id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-a74a73e71490 | http://zientzia.net/artikuluak/c-programazio-lengoaia-ii-oinarrizko-datuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | C programazio-lengoaia (II). Oinarrizko datuak - Zientzia.eus | C programazio-lengoaia (II). Oinarrizko datuak - Zientzia.eus
C lengoaia erabiliz programak idazten ditugunean, datuak definitu egin behar dira. Konstanteak edo aldagaiak izanik, dagokien mota azaldu beharko da konpiladoreak memori zatia eta bit-segida egokia eslei diezaien.
C lengoaia erabiliz programak idazten ditugunean, datuak definitu egin behar dira. Konstanteak edo aldagaiak izanik, dagokien mota azaldu beharko da konpiladoreak memori zatia eta bit-segida egokia eslei diezaien. C programazio-lengoaia (II). Oinarrizko datuak - Zientzia.eus C programazio-lengoaia (II). Oinarrizko datuak
1991/03/01 Alegria Loinaz, Iñaki Maritxalar, Montse Iturria: Elhuyar aldizkaria
Programazioa
C lengoaia erabiliz programak idazten ditugunean, datuak definitu egin behar dira. Konstanteak edo aldagaiak izanik, dagokien mota azaldu beharko da konpiladoreak memori zatia eta bit-segida egokia eslei diezaien.
Beste lengoaietan bezala C lengoaia erabiliz programak idazten ditugunean, datuak definitu egin behar dira. Konstanteak edo aldagaiak izanik, dagokien mota azaldu beharko da konpiladoreak memori zatia eta bit-segida egokia eslei diezaien.
Datu-motak
C-k ondoko oinarrizko datuak ezagutzen ditu: karaktereak, zenbaki osoak, zenbaki errealak eta doitasun bikoitzeko zenbaki errealak. (1. taulan mota bakoitzeko ezaugarriak ikus daitezke).
1. taula. Oinarrizko datuen ezaugarriak.
Ezaugarri desberdineko zenbaki osoak defini daitezke zeinuaren erabilpenaren eta bit-kopuru desberdinaren arabera. Horrela, zeinurik gabeko zenbakiak, zenbaki laburrak edo luzeak erazagutu daitezke 2. taulan aztertzen diren ezaugarriak kontutan hartuz.
Mota errealen arteko desberdintasuna doitasunean datza; float motakoek 7 zifra hamartar dituzten bitartean double motakoek 15 zifrako doitasuna bait dute.
Beste mota batzuk ere erabil daitezke, baina beti aipatutako motak oinarritzat hartuz. Horrela karaktere-kateak karaktereen taulak izango dira, boolearrak bi balio baino erabiltzen ez dituzten osoak edo karaktereak, etab.
2. taula. Zenbaki osoen azpimotak.
Konstanteak
Konstanteak ez dira erabili baino lehen erazagutu behar, zeren eta beren idazkeraren arabera dagokien mota konpiladoreak asmatzen bait du. 3. taulan adibide batzuk ikus daitezke eta bertan ikus daitekeenez · hamartarra da errealen ezaugarria, ‘ ‘ karaktereena, “ “ karaktere-kateena, L atzizkia long motakoena. Konstanteen adierazpidean aurrizki batzuk ere erabiltzen dira memoriaratu nahi dugun balioaren idazkera zehazteko. Ø aurrizkiak adibidez, balioa digitu zortzitarrez osatuta dagoela dio, Øx aurrizkiak digitu hamaseitarrez eta E k bi zenbakien artean mantisa eta berretzaileaz
.
3. taula. Konstanteen definizioa.
Karaktere bereziak adierazteko badaude beste konstante batzuk (emaitzak idazteko erabiliak batez ere). \n adibidez, lerro-bukaerako karakterea da, \t tabulaziokoa, \b backspace koa eta \Ø karaktere-katearen bukaerakoa.
Konstanteen idazkera ikusi ondoren, programazio egituratuak gomendatzen duen erizpide bat gogoratu nahi dugu; konstante parametrizatuak erabiltzearena hain zuzen. Erizpide honen arabera konstanteak zuzenean erabili beharrean (konstanteei hasieran izen bat emanez) erabilpen guztietan izen hori erabiliko da. Horrela, programak irakurgarritasuna irabaziko du eta balioa aldatzekotan izen-ematean baino ez da aldatu behar. Konstanteei izena emateko C programetan #define sasiagindua erabiltzen da programen hasieran, konstanteen izenak maiuskulaz idatzi ohi direlarik (ikus 4. taula).
# define PI 3.14159
Bateragarritasuna eta bihurketak
Pascal bezalako lengoaietan ez bezala, C-zko programetan eragigaiek motari dagokionean ez dute bateragarriak izan behar.
Esleipenetan edota eragiketetan eragigaiak mota desberdinekoak badira, datu-bihurketa inplizitua gertatzen da, tarteko aldagaien mota ondoko sailkapenari jarraituz parte hartzen dutenen arteko luzeena eta konplexuena izanik:
char æð short æð int æð long æð float æð double
Hau dela eta, karaktere bat maiuskula bihurtzeko (minuskulaz dagoela suposatuz) 5. taulako programaren bidez egin daiteke.
main ( )
char kar–min, kar–maj;
printf (“sakatu karaktere bat minuskulaz \n”)
scanf (“%c”, kar–min);
kar–maj = kar–min–’a’ + ‘A’
printf (“%c”, kar–maj);
}
5. taula. Minuskula maiuskula bihurtzea.
Programan ikusten denez, karaktereen batuketa eta kenketa gertatzen da, baina benetan exekutatuko dena ondokoa da: karaktereak zenbaki oso bihurtu, osoen arteko batuketa eta kenketa, eta azkenik emaitza karaktere bihurtu.
Dena den, komenigarria da bihurketak esplizitatzea, erroreak ekidin eta irakurgarritasuna irabazteko, C konpiladore batzuetan esplizituki egiten ez bada abisu-mezuak sortzen direlarik.
Bihurketa esplizitua adierazteko cast (izenburu) izeneko elementua erabiltzen da; parentesi artean datu-motaren hitz gakoa zehazten duena. Adibidez, karaktere bat zenbaki oso bihurtzeko (int) izenburua jarriko da karaktere-aldagaiaren erreferentziaren aurrean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fec28d3c3619 | http://zientzia.net/artikuluak/irudi-animatuak-ordenadore-bidez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irudi animatuak ordenadore bidez - Zientzia.eus | Irudi animatuak ordenadore bidez - Zientzia.eus
XCOM frantses-sozietateak, estazio grafiko bat garatu du PC-AT386 batean irudi animatuak sortzeko. DANek 16 milioi koloreko txartel grafiko bat, periferikoetarako txartel bat eta pantaila eta taula grafiko bat ditu.
XCOM frantses-sozietateak, estazio grafiko bat garatu du PC-AT386 batean irudi animatuak sortzeko. DANek 16 milioi koloreko txartel grafiko bat, periferikoetarako txartel bat eta pantaila eta taula grafiko bat ditu. Irudi animatuak ordenadore bidez - Zientzia.eus Irudi animatuak ordenadore bidez
Multimedia
COM frantses-sozietateak, estazio grafiko bat garatu du PC-AT386 batean irudi animatuak sortzeko. DANek 16 milioi koloreko txartel grafiko bat, periferikoetarako txartel bat eta pantaila eta taula grafiko bat ditu.
XCOM frantses-sozietateak, estazio grafiko bat garatu du PC-AT386 batean irudi animatuak sortzeko. DANek (irudi animatu numerikoak) 16 milioi koloreko txartel grafiko bat, periferikoetarako txartel bat eta pantaila eta taula grafiko bat ditu. Etapa guztiak hartzen ditu kontutan, irudi sinpleetatik hasi eta pelikula edo bideorako irteera lortu arte.
Irudien sarrera bi modutara egin daiteke: bektorialki (produkzio klasikorako bezala) edota pixel moduan (scanner eta irudikatu eta pintatzeko programa automatiko batekin). Animazioa lau modu desberdin konbinatuz burutzen da: tartekatze sinplea, tartekatze malgua, manipulazioa (traslazioak, biraketak, etab. egiteko) eta sekuentzia (irudiak banan-banan gorde eta animazio konplexuak sortzeko) konbinatuz, hain zuzen.
Lortutako animazioa denbora errealean kontrola daiteke eta interaktiboki alda edo osa daiteke. Dekoratuak taula grafikoan irudika daitezke edota kamera bidez digitalizatu. Hiru dimentsioko efektuak lortzeko XCOMek irudien sintesirako Opium estazioa garatu du.
Irudi animatuak sortzeko azken fasean DANek bederatzi animazio-plano independente sortzeko aukera ematen du. Plano hauek gainjarriz, dekoratuak eta pertsonaiak kokatzeko erabil daitezke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-be9c337fd8fd | http://zientzia.net/artikuluak/programatzailearen-lagunik-onena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Programatzailearen lagunik onena - Zientzia.eus | Programatzailearen lagunik onena - Zientzia.eus
Matrix Layout 2.0-k eskaintzen duen erreminta ez da batere makala bere aplikazioak garatzeko; erabiltzaileak programazioa jakin beharrik ez bait dauka.
Matrix Layout 2.0-k eskaintzen duen erreminta ez da batere makala bere aplikazioak garatzeko; erabiltzaileak programazioa jakin beharrik ez bait dauka. Programatzailearen lagunik onena - Zientzia.eus Programatzailearen lagunik onena
Programazioa
Matrix Layout 2.0-k eskaintzen duen erreminta ez da batere makala bere aplikazioak garatzeko; erabiltzaileak programazioa jakin beharrik ez bait dauka.
Ez da ez errutinarik eta ez komandorik behar. Excel edo Lotus paketeetako kalkulu-orrietan agertzen diren antzeko menuen bidez agertzen zaizkio erabiltzaileari eman behar dituen urratsak. Lan hau burutu ondoren Matrix-ek berak sortuko du iturburu-kodea bere dokumentazio eta guzti.
Erreminta honekin fitxategiak elkar erlaziona daitezke eta objektuen bidez beste programa batzuei deitu ere bai, Hypertex teknologiari esker.
Garatzen den softwareak ez du nahitanahiez testua soilik izan behar. Irudiak ere egin daitezke; Paint, Flowxhart, Cards, BlackBox Manager eta Help-maker bezalako laguntza-erremintak ere eskaintzen bait ditu.
Erreminta hau erabili ahal izateko 400 kb libre dituen disko gogorra, 640 kb-eko RAM memoria eta MS-DOSen 3.0 bertsioa behar dira. Bere prezioa 44.500 pta.koa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-49d9fd612a21 | http://zientzia.net/artikuluak/scaner-hirukotea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Scaner-hirukotea - Zientzia.eus | Scaner-hirukotea - Zientzia.eus
M319F2, M3093E eta M3096E+ dira Fujitsu-ren scaner-familia berria osatzen duten ereduen izenak.
M319F2, M3093E eta M3096E+ dira Fujitsu-ren scaner-familia berria osatzen duten ereduen izenak. Scaner-hirukotea - Zientzia.eus Periferikoak
M319F2, M3093E eta M3096E+ dira Fujitsu-ren scaner-familia berria osatzen duten ereduen izenak.
Lehenengoa scaner launa da eta A4 dokumentuak 300 puntu/hazbete-ko bereizmenaz irakurtzeko gai da. A4 formatuko orri bat irakurtzeko 12 segundo behar ditu batezbeste. PC-AT BUSerako txartel egokitzaile batekin eta PaintBrush 4 Plus softwarearekin batera saltzen da eta 282.000 pta. balio ditu.
Irudien tratamendurako zenbait funtzio ere eskaintzen ditu, hala nola testu eta irudien arteko bereizketa automatikoa, % 25etik % 40ra bitarteko zoom horizontala nahiz bertikala, imajinak alderantziz jartzea, bertikalean ispilu-efektua lortzea eta aukeratutako lerroak nabarmentzeko aukera.
Azken bi ereduak, hots, M3093E eta M3096E+ ereduak nahikoa azkarrak dira. A4 formatuko orri bat irakurtzeko 1,8 eta 2,2 segundo behar dituzte hurrenez hurren. 50 orriko edukiera duen elikatzaile automatikoa dute eta dimentsio handiko orijinalak kokatzeko aukera ere bai.
Eredu hauek 400 puntu/hazbete-ko bereizmena lor dezakete.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9567eb1ceaa6 | http://zientzia.net/artikuluak/monitore-konfiguragarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Monitore konfiguragarria - Zientzia.eus | Monitore konfiguragarria - Zientzia.eus
GD-H4214 SGE erradiazio baxuko monitoreak, 14 hazbete ditu eta 15 kHz-etik 37 kHz-erainoko frekuentzi marjinak horizontalean eta 15 kHz-etik 90 kHz-era bertikalean onartzeko diseinatua izan da.
GD-H4214 SGE erradiazio baxuko monitoreak, 14 hazbete ditu eta 15 kHz-etik 37 kHz-erainoko frekuentzi marjinak horizontalean eta 15 kHz-etik 90 kHz-era bertikalean onartzeko diseinatua izan da. Monitore konfiguragarria - Zientzia.eus Monitore konfiguragarria
Hardwarea
D-H4214 SGE erradiazio baxuko monitoreak, 14 hazbete ditu eta 15 kHz-etik 37 kHz-erainoko frekuentzi marjinak horizontalean eta 15 kHz-etik 90 kHz-era bertikalean onartzeko diseinatua izan da.
Honek MDA, CGA, Hercules, EGA, MCGA, VGA, Super VGA eta IBM 8514/A txartel grafikoekin lan egiteko aukera ematen dio.
Posizioaren hautaketa automatikoa eta konbergentzi sistema zehatza eskaintzen ditu. Horrez gain, Preset funtzioa erabiliz pantailaren tamaina eta posizioa lau maila desberdinetan finka daiteke, pantailaren bereizmena aldatutakoan egokitzapena automatikoki egiten delarik.
Monitorearen hodiak, puntu arteko 0,28 mm-ko tartearekin, bereizmen altuan irudikapen zehatz eta garbiak lortzeko posibilitatea ematen du. Beraz, Windows 3.0 bezalako software grafikoekin lan egiteko garaian asko errazten ditu gauzak; aldi berean leiho bat baino gehiago irekitzen direnean bereziki.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-abc4c8a4c4dc | http://zientzia.net/artikuluak/itrackballi-sagu-estatikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Trackball sagu estatikoa - Zientzia.eus | Trackball sagu estatikoa - Zientzia.eus
Duela urtebete merkatuan agertu zen trackball sagu estatikoa erabilgarri da jadanik PS/2, OS/2 eta DOSeko Windows sistemetan.
Duela urtebete merkatuan agertu zen trackball sagu estatikoa erabilgarri da jadanik PS/2, OS/2 eta DOSeko Windows sistemetan. Trackball sagu estatikoa - Zientzia.eus Trackball sagu estatikoa
Hardwarea
Duela urtebete merkatuan agertu zen trackball sagu estatikoa erabilgarri da jadanik PS/2, OS/2 eta DOSeko Windows sistemetan.
Gailu honek saguaren abantailak eta arraste-bolarenak konbinatzen ditu diseinu ergonomikoan. Diseinuari garrantzi handia eman diote Logitech etxekoek; gailu honen egileek. Erpuruak kurtsorearen higidura kontrolatzen duen bola mugitzen duen bitartean, hatzak hautaketa-tekletan eroso kokatzeko moduan dago egina.
Leku txikiek eta gainazal irregularrek sortzen duten arazoa konpondu egiten da mekanismo berri honekin eta ezaugarri honi esker oso egokia gertatzen da ordenadore eramangarrietan.
Trackball-ek menuak ere sor ditzake LogiMenu programaren bidez. Hardware honen bereizmen lehenetsia 300 dpi-koa (puntu/hazbete-koa) da, baina 50-15000 dpi bitarteko balioa definitzeko aukera ematen du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c021555eb0bb | http://zientzia.net/artikuluak/mac-eramangarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mac eramangarria - Zientzia.eus | Mac eramangarria - Zientzia.eus
Urte honen hasieran aurkeztuko du Apple etxeak bere ordenadore eramangarria berria. Badirudi ordenadore hau beste ahalegin baten ondorio dela.
Urte honen hasieran aurkeztuko du Apple etxeak bere ordenadore eramangarria berria. Badirudi ordenadore hau beste ahalegin baten ondorio dela. Mac eramangarria - Zientzia.eus Mac eramangarria
Hardwarea
Urte honen hasieran aurkeztuko du Apple etxeak bere ordenadore eramangarri berria.
Badirudi ordenadore hau beste ahalegin baten ondorio dela. Aurreko Macintosh Portable arekin arrakasta handirik lortu ez bazuen ere, estrategia berria markatu du Apple-k oraingoan, ordenadore eramangarrien munduan bidea irekitzeko.
Ordenadore berri honek aurrekoak baino 2 kg gutxiago pisatzen ditu eta prezio aldetik ere merkeagoa da. Honez gain, pantailaren atzeranzko argiztapenak irakurketa erraztu egiten du.
Motorolaren 68000 prozesadorea, 1 Mb-eko RAM memoria eta Apple Talk interfacea izango ditu eta 3.300 dolar ingurukoa izango da bere prezioa.
Makina honekin batera beste hiru eramangarri ere aurkeztuko dira. Batek 4 kg pisatuko ditu, besteak 12 kg eta hirugarrenak eta arinenak 3,5 kg besterik. Eredu guzti hauek Logitech-en Trackball gailua daramate kurtsorea maneiatzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-04d83c1dfe2d | http://zientzia.net/artikuluak/disko-gogor-sendoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Disko gogor sendoa - Zientzia.eus | Disko gogor sendoa - Zientzia.eus
Key Pack disko gogor eramangarriaren sistema hiru elementuz osatzen da: irakurketa-sistemaz, edozein motatako ordenadoreekin konektatzeko txartelaz eta disko gogorraz.
Key Pack disko gogor eramangarriaren sistema hiru elementuz osatzen da: irakurketa-sistemaz, edozein motatako ordenadoreekin konektatzeko txartelaz eta disko gogorraz. Disko gogor sendoa - Zientzia.eus Disko gogor sendoa
Hardwarea
Key Pack disko gogor eramangarriaren sistema hiru elementuz osatzen da: irakurketa-sistemaz, edozein motatako ordenadoreekin konektatzeko txartelaz eta disko gogorraz.
Hauek dira disko honen ezaugarririk nabarmenenak: 20 Mb-etik 320 Mb-era bitarteko edukiera, unitate unibertsala, instalazio automatikoa, software bidez kontrolaturiko formateaketa eta partiketa eta jadanik erabilitako helbideen detekzioa.
Disko gogor honen kualitate fisikoak dira sendo bihurtzen dutenak: kartutxoa ezin da tentsiopean atera, irakurketa/idazketa-buruak automatikoki gelditzen dira eta estaltzen duen karter metalikoak elektromagnetismotik babesten du. Idazketaren aurka babestuta dago, giltzaz itxi daiteke eta hitz gakoa sartzeko aukera ere eskaintzen du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ff2370acea52 | http://zientzia.net/artikuluak/128-mega-35-hazbeteko-disketean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 128 mega 3,5 hazbeteko disketean - Zientzia.eus | 128 mega 3,5 hazbeteko disketean - Zientzia.eus
3,5 hazbeteko disket klasikoaren diametro berbera eta zertxobait lodiago izanik, nabarmena da benetan eskaintzen duen edukiera-diferentzia.
3,5 hazbeteko disket klasikoaren diametro berbera eta zertxobait lodiago izanik, nabarmena da benetan eskaintzen duen edukiera-diferentzia. 128 mega 3,5 hazbeteko disketean - Zientzia.eus 128 mega 3,5 hazbeteko disketean
Periferikoak
3,5 hazbeteko disket klasikoaren diametro berbera eta zertxobait lodiago izanik, nabarmena da benetan eskaintzen duen edukiera-diferentzia.
Nakamichi enpresa japoniarra da disket berri hau banatzen ari dena. 3,5 hazbeteko disket klasikoaren diametro berbera eta zertxobait lodiago izanik, nabarmena da benetan eskaintzen duen edukiera-diferentzia. Prezioari dagokionez ez da altuegia eta oraindik ere behera egingo duela espero da. Disket hauentzako irakurgailuak 3.000 dolarretan ari dira saltzen une honetan, baina IBMk prezio hau epe laburrean erdira jaisteko asmoa du dirudienez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-130fc4237ea3 | http://zientzia.net/artikuluak/mediterranioa-gatza-historiaren-salatzaile/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mediterranioa: gatza historiaren salatzaile - Zientzia.eus | Mediterranioa: gatza historiaren salatzaile - Zientzia.eus
Mediterranioaren hondoan, hiru kilometro lodiko gatz-geruzak aurkitu dituzte eta horri esker itsaso famatu honen historia geologikoa argitu ahal izan da. Gibraltarreko ataka behin eta berriz itxi eta irekiz, barneko itsas urek lurrinketa medio gatz-kantitate handia hauspeatu zituzten.
Mediterranioaren hondoan, hiru kilometro lodiko gatz-geruzak aurkitu dituzte eta horri esker itsaso famatu honen historia geologikoa argitu ahal izan da. Gibraltarreko ataka behin eta berriz itxi eta irekiz, barneko itsas urek lurrinketa medio gatz-kantitate handia hauspeatu zituzten. Mediterranioa: gatza historiaren salatzaile - Zientzia.eus Mediterranioa: gatza historiaren salatzaile
Geologia
Mediterranioaren hondoan, hiru kilometro lodiko gatz-geruzak aurkitu dituzte eta horri esker itsaso famatu honen historia geologikoa argitu ahal izan da. Gibraltarreko ataka behin eta berriz itxi eta irekiz, barneko itsas urek lurrinketa medio gatz-kantitate handiak hauspeatu zituzten.
Aro tertziarioaren bukaeran, duela 6,5 milioi urte eta 5 milioi urte bitartean (messiniar izeneko periodo geologikoan) geologoek gazitasun-krisia deitu duten fenomenoa gertatu zen. Itsasoaren hondoan izan ere, mendebaldetik ekialdera 3.000 kilometrotan eta iparraldetik hegoaldera 1.000 kilometrotan geologoek ebaporita (igeltsoa, anhidrita eta gatzarria) izendatzen dituzten gatz-hauspeakinak aurkitu dituzte. Gatz-hobi hauek gainera, oso lodiak dira; 1.200 eta 3.500 metro lodi bitartekoak. Nola sortu ziren gatz-geruza horiek?
Duela hogei urte bi esplikazio ematen ziren fenomeno hau argitzeko. Batak zioenez, messiniar periodoan oraingo itsasoa basamortua zen; 3.000 metro sakonerainoko depresio handia. Bestearen arabera ordea, gehienez 500 metro sakoneko eta hondo launeko urtegia zen; gatz-kontzentrazio handiko urez betetako urtegi edo gatzaga erraldoia, alegia. Dena den, gaur egun egin diren ikerketei esker kontraesanean dauden bi hipotesi hauek nolabait lotu egin daitezke.
Orain dela berrogei urte itsas hondoen egitura ez zen ongi ezagutzen. Egia da ozeanografia XVIII. mendean jadanik abiatua zela, baina itsaspeko geologiari eta batez ere sedimentuen ikerketari, aurreko mendearen azkenean baizik ez zitzaion ekin. XX. mendearen lehen erdian, itsaspeko geologia oso azaleko sedimentu-geruzak aztertzera mugatzen zen. Sakonera txikiko hondotik edo garai batean itsaspean egondako lehorretik hartzen ziren laginak. Hala eta guztiz ere, Mediterranioko kostako laginekin (Sizilia, Algeria, Txipre eta abarrekoekin) garai batean urpean egondako lurretan ebaporitazko hobi sakonak detektatuak zituzten. Geologoek ordea, ez zuten uste hobi horiek Mediterranio osoari eragin zion fenomeno geologikoaren ondorio zirenik.
Bigarren Mundu-Gerraren ondoren ikerketa ozeanografikoei bultzada handia eman zieten militarrek eta petrolio-konpainiek. Mediterranioaren hondoaren topografia zehatz aztertu zen. Itsasoaren historia artean ezin zen argitu, baina bazekiten barnean sakonerak zer gorabehera zituen, zein urtegi desberdin zeuden, bakoitzak nolako erliebea zuen, eta abar.
1.961. urtean, Chain izeneko itsasuntzi ozeanografikoa bere zunda sismikoarekin lanean hasi zen. Zunda sismikoaren bitartez, sedimentu-geruzak detektatu zituen, igorritako seinaleek isladapenaren ondoren itzultzen zenbat denbora igarotzen zuten neurtuta. Itsasleizetan zundaketa horiek adierazten zutenez, zenbait kilometro diametroko domo lodiak zeuden. Domo edo kupula-formako tontor haiek nola sortu ote ziren? Gatzezkoak al ziren?
1.966. urtean J.Y. Cousteau-ren agindupen Jean-Charcot eta Calypso itsasuntziek berriro ere domo horiexek topatu zituzten eta oraintxe egindako galderak errepikatu zituzten. Gainera erantzuna ez zaie geologoei bakarrik interesatzen; izan ere askotan egitura horiek petrolioa dagoela esan nahi bait dute. Arrazoia ulertzea ez da zaila. Baldintza aurreebaporitikotan, uretan gatz-kontzentrazioa igo egiten da. Ura astun, oxigeno gutxiko eta higidurarik gabeko bihurtuz, bertan bizia garatzeko aukerarik ez da izaten. Organismoak hil eta hondoratu egiten dira. Horrela harrapatutako materia organikoa oso gutxi degradatua egoten da eta horrela mantenduz hidrokarburo bilaka daiteke.
Itsasondoa sakonera handitan zulatzeko proiektuari, 1.968. urtean eman zitzaion hasiera. Glomar Challenger izeneko itsasuntziak 7.000 metroko sakoneraraino 1.500 metro lodiko sedimentu-geruzak edo harriak zulatzeko ahalmena zuen.
1.970. urtean egindako zulaketetan, Mediterranioaren hondoan sedimentu ebaporitikoak aurkitu ziren; anhidrita (kaltzio sulfato anhidridoa), igeltsoa eta gatzarria. Ebaporitak, itsasoko urak litroko 350 g-ko gatz-kontzentrazioa duenean eta hauspeatzen denean sortzen dira. Itsasoan 1.000 metroko ur-zutabeak gatz desberdinezko geruzak 20 metroko altueraraino sedimentatzen ditu.
Geruza horiek honela osaturik egoten dira: 4 zentimetro karbonatoz, 56 zentimetro igeltsoz edo 35 zentimetro anhidritaz, 11,7 metro gatzarriz eta 8,2 metro gatz disolbagarrienez. Gatzezko hondo gogor honek, kilometroko lodiera baino handiagoa du eta bere sedimentuek gainean Pliozenoko (duela bost milioi urteko) arrastoak dituzte. Beraz, garai hartan ere oraingo Mediterranio itsasoan bazen ura. Baina zer gertatu zen duela sei milioi urte?
Ebaporitak. Goian, messiniar periodoko igeltso lagina erakusten da. Kristalak zehar-saiheska ditu. Behean, kristal kubikoz osatutako gatzarria.
Glomar Challenger
untziaren aipatutako programa amaitu zenean, K.J. Hsü, W.B.F. Ryan eta M. B. Cita geologoek hipotesi bat proposatu zuten. Duela sei milioi urte baino zerbait lehenago, Mediterranioa ekialdean Indiar Ozeanotik jadanik isolatuta zegoen, baina mendebaldean Atlantiar Ozeanoarekin lotura zuen. Garai hartan, plaka kontinental afrikarra iparraldera desplazatu zen eta Iberiar Penintsulan nahiz Marokkoko iparraldean mendikateak sortu ziren.
Emeki-emeki, Atlantiar Ozeanoaren eta Mediterranioaren arteko lotura estutuz joan zen eta ur-kantitate handiak sartu ezinik geratu ziren. Klima lehorraren eraginez, 3.000 urtetan lurrinketak itsasoak zituen 4 milioi kilometro kubiko ur desagerterazi zituen. Gatzak eta beste material batzuk sedimentatu egin ziren. Ia milioi bat urtez, Mediterranioa basamortu idorra besterik ez zen; hondoa Atlantiar Ozeanoaren mailaz azpitik 3.000 metrora zuen depresioa.
Dena den, galdera bat dator berehala burura: nola liteke itsasoan hiru kilometroko ur-zutabeak 1, 2 eta 3 km bitarteko sedimentu ebaporitikoak sortzea? Sedimentuen lodiera ikaragarri htori argitzeko, Hsü geologoaren eritziz esplikazioa depresioaren sarrera behin eta berriz itxi eta irekitzea izan daiteke. Plaken tektoniken eraginez, Gibraltarren konporta ireki eta itxi egin bide zen eta horrela Atlantiar Ozeanoak urarekin batera gatza ere behin eta berriz hornitu zuen. Azkenean, duela bost milioi urte inguru, Gibraltarreko oztopoa behin-betirako apurtu zen eta ozeanoko urak berebiziko amildegian behera jauzi ziren Mediterranioa urez beteta utziz.
1.970. urte inguruan, eztabaida messiniar depresioaren sakonera eta ebaporita-moten inguruan zebilen. Batzuen ustez depresioaren sakonera ehundaka metrokoa bakarrik zen eta besteek ziotenez Mediterranioa beti egon da urez beteta.
Proposatutako eredua edozein izanda ere, garbi dago Mediterranioko putzuak messiniar periodoan gazitasun-aroa jasan zuela, ozeano eta itsasoaren arteko komunikazioak gorabeherak izan zituela eta plaka afrikarraren desplazamenduak prozesu honetan zerikusia izan zuela. Sicilian eta Algerian gaur egun lehorrean badaude ere, garai hartan urpean zeuden lekuetako ebaporitak itsasleizeko ebaporitekin konparatu dira. 1.976.ean Glomar Challenger itsasuntziak eta 1.987.ean Glomar Explorer izenekoak datu gehiago plazaratu dituzte eta geologoek nahiz ozeanografoek historia osatuagoa lortu dute.
Oraingo lehorreko gatz-geruzen azpitik ateratako laginek adierazten dutenez, gazitasun-krisia baino lehen Mediterranioa itsaso irekia zen. Laginak itsas hondotik ere atera dira eta baita periodo messiniarrean lehorrean zeuden lekuetatik ere. Analisi zehatzetan forominiferoak (animalia zelulabakarrak), kokolitoak eta diatomeak (itsas alga mikroskopikoak) aurkitu dituzte. Horiek adierazten dutenez, gazitasun-krisian batetik ur gazi asko sartu zen eta bestetik depresioan ura beti egon da. Mediterranioa ez da, beraz, Hsü geologoak iragarrita bezala basamortu izan. Ura aldika baina maiz samar sartuta osatu bide ziren hain ebaporita-geruza lodiak. Gaur eguneko gatzagetan, hain zuzen, horixe gertatzen da.
Hurrengo azalerago dauden geruzetako laginetan, ur gaziko faunaren arrastoak detektatu dira eta ibai- nahiz euri-uren ekarria garrantzitsua zela ikusten da. Gazitasun-krisiaren amaieran, beraz, klima lehorra heze bihurtu zen eta duela bost milioi urtez geroztik itsaso irekia da Mediterranioa.
Gatz-geruza lodienak oraingo itsasleizeetan daude, eta horren arabera duela sei milioi urte depresioaren forma oro har gaur egunekoaren antzekoa zela pentsa daiteke.
Egin diren azterketa sismikoek adierazten dutenez, ekialdeko itsasleizeko gatz-geruza 3.000 metro lodirainokoak dira eta mendebaldeko itsasleizekoan 1.500 metro lodirainokoak. Geruza hauek ez dira oraindik aldenik alde zulatu, debekatuta dagoelako. Izan ere, gatz-geruzak hidrokarburo-hobien estalki izan daitezke. Teknikoki gaur egun sakonera horretako geruzak zulatzeko ez dago oztoporik, baina bertako ura berritzen laurogei urte behar diren itsasora petrolioa jariatuta sortuko litzatekeen kalteari ez dago aurre egiterik.
Bestetik, Mediterranioaren hondoko ebaporita guztiak aldi berean sortutakoak ez direla ikusten da. Ertzetako putzuak erdikoak baino lehenago isolatu ziren. Gainera, aro tertziarioan Antarktikoko kasko polarra hotzaren eraginez lodiagotu egin zen eta ozeanoetako maila jaitsi. Horrela, noski, Mediterranioko itsasoa isolatu egin zen.
Eskema osoa honela adierazten da. Aro messiniarraren hasieran (duela 6,5 milioi urte), Mediterranio itsasoa Gibraltarren Atlantiar Ozeanoarekin komunikatuta zegoen. Gero, plaka tektonikoen desplazamenduak itsasoa isolatu egin zuen eta ozeanoko maila jaitsita isolamendua areagotu egin zen. Horrez gain klima lehor eta egonkorrak ura lurrintzeari lagundu egin zion. Batzuetan gatz-kontzentrazioa handia zelako, ebaporitak hauspeatu egin ziren. Gazitasun-krisiaren garaian, putzu gehienek ura zuten, baina ertzetako putzuek urte askotan gatz-basamortu izan zitezkeen.
Gaur egun ozeanoko ura itsasora aldika sartzea batez ere ozeanoko nibelaren aldaketari zor zaiola pentsatzen da, eta ez plaka tektonikoaren desplazamenduari.
Periodo messiniarraren amaieran, Mediterranio itsasoa artean isolaturik zegoen, baina itsaso-laku bihurtu zen, gero eta euri gehiago eginda ibaien ekarria areagotu zelako. Azkenean, Atlantiar Ozeanoari Mediterranioa bapatean lotu zitzaion eta horrela dirau orain ere.
Duela sei milioi t’erdi urte Mediterranioa Atlantiar Ozeanoarekin komunikaturik zegoen.
Duela sei milioi urte plaka afrikarra Europa aldera desplazatu zen eta aldi berean ozeanoen maila jaitsi egin zen kasko polarra lodiagotu zelako. Atlantiar Ozeano eta Mediterranioko komunikazioa etenda edo ia etenda zegoen.
Depresioko ur gehiena lurrindu egin zen klima lehorraren eraginez. Uretan gatz-kontzentrazioa handia zenez, sedimentatu egin ziren.
Ozeanoaren maila igo eta Mediterranioarekiko lotura berriz ezarri zen. 2, 3 eta 4 prozesuak behin eta berriz errepikatuta itsas hondoko geruza lodiak eratu ziren.
Duela bost milioi urte, Gibraltarreko parean bidea libre geratu zen behin-betirako eta Meditarranioko depresioan itsasoa gaur eguneko tamaina lortu arte hedatu zen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ed50432f6059 | http://zientzia.net/artikuluak/tycho-brahe/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tycho Brahe - Zientzia.eus | Tycho Brahe - Zientzia.eus
Astronomo daniar hau, Knudstrup-en jaio zen 1546.eko abenduaren 14ean. 1572. urtean, azaroaren 11n,
Astronomo daniar hau, Knudstrup-en jaio zen 1546.eko abenduaren 14ean. 1572. urtean, azaroaren 11n, Tycho Brahe - Zientzia.eus Biografiak
stronomo daniar hau, Knudstrup-en jaio zen 1546.eko abenduaren 14ean. Tycho Brahe dena den, Pragan hil zen 1601.eko urriaren 24ean.
Astronomo daniar hau, Knudstrup-en (oraingo Suediako hegoaldeko eta lehen Danimarkako zati zen Scania-n) jaio zen 1546.eko abenduaren 14ean. Anaia bikia zuen, baina jaioberritan hil zitzaion.
1559 eta 1562. urte bitartean, seme-alabarik gabeko bere osaba aberatsak bidalita Kopenhage-ko unibertsitatean zuzenbidea eta filosofia ikasi zituen eta gero 1562-1565 denboraldian Leipzig-eko unibertsitatean aritu zen ikasten. Libre zituen orduetan, bere osabaren aginduz astronomia aztertu zuen.
Egia esan, Tycho Braheri astronomiarako joera 1560. urtean sortu zitzaion, Eguzki-eklipsea ikusi zuenean. 1563. urtean Saturno eta Jupiterren hurbilketari begira zegoela, Alfonso X.a Jakitunaren tauletan aurrikusitakoarekiko hilabeteko aldea zegoela ikusi zuen. Beraz, bere behaketak egin ahal izateko tresna berriak erosi eta taula berriak osatzeari ekin zion.
Hiparko alde batera utzita, astroak begi hutsez Tycho Brahe. 777 izar finkoren kokalekua ere adierazi zuen.
1572. urtean, azaroaren 11n, noba motako izar berria deskubritu zuen Cassiopeia konstelazioan. Hiparkok bere garaian izar berria jaio zela sumatu zuenean, lehen izar-mapa garrantzitsua osatu zuen. 1054. urtean agertu zen beste noba bat, baina hura astronomo txinatar eta japoniarrek bakarrik ikusi zuten. Noba izar hauek ez dira berez izar berriak; lehertutako izarrak baizik. Lehertu aurretik ordea begi hutsez ezin ziren ikusi argi txikiegia zutelako eta teleskopioa agertu zen arte benetan izar berriak zirela ziruditen.
Tycho Brahek De Nova Stella (Izar berriaz) izeneko liburuan deskribatu zuen Artizarra baino distiratsuago bihurtu zen hura. Urte t’erdiz mantendu zuen gainera bere argitasuna hiru eragin nagusi izan zituen izar berri hark. Izan ere noba izena ezarri, Brahe ospetsu bihurtu eta Aristotelesen teoria deuseztu egin bait zuen. Aristotelesen arabera, zeruak bere perfekzioan ezer aldatu gabe finko irauten zuen.
Danimarkako Federiko II.a erregeak, astronomo gazteari laguntzea erabaki zuen eta Suedia eta Danimarka arteko Hvenn (orain Ven esaten diote) irlan behatokia egiteko gastuak ordaindu zizkion. Tycho Brahek edifizio dotoreak eraiki eta orduko tresnarik onenez bete zituen, metro t’erdiko zeru-esfera ere barne zelarik. Gastuak ikaragarriak izan ziren, baina Europa guztiko jakitunek bisitatu zuten.
1577. urtean, zeruan kometa handi bat agertu zen eta Brahek zehatz-mehatz aztertu zuen. Paralai bidez neurtuta, Ilargia baino urrunago zegoela frogatuz Aristotelesen zeruko perfekzio-teoria hondoraino amildu zen. Kometaren orbita aztertuz gainera, bere ibilbidea zirkularra ez eta eliptikoa zela adierazi zuen. Ideia ausarta zen hura orduan, zeren eta orbita eliptikoa bazen, planetak zeudeneko esferak (hori uste zuten orduan) zeharkatu egin behar bait zituen.
Beraz, aukera bat esfera horiek zeruan ez egotea zen, baina hori Braheren berezko joeraren kontra zihoan. Tycho izan ere, Ptolomeoren ideiekin bat zetorren eta Lurra unibertsoaren zentrutzat zeukan. Bera izan bait zen astronomo ospetsutan Koperniken teoria onartu ez zuen azkena. Aldi berean ordea, Hiparko alde batera utzita, astroak begi hutsez aztertzen onena izan da. 777 izar finkoren kokalekua ere adierazi zuen.
Kometari buruz argitaratu zuen liburuan, dena den, beste teoria bat plazaratzeko kinkan egon zen. Teoria horren arabera, planeta guztiak (Lurra ezik) Eguzkiaren inguruan biraka arituko ziren eta Eguzkia berriz (bere planeta guztiekin) Lurraren inguruan.
Lehentxeago aipatu dugunez, Tycho oso zehatza zen zerua begi hutsez aztertzen. Ptolomeok adibidez behaketak hamar graduko akatsez egin bazituen, Tychok bi graduraino murriztu zituen akats horiek. Planeten higidura (Martitzena batez ere) zehatz-mehatz aztertuta Eguzkiaren higiduraz ordurarte zeuden taula guztiak baino hobeak argitaratu zituen. Urtearen iraupena segundoa baino akats txikiagoz kalkulatu zuen. Horren ondorioz, 1582. urtean Gregorio XII.a aita santuaren agindupean egutegia aldatu eta egokitu egin zen.
Tycho Brahe izakeraz ez zen batere gozoa. Guztiekin haserre ibili ohi zen, eta hemeretzi urte zituela, duelu batean sudurra moztu zioten. Horregatik harez gero eranskin metaliko bat erabiltzen zuen beti.
Federiko II.a erregeak, pazientzia ikaragarria izaki, Tychori gorabehera asko barkatu zion. 1588. urtean hil egin zen ordea eta bere oinordeko Kristian IV.a aspertu egin zitzaion. Astronomo berritsu eta xahutzaile hura jasan ezinik, diru-laguntza ukatu egin zion.
1597. urtean Tycho Alemaniara joan zen Rudolf II.a enperadorearen gonbiteari erantzunez. Pragan finkatu zen eta bere laguntzaile gisa Johann Kepler aleman gaztea hartu zuen.
Tychok Kleperri bere ikerketen berri eman zion eta higidura planetarioen taulak osatzen ipini zuen. Keplerrek Tychok unibertsoaz zuen eskeman oinarrituz egin zuen lan, baina bere maisuaren teoriak aldatu egin behar izan zituen.
Tycho Brahe dena den, Pragan hil zen 1601.eko urriaren 24ean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-697def960334 | http://zientzia.net/artikuluak/kolesterola-kontrolatu-nahian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kolesterola kontrolatu nahian - Zientzia.eus | Kolesterola kontrolatu nahian - Zientzia.eus
EEBBetako NCEP erakundeak, kolesterola eta gantz aseek elikaduran gaur egun duten eragin kaltegarria txikiagotu egin nahi du.
EEBBetako NCEP erakundeak, kolesterola eta gantz aseek elikaduran gaur egun duten eragin kaltegarria txikiagotu egin nahi du. Kolesterola kontrolatu nahian - Zientzia.eus Kolesterola kontrolatu nahian
Osasuna
EBBetako NCEP erakundeak, kolesterola eta gantz aseek elikaduran gaur egun duten eragin kaltegarria txikiagotu egin nahi du.
EEBBetako NCEP (National Cholesterol Education Program) erakundeak, eritasun kardiobaskularren aurkako programaren barruan kolesterola eta gantz aseek elikaduran gaur egun duten eragin kaltegarria txikiagotu egin nahi du. Eguneroko janarietan, kolesterol eta gantz ase gehien dituzten produktuak esnekiak, arrautzak eta haragi gorriak dira. Beraz produktu hauek gutxiago kontsumitzea proposatu du.
EEBBetan fast fooderako (janari lasterrerako) dagoen ohitura ezaguna da eta janari mota honetan hanburgesa da ezagunena.
Beraz, hanburgesa gutxiago jatea oso zaila denez, hanburgesaren haragi pikatua prestatzeko bide berria proposatu dute biofisikariek. Metodo honen bidez haragiaren kolesterola % 40 eta gantz aseena % 80 murriz daiteke.
Ikertzaile-talde honek, haragi pikatua landare-oliotan frijitzea gomendatzen du. Kilo bat haragik litroerdi bat olio behar du eta gutxienez hamar minututan eduki behar da haragia frijitzen.
Horrela haragiaren kolesterola eta gantz aseak neurri batean olioan disolbatu egiten dira eta landare-olioko gantz asegabeak haragira pasatzen dira.
Ondoren haragia eta olioa banandu egiten dira. Haragiari litroerdi bat ur irakin botatzen zaio eta beratzen uzten da. Horren ondoren haragia jateko prest dago eta ura saltsa gisa erabil daiteke.
Landare-olioa bota aurretik, beste hiruzpalau txandetan ere erabil daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0477d32d5055 | http://zientzia.net/artikuluak/antarktikoa-arazo-iturri/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Antarktikoa, arazo-iturri - Zientzia.eus | Antarktikoa, arazo-iturri - Zientzia.eus
Hego Poloko lurren aberastasunaren berri badute munduko botere ekonomikoek. 39 estatuk sinatutako akordioari esker, nahikoa ongi errespetatu izan da orain arte bertako altxorra.
Hego Poloko lurren aberastasunaren berri badute munduko botere ekonomikoek. 39 estatuk sinatutako akordioari esker, nahikoa ongi errespetatu izan da orain arte bertako altxorra. Antarktikoa, arazo-iturri - Zientzia.eus Ekologia
Hego Poloko lurren aberastasunaren berri badute munduko botere ekonomikoek. Antarktikoa zaintzeko 39 estatuk sinatutako akordioari esker, nahikoa ongi errespetatu izan da orain arte bertako altxorra.
Hego Poloan dagoen lurralde zabal hau informazio-iturri izan da joan den hamarkadan. Ozono-zuloak eta berotegi-efektuak kezka larria sortu dute gizartean. Hasi berri dugun hamarkada honetan arestian aipatutako arazoak indarrean iraungo badute ere, beste batzuk gaineratuko zaizkio.
Hego Poloko lurren aberastasunaren berri badute munduko botere ekonomikoek. Hala ere, Antarktikoa zaintzeko 39 estatuk sinatutako akordioari esker, nahikoa ongi errespetatu izan da orain arte bertako altxorra.
Joan den urtean Madrilen egindako bilera batean, akordioa sinatutako estatuen artean ikuspuntu desberdinak azaltzen hasi ziren. Japonia, Erresuma Batua eta EEBB lurraldea ustiatzeko bideari ateak zabaltzearen alde zeuden bitartean, Australia eta Frantzia gauzak zeuden bezala uztearen alde agertu ziren.
Gaur egun, azken estatu hauek erabilitako beto -eskubideak irauten badu ere, zientzilari eta ikertzaileek beren kezka azaldu dute; beto ak lurraldearen ustiapenaz gain bertan egin daitekeen ikerketa ere mugatzen bait du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c35aadf6a28f | http://zientzia.net/artikuluak/inasmet-en-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Inasmet-en berriak - Zientzia.eus | Inasmet-en berriak - Zientzia.eus
Donostian dagoen INASMET material-zentru teknologikoa, hamazortzi proiektu europarretan parte hartzen ari da.
Donostian dagoen INASMET material-zentru teknologikoa, hamazortzi proiektu europarretan parte hartzen ari da. Inasmet-en berriak - Zientzia.eus INASMET material-zentru teknologikoa, hamazortzi proiektu europarretan parte hartzen ari da.
Inasmet
Donostian dagoen INASMET material-zentru teknologikoa, hamazortzi proiektu europarretan parte hartzen ari da. Besteak beste, energia, ingurugiroa, teknologia garbiak eta hondakinen birziklapena, lehengaiak, SPRINT, EURAM, BRITA, COMET etab. dira proiektu hauen funtsa. Proiektu hauetan INASMET Europako zentrurik garrantzitsuenekin ari da elkarlanean.
Azkeneko Noticias INASMET izeneko aldizkarian honako hau esaten da: joandako krisi-urteetan metatutako esperientzia oso eraginkorra izan da ondoren gertatu den ekonomi berpizkuntzan. Inbertsiotan eta berrikuntza teknologikoan, ikerketa eta garapenean egindako ahaleginak oso garrantzitsuak izan dira kalitate, produktu, prozesu eta kostuen konpetitibotasuna hobetzeko. Beraz, berrikuntza teknologikoaren bidea alde batera uzten bada, azken urteotan sortutako dinamika eten egin daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4450de113f77 | http://zientzia.net/artikuluak/bizi-itxaropena-europan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bizi-itxaropena europan - Zientzia.eus | Bizi-itxaropena europan - Zientzia.eus
Bizi-itxaropena: aurten jaiotako populazioa erdira murrizteko behar den urte-kopurua. Indize honen bidez herrien osasun-maila nolako den adierazi nahi izaten da.
Bizi-itxaropena: aurten jaiotako populazioa erdira murrizteko behar den urte-kopurua. Indize honen bidez herrien osasun-maila nolako den adierazi nahi izaten da. Bizi-itxaropena europan - Zientzia.eus Osasuna
ndize honen bidez herrien osasun-maila nolakoa den adierazi nahi izaten da. Bizi-itxaropena aurten jaiotako populazioa erdira murrizteko behar den urte-kopurua.
Bizi-itxaropenaren indizea maiz erabiltzen den osasun-adierazlea da. Indize honen bidez herrien osasun-maila nolakoa den adierazi nahi izaten da. Bizi-itxaropena honelaxe definitzen da: aurten jaiotako populazioa erdira murrizteko behar den urte-kopurua.
Europan bizi-itxaropen handiena dutenak emakume frantziarrak dira. Une honetan 80,6 urteko bizi-itxaropena dutela estimatzen da. Europako herrialde desberdinak kontutan hartuz, emakumeena da multzorik aldakorrena bizi-itxaropenari dagokionean.
Erresuma Batuko eta Irlandako emakumeen bizi-itxaropena 77,5 urtekoa da. Beraz, badago aldea Frantziakoarekin alderatzen badugu.
Bestalde, gizonezkoen bizi-itxaropenik hadiena Herberetakoa da; 73 urtekoa, hain zuzen ere. Europako beste herrietan ere oso antzekoa da bizi-itxaropena.
Ikertzaileek diotenez, gizakiaren bizi-itxaropen naturala 85 urtekoa da, baina biologia molekularraren aurrerapena dela eta ezin da bizi-itxaropenaren muga naturala aurrikusi. Izan ere, bizi-itxaropenak mugarik ba al du?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-860b9bf7c04d | http://zientzia.net/artikuluak/sexu-aldaketa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sexu-aldaketa - Zientzia.eus | Sexu-aldaketa - Zientzia.eus
Anthia Anthia gorria Itsaso Gorriko koral artean bizi eta elikatzen da. Espezie honetako arren bat hiltzen denean, eme handienetarikoen bat sexuz aldatu eta ar bihurtzen da. gorria Itsaso Gorriko koral artean bizi eta elikatzen da. Espezie honetako arren bat hiltzen denean, eme handienetarikoen bat sexuz aldatu eta ar bihurtzen da
Anthia Anthia gorria Itsaso Gorriko koral artean bizi eta elikatzen da. Espezie honetako arren bat hiltzen denean, eme handienetarikoen bat sexuz aldatu eta ar bihurtzen da. gorria Itsaso Gorriko koral artean bizi eta elikatzen da. Espezie honetako arren bat hiltzen denean, eme handienetarikoen bat sexuz aldatu eta ar bihurtzen da Sexu-aldaketa - Zientzia.eus Biologia
Anthia gorria Itsaso Gorriko koral artean bizi eta elikatzen da. Espezie honetako arren bat hiltzen denean, eme handienetarikoen bat sexuz aldatu eta ar bihurtzen da.
Irudian duzun arraina Anthia gorria da eta Itsaso Gorriko koral artean bizi eta elikatzen da. Espezie honetan emeak arrak baino askoz ere ugariago dira. Proportzioa ehundik batekoa da gutxi gorabehera.
Espezie honetako arren bat hiltzen denean, eme handienetarikoen bat sexuz aldatu eta ar bihurtzen da. Irudi hau Michael Mckinnon-ek Arabian hartutakoa da, eta berri hau ematen duen liburuan, Arabia inguruko itsasoan dagoen ekologia eta gertatzen diren aldaketa bitxiak aztertzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2c557effb309 | http://zientzia.net/artikuluak/arkauten-harriturik-daude/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arkauten harriturik daude - Zientzia.eus | Arkauten harriturik daude - Zientzia.eus
Arkauten, Arkauten, Saamen Saamen arrazako hiru urte t'erdiko aker bat ernalketa artifizialerako prestatzen ari zirenean, titiak handitzen hasi zitzaizkion. arrazako hiru urte t'erdiko aker bat ernalketa artifizialerako prestatzen ari zirenean, titiak handitzen hasi zitzaizkion
Arkauten, Arkauten, Saamen Saamen arrazako hiru urte t'erdiko aker bat ernalketa artifizialerako prestatzen ari zirenean, titiak handitzen hasi zitzaizkion. arrazako hiru urte t'erdiko aker bat ernalketa artifizialerako prestatzen ari zirenean, titiak handitzen hasi zitzaizkion Arkauten harriturik daude - Zientzia.eus Arkauten harriturik daude
Albaitaritza
rkauten Saamen arrazako hiru urte t'erdiko aker bat ernalketa artifizialerako prestatzen ari zirenean, titiak handitzen hasi zitzaizkion.
Arkauten IDEASA enpresak dituen laborategietan gauza bitxia gertatu da. Saamen arrazako hiru urte t'erdiko aker bat ernalketa artifizialerako prestatzen ari zirenean, titiak handitzen hasi zitzaizkion.
110 kg pisatzen zuen animalia honek, ez zuen ahuntzak estaltzeko ahalmenik galdu eta gainera esnea ematen hasi zen. Hilero 60 ahuntz estaltzeko gai den aker honek, bi litro t'erdi esne ematen ditu hasten denean.
Bertako albaitarien eritzian aldaketa honen arrazoia hormonala da. Ez da uste, beraz, aldaketa kromosomikoa gertatu denik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bf79a88c06a7 | http://zientzia.net/artikuluak/garezurra-espazioan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Garezurra espazioan - Zientzia.eus | Garezurra espazioan - Zientzia.eus
Discoveri espaziuntziak Hubble teleskopiarekin batera garezur bat bidali zuen espaziora. Helburua, gizakiarengan erradiazio kosmikoek duten eragina neurtzea zen.
Discoveri espaziuntziak Hubble teleskopiarekin batera garezur bat bidali zuen espaziora. Helburua, gizakiarengan erradiazio kosmikoek duten eragina neurtzea zen. Garezurra espazioan - Zientzia.eus Garezurra espazioan
Discoveri espaziuntziak Hubble teleskopioarekin batera garezur edo kalabera bat bidali zuen espaziora.
em>
NASA
Discoveri
espaziuntziak Hubble teleskopioarekin batera garezur edo kalabera bat bidali zuen espaziora. Horren helburua gizakiarengan erradiazio kosmikoek duten eragina neurtzea zen.
Untzia jotzen duten erradiazioak neurtzeko erabiltzen den tresneriak ez du gizakiaren kasurako balio.
Bidalitako garezurra, zientzi ikerketarako emandako gorpu batena da eta 600 neurgailu txiki dituen plastikoz estalita dago. Neurgailu hauek energia altuko partikulak detekta ditzakete. Bestalde, nukleo astun eta protoiak detektatzeko hamar detektore ere baditu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5dc36ce8b836 | http://zientzia.net/artikuluak/muskulu-distrofiaren-eramaileak-detektatu-nahian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Muskulu-distrofiaren eramaileak detektatu nahian - Zientzia.eus | Muskulu-distrofiaren eramaileak detektatu nahian - Zientzia.eus
Ikerlari britainiar batzuek distrofia muskular izeneko gaixotasun genetikoaren eramaileak aurkitzeko sistema asmatu dute.
Ikerlari britainiar batzuek distrofia muskular izeneko gaixotasun genetikoaren eramaileak aurkitzeko sistema asmatu dute. Muskulu-distrofiaren eramaileak detektatu nahian - Zientzia.eus Muskulu-distrofiaren eramaileak detektatu nahian
Osasuna
Ikerlari britainiar batzuek distrofia muskular izeneko gaixotasun genetikoaren eramaileak aurkitzeko sistema asmatu dute.
Sistema edo teknika hau orain artekoak baino zehaztasun handiagokoa da. Odol-pixka bat besterik ez da atera behar eta beste gaixotasun genetikoak dituzten familiei laguntzeko ere balio dezake.
Zenbait distrofia muskular, X kromosomako distrofia genean gertatutako mutazioak eragindakoa da. Gizonezkoengan izaten den gaixotasun honen proportzioa hiru milatik batekoa da. Gene mutatua duten emakumezkoek bigarren X kromosoman gene bera baina mutatugabea dute. Beraz gaixotasuna ezin da beraiengan garatu. Baina, emakume hauek gaixotasunaren eramaile dira eta beren semeei transmiti diezaiekete.
Nahiz eta distrofia genearen sekuentzia eta kokapena ikerlari gehienek ezagutu, oso zaila gertazen da gaixotasunaren eramaileak detektatzea. Distrofina genea izugarria da; gutxi gorabehera bi milioi oinarri-bikote bait ditu.
Distrofia muskularra dutenetatik herenarentzat gaixotasuna berria da eta gainera kasu bakoitzean gertatutako mutazioa ere berria da.
Gaixotasun hau dutenetatik %65i gaixotasuna exon ezak edo bikoitza edukitzeak eragiten dio. Exon eza edo bikoitza identifikatzea erraza da, gene-proba eginez.
Aldiz, medikuentzat gaixotasunaren garraiatzaile diren emakumeak identifikatzea oso zaila izaten da; emakume hauen bigarren X kromosomak akatsa estali egiten bait du. Orain arte erabilitako bidea, DNAren eremuan bikoitzen edo falten kopurua neurtzea izan da, baina sistema horrek ez du fidagarritasun handirik.
Londreseko Guy ospitaleko Roli Roberts eta lagunek arazo honi aurre egiteko bide bat aurkitu dute. Horretarako DNAren ordez RNA erabiltzen da. RNAn bikoiztutako sekuentziak ezabatu egiten dira eta bukaeran lortzen den kateak 14.000 oinarri-bikote besterik ez ditu. Beraz DNAren %0,5.
Material hau, kateazko erreakzio polimerizatu bat erabiliz anplifika daiteke. Orduan, ikertzaileek begi-bistaz lan egin dezakete gene akastunik dagoen ala ez ikusiz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e6fa956c4eb3 | http://zientzia.net/artikuluak/hipotermia-edo-itxurazko-heriotza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hipotermia edo itxurazko heriotza - Zientzia.eus | Hipotermia edo itxurazko heriotza - Zientzia.eus
Elur-jauziek sor ditzaketen arriskuetako bat, hipotermia da, hau da, gorputzeko tenperatura 35ºC-tik behera jaistea. 27ºC-tik behera koma sortzen da eta 24ºC-tik behera itxurazko heriotza.
Elur-jauziek sor ditzaketen arriskuetako bat, hipotermia da, hau da, gorputzeko tenperatura 35ºC-tik behera jaistea. 27ºC-tik behera koma sortzen da eta 24ºC-tik behera itxurazko heriotza. Hipotermia edo itxurazko heriotza - Zientzia.eus Hipotermia edo itxurazko heriotza
Osasuna
Elur-jauziek sor ditzaketen arriskuak: gorputzeko tenperatura 35†C-tik behera jaistea. 27†C-tik behera koma sortzen da eta 24†C-tik behera itxurazko heriotza.
Neguan gaudela eta, elur-jauziek sor ditzaketen arriskuak gogoratzea ez da alferrikakoa. Arrisku hauetako bat hipotermia da, hau da, gorputzeko tenperatura 35†C-tik behera jaistea.
27†C-tik behera koma sortzen da eta 24†C-tik behera itxurazko heriotza, hau da, bihotza gelditu egiten da eta arnasa ere eten egiten da.
J.M. Iturralde
Istripua jasan duenaren ahora beira-puska bat hurbiltzen badugu, bertan lurrunik ez da ikusiko.
Baina kontuz, heriotza itxurazkoa besterik ez da. Lacroute doktore frantziarrak aldizkari espezialdu batean azaldu duenez, lehen aipatutako gorputzaren egoera oso engainagarria suerta daiteke. Hipotermia handia duen pertsona baten sintomak hildakoarenak dira, baina itxurazko heriotzak bizitzarako buelta izan dezake eta gainera, ospitalera eramanez gero, ondorio kaltegarririk gabe irten daiteke.
Hotza oso handia denean, hotzak garuna babestu egiten du, nahiz eta oxigeno- zein odol-zirkulaziorik egon ez. Beraz, pertsona hauek suspertu egin behar dira eta besterik ikusten ez zaien bitartean itxurazko heriotzean daudela kontsideratu behar da. Inoiz ez da istripua gertatu den lekuan susperketa-saiorik egin behar. Beti ospitalera eraman behar da istripua izandako pertsona. Mailakatuta eta pixkanaka berotu behar da. Bestela, benetan hil bait daiteke.
Hau irakurri ondoren, San Bernardo txakur ospetsuen zeregina mesedegarri den ala ez zalantzan dago. Zenbaitek dioenez, zakur hauen interbentzio-lastertasunak jendea salbatu ez eta hil egin dezake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6993f1a003c7 | http://zientzia.net/artikuluak/zaldiak-berriro-etxean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zaldiak berriro etxean - Zientzia.eus | Zaldiak berriro etxean - Zientzia.eus
Equus przewalskii Equus przewalskii izenekoa munduko zaldirik arraroena da. Mongoliarrek izenekoa munduko zaldirik arraroena da. Mongoliarrek takhi takhi deitzen dioten zaldi honek, pottokaren itxura du eta gaztain-kolorekoa da. deitzen dioten zaldi honek, pottokaren itxura du eta gaztain-kolorekoa da
Equus przewalskii Equus przewalskii izenekoa munduko zaldirik arraroena da. Mongoliarrek izenekoa munduko zaldirik arraroena da. Mongoliarrek takhi takhi deitzen dioten zaldi honek, pottokaren itxura du eta gaztain-kolorekoa da. deitzen dioten zaldi honek, pottokaren itxura du eta gaztain-kolorekoa da Zaldiak berriro etxean - Zientzia.eus Zaldiak berriro etxean
Equus przewalskii izenekoa munduko zaldirik arraroena da.
Mongoliarrek takhi deitzen dioten zaldi honek, pottokaren itxura du eta gaztain-kolorekoa da.
Equus przewalskii
izenekoa munduko zaldirik arraroena da. Mongoliako hegomendebaldean bizi zen zaldi hau, 1960. urtean desagertutzat jo zen.
Baina munduko zenbait zootan espezie honetako 1.000 animalia baino gehiago sortzea eta haztea lortu da. Erresuma Batuko hiru zootan gutxi gorabehera 100 animalia dituzte. Hori dela eta, nazioarteko talde batek zaldi hauek beren jatorrizko lurraldera eraman nahi ditu.
Mongoliarrek takhi deitzen dioten zaldi honek, pottokaren itxura du eta gaztain-kolorekoa da. Nikolai Przewalski esploratzaileak 1870. urtean zaldi hauetako bat hil zuen Mongolian eta gorpuaren hondakinak San Petersburg-eko museora eraman zituen. Bertan, espezie berri bezala katalogatu zuten. Zaldi-mota honek, zaldi arrunta ( equus caballus ) baino bi kromosoma gehiago ditu.
Zientzilari mongoliarrek takhi zaldia berreskuratzeko batzorde nazional bat osatu dute eta przewalski zaldia zaintzeko munduko erakundearekin batera hamar urte baino gehaigo daramate lanean, takhi Gobi-ra itzul dadin.
Arraza berezi hau zaindu nahi bada, ekosistema berezia eratu behar da Gobi-n. Horrela ez bada, zaldi honek berriro beherantz egin dezake desagertu arte. Fase desberdinak aurrikusten dira zaldia berriz han ezartzeko, baina arriskugarriena hasierakoa da; zaldiaren egokitze-ahalmena hor ikusiko bait dat. Fase hau igaro ondoren zaldiaren ugalaldia dator. Bere iruapena hamar urtekoa izan daiteke eta denboraldi hori igaro ondoren zaldi-kopurua nahikoa handia izan diatekeela aurrikusten da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dfb927cea075 | http://zientzia.net/artikuluak/basoak-laborategian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Basoak laborategian - Zientzia.eus | Basoak laborategian - Zientzia.eus
Munduko zenbait lekutan berroihanketari ekiteko, zuhaitz indartsu eta osasuntsu asko produzitzen hasi dira. Metodoaren oinarria, zenbait landare-zelulak, baldintza egokitan, erein eta erne daitekeen multzoa sortzea da.
Munduko zenbait lekutan berroihanketari ekiteko, zuhaitz indartsu eta osasuntsu asko produzitzen hasi dira. Metodoaren oinarria, zenbait landare-zelulak, baldintza egokitan, erein eta erne daitekeen multzoa sortzea da. Basoak laborategian - Zientzia.eus Basoak laborategian
Botanika
Munduko zenbait lekutan berroihanketari ekiteko, zuhaitz indartsu eta osasuntsu asko produzitzen hasi da. Metodoaren oinarria hauxe da: zenbait landare-zelulak, baldintza egokitan, erein eta erne daitekeen multzoa sor dezake.
Oihan tropikalak murriztearen eraginez negutegi-efektua areagotzen ari dela gauza ezaguna da. Konpainia britainiar bat, munduko zenbait lekutan berroihanketari ekiteko, zuhaitz indartsu eta osasuntsu asko produzitzen hasi da.
X. Lizaur
Horretarako erabiltzen duen metodoaren oinarria hauxe da: zenbait landare-zelulak, baldintza egokitan, erein eta erne daitekeen multzoa sor dezake.
Horrela, gaixotasunik gabeko zelulak aukeratzearekin batera, urteko edozein sasoitan landa daitezke. Beraz, abantailak erabatekoak dira. Gainera berroihanketarako dauden programek kontutan zuhaitz-kantitate handiegiak hartzen dituztenez, haziak erabili ahal izatea ezinezkoa da.
Metodo berri honetan lehenik egiten dena sustrai- edo zurtoin-muturretik zelulak banantzea da. Ondoren, zelula horiek elikagai-ingurune berezi batean hazten dira. Geroxeago zurtoina hazten da, hau landatu eta banku batean gorde daitekeelarik.
Ingalaterrako Novalal izeneko konpainiak 300 lagin (aletik hasita zuhaitzeraino) ditu bere bankuan eta munduan dagoen material fitogenetikoaren gordailurik handiena da. Une honetan konpainiaren zeregina hiru arlotan garatzen da.
Batetik, birlandatze-programetarako egur gogorreko zuhaitzen produkzioan; bestetik, elikagai-sektorerako zitrikoen, frutarbolen eta intxaur tropikalen produkzioan; eta azkenik, paper-industriarako eukalitu eta izeien produkzioan. Medikuntzan erabilgarri diren landare-produkzioa ere aipagarria da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-87ee52d1fdec | http://zientzia.net/artikuluak/laserraren-merkatua-zabalduz-doa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Laserraren merkatua zabalduz doa - Zientzia.eus | Laserraren merkatua zabalduz doa - Zientzia.eus
Suitako Suitako Sulzer Sulzer enpresaren ikerketa eta garapenerako sailak, laserrarentzat zenbait aplikazio plazaratu du. Gainazalen tratamendua, prototipoen eraikuntza, estadura eta aleazioak dira aipagarrienak. enpresaren ikerketa eta garapenerako sailak, laserrarentzat zenbait aplikazio plazaratu du. Gainazalen tratamendua, prototipoen eraikuntza, estadura eta aleazioak dira aipagarrienak
Suitako Suitako Sulzer Sulzer enpresaren ikerketa eta garapenerako sailak, laserrarentzat zenbait aplikazio plazaratu du. Gainazalen tratamendua, prototipoen eraikuntza, estadura eta aleazioak dira aipagarrienak. enpresaren ikerketa eta garapenerako sailak, laserrarentzat zenbait aplikazio plazaratu du. Gainazalen tratamendua, prototipoen eraikuntza, estadura eta aleazioak dira aipagarrienak Laserraren merkatua zabalduz doa - Zientzia.eus Laserraren merkatua zabalduz doa
Teknologia
Suitzako Sulzer enpresaren ikerketa eta garapenerako sailak, laserrarentzat zenbait aplikazio plazaratu du. Gainazalen tratamendua, prototipoen eraikuntza, estaldura eta aleazioak dira aipagarrienak.
Osagai industrialetan higadurak eta korrosioak duten eragin kaltegarria laserraren bidez konpon daiteke. Suitzako Sulzer enpresaren ikerketa eta garapenerako sailak, laserrarentzat zenbait aplikazio plazaratu du. Besteak beste, gainazalen tratamendua, prototipoen eraikuntza, estaldura eta aleazioak dira aipagarrienak.
Laser bidezko estaldura, altzairu soldatu guztiei aplikatzen zaien prozedura termikoa da. Segundo-hamarren batzuetan, izpi-sortaren bidez, botatako hauts metalikoak urtu eta oinarrizko materialarekin metalurgikoki elkartzea lortzen da. Estaldura-materialen, kobaltoa oinarritzat duten materialen edo metal gogorra oinarritzat duten materialen propietateak oso onak dira, nahiz eta geruzak oso meheak izan.
Beraz, metodo honen aplikazio-eremua zabala baldin bada ere, batez ere estaldura lokala eta doitasun handikoa behar denean interesgarria izan daiteke 0,2 mm-tik 2 mm-rainoko geruzetan. Gainera, soldaketa edo estaldurarako oso material gutxi erabili behar denez, kostu ekonomikoak asko hobetzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1d322eb7be07 | http://zientzia.net/artikuluak/marraskiloak-basamortuan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Marraskiloak basamortuan - Zientzia.eus | Marraskiloak basamortuan - Zientzia.eus
Ikerlari israeldarrek, Negev-eko basamortuan dagoen marraskilorik ugariena aztertu dute. Marraskiloak beste zenbait ornogaberekin batera basamortuen eraldakuntzarako elementu preziatuak dira.
Ikerlari israeldarrek, Negev-eko basamortuan dagoen marraskilorik ugariena aztertu dute. Marraskiloak beste zenbait ornogaberekin batera basamortuen eraldakuntzarako elementu preziatuak dira. Marraskiloak basamortuan - Zientzia.eus Marraskiloak basamortuan
Ekologia
Ikerlari israeldarrek, Negev-eko basamortuan dagoen marraskilorik ugariena aztertu dute.
Basamortua berpizten marraskiloek zeregin handia dutela ba al zenekien? C. G. Jones eta H. Shachak ikerlari israeldarrek, Negev-eko basamortuan dagoen marraskilorik ugariena aztertu dute. Basamortu israeldar horretan Euchondrus albulus marraskilo-espeziea da arruntena. Gauez ateratzen da bere gordelekutik eta harkaitzak estaltzen dituen likenaz elikatzen da.
Goiz aldean, gasteropodo hauek harri artera sartzen dira eta bertan kaka egiten dute. Laborategian egindako saiakuntzen bidez, likenek metatzen dituzten nitratoen % 27 kaka egindakoan lurrera itzultzen dela frogatu da. Harkaitzen azpian kaka egitea oso ona da landareak hazteko. Harkaitzen azpiko zuloak zenbait landare-espezie errotzeko egokiak dira, bertan hezetasun-maila txiki bat mantentzen delako.
Beraz, marraskiloak beste zenbait ornogaberekin batera (txingurri, termita eta abarrekin batera) basamortuen eraldakuntzarako elementu preziatuak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-78734dfc946d | http://zientzia.net/artikuluak/airea-garbitu-nahian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Airea garbitu nahian - Zientzia.eus | Airea garbitu nahian - Zientzia.eus
Gas beroak iragazita, airea garbiago egoteaz gain industrien energi aprobetxamendua hobea izan daiteke.
Gas beroak iragazita, airea garbiago egoteaz gain industrien energi aprobetxamendua hobea izan daiteke. Airea garbitu nahian - Zientzia.eus Airea garbitu nahian
Ingurumena
Gas beroak iragazita, airea garbiago egoteaz gain industrien energi aprobetxamendua hobea izan daiteke.
Azken urte hauetan, 200†C baino tenperatura handiagoko gasak iragazteko iragazki-mota berri bat erabiltzen hasi dira industrian. Iragazki hauek feldro puntzonatuzko edo ehun landuzko mahuka, zaku edo poltsak dira. Feldroa erresistentzia handiko zuntzez osaturik dago.
Zuntz hauek egiteko erabiltzen diren materialak hauexek dira: nomex-a (200†C baino tenperatura handiagoa jasaten duen zuntz metoaramida), tefloia (240†C baino tenperatura handiagoa jasaten duen zuntz fluorokarbonatua) eta tefaire-a (250†C baino tenperatura handiagoa jasaten duen beira-zuntza).
Sistema hau erabilita, batez ere zementu-industrietan edo karbono dioxidoa zein ferroaleazioak sortzen dituzten industrietan, aire-poluzioaren kontrol zorrotzagoa egin ahal izango da. Bestalde, garbitutako gasak berrelikagai gisa (bero-trukagailuen bidez) erabil daitezkeenez, energi aprobetxamendu hobea lortzen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4ad20d405ee6 | http://zientzia.net/artikuluak/robot-landatzailea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Robot landatzailea - Zientzia.eus | Robot landatzailea - Zientzia.eus
Japoniarren robotika-jakinduria eta zeelandarren nekazal jakindura nahastuz, landareez arduratuko den robota sor daiteke.
Japoniarren robotika-jakinduria eta zeelandarren nekazal jakindura nahastuz, landareez arduratuko den robota sor daiteke. Robot landatzailea - Zientzia.eus Robot landatzailea
Robotika
Japoniarren robotika-jakinduria eta zeelandarren nekazal jakindura nahastuz, landareez arduratuko den robota sor daiteke.
Zeelanda Berriko Basoen Ikerketarako Institutuko Jenny Aitken-Christiek dioenez, japoniarren robotika-jakinduria eta zeelandarren nekazal jakindura nahastuz, landareez arduratuko den robota sor daiteke.
Ideia hau ez da berria, baina oraindik ez du erabateko arrakastarik lortu. Robot hau landare asko aldatzeko prestatuko litzateke; zuhaiskak zein arbolak landatzeak dituen eskulan- eta denbora-kostuak ezagunak bait dira.
Arbola asko landatzeko behar diren fase desberdinetarako, Jenny-k (Toshiba konpainia japoniarrarekin batera) argazkian ikus daitekeen robota osatu du. Bere salneurria 18.000.000 pta-koa (900.000 liberakoa) da.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-83580fbc5ef0 | http://zientzia.net/artikuluak/nikotina-garunean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nikotina garunean - Zientzia.eus | Nikotina garunean - Zientzia.eus
Orain dakigunez, nikotinak alkoholaren eta kokainaren mailako adikzioa eragiten du. Erretzailearen garunari nola eragiten dion ezagutuz, erretzeari uzteko estrategia presta daiteke.
Orain dakigunez, nikotinak alkoholaren eta kokainaren mailako adikzioa eragiten du. Erretzailearen garunari nola eragiten dion ezagutuz, erretzeari uzteko estrategia presta daiteke. Nikotina garunean - Zientzia.eus Nikotina garunean
Orain dakigunez, nikotinak alkoholaren eta kokainaren mailako adikzioa eragiten du. Erretzailearen garunari nola eragiten dion ezagutuz, erretzeari uzteko estrategia presta daiteke.
Nikotinarekiko adikzioa ulertzeko, beharrezko zaigu garunean nola jokatzen duen jakitea.
Zergatik arnasten du jendeak erretzen ari den tabako-hosto lehorren kea, nahiz eta adituek behin baino gehiagotan hilgarria dela azpimarratu? Erantzuna hau izan daiteke, neurri batean behintzat: tabako-kea arnastea, nikotina garuneraino eramateko ezagutzen den modurik azkarrena delako. Zientzilariek aurkitu berri duten legez, nikotina ohizko drogak bezain adiktiboa da eta gaur egun adikzio hori nondik nora sortzen duen aztertzen ari dira.
Tabako-kea milaka konposatuz osatutako nahaste konplexua da, baina nikotinak sortzen ditu erretzailearen gorputzean eraginik berehalakoenak eta aldi berean baita garunean eta portaeran adikzioa ere. Alabaina, kean dauden mundrun edo alkitran izeneko substantziek sortzen dute birika-minbizia eta baita beste zenbait eritasun ere. Beraz, erretzaileek bilatzen duten eragina sortzen duten elementuak eta kalte fisikoa eragiten dutenak banan daitezke. Erretzeak sortzen dituen kalteak txikiagotzeko neurriak presta ditzakegu eta horrela jendeak erretzeari utz diezaion lagundu.
Zergatik uste dute gaur egungo zientzilariek nikotina adiktiboa dela? 1960.eko hamarkadaren hastapenean, aditu gehienek erretzea oinarri psikologikoko ohitura zela uste zuten. Jendeari ke-eraztunak ikustea, kea usaindu eta dastatzea eta aho bidezko asetasuna (zentzu psikoanalitikoan) lortzea gustoko zitzaiola uste zen.
1970.eko hamarkadaren bukaeran, Harvard unibertsitateko Steven Goldberg eta Roger Spealman psikofarmakologoek nikotina hutsezko disoluzioak sari izan zitezkeela (portaera-psikologian errefortzu positibo esaten zaiona) frogatu zuten. Horrek honako hauxe esan nahi du: jendeak nikotina sari moduan hartzen ikas dezakeela; “baldintzatua” izan daitekeela alegia, eta horrela nikotina bilatzen segitu. Esperimentuek erakutsi dutenez, ikertzaileek tabakoaren nikotina-kantitatea aldatzen dutenean jendeak erretzearekiko duen portaera ere aldatu egiten da. Animaliek nikotinaren eragin subjektibo berezia berehala detekta dezakete eta baita beste drogen eraginetatik bereiztu ere.
Beste azterketa batzuen arabera, nikotinak portaeran dituen eragin batzuekiko (ez guztiekiko) tolerantzia agertzen du. Esate baterako, ez-erretzaileari oka egin eraziko liokeen nikotina-dosiak ez du eraginik ohizko erretzailearengan. Heroina moduko droga adiktibo klasikoek ere tolerantzia sorterazten dute. Nikotina erretzeari utzi eta handik hilabetetara ere iraun dezake tolerantziak eta horrexegatik erretzeari utzi diotenak berriro ekiteko arriskuan daude. Gainera, nikotina adiktiboa dela frogatzen duen beste puntu bat hau da: erretzeari utzitakoan erretzaileek abstinentzi sindromearen sintomak izatea.
1980.erako bildutako frogak oso erabakiorrak ziren eta tabakoak adikzioa sorterazten zuela eremu horretako ikerlari gutxik jartzen zuen zalantzan. Hala ere, medikuek eta jendeak eragozpenak izan dituzte aurkikuntza hori onartzeko; heroina hartzen bait da adikzio guztien eredutzat. Heroinomanoek droga hartu ondoren berehalako “igoera” somatzen dute eta hartzeari uzten diotenean abstinentzi sindromearen sintomak sentitzen dituzte. Jendearen ustetan, nikotinak eragin desberdinak dituenez ez da benetan adiktiboa. Gainera, tabakoaren eta opiazeoen abstinentzi sintomak edo mirak oso desberdinak dira eta askoz ere leunagoak lehen kasuan. Hala ere, drogekiko menpekotasuna ezin da abstinentzi sindromearen arabera soil-soilik definitu. Adikzio guztietan (estimulagarri-, lasaigarri-, alkohol- zein nikotina-adikzioetan), ezaugarririk garrantzitsuena drogak portaera nola indartzen duen ikustea da.
Hots, jendea droga hartzeak egoera atsegina sorterazten diola konturatzen da. Abstinentzi sindrome larria eragiteko gaitasuna erizpiderik garrantzitsuena izan baledi, kokaina eta nikotina ez-adiktibotzat jo beharko lirateke. Ondorio indartzailearen intentsitatea da (ez ordea izaera) adikzioa markatzen duena. Jendea erretzen jarraitzera bultzatzen duen nikotinaren errefortzu-ondorioaren izaera ulertzea garrantzitsua da. Gaur egun ari dira hainbat ideia eztabaidatzen. Baltimoren (Maryland-en) Adiction Research Center erakundeko Jack Henningfield-ek erakutsi duenez, nikotinak ohizko droga aktiboenaren antzeko eufori egoera (oinarri errealik ez duen ongizate-sentsazioa) eragin dezake. Alabaina, eragin honen intentsitatea ez dateke droga hau erretzea zenbaterainoko errefortzu den azaltzeko aski.
Beste zientzilari batzuen aburuz, erretzaileentzat benetan garrantzitsu eta erabilgarri diren beste zenbait funtzio psikologiko indar ditzake nikotinak. Reading-eko (Ingalaterrako) unibertsitateko David Warburton-ek honakoa iradokitzen du: nikotinak arreta handia luzaroan eskatzen duten lan aspergarrietan kontzentrazioa eta zehaztasuna hobetzen dituela. Nikotinak, ikasketa-prozesuko eta orimeneko zenbait ezaugarri hobe ditzakeela eta baita informazioa azkar prozesatzeko trebetasuna ere azkar dezakeela ematen omen dute aditzera zenbait datuk. Dena den, egin diren behaketek Alzheimer-en eritasunaren moduko dementzietan oroimen- eta ikasketa-arazoak konpontzeko nikotina erabil ote daitekeen aztertzera bultzatu dute.
Tabako-kea milaka konposatuz osatuta dago, baina nikotinak sortzen ditu erretzailearen gorputzean eraginik berehalakoenak.
Bethesda-ko (Maryland-eko) Osasun-Zientziatako Unibertsitateko Neil Grunberg ikerlariaren ustetan, nikotinak gozo eta kaloria askoko elikagaien kontsumoa murriztu eta aldi berean metabolismoa azkartu egiten du. Ondorioz, jendea gizen ez dadin lagungarri izan daiteke. Dundeeko Ninewells Ospitaleko David Balfour-en eritziz, stressak nikotinaren abstinentzi sindromeak larriagotu ditzake eta nikotinak stres eta antsietateari aurre egiteko aldaketa adaptatiboak eragiten ditu garunean. Esate baterako, stressaren hormonak giltzurrungaineko guruinetan sortzen dira eta garunak nikotinarekiko duen sentikortasuna txikiagotu egiten dute. Interakzio honen bidez beraz, nikotinak stressari aurre egiten lagun dezake. Oraindik ez dago garbi, ordea, aipatu hormona-ondorioek adikzioari nola eragiten dioten.
Badago asko eztabaidatu den beste errefortzu-iturri bat: jendeak abstinentzi sindromerik edo mirarik ez izateko segitzen du erretzen. Nahiz eta erretzaileei buruzko azterketek hori faktore garrantzitsua dela (erretzaile porrokatuengan batez ere) azpimarratu, abstinentzi sindromearen larritasuna jendeak erretzen jarraituko duen ala ez jakiteko neurri bat besterik ez da, eta nahikoa neurri kaskarra gainera.
Beraz, ikertzaileek ez dute oraindik nikotina errefortzu positibo zergatik den guztiz ulertu. Pertsona batentzat garrantzitsu diren faktoreak, garrantzirik gabekoak izan daitezke beste batentzat. Dena den, nikotinaren errefortzu positiboaren alderdi desberdinak droga bilatzera bultzatzen duen portaera sorterazteko, garunean mekanismo amankomun batek egon behar du eta gaur egungo ikerketen helburua mekanismo nagusi hori identifikatzea da.
Erretzaileak nolabait “saritzeko” nikotinak duen trebetasuna egon daiteke tabakoarekiko menpekotasunaren muinean, baina beste prozesu batzuk ere egon daitezke tartean. Beste ikasketa-mota bat egon daiteke “nikotina = saria” ideiaren azpian. Nikotinak “estimulu diskriminatibo” gisa joka dezakeela uste da. Nahiz eta aipatu estimulua bere horretan sari ez izan, bere presentziak portaera jakin bat egin erazteko “eragingarri” gisa jokatzen du (bien arteko lotura zein den ikasiz).
Semaforoetan gelditzea da honelako estimulu batek portaerari nola eragiten dionaren adibide tipikoa. Gidariek argi gorria ikusi eta automobila gelditzea asoziatzen ikasi dute. Baina estimulu diskriminatibo guztiak ez dira ingurugiroko gertaerak. Esperimentu askok begi-bistan jartzen duenez, nikotinak “barne-eragingarri” gisa jokatuz erretzen jarraitzera bultzatzen du pertsona. Erretzaileak erretzeko unean sentitzen duen sentsazioak, erretzen segitzeko barne-eragingarri gisa joka dezake.
Nikotina kaltegarria
Erretzaileek normalean hartzen duten dositik gora, nikotinak kontrako ondorioak ere baditu. Ondorio kaltegarri hauek erretzaileek hartzen duten nikotina-kantitateari goiko muga ezar diezaiokete. Erretzaile porrokatuek kontrako ondorioekiko tolerantzia pixka bat badute seguru asko, eta hori da agian erretzaile askok gero eta zigarro gehiago erretzearen arrazoia. Tolerantzia hau nola bilakatzen den ulertzea, jendeak tabako-dosia nola murriztu jakiteko lagungarri izan dakiguke.
Nikotinarekiko adikzioa ulertzeko, beharrezko zaigu pertsonak erretzen duenean hainbesteko eragina duen errefortzu positiboa sortzeko, “eragingarri” gisa iharduteko eta kontrako ondorioa sorterazteko garunean nola jokatzen duen jakitea. Beharrezko dugu nikotinaren abstinentzi sindromean garunean zein egokitzapen-aldaketa gertatzen diren ulertzea ere. Nikotinak eragiten ditueneko errezeptoreak garunean aurkitu ondoren, joan den hamarkadan izugarri hazi da nikotinaren dependentziarekiko interesa. 1970.eko hamarkadaren erdi aldera droga nikotinikoak erabiltzen ziren garuneko zelulen kanpokaldeko mintzetan nikotina errezeptoreei non itsasten zitzaien identifikatzeko.
Nikotinak ohizko droga aktiboenaren antzeko eufori egoera eragin dezake.
Edozein droga zeluletako errezeptoreekin lotzeak zelula barnean aldaketa biokimikoak sorteraz ditzake, ondoren gertakari-multzoa dakar katean eta azkenik drogak gorputzean duen eraginaren erantzule da. Arazoa honakoa da: droga itsasten den leku guztietan ez daude errezeptoreak, eta ikertzaileek adikzioan parte hartzen zutenak bilatu nahi zituzten. Nikotina-loturaren inguruko lehen azterketek alfa-bungarotoxina erabiltzen zuten proba gisa. Substantzia hau (suge-toxinatik eratorria) nikotinaren errezeptoreei borondatezko eskeleto-muskuluetan lotzen zaie. Baina bungarotoxinak ez du garunean berdin jokatzen eta suge-toxinaren lotura-guneak ez dira seguru asko nikotinak bere ondorio adiktiboak bideratzen ditueneko errezeptoreak.
Azterketak berriro ere nikotinara itzuli ziren. 1980an Avram Goldstein eta kideek Kaliforniako Stanford Unibertsitatean frogatu zutenez niko-tina arratoien garuneko nerbio-zelula jakin batzuei hertsiki lotzen zaie. Laborategi askotan egin diren ondorengo estudioek ederki argitu dute garuneko area desberdinetan lotura-gune hauen banaketa. Badago garrantzizko gauza bat: banaketa hau eta azetilkolina neurotransmisorearentzako errezeptoreen banaketa ia berdina da. Baina lotura-gune hauek ba al dute eraginik nikotinaren adikzioan?
Badago ideia honen aldeko frogaren bat. Laborategiko langile batzuek aurkitu dutenez, azetilkolinaren errezeptoreei lotzen zaizkien (eta nikotinaren lotura blokeatzen duten) droga batzuk aurkitu dituzte, drogek eta nikotinak errezeptore berberak aktibatzea inplikatzen duelarik.
Beste esperimentu batzuk ere egin dira nikotinak garunean lotura-gune asko dauden areetan eragina ote duen zehaztearren. Psikiatri Institutuko kideek eta nik neuk aurkitu dugunez, arratoiak aktiboago bihurtzen dira –nikotinari erantzuna– dopamina neurotransmisorea askatzen duten zeluladun areetara zuzenean droga injektatuz. Garuneko area honi dopamina-sistema mesolinbiko deitzen zaio.
Vancouver-eko (Kanada-ko) British Columbia Unibertsitateko Paul Clarke-k erakutsi duenez, dopaminadun zelula hauek kaltetuz (neurotoxina hautatzailea injektatuz) nikotinarekiko erantzuna murriztu egiten da. Gainera, Bundoora-ko (Australia-ko) La Trobe Unibertsitateko George Singer-ek erakutsi duenez, antzeko lesioek arratoiek nikotina hartzeko duten joera murriztu egiten dute. Garuneko dopamina-sisteman duen eraginak, zeregin garrantzitsua duela dirudi erretzaileek bilatzen dituzten nikotina-ondorioen genesian.
Hau berez oso aurkikuntza garrantzitsua da, zeren dopamina-sistema mesolinbikoak paper garrantzitsua du beste droga adiktiboek (anfetaminek eta kokainak, esaterako) portaera indartzeko unean duten eraginean. Posible da nikotinak dopamina-sistema mesolinbikoan aldaketa adaptatzaileak ere (stressari aurre egiten laguntzeko moduan) bultzatzea.
Azterketa biokimikoek gogor eusten diote aurreko ondorioari, dopamina-sistema mesolinbikoko nerbio-terminalek errezeptore nikotinikoak daramatzatela erakutsiz. Kentucky-ko Louisville-ko Unibertsitateko Peter Rowell eta kideek erakutsi dutenez, nikotinaren kontzentrazio txikiek (zigarro-erretzaileen odolean daudenek, adibidez) sistema mesolinbikoko dopamina askatzea sorteraz dezakete. Nerbio-zelula horiek nikotinarekiko erreakzionatzen segitzen dute dosi asko hartuta ere eta ez dute tolerantziarik sortzen. Honek ondoko hau ere iradokitzen du: dopamina askatzea garrantzitsua izan daitekeela nikotinaren eragin indartzailearentzat.
Nikotinak, beraz, lehenik azetilkolinaren errezeptoreetan izan dezake eragina eta errezeptore hauek gero dopamina-sistema aktiba dezakete. Nikotinak beste neurotransmisore eta hormonen gain ere izan dezake eragina (noradrenalina, narkotiko endogeno eta prolaktinaren gain) eta azetilkolina askatzea eragin dezake. Baina orain arte ondorio hauek erretzaileen nikotina-dosiekin ez direla gertatzen dirudi, edo behintzat ez dira zuzenean portaera adiktiboekin lotu.
Hauxe da egin beharreko galdera: nikotinak lotura-gunean duen eraginak ondorio adiktibo eta portaerazko guztiak esplika al ditzake? Gaur egun eman dezakegun erantzunik arrazoizkoena beharbada ezetz esatea da. Dopaminak parte hartzeak (beste adikzioetan eta portera sarituetan inplikatua dago) nikotinaren indartze-ondorioa partzialki bakarrik esplikatzen du. Posible da beste neurotransmisore batek, 5-hidroxitriptaminak, 5-HT3 errezeptoreen gain eragina izatea ere, nikotinaren efektua dopamina-sisteman indartzeko. Gainera, molekula-mailan egin berri diren azterketen arabera errezeptore nikotiniko nagusien artean oso diferentzia txikiak dituzten hainbat mota daude.
Laborategi batzuk ari dira lanean errezeptore nikotiniko hauek zein funtzio esanguratsu duten aurkitzeko, baina goizegi da oraindik ondorioak ateratzeko. Dena den, ikertzaile batzuen ustez nikotinak seguru asko errezeptore-multzoan du eragina portaerazko ondorio hain zabalak sortzeko. Hori egia dela frogatzen bada, nikotinaren ondorio batzuk (baina ondorio kaltegarriak ez) imita ditzaketen konposatu berriak sintetizatzea posible izan daiteke. Posible da nikotinaren ondorio adiktibo nagusiak blokeatuko dituzten drogak diseinatzea ere, baina beren ondorioekin nerbio-sistemako beste zatietan interferentziarik sortu gabe.
Tabako-adikzioaren alderdi farmakologikoa tratatzeko era sofistikatuagoak diseinatzeko bidea ireki dezake. Honez gain, agian gai izan gaitezke potentzialki nikotinaren ezaugarri erabilgarriak dituzten drogak diseinatzeko, baina ondorio periferikorik izan gabe, eta beharbada adikziorako potentzialik gabe. Posibilitaterik bidezkoena nikotinak oroimenean eta ikaskuntzan dituen ondorio onuragarriak kapitalizatzea da, zahartzaroko dementzian oroimen-defizitak gutxiagotuko dituzten agenteak garatuz, baina bihotzari eta zirkulazioari eragin gabe edo gorako edo goragalerik eman gabe.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-299b263a8140 | http://zientzia.net/artikuluak/erleen-mundu-liluragarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erleen mundu liluragarria - Zientzia.eus | Erleen mundu liluragarria - Zientzia.eus
Erleen egutegiaren berri emateaz gain, erlategi bateko urteko martxaren proposamena azaltzen dugu artikulu honetan.
Erleen egutegiaren berri emateaz gain, erlategi bateko urteko martxaren proposamena azaltzen dugu artikulu honetan. Erleen mundu liluragarria - Zientzia.eus Erleen mundu liluragarria
Erleen egutegiaren berri emateaz gain, erlategi bateko urteko martxaren proposamena azaltzen digu Martxel Aizpuruak artikulu honetan.
Erleen egutegia
Otea egoten da loratan negu partean eta polen asko kentzen diote.
M. Aizpurua
Erle-zulo edo erlauntza bateko atarira begira bagaude, gauza asko ikas genezake; atakan nabari bait da barneko hainbat eta hainbat gorabehera.
Neguan
Duela bederatzi urte lehen erlea etxeratu genuenean, udazkena zen eta negu hartan behin baino gehiagotan bisitatu genuen erle hori. Ondotxo gogoratzen naiz anaia eta biok batera joan eta atakan inongo mugimendurik ez ikusita hil ote zen beldur izaten ginela eta erlauntza kolpatuz bakarren batzuk irten arte ez ginela lasai sentitzen.
Neguan erlea jan-da-lo egoten da eta ez da atarian asko ikusten eguzki ederrak jotzen ez badu. Eguzkiak berotzen duenean atakan erleak ikusten dira eta hegan kanporatzen ere bai. Sahatsa loratzen hasi aurretik ere tarteka lore ezkuturen batetik polena ekartzen du bakarren batek. Otea egoten da loratan negu partean eta polen asko kentzen diote.
Oro har, ordea, neguan atakan agertzen diren erleak eguraldi epelean disfrutatzera irteten dira, baina ez du horrek polen- edo nektar-bilketarekin zerikusirik. Eguzki bila dabiltzan horien artean nekez ikusiko dugu erlamandorik. Denak langileak dira. Urtea epela joan bada, kostaldean erlamando batzuk bizirik diraute batzuetan.
Udaberrian
Erlategi moderno bat, erlauntza estandarrez osaturik.
M. Aizpurua
Urtearen martxak asko esan nahi du, baina martxo aldera atakan mugimendu handia hasten da. Hanketan polen-pilota horiak nabarmentzen dira eta atakan barna dagoen sartu-irtena handia da.
Gure artean udaberriak gorabehera handiak izaten ditu eta epelaldi baten ondoren izotzak erasotzen badu, ondorengo egunetan erle zuri batzuk ateratzen ikusi ahal izango ditugu. Hotzez hil zaizkien umeak dira. Alegia, hotz-kolpea datorrenean, erleak pilatu egiten dira hotzari aurre egiteko eta eginak zituzten umeak estaltzeko behar adina erle ez badago, umeak hoztu eta hil egiten dira. Epelaldia datorrenean ostera, hildakoak dauden gelak garbitu egiten dituzte eta erreginak berriro arrautzak egiteko prest ipini.
Negua igaro eta lehen hegaldiak egiten dituztenean, sarritan harri gainetan pausatzen ikusten dira, eguraldi epela denean. Han beren hestea husten dute, negu osoko partez, eta bi zentimetrorainoko kaka-haria uzten dute. Izan ere, negu gogorra izan bada, irten gabe egon diren denbora guztian ez dute kakarik egiten erlauntzaren barnean, eta beren hesteetan pilatzen dute.
Erle-hodeia.
M. Aizpurua
Urte batetik bestera eta eskualde batetik bestera alde handia badago ere, apiril aldera ikusi ahal izango ditugu lehen erlamando zaratatsuak. Erlamandoak udazkenean botatzen dituztela esaten bada ere, maiatzean bertan bota ditzakete giro txarra baletor.
Erlazain prestu batek barneko erle-kopurua nola handitzen doan jakin nahi badu, baditu horretarako bi bide erlauntza zabaltzen ibili gabe. Bata, atarian sartu-irten dabiltzan erleak kontatu minutuan. Datu horrek laguntza handia emango dio urtean zehar erleen martxa jakin ahal izateko. Bestea, erlauntza pisatu. Noski, horrekin ezti eta guzti pisatuko du, baina udaberri-hasieran batez ere, umesabiaren gehitzearekin eta erleen kopurua handitzearekin lotura handia izango du.
Udan
Erle-begiraleak ataka aurrean segitzen badu, udako erle-mugimendua eta udaberrikoa berdintsuak direla ikusiko du, erlakumea irten aurreko eta ondorengo egunetan izan ezik.
Maiatza eta ekaina dira erlakume gehien jaiotzen den sasoia, baina ez da berdin kostaldean eta mendialdean, eta horren arabera, ezta erlakumearen sorrera ere.
Urtearen martxak asko esan nahi du, baina martxoaldera atakan mugimendu handia hasten da.
M. Aizpurua
Erlakumea irten aurretik ataka aurrean bestetan baino erle gehiago ikusiko dira despistatu antzean. Arratsalde aldera pilaketa handia egiten da atakan eta bizar baten antzera atakaren kanpotik zintzilik pasatzen dute gaua. Gorabehera hauek erlakumea irten aurreko astean ikus daitezke. Halako batean erleok barnera sartzen dira bapatean eta handik laster erleak irten eta irten hasten dira eta pilota bat osatzen. Ordu batzuen buruan, handik urrundu egiten da hegaldi burrunbatsu batean zulo berri batera.
Hori gertatu eta astebetera edo, erlauntza zaharretik erregina bat irteten ikusiko dugu eguerdi aldera eta handik minutu gutxi barru, gorputz-puntan erlamando baten ernal-organoak zintzilik dituela itzultzen. Sartu-irten hau behin eta berriz gertatzen ikus daiteke.
Begira egonik, erregina batzuen gorpuak ateratzen ere ikus daitezke erlakumea irten eta hurrengo egunetan. Sarritan, oraindik kolorea hartu gabeko erregin ninfa zuriak dira. Erregina berriak hil dituen beste erregina jaiogabeak dira.
Udazkena
Erle-pilota.
M. Aizpurua
Udazken aldera aktibitatea gero eta txikiagoa da. Eguna laburtzen doa eta gaua freskatzen. Goizean ere, beraz, beranduago ekiten diote lanari.
Aktibitatearen gutxitzearekin batera (gutxitze hau janariaren gutxitzearekin loturik doa) erlamandoen kanporatzea hasten da. Gorputz handiagoa izan arren eta, nahiz eta erlauntza barnera langile guztien gainetik behin eta berriz sartu, berriro kanporatuak dira eta kanpoko hotzak galduak.
Erle-bila herri-inguruan
Erleen berri jakiteko ez da nahikoa erlauntzako atakan egotea. Kanpoan nola dabiltzan ere begiratu behar zaie.
Erlea bezala lorerik lore
esan ohi zaio neska mutilzaleari edo gehiagotan mutil neskazaleari. Hori ez da lehenik ikusten den gauza, erlea lorerik lore dabilela, baina ez pentsa jendeak uste bezala dabilenik. Begiratu ondo eta lore-mota berean bakarrik dabilela konturatuko zara. Hortik dator goiko esaera egokia ez izatea.
Erlauntza harri artean.
M. Aizpurua
Erle batzuk, badirudi lorea usaintzera bakarrik doazela, eta ez dute itxuraz ezer biltzen. Beste batzuek, ordea, hanketan polen-pilota ederrak egiten dituzte, behin kolore batekoak, behin bestekoak.
Ataka aldera bagoaz, ez dugu pilota horiez aparte beste ezertxo sartzen denik ikusten. Baina hanketan pilota koloretsuak biltzen dituztenaz aparte, besteek zer biltzen duten jakiteko paparoa hustu beharko genieke, eta han ura, nektarra eta propolia gutxienez azalduko lirateke.
Propolia landare-begietan sortzen den berniz bat da; erleek batipat zirrikituak ixteko erabiltzen dutena. Oso sendagai ona da, gainera.
Begirale finak ikusi izan ditu erleak hosto gainetan edo ezkurraren bueltan, lorerik ez dagoen tokietan. Inoiz landare-zorrien inguruan ere bai, inurrien modura, ezti-ihintza deiturikoa biltzen. Landare-zorriek hostoak eta beste landare-organoak zulatu egiten dituzte eta handik irteten den izerdia biltzen dute erleek. Zorriek beraiek, landare-izerdia jan ondoren, isurtzen duten likido gozoa ere biltzen dute erleek. Beste kasuetan landareak berak jariatzen du likido gozo hori, ezkurraren kasuan bezala.
Hona hemen dauden hiru erle-motak: erregina, langilea eta erlamandoa.
Erlearen berri jakiteko kuriositatea duenak, erlea ikusiko zuen etxe-leihoetan ere ikusmiran. Ez dator erle hori inori erasotzera; inspekzioan dabil. Han arroz-esnea aurkituko balu, dastatu, paparoa bete eta erlauntzara itzuliko litzateke. Baina handik minutu gutxi barru, erle gehiago helduko da eta gero eta gehiago. Elkarri abisatzen ote diote ala elkarri segika ote datoz?
Uda-partean, janik ez dagoen tokietan ere ikusi ohi dira miaketa-lanetan, pareta-zulo, enbor-zulo eta inguruetan. Erle esploratzaileak dira, erlakumea laster irteteko dagoela eta berarentzat egoitza berri baten bila.
Ingurua ondo ezagutzen duen batek, uda partean agian egin du erlamando-saldo zaratatsu, burrunbatsu batekin topo. Hori ezagutzeko aukera izan duena harro egon daiteke; bailara hartako erlamandoen bilkura-tokia aurkitu bait du; erlamandoek erregina berrien zain egoteko duten tokia.
Udazkenean erlamandoen desagerpena sumatuko du mendizaleak. Erlauntzatik kanpo gerarazi dituzte eta gaueko freskurak galdu ditu.
Erlauntza barnean zer?
Martxel Aizpurua eztia biltzen. Udazkena izaten da eztia biltzeko urte-sasoia.
M. Aizpurua
Erleak ikusi ditugu, bada, ataka ondoan eta erlategi inguruan mugitzen, baina behaketa edo obserbazio horiek azaleko gauza bezala hartu behar ditugu. Benetan jakingarria erlauntza barnean gertatzen dena da.
Milaka urtetan egon da ezkutuan misterio hori. Erlazainak udazkenean bakarrik arduratzen ziren erleetaz; eztia kentzeko garaian. Udan erlakumeak harrapatzen zituzten eta, gehienez, negu gogorrean azukredun ardo epela, edo baba-ahia ematen zieten.
Gaur egun egoera aldatu egin da. Horretarako, ikertzaileek beren lanetan bi baliabide erabili dituzte batipat: bat, kristalezko erlauntzak (barnean zer geratzen den ondo ikusteko), eta bertan erleak markatzearena bestea. Alegia, bizkar gainean kolore desberdinetako laka-tanta bat ipiniz, edo zenbaki bat kolaz erantsiz, erle bakoitza kontrolatu ahal izan da.
ERLATEGI BATEKO URTEKO MARTXA PROPOSAMENA
Erlazain batek berak nahi duen bezala egiten du lan bere erlategian eta ez dauka inork nola egin behar duen esan beharrik. Azkeneko hilabetetako lan eta harremanen ondoren ondorengo lan egiteko modu honetara iritsi naiz. Hemen aurkezten dut inork segitu nahiko balu egin dezan.
Eztialdia datorrenean erleak oso indartsu edukitzea komeni da. Hori edonork daki. Sarritan gertatzen da, ordea, eztialdia iristen denean batzuk indartsu eta beste oso ahul egotea. Horregatik, indartsu horiek eztia biltzen dute eta ahulekin, berriz, indartzen saiatzen gara, baina alferrik izaten da sarritan.
Ahuletan mikosi edo umesabi eskaiolatuz erasotakoak daude. Gaitzak ahulak jotzen ditu sarritan eta ahula erregina txarragatik izan daiteke.
Hemen aurkezten den metodo honen bidez, ahulak kendu eta indartsuei indar gehiago ematen zaie.
Bestalde, Langstroth erlauntzarekin lan egiten duenak ikusten du altzan eztia izaten duela, baina behea, umetegia, hutsa geratzen zaiela. Iaz, gainera, erleek erlea eta umesabia asko eduki dutela ikusi dugu, baina eztirik ia ez dute bildu. Hobeto esan, eztia bildu bildu dute, baina egun batean bildua hurrengoan umeei jaten ematen gastatu dute.
Eztia asko egiteko umesabiak blokeatuta egon behar du. Hori da eztialdi ona eta luzea dagoenean gertatzen dena. Gipuzkoan eztialdiak laburrak izaten dira sarritan eta, agian, komeni da altzak ipini baino lehen janari artifizialez umetegia blokeatzea. Esatea erraza da, baina batzuetan blokeoari desblokeoa jarraitzen zaio. Gorabehera handiak daude Gipuzkoan eta zaila da blokeatu eta blokeatu ihardutea. Har bedi ideia hau orientabide bezala.
Hilabeteen gorabehera aldakorra da Gipuzkoan. Hemen diodana Kostalderako da. Oñati aldekoek hilabeteko atzerapena eduki dezakete. Urte guztiak ere ez dira berdinak eta eguraldiaren arabera aurrera ala atzera daiteke egutegi hau.
URTARRILA
Barnean nahikoa jan badute, bakean utzi behar dira erleak, aurrerantz zertxobait inklinatuak, ura edo izerdia oinarrian gera ez dadin. Gainak ondo itxita ipini behar zaizkie.
OTSAILA
Barroaren kontrako oholtxoak ipini. Janari pizgarria ematen hasi, erregina erruten has dadin. Hasieran nahikoa litzateke litroerdi bat jarabe, azukrea edo eztia eta ura 1:1 proportzioan.
MARTXOA
Oinarriak garbitu. Janari pizgarria ematen segitu. Umetegia miatu erregina bizi den ikusteko. Umetegiko lauki zaharrak aldatu, lauzpabost urtero. Horrela umetegia berriturik geratuko zaigu bi urtean behin. Umetegitik ateratako lauki beltzak ez erabili eztitarako; urtu baizik. Higiene hobea izango dugu erlauntzan eta arazo gutxiago neguan sitsarekin.
APIRILA / MAIATZA
Atakak kendu. Eztialdia heltzen denean, erle txarrak kendu: mikosia daukatenak, indartu ez direnak, adibidez B, C eta F. Erle onei gehitu txarrak, erreginak kendu ondoren. Jana asko eman eta blokeatu, altzak ipini aurreko egunetan, eztialdiak bere indarra agertzen duenean.
EKAINA
Altzak zaindu eta kontrolatu irabazia. Ez utzi inoiz erlea toki gabe. Erregina berriak eskuratu, norberak sortu ala erosi. Erlakumeak harrapatu. Barroasiaren kontrako botika eman harrapatutako egunean bertan, edo lau egun pasatu aurretik.
UZTAILA / ABUZTUA
Eztia bildu altzak kenduz. Ez utzi, ordea, erlea janik gabe. Barroaren kontrako oholtxoak ipini. Udaberrian bat egindako umetegi bikoitzak banatu eta erreginarik gabe geratu direnetan erregina berriak sartu. Halaber, aldatu ondo funtzionatu ez duten erlauntzetako erreginak.
IRAILA / URRIA
Erreserbak zaindu eta negurako behar duen janariarekin dagoela konprobatu.
Ataka metalikoak ipini, saguen kontra.
AZAROA / ABENDUA
Bakean utzi erleak ondo estalita.
Erleak lore-mota bereko loreetatik biltzen du polena.
I.X.I. |
zientziaeus-be0f2c4f6419 | http://zientzia.net/artikuluak/biriken-funtzioaren-diagnostikoa-ordenadore-bidez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Biriken funtzioaren diagnostikoa ordenadore bidez - Zientzia.eus | Biriken funtzioaren diagnostikoa ordenadore bidez - Zientzia.eus
Ibermatika-k birika-funtzioaren diagnostiko automatikorako sistema instalatu du Asturiaseko Ospitale Nagusian.
Ibermatika-k birika-funtzioaren diagnostiko automatikorako sistema instalatu du Asturiaseko Ospitale Nagusian. Biriken funtzioaren diagnostikoa ordenadore bidez - Zientzia.eus Biriken funtzioaren diagnostikoa ordenadore bidez
Ibermatika-k birika-funtzioaren diagnostiko automatikorako sistema instalatu du Asturiaseko Ospitale Nagusian.
Sistema hau ospitale-kopuru handi batean aplika daiteke, zentruak duen azpiegitura elektromediko osoa aprobetxatzen delarik.
Torax-eko imajina bakar batetik abiatuz, orain arte gaixoarentzat proba luze eta gogorrak eskatzen zituzten egoerak zehaz daitezke, aipatu ospitaleko biriketako aditu batek dioenez. Sistema hau oraindik proba-fasean badago ere, Valentzian ospatuko den Nazioarteko XX. Erradiologi Kongresuan aurkeztuko da.
Ordenadore batek eta ikusmen artifizialerako eta irudien tratamendu digitalerako sistema batek osatzen dute teknologia berri honen euskarri fisikoa. Ibermatikako arduradunek instalazio osoaren kostua hamabost milioi ingurukoa izango dela esaten dute.
Gaixoen birika-funtzioa analizatzeko prozesua, X izpizko aparatuek edota molekulen erresonantzia magnetikoek sortzen dituzten imajinak jaso eta modu digitalean gordetzen dituen irudi-harrapatzaile batekin hasten da. Bereizmen handiko pantaila eta teklatua dituen monitore batean, imajinak, grafikoak eta mezu alfanumerikoak aldi berean ikusi ahal izango dira, eta azkenean, bereizmen handiko inprimagailuak inprimatuko du biriken miaketaren emaitza.
1.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-d5285abc0b40 | http://zientzia.net/artikuluak/radius-tv-multimedia-sistema-macintosh-ingurunean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Radius-TV: Multimedia sistema Macintosh ingurunean - Zientzia.eus | Radius-TV: Multimedia sistema Macintosh ingurunean - Zientzia.eus
Radius-TV, Macintosh II ekipoentzat zuzendutako sistema integratua, ordenadore eta telebista batez osatuta dago.
Radius-TV, Macintosh II ekipoentzat zuzendutako sistema integratua, ordenadore eta telebista batez osatuta dago. Radius-TV: Multimedia sistema Macintosh ingurunean - Zientzia.eus Radius-TV: Multimedia sistema Macintosh ingurunean
Multimedia
Radius-TV, Macintosh II ekipoentzat zuzendutako sistema integratua,ordenadore eta telebista batez osatuta dago.
Radius-TV, Macintosh II ekipoentzat zuzendutako sistema integratua,ordenadore eta telebista batez osatuta dago. Telebista-aparatu baten eta Macintosh ingurunearen ezaugarriak bateratzen ditu. Beraz, espektatiba zabalak irekitzen ditu multimedia-arloan.
Radius-TV-ek bideo-prozesurako gailua, audio- eta bideo-irteerarako prozesatzailea, eta telebista-sintonizatzailea ditu. 16 biteko irudiak 640 x 480 puntuz osatutako leiho batean erakutsi eta digitalizatzeko aukera ematen du denbora errealean. Soinua ere denbora errealean digitaliza dezake eta telebista-seinaleen tarte bertikalean doan informazioa, errotuluak adibidez, atzitzeko posibilitatea ere eskaintzen du.
Kable bidezko seinaleak eta zuzeneko emisioak jasotzeko gai den sintonizazio-sistema integratua dauka.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-966c98a95226 | http://zientzia.net/artikuluak/informatika-eta-bideoa-bateratuz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Informatika eta bideoa bateratuz - Zientzia.eus | Informatika eta bideoa bateratuz - Zientzia.eus
Hardy izeneko taldeak, informatika eta bideoa bateratzeko balioko duen V.O.B.-Encoder txartela kaleratu du duela gutxi.
Hardy izeneko taldeak, informatika eta bideoa bateratzeko balioko duen V.O.B.-Encoder txartela kaleratu du duela gutxi. Informatika eta bideoa bateratuz - Zientzia.eus Informatika eta bideoa bateratuz
Multimedia
ardy izeneko taldeak, informatika eta bideoa bateratzeko balioko duen V.O.B.-Encoder txartela kaleratu du duela gutxi.
Gaur egungo enpresa askotan gestioa eta beste lan batzuez gain aurkezpen komertzialak ere ordenadore bidez egiten dira. Hardy izeneko taldeak, informatika eta bideoa bateratzeko balioko duen V.O.B.-Encoder txartela kaleratu du duela gutxi.
Txartel hau instalatuz gero, ordenadorez sortutako aurkezpen eta grafikoak bideo-zinta batean graba daitezke eta baita telebista-monitore batean baino gehiagotan edota pantaila handiko proiektore batean erakutsi ere. Honez gain, bideo-imajinak eta grafikoak nahas daitezke eta nahi izanez gero, azpitituluak eta efektu bereziak sartu ere bai.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-25f1970b127c | http://zientzia.net/artikuluak/pedro-migel-etxenike-fisikari-bat-kimikarien-errei/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pedro Migel Etxenike, fisikari bat kimikarien erreinuan - Zientzia.eus | Pedro Migel Etxenike, fisikari bat kimikarien erreinuan - Zientzia.eus
Pedro Migel Etxenike fisikari nafarra berri izan da azken hilabeteotan;
Pedro Migel Etxenike fisikari nafarra berri izan da azken hilabeteotan; Pedro Migel Etxenike, fisikari bat kimikarien erreinuan - Zientzia.eus Pedro Migel Etxenike, fisikari bat kimikarien erreinuan
1991/02/01 Irazabalbeitia, Inaki - kimikaria eta zientzia-dibulgatzaileaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Pedro Migel Etxenike fisikari nafarra berri izan da azken hilabeteotan; American Physical Society delakoaren fellow (bazkide) izendatu bait dute. Ohore handia da hori munduko fisikari guztientzat eta horren aitzakian elkarrizketa hau burutzea erabaki genuen.
Pedro Migel Etxenike.
Pedro Migel Etxenike
Erronkariko Izaban jaio zen, baina euskalduna izanik ere ez du erronkarieraz egiten; gaztetan ikasi bait zuen euskaraz. Nafarroako Unibertsitatean egin zituen fisikazko ikasketak eta Bartzelonan katedradun gisa ibili ondoren Donostiako Kimika-Fakultatean ari da orain lanean. Ikertzaile trebea izanik, munduko hainbat ikerketa-zentru garrantzitsutan ibilia da: Tennessee-ko Oak Rigde National Lavoratory edo Cambridgeko Cavendish Lavoratory izenekoetan esaterako. Politika ere lanbide izan du eta Karlos Garaikoetxearen lehen Jaurlaritzan Hezkuntz Kontseilari izan zen.
Elhuyar- Gaur egungo gizarte konplexuari, zer eskain diezaioke fisikariak?
Pedro Migel Etxenike - Gauza asko; dena. Teknologiak zera ahalbidetu dio gizakiari: Naturarekin dituen erlazioak aldatzea. Gaur egun, gizakiak Natura lagun moduan hartzen du. Lehen etsaitzat jotzen zuen ordea.
Bestetik fisika, kimika eta medikuntzaren garapenak gizakiaren bizi-baldintzak guztiz aldatu ditu eta, esaterako, bizi-iraupena asko luzatu da; baita hirugarren munduko herrietan ere. Teknologiak ekarriko dio gizakiari dituen arazo larrien konponbidea.
Dena den, une honetan gizakiak bere burua suntsi dezakeela (bonba termonuklearren bidez adibidez) ezin dugu ahaztu.
Bestetik, fisikarekiko edo zientziarekiko ikuspegian oreka batera iritsi behar dugu. Zientzia arazo guztiak konponduko dituen tresna moduan ez dugu gurtu behar alde batetik, eta bestetik, ezin dugu gure gizartearen alderdi txar guztien iturburutzat jo.
Elh.- Gauza konkretuagoei helduz, Fisika mass media delakoen lehen orrialdetan egon da bizpahiru aldiz azken urteotan: tenperatura altuko supereroankortasuna eta fusio hotza aipatu nahi ditut. Zein da egun bi aurkikuntza horien egoera?
PME.- Nire ustez bi gaiak desberdin tratatu dira, nahiz eta biek prentsan ohiartzun zabala izan. Tenperatura altuko supereroankortasuna ohizko zientzi kanaletatik plazaratu zen; zientzi aldizkarietako referee n galbahetik pasatu ondoren alegia. Fusio hotza ordea, prentsaren bidez kaleratu zen, hots, eztabaida zientifikorik gabe, errepikagarritasun- eta egiaztatze-kontrolak pasatu gabe hain zuzen ere. Nere eritziz, gaur egun fusio hotza hotz dago eta horixe esan nuen nik bere garaian.
Gaur egun fusio hotza hotz dago azpimarratzen du Etxenikek.
Gainera, fusio hotza planteatu den bezala inora eramango gaituenik ez dut uste. Fusio hotzaren bidea une honetan bukatuta dago. Dena den, ez du honek horren atzean fisika eta kimika interesgarririk ez dagoenik esan nahi.
Bestetik, tenperatura altuko supereroankortasuna guztiz frogatua eta errepikatua izan da. Gai honi buruzko milaka artikulu, artikulu-basoa esango nuke nik, dago nazioarteko zientzi aldizkarietan. Alabaina, erresistentzia zergatik desagertzen den edo Meissner efektua zergatik agertzen den azalduko duen printzipio baterakorra ez da oraindik ikusten. Printzipio hori ez ezagutzea ez da kezkagarria; denbora-kontua da. Adibidez, tenperatura baxuko supereroaleen kasuan 46 urte (1911–1957 bitartekoak) behar izan ziren azalpen teorikoa lortzeko.
Elh.- Tenperatura altuko supereroankortasunak izango al du berehalako aplikabide teknologikorik?
PME.- Arazo teorikoa konponduko balitz, aplikazio teknologikoak bideratzea askoz errazagoa izango litzateke. Hala eta guztiz ere, zenbaitzuek, hala nola medikuntzan erabiltzen den erresonantzia magnetiko nuklearrak, berehalako erabilpena izan dezakete.
Beste aplikazio teknologiko handiagoetan (energi garraio eta gordeketan, maglev-etan...) erabiltzea arazo larriagoa da; izan ere material berri hauek oso hauskorrak bait dira.
Hala ere, gero eta aplikazio gehiago izango dutela uste dut.
Elh.- Hau historia da zati batean bederen, baina nora doa fisika?
PME.- Galdera honi berdin erantzuten diot beti. Fisika bi norabidetan doa. Alde batetik, txikienerantz. Materiaren funtsezko osagaien (quark, etab.en) erlazioak gobernatzen dituzten legeen atzetik dabiltzan fisikariak daude. Gero eta dirutza handiagoak eskatzen dituzte, unibertsoaren hasieran egon zitezkeen baldintzak laborategian errepikatu ahal izateko. Ene aburuz oinarrizko partikulen fisika horren oinarrizko bilakatu da, ezen baztergarri bihurtzeko arrisku larrian egon bait liteke.
Bestetik, sistema konplexuetara daraman bidea dago. Partikula asko elkarrekin jartzen direnean, partikula horiek banan-banan jarrita ez bezalako ezaugarriak dituzten sistemak azaltzen dira. Horren adibidea supereroankotasuna da.
Donostiako Kimika-Fakultatean ari da Etxenike doktorea orain lanean.
Konplexutasun hori erraz ulertzea oso funtsezko eta garrantzitsua iruditzen zait; beste bidea baino garrantzitsuagoa eta teknologiaren ikuspegitik askoz ere inportanteagoa.
Diru asko erabiltzen duten proiektuek, proiektu txikiei kentzen diete dirua. Eta nik uste dut, zientzia txikia proiektu handiak baino fruitukorragoa izan dela beti.
Elh.- Fisikak egun dituen erronken artean, fusiozko energia nuklear kontrolatua lortzea izan daiteke erakargarrienetako bat kaleko gizakiaren ikuspegitik. Zein egoeratan dago auzia orain?
PME.- Jakina denez fusio termonuklearra bi partikula elkartzean datza eta fisioa partikula bat haustean. Fusioan arazorik nagusiena, zeinu bereko kargaz kargatutako bi partikula hurbiltzen direnean elkar uxatzea da. Gainera, aldaratze-indarra distantziaren karratuarekiko alderantziz proportzionala da eta, beraz, zenbat eta gehiago hurbildu hainbat eta aldaratze-indar handiagoa agertzen da. Eta zero inguruan indarra mugagabea da.
Hesi coulombiarra gainditzeko (eguzkian gertatzen da hori) oso tenperatura handiak erabili dira eta baita fusioa lortu ere. Hidorgeno-bonba horren adibidea da, baina ez da fusioa modu kontrolatuan burutzea erdietsi. Fusio hotzak arazoa baldintza normaletan ebatsi nahi zuen.
Interes handiko beste modu bat, iaz Donostian iragarri zen fusio epel izenekoa da.
Hala eta guztiz ere, fusio nuklearraren energia eskuragarria noiz izango den iragartzen ez naiz ausartzen. Berrogetamar urte baino lehenago ez bederen. Uste gabeko gertaeraren bat jazo liteke lehenago beti ere... tenperatura altuko supereroaletan gertatu legez, esaterako.
ELH.- Gertuagoko gauzei buruz hitz egin dezagun orain. Azalduko al diguzu orain lanean Fisikaren zein esparrutan ari zaren?
PME.- Nik lau eremu nagusitan egiten dut lan. Eremuetako bat zera da: plasmarekin ioi geldiek dituzten elkarrekintzak; ioi geldiek plasmarekin harremanetan jartzean energia nola askatzen duten alegia. Ioi hauek plasmako elektroiak baino askoz ere geldiago dabiltza. Gai hau fusio termonuklearrarekin oso erlazionatuta dago, izan ere prozesu honen bidez plasma hoztu egiten da. Atzerriko zenbait talderekin lan honi buruz harremanetan gaude; Nagy irakasle ospetsuarekin besteak beste.
Mikroskopia elektronikoan ere lan egiten dugu. Teknika honetan elektroien elkarrekintzak aztertuz material baten ezaugarriak nolakoak diren jakin daiteke. Elektroi azkar-azkarrek materialekin dituzten elkarrekintzak aztertzen ditugu. Cambridgeko unibertsitateko Cavendish laborategiarekin, Howie irakaslearekin prezeski, ari gara lanean.
Tenperatura altuko supereroaleen aplikazio teknologiko handiak urrunago ikusten ditut.
Ioi azkarren arloan ere lan egiten dugu. Partikula-azeleragailuetan eta fisika nuklearrean dute horiek garrantzia. Ioi azkarrak ingurune materialetan higitzen direnean karga-egoera eta energi galera zeintzuk diren aztertzen dugu. Oak Rigde-ko laborategi federalarekin batez ere ari gara honetaz lanean, Ritchie irakaslearekin. Hala ere, Kiotoko eta Frankfurteko unibertsitateetako taldeekin ere harremanak baditugu.
Laugarrenez, gainazaletako elektroi-lokalizazioaz, imajin egoera deitutakoaz alegia (elektroi-gas bidimentsionalak eta gainazalean kokatutako elektroiak), ari gara ikerketak egiten. Mekanika kuantikoaren ikuspegiteik zein aplikazioen ikuspegitik, ezaugarri bereziak dituzte horiek. Eremu honetan, Londreseko Imperial College-ko Pendry doktorearekin eta Madrileko Flores doktorearekin ari gara. Egia esateko, Flores doktorea beste gaietan ere lankide dugu.
Gai nagusiak hauek dira funtsean. Alabaina, txango txiki batzuk ere egiten ditugu. Orain esaterako, ioi astunek plasma hotzetan eta berotan dituzten arazoak aztertzen ari gara. Fusio epelaz ere aritu gara, eta Physical Review Letters delakoan argitaratu dugu artikulua, orain arteko azalpen teoriko bakarra da, oso espekulatiboa bada ere. Gainera, eztabaida bizia sortu du.
Beste gai batzuetaz era mintzatu ginen elkarrizketatu genuen abenduko goiz hotz hartan; bere politikagintzaz eta ikerketaren etorkizunaz, besteak beste. Azken honi buruz, Euskal Herrian eginiko ikerketak hiru zutabetan oinarritu behar duela azpimarratu zigun: malgutasunean, berezitasunean eta nazioarterako proiekzioan hain zuzen ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-20254b130aae | http://zientzia.net/artikuluak/haritza-eta-hariztiak-euskal-herrian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Haritza eta hariztiak Euskal Herrian - Zientzia.eus | Haritza eta hariztiak Euskal Herrian - Zientzia.eus
Era batean ala bestean, denok daukagu haritza oso "geuretzat". Gure Historian ageri da, ikurretan ere bai... eta gutxienik naturzaleek badakite gure lurrean garrantzi haundiko zuhaitza izan dela. Zein da ordea haritza eta hariztien egoera gaur egun?
Era batean ala bestean, denok daukagu haritza oso "geuretzat". Gure Historian ageri da, ikurretan ere bai... eta gutxienik naturzaleek badakite gure lurrean garrantzi haundiko zuhaitza izan dela. Zein da ordea haritza eta hariztien egoera gaur egun? Haritza eta hariztiak Euskal Herrian - Zientzia.eus Haritza eta hariztiak Euskal Herrian
Ekologia
Era batean ala bestean, denok daukagu haritza oso “geuretzat”. Gure Historian ageri da, ikurretan ere bai... eta gutxienik naturzaleek badakite gure lurrean garrantzi haundiko zuhaitza izan dela. Zein da ordea haritza eta hariztien egoera gaur egun?
Baserri-inguruneko paisajean, malda eta sakanetan iraun dute batipat baso eta zuhaiztiak. Hauek mantentzea guztiz beharrezkoa da natura zaintzekotan.
Azken hamar edo hamabost urteotan egin izan diren ikerketei esker batez ere, nahikoa ondo ezagutzen da gure lurretako basoen egoera. Landaredi-mapak eta baso-inbentarioak eginak daude jadanik eta hauek, landare-komunitate ezberdinak nola banatzen diren edota zuhaitz nagusiek zenbateko hedadura duten azaltzen digute, besteak beste.
Neurri handi batean ezaguna da komunitate bakoitza zein baldintza ekologikotan kokatzen den eta baita lurralde gehienetako landaredi potentziala zein den ere; hau da, gizakiak paisajea eraldatu baino lehen zegoen landaredia, eta naturari denbora oso luzean bere kasa utziz gero (baldintza hipotetikoa, noski) berriro sortu eta antolatuko litzatekeena.
Beraz, gaurko egoeraren analisia egiteko eta gerorako neurriak hartzeko, hor daude datuak.
Haritzei buruz hitz bi
“Haritza” hitzaren barruan, Quercus jeneroaren espezie ezberdinak sartzen dira; batez ere Quercus robur(=Q. pedunculata) edo haritz kanduduna eta Quercus petraea edo haritz kandugabea, gure lurretan zabalduena lehenbizikoa delarik. Badira izenez ondo bereiztutako haritzen antz handiko beste Quercus batzuk ere, hala nola “ametza” Quercus pyrenaica , “erkametza” Quercus faginea , “ametz ilaunduna” Quercus pubescens ,... eta aipatutakoen arteko hibridoak; Quercus jeneroan arrunta bait da fenomeno hori.
Quercur robur;
Haritz kanduduna.
Lerro hauetan, batez ere haritz kandudunaz arituko naiz; haritz-mota honetaz osatutako basoak izan bait ziren nagusi Kantauri-isurialdeko oso lurralde zabaletan
0-400 edo 600 m-rainoko altitudeetan
Espezie honen inguruan, komunitate ezberdinak eratzen dira; baso ezberdinak. Zentzu zabalean hitz eginez, bi motakoak dira nagusiki (bereizketa gehiago ere egin behar da sakonki aztertzeko orduan): bailara-lur aberatsetan eta sakanetan kokatzen direnak (lizar ugarirekin) eta malda nahiz muinoetakoak. Bietan haritza da zuhaitz gainartzaile edo nagusia, baina haritzarekin batera eratzen diren komunitateek (beste zuhaitz, zuhaiska eta belarkarek) ezberdintasun handia ageri dute.
Honetan komeni da beharbada puntu bat argi uztea. Basoek, gehienetan, zuhaitz-espezie batetik hartzen dute izena: harizti, artadi, pagadi, haltzadi, etab., zuhaitz gainartzailetik alegia; baina beste zuhaitz eta zuhaiska ezberdin asko egon ohi da barnean. Adibidez, hariztien kasuan lizarra, urkia, lertxuna, gaztainondoa, astigarra, gorostia, urritza, basagurbea, oilakarana, elorri zuria, etab.
H
ariztien
arteko ezberdintasunak lurren ezaugarriei zor zaizkie batez ere: pH neurria 7-tik gertu egon ahala ordea, lurra nahikoa azido izateak (kasu arrunta euskal lurralde euritsuetan) eragin handia du.
Haritza bietara moldatzen da, baina bere inguruan aurki daitekeen landare-espezie asko ez.
Desberdintzeko beste faktorerik ere badago: lurra eta inguruaren hezetasuna eta freskotasuna, bailara zabala ala oso estua izatea, batezbesteko urteko tenperaturak (dezentez hotzagoak Nafarroako Sakanan edo Arabako Lautadan Gipuzkoa eta Bizkaiko bailaretan baino),...
Quercus robur
, haritz kandudunaren hosto eta ezkurrak; kandua (pendunkulua) agerian.
Kantauri-isurialdeko bailara eta muinoetan (Mediterranio-isurialdeko zenbait lurraldetara iristen delarik), pagadiaren estaia edo kokagune azpitik, haritz kandudunezko basoek jazten zuten lurzati gehiena. Zenbaitetan, hauen eta pagadien artean haritz kandugabezko basoak tartekatzen ziren.
Artadiak ere bazuen presentzia nabaria (Bizkai aldean batez ere) eta baita ameztiak ere; erreka eta ibai-bazter guztietan, haltzadiak.
Orain dela milaka urteko paisajea ikusteko aukera izango bagenu, ia etengabeko basoa, edo baso ezberdinen multzoa, ikusiko genuke.
Lehenbizi artzaiak hasi ziren zabalguneak hedatzen eta berriak irekitzen; larreak behar bait zituzten abereentzat.
Nekazaritza sortu zenean hedapena areagotu egin zen, inguru egokienak nekazal lur bihurtuz. Populazioa asko ugaldu zen gainera.
Bestalde, eraikuntzarako zuraren beharra gero eta handiagoa zen (etxeak, itsasuntziak,..).
Harizti baten barrena Nafarroako Sakanan.
Garai batean ikazkinak baso guztietara sakabanatu ziren, hainbat eta hainbat olatarako ikatza eginez. Gaur egun zorionez ez dago egur-ikatzaren beharrik, baina ekintza horren arrastoak oso erraz aurki ditzakegu gure basoetan oraindik.
Azkenik, egurra azkar produzitzeko espezie aloktonoak (edo kanpokoak) landatzen hasi ziren. Ordurako, hala ere, basoen murrizketa haundiena egina zegoen.
Deforestazioaren bidea luzea da beraz, eta mende askotan zehar derrigorrezko zerbait izan zen giza populazioaren beharretarako. Noizbait, ordea, mugak gainditu egin ziren; ez bait dira bertako basoak arrazoizko neurrian (ez kantitatez eta ez kalitatez) gorde. Hauetan hariztiak dira gehien galdu dutenetariko baso-mota bat; gaur egun okupatzen duten azalera oso-oso urria bait da. Ikus ditzagun bestela, E.H.K.A.ko Baso Inbentariotik atera daitezkeen datu adierazgarri batzuk:
Bizkaia eta Gipuzkoan hariztiek (Quercus robur+Q. petraea) betetzen duten azalera 6.926 ha-koa da, basoen kalitateari eta heldutasunari so egin gabe. Behar bada goitik jotako datua da. Beste aldean, egur-produkzio intentsiborako “baso” landatuak (gehien-gehienak azkar hazi eta mozten diren koniferoen arboladiak dira) 176.000 ha baino gehiago betetzen dute.
Haritz lepatuak, garai bateko zuhaitz-ustiapenaren seinale.
Landaketak beharrezkoak dira, baina besteari ere begiratu egin behar zaio. Kontuan izan behar dugu ohizko landaketak zeharo sinplifikatutako zuhaiztiak direla; egiazko basoak osatzen dituzten espezie gehienak falta bait dira. Gainera landaketa horietan erabiltzen den ustiatze-moduak eta ondorioek (arraseko mozketak, higadura-arriskua malda handitan, aldi laburrak,...) ez diote naturari mesederik egiten. Puntu honi buruz azterketa-premia nabaria dago. Lurrari etekina atera behar zaio... baina etorkizunari ere begiratuz.
Benetako haritz-basoak, espezieen konposizioari eta garapenari begiratuz eta baso hitzak eskatzen duen hedadura kontutan harturik, bitxikeria bihurtu dira, Nafarroako lurretan egoera hobea baldin bada ere.
Seguruenik euskaldun gazte askok ez du sekula harizti bat bera ere zeharkatu eta ez du jakingo bere barne-paisajea nolakoa den ere. Gure kultura eta ondare naturalaren galera-seinalea da hau, dudarik gabe.
Iraun duten baso eta zuhaiztiak, malda gogorretan nahiz sakanetan gorde dira; baserri-lanetarako toki desegokienetan. Gehienak baso helduaren egoeratik urruti daude, haritz sendo edota ondo konformatuak eskas direlarik. Bestalde Oidium gaitza oso zabaldurik dago haritz gazteetan. Ez da gaitz hilkorra kasu askotan, baina zuhaitzak ahuldu eta itsusitu egiten ditu. Izan ere hauei eta basoei “egurra” ederki eman zaie gure lurraldeetan: zuhaitzak lepatu, behin eta berriro adarrak moztu ikatz eta egurretarako, orbela jaso, etab. Gainera neurri batean hautespen negatiboa ere gertatu da, zuhaitz ederrenak besteak baino proportzio handiagoan moztuz.
Zenbait paisajetatik, bertako basoen arrastoak ia desagertu egin dira. Udalaitz gailurretik hartutako argazkia.
Dena den, guganaino iritsi denari eustea guztiz beharrezkoa da; hor bait diraute komunitateek, haritza barne, ehundaka espezie begetal eta animalez osaturik eta paisajean ere guztiz elementu garrantzitsu direlarik. Beste baso-motez, noski, gauza berbera esan behar da.
Etorkizuneko basoetarako espezie-gordailu eta sakabanatze-gune dira eta gure naturaren zatiak berreskuratze-lanetarako derrigorrezkoak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a57e26a99b23 | http://zientzia.net/artikuluak/abako-txinatarraren-erabilpen-arautegia-ii-zatiket/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Abako txinatarraren erabilpen-arautegia (II). Zatiketa - Zientzia.eus | Abako txinatarraren erabilpen-arautegia (II). Zatiketa - Zientzia.eus
Abako txinatarrean zatiketa burutzeko arauez arduratuko gara eta hurrengoan erro karratu eta kubikoak lortzeko behar direnez.
Abako txinatarrean zatiketa burutzeko arauez arduratuko gara eta hurrengoan erro karratu eta kubikoak lortzeko behar direnez. Abako txinatarraren erabilpen-arautegia (II). Zatiketa - Zientzia.eus Abako txinatarraren erabilpen-arautegia (II). Zatiketa
Matematika
bako txinatarrean zatiketa burutzeko arauez arduratuko gara eta hurrengoan erro karratu eta kubikoak lortzeko behar dira.
Elhuyar. Zientzia eta Teknika” 43. alean, abako txinatarrean batuketa, kenketa eta biderkaketa egiteko argibide guztiak eman genituen. Oraingo honetan, abako txinatarrean zatiketa burutzeko arauez arduratuko gara eta hurrengoan erro karratu eta kubikoak lortzeko behar direnez.
Zatiketa bakuna
Zatitzailea 10 baino txikiagoa deneko kasua da eta ez da biderkaketa erabili behar. Hurrengo hitzak erabiliko ditugu:
aurreratu œ ezkerreko zutabean bolak igo
gehi œ eskuineko zutabean bolak igo
Bolazko markadore txinarra (suan pan).
Arauak
bat zati bat, 1 aurreratu; bi zati bat, 2 aurreratu; ... ; bederatzi zati bat, 9 aurreratu.
Zati bi:
bat zati bi, 5 zutabe berean (1a 5az ordezkatu); bi zati bi, 1 aurreratu; hiru zati bi (3 = 2+1), 1 aurreratu (2/2), hirutik bi ezabatu eta (1/2) 5 zutabe berean; lau zati bi, 2 aurreratu; ...; bederatzi zati bi (9 = 8+1), 4 aurreratu, bederatzitik 8 ezabatu eta (1/2) 5 zutabe berean.
Zati hiru:
bat zati hiru, 3 zutabe berean, gehi 1; bi zati hiru, 6 zutabe berean, gehi bi; hiru zati hiru, 1 aurreratu; lau zati hiru, (4 = 3 + 1), 1 aurreratu (3/3), 3 zutabe berean, gehi 1 (1/3); ...
Zati lau:
bat zati lau, 2 zutabe berean, gehi 2; bi zati lau, 5 zutabe berean; hiru zati lau, 7 zutabe berean, gehi 2; lau zati lau, 1 aurreratu; ...; bederatzi zati lau (9 = 8 + 1), 2 aurreratu (8/4), 2 zutabe berean, gehi 2 (1/4).
Zati bost:
bat zati bost, 2 zutabe berean; bi zati bost, 4 zutabe berean ; hiru zati bost, 6 zutabe berean; lau zati bost, 8 zutabe berean; bost zati bost, 1 aurreratu; ...; bederatzi zati bost (9 = 5+4), 1 aurreratu (5/5), 8 zutabe berean (4/5).
Zati sei:
bat zati sei, 1 zutabe berean, gehi 4; bi zati sei, 3 zutabe berean, gehi 2; hiru zati sei, 5 zutabe berean; lau zati sei, 6 zutabe berean, gehi 4; bost zati sei, 8 zutabe berean, gehi 2; sei zati sei, 1 aurreratu; ...; bederatzi zati sei (9 = 6+3), 1 aurreratu, 5 zutabe berean.
Zati zazpi:
bat zati zazpi, 1 zutabe berean, gehi 3; bi zati zazpi, 2 zutabe berean, gehi 6; hiru zati zazpi, 4 zutabe berean, gehi 2; lau zati zazpi, 5 zutabe berean, gehi 5; bost zati zazpi, 7 zutabe berean, gehi 1; sei zati zazpi, 8 zutabe berean gehi 4; zazpi zati zazpi, 1 aurreratu; ... ; bederatzi zati zazpi (9=7+2), 1 aurreratu, 2 zutabe berean, gehi 2.
Zati zortzi:
bat zati zortzi, 1 zutabe berean, gehi 2; bi zati zortzi, 2 zutabe berean, gehi 4; hiru zati zortzi, 3 zutabe berean, gehi 6; lau zati zortzi, 5 zutabe berean; bost zati zortzi, 6 zutabe berean, gehi 2; sei zati zortzi, 7 zutabe berean, gehi 4; zazpi zati zortzi, 8 zutabe berean, gehi 6; zortzi zati zortzi, 1 aurreratu; bederatzi zati zortzi (9=8+1), 1 aurreratu, 1 zutabe berean, gehi 2.
Zati bederatzi:
bat zati bederatzi, 1 zutabe berean, gehi 1; bi zati bederatzi, 2 zutabe berean, gehi 2; hiru zati bederatzi, 3 zutabe berean, gehi 3; ...; zortzi zati bederatzi, 8 zutabe berean, gehi 8; bederatzi zati bederatzi, 1 aurreratu.
Oharrak
1. oharra: eskuineko zutabean bolak igota 9 baino gehiago geratuz gero, ezin da hamarreko hori ezkerrerko zutabean igo. Buruz zatitu beharko da.
Zatiketa egitean zatikizuna ezker aldean kokatzen da zutabe bat libre utziz. Zatitzailea eskuin aldean jarriko da.
4/9 œ 4 zutabe berean, gehi 4 eskuineko zutabean, 9+4 = 13;
13/9 œ 13 = 9+4, (9+3)/9, 1 aurreratu, 4 zutabe berean;
4/9 œ 4 zutabe berean, gehi 4 eskuineko zutabean, 8+4 = 12;
12/9 œ 12 = 9+3, (9+4)/9 1 aurreratu; 3 zutabe berean;
3/9 œ 3 zutabe berean, gehi 3 eskuineko zutabean, 6+3 = 9;
9/9 œ 1 aurreratu
2. oharra: azken zifra zatitutakoan zatidura zehatza ez bada, bere eskuineko zutabean (zatikizunaren unitateen zutabean) geratuko da hondarra.
Ariketak:
123456789 : 4; :5 ; :6 ; :7 ; :8 ; :9; 3936 : 4 ; 998651 : 7 ; 519256 : 8 ; 125476 : 2
Zatiketa luzea
Zatitzailea 10 baino handiagoa deneko kasua da.
Eragiketa honetan zatiketa bakuna, biderkaketa eta kenketa nahasten dira. Lehen bezala ezkerretik hasiko gara.
Arau nagusia:
zatikizunaren lehenengo zifra zatitzailearen lehenengoaz zatitu.
Zatidura partziala dagokion zutabean kokatu eta zatitzailearen hurrengo zifrez (banan-banan) biderkatu eta emaitzak (banan-banan hauek ere) zatikizunaren zifrei kendu
dagokien zutabeetan.
Arau nagusi honek badauka arazo bat zatidura partzial bat zatitzailearen zifra batez biderkatuz, dagokion zatikizunaren zifra baino handiagoa denean. Kasu honetan zatidura partzialari 1, 2, ... kentzen zaio, zatidura partzial “berria” bider zatitzailearen zifra zatikizunaren zifra baino txikiagoa izan zarte.
ez-nahikoa œ kenketan, zatikizunaren zifra, zatidura partzial eta zatitzailearen zifraren arteko biderkadura baino txikiagoa denean.
ez dago kenkizunik œ kenketa partzialean kenkizunik ez badago
gehi œ eskuineko zutabean bolak igo
kendu œ zatidura partzialari 1, 2, ... kendu
Arauak
Ondorengo arauak zatiketa bakunaren arauei erantsi behar zaizkie eta zatikizunaren eta zatitzailearen lehenengo zifrak berdinak direnean erabiltzen dira, kenkizuna nahikoa ez denean zein kenkizunik ez dagoenean.
Bat zati bat:
Adibideak
1. Adibidea: 102816 : 136
1/1 = 1 eginez gero kenkizunik gabe geratuko ginateke 1.3 kendu ahal izateko (00 - 1.3). Hortaz, arauen arabera, 9 zutabe berean eta 1 eskuinekoan idatzi behar dugu.
9/1 = 9 eginez gero, daukagun kenkizuna 12, 9.3 biderkadura baino txikiagoa izango litzateke, hau da, kenkizuna ez da nahikoa. Beraz zatidurari, 9ri, 1 kendu eta eskuineko zutabean jarriko dugu.
8/1 = 8 eginez gero, aurreko arazoa izango genuke. Hortaz, zatidurari, 8-ri, 1 kendu eta eskuineko zutabean kokatuko dugu.
7/1 = 7; 7.3 = 21. Kenkizuna orain 32 denez, 32 - 21 = 11
7.6 = 42, kenkizuna, orain, 118 da. Beraz 118 - 42 = 76.
Hemen lehenengo zatiketa partziala
7/1 = 7 edo 7/1 = 6 eginez gero, kenkizuna txikiegia izango litzateke 7.3 edo 6.3 kendu ahal izateko.
7/1 = 5; 5.3 = 15, kenkizuna 26 da, 26 - 15 = 11
5.6 = 30, kenkizuna 111. Beraz 111 - 30 = 81
8/1 = 6 aukeratu behar da aurreko arrazoiengatik, kenkizuna nahikoa ez delako.
6.3 = 18, kenkizuna 21 denez, 21 - 18 = 3
6.6 = 36, 36 da kenkizuna. Hortaz 36 - 36 = 0. Zatidura 756.
Oharrak
Zutabe bakoitzean 7 (2/5) bola badaude ere, 9 puntu adierazi ohi dira gehienez. Tarteko kalkulu batzuetan zutabe berean 9 baino puntu gehiago adierazi behar bada (3. adibidean 16 bigarren urratsean eta 12 zortzigarrenean) bolei balio bereziak eman dakizkieke kopuru hori lortzeko asmoz (16ren kasuan goiko bolei 10na eta behekoei bina puntu (16 = 1.10+3.2) 12ren kasuan bost eta bat, baina bola gehiago erabiliz (12 = 2.5 + 2.1).
Zatiketetan zatidura eta hondarra, edo hamarrenekoak, bereizteko zatiduraren unitateak non geratzen diren jakin behar da: zatitzaileak zifra bat badauka zatiduraren unitateak zatikizunaren unitateen ezkerreko lehenengo zutabean geratuko dira; zatitzaileak bi zifra izanez gero unitateen ezkerreko bigarren zutabean, hiru izanez gero hirugarren zutabean; etab.
Ariketak:
1386 : 21; 6473 : 37 ; 749653 : 721 ; 563217 : 721 ; 150475 : 5122 ; 4820805 : 62413 : 344,40 : 28 ; 8383,20 : 65.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-eb4ebcb98a5d | http://zientzia.net/artikuluak/oinetako-minak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Oinetako minak - Zientzia.eus | Oinetako minak - Zientzia.eus
Oinak adaptazioaren adibide bikaina dira. Bipedo izateak eta zapata desegokiak erabiltzeak oinetako lesio espeziofikoak eragiten dituzte.
Oinak adaptazioaren adibide bikaina dira. Bipedo izateak eta zapata desegokiak erabiltzeak oinetako lesio espeziofikoak eragiten dituzte. Oinetako minak - Zientzia.eus Oinetako minak
Oinak adaptazioaren adibide bikaina dira: bipedo izateak eta zapata desegokiak erabiltzeak oinetako lesio espezifikoak eragiten dituzte.
Zapata desegokiak erabiltzeak oinetako lesiosak eragiten dituzte.
Oinak adaptazioaren adibide bikaina dira: muskuluak, hezurrak eta tendoiak ongi baino hobeto moldatzen dira gorputzaren beharrizanetara. Baina bipedo izateak (gizakia bi oinen gainean egon eta ibili ohi bait da) eta zapata desegokiak erabiltzeak oinetako lesio espezifikoak eragiten dituzte.
Oinaren egiturak bobeda baten antzekoa behar luke izan, oinarriak (oinzolak kasu honetan) pisu guztia jasateko. Horixe da, hain zuzen, oinaren egiteko nagusia. Baina normalean, eginkizun hori ez da baldintzarik onenetan gauzatzen. Aitzitik, denborak aurrera egin ahala, modaren eraginez, gure zapatak helburu estetikoz gero eta laburtzenago joan dira, oina zauritu eta mutilatzera iristeraino. Hori ebitatzea da, beraz, prebentzioaren arau nagusia.
Ikus ditzagun orain lesiorik usuenak:
Joanikoteak
Hauxe da oinetako behatzetan agertzen den lesiorik usuena. Behatz lodiaren desbiazioan datza; oin batean zein bietan. Batzuetan oinean sortzen diren hezur-alterazioak direla eta, koskor edo irtenune handiak ere agertzen dira eta jendeak horiei deitzen die joanikote .
Horrelakoak agertzeko arrazoiak asko dira, hasi eritasun erreumatikoetatik eta zapata desegokietaraino, desoreka muskularrak edo hezurreko alterazioak tartean egonik. Usuagoa dela ikusi da, bestetik, oin egiptiarretan (lehen behatza, potoloa alegia, bigarrena baino luzeagoa dutenetan).
Tratamendua desbiazioaren eta minaren araberakoa izango da. Dena den, horrelakorik ez agertzea nahi bada, zapata luzeak eta aurrekaldetik zabalak erabiltzea komeni da; takoia gehienez jota ere 5 cm-koa dutenak. Prozesua oso aurreratua dagoenean bakarrik gomendatzen da operazio kirurgikoa.
Metatartsalgiak
Joanikoteak. Hauxe da oinetako behatzetan agertzen den lesiorik usuena.
Edo oinaren aurrekaldean (metatartsoan) mina ematen duten eritasunak. Arrazoiak asko eta desberdinak dira, baina % 89tan emakumezkoek pairatzen dituztela kontuan izanik, gehienetan zapatak zeregin garrantzitsua du, takoi altuak bereziki, orpoa jasotzean oinaren aurrekaldeari pisuaren gainkarga bat eragiten dion heinean.
Bestelako zergatiak bazter utzi ondoren, soluzioa zapata antianatomikoak ordeztean datza, mina ebitatuko duen plantila bat ezartzeaz gainera.
Talalgiak
Oinaren atzekaldeko (bereziki orpoaren inguruko) minak.
Umeak hazkunde bitartean jasandako minak, eritasun erreumatikoak eta beste arraroago batzuk aparte utzita, normalean bi arrazoigatik izaten dira: orpo-hezurreko ezproiagatik eta burtsitisagatik.
Ezproi kalkaneoak ez dira zapata desegokiengatik sortzen, baina sintomak desagertu egiten dira plantila egoki batekin, barne-ezproi hori lurzoruaren gainean zuzenean apoiatzen ez delako.
Zapata oso estuek kontrahorma orpoan iltzatzen dute, eta zapata handiegiek, bestalde, oina behin eta berriz kanporantz irtetea dakarte, eta horrela sortzen den marruskadurak burtsitisak sorterazten dituzte. Hauen tratamendua, zapata egokiak erabiltzea da.
Mailu gisako behatzak
Adaptazioaren adibide bikaina dira oinak.
Behatzen atzerapena edo erretrakzioa: lehenengo falangea edo behatz-hezurra oso hedatua dagoen bitartean besteak flexionatuak daude eta horrek gogortasunak (kailuak) eta burtsitisak eragiten ditu behatzek zapaten puntarekin duten marruskaduragatik. Tratamendua kirurgikoa da.
Bostgarren behatz “varoa”
Joanikotearen alderantzizko deformazioa da, alegia bostgarren behatza barnerantz desbiatua egotea. Sortzetik edukitzeko arrazoiak usu dira, baina baita gero hartuak izateko ere. Tratamendua eta prebentzioa joanikoteenak bezalakoak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3767eef4fdc9 | http://zientzia.net/artikuluak/c-programazio-lengoaia-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | C programazio-lengoaia (I) - Zientzia.eus | C programazio-lengoaia (I) - Zientzia.eus
C lengoaia C lengoaia k azken urteotan oso hedapen handia lortu du. Adibideetan oinarritutako ikuspegi praktikoa duen aritkulu-sail honen bidez lengoaiaren oinarriak aurkeztuko ditugu. k azken urteotan oso hedapen handia lortu du. Adibideetan oinarritutako ikuspegi praktikoa duen aritkulu-sail honen bidez lengoaiaren oinarriak aurkeztuko ditugu
C lengoaia C lengoaia k azken urteotan oso hedapen handia lortu du. Adibideetan oinarritutako ikuspegi praktikoa duen aritkulu-sail honen bidez lengoaiaren oinarriak aurkeztuko ditugu. k azken urteotan oso hedapen handia lortu du. Adibideetan oinarritutako ikuspegi praktikoa duen aritkulu-sail honen bidez lengoaiaren oinarriak aurkeztuko ditugu C programazio-lengoaia (I) - Zientzia.eus Aplikazioak II
C-ren ezaugarriak
C lengoaia 1972.ean D. Ritchiek sortu zuen AT T-ko Bell laborategietan UNIX sistema eragilea garatzen ari zen proiektuaren barruan. Jatorriz sistemen programazioari zuzendutako lengoaia izanik (UNIX izan bait zen goi-mailako lengoaiaz programatutako lehen sistema) eta aplikazio-programetan ere erabiltzen bada ere, C-ren aplikazio-esparru arruntena pakete eta programa estandarren garapenerako programazioa da. Beraz editore, datu-base bidezko sistema, grafiko zein gestio-pakete asko C-z garatzen dira. Horren arrazoia ondoko ezaugarri hauetan datza:
Oso lengoaia sinplea izan arren, ahaltsua da, zeren eta bere sententzi multzo laburraz eta daukan liburutegiaz lagunduta, mota guztietako problemak erraz ebatz bait daitezke.
C-z idatzitako programak konpilatu ondoren, oso eraginkorrak gertatzen dira; oso trinkoak (memori zati txikia hartuz) eta azkarrak bait dira.
Oso trukagarria da C lengoaia. Beraz iturburu lengoaiaz makina batean idatzitako programak besteetara eraman eta aldaketarik gabe konpila eta exekuta daitezke. Merkatuan C konpiladore asko egoteak ere laguntzen du.
Goi-mailako lengoaia bada ere, baliabide fisikoetatik gertu dauden kontzeptuak (erregistro orokorrak, bitak, sarrera/irteerako dispositiboen erregistroak, etab.) erabil daitezke, aplikazio-mota batzuetarako oso interesgarria izanik (pantaila eta diskoak maneiatzeko besteak beste).
1. irudia. Programa baten garapen-faseak.
Kontrako ezaugarriak ere baditu: alde batetik programatzaileek oso zorrotz jokatzen ez badute, programak oso kriptikoak eta interpretaezinak izan daitezke. Bestetik, konpiladoreak ez du asko egiaztatzen.
Beraz, erroreak detektatzea eta zuzentzea zaila gertatzen da (azken honetarako debugger programek gero eta gehiago laguntzen dute).
Programen garapena
Esan bezala, C lengoaia hau adibideen bitartez azalduko dugu, adibide hauek Microsoft C konpiladorearen bidez itzuli ondoren probatuta egongo direlarik. Dena den lengoaiarekin hasi baino lehen komenigarria da 1. irudian azaltzen diren faseak gogoratzea: problemaren definizioa, algoritmoaren diseinua, iturburu-programaren edizioa, konpilazioa, estekaketa (link) eta azkenik proba.
Aurretik esandakoa gogoratuz C lengoaia sinplea izan arren oso liburutegi handia du, bertan sarrera/irteerako prozedurak, funtzio aritmetiko eta grafikoak eta beste errutina asko daudelarik. Horren gain, programazio egituratuan laguntzen duen konpilazio banatua bultzatuko dugu. Konpilazio-mota hau erabiltzean, programatzaileak bere liburutegia bere objektu-moduluak bertan gordez edukiko du. Ondorioz, kontutan hartu behar den konpilazio-estekaketaren eskema 2. irudian agertzen dena da.
2. irudia. Konpilazioa eta estekaketa.
Lehen sententziak eta programen egitura
C lengoaian main ( ) hitz-gakoaz hasten da beti programa nagusia.
{ eta } ikurrek funtzio baten gorputzaren hasiera eta bukaera adierazten dute eta gorputzaren sententzia guztiak ; ikurraz bukatzen dira. 3. irudian ondoren aztertuko dugun programa erraz bat aurkezten dugu.
printf
eta scanf dira irteera eta sarrera bideratzen dituzten liburutegi estandarreko funtzioak (parentesiek parametroak mugatzen dituzte). Horien barruan %s string (karaktere-katea) formatuaren adierazlea da eta \n lerro-bukaerarena. Beste formatuak ere onartzen dira; adibidez, %d formatu hamartarra, %c karakterea, %f erreala eta %e idazkera zientifikoa.
main ( ) /* lehen programa */ |
zientziaeus-21d4c26b2bc9 | http://zientzia.net/artikuluak/ca-traps-softwarearen-analisirako-erreminta/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | CA-Traps: softwarearen analisirako erreminta - Zientzia.eus | CA-Traps: softwarearen analisirako erreminta - Zientzia.eus
CA-Traps-ek duen gordeketa eta erreprodukzio automatikorako sistemak, proba-kopuru handia diseinatu eta nahi adina aldiz exekuta erazteko ahalmena ematen dio.
CA-Traps-ek duen gordeketa eta erreprodukzio automatikorako sistemak, proba-kopuru handia diseinatu eta nahi adina aldiz exekuta erazteko ahalmena ematen dio. CA-Traps: softwarearen analisirako erreminta - Zientzia.eus CA-Traps: softwarearen analisirako erreminta
Softwarea
CA-Traps-ek duen gordeketa eta erreprodukzio automatikorako sistemak, proba-kopuru handia diseinatu eta nahi adina aldiz exekuta erazteko ahalmena ematen dio.
Erreminta honen aplikaziorik nagusiena edozein enpresa edo departamentuk sortutako softwarearen kalitatea automatikoki, hau da, gizakiak parte hartu gabe, kontrolatzea da.
CA-Traps-ek duen gordeketa eta erreprodukzio automatikorako sistemak, proba-kopuru handia diseinatu eta nahi adina aldiz exekuta erazteko ahalmena ematen dio.
Analizatutako softwarearen funtzionamendu-akatsen detekzioa, espero zen erantzuna eta programak emandakoa konparatuz egiten da. Probaren amaieran zehaztuko dira aurkitutako akatsak eta sistemak emandako erantzun-denborak.
Programa edo aplikazio baten funtzionamendua aztertzeko burutzen diren analisiak alda daitezke pantaila-editore bat erabiliz. Erreminta honek eskaintzen duen beste aukera bat probak kateatzea da, honek dakarren denbora-aurreratzeaz aprobetxatuz.
CA-Traps-ek PC eta bateragarrietan korritzen du, baina erabilera beste konfigurazio batzuetara ere heda daiteke. Komunikazio-txartel egokia erabiliz sistema handitan garatutako softwarea ere egiazta daiteke.
Produktu berri honek fitxategien kodeketa eta hitz gakoen bidezko babesa ere eskaintzen du, burututako proben konfidentzialtasuna bermatzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-eb73c7f71863 | http://zientzia.net/artikuluak/gauaren-aurkako-borroka-eta-iii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gauaren aurkako borroka (eta III) - Zientzia.eus | Gauaren aurkako borroka (eta III) - Zientzia.eus
Aurreko artikuluan, XIX. mendearen azken laurdenean gelditu ginen. Geroztik argiztapen elektrikoaren aroa hasi zen; gure egunetara arte iritsi dena hain zuzen. Artikulu honetan, aro berri garrantzitsu honen gorabehera nagusiak ezagutuko ditugu.
Aurreko artikuluan, XIX. mendearen azken laurdenean gelditu ginen. Geroztik argiztapen elektrikoaren aroa hasi zen; gure egunetara arte iritsi dena hain zuzen. Artikulu honetan, aro berri garrantzitsu honen gorabehera nagusiak ezagutuko ditugu. Gauaren aurkako borroka (eta III) - Zientzia.eus Gauaren aurkako borroka (eta III)
1991/02/01 Mujika, Alfontso - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
IX. mendearen azken laurdenean gelditu ginen, gas-lanparetan izandako hobekuntzak azterturik. Geroztik argiztapen elektrikoaren aroa hasi zen; gure egunetara arte iritsi dena hain zuzen.
Argiztapen elektrikoaren aroa
Goian: Espiral bakuneko harizpia. Behean: Espiral bikotzeko harizpia.
Aurreko bi artikuluetan argiztapen artifizialaren historian murgilduta ibili eta XIX. mendearen azken laurdenean gelditu ginen, gas-lanparetan izandako hobekuntzak azterturik. Harez geroztik argiztapen elektrikoaren aroa hasi zen; gure egunetara arte iritsi dena hain zuzen. Artikulu honetan, aro berri garrantzitsu honen gorabehera nagusiak ezagutuko ditugu.
Lanpara elektrikoaren hastapenak
XIX. mendearen lehenengo erdian hainbat ikertzailek elektrizitatetik argia lortzera bideratu zituzten beren ahaleginak. Sir Humphry Davy ingeles fisikaria izan zen hori lortu zuen lehenengoa. 1810.ean bateria bateko bi poloak lotu zituen elkarren ondoan eta muturrez mutur, horizontalean jarritako egurrikatzezko bi barratxoren bidez. Horrela arku voltaiko handi bat sortu zuen pixkanaka-pixkanaka erretzen ziren ikatzezko barren artean, argi zuria emanez. Horrela jaio zen argi elektrikoa.
Goritasunezko lanpara modernoa:
Perla
Hagatxoa
Gas batean, airean kasu, dauden bi elektrodoren arteko distantzia korronte elektrikoak zeharkatzen duenean sortzen den argi-erradiazioari deritzo arku voltaikoa. Davyk arku izena eman zion, airearen goranzko korronteak argi-xingolari arku-itxura ematen ziolako. Arku-lanparetan, elektrodoak dira nagusiki goritzean argi-erradiazioa sortzen dutenak, arkuak ia erradiaziorik sortzen ez duelarik.
Hala ere, Davyren aurkikuntzak ez zuen ondorio praktikorik ekarri eta 30 urtez laborategiko esperimentu bitxi eta garestia baino ez zen izan. Izan ere, bateria kimikotiko energia elektrikoa erabili behar zen arkua sortzeko; dinamoa artean asmatu gabe bait zegoen.
1850.etik aurrera hobekuntza nabariak gertatu ziren arku-lanparetan eta dinamoetan. Adibidez, 1858.ean, Faraday fisikari handiaren zuzendaritzapean, arku voltaikoz sortutako argi-izpiek Mantxako kanalean barrena barreiatu ziren South Foreland eta Dungeness-eko argi-dorreetatik. Geroago, 1876.ean, Paul Jablochkoff fisikari errusiarrak kandela-forma zeukan arku voltaikoa asmatu zuen; beirazko tutu baten barnean sartuta zegoena. Jablochkoff kandela txikia zen eta etxe barneko argiztapenerako erabiltzen hasi zen, baina oso esperientzia mugatua izan zen.
Garai horretan bertan, Estatu Batuetan dinamo berriak plazaratu ziren eta haiei esker arku-lanparak erabiltzen hasi ziren hainbat tokitan kale-argiztapenerako. Halaber, 1880.ean Alemaniako Siemens etxeko injineru batek arku diferentzialeko lanpara asmatu zuen eta kale eta plazak argiztatzeko erabili zen Alemaniako zenbait hiritan. Dena den, arkuaren tentsioaren erregulazio automatikoa garestia eta konplexua zen eta horregatik fabrikatzaileek beste sistemetara jo zuten; goritasunezko lanparetara hain zuzen.
Goritasunezko lanparak
Korronte elektrikoaren iragapenaren eraginez goritzen diren harizpiak erabiliz argia sorterazteko ideia XIX. mendearen erdialdean hasi zen garatzen. Hainbat ikerlari saiatu zen goritasunez argia sortzen. Guztien artean Sir Joseph Wilson Swan kimikari ingelesa nabarmendu zen. 1860. inguruan hasi zen laborategi-entseiuak egiten. Hutsa egin zaion tutu baten barnean ikatzezko harizpi bat ezarri zuen burdinarizko bi elektrodo artean eta korronte elektrikoa iragan erazten zuen harizpian barrena berau goritu arte. Hainbat hobekuntza ondoren, 1878.ean goritasunezko lanpara aurkeztu zuen Newcastle-Upon Tyne-ko kimikari-elkartean.
Goritasunezko lanpara XIX. mendearen amaieran plazaratu zen eta azkar zabaldu zen mundu osora.
Merlin Gerin
Hala ere, ez da Swan goritasunezko lanpara elektrikoaren asmatzaile bezala historian urrezko tokia daukana; Thomas Alva Edison amerikarrak baizik, denok dakigunez, eta merezimendu osoz gainera. Izan ere, bonbila elektrikoa laborategitik plazara eta etxe guztietara eraman zuena Edison izan bait zen. Hasiera-hasieratik ulertu zuen Edisonek bonbila elektrikoaren gakoa harizpian zegoela. 13 hilabetez etengabe probatu zituen platino eta iridiozko harizpiak, baina oso garestiak izateaz gainera, argi-ahalmen txikia zuten zurgatutako energia elektrikoaren aldean eta, gainera, harizpia aise urtzen zen (erre alegia) korrontearen intentsitatearen gorabehera txikien eraginez, metal hauen urtze-puntua eta goritasun-puntua oso gertu bait daude.
Horregatik, metalak baztertu eta ikatzezko materialekin probak egiten hasi zen; ikatzaren argi-igorpenaren ahalmena handiagoa izan eta korronteak sorterazten duen tenperatura handiak hobeto jasaten bait ditu urtu gabe. Hainbat entseiu ondoren, josteko hari arrunt bat (kotoizkoa) erabili zuen, ikaztu ondoren, harizpia egiteko. 1879.eko urriaren 21ean aurkeztu zuen lehenengo aldiz jendaurrean bere bonbila elektrikoa New Yorkeko Menlo Park auzoan. Lehenengo goritasunezko lanpara hark 48 ordu inguruko bizitza zuen eta haren argi-efizientzia 1,4 lumenekoa zen zurgatutako energia elektrikoaren watteko.
Lanpara haren arrakastak bultzatuta, hamaika proba egin zituen ikatzezko materialekin, azkenik material egokia aurkitu arte: banbu-zuntza. Biografoek diotenez, 16.000 entseiu desberdin egin zituen Edisonek banbu-mota desberdinak eta harizpi-lodiera desberdinak erabiliz. Ondorioak ere ikaragarriak izan ziren: hilabete gutxiren buruan, 48tik 600era luzatu zuen bonbilaren iraupena eta argi-errendimendua laukoiztu egin zuen. Argiztapen elektrikoa errealitate bihurtu zuen eta aro berriari hasiera eman zion. Harez geroztik 110 urte baino ez dira igaro.
Munduko bonbilarik handiena
1954.ean Edisonen lehenengo bonbilaren LXXV. urteurrena zela eta, New Yorkeko Rockefeller Plazaren inguruan jende ugari bildu zen iluntzean. Bonbila erraldoi bat zegoen plazan, Menlo Parkeko Edisonen laborategian 1879.ean piztu zen bonbila haren omenez eraikia.
Piztu zutenean ahozabalik gelditu zen jendetza. Ikaragarria zen benetan: 75.000 watteko potentzia zeukan eta 1879.eko bere aitzindari hark baino 8.000 aldiz argi-fluxu handiagoa igortzen zuen.
Lanpara elektrikoaren garapena
Ornamenduzko argiztapen artistikoan barra-barra erabiltzen dira oraindik goritasunezko lanparak; eguberrietan kaleak eta merkatalguneak apaintzeko adibidez. Argazkian, Londreseko Harrods erostetxe ospetsua argiz jantzita ageri da.
Handi-mandika, bi aldi bereiz daitezke lanpara elektrikoaren garapenaren historian: lehenengoa 1879.etik 1930.erartekoa da eta bigarrena 1930.etik gaur artekoa. Ikus ditzagun bi aldiok.
1879-1930: Goritasunezko lanpararen garapena
1879-1914 bitartean, lanpararen bihotzaren, harizpiaren, eraginkortasuna handitzea izan zen ikertzaileen helbururik behinena. Bide horretan, lehenengo hobekuntza kotoizko haritik banbu-zuntzezko harira pasatzea izan zen, lehenago aipatu bezala. Ondoren, ikatza baztertu eta metal erregogorrak erabiltzen hasi ziren: osmioa 1898.ean, wolframio estrudatua 1907.ean eta wolframio kaltzinatu edo sinterizatu eta teinkatua 1911.ean. Metalezko harizpiek badute abantaila bat ikatzaren aldean: beraien erresistentzia elektrikoa handiagotu egiten da tenperatura handiagotu ahala. Beraz, autorregulatu egiten dira. 1914.ean harizpiaren forma aldatu zen. Ordurartekoa hari zuzena zen eta haren ordez espiral bakunaren erakoa erabili zen.
Harizpitik abiatuz, harizpi ingurua ere ikertu zuten. Tenperatura igo ahala, harizpia goritzen hasten da eta kolorez aldatzen: hasieran gorri arrea eta gero eta argiagoa ondoren. Goritasun-puntura iritsita, tenperatura igotzearen ondorioz igortzen den argi-kopurua azkarrago hazten da tenperatura igo erazteko zurgatzen den energia elektrikoa hazten dena baino. Beraz, harizpi goriaren tenperatura zenbat eta handiagoa izan, hainbat eta handiagoa izango da lanpararen errendimendua.
Gaur egun era askotako goritasunezko lanparak daude merkatuan, bakoitzak erabilpen-eremu zehatz bat duelarik.
Horregatik, harizpitarako, urtze- edo lurrintze-tenperatura handia duten materialak soilik erabil daitezke. Eta erabiltzen diren metal guztiak oxidagarriak direnez, hutsean eduki behar dira. Beirazko tutuaren barnean gas edo gas-nahaste kimikoki geldoak sartuz gero (argona, kriptona, etab.), gasak motel erazi egiten du harizpiaren materialaren lurrintze-abiadura. Honek, harizpiak tenperatura handiagoak onartuko dituela esan nahi du eta, ondorioz, argi-errendimendua ere handiagoa izango dela.
Hobekuntza guzti horiei esker, lanpararen iraupena 48tik 1.000 ordura luzatu zen eta argi-efizientzia 1,4etik 10era (lumen/wattetan) handitu. Geroago, 1934.ean, harizpiari espiral bikoitzaren forma emango zitzaion, argi-efizientzia 13 lm/W-eraino handiagotuz (hain zuzen ere gutxi gorabehera gaur eguneko ohizko goritasunezko lanparek, ohizko bonbilek, daukaten berdina).
Baina ez zen hor amaitu goritasunezko lanpararen historia. 60.eko hamarkadaren hasieran, wolframio-halogeno izeneko lanparak agertu ziren merkatuan. Lanpara berri hauekin argi-iturri kontzentratuak egin ziren, proiekziozko argiztapenerako oso egokiak (ibilgailutarako lanparak adibidez), eta argi-errendimendua ohizko lanpararena baino ia 2 aldiz handiagoa zen. Lanpara hauek izugarri hedatzen ari dira azken urteotan, dekorazioan barra-barra erabiltzen direlarik. Izan ere, argi “beroa” ematen dute, oso atsegina, argiztatzen dituen gauzen kolorea bizitu egiten dutelarik. Zeharkako argiztapenean erabiltzen denean argi goxoa lortzen da, itzalak ia desagerteraziz. Gainera, lanparek eta luminariek dimentsio txikiak dituztenez erraz ezkuta daitezke edota dekorazioan integratu.
1930.etik gaur arte: deskargazko lanpararen garapena
Elektroi askea
Nukleoaren inguruan biraka ari den elektroi baten eta elektroi aske baten arteko talka
Berriz ere orbitara doan elektroia
Erradiazio elektromagnetikoa
Artikuluaren hasieran esan bezala, goritasunezko lanpara baino lehen erabili ziren deskargazko lanparak; arkuzko lanparak alegia. Baina deskarga elektrikoa argi-iturri bezala erabili ahal izateko, materialen erresistentzia eta ezaugarri bereziak ziren beharrezko eta orduko teknologiaz ezin eskura zitezkeen. Horregatik, deskargaren arloko tajuzko ikerketak ez ziren 20.eko urteetan arte baizik hasi. 1930.ean agertu ziren goi-presioko merkurio-lurrinezko lanparak eta 1932.ean behe-presioko sodio-lurrinezkoak. Eta lanpara fluoreszenteak ez ziren kaleratu 1940.era arte.
Lanpara-mota guzti hauen argi-efizientzia askoz handiagoa zen goritasunezko lanparena baino. Kolorea berriz, argi-kalitatea alegia, oso eskasa zen.
Hala ere, urtez urte hobekuntza handiak lortu dira deskargazko lanparetan, kolorean zein argi-errendimenduan. 50.eko hamarkadan beirazko tutu gogorra siliziozko tutuaz ordeztu zen eta hauts fluoreszenteez estali ziren bonbilak. Gaur egun, goi-presioko merkurio-lurrinezko lanparen argi-efizientzia 60 lm/W inguruan dabil eta behe-presioko sodio-lanparena 180 lm/W inguruan. Etorkizunean 200 lm/W lortuko direla espero izatekoa da.
1930.ean agertu ziren merkatuan lehenengo deskarga-lanparak. Geroztik, berrikuntzak eta lanpara berriak eta eratorriak etengabe merkaturatzen ari dira. Hona hemen zenbait deskarga-lanpara. Ezkerrekoa: Goi-presioko sodio-lurrinezko lanpara. Eskubikoa: Behe-presioko sodio-lurrinezko lanpara.
Tutu fluoreszentei dagokienean, 1936.ean garatu zirenetik hiru hobekuntza nagusi aipa daitezke:
1948.ean kaltzio eta estrontzio halofosfatozko hauts fluoreszenteak aurkitu ziren. Haiei esker, argi-efizientzia handiagotu eta argi-fluxua egonkortzea lortu zen.
1972.ean hauts fluoreszente urdin eta berdeak (magnesio aluminatoak) aurkitu ziren eta hauts gorriekin (itrio oxidoekin) konbinaturik, hiru bandatako gaineztapen fluoreszentea egin zen, horrela argi-efizientzia eta kolore-errendimendua nabarmenki hobetu zirelarik.
1978.ean, energia aurreztea helburu zela egindako ikerketen ondorioz, tutuaren diametroa txikiagotu egin zen (26 mm berrietan eta 38 mm zaharretan), argi-errendimendua hobetuz.
Deskarga-lanparen garapena ez da hor amaitu. Aipatutakoen ildotik, lanpara-belaunaldi berriak agertu dira azken urteotan. Hona hemen:
Halogenuro metalikozko lanparak. 60.eko hamarkadaren hasieran merkaturatu ziren. Goi-presioko merkurio-lurrinezko lanparak dira, baina merkurioari hainbat metal eransten zaizkio ioduro moduan (sodioa, talioa, indioa). Deskargak kitzikatzen dituenean, argia igortzen dute zenbait uhin-luzera jakinetan, merkurioaren argi-espektroa aberastuz eta ondorioz argiaren kalitatea eta argi-errendimendua handiagotuz. Lanparak ez dira handiak eta potentzia txikikoak ere fabrikatzen hasi zirenez, barne-argiztapenean ere erabil daitezke.
Goi-presioko sodio-lurrinezko lanparak. Sodioa oso erasokorra da beirarekiko eta horregatik goi-presioko lanpara hauek ezin izan ziren deskarga-tutu egokia aurkitu arte egin. Aluminio oxido sinterizatuko tutuak erabiltzen dira gaur egun; sodioak ez bait dio erasotzen eta tenperatura handiak jasan bait ditzake. Tutu barnera sodiozko amalgama bat sartzen da (sodio eta merkurioaren aleazioa), gas arraro batekin nahasirik, deskargaren abioari laguntzearren. Deskarga-tutua beira gogorrezko tutu baten barnean sartu eta honetan hutsa egiten da bero-dispertsioa murriztu eta errendimendua handiagotzearren. Lanpara hauen argi-errendimendua 90 eta 140 lm/W bitartekoa da, potentzia izendatuaren arabera. Honelako lanparak erruz erabiltzen dira kanpo-argiztapenean, errepide, kale, ibilbide, kai, tunel, plaza etab.etan.
1930.ean agertu ziren merkatuan lehenengo deskarga-lanparak. Geroztik, berrikuntzak eta lanpara berriak eta eratorriak etengabe merkaturatzen ari dira. Hona hemen zenbait deskarga-lanpara. Ezkerreko argazkia: Goi-presioko merkuri-lurrinezko lanpara. Eskubiko argazkia: Halogenuro metalikozko lanpara.
Kalean zoazela, kale-argiei begiratuta erraz jakingo duzu zerezkoak diren: argi zuria (eta apur bat urdina ere bai) bada, merkurio-lurrinezkoa da eta argi horia (urre kolorekoa) bada, sodio-lurrinezkoa.
Azkenik, orain hiruzpalau urte sodio zurizko lanparak agertu ziren merkatuan. Lanpara hauek argi-kalitate handia ematen dute eta potentzia txikikoak soilik fabrikatzen dira, hau da, barne-argiztapenean erabiltzekoak dira (erakusleihoetan, denda, museo etab.etan) salgaiak eta erakusgaiak nabarmen erazteko.
Lanpara fluoreszente trinkoak. Goritasunezko lanparen dimentsioak, gutxi gorabehera, dituztelako eman zaie izen hori. Duela 10 bat urte hasi ziren plazaratzen. Erreaktantzia eta isiogailua (zebadorea) lanpararen karkasa berean daude eta ohizko goritasunezko lanparek erabiltzen duten lanpara-etxean sar daitezke. Ez dira, estetika aldetik, goritasunezko lanparak bezain politak, baina lau aldiz argi-fluxu handiagoa ematen dute haiek baino, zurgatutako potentzia elektrikoa berdina izanik. Gaur egun gero eta gehiago ikusten dira goritasunezko lanparen ordez; taberna eta merkatal lokaletan batez ere.
Nora doa argiztapenaren teknologia?
Goi-presioko sodio-lurrinezko lanparen argi horia harrizko etxe, dorre eta gazteluak argiztatzeko erruz erabiltzen da; harria dotoretu egiten bait dute. Argazkian, Pariseko Conciergerie eraikin ezaguna goi-presioko sodio-lurrinezko lanparazko proiektoreek argiztatua
Azken urteetako joera nagusiak oinarrizko hiru erizpidetara bil daitezke: energia aurreztera, lanpararen batezbesteko bizitza luzatzera, eta dimentsioak txikiagotzera. Beraz, aurrerantzean joera nagusi horiek iraungo dutela pentsatzekoa da eta, aurkikuntza txundigarririk gabe, etorkizuneko lanparak energia gutxiago zurgatuko du eta ordu gehiago biziko da.
Zertan dautza “Lanpara halogenoak”?
Wolframio-halogeno lanparen (goritasunezko lanpara halogenodunak izena ere ematen zaie, edo, kaleko hizkeran, lanpara halogenoak) funtzionamendua ondokoa da:
Lanpara barnean dauden gas geldoei halogenoak eransten zaizkie (iodoa edo bromoa, harizpiaren tenperaturaren arabera). Ondorioz, harizpiaren erregenerazio-ziklo kimiko bat sortzen da, harizpitik lurrindutako wolframioa harizpira itzultzen delarik. Horrela, lurrindutako wolframioa ez da bonbilaren beiran metatzen eta bonbila ez da belzten, ohizko goritasunezko lanparetan gertatzen den bezala.
Hauxe da wolframioaren erregenerazio-zikloa:
Harizpia berotutakoan, wolframioa lurrindu egiten da. Wolframio-atomoak bonbilaren paretetarantz abiatzen dira.
Paretaren inguruan, tenperatura 300 eta 600 †C bitartekoa da. Wolframio-atomoak halogenoarekin konbinatzen dira, molekulak sortuz.
Molekula hauek konbekzio-higidurak jasaten dituzte bonbila barruan eta harizpira iristen dira.
Harizpira iristean, beronen tenperatura handia dela kausa (3.000 †C), molekula disoziatu egiten da, wolframio-atomoak emanez batetik (harizpiaren gainean metatuko direnak) eta halogeno-atomoak emanez bestetik. Hauek, berriz ere beste wolframio-atomoekin konbinatuko dira zikloari hasiera emanez.
Hain tenperatura handiak jasan ahal izateko, koartzozko bonbilak erabiltzen dira (silizio hutsezko kristala), erresistentzia handiagoa izan eta ezin leher daitezkeelako (lanpara hauei ez zaie hatzamarrez heldu behar, azalean utzitako koipe-arrastorik txikienak koartzoa alteratu egin dezakeelako. Hori gertatzen denean ilununeak agertzen dira bonbilaren azalean, desbeiratzearen seinale. Horregatik, bonbila eskuaz ukituz gero, alkoholetan bustitako zapi batez behar da garbitu).
Zer da lanpararen argi-efizientzia edo argi-errendimendua?
Argi-iturri guztietan, beste energi mota baten eraldakuntzaz lortzen da argi-energia. Kandelaren argia, adibidez, argizagiaren materia erretzean lortzen den energia kimikoaren ondorioa da eta lanpara elektrikoaren argia, lanparak zurgatzen duen energia elektrikoaren eraldakuntzaz lortzen da. Baina zurgatzen den energia guztia ez da argi-energia bihurtzen.
Lanpara elektrikoaren kasuan, zurgatutako energia elektrikoaren zati bat bero bihurtzen da zuzenean (lanpara berotu egiten da), beste zati bat energia erradiatzaile bihurtzen da (uhin elektromagnetikoen bidez igortzen dena) eta beronen zati txiki bat da argi-energia, hau da, giza begian argi-sentsazioa eragiten duten 350 mm-etik 760 mm-era bitarteko uhin-luzerak.
Argi-fluxua* lumenetan neurtzen da eta zurgatutako potentzia wattetan. Beraz, lanpararen argi-efizientzia, ematen duen argi-fluxua eta lanparak (eta gailu-laguntzaileak, balego) zurgatzen duen potentzia elektrikoaren arteko erlazioa da. lm/W etan neurtzen da.
Argi-efizientzia zenbat eta handiagoa izan, hainbat eta merkeagoa izango da argi-iturri hori. Hona hemen zenbait lanpara-motaren argi-efizientzia taula batean bildurik.
Goritasunezko lanpara: |
zientziaeus-b646adcc902b | http://zientzia.net/artikuluak/automobiletako-segurtasuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Automobiletako segurtasuna - Zientzia.eus | Automobiletako segurtasuna - Zientzia.eus
Errepidetako istripuetan sortzen diren kalteak ikusita, automobilgileak eredu berrietan segurtasuna hobetzeko aurrerapen teknikoak etengabe sartzen dituzte.
Errepidetako istripuetan sortzen diren kalteak ikusita, automobilgileak eredu berrietan segurtasuna hobetzeko aurrerapen teknikoak etengabe sartzen dituzte. Automobiletako segurtasuna - Zientzia.eus Automobiletako segurtasuna
Errepidetako istripuetan sortzen diren kalteak ikusita (hildakoak, zaurituak, etab.), automobilgileak eredu berrietan segurtasuna hobetzeko aurrerapen teknikoak etengabe sartzen dituzte. Automobilaren egitura, frenoak, dimentsioak eta materialak adibidez, seguruagoak dira, baina automobilaren eta errepideko seinaleen arteko benetako “elkarrizketa” ere planteatzen ari dira.
Frantziako errepide-istripuen datuak
Umeek automobiletan nola joan behar dute?
Estatistikak
Frantzian egin dituzten estatistiken arabera, bertako istripuen portzentaia 1972. urteaz gero txikiagotzen ari da. Urte hartan 16.600 hil ziren errepidetako istripuetan eta zegoen ibilgailu-kopurua kontutan hartuta, istripuen kurbak goia jo zuela esan behar. Kurba hori 1960. urteaz gero gora joan zen aipatu urtera arte eta harez gero behera egin du 1985.era arte. Horren arrazoia, zirkulazio-kodean arau berriak ezartzea eta ibilgailuetan aurrerapen teknikoak sartzea izan da: abiadura maximoa mugatu egin da leku askotan, segurtasun-gerrikoa ipintzea derrigorrezkoa da, errepideak hobetu egin dira, automobilen txasisak talkak jasateko moduan diseinatzen dituzte, etab.
Guzti horren ondorioz, Frantzian errepide-istriputan 1988. urtean 1960. urtean baino 800 hildako gehiago “bakarrik” egon ziren. Izan ere 1988.ean lau aldiz automobil gehiago bait zegoen.
Zoritxarrez, 1985. urteaz gero hildakoen portzentai kurba ez da jaisten ari, eta ezer egiten ez bada, zirkulazio-indizearekin batera (zirkulazio-indizea ibilgailu-kopurua bider ibilitako kilometro-kopurua da) igotzeko arriskua du.
Automobiletako hobekuntzak
Automobilgileak asko ari dira saiatzen automobilak talka egiten duenean barneko pertsonak babesten. Horretarako eserlekuak finkatu, segurtasun-gerriko onak ipini, barnean koltxoi-eran antolatu, txasiaren aurrekaldea talka-motelgailu gisa diseinatu, etab. egiten dituzte. Adituek esaten dutenez, guzti horiek segurtasun pasiboa hobetzeko neurriak dira; talka gertatutakoan ondorioak arintzeko dauden neurriak, alegia. Segurtasun aktiborako neurriak, istripua gerta ez dadin hartzen direnak dira.
Aurrez aurreko talkak
Segurtasun pasiboari gagozkiolarik, hildakoak edo zaurituak daudeneko errepide-istripu guztien % 60 automobilak aurrez aurre talka eginda gertatzen direla adierazi behar da. Horregatik gaur egun automobilgileek txasisa eta karrozeria aurreko aldean talkan poliki-poliki deformatzeko moduan diseinatzen dituzte. 57 km/h-ko abiaduran horma bat aurrez aurre jota, istripuko energia aurreko aldea zanpatu eta deformatu bitartean zurgatzen da eta bidaiariak doazeneko zatia osorik mantentzen da. Talka zenbaterainokoa den jakiteko, kontutan hartu automobila edifizio baten bostgarren plantatik erortzen utzita lurra jotzea bezalakoa dela.
Aurrez aurreko ia talka guztiak (% 95) 57 km/h baino abiadura txikiagoan gertatzen direnez, txasis deformagarriaren irtenbidea oso egokia da. Abiadura handiagoko talketatik babesteko ordea, sistema hau ez da nahikoa. 100 km/h-ko abiaduran gertatuko talka-energia zurgatzeko, adibidez, txasisaren aurreko aldeak (bolantetik aurrerakoak) 2,60 metroko luzera eduki beharko luke.
Aurrez aurreko talken ondorioak, baldintza desberdinetan.
Talka 57 km/h-ko abiaduran izanda ere, txasis deformagarriaz gain bidaiariak eserlekuetatik aurrera irten ez daitezen segurtasun-gerrikoak behar dira. Gerrikoak aurreko eta atzeko eserlekuetakoek jantzita eramatea komeni da, eta ez aurrekoek bakarrik; adituen eritziz horrela istriputan % 29 hildako gutxiago izango bait litzateke. Gerrikoarekiko zenbait bidaiarik duen ez jazteko joera ere aldatu beharra dago. Egin diren inkestetan izan ere, lautik batek ez bait du automobilean doanean gerrikorik lotzen.
Gerrikoen beste arazo bat, bapatean frenatzen denean edo talka dagoen aldi berean teinkatzea da. Horrela bidaiaria ez da aurreko beira jotzen duen proiektil bihurtzen. Honda etxeak garatu duen sistema batean, dezelerometro batek aginduta desarra piroteknikoaren bidez segundo-ehunenean automatikoki teinkatzen da gerrikoa.
Segurtasun pasiboaren arloari dagokionez, Europako automobilek hurrengo urteetan Ameriketakoen antz handiagoa izango dute bolantean kuxin edo globo puzgarria ipinita. Kuxina puztea dezelerazio-kaptore batek agintzen du, bapatean frenatzen denean. Segundo-zati batean puztuta eta kolpea moteltzeko prest egoten da bolantean. Estatu Batuetan automobilgileek aukera dute gerrikoak ala kuxin puzgarria jartzeko. Europan ordea, gerrikoa derrigorrezkoa da eta gainera bolantean kuxina ipintzea pentsatzen dute.
Zeharkako talkak
Kuxin puzgarria benetan eraginkorra izan dadin, talkak aurrez aurrekoa behar du izan. Inkestetan frogatu denez ordea, istripuen aurrez aurrekotzat hartutako %80tan benetan talkak zerbait zeharkatuak izaten dira. Bidaiaria beraz, proiektil gisa ezkerrerantz ala eskuinerantz abiatzen bada, bolanteko kuxin puzgarriak ez du bere eginkizunik beteko. Horregatik injineruak alboko ateetan ere kuxin horiek nola ipini aztertzen ari dira.
Errepide-istripuetan % 17 zeharkako talkak direla kontutan hartuz, ateetako koltxoi horiek babes egokia lirateke. Behar bezala funtzionaraztea ordea, oso zaila da. Atera kontu ateak lodiera txikia duela eta ondoan ez duela aurrez aurreko talkan bezala motore, kapot, eta abarrik babes gisa. Ateko kuxinak beraz, 15 milisegundotan egon beharko luke puztuta (bolanteko kuxinak baino hiru bider azkarrago). Bestetik, puzteko agindua emango duen kaptorea non ipini eta zein motatakoa ipini erabakitzea zaila da. Ultrasentikorra izan behar du kaptoreak, baina benetako talka-kasuetan bakarrik funtzionatuko duena.
Volvo etxeak zeharkako talken kalteak txikiagotzeko neurri-multzoa proposatzen du; bere “Side Impact Protection System” izenekoa hain zuzen. Ateetako kuxin puzgarriez gain, ateen xafla-tarteak material malguz betetzea, aurreko eta atzeko ateen arteko pieza finko bertikala sendotzea eta eserlekupean zeharka dauden bi barra zurrunen eta transmisio-tunelaren azpian egitura moteltzailea ezartzea proposatzen du. Helburua zeharkako talkan energia zurgatzea da. 55 km/h-ko abiaduran egindako saiakuntzetan, Volvo etxekoek ate arteko zutabe bertikala 10 zentimetro gutxiago deformatzea lortu dute.
Istripuak saihestea edo segurtasun aktiboa
Orain arte aipatutakoa, talka gertatutakoan bidaiariak babesteko hartutako neurriak (segurtasun pasibokoak) izan dira. Berez ordea, talkarik edo istripurik ez gertatzea askoz ere hobea da, noski. Horretarakoxe dira, hain zuzen, segurtasun aktiboko neurriak; istripuak gerta ez daitezen. Renault eta Peugeot etxeetako adituek diotenez, oso istripu larrien kopurua erdiraino edo agian laurdeneraino murriz daiteke segurtasun aktiboko bidean sakonduz. Automobilaren frenaketa-sistemak, esekidura eta portaera hobetzea dira lehen urratsak.
Renault etxeko ikerketa-laborategian emakume gidari honi ordu batzuetan elektroentzefalograma egiten ari zaizkio, simulatutako bidaian logure-arrastorik txikiena ere detektatzearren. Horrela logure-mailaren eta gidariak norabidea zuzentzeko bolanteari eragiten dizkion kolpe-moten arteko erlazioa aurkitu nahi da. Kolpeak bortitzagoak dira logurea areagotu ahala. Saiakuntza hauen bidez logure-kontrolagailua prestatu nahi da.
Azken urteotan frenaketan gurpilak erabat blokeatzea eragozten duen ABS sistema asko hedatu da. Sistema honen bidez gidariak errepide labainean bapatean frenatuta ere automobilaren norabidea goberna dezake. Gurpil bakoitzaren biraketa-abiadura detektatzeko kaptore batzuk daude eta horien seinaleak kalkulagailu batek jasotzen ditu. Gurpilen baten biraketa-abiadura azkarregi jaitsi eta blokeatzera doanean, elektrobalbula superazkarren bitartez (3-7 milisegundotara erantzuten dute) frenoaren presioa txikiagotu egiten dute. Gurpila lurrari itsasten zaionean, frenoaren presioa igo egiten da. Ziklo hau automobila gelditu arte errepikatzen da.
Argiztapena hobetzea da beste puntu nagusi bat. Volvo etxean argi ultramorezko lanparak erabiltzen hasi dira. Lanpara horietako argiak gauez ez du aurretik kontrako norantzan datorren gidaria itsutzen eta horregatik argi labur gisa erabil daitezke. Argi ultramoreak uhin-luzera laburrekoak dira eta normalean begi hutsez ezin dira ikusi. Fluoreszente diren materialetan islada egiten badute ordea, uhin-luzera handiagotu egiten da eta normal ikus daitezke.
Automobilari argi ultramoreak igortzen dituen iturri indartsua ipinita, errepideko seinale fluoreszenteei esker gidariak gauez berrehun metroraino ikus dezake, eta ez 80 metroraino, oraingo argi labur arruntekin bezala.
Europako automobilgileak aztertzen ari diren beste sistema bat, izpi infragorriena da. Izpi hauek ere ez dira begi hutsez ikusten. Automobilaren infragorri-lanparak izpi hauek igorriko lituzke eta automobilean bertan kokatutako kamera batek argi hori detektatu eta seinaleak bolante ondoko pantailara bidalita, bertan gidariak errepidea urrutira eta garbi ikusiko luke.
Prometheus programa
Bi automobilak gurutzatu egingo dira. Girofaroa berde dago.
Hamarkada honetan segurtasun aktiborako asko garatu diren neurriak, “lagunduriko gidaritza-sistema” deitutakoak ditugu. Hauen bidez automobilak oztopoa automatikoki detektatu ondoren, ibilgailuaren abiadura aldatu egiten da, segurtasun-distantzia minimoa beti mantenduz. Europan sistema hauek garatzeko “Prometheus” programa dago (Program for an European Traffic with highest efficiency and unprecedented safety) eta horri esker errepidetako seinaleztapen interaktiboa estandarizatu ahal izango da.
Prometheus programaren adar batean, errepidetako seinaleak bikoiztea aurrikusten da; seinale normalaren ondoan etengabe ezaugarri bat igorri eta “adimena” duen beste bat ipintzea alegia. Automobilaren motore aurreko muturrean, infragorri-kamera egongo litzateke eta seinale “adimentsuak” igorritako izpiaren uhin-luzera aztertuta, zein seinale den (stopa, aurrea hartzeko debekua, abiadura-mugapena, etab.) automatikoki ezagutuko luke ibilgailuak eta gidariaren panelean ikurra agertuko litzateke.
Izpi-igorle “adimentsu” horiek eguzki-energia aprobetxatuz bateria bidez funtzionatuko lukete, baina beren kostua oraingoz seinale arruntena baino bi aldiz handiagoa da; 30.000 pta. ingurukoa. Nola nahi ere, seinale berezi horiek apurka-apurka ipin daitezke errepidetan, lehenbizi “puntu beltzak” hornituz. Automobiletan informazio hori jaso eta tratatzeko sistemak hemendik bost urtera jartzen hastea espero da. Erosleak ekipamendu hori duen ala ez duen ibilgailua erosteko aukera izango luke. Ekipamenduaren kostua dena den, 150.000 pezeta ingurukoa litzateke.
Epe luzerako, automobilgileek sistema sofistikatuagoak ipini nahi dituzte ibilgailuetan. Aurreko partean laserrezko telemetri ekipamendua izango dute, eta laser-izpiak isladatu eta jasota, automobileko kalkulagailuak oztopoa finkoa ala higikorra den jakiten du. Oztopo higikorra bada (beste automobil bat), automobilaren segurtasun-distantzia kalkulatzen du. Horretan hezetasun-kaptore batez errepidea bustia dagoan ala ez egiaztatzen da. Segurtasun-distantzia hori mantenduko ez balitz, ibilgailuaren frenoari automatikoki eragin diezaioke. Aurrean doanari aurrea hartu behar badio ordea, automatikoki frenatzeko sistema eraginik gabe geratuko litzateke pasatzeko argi keinukaria piztu orduko.
Dena dela, Prometheus programan istripuetan hildakoen kopurua asko murriztuko duen beste alderdi bat ere bada; bidagurutzetako “kooperazio-gestio” deitzen dena. Errepide-istripuetako herena bidagurutzetan gertatzen da eta sistema hau erabilita %16 gutxiago gertatuko dela espero dute.
Bidagurutze “adimentsu” hauek lortzeko bideko azpiegituran egin behar da lanik handiena. Automobilean, aurrean argi infragorriko igorlea ipintzea besterik ez da egin behar. Bidagurutzearen erdian, norabide guztietako argi infragorriak jaso ditzakeen “girofaroa” ipini behar da.
Bi automobilak elkar jotzeko arriskua dagoenean, girofaroa gorri ipintzen da.
Girofaroak, besteak beste, hiru kasu desberdin tipikori aurre egin beharko die: 1) Automobila perimetro jakin baten barnean bakarrik badago, arriskurik ez dago eta girofaroa berde agertuko da. 2) Bi ibilgailu elkarren kontra badatoz, girofaroa gorri jartzen da. 3) Bi ibilgailu bide berean kontrako norantzan datozenean, girofaroaren lana konplexuagoa da. Bi ibilgailuek elkar zuzen gurutzatzen badute edo biak eskuinera badoaz, arriskurik ez dago eta girofaroa berde mantentzen da. Bi automobilak ezkerrera badoaz berriz, istripu-arriskua dago eta girofaroa gorri agertuko da. Girofaroak gidari bakoitzak bidagurutzean zer egin nahi duen, argi keinukariak igorlearen izpi infragorriak aldatzen dituelako jakin dezake.
Autopistetan gidariak lo har ez dezan sistema bat garatzea eta beste zenbait sistema prestatzea ere aurrikusten dira Prometheus programa europarrean, errepide-istripuetako hildakoak erdira jaitsiko diren esperantzan.
1986. urtean 100 istripuko 5,5 hildako izan ziren, 1987an 5,6, 1988an 6,2 eta 1990eko lehen lauhilekoan 6,2. Lauhileko horretantxe autopistetan izandako 100 istripuko 10 hildako izan ziren, 9,9 errepide nagusietan, 9,3 departamendukoetan eta 2,3 herrietako errepide estuetan. Hala ere autopista da lekurik seguruena, zeren eta 51.362 istriputatik 1.914 bakarrik gertatu bait dira bertan, 9.892 errepide nagusietan, 15.802 departamendukoetan eta 23.754 herrietakoetan.
Aipatu lauhilekoan guztira istriputan 3.177 hil ziren: 474 oinezko, 86 ziklista, 187 ziklomotorzale, 213 motorzale, 2047 automobilzale eta 170 kamioizale. 1989.eko abuztutik 1990.eko uztaila arte, istripu-kopurua (167.190) aureko urtean baino % 1,8 txikiagoa izan zen eta zauritutakoen kopurua ere bai (231.438). Hildakoen kopurua ordea (10.641), aurreko urtekoa baino % 4,2 handiagoa da.
Umeen ezaugarri fisikoak ez dira batere uniformeak eta horrek oztopoak sortzen ditu. 14 urte bete arte umearen altuera 1etik 3rainoko proportzioan hazten da eta pisua 1etik 18raino. Gorputz-adarren proportzioa ere aldatu egiten da. Bularreko haurraren burua gorputzaren 1/4 da eta pertsona helduarena 1/8, haurraren zangoak 3/8 eta helduarenak 1/2. Gorputzaren tamaina-aldaketa kontutan hartuz, adin bakoitzak bere postura egokia du.
1. Bularreko haurrentzat (6-9 hilabetekoentzat) segurtasun-gerrikoz lotutako sehaskak ipintzen dira eta haurra bertan joaten da uhalez lotuta edo aurrean sarea duela.
1. Bularreko haurrak . Eserleku-sehaska, bideari haurrak atzea ematen diola.
2. Hiru eta lau urteko aurren eserlekua desberdina da. Alboetara babesak ditu eta uhalez ongi lotuta joaten da.
2. Ume txikiak . Ongi lotutako eserleku berezia.
3. Lau urtetik hamabirainoko gaztetxoek gerriko arrunta erabil dezakete, baina gorputza altxatzearren ipurdipean kuxin altxagarria ipinita. Bestela talka-garaian gorputzak azpitik irteteko joera du eta zangoetako hezurrek sabelean sartzekoa.
3. Gaztetxoak . Kutxina eta gerrikoa.
Adituek diotenez, umeak automobiletan behar bezala lotuta joango balira, Frantzian bakarrik urtean 80 hildako gutxiago izango lirateke (orain 200 dira) eta 500 zauritu gutxiago era bai (orain 1.100 dira).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dad029c4103d | http://zientzia.net/artikuluak/noiz-gertatu-zen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Noiz gertatu zen? - Zientzia.eus | Noiz gertatu zen? - Zientzia.eus
Betidanik, bere inguruko gauzen jatorriak kezkatu du gizakia. Noiz eta nola sortu zen lehenengo gizakia? Eta Lurra? Eta izarrak? Artikulugilearen helburua; normalean gure buruan sutraitu beharrean zorabiatu egiten gaituzten zifra erraldoiak esku bakar batean sartzea baizik.
Betidanik, bere inguruko gauzen jatorriak kezkatu du gizakia. Noiz eta nola sortu zen lehenengo gizakia? Eta Lurra? Eta izarrak? Artikulugilearen helburua; normalean gure buruan sutraitu beharrean zorabiatu egiten gaituzten zifra erraldoiak esku bakar batean sartzea baizik. Noiz gertatu zen? - Zientzia.eus Noiz gertatu zen?
etidanik, bere inguruko gauzen jatorriak kezkatu du gizakia. Noiz eta nola sortu zen lehenengo gizakia? Eta Lurra? Eta izarrak?
Sarrera
1. koadroa.
Betidanik, bere inguruko gauzen jatorriak kezkatu du gizakia. Noiz eta nola sortu zen lehenengo gizakia? Eta Lurra? Eta izarrak?
XVIII. mendean Valentziako Unibertsitateko katedradun zen Joan Bautista Bernik munduak 6.000 urte baino gutxiago zituela ondorioztatu zuen Biblian oinarritutako arrazonamenduari jarraituz (ikus 1. koadroa).
Ordudanik munduaren adina izugarri hazi da, gaur egun 15.000 eta 20.000... milioi! urte bitartekoa dela estimatzen delarik. Zientziak naturan irakurtzen duena ez da Biblian irakur dezakeguna bezain argi eta zehatza. Beraz, oraindik bada hamaika arazo eztabaidagai eta inkognita.
Dena dela, artikulu honetan egia zuzena jakingo bagenu bezala arituko gara, inolako zalantzarik aipatu gabe. Gure helburua ez bait da galdera guztiei erantzutea; normalean gure buruan sustraitu beharrean zorabiatu egiten gaituzten zifra erraldoi horiek esku bakar batean sartzea baizik.
Kokapena
Orain dela 15.000 milioi urte ez zegoen ezer; ez materia, ez espazioa eta ezta denbora ere, dentsitate infinituko puntu bat salbu. Orduan puntu horrek eztanda egin zuen (Big Bang ospetsua), zabaltze-prozesu bati hasiera emanez. Zabaltze horren ondorioz dentsitatea eta tenperatura jaitsi egin ziren, munduari hasiera emanez eta Fisikaren legeak finkatuz.
Izan ere gure munduan ikusten dugun guztia, hurbiltzen garenean zati txikiagoz osatuta dagoela nabaritzen dugu. Zati horiek, era berean, are zati txikiagoz osaturik daude. Alabaina, badaude zati ezin daitezkeen oinarrizko zatikiak: quark eta leptoiak eta baita horiek lotzeko lau indar ere.
Sei leptoi daude, ezagunena elektroia delarik. Sei dira quark-ak ere, berorien konbinazioz protoia sortzen delarik. Hortik aurrera, errusiar panpinen antzera objektu oro eratzen da 2. koadroan ikus daitekeenez. Halaber, badago materia ez den zerbait gehiago ere: energia, bere zatirik txikiena fotoia delarik.
2. koadroa.
Guzti hau jakinez gero, has gaitezen munduaren bilakaera azaltzen.
Bilakera
Esana dugunez, dena orain dela 15.000 milioi urte hasi zen dentsitate infinituko puntu hark eztanda egin zuenean. Une hartan lau indarrak indar bakarrean batzen ziren, eta materia eta energiaren artean ez zegoen ezberdintasunik. Hala ere, eztanda ondoren segundo bat bete baino lehen, oraingo lau indarrak jaio ziren, materia eta fotoiak banandu egin ziren, materia leptoi eta quark-etan erdibitu zen, eta quark-ek protoi eta neutroiak sortu zituzten. Gertakizun-andana itzela hain denbora laburrean!
Laster (3 minututan) protoi eta neutroi batzuk elkartu egin ziren nukleoak sortuz. Eta horrela iraun zuen munduak 500.000 urtetan. Orduan nukleoek, aske ibiltzen ziren elektroiak atxeki zituzten atomoak eratuz.
Momentu horretan, Unibertsoa zabaltzen ari zen hidrogeno- eta helio-hodei bat zela esan dezakegu. Baina hodeia ez zen kotoizkoak bezalakoa; belaki antzekoa baizik. Horregatik, hasieratik 1.000 milioi (109) urte geroago, materia gehien zegoen lekuetan pisuaren eraginez uzkurketak gauzatu ziren, galaxiak sorteraziz (ikus 1. irudia). Gure galaxia (Esne-Bidea) orain dela 13.000 milioi urte jaio zela onartzen da.
1. irudia.
Baina horietako galaxia bakoitzaren barnean prozesu bera errepikatzen zen biraka ari ziren hodei txikiagoekin, zeintzuk lehenengo izarrak izango bait ziren. Izar erraldoi haiek nahikoa bizitza laburra zuten, eta beren barnean ordurarte ezezagunak ziren karbono, nikel, burdina eta abar fabrikatzen zituzten. Izarren erregaia amaitzen zenean eztanda egiten zuten, eratutako elementu berriak espazioan zehar barreiatuz. Horregatik, espazioko hautsean elementu guztiak aurki zitezkeen.
Orain dela 4.800 milioi urte izar batek eztanda egin zuen. Uhinaren ondorioz alboko gas eta hautsezko hodei bat uzkurtzen hasi zen, bere barnean gure Eguzkia den nukleoa eratu zelarik. Nukleoaren inguruan biraka ari zen hautsa planetetan batu zen. Lurrean, grabitazioak sumendiek botatzen zituzten gasei (CO2, CO, N2, NH3, CH4 eta H2O) ihes egiten ez zien utzi. Beraz, atmosfera agertu zen. Eta ura kondentsatu ostean, itsasoak bete egin ziren.
Eguzkitiko energiak (orduan ez zegoen ozono-babesik) molekula organikoak sorterazi zituen: proteinak, entzimak, etab... egunen batean, bere itxurako kopiak egiteko gai zen molekula bat ere bai. Hortik, orain dela 3.000 milioi urte, zelula prokariotoak (bakterioak eta alga berdeurdinak) agertu ziren, zeinak oxigenorik gabe bizi bait dira. Bigarrenek, ostera, oxigenoa sortzen dute. Horrela 1.000 milioi urte geroago nabarmendu egin zen oxigenoaren presentzia eguratsean, eta orain dela 1.500 milioi urte oxigenoa arnasten zuten algak agertu ziren.
Geroago eskeleto gogorreko zenbait animalia agertu zen eta haiengandik arrainak. Itsasotik lehorrera zabaldu zen bizitza, anfibioak, narrastiak, ugaztunak, hegaztiak eta gizakia batabestearen ondoren sortuz.
Bidaia luze honen kronologia zehatza 3-A koadroan ikusten da.
Esku batean
Ipuina bailitzan adierazi dugu munduaren historia. Gainera taula batean idatzi ditugu data guztiak. Haatik, benetan konturatzen al gara proportzioaz? Ez dut uste; ez bait gaude zifra horiek erabiltzera ohiturik. Baina badago milioi guzti horiek menperatzeko erabidea.
Unibertsoaren historia osoa urte bakar batera laburbilduko dugu, hots, Big Bang-a urtarrilaren 1ean gertatu zen, gu abenduaren 31n bizi garen bitartean. Emaitza 3-B koadroan ikusten da. Zoragarria, ezta?
Hilabete barru bazeuden galaxiak eta, beraz, nolabait esateko, ezagutzen dugun unibertsoa. Baina 8 hilabete behar izan ziren Eguzkia eta Lurra agertzeko, eta ia hamar hilabete bizitza agertzeko. Bizitza garatuak hamabostaldi bat besterik ez du. Euskal Herria atzo bertan agertu zen, eta gizakiak, ordubetez garatu ostean, Urte Berriko kanpai-hotsak entzuteko 30 segundo soilik falta zirenean artean kobazulotan zirauen.
Azken galdera
Zer zegoen zero unea baino lehen? Zientziak ematen digun erantzuna ez da batere erosoa. Izan ere, galdera horrek zentzurik ez duela diosku. Baina zergatik? Tabu debekaturen bat al da? Ahalegin txiki bat egin behar dugu ondo ulertzeko.
Eskuarki, Unibertsoaren garapenaz pentsatzen dugunean, gu gaudeneko gela huts eta ilunean zabaltzen ari den puxika bezalakoa imajinatzen dugu. Horregatik galde dezakegu puxikatik kanpo edota zabaltzen hasi baino lehen zer zegoen. Baina irudi hori ez da zuzena, gelarik ez dagoelako. Gu, izan ere, puxikaren barruan gaude. Gure denbora- eta espazio-kontzeptuak ez dira existitzen Unibertsotik kanpo. Mundu honetako ezaugarriak dira eta eztandarekin batera “asmatu” ziren. Beraz, ez dago lehenagorik denbora bera ez dagoenean. Ezta kanporik ere espaziorik ez dagoen lekuan.
Ez da hain zaila, ulertzen saiatzen bada. Dena dela, nahi izanez gero badaude askoz azalpen errazagoak edozein erlijioren oinarrian.
3.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-0e7d949064ee | http://zientzia.net/artikuluak/frantses-bidearen-nukleoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Frantses-bidearen nukleoa - Zientzia.eus | Frantses-bidearen nukleoa - Zientzia.eus
Abenduko alean Frantses-Bidea aurkezten genuen galaxia kiribil bezala. Oraingo honetan bere deskribapen zehatzagoa egin eta planteatzen dituen arazoak aurkezten saiatuko gara.
Abenduko alean Frantses-Bidea aurkezten genuen galaxia kiribil bezala. Oraingo honetan bere deskribapen zehatzagoa egin eta planteatzen dituen arazoak aurkezten saiatuko gara. Frantses-bidearen nukleoa - Zientzia.eus Astronomia
benduko alean Frantses-Bidea aurkezten genuen galaxia kiribil bezala. Oraingo honetan bere deskribapen zehatzagoa egin eta planteatzen dituen arazoak aurkezten saiatuko gara.
Abenduko alean Frantses-Bidea aurkezten genuen galaxia kiribil bezala. Orduan esandakoen artean oso informazio gutxi zegoen galaxiaren nukleoari buruz. Baina, beharbada, zati hau dugu galaxia kiribilen garrantzitsu eta erakargarriena. Beraz, oraingo honetan bere deskribapen zehatzagoa egin eta planteatzen dituen arazoak aurkezten saiatuko gara.
Espektro elektromagnetikoaren erradiazio-banda ezberdinak eta bakoitzaren uhin-luzera.
Frantses-Bidearen nukleoaren kokapen zehatza ez zen irratiastronomiaren laguntza izan arte lortu. Jakina denez, izarrarteko hautsak erradiazio optikoa zurgatzen du. Beraz, teleskopio optikoen behaketa-eremuaren sakonera erlatiboki txikia da galaxiaren diskoaren planoan, bertan hauts ugari dagoelako. Hala ere, izarrarteko hautsa gardena da espektro elektromagnetikoaren bi muturretan: batetik X eta gamma izpien bandan eta bestetik infragorri eta irrati-uhinen bandetan. Beraz, gure galaxiaren nukleoari buruz dakiguna espektroko hiru eremu hauetako erradiazioa aztertuz lortu da. Tartean, hidrogeno neutroaren 21 cm-ko igorpena (H I hodeien igorpena) bereziki garrantzitsua izan da.
Irratiteleskopioak erabiltzen hasi ziren arte Frantses-Bidearen zentrua Norma konstelazioaren inguruan zegoela uste zen, baina H I hodeien mapak lortu zirenean, beso kiribilak gure posiziotik 28.000 argi-urtera Sagittarius konstelazioaren norabidean legokeen puntu baten ingurutik sortzen zirela baieztatu zen. Beraz, han egon behar zuen galaxiaren guneak. Norabide honetan lehenengo Sagittarius A deituko zen irrati-igorle indartsua aurkitu zen. Irratiteleskopioen bereizmena hobetutakoan, Sagittarius A elkarren ondoan zeuden iturri ezberdinez osatuta zegoela baieztatu zen.
Galaxiaren nukleoa, zehazki, Sagittarius A-West iturriarekin identifikatu zen, honako posizio honetan: igoera-zuzena, 17 h 42 m 29 s; deklinazioa, 28ê 59’ 48” (1950, 0). Ikerketa hauek infragorriaren bandan eginiko neurketen bidez baieztatu ahal izan ziren, erradiazio hauek jasotzeko argazki-plaka bereziak diseinatu zirenean. Horrela aurkitutako IR16 infragorri-iturria erabat egokitzen zitzaion Sagittarius A-West-i.
Laburbilduz, galaxiaren nukleoa 3 argi-urteko diametroko esfera bat dela esan dezakegu eta berau milioika izar (kontuan izan Eguzkitik hurbilen dagoen izarra 4,3 argi-urtera dagoela), izarrarteko hauts eta hidrogeno neutroz beteta dagoela. Esfera honen gunean oso irrati-iturri trinkoa dugu. Bere diametroa 10 U.A.koa (unitate astronomikoa 150 milioi km da gutxi gorabehera, Eguzkitik Lurrerainoko distantzia) da eta masa Eguzkiarena baino 5 milioi aldiz handiagoa.
Irudi harrigarri hau nukleoaren inguruko 20.000 argi-urteko diametroa duen eskualdera ere zabal daiteke. Bertan Sagittarius B2 irrati-igorle bortitza dago. Bere diametroa 100 argi-urtekoa da eta masa Eguzkiarena baino 3 milioi aldiz handiagoa. Biratzen ari den hidrogenozko disko mehe bat ere bada. Bere ertzeko gasaren abiadura 250 km/s-koa da. Kanpo alderago 150 km/s-ko abiaduraz hedatzen ari den hidrogenoa ere bada.
Zein da banda ezberdinetan jasotzen diren erradiazioen jatorria?. Irrati-uhinei dagokienean, erradiazio gehiena sinkrotroi-erradiazioa da. Hau eremu magentiko baten lerroen inguruan oso azkar biratzen ari diren zatiki kargatuek (batez ere elektroiek) igortzen duten erradiazio berezi bat da. Igorpen-eremu honetan, nukleoak bakarrik, 1030 watt emititzen ditu, hau da, Eguzkiaren igorpen osoa baino milaka aldiz gehiago. Sinkrotroi-igorpenarekin batera H I hodeiena bezalako emisio-lerroak ere iristen zaizkigu.
Infragorriaren eremuan emititzen dena izarrarteko hautsaren igorpen termikoa dela uste da. Nukleoko izarrek inguruko hautsa eta hodei molekularrak berotuko lituzkete eta azken hauek beren tenperaturei legozkiokeen uhin-luzerako erradiazioa igorriko lukete. Galaxiaren nukleoak arlo honetan igortzen duen energia 3x1036 watt ingurukoa da, hots, Eguzkiaren emisioa baino 100 milioi aldiz handiagoa.
X eta gamma izpien bandan igorpenaren zati bat sinkrotroi-igorpena da. Beste zati bat, berriz, alderantzizko Compton sakabanatzearen ondorio da. Hau sinkrotroi-erradiazioa sorterazten duen elektroietako batek energia gutxiko fotoi batekin talka egiten duenean gertatzen da, fotoi hori energia eta maiztasun handiagoko bihurtuz. Gerta daiteke X izpien zati bat oso hodei beroen igorpena izatea ere.
Igorpenek sorterazten dituzten prozesuak ezagunak direla esan dezakegu, baina oinarrizko arazo bat dugu oraindik erabat ezezaguna. Zeintzuk dira nukleoak dituen dimentsioen barneko hain espazio txikian aipatu ditugun energia itzelak sorteraz ditzaketen fenomenoak? Hipotesi bat edo beste egin da, baina denak espekulazio huts baino ez dira eta oraindik ez dago zientzilariek onartu duten teoria arrakastatsurik.
EFEMERIDEAK |
zientziaeus-5d0eee496b34 | http://zientzia.net/artikuluak/tartagli1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tartaglia - Zientzia.eus | Tartaglia - Zientzia.eus
Tartaglia-ren benetako izena Niccolo Fontana zen. Brescia-n 1499an jaioa dugu matematikari italiar hau. Tartaglia, Venezian hil zen 1557.eko abenduaren 13an.
Tartaglia-ren benetako izena Niccolo Fontana zen. Brescia-n 1499an jaioa dugu matematikari italiar hau. Tartaglia, Venezian hil zen 1557.eko abenduaren 13an. Tartaglia - Zientzia.eus Biografiak
Tartaglia-ren benetako izena Niccolo Fontana, Brescia-n 1499an jaio zen, matematikari italiar hau. Tartaglia, Venezian hil zen 1557.eko abenduaren 13an.
Tartaglia-ren benetako izena, Niccolo Fontana zen. Brescia-n 1499an jaioa dugu matematikari italiar hau. 1512. urtean, tropa frantsesek Brescia konkistatu egin zuten eta erasoan zebilen soldadu batek ezpataz baraila eta ahosabaia hautsi zizkion. Ondorioz, hitz egiteko zailtasunak zituen eta Tartaglia (totela) goitizena ipini zioten. (Argitu beharra dago Italian mende batzuetan gizarte aurreratua garatu zela eta garai hartan armada atzerritarrak sartuta erabat pobretu zela).
Tartagliak dena den, pentsatzeko (eta batez ere matematikarako) batere toteltasunik ez zuen. Horregatik Italiako iparraldeko zenbait unibertsitatetan matematika irakasten aritu zen eta 1534. urteaz gero Venezian.
Tartagliak, x 3 + px 2 = n formako ekuazio kubikoen soluzioa aurkitu zuen; x gaia ez duen ekuazioarena alegia. Aurkikuntza honen inguruan eztabaidak izan zituen 1533. urtean Antonio Maria Fior matematikariarekin. Fior, Boloniako matematika-irakaslearen (Scipione del Ferro-ren) ikasle izan zen. Del Ferro-k x 3 + mx + n = 0 erako ekuazio kubikoen soluzioa aurkitu zuen ( x 2 gaia ez zeukan ekuazioak), baina maisuak bere aurkikuntza isilpean gordeta zeukan. Hil baino lehen ordea, Fior ikasleari jakin erazi zion soluzioa.
Fior-ek soluzioa zeukala jakin zuenean, Tartaglia bere gisa saiatu zen eta soluzioa berak bakarrik aurkitu zuen, Fior-ekin zeukan desafioa irabaziz. Tartagliak dena dela, bere aurkikuntza ezkutuan gorde zuen.
1537. urtean, Nova Scientia (Zientzia berria) izeneko liburua osaturik zeukan jadanik eta argitaratu egin zuen. Artileri tratatua zen; gorputzen erorketa-legeak argitzeko aitzindari-lan garrantzitsua. Balistikaren teoriaz argitaratutako lehen liburua zen hura, zeren eta aurrez Leonardo da Vinci-k beste bat egina bazuen ere, ez bait zen argitaratu.
Tartagliaren eritziz, proiektila hasieran kanoiaren ahotik “higidura bortitzaz” ateratzen zen eta bere ibilbidearen amaieran behera “higidura naturalaz” erortzen zen. Bi fase hauen artean, “higidura mistoko” zona bat zegoen. Egia esan, teoria hau alde batera utzita ezarri zituen Galileok mende bat geroago balistikaren benetako oinarri sendoak.
Liburua argitaratu bezain azkar, Girolamo Cardano-k (Milanon bizi zen fisikari katedradunak) ekuazio kubikoak ebazteko sistema argitara zezan eskatu zion. Tartagliak hasieran ezezkoa eman zion, baina gero, armada espainiarreko artileri kontseilari izateko itxaropenez, ekuazioen ebazpidea Cardanori jakin erazi zion sekretupean gordeko zuenaren promesaz.
1545. urtean ordea, Cardanok bere Artis magnae (Arte nagusiak) liburuan ebazpidea argitaratu egin zuen. Tartagliak berriz, bere Quesiti et inventioni diverse (Zenbait arazo eta asmakuntza) liburuan 1546. urtean aurpegira bota zion sekretua haustea, eta ondoren Cardanoren ikasle zen Ludovico Ferrari-rekin gutun-trukea izan zuen nork bere postura defendatuz. Beren arteko liskarra eztabaida publiko baten bidez amaitu zuten 1548.ean eta bertan Ferrari atera zen garaile.
Tartagliak Brescian zeukan irakasle-postua utzi egin zuen, Veneziara bueltatuz. Bere lanik ezagunena Trattato di numeri et misure (Zenbaki eta neurriei buruzko tratatua) da. Oinarrizko matematikak biltzen dituen entziklopedia hau, hiru aletan 1556 eta 1560. urte bitartean argitaratu zen.
Tartagliak Euklides eta Arkimedesen lanak ere itzuli eta argitaratu zituen.
Tartaglia, Venezian hil zen 1557.eko abenduaren 13an.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4eef1198b568 | http://zientzia.net/artikuluak/tximinoek-ideiak-transmiti-al-ditzakete/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tximinoek ideiak transmiti al ditzakete? - Zientzia.eus | Tximinoek ideiak transmiti al ditzakete? - Zientzia.eus
Guk, askotan, pertsona batek eduki ditzakeen ideak edo humorea igar ditzakegu. Tximinoek eduki al dezakete ahalmen hori? Bi ikertzaileek, saiakuntza bat egin dute bi makako-espezie desberdinekin.
Guk, askotan, pertsona batek eduki ditzakeen ideak edo humorea igar ditzakegu. Tximinoek eduki al dezakete ahalmen hori? Bi ikertzaileek, saiakuntza bat egin dute bi makako-espezie desberdinekin. Tximinoek ideiak transmiti al ditzakete? - Zientzia.eus Tximinoek ideiak transmiti al ditzakete?
Zoologia
Guk, askotan, pertsona batek eduki ditzakeen ideiak edo humorea igar ditzakegu. Tximinoek eduki al dezakete ahalmen hori? Saiakuntza bat egin dute bi makako-espezie desberdinekin.
Guk, askotan, beste pertsona batek eduki ditzakeen ideiak edo humorea igar ditzakegu. Tximinoek eduki al dezakete ahalmen hori?
Pennsylvania-ko unibertsitateko Robert Seyfarth-ek eta Dorothy Cheney-k saiakuntza bat egin dute bi makako-espezie desberdinekin.
Ikerlari hauek eme batzuk kaiola desberdinetara sartu zituzten, baina ingurua ikus zezaketelarik. Kaiolen ondoan, platerean janari goxoa jartzen zen batzuetan eta gizaseme mehatxagarria (hau geroago pantaila baten atzean ezkutatzen zelarik) bidaltzen zen bestetan. Saiakuntza hauetako batzuetan amekin batera kumeak jarri zituzten, kutxetatik kanpo gertatzen zena guztiek ikusten zutelarik. Kume batzuek janari goxoa bakarrik ikusten zuten eta beste batzuek gizaseme mehatxagarria bakarrik. Amek berriz, dena ikusten zuten.
Geroago Cheney-k eta Seyfort-ek kumeak kaioletatik atera eta askatu egin zituzten. Kumeek aurretik ikusitako saiakuntzaren arabera erabat joera desberdinak erakutsi zituzten. Batzuk lasai zebiltzan eta besteak asaldaturik. Aldiz, amek kumeak kanpoan ikusita antzeko portaera erakutsi zuten guztiek.
Kumeak oso txikiak zirenez, badirudi amek kumeei nolabaiteko idei transferentzia egin zietela eta gazteak hori jasotzeko eta ulertzeko gai izan zirela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9c98ca6dbccf | http://zientzia.net/artikuluak/pelikanoak-jaio-aurretik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pelikanoak jaio aurretik - Zientzia.eus | Pelikanoak jaio aurretik - Zientzia.eus
Kanadako biologo-talde batek dioenez, pelikanoen enbirioiak beren gurasoekin komunikatzen omen dira.
Kanadako biologo-talde batek dioenez, pelikanoen enbirioiak beren gurasoekin komunikatzen omen dira. Pelikanoak jaio aurretik - Zientzia.eus Pelikanoak jaio aurretik
Kanadako biologo-talde batek dioenez, pelikanoen enbrioiak beren gurasoekin komunikatzen omen dira.
Enbrioiek bero edo hotz handiegia dutenean, arrautza barnetik txioka hasten dira gurasoek zerbait egin arte.
Manitobako unibertsitateko Roger Evans-ek "pelikano amerikarra" aztertu zuen. Emeak habian bi arrautza erruten ditu eta hauek berotzeko beren oinetako mintzak erabiltzen dituzte.
Inkubazio-aldian, helduek arreta handiz zaintzen dituzte arrautzak hotz handia dagonean beren gainean jarriz edo eguzkiak gogor jotzen duenean itzal eginez. Baina, lehen arrautzetik pelikano txikia ateratzen denean, gurasoek arreta gehiena jaioberriari eskaintzen diote eta beste arautza ez da hainbeste zaintzen.
Enbrioiak arrautz azala pixka bat puskatzen duenean, gurasoak posizioz aldatu egiten dira. Horrela, arrautza hanken artean dutelarik kokatzen dira eta bitartean bigarren arrautza zaindu gabe uzten da. Beraz, hotzarekiko zein eguzkiarekiko babesik gabe geratzen da.
Arrautzan dagoen bigarren enbrioia ez da gai, berez, beroa eta hotza kontrolatzeko. Beraz, bizitzeko duen aukera bakarra gurasoak berriro bereganatzea da. Horregatik, txioka asten dira gurasoek kaso egin arte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f84d508a288a | http://zientzia.net/artikuluak/saturnon-eguraldia-haserre/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Saturnon eguraldia haserre - Zientzia.eus | Saturnon eguraldia haserre - Zientzia.eus
Eguzki-sisteman tamainaz bigarren planeta den Saturnon, 1600 km/h-ko haizeak egoten dira. 9.000 km-ko luzeran hedatzen den ekaitza ikus daiteke.
Eguzki-sisteman tamainaz bigarren planeta den Saturnon, 1600 km/h-ko haizeak egoten dira. 9.000 km-ko luzeran hedatzen den ekaitza ikus daiteke. Saturnon eguraldia haserre - Zientzia.eus Saturnon eguraldia haserre
Astronomia
aturnon, 1600 km/h-ko haizeak egoten dira. Bertan, 9.000 km-ko luzeran hedatzen den ekaitza ikus daiteke.
Eguzki-sisteman tamainaz bigarren planeta den Saturnon, 1600 km/h-ko haizeak egoten dira. Hubble izeneko espazio-teleskopioak joan den urte bukaeran atera zuen argazkia. Bertan, 9.000 km-ko luzeran hedatzen den ekaitza ikus daiteke.
NASAko ikerlarien arabera, ekaitz honen eragilea planetaren behe-atmosferatik igorritako gasak omen dira. Ekaitz hau Saturno ezagutzen denetik bertan detektaturiko handiena da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f1045d7c2805 | http://zientzia.net/artikuluak/emakumeak-eta-bular-minbizia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Emakumeak eta bular-minbizia - Zientzia.eus | Emakumeak eta bular-minbizia - Zientzia.eus
Menopausia ondoren estrogenoak kontsumitzen dituzten emakumeek bular-minbizia garatzeko arriskua omen dute.
Menopausia ondoren estrogenoak kontsumitzen dituzten emakumeek bular-minbizia garatzeko arriskua omen dute. Emakumeak eta bular-minbizia - Zientzia.eus Osasuna
Menopausia ondoren estrogenoak kontsumitzen dituzten emakumeek bular-minbizia garatzeko arriskua omen dute.
Brigham eta Boston-eko medikuek 121.700 emakumeren segimendua egin dute hamar urtean zehar. Menopausiaren ondoren estrogenoak erabiltzen dituztenean bular-minbizia garatzeko % 30 % 40ko proportzioan arrisku handiagoa dute. Hala ere, ikerlari hauek diotenez hormonaren abantailak arriskuak baino dezentez handiagoak dira. Zehatzago esanda, estrogenoen bidez emakumeek "sofokoak" eta deskaltzifikazioa hobeto kontrolatzen dituzte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6b951ddd7cd9 | http://zientzia.net/artikuluak/columbia-informazio-iturri/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Columbia: informazio-iturri - Zientzia.eus | Columbia: informazio-iturri - Zientzia.eus
Astro-1 izeneko ekintza espaziala burutu da azkenean. Zazpi gizonezko zeramatzan espaziuntzia abenduaren 2an aireratu zen.
Astro-1 izeneko ekintza espaziala burutu da azkenean. Zazpi gizonezko zeramatzan espaziuntzia abenduaren 2an aireratu zen. Columbia: informazio-iturri - Zientzia.eus Astronautika
stro-1 izeneko ekintza espaziala burutu da azkenean.
Zazpi gizonezko zeramatzan espaziuntzia abenduaren 2an aireratu zen. Bidaia hau Halley kometa aztertzeko antolatu bazen ere, gerora sortutako arazoengatik egokitu egin behar izan zen.
Levy izeneko kometa aztergai hartu zen beste zenbait objekturen artean. Hasieran helburu espazioko 240 objektu izan baziren ere, azkenean 160 besterik ez zen aztertzerik izan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-aa072bf5d0b9 | http://zientzia.net/artikuluak/pvc-birziklatu-beharra-dago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | PVC birziklatu beharra dago - Zientzia.eus | PVC birziklatu beharra dago - Zientzia.eus
Industriariek asmatutako gailu baten bidez, PVCa detekta daiteke, PVCa baldin bada, gailu ondoan dagoen makina berezi batera estaldura sartu eta txikitu egiten da. Sistema honen oinarrian PVCa birziklatzea dago.
Industriariek asmatutako gailu baten bidez, PVCa detekta daiteke, PVCa baldin bada, gailu ondoan dagoen makina berezi batera estaldura sartu eta txikitu egiten da. Sistema honen oinarrian PVCa birziklatzea dago. PVC birziklatu beharra dago - Zientzia.eus PVC birziklatu beharra dago
Birziklatzea
Industriariek asmatutako gailu baten bidez, PVCzkoa den ala ez detekta daiteke, PVCzkoa baldin bada, gailu ondoan dagoen makina berezi batera estaldura sartu eta txikitu egiten da.
Industriariek asmatutako gailu baten bidez, produktua estaltzen duen geruza PVCzkoa den ala ez detekta daiteke, eta PVCzkoa baldin bada, gailu ondoan dagoen makina berezi batera estaldura sartu eta txikitu egiten da.
Sistema honen oinarrian PVC birziklatzea dago. Orain arte beira eta papera izan dira birziklatze-bidean gehien jarri diren materialak, baina zabortegietan pilatu den PVCzko hondakin-kantitateak zenbait estatutako Ingurugiro-Ministraritzetan alarma piztu du.
Zenbait irtenbide pentsatu izan da, baina industriariek PVCren produkzioa bertan behera uzteko ez zeudela prest ikusita, industria berauek konprometitu nahi dira arazoaren konponbidean. Horregatik, industria hauek birziklatu beharko dute PVC eta horretarako arazo batzuei aurre egin beharko diete.
Lehenengo arazoa, erabilitako PVC jasotzea da. Horretarako jasotzeko ontzia ipintzeaz at jendea mentalizatu egin behar da. Jarraian, jasotako hondakinak hautatu egin behar dira eta ondoren materiala hobetzeko fasea hasiko da. Fase horretarako enpresek beren tresneria egokitu egin beharko dute inbertsioak eginez.
Hala ere, hasierako saiakuntz moduan zenbait enpresak ekin dio bide honi, baina uste baino leku gehiagotan beharrezko bihurtuko da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-24f842689e75 | http://zientzia.net/artikuluak/zentral-nuklearra-desmuntatzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zentral nuklearra desmuntatzen - Zientzia.eus | Zentral nuklearra desmuntatzen - Zientzia.eus
Alemaniako Bavariako Niederaichbach-en dagoen zentral nuklearra eraisten hasiak dira.
Alemaniako Bavariako Niederaichbach-en dagoen zentral nuklearra eraisten hasiak dira. Zentral nuklearra desmuntatzen - Zientzia.eus Zentral nuklearra desmuntatzen
Energia
Alemaniako Bavariako Niederaichbach-en dagoen zentral nuklearra eraisten hasiak dira.
Zentral hau Landshut hiritik kilometro batzuetara besterik ez dago eta orain dela 17 urte itzali zen. 1967 eta 1972 bitartean eraiki zen zentralak, hamazortzi egunez bakarrik lan egin zuen ehunetik ehuneko ahalmenez.
Hasieran zenbait matxura izan zuen bero-trukagailuetan eta arazo hauengatik 232 milioi marko kostatu zen proiektua baztertu egin behar izan zen. Proiektua arriskurik gabe geldi erazteko, errekuntz elementuak eta ur astuna segurtasun-ontzietara sartu ziren. Orduz geroztik egin behar izan diren zainketa-lanen kostua urtero milioi bat markokoa izan da.
Azaroaren bukaeraz gero erreaktorearen barruan lanean ari dira. Manipulagailu biragarri baten bidez zentralaren bihotza urrutitik desmuntatzen ari dira; oso kutsaturik bait dago. Piezak puska txikitan mozten dira eta ontzi berezitara sartzen dira. Ondoren trenbidez Karlsruche-ko ikerketa nuklearrerako zentrura eramaten dira eta bertan dagoen gordailuan gordetzen dira.
Eraisketa-lanetan 185 milioi marko baino gehiago gastatuko dira eta irauten duten bitartean erradioaktibitate-ihesa izango ez denik ezin da ziurtatu.
Beraz, irakurle, atera kontuak. |
zientziaeus-23425ed80830 | http://zientzia.net/artikuluak/automobil-bat-askorentzat/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Automobil bat askorentzat - Zientzia.eus | Automobil bat askorentzat - Zientzia.eus
Bremen-eko biztanleek zutabe arrosa batzuk ikusiko dituzte. Zutabe hauen ondoan automobilak daude eta berorien giltza eta dokumentazioa zutabeetan gordetzen dira.
Bremen-eko biztanleek zutabe arrosa batzuk ikusiko dituzte. Zutabe hauen ondoan automobilak daude eta berorien giltza eta dokumentazioa zutabeetan gordetzen dira. Automobil bat askorentzat - Zientzia.eus Automobil bat askorentzat
Garraioak
zutabeetan gordetzen dira.
remen-eko biztanleek azarotik aurrera zutabe arrosa batzuk ikusiko dituzte. Zutabe hauen ondoan automobilak daude eta berorien giltza eta dokumentazioa
Bremen-eko biztanleek joan den azarotik aurrera hiri-erdian dauden zutabe arrosa batzuk ikusiko dituzte. Zutabe hauen ondoan automobilak daude eta berorien giltza eta dokumentazioa zutabeetan gordetzen dira.
Orain arte Bremen-eko 32 biztanlek bakarrik dute sistema honetaz baliatzeko ahalmena. Proiektu berri honen bultzatzaileetariko batek honakoa zioen: "Proiektuko partaide bakoitzak lehenbailehen automobila saltzeko konpromezua hartu du." 16 automobil saldu ziren eta 32 partaidek 1000na markoko fidantza jarri zuten. Horrez gain bakoitzak hilero 10 marko jarriz, zutabeetan dauden kutxetako giltzak ematen zaizkie eta horrela, aparkaturik dauden lau automobiletako bat erabil dezakete.
Automobilak erabiltzeko zenbait arau ezarri da eta beroriei muzin eginez gero isunak ere ezartzen dira.
Ekintza honen helburua, hirietako automobil-butxaduren arazoa arintzea da; jendea garraio publikoetan gehiago ibiltzen bait da. Saiakuntza berria eta mugatua da. Beraz, oraindik goizegi da sistema honen emaitzak baloratzeko. Hala ere, hiri handiek dituzten trafiko-arazoei aurre egiteko soluzio partzialetako bat izan daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2f931df2f311 | http://zientzia.net/artikuluak/poluzio-neurgailu-berezia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Poluzio-neurgailu berezia - Zientzia.eus | Poluzio-neurgailu berezia - Zientzia.eus
Denver-eko unibertsitateko Don Stedman-ek asmatutako sistema baten arabera, higitzen ari diren ibilgailuek sortutako poluzio-maila ezagutu daiteke.
Denver-eko unibertsitateko Don Stedman-ek asmatutako sistema baten arabera, higitzen ari diren ibilgailuek sortutako poluzio-maila ezagutu daiteke. Poluzio-neurgailu berezia - Zientzia.eus enver-eko unibertsitateko Don Stedman-ek asmatutako sistema baten arabera, higitzen ari diren ibilgailuek sortutako poluzio-maila ezagutu daiteke.
Britainia Haundian adibidez dabiltzan ibilgailuen herenak baino gehiagok, administrazioak onartutakoa baino poluzio-maila handiagoa sortzen du.
Stedman-ek infragorrizko iturri bat errepidearen alde batean kokatzen du eta detektagailu bat beste aldean. Horrela, pasatzen diren automobilen errekuntz hondakinak neurtzen ditu.
Ondoren ordenadore batek emaitzak aztertzen ditu. Ordenadore hori bideokamera bati konektatzen zaionez, ordenadoreak lortutako emaitzak eta bideokameratik ikusitako automobila elkartu egiten dira. Bideokamerak gutxi gorabehera segundoko automobil bat har dezake. Stedman-ek, mila automobil baino gehiagoren emisioak neurtu izan ditu ordubetean. Emaitzak disketetan gordetzen ditu.
Atmosferak poluzioa diluitzen duenez, Stedman-en sistemak ez ditu maila absolutuak neurtzen. Adibidez, karbono monoxidoaren maila kalkulatzeko karbono dioxidoaren mailan oinarritzen da; erregai bakoitzak produzitutako karbono dioxidoaren eta karbono monoxidoaren arteko ratioa ezaguna izaten bait da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4fe6768ca294 | http://zientzia.net/artikuluak/paper-erabiliarekin-zer-egin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Paper erabiliarekin zer egin? - Zientzia.eus | Paper erabiliarekin zer egin? - Zientzia.eus
Amilotx izeneko talde ekologista harremanetan hasia da Gasteizeko enpresa batekin, bailarako udalen laguntzaz paper-bilketarako ontziak jartzeko.
Amilotx izeneko talde ekologista harremanetan hasia da Gasteizeko enpresa batekin, bailarako udalen laguntzaz paper-bilketarako ontziak jartzeko. Paper erabiliarekin zer egin? - Zientzia.eus Paper erabiliarekin zer egin?
Birziklatzea
Amilotx izeneko talde ekologista harremanetan hasia da Gasteizeko enpresa batekin, bailarako udalen laguntzaz paper-bilketarako ontziak jartzeko.
Deba Garaiko ekologisten eskutik, paper birziklatuaren inguruko kanpaina ugari egin izan da eta erabilitako papera etxean pilatzeko aholkuak ere luzatu izan dira. Pilatutako paperak Takoloko edukiontzietara eraman eta erabilgarri izango zirela uste zutenek, bildutakoa erre egiten dela jakin zuten. Paper horri irtenbidea emateko bada zenbait enpresa pribatu kantitate handia baizik biltzen ez duena eta kalitatea ere sailkatu egiten duena. Baliagarriena ordenadoreko papera omen da, eta egunkari-papera gero, beti ere paper-mota desberdinak nahastu gabe.
Amilotx izeneko talde ekologista harremanetan hasia da Gasteizeko enpresa batekin, bailarako udalen laguntzaz paper-bilketarako ontziak jartzea aztertzearren. Izan ere, eta hasieran besterik esan bazen ere, Deba Garaiko Mankomunitateak epe luzera, papera tratatzeko lantegia jarri nahi du. Arrasate Press astekariak ere paper birziklatua erabiliko du aurrerantzean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-81ef0c43220c | http://zientzia.net/artikuluak/minbizi-sortzaileak-isolatuz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Minbizi-sortzaileak isolatuz - Zientzia.eus | Minbizi-sortzaileak isolatuz - Zientzia.eus
Teknika berri baten bidez minbizia sortzen duten agente kimikoak detektatu ahal izango dira.
Teknika berri baten bidez minbizia sortzen duten agente kimikoak detektatu ahal izango dira. Minbizi-sortzaileak isolatuz - Zientzia.eus Medikuntza
eknika berri baten bidez minbizia sortzen duten agente kimikoak detektatu ahal izango dira.
Agente kimiko hauek detektatu ondoren, minbizi-mota desberdinen kontrako aurrikuspen-programak egin ahal izango dira. Teknika honetan fosforo erradioaktiboa erabiltzen da eta bere bidez zelulen DNAri erasotzen dion agentea detekta daiteke.
Giza zelula bakoitzaren, DNA gorputzeko geneak dituen zelularik luzeena da. Gutxi gorabehera konposatu kimikozko 3 bilioi bikote ditu.
Londreseko minbizi-ikerketarako institutuko David Phillips eta bere lankideek, DNA molekula apurtu egin dute nukleotido desberdinetan banatuz. Ondoren, nukleotidoak elektroforesi-gel batetik pasarazi dituzte.
Gai kartzinogenoak dituzten nukleotidoen ezaugarri fisikoak, ez dituztenekin konparatuz desberdinak dira eta gainera leku berezietan azaltzen dira gel barruan. Leku bakoitzak minbizi-sortzailearen jatorria adierazten du, hau fosforo erradioaktiboak filme fotografikoari eragiten dionean jakiten delarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ef3f660994fc | http://zientzia.net/artikuluak/sexualitateak-antibiotikorik-behar-al-du/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sexualitateak antibiotikorik behar al du? - Zientzia.eus | Sexualitateak antibiotikorik behar al du? - Zientzia.eus
Intsektu batzuetan, ernaldu gabeko arrautzetatik arrak ateratzen dira eta ernaldutakoetatik emeak.
Intsektu batzuetan, ernaldu gabeko arrautzetatik arrak ateratzen dira eta ernaldutakoetatik emeak. Sexualitateak antibiotikorik behar al du? - Zientzia.eus Sexualitateak antibiotikorik behar al du?
Zoologia
ntsektu batzuetan, ernaldu gabeko arrautzetatik arrak ateratzen dira eta ernaldutakoetatik emeak.
EEBBetako Rochester-eko unibertsitateko biologoek aurkikuntza baten berri eman dute; hots, himenoptero bizkarroi txiki diren trikogramoen ernaldu gabeko arrautzak, berez arrak izan behar dutenak, enbrioi eme bihurtzen dira amek eztia jaten ez duten bitartean edo 30†C baino tenperatura handiagoetan hazten ez diren bitartean. Eztiak antibiotikoak ditu eta hauek bakterioak hiltzen dituzte. Beraz, emeak arrik gabe ugal daitezke.
Unibertsitate bereko beste ikerlari batzuek aurkikuntza harrigarriak egin dituzte. Bi liztor-espezie gurutzatuz sortutako belaunaldian, arrak bakarrik azaltzen dira. Beraz elkar ernaltzea ezinezkoa gertatzen zaie. Gai honetan ere antibiotikoek dute paperik garrantzitsuena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ab01832f7489 | http://zientzia.net/artikuluak/emakumea-eta-hies/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Emakumea eta hies - Zientzia.eus | Emakumea eta hies - Zientzia.eus
HIES gaixotasunaren inguruan gero eta gauza gehiago ezagutzen da. Gizonetan, gaixotasunaren eboluzioa ongi ezagutzen den arren, emakumeengan duen eboluzioari ez zaio gauza bera gertatzen.
HIES gaixotasunaren inguruan gero eta gauza gehiago ezagutzen da. Gizonetan, gaixotasunaren eboluzioa ongi ezagutzen den arren, emakumeengan duen eboluzioari ez zaio gauza bera gertatzen. Emakumea eta hies - Zientzia.eus Emakumea eta hies
Osasuna
IES gaixotasunaren inguruan gero eta gauza gehiago ezagutzen da. Gizonen gaixotasunaren eboluzioa ezagutzen den arren, emakumeenari ez zaio gauza bera gertatzen.
HIES gaixotasunaren inguruan gero eta gauza gehiago ezagutzen da. Baina, gizonen baitan gaixotasunaren eboluzioa ongi ezagutzen den arren, emakumeengan duen eboluzioari ez zaio gauza bera gertatzen.
Honen zergatia azaltzea erraza da; hots, hasiera-hasieran populazio gaixoaren zatirik garrantzitsuena homosexualek eta drogazaleek osatzen zutenez, gizonezkoak ziren gehienetan. Beraz, gaixotasunaren segimendurako egindako ikerketetan gizonezkoak erabiltzea logikoa da.
Hala ere, Osasunerako Mundu-Erakundeko HIES programaren arduradun den Michael Merson-ek honako hau dio: "Emakumeengan garatzen diren gaixotasunen ezaugarriak gizonengan garatzen direnen antzekoak dira, baina emakumeen baitan HIESaren garapen klinikoa oso gutxi ezagutzen da."
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e15ed683b752 | http://zientzia.net/artikuluak/dinosauru-espezie-gutxi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dinosauru-espezie gutxi - Zientzia.eus | Dinosauru-espezie gutxi - Zientzia.eus
EEBBetako paleontologo batek esan duenez, dinosauruen espezie-kopurua uste baino txikiagoa omen da.
EEBBetako paleontologo batek esan duenez, dinosauruen espezie-kopurua uste baino txikiagoa omen da. Dinosauru-espezie gutxi - Zientzia.eus Paleontologia
EBBetako paleontologo batek esan duenez, dinosauruen espezie-kopurua uste baino txikiagoa omen da.
EEBBetako paleontologo batek esan duenez, dinosauruen espezie-kopurua uste baino txikiagoa omen da. Garai batean bizi zen espezie-kopurua ez zen ugaztunena baino handiagoa izan.
Pennsylvaniako unibertsitateko Peter Dobson garai batean bizi izan ziren dinosauruen espezie-kopurua kalkulatzen saiatu da eta berak dioenez 1000 ingurukoa izan zen. Hala ere, berak milaka espezie desberdin aurkitzea espero zuela aitortzen du eta,beraz, bera da harri eta zur geratu den lehena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8c89144a25c3 | http://zientzia.net/artikuluak/txinpantzearen-botikina/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Txinpantzearen botikina - Zientzia.eus | Txinpantzearen botikina - Zientzia.eus
Dirudienez txinpantzeek botikak hartzen dituzte ondoezik sentitzen direnean. Txinpantzeek hartzen dituzten landareak, gizakiarentzat ere bere ondoezak tratatzeko egokiak izan daitezke.
Dirudienez txinpantzeek botikak hartzen dituzte ondoezik sentitzen direnean. Txinpantzeek hartzen dituzten landareak, gizakiarentzat ere bere ondoezak tratatzeko egokiak izan daitezke. Txinpantzearen botikina - Zientzia.eus Txinpantzearen botikina
Ekologia
Dirudienez txinpantzeek botikak hartzen dituzte ondoezik sentitzen direnean. Txinpantzeek hartzen dituzten landareak, gizakiarentzat ere bere ondoezak tratatzeko egokiak izan daitezke.
Afrikako Ekialdeko txinpantze-behatzaileek badute txinpantzeen jokabide bitxi bati buruzko teoria eta aipatu teoriak txinpantze eta gizakiaren arteko tartea estuago bihurtzen duela dirudi: animaliak ondoezik sentitzen direnean, bertako pertsonek gaixotasunak tratatzeko hartzen dituzten landare berdinak har ditzakete.
Joan den hamarkadan hainbat egunkari zientifikotan idatzitako artikulu batzuek ziotenez, txinpantzeek hosto eta hazi jakin batzuk hartzeak zituen ondorio psikologiko eta farmakologikoak zirela medio, aipatu hazi eta hostoak bilatzen saiatzen ziren. Nahiz eta oraindik landare jakin batek zein ondorio zehatz duen jakiteko zuzeneko frogarik egon ez, hiru primatologo garrantzitsuk orain arteko frogarik garrantzitsuena aurkitu dute: tximinoek gaixotasun-talde bat beraiek tratatzen dute beren kabuz.
1970.eko hamarkadan hasita, Richard Wrangham-ek (Harvard unibertsitateko antropologi irakasleak) eta Jane Goodall txinpantze-behatzailerik ospetsuenak zehatz-mehatz jaso dute txinpantzeen portaera Tanzaniako Gombe Stream Parke Nazionalean bazkatzen ari ziren bitartean. Gombetik hegoaldera, Mahale Mendiak Parke Nazionalean, Toshida Nishida-k (Kioto unibertsitateko zoologoak) antzeko ikerketak egin ditu txinpantzeek elikatzeko garaian dituzten ohiturei buruz. Txinpantzeek egunero eta egunean zehar zein ordutan zer jaten zuten jaso zuten zientzilariek: Gomben 146 landare-espezie katalogatu zituzten txinpantzeen dietan eta Mahalen txinpantzeek 198 espezieko landareak jaten zituzten.
Beren estudioak bereziki landare-jenero baten inguruan, Aspilia deiturikoaren inguruan, zentratu ziren. Landare hau oso kasu gutxitan jaten zuten txinpantzeek. Afrikako belardietan Aspilia ren zenbait espezie dago. Landareak altuak, eguzki-lorearen familiako partaide sailkaezinak dira. Wranghamen arreta erakarri zuten, berak Gombeko txinpantzeek Aspilia rekin jokatzen zuten eran jokatzen inoiz animaliarik ikusi ez zuelako.
Azken bi hamarkadetan, Gombeko behatzaileek 50 animalia inguru aztertu dituzte (2 urtekoetatik hasi eta zaharretaraino), Aspilia hostoez elikatzeko beren gordeleku eta ohizko bazka-lekuetatik bidaia bereziak egiten ikusi dituztelarik. Wranghamek Gombeko txinpantzeak egunsentian bi espezie konkretu jaten ikusi zituen: Aspilia pluriseta eta Aspilia rudis hain zuzen. Nishidaren Mahaleko txinpantzeek berriz beste espezie bat jaten zuten: Aspilia mossanbicensis alegia, eta eguneko edozein ordutan jan ere. Txinpantzeek ez zieten jaramonik egiten zonaldean hazten ziren Aspilia ren beste bi espezieei. “Normalean, txinpantzeek hostoak (proteina-gehigarri gisa hartuta) adarretatik ahal zuten bezain laster hartu eta ahora sartuz, segituan murtxikatzen zituzten”, zioen Wranghamek.
“Baina bi erreserbatako txinpantzeek Aspilia hostoak arreta handiagoz eta oso poliki aukeratzen dituzte; hostoaren inguruan ezpainak itxi —batzuetan segundo batzuez— eta bertan uzten dute adarretik kendu gabe. Bateren bat jatera ausartzen denean, primateak liz paperaren antzeko hostoa ahora sartu eta ondoren (txinpantzeentzat ohi ez bezalako eran) osorik irensten dute, hurrengoa astiro-astiro aukeratu aurretik”.
Txinpantzeek normalean askoz bizkorrago jaten dute: ikertzaileek ikusi zutenez, Mellera lobulata landare zaporetsuagoaren hostoak batezbeste minutuan 44 jaten zituzten eta Aspilia renak minutuan bost bakarrik.
Oso gutxitan jaten zituzten hosto hauek txinpantzeengan zein eragin zuten jakin asmoz, primatologoek txinpantze-gorotza aztertu zuten. 400 lagin baino gehiagotan Aspilia ren hosto osoak agertu ziren, batzuetan erditik tolestuta. Gorotza aztertzen 1964. urtean edo hasi ziren; Goodall hazien azterketa egiteko laginak jasotzen lehen aldiz hasi zenean hain zuzen. (Ironikoki, zioen Wranghamek, Goodall izan zen “pilula” hostoaren fenomenoa aztertu zuen lehena, baina garai hartan ez zekien horrekin zer egin). Hosto hauek txinpantzeek murtxikatu gabe hartzen zituztelako, zientzilariek ez zekiten edo elikatzeko hartzen zituzten edo zuntz-kantitate handiagoa lortzeko hartzen zituzten. Baina geroago hostoak mikroskopioan aztertuz, hostoek zulotxo txiki batzuk zituztela ikusi zen; hesteetatik pasatzean substantzia kimiko esanguratsuak aske uzteko adina zulotxo alegia.
“1983an Toshida Nishidak eta nik neuk aurkitu genuenez, Aspilia janari-estimulagarria izan zitekeen” zioen Wranghamek. Baina geroago egindako ikerketek begi-bistan jarri zutenez, Aspilia hostoak irentsi ondoren ez zuten gehiago (edo gutxiago) jaten txinpantzeek. Primatologoek txinpantzeek beharbada Aspilia urteko garai jakin batzuetan bakarrik jan zezaketela ere pentsatu zuten; beste janari askorekin gertatzen zen moduan, jateko zer zegoenaren arabera.
Gombeko txinpantzeek hosto-barietate izugarria dute aukeratzeko. Hosto hauetako batzuk, irentsi baino lehen azkar-azkar murtxikatzen dituzte. Beste batzuetan, hautatzaile izanik hosto-mota jakin batera zuzentzen dira. Aspiliak (behean) tratamendu berezia du. Txinpantzeak hosto zurdatsua ahoan biribilduta jarri eta osorik irensten du. Hostoak zuzenean pasatzen dira, liseritu gabe, baina prozesu horretan substantzia kimikoak aske utz ditzakete. Txinpantzeek dirudienez, bertakoek adina dakite landare sendagarriei buruz. Bertakoek infusioa egiten dute hostoekin zauriak eta erredurak sendatzeko eta baita urdaileko mina kentzeko ere.
Baina gorotz-laginek erakutsi zutenez, txinpantzeek Aspilia bai urtarrilean eta bai uztailean jan zezaketen. Beste posibilitate bat, Aspilia toxikatzaile, lasaigarri edo sendagarria izatea zen. Txinpantze batzuek botaka egin edo sudurra zimurtzeaz aparte (zapore txarreko pilula bat irentsi balute bezala) ez zuten ordea bestelako portaera esanguratsurik agertzen. (Wranghamek zapore-test bat ere egin zuen, bai gizakiek eta bai txinpantzeek normalean zapore kaltegarriak ebitatzen dituztela pentsatuz. Ez zuen, ordea, ohizkanpoko ezer detektatu). Zientzilariak harrituta zeuden: zein pizgarri kimiko lortzen zuten txinpantzeek? galdetzen zioten beren buruari.
Aspilia sendagai eran hartzea jendartean zenbateraino zabaldua zegoen ikusi zutenean, ikertzaileek txinpantzeek ere beharbada medikazio gisa har zezaketela pentsatu zuten.
Bertakoek hostoekin tea egiten zuten zauriak, erredurak eta larruazaleko bestelako eritasunak sendatzeko eta baita urdaileko ondoezak sendatzeko ere, hauek sarritan zizareek sorterazitakoak zirelarik. Bai txinpantze eta bai gizakiek, hiru espezie berberak hartzen dituzte: Aspilia mossanbicensis, Aspilia rudis eta Aspilia pluriseta . Txinpantzeek hartzen ez dituzten espezie batzuk gizakiek ere ez dituzte hartzen. Bai batak eta bai besteak hostoak nahiago dituzte landarearen beste edozein zati baino. “Txinpantzeak eta gizakiak gai honetan bat zetozela zirudien”, zioen Wranghamek.
Nahiz eta Wranghamen ustez Aspilia (batez ere Mahaleko txinpantzeek gogokoen duten espeziea) afrikar erremediorik herrikoienetakoa izan, inork ez du landareen konposizio kimikorik analizatu osagarri aktiboak zein izan daitezkeen aurkitzeko. Informazio hau lortzeko, Wranghamek Eloy Rodriguezengana jo zuen. Irvin-en, Kaliforniako unibertsitatean, farmakognosista da berau eta landare-familia honetan (Compositae-tan) aditua.
Rodriguezen emaitzak harrigarriak izan ziren: hostozko pilulek tiarubina-A izeneko antibiotiko indartsuaren kontzentrazio altua zuten. Substantzia kimiko distiratsu gorri hau, lehenago familia bereko Chaenactis douglasii familiako beste landare baten sustraietan aurkitu zuten. Kanadan bertakoek sustrai hauekin larruazaleko zaurientzat sendagarri bat egiten dute.
Baina kimikariek bazekiten tiarubina jenero honetako landareen hosto gazteetan ere aurkitzen zela. “Harrituta nengoen txinpantzearen eta afrikarren jakinduriaz. Hauek goi-mailako irakaskuntzaren laguntzarik gabe pentsatu zuten substantzia kimiko hori hosto gazteek soilik daukatela”, esan zuen Rodriguezek. Baina txinpantzeek bi espezieren hostoak egunsentian soilik jasotzen dituzte eta ordu horretan eraginkorrago direla badakitela pentsa daiteke. Hori horrela izatea nahikoa probablea da, zeren landareen bigarren metabolito-kontzentrazioek sarritan eguneko zikloari jarraitzen bait zaizkie.
Rodriguezek tiarubina-A fungizida indartsua eta agente zizarehiltzailea ere badela deskubritu zuen: substantzia oso dosi txikitan (milioiko 5 zati) guztiz eraginkorra da zizare parasitoen barietate baten aurka. Konposatuak bakterioaurkako eta birusaurkako ezaugarriak ditu eta minbiziaren aurkako vinblastine sendagaia baino potenteago da in vitro ko toxikotasun-testetan. Hauxe da, primatologoen esanetan botika bioaktibo indartsuaren kontzentrazio altua duela ezagutzen den lehen txinpantze-janaria.
Txinpantzeen maina
Wrangham eta Goodallek iradoki zutenez, landareak sendagai bezala hartzea txinpantzeak beste primateak baino adimentsuago zenbateraino diren adierazten duen beste ezaugarri bat da. “Txinpantzeek zer jan zaharragoei begiratuz eta imitatuz ikasten dute eta portaera berriak segituan ikasi eta gerora erabiltzeko jasotzen dituzte” dio Wranghamek.
Ezaugarri honetan bereizten dira txinpantzeak eta Gombeko beste primateak (mandrilak esaterako), zeren hauek ere noizbehinka sendabelarrak hartzen dituzte, baina itxuraz behintzat janari gisa bakarrik eta ez bestelako arrazoiengatik. Nahiz eta Aspilia k hosto zurdatsu gogorrak eduki, mandrilek bestelako edozein hostoren modura berehala murtxikatzen dituzte eta ezaugarri honek zera jartzen du begibistan: beste edozer bezala murtxikatzen dituztela eta beharbada mandrilek urdailean substantzia kimikoen toxikotasuna deusezteko gai direla. “Harrigarria da —dio Wranghamek— 20 urtez mandrilei begira egon eta Aspilia jaten bi bakarrik ikustea eta ez txinpantzeen modura gainera”.
Dirudienez, mandrilek ere noizbehinka jaten dituzte sendabelarrak, baina janari gisa bakarrik.
Beste animalia batzuk zenbaitetan landare batzuen antiparasito-ezaugarriez baliatzen dira, baina ez barne-gaixotasunetarako. Araba zozo ek esate baterako, beren habietako infekzio parasitikoak hosto jakin batzuekin forratuz kontrolatzen dituzte. Baina txinpantzeaz aparte, beste animaliek ez dute landare jakin batzuk hartzea eta gaixotasun edo eritasunen bat sendatzea elkartzeko edo arazoren bati soluzio desberdinak aurkitzeko gaitasunik. Araba zozoa ez bezala, txinpantzea kontsumitzaile bereizlea da — Aspilia ren hiru espezie hautatzen ditu eta eguneko momentu desberdinetan, landarearen kimika aldatzen denean— itxuraz behintzat kalitate-kontua buruan duela.
Are gehiago, Wrangham eta primatetan aditu diren beste batzuek aurkitu dutenez, Tanzaniako txinpantzeek beste sendabelar batzuk hartzen dituzte eta Aspilia hostoa bezalaxe tratatzen dute gainera. Hauetako bat Lippea picata da; basoko zuhaiska bat. Mahalen, primatologoek txinpantze eme bat landare honen hostoak irentsi eta segituan atseden hartzera nola joaten zen ikusi zuten. Tongwe-tarrek espezie honen hostoak txikitu eta tea egiten zuten urdaileko mina kentzeko. Afrikako beste leku batzuetan, jendeak Lippea ren beste espezie batzuk hartzen ditu malaria eta disenteria sendatzeko. Analisian ikus daitekeenez, Lippea k mototerpano izeneko konposatu potente batzuk ditu, eta konposatu hauek seguru asko parasito-talde baten aurka aktiboak izango dira.
Aipatu txinpantze eme gaixoak beste landare bat ere hartu zuen: Vernonia amygdalina . Basoko beste zuhaiska bat da eta sendatzeko balio duena gainera. Afrika tropikalean zehar jendeak landare hau parasito-izurriteak tratatzeko erabiltzen du. Vernonia ren analisiak begi-bistan jarri zuenez, agente antibiotiko eta antibiralak ditu eta baita sistema inmunologikoa indartu bide zuten elementuak ere. Gertaera hau izan da txinpantzea sendatzea automedikazioarekin loturik agertzen deneko lehena. Bi primatologok (Kioto Unibertsitateko Michael Huffman eta Mahale Mendietako Fauna-Ikerketarako Zentruko Mohamedi Seifu-k) iaz txinpantze eme honen portaeren estudio xehetua argitaratu zuten.
Huffman-en ustez, txinpantzea letargi egoeran zegoen eta beherakoa (infekzio parasitikoaren sintoma arrunta) zeukala zirudien.
Beste txinpantzeak jaten ari ziren Pennisetum purpureum aren enbor gozoak alde batera utzi eta Vernonia amygdalina ren landare gazteen zapore mikatzeko zukua bilatzen zuen. Landare gazte osoak jan ordez, txinpantzeak zukua zurgatu eta geratzen zena bota egiten zuen. Ondoren, arbolako habian geratzen zen atseden hartzen, bere txinpantzekideak handik hurbil zituela. 24 ordu barru, gaixorik egondako txinpantzea berriro bizitzako erritmo normalera itzultzen zen.
“Nahiz eta txinpantzeak automedikatu egiten direnik frogatzerik egon ez, japoniarren txosten honek eta beste batzuek diotena kontutan hartuz, primate hauek arazo puntual bati —kasu honetan gaixotasunari— aurre egiten diote”, dio Wranghamek. “Ez dago beste animaliek —ezta mandrilek ere— hau egiten duten frogarik”. Arrazonamendu honi jarraituz, Huffman Mahaleko txinpantzeak parasitoz beteta zenbateraino dauden begiratzen hasi zen. Gorotza analizatuz lortutako lehen emaitzen arabera, badirudi txinpantze batzuek sintoma deserosoak sorterazteko adina parasito daramatzatela. Deserosotasun horrek, bere ustez, txinpantzeak erremedio-bila hastera bultza ditzake.
Wranghamek aurkitu duenez, Tanzaniatik kanpoko beste komunitate eta erreserbetako txinpantzeek ere sendabelar asko erabiltzen dute: Ugandako ekialdeko Kibale Erreserban txinpantzeek hartzen dituzten hainbat espezie identifikatu du eta txinpantzeek murtxikatu ez baina osorik irensten dituzte eta horiek ere Afrikako erremedio tradizionalak dira. Rodriguezek landare hauetako asko analizatu eta eragin farmakologikoaren aztarnak aurkitu ditu berorietan.
Bertako pikondo baten ( Ficus exasperata ren) hostoek esate baterako, bakterioen aurkako eta onddoen aurkako oso osagai ezagunak dituzte eta egiptiarrek antzinatik azaleko gaixotasunak tratatzeko erabiltzen zituzten. Txinpantzeek hosto hauek beren dieta normalean hartzen dituzte, baina seguruenik ere prozesu horretan botika-ezaugarriez baliatzen dira. Rodriguezek Rubia cordifolia tik polipeptido txiki bat ere isolatu du. Aipatu landarea Ugandan urdaileko minarentzat erremedio arrunta da, parasitoen aurka aktiboa eta Japoniako ikerlarien arabera tumoretan ere badu eragina.
Bai Ugandan eta bai Mahalen, txinpantzeek Commelina izeneko belar baten hosto zurdatsuak murtxikatu baino gehiago irentsi egiten dituzte. Belar honek taninoak ditu eta baita substantzia esnetsu bat ere. Afrikarrek antibiotiko orokor gisa eta birusei aurka egiteko erabiltzen dute, sukarra tratatzeko, belarriko mina kentzeko eta baita odoljarioa geratzeko ere. Rodriguez hostoak analizatzen ari da, zein osagarri aktibo dituzten aurkitzeko.
Amerikarrek bereziki onddoen aurkako tratamendu eraginkorrak garatzeko badute interesa; Mendebaldeko medikuntzari falta zaizkion tratamenduak direlako hain zuzen. Japoniarrek interes handiagoa dute Vernonia k sistema inmunologikoa indartzeko duen trebetasunaz. Aspilia zizareen aurka eraginkorra bada, Rodriguezek dioenez, botika sintetiko garestien ondoan alternatiba izan daiteke eta Hirugarren Munduko pertsonak eta ganadua tratatzeko egokiagoa. Bien bitartean, primatologoek beste buruhauste asko dauzkate ebazteko: txinpantzeek landare medizinalak hautatzeko duten gaitasuna nola ari den garatzen, esate baterako, eta Gombeko txinpantze emeek Aspilia landarea arrek baino hiru aldiz gehiago zergatik jaten duten beste hainbat gairen artean.
Hor dago substantzia kimiko indartsu hauek bakarrik edo landaretako beste agenteekin batera eragiten dutenaren galdera ere. Ataza izugarria da: Wrangham eta Goodallek diotenez, txinpantzeek noizbehinka jaten dituzten 27 janari daude oraindik analizatzeko. Horretarako, Rodriguez Wranghamen primatologi ikasleei landare-kimikaren teknikak irakasten ari zaie.
“Hauxe da benetan harritzen gaituena”, dio Rodriguezek, “kontua ez da txinpantzeak automedikatu egiten direnaren froga garbia edukitzea soilik. Kontua beren oihaneko farmazia horretatik botika berri potentzialak zein izan daitezkeen guri erakustea da”.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b3e7292f315a | http://zientzia.net/artikuluak/hauts-metalurgia-antzinako-kontzeptuak-baina-produ/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hauts-metalurgia: antzinako kontzeptuak, baina produktu berriak - Zientzia.eus | Hauts-metalurgia: antzinako kontzeptuak, baina produktu berriak - Zientzia.eus
Artikulu honetan hauts-metalurgia zertan datzan eta bere abantailak ohizko prozedurarekiko konparatuz zeintzuk diren aipatuko dugu.
Artikulu honetan hauts-metalurgia zertan datzan eta bere abantailak ohizko prozedurarekiko konparatuz zeintzuk diren aipatuko dugu. Hauts-metalurgia: antzinako kontzeptuak, baina produktu berriak - Zientzia.eus Hauts-metalurgia: antzinako kontzeptuak, baina produktu berriak
1991/01/01 Rodriguez Ibabe, Jose Maria Iturria: Elhuyar aldizkaria
Materialak
Hauts metalikoak biltzea eta pieza trinko bat osatzeko zanpatzea, hau da, hauts-metalurgia, ez da lan- prozedura berria. Hala ere, azken urte hauetan lortutako emaitzak ikusi ondoren, hemendik aurrera metalurgiaren esparru garrantzitsu bat osatzen ari dela azpimarratu beharko dugu. Artikulu honetan hauts-metalurgia zertan datzan eta bere abantailak ohizko prozedurarekiko konparatuz zeintzuk diren aipatuko dugu.
Gasezko hausketaren bidez lortutako hauts metalikoak. Hautsak esferikoak dira eta oxidatu gabe daude (CEIT-eko Hauts-Metalurgiarako taldeak egindako argazkia da eta arakatzeko mikroskopio elektronikoaz (AME) baliatu dira. Handiagotzea: x 640).
Hauts-metalurgia berez ez da teknologia berria. Hauts metalikoak erabiltzen zirela baieztatzen duten lehenbiziko adibideak duela 4.000 urte baino lehenagokoak dira. Horrek ez gaitu harritu behar. Hauts-metalurgian ezezik, gainerako prozeduretan metalak urtu egin behar dira eta horretarako kasu gehienetan potentzia handiko labeak behar izaten dira. Beraz, antzina urtze-puntu altuko metalekin menperatzen zen lan-prozedura bakarra, hautsak erabiltzea zen. Ondorengo taulan XX. mendera arte metalurgiaren adar honek izandako aurrerapenaren adibide batzuk aipatzen dira.
Hauts-metalurgiaren erabilpena antzinatean:
1826. urtean
1840. urtean
Mende honen hasierari Goolidge-k wolframioz egindako harizpia garatu zuenean, hauts-metalurgia modernoa sortu zen. Prozesu industrial bezala, lehenbiziko aldiz I. Mundu-Gerra hasi baino lehen jarri zen martxan burdin hautsez osatutako granadak produzituz. Geroztik, prozedura hau oso metal-mota desberdinekin erabiltzen ari da. Ezagunenetakoak ondoko materialak ditugu: erreminta-altzairuak, altzairu herdoilgaitzak, aleazio ferromagnetikoak, aleazio erregogorrak, kobrea eta berauen aleazioak, aluminio- eta titanio-aleazioak, eta abar.
Gasezko hausketaren bidez lortutako hauts baten mikroegitura. Hautsa leundu ondoren, eraso kimiko bat jasaten du mikroegitura ikusterazteko. Hautsa dendritaz (zuhaitz-erako formaz) osatuta dago (CEIT, mikroskopio optikoa: x 250).
Hauts-metalurgia klasikoan (sistema berrienak jarraian aztertuko ditugu), hauts metalikoak prentsatuz eta sinterizatuz pieza trinkoak egiten dira. Prozedura sinpleenaren kasuan, burdin hautsa grafitoarekin eta labaingarri batekin (zink estearatoarekin adibidez) nahastu egiten da. Ondoren prentsa hidrauliko edo mekanikoaren bidez trinkotu egiten da, pieza edo pastila bat lortu arte. Pieza hauen dentsitatea 6 eta 7 g/cm 3 bitartekoa izaten da, maila hori eskuz desegin gabe maneiatzeko nahikoa izanik. Dentsitate hori oraindik teorikoa (hau da, pieza guztiz trinkoari dagokiona) baino txikiagoa denez, piezaren prozesua osatu gabe dago. Fase honetako produktuari (hau da, hautsa trinkotuta bakarrik egoteari) “berde” deritzo.
Dentsitate hobea lortzeko produktu “berdea” sinterizatu egin behar da. Horretarako pieza labera sartzen da eta tenperatura altuak erabiliz, lehenbizi labaingarria erre egiten da eta ondoren, hautsak elkartu egiten dira hutsune-kopurua murriztuz, eta beraz, dentsitatea handiagotuz. Sinterizazioan piezaren bolumena txikiagotu egiten da. Hori dela eta, txikiagotze-fenomenoa aurretik kontutan eduki beharko da piezaren bukaerako dimentsioak perdoi-bitarte baten barruan egon daitezen. Lortutako produktuaren propietateak dentsitatearen balioarekin erlazionaturik daude.
Urezko hausketaren bidez lortutako erreminta-altzairu baten hautsak. Lehenengo kasuarekin konparatuz, orain hautsen formak oso desberdinak dira eta berauen gainazala oxidoz beteta dago
CEIT-eko Hauts-Metalurgiarako taldeak egindako argazkia, AME: x 320
Materialak zenbat eta hutsune gutxiago eduki, ezaugarri mekanikoak hainbat eta hobeak izango dira. Prozesuan azaltzen diren aldagai desberdinak ondo kontrolatu behar dira dentsitate onena lortzeko. Aldagai batzuk honako hauek dira: hautsen tamaina, forma eta kalitatea, sinterizazio-tenperatura eta denbora, labaingarria eta abar.
Aplikazio askotan karbono-altzairu batek dituen propietate mekanikoak ez dira aski izaten. Egoera horietan, propietate hobeak lortzeko altzairua elementu desberdinez aleatzen da. Hauts-metalurgiaren aplikazioetan ere hori gertatzen zenez, duela hamabost urte burdinazko hautsen ordez hauts aleatuak erabiltzen hasi ziren.
Hauts aleatuak lortzeko prozedura desberdinak daude. Hemen bi sistema hauexek aipatuko ditugu: urezko hausketa eta gasezko hausketa.
Sinterizazio-tenperatura oso garrantzitsua da. Ondorengo argazkietan CEIT-en egindako erreminta-altzairu baten sinterizazioaren emaitzak tenperaturaren arabera nola aldatzen diren erakusten da. Argazkietan azaltzen diren puntu beltzak hutsuneak dira eta txuriak karburoak (CEIT, mikroskopio optikoa: x 640)
1. argazkia: T = 1240C, hutsune asko oraindik itxi gabe.
2. argazkia: T = 1250C, egoera optimoa
3. argazkia: T = 1280C, tenperatura altuegia izan da eta sortu den mikroegiturak (oso desberdina beste bi mikroegiturekin konparatuz) propietate mekaniko txarrak ditu.
Urezko hausketan prozedura konbentzional baten bitartez lortutako aleazio-altzairuzko lingotea urtu egiten da. Aleazioa zaliaren hondotik isurtzen denean, berehalaxe presio handiko ur-zorrotadak erabiliz likidoa tantatan deskonposatu egiten da. Horrela sortutako tantatxoak oso azkar solidotzen dira eta propietate aldetik, hauts bakoitza “mikrolingotea” balitz bezala kontsidera daiteke. Ondoren hautsak jasotzen dira eta lehorketa-prozesu bat jasanez gero prest daude merkaturatzeko. Prozesuan, energia asko kontsumitzen da; urari behar duen presio handia ematean bereziki.
Hautsen geometria oso irregularra izaten da eta berauen gainazala oxidoz osatuta dago. Azken ezaugarri honek urezko hausketaren prozedura noiz aplika daitekeen definitzen du, oxido horiek gero trinkotze-prozesuan hautsen artean burutu behar duten elkartze-prozesuak galerazten bait dituzte. Hauts hauen aplikazio batzuk altzairu herdoilgaitzak eta erreminta-altzairuak ditugu. Lehenbiziko kasuan hautsak gutxi oxidatzen dira, eta bigarrenean, erredukzio-prozedura bat aplikatu ondoren oxidoak desagerteraz daitezke. Aldiz, erredukzio-prozedura desegokia baldin bada, titanio-aleazioen kasuan adibidez, hautsak sortzeko sistema hau ez da batere egokia izango.
Gasezko hausketan, uraren ordez gasa erabiltzen da likidoa hauts bihurtzen. Horrela sortutako hautsak esferikoak dira eta gainazalaren itxura oso leuna izaten da. Gasa normalean geldoa denez, argona adibidez, oxidazio-prozesurik ez da azaltzen eta kalitate handiko hautsak lor daitezke. Sistema hau urezko hausketa baino garestiagoa da eta aleazio bereziez egindako hautsak prestatzeko erabiltzen da.
Hauts aleatuen aplikazioa propietate mekaniko onak behar dituzten piezekin erlazionatuta dago. Lehen esan dugunez, propietate mekanikoak dentsitatearen araberakoak dira. Beraz, produktuaren bukaerako dentsitateak ia % 100 izan beharko du eta arazo teknologiko honi aurre egiteko prozedura industrial berriak garatu dira. Sinterizazio likidoa, hautsen berotako forjaketa eta berotako trinkotze isostatikoa dira ondoren aztertuko ditugunak.
Urezko hausketaren eskema.
Sinterizazio likidoan, “berdea” berotu egiten da metalean fase likido bat sortu arte. Fase likidoko kantitatea txikia izaten da eta bere bitartez produktu berdean lehen zeuden hutsune guztiak betetakoan, piezaren dentsitatea % 100ekoa izatea lortzen da.
Orain arte esan duguna tenperatura altuez baliatuta lortu da beti. Erraz uler daiteke tenperatura altuetan dagoen produktuari presio handia aplikatzen baldin bazaio lortutako emaitzak hobeak izango direla. Hautsen forjaketa eta trinkotze isostatikoa honetan oinarritzen dira.
Gasezko hausketaren eskema.
Lehenbiziko kasuan, hautsak trinkotu eta sinterizatu egiten dira. Ondoren, oraindik hutsune-kopurua handia denez (% 10-% 30), produktuari berotako forjaketa aplikatzen zaio, horrela hutsuneak itxiz eta dentsitatearen balio teorikora hurbilduz.
Berotako trinkotze isostatikoan (BTI), pieza berotu egiten da eta aldi berean gas baten bidez presio handia aplikatzen zaio. Tenperaturaren (1.000C adibidez) eta presioaren (250 MPa) konbinazioaz, hutsuneak ixtea lortzen da.
BTI teknologian, gasezko hausketaren bidez lortutako hautsekin lana egiten da. Hautsak hotzetan trinkotu ondoren, altzairu gozoz egindako ontzi batera sartzen dira. Ontzia itxi egiten da, bere barrutik huts-ponparen bidez gas guztiak kendu ondoren. Ontzia prentsara sartzen da eta aukeratutako tenperaturaren eta presioaren balioak egokiak baldin badira, ordubetean produktuaren dentsitatea % 99raino hel daiteke. BTI prozedura oso egokia da piezen bukaerako formak eta dimentsioak lortzeko, gero ia mekanizatu beharrik izan gabe. Prozedura garestia delako, titanio-aleazioez, superaleazioez eta beste material garestiez egindako piezak produzitzeko erabiltzen da bereziki.
Hauts metalikoz egindako pieza desberdinak.
Laburbilduz, hauts-metalurgiak lingote-metalurgia tradizionalarekiko abantailak badituela esan dezakegu. Hauetako batzuk, produktuaren kalitatearekin loturik daude; errazagoa bait da material homogenoa lortzea. Beste kasu batzuetan, alderdi ekonomikoa da garrantzitsuena. Adibidez, hauts-metalurgiaren bidez lortzen diren piezen dimentsioak eta formak produktuek behar dituztenekin konparatuz oso antzekoak badira, bukaerako mekanizazio-prozesuak nabarmenki murrizten dira.
Bukatzeko, egoera solidoan edozein hauts-mota eta kantitate nahas daiteke. Lingote bat lortzeko aldiz, lehenbizi aleazioa osatzen duten metal guztiak urtu egin behar dira eta horretarako elementu desberdinen artean dauden disolbagarritasun-erlazioak kontutan hartu behar dira. Ondorioz, hauts-metalurgian muga hori ez dagoelako, oraindik ezagutzen ez diren aleazio berriak lor daitezke. Lehen esandako abantailek argi erakusten digute hurrengo urteetan teknologia honek nolako eragina edukiko duen.
Hautsen berotako forjaketa. |
zientziaeus-69b40ed328da | http://zientzia.net/artikuluak/abako-txinatarraren-erabilpen-arautegia-i-batuketa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Abako txinatarraren erabilpen-arautegia (I). Batuketa, kenketa eta biderkaketa - Zientzia.eus | Abako txinatarraren erabilpen-arautegia (I). Batuketa, kenketa eta biderkaketa - Zientzia.eus
Oinarrizko eragiketak azalduko ditugu: batuketa, kenketa eta biderkaketa.
Oinarrizko eragiketak azalduko ditugu: batuketa, kenketa eta biderkaketa. Abako txinatarraren erabilpen-arautegia (I). Batuketa, kenketa eta biderkaketa - Zientzia.eus Abako txinatarraren erabilpen-arautegia (I). Batuketa, kenketa eta biderkaketa
Matematika
Elhuyar. Zientzia eta Teknika 42. alean abakoaz hasitako bideari jarraipena emango diogu abako txinatarra erabiltzeko arauak emanez. Oinarrizko eragiketak azalduko ditugu: batuketa, kenketa eta biderkaketa (43. alean), zatiketa (44. alean) eta erro karratu eta kubikoa (45. alean).
Aurreko alean deskribatu genuen txinako abakoa: suan pan izenekoa. Gogoratu zutabe bakoitzak hamarraren berredura bat adierazten duela; eskuinetik hasiz, unitateak, hamarrekoak, ehunekoak, milakoak, etab. Guk ez dugu hamarren eta ehunenekoetarako zutaberik utziko. Dakigunez, behe aldeko bola bakoitzak bere ezkerreko zutabeko bola baten hamarrena eta, aldi berean, bere eskuineko zutabeko bola batek halako hamar balio izango du. Goi aldeko bola batek zutabe bereko behe aldeko bola batek halako bost balio du.
Bolak mugitzeko, goiko bolak erdiko hatzez eta beheko bolak erpuru (gorantz) eta erakusleaz (beherantz) eragitea omen da erarik onena.
Hasierako posizioa: goiko bolak goian, kanpoko listoi edo estrabearen ondoan eta beheko bolak behean, beheko estrabearen ondoan. Batzeko eta kentzeko goiko eta beheko azken bolak (estrabeen ondokoak) ez dira erabili behar: goiko bolek (biek) ordenaren hamar unitate adierazten dute eta gauza bera ezkerreko zutabeko beheko bola batek. Hortaz goiko bola jaitsi beharrean ezkerreko zutabeko beheko bola bat igoko da. Antzeko gauza gertatzen da beheko bolekin: bostgarren bola igo beharrean, bost bolen baliokide den ordena bereko goiko bola bat jaitsiko da. Hortik dator soroban japoniarrean bi bola horiek desagertzearena.
Badago oinarrizko diferentzia bat aritmetika idatziaren eta abakoaren aritmetikaren artean. Lehenengoan eragiketak eskuinetik hasten dira eta bigarrenean ezkerretik.
Kalkuluak egiaztatzeko, behin edo errepikatzea gomendatzen dizugu.
Eragiketak egiten hasi baino lehen, praktikatzeko, adieraz itzazu hurrengo zenbakiak:
1427; 7593; 500005; 137005; 10010; 16896; 170; 61340; 400271 eta nahi dituzun guztiak.
Batuketa
Batuketa burutzeko hamazazpi arau emango ditugu. Arau hauek, batuketa egitean zutabe bakoitzean batu behar den adina bola ez dagoenean erabili behar dira. Aurretik, erabiliko ditugun hitzak azalduko dizkizugu.
bost jaitsi þ tarteko estraberantz goiko bola bat mugitu.
ezabatu þ tarteko estrabearen aldamenetan lehenago kokatutako bola bat kendu.
igo þ beheko bola bat tarteko estraberantz eraman.
hamar aurreratu þ ezkerreko zutabeko beheko bola bat igo.
Arau bakoitzean lehenengo zenbakiak, jadanik dagoen zenbaki bati gehitu behar zaion zenbakia adierazten du. Esate baterako, zutabe batean 4 zenbakia daukagu eta 2a gehitu nahi diogu. Bigarren araura joko dugu: bost jaitsi, hiru ezabatu; hau da, goiko bola bat beherantz mugitu eta tarteko estrabetik beheko hiru bola kendu egin behar dira.
Batzeko arauak
BAT : bost jaitsi, lau ezabatu
BI : bost jaitsi, hiru ezabatu
HIRU : bost jaitsi, bi ezabatu
LAU : bost jaitsi, bat ezabatu
BAT : bederatzi ezabatu, hamar aurreratu
BI : zortzi ezabatu, hamar aurreratu
HIRU : zazpi ezabatu, hamar aurreratu
LAU : sei ezabatu, hamar aurreratu
BOST : bost ezabatu, hamar aurreratu
SEI : lau ezabatu, hamar aurreratu
ZAZPI : hiru ezabatu, hamar aurreratu
ZORTZI : bi ezabatu, hamar aurreratu
BEDERATZI : bat ezabatu, hamar aurreratu
SEI : bat igo, bost ezabatu, hamar aurreratu
ZAZPI : bi igo, bost ezabatu, hamar aurreratu
ZORTZI : hiru igo, bost ezabatu, hamar aurreratu
BEDERATZI : lau igo, bost ezabatu, hamar aurreratu
Ariketak:
783 + 275 + 14 + 5697 + 34
1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9
312,75 + 95,75 + 21, 03 + 2304,69 (utzi eskuineko bi zutabeak hamarren eta ehunenetarako).
Kenketa
Batuketan bezala hemen ere 17 arau daude; aurkakoak hain zuzen ere. Arau bakoitzean lehenengo zenbakia da kendu behar dena.
hamar ezabatu þ ezkerreko zutabeko beheko bola bat kendu
Kentzeko arauak
BAT : bost ezabatu, lau bueltatu
BI : bost ezabatu, hiru bueltatu
HIRU : bost ezabatu, bi bueltatu
LAU : bost ezabatu, bat bueltatu
BAT : hamar ezabatu, bederatzi bueltatu
BI : hamar ezabatu, zortzi bueltatu
HIRU : hamar ezabatu, zazpi bueltatu
LAU : hamar ezabatu, sei bueltatu
BOST : hamar ezabatu, bost bueltatu
SEI : hamar ezabatu, lau bueltatu
ZAZPI : hamar ezabatu, hiru bueltatu
ZORTZI : hamar ezabatu, bi bueltatu
BEDERATZI : hamar ezabatu, bat bueltatu
SEI : hamar ezabatu, bost bueltatu, bat ezabatu
ZAZPI : hamar ezabatu, bost bueltatu, bi ezabatu
ZORTZI : hamar ezabatu, bost bueltatu, hiru ezabatu
BEDERATZI : hamar ezabatu, bost bueltatu, lau ezabatu
Ariketak:
Gogoratu bi eragiketa hauetan ezkerretik hasi behar dela.
Biderkaketa
Biderkaketa abakoaren bidez burutu ahal izateko, ezinbestekoa da oinarrizko biderkaketa-taula 1 x 1etik 9 x 9ra ezagutzea.
Biderkatzailea ezkerreko aldean kokatzen da, biderkakizuna eskuin aldean, biderkatzailearen zifra-kopuru adina zutabe libre utziz. Zutabe libre hauetan biderkaduraren unitateak, hamarrekoak, ehunekoak, etab. geratuko dira.
Zifra bateko biderkatzailea
Biderka dezagun 316 zenbakia 4 zenbakiaz. Eskuineko zutabea hutsik utzi behar da eta 316 2., 3. eta 4. zutabeetan kokatu. (ikusi beheko taula).
4 . 6 = 24; zutabe librean 4 kokatu, bigarren zutabean 6
ezabatu eta 2 jarri
4 . 1 = 4; bigarren zutabeko 2-ri 4 gehitu eta 1 ezabatu hirugarren zutabean
4 . 3 = 12; hirugarren zutabeko zerori 2 gehitu eta laugarrenean 3 ezabatu eta 1 jarri.
1264 emaitza lortuko duzu.
oharra: biderkadura partzialen hamarrekoak (2, 0, 1) biderkatu den zenbakiaren lekuan (6, 1, 3) idazten dira eta unitateak (4, 4, 2) honen eskuineko zenbakiari (0, 2, 0) batu.
Eragiketa partzial bakoitzean biderkatzen den zenbakia (6, 1, 3) ezabatu egin behar da.
oharra: metodo honi amaierako irekidura esaten zaio. Biderkaketa egiteko hasierako irekidura-metodoa ere erabil liteke, baina lehenengoa hobea omen da.
Ariketak
Jakina, hamarraren berreduraz biderkatzeko biderkakizunari biderkatzailearen zeroak eransten zaizkio.
Bat baino zifra gehiagoko biderkatzailea
4567 . 4325 biderkaketa egiteko, 4325 ezker aldean idatziko dugu eta eskuin aldean lau zutabe utzi, 5, 6, 7 eta 8. zutabeetan 7, 6, 5 eta 4 zenbakiak jartzeko. 7 zenbakia 5, 2, 3, 4 zenbakiaz biderkatu eta eskuinetik ezkerrera idatzi egingo da. Gauza bera 6, 5 eta 4 zenbakiekin baina eskuinaldean zutabe bat, bi eta hiru libre utzita. Kontutan hartu behar da erabilitako biderkakizunaren zifra (7, 6, 5, 4) emaitza partzialetan desagertu egiten dela.
7 . 5 = 35 lehenengo zutabean 5 eta bigarrenean 3 jarri.
7 . 2 = 14 lehenengo zutabea berdin, bigarreneko 3ri 4 gehitu (7) eta hirugarrenean 1 ipini
7 . 3 = 21 hirugarren zutabeko 1i 1 gehitu (2) eta laugarrenean 2 kokatu
7 . 4 = 28 laugarren zutabeko 2ri 8 gehitu (10) eta bostgarrenean 7ren ordez 2 idatzi
2 + 8 = 10 denez,0 idatzi eta 1 hori ezkerreko 2ri gehitu 1 + 2 = 3
Beste zenbakiekin gauza bera. (ikus goiko taula).
oharra: biderkatzaileak 0 bat daukanean ez da biderkatzen, baina dagokion hutsunea gorde egin behar zaio.
Ariketak: |
zientziaeus-c93df1066545 | http://zientzia.net/artikuluak/ordua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ordua - Zientzia.eus | Ordua - Zientzia.eus
Ale honetako programak, bi aukera eskaintzen ditu: azalpena eta ariketak. Pantailan erlojua digitala den arren, ordua adierazteko orratz-erlojuen notazioa erabili da; hau bait da idazteko eta baita hitz egiteko ohikoena.
Ale honetako programak, bi aukera eskaintzen ditu: azalpena eta ariketak. Pantailan erlojua digitala den arren, ordua adierazteko orratz-erlojuen notazioa erabili da; hau bait da idazteko eta baita hitz egiteko ohikoena. Ordua - Zientzia.eus Programazioa
Ale honetako programa, erabilpen aldetik, ordua ikasten ari diren haurrentzat edota euskara ikasten ari direnentzat da batipat.
Pantailan agertzen den erlojua digitala den arren, ordua adierazteko orratz-erlojuen notazioa erabili da; hau bait da idazteko eta baita hitz egiteko ere ohizkoena. Programak bi aukera eskaintzen ditu: azalpena eta ariketak. Lehenengo aukeran, hots, azalpenean, erabiltzaileari utziko zaio ordua aukeratzen, horretarako orduen zenbakia (0tik 23ra bitartekoa) eta minutuena (0tik 55era bitartekoa) aukeratu beharko dituelarik. Programak, erabiltzaileak aukeratutako orduari dagokion karaktere-katea erakutsiko du pantailan. Beraz, aukera hau orduaren idazkeraz jabetzeko egokia izan daiteke.
Bigarren aukeran aldiz (hots, “ariketak” atalean), programa bera da ordua ipintzen duena eta erabiltzaileak idatzi egin beharko du dagokion katea.
Begiratu erlojuari eta erantzun. Zer ordu da?
Programaren azalpena:
CLS:COLOR 11:LOCATE 2,32:PRINT “ORDUA”:COLOR 13:LOCATE 3,32:PRINT “ ”
LOCATE 6,16:PRINT STRING$(39,” ”)
FOR L=7 TO 14:LOCATE L,16:PRINT “ “:LOCATE L,54:PRINT “ “:NEXT L
LOCATE 15,16:PRINT STRING$(39,” ”):LOCATE 9,35:PRINT “ ”:LOCATE 12,35:PRINT “ ”
GEH$=”B”
WHILE GEH$=”B” OR GEH$=”b”
LOCATE 18,1:PRINT SPC(79):LOCATE 20,1:PRINT SPC(79)
H=0:M=0:X=20:Y=8:Z=H:GOSUB 1190:X=38:Z=M:GOSUB 1190
LOCATE 18,22:COLOR 27:PRINT CHR$(27);” ”;CHR$(26)
LOCATE 20,22:COLOR 11:PRINT “Aukera ezazu ordua eta sakatu.”
TE$=” “
WHILE ASC(TE$)13 AND RIGHT$(TE$,1)”K” AND RIGHT$(TE$,1)”M”
TE$=INKEY$:IF TE$=”” THEN TE$=” “
WEND
IF RIGHT$(TE$,1)”K” THEN 410
IF H>0 THEN H=H-1 ELSE BEEP
GOTO 430
IF RIGHT$(TE$,1)”M” THEN 430
IF H<23 THEN H=H+1 ELSE BEEP
IF ASC(TE$) 13 THEN X=20:Y=8:Z=H:GOSUB 1190:SOUND 2000,.8:TE$=” “
WEND
LOCATE 18,22:COLOR 27:PRINT SPC(10):LOCATE 18,40:PRINT CHR$(27);” ”;CHR$(26)
LOCATE 20,22:COLOR 11:PRINT “Aukera itzazu minutuak eta sakatu.”
TE$=” “
WHILE ASC(TE$)13 AND RIGHT$(TE$,1)”K” AND RIGHT$(TE$,1)”M”
TE$=INKEY$:IF TE$=”” THEN TE$=” “
WEND
IF RIGHT$(TE$,1)”K” THEN 560
IF M>0 THEN M=M-5 ELSE BEEP
GOTO 580
IF RIGHT$(TE$,1)”M” THEN 580
IF M<55 THEN M=M+5 ELSE BEEP
IF ASC(TE$)13 THEN X=38:Y=8:Z=M:GOSUB 1190:SOUND 2000,.8:TE$=” “
WEND
IF M<=30 THEN 620
IF H=24 THEN H=0 ELSE H=H+1
IF H=0 THEN HI=12:GOTO 650
IF H>12 THEN HI=H-12:GOTO 650
IF H<=12 THEN HI=H
MI=INT(M/5)
IF MI6 THEN ORDUA$=ORD$(HI,1)+” “+MIN$(MI) ELSE ORDUA$=ORD$(HI,2)+” “+MIN$(MI)
LOCATE 18,1:PRINT SPC(79):LOCATE 20,25:COLOR 10:PRINT ORDUA$
FOR J4=1 TO 10:SOUND 5000/J4,.2:NEXT J4:FOR I=1 TO 200:NEXT I
COLOR 11:LOCATE 25,25:PRINT “Jarraitu nahi al duzu (B/E)?”;:BEEP
GEH$=””
WHILE GEH$”B” AND GEH$”b” AND GEH$”E” AND GEH$”e”
GEH$=INKEY$
CLS:COLOR 11:LOCATE 2,32:PRINT “ORDUA”:COLOR 13:LOCATE 3,32:PRINT “ ”
LOCATE 6,16:PRINT STRING$(39,” ”)
FOR L=7 TO 14:LOCATE L,16:PRINT “ “:LOCATE L,54:PRINT “ “:NEXT L
LOCATE 15,16:PRINT STRING$(39,” ”):LOCATE 9,35:PRINT “ ”:LOCATE 12,35:PRINT “ ”
GEH$=”B”
WHILE GEH$=”B” OR GEH$=”b”
LOCATE 18,1:PRINT SPC(79):LOCATE 20,1:PRINT SPC(79)
H=INT(RND*23)+1:M=(INT(RND*11)+1)*5
X=20:Y=8:Z=H:GOSUB 1190:X=38:Z=M:GOSUB 1190
IF M<=30 THEN 900
IF H=24 THEN H=0 ELSE H=H+1
IF H=0 THEN HI=12:GOTO 930
IF H>12 THEN HI=H-12:GOTO 930
IF H<=12 THEN HI=H
MI=INT(M/5)
IF MI6 THEN ORDUA$=ORD$(HI,1)+” “+MIN$(MI) ELSE ORDUA$=ORD$(HI,2)+” “+MIN$(MI)
ASMAT$=”F”:GAIZKI=0
WHILE ASMAT$=”F” AND GAIZKI<2
LOCATE 20,1:PRINT SPC(79)
COLOR 10:LUZERA=30:XK=20:YK=20:LOCATE YK,XK:PRINT STRING$(30,”.”):
GOSUB 1430:COLOR 11
IF ERAN$ORDUA$ THEN 1030
ASMAT$=”E”:LOCATE 23,28:PRINT “ONGI!!! Ordua zuzena da.”:
FOR J4=1 TO 3:SOUND 1000*J4,.3:NEXT J4:FOR I=1 TO 2000:NEXT I
GOTO 1090
GAIZKI=GAIZKI+1:ASMAT$=”F”:SOUND 300,5
IF GAIZKI=2 THEN 1070
LOCATE 23,11:PRINT “GAIZKI!!! ez duzu ordua zuzen idatzi. Saia zaitez berriro.”
LOCATE 23,11:PRINT “GAIZKI!!! ez duzu ordua zuzen idatzi. Saia zaitez berriro.”
LOCATE 23,11:PRINT “GAIZKI!!! ez duzu ordua zuzen idatzi. Saia zaitez berriro.”
LOCATE 23,5:PRINT “GAIZKI!!! Ez duzu asmatu, “;:COLOR 13:PRINT ORDUA$;:COLOR 11:
IF H=1 AND M=0 THEN PRINT “ da.”; ELSE PRINT “ dira.”
FOR I=1 TO 3000:NEXT I:LOCATE 23,1:PRINT SPC(79)
WEND
COLOR 11:LOCATE 23,1:PRINT SPC(79):LOCATE 25,25:PRINT “Jarraitu nahi al duzu
(B/E)?”;:BEEP:GEH$=””
WHILE GEH$”B” AND GEH$”b” AND GEH$”E” AND GEH$”e”
GEH$=INKEY$
IF Z<10 THEN I=I+1:D(I)=0
WHILE Z>=10
I=I+1:D(I)=INT(Z/10):Z=Z MOD 10
WEND
FOR II=1 TO I
X=X+(II-1)*7
IF D(II)=1 THEN RESTORE 2500:GOTO 1380
IF D(II)=2 THEN RESTORE 2510:GOTO 1380
IF D(II)=3 THEN RESTORE 2520:GOTO 1380
IF D(II)=4 THEN RESTORE 2530:GOTO 1380
IF D(II)=5 THEN RESTORE 2540:GOTO 1380
IF D(II)=6 THEN RESTORE 2550:GOTO 1380
IF D(II)=7 THEN RESTORE 2560:GOTO 1380
IF D(II)=8 THEN RESTORE 2570:GOTO 1380
IF D(II)=9 THEN RESTORE 2580:GOTO 1380
IF D(II)=0 THEN RESTORE 2590
FOR JJ=1 TO 6:READ L$:LOCATE Y+JJ-1,X:PRINT L$:NEXT JJ
NEXT II |
zientziaeus-04e795ec2ebf | http://zientzia.net/artikuluak/meteorologoek-hitz-egiten-dutenean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Meteorologoek hitz egiten dutenean - Zientzia.eus | Meteorologoek hitz egiten dutenean - Zientzia.eus
Mariano Medinak idatzitako liburu honetan meteorologiari buruzko oinarrizko kontzeptuak azaltzen dira. Antizikloiak, depresioak, etab. egunero entzuten diren hitzak dira eta askotan beren esanahia jakin gabe.
Mariano Medinak idatzitako liburu honetan meteorologiari buruzko oinarrizko kontzeptuak azaltzen dira. Antizikloiak, depresioak, etab. egunero entzuten diren hitzak dira eta askotan beren esanahia jakin gabe. Meteorologoek hitz egiten dutenean - Zientzia.eus Meteorologoek hitz egiten dutenean
Artikulu hau, Elhuyarrek argitaratu berri duen Meteorologiaren hastapenak liburuaren zati bat da. Mariano Medinak idatzitako liburu honetan meteorologiari buruzko oinarrizko kontzeptuak azaltzen dira. Antizikloiak, depresioak, etab. egunero entzuten diren hitzak dira eta askotan beren esanahia jakin gabe.
Telebistako mapa
Horra hor eguraldi-mapa baten irudia; telebistan egunero ateratzen direnak bezalakoxea. Meteorologi bulegoetan egunero zenbait bider sistematikoki aztertzen diren horietakoa da. Zaila da bi mapa ia berdinak aurkitzea. Guztiz berdinak berriz ezinezkoa. Baina ia guztietan elementu berberak ikusiko ditugu: isobarak, depresioak, antizikloiak, euri- edo zaparrada-fronteak...
Eguraldi-mapa atmosferaren argazki bat da; argi berezi batez egindako argazkia edo begi hutsez ikusi ezin diren gauzak erakusten dituena. Horrelako mapen segida pelikula bezalakoa balitz, serial bukaezina litzateke eta atmosfera zerbait bizia dela ikusi ahal izango genuke; depresioak, antizikloiak eta fronteak nola jaio, garatu, batzuetan biderkatu, lekualdatu eta hiltzen diren konturatuko ginateke.
Prentsa, irrati eta telebistari esker, orain dela urte gutxi arte espezialistek bakarrik ezagutzen zituzten meteorologi lexikoaren berezko hitz eta esaldi zientifikoak gaur egun ezagunak dira jende artean. Jendeak nahikoa ongi daki depresioa zer den. Batzuentzat Azoreetako antizikloia Estatu espainoleko meteorologiaren aitabitxia da, edo Ozeano Barean dagoena Ameriketakoarena; eta eguraldi-zientziaren beste gauza asko gero eta ezagunagoak dira. Ideia eta hitzen buruhauste hau, maremagnum hau, sailkatzen eta argitzen saiatuko gara hemen. Ideiak eta hitzak osatu egingo ditugu liseri ditzazun eta erabilgarriago gerta dakizkizun.
Milaka behatoki
Aurkeztutako mapa, azaleko mapa da. Honek zera esan nahi du: Lurrazaleko baldintza atmosferikoen irudikapena dela, lurraren mailan dauden baldintzena, batezbesteko itsas mailan daudenena, zehatzago esanda. Argazki guztiak bezala, mapa hau momentu bati dagokiona da. Hau da, bertan une jakin bateko lurrazal-mailako baldintza meteorologikoak agertzen dira: mapari dagokion ordukoak.
Ulertuko duzuenez, horrelako mapa bat irudikatzeko behar diren milaka behaketak batera eta puntualtasun osoz egin behar dira dagozkien behatokietan: nazioarteko lankidetza-kasurik argiena da. Isolatutako behatoki batek ezer gutxitarako balio du. Estatu osoko guztiek ere, hor nonbait. Beharrezkoak dira, hori bai, garuneko zelula bakoitza beharrezkoa den bezala: bat edo beste falta izanez gero, ez da ondo ibiltzen; denak batera behar dira.
Igeldon Euskal Herriko meteoroli zentrurik ezagunena dago.
Eta lehorrean, itsasoan zehar, mundu zabal osoan zehar sakabanatutako milaka behatokiok, aldi berean obserbatu eta batera kontzentratu behar dituzte behaketak analisi- eta iragarpen-zentruetan. Guztien emaitzak irratiz, telegrafoz edo teletipoz azkar baino azkarrago igorrita ala satelitetatik telefotografiaz bidalita, deskodetuta eta lan-mapetara sinoptikoki transkribatuta, zeuek ikusten duzuen lerro, zenbaki eta letren multzoa osatzen dute. Azken hauen esanahia azal dezagun.
Isobarak
Mapetan antzemango dituzue. Eskualde askotan agertzen diren 1000, 1004, 1008... zenbakiz izendatutako lerro zentrukideak dira. Ia beti lauko tartearekin zenbakiturik datoz, nahiz eta zenbait Herritan —gutxitan— bosteko tartearekin azaldu.
Zer dira isobarak? Hitza grekotik dator eta presio berdina esan nahi du. Beraz, behaketak egin ziren momentuan presio atmosferiko berdina zuten Lurreko puntuetatik pasatzen diren lerroak direla pentsa daiteke. Baliteke, honeraino iritsirik, baten batek honako hau galdetzea: eta zer da presioa?
Aireak pisua du
Nonbaiteko presio atmosferikoa 715 milimetrokoa dela esaten denean, zer esan nahi da? Leku horretako zentimetro karratu baten gainean dagoen airearen pisua zeraren berdina dela: zentimetro karratu bateko sekzioa eta 715 milimetroko altuera dituen merkurio-zutabearen pisuaren berdina. Itsas mailan eta 15 gradu zentigraduko tenperaturan presioa 760 milimetrokoa denean, presio normala dagoela esan ohi da. Altitude diferenteko beste puntuetan presio normala desberdina da; zenbat eta altuago orduan eta aire gutxiago bait dauka puntu horrek gainean. Eta aireak, oso arina izan arren, pisua du.
Euri-erauntsiak aurrikusiko balira...
Gogora ezazue airea baino are arinago den hidrogenoz betetako globoak gora egiten duela gainak hartuz, olioa uraren gainera igotzen den bezalaxe.
Pertsona baten buruaren gainean, 250 kilo airek grabitatzen du batezbeste.
Milibarak
Presio atmosferikoa milimetrotan neurtzea —merkuriozko milimetroak badira ere— bitxia irudituko zaio bati baino gehiagori. Milimetroa luzerak neurtzeko nazioarteko unitatea da; ez azal baten gainean grabitatzen duen pisua neurtzekoa. Denbora kontsumitutako kilo patatatan neurtzearen antzekoa da; edo ume baten adina puskatutako zapata-paretan neurtzea bezalakoa.
Emaitzak onak izan daitezkeen arren, prozedurak ez dirudi egokiena. Beste horrenbeste gertatzen zaio presio atmosferikoari. Meteorologian milimetroak ohituragatik mantentzen dira batez ere. Unitate historikoa da; airearen presioa neurtu zuen lehenengoak, Torricelli italiar jakitunak, erabili zuena. Baina baztertuz doaz. TBko eguraldi-mapazale bazarete erabilitako unitatea milibara dela jakingo duzue, eta isobarak milibaretan errotulatzen direla ere bai.
Milibara presio atmosferikoa neurtzeko egokiena da; fisikariek exigitzen dutenez, azalera-unitate baten gainean eragiten duen indar bezala definitzen bait da. Zehazkiago esan, zentimetro karratu baten gainean dina batek eragiten duen indarra da milibara.
Fisikariek beste presio-unitate bat ere erabili ohi dute: pascal a (Pa). Pascala zera da: metro karratu bateko azaleraren gainean newton batek eragiten duen presioa. Kontuak kontu, milibara 100 Pa-en baliokidea da, hau da, hektopascal baten baliokidea. Honexegatik milibarei hektopascal ere esaten zaie.
Zunda hauen bidez atmosfera hobeto ezagutzen da.
Hala ere, meteorologia aplikatuko profesionalen artean ohizkoena milibaretan aritzea denez, guk geuk ere horrelaxe jarraituko dugu hemendik aurrera.
Itsas mailako presio normaleko 760 mm famatuak 1013,3 milibar dira, edo, nahiago baduzue, 1033 gramo zentimetro karratuko. Normala denez, mendi baten gaineko presio normala 1013,3 mb-ekoa baino dexentez txikiagoa da. Meteorologoek altueran igotzen den metro bakoitzeko presio atmosferikoa zenbat jaisten den kalkulatu dute, eta formula bat atera ere bai. Honetatik, eta lurretik gorako lehenengo ehundaka metroetarako, zera baieztatu ahal izan da: 8 metro igo behar direla presioa milibar batez jaits dadin. Baina zenbat eta gorago igo orduan eta distantzia bertikal handiagoa zeharkatu behar da presio-txikiagotze bera lortzeko: presioa gero eta polikiago jaisten da airearen baitan gora joanez.
Isobarak itsas mailan irudikatzen dira
Gure mapara itzuliz, azalekoa zela, eta azal hori batezbesteko itsas maila zela gogoratuko duzue.
Pentsa dezagun behatoki bat dagoela mendi batean, eta 996 mb markatzen dituela. Horixe da, zalantzarik gabe, maila horretako presioa.
Eguraldi-mapetan erabilgarria izan dadin, isobarak irudikatzeko datu hau eraldatu egin beharko dugu — erreduzitu esan ohi da teknikoki—, itsas mailan egongo bagina zein presio legokeen kalkulatuz. Horrela bakarrik —maila berera (itsas mailara) erreduziturik— konparatu ahal izango dira mundu guztian zehar egiten diren milaka presio–behaketak, zatikiak izendatzaile komunera erreduzituta bakarrik konpara daitezkeen bezalaxe.
Gehiago sakondu gabe, ondokoa gogora dezazuen komeni da: presio atmosferikoaren behaketa guztiak itsas mailara erreduzitu beharrean gaudela eguraldi-mapak irudikatzean erabili ahal izateko, egin zireneko benetazko altuera edozein izanik ere.
Itsas mailarako erredukzioaren prozedura, ondokoa da: barometroak markatzen duenari zenbat milibar gehitu behar zaizkion kalkulatu beharko da, itsas mailan bageunde gainean izango genukeen airea baino gutxiago edukitzea konpentsatzeko. Kalkulua ez da sekula oso zehatza izango; ez bait dugu gu eta itsas mailaren artean mendiaren ordez legokeen airearen dentsitatea jakiterik, inguratzen gaituen airearenaren berdina izango litzatekeen ala ez alegia. Hala ere, kalkulatzeko prozedura hau besterik ez dugu.
Isobaren familia
Eguraldiaren mapazale eta iragarpentzaleentzat hunkigarria da depresio bat jaiotzen ikustea, batez ere jaiotze hori aldez aurretik iragarri badu.
Meteorologia gobernatzen duten legeak egiazkoak direla badakigu, baina oraindik jaio ez den depresioaren eraketa aurresatea eta biharamunean eguraldi-mapan eta gutxi gorabehera iragarri zen tokian hasberria ikustea hunkigarria da. Prozesu hau askotan ikusi denean, depresio jaioberriak maitatzeraino iristen da pertsona. Profesional batzuek izendatu ere egiten dute deskubritzen duten depresio hasberria: emakume-izena ematen diote.
Zeren, gaia zenbat eta gehiago ezagutu, orduan eta seguruago bait gaude benetako bizidunen modura jokatzen dutela, kreatura bat bezalaxe jaioz eta garatuz, eta batzuetan, bere ondorioak direla eta, prentsan leku handia betez. Honelaxe gustatzen zaigu depresioak eta mapako gainontzeko elementuak ikustea; bizidunen modura, pitin bat aldakorrak, pitin bat femeninoak, emakume-izeneko depresio horien antzera. Antizikloiak ez dira hain aldakorrak; iraunkorragoak dira; anaia zaharrenak, multzoa zuzentzen dutenak.
Hala ere, eguneroko errealitateak agintzen duenez, zuek eta guk Karmen, Luisa edo Maria mordo bat ikusten dugu egunetan zehar askoz ere era prosaikoagoan eguraldi-mapatan.
Horietako edozein, bere ahizpa diren beste depresioak eta antizikloi anaiak, guretzat eguraldi-mapan era jakin batera elkartutako isobarak besterik ez dira izango. Hau da, halako lerro-familia handi bat. Familia horren tamaina, forma eta mapako posizioaren arabera, egingo duen eguraldiaz ondorioak atera ditzakegu.
Karmen en anai-arrebak
Ondoko irudia ikus eta isobaren numerazioan fija zaitezte. Isobarak biribilak dira; ia zirkularrak: 1004, 1008, 1012, 1016,..., zenbakiak dituzte barrutik kanpora.
Presio baxuena (1004 milibar kasu honetan) zentruan dago. Zer esan nahi du horrek? Presio baxuko eskualde bat dagoela presio altuagoko beste batzuez inguraturik. Eta horixe da Karmen en eta bere ahizpa guztien erretratua. Horixe da depresioa.
Eguraldi-mapetan ikusiko zenutenez, identifikazio modura D bat idazten da zentruan. Depresio hitzaren lehenengo letra. Espainolez B idazten da, nahiz azkenaldi honetan erabilien diren hizkuntza gehienetan bezala D idaztea modan dagoen. Ingelesez L eta alemaneraz T idazten da. Depresioei zikloi ere esaten zaie, azken hitz honek esanahi murritzagoa badu ere.
Beste irudiari begira iezaiozue orain: isobara hauek ere itxiak dira, baina balio altuena barrukoa da. Horrela banatutako lerro-familiak antizikloia osatzen du; depresioaren kontrakoa, hau da, presio altuko eskualde bat presio baxuagoko beste batzuez inguraturik. Antizikloi hitzaren hasierako A-z ezagutzen da.
Karmen en anaiatzat har daitezke arazorik gabe, eta honela oraindik handiagotuko dugun familia ugari hau ezagutzen aurrerapauso bat gehiago emana dugu.
Karmen en lehengusu eta lehengusinak
Seguru asko jakingo duzue depresioak eguraldi txarra esaten dugunarekin batera doazela, eta antizikloiak onarekin, era sinplista batez esanda. Baina askotan eguraldi on eta txarreko egoerak izaten dira inolako antizikloi edo depresio itxirik gabe. Karmen en lehengusu eta lehengusinez ari gara.
Irudian ikustazue V erako isobara-familia. Barruko lerroa presio baxuena duena da. Depresio baten beheko erdia balitz bezala jokatzen du, eguraldi txarra sortuz. Bere izena, presio baxuko golko ala aska da. Batzuetan ildo ere esaten zaio. Mapan d batez ezagutzen da, depresioa baino gutxixeago dela adierazteko.
U alderantzikatuaren erako isobarena da kontrako kasua. Honetan presio altuena dagokio barruko lerroari. Konfigurazio honi falka edo ziri antizikloniko esaten zaio, eta antizikloi baten goiko erdia gogorarazten du. Mapetan a batez adierazten da.
Ideia hauekin erraza gertatuko zaizue presio-eremuaren forma desberdinak bereiztea. Horrelaxe esaten zaie tekniko eta jenerikoki depresio, antizikloi eta gainerako senideei.
Beren izaeraz ez dugu oraindik ezer esan, baina zera aurreratuko dizuegu: antizikloiek airea bota eta depresioek xurgatu egiten dutela. Beste hainbeste gertatzen da falka eta asken kasuan.
Aurkeztu dizuegun familia isobarikoa ugaria izateaz gain, ondo konpontzen diren horietakoa da: senide aberatsek pobreen artean banatzen dute beren aberastasuna (airea), nahiz batzuetan zikoizkeria sortu eta elkarren artean borrokan hasi, haserrearen haizeak gogorki jotzen duelarik. Hurrengo orrialdean familia osoaren panorama ikus dezakezu, errazteko indibiduo bakoitzaren ordezkari gisa ale bakarra agertzen delarik.
Airearen bideak
Antizikloietatik depresioetara airea nola pasatzen den galdetzea logikoa da. Hurrengo orrialdeko irudiak nahikoa garbi azaltzen du grafikoki. Geziek aire-garraioaren norabideak adierazten dituzte. Ez dira lerro zuzenean, bide motzenetik, joaten. Antizikloiek era biblikoan banatzen dituzte beren jarioak, zeharka, harrokeriarik gabe. Haizeak lerro isobarikoak inguratuz bezala ihes egiten du, disimuluan isurtzen da depresioa betez, azken hau enteratu ere egiten ez delarik.
Ondorioz, lerro isobarikoek trenbideko erreien eginkizunaren antzekoa betetzen dute. Nahiz eta haizeak zehatz-mehatz lerroen arabera korritu ez, horrela gertatzen dela pentsa dezakegu hanka gehiegi sartu gabe. Airea isobarek gidatuta bezala doa. Eta honenbestez, lerro hauen beste ezaugarri bat utzi dugu agerian: puntu guztiek presio berdina izateaz gain, airearen bideak ere badira. Haize-lerroak dira, beraz.
Eguraldi-mapa ulertzen aurrera goaz, ikusten duzuenez. Aurrekoa kontuz irakurri baduzue, guztiz ondo igar dezakezue haizearen norabidea, mapan gezirik azaltzen ez bada ere. Eta seguru asko haizearen eta presio atmosferikoaren arteko erlazio estuari antzemango zenioten, biak lerro berberez adierazten dira eta.
Baina bada besterik ere: lerro hauek estu ala zabal daudenaren arabera, haizearen indarra ere atera daiteke eta meteorologoek benetan horrelaxe ateratzen dute. Zenbat eta elkartuago egon, orduan eta handiagoa da haizea, eta alderantziz.
Erlojuaren orratzak
Depresio eta antizikloietako haizeen zirkulazioari dagokionez, argi dago ipar hemisferioan presio baxuak beti ibilbidearen ezkerretara gelditzen direla, hego hemisferioan kontrakoa gertatzen delarik. Ikusiko dugu zergatik, baina orain zeuek aurreko arau horren argira zera ondoriozta dezakezue: ipar hemisferioko haizeek erloju-orratzen norantza berean zirkulatzen dutela antizikloien inguruan, eta alderantzizko norantzan, berriz, depresiotan. Hego hemisferioan haizearen zirkulazioa kontrakoa da: erloju-orratzen kontra, antizikloitan eta alde, depresiotan. Honenbestez, telebistako eguraldi-mapetan isobaren gainean azaldu ohi diren gezien zergatia azaldu da. Meteorologi zentrutan, laneko mapa profesionaletan ez da horrelako gezirik irudikatzen.
Mapako lerro zentzazionalistak
Oraindik marra gehiago gelditzen zaigu mapan. Eguraldi-mapetan maiz agertzen diren lerro horztun horiek dira; batzuk puntadunak, besteak halako sabeltxoak dituztenak. Dirudienez eguraldi ona ala txarra egingo duen erabakitzeko eragin handia dute. Dagoeneko, fronte ez ari naizela asmatuko zenuten. Fronte hitza edonork darabil: euri-fronte bat dator..., fronte hotz bat hurbiltzen ari da... Frontea eguraldi txarraren sortzaile izatearen kontzeptua jende guztiak dauka buruan.
Zer da benetan frontea? Beharbada, galdera horrek beste honetan du sorburua: Depresioei erakusten duten energia izugarri hori, nondik datorkie? Galdera horien erantzunak ez ditugu orain aztertuko oraingoz eguraldi-maparen ikuspegi orokorra aurkeztea besterik ez bait dugu egin nahi. Baina, zera esango dizuegu: depresio batean ez dagoela gehienetan aire-mota bakarra; oso jatorri desberdina eta ezaugarri eta propietate diferenteak dituzten i aire-mota baizik. Aire-klase hauek ez dira nahastuta egoten; elkarren ondoan baizik (bata beroa eta bestea hotza da). Eta bien arteko kontrastetik sortzen da, hain zuzen, depresioaren energia. Energia elektrikoa sortzeko zentral termikoa bezalakoa da. Energia hori haize, euri, ekaitz eta abarren modura agertzen da.
Aurrera doan aire epela eta erretiratzen ari den hotza bereizten dituen muga, fronte beroa da. Aire hotzaren abangoardia eta epelaren atzegoardia bereizten dituena, fronte hotza da.
Kolore bakarreko eguraldi-mapetan, fronte beroa sabeltxo txikiak dituen lerro batez adierazten da, eta fronte hotza hortz zorrotzez. Koloretako mapetan, meteorologi zerbitzuetako arauzko mapak kasu, fronte beroak lerro gorriz eta hotzak urdinez irudikatzen dira.
Fronte hotza beroa baino azkarrago ibili ohi da, askotan lehenengoa bigarrena harrapatzeraino iristen delarik. Mapetan orduan, batera marrazten dira, hortz zorrotzak eta sabeltxoak txandakatuz; edo, koloretan bada, lerroa morez (urdin eta gorriaren nahasteaz) pintatzen da. Horrela gertatzen diren fronteei fronte okluditu ala oklusio esaten zaie, eta propietate amankomunak dauzkate, fronte bero eta hotzaren nahaste modura jokatuz. Baina aurrerago etorriko da atmosferako nahasmendu hauen esplikazio osoa. Oraingoz, esandakoa nahikoa da.
Hau hasiera besterik ez da
Bai irakurle, hemen azaldutakoarekin aski izango duzu eguraldi-programetan azaltzen diren kontzeptuak ulertzeko. Kontzeptu bakoitza sakondu nahi baduzu artikulu honen hasieran aipatutako liburua irakurtzea aholkatzen dizugu.
Laburbilduz, eguraldi-mapa baten ezinbesteko osagaiak isobarak eta fronteak dira. Gainerakoa konbinatzen jakitea, irudimen pixka bat edukitzea eta inguratzen gaituen airearen ezagupidean sakonxeago sartzea da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d722a44f8a3f | http://zientzia.net/artikuluak/matematikarien-nazioarteko-kongresuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Matematikarien nazioarteko kongresuak - Zientzia.eus | Matematikarien nazioarteko kongresuak - Zientzia.eus
Ia lau mila matematikari bildu ziren abuztuan Japoniako Kioto hirian, hamar egunez ospatu zen Matematikarien Nazioarteko Kongresuan.
Ia lau mila matematikari bildu ziren abuztuan Japoniako Kioto hirian, hamar egunez ospatu zen Matematikarien Nazioarteko Kongresuan. Matematikarien nazioarteko kongresuak - Zientzia.eus Matematikarien nazioarteko kongresuak
Matematika
Ia lau mila matematikari bildu ziren joan den abuztuan Japoniako Kioto hirian, hamar egunez ospatu zen Matematikarien Nazioarteko Kongresuan parte hartzeko. XIX. mendeko azken hamarkadan sortuak izanik, Joku Olinpiko berrien antzera lehen mendeurrena beteko dute laster. Hauek bezala lau urtetik lau urtera ospatzen dira (ez ordea, urte berean) eta gerra-garaian bakarrik izan dituzte etenaldiak.
Lehen Gerraren aurretik
Duela ehun bat urte, orain datorkigun bostgarren mendeurren famatuaren modura, laugarrenaren ospakizunak prestatu ziren leku batzuetan. Besteak beste, 1893. urtean Chicagon Erakusketa Unibertsala egin zen eta ekintza osagarri bezala, Matematikarien kongresu bat ere antolatu zen. Hiruzpalau europar gonbidatuez gain, amerikar ezezagun batzuk bakarrik hartu zuten parte. Sarrera-hitzaldia Felix Klein alemanak eman zuen “Matematikaren oraingo egoera” izenburupean.
Chicagoko bilera horretan hazia ereinda edo, lau urte geroago, 1897.ean Zürich-en antolatu zen benetako lehenengo “Matematikarien Nazioarteko Kongresua”. Hiru egunez luzatu zen, berrehunetik gora partaide izan zituen eta lau hizlari nagusi: Poincaré (gaixorik zegoelako joan ez bazen ere, beste batek irakurri zuen haren hitzaldia), Hurwitz, Peano eta Klein. Kongresuaren idazkari-lanak egin zituen Ferdinand Rudio suitzarra, hauen funtzio eta antolaketez mintzatu zen eta kongresukideek aurrerantzean ere mantentzeko asmoa erakutsi zuten; hiru urtetik bostera bitarteko epean beste bat egitea erabaki zen, hain zuzen.
Hiru urte bakarrik pasatu ziren lehenengotik bigarrenera; 1900. urtean ospatu bait zen Parisen. Mende bukaerako urte hartan ere Erakusketa Unibertsal baten alboan bildu ziren matematikariak. Zazpi egunez oraingoan; aurrekoa baino kongresu luzeagoan, beraz. Henri Poincaré (orduko matematikarien artean famatuenetarikoa dudarik gabe) izan zen presidente eta Moritz Cantor (ez George, Multzoen teoriaren sortzailea), Gösta Mittag-Leffler eta Vito Volterrarekin batera, lau hizlari nagusietarikoa ere bai. Baina geroak oroitu duen hitzaldia ez zen horietariko bat; David Hilbert-ek eman zuena baizik.
“Problema matematikoak” izenburu arruntpean bere eritziz etorkizuna markatuko zuten problemen aipamena egin zuen Hilbert-ek; ez bait zen orduko tresneria matematikoarekin delako problementzat irtenbiderik ikusten. Hogeitahiru ziren denetara eta XX. mendean batzuen ebazpena lortu den arren, beste batzuk zain daude oraindik. Baina, zalantzarik gabe, ebatzitakoek eta ebatzibakoek teoria eta metodo berriak eta garrantzizko garapena ekarri dute beraiekin. Hilberten hitzaldia bostgarren hitzaldi nagusi bezala agertu zen, kongresuaren aktak kaleratu zirenean.
Harez gero kongresuen arteko epea lau urtetan finkatu zen eta epe hori mantendu zen hasieran: Heidelberg-en 1904.ean, Erroman 1908.ean eta Cambridge-n 1912.ean ospatu ziren hurrengo hiru kongresuak. Partaidetza ere gorantz zihoan. Cambridge-ra seiehun inguru joan ziren. 1916.ari zegokion seigarren kongresuaren egoitzarako Stockholm izendatu zuten, baina bi urte lehenago lehen Mundu-Gerra hasi zenez, egiteke gelditu zen.
Gerren arteko garaia
Emmy Noether.
Gerra bukatu eta lau urteko maiztasuna berreskuratzeko 1920. urtean egin behar izan zen hurrengo kongresua. Izan ere, Frantziako Strasburg hirian antolatu zen. Baina kongresua ez zen erabat irekia izan, gerran galtzaile suertatu ziren estatuetako matematikariei ez zitzaien parte hartzen utzi eta. Kontutan hartu behar da orduko Matematika-zentrurik onenak Frantzian eta Alemanian zeudela eta azken honetan ziharduten denak kanpoan gelditu zirela. Aipagarria da halaber, kongresuaren egoitzaren sinbolismoa: Alemania eta Frantziaren arteko liskarretan esku batetik bestera pasatu ondoren, 1919.eko Versailles-eko itunak frantsesentzat utzi zuen. Partaidetza murriztea ez zen denen gustokoa izan eta beste matematikari batzuek ere ez joatea deliberatu zuten. Hauek, gainera, ukatu egin zuten kongresu hau besteen jarraipena zela eta harez gero kongresuek ez daramate ordena-zenbakirik.
1924. urtekoa New York hiriari eskaini zitzaion, baina antolatzaileek amore eman zuten eta, azkenean, Toronto-n egin zen. Matematika aldetik ez zuen aparteko berezitasunik izan, baina ezin aipatu gabe utzi J.C. Fields izan zela presidente; geroago agertuko bait zaigu beronen eragina.
Lau urte igaro eta Italiako Bolonia hirian gertatu zen hurrengoa. Hamar urte pasatu ziren ordurako gerra bukaeratik eta aurreko kongresuetan jarritako eragozpena kendu eta alemanak ere gonbidatu zituzten. Hauen artean suertatu zen orduan banaketa: batzuk (Hilbert buru zutelarik) joatearen aldekoak ziren bitartean, beste batzuek (Bieberbach-en eritzikoak) kontra zeuden. Azkenean Hilbert beste hirurogei gehiagorekin joan egin zen. Urte batzuk geroago, Alemanian egoera okertzen joan zenean, Bieberbach nazien alde zegoen eta Hilbert eta bere eskolakoek estutasunak izan zituzten.
1932.ekoa, hasierakoa bezalaxe, Zürich-en ospatu zen. Krisi ekonomikoaren garaia egokitu zitzaien zürichtar antolatzaileei, baina hala ere zazpiehun partaide inguru bildu zituzten. Lehen aldiz emakume bat agertu zen hizlari nagusien artean: Emmy Noether alemaniarra, alegia. Honakoa erabaki zen kongresuan: aurrerantzeko kongresu bakoitzean, egindako lanagatik bi matematikari saritzea. Hauxe izan zen J.C. Fields-en azken nahia, horretarako Torontoko kongresuko diru-irabaziak eta bere ondasun batzuk utziz. Fields 1931.ean hil zen eta sariak haren izenarekin ezagutzen dira: “Fields dominak” izenez, alegia.
Oslon egin zen 1936.eko kongresua. Partaidetzak behera egin zuen munduan; egoera politiko larria bait zegoen (Alemanian eta Italian bereziki). Zürich-en hartutako erabakiari jarraituz, lehen Fields dominak eskaini ziren, Lars Ahlfors eta J. Douglas sarituak izanik. Ahlfors Helsinki-n jaioa izan arren, Harvard-eko Unibertsitatean ari zen lanean eta Douglas iparramerikarra, Massachussets Institute of Technology-n. Biak Boston alboko Cambridge hirian kokaturiko zentru famatuak dira.
Lau urte geroago mundua berriro gerran murgildurik ari zen eta kongresuen segidak bigarren etenaldia pairatu zuen, Estatu Batuetan 1940.ean egin behar zena antolatu gabe utzirik.
Bigarren Gerraren ondotik
Hilbert.
Bigarren Mundu-Gerrak etenaldi luzea ekarri zuen: hamalau urte pasatu ziren Osloko kongresutik hurrengora. 1950.ean izan zen Cambridge-n, baina ez Ingalaterrakoan 1912.ean bezala; apur bat lehenago aipatu dugun Estatu Batuetakoan baizik. Munduaren egoera politikoak berriro ere eragina izan zuen kongresuaren antolamenduan: gerra hotzaren garaian ezin zitekeen leku guztietatik Estatu Batuetara joan eta eragozpena ez zen Europako ekialdeko estatukoentzat bakarrik, beste batzuei ere bisatua ukatu edo baldintzapean eman zitzaien eta. Esate baterako, “Fields domina” eskuratu zuen Laurent Schwartz frantziarrak astebeteko bisatua lortu zuen, baina Estatu Batuetan bidaiarik egitea debekatu egin zioten. Hala ere, 1700 partaide izan zituzten.
Gerrak beste ondorio garrantzitsu bat ere izan zuen; jatorri desberdineko matematikari askok Estatu Batuetara emigratzea, alegia. Oso nabaria da hau kongresuko hizlari nagusien zerrendari begiratuz gero: erdiak baino gehiagok Estatu Batuetako Unibertsitateetan lan egiten zuten, baina bakarren bat izan ezik, beste guztiak ez ziren amerikarrak jaiotzez. Kaltea Europan nabaritu zen, noski.
1954.ean Amsterdam-en bazeuden lau sobietar eta poloniar bat hizlari nagusien artean. Aipagarria da Von Neumann-ek “Ebatzi gabeko problemak” izenburupean eman zuen hitzaldia (mende hasieran Hilbert-ek egin zuenaren izpirituan, baina, itxura denez, ez hain orokorra). Handik laster hil egin zenez, ez zuen eskuskriburik prestatu argitaratzeko eta ez da hitzaldiaren testurik gelditu.
1958.ean Edinburgh-en eta 1962.ean Stokholm-en egin ziren kongresuek ez dute aipamen berezirik merezi. Bai ordea 1966.ekoak; Moskun egin bait zen. Oraingoan joan gabe gelditu zirenak “beste aldeko” batzuk izan ziren, nolabait esatearren. Sobiet Batasunean matematikari asko dagoenez, partaidetza oso altua izan zen: lau mila inguru, 49 estatutatik joanda.
“Fields” sarietarako diru gehiago zegoela eta kongresu bakoitzeko sarien kopurua laura igo zen. Moskun saritutakoen artean Stephen Smale amerikarra zegoen, Vietnam-eko gerraren kontrako ekitaldietan partaide ezaguna, Poincaré-ren konjetura zahar bat bostetik gorako dimentsioetan frogatu zuena (hiru dimentsiotan oraindik frogatzeke dago). Moskuko Unibertsitateko eskaileretan prentsaurreko bat eman zuen Vietnam-eko gerragatik Estatu Batuak gogor kritikatuz eta Sobiet Batasuneko adierazpen-askatasunik eza salatuz. Gertakizun honek arazoak sortu zizkion Amerikara itzulitakoan.
Niza, Vancouver (Kanada) eta Helsinki izan ziren hurrengo kongresuen egoitzak eta 1982. urtean egin behar zena Vartsovia-ri egokitu zitzaion. Baina, Polonian istilu politikoak izan ziren eta urte hartan lege martzialaren pean zeuden. Matematikarien Nazioarteko Batasunak kongresua urtebete atzeratzea erabaki zuen eta 1983. urtean egin zen, nahiz ikur guztietan 1982 zenbakia mantendu.
Eztabaida sortu zen aurreko urte osoan zehar matematikarien artean (amerikarrengan batez ere): batzuen eritziz, parte hartuz gero Poloniako gobernuari laguntzen zitzaion; beste batzuentzat aldiz, joatearekin zuzenago ager zitezkeen gartzelatuen alde. Lehen jarreraren aldeko asko parte hartu gabe gelditu ziren eta Estatu Batuetatik, esaterako, ehun bat baino ez ziren joan. Kongresuko hitzaldiak gartzelan zegoen matematikari poloniarretariko baten bati eskaini zitzaizkion askotan, gehienak ordurako kalean bazeuden ere.
1986.eko urtean Kaliforniano Berkeley-n izan zen orain arteko azken kongresua.
ICM- 90 Kioto
Japoniako hiriburu izandako Kioto-k hartu zuen bere baitan matematikarien azkeneko kongresua, abuztuaren 21etik 29ra bitartean. Lau mila partaideetatik erdiak baino gehiago japoniarrak ziren, ondoren Estatu Batuetakoak (hirurehunetik gora), sobietarrak eta frantziarrak ere ehunetik pasatzen zirelarik. Denetara 83 estatutako ordezkaritza izan zen. Kongresuen unibertsaltasuna argi uzten duen datua da berau. Nazioarteko kongresura bidaia egiten zuen hainbeste matematikari atzerritarren presentzia aprobetxatzeko, aurreko eta ondoko asteetan hogei bat kongresu gehiago antolatu ziren Japoniako leku desberdinetan, gai espezializatuak aztertuz.
Kongresuaren barne-antolaketa azken hogei urteotan berdin mantendu da. Alde batetik, hitzaldi nagusiak ditugu. Ordubetekoak dira, goizez, eta partaide guztientzat zuzenduak, hau da, hitzaldi nagusi bat ematen den bitartean ez da besterik egoten. Iaz hamabost ziren denetara eta lehenengoa Karen Uhlenbeck-ek eman zuen, horrela hizlari nagusi bezala gonbidatu den bigarren emakumea bilakaturik (gorago aipatu dugunez lehena Emmy Noether izan zen, 1932.eko kongresuan).
Arratsaldez, hiru ordulaurdeneko hitzaldiak, gonbidatuak hauek ere, hamazortzi espezialitatetan banatuak eta sei aldiberean ematen direlarik. Hauetariko ehun eta berrogeitamar inguru egon ziren Kioto-n. Azkenik, hamar minutuko komunikazio laburrak; aurrekoen aldiberekoak hauek ere. Horiexek ziren (beste ekitaldi osagarri batzuekin batera) programa ofizialean ageri zirenak, baina bertan mintegi informalak eta mahainguruak ere eratu ziren, eguneroko buletina erabiliz azaltzeko.
Hitzaldi nagusi guztiak ingelesez eman ziren. Kongresuen historian erabilitako hizkuntzen bilakabidea ikustea interesgarria da. Bost hizkuntzatan eman izan dira hitzaldi nagusiak: frantsesez, ingelesez, errusieraz, alemanez eta italieraz. Azken bi hauek desagertu ziren lehenengo eta errusiera eta frantsesa geroago. Orain ez hitzaldi nagusiak bakarrik beste gehienak ere ingelesez eman ziren (gutxi batzuk frantsesez izan ziren, oker ez banago).
Matematika aldetik ez da gauza nabarmenik egon kongresuan. Espezializazioa gero eta handiagoa denean, oso zaila da norberaren gaitik kanpoko hitzaldietan hariari jarraitzea. Baina hitzaldi nagusiek eta “Fields domina”z saritutakoen lanek garbi erakusten digute arlo desberdinetako ekarpenak lotuz egiten dela Matematikarik oparoena. Hala ere, ez dirudi azken lau urteotan lortu diren emaitzak giroa berotzeko modukoak izan direnik.
Matematikarien Nazioarteko Batasunak berriro ere Zürich aukeratu du hurrengo kongresuaren egoitza gisa; hirugarren aldiz hain zuzen ere (bi aldiz ere ez da beste inon egin orain arte). Hurrengo kongresu hori 1994.ean ospatuko da eta nolabait lehenengoaren mendeurrentzat hartu beharko da; hura 1897.ean izan bait zen eta haren ehungarren urteari ez bait dagokio kongresurik.
Eta mendearen bukaera hurbiltzen denean, norbaitek egin beharko luke (Hilbert-ek 1900.ean Parisen egin zuen moduan) datorren menderako proposamena: Matematikaren problema berriak (edo zaharrak) zein bidetatik abiatuko diren, eta abar. Baina ehun urte hauek ez dira alferrik pasatu eta Matematikaren bolumena hainbeste zabaldu da, non pertsona bakar batentzat lan horri ekitea ezina bait da. Egitekotan, talde-lana izango da. Hau ere Matematika eta Zientziaren joeraren erakusgarri da; gero eta gutxiago bait dira bakarka egiten diren lanak.
FIELDS SARIAK
Alfred Nobel-ek ez zion Matematikari lekurik eman bere izena daramaten sari famatuen artean. Horregatik J. C. Fields-ek, Toronto-n 1924.ean egin zen kongresuko presidenteak, bere testamentuan matematikarien artean sari bat sortzeko dirua utzi zuen. Saria Nazioarteko kongresuetan eman behar zen (ez urtero, Nobel Saria bezala) eta bakoitzean bi matematikari suertatuko ziren irabazle, geroago sarien kopurua laura igo bazen ere. Batzorde berezi bat izendatzen du Matematikarien Nazioarteko Batasunak aukeratuak nortzuk diren erabakitzeko, aurtengoan zortzi batzordekideetatik lau irabazle ohi zirelarik.
Fields-en proposamenaren arabera, “egindako lanaren errekonozimendua eta egingo zenaren bultzatzaile” izan behar zuen sariak eta hortik gazteei zuzendutakoa zela ondorioztatu zen. Hortaz, arau idatzia ez den arren, berrogei urtetik beherako matematikariei bakarrik ematen zaie.
1990. urteko sarituak hauexek izan dira: 1) V.G. Drinfeld, Kharkov-en (Ukranian) jaioa 1954.ean eta Ukraniako Zientzi Akademiako Tenperatura Baxuetako Institutuan lan egiten duena; 2) Vaughan F. R. Jones, Gisborne-n (Zeelanda Berrian) jaioa 1952.ean eta orain Berkeley-ko Kaliforniako Unibertsitatean lanean ari dena (tesia Suitzan egin zuen); 3) Shigefumi Mori, 1951.ean Kioto-n jaioa eta bertako Unibertsitateko irakaslea, eta 4) Edward Witten, 1951.ean jaioa hau ere eta orain Princeton-eko Institute for Advance Study-ko partaide dena. Witten fisikari teorikoa da; orain hain modan dagoen superkorden teoriaren ordezkari nagusienetakoa. Fisikako ideiak era matematikoan adierazten oso trebea da eta Matematikan ere emaitza berriak lortu ditu ideia hartatik abiatuz. Aipagarria da, bestalde, itxuraz Matematikaren atal desberdinetan ari diren Drinfeld, Jones eta Witten-en lanek elkarren artean duten erlazioa, bakoitzaren lanaren aipamena kongresuan egin zenean argi utzi zutenez.
Aurtengoekin hogeitamalau dira dagoeneko Fields domina jaso duten matematikariak. Jaioterriari begira, hamahiru estatu desberdinetakoak dira baina saria lortu zutenean lanpostua non zeukaten kontutan hartuz gero, zazpi baino ez zaizkigu gelditzen: Italia, Suedia eta Japonian bana, Sobiet Batasunean hiru, Britainia Haundian lau, Frantzian sei eta Estatu Batuetan hamazortzi (hamar bertan jaioak). Adinaren arabera, lau bakarrik ziren 30 urte baino gazteagoak, hamazazpi 35etik 39ra bitartekoak zirelarik. Emakume irabazlerik ez dago.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-452bab7937c2 | http://zientzia.net/artikuluak/lertxunak-zango-luzeak-moko-zorrotza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lertxunak: zango luzeak, moko zorrotza - Zientzia.eus | Lertxunak: zango luzeak, moko zorrotza - Zientzia.eus
Europako bederatzi espezieetatik, Euskal Herrian sei bizi direla esan daiteke, nahiz eta oraingoz habiagile seguruak bost baino ez diren.
Europako bederatzi espezieetatik, Euskal Herrian sei bizi direla esan daiteke, nahiz eta oraingoz habiagile seguruak bost baino ez diren. Lertxunak: zango luzeak, moko zorrotza - Zientzia.eus Lertxunak: zango luzeak, moko zorrotza
Zoologia
Hegaztiak dira, zalantzarik gabe, ornodunen artean eta oinarrizko egitura anatomikoei dagokienean, aldakortasun gutxien ageri dutenak. Hala ere, hegaztien oinarrizko eredu honek plastikotasun handia eskaintzen die, eta ondorioz, aldaketa minimo batzuen bitartez oso bizimodu desberdinetara egokitzeko eta oso habitat eta txoko ekologiko desberdinak kolonizatzeko gai dira. Bizimodu eta bizileku zehatzetarako moldaera honen adibide bikaina, ardeidoek eskaintzen digute; lertxun, lertxuntxo eta gisa bereko hegaztiez osaturiko familiak alegia.
Lertxuntxo txikia (Egretta garcetta), luma zuri, leun eta dotorez jantzitako ardeido ederra dugu. (Argazkia: J.R. Aihartza).
Ardeidae familia mundu osoan barreiatuta bizi diren hirurogeitabederatzi espeziez osatuta dago, hauetariko gehienak tropikalak izanik. Euskal Herrian berriz, Europako bederatzi espezieetatik sei bizi direla esan daiteke, nahiz eta oraingoz habiagile seguruak bost baino ez diren.
Ardeido guztiak ingurune hezetan bizi diren harrapakariak dira, eta ur gezetan nahiz itsas adarretako gazi-gezetan ere aurki ditzakegu.
Hegan doazenean, lertxunak zango eta moko luze nabarmenagatik bereiz daitezke, lepoa "S" bat eginez atzerantz biltzen dutelarik.
J.R. Aihartza
Hegazti hauen ezaugarririk begibistakoena soin-zati desberdinen luzetasuna dugu. Hain dira luze eta meheak, ze sarri beren mugimenduetan liraintasun eta dotoretasunetik baldarkeriarik farregarrienera pasatzen bait dira. Dena dela, zango luze eta meheak oso baliagarri gertatzen zaizkie uraxalean beren harrapakinak uxatu gabe ibiltzeko. Era berean, azkon-itxurako moko zorrotza eta lepo luze malgua ehiza-tresna aproposak dituzte beren ehizaki dohakabeak harrapatzeko.
Ikuskizun bikaina izaten da lertxuntxo txikia (Egretta garcetta) arrantzan ari denekoa: uretan mantso mugituz, hanka baten gainean geldirik egoten da, lepoa atzera botata, moko zorrotza aurrerantz eta behera zuzentzen duen bitartean. Segidan beste hanka uretan sartu, eta hondotik aurrerantz mugitzen du poliki-poliki, bertan dagokeen arrainen bat mugi erazteko asmoz. Harrapakinen bat sumatuz gero, lepoa balezta baten moduan askatzen du, moko zorrotza aurrera jaurtiz eta arraina, igela edo dena delakoa bertan harrapatuz.
Azken urteotan gero eta arruntagoa da lertxuntxo txikia gure aintzira eta paduretako uraxaletan ehizean ikustea.
J.R. Aihartza
Lertxuntxo txikia (Egretta garcetta) tamaina ertaineko ardeido liraina dugu; kolore zuri garbiko luma leun eta finez jantzia. Moko luze-zorrotza beltza du, eta baita zango luzeak ere, behatz hori deigarriak izatea espeziearen bereizgarri delarik. Araldian bestalde, eta ardeido gehientsuenek bezala, itxura dotore honi garondotik ateratzen zaizkion luma luze eta finak gehitzen dizkio apaingarri gisa. Luma leun eta eder horiek animalia hauen kalterako izan ziren garai batean. Izan ere XIX. mendearen bukaeran milaka lertxun, lertxuntxo eta beste garbitu bait ziren emakumeen kapelu eta jantzietarako hornidurak lortzearren. Iharduera honek, hegazti hauen bizimodu koloniala dela eta, kalte ikaragarria egin zien ardeidoen populazioei; ehiztariek kolpean dozenaka hiltzen bait zituzten.
Euskal Herrian habiagile urria den arren —Nafarroako gune bitan baino ez da ugaltzen ikusi— lertxuntxo txikia migrazio-sasoietan eta negutiar moduan gure lurraldeko hainbat ingurune hezetan arrunt izatera heldu dela esan daiteke. Nola-halako ugaritasun hau berria dela esan behar da ordea, eta espezieak Europa osoan erakusten duen hedatze-joera nabarmenaren ondoriotzat jotzen da. Esate baterako, 1981.era arte Urdaibaiko itsasadarrean bitxia izan den arren, azken urteotan bertan dabiltzan lertxuntxoen kopurua ikaragarri hazi da, negutiar arrunta izatera iritsiz (Galarza, 1989).
Lertxun hauskara (Ardea cinerea) Euskal Herriko bisitari negutiarra da. (Argazkia: J.R. Aihartza).
Lertxuntxo txikia egunez bizi den hegazti taldezalea dugu, eta araldian izan ezik ohitura isilekoa izaten da. Bere habitatari dagokionez ez du baldintza zorrotzegirik ezartzen; aintzira eta zingiretan nahiz arroz-soro eta paduretan ere bizi bait daiteke, bertan arrain, anfibio eta intsektuz elikatzen delarik. Ugalketarako ordea, eta gainerako ardeidoek bezalatsu, zuhaitz, zuhamuxka edo lezkaz osatutako landaretza trinkoaz gainera, lasaitasuna beharrezkoa du bere koloniak eratzeko, eta hori zoritxarrez Nafarroako aintzira bakar batzuetan baino ez diogu eskaintzen gaur egun.
Lertxun hauskara (Ardea cinerea) dugu Europako ardeidorik handiena. 90 cm-ko luzera eta 170 cm-rainoko hegal-zabalera izanik, eskualde eurosiberiarrean hedapen zabala duen hegazti handi bakarretakoa dugu, eta Euskal Herrian ere eskuarki ikus daiteke —zenbait lekutan talde handitan gainera—, nahiz eta lertxuntxo txikiaren kasuan bezala, batez ere gure ingurune hezeetako bisitari negutiarra den.
Lertxun gorria (Ardea purpurea) negua Afrika tropikalean igarotzen duen ardeidoa da. Udaberrian ordea iparralderantz dator, Nafarroako hegoaldean habia egiten duelarik. (Argazkia: J.R. Aihartza).
Lertxun hauskara moldagarritasun handiko espeziea da, eta arrantza ugaria eta gizakiongandiko lasaitasuna besterik ez ditu eskatzen ingurune batera egokitzeko, baina esan bezala, azken baldintza hau aurkitzea bereziki zaila zaio Euskal Herrian; bertan ingurune apropos gutxi, eta seguruenik, daudenetan ere giza presio handiegia topatu bide bait du.
Arrantzale/ehiztari bikaina izaki, egunean 500 gramo jaki behar ditu lertxun hauskarak, bere harrapakinen artean arrainak, igelak, intsektuak, sugeak, arratoiak, beste hegaztien txitoak, eta txilinporta helduak (Tachybaptus ruficollis) ere konta daitezkeelarik. Ardeidoek duten hestegorri dilatagarriari esker, harrapatutakoak normalean osorik irensten ditu; bere liseri-urin gogorrek hezurrak ere deskonposatzen dituzte, ile, atzazal eta ezkatak berriz “egagropila” izenaz ezagutzen den bola iletsua eratuz kanporatzen dituztelarik.
170 cm-ko hegal-zabalera izanik, lertxun hauskara Europan hedapen zabala duen hegazti handi bakarretakoa dugu.
J.R. Aihartza
Ugalketa-lekuetan lertxun hauskarak kolonia handiak eratuz biltzen dira, habiak egiteko normalean zuhaitzetako adarrik garaienak aukeratuz. Tamalez ordea, Euskal Herrian ez da ugalketarik egon denik ikusi orain artean. Dena dela, 1990.eko udaberrian bikote heldu bat ikusi da Pitillaseko aintziran araldian, eta baita habia egiteko materialak garraiatzen ere, eta beraz baliteke inguru hezeak zertxobait zainduz gero epe laburrean lertxun hauskara Euskal Herriko hegazti habiagileen zerrendan sartu ahal izatea.
Aurrekoa baino zertxobait txikiagoa bada ere, antzerako itxura eta ohiturak ditu lertxun gorriak (Ardea purpurea). Espezie honen banaketa geografikoak ordea, ohitura termofiloagoa isladatzen du. Izan ere Asiako hego eta ekialdean, Ekialde Hurbilean eta Afrikako hegoaldean ugari den arren, Europan bere banaketa Mediterranioaren inguruetara, eta Frantzia eta Holandako gune bakan batzuetara mugatzen bait da. Penintsulan bertan ere, hego eta erdialdean ohizkoa den arren, iparraldean bakan ikusten da oso. Gainera, Europako populazioak migratzaileak dira, eta ugalketa burutu ondoren Saharatik behera ihes egiten dute eskualde tropikalen bila.
T. Uribe-Etxebarria
Nafarroan hogeitabost bikote ugaltzaile inguru aurkitu dira, beti ere erribera aldeko aintzira eta ibai-bazterretan eta populazio garrantzitsuenak Biana eta Pitillaseko aintziretan izanik.
Aurreko espezieak ez bezala, lertxun gorriak lezkadia nahiago du zuhaitzak baino habia egiteko, eta lan hori koloniatan burutzeko joera duen arren, dentsitate baxuko lekuetan bakarka ere egin dezake.
Bere lumajearen kolorazioa ere lezkadiko bizimodurako egokitua du: lepoan eta bularrean zehar ageri dituen luzetarako marra ilunek funtzio disruptibo argia dute, lezken artean animaliaren forma galdu erazi egiten dutelarik. Horregatik, eta txori-zezenek (Botaurus stellaris) eta amiltxori txikiek (Ixobrychus minutus) ohi duten bezalaxe, lertxun gorriek ere, arriskua izan daitekeen edozeren aurrean “hesohol-jarrera” hartzen dute; edo bestela esanda, lepoa luze-luze egin eta mokoa zerura begira dutela geratzen dira, lezkadiaren baitan ikuskaitz bilakatuz. Txitoek ere jarrera bera hartzen dute inor habiara hurbiltzen bazaie.
Bere lumaje kriptikoari esker, lertxun gorria ondotxo kamuflatzen da lezken artean.
J.R. Aihartza
Lertxun gorriaren habia, tolestu eta elkarren artean trabatutako lezka eta ihiz osatutako plataforma bikaina izaten da (gehienetan urazalaren gainetik 2 m ingurura eraikia) eta bertan 4-6 arrautza urdin errungo ditu emeak. Bertatik jaioko diren txitoak nidikolak izaten dira, eta beren elikaduraz —helduek paparrean ekarritako arrain, igel, suge, etab.ez osatua—, bi gurasoak arduratzen dira.
Lezkadian bizitzeko moldatuta dauden ardeidoen artean adibide nabaria, txori-zezen arruntean daukagu (Botaurus stellaris). Izen bitxia da hau lertxunarentzat, baina beronen zergatia garbi izanen dugu udaberriko gau isilen batean animalia xelebre honen araldiko kantu lodia entzuteko aukera baldin badugu. Izan ere zezenaren marrao labur eta apala gogorarazten bait du.
Bere lumaje kriptikoa eta bizimodu iheskorrari esker, txori-zezena ikuskaitza da aintziren inguruetako landaretzaren artean.
A. Elosegi
Txori-zezena ilunabarrez edota gauez bizi den hegazti iheskorra da; oilo baten tamainakoa, hegarako zaletasun eskasekoa, eta normalean lezkadiaren babesetik sekulan ere ateratzen ez dena. Bere lumen kolore arre marraztu eta pintarratuari esker ikuskaitza gertatzen da lezka artean, bere defentsabide garrantzitsuena kamuflajea delarik. Elikadurari dagokionean ez du desberdintasunik ageri gainerako lertxunekiko, eta batez ere arrain, intsektu eta ornogabe txikiak ehizatuz bizi da hau ere.
Bere izaera iheskorraren ondorioz, txori-zezena hegazti bakarzalea da; koloniarik sortzen ez duena alegia. Europako populazioen urritasuna animalia honen habitat-motarekin lotuta egon daiteke. Izan ere, txori-zezenak lezkadi zabalak behar bait ditu bere bizimodua burutzeko, eta tamalez lezkadiak ikaragarri murriztu dizkiogu azken mendean zehar.
Ohitura isil eta gautar-izaerako hegaztia izanik txori-zezen arrunta (Botaurus stellaris) Nafarroako habiagile urria dugu. (Argazkia: A. Elosegi).
Euskal Herrian txori-zezen habiagileak Nafarroan bakarrik aurkitu dira, herrialde honetan sedentarioak izanik. Hala ere, txori-zezenen populazioa oso urria da bertan, eta orain arte behintzat Biana eta Pitillaseko aintziretan baino ez da ikusi —bizpahiru bikote guztira—, nahiz eta hegazti hauen bizimodu ezkutua dela eta, beste nonbaiten izatea ere balitekeen.
Txori–zezenaren tamaina berekoa den amiltxori arrunta (Nycticorax nycticorax) ere, bizimodu ilunabartar eta gautarra egiten duen ardeido txikia dugu. Hain zuzen, lertxuntxo honen latinezko izena —”gaueko belea”— ohitura gautar hauetatik eta ilunabarrean ehiza-lekuetarantz abiatzen denean botatzen dituen karraka latzetatik datorkio.
Lumaje osoa garatuz gero, lertxun gorri gazteak habia inguruan ibiltzen dira hegarako lehen saioak eginez.
J.R. Aihartza
Amiltxoria hedapen zabaleko hegaztia dugu. Hego eta Iparramerikan, Afrikan, eta Eurasiako eskualde epeletan bizi da. Hegazti arborikola eta koloniala izanik, ez du txori-zezenaren kolorazio kriptikorik ale gazteetan baino ageri, eta helduen lumajea lertxun hauskararen antzekoagoa izaten da, begi gorri-biziak bereizgarri dituela. Morfologiaren aldetik berriz, lertxun tipikoengandik urrundu egiten da zertxobait. Izan ere bere lepoa laburra bait da, eta mokoa eta zangoak ere ez bait ditu hain luzeak. Aldaketa hauek, landaretza itxia eta zuhaitzetako adarren artean hobeki ibiltzeko moldaerak direla pentsa daiteke.
Amiltxoria egunez lezkadi-inguruetako eta ibai-bazterretako sahats eta tamarizen artean babestuta egoten da. Ilunabarra iristen denean berriz, ibai-ertzetara edota uraxal zingiratsuetara hurbiltzen da intsektu urtar, krustazeo eta ornodun txikien ehizera.
Amiltxori arrunta (Nycticorax nycticorax) lepo eta zango laburreko ardeido txikia da. (Argazkia: J.R. Aihartza).
Europako populazioak negua Afrika tropikalean igarotzen duten talde migratzailez osatzen dira. Apiril aldera berriz, amiltxoriak iparralderantz datozkigu ugaltzera.
Euskal Herrian espezie urria den arren, azken urteotan Nafarroako erriberako ingurune heze desberdinak kolonizatzen ari da, Bianatik hasi eta Tuteraraino Ebro ibaiaren inguruko zenbait puntutan populazio iraunkorrak ezarri direlarik.
Izaera koloniala izanik, ingurune lasaietan amiltxori arruntak talde handitan biltzen dira habiak egiteko.
J.R. Aihartza
Azkenik, amiltxori txikia (Ixobrychus minutus) da Euskal Herriko ardeidoen artean aipatu beharreko seigarren espeziea. Berau lertxun txikia dugu oso; 35 cm luze, 55 cm-ko hegal-zabalera, eta 150 g-ko pisua besterik ez bait ditu. Lumajearen koloreari dagokionean, hau amiltxori arruntaren eta txori-zezenaren bitartekoa da. Ezkutatzeko gaitasun handia izaki, inor ohartu ere egin gabe gizakiongandik gertu bizitzeko gauza da. Arriskua daitekeenaren aurrean hegazti honek ere “hesohol-jarrera” hartzen du, eta haizeak lezkadia astintzen badu, lepoaz lezken mugimendua imitatzen du.
Amiltxori txikia ere ohitura gautarrak dituen animalia dugu; ehizera batipat ilunabarrez abiatzen dena. Lan honetan ari denean, lezketan uraren gainetik eta isiltasun osoz ibiltzen da, atzamar luzeez kanaberei eutsiz, eta ehizakiren bat uretan ikusita gainera jauzi eginez. Era berean, bi kanaberei eustea aski du lezketan gora igo eta landareren baten muturrean kokatutako txitxiburduntzi tentagarria harrapatzeko.
Amiltxori arrunta gautarra da, eta beraz, ilunabarrean ehiza-lekuetarantz abiatzen da bere harrapakinen bila.
J.R. Aihartza
Amiltxori txikia Eurasiako eskualde epeletako padura, urtegi, aintzira eta ibai-bazterretan bizi da, egokitzeko lezkadi trinko txiki bat aski duelarik. Europako populazioak migratzaileak dira, eta ugalketa burutu ondoren, uztaila aldean edo, gazteak dispertsio-mugimendutan hasten dira, abuztu inguruan Afrika tropikalerantz abiatzen direlarik.
Euskal Herrian amiltxori txikia oso urria da, eta espezie honetan ere gehienetan Nafarroan ikusi dira, nahiz eta Arabako hegoaldeko gune batzuetan ere detektatu den. Ugalketarik ez da inon ere detektatu gure lurraldean, baina hala ere Nafarroan hamarren bat bikote habiagile izan bide direla estimatu da, eta animaliaren ohitura iheskorrak direla eta, agian gehiago ere izan daitezke.
Ardeido guztiek antzerako baldintzak eskatzen dituzte bizitzeko: alegia, ehiza ugariko ingurune heze sanoak, eta gizakiongandiko lasaitasuna. Baldintza zailak ordea gaur egun!
J.R. Aihartza
Bukatzeko gaur egun zenbait ardeidoren kasuan hedapen-prozesurik ikus badaiteke ere, oro har hegazti-talde honen garapena oraindik oso zalantzagarria dela esan behar da. Nabarmena da hauen eta beste zenbait espezieren iraupena segurtatzeko animalia hauen habitat diren ingurune hezeak babestea derrigorrezkoa dela. Tamalez ordea, ingurune hauekiko babes-neurriak ez dira aski. Izan ere, beren harrapakari-izaera dela eta, ardeidoak piramide trofikoaren goiko aldean kokatuta daudelako bereziki sentikorizan bait daitezke uretan disolbatuta garraiatzen diren intsektizida, pestizida eta abarrekiko, horrelako toxikoek katea trofikoetan zehar ageri duten kontzentrazio-emendioa dela eta. Beraz, ingurune hezeen espazio fisikoa bera zaintzeaz gain, derrigorrezkoa da hauen inguruan gerta daitezkeen iharduera guztiak ezagutzea eta kontrolatzea, baldin eta ekosistema garrantzitsu hauek eta bertako biztanleak mantendu nahi baditugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ecaf84368eb4 | http://zientzia.net/artikuluak/abiadura-handiko-trena-ahttgv-hegazkinen-abiadurar/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Abiadura handiko trena (AHT/TGV). Hegazkinen abiadurara errei gainean Europan zehar - Zientzia.eus | Abiadura handiko trena (AHT/TGV). Hegazkinen abiadurara errei gainean Europan zehar - Zientzia.eus
Teknologia frantziarrak ongi eta oso azkar birarazten ditu bere trenmakinaren gurpilak. Oraingoz behintzat, munduko lasterrenak dira errei gainean.
Teknologia frantziarrak ongi eta oso azkar birarazten ditu bere trenmakinaren gurpilak. Oraingoz behintzat, munduko lasterrenak dira errei gainean. Abiadura handiko trena (AHT/TGV). Hegazkinen abiadurara errei gainean Europan zehar - Zientzia.eus Abiadura handiko trena (AHT/TGV). Hegazkinen abiadurara errei gainean Europan zehar
1991/01/01 Sarriegi Eskisabel, Andoni Iturria: Elhuyar aldizkaria
Garraioak
AHTk jada, hegazkinaren profila du. Ibilera arrunteko trenak, airean hegazkinek baino erabiltzen ez zituzten abiadurak lortu ditu lurrean errei gainean. SNCFk aurrerapen gotorra egin du abiadura handiko garraioan. Dagoenekoz AHTren Europaz mintzatzen hasiak dira eta hemendik 2.000. urtera, ez da mugarik izango AHTrentzat. Teknologia frantziarrak ongi eta oso azkar birarazten ditu bere trenmakinaren gurpilak. Oraingoz behintzat, munduko lasterrenak dira errei gainean.
AHT markatik markara dabil Frantzian. Elhuyar aldizkari honetan bertan, emana da orain artekoen berri (33. alea, 1990eko martxokoa, 12/15. orr. eta 37-38. alea, 1990eko uztail-abuztuetakoa, 6. or.). Sarrera gisa, on dukegu marka-hobekuntza honen jarraipen-koadroa ikustea.
Mekanikari (gidaria) bere makinaren komando artean, etengabeko irratitelefonozko harremanetan Paris-Montparnasse-ko postuarekin.
Duela hogeitahiru urte, Capitole , 200 km/h abiadurara zebilen Parisetik Toulousera gurpil gainean. Garai hartan, injineru batzuek, kalkuluak eskuetan, errei gainean zebilen ezein merkatal tren normalek abiadura hori ez zuela gaindituko demostratu zuten, ezen gainditzekotan, aire-kuxinak edo eskegipen magnetikoa erabiltzera pasa beharko bait zuen.
Handik hiru bat hilabetera edo... Korean, nazioarteko symposium batean, beste injineru-andana batek, honako iragarpen hau bota zuen bere ekuazio eta ordenadoreen laguntzarekin: alegia, korronte-harrera egiteko katenaria/pantografo-sistema erabiliz, sekula santan ez zela 450 km/h-ko abiadura pasatzerik izango.
Frantziako SNCFkoek gaur egun, bi aldiz ere gainditu dute abiadura hori katenaria/pantografo-sistema erabiliz (1989-12-05ean TGV 325 Atlantiarra 482,5 km/h abiadurara Courtalain eta Château-Renault artean, 166. kilometroan eta 1990ekomaiatzaren hasieran, TGV Atlantiar berri esperimental berezia 510,6 km/h abiadurara ustiatu gabeko trenbide berri batean). Bietan ere, aipagarria da, tren arruntek lortu zituztela markak, hots, zirkulatzeko asmoz egindako ereduek, bigarrenak horretarako zenbait hobekuntza eta aldaketa jasanak bazituen ere (gurpilak handitu, motoreak indartu, etab.).
Bidaiari-trenen abiadura maximoakErrei gaineko abiadura-markak
1950: 140 km/h, 2D2 trenak Paris-Lyon
1957: 150 km/h, CC7100 trenak, Paris-Marseilla
1967: 200 km/h, CC6500 trenak, Paris-Toulouse
1981: 260 km/h, TGV S-E trenak, Paris-Lyon
1983: 270 km/h, TGV S-E trenak, Paris-Lyon
1989: 300 km/h, TGV A trenak, Paris-Nantes
1955: 331 km/h, 7907 eta BB9004 trenek
1981: 380 km/h, TGV S-E trenak
1988: 406,9 km/h, ICE alemaniarrak
1989: 482,4 km/h, TGV A trenak
1990: 510,6 km/h, TGV A trenak
Abiadura-marken jarraipen-koadroa.
Komunikazioak
Tren hauek oraindainokoekiko duten alde nagusienetako bat, duten komunikazio-sistema zabala da. Honek gaur egun, bertan sartutako informatika eta ikusentzunezko tresneria ugaria esan nahi du. Adar bakoitzean, elkarri konektatuta lanean diharduten 16 ordenadore daude eta trenaren eginkizun guztiak zaintzen dituzte: trakzioa, balaztaketa, seinaleztapena, barruko giroa, etab. Guztia kontrolatu ahal izateko, gidariaren gela kontrol-aparatuz beteta dago, adar bakoitzeko akats eta funtzioen datu guztiei memorian uneoro sarrera eskainiz. Informazio guzti hauek irrati bidez transmititzen dira Pariseko kontrol-postu zentralera trena iritsi baino 2 ordu lehenago hasita.
Mekanikariek (gidariek) hegazkin-pilotuek bezala, simulatzaile informatiko batean hartzen dute informazioa, gidari-postuan erreproduzituta. Irudiak, paisaia eta erreibidea agertzen ditu bideodiskoak erregistratutako benetako irudietatik abiatuta. Gainera, panelak, seinaleak, etab. mahai-azalean...
Horretarako, erreibidearen luzera osoan zehar, 10na km ezarritako transmisio-balizen sistema osoa erabiltzen da. Komunikazioa ordea, beste sistema batzuen bidez ere egin daiteke. Adar bateko prestakuntz eragiketek, beren sail estankoa dute zuzenean Pariseko postu zentralak aginduak emanda, hala nola trenaren barruko giroaren bidean zeharreko egokitzapena, bidaiarientzako bidean zeharreko informazioa, ohizko beste zenbait kontrol, etab.
Bolante beltz handia aurrean izaki, hegazkineko pilotu-gela dirudi benetan tren hauetako gidari-kabinak eta gidatzaileak ere aeronautikako Giravion Dorand sozietateak fabrikatutako simulatzailearekin prestatzen dira.
Eskudel arraroak, orratzak multzoka, eguzki-irrati/tren-sistema, eta abarrek, mekanikari (gidari) eta Pariseko trafiko-erregulatzailearen artean etengabeko harremana mantentzen dute. Dena dela, kabina barruko koadroetako etengailurik gehienak hala ere, aire-giroketarako aginduak emateko dira.
Katenaria/pantografoa
Katenariari dagokionez, aldaketarik egin behar izan dute noski, baina ez sistemarekiko. Sistema berbera da, baina katenaria teinkatu egin behar izan dute. Hori, ondorengofenomeno honi irtenbidea aurkitzearren egin da. Katenaria/Pantografo-sistema erabiltzean, ukimen hori dela eta, uhinak sortzen dira katenarian eta uhin horien hedapen-abiadura, katenari kablearen masaren eta teinkadura-tentsioaren baitakoa izaten da.
Bideoz kontrolatzen da katenaria/pantografo arteko kontaktua.
Oro har eta 450 km/h-ko abiadurara iritsi artean, trenaren zirkulazio-abiadura baino handiagoa izaten da hedapen-abiadura hori, baina zirkulazio-abiadurak balio kritiko horren ingurura iristean eta bereziki gainditzean, trenak atzeman egiten du uhina eta katenariaren uhindura horrek, katenari kableak pantografoari ihes egitea eragiten du
hortik Koreako muga-aipamena
Erremedioa ere ordea, aurkitu egin diote arazo honi, katenariako kablearen tentsioa handituz eta ondorioz uhinaren hedapen-abiadura berriro ere trenarena baino handiagoa izatea lortuz, hots, orain arte abiadura kritiko izan den horretatik aurrera zirkulatzeko, katenariaren teinkadura-tentsioa handiagotuta konpondu dute arazoa. Normalean 2.000 daN (dekanewton) izaten zena, 2.700 daN-era igo dute eta horrela, uhinak katenari kablean lortzen duen abiadura, 520 km/h-koa izatera iritsi da, lortu zuten zirkulazio-abiadura (510,6 km/h) baino zertxobait handixeagoa. Horrela gainditu dute beraz oraingoz, 500 km/h-ko abiaduraz goitik zirkulatu ahal izateko sistema horrek zuen oztopoa.
Pantografoak 500 km/h-ko abiaduraz goitik, katenariako kablea behar bezala eta etengabe igurtz dezan, bideo-kamerak jarri dituzte eta hauen esanetara behar adinako presioz estutzen du pantografoak katenariako kable teinkatua, uhindura sorterazitako zatian katenariak pantografoari ihesik egin gabe.
Gurpil koniko muntatudun ardatza barnerantz inklinatutako erreien gainean.
Beraz, Korean hitz egin zutenek zerbait asmatu zuten (dena ez izan arren) eta katenaria/pantografo-sistemaren arazoak iragarri zituzten. Gutxiago asmatu zuten Capitole -ren garaian hitz egin zutenek. Noski, horiek ez dira gaur-gaurkoz zirkulazio-abiadurak. Egun, 300 km/h-koa da abiadura handietan zirkulazio normalerako abiadura nagusitzat hartzen dena. Baina litekeena da besteak ere luzaro gabe iristea. Beraz, trena ere, hegazkinen zirkulazio-abiadura minimoetara bederen, hurbiltzen ari dela esan daiteke.
Bestalde, abiadura horietan zirkulatzeko behar den 13.000 kW-eko potentzia katenariako kablearen 1,5 cm 2 -ko sekzioan zehar joan eta pantografora pasatzea bera ez da txantxa. Ukitze-presioak presio, hain ukitze-sekzio txikian Joule efektuak ere bere ondorioa du. Horregatik, markak neguan (1989koa) edota udaberri-hasieran (1990ekoa) egin ziren giro-tenperatura hotza edo freskoa zenean.
Bestalde ordea, 0ºC inguruan aireak dentsitate handia du eta erresistentzia aerodinamikoa hazi egiten da. Dena dela, M. Lacôte-ren eritziz, 10ºC ingurukoa litzateke giro-tenperaturarik egokiena, tenperatura/airearen egoera bikotea kontutan hartuta, bai katenaria/pantografo-sistemarentzat, bai motore autosinkronoak nahiz automatismo elektronikoak behar bezala hozteko aukera izan eta tenperatura egokian funtzionatzeko eta baita erresistentzia aerodinamikoa ere handiegia ez izateko.
Bogieen sigi-saga higidura erreibidean zehar.
Bogiearen eta erreien berezitasunak
Marka berri hauek lortzeko erabili behar izan dituzten motore autosinkronoen ezinbesteko prestakuntza eta xehetasunak alde batera utzita (Elhuyar-en 33. alean zabalkiro adierazita daude), artikulu hartan bogiez adieraziez gainera, ongi erizten diot beste xehetasun batzuk ere azaltzeari. AHT trena ere, tren moderno guztiak bezalaxe, bi bogieren gainean muntatuta dago, eta bogie bakoitza bi ardatzekoa da. Ardatz horien eta beren gurpilen gainean eskegita daude motoreen txasisak (bogieak) eta hauen gainean ibilgailuarena (kaxa).
Bogiea ordea ez da zuzen-zuzen alboetara higitzeke joaten gurpilek biratu ahala aurrera doanean (abiadura horietara bereziki). Bere ardatz bertikalarekiko angelu txiki bat biratu ohi du alboetarantz, nola ezkerretarantz hala eskuinetarantz. Horretaz gainera, gora-beherantz ere higitzen da. Azkeneko higidura hau askoz ere kontrolatuagoa aurkitzen da eskegidurako malguki, motelgailu eta elementu elastikoen bitartez eta tren hauek iritsi duten erosotasun-mailak berorien azterketa zehatzik merezi lukeen arren, gaurkoan bederen saihestu egingo dugu eta alboetaranzko higidurari eskainiko diogu geure arreta.
Sigi-sagaren aurkako 3 motelgailuak (ikus geziak) kontrolatzen dute bogie bakoitzaren albo bakoitzean ibilgailu osoaren "dantza", 3 kaptadore elektrikok neurtuta. Horrek damaio segurtasuna 500 km/h-ko abiaduraz goitik arriskurik gabe zirkulatzeko.
Esanaren arabera bada, errodadur sistema osoaren geometria da alboetarantz ere egonkor mantenduz aurrera egin behar duena; eta abiadura handian egin ere. Horregatik, trenaren oreka, bi erreiak barnerantz inklinatuta dituzten erreibide berrietan profil konikozko gurpil-bikoteek errodatuta zirkulatuz lortzen da hein batean.
Era honetan, bogiea, bola bat V erako profildun pieza baten gainean bezain sendo aurkitzen da errei gainean; horrela, bi erreien arteko erreakzioen bidez, bata bestearekin ezabatzen dira alboetaranzko indar-osagaiak eta berorien ondoriozko higidura-joerak eta beren orekarik onena lortzen dute edozein albo-perturbazio sortzean ere. Kontutan hartu behar da, erreibidea ez dela beti nibel dagoen lerro zuzen geometrikoa eta zurrunbilo aerodinamikoek etengabe astintzen dituztela trakzio-elementuak nahiz atoiak (direla bagoiak, trenkaxak nahiz trenmakinak).
Bogieek gainera, erreibidean duten lasaieraren arabera, sigi-saga higidura-mota baten arabera zirkulatzen dute (mozkorrek bezala, baina balantza bide luzeagoan zehar eginez) nahiz eta abiadura handietan eta erreibide oso doituetan uhindura hori arindua gertatu.
Gurpilen erreibidearekiko atxekidura, bideo-kameraz erregistratzen da. Ardatz bakoitza orekan dagoen doikuntza da, bi errei inklinatuek barnerantz eratutako txokoan kaxaren eraginez ezker-eskuin astiro oszilatuz. Oszilazio horiek, segurtasun-mugetan mantendu behar dira.
Horrela, oszilazio-angeluaren anplitudea murriztu egiten da bogiearen luzeran zehar, baina multzo osoago eta handiago bezala funtzionatzen duenez, bere inertzi iharduneko masa kolpera hazten da eta inertzi iharduna ere bai aldi berean, oszilazioak (sigi-sagakoak) txikiago eta nagiago bilakatuz eta bogiea beti ere erreibidearen erdirantz bideratuz.
Bi ardatzen arteko distantzia murrizteak berriz, alderantzizko efektua eragiten du. Beraz, egundaino aurkitu den soluziorik onena eta lehenengo AHT/TGVtik beretik onartua izan zena, ardatz arteko distantzia 3 m-tan finkatzea izan da (erreiartea 1.435 mm-koa dela). Bogie-eredu hau, trena aurrera doan heinean egonkortasuna mantenduz 500 km/h-ko abiadura jasateko egokia gertatu da. Esan beharra dago, ongi eta luzaro kalkulatutako lotura elastiko eta motelgailuen sistema konplexuaren fruitu dela alboetaranzko oszilazio indartsu horien deuseztapena.
Sistema honek beraz, segurtasuna emateaz gainera, egundoko erosotasuna damaio ibilgailu osoari. Markaren sekretuetako bat ere horretan datza. Lehenagoko eredu batzuek ere lortu zituzten abiadura handi samarrak (1955ean 331 km/h BB eta CC trenmakinek) baina erreibide zeharo uhinduan eta baldintza haietan ezin zen aurrerago jo. Bogieen oszilazioek, izugarri behartzen zituzten erreiak eta hortik ondorioztatu zuten injineruek, segurtasunez zirkulatzeko abiadura ez zela 200 km/h-tik pasatu ahal izango.
Ezinbestekoa izan da beraz errei astunagoak (60 kg/m-ko pisudunak, lehengo 40 edo 50 kg/m-koen ordez) jartzea eta berorien jarrera, zirkulazio-abiadura hobetzeko aldatzea. Horregatik, kurbengatik eta seinaleztapenagatik egin behar izan dituzte erreibide berriak. Egun ordea, erreibideak hobetu eta bogietan aipatutako oszilazioen aurkako moteltze-sistemak ezarrita, milimetro bat bera ere deformatu gabe zirkulatu ahal izango dute ibilgailu hauek 500 km/h-ko abiadurara (zer esanik ere ez oraingoz zirkulaziokoa den 300 km/h-ko abiadurara).
Ibilgailuak berez duen egonkortasunari dagokionez beraz, AHT/ /TGV hauek duten lotura giltzatu elastikoen sistema da arrakastaren arrazoi nagusienetakoa. Hori gabe ezinezkoa zatekeen frogatan ere 400 km/h-ko abiadura gainditzea. Honen ezinbesteko osagarria noski, lehen aipatutako diseinu berriko erreibide zeharo berri eta ordenadorez kontrolatua da. Oraindik zerbitzu publikoan guztiz jarri ez badira ere, egunero gainditzen ari diren markek, laster gure artera ere iritsiko direla iragartzen digute.
2.000. urterantz
Lebitazio elektromagnetikoa erabiliz, 120 tona 400 km/h-ko abiadurara eramateko gai den Transrapid alemaniarra.
SNCF ordea, 2.000. urteko Europari begira ari da lanean. Baina, bada besterik ere Europan nahiz munduan. Frantzian Bertin injinerua, aire-kuxinik gabe eskegitako trenetan aitzindari bihurtu da. Alemanian eta Japonian, injineruek eskegidura magnetikoaren ideian fede handiagoa dutela dirudi abiadura handietarako.
Irtenbide honek noski, elektroimanez hornitutako erreibidea eskatzen du, hots, oso azpiegitura berezia. Abiadura hutsaz hitz eginez (froga hutsetarako saioez alegia), eskegidura magnetikozko materialarekin 435 km/h-ko abiadura iritsia dute, baina alde honetatik meritu handiagoa du AHTk, serieko eta zirkulazio normaleko ibilgailuekin abiadura hori gaindituta. Gainera egiaztatu bide du SNCFk abiadura handiko trenen bidez (abiadura desberdinetan zirkulatzeko burdinbideen bidez gainera), ibilbide luzeko bidaiak egitea posible dela. Hori oraingoz Frantzian garatu da gehienbat, baina hemendik aurrera, Europa osoa dute helburu, munduko beste alderdi batzuk ahaztu gabe baldin bada ere.
Katenariari gertatzen zaiona. (Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0f535f6bdf94 | http://zientzia.net/artikuluak/errenazimentuko-zientziak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Errenazimentuko zientziak - Zientzia.eus | Errenazimentuko zientziak - Zientzia.eus
Orain baino lehen garai honetako matematika eta fisika aztertu ditugunez gero, idazlan honetan gainerakoak hartuko ditugu gaitzat.
Orain baino lehen garai honetako matematika eta fisika aztertu ditugunez gero, idazlan honetan gainerakoak hartuko ditugu gaitzat. Errenazimentuko zientziak - Zientzia.eus Errenazimentuko zientziak
Orain baino lehen garai honetako matematika eta fisika aztertu ditugunez gero, idazlan honetan gainerakoak hartuko ditugu gaitzat.
Natur Zientzia
Cambridge-ko Unibertsitateko Trinity colledge-n sarrera nagusia. Francis Bacon medikuak bertan ikasi zuen bi urtez.
Plinio-ren garaitik landareak nahiz animaliak ikertzea etena zegoen. XVI. mendean, ordea, sei ikertzailek hartu zuten ardura hau beren gain. Beren lanak XVI. mendearen hasieratik XVII.aren hasiera arte iraun zuen. Dena dela, helburu nagusia alor honetako antzinako jakinduria pilatzea baino ez zen izan. Gai honetan ikerketa berriak aurkitzeko beste garai batera arte itxaron beharra dago.
Medikuntza eta kimika
Errenazimentuan zehar sendagile humanisten eskola bat sortu zen. Eskola honetakoek zera proposatzen zuten: Erdi Aroko medikuntzatik (hau batez ere sendagile grekoen eritzi batzuetatik, sarritan idazki arabiarren bitartez jasota ateratako ondorio batzuen bilduma baino ez zen) arreta kendu eta iturrietara jo, hau da, Hipokrates nahi Galenoren lanak arakatu. Zer esanik ez, joera honek jakinduriaren langak asko zabaldu zituen, baina behin ezaguera hauek finkatu ondoren, berriro ere sendagileak autoritateen esanetara mugatu ziren gehienetan.
Egoera hura gainditu zenean eta pertsona berriz ere behatzen, pentsatzen eta bere kabuz ikertzen hasi zenean, medikuntza alkimiatik jaiotzen ari zen kimikarekin uztartu zen. Horrela, kimika ikasten zuten sendagileen eskola berri bat abiatu zen; iatrokimika rena, alegia.
Francis Bacon-en erretratua. Arabiarren alkimia eta kimikak eragin handia izan zuten honengan.
Arabiarren alkimia eta kimika Europara Goi-Erdi Aroan iritsi ziren eta batzuengan (hala nola Francis Bacon-engan) eragin handia izan zuten. Arabiarrek teoria pitagorikoa hartu eta egokitu egin zuten. Gauzen elementu primarioak ez substantzietan ez eta gauzen printzipioetan edo kualitateetan aurkitzen direla onartzen zuten. Ildo honetatik joanez, printzipioak hiru zirela kontsideratzen zuten, hots, sufrearena edo sua, merkurioarena edo isurmena eta gatzarena edo solidotasuna. Teoria hau beste zenbait ezagumendu arabiarrekin zabaldu zen Europan XV. mendean.
Teoria hau ikustean, grekoen lau elementuena bezalaxe suaren ekintza misteriotsua adierazteko sortu zela gogoratu behar dugu. Sufre hitzak ez zuen gaurko izen bereko elementua (bere pisu eta gainerako berezitasunekin) adierazten; edozein gorputzek daukan erretzeko ahalmena baizik. Merkurioa k likido-eran isurtzen den guztia adierazten zuen eta gatzak kondar solidoak ordezkatzen zituen. Elementu hauei XV. mendearen bigarren erdian bizitzaren printzipioa gehitu zioten alkimista batzuek. Beste batzuek, aldiz, zeruko bertutea , non bere bitartez Unibertsoko gidariak munduko fenomenoak gobernatzen bait zituen. Ideia hauek kimikaren bitartez medikuntzara iragan ziren.
Giro hartan gizon berezi bat agertu zen; Hohenheim-eko Theophrastus, alegia, (1490-1541). Suitzar doktore honek Galenoren eskola (klasiko eta ortodoxoa) eten egin zuen. Tirol aldeko meategietan harriak, mineralak, nahiz aparatu mekanikoak eta meategietan gertatzen diren istripuak eta gaixotasunak ikertu zituen. Geroago Europako parte handi bat korritu zuen herrialde desberdinetako gaixotasunak eta sendabideak estudiatuz. Horren ondoren Basileako medikuntz katedra erdietsi zuen eta bertan bere gogoaren kontra izen berria ezarri zioten: Paracelsus, alegia, erromatarren garaiko Celsus izeneko sendagile ospetsuaren izenetik eratorria dirudienez. Basilean bertako zenbait sendagilek kontra egin zion eta urtebete geroago handik alde egin behar izan zuen.
Bles-eko Hendik Met meategia. Medikuntza indarberritu egin zen aro honetan. Behaketak eta ikerketak zegokien lekua hartu zuten.
Medikuntzan Paracelsus Galeno eta Avicena alde batera utzi ondoren, arazo medikoetan bere behaketen eta ikerketen ondorioak erabiltzen hasi zen. Bere eritziz, sendagilearen benetako maixua ez da adimenean hausnar daitekeena; begiek ikusi eta eskuek uki dezaketena, baizik.
Paracelsusek medikuntzan kimika erabilita aurkikuntza kimiko asko egin zuen. Adibidez, airea oso gauza konplexua zela konturatu zen eta kaos izena eman zion. Sufre izen orokorraren azpian bitrioloaren estraktotik ateratako substantzia bat dago, hots, eterra dena. Bere hitzez esanda, zapore goxoa dauka, txitoek ere jan egiten dute, ondorioz epe luzexka batez lo gelditzen dira eta gero inongo gaitzik izan gabe iratzartzen dira. Beraz, eterraren propietate anestesikoaz ohartu zen, baina ez bere balioez. Alkoholaren gainetik bitriolo-olioaren —azido sulfurikoaren— eraginez lortutako eterra lehen aldiz Valerius Cordus-ek (1515-1544) lortu zuen. Medikuntzan doktore eta botanikari honek, bere prozeduraren berri zehatza ematen digu; alkimiatik kimikara iragan zenaren seinale hain zuzen.
Paracelsusen jarraitzaileek, Galenorenek ez bezala, droga kimikoak erabiltzen zituzten medikuntzan. Droga onuragarri berri batzuk aurkitu zituzten eta baita bide batez ezagumendu kimikoak zabaldu ere. Hauen artean Biringuccio (ikerketa mineralogikoaz arduratu zena) Agricola eta Van Helmont aipatu behar ditugu. Azkeneko honek aire-itxurako substantzia desberdinak bazirela konturatuz, gas izena asmatu zuen (Paracelsusen kaose tik eratorrita).
Van Helmont-en Opera Omnia obraren azala.
Medikuntzari aurkikuntza fisiko berriak lehen aldiz egokitu zizkiona Sanctorius (1561-1636) izan zen. Honek, Galileoren termometroa egokitu zuen giza gorputzaren tenperatura neurtu ahal izateko eta pultsazioen erritmoak konparatzeko tresna berezi bat asmatu zuen. Bestalde, baskula batez bere burua pisatuz giza gorputzak jasaten dituen pisu-aldaketak aztertu zituen eta, nahiz eta etzanda egon, pisua galtzen duela egiaztatu zuen. Bere ustez galera hori ikusten ez den izerleka edo transpirazioaren ondorioa da. Zalantzarik gabe, alkimistek fisikariei eta kimikariei eman zieten opari bikainena balantza zen.
Paracelsusen lanak ikertu zituen izen handiko beste gizon bat Franciscus Sylvius (1614-1672) izan zen. Honek kimika medikuntzaren arloan erabili zuen eta lehen aipatu dugun eskola berri bat sortu zuen: iatrokimikoa , alegia. Bere eritziz osasuna gorputzaren likidoen orekan oinarritzen zen. Likido hauek batzuek azidoak eta alkalinoak besteak ziren eta beren konbinazioen bitartez substantzia neutro bat ematen zuten. Teoria honek garrantzi handia dauka, zeren historian su-fenomenoetan oinarritzen ez den lehenengo teoria kimiko orokorra bait da. Bestalde, geroago honetan funtsaturik afinitatearen kontzeptu kimikoa eraiki zen eta baita gatzak azidoen eta baseen arteko konbinazioaren bitartez sortzen direla ere.
Europan giza gorputzen disekzioa XIII. mendera arte ez zen egiten. Mende honetan eta Galenoren idazkiak nahiz zenbait arabiarrenak aztertu ondoren, anatomia martxan jarri zen berriro. Alor honetan agertzen den ospe handiko lehen izena, Mondino —1327an hil zena— da. Baina geroago berriro ere lozorroan mantendu zen anatomia, nahiz eta unibertsitateetako medikuntz ikasketan disekzioak bere tokia izan. Galeno, Avicena eta Mondinok esandakoaren arabera lan egiten zen, beste inongo urrats edo aurkikuntza berririk izan gabe.
XVI. mendearen bukaerarako, anatomiak antzinako autoritateekiko kateak apurtuta zeuzkan. Zientzia biologikoen artean, uztarri hau hautsi zuen lehena medikuntza izan zen.
Beraz, eta Leonardo da Vinciren idazkiak alde batera uzten baditugu, bere garaian ez zuten inongo eraginik lortu eta, XV. mendearen bukaera arte itxaron behar da anatomiak aurrerapena lor dezan. Garai honetan Manfredik autoritate batzuen eta egindako behaketa batzuen arteko konparazioa egin zuen. Baina, benetan anatomia nahiz fisiologia modernoari hasiera eman ziona Jean Fresnel (1497-1558) izan zen. Mediku, filosofo eta matematikari honek 1542an De abditis rerum causis argitaratu zuen.
Honen eraginez Andreas Vesalius (1515-1564) izeneko flandestarrak, Galeno alde batera utzita, anatomiari buruzko De humani corporis fabrica liburua idatzi zuen. Bertan ez Galenok eta ez Mondinok esandakoak ez dira kontutan hartzen. Berak disekzioakeginez egiazta zezakeena bakarrik zekarren. Aurrerakuntza handiak egin zituen; hezur, zain, garun eta abdomen-organoetako esparruetan bereziki. XVI. mendearen bukaerarako anatomiak antzinako autoritateekiko kateak apurtuta zeuzkan. Zientzia biologikoen artean uztarri hau hautsi zuen aurrena da.
Fisiologiak beste horrenbeste egiteko denbora gehiago behar izan zuen, Galenoren doktrinak ondo lotuta zeukan eta. Honen arabera, arteri odolak eta zain-odolak (bi odol-mota desberdin izanik) bihotzak bultzatutako bi korronte desberdin osatzen zituzten. Hauek gorputzaren ehunetara bizi-izpirituak eta izpiritu naturalak eramaten zituzten.
William Harvey-k, giza besoetan burututako ikerketen ondorioz, bihotzak odol-fluxua nola mantentzen duen argitu zuen.
Migel Servet (1511-1533) mediku tuterarrak, zeina Calvinok bere eritzi heterodoxoengatik kondenatu eta erre erazi bait zuen, biriken barnetikako odolaren zirkulazioa aurkitu zuen, baina bihotzak odol-fluxua nola mantentzen duen ez zuen argitu. Horretarako William Harvey (1578-1657) etorri arte itxaron beharko dugu. Honek Ingalaterran eta kanpoan (Paduan, bereziki) ikasi ondoren, berriro Ingalaterrara itzuli zen bertan mediku gisa aritzeko.
Han erregearen zerbitzuan hasi eta hark bere ikerketetarako behar zituen animalia guztiak eskaintzen zizkion. Besteak beste, arrautza barneko txiten garapena aztertu zuen eta baita beren bihotzen taupadak ere. 1628an bihotzari buruzko Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis liburuxka argitaratu zuen eta, nahiz eta liburua txikia izan, bertan urte askotan zehar animalia biziez eta gizakiez egindako behaketen emaitzak azaldu ziren, izugarrizko eragina lortuz. Berehala Galenoren fisiologia maldan behera hasi zen.
Harvey-k honakoa hatzeman zuen: taupada bakoitzean bihotzak bultzatzen duen odol-kopurua orduerdi batean ematen den taupada-kopuruaz biderkatuz, bihotzak gorputzak daukan odola guztia mugitzen duela. Honetan oinarrituta, odolak, nola edo hala, bihotzera berriro itzultzeko arterietatik zainetara pasatu behar duela ondorioztatu zuen. Hau da, odolak benetako higidura zikularra osatzen duela, hots, zirkulazio bat.
William Harvey-k 1628an bihotzari buruz argitaratu zuen liburuxkaren azala.
Gaur egun hain erraza iruditzen zaigun fenomeno honen meritua ulertzeko, garai hartan indarrean zeuden sinesmenak hartu behar ditugu kontutan: gorputzeko funtzioak adierazteko onartzen ziren bizi-izpirituak nahiz izpiritu naturalak edo animali izpirituak , alegia. Harvey-ren lanak izugarrizko haustura ekarri zion izpirituen mundu horri. Bere bigarren lanean, De Generatione Animalium izenekoan, enbriologiaren arloan Aristotelesen garaiaz gero emandako aurrerapauso handiena burutu zen.
Harvey-ren lanak osatzea eta erabat egiaztatzea, mikroskopio konposatua asmatu eta fisiologiaren lanetan erabili zenean lortu zen. Mikroskopio hori 1590. urte inguruan Janssen-ek eraiki zuen. Hasierakoek ematen zuten imajina oso desitxuratua zen; asko handiagotzea lortu nahi izan bait zuten. Baina 1650.aren inguruan, akats gehienak zuzendu ondoren, ikerketarako benetako lanabes baliotsu bihurtu zen.
1661.ean Boloniako Malpighi-k mikroskopiaren bitartez biriken egitura arakatu zuen eta trakearen adarrak aireak zabaltzen dituen hodi txikietan bukatzen direla (non hodi horien gainazaletatik arteria eta zain-sare bat bait dago) zioen. Ikertzaile honek beste guruin eta organo asko mikroskopioz aztertu zituen, beren egiturari eta funtzioari buruz argibide sakonak lortuz. Harvey-k odolak ehunetatik zirkulatzen duela frogatu bazuen ere, Malpighi-k ehun hauen egitura eta zirkulazio horren mekanismoa aurkitu zituen.
Malpighi. Mikroskopioaren bitartez biriken egitura arakatu zuen ikertzailea.
Odol-zirkulazioaren ikerketak berez arnasketaren arazoa plazaratu zuen. Birikek hauspo baten antzera funtzionatzen dutela ikusiz, erreketarekin dagoen analogiaz pentsatu zuten. 1617an Fludd-ek ur-gainazal batean buruz behera jarritako beirazko baso batean substantzia batzuk erretzean aireak bere bolumenaren parte bat galdu egiten zuela eta orduan garra itzali egiten zela ikusi zuen. Horretan oinarrituta, pixka bat geroago Borelli-k animaliak hutsean hil egiten direla egiaztatu zuen. Mekanikan oinarrituta arnasketaren funtzionamendua ere adierazi zuen.
Garunaren fisiologiak nahiz nerbio-sistemarenak, oso aurrerakuntza txikiak egin zituzten garai hartan eta XVIII. mendera arte alor hau nahikoa atzeratuta gelditu zen.
Botanika
Zenbait gaixotasun sendatzeko landareen ahalmena ezaguna zen betidanik. Dena dela, jakintza-mota honek Erdi Aroan zehar monastegietan izan zuen bere kabia berezia. Garai hartan zegoen sinesmenaren arabera, landareen hostoen itxurek eta loreen koloreek Jainkoak zertarako sortu zituen adierazten zituzten. Adibidez, hosto baten itxura giltzurdinarena bazen, landare hori nefritisa sendatzeko zen egokia.
XVI. mendean botanikak aurrerapausu handiak eman zituen.
Errenazimentuan bizi-maila igotzearekin batera, lorategiak monastegietan ezezik jauregi nahiz etxe aberatsetan ere ugaldu egin ziren. Ondorioz, XVI. mendean botanikak aurrerakuntza izan zuen.
Antzinako botanikarien (Alberto Magnus eta Rufinoren, adibidez) lanak ahaztuta zeudenez gero, hutsetik abiatu behar izan zen berriro. Valerius Cordus (1515-1544) izeneko botanikaria behaketez arduratu zen eta lortutako guztia zehatz-mehatz jaso zuen. Garai hartan belar-liburu batzuk argitaratu ziren, gehienak Dioskorides-en lanean oinarriturik. Bertan landareen deskribapena egiteaz gain, sukalderako nahiz sendabiderako zituzten propietateak agertzen ziren. 1551n William Turner-ek belarrei buruz liburu bat idatzi zuen eta egile hau aurrenetako naturalistatzat kontsidera daiteke.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-ab5bde35fce0 | http://zientzia.net/artikuluak/sistema-magnetikoak-eta-zilarrezkoak-fotografian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sistema magnetikoak eta zilarrezkoak fotografian - Zientzia.eus | Sistema magnetikoak eta zilarrezkoak fotografian - Zientzia.eus
Argazki-kamera berrietan disket magnetikoak eta txipak sartzen hasi dira. Hala eta guztiz ere, pelikula zilarreztatuzko argazkigintza nagusi da oraindik, bere irudi-kalitatea medio.
Argazki-kamera berrietan disket magnetikoak eta txipak sartzen hasi dira. Hala eta guztiz ere, pelikula zilarreztatuzko argazkigintza nagusi da oraindik, bere irudi-kalitatea medio. Sistema magnetikoak eta zilarrezkoak fotografian - Zientzia.eus Sistema magnetikoak eta zilarrezkoak fotografian
Irudiak/Soinuak
Argazki-kamera berrietan disket magnetikoak eta txipak sartzen hasi dira. Hala eta guztiz ere, pelikula zilarreztatuzko argazkigintza nagusi da oraindik, bere irudi-kalitatea medio.
Gaur egun posible da kazetari batek argazkia munduko bazter batean atera (Kanadan adibidez) eta handik minutu batera beste kontinente batean (Europan, Alemanian, esate baterako) telebista-pantailan ikustea. Prozesuak dituen urratsak hauek dira, labur esanda:
Argazki-kamerari bere barnean ordenadorez-disketa ipintzen zaio (pelikularik ez) eta beste edozein kamerarekin bezalaxe botoia sakatuta argazkiak ateratzen dira. (Disketak 50 bat ateratzeko ahalmena du).
Kameratik disketa atera eta telefono-aparatuaren azpiko transmisorera sartzen da.
Telefono-zenbakia markatuta, nahi den lekura deitzen da, eta han telefonoari konektatuta dagoen telebistan argazkiak ikusten dira argazkigilearekin hitz egiten den bitartean.
Aipatutako adibidea ez da fikzioa. Kamera-mota hori izan ere, dendatan salgai dago. Itxuraz kanpotik besteak bezalakoxea da, bere flash, objektibo, kliskailu eta guzti. Diferentzia bakarra (eta ez txikia) kaxaren barruan dago. Barnean izan ere, ohizko pelikularen ordez disket magnetikoa bait dago. Kamera-mota hau “Canon” etxeak aurkeztu zuen iaz Pariseko fotografi erakustazokan.
Argazkigintza asmatu zenez gero, zilar-emultsiozko pelikula erabili da beti, eta “argazkigintza magnetiko” dei daitekeen honek, ohizko prozedura hautsi egin du lehen aldiz. Egia esan, lehen kamera magnetikoa “Sony” etxe japoniarrak prestatu zuen 1981.ean, baina geroztik beste etxe asko ere (“Nikon”, “Fuji”, “Konica”, etab.) jo eta ke ari dira arlo honetan aurreratu nahirik. Dena dela, sistema berri hau oraindik konplexu samarra eta garestia da. Horregatik industria, publizitate eta medikuntzako profesionalek erabiltzen dute batez ere.
Pelikula zilarreztatuaren ondoan dagoen beste aukera bat, “Fuji” etxeak prestatu duen kamera elektronikoa da. Sistema honetan kamerak pelikularen ordez txipa (zirkuitu integratua) du. Bai disketaren kasuan eta baita txiparen kasuan ere, irudia telebista-pantailan erakusten da, eta gainera, klitxe magnetikoa nahiz elektronikoa ezabatu eta nahi adina aldiz erabiltzeko aukera dago.
Makina normaletan (1), irudia filmean jasotzen eta errebelatu ondoren paperean inprimaturik agertzen zaigu. Sistema magnetiko (2) eta elektronikoan (3), irudia KTG zelula fotosentikorrek jasotzen dute eta argi-energia seinale elektriko bihurtzen da. Seinale elektrikoak sistema magnetikoan bideo-seinaletan kodetu eta koloretako telebista klasikoan ikusten da argazkia. Sistema elektronikoan seinale elektrikoak numerikoki kodetzen dira eta txartelaren memorian gordetzen dira.
Abantaila guzti horiek izanagatik, “Fuji” eta “Canon” etxeen ustetan epe motzera sistema berriek ohizkoa ez dute baztertuko. Hurrengo urteetan merkatuko % 10- % 20 inguru berenganatzea espero dute. Kamerak gaur egun 100.000 pezeta inguru balio du (reflex on batek bezalatsu) eta 50 argazki hartzen dituen disketak berriz 1.200 pezeta gutxi gorabehera. Horrez gain sistema berrietan prozesu osoa norberak bakarrik burutzen du eta ez dago pelikulak kanpoan errebelatzera eraman beharrik.
Makina berri hauek saldu nahi dituztenek, argazkiak errebelatzeko oraingo laborategiek poluzioan duten eragina ere aipatzen dute eta telefonoa aprobetxatuz edozein lekutatik edozein lekutara irudiak bidaltzeko aukera gauzatuko dela ere bai.
Kamera berri hauek fabrikatzen dituztenek, oraindik ez dute inprimagailu bereziez (laser eta abarrezkoez) argazki magnetiko edo elektronikoak paperean aurkezterik proposatu, eta inprimagailu horiek prestatzen ez diren bitartean, irudiak telebistan ikusita konformatu beharra dago.
Makina magnetikoak nahiz elektronikoak, hamar urtean industrian kameskopiogintzan probatutako teknika erabiltzen dute irudiak hartzeko. Karga-transferentziako gailuaz (KTG) baliatzen dira; ingelesez "Charge Coupled Device" (CCD) deitzen denaz. KTG kaptorearen gainazalean, ehundaka mila zelula fotosentikor daude eta horietako bakoitzak irudiaren argi-puntu bat (pixel bat) analizatzen du. Elementu hauetako bakoitzak jasotako argi-intentsitatearen arabera, argi-energia energia elektriko bihurtzen dute. Zelula fotosentikor hauek mikrofiltro urdin, berde eta gorriz estalita (horiek dira oinarrizko hiru koloreak) koloreak analizatu egiten dira.
Objektiboa alde batera utzita, KTG da kamera magnetikoak eta elektronikoak duten gauza berdin bakarra. Sistema magnetikoan KTG-k igorritako bideo-seinaleak analogikoki kodetzen dira (euskarri magnetikoan metal oxidozko partikulak magnetofoian bezala imanduz). Sistema elektronikoan berriz, seinaleak digitalki kodetzen dira, hots, ordenadoreek bezalaxe 0 eta 1 erabiltzen dituen hizkuntza bitarrean. Kodetzeko bi sistema desberdin hauen ondorioz, erregistro/irakurketa-sistemak ere desberdinak dira: dinamikoa argazkigintza magnetikoan eta estatikoa argazkigintza elektronikoan.
Diferentzia hori praktikan garrantzi handikoa da. “Canon” etxearen ION RC 251 eredu magnetikoak, argazkia ateratzean disketa birarazteko 3.600 bira/min-ko abiaduraz funtzionatzen duen mekanismoa du. Disketak 47 mm-ko diametroa duela kontutan hartuz, mekanismoa miniaturatu konplexua da. Txipa duen kamera elektronikoak ez du desabantaila hori, baina abantaila garrantzitsuena beste bat da; argazkiari hizkuntza bitarrak eskaintzen dituen aukera guztiak ematea, hain zuzen. Irudia ordenadorez manipulatu egin daiteke, eta adibidez kodean 0 eta 1 elkarrekin trukatuz, irudiaren negatiboa berehala lortzen da. Irudiak ordenadorez errepikatzea ere oso erraz egin daiteke.
Kamera elektronikoak duen desabantaila, txipean irudiaren informazioa jasotzeko teorikoki 400.000 zortzikote edo byterako ahalmena edukitzea da. Izan ere kopuru hori ia kamerako zirkuitu integratuak duen ahalmena adinakoa da, edo ordenadore-disketak duena adinakoa. Horregatik, “Fuji”k oraingoz bost argazki bakarrik hartzen dituen txip-txartela dauka, eta 15.000 pezeta inguru kostatuko da. Dena den, duela bi urte “Fuji” eta “Toshiba” etxe japoniarrak elkartu egin ziren irudiak txipetan konprimatzeko sistema garatu asmoz.
Lehia estua izango da hurrengo urteetan sistema magnetiko eta elektronikoaren artean, baina irabazle aterako denak, are eta estuagoa izango du gero filmezko ohizko argazkigintzarekin. Gaur egun, zalantzarik gabe, paperera errebelatutako argazkiak dira nagusi, eta munduan urtero argazki-pelikuletarako 10.000 tona zilar ekoizten dela (produkzio osoaren % 40) esatea aski da horretaz jabetzeko.
Pelikula zilarreztatuzko argazkiek oraingoz duten abantaila nagusia irudiaren kalitatea da. Argazkigintza magnetiko eta elektronikoan erabilitako KTG kaptoreek 400.000 pixel inguru analizatzen dituzte eta 24 x 36 mm-ko edozein argazki arruntetan 20 milioi puntu tratatzen dira (“Kodak” etxeak badu 90 milioi puntuko pelikula ere). Zifrak beraz, argi mintzo dira. Kontutan hartu behar da, bestetik, KTG kaptoreek askoz pixel gehiago tratatuta ere gero irudia telebista-pantailan ikusten dela eta pantailak 450.000 pixel bakarrik dituela. Definizio handiko telebista (DHTB 1995. urtean hedatuko da eta orduan 1.500.000 pixel tratatzeko modua izango da; ohizko argazkiaren 20 milioi puntutik urruti dago beraz.
Bere bateria eta guzti 500 gramo baino gutxiago pisatzen ditu. Disket magnetikoa 3.600 bira/min-ko abiaduraz birarazteko mekanismoa du eta segundoko hiru argazki atera ditzake. Objektiboaren atzean zelula fotosentikorrezko irudi kaptorea du; 7 x 5 mm tamainakoa eta lerroko 786 puntu integratzen dituena.
“Fuji” etxeak dioenez, 800.000 pixeleko kaptorea jadanik prestatua du eta “Kodak” etxeak berriz, 1.500.000 pixelekoa lortu duela eman du aditzera. Difrakziorik sortzen ez duten fotopolimero berriak erabilita, bost edo sei bider zelula txikiagoak lortu dituzte; mikra batekoak gutxi gorabehera. Pelikula zilarreztatuan ordea, mikraren bost ehuneneko alea lor daiteke, eta gainera emaitza hobeak lortzeko modua ere badago. Arazoa, argi-kaptoreak (pelikularen azalean dauden zilar-kristalak alegia) lodiagotu gabe filmearen sentikortasuna areagotzea da. Zilar-kristalen tamaina handiagotzea ez da komeni, zeren eta irudiaren definizioa txarragoa izango bait litzateke. Kodak etxeak adibidez, irudi-kalitate berbera lortu nahi du 6400 ISO sentikortasuna (normala baino 16 aldiz handiagoa) duen koloretako pelikularekin.
Irudi aratz edo definizio handikoak lortzeko badago oraindik ustiatu ez den beste bide bat ere. Ezaguna da zilar-kristalari lau zilar-atomo metal gehituz ale metaliko egonkorra eta kimikoki gara daitekeena lortzen dela. Baldintza horietan lau fotoiko argi-energia aski da oinarrizko alea garatu ahal izateko. Oso pelikula sentikorretan gaur egun ordea, 40 fotoiko energia behar da garatzeko moduko alea lortzeko. Beraz, kristalen tamaina hamar aldiz txikiagoa izan daiteke.
Pelikularen azalean dauden zilar bromurozko kristalak, ez dira garbiak izan ohi. Ezpurutasunak izaten dituzte eta energi errendimendua %15eraino jaitsi daiteke. Zilar bromurozko kristal garbiagoak fabrikatuta ere beraz, irudiaren kalitatea hobe daiteke.
Kristalen purutasunaz gain, beren formak ere badu garrantzia. Tutu-formako kristalak erabiliz fotoi-zurgapenerako koefizientea hobetu egiten da, eta ale klasikoak baino txikiagoak direnez gero, pelikularen geruza sentikor desberdinetan argiaren difusioa mugatu egiten da. Horrela kolore aratzagoak lortzen dira.
Gaur egun pelikuletan forma askotako kristalak erabiltzen dira (kubikoak, oktaedrikoak, tutu-formakoak, orratz-formakoak, etab.) eta fabrikatzaileek neurri jakin batzuetan nahastu egiten dituzte lortu nahi dituzten ezaugarrien arabera, tenperatura, pHa, eta bromuro-kontzentrazioak neurtuta.
Irudiaren araztasuna hobetzeko, “Fuji” etxeak beste sistema bat garatu du. DIR (Development Inhibitor Releaser) izeneko molekula (ioduroa edo eratorria) sartu dio diapositibarako pelikulari. Inhibitzaile honek esposizio txikiko zonak hautatu eta bertara joateko ahalmena du eta irudiko zona argi eta ilunen arteko kontrastea areagotu egiten da.
Dena dela, zilarrezkoa, magnetikoa nahiz elektronikoa izan, argazkigintzan lehia gogorra dago erabateko perfekzioa lortzeko ahaleginean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-13614efc6873 | http://zientzia.net/artikuluak/hubble-ren-galaxi-sailkapena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hubble-ren galaxi sailkapena - Zientzia.eus | Hubble-ren galaxi sailkapena - Zientzia.eus
1924ean E.P. Hubblek zefeida batzuk identifikatzea lortu zuen garai hartan "Andromeda nebulosa" deitzen zuten izar-sisteman. E.P. Hubblek 1926an galaxien sailkapena argitaratu zuen Mount Wilson-eko teleskopiarekin hartutako argazkietan oinarrituz.
1924ean E.P. Hubblek zefeida batzuk identifikatzea lortu zuen garai hartan "Andromeda nebulosa" deitzen zuten izar-sisteman. E.P. Hubblek 1926an galaxien sailkapena argitaratu zuen Mount Wilson-eko teleskopiarekin hartutako argazkietan oinarrituz. Hubble-ren galaxi sailkapena - Zientzia.eus Astronomia
Mende honen hirugarren hamarkadan, astronomoen arteko oso eztabaida garrantzitsua erabaki zen. 1924ean E.P. Hubblek zefeida batzuk identifikatzea lortu zuen garai hartan “Andromeda nebulosa” deitzen zuten izar-sisteman. Ordurako zefeida izeneko izar aldakorren jokaera nahikoa ezaguna zenez, Hubblek Andromedarainoko distantzia neurtzea lortu zuen.
Distantziaren balioak zalantzarik gabe frogatzen zuen Andromeda gure galaxiatik kanpo zegoen beste galaxia bat zela, Frantses-Bidea edo Esne-Bidea Unibertsoan bakarra zela uste zutenen aurka. Bere lanari jarraituz, E.P. Hubblek 1926an galaxien sailkapena argitaratu zuen Mount Wilson-eko teleskopioarekin hartutako argazkietan oinarrituz. Artean ezer gutxi zekiten galaxiei buruz. Beraz, sailkapena morfologikoa da. Hubblek berak berritu egin zuen sailkapena 1936an, guk aztertuko dugun itxurarekin aurkezteko.
Ondoren, katalogatutako galaxi kopurua handiagotu den neurrian, sailkapena hobetzeko ahalegin gehiago ere egin dira, baina Hubblerenak ez du gaurkotasunik galdu. Lehenengo, bada, galaxien sailkapen hau laburki aztertuko dugu eta geroago sailkapen horretan agertzen diren galaxi mota ezberdinen sorrera azaltzeko gaur egun egiten aridiren ahaleginez arituko gara.
Frantses-Bideaz hitz egitean bere eite eta beste berezitasun batzuei buruzko informazioa eman genuen, baina ohar horiek ezin daitezke erabat orokortu; galaxia guztiak ez bait dira gurea bezalakoak. Denek ez dituzte beso inguratzaileak, eta badira inolako egiturarik gabe agertzen zaizkigunak ere. Dena den, aipatu besoek ematen dieten itxuragatik kiribil deitzen ditugunak dira ugarienak.
Baieztapen hauek zehatzegiak izan ezin badute ere, astronomoen ustez teleskopio handienen behaketa-eremuan leudekeen galaxien kopurua 100.000 milioi ingurukoa litzateke (kontuan izan behar da eremu horren sakonera, gaur egun, 12 mila milioi argi-urtekotzat jotzen dela). Zalantzarik gabe, galaxien erdia baino gehiago (agian % 75 ere bai) kiribilak dira. Gainerakoen % 20 eliptikoak dira eta beste % 5 irregularrak.
Irudian adierazten denez, galaxia kiribilek bi talde osatzen dituzte: arruntena (S motakoak) eta barradunena (SB motakoak). Lehenengoetan egitura kiribila nukleoan bertan sortzen da. Bigarrenek, aldiz, nukleotik ateratzen zaien barra bat dute eta besoak azken honetatik sortzen dira. S nahiz SB galaxiak a, b eta c azpitaldetan banatzen dira: a azpitaldekoek nukleoa handia dute eta besoak meheak eta erabat definitu gabeak; c azpitaldekoetan nukleoa oso txikia da eta besoak sendoak; b azpitaldekoak beste bien tartekoak ditugu. Frantses-Bidea azken bien artekoa izan liteke. Eskuarki, galaxia kiribilak izarrarteko materi kantitate handiz eta izar gazte eta argitsu askoz osaturik daude.
Galaxia eliptikoek (E batez adierazten dira) ere beren itxurari zor diote izena. Beren eliptikotasunaren arabera zortzi taldetan banatzen dira, EO-tik E7-raino. Zenbakia esleitzea formula erabiliz egiten da, non a eta b elipse itxurako galaxiaren ardatz nagusi eta txikiaren neurriak diren. a eta b berdinak direnean, galaxia zirkunferentzi itxuraz ikusten da eta EO motakoa da. Hasiera batean galaxia eliptikoak lente bikonbexoen eitea zutela uste zen, eliptikotasuna behatzailearekiko posizio erlatiboen menpeko berezitasuntzat hartzen zelarik. Gaur egun ezin daiteke interpretazio sinplista hau onartu.
N = 10 (1 - b / a)
Elipsoide, zilindro edo almendra itxurako galaxiak ikusi dira eta uste denez askoz ere forma konplexu eta ugariagokoak ere izan daitezke. Gainerakoan ez dute barne-egitura definiturik. Erdigunea oso argitsua da, baina distira oso azkar txikiagotzen da kanporantz joan ahala. Erdigunean izar gazteak ere egon litezke, baina gehienak oso eboluzio-egoera aurreratuetan daude. Galaxia hauek ia ez dute izarrarteko materiarik.
Irudian ikus daitekeenez, galaxia eliptiko eta kiribilen artean SO galaxiak ditugu, bien bitarteko bereiztasunekin. Eliptikoek ez bezalako diskoa dute, baina bertan ez dute inolako besorik.
Azkenik, galaxia irregularrak ditugu. Hauek ez dute inolako simetriarik, askotan ez dute nukleorik izaten eta ez dute egitura kiribilik ere. Oro har, txikiak dira eta izarrarteko materi kantitate handia izaten dute. Bi motakoak bereizten dira: Irr I eta Irr II motakoak. Lehenengoek oso gainazal-argitasun txikia dute, H II hodei ugari dute eta izarrak oso erraz bereiz daitezke beren barnean. Magallaes-en Hodeiak ditugu mota honetako adibide. Irr II motakoen gainazal-argitasuna handia da, maiz hauts-zerrendez gurutzatuta daude eta teleskopio handienekin ere ezin dira barneko izarrak bereiztu.
Lehertzen ari den M82 galaxia dugu talde honetakoen eredu. Aipatu dugun azken galaxiaren kasuan bezala, galaxia irregular batzuen itxuraren arrazoia barne-aktibitate bortitza izan liteke. Beste batzuk galaxia handiagoen satelite izaten dira eta hauen grabitate-eremuaren eragina izango litzateke aurretik izan zezaketen egituraren itxuragabetzearen zioa.
Hasiera batez Hubbleren sailkapena sekuentzia ebolutibotzat hartu zen: galaxiak lehenengo eliptikoak izango lirateke, gero kiribil-formara eboluzionatuz. Gaur egun ia erabat onartuta dago ideia hori oker dagoela. Galaxia denak sasoi berean sortuak izan ziren, mota batetik bestera eboluziorik izan gabe. Hau onartuz gero, galaxia nolakoa izango den mugatzen duen parametroa, gasak izarra sortzeko behar duen denboraren eta hodei handi batek galaxia bihurtzeko behar duen denboraren arteko arrazoia da.
Gasaren egoerak hala behartuta izarrak lehenago eratzen badira, kolapsoak sortutako energia zinetikoa izarrean (bere higiduretan) gelditzen da. Izarren arteko elkarrekintzak oso urri direnez, azkenburuan izar-sistema esferiko edo elipsoidala eratuko litzateke. Izarren eraketa bietatik motelena balitz, grabitate-eremuak sortutako kolapsoaren ondorioz diskoa eratuko litzateke, energia zinetikoa prozesuan (zatien arteko elkarrekintzetan) galduko litzatekeelarik. Izarrak, orduan, diskoan eratuko lirateke (etengabe baina gutxi) eta galaxia kiribila eratuko litzateke.
Gakoa, beraz, aipatutako denboren arrazoia mugatzen duen prozesuan datza. Arazo honi heldu zioten G. Lake eta R.G. Carlberg-ek galaxien sorrera-dinamikaren simulazioa Cray X-MP superordenadorearekin egiterakoan. Zientzilari hauek 10.000 zatikiz osatutako eredu baten dinamika aztertu dute. Eredu honek materia ilunezko hondoan gasak duen jokaera aztertzen du, izarren eraketa ere kontutan hartuz. Materia iluntzat, masa guztiaren %90 hartzen da.
Orain dela urte-pare bat ateratako emaitzetatik ondoriozta daitekeenez, izar eta gasaren banaketaren itxura ezberdina da materia ilunaren zatikien abiaduraren arabera. Abiadura hau txikia bada, materia ilunaren kolapsoa errazago hasten da eta energia eta momentu angeluarra zatikien artean banatzen dira. Momentu angeluarren kanpo alderako transferentzia oso garrantzitsua da. Jakina denez, momentu angeluarrak grabitazio-indarraren aurka jokatzen du. Beraz, kanpo aldera transferitu ondoren erdi aldeko eskualdeetan izarrak erraz eratzen dira eta galaxia eliptikoen eraketa-kasuan gaude.
Zatikien abiadura handia bada, kolapsoa ez da hain erraza eta momentu angeluarraren transferentzia ere ez. Beraz, izarren eraketa motelagoa da eta galaxia kiribilak era daitezke. Gainera, erabat logikoa da galaxia kiribilek eliptikoek baino momentu angeluar handiagoa izatea, esperimentalki frogatu denez.
Guztiz argitu gabe dagoena honako hau da: materia ilunean abiadura-banaketa zerk mugatzen duen. Bestalde oso parametro gutxi dira kontutan hartu direnak eta gutxi beren balio posibleen artetik aztertu direnak ere, baina lanak garbi frogatzen du materia ilunak galaxien eraketa-prozesuan duen garrantzia.
EFEMERIDEAK
18 h 25 m (UT)
PLANETAK
MERKURIO: Otsailaren lehenengo egunetan egunsentian ikusi ahal izango dugu, baina oso egun gutxiz. Gero elongazioa txikiegia da. Hilaren 5ean Saturnoren hegoaldean egongo da, 1,2º beherago.
ARTIZARRA: Bere ekialdeko elongazioa 21ºtik gorakoa da dagoeneko. Iluntzean ikusteko aukera izango dugu, baina denbora gutxiz. Otsailaren 17an 6, 14º Ilargiaren hegoaldean egongo da.
MARTITZ: Oraindik ere altu dago zeruan iluntzen duenean, baina distira galduz doa. Hilaren 3an magnitudea 0,0 da. Hilaren 22an 1,57º Ilargiaren hegoaldean egongo da.
JUPITER: Urtarrilaren 29an oposizioan egon eta gero, behaketarako baldintza onenetan dago. Ilargia ia betea dagoenean 1,59ºra bere hegoaldean egongo da.
SATURNO: Konjuntziotik ateratzen ari da eta goiz aldera ikusten hasiko da, baina denbora gutxiz. 12an Ilargiaren azpitik egongo da 0,47ºra.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-af1ecd0fcb33 | http://zientzia.net/artikuluak/transplanteak-atzera-begiratuz-zer/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Transplanteak. Atzera begiratuz, zer? - Zientzia.eus | Transplanteak. Atzera begiratuz, zer? - Zientzia.eus
Gaur egun nahiko gauza normaltzat jotzen dugu bihotzeko transplantea. Zer esan daiteke egungo ikuspegitik? Zertan aldatu dira gauzak? Egin dezagun bihotz-transplantearen azalpen historikoa.
Gaur egun nahiko gauza normaltzat jotzen dugu bihotzeko transplantea. Zer esan daiteke egungo ikuspegitik? Zertan aldatu dira gauzak? Egin dezagun bihotz-transplantearen azalpen historikoa. Transplanteak. Atzera begiratuz, zer? - Zientzia.eus Transplanteak. Atzera begiratuz, zer?
Osasuna
Denborak gauzak nola aldatzen dituen. Edo zehatzago esateko, denbora pasatu ahala, gauzak ikusteko modua nola aldatzen den. Oso gogoan daukat 1967ko abenduaren 3an mundu osoko egunkariek beren lehen orrialdeetan argitaratu zuten notizia.
Hegoafrikako Capetown hiriko Groote Schur Hospital-ean Christian Barnard doktoreak lehen aldiz burutu zuen bihotz-transplantea gizakian. Gertakizunak ikaragarrizko arrakasta eduki zuen komunikabideetan (oso ulergarria, bestalde), baina mundu osoko zentru medikorik ospetsuenetan ere berotasun handiz eta oso begi onez hartu zen.
Ordudanik denbora luzea pasatu da eta gaur egun nahikoa gauza normaltzat jotzen dugu bihotzeko transplantea. Zer esan daiteke egungo ikuspegitik? Zertan aldatu dira gauzak? Egin dezagun bihotz-transplantearen azalpen historikoa.
Historiaren datuak
Egun hartan, 1967-XII-3, Louis Warkansky-k (55 urteko gizonak) beste pertsona baten bihotza munduan lehen aldiz bereganatu zuen. Denise Darvall, 25 urteko neska gaztea, trafiko-istripu batean hil zen eta haren bihotza 18 egunez bizi izan zen Warkansky-ren gorputzean, hartu zuen tratamendu inmunogutxitzaile gogorragatik arnas infekzio batek heriotza ekarri zion bitartean.
Lehen aldian, bi talde mediko aritu ziren lanean aldi berean; emailearen eta hartzailearen gorputzetan hain zuzen. Hartzailearengan odol-ponpaketa artifizialki mantentzen zen bitartean (bihotza aurrez erauzi bait zitzaion), ponpaketarako beste ekipo mekaniko batekin emailearengandik lortutako bihotzean odol-garastapena mantentzen zuten. Esan beharra dago, dena den, transplanteen teknikari hasiera eman ziona Kaliforniako Stanford Unibertsitateko Sanway doktorea izan zela; lehendabizikoz teknika 1960an deskribatu bait zuen.
Barnard-ek egindako transplanteak muga mediko eta zientifiko guztiak gainditu zituen eta publizitate ikaragarria eman zitzaion Barnard berari, “bihotz-prentsa” deitzen denaren orrialde-mordo bat betetzera iristeraino. Aitzakia guzti horiek alde batera utziz, lehenengo bihotz-transplantearen garrantzia eta ondorengoetan edukitako ondorioak zalantzarik gabekoak dira.
Lehenengoaren atzetik, bihotz-transplanteak mundu osoan zehar ugaldu ziren (gehiegitxo agian?) urtebeteko epean burutu zirenak ehundik gora izanik. Horietakoa da Barnard doktoreak berak Philip Blaiberg mediku odontologoari egin ziona (19 hilabetez iraun zuen bizirik).
Transplanteen historia ordea, zaharragoa da eta duela hirurogei urte baino gehiago hasi zen; animaliekin, modu esperimentalean. Azken 20 urteotan bihotzeko transplanteek berritasun kirurgiko izateari utzi egin diote, gaur egun urtero milaka pazienteren bizia salbatu edo hobetzeko bide izanik. Aurrerapen ikaragarri hau bi faktoreren gainean oinarritzen da, batipat: teknika kirurgiko egokien garapen eta fintasunean batetik eta transplantaturiko organoaren errefus inmunologikoa kontrolatzeko metodoen aurrerakada ikaragarrian bestetik. Bigarren faktorea bereziki konplexua da, sistema inmuneak ehun arrotza errefusatzeko egiten dituen saioak ezabatzean datzalako, baina pazienteak infekzioaren edo neoplasiaren aurrean zaurgarritasun handiagoa eduki gabe. Nahikoa bide zaila da hau, geroxeago ikusiko dugunez.
Anekdota gisa
1978ko azaroan, lehenengo aldiz Europan, Nizan burutu zen bihotz “heterologiko” baten transplantea, Barnard doktoreak puntuan jarritako teknika hain zuzen. Pazienteari bihotz transplantatua txertatu zitzaion, bere bihotz propioak funtzionatuz jarrai zezan, baina gero eta gutxiago eta mantsoago funtzionatuz, azkenean bihotz berriak ordeztua izateko.
Robert Dodge, bihotza birritan transplantatu zitzaion gizasemea, alabatxo baten aita izan zen (Sandra Jo Dodge-rena); bihotza transplantatutako aita batengandik jaiotako lehen ondorengoa. Bere garaian, harridura handiz hartu zuten adituek Sandra jaiotzearen albistea; bihotz-transplantatuei ematen zaizkien botikek pazienteen haziaren ahalmen ugaltzailea ia erabat deusezten bait dute.
Bihotzeko eta birikako lehen transplante konbinatua Nafarroako Klinika Unibertsitarioan burutu zen 1981ean; Britainia Haundian gauza bera egin baino 2 urte lehenago burutu ere.
Transplanteak Espainian
1968an Martinez Bordiu doktoreak egin zuen Espainian lehen bihotz-transplantea, erabat talde nazionala erabiliz (irailaren 18an). Gaixoa, 41 urtekoa, ordu gutxiren buruan hil zen, baina transplante horrek egilearen ospea (ondoren bestelako arrazoiengatik ere saltsatan ibilia) handiagotzeaz gainera, teknika kirurgiko, ospitale-antolamendua eta ekipo medikoen balioa frogatzeko balio izan zuen batez ere.
1984eko maiatzaren 8ko gaueko hamarrak eta laurdenetara egin behar da salto (ia 18 urteko jauzia) zenbait komunikabidetan, agian asmo txarrez eta suspikaziaz beteriko aurreritziekin, “Espainiako lehen transplante serioa” izendatu zena aurkitzeko. Bigarren interbentzio medikoa burutu zuen talde medikoaren burua zen Caralps doktoreak berak aitortu zuen, ordea, garaiak oso desberdinak zirela eta Martinez Bordiu doktorearen taldeak egindako lana erabat egokia eta zuzena izan zela; une bakoitzeko teknika, baliabide eta botikei jarraituz eginak izan bait ziren, bai lehena eta baita bigarren transplantea ere. Puntu honetan, beste askotan bezala, historiak bakoitza bere lekuan uzten du.
Organoen transplanteak planteatzen dituen arazoak
Arazoak era askotakoak dira: teknikoak batzuk (gaur egun gaindituta daudenak) eta inmunologikoak besteak (ongi ezagunak, baina oraindik erabat konpondu gabeak).
Paziente-hautespena arreta handiz egin behar da. Bihotz-transplanterako hartzailearen adinak ez luke 50 urtetik gorakoa izan behar. Bere osasun-mailari dagokionez, ez luke ezein interbentzio kirurgiko debekatua egoteko adina hondatua egon behar, baina bai, ordea, jasan behar duen arrisku handia justifikatzeko adina gaixorik. Pazientearen gaitzak ez du izan behar 5 urte baino zaharragoa, ez da egongo biriketako hipertentsio esanguratsurik, eta bihotz-gutxiegitasuna dela eta gaixo horiek guztiek eduki ohi duten gibeleko eta/edo giltzurruneko gutxiegitasunak minimoa behar du izan.
Emaile posiblearen aldetik, heriotza ziurraren diagnostikoak berarekin dakartzan arazo mediko-legalez gain, zenbait baldintza bete behar ditu: 40 urtez azpikoa izatea (adin horretatik aurrera arteriosklerosi koronarioa usu bait da); aldez aurretik bihotz-funtzioaren normaltasuna ezaguna izatea, inolako infekzio edota endakapenik gabea; bere odol-taldea hartzailearenarekin bateragarria izatea, eta oraindik ere garrantzitsuagoa dena, bien arteko histobateragarritasuna ziurtatua egotea.
Transplanteen arazoa oso gertutik aztertu duten Stanford University Medical Center-eko aditu-taldeak dioenez, hartzaile potentzialen % 15 soilik dira bihotz-transplantea onartzeko gai.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fe2dddebf265 | http://zientzia.net/artikuluak/mikolaj-kopernik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mikolaj Kopernik - Zientzia.eus | Mikolaj Kopernik - Zientzia.eus
Astronomo poloniar hau, 1473. urteko otsailaren 19an Thorn herrian jaio zen. Frauenburg-en hil zen 1543.eko maiatzaren 24ean.
Astronomo poloniar hau, 1473. urteko otsailaren 19an Thorn herrian jaio zen. Frauenburg-en hil zen 1543.eko maiatzaren 24ean. Mikolaj Kopernik - Zientzia.eus Mikolaj Kopernik
Biografiak
Astronomo poloniar hau, 1473. urteko otsailaren 19an Thorn herrian jaio zen. Kopernik gaztea zela aita hil zitzaiolako, bere osaba apezpikuaren ardurapean egin zituen ikasketak. Krakovia-n matematikak eta marrazketa ikasteari ekin zion, 1496. urtean Italiara joan zen arte. Han Bolonia eta Padu-an, 1503. urtera arteko denboraldia igaro zuen, medikuntza, zuzenbide kanonikoa eta astronomia ikasiz.
Italiako giroan, unibertsoari buruzko eredu tradizionalak zalantzan jartzen zituzten jakitunek. Hiparko eta Ptolomeo-ren ereduan, zeruko gorputzak Lurraren inguruan biraka ari ziren lege konplexuen arabera. Baina adierazpen matematikoak izan arren, ereduak ez zuen balio planeten kokalekua aurrez iragartzeko. Alfontso X.a erregearen taulak izan ziren aurreko mendeetan horretarako onenak. Johan Müller Regio montanusek zuzenketak eragin zizkien taulei, baina hala eta guztiz ere neurri batean bakarrik ziren baliagarri.
Koperniken eritziz, planeten kokalekua aurrikusteko taulak hobeto kalkula zitezkeen unibertsoko zentrutzat Lurraren ordez Eguzkia hartuta. Lurra beraz, beste planeta guztiak bezala Eguzkiaren inguruan biraka ari zela kontsideratu beharra zegoen.
Planetak (Lurra barne) Eguzkiaren inguruan biraka ari zirela kontsideratuz, Kopernikek Unibertsoari buruzko ikuspegia irauli egin zuen.
Egia esan, ideia hori ez zen berria. Aristarkok adibidez, ideia horixe plazaratua zuen antzinatean, eta Cusa-ko Nikolasek ere bai urte batzuk lehenago.
Kopernikek ordea, ideia plazaratzeaz gain sistema matematiko osoa garatu zuen ideia hori oinarri harturik planeten kokapena kalkulatzeko. Horretarako dena den, badirudi Kopernik ez zela zeruari begira denbora luzez egon; behaketa astronomikoen arloa ez bait zuen menperatzen. Esaten dutenez, Merkurio planeta (Eguzkitik gertuen dagoena delako ikustea zailagoa da) ez zuen inoiz ikusi.
Koperniken sistemak, planeten higidurako arazo asko argitzen zituen. Sistema berrian, Merkurio eta Artizarraren orbitak Eguzkitik distantzia jakin bat baino gehiago ez ziren urruntzen Lurretik begiratuta, bi planeta horiek Eguzkitik Lurra baino hurbilago zeudelako. Bestetik, Lurrak Martitz, Jupiter eta Saturno baino orbita txikiagoan biratzen zuenez, aurrea hartzen zien azken hauei, espazioan atzeraka zihoazela ziruditelarik.
Gainera, Hiparkok aurkitutako ekinozioen prezesioa beste era batera esplika zitekeen. Zeruko esfera osoak ez zeukan biratu beharrik Koperniken sisteman. Lurra zen bere ardatzean biratzen zena eta ardatzak berak bere erdigunearen inguruan bi gainazal koniko deskribatzen zituen.
Koperniken eritziz, izarren zeruko esferak Lurretik oso urruti zeuden eta haien posizioak ez zuen Lurraren higiduran eraginik. Horregatik Koperniken sistemak planeten posizioak kalkulatzeko ezezik, oraintxe bertan dutena kalkulatzeko ere balio zuen (Lurrak duena kalkulatzeko ere bai).
Dena dela, arazo batzuk sortzen ziren Kopernikek planeten orbitak zirkulutzat hartzen zituelako eta aipatu arazoak Keplerrek argituko zituen mendeerdi bat geroago orbitak eliptikotzat hartuz.
Kopernikek bere sistema osoa adieraziz liburu bat osatu zuen, baina ez zen argitaratzera ausartu Lurrak higidura zuela heresiatzat hartuko zutelakoan.
1503. urtean Poloniara itzuli zen eta bere osaba apezpiku zela kalonge izendatu zuten Frauenburg-eko katedralean. Ez zen ordea apaiztu. Bere osabaren mediku izan zen eta administrazioan ere lan egin zuen (osaba hil ondoren batez ere).
Bitartean, Commentariolus izeneko eskuskribu batean laburbildu zituen bere ideiak eta Europako jakitunen artean estimazio handia izan zuen. Rheticus matematikariak arren eskatu zion Koperniki bere liburua argitara zezan. Rheticus-ek bere burua eskaini zuen gainera liburua gainbegiratu eta orrazteko.
Rheticusek zoritxarrez, hiria utzi egin behar izan zuen eta liburua errepasa zezan artzain luthertar bati utzi zion. Luther ez zen ordea Koperniken ideien alde agertu eta artzain luthertarrak hitzaurrea ipini zion liburuari Koperniken doktrinak lehendik zeuden teoriak ez zituela ezer aldatzen adieraziz. Planeten taulak errazago erabiltzeko bakarrik balio zutela zioen.
Hitzaurre horrek liburuari balioa galdu erazi egin zion eta Koperniken fama ere urte askoan kolokan egon zen, hitzaurrea berak egina zelakoan (Kepler-ek 1609.ean ordea, hitzaurrea norena zen argitu zuen).
Koperniken liburua 1543.ean argitaratu zen eta esan ohi denez, hil zen egunean erakutsi zioten lehen alea. Frauenburg-en hil zen (orain Frembork) 1543.eko maiatzaren 24ean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-209ebb4fb4cd | http://zientzia.net/artikuluak/rafale-c01-hegazkin-militarra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Rafale C01, hegazkin militarra - Zientzia.eus | Rafale C01, hegazkin militarra - Zientzia.eus
Dassault Aviation hegazkingile frantsesak, iazko urrian aurkeztu zuen "Rafale C01" hegazkin militarraren prototipoa Saint-Cloud-eko instalazioetan.
Dassault Aviation hegazkingile frantsesak, iazko urrian aurkeztu zuen "Rafale C01" hegazkin militarraren prototipoa Saint-Cloud-eko instalazioetan. Rafale C01, hegazkin militarra - Zientzia.eus Rafale C01, hegazkin militarra
Aeronautika
Dassault Aviation hegazkingile frantsesak, iazko urrian aurkeztu zuen “Rafale C01” hegazkin militarraren prototipoa Saint-Cloud-eko instalazioetan; han ikertzen eta muntatzen bait dituzte beren ehizegazkinak.
Orain arte Bourget-eko eta Farnborough-eko hegazkin-azoketan erabilitako prototipoa ordea, jendeari erabilitako sistema teknologikoak “erakusteko” bakarrik pentsatua zegoen eta ez hegan egiteko. Sistema horietako batzuk aipatzeak merezi du.
Erreaktoreetarako aire-sarrerak, esate baterako, hego eta gorputzaren arteko elkargunean daude eta bertan pieza higikorrik ez dago. Aerodinamika aldetik ere aurreratua da eta horri esker radarrean seinale ahula uzten du.
Bertan erabilitako material asko konpositeak dira (karbono-zuntz eta kevlarrez egindako material arin eta erresistentzia mekaniko handikoak) eta egituran titanio eta aluminio-litiozko aleazioak erabili dira hegazkin arina egin nahian. Pilotuaren eserlekua inklinatua da, azelerazioek bere zirkulazio-sisteman duten eragina kontutan hartuz.
C01 hegazkinak bere lehen hegalaldiak aurtengo martxoan egingo ditu, Snecma M-88 motako bi turborreaktore ipintzen dizkiotenean.
Hegazkin militar honen zeregina aireko, lurreko eta itsasoko objektiboak deuseztea izango da. Horretarako maniobragarritasun handia du eta detektatzen zaila da. Eraman dezakeen karga ere ez da txantxetakoa. Hegazkinak berak hutsik 9 tona bakarrik pisatu arren, 4 tona erregai eta 6 tona armamendu eraman ditzake. Hegalaldiko aginteak elektrikoak dira eta hegazkin militar klasikoetan ez bezalako maniobrak lor daitezke.
Dena dela, hegazkin hau egiteko programaren kostu ikaragarria ere aipatu behar da. Ikerketa eta garapenean 40.000 milioi franko (800.000 milioi pezeta inguru) gastatu dituzte eta hegazkin bakoitza fabrikatzen 200en bat milioi franko (4.000 milioi pezeta).
Zifra ikaragarriak dira, nola ez, baina helburua militarra denez…
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-78d45b50e8bc | http://zientzia.net/artikuluak/hera-partikula-azeleratzailea-martxan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | HERA partikula-azeleratzailea martxan - Zientzia.eus | HERA partikula-azeleratzailea martxan - Zientzia.eus
Alemaniako Hamburg-en 1984eko maiatzean hasi ziren HERA izeneko partikula-azeleratzaile erraldoia eraikitzen eta 1990eko azaroan inauguratu da.
Alemaniako Hamburg-en 1984eko maiatzean hasi ziren HERA izeneko partikula-azeleratzaile erraldoia eraikitzen eta 1990eko azaroan inauguratu da. HERA partikula-azeleratzailea martxan - Zientzia.eus Fisika
Alemaniako Hamburg-en 1984eko maiatzean hasi ziren HERA (“Hadron Elektron Ring Anlage”) izeneko partikula-azeleratzaile erraldoia eraikitzen eta 1990eko azaroan inauguratu da.
Estatu desberdinek elkarlanez burutu den proiektu hau mila milioi marko kostatu da (64.000 milioi pezeta inguru). 10-16 milimetro neurtzen dituzten (hau da, hidrogeno-atomoak baino mila milioi aldiz gutxiago) partikula azpiatomikoak erregistratu nahi dira; materiaren oinarrizko osagai ezezagunak alegia.
HERA-ra iristeko Hamburg-eko Bahrenfeld auzoan lurpean 25 metro behera joan behar da eta bertan 6,3 kilometro luze den tunela dago zirkunferentzia deskribatuz. Bertako instalazioetan bi partikula desberdin ia argiaren abiaduraraino azeleratuz elkarren kontra talka egin erazten zaie. Protoiak eta elektroiak aurrez maila bateraino azeleratuta sartzen dira HERA-ra eta gero bertan hurrenez hurren 820 GeV (gigaelektronvolt) eta 30 GeV-erainoko energia lortu arte azeleratzen dituzte berriz.
Protoia (edo hidrogeno-atomoaren nukleoa) elektroia baino 1.800 aldiz astunagoa da eta hiru quarkez osatua dago.
HERA-ko saiakuntzen bidez, dinamika kromatokuantikoa (edo eredu matematiko-fisikoaz quarkek protoietan eta neutroietan duten kohesioa adierazten duen teoria) kontrolatu nahi da. Halaber, quark eta leptoiak (elektroiak, muoiak, tauoiak eta beren neutrinoak) partikula txikiagoz osatuta dauden ala ez argitu nahi da. Partikula horiek baleude, sei leptoi eta sei quarkak erlazionatzen dituen teoria egiaztatu egingo litzateke.
Protoiek ia energiarik ez dute irradiatzen, baina beren masa elektroiena baino 1.800 aldiz handiagoa delako, desbideratu behar direnerako askoz ere iman handiagoak behar dira. Horretarako HERA-n niobio eta titaniozko supereroale-imanak ipini dira; 5.000 ampereko intentsitatea jasateko modukoak. Supereroankortasuna lortzeko berriz, -269°C edo 4,2 K-eko tenperaturak lortzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0b597ee1e6ff | http://zientzia.net/artikuluak/orno-muina-konpontzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Orno-muina konpontzen - Zientzia.eus | Orno-muina konpontzen - Zientzia.eus
Zürich-eko zientzilari batzuek kaltetutako orno-muineko nerbio-zuntzak sendatzeko dagoen oztopo bat gainditzea lortu dute.
Zürich-eko zientzilari batzuek kaltetutako orno-muineko nerbio-zuntzak sendatzeko dagoen oztopo bat gainditzea lortu dute. Orno-muina konpontzen - Zientzia.eus Medikuntza
Zürich-eko zientzilari batzuek kaltetutako orno-muineko nerbio-zuntzak sendatzeko dagoen oztopo bat gainditzea lortu dute.
Bizkarrezur edo ornoen muinean dauden nerbio-zuntzen bidez, garunaren eta beste gorputz-atalen arteko komunikazioa burutzen da. Zuntz horiek istripuz edo ebakitzen badira, gero ia ez dira hazten. Gehienez ere milimetro bateko luzapen txiki batzuk ateratzen dira ebakitako nerbio-zuntzaren muturretik. Gero, zergatik jakin gabe, ez dira gehiago hazten eta muineko zuntzen artean milimetroko tartea baino luzeagoa baldin badago, kaltea konpontzeko modurik ez dago.
Zürich-eko Neurologi Ikerketarako Institutuan irakasle den Martin Schwab irakasleak eta bere taldeak, arratoien orno-muina inguratzen duen zorroan dauden substantzia kimikoak analizatu dituzte. Bertan, dirudienez nerbio-zuntzak luzatzea galerazten duten bi proteina identifikatu dituzte. Proteina horiek isolatu ondoren, ikerleek xaguei injektatu dizkiete, hauek proteina horien aurkako antigorputz espezifikoak sor ditzaten. Antigorputz horiek lortu eta berriro ere arratoi elbarriei injektatu dizkiete, emaitza harrigarriak lortuz. Nerbio-zuntzak ohi baino hamar aldiz azkarrago luzatu dira eta zentimetroa baino gehiago luzatu ere.
Oraindik azkartxo da teknika hauek pertsonengan aplikatzeko, baina hemendik urte batzuetara gurpildun aulkietan dabiltzan elbarriak oinez ikustea ez da harrigarria izango.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-15ea239af4e4 | http://zientzia.net/artikuluak/martitzeko-automobila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Martitzeko automobila - Zientzia.eus | Martitzeko automobila - Zientzia.eus
Plangintza baten arabera, 1994.eko azaroan zunda bat Martitzen lurreratuko da eta bertatik 100 kiloko automobil bat aterako da.
Plangintza baten arabera, 1994.eko azaroan zunda bat Martitzen lurreratuko da eta bertatik 100 kiloko automobil bat aterako da. Martitzeko automobila - Zientzia.eus Martitzeko automobila
Astronautika
Iazko azaroaren 1ean eta 2an, Moskuko Ikerketa Kosmikorako Institutuan Iparramerika, Frantzia, Sobiet Batasuna, Japonia eta Hungariako zientzilariak bildu ziren. Aztertutako gaia, sobietarrek 1994.ean Martitzera bidali nahi duten zunda izan da.
Oraingo plangintzaren arabera, 1994.eko azaroan zunda bat Martitzen lurreratuko da eta bertatik 100 kiloko automobil bat aterako da. Txasis deformagarria eta sei gurpil independente izango ditu aipatutako ibilgailuak. Energia radioisotopo batetik hartuko du eta bere 60 W-eko potentzia Jevpatoria-ko zentru sobietarretik gobernatuko dute; hortxe egongo bait dira automobil-gidariak.
Pilotu hauek Martitzeko paisajearen irudiak ikusiko dituzte eta horien arabera ibilgailuari aginduak bidaliko dizkiote.
Ibilgailuan karga erabilgarria 10 kilokoa bakarrik da, baina hala eta guztiz ere nahikoa saiakuntza konplexuak burutu ahal izango dituzte. Moskun espero dutenez, Martitzeko automobilak bi urtean planetan ehun kilometro ibil daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a5f6ac44dfbf | http://zientzia.net/artikuluak/boeing-en-bidaiari-hegazkin-erraldoia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Boeing-en bidaiari-hegazkin erraldoia - Zientzia.eus | Boeing-en bidaiari-hegazkin erraldoia - Zientzia.eus
Boeing etxeak B777 eredua egin ahal izango du. Hegazkin erraldoi hau 390 bidaiari 7.700 kilometrora eramateko gauza izango da. Bi erreakzio-motore izango ditu eta aireratzeko unean 230 tona inguru pisatuko du.
Boeing etxeak B777 eredua egin ahal izango du. Hegazkin erraldoi hau 390 bidaiari 7.700 kilometrora eramateko gauza izango da. Bi erreakzio-motore izango ditu eta aireratzeko unean 230 tona inguru pisatuko du. Boeing-en bidaiari-hegazkin erraldoia - Zientzia.eus Aeronautika
Azken aldian United Airlines konpainiak 68 hegazkin eskatu dizkiolako, Boeing etxeak B777 eredua egin ahal izango du. Hegazkin erraldoi hau 390 bidaiari 7.700 kilometrora eramateko gauza izango da. Bi erreakzio-motore izango ditu eta aireratzeko unean 230 tona inguru pisatuko du.
Hegazkin honek lehia gogorra izango du urtebete lehenago egiten hasi ziren Airbus A330 europarrarekin, bi hegazkinak oso antzekoak direlako. Hegoetan diferentzia bat badute ordea, zeren eta lurrean eta hangaretan maniobrak errazago egin ahal izateko Boeing-ari hegoak bildu egingo bait zaizkio zabalera 60 metrotik 47,5 metroraino laburtuz.
Bere birreaktorearentzat Boeing etxeak hegalaldi-aginteetarako transmisio elektrikoa aukeratu du, Airbusak bezalaxe.
Dena dela, Boeing etxeak hau baino eredu astunagoa (270 tona pisatuko luke) egiteko asmoa ere badu. 320 bidaiari 12.300 kilometroraino eramango lituzke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5ce0c9236da1 | http://zientzia.net/artikuluak/hubble-teleskopioa-berriro-lanean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hubble teleskopioa berriro lanean - Zientzia.eus | Hubble teleskopioa berriro lanean - Zientzia.eus
NASA agentzia espaziala, Hubble teleskopioaz berri asko zabaltzen ari da. Nahiz eta
NASA agentzia espaziala, Hubble teleskopioaz berri asko zabaltzen ari da. Nahiz eta Hubble teleskopioa berriro lanean - Zientzia.eus Hubble teleskopioa berriro lanean
Astronautika
NASA agentzia espazial iparramerikarra azken aldian Hubble teleskopioaz berri asko zabaltzen ari da. Nahiz eta astigmatismoa eduki, astronomoentzat tresna ikaragarria dela frogatu nahi dute eta horretarako ez dute arrazoi faltarik. Izan ere berak bidali bait ditu orain arte Pluton planetari atera zaizkion irudi ikusgarrienak. Saturnoren atmosferan ere ekaitz ikaragarria detektatu du; 20.000 kilometro luzeko orban obalatu bat.
Bestetik, Hubble-k 12.000 milioi argi-urtera dagoen kuasare bat detektatu du. Kuasarea 240.000 km/s-ko abiaduraz ari da gugandik urruntzen eta horregatik bere hidrogenoaren erradiazio ultramorea horiska agertzen zaigu. Argi horren azterketa espektroskopikoari esker, unibertsoak 3.000 milioi urte bakarrik zitueneko galaxien materia zertaz osatua zegoen jakin dezakegu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-846197e922e9 | http://zientzia.net/artikuluak/kafea-hartzea-ez-da-hain-arriskutsua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kafea hartzea ez da hain arriskutsua - Zientzia.eus | Kafea hartzea ez da hain arriskutsua - Zientzia.eus
Zabaldua dago kafea hartuta bihotzeko gaixotasunak izateko arriskua handiagoa dela. Holandako Erasmus unibertsitatean Walter Willet irakasleak eta bere taldeak burututako inkesta batek besterik frogatu du.
Zabaldua dago kafea hartuta bihotzeko gaixotasunak izateko arriskua handiagoa dela. Holandako Erasmus unibertsitatean Walter Willet irakasleak eta bere taldeak burututako inkesta batek besterik frogatu du. Kafea hartzea ez da hain arriskutsua - Zientzia.eus Kafea hartzea ez da hain arriskutsua
Osasuna
Nahikoa zabaldua dago kafea hartuta bihotzeko gaixotasunak izateko arrisku handiagoa dagoela dioen eritzia. Usteak ordea, erdia ustel. Holandako Erasmus unibertsitatean Walter Willet irakasleak eta bere taldeak burututako inkesta batek besterik frogatu bait du.
Bi urtean zehar 40 eta 75 urte bitarteko 45.589 kafezaleren segimendua egin dute eta egunean batezbeste lau kafe hartuta bihotzeko gaixotasunak izateko arrisku-faktorea 1,04 bakarrik da. Deskafeinatua hartzen zutenekin egindako antzeko inkestan ordea, arrisku-faktorea 1,63 (handiagoa!) dela frogatu dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4f0aef522a66 | http://zientzia.net/artikuluak/ers-1-satelite-europarra-klima-aztertzeko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | ERS-1 satelite europarra klima aztertzeko - Zientzia.eus | ERS-1 satelite europarra klima aztertzeko - Zientzia.eus
Alemaniako Ikerketa-Sailak Oberpfaffenhofen-en duen zentruan, sateliteek bidalitako datu horiek ebaluatzen saiatzen dira.
Alemaniako Ikerketa-Sailak Oberpfaffenhofen-en duen zentruan, sateliteek bidalitako datu horiek ebaluatzen saiatzen dira. ERS-1 satelite europarra klima aztertzeko - Zientzia.eus ERS-1 satelite europarra klima aztertzeko
Klimatologia
Zenbait urtez sateliteak hor ari dira zerutik Lurrari begira eta gero eta datu gehiago bidaltzen dute gure atmosferari buruz. Alemaniako Ikerketa-Sailak (DLR-k) Oberpfaffenhofen-en duen zentruan, datu horiek ebaluatzen saiatzen dira.
Laster, satelite-irudien datu-banku berria martxan jarriko dute bertan eta adituek klimaren fenomeno korapilotsuak azkarrago ezagutzea espero dute. Orain arte batez ere hiru satelite ziren ekologia aldetik aztertzeko moduko datuak bidaltzen zituzten sateliteak: NOAA izeneko meteorologikoa eta LANDSAT nahiz SPOT izeneko urruneko behaketa-sateliteak. Denbora gutxi barru ordea, European Remote-Sensing Satellit edo ERS-1 izenekoa jaurtitzekoak dira eta Lurrera bidaliko duen datu-piloa aprobetxatu nahi bada, bertako azpiegitura ere sendotu egin beharko da.
E.A.E
Satelite berriak, oso parametro desberdinak erregistratzen dituzten sei instrumentu daramatza. Itsasoaren gainazala, bertako uhinen altuera, haizearen norabidea eta abiadura, urazaleko tenperatura, hezetasun-maila, etab. neurtuko ditu ERS sateliteak.
Bere tresna nagusia radar-scanner izenekoa da. Hodeiak egon arren lurreko irudiak bidal ditzake, bertako 30 metroko objektuak garbi ikusiko direlarik.
Sateliteak berak ez du jasotzen duen hainbat informazio gordetzeko ahalmenik eta Lurreko segimendu-estazioetara bidali beharra dauka. Horregatik Espaziorako Europar Agentziak (ESA-k) 24 estazio ipini nahi ditu.
ERS satelitearen datuak Lurrean berehala irudi bihurtuko dira eta prest egongo dira zuzenean erabiltzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0b00478a7a93 | http://zientzia.net/artikuluak/xx-mendea-aurkikuntzaz-josia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | XX. mendea aurkikuntzaz josia - Zientzia.eus | XX. mendea aurkikuntzaz josia - Zientzia.eus
XX. mendea amaitzear dagoenean, gizakiak zientzia eta tekniken arloan egin dituen aurrerapenei esker pertsonen bizialdia gero eta luzeagoa da.
XX. mendea amaitzear dagoenean, gizakiak zientzia eta tekniken arloan egin dituen aurrerapenei esker pertsonen bizialdia gero eta luzeagoa da. XX. mendea aurkikuntzaz josia - Zientzia.eus XX. mendea aurkikuntzaz josia
Historia
XX. mendea amaitzear dagoenean, gizakiak zientzia eta tekniken arloan egin dituen aurrerapenei esker pertsonen bizialdia gero eta luzeagoa da. Ehun urtera inguratzen ari den jendea ezagutzea gaur egun ez da harritzekoa. Ez gara ohartzen ordea pertsona horien bizialdian zenbat aurkikuntza egin den. Hor ditugu lekuko zinea, irratia, telebista, metroa, abiadura handiko trena, ordenadorea, plastikoak, biologia molekularra, fisika nuklearra, organo-transplanteak, espazioko sateliteak, gizakia ilargiratzea, laserra, hegazkingintza (lehen hegazkin txikietatik Concorde-raino) eta abar luzea.
Hala ere, menperatu gabeko gaiak ugari dira XX. mende amaiera honetan. Minbizia eta HIESa hor daude oraindik erabateko erremediorik gabe, garun-erreuma sendatzeko modurik ez dago, meteorologia hastapenetan dagoen zientzia da,…
Hutsune guzti horiek argitu asmoz ordea, laborategietan etengabe ari dira lanean. Enbriologiaren bidetik minbiziaren konponbidea lortzeko itxaropena dago, neuronen mekanismo ezkutuak argitu asmoz gogor ari dira, proteina bereziz ordenadore biologikoak egin nahi dituzte, gure unibertsoa nolakoa den zehatz jakiteko partikula azpiatomiko berrien bila jo eta ke ari dira, etab.
Aurrera begira badago, beraz, oraindik zer aurkitua.
3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-3e463251409e | http://zientzia.net/artikuluak/donostiako-injineru-eskolan-klaseak-euskaraz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Donostiako injineru-eskolan klaseak euskaraz - Zientzia.eus | Donostiako injineru-eskolan klaseak euskaraz - Zientzia.eus
Donostian Injineru Tekniko edo Perito-Eskolan, iazko abenduaren 3az gero, Jose Mari Rodriguez Ibabe irakasleak
Donostian Injineru Tekniko edo Perito-Eskolan, iazko abenduaren 3az gero, Jose Mari Rodriguez Ibabe irakasleak Donostiako injineru-eskolan klaseak euskaraz - Zientzia.eus Donostiako injineru-eskolan klaseak euskaraz
Unibertsitateak
J.M. Rodriguez Ibabe.
Donostian Injineru Tekniko edo Perito-Eskolan duela urte batzuez gero asignatura batzuk euskaraz ematen bazituzten ere, Goi-Mailako Injineru-Eskolan orain arte euskaraz ez dute ezer irakatsi. Iazko abenduaren 3az gero ordea, oztopo administratiboak gorabehera laugarren urteko 30en bat ikasleri Jose Mari Rodriguez Ibabe irakasleak Metalurgia gaia euskaraz ematen die. Ikasle euskaldunek zuzendaritzari egindako presioari eta Jose Mari Rodriguez jaunaren lanari esker lortu da emaitza hau.
Bide batez esan beharra dago aipatutako irakasleak metalurgiaren arloan lan bikainak dituela argitaraturik. Bere liburu nagusiak Elhuyar-en argitaratutako Materialen portaera elastikoa eta plastikoa eta Hausturaren mekanika izenekoak dira. Azken liburu honen parekorik gaztelaniaz ez dagoela ere azpimarragarria da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-593e3a61ff65 | http://zientzia.net/artikuluak/korrika-beste-edozein-bezalaxe/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Korrika, beste edozein bezalaxe - Zientzia.eus | Korrika, beste edozein bezalaxe - Zientzia.eus
Bi zangoak moztuta dauzkaten pertsonek ere korrika egin dezakete,
Bi zangoak moztuta dauzkaten pertsonek ere korrika egin dezakete, Korrika, beste edozein bezalaxe - Zientzia.eus Korrika, beste edozein bezalaxe
Medikuntza
Bi zangoak moztuta dauzkaten pertsonek ere korrika egin dezakete, irudian ikusten denez. Horretarako protesi arinak eta pertsonek bezalako giltzadurak dituztenak behar izaten dira.
Garai batean amets hutsa zena, gaur egun egia bilakatu da Blatchford etxeak bi urtean egindako ikerketaren emaitzei esker. Arrakastaren funtsa karbono-konposite berri bat da. Material honen ezaugarri nagusia, oso arina eta aldi berean erresistentzia mekaniko handikoa izaten da.
Konpositezko eskeleto horri, pertsona bakoitzari egokitutako giltzadura-mekanismoak ezartzen zaizkio; oina, belauna, erregulatzaile pneumatiko eta hidraulikoak, etab. Horrela zango normalaren mugimenduak lortzen dira. Zango artifizialaren osagaiak behar bezala aukeratuta, erabiltzaile bakoitzarentzako (dela adinekoarentzako, dela gaztearentzako) protesirik egokiena lortzen da.
Zangoak moztu baino lehenagoko egoerara itzultzea beraz, ez da amets hutsa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-33024654ba68 | http://zientzia.net/artikuluak/menopausia-ondoren-haurdun/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Menopausia ondoren haurdun - Zientzia.eus | Menopausia ondoren haurdun - Zientzia.eus
Kalifornian 40 eta 44 urte bitarteko zazpi emakume antzu haurdun daude.
Kalifornian 40 eta 44 urte bitarteko zazpi emakume antzu haurdun daude. Menopausia ondoren haurdun - Zientzia.eus Menopausia ondoren haurdun
Osasuna
Kalifornian 40 eta 44 urte bitarteko zazpi emakume antzu haurdun daude.
Obario-eskasiagatik antzu ziren zazpi emakume hauei, 35 urte baino gutxiagoko hiru emakumeri ateratako obozitoak ipini dizkiete (obozitoak probetan ernaldu ondoren transplantatu dira). Obozito-emaleek zein hartzaileek, hormona-tratamendua hartu dute eta ondorioz aipatutako zazpi emakumeak haurdun geratu dira (batek bikiak ditu gainera).
Erabili den teknika jadanik ez da iraultzailea, baina gauza bat frogatu du: adineko emakumeen umetokiak ere haurdunaldirako gaitasuna baduela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ea6b70faf6eb | http://zientzia.net/artikuluak/galaxia-erraldoia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Galaxia erraldoia - Zientzia.eus | Galaxia erraldoia - Zientzia.eus
Esne-Bidea baino hogeitamar bat aldiz handiagoa den galaxia erraldoia aurkitu berri dute astronomo amerikarrek.
Esne-Bidea baino hogeitamar bat aldiz handiagoa den galaxia erraldoia aurkitu berri dute astronomo amerikarrek. Galaxia erraldoia - Zientzia.eus Galaxia erraldoia
Esne-Bidea baino hogeitamar bat aldiz handiagoa den galaxia erraldoia aurkitu berri dute astronomo amerikarrek. 300 milioi argi-urteko luzera du eta oso argitsua da.
Abel 2029 izeneko galaxi-multzoaren erdian dagoen galaxia erraldoi honek igortzen du multzo osoko argiaren laurdena.
Galaxia hau Arizonako Kitt Peak-eko behatokiko teleskopioari argi ahulekiko oso sentikor den kamera ezarrita aurkitu dute Stephen Boughn, Jeffrey Kuhn eta Juan Uson astronomoek. Hamasei argazkiren bidez galaxia erraldoia mosaikoa bailitzan osatu dute eta Uson irakaslearen esanetan, galaxi artean oraindik ezkutuan dagoen materia agerian dagoena baino hamar bat aldiz ugariagoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-289611788d38 | http://zientzia.net/artikuluak/san-frantziskoko-zubia-hobetu-nahi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | San Frantziskoko zubia hobetu nahi - Zientzia.eus | San Frantziskoko zubia hobetu nahi - Zientzia.eus
San Frantziskoko "Golden Gate" izeneko zubi famatuak berrogeitamar urte baditu jadanik. Hala eta guztiz ere, lurrikarak jasateko duen erresistentzia hobetu egin nahi diote eta 100 milioi dolarreko obrak egitea aurreikusten da.
San Frantziskoko "Golden Gate" izeneko zubi famatuak berrogeitamar urte baditu jadanik. Hala eta guztiz ere, lurrikarak jasateko duen erresistentzia hobetu egin nahi diote eta 100 milioi dolarreko obrak egitea aurreikusten da. San Frantziskoko zubia hobetu nahi - Zientzia.eus San Frantziskoko zubia hobetu nahi
Ingeniaritza
San Frantziskoko “Golden Gate” izeneko zubi famatuak berrogeitamar urte baditu jadanik. Azken aldian lurrikarak izan diren arren, ongi jasan ditu eta 1989.eko urriko lurrikarak ez zion kalterik eragin.
Hala eta guztiz ere, lurrikarak jasateko duen erresistentzia hobetu egin nahi diote eta 100 milioi dolarreko obrak egitea aurrikusten da. Zubi berria egin beharko balitz, hamar aldiz gehiago gastatu beharko omen litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-70541edb550c | http://zientzia.net/artikuluak/mantxa-ko-tunela-zulatua-jadanik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mantxa-ko tunela zulatua jadanik - Zientzia.eus | Mantxa-ko tunela zulatua jadanik - Zientzia.eus
Iazko abenduaren batean Mantxako Kanalean itxaspean langile frantses eta britainiar batek elkarri eskua eman zioten.
Iazko abenduaren batean Mantxako Kanalean itxaspean langile frantses eta britainiar batek elkarri eskua eman zioten. Mantxa-ko tunela zulatua jadanik - Zientzia.eus Mantxa-ko tunela zulatua jadanik
Garraioak
Iazko abenduaren batean Mantxako Kanalean itxaspean langile frantses eta britainiar batek elkarri eskua eman zioten. Ospakizun ofiziala aurtengo urtarrilaren 25ean egitekoa da, bertan François Mitterrand eta John Major estatuburuak izango direlarik.
Ezaguna denez, Mantxako itsas hondoa baino 50 metro beherago hiru tunel paralelo zulatzen ari dira. Erdikoa edo zerbitzukoa da orain amaitu berri dutena eta Britainia Handia eta Frantzia trenez lotzeko beste bi tunelak aurtengo udan erabat zulatuta edukitzea espero dute. Gero bertan Parisetik eta Londresera 1883.eko udan hasiko dira abiadura handiko trenak atzera eta aurrera eta bi hiriburuen arteko bidaia hiru ordutan egin ahal izango da.
Tunel barnean trenak bakarrik ibiliko dira eta trenen barruan eramango dituzte automobil eta kamioiak. Bidaiariak beren automobilaren barnean joango dira.
Hiru tunel paralelo horiek 50na kilometro luzekoak dira, nahiz eta itsaspean 38 kilometro izan. Kontinente aldetik Sangatte herrian dago hiru zuloen hasiera eta Folkestone-n, irlan, amaiera.
Erdiko tunela da orain amaitu berri dena. Duela hiru urte hasi ziren mutur banatatik Brigitte eta Robbins (Sangattetik eta Folkestonetik hurrenez hurren) izeneko makina zulatzaile erraldoiak lanean. Ia sei metro diametroko burua biratuz aurreratu da Brigitte. 470 tona pisatzen zituen laserrez gidatutako, eta 250 metro luzeko makina honek. Satelitez hartutako neurriei esker, bi aldeetako zuloak elkartu direnean 50 kilometroan ardatz arteko diferentzia 50 zentimetrokoa besterik ez da izan.
Makinak aurreratu ahala, zuloa hormigoizko eraztunez babesten da (guztira 700.000 izango dira), bakoitzak berrogei tona pisatzen dituelarik.
Obretan istripuz gertatutako zazpi heriotzak alde batera utzita, kostu ekonomikoa ere gora joan da. Hasieran aurrekontua 47.000 milioi frankokoa (850.000 milioi pezetakoa) bazen ere, obrak amaitzerako kontua 85.000 milioi frankoraino (bi bilioi t’erdi pezetaraino) igoko dela espero da. Izan ere urtero bertan ibiltzea espero diren 28 milioi bidaiariak babesteko uste baino segurtasun-neurri handiagoak hartu behar izan bait dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e5f822429ee4 | http://zientzia.net/artikuluak/galaxiak-frantses-bidea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Galaxiak frantses bidea - Zientzia.eus | Galaxiak frantses bidea - Zientzia.eus
Frantses Bideari dagokionean, disko launaren itxura du, baina zentruan sabeltsuago den nukleoa du. Disko guztia erradio berdineko esfera batez inguraturik dago. Esfera hau oso izar eta izar-kumulu zaharrez eratuta dago eta halo edo zisku deitzen zaio.
Frantses Bideari dagokionean, disko launaren itxura du, baina zentruan sabeltsuago den nukleoa du. Disko guztia erradio berdineko esfera batez inguraturik dago. Esfera hau oso izar eta izar-kumulu zaharrez eratuta dago eta halo edo zisku deitzen zaio. Galaxiak frantses bidea - Zientzia.eus Galaxiak frantses bidea
Astronomia
Gau izartsu batean begi hutsez ikus ditzakegun argiska guztiak, gutxi batzuk izan ezik, gure Eguzki-sistemaren inguruko nahikoa eskualde txikian sakabanatuta dauden objektuetatik datozkigu. Gehienak, jakina, izarrak ditugu, baina tartean badira gas eta hautsez osatutako hodeiak ere; nebulosa galaktiko deitzen ditugunak hain zuzen. Azken hauek ez dute berezko argirik.
Barnean edo inguruan dituzten izarren erradiazioaren eraginagatik edo haien argia isladatzen dutelako ikus ditzakegu. Pentsatzekoa denez, espazio ilunean zehar ikustezin geratzen diren gas- eta hauts-kantitate handiak daude. Izarrarteko materia hau da, hain zuzen ere, murgilduak gaudeneko sistema zabala hobeto ikustea galerazten diguna. Izarrak, gasa eta izarrarteko hautsa ditugu, bada, galaxia deitzen ditugun multzoen osagaiak. Gu barne hartzen gaituena Frantses Bidea edo Esne Bidea deitzen da, eta gure galaxia honetakoak ez diren hasieran aipatutako objektu gutxi horiek ere galaxiak ditugu.
Galaxia txikienek 6.000 argi-urte inguruko diametroak dituzte. Handienen artean 170.000 argi-urtekoak ere ikusi dira. Izar-kopuruaren mugak 3.000 milioi eta 1.000 bilioi (1012) bitartekoak dira. Izarrarteko materia iluna, masa osoaren % 10 izan daitekela uste da.
Frantses Bideari dagokionean, disko launaren itxura du, baina zentruan sabeltsuago den nukleoa du. Disko guztia erradio berdineko esfera batez inguraturik dago. Esfera hau oso izar eta izar-kumulu zaharrez eratuta dago eta halo edo zisku deitzen zaio. Irudian ikus daitekeenez diskoaren barnean bera baino askoz ere meheagoak diren beso kiribilak garatzen dira. Azken batez, gas eta hautsezko hodei-kontzentrazioak dira.
Diskoaren diametro maximoa 100.000 argi-urtekoa da eta lodiera 2.000koa, baina, lehen esan dugunez, nukleoa zabalagoa da eta 15.000 argi-urtera iristen da. Eguzkia nahikoa posizio eszentrikoan dago; erdigunetik 32.000 argi-urtera gutxi gorabehera, Orioneko besoan. Lurretik eginiko hidrogenozko hodei hotzen azterketetan oinarrituta, berrogei urte baino gehiago dira Eguzkiaren inguruko eskualdearen egitura espiralaren hurbilketa egin zela.
Hiru besoren zatiak kokatu ahal izan ziren: gu gaudeneko Orionekoa, Sagittariusena (6.000 argi-urtera galaxiaren zentrurantz) eta Perseusena (800 argi-urtera kanpoalderantz). Gaur egun badakigu beste beso bat ere badela (zentrutik hurbilena) Centaurusen. Hala ere, esan beharrekoa da galaxi barnean egoteagatik bere eskualde zabal batzuk ezin direla aztertu. Ondorioz, ezin daiteke bere osotasunaren egituraren planorik egin.
Talde LokalaSistemaren izenaDiametroa argi-urtetanDistantzia argi-urteta
Frantses Bidea
2.350.000
3.000.000
Frantses Bideak izan lezaken izar-kopuruari buruzko kalkuluek emaitza ezberdinak eman dituzte, baina denak ehundaka mila milioi gutxikoak dira. Masa kalkulatzea ere ez da batere erraza, baina 2,5 . 1041 kg ingurukoa izan liteke, hau da, 150.000 milioi aldiz Eguzkiarena. Masa honen erdia gutxi gorabehera nukleoan kontzentratua egongo litzateke eta beste erdia disko eta ziskuan sakabanatuta.
Beraz, ezin dugu inola ere materiaren banaketa homogenoa denik esan. Dentsitatearen gehikuntza nabaria da erdigunerantz hurbiltzen garen neurrian. Hala nola, Eguzkitik hurbilen dagoen izarra Alpha Centauri da (4,3 argi-urtera), ondoren, Barnard Izarra dator (6 argi-urtera) eta hurrengoa Wolf 359 da (7,7-ra). Nukleoan, aldiz, izarren arteko distantzia ez da uste argi-aste gutxi batzuetakoa baino handiagoa izango denik.
Taulan, Frantses Bidearen inguruko galaxien zerrenda dugu. Galaxia hauek, Talde Lokal deitzen den multzoa osatzen dute. Dena den, bukatzeko, gaur egun arte aurkitutako galaxien kopurua 200.000ra inguratzen dela esango dugu.
EFEMERIDEAK |
zientziaeus-13cacaa24eff | http://zientzia.net/artikuluak/plastikozko-arbolak-sahara-berdetzeko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Plastikozko arbolak Sahara berdetzeko - Zientzia.eus | Plastikozko arbolak Sahara berdetzeko - Zientzia.eus
Aire hotzeko frontea aire beroko beste batekin elkartzen denean, euria egiten du. Hori da, Sahara garai batean bezain berde ez izatearen arrazoi nagusia.
Aire hotzeko frontea aire beroko beste batekin elkartzen denean, euria egiten du. Hori da, Sahara garai batean bezain berde ez izatearen arrazoi nagusia. Plastikozko arbolak Sahara berdetzeko - Zientzia.eus Plastikozko arbolak Sahara berdetzeko
Klimatologia
Aire hotzeko frontea aire beroko beste batekin elkartzen denean, euria egiten du. Hori meteorologiako oinarrizko printzipioa da eta guztiek dakite. Hori da, gainera, Sahara garai batean bezain berde ez izatearen arrazoi nagusia.
Saharan gaueko hezetasuna ez du ia inolako organismok gordetzen. Eguzkia altxatzen hasi orduko, gaueko hezetasuna bapatean lurrintzen da. Nola gorde ur hori? Hortxe dago koska.
Arazoari aurre egiteko, Antonio Ibañez Alba ikerle espainiarrak plastikozko arbolak erabiltzea proposatu du. Zazpi eta hamar metro altukoak izango dira. Enborra poliuretanozkoa izango dute eta adarrak nahiz hostoak apar fenolikozkoak. Sustraiak ere izango dituzte, poliuretanoa presioz lurreko hondarrean injektatuta. Hogei metroko erradioko azalera har dezakete zuhaitzen erroek.
Saiakuntzarako lehenbizi prestatutako plastikozko arbola hauek, palmera-itxura dute eta Ibañez-ek lau urtez aztertu ditu laborategian.
Basamortuan goizetik gauera tenperatur aldaketa handiak egoten dira; 60ºC-rainokoak. Egunez beraz, eguzkiak plastikozko arbola bero-bero egiten du eta gero gauez arbola horrexek kondentsazio-tranpa bailitzan jokatzen du. Zuhaitzeko plastikoa bereziki prestatua dago, tartean kapilaritatea areagotzeko tutuak dituela eta horri esker arbolak egote hutsarekin ura fabrikatzen du. Egunez eguzkiak jotzen duenean ur hori askatu egiten da, alderantzizko prozedurari jarraituz, baina prozesua askoz ere luzeagoa denez metatutako urak bertan gehiago irauten du.
Basamortuko eremu zabaletan plastikozko milaka eta milaka arbola daudenean, atmosferara milaka metro kubiko ur-lurrin botata hodeiak sortuko dira. Horren eraginez, klima egonkortu egingo da eta tenperatur aldaketak ez dira hain handiak izango. Gainera kostaldetik etorritako hodeiek Sahara barnera sartu eta euria eginda husteko aukera izango dute. Bestetik, tenperaturak hain handiak izango ez direnez gero, egindako euria ez da orain bezala bapatean lurrinduko. Beraz, hamar urteren buruan Sahara emankor bihur daitekeela pentsa dezakegu.
Sistema honek bere alde duen alderdi nagusi bat, arbolak ureztatu beharrik eza da. Lur lehorrak berdetzeko orain arte egin diren saioetan arazorik zailena beti hori izan da: hasieran landareak ureztatu beharra. Lan neketsua eta garestia inola ere, zeren eta uretan berehala gastatu eta ondorioak askoz ere geroago ikusten bait dira.
Mauritania, Marokko, Algeria eta Libiak interesa dute proiektu hau burutzeko. Libian adibidez, Sebha eta Tripoli bitartean plastikozko arbolak ipintzekoak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7bf8a2500d72 | http://zientzia.net/artikuluak/autopistan-bidesaria-ordaintzeko-geratu-beharrik-e/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Autopistan bidesaria ordaintzeko geratu beharrik ez - Zientzia.eus | Autopistan bidesaria ordaintzeko geratu beharrik ez - Zientzia.eus
Urte hasieraz gero Paris eta Normandia arteko autopistan, automobila geratu gabe ordaindu ahal izango da bidesaria.
Urte hasieraz gero Paris eta Normandia arteko autopistan, automobila geratu gabe ordaindu ahal izango da bidesaria. Autopistan bidesaria ordaintzeko geratu beharrik ez - Zientzia.eus Autopistan bidesaria ordaintzeko geratu beharrik ez
Ingeniaritza
Urte hasieraz gero Paris eta Normandia arteko autopistan, automobila geratu gabe ordaindu ahal izango da bidesaria. Auto-gidariak bidea estuagoa delako ibilgailua zerbait frenatuko du, baina gainerakoan diru-bila eskua patrikara sartu beharrik ez du izango eta bere abiaduragatik alarma ez da jotzen hasiko.
Gidari arruntek, automobila geratu eta dirua edo bankuko txartel magnetikoa atera beharko dute. Han egongo dira txanda iritsi zain, beste gidari pribilegiatuak txistu batean inoren zain egon gabe aurrera doazela ikusiz.
Gidari pribilegiatuak, abonatuen artean aukeratutako 10.000 pertsona dira. Hauek ere beren bidesaria ordainduko dute, noski, baina beste era batera. Beren automobila igarotzen denean, antena batek (irudian beltzez dagoenak) automobilaren aurreko beiran (barrenean eta ezkerretara) itsatsitako txartel magnetikoa detektatzen du. Txartel magnetiko bakoitzak bere automobilari dagozkion datuak ditu eta detektatzen duen antenak informatika-zentralera igortzen ditu gero handik jabeari faktura bidaltzen diotelarik.
Sistema honen antzekoa ipini nahi da Lyon-en ere. Automobilak itsatsita edukiko duen txartela zerbait desberdina izango da. Frantziako telefonorako txarteletan bezalaxe, iraganaldi bakoitzean deskontatu egingo zaio kantitate bat, azkenean txartela agortuta geldituko delarik. Txartela agortzen denean, berriz ere kargatu ahal izango da.
Bigarren sistema honetan, automobil-gidaria ez da identifikatzen eta norberaren bizitza pribatua ezkutuan mantentzeko hobea dela dirudi.
Automobila gelditu gabe bidesaria ordaintzeko sistema hauen helburua, autopistetan gertatzen diren ibilgailu-pilaketak desagerteraztea da. Norvegia, Holanda, eta abarretan ere ari dira ordaintzeko era hauek ezarri nahian. Dena dela, Europako Batzordeak 1992.erako Europa osoan balio dezan Pamela izeneko proiektua burutu du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-371412affb02 | http://zientzia.net/artikuluak/bakterioak-petrolioa-ateratzeko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bakterioak, petrolioa ateratzeko - Zientzia.eus | Bakterioak, petrolioa ateratzeko - Zientzia.eus
Petrolio-eskasiari beldur zaion garai honetan, erregaien prezioek gora noiznahi egiten dute eta baita ekonomia osoaren inflazioak ere. Ikerlari australiar batzuek asmatu duten teknika berri batek garrantzi izugarria du.
Petrolio-eskasiari beldur zaion garai honetan, erregaien prezioek gora noiznahi egiten dute eta baita ekonomia osoaren inflazioak ere. Ikerlari australiar batzuek asmatu duten teknika berri batek garrantzi izugarria du. Bakterioak, petrolioa ateratzeko - Zientzia.eus Bakterioak, petrolioa ateratzeko
Energia
Petrolio-eskasiari beldur zaion garai honetan, erregaien prezioek gora noiznahi egiten dute eta baita ekonomia osoaren inflazioak ere. Kinka honetan beraz, ikerlari australiar batzuek asmatu duten teknika berri batek garrantzi izugarria du. Ezaguna da petrolio-hobiak hustu ahala bertako presioa jaitsi eta kanpora gutxiago ateratzen dela.
Petrolioak irteteari uzten dionean, barnean geratzen dena ateratzeko gasa ala ura injektatzen zaio. Gas edo ur horrek ordea, eranskin kimikoak izaten ditu hobiko haitzetan eta zirrikituetan itsatsita dagoen petrolioa hobeto askatu eta kanpora dadin. Hala eta guztiz ere, sistema honen bidez bertan dagoenetik %30-% 50 bakarrik eskura daitekeela pentsatzen da. Gainera injektatutako eranskin kimikoak batetik garestiak dira eta bestetik ez dira biodegradagarri.
Australiarrek probatu berri duten sisteman, bakterioak erabiltzen dira. Bakterio horiek petrolio-hobitan lehendik ere badaude eta ezaugarri berezi bat dute: detergente biodegradagarri natural moduko bat sortzeko gauza dira. Horren laguntzaz, haitzean eta zirrikitutan itsatsitako petrolioa erraz askatzen da.
Australiarren sisteman bakterio horiek lehenbizi hobitik atera egiten dira eta substantzia elikagarrien bitartez ugaldu. Gero, bakterio beroiek petrolio-hobira sartzen dituzte berriro.
Hobiko presioa jaisten denean, ura injektatu eta petrolioa erraz ateratzen da kanpora.
Saiakuntzetan lortu dituzten emaitzak oso itxaropentsuak izan dira. Queensland-eko Alta-ko petrolio-hobian urtebetean produkzioa % 50 hobetu da eta behera egiteko seinalerik ez dago.
Arrakasta hau petrolio-industriaren laguntzaz Camberra-ko unibertsitateko mikrobiologi ikerlariz osatutako talde batek lortu du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9f3b585558b1 | http://zientzia.net/artikuluak/minitelebista-zeure-automobilerako/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Minitelebista zeure automobilerako - Zientzia.eus | Minitelebista zeure automobilerako - Zientzia.eus
"Sharp" etxe japoniarrak automobiletan erabiltzeko oso telebista aproposa eta txikia plazaratu du.
"Sharp" etxe japoniarrak automobiletan erabiltzeko oso telebista aproposa eta txikia plazaratu du. Minitelebista zeure automobilerako - Zientzia.eus Minitelebista zeure automobilerako
Irudiak/Soinuak
"Sharp" etxe japoniarrak automobiletan erabiltzeko oso telebista aproposa eta txikia plazaratu du. 17 x 4 x 15 zentimetro dira bere neurriak eta 700 gramo besterik ez du pisatzen. Kristal likidozko pantailaren diagonalak 14,2 zentimetro neurtzen ditu.
Telebista-programak hartzeaz gain, kameskopiotik datorren koloretako irudia ere kontrolatzen eta grabatzen du. Telebista txiki honek tenperatura handiak (80ºC-rainokoak) jasaten dituenez gero, automobiletan lasai erabil daiteke.
Telebistak funtziona dezan hiru iturriko korrontea onartzen du: sareko korronte alternoa, beretzako bateria propioa ala automobilaren zigarro-pizgailukoa.
Telebista honek gainera, bozgorailua, teleagintea, programa-bilatzaile automatikoa (19 kanaleraino) eta antena-anplifikadorea ditu. Pantailak 168.480 pixel ditu eta iragazki berezi bati esker kalitate handiko irudia lortzen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ec3d54cd615f | http://zientzia.net/artikuluak/suediako-basoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Suediako basoak - Zientzia.eus | Suediako basoak - Zientzia.eus
Gezurra badirudi ere, Suedian azken ehun urteotan basoak bikoiztu egin dira.
Gezurra badirudi ere, Suedian azken ehun urteotan basoak bikoiztu egin dira. Suediako basoak - Zientzia.eus Suediako basoak
Ekologia
Munduan basoak eta oihanak hain azkar desagertzen ari diren azkenaldi honetan, Suedian kontrako fenomenoa gertatzen ari da. Jakina denez, Suedian paper-orea erruz fabrikatzen da eta horretarako baso-egurra ugari behar da.
Gezurra badirudi ordea, Suedian azken ehun urteotan basoak bikoiztu egin dira. Horretarako urtero 600 milioi arbola aldatzen dituzte; botatzen dutena baino askoz ere gehiago.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f25c868e4c86 | http://zientzia.net/artikuluak/pedro-migel-etxenike/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pedro Migel Etxenike - Zientzia.eus | Pedro Migel Etxenike - Zientzia.eus
Fisikari ezagun hau EEBBetako American Physical Society delakoaren "fellow" izendatu berri dute.
Fisikari ezagun hau EEBBetako American Physical Society delakoaren "fellow" izendatu berri dute. Pedro Migel Etxenike - Zientzia.eus Pedro Migel Etxenike
Pedro Migel Etxenike nafar fisikari ezaguna EEBBetako American Physical Society delakoaren "fellow" (partaide) izendatu berri dute. Estatu Batuetako Fisikarien Elkartea munduko elkarterik ospetsuena da eta bertan Estatuko bi fisikari bakarrik egin dituzte partaide. Zorionak Pedro!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-da8b26f0e51d | http://zientzia.net/artikuluak/jeti-oraindik-bizirik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | "Jeti" oraindik bizirik? - Zientzia.eus | "Jeti" oraindik bizirik? - Zientzia.eus
Bi antropologo amerikarrek diotenaren arabera, Txinako goimendi urruti eta bakartietan bizitako orangutan erraldoia litzateke
Bi antropologo amerikarrek diotenaren arabera, Txinako goimendi urruti eta bakartietan bizitako orangutan erraldoia litzateke "Jeti" oraindik bizirik? - Zientzia.eus "Jeti" oraindik bizirik?
Zoologia
Bi antropologo amerikarrek diotenaren arabera, Txinako goimendi urruti eta bakartietan (Hubei eta Junan-ekoetan hain zuzen) bizitako orangutan erraldoia litzateke Jeti famatua. Primate hauek duela milaka urte desagertu zirela uste zen, baina duela gutxi orain dela 700 urteko arrastoak aurkitu dira.
Orangutan hauek beraz, ez ziren hain aspaldi desagertu, eta batzuek diotenez, gutxi batzuk gaur egun bizirik egotea ere ez litzateke harrigarria. Orangutan erraldoiak bi metroko altuera izango luke; oraingo gorilen antzekoa hain zuzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-43d8c07a5b72 | http://zientzia.net/artikuluak/eremu-elektromagnetikoak-minbizi-sortzaile/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eremu elektromagnetikoak minbizi-sortzaile? - Zientzia.eus | Eremu elektromagnetikoak minbizi-sortzaile? - Zientzia.eus
Bi urteko azterketaren ondoren adierazi dutenez, eremu elektromagnetikoak minbizia sor dezake.
Bi urteko azterketaren ondoren adierazi dutenez, eremu elektromagnetikoak minbizia sor dezake. Eremu elektromagnetikoak minbizi-sortzaile? - Zientzia.eus Osasuna
Iparrameriketako Ingurugiro-Babeserako Agentziak bi urteko azterketaren ondoren adierazi duenez, eremu elektromagnetikoak minbizia sor dezake. Bien arteko harremana dagoela esateko plazaratu dituzten arrazoiak epidemiologiko hutsak izan dira.
60 hertzeko indar-lerroei dagozkien eremuak jo dituzte oraingoz minbizi-sortzailetzat eta poli (bentzil kloruro), DDT eta formaldehidoaren pareko eragina dutela esan dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ae6c08299310 | http://zientzia.net/artikuluak/zementu-sintetiko-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zementu sintetiko berria - Zientzia.eus | Zementu sintetiko berria - Zientzia.eus
Asmatu berri dute KH-092 bataiatu duten zementu sintetikoa, arruntak baino bi aldiz erresistentzia handiagoa duena.
Asmatu berri dute KH-092 bataiatu duten zementu sintetikoa, arruntak baino bi aldiz erresistentzia handiagoa duena. Zementu sintetiko berria - Zientzia.eus Zementu sintetiko berria
Materialak
Britainia Haundian asmatu berri dute KH-092 bataiatu duten zementu sintetikoa. Zementu arruntek baino bi aldiz erresistentzia handiagoa du eta azido nahiz alkaliek ez diote erasotzen; ezta disolbatzaile gehienek ere.
Zementu hau zazpi ordutan gogortzen da eta bere erresistentzia osoa hiruzpalau egunetan lortzen du. Horri esker, konponketak asteburuan egin eta hurrengo astelehenerako obrak lanerako prest egon daitezke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-63219ffd97a3 | http://zientzia.net/artikuluak/europako-euri-azidoaren-kalteak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Europako euri azidoaren kalteak - Zientzia.eus | Europako euri azidoaren kalteak - Zientzia.eus
Europan urtean 118 milioi metro kubiko zur galduko dira euri azidoaren eraginez.
Europan urtean 118 milioi metro kubiko zur galduko dira euri azidoaren eraginez. Europako euri azidoaren kalteak - Zientzia.eus Europako euri azidoaren kalteak
Ingurumena
(Argazkia: I.X.I.).
Austriako IASA institutu independenteak aditzera eman duenez, XXI. mendean Europan urtean 118 milioi metro kubiko zur galduko dira euri azidoaren eraginez eta galera horren kostua 3,2 bilioi pezetakoa izango dela estimatu dute. Ekologia beraz, ekonomi aldetik gai interesgarria ere bada.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-390ec9db57dd | http://zientzia.net/artikuluak/patente-bulegoak-lanez-gainezka-japonian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Patente-bulegoak lanez gainezka Japonian - Zientzia.eus | Patente-bulegoak lanez gainezka Japonian - Zientzia.eus
Japoniako patente-bulegoetako lan-karga hain handia denez, enpresei 1993. urtean sistema informatikoa martxan jarri arte beren eskeak murriz ditzatela eskatu diete.
Japoniako patente-bulegoetako lan-karga hain handia denez, enpresei 1993. urtean sistema informatikoa martxan jarri arte beren eskeak murriz ditzatela eskatu diete. Patente-bulegoak lanez gainezka Japonian - Zientzia.eus Patente-bulegoak lanez gainezka Japonian
Patenteak/Asmakizunak
Japonian patente berriak erregistratzeko dauden bulegoetan lana buruz gain dute. Urtero 350.000 eskari jasotzen dituzte mekanismo, sistema, etab. patentatzeko (duela hamar baino bi aldiz gehiago).
Konparazioa egiteko, Estatu Batuetan 1989.ean 108.000 patente erregistratu zirela esango dugu, baina horietako % 47 atzerritarrek eskatu zituzten; japoniarrek batez ere. Estatu Batuetan iaz patente gehien erregistratutako lehen lau enpresak honako hauek izan ziren: Hitachi (1053 patente), Toshiba (961), Canon (949) eta Fuji Photo (884 patente); laurak japoniarrak, hain zuzen. Bostgarren General Electric enpresa amerikarra dago (818 patente), Mitsubishi Denki-ren aurretik (hau ere japoniarra).
Japoniako patente-bulegoetako lan-karga hain handia denez, enpresei 1993. urtean sistema informatikoa martxan jarri arte beren eskeak murriz ditzatela eskatu diete.
Arazoak esplikazio erraza du. Japonian ikerketa eta garapena batez ere sektore pribatuak finantzatzen du eta gehienbat epe motzera errentagarri izan daitezkeen aplikazioez arduratzen dira. Horregatik produktuak fabrikatzeko edozein hobekuntza edo aldaketa txiki erregistratu egiten dute. Ikerketa hutsa alde batera utzita ikerketa aplikatuaz arduratzen dira. Erakustazoka guztietan ibiltzen dira eta Estatu guztietako buletin ofizialak aztertzen dituzte erregistratutako patente guztiak banan-banan aztertuz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-73b68be601bb | http://zientzia.net/artikuluak/diapositibatik-ordenadore-monitorera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Diapositibatik ordenadore-monitorera - Zientzia.eus | Diapositibatik ordenadore-monitorera - Zientzia.eus
Kodak iparramerikar argazki-etxeak, argazkigintza iraul dezakeen sistema aurkeztu berri du.
Kodak iparramerikar argazki-etxeak, argazkigintza iraul dezakeen sistema aurkeztu berri du. Diapositibatik ordenadore-monitorera - Zientzia.eus Irudiak/Soinuak
Kodak iparramerikar argazki-etxeak, argazkigintza iraul dezakeen sistema aurkeztu berri du. Sistema honen izena Photo CD da eta 35 mm-ko kameraz hartutako irudiak edo diapositibak datu digital bihurtu eta disko optiko batean gordetzen ditu. Ondoren, telebista-monitore batean ikusi edo inprimagailu batean inprima daiteke.
Photo CD baten irakurgailuaren kostua 60.000 pta.koa da eta sistema honen bidez argazki-dendek filmeko irudia disko optikora sartu ondoren inprimatze-zerbitzua eskain dezakete.
Sistema honetaz baliatzeko ondoko urrats hauek eman behar dira:
Lehenbizi, koloretako argazki-negatiboa edo diapositiba 2048 sentsore dituen eskaner batez eskaneatzen da. Irudi bakoitzak 18 MB okupatzen baditu ere, Kodak-ek erabiltzen duen konpresio-sistemaz, irudi bakoitzak 6 MB besterik ez ditu okupatuko azkenean.
Beraz, disko bakoitzaren kapazitatea 600 MBekoa denez, 100 irudi sartuko dira. Disko hau beste zenbait disko optikoren formatuekin bateragarri izango denez, CD-ROM edo CD-ROM xA sistemetan adibidez, irakurri ahal izango da.
Gero, disko optikoetan dauden irudiak ordenadore batean manipulatzen dira eta azkenik inprimagailu batean inprimatzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-47df001a50f3 | http://zientzia.net/artikuluak/ganadua-eta-anabolizatzaileak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ganadua eta anabolizatzaileak - Zientzia.eus | Ganadua eta anabolizatzaileak - Zientzia.eus
1989. urteko urtarrilaren hasieraz gero, europar agindu baten arabera erabat debekatua dago anabolizatzaile
1989. urteko urtarrilaren hasieraz gero, europar agindu baten arabera erabat debekatua dago anabolizatzaile Ganadua eta anabolizatzaileak - Zientzia.eus Ganadua eta anabolizatzaileak
1989. urteko urtarrilaren hasieraz gero, europar agindu baten arabera erabat debekatua dago anabolizatzaile naturalak edo artifizialak okelatarako ganaduari ematea. Espainian, dena den, duela gutxi ganaduarentzako anabolizatzaileak egiteko legez kanpoko sarea deskubritu dute.
(Argazkia: T. Elosegi).
Iruzurra detektatzeko okela analizatzea dela biderik egokiena pentsa dezake batek baino gehiagok, baina oraingoz horrek ez du balio. Izan ere zeranolak edo estradiolak, adibidez, egoki erabiliz gero, ganaduarengan ez bait dute inolako arrastorik uzten.
Arazoa analisi-teknika berriak asmatuta konpon daiteke, baina horrek ikerketan inbertsio handiak egitea eskatzen du. Dena dela, Seuleko Olinpiadetan atletak anabolizatzaileak hartu zituen ala ez detektatzeko teknika berri eta zehatzak erabili zituzten, eta mundu honetan hainbat milioi biztanlek okela jaten dugunez, norberari honako galdera hau datorkio berehala burura: pertsonaren osasunak ez al du hainbeste balio?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-475d50fb85b1 | http://zientzia.net/artikuluak/elefantiasia-menperatze-bidean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Elefantiasia menperatze-bidean - Zientzia.eus | Elefantiasia menperatze-bidean - Zientzia.eus
Pertsonen gorputz-atal batzuk desitxuratzen dituen bizkarroi baten kontrako lanean arrakasta handia lortu du Indonesiako eta Iparrameriketako ikerlari-talde batek.
Pertsonen gorputz-atal batzuk desitxuratzen dituen bizkarroi baten kontrako lanean arrakasta handia lortu du Indonesiako eta Iparrameriketako ikerlari-talde batek. Elefantiasia menperatze-bidean - Zientzia.eus Medikuntza
Pertsonen gorputz-atal batzuk desitxuratzen dituen bizkarroi baten kontrako lanean arrakasta handia lortu du Indonesiako eta Iparrameriketako ikerlari-talde batek. Elefantiasia sortzen duen bi bizkarroitako bat, hots, Brugia malayi izenekoa, laborategian haztea lortu da. Honen bidez, bere kontrako botika berriak aurkitzeko prozesua azkartu daiteke.
Eltxoen bidez kutsatzen den gaitz hau, helduengan bakarrik garatzen da. Hankak, besoak eta genitalak puztu egiten dira sistema linfatikoa butxatuz. Gaitza garaiz detektatzen bada, dietilkarbamazinaz senda daiteke.
Bestela, sei aste baino gehiagotan sendagarri honen dosiak hartu behar dira eta hori ezinezkoa izaten da herrialde pobreetan. Ikerlarien helburua, dosi batean bakarrik hartu behar den sendagaia aurkitzea da.
Beraz, orain lortutakoa aurrerakada nabaria izango da sendagai berria topatzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2a1c1ddddf39 | http://zientzia.net/artikuluak/istanbul-eko-santa-sofia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Istanbul-eko Santa Sofia - Zientzia.eus | Istanbul-eko Santa Sofia - Zientzia.eus
Istanbuleko tenplu famatu hau, teknikoki sakon aztertuko dute Iparrameriketako Princenton-eko unibertsitateko zientzilariek.
Istanbuleko tenplu famatu hau, teknikoki sakon aztertuko dute Iparrameriketako Princenton-eko unibertsitateko zientzilariek. Istanbul-eko Santa Sofia - Zientzia.eus Arkitektura
Istanbuleko tenplu famatu hau, teknikoki sakon aztertuko dute Iparrameriketako Princenton-eko unibertsitateko zientzilariek. Eraikuntza liluragarri hau, 532.etik 537.era bitartean (bost urtean bakarrik beraz) egin zuten Tralles-eko Artemio eta Mileto-ko Isidoro-ren gidaritzapean.
Teknikariak gehien harritzen dituena, bere kupula da. Izan ere 30 x 50 metroko dimentsioak eduki arren, mila eta bostehun urtean lurrikara beldurgarriak jasanagatik zutik bait dirau. Injineruek beraz, lurrikaren kontrako eraikuntz sistemak hobetu nahi dituzte Santa Sofia aztertuta. Dena den, estetika aldetik ere badago zer ikasia tenplu eder horretan.
0.0/5 rating (0 votes) |