id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-633b6e7a0318 | http://zientzia.net/artikuluak/fm-irratiak-etorkizunik-ba-ote/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | FM irratiak, etorkizunik ba ote? - Zientzia.eus | FM irratiak, etorkizunik ba ote? - Zientzia.eus
Irratidifusian gaur egun AM eta FM sistemak erabiltzen dira, baina lehia egingo dien beste sistema bat ere agertu da: Bretainiako Renne-en CCETT erakundea prestatzen ari dena, hain zuzen. Zenbakizko irratidifusioa da; laserrezko disko konpaktuen kalitatezko soinua eta beste hainbat abantaila dituena.
Irratidifusian gaur egun AM eta FM sistemak erabiltzen dira, baina lehia egingo dien beste sistema bat ere agertu da: Bretainiako Renne-en CCETT erakundea prestatzen ari dena, hain zuzen. Zenbakizko irratidifusioa da; laserrezko disko konpaktuen kalitatezko soinua eta beste hainbat abantaila dituena. FM irratiak, etorkizunik ba ote? - Zientzia.eus FM irratiak, etorkizunik ba ote?
Irudiak/Soinuak
Irratidifusioan gaur egun AM eta FM sistemak erabiltzen dira, baina lehia egingo dien beste sistema bat ere agertu da: Bretainiako Rennes-en CCETT erakundea prestatzen ari dena, hain zuzen. Zenbakizko irratidifusioa da; laserrezko disko konpaktuen kalitatezko soinua eta beste hainbat abantaila dituena.
Abantaila horiek aipatzen hasi aurretik ordea, komeni da AM eta FM sistemek nola funtzionatzen duten labur adieraztea. Bi sistema hauetan, irratidifusiorako uhin elektromagnetikoak erabiltzen dira, batari anplitudea eta besteari frekuentzia modulatzen zaizkiolarik. Bai batak eta bai besteak, emisoretik hargailuraino irrati-seinaleak bidaltzeko uhin elektromagnetiko “eramalea” erabiltzen du. Desberdintasuna kodetzeko eran dute. Beste edozein uhinek bezalaxe, elektromagnetikoek ere frekuentzia (hertzetan ematen den bibrazio-kopurua segundoko) eta anplitudea dituzte. Modulazioa, uhin eramalean parametro hauetako bat aldatzea da.
AM sistema
Oraingo emisore gehienek FM sistema erabiltzen dute irratidifusiorako. Noiz arte?
Anplitudea modulatzen denean (AM sisteman), igortzen den uhinari intentsitatea modulatzen zaio. Adibidez, mikrofonoan jasotako soinuaren seinaleak tentsio elektrikoak induzitzen ditu eta tentsio elektriko horien aldaketen arabera modulatzen da uhina.
AM sistemako transmisioak dira zaharrenak eta teknikoki lortzen errazenak. Frekuentzi banda nahikoa estua hartzen dute, baina parasito nahiz interferentzia ugari jasotzen dituzte. Uhin elektromagnetikoak sortzen dituen edozerk (lanpara fluoreszenteak, motore elektrikoak, automobilen instalazio elektrikoak, eta abarrek) eragiten dizkio interferentziak. Bestetik, emisoretik urrundu ahala ahuldu egiten dira. Dena den, AM-ko emisioa irrati-hargailuan entzuten da, baina parasitoz betea.
Horrez gain, AM sisteman parasitorik egon ezta ere, hargailuetan berriz osatzen den soinuak 50 eta 6.000 Hz bitarteko frekuentziak bakarrik ditu, eta giza entzumenak 20 eta 20.000 Hz bitartekoak jasotzeko ahalmena du. Batez ere soinuaren tonu altuak galtzen dira, beraz.
FM sistema
FM edo frekuentzia modulatzen deneko sisteman, akats hauek konponduta geratzen dira. Hemen soinuak eragindako tentsio-aldaketen arabera uhinaren frekuentzia aldatzen da. Igortzen den uhinaren potentzia konstante mantentzen da eta parasitoen eragina jasan gabe errazago transmititzen dira seinaleak.
Emisore eta hargailuaren arteko distantziak ere ez du entzuten den soinuaren kalitatean eraginik, hargailua emisoreak hartzen duen esparruan badago. Teorian behintzat, FM-ko emisioak oso ongi entzuten dira ala bestela ez dira entzuten. Automobiletako hargailuetan maiz gertatzen da hori. Ongi entzuten ari zarela, bapatean hitza joan egiten da. Uhin eramalearen fasean gainera, transmisioaren kalitatea kalte daiteke batzuetan; zerora pasatzear dagoenean batez ere.
Dena den, FM-ko frekuentziak AM-koak baino askoz ere handiagoak direlako soinu beteagoa transmititzen da, hau da, giza entzumenak hartzen duen 20 eta 20.000 Hz bitarteko tarte osoa hartuz. Horrez gain, frekuentzia handiagoan bigarren uhin eramalea (edo “azpieramale” deitzen dena) igor daiteke, soinu estereofonikoa transmititzearren.
Gaur egun FM da soinua behar bezala entzuteko dagoen sistema bakarra, baina hargailuko sintonizadoreari eragitea aski da emisore ugariegi dagoela konturatzeko. FM-rako frekuentzi banda estua delako, emisoreak elkarrengandik oso hurbil egoten dira eta emisore batek ondokoari zaratak eragiten dizkio. Automobilez zoazenean adibidez, zaila da programa bat bidaia osoan (luze samarra bada) kalitate onean entzutea. Horretarako oraingo emisoreen potentzia handiagotu ala errepikagailu gehiago jarri beharko lirateke. Errepikagailuak ordea, frekuentzia horretan bertan emititu ezin duelako beste bat behar du, eta horrek lehendik oso beteta dagoen frekuentzi banda are gehiago asetzen du.
ZI edo zenbakizko irratidifusioa
Zenbakizko irratidifusioan, AM eta FM-ko oztopo horiek erraz gaindi daitezke. Sistema honetan izan ere, ez zaio ez anplitudeari eta ez frekuentziari eragiten. Seinalea egotea ala ez egotea hartzen da kontutan. Nolabait esan, morsea bezalakoa da.
Zenbakizko teknikak (edo teknika digitalak) gainera, gero eta gehiago erabiltzen dira programen produkzioan eta grabazioan. Interesgarria da, beraz, grabazio, emisore, transmisio eta hargailuak (soinua sortu eta igortzen denetik etxean entzuten denerainoko katea osoa, alegia) digitalizatuta edukitzea; horrela laserrezko disko konpaktuen kalitatea lortzen bait da.
Bretainiako Rennesen CCETT (Centre commun d’etudes de télédifusion et télécommunications) erakundeak honelako sistema bat prestatu du. DAB (“Digital Audio Broadcasting” edo zenbakizko soinu-difusioa) izenez bataiatu dute.
Sistema honetan uhin eramalea bada, baina ez zaio ez anplitudea eta ez frekuentzia modulatzen. Seinalea zenbakikuntza bitarrean kodetzen da eta “0” eta “1”ez osatutako segida da (“0” = seinalerik ez, eta “1” = seinalea badago). Horrela hargailuan distantziak edo inguruak ez dute distortsiorik sortzen. Uhina oso ahula edo parasitoz josia izanik ere, hargailuak identifikatzen badu ozen eta garbi berreraikiko du mezua.
Soinua zenbakiz kodetzeko, disko konpaktuak grabatzeko bezala jokatu behar da. Soinua nolabait zatitu egin behar da (segundoko 48.000 zati gutxi gorabehera) eta zati bakoitza neurtzen da. Zati edo lagin bakoitza bihurgailu analogiko/digital batek neurtu egiten du. Beste era batera esanda, tentsioa voltetan neurtu eta emaitza zenbaki bitarretan ematen du.
Bihurgailua, pisatzeko balantza dela pentsa dezakegu. Balantzaren platerean ipintzen diren pisuak orain volt-zatiak izango dira, kiloen ordez. Neurketa bakoitzean bihurgailuak zein “pisu” erabili dituen esaten du. “Pisuak” berriz, 2 zenbakiaren berredura osoetan mailakatuta daude. 107 milivolteko tentsioa adibidez, zenbaki bitarrez “1101011” ematen du, 2 6 tik 2 0 rainoko potentziak dauden ala ez adieraziz. Lehenbizi “1” dago, beraz 26 kontatu behar da. Gero berriz “1” dago, beraz 2 5 ere bai. Ondoren “0” azaltzen da, beraz 2 4 ez dago, etab. Horregatik azkenean honakoa dugu: 2 6 + 2 5 + 0 + 2 3 + 0 + 2 1 + 2 0 = 107. Gure 107 zenbakia kodetzeko zazpi “pisu” edo bit erabili ditugu eta balio handiagoak neurtzeko, bit gehiago erabili behar dira.
Zortzi bit erabilita, 0tik 255erainoko balioak unitateko saltoaz eman daitezke. Seinalea 1/256eko doitasunaz kodetu dela esaten da. Bit gehiago erabiliko bagenitu ordea, doitasun handiagoak lortuko lirateke.
Doitasun hori hain zuzen seinale/zarata erlazioari dagokio, eta normalean dezibeletan ematen da hi-fi aparatuetan. Dezibeletan emateko, doitasunaren logaritmo hamartarra bider 20 egiten da. Gure adibidean 8 bit erabilita, 48 dezibel inguru lortzen dira. Disko konpaktuetan 14 bit erabiltzen dituzte eta doitasuna 1/32768koa da. Dezibeletan emanda, 90,3 (audio-aparatuak egiten dituztenek horregatik esaten dute seinale/zarata erlazioa “90 dB baino handiagoa” dela).
Doitasuna eta soinuaren kalitatea hobetzeko saio honetan ordea, irratiak transmiti daitekeen seinale-kopuruari dagokionez bere mugak ditu. Disko konpaktua bezala programa estereofonikoa zenbakizko sistemaz transmititzeko, segundoko bi aldiz 768.000 bit emititu beharko lirakete (768 kilo-bit kanal bakoitzeko). 16 bitetan kodetuta (14 kodeketan eta 2 kontrolean erabilita) 48.000 lagin pisatu eta emititu beharko lirateke. Teknikoki hori egin daiteke, baina emisore batek bakarrik frekuentzi banda osoa beretzat beharko luke eta sarea berehala geratuko litzateke beteta.
Definizio handiko irratia
AM edo FM sistemetan estudiotik emisorera seinale elektriko gisa igortzen da audio-seinalea. Uhin eramaileak anplitudea edo frekuentzia modulatuta transmititzen ditu seinaleak. Hargailuak uhin horiek desmodulatu egiten ditu, estudioko seinalea pertur-baziorik gabe eta ahalik eta ongien berreraikitzearren.
Zenbakizko irratidifusioan, soinua segundoko 48.000 aldiz neurtzen da. (1) laginketa da. Lagin bakoitzak 16 biteko zenbakia (0 eta 1 zeinuz osatua) du. 16 biteko zutabe bakoitzak lagin baten anplitudea adierazten du (2). Taula horretatik beste bat lortzen da, honetan soinuak frekuentzien arabera duen banaketa adierazten delarik. 24.000 hertzerainoko espektro entzungarria 750 hertzeko 32 tartetan banatzen da (3) eta entzun daitezkeen soinuei dagozkien bitak bakarrik mantentzen dira. Hautespen honek zenbakizko sekuentzia ematen du; Musicam trama izenekoa (4). Trama hau emisoreak 256 biteko “paketetan” igortzen du, beste 256 bitez berriz ere kodetuta. Horrela igorritako mezua babestuta dago transmisioan informazioa galtzen bada ere. 512 bit horietako bakoitza oinarrizko seinale bihurtzen da. Kodetzaile batek 512 seinale horiek uhin konplexua osatuz konbinatu egiten ditu, gero irrati-uhin gisa transmiti dadin (5). Hargailuak jasotako uhina, deskodegailura bidaltzen da (6). Uhina deskonposatu eta oinarrizko 512 seinaleak ateratzen ditu 256 bitak osatuz (7). Beste deskodetzaile batek trama-zatia “deskonprimatu” egiten du, anplitude-koadroa emanez (8). Azkenik, bihurgailu digital/analogikoak soinu-uhina osatzen du (9). Emisoreak igorritako soinuaren eta hargailuan entzundakoaren artean ia ez da diferentziarik igartzen.
Oharra: Argazki hau ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra.
Seinaleak konprimatu nahian
CCETT erakundeak duen lan garrantzitsuena, zenbakizko irratidifusioan soinuaren kalitatea kaltetu gabe igorritako seinale-kopurua murriztea edo “konprimatzea” da. Horretarako bi gai hartu dituzte abiapuntutzat. Batetik, estudioko mikrofonoek jasotako soinu guztiak hartzen dituzte zenbakizko seinaleek, eta bestetik giza entzumenak ezin ditu soinu-mota guztiak jaso. Giza entzumenak, 20 eta 20.000 Hz bitarteko frekuentziak besterik ez ditu hartzen eta bi soinu elkarren ondoren segundo-ehuneneko tarteaz jasotzen baditu ere, soinu bakar gisa sentitzen ditu. Aldi berean bi soinu, bata intentsitate handikoa eta bestea txikikoa, jasotzen dituenean ere, ozena besterik ez du bereizten, bestea mozorrotuta geratu zaiolako. Bestela esan, CCETTko ikerleek badakite seinale-mota asko kenduta ere entzuleak kalitate bereko soinua jaso dezakeela.
Beraz, injineruek orain duten lanik zailena alferrikako datuak (eta horiek bakarrik) kenduko dituen “konprimagailu” elektronikoa egitea da. Egin dituzten ikerketetan ordea, emaitza harrigarriak lortu dituzte: kodetutako informazioaren % 85 alferrikakoa da! Horregatik “Musicam” izenez bataiatu duten konprimagailuak audio-seinaleen multzoa 768 kbit/s-tik 128 kbit/s-raino murrizten du, beti ere soinuaren kalitatea disko konpaktukoen parean mantenduz.
Stockholm-en egindako bilera batean, guztiz entzumen oneko hirurogei profesional bildu ziren, eta Musicam-ekin grabatutako musika entzun erazi zitzaienean, zuzenean sortu eta entzundakoarekin konparatuta ez zuten ia batere diferentziarik nabaritu.
Bide batez honakoa ere esan daiteke: alegia, disko konpaktuetan soinu-kalitate berari eutsiz sei aldiz seinale gutxiago grabatuta ere konpon daitekeela. Bestela esanda, ordubeteko grabazioa daukan disko konpaktuan sei ordukoa sar daitekeela.
Interferentziarik ez
Zenbakizko irratitransmisioan parasitoak erraz uzten dira bazterrean, baina lan horretan bere mugak daude. Normalean hirietan izaten dira zailtasun handienak, eraikinetan irrati-uhinak isladatuta parasitoak sortzen direlako.
Optikan bezalaxe, edifizioek elkarrekiko duten kokaera eta distantziaren arabera, uhinen batuketa- edo kenketa-fenomenoak gertatzen dira. Emisio-uhina eta isladatua fasean badaude, anplitudea bikoiztu egiten da, baina aurkako fasean badaude anplitudea ezabatu egiten da. Muturreko bi kasu hauez gain, tarteko beste guztiak ere gertatzen dira, noski. Horregatik hirietan badira uhina (dela zenbakizkoa dela bestelakoa) entzun ezin deneko zonak. Automobilean zoazela nabarmentzen da hori argi eta garbi.
Interferentzia hori ordea, frekuentzia jakin batean bakarrik gertatzen da edifizioak dauden leku bakoitzean. Bi frekuentzia desberdineko uhinak baleude berriz, ez legoke interferentziarik. Horregatik zenbakizko irratidifusioan frekuentzia bakarra erabili ordez bat baino gehiago erabiltzea nahi dute. Interferentziak eragozteko moduan bereiztuta uhin azpieramale bat baino gehiago egongo lirateke. Frekuentzia bateko informazioa beste frekuentzian ere errepikatuta joango litzateke, eta bateko guztia galduta ere bestetik informazio osoa eskuratuko litzateke.
Zenbakizko irratidifusioa ezartzeko, estudioetarako ekipamendu berria beharko da.
Beste abantaila bat, errepikagailu asko eduki arren emisore jakin bat beti frekuentzia berean hartzeko aukera litzateke. Zenbakizko irratidifusioan errepikagailuak seinaleak frekuentzia berean har eta igor ditzake. Horrela batetik frekuentzi banda ez da betetzen eta bestetik emisoreen potentzia txikiagoa izan daiteke. Baina agian abantaila nagusia (automobiletako irrati-hargailuentzat batipat) irrati-emisore bakoitzak hartzen duen lurralde osorako frekuentzia bakar bat besterik ez erabiltzea izango da.
Etorkizunean zer?
Frantzian sistema hau Rennesen probatua dute eta 1995. urterako Frantzia osora zabaltzea espero da. Horretarako oraindik hargailuetan programak deskodetzeko zirkuitu integratuak miniaturizatu egin behar dituzte, aparatuak tamainaz orain arte bezalakoak izan daitezen.
Diotenez, zenbakizko irratidifusioa oso zabaldua egongo da hemendik hamar urtera. Hasieran FM sistemari lehia egingo dio eta denboraldi batez biek iraungo dute elkarren ondoan. Gero ordea, musikako disko arrunt eta konpaktuarekin gertatuta bezala, zenbakizkoa gailenduko da. Izan ere irratiak gaur egun duen eginkizunaz gain beste batzuk ere hartuko ditu bere gain. Audio-hargailua ordenadore-terminal bilakatuko da eta entzuten ari den kantuaren letra pantailan irakurri ahal izango da. Letra inprimatzerik ere izango da, noski.
Beste aukera batzuk ere izango ditu: irratiz ematen ari den berriarekin batera fotoak eta mapak pantailan ikusi ahal izatea, atzerriko programak itzultzea, etab.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2284583d59b8 | http://zientzia.net/artikuluak/haurrak-eta-zientzia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Haurrak eta zientzia - Zientzia.eus | Haurrak eta zientzia - Zientzia.eus
Ingurune fisikoaren funtzionamenduaz haurrek berezko ikuspuntua dute. Irakasleak ikuspuntu horiek ezagutu egin behar ditu eskolan haurra galderak egiten hasi aurretik.
Ingurune fisikoaren funtzionamenduaz haurrek berezko ikuspuntua dute. Irakasleak ikuspuntu horiek ezagutu egin behar ditu eskolan haurra galderak egiten hasi aurretik. Haurrak eta zientzia - Zientzia.eus Haurrak eta zientzia
Giza zientziak
Ingurune fisikoaren funtzionamenduaz haurrek berezko ikuspuntua dute. Irakasleak ikuspuntu horiek ezagutu egin behar ditu eskolan haurra galderak egiten hasi aurretik.
Txanpon bat airera botaz gero zer gertatuko den 13-14 urteko neska-mutikoei galdetuko bagenie, honako erantzun hau jasoko genuke: “Beno, zuk indarra ematen diozu eta indarrak dirauen bitartean gora egiten du, gero grabitatea arduratzen da behera jaisteaz”.
11 urteko gaztearen ustez, hondartzako baloi bat zenbat eta gehiago puztu, arinagoa da “airea arina delako eta gauzei flotarazi egiten dielako”. Ilargian indar magnetikoa garraia dezakeen airerik ez dagoenez, imanak burdinazko iltzerik inoiz ez duela erakarriko argudiatzen du adoleszenteak (ikus 1. irudia).
1. irudia. Airerik gabe imana erabiltzea ez dela posible diote haurrek.
Hauek dira ingurune fisikoaz eskolumeek eman ditzaketen adibideetako batzuk. Gertaera arruntei “sena hartzea” eguneroko bizitzan esperimentatzen dugu. Badirudi aireak “pisugabezi koalitatea” duela; uretan burbuila igo egiten dela, eta ondo puztutako baloia lurrera hutsik dagoena baino astiroago jaisten dela.
Haurrak fenomeno naturalez dituen ideia informalak eta eskolume den bitartean ideia horietan gertatzen den progresioa eta garapena ikertzen dituen dokumentazioa, asko ugaldu da azken 20 urte hauetan, psikologia kognitiboari eta zientzi irakasleei esker. Haurrek, kultura ezberdinetakoak izan arren fenomeno berezi baten aurrean eredu informal beretsuak izan ditzaketela erakusten digute gero eta maizago agertzen diren estatistika-lanek. Gehienetan, eredu informal hauek haurrak eskolan jasoko dituen ideia zientifikoetatik urrun aurkitzen dira, eta areago, zenbaitetan kontrajarri ere egiten dira.
Nozio informal hauek helduengan ere iraun dezakete, haurtzaroan eskolan jasotako ideia zientifikoekin batera. Zientziaren irakaskuntzan emaitzak areagotu nahi badira, behar-beharrezkoa da eredu informal hauetaz ahalik eta berri zehatzena edukitzea, eta ez hor daudela jakitea bakarrik, baita ulertu eta bere prozesua ezagutzea ere.
Haurrek mekanikaz dituzten ideia informalak gehiago aztertu izan dira. 1979.ean Pariseko Unibertsitatean Laurence Viennot-ek eginiko ikerketa batean, irakaskuntza ertaineko ikasleek indarra eta higidura erlazionatzeko erabiltzen duten bidea ezagutu asmoz, objektuen higidurari buruzko galdeketa pasa zien Frantzia, Belgika eta Britainia Haundiko gazteei. Malabaristek erabiltzen dituzten bezalako 6 pelota ditugularik, guztiak altuera berdinera jaurtikiz gero ibilbideko puntu ezberdinetan gertatzen denari buruzko galdera zen horietako bat
ikus 2. irudia
2. irudia. Ideiekin jolasean: zenbaiten ustetan, eta ustea ustela bada ere, pilotari emandako bultzadak izan duen indarra ezberdina da diagraman agertzen diren kasuetan.
Askorentzat, objektuaren abiadura aplikatutako indarraren araberakoa da; higitzen den objektuak, bere horretan jarrai eraziko dion indarra duela pentsatzeak berezko erantzuna dela erakusten digu; ez dela ikasia, alegia. Higitzen den objektuak, lehen bultzada izanez gero, higi eraziko duen “barne-indarra” du. “Barne-indar” hori, dena den, momentu batean “agortu” edo “ahitu” egiten da, azkenean objektua lurrera eroriz. Era honetako arrazonamenduek, higidura konstantea duten kasuak ulertzeko erraztasuna eskaintzen die; hala nola jauskari edo parakaidista batek jauzi egin ondoren abiadura konstantez jaisten deneko kasua, edota txirrindulari batek pedalei abiadura berean eragiten dienekoa.
Azken batean, edozein objektutan higiduraren norabide berean egiten den indarra norabidearen aurka egiten dena baino handiagoa denean, objektua ez dela geldituko pentsaraziko duen arrazonamendua da. Irakasten denaren eta informalki ikasten denaren artean interferentziak sortzen dira. Hala ere haur askok, esperientzia berriak eta eskolan ikasitako kontzeptuak jadanik bereganatuta dituztenen artean txerta ditzakete, informazio berriaren arabera lehengoak egokitzen baditu. Adibidez, haurrak elikagaiaz duen eritzia, animaliak bizi ahal izateko behar dituen substantzietara mugatzen da. Landareen kasuan, berriz, sustraietatik hartutako ur eta mantenugaiez elikatzen direnetara hedatzen da nozio hau. Nozio honek, espreski lantzen ez den bitartean, fotosintesi kontzeptuarekin interferentziak izango ditu.
Haur-nozio informal hauek, ordea, adinarekin batera aurrera egiten dute, eboluzionatu egiten dute. Ikasgelan argia non dagoen 5 urteko haurrari galdetuko balitzaio, argia argi-iturriarekin identifikatuko luke (bonbila edo leihoko argiarekin), edota bestela argiaren efektuarekin (gelako argitasunarekin). Haurra zahartxeagoa izanez gero, espazioan aurkitzen den zerbaitekin identifikatuko du. Haurraren ustez, argia pizten denean, gauzak ikusi ahal izateko beharrezkoa den argiaz “betetzen” da gela.
Zientzia ez da haur-jolasa: haurraren eguneroko esperientziak zientziaren kontzeptuekin bat ez datozenak izan daitezke.
Adoleszentziara hurbiltzen den heinean, argiaz duen kontzeptua ere aldatu egiten da. Argia “leku batetik bestera” doanaren susmoa du; iturri batetik abiatu eta gauzak argiztatzera iritsi bitartean leku batetik bestera doala, alegia. Kontzeptua bereganatze-prozesu horretan hala ere, argiaren eta ikusmenaren arteko erlazioaz jabetzea zail egiten zaie. Zenbait haurrek, gauzak zergatik ikusten diren esplikatzeko, begietatik ateratzen diren “izpietara” jotzen du.
Aurrean duen kaxa bat “zergatik” ikusten duen esplikatzeko, 13 urteko gazteak bi nozioak erabiltzen ditu. Alde batetik, nonbaitetik sortzen diren argi-izpien nozioa, eta bestetik, begietan sortzen diren izpiena: “Begiak honela ikusten du..., honela ateratzen da (begietatik ateratzen diren izpiak marrazten ditu). Begiek berezko argirik ez dute, baina zuk gauzak ikusi behar dituzunean pizten den argia badute” (ikusten ari den objektua argiztatzen duen kanpoko argia seinalatzen du).
Suedian eginiko ikerketa batean argiaren eta ikusmenaren artean dagoen erlazioa esplikatzeko haurrak erabiltzen duen arrazonamendua aztertu zen (ikus 3. irudia). Ikusleak hauteman dezakeen baino areago argia irits daitekeenik, oso haur gutxik pentsatzen du.
Argia eta ikusmena: erantzun zuzena litzatekeen "argia, edozer zeharkatu eta infinituraino doa" adierazpenetik ikasleak urrundu egiten dira irakaskuntza ertainetan.
Munduaz eta grabitateaz haurrek emandako arrazoiak ikertzen diren lanetan, kulturarteko konparazio interesgarriak aurki daitezke. Lehen pertzepzioan launa den mundua, Lurra esfera formakoa dela esanez nola interpreta daitekeen argitzeko eskatzen zaio haurrari. 1976.ean Itakako Cornell Unibertsitatean eginiko ikerketa batean, Jo Nussbam-ek marrazki eta ereduak erabiliz 7 eta 14 urte bitarteko gazteen arrazonamenduan oinarrizko diren bost nozio identifikatu zituen. Mundua launa dela adierazten duen noziotik abiatu, bizia posible deneko esfera hutsa dela interpretatzen duen noziotik pasa eta erdigunera erakartzen duen grabitatedun mundu esferikoa dela esatera iristen den noziora doaz Nussbaum-ek identifikatutakoak.
Garrantzizko teoriak
Leedsko Unibertsitateko Haurren Ikasketarako Ikerketa-taldean, haurrak gai hauetaz dituen ideiak aztertu dira. Haurrak egunero ikusi eta erabiltzen dituen materialez (esaterako ur, metal, plastiko eta aireaz) zer pentsatzen duen jakin nahi zen; “materia jarrai” modura hartzen dituen edota zati txikiez osatutako materia gisara, alegia. Materia agertzean eta desagertzean (leihoko kondentsazioan edo azukrea tean disolbatzean, esaterako) parte hartzen duten prozesuez zer pentsatzen duten jakin nahi zuten.
Haurrak eskolako lehen urteetan materiaz eta bere osaketaz nozio informalak izaten ditu. Substantzia bat desegiten edo disolbatzen denean zer gertatzen den esplikatzeko, substantzia hori “zati” txikiz osatuta dagoela dio haurrak. Hala ere, zatitxo txiki hauek mikroskopikoak izanagatik substantziaren propietate fisikoak (hala nola kolorea eta tenperatura) mantentzen dituztela pentsatzeko adina bada.
Aireaz eta gasaz haurrak duen ideiak aldaketa interesgarriak jasaten ditu adinaren arabera. Zer pentsatzen duten jakin asmoz, beren gelako planoa egitea eskatu zitzaien 5-6 urteko umeei, eta jarraian aireak hartzen duen lekua margotzea. Egin zituzten marrazkietan leiho inguruak, ate azpiak eta jendearen ahotik ateratzen den airea adierazi nahi zuten marrak margotu zituzten. Adin horretan, airea brisa edo korronte bailitzan ulertzen dute; haurrek ez dute beren inguru osoan geldirik dagoen airearen kontzeptua bereganatu.
7-9 urte inguruan gertatzen da aldaketa hori, haurra airea badagoela jakitera behartuta dagoenean. Adibidez, txarroa buruz behera uretara sartuz gero ez dela urez betetzen konturatzen da.
Haurrentzat ustegabez betetako zakua da zientzia.
Adin horretan, airea material-mota bat dela uste du haurrak; ikustezina eta espazioan egon arren pisurik ez duena, edo gehienez ere pisu negatiboa duena. Ondorengo urteetan, ikuspuntu zientifikotik bederen, aireak pisua duela ohartzen da haurra.
Indarrak distantzia jakin batean eragina izan dezan beharrezko bitartekoa dela ere pentsatzen du haurrak zenbait garaitan. Beren ustez, grabitatea ez da aski huts-hodian objektuak goitik-behera joan daitezen; antzeko zerbait gertatuko litzateke ilargian ere; beren ustez airerik ez dagoenez imanak ez bait ditu burdinazko iltzeak erakarriko.
Nozio informal batzuk, urtetan aurrera joan arren bere horretan irauten dutela esatera iritsi dira ikerlariak. Ideia hauen garapenean haurrak bitarteko ereduak eraikitzen dituela ere ez da ahaztu behar; bitarteko ereduetakoak dira aireak pisu negatiboa izatea edo argia “gela betetzen” duen noziotzat hartzea. Bitarteko eredu hauek, haurrak zuzenean hautematen duenetik at daude. Haurrak kontzeptu berriak bereganatu ere egiten ditu, hala nola espazioan argia badagoela edota airea substantzia dela. Arrazonatzeko erabiltzen dituzten bitarteko eredu hauek, ingurunea nola higitzen denaren edo nola ibiltzen denaren berri ematen diete haurrei. Zenbait ikerketatan argi geratu denez, zenbaitek zientifikoki onartutako ereduak baino errazago eta hobeto bereganatzen eta erabiltzen ditu eredu informal hauek.
Kulturarteko kontzeptu amankomunak
Kultura ezberdinetako haurrek erabilitako ereduak eta hauek adinaren arabera izaten duten progresioan aurkitzen diren antzeko emaitzak izan dira ikerketa hauetatik ateratako ondorio garrantzitsuenak. Eredu hauek haurraren esperientziak fenomeno fisikoekin dituen harremanetatik sortuak dira. Horrek gertaerak aurrikusten eta ingurune fisikoari aurre egiteko beharrezko dituen jarrerak egokitzen lagunduko dio haurrari. Haurren ereduetan ezaugarri amankomunak aurkitzeak ez gintuzke harritu behar.
Hizkuntza eta ingurune naturala ezberdinak izanda ere, ingurune fisikoa ulertzeko prozesuak bide beretsua segitzen du guztietan. Gauzak jaso eta botaz, materialak manipulatuz, argia eta itzala ikusiz, bizitako esperientziak laguntzen die eredu informalak bereganatzen, askotan ustegabean. Haurraren “senari” esker nozio informalak eta esperientziak “bat” egiten dutenez, zientzia formalari dagozkion kontzeptuak ulertzea zail suertatzen zaio haurrari.
Haurren teoria informalei dagozkien ikerketa hauek kontutan hartu eta haurra eskolan fenomeno zientifiko bat aztertzen hasten denerako gertaera horretaz ideia informal bat baduela onartzen hasiak dira zientzia irakasten duten irakasleak. Zientziako klasean gazteekin eginiko inkesta eta elkarrizketetan erakusten zaigunez, haurrak ezin ditu lehendik dituen nozioak besterik gabe baztertu eta zientziak dioena besterik gabe asimilatu, irakaslea horretan saiatuta ere. Beharrezko suertatzen da, beraz, nozio informalak kontutan hartuko dituen hezkuntzarako bidea urratzen hastea. Hain zuzen ere, zientziak ikasteari dagokioenez, ez da ahaztu behar haurrak ez duela informazio berririk ikasten; jadanik duena berrantolatu egiten duela baizik.
Lan hauek eragin zuzena izango dute curriculum-aren plangintzan. Haur eta gazteekin eginiko ikerketetan, haur-arrazonamenduak aurrera egingo badu zenbait eredu informal behar-beharrezko duela aditzera ematen da. Eredu hauetaz dugun informazioa (adin ezberdinetan duten maiztasun eta sekuentziaren berri izatea) curriculum-a egiteko oinarrizko baldintzak dira. Horrela egindako curriculum-ak, alde batetik, haurrak dituen nozio informalak bideratu egingo direla ziurtatuko du, eta bestetik, bere mailara egokituta egongo denez, ingurune fisikoaren berri emango dion zientzia gogo handiz hartuko duela eta bertan murgildu egingo dela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-984228666460 | http://zientzia.net/artikuluak/maurits-cornelis-escher/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Maurits Cornelis Escher - Zientzia.eus | Maurits Cornelis Escher - Zientzia.eus
Martxoaren 27an 20 urte beteko dira Maurits Cornelis Escher irudigile herbeheretarra hil zenetik. 1903. urtean Arnheim herrira aldatu zen bere familia eta bertan bigarren mailako eskolara joan zen.
Martxoaren 27an 20 urte beteko dira Maurits Cornelis Escher irudigile herbeheretarra hil zenetik. 1903. urtean Arnheim herrira aldatu zen bere familia eta bertan bigarren mailako eskolara joan zen. Maurits Cornelis Escher - Zientzia.eus Maurits Cornelis Escher
Matematika
M. C. Escherren bizitza
Martxoaren 27an 20 urte beteko dira Maurits Cornelis Escher irudigile herbeheretarra hil zenetik. Escher 74 urte lehenago jaioa zen Herbehereetako Leeuwarden herrian.
Castrovalva
1929
1903. urtean Arnheim herrira aldatu zen bere familia eta bertan bigarren mailako eskolara joan zen. Marrazkia izan ezik, beste ikasgaiak ameskaitz ziren berarentzat (1. irudia). 1919. urtean Haarlem-go Arkitektura eta Arte Apaingarrietako Eskolan hasi zituen ikasketak. Baina handik gutxira utzi eta eskola berean ematen ziren arte grafikoak ikasten hasi zen, Samuel Jesserum de Mesquita maisu zuelarik. Bi urte geroago Arte-Eskolatik atera egin zen, marrazketaren oinarrizko ezagumenduak eta zurezko marrazketa menperatuz.
1922. urtean Italia eta Espainatik bidaiatu zuen. Negua Sienan pasa eta gero Italiako hegoaldera joan zen; Ravello herrira hain zuzen. Bertan Jetta Umiker, gero bere emazte izan zena, ezagutu zuen. Ezkondu eta gero Erromara, Monte Verde-ra, joan ziren bizitzera (2. irudia). Lehenengo aldiz, lasaitasun osoz lan egingo zuen. 1935. urtera arte bere etxean bezala bizi izan zen Italian. Udaberriro bidaia egiten zuen, Abruzzi mendi, Campania, Korsika, Malta, Sizilia eta abarretara, gehienetan beste pintatzaile batzuekin (Giuseppe Haas Triverio, Robert Schiess, etab.ekin). Bidaia hauetan Escherrek zirrimarrak egiten zituen (gero bere marrazkietan erabiliko zituenak). Castrovalvan 1929an mugarik gabeko paisaia irudikatu zuen (Castrovalva, 1929), Escherri goraldu zioten lehenengotakoa; izan ere, berak egindako onenetakoa bait da.
Ordura arte nahikoa ezezaguna zen Escher. Erakusketa txiki pare bat, zenbait liburu eta kitto. Ez zituen bere lanak saltzen eta bere aitaren bizkarretik bizi zen. 1951. urtera arte ezin izan zuen bere lanetik bizi.
1935.etik aurrera Italiako giroa ilundu egin zen, faszismoa zela eta. Horregatik alde egin zuten Suitzako Châteaux-d´Oex herrira, berak zioenez bi negu “elurraren gabezi zuri nardagarrian” bizitzera. Inguruak, paisajeak, arkitekturak, etab.ek, ez zioten ezer iradoki. Handik ateratzea obsesio bihurtu zitzaien. Itsaso-nostalgia zeukan. Horregatik, Fiume-ko “Compagnia Adria”ri, Mediterranioan zehar itsas bidaiak antolatzen zituen enpresari, eskutitz bat igorri zion plaza librerik zeukaten galdetuz. Escherren proposamena hauxe izan zen: Jettaren eta bere pasajeak, bidaian egindako zirrimarretan oinarritutako marrazkiekin, 48 irudirekin (12 plantxaren launa kopiarekin), ordainduko zituen.
1. irudia. M. C. Escher 15 urterekin
1913
Harrigarriagoa baiezko erantzuna ematea izan zen. 1936an Fiume-Valentzia eta Genoa-Valentzia bidaiak egin zituzten. Garai hartakoak dira Idi-begia eta Marseilla marrazkiak, besteak beste. Bidaia hauek aprobetxatuz Granadako Alhambra bisitatu zuen Jettarekin. Bertako apaingarriak sakon aztertu zituen eta bigarren bisitaldian asko eta asko kopiatu zuten. Horrela ezarri ziren gainazalaren partiketa periodikoen eremuan berak egindako lan aitzindarien oinarriak. Cartagenan preso hartu zuten hiriaren defentsa-instalazioak (harresi zaharrak) kopiatzeagatik. Bere irudi guztiak konfiskatu zizkioten.
1937an Herbehereetako Baarn herrira aldatu ziren (bigarren mailako eskolak ospe handia bait zuen). Garai hartako produkzioa ugaria da, bertako klimak ongi laguntzen zuelako. Handik aurrera bere bizitza lasaitu egin zen. Mediterranioan zehar bidaia gehiago egin bazuen ere, ez zuen antzinako iradokimenik lortu (3. irudia). 1962an gaixotu zenean soilik, utzi egin zion irudikatzeari. 1969. urtean Sugeak marrazkia egin zuen, artean sasoi onean zegoela frogatuz.
1970ean Herbehereetako Laren herriko Rosa Spier etxera joan zen. Etxe hartan artistek beren estudioak zeuzkaten eta ez zitzaien ezer falta. Bertan hil zen bi urte geroago.
M. C. Escherren lana
Escherren lanetan, 1937.a baino lehenago egindako paisajeetan izan ezik, iradokimen matematikoa aurki dezakegu. Bere 70 irudietan berak egindako ikerketak azaltzen dizkigula dirudi. Ikerketa hauetan matematikaren hiru arlo ukitzen ditu (4. irudia).
Espazioaren egitura
2. irudia. Escher Erroman
1930
Bere lan osoan azaldu zuen kezka hau. 1937. urteaz geroztik bere koadroetan espazio ezberdinak logika handiz biltzen ziren. Irudi matematiko hutsez izan zuen interesa geroago etorri zitzaion, kristalek sortuta. Arlo honek, beraz, paisajeak, elkarrengana sartzen diren mundu arraroak eta gorputz matematikoak ditu.
Gainazalaren egitura
Aro hau gainazalaren partiketa erregularraz arduratu zenean hasi zen, Granadako Alhambrara egin zuen bisitaldiak bereziki eraginda. Azterketa sakon baten ondoren gainazal launa erregularki partitzeko metodo bat asmatu zuen. Gai hau bakarrik daukan koadrorik ez dago. Hala ere, Escherrek partiketa hauek metamorfosien irudietan erabiltzen zituen, zeinetan irudi matematiko hutsak pertsona, landare, animalia, eta abar bihurtzen bait dira. Zikloen irudietan ere, zeintzuetan amaierako irudia hasierakoarekin bat datorren, baliatzen zen aipatu partiketaz. Azkenik, teknika hau infinituranzko hurbilketetan ere agertzen da, baina hauetan irudi uniformeak erabiltzen zituen. Honen zailtasunak azaltzen digu obra hauek geroago zergatik agertu ziren.
Hiru dimentsioko espazioaren gainazal launarekiko proiekzioa
Escherrek berehala egin zuen topo hiru dimentsioko irudiak bi dimentsiotan irudikatzeak dituen arazoekin. Errenazimentuaz gero ezagutzen ziren perspektiba-legeak zorrotz aztertu zituen eta lege berriak aurkitu ere bai; zenbait iruditan azaldu zituenak hain zuzen. Irudia hiru dimentsioko objektu baten gainazal launarekiko proiekzioa da, objektua espazioan existitu ala ez. Hiru koadro-mota aurki ditzakegu: irudipenaren arazoa agertzen dutenak, perspektibaz ari direnak eta ezinezko irudiak dituztenak.
Hiru arlo hauek ez ziren bereizturik agertzen bizitzan zehar. Aitzitik, askotan gai bat baino gehiago aztertu zuen aldi berean.
3. irudia. "... gauaren iluntasunean ikusi nuena..."
Paisajeek betetzen dute lehenengo garaia (1922-37); batez ere Italiako hegoaldekoak eta Mediterranioaren kostaldekoak. Litografiarik osoena Hiru mundu (1955) izenekoa da. Jadanik 1934eko Natura hila litografian bi munduren ispilu baten bidezko elkarrengana sartzea antzematen da.
1937-45 denboraldia metamorfosien garaia da, 1937ko Metamorfosia I koadroarekin hasten delarik. Garai honetako lan bat aipatzearren Eguna eta gaua (1938) izendatukodugu. Bertan garaiaren ezaugarri guztiak ikus daitezke. Aldi berean metamorfosia, ziklo bat eta bi dimentsioko irudietatik hiru dimentsiokoetarako aldaketa azaltzen dira. 1946koa da garai honen azkeneko lana, Ispilu magikoa. Bi eta hiru dimentsioen arteko aldaketa ederkien azaltzen duen lana Eskuak irudikatzen, 1948, dugu eta azkenekoa Herensugea, 1952.
Perspektibaren gaia 1928ko Babeleko dorrea eta 1935eko San Pedro, Erroma, lanetan jadanik landua zeukan. Bertan Escherri interesatzen zitzaiona ez zela gauza bat irudikatzea nabarmentzen da; baizik eta perspektiba bera. Hala ere, 1946ra arte ez zen legeak sakon aztertzen hasi. 1946ko Beste mundu bat I estanpan puntu bat zenit, nadir eta ihes-puntua da aldi berean. Garai hartako gailurra, ezpairik gabe, Goitik eta behetik (1947) lanean lortzen da. Estanpak elkar ebakitzen duten lerro paraleloak azaltzen ditu. Garaiaren amaieran ohizko perspektibara itzuli zen eta oinarrizko irudi geometrikoz arduratu zen (poliedroak, kiribilak, Möbius-en xingolak,...). Lehenengo lana 1947ko Kristala dugu, gailurrean Izarrak (1948) daukagu eta azkenekoa 1954ko Planetoide tetraedrikoa da. Geroko lanetan ere azaltzen dira, baina ez gai nagusi bezala. Möbiusen xingolak talde honetan sartzen dira, beranduagokoak badira ere.
1956ko Gero eta txikiagoa I lanarekin infinituranzko hurbilketaren garaia hasi zuen. Escher beraren ustez lanik bikainena Limite zirkularra III (1959) da. Escherren azkeneko lana, Sugeak (1969), ere hurbilketa da. Ezinezko irudiak ere sartzen dira garai honetan. Lehenengoa Ahurra eta ganbila (1955) da eta azkenekoa Urjauzia (1961). Garai hartako lanik harrigarriena, eta Escherren lan osoan garrantzitsuenetako bat, Marrazki-Aretoa (1956) da. Escherren eritziz lan honetan bere ahalmen intelektual eta artistikoaren mugara heldu zen.
Natura hila, litografia
1934
Escherren lanak 1934 eta 1937 urte bitartean bapateko aldaketa jasan zuen. Aldaketa honek Erroma eta Mediterraniotik Suitza, Herbehereak eta Belgikara bizitzera joatearekin dauka zerikusirik. Hala ere, aldaketa ez zatekeen gertatuko Escherrengan jarrera hori aurretik egon ez balitz. Jarrera hori ez da zientzia edo matematikan zeukan interes berezian bilatu behar. Escherrek beti esan zuen bera geometrian ezjakin zela. Elkarrizketa batean honakoa esan zuen: “Matematikan nahiko bat ere ez nuen lortu.
Kuriosoa da, dirudienez, konturatu gabe matematikaz aritu izana. Ez, eskolan mutil maitagarri eta inozoa izan nintzen. Nork pentsatuko zuen matematikariek beren liburuak nere irudiekin apainduko zituztela eta, hain pertsona adituekin nere ikaskide edo anai-arreba balira bezala tratua izango nuela?. Eta beraiek ezin dute sinetsi esaten dutenaz ez dudala tutik ere ulertzen”. Matematikari ez eta, gehienbat, Escher artisau abila izan zen; helburu konkretua lortzeko metro eta konpasarekin lan egiten zuena.
Hasierako lanetan jadanik somatzen da interes hau. 1920an, Haarlem-eko Done Bavon katedralean lumaz metro bat baino neurri handiagoko orrian egin zuen argimutil bat, zeinaren azpian, bola batean, katedrala eta artisau bera isladatzen bait ziren. 1922ko beste marrazki batek buruz beteriko gainazala agertzen du, zortzi buruetatik lau ahozpez daudelarik. Guztiek gainazala estaltzen dute. 1937an, Alhambrara egindako bigarren bisitaldiaren ondoren, koadro-segida bat azaldu zen berehala.
Hiru mundu, litografia
1955
1938an, G. H.´s-Gravesande-k artikulu bat eskaini zion “Elseviers Maandschrift” aldizkarian. Hala ere, 1951. urtera arte arte-kritika ofizialak ahaztuta eduki zuen. 1951ko otsailean “The Studio” aldizkarian Marc Severin-en artikulu bat agertu zen. Severinek zioenez Escherrek bazekien gauzek gordetzen duten poesia matematikoa argitara ateratzen. 1965eko urriko “Jardin des Arts” aldizkariaren alean, Albert Flocon-ek honakoa esan zuen: “Goia eta behea, barnea eta kanpoa, ezkerra eta eskuina, gertua eta urruna bezalako kontzeptuek esanahi absolutu oro galtzen dutela dirudi, trukagarri bihurtuz. Bestetik, bapatean, puntu, gainazal eta espazioen artean, zio eta ondorioen artean, lotura berriak erdikusten ditugu, gure begien aurrean mundu arraroak konjuratzen dituzten eta gureak bezain posible diren espazioko egitura berriak sortzen direlarik”.
1968an, Escherren 70. urtemuga zela eta Haga-ko museoak erakusketa handi bat antolatu zuen. Herbeheretako Kanpo-Arazoetarako ministrariak pelikula bat agindu zuen eta 1970ean bukatu zen. Jurriaan Andriessen-ek Escherren irudiek iradokitako pieza konposatu zuen 1970ean. Rotterdam-go Orkesta Filarmonikoak jo zuen, Escherren irudiak ikusten ziren bitartean. Gaur egun Escher artista grafiko ezagunenetakoa dugu.
(Oharra: Argazki honetako testua ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-5ef534af178c | http://zientzia.net/artikuluak/zuzenbide-eta-informatika-zuzenbidea-ordenadore-bi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zuzenbide eta informatika. Zuzenbidea ordenadore bidez ikasteko aukera - Zientzia.eus | Zuzenbide eta informatika. Zuzenbidea ordenadore bidez ikasteko aukera - Zientzia.eus
Donostiako Zuzenbide-Fakultateko Zuzenbide Zibileko irakasleek, Elhuyarko informatikari-taldearekin elkarlanean aplikazio berri bat osatu dute. Zuzenbide zibilaren alor jakin bat lantzeko lege eta doktrina biltzeaz gain, eremu horri buruzko ariketa praktikoak egiteko aukera ere ematen du.
Donostiako Zuzenbide-Fakultateko Zuzenbide Zibileko irakasleek, Elhuyarko informatikari-taldearekin elkarlanean aplikazio berri bat osatu dute. Zuzenbide zibilaren alor jakin bat lantzeko lege eta doktrina biltzeaz gain, eremu horri buruzko ariketa praktikoak egiteko aukera ere ematen du. Zuzenbide eta informatika. Zuzenbidea ordenadore bidez ikasteko aukera - Zientzia.eus Zuzenbide eta informatika. Zuzenbidea ordenadore bidez ikasteko aukera
1992/02/01 Alkorta, Itziar Goñi, Santi Karrera, Mikel Lizaso, Pili - Informatika SailaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Giza zientziak
Abakotik mikrotxipetara
Aritmetikaren printzipio nagusiak irakasteko antzinatean erabilitako abakotik egungo ordenadore elektrikora denbora luze igaro da. Automatizaziorako bidean, lehenengo ordenadore elektronikoa Howard Aiken irakasleak sortu zuen, 1944. urtean, Estatu Batuetan. Errele bidez funtzionatzen zuen makina hark, zulatutako txarteletan grabatutako agindu eta instruzioez gain, memorian gordetako datuekin ere egiten zuen lan.
Harez gero, makinok, gero eta tamaina txikiagoa izan dezaten ahalegin handiak egin dira, aldi berean haien datu-prozesamendurako ahalmena eta abiadura handiagotuz joan direlarik. Software konplikatu bati esker gaur egun, edozein izan daiteke ordenadore-erabiltzaile, nahiz eta ordenadoreari buruzko ezagutza-apur bat besterik izan ez.
Bestalde, informatika edo informazioaren tratamendu automatikorako zientzia delakoaren hedadura da bizi dugun aldaketa sozial bizkorraren arrazoi eragileetako bat. Mundu juridikoari dagokionez, zientzia berri horrek Zuzenbide zehatzago eta argiagora heltzeko bitartekoak eskaintzen dizkigu, bai erabilera-mailan eta bai aplikazioan bertan.
Donostiako Zuzenbide-Fakultatea.
E.A.E
Areago, teknologia berriaren eraginez, juristen pentsatzeko modua bera ere aldatze-bidean dago. Hori dela eta, Zuzenbideko profesionalari metodo berriotara egokitzea beste irtenbiderik ez zaio geratzen, auzi zaharrei ikuspegi desberdinez ekiteko eta iharduera juridikoa garapen teknologikora egokitzeko besterik ez bada ere.
Informatika juridikoa zertan den
Informatikaren eta Zuzenbidearen arteko erlazioa bi eremutan gauzatzen da. Batetik, Zuzenbidearen egunean egungo iharduerak informatikaren laguntza jaso dezake, horri Informatika Juridikoa esaten zaiolarik. Bestetik, Informatikak gizartean duen eragina gobernatzea Zuzenbidearen ataza da; Zuzenbide informatikoarena, alegia.
Artikulu honen xedea lehenengo eremuaren aplikazio zehatz baten berri ematea denez gero, ardura gaitezen orain zientzia horri sarrera nahiz ikuspegi orokor bat emateaz. Lehenago iradoki nahi izan dugunez, Informatika Juridikoak Zuzenbidearen iharduera profesionalari laguntza handia eskaintzen dio. Hiru aplikazio berezitu ditu egun zientzia horrek: iharduera juridikoaren kudeaketarako laguntza (abokatuen bulegoetan erabiltzeko testu-prozesadoreak eta kudeaketa-programak, esaterako); dokumentazio juridikoa euskarri magnetikoan gorde eta berreskuratzeko aukera (legeria, jurisprudentzia zein doktrina kontsultatzeko datu-baseak); ordenadore bidez auziak ebazteko nahiz ebazten laguntzeko aukera (Sistema Adituak izenez ezagutzen direnak).
Zuzenbideari buruzko aplikazio informatikoa
Donostiako Zuzenbide-Fakultateko Zuzenbide Zibileko irakasleek, Elhuyarko informatikari-taldearekin elkarlanean osatu berri duten aplikazioak lehentxeago aipatutako funtzioetako bigarrena betetzen du bariante arras interesgarri batez; talde honek pentsatu eta gauzatutako sistema automatizatuak Zuzenbide zibilaren alor jakin bat lantzeko lege eta doktrina biltzeaz gain, eremu horri buruzko ariketa praktikoak egiteko aukera ere ematen bait ditu.
Proiektua hasi zeneko xedea, Zuzenbide zibila ikasteko lagungarri gerta daitekeen metodo bat lantzea zen. Azken finean, metodo tradizionalekiko alternatiba bat eskaintzea, zeinaren bitartez aplikazioaren erabiltzaileak:
Interesatzen zaion gai zehatzari buruzko datuak azkar lokalizatu ahal izango bait ditu. Aplikazioak menu batzuk dauzka, gaiaren epigrafe nagusiak biltzen dituztenak, eta horri esker erabiltzaileak berehala jakiten du zer non aurkituko duen. Horrek badu testu-liburuetako aurkibideek ez duten abantaila bat, eta hau da: ordenadoreari erreferentzi giltza jakinen bat emanez (hitz bat, zenbaki bat, beste edozein zeinu) erabiltzaileari eskatutakoak berehala pantailaratzea. Hala nahi izanez gero, eskatutako informazioa inprimagailu bidez ere eskura daiteke.
Itziar Alkorta eta Mikel Karrera Zuzenbideari buruzko aplikazio informatikoa erabiltzen.
I.X.I
Ariketei dagokienez (kontutan hartu erabiltzaileak zuzenean jo dezakeela programaren zati horretara hala nahi badu eta behin ariketetan sartu eta gero, atzera zati dogmatikora itzul daitekeela) erabiltzaileari aurreko atalean bezala menu bat ematen zaio, non ariketak aurkitzen dituen zati teorikoaren atal bakoitzari dagozkion. Horiek ebazteko unean programak irakaslearen funtzioa betetzen du, lehenik erabiltzaileari eman duen erantzuna zuzena den ala ez esanez; asmatzen ez duenean, berriro erantzuteko aukera eman aurretik laguntza eskainiz; eta azken saioaren ondoren zuzen erantzutea lortzen ez badu erantzuna zein den adieraziz.
Bestalde, honakoa esan behar da: ariketak planteatzean informatikan hain erabilia den aleatoriotasun kontzeptuarekin jokatu dela. Horrek, enuntziatu batean oinarrituz, ariketa-multzo bat sortzeko aukera ematen du. Esate baterako, test moduko galderetan eskainiko diren erantzun posibleen artean, beti izango da bat zuzena (gerta daiteke hau ere saio batetik bestera desberdina izatea) baina, gainerako aukerak ez dira beti berdinak izango. Sistema horrek gogoeta sakonagoa eskatzen du, eta ariketa berberak behin baino gehiagotan egiten baldin badira ere, automatikoki erantzuteko ohitura baztertu egiten da.
Gaiaren atal bat aukeratzen denean, ariketen ordena finkoa da; lehen pauso bezala, ariketak gaiak berak eskatzen duen ordena logikoan ebaztea jo bait da egokientzat. Hala eta guztiz ere, aplikazioa errepaso gisa erabili nahi baldin bada, ariketak nahasian eskatzeko aukera ere ematen da.
Zuzenbide-irakasle eta informatikarien arteko hurbilpen horren lehen saioak emandako fruituek, jarraipena eskatzen dute. Izan ere, egungo gizartean gehien baloratzen den ihardueretako bat informaziorako eta informazioaren prozesamendurako gaitasuna izanik, juristek ezin diote erronka berri horri itzuri. Are gutxiago lanaren emaitzak hain jori eta erabilkor gertatu diren honetan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-322620c82a05 | http://zientzia.net/artikuluak/miru-beltza-harrapari-oportunista/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Miru beltza, harrapari oportunista - Zientzia.eus | Miru beltza, harrapari oportunista - Zientzia.eus
Miru beltza tamaina ertaineko harraparia dugu: 50-58 cm-ko luzera eta 110-150 cm-ko hegalzabalera ditu, eta bere pisua 700 eta 1100 g bitartekoa da. Hegazti bikain honek isatsa urkilatua du, baina ez du miru gorriak adina.
Miru beltza tamaina ertaineko harraparia dugu: 50-58 cm-ko luzera eta 110-150 cm-ko hegalzabalera ditu, eta bere pisua 700 eta 1100 g bitartekoa da. Hegazti bikain honek isatsa urkilatua du, baina ez du miru gorriak adina. Miru beltza, harrapari oportunista - Zientzia.eus Miru beltza, harrapari oportunista
Zoologia
Miru beltzak, Euskal Herrian duen banaketa-mapa.
Martxo aldean, eta udaberriko kolore berdeek eta bizi berriaren distirak Euskal Herriko lurraldeak janzten dituztenean, zilueta liraineko hegazti harrapari bat nagusitzen zaigu bertako zeruetan. Hegan doanean ilun ageri da, eta bere hegaldia lasaia da oso; planeatzailea. Ez du hegal-kolperik ematen ia. Bertara iritsi bezain laster gure mendi, larre eta ibai-ertzak hegaldi baxuan arakatzeari ekiten dio, behin eta berriro bere beharrak aseko dituen ehizakiaren bila bazterrak miatuz.
Miru beltza oro har iluna da eta isats urkilatua du.
Miru beltza (Milvus nigrans) tamaina ertaineko harraparia dugu: 50-58 cm-ko luzera eta 110-150 cm-ko hegalzabalera ditu, eta bere pisua 700 eta 1100 g bitartekoa da. Hegazti bikain honek isatsa urkilatua du, baina ez miru gorriak (Milvus milvus-ek) adina. Gertu samarretik begiratzeko parada izanez gero ikus daitekeenez, burua argixeagoa du soina baino, eta kolore arre ilunez ildaskatua. Bizkarra eta hegal gainak ere arre ilunak ditu, eta sabel aldea berriz, argiagoa; arre gorrizta eta ilunez marraztua. Edonola ere, eta hegan doanean, itxura iluna —ia beltza— da nagusi, izena ere hortik datorkiolarik. Horrexegatik, bere moko beltzaren inguruan, aurpegiko ezkoa eta hanketako kolore horia ikaragarri nabarmentzen dira.
Miru beltza ehiztari kaxkarra delako, hilda edo hilzorian dauden jakiz elikatzen da gehienbat, sarraskijale izateko joera nabaria duelarik.
Miru beltza hegazti oportunista eta kosmopolita da. Bere banaketa geografikoari dagokionean, Europa, Asia, Afrika eta Australiako eskualde klimatiko gehienetan bizi dela esan daiteke. Banaketa zabal honen arrazoietariko bat animaliaren elikadurarekiko izaera jeneralista dugu zalantzarik gabe. Izan ere, miru beltza batez ere ornodun txikiz elikatzen den harraparia dugu, eta bere ehizakiak arrainak, igelak, sugeak, arratoiak, saguak, eta abar ditu. Dena dela, miru beltza ehiztari kaxkarra da, eta ondorioz bere jakiak hilda edo hilzorian aurkitzen ditu gehienbat, sarraskijale izateko joera nabaria izanik.
Gainera, miru beltzak sekulako trebetasuna du janari-eskuragarritasun handiko lekuak bilatzen. Horregatik, jaki-bilaketa sarritan errepidetan, ibai bazterretan, landa berezietan, eta beste leku jakinetan burutu ohi du, eta ez du leku berririk arakatuko, baldin eta ohizkoetan asetzen bada. Miru beltza aire-korronte txikiez baliatzen da ehiza-lurraldeak hegaldi baxuan planeatuz eginahal txikienik ere egin gabe gora eta behera korritzeko.
Animaliaren elikagai-espektro zabala dela eta, eta lekuan lekuko eskaintzaren arabera, miru beltza batzuetan karraskari-ehiztari bikaina izaten da; bestetan arrain-sarraskijalea izango da batez ere, eta errentagarri gertatzen zaionean, zabortegietako “garbitzaile” fina ere izan daiteke. Bestalde, uda-bukaeran matxinsalto- eta txitxarra-ehiztari izatera alda daiteke; beti ere proteinak dituen edozer jateko gai bait da, jakia ugaria baldin bada behintzat.
Miru beltzaren kasuan, ugal sasoian zehar sexuen arteko lan-banaketa nabaria da oso.
Etologikoki bakarzalea den arren, baldintza ekologikoek —eta bereziki elikagaien eskuragarritasunak— baimentzen dutenean, miru beltza multzo handitan ager daiteke eskualde batean. Horregatik, mendi magal berean, eta metro gutxiko bidean hainbat habia ikus daiteke batera ugal sasoia iristen denean. Honelakoetan miru beltzak, jokabide lurraldekoiak ageri ditu, baina hala ere nahikoa onartzen ditu espeziekideak, baldin eta hauek habiaren ingurune hurbilenetara gerturatzen ez badira.
Martxo aldera, eta udaberriarekin batera, miru beltzak Afrikatik Euskal Herrira iristen zaizkigu habia egitera.
Habia zuhaitzetan eraikitako zotzez eta adarrez osatutako egitura trinkoa izaten da, eta bertan paper, plastiko, zatar eta beste hainbat hondakin aurkitzen da sarritan. Miru beltzaren kasuan, ugal sasoian zehar sexuen arteko lan-banaketa nabaria da oso. Emea arrez zipristindutako 2-4 arrautza zuriren txitaketaz arduratzen den artean, arrak jakiak eskuratzen ibili beharko du, aldi berean habia inguruko lurraldea defendatuz. Lan-banaketa hau dela eta, eta bikotearen batasuna mantendu beharraren ondorioz, miru beltzen kasuan kopulak txitatze-garai osoan zehar gertatzen dira. Era berean, lurralde batean elikagai gutxi denean, edota arrak nahikoa jaki lortzen ez duenean, emearen eta txitoen beharrak asetzeko, poliandria-fenomenoak ere gerta daitezke. Horrelakoetan eme berak bi edo hiru arrekin kopulatzen du, berauek ere txitoak hazten laguntzen dutelarik.
Jaiotako txito gehienak hegatzeko prest egon ohi dira sei asteren buruan.
Arrautzen txitaketa 32 egunez luzatzen da, eta epe horren buruan jaioko diren txitoak lumaska zuriz jantzita munduratzen dira. Txitoak zertxobait kozkortu artean, berauen eta emearen elikadura, arraren eginkizuna izango da oraindik ere. Hirugarren edo laugarren astetik aurrera ordea, emea ere habiatik kanpora irteten hasten da, eta kumeen elikatze-lanak bien artean burutzen dituzte.
Miru beltza hegazti oportunista eta kosmopolita da. Bere banaketa geografikoari dagokionean, Europa, Asia, Afrika eta Australiako eskualde klimatiko gehienetan bizi dela esan daiteke.
Hegazti hauen aukera trofikoen zabaltasuna dela eta, txitoen artean ez da liskar eta lehiaketa handiegirik izaten, eta ondorioz, jaiotako txito gehienak hegatzeko prest egon ohi dira sei asteren buruan. Nolanahi ere, miru gazteek oraindik beste hiruzpalau aste emanen dituzte habia inguruetan hegaka, uztail aldera Afrikaranzko bideari ekin eta Sahararen hegoaldeko neguko lurraldeetara abiatu aurretik.
Euskal Herrian miru beltza habiagile arrunta da Araba osoan, eta bereziki Lautadan, Zadorra ibaiaren arroan eta Ebro inguruan. Kantauri aldean berriz, askoz ere urriagoa da, batez ere Bidasoaren itsasadarraren inguruan eta Lapurdin bizi delarik. Azkenik, Nafarroan eta Zuberoan ere ia nonnahi aurki daiteke, baina ugariena Nafarroako erdialdean eta Erriberan da. Espeziearen egungo egoerari dagokionean berriz, nahikoa ona dela esan genezake, honen arrazoi nagusiak, besteak beste, animaliaren izaera oportunista eta gizakiarekiko duen interferentzia eskasa direlarik.
FITXA TEKNIKOA MIRU BELTZAESPEZIEA: Milvus nigrans
FAMILIA: AKZIPITRIDOAK |
zientziaeus-35981886f318 | http://zientzia.net/artikuluak/galapago-irletako-ereduak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Galapago irletako ereduak - Zientzia.eus | Galapago irletako ereduak - Zientzia.eus
Galapago irlen deskribapena baino gutxiago eta gehiago egin nahi nuke. Sailkapen bat lehenik, hiru irla-mota badirela esateko: irla itxiak, irla erdiirekiak eta irla zabalak.
Galapago irlen deskribapena baino gutxiago eta gehiago egin nahi nuke. Sailkapen bat lehenik, hiru irla-mota badirela esateko: irla itxiak, irla erdiirekiak eta irla zabalak. Galapago irletako ereduak - Zientzia.eus Galapago irletako ereduak
Itsas iguana-taldea, Rabida irlan
Iguana horia
Irla zoragarriak izan ondoren, ugarte horiek “Irla ustiatuak” izan ziren Charles Darwim Research Center Station 1959. urtean ireki zen arte, zeren 1935.ean Ekuadorrek irla haiek Nazio-Erreserba aldarrikatu ondoren, Izadiak pairatu zituen suntsiduren azterketa baizik ez bait zen egin. Geroztik Unesco-k ere lagundu dio salbapen-ekintza honi, munduko izadi-altxor sailkatuz.
Itsas iguana beltza.
Charles Darwin eta bere aurretik itsaslapur eta itsasgizonek ikusi zuten paradisua, bere basa bizitza galtzera zihoan. Irla haietan Charles Darwinek bizi-bilakaerari buruzko teoria eraiki zuen. Jakintzaleku izan zena eta izango dena, basamortu bilakatzera zihoan, lehenbizikoen ustiapen itsu eta latzak eta ondokoen axolagabekeriak hondaturik... The origin of Species liburu ospetua sorterazi zuten “Irla zoragarriek” gehiago merezi zutela, Ekuadorko jendea eta jakintza-mundua aski goizik jabetu ziren.
Itsas txakur arra lo.
Galapago irlen deskribapena baino gutxiago eta gehiago egin nahi nuke. Sailkapen bat lehenik, hiru irla-mota badirela esateko: irla itxiak (oso gutxitan aditu batek ikuskatzen dituenak, biztanlerik ez daukatenak), irla erdiirekiak (turista-kopuru batek, egunez eta bide berezi batzuetan ibiliz ikus ditzakeena) eta irla zabalak (landare eta abere, pizti eta zuhaitz zailago eta arruntagoz biztanletuak).
Itsas txakur ama-kumeak.
Horrez kanpo galtzear dauden basapiztientzat babeslekuak eta hazilekuak antolatu dira. Horregatik, bi norabide horiek ikertuko ditugu: salbatu egin diren eta erraz hurbil daitezkeen animaliena, eta beste artikulu batean, galzorian daudenena.
Antxeta enara-buztanduna.
Nolanahi ere, gure bisitaldian biztanle iraunkorrik, ehiztaririk eta zaratarik ez izateak basapiztiak mantsotu egiten dituela ikusi dugu, ezen errespetuzko urruntasuna edukiz gero (metro bat) ez bait ziren ez hegaztiak ez ugaztunak haserretzen eta ez bait zuten ihes egiten. Hurbilegi ginenean iguanek ttu egiten ziguten buru gaineko kulula eraikiz eta itsas txakurrak zaunka hasten zitzaizkigun haginak erakutsiz (ikus, argazkia).
Basa ehiza salbatuak
Galapagoetako zapelatz edo belatza.
Ongi zaindu eta babestu diren pizti-espezieak, gainera nasaiki ugaltzen direnak, ikusten dira Galapagoetan. Halaxe ditugu hegaztien artean zanga oinurdina (piquero de patas azules) euli-txori gorria (Pajaro brujo) fregata hegaztia, ubarroi hegogabea (Phalacrocorax apterus) amerikar pelikano arrea eta sasipinguinoak (Speniscus mendiculus), talde handietan irla-ertz guztietan bizi direnak (irletan jenderik ez dagoenean, ehiztaririk ez denean, bisita gutxi egiten zaienean). Beste irletan ordea, kaio, fregata eta albatrosez kanpo ez ziren besteak agertzen. Hegaztien artean ez da horrelako desorekarik, zeren Galapagoetako zapelatza hor bait dago, gaixoak eta ahulak egozteko (ikus argazkiak).
Amerikar pelikanoa.
Isabela irla
Noski, barrukaldean irla horiek lehorrak izaki, zelai aldeetan behintzat ez da hainbeste ur eta aintzirarik: ez dugu antzara edo basa ahaterik ikusi; ezta agindutako flamenkoak ere nabaritu. Mendietan ez ginen ibili, baina, eta San Cristobal irlako goi aldean nekazaritza sartua omen da. Beraz ez dut uste —erakutsi ez bazizkiguten ere— oihaneko hegazti asko dagoenik, papagai edo loro batzuk kenduta.
Itsas txakurkumea amaren zain.
Isabela irla
Horregatik ura itsasertzean dagoelarik, hor ere aurkitzen ditugu ugaztunak, nagusiki beren jatekoa itsasotik ateratzen dutenak, hala nola itsas txakurra (ikus argazkia), Mexikoko itsas lehoia baino txikiagoa —eta ehiztatua ez denaz gain— metro bat urrun hurbiltzen genuena. Galapagoetako itsas lehoi edo otaria horiek dotoreago dira, erosoago itsasoan igerika, baina lurreratzen direnean, fokak baino errazago dabiltza lehorrean. Halabeharrez lurreratzen dira, ezin bait dira itsasoan ernaldu eta umatu. Noski, gizaki bizizalerik ez duten irlak aukeratu dituzte lehorreratzeko.
Parekatu gabeko itsas txakur-taldea.
Rabida irlan
Irlatasunaren garrantzia bizidunen bilakaeran nabarmenki ageri da Galapagoetan, nola irla batean itsas iguana handi eta horia eta bestean txiki eta beltza den. Zorionez berrogeitamahiru irla daude han, ezen halaxe txandaka irla batzuk bisitalariei irekiz besteetan bizidunak “basa” jarraitzen laguntzen bait dute, basatasun horrek izua kentzen dietelarik eta ugaltzea errazten.
Oinurdin zanga. |
zientziaeus-3d36efe12d6c | http://zientzia.net/artikuluak/andre-marie-ampere/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Andre-Marie Ampere - Zientzia.eus | Andre-Marie Ampere - Zientzia.eus
Fisikari eta matematikari hau Lyonen jaio zen 1775.eko urtarrilaren 22an. 1801. urtean Bourg-en irakasle izendatu zuten fisika eta kimika eman zitzan. 1809. urtean matematika-irakasle egin zuten Pariseko Eskola Politeknikoan.
Fisikari eta matematikari hau Lyonen jaio zen 1775.eko urtarrilaren 22an. 1801. urtean Bourg-en irakasle izendatu zuten fisika eta kimika eman zitzan. 1809. urtean matematika-irakasle egin zuten Pariseko Eskola Politeknikoan. Andre-Marie Ampere - Zientzia.eus Biografiak
Fisikari eta matematikari honek Lyonen ikusi zuen lehen aldiz mundu honetako argia 1775.eko urtarrilaren 22an. Bere aita erretiratutako merkataria zen, eta Frantziako iraultzan epaile izan zelako gilotinaz hil zuten 1793.ean errepublikazaleek hiria hartu zutenean. Berebiziko depresioa jasan zuen orduan Andre-Mariek.
Txikitatik saiatu zen bere kontura literatura, natur zientziak, filosofia, matematika, eta abar ikasten. Matematikarako erraztasun handia zuen eta hamahiru urte zituenerako ebakidura konikoei buruz tratatu bat idatzita zeukan.
1801. urtean Bourg-en irakasle izendatu zuten fisika eta kimika eman zitzan. 1802. urtean, probabilitate-kalkulua erabiliz, jokoari buruzko teoriaren inguruan lan bat argitaratu zuen.
1804. urtean emaztea hil zitzaion, ezkonberri zirela. Beste depresioaldia jasan behar izan zuen orduan.
Andre-Marie Ampere.
Hala eta guztiz ere Bourgen fisika eta kimika irakasten segitu zuen, eta 1809. urtean matematika-irakasle egin zuten Pariseko Eskola Politeknikoan. 1814. urtean Zientzi Akademiak kide izendatu zuen matematika-arloan.
Kimikaz ere arduratu zen ordea. 1814. urtean Berthollet-i bidalitako gutun batean adibidez, presio, bolumen eta tenperatura berdineko gas guztiek molekula-kopuru berdina dutela zioen. Argitu beharra dago hipotesi hori, Amperek ez jakin arren, Avogadrok urtebete lehenago egina zuela.
Dena den, fisika-arloan egin zituen bere aurrerapen nabarmenenak. 1820. urtean Parisen Zientzi Akademiak Oersteden aurkikuntzaren berri eman zuenean (korronte elektrikoa zuen eroaleak iparrorratza desbideratu egiten zuela, alegia) Ampere eta Arago lanean hasi ziren. Astebete geroago Amperek orratzaren desbiderapena gaur egun “eskuineko eskuaren araua” edo “kortxokentzailearen araua” izenez ezagutzen denaren arabera gertatzen zela frogatu zuen. Eskuineko eskua eroaleari helduz ipintzen da behatz lodiak korrontearen norantza markatzen duela eta beste behatzek imanaren ipar poloa adierazten dutela. Arauaren arabera, imana behatzen norabidean desbideratuko da. Eremu magnetikoko indar-lerroei buruzko kontzeptuaren hastapena zen hura.
Eskuineko eskuaren araua aplikatzeko korronte elektrikoaren norantza zein zen erabaki beharra zegoen. Franklinen ideien arabera, normala zirudien korrontearen norantza polo positibotik negatiborantz kontsideratzea, polo positiboak fluido elektriko gehiegi eta negatiboak gutxiegi zuela pentsatzen zutelako. Amperek ere norantza hori kontsideratu zuen, nahiz eta gaur egun elektroiak polo negatibotik positibora joaten direla jakin.
Amperek zioenez, erakarpen eta aldarapen magnetikoak ikusteko ez zegoen iman eta burdin hautsen beharrik. Bi hari eroale paralelo ipini zituen, bat bestera hurbildu ala aldendu zitekeela. Bi hariek korronte elektrikoa norantza berdinean zutenean, elkar erakarri egiten zuten, eta korrontea kontrako norantzan zutenean, aldiz, alderatu.
Amperek hari zirkularrean zeharreko korronteak sortutako eremu magnetikoak ere ikertu zituen. Aragorekin batera, espiral zilindrikoaren formako hariak korronte elektrikoa bazuen iman gisa portatuko zela adierazi zuen. Espiral formako hariari solenoide deitu zion.
Korronte elektrikoak orratz magnetikoa desbidera bazezakeen, desbiderapena eskala graduatuan neurtuta korronte-kantitatea edo intentsitatea azter zitekeen. Amperek goi-mailako matematikak fenomeno elektriko eta magnetikoetara lehen aldiz aplikatu zituen, eta elektromagnetismo izeneko arloaren sortzaile dela esan daiteke.
1823. urtean teoria bat plazaratu zuen imanaren ezaugarriei buruz. Imanean etengabe zirkulatzen ari ziren korronte elektriko txikiak zeudela zioen. Horregatik teoria elektronikoaren aitzindaritzat ere har daiteke, Ampereren garaiko zientzilariek ideia horri jaramon handirik egin ez bazioten ere.
Amperek, bere bizialdiaren azken aldera giza ezagumendu guztiak sailkatzeari ekin zion, bukatu gabe utzi zuen “Zientzien filosofiari buruzko saiakera” izeneko lanean.
“Korronte” eta “tentsio” hitzak lehen aldiz erabili zituen, intentsitatea eta potentzial-diferentzia bereizten zituelako, eta telegrafo elektrikoa ere berak asmatua da.
Gaur egun korronte elektrikoaren intentsitatea amperetan neurtzen da fisikari frantsesaren ohoretan.
Ia batere osperik gabe hil zen Marseillan 1836.eko ekainaren 10ean.
Amperemetro ferromagnetiko baten funtzionamendua. |
zientziaeus-8cdcbf3e69a5 | http://zientzia.net/artikuluak/australian-alga-toxikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Australian alga toxikoa - Zientzia.eus | Australian alga toxikoa - Zientzia.eus
Australiako ibai, itsas ertz eta ur-putzuetan hazten ari den alga mikroskopiko batek saraski ekologikoa eragin dezake. Bertako ikerlarien arabera, jadanik behi eta ahuntz askotxo hil omen da
Australiako ibai, itsas ertz eta ur-putzuetan hazten ari den alga mikroskopiko batek saraski ekologikoa eragin dezake. Bertako ikerlarien arabera, jadanik behi eta ahuntz askotxo hil omen da Australian alga toxikoa - Zientzia.eus Australian alga toxikoa
Ekologia
Australiako ibai, itsas ertz eta ur-putzuetan hazten ari den alga mikroskopiko batek sarraski ekologikoa eragin dezake. Bertako ikerlarien arabera, jadanik behi eta ahuntz askotxo hil omen da anabaena izeneko alga honen eraginez.
Murray-Darling ibaiaren 1.200 km daude kutsaturik eta Hegoaldeko Gales Berria deituriko estatuko hamasei herritako ur edangarria pozoiturik dago.
Algak poluitutako ura edateak begietan eta larruazalean narritadurak eta gastroenteritisa sortzen ditu.
Antza denez, alga hau hedatzeko arrazoi nagusia beroa eta nekazal ongarrien hondakinak nahastea izan da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-59ba520ef8e2 | http://zientzia.net/artikuluak/eguzkitiko-energiaren-aprobetxamendua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzkitiko energiaren aprobetxamendua - Zientzia.eus | Eguzkitiko energiaren aprobetxamendua - Zientzia.eus
Australiako ikerlari batzuek, eguzkitiko energiaren % 98 bero bihurtzen duen kolektore batean erabiltzeko gainazala garatu dute.
Australiako ikerlari batzuek, eguzkitiko energiaren % 98 bero bihurtzen duen kolektore batean erabiltzeko gainazala garatu dute. Eguzkitiko energiaren aprobetxamendua - Zientzia.eus Eguzkitiko energiaren aprobetxamendua
Energia berriztagarriak
Australiako ikerlari batzuek, eguzkitiko energiaren % 98 bero bihurtzen duen kolektore batean erabiltzeko gainazala garatu dute. Gainazala, eguzki-sorgailu batean ezarri dute.
Eguzki-sorgailu honetan eguzkitik lortutako beroaren bidez ura irakin egiten da, lurrina turbina batera eramaten da eta han elektrizitatea sortzen da. Ikerlariek diotenez, eguzkitik iristen den energiaren % 20 elektrizitate bihurtzen omen da. Beraz, elektrizitatea lortzeko sistema hau, ohizko sistemekin alderatuz, errendimendu hobekoa da.
Gainazal berezi honi eraginkortasun handiko gainazal selektibo edo EHGS deritzo eta material metaliko, zeramiko-metaliko (zermet) eta isolatzaileez osaturik dago. Gainazal hau osatzen duten geruza desberdinak sandwichaturik daude eta eguzkiak emititutako energia handiko erradiazioa zurgatzeko oso eraginkorrak dira.
Aldi berean, geruzek energia txikiko infragorrien erradiazioa oztopatu egiten dute. Horregatik, bide honetatik galtzen den erradiazioa ohizko sistemetan galtzen dena baino hiruzpalau aldiz txikiagoa da. EHGSk onartzen duen tenperatur tartea oso zabala da; giro-tenperaturatik 500 °C-raino heda daiteke.
EHGSk lau geruza ditu. Goikoa, isladaren kontrakoa da eta material garden isolatzaile batek (silikona oxidoak adibidez) osatzen du. Ondoren dauden bi geruzak zermetezkoak dira, argia zurgatzeko ahalmena dutelarik. Azkenik kobrezko edo beste metalezko geruza batek, metatutako beroa barnerantz garraiatzen du.
Kolektorearen bihotzean beirazko bi zilindro (batabestearen barnean) daude, bien artean hutsa dagoelarik.
EHGS barneko zilindroaren kanpoko aldean jartzen da. Zilindro honen barnean altzairuzko tutu bat dago. Bertan ura beroaren eraginez irakiten hasten da.
Gailuaren tamaina 2 x 1 m-koa da eta eman dezakeen energiaren prezioa kW.orduko 4 pta-koa da. Zentral nuklearretatik edo termikoetatik lortzen den energiaren prezioa kW.orduko 9 pta-koa dela kontutan hartzen bada, lortutako aurrezpena begibistakoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bd0242ce1bf0 | http://zientzia.net/artikuluak/arte-arktiarra-berreskuratzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arte arktiarra berreskuratzen - Zientzia.eus | Arte arktiarra berreskuratzen - Zientzia.eus
Ikerlari-talde honek aurrera jo du bere ikerketetan
Ikerlari-talde honek aurrera jo du bere ikerketetan Arte arktiarra berreskuratzen - Zientzia.eus Arte arktiarra berreskuratzen
Giza zientziak
Argazkian azaltzen den irudia arkua duen ehiztari batena izan daiteke eta Iparramerika arktiarrean aurkitu den lehen arte-aztarna da.
Irudia bale orno batean zegoen eta arkeologo frantziar eta kanadarrez osaturiko talde batek Victoria irlaren mendebaldeko kostaldean aurkitu zuen. Indusitako zonaldean Thule zibilizazioa egon zen. Thuleak 1000. urtetik aurrera Iparramerikara hedatu ziren.
Aurkikuntza batzuk baleen irudiak eta buztingintzazko produktuak dira. Leku honetan bale hezur gehiago agertu ez denez, bertako biztanleak foka-ehiztariak zirela pentsatzen da eta egindako irudietan balearekiko zeukaten erlazioa azaltzen zutela ere bai. Irudi hauek 1380 eta 1450. urte-bitartekotzat hartzen dira.
Ikerlari-talde honek aurrera jo du bere ikerketetan Inuit deituriko jendeari antzinako aztarnak nola zaindu irakatsiz; aurkitutako artelan guztiak irlako biztanleen esku utziko bait dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4f0d0d76bd55 | http://zientzia.net/artikuluak/amazoniako-biztanleak-jaun-eta-jabe/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Amazoniako biztanleak jaun eta jabe? - Zientzia.eus | Amazoniako biztanleak jaun eta jabe? - Zientzia.eus
Amazonian bizi diren Yanomani-ek garai batean berenak zituzten lurren jabegoa neurri batean berreskuratuko omen dute. Erabaki hau oraindik hartu ez bada ere.
Amazonian bizi diren Yanomani-ek garai batean berenak zituzten lurren jabegoa neurri batean berreskuratuko omen dute. Erabaki hau oraindik hartu ez bada ere. Amazoniako biztanleak jaun eta jabe? - Zientzia.eus Amazoniako biztanleak jaun eta jabe?
Giza zientziak
Amazonian bizi diren Yanomani-ek garai batean berenak zituzten lurren jabegoa neurri batean berreskuratuko omen dute. Erabaki hau oraindik hartu ez bada ere, Amazonia osorako programa ekonomiko bat martxan jarri da. Programa honetan, Amazoniako zonalde batzuk ustiatu egingo dira, baina beste batzuk babestu.
Yanomaniei emango zaizkien lurren azalera Eskoziak duenaren adinakoa da. Lurralde honen mugetan hesiak ipiniko dira, kostua 2 milioi dolarrekoa izango delarik. Hala ere, lurralde horretako meategien eskubideak gobernuaren esku geratuko dira.
Urrats hau eman ondoren, Brasil, World Bank eta Europako Ekonomi Elkartearen arteko negoziazioak hasiko dira, Amazoniako oihana zona ekonomiko-ekologiko bihurtu ahal izateko.
Proiektu honetan zientzilariak zein ekonomilariak beharko dira; zonalde batzuk babestu egin beharko diren bitartean, beste batzuk ekonomikoki ustiatu egingo bait dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8df796929e62 | http://zientzia.net/artikuluak/prozesu-injinerutza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Prozesu-injinerutza - Zientzia.eus | Prozesu-injinerutza - Zientzia.eus
Edozein industri iharduera, materia eta energiaren eraldaketan oinarritzen da. Kimikatik hasi eta metalurgia, konposite-industria, petrolioarena, elektrokimika, botikagintza, oihalgintza, larru-industria, papergintza eta abarretik pasaz, nekazaritza eta elikagaien industriaraino erabilitako prozesuek, neurri handiko erronka ekonomikoa jartzen dute begibistan.
Edozein industri iharduera, materia eta energiaren eraldaketan oinarritzen da. Kimikatik hasi eta metalurgia, konposite-industria, petrolioarena, elektrokimika, botikagintza, oihalgintza, larru-industria, papergintza eta abarretik pasaz, nekazaritza eta elikagaien industriaraino erabilitako prozesuek, neurri handiko erronka ekonomikoa jartzen dute begibistan. Prozesu-injinerutza - Zientzia.eus Ingeniaritza
Joan zen ekainean, Karlsruhe-n (Alemanian), gai honetaz egin zen Munduko IV. Kongresuak, beste behin ere argi eta garbi irakatsi zuen, fabrikatutako ekoitzi edo produktua eta dagokion industri sektorea edozein izanik ere, prozesu-injinerutza (prozesuen azterketa eta diseinu zientifikoa alegia) prozesu-mota guztiei aplikagarri zaiela. Arlo honetan adibidez, injinerutza kimikoak aurkeztu eta proposatutakoprozesu-injinerutzak ekarritako metodo eta kontzeptuek, orokorki aplikatzeko ere balio izan dute eta ikuspegi berritzaile bezain aplikazio unibertsalduna proposatu dute. Ildo honetatik, ingurugiroa babesteko hartu beharreko gero eta neurri estuagoek eta fabrikatutako ekoitzien kalitate-betebeharrek eta, zer esanik ez, nazioarteko lehiari aurre egiteko enpresek duten gero eta arazo konplexuagoei erantzun beharrak, areagotu egin dute guzti honen garapena. Guzti horrek beraz, diseinu eta prozesu egokien garapena zorrotz lantzea ekarri du.
Edozein prozesu industrialetan prozesuaren diseinu egokia behar-beharrezkoa da. Prozesu-injinerutzak zeresan handia du horretan.
Edozein industri iharduera, materia eta energiaren eraldaketan oinarritzen da. Kimikatik hasi eta metalurgia, konposite-industria, petrolioarena, elektrokimika, botikagintza, oihalgintza, larru-industria, papergintza eta abarretatik pasaz, nekazaritza eta elikagaien industriaraino erabilitako prozesuek, neurri handiko erronka ekonomikoa jartzen dute begibistan. Herrialde garatuetako prozesu-industriek, balio erantsi industrialaren % 25 inguruko ekarpena egiten dutela estimatzen da. Industria hauek planteatutako arazoak ere ugari eta izaera anitzetakoak dira. Bestalde, prozesuek berek ere, merkatu-eskaerei erantzun eta lehiarekiko laster batean egokitu beharra dute.
Laborategiko datuetatik abiatuta diseinatutako instalazioek ordea, teknikoki eta finantzarioki estrapolazioaldi arriskutsua izaten dute. Laborategitik fabrikara, ohizkoak dira milaka askotako eskala-faktoreak eta zenbait kasutan hamarmilakako askotakoak izatera ere hel daitezke. Laborategiko mila ideia onen artean, ehun bat gara daitezke eta horietatik agian hamar-hamabi bat baino ez dira iritsiko merkatal prozesuan sartzera.
Honelako prozesua instalatzeak, bere funtzionamendu egokienaren ikerkuntza eta ekoitzien kalitate-kontrola egin ondoren ere, kontrolagailu konplexuak eta zenbakizko simulazio-ereduak eskatzen ditu. Azkenik, beste eskakizun absolutu bat ere badu: prozesuek fidagarriak, mantenerrazak, seguruak eta poluitzen ez dutenak izan behar dute, baina aldi berean gizakiarentzat eta ingurugiroarentzat ia arriskurik gabeak.
Zer-nolako erantzuna eman izan die ordea, ohizko industriak arazo hauei? Oro har eta orain arte, salbuespenak salbu, ez oso zuhurra. Arlo bakoitzak bere teknikak garatu ditu eta nagusiki fabrikatu behar zituen ekoitzietan murgildu da buru-belarri, beti ere “ofizioaren” zentzuan oinarrituta. Arlo desberdinen artean gainera, oso gauza amankomun gutxi zegoela zirudien. Aldez aurretik behintzat, zerikusi handirik ez zen nabaritzen “kimikari”, “zementugile” edo “jogurtgileen” artean. Pentsamolde honek jada ez du deusik ere balio egungo industriaren premiei egoki erantzuteko. Injinerutzako zientziak hain zuzen ere, “industri sistemak” aztertzeko behar diren kontzeptu eta erremintak eskaintzeko garatu dira. Gaur egun, “prozedetika” izenez bataiatu den prozesu-injinerutza, prozedura guztiei orokorki aplika dakiekeen metodologia da, eskuartean edozein ekoitzi eta iharduera-mota delarik ere.
Prozedetikak beraz, zeharkako eta disziplinarteko ikuspegia proposatzen du eta hasierako kontzeptuen agerpena ezezik, oso eragile diren ikerkuntzen garapena ere errazten du. Kasu honetan, “injinerutza kimikoaren” metodoak orokortzea baino ez da. Transformazio kimikoa prozesu konplexua da eta eskala ekoizleak puntura jartzeak, arazo latzak planteatzen ditu; izan ere, bertan erreakzio kimikoak, bero- eta materia-trukeak, fluido- eta solido-trukeak, materialen portaera, etab. nahasten bait dira.
Iraupen-denboren banaketa-ereduak, oso egokiak dira aparatu industrial batzuk estrapolatzeko. Irudi honetan, petrolio gordinetan (A) ur gazia oliotik bereizteko gailu elektrostatikoa (bateragailua) ageri da. Aparatuaren kanpokaldean kokatutako hiru zundek (D 1 , D 2 , D 3 ) pultsu erradioaktiboaren pasadizoa erregistratzen dute. Fluxua, serieko hiru nahasgailu-multzoren bidez modelatzen da eta horietako batek fluidoa atzerantz itzul erazten du kurben berri zenbait maximoren bidez emateko (B). Erantzun-kurba teorikoak, Nancy-n puntu-puntuan jarritako software elkarreragile bati esker lortzen dira. Hemen, egokieneratze-fasean zehar iritsitako komunztadura egiaztatzen da (C). Metodo honek, diseinu-hobekuntzak iradokitzeko ere aukera ematen du.
Guzti hori ebazteko, irtenbide berriak asmatu behar izan dira eta ez ohizko kimika, termoteknia eta mekanikako konbinazio soilak. Disziplina berri hau, halako ezagumendu-multzo eta langintza batzuetan oinarritzen da. Estatubatuarrek nahaste horri, “paradigma” izena eman diote eta batzuk behintzat aipatuko dira hemen.
Hasteko, “eragiketa unitarioa” aipa daiteke. Kontzeptu hau, 1915ean jada A. D. Little estatubatuarrak proposatu zuen, distilazioa, iragazketa, lehorketa, etab. bezalako eragiketak izendatzeko. Interesgarria da, noski, eragiketa guztion berenezko azterketa, eskuhartzen duten substantzien izaera kontutan hartu gabe. Horrela, beren efikazia zehazten duten legeak ezartzea lortzen da eta ondorioz, ekipo industrial egokiak diseinatzen dira. Adibidez, nahaste mekanikoaren eragiketa sakon azter daiteke. Upela batean egin ohi da eragiketa hau, gailu biratzaile baten bidez. Garrantzitsua da erabilpen bakoitzerako nahasgailu-mota egokia hautatu eta dimentsiotzea, nahasteak izan behar duen erreologiaren, gas-burbuilen fineziaren edota partikula solidoek mantendu beharreko esegiduraren arabera. Horretan, upelaren tamainak, irudiak, proportzioek, nahaste-potentziak, potentzia horren barreiadura-erritmo berdinbanatuak eta beste parametro garrantzitsuek badute zerikusirik.
Prozesu-injinerutzan aipa daitekeen bigarren “paradigma” aipagarria, “ikuspegi sistemikoa” dateke. Usariozko zientzien ikuspegi analitikoak, deskonposatu, zatitu eta egitura mikroskopikoetan kontzentratzen zituen materiak. Ikuspegi sistemikoak egituren eta portaeren ikuspegi orokorra lortzera jotzen du. Sistema oso ugarien erantzun-dinamikaz arduratzen da, hala nola katalizatzaile-aleaz, distilazio-zutabeaz edota ekoizpen-lantegiaz, hau da, lortu behar den helburu batekiko antolatutako multzoez. Bestela esanda, basoa zuhaitza baino gehiagotzat du. Ikuspegi hauek adibidez, asko aztertu ditu J. de Rosnay-k Le macroscope izeneko obran.
Prozesu-injinerutzaren oinarri den hirugarren “paradigma” edo ezagutza-multzoa, erreakzioen eta transformazio-prozesuen arteko akoplamenduei dagokie, solido/gasen eta bi fluido nahasgaitzen artekoei bereziki. Erreakzio katalitikoetan adibidez, hurrenez hurren transferentzia eta erreakzioa gertatzen dira. Lehena erraza eta bigarrena zaila badira, azkenekoak kontrolatzen du eraldaketa-abiadura, hots, “erregimen kimikoa”. Alderantziz bada berriz, difusiozkoa da.
Kimika ordea ez da honetan dabilen bakarra. Sistema biziek ere badute zerikusirik erreakzio/birrintze motako eragiketekin.
1970ean adibidez, A.C. Nevo-k eta R. Rikmenspoel-ek, oxigeno-kontsumotik eta ATP protoplasmako energi bektorearen barreiapenetik abiatuta, espermatozoidearen flageloaren luzera atera zuten. Natura beraz, erregimen kimiko eta difusiozko erregimenaren arteko mugan doitzen da. Beraz, aipatutakoa, prozedetikako kontzeptu batek natur zientzietan duen balio heuristikoaren adibidea baino ez da.
Prozesu-injinerutzako metodoetan bi ezaugarri garrantzitsu nabarmentzen dira: beren unibertsaltasuna eta beren eskalaniztasun-izaera. Beraz, nola sistema industrialei hala fenomeno naturalei aplika dakizkieke, baldin eta prozesuan zehar materiaren eta energiaren eraldaketarik baldin badute. Baina prozesu-injinerutzan garrantzitsua den beste gai bat ere sartzen da hemen, hots, dimentsio gabeko zenbakien arteko harreman unibertsalak egoteak ematen duen oinarria alegia. Honek, itxuraz oso desberdin diren arazoen multzo ugari tratatzeko aukera eskaintzen du.
Atmosfera, “erreaktore” erraldoi legez har daiteke. Bertan, poluitzaile primarioak eraldatu egiten dira eta poluitzaile sekundarioak sortzen dituzte, multzo osoa konbekzio- eta barreiapen-higidurek garraiatzen dutelarik. Prozesu elkartu guzti hauen ulermenak eta eredu matematiko baten bidez egindako deskribapenak, industri prozesu bateko metodo berberetara jotzen du, kasu honetan erabili beharreko espazio-eskala askoz ere handiagoa izan arren. Prozedetikak beraz, ingurugiro-injinerutzan azaltzen diren arazoak konpontzeko zeregin garrantzitsua izan dezake.
Mekanika eta termologian ongi ezagutzen den ikuspegia den arren, injinerutza kimikoak asko aberastu du transformazio-eragiketetan eskuhartzen duten dimentsiorik gabeko zenbaki ugari sartuz.
Prozedetikarekiko aipatuko den azken paradigma berriz, hauxe da: arazoen osotasunezko ikuspegiari lehentasuna ematea, hots, prozesu baten baldintza guztiak aldi berean kontutan hartzea, azken produktuaren eta inguruaren azterketarako teknikak barne direla. Propietate bikainak lituzkeen produktu berri baterantz bideratutako laborategiko sintesi-prozesu dotore batek, arrazoi askorengatik porrot egin lezake: merkaturik ezagatik, kostu izugarriagatik, korrosioari eusten ez dion ekipamenduagatik, behar adina segurtasun ezagatik, etab.engatik. Kimikotzat jotzen zen arazoa adibidez, azken finean materialen erresistentziakoa edota elektrikoa suerta daiteke. Hemen ez dago usariozko ikuspegi disziplinabakardunarekin ibiltzerik!
Adibidez, 1925az geroztik, kimikariek azido azetikoa (ozpina) karbono (II) oxidoa metanolarekin erreakzio katalitiko bidez fabrikatzearen atzetik zebiltzan, baina prozesuak industrialki ez zuen funtzionatzen, ekipamenduen korrosioa zela bide. Irtenbidea, aleazio berezi batek ekarri zuen, hots, Hastelloy izeneko molibdeno eta nikelezkoak hain zuzen ere, eta 1960tik aurrera aplikatu zen prozedura hori industrian.
Laborategian ezarritako bideragarritasunetik merkatal unitatea diseinatu arteko prozesu baten garapenerako metodologia ideala, zuhaitz gisa irudika daiteke (A). Zuhaitzaren ezker aldeak eraldaketaren eredu mikroskopikoa ezartzeko beharrezko neurrien segida adierazten du. Eskuin aldekoak berriz, materiaren (fluido edo solidoaren) zirkulazioa ereduztatzeko aukera ematen duten frogen kateamendua. Bi neurri-motak paraleloki adierazten dira eta “bide errealeko” metodoa deitu ohi zaio. Historikoki petrokimika astunarekiko eragiketetarako jarri zen (B). Kontua ordea, balio izaten segitzen duen ala ez jakitea da.
Zeintzuk dira beraz prozedetikari dagozkion industri erronka nagusiak? Hona batzuk:
Lehena metodologikoa da. Nola garatu azkar eta ekonomikoki prozesu berri bat, hots, nola pasa laborategitik fabrikara, nola diseinatu ekipo egokiak? Posible al da petrokimika astunak mende honetako bigarren hamarkadan, injinerutza kimikoko lehen kontzeptuak sortu zirenean, erabilitako eskema klasikoa beste arlo batzuetara aldatzea?
Arazo larria honakoak dakar: eredugintza matematikoak esperimentazioarekiko. Bestela esanda, arrunt bihurtuko ote dira laborategiko datuetatik abiatuta osoro diseinatutako fabrikak, instalazio pilotu edo frogalekurik egin gabe? Transformazio bakunentzat fluido bakun, etab.entzat) posible dela dirudi, baina konplexuentzat urrun ikusten da. Nolanahi ere, diseinatzaileek gero eta gehiago oinarritu beharko dute prozesu-injinerutzan.
Kalitate-kontrola dugu hurrengo puntua. Lehia baino ez dagoen mundu honetan, produktuaren kalitate-maila zorrotza bermatzeko gai diren industrialek bakarrik diraute. Hemen, lehengaiek badute garrantzia, baina baita prozesuak berak ere. Fabrikazio jarraietako kateetan, ekoitzien estatistika-laginen bidez sarreren izaera aleatorio eta prozesuaren akats sistematikoak harrapatuz “prozesuen estatistikazko kontrola” ( Statistical process control ) eratzeko metodoa erabil daiteke, eta duela urte batzuez geroztik garatzen ari da industrian. Hemen ere ordea, “bide erreala” ereduztapen egokirantz bideratzen duten mekanismoak zorrotz ulertzea da kontua.
Kalitate-kontrolak, noski, energi gastua ez du behin ere ahaztu behar eta zentzu honetan, 1974az geroztik, prozesu-injinerutzak izugarri lagundu du hori murrizten. Arlo honetan, bereziki aipatu beharra dago Energiaren Kontrolerako Frantziako Agentziaren (AFME) egitarau-markoa.
Hirugarren zehaztasuna, prozesuen segurtasunari eta ingurugiroa babesteari dagokio eta arlo honetan, industri prozesu oro ere iristen saiatzen den ideala, akatsik ez izatea edota zero akats, zero gertakari, zero hondar izatea izan ohi da. Arazo hauekiko populazioak duen sentiberatasun fina, botere publikoek ere jasotzen hasi behar izan dute eta azken urteotan ikerkuntz ahalegin handiak egin dira zenbait lekutan, oraindik behar adina egitetik urrun aurkitu arren.
Laugarren erronka-mota ere azaltzen du transformazio biologikoen industrialtzeak, eta prozesu-injinerutzarako funtsezkoa suertatzen da berau: materia bizien kontrol-arazoa alegia.
Prozesuak zerikusi handia du azken produktuaren kalitatean. Zenbait laborategitan aztertutako test gisako erreakzio honetan zehar, sodio sulfatozko eta bario klorurozko "hauspeaketaz" lortutako bario sulfatozko partikulen tamaina erregulatu nahi da. Estatu Batuetako Du Pont de Nemours elkarteko ikertzaileek bi erreaktiboak irabiagailuarekiko (A) zuten elikadura-tutuen posizioa aldatu zuten eta kristalen batezbesteko tamaina eta banaketaren zabalera, batez ere banaketa geometriko honen baitakoa zela konstatatu zuten (B). Hau upeleko energiaren difusio-erritmoaren banaketak duen eraginaren bidez esplika daiteke; izan ere, erreaktiboek molekula-eskalan duten nahastearen efikazia baldintzatu egiten bait du eta horrenbestez nukleazio-prozesua ere bai. Difusio-erritmo hau halaber, irudian azaltzen den irabiagailu-motak (C) ere baldintzatzen du. Isolerroak, energiaren (e) difusio-erritmoaren eta geometria desberdineko bi irabiagailuekin lortutako bere batezbesteko balioaren (e) arteko zatidurari dagozkio.
Injinerutza genetikoak, mikrofabriken programazioa, hots, zelulena, jartzen du gure esku. Prozesu industrialgarria lortzeko ordea, nahi diren metabolitoen ekoizpenik onena lortzeko aldeko baldintzak jartzea falta da eta etapa hau, gutxienez ere, aurrekoa bezain garrantzitsua da.
Ildo honi jarraituz, prozesu-injinerutzaren presentzia bortizki eskatzen den beste arlo bat, elikagaien industriako bioeraldaketena da. Orain arte artisautzako prozesu izan direnak, bereziki industrialtzea nahi litzateke, baina produktuen koalitate organoleptikoak gordez eta erabateko higienea lortuz (fabrika supergarbia alegia).
Oztopo hauen irtenbideak noski, ikerkuntzari arazo ugari planteatzen dizkio eta hiru bederen bai nagusiki: “bitarteko konplexuek” eskuhartu beharra, portaera erreologiko partikularraren arloa eta “propietate” bat enkarguz lortzea.
Guzti honetan sakonduz gero, desordenaren fisika edota anabasaren fisika deituaren arloan sartuko ginateke eta hor nahasteek zenbait tenperatura, presio eta baldintzetan dituzten nolahalako portaera ezezagunen munduan murgilduko. Beraz, prozesu-injinerutzak, anabasaren fisika aztertzeko ere helburu berriak eskaintzen ditu.
Prozesu-baldintzak ezin dute edozein izan ikuspegi ekonomiko zein ekologikotik.
Gune hauetara iritsita, adimen artifizialaren arloan ere hurbil azaltzen da, planteamenduen arloan bederen. Neurona-sareek eskaintzen dituzten aukerak eta beste, prozedetika-ikertzaileen arreta erakartzen hasiak dira. Organo logiko txiki elkarkonektatuz osatutako makina hauek, gai dira sarrera-seinale jakin bati irteera-seinale jakinaz erantzuteko. Era berean, ikasi, barnea egituratu eta honek damaizkien informazioak ezagutzeko ere gai dira. Iaz, Frantziako Energia Atomikoko Komisaldegian, A. L. Allanic Nancy-ko Industria Kimikoen Goi-mailako Eskolako ikertzaileak, horrela diseinatu ahal izan zuen erregai irradiatuaren birprozesaketa-instalazioen zuzendaritzarako sistema laguntzaile bat.
Eredu matematikoen bidezko prozesu-kontroleko sistemen ezarpenak aldi berean paraleloki aurrera egitea ere itxaron beharra dago, baldin eta aldi berean sentsore adimendunak lerrokatuta garatzen badira eta eragiketa-unitateetan denbora errealean informazioa biltzera jotzen badute.
Azkenik, portaera autoegokitzaile deitu den metodoa ere aipatu beharra dago. Nancy-n proposatu eta prozesua “ kutxa beltz ” bihurtzen dute. Hasierako froga batzuen ondoren, portaera fisiko errealetan oinarritutako eredu matematikoa eraikitzen da urratsez urrats eta egitasmo estatistiko itsuak baino froga-kopuru txikiagoa eskatzen du.
Beraz, prozedetika, 2000. urteko estrategi erronka handietako gehienei ekarpen erabakiorra egiteko baldintzetan aurkitzen da, bai energi baliabide eta lehengaien arrazoizko erabilpenaren arloan eta baita elikadura, osasun-babes, industri prozesuen eta produktuen segurtasun, ingurugiro-babes edota hirugarren munduaren garapenari dagozkienetan ere. Gai guzti hauek eta beste batzuek, luze eta zabal eztabaidatu ziren Karlsruheko Munduko Kongresuan.
Zalantzarik ez dago noski, bai oinarrizko printzipioen arloan eta baita industri egintzenean ere, ikerkuntz ahalegin garrantzitsuak egitea derrigorrezkoa dela. Aipagarriak dira, Estatu Batuetan “Amundson” izeneko txosten famatuaren argitarapena ( Frontiers in chemical engineering , 1988), Europan Injinerutza Kimikoko Federazio Europarreko hogeitabi lantaldeen txostena (1989) eta Frantzian Nancy-ko prozesu-injinerutzako lehen kongresu frantziarra (1987) eta berauen ondoren guzti honek izandako orientazio berria. Benetako kultur iraultza da hau. Auguste Comte-k egindako sailkapen ohoragarria, jada ez da ekoizpen-sistema industrialaren teknologiarentzako marko egokia. Arlo honetan, disziplinarteko injinerutza-zientzien ikuspegiari leku egin beharrean aurkitzen da eta prozedetika, horren argitarapena baino ez da.
Zientzia berri hauen ernalkuntzak, funtsezko deituriko ikerkuntzaren (gauza naturalen) eta ikerkuntza aplikatuaren (gai industrialen) arteko bereizketa zaharraren amaiera markatzen du.
Eragiketa eten edo ez-jarrai baten etekina, kontrolaren baitakoa da: erreaktibo-kontzentrazio, tenperatur eta fluxu-profil, erreakzio-denboraren araberakoa. Kontrolik egokienaren bidea zehazteko Nancy-n garatutako jatorrizko metodoan, joera-eredua erabiltzen da (kutxa beltz antzekoa); sistemarentzat (A) egitaraututako frogetan zehar gero eta gehiago hobetzen eta osatzen joaten dena. Hasieran ezezaguna den erreakzio kimikoen sarea, bere burua eginez joaten da eta abiapuntuko erreakzio kimiko batetik abiatuta oharren berri ematen du. Orduan, eredu zinetiko batek eragiketa-baldintza onenak ikertzeko aukera ematen du. Lege fisikoetan oinarritutako eboluziozko metodo honek, froga bidez baino askoz ere lehenago lortzen du metodorik egokiena edo optimoena. Kasu honetan, garatzen ari den industri ekoitzi baten fabrikazio-etekina nabarmen hazi da bederatzi froga soil eginda (B).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2fdb87352130 | http://zientzia.net/artikuluak/newton-eta-bere-garaia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Newton eta bere garaia - Zientzia.eus | Newton eta bere garaia - Zientzia.eus
Galileoren heriotzaren eta Isaac Newton-en
Galileoren heriotzaren eta Isaac Newton-en Newton eta bere garaia - Zientzia.eus Newton eta bere garaia
Historia
Galileoren heriotzaren eta Isaac Newton-en Principia izeneko lanaren argitalpenaren artean, berrogeitalau urte baino ez dago. Hala ere, hain epe labur horretan zientziaren giroan aldaketa ikaragarria eragin zen. Alde batetik, zientzia esperimentalaren filosofia berria, ikertzaile sendoen eskuetan lanabes errespetagarri izatera heldu zen, eta bestetik, jarrera berri honek asmakuntza, lorpen eta teoria emankor asko sorterazi zuen.
Isaac Newton.
Torricelli, Pascal, Guericke, Boyle eta Mariottek egindako lanek adibidez, pneumatika eta hutsari buruz, batez ere; Descartesek geometria analitiko eta optikari buruzkoak; Huygens-ek astronomiari eta indar zentripetuari buruz (bere pendulu-erlojua asmatu eta argiari buruzko idazlanak ere egin zituen); talkari buruzko legeak ezarri ziren John Wallis, Christopher Wren eta Chistian Huygensen lanen bitartez, Hookeri lan osoak (elastikotasunari buruzkoak barne), etab. Guzti hori medio XVII. mendeari jeinuen mende deitu izan zaio.
Zientzigizonak ez zeuden isolaturik. Zientzilari guztiak bapatean filosofia berriaren jarraitzaile bihurtu zirenik ezin esan bada ere, urtetik urtera gero eta gehiago hasi ziren ildo honetatik abiatzen. Ingalaterran, Frantzian eta Italian zientzi elkarteak osatu ziren. Horietakoa da, orain baino lehen esan dugunez, 1662.ean Londresen sortutako Royal Society. Sozietate hauetako bazkideek bilerak maiz zituzten, lan egiten zen, eztabaidatu egiten zen, idatzi egiten zen... Talde bezala beren lanentzat laguntza eskatzen zuten, arerioen erasoen aurka borrokatzen zuten eta argitalpen zientifikoak irakurtzea ikaragarri hedatu zen. Zientzia ongi bereizitako iharduera izatera iritsi eta izugarri garatu zen.
Garapen handi horren oinarrian aldaketa sozialak, politikoak eta ekonomikoak bazeuden ere, ondoko hiru faktore hauek garrantzi handiagoa izan zuten: zientziarenganako jakingura handiko gizon trebeak egoteak, problema ondo mugatu eta formulatzeak eta lanabes esperimental eta matematikoak eskuratzeak.
Isaac Newtonek lanerako erabiltzen zuen gelako xehetasuna. Bertan Newtonek sortu zuen teleskopioa ikusten da.
Gizon trebe eta jakingura handikoak nonnahi agertzen ziren. Batzuk, Newton adibidez, heziketa onekoak ziren eta unibertsitate ospetsuetan aritzen ziren. Beste batzuek, Wren edo Hookek esaterako, beren ohizko ogibidetik at denbora atera behar izaten zuten ikerkuntza zientifikoaz arduratzeko. Bestetik, bat edo beste (Boyle adibidez) bazen etxean nahikoa dirua zuelako nahi zuena egin zezakeena.
Galileok problemak behar bezala formulatzeko markatutako bidea ezaguna zen. Bere lanari esker, ekintzen munduko behaketek eta esperimentuek beren uzta ematen zuten. Gehienek behaketak eta indukzioa onartzen zituzten. Galileok, hipotesi ausartak dedukzio matematikoarekin uztartuz eman zezaketen frutua argi utzita zeukan. Introspekzio antzuak eta dogmen itxurarekiko morrontzaz jarrera mesprezagarriak, zientziaren alor guztietan izan zuen bere oihartzuna.
Platonen antzinako galderak (planeten itxurazko higidurak adierazteko higidura uniforme eta ordenatutako zein hipotesia egin behar da? zioenak, alegia) zientzia berrian ez zuen tokirik. Aldiz, XVII. mendean fisikarien artean zeuden kezka handienak beste bi hauek ziren: Ikusten diren planeten ibilbideak adierazteko zein indarrek eragiten die? eta Aristotelesen grabitazioari buruzko teoriaren porrota ikusi ondoren, nola adieraz dezakegu Lurraren grabitazioa?
Londres. Isaac Newtonen garaiko grabatua.
Lanabesak, matematiko nahiz esperimentalak, heldutasunera iritsi ziren. Matematika fisikaren munduan asko erabili zen eta bi alor hauek elkar ongarrituz uzta ederrak eman zituzten. Gizon berberek (Descartes, Leibniz edo Newtonek) bi alorretan egiten zituzten beren aurkikuntzak. XVII. mendean ezarritako geometria analitikoak eta kalkuluak gaur egun ere beren bidetik doaz. Teleskopioak, mikroskopioak edo huts-ponpak bi atal berri eta zabal ireki zizkioten zientziari: ikusitako fenomenoak zehatz neurtzeko premiak tresna berriak asmatzea ekarri zuen. Baita zientzilarien eta lanabesegileen artean gaur egun ere irauten duen zubi emankorra ezartzea ere.
Newton giro honen erdian etorri zen mundura. 1643.eko Eguberri egunean Ingalaterrako Woolsthorpe izeneko herrixkan ikusi zuen argia lehen aldiz. Mutil lasaia zen eta aparatu mekanikoak konpontzea eta egitea gustatzen zitzaion. Matematikarako ere dohai berezia zuen.
Cambrige-ko Trinity College-ra joan zen estudiatzera eta ikasle eta langile azkarra zela frogatu zuen bertan. Hogeitalau urte zituenerako matematikaren arloan garrantzi handiko lorpenak eginak zituen: binomioaren teorema eta kalkulu diferentziala. Optikan kolorearen teoria eta mekanika ere landu zituen. Aldi honi buruz, Newtonek geroago honakoa idatziko zuen:
Zientzi Akademiaren fundazioa erakusten duen pintura.
Eta urte berean Ilargiaren orbitaraino hedatzen zen grabitateari buruz hasi nintzen pentsatzen eta... Keplerren erregelan oinarriturik, planetak beren orbitetan mantentzen dituzten indarrek biratzen duten zentrurainoko distantzien karratuarekiko alderantziz proportzional izan behar zutela ondorioztatu nuen. Horregatik, Ilargia bere orbitan mantentzeko behar den indarra Lurraren gaineko grabitate-indarrarekin alderatu nuen eta berarentzat nahikoa emaitza zehatza aurkitu nuen. Guzti hau izurritea izandako 1665 eta 1666. urteetan egin nuen, zeren egun haietan asmakuntzarako sasoirik onenean bait nengoen eta matematikari nahiz filosofiari (zientzia fisikoari) buruz (geroago hain ongi egingo ez banuen ere) hausnartzen nuen.
Dirudienez urte haietan Newton Cambridge-ko unibertsitatea utzi eta bere Woolsthorpeko etxean aritzen zen bere kabuz lanean. Bertan higiduraren lehen bi legeen ideia argi garatu zuen; baita azelerazio zentripetuaren formula ere, baina azken honi buruz Huygensek formulazio baliokidea agertu ondoko urte batzuk iragan arte ez zuen ezer esan.
Garai hartan, dirudienez, oinarritu zen sagarra erortzearen ipuina. Newtonen lagunak, Stukely-k, hari buruz idatzi zuen biografian dioenez, behin batean Newtonekin lorategian kikara bat te sagarrondo batzuen azpian hartzen ari zirelarik honek hauxe esan omen zion: Hau bezalako egoeran lehen aldiz bururatu zitzaidan grabitazioari buruzko kontzeptua, eserita pentsatzen ari nintzela sagar bat erori zenean.
1699an Moneta-Etxeko Zaintzaile izendatu zuten. Gero bertako arduradun nagusi. A makina txanpongilea. B akabera emateko makina.
Cambridgera itzuli ondoren, Newtonek izugarrizko ospea lortu zuen eta han izandako matematika-irakaslea jubilatu ondoren, bere postua eman zioten. Egindako lanak Royal Society-n argitaratu zituen; optikari buruzkoak batez ere. Baina, bere Argiari eta koloreei buruzko teoria izenekoa 1672.ean argitaratu zenean, arerioekin eztabaida mingarria eta zakarra izan zuen eta, bestalde, bere nortasuna hain herabeti eta umila zenez, gehiago ezer ez argitaratzea erabaki zuen. Bertrand Russell-ek honakoa esaten zuen: Newtonek Galileok adinako zailtasunak izan balitu, seguru asko berak idatzitako lerrorik ez genukeen ezagutuko. Newton, orduan, bere hasierako ortze-mekanikaren lanetan murgildu zen batez ere.
Planeten higidura fisikaren atal bat bezala ere aztertu zuen. 1684.ean, bere lagun Edmond Halley-k Wren eta Hookerekin zeukan eztabaida bat zela eta, laguntza eskatu zion Newtoni. Eztabaida hartako gaia ondokoa zen: Gorputz batek Keplerren legeen arabera orbita eliptikoan higitzeko jasan behar duen indarrak nolakoa izan behar zuen. Newtonek bai arazo hau eta bai beste asko aspalditik zehatz ebatzita zeuzkala esan zion. Orduan Halleyk bere laguna zeuzkan lan guzti haiek ordenatzera eta argitaratzera bultzatu zuen. Bi urte geroago eta lan ikaragarria egin ondoren, bere Principia izeneko obra itzela argitaratzailearen esku zegoen. 1687.ean argitaratu zen eta argitalpen hark Newtoni inoiz izan den zientzilari handienetakoaren ospea eman zion.
Urte gutxi batzuk geroago, Newtonek, bere osasuna beti kaxkarra zela eta, depresio bat izan zuen. Sendatu ondoren eta hogeitamabost urte geroago bere heriotza heldu arte, ez zuen garrantzi handiko beste aurkikuntzarik egin, eta bere hasierako ikerketari buruz (beroari eta optikari buruz) arduratu zen. Egunetik egunera gero eta gehiago murgildu zen teologian. Urte haietan ohore franko izan zuen: 1699an Moneta-Etxeko Zaintzaile izendatu zuten (metalen kimikan trebea zelako). Gero, bertako arduradun nagusi, eta Ingalaterrako moneta-zirkulazioaren berrantolaketan lagundu zuen. 1698 eta 1701.ean Parlamentuan bere unibertsitateko ordezkari izan zen. 1705ean Zaldun izendatu zuten. 1703.etik bere heriotza arte, 1727. urterarte, Royal Society-ko lehendakari izan zen. Westminsterreko abatetxean dago hilobiratuta.
Principia
Newtonen Principia lanaren bigarren argitalpena.
Liburu honen (beharbada fisikaren historiako liburu ospetsuenaren) sarreran, bere eskema laburra agertzen da:
Antzinatik (Papus-ek zionez) fenomeno naturalak ikertzeko mekanika izeneko zientzia garrantzi handienetakotzat hartu da, eta modernoak, forma substantziala eta ezkutatutako koalitateak arbuiatuz, Naturako fenomenoak lege matematikoei lotzen saiatu dira, baina nik lan honetan matematikak erabili ditut filosofiarekin (gaur zientzia fisikoa esango genukeenarekin) erlazionatzen diren heinean..., zeren filosofiaren helburuak hauxe izan behar bait du: higidura-fenomenoetan oinarriturik Naturaren indarrak ikertzea (indukzioz) eta hauetatik abiatuz, beste fenomenoak frogatzea (dedukzioz). Helburu honetara zuzenduta daude lehen eta bigarran liburuen proposamen orokorrak. Hirugarren liburuan, honen adibide bat ematen dut munduaren sistema adieraziz; lehenengo liburuetan matematikoki frogatutako proposamenen bitartez, hirugarrenean (ortze-fenomenoetan oinarrituta) gorputzek Eguzkiarekiko eta beste planetekiko dauzkaten indar grabitatorioak ondorioztatzen ditut. Beraz, indar hauetan oinarriturik matematikoak diren beste proposamenen bitartez planeten, kometen, Ilargiaren eta itsasoen higidurak ondorioztatzen ditut.
Lanari hasiera emateko definizio-multzo bat egiten du: masa, higidura-kantitate, inertzia, indar eta indar zentripetuarena. Gero espazio absolutuaz eta erlatiboaz eta denboraz eta higiduraz arduratzen da.
Berehala, eta oraindik bere Principiaren sarrerako atalean, Newtonek higidurari buruzko bere hiru lege ospetsuak ezartzen ditu; baita bektoreen osaketa-oinarriak ere. I. liburuan, Gorputzen higidura izena daukanean, lege hauek astronomia teorikoaren zenbait problematan erabiltzen ditu. Beste erabilpen bat argiaren izaera gorpuzkularra plazaratzea da: Newtonek gainazalek zatiki txikien gainean isladatzean eta errefraktatzean duten eragina aztertzen du.
II. liburuan, Gorputzen higidura bitarte erresistikorretan izenekoan, helburua dirudienez honakoa da: Descartesen bortitze-eredua ez dela planetetan ikusten diren higidurak adierazteko gai, baina horrekin batera, fluidoen propietateei buruz teorema eta burutazio batzuk adierazten ditu. III. liburuan, Munduaren sistemak izenekoan, I. liburuan lortutako emaitzak erabiltzen ditu planeten higidurak eta beste zenbait grabitate-fenomeno (hala nola mareak) adierazteko. Liburu hau Arrazonamenduaren erregelak filosofian atalarekin hasten da.
Newtonek kolorearen teoria lantzeko asmatu zuen diskoa.
Bertan, zientziaren garapenean guztiz garrantzitsu izan diren lau erregela ematen dizkigu. Hauetan Newtonek Naturaren uniformetasunean zeukan fede sendoa ikus daiteke eta zientzilariek hipotesiak egiteko laguntza ematen diete. Lau erregelak hauexek dira:
erregela: Gauza naturalentzat ez dugu beste kausarik onartu behar, beren itxura adierazteko erreal eta nahikoa (biak batera) dena baino.
Honi buruz filosofoek Naturak ez duela ezer alferrik egiten diote eta gauza bat are eta alferrikakoagoa da erabilpen txikia duen heinean. Natura, bada, sinpletasunean dago harro eta gehiegikeriazko kausen ponpak ez dio ezer egiten.
erregela: Beraz, efektu natural berdinei, ahal den neurrian, kausa berdinak leporatu behar dizkiegu.
Adibidez, gizon baten eta animalia baten arnasketa; Ameriketan eta Europan harrien erorketa; gure sukaldeko garraren argia eta Eguzkiarena; argiaren islada Lurrean eta planetetan, kausa berekoak dira.
erregela: Gure esperimentuen ikerketetan beren intentsitatea handiagotzea edo txikiagotzea onartzen ez duten gorputzen koalitateak, edozein izanik, gorputz guztietan baldin badaude, gorputz guztien koalitate unibertsal gisa kontsideratu behar dira.
Gorputzen koalitate guztiak esperientziaren bitartez bakarrik ezagutzen ditugu ... , ametsen truke ezin dezakegu esperimentuen nabaritasuna baztertu ... ; Natura sinple eta berarekiko beti ados egoten dago ohituta. Gorputzen hedadura jakiteko, gure zentzuak baino beste biderik ez daukagu, eta ez gara gorputz guztietara heltzen. Baina, atzematen dugun guztietan hedadura ikusten dugunez gero, gainerako guztiei ere atxekitzen diegu ....
erregela: Hipotesiak pentsatzerik izan arren, fenomenoetan oinarrituta indukzio orokorrez ondorioztatzen ditugun proposamenak (beraiekin bat ez datozen beste fenomeno batzuk gertatu arte) zehatzak edo ia egiazkoak direla kontsideratu behar ditugu.
III. liburuaren bukaeran metodo zientifikoan oso garrantzi handia izan duen General Scholium izeneko atala dago. Bertan unibertsoko materia-puska guztien artean grabitazio-indar unibertsala badagoela onartuz munduaren sistema adieraz daitekeela ondorioztatu ondoren, Newtonek indar horren kausa non datzan ezin duela adierazi aitortzen du, eta argi eta garbi ikusten ez den inongo hipotesi artifizialik egin gabe, bere zintzotasunaren lekuko esaldi famatu hura esan zuen: Hypothese non fingo, hau da Nik ez dut hipotesirik asmatzen.
XVIII. mendearen lehenengo erdian Newtonen Principiaren ondorioak beste zientzietara eta filosofiara ere estrapolatu ziren. Munduaren ikuspegi mekanikoa zabaldu zen eta honen arabera gizakiaren adimena fenomeno guztiak adierazpen mekaniko batez ulerterazteko gai zen. Eritzi hau batez ere filosofoek garatu zuten eta ondorio izugarriak izan zituen ekonomian, erlijioan eta teoria politikoan. Newtonen arrakastak geroxeago etorriko zen Arrazoi-Aroko ideia eta metodoetan eragin handia izan zuen.
3.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-03b4d698ae08 | http://zientzia.net/artikuluak/ordenadore-pantailen-aurrean-lan-egitea-arriskutsu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ordenadore-pantailen aurrean lan egitea. Arriskutsua? Osasuna galtzeko beste era bat - Zientzia.eus | Ordenadore-pantailen aurrean lan egitea. Arriskutsua? Osasuna galtzeko beste era bat - Zientzia.eus
Ordenadore-pantailek beste edozein berrikuntza teknologikok baino azkarrago inbaditu dute gure mundua. Baina erabat ugaltzearekin batera, sektore horretan lanean ari direnengan hasi dira pantaila hauetan egindako lanarekin zuzenean lotuta dauden patologiak eta alterazioak nabarmentzen.
Ordenadore-pantailek beste edozein berrikuntza teknologikok baino azkarrago inbaditu dute gure mundua. Baina erabat ugaltzearekin batera, sektore horretan lanean ari direnengan hasi dira pantaila hauetan egindako lanarekin zuzenean lotuta dauden patologiak eta alterazioak nabarmentzen. Ordenadore-pantailen aurrean lan egitea. Arriskutsua? Osasuna galtzeko beste era bat - Zientzia.eus Ordenadore-pantailen aurrean lan egitea. Arriskutsua? Osasuna galtzeko beste era bat
1992/02/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Ordenadore-pantailek (kontsola, terminal edo pantaila katodiko ere esatan zaie) beste edozein berrikuntza teknologikok baino azkarrago inbaditu dute gure mundua. Baina erabat ugaltzearekin batera, sektore horretan lanean ari direnengan hasi dira pantaila hauetan egindako lanarekin zuzenean lotuta dauden patologiak eta alterazioak nabarmentzen. Frantziako sindikatuek, bestalde, baldintza bereziak lortu dituzte langile horientzat.
• Zertaz kexatzen dira kantsolen aurrean dihardutenek? Hona hemen zer izaten dituzten:
Krisi nerbiosoak.
Gorakoak (nerbiosoak gehienbat; arrazoi organikorik ez dago).
Konorte-galerak (lanorduz kanpo sarritan; alegia, kontrol indibiduala lantokitik kanpo erlaxatzen denean).
Loaren alterazioak (loezina, edota lokartzeko zailtasuna). Honek sonmiferoak (lo-eragileak) hartzera bultzatzen ditu langileak, botika horiek kaltea eta toxikotasuna eragiten dutelarik.
Logura (somnolentzia) egunez.
Era desberdinetako alterazio digestiboak.
Begietako nekea (oso era desberdinetan agertzen da): begietako irritazioa (% 54), betikara (% 50), bekokiko minak (% 50), begietako hazkura, pruritoa (% 46), garondoko mina (% 46), itsualdiak edo lilurak (% 38), begietako minak (% 38) eta erredurak (% 30), minak betazaletan (% 29) edota lokietan (% 33), malko-jarioa (% 29), begi-lehortasuna (% 12), etab.
Ordenadore-pantailak erabat ugaltzearekin batera, sektore horretan lanean ari direnengan hasi dira patologiak eta alterazioak nabarmentzen.
Nekea lanaren iraupenarekin oso lotuta dagoela esan behar da. Inkestaturikoen bi herenek, astea aurrera doan heinean (ostegunetik aurrera batez ere) sintomak handiagotuz eta okerragotuz doazela esaten dute eta baita azkeneko opor-egunak urruntzen doazen neurrian ere.
Pariseko Arte eta Lanbideetako Kontserbatorioko Lan-Fisiologiako laborategiak prestatu duen txosten batean, lanpostuaren kontzepziotik eratorritako akatsak azpimarratzen ziren. Txostenaren arabera, nekea postura txarren ondorio litzateke neurri handi batean. Horietako batzuk lan-usadio desegokiei zor zaizkie, beste batzuk altzarien diseinu txarrari, baina kasurik gehienetan ordenadoreen aurrean egindako lana bera da gaitzaren eragile zuzena.
Argiztapena garrantzizko faktorea da; begia bait da lan honetan eraginik handiena jasaten duen gorputz-atala, argi-iturri bati begira orduak eman beharragatik. Gainera pantailan isladak badaude, operadoreak bere burua (eta gorputz osoa ere bai) desplazatzeko joera du, islada horiek ebitatu eta pantailan irakurtzen jarraitu ahal izateko. Islada horiek postura zurrunak eta neke muskularra eragin ditzakete, langilea gorputz-enborra atzerantz, aurrerantz edota albo batera makurtzera behartuz. Labur esanda, argiztapen txarrak lan-baldintza desegokiak sorterazten ditu.
Atzemandako beste problema bat antioju bifokalak erabili ohi dituzten pertsonengan ikusi da: burua oso postura nekagarrian jarri ohi dute. Nekearen (orokor nahiz begietakoaren) sintomen jatorria azaldu nahi izan duten teoriak asko dira, baina ahobatez onartzen den bakar bat ere ez dago: erretinaren neke handiegia, muskulu ziliarrena edo begiko muskulu motoreena, edota irudiaren araztasuna hobetu asmoz egokitze-ahaleginetik konbergentzi ahaleginera egiten den etengabeko pausoa, edo bekainen presioa handiagotzea edo faktore neurohormonalak, ... . Ezin ahaz daitezke ordenadoreak sortutako elektrizitate estatikoaren eragina edo aparatu beraren eremu magnetikoa; horretaz oraindik oso gutxi bait dakigu.
Teoria guzti horiek alde batera utziz, argi dago lanpostua hobeto aztertu beharra dagoela, eta argiztapena bereziki, posturagatiko bizioak baztertzearren. Bestalde, beharrezkoa da pantailaren aurrean emandako denbora mugatua izatea, eta atsedenaldiak tartekatzea edo txandakatzea. Sindikatu frantziarrek denbora hori jarraian igarotako lau ordu t’erdira mugatzea lortu dute, ordu t’erdiero hamar minutuko atsedenaldiak eginez, eta lan-tresnan aldaketak ere eraginez: pantailako karaktereen formatua eta marrazkia berdintzea, laneko dokumentuen uniformetasuna, etab.; guzti horrek begiari gimnasia estra egitea ebitatzen bait dio.
Nekea lanaren iraupenarekin oso lotuta dagoela esan behar da. Inkestaturikoen bi herenak, astea aurrera doan heinean sintomak handiagotuz eta okerragotuz doazela esaten dute.
Baldintza horiek, dena den, ez dira egokienak oraindik (ezta gutxiagorik ere) eta lanbide horri buruzko ikerketa ergonomikoak aurrera egin ahala, beste neurri batzuk ere hartu beharko dira seguruenik. Izan ere, EEBBetan egindako ikerketa batek aurreratzen zuenez, operadoreak normalean gazteak izaten direlako pantaila katodikoen aurreko lanpostuen kontzepzio eta diseinu txarragatiko alterazioak ez dira urte batzuk pasa arte detektatzeko moduko gaixotasun bihurtzen.
Gaur egun sektore horretan lanean ari diren gehientsuenak ez dira espezialista izaten, eta berorien interesak eta formazio informatikoak batabestetik oso urrun egoten dira sarritan. Bestalde, automatizazioak langintza horiek errutina huts bihurtu ditu kasu askotan, eta horrek lanerako interes eta arreta eza du berekin. Baldintza hauetan, lanaren eta lanpostuaren kontzepzioan edota diseinuan edukitako akatsik txikienak ere gaixotasunak sorteraz edo abiaraz ditzake.
Patologia honen diagnostikoari dagokiona beste kapitulu bat da, zoritxarrez. Ondoez bat edo sintoma bat lanpostuari lotuta dagoela aitortzeko, beharrezkoa da enpresa-mediku batek baieztatzea. Baina medikua langileen kontrol eta interesen alde baino areago ugazaben kontrolaren pean eta horien interesei begira egon ohi da. Esan nahi bait da, enpresako medikuak enpresa horiexetako alokatu diren bitartean beren lana objektibotasunez nekez bete dezaketela; langileengan sintomak atzeman eta horiek lan-ingurugiroari lotutakoak direla ziurtatzen badute, kontratatu dituzten ugazaben diru-irabaziak eta mozkinak arriskutan jarriko bait lituzkete.
Ez da harritzekoa, beraz, baldintza horietan enpresako mediku askok horrelako kasuetan ezikusia egitea edota beren burua kale gorrian ikusi nahi ez badute alterazioak sintomatikoki medikatu besterik ez egitea. Arazoa ez da hain konplikatua; konpontzea besterik ez da falta.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6f5dd71dd3bb | http://zientzia.net/artikuluak/zesarea-bidez-erditzea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zesarea bidez erditzea - Zientzia.eus | Zesarea bidez erditzea - Zientzia.eus
Emakume bati zesarea egin behar zaiola esaten zaionean, antsietate eta beldur handia nabarituko ditu bere baitan. Denbora igaro ahala onartu egingo du, eta gero itxaropena sortuko zaio, zesareak haurdunaldia lasaiago eta itxaropentsuago bilakatu duelako.
Emakume bati zesarea egin behar zaiola esaten zaionean, antsietate eta beldur handia nabarituko ditu bere baitan. Denbora igaro ahala onartu egingo du, eta gero itxaropena sortuko zaio, zesareak haurdunaldia lasaiago eta itxaropentsuago bilakatu duelako. Zesarea bidez erditzea - Zientzia.eus Zesarea bidez erditzea
Medikuntza
Emakume bati zesarea egin behar zaiola esaten zaionean, antsietate eta beldur handia nabarituko ditu bere baitan. Denbora igaro ahala onartu egingo du, eta gero itxaropena sortuko zaio, zesareak haurdunaldia lasaiago eta itxaropentsuago bilakatu duelako. Baina teknika honen zenbait ezaugarri ikus dezagun: zer den, izena nondik datorkion, gaur egun zein egoeratan dagoen, zergatik eta nola egiten den eta bere abantailak eta desabantailak zeintzuk diren.
Zer da?
Zesarea, sabelean eta uteroan egindako ebaketaz umea kanporatzeari esaten zaio.
Nondik datorkio izena?
Gaur egun milaka emakumeri egiten zaion ebaketa honen izena, kondairak dioenez “Julio Zesar”etik (100-44 K.a.) dator, horrela jaio zelako. Julia, Julioren ama, zesarea egin ondoren urte askotan bizi izan zenez, hipotesi hau sinesgaitza da. Izenaren jatorria “lex caesarea” kontzeptu latinoa izan daiteke. “Caedere” euskaraz “ebaki” da, eta ama haurdunaldiaren azkeneko astetan hilez gero, haurtxoa salbatu nahian amari ebaketa egitea inposatzen zuen legearen izena zen.
Gaur egun zein egoeratan dago?
Duela ehun urte zesareak ama hiltzea esan nahi zuen. Bigarren Mundu-Gerraren ondorenean ere, antibiotikoak erabili baino lehen, ama asko sabeleko infekzio eta odol-infekzioengatik hil egiten zen.
Gaur egun, aldiz, zesarea ebaketa arrakastatsua da, zeren:
Ez bait du bajina-erditzeak baino arrisku handiagorik.
Azkar egiten bait da.
Amak nola erditzen den ikusi nahi badu, anestesia lokala erabil bait daiteke.
Hiruzpalau aldiz errepika bait daiteke.
Bikiak edo hirukiak direnean arrakastatsua izaten bait da.
Zesareak ez du umea kaltetzen eta oso egoera larrietan bakarrik eragin dezake asfixia.
Zergaitik egiten da?
Haurdunaldian ikerketa sakonak egin ondoren, edo bajina-erditzea konplexuegia denean, zesarea egiteko erabakia har daiteke. Hauek izan daitezke haurdunaldian zehar zesarea aholkatzeko ikusitako arrazoi batzuk:
Amaren pelbisa umearen buruarekiko estuegia izatea.
Uteroaren irteeran garatutako plazentagatik, haurdunaldiaren azken momentutan odol-jarioak edukitzea.
Ama eta umearen Rh odol-taldeen bateraezintasuna (amaren eta aitaren odol-taldeak ezberdinak izanik, amarena eta umearena ezberdinak izan daitezke eta).
Umeak haurdunaldi-jarreran burua aurkeztu beharrean ipurdia aurkeztea, hogeitamar urte baino gehiago dituen emakumeengan (lehenengoz erditzen direnean bereziki).
Aurreko bajina-erditze batean umea galdua izatea.
Bajina-erditze konplexuegia izateko arrazoi batzuk hauek dira:
Haurraren bihotzak huts egiteko arriskua.
Uteroaren lepoa gutxiegi zabaltzea.
Bajina-erditze luze eta antzuetan, zesarea amarentzat irtenbide onuragarria izaten da. Gainera, bajina-erditze konplexua zesarea bilakatzeak, aurrez antolatutako zesarearekiko ez du zertan arriskutsuago izan beharrik.
Non, nork eta nola egiten da?
Zesarea, noski, ospitalean egin behar da, odol-kutxa eta profesional egokiak hor daudelako: erabakia hartu eta teknika garatuko duen obstetra, anestesiaz nahiz ama eta umearen susperketaz arduratuko den anestesiologoa eta jaioberriari kontu hartuko dion pneumatologoa.
Teknikari buruz, ondokoa esan daiteke: emakume gehienak anestesia orokorra nahiago izaten dute. Bestalde, ebaketa bi motatakoa izan daiteke: klasikoa eta zeharkakoa. Klasikoan sabela luzetara eta uteroa aurrekaldetik luzetara ebakitzen dira. Teknika hau, plazenta uteroaren irteeran garatu denean, eta umea zeharka dagoenean erabiltzen da. Teknika honek ondoko desabantailak ditu: odol-hoditxo gehiago mozteagatik odol-jario handixeagoa izatea, eta osatzen den orbaina, zeharkakoan baino ahulagoa izatea.
Zeharkako teknikan, sabelaren behe aldean zeharka ebakitzen da eta uteroaren aurreko azpikaldean, egoeraren arabera, zeharka edo luzetara ebakitzen da. Teknika honekin emaitza estetikoagoak lortzen dira, eta orbainak tentsio gutxiago duenez, min txikiagoa ematen du.
Teknika batekin ala bestearekin, uteroa moztu eta gero, ur-poltsa moztu egiten da. Ondoren, zurgagailu batekin likido amniotikoa xurgatzen da, eta beste aspiragailu batekin umearen aho eta sudurreko mukiak garbitzen dira, lehenbailehen ahalik eta egokien arnasa har dezan. Zesareako une garrantzitsu eta ugarienari amaiera emateko, zirujauaren eskuek, mugimendu egokiz, umearen burua, sorbaldak eta gorputza kanporatzen dituzte. Arnasa hartutakoan, umearen azalak arrosa-kolore osasuntsua hartuko du.
Uteroaren muskulu eta odol-hodiek ebakia ongi orbaintzea bermatzen dute. Horregatik, nahiz eta muskuluaren tinkotasuna orbainarena baino handiagoa izan, emakume berari hiruzpalau zesarea egin dakioke. Baita, zesarea baten ondoren arrakasta-aukera handiz bajina-erditzea burutu ere. Bestalde, emakume berean zesareak errepikatzen direnean, azken ebaketak aurreko orbainaren gainean egiten dira.
Azkenik, zesarearen ondoren amaren erantzuna bajina-erditzean edukiko zukeenaren parekoa dela esango dugu.
Zesarea medikuntzaren beste garapen bat da; gizateriaren eta biziaren zerbitzura dagoena.
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-80d5936c6bb5 | http://zientzia.net/artikuluak/c-programazio-lengoaia-xii-sarrerairteera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | C programazio-lengoaia (XII). Sarrera/Irteera - Zientzia.eus | C programazio-lengoaia (XII). Sarrera/Irteera - Zientzia.eus
Orain arte ikusitako
Orain arte ikusitako C programazio-lengoaia (XII). Sarrera/Irteera - Zientzia.eus C programazio-lengoaia (XII). Sarrera/Irteera
C-z egin daitekeen sarrera/irteera, liburutegi estandarra erabiliz egiten da. Erizpidearen arabera ondoko sarrera/irteera-motak bereiz daitezke:
Fitxategiari begira: estandarra/esplizitua
Formatuari begira: formaturik gabekoa/formatuduna
Atzipen-motari begira: sekuentziala/zuzenekoa
Orain arte ikusitako scanf eta print funtzioek fitxategi estandarrekin lan egiten dute, formatudunak dira eta atzipen sekuentziala egiten dute.
Sarrera/irteera fitxategi estandarren gainean
C-k maneiatzen dituen fitxategi estandarrak hiru dira: stdin sarrerarako, stdout irteerarako eta stderr errore-mezuetarako. Fitxategi hauek sistema eragileak prestatuak (irekiak) ematen dizkio programa nagusiari, honek zuzenean erabil ditzan. Fitxategi estandarrak teklatua eta pantaila dira besterik ezean, baina sistema eragilearen bidez berrelbidera daitezke. UNIX-ean eta DOS-ean karaktereak horretarako erabiltzen dira. C-ren liburutegian aipatutako scanf eta print funtzioen gain badaude sarrera/irteera fitxategi estandarrekin lan egiteko beste funtzio batzuk eta garrantzitsuenak honako hauek dira: getchar, putchar, gets eta puts. Lauak formaturik gabekoak dira eta lehenengo biek karaktere bakar bat irakurri edo idazten duten bitartean, besteek lerro oso bat maneiatzen dute. Haien erazagupena stdio.h fitxategian dago, gainerako sarrera/irteerako funtzio guztiena bezala, eta hauexek dira:
extern int getchar ( );
extern char * gets (char*);
extern int puts (char*);
1. eta 2. programetan getc eta gets funtzioak nola erabili ikus daiteke. Bi adibideetan, lerro bat irakurri eta lerroak duen luzera kalkulatzen duen funtzioa definitzen da.
1. programa. getchar funtzioaren erabilpena.
2. programa. gets funtzioaren erabilpena.
Sarrera/Irteera fitxategiak erabiliz
C-rako fitxategi-kontzeptua orokorra da; bertan dispositiboak (teklatua, pantaila, inprimagailua, ...) zein memoria lagungarriko (disko, disket, zinta, ...) fitxategiak sartzen bait dira.
Beste lengoaietan bezala fitxategi bat erabiltzeko fitxategi hori ireki egin behar da, dagokion kontrol-informazioa memorian karga dadin eta sistema eragilearen sarrera/irteerako oinarrizko funtzioek kontsulta dezaten. Kontrol-informazio hori FILE izeneko egitura batean metatzen da (stdio.h fitxategian dago definituta) fitxategia irekitzen denean, eta erakusle batez erabiliko dugu, zeren eta fitxategi baten gaineko funtzioak deitzean bere FILE egituraren erreferentzia argumentu gisa aipatu egin behar bait da.
Beraz, fitxategiak erabiltzeko, C programetan FILE * motako aldagai bat definituko da, irekitzean (fopen funtzioaz) emaitza jaso dezan eta gainerako sarrera/irteerako funtzioetan parametro gisa erabili ahal izateko.
1. taulan FILE egitura maneiatzen duten sarrera/irteerako funtzio batzuen zerrenda azaltzen da, bertan parametro eta emaitzaren datu-mota zein azalpen motz bat agertzen direlarik.
1. taulan azaldutako funtzio guztiak, fseek-a izan ezik, atzipen sekuentzialean erabiltzen dira, karaktereak (fgetc, fputc), lerroak (fgets, fputs), erregistroak (fread, fwrite) edo egoera bereziak (feof, ferror) maneiatzeko beti irekitako fitxategi baten gainean. fp jarri behar den tokian stdin edo stdout zehazten bada, funtzioa sarrera edo irteera estandarraren gainean burutzen da.
2. taula. fopen funtzioa erabiltzeko moduak.
Irakurketak eta idazketak uneko posizioan egiten dira posizio hori fopen funtzioaz hasieratu eta atzipen bakoitzean eguneratu egiten delarik. fopen funtzioaren parametroa nolakoa denaren arabera, uneko posizioa aukeratzeaz gain buru daitezkeen eragiketak definitzen dira, 2. taulan azaltzen den legez.
1. taula. Sarrera/irteerako funtzioak.
3. programan S/I-ko funtzioak erabiltzen dira, UNIXean erabiltzen den cat izeneko programa idazteko. Programa honen bidez argumentu gisa pasatzen diren fitxategiak idazten dira, bata bestearen atzean irteera estandarrean. Argumentuak argc eta argv aldagaien bidez maneiatzen dira, 10. kapituluan ikusi genuen bezala.
3. programa. Fitxategien kateaketa burutzen duen cat programa.
Zuzeneko atzipena
Adibideetan ikusi dugunez, liburutegiko oinarrizko S/Iko funtzioek (fgetc, fputc, freda, fwrite, ...) atzipen sekuentziala bideratzen dute, zeren fitxategia irekitzean hartzen duen uneko posizioa erabili eta eguneratzen bait dute.
Zuzeneko atzipena burutzeko aipatutako funtzioak fseek-arekin konbinatu behar dira; azken honek posizio jakin batean kokatzeko ahalmena eskaintzen bait du. fseek funtzioaren parametroak fitxategiaren deskribatzailea (FILE * motakoa), desplazamendua eta modua dira. Hiru modu bereizten dira, bakoitzak desplazamendua aplikatzeko puntu desberdina aukeratzen duelarik. SEEK_SET fitxategiaren hasiera aukeratzen du, SEEK_CUR uneko posizioa eta SEEK_END fitxategiaren bukaera.
4. programan zuzen_atzi funtzioa definitzen da, zeinak parametro baten arabera posizio jakin batean dagoen luzera finkoko eremu bat irakurtzen edo idazten duen.
ftell funtzioak ere lagun dezake; zuzeneko atzipenean uneko posizioa itzultzen bait digu. 5. programan editoreek duten bilaketa-laguntza nola programatzen den ikustearekin batera, ftell funtzioaren erabilpenaren adibidea dugu.
4. programa. Zuzeneko atzipenaren erabilera.
5.programa. fseek eta ftell funtzioen erabilpena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7275d4d7c890 | http://zientzia.net/artikuluak/kanibalak-azkar-hiltzen-dira/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kanibalak azkar hiltzen dira - Zientzia.eus | Kanibalak azkar hiltzen dira - Zientzia.eus
Jendea jatea ohitura txarra izateaz gain, osasunarentzat oso kaltegarri izan daiteke, bilogo estatubatuarrez osatutako talde batek dioenez.
Jendea jatea ohitura txarra izateaz gain, osasunarentzat oso kaltegarri izan daiteke, bilogo estatubatuarrez osatutako talde batek dioenez. Kanibalak azkar hiltzen dira - Zientzia.eus Kanibalak azkar hiltzen dira
Osasuna
Jendea jatea ohitura txarra izateaz gain, osasunarentzat oso kaltegarri izan daiteke, biologo estatubatuarrez osatutako talde batek dioenez.
Arizonako unibertsitateko David Pfennig, Michael Loeb eta James Collins ikerlariek arrabioak aztertu dituzte kanibalismoa ezagutu nahian. Hauek diotenez, hain kanibalismo gutxi izatearen arrazoia, gaixotasunak transmititzeko bide aproposa izatea omen da.
Animalia kanibalak arrautzetan meta dezake energia jatekoa ugari denean eta eskasia denean arrautza hauek jan egin ditzake. Zenbait espezietako helduek beren gazteak jaten dituztenean ere, zuzenean lortu ezingo luketen janaria eskuratzen dute.
Kanibalismoa, batzuetan, apaburuetan ikusten da. Hauek beren kideak jaten badituzte, azkarrago hazi eta lehenago heltzen dira. Beraz larba izateari lehenago uzten diote eta bizirik irauteko posibilitate gehiago dute.
Kanibalismoak aipatu abantailak baditu, zergatik ez da gehiago hedatu? Erantzun bat, kanibalek harrapakinak hartuta substantzia kaltegarriak bereganatzeko arriskua izatea da. Baina, arazo hau haragijale gehienena izango litzateke.
Pfennig eta lagunek diotenez, kanibalismoa praktikatzen duten animaliek birus arriskugarriak bereganatzeko aukera ugari dute. Zenbait patogeno espezie jakin batzuetan baizik ezin da bizi. Beraz, espezie bereko animaliak jaten dituzten animaliek patogeno kaltegarriak bereganatzeko arriskua dute. Beste espezie batzuetako animaliak janda, infekzio-arrisku txikiagoa dago.
Pfennig eta lagunek tigre arrabioa aztertu zuten; espezie honetan kideak jaten dituztenak eta jaten ez dituztenak bait daude. Tigre arrabio kanibalak, laborategian egindako frogetan ikusi zenez, aukera izanez gero bere espezieko kideen zatiak jaten zituen. Hori gertatu ondoren, animalia asko gaixotasunez hiltzen zen.
Ikerketa hauetatik ateratako ondorioek gizakiontzat ere balio dute. Ginea Berriko zenbait tributan bere etsaien gorpuak jaten dituzte eta ondorioz kuru deituriko gaixotasunez hiltzen dira. Kuru gaitza, gorputzaren ahulezia eragiten duen gaixotasuna da eta emakumeengan gizonengan baino hedatuago dago.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5e8492498765 | http://zientzia.net/artikuluak/abiadura-supertsonikorako-material-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Abiadura supertsonikorako material berriak - Zientzia.eus | Abiadura supertsonikorako material berriak - Zientzia.eus
NASAk abioi supertsonikoen abiadura eta erregai-kontsumoa hobetu asmoz, gerra-abioi baten zulo txikiz jositako titaniozko geruza ipini du.
NASAk abioi supertsonikoen abiadura eta erregai-kontsumoa hobetu asmoz, gerra-abioi baten zulo txikiz jositako titaniozko geruza ipini du. Abiadura supertsonikorako material berriak - Zientzia.eus Abiadura supertsonikorako material berriak
Materialak
NASAk abioi supertsonikoen abiadura eta erregai-kontsumoa hobetu asmoz, gerra-abioi baten zulo txikiz jositako titaniozko geruza ipini du (argazkian, gainazal zuriaren gainean belztutato zatian zulo txikien zonaldea adierazten da).
Abioi batean dagoen aire-fluxua, normalean turbulentua izaten da, baina titaniozko gainazalean kokatutako zurgapen-ponpa batek fluxu turbulentua laminar bihurtzen du. Fluxu laminarra izateak airearekiko erresistentzia txikiagotzea dakar. NASAren froga-abioi honen abiadura 1.900 km ordukoa (1,8 Match-ekoa) da.
Emaitza onak espero ditugu dio Marta Bohn-Meyer andereak, proiektu honen arduradunak. Eta honela segitzen du: Saiakuntza hau ez da inoiz ere abiadura supertsonikoetan egin. Orain datu-base bat osatzen ari gara eta hemendik ateratako ondorioak abiadura handiko garraio zibilean aplikatzea espero dugu.
Saiakuntzetan titaniozko geruzak F-16 XL abioiaren ezker hegalaren % 40 hartzen du. Geruza honen ondoan sentsoreak ipini dira, eta sentsore hauen bidez, hegalean dagoen aire-fluxua turbulentua ez dela ikusterik izan da.
Ideia hau, hots, fluxu laminarra lortzea, ez da berria. Aspaldidanik saiatu izan dira ikerlariak arlo honetan eta baita arrakastak lortu ere, baina beti ere abiadura azpisonikoaren alorrean.
F-16 XL abioia F-16 hegazkinaren saiakuntz bertsio bat besterik ez da. Delta itxurako hegala du eta buztana horizontala da. Saiakuntza hauetarako abioi-mota hauaukeratzearen arrazoia, etorkizuneko bidaiari-abioi supertsonikoak antzeko itxura izatea da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-81d23d680ddc | http://zientzia.net/artikuluak/emakumeentzako-lehen-preserbagailua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Emakumeentzako lehen preserbagailua - Zientzia.eus | Emakumeentzako lehen preserbagailua - Zientzia.eus
Laster kondoia ez da gizonarentzat bakarrik izango.
Laster kondoia ez da gizonarentzat bakarrik izango. Emakumeentzako lehen preserbagailua - Zientzia.eus Emakumeentzako lehen preserbagailua
Osasuna
Laster kondoia ez da gizonarentzat bakarrik izango. Polive izeneko laborategiek 1992ko martxoan emakumeentzako lehen preserbagailua aurkeztu nahi dute; Femidom deiturikoa, alegia.
Produktua Ingalaterran fabrikatzen ari dira eta poliuretanozko zorro baten itxura du. Hau baginan ezartzen da eraztun higigarri bati esker. Produktu honen egileek diotenez, Femidom-a kokatzea tanpoi higienikoa ipintzea bezain erraza da.
Badirudi, produktu honen abantailak direla eta, kondoi klasikoarekin konkurrentzian izango dela.
Latexa baino erresistenteagoa den material plastikoz egina dagoen preserbagailu honen mintzaren lodiera 40 mikrakoa izango da. Poliveko zuzendari zientifiko den Jean-Jacques Delas-ek hauxe dio: Poliuretanoa latexa baino bero-eroale hobea denez, Femidoma askoz ere sentikorragoa izango da.
Kondoia erekzioan jartzen bada ere, Femidom-a sexu-harremana izan aurretik jarri eta amaitutakoan kentzen da.
Laster Londresko lantegi batean serie handitan fabrikatuko diren preserbagailu hauek, bost urtean test desberdinak gainditu dituzte. Alergiaren aurkako frogak, porotasunik ezarenak, sexu bidezko gaixotasunen transmisio-kontrakoak eta HIESaren kontrakoak gainditu ditu, esate baterako.
1992. urtean Europako herrialdeetan eta 1993. urtean EEBBetan banatuko da.
Beraz, irakurle, sexu-harremanak gero eta erosoago burutu ahal izango dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0bdc04d64538 | http://zientzia.net/artikuluak/mikrouhinak-gero-eta-erabiliagoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mikrouhinak, gero eta erabiliagoak - Zientzia.eus | Mikrouhinak, gero eta erabiliagoak - Zientzia.eus
Une honetan, Erresuma Batuko familietan % 55ek mikrouhinezko labea du. EEBBetan % 80k, Frantzian % 30ek eta Estatu Espainiarrean % 20k.
Une honetan, Erresuma Batuko familietan % 55ek mikrouhinezko labea du. EEBBetan % 80k, Frantzian % 30ek eta Estatu Espainiarrean % 20k. Mikrouhinak, gero eta erabiliagoak - Zientzia.eus Mikrouhinak, gero eta erabiliagoak
Une honetan, Erresuma Batuko familietan % 55ek mikrouhinezko labea du. EEBBetan % 80k, Frantzian % 30ek eta Estatu Espainiarrean % 20k.
Zenbaki hauek erabat aldatuko dira hurrengo hilabeteetan; izugarri hazten ari bait da mikrouhin-labeen merkatua.
Hala ere, arriskuak badaude eta Europako Ekonomi Elkarteak hiru orrialdeko txosten batean mikrouhinezko irradiazioen arriskuak aipatu berri ditu, hots, antzutasun, gorputzeko tenperatur igoera, ikusmen-akats, zelulak pozoitu, erredura, elikadurak pozoitu, eta abarrerako arriskuak.
Txosten horretan esaten denez, aipatu arrisku horiek ezereztatu egiten dira, beti ere gizakiak berak mikrouhinak jasotzen ez dituen bitartean. Izan ere, merkatal aparatuak, orain arte bederen, oso seguruak dira eta ia istripurik ez dela izan aitor daiteke.
Esanak esan, badago kontutan hartzeko faktore bat, hau da, bakterioak, oro har, ez dira hiltzen. Baina, akats hau ez da labe-mota honena bakarrik; egindako frogetan ohizko labeetan fenomeno bera gertatzen dela baieztatu bait da.
Arazo hau elikagaiak deskongelatu bakarrik egiten direnean egon daiteke. Elikagaiak ondo erretzen direnean, arriskua ia desagertu egiten da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fa2ad802fe66 | http://zientzia.net/artikuluak/eebb-etako-medikuek-beren-senideak-sendatu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | EEBB-etako medikuek beren senideak sendatu - Zientzia.eus | EEBB-etako medikuek beren senideak sendatu - Zientzia.eus
EEBBetako Illinois-ko Ospitale Nagusiko La Puma doktoreak eta lagunek, galdera-sorta bat banatu zuten eta galdeketa honen helburua, mediku hauen senideen asistentzia medikoaren berri jakitea zen.
EEBBetako Illinois-ko Ospitale Nagusiko La Puma doktoreak eta lagunek, galdera-sorta bat banatu zuten eta galdeketa honen helburua, mediku hauen senideen asistentzia medikoaren berri jakitea zen. EEBB-etako medikuek beren senideak sendatu - Zientzia.eus EEBB-etako medikuek beren senideak sendatu
Medikuntza
EEBBetako Illinois-ko Ospitale Nagusiko La Puma doktoreak eta lagunek, ospitale unibertsitario bateko medikuen artean galdera-sorta bat banatu zuten. 691 mediku posibleetatik 465 medikuk erantzun zizkieten galderei. Galdeketa honen helburua, mediku hauen senideen asistentzia medikoaren berri jakitea zen.
465 medikuetatik 461ek (% 99k) senideren batentzat aholkua, diagnostikoa edo tratamentua eskatu zuela adierazi zuen; 386k (% 83k) senideren baterentzat botikaren bat errezetatu zuela adierazi zuen; 372k gaixotasunen bat diagnostikatu du; 334ek (% 72k) azterketa medikuren bat egin dute; 68k (% 15ek) bere familikideren bat ospitalean izan denean, bera izan dela mediku nagusi aitortu du eta 44ek (% 9k) senideren bati ebaketaren bat egin diola aitortu du.
Gainera 152k (% 33k) beste medikuren batek bere familikideren bat tratatu duenean portaera desegokia (egin beharreko azterketak ez egitea, prozedura mediko desegokiak, etab.) ikusi duela aitortu du eta 103k aurreko arrazoiengatik demandaren bat jarri behar izan duela esan du.
Azterketa honen emaitzak besterik gabe orokortzea ez dirudi zuzena denik, baina etika profesionalaz argibideren bat eman dezake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4d78ecb21bd9 | http://zientzia.net/artikuluak/soldadu-amerikarrak-ezin-odolik-eman/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Soldadu amerikarrak ezin odolik eman - Zientzia.eus | Soldadu amerikarrak ezin odolik eman - Zientzia.eus
Odol-banku amerikarretako arduradunek berriki izandako bilera batean, segurtasuna eta odolaren kalitatea inoiz baino gehiago zaindu beharra azpimarratu dute.
Odol-banku amerikarretako arduradunek berriki izandako bilera batean, segurtasuna eta odolaren kalitatea inoiz baino gehiago zaindu beharra azpimarratu dute. Soldadu amerikarrak ezin odolik eman - Zientzia.eus Soldadu amerikarrak ezin odolik eman
Osasuna
Odol-banku amerikarretako arduradunek berriki izandako bilera batean, segurtasuna eta odolaren kalitatea inoiz baino gehiago zaindu beharra azpimarratu dute.
1985. urtetik gaurdaino, HIES dela eta, odol-bankuetan neurri zorrotzak hartu dira. Hauen artean eta orain arte azken neurri izan dena, honakoa dugu: azken hamabost hilabeteotan Golkoko gerran parte hartu duen soldaduak ezingo du oraingoz, odolik eman.
Erabaki honen arrazoia, leishmaniosi izeneko gaixotasunaz 22 militar estatubatuar kutsatu izana. Gaixotasun hau euliek garraiatzen dute eta gizakiak odolaren bidez transmiti dezake.
22 militarretatik 15ek azaleko leishmaniosia bereganatu dute eta gainerako 7etatik 5 jada lanean hasiak dira.
Une honetan ez dago gaixotasun hau detektatzeko test errazik eta inkubazio-aldia bi urtekoa izan daiteke.
Odol-ematearen debekua 500.000 pertsonarentzat da, baina EEBBetako armadak beste 1.500.000 pertsona dituenez, ez dirudi odol-bankuetan eskasia egongo denik.
Hala ere, alarma Golkoko gerran parte hartutako beste estatuetan ere sortu da; hauek ez bait dute aparteko neurririk hartu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-13f3c860680b | http://zientzia.net/artikuluak/sahararen-joan-etorriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sahararen joan-etorriak - Zientzia.eus | Sahararen joan-etorriak - Zientzia.eus
Oro har, Lurreko basamorturik handiena den Sahara handitzen edo zabaltzen ari dela onartzen da. Estatu Batuetako azterketa batek, NASAko C. I. Tucker eta lagunek zuzendurikoak, Sahara 1984.az geroztik txikiagotu egin dela adierazten du.
Oro har, Lurreko basamorturik handiena den Sahara handitzen edo zabaltzen ari dela onartzen da. Estatu Batuetako azterketa batek, NASAko C. I. Tucker eta lagunek zuzendurikoak, Sahara 1984.az geroztik txikiagotu egin dela adierazten du. Sahararen joan-etorriak - Zientzia.eus Geologia
Oro har, Lurreko basamorturik handiena den Sahara handitzen edo zabaltzen ari dela onartzen da.
Hala ere, Estatu Batuetako azterketa batek, NASAko C. I. Tucker eta lagunek zuzendurikoak, Sahara 1984.az geroztik txikiagotu egin dela adierazten du. Orbita polarrean dauden meteorologi sateliteek 1980. eta 1990. urte-bitartean bildutako datuen arabera, Sahararen gainazalaren eboluzioa honako hau izan omen da:
1980. urtean 8.633.000 km2
1984. urtean 9.992.000 km2
1990. urtean 9.269.000 km2
Sahara antzu eta erdiantzuaren arteko muga aldatuz joan da azken 10 urteotan. Hau dela eta 1980. eta 1984. urte-bitartean basamortuak 240 km hegoalderantz egin zuen. Baina 1984. eta 1986. urte-bitartean basamortuaren mugak 143 km iparralderantz egin zuen. 1987. urtean mugak hegoalderantz egin zuen bitartean 1988. urtean iparralderantz egin zuen. Azkenik 1989. eta 1990. urteetan muga hegoalderantz higitu zen.
Tucker eta lagunen arabera, mugaren higikortasuna une bakoitzean egindako euri-kantitatearen araberakoa omen da.
Hala ere, emaitza argiagorik izateko hamarkada batzuek igaro beharko dute, bitartean datuak bildu ahal izango direlarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8b09e5eec13e | http://zientzia.net/artikuluak/tabakismo-pasiboa-eta-birika-minbizia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tabakismo pasiboa eta birika-minbizia - Zientzia.eus | Tabakismo pasiboa eta birika-minbizia - Zientzia.eus
Tabakoa erretzen dutenen artean birika-minbiziak bide erraza duela gauza jakina da, baian gauza bera esan al daiteke erretzaileen inguruan bizi direnei buruz?
Tabakoa erretzen dutenen artean birika-minbiziak bide erraza duela gauza jakina da, baian gauza bera esan al daiteke erretzaileen inguruan bizi direnei buruz? Tabakismo pasiboa eta birika-minbizia - Zientzia.eus Tabakismo pasiboa eta birika-minbizia
Osasuna
Tabakoa erretzen dutenen artean birika-minbiziak bide erraza duela gauza jakina da, baina gauza bera esan al daiteke erretzaileen inguruan bizi direnei buruz?
EEBBetan, Europan eta Asian egindako inkestetan, inoiz ere erre ez duten eta erretzaileen artean bizi diren emakumeek birika-minbizia izateko duten arriskua neurtu nahi izan da.
2.699 minbizi-kasutik aurreko baldintza betetzen zuten kasuak % 18 izan ziren.
Neurketa bera egin zen, baina erretzen ez zuten eta emaztea erretzaile zuten gizonen artean. Hemen lortutako emaitzen arabera, % 40koa zen arriskua.
Hala ere, egindako beste zenbait inkesten arabera emaitza kontraesankorrak lortzen dira; arrisku negatiboa dagoela ateratzen da, adibidez.
Batzuek diotenez, ez-erretzailearen genea garatzen omen da erretzen ez dutenen artean eta defentsa natural honen bidez birika-minbizia ebitatzen omen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-34f4b7f9979b | http://zientzia.net/artikuluak/ozonoa-beherantz-sistema-inmunitarioa-ere-bai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ozonoa beherantz, sistema inmunitarioa ere bai - Zientzia.eus | Ozonoa beherantz, sistema inmunitarioa ere bai - Zientzia.eus
Gauza jakina da, ozono-geruza txikiagotu ahala azaleko minbizia areagotzeko arrisku handiagoa dagoela, baina Nazio Batuetako erakundeko adituek diotenez, sistema inmunitarioa ahultzeko arriskua ere ba omen dago.
Gauza jakina da, ozono-geruza txikiagotu ahala azaleko minbizia areagotzeko arrisku handiagoa dagoela, baina Nazio Batuetako erakundeko adituek diotenez, sistema inmunitarioa ahultzeko arriskua ere ba omen dago. Ozonoa beherantz, sistema inmunitarioa ere bai - Zientzia.eus Ozonoa beherantz, sistema inmunitarioa ere bai
Ingurumena
Gauza jakina da, ozono-geruza txikiagotu ahala azaleko minbizia areagotzeko arrisku handiagoa dagoela, baina Nazio Batuetako erakundeko adituek diotenez, sistema inmunitarioa ahultzeko arriskua ere ba omen dago.
Margaret Kripke, Texasko unibertsitateko inmunologilariak dioenez, izpi ultramoreek gizakiarengan zein animaliengan eragina dutela frogaturik dago. Gainera, berdin dio gizakia itzalpean babestea edo izpi ultramoreen kontrako kremak ipintzea. Hala ere, orain arte dakigunarekin sistema inmunitarioari eragiten dioten izpiek patologiak sortu edo areagotu egiten dituztela ezin da ondorioztatu.
Bestalde, Jan Van der Leun ikerlari holandarrak dioenez, ozono-geruza % 10 txikiagotzen bada larruazaleko minbizien kopurua % 26 haziko da, hau da, 300.000 kasu baino gehiago urteko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6bf8e8cdcd4d | http://zientzia.net/artikuluak/oinarrizko-zatikiak-materiaren-muina/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Oinarrizko zatikiak: materiaren muina - Zientzia.eus | Oinarrizko zatikiak: materiaren muina - Zientzia.eus
Gure inguruko mundu, ekintza eta egoera ororen legeak zatiki gutxi batzuetara bil daitezke. Artikulu honetan
Gure inguruko mundu, ekintza eta egoera ororen legeak zatiki gutxi batzuetara bil daitezke. Artikulu honetan Oinarrizko zatikiak: materiaren muina - Zientzia.eus Oinarrizko zatikiak: materiaren muina
Fisika
Gure inguruko mundu, ekintza eta egoera ororen legeak (eta gu geu ere bai) zatiki gutxi batzuetara bil daitezke. Artikulu honetan eredu estandarra deituriko azalpenik hedatu eta onartuena adieraziko dugu.
Joan den hamarkadaren hasieran gai honi buruz hamaikatxo albiste eta artikulu argitaratu zen. 1979-1985 bitartean nekez aurki zitekeen naturaren oinarrizko zatikiak nola edo hala jorratzen ez zituen zientzi aldizkaririk. Horren arrazoia orduan burutu ziren esperimentuak garatutako teoriekin bat etortzea zen. Baina orduko tresneriaz esperimentatzeko ahalmena nolabait ahitu egin zenez gero, azken urteotan guzti honi buruzko albisteak ere urritu egin dira.
Esperimentu berriek, behaketa zehatzagoek, makineria indartsuagoek eta kosmologiaren hurrengo aurkikuntzek, gaur egungo teoriak baieztatzea ala aldatzea eragingo dute. Horregatik geldialdi honek dirauen artean, gaur egungo egoera zein den labur ematea guztiz egokia da.
Has gaitezen, ordea, histori apur batez:
1. irudia. 1964. urtean Gell-Mannek honako taula hau proposatu zuen zatikiak sailkatzeko. Quark kontzeptua agertzear zegoen.
Historian zehar zerbait txikiagoren bila
Kristo aurreko V. mendean Leuzipo eta Demokrito-k, jaiotzea osagaien batuketa eta heriotza osagaien barreiaketa zirela aldarrikatu zuten. Infinitu osagai haiek ikustezinak, aldaezinak, ezabatezinak, sortezinak eta zatiezinak ziren, eta grekoz atomo hitzak zatiezina esan nahi duenez gero, atomo izendatu zituzten. Demokritok, hain zuzen, honela idatzi zuen: Ustea hotza, ustea beroa; egia atomoak eta hutsa.
Eta egia honen bila gero eta sakonago sartu da gizakia materia barruan. Joan den mendeko kimikariek, 36 elementu kimiko bakarrik ezagutzen zituzten (gaur egun 100 baino gehiago dira). Beren ustez atomoak materia-zatirik txikiena ziren eta esfera itxura zeukaten. Mende honen hasieran (1911.ean) Rutherford-ek atomoak biraka ari diren elektroizko hodeiaz inguratutako nukleo txiki batez osatuta daudela jakin erazi zuen.
Geroago, nukleoa bera bi zatikimotek (protoiek eta neutroiek) osatzen dutela Briden zuten. 1930. urtean beraz, materian (eta, are gehiago, unibertso osoan) oinarrizko lau zatiki desberdin zeudela onartzen zen, hots, elektroia, protoia, neutroia eta argiaren zatiki zen fotoia. Baina ikuspegi eroso honek ez zuen luzaro iraun, laster oinarrizko zatiki berriak plazaratu zirelako. Adibidez, K, , , eta abar. Gainera antizatikiak ere agertu ziren, hots, zatikien masa berdina baina karga eta beste ezaugarriak kontrakoak dituzten zatikiak.
Hainbeste hazi zen zatiki kopurua, ezen 60.eko hamarkadaren hasieran Mendeleieven elementu-taula periodikoaren antzera zatikiak ere taula batean taiutu bait zituzten (ikus 1. irudia). Alaben banaketa berriak periodikotasun batzu agerian utzi zituen. Zatikiak taldeka bana zitezkeela ikusi zen eta gexu batean haietako ustezko hainbat eta hainbat zatiki erabat oinarrizkoak ez zirela iradoki zen.
Izan ere talde hauek zatiki batzuen barneko egitura txikiagoaren adierazle ziren. Benetako oinarrizko ziren zatiki berriak quark izenaz bataiatu zituzten. Izena James Joyee-ren Finnergans Wake elaberritiren honako esalditik atera zen: Three quark for Musten Mark! (hiru quark Musten Mark-entzat!). Quark hitzak ez du ezer esan nahi. Are gehiago, elaberri ospetsu horretan hainbeste dira hitz-jokoak, ezen zeharo ulergaitza suertatzen den (ez euskarara eta ez gaztelaniara edo frantsesera ere ez dira oraingoz itzultzera ausartu). Baina elaberrian quarkak Mr. Marken semeak dira eta protoia eta neutroia osatzen zituzten zatikiak hiru zirenez, quark izendatu zituzten (ikus 2. irudia).
Gaur egun ezagutzen den materia-zatirik txikienaraino heldu gara, baina bere portaerari buruz ez dugu ezer aipatu oraindik; aurretik ikuspegi orokor eta osatuagoa adierazi gura bait nuke, bilakaera historikoa alde batera utziz.
2. irudia. Materiaren osagaien bila. Zatirik txikiena aurkitu ote da?
Eredu estandarra
Izen honen bitartez munduan dauden gauza eta gertakizun guztien funtzionamendua azaltzen duen teoriarik hedatuena izendatzen da. Teoria honen arabera elementu bi bereiz ditzakegu gure mundu honetan: materia eta elkarrekintzak edo indarrak, alegia.
Materia izenpean gorputz edo objektutzat jotzen dugun guztia sartzen da. Elkarrekintzek edo indarrek materiaren portaera eta aldaketak adierazten dituzte, hala nola planeten higidurak, erreakzio kimikoak, elektrizitatea edota bizitza bera, besteak beste. Indarrak lau mota desberdinetakoak izan daitezke.
Horietako mota bat indar grabitatorioa da; nahikoa ezaguna eta planeten, izarren edo galaxien arteko higidura eta Lurrak erakar gaitzan erantzule delarik. Bigarren indar-mota elektromagnetikoa dugu. Honek imanen portaera, elektrizitatearena eta atomo barruan elektroiak nukleoaren inguruan biraka ibiltzea azaltzen ditu, besteak beste.
Beste indarmota bat, indar nuklear bortitza alegia, atomoko nukleoan protoi eta neutroien arteko elkarrekintzen erantzule da. Halaber, quarkak elkar daitezen ere eragiten du. Laugarren indarra, azkenik, indar nuklear ahula dugu, zeinaren betebeharra aurrerago zehaztuko dugun.
3. irudia. Feymann diagramak, elkarrekintzak adierazteko erabiltzen dira. Denbora abzisatan neurtzen da. a) Zatiki batek beste zatiki baten kontra talka egin du. b) Zatiki-bikote bat deuseztatu egin da beste berri bat sortuz.
Edonon eta edozertarako zatikiak
Hala materia, nola indarrak, oinarrizko zatikien ondoriotzat jotzen ditu eredu estandarrak.
Beraz gorputz bat (ez du zurruna zertan izan behar, gorputza esaten dugunean solidoa zein likidoa edo gasa ere adierazi gura dugu, airea ere gorputza delarik) gero eta zati txikiagotan bananduz gero, molekuletara helduko ginateke. Hauek atomoz osatuta daude. Atomoak Mendeleieven taulan agertzen direnak dira (isotopoak alde batera lagata), eta elektroizko hodeiaz inguratutako nukleo txiki batez osatuta daude. Nukleo horretan badago zatiki txikiagorik ere ( protoiak eta neutroiak) eta berauek ere, azkenekoz, hiru zatikiz osaturik daude; hiru quarkez hain zuzen.
Indarrei dagokienez, Erlatibitate-Teoriak indarren eragin eta efektuak bapatean ezin transmiti daitezkeela jakin erazten digu. Beraz, bitartekariren bat behar dugu. Bestalde Mekanika Kuantikoak energiak balio diskretuak hartu behar dituela diosku. Horiek horrela, zatiki biren arteko indarra indar hau abiadura finituz garraiatzen duen zatiki bitartekari baten trukaketaren ondorio da: zatikiren batek bitartekaria igorri egiten du eta besteak xurgatu egiten du (ikus 3. irudia).
Ondorioz mundu osoa zatiki batzutara laburbildu ahal dugu; materiaren osagai eta indarren bitartekarietara.
4. irudia. Zatiki-moten sailkapena.
Zatikien ezaugarriak
Zatikien ezaugarriei zenbaki kuantiko deritze, balio diskretu batzuk bakarrik har ditzaketelako. Horietako bat karga elektrikoa da, eta protoi edo elektroiarena unitatetzat jotzen da. Beste zenbaki (ezaugarri) garrantzitsu bat spin momentu angeluarra da. Honek zatikiaren biraketa-egoera adierazten du eta n.h/2 balio du, non n zenbaki osoa eta h = 6,6.10 -27 erg/s diren.
Badago kolore izeneko beste zenbaki kuantiko bat. Hemen koloreak ez du ohizko esanahiarekin, ikusmenarekin alegia, zerikusirik. Dena dela, aurrerago aztertuko dugu zenbaki hau zer den. Zenbaki gehiago egon arren (barionikoa, muonikoa, etab.), ez ditugu ikuspegi orokor honetan aipatuko. Oraingoz esan dezagun elkarrekintzetako hasierako eta azkeneko zenbakien balioak berdin-berdin iraun behar dutela, hau da, kontserbatu behar dutela (9. eta 12. irudietan agertzen diren elkarrekintzetan azken esaldi hau egiazta daiteke).
5. irudia. La.u indarren eta beren bosoi bitartekarien ezaugarriak.
Leptoiak eta hadroiak
Leptoiak (e - da ezagunena) indar bortitza pairatzen ez duten zatikiak dira eta oinarrizko zatikitzat jotzen dira. Hadroiak (protoiak eta adibidez) ostera, indar bortitzarekiko sentikor dira. Gainera ez dira zeharo oinarrizkoak; quarkez osatutakoak baizik. Bestetik, hadroiak bi motakoak izan daitezke: barioiak (astunenak) eta mesoiak (arinagoak).
Materiaren fermioiak eta indarren bosoiak
Spin erdiosoa duten zatikiak fermioiak dira eta spin osoa dutenak, aldiz, bosoiak. Materia, edozein motatako materia, fermioiz osatuta dago beti. Beraz, elektroiak, protoiak eta neutroiak fermioiak dira noski. Baina dagoeneko azken biak quarkak osatzen dituztela badakigu. Ez da harritzekoa, beraz, quarkak ere fermioiak direla jakitea.
Materiaren osagarriak fermioiak badira ere, indarren bitartekari guztiak bosoiak dira. Indar grabitatorioaren zatiki bitartekaria grabitoia da, eta indar elektromagnetikoarena, fotoia. Indar ahulak hiru bitartekari behar ditu: W + , W - eta Z°, alegia. Indar bortitza, azkenik, gluoiek eta mesoiek garraiatzen dute. Laburpen gisa, ikus 4. eta 5. irudiak.
6. irudia. Ezagutzen diren oinarrizko fermioi guztien ezaugarriak.
Materiaren familiak
Orain arte erizpide ezberdinen arabera zenbait sailkapen aztertu dugu. Ikus dezagun orain funtsez koena. Materia osatzen duten oinarrizko zatiki bakarrak leptoi eta quarkak dira. Orain arte 6 leptoi eta 5 quark aurkitu dira, baina erabateko simetria bete dadin seigarren quarka ere badagoela onartzen da. Leptoiak elektroia (e - ), neutrino elektronikoa (v e ), muoia ( - ), neutrino muonikoa (v u ), tau (t - ) eta neutrino tuonikoa (v t ) dira.
Quarkek sei zapore ezberdin dituztela esaten da, alegia, u (up, gora), d (down, behera), s (strange, arraroa), c (charm, xarma), t (top, gailurra) eta b (botton, hondoa). Ikus 6. irudia.
Leptoiak isolatzeko eta isolatuta aztertzeko inolako zailtasunik ez dago. Quarkak, ostera, ez dira inoiz aske ikusi, eta isolatzeko egin diren ahalegin guztiak alferrikakoak izan dira. Beti ere hadroien barruan diraute. Bi aukera besterik ez daude: hiru quarkek barioia osatzea ala quark batek eta antiquark batek mesoia osatzea (gogoratu zatiki baten antizatikiak haren ezaugarri guztiak masa izan ezik aurkakoak dituela) (ikus 7. irudia).
Hemen oztopo txiki bat dager. Pauliren esklusio-printzipioak atomo batean zenbaki kuantiko berdinak dituzten fermioi bi ezin egon daitezkeela esaten du. Batek + i /2 spina eta besteak -1 /2 spina eduki behar dute. Baina zapore berdineko 3 quarkez osatutako hadroietan (S2- adibidez hiru s quarkek osatzen dute) bi quarkek, gutxienez, spin berbera eduki behar dute. Oztopo hau gainditzeko beste zenbaki kuantiko bat sartu zen (kolorea alegia), quarkek kolore desberdinak izan zitzaten eta horrela Pauliren printzipioa bete zedin.
Hiru kolore desberdin har ditzakete quarkek: gorria, berdea eta morea. Honela, hadroiak hiru kolore desberdineko hiru quarkez osaturik daude, batuketaren emaitza kolorgea delarik. Mesoien quarkek, aldiz, edozein kolore eta beren antikoloreetakoak dira, azken emaitza ere kolorgea delarik, noski.
Logikoa denez kolorearen arazoak quark-kopurua biderkatu egiten du. Ikus dezagun: 6 quark bider hiru kolore 18 quark, gehi 6 leptoi, 24 zatiki, gehi 24 antizatiki, 48 oinarrizko zatiki osotara, bosoiak oraindik kontutan hartu barik.
8. irudian ikus daitekeenez, materiaren oinarrizko zatiki hauek hiru belaunaldi edo familiatan banatzen dira.
7. irudia. Hadroiak osatzeko erabidea eta hadroi batzuen egitura eta ezaugarriak. (Antizatikiak marra batez adierazten dira. Adibidez, quarka quarkaren antizatikia da).
Lau indarrak
Jadanik aipatu ditugu naturaren lau indarrak eta beren bosoi bitartekariak. Azter ditzagun orain sakonkiago.
Indar grabitatorioak zatiki guztiei eragiten die. Grabitazioa garraiatzen duen zatikia grabitoia da. Oraingoz ez da grabitoi bat bera ere detektatu, guztiz iheskorrak dira eta. Izan ere indar baten irispidea trukatutako bitartekariaren masaren araberakoa da. Zehatz esanda, bosoia zenbat eta astunagoa izan, hainbat eta laburragoa da indarraren eragina. Indar grabitatorioaren irispidea infinitu dela onartzen denez gero, grabitoiaren masa zero izango da.
Indar elektrikoaren irispidea ere infinitu da eta karga elektrikoa duten zatiki guztietan du eragina. Bitartekariak, fotoiak, ez du ez masarik eta ez kargarik ere.
Askoz irispide laburragokoa da indar ahula (10 -16 cm baino gutxiago hain zuzen). Horregatik bitartekariek 81 eta 93 GeV-eko masa dute. Indar honek leptoi bat beste leptoi bat bihur dadin ahalbideratzen du. Era berean, quark batek zaporea alda dezan eragiten du. Hauetako elkarrekintza askotan karga garraiatu behar duenez gero, hiru bitartekari ezberdin ditu, hots, karga positiboa garraiatzen duen W + , karga negatiboa garraiatzen duen W - eta neutroa den Z°.
Protoiak eta neutroiak atomoaren nukleo barruan mantentzea, indar bortitzaren lana da. Horretarako mesoiak darabilzki bitartekari. Baina dagoeneko badakigu hadroiak zein mesoiak barne-egitura daukatela. Beraz, alegiazko indar bortitz hau ez da benetakoa; zatiki haien barruan gertatzen diren elkarrekintzen ondorioa baizik. Benetako indar bortitza quarken artean dagoena da eta beronen bereiztasunak azaltzen dituen teoria Kromodinamika Kuantikoa (QCD) hitzez izendatzen da.
8. irudia. Unibertsoko oinarrizko zatiki ezagun guztiak. Fermioiak hiru familia edo belaunalditan banatzen dira. Gluoi urdina/antiurdina ez da beharrezkoa, horia/antihoriaren eta gorria/antigorriaren birkonbinaketa delako. Izan ere kolorgeak dira hiru hauek.
Kromodinakima kuantikoa. QCD
Indar ahula bai leptoiek eta bai quarkek ere pairatzen dutela azaldu berri dugu. Indar bortitza, ordea, quarkek soilik jasaten dute. Are gehiago, indar ahulak quarken zaporeak aldarazi bazituen ere, indar bortitzak, bere aldetik, koloreak aldarazten dizkie. Horretarako koloreak garraiatzeko gai izan behar dute. Hiru koloreen arteko konbinazioak ahalbideratzeko zortzi bosoi bitartekari izan behar dira. Gluoi deritze eta ez daukate ez masarik eta ez kargarik. Aldiz, badute kolorea edo, hobeto esan, kolore eta antikolore bat. Gluoiak ere, quarkak bezalaxe, ez dira egundo ere isolaturik ikusi
ikus 5., 8. eta 9. irudiak
Lehenago azaldu dugun arrazonamenduaren arabera, gluoiek masarik ez daukatenez gero, indar bor titzaren irispideak infinitu izan beharko luke. Errealitatea ordea, bestelakoa da; oso irispide motza bait du (10 -13 cm-koa hain zuzen). Horiek horrela, berez etxe infinitua eduki behar luketen gluoiek espetxe txiki batekin konformatu behar dute. Eta berdin-berdin gertatzen zaie beren lankide quarkei. Zergatik indar bortitzaren morroiek (quarkek eta gluoiek hain zuzen), espetxeraturik egon behar dute beti?
9. irudia. Hiru indarren zenbait adibide. a, b eta c elektromagnetikoak dira; d, e eta f ahul kargatuak; g, h eta i ahul neutroak eta jeta k bortitzak. Hadroiek parte hartzen duten horietakoetan quarken lana koiore-aldaketak kontutan hartu gabe zehaztu dugu. Indar bortitzaren eraginez quarkei etengabe aldatzen zaizkie koloreak.
Quarken baztertzea
Ezer baino lehen esan dezagun hutsa ez dela erabateko hutsa. Izan ere hutsean zatiki/antizatiki-bikoteak etengabe sortzen dira, horretarako baldintza bakarra gexu batean elkar ezabatzea delarik. Zatiki hauek oso bizitza laburra daukatenez gero, zatiki birtual deitzen zaie.
Demagun elektroi isolatu bat hutsean dugula. Karga negatiboa daukanez gero, bere inguruan karga positiboko antielektroi birtualak hurbilago kokatuko zaizkio. Antielektroi birtualezko hesi honen eragina elektroien karga leuntzea da. Hesiaren kanpoan elektroiaren karga gutxiago somatzen den bitartean, hesi barruan izugarria litzateke elektroi bilutsiaren karga.
Har dezagun orain quark bat. Berriz ere quark/antiquark birtualen bikoteek inguratuko dute, ikusitako kolore-kargaren ahultze-efektua sorteraziz. Baina kasu honetan berezitasun bat dago. Fotoiek ez dute kargarik eta ez dute elektroiaren karga ukitzen, baina gluoiek badaukate kolore-karga. Beraz, quarkaren inguruan gluoi birtualak ere kokatuko dira, eta karga leundu beharrean gogortu egingo dute. Ondorioz quarkak zenbat eta urrunago jarri, hainbat eta gluoi gehiago, lokarri handiago eta indar gogorrakoak izango ditugu.
Are gehiago, gluoien loturak apurtzeko eta quarkak aldenerazteko behar den energia, hutseko quark/antiquark-bikote birtuala erreal bihur dadin behar den energia da. Horregatik hadroietik quark bat erauzten dugunean beste quark eta antiquark bat ere sortzen ditugu, elkarrekin birkonbinatu egiten direlarik. Horrela, quark askea eduki beharrean mesoi bat agertzen zaigu
ikus 10. irudia
10. irudia. Karga birtualezko hesiaren eraginez, karga elektrikoa distantziaren arabera ahuldu egiten da. Gluoiek ere kolore-kargarik badaukatenez gero, guztiz kontrakoa da emaitza: distantziaren arabera kolore-karga gogortu egiten da. Azkenik, quarka erauzi beharrean mesoi berria sortu egiten dugu.
Hainbeste oinarrizko zatiki?
Esana dugunez 48 dira fermioiak. Hauei grabitoia, fotoia, W + , W - , Zº eta zortzi gluoiak gehitu behar dizkiegu; 61 zatiki orotara. Ez al dira zatiki gehiegi, denak oinarrizkoak izan daitezen? Izan ere gizakiaren ametsa errealitate osoa zatiki bakar batera eta indar bakar batera laburbiltzea da. Baina hain bakuntasun handi eta dotoretik urruti gaude oraindik. Esanak esan, badaude zatiki guzti horiek harremanetan jartzen dituzten teoria batzuk.
Batze handiko teoriak. BHT
Teoria hauen arabera, hainbeste zatiki eta indar desberdin egotearen arrazoia Unibertsoaren tenperatura hotza da. 10 15 GeV-eko energia lortuko bagenu, leptoi- eta quark-belaunaldi bakar bat ukanen genuke, zatiki-mota biak elkartrukagarriak lirateke eta indar bakarrak (grabitazioaz gain) eragingo luke.
Pentsa dezagun ur, alkohol eta merkurioz betetako ontzi bat dugula. Hiru likidoak berdintsu ihardungo dute giro-tenperaturan. Baina tenperatura jaitsi ahala, ura so lidifikatu egingo da iharduera ezberdina agerian utziz. Gero merkurioa ere solidifikatu egingo da, bere portaera ezberdina erakutsiz. Azkenean hirurak solidifikatuz gero, guztiz desbedin ihardungo dute eta inork ez du hasieran berdintsu zirela antzemango.
Antzekoa da indarrekin gertatutakoa ere. Oso tenperatura altuan indar bakarraren bitartekariek ez daukate masarik, baina izozten direnean masa hartzen dute, elkar rekintza batzuk galerazten dituzte eta indarrak zein zatikiak bereiztu egiten dira. Eta, esan dugun legez, gure Unibertsoa hotzegia da.
Orain arte azaldu ditugun zatikien elkarrekintzak eta bitartekariak 11. irudian erakusten den eran batu ahal dira. Hor ikusten denez, erabateko batasuna lortzeko quarkak leptoi, eta alderantziz, bihurtuko lituzkeen 12 bosoi berri beharko genituzke. Baina zatiki horiek sorterazteko 10 15 GeV-eko energia beharrezkoa da eta egun lor daitekeen energiarik handiena 10 4 GeV-ekoa baino txikiagoa da. Zelan egiaztatu, beraz, proposatutakoa?
Teoria honen arabera quarkak leptoi bihurtu ahal izango balira, protoiak ezin izango luke bizitza i nfinitua eduki. Leptoia emanez deuseztatu egin beharko luke (ikus 12. irudia). Protoi baten heriotzaren lekuko bagina, teoria zuzena dela ondorioztatuko genuke, bestelakoan idei bernak bilatu beharko lirateke.
Oraingoz, egia esan, egin diren esperimentu guztietan ez da horrelakorik ikusi. Beraz, protoiaren bi zitzak 10 40 urtekoa baino luzeagoa dela dirudi.
12. irudia. Protoia deuseztatzeko bide bi. Horrelakorik detektatzeko hainbat saiakuntza egin arren, osasuntsu dirau protoiak oraindaino. Ez dirudi hiltzeko irrikaz dagoenik.
Ebazteke dirauten arazoak
Ez dira gutxi erantzun egokiaren zain dauden arazoak. Oraintxe bertan protoiaren deuzestapena inondik inora ez dela ikusi esan dugu.
Grabitoiak ere iheskor dirau eta makina bat dira grabitazioa beste indarrekin batzeko zailtasunak. Seguru asko Einsteinen Erlatibitate Orokorrari buruzko teoria zertxobait aldatu egin behar da gertakariak oso distantzia laburretan agitzen direnean. Azken hau proposatzen duten teoriek, fermioiak bosoi bihurtzeko zatiki berriak eskatzen dituzte. Horrela superzatiki bakarraren eta indar bakarra edukiko genduke. Baina oraingoz ezin ditugu egiaztatu.
Ba ote dago ezagutzen diren hiru belaunaldiak baino gehiago? Azken emaitzen arabera, hiru bakarrik egoteak segurua dirudi. Hala ere mundu osoa eraikitzeko lehen fermioi belaunaldia nahikoa bada, zergatik daude beste bi? Zertarako gura ditugu?
Bestetik, orain arte aipatu ez badugu ere masaren iturburuak argitzeke dirau. Askotan oinarrizko zatiki guztien masak beste zatiki batek, Higgs bosoiak hain zuzen, sortzen dituela onartzen da. Eta jakina, Higgs bosoi hau ere ez da inon ere aurkitu. Bosoi hau bostgarren indarraren bitartekaria litzateke, eta Higgs indar honek, gainera, nahikoa portaera berezia luke.
Azkenik, zalantzak areagotzeko, Higgs bosoiaz gain badago zatikien masa azal lezakeen beste erabidea: beste egitura-maila bat jaistea. Ba ote dira, beraz, erabat oinarrizko diren leptoi eta quarkak, ala hauek ere zatiki txikiagoz osaturik daude?
Hala ere teoria sendoa
Artikuluan zehar eraiki dugun eredua azken zalantza eta oztopo hauekin suntsitu egin dugula pentsa liteke. Ez da horrela ordea. Einsteinen grabitazioak ez zuen Newtonena ezeztatu; murriztu baizik. Era berean, ugari dira eredu estandarrak arrakastaz gainditu dituen frogak. Horregatik, ezpairik gabe aldaketak behar izango baditu ere, oro har bide zuzenetik dabilela dirudi. Eta gainera, aipatutako zalantza oro argituko bagenu, inoiz izango ote da ezer galdetzekorik ez dagoen garaia? Antza denez dudamudatan bizitzera kondenaturik gaudela etsipenez onartu egin beharko dugu.
11. irudia. Dagoeneko indar ahula eta elektromagnetikoa tenperatura altutan berdinak direla frogatu da. Bortitza ere 1028 gradutan besteekin nahastea espero da, horretarako X zatiki berriak proposatzen direlarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0dccf0cdf825 | http://zientzia.net/artikuluak/txingudiko-padura/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Txingudiko padura - Zientzia.eus | Txingudiko padura - Zientzia.eus
Txingudiri buruz gutxi idatzi bada ere, gaur egun Gipuzkoako ingurune heze garrantzitsuentzat jotzen da, Euskal Herri mailan, Urdaibairen atzetik bigarrena delarik.
Txingudiri buruz gutxi idatzi bada ere, gaur egun Gipuzkoako ingurune heze garrantzitsuentzat jotzen da, Euskal Herri mailan, Urdaibairen atzetik bigarrena delarik. Txingudiko padura - Zientzia.eus Txingudiko padura
Ekologia
Txingudiri buruz gutxi idatzi bada ere, gaur egun Gipuzkoako ingurune heze garrantzitsuentzat jotzen da, Euskal Herri mailan, Urdaibairen atzetik bigarrena delarik. Hala ere, mantentze aldetik Urdaibairen egoera Txingudirena baino hobea izan arren, bi lekuetako hegazti-espezieen kopurua aztertuta, Txingudikoa handiagoa dela egiaztatu da.
Txingudiko ikuspegi orokorra.
Azkeneko datu hau kontutan hartuz, beharrezkoa da Txingudiri buruzko informazio sakonagoa aurkeztea, orain arte jasan duen axolagabekeria ekidin eta bere hondamenari aurre egiteko. Ezin dugu ahaztu, gainera, Txingudi garrantzi internazionaleko ingurunetzat onartu dutela erakunde askok. Hauen artean aipamen berezia merezi dutenak hiru dira: Slinbridgeko (Ingalaterrako) International Waterfowl Research Bureau, Frantziako B.I.R.O.E. eta Madrileko "Federacion de Amigos de la Tierra" dela koa.
Xehetasunak eman baino lehen, agian komenigarria litzateke estuarioen garrantzia zertan datzan aipatzea, ingurune hauek defendatzeko sortu diren mugimenduak ulertu ahal izateko. Estuarioen garrantzia bi faktore nagusiotan oinarrituta dago:
Estuarioetan, ur gezak (kontinentalak) eta gaziak (itsasokoak) nahasten direnez, paduretako landarediak eta faunak, gazitasun aldakorreko baldintzetara moldatu behar izan du, garrantzi ekologiko handiko espezieak sortuz.
Ibai-dinamikaren ondorioz, bestalde, estuarioetan elikagai eta materia organikoaren metaketa handia dago, ekosistema hauetako produktibitatea oso altua izanik. Hau katea trofiko aberatsentzat mesedegarri da, eta horixe litzateke hegazti migratzaile ugari egotearen arrazoia.
Branta musubeltz bikotea (Branta bernicla).
Ezaugarri hauek ezezik, beste zenbait faktore ere kontutan hartu behar dira Txingudin, bere garrantzia ulertu ahal izateko:
Ingurune hauek gure kostaldean jasan dituzten eraso gogorrak kontutan hartuta, Gipuzkoan nahikoa ondo kontserbaturik gelditu den azkeneko padura da Txingudi (Zumaia ahaztu gabe, noski). Honek eragin zuzena du hegazti migratzaileengan; atseden-lekuak bilatzeko gero eta distantzia luzeagoak zeharkatu behar bait dituzte.
Bestalde, Txingudi migrazio-ardatz garrantzitsu batean kokatuta dago; Pirinioak iragan ezineko barrera bihurtzen bait dira. Beraz, Pirinioak eta Bizkaiko golkoak inbutu-efektua sortzen dute hegazti-migrazioan, inbutu horren zuloan Txingudi kokatuta dagoelarik.
Padura
Txingudin aurki ditzakegun ekosistemarik erakargarrienak, padura eta hondartza lirateke. Azkeneko hau beste baterako utziko dugu, eta orain Txingudiko padura aztertzen saiatuko gara.
Lertxun hauskara (Ardea cinerea).
Gipuzkoako padurarik garrantzitsuena den hau, hiru zatitan bana daiteke. Ez naturalki horrela delako; gizakiaren eraginez banatuta gelditu delako baizik. Hiru zati hauek Bidasoako irlak, Plaiaundi eta Jaizubia, eta Beltzenia ingurua dira.
Bidasoako irlak
Lehenengo zatia, Bidasoa ibaiak Jaizubia errekarekin bat egin aurretik azaltzen dituen Hiru Kanale, Galera eta Santiago Aurrera irlez osatuta legoke. Irla hauek ibaiak ekarritako materialez osatuta daudenez, ez dira estatikoak; etengabe lur-galera eta emari berriak jasotzen ari bait dira. Gainera mareen eraginez egunero bi aldiz lurzati handiak urperatuta gelditzen direnez, irla hauetako landaredi eta fauna gazitasun- eta ureztapen-baldintza aldakorretara moldatu dira, paduretako espezie tipikoak agertzen direlarik.
Landaredi hau neurri handi batean belar-espezieez osatuta dago. Ugarienak Juncaceae (ihiak), Gra mineae (lastodunak) eta Cyperaceae (papiroak) familietako espezieak dira.
Hala ere, itsas mareek eta ibaian aldika gertatzen diren uholdeek irla hauen zati desberdinetan duten eraginaren arabera, padura bi zatitan bana daiteke: lehenengoa, beherago kokatuta dago eta horregatik, sarritan urperatuta gelditzen da. Bigarrena, aldiz, gorago dagoenez, lehorragoa da eta ez da hain maiz urperatuta geratzen.
(Cistirola juncielis).
Desberdintasun honen ondorioz, bi zati hauetan aurki ditzakegun landaredi halofiloaren espezieak (gazitasun handiko baldintzetara moldaturiko espezieak) ere, desberdinak dira. Hots, sarritan urperatuta gelditzen den lautadan behatutako espezie garrantzitsuenak honako hauexek dira: Salicornia g. europaea, Aster tripolium, Spergularia media eta Spartina jeneroko zenbait espezie, denak egunean zehar ordu ugariz urpean bizitzeko moldatuta daudenak.
Gorago, itsas mareen eragina txikiagoa denez, aldaketak ez dira hain bortitzak eta honek espezie gehiago ager dadin laguntzen du. Hala nola Juncus maritimus, Scirpus maritimus, Halimione portulacoides, etab.
Landaredi-azterketa honetan ezin utz liteke aipatu gabe garrantzi ekologiko handia duten lezkadien (Phragmites comunis) ugaritasuna; bai Bidasoako irletan, bai Plaiaundi eta Jaizubian. Lezkadi hauek beharrezkoak dira hegazti-espezie ugari elikatuko eta ugalduko bada.
Aipamen berezia merezi du irla hauetako zuhaiska-geruzak; kanpotik ekarritako Baccharis halimifolia espezieaz osatuta bait dago. Espezie honek, irletara ekarri zutenez geroztik, hedapen handia lortu du, gaur egun bere hazkuntza kezkagarria delarik padurari eutrofizazio-arazoak sor bait diezazkioke.
Arenaria maritimaren arrastoak.
Landaredi halofilo honek duen berezko garrantzia ezezik, estuario honetan deskribatutako landare-espezie ugari Gipuzkoa osoan beste inon ez dela agertu kontutan hartuz, padura hau mantentze eta berreskuratzearen garrantzia ulertuko da. Ornitologi ikuspegitik Txingudik duen erakarpena ahaztu gabe, noski.
Irla hauen landaredia aztertu ondoren, ezinbestekoa da animaliak aztertzea, Txingudiko hegaztien deskribapenean sakonduz; alderdi honek erabaki bait du Txingudi garrantzi internazionaleko ingurunetzat onartzea.
Lehen aipatu dugunez, estuarioen ezaugarri bereziek ekosistema hauen produktibitatea altua izaten laguntzen dute, katea trofiko aberatsak sortuz. Horregatik, katea hauen lekukorik ikusgarrienak hegaztiak badira ere, ezin da ahaztu katea hauen oinarria limo eta uretan bizi diren poliketo, molusku, krustazeo eta beste zenbait ornogabe dela; hauek bait dira hegazti eta arrainen dieta osatzen duten elikagaiak.
Hala ere, elikadurarako ingurune bezala, irlek ez dute badiako beste zenbait tokik (Plaiaundik, Beltzeniak, eta abarrek) duten garrantzia, baina irla hauek duten isolamenduari esker, hegaztiek behar duten atseden-tokirik egokien bihurtu dira.
Ezkerrekoa, Txirritxoa (Charadrius hiaticula). Eskuinekoa, Txirria (Calidris alpina).
Oro har, Txingudiko hegaztiak bi taldetan bana daitezke: habiagile eta migratzaile taldetan, portzentaiarik handiena migratzaileek osatzen dutelarik (% 90). Hala ere, Bidasoako irlen isolamendu-baldintzak direla eta, gizakiaren presioa txikiagoa da eta horrixe esker da habiagileen portzentaia handiagoa.
Habiagileen artean honakoak aipa ditzakegu: lezkariak (Acrocephalus sp.), benarrizak (Locustella sp.), errekatxindorra (Cettia cetti), etab. Hala ere, lehen aipatu bezala dibertsitaterik handiena migratzaileengan aurkitzen da, gehienak negukoak direlarik. Hauen artean aipatzekoak dira: zingira-berdantza (Emberiza schoeniclus), txantxan gorria (Erithacus rubecula), martin arrantzalea (Alcedo atthis), usapal arrunta (Streptopelia turtur), galeperrak (Coturnix sp.), hegabera (Vanellus vanellus), etab.
Bestalde, limikoloen (limoetan elikatzen diren hegaztien) presentzia ere nabaria da, baina es tuarioaren beste zenbait tokitan handiagoa denez, hegazti hauek geroago aztertuko ditugu.
Urri, baina agian garrantzi handiagoz, sarritan agertu izan dira irla hauetan kurrilo arrunta (Gros grus), lertxun hauskara (Ardea cinerea), mokozabala (Platalea leucorodia), basahatea (Anas platyrhynchos), zertzeta arrunta (Anas crecca), kopetazuri arrunta (Fulica atra), uroiloa (Gallinula chloropus), uroilanda handia (Rallus aquaticus), uroilandak (Porzana sp.). Azkenik, ezin ditugu aipatu gabe utzi urte osoan zehar Txingudin agertzen den zenbait kaio-espezie: kaio hauskara (Larus cachinnans), kaio iluna (Larus fuscus), eta antxeta mokogorria (Larus ridibundus).
Plaiaundi eta Jaizubia
Uroiloak (Gallinula chloropus).
Jaizubia eta Mendelu errekak Bidasoa ibaiarekin elkartzen diren puntua, Plaiaundi izenaz ezagutzen da. Gaur egun hondamen-egoera larrian badago ere, ornitologi ikuspegitik tokirik garrantzitsuenetarikoa da. Azken urte hauetan Irungo udalaren axolagabekeriaren eraginez, eraso gogorrak jasan ditu; hala nola padura-zati handiak kontrolik gabeko betelanen bidez sistematikoki lehortzea, edo bertan kokatutako bi enpresen dragatu ilegalak. Azken puntu honen barruan, honakoa aipatu behar da: orain dela 20 urte inguru enpresa hauek Plaiaundi aurrean zegoen 4 hektareako limo-irla bat desagerterazi egin zutela, limikoloen elikadurarako alderdirik inportanteena zelarik.
Gaur egun dragatzen segitzen dute, irla hori berreskuratzea ezinezkoa da, harik eta ekintza hori bertan behera usten ez den bitartean.
Hala eta guztiz ere, Plaiaundik gorde duen lezkariko zenbait ingurunetan, landare hauen artean bi zitzera moldaturiko zenbait hegazti-espezie ikustea ez da zaila izaten. Gauza bera gertatzen da Jaizubia errekako ertzetan kontserbatu diren lezkadietan, hauen garrantzia, bailara honetan giza-presioa txikiagoa dela handiagoa delarik kontutan hartzen badugu.
Bi eskualde hauetako lezkadietan habia egiten duten zenbait hegazti-espezie E.A.E.an Txingudin izan ezik beste inon ez daude. Habiagileen artean ondokoak aipatuko ditugu: lezkariak (Acrocephalus sp.), uroiloak (Galiinula chloropus), uroilanda handia (Rallus aquaticus), benarrizak (sylviidae familiako espezie batzuk), etab. Baina lezkadi hauen garrantzia ez da habiagileengan amaitzen; zenbait migratzailerentzat ere, atseden- eta elikadur-leku bihurtzen bait dira migrazio-garaietan. Horregatik sarritan ikus ditzakegu papaurdinak (Luscinia svecica), istingor txiki eta arruntak (Lymnocriptes minimus eta Gallinago gallinago), martin arrantzaleak (Alcedo atthis), uroilandak (Porzana sp.), etab.
Atzean, Ubarroiak (Phalacrocorax Garbo). Aurrean, Txirri grisa (Plurialis squatarola).
Lezkadi hauen garrantzia nabaria bada ere, ezin esan daiteke ingurune honen erakarpen bakarra denik; bertan sortzen diren limo-hondartzak beharrezkoak bait dira zenbait arrain eta hegaztiren elikadurarako. Lehen aipatu dugunez, limo hauek elikagai eta materia organikoaren kontzentrazio handia dute, bertako produktibitate biologikoa altua izanik. Honen ondorioz inguru hauetan aurkitzen ahal ditugun ornogabe eta ornodunen populazioak inportanteak dira. Arrainei dagokienez, limo-hondartza hauek estaltzen dituzten uretan estuario gazietako arrain tipikoak agertzen dira: itsas amuarraina (Salmo trutta trutta), lupina arrunta (Dicentrarchus labrax), platuxa (Platichthys flecus flesus), korrokoia (Chelun labrosus), haitzetako barbarina (Mullus sormuletus), ibai-aingira (Anguilla anguilla), etab.
Hegaztien barruan, hiru motako hegaztiak aurkituko ditugu: limikoloak, anatidoak (beltxargak, ahateak eta antzarak) eta arrantzaleak (elikaduratzat bertako arrainak dituztenak).
Lehenengoen artean ugarienak honakoak dira: txirriak (Calidris sp. eta Pluvialis sp.), bernagorriak eta kulixkak (Txinga sp. eta Limosa sp.), kurlintak (Numenius sp.), txirritxoak (Charadrius sp.), etab. Hauen artean normala izaten da antxeta mokogorri (Larus ridibundus) taldeak aurkitzea.
Anatidoen artean, aldiz, aipagarriak dira Anser (antzarak), Tadorna (paitak), Anas (ahateak eta zertzetak), Aythya (murgilariak) jeneroetako espezieak. Arrantzaleen barruan aurki ditzakegun hegaztiak ardeidae (lertxun eta lertxuntxoak) familiako espezieak dira.
Txori-irla eta Beltzeniako limoak
Baccharis halimifalia.
Hendaiako arrantza-portua eraikitzeko dragatu zuten materialekin, Beltzenia inguruan Txori-irla izeneko hondar-irla eratu zuten. Honen ondorioz, inguruko korronteen dinamika aldatu egin zen, irlaren inguruan Txingudiko hegaztientzat garrantzi ikaragarria duen Beltzeniako padura sortu zelarik. Horregatik, irla honek hegaztientzat atseden-leku gisa ezinbesteko zeregina badu ere, ezin da ondoko paduraren garrantziarekin konparatu; bertan elikatzen bait da Txinguditik pasatzen den hegazti-proportziorik handiena.
Botanikaren ikuspegitik, irla eta paduraren arteko desberdintasunak ere nabariak dira: irlako landaredia dunetako zenbait espezie ezik belar eta zuhaiska errudelarez osatuta dagoen bitartean, padura Bidasoako irletarako aipatu ditugun belar-espezie halofiloez osatuta dago, hauen artean ugarienak, Spartina jeneroko espezie batzuk direlarik. Espezie hauen hazkuntza azkarra dela eta, urte gutxitan belar hauek estaltzen duten azalera nabarmen handitu da, padura finkatzea lortuz. Aipatzekoa da, bestalde, padura honen itsasoarekiko hurbiltasuna dela eta, denbora luzez urperatuta bizitzeko moldatuta dagoen Zostera noltii belar-espeziea, Txingudi osoan hemen bakarrik aurki daitekeelarik.
Baina Beltzeniako erakargarriena, bertan ikus daitezkeen hegaztiak dira; inguru honetan aurkitzen bait dute beharrezko elikadura eta, batez ere, beste tokietan aurkitzen zaila den lasaitasuna. Horregatik azken urte hauetan, Beltzenia bihurtu da hegaztiak ikusteko alderdirik egokiena.
Txinguditik pasatzen diren hegazti guztiek irla honetan aurki dezakete beren migrazioetan beharrezkoa den atsedena; normalean inguru honetan giza presioa padurako beste tokietan baino txikiagoa bait da.
Beltzeniako limoak eta Txori-irla.
Irlaren hondar-ertzetan mota askotako limikoloak ezezik, laridae (kaioak eta antxetak) familiako zenbait espezie, mokozabalak (Platalea leukorodia), ubarroiak (Phalacrocorax Garbo), txenadak (Sterna sp.) eta anatidoen espezie ugari ere azaltzen da. Irla erdiko belar-alderdian, aldiz, ez da zaila izaten ardeidae (lertxun eta lertxuntxoak) familiako zenbait espezie, istingorrak (Gallinago sp.), zingira-hontza (Asio flammeus) eta zenbait passeriforme lurtar-txirtak (Anthus sp.) hegatxabalak (alaudidae), etab. ikustea. Gainera, kurlinta handia (Numenius arquata) eta bernagorri arrunta (Tringa totanus) espezieetako aleek azken urte hauetan neguan irla lo-toki gisa erabili dutela frogatu da.
Beltzeniako limoek betetzen duten funtzioa, aldiz, Bidasoako irletan eta ondoko irlan atsedena aurkitzen duten hegaztien elikadura-beharrak asetzea litzateke, hegazti hauen artean limikoloak eta anatidoak ugarienak direlarik. Txingudi osoko hegaztien espezie-dibertsitaterik handiena limo hauetan azaltzen dela esan daiteke; Europako limikolo-espezie guztiak deskribatu bait dira. Dibertsitaterik altueneko garaiak arakatu ondoko migrazioarekin batera izaten dira; neguan, berriz, dibertsitatea jeisten bada ere, espezie bakoitzeko ale-kopurua handiagotu egiten da.
Bukatzeko, aipatzea merezi duten eta Beltzenian ikusitako zenbait hegazti-espezie azalduko dugu; gutxitan ikusten bait dira gure paduretan. Honako hauek lirateke nagusiak: amiamoko beltza (Ciconia nigra), mokozabala (Plataiea leucorodia), branta musubeltza (Branta bernicla), lertxuntxo txikia (Egretta garcetta) eta arrano arrantzalea (Pandion haliaetus).
Erasoak
Txingudiko paduraren garrantzi biologikoa aztertu ondoren bururatzen zaigun lehenengo gauza ingurune pribilegiatu honen kontserbazio eta berreskurapena bultzatu behar dela bada ere, aipatzekoa da padura honen etorkizuna benetan latza dela; instituzioen asmo on guztiak burutu ez dituzten proiektuetan alferrik galdu bait dira. 1983. urtean, Eusko Jaurlaritzaren aginduz, Aranzadi zientzi elkarteak Txingudi sakon aztertu zuen. Bertan, Bidasoa ibaiako padura berreskuratzea eta kontserbaziorako neurriak proposatzen ziren.
Lezkadia (Phragmites comunis). Bidasoako irlak.
Proiektu horrek, ordea, ez zuen aurrera egin eta Txingudiko hondamenak aurrera segitu zuen instituzioen axolagabekeriaren eraginez. 1989. urtean, zenbait mugimendu ekologistaren presioa zela eta, Irungo udalak Eusko Jaurlaritzari honakoa proposatu zion: alegia, beste berreskurapen-proiektu bat egin zezala, Aranzadikoa zaharkitua gelditu bait zen, zazpi urtetan estuarioak eraso gogorrak jasan zituen eta.
Oraingoan, Ingemisa enpresa arduratu da proiektua lantzeaz. Hasiera batean Irun herrirako soilik zen. Baina Irungo padura berreskuratzeko proiektu horrek proposatu zituen neurrien harrera ona kontutan hartuz, Hondarribia herrira zabaldu zen, estuarioaren eremu zabalagoa harturik.
Hala ere, proiektu honen lehenengo pausoak emateko garaia iritsi arren, berriro oztopo burokratikoekin topo egin du; Irungo udalak proiektuari bere baietza oraindik ez bait dio eman, atzerapen horrekin Europako Komunitateak Txingudi berreskuratzeko emandako diru-laguntza galtzeko arriskuan egonik.
Plaiaundiko betelanak.
Bien bitartean, Plaiaundi aldeko dragatuak aurrera segitzen dute. Hain zuzen, padurako lurzati handiak lehortzen ari dira betelan inkontrolatuen bidez. Irun eta Hondarribia herrien ur-saneamendu ezak, kutsadura nabarmena eragiten die padurako limo eta urei. Hondarribian eztabaidan dago Jaizubia aldean industri poligono bat eraiki ala ez. Irunen Gipuzkoako Bidasoa ibaiaren zatiari kalte ikaragarriak ekarriko dizkion ZAISAko garraio terminala zabaltzea onartu da. Badia osoari aldaketa bortitzak ekarriko dizkioten Hondarribia eta Hendaian kirol-portuak eraikitzeko proiektuak aurrera atera bide dira ...
Tristea da benetan Gipuzkoako azken paduraren etorkizuna.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-101377752143 | http://zientzia.net/artikuluak/makina-erremintak-iraultza-eta-krisia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Makina erremintak: iraultza eta krisia - Zientzia.eus | Makina erremintak: iraultza eta krisia - Zientzia.eus
Azken aldi honetan metal-arloan Euskal Herrian hain garrantzitsu den makina erreminten sektorea iraultza eta krisi latza jasaten ari da. Japoniarrak eta alemanak dira gaur egun munduan aitzindari, batez ere informatikan eta zenbakizko kontrolean egindako aurrerapenak medio.
Azken aldi honetan metal-arloan Euskal Herrian hain garrantzitsu den makina erreminten sektorea iraultza eta krisi latza jasaten ari da. Japoniarrak eta alemanak dira gaur egun munduan aitzindari, batez ere informatikan eta zenbakizko kontrolean egindako aurrerapenak medio. Makina erremintak: iraultza eta krisia - Zientzia.eus Makina erremintak: iraultza eta krisia
Ingeniaritza
Azken aldi honetan metal-arloan Euskal Herrian hain garrantzitsu den makina erreminten sektorea (Bilbon egiten den Makina Erreminten Erakusketa da horren lekuko) iraultza eta krisi latza jasaten ari da. Japoniarrak eta alemanak dira gaur egun munduan aitzindari, batez ere informatikan eta zenbakizko kontrolean egindako aurrerapenak medio. ZENBAKIZKO KONTROLEZ GOBERNATUTAKO MEKANIZAZIO-ZENTRUA
Europan makina erreminten fabrikatzaileak elkartzen 1950. urte aldera hasi ziren. Orduan egin zen Parisen Makina Erremintari buruzko lehen erakusketa. Lehenbizi europarrek bakarrik zeukaten parte hartzerik, baina geroztik mundu guztiko fabrikatzaileek dute beren produktuen berri emateko aukera. Bi urtetik behin egiten da Hannover, Paris eta Milanen. Azkena, bederatzigarrena, Parisen iazko ekainean egin zen eta bertan makina erremintetan azken aldian eman diren urratsak ikusteko aukera izan zen.
Laserrezko mekanizazioa. Sistema berri hau dagoeneko oso hedatua dago piezak ebaki eta forma emateko.
Egia esan, aurrerapen horien berriak ez dira espaziuntzi, eskaner edo bonbak gidatzeko laserrak bezain distiratsu agertzen, baina ez da ahaztu behar beste horiek bezain abiada bizian ari direla aldatzen. Makina erreminta izan ere, gero eta emankorragoa, gero eta adimentsuagoa, gero eta automatizatuagoa da. Baina, zer da makina erreminta?
Makina erreminten eginkizuna
Guztiok dakigu alternadorea, garabia, automobila, hegazkina, ordenadorea edo ikuzgailua makinak direla. Makina erremintak berriz, makina horiek egiten diren industrietan daudenak dira. Fresatzeko makina, tornu, gainazalak leuntzeko makina, mandrinatzeko Makina erreminten eginkizuna makina, enbutizio-prentsa, arrabota, etab. deitzen dira.
Landugabeko piezei edo xaflei (altzairu, burdinurtu, plastiko, zur, eta abarrezkoei), forma ematen diete. Beren erreminten bidez materiala ebaki, urratu, tolestu, eta abar eginez eguneroko bizimoduan darabiltzagun makinen piezak burutzen dituzte.
Har dezagun telefono-aparatu bat adibidez. Plastikozko pieza horiek molde batetik atera dira, baina moldea fresatu, arteztu, leundu eta abar egin da altzairu edo burdinurtuzko landugabeko piezatik abiatuta. Automobilaren motoreko kulata adibidez, molde batetik ateratako pieza da, baina moldea makina erreminten bidez prestatu da, besteak beste eragiketa guzti hauek egin zaizkiolarik: fresatzeko makinak erreketa-ganbaren forma atera du, zulatzeko makinak balbulak ipintzeko zuloak egin ditu, mandrinatzeko makinak bukatu ditu doi-doi zuloak, hariztatzeko makinak eman die haria bujiak lotzeko zuloei, etab.
Makina erreminten barruan, familia edo sail asko egin daitezke, bakoitzak dozenaka mota des berdin dituela. Gainera egunero ari dira aplikazio berrietara moldaturik makina erreminta berriak ateratzen. Eta ez da harritzekoa, erabiltzen direneko fabrikazio-arlo guztiak kontutan hartuta. Izan ere prentsa erraldoietako 50 tonako piezetatik erlojuen engranaje ñimiñoetaraino edozer mekanizatu behar izaten bait dute.
Piezei forma ematen dieten erremintak ere, mila modutakoak dira: xafla zulatzeko altzairuzko barautsa, ardatz zilindrikoa mekanizatzeko tornuan txirbila harrotzen duen hortza, engranajearen hortzak artezten dituen harri urratzailea, enbutizio-trokela, hariztatzeko ardatza, etab.
Makina adimentsua
Zenbakizko kontrolak (ZK-k) azken urteotan adimena erantsi die makina erremintei, baina aldi berean makina erreminten kopurua murriztu egin da. Trebetasuna eta malgutasuna eman die zenbakizko kontrolak makina erremintei, mekanizazio-programa duelako. Programa horrek, halako erreminta piezaren beste halako puntuan ipin erazten du, gero beste hortz bati lana eragiten dio, ondoren fresa 56,87 mm-tan gerarazten du, etab.
Guzti horri esker, zenbakizko kontrola dela eta makina desberdinak "elkartu" egin ahal izan dira. Fresatzeko makina, zulatzeko makina, artezteko makina, eta abarrezko makinen segida baino gehiago, pieza osoa egiten duen "mekanizazio-zentrua" sortu ahal izan da.
Horretarako pieza bi edo hiru dimentsiotan desplaza daitekeen mahai batean lotzen da automatikoki. Mekanizatzeko erremintak ere automatikoki lotzen dira erreminta-etxe bat edo batzuetan, zeintzuek programan aukeratutako biraketa-abiadurak bait dituzte. Erremintak dorretxo biragarritan finkatzen dira, eta biltegitik programak behar den unean behar den erreminta-etxera eramaten ditu.
Orain arte lantegi mekanikoetan hogeitaka makina erreminta lerrokaturik egoten ziren, eta ibilgailu txikiek erdibukatutako piezez betetako kaxak makina batetik bestera eramaten zituzten. Orain ordea, produkzio bererako hiru mekanizazio-zentru ipintzea aski da. Bizpahiru teknikarik zaintzen dituzte gau eta egun etengabe funtzionatzen duten mekanizazio-zentruak, erreminten desgasteari erreparatzen diotelarik.
1960.eko hamarkadaren hasieran ordenadoreak garatu zirenean hasi ziren informatika makina erremintetan aplikatzen. Makina erremintak aspalditik automatizaturik zeuden, noski, eta funtzio desberdinak pertsonak parte hartu gabe burutzen ziren, baina makinen doikuntza aldiko egin behar izaten zen automatismoak konektatuko baziren.
Adibide baten bitartez esplikatuko dugu hori. Jo dezagun barauts batek 40 mm sakoneko zuloa egin behar zuela. 40 mm sakondutakoan tope bat eduki behar zuen barautsaren desplazamendua geraraztearren. Langileak ordea, barautsa aukeratu eta zulatu behar zen materiala kontutan hartuta biraketa-abiadura nahiz aitzinapen-abiadura ezarri behar zituen makinan. Prestaketa-lan guzti hauek eginda, makinak automatikoki lan egiten zuen.
Zenbakizko kontrolaren bitartez ordea, ordenadore batek etengabe erregistratzen du barautsaren desplazamendua, eta programa batek ondoko instrukzioa du: "40 mm zulatutakoan geratu". Instrukzio hau beste era honetara ere eman daiteke: "barauts etxea desplazarazten duen ardatzak 10,25 bira ematen dituenean geratu". Aldi berean programak barautsaren biraketa-abiadura eta aitzinapen-abiadura ezartzen ditu.
Zenbakizko kontrolaren abantailak
Makinan gertatzen diren fenomeno fisikoak programa informatikoan inskribatutako aginduekin konparatuz, mekanizazioko eragiketak automatizatu egiten dira, makinan bertan langileak errespetatu behar diren abiadurak ezarri beharrik gabe. Horri esker pieza baten mekanizazioa bukatutakoan hurrengo piezarena langileak parte hartu gabe automatikoki has daiteke. Kasu batzuetan gainera, mikra bateko doitasunak lortuz.
Azkartasun eta malgutasunean irabazten dena alde batera utziz, zenbakizko kontrolaren bitartez mekanizazioan kalitateari dagokionez ohizko mekanizazioaren oztopoak gainditzen dira. Hona hemen abantailatako batzuk:
Langilearen trebetasunak edo trebetasun faltak ez du eraginik.
Piezak serie handitan ez dago zertan fabrikaturik. Ohizko mekanizazioan pieza mota batetik bestera aldatzeko makinetan egin beharreko prestaketa-lanak alde batera uzteko, pieza-mota batetik kopuru handia fabrikatzera jotzen zen. Zenbakizko kontrolaren bidez ordea, 20 pieza egin edo 20.000 egin berdin dio. Kostuan ez dago alderik.
Aspaldi egindako piezaren planoak eta mekanizazio-baldintzak askoz ere errazago topatzen dira. Duela bost urte egindako pieza hondatu delako ordezkoa eskatzen dutenean adibidez, pieza horren datu eta mekanizazio-baldintza guztiak ordenadorearen memorian egoten dira. Datuak makina egokira sartu eta pieza berehala egin daiteke.
ZK duela hogeitabosten bat urte hastapenetan bazegoen ere, gaur egun bere abantailak medio munduko makina erreminten produzio osoa harturik % 60 zenbakizko kontrolezkoa izatera heldu da.
Mekanizazio-teknika bernak
Euskal Herrian ere fabrikaziorako zelula malguak diseinatu eta egiten dira. Irudikoa Eibarko Tekniker ikerketa-etxearena da.
Makina erremintak, esana dugunez, funtzio bakarrekoak edo mekanizazio-zentroak izan daitezke, baina pieza beti ere konformazioz edo txirbila harrotuz landu izan ohi da. Hala ere, azken berrogeitamar urteotan mekanizazio-teknika bernak agertu dira. Hona hemen garrantzitsuenak:
Elektroerosioa. Pieza eta erremintaren artean arku elektrikoa saltarazita mekanizatzen da. Erreminta normalean pieza zeharkatzen duen hari edo orratza da. Zuloa egiten du, adibidez, baina zuloak ez dauka biribila zertan izanik. Zulo karratu edo poligonalak ere berdin-berdin egin daitezke.
Mekanizazio kimikoa. Elektrolisia dela esan daiteke.
Eztandazko konformazioa. Matrizean dagoen xafla eztanda batek behartzen du forma eta erliebe jakin bat hartzera. Emaitza bera lor daiteke likido konprimaezina presio handiz sartuta.
Laserrezko mekanizazioa. Bertan argiaren energiak mekanizatu behar den piezari partikulak kentzen dizkio. Doitasun handiko piezak lortzen dira.
Mekanizazio ionikoa. Azeleratutako ioi-sortak laserraren gisa funtzionatzen du.
Mekanizazio-mota hauek egunetik egunera ari dira hobetzen. Batzuetan elkarrekin konbinatu ere egiten dira, prozedura klasikoen bidez lor ezin daitezkeen doitasunetara iristearren edo kostuak hobetzearren.
Informatikak eragindako aurrerapena
Parisen iazko ekainean izandako erakusketan ikusi ahal izan ziren makina erreminten zenbakizko kontrolean azken aldian izandako aurrerapenak. Programa trinkoagoak eta aberatsagoak agertu dira, batez ere mikroordenadoretan 32 biteko programak erabili direlako. Orain arteko 8 edo 16 biteko programekin izan ere, ordenadoreak funtzio asko ezin zituen gobernatu.
Pariseko erakustazokan hamar ardatzeko zenbakizko kontrolak agertu dira. Argi dezagun ZKren hastapenetan ardatz bakarrekoak (adibidez zenbakizko kontrolak "x" ardatzeko dimentsioak bakarrik kontrolatzen zituenak), bikoak eta hirukoak (hiru dimentsio kontro latzen zituztenak) zeudela.
Hamar ardatzekoak ez du esan nahi ordea, hamar dimentsioko espazioa dugunik; programak hamar funtzio gobernatzen dituela baizik. Mekanizazio-zentru berean izan ere, hiru ardatz koordenatuetako norabideez gain bizpahiru inklinazio desberdinetako mekanizazioak, erremintak erabiltzeko beste bizpahiru funtzio, etab. egon daitezke. Guzti hori, ordenadorearen 32 biteko memoriari esker lortu ahal izan da.
Trebetasunean, malgutasunean eta doitasunean egin diren aurrerapenak, makinaren diseinuari baino gehiago informazioa tratatzeko bizkortasunari zor zaizkio. Pieza leku batean dagoen bitartean mekanizazio-lan guztiak egin nahi zaizkio. Horregatik leku berean piezari torneaketa, fresaketa, brotxaketa, etab. egiten zaizkio, postua "zelula malgu" bihurtuz. Zelula horrek, noski, erreminta-multzo handia behar izaten du inguruan eskueran.
200.000 bira minutuko lortu nahian
Informatikaren alorrean egindako aurrerapenez gain, makina erremintak bete ohi dituen beste funtzioetan ere Parisen ikusi ahal izan zen berrikuntzarik. Ebaketa-abiadura (pieza eta erremintaren arteko abiadura erlatiboa) adibidez, gero eta handiagoa da. Izan ere alde batetik makinen organoak gero eta hobeak dira (arrabolezko errodamenduak dituzten kojineteak, airezko kojineteak, bibrazio-aurkako egiturak, etab.) eta bestetik ebaketa-erremintetan asko aurreratu da (altzairu lasterrezkoak egitetik wolframio karburo, boro nitruro, diamante, zeramika eta "cermet"ezkoak egitera iritsi dira).
Denbora luzez ebaketa-abiadura 15 eta 40 metro minutuko bitartean mantendu zen, baina hirurogeigarreneko hamarkadaz geroztik 80 eta 100 metro minutukoa nahikoa arrunta izan da. Azken aldian, eta Alemanian egindako ikerketei esker batez ere, 400etik 500 m/min-ko abiaduretara heldu dira eta aleazio arinetan laster 800-1.000 m/min-ra iristea espero da.
Biraketa-abiadurari dagokionez, 50.000 eta 60.000 bira minutukoak erabiltzen dira eta hiperdoitasunezko makina erremintetan 150.000tik 200.000 b/min-koak espero dira airezko kojineteak erabiliz.
Irudian ikusten dena, zenbakizko kontrolez gobernatutako mekanizazio-zentroa da. Ongi babestua dago mekanizazio-txirbila eta -olioa kanpora atera ez daitezen. Mekanizatu behar den (I) pieza, altzairuzko zilindroa da. Makinak birarazten duen (2) platerean lotuta dago. Txirbila harrotzeko behar diren erreminta desberdinak, (3) dorretxo erreminta-etxean muntaturik daude. Makinak eraginda pieza biraka hasten denean, dorretxoak bira-zati bat ematen du eragiketa bakoitzean piezara une bakoitzean dagokion ebaketa-erreminta hurbiltzeko. Hauek dira mekanizazio honetan egingo diren eragiketak: Kanpo-torneaketa. (4) erremintak piezaren ardatzarekiko paralelo des plazatuz, iraganaldi bakoitzean txirbila harrotuko dio piezan nahi ditugun A, B eta C diametroak lortu arte. Hariztaketa. Beste ebaketa-erreminta batek (hemen ez da era kusten) (5) haria emango dio piezari zilindroaren luzera jakin batean. Barne-torneaketa. Dorretxoak ondoren (6) erreminta aurkezten du eta piezaren goiko aldean (7) sako nunea mekanizatzen du. Fresaketa. Dorretxoak (8) fresa ekartzen du piezara. Bi plano ebakitzen ditu: (9) saihetsean eta (10) goian, inklinaturik. Gero (11) fresak (12) arteka estua mekanizatzen du. Fresaketa hauek egiteko (eta hemendik aurrerako gainerako eragiketak egiteko ere bai), pieza geldirik mantentzen da eta erreminta da birak ematen dituena. Zulaketa. Zuloak (13) eta (14) barautsez egiten dira. Zulo bat pie zaren ardatzarekiko elkartzut egiten da eta bestea inklinaturik (14). Zenbakizko kontrolari esker, eragiketa guzti hauek automatikoki ordena horretan burutzen dira, piezan aurrez programaturik eta finkaturik dauden kotak errespetatuz (makina batzuetan mikrarainoko doitasunaz gainera). Programako instrukzioek gobernatzen dituzte erreminten aukeraketa eta kokapena, biraketa-abiadura, aitzinapen-abiadura, zulaketa-sakonera, etab.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c22dd393c263 | http://zientzia.net/artikuluak/biosfera-ii-ikerketa-ikuskizun-bihurturik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Biosfera II: ikerketa ikuskizun bihurturik - Zientzia.eus | Biosfera II: ikerketa ikuskizun bihurturik - Zientzia.eus
Lerro hauek argitaratzean lau hilabete izango dira BIOSFERA II proiektua abiatu zenetik. Laborategia ala jolasparkea? Proiektu zientifikoa ala turistentzako Disneyland berri bat? Ziur asko bietatik badu zerbait. Guk eritzerik ez eta informazioa emango dizugu. Ondorioak, zeuk atera.
Lerro hauek argitaratzean lau hilabete izango dira BIOSFERA II proiektua abiatu zenetik. Laborategia ala jolasparkea? Proiektu zientifikoa ala turistentzako Disneyland berri bat? Ziur asko bietatik badu zerbait. Guk eritzerik ez eta informazioa emango dizugu. Ondorioak, zeuk atera. Biosfera II: ikerketa ikuskizun bihurturik - Zientzia.eus Biosfera II: ikerketa ikuskizun bihurturik
Ekologia
Lerro hauek argitaratzean lau hilabete izango dira BIOSFERA II proiektua abiatu zenetik. Izan ere, 1991.eko irailean mundu osoko komunikabideetara hedatu zen berria. Baita, harekin batera, kritikak eta balorazioak ere: gizakia Martitzen edo Ilargian biziko bada, Lurrean honelako saiakuntzak egitea ezinbestekoa dela dio zenbaitek. Bestelako eritzeak ere entzun dira: laborategia zirku eta ikerlariak zooko pizti bihurtu dituztela diote beste batzuek. Laborategia ala jolasparkea? Proiektu zientifikoa ala turistentzako Disneyland berri bat? Ekologiaren mozorroaz estalitako negozio yanki berria ote? Ziur asko bietatik badu zerbait. Guk eritzerik ez eta informazioa emango dizugu. Ondorioak, irakurle, zeuk atera. BASE IRAUNKOR BAT MARTITZEN: AMETSA ETA ERREALITATEA
Zer da Biosfera II?
Estatu Batuetako Tucson hiritik 50 bat km iparralderantz, Arizonako basamortuaren erdian, altzairuzko eta beirazko eraikuntza bitxi bat dago. Negutegi erraldoia dirudi, etorkizuneko eraikuntza. 1991.eko irailaz geroztik 8 gizaki (4 gizonezko eta 4 emakumezko) bizi dira bertan, kaiola erraldoian preso. 24 hilabete igaro beharko dituzte bertan, irten gabe. Ez daude bakarrik, ordea; haiekin batera 3.800 espezie desberdin (animaliak nahiz landareak) bizi dira Noeren kutxa berri horretan.
Hala ere, Noeren kutxa berregitea ez da izan sortzaileen nahia. Harago doaz: gure planetaren eskala txikiko eredua eraiki nahi izan dute. Zehatzago esan, biosferaren (izaki bizidunak kokatzen direneko Lurraren zatia da biosfera) eredua eraiki dute: hortik dator BIOSFERA II izena.
Ekosistema bat eremu itxian sortuz, gure planetaren jokabidea hobeto ulertu ahal izatea espero dute berotegi-efektua edo euri azidoak adibidez. Halaber, teknika berriekin airea birziklatzeko eta ura arazteko saiakuntzak egingo dira. Eta, azken helburua, ausartena: sistema itxian bizi daitekeela frogatzea eta, ondorioz, egunen batean Ilargian edo Martitzen ezarriko diren giza kolonien aitzindari eta probaleku izatea. Egia esan, Biosfera II proiektuak ez du inolako lotura ofizialik NASArekin edo proiektu espazialekin, baina esperientziaren emaitzak onak badira, baliagarria gertatuko da base espazialak diseinatzeko. Izan ere, Martitzen base bat ezartzeko asmoa ez da fikzio hutsa dagoeneko.
Nolakoa da Biosfera II?
Kristalezko jauregia dirudi, edo meganegutegia: 170 m luze, 110 m zabal eta, punturik altuenean, 30 m-ko altuera. 12.000 m 2 -ko azalera eta 200.000 m 3 -ko barne-bolumena. Atmosferatik hermetikoki isolatuta dago beirazko gangaren bidez eta lurzorutik hormigoi eta altzairuzko horma batek bereizten du. Beraz, barnean dauden "biosferarrek" beren atmosfera arnastuko dute, beren ura edango eta erabiliko dute landuko duten lurra ureztatzeko eta beraiek ekoiztutako janaria baizik ez dute jango. Ekosistema horretan materia guztia birziklatu egingo da eta eguzkitiko energia baino ez dute kanpotik jasoko.
Hona hemen Biosfera II-ko piszifaktoria. Edukinontzi hauetan tilapia arrain gorriak hazten dira, biosferarren dietaren proteina-iturri: tilapia bat laguneko eta asteko. Arrainaz gainera, arroza, txanpinoiak, kakahuete-zopa, ahuntz gazta, marrubi-tarta eta kafesnea ere izango dute. Jakina, ez kontserbarik ez janari izozturik izango dute.
Biosfera makroekosistema da, ekosistema txikiago desberdinez osatua. Sistema txikiago hauek Momak dira. Beraz, Moma nagusiak eraiki behar izan dira Biosfera II-n: oihana, sabana, basamortua, ozeanoa eta zingira. Gainera, laborantza eta abelazkuntza intentsiborako lurraldea ere badago. Azkenik, biosferarren "herria": logelak, labo rategiak, liburutegia eta behatoki astronomikoa; guztiok bost oineko modulu batean kokatuak.
Oihan tropikal hezeak 1.900 m 2 hartzen ditu. Bertan, jenjibre eta bananondoz eratutako gerriko baten barnean, 300 landare eta arbola desberdin eta 150 intsektu-espezie daude. Erdian 20 m altuko mendi malkartsu bat dago. Goikaldea oso hezea da, laino eta lanbrotsua tarteka. Horregatik, goikaldeko landaretza desberdina da. Oihanaren ondoan sabana dago, 40 belar-espezie desberdinez osatua. Eta belar hori zeinek jango? Zebra eta gazelak sartzerik ez dago. Haien ordez dortoka eta termitak sartu dira; hauek ere belarra berdin-berdin jaten dute, baina lurralde txikiagoa behar dute bizitzeko.
Biosfera II-ko basamortuak 1.400 m 2 -ko azalera du eta kaktus ugari han-hemenka. Benetako basamortua eraikitzera, tenperatur aldaketak oso handia izan behar zuen (0 °C-tik 60 °C-ra, urtaro desberdinen arabera). Horregatik, sortzen errazago diren klima baldintzak bilatu eta itsas aldeko basamortua eraiki da, hau da, tenperatur aldaketa txikiagokoa eta airearen hezetasun-tasa handikoa, Mexikoko Kalifornia Behereko basamortuan benetan gertatzen dena bezalakoa.
Ozeanoak 8 m-ko sakonera dauka, albufera bat eta koralezko arrezife bat barne. Arrainak, animaliak, itsas landareak, ... guztira 1.000 espezie desberdin. Makineria berezi batek urari eragin eta olatuak sorterazten ditu. Ondoan, eta ozeanoko ur gazitik bereiztuta, 3.600 m 2 -ko zingira dago. Floridako Evergladesko biotopoa berreraiki da bertan: mangoak, dortokak, karramarroak, igelak, etab. ipinita.
Biosfera II-ko abeltzantzarako txokoa. Espezie nanoak hautatu dira: Nigeriako ahuntzak eta India eta Japoniako espezieak gurutzatuz lortutako oiloak.
Laborantza intentsiborako biomak 2.000 m 2 ditu eta bertatik atera behar dute eguneroko janaria zortzi biosferarrek. 150 landare desberdin landatuko dira txandaka. Hondakinak tratatu egingo dira ongarri bezala erabiltzeko. Ongarri artifizial eta pestizidarik ezin erabiliko dute. Soro eta baratzen ondoan abereentzako hesiak daude: oiloak, txerri nanoak eta ahuntz nanoak. Azkenik piszifaktoria dago. Edukinontzitan sarturik tilapia izeneko arrainak daude. Afrikako arrain hauek ur gazi zein gezetan bizi daitezke eta eguzkiaren argi eta beroaz hazten diren algak jaten dituzte.
Dena ez da naturala
Biosfera II barneko airea dilatatu eta uzkurtu egiten da tenperaturaren arabera eta beirazko egiturak ezin dio presio-aldaketari eutsi. Dilatazioaren ondorioz eraikuntza lehertu egin liteke eta uzkurketaren ondorioz inplosioa gertatu ere bai. Arazo horri ekidi tearren 28.000 m 3 -ko edukiera duten kautxuzko mintz erraldoi bi ezarri dira kanpoan. Mintz hauek lurpeko tutuen bidez bat eginda daude Biosfera II-rekin eta atmosferako presioa erregulatzen dute: tenperatura igotzean puztu egiten dira eta jaistean hustu.
2.500 kaptore elektronikoren bitartez etengabe kontrolatzen da atmosferaren kalitatea, hezetasun-maila, ozeanoko uraren gazitasun- eta lurrintze-maila, landareen hazkuntza, etab. Sabaiko ataken bidez eguzkiztapen-maila ere kontrolatzen da. Makineria guztia energiaz hornitzeko, 5, 5 megawatteko zentral elektriko bat eraiki da lurpean; hiru sorgailuz osatutakoa. Sorgailuei eragiteko erabiltzen diren gasturbinek gas naturala dute erregai.
Hauxe da proiektu ekologiko horren alde ilunetako bat. Basamortuan egonik, zergatik ez eguzki-energia erabili? Arduradunek hori horrela egin ez izanaren arrazoia eman dute: dirua. Eguzki-energiaz baino ez baliatzekotan, 1.800 milioi pezeta (100 milioi libera) gehiago beharko lirateke.
Disneyland berria?
Laborantza intentsiboaren prozedurak erabiliz pataten produkzioa azalera-unitateko 5 aldiz handiagoa izatea lortu da. Letxuak plano inklinatutan hazten dira. Kalabazin eta tomateak ere laborantza hidroponikoan hazten dira, hau da, lurrik gabe: gatz inorganikoen disoluzioak eta oligoelementuak dauzkaten ontziek ordezkatzen dute lurra eta bertatik elikatzen dira landareak.
Biosfera II proiektua 1984. urtean sortu zen eta geroztik 200 zientzilari eta teknikari inguru aritu dira bertan lanean. Inolako laguntza ofizialik ez du, pribatua da goitik behera. Texasko petrolio-enpresari aberetsenetako batek, Edward P. Basek, 2.700 milioi pezeta (150 milioi libera) sartu zituen proiektuan. Eta kostu osoa 13.500 milioi pta (750 milioi libera) ingurukoa izango dela jotzen da. Dirutza hori berreskuratzeko asmoa izango duela pentsatzekoa da. Nola, baina? Erantzuna erraza da: Biosfera II ikuskizun bihurtuz.
1991.eko irailean behin eta berriz eman zen proiektuaren berri telebista-katea eta idatzizko komunikabide guztietan. Publizitate-kanpaina handi horren ondoren hasi da Biosfera II proiektuaren ustiapen ekonomikoa. Egunero turistez betetako autobusak iristen dira zirku berria ikustera. 1991.ean bakarrik, milioi bat turista iritsiko zela espero zuten.
Sarrera ordaindu eta kristalezko erakusleihoetatik –akuariumean baileuden– behatuko diote barnekaldeari, ozeano azpiko zoruari, koralezko arrezifeari, etab.i. Horrez gain, kanpotik begi hutsez ezin ikus daitezkeen gainerako zoko-moko guztiei bideo-kamera bidez begiratu ahal izango diete; baita barnean dauden 8 "bionauten" bizimoduari ere. Amaitzeko, souvenir-dendatik pasa eta mota guztietako oroigarriak erosiko dituzte. Ongi pentsatuta, ezta?
Airearen zirkuitua
Basamortuko harea beroarekin kontaktuan (1) airea berotu eta dentsitatea txikiagotzean igo egiten da (2). Ozeanorantz (3) higitzen da ondoren, bertan uraren lurrintzea areagotuz. Ur-lurrinez bete eta oihan tropikalera doa. Oihanean, hozketa-dorrera iristean, ura kondentsatu eta euria sortzen da (5, eskuineko irudian). Hoztean dentsitatea handiagotu egiten da eta ondorioz airea zorurantz jaisten da. Bertan (6) haizagailuek zurgatu eta lurpeko tunel batean barrena (7) basamortura bidaltzen dute. Tuneleko airearen parte bat laborantza, abeltzantza eta biosferaren bizilekura desbideratzen da. Zona honetan (9) landareen ebapotranspirazio eta fotosintesian eta gizaki eta animalien arnas ketan hartzen du parte.
Uraren zirkuitua
Oihan tropikaleko mendian (5) euria egitean errekastoak (10) sortzen dira eta mendian behera jaisten da ura ia ozeanoaren mailaraino. Zenbait meandro egin ondoren (11), ur geza gazitu egiten da zingiran (12) eta ozeanora itzultzen da (3). Biosfera II-ren gainerako erabilpenetarako ura ponpa baten bidez (13) ozeano nahiz ibaitik hartu eta planta gezatzailera (14) eramaten da. Handik ateratzen den uraren parte bat giro-higrometria eta -tenperatura erregulatzeko zirkuituetara (15) bidaltzen da. Beste partea biztanleek erabiltzeko (16) edo nekazaritza eta abeltzantzarako erabiliko da (17), baina aldezaurretik tratamendu-unitatetik (18) iragan eraziko da pH, bakterioak, gatz mineralak, etab. kontrolatzeko.
1991.eko ekainean EEBB eta Sobietar Batasuneko zientzilari-talde batek Kaliforniako Standford-eko unibertsitatean ikerketa bat egin du Martitzen base iraunkor bat instalatzearen kostua kalkulatzeko. Kopurua ez da hain astronomikoa: 60.000 milioi dolar, hau da, 6 bilioi pezeta pasatxo edo 350.000 milioi libera inguru. Estatu Batuek, Europako potentziek, Sobietar Batasunak eta Japoniak elkar hartuko balute, 1994.ean abia liteke proiektua. Egindako ikerketan epeak ere zehaztu dituzte. Hona hemen:
Egungo teknologia aski izango litzateke proiektuaren lehen faseak burutu ahal izateko. Sobietarren Energia izeneko jaurtikigailua erabiliko litzateke basearen oinarrizko elementuak orbita geoegonkorrean jartzeko: batetik etxe aurrefabrikatuak, miaketarako bi ibilgailu eta espaziuntzi bat Martitzeko orbitaren eta Martitzeko zoruaren arteko joan etorriak egin ahal izateko.
Bestetik, erregai-ontzi bat ere orbitaratu beharko litzateke. Lehen fase hau burutzea teknikoki erraza da. Lurreko orbitan erregai-ontzia eta gainerako elementuak elkartu egingo lirateke, baina elkartze-maniobra orbitan ez da berria dagoeneko. Behin baino gehiagotan egina dute sobietar eta estatubatuar astronautek. Ondoren, elementu guztiak Martitzera abaiaraziko lirateke.
Horretarako energia pixkat beharko lukete Lurreko orbitatik atera ahal izateko, baina bidaia egiteko ez lukete energiarik beharko, espazioko mekanikari buruzko legeek eramango bait lituzkete Martitzerantz. 9 hilabeteko bidaiaren ondoren motoreak erabili beharko lituzkete balaztatzeko eta Martitzeko orbitan sartzeko. Azkenik, modulu pilotagarrian Martitzeko zeruraino jaitsikolirateke astronautak.
Baseko ekipamendu osoa astronautak iritsi baino bi urte lehenago ipiniko litzateke Martitzeko orbitan. Gizakiak iritsi eta bi urteko egonaldia beteko lukete Martitzen eta, ondoren, 9 hila beteko itzulia eginez, Lurrera itzuliko lirateke, tokia beste ekipo bati utzita.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5d7762f361de | http://zientzia.net/artikuluak/astronomoak-paradisu-bila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Astronomoak paradisu bila - Zientzia.eus | Astronomoak paradisu bila - Zientzia.eus
Ahalik eta efikaziarik handiena lortzeko, etorkizunean teleskopioek zerurik oskarbienaren beharra izango dute. Ipar hemisferioan, astronomoek ez dute oraingoz Mauna Kea baino ezer hoberik aurkitu.
Ahalik eta efikaziarik handiena lortzeko, etorkizunean teleskopioek zerurik oskarbienaren beharra izango dute. Ipar hemisferioan, astronomoek ez dute oraingoz Mauna Kea baino ezer hoberik aurkitu. Astronomoak paradisu bila - Zientzia.eus Astronomoak paradisu bila
Astronomia
Ahalik eta efikaziarik handiena lortzeko, etorkizunean teleskopioek zerurik os karbienaren beharra izango dute. Ipar hemisferioan, astronomoek ez dute oraingoz Mauna Kea (Hawaiiko sumendirik altuena) baino ezer hoberik aurkitu. Ekuatoreaz behetik, Atacamako basamortuko Cerro Paranal-en, Txilen, instalatuko dute VLT (Very Large Telescope: Oso teleskopio handia) deituriko teleskopio europarra.
4.200 m-ra Mauna Keak urtean ia 300 gau oskarbi ditu astronomoentzat. 3.000 m-radagoen hodei-multzoak barrera modura jokatzen du kostaldeko herrietako hautsa, hezetasuna eta argi artifiziala pasatzea oztopatuz. Azken 10 urteotan, CFH teleskopio franko-kanadarra dago bertan. Keck kaliforniarra aurten jarriko da martxan eta urte gutxi barru JNLT japoniarra.
Badira ia bederatzi urte Francisco Gomez Cerda eta bere bi umeak, denboralditan, Cerro Paranalen bizitzen jarri zirela. Mendi honek 2.665 m ditu eta Atacamako basamortuaren erdi-erdian kokatua dago Txilen. Beren egitekoa zein zen? Europar behatoki australerako (ESOrako) bertako ezaugarri meteorologikoak aztertzea, munduko beste hainbat leku idorretan daudenekin konparatzea eta azkenik astronomoei bost urte barru instalatuko den astronomi makina izugarria, lehen esan dugun VLT izenekoa hain zuzen, jartzeko lekua aukeratzen laguntzea. Gomez Cerda familia oso harro dago; astronomo europarrek notizia bikaina iragarri dute: "beren" mendia aukeratu dutela teleskopioa jartzeko, alegia...
1983.az geroztik, Txileko meteorologoek parametro guztiak erregistratzen dituzte, hau da, zeruaren garbitasuna, gau oskarbiak zenbat diren, airearen hezetasuna, atmosferaren egonkortasuna, etab.; guzti horrek eragina bait du behaketa astronomikoaren kalitatean.
Astronomiaren historian honelako kanpainari ez zaio inoiz ekin: Txileko hamarren bat mendi eta beste bat Reunion irlan, etengabe aztertu dira, zeru aproposa aurkitu nahian beti ere. Astronomoak berehala konturatu dira Txilek zituela lekurik onenak. Han instalatu dira jadanik hiru behatoki handi, Cerro Tololo eta Las Campanas amerikarrak eta bereziki ESOren behatoki handia, La Sillan. Hauxe da gaur egun munduko astronomi zentru garrantzitsuenetakoa.
VLT beraz, Txilen instalatuko dute. ESOko "politikarien" kontua zen honako erabaki zaila hartzea: La Sillan, Atacamako basamortu ertzean, jadanik azpiegitura izugarria dagoela ikusita (hamabost teleskopio kupula barnean, aireportu bat, 30 km-ko errepidea, benetako "zientzi herria" ehundaka pertsona baino gehiagorentzat, lantegi ultramodernoak, ordenadore-ekipoa, etab.), VLT bertan instalatzea edo leku hobea aurkitu eta berriro ere leku hori hornitzea.
Erabakia hartuta dago. Cerro Paranal, La Sillatik 600 km iparraldera, planetako leku astronomiko onena da: urtean hirurehun eta hogeitamar gauetan zerua oskarbi dago hor!. VLTarekin behaketa-segundo bakoitza 10 libera inguru kostatuko dela jakinik, ulertzekoa da leku egokia bilatzen europarrak hainbeste zergatik saiatu diren. Zerutik lainorik txikiena pasatzeak 1.000, 10.000 edo 100.000 liberako "galera" zientifikoa eragin dezake! .
CFH, 3,60 m-ko diametroa duen Hawaiiko teleskopio franko-kanadarra, gaur egun munduko onena da. 27 magnitudeko astroak ikertzeko gai da, hau da, begiak ikus dezakeena baino 250 milioi aldiz distira txikiagokoak.
Baina lainoak, hodeiak, euria... zer diren ere ia ez dakite Atacamako basamortuan; planetako lekurik idorrenetakoa bait da. Cerro Paranalen Gomez Cerda familiak honela zioen: "1983.ean hainbat aldiz egin zuen euria eta 1988.ean elurra izan dugu". Paradoxa badirudi ere, gailurretik 15 km-ra meteorologoek Ozeano Bareko kostaldea ia etengabe lainoz estalia ikus dezakete. Baina laino hauek ez dira 1.000 edo 1.500 m-tik gora igotzen. Eguraldi txarreko denboraldiak, "negu boliviar"ari dagozkio eta ekaitza orduan Andeetatik, ekialdetik, dator.
Orain dela hogei-hogeitamar urte arte, astronomoak teleskopioak instalatzerakoan ez ziren bertako kalitate meteorologikoaz kezkatzen: munduko teleskopiorik handienak, 70.eko hamarkadara arte, hirietatik hurbil instalatu dira. Niza eta Meudon beraz, bertan joan den mendearen azken aldera eraikitako behatoki handiez harro egon daitezke. Gaur egun bere teleskopio ederrek ez dute ia ezertarako balio.
Lehenengo teleskopio erraldoien egoera are larriagoa da. Kaliforniako Wilson mendian dagoenak mende hasierako astrofisika irauli zuen: gaur egun itxita dago. Tresna honek ezin izan ditu elektrizitatearen eta gaueko argiztapenaren aurrerakuntzak jasan. "Argi-poluzio" honekiko oso sentikorra izanik, zerua ikertzeari utzi egin dio. Kaltea: bere 2 m t"erdiko ispilua, munduko hogei teleskopio handienetakoa zen.
Beste erraldoi bat ere –ospetsuagoa gainera– kolokan dago: Palomar mendiko bost metroko teleskopio famatua. Hogeigarreneko hamarkadaren bukaeran, diseinatzaileak benetako lekua bilatzen saiatu ziren: 2.000 m-ra, Hego Kalifornian, Palomar mendiak leku aproposa zirudien. Turbulentzia atmosferikoak teleskopioari bere baliabideak erdira murrizten dizkio eta, batez ere, handik berrehun kilometrora dagoen Los Angeles hiriak bere neonezko zerua argiztatzen du, Tresna hau hobeto kokatuta dauden beste batzuek gainditu dute, nahiz eta teorikoki hain potente izan ez.
Gaur egun, neurri handi batean satelite meteorologikoen eta zirkulazio atmosferikoa ondo simulatzearen ondorioz, astronomoek oso ondo dakite behatoki handi modernoa instalatzeko lekurik egokienak zeintzuk diren. Ez dira, izan ere, hainbeste: Txileko Atacamako basamortua da, zalantzarik gabe, lekurik onena, baina Kanaria eta Hawaii irlek ere, beren sumendi altuekin, urtean ia hirurehun gau oskarbi izaten dituzte. Altitudeak (2.200etik 4.200 m-ra) ozeanotik datozen lainoetatik babesten ditu.
Mauna Keako Keck teleskopioa, 36 ispilu hexagonalekin 10 m diametroko mosaikoa eratuz, inoiz burutu den tresna optikorik handiena izango da. 1996.ean Keck II, bere bikotekide elek-tronikoa jarriko da, hau eraikitzea oraintsu erabaki delarik.
Azkenik, Mendi Harritsuetan, Sobiet Batasuneko Pamir-en eta Txinako Himalaian kontinental deitzen diren basamortu batzuek ere, dudarik gabe, gailur ederrak badituzte 3.000tik 5.000 m-ra. Leku ezezagun bat geratzen da: Antarktika. Mendi handiko kontinente birjin honek (3.000tik 5.000 m-rainokoak ditu) atmosfera erabat lehor eta purua du. Baina pentsa al daiteke -55°-ko "izozkailuan" astronomoak, teleskopio erraldoiak eta ordenadoreak instalatzeaz? Gaur egun, oso lan bereziak egiten dira han, hainbat astetan Eguzkiari etengabe behatzea esaterako.
Astronomoek gura dituzten mendi guztien ezaugarri amankomuna, zibilizazioaren poluzio eta argiztapenetik urrun egotea da, jakina, baina baita beste mendietatik urrun egotea ere. Isolatutako gailurrek, izan ere, atmosfera guztiz egonkor eta purua dute. Ipar hemisferioan astronomo guztien ametsa beren teleskopioak Hawaiiko Mauna Kea sumendian instalatzea da. 4.200 m-ra, behe-atmosferako hauts eta argietatik babestua dago eta 2.000 m-raino sumendi honen maldak laino-multzoz estalita egoten dira. Urtean ia hirurehun gau oskarbi izanik ez da, izan ere, leku astronomiko txarra!
Baina, batez ere, Mauna Kearen ezaugarria airearen egonkortasuna da: teleskopioko irudiak nahasten dituen turbulentzia atmosferikoa han oso baxua da. Mauna Kearen beste abantailetako bat: bertako airea lehorra izateak astronomoei izpi infragorriak aztertzeko aukera ematen die. Izpi hauek ur-lurrinak zurgatu egiten ditu eta leku modernoek, beraz, guztiz lehorrak izan behar dute. Mauna Keak gaur egun munduko teleskopio-kopururik handiena du: hamar metroko teleskopio kaliforniarra –munduko han diena–, 3,6 m-ko teleskopio franko-kanadarra (gaur egun galaxia eta kuasareetako irudirik zehatzenak ematen ditu) munduko teleskopio infragorri handiena, irratitelesko pioak ...
Baina Cerro Paranalek, dudarik gabe, jadanik ustiatutako leku guztiak gainditzen ditu. Mauna Kea baino hobea, gau oskarbien eta egonkortasun atmosferikoa kontutan hartuz, eta hura bezain ona bai behintzat airearen lehortasunari dagokionez. Horrelako lekuan, VLTak edozein espazio-teleskopio bezalako irudiak edo hobeak atera beharko lituzke!. 8,20 m diametroko lau ispiluekin, VLT izan ere Hubble baino berrogeitamar aldiz argitsuagoa izango da. Optika moldagarriz hornitua dago, hau da, turbulentzia atmosferikoaren arabera deformatzeko gai den optika du.
Teleskopio erraldoi europar honek ez du konkurrentziarik izango XXI. mende hasieran. Tresna, mila eta bostehun milioi libera inguru kostatuko da; Hubble baino hamar aldiz gutxiago, alegia! Baina azkarrago, argitsuago eta zehatzagoa izango da ... baita 1993. urte bukaerako espaziuntziaren misio batek teleskopio espazialari ikusmena itzultzen badio ere. Cerro Paranal eta antzeko lekuak aurkitzea eta optikaren aurrerakuntzak, astronomoak lurrera itzul erazi ditu: ez dute orbitan teleskopio handirik instalatzeko asmorik.
2.665 m-ra Cerro Paranalek urtean 330 gau oskarbi baino gehiago ditu. Jadanik hamabosten bat teleskopio europar dauden leku honetan (La Sillatik ez oso urrun) instalatuko da 1995.etik aurrera VLT izenekoa.
Europarren lana, beren makina erraldoia eraikitzea da. ESOk aurre egin beharreko arazoetako bat, bertan lan handia egitearena da. Lehen-lehenik, Cerro Paranalek, jakina, ez du ez urik eta ez elektrizitaterik. Handik 100 kilometrora dagoen Antofagastatik eraman beharko dira. Berehala, gailurra berdindu egin beharko da bertan VLTa jarri ahal izateko. Berdindu ondoren, Cerro Paranalek hektarea inguruko plataforma izango du, 1995.etik aurrera 8,20 m-ko lehen teleskopioa bertan jartzeko.
2000. urtean, tresna osoa (100 m-ko oinarri handia duen trapezioa eratuz) leku urrutienetako kuasareei behatzen hasiko da. Ez da lekurik geratuko, beraz, han goian beste teleskopiorik instalatzeko! Baina Txileko gailur honetan teleskopio erraldoiak eraikitzeko beste aukerak ez dira horregatik bazter geratuko: Cerro Paranaletik gertu, beste mendi birjin batzuek ere mendikatea handiaren magalean erakusten dituzte beren gailurrak. Atacama "astronomoen basamortu" bilaka daiteke.
Teleskopio erraldoiak
1949.ean hasi zen dena, amerikarrek lehen tresna optiko erraldoia (Palomar mendiko teleskopio izugarria) martxan jarri zutenean. Bost metro diametroko ispiluz hornitua dago, 530 tona pisatzen ditu eta hainbat hamarkadatan munduko astronomia menderatu du... SESBk, 1976.ean, kaliforniarrak gainditzea nahi izan zuen, Zelentxuk-en, Kaukason, are tresna handiagoa instalatuz. Bere 25 m-ko luzerarekin, 600 tona mugituz eta 6 m diametroko ispiluarekin, "BTA-B6"k ez ditu inoiz bere promesak bete: 1.900 m-ra egonik, bere kokapena ez da oso ona eta bere kamera elektronikoak ez dira oso praktikoak.
Etsita, astronomoek ispiluen neurria handiagotzen baino gehiago leku hobeak bilatzen saiatu ziren eta beren ezaugarri optiko eta elektronikoak hobetzen ere bai. Emaitza: azken hamar urte hauetan, CFH teleskopio franko-kanadarrak, 3,60 m diametrokoak, Hawaiiko Mauna Kean 4.200 m-ra instalatuak magnitudean (astro ikusgarrien disdira ahultasunean) eta bereizmen espazialean (xehetasun eskuragarrien zehaztasunean) errekorrak ditu. Zifratan emanda: 27 magnitudea (CFHak begi hutsak ikus ditzakeen izar ahulenak baino 250 milioi aldiz ahulagoak ikus ditzake) 0,3"-ko bereizmena (ilargiko 500 m-ko edozein gauza).
Txileko La Sillan, New Technology Telescope europarra (Teknologia Berriko Teleskopioa) (3,5 m-koa) emaitza berberak ematen hasi da. Opto-elektronikaren aurrerakuntzek erraldoitasunaren erronkari ekiteko aukera eman die astronomoei: aurten, kaliforniarrek Mauna Kean 10 m-ko diametrodun teleskopioa jarriko dute! Tresnak, ez du 300 m besterik pisatzen eta ispilu zatikatu "adimentsuz" osatuta dago; kristalezko 36 hexagonoz osatuta. Teleskopio hau, teleskopio erraldoi ultrarinen eta argi ikuskorra eta infragorria aztertzeko gai diren belaunaldikoen aitzindaria da.
2000. urtean, hau bezalako, 8,20 m-ko lau teleskopiok VLT izenekoari 16 m-ko diametro birtuala emango diote.
Proiektuan daudenak: Hawaiin instalatzekoak Keck II eta JNLT japoniarra, 7,50 m-koa, Atacamako 8 m-ko Magellan amerikarra, Arizonarako 8 m-ko bi diametro dituen Columbus teleskopio-parea, eta batez ere, 2000. urterako VLT europarra: 8.20 m-ko lau teleskopioko bateria, 16 m diametrokoa litzatekeen teleskopioa sintetizatzeko gai dena. Etorkizuneko teleskopio guztietan handiena izanik, VLTak ez du konpetentziarik izango ondorengo hainbat hamarkadetan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b5504fb589e4 | http://zientzia.net/artikuluak/bulegoko-mina/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bulegoko mina - Zientzia.eus | Bulegoko mina - Zientzia.eus
Bulego modernoak, garbiak, argitsuak, efizienteak dira. Hala ere, zerbait oker dabil. Behingoagatik behintzat, azken orduko ikerketek arrazoia langile gaixoari emango diote oraingoan. "Eraikin gaixoaren sindromea", horrelaxe bataiatu du Anthony Pickering medikuak.
Bulego modernoak, garbiak, argitsuak, efizienteak dira. Hala ere, zerbait oker dabil. Behingoagatik behintzat, azken orduko ikerketek arrazoia langile gaixoari emango diote oraingoan. "Eraikin gaixoaren sindromea", horrelaxe bataiatu du Anthony Pickering medikuak. Bulegoko mina - Zientzia.eus Bulegoko mina
Osasuna
Bulego modernoak garbiak, argitsuak, efizienteak dira. Horietan, kanpoko kutsadura at mosferikoa erabat iso latuta geratzen da (kanpoan) hermetikoki itxitako leihoengatik, aire egokituak tenperatura konstante mantentzen du eta fluoreszenteek uniformeki banatzen dute beren argi txukuna. Baina, hala ere, zerbait oker dabil. Hor lan egiten dutenek, sintomatologia berdin-berdina dute (astelehenetan bereziki): urduritasuna, depresioak, apatia, alderdi psikologikoan; buruko mina, egarri handiegia eta begi gorritu edo minduak, ikuspegi fisiologikotik.
Bulego modernoak garbiak, argitsuak, efizienteak dira. Kanpoko kutsadura atmosferikoa erabat isolatuta geratzen da, aire egokituak tenperatura konstante mantentzen du eta fluoreszenteek uniformeki banatzen dute beren argi txukuna.
"Lanerako gogo gutxi" esango du zuzendaritzak. "Igandeko ajea, biharamuna" gehituko du pertsonal-buruak. Baina, behingoagatik behintzat, azken orduko ikerketek arrazoia langile gaixoari emango diote oraingoan: laneko giroa bait da, hain zuzen ere, gaixotasunaren eragilea. "Siek building syndrome" edo "eraikin gaixoaren sindromea", horrelaxe bataiatu du Manchester-eko Wythen-Shawe Hospital-eko Anthony Pickering medikuak. Guzti horrek ez zuen zerikusirik famili giroko eztabaidekin, ultzerarekin edo liseriketa astunekin.
Zientzia medikoan nahikoa maiz gertatu ohi denez, aurkikuntza ausa edo zoriaren gauza izan zen. Pickering-ek gidatzen zuen taldea "hezegailu-sukarra" izenez ezagutzen den gaitza (tenperatura altu eta arnasteko zailtasunarekin agertzen den gripe moduko bat) ikertzen ari zen; Spray-zko aire-hezegailuak dauzkaten bulegoetan agertu ohi dena, eta asteburuko atsedenaldiarekin ondotik eta lanegunaren azken aldera larriagotzen dena. Hogei bat eraikinetan ikuskapenak egiten hasi ziren, pertsonalari galderak eginez.
Gauzarik kuriosoena, aipatu su karrari buruzko datuak aurkitu ordez askoz ere usuago eta zabalduago ziren sintoma-mordoaredin topo egitea izan zen: arnas aparatu osoko lehortasun orokorrarekin eta mota guztietako buruko minekin Lantokiak sortuko lukeen alergia baten antzera, etxera itzultzean edo asteburuan desagertu edo gutxienez dezente arintzen zen. Eta alde rantziz, ohizkanpoko indarrez agertzen zen berriro astelehenetan.
Sindromea nolabait definitu eta onartuta dagoen arren, ez dakizkigu oraindik –egiaz eta zinez– zuzeneko arrazoiak zeintzuk diren. Medikuek diotenez, hainbat faktore sartuko lirateke, horietakoak aire egokitua, sabai baxuak, argi fluoreszenteak edota tenperatura altuegiak izanik.
Bulegoko altzariak diseinatzen dituztenak gehiago lotu behar litzaizkioke osasunari eta ez hainbeste diseinu estetikoari.
Aukerak argia dirudi, begiratu batera. Eraikin "osasungarriagoak" egitea. Baina horrek, noski, kostu ekonomiko altua du. Iparramerikarrek, dena dolarretan kalkulatzen
hain zaleak direnez, prezioa atera dute jadanik: ingurugiro "gaixotuan" agente kutsatzaileak (eta horien arrazoiak) identifikatzea ikaragarri garestia gertatzen da; ehun mila milioi pezeta 1.000 m2 bulegoko. Hor sartuta daude bulegoa husteagatiko galerak, pertsonalaren trasladoak, ikerkuntzan emandako asteak, ...
Ez da, bada, harritzekoa enpresarik gehientsuenak arazoari aurre egin nahi ez izatea, eta "ingurugiroa hobetzeko" adabaki eta pintura-geruza batzuk ipiniz arazoa estali nahi izatea.
Laneko giroarekin, lekuarekin eta arnasten den airearekin, argi deserosoarekin edo eskasarekin eta barne-estalduretan erabilitako materialekin zerikusia duten patologiei ordea, beste patologia bat ere erantsi behar zaie. Ez da garrantzi txikiagokoa, eta gero eta hedatuagoa dago bestalde. Laneko orduetan bizkarrezurrak (eta gerri aldeak bereziki) hartzen dituen postura desegokiekin lotutako patologiari buruz ari gara.
Bizkarrezurra, erasotako zutabea
Lunbagoak eta sakroneuralgiak jota (bizkarreko minez, alegia) daude ehun milioi langile inguru Europako Elkarte Ekonomikoan. Horietako % 70 ia lan-baldintzak sortuak, eraginak edo okerragotuak dira. Amerikako Estatu Batuetan bizkarrezurraren alterazioak dira berrogei urtetik beherako pertsonengan lanerako ezgaitasun iraunkorraren arrazoi nagusi eta, eritasun kardiobaskularrekin batera, dolar mordoa kostatzen zaizkio sanitate iparramerikarrari.
Eta gezurra badirudi ere, era honetako minak esfortzu fisikoak eskatzen zituzten lanak urritu ahala hazi egin dira. Ez da harritzekoa kaltetuenak teknologia berrien zaleak direla kontutan hartzen badugu. Orduak eta orduak ordenadore-terminalaren aurrean pantailari begira adi-adi egonik, gorputzak posizio estatikoak hartzen ditu. Eta postura hori, adituek diotenez, arrisku-faktore serioa da: gure ornoarteko diskoak ez dauka odol hodirik, eta ezta, beraz, elikagaiak bilatzeko eta katabolito edo hondakinak kanporatzeko ahalmenik ere. Postura finkoek horrela nutrizioa (elkartrukea) eragozten dute, eta luzarora diskoaren degenerazio-prozesuak erraz ditzakete.
Terminal, monitore eta ordenadore pantailak etengabe erabiltzeak begietako lesioak sor ditzake: ikusmenaren nekea, irritazioa eta baita korneako lesioak ere.
Egindako ikerketek diotenez (enpresariek kasu!) postura egokiak laneko errendimendu hobea dakar. Dibulgazio-aldizkari gutxi-asko espezializatuek aholkuak eman ohi dituzte bizkarrezurrarentzako posturarik egokiena hartzeko. Eta teknika gimnastiko berriak (stretching deitua, esaterako) gogortutako muskuluak (gerrialdekoak bereziki...) estiramenduen bidez zuzentzera bideratzen dira. Faktore horiek kontutan gero eta gehiago hartzen diren arren, agian bulegoko altzariak diseinatzen dituztenak gehiago lotu behar litzaizkioke osasunari eta ez hainbeste diseinu estetikoari.
Teknologia bernak, patologia berriak
Terminal, monitore eta ordenadore-pantailak etengabe erabiltzeak begietako lesioaksor ditzake: ikusmenaren nekea, imitazioa eta baita korneako lesioak ere. Izan ere, ordenadoreak fabrikatzen dituzten etxe berek saltzen dituzte iragazki eta anteoju bereziak; distirak txikiagotu eta tonuak kontrastatzen dituztenak.
Oftalmologoen eritziz , begietako nekearen arrazoi nagusia (luzarora buruko mina ere agertu ohi da) honakoa da: ordenadorean lanean ari den pertsonaren begirada dis tantzia desberdinetara kokatuta dauden hiru objektuen artean etengabe mugitzea (terminalaren, teklatuaren eta laneko mahaiaren artean, alegia). Horrela, begiek egun batean bai eta hurrengoan ere bai, egunero-egunero, hogeitamar bat mila aldiz enfokatzen duten objektiboak bailiran funtzionatzen dute. Argiari dagokionez, adituek argiztapen-iturririk pantailaren aurrean nahiz atzean ez jartzeko gomendatzen dute (ezta leihorik ere). Argi naturalak ezkerretik sartu beharko luke, eta artifiziala izatekotan, argiak bahetua beharko luke izan.
Zenbait ahoberok aparatu horiek igortzen dituzten erradiazioak ere aipatu izan ditu. Dena den, iturri eta ikerketa fidagarrien arabera, alde horretatik arriskurik ez dagoela dirudi. Iparraldeko herrialdeetan egindako azken ikerketetan, igorritako erradiazio-dosia hutsala da ikuspegi biologikotik.
Dena den, beste lan batean sakonago aztertuko dugu ordenadoreek osasunean duten eragina.
Zarata, tabakoa eta estresa, egiazko borreroak
Poluzio akustikoa deitua da gaur egun ezinegonaren arrazoietako beste bat.
Urtebeteko lanaren ondotik, (200 lanegun, bakoitza zortzi ordukoa) elektroi-sortak pantailaren barnekaldearen kontra talka egitean sortutako X izpien dosia REM-milioiren batera apenas heltzen den. Eta kopuru hori eguzkitik jasotzen duguna (80 REM-milioiren) baino askoz ere txikiagoa da.
"Poluzio akustikoa" deitua da gaur egun ezinegonaren arrazoietako beste bat. MOPU delakoak ( Herrilan eta Hirigintzarako Ministraritzak) landutako txosten baten arabera, industrien barruan sortzen dira arazorik larrienak, baina hots edo zarata hori inguruko zonetara zabaltzeak, dio txostenak, ingurugiro-arazoak eragin ditzake.
Kanpoko zarata horri bulego-etxe barrukoa gehitzen zaio: idaz-makinak, galdarak, fotokopiatzek makinak, txirrinak, telefonoak megafoniak, motoreak, ... Maila 90 dezibelera irits daiteke erraz aska eta maila hori, Annje Moch doktorearen ustez, arrisku-atlasean kokatzen da. Ondorioak, jakekak, kontzentratzeko zailtasunak, entzumena poliki-poliki galtzea, ahoz komunikatzeko zailtasunak, ...
Laneko giro itxi horietako hermetismoak gainera, badirudi barne-poluzio edo poluzio guztietan ezagunena, faktore pertsonalen eraginpean bakarrik dagoena (tabakoa erretzea, alegia) erraztu egiten duela.
EEBBetan aurkitutako gogortasun eta birulentziarik gabe izan bada ere, EEEn egindako inkesta batek emaitza hauek erekutsi ditu hamabi herrialdeetako mila biztanlerekin egindako inkestan: hamar europarretatik zazpi tabakoaren prezioa dezente garestitzearen aldedoak dira, eta hamarretik zortzi lokal publikoetarako neurri murriz taileen alde agertu dira (eta bulegoa ez al da, bada, lokal publikoa?). Gure herrialdean, neurri horien aldekoak % 70 eta % 78 izan ziren, hurrenez hurren.
Gaixotasun kardiobaskularren progresioan beste faktore eragile batek bezala jokatzen du sedentarismoak.
Zenbait enpresak aldizka egin ohi dituen txekeoetan, gero eta arruntagoa da bere bizitza osoan inoiz erre ez dutenei tabakismoa diagnostikatzea. Erretzaile pasibo deritze; duela gutxi Iruñean minbiziaren epidemiologiari buruz egindako mintegian ketan egondako pertsona horientzat minbizia jasateko arriskua % 30ekoa zela esan zen.
Azkenik, gure lan-giroan eragin handia eta erabakiona duen beste faktore bat aipatuko dugu; hitzetik hortzera dabilena: estres psikologikoa; hain zuzen, erasan organikoak sortzera iristen ari dena. Psikiatra eta psikologoek "norberaren indarrek dezaketena baino areago luzatzen den hiperaktibitatezko egoera geldiezina" dela esanda definitzen dute. Ia tentsio guztiek laneko arazoetan dute beren jatorria, eta ondoren familia barruan gatazka eta eztabaidak sortuko dituzte. Espainian, estres horrek hiru milioi pertsonatik gora jo dituela pentsatzen da. "Europan, berriz, langileen 50ek guzti horren eragilea lanpostua galtzeko beldurra dela dio.
Baina "sorgin-gurpil" baten barruan gaude. Kaiola hermetiko baten barruan egunero zortzi orduz lan egitera behartzen gaituen sistema sozial horretatik beste arriskufaktore bat sortzen da, horratio, gure osasunarentzat: sedentarismoa; hain zuzen, nahitaez ariketa fisikorik ezarekin lotuta dagoena. Eta oso arraroa da, langile gaixoak bulegoan erasotzen dion arrisku-zerrenda luze horren ondotik, etxera joan eta ariketa fisikoa egiteko gogorik edukitzea. Eta sedentarismo horrexek gaixotasun kardiobaskularren progresioan beste faktore eragile batek bezala jokatzen du.
XXI. mendea: espezialitate mediko berri baten jaiotza
Estaldurak, isolatzaileak, gai toxikoak, fotokopiagailuak, ordenadore-terminalak, tutu fluores zenteak, aire egokitua, berogailuak, moketak, aireko hautsa, ingurugiroko tenperatura handiegia, ... Buruko minak, ikusmen-arazoak, artikulazio eta bizkarrezur minberatuak, mareoak, gorakoak eta goragaleak, katarroak ugari, alergiak, arnas bideetako kongestioa. Sintoma guzti horiek ez dute zuzenean lantokiko "dekorazioarekin" (alegia, goian aipaturiko eragile guztiekin) lotuta zertan egon behar, baina batzuen eta besteen arteko zerikusia oso argi dago.
Oso posible da epe laburrera medikuntzak espezialitate berria edukitzea (orain mediku batzuk ari dira dagoeneko horretan) eta bertan artikulu honetan aipatu ditugun gaitz guztiak sartuta egotea. Enpresako medikuak oso ongi ezagutu beharko du "eraikin-gaixotasunaren sindromeak" edota "inguru itxiko sindromeak" sortutako patologien espektro zabala. Eta bere pazienteak honela hasiko zaizkio medikuari: "Bulegoko mina daukat".
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b43b430208d2 | http://zientzia.net/artikuluak/transfusiorako-odolaren-aukeraketa-odol-taldeak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Transfusiorako odolaren aukeraketa. Odol-taldeak - Zientzia.eus | Transfusiorako odolaren aukeraketa. Odol-taldeak - Zientzia.eus
Odol-transfusioari buruz argitaratuko ditugun lanei hasiera emateko, odol-taldeak zer diren, zenbat dauden, zenbaterainoko garrantzia duten eta beste hainbat puntu aipatuko ditugu.
Odol-transfusioari buruz argitaratuko ditugun lanei hasiera emateko, odol-taldeak zer diren, zenbat dauden, zenbaterainoko garrantzia duten eta beste hainbat puntu aipatuko ditugu. Transfusiorako odolaren aukeraketa. Odol-taldeak - Zientzia.eus Transfusiorako odolaren aukeraketa. Odol-taldeak
Osasuna
ABO sistema Rh sistema
Hasiera batean gizaki artean egin ziren odol-transfusioetako batzuk onuragarriak izan baziren ere, gehienak globulu gorri edo hematieak suntsituta bukatzen ziren. Ordudanik asko aurreratu da arlo honetan eta gaur egun edozeinek daki pertsona bakoitzak bere odol-talde jakina duela eta horren arabera aukeratuko diotela, behar izanez gero, transfusiorako odola. Odol-transfusioari buruz argitaratuko ditugun lanei hasiera emateko, odol-taldeak zer diren, zenbat dauden, zenbaterainoko garrantzia duten eta beste hainbat puntu aipatuko ditugu.
Oinarrizko kontzeptuak
Odol-analisia burutzeko beharrezkoa den odol-kopurua lortzeko, lekurik aproposena besoko bena bat izaten da; oso erraz lokalizatu eta ziztatzen bait da.
Gure gorputzean ditugun zelulak ezagunak zaizkio gure defentsa-sistemari edo sistema inmunitarioari eta, beraz, honek ez dauka zelula horien kontra ekin beharrik. Baina infekzioa sortzen duten bakterio edo birusek gorputzari ezezagun zaizkion gai batzuk dituzte beren mintzean edo azalean eta sistema inmunitarioak infekzioari aurre egiteko substantzia batzuk produzituko ditu gai horien aurka.
Agente infekziosoek beren mintzean daramatzaten gai horiei antigeno esaten diegu eta sistema inmunitarioak hauen aurka produzitutako substantziei berriz, antigorputz . Globulu gorri edo eritrozitoen mintzean ere antigenoak badaude, eta beste pertsona baten eritrozitoen antigenoak gureak bezalakoak ez baldin badira, beraien aurkako antigorputzak produzituko ditugu. Antigorputzak proteina berezi batzuk dira eta hauei inmunoglobulina (Ig) deitzen zaie. Bost inmunoglobulina-mota ezagutzen dira: G Ig, M Ig, A Ig, D Ig eta E Ig (azken biak garrantzirik gabekoak, odol-transfusioetan).
Odol-taldeak
Eritrozitoen mintzean antigeno ezberdin ugari dago eta antigeno-talde bat bestearekiko independentea denean, odol-talde sistema bat osatzen duela esaten dugu. Jendearen artean sistema ezagunenak duda-izpirik gabe, ABO eta Rh izenekoak dira eta odol transfusiorako garrantzizkoenak direnez, hauetaz mintzatuko gara gehienbat.
Hau izan zen aurkitutako lehen odol-talde sistema eta gaur egun ere bera da inportanteena. Sistema honen arabera egin daitezkeen taldeak eta azpitaldeak, eta hauei dagozkien antigeno eta antigorputzak, 1. taulan ikus ditzakegu. Bi antigeno daudela. esan daiteke: A (A edo Al izan daiteke) eta B, eta hauek egotearen ala ez egotearen arabera, 4 talde sortzen dira:
1. taula. (*): A2 azpitaldeko % lek Anti-Al ere izaten du ( ): A2B azpitaldeko % 25ek Anti-Al izaten du.
O taldea: eritrozitoek ez daukate ez A eta ez B antigenorik. Beraz talde honek ez ditu antigeno horiek ezagutzen eta kontrako antigorputzak sortzen ditu. Europako herrialdeetako biztanleengan % 43,5 O taldekoak dira, Euskal Herriko portzentaia 53ra iristen den bitartean.
A taldea: bi azpitalde ditu (Al eta A2) eta pertsona hauek B antigenoa ezagutzen ez dutenez, anti-B antigorputza edukitzen dute. O taldeak antigenorik ez duenez, ez dago anti-O-rik. Europan A taldeak % 39,2ko maiztasuna du, hau da, Euskal Herriko % 40aren parekoa.
B taldea: B antigenoa sorra daiteke pertsona hauen eritrozitoen mintzean eta ondorioz anti-A (anti-A eta anti-A1) produzituko dute. Talde hau sarriago agertzen da europarren artean euskaldunen artean baino, portzentaiak, hurrenez hurren, 12 eta % 5 bait dira.
AB taldea: A eta B antigenoak azaltzen dira eritrozitoetan eta pertsona hauek bi antigenoak ezagunak dituenez, ez ditu antigorputzak sortzen. Talde honetan ere bi azpitalde bereiz daitezke taulan ikusten denez, hau da, A1B eta A2B azpitaldeak. Talde hau ere gutxiagotan azaltzen da euskaldunongan: % 1,4 europarrekin alderatuz. Hauengan % 4,5 azaltzen da.
Arraza zuriko pertsonen ia % 80k zenbait guruinen bitartez (listua sortzen dutenen bitartez adibidez) odol-taldeko antigenoen antzeko substantziak sortzen dituzte eta hauek aztertuta pertsona horiek zein odol-taldetakoak diren jakin daiteke.
Rh sistema zehazteko analisia. Europako biztanleetako 85 Rh positiboak dira eta % 15, aldiz, negatiboak. Euskal Herrian berriz % 24,4 Rh negatibo dira eta % 75,6 Rh positibo.
Jaioberriek ez dute antigorputzik izaten eta 2 edo 3 hilabetera hasten dira anti-A eta anti-B sortzen. Inongo antigenoren eraginik gabe sortzen direlako, antigorputz "natural" deitzen zaie. Gehienbat M Ig motakoak izaten dira eta hein txiki batean G Ig eta A Ig klasekoak. Transfusio bateraezina eginez gero, G Ig gehiago agertuko litzateke.
ABO sistema baino konplikatuagoa dugu hau, nahiz eta maila arruntean positiboa edo negatiboa dela esatera mugatu. Ulergarria izan dadin, esan dezadan sistema honetan zenbait antigenoren konbinazioak egoten direla. Jaiotzen garenean guraso bakoitzarengandik hiru antigenoren informazioa jasotzen dugu eta ondorioz sei antigeno izaten ditugu.
Antigeno hauek binaka azaltzen dira eta horregatik hiru pare bereiz ditzakegu: D eta d, C eta c, E eta e. Hauen aurkako antigorputzak ere ezagutzen dira: anti-D, anti-C, anti-c, etab., baina badago salbuespen bat; anti-d ez bait da aurkitu eta horregatik d jarrita D antigenorik ez dagoela esan nahi dugu. 2. taulan gehien agertzen diren konbinazioak ikus ditzakegu.
2. taula.
Rh sistemaren aurkako antigorputzak ez dira umeengan berez azaltzen, hau da, ABO sistemakoak bezala ez dira naturalak; Rh sistemakoak odol-transfusio bateraezin baten ondoren edo haurdunaldi baten ondoren (beste lan batean ikusiko dugunez ) azaltzen dira.
D antigenoa da antigorputzak sorterazteko indar gehien duen antigenoa eta horregatik, besterik zehazten ez den bitartean, odol bat Rh positiboa dela esanda D antigenoa daukala esan nahi dugu eta, aldiz, R h negatiboa den odolak D antigenorik ez du edukiko. Honen atzetik, erantzun inmunitarioa edo antigorputzak sorterazteko indar gehien duten antigenoak E eta c dira. Sistema honetako antigorputzak hasieran M Ig motakoak baldin badira ere, ondoren batez ere G Ig motakoak agertzen dira. Europako biztanleetako % 85 Rh positiboak dira eta % 15, aldiz, negatiboak. Euskal Heroan berriz % 24,4 Rh negatibo dira eta % 75,6 Rh positibo.
Beste sistemak
Lehen aipatu dudanez sistema ezberdin anitz ezagutzen dira, baina hauen garrantzia lehen aipatutakoen parean txikiagoa da. Hala ere oso inportanteak izaten dira pertsona batzuentzako odol egokia aurkitzerako eta horregatik hartzen dituzte kontutan hematologoek. Lan honetan sakondu nahi ez dugunez, zenbait sistemen aipamen hutsa egitera mugatuko gara:
Lewis sistema: Lea eta Leb antigenoek osatzen dute. Arraza zuriko pertsonen % 72 Leb dira.
Kell sistema: antigeno garrantzizkoenak K eta k dira, eta odol guztietakoen % 91 izaten dira.
Kidd sistema: JKa eta JKb antigenoek osatzen dute.
Duffy sistema: talde honetan bi dira antigeno inportanteenak: Fya eta Fyb.
P sistema
MNS sistema
I-i sistema: jaioberriaren zilborresteko odolean i antigenoa aurkitzen da, baina 3-4 hilabetera I antigenoa azaltzen hasten da eta pertsona heldu gehienak I positi boak dira; i antigenoa berriz, galdu egiten da eta pertsona helduak i negatiboak izaten dira.
3. taula. (*): Kasu hauetan sartu behar den odolari plasma kenduko diogu, antigorputzak ez ematearren.
Transfusiorako odolaren aukeraketa
Pertsona bati transfusioa egin behar diogunean, lehen pausoa bere odol-taldea zein den jakitea izango da. Horrekin ABO sisteman zein taldetakoa den jakin behar dugula esan nahi da eta baita Rh positiboa ala negatiboa den ere. Hori jakin eta gero, emaileen odoletan talde berekoa dena aukeratuko dugu, 3. taulan ikus dezakegunaren arabera.
O taldekoentzat beti O taldeko odola aukeratu beharko dugu eta, alderantziz, O taldeko odolak A, B eta AB taldekoentzako balio dezake. Horregatik 0 taldea emaile unibertsalena dela esaten da. Hala ere O taldekoek odoleko plasman anti-A eta anti-B antigorputzak dituztenez, kasu horietan odola transfunditu baino lehen plasma kentzea komeni da antigorputzak kentzeko.
AB taldekoentzat ahal bada AB taldeko odola aukeratuko da, baina odol-bankuan ez dagoenean posible da A edo B taldekoa ematea eta hauen faltan O taldekoa. Arrazoi hauengatik AB taldekoei hartzaile unibertsalak deitu izan zaie.
Jaioberriek ez dute antigorputzik izaten eta 2 edo 3 hilabetera hasten dira anti-A eta anti-B sortzen.
Bestalde Rh positiboei odol berdina emango diegu eta honen faltan posible da Rh negatiboa ematea. Azkenik, Rh negatiboek talde bereko odola bakarrik har dezakete.
Beste odol-talde sistemak ez dira transfusiorako proba arruntetan kontutan hartzen pertsona batek horien kontrako antigorputz bereziak ez baditu, eta hori gutxitan gertatzen da.
Behin odol-talde egokieneko odola aukeratutakoan, transfusioa egin baino lehen azken azterketa egitea ezinbestekoa da: laborategian gaixoaren odola eta emailearen odola batera jartzen dira eta elkarren arteko bateragarritasuna aztertzen da. Azterketa honi proba gurutzatua deritzo eta odol bien artean erreakziorik ez badago, proba gurutzatuak negatiboak direla esaten da, eta beraz, odol hori sar daiteke. Erreakzioa agertzen bada, odol horiek bateraezinak dira eta ezin dira transfunditu.
Odol-bankuetan derrigorrezkoak dira transfusio-aurreko proba gurutzatuak eta odoljario izugarrietan bakarrik gerta daiteke proba horiek egin baino lehen odola transfunditu beharra. Kasu horietan O negatibo taldeko odola erabiliko dugu, proba gurutzatuak pasatako odola transfunditu ahal izan arte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cee7f856ccb6 | http://zientzia.net/artikuluak/eskailera-sugea-eguzkizale-liraina/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eskailera-sugea, eguzkizale liraina - Zientzia.eus | Eskailera-sugea, eguzkizale liraina - Zientzia.eus
Eskailera-sugea gure Herrian ikus daitezkeen sugeen artean eder eta lirainenetarikoa dugu. Suge luzea da berez, eta normalean 1 m ingurukoa izaten bada ere, 1,5 m-raino ere irits daiteke, luzera totalaren bosten bat isatsak osatzen duelarik.
Eskailera-sugea gure Herrian ikus daitezkeen sugeen artean eder eta lirainenetarikoa dugu. Suge luzea da berez, eta normalean 1 m ingurukoa izaten bada ere, 1,5 m-raino ere irits daiteke, luzera totalaren bosten bat isatsak osatzen duelarik. Eskailera-sugea, eguzkizale liraina - Zientzia.eus Zoologia
Eskailera-sugeak, Euskal Herrian duen banaketa-mapa.
Sugeak aipatzen direnean, jendeari gehienetan ikara, nazka, zirrara, eta antzerako sentimenduak sortzen zaizkio. Ez naiz hemen sentimendu horien ezkutuko arrazoien bila hasiko, baina guzti hauen ondorioz sugeen mundua aski ezezaguna gertatzen zaio sarritan kaletarrari nahiz baserrian edo mendian bizi den edonori.
Eskailera-sugea ikaragarri eguzkizalea dugu, eta ordu luzez egon daiteke astro eskuzabalak bidalitako izpi beroez gozatzen.
Herpetologian zaletu direnek ordea, ondotxo dakite sugeak ditugula seguruenik gure faunako arteko animaliarik miresgarri eta dotoreenak, eta horretarako paradarik izanez gero ordu luzeak eman daitezkeela berauen mugimendu eta ihardunei gozamenez begira.
Eskailera-sugea ( Elaphe scalaris) gure Herrian ikus daitezkeen sugeen artean eder eta lirainenetarikoa dugu. Suge luzea da berez, eta normalean 1 m ingurukoa izaten bada ere, 1,5 m-raino ere irits daiteke, luzera totalaren bosten bat isatsak osatzen duelarik. Ezkata dortsalak launak ditu, eta hauek 27 lerro eratzen dituzte soinaren erdi aldean (ikus 2. irudia). Ezkata bentralak berriz, zabalak izan ohi dira, eta beren kopurua 200 eta 220 artekoa izaten da. Azkenik, ezkata subkaudalak –alde bentralean uzkitik atzerantz hedatzen direnak– 48-68 alez osaturiko bi lerrotan antolatuta dauzka.
1. irudia. Eskailera-sugearen buruaren bista dortsala.
Eskailera-sugearen burua zabala eta ongi definitua izan ohi da, eta bertan bi ezkata parietal zabalak oso nabarmenak dira (ikus 1. irudia). Horrez gain, ezkutun itxurako ezkata frontal nabariak punta zorrotza du atze alderantz. Honen alde bietara supraokularrak (alde bakoitzean bana) ikus daitezke, eta buruaren aurre aldera joz bi prefrontal (luze baino zabalagoak), eta bi internasal. Ezkata errostral handia, zabal baino luzeagoa, azpimarratzekoa da halaber; internasalen artean eta hauen erdiraino iritsiz luzatzen bait da atzerantz.
Eskailera-sugea (Elaphe scalaris) gure Herrian ikus daitezkeen sugeen artean eder eta lirainenetarikoa dugu.
Kolorazioari dagokionean, helduek alde dortsal arre argi uniformea dute, bertan eta erdi-lerroaren alde bietara bi marra longitudinal paralelo ilunagoak izaten dituztela. Ale gazteengan bi lerro hauek zeharkako marra ugariz lotuta ageri dira, eskailera antzeko bat irudikatzen dutelarik, eta bortatik datorkio suge honi bere izen bitxia. Bestalde, buruaren alde bietara, eta begitik atzerantz eta kanporantz, marra ilun nabarmen bana izaten du. Alde bentralari dagokionez berriz, helduengan hau zuri edo horiska izaten da; orbainik gabekoa. Gazteengan ordea, eta salbuespen gisa, orbain ilunak ikus daitezke zenbait aletan.
Eskailera-sugea narrasti lehortarra eta lehorzalea dugu, egunez diharduena, eta normalean lurrean bizi den arren trebezia handia ageri du zuhaitz eta zuhamusketara ere igotzeko, ehizakiren baten bila, edota bestela eguzkia hartzeko gogo hutsez. Izan ere suge hau ikaragarri eguzkizalea bait dugu, eta ordu luzez egon daiteke astro esku zabalak bidalitako izpi beroez gozatzen.
Bere mugimenduak azkarrak eta lirainak dira, eta ondorioz ikaragarri ehiztari bikaina dugu. Bere ehizakien artean mikrougaztunak, txori eta txitoak, sugandilak eta musker gazteak dira nagusi, eta guzti hauek konstrikzioz akabatzen ditu berehala irentsi aurretik. Era berean, erasokorra da oso eta ez du oldarkortasun handienaz hozka egiteko inolako zalantzarik izaten, bere burua arriskutan dagoenaren susmorik badu. Eskailera-sugeak ez du pozoinik ordea, eta bere hozkadek ez dute inolako ondorio larririk sortzen, baina sarritan erasotzailea uxatzeko aski izan daitezke.
Helduek alde dortsal arre argi uniformea dute, bertan eta erdi-lerroaren alde bietara luzetaraka bi marra paralelo ilunagoak izaten dituztela.
Araldia udaberriaren azkenetan gertatzen da; maiatza eta ekaina bitartean. Ernalketa burutu eta hiruzpalau astera, emeak 6-24 arrautza luze-horiska errungo ditu lurreko zulo edo harriazpiren batean. Arrautza hauek 2 x 5 cm-ko egitura zimur eta horiskak izaten dira. Uda bukaeran bertatik jaioko diren sugetxoek 20 cm-ko luzera izango dute munduratzean, eta une horretatik bertatik beren bizimodua egiteko gai izango dira, inoren laguntzaren beharrik gabe. Lehen hilabeteetan matxinsaltoak eta antzerako intsektuak ehizatuko badituzte ere, hazten doazen neurrian gero eta ehizaki handiagoak atzemango dituzte, pixkanaka beren gurasoak bezain ehiztari bikain izatera iritsiz.
Baina eskailera-sugea, ehiztari izateaz gain ehizaki ere bada, eta ez arrano sugezalea edo beste harrapakarien aldetik soilik. Izan ere suge honen okela jaki preziatutzat jotzen bait dute gizakiek ere, eta orain oso ohizkoa ez den arren, garai batean jan egiten zen. Bestalde, Erriberako zenbait herritan eskailera-sugearen gantzei sendatzeko ahalmena atxeki zaie, zauriak osatzeko erremedioetan lehengai gisa erabiltzen delarik.
Bere mugimenduak azkarrak eta lirainak dira, eta ondorioz, ikaragarri ehiztari bikaina dugu
Narrasti hau batipat sastrakez hornitutako leku harritsu eta lehorretan, larre-bazterretan, baso bakanduetan, nekazal alorren arteko palaxuetan, edota horma-zuloetan aurki daiteke batik bat, beti ere ingurune heze eta hotzetatik at, eta, beraz, eskualde menditarretatik kanpo.
Banaketa geografikoari dagokionean, eskailera-sugea espezie mediterraniarra dugu, frantziar estatuko hego-ekialdean, eta iberiar penintsulan bizi delarik, nahiz eta azken honetan, iparraldeko eskualde hezeetan falta den. Euskal Herrian halaber, eskualde mediterraniarrean aurki genezake: Araban Ebro ibaiaren inguruetan, eta Nafarroan berriz, erdi-alde eta hegoaldean.
Erriberako zenbait herritan eskailera-sugearen gantzei sendatzeko ahalmena atxeki zaie, zauriak osatzeko erremedioetan lehengai gisara erabiltzen delarik.
Dena dela, suge hau gero eta ikusgaitzagoa ari zaigu gertatzen, espezieak pairatzen duen erregresioa dela eta. Urritze-prozesu honen arrazoiak beronen habitatak kokatzen direneko ingurunearen eraldaketa bortitzean aurki genitzake. Izan ere nekazal alorrek landaredi naturala ordezkatu bait dute leku gehienetan, eta bestalde, nekazaritza estentsiboaren ondorioz, alorren arteko palaxuak eta baso eta sastrakadi txikiak ere gero eta gutxiago dira, suge dotore honen bizilekuak ere geroz eta murritzagoak izanik. Beraz, eta beste zenbait espezierengan gertatzen den legez, eskailera-sugearen babesak ingurunearena eskatzen du, eta palaxu, eta sastrakadi eta baso txikiena bereziki.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a4fde6b2ebbc | http://zientzia.net/artikuluak/itaipu-erraldoietan-erraldoia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itaipu erraldoietan erraldoia - Zientzia.eus | Itaipu erraldoietan erraldoia - Zientzia.eus
Brasil, Argentina eta Paraguayk elkarrekin topo egiten dute maparen txoko batean. Jauzi horietatik ibaian gora, Parana ibaian gora, filmeko misiolariak bezala 20 km eginez, bada beste ikuskizunik: "Itaipu" zentral hidroelektrikoa, erraldoietan erraldoia, munduan den potentziarik handieneko zentrala.
Brasil, Argentina eta Paraguayk elkarrekin topo egiten dute maparen txoko batean. Jauzi horietatik ibaian gora, Parana ibaian gora, filmeko misiolariak bezala 20 km eginez, bada beste ikuskizunik: "Itaipu" zentral hidroelektrikoa, erraldoietan erraldoia, munduan den potentziarik handieneko zentrala. Itaipu erraldoietan erraldoia - Zientzia.eus |
zientziaeus-2ec0c2d7d1cc | http://zientzia.net/artikuluak/alexander-von-humboldt/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Alexander Von Humboldt - Zientzia.eus | Alexander Von Humboldt - Zientzia.eus
Friedrich Wilhelm Karl Heinrich Alexander, Berlinen jaio zen 1769. urteko irailaren 14ean. Bere helburua lortu zuen, nahiz eta Kosmos-en bostgarren liburukia Berlinen 1859.eko maiatzaren 6an hil ondoren argitaratu.
Friedrich Wilhelm Karl Heinrich Alexander, Berlinen jaio zen 1769. urteko irailaren 14ean. Bere helburua lortu zuen, nahiz eta Kosmos-en bostgarren liburukia Berlinen 1859.eko maiatzaren 6an hil ondoren argitaratu. Alexander Von Humboldt - Zientzia.eus Alexander Von Humboldt
Naturalista aleman honen izen osoa Friedrich Wilhelm Karl Heinrich Alexander zen, eta ez da nahastu behar Euskal Herria eta beste hainbat toki bisitatu zituen bere anaia Wilhelm hizkuntzalariarekin.
Gu Alexanderri buruz mintzatuