauexek dira:
Kultura desberdinetan landareen erabilerak antzekoak izan dira, kultura bakoitzak bertako landareetan oinarriturik. Talde guztiek bete nahi dituzten atalak, oro har, hauexek dira: Landareen erabilerak: edari bizgarriak - Zientzia.eus Landareen erabilerak: edari bizgarriak
Dietetika/Elikagaiak
Historian zehar, gizarteak eta landareek batabestearekiko erlazio estua mantendu dutela ikus daiteke. Paleolitoko aztarnetan ikus daitekeenez, landareak elikadura, ehungintza, medikuntza eta etxegintzan erabili ziren. Ezaguna da Neolitoan (8.000 urte K.a.) egon zen kultur iraultza landareei lotuta egon zena. Hau da, landareak hezi eta nekazaritza bizimodu bezala garatu egin zen, ondoren gizakia bitzia ibiltaria izatetik geldikorra izatera igarota nekazari bihurtu zelarik. Beronek ohituretan izugarrizko aldaketak sorterazi zituen. Nekazaritzak beraz, ezinbesteko zeregin ekologikoa eduki zuen elikagai-iturri zelako eta biztanleri ugalketa bidera zezakeelako.
Hala ere, kultura desberdinetan landareen erabilerak antzekoak izan ohi dira, kultura bakoitzak bertako landareetan oinarriturik. Talde guztiek bete nahi dituzten atalak, oro har, hauexek dira: elikadura (fruituak, sustraiak, etab. erabiliz), edariak (bizgarriak eta alkoholdunak), etxegintza (zura, banbuak, ...), ehungintza (arropak, zakuak, ...), medikuntza (sendabelarrak eta drogak, ...).
Gizarteak, urteetan zehar bere probetxurako hautatu izan dituen landareak ugari izan dira. Begetalak maila desberdinetan erabil daitezke. Batzuk oso-osorik edo zati zehatz bat aprobetxatuz, ia prozesu industrialik gabe. Bestetan, ostera, elaborazio edo prozesu industrial luzea jasan behar du, jatorria ahaztu egiten delarik.
Garai desberdinetan hezitako landareen zerrenda emateak luze joko lukeenez, 1. irudian lurralde desberdinetan hezitako landare garrantzitsuenak errepresentatu dira.
1. irudia. Landareak hezi dituzten zona garrantzitsuenak, bakoitzean landatutako begetal ezagunenak agertzen direlarik.
Kultura desberdinek berezko garapena eduki dutenez, gaur egungo maila ere desberdina da. Mendebaldeak adibidez, izugarrizko industrializazio-prozesua jasan du, ondoren ohizko erabilerak aldatu egin direlarik. Are gehiago, industrializazioarekin batera ekonomiaren mundializazioa gertatu da, non jatorriaz ia ahazturik produktuen garraio eta mugimenduak ondorioztatzen bait dira.
Esan dugunez landareen erabilerak asko dira, eta guztiak garrantzi ekonomikoa dutenez, artikulu honen helburua gure gizartean landareen inportantzia azpimarratzeaz gain produktu batzuen historia eta biologia aipatzea izango da. Landareak edari bizgarrien prozesuetan nola erabili diren esango dugu.
Gaur egun eguneroko edari modura hartzen diren txokolatea (kakaoa), kafea eta tea, edari bizgarriak dira, eta aipa daitezkeen beste batzuk malta, kola eta guarana dira, azken hauen garrantzia txikiagoa delarik.
Aipatutako edari hauen ezaugarri amankomuna kafeina edo bere eratorriak edukitzea da, zeinak zenbait erreakzio fisiologiko sorterazten bait du; hala nola, zirkulazioa aktibatu, bihotza bizkortu, etab. Gehiegi hartuta ordea, burukomina, lorik eza eta takikardia eragiten ditu. Esan gabea doa, edari bizgarriak gizakiaren droga herritar bihurtu direla.
KAFEA
Coffea arabica, C. canephora Rubiaceae familia
Petrolioa alde batera utzita, merkatutako produktu garrantzitsuenetarikoa da eta aldi berean edari bizgarrien artean lehena ere bai. Gehien landatzen den espeziearen ( C. arabica ) jatorria Egiptoko mendietan (1.500-2.000 m-tan) dago, baina Afrikan landatzen dena beste espeziea izatean da; C. canephora alegia.
Landare honen lehen erabilera hostoak eta haziak murtxikatzea zen, ondoren nekea, gosea eta mina txikiagotzen zirelarik. Edateko ohitura, eta gaur egun ezagutzen den modura (hau da, xigorturik) arabiarren eskutik eta XVI. mendean garatu zen, murtxikatzea baztertuta geratu zelarik.
Esan beharra dago kafea edateko ohitura Ekialde Hurbiletik Alkairo (1510) eta Konstantinopolisera (1550) hedatu zela, geroago Veneziara (1616) eta 1650.ean Ingalaterrara heldu zelarik. Ingalaterrara iritsitakoan, eragin sozial eta politiko berezia eduki zuen, non Coffeehouse izenekoak hedatu bait ziren, bertan intelektualak eta politikariak elkartzen zirelarik.
1690.ean Holandara iritsi zen eta 1706. urtean Amsterdameko Jardin Botanikoan ale bakarra zegoen. Berau garrantzi handikoa izan zen, zeren Mundu Berrirra eramandako landareak honetatik hazi bait ziren.
Kafe-landarea hasieran —XVI. eta XVII. mendeetan— India, Zeilan (Sri Lanka) eta Ekialdeko Indietara eraman zen, eta handik, Amsterdam-etik zehar bidez, Hegoamerika eta Mendebaldeko Indietara (2. irudia). Hori dela eta, arabiarren eskuetan, Jemeneko Mocha hirian bereziki, kafearen monopolioa 200 urtetan zehar egon zen, baina XVIII. mendean egoera aldatu egin zen. Gaur egungo produkzioaren erdia Brasil eta Kolonbiatik dator, Ertamerikako kafe-kultiboa ere garrantzitsua dela kontutan hartuz (Costa Rica, Mexiko, Guatemala eta El Salvador). Ekoizpen txikiagoa izan arren, Afrikan ere landatzen da: Angola, Tanzania, Kenia eta Ugandan hain zuzen.
2. irudia. Landatutako kafearen hedapena.
Lantzen denaren % 90 Coffee arabica espeziea da, berau hego- eta Ertamerikan hazten delarik eta C. canephora , aldiz, Afrikan. C. arabica gehaigo landatzen da, alde batetik, autobaterakorra delako, eta bestetik, C. canephora azkarrago hazi arren zaporea fuerteagoa duelako.
Landare hauek, Rubiaceae familiakoak, lurralde tropial eta subtropikaletan landatzen dira, non euriteak gutxienez 190 mm-koa izan behar bait du. Lehorte-garaia ere beharrezkoa da, loreak lehortean hazten direlako.
Kafe-landarea (3. irudia) urtero 2-4 aldiz loratzen da, fruituak drupa gorriak izanik, non mesokarpomamitsu eta zuntzezko endokarpoaz gain hazi bi bait daude.
3. irudia. Kafe-landarea: A.- adarra hosto eta fruituekin; B, C, D.- lorea; E, G.- fruitua, haziak erakutsiz; F.- haziaren azpialde launa.
Elaborazio-prozesua
Fruitu heldugabeak hartzen dira eta haziak bide lehor edo hezea erabiliz askatzen dira. Haziak 12-24 orduko hartzidura ez-alkoholikoa jasan ondoren (bertan berezko osagaiak eraldatu egiten dira), lehortu egiten dira eguzkitan eta xigortu ere bai. Horrela ura galtzen dute eta azukrea karamelatu egiten da. Xigorpen-mota tenperatutaren araberakoa izaten da.
Deskafeinatuak egiteko, kafeina disolbatzaile organikoen bidez kendu egiten da eta horretarako C. robusta erabiltzen da.
KAKAOA
Teobroma cacao Sterculariaceae familia
Jatorria Amazonian du, baina maia eta azteken kulturetan ere bai. Kolonbiako Andeetan zehar Ertamerikara sartu zen, eta Mexikoko maiak landatu zutenez, kakaoa Ertamerikako kultibo zahartzat har daiteke.
Europarrak heldu aurretik bertakoek haziak xigortzen zituzten edari bizgarria egiteko. Maiek zein aztekek kakao, atxikote ( Bixa arellana ) eta piper gorriak nahastuz orea egiten zuten. Berau hozten zenean, molde batean ipintzen zen. Gero bere zatitxoak eransten ziren ur epeletara, berau disolbatu arte. Kristobal Colomb-ek (XV. mendean) edari hau Europara ekarri zuen, baina hemen, zaporea zela eta, arrakastarik ez zuen izan. Dena dela, alemaniarrek Curaçaon landatu zuten zuhaitz hau, eta elaborazio-prozesu desberdina bilakatu zuten, non koipea kendu bait zioten, europarrentzat gustokoa suertatuz. Gero azukrea ere erantsi zitzaion eta ondoren berebiziko arrakasta eduki zuen.
XVII. menderarte Espainiak kakaoaren monopolioa eduki zuen, baina mende horretan alemaniarrek eta holandarrek Asiako hegoekialdera (Sri Lanka eta Indonesia aldera) eraman zuten landarea. 1900. urterarte kakao-ekoizpenaren % 81 Amerikan lortzen zen; Brasilen bereziki. Alabaina, 1951.ean esklabutzaren abolizioarekin, Afrikan hasi zen landatzen. Esan gabe doa, gaur egungo produkzioaren 2/3 Afrikakoa dela (% 35 Ghanakoa), gainerakoa Hego- eta Ertamerikakoa, eta produkzio txikiagoa dute Asia eta Pazifikoko lurraldeek. Bestalde, Europarrek produkzioaren erdia kontsumitzen dute eta amerikarrek % 40.
Kafearekin gertatzen den modura, gaur egungo ekoizle garrantzitsuenak atzerriko lurraldeetan daude, berauek beti latitude berean daudelarik (4. irudia).
4. irudia. Kakao-landarea-ren produkzio-zona garrantzitsuenak.
Kakao-zuhaitza (5. irudia) lurralde tropikaletakoa da, baina garai lehor zehatzik ez du behar. Loreak enborretan garatzen dira, hots, kaulifloroa da. Berau sits eta tximeleten bidezko polinizaziorako moldatuta dago eta fruituak, noski, zurtoinean zintzilik geratzen dira.
Elaborazio-prozesua
5. irudia. A, B, C.- kakao-loreak; D.- fruituak; E.- fruitua haziak erakutsiz.
Fruituari azala kendu eta mamia eta haziak (20tik 60ra daude bakoitzean) hartzitu egiten dira 4-7 egunetan. Denbora horretan zehar, tenperaturak, alkoholak eta azido azetikoak kotiledoiak hiltzen dituzte eta polifenolak txokolatearen aitzindari bihurtzen dira, ondoren haziak beis-koloretik purpura-marroira pasatuko direlarik. Aldi berean mamia zenbait mikrorganismok zoltzen dute. Hartzidura pasatu ondoren astringentzia galtzen du eta usain eta zaporeak garatzen dira. Hurrengo pausoa dena eguzkitan lehortzea da. Gero haziak banatu eta sailkatu egiten dira, zaporea eta usaina dastatuz. Horrela, ia prest daude, baina oraindik garratzak eta koipetsuak izaten dira. Azkenik, txokolatea lantegitara heltzen denean xigortu eta prentsatu egiten da, olioak eta koipeak (kakao-gurina) kendurik.
TEA
Camellia sinensis Teaceae familia
Batzuen ustez, tea munduko populazio-erdiaren droga da. Besteentzat, berriz, askoz ere kontsumo murritzagoa du. Te-kultiboa duela 4.000 urte Ekialdean ezarri zen, non sendabelar gisa erabiltzen bide bait zen. Geroago edari modura ezagutu zen eta Txinatik gainerako lurraldeetara garraiatu zen. Jatorriz Txinakoa da eta Japoniara K.a. 500. urtean eraman zuten, geroago Mongoliara, eta edari hau Europara heldu zenerako, XVII. mendea zen. Europa te-inportatzaile nagusi bihurtu zen (Ingalaterra eta Holanda bereziki). Azken hauek te-landarea XIX. mendean Indiako kolonietan landatu zuten.
6. irudia. Tearen produkzio-zona garrantzitsuenak.
Gaur egun ekoizle garrantzitsuenak Japonia, India, Sri Lanka eta Indonesia dira, Txinan asko ekoiztu arren, bertan kontsumitzeko erabiltzen da. Garrantzi txikiagokoak dira Kenia, Zaire, Sobiet Batasuna, Turkia eta Argentinako produkzioak (6. irudia).
Te-landarea (beti berde dagoen zuhaiska da eta Camellia sinensis espezieari dagokio) (7. irudia), lurralde tropikal edo subtropikal altuetako lur azidoetan garatzen da. Te ona lortzeko, landarearen adar guztien azken 3 edo 4 hosto hartu behar dira; polifenol ugari (% 25) eta kafeina gehiena (% 2, 5-5) bait dute. Hostoak bildu eta gero, prozedura desberdina jasaten dute te beltza edo berdea egiteko. Te beltzak (esportatzen denaren % 75) polifenolen oxidazioz usain eta zapore berezia du. Berdea, ostera, gabekoa da.
Te beltzaren prozesua
Hostoak jaso ondoren 24 ordutan zehar aireztatutako gelaren apaletan ximeltzen dira. Gero hostoak kuzkurtu eta apurtu egiten dira (kuzkurketa gaur egun makinaz egiten da, baina lehen eskuz egiten zen), horrela zeluletan dauden esentziak kanporatu egiten delarik. Hosto hauek gero hartzitu egiten dira gela heze batean zabaldurik, non kolore iluna eta berezko zaporea hartzen bait dute. Hostoak berriro lehortu egiten dira, hau da, hezetasuna kendu egiten zaie (% 3raino), horrela mikroorganismoen eragina kontrola daitekelarik.
7. irudia. Te-landarea. Adarra loreekin.
Te berdean, polifenolen oxidazioaz arduratzen diren entzimak hil egiten dira, hostoak labeetan lehortuz. Ondoren kolore eta zaporea motelagoa dute. Txinatarrek eta japoniarrek hartzen duten te-mota, azken hau da.
MATEA
Ilex paraguariensis Aquifoliaceae familia
Hegoamerikan oso hedatua dagoen edaria da. Edari bizgarri, liserigarri eta elikatzaile modura hartzen da. Argentinako iparraldeko mendietan eta Brasilgo hegoekialdean dauka jatorria. Zuhaitzaren adar hostotsuak hartzen dira, eta ebaki ondoren sutan xigortzen dira. Askotan xigorketa errepikatu egiten da. Xigorketa bikoitza iparramerikarrentzat gustokoa da. Hostoak polifenol eta kafeinadunak dira, baina tea baino gutxiago dute. Era berean, ez da hain bizgarri eta ez hain astringente. Edaria berotuta hartzen da.
KOLA
Cola nitida, Cola acuminata Sterculiaceae familia
Kakaoaren familia berekoa da. Kolak Afrikako mendebaldeko tropikoetan du jatorria; Ghana eta Nigeria estatuetan bereziki. Haziek kafeina ugari, teobroma eta kolamina dute. Beraz, bihotzarentzat bizgarri dira.
Kakao-zuhaitza.
Alkoholik gabeko edarietarako erabiltzen ziren lurrinkari eta bizgarri gehienak kolatik ateratzen ziren hasieran, baina gaur egun erabilpen hau baztertuago dago. Dena den, jatorrizko lurraldeetan, gaur egun, haziak egosi eta xehatu ondoren edabe modura erabiltzen da.
Aipatutako bi espezieak Hegoamerikara ere sartu ziren esklabu-garaian.
GUARANA
Paullinia cupana Sapindaceae familia
Guarana, Brasilgo kola da. Edari hau Amazoniako indigenek betidanik erabili izan dute. Landare igokari honen haziak uretan xehakatzen dira, eta batata ( Manihot sculent )-hirinarekin nahasturik orea lortzen da, berau sutan lehortzen delarik. Horrela, oreak urtetan iraun dezake. Ore-zatiak uretan disolbatzen dira (edo ur karbonatatuan), Brasilgo herritar edari bihurtzen delarik. Zenbait polifenolek eta olio-esentziak zapore berezia ematen dio. Gaur egun edari hau beste estatuetara esportatzen hasi dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ef9f1f8eaf1e | http://zientzia.net/artikuluak/astronomia-xvii-mendean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Astronomia XVII. mendean - Zientzia.eus | Astronomia XVII. mendean - Zientzia.eus
Giordano Bruno-k Unibertsoaren mugak guztiz urruti zeudela eta gure Eguzki-sistema infinitu diren beste batzuen artean sistema bat baino ez dela esaten zuen.
Giordano Bruno-k Unibertsoaren mugak guztiz urruti zeudela eta gure Eguzki-sistema infinitu diren beste batzuen artean sistema bat baino ez dela esaten zuen. Astronomia XVII. mendean - Zientzia.eus Astronomia XVII. mendean
Historia
Giordano Bruno-k Unibertsoaren mugak guztiz urruti zeudela eta gure Eguzki-sistema infinitu diren beste batzuen artean sistema bat baino ez dela esaten zuen.
Giordano Bruno. Brunok Unibertsoaren mugak guztiz urruti zeudela eta gure Eguzki-sistema infinitu sistemaren artean beste bat baino ez dela esaten zuen. Esandako heresiengatik, Inkisizioak epaitu eta erre egin zuen.
Planeten higiduraren teoriak garapen izugarria izan du orain. 1600. urte inguruan gaude. Errenazimentua nahiz Erreforma pasatzen ari dira. Astronomiaren arloan bakar batzuek Koperniken sistemak eskaintzen zituen kalkulu-abantailak erabiltzen zituzten, baina bere ondorio fisiko nahiz filosofikoak onartu gabe. Ixilaldi honetan, zetorren gatazkaren adierazgarri ahots bakar bat entzu zen. Giordano Bruno-k (panteista antiortodoxo eta Europan zehar ibilitakoak) Unibertsoaren mugak guztiz urruti zeudela (hots, infinituan) eta gure Eguzki-sistema infinitu diren beste batzuen artean sistema bat baino ez dela esaten zuen. Esandako heresia guztiengatik, Inkisizioak epaitu ondoren 1600.ean erre egin zuen.
Hala eta guztiz ere, zientzia berri baten haziak tinko ari ziren ernetzen nonnahi. Ingalaterran Francis Bacon (1561-1626) eta William Gilbert (1540-1603); Italian Galileo Galilei (1564-1642); Kopenhage-n Tycho Brahe (1546-1601). Hau da grekoen garaiaz gero astronomi behaketetan hobekuntzak egin zituen lehen gizona. Ia bere bizi guztia, garai hartara arte ez bezalako zehaztasunez planeten higidurei behatzen iragan zuen. Bere datuak askotan Kopernikenak baino hogei aldiz zehatzagoak ziren eta guzti hori artean teleskopioa asmatu gabe zegoelarik.
Tycho Brahe hil ondoren, Johannes Kepler (1571-1630) alemanak eman zion segida, alde batetik beste behaketa batzuk eginez eta bestetik hartutako datu guztien ikerketa sakona eginez. Tychok bere garaian planeta-sistema berezia garatu zuen bitartean, Kepler Koperniken alde zegoen. Bere lanen helburua honakoa zen: aldi hartan zeuden planeten higiduren astronomi taulak baino zehatzagoak egitea. Baina, oinarrian teoria heliozentrikoa egokitzea baino ez zuen nahi, zeren bere harmonia eta erraztasuna zirela eta, berak liluratuta eta oso gustora ikusten bait zuen teoria hura. Bere lanen hasiera-hasieratik metafisika pitagorikoak eta neoplatonikoak izugarrizko eragina izan zuten. Joera honek Errenazimentuan zehar segitu zuen, Aristotelesen nagusitasunari desafio eginez.
Keplerren eritziz Jainkoaren adimenaren joera nolabait geometrikoa zen eta ordenu horren ezaugarriak sistema heliozentrikoa gidatzen zuten erlazio matematikoetan aurki zitezkeen. Horregatik, bere aurrenetako lan batean ezagutzen ziren sei planetak eta beren Eguzkiarekiko distantziak geometriako bost solido erregularrekin erlazionatu nahi zituen.
Martitzen orbitaz lortutako datu berriak Koperniken sisteman egokitu nahi zituenean eta lau urtez gogor lan egin ondoren, oso garrantzi handiko ondorio batera iritsi zen, hots, ezinezkoa zela! Datu berriek orbita Koperniken eskemakotik zortzi minutura kokatzen zuten. Kopernikek bere garaian, erabilitako datuak zehatzak ez zirela jakinda, ez zion diferentzia horri garrantzirik eman, baina Keplerrek bazekien Tychoren datuak esandako diferentzia baino askoz zehatzagoak zirela eta, beraz, lortutakoa onartezina zela. Horregatik, eta zientzilariei dagokien zintzotasunaz, ez zen saiatu behaketak ukatzen eta bereak aldez aurretik onartutako teoria salbatzeko beste hipotesi berri batzuk asmatzen. Aldiz, berarentzat zortzi minutu horiek honakoa adierazten zuten: Koperniken sistema ez zela Martitzen higidura erreala adierazteko gai. Beraz, Koperniken sistema, bere esfera zentrukideekin eta epizikloekin, bazter batera utzi zuen.
Keplerrentzat hori oso gogorra izango zen; bera zinez Koperniken sistemaren aldekoa bait zen. Hala ere aurrera segitu zuen eta horretarako Koperniken sistema antzinako Greziarekin lotzen zuen uztarria apurtu egin behar izan zuen. Teoria heliozentrikoaren arabera planeten ibilbideak estudiatzen zituenean hauxe bururatu zitzaion: behar bada ibilbideen irudia elipsearena izan zitekeela (elipsearen ezaugarriak K.a. II. mendeaz gero ezagunak ziren). Hori onartuz gero, hau da, planeta baten berezko ibilbidea elipsea dela, erraztasun handiko eskema geometrikoa eraikitzen zen munduarentzat. Eskema horretan, planeta guztiak orbita eliptikotan mugitzen dira, Eguzkia foku batean egonik. Lege hau Keplerren hiru lege nagusietako bat da eta gehienetan l ehenengo legea dela esaten da.
Eguzki-sistemaren lerro eskematikoak, orbiten tamaina erlatiboak erakutsiz. Planeten tamaina erlatiboak eskala desberdinetan daude. Koadroan Plutonen orbita osoa ikus daiteke.
Keplerren lehenengo lege honek, Koperniken teoria heliozentrikoa zuzentzean, eguzki-sistemaren oso irudi erraza ematen digu. Koperniken epiziklo nahiz eszentriko guztiak baztertu egiten dira: orbitak elipseak baino ez dira. Irudian eguzki-sistemaren oraingo eskema sinplea dugu
berez Keplerrena bera, baina askoz geroago aurkitu ziren Urano, Neptuno eta Plutonekin
Elipse hauek ia zirkuluak dira eta orbita guztiak ia plano berean daude, Plutonena izan ezik. Honek inklinazio gogorra dauka eta irudian nahiz bestela Neptunoren eta Plutonen orbitak espazioko inongo puntutan ez dira guruztatzen.
Seguru asko Kepler zoriontsu izan zen honelako ondorio errazera iritsita eta (oso konplikatuak ziren epiziklo eta eszentrikoak alde batera utzi ondoren) elipseen bitartez dena ondo betetzen zela ikusita. Baina hala ere, bere buruan kezka bat zuen: guk Platonek higidura zirkular eta uniformeak naturalak zirela onartzeko zeukan joera uler dezakegu, baina Naturak zergatik aukeratzen du elipsea? Galdera horri behar bezala erantzuteko Newton etorri arte itxaron behar da; Newtonek elipsearen legea askoz zabalagoa den Naturaren beste lege baten ondorio bat baino ez dela adierazi bait zigun. Beraz, oraingoz utz dezagun gaia horrenbestez.
Horregatik, Keplerren lehen legea egindako behaketen laburpena dela pentsatu behar dugu, hots, lege enpirikoa dela. Baina, lege honek planeta baten kokaleku guztien berri ematen badigu ere, ez digu planeta hori toki batean edo bestean noiz izango denari buruz ezer esaten, hau da, orbitaren irudia adierazten digu, baina bere abiadura ez. Beraz, lege hau oso motz gelditzen da astronomoek (eta Keplerrek ere bai) planeta bat puntu batean noiz izango den aldez aurretik jakin nahi dutelako. Horregatik, bere lehen legea plazaratu aurretik Keplerrek bigarren legea ezarrita zeukan; planeta baten abiaduraren aldaketak adierazten dizkiguna, hain zuzen.
Johannes Keplerren langelako alderdi bat.
Keplerrek honako hau zekien: planeta baten orbitaren posizio bateko eta besteko abiaduraren artean erlazio matematikoa egongo balitz, sistema askoz errazagoa izango litzatekeela. Erlazio hori aurkituko balitz, planeta baten higidura oso datu gutxiren bidez adieraz zitekeen. Bi datu behar ziren elipse bera emateko, hirugarrena ibilbidearen puntu zehatz bateko abiadura izateko (perihelioan, adibidez, hau da, planeta Eguzkitik hurbilena dagoen puntuan) eta beste bat orbita-planoaren beste planetekiko inklinazioa ezagutzeko. Baina, erlazio haren berri inork ez zuen. Horregatik, lege hau bururatu zitzaionean estasian zegoela esan ohi da, baina dakiguna beste hau da: lege hori aurkitzeko izugarrizko datu-piloa aztertu behar izan zuela eta etengabeko lan gogor eta sendoa burutu zuela.
Dena dela, bigarren lege hau lortzeko ibili zuen bidea harrigarria da, zeren hiru hipotesi okerretan oinarrituta ondorio zuzenera iritsi bait zen. Keplerren eritziz, planetek deskribatzen duten orbita Eguzkiak eragiten dien indarrari zor zaie eta indar horren balioa Eguzkiaren eta planetaren arteko distantziarekiko alderantziz proportzionala zen. Planetaren abiadura eta bultzada eragiten dion indarra elkarrekiko zuzenki proportzionalak ziren eta, beraz, distantziarekiko alderantziz proportzionalak. Hipotesi hau (hots, abiadura indarrarekiko proportzionala izatea) gaur egun onartezina da, baina Aristotelesen ideia bezala ikus daiteke edo bestela garai hartan sen onak ematen zuen zerbait bezala.
Hipotesi honen arabera, ibilbidean planeta batek distantzia txiki bat ibiltzeko behar duen denbora Eguzkirainoko distantziarekiko proportzionala izango litzateke. Hau ia erabat zuzena da eta orbitaren zenbait puntutan hala da. Beraz, Keplerrek ibilbidearen tarte handi bat (eta beraz Eguzkirainoko distantzia aldakorra denean) osatzeko behar den denbora kalkulatu nahi zuen. Horretarako, tarte handi hori osatzen duten arku txiki guztien distantziak hartu zituen kontutan eta denbora hori Eguzkitik planetaraino doan lerroak estaltzen duen azalerarekiko zuzenki proportzionala dela ondorioztatu zuen. Bigarren lege honen arabera, Lurra (edo nahi bada Eguzkia izarren hondoan) neguan udan baino azkarrago higitzen dela ulertzen da eta hori bai Keplerrek eta bai bere aurrekoek ongi ezagutzen zuten.
Bi lege hauek 1609an plazaratu ziren Astronomia Nova izeneko liburuan. Baina Kepler ez zegoen gustora eta kezka bat zeukan: planeta desberdinen higiduren arteko inongo erlaziorik ez zen ezagutzen. Planeta bakoitza bere elipsean eta bere abiaduraz higitzen zen, baina zirudienez, ez zegoen eredu orokor bat denentzat. Keplerrek eredu orokor horrek egon behar zuela pentsatzen zuen eta, beraz, eguzki-sisteman dauden higidura guztiak lotzen dituen erlazio batek egon behar zuen. Erlazio horren atzetik abiatu zen Kepler eta horretarako musika-teoria erabili ere egin zuen, Pitagorasen jarraitzaileen arabera, planeten orbiten eta musikako noten artean lotura baten bila. Bere lan oparoari Munduaren harmoniak izena eman bazion, zer edo zer adierazi nahi zuen.
Erlazio horretan sinesteak (edo hobeto esan, zeukan obsesioak), alde batetik Keplerrek zeukan zenbakiekiko hasierako fede magikoa edo adieraz dezake, baina baita zientziaren alorreko jenio guztiek izan duten joera ere. Hauen eritziz Natura uniformea eta erraza da. Sinesmen horrek izugarrizko laguntza eman die zientzilariei eta oztopoak gainditzeko indarra ere bai. Hauetakoa dugu Kepler, zeren mila zorigaitz pertsonal jasan behar izanagatik bere hirugarren legea aurkitu ondoren hau idazteko gai izan bait zen:
Keplerren tauletako frontisa.
... denbora luzez etengabeko lanez Braheren datuak erabiliz orbiten benetako distantzia aurkitu ondoren, azkenean egiazko erlazioa... gaur egun aurkezten dudan lanaren eta Braheren behaketez hamazazpi urtetan zehar nik egindako lanaren artean hain adostasun handia egoteak nire adimenetik itzalak garbitu egin zituen eta hasieran ametsetan nengoela usten nuen...
Lege honek gaurko hizkeraren arabera honela dio: planeta baten periodoa T bada (hau da, Eguzkiaren inguruan bira oso bat emateko denbora alegia) eta R bere batezbesteko erradioa, T 2 = K . R 3 da, K hori planeta guztientzat balio bera duen konstantea izanik. Lurraren kasuan T = 1 urte eta R = 15 x 10 7 km eta beraz, beste edozein planetarentzat bere R erradioa ezagutuz gero periodoa aurki dezakegu.
Hirugarren lege honi lege harmonikoa esaten zaio, planeten arteko erlazio harmoniko polita adierazten duelako.
Guzti honen bitartez, gure eguzki-sistema logikoki erlazionatuta osotasun sinple bat bezala ikusten dugu: gure adimenak Keplerren unibertsoa begirada batez bereganatzen du eta unibertsoa gidatzen duten legeak matematikaren bidez adierazteko gai dira.
Kepler, Braheren datuetan oinarrituta planeten higiduren taula zehatzak eraikitzen saiatu zen. Lan hura egiteko garai hartan onartuta zeuden eritzi batzuk alboratu egin behar izan zituen. Jarrera hura guztiz berria zen, hau da, behaketei lehentasuna ematearena, baldin eta behaketa horiek zehatz eta kuantitatiboki egiten baziren. Beste alderdi bat ere azpimarratu behar dugu: lege fisikoak adierazteko hizkuntza matematikoa erabiltzearen igarpena. Harez gero ekuazioak lege fisikoen adierazpen naturalak izango ziren.
Bestalde, Keplerren sisteman planetak beren orbitan higitzea ez zen inolako jainkoren eraginez gertatzen zela kontsideratzen (eskolastikoek erakusten zuten bezala) eta ezta beren itxura esferikoek higidura zirkularrak adierazten zituztela ere. Bere azken aldiko liburu batean ( Mysterium Cosmographicum ) izenekoan, 1596ean bere eritziak nola aldatu zituen esaten digu:
Johannes Kepler. Aldi hartan planeten higidurei buruz zeuden astronomi taulak baino taula zehatzagoak egitea zen bere lanen helburua.
Garai batean planeta baten higiduraren indarra arima batean zegoela sendo sinesten nuen... Hala ere, higiduraren kausa hori distantziarekin batera txikiagotu egiten zela hausnartu nuenean (hau da, Eguzkiaren argia astro horrekiko distantziarekin batera txikiagotu egiten den bezala), indar horrek substantziala izan behar zuenaren ondoriora iritsi nintzen; ez hitzez hitz hartuta, baizik... argia zerbait substantziala dela esaten dugunean bezala, hau da, zerbait ez-espirituala eta gorputz substantzial batetik irteten dena.
1605ean lagun bati honakoa idatzi zion:
Kausa fisikoen ikerketaz asko arduratu naiz. Nire saiakuntza hau frogatzea izan da: zeru-makina jainkozko organismo batekin ez eta erlojeri lan batekin konparatu behar dela (eta erloju batek arima baduela sinesten duenak, ohorea erlojugileari egozten dio), eta erloju hartan higidura desberdin guztiak indar magnetiko sinple baten emaitzak dira, hala nola erloju baten makinaren higidura guztiak pisu bakar baten ondorio diren bezala. Gainera, kontzeptzio fisiko hau kalkulu eta geometriaren bitartez adierazi behar dela frogatzen dut.
Keplerrengan bi mende lehenago Europan hasitako aldaketa ikus dezakegu argi. Egunetik egunera behaketak, emaitzak, hitz batez, errealitateak espekulazio hutsei lekua kentzen diete eta teoriek errealitate horretan oinarritu beharko dute. Horregatik, Keplerrek zientziaren jarrera modernorako lehen aldarrikapena egin zuela esan dezakegu.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-71e4e8a30a64 | http://zientzia.net/artikuluak/asiako-hegoekialdeko-jokoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Asiako hegoekialdeko jokoak - Zientzia.eus | Asiako hegoekialdeko jokoak - Zientzia.eus
Europako iparraldetik Asiako hegoekialdera, elurretatik montzoien lurraldeetara, vikingo eta laponiarren eskualdeetatik tigreen eremuetara. Joko guztietako piezak animaliak dira, eta eskualde horietako animalien artean tigrea nagusi denez, joko hauetan ere bai.
Europako iparraldetik Asiako hegoekialdera, elurretatik montzoien lurraldeetara, vikingo eta laponiarren eskualdeetatik tigreen eremuetara. Joko guztietako piezak animaliak dira, eta eskualde horietako animalien artean tigrea nagusi denez, joko hauetan ere bai. Asiako hegoekialdeko jokoak - Zientzia.eus Asiako hegoekialdeko jokoak
Matematika
Europako iparraldetik Asiako hegoekialdera, elurretatik montzoien lurraldeetara, vikingo eta laponiarren eskualdeetatik tigreen eremuetara. Joko guztietako piezak animaliak dira, eta eskualde horietako animalien artean tigrea nagusi denez, joko hauetan ere bai.
Europako iparraldetik Asiako hegoekialdera, elurretatik montzoien lurraldeetara, vikingo eta laponiarren eskualdeetatik tigreen eremuetara. Artikulu honetako jokoak Indian, Sri Lankan, Nepalen, Thailandian, Indonesian, Sumatran, Birmanian, Malaysian, ... daude zabaldurik.
Joko guztietako piezak animaliak dira, eta eskualde horietako animalien artean tigrea nagusi denez, joko hauetan ere bai. Tigreaz gain leopardoak, ahuntzak, txakurrak, ardiak, gizakiak, arkumeak eta abar agertzen dira. Taulak irudi geometrikoez daude osaturik (triangeluz, laukiz). Piezak erpinetan kokatzen dira eta lerroen gainetik bakarrik mugi daitezke. Bi jokalarik hartzen dute parte. Jokalari batek (tigreak, leopardoak), erasotzaileak, bestearen piezak (leopardoak, ardiak, ...) inguratzailearenak, jan behar ditu. Inguratzaileak, aldiz, lehenengoaren piezen mugimendua oztopatu behar du, bere piezak inguratuz. Erasotzaileak inguratzaileak baino askoz pieza gutxiago dauka (ikus taula). Hauek dira aipatutako jokoen ezaugarri amankomunak.
1. irudia. Leopardo-jokoen taulak.
Leopardoen jokoak
Joko-talde honek taula triangeluarrak behar ditu. Talde honetakoak Thailandiako Len Choa , Sri Lankako Hot Diriyan Keliya eta Demala Diriyan Keliya, Indiako Pulijudam eta Refaya eta Sumatrako Meurimûeng-do´ izenekoak
Arauak:
Tigreen hasierako posizioa puntu beltzek adierazten dute. Inguratzaileak banan-banan ezarriko ditu bere piezak, tigreen mugimenduekin txandakatuz.
Pieza guztiak modu berean mugitzen dira, aldameneko erpin batera lerro baten gainean. Inguratzaileak ezin ditu bere piezak mugitu guztiak taularen gainean egon arte.
Tigreek bakarrik jan dezakete, piezen gainetik jauzi eginez. Inguratzailea tigreak blokeatzen saiatuko da eta hauek ahalik eta pieza gehien jaten saiatzen dira, blokea ez ditzaten.
Tigreen jokoak
Alkerke-taula handiak erabiltzeaz gain, ez dira leopardoen jokoekiko oso desberdinak. Alkerke-taula erabiltzen duten joko txinatar eta europarren antzekoak badira ere, badirudi jatorri berezia daukatela. Joko hauek zabaldurik daude Indian, Birmanian, Thailandian, Malaysian, Indonesian eta Nepalen.
Bertsio ugari dago, tigre edota kontrako piezen (peoi, ahuntz, ardi eta abarren) kopuruak desberdinak izanik. Hasierako posizioa, metodoak eta arauak aldatzen dira herri batetik bestera. Hala ere, tigreen helburua kontrakoaren ahalik eta pieza gehien jatea da, berauek ingura ez ditzaten.
2. irudia. Rimau-Rimau jokoaren taula.
Rimau-Rimau (= tigreak) (Malaysia)
Jokalari batek triangeluen erpinetan kokatzen ditu bi tigreak (malaysieraz qununq, mendiak); irudiko puntu beltzetan. Besteak 24 orang-orang (orang-orang = gizakiak) ditu eta erdi aldeko erpinetan 9 kokatzen du.
Pieza guztiak mugitzen dira aldameneko erpin libre batera lerroen gainetik.
Tigreek bakarrik jaten dute. Bere aldamenean peoi bat edo peoi-serie bakoitia badago, tigreak horren edo horien gainetik jauzi egin dezake eta jokotik atera. Jatea ez da beharrezkoa.
Partidaren hasieran tigreak nahi dituen hiru peoiak ken ditzake eta erpin libre batean koka daiteke. Hurrengo 15 jokaldietan, txandaka, kontrakoak bere peoiak jar ditzake eta tigrea mugitu edo ahal dituenak jan egin ditzake. Fase honetan peoiak ezin dira mugitu guztiak taulan egon arte.
Tigreak galduko du, inguraturik dagoelako mugitu edo jan ezin badu. Kontrakoak 10 edo 11 peoi bakarrik izanez gero, amore eman beharko du; ezingo bait ditu tigreak inguratu.
Beste bertsio batean, bi tigre eta 22 peoi daude. Tigreak erdiko erpinetan kokatzen dira eta kontrakoak inguruko zortzi erpinetan zortzi peoi ipintzen ditu. Tigre batek horietako peoi bat janez hasten da partida. Tigreek peoiak banan-banan jaten dituzte.
3. irudia. Bagha Chal jokoaren taula.
Bagha Chal (= tigrearen maltzurkeria) (Nepal)
Oso joko herrikoia da. Joko tipiko honetan nepaldarrak aspalditik ibili izan dira. Seguruenik joko erakargarri hau neguko goiz hotzetan jokatzen zen. Nepaleko joko nazionala da. Tigre eta ahuntzekin jokatzen da, Nepaleko animaliarik adierazgarrienak direlako. Jatorrizko taula eta piezak brontzezkoak ziren.
Jokalari batek lau tigre (bagha) ditu eta besteak 20 ahuntz. Tigreen lana erasotzea da eta ahuntzena tigreak inguratzea, mugi ez daitezen.
Arauak:
Tigreak laukiaren lau izkinetan kokatu behar dira.
Tigre eta ahuntzen mugimenduak txandaka egiten dira.
Hasieran ahuntzak taulan banan-banan jarri behar dira eta tigreek mugimendu bat egin dezakete aldi bakoitzean. Ahuntzak ezin dira mugitu harik eta guztiak taula gainean egon arte.
Mugimendu bakoitzean tigre bat mugi liteke puntu batetik aldameneko batera lerroari jarraituz, edo ahuntz baten gainetik jauzi egin eta harrapatuz, taulatik kendu egin beharko delarik.
Ahuntzek elkar defendatzeko ez diete tigreei jauzi egiteko tokirik utzi behar.
Tigreek bost ahuntz harrapatzen badituzte, ahuntzek galtzen dute jokoa. Aditu batzuek ez lukete galduko zazpi ahuntz galduta ere.
Ahuntzek tigreak inguratzen badituzte, hots, tigreak mugitu ezinik uzten badituzte, ahuntzek irabazten dute.
Jokalari batek ezin du ahuntz berbera toki berera eraman askotan, jokoaren egoera errepikatuz. Hortaz, beste lekuren batera mugitu beharko du.
(Mila esker Jose eta Bittoriri).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-85da52df5289 | http://zientzia.net/artikuluak/laranja-eta-limoiak-edo-euskal-kostalde-tropikala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Laranja eta limoiak edo euskal kostalde tropikala - Zientzia.eus | Laranja eta limoiak edo euskal kostalde tropikala - Zientzia.eus
Aurtengoan indarrean iritsi den moda da: zitrikoak landatzea. Landareok apaingarri huts dira ala fruitua eman ere ematen dute? Erantzuna bete-betekoa da: fruitu handi, eder eta gozoak ematen dituzte.
Aurtengoan indarrean iritsi den moda da: zitrikoak landatzea. Landareok apaingarri huts dira ala fruitua eman ere ematen dute? Erantzuna bete-betekoa da: fruitu handi, eder eta gozoak ematen dituzte. Laranja eta limoiak edo euskal kostalde tropikala - Zientzia.eus Laranja eta limoiak edo euskal kostalde tropikala
Ekologia
urtengoan indarrean iritsi den moda da: zitrikoak landatzea. Landareok apaingarri huts dira ala fruitua eman ere ematen dute? Erantzuna bete-betekoa da: fruitu handi, eder eta gozoak ematen dituzte.
Bai laranjondoa, bai limoiondoa ekialdetik etorritako zuhaitz-koxkor arantzadunak dira; bost metrotik gora nekez hazten direnak. Montefuerte jauregiko limoiondoa. Gernika-Lumo.
Aurtengoan indarrean iritsi den moda da: zitrikoak landatzea. Mundu guztiak laranja- eta limoi-landareak eskatu ditu aurtengo neguan. Bai Bizkaiko mintegietan, bai Iparraldeko saltegi handietan eskaini dira landareak; batzuek ale eta guzti. Gehienok, ordea, harritu egiten gara honelakorik gurean ikusita.
Landareok apaingarri huts dira ala fruitua eman ere ematen dute? Erantzuna bete-betekoa da: fruitu handi, eder eta gozoak ematen dituzte.
Bai laranjondoa (Citrus aurantium), bai limoiondoa (Citrus limonum) ekialdetik etorritako zuhaitz-koxkor arantzadunak dira; bost metrotik gora nekez hazten direnak. Berez, tropiko inguruetako espezieak direnez, berotasun dexentea behar dute eta izotz eta jelateen beldur dira. Landareok nekez jasan dezakete zero azpitiko lau edo bost gradu zentigradu baino hotz handiagorik. Hala gertatuz gero, inausketa sakona egin behar zaie indarberri daitezen.
Euskal Herriko kostaldean ordea, baldintza hori errespeta liteke eta hortik aurrera ahalik eta berotasunik handiena eskatzen dute. Beraz, kostaldetik gertu ipiniz gero eta ipar-haizetik babestuz gero, eguteran oso fruitu ederrak eman ditzakete, eta ematen dituzte. Inor harrituko bada ere, gurean hartutako limoiak ileak guztiz lazteko beldurrik gabe, garraztasunaren beldurrik gabe, jan ere jan litezkeela esan genezake.
Kostaldetik gertu ipiniz gero eta ipar-haizetik babestuz gero, eguteran oso fruitu ederrak ematen dituzte. Jose Etxebarriaren Txone Barri baserriko limoiak. Gatika.
Eta honelako landareak ez dira berriak Euskal Herrian. Aspaldidanik ere, Ingalaterrako ontziak euskal kostaldera etortzen ziren hemen limoiak hartu eta eskorbutuaren beldurrik gabe itsasoa zeharkatu ahal izateko. Hondarribiatik Muskizeraino euskal kostalde guztian omen ziren laranja eta limoiondoak, nahiz eta oraingoen aldean txikiak eta garratzak izan.
Gaur egun patroi egoki eta txertaketa aurreratuei esker, berehalakoan lor litezke laranjak eta limoiak lehen aipatu ditugun baldintzak betez gero. Gainera landareon fruitua arbolean bertan ederki kontserbatzen da negualdeko hiruzpalau hilabetez; janari gordinak eta bitaminak urrien diren urtegaraian, alegia. Eta, gaur egun, badira urte osoan fruitua ematen duten motak ere; lau urtaro deituak hain zuzen.
Gainera landareon fruitua arbolean bertan ederki kontserbatzen da negualdeko hiruzpalau hilabetez. Feliziano Renteriaren saileko laranjak. Bakio.
Eskerroneko eta emankorrak dira landareok eta ez ahorako bakarrik: loreak usain ederrez eztitzen ditu inguruak eta begiak ere betetzen dira loreen zuriaz eta hostoen berde iraunkorraz; ez bait du urte osoz hostorik galtzen. Landareon apologista sutsuenetariko batek (Gatikako Jose Etxebarria fruituzale famatuak) dioenez, laranjondoa da, koloreak direla medio, Euskal Herriko zuhaitzik jator eta abertzaleena: berdeak ditu orriak, zuriak loreak eta gorriak fruituak!
Gaur egun ez dira ezagunegiak fruitarbolok gure artean, baina Bizkaian hainbat lekutan ikus litezke neguan fruituz karga-karga eginda. Arbola banaka batzuk dira etxe bakoitzean Mungialdetik hasi eta Getxoraino kostaldean barrena. Hala ere, sail handi ederrak ere ikus litezke. Bat Bakion bereziki; Feliziano Renteriak landatu eta zaindua.
Hondarribiatik Muskizeraino euskal kostalde guztian omen ziren laranja eta limoiondoak, nahiz eta oraingoen aldean txikiak eta garratzak izan. Feliziano Renteriaren saileko laranjondoa. Bakio.
Arbola hauek kilo asko ematen dute eta beste edozein lekutakoen aurrean lotsarik ez dute. Tamainaz oso ederrak dira, gustoz beste edozein lekutakoak bezain gozoak eta usaina ere, agian inolako tratamendu fitosanitarioren beharrik ez dutelako, erositakoak baino usaintsuagoak.
Orain arte aipatu ez badugu ere, badira euskal kostaldean mandarina edo klementinak ere, hauek laranja-mota berezi bat direlarik. Besteek bezain emaitza ona dakarte, ongi zainduz gero.
Bat baino gehiagok pentsatuko du landatu nahi izanez gero ere kaletxean bizi delako ez daukala leku egokirik. Horri honakoa esan geniezaioke: nahiz txikiegia izan, lorontzi handitxo batean landa dezakeela eta neguan etxe barnera sartu hotz handiegiak ihar ez dezan. Proba egin dezazuen, guztioi zorte on eta on egin!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4e89cf16c002 | http://zientzia.net/artikuluak/c-programazio-lengoaia-iv-kontrol-egiturak-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | C programazio-lengoaia (IV). Kontrol-egiturak I - Zientzia.eus | C programazio-lengoaia (IV). Kontrol-egiturak I - Zientzia.eus
Kontrol-egituren bidez espresioak aukeratu edo errepikatzeko aukera dago. Egitura hauek C lengoaiaz nola idatzi eta erabili da kapitulu honen helburua.
Kontrol-egituren bidez espresioak aukeratu edo errepikatzeko aukera dago. Egitura hauek C lengoaiaz nola idatzi eta erabili da kapitulu honen helburua. C programazio-lengoaia (IV). Kontrol-egiturak I - Zientzia.eus C programazio-lengoaia (IV). Kontrol-egiturak I
1991/05/01 Alegria Loinaz, Iñaki Maritxalar, Montse Iturria: Elhuyar aldizkaria
Programazioa
Kontrol-egituren bidez espresioak aukeratu edo errepikatzeko aukera dago. Egitura hauek C lengoaiaz nola idatzi eta erabili da kapitulu honen helburua.
Kontrol-egituren bidez espresioak aukeratu edo errepikatzeko aukera dago. Aurreko kapituluan azterturiko espresioak erabiliz programa guztiz linealak eta sekuentzialak idatz daitezke, baina programa gehienetan datuen arabera zenbait agindu exekutatu ala ez erabaki behar da, baldintzazko egituren bidez, eta agindu-multzoen egikaritzapena errepikatu egitura errepikakorrak erabiliz. Egitura hauek C lengoaiaz nola idatzi eta erabili da kapitulu honen helburua.
Baldintzazko egituren artean bi dira erabilienak eta C lengoaiak bi hauek dauzka: baldin egitura (if) eta aukera (switch). Lehenengoan espresio logiko baten balioaren arabera bi adarren artean aukeratzen da. Bigarrenean, aldiz, aukeran nahi adina adar jar daitezke.
Egitura errepikakorretan C oso aberatsa da; hiru motakoak bait dauzka: bitartean (while), errepika (do/while) eta aldatuz (for). Beren ezaugarriak aurrerago aztertuko ditugu.
IF egitura
Egitura edo sententzia hau edozein lengoaiatan dago eta C-n ezaugarri orokorrak matendu egiten ditu, hau da, espresio logiko bat ebaluatzen da eta emaitzaren arabera ondokoari ala bestela ri (else) dagokion adarra egikarituko da.
Egiturari dagokion sintaxia honako hau da:
Ikus daitekeenez bestela adarra aukerakoa da, agerpenaren arabera egitura osoa edo sinplea bereiziz.
Adibidez, ondoko programa-zatian agertzen den if egitura sinplea da.
Aldiz, honako zati honetan egitura osoa dugu:
Ondoko ñabardura hauek hartu behar dira kontutan:
Adarretako espresioak ; karaktereaz bukatu behar dira.
Agindu bat baino gehiago duten adarretan { hasieran eta } bukaeran zehaztu behar da.
Baldintzazko espresioan berdintasuna adierazteko = = eragilea erabili eta ez =, zeren kasu honetan ez bait da errorerik sortzen, baina esleipen bat gertatzen da eta esleitzen den balioa Ø bada, emaitza faltsutzat hartuko da eta gainerakoetan egiazkotzat.
If baten barruan beste if bat dagoenean (if kabiatua) arazoa dago bestela adarrekin, zeren else bat aurkitutakoan lehenengo edo bigarrenari ote dagokion zalantza egon bait daiteke. Honelakoetan dagoen araua honakoa da: else bat idatzitako azken if- ari dagokio beti, marjinak kontutan hartu gabe.
If egitura baldintza? espresio1: espresio2; espresioaren bidez ordezka daiteke 1. programan ikus daitekeenez.
1. programa. Baldintzazko egituraren adibideak.
SWITCH egitura
Egitura honen bidez espresio baten balioaren arabera nahi dugun adinako adar-kopurua sor daiteke, adar bakoitza case hitz gako batez hasten delarik (azkenekoa izan ezik; default hitz gakoaz has bait daiteke). Dagokion sintaxia honako hau da:
Ikus daitekeenez, adarretan espresioak aukerakoak dira default adarra bezala. Adar batean espresio bat baino gehiago jartzen bada, ez da { eta } jarri behar, baina ; karaktereaz bukatu behar du bakoitzak.
Exekuzioan swicth bat aurkitzen denean, baldin-espresioa ebaluatzen da eta balioaren arabera bilatzen da zein adarretan espresio kontanteak balio berbera duen. Horrelako adarrik aurkitzen bada, adar horri eta gainerako hurrengoei dagozkien sententziak burutzen dira. Pascal-eko “case” egituran, adarrari dagozkion espresioak baino ez dira burutzen. Dena den, C-z horrelakorik nahi bada, adarretako azken espresioa break izango da
.
2. programa. Switch eta break konbinatuak.
Espresioak duen balioa adarretan aurkitzen ez bada, default adarraren espresioak burutuko dira, adar hau idatzi bada noski.
2. programan switch-aren erabilpen konbentzionala (break erabiltzen duena) azaltzen da.
3.ean aldiz, erabilpen bereziagoa. |
zientziaeus-e5e5e890c9da | http://zientzia.net/artikuluak/smart-cache-plus-ordenadorea-azkarragotzeko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Smart Cache Plus, ordenadorea azkarragotzeko - Zientzia.eus | Smart Cache Plus, ordenadorea azkarragotzeko - Zientzia.eus
Smart Cache Plus-ek, erabiltzaile-kopurua handiagotzea eta SCSI gailu periferikoak konektatzea ere onartzen du.
Smart Cache Plus-ek, erabiltzaile-kopurua handiagotzea eta SCSI gailu periferikoak konektatzea ere onartzen du. Smart Cache Plus, ordenadorea azkarragotzeko - Zientzia.eus Smart Cache Plus, ordenadorea azkarragotzeko
Hardwarea
Smart Cache Plus-ek, erabiltzaile-kopurua handiagotzea eta SCSI gailu periferikoak konektatzea ere onartzen du.
Smart Cache azeleratzeko kontroladorea, sistema eragile erabiltzaile-anitzetan CPUan datuak bilatzeko behar zen itxaron-denbora laburtzeko diseinatu zen. Smart Cache Plus-ek, honez gain, erabiltzaile-kopurua handiagotzea eta SCSI gailu periferikoak konektatzea ere onartzen du.
Txartela modularra da eta, beraz, cache memoria 0,5 Mb-etik 16,5 Mb-era bitartekoa izan daiteke. Txartel honen bidez lortzen den errendimendua 3-5 aldiz handiagoa da baldintza normaletan, eta 15 aldiz handiagoa sistema erabiltzaileanitzetan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-afe29e611fac | http://zientzia.net/artikuluak/ibermatika-sektore-elektrikorako-aplikazioak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ibermatika: sektore elektrikorako aplikazioak - Zientzia.eus | Ibermatika: sektore elektrikorako aplikazioak - Zientzia.eus
Ibermatikaren sistema sare elektrikoaren plano kartografiko batean oinarritzen da eta automatikoki egiten ditu lehen delineatzaileak eskuz egiten zituen eskema elektrikoak.
Ibermatikaren sistema sare elektrikoaren plano kartografiko batean oinarritzen da eta automatikoki egiten ditu lehen delineatzaileak eskuz egiten zituen eskema elektrikoak. Ibermatika: sektore elektrikorako aplikazioak - Zientzia.eus Ibermatika: sektore elektrikorako aplikazioak
Ikerketa-zentroak
Ibermatikak garatua du jadanik sistema aditu bat Iberduerorentzat. Sistema hau sare elektrikoaren plano kartografiko batean oinarritzen da eta automatikoki egiten ditu lehen delineatzaileak eskuz egiten zituen eskema elektrikoak.
Ibermatikak eta Valladolideko unibertsitateak sinatutako akordioaren ondorioz, Ibermatikako Teknologia Berrien saila eta Unibertsitateko Injinerutza Elektrikoko saila elkarlanean arituko dira Injinerutza Elektriko arloko sistema adituen diseinuaren inguruan proiektuak garatzeko.
Honez gain, Ibermatikak garatua du jadanik sistema aditu bat Iberduerorentzat. Sistema hau sare elektrikoaren plano kartografiko batean oinarritzen da eta automatikoki egiten ditu lehen delineatzaileak eskuz egiten zituen eskema elektrikoak.
Ildo berari jarraituz, TIFSA (Trenbideetako Ikerketa eta Teknologia) erakundearekin batera Renfe-ko geltokietako kontrolerako sistema lagungarria garatu du. Ordenadore bidezko diseinurako eta Sistema adituen garapenerako erremintak konbinatuz, geltokietako maleta-gordelekuak antolatu, orratzen aldaketa kontrolatzen duen taula konplexua diseinatu eta trenen higidura egokiak edota argi-seinaleak kontrolatzen ditu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-18b71fc63fd1 | http://zientzia.net/artikuluak/zenith-en-multimedia-pc-a/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zenith-en multimedia PC-a - Zientzia.eus | Zenith-en multimedia PC-a - Zientzia.eus
Zenith Data Systems etxea Windows interface grafikoa erabiliz multimedia arloan lan egiteko balioko duen PC berria sortzeko ikerketak burutzen ari da.
Zenith Data Systems etxea Windows interface grafikoa erabiliz multimedia arloan lan egiteko balioko duen PC berria sortzeko ikerketak burutzen ari da. Zenith-en multimedia PC-a - Zientzia.eus Multimedia
Zenith Data Systems etxea Windows interface grafikoa erabiliz multimedia arloan lan egiteko balioko duen PC berria sortzeko ikerketak burutzen ari da.
Etxe honen aurrikuspenen arabera, makina berri hau 1991. urtearen erdi aldera egongo da kalean eta Windows Multimedia softwareaz gain MS-DOS sistema eragilearen 5.0 bertsioa instalatuta edukiko du disko gogorrean.
Enpresa honetako Produktuen Garapenerako lehendakariordeak adierazi duenez, multimedia ordenadore honek bideo-, soinu- eta CD-ROM zerbitzuak eskainiko ditu. Hasiera batean batez ere hezkuntza eta simulazio-aplikaziotarako izango bada ere, gerora ordenadore honen erabilera esparru zabalagora hedatuko den esperantza osoa dute.
Makina honekin batera Bull HN Worldwide enpresak ImageWorks sistema kaleratuko du. Sistema hau dokumentuak maneiatzeko sistema da eta testu-, grafiko- nahiz irudi-fitxategiak erabiltzeko aukera eskaintzen du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d82a9e6548bf | http://zientzia.net/artikuluak/catchword-karaktereen-irakurketa-optikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Catchword: karaktereen irakurketa optikoa - Zientzia.eus | Catchword: karaktereen irakurketa optikoa - Zientzia.eus
Catchword, karaktereak optikoki irakurtzen espezializatutako adimendun softwarea da.
Catchword, karaktereak optikoki irakurtzen espezializatutako adimendun softwarea da. Catchword: karaktereen irakurketa optikoa - Zientzia.eus Catchword: karaktereen irakurketa optikoa
Softwarea
Catchword, karaktereak optikoki irakurtzen espezializatutako adimendun softwarea da.
Catchword programa, Logitech-en Scanman eskuzko scannerrek behar zuten programa lagungarria da. Catchword, karaktereak optikoki irakurtzen espezializatutako adimendun softwarea da.
Minutuko 2.000 karaktere irakur ditzake eta ikasketa-fase labur baten ondoren edozein karaktere-mota irakurtzeko gai da. Edozein dokumentu inprimatu PCko testu-prozesadorera pasatzeko programa egokia da hau.
Programa honen interface-ak sagua onartzen du eta leiho bidezko menuen bitartez funtzionatzen du. Konfigurazio honi esker aldi berean parametro bat baino gehiago hauta daiteke; testuaren bereizmena (200 puntutik 400 puntura bitartekoa) eta hizkuntza (gaztelania, ingelesa, frantsesa, alemana, etab.) adibidez.
Catchword 1.1ek beste irakurgailu edo scanner batzuek irakurritako karaktereak ere onartzen ditu, TIFF motako fitxategien inportazioaren bidez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a8ae2ce9606a | http://zientzia.net/artikuluak/tekniker-ikerketa-aplikatua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tekniker: ikerketa aplikatua - Zientzia.eus | Tekniker: ikerketa aplikatua - Zientzia.eus
Euskal Komunitate Autonomoko ikerketa-zentru babestuei buruzko datuak ematen orain dela urte-pare bat hasi ginen. INASMET, IKERLAN eta CEITen egiten ari direna aditzera eman dugu orrialde hauetan. Txanda honetan Eibar aldera jo dugu, bertan dagoen TEKNIKER ezagutzearren.
Euskal Komunitate Autonomoko ikerketa-zentru babestuei buruzko datuak ematen orain dela urte-pare bat hasi ginen. INASMET, IKERLAN eta CEITen egiten ari direna aditzera eman dugu orrialde hauetan. Txanda honetan Eibar aldera jo dugu, bertan dagoen TEKNIKER ezagutzearren. Tekniker: ikerketa aplikatua - Zientzia.eus Tekniker: ikerketa aplikatua
Euskal Komunitate Autonomoko ikerketa-zentru babestuei buruzko datuak ematen orain dela urte-pare bat hasi ginen. INASMET, IKERLAN eta CEITen egiten ari direna aditzera eman dugu orrialde hauetan. Txanda honetan Eibar aldera jo dugu, bertan dagoen TEKNIKER ezagutzearren.
Tekniker
Ikerketa-zentruaren datu-bila aritu garenean, beti gidari aproposa aurkitu izan dugu. TEKNIKER ikerketa-zentruan, Francisco Javier Garcia Robles jauna izan genuen solaskide. Zientzia kimikoetan lizentziatua da eta Cranfield Institute of Technology izenekoan industria aeroespazialerako materialei buruzko masterra burutu zuen.
Ikerketa-zentru honetan burututako bisitaren gidari, pertsona bera izan genuen. Beraz, bertan ikusitakoa eta entzundakoa ondoko lerroetan laburtuko dizuegu.
TEKNIKERen sorrera Eibarraldeko eta Deba-Egoko industrigintzan kokatu behar da. 1960-1970 hamarkadaren bukaeran industrietan kalitate hitza erabiltzen hasi zirenean, Eibarko Armeri Eskolak laborategi txiki bat sortu zuen. Hori 1967. urtean gertatu zen, baina urteak igaro ahala, hasieran laborategi txikia izandakoa asko hazi zen. Horren ondorioz, 1981. urtean, Armeri Eskolak, ikasleohien elkarteak eta industriari-talde batek sustaturik TEKNIKER sortu zen. Zentru honentzat 1982. urtea oso garrantzitsua izan zen, Eusko Jaurlaritzak erakunde babestu izeneko figura juridikoa sortu zuelako.
F. J. Garcia.
Horren bidez ikerketa-zentruak zenbait proiektu aurkezten dio Eusko Jaurlaritzari eta honek proiektu horiek aztertzearen truke diru-laguntza ematen dio zentruari. Une honetan bost erakunde babestu daude Euskal Komunitate Autonomoan eta bide honetatik lortzen den diru-laguntzaz ikerketa-zentruen aurrekontuen % 25-% 50 estaltzen da. Ikerketa-zentruek Eusko Jaurlaritzarekin bat eginda lantzen dituzten proiektuei orokor edo oinarrizko deitzen zaie. Proiektu-mota hau, industriari soil batek ezin izaten du bere gain hartu, baina euskal ekonomiarentzat oso interesgarria izaten da.
TEKNIKERek, hasieran, metalurgi alorra jorratu zuen batez ere, baina une honetan fabrikazio-teknologiaren alorra da behar handiena duena. Beraz, CAM (ordenadorez lagunduriko produkzioa), makineri diagnostikoa, simulazioa, fabrikazio malgurako zelulen garapena, enpresa txiki eta ertainetarako komunikazio-sareak etab. dira gehien lantzen diren gaiak.
Zentru honetan ehunen bat enplegatu ari dira lanean. Industri injineruak, fisikariak, kimikariak, matematikariak, maisu industrialak eta bekadunak dira lanak aurrera daramatzatenak eta horretarako tresneria desberdina dute. Ordenadorea da elementurik ugariena, baina sail desberdinek ekipamendu aurreratuena dute. Besteak beste, karakterizazio metalurgikoak egiteko, hondar-uren, industri olioen eta aleazio metalikoen analisi kimikoa egiteko, higadura- zein lubrikazio-entseiuak egiteko eta lurrin-jalkipen uzte fisikoaren bidez materiala estaltzeko gailuak daude.
"Kalitate" hitzak inoiz baino garrantzi handiago du orain.
Tresneria hau lortzeko bidea, Administrazioak zabalik duen laguntza-programetakoa izaten da. Hala ere, baliabide informatikoak ia oso-osorik zentruak berak ordaindu ditu.
Une honetan TEKNIKERek hamaika proiektu europarretan partea du. Partehartze honetatik lortzen den aberastasuna ekonomikoa baino gehiago ideien arlokoa da; proiektu hauen bidez Europako beste ikerketa-zentruekin harreman zuzenak izaten bait dira.
Euskal Komunitate Autonomoan, TEKNIKERek eta antzeko beste lau ikerketa-zentruek EITE izeneko Koordinazio-erakundea sortu zuten. EITEren zeregina koordinazioa ezezik Euskal Herriko beharrak detektatzen eta estaltzen saiatzea da. Beraz, ikerketa-zentru bakoitza espezializatu egin da eta lanak errepikatzea neurri batean ebitatzen da. Hala ere, laneko alorrak batzuetan antzekoak direnez konkurrentzia pixka bat sortzen da, baina F.J. Garciaren eritziz konkurrentzia oso positiboa da, zeren eta erakundeen arteko elkarrizketa bultzatzen bait da.
Edozein prozesutan informatika ezinbestekoa da.
TEKNIKERen burutzen den lanaren helburua eta zeregina Euskal Herrian kokatzen bada ere, lortutako espezializazioagatik Euskal Herritik kanpo eskaerak ere ugaldu egin dira. Nolabait esan, eskualde baten beharrak asetzeko jaio zen enpresak gaur egun nazioarteko maila lortu du.
Etorkizunari begira, oso baikor azaldu zitzaigun gure solaskidea. Fabrikazio-teknologian dago etorkizuna eta batez ere balio erantsi handia duten produktuak aztertu nahi dira, gero industriak produktu hauek fabrika eta sal ditzan, hau da, sustatzaile-lana egin nahi da. Adibide gisa, GOITEK enpresaren kasua aipatu beharra dago; enpresa hau enpresa txiki eta ertainentzako prestazio desberdinak dituen komunikazio-sare baren komertzializazio inguruan jaio bait zen.
Aurrera segitu ahal izateko, ezinbestekotzat jotzen da finantzazio publikoa. Bere pisu espezifikoa zenbatekoa izango den zehaztea zenbait faktoreren esku dago, hots, euskal industriaren eraberritzea prozesu berrien dinamika, merkatuaren eskaera, etab. faktore garrantzitsuak izango dira.
Ikerketa-zentruetan aritzen den jendea batez ere gaztea da.
Bestalde ez da ahaztu behar EITEk, erabat harturik, 600 pertsona baino gehiago enplegatzen dituela eta, beraz, euskal industriaren premiak betetzeko oinarri sendoa dela eta izango dela.
Kaseta itzali genuenean, TEKNIKEReko sail desberdinak ikusi genituen. F.J. Garciaren hitzek asko zehaztu zuten sail haietako lan espezializatua nolakoa den. Dena dela, sail horien zeregina artikulu honetan zehar dagoen koadroan laburtu dugu.
Elhuyar. Zientzia eta Teknika
ren zeregina zientzia eta teknikaren berri xamur ematea bada ere, F.J. Garciak asko erraztu zizkigun gauzak. Gairik zailenak erraz bihurtzeagatik mila esker berari.
Tekniker: sailez sail
Espainiako Energi eta Industri Ministraritzaren industri kalibraziorako sistemak TEKNIKEReko laborategia homologatu egin zuen.
Kalitate-mailarik handiena nahi duten enpresek beren ekipamenduen kalibratzea ezinbestekoa dute.
TEKNIKERek, zerbitzu hauek eskaintzeko ondoko tresneria du:
Laserrezko interferometroa
Patroi-mota desberdinak: luzerazkoak, angeluarrak, etab.
Poligono optikoak
Alor honetan lantzen diren gaiak lau dira batez ere:
Egituren kalkulaketa. Elementu finituen metodoa
TEKNIKERen egindako software-paketearen bidez, makina erremintaren ohizko elementuak kalkula daitezke. Konpositezko egiturak ere landu daitezke pakete honen bidez.
Makina erremintetarako elementu mekaniko berrien diseinua
Material berrien bidez abiadura handiko mekanizazioa posible da, produktibitatea handiagotuz. Baina, abiadura handiko mekanizazioak arazo latzak sortzen ditu. TEKNIKERek arazo hauek aztertzen ditu eta mekanizio-zentruentzat diseinatzen ditu.
Mekanika esperimentala
TEKNIKERek azterketa mekaniko esperimentalak egiteko tresneria du. Horretarako, Fourier-en analizatzailea, teknika estentsometrikoak eta termografia erabiltzendira. Horrela, egituretako indar-banaketa, frekuentzia naturalak, bibrazio-moduak, zaratak, etab. ezagutu daitezke.
Adimen artifiziala
Prozesuen automatizazioan sortutako arazoen konplexutasunak metodo ez-algoritmikoen beharra sortzen du. Beraz, ezagutza-baseak dira arazo hauen konpontzen lagun dezaketenak eta TEKNIKERek bere Europa-mailako esperientzia eskaintzen du.
Materialak
Alor honetan landutako gaiak batez ere ondoko hauek dira:
Tribologia
Tribologia, marruskadura, lubrikazio eta higaduraren zientzia da. Arlo honetan TEKNIKERek, higaduraren ondorioz gerta daitezkeen efektu negatiboak aurrikusi eta diagnostikatzen ditu. Lubrikatzaileen, materialen eta estalduren ezaugarriak aztertzeko aparatuak ere baditu.
Estaldurak
Lurrinaren uste fisikoaren bidezko estalduren teknologia TEKNIKERen ezagutzen dute. Estaldura-mota honen bidez hobekuntza nabariak lortzen dira materialetan.
Mekanizagarritasuna
Mekanizagarritasuna, material batek mekanizatua izateko eskaintzen duen erraztasuna da. Mekanizagarritasun-entseiu asko egin izan da kalitate-kontrolak horrela agintzen duelako.
Material konpostuak
Material konposatuak garai batean fikzio hutsa baziren ere, gaur egun errealitate bihurtu dira. TEKNIKERek oinarri metalikozko material konposatuen teknologia eskaintzen du.
Produkzio-injinerutza
Alor honetan lantzen diren gaiak ondokoak dira:
Fabrikazio malguko sistemak
TEKNIKERek diseinu-mailan, gestio-softwarearen garapenean eta fabrikazio malguko sistemetan duen esperientzia eskaintzen du. Fabrikazio malguko sistemarik ezagunenetakoa Fatronix System izenekoa da. Sistema honek lau mekanizazio-zentru, erreminta-gestiogile bat eta piezen garraio automatikoa ditu.
Ordenadorez lagunduriko lanaren prestakuntza (CAPP)
Prozesu produktiboaren fase desberdinen integrazioa gero eta beharrezkoagoa denez, batez ere lanaren prestaketa, izaten da arlorik neketsuena. Bide honetan, TEKNIKERek automatikoki erabiltzeko softwarea eskaintzen du, torneaketa eta fresaketa optimizatu ahal izateko.
CAM
Ordenadorez lagunduriko fabrikazioan, TEKNIKERek gainazal konplexuen mekanizazioan eskaintzen du bere esperientzia.
Fabrikazio-sistemen planifikazio eta simulazioa
Produktu hauen helburua fabrikazio-sistemen erabilera optimizatzea da, makinen eta elementu osagarrien erabilera tasa ahalik eta onena izan dadin.
Industri kalitatea
Alor honetan lantzen diren gaiak, ondoko hauek dira:
Analisi kimikoak
TEKNIKERen egiten diren analisi kimikoak, metalenak, ur eta industri isurkinenak eta industri olioenak izaten dira.
Metaloteknika
TEKNIKARek duen materialari esker edozein analisi metalografiko, kualitatiboki zein kuantitatiboki, egin daiteke. Entseiu mekanikoak eta korrosiozkoak ere noiznahi egin daitezke.
Produktu berriak
Gaur egun dagoen konkurrentzia dela eta, enpresek iraun ahal izateko balio erantsi handiko produktuak eduki behar dituzte. Ildo honi jarriatuz ondoko bi alor jorratzen ditu TEKNIKERek:
CIM (ordenadorez lagunduriko produkzioa) enpresa txiki eta ertainetan.
TEKNIKERek enpresa-mota hauen esku jartzen du ordenadore eta makina zein lanpostuen arteko komunikaziorako behar diren sareak, programak etab.
Makina bereziak
Enpresa askoren premia merkatuan aurkitu ezin daitezkeen produktuak eskuratzea izaten da. TEKNIKERek prototipoak diseina eta presta ditzake enpresa horien beharrak asetzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-50f611ed1e3a | http://zientzia.net/artikuluak/idazkera-atomikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Idazkera atomikoa - Zientzia.eus | Idazkera atomikoa - Zientzia.eus
Tokion solido baten gainazaletik atomoak banaka erauzteko teknologia garatu behar izan dute.
Tokion solido baten gainazaletik atomoak banaka erauzteko teknologia garatu behar izan dute. Idazkera atomikoa - Zientzia.eus Idazkera atomikoa
Fisika
Tokion solido baten gainazaletik atomoak banaka erauzteko teknologia garatu behar izan dute.
Mezua honako hau da: bakea 91, Hitachi Central Research Laboratory. Mezu hori irakurtzeko, gutxienez letrak hamar milioi aldiz handiagotuko dituen mikroskopioa behar da. Izan ere letra horiek atomoz atomo idatzirik bait daude, beren altuera milimetroaren milioirena delarik.
Marka hori lortzeko, Shigeyuki Hosoki jaunak eta bere lankideek Tokion solido baten gainazaletik atomoak banaka erauzteko teknologia garatu behar izan dute. Horretarako, tunel efektuzko mikroskopioaz baliatu dira. 1982. urtean asmatu zuten mikroskopio-mota hau eta lau urte geroago Gerd Binning eta Heinrich Rohrer jaunek fisikazko Nobel saria irabazi zuten asmakuntza honegatik.
Peace 91
(edo bakea 91 ). Hitachi-ko injineruek mezu hau sufre-atomotan grabatu dute.
Solido baten gainazala garbitzen da angstrom batzuetara (angstroma milimetroaren hamarmilioirena da) dagoen ezten fin-fin batez. Eztena, korritzen duen gainazaleko ezaugarriekiko sentikorra da. Zundak erregistratutako perturbazioak neurtuz, tratamendu informatikoaren laguntzaz analizatutako laginaren irudia lortzen da.
Japoniarrek egin duten saioan, erabilitako euskarria sufre eta molibdenozko aleazioa da eta eztena wolframiozkoa. Hasieran eztena gainazaletik 10 angstromeko distantziara egon da, hau da, tunel efektuaz gainazala aztertzeko distantzia egokira. Gero, eztena erauzi nahi zuten atomoaren parean zegoenean, Hitachi-ko ikerleek zunda eta gainazalaren arteko distantzia 3 angstrom baino distantzia txikiagora murriztu dute.
Momentu horretan, zundari segundoaren zazpi ehunenetan 5,5 volteko pultsu elektrikoak ezarri dizkiote aukeratutako atomoak banaka-banaka erauztearren.
Antzeko saiakuntza burutu zuten iaz Kaliforniako San Jose hirian IBM etxeko Donald Eigler eta Ehrard Schweizer ikerleek. Xenon gasaren atomoak nikelezko kristal batean 22 orduz banaka-banaka itsatsita IBM letrak idatzi zituzten. Ikerle amerikarrek horretarako oso tenperatura baxutan lan egin zuten (–269†C–tan), molekulen higidura ahalik eta txikiena izan zedin. Japoniarrek diotenez ordea, beraiek saiakuntza giro-tenperaturan egin dute.
Teknika honek aplikazio asko izango dituela espero da, osagai elektronikoak atomo-mailara miniaturizatzea horietako bat izango delarik. Teknologia hau ezaugarri terapeutikoak dituzten molekulak markatzeko erabiltzea ere espero da.
Dena den, oraindik hamar bat urte beharko dira teknika hau aplikazio industrialetara hedatzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-119b857c8b22 | http://zientzia.net/artikuluak/hipparchus-en-arrakasta/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hipparchus-en arrakasta - Zientzia.eus | Hipparchus-en arrakasta - Zientzia.eus
Astronomoak gero eta gustorago daude Hipparchusek egindako lanaz. Egunero hamazazpi orduz bidaltzen ditu datuak eta jadanik hamar milioi izarren posizioa zehaztu du.
Astronomoak gero eta gustorago daude Hipparchusek egindako lanaz. Egunero hamazazpi orduz bidaltzen ditu datuak eta jadanik hamar milioi izarren posizioa zehaztu du. Hipparchus-en arrakasta - Zientzia.eus Astronautika
Astronomoak gero eta gustorago daude Hipparchusek egindako lanaz. Egunero hamazazpi orduz bidaltzen ditu datuak eta jadanik hamar milioi izarren posizioa zehaztu du.
Hipparchus teleskopio europarra espaziora 1989. urteko abuztuaren 9an bota zuten. 36.000 kilometrora orbita zirkularra lortu behar zuen, baina motore bateko matxuragatik 500 km/36.000 km-ko orbita du. Usategabeko akats honek zientzilariak desanimatu egin zituen hasieran, baina etengabe lan eginda mundu guztian sateliteko datuak jasotzeko sarea osatu eta gau eta egun egiten dute segimendua datuak jasoz.
Denbora igaro ahala, astronomoak gero eta gustorago daude Hipparchusek egindako lanaz. Egunero hamazazpi orduz bidaltzen ditu datuak eta jadanik hamar milioi izarren posizioa zehaztu du. Europako Agentzia Espazialak 6.000 izarren posizioa emanez lehen katalogoa argitaratuko duela iragarri du. Kontutan hartu behar da katalogoko datuak Lurretiko behaketak baino gutxienez 50 aldiz zehatzagoak izango direla.
Nahiz eta orbitan akatsak izan, Hipparchus sateliteak hamar milioi izar baino gehiagoren posizioa zehatz finkatu du eta ehundaka izar bikoitz aurkitu ditu.
Bestetik, Côte d´Azur-eko behatokiko Jean Kovalevsky-ren taldeak ehundaka izar bikoitz berri aurkitu du. Gainera 30.000 izar baino gehiagoren argiztapen-maila ere neurtu dute.
Hipparchusen orain arteko arrakasta ikusita, bere helburua beteko duen esperantza dute zientzilariek: astronomoek aukeratutako 114.488 izarren higidura, paralaia eta magnitudea neurtzea, alegia. Helburua lortzen badu, Unibertsoan zuzenean aztertutako esfera 46 argi-urtetik 260 argi-urteraino hedatuko da.
Datu-base honen zehaztasuna funtsezkoa da, gero distantzia handiagotara estrapolatzen delako, baina Meudon-eko behatokian diharduen Catherine Turon-en ustetan, sateliteak oraindik bi urte t´erdi igaro behar ditu datuak igorriz, gero horiek posiziotan integratu eta distantziak eman ahal izateko. Arazoa ordea, sateliteak denbora guzti horretan irautea da. Van Allen-en gerrikotik igarotzen denean eguzki-panelak higatu egiten dira eta aurrikusitakoa baino gas gehiago kontsumitzen du. Urte t´erdiko funtzionamenduaren ondoren ordea, itxaropentsu egoteko arrazoiak badira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b101c3452b93 | http://zientzia.net/artikuluak/basapiztien-gezurrezko-loa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Basapiztien gezurrezko loa - Zientzia.eus | Basapiztien gezurrezko loa - Zientzia.eus
Zootan preso dauden animalia haragijaleek, bisitarien begiradei ihes egiteko lo daudeneko itxurak egiten dituzte eta askotan beren lokuluska autodefentsa hutsa izaten da.
Zootan preso dauden animalia haragijaleek, bisitarien begiradei ihes egiteko lo daudeneko itxurak egiten dituzte eta askotan beren lokuluska autodefentsa hutsa izaten da. Basapiztien gezurrezko loa - Zientzia.eus Basapiztien gezurrezko loa
Ekologia
Zootan preso dauden animalia haragijaleek, bisitarien begiradei ihes egiteko lo daudeneko itxurak egiten dituzte eta askotan beren lokuluska autodefentsa hutsa izaten da.
Zootan preso dauden animalia haragijaleek, atseden hartzeko bakarrik ez dute lo egiten. Bisitarien begiradei ihes egiteko lo daudeneko itxurak egiten dituzte eta askotan beren lokuluska autodefentsa hutsa izaten da. Ondorio horretara heldu da Mircea Pfleiderer zoologo austriarra hiru urtez lehoiak, tigreak, otsoak eta katamotzak zootan aztertuta.
Burua etzan gabe eta belarriak tente. Pantera hau ez dago lo.
Piztia itxuraz lo dagoenean, baita etzanda dagoenean ere, burua altxata edukitzen du eta bere lepoa, eztarria eta abdomena gordeta. Belarriek ere ederki salatzen dute bere loaldia gezurretakoa dela, tente egoten direlako.
Zientzilari austriarraren arabera, haragijaleek (habitat naturalean libre bizi direnean) beren indarrak aurrez aurre elkarri begiratuta neurtzen dituzte. Besteak baino indar gutxiago duela sentitzen duena ezkutatu egiten da, baina zooan hori ezinezkoa zaie.
Lehoiak eta panterak jendearen begiradaz stressa ez daitezen, Mircea Pfleiderer-ek saretatik aparte leku gordeak prestatzea proposatzen du, eta beira bereziak ipintzea ere bai, bisitariek enbarazorik egin gabe lasai ikus ditzaten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e3ae3aa8c266 | http://zientzia.net/artikuluak/torinoko-izara-aztertzeko-zientzilariei-deika/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Torinoko izara aztertzeko zientzilariei deika - Zientzia.eus | Torinoko izara aztertzeko zientzilariei deika - Zientzia.eus
CIELT elkartea, lanean ari da 1988. urtean Torinoko izara santua gordetzeko ahalmena izan dezan eta bitartean zientzilariek datazio-lanak berriro egin ditzaten.
CIELT elkartea, lanean ari da 1988. urtean Torinoko izara santua gordetzeko ahalmena izan dezan eta bitartean zientzilariek datazio-lanak berriro egin ditzaten. Torinoko izara aztertzeko zientzilariei deika - Zientzia.eus Torinoko izara aztertzeko zientzilariei deika
Historia
IELT elkartea lanean ari da 1988. urtean Torinoko izara santua gordetzeko ahalmena izan dezan eta bitartean zientzilariek datazio-lanak berriro egin ditzaten.
1989. urtean sortutako CIELT elkartea (Torinoko izara aztertzeko nazioarteko zentrua), lanean ari da 1988. urtean Torinoko izara santua gordetzeko ahalmena izan dezan eta bitartean zientzilariek datazio-lanak berriro egin ditzaten. Karbono 14 teknikaz 1998. urtean egindako datazioak izara XIII edo XIV. mendekoa zela erabaki zuen, baina CIELTekoak emaitza horrekin ez daude ados, azken 90 urte honetako ikerketa-lanekin bat ez datorrelako.
Izara santuaren lehen aipamenak XIV. mendekoak dira eta Klemente VII.a aita santuak ere garai hartan egindakotzak jo zuen. Erreforma-garaian ere Calvin-ek Europan hamabost izara santu zeudela zioen, baina hala eta guztiz ere CIELTekoek Torinokoa Jesusen gorpua bildu zuena dela diote.
3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-a46e64c1fee6 | http://zientzia.net/artikuluak/f-117-hegazkin-iikustezinai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | F-117: hegazkin ikustezina - Zientzia.eus | F-117: hegazkin ikustezina - Zientzia.eus
1989.eko udaberrian zehar zenbait OHE agertu zen Kaliforniako zeruan. Inork ez zuen pentsatu OHE haiek hegazkinak izan zitezkeenik. Hegazkin
1989.eko udaberrian zehar zenbait OHE agertu zen Kaliforniako zeruan. Inork ez zuen pentsatu OHE haiek hegazkinak izan zitezkeenik. Hegazkin F-117: hegazkin ikustezina - Zientzia.eus 1989.eko udaberrian zehar zenbait OHE (OVNI gaztelaniaz) agertu zen Kaliforniako zeruan. Inork ez zuen pentsatu OHE haiek hegazkinak izan zitezkeenik. Hegazkin ikustezin horren historia eta ezaugarriak ezagutuko ditugu orain.
Enara-isatsa eta geometria bitxia, zimurrez betea. Hona F-117 Stealth-aren, hegazkin ikustezinaren , begibistako bi ezaugarri.
1989.eko udaberrian zehar itxura bitxiko hainbat objektu Kaliforniako zerua zeharkatzen ikusi zuten dozenaka lagunek. Lekuko guztiek deskribaketa berdina egiten zuten: triangelu-tankera hartzen zieten, gezi-erako burua, eguzkirantz zuzendutako hiru argi hori bizi eta, aurreko muturraren muturrean, argi gorri keinukari bat.
OHEak ( Objektu Hegalari Ez-ezaguna, UFO edo OVNI siglekin ezaguna erdaraz) gero eta ugariago agertzen ziren arren, Pentagonoa mutu zen; azalpenik ez.
1990.eko apirilera arte ez zen OHEen korapiloa askatu, US Air Force-k bere Stealth Fighter, Lockheed F-117A ehizegazkin ikustezinaren aurkezpena egin zuen arte alegia. Lehenago, 1988ko azaroan, US Air Force-k hegazkin horren berri emana zuen lehenengo aldiz, ordurarte sekretupean bait zegoen, baina hala ere inork ez zuen ikusi eta inork ez zuen pentsatu Kaliforniako OHE haiek F-117 hegazkinak izan zitezkeenik.
Hegazkin horren historia eta garapena, hegazkina bera bezain ikustezin eta isilpekoa, 1973. urtean hasi zen. Garai hartan EEBBetako Defentsa-Departamentuak material ez-metalikoez eraikitako hegazkinek ematen zuten radar-seinalea neurtzeko lau plazako ikerregazkin txiki bat erabiltzen zuen: Windecker Eagle I izenekoa zen, konposite dielektrikoez (korronte elektrikoa eroaten ez dutenez) bakarrik egina; beira-zuntzaz hain zuzen. Entseiuen emaitzak baikorrak izan ziren eta horrexek bultzatu zituen ikerketetan aurrera egitera.
1973.eko amaieran black program bat abiarazi zuten, hau da, ezkutuko fondoak erabili eta oso jende gutxik ezagutzen duena. Etsaien radarrentzat detektaezin izango zen eta ikuskatze- eta eraso-misioetarako bereziki prestatutako hegazkin bat egitea zen programaren helburua. Zenbait hegazkingile handik bere proiektua aurkeztu zuen. Azkenik, 1976.ean, Lockheed etxeak bereganatu zuen kontratua: 30 milioi dolar bi prototipo eraikitzeko. EST izenaz bataiatu zituzten ( Experimental Stealth Tactical ). Abiazioaren historian estraineko aldiz agertu zen Stealth (isilpeko) hitza.
F-117 bat lurrartzen Nelliseko basean, EEBBetako Nevadan. F-117a 278 km/h-ko gutxienezko abiaduraz hurbiltzen da lurrartze-pistara. Lurrean, berriz 194 km/h-ko gehienezko abiadura lortzen du aireratu aurretik.
1977.eko azaroan egin zuen lehenengo hegaldia prototipoak. Sekretupean mantendu ahal izateko, Nevada estatuko Nellis base militarrera desmuntatuta eraman zuten kamioitan. Nelliseko basea ikaragarria da; Euskadi osoa baino handiagoa. Bertan hainbat saio egin ondoren, EST prototipoak etsaien radarrei ihes egiteko balio zuela frogatu zuen. 1978.ean, beti ere sekretupean, ESTan oinarritutako hegazkin bat seriean fabrikatzeko kontratua sinatu zuten Lockheed etxeak eta EEBBetako Defentsa-Departamentuak. Bi ziren kontratuan bertan hegazkinari esleitutako eginkizunak: hegazkinaurkako defentsaz ongi hornitutako guneen ikuskatze taktikoa eta ongi babestutako lehentasunezko helburuei erasotzea, hala nola misil-bateriei, radar-antenei, komunikazio-baseei, zubiei etab.i Horrela jaio zen F-117 hegazkina.
1981.ean egin zuen estraineko hegaldia lehenengo F-117ak eta 1983ko urriaz geroztik eskoadrila berezi batek, 4450th Tactical Group izenekoak, erabili ditu. Erabili bai, baina ez edonola. Egunez ez zituzten ateratzen, inork ez ikustearren. Horregatik, egunez Corsair II hegazkinak bakarrik erabiltzen zituzten. Berauei zenbait aldaketa eta egokitzapen egin zieten F-117aren ezaugarriak itxuratzearren. Hauek berriz, gauez baino ez ziren aireratzen eta Nelliseko poligonoaren gainean aritzen ziren, beronen mugak zeharkatu gabe.
Ez da harrigarria, beraz, hegazkin hori zegoenik inork (eritzi publiko- eta komunikabide-mailan) ez jakitea. Hala ere, 1986.eko uztailaren 11n gertatu istripu batek erne jarri zituen kazetari begiluzeak eta aeronautika-adituak. Egun horretan, goizeko ordubatak eta laurdenetan aireratu zen bere basetik F-117 bat ohizko gau-entrenamenduko hegalaldi baterako. 6.000 metroko altueran Kaliforniako zeruan zebilela, bapatean beherantz amildu zen ziztu bizian eta muino baten kontra lehertu zen. Pilotuak ezin izan bide zuen jaurtiki bere burua eta hegazkinarekin batera erori zen.
Berehala, istripuaren inguru osoa itxi egin zuten. Zientzi fikziozko filmetan bezala, US Air Force-ko ikuskatzaileek bertako agintariei eta lekukoei debekatu egin zieten gertatu eta ikusitakoari buruz ezer esatea. Istripuaren ondoko orduetan, zenbait kilometro karratutako azalera itxi, zirkulazioa eten eta istripu-lekuaren gaineko hegalaldiak ere debekatu egin ziren. Bertaratutako kazetariek ezin izan zuten beren jakinmina ase: ongi armatutako soldatu-katea batek alferrikako bihurtzen zituen inguratzeko ahaleginak. Militarren demaseko ardura hark zer pentsatua eman zien adituei. Dudarik gabe, hegazkin ultrasekretua zen. Zein ordea?
Ez zen hori istripu bakarra izan. Hori baino lehen, 1982.eko ekainean, F-117 bat Nelliseko poligonoan bertan lehertu zen, baina militarrez gain inork ez zuen horren berri izan. Geroago, 1987.eko urrian, beste F-117 bat lehertu zen lurraren kontra Nellis inguruan, pilotua ere hilik gertatu zelarik.
Nolakoa da hegazkin ikustezina ?
Hegazkin detektaezin edo antiradarraren historia 40.eko hamarkadaren amaieran hasi zen. Zenbait prototipo garatu da harez geroztik. Horietako batzuk ezagunak dira, hala nola F-104 Starfighter izenekoa, edo gerra hotzaren garaiko U-2 famatuak. Azken belaunaldikoak dira F-117 Stealth eta argazkian dagoen Northrop B2 bonbaketaria. Baina historia zoro hau ez da hemen amaitu. F-117arekin hartutako eskarmentuaz etorkizuneko YF-22 eta YF-23 hegazkinak diseinatzen ari dira gaur egun estatubatuarrak.
Birreaktore eta plazabakarra da. Forma angeluarrak ditu eta alde horretatik guztiz iraultzailea da. Beraren aitzindari izan diren U-2 eta SR-71 hegazkin espiatzaileen profila askoz klasikoagoa zen. Azalera laun asko angeluak eratuz elkarri josita daudenez, bat ere gozatu edo biribildu gabe alegia, erresistentzia aerodinamiko handi samarra du.
Oinarria aluminiozkoa da, baina material konpositeak ugari ditu; batez ere Fibaloy izeneko estratifikatua. Konposite hau oso RAM ( Radar Absorbent Material, Material Radar-Zurgatzailea) ona da eta bera erabili da aparatuaren egiturako txasis gehienetan, indargarrietan, zeharragetan eta hegoen eta fuselajearen estaldura-paneletan ere bai. Gainera, Fibaloy materialaren indargarri beste konposite bat erabiltzen da, Filcoat izenekoa, erretxinaz estalitako karbono-zuntzezko bandatan. Nolabait esateko, Fibaloy delakoa hormigoia balitz, Filcoat delakoak hormigoi armatuan dauden burdin barren funtzioa beteko luke.
Bestalde, hegazkinaren igorpen infragorria mugatzearren, berotzen diren atal guztiak, hala nola erreaktoreen ondoko panelak edo hegoen eraso-ertzak eta bi deribak, karbono-zuntz berezi batez estalita daude. Deribak, adibidez, aluminiozkoak dira, baina RAMezko geruza lodi bat dute gainean.
F-117aren diseinuak berak hegazkinaren radar-azalera baliokidea murrizten biziki laguntzen du. Egituraren goiko alde osoa aldeska-multzo batez osatuta dago, aldeskok 30 gradu baino gehiagoko angeluak eratuz elkarri lotuta daudelarik. Aldeskok ispilu batek bezala jokatzen dute: beraien kontra jotzen duten radar-uhinak norabide guztietara barreiatzen dira igorpen-iturrira itzuli gabe. Aldeska horietako batek radar-uhina norabide egokira itzuliko balu ere, oihartzun hori apenas jasoko lukeen radarrak, zeren, diseinatzaileek diotenez, igorpen-energiaren % 98 hegazkinaren Fibaloyzko estaldurak zurgatu egingo bait luke. Gainera, metalezko zatikiez osatutako pintura batez estaltzen dira hegazkinaren barne- eta kanpo-elementu metalikoak eta, aurrekoaz gainera, zirrikitu guztiak (hala nola kristala eta fuselajearen artekoak, ateak, etab.) zerra-hortzen erako estaldura batez ezkutatuta daude radar-uhinak norabide guztietara barreiatzeko.
Erreaktoreak
Erreaktoreak polimerozko zorro batean ahokatuta daude. Zorroa piramide huts txikiez beteta dago, radar-uhinen oihartzuna moteltzeko eta motorearen zarata-maila ere murrizteko. Erreaktoreen aire-sarbideak fuselajearen alde banatan daude, hegoen gainean eta hegoen eraso-ertzarekiko paraleloan, beti ere radar-seinalea ahultzearren. Erreaktoreak konpositezko saretxo babestaile batez hornituta daude. Saretxoaren gelaguneak oso txikiak dira: bakoitzaren azalera 1 cm 2 ingurukoa da. Gainera, saretxoak izotzaren aurkako sistema elektriko batez hornituta daude.
Erreaktoreek egozten duten tenperatura handiko gasaren igorpen infragorriak murrizteko, toberen irteerek lama bertikal barreiatzaileak dauzkate. Lama hauek fuselajearen ihes-ertzaren luzera osoa hartzen dute. Gainera, aire-sarbide osagarriak daude erreaktore bakoitzaren karkasaren gainean. Hauek aire hotza zurgatu egiten dute eta airea aparteko zirkuitu batean zehar iragan ondoren nahastu egiten da toberetatik ateratzen den gas beroarekin. Sistema horrek bitara eragiten du: batetik fluxua barreiatzean gas-egozketaren maila akustikoa moteldu egiten du eta bestetik gasaren irteera-tenperatura arras murrizten du. Horrela, igorpen infragorrien bidez gidatutako misilak ez ditu erakartzen. Dena den, hala lama barreiatzaileek nola aire-sarbide osagarriek erreaktoreen errendimendua mugatu egiten dute.
Beste ezaugarriak
General Dynamics-Boeing YF-22. Hegazkin hau prototipoa da. Garatze-fasean dago gaur egun. EEBBetako Aire-armadak ez du oraindik hegazkin honi buruzko azalpen zehatzik eman. Halere, kruzero-abiadura handia eta ahalmen suntsitzaile ikaragarria duela ezaguna da. F-117ak bezala, YF-22a ere ikustezina egungo detekzio-sistementzat.
Hegazkinaren geometria bitxi eta angeluz jositako hori ez da oso aerodinamikoa; ezta egokiena ere hegazkinaren egonkortasuna ziurtatzeko. Horregatik oso egonkortze-sistema konplexua erabiltzen du, presio-sentsore bidez zirkuitu laukoitzeko hegaldi-komando elektrikoetan, FBW izenekoetan ( Fly by Wire ), oinarriturik.
Kabinaren beiratea multigeruza-prozedura batez tratatuta dago, pilotuaren ekipamenduak (mikrofono, kasko, bisore, etab.ek) sortutako erradiazio elektromagnetikoa ahultzeko. Altuera txikiko eta ikuspenik gabeko hegalaldietarako, laserrezko argiztagailu, oztopoak detektatzeko infragorrizko kamera eta telebista-kameraz hornituta dago pilotua, denak begi aurrean duen bisorera konektatuta. Soto edo zamategian ia tona bat bonba eraman dezake. Mota askotakoak: laserrez gidatutako bonbak; optikoki gidatutako airetik lurrerako misilak; radar-antenek berek igorritako uhinen bidez gidatutako radarraurkako misilak; izpi infragorriez autozuzendutako airetik airerako misilak; etab.
Diseinu bereziari esker eta erabilitako material zurgatzaileei esker, F-117aren radar-azalera baliokidea 0,01 eta 0,001 m 2 artekoa da. Kaio batek arrasto handiagoa utziko luke radar-pantailan! Altuera txikiko hegalaldian doalarik, aise zeharka ditzake radar-sareak. Haren oihartzuna radar-pantailan nahastu egingo litzateke eguzkiak berak bidaltzen duen zaratarekin .
F-117 STEALTH-AREN EZAUGARRI NAGUSIAK
Hegoen kanpoko ertzen arteko zabalera: 13,23 m
Luzera: 19,85 m
Hegoen azalera: 239 m 2
Pisua hutsik: 9.072 kg
Motoreak: post-konbustiorik gabeko bi turborreaktore, General Electric F-404, gutxi gorabehera 5,6 tonako bultzada unitariokoak.
Lurrartzeko hurbilpen-abiadura: 278 km/h
Irismen edo autonomia: 640 km
Kruzero-abiadura: 0,8-0,9 Mach
Prezioa: 106 milioi dolar (106.000 milioi pezeta edo 53 milioi libera)
HEGAZKIN IKUSTEZINA, HEGAZKIN HILTZAILEA
1990.eko apirilaren 21ean egin zuen US Air Force-k F-117 hegazkinaren aurkezpena kazetarien aurrean. Defentsa-Departamentuak jakin erazi zuenez, F-117aren berri ematea beharrezkoa zen, aurrerantzean hegazkinaren erabilpena gaueko eta basamortuaren gaineko hegalaldietara murriztu ezin zelako. Hala ere, aurkezpen ofiziala baino lehen hartua zuen F-117ak su-bataioa. Panaman izan zen; 1989.eko abenduaren 19tik 20rako gauean, F-117ek bonbardatu egin zituzten Noriega jeneralaren soldaduak, US Army-ko paratxutistak jausi aurretik.
Baina batez ere azken egunetan bilakatu da ezagun publiko orokorrarentzat hegazkin ikustezina; zoritxarreko Pertsiar Golkoko gerran hain zuzen. Izan ere, artean gerra hasi gabe zegoela eta Golkora bidalitako kazetariek zeregin handirik ez zutela, estatubatuarren gerra-makineriaren bikaintasunak aldarrikatzeari ekin ziotenean (beldur naiz ni ere artikulu honekin antzeko zerbait ez ote naizen egiten ari) jakin genuen 20 bat F-117 zeudela Saudi Arabian.
Geroago, gerra hasi eta handik 10 bat egunera jakin ahal izan genuen F-117 Stealth-ak izan zirela gerrari hasiera ofiziala eman ziotenak, urtarrilaren 17an gerrako lehenengo bonbak Bagdadeko komunikazio-dorre baten kontra jaurtiki zituztenean. Eta, jadanik gerrako zurrunbilo zitalaren erdi-erdian, jakin genuen F-117 Stealth batek jaurtiki zituela otsailaren 13an Bagdadeko Al-Amiriah babeslekua suntsitu eta ehundaka zibil hil zituzten bi bonbak. Zientzia eta teknika ez dira neutroak. Teknologiari buruzko berri aseptikoen atzekaldea ikustea irakurlearen sen onaren eginkizuna da, atzekalde hori ikusteraztea idazlearena den bezainbatean.
DETEKTAEZINTASUNA NOIZ ARTE?
Ikusi dugunez, milaka milioi dolar xahutu dira eta urtetako lana behar izan da F-117 bezalako emaitza lortzeko. Emaitza ustez erabatekoa, erradiodetekzioak ezin gaindituzkoa. Hala ere, hasia da dagoeneko iragartzen radar-belaunaldi berria, hegazkin detektaezinetan detektaezinena ere detektatuko lukeena: super-radarra, RIAS izeneko sistema frantsesa. Teknologia militarraren lasterketa zoroa beste maila bat igotzen hasi da inora ez daraman eskailera kiribilean gora.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fe9c848a4370 | http://zientzia.net/artikuluak/cd-rom-biltegi-erraldoia-eta-ii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | CD-ROM: biltegi erraldoia (eta II) - Zientzia.eus | CD-ROM: biltegi erraldoia (eta II) - Zientzia.eus
CD-ROMaren diskoaren formatu fisikoa, errotazio-abiadura, datuak metatzeko ahalmena, datuen transferentzi abiadura, irispide-denbora eta erroreen zuzenketa jorratuko ditugu.
CD-ROMaren diskoaren formatu fisikoa, errotazio-abiadura, datuak metatzeko ahalmena, datuen transferentzi abiadura, irispide-denbora eta erroreen zuzenketa jorratuko ditugu. CD-ROM: biltegi erraldoia (eta II) - Zientzia.eus CD-ROM: biltegi erraldoia (eta II)
1991/05/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Iturria: Elhuyar aldizkaria
Multimedia
Aurreko alean CD-ROMaren sorreraz eta ahalmenaz idatzi genuenean, sistemaren muina eta alderdi fisiko-teknologikoa ez genituen aztertu. Artikulu honetan, aztergai geratu zen alderdia arakatuko dugu. Hortaz, diskoaren formatu fisikoa, errotazio-abiadura, datuak metatzeko ahalmena, datuen transferentzi abiadura, irispide-denbora eta erroreen zuzenketa jorratuko ditugu.
Diskoaren formatu fisikoa
CD-ROM diskoaren diametroa 120 mm-koa da, lodiera 1,2 mm-koa eta erdian 15 mm-ko diametroa duen zulo bat du. Informazioa, gainazalean dagoen zulo txikizko espiral batean metatzen da. Plastikozko (polikarbonatozko) gainazal honek estaldura metaliko argitsua dauka eta hau laka garden batez babestuta dago.
Zuloen sakonera 0,12 mikrakoa da eta zabalera 0,6 mikrakoa. Espiraleko ondoz ondoko bi biren arteko distantzia 1,6 mikrakoa da. Beraz 16.000 pista daude hatzbeteko. Zifra honen esanahia hobeto ulertzeko, disko malguetan hatzbeteko 96 pista eta disko finkoetan ehundaka batzuk daudela kontutan hartu behar da. Pistetan zehar dauden zuloen luzera 0,9 mikrakoa da eta hauen artean dauden espazio launak 3,3 mikrakoak dira. Beraz, CD-ROM disko baten espiralaren luzera ia 5 km-koa da eta bertan ia 2.000 milioi zulo daude.
Datuak zulo eta gainazal laun bihurtu ahal izateko, master grabazio izeneko eragiketa burutzen da, hots, informazio kodetua duen uhin eramalea zinta magnetiko batetik moduladore (oso bihurgailu azkar baten antzekoa da) batera pasatzen da, honek lente baten bidez uhin motzeko laser ahaltsua kontrolatzen duelarik. Lenteak, azkenik, beirazko master disko baten gainazal fotosentikorra enfokatzen du.
Lentea erradialki higitzen da masterra biraka hasten denean. Higidura nahaste hau da espirala sortzen duena. Gainazal fotosentikorra errebelatzean, uhinaren eragina jasan duten zonak zulo bihurtzen dira (laserra enfokatzean zuloan paretak okertuta ager daitezen kontutan hartzen da). Errebelatutako masterraren erliebea CD-ROM diskoek izango dutenaren berdina da.
Zuloak eta gainazal launak.
Master honetatik negatibo gehiago lortzen dira galvanoplastiaren bidez edo fotopolimeroren bat erabiliz. Negatibo hauei matrize deitzen zaie eta diskoei behin-betirako forma emateko balio ahal izango dute. Oro har, azken etapa hau injekziozko moldaketaren bidez burutzen da, nahiz eta beste teknika batzuk (grabazioa edo hotzetako estanpazioa adibidez) orain frogatzen ari. Nolanahi ere, diskoaren materiala polikarbonatoa da eta horregatik diskoak tratu txarra izan arren iraun dezake.
Disko baten produkzioan alderdi mekanikoak berezitasunak baldin baditu ere, alderdi optikoa askoz ere konplexuagoa da.
Metaketa optikozko gailu guztiek, lente batek puntu txiki batera enfokatzen duen laserrezko izpi-sorta erabiltzen dute. Izpia galio arseniurozko erdieroale batek sortzen du eta profil obalatua du. Profil obalatu hau mikra bateko diametroa duen zirkunferentzia bihurtu behar da. Horretarako izpia bildu egin behar da oso konbergentea den kono baten bidez. Konbergentzia zenbakizko irekieraren (ZI) bidez adierazten da. Magnitude honen balio maximoa 1 da airean eragiten duten sistementzat. CD-ROM irakurtzeko unitateek erabiltzen dituzten ZI-ren balioak 0,5 ingurukoak dira.
CD-ROM diskoan grabatutako informazioa irakurtzeko, laserra zulodun pista espiralera enfokatzen da eta objektiborantz isladatutako argi-kantitatea neurtzen da. Argiak zuloetako bat jotakoan hain angelu handian barreiatzen da, non objektibora kasik ez bait da ezer ere iristen. Ostera, argiak zati launa jotakoan ia osorik isladatzen da. Argi isladatu eta dispertsatuaren arteko konbinazio honetatik sortzen den seinale modulatua da diskoko informazioa grabatua duena.
Isladatutako argia, fotodetektore batera iristen da eta hor argi-intentsitatearekiko proportzionala den korronte elektriko bat sortzen da. Hau, izpi-sortak zuloa jotzen duenaren arabera aldatzen da. Zortzitik hamalaurako izeneko deskodeketa-metodoaren bidez argi-seinalean dagoen informazioa ordenadoreak erabil dezakeen datu digital bihurtzen da.
Disko optikoak duen ezaugarrietako bat, objektibo eta gainazalaren arteko distantzia milimetro batzuetakoa izatea da.
Honek ondoko bi ondorio positibo ditu:
Objektibo eta gainazalaren arteko kolpeak ia ezinezkoak dira, nahiz eta diskoa deformatuta egon edo irakurtzeko unitatea gaizki muntatuta egon. Adibidez, Winchester disko baten buruaren eta gainazalaren arteko distantzia 0,5 mikra baino txikiagoa da, hau da, CD-ROM unitate batena baino bi mila aldiz txikiagoa da.
Laser-izpiak gainazal grabatura iristeko, plastiko gogor bat zeharkatu behar du. Beraz, honek babesle eraginkor baten zeregina betetzen du. Bestalde, dagoen konbergentzia handia denez, gainazaleko izpi-sortak milimetro bateko diametroa du. Beraz, gainazalean aurki daitezkeen hutsek eta arraildurek ez dute efektu kaltegarririk eragiten.
Disko konpaktuaren egitura.
Errotazio-abiadura
Disko konpatuak abiadura aldakorrez biratzen du. Irakurtzeko burua zentrutik hurbil dagoenean azkarrago biratzen du ertzaren ondoan dagoenean baino. Hori gertatuko ez balitz, irakurtzeko abiadura aldakorra izango litzateke. Beraz eta hori gerta ez dadin, diskoaren abiadura irakurtzeko burua zentruaren inguruan dagoenean 535 bira minutukoa da eta 200ekoa ertzaren inguruan dagoenean. Hau da aurreko artikuluan aipatutako ALK formatua hartzearen arrazoia. Formatu honek duen abantaila nagusia, informazio-dentsitatea disko osoan zehar konstante mantentzea da eta ondorioz, metaketa-ahalmena optimizatzea. Formatu honek desabantaila nabari bat du AAK (Abiadura Angeluarra Konstantea) formatuaren ondoan: datuen irispide -eta transferentzi denbora handiagoa izatea.
Atal honi amaiera emateko, AAK formatua bereziki erabiltzen dutenak disko magnetikoak direla esango dugu.
Datuak metatzeko ahalmena
Inguru fisiko batean bitak gorde ahal izateko, hauek zerbait grabagarri bihurtu behar dira. Bihurketa hau egiteko erabiltzen diren kode guztiei kanal-kode deritze, zeren eta komunikazio-kanal batetik eroateko prestatzen bait dira.
Datu digital asko metatzeko dauden gailuek, CD-ROM barne, kanal-kode bitarrak erabiltzen dituzte. Beraz, kode bitar hauek zehaztuko dituzte laser-izpiak grabatutako zulo eta espazio launak.
CD audioaren irakurgailuak eta CD-ROMenak ez dira oso desberdinak.
CD eta CD-ROM sistemen kanal-kodeari EFM (zortzitik hamalaurako modulazioa) deitzen zaio. Erabiltzailearen dautak, errore-zuzenketarenak, norabidezkoak, sinkronizaziozkoak eta kanal-bit eko korronte batean dauden beste datu batzuk, zulo eta espazio laun bihurtzen ditu eta masterra egiten duen makinara bidaltzen ditu, bertan zulo itxura hartzen duelarik.
CD-ROM irakurtzeko unitatean EFM deskodetzaileak eragiketa-katea hau alderanztu egiten du eta datu kodetu formateatuak eta errore-zuzenketazkoak berreskuratzen ditu.
Pistako gordetzen den datu-kopurua konstantea ez denez, helbideak CD-ean bezala adierazten dira, hau da, 0-59 minutuko, 0-59 segundoko eta 0-74 bloketako unitateetan. 60 minutuko muga ez da arauzkoa; izaerazkoa baizik, nahiz eta 74 minuturaino luzatu ahal izan. Espirala zentrutik kanpoko ertzera hedatzen denez, grabaketaren azkeneko 14 minutuak diskoaren kanpoko 5 mm-ei dagozkie; hain zuzen ere fabrikazio-oztopo handienak aurkezten dituztenei. Gaur egun CD-ean azkeneko milimetro hauek ondo fabrikatzen dira eta hori ere CD-ROM alorrean gertatuko dela espero da.
60 minututan, CD-ROM batean 270.000 bloke sartzen dira. Bloke bakoitzean 2.048 byte datutan (datu-byte gehi kontrol-byte guztira 2.352 byte dira) daudela kontutan hartuz, ahalmena guztira 552.960.000 byte-koa da. 74 minutu erabiliko balira 681.984 byte lortuko lirateke.
Beraz, hau da metaketa-ahalmen desberdinak izatearen arrazoia.
Datuen transferentzi abiadura
CD-ROM irakurtzeko unitatea segundoko 75 sektore irakurtzeko gai da. Sektore bakoitzean 2.352 byte daudenez, lortzen den abiadura 171 kB/s-koa da. Abiadura hau disko finkoek dutenekin konparatzen bada (625 kB/s), txikia dela argi dago. Arlo honetan ezin da hobekuntzarik espero datozen urteetan, zeren eta mugak teknologikoak ez eta fisikoak bait dira.
Irakurgailuaren egitura.
Irispide-denbora
Irakurtzeko buruak lehen sektoretik azkeneko sektorera joateko behar duen denbora segundo batekoa baino handiagoa da. Eta 20 mm-ko distantziara dauden sektore batetik bestera joateko 300 eta 500 milisegundo inguru behar dira. Kontutan hartu behar da disko finko kaxkarrenetan distantzia berdina egiteko 70 milisegundo behar direla.
Erroreen zuzenketa
Masterra egin aurretik datu guztiak premaster izeneko ordenadore-zintan kokatzen dira. Zinta honek 9 pista eta hatzbeteko 1.600 byte ditu.
Diskoen produkziorako zentruan zinta hau errore-zuzenketarako deskodetzailearekin irakurtzen da. Erabiltzailearen datuak beste datu-mota bihurtzen ditu eta hauetatik erabiltzailearen datuak berreskura ditzake, nahiz eta diskoak akatsak eduki. Akatsak, normalean, gaizki egindako zuloak edo babes-geruzako irregulartasunak izaten dira.
Erabiltzailearen datuarekin batera beste kode-datuak diskoan grabatuko ez balira, unitate irakurlearen buruak datu akastunen gainetik pasatzean bit-zerrenda ezezagunak irakurriko lituzke.
CD eta CD-ROMentzat landutako kodeak, seinale batean 10.000 bitetik bat akastuna bada eta 1.000 biteko iladak badaude adibidez akas-tun bit guztiak birsortzeko gai dira, 10.000 bilioitik bit bat izan ezik.
Bestela esanda, 20 milioi diskotan ez da bit bat baino akastun gehiago izango.
Argi-izpiaren portaera zulo eta gainazal launetan.
0.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-17163b156b75 | http://zientzia.net/artikuluak/kolon-minbizian-zahia-hain-ona-ez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kolon-minbizian zahia hain ona ez - Zientzia.eus | Kolon-minbizian zahia hain ona ez - Zientzia.eus
Kolon-minbiziari aurrea hartzeko azken hamabost urteotan medikuek zahia, hartzea gomendatu dute. Zahia hartzearen eta koloneko minbiziaren artean ez dago inolako harremanik; ez onerako eta ez txarrerako.
Kolon-minbiziari aurrea hartzeko azken hamabost urteotan medikuek zahia, hartzea gomendatu dute. Zahia hartzearen eta koloneko minbiziaren artean ez dago inolako harremanik; ez onerako eta ez txarrerako. Kolon-minbizian zahia hain ona ez - Zientzia.eus Kolon-minbizian zahia hain ona ez
Osasuna
Kolon-minbiziari aurrea hartzeko azken hamabost urteotan medikuek zahia, eta oro har zuntz begetalak, hartzea gomendatu dute.
Kolon-minbiziari aurrea hartzeko azken hamabost urteotan medikuek zahia, eta oro har zuntz begetalak, hartzea gomendatu dute. Ameriketan ordea, 34 eta 59 urte bitarteko 88.751 emakumerengan egindako ikerketa batek bestelako ondorioak eman ditu. 1990.eko abenduaren 13ko New England Journal of Medicine aldizkariak dioenez, zahia hartzearen eta koloneko minbiziaren artean ez dago inolako harremanik; ez onerako eta ez txarrerako. Bestela esan, zahiak ez du minbizi-mota honen kontra babesten.
Zerikusi handia du ordea, idiaren edo arkumearen okela jatearekin (berdin dio okela era batera edo bestera prestatzeak). Okela horiek janda arriskua 2,5 aldiz handiagoa da.
Orobat, lotura handia dago animali koipeen eta minbiziaren artean, baina batere ez landare-koipeen eta minbizi honen artean. Oilaskoa eta arraina azalik gabe janda ere, ez dago inolako kalterik.
Zahia eta janari begetalak baliagarriak dira, noski, baina okela gorrien ordez jaten direnean bakarrik. Beraz, zahia eta zuntz begetal asko hartzearekin batera okela gorri asko janda ez da ezer aurreratzen. Ameriketan egindako ikerketaren ondorioz, oilasko eta arrain gehiago eta okela gutxiago jatea gomendatzen da.
Gogora dezagun koloneko minbizia bertan okela liseritzeko behazun-gatzen kontzentrazio handia egoteagatik sortzen dela; gatz horiek kolona narriatu egiten bait dute. Zahiak eta begetalek gatz horiek hestean azkarrago pasarazten dituzte.
Bestetik, koloneko eta ondesteko minbiziak ez dira berdinak emakumeengan eta gizonezkoengan eta ezta Atlantikoaren alde batean eta bestean ere. Ondesteko minbiziak ugariago dira Europan, eta koloneko minbiziak berriz Ameriketan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-36898dfe1df1 | http://zientzia.net/artikuluak/alexandriako-faroa-berritu-nahian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Alexandriako faroa berritu nahian - Zientzia.eus | Alexandriako faroa berritu nahian - Zientzia.eus
Garai batean munduko zazpi miraritako bat izandako Alexandriako faroa berritu egin nahi du Egiptoko gobernuak. K.a. 280 urte inguran eraiki zen, 440 oin altu zen eta hiru zatiz osatua zegoen.
Garai batean munduko zazpi miraritako bat izandako Alexandriako faroa berritu egin nahi du Egiptoko gobernuak. K.a. 280 urte inguran eraiki zen, 440 oin altu zen eta hiru zatiz osatua zegoen. Alexandriako faroa berritu nahian - Zientzia.eus Alexandriako faroa berritu nahian
Garai batean munduko zazpi miraritako bat izandako Alexandriako faroa berritu egin nahi du Egiptoko gobernuak. 440 oin altu izango da, eta hiru zatiz osatua dago.
Alexandriako faroaren irudia. Hiru zati zituen eta gailurrean Alexandro Haundiaren estatua erraldoia ere bai.
Garai batean munduko zazpi miraritako bat izandako Alexandriako faroa berritu egin nahi du Egiptoko gobernuak. K.a. 280. urte inguruan eraiki zen Knide-ko Soistrato arkitektoaren gidaritzapean. 440 oin altu zen (135 metro inguru) eta hiru zatiz osatua zegoen. Zati bakoitzak bere hormak barru aldera zerbait inklinaturik zituen.
Beheko zatia karratua zen, bigarrena (erdikoa) oktogonala eta goikoa zilindrikoa. Goiko zatiaren gainean Alexandro Haundiaren estatua ikaragarria zeukan. Barrutik arrapala helikoidala zuen faroaren gailurreraino.
Munduko faro guztien aitzindari izan zen monumentu hau, XI. mendearen hasieran zutik zegoen. Gero, inbaditzaile musulmanek hirugarren zatian meskita txiki bat ipini zuten. Badirudi faroa orduan hasi zela erortzen, zeren eta 1477. urtean Quait Bey sultanak bertako harriekin gotorleku bat eraiki bait zuen.
Ez dakigu orain Egiptoko gobernuak faroa lehen bezala utziko duen ala ez. Kontutan hartu behar da tontorrean pertsonaren irudia zegoela eta Koranak hori debekatu egiten duela.
Dena den, Alexandriako faroa berreraikitzea Alexandro Haundiaren hilobia aurkitzea baino errazagoa izango da. Hilobia Alexandrian dago (Kom al Chugafa-ko tumuluaren azpian seguru asko). IV. mendean egindako deskribapen baten arabera, Alexandro beira eta urrezko kutxa batean datza bere armaduraz jantzirik eta urrezko girteneko ezpata alboan duela.
3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-65e559fe1a56 | http://zientzia.net/artikuluak/101-mila-tona-tabako-baino-gehiago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 101 mila tona tabako baino gehiago - Zientzia.eus | 101 mila tona tabako baino gehiago - Zientzia.eus
OMEk egiten duen sailkapenean, tabako-kontsumitzaile handiak batezbeste egunean 8 zigarro baino gehiago erretzen dituztenak dira.
OMEk egiten duen sailkapenean, tabako-kontsumitzaile handiak batezbeste egunean 8 zigarro baino gehiago erretzen dituztenak dira. 101 mila tona tabako baino gehiago - Zientzia.eus 101 mila tona tabako baino gehiago
Osasuna
OMEk egiten duen sailkapenean, tabako-kontsumitzaile handiak batezbeste egunean 8 zigarro baino gehiago erretzen dituztenak dira .
Hori da urtero Frantzian erretzen dutena; 101.756 tona tabako, zehatzago esanda. Bertan bizi den 15 urtetik gorako populazioa (erretzaileak eta erretzen ez dutenak, biak barne) kontutan hartuta, egunero pertsona bakoitzak 6 zigarro edo 6,5 gramo tabako erretzen dituela esan nahi du horrek. Kontsumo hori gainera, azken hamalau urte honetan berdin mantendu da.
Aldatu dena, tabakoaren kalitatea izan da. Orain erretako zigarroen % 60 rubioa da eta duela hamabi urte % 15 besterik ez zen. Mundrun- edo alkitran-tasa ere jaitsi egin da: 1960. urtean 30,5 miligramokoa zen eta gaur egun 17 miligramokoa.
Tabakoa erretzeko egindako gastua ere ez da nolanahikoa: 800.000 milioi pezeta (42.500 miloi libera) ingurukoa; esnetan ala barazkitan gastatzen duten adinakoa edo beren gastu guztien % 1,2. Datu hauek batezbestekoak dira; erretzaile ez direnak ere barne hartutakoak alegia. Beraz, erretzaile denarentzat emandako datuak askoz ere handiagoak dira.
OMEk (Osasunerako Mundu-Erakundeak) egiten duen sailkapenean, tabako-kontsumitzaile handiak batezbeste egunean 8 zigarro baino gehiago erretzen dituztenak dira (Grezia, Estatu Batuak, Polonia, Suitza, Jugoslavia eta Turkia adibidez). Frantzia erretzaile ertaina da eta gutxi erretzen dutenak edo egunean 5 zigarro baino gutxiagokoak Norvegia, Portugal, Suedia, Finlandia, Danimarka, etab. dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f175bfd872ef | http://zientzia.net/artikuluak/europa-belaki-gainean-eraikia-dago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Europa belaki gainean eraikia dago - Zientzia.eus | Europa belaki gainean eraikia dago - Zientzia.eus
Duela 160 milioi urte, belaki- edo esponja-multzo handiek oraingo Europaren zati handi bat estaltzen zuten. Belaki edo materia organikoz elikatzen diren animalia primitibo hauen fosilak aztertzen ari dira ikerleak.
Duela 160 milioi urte, belaki- edo esponja-multzo handiek oraingo Europaren zati handi bat estaltzen zuten. Belaki edo materia organikoz elikatzen diren animalia primitibo hauen fosilak aztertzen ari dira ikerleak. Europa belaki gainean eraikia dago - Zientzia.eus Europa belaki gainean eraikia dago
Paleontologia
Duela 160 milioi urte, belaki- edo esponja-multzo handiek oraingo Europaren zati handi bat estaltzen zuten. Belaki edo materia organikoz elikatzen diren animalia primitibo hauen fosilak aztertzen ari dira ikerleak.
Duela 160 milioi urte, belaki- edo esponja-multzo handiek oraingo Europaren zati handi bat estaltzen zuten, Australiako Perth-eko Joe Ghiold zientzilariak dioenez.
Belaki edo materia organikoz elikatzen diren animalia primitibo hauen fosilak aztertzen aspaldian ari dira ikerleak. Baina bakoitzak bere aldetik egin ditu azterketak eta paleontologi puzzle handi honen piezak mundu guztian sakabanaturik egon dira. Ez zuten pentsatzen belaki hauek 2.900 kilometroko arrezife ikaragarria osatzen zutenik.
Ghiold jauna 1980. urtean Polonian hasi zen bere ikerketak egiten eta 1986-88 bitartean disziplina desberdineko zientzilari-talde bat aritu zen lanean. Helburua arrezifearen arrastoei jarraitu eta bere mugak finkatzea zen. Gaur egun badakite belakizko arrezife hori Iberiar Penintsulako hego aldean hasi eta Frantzia, Suitza eta Alemanian barrena Errumaniaraino iristen zela.
Arrezifea Jurasikoan hasi zen osatzen, orain dela 150-170 milioi urte. Sakonera txikiko ur epeletan garatu ziren espezie desberdineko belakiak.
Jurasikoaren amaieran, belakiak hil egin ziren uren maila jaitsita. Belakien hondakinak bertan geratu eta korala garatzen hasi zen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8be2f9c2fabd | http://zientzia.net/artikuluak/vlt-teleskopioarentzat-ispilu-erraldoia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | VLT teleskopioarentzat ispilu erraldoia - Zientzia.eus | VLT teleskopioarentzat ispilu erraldoia - Zientzia.eus
VTL edo Very Large Telescope egiteko, 45 tona beira urtuta 8 metro diametroko ispilua prestatzen ari dira.
VTL edo Very Large Telescope egiteko, 45 tona beira urtuta 8 metro diametroko ispilua prestatzen ari dira. VLT teleskopioarentzat ispilu erraldoia - Zientzia.eus VLT teleskopioarentzat ispilu erraldoia
VTL edo Very Large Telescope egiteko, 45 tona beira urtuta 8 metro diametroko ispilua prestatzen ari dira.
Beira urtuzko 45 tona hauek lau hilabete beharko dituzte hozteko.
VTL edo Very Large Telescope (Oso Teleskopio Handia) egiteko, 45 tona beira urtuta 8 metro diametroko ispilua prestatzen ari dira. Teleskopio hau Europar Behatoki Australa (ESO) izeneko erakundeak Txileko Cerro Paranal-en (Atacama-ko basamortuan) ipini nahi du. 8 metroko lau ispilu izango ditu eta bere bitartez astronomoek 10.000 milioi argi-urteko distantziaraino arakatu nahi dute Unibertsoa.
Dena ordea, ispiluaren fabrikazioaren baitan dago. Teknologia klasikoaz, ispiluari zurruntasuna lodierak ematen dio, baina horrela ispiluak 150 tona pisatuko lituzke. Ispilu meheagoa egiteko, 200 zilindro hidrauliko ipiniko dizkiote deformazio bakoitza konpentsatzearren. Izan ere ispilu mehea oso hauskorra bait da.
Schott izeneko etxe fabrikatzaileak, bi ispilutik bat hautsi egingo zaiola espero du, baina lehenengoan arrakastatsu ibili da. 45 tona beira zentrifugatuz molde ahurra bete dute. Orain beira hoztea besterik ez da falta. Gutxi gorabehera lau hilabeteko lana da hori.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3a7e400ed081 | http://zientzia.net/artikuluak/misilen-arrakasta/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Misilen arrakasta - Zientzia.eus | Misilen arrakasta - Zientzia.eus
Azken aldian misilen salmentak egundoko gorakada izan du.
Azken aldian misilen salmentak egundoko gorakada izan du. Misilen arrakasta - Zientzia.eus Misilen arrakasta
Teknologia
Azken aldian misilen salmentak egundoko gorakada izan du. Raytheon etxe amerikarrak bere produkzioa bizkortu egin du jaso dituen eskeei erantzutearren.
Azken aldian bidaiarien garraiorako hegazkinak zerbait gutxiago saltzen badira ere, misilen salmentak egundoko gorakada izan du. Irakeko gerran kruzero-misilak eta misil aurkako Patriot misilak hitzetik hortzera aipatu dira.
Patriot
misilak fabrikatzen dituen Raytheon etxe amerikarrak bere produkzioa bizkortu egin du jaso dituen eskeei erantzutearren. Bakoitzak milioi bat dolar balio duen 6.000 misil saldu omen ditu. Erosleak Estatu Batuak, Alemania, Britainia Haundia, Japonia, Herbehereak, Espainia eta agian laster Turkia dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7011df299dd3 | http://zientzia.net/artikuluak/poluzioaren-kontrako-bakterioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Poluzioaren kontrako bakterioa - Zientzia.eus | Poluzioaren kontrako bakterioa - Zientzia.eus
Iparrameriketako Oak Rigde-ko Laborategiko ikerleek, erradioaktibitatez poluitutako urak tratatzeko bakterioa aurkitu dute.
Iparrameriketako Oak Rigde-ko Laborategiko ikerleek, erradioaktibitatez poluitutako urak tratatzeko bakterioa aurkitu dute. Poluzioaren kontrako bakterioa - Zientzia.eus Poluzioaren kontrako bakterioa
Ingurumena
Iparrameriketako Oak Rigde-ko Laborategiko ikerleek, erradioaktibitatez poluitutako urak tratatzeko bakterioa aurkitu dute.
Iparrameriketako Oak Rigde-ko Laborategiko ikerleek, erradioaktibitatez poluitutako urak tratatzeko bakterioa aurkitu dute. Micrococcus luteus izeneko bakterio honek gizakiari ez dio kalterik egiten eta estrontziotan finkatzen da.
Estrontzioa, industria nuklearrean erabilitako uretan aurki daiteke eta mikroorganismo honek hauspeakin bat sortzen du, bertan estrontzio-partikulak kontzentratzen direlarik. Horrela urak errazago garbi daitezke.
Txernobilen duela hamar urte gertatu bezalako istripuetan tratamendu hau merkea izango litzateke eta ingurugiroarentzat hain kaltegarria ez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-67ee24a8b323 | http://zientzia.net/artikuluak/arroz-emankorra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arroz emankorra - Zientzia.eus | Arroz emankorra - Zientzia.eus
Arroz hibrido bati esker, tropiko eta inguruetako lurretan arroz-produkzioa asko haziko da FAO erakundeak iragarri duenez.
Arroz hibrido bati esker, tropiko eta inguruetako lurretan arroz-produkzioa asko haziko da FAO erakundeak iragarri duenez. Arroz emankorra - Zientzia.eus Arroz emankorra
Nekazaritza
Arroz hibrido bati esker, tropiko eta inguruetako lurretan arroz-produkzioa asko haziko da.
Arroz hibrido bati esker, tropiko eta inguruetako lurretan arroz-produkzioa asko haziko da FAO (Food and Agriculture Organization) erakundeak iragarri duenez.
Landare hibrido honek, arroz ar antzuak deuseztuz hobetzen du produkzioa. Oraingoz Txinako lurralde freskoenetan 13 milioi hektareatan (Txinako arroz-lurren herenean alegia) erabili da arroz hibridoa eta hektareako 7 edo 8 tonako errendimendua espero da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-19d6e6897a91 | http://zientzia.net/artikuluak/hormatxoriak-kimikari/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hormatxoriak kimikari - Zientzia.eus | Hormatxoriak kimikari - Zientzia.eus
Filadelfiako Monnell Chemical Senses Center-en frogatu dutenez, hormatxoriak oso kontuz hautatzen ditu bere habia egiteko belarrak.
Filadelfiako Monnell Chemical Senses Center-en frogatu dutenez, hormatxoriak oso kontuz hautatzen ditu bere habia egiteko belarrak. Hormatxoriak kimikari - Zientzia.eus Hormatxoriak kimikari
Zoologia
Filadelfiako Monnell Chemical Senses Center-en frogatu dutenez, hormatxoriak oso kontuz hautatzen ditu bere habia egiteko belarrak.
Hormatxoriak bere habian ipini ohi dituen belarrak kamuflajerako zirela uste izan da orain arte. Filadelfiako Monnell Chemical Senses Center-en frogatu dutenez ordea, hormatxoriak oso kontuz hautatzen ditu bere habia egiteko belarrak.
Azenario-hostoak nahi izaten ditu, parasitoen kontra oso ona delako. Parasitoek izan ere, txorikumeen odola jaten dute; egunero % 10 eta batzuetan gehiago ere bai.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-79fee9ffbe9c | http://zientzia.net/artikuluak/anestesiaren-historia-edo-minaren-aurkako-borroka1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Anestesiaren historia edo minaren aurkako borroka (I). Narkosiaren aurkikuntza - Zientzia.eus | Anestesiaren historia edo minaren aurkako borroka (I). Narkosiaren aurkikuntza - Zientzia.eus
Morton-en eskutik eta Warren kirurgilari ospetsuak operatzen zuela, gaixoari eter gasa arnasteko emanez minik gabeko lehen ebakuntza egin zen. Bertan, masaileko tumorea erauzi zioten min-keinurik ere egin ez zuen gaixoari.
Morton-en eskutik eta Warren kirurgilari ospetsuak operatzen zuela, gaixoari eter gasa arnasteko emanez minik gabeko lehen ebakuntza egin zen. Bertan, masaileko tumorea erauzi zioten min-keinurik ere egin ez zuen gaixoari. Anestesiaren historia edo minaren aurkako borroka (I). Narkosiaren aurkikuntza - Zientzia.eus Anestesiaren historia edo minaren aurkako borroka (I). Narkosiaren aurkikuntza
Historia
Morton-en eskutik eta Warren kirurgilari ospetsuak operatzen zuela, gaixoari eter gasa arnasteko emanez minik gabeko lehen ebakuntza egin zen. Bertan, masaileko tumorea erauzi zioten min-keinurik ere egin ez zuen gaixoari.
Smith egiptologoaren izena daraman papiroan agertzen da historiako orratz eta harizko lehenjostura. Kristo aurreko 3.000 urtekoa da, eta bere egilea, faraoien mediku izandako Imhotep omen da. Mediku izateaz gain, arkitekto eta jeneral ere bazen aldi berean, eta ofizialki erregearen ondestearen zaindari zen.
Kirurgia modernoaren mendea, Bostoneko Massachusetts Ospitale Orokorrean 1846. urteko urriaren 16an hasi zen. Egun horretan, Morton-en eskutik eta Warren kirurgilari ospetsuak operatzen zuela, (mediku ezagunen talde baten aurrean) gaixoari eter gasa arnasteko emanez minik gabeko lehen ebakuntza egin zen. Bertan, masaileko tumorea erauzi zioten min-keinurik ere egin ez zuen gaixoari.
Massachusetts Ospitale Orokorreko anatomiako irakasle eta literaturzale zen Holmes-ek, anestesia izena aukeratu zuen aurkitu berri zutena izendatzeko. Urte hartan jaio zen narkosia edo substantzia kimikoen bidez lortzen den anestesia orokorra.
Jürgen Thorwald-ek, gertakizun horretan present egon zen H. St. Hartmann bere aitona kirurgilariaren eskuskribuetan oinarrituz, honela dio: gaur egungo pertsonak ezin dio antzik ere eman egun hartan eman zen pauso ikaragarriari.
Data hau baino lehen, kirurgia zerbait beldurgarri eta izugarria zen, eta kirurgilariek gizaki gogorrak behar zuten izan, gaixoen min eta garrasietara ohituz beren lana burutu ahal izateko. H. St. Hartmann-ek dioenez, bera present egon zen aipaturiko urriaren 16ko ebakuntza baino egun batzuk lehenago, minbizia zuen gaixo baten mihi-erauzketa ikusi zuen, eta burdina goriak mihiaren muinoa ukitzen zuen momentu berean, gaixoa minez garrasi batean shock egoeran hil egin zen. Egun batzuk geroago, dio Jürgen Thorwald-ek, Warren-en bisturi azpian gazte lasaia ikusi nuen, garrasirik gabea eta geldirik, bera baino lehenagokoek jasan behar izan zituzten neurri guztiak baino haratagoko minetatik urrun.
Horrela hasi zen kirurgiaren aro berria, eta beste aurkikuntza asko legez, hau ere neurri batean ustegabekoa izan zela esan genezake.
Narkosia baino lehenagoko historia, kirurgiaren aurrehistoria da. Kirurgilariaren ahalmena, kirurgi ekintza guztiek zuten minaren jasanezinak mugatzen zuen. Minaren mamuak bultzatuta, orduko kirurgilariek azkartasunean zuten adiskiderik onena. Gauzak egin behar baziren (eta hori sarritan gertatzen zen, gerra eta istripuetan) minagatik eta odol-galeragatik azkar egin behar ziren ebakuntzak. Kirurgilariek trebetasun handia zuten. Esate baterako, zangoa moztea (gerran ohizko ebakuntza da eta gaurko aurrerakuntzekin nolanahi ere orduerditik gorako ebakuntza) orain dela berrehun urte hiruzpalau minututan egiten zuten, eta halaxe egin behar ere, gaixoak bizirik irtengo bazuen.
Bertrand Gosset kirurgilari ospetsuak honakoa esan zuen: Kirurgiarena azken ehun urteotako historia da, eta 1846. urtean narkosiaren aurkikuntzaz (hau da, minik gabe operatu ahal izatearekin) hasten da. Data hau baino lehenagoko guztia, ezjakintasunaren gaua baizik ez da; oinaze eta iluntasuneko tentaldi hutsala. Ostera, azken ehun urteotan historiak gizadiak ezagutzen duen ikuspegirik handiena eskaintzen du.
Lehen anestesia orokorra erakusten duen grabatua. Morton ari da gaixoari anestesia arnasteko ematen. Hori Bostoneko Massachussets ospitalean gertatu zen, 1846. urtean.
Kirurgilariarengana joateko, pazienteak minez etsita egon behar zuen, eta orduko kirurgilariek hipnosia, alkohol asko, hotzaren eragina, presio nerbiosoa edo belarrak egosiz lortutako infusioak erabiltzen zituzten, gehienetan ondorio eskasak izanik. Bitartekorik baliagarriena, gaixoa bere jarleku edo oheari gogor lotzea izaten zen.
Ondoren, narkosia aurkitu arte eman ziren pausoak azalduko ditugu. Lehen aztarnak aurkitzeko, XVI. menderarte joan behar dugu. 1540. urte inguruan, suitzar mediku eta alkimista zen Paracelsus-ek, bitriolozko olio gozoa (beste alkimista batek urte batzuk lehenago aeter izenaz bataiatua) eman zien oiloei janariarekin nahastuta, eta oiloak denboraldi baterako loak hartzen zituela ikusi zuen. Paracelsus-ek medikuntza klasikoa borrokatu zuen, eta hark proposatzen zuen sendabide unibertsalaren teoriaren aurka, gaixotasun bakoitzak sendabide berezia behar zuela defendatu zuen.
XVII. mendean ezagutu zen odol-zirkulazioaren nondik norakoa, Migel Servet eta William Harvey-ren lanei esker. XVIII. mendean ezagutu zen arnasartzearen funtzioa eta bizia mantentzeko oxigenoaren beharra.
1800. urtean, Humphry Davy kimikari ingelesak, bere agineko mina 1774. urtean aurkitutako oxido nitroso edo gas barre-eragilea arnastuz kendu omen zuen, plazer-sentsazio berezia sentituz. Davy-k artikulu bat ere argitaratu zuen. Honela zioen: oxido nitrosoak, dosi handiak hartuta min fisikoak kentzeko gai dela dirudienez, odol-galtze handia ez dagoen ebakuntzetan erabiltzea posible litzateke. Davy-ren ideia ez zuen inork jaso, eta berak ere ez zuen gaia gehiago sakondu.
Hamarkada batzuk geroago, 1823. urtean, ebakuntzetan pazienteen min-garrasiak jasanezinak zitzaizkiolako, mediku ingeles gazte bat animaliekin frogak egiten hasi zen. Horretarako beirazko kanpai barruan sartzen zituen animaliatxoak, eta gero karbono dioxidoa (CO 2 ) sartzen zuen kanpaira. Horrela animaliatxoek konortea galtzen zuten, eta posible zen min-arrastorik gabe belarriak edo buztana ebakitzea. Baina toxikazioz hiltzeko arrisku handia zegoen karbono dioxidoarekin, eta baztertu egin behar izan zuen gizakiengan frogatzeko ideia. Hortik beste gas batzuk erabiltzera ez zegoen pauso bat baino, baina Hickmann-ek ez zuen eman.
Gaur egun badakigu Georgiako mediku zen Crawford W. Long-ek, 1842. urtean, bere pazienteei minik gabe ebakuntza txikiak egiteko behin baino gehiagotan eterra arnastu erazi ziela. Eterraren ideia bere paziente batek (lepoko tumoreengatik sarritan operatu behar izan zuen James Venerable-k) eman omen zion. Venerable eta beste gazte batzuek festak eratzen zituzten, eta alkoholaz mozkortu beharrean, eterraz mozkortzen ziren. Long sendagileak, bere pazienteak lasaitzeko alkohol asko edan erazten zien, eta Venerable-ri bezala, ohizko alkohola baino eterra ematea erosoagoa izan zitekeela otu zitzaion. Eta emaitzak onak izan baziren ere, ez zen konturatu hura aurkikuntza handia zela.
Anestesiaren aurkikuntza baino lehenagoko marrazkia. Gaixoari besoa mozten ari zaizkio.
Urte-pare bat geroago, New Hampshire-ko Smile doktoreak, eztul-atake izugarriak jasatzen zituen apaiz bati, opioz modu arruntean kendu ezin zizkiolako, eter eta opiozko nahastea eman zion arnasteko, eta apaiza konorterik gabe erori zen. Gero nahaste berdina eman zion, abszesoa (zorna edo pasmo-pilaketa gorputz barnean) ireki behar zion gaixoari, eta ebakuntza minik gabe egin zuela ikusi zuen. Mediku honek bere ikerketak egiten segitu nahi izan zuen, baina bere kideek, opioak (milaka urtez erabilitakoak) anestesia dosi hilkorretan bakarrik ematen zuela azpimarratu zioten. Eta bere saiakuntzek amaiera tamalgarriagoa izan ez zutelako zorionduz, gehiagotan ez erabiltzea gomendatu zioten. Smile ez zen konturatu eterraren propietate anestesikoaz. Berarentzat opioaren disolbatzaile huts izan zen.
Horace Wells, Iparrameriketako herri txiki bateko dentista izan zen benetan narkosia aurkitu zuena, nahiz eta erakusteko beste medikuen aurrean egin zuen lehen frogan inork sinetsi ez. Lehenago eterraz esan dugun bezala, oxido nitroso edo gas barre-eragilea, jende arruntaren jostagarri zen feria eta jaietan.
Horace Wells-ek, 1844. urtean bere herriko egunkarian honako iragarki hau irakurri zuen: Gaur Union Hall-en, nitrogenozko protoxidoa edo arruntki gas barre-eragilea bezala ezagutzen dena arnastuz sortzen diren fenomenoen ikuskizuna. Probatu nahi duten ikusleentzat, 40 galoi gas daude prest. Arnasten duten pertsonen izakeraren arabera, hauek kantatu, barre edo borroka egiten dute. Erakusketa serioa izan dadin, errespetuzko gizonei bakarrik utziko zaie gasa arnasten. Salneurria 25 zentabo.
Wells bere 29 urterekin herrian dentista ezaguna zen eta hala ere barre-gasaren ikuskizun ibiltaria ikustera joan zen. Dena probatu behar duten horietakoa zenez, arnastu egin zuen gasa, eta mozkorraldi antzekoaren ondoren (beste askok bezala barre, kantatu eta jauziak egin ondoren) esnatu zenean, ikusleen tokira bere jarlekura itzuli zen. Berak bezala gasa arnastu ondoren, eszenatokian jauzika zebilen gizon batek zangoan, tibian, aulki baten aurka kolpea hartu zuela ikusi zuen. Kolpearen zarata ere nabaritu zuen Wells-ek, eta hezurra hautsi egin zuela iruditu zitzaion, baina gizonak minez garrasi egin beharrean, barrezka eta dantzan segitu zuen.
Orduan Wells, gasaren baliagarritasunaz pentsatzen hasi zen, eta kolpea hartu zuenari begirik ez zion kendu. Hura, Wells bezala, mozkorraldia amaituta, eszenatokitik bere jarlekura joan zen lasai-lasai. Wells jaiki eta bere ondoan jarriz, aulkia jotzean ea zangoan minik hartu zuen galdetu zion. Ez zuela inolako kolperik hartu erantzun zion. Wells-ek galtza jaso zion, eta hezurrerainoko zauri odoltsua agertu zen zangoan; zauri handi bat.
William Harvey. XVII. mendean ezagutu zen odol-zirkulazioaren nondik norakoa, Migel Servet eta William Harvey-ren lanei esker.
Horren ondoren, Wells ez zen bere aurkikuntzarako baizik bizi. Gaixoarentzat gasa loak hartzeko adina arnastea hiltzeko modukoa izan zitekeelako, bere buruaz egin zuen lehen froga, eta bere lankide bati, ustelduta zeukan hortza ateratzeko esan zion. Munduko lehen narkosi-saioa izan zen. Beste inork baino gas gehiago arnastu ondoren, eta heriotzaren mugetan zebiltzaneko segurtasunaz, gasa hartu ondoren bere aurpegiko kolore zuria, urdin-more bihurtu zen. Begiak beiratsu eta geldirik, lo sakonak hartu zuen. Lankideak, harrituta, minik gabe atera zion hortza.
Massachusetts-en erakutsi baino lehen, 14 edo 15 aldiz erabili zuen nitrogenozko protoxidoa edo gas barre-eragilea, eta bizi zen herrixkan ebakuntzak minik gabe egiten zituelako ospe handia lortu zuen. Baina berak, bere aurkikuntza zientzilarien mundu sinesgogorrari erakutsi nahi zion, eta horretarako abiatu zen Massachusetts-era (zientzia ofizialaren aurrean azaltzera) hainbeste kostatu zitzaion aukeraren bila. Agerraldi hartarako, bere abilezia guztiak erabili behar izan zituen; ez bait zioten sinesten. Aurkeztu zutenean ere, berritsuari egiten zaion harrera ironikoa egin omen zioten.
1845. urtean, Wells-ek Massachusett-eko Ospitale Orokorrean, mediku ospetsu, ikasle eta begirale-taldearen aurrean azaldu zuen (entzuten zeudenek sinetsi ez bazioten ere) ahoko ebakuntzak minik gabe egiteko metodoa ezagutzen zuela. Bere aurkikuntza frogatzeko, hortzen bat atera beharrik zuenik ba ote zegoen galdetu zuen. Ikasle bat aurkeztu zen, bere hortz kaltetua erakutsiz. Wells-ek jezartzeko esan eta gomazko baloi bat jarri zion ahoan. Zurezko txotx bat zabaltzen zuelarik, arnasa sakon hartzeko esan zion gaixoari.
Hiruzpalau arnasaldiren ondoren, zerbait ahozkatu eta aurpegiko kolorea urdintzen zitzaion bitartean, lotan bezala gelditu zen. Wells-ek hortzak ateratzeko tramankulua ahora sartu zion eta lehen tirakadaz denek espero zuten min-garrasirik ez zuen jaurti pazienteak. Baina hurrengo tirakadan, garrasika hasi zen pazientea, eta ikuslegoaren artean hasieran murmurio zena, barre bihurtu zen geroago, eta dentista lotsaz beterik erretiratu egin zen. Pazienteak, nahiz eta garrasiak jaurti, ez zela gertatutakoaz gogoratzen baieztatu zuen gero.
Wells-ek bere etxeko kontsultan ongi frogatu zuen metodoak, agian trantzearen urduritasunagatik akatsen bat izan zuen eta huts egin zion. Horregatik ikusentzuleek txantxa barregarriaren itxura hartu zioten gertatutakoari. Garai hartan, mediku eta kirurgilarien artean dogma zen kirurgi ekintzek minarekin nahitanahiez lotuta egotea. Horretaz aparte, gaixotasunaren kontzeptu galenikoak irauten zuen artean. Gaixotasuna, gorputzeko lau humore ziren odol, flema, behazun hori eta behazun beltzaren desoreka zen. Eta horren ondorioz, gaixotasun guztietarako sendabide berdinak eta orokorrak proposatzen zituen: purgak, odolhusteak, txaplatak eta kontranarritadurak. Teoria hau medikuntzaren aurrerapenerako oztopo handia izan zen.
Gas barre-eragileari buruzko karikaturak; orduko egunkari baten agertuak.
Huts haren ondoren, Wells-en izena itzali egin zen, medikuntzaren historialariek berreskuratu zuten arte. Bere lankide zen Mortonek lortu zuen, eter gasa erabiliz, urtebete geroago (1846) Wells-i tokatzen zitzaion arrakasta.
Aurkikuntza, Iparrameriketako mundu berrian kausitu zen, eta laster jakintzaren altxortzat zuten Europa zaharrera iragan zen; Londres, Paris eta Edinburgh-eko Ospitale ospetsuetara. 1900. urterarte anestesia, ez zen espezialitate bilakatu. Kirurgilariak, anestesista eta kirurgilari ziren aldiberean. Iparrameriketan gertatzearen arrazoia, beraien aitzindari-izakera eta medikuntzan autoritate indartsurik ez egotea izan daiteke. Europan, medikuen hierarkia boteretsua zegoen, eta egoera hartan, terapeutika iraultzailerik ezin zen onartu.
Gero, narkosirako gas-mota berriak aurkitu zituzten, eta horrela, ehun urteren buruan, gure egunotara iritsi gara. Gaur egun narkosiaz operatzea hain arrunta bihurtu zaigu, ezen bestela izan daitekenik ez bait dugu pentsatzen. Baina, minik gabe operatzeak, bere arriskuak ditu. Arrisku hauek Snow anestesilariak deskribatu zituen lehen aldiz 1958. urtean. Ordurarte anestesiak berez ez zuela kalterik pentsatzen zen, edo hobeto esan, anestesiarako erabiltzen ziren substantziek ez zutela heriotzarik eragiten, eta heriotza eragiten zutenak, erabiltzerakoan giza hutsegiteak zirela.
Anestesiarako erabiltzen diren substantziek, sistema eta organo askotan dute eragina. Arnas aparatuaren funtzionamendua jaitsi egiten dute, bihotzaren odol-zirkulazioa murriztu eta bihotz-atakea jasateko arriskua handiagotu, odol-tentsioa igo, eta dosi handia bada gibela kaltetu. Anestesiak duen heriotz arriskua, pazientearen anestesia aurreko osasun-egoerarekin zuzenki erlazionatuta dago. Horregatik, zaila da anestesiaren arriskua zehazten, eta egin diren azterketa ezberdinetatik atera daitekeenaren arabera, gaixoen osasun-egoera kontuan izan gabe, eta anestesia orokorraren mota kontuan izan gabe, batezbesteko heriotz arriskua 1.600 ebakuntzetatik batekoa izango litzateke.
Baina heriotz arrisku hau, osasun-egoera onean eginda eta ebakuntza garrantzi gabea bada, 1/10.000ra jaisten da. Ostera, anestesia orokorra jasan behar duena bihotz-ezintasun aurreratua duena bada, arriskua 1/50era igotzen da. Baina estatistika guztietan bezala, gaixo konkretu bati aplikatutakoan ezin dugu aurrez kasu horretan gertatuko dena ziur jakin, eta horregatik pazienteak eta familiakoek uler dezaten, ebakuntza automobil-bidaia batekin konparatuko nuke. Badakigu arriskua duela, baina lasai asko ibiltzen gara.
Gaur egun anestesia orokorraren bitartez, pazienteari mina kentzeaz batera operatzean hain beharrezkoa den muskuluen erlaxazioa ere lortzen da.
A. Loizate
Gaur egun bitarteko asko daude anestesialdian pazientea kontrolatzeko, eta gaixoa anestesi denbora guztian monitorizatuta egoten da. Bere konstanteak beti kontrolpean egoten dira, iratzartzeko toki bereziak daude, eta esan daiteke heriotzak gehienetan halabeharrez gertatzen direla.
Gaur egun anestesia orokorraren bitartez, pazienteari mina kentzeaz batera operatzean hain beharrezkoa den muskuluen erlaxazioa ere lortzen da. Substantzia erlaxagarrien bidez gorputzeko muskulu guztien erlaxazioa lortzen denez, arnasartzea ere muskuluen higiduraz burutzen denez, geratu egiten da, eta horregatik arnasgailu artifizial bati lotu behar zaizkio gaixoaren birikak. Hori ahotik trakeara sartzen den tutu berezi baten bidez lortzen da. Anestesia orokorrean ohizko pausoak hauek dira:
Aurremedikazioa. Normalean analgesiko eta neuroleptikoak ematen dira, eta hori gaixoa kirofanora eraman aurretik egiten da.
Gero kirofanoan benara sartutako barbiturikoen bidez, indukzioa egiten da, eta gaixoa loak hartzen du.
Ondoren erlaxagarriak sartzen dira benara, eta erlaxagarri horrek arnasartzea geldi erazi egiten du. Orduan eztarritik trakeara tutua sartzen da, gaixoaren oxigenazioa mantentzeko.
Arnasartze artifizialean, oxigenoarekin batera anestesia mantentzeko gas desberdinak sar daitezke, nahiz eta anestesia mantentzea benara sartutako substantziekin ere lor daitekeen.
Jürgen Thorwald-ek, "Kirurgilarien mendea" eta "Kirurgiaren arrakasta" idatzi zituen 1956. urtean, eta horretarako bere aitona kirurgilariak utzi zizkion eskuskribuak erabili zituen. Bere aitona H. St. Hartmann kirurgilaria izan zen, eta 1846. urtean lehen narkosian present egon ondoren, kirurgiaren garapenaren atzetik ibili zen mundu guztian zehar. Dirua zuenez, bere ofizioan lan egin beharrean, kirurgiaren aurrerapenak hurbiletik ezagutzen saiatu zen, eta bere aroko kirurgilari ezagunen kide egin zen, ikusten zuenaren berri bere eskuskribuetan bilduz. Gero bere iloba Jürgen Thorwald-ek, aitonaren material ikaragarriaz baliatuz, aipatu bi liburuak idatzi zituen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-13e0435d375d | http://zientzia.net/artikuluak/c-programazio-lengoaia-iii-eragileak-eta-espresioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | C programazio-lengoaia (III). Eragileak eta Espresioak - Zientzia.eus | C programazio-lengoaia (III). Eragileak eta Espresioak - Zientzia.eus
C lengoaian eragiketa bat adieratzeko eragile bat erabiltzen da. Aldagaiak edota konstanteak eragileekin konbinatuz espresioak sortzen dira.
C lengoaian eragiketa bat adieratzeko eragile bat erabiltzen da. Aldagaiak edota konstanteak eragileekin konbinatuz espresioak sortzen dira. C programazio-lengoaia (III). Eragileak eta Espresioak - Zientzia.eus C programazio-lengoaia (III). Eragileak eta Espresioak
1991/04/01 Alegria Loinaz, Iñaki Maritxalar, Montse Iturria: Elhuyar aldizkaria
Programazioa
C lengoaian eragiketa bat adierazteko eragile bat erabiltzen da. Aldagaiak edota konstanteak eragileekin konbinatuz espresioak sortzen dira .
Aldagaiak eta konstanteak aurreko kapituluan aztertu ondoren, aipatutako aldagai eta konstanteak espresioak osatzeko nola konbina daitezkeen ikustea izango da kapitulu honen helburua.
C lengoaian eragiketa bat adierazteko eragile bat erabiltzen da. Aldagaiak edota konstanteak eragileekin konbinatuz espresioak sortzen dira, eta espresio batek edo batzuek, eragileen bidez konbinaturik, agindu bat osatzen dute. Aurreko kapituluetako programetan erabili ditugun = (asignazioa) + (batuketa) – (kenketa) eta * (biderkaketa) eragileak baino askoz ere gehiago daude. Banan-banan aztertu baino lehen, eragileen bi ezaugarri nagusi aztertuko ditugu: lehentasuna eta elkargarritasuna, hain zuzen.
1. taula. Eragileak eta dagozkien lehentasuna eta elkargarritasuna.
Eragileen ezaugarriak
Espresio batean eragile bat baino gehiago dagoenean ebaluaketa-ordena eragileen lehentasunaren arabera gertatzen da. Lehentasun handieneko eragiketak burutzen dira lehen lan-emaitzak lortuz. Geroago, eta lehentasunaren ordena beheranzkorrari jarraituz, ondorengo eragileak aplikatzen dira aurreko lan-emaitzen gainean. Parentesiek, beste lengoaietan bezala, ebaluaketaren ordena aldatzen dute. Adibidez, 2 + 3 * 4 espresioaren ebaluaketak 14 sortzen du, biderkaketak batuketak baino lehentasun-maila handiagoa duelako.
Elkargarritasunak ebaluaketa nola burutzen den esaten digu, ezkerretik eskuinera ala alderantziz. Adibidez, = eragileak eskuin-ezker elkargarritasuna duen bitartean, eragile aritmetiko arruntek (+, –, *) ezker-eskuinekoa dute.
a = b = c
eskuinetik ebaluatzen da. Beraz, b -k lehenik eta a -k gero c -ren balioa hartzen dute.
a + b - c
aldiz, ezkerretik eskuinera ebaluatuko da. 1. taulan eragile garrantzitsuenak eta dagokien elkargarritasuna agertzen dira, lehentasunaren ordenean.
Taulan agertzen diren eragileak azter ditzagun.
2. taula. Eragile aritmetikoak.
Eragile aritmetikoak
2. taulan ikusten denez, ohizko eragiketez aparte beste bi agertzen dira; inkrementoa eta dekrementoa hain zuzen. Bietan asignazioa gertatzen da eta beste era batez adieraz badaitezke ere, erosotasun eta eraginkortasunari begira sartu dira C lengoaiaren barruan, batzuetan programak irakurtzeko zailak gertatu arren.
Aipatzekoa da zatiketarako / eragile bakarra egotea, bai zatiketa osorako bai errealerako (PASCALez aldiz, div eta / eragileak bereiztu egiten dira). Eragigaiak osoak badira, emaitza zatiketa osoarena izango da eta bestelakoetan erreala (ikus 3. taula).
3. taula. Zatiketa osoa eta erreala.
Modulua, % eragilea, eragigai osoekin baino ezin da erabili.
Adibidea:
Zenbaki bikoitiaren baldintza (x % 2) = = Ø
Bit-maneiurako eragileak
C lengoaiaren ezaugarrien artean bitak atzitzeko gaitasuna aipatu dugu eta horretarako 4. taulan azaldutako eragileak dauzkagu. Jakina denez AND eragiketa zenbait bit Ø egoeran jartzeko erabiltzen da, OR eragiketa 1 egoeran jartzeko eta XOR-a (bitak) egoeraz aldatzeko. Horretarako karaktere (8 bit), short (16 bit) edo long (32 bit) motako aldagai bat hamaseitarrez ( Øx aurrizkia) adierazitako maskara batekin parekatzen da. Maskaran mantendu nahi diren bitei Ø balioa egokitzen zaie eta batean jarri (OR) edo aldatu (XOR) nahi direnei bat balioa. AND eragiketan alderantziz egin behar da eta horretarako eragilea erabil daiteke.
4. taula. Bit-maneiurako eragileak.
Adibidez, n aldagaia 8 bitez osatuta egonda, (haien balioa jakin gabe) eta ezkerreko bita batean jarri, eskuinekoa zeroan jarri eta erdiko biak aldatu nahi baditugu ondokoa egin behar da:
5. taula. Erlazio-eragileak.
Desplazamenduek bit-maneiua egitura errepikakorretan erabiltzeko balio dute batez ere, 5. kapituluan ikusiko dugunez.
Erlazio-eragileak
Erlazio-eragileak baldintzak adierazteko erabiltzen dira batipat (ikus 5. taula). Dena den, C lengoaiaz edozein espresio baldintza izan daiteke; asignazioa, espresio aritmetikoa, ...
Erlaziozko ez den espresio bat baldintza denean, espresioaren ebaluaketa Ø denean faltsutzat jotzen da eta gainerako kasuetan egiazkotzat. Hori dela eta, kontu handia eduki behar da berdintasuneko erlazioarekin; oso erraza bait da = = eragilea jarri beharrean = (asignazioa) jartzea, beste lengoaietan egiten denaren legez. Ondorioz, egiaztatuko den baldintzaren emaitza esleitutako balioaren araberakoa izango da.
int n = Ø
if (n=Ø) /* beti faltsua, asignazioa bait da */
if (n = = Ø) /* kasu honetan egiazkoa n Ø bait da */
Karaktere-kateak ikusitako eragileekin ezin direla konbinatu ere aipatzekoa da, karaktere-kateak oinarrizko datuak ez direlako (ikus 7. kapitulua).
Bestelako eragileak
Eragile hauek datu-egiturekin eta erakusleekin zerikusi handia dute eta 7. kapituluan sakonago aztertuko dira (ikus 6. taula).
6. taula.
Eragile konbinatuak
Eragiketa bat eta asignazioa konbinatzen dute eragile hauek, emaitza eta 1. eragigaia beti aldagai berbera direlarik. Horrela, x=x+a jarri beharrean x+= a jar daiteke, x=x 3 jarri ordez x =3 etab.
Eragile hauek ondokoak dira: |
zientziaeus-0232781fee70 | http://zientzia.net/artikuluak/istripu-nuklearren-ondorio-medikoak-txernobileko-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Istripu nuklearren ondorio medikoak. Txernobileko istripuaren 5. urteurrena - Zientzia.eus | Istripu nuklearren ondorio medikoak. Txernobileko istripuaren 5. urteurrena - Zientzia.eus
1986.eko apirilaren 26an istripu nuklearrik larriena gertatu zen Sobiet Batasuneko Txernobilen. 5 urte betetzen direnez, egokia iruditu zaigu istripu horren ondorioez hitz egitea eta bide batez, edozein istripu nuklearren ondorioz gerta daitekeenaz ere bai.
1986.eko apirilaren 26an istripu nuklearrik larriena gertatu zen Sobiet Batasuneko Txernobilen. 5 urte betetzen direnez, egokia iruditu zaigu istripu horren ondorioez hitz egitea eta bide batez, edozein istripu nuklearren ondorioz gerta daitekeenaz ere bai. Istripu nuklearren ondorio medikoak. Txernobileko istripuaren 5. urteurrena - Zientzia.eus Istripu nuklearren ondorio medikoak. Txernobileko istripuaren 5. urteurrena
1991/04/01 Furundarena Salsamendi, Jose Ramon Iturria: Elhuyar aldizkaria
1986.eko apirilaren 26an munduan izan den istripu nuklearrik larriena gertatu zen Sobiet Batasuneko Txernobilen. Aurten 5 urte betetzen direnez, egokia iruditu zaigu istripu horren ondorioez hitz egitea eta bide batez, edozein istripu nuklearren ondorioz gerta daitekeenaz ere bai.
Txernobileko zentralaren barnea. Goiko argazkian turbinak ikusten dira.
1986.eko apirilaren 26an munduan izan den istripu nuklearrik larriena gertatu zen Sobiet Batasuneko Txernobilen. Aurten 5 urte betetzen direnez, egokia iruditu zaigu istripu horren ondorioez hitz egitea eta bide batez, edozein istripu nuklearren ondorioz gerta daitekeenaz ere bai. Gaia zabalegia denez eta geure espezialitatea Hematologia denez, batez ere ondorio hematologikoetaz arituko gara. Hala ere, beste xehetasun asko ezin utzi aipatzeke eta istripuaren ondorengo neurri larrienekin hasi eta epe luzerako ondorioak azalduz bukatuko dugu.
Txernobileko istripuan 50 mCi-ko erradiazioa liberatu zen eta kopuru berdina gas noble moduan. %25 berehala liberatu zen eta gainerakoa 10 egunetan. Erreaktorearen eztanda ikaragarriaren ondoren, hasieran ipar-ekialdera jo zuen laino erradioaktibo bat 10 km-ko altuerara jaurtikia izan zen. Istripua gertatu eta 36 ordu baino lehen erreaktoretik 2-4 km-ra zegoen Pripiat herritik 45.000 pertsona ebakuatu zituzten. Hurrengo 2 asteetan, gutxi gorabehera beste 90.000 pertsona ebakuatu ziren zentralaren 30 km-ko ingurunetik.
Istripu hartan, berehalako ebakuazioa beti ez dela egokia izaten ikusi ahal izan zen. Pripiat herriaren kasuan, atzeratu egin zen beharrezko autobusak lortu eta laino erradioaktiboaren eraginik ez zuten bide egokiak aukeratu arte. Gainera, polimero-geruza bat espraiatu zen lurrazalean hauts erradioaktiboa gutxiago arnasteko. Neurri hauek ondorio onak izan zituzten, Pripiateko biztanleek urrunago bizi ziren pertsona askok baino erradiazio gutxiago hartu zutelako. Hala ere, ebakuazio-planak egoera bakoitzari egokitu beharko zaizkio, eta bestela, pentsa gauzak nola aldatuko liratekeen laino erradioaktiboa horizontalki jaurtiki balitz eta haizeak Pripiat aldera bidali izan balu.
Erradiazioen ondorioak pertsonengan
Desberdinak izango dira faktore batzuen arabera; erradiazio-mota, hartutako dosi, dosia zenbat denboratan hartu, gorputz guztiak hartu duen ala ez, etab.en arabera. Osasunerako Munduko Erakundeak (OMEk) dioenez, hauek lirateke ondorioak hartutako dosiaren arabera:
2 Gy baino gehiago: hezur-muinean, hau da, odola produzitzen den tokian izango du eragina eta ondorioz 2-4 astetan odoleko zelulen gainbehera (pantzitopenia) eta gorputzaren defentsen suntsipena (inmunosupresioa) azalduko dira, odoljario eta infekzioen arriskua sortuz.
5 Gy: antibiotikoekin eta transfusioekin sostengua eginez, pertsonen % 50 hiltzeko dosia da.
7 Gy: pertsonen % 90 hiltzeko dosia da.
10-12 Gy baino gehiago: odoleko ondorioez aparte toxikotasun gastrointestinala azaltzen da, hesteetako mukosaren epitelioa erori egiten da, beherakoak eta infekzioak azalduz eta 6-9 egunetan heriotza sortuz. Beste organoetan ere badira ondorioak.
50 Gy baino gehiago: egun gutxi batzuetan hilko dira, neurotoxikotasunaren eta porrot kardiobaskularraren ondorioz. Hauetaz aparte eta larruazalean gorritasuna eta ilearen galtzea lehenik eta geroago ezkatatzea eta tolesturen arteko zauriak azalduko dira.
Azkenik, kontutan eduki behar dugu istripu nuklearretan eztanda eta suaren ondorioak ere azal daitezkeela.
Hartutako dosiaren neurketa
Bi bide ditugu neurketa egiteko:
Fisikoa
Ingurugiroko monitoreak erabil daitezke, baina Txernobilen gehienak suntsitu egin ziren edo ezin izan ziren berreskuratu.
Bestalde, dosimetro indibidualak ere hortxe ditugu, baina ez zeuden irradiazio-maila horietarako prestatuak eta suntsiturik gelditu ziren edo istripuaren ezaugarriengatik galdu egin ziren. Etorkizunean hobetu daitezke ingurugiroko monitoreen urruneko kontrolaz eta istripuentzako dosimetro bereziak erabiliz.
Biologikoa
Lehen, erradiazioek pantzitopenia sortzen dutela esan dugu, hau da, odoleko zelulen gutxiagotzea eta guk zenbat egunetan gutxiagotzen diren aztertuz hartutako erradiazio-dosia ezagutu dezakegu. Datuak osatzeko odoleko eta hezur-muineko zelulen kromosometan azaltzen diren aldaketak azter ditzakegu.
Istripu nuklearraren ondorengo berehalako neurri medikoak
Istripuaren ondorengo ebakuazioaren erabakia eta nondik-norakoa erakunde politikoen eskutan gelditzen da.
Aipa dezagun Erradiazioaren aurkako Nazioarteko Batzordeak aholkatzen duena: 0,25 Gy baino gutxiagoko dosi integratuetan ebakuazioa ez da beharrezkoa, 0,75 Gy baino altuagoetan beharrezkoa da eta 0,5 Gy bitarteko dosietan ebakuazioaren arriskuak, dosi-estimazioaren doitasuna eta abar aztertuko dira erabakiak hartu aurretik.
Erradiazioa hartutako pertsonak, horretarako prestaturik dauden ospitaleetara ahalik eta azkarren eramango dira. Kutsatutako jantziak kendu, larruazala garbitu eta deskontaminatu egingo zaie, zaurietan izan dezaketen zikin guztia ondo kenduz. Gai erradioaktiboak irentsi baldin badira, gorakoak sorterazi edo libragarriak eman. Horrelako istripuetan gehien agertzen den erradionukleidoa I 131 dugu. I 131 oso erabilia da ospitaletan eta ez du minbizi tiroideoaren maiztasuna handiagotu. Hala ere, guzti horrek ez du I 131 -k arrisku kartzinogenorik ez duenik esan nahi.
Ahotik eta inhalazioz I 131 hartzen bada, tiroide guruinean kontzentratuko da ordubete baino lehen. Badago I 131 -ren aurretik hartuz gero tiroide guruinean I 131 -kontzentrazioa blokeatzen duen substantzia bat: ioduro potasikoa.
Zentral nuklearretako langileei erradiazio-maila neurtzen zaie egunero etxeratu aurretik. Txernobileko langileak ditu argazkian agertzen direnak.
Arazoa, ordea, honakoa da: I 131 -ren ostean hartuz gero, 6 orduko epean hartzen ez bada eragin blokeatzailea galtzea, eta alferrik da ioduro potasikoa beranduago hartzea. Horregatik, istripu nuklearretan eraginkorra izan dadin berehala banatu behar da eta jendeak noiz eta nola hartu jakin behar du.
Osasun publikoari arazo asko sortuko lizkioke bera erabiltzeak: zenbait minbizi tiroideo prebenitzen dituen jakinda, bere kostu ekonomikoa handia da, banatzeak arazo handiak sortuko lituzke, jendeari hain epe motzean nola hartu duen jakin eraztea oso zaila da, etab. Bestalde, eragin sekundario batzuk sor ditzakeela jakin behar da eta jendeak erradiazio guztietatik ez gaituela babesten jakin behar du; I 131 -renetik bakarrik baizik. Seguru asko istripu nuklear gehienetan emaitza apalak lortuko lituzke. Txernobilen, zentral nuklearraren inguruan banatu zen egun batzuetan, eta denborak esango du emaitzak onak izan diren ala ez.
Gehienetan ospitaletara zein pertsona bidali behar den jakiteko, hau da, Irradiazio Akutuaren Sindromea zeintzuek duten jakiteko, sintoma gastrointestinalak eta odoleko aldaketak hartuko ditugu kontutan. Sintoma nagusiak anorexia eta botalamiak dira eta zenbat eta erradiazio handiagoa hartu, lehenago agertzen dira. Oinarrizkoa erradiazioa hartutako jende guztiari odoleko analisia (hemograma) egitea eta handik 3 egunera errepikatzea da.
Ospitaleratutako pazienteen tratamendua
Larruazala garbitu eta deskontaminatu ondoren, erreduretan hartu ohi diren neurri topikoen antzekoak hartuko dira eta beharrezkoak direnean injertoak egingo dira. Sindrome gastrointestinalaren tratamendurako ezinbestekoak izango dira sueroak, eta ahoz ia ezertxo ere irentsi ezingo dutenez, benatik ematen den elikadura ezarriko zaie. Zoritxarrez, larriki erasandako paziente gutxi aterako da bizirik, odoljario eta infekzioek heriotzara bultzatuko dituztelako.
Lehen esan bezala, odolean pantzitopenia (globulu gorri, globulu zuri edo leukozito eta plaketak gutxiagotzea) azalduko zaie eta ondorioz transfusioekin mantendu beharko ditugu.
Gehienbat odolaren gatzapenerako behar diren plaketen transfusioak beharko dituzte. Hematie edo globulu gorrien transfusio gutxiago beharko dute hauen bizi-iraupena luzeagoa delako. Batzuetan, lesio gastrointestinala handia denean, plasma ere beharko dute.
Leukozitoak urrituta infekzio-arriskua asko handiagotzen da eta ahal izanez gero gela isolatuetan edukiko dira.
Hezur-muinaren transplantea
Leuzemia eta beste minbizi hematologikoetan hezur-muinaren transplantea egin nahi denean, pazienteari gorputz guztia erradiatzen zaio, 12-16 Gy emanez. Erradiazioaren ondorioz hezur-muin gaixotua suntsitu egiten da eta gero emaile baten hezur-muina transplantatzen zaio, berriro odola sortu ahal izateko.
Herruzarren egitura.
Hezur-muin berriak behar adina odol sortu ahal izan arte, transfusioekin mantenduko dugu pazientea. Antzeko zerbait egin daiteke istripu nuklearren ondoren, baina zein pazienteri transplantea egin behar zaion erabakitzea ez da gauza erraza eta honako puntu hauek hartu beharko dira kontutan:
Hezur-muineko transplanteen ondoriozko konplikazioen eraginez % 30 hilko dira.
Erradiazioaren ondorioz hezur-muinaren porrotaz hil daitezkeen pertsonei egin ahal izango zaie transplantea, baina gorputzeko beste leku edo erraietan dituzten lesioek ez dutela hilko segurtatuz; bestela transplantea alferrikakoa izango bait litzateke.
Emaile bateragarriak hirutik bat bakarrik aurkituko dira.
Adina kontutan hartu behar da, zeren 45 urtetik gorakoetan hezur-muineko transplanteak hilkortasun handiegia bait du.
Hezur-muineko transplanteagatik azaltzen diren konplikazioei, erradiazioek beste erraietan sortutakoak gehitu behar zaizkie.
Txernobileko istripua baino lehen, bi aldiz egin izan dira hezur-muineko transplanteak istripu nuklearretan. 1.958an Vinca-n (Jugoslavian) 5 pertsonei egin zitzaien hezur-muineko transplante bateraezina eta 4 atera ziren bizirik. Hala ere, ez dakigu zein erradiazio-dosi hartu zuten eta transplantea itsatsi zen ala ez. Bigarren aldiz, 1.967an Pittsburg-en egin zen, non pertsona bati bere anaia bikiaren transplantea egin bait zitzaion eta bizirik atera bait zen, baina bikiak izanik ez dakigu bere hezur-muin berria berea ala bikiarena den.
Txernobilen Erradiazio Akutuaren Sindromearen susmoz 202 pertsona eraman ziren Mosku-ko 6 ospitale klinikoko Erradiologi eta Hematologi Zerbitzuetara.
Horietatik 105-ek 1-2 Gy-ko erradiazioa hartu zuten. Beste 33 berriz, 6 Gy baino erradiazio handiagoa hartu zutenez, hezur-muinaren transplantea egiteko aproposak ziren. Hala ere, arrazoi desberdinengatik 13 pertsonei bakarrik egin zitzaien hezur-muineko transplantea istripua izan eta 7 egunera (4-16). 13 hartzaileen batezbesteko adina 27 urtekoa (23-46) izan zen, eta 12k erredurak zituzten. Lan honetan ezin dugu xehetasun gehiegi aipatu, baina 13tik 11 hil egin zirela esan behar dugu. Bi paziente bizirik atera ziren, baina erredurak eta begi-lausoak edo kataratak dituzte. Bi hauetan transplantatutako hezur-muina itsatsi egin zen, nahiz eta gero beraien hezur-muina berriro sortu eta transplantatutakoari gailendu.
Argi geratzen da, beraz, istripu nuklearren ondoren hezur-muineko transplanteak balio mugatua duela. Hala ere 8 Gy baino gehiagoko erradiazioa hartu duten pertsonentzat gomenda genezake hezur-muineko transplantea.
Hezur-muinaren faktore estimulatzaileak
Gaur egun aurrerapen handiak egiten ari dira hezur-muineko zelulak sortzea azkartzen duten faktoreak erabiltzen eta beharbada 5-8 Gy-ko erradiazio-dosietan hauek erabili egin beharko lirateke. Horrelako dosietan oraindik geldituko litzateke odola sortzeko gai den zelularik hezur-muinean eta faktore estimulatzaileak baleude zelula hematikoak lehenago produzituko lituzke, konplikazioen arriskua txikiagotuz.
Txernobileko zentral nuklearra istripua gertatu ondoren.
1.997ko irailaren hamahiruan, bi pertsonak Cs 137 isotopo erradioaktiboa zeukan kapsula bat aurkitu zuten itxirik zegoen klinika batean Goaiania-n
Brasilen
Gertatutakoa irailaren hogeitabederatzian jakin zen, baina ordurako 249 pertsona erradiatu ziren. Egoera ondokoa zen: 129 erraz deskontaminatu ziren arropan eta larruazalean kontaminazio arina bakarrik zutelako, 79ri kanpo-kontsultetan egin zitzaien jarraipena larruazaleko kontaminazio sakonagoagatik, beste 50ek erradiazio-dosi handiagoa hartu zuten eta 20 ospitalera eraman ziren. Hauetatik hezur-muinaren porrota zuten 10 Rio de Janeiro-ra eraman zituzten. 8 kasutan aipatutako faktore estimulatzaile bat erabili zuten; granulozitoen eta makrofagoen produkzioa azkartzen zuena hain zuzen. Granulozitoak eta makrofagoak leukozito eta globulu zurien mota bat dira; infekzioen aurka defendatzen gaituztenak. 8 paziente horietatik 4 bizirik atera ziren eta beste 4 hil egin ziren; azken hauek tratamendua hartzen hasi zirenean jadanik infektatuak bait zeuden.
Gaur egun faktore estimulatzaileen ikerketan aurrerapauso handiak ematen ari da. Esate baterako, odola gatzatzeko beharrezkoak diren plaketen produkzioa azkartzen duen faktorea ere sintetizatu da.
Erradiazioaren epe luzerako ondorioak
Ondorio hauek bi taldetan bana ditzakegu:
Zelula somatikoengan sortutakoak.
Erradiazioak jasotako pertsonarengan azalduko dira eta bi eratakoak izan daitezke:
Ez-estokastiko deiturikoak: ondorioek dosi-dependentzia daukate eta dosi berdina hartutako pertsona guztietan azaltzen dira. Klase honetakoak dira hipotiroidismoa, begi-lausoak, hazkuntzaren atzerapena eta antzutasuna.
Estokastiko deiturikoak: aurrikusitako aukerarik gabe pertsona batzuk bakarrik garatuko dute patologia erradiazioaren ondoren. Talde honetan sar ditzakegu minbizia, eragin teratogenikoak (garai hartan haurdun zeuden emakumeen seme-alabengan azaldutako patologia, batez ere atzerapen mentala) eta eragin genetikoak.
Zelula germinaletan sortutakoak.
Seme-alabengan azalduko da patologia.
Epe motzera erradiazioak sortzen dituen ondorioetan aipatu dugu I 131 -k tiroide guruinean sor ditzakeen arazoak. Hipotiroidismoa, hau da, tiroidearen funtzio-murrizketa dakarrenean, seguru asko hormona tiroideoak hartu beharko dituzte bizitza guztian. Bestalde, denborak esango du erradiazioa hartutako pertsonengan minbizi tiroideoaren maiztasuna handiagotu egiten den edo ez.
Erradiazioaren ondorioz beste minbizi batzuk ere maizago agertzen dira, eztanda atomikoen ondoren ikusi ahal izan denez. Gehienbat azaltzen den minbizia leuzemia da, arriskua 3-5 urtera hasi eta 5-10 urtera maximora iristen delarik. Beste minbizi hematologikoak ere azaltzen dira; mieloma esate baterako. Minbizi solido deitutakoak ere maizago agertuko dira, hala nola biriketakoa, titietakoa eta hezurretakoa. Arrisku handiena 10 urte pasatu ondoren izaten da eta 20-30 urte igarota ere segitzen du oraindik.
Hausnarketa gisa
Txernobileko istripuaren larritasuna kontutan hartuz, berehala jende gehiago hiltzea espero zitekeen, baina 3 hilabeteko epean 29 pertsona bakarrik hil ziren. Hala ere, ez dugu poztu behar, hori gizakiaren kontrolpean ez dauden faktore askori esker gertatu zelako:
Erradiazioa jasan duen pertsona.
Zentral nuklearraren leherketaren ondorioz laino erradioaktiboa 10 km-ko altueraraino jaurti zen, baldintza meteorologikoek Pripiat eta Kiev herrietatik aldendu egin zuten laino erradioaktiboa, istripua izan zen unean jende gehiena bere etxean zegoen eta ez zuen euririk ari. Eta azkenik, erradiazioa ez zen berehala askatu; 9-10 egunetan zehar baizik.
Epe luzerako ondorioak aurrikustea oso zaila da, bakoitzak nolako dosia hartu zuen ezagutzen ez delako eta hartu ziren neurri guztiak ere nahikoa ezezagunak direlako.
Minbiziaren ondorioz gertatuko diren heriotzen kopurua 5.100etik 500.000rainokoa izan daiteke. EEBBetako Energi Sailekoen arabera kopuru hori 28.000koa izan daiteke. Garrantzi ikaragarria duen datu bat honakoa litzateke: minbizi horien erdiak Sobiet Batasunetik kanpora sortuko direla eta honek garbi uzten du istripu nuklearrek nazioarteko ondorioak sor ditzaketela.
Beste ondorio bat, istripua gertatu zenean haurdun zeuden emakumeengan espero daiteke. Estatu Batuetako Energi Sailak dioenez, Txernobileko istripuaren ondorioz eragin teratogenikoa izango duten 700 haur espero dira (normala baino % 2 gehiago) eta 1.900 kasu anomalia genetikoekin (normala baino % 0,001 gehiago). Berriro ere, kasu hauen erdia gutxi gorabehera Sobiet Batasunetik kanpokoa da.
Badakigu hainbat eta hainbat puntu ez dugula aipatu ere egin, baina liburu osoa ere idatz daiteke gai honi buruz.
Gure helburua istripu nuklearretan neurri mediko aurreratuenek duten zeregin mugatua agertzea izan da.
Bukatu aurretik honakoa esan daiteke: beharbada zentral nuklearretako langileei bateragarritasun frogak eginda eduki ditzakegula eta arrisku handiena dutenei agian beren hezur-muina kriokonjelaturik gorde geniezaiekeela, istripu baten ondoren emaileen hezur-muin bateragarriak edukitzea oso zaila delako eta horrela beren hezur-muina deskonjelaturik transplanta geniezaiekeelako.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-de3c348a79fd | http://zientzia.net/artikuluak/pigmentuen-alkimia-kimikak-aztergai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pigmentuen alkimia kimikak aztergai - Zientzia.eus | Pigmentuen alkimia kimikak aztergai - Zientzia.eus
Erdi Aroko eskuskribatu eta freskoen kolore biziak alkimia eta artearen arteko elkarketaren fruitu dira. Egungo kimikak, kolore horiek dituzten pigmentuen sekretuak argitzen dihardu.
Erdi Aroko eskuskribatu eta freskoen kolore biziak alkimia eta artearen arteko elkarketaren fruitu dira. Egungo kimikak, kolore horiek dituzten pigmentuen sekretuak argitzen dihardu. Pigmentuen alkimia kimikak aztergai - Zientzia.eus Pigmentuen alkimia kimikak aztergai
Erdi Aroko eskuskribu eta freskoen kolore biziak alkimia eta artearen arteko elkarketaren fruitu dira. Egungo kimikak, kolore horiek dituzten pigmentuen sekretuak argitzen dihardu.
Erdi Aroko freskoen osagaiei buruz informazio asko eman dezake kimika modernoak.
IAZ Borgoniako hiri batean egindako erakusketa bisitatu zuten bisitariek, ohizko pergamino, tapiz eta tailen aldamenean, espektroskopia molekularrak dituen misterioen azalpena topa zezaketen. Erakusketa Auxerre-ko Saint Germain abatetxean antolatu zen eta IX. mendean hiri hartan bertan garatutako monastegi-bizitza argitara eman zuten. Helburua 840 eta 908. urteen bitarteko kulturaldi aberatsaren berri ematea zen (karolingiar loraldiarena alegia), garai hartan abatetxea teologi eta filosofi eskola ospetsuenetako bat zelako. Espektroek, argiak materialekin duen elkarrekintza adierazten dute eta kimikari ez-organikoen erreminta dira normalean. Espektro horiek, erakusketaren atzean egon den ikerketa historikoaren parte ziren.
Jatorria alkimian duten eskuskribuen enigma aurkitzeko, teknika kimikoak erabiltzea komeni izaten da. Izan ere, dekoratutako dokumentu horietako askok oso-osorik iraun dute eta konposatu kimiko egonkorrak egiteko Erdi Aroko pigmentugileek zuten trebezia frogatzen du.
Hasiera batean, alkimistek ustegabean aurkitu zituzten pigmentuak egiteko bideak. Erdi Aroak aurrera egin ahala, kimikari arabiarren aurkikuntzak Europarantz hedatu ziren eta alkimia pixkanaka-pixkanaka gaindituta geratu zen. Hala ere, pigmentugileek prozesu enpirikoa besterik ez zuten ezagutzen. Baina sukaldari trebeak saltsa maneiatzeko duen sen berarekin, azido azetikoa erabiltzen zuten berun azetatoa lortzeko, edo kararria erabiltzen zuten azidotasuna neutralizatzeko, edo amoniakoa alkalinitatea handiagotzeko.
Beren negozioaren sekretuak zorrotz gorde zituzten. Erdi Aroko pigmentu askoren errezetak idatzita gorde ziren, edota ahoz aho transmititu dira. Alabaina, fresko edo eskuskribu baten konposatu kimikoen bila gaur eguneko kimikariek horiei begiratzen dietenean, funtsezko urrats edo osagairen baten beharra aipatzeke nahita utzi dela kontutan hartu behar dute. Dena den, errezetek galdera asko erantzunik gabe uzten dituzte.
Zein tenperaturatan sartu zen burdin oxidoa labean? Erreakzio kimiko batzuetan erabiltzen zuten hartzitutako simaurra sortzen zuen animaliak zer jaten zuen? Gaur egungo kimikariek ez dituzte erantzunak inoiz izango. Baina pigmentuaren izaera zehatza ezagutuz, zentru desberdinetako ezagumenduak edo pigmentu bat lehen aldiz noiz erabili zen igar dezakete. Batzuetan herrien arteko merkataritzaz albiste berriak eman ditzakete eta baita egoera sozial eta ekonomikoaren hierarkiari buruz ere.
Patricia Stirnermann iparramerikarra arte-historian aditua da eta eskuskributan espezialista. Pariseko Centre National pour la Recherche Scientifique (CNRS) delakoan egiten du lan. Duela urte t’erdi Frantziako Ikastetxeko Georges Duby-k Auxerreko abatetxea aztertzen ziharduen disziplinarteko talde batean parte har zezan gonbitea luzatu zion. Proiektua duela lau urte hasi zen martxan eta 30 bat ikerlari aritu dira lanean. Stirnermann-en lana 1.000. urtearen inguruan Haymon-ek idatzitako Ezekieli buruzko Iruzkinak izeneko ederreztatutako eskuskribua aztertzea zen. Eskuskribu hau, garai hartan idatzi omen ziren bi dozenetatik iraun duen bakarra da.
Iruzkinak
abadeari buruzko erreferentziak dituenez, noizkoa den jakitea erraza izan da. Egilea Haymon da; IX. mendeko maisu ospetsua. Bibliari buruzko bere iruzkinak oso ezagunak ziren eta makina bat bider kopiatu ziren. Ezekielen liburuak ikuspegi apokaliptikoa duenez, arreta handiz aztertu zuten orduko mojeek. Milurtekoa bukatzear zegoen eta liburuan munduaren amaieraren berri ematen zuen aztarnarik ba ote zegoen aurkitu nahi zuten.
Stirnemannek testuaren estiloa, edukia, kaligrafia eta ederreztapenak aztertu ditu eta bitartean, Claude Coupry izeneko kimikariak laginak hartzeko toki egokien bila eskuskribuaren orriak miatu zituen. Laginak ederreztapenetan erabilitako pigmentuak analizatzeko hartu nahi ziren. Frantziako Liburutegi Nazionalak maila txikiagoko eskuskribuetatik mikratako laginak erauzten utzi du batzuetan. Jakina, ez da ederreztapenik zulatzea proposatzen. Kimikaria eskuskribuak dituen akatsen bila dabil. Artistaren pintzelak eginiko orban, zipristin edo tanta zikinak bilatu ditu kimikariak.
Coupryk, orban egokia aurkitu ondoren, jatorrizko artistaren pintzelak egina zela egiaztatu zuen. Segidan, wolframioz gainestalitako orratz bat sodio trioxonitrato(V)zko disoluzio batean zorroztu zuen, muturrak berak nahi zuen zorroztasuna izan arte.
Hurrengo urratsa, erauzitako laginaren azterketa kimikoa egitea zen. Coupryk Raman espektrometro bat erabili du. Espektrometroak laser izpi bat pasarazten du laginean zehar eta molekulen bibrazio-espektroaren lerroak paper batean irudikatzen dira. Horrela, pigmentuarekin harremanetan jarrita laser izpiko fotoiek energia nola galtzen edo irabazten duten adierazten da. Edozein analisi-teknikatan bezala, lortutako espektroak osagaiak identifikatzeko espektro estandarrekin konparatu behar dira. Zorionez, Raman espektroen oso artxibo handiak daude eta ondorioz, identifikazioa berehalakoa izan da maiz.
Espektroak konparatuz, pigmentu urdinak lapis lazuli minerala direla aurkitu du Coupryk. Pigmentu hau kolore urdin biziko ultramarina harri bitxitik lortzen da eta XIII. mendean aipatzen da lehen aldiz. Coupryren analisiak honakoa eman du aditzera: pigmentu hori gutxienez uste baino bi mende lehenago etorri zela Europara. Pigmentuaren jatorria Afganistan da.
Eskuskribuak gauza liluragarri gehiago jarri ditu argitan. Eskuskribuaren hasieran dagoen eskaintz irudiaren zati batean Heldric abadea Germain Auxerreko patroiaren aurrean belauniko jarrita irudikatzen da. Santu hau 448. urtean hil zen eta Auxerreko kriptan lurperatuta dago. Bere erlikiek erromes asko erakarri zituzten IX. mendean; abade bat mirariz sendatu bait zen haren hilobiaren aurrean zegoenean. Pigmentuaren analisia eginez, abadearen soinekoaren zati urdin batzuk indigoz (urdinbelarrekoa seguruenik) eta besteak lapis lazuli preziatuaz pintaturik zeudela konturatu zen Coupry.
Desberdintasun hau bitxia da itxuraz, baina Erdi Aroko pentsamenduaren ñabardurak agerian jartzen ditu. Erdi Aroan, materialen munduan balio aszetikoarekin oso hertsiki lotuta zegoen. Horrexegatik ederreztatutako eskuskribuak egiteko kontratuek urrea eta lapislazulia erabili behar zirela esaten zuten maiz. Patroi mesfidatiak eskuskribu osoa egiteko adina ultramarina garestia (1 cm 3 gutxi gorabehera) emango zion egileari benetako merkantzia lortuko zuela segurtatzeko. Aipatu eskuskribuko egileak irudi txiki batean indigoa eta ultramarina batabestearen aldamenean erabiltzeak Erdi Aroanhierarkia zein garrantzitsua zen darakusa.
Erdi Aroko eskuskribuetako irudien koloreen osagaiak ezagutzen lan handia dute kimikariek. Alabaina, lana oso erakargarri eta interesgarriadenik ezin uka.
GERO Coupryk eskuskribru bereko irudi nagusiko pigmentu gorria aztertu zuen. Batabestearen aurrean jarritako orrialde oso bana betetzen zuten irudiok. Puntu honetan harri bat topatu zuen bidean. Ez zuen pigmentuaren espektro egokia egitea lortu.Fluoreszentziak hondatzen zizkion espektroak. Ezintasun hau dena den, oso erabilgarria gertatu zitzaion Stirnemanni. Lehen berari orrialdeen itxura kaxkarrak eta irudien nahikoa izaera blasfemoak sortutako kezka egiaztatu zioten. Karolingiar aro liberalaren ondorengo mende ilunagoren batean, bi orrialdeak itsatsi egin zituzten. Itsaskari-hondarrek sortzen zuten fluoreszentziak hondatzen zituen espektroak.
Setatsu, beste bide bati ekin zion Coupryk. Abatetxeko paretetako pigmentu gorriak aztertzea erabaki zuen. Auxerreko abatetxeko kriptako fresko batzuk IX. mendekoak dira. Frantziako elizen berriztapenen historia oso ondo ezagutzen da. Freskoek zenbait tokitan hamahiru pintura-geruza dauzkate. Geruza horiek, freskoak mendetan zehar jasan dituen berriztapenen lekuko dira.
Couprik geruza horiek kimikaren tresneria erabiliz aztertu zituen. Kirurgi orratz baten bidez milimetro karratu bateko laginak hartu zituen. Erretxinan jarri eta laserrez aztertu zituen. Bi pigmentu gorriren espektroa lortu zuen horrela. Bata, burdin oxidoz osatuta zegoen eta aro karolingiarraren hasieran erabili zen. Bestea, aro gotikoan (XII. mendean) erabilitako bermelioia zen. Coupryk lanean dihardu oraindik ere eta paretetako dekorazioan erabilitako okre gorrixken osagaiak aurkitu nahi ditu.
1984.ean hasi zen Frantzian Erdi Aroko koloreen azterketa; orduan eman bait zuen Liburutegi Nazionaleko buruak eskuskribuetatik mikrolaginak hartzeko baimena. Hasiera batean, Pikardiako Corbie-ko San Pedro Abatetxeko mojeek erabilitako pigmentu urdinak aztertu zituzten. San Pedroko abatetxea Erdi Aroko bigarren Erroma izan zen eta VIII. mendetik aurrera aberastasun eta botere handiak izan zituen. Bertako eskriba eta mojeek ultramarina, azurita, indigoa eta kobrezko urdin artifizialak erabili zituzten eskuskribuak edertzeko. Corbie-n lapis lazuli asko erabili izanak, XII. mendeko merkatal bideei buruzko ikerlariak aurreritziak aldatzera behartu zituen.
Pigmentuen azterketa eginez, Europan zehar gertatutako kultur eta teknika-trukeak ezagutzea posible dela argi eta garbi dago. Horrexegatik, Auxerren eginiko azterketaren modukoak errepikatzeko asmoa dago eta, esaterako, normandarren konkisten ondorioz nolako ordezkapen kulturalak gertatu ziren aztertu nahi da.
Hala eta guztiz ere, ikerlariak aurrerapen teknologiko berrien zain daude; laserra erabili ordez infragorria erabiliko duen espektrometroaren zain esaterako. Teknika ez-hondatzaileak erabili nahi dira lagin berari analisi bat baino gehiago egin ahal izateko. Adibidez, orain erabiltzen diren teknikek lagin ez-organikoak bakarrik onartzen dituzte eta ikerlariek indigoa erabili dela jakin dezakete. Zein landaretatik erauzi den ordea ez; analisi organikoak lagina hondatzen bait du.
Infragorrizko laserrak, hondatu gabe materiaren analisi osoa egitea posible egingo du. Infragorrizko lehen laserrak orain ari dira kaleratzen eta etengabeko berrikuntzak agertzen ari direnez, materia organikoa ere analizatzea posible izango dute.
Bestetik, pigmentuak zeintzuk diren eta nondik lortu ziren jakiteak laguntza handia eman dezake fresko, tapiz eta ederreztapenak berriztatzeko. Izan ere, une honetan artelan horiek hondatzen dituzten prozesu kimikoak geldi erazteko edo itzul erazteko teknika berriak martxan jartzeko oso informazio interesgarria lor daiteke. Makina bat eskuskribu bada gaixorik eta beren esperantza-leihoa kimikak bakarrik zabal dezake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0f14591efb0b | http://zientzia.net/artikuluak/europako-iparraldeko-jokoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Europako Iparraldeko jokoak - Zientzia.eus | Europako Iparraldeko jokoak - Zientzia.eus
Bi dira hona ekarriko ditugun jokoak: Hnefatafl eta Tablut izenekoak, lehenengoaren bi bertsio ikusiko ditugularik. Hnefatafl jokoa vikingoen artean zen ezaguna eta haiek zabaldu zuten. Tabluta, aldiz, laponiarrek jokatzen zuten.
Bi dira hona ekarriko ditugun jokoak: Hnefatafl eta Tablut izenekoak, lehenengoaren bi bertsio ikusiko ditugularik. Hnefatafl jokoa vikingoen artean zen ezaguna eta haiek zabaldu zuten. Tabluta, aldiz, laponiarrek jokatzen zuten. Europako Iparraldeko jokoak - Zientzia.eus Europako Iparraldeko jokoak
Matematika
Bi dira hona ekarriko ditugun jokoak: Hnefatafl eta Tablut izenekoak. Hnefatafl jokoa vikingoen artean zen ezaguna eta haiek zabaldu zuten. Tabluta, aldiz, laponiarrek jokatzen zuten.
Bi dira hona ekarriko ditugun jokoak: Hnefatafl eta Tablut izenekoak, lehenengoaren bi bertsio ikusiko ditugularik. Bi joko hauek elkarren antz handia dute, piezen mugimenduan zein jokoen helburuan.
Hnefatafl jokoa vikingoen artean zen ezaguna eta haiek zabaldu zuten. Tabluta, aldiz, laponiarrek jokatzen zuten.
HNEFATAFL JOKOA
Historia pixkat eginez, taula-joko handietako bat dela esango dugu. Taula gehienak gezurrezkoak zirela dirudi eta piezak egiteko zura, bolia, atxabitxia, beira, hezurra eta adarrak erabiltzen ziren. Bere ospe handiena Erdi Aroko hastapenetan lortu zuen Europako iparraldean. Garai iluna eta populazio-mugimendu handikoa izan zen hura. Aldi hartako historiari buruz dakiguna bezalaxe, vikingoen jokoari buruzko oso gutxi dakigu, gaur egungo ikerkuntza arkeologikoari esker zertxobait argitzen hasi bada ere.
Danimarkako Burdin Aroko hilobi batean aurkitutako hnefatafl-taulak, jokoa Eskandinaviako vikingoen lurraldean K.o. 400. urtean jokatzen zela diosku. Vikingoek eraman zuten menderatutako herrietara, Islandian, Britainia Haundian eta Eireko herrietan saxoniarren taula-joko bakar bihurtu zelarik.
Denborarekin jokoa garatu egin zen eta arkeologoek taularen bertsio desberdinak aurkitu dituzte Eiretik hasi eta Ukrainiarainoko lurraldeetan. Joko hau Islandiako saga edo poesia ugaritan, eta zenbait eskuskribu keltarretan ere aipatzen da.
Zenbait eskuskributan joko hau HNEFATAFL izenaz aipatzen da, hau da, errege-taula izenaz. Eskuskribu hauen azterketari eta aurkitutako taula-mota eta pieza desberdinei esker jakin dute ikertzaileek nolatsu jokatzen zen. Dena den, zalantzarik gabe leku eta garai desberdinetan arauen bertsio desberdinak egon ziren.
X. mendeko eskuskribu ingeles batean, Athelstan erregearen garaian latinez idatzita taula eta piezen kokapena ebanjelioak aurkezteko erabili ziren.
Hemen emango dugun lehenengo bertsioa, eskuskribu honetatik atera zuen J. Armitage Robinson-ek (Time of St. Duncan, Oxford, 1.923). Erdi Aroko bertsioarekiko diferentzia hauxe da: puntuetan jokatu beharrean laukietan jokatzea.
Joko honi buruzko azkeneko agiriek, Gales-en 1.587.ean eta Laponian 1.723an erabiltzen zela ziurtatzen dute. Jokoaren beheraldia XI. mendean hasi zen xakearen gorakadarekin batera, urruneko bazter-eskualde batzuetara mugaturik geratu zelarik.
Lehenengo bertsioa
Bertsio honetan bereizketa bat azpimarratu nahi dugu. Jokoa puntuen gainean zein laukien gainean joka daiteke. Puntuen gainean jokatuz gero, taulak 18 x 18 lauki izango ditu (hortaz, lerro bakoitzean 19 puntu). Laukien gainean jokatzekotan, 19 x 19 lauki izango ditu taulak. Hemendik aurrera arauak berdinak dira puntuetarako (ikus 1. eta 2. irudiak).
1. irudia.
1. Jokalari batek errege bat eta 24 pieza ilun izango ditu. Besteak, 48 pieza argi. Hasierako posizioa irudietan ikus daiteke, erregea erdiko puntu-laukian dagoelarik.
2. irudia.
2. Txandaka jokatzen da, erregearen aldekoa hasiz.
3. Pieza guztiak xakeko dorrea bezala mugitzen dira; nahi den adina lauki libre bertikal edo horizontalean, ez diagonalean, eta beste piezen gainetik jauzi egin gabe.
4. Piezak harrapatzea. Pieza etsaia, bi piezaren artean tartekatuz harrapatzen da; horizontalean edo bertikalean (ez diagonalean). Hala ere, pieza bat sar daiteke etsaiaren bi piezaren artean harrapatua izan gabe.
5. Erregea harrapatzeko lau aldeetatik inguratu behar da etsaiaren lau piezaz.
6. Ilunek irabaziko dute erregea taularen ertzetako lauki-puntu batera ailegatzea lortzen badute. Argiek irabaziko dute erregea harrapatuz gero.
Bigarren bertsioa
Hemen ematen diren arauek IX. eta X. mendeetako jokoaren erabilera isladatzen dute. Taulako irudiak vikingoen diseinuari dagozkio (3. irudia).
Aurreko bertsioan bezala, bi pieza-mota besterik ez dago: erregea (gainerako piezak baino handiagoa) eta gudariak. Pieza guztiek mugimendu berdina daukate.
1. Taularen diseinuak (3. irudia) erakusten du piezak nola ezarri.
Taularen erdian ondoko irudia daukan laukian (errege-laukia):
Hau da, dauden bost errege-laukietako bat. Bere defendatzaileak, 12 pieza argiak, bere inguruan kokatzen dira honelako laukietan:
3. irudia.
Hogeitalau pieza ilunak erasotzaileak dira eta taulako ertzetan ipintzen dira honelako irudia duten laukietan:
2. Pieza guztiek mugimendu berbera daukate; Xakeko dorrearen mugimendua, hau da, pieza bat mugi daiteke lauki-errenkada batean horizontalean eta bertikalean, baina ez diagonalean. Txanda bakoitzean pieza bat mugi liteke libre dauden laukietara, beste pieza baten gainetik jauzi egin gabe.
3. Errege-laukiak erregeak bakarrik har ditzake. Besteak pasa litezke erdiko laukiaren gainetik, bertan geratu gabe.
4. Pieza bat harrapatzeko, etsaiak bere bi pieza ezarri behar dizkio aldamenean.
4. irudia. Pieza argi horietako bat mugi liteke geziek erakutsitako laukira, pieza iluna harrapatu eta taulatik kanpora bidaliz. Alabaina, besteen tartera etorritakoa pieza iluna izan balitz, ezingo zuketen harrapatu.
5. Halaber, piezak harrapa litezke ertzetan, errege-laukien aldameneko laukietan blokeatuz
ikus 5. irudia
8. Erasotzaileek egiten dute lehenengo mugimendua.
TABLUT JOKOA
Tablut jokoak hnefatafl jokoaren antz handia dauka, baina pieza gutxiago eta taula txikiagoa erabiltzen dira. Piezen hasierako posizioa desberdina bada ere, mugimenduak eta helburuak berdinak dira.
Tabluta, Laponiatik datorkigu. Joko honen lehenengo deskribapena Carolus Linnaeus botanikari suediarrak egin zuen. 1.732. urtean Laponia aldera egindako sei hilabeteko bidaian, fauna eta flora laponiarraz ezezik bertakoei buruz eta beren bizimoduaz ere deskribapen asko egin zuen. Haietako bat, elur-oreinaren larruan egindako taula eta joko honen deskribapena zen. Hala ere, Linnaeus gaztea eta ezezaguna zen garai hartan eta inor ez zen arduratu bere lanaz. XIX. mendera arte, hil eta denbora asko igaro arte, ez zen argitaratu lan hau.
Arauak
9 x 9 laukiko taula erabiltzen da (ikus 7. irudia). Erdiko laukia “konakis”a da (tronoa); erregeak bakarrik erabil dezakeena. Linnaeusek deskribatutako jokoan, jokalari batek erregea eta zortzi gudari dauzka. Kontrakoak, ordea, hamasei gudari.
1. Partidaren hasieran, piezak irudian puntu beltzak eta zuriak agertzen diren bezala kokatzen dira.
2. Pieza guztiek mugimendu berbera daukate, horizontalean eta bertikalean, xakeko dorreak bezala.
3. Pieza bat errenkada bertikalean edo horizontalean gure bi piezaren artean itxiz gero harrapatzen da. Hala ere, kontrakoaren bi piezaren artean gure pieza bat kokatzen badugu ezin dugu harrapatu.
7. irudia. Linnaeusen Lachesis Lapponica tik ateratako Tablut-taula.
4. Erregea harrapatzeko, lau aldeetatik itxi behar da (edo hiru aldetatik, laugarrena konakis a bada). Kasu horretan erasotzaileak dira garaileak.
5. Erregeak taulako ertzetako lauki batera heltzen bada irabaziko du.
Bide bat erregearentzat irekita badago, erregeak raitxi! (ª xake) esango du. Irekita bi bide baleude buixi! (ª xake mate) esango luke. Egoera horretan irabazi egingo du; kontrakoak ezin bait ditu bi bideak jokaldi batean itxi.
Gogoratu joko hauek eraso eta defentsazkoak direla. Talde bakoitzak eraso-eran edo defentsa-eran joka dezake eta taktika bapatean ere alda dezake. Talde bakoitzak dituen arazoak desberdinak dira. Beraz, saiatu alde desberdinetan jokatzen, ea gehiagotan zeinek irabazten duen.
(Mila esker Xabi Artolari) |
zientziaeus-30db1e7c1e13 | http://zientzia.net/artikuluak/kaio-hauskara-itsas-bele-zuria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kaio hauskara, itsas bele zuria - Zientzia.eus | Kaio hauskara, itsas bele zuria - Zientzia.eus
Kaio hauskara, zalantzarik gabe, Euskal Herriko kostaldeko hegaztirik ezagunena da. Kaio honek kilotik gorako pisua, eta 55-70 cm-ko altuera ditu.
Kaio hauskara, zalantzarik gabe, Euskal Herriko kostaldeko hegaztirik ezagunena da. Kaio honek kilotik gorako pisua, eta 55-70 cm-ko altuera ditu. Kaio hauskara, itsas bele zuria - Zientzia.eus Kaio hauskara, itsas bele zuria
Kaio hauskara ( Larus argentatus ) dugu, zalantzarik gabe, Euskal Herriko kostaldeko hegaztirik ezagunena. Kaio honek kilotik gorako pisua, eta 55-70 cm-ko altuera ditu.
Kaio hauskarak Euskal Herrian duen banaketa-mapa.
Kaio hauskara dugu Euskal Herriko kostaldeko hegaztirik ezagunena.
J.R. Aihartza
Kaio hauskara ( Larus argentatus ) dugu, zalantzarik gabe, Euskal Herriko kostaldeko hegaztirik ezagunena. Maiz ikusten da gure hondartza eta itsasadarretan, portu eta bokaletan, edota estolderi isurketetan janari bila dabilela.
Gure kaioen artean arruntena eta hedatuena den honek kilotik gorako pisua, eta 55-70 cm-ko altuera ditu. Ale helduak lumajea ia erabat zuria du, bizkarrean eta hegal gainetan izan ezik; hauek gris urdinskak bait ditu. Hegal-muturretan ordea, zuriz orbaindutako kolore beltza ageri dute. Hanken kolorazioa aldakor samarra da espezie honetan, baina Euskal Herrian bizi den michaelis subespeziean horia izan ohi da. Mokoa ere horia dute, bertan ageri den orbain gorri biziak txitoen hazkuntzan garrantzi handia izan bide duelarik.
Hegalari bikaina da, eta hegakada indartsu jarraiei esker altitude ertain eta handietan ere lasai asko ibil daiteke. Igerilaria ere bada, eta sarritan ikus daiteke uraxalean geldirik, talde handitan atseden hartzen edota lotan. Ez du itsas ertzetik aldentzeko joerarik. Aldiz, bertan gora eta behera ibiltzen da janaria edota gaua pasatzeko leku atseginen bila. Arrantzuntzien atzetik ere maiz ikus daiteke, eta hori gertatzen denean, untziak arraina dakarrenaren seinale izaten da.
Normalean 2 edo 3 arrautza erruten dituzte txitaldiko, eta hau urtean bakarra izaten da.
J.R. Aihartza
Animalia hau, antxeta mokogorriarekin ( Larus ridibundus ) batera hedatzen ari da Europa osoan. Bere arrakastaren arrazoietariko bat, hegazti honek edozein motatako elikagaiak aprobetxatzeko duen erraztasuna da zalantzarik gabe, eta aldi berean gizakiaren gertutasunari eusteaz gainera, beroni etekinik ateratzen ere ondo aski jakin du, bere faboretan. Beste itsas hegazti askok bezala, arrainez, zizare eta beste ornogabez, eta itsasoak eskaintzen dizkion sarraskiez elikatzen den arren, zabortegietakoak eta estolderiak garraiatutako beste makina bat hondakin ere ikasi du jaten. Horrela, elikagaien eskuragarritasuna ez da muga benetako itsas bele izatera iritsi den hegazti honen hedapenerako.
Txita arrautza zulatzen.
J.R. Aihartza
Kaio hauskara, beste hainbat itsas hegazti bezalaxe, animalia gregarioa da. Joera taldekoia janari bila ari denean, migrazioetan, kolonia negutiarretan, eta ugalketan ereikus daiteke. Euskal Herrian habia-leku garrantzitsuenak Bakion, Gaztelugatxen, Izaron, Ogoñoko haitzetan, Igeldon, Ulian eta Jaizkibelen aurkitu dira. Iparraldean berriz ez omen du habiarik egiten, honen arrazoia batipat iparraldeko itsas ertzaren topografia laun eta erraza izan daitekeelarik.
Arrautzatik irtenberria den txita.
J.R. Aihartza
Izan ere, kaio hauskarak kostaldeko lekurik zail eta eskuragaitzenak aukeratzen bait ditu habia egiteko: irla harkaiztsuak, haitzebakiak, etab. Leku hauetan, eta apiriletik aurrera, kaio-talde handiak biltzen dira habiak egiteko. Habia hauek ar eta emeen artean eraikitako belarrezko egiturak izan ohi dira, eta harkaitzetako ertz eta zulotan kokatzen dituzte. Normalean 2-3 arrautza jartzen dituzte txitaldiko, eta hau urtean bakarra izaten da. Hala ere, habia ugal-sasoiaren hasieran galduz gero, bigarrena aurrera ateratzen ere saia daitezke.
Jaio eta egun gutxitara inguruko belar edo harrietara egiten dute txitek ihes, bertan ezkutatuz.
J.R. Aihartza
Habia lurrean egiten duten hegazti gehienen kasuan bezalaxe, kaio hauskararen arrautzek kolorazio kriptikoa dute. Hauek pintarratuak izaten dira. Oinarrizko koloreak berriz, arre berdeskatik urdinerainoko aldakortasuna ageri du. 25-33 egunen buruan jaioko diren txitoek ere antzerako kolorazioa dute, eta jaio eta egun gutxitara inguruko belar edo harrietara egiten dute ihes, bertan ezkutatuz. Txitaketa emeak soilik burutzen du, eta bitartean, arra bere habiari dagokion lurraldea gainerako kaioengandik defendatzeaz arduratzen da. Izan ere, ugalketa-koloniatan habiak batabestetik gertu izaten bait dira oso. Txitoak haztea berriz, arraren eta emearen lana izaten da.
Hegalari bikaina da kaio hauskara, eta hegakada indartsu jarraiei esker altitude ertain eta handietan ere lasai asko ibil daiteke.
J.R. Aihartza
Dirudienez, kaio helduek mokoan ageri duten orbain gorriak erakarri egiten du txitoa, eta mokoka hasten zaie bertan, janari eskean. Orduan, helduek erdi-liseritutako elikagaiak ematen dizkiote. Txitoaren bizitzako lehen egunetan iharduera hau habian bertan gertatzen da, baina geroxeago txitoa inguruko belar eta harri-zulotan mantentzen da bere gurasoak heldu arte. Une horretan, ezkutalekua utzi eta ziztu bizian inguratzen zaizkie bazkaren bila.
Kaio hauskara, beste hainbat itsas hegazti bezalaxe, animalia gregarioa da.
J.R. Aihartza
Txitoak, jaio eta sei astera hegan egiteko gai dira jadanik. Adin horretan beren kolorazioa nahikoa desberdina gertatzen da helduenaren aldean: bizkarra eta hegalen gaineko aldea arreak eta ilunez jaspeztatuak ageri dituzte; isatsa marra zuriska eta arre ilunez jantzita, eta moko eta hankak beltzak; sabel-aldea berriz, zuriska izaten dute, baina beti ere arrez jaspeztatua. Kolorazio hau lau urtean zehar aldatuz joango da, epe horren bukaeran eta heldutasun sexualarekin batera helduen janzkera zuri bikaina ere lortuko dutelarik.
Kaio hauskarak banaketa holarktikoa du. Iparramerikako iparraldean, Europan, Asian eta Afrikako iparraldeko kostaldetan egiten du habia, eta baita Islandian eta Atlantikoko irletan ere. Sedentarioak eta migratzaileak ere izan daitezke, eta kasu guztietan sakabanatze-mugimenduak burutzen dituzte.
Ez du itsas ertzetik aldentzeko joerarik. Aldiz, bertan gora eta behera ibiltzen da janaria edota gaua pasatzeko leku atseginen bila.
J.R. Aihartza |
zientziaeus-4b60e3d6ba67 | http://zientzia.net/artikuluak/kronobiologia-gorputza-erlojua-ote-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kronobiologia: gorputza erlojua ote da? - Zientzia.eus | Kronobiologia: gorputza erlojua ote da? - Zientzia.eus
Gizakiaren prozesu biologikoak erlojuaren bidez kontrola daitezke; egun edota orduzko ziklo desberdinetara lotuak bait daude. Kronobiologia, gaztea da oraindik, baina gero eta emaitza baliagarriago eta erakargarriagoak eskaintzen dizkigu.
Gizakiaren prozesu biologikoak erlojuaren bidez kontrola daitezke; egun edota orduzko ziklo desberdinetara lotuak bait daude. Kronobiologia, gaztea da oraindik, baina gero eta emaitza baliagarriago eta erakargarriagoak eskaintzen dizkigu. Kronobiologia: gorputza erlojua ote da? - Zientzia.eus Kronobiologia: gorputza erlojua ote da?
1991/04/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Gizakiaren prozesu biologikoak erlojuaren bidez kontrola daitezke; egun edota orduzko ziklo desberdinetara lotuak bait daude.
Mota askotako erritmoak daude. Elektroentzefalogramak adierazten digu iharduera zerebrala da hauetako bat: erritmo mentala.
Gizakiaren prozesu biologikoak (hasi zelulen zatiketatik eta iharduera intelektualeraino, loaldiaren faseetatik eta bihotz-taupadetatik pasatuz) erlojuaren bidez kontrola daitezke; egun edota orduzko ziklo desberdinetara lotuak bait daude.
Funtzio organikoen aldizkako aldaketa horiek, beren noizbehinkako errepikapena, hala nola haien arrazoi edo zergatiak, eraginak eta harremanak: horra hor kronobiologiaren ikerketa-alorra. Adar zientifiko hori, kronobiologia alegia, gaztea da oraindik, baina gero eta emaitza baliagarriago eta erakargarriagoak eskaintzen dizkigu.
Edozein pertsonak du bere bizi-zikloen esperientzia: badaki zein ordutan dagoen animatuen eta lanerako gogorik handienarekin. Beste batzuetan, ordea, lozorroan edo logureak jota egongo da; bestetan gose edo egonezinik.
Mota guztietako erritmoak daude: arnas zikloa, ziklo kardiakoa, heste-mugimenduak, proteinen sintesia, odolaren presioa eta konposizioa, guruinen jariaketa, giltzurrunen eginkizuna, intsulina-beharrizanak, etab. (giza gorputzari dagozkion erritmo zenbait aipatzeko). Badira gainera erritmo mentalak ere, hala nola kalkulu-abiadura gobernatzen dutenak, erreflexuen azkartasuna edota elektroentzefalograma batek adierazten digun iharduera zerebrala.
Erritmo horiek laguntza handia eskain dakieke Natura hobeki ulertu nahi dutenei, eta baita gizakiak Naturarekin duen harremana ulertu nahi dutenei ere. Erritmo horiek dira gure gorputzaren barne-ingurune biologikoa kanpoko kosmoarekin, Unibertsoaren erritmoarekin, lotzen dutenak. Laburbilduz, erritmo biologiko horiek eguzkikoa, ilargiarena, astekoa, zirkadianoa (egunekoa) eta ultra edo infraegunekoa dira.
Eguzki-zikloa
Urte osoko zikloa hartzen du barne, urtaro guztiekin. Zenbait biologok, landareentzako garrantzi handikoak direla dio. Eta guretzat ez, hala? Gizakia ez al da, bada, landareen munduarekin eta azken finean Naturarekin harremanetan bizi?
Ez da berdina karbono dioxidoa edo oxigenoa arnastea, eta landareek adierazten digute erritmo hori. Ez da gauza bera mahatsa gordina edota latakoa jatea, eta mahatsa udazkenean ohi dugu, etab... Lege horiek hausten baditugu, organismoak gaixotasun desberdinekin erantzutea ez da harritzekoa.
Ilargi-erritmoak
Ilargiaren fase desberdinek mugatzen dituzte eta garrantzi ikaragarria dute itsasoko izaki guztientzat. Lehorrekoentzat sexu-alderdiari dagokionean eduki behar dira batez ere kontutan: emakumezkoan estrogenoen jariaketa eta menstruazioa (hilekoa) erregulatzen dituzte, hala nola haurdunaldiaren iraupena (280 egunekoa batezbeste, hau da, 10 ilargi-ziklo).
Gure gorputzeko barne-erlojuak garunean daude kokatuak; gaueko atsedenerako programatuak.
Asteko zikloa
Aurretik eratorria da. Garai batean usadio higienikotarako oso kontutan hartzen zen eta gaur egun asteburuko atsedenari lotua dago batez ere.
Zenbaitek garrantzirik eman ez arren, ez genuke zokoratu eta mespretxatu behar. Ukaezinezko eragina du lan- eta eskola-munduan; ezinezkoa bait da pertsona zortzi egunetik gora atsedenik hartu gabe gustora egotea, eta gauza beretsua gertatzen zaie eskolako umeei.
Erritmo zirkadianoak
Eguna/gaua alternantziari dagozkio. Egunean zehar Lurrak bere ardatzaren inguruan burutzen duen errotazioak mugatzen ditu. Gure gorputzeko organo bakoitzaren iharduera- edo atsedenaldi-faseak erregulatzen dituzte; sistema neurobegetatiboarekin (gure borondatez kontrolatzen ez dugun nerbio-sistemarekin) loturik daudenak bereziki: gorputzeko tenperatura arratsaldean igotzen da (maximoa seiak aldera eta minimoa goizaldera, kanpoko erreferentzia, ordutegi eta estimuluek beregan oso eragin eskasa dutelarik), tentsio arteriala goizez dago bere punturik gorenean eta giltzurrungaineko guruinen iharduera maximoa goizeko 6-8ak bitartean izaten da.
Erritmo zirkadiano hau hobeto ezagutzeak ahalik eta ordutegi biologikoena mantentzera eraman behar gintuzke gure eguneroko ihardunean, eta ez juxtu-juxtu alderantzizkoa frogatu nahi izatera. Gure gorputzak ordutegi natural horri saihestea lortu baldin badezake ere, honek luzarora bere ondorioak sortzen ditu: loezinak, arnasestuak, suminkortasuna eta sistema neurobegetatiboaren transtornoak. Izan ere, gu saiatu arren, Lurrak jira eta bira segitzen bait du.
Egunaz azpitiko erritmoak
24 orduz azpikoei deritze horrela. Horien artean daude garuneko iharduera elektrikoaren uhinak, arnas erritmoa, erritmo digestiboa, bihotz-erritmoa, loaldiaren jarraiko bi periodo banantzen dituena (90 minutukoa). Azken erritmo hau begira-egoeran ere burutzen da; ordu t’erdiero imajinazioa zorroztu egiten bait da, seinale optikoen identifikazioa hobetzen eta garuneko hemisferioen nagusitasuna aldatzen den bitartean.
Kronobiologia: zientzia berria
Disziplina honek 15 urte besterik ez ditu, baina dagoeneko zenbait gauza nahikoa argi dauzka: gizakiak ez du erloju zentral bakar bat; asko baizik, beste ugaztunek dituztenekin identifika daitezkeenak. Erloju horiek garunean daude kokatuak eta gure iharduera intelektual, fisiko nahiz deportiboen erantzukizuna beren gain hartzen dute.
Ukaezinezko eragina du aste zikloak lan- eta eskola-munduan.
Gure gorputzeko barne-erlojuak, gaueko atsedenerako programatuak daude. Eta hala ere, mendebaldeko pertsonen % 20k gauez egiten du lan: langile, erizain, taxi-gidari, fabrika-zaintzaile, polizia, kazetari, etab.ek. Beren erritmo biologikoen desinkronizazioak liseriketan trastornoak sor ditzake, loaldiaren erasanak egunean zehar edota begira-egoera ia etengabea
lorik ezin egina
Sylvire Royant Parola psikiatra frantsesak dioenez, lana gauez egin duen zenbait pertsonak ezin du gero luzaroan bere barne-erlojurik birsinkronizatu eta laguntza medikoaren beharrean daude. Gauza beretsua gertatzen zaie pilotuei (abioi nahiz untzietakoei) eta baita ordutegi faltsuetan aritzen direnei ere; Amerikatik Europarako hegaldi interkontinentaletako pertsonalari adibidez (bost-sei orduko diferentzia bait dago batetik bestera). Beren barne-tenperaturaren erritmoak astebete behar du errekuperatzen, eta kortisol-tasak, berriz, (gultzurrungaineko guruinak jariatutako hormonak) hiru bat aste.
Kromobiologiak arreta berezia eskaini dio eguneko 24 orduetan zehar bizitzaren antolamendua ikertzeari. Leonid Glybin zientzigizon sobietarrak dioenez, gorputzak bere maila gorena goizeko bostetan lortzen omen du, eta horren haritik urte luzez bizi diren pertsonek beren laneguna goizeko seiak aldera hasi ohi dutela gogorarazten digu.
Eguneko beste momentu altuak 11etatik 12etara, 16-17ak bitartean eta 18etatik 19etara, eta azkenik gaueko 10-11 bitartean izaten dira. Glybin-ek horretarako milaka eta milaka historia kliniko, traumatismoen estatistika, heriotzak eta erditzeak maizenik gertatzen direneko orduak, eta laneko intentsitate altuen nahiz txikieneko puntuak aztertu zituen. Kapaz izango al gara gure eguneroko lan/atseden/aisia erritmoa gure barne-erloju horrekin egokitu eta sinkronizatzen? Zalantzarik ez, gure gurputzak eskertu egingo luke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f0fb9ba15580 | http://zientzia.net/artikuluak/cd-rom-biltegi-erraldoia-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | CD-ROM: biltegi erraldoia (I) - Zientzia.eus | CD-ROM: biltegi erraldoia (I) - Zientzia.eus
Joan den hamarkadan telebista-fabrikatzaileek telebistaren osagarri izango zen bideoari buruz lanean hasi ziren. Sistema honen garapenean erabili diren teknika, injinerutza eta produkzio-sistemak, beste produktu-mota batzuk garatzeko oinarri izan dira.
Joan den hamarkadan telebista-fabrikatzaileek telebistaren osagarri izango zen bideoari buruz lanean hasi ziren. Sistema honen garapenean erabili diren teknika, injinerutza eta produkzio-sistemak, beste produktu-mota batzuk garatzeko oinarri izan dira. CD-ROM: biltegi erraldoia (I) - Zientzia.eus CD-ROM: biltegi erraldoia (I)
oan den hamarkadan telebista-fabrikatzaileek telebistaren osagarri izango zen bideoari buruz lanean hasi ziren. Irakurketa mekanikozko sistema honen garapenean erabili diren teknika, injinerutza eta produkzio-sistemak, beste produktu-mota batzuk garatzeko oinarri izan dira.
CD-ROMean egindako produktu ugari dago jadanik merkatuan.
Joan den hamarkadan telebista-fabrikatzaileek telebistaren osagarri izango zen bideoari buruz lanean hasi ziren. Irakurketa mekanikozko zenbait bideodisko-sistema azaldu bazen ere, bideodisko optikoa izan da gaur egunera arte iritsi den sistema bakarra. Sistema honen garapenean erabili diren teknika, injinerutza eta produkzio-sistemak, beste produktu-mota batzuk garatzeko oinarri izan dira.
1.972 eta 1.976 urte bitartean, arautegi amankomun bat bilatu behar zela eta, eztabaida gogorrak izan ziren fabrikatzaileen artean. Eztabaida hauen ondoren ALK (Abiadura Lineala Konstante) formatua hartzea erabaki zen. Horren eraginez PHILIPS eta SONY enpresek normalizazio-akordio bat sinatu zuten soinu-disko digitalen arloan. Beraz, 1.983. urtearen bukaeran musika-disko konpatua lehen aldiz aurkeztu zenean, fabrikatzaile nahiz saltzaile guztiek eskaintza bateratua (arau aldetik) aurkeztu zuten.
CD-ROM edo Compact disk-read only memory, euskaraz disko konpaktua-memoria irakurgarria bakarrik esango genuke. CD-ROMaren ideia 1.980-1.990 hamarkadaren hasieran lantzen hasi zen, ordurako disko konpaktua heldutasunera iristen ari zelarik. Orduan, norbaiti disko konpatuaren bertsio baten bidez datu digitalak erruz gorde zitezkeela bururatu zitzaion.
Ondorioz, 1.985. urtean lehen datu-baseak CD-ROMean azaldu ziren merkatuan.
Orain arte gizarteak sortu duen informazio-multzo handia, mikrofitxategietan, zinta magnetikoetan eta disko magnetikoetan, besteak beste, gorde izan da. Nahiz eta sistema hauek datuen bilketan, metaketan edo transferentzian aurrerakada nabaria izan, behin-betirako izango direnik ezin daiteke esan.
Laserreko disko optikoan oinarritutako sistemak, alternatiba osagarri gisa sortu dira. Hauetan informazioa, hau da, testua, irudia zein soinua, laser batez grabatzen da era digitalean eta laser batez berreskuratu ere egiten da.
Sistema hauen artean CD-Audio izenekoa sortu zen Hi-fi musika entzun ahal izateko. Izan duen arrakasta, ohizko diskoen ondoan dituen abantailetan datza, hala nola soinu-kalitate onean eta higadurarik ezean.
CD-Audioaren arloaren ikerketan eta komertzializazioan jasotako esperientzia, PHILIPS eta SONY etxeek datuen metaketa masiboari aplikatu zioten. Horrela sortu zen CD-ROM sistema.
Informazio guztia digitalki metatzen denez, CD-ROM disko malguen, disko finkoen eta beste bitarteko magnetikoen antzekoa da.
Hiru irudi hauek CD-ROMean egindako irudi-banku batekoak dira.
Hala ere, abantailak hiru arlotan nabari dira:
metaketa-ahalmen handia, fisikoki txikia izanik
iraunkortasuna eta eramangarritasuna
metatutako informazioaren kostu txikia biteko.
Adibide gisa, abantaila eta desabantaila batzuk aipatuko ditugu ohizko zenbait sistemarekin konparatuz.
Mikrofitxategiekiko
Abantailak: datu digitalak, berez, oso egokiak dira maneiatzeko; bitartekoa iraunkorra da eta irudien kalitatea hobea.
Desabantailak: mikrofitxategiak lantzeko metodoak nahiz aparatuak, jadanik oso ezagunak dira eta fitxategien tamaina unitarioa malguagoa da.
Kopia inprimatuekiko
Abantailak: metaketa-bolumena txikiagoa da; maneiatzen errazagoa; fitxategiek kaltetzeko arrisku txikiagoa dute eta argitalpen-kostuak ere txikiagoak dira.
Desabantailak: dokumentu edo fitxategien transformazio-kostuak handiagoak dira eta hauen tratamendua egin ahal izateko mikroordenadore bat erabili behar da.
Disko magnetikoekiko
Abantailak: metaketa-ahalmena handiagoa da; bizitza baliagarria luzeagoa da; kaltetzeko arriskua txikiagoa da eta irudiak metatzeko eta maneiatzeko egokiagoa.
Desabantailak: datuak irakurri bakarrik egin daitezke; CD-ROM irakurtzeko unitate gutxiago daude; ez da oraindik arautegi estandarra lortu eta softwarea ez da heldutasunera iritsi.
Ordenadore handien metaketarekiko eta irispidearekiko
Abantailak: epe luzerako metaketa-kostuak txikiagoak izan daitezke; erabiltzaileak irispide eta kontrola erraz egin ditzake eta konexio-kostuak ebitatzen dira.
Desabantailak: datuen eguneratzea motelagoa eta zailagoa da.
Disko optikoen ezaugarririk garrantzitsuena metaketa-ahalmena dela esanda, ia 600 MBeko ahalmena dutela esan nahi da. Memori tamaina honen ahalmena hobeto ulertzeko, 150.000 orri inprimatu edo 15.000 merkatal dokumentuen irudiak edo 1.200 disko malguren (5,25 hatzbetekoak) edukina edo 8 orduko narrazioa bere irudiekin batera sar daitekeela kontutan hartu behar da.
Baina zein da CD-ROMaren merkatu-egoera?
1.985. urtean sortutako teknika honek 60.000 irakurtzeko unitate zituen salduta EEBBetan 1.987. urtean. Urte berean Europan 6.700 besterik ez ziren saldu. Hauetatik 4.000 Italian, 700 Alemanian, beste horrenbeste Britainia Haundian, 400 Frantzian, 200 bat Norvegian eta Suedian eta banaka batzuk Euskal Herrian eta Espainian. 1.988. urtean zifra hauek laukoiztu egin ziren Europan eta 1.992.erako EEBBetan 500.000 irakurgailu martxan izango direla espero da.
CD-ROMetik hartutako irudiak ordenadorean lantzen dira.
Landutako gaiak medikuntza, injinerutza, zuzenbidea, entziklopediak eta irudi- zein argazki-bankuak dira. Erabileraren joera, asko aldatuko ez diren datu-banku handirantzekoa da; hau da, informazio ekonomikoak, burtsak, moneta-ganbioak, etab.ek aukera gutxi izango dituzte CD-ROMean lantzeko, zeren eta asko aldatzen den (egunero alegia) informazioan oinarritzen bait dira. Beraz, informazio finkoa eta epe laburrean aldatzen ez dena da hain zuzen ere CD-ROMean lantzeko egokiena.
Salmenta-prezioa ere kontutan hartzeko faktorea da. 1.986. urtearen bukaeran 370.000 pta. balio zuen irakurtzeko unitate batek eta 1.988. urtearen bukaeran 200.000 pta. inguru. Une honetan 150.000 pta. balio du eta prezioa beherantz doa. Prezioen eboluzioa salmentenarekin lotuta dago eta, noski, zenbat eta gehiago saldu, hainbat eta merkeagoa izango da. Ez litzateke batere harrigarria prezioak laster batean 100.000 pta.tik behera egitea.
Euskal Herrian, orain arte ehunen bat saldu dira.
Aplikazioei dagokienez, hazkundea esponentziala izan da. Une honetan milaka aplikazio daude salgai merkatuan, baina gehienak EEBBetan edo Britainia Haundian sortutakoak dira. Euskaraz egindako aplikaziorik ez dugu uste dagoenik, zoritxarrez, baina Elhuyarrek arlo berri honetan buru-belarri sartzeko asmoak gutxienez baditu.
Orain arte teknika berri honen deskribapena egin dugu. Hurrengo alean, sistemaren muinera sartu eta alderdi fisiko-teknologikoa arakatuko dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a441f3564bcf | http://zientzia.net/artikuluak/usain1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Usaina - Zientzia.eus | Usaina - Zientzia.eus
Usaina deskribatzeko hitz berezirik izatekotan, usain txar mota batzuk adierazteko erabiltzen dugun
Usaina deskribatzeko hitz berezirik izatekotan, usain txar mota batzuk adierazteko erabiltzen dugun Usaina - Zientzia.eus Anatomia/Fisiologia
Aldi hartan, gaur egungo gizakiak imajinatu ere ezingo lukeen kiratsa zen nagusi herrietan. Kalean simaur-usaina zegoen, barruko patioetan txisa-antza, eskailera-begietan egur ustela eta arratoien kaka-usaina; aireztatu gabeko geletan, hauts lizunduaren sunda; logeletan, maindire koipetsuena, bururdi umelena eta orinalen usain gozo sarkorra. Tximiniei sufre-kiratsa zerien; larru-apaindegiei lixiba kaustikoena; hiltegiei odolbatuarena. Gizon-emakumeei izerdi eta arropa zikinaren sunda zerien; ahotik, zoldutako hortz-haginen kerua; hatsari, tipula-usaina eta gorputzei, jadanik gazte ez zirenei, gazta mindu, esne galdu eta tumore gaiztoen hatsa. Ibaiak, plazak, elizak zeuden kirastuta, eta zubipe edo jauregia izan, kiratsa berdin usnatzen zen. Nekazaria apaiza bezain kiratsu zen artisau-ofiziala, maisuaren emaztea adina; noblezia osorik zegoen kirastua, eta erregeari ere, animalia odoltsuari adinako kerua zerion, eta erreginari ahuntz zaharrarena, udan zein neguan, zeren XVIII. mendean ez bait zen artean bakterioen iharduera korrosiboa eragotzi, eta ondorioz, ez zen giza ekintza sortzaile zein suntzitzailerik, bizitza-agerraldi hasberri zein gainbeherakorik, kiratsik ez zuenik.
“Perfumea”, Patrick Süskind
Orain lauzpabost urte berealdiko arrakasta izan zuen Patrick Süskinden Perfumea libuaruaren lehen orrialdetik ateratako pasartea duzu goikoa. Lan horretan, aparteko usaimena duen pertsonaia baten bizitza kontatzen da. Liburua irakurri ez duzuenok lasai egon, hemen ez dizuegu historiako hariaren berri emango eta, baina Süskindek idatzitakoaz baliatuko gara usainaren inguruko kontu interesgarri batzuk azaltzeko.
Hasierako lerro horietan, esate baterako, idazleak XVIII. mendeko gizartea zein usaintsua zen deskribatu du, eta irakurleari zenbat usain desberdin eta zeinen txarrak ziren aditzera emateko, usain-iturriak aipatu beharra gertatu zaio: izerdia, txisa, zoldutako hortz-haginak, simaurra, ahuntz zaharra,... Zerbaitegatik idatziko zuen horrela. Süskind ez zen beste inor baino makalago izango usainak deskribatzen. Izan ere, eta gustuak gustu, usain on eta txarra bereizteko gauza bagara, baina zein usainez ari garen zehaztu behar denean, nekez eman diezaiokegu inori aditzera usain jakin bat harek zehatz-mehatz identifika dezan, esperientziako zerbaitekin lotu ezean.
Koloreekin ez da horrelakorik; oinarrizko eta erabilienekin ez behintzat. Koloreak izendatzeko lexiko berezitua dago hizkuntza guztietan. Usainekin bezala jokatu behar bagenu, gorriari odol-kolore, urdinari itsas edo oskarbi-kolore, berdeari belar-kolore, eta abar esango genieke. Ukaezina da horrela sortutako kolore-hitz batzuk badirela, laranja- edo arrosa-kolorea kasu, baina ez dira ez asko ez oinarrizko koloretzat jo ohi ditugunen artekoak ere izaten.
Usaina deskribatzeko hitz berezirik izatekotan, usain txar mota batzuk adierazteko erabiltzen dugun kiratsa litzateke aipagarriena. Beste batzuek, usainerako hitz berezituak ez badira ere, lotura berezia dutela esan liteke. Horietako bat “ustel” hitza dugu. Berez, materia organikoaren egoera bat (usteldura) adierazten du, eta egoera horretan substantzia desberdinek sortzen ditzuten usain txarrak ere haren bidez adierazten ditugu, askotan desberdinak izan arren (arrainarena eta haragiarena kasu).
Perfume hitza latinezko per fumum etik dator, eta kean zehar esan nahi du. Perfumeak antzinako zibilizazioetan ezagunak ziren.
Honi lotuta, usain-klaseen arazoa dugu. Milaka usain bereizteko gauza gara, baina oraingo honetan ere koloreekin ez bezala, usainak motetan elkartzeko oztopoak handiak dira. Dastamena, ikusmena baino zehaztasun-maila txikiagokoa izanda ere, ikuspegi honetatik usaimenaren gainetik legoke. Oinarrizko lau zapore bereizi ohi dira bederen (gazi, gozo, mingots eta garratz), nahiz eta zapore erreal guztiak lau horien konbinazio direla frogatzeko egindako saioek ez duten, oraindik behintzat, ondorio garbirik atera.
Horrelako usain bakunak deskribatzeko ahaleginak egin dira, eta emaitzak, egia esanda, dastamenaren kasuan baino eskasagoak dira. Proposatu den sailkapen klasiko bat honako hau dugu, adibidez:
fruta-usaina / lore-usaina / espezi usaina /
ustel-usaina / erre-usaina /
erretxina-usaina / musketa-usaina.
Sailkapenak bete behar lituzkeen baldintzen artean, hona hemen nagusia: usain jakin bati sail bakar bat eta gutxienez bat egokitu ahal izatea. Jakina da lore guztiek ez dutela usain bera (ezta usteldutako gai guztiek ere), baina nola-halako kidetasuna badagoela onartzera hel gintezke. Baina gazta-usaina aipatu eta nekez sartuko genuke aurreko sailetako batean. Sail berria, beraz. Zoritxarrez, makina bat usainekin gertatzen da gauza bera, eta hortik dator usainak sailkatzeko proposatzen diren zerrenden ugaritasuna.
Honela dio Süskindek bere pertsonaiaz:
...usain-kontzeptu gisa pilatu zituen gauza guzti haiek izendatzeko, hizkuntza arrunta laster motz geratuko zen...Urrats eta hats bakoitzean usain desberdinez hornitu eta, beraz, nortasun desberdinaz ere animatuak zeuden lurra, paisajea, airea,... hiru hitz soil horien bitartez adierazi beharra ere... Usaimenak jasotako mundu aberatsaren eta hizkuntzaren pobreziaren arteko desoreka aldrebes horiek denek, hizkuntzaren zentzuaz duda sortzen zuten Grenouille gaztearengan.
Esan bezala, usainak hizkuntzaren bidez erreferentziaz identifikatzen ditugu, ez dugu usainak deskribatzeko gorria edo gazia bezalako hitz bereziturik. Grenouille hortaz kexu zen, baina alde batera ere logiko samarra dirudi horrela gertatzeak, usaina funtsean zer den kontutan hartzen badugu. Ikusmen eta entzumenaren eragileak uhinak diren bitartean, eta uhinen ezaugarri jakinen arabera (maiztasuna eta intentsitatea) sentsazioa aldatzen den bitartean, usaimena, dastamenarekin batera, guztiz bestelako fenomenoa da: eragilea airean disolbatutako substantziak dira. Oraindik ezaguna baina dudarik gabe sinplea ez den prozesu baten bidez, usaindun substantziek gure usain-nerbioa estimulatzen dute, eta bakoitzak sentsazio desberdina sortzen du.
Animalietan usaimenak duen funtzio behinenetako bat janaria aurkitzea da.
Normalean jasotzen ditugun usainak substantzia hegazkor puru batzuen usainen konbinazioak dira. Denok jakingo genuke usain batzuen artean marrubiena bereizten, baina hor ez dago fenomeno diskreturik. Egin dezagun kontu marrubi-usainaren eraketan 35 substantzia kimikok parte hartzen dutela; ogi zuriaren usainean 70 osagai bereizi dira, eta kafearenean orain arte 103 identifikatu eta lortu badira, usain horretan 150 substantzia inplikaturik egon daitezkeela uste da. Grenouillek neurriz kanpoko usaimena izango zuen, baina geu ere ez gara makalak usainak bereizten.
Aurreko lerroetan erdi zirriborratu dugun prozesua kimiorrezepziozkoa da, bizidunek inguruko konposatu kimikoen estimuluei erantzun eta garunari seinalea igorriz garatu duten gaitasuna. Usaimenean urrutiko kimiorrezepzioa gertatzen da; dastamenean berriz, ukipenezkoa. Lehen esan bezala, substantzia kimiko batek sudurzuloko pituitarioa jo eta gero gertatzen denaz ezer gutxi dakigu, eta beraz, nahi beste teoria dabiltza bazterretan.
Horietako baten arabera, molekula estimulatzailea hartzaileak xurgatzen du, eta sortzen den konplexuak zelularen mintzaren ioiekiko iragazkortasuna aldatzen du, elektrogenesia sortuz. Beste ideia batek zelularen mintzean tamaina desberdineko zulo moduko batzuk daudela dio, eta molekula usain-emailea ondo egokitzen denean, nola edo hala seinaleak sortzen dira. Molekularen tamaina litzateke hortaz usainaren erabakitzalea. Beste batzuek zelula hartzaileek etengabe uhin infragorriak jaulkitzen dituztela baieztatu dute, eta substantzia usain-emaileak, hain zuzen ere, infragorriko xurgapen-banda bat izango luke.
Bestetik, saioa franko egin da molekulen egitura kimikoa eta usainaren arteko korrespondentziak aurkitzeko. Emaitzetan ordea, denetik dago. Bentzenoaren deribatu batzuek antzeko usaina dute, adibidez. Izan ere, sail horretako lehen konposatuak usain fineko landareetan aurkitu ziren, eta hortik etorri zitzaien aromatiko izena, gero bentzenoaren deribatuen familia osorako erabili zena, usain aromatikoa izan edo ez (eta batzuek ez dute zinez batere usain onik!). Beste batzuetan berriz, ez da inolako korrelaziorik aurkitzen eta, esate baterako, badira usain-ezaugarri desberdinak dituzten estereoisomeroak (formula kimiko bera izan arren, konfigurazio espazial desberdina duten konposatuak).
Horrenbestez, usainaren funtsezko eragilea zein den ilun samar dago. Hori argitu nahi duten teorien beste zeregin bat, gainera, usaimenaren ezaugarri batzuk azaltzea da. Horietako bat usainerako egokitzapena da.
Usaina hartzen ari garela, gero eta kontzentrazio handiagoak behar ditugu hura sentitzeko, eta askotan ohitu ere egiten gara guztiz, usainaz ez jabetzeraino. Baina sentikortasun-ezak ez dirudi iraunkorra denik; usainaren iturritik aldendu eta berriro itzuliz gero hasieran bezala sentituko bait dugu. Etengabe eta luzaro usain bera hartzeak, hala ere, epe luzerako egokitzapena ekar dezake antza. Begira bestela zer pentsatu zuen Grenouillek bere usaina ez zuela hartzen konturatu zenean:
Kontua ez da nik usainik ez edukitzea; izaki orok bait du berea. Neure usaina ezin hartzearen arrazoia sortze beretik etengabe hura hartu izana da, eta sudurra itxia dut harentzat. Neuregandik bereizterik banu, erabat edo apur bat bederen, eta aldi batez deskantsatu ondoren atzera saiatu, ondo hartuko nuke neure usaina, eta beraz, neure burua usnatu ahal izango nuke.
Usaimenaren beste berezitasun deigarri bat, behar den estimulu-kontzentrazio baxua dugu. Dastamena baino 10.000 aldiz sentikorrago dela esan ohi da. Baratxuriaren etilmerkaptanoaren detekzio-ataria 1/23x10 6 mg/l-tan kokatu ohi da, esate baterako. Bestalde, usain-intentsitatean aldaketarik nabari dadin, % 30-50 inguru igo behar da usain-emailearen kontzentrazioa, eta berori baxua bada, are eta gehiago.
Are gehiago, jakina da gizon-emakumeon usaimena ez dela beste animalia batzuena bezain zorrotza. Adibide aipatuena zakurrarena da noski. 200 bat milioi usain-hartzaile ditu zakurrak sudurzuloetan; pertsonak baino 20 aldiz gehiago. Zakurrek usaintze-kontutan egindako azainak ez dira gutxi. Batzuk gehiegizkoak ere bai beharbada. Zakur batek toki irekian egun bat edo bi lehenago utzitako aztarna segi dezakeelako usteak irudimenezkotik asko omen du. Ordu batzuk nahikoa dira usaina desagertzeko, eta giro lehor eta beroan, minutu kontua izan daiteke. Baina arrastoa harrapatu badu, zakurrak haren atzetik distantzia luzeak egiten badaki.
Gure nerbio-sistemak usain-sentsazioen errezepzio, igorpen eta hautematea nola burutzen dituen pixka batean begiratzeak, usaimenaren alderdi bitxienetako baten ateak irekiko dizkigu. Lehen ere mintzatu gara zelula hartzaileez, baina ez dugu esan, beste sentimenen kasuan ez bezala, zelula horiek benetako neuronak direla. Ez dago kanpoko munduaren eta nerbioko neuronaren artean bereizketa egingo duen belarriko tinpanoa, begiko kornea edo mihi gaineko papila bezalakorik. Nerbioa bera da orduan hartzaile-lanean diharduena.
Bestetik, neurona horiek, oraingo honetan ere beste sentimenetan ez bezala, birsorgarriak dira. Bat hil edo hondatuz gero, berria sortuko da haren lana betetzeko. Horrelakorik ez da normalean gorputzeko beste neuronekin gertatzen eta heludak eta sistema zentralekoak badira are eta gutxiago. Horrexegatik da hain larria nerbioren bat kaltetu duen lesioa; aurrerantzean dagokion ez-gaitasuna sor bait dezake. Zenbait animaliarekin egindako saiakuntzetan, usaimen-erraboila kendu eta garunetan neurona berriak erraboila berriz sortzen saiatu direla ikusi da.
Guzti horrek gogoeta desberdinak eragin ditu. Batetik, zentzuetan sentimenetan primitiboenetakoa dela pentsatzea badago, nerbioa ingurunetik bereiztea eboluzioaren ondoriozko hobekuntzatzat joaz. Izan ere, behe-ornogabeen kimiorrezeptoreak nerbio-mutur askeak dira, espezie eboluzionatuagoetan kimiorrezeptore sekundarioak ohizkoagoak diren bitartean. Ildo honetatik uler liteke gizakia, bizidunetan garatuena izaki, usaimen kamutsagokoa izatea, edo nahiago bada, ikusmen eta entzumenaren menpekoago izatea. Baina beste batzuen ustez, usaimenak bizitzan duen garrantziak baino ezin du argitu usaimen-neuronen birsorkuntza. Arratoia adibidez, arazo handirik gabe itsu bizi daiteke, baina usaina hartzerik ez badu, ez bikotekiderik ez janik bila dezake.
Neurona kimiorrezeptoreak sudurreko usaintze-epitelioan daude, eta bertatik nerbioak usaimen-erraboilara biltzen dira. Bertako glomerulu izeneko egitura bakoitzean milaka hartzailetako estimuluak jasotzen dira, eta usainen konplexutasunak murriztu. Garunera igortzen den seinalea sistema linbikora doa zuzenean. Sistema linbikoa estu lotuta dago memoria eta emozioekin. Ez da memoriaren egoitza; izandako esperientzia birbizitzeko beharrezkoa den sistema erregulatzailearena baizik. Lehen bizidunengan, usaimenera dago ia osorik dedikatua, eta animaliaren garunaren zati handia hartzen du.
Eta gugan ere, zentzu guztietan usaimena da sistema linbikoarekin lotura zuzenena duena. Garai batean ezagutu genuen pertsonak erabiltzen zuen xaboiaren perfumea edo toki batean ohizkoa izaten zen usaina beste noizpait edo nonbait hartzean, bapatean datorkigu haren oroitzapena. Oroitzapena baino areago dela esan liteke: orduko emozio eta sentimenduak ere berriz sentitzen ditugu. Baina bestetik, ezin gara usainez gogoratu. Begiak itxi gabe ere irudiak eraiki ditzakegu gure buruan, edo kantatu gabe doinu bat sentitu, baina azalora egosiaren usaina gure barnean berriz senti erazteko esanez gero, horrelakorik ezin dugula lortu konturatuko gara. Horrelakoxe bitxikeriak ditu usaimenak.
Memoria eta emozioekin lotuta egoteaz aparte, sistema linbikoak gure metabolismoa, sexu-iharduera eta portaera soziala erregulatzen dituzten hormonen produkzioan ere zerikusia badu; horretaz arduratzen diren hipotalamo eta guruin pituitarioari eragiten bait die. Animalia askoren bizitzan usainek, edo zehatzago esanda urrutiko kimiorrezepzioak, berebiziko garrantzia duela gauza jakina da aspalditik. Espezie bereko animalien artean portaera erregulatzeko mezu moduan funtzionatzen duten substantziak feromonak dira; intsektuek beren elkarte konplexuak antolatzeko erabiltzen dituztenak hain zuzen ere. Erleak lorea edo inurriak janaria aurkitu eta beren kideei gaztigatzeko; erle erreginak bere agintea gainerako erleak antzutuz mantentzeko; edo arrisku batez oharterazteko, intsektu hauek feromonak jariatzen dituzte, besteak beste (hegaldi eta mugimenduak, adibidez).
Arrain eta ugaztun askok era honetako komunikazio- eta antolamendu-sistema dutela ikusi da. Izokinak, saguak, zakurrak, zerriak eta abar luzea aztertu dira, eta usainek zein eginkizun garrantzitsua duten frogatu. Dena dela, adimen eta arrazoimenduaz hornitutako gizon-emakumeok beti goi-goitik ikusi ditugu animaliak hainbat unetan, ar-emeak parekatu behar dutenean edo lurraldea markatzeko adibidez, usainaren zein menpeko diren. Ia denok onartuko genuke guretzat usaimena, ikusmen eta entzumenaren aldean, bigarren mailako zentzua dela. Bistan da itsua edo gorra izatea usaimenik gabea izatea baino zoritxar tristeagoa dela. Badirudi bi hanken gainean zutitu eta inguruari begira hasi ginenetik usaimenak lehen izan zezakeen garrantzia goitik behera etorri dela. Hala ote da? Gizakia usainaren atzaparretatik libre bizi al da?
Askok hala uste, baina zenbait ikerkuntzaren emaitzen arabera, gure iharduera bat baino gehiago usainak gidatzen du. Konturatu gabe batzuetan, gure usaintze-ataritik beherako kontzentrazioa duen substantziak gugan eragina izan dezaketelako, edo usain horretara ohitu egin garelako. Ez dugu usainik sentitzen, baina zerbaitek eragin digu barrenean. Horixe gertatzen da izerdi-usainarekin. Jakina, izerdiaren usaina, batzuena batez ere, ondo hartzen dugu, baina ohitu egiten gara batetik, eta bestetik badira hor kontzentrazio baxuko substantziak. Gure izerdiaren osagai nabarmen bat androsterona dugu.
Substantzia honek zerrien parekatzean zeregina duela jakin da (androsterona usainduta, urrixak mugitu ere egin gabe, etsita, onartzen du ordotsak estaltzea). Gizonak androsterona gehiago botatzen du emakumeak baino, eta berau sentikorrago da usain horrekiko. Saiakuntza batean, haginlariaren kontsultan aulki bat usaimenak kontzienteki hauteman ezin zezakeen androsterona-kontzentrazio batez prestatu eta antza denez emakumeek aulki hartarako joera zuten, gizonek muzin egiten zioten bitartean. Jakina da emakume-talde bat elkarrekin luze bizi denean hilekoa sinkronizatu egiten zaiela, eta arrazoia izerdiaren androsterona dugu. Obulazio-garaian, emakumeak usaimen zorrotzagoa du, eta kamutsagoa hilekoa duenean. Horrelako saiakuntzarik egin gabe ere, nahikoa da telebistan eta aldizkarietan egiten den perfume-iragarki piloa eta nolakoak diren ikustea, usaina gizarte honetan garrantzirik gabea ezin daitekeela izan konturatzeko.
Kultura guztiek ontzi ederrenetan gorde dituzte perfumeak. Ederrena berriz barnean da.
Horrelakoetan, usain jakin batek ar-emeen elkarrenganako erakarpena handiagotzen duelako mezua da maizen erabiltzen dena. Himalaiako mendietan bada ahuntza eta oreinaren familiako animalia bat, idi musketaduna izenekoa ( Moschus moschiferus ), bere abdomeneko guruin batean sortzen den substantziaren balioa dela medio desagertzeko arriskuan egon litekeena. Zein da bada substantzia hori? Musketa, arabieraz al-misk , K. a. 3.500. urteaz geroztik botikagintzan erabilia eta perfume preziatuenen osagai klasiko bat. Musketaren usain berezia muskonari zor zaio (3-metil-1-ziklopentadekanonari), eta gaur egun asko dira, 300 inguru, antzeko usaina duten substantzia sintetikoak. Izan ere, perfumegintzan erabiltzeko jatorrizko musketa izugarri garestia da (1978an 25 $ gramoko, urrea baino garestiago; gaur egun urrearen prezioaren erdia), eta ordezkoak bilatu behar izan zaizkio.
Bada, musketa eta bere ordezkoen usaina ez dago androsteronarenetik oso urruti, eta emakumea gizona baino sentikorragoa da. Gauzak ez dira horregatik egiten esango luke norbaitek. Animaliak bezala elkarri usnaka ez gara ibiliko, baina ukaezina da usainak bere lanak egiten dituela. Bada musua antzinako elkar usnatze baten aztarna dela dioenik ere. Gaur egun ere, eskimalek sudurrak elkartu egiten dituzte agur gisa, eta goi-mailako gizarteko arauek emakume bati eskua musukatzean ez dela musurik eman behar diote; sudur puntaz ukitu bakarrik egin behar zaiola baizik. Akaso finago izateagtik egingo dute batzuek, baina beharbada, animaliak garenez usainak gugan duen garrantzi sorraren erakustaldia egiten dute konturatu gabe. Grenouille berriz, oso seguru zegoen usainaren botereaz:
Urte bat edo biren buruan, lurrin hura heldu egingo zen, eta inortxo ere bakean utziko ez lukeen oldarkortasuna hartuko. Eta jendea menderatua, desarmatua, defentsarik gabe geratuko zen neskatilaren liluraren aurrean, inork arrazoia ez zekiela. Eta jendea inozoa denez, eta sudurra arnasotsa egiteko baino ez darabilenez, denek esango zuten guzti hura neskaren edertasun, grazia eta liraintasunagatik gertatzen zela.... Eta inork ez zuen jakingo haiek denak konkistatu zituena ez zela benetan itxura izan, ez zela haren kanpoko edertasuna, ustez perfektua; baizik eta bere usaina besterik ez, bere usain bikain eta parerik gabea!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3e2d33dc4047 | http://zientzia.net/artikuluak/gauez-ikusteko-kaskoa-pilotuentzat/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gauez ikusteko kaskoa pilotuentzat - Zientzia.eus | Gauez ikusteko kaskoa pilotuentzat - Zientzia.eus
Ezaguna da gaur egun aurrerapen tekniko asko material militarretan erabiltzeko ahalegin handiak egiten ari direla. Saiakuntza horietako bat, gerra-hegazkin edo -helikopteroetako pilotuek gauez egun argiz bezain ongi ikusteko prestatzen ari diren kasko berezia da.
Ezaguna da gaur egun aurrerapen tekniko asko material militarretan erabiltzeko ahalegin handiak egiten ari direla. Saiakuntza horietako bat, gerra-hegazkin edo -helikopteroetako pilotuek gauez egun argiz bezain ongi ikusteko prestatzen ari diren kasko berezia da. Gauez ikusteko kaskoa pilotuentzat - Zientzia.eus Gauez ikusteko kaskoa pilotuentzat
Teknologia
Ezaguna da gaur egun aurrerapen tekniko asko material militarretan erabiltzeko ahalegin handiak egiten ari direla. Saiakuntza horietako bat, gerra-hegazkin edo -helikopteroetako pilotuek gauez egun argiz bezain ongi ikusteko prestatzen ari diren kasko berezia da.
Mendebalde eta Ekialdearen arteko gerra hotza amaitu denean, eta Ekialde Hurbileko gerra beroa ren esperientzia gertutik ezagututa, badirudi armada desberdinen soldadu- eta material-kopurua kalitatez hobetu egingo dela. Arma-industrietako bulego teknikoek lana izango dute nahi adina, aurrerapen teknologikoak sortzen eta aplikatzen. Hori gertatu zaie behintzat gerrarako hegazkin eta helikopteroek gauez lan egin dezaten pilotuentzat pantailadun kaskoa garatzen ari direnei.
Pantailadun kaskoa
Kasko hori erabiltzeko moduan prestatzen dutenean, garbi dago gerrak ez direla lehen bezalakoak izango; gauez egunez bezalaxe arituko bait dira. Pertsona ordea, berez ez da niktalope edo gauez ikusten duena, eta ilunpetako itsutasun hori artifizialki desagerterazi egin behar zaio.
Beste arazo bat, pilotuari informazioak emateko modua da. Pertsonak informazioa jaso, bereganatu eta horren arabera jokatu behar izaten du. Helikopteroko pilotuari adibidez, airean doala argi gorri bat pizten zaio eta alarma bat jotzen hasten da lurreko kanoi antiaereoak detektatu direlako. Pilotuak orduan bere kalkuluak egin behar ditu kanoi horiek bere bidearen parean dauden ala non dauden jakiteko. Horrela emandako informazioa, beraz, ez da eraginkorra pilotuak erabakiak hartzeko denbora asko behar duelako. Baina informazioa egin behar duen bidearen bistaren gainean inpresionaturik ematen bazaio, pilotuak seinalea interpretatzen ez du denborarik galduko.
Mota horretako aurkezpen sintetikoa gaur egun maiz erabiltzen da hegazkin komertzialetan. Ikusterazteko pantailak ipintzen hasi zirenez gero, pilotuek pantaila berean ikus ditzakete hegazkinaren ibilbidea, gero izango dutena eta egoera meteorologikoa. Horrela ekaitz-zona batera sartuko garen ala ez jakiteko radarreko pantailak emandako informazioa hartuta ez dago kalkuluak egin beharrik eta erabakiak lehenago har daitezke.
Gaur egun dena den, arlo militarrean pantaila pilotuari bere kaskoan bertan ipini nahi zaio eta horretan dihardute, besteak beste, ondoko etxeek: GEC Avionics ek Britainia Haundian, Sextant Avionique k Frantzian, Elbite k Israelen eta Honeywell nahiz Kaiser Electronics ek Iparrameriketan. Guztiek helburu berdinak dituzte, baina oso teknologia desberdinetan oinarritzen dira. Azken finean pantaila pilotuaren kaskoan ipini nahi da, baina horretarako zientziaren arlo askotako adituak ari dira elkarlanean: optikariak, elektronikariak, mekanikariak, psikologoak, fisiologoak eta ergonomilariak.
Bideokameraz edo infragorrizko kameraz hartutako paisajeari dagozkion seinale elektrikoak, kasko optronikoan dagoen (1) kaxara iristen dira. Hor izpi irudisortzailea (2) eratzen da, (3) ispilura bidaliz. Ispilu honek, pilotuaren bekokiko (4) ispilura isladatzen du izpia eta hortik irudia burbuila osora zabaltzen da. Izpi irudisortzaile berari beste irudi sintetiko bat gainezarri zaio datu hauek emanez: altuera txikian sartzeko daukan tunela (6), detektaturiko helburuak (7) eta bere aparatuaren postura (8). (Argazkia: J. Pardo).
Pantailadun kaskoaren helburuak
Kasko ikusterazlea sortu nahi dutenentzat, helburua hirukoitza da: gauez ikusi ahal izatea, aireko nabigazioa erraztea eta begiz apuntatzea.
Gauez ikusteko, kaptore optronikoek hartutako irudiak emango litzaizkioke; infragorrizko kaptoreek ala argi-intentsitatea hobetzen duten telebista-kamerek hartutakoak alegia.
Aireko nabigazioa errazteko, paisaje-irudien gainean beste irudi sintetiko batzuk (lerroak) proiektatzen dira eta horrela pilotuari hegazkina zein bide edo tunel etatik eraman behar duen, etsaiaren kanoi antiaereo edo misilak non dauden, etab. erakusten zaio. Etsaien posizio arriskugarri izan daitezkeenak pantailan globotxoaren forman agertuko dira. Beren tamaina eta bolumena ordea, arriskuaren araberakoak izango dira. Pilotua nolanahi ere, ez da inoiz bolumen horien eremura sartuko, hiltzeko arriskua dagoelako.
Begiz armak apuntatzea lortzeko, kaskoaren bidez pilotuak begiak mugituta aireko ala lurreko helburu bat markatu ahal izango dio misilaren gida-sistemari eta hau automatikoki prestatuko da izendatu zaion puntura iristeko.
Frantzian Sextant Avionique etxea duela hogeiren bat urte hasi zen honelako kaskoa ikertzen eta badirudi lehen eredua 1995. urtean aterako dutela, frantsesek, britainiarrek eta alemanek elkarlanean atera nahi duten Tigre izeneko gerra-helikopteroarekin batera.
Oro har, gaur egun garatzen ari diren pantailadun kasko guztiak antzekoak dira. Diferentziak, bakoitzak pilotuaren buruko mugimendua detektatzeko moduagatik sortzen dira.
Kaskoaren egitura
Kaskoaren egiturari begiratuta, bi zati nagusi bereizten dira: armazoia eta alderdi optikoa. Armazoiak erantsita izaten du bisera. Honen zeregina, pilotua etsaien laser-izpi itsutzaileetatik babestea da. Armazoiak guztira, 1,6 kilo pisatzen ditu. Alderdi optikoa berriz, gehienez ere 0,6 kilokoa lortu nahi dute. Beraz, kaskoak 2,2 kilo pisatuko lituzte guztira. Kaskoa pilotuak normalean bizpahiru orduz erabili behar izaten du eta komeni da batetik arina izatea eta bestetik kaskoaren grabitate-zentrua buruaren grabitate-zentruarekin bat etortzea. Kaskoak gainera buruan ongi finkatuta egon behar du.
Irudiak nola hornitu
Kaskoaren antenak markaturik agertzen dira Tigre gerra-helikopteroaren irudi honetan. Besteak beste, infragorrizko bi FLIR (Forward Looking Infrared) ditu: bata errotore gainean, gauez ibiltzeko, eta beste muturrean, tiroketarako. (Argazkia: J. Pardo).
Kaskoan agertzen diren irudiak bi bidetatik heltzen dira, lehen ere adierazia dugunez. Paisajearen irudiak kaptore termografikoek (infragorrizkoek) eta argi-intentsifikaziorako kamerek (argi-maila baxuko telebista kamerek) igortzen dituzte. Lehenengoak normalean kabinatik kanpora ipintzen dira (helikopteroaren muturrean edo errotore-ardatzaren gainean), kaskoan bertan ipintzeko astunegiak direlako. Bigarrengoak berriz, nahiz kanpoan nahiz kaskoan bertan (belarrien parean alde bakoitzean) joan daitezke. Irudiak hornitzeko bigarren bidea, ikur-sortzailea dugu. Bere eginkizuna, irudi sintetikoak egin eta paisaje-irudietan gaininpresionatzea da.
Paisaje-irudiak lortzeko argi-maila baxuko telebista kamerek badituzte beren oztopoak. Ezkutuan dauden arriskuak ez ditu detektatzen; misilez hornituta zuhaizpean dagoen oinezko soldadua edo basoan ezkutaturiko kanoi-bateria adibidez. Kasu horretan, beraz, infragorrizko kaptoreak erabiltzea komeni da. Bestela ordea, telebista-kameraz lortutako irudiak hobeak dira, gu paisajea horrela ikusten ohituago gaudelako.
Dena den, sistema batekoak zein bestekoak 1/1 eskalako irudiak izatea da garrantzitsuena. Irudiak deformatu gabe eta normalean pilotuaren begiak ikusten dituen bezalakoak aurkeztu behar zaizkio. Paisajeko puntu konkretu bat eskala handiagoz ikusi nahi bada, eskala alda daiteke, noski, baina eragiketa hori egitea pilotuak berak erabaki behar du.
Kaskoaren funtzionamendua
Adieraz dezagun, bada, kaskoak nola funtzionatzen duen. Kanpoko kaptoreetan jasotako irudiak, lehenengo kasko barneko izpi katodikozko minihodi bateraino eramaten da. Gero hortik irudiak pilotuaren begi aurreko bi mihitara eramaten dira. Mihi hori oso sistema optiko aurreratua da. Uhin-gidari gisa jokatzen du eta bere barnean irudiak eta ikurrak (ikur-sortzailetik etorritakoak) aurkezten dira ondo-ondoan dagoen begi aurrean. Gaur egun pilotuak kolore bakarreko irudia (hori-berdeska) ikusten du, baina hemendik aurrera koloretakoa garatuko dute.
2.005. urterako beste kasko bat lortzea espero dute Tigre gerra-helikopteroa prestatzen ari direnek. Eredu horretan irudiak ez dira bi mihi optikotan ikusiko; pantaila panoramikoan baizik. Bisera hori, oso material optiko landu eta hauskorrez egingo dute, eta horregatik gainean babeserako talkak jasango dituen beste bat edukiko du. Irudiak minihodi katodikotik pantailara nola helduko diren inork ez du ezer argitzen, baina pentsa liteke izpiak aurreko ispilu batean isladatuko direla eta gero sudur gainean bekokian dagoen beste ispilu batean berriz isladatuta pantailaraino helduko direla.
Arazo korapilotsua bisera beraren forma da. Gaur egun oso erraza da pantaila launean irudiak aurkeztea, baina pantaila ahurrean irudiak deformatu gabe erakustea ez da hain erraza. Horretarako biserak forma parabolikoa izan behar du eta izpi-igorleak parabolaren fokuan egon behar du.
Irudiak eta buruaren mugimendua
Orain artekoa, gutxi-asko arazo optikoak gainditzea izan da, baina benetan kasko baliagarria lortu nahi bada, pilotuaren buruaren mugimenduetara egokitu beharra dago; pilotuak burua ezkerrera jiratzen duenean, kaskorik gabe ikusiko lituzkeen irudiak eman behar zaizkio. Esan daiteke burua ezkerrera jiratu eta begiez eskuineko aldera begira daitekeela, baina normalena batekoz bestera da. Oraingoz, beraz, buruaren mugimendua kontutan hartzen duten sistemak garatuko dira eta gero hasiko dira begien mugimenduari atxekitzen zaizkion prozedurak aztertzen.
Pilotuak bere aurrean irudi errealak eta irudi sintetikoak izango ditu. Irudi errealak eskaintzeko helikopteroaren posizioa eta norabidea jakiteak ez du halako garrantzirik, zeren eta funtsezkoa pilotua begiratzen ari deneko norabidea bait da. Irudi sintetikoak eskaintzeko ordea, helikopteroaren posizio eta norabideaz gain derrigorrezkoa da postura (inklinaturik, goitik behera, etab.) eta altitudea ere zehatz-mehatz ezagutzea. Ikur-sortzaileak izan ere, irudia eta irudia aurkezteko perspektiba egokia aukeratuko bait ditu.
Begiratutako norabidearen eta aurkeztutako irudiaren arteko komunztadura dela eta, asko eztabaidatu da kanoiak edo misilak pilotuaren begiak ikusitako helburura zuzenean apuntatzeaz. Orain ikertzen ari diren kaskoetan (lehen belaunaldikoetan, nolabait esan), pilotuak bere ikusteremuan marka txiki bat (karratua, zirkulua edo triangelua) izango du. Helburua ikusten duenean, pilotuak marka txiki hori helburuaren parera eraman behar du. Horrela kaskoari mugimendu bat eragingo dio eta horretaz baliatuko dira kanoiak orientatzeko edo misilak gidatzeko tiro egiteko prest utziz.
Kaskoaren posizioa nola detektatu
Bigarren belaunaldiko kaskoek, pilotuaren begirada hutsarekin zuzenduko dituzte misilak helburura. Bitartean, ikus dezagun kaskoaren higidurak (beraz, pilotuaren buruarenak) nola detektatzen diren. Hiru teknika dira erabilienak: detekzio elektromagnetikoa, detekzio elektro-optikoa eta ultrasoinuzko detekzioa.
Detekzio elektromagnetikoa
da kasko-mota hau ikertzen dutenen artean erabiliena. Funtzionamendurako oinarrizko bi elementu daude: kabinan helikopteroaren ardatzekiko posizio jakinean finkatutako hiru bobina ortogonaleko igorle elektromagnetikoa eta kaskoan finkatutako hargailua (hau ere hiru bobina ortogonalez osatua). Hiru bobina izatearen arrazoia, norabidea hiru dimentsioko espazioan kokatu ahal izatea da. Igorleko bobinek seinale bana bidaltzen dute eta hargailuko bobina bakoitzean eremu magnetikoa induzitzen dute. Kaskoa geldirik dagoenean, induzitutako eremua konstantea da eta higitzen denean aldakorra. Aldaketa horiek neurtuta pilotua nora begira dagoen kalkula daiteke eta horren arabera pilotuari eskaini behar zaion paisaje-zatia hartu eta aurkeztu. Pilotuak burua azkar mugitzen badu paisajea ere azkar aldatzen zaio eta poliki biratzen badu irudien aldaketa ere emeki gertatzen da.
Gauez ikusteko kaskoa erabat garatu arte, pilotuak oraingoz aparteko pantaila batean jasotzen du informazioa. Paisajearen irudien gainean, irudi sintetikoak ere ezarrita ditu.
Detekzio elektro-optikoan,
kaskoan ipinitako diodo elektroluminiszenteak eta kabinan barreiatutako CCD ( Charged Couple Device ) barratxoak erabiltzen dira. Barratxoek kaskoak igorritako argia jasotzen dute eta erantzun desberdina dute argia aurrez aurre, albotik ala zeharka etortzearen arabera.
Sistema elektro-optikoaren beste eredu batean, kamera batek buruaren mugimenduak filmatu eta berehala bidaltzen du informazioa irudiak hornitzen dituzten elementuetara.
Sistema elektro-optikoak abantailak ditu elektromagnetikoarekiko, baldin eta hegazkina ustegabean beste eremu elektromagnetiko batera sartzen bada, baina kaskoa argitu egin behar da eta hori etsaiaren mesedetan izan daiteke.
Ultrasoinuzko detekzioan,
kaskotik ultrasoinuak igortzen dira eta kabinan barreiatuta hargailuak daude. Ultrasoinua igorri eta hargailuak jaso bitartean, denbora-apur bat igarotzen da. Soinuaren abiadura ezagututa eta denbora oso zehatz neurtuta, kaskoaren puntu igorlea non dagoen erraz jakin daiteke. Igorle desberdinen posizioa ezagututa, kaskoa nola kokaturik dagoen kalkula daiteke.
Kaskoaren biraketa-abiadura edo desplazamendu-abiadura ere kalkula daiteke. Horretarako, distantzien aldaketa denborarekiko deribatu (matematikoki deribatu esan nahi da) egin behar da. Gero datu horiek irudi-hornitzaileetara bidalita dagokion paisajea aurkeztuko zaio pilotuari.
Sistema honen desabantaila nagusia, soinuaren abiadura tenperaturaren arabera aldatzea da. Beraz, fenomeno honegatik kalkuluetan beti faktore zuzentzaile bat erabiltzeko premia dago.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-085027d538e8 | http://zientzia.net/artikuluak/galaxi-haizea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Galaxi haizea - Zientzia.eus | Galaxi haizea - Zientzia.eus
Ikertu beharreko arazoak oraindik asko eta oso garrantzitsuak dira, baina oraingo honetan orain dela gutxi behaketen baieztapena lortu duen batez aritugo gara, nahiz eta oraindik dena erabat argi egon ez.
Ikertu beharreko arazoak oraindik asko eta oso garrantzitsuak dira, baina oraingo honetan orain dela gutxi behaketen baieztapena lortu duen batez aritugo gara, nahiz eta oraindik dena erabat argi egon ez. Galaxi haizea - Zientzia.eus Galaxi haizea
Galaxia kiribilak, ikertu beharreko arazoak oraindik asko eta oso garrantzitsuak dira, baina oraingo honetan orain dela gutxi behaketen baieztapena lortu duen batez arituko gara, nahiz eta oraindik dena erabat argi egon ez.
Hartz Nagusiaren konstelazioko M-81 eta M-82 galaxiak.
Berriz ere gure galaxiaren beste xehetasun bat ematera goaz; beste kasu askotan bezala, beste galaxia kiribilek agertzen duten xehetasuna. Zer esanik ez, ikertu beharreko arazoak oraindik asko eta oso garrantzitsuak dira, baina oraingo honetan orain dela gutxi behaketen baieztapena lortu duen batez arituko gara, nahiz eta oraindik dena erabat argi egon ez.
Eguzkiari eta Eguzki-sistemari buruz aritzean, askotan aipatu izan dugu eguzki haizea, hots, gure izarrak igortzen dituen zatikien jarioa. Oro har izar-haizeaz hitz egin dezakegu eta honelako arazo batez aritu ginen Eguzki-sistemaren mugei eskainitako artikuluan. Galaxien mailara pasatakoan, logikoa da galaxi haizearen existentziaren arazoa eztabaidatzea. Haize hau, galaxiaren nukleoan gertatzen diren fenomeno bortitzek sortutako zatikien fluxua izango litzateke eta galaxian zehar hedatuko litzateke eraztun-itxura hartuz.
Dirudienez, orain arte aieru teoriko hutsa baino ez zena esperimentalki baieztatu egin da. Kanariar Irletako Instituto Astrofisico -ko bi ikerlarik, John Beckman eta Casiana Muñozek, Newton teleskopioarekin eginiko behaketen bidez aipatutako galaxi haizearen existentzia baieztatu dute. Baieztapena NGC 6946 galaxian lortu da. Bertan, gunetik kanpo alderantz hedatzen den haizearen abiadura neurtu da, abiadura 120 km/s-koa izanik, hain zuzen ere. Baieztapen esperimental honek galaxia kiribilentzat eboluzio-eredu bat proposatzera bultzatu ditu aipatutako ikerlariak.
Beraien ustez, galaxia kiribilen nukleoetan diren materi dentsitate handiak izarren ekoizpen altua eragiten du. Neurri berean supernobak ere erritmo bizian sortzen dira. Izarren sorrera-prozesuan erreakzio nuklearrak hasi eta izarra erabat pizten denean sortzen den izar-haizea eta supernoben leherketen ondorioz espaziora jaurtikitzen den materia dira galaxi haizearen eragileak, aurrean nukleoko gasa eramaten dutelako. Haizearen bultzada honek, baieztapen esperimentala duen beste prozedura bati eragingo lioke: haizeak sortutako fluxuak nukleoaren inguruan dentsitatea handiagotzeari. Azken honek izarren sorrera bultzatuko luke, nukleoaren inguruko eskualde honetan eraztun bat eratuz.
Sagitarius konstelazioan dagoen gas eta hautsezko Aintzira nebulosa.
Esaten genuenez, eraztun hori galaxia kiribil batzuetan ikusi da, hala nola NGC 4736 galaxian 50 km/s-ko abiaduraz hedatzen dela neurtu da. Eraztunaren erradioa askoz ere handiagoa da aipatu berri dugun galaxia honetan lehenagoko NGC 6946-an baino, eta askoz ere handiagoa da oraindik NGC 7331 galaxian aurkitu dena, kasu honetan abiadura erradialik ez duelarik. Ondorioz, denbora-sekuentzia batez hitz egin genezake, hiru galaxia hauek eboluzio egoera ezberdinetan baleude. Prozesua nukleotik abiatutako haizearekin hasiko litzateke, bukaeran eraztun estatiko bat sortuz. Eboluzio hau, gainera, astiroago gertatuko litzateke Sa motako galaxia kiribiletan Sc motakoetan baino, galaxien masa ere norabide berberean jaisten delako. Dena den, iraupen-denbora txikiko bat ematekotan, 100 milioi urteko epeaz hitz egin genezake.
Teoria hau baliagarria balitz, orain arte galaxietan ikusitako eraztunak ez lirateke kasu berezitzat jo beharko; beraien dinamikaren ondoriotzat baizik. Frantses-Bidean ere aspaldi, duela ia 40 urte, aurkitu zen eraztun bat irratiteleskopioen bitartez. Beso-eraztun hau zentrutik 20.000 argi-urte ingurura dago eta bere hedapen-abiadura 30 km/s-koa da. Beraz, oraindik hazten segituko duela esan dezakegu, baina ezin dugu bere eboluzioaren koadro zehatzagorik eman.
EFEMERIDEAK
PLANETAK
Merkurio:
Maiatzean goizaldera azalduko da, Eguzkia baino pixka bat lehenago. Hilaren 12an izango du elongazio handiena (26º). Hala ere, baldintzak ez dira izango martxoaren bukaerakoak bezain onak.
Artizarra:
Oraindik ez da elongazio maximora iritsi, baina oso ondo ikusi ahal izango da iluntzean. Magnitudea -4,1 da. Beraz, oso argitsu izango dugu. Hilaren 31n Pollux-en hegoaldean izango da, 4,14ºra.
Martitz:
Bere elongazioa oraindik nahikoa da ondo ikusi ahal izateko, baina magnitudea + 1,4 eta + 1,6 bitartekoa baino ez da izango. Beraz, ez da ondo bereizten beste izarren artean. Maiatzaren 16an Pollux-en hegoaldean izango da 5,18ºra .
Jupiter:
Ondo ikusi ahal izango dugu oraindik, baina Martitz bezala gero eta lehenago gordetzen da. Hilaren bukaeran ordu beretsuan ezkutatzen dira, hamabiak aldera (UT).
Saturno:
Aurreko hilean bezala, Jupiter joatean Saturno agertuko da ekialdetik, baina hau gero eta lehenago gertatzen da eta magnitudea -2 izango da. Beraz, ia gau guztian ikusi ahal izango dugu ondo. Hilaren 17an egonkor izango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0e8c598bae58 | http://zientzia.net/artikuluak/zein-neurritakoa-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zein neurritakoa da? - Zientzia.eus | Zein neurritakoa da? - Zientzia.eus
Ez da batere erraza ikusten ez dugunaz arduratzea. Horregatik txikiegia zein handiegia gure buruan nahastu egin dira, beraien neurriak somatu ezinik. Horiek horrela, zergatik ez saiatu Unibertsoaren neurriak ulertzen?
Ez da batere erraza ikusten ez dugunaz arduratzea. Horregatik txikiegia zein handiegia gure buruan nahastu egin dira, beraien neurriak somatu ezinik. Horiek horrela, zergatik ez saiatu Unibertsoaren neurriak ulertzen? Zein neurritakoa da? - Zientzia.eus Zein neurritakoa da?
Fisika
z da batere erraza ikusten ez dugunaz arduratzea. Horregatik txikiegia zein handiegia gure buruan nahastu egin dira, beraien neurriak (edo proportzioak behintzat) somatu ezinik. Eta hala bada ere, handiegia gure etxe den Unibertsoa da, eta txikiegia, aldiz, berau eraikitzeko adreiluak. Horiek horrela, zergatik ez saiatu Unibertsoaren neurriak ulertzen? Aurreko artikulu batean (Noiz gertatu zen? Elhuyar. Zientzia eta Teknika 44. alea) denbora-eskala azaldu genuenez, gatozen orain neurri-eskala argitzera.
Txikienaren egitura
Orduan aipatu genuen bezala, inguratzen gaituen den-denak (baita gure gorputzak ere, noski) errusiar panpinen antzeko egitura du. Ezin zati daitezkeen oinarrizko zatikiak quark eta elektroiak dira. Lehengai honen bitartez munduan dagoen dena egiten da (aingeruak eta ezik, tamalez) 1. taulan ikus daitekeenez.
1. taula.
Txikienaren neurria
Zein neurritakoak dira materi zati hauek? 1. irudian beren diametroak agertzen dira (quark eta molekulak ez dira agertzen, lehenak protoietatik kanpo ez daudelako eta bigarrenak neurri desberdinetakoak izan daitezkeelako), baina horrek, seguru asko, ez digu arazoa gehiegi argitzen, ezta? Pentsa dezagun, ordea, elektroia indaba dela. Kasu honetan protoiak futbol-zelaiaren tamaina luke (baita altueran ere, erne!), nukleoa Donostiako badia adinako esfera (altueran, Anboto mendia adinakoa) litzateke eta atomoaren neurria Lurra bezalakoa genuke.
Badago oraindik are harrigarriago den zerbait gehiago. Gauzak beren lekuan jarriz gero, donostiar Badia hori Lurraren erdian jarri beharko genuke eta, orduan, zenbait indaba izan ezik gainazaleraino hutsa besterik ez litzateke egongo. Gure pentsamoldearen arabera, materia ia hutsik dago! Lur-globorik eskura badaukazu, emaiozu begiradatxo bat eta Donostiako badia zenbat den ikusteak merezi du.
Azken urratsa emango dugu gure tamainara hel gaitezen: atomoa eskupilota balitz, gizabegia Lurraren neurrikoa litzateke. Imajina al dezakezu begi horren jabea nolakoa litzatekeen?
1. irudia.
Handienaren egitura
Berriz ere errusiar panpinen jokora gatoz. Izan ere, gu Lurrean bizi gara eta hau beste planetekin batera Eguzkiaren inguruan biraka ari da. Multzo honi Eguzki-sistema deritzo. Baina Eguzkia bera ere, 100.000 milioi izarrekin plater itxurako galaxia bateko partaide da. Galaxia honen izena Frantses-Bidea edo Esne-Bidea da. Baina galaxiek ere elkartzeko joera ei dute; gure Esne-Bideak eta beste hogei galaxia gehiagok Talde Lokal izeneko kumulua osatzen bait dute.
Igar dezakezunez, kumuluak ere ez dira bakardadezaleak. Beraz, superkumulu izeneko egiturak osatzen dituzte. Zehazki, gure Talde Lokala Superkumulu Lokaleko kide da. Egitura honen izena Virgo Superkumulua da, bere erdian Virgo kumulu erraldoia dagoelako. Ba al dago elkarte handiagorik? Baliteke, baina oraindik adituak, Hidra-Centaurusekin nolabaiteko elkarkidetzaren aztarnarik aurkitu arren, ez daude ziur. Laburpen moduan, begiratu 2. taulari.
2. taula.
Handienaren neurria
Astronomian ez dira kilometroak erabiltzen; argi-denbora baizik; argiak puntu batetik bestera joateko behar duen denbora alegia. 3.A. taulan Eguzkirainoko distantziak ikus daitezke.
Baina murriz dezagun Unibertsoa eta demagun Eguzkia 1 m diametroko esfera dela. Orduan Lurra 107 metrora kokatutako garbantzua litzateke, Ilargia Lurretik 27 cm-ra dagoen orratz-burua eta Pluton 4 km-ra legokeen beste orratz-buru bat. Pentsa ezazu, metro bateko esfera 4 km-ra dagoen orratz-burua erakartzen ari dela. Eta lau kilometro horietan ezer ere ez, zenbait orratz-buru, dilista bat, garbantzu bi, ping-pongerako pilota bi eta pomelo bi salbu. Oso gauza gutxi eta txikiak dira hain leku handian egoteko, pentsatuko duzu.
Ba, hori ez da ezer. Izarrik gertuena Alpha Centauri izenekoa da eta begira zein distantziatara dagoen: Eguzkia orratz-burua izango balitz, Alpha Centauri 60 km-ra kokatutako beste orratz-buru bat litzateke. Pentsa, 60 km-tan orratz-buru bi baino gehiagorik ez.
Beste urrats bat: Esne-Bideak Lurraren tamaina balu, Eguzkiak 0,02 mm. (ile baten lodiera baino gutxiago) neurtuko luke.
Eta amaitzeko, azken jauzia egingo dugu. Unibertso osoa Lurraren neurrikoa dela imajinatuko dugu orain (berriz ere lagungarri suerta dakiguke Lur-globoa). Kasu honetan Superkumulu Lokala 2. irudian ikusten den tamainakoa litzateke, Talde Lokala Bilbon legoke, Esne-Bidea San Anton elizan eta Eguzkia ondoko etxeko ertzean. Beraien posizio eta tamainak 3. eta 4. irudietan agertzen direnak lirateke. Eskala honetan Eguzkiak 10-7 mm bakarrik neurtuko luke. Hauxe da Eguzki-sistema eta Esne-Bidearen arteko proportzioa lehenago azaltzearen arrazoia.
Inork proportzio hauek ezagunagoa zaion beste herri batean kokatu nahi baditu, 3.B. taulako datuak erabil ditzake.
3. taula. |
zientziaeus-e423fa908dfa | http://zientzia.net/artikuluak/evangelista-torricelli/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Evangelista Torricelli - Zientzia.eus | Evangelista Torricelli - Zientzia.eus
Fisikari italiar hau Faenza-n munduratu zen 1.608.eko urriaren 15ean. Florentziako Akademian matematika-irakasle gisa aritu zen. Torricelli, Florentzian hil zen 1.647.eko urriaren 25ean.
Fisikari italiar hau Faenza-n munduratu zen 1.608.eko urriaren 15ean. Florentziako Akademian matematika-irakasle gisa aritu zen. Torricelli, Florentzian hil zen 1.647.eko urriaren 25ean. Evangelista Torricelli - Zientzia.eus Evangelista Torricelli
Fisikari italiar hau Faenza-n munduratu zen 1.608.eko urriaren 15ean. Florentziako Akademian matematika-irakasle gisa aritu zen .
Torricelli, Florentzian hil zen 1.647.eko urriaren 25ean.
Evangelista Torricelli.
Fisikari italiar hau Faenza-n munduratu zen 1.608.eko urriaren 15ean. Gaztetan Erroman matematika ikasi zuen. Galileoren lanak lehen aldiz 1.638.ean irakurri zituenean, fisikarako irrikia sartu zitzaion eta De Motu (Higiduraz) izeneko liburua idatzi zuen.
Galileo berak ere, irakurri zuen Torricelliren liburua eta faenzarraren lanaz txundituta geratu zen; 1.641. urtean Florentziara bere idazkari izan zedin gonbidatzeraino. Han igaro zituen Torricellik, astronomo zahar eta itsuaren laguntzaile gisa, Galileoren bizialdiko azken hiru hilabeteak.
Galileo hil zenean, Florentziako Akademian matematika-irakasle gisa aritu zen, eta Galileoren iradokizun bati jarraituz bi urte geroago, 1.644.ean, merkuriozko barometroa asmatu zuen.
Bere aurkikuntza ez zuen argitaratu, matematika-arloan buru-belarri ari zelako. Geometrian, kurben gaiari lotuta zikloidea aztertzen ziharduen. Zikloidea, gurpil bat plano batean biraka ari dela gurpil-zirkunferentziako puntu batek deskribatzen duen kurba da.
Torricellik 1.644. urtean Opera Geometrica izeneko liburua argitaratu zuen, bertan fluidoen eta proiektilen higiduraz egindako aurkikuntzak argitaratu zituelarik. Bere teoria geometrikoak, kalkulu integralaren garapenean lagungarri izan ziren. Torricelliren teorema izenekoa ere landu zuen. Bere ekuazioaren bitartez, ontzi batean dagoen likidoari bere gainazalaz azpitik distantzia jakin batera egindako zulotik grabitazioaren eraginez emaria kalkulatzen zaio.
Gatozen ordea, Torricelliren aurkikuntza nagusi den barometrora. Galileo, bere bizitzako azken egunetan, Aristotelesen ideia bat frogatu nahian zebilen; alegia, hutsa naturan ez dagoela, naturak hutsa berez errefusatu egiten duela zioen ideia frogatu nahian. Galileo izan ere, iraultzaile izan arren alderdi askotan kontserbadorea zen. Dena dela, ideia hori ez zuen absolututzat hartu; erlatibotzat baizik. Torricelliri gainera, ideia hori azter zezan iradoki zion.
Aristotelesen ideia, zalantzan jartzen zuten meatzetako gertaera batzuk. Meatzetan, urez bete ez zitezen, zurgapenezko huts-ponpak erabiltzen zituzten. Meagizonek frogatu zutenez, uraren nibelaz gainetik hamar metro baino gorago ipinitako ponpak (edozein tamaina edo potentziatakoa izanik ere) ezin zuen urik atera.
Torricellik bere buruari ponpak uraren ordez 13,5 aldiz astunagoa zen merkurioa atera behar bazuen zer gerta zitekeen galdetzen zion.
1.644. urtean, Torricellik Aristotelesen ideia frogatu asmoz saiakuntza bat burutu zuen. 1,20 metro luzeko beirazko tutu bat merkurioz bete zuen, mutur bat itxi eta tutuaren beste muturra merkuriozko ontzi batera sartu zuen. Merkurioaren zati bat ontzira etorri zen, baina tutu bertikalaren goian geratu zen espazioan hutsa zegoen. Beraz, Aristotelesen arabera, hutsa naturan berez ez zegoen, baina sor zitekeen.
Bere saiakuntza sakonago aztertuz, merkurio-zutabearen altuerak denboran zehar aldaketak zituela ikusi zuen eta baita atmosferak ontziko merkurioari eragiten zion presioaren aldaketagatik zela iradoki ere. Barometroa asmatua zuen, beraz.
Atmosferako aireak, presioa eragiten zuenez, pisua zeukan; pisu finitua eta horregatik altuera finitua ere bai. Urte batzuk geroago Pascal-ek frogatu zuen hori eta lehen aldiz kontsideratu ahal izan zen atmosfera finitua unibertso handi eta hutsean.
XVII. mendean, Otto von Guericke fisikari alemanak barometro berezia asmatu zuen. Flotadore batek panpin baten besoak gora eta behera erabiltzen zituen eta eguraldiaren iragarpena egiteko balio zuen. Presioa erregistratzen duen barografo izeneko gailuaren aitzindaria zen hura.
Torricelli, dena den, Florentzian hil zen 1.647.eko urriaren 25ean.
1.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-6212029e3b7f | http://zientzia.net/artikuluak/fusio-hotza-berriz-ere-berotzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fusio hotza berriz ere berotzen - Zientzia.eus | Fusio hotza berriz ere berotzen - Zientzia.eus
Estatu Batuetan Utah-ko unibertsitateak 150 fisikari bildu zituen fusio hotzari buruz azken ikerkuntzen berri emateko.
Estatu Batuetan Utah-ko unibertsitateak 150 fisikari bildu zituen fusio hotzari buruz azken ikerkuntzen berri emateko. Fusio hotza berriz ere berotzen - Zientzia.eus Fusio hotza berriz ere berotzen
Energia
Estatu Batuetan Utah-ko unibertsitateak 150 fisikari bildu zituen fusio hotzari buruz azken ikerkuntzen berri emateko.
Zenbaitek fusio hotzaren arazoa izoztuta zegoela bazioen ere, azkenaldian eztabaida handia sortu du berriro. Estatu Batuetan Utah-ko unibertsitateak 150 fisikari bildu zituen fusio hotzari buruz azken ikerkuntzen berri emateko. Pons eta Fleischmann espero ziren bertan (fenomeno hau aldarrikatu zuten lehenak), baina ez ziren agertu.
Fisikari ortodoxoek galdera zorrotzak prestaturik zituzten fusio hotzaren aitzindari diren Pons eta Fleischmannentzat eta ironiazko irribarreak egin zituzten bikotea agertu ez zelako.
Irribarreak alde batera utzi zituzten ordea, Hawaii-ko unibertsitatean egindako saiakuntzen berri izan zutenean. Han beroaz gain egiazko fusio-erreakzioaren ondorio izan daitezkeen helio-atomoak lortu dituzte. Hawaiiko saiakuntzan Bruce E. Liebert fisikariak fusio-erreakzioa izan daitekeena azaleratzea lortu du deuterio-gatzen bainua berotuz eta 264ºC ingurutan elektrolisia eginez. Korrontea igarotzen denean, ageriko arrazoirik gabe tenperatura 70ºC inguru igotzen da. Liebertek dioenez, benetako fusio-erreakzioa gertatzen da edo ezagutzen ez ditugun eta aztertu behar diren erreakzio batzuk gertatzen dira.
Golden hiriko Coloradoko Meatze-Eskolan diharduen Edward Cecil jaunak ere, bere emaitzak plazaratu zituen. Pons eta Fleischmannen saiakuntzetan oinarrituz, Cecilek deuteriotan bustita titaniozko oso lamina meheak erabili ditu. Txandaka lamina metaliko horiek nitrogeno likidoz hoztu eta giro-tenperaturaraino berotu egin ditu.
Partikula-detektorea jarrita korrontea pasarazitakoan, aparatuak 24 aldiz atera dio zarata. Beraz, partikula kargatuak jaso ditu.
Cecilek dioenez, protoi edo hidrogeno-nukleoak baino astunagoak dira, baina helio 4 atomoaren nukleoa baino txikiagoak. Tritio-nukleoak izan daitezke (Pons eta Fleischmannek iragarrita bezala) edo deuterio-atomoen fusioz sortutako helio 3 nukleoak. Cecilek argitu duenez, titanio-laminak oso mehea izan behar du partikulek ihes egin dezaten. Titanio edo paladiozko barrak erabiltzen direnean, materiala lodiegia izaten da eta emaitzak ere ez dira garbiak.
Cecil jauna saiakuntza hauetan gehien kilikatzen duena, fusio hotzaz askatutako partikulen energia 3 edo 4 MeV-ekoa izatea da. Izan ere hori deuterio-nukleoen normalean askatutako energia baino askoz handiagoa bait da.
Washingtonen Naval Research Laboratory erakundean lanean diharduen George Chambers fisikariak ere antzeko emaitzak aurkeztu ditu. Harrigarriena ordea, honakoa da: Texaseko unibertsitateko Kevin Wolf fisikariak ere (eztabaida hauetan beti oso eszeptiko agertu denak) emaitza positiboak lortu izatea. Kevin Wolf, Howard Menlove eta Stephen Jonesek Coloradoko meatze batean egin dituzte saiakuntzak, erregistratutako partikulak izpi kosmikoetatik etorriak ez zirela segurtatzeko.
Liebert eta bere taldea kontrol bat egiten ari dira Hawaiiko unibertsitatean. Bi elektrolisi burutuko dituzte. Bataren ontzian bainua deuterio-gatzetan aberatsa izango da, jatorrizko saiakuntzan bezala eta bestearen ontzian hidrogeno arrunta besterik ez da egongo. Lehen elktrolisiko elektrodoetan helio 4 agertzen bada, deuterio-nukleoen fusioak sortu dituela frogatuko da.
Badirudi, beraz, fusio hotza berriz berotzen hasia dela eta fenomeno horrentzat teoria egokia asmatu beharko dela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-159f8c5f94f8 | http://zientzia.net/artikuluak/sateliteek-sarraskien-berri-ematen-dute/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sateliteek sarraskien berri ematen dute - Zientzia.eus | Sateliteek sarraskien berri ematen dute - Zientzia.eus
Egunero jasotzen da sateliteetatik bidalitako informazioak. Mediterranioko itsasertzean gertatu den alga-izurritea gauza ezaguna da, sateliteetako argaki eta irudietan ikusi denez. Honi esker turistek badakite nora joatea komeni ez den, adibidez.
Egunero jasotzen da sateliteetatik bidalitako informazioak. Mediterranioko itsasertzean gertatu den alga-izurritea gauza ezaguna da, sateliteetako argaki eta irudietan ikusi denez. Honi esker turistek badakite nora joatea komeni ez den, adibidez. Sateliteek sarraskien berri ematen dute - Zientzia.eus Sateliteek sarraskien berri ematen dute
Klimatologia
Mediterranioko itsasertzean gertatu den alga-izurritea gauza ezaguna da. Sateliteetako argazkietatik edo irudietatik atera izan da. Honi esker turistek badakite nora joatea komeni ez den, adibidez.
Nabigazio aereo eta espazialerako institutu alemaniarrak egunero jasotzen ditu sateliteetatik bidalitako informazioak. Informazio hau, orain gutxi arte, meteorologi kontutan bakarrik erabili izan da. Institutu honetako ikerlari bati, sateliteetako informazioa beste gauza batzuetarako ere erabil zitekeela bururatu zitzaion.
Zeregin berri honen egiazko froga, joan den urtean martxoan eta apirilean izandako ekaitzen eraginez gertatzen ari ziren ondorioen berri eman zuenean burutu zen.
Mediterranioko itsasertzean gertatu den alga-izurritea gauza ezaguna da. Baina izurrite honek izan duen zabalkundearen berri zehatza sateliteetako argazkietatik edo irudietatik atera izan da. Honi esker turistek badakite nora joatea komeni ez den, adibidez. Itsas trafikoak ere abantailak izan ditzake, zeren eta iceberg edo izotz-multzoen berri berehala jakin bait dezakete.
Oihan tropikalen beherakada oso garbi ikusten da azken 15 urteetako irudiak aztertuz.
Kenyako gobernuarekin batera une honetan oso proiektu garrantzitsua aurrera ateratzen ari dira alemanak. Azken urteotan Afrikan gertatzen ari den lehortearen ondorioak jasaten dituen estatuetako bat Kenya da. Sateliteetatik hartutako argazkien bidez, ura eta elikagaia zein lekutan dagoen jakin daiteke eta ondorioz, herri ibiltariek bide batzuk edo besteak har ditzakete.
Hala ere, erakunde alemaniar honen azken helburua ekologiari buruzko datu-banku bat osatzea da. Horretarako apirilaren 4ean Guyanan Ariane 4 motako satelite batzuk espazioratuko dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1005d483e590 | http://zientzia.net/artikuluak/eebbetan-lebitaziozko-trenak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | EEBBetan lebitaziozko trenak - Zientzia.eus | EEBBetan lebitaziozko trenak - Zientzia.eus
EEBBetako gobernuak 12 milioi dolar gastatu ditu tren-lebitazioari buruzko ikerketetan. Japonia eta Alemania dira arlo honetan gehien aurreratu dutenak eta EEBBek ez dute atzean geratu nahi.
EEBBetako gobernuak 12 milioi dolar gastatu ditu tren-lebitazioari buruzko ikerketetan. Japonia eta Alemania dira arlo honetan gehien aurreratu dutenak eta EEBBek ez dute atzean geratu nahi. EEBBetan lebitaziozko trenak - Zientzia.eus EEBBetan lebitaziozko trenak
EBBetako gobernuak 12 milioi dolar gastatu ditu tren-lebitazioari buruzko ikerketetan. Japonia eta Alemania dira arlo honetan gehien aurreratu dutenak eta EEBBek ez dute atzean geratu nahi.
Gobernuak ia 250 ikerketa-proposamen izan ditu. Illinois-en dagoen Argonne National Laboratory delakoari enkargatu zaio proposamen hauen azterketa.
Argonne-ko fisikari den Don Rote jaunak dioenez, aurten joan den urtean gastatutakoaren bikoitza gastatuko omen da lebitazioaren ikerketan.
1.192. urtean gobernuak erabakiren bat hartu beharko du. Rote jaunaren arabera hiru bide posible omen daude. Lehenengoa, gauzak daudenean utzi eta, beraz, merkatua alemaniarren eta japoniarren teknologiak elikatuko luke. Bigarren aukera alemaniar eta japoniarrekin elkarlanean aritzea da. Azkenekoa, ikerketa propioa garatzea da. Azken bide honetatik abiatuz gero, prototipo bat lortzeko kostua bilioi bat dolar ingurukoa izango litzateke.
Ikerketa-programa batek bi zati ditu. Lehenengoa, trenaren lebitazio, gida eta kontrolari dagokio. Eta bigarrena ingurugiroarekiko eraginari eta eremu magnetikoak gizakiarengan izan dezakeen eraginari dagokie.
EEBBetan lebitaziozko trenak zein aplikazio izango lukeen nahikoa argi dago. Mila kilometro baino distantzia txikiagora dauden hiriak gaur egun hegazkinez lotzen dira. Tren berezi horien abiadura 500 km/h-koa dela kontutan hartuz, hegazkinak ordezka ditzake eta horrela gaur egungo aireportuek jasaten duten butxadura ebitatuko litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ca8d2e6a768b | http://zientzia.net/artikuluak/hego-poloko-hotza-ez-da-betidanikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hego poloko hotza ez da betidanikoa - Zientzia.eus | Hego poloko hotza ez da betidanikoa - Zientzia.eus
Hego poloko bihotzean zuhaitz baten hostoez osatutako fosilak aurkitu dira. Aurkikuntza honen bidez, hego poloa orain dela hiru milioi urte hain hotza ez zela adierazten zutenei arrazoi eman behar zaie.
Hego poloko bihotzean zuhaitz baten hostoez osatutako fosilak aurkitu dira. Aurkikuntza honen bidez, hego poloa orain dela hiru milioi urte hain hotza ez zela adierazten zutenei arrazoi eman behar zaie. Hego poloko hotza ez da betidanikoa - Zientzia.eus Hego poloko hotza ez da betidanikoa
Hego poloko bihotzean zuhaitz baten hostoez osatutako fosilak aurkitu dira. Aurkikuntza honen bidez, hego poloa orain dela hiru milioi urte hain hotza ez zela adierazten zutenei arrazoi eman behar zaie.
H
ego poloko bihotzean zuhaitz baten hostoez osatutako fosilak aurkitu dira. Zuhaitz hau Nothofagus espeziekoa zen. Aurkikuntza honen bidez, hego poloa orain dela hiru milioi urte hain hotza ez zela adierazten zutenei arrazoi eman behar zaie.
Nebraska-ko unibertsitateko David Harwood ikerlariak fosil hauetako 50 kg baino gehiago bildu ditu. Zuhaitz hau pago-mota bat da eta garai bateko ingurugiroaren ideia eman dezake. Espezie honen eboluzioa oso geldoa denez, ez zuen hego poloan gertatu zen klima-aldaketara egokitzerik izan.
Hegoamerikan, gaur egun, aurki daitezke zuhaitz hauek eta, beraz, beren ekosistema ezaguna da.
Bildutako fosilak oso egoera onean daude. Antza denez, pago-mota honen hostoak oso azkar erortzen ziren udazkenean zuhaitz ondoan horbela sortuz.
Aztertutako hostoen bena eta poroetatik atera daitekeenez, onddoen arrastoa ere ba omen dago. Hauetatik, garai hartako hezetasun, tenperatura, fotosintesi eta karbono dioxidoaren maila estimatzerik badago.
Hortaz, datuak aurreratzea baldin bada ere, hego poloko tenperatura udan 5ºC-ra iristen omen zen; gaur egun baino 15ºC gehiago alegia. Neguko tenperaturari buruz egin den estimazioa -20ºC-koa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f197ac770f61 | http://zientzia.net/artikuluak/diabetesa-bizitza-ia-normal/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Diabetesa: bizitza ia normal - Zientzia.eus | Diabetesa: bizitza ia normal - Zientzia.eus
Bi diabetologoen arabera, tratamendu egokiak dituen posibilitateei muzin egiten zaie askotan eta horregatik diabetikoen bizi-kalitatea ez da behar bezalakoa izaten.
Bi diabetologoen arabera, tratamendu egokiak dituen posibilitateei muzin egiten zaie askotan eta horregatik diabetikoen bizi-kalitatea ez da behar bezalakoa izaten. Diabetesa: bizitza ia normal - Zientzia.eus Diabetesa: bizitza ia normal
Osasuna
diabetologoen arabera, tratamendu egokiak dituen posibilitateei muzin egiten zaie askotan eta horregatik diabetikoen bizi-kalitatea ez da behar bezalakoa izaten.
Orain dela 70 urte haur diabetikoak heriotza besterik ez zuen espero. Gaur egun aldiz, bizi-itxaropena askoz ere hobea da. Hala ere, diabetikoen bizia heren bat motzagoa da pertsona osasuntsuena baino.
Alemaniako Karl Schöffling eta Helmut Mehnert diabetologoen arabera, tratamendu egokiak dituen posibilitateei muzin egiten zaie askotan eta horregatik diabetikoen bizi-kalitatea ez da behar bezalakoa izaten.
Bi diabetiko-mota daude. Alde batetik arearen funtzionamendu txarragatikoak daude eta hauek % 15 dira. Hauen intsulina eza injekzio bidez ordezkatu behar da. Bestalde, pertsona gizen eta berrogei urte baino gehiago dutenengan azaltzen den diabetesa dago. Pertsona hauengan, gorputzak produzitzen duen intsulina nahikoa izango litzateke, baina bizimodua dela eta, intsulina hori ez da nahikoa gainkargari aurre egiteko. Pertsona hauen tratamendua elikagai-dietak eta pastilek osatzen dituzte.
Injekzioak derrigor erabili behar diren kasuetarako, medikuak intsulinazko ponpa eramangarriak lantzen ari dira. Orain dela gutxi komertzializatu den gailua pen (luma) izenekoa da. Gailu honek boligrafo baten itxura du eta gaixo bakoitzak behar duen intsulina-dosia kartutxotan sartzen da. Kartutxo hauek axotan kargatzen dira eta gaixoak nahi duenean erabil dezake pena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b0be14acf5f1 | http://zientzia.net/artikuluak/eebbetan-ere-tabakoak-hiltzen-du/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | EEBBetan ere tabakoak hiltzen du - Zientzia.eus | EEBBetan ere tabakoak hiltzen du - Zientzia.eus
Atlantako gaixotasunen kontrolerako zentruak aditzera eman duenez, 400.000 estatubatuar baino gehiago hiltzen dira tabakoarekin zerikusirik duten gaixotasunen eraginez.
Atlantako gaixotasunen kontrolerako zentruak aditzera eman duenez, 400.000 estatubatuar baino gehiago hiltzen dira tabakoarekin zerikusirik duten gaixotasunen eraginez. EEBBetan ere tabakoak hiltzen du - Zientzia.eus EEBBetan ere tabakoak hiltzen du
Osasuna
tlantako gaixotasunen kontrolerako zentruak aditzera eman duenez, 400.000 estatubatuar baino gehiago hiltzen dira tabakoarekin zerikusirik duten gaixotasunen eraginez.
Atlantako gaixotasunen kontrolerako zentruak aditzera eman duenez, 400.000 estatubatuar baino gehiago hiltzen dira tabakoarekin zerikusirik duten gaixotasunen eraginez. Hildakoak orain dela hogei edo hogeitamar urte erretzeko ohitura hartu zutenak dira.
1950-1970 urteen artean hartutako ohitura txarrak ordaintzen ari gara
dio aipatu zentruko zuzendari den William Roper jaunak.
Zentru honek emandako datuen arabera, 1.988. urtean 434.175 estatubatuar hil ziren tabakoaren eraginez. 1.985. urtean gertatutako hildako-kopurua kontutan hartuz, hots, 390.000, zenbaki triste hau % 11 hazi dela kus daiteke eta 1.965. urtean hildako-kopuruarekin alderatuz (hots, 188.000) bikoiztu egin dela ikus daiteke.
Hala ere, estatubatuarren artean erretzaileak populazioaren % 29 dira eta 1.964. urtean zegoen proportzioarekin alderatuz (hots, % 40) dexente txikiagotu dela esan daiteke.
Tabakoak eraginako heriotzen lehen kausa birika-minbizia da. Horregatik 1.988. urtean 111.985 pertsona hil ziren, 1.965. urtean 38.100 pertsona hil ziren bitartean. Erretzaile pasiboek ere jasan dute kaltea; 3.285 erretzaile pasibo hil direla estimatzen bait da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a7bccc59b853 | http://zientzia.net/artikuluak/hies-9000-kasu-berri-urtarrilean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | HIES: 9.000 kasu berri urtarrilean - Zientzia.eus | HIES: 9.000 kasu berri urtarrilean - Zientzia.eus
Osasunaren Munduko Erakundeak aditzera eman duenez 9.000 kasu berri erregistratu omen dira bere fitxategietan. Orain arteko kasuak 323.378 dira.
Osasunaren Munduko Erakundeak aditzera eman duenez 9.000 kasu berri erregistratu omen dira bere fitxategietan. Orain arteko kasuak 323.378 dira. HIES: 9.000 kasu berri urtarrilean - Zientzia.eus HIES: 9.000 kasu berri urtarrilean
Osasuna
sasunaren Munduko Erakundeak aditzera eman duenez 9.000 kasu berri erregistratu omen dira bere fitxategietan. Orain arte 323.378 dira.
Osasunaren Munduko Erakundeak aditzera eman duenez 9.000 kasu berri erregistratu omen dira bere fitxategietan. Orain arte fitxatutako kasuak 323.378 dira.
Kasu berri hauetako gehienak Afrika, Europa eta Ameriketakoak dira.
Europan fitxatutako 4.000 kasu berrietatik 3.500 baino gehiago Frantzian gertatu dira. Ondoren, Alemania eta Herbehereak daude, baina hauetan askoz ere kasu gutxiago gertatu dira.
Hala ere, kasurik adierazi ez duen estaturik badago munduan. Horrek ez du esan nahi leku hauetan HIES ez dagoenik; baizik eta izanda ere ez dela adierazi. Besteak beste, ondoko estatu hauek dira adierazitako egoeran aurkitzen direnak: Seychelles irlak, Bahrein, Irak, Jemendar errepublika, Albania, Afganistan, Mongolia, Vietnam, Birmania eta Ozeano Bareko zenbait irla.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-da27d559a90e | http://zientzia.net/artikuluak/ubarroiak-golkoko-gerran-hiltzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ubarroiak golkoko gerran hiltzen - Zientzia.eus | Ubarroiak golkoko gerran hiltzen - Zientzia.eus
Golkoko gerran burutu den ekintzetan, sarraski ekologikoa izugarria izan da. Milaka txori eta arrain hil dira ekintza honen eraginez.
Golkoko gerran burutu den ekintzetan, sarraski ekologikoa izugarria izan da. Milaka txori eta arrain hil dira ekintza honen eraginez. Ubarroiak golkoko gerran hiltzen - Zientzia.eus Ubarroiak golkoko gerran hiltzen
Ingurumena
olkoko gerran burutu den ekintzetako sarraski ekologikoa izugarria izan da. Milaka txori eta arrain hil dira ekintza honen eraginez.
Golkoko gerran burutu den ekintzetako bat marea beltza sortzea izan da. Ekintza honen helburua militarra izan bada ere, sarraski ekologikoa izugarria izan da. Milaka txori eta arrain hil dira ekintza honen eraginez. Telebistan ikusi izan dira marea beltzaren irudiak. Irudi hauetan txoriak petrolioz jantzita azaltzen ziren.
Pertsiar Golkoan txori-mota ugari izaten da. Batzuk bertan bizi dira eta beste batzuk urteko sasoi batean bakarrik egoten dira bertan. Espezierik kaltetuenak bertan bizi direnak, hau da, endemiko direnak, izango dira. Hauen artean Sokotrako ubarroiak daude. Marea beltzak izugarri murriztu du ubarroi-populazioa; zenbaitek dioenez, neurri egokiak hartzen ez badira desagertzeko arriskuan daude.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-baabed95268f | http://zientzia.net/artikuluak/arma-biologikoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arma biologikoak - Zientzia.eus | Arma biologikoak - Zientzia.eus
EEBBetako militarrek ia 370 milioi dolar erabili dituzte arma biologikoen kontrako antidotoen bila. Baina diru hau ez da batzuek espero bezala erabili.
EEBBetako militarrek ia 370 milioi dolar erabili dituzte arma biologikoen kontrako antidotoen bila. Baina diru hau ez da batzuek espero bezala erabili. Arma biologikoak - Zientzia.eus Arma biologikoak
Bioteknologia
EBBetako militarrek ia 370 milioi dolar erabili dituzte arma biologikoen kontrako antidotoen bila. Baina diru hau ez da batzuek espero bezala erabili.
EEBBetako militarrek ia 370 milioi dolar erabili dituzte arma biologikoen kontrako antidotoen bila. Baina itxura denez, diru hau ez da batzuek espero bezala erabili. Hori dio behintzak EEBBetako Kongresuko Komite batek egindako txostenak.
Txosten horren arabera, ia 100 milioi dolar gerran arriskutsu ez diren substantziak ikertzen gastatu omen dira: zehatz esan, Atlanta-n dagoen gaixotasunen kontrolerako zentruan eta osasunerako institutu nazionaletan gastatu dira diruak.
Senatuko gobernu-arazoetako batzordearen lehendakari den Hohn Glenn senatoreak argitara eman duen txostenean, Pentagonoak atzerriko hornitzaileengana jo behar izan du Golkoko gerran parte hartzen duten soldaduak txertatzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e7bf851ada05 | http://zientzia.net/artikuluak/australian-arazoak-gatzarekin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Australian arazoak gatzarekin - Zientzia.eus | Australian arazoak gatzarekin - Zientzia.eus
Australiako mendebaldean gatz-zelaiak suntsitzen ari dira. Arazo honi irtebide bat emateko, zuhaitzak lantzeari ekin diote.
Australiako mendebaldean gatz-zelaiak suntsitzen ari dira. Arazo honi irtebide bat emateko, zuhaitzak lantzeari ekin diote. Australian arazoak gatzarekin - Zientzia.eus Australian arazoak gatzarekin
Ekologia
Australiako mendebaldean gatz-zelaiak suntsitzen ari da. Arazo honi irtenbide bat emateko, zuhaitzak lantzeari ekin diote.
Australiako mendebaldean gatz-zelaiak suntsitzen ari da. Lurrazpian dagoen gatza igotzen ari da eta ondorioz ura eta landaretza pozoitu egin da. Landaretza hil ondoren higadurak berea egiten du eta basamortua eratzen hasten da.
Arazo honi irtenbide bat emateko, zuhaitzak lantzeari ekin diote. Zuhaitzek, beren sustraien bidez, gatza lurzoruaren azpian finkatzea espero da eta horrela, pixkanaka lurra finkatu eta produktibo bihurtzea nahi da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c32a35376f37 | http://zientzia.net/artikuluak/hartz-arrea-ba-omen-zoaz-betirako/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hartz arrea Ba omen zoaz betirako! - Zientzia.eus | Hartz arrea Ba omen zoaz betirako! - Zientzia.eus
Gure inguruan badira hartz arrearen lurralde izandako bi gune: Kantabriar mendikatea eta Pirinio mendiak. Baina biak oso etxe baldar bihurtu dira aspalditxo hartzarentzat eta ez dirudi urte luzetan iraungo dutenik.
Gure inguruan badira hartz arrearen lurralde izandako bi gune: Kantabriar mendikatea eta Pirinio mendiak. Baina biak oso etxe baldar bihurtu dira aspalditxo hartzarentzat eta ez dirudi urte luzetan iraungo dutenik. Hartz arrea Ba omen zoaz betirako! - Zientzia.eus Hartz arrea Ba omen zoaz betirako!
1991/04/01 Barrenetxea, Tere - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Ekologia
Gure inguruan badira hartz arrearen lurralde izandako bi gune: Kantabriar mendikatea eta Pirinio mendiak. Baina biak oso etxe baldar bihurtu dira aspalditxo hartzarentzat. Gizakiak era askotara ezarri dion presioak ia guztiz desagerterazi egin du. Ale bakan batzuk gelditzen dira bi gune hauetan eta ez dirudi urte luzetan iraungo dutenik. Bai Frantzian, bai Espainian, hartza babesteko lege eta neurriak ezarri dira azken urte hauetan, baina gero eta argiago dago ez direla aski izango. Lortutako babes legalak eta talde eta pertsona batzuek egindako lanek ez dute lortu hartz-populazioa bi gune hauetan egonkortzea. Denbora gutxi barru betirako desagertuko da gure inguruetatik.
Hartzaren familia handia
Euskal Herrian bertan edo inguruko lurretan bizi diren hartzak hartz arre espeziekoak dira. Espezie honen izen zientifikoa Ursus arctos da.
Hartz honek baditu gertuko anai-arrebak eta baditu urrutiko lehengusuak ere. Gertukoena Iparrameriketan (Alaskan eta Kanadan) bizi den eta, grizzly izenez ezagutzen dena da.
Historian zehar galdu diren espezieak ere baditu hartzaren taldeak: leize-hartza dugu hauetako bat. Glaziazioen garaian bizi zen hartz honen arrastoak, Europa osoan zehar aurki daitezke. Desagertzearen arrazoia garai haietan izandako oso negu gogorrak izan daitekeela pentsatzen da.
Gaur egun ezagutzen ditugun hartzen artean badira oso ugari direnak: Iparramerikan bizi den hartz beltzaren ( Euarctos americanus ) espezieko 200.000 ale dagoela uste da eta hartz zuriaren ( Thalarctos maritimus -en) 20.000 ale. Beste batzuen egoera ez da hain erosoa. Andeetan bizi den betaurrekodun hartz aren ( Tremarctos ornatus ) espezieko 2.000 ale dagoela diote adituek. Panda hartzaren egoera ere kezkagarria da. Txinan 1.000 ale besterik ez omen dago.
Beste espezie batzuen egoera, hala nola tibetarrarena ( Selenarctos thibetanus ) eta inurrijalearena ( Myrmecophaga tridactyla ), are eta larriagoa da eta ale bakar batzuk besterik ez direla geratzen uste da.
Guretzat ezagunena, Pirinio eta Kantabriako mendietako hartz arrea da, esan dugun bezala. Espezie hau munduan zehar leku askotan aurki daiteke; Europan eta Asian adibidez. Badu esan bezala Iparrameriketan bizi den gertuko senidea: genero bereko Ursus horribilis espezieko grizzly hartza. Guztira 250.000 hartz arre omen dago munduan, baina Europan 30.000 besterik ez omen dira geratzen eta gainera lehen ezaguna zen hainbat gunetan ia-ia desagertu da, hala nola Grezia, Alpe frantziar eta italiarretan eta aipatuak ditugun gure inguruko beste bi gune horietan.
Piriniotan 10 edo 14 ale besterik ez daude gaur egun. 1.970. urtean 20 zirela uste da eta 1.937. urtean 150etik gora. Hartz-kopuruari begira egin diren azken estatistikek diotenez, Piriniotan ez legoke 14 hartz baino gehiago. Alderdi espainiarrean hartz bakar bat besterik ez dagoela uste da. Frantziarrean hiru zonatan aurkitu dira arrastoak: Ossau eta Aspe bailaretan hamar bat hartz, Luchonnais inguruetan bat edo bi eta Ariège aldean agian bat.
Kantabriako mendikatean kopuruak pixka bat handiagoak dira. Baina azken kontaketek adierazi dutenez, orain dela urte gutxi Administrazio lokaleko arduradunek botatako datu optimista haiek ez daude justifikaturik. Orduan aipatutako 120 hartzeko populazioa 60-80 alekoa besterik ez dela azaleratu dute azken ikerketek. Bi gune banandu daude. Mendebaldeko alderdian guztira 40 edo 60 hartz daude eta ekialdekoan 20 besterik ez.
Hartzaren ezaugarri batzuk
Hartza animalia orojalea da. Aktibitate-garaian asko jaten du, baina hainbeste jan behar hori erraz ulertzeko modukoa da; mokau bakarra ere probatu gabe pasatzen bait du negua. Hartzaren neguko hibernazioa, hala ere, ez da benetakoa. Hibernazioaren ezaugarrietako bat inguruko tenperatura eta gorputzarena berdintzea da eta hori hartzari ez zaio gertatzen. Bere gorputz-tenperatura normala 38ºC-koa bada, hibernazio moduko horretan 34ºC-raino iristen da eta inoiz baita 31,2ºC-raino ere. Beraz, bero mantentzen da hartza; hibernatzen duten beste animaliek ez bezala.
Aktibitaterik gabeko epe horretan hartzak lo egiten du, baina aktibitaterako gaitasuna badu eta estimulazioa dela eta esnatzea gerta daiteke. Are gehiago, epealdi horretan erditzen dira emeak eta udaberrirarte harzkumeak elikatu eta berotu egiten dituzte, lotan segitzen duten bitartean. Hartz arrearen hibernazioak lauzpabost hilabetez irauten du: azarotik apirila bitartean.
Hartz arrea 100 eta 250 kg arteko animalia da. Arra emea baino dexentez handiagoa da tamainaz. Arrak atzeko bi hanken gainean zutituz gero, 2 m-ko altuera izatera iristen dira.
Hartz arrea eta bere kumeak Kantabriako mendietan.
Orojalea dela esan dugu. Udaberrian, lozorrotik atera eta bere gordelekua uzten duenean, hosto, kimu eta sustraiak bilatzen ditu elikatzeko. Udan, urra, mazusta eta ahabia izaten ditu gustoko eta eskuragarri. Aleak eta eztia ere jan ohi ditu. Okelari ere ez dio muzinik egiten, nahiz eta bere elikagaien % 10 edo 20 besterik izan ez. Okela hori lortzeko inoiz artaldeei eraso egiten die.
Bista txarra du, baina belarri fina eta usaimen zorrotza. Ekaina aldean ibiltzen dira jotake bikotekidearen bila. Lan zaila benetan, hain dentsitate txikia duen populazioa izanik. Bikotekidea aurkitu eta parekatuz gero hartz bat edo bi jaioko dira. Zorte pixka batekin eta gizaki eta bestelako arriskuetatik urrun ibiliz gero, hogeitamarren bat urtez bizitzeko esperantza izan dezakete jaioberriek.
Arerio zaharrak: artzainak
Ardiak gustoko ditu hartzak eta horretaraz gero, artzainaren kaltetan eraso egingo dio artaldeari. Artzainek aspalditik izan dute otso eta hartzengandik babestu beharra. Eta horretarako eskura izan dituzten bide guztiak erabili dituzte: arte eta armez gain estriknina ere ugari erabili izan da. Hildako ganadu edo okela-puska baten barruan estriknina jarri eta hartza noiz bertaratuko zain egotea errazagoa da artzainarentzat. Frantzia aldeko Piriniotan behintzat askotxo erabili da bide hau.
Artzainak eta hartzak elkarrekin baketsu bizitzeko Frantzia aldean egin dira saiorik serioenak. Hartzak hildako ardi bakoitzeko indemnizazioa jasotzeko eskubidea zuen artzainak. 1.989an 56 ardi eta 3 ahuntz izan dira arrazoi honegatik indemnizazio-gai, diru-saria 1.550 liberarainokoa izan daitekeelarik.
Neurriak ez dira, ordea, horretan geratu. Artzainen lana erraztu asmoz eta bide horretatik beraiekin elkarlanean aritzeko aukera handiagoa izan dadin, helikoptero-zerbitzua ezarri da Frantzian. Helikoptero horrek artzainen lanabes eta elikagaiak txaboletaraino eramaten ditu artzainari hainbat joan-etorri egiteko beharra kenduz. Zerbitzu honek 10 bat egunetako lana aurreratzen omen die udaberritik aurrera artzainei.
Arerio gehiago: ehiztariak
Artzainak ez dira izan hartzaren etsai bakarrak eta inolaz ere ez (gaur egun behintzat) heriotz gehienak sorterazten dituztenak.
Datuak ez dira guztiz fidagarriak (kontutan hartu hartza ehizatzea guztiz debekatua dagoela Frantzian 1.957. urteaz geroztik eta Espainian 1.967.az gero), eta iturrien arabera oso desberdinak badira ere, hauek dira jaso ditugun batzuk: Asturiasen 1.979/1.981 epealdian 12 edo 25 hartz hil dituzte eskupetaz edo lakioz iturri desberdinen arabera. 1.986/87 urteetan 9 edo 4, iturrien arabera, eta Leonen 1.980/1.987 urte bitartean 8 bat.
Hala ere ez da zigorrik ezarri; nahiz eta indarreango araudiaren arabera hartza ehizatzeagatiko isuna Kantabrian 2 milioikoa eta Gaztela-Leonen 1,5 milioikoa izan.
Ehizak oso tradizio luzea du lur hauetan eta ixileko ehiza arazo handi bihurtu da. Ohiturak aldatzea ez da erraza izaten eta horretaz gain, hartutako neurriak paperean bakarrik geratzen badira, are eta latzagoa izaten da babestutako espeziea serioski defendatzea.
Argi dagoena honako hau da: hartza ehizatzearen kontrako arauak atzo goizekoak ez badira ere, ehiztari askok lasaitasun eta urguiluz jokatzen duela hartza akabatzen. Horrelako kasuak ezagutu dira, bai Piriniotan eta bai Kantabriako mendietan.
1.982an aurpegia estalita ehiztari-talde batek argazkia atera zuen akabatu zuten hartz eme eta bere kumearekin batera. Argazkiak buelta dexente eman zituen eskuz esku Piriniotako zenbait bailaratan.
Txamantxoia mendiaren magala. Honelako basoetan babesten da Piriniotako hegoaldean bizi den hartz bakarra.
1.988ko Santu Guztien Eguna. Leoneko Brañosera herrian, herritar batek eskupetaz akabatutako hartza zegoen denontzat bistan. Eraso egin ziola eta bere burua defendatuz egindako tiroak zirela zioen ehiztariak. Hartzari egindako azterketek ez zuten ehiztariak esandakoa argitzen: ihesi doanaren posturan jasotako tiroak zirela diote FAPAS taldekoek. Talde hau izan da kasu honetan salaketa aurrera eraman nahi izan duena
FAPAS taldearen HARTZA Proiektuak Natura Zaintzeko Fundazioak Europa-mailan ematen duen saria irabazi zuen 1.985. urtean
Ixileko ehiza ebitatzeko modurik eraginkorrena, Parkeak sortzea izan daiteke. Horrela, babestutako animaliek ez dute hainbesterainoko arriskurik. Baina bai Piriniotako Parkea eta bai Kantabriar Mendietako Erreserba Nazionalek, ez dute inondik inora hartzaren habitata barne hartzen; ez batean, ez bestean, erabakiak hartu zirenean ez bait zen hartzaren arazoa planteatu.
Habitataren arazoak: arerio berriak
Ehizaren eta hartzaren arteko bateragarritasun eza ez dator tiroen bidetik bakarrik. Legeak baimentzen dituen basurde-ehizak ere arazoak sortu ditu Piriniotan. Basurdea ehizatzeko lurraldeak askotan hartzarenarekin bat datoz eta gainera ehizaldiak hartzarentzat oso kontuzkoa den urtesasoian gertatzen dira. Honek arazoaren gakoa izan daitekeen hirugarren puntura ekartzen gaitu: azken finean, eta hartzak lurralde hauetan iraungo badu, bere habitata erabat hartuta kontserbatu beharko da. Artzainen edo ixileko ehiztarien iharduera (bakoitzak behar dituen berezitasun guztiekin) kontrolpean egonda ere, nekez lortuko dira helburuak bere habitata babesten ez bada.
Hartza basoan bizi da eta ez du inolako aktibitaterik bere inguruan nahi. Basoa ebaki, pista edo bideak egin, teleferikoak, eski-pistak eta pic-nic inguru eta turismo-ustiapenaren izenean burutu ohi diren beste iharduera batzuek hartzaren habitata degradatu egiten dute eta lurralde berrien bila joaten da.
Adibide bat besterik ez. Aspe bailarako hartzek ez dute bertan dagoen errepidea inoiz zeharkatzen eta, beraz, bertan 10en bat hartz dagoela esateak ez du errealitatea deskribatzen; harremanik ez duten bi multzotan banandurik bait daude.
Turismoaren presioak zer-nolako eragina izan dezakeen baloratzeko orduan ematen den informazioa, iturriaren interesen araberakoa dela argi dago. Italiako Abruzzo Parke Nazionalean gertatu dena lekuko. Parke hau 1.923an sortu zen hartz arrea babesteko asmoarekin. 100 ale inguruan mantentzen zen populazioak % 40 egin zuen behera 1.970 eta 1.986 urteen artean eta bere banaketa-area hirukoiztu egin zen. Ikerlarien eritziz turismoak urte horietan izandako gorakada ikaragarriak eragin zuen hartzak inguru lasaigoen bila lurralde berrietara hedatzea. Lurralde horiek parketik at zeudenez, ixileko ehiztarien menean geratu ziren eta hori da hilkortasun handiaren arrazoia. Baina datu hauek zenbait lanetan besterik ez dira irakurtzen. Beste artikulu eta folietotan Abruzzoko kasua kontserbaziorako arrakasta izan duen proiektu eredugarri bezala aipatzen da, kontserbazioa eta bailara horietako susperketa ekonomikoa (turismoa dela eta) bat etortzea lortu delakoan.
Kantabriako kasuan ere manipulazio-salaketak egon dira. Administrazio lokalak orain dela urte gutxi egin zuen estudio baten arabera, 120 hartz zegoela iragarri zuen. Beraz, egoeraren larritasuna pixka bat goxatu egin zen. Ikerlari independenteek egindako ikerketek aldiz, ez zuten Administrazioak emandako kopuruaren erdia ere kontabilizatu. Administrazioari ganorarik gabe jokatzen ari zela leporatu zioten; eritzi publikoa gehiegizko baikortasunera bultzatzen ari zela, hartzaren iraupenerako baldintzak segurtatzea kolokan jarriz.
Kantabriako mendikateako hainbat zonatarako Administrazioak dituen planak dira orain hartzaren kontserbaziorako taldeen kezka. Administrazioak ez du zuzenean turismoaz hitz egiten; baizik eta bertako herrietako biztanleentzako azpiegiturak hobetzeaz, baina helburu horiek ez omen dira planetan hain argi isladatzen. Teleferiko baten bukaeran pic-nic inguru bat jartzeak bertako herritar artzain edo basogintzan dabilenari zein eratako laguntza emango dion ez da oso garbi ikusten.
Gure gizartean azken aldi honetan eta arazo desberdinak direla eta asko errepikatzen ari den gatazka da: kontserbazioa versus garapena. Ñabardura asko dituen gatazka da eta kasu bakoitzean poliki aztertu beharrekoa, gehiegikeriak ebitatu nahi badira. Ezin ahaztu interes kontrajarriak azaleratzen dituzten arazoak izaten direla.
Hartza, bitartean, bere azkenetan dago gure inguruan. Lehian, parean tokatu zaion Homo Sapiens espezieak hartzen dituen erabakien zain dago. Hartz arrea lurralde hauetatik desagertzeak duen garrantziaz balorazio desberdinak egingo ditugu, noski, baina hartzaren aldeko apostua eginez gero, azkar eta arduraz jokatu beharko da; denbora kontrako faktorea bait da.
HARTZA DENA GIZUNA DÜZÜ |
zientziaeus-b3f000efaea6 | http://zientzia.net/artikuluak/adimena-duten-makinak-ordenadorea-garuna-gainditu-/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Adimena duten makinak: ordenadorea garuna gainditu nahian? - Zientzia.eus | Adimena duten makinak: ordenadorea garuna gainditu nahian? - Zientzia.eus
Paradisutik erbesteratua izan zenez geroztik, gizakiak jakin badaki Jaungoikoaren esanetara makurtu behar duela, bere eguneroko ogia irabazi nahi badu behintzat: lan egitea derrigorrezkoa da, pribilegiodun bakar batzuentzat izan ezik.
Paradisutik erbesteratua izan zenez geroztik, gizakiak jakin badaki Jaungoikoaren esanetara makurtu behar duela, bere eguneroko ogia irabazi nahi badu behintzat: lan egitea derrigorrezkoa da, pribilegiodun bakar batzuentzat izan ezik. Adimena duten makinak: ordenadorea garuna gainditu nahian? - Zientzia.eus Adimena duten makinak: ordenadorea garuna gainditu nahian?
Paradisutik erbesteratua izan zenez geroztik, gizakiak jakin badaki Jaungoikoaren esanetara makurtu behar duela, bere eguneroko ogia irabazi nahi badu behintzat: lan egitea derrigorrezkoa da, pribilegiodun bakar batzuentzat izan ezik.
Antzinako tresnak eskuaren abilezia hobetzeko erabltzen ziren.
Olerki ospetsuak esaten duen legez: Gizonak badu inguru latz bat menperatzeko premia.
Eta guztiok dakigu lana nekez egiten dela, eta batez ere giza historiaren hasierako garai haietan, bizitza nahikoa gogorra zen. Darwin-en eboluzio-teoriaren arabera onenak bakarrik lortzen du aurrera jarraitzea etsai ahulak bidean utzirik. Giza garapena mendeetan zehar ikusita, pentsatzekoa da bera izan daitekeela, edo orain arte behintzat izan dela, Naturan sorturiko bizidunen arteko hoberenetarikoa (hoberena ez esatearren), baina guztiok entzun, eta agian erabili, egin dugu honako esaldi hau: gizona Naturako erregea da . Esaldi nahikoa matxista eta monarkikoa. Beraz, guk emakumea Naturako erregina da esango genuke.
Adimen Naturala
Nagusitasun honen zioa adimena dateke; beste bizidun (animaliak batipat) adimentsuak egon arren, gizakia da oro har bere adimena gehien garatu duena.
Baina zein da adimenaren ezaugarria?. Oro har, gizakiak pentsatu eta ideiak garatu egiten ditu eta horrexegatik esan ohi dugu adimena duela. Honi esker, bere lanari egokitzen zaizkion tresna lagungarriak asmatzeari ekin dio betidanik, lanaren zama arintzeko edota bere muga fisikoak gainditzeko. Hasierako tresnak, guk orain sinpleegitzat jo ditzakegun arren, une haietan aurrerakuntza itzela izan ziren, adibide ederra gurpila delarik.
Asmakizun baten ondoren beste bat lortzen zen (aurrekoan oinarrituta edo zeharo independentea), ondoz ondoko bi asmakizunen arteko denbora nahikoa luzea izan ohi zelarik. Horregatik, denbora-tarte luze horri esker, jendeak tresna berria erabiltzen ikasten zuen inolako presarik gabe, tresnaren funtzionamendua ulertzeraino heltzen zelarik eta ulertzeak hobekuntzei bidea irekitzen zielarik.
Orain dela ehun milioi urte lehenengo gene biologikoak garatzen hasi ziren; jokamolde berriak ikasteko ahalmena bait zuten. Hortik animalia konplexu guztiak sortu ziren, gizakiaren arbasoak barne.
Dirudienez, lehenengo tresnak gutxi gorabehera orain dela hamar miloi urte (Harri Aroan) erabiltzen hasi ziren, harrizkoak, zurezkoak edo hezurrezkoak izaten zirelarik. Gizakiak Naturan aurkitzen zitueneko egoeran erabiltzen zituen, hots, landu edo egokitu gabe.
Gurpilak izugarrizko aurrerakuntza eragin zuen garraioan.
Gizakia hauetaz baliatuko zen hasieran animalia arriskutsuak uxatzeko. Gero konturatuko zen agian tresna berriak sortzeko ere egokiak izan zitezkeela; harria lantzeko harria erabil zezakeela esate baterako. Horrela, lehenengo zulakaitz, jostorratz eta eztenak sortuko zituen, hauen bitartez arma berriak landuko zituelarik. Arma finagoak lortuz, geziak esate baterako, animaliak errazago ehizatuko zituen, tribuaren hornikuntza, janari eta soinekoei dagokienez hobekuntzak lortuz.
Tribuen garapena aurrera zihoan pixkanaka-pixkanaka abiadura lasaiaz. Prozesu hau azeleratu egin zen suaren aurkikuntza zela bide eta lengoaia konplexuak asmatuz, orain dela milioi bat urte gutxi gorabehera. Lengoaia hauei esker, kultura garatzen hasi zen orain dela gutxi gorabehera ehun mila urte.
Azken hamar mila urteetan giza biologian gertatutako aldaketak barregarriak dira giza kulturan gertatutakoekin konparatzen baditugu. Nekazal Iraultzak gizakia geldikor bihurtu zuen. Horrek gobernu burokratiko handiak sorterazi zituen. Gero, idazkera garatu zen eta klase pasiboak (aisiarako denbora zuten klaseak) jaio ziren, lan intelektualei ekiteko nahikoa astia eta energia zituztelarik. Inprenta asmatu ondoren, kultur informazioaren fluxua izugarri azeleratu da azken mila urteetan.
XVIII. mendean ordea, lurrin-makina asmatzearekin batera Industri Iraultza hasi zen, zeinak asmakizunen sortze-abiaduran eragin galanta izan bait zuen, garrantzitsuena garraioa delarik.
Momentu horretarainoko asmakuntza gehienak zirela medio, gizakiak bere muskulu-indarra biderkatu eta zabaldu egin zezakeen, izerdi bibliko gutxiago aterata. Makinak erabiliz, giza indarra baino handiagoa behar zuten lan fisikoak buru zitzakeen. Horri esker, jadanik komentatu dugun legez, astia bazuen pentsatzeko (bere adimena erabiliz makina berriak asmatzeko) eta horren ondorioz asmakuntzen sortze-abiadura areagotu egin zen.
Ordenadoreak edo kalkuluak burutzen dituzten makinak
Baina beste alderdi batetik, lan fisikoak egiteaz gain gizakiak lan intelektualak edo kalkuluak ere burutu behar zituen. Hasieran trukatzen zituen aleak kontatzeko adibidez, edo gero gobernuek populazioaren erroldak edota uztak kontrolatzeko, zergak zirela eta. Beraz, kalkuluak ekonomiarekin erlazionatuta zeuden eta ondotxo dakigu ekonomia giza historian zein garrantzitsua den. Garrantzi honi esker, kalkuluak automatikoki burutzeko makinak asmatzeari ekin zion.
Nekazaritzaren garapenak gizakia geldikor bihurtu zuen.
Kalkulu hitza latinetik dator, bere jatorrizko esanahia harritxoa delarik; hauek erabiltzen bait ziren gauzak kontatzeko eta eragiketa aritmetikoak burutzeko. Kalkuluaren historia babiloniar eta egiptiarrekin hasi arren, kalkulu mekanikoaren historia XVII. mendean hasi zen, lehenengo kalkulagailuak orduan asmatu zirelarik (Pascalen batugailu/kengailua, Leibnitzena –zeinak lau eragiketa aritmetikoak buru zitzakeen–, Babbagerena XIX. mendean,...). Arlo honetan ere aurrerakuntzak nahikoa poliki gertatu ohi ziren, batzuetan teknologiaren atzerapena zela eta ideien eraikuntza fisikoak ezinezko suertatzen zirelarik (Babbageren Makina Analitikoa kasu). Baina XIX eta XX. mendeetako ikerketa eta aurrerakuntza zientifikoek teknologia iraultzaile berria sorteraziko zuten; Elektronikarena hain zuzen.
Sistema elektronikoen hasierako osagaiak balbulak ziren; nahikoa handiak eta potentzia itzela kontsumitzen zutenak. Dena den, lehenengo ordenadore elektronikoak 1946an egin ziren, garrantzitsuena ENIAC izan zelarik.
Tresna hauetaz zenbait idazlek jendearengan sortutako fantasiagatik, honela deitzen zitzaien: garun elektronikoak (oraindik gogoratzen naiz RENFEko txarteldegira joan bidai txartela erosi asmoz eta hango langileak garuna izorratuta dago esan zigula), nahiz eta momentu haietan ordenadoreek buru zitzaketen funtzioak kontutan hartuta izen hau gehiegizkoa izan. Jaungoikoari esker, izen hori galdu egin da denbora eta ezagutza handiagoaren poderioz, eta gaur egun izen hori erabiltzen ez gara ausartzen.
Dena den, 1947an transistore solidoa lortu zenetik, aurrerakuntzak abiadura handiz egin dira; agian abiadura handiegiz.
Transistorearen ondoren zirkuitu integratuak asmatu ziren, hauetan transistoreak ehundaka edo milaka aurkitzen zirelarik (gaur egun, milioika transistore integratzen dira). Zirkuitu integratuei esker, edo oro har zirkuitu integratuen teknologia berriari esker, ordenadoreek (hasieran oso handiak) berebiziko abiadura hartu dute tamaina txikietarantz (kalkulu-ahalmen bera mantenduz) eta maneiu-erraztasunerantz. Honako hau esan da: autoen teknika ordenadoreena bezainbeste garatu izan balitz, gaur egun Rolls-Royce bat 100 pezeta baino gutxiago kostatuko litzateke, gramo gutxi batzuk pisatuko lituzke eta 1.000 km orduko egingo lituzke. Eboluzio hau dela eta, ordenadoreak erabiltzailetik hurbilago daude eta hortik etorri da desmitifikazioa; garun elektroniko izena ahazteko adinakoa, hain zuzen.
Eta makina hauek eraiki ahal izateko teknologia garatzen ari zen bitartean, konputazioaren alderdi teorikoa ere ari zen garatzen. Biak direla medio, Ordenadore-Iraultza bizitzen ari garela esan genezake. ENIAC ordenadoretik honaino, aurrez oso gutxitan ikusitako abiadura eta bizitasunez informatikak zientzia bezala eboluzionatu egin du —eta beste zientzien eboluzioa bultzatu du—.
Idazkera garatzea oso garrantzitsua suertatu zen informazioa gordetzeko.
Makina mekanikoak gizakiarentzat lan fisikoetan lagungarri suertatu baziren, ordenadoreek lan intelektualetan laguntzen diote. Horrela garunaren ahalmena handiagotu eta zabaldu egin dezake, garapen pertsonala lortzeko asti gehiago izateko aukera dagoelarik. Are gehiago, kalkulu konplexuak burutzen (batuketa asko eta asko, zenbaki handiekiko eragiketak, zenbakizko kalkulua, ekuazioen ebazpena, eta abar luze bat egiten) gu baino askoz azkarrago eta fidagarriagoak dira.
Izan ere, kalkulu errepikakorretan gizakia aspertu egiten da eta errore-kopurua handiagotu egiten da denbora igaro ahala, pertsonaren kontzentrazio-ahalmenaren galera dela eta. Hori horrela izanik, denbora gehiago galdu behar da gero errore horiek aurkitu eta desegin nahi badira.
Eta zoritxarrez, aplikazio askotan errepikakortasun hori oso nabaria da, kalkulu estatistikoetan adibidez; normalean batuketa-pilo bat egin behar bait da. Ordenadoreen historiari begirada bat emanez gero, munduko hainbat gobernurentzat izan duten garrantziaz ohartuko gara. Estatu Batuetan errolda hamar urtetik behin egiten zen XIX. mendean. 1886. urtean, 1880.ean egindako erroldaren datuen tratamendua artean bukatzeke zegoen (hain zen zeregin latza langileentzat!) eta are okerrago: 1890. urtea baino beranduago bukatuko zen eta urte horretan errolda berriari ekin behar zioten.
Laster konturatu ziren arazo horrek populazioa ugalduz zihoalako txarrera joko zuela eta nola edo hala behin-betirako konpondu beharko zuketela. Ikerlari batzuek pentsatzeari ekin zioten eta makina egoki bat asmatu bide zuten. Arazo honetan ez zegoen kalkulu askorik, baina datu asko tratatu behar ziren eta makinaren bitartez datu horien tratamendu automatikoa lortu zen.
Ezin uka bestalde, hainbat aplikaziotan (astronomian esate baterako) burutu behar diren eragiketak zenbakien handitasuna dela eta oso konplexuak direla. Hauetan oso erraza da kalkulua burutzen duen pertsonak bidean zeroren bat galtzea, gero aurkitzea zaila baino zailagoa izan daitekeelarik.
Azkenik, beste aplikazioetan doitasuna eta zehaztasuna oso garrantzitsuak izaten dira, adibiderik garbiena eremu militarra delarik. Oso garrantzitsua omen da jaurtigai batek bere diana (etsaiaren posizio bat, dudarik gabe) eta ez beste ezer jotzea. Berriro ere historiari begiratuz gero, eremu honen garrantziaz ohartuko gara: Bigarren Mundu-Gerran ingelesek alemanen mezuak (klabez kodetuak) ulertu nahi zituzten (deskodetu, beraz) kolpeak nondik nora emango zituzten garaiz jakin ahal izateko eta arabera neurri egokiak hartu ahal izateko. Dirutza galanta inbertitu zuten makina automatikoa lortzeko, ikerlari famatuek parte hartu zutelarik (geroxeago aipatutako dugun Alan Turing matematikariak adibidez).
Zenbaki-sistema batzuk. Zenbakien asmakuntzak kalkuluaren garapena bultzatu zuen.
Garbi dago, beraz, ordenadoreak ez direla aspertzen eta nekatzen, zeregina benetan aspergarria eta nekagarria izan arren. Horrexegatik esaten dugu gizakia bera baino askoz ere fidagarriagoak direla. Izan ere, makina hauen diseinatzaileen helburua XVII. mendeaz gero bera izan da: errorerik gabe eta ahal den erarik azkarrenean kalkulatzea. Helburu hau lortzea teknologian gertatutako aurrerakuntzen menpe egon da beti, jadanik komentatu dugunez.
Eremu batean, beraz, ordenadoreek aspaldidanik hartu diote aurrea gizakiari: zenbakizko informazioa maneiatu edo prozesatzean, abiaduraren aldetik batipat. Aurrerakuntzak eremu horretara mugatzeko arrazoirik nagusiena garbi dago; hauxe bait da gizakiak txartoen burutzen duen funtzioa eta laguntza gehiago behar du horrexegatik.
Adimena duten makinak? Adimen Artifiziala
Baina ordenadoreak lagungarri kalkulu konplexu eta errepikakorretan bakarrik suertatzen al dira? Ala gizakiaren antzera beste funtzio batzuk ere bete ditzakeen ordenadorea —edo robota orokorrago esanda— lor al daiteke?.
Hau da, gizakiak lanaren zama bere gainetik astintzeko balio duten makinak asmatu ditu, baina makina horiek kontrolatu egin behar ditu, guztiz autonomoak ez direlako. Ordenadoreak, adibidez, programatu egin behar ditu, horretarako aurrez programa egokiak asmatu behar dituelarik. Baina programak asmatu ondoren guztiz beharrezkoa da makina aurkitzen deneko ingurugiroaren ezaugarriak konstante mantentzea, zeren bestela aldaketa dagoenean makinak ez bait daki nola erreakzionatu behar duen eta porrot egin dezake. Adibidez, orain dela urte gutxi, lehenengo industri robotak hasi ziren lanean fabriketan. Sinpleenek giza besoaren itxura zuten eta zinta garraiatzaile bateko piezak maneiatzeko erabiltzen ziren, lan hau nahikoa erraza eta errepikakorra zelakoan.
Beraz aplikazio erraza makina programatu batentzat. Dena den, zintan piezaren bat gaizki kokatuta agertzen bazen edo bere posizio erlatiboa aurrekoarekiko edo hurrengoarekiko konstante mantentzen ez bazen, robotak huts egiten zuen pieza hori harrapatzean, prozesu guztia pikutara bidaltzen zuelarik. Horrexegatik interesgarritzat jo izan da makina adimenaren antzeko ezaugarri baten jabe izatea, gizakiari dagozkion maila altueneko lanak autonomoki (hots pertsonaren kontrol zuzenik gabe) buru ditzan; etxeko lanetan adibidez. Hemendik ikerketa-eremu berri bat sortzen da; Adimen Artifizial delakoarena.
Gizakiak asmo hori betidanik izan du, hau da, berak asmatutako makinei adimena eman nahi izan die, baina bereziki XVII. mendetik aurrera, lehenengo automatismoak asmatu zirenez gero (seguru asko, guztiok ikusi dugu behin baino gehiagotan xakean ari den jokalari mekanikoa, giza itxura duena, Torres Quevedo kantabriarrak XIX. mendean diseinatutakoa). Baina “Adimen Artifiziala” berez orain dela berrogeiren bat urte sortu zen, lehenengo ordenadore elektronikoekin batera. Zehatz esanda, izen ponposo hau 1956an emandako hitzaldi batean asmatu zuten.
Asmakuntza mekanikoei esker, gizakiak bere muskulu-indarra biderkatu eta zabaldu egin zezakeen.
Minsky-k, Adimen Artifizialaren aitatzat kontsideratuak, honelaxe definitzen du zientziaren eremu hau: adimena duten makinak eraikitzeko zientzia da, makina hauek ekintza konkretu batzuk burutzen dituztelarik. Ekintza hauek gizakiak burutuko balitu, bere adimena erabili beharko luke.
Adimena detektatzeko proba: Turing-en testa
Baina nola jakin daiteke makinak adimena duela?.
Horretarako, Turing matematikari britainiarrak test edo esperimentu bat proposatu zuen. Demagun gela batean gizaki bat eta ordenadore edo robot bat daudela. Demagun, aldameneko gelan pertsona-multzo bat ere badagoela. Pertsona hauek makinaren adimenari buruzko erabakia hartuko duen epai-mahaia osatzen dute. Erabaki hori hartu ahal izateko galderak luzatuko dizkiete beste gelan daudenei eta hauek erantzun egin beharko diete. Gizakiaren eta makinaren arteko desberdintasun fisikoak agerian ez uzteko, epai-mahaikoei erantzunak bueltatzen dizkietenean komunikazioa gailu baten bitartez burutuko da; teletipoz esate baterako. Epai-mahaikoek makinari dagozkion erantzunak zeintzuk diren zehaztasun osoz esan ezin dutenean, adimena duen makina lortu dugula esan dezakegu. Test hau gainditzea orain arte lortu ez den arren, baikorrenek berrogei urteren buruan lor daitekeela espero dute.
Adimen Artifiziala zertan den ikusi ahal izateko, aurretik komenigarria izan daiteke Adimena definitzea. Garbi dago adimena ikuspuntuaren arabera era askotan defini daitekeela. Hemen eboluzioarekin (edo beste hitzetan esanda ikas-ahalmenarekin) erlazionatuta dagoen ikuspuntua jo dugu egokientzat, adimenaren definizioa hauxe delarik: adimena, sistema batek bere ingurune aldakorrera egokitzeko duen ahalmena da. Sistema egokitze hori lortzeko zenbat eta kapazago izan (bere egokitze-ahalmena zenbat eta moldagarriagoa izan, alegia) hainbat eta adimentsuagoa da.
Adimenaren ezaugarriak
Izaki bat bere ingurunera egokitzeko moldagarria edo malgua izan dadin eragiten duten faktore nagusiak (adimena eraikitzeko adreilutzat har ditzakegu) hauexek izan daitezke:
1. Datuak eskuratzea:
izakiak inguruneari buruzko informazioa sentsoreen bidez eskuratu behar du, ingurunearen aldaketak detektatu ahal izateko.
Gizaki eta animaliek dituzten sentsoreak oro har hauexek izaten dira: begiak, ikusmena bideratzen dutenak (erretina inpresionatzen duten fotoiak direla medio), belarriak/entzumena (barne-egiturek presio-uhinekin batera bibratzen dutenean), sudurra/usaimena (zelula bereziek airean dauden substantzia kimikoak detektatzen dituzte), eskuak edo larrua/ukimena, mingaina/dastamena, eta abar.
Inprentaren bidez, kultur informazioaren fluxua izugarri azeleratu zen.
Oinarrizko mailako bizidunek ere (amebek esate baterako, zelula bakar batez osatuta daudenek), ingurunearen aldaketen aurrean jarrera konkretu bat hartzen dute estimulu batzuetatik urrunduz eta beste batzuetara hurbilduz.
Baina adimena informazio-eskuratze eta estimuluen arazoa baino ez al da?. Ba, ez. Estimuluak edo eragingarriak bereizteko ahalmena ere derrigorrezkoa da. Adibidez, demagun jostailu bat daukagula (zoluan zutik dagoen berunezko soldadu bat) eta bala txiki batek jotzen duenean lurrera erortzen dela. Sentsazioak bereizteko ahalmena duela esan al daiteke?. Garbi dago ingurunean gertatutako aldaketa baten aurrean jokamoldea aldatu egin duela, baina garbi dago pasiboki aldatu duela ere.
Bi aukera posible baino ez zuen: erori ala zutik iraun. Balak ukitzen ez badu, zutik iraungo du, eta balak oreka gal erazteko adina indar baldin badu, erori egingo da. Eta hori jotzen duena txarra (bala, esate baterako) ala ona (korrosiotik gordetzeko pintura adibidez) den kontutan hartu gabe gertatuko da. Garbi dago, beraz, soldaduak ez dituela estimuluak bereizten.
Amebaren pasibitatea askoz txikiagoa da. Bere erantzun-aukera oso mugatua da —hurbildu ala urrundu—, baina barne-mekanismo batzuek estimulua onerako ala txarrerako den adierazten diote, horrela erantzuna aukera dezakeelarik.
Ahaz gaitezen amebaz eta kontsidera dezagun biologikoa ez den beste izaki bat; dortoka mekanikoa adibidez.
Dortoka mekanikoa oso jostailu interesgarria suertatu zen bere asmatzaileak, Grey Walter neurofisiologo britainiarrak, aurkeztu zuenean. Metalezko kutxa bat (dortoka baten antzekoa), motore bat eta gurpilak zituen. Fotozelula-multzo bat zuen aurreko partean –bere buruan — argia detektatzeko.
Lurrin-makina asmatzearekin batera, Industri Iraultza sortu zen.
Argiak fotozelulak jotzen zituenean, motorea martxan jartzen zen dortoka atzerantz ibiliz argitik urrunduz. Eta atzerantz segitzen zuen argia motorea geldi erazteko bezain ahula izan arte. Orduan dortoka noraezean mugitzen zen berriro beste argi-izpi bat detektatu arte. Beti argi-sortzailetik urrundu egiten zen.
Bertsio aurreratuagoek, are eta bizitza zirraragarriagoa izan zuten. Bateriak deskargatuta zeudenean, barne-etengailu batek dortoka gelako txoko ilunetara joatera behartzen zuen. Bertan, Grey Walterrek bateriak kargatzeko gailuak jarri zituen dortokak erabil zitzan (automatikoki konektatzen zen kargatzaileekin). Bateriak kargatu ondoren, txoko neutralera joaten zen, han ad infinitum egoteko.
Oso erraz egiten ziren dortoka haiek, baina jostailu hutsa baino zerbait gehiago ziren beraien egilearentzat. Honek ondoko galdera planteatzen zuen: ea dortoka izaki sentsoriala zen ala ez.
Lehenengo puntu honetan ikusitakoaren arabera, bai!, baina ba al dakite bilatu behar dituzten estimuluak eta ekidin behar dituztenak zeintzuk diren?. Honek bigarren adreiluaren bila garamatza.
2. Datuak gordetzea.
Ahalmen honen bitartez bizidun askok sentsoreen bidez hartutako informazioa gorde eta gero etorkizunean erabili egin dezakete mundura edo ingurunera egokitzeko ahalmena handiagotzeko.
Dortoka mekanikoa eta ameba, soldadua ez bezalakoak dira inguruneari ematen dioten erantzuna dela kausa. Dena den, horiek ere oso mugatuak dira. Giro-baldintzak bereiz ditzaketen arren, eta horien arabera erantzun, hori da egin dezaketen gauza bakarra. Sortu edo jaio ondoren, hori bakarrik egin ahal izango dute. Inguruneko edozein aldaketak —argi gorria zuriaren ordez, edo soinu bat argiaren ordez— ez du eraginik erabakia hartzeko prozesuan. Berdin dio giro-baldintza berriak zenbat denbora mantendu, zeren eta dortokak hasierako baldintzak (argia/iluntasuna) berriro aurkitu arte ezin bait du ezer bereiztu.
Transistore solidoa 1947an lortu zuten.
Baina bizidun gehienek, bizitzako esperientziak direla eta (hau da, aurreko egoeretan gordetako informazioari esker) jokamoldea aldatzeko ahalmena badute. Sinplifikatuz, horri ikastea deitzen diogu. Makinetan antzeko zerbait lor al daiteke?
Dortokak badaki bere bateriak gelako txoko ilunean kargatu behar dituela eta harantz bateriak ahul daudenean bakarrik doa. Hau da, adimenik sinpleena badu. Erabakiak har ditzake eta hiru ekintza posibleren artean bat aukera dezake: argi distiratsutik urrundu, gelako txoko ilun batera joan (bateriak ahuleziak jota daudenean) eta gelan argitzalean dauden zonetan noraezean desplazatu.
Sistemaren mekanismoa programa-multzotzat har dezakegu. Programa bakoitza estimulu konkretu bat dagoenean aktibatzen da. Demagun une batez bateri kargatzaileak argitan daudela eta ez txoko ilunean. Dortoka, argitik ihes egiteko eraiki delarik, argiaren eta iluntasunaren arteko mugan geldituko litzateke eta hil egingo litzateke bere senak superbizipenaren aurka jokatzea adierazten diolako.
Dortokaren programak alda litezke argirantz hurbil daitezen, eta ez alderantziz. Orduan dena ondo aterako litzateke inguruneko baldintzak berriro aldatu arte. Edo arau ahaltsuagoak ere erabil litezke: urrundu argitik kasu batean ezik, bateriak baxu daudenean eta kargatzaileak txoko ilunetan ez daudenean; orduan zoaz argirantz eta begiratu ea kargatzaileak hor dauden.
Mundu ezegonkorrean bizi ahal izateko araurik egokienak baldin motakoak dirateke. Agindu konplexuagoak erabili beharko genituzke, baldintzak argitzapen-aldaketa batekoak bakarrik izan ordez era konplexuagotan aldatuko balira.
Dortokaren bizitza aberatsagoa izango litzateke:
inguruneari buruzko informazio gehiago lortzeko sentsore-multzoa ahaltsuagoa balitz.
hartutako informazio guztia gordetzeko adina espazio balu.
informazio berria egoki maneiatzeko eta hau programa guztiekin erlazionatzeko bere barnean ordenadorea balu.
Lehenengo ikusitako bi puntuak hauek dira: datuak eskuratzea eta gordetzea. Hirugarrena, aldiz, berria da eta programagarritasun deituko diogu. Honetan hainbat faktore sartzen da:
Lehenengo robotak nahikoa sinpleak ziren; giza besoaren itxurakoak. Batez ere automobil-fabriketan erabili ziren.
3. Prozesamendu-abiadura.
Honek, nolabait, sistemaren osagaiek egoera batetik beste batera pasatzeko behar duten denbora neurtzen du. Informazioaren prozesamendua zenbat eta azkarragoa izan, ingurunearen aldaketekiko izakiaren egokitze-prozesua hainbat eta azkarragoa izango da. Arlo honetan, duda barik, ordenadoreak edozein izaki biologiko baino azkarragoak dira. Abiadura hori segundoko konmutaziotan neurtzen da; konmutazioa bait da egoera batetik bestera pasatzeko burutzen den ekintza. Konparaketa bat egin dezakegu: animalia gehienen neuronek segundo batean hogei konmutazio burutzen dituzten bitartean, ordenadorerik motelenak miloika burutzen ditu.
4. Softwarea aldatzeko abiadura edo softwarearen moldagarritasuna.
Izakiak estimulu baten aurrean programa askoren artean egokiena aukeratu behar du, ingurunearen arabera. Baina ingurunearen baldintzak aldatzen direnean programa batzuk aldatu beharko ditu estimulu berriei egoki erantzun ahal izateko. Programa gaurkotze hau da faktore honen bitartez adierazi nahi dena. Hemen ere, ikaste-prozesua nabaria da. Sistema artifizialetan programa berriak norbaitek idatzi behar dituen bitartean, sistema biologikoetan autoprogramazio automatikoa gertatzen da. Horregatik, adimena duten programak lortuko badira, autoprogramagarriak izan beharko dute.
5. Softwarearen eraginkortasuna.
Izaki biologikoengan eraginkortasun ezak heriotza dakar. Adibidez animalia txiki bati beste bat hurbiltzen zaionean, lehenengoak ikusmen edo usaimenaren bitartez, datorrena laguna ala etsaia den erabaki beharko du, horren arabera erantzun egokia eman ahal izateko.
Sentsoreek hartutako informazioa txarra delako edota sentsoreek emandako informazioa prozesatzeko motelegia delako erabaki desegokia hartzen badu, bereak egin du. Beraz, eraginkortasuna oso ezaugarri garrantzitsua da.
6. Softwarearen eskala.
Izakiak erabil dezakeen programa-kopurua handia bada, askoz hobe. Ezaugarri honek estimulu desberdinei erantzun egokia eman diezaiekeela adierazten du.
Etorkizuna ala oraina?
Gizakiak adimen-mailarik altuena, zailtasun guztiak bere kontra edukita miloi bat urteren buruan lortu du. Ordenadoreak zizareari 25 urte baino gutxiagotan aurrea hartu dio, eboluzio-maila konparagarria hartuta. Gure adimena, tresna bezala erabilita, lagungarri izan daiteke makinen adimenerantz daraman bidean, orain arte baino pauso handiagoak emanez azkarrago joateko.
Robotek gero eta garrantzi handiagoko lanak burutu behar izan dituzte; automobil-txapak soldatzea adibidez.
Adimen Artifizialaren etsaiek, aldiz, argudio bera darabilte beti: Ordenadorea ekintza konkretu bat burutzeko programatu izan da eta ezin du besterik egin. Adimen Artifizialaren aldekoek, beren aldetik, ikasten duten algoritmoak aurkitzea posible dela uste dute, eta horrela makinaren jokamoldea aldatu egin daitekeela horretarako programatu gabe.
Teknologia aurreratu ahala, gero eta hurbilago ikusi izan da adimena duten makinak lortzeko helburua. Mikroprozesadoreak leku guztietan agertzen hasi zirenean, japoniarrek 5. belaunaldiko ordenadoreak asmatzeari ekin zioten 1982an; adimendunak asmatzeari hain zuzen. Horretarako dirutza handiak inbertitu zituzten, 10 urtetan beraien helburuak lortu ahal izateko ikerkuntza hainbat eremutan egiten zelarik. Ordenadore edo makina berri hauek:
Lengoaia Naturala ulertu beharko lukete, erabiltzaileari dagokionez programazio-lengoaiak baztertuz, hau da, erabiltzailearen ama hizkuntza, ingelesa dela, euskara dela, ulertu beharko lukete, egitura finko batzuk erabili behar izan gabe;
gizakiaren antzera pentsatu eta arrazonatu egin beharko lukete;
beraien esperientzietatik ikasi egin beharko lukete.
Horretarako guztiz beharrezkoak suertatzen dira:
hizkuntzalaritza eta logika-ikasketak,
giza pentsamenduaren mekanismoak ezagutzea (psikologian),
giza ahotsa uler dezaketen eta testu idatziak irakur ditzaketen gailuak eraikitzea,
Adimen Artifizialaren garapena (giza ezagumendua nola pasatu ordenadoreei), ikasten duten algoritmoena bereziki, hau da, exekuzioan zehar informazio erabilgarria lortzen duten algoritmoena,
paralelotasuna; prozesamendu-abiadura handiagotzeko prozesadore asko elkarlanean aritzea alegia,
ezagutza-baseak. Datu-baseak zer diren ia edonork daki gaur egun (adibidez banku batek bere bezeroei buruzko informazio guztia gordetzeko erabilitako sistema informatikoak). Ezagutza-baseen oinarriak berberak dira, baina gordetzen dutena ezagutza da. Adibidez, sendagile batek diagnosi bat egiteko sintomak abiapuntutzat hartuz, hauen artean bilatzen dituen erlazioek bere ezagutza isladatzen dute.
Ikus daitekeenez, zientzia asko sartzen da Adimen Artifizialaren eremuan: matematika, psikologia, hizkuntzalaritza, filosofia, konputazio-zientziak, injinerutza elektronikoa,...
Orokorrean, Adimen Artifizialeko ikerlarientzat gizakiaren adimenaren funtsa “softwarean”datza, hau da, nolabait programa bat daukagu buruan, ordenadorea garuna bera delarik. Arrazoi honegatik, hasieratik bertatik programak asmatzeari ekin zioten ikerlari hauek, joku konplexuetan (xakean adibidez) nahikoa emaitza itxaropentsuak lortu zirelarik (azkeneko programekin, hasierakoak baino hobeak izanik, exekutatzen dituzten makinek irabazi egiten dute kasu gehienetan, munduko txapeldunak ez izan arren. Kasparovek irabazi egin du azken aldian, baina gorriak ikusi ondoren).
Fabriketan edozein pieza-mota maneiatu ahal izateko, ikerketa dela medio roboten eskuak hobetu egin behar izan dira.
Eta zergatik aukeratu zuten xakea?. Batez ere sistema formala delako, hots, arau konkretu batzuen arabera mugimendu-aukera zabala dagoelako. (Baina kontuz!: pieza guztien posizio-aukera taulan 10120 koa da; unibertsoan dauden atomoen kopurua baino handiagoa). Eta formala delako, oso egokia dateke pentsamenduaren mekanismoak isladatzeko.
Orain arte ikusitakoa oinarritzat hartuz, Adimen Artifizialaren aplikazio-eremuak zehaz ditzakegu: Lengoaia Naturala, Ikusmen Artifiziala, Jokoak, Teoremen Erakusketa Logiko eta Teorikoak, eta ekonomiari dagokionez praktikoagoak diren Robotika eta Sistema Adituak.
Aplikazio abstraktuenetan –joku eta matematiketan– nahikoa onak izan arren, besteetan ez dituzte hasieran espero ziren mailak lortzen; bereziki Lengoaia Naturala ulertzen, ingurune naturalean gauzak bereizten (Ikusmen Artifizialean), memoriatik testuinguru konkretu bati ongien egokitzen zaion informazioa berreskuratzen,....
Adibidez, guretzat errazak diren lanak (gosaria prestatzea edo koadro batean agertzen den paisajea eta paisaje naturala bereiztea, esate baterako) ordenadoreentzat oso zailak suertatu dira, zailegiak ez esatearren. Alde batetik, algoritmo egokiak oraindik aurkitu ez direlako edota, mugimenduei dagokienez, robotak nahikoa traketsak direlako. Baina bestetik badirudi, prozesamendu-abiadurari dagokionez, fisikak ezarritako mugak oso hurbil daudela. Horrek arazo konplexuen ebazpena denbora-tarte onargarrietan lortuko bada konputazio-mekanismoak aldatu egin beharko direla adierazten du.
Prozesamendu-denboraren eragina oso garrantzitsua da adibide honetan ikus dezakegunez. Pentsa dezagun robot bati telebista-kamera bat ezartzen diogula bere ingurunea ikus dezan (ikusmen artifiziala, beraz). Kamerak hartutako informazioa prozesatu egin beharko du inguruneari buruzko informazio erabilgarria ateratzeko: zinta garraiatzailean agertzen diren piezak eta beraien posizioak esate baterako.
Prozesamendua burutzeko programa bat exekutatu behar da, horretarako prozesadorearen abiadurarekin erlazionatuta dagoena, denbora-tarte konkretu bat behar delarik. Denbora-tarte hau handiegia baldin bada, pieza bat har dezakeela erabakitzen duenerako pieza hori ez dago jadanik robotak espero zuen posizioan. Hori are okerragoa da robotaren bizitza jokoan dagoenean (beste planeta batean baldin badago esate baterako) edo ordenadorea pertsona baten zaintzaile denean, adibidez, eta pertsonaren bizia arriskuan dagoenean.
Eremu zail hauetan aurrerakuntzak gero eta motelagoak izan dira. Horrek, teknologiaren egoera kontuan izanda Adimen Artifizialaren mugak aurkitu direla adierazten bide du.
Oraingoz beraz, oro har gizakia ordenadorea baino adimentsuagoa da, kalkuluak burutzen eta informazioa maneiatzen azkarragoa eta doitasun handiagokoa ez izan arren. Bestetik, esperientzia dela bide ikasten ere askoz hobeak gara. Ordenadoreak programagarriak izan ohi diren bitartean, bizidunok ikasi egiten dugu.
Dena den, gure ezaugarrietariko batek gure kontra jokatzen du; gure espezializazio ezak hain zuzen ere. Gure adimen eta trebeziari esker denetarik egiten ikas dezakegu, baina ez gara gauza bakar batean ere espezialista. Horrexegatik makina espezializatuak egiten ditugunean, ordenadoreak (zenbakizko kalkuluak burutzeko eta informazioa prozesatzeko kasu) gu baino hobeak izan daitezke.
Sare Neuronalak
Jadanik esan dugunez, garunaren funtzioak makinetan sartzeko saioak aspaldikoak dira; Adimen Artifiziala bera baino zaharragoak. Betidanik garunaren funtzionamendua era ulergarrian zehaztu nahi izan da helburu hori lortu ahal izateko. Garai bakoitzean funtzionamendua azaltzeko ereduak asmatu dira, aldi bakoitzean modan dagoen teknologia erabili delarik. Newtonen garaian, adibidez, zientzilarientzat garuna erloju baten antzekoa zen; engranaje, gurpil eta malgukiek osatzen zutena. Ordenadore elektronikoak sortu zirenean, hauek erabiltzen ziren garunaren eredutzat.
Hortik sortu da adimen artifizialeko ikerlarien ideia: pentsamendua = garunean exekutatzen ari den programa, adimen eta softwarearen arteko berdintasuna edo, gutxienez, baliokidetasuna. Bide hau itxita aurkitu denean (lehenago aipatutako muga gaindiezinak aurkitutakoan alegia), ikerketaren eszenatokira beste konputazio-mota bat atera da: Sare Neuronalena, zeinak muga horiek gainditu egingo dituela bait dirudi.
Pieza sinple eta zurrunak maneiatzeko eskuak oso sinpleak izan daitezke.
Eremu honek oso berria badirudi ere, zaharra da. Jadanik 1940.eko hamarkadan ikerlari batzuek lehenengo Sare Neuronal Artifizialak aurkeztu zituzten; garunarekin neuronen antzera funtzionatzen zutenak hain zuzen. Neurobiologian egindako ikerketei esker, gauza asko ezagutzen da neurona naturalei buruz. Horregatik posible izan da hauen funtzionamendua ordenadore baten bitartez isladatzea.
Baina garbi utzi behar da Sare Neuronal Artifizialen inspirazioa biologikoa izan arren ez dutela garunaren eredu izan nahi. Hau da, garunaren funtzionamendua emulatu egin nahi dute, eta ez simulatu . Desberdintasuna nabaria da: garunaren funtzionamendua simulatu nahi izango bagenu, bertan gertatzen diren prozesu guztiak pausoz pauso errepikatu egin beharko genituzke, horrela garun artifiziala lortuz. Emulatu nahi dugunean, aldiz, interesatzen zaiguna honakoa da: garunak estimulu konkretu batzuei ematen dien erantzuna, horretarako burutu behar izan dituen pausoak zeintzuk diren kontutan hartu gabe. Beraz, simulazioan prozesu osoa errepikatu behar da eta emulazioan erantzuna baino ez.
Sare neuronalak zibernetikarekin daude erlazionatuta. Zientzia honek animalien eta makinen kontrola eta komunikazioen ikerkuntza bateratua burutu nahi du. Honen adibide bat dortoka mekanikoa izan daiteke.
Zibernetika 40.eko hamarkadan Norbert Wiener ikerlariak asmatu zuen. Berrelikadurazko zirkuitutan oinarritzen da, kontrol-sistemetan erabiltzen dena hau delarik. Bere funtsa hauxe da: zirkuitu baten irteera bere sarreran konektatzen da errorea zuzentzeko asmoz itxarondako irteera eta benetan lortutakoaren arteko diferentzia kalkulatzen delarik.
Zibernetikako ikertzaileek animalien mugitzeko eta sentsore bidez informazioa hartzeko gaitasunak bikoiztu egin nahi zituzten makinetan, nerbio sistemari buruz ikertzeko. Horretarako beren ereduetan neuronen antzeko osagaiak sartzen zituzten.
Hurbilketa hau nerbio-sistema handietako zelula-kopuru astronomikoak mugatuta dago eta baita neurona bakoitzak burutzen duen funtzioa zehatz-mehatz bereizteko edo neuronak nola dauden konektatuta jakiteko zailtasunak mugatuta ere.
Neurona natural batek beste neuronek bidaltzen dizkioten inpultsu elektrikoak hartzen ditu bere sarreretan. Sarrera bakoitza balio batez “biderkatu” ondoren (sarrera bakoitzari “pisu” bat egokitzen zaiola esan ohi da) guztiak batera prozesatzen ditu erreakzio kimiko batzuen bitartez. Prozesamendu honen emaitza bere irteeran kokatzen du gero, berari konektatuta dauden neuronei bidaltzeko.
Normalean mugatzaile bat badago. Prozesamenduaren emaitzak maila konkretu bat gainditzen ez badu, neurona ez da aktibatzen eta bere irteera zero da. Maila hori gainditzen badu, neurona aktibatu egiten da, irteera ere aktibatuz.
Hona hemen robot bat eskuz arrautza bat hautsi gabe hartzen.
Neuronen arteko konexioak oso konplexuak izan ohi dira, normalean sare bat osatzen dutelarik. Hortik datorkie izena.
Sare Neuronal Artifizialetan funtzionamendu hori isladatu nahi izan da: prozesamendu-unitate sinple, moldagarri eta elkarri konektatuek osatutako guztiz sare paraleloena. Bere helburua inguruneari Sare Neuronal Biologikoen era berean eragitea da.
Sare Neuronalen ezaugarri garrantzitsuenetariko bat paralelotasuna da. Prozesadore sinple askok konektatuta egoteagatik aldiberean prozesatzen dute informazioa, elkarri eragiten diotelarik.
Garunean 10 10 eta 10 13 bitarteko neurona-kopurua dago. Bakoitzak mila eta ehun mila bitarteko sarrera-kopurua du. Neurona baten prozesamendu-abiadura nahikoa motela izan arren (100 eragiketa segundoko), paralelotasuna dela kausa prozesamenduak guztira oso azkar burutzen dira.
Sare Neuronal Artifizialak bi eratan eraikitzen dira: hardware edo zirkuitu bereziak erabiliz, edo ordenadore bidezko simulazioak eginez. Nolanahi ere, gaur eguneko teknologiaren egoera kontuan izanda, neurona-kopurua txikia izan ohi da (ehun mila gehienez) eta konexio-eredua ere asko sinplifikatzen da, zeren bestela simulazio bat burutzeko unibertsoaren adina baino denbora luzeagoa beharko bait genuke edo zirkuitu berezia eraikiko bagenu, unibertsoa bera baino handiagoa aterako litzaiguke gaur eguneko zirkuituen tamaina minimoak kontsideratuz.
Sare Neuronalen beste ezaugarria, ikaste-ahalmena da, hau da, Sare Neuronalak ez dira programatzen!. Ikasi egiten dute. Ikaste-prozesu hau neuronen arteko konexioen pisuak aldatuz burutzen da. Hiru ikasbide-mota dago:
Gainbegiratua (OHOren antzekoa). Sareari sarrera-multzo bat aurkezten zaio eta bakoitzarentzat eman behar duen irteera zein den adierazten zaio, horrela irteera egokia eman arte pisuak aldatzeko gai delarik. Une horretan ikasi egin duela esaten da.
Gainbegiratu gabea (BBBren antzekoa). Sareari eredu batzuk aurkezten zaizkio, hainbat klasetan analogiak edo antzekotasunak bilatuz berak elkartu beharko dituelarik. Adibidez, eskuz idatzitako letrak bereizteko hainbat pertsonak idatzitakoak aurkeztuko dizkiogu bereiz ditzan, zein letra diren esan gabe. Ikasten duenean edozein unetan gai da letra desberdinak bereizteko eta ez hasieran sartu dizkiogunak bakarrik.
Autogainbegiratua (Unibertsitatearen antzekoa). Ez dago ikaste-prozesurik berez. Sareak funtzionamenduan zehar ikasten bide du.
Sare Neuronaletan burutzen den konputazioa analogikoa da, hots, azkenean ez da zenbakia lortzen. Sarearen emaitza bere neuronen egoeretan isladatzen da.
Orain arteko aplikaziorik garrantzitsuenak hauexek izan dira: Ikusmen Artifiziala, ereduak ezagutzea (eskuz idatzitako letrak adibidez), hizkera ezagutzea, eta abar.
Bide hau adimenaren beheko funtzio edo mailetatik gorenetaraino doa, lehenengo urratsak oharmena eta mugikortasuna direlarik. Adimen artifizialarentzat, aldiz, lehenengo urratsa arrazonamendua bera da, hau da, adimenaren funtziorik gorena. Ikuspuntuak, beraz, kontrajarriak dira. Dena den, bi eremuetan ikerketek aurrera segitzen badute, urte batzuen buruan (ikerlari batzuen arabera berrogei urtetan) erdibidean aurkituko direla espero da, azkenean adimena duten makinak lortuz.
Garbi eduki behar duguna hau da: Sare Neuronal Artifizialak eremu konkretu batzuetan soilik erabiliko direla, emaitza onak lortzen direnean bereziki; azken finean beti interesatzen zaiguna emaitzarik onena lortzea bait da, eta beste eremuetan beste konputazio-motak gaur egun jadanik oso onak eta eraginkorrak bait dira. Beraz, eremu bakoitzean soluziorik egokiena. Soluzio guztiak osagarriak dira.
Adimen Artifizialean arazo bat ebazten denean ebazpenik onena lortu nahi den bitartean, Sare Neuronaletan onenari hurbiltzen zaion ebazpena nahikoa da.
Sistema Adituak eta Sare Neuronalak konpara daitezke:
Sare Neuronalek ikasteko eta orokortzeko ahalmen txikia duten bitartean, Sistema Adituen eraginkortasuna ez da hobetzen esperientzia dela bide;
Sistema Adituak ez dira ingurunera moldatzen eta oso sentiberak dira degradazioaren aurrean. Sare Neuronalek aldiz hutsekiko eta zaratarekiko tolerantzia badute, paralelotasunari esker. Hau da, neurona batzuk hondatu arren, sistema osoak ongi funtzionatzen du. Horri hutsekiko tolerantzia esaten zaio. Zarata esanda honakoa ulertzen dugu: inguruneari buruzko informazioa oso zehatza ez izatea; degradatuta egotea alegia.
Ikusi dugunez, Adimen Artifiziala bi bide desberdinetatik lortuko da: hurbilketa klasikoari jarraituz mailarik altuenak lortuko dira eta Sare Neuronalen hurbilketari jarraituz mailarik baxuenak. Beste ikerlari batzuek, aldiz, Adimen Artifiziala lortu ahal izateko lehenago Bizitza Artifiziala garatzea guztiz beharrezkoa dela adierazten dute. Hau oraingoz ez dago pil-pilean, baina hurrengo urteetan ez dakigu zer gerta daitekeen.
Lehenengo animaliek nerbio-sistema txikiak edo sinpleak zituzten. Honek konfidantza ematen du gaur eguneko ordenadore txikiak adimenerantz daramaten lehenengo pausoak emulatzeko gai direla esateko. Ideia hauxe da: programa edo ordenadore horiek zailtasun inkrementaleko egoeren aurrean, hasierako animaliek aurkitzen zituztenekoen modura kokatuta ea bapateko arriskuetan nola erreakzionatzen duten. Horrela prozesu guztia errepikatu ahal izatea espero da.
Adimena duten makinen eraginak gizartean
Etorkizuneko robotak gure antzekoak ote?
Garbi dago adimena duten makinen eragin soziala garrantzitsua izango dela. Robot sinpleenak automobil-fabriketan sartu direnean zer gertatu den ikusi besterik ez dago: langileak soberan daudenez kalera bota dituzte. Nire ustez arazoa ez datza makinetan, gizakiak asmakuntza horiek nola erabiltzean baizik. Ikerketak aurrera bultzatu behar dira zalantzarik gabe. Ezer aldatu behar baldin bada, gizartea da, gizakien arteko elkartasunari garrantzi handiagoa emanez. Izan ere, adimena duten makinen laguntza polita izan daiteke etorkizunean; espaziorako bidaietan adibidez.
Bukatzeko, beldurra ere badago. Agian zientzi fikziozko pelikula txar (edo ez hain txar) asko ikusi ditugulako. Oraingoz, robotak gure esklabu dira. Baina pentsa liteke adimena duten makinak lortzen ditugunean, autonomoak izango direla. Beraz, ez direla gizakiaren menpe egongo. Agian gu baino adimentsuagoak izango dira eta beraien independentzia lortzeko iraultzari ekingo diote, borondate onekoak izan arren, gure iraupena (espezie bezala) arriskuan jarriz. Baten batek pentsa lezake hori erraz konpon daitekeela: adimena duten makinak guk sortzen ditugunez, beren adimenari jar diezaiogun muga bat.
Baina hori ez da hain sinplea. Gu eboluzioaren poderioz ikasteko gai izan gara, gure arbasoek zeukaten adimen-maila handiagotuz joan delarik. Horren arabera, benetan lagungarri suertatzeko makinei adimen minimo bat ezartzen badiegu, oso probablea da beraiek ikastea eta gero eta adimen-maila altuagoa lortzea. Kontutan hartzekoa da gure garunaren neuronak karbonozkoak direla eta adimena duten makinen osagaiak siliziozkoak direla jakitea, biak Elementu Kimikoen Taula Periodikoan taldekide direlarik.
Irudimena libre uzten badugu, edozein gauza pentsa dezakegu etorkizunari buruz. Baina era berean pentsa dezakegu gure iraupena arriskuan dagoela ere, guk geuk sortutako arriskuak txantxetakoak ez direlako (arma nuklearrak esaterako). Igual adimena duten makinak gure adimenaren salbatzaile baino ez dira izango. Nolanahi ere, galkorrak gara! Dinosauruak gu baino askoz handiagoak izan arren, desagertu egin ziren. Zergatik pentsatu behar dugu gure zibilizazioa mantentzeko beharrezkoak garela? Agian eboluzioaren helburua adimena lortzea da, eta eboluzioari berdin zaio adimen horrek zein euskarri erabiltzen duen. Nork daki?
Batzuek heriotzaren ondorengo bizitzan sinesten dute. Zergatik ez pentsa gure adimenaren gorputzarekiko askatasuna lortzeko aukera hauxe izan daitekeela?
Adimen Artifizialaren aplikazio-eremuak
Adimen Artifizialak sortutako interesak, adimena duten makinen aplikazio-eremuen zabaltasunarekin badu zerikusirik. Ikus ditzagun adibide batzuk:
negozioetan, finantz estrategiak finkatzeko diru-merkatuaren datu guztiak kontuan izanda, edota merkatua bera aztertzeko;
injinerutzan, diseinu-arauak analizatzeko, edo aurreko diseinurik onenak diseinatzaileari gogorarazteko, edo produktu berriak asmatzen laguntzeko;
fabriketan, muntaia, araketa eta mantenua bezalako lanak egiteko, batez ere arriskutsuak eta aspergarriak direnean;
nekazaritzan, izurriak kontrolatzeko, eta baita frutarbolak edo uzta bereziak lortzeko ere;
meatzaritzan, leku arriskutsu guztietara sartzeko;
eskoletan, maixuari ikasle bakoitzari ongien egokitzen zaion hezkuntza ematen laguntzeko;
ospitaletan, diagnosietan laguntzeko, gaixoen egoerak aztertzeko, osabideak kudeatzeko, edo oheak egiteko;
etxetan, gosaria prestatzeko edo erosketak egin behar direnean falta denari buruz aholkuak emateko, edo zoluak garbitzeko, eta abar.
Adimen Artifizialaren aplikaziorik garrantzitsuenak
Lengoaia Naturala esaten dugunean, bi alderdi bereiztu behar ditugu: alde batetik Lengoaia Naturalaren sorkuntza, hau da, ordenadoreak bere emaitzak erabiltzaileari aurkezteko honen hizkuntza bera erabili beharko du eta ez asmatutako hizkuntza abstraktu bat; beste aldetik, Lengoaia Naturala ulertzea daukagu, hau da, ordenadoreari aginduak emateko erabiltzaileak bere hizkuntza erabiltzen badu, honek ongi eta zehatz ulertu beharko ditu agindu horiek.
Ikusmen Artifiziala esaten dugunean garbi izan behar dugu inguruneari buruzko informazio grafikoa hartzeaz gain (sentsorea bideo-kamera bat izan daiteke, adibidez) informazio hori interpretatu egin behar dela; prozesatu alegia, informazio erabilgarria bereizteko.
Jokoetan orain arte arrazonamendu-mailarik altuenak behar dituztenak —zailenetarikoak gizakiarentzat— programatu dira, xakea horietariko bat delarik.
Teoremen erakuspenei dagokienez, ordenadoreari teorema baten enuntziatua sartzen zaio berak frogaren pausoak aurki ditzan.
Beste bi eremuak ekonomiarekin gehiago erlazionatuta daude oraingoz, aplikaziorik praktikoenak eta erabilgarrienak bertan dituztelako. Robotak edonon erabil daitezke, mugikorrak ala geldikorrak direlarik. Jadanik komentatu dugu lehenengoak orain dela urte batzuk fabriketan erabili izan direla, oso adimentsuak ez izan arren. Robota, lanari buruzko agindu biblikoari muzin egiteko gizakiaren azken asmakuntza da. Berak egin nahi ez dituen gauzak robotak egiten ditu.
Sistema Adituak, azkenik, ezagutza-baseetan oinarritzen dira. Gizakiaren esperientzia behar duten eremuetan, adibidez medikuntzan, arau konkretu batzuei jarraituz arrazonatzen duten programak baino ez dira. Ezagutza-baseak sortzeko giza eskarmentua beharrezkoa denez, lehenik adituengana jo behar da beraien ezagutza guztiak bildu asmoz.
Adimen Artifizial eta naturalaren arteko konparazioa abiaduraren ikuspegitik
Konpara ditzagun ikusmen naturala eta artifiziala, naturala oraingoz bestea baino eraginkorragoa dela agerian uzteko. Ikusmen artifiziala lantzen duten programak oso konplexuak dira eta kalkulu-denbora luzea behar dute. Horregatik, gaur eguneko ikusmen-sistemak motelegiak dira.
Bizidunen ikusmen-sistemak askoz azkarragoak dira. MITeko ikerlari batzuek ornodunen erretinan hogei milioi neurona daudela kalkulatu dute. Hauek milioi bat argi-sentsorek bidalitako seinaleak hartu eta konbinatu egiten dituzte eragiketa sinpleak burutuz, ertzak, kurbadura eta mugimendua bezalako gauzak detektatzeko. Horrela prozesatutako irudia garuneko ikusmen-geruzara bidaltzen da. Geruza hau erretina baino mila aldiz handiagoa da, gutxi gorabehera. Demagun geruza honek erretinak bezainbeste eragiketa burutzen duela segundoko, baina tamainarekiko proportzionalki. Horrela sistema osoaren ahalmena begiz jo dezakegu.
Begiak segundo batean hamar irudi maneia baldin baditzake, geruzak hamar mila maneiatuko ditu, hau da, hiru milioi ordubetean gutxi gorabehera.
Ordenadore arrunt batean exekutatzen den programa eraginkor batek erretinaren eragiketa sinple baten lan baliokidea burutzeko bi minutu behar ditu, hau da, hogeitamar ordubetean. Beraz, gaur eguneko programak ornodunen ikusmen-sistema baino ehun mila aldiz motelagoak dira. Garuna bera ikusmen-sistema baino hamar aldiz handiagoa denez, garunaren funtzionamendua ordenadorez emulatzeko honek gaur egunekoak baino milioi bat aldiz azkarragoa izan beharko luke. Hori agian hogei urteren buruan lortuko da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8826b0571e56 | http://zientzia.net/artikuluak/tunel-espektroskopiaz-berbetan-txema-pitarke-rekin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tunel espektroskopiaz berbetan. Txema Pitarke-rekin - Zientzia.eus | Tunel espektroskopiaz berbetan. Txema Pitarke-rekin - Zientzia.eus
1960. urtean Bilbo-ko Begoña-n jaiotako fisikari gazte honek Azkue Sariketan ikerkuntz sailari dagokion sari jaso du bere doktorego-tesian eginiko lanagatik. Azkue sari banaketak aukera eman digu beraren eritzia jasotzeko eta Fisikaren arloko ikerkuntzaz hitzaspertua izateko.
1960. urtean Bilbo-ko Begoña-n jaiotako fisikari gazte honek Azkue Sariketan ikerkuntz sailari dagokion sari jaso du bere doktorego-tesian eginiko lanagatik. Azkue sari banaketak aukera eman digu beraren eritzia jasotzeko eta Fisikaren arloko ikerkuntzaz hitzaspertua izateko. Tunel espektroskopiaz berbetan. Txema Pitarke-rekin - Zientzia.eus Tunel espektroskopiaz berbetan. Txema Pitarke-rekin
1991/03/01 Etxebarria, Jose Ramon Iturria: Elhuyar aldizkaria
Elkarrizketak
960. urtean Bilbo-ko Begoña-n jaiotako fisikari gazte honek Azkue Sariketan ikerkuntz sailari dagokion saria jaso du bere doktorego-tesian eginiko lanagatik. Azkue sariketaren banaketak aukera eman digu beraren eritzia jasotzeko eta Fisikaren arloko ikerkuntzaz hitzaspertua izateko.
1960. urtean Bilbo-ko Begoña-n jaiotako fisikari gazte honek Azkue Sariketan ikerkuntz sailari dagokion saria jaso du (Andoni Sarriegi-rekin batera) bere doktorego-tesian eginiko lanagatik. Tunel espektroskopiaz eta solidoetako elektroi- eta fotoi-emisioaz izenburua darama tesi horrek eta jadanik goi-mailako aldizkari zientifikoetan zenbait artikulutarako gaia eman du, kalitatearen kontrola eroso gainditurik. Azkue sariketaren banaketak aukera eman digu beraren eritzia jasotzeko eta Fisikaren arloko ikerkuntzaz hitzaspertua izateko. Leioako Zientzi Fakultateko Fisika Teoriko Sailean dihardu lanean eta bertan hartu dugu beta elkarrizketa hau burutzeko.
Jose Ramon Etxebarria.- Hasieratik hasteko, zer dela eta abiatu zinen Fisikaren munduan?
Txema Pitarke.- Ikastetxean batxillerra ikasten ari nintzenean, Matematika eta Zientzietako gaiak gogoko izaten nituen eta Matematika edo Fisika ikasteko gogoa neukan. Matematika baino Fisika ikastea hobe nuela esan zidan baten batek, eta Fisika ikasteko erabakia hartu nuen.
J.R.E.- Bilbon ikasi zenuen Zientzi Fakultatean, eta gero zer dela eta hasi zinen irakaskuntzan lan egiten?
T.P.- Karrera amaitu nuenean, zeuden posibilitateetariko bat irakaskuntzan sartzea zen. Ordurako baneukan esperientzia irakaskuntzaren arloan, eta ikerkuntza egiteko gogoa ere banuen. Unibertsitatea zen gauza biak egiteko lekurik aproposena.
J.R.E.- Irakaskuntzari dagokionez, euskal lerroan hasi zinen, klaseak euskaraz ematen.
T.P.- Lehenagotik ere ibilia nintzen BBBn matematikazko klaseak euskaraz ematen, ikastola batean.
J.R.E.- Ikerkuntz arloko lehenengo lanak zer-nolakoak izan ziren?
T.P.- Lehenengo, tesina egin nuen. Eremu elektriko lokalaren azterketa teorikoa egin nuen. Gero, tesia egiteko orduan, gaia guztiz aldatu nuen.
Tunel mikroskopioa.
J.R.E.- Zergatik gauza teorikoak?
T.P.- Gauza teorikoak egiteko joera izan dut beti. Laborategietan ibiltzea ere gustatu izan zait, baina gauza teorikoetan ibili gurago izan dut.
J.R.E.- Orduan, tesina egin ondoren tesiarekin hasi zinen. Duela zenbat urte tesiarekin?
T.P.- Tesina 1984ean hasi (karrera 82an amaitu eta BBBko klaseak utzi nituenean), 85ean amaitu eta 86an hasi nintzen tesiarekin.
J.R.E.- Norekin hasi zinen?
T.P.- Etxenikerekin.
J.R.E.- Zer dela eta joan zinen Donostiara tesi-zuzendariaren bila?
T.P.- Urte hartan Etxenike Cambridge-tik hona etorriberria zela jakin nuen, eta gai teorikoak egiteko hemen zeuden posibilitateetatik huraxe zen onena, nire ustez, eta huraxe aukeratu nuen.
J.R.E.- Orduan zeuk jo zenuen berarengana.
T.P.- Bai, neuk jo nuen berarengana bera hemen lantalde bat osotzeko asmotan zebilela Fernando Plazaolaren bidez jakinda. Etxenikek jendea nahi zuen berarekin lan egiteko, eta berarengana joateko erabakia hartu nuen, ea berarekin zer egin zitekeen jakiteko.
J.R.E.- Ondo hartu zintuen, beraz.
T.P.- Bai. Berak esku artean zituen ikerkuntz lanen berri jaso ondoren, denboralditxo bat eman nuen ea hori nahi nuen pentsatuz, eta berarekin lan egiteko erabakia hartu nuen.
J.R.E.- Distantziak ez al zuen oztoporik jarri horretarako, hau da, Bilbotik Donostiarako bidea egin beharrak?
T.P.- Ez. Berak ideiak eman ditu, eta noizean behin eztabaidatzeko denbora edukitzea nahikoa izan da lana aurrera ateratzeko.
J.R.E.- Goazen aurrera tesiarekin. Ikusten denez, tesi mamitsu honek bi atal desberdin dauzka. Azalduko al zenuke zer atal diren?
T.P.- Bai, tesiak bi atal nagusi ditu. Alde batetik, tunel mikroskopioaz baliaturik beste ikerlariek lorturiko emaitza esperimentaletaz baliatu gara, gainazal-potentzialaren nahiz hutseango interakzio-potentzialaren azterketa teorikoa egiteko, bai eta gainazalaren geometriaren efektuak aztertzeko ere. Bestetik, ioi azkarren eta materia osotzen duten elektroien arteko elkarrekintzarekin erlazionaturiko zenbait arlo aztertu dugu.
Tunel mikroskopioaz ikusten den silikonazko gainazala. Silikona 900†C-raino berotzen denean, gainazaleko atomoak berrordenatu egiten dira egitura berria osatuz. Dimentsio biko gainazal berri hau sortzeari berreraketa deritzo. Silikonazko gainazal berreratuaren egitura, elektroi-difrakzioaren energia txikiagatik ezagutzen zen, baina tunel mikroskopioak posizio berrien irudia zuzenean ematen du. Goiko irudia: hodi katodikoan intentsitate-modulazioaren irudia. Beheko irudia: silikonazko gainazalaren beste berreraketaren urratsetako bat.
J.R.E.- Has gaitezen lehenengo atalarekin. Tunel mikroskopioa. Zer da hori? Zertarako?
T.P.- Tunel mikroskopioa, 1986. urtean Nobel Saria jasoko zuten Binnig eta Rohrer ikerlari suitzarrek diseinatu zuten lehenengo aldiz 1981. urtean. Bi metalen arteko hutsean zeharreko tunel-korrontea kontrolatuz, gainazaletako atomoen posizioak bereizmen handiz ikustea lortu zuten. Ideia oso sinplea da: Mekanika Kuantikoak aurresaten duenez, aztertu nahi den gainazaletik zenbait angstrometako distantziara punta itxurako metala jarri eta bi gainazalen artean potentzial-diferentzia ez-nulua sorteraziz gero, puntako elektroiek hutseango potentzial-langa zeharkatzeko probabilitate ez-nulua dute, tunel-korrontea sorteraziz. Ezaguna da, bestalde, bi gainazalen arteko distantzia areagotzean tunel-korrontea esponentzialki txikiagotzen dela. Ondorioz, aztertu nahi den gainazalean barrena metalezko punta mehea lagina ukitu gabe higi eraziz, puntak jasango dituen desplazamendu bertikalek maila atomikoko bereizmenaz emango digute gainazalaren irudi erreala, tunel-korrontea konstante iraun eraziz, laginaren eta puntaren arteko distantzia ere konstante iraun eraziz gero.
J.R.E.- Esan daiteke, beraz, gutxi gorabehera atomoz atomo doala punta mugitzen.
T.P.- Bai, tunel-distantziak angstrom bateko gehikuntza jasaten duen bakoitzean, tunel-korrontea hamar aldiz, gutxi gorabehera, txikiagotzen bait da
atomoen erradioa angstrom batekoa da, gutxi gorabehera
J.R.E.- Horretaz ni gehien harritzen nauena, mekanikoki Å bateko higidura kontrolatzea da. Nola lortzen da hori?
T.P.- Robert Oppenheimer-ek eta George Gamow-ek 1928. urtean, hau da, Mekanika Kuantikoa plazaratu eta handik bi urtera, tunel-efektu mekaniko-kuantikoaren berri eman zutenetik hona, hutsean zeharreko tunel-korronte kontrolatuaren berri esperimentala jasotzeko ahaleginak egin izan dira. Berriz, ez da emaitza arrakastatsurik lortu, bibrazioen arazoengatik nagusiki, Binnig-ek eta Rohrer-ek 1981. urtean bibrazioak ezabatuz punta delakoa zenbait angstrom-ehuneneko bereizmenaz higi eraztea erdietsi zuten arte, material piezoelektrikozko hiruoineko batez baliaturik.
J.R.E.- Mekanikoki hori nola kontrola? Hain higidura fina duen motorerik egin al daiteke?
T.P.- Punta delakoa laginaren gainazalean barrena higi eraztean, berrelikadura-mekanismo batek tunel-korrontea neurtu eta bi gainazalen arteko distantzia konstante gordetzen du. Punta bertikalki higi erazten da. Beraz, laginaren gainazalaren egitura atomikoaren arabera.
J.R.E.- Labur esanda, pieza laun bat prestatzen da, beraren gainazala aztertzeko, eta scan moduko bat egiten da beraren parean, plano horizontaleko bi norabide koordenatuen arabera.
T.P.- Bai. Laginaren gainazalaren gainean zenbait angstrometako distantziara dagoen punta, lerro paralelotan barrena higi erazten da. Era honetara, bada, gainazalaren irudi tridimentsionala lor daiteke, behin puntaren higidura ordenadore batek prozesatuz gero.
J.R.E.- Eta punta famatu hori zer modutakoa da? Oso txikia izan beharko du, ez da?
T.P.- Zenbat eta meheagoa izan, aldetako bereizmena hainbat eta handiagoa izango da. Izan ere, laginaren eta puntaren artean eremu elektriko bortitzak sorteraziz esperimentuak behin eta berriro burutuz gero, punta zorroztu egiten da, eta tunel-korrontean puntaren muturrean dagokeen atomo bakar bati dagozkion elektroiek soilik parte hartzea lor daiteke.
J.R.E.- Zer material erabiltzen da horretarako?
T.P.- Normalean wolframiozko puntak erabili ohi dira.
J.R.E.- Beraz, teknika horrekin egin daitekeena, gainazala nolakoa den ikustea da.
T.P.- Tunel mikroskopioaren berehalako aplikazioa, gainazalen irudi topografikoak lortzea dugu. Gainazaletako elektroiek topatzen duten hutseango potentzial-langa neurtu eta tunel-elektroien eta gainazalen arteko elkarrekintza mekaniko-kuantikoen berri jasotzeko ere oso baliagarria suertatzen dela frogatu da, eta hauxe da, hain zuzen, guk egiten duguna, beste ikerlariek lorturiko emaitza esperimentaletaz baliaturik.
Tunel mikroskopioaz ikusten den grafitozko gainazala. Puntu argitsuenak, kanpoen dagoen geruzako atomoen posizioak dira. Atomo hauek irudi hexagonalak osatzen dituzte. Goiko irudia: intentsitate-moduluzioaren irudia. Beheko irudia: arrasto indibidualak.
J.R.E.- Metodo hori, oraingoz, materiaren egitura zein den jakiteko, teorikoki oso interesgarri izan daiteke, baina hor geratzen al da arazoa, hots, maila teorikoan soilik, edota horretatik pentsatzen al da aplikazioren bat egitera, ez Fisika Teorikoan soilik, Fisika Aplikatuan eta Teknologian baizik?
T.P.- Dagoenekoz tunel mikroskopioa Biologian ere erabili da, DNA delakoaren egituraren berri emateko, eta birus nahiz proteinekin ere zenbait esperimentu burutu da.
J.R.E.- Gainazalak ez al du, ba, metala izan behar?
T.P.- Jatorrizko tunel mikroskopioa (STM) biomolekulak ikusteko erabili izan da, berauek gainazal eroale baten gainean kokaturik, baina gainazal ez-eroaleak azter ditzakeen mikroskopio berriak ere diseinatu dira azken urteotan, hala nola indar atomikozko mikroskopioa (AFM) eta fotoizko tunel mikroskopioa (PSTM).
J.R.E.- Goazen ba, tesiaren bigarren atalera. Antzeko zerbait egin al duzu bertan?
T.P.- Tesiaren bigarren atalean ioi azkarren eta materiaren arteko elkarrekintzari dagokion zenbait arlo aztertu dugu. Alde batetik, ioi-bikote azkarren eta elektroi-gasaren arteko elkarrekintzaren eraginez kolisio-elektroiak igorriak direneko prozesua aztertu dugu, eta bestetik, ioi azkarrak solidoetan zehar kanaliza eraztean sorterazitako erradiazio-emisioaren bidezko elektroi-harrapaketa delako prozesua aztertu dugu.
J.R.E.- Eta horrek zer interes dauka?
T.P.- Funtsezko helburua materia osotzen duten partikulen jokabidea aztertzea da. Honetarako, materia era ezberdineko partikula kargatuekin interakziona erazi izan da urteetan zehar, eta horrelako esperimentuak interpretatu ahal izatearen beharrak, partikula kargatuen eta materiaren arteko elkarrekintzak aztertzea nahitaezko egin du. Izan ere, 1911. urtean Rutherford-ek a partikulak erabili zituen atomoaren egituraren berri jasotzeko asmoz, eta Bohr-ek lehen lanak plazaratu zituen materia zeharkatzen duten partikula kargatuen elkarrekintzak azterturik.
J.R.E.- Esate baterako, adibide bat botatzen dugula. Eman dezagun partikula bat, ioi bat. Normalean zer aterako da?
T.P.- Jaurtikitako ioiekin batera elektroiak edo eta fotoiak atera daitezke, besteak beste.
Binnig.
J.R.E.- Ez dauka zerikusirik, ordea, erradioaktibitatearekin, ez da? Ala erradiazio erradioaktiboa al da?
T.P.- Ez; guk aztertzen ditugun prozesuetan atera daitezkeen fotoien energiak zenbait keV-ekoak bait dira.
J.R.E.- Gauza mekaniko samarra da beraz; talka moduko bat edo. Esan nahi dut, erreakzio nuklearrik ez dago. Horrelakorik ez duzue aztertu?
T.P.- Ez. Guk aztertu ohi ditugun esperimentuetan jaurtikitako kargen eta materia osotzen duten elektroien arteko elkarrekintzak dira nagusi, bai eta elektroien beren arteko elkarrekintzak ere, eta emaitza hauek elektroiek parte hartzen duteneko prozesuen berri eman diezagukete.
J.R.E.- Beraz, energia txikiagoak izango dira erreakzio nuklearretan agertzen direnak baino.
T.P.- Bai, noski. Esperimentu hauetan jaurtikitako proiektilak materia osotzen duten elektroiak baino azkarragoak izanik ere (Fermi-ren abiadura argiarena baino ehun aldiz txikiagoa izan ohi da, gutxi gorabehera), proiektilen abiadura argiarena baino hamar aldiz txikiagoa izaten da gehienez, gutxi gorabehera.
J.R.E.- Esperimentu batzuk aipatu dituzu. Zuen taldeak egiten ditu edo hemengo Euskal Herriko talderen batek egiten ditu edo nork?
T.P.- Ez, esperimentu hauek munduan zeharreko laborategietan egiten dira.
J.R.E.- Hortaz, zuen taldea, Donostian eta Bilbon zaudetenena, teorikoa da berez.
T.P.- Bai.
Rohrer.
J.R.E.- Baina harremanak izango dituzue talde esperimentalekin. Nongoak dira talde horiek? Gutxi gorabehera, harreman pertsonalik izan duzue ala aldizkari zientifkoen bidezkoa bakarrik?
T.P.- Etxenikek talde esperimental askorekiko harremanak dauzka, Estatu Batuetan, Japonian, Alemanian, .... Neuk ere izan dut harremanik.
J.R.E.- Non?, esate baterako,...
T.P.- Tesiaren hirugarren atalean, esate baterako, japoniar batek Ameriketako Argonne-ko laborategian eginiko esperimentuaren berri eman dezaketen prozesuen azterketa teorikoa egiten dihardu, eta berarekin egonda nago.
J.R.E.- Zer izen du zientzilari horrek?
T.P.- Yamazaki.
J.R.E.- Zer diote fisikari esperimental horiek? Ados al daude zure azalpen teorikoekin?
T.P.- Yamazaki, esaterako, bere esperimentuaren azalpenaren zain dago, eta gure azalpena hurbildu egiten zaio, baina oraindik lan gehitxoago egin behar da. Tesiaren laugarren atalean, bestalde, ioi azkarrak solidoetan zehar kanaliza eraztean Oak Ridge-n aztertu duten erradiazioaren energiaren defizitaren interpretazioa eman dugu.
J.R.E.- Lehenago aipatu didazu Oak Ridge eta baita Cambridge ere. Bertako Cavendish laborategia teorikoa al da?
T.P.- Cavendish laborategian denetarik dago.
J.R.E.- Baina lan honi dagokionez?
T.P.- Cavendish laborategian tunel mikroskopioaren azterketari dagokion arloa besterik ez nuen ukitu. Arlo honetako fisikari esperimentalekin harremanik izan nuen, baina kalkuluak egiteko programak prestatzen oso laguntza handia eman zidan bertako Chris Nex matematikariarekin aritu nintzen, nagusiki. Ioien eta materiaren arteko elkarrekintzei dagokien hango esperimentuen berri ez dut jaso.
J.R.E.- Beraz, esperimentuak Oak Ridge-n bai. Bertako fisikari esperimental horiekin aritu izan al zara?
T.P.- Ez. Oak Ridgen egon naizenetan teorikoekin soilik aritu naiz, hango laborategiko beste sailetan eginiko lan esperimentalaren azterketa teorikoa egin badugu ere.
Laginaren egitura atomikoa hauxe izan daiteke. Atomoak eta elektroiak nahasturik azaltzen dira.
J.R.E.- Eta Madrileko irakasle batekin ere lan egin duzu. Hori ere teorikoa?
T.P.- Bai. Flores-ekin oso harreman onak izan ditut, tunel mikroskopioari buruzko arloa aztertzeko orduan. Bera horretan aditua da, Nobel Saria jasotakoekin lanean aritua, beraiekin argitaraturiko lanak ere badituelarik. Ioien arloa, berriz, Oak Ridgeko Ritchie irakaslearekin landu dut, nagusiki. Etxenikerekin arlo biak ikertu ditut, eta berak jarri nau Ritchie eta Floresekin harremanetan, hain zuzen ere.
J.R.E.- Geroari begira jarraipenik izango al du lan honek?
T.P.- Baietz uste dut nik.
J.R.E.- Zein arlotan?
T.P.- Arlo bietan. Momentu honetan materia zeharkatzen duten partikula kargatuen balaztatze-indarraren efektu ez-linealak aztertzen ari naiz Etxenike eta Ritchierekin batera. Perturbazioa oso txikia deneko limitean balaztatze-indarra proiektilaren kargaren karratuarekiko proportzionala da. Oraintsu, aldiz, protoien eta antiprotoien balaztatze-indarrak ezberdinak direla frogatu da esperimentalki, eta emaitza hauen interpretazioa proiektilaren kargaren kuboarekiko proportzionala den balaztatze-indarraren ekarpenean datzake.
J.R.E.- Gaia aldatuz, tesi horregatik euskarazko ikerkuntzaren arloko Azkue Saria jaso duzu. Poztekoa da, zer esanik ez. Aipatzekoa da, hala ere, tesia euskaraz eta ingelesez aurkeztu zenuela. Zergatik hori?
T.P.- Erabilitako dokumentazio guztia eta nik neuk argitaratutako lanak ere, denak ingelesez idatzita neuzkan, baina tesiaren txostena euskara hutsez idatzi nuen. Tesia Unibertsitatean aurkezteko ez nuen zertan itzulpenik egin behar, behin erdarazko laburpena eginez gero. Hala ere, banaka batzuk baino ezingo zuten euskara hutsez idatzitako tesia irakurri, ez eta epai-mahaikideek ere, eta itzultzeko erabakia hartu nuen, beraz. Ingelesezko itzulpena gaztelaniazkoa baino erabilgarriagoa izango zelakoan, ingelesera itzultzea erabaki nuen. Horrela, gainera, epai-mahaikide izango ziren guztiek irakur zezaketen osorik; amerikar bat ekartzeko asmotan bait nengoen.
BINNING eta ROHRER ikerlariek A bateko higidura kontrolatzea lortu zuten.
J.R.E.- Honekin batera, zu ibilia zara euskarazko testugintzan. Artikuluak eta liburuak argitaratu dituzu. Horretan segitzeko asmorik edo?
T.P.- Bai, dudarik gabe.
J.R.E.- Ba al daukazu buruan lanen bat edo oraingoz lasaialditxo bat hartu behar duzu azken urteotako tentsioa baretzeko?
Orain momentuan ez daukat ezer buruan, baina zerbait egingo da, dudarik gabe, orain lasaiago nabil eta.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-163b8cbc8ba8 | http://zientzia.net/artikuluak/laparoskopia-sabela-ireki-gabeko-kirurgia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Laparoskopia: sabela ireki gabeko kirurgia - Zientzia.eus | Laparoskopia: sabela ireki gabeko kirurgia - Zientzia.eus
Laporoskopia hitzak azalean zehar tutua sartuz sabel barnea ikustea esan nahi du. Sabela bisturiaz zabaldu beharrean tutuaren bitartez operatzeak abantaila bi ditu: lehena gaixoak trauma fisiko txikiagoa izatea, eta bigarrena, ospitale-egonaldia laburragoa izatea.
Laporoskopia hitzak azalean zehar tutua sartuz sabel barnea ikustea esan nahi du. Sabela bisturiaz zabaldu beharrean tutuaren bitartez operatzeak abantaila bi ditu: lehena gaixoak trauma fisiko txikiagoa izatea, eta bigarrena, ospitale-egonaldia laburragoa izatea. Laparoskopia: sabela ireki gabeko kirurgia - Zientzia.eus Laparoskopia: sabela ireki gabeko kirurgia
Laparoskopia hitzak azalean zehar tutua sartuz sabel barnea ikustea esan nahi du. Sabela bisturiaz zabaldu beharrean tutuaren bitartez operatzeak abantaila bi ditu: lehena gaixoak trauma fisiko txikiagoa izatea eta bigarrena, ospitale-egonaldia laburragoa izatea.
Sarrera
Argazki honetan, trokarrak ikusten dira. Erdiko trokarra pintza batek zeharkatzen du. Trokarra, pintza, guraize eta beste tresnak sabel barnera sartzeko pasaleku bezala erabiltzen da. Kontuanizan behar da balbula duten trokarhoriek gabe azalean eginiko zulotxoaren bidea ez genukela aurkituko, eta sabeleko haizeak kanpora irten egingo lukeela.
Gurutzetako ospitalea
Laparoskopia hitzak azalean zehar tutua sartuz sabel barnea ikustea esan nahi du. Tutua erabilita, sabela zauri handia eginez zabaldu beharrik ez dago. Hasiera batean, laparoskopia diagnostiko-bitarteko bezala erabili zen, gibeleko gaixotasunak zituztenei, sabela ireki gabe gibela zuzenean ikusteko modu bakarra zelako. Baina laster, ginekologoen eskutik, terapeutikan erabiltzen hasi ziren, eta ondoren gero eta ekintza gehiagotarako bitartekoa dela frogatzen ari dira profesional batzuk. Sabelean ebakuntzak egiteko, sabela bisturiaz zabaldu beharrean tutuaren bitartez operatzeak abantaila bi ditu: lehena gaixoak trauma fisiko txikiagoa izatea (zauri txikia egiten delako) eta bigarrena, ospitale-egonaldia laburragoa izatea, osasun-kostua ere laburtuz.
Historia
Laparoskopia bidez, hau da, tutu baten bidez, ebakuntzak egitea, azken urteotan eta aurrerapen teknikoen eskutik, 1980.eko hamarkadan kirurgiaren esparruan txertatzen ari zen jokamolde berri baten adierazpena da. Jarrera berri horren oinarria, ebakuntzak ahalik eta trauma edo zauri kirurgikorik txikienarekin egitea da. Ingelesez minimally invasive surgery deitu diote.
Ezagutzen den lehen laparoskopia Kelling doktoreak iragarri zuen 1901. urtean. Zakurrengan erabili zuen, eta ondoren Jacobeus-ek 1910. urtean pertsonengan. 1970.eko hamarkadan, ginekologoak izan ziren laparoskopia bidezko kirurgia bultzatu zutenak, obulutegietan ebakuntzak egiteko eta emakumeak antzutzeko bitarteko bezala.
Lehenengo, laburki, kirurgiaren garapena azalduko dugu eta ondoren laparoskopi metodoarena aztertuko dugu. Kirurgiaren aurrerapen handiak, anestesiaren aurkikuntzan du bere hastapena, eta hori 1846. urtean gertatu zen. Urte hartan egin zen Gosset kirurgilari famatuaren eskutik Massachusetteko ospitalean ezagutzen den lehen anestesia. Urte hartan irten ginen minaren eta oinazearen atzaparrek menperatutako gau luzetik argira. Minak ordurarte itxirik zuen bidea askatu egin zen, eta lehen aztertu ezin ziren gorputzeko tokiak, anestesiari esker, kirurgilariak bere esku izan zituen.
Kirurgiak bere jauzi handia egiteko behar zuen beste aurkikuntza bi hamarkada geroago etorri zen. Hori antisepsiarena izan zen eta ondoren asepsiarena. Asepsia gaur egun maila arruntera iragandako kontzeptua bada ere, XIX. mendearen azken alderarte operatzeko ez zuten eskularrurik erabiltzen eta ezta ebakuntzarako tresneria garbitu ere egiten. Esterilizazio kirurgikoa ez zen ezagutzen. Garbitasun eta esterilizazio ezagatik, edozein ebakuntzaren ondorengo infekzio edo zoldurengatik jende asko hiltzen zen, eta kirurgiaren aurrerapenerako narkosiaren (anestesiaren) hurrengo beste muga sendoa ziren.
Hemen marrazki baten bidez, laparoskopiaren oinarria eskematikoki erakusten da. Laparoskopia hau, zuzenean begiratutakoa da. Laparoskopia, behazun-xixkuraino sartu da.
Anestesiarekin eta asepsiarekin, gaixotasunen aurkako borrokan, kirurgilaria deskubritu gabeko lurralde ezkutuetara abiatu zen, eta horren adierazgarri da azken ehun urteotako kirurgiaren historia zirraragarri eta arrakastatsua. Sabelaren kasuan, bisturiarekin sabela zabalduz, bere baitan dauden organo guztiak operatzera heldu gara, trasplanteetara iristeraino.
Kirurgiak aurrera egin badu ere, aurrerapen teknologikoak ez dira atzean geratu, eta helburu bera lortzeko ebakuntza txikiagoak egiteko modua aurkitu dute. Horrek bisturiaren premia murriztea ekarri du eta kirurgiaren munduan planteamendu berri bat ere bai, erasokortasuna motelduz.
Aurrerapen garrantzitsuenak, azken bi hamarkadetan kausitu dira. Jarrera berriaren adierazle da giltzurrun eta gernu-bideko harriekin gertaturikoa. 1980. urterarte, giltzurrun-kolikoen sorburu diren gernu-bideko harri edo kalkuluak gernutik berez kanporatzen ez baziren, sabela edo bizkar aldea bisturiz irekiz atera behar izaten ziren, ebakuntza ondorengo indarberritzerako aldi luzea behar izaten zelarik. Baina 1980an harriak talka-uhin ikustezinez gorputz kanpotik birrintzeko metodoa garatu zuten; litotrizia izena duena.
Horrek urologiaren kirurgian aldakuntza nabarmena sortu zuen. Oinarri bera behazun-xixkuko harriei aplikatzea otu zitzaien, eta hasierako pausuak arrakastatsuak izan baziren ere, horretarako prestaturiko makinena operatu beharreko behazun-xixkuen portzentaia txiki baten erabiltzeko metodoa dela baieztatu da. Giltzurruneko harrietan lasai erabil daiteken metodoa bada ere, behazun-xixkuak baldintza zehatzak bete behar ditu horretarako, garrantzitsuena behazuna jariatzeko gai izatea delarik. Laparoskopiak ez du horrelako baldintzarik.
Sabelaren barnean operatzeko, sabela zauri handi batez zabaldu beharraren dogma apurtzea lortu dute batzuek, eta zenbait ebakuntza tutuen bidez osa daitekela frogatu dute. Eta hau da laparoskopiaren historia. Hasiera batean, eta sarreran esan bezala, laparoskopia orain 20-30 urte digestologoak hasi ziren erabiltzen gibela ikusi ahal izateko.
Diagnostikorako bakarrik erabiltzen zuten. Ondoren ginekologoek terapeutikan erabili zuten, eta 1971. urtean agertu zen lehen argitalpena, non obulutegi eta Falopio-ren tronpetako 14 zoldura-kasu laparoskopiaz sendatu bait ziren. Ginekologoak izan dira laparoskopia terapeutikoaren alorra gehien landu dutenak, eta metodo hau erabiltzen dute emakumeengan antzutasuna lortzearren tronpak lotzeko , eta baita beste ebakuntza askotan ere. Baina emaitza onuragarri hauek ezagutu arren, liseri-aparatuan, bere berezitasunak medio, ez da orain arte laparoskopia terapeutikoa aplikatu.
Argazki honetan alderdi optikoa erakusten da. Sabel barnera hori ere trokarrean zehar sartzen da. Burdinazko tutuak duen kablean zehar argi hotza doa eta puntan duen objetiboak bidaltzen ditu irudiak; gero bideo-kamera bati konektatuz monitorean ikusten direnak.
Gurutzetako ospitalea
1987ko ekainean burutu zen laparoskopiazko lehen kolezistektomia edo behazun-xixkua kentzea, eta egileak frantziar kirurgilariak izan ziren. Kolezistektomia da kirurgia orokorrean anestesia orokor eta guzti maizen egiten den ebakuntza. Data horretatik gaurdaino dagoen epe laburrean, teknika honek ozeanoa iragan du eta Estatu Batuetan ere ari dira aplikatzen. Esan beharrik ez, teknika berria da oraindik, baina badirudi etorkizun handikoa izango dela. Estatu espainolean, eta Euskal Herrian bertan ere talde banaka batzuk hasi dira lehen pausoak ematen, eta gauza berri guztiekin gertatzen den legez, jada ebakuntza askotara heda daitekeen metodoa dela iragarri du zenbaitek, hala nola urdail eta duodenoko ultzerak sendatzeko, etenak operatzeko... eta abar.
Gogoratu, datu kurioso legez, munduan ezagutzen den lehen kolezistektomia (behazun xixkua ebakuntzaz kentzea) Langanbuch doktoreak 1882. urtean egin zuela.
Laparoskopiaz arituz gero, ezin aipatu gabe utzi endoskopia. Hau ere tutuen bidez egiten da, baina kasu honetan tutuak zulo naturaletatik sartzen dira: ahotik urdaila ikusteko, edo uzkitik hestelodia ikusteko, edo zakil eta baginako uretratik maskuria eta gernu-bideak ikusteko. Laparoskopian ostera, azala zulatu egiten da, tutua azalean zehar sartuz.
Teknikaren xehetasunak
Esan bezala, laparoskopia hitzak azaletik sartutako tutu bati esker sabelaren barnea ikustea esan nahi du. Terapeutikan, tutu bat baino gehiago erabiltzen dira. Behazun-xixkua kentzeko 0,5 eta 1 zentimetroko diametroa duten lau tutu erabiltzen dira. Tutuak sartzeko, azalean zentimetro bateko edo erdiko zauria egiten da. Ondoren, behazun-xixkua kentzeko teknika azalduko dugu.
Tutuak, zurrunak dira, eta beraien betebeharra sabel barnera sartu behar ditugun tresnentzat azaletik zeharreko pasabidea izatea da. Lehen ebakia zilborrestean egiten da, estetikoki gero ezer igartzen ez den tokia delako. Bertatik orratz berezi bat sartzen da, Veres-en orratza; sabelean pneumoperitoneoa sortzeko erabiltzen dena. Pneumoperitoneoa sabelera airea (normalean CO 2 edo anhidrido karbonikoa) sartzea da.
Marrazki honetan behazun-xixkua sabel barnean nola kokatuta dagoen ikusten da. Hau izaten da, gutxi gorabehera, laparoskopian ikusten duguna. Gibela jaso egin behar da apur bat, behazun-xixkua agerian uzteko.
Sabela, pareten artean organoz beterik dagoen hutsune bezala defini genezake. Paretaren eta organo ezberdinen (gibel, bare, are, heste, eta abarren) arteko espazioa itxurazkoa baizik ez da; hutsa bait dago bitartean, hutsean paketatzen diren txorizoak bezala. Baina hutsune horretara airea sartzen badugu, hormaren eta hesteen arteko espazio bihurtzen da, aireak betetzen duelako. Horregatik tutua sartzeaz batera lehenengo egin behar dena, peritoneo-hutsunera airea sartzea da.
Lehen tutua sartzean, hormaren eta hesteen artean espaziorik ez dagoelako, hestea zulatzeko arriskua dago, baina etxe komertzialek presio-joku bidez hesteak errespetatzen dituzten orratzak asmatu dituzte.
Zilborresteko lehen ebakitik aireaz gain argia eta bideokamera ere sartuko ditugu; denak zentimetro bateko tututik. Aireaz eta argiaz ongi ikustea lortzen da, eta horrela barnetik zainduko dugu beste hiru tutuen sarrera, sabel barnera sartzean kalterik egin ez dezaten. Sabel barnean egiten ari garena, telebista-monitore batean ikusten da. Horregatik, telebista-monitore horri begira operatzen da. Marrazkian tutuen kokagunea zein den ikusten da.
Lau tutuak sartu ondoren, pintza eta guraizez lagunduta, behazun-xixkua era klasikoan operatzeko ematen diren urrats berdinak burutu behar dira. Lehenbizi zistikoa aurkitu eta isolatu, ondoren arteria zistikoa, eta ebaki aurretik lotzeko metalezko grapa edo klipak erabiltzen dira.
Behazun-xixkua bere loturetatik askatu dugunean, odoletan dauden hodi txikiak gatzagailu elektriko edo laserrezkoaz gatzatu ondoren, kanpora ateratzen da. Errazago atera ahal izateko, xixkuaren barnekoa xurgatu egiten da xurgagailu berezi batez. Ahal bada tutu batean zehar ateratzen da, baina ezin bada (xixkua handia delako), azaleko ebakitik zuzenean ateratzen da. Ebakuntza bukatzeko, azaleko ebakiak josi egiten dira, eta lau puntu nahikoa izaten dira.
Marrazki honetan erakusten dira tutuak sartzeko erabiltzen diren puntuak zeintzuk diren. Puntu bakoitzak zenbaki bat du, eta zenbakiaren arabera esango dugu zer sartzen den zulo bakoitzetik.
Gurutzetako ospitalea
Hemendik optika sartzen da (argia, bideo-kamera, eta haizea sartzeko zunda). Tresna hauek laguntzaileak erabiltzen ditu.Pintzak, koagulagailua, xurgagailua eta guraizek sartzen dira, Tresnok, operatzaileak maneiatzen ditu.eta 4.- Behazun-xixkua bere tokian mantentzeko, eta operatzen ari denari behar bezala aurkezteko pintzak sartzen dira. Bi tresna hauek laguntzailearenak dira.
Modu klasikoan, laparotomia izena duen metodoaz, behazun-xixkua kentzeko sabelean 12-15 zentimetro inguruko zauriaren bidez sabeleko paretaren geruza guztiak ebakitzen dira barnera iristeko; peritoneo-hutsunera iristeko. Zeru zabalik deitzen diogu kirurgi mota honi, laparoskopiazko kirurgiatik bereizteko.
Laparoskopia izeneko teknika honekin, eta beste arazorik ez badago, gaixoa 24-48 ordu barru etxean da. Laparotomia edo sabela zabaltzeko metodo klasikoaz 6 edo 7 egun iragan behar izaten dira ospitalean.
Itxura denez, eta hau da teknika ezagutzen ez dutenek arbuiatzeko arrazoia, zailagoa eta segurtasun txikiagokoa dirudi teknika honek, zeru zabalik egiten den kirurgiarekin konparatuz; ikusteko aukera txikiagoa edo eskasagoa dela ematen duelako batez ere. Baina hori ez da horrela, eta frogatzeko kontuan izan behar da zeru zabalik egiten den kirurgian, kirurgilariaren begiak guraizeek ebakitzen duten tokitik metro bat ingurura daudela, eta argia kirurgilariaren buru gainetik bi metrora dagoela.
Laparoskopian ostera, laparoskopioaren ikusmena toki kirurgikotik zentimetro edo milimetro batzuetara baizik ez dago. Argia berriz puntu berean dago, eta horrela argiaren indarra ez da ahultzen. Argia distantziaren karratuaren arabera ahultzen dela gogoratu behar dugu. Honetaz gain, laparoskopioan begia ez eta telebista-kamera jartzen badugu, monitorean gauzak handiagotuta ere ikus ditzakegu.
Orain arte behazun-xixkua laparoskopiaz kendu dutenek argitaratu dituzten lanetan, emaitza onak ageri dira. Dubois frantziarrak, 63 kolezistektomiatan arazoak edo konplikazioak 3 kasutan izan zituen; beti ere sabela zabalduz inongo arazorik gabe bideratu zirenak.
Argazki honetan zelai kirurgikoaren itxura erakusten da. Ez da ageri odolik eta horrelakorik, eta ikusten dena tutuak eta zundak dira. Operatzen ari direnek, telebista-monitore bati begiratzen diote; sabel barneko irudia hor agertzen bait da.
Gurutzetako ospitalea
Material kirurgikoa berezia da, baina ohizko oinarrietan finkaturikoa, eta guraizeak, pintza, agrafea, elektrokauterioa, eta abar aurkituko ditugu. Oraintxe ari dira bisturi berri bat frogatzen; mikrouhinezkoa, zeinak parenkima edo ehunak hodiak eta tutuak errespetatuz ebakitzen bait ditu.
Guzti honekin, nahiz eta oraindik gauzak noraino iritsiko diren aurrikusteko goiz den, laparoskopiak etorkizun aparoa duela pentsa daiteke.
Laparoskopiaz behazun-xixkua operatzeko ebakuntz denbora, zeru zabalik egiten den kirurgian baino luzeagoa da, baina denbora hori murriztea teknika honetan trebatzearekin batera lortzen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e6ffbe3599bb | http://zientzia.net/artikuluak/europako-abiadura-handiko-trenen-burdinbide-sarea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Europako abiadura handiko trenen burdinbide-sarea - Zientzia.eus | Europako abiadura handiko trenen burdinbide-sarea - Zientzia.eus
Joandako hamarkadaren hasieran, Paris-Lyon linea 260 km/h-ko abiaduran zirkulatzen hasi zen. AHT/TGV Atlantiarra da berau; lehengoa baino lasterragoa. Hedapena hasia da eta badirudi, gauzak normal joanez gero, mugak ere iragaten hasiko dela.
Joandako hamarkadaren hasieran, Paris-Lyon linea 260 km/h-ko abiaduran zirkulatzen hasi zen. AHT/TGV Atlantiarra da berau; lehengoa baino lasterragoa. Hedapena hasia da eta badirudi, gauzak normal joanez gero, mugak ere iragaten hasiko dela. Europako abiadura handiko trenen burdinbide-sarea - Zientzia.eus Europako abiadura handiko trenen burdinbide-sarea
1991/03/01 Sarriegi Eskisabel, Andoni Iturria: Elhuyar aldizkaria
Garraioak
oandako hamarkadaren hasieran, Paris-Lyon linea 260 km/h-ko abiaduran zirkulatzen hasi zen. AHT/TGV Atlantiarra da berau; lehengoa baino lasterragoa. Hedapena hasia da eta badirudi, gauzak normal joanez gero, mugak ere iragaten hasiko dela.
Joandako hamarkadaren hasieran (1981ean), Paris-Lyon linea 260 km/h-ko abiaduran zirkulatzen hasi zen. Amaieran (1989-09-24ean) Nantes eta Rennes jarri dira Parisetik 2 ordura (gisako abiadurarekin). Iaz Akitaniara hedatu zen, Bordele Parisetik 3 ordura jarriz eta Ipar Euskal Herria 5 ordura utziz. AHT/ /TGV Atlantiarra da berau; lehengoa (Mediterraniokoa) baino lasterragoa. Hedapena hasia da eta badirudi, gauzak normal joanez gero, mugak ere iragaten hasiko dela.
Aurreko ale batean (Elhuyar 41.ean), Espainiako Estatuan RENFEk egindako PTFz eta Eusko Jaurlaritzak proposatutako Y grekoaz edo H-az ihardun nintzaizuen. 2.000. urtea da guztientzat ere hurbileko lehen jomuga eta helburu.
Asmoen arabera beraz, Europa errei gaineko abiadura handiko ibilgailuentzako burdinbidez kateatuta geldituko da. Trenbideetan, Hamabien Europa Hamalau partaiderekin izango da abiapuntutik. L’Union Internationale des Chemins de Fer (UIC) erakundeak, EEEko hamabi Estatuak, Suitza eta Austria barnean ditu. Gainera, orain arte ekialdekoetan sailkatutako Ekialdeko Alemania ere barruan izango du Alemania birbatuarekin. Lehengo hamabost beraz, egun hamalau bilakatuta.
Hamalauko
sarearen aitzin-aipamena 1989ko urtarrilean Brusselan Propositions pour un réseau européen à grande vitesse izenburua zeraman argitarapen batean egin zen. Estatuka egindako proiektuetatik abiatuta, hiru ekinaldi nagusi aurrikusiak dira datozen urteetarako. Lehenengo biak 1.995. eta 2.005. artekoak dira eta hirugarrena aldiz grand avenir izenekoa, muga-datarik ematera ausartu ez direna.
Hain zuzen ere, hiru ekinaldi horiek jotzen dira beharrezkotzat 19.000 km-tan burdinbide berriak egiteko eta Glasgow, Atenas, Kopenhage, Lisboa, Berlin eta Madril lotzeko dauden 11.000 km-ko burdinbide zaharrak egokitzeko. Oraindik marrazkia baino ez den irudi hori lortzeko ordea, (ikus mapa) bada puntu beltzik eta kezkarik, hala nola Alpeak Italiako Iparraldean zeharkatzea. Guzti honen lehen ekinaldia, AHT/TGV Atlantiarrarekin jada hasia da eta Iparraldeko AHT/TGVk darraio; hau izango bait da Paris-Londres eta Paris-Brussela-Kolonia-Amsterdam ardatzak bizkarrezur gisa eratuko dituena.
Errepublika Federal Alemaniarrak eginak ditu jada egitasmoan aurrikusitako 4.500 km lineetako zati batzuk abiadura handirako. Italiarrek, 1.977az geroztik, 122 km ustiatzen ari dira Erroma eta Florentzia arteko direttissimaren bidez; beren 1.200 km-ko sarearen muina alegia. Espainiako Estatuan presaka dihardute, baina arazo-mordoa dute bertako sarea arau europarretara egokitzen.
Besteren artean erreiarteko distantziaren arazoa daukate (Hego Euskal Herrian ere gauza bera); egungo 1.672 mm-tik 1.435 mm-ra pasatu beharra alegia, ezen, joan zen mendean, Espainian burdinbidegintzan zihardutenek, militarren presioz eta Napoleon III.ak inbadituko zuen beldurrez, erreiarte desberdineko burdinbideak egin bait zituzten. Aurreko batean (Elhuyar 41.ean) aipatutako PTF egitasmoak (Madrileko Gobernuak 1.988an onetsiak) 2.750 km erreibide berri egitea aurrikusia du hemendik 2.000. urtera bitartean.
Bestalde eta historiaren paradoxa dirudien arren, Britainia Haundia, –burdinbide-gaietan sortzaile eta aitzindari izana– jarraika dabil. Iparraldeko AHT/TGVak konformatu egin beharko du 1.993tik aurrera Mantxako tuneletik irten eta Londresera 100 km/h-ko abiaduran joatearekin eta zalantza handirik gabe, 2.000. urtera arte behintzat horrela ibili beharko du.
Baina, zein tren-motak errodatuko du abiadura handian ibiltzeko erreibide horietan? Teknologi lehia ez da baztertzen noski bateratze– eta elkartze-ikuspegiekin. AHT/TGV frantziarra lasterrena da, ustiatzen ari dira eta gainerakoen aurretik doa, Alemania eta Japonia atzetik harrapatzen ahalegindu arren. Iparraldeko lineako materialak, 320 km/h-ko abiaduran ibili beharko du eta alemaniarrak ere hor daude, Siemens-Krupp-AEG partzuergoak fabrikatutako ICErekin (Inter Cyti Express) nahiz beren industriaren beste edozein material-motaren fabrikazioarekin.
Egun duten Transrapid prototipoa, 406,9 km/h-ko abiadura lortua da (1.988ko marka). Merkatal zerbitzuan ordea, 250 km/h-ko abiadurara ibiltzeko pentsatua dago, baina makina alemaniar hau, frantziarra baino baldarragoa da. Ardatzeko 20 tonako kargak, egitasmo europarreko muga 3 tonaz gaindi erazten dio. Horrela bada, ICEk tren-moduan, bortxatuta baino ez du pasatzen 160 km/h-ko abiadura. Orain, bertsio “arinagoa” aztertzen ari dira.
Bestalde, abiadura handi-handiak ez dira Frantzian bezainbat ustiatzen ari. Gauza beretsua gertatzen zaie Japoniarrei ere, eta ezin uka hauek Europan ibilgailuak saltzeko duten gogoa, baina ustiapenean ez dute SNCFk adina aurreratu. Gainera, abidurarik handienetakoak ez dira ohizko erreibidetako trenak; lebitaziokoak, etab. baizik. Etorkizuna agian berena izan daiteke, baina gaurkoz ohizko erreibideak jarraipena izango duela dirudi, baliza eta bestelako laguntzarako tresneriaren instalazioz josita bada ere.
Italia ere hor sartuta dabil FIAT etxearen ETRrekin. 450. ereduko 6 adar zirkulatzen ari dira urtebetez geroztik 250 km/h-ko abiaduran, baina 500. ereduak (oraindik prototipoan aurkitzen denak) 300 km/h-ko abiaduran ibili beharko du. UICk kezka handiak ditu batasunari buruz. Hori oraindik teorikoa da eta material zirkulatzaileari buruz berak katea europarraren egitasmorako egindako txostenean, aldi berean zail eta garestia izango dela dio. Gainera, Estatu bakoitzak dituen kezkak handiak dira materialak mugez gaindik iragan eta ibiltzeko eta muga teknikoak ere badaude, hala nola elikadura elektrikoa, seinaleztapen-sistema eta telekomunikazioa.
Prozesu honek bestalde, motelaldirik ere izan dezake. Egungo arauek, trena “estatuko” gidariak gidatu behar duela diote eta muga pasatzean aldatu egiten da gidaria. Europak muga-arazo asko dauzka oraindik konpontzeko.
Eta Europan dago Euskal Herria ere
Beste behin ere, Euskal Herria derrigorrezko pasagune da eta AHTk ere hemendik pasatu beharra dauka noizbait. Pasatze horrek ordea, ez du “pasatze” hutsa izan behar. Hala balitz, europarrentzat tunel nahiz zubitzar on bat baino ez genuke egingo. Zerbait izatekotan, baldintza batzuk behintzat bete beharko lituzke eta honetan azkar eta presaka egiteak adina edo gehiago, ondo eta behar bezala egiteak balio du. Beste batzuei lekurik kendu gabe, honako baldintza hauek behintzat bete beharko lituzke:
Euskal Herriko (Ipar eta Hegoaldeko) hiriburu eta populazio-gune nagusiak lotu eta elkartzeko zerbitu eta diseinua horren arabera egin eta gauzatu.
Euskal Herriko herrialde guztiak Europako beste herrialdeekin erraz komunikatu.
Burdinbide-sare berri horren ustiapenean, hemengo boterea hemengo sarearen arduradun nagusi izatea lortu.
Bertatik iragango den garraioaren kontrola bertoko botereak izateko modua lortu.
Baldintza hauek nire ustez, munduko edozein herrik edo naziok exigi ditzake eta Euskal Herriak ere bete daitezen ahalegindu beharko du. Geroak esango du Abiadura Handiko Trenarentzako burdinbidea, Euskal Herriaren giza, kultur, ekonomi eta burujabetza-garapen, batasun eta aurrerapenerako izango den ala bera desagertzeari lagunduko dion. Orain gauzak nola planteatu eta egiten diren edo egiten uzten diren, hala izango dugu geroko etorkizuna.
Historian behin bederen asmatuko ote dugu, arlo honetan gauzak nola egin behar ditugun?
Abiadura Handiko Tren Europarrak elkar ikusterantz doaz jada. 1.990eko urrian iritsi da TGV Atlantiarra Bordelera. 1.991n alemaniarrak ICE lasterra kaleratzekoak dira. 1.992an Italian ETR 450 zerbitzuan jartzekotan dira eta Espainian Madril-Sevilla. 1.993an Iparraldeko lehen TGVak. Ekialdeko TGVak 2.005. urtean argia ikustekotan dira...
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-15c8c386320b | http://zientzia.net/artikuluak/paridoak-gure-basoetako-biztale-txikiak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Paridoak. Gure basoetako biztale txikiak - Zientzia.eus | Paridoak. Gure basoetako biztale txikiak - Zientzia.eus
Euskal Herrian, paridae familia bost espeziek osatzen dute: Kaskabeltz-handiak, pinu-kaskabeltzak, kaskabeltz txikiak, amilotx urdinak eta amilotx mottodunak. Beraien artean kaskabeltz handia da ezagunena eta ugariena gure herrialdean.
Euskal Herrian, paridae familia bost espeziek osatzen dute: Kaskabeltz-handiak, pinu-kaskabeltzak, kaskabeltz txikiak, amilotx urdinak eta amilotx mottodunak. Beraien artean kaskabeltz handia da ezagunena eta ugariena gure herrialdean. Paridoak. Gure basoetako biztale txikiak - Zientzia.eus Paridoak. Gure basoetako biztale txikiak
1991/03/01 Angulo Pinedo, Rikardo Iturria: Elhuyar aldizkaria
Euskal Herrian, paridae familia bost espeziek osatzen dute: Kaskabeltz handiak, pinu-kaskabeltzak, kaskabeltz txikiak, amilotx urdinak eta amilotx mottodunak. Beraien artean, kaskabeltz handia da ezagunena eta ugariena gure herrialdean.
Mendian eta herri barruan ikus dezakezu kaskabeltz handia; batzuetan gizaki artean bizi bait da.
J.R. Aihartza
Hegazti-familia honetakoak intsektu-arrautzez, larbez, linfez eta intsektuez elikatzen dira. Baserri eta oihaneko intsektu-izurriaren aurka laguntzen digute eta haziak eta fruitu batzuk ere jaten dituzte.
Paridoen familiakoak bai baso hostoerorkorretan eta bai konifero-basoetan ikus ditzakegu.
Euskal Herrian, paridae familia bost espeziek osatzen dute: Kaskabeltz handiak ( Parus major ), pinu-kaskabeltzak ( Parus ater ), kaskabeltz txikiak ( Parus palustris ), amilotx urdinak ( Parus caeruelus ) eta amilotx mottodunak ( Parus cristatus ).
Beraien artean, kaskabeltz handia ( Parus major 13 cm ) da ezagunena eta ugariena gure herrialdean. Bere burua eta lepoa beltz distiratsuak dira. Masailak, aitzitik, zuriak ditu. Samatik hanketaraino daukaten zerrenda beltzagatik bereizten dira arra eta emea. Arren zerrenda emeena baino bizi eta zabalagoa da. Gazteak berriz, ezin dira bereizi. Sabela horia, sorbalda oliba-berdea eta isatsa grisa eta zuria edukitzea dira kaskabeltz handiaren gainerako ezaugarriak.
Kaskabeltz handia da, hegazti-familia honetan, ezagunena eta ugariena gure herrialdean.
J.R. Aihartza
Bai mendian, bai herri barruan ikus dezakezu hegazti hau; batzuetan gizaki artean bizi bait da. Gure zuhaitz edo hormetako edozein zulotan erruten du, urtero goroldioz, belarrez, ilez, lumaz egiten duen habian. Arrautza asko erruten du (8-13, baina 20 ere izan daitezke). Zuriak dira, orban txiki gorriekin.
13-14 egunez luzatzen den txitaldian zehar, emeak arrautzak berotu bitartean arrak elikatzen du. Jaio eta hiru aste geroago, kumeek habiatik alde egingo dute eta batera segituko dute bi edo lau aste geroago independentzia lortu arte. Elikagaiak, %80 intsektuak eta beren larbak dira (pinu-beldarra adibidez) eta gainerakoan hazietan eta fruta helduetara sartu diren har edo eulien arrautzak jaten ditu. Batzuetan, janariaren eta eguraldiaren arabera, bi txitaldi egin ditzake. Europa osoan, Asian eta Afrikako iparraldean erruten du. Gure lurraldeetan, geldikorra da.
Pinu-kaskabeltzak burua beltza du eta masailak zuriak. Baina, garondoan duen orban zuria da ondo bereizteko garrantzitsuena.
J.R. Aihartza
Pinu-kaskabeltza ( Parus ater , 11,5 cm.), familiako beste guztiak bezala, baso hostoerorkorretan eta batez ere konifero-basoetan aurki daiteke.
Burua beltza du eta masailak zuriak. Baina, garondoan duen orban zuria da ondo bereizteko garrantzitsuena. Emea eta arra ia berdinak dira. Kumeak, aldiz, lumaje makalagoa du helduak baino.
Oro har, zuhaitzetako zuloetan egiten du habia. Martxoan habia non jarri bilatzen hasten da emea. Maiatzaren hasieran, emeak 7-10 arrautza erruten ditu 14-18 egunez. Kumeak zuriak dira mutur batean bilduta egon ohi diren puntuz. Kumeek 16-19 egun egin ondoren alde egingo dute habiatik. Parus ater -ak funtsean intsektuz elikatzen dira: koleoptero eta berauen larbez, dipteroez, lepidopteroen arrautza eta larbez, eta abarrez. Haziak (koniferoenak) eta basoko fruituak ere jaten ditu.
Pinu-kaskabeltza, familiako beste guztiak bezala, baso hostoerorkorretan eta batez ere konifero-basoetan aurki daiteke.
J. R. Aihartza
Gure artean urte osoan egoten denez, geldikorra da. Beste parido batzuk bezala, umaldian ezik taldekoia da. Bestalde Afrikako iparmendebaldean, Asiako ekialdean eta ia Europa osoan aurki daiteke.
Kaskabeltz txikia ( Parus palustris 11,5 cm.), nahiz eta baso hostoerorkorra nahiago izan, konifero-basoetan ere aurki daiteke. Burua beltza eta masailak zuriak ditu. Bizkarraldea, grisa da. Hala ere, pinu-kaskabeltzengandik garondoko orban zuririk ez daukalako bereizten da.
Zuhaitz-zulogunetan egiten du habia kaskabeltz txikiak.
J. C. Muñoz
Zuhaitz-zulogunetan egiten du habia. Normalean apirilaren amaieran arrautza asko (7-9) ipin ditzake. Arrautzak zuriak eta distiratsuak dira. Emeak 13-17 egunez erruten ditu eta kumeen gainean 10 egun gehiagotan egongo da. Hiru aste igaro ondoren habia utzi eta astebete geroago independentzia lortuko dute.
Nahiz udan, nahiz neguan beste paridoekin talde mistoak egin ohi ditu, baina normalean ez da hain elkarkoia eta bere umatze-leku barruan egoten da.
Burua beltza, masailak zuriak eta bizkarraldea grisa ditu kaskabeltz txikiak.
A. Galarza
Kaskabeltz txikia Europa epeleko espezie ezagunena da. Atlantiar Ozeanotik Ural mendietaraino eta Asian, Kaukasotik Japoniaraino dago. Euskal Herri osoan aurki daiteke, Arabako eta Nafarroako hegoaldean ezik.
Amilotx urdinak ( Parus caeruleus ), 11-12 cm-ko taila du. Kontutan hartu behar da aurpegi zurian begietan zehar mozorro bezalako zerrenda daramala. Eztarri aldea ere beltza da. Gainetik lumaje berde-urdintsua du eta azpitik paparo aldea horia eta sabela zuriska.
Batzuetan amilotx urdina konifero-basoetan aurkitu arren, normalean baso hostoerorkorretan bizi da. Beste paridoek bezala, apirilaren azken egunetan zuhaitz-zulogunetan, hormetan, ugalketarako kaxetan eta horrelako lekuetan egiten du habia. Umaldian 7-9 arrautza izango ditu eta batzuetan 15 izateraino helduko da (eme bik habia berean erruten dutenean). Inkubazioa emeak egiten du gutxi gorabehera 14 egunetan zehar, habian 16-22 egunez egoten den arren. Bestalde, elikagai asko ditu. Intsektu asko ere asko jaten ditu. Zuhaitzetako adar, orri eta azaletan zehar ibiltzen da landare-zorriak eta beldarrak bilatuz. Udazken-neguetan hazi eta fruitu desberdinak mokokatzen ditu. Parus caeruleus Europa osoan ugaltzen da, Eskandinaviako iparraldean eta Islandian salbu.
Elikagai asko ditu amilotx urdinak. Intsektu asko ere asko jaten ditu.
Diaz
Amilotx mottodunak ( Parus cristatus ), 11,5 cm-ko luzera du. Bere berezitasunik garrantzitsuena, izena ematen dion motto beltza eta zuria edukitzea da. Parus cristatus funtsean koniferoetako espeziea da, baina harizti, gaztainadi eta urkidietan ere topa daiteke. Izakeraz konfidantza handikoa denez, erraza da bere etengabeko ibileretan ikustea.
Amilotx mottodunaren berezitasunik garrantzitsuena, izena ematen dion motto beltza eta zuria edukitzea da.
J.R. Aihartza
Urtero, umatze-leku berera abiatzen da. Normalean zuhaitz iharren zuloetan egiten du habia. Udaberrian, 5-8 arrautza zuri ipintzen ditu. 13-14 egunez emeak arrautzak erruten dituen bitartean, arrak elikatzen du. Kumeak, eklosio ondoren 6-7 egunez egongo dira habian eta hiru aste igarota alde egingo dute habiatik.
Hegazti txiki honek, beste paridoek bezala, lan garrantzitsua egiten du gure basoetako intsektu-izurriari aurka egiteko. Intsektujalea da eta batez ere pinu-beldarrez elikatzen da. Geldikorra den arren, udazken-neguetan basoetatik irten egiten da. Neguan, beste hegazti txikiekin (erregetxoekin, gerri-txoriekin) elkartzen da janaria basoetan bilatzeko.
Amilotx mottodunak, beste paridoek bezala, lan garrantzitsua egiten du gure basoetako intsektu-izurriari aurka egiteko.
J.R. Aihartza
Amilotx mottoduna ia Europa osoan bizi da: Iberiar Penintsulatik Ural mendietaraino eta Mediterraniotik Eskandinaviaraino. Italian ez dago eta Britainia Haundian Eskozian soilik aurki daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1b446e6b4844 | http://zientzia.net/artikuluak/frantses-bidearen-eta-magallaes-en-arteko-elkarrek/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Frantses-bidearen eta magallaes-en arteko elkarrekintza - Zientzia.eus | Frantses-bidearen eta magallaes-en arteko elkarrekintza - Zientzia.eus
Arrazoi ugari dago Magallaesen Hodeietaz hitz egiteko. Galaxia irregular mota baten eredu dira. Oraingo honetan, ordea, hauek ez dira Frantses-Bidetik hurbilen dauden galaxiak aipatzeko zergatia; gure galaxiarekin duten elkarrekintza baizik.
Arrazoi ugari dago Magallaesen Hodeietaz hitz egiteko. Galaxia irregular mota baten eredu dira. Oraingo honetan, ordea, hauek ez dira Frantses-Bidetik hurbilen dauden galaxiak aipatzeko zergatia; gure galaxiarekin duten elkarrekintza baizik. Frantses-bidearen eta magallaes-en arteko elkarrekintza - Zientzia.eus Frantses-bidearen eta magallaes-en arteko elkarrekintza
1991/03/01 Arregi Bengoa, Jesus Iturria: Elhuyar aldizkaria
Arrazoi ugari dago Magallaesen Hodeietaz hitz egiteko. Galaxia irregular mota baten eredu dira. Oraingo honetan, ordea, hauek ez dira Frantses-Bidetik hurbilen dauden galaxiak aipatzeko zergatia; gure galaxiarekin duten elkarrekintza baizik.
1. irudia.
M.K. Urdangarin
Arrazoi ugari dago Magallaesen Hodeietaz hitz egiteko. Galaxia irregular mota baten (Irr I-en) eredu dira. Bertan R136 objektu supermasibo ezezaguna dago eta bertan 1987A supernoba sortu zen; azken mendeetan gugandik hurbilen sortu dena. Oraingo honetan, ordea, hauek ez dira Frantses-Bidetik hurbilen dauden galaxiak aipatzeko zergatia; gure galaxiarekin duten elkarrekintza baizik. Aurreko aleetan Frantses-Bidearen ikuspegi orokorra eman ondoren, ale honetan bere egitura kiribilaren hegalaren bihurdura (ustez Magallaesen Hodeiak sortua) aztertuko dugu.
Irratiastronomia garatzen hasi zen arte, galaxiaren inguruan (zizkutik kanpo) hutsa zela nagusi uste zen. Irratiteleskopioak Frantses-Bidearen planotik kanpoko latitude galaktikoetara zuzendu zirenean, hidrogeno neutroko (HI) hodei ugari aurkitu zen. Gainera, hodei hauen 21 cm luzerako igorpen karakteristikoaren lerrakuntza neurtuta, beren abiadura erradialak ezagutzeko aukera eman zuten. Jan H. Oort-ek (orain dela 30 urte) lehenengo hodeiak aurkitu zituenean, latitude galaktiko handietan (60†) —latitude galaktikoen jatorria plano galaktikoa da; iparraldekoak positiboak dira eta hegoaldekoak negatiboak— Eguzkiranzko abiadura handiak (180 km/s) zituztela ikusi zen.
Urte batzuk georago eginiko behaketek ziotenez, berriz ere Eguzkirantz hurbiltzen ziren HI hodeien igorpena jaso zuten, baina kasu honetan hego polo galaktikoan eta 100 km/s inguruko abiadurarekin. Zeruaren zati ezberdinak aztertzen ziren neurrian, HI hodeien mapa osatuagoak egin ziren. Hala nola, 1974ean D. Mathewoon eta bere lankideek hego poloan aurkitutako hodeiak Magallaesen Hodeietan hasi eta zeruan 150†-tan luzatzen zen xingola edo zerrenda baten barnean zeudela egiaztatu zuten. Zerrenda horri Magallaes-en Korronte deitzen zaio eta dirudienez galaxia irregular hauen eta Frantses-Bidearen arteko materiazko zubi bat da.
3. irudia.
Bere luzera 325 argi-urtekoa da gutxi gorabehera, eta zabalera 20tik 35 argi-urte bitartekoa tokien arabera. Geroxeago galaxiaren planoaren azpian ere Magallaesen Korrontetik bereiztutakoak ziruditen eta oso azkar higitzen ziren beste hodei batzuk aurkitu ziren. Beren abiadurak 500 km/s-koak dira gutxi gorabehera. Bestalde ipar hemisferio galaktikoan ere, Cygnus eta Cassiopeia konstelazioen eskualdean HI hodei-zerrenda bat aurkitu zen; lehenengo galaxiaren planotik gora egiten duena eta gero jaitsi eta kanpoko espazioan murgiltzen dena. Lehenengo irudian galaxiaren mapa bat dugu. Bertan orain arte aipatutako hodeiak ikus ditzakegu eta espazioan zehar sakabanatuta dauden beste batzuk ere bai. Magallaesen Korronteko zenbait tokitan inguruko hodeiak Eguzkirantz zein abiadurarekin hurbiltzen diren ipinita dago.
Zientzilariak laster hasi ziren egitura guzti hauentzat azalpenak aurkitzeko ahaleginetan. Zalantzarik gabe, Magallaesen Korrontearen jatorria Frantses-Bidearen eta Magallaesen Hodeien arteko grabitate-elkarrekintzarekin lotuta dago. Azken hauek, orain dela ehundaka milioi urte, gure galaxiaren ingurutik pasatu edo berarekin talka egin ondoren galdutako materia da; korrontea eratu duena (2. irudia). Uste denez, elkarrekintza honek galaxiaren diskoaren hegalak ere bihurritu egin ditu. Efektu hau 3. irudian ikusten da hobeto.
Dena den, teoria honek hutsune handi bat agertzen du. Hodeiak, 1. irudiko mapan ikusten dugunez, ondo kokatuta daude luzera eta latitude galaktikoen bidez, baina zein distantziatara dauden mugatu gabe dago. Hau da, 2. irudian duten kokapena ez dago egiaztatua; ustezkoa baino ez da. Hodeietan ez da izarrik datektatu (ez daudelako edo ahulegiak direlako) eta ondorioz ez dugu inolako erreferentziarik distantziak begiesteko. Elkarrekintza-motari dagokionean ere zalantzak dituzten astronomo asko dira eta ez dago talka izan den ala iragate hurbila izan den esaterik. Talkaz hitz egiten dugunean esan beharra dago, hala ere, ez dugula bereziki fenomeno bortitza irudikatu behar.
2. irudia.
Galaxiek uste baino sarriago jasan ditzakete talkak, elkarren arteko batezbesteko distantzia 20 aldiz beraien diametroa baino ez delako. Konparatzeko, Eguzkiaren inguruko izarren artekoa izarren batezbesteko diametroa baino 10 7 aldiz handiagoa dela esango dugu. Hori dela eta, talka gertatzean galaxia bat bestean zehar igarotzen da, baina ia ez dago izarren arteko talkarik. Izarrarteko gasaren elkarrekintzarik bada, noski, baina galaxien grabitate-eremuak dira deformazioak eta egitura bereziak sortzen dituztenak. Ordenadore bidez eginiko simulazioek eman izan dituzte detektatutako galaxien arteko talka eta elkarrekintzek sortutako egituren antzekoak, baina aztertzen ari garen kasuan ezin dugu emaitza zehatzik sortu (hauek abiadurarekiko oso sentikorrak direlako) eta oraingoz hodeien osagai erradiala baino ez da ezagutzen. Beraz, arazoa argituko badugu informazio gehiago lortu beharra dago.
Azken ondorio bezala, honakoa aipatuko dugu: esandakoak garbi uzten duela galaxien itxura eta dinamika aztertzeko inguruko galaxiak eta beren kokapena garrantzi handikoak direla.
EFEMERIDEAK
20 h 58 m
PLANETAK:
MERKURIO: Hilaren hasieran ikuskor segituko du iluntzean, aurreko hilean bezala, baina magnitudea jaitsi samarra izango du eta aurkitzea ez da erraza izango. Hilaren azken herenean goiz aldera agertuko da, baina nahikoa baldintza txarretan.
ARTIZARRA : Oso ondo ikusi ahal izango da iluntzean. Apirilaren hasieran bederatziak (UT) aldera ezkutatzen da eta bukaeran ordubete pasa geroago. Nabarmenkiro zeruko astrorik argitsuena da (4,1 magnitudea). Taurus konstelazioan izango da.
MARTITZ
:
Iluntzean agertzen da aurreko hiletan bezala, baina gero eta baxuago. Hau da ezkutatu ere lehenago egiten da egunak pasatu ahala. Apirilaren bukaeran gauerdian (0 h, UT) desagertzen da. Hilaren 6an M35 kumulutik gertu egongo da.
JUPITER: Martitz bezala iluntzean bistan dago, baina hura baino altuago eta argitsuago. Hilaren hasieran 3 h-etan eta bukaeran 1 h-etan (UT) desagertzen da.
SATURNO: Jupiter gordetzen den orduetan Saturno azaldu egingo da ekialdeko horizontean. Beraz, gauaren bigarren erdian ikusi ahal izango dugu, Capricornus konstelazioan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b1d1c68f349f | http://zientzia.net/artikuluak/muxar-grisa-oihanetako-iratxoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Muxar grisa, oihanetako iratxoa - Zientzia.eus | Muxar grisa, oihanetako iratxoa - Zientzia.eus
Muxar grisa karraskarien taldean sailkatutako ugaztun txikia dugu. Burutik uzkira 13-18 cm neur ditzake, eta pisua 150 eta 250 gramo bitartekoa izan daiteke urte-sasoiaren arabera.
Muxar grisa karraskarien taldean sailkatutako ugaztun txikia dugu. Burutik uzkira 13-18 cm neur ditzake, eta pisua 150 eta 250 gramo bitartekoa izan daiteke urte-sasoiaren arabera. Muxar grisa, oihanetako iratxoa - Zientzia.eus Muxar grisa, oihanetako iratxoa
Muxar grisa karraskarien taldean sailkatutako ugaztun txikia dugu. Burutik uzkira 13-18 cm neur ditzake, pisua 150 eta 250 gramo bitartekoa izan daiteke urte-sasoiaren arabera.
Karraskarien taldeko ugaztun txikia dugu muxar grisa.
J.R. Aihartza
Udazkenean gure basoetan gauez ibili denak sarritan entzungo zituen pago-haziek edota ezkurrek lurrera erortzean egindako hotsak. Askotan ezkur horiek berez erortzen dira noski, baina batzuetan animaliatxo xelebre bat izaten da hazi horien azal hustuak botatzen dituena. Horrelakoetan gure gaineko adarrak argitzen baditugu, zorte-apur batez muxar grisa ikusteko parada izan genezake.
Muxar grisa ( Glis glis ) karraskarien taldean sailkatutako ugaztun txikia dugu. Burutik uzkira 13-18 cm neur ditzake, isats iletsua berriz 12-15 cm-koa duelarik. Bere pisua 150 eta 250 gramo bitartekoa izan daiteke urte-sasoiaren arabera. Itxurari dagokionean, lehen begiratuan arratoia edota urtxintxa gogoraraz badezake ere, hobeto begiratuz gero erabat animalia desberdina dela esan dezake. Larru leuna, gris arrea edo gris zilarkara du gaineko aldetik, sabel-aldea zuriska izanik. Urtxintxaren antzerako atzaparrek, eta oreka mantentzeko erabiltzen duen isats iletsu luzeak bere bizimodu arborikolaren berri ematen digute. Era berean, bere begi beltz handiek, eta ukimen-funtzioa duten bibote luzeek, iluntasunean iharduteko moldatuta dagoela adierazten dute.
Lehen begiratuan arratoia edota urtxintxa gogoraz badezake ere, erabat animalia desberdina dela esan dezakegu.
J.R. Aihartza
Muxar grisa beraz, urtxintxaren ahaide gautarra dela esan genezake. Bere habitatari dagokionean, zuhaitz hostogalkorrez edota koniferoz osatutako basoetan bizi da, nahiz eta pagadi eta hariztiak nahiago dituen. Era berean, parketan, lorategitan, eta baserri edo bordetako ganbaretan ere egin dezake habia, baldin eta inguruan jakirik lortzeko aukerarik badu. Espezie palearktikoa da, eta egun Erteuropa osoan aurki daiteke, ekialdetik Pertsia eta Turkestaneraino hedatuta dagoelarik. Hegoaldetik berriz, Mediterranioa du muga, eta Iberiar Penintsulan Kantauri aldeko isurialdean bakarrik ikusi da.
Animaliatxo bitxi honek zuhaitz-zuloren batean, edota berak eraikitako habiaren batean igarotzen du eguna, eta ilunabarrera arte ez da kanporatzen. Ez da harritzekoa, beraz, hain itxura maitagarria izan arren kaletar gehienentzat erabat ezezaguna gertatzea. Gauarekin batera ordea, muxarra lanean hasten da: zuhaitzetan gora eta behera oso arin mugitzen da jakiaren bila, eta atzeko oinetako kuxin heze itsaskorrei esker gainazal leunean gora lauazka igotzeko gai da. Ez da harritzekoa, beraz, baso ingurutan dauden baserri eta bordetako ganbaretara iristea eta bertan lapurretan aritzea.
Atzeko oinetako kuxin heze itsaskorrei esker gainazal leunean gora lauzka igotzeko gai da.
J.R. Aihartza
Muxarra animalia fitofagoa da batez ere, nahiz eta batzuetan intsektuak eta hegazti txikiren bat ere jan ditzakeen. Udaberrian eta udan kimuak, zuhaitz-azalak, orriak, eta beste landare-zati berdeak ditu elikagai nagusi. Irailetik aurrera berriz, gantzetan jori diren fruituak bilatzen ditu batipat, horrela negu luzeari aurre egin ahal izateko adina erreserba metatzen duelarik. Sasoi honetan beraz, ezkurrak, pago-haziak, urrak, eta koipez hornitutako beste fruitu lehorrak izango ditu nahiago, eta jaki hauen balio energetiko handiaren ondorioz, muxarra gizendu egiten da urtean zeharreko pisurik handiena lortuz.
Azarotik aurrera, eta lehen izozteak iristearekin batera, muxarra hibernaziorako prest dago. Orduan zuhaitz-zulo lehor eta goxo bat bilatu, eta bertan gordetzen da, gorputza kiribilkatuz eta isats iletsuaz burua eta lepoa estaliz neguko loaldian sartzen delarik. Une horretatik aurrera animaliaren metabolismoa balio minimoetara mugatzen da: bere barne-tenperatura 35†C-tik 1†C-ra jaisten da, eta minutuko bihotz-taupadak ere 450etik 35era murrizten zaizkio.
Araldia hibernaziotik atera eta hilabetera hasten da gutxi gorabehera, eta sasoi horretan animaliaren garrasi kexatiak entzun daitezke.
J.R. Aihartza
Era berean, arnasketa-erritmoa ere ikaragarri baxua du egoera horretan: arnas hartze bat bakarra izaten du orduko! Hala ere, animaliaren metabolismoaren erantzuna azkarra da oso, eta kanpo-tenperatura igo orduko balio metabolikoak bere onera itzultzen dira berehala. Maiatz aldera, hibernazioa amaitu denean, animaliak bere pisuaren % 50 galdu du, eta gantzezko erreserbagai guztiak agortuak ditu. Beraz, neguak hautespen zorrotza ezartzen dio muxar-populazioari. Nahikoa erreserbagai pilatu ez duten aleak, edota beranduegi jaio diren muxar gazteak, ez dira neguko loaldi luzea jasateko gai eta ez dira udaberrira iristen.
Araldia hibernaziotik atera eta hilabetera hasten da gutxi gorabehera, eta sasoi horretan animaliaren garrasi kexatiak entzun daitezke. Ernaldia 30-32 egunez luza daiteke eta urteko umaldi bakarra abuztuan zehar eta irailaren lehen asteetan izaten du, umaldi bakoitzeko 3-9 kumez erdi daitezkeelarik, nahiz eta kume-kopuru normalena 5-6koa izan.
Zuhaitz hostogalkorrez edota koniferoz osatutako basoetan bizi da, nahiz eta pagadi eta hariztiak nahiago dituen.
J.R. Aihartza
Muxarraren etsai naturalen artean aipagarrienak lepahoria ( Martes martes ) eta harrapari gautar handiak ditugu, hala nola hontza handia ( Bubo bubo ), hontza ertaina ( Asio otus ) eta urubia ( Strix aluco ). Hauez gain, gizakiak ere aspaldidanik ehizatu du, bai bere okelaren izaera fin eta goxoagatik, eta baita bere gantzei atxekitako bertute sendagarriengatik ere, hauek erreumaren kontrako sendagaiak egiteko erabili direlarik. Egun ordea, muxarra ehizatzea debekatuta dago Euskal Herrian, eta bere bizileku nagusiena osatzen duten hostogalkorrezko basoak osasuntsu mantentzen baditugu, ohianetako iratxo polit hau gurekin izango dugu denbora luzean. Hala bedi!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8ea79db59bd3 | http://zientzia.net/artikuluak/ierrusimendiaki-eta-bihotzekoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Errusimendiak eta bihotzekoa - Zientzia.eus | Errusimendiak eta bihotzekoa - Zientzia.eus
Ez da egokia bihotzetik sufritzen duten pertsonentzat.
Ez da egokia bihotzetik sufritzen duten pertsonentzat. Errusimendiak eta bihotzekoa - Zientzia.eus Errusimendiak eta bihotzekoa
Ez da egokia bihotzetik sufritzen duten pertsonentzat. Horrelako iragarkiak edo antzekoak aurki daitezke jolas-parke askotan. Oro har emozio fuerteen bila bertara hurbiltzen diren pertsonentzat bereziki eraikitako zenbait jolas edo atrakzioren sarrerako ateetan.
em>
Ez da egokia bihotzetik sufritzen duten pertsonentzat.
Horrelako iragarkiak edo antzekoak aurki daitezke jolas-parke askotan; The black hole (iluntasun osoan egindako errusimendia), the corkscrew (sakakortxoaren gisako errusimendia) eta oro har emozio fuerteen bila bertara hurbiltzen diren pertsonentzat bereziki eraikitako zenbait jolas edo atrakzioren sarrerako ateetan.
Antzeko iragarkiak ere ikusi izan ditugu zineman, azkenaldi honetan egindako zenbait terrore-filmetan. Baina, agian nahikoa maiz ikusteko aukera dugulako (edo asma ezazu beste zein arrazoirengatik) arrisku edo prebentzio-zentzua ez da hain nabarmena eta pertsona askok iragarki hori publizitate hutsa dela uste du; sarreren prezioa igo asmoz asmatutako aitzakia besterik ez dela alegia.
Eta iragarki horiek ba al dute justifikaziorik? Galdera horixe bera egin zioten beren buruei Glasgow-ko Medikuntz Fakultateko Kardiologi Zerbitzuko Pringle eta Macfarlane doktoreek, eta ondoren Stuart Cobbe irakaslearekin batera horietako errusimendi zirraragarri batek pertsona normalen bihotzean dituen ondorioak aztertzeari ekin zioten. Azterketa horien emaitzak British Medical Journal izenekoan argitaratu berri dira eta interesgarri iruditu zaizkidanez, orrialde hauetan komentatuko ditut.
Esperimentua Glasgowko errusimendietako batean zentralizatu eta kokatu zen. Errusimendi hori boomerang izenaz ezagutzen da eta bertako ibiliak 94 segundo irauten du guztira. Sakakortxoaren gisako sail bikoitza du, eta leku horretan indar zentrifugoaz baliatuz posible da garraio-trena erabat iraultzea (buruz behera jartzera, alegia) eta horrela mantentzea. Errusimendi honek, noski, iragarki ditxoso hori dauka guztien begibistan.
Aurrez inolako bihotz-gaixotasunik jasan gabeko hamahiru boluntarik Boomerang -ean bidaia bat egitea onartu zuten. Bihotzaren gaineko balorazio-parametro bezala elektrokardiogramaren etengabeko erregistroa erabiliz, hamahiru boluntarietatik 12tan kalitatezko EKG lortu zuten. Emaitzak txunditzeko modukoak dira.
Ibilbidea egin aurretik minutuko taupaden kopurua 69,8koa zen batezbeste. Eta buelta egiten ari ziren bitartean batezbesko zifra 154,2raino igo zen, bihotz-taupaden frekuentzia maximoa eta minimoa hurrenez hurren 180 eta 130 izanik.
Ikertzaileentzat esperimentu guztian gauzarik azpimarragarriena bihotzak frekuentzia maximoa zein azkar lortu zuen konstatatzea izan zen: boluntari guztiek 8 segundo baino gutxiagotan lortua zuten maiztasun maximoa!
Lortutako emaitzak kontutan hartuz, esan daiteke Boomerang horretan buelta bat ematea parakaidismoarekin, eskiarekin eta squash-arekin pareka daitekeela, bihotzean duen eraginari begira behintzat. Eta Glasgowko Unibertsitateak kirurgia kardiakoa irakasten zuten irakasleetan nabarmenena squash egiten zuen bitartean galdu zuela kontsideratuz, ez da harritzekoa esperimentu honetatik ateratako ondorioak argi gorria pizteko modukoak izatea.
Glasgowko taldearen ondorio orokorra honako hau da: esperientzia moduko hori oso ongi jasaten dutela bihotza osasuntsu duten pertsonek. Baina horrelako takikardia gogor batek sorterazten duen oxigeno-kontsumoaren gorakada ikaragarria ikusiz, logikoa da kardiopatia iskemikoak jotako pertsonarentzat emozio bortitz hori fuerteegia suerta daitekeela pentsatzea.
Zalantzarik ez dago, beraz. Glasgowko emaitzen arabera, abisu hori ( ez da egokia bihotzetik sufritzen duten pertsonentzat ) ez da txantxetakoa; serio hartzekoa baizik.
Terrore-filmeei dagokienez, askoz ere zailagoa da modu homogenoz bihotzean eduki ditzaketen eraginak kuantifikatzea. Hasteko, pertsona bakoitzak oso fobi talde berezia eta pertsonala dauka. Beraz, eszena beraren aurrean erantzunak oso desberdinak izango dira. Adibide gisa, esan daiteke intsektuekin egindako eszenen aurrean erabat izututa sentitzen direnak badirela, beste batzuengan terrorea arrazoi supranaturalarekin, okultismoarekin edo bestelakoekin pizten den bitartean.
Nahiz eta kardiopata posiblea stress-mailarik handiena sor lekiokeen terrore-pelikula ikustera doala pentsatu, prozesua askoz ere motelagoa da eta bertatik ihes egiteko aukera du ikusleak; begiak itxiz edota eskuekin begiak estaliz edota pelikula amaitu aurretik zinetik alde eginez. Errusimendian, ordea, ez dago irteerarik eta bihotz-frekuentzia maximoa 8 segundotan lortu ondoren, oraindik beste 86 geratzen dira gozatzeko edo sufritzeko.
Zalantzarik gabekoa honakoa da: ibilgailua erabat geratzen denean izugarrizko atsegina sentitzen dela, eta ondorengo minutuetan odolean zirkulatzen ari den adrenalinak sortutako ongizate-sentsazioa dela berriro ere Boomerang, Sakakortxoa, Zulo beltza edo The Big Deep bezalako tramankuluak probatzera garamatzana. Horrexek izan behar du beti ere horien itxarote-ilarak luzeenak izatearen arrazoia.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fe7875ceaea7 | http://zientzia.net/artikuluak/abako-txinatarraren-erabilpen-arautegia-eta-iii-er/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Abako txinatarraren erabilpen-arautegia (eta III). Erro karratua eta kubikoa - Zientzia.eus | Abako txinatarraren erabilpen-arautegia (eta III). Erro karratua eta kubikoa - Zientzia.eus
Aurreko aleetan abako txinatarrean batuketa, kenketa, biderkaketa eta zatiketa egiteko arauak eman ziren. Oraingo honetan, erro karratu eta kubiko nola atera adieraziko dugu.
Aurreko aleetan abako txinatarrean batuketa, kenketa, biderkaketa eta zatiketa egiteko arauak eman ziren. Oraingo honetan, erro karratu eta kubiko nola atera adieraziko dugu. Abako txinatarraren erabilpen-arautegia (eta III). Erro karratua eta kubikoa - Zientzia.eus Abako txinatarraren erabilpen-arautegia (eta III). Erro karratua eta kubikoa
Elhuyar. Zientzia eta Teknika 43. eta 44. aleetan, abako txinatarrean batuketa, kenketa, biderkaketa eta zatiketa egiteko arauak eman ziren. Oraingo honetan, berriz, erro karratua eta kubikoa nola atera adieraziko dugu.
Erro karratua
Oraintxe azalduko dugun erabidea irakurri ahala, adibidea ikus ezazu.
Erabidea
Errokizuna abakoaren eskuin aldean kokatu, eta aritmetika idatzian bezala, zifrak komatik hasita (komarik egonez gero) binaka banatu buruz.
Abakoaren ezker aldean 1 (errodura) markatu eta errokizunaren ezkerreko lehenengo taldeari kendu.
Errodurari (1i) bi gehitu eta aurreko taldeari kendu batura. Horrela jarraitu, harik eta errodura errokizunaren ezkerreko lehenengo taldea baino handiagoa izan arte.
Jarraian, errodurari eskuineko zutabean 0 bat erantsi eta 11 gehitu; errokizunean bi talde hartzen dira eta aurreko batura bi taldeei (bat balitz bezala) kentzen zaie. Orain, errodurari 2 gehitzen zaio eta batura errokizunaren talde bilduari kendu 3. puntuan bezala, errodura errokizunaren talde bildua baino handiagoa izan arte. Gero puntu honen hasieran esandakoa errepikatzen da zenbaki osoaz bukatu arte.
Maiz gertatzen denez, errokizunaren talde berri bat biltzean bildura errodura baino txikiagoa bada (gure adibidean) beste talde bat bilduko da, baina oraingoan errodurari (0 bat erantsi eta 11 batu beharrean) bi zero erantsi eta 101 batu behar zaio. Gero 3. eta 4. puntuetan bezala segituko dugu.
Errokizun osoa bukatu eta gero, errodurari bat gehitu eta baturaren erdia kalkulatuko dugu. Emaitza da errodura.
Oharra:
zenbaki osoa ez bada, errokizunaren komaren eskuineko lehenengo taldea hartzen denean errodurari koma jartzen zaio. Eragiketa bukatzeko 1 gehitu behar da erroduraren eskuineko lehenengo zutabean, koma kontutan hartu gabe. Gero baturaerdia kalkulatu eta kitto.
Erro kubikoa
Eragiketa hau egin ahal izateko kasu gehienetan gutxienez 15 zutabeko abakoa beharko duzu, edota bi abako, edo errokizuna paperean idatzi.
Aurrekoan legez, erabidea irakurri ahala adibidea aztertu.
Erabidea
Errokizuna abakoaren eskuin aldean kokatuko da eta errokizunaren komatik hasiz hiru zifrako taldeetan banatu.
Abakoaren ezker aldean 1 (errodura) ipini eta errokizunaren ezkerreko lehenengo taldeari kendu. Abakoaren erdi aldean 1 (tarteko errodura) markatu.
Errodurari, 1i, bat gehitu eta batura tarteko errodurari batu (3). Errodurari, 2ri, 2 gehitu eta batura tarteko errodurari batu (7). Tarteko errodura errokizunaren lehenengo taldeari kendu.
Aurreko guztia errepikatu, tarteko errodura errokizunaren lehenengo taldea baino handiagoa izan arte.
Hurrengo taldea biltzen da. Errodurari 1 gehitu eta batura tarteko errodurari. Errodurari 0 bat erantsi eskuineko zutabean eta 11 gehitu. Batura hau tarteko errodurari erantsi eskuineko bi zutabeetan. Tarteko errodura berria errokizunaren lehenengo bi taldeei kendu behar zaie.
Jarraian 3. eta 4. puntuetan bezala segituko da.
Hurrengo taldea bildu eta gero tarteko errodura handiegia balitz, beste talde bat hartuko litzateke, baina errodurari, 0 erantsi eta 11 batu beharrean, bi zero erantsi eta 101 gehituko genioke. Batura osoa tarteko errodurari eskuineko lau zutabeetan erantsiko litzaioke. Gero 3. eta 4. puntuetan azaldutakoari jarraituko gintzaizkioke.
Zenbaki osoa bukatutakoan, errodurari 2 gehitu eta baturaren herena izango da erro kubikoa.
Oharra:
errokizunak koma izanez gero, erroduran koma errokizunaren komaren eskuineko lehenengo taldea hartzen denean jarriko da. Amaieran, errodura kalkulatzeko batu behar den 2 hori errodurari gehitzen zaio eskuineko zutabean koma kontutan hartu gabe.
Honekin zifren inguruko gaia bukatutzat emango dugu (oraingoz bederen). Laburbilduz, zifren historiak bost artikulu bete ditu, 34, 35, 36, 37-38 eta 39 aleetan; eragiketak nola? izeneko artikulua 40 eta 41 aleetan eta azkenik Abakoa: historia eta erabilera 42, 43 eta 44 aleetan.
0.0/5 rating (0 votes) |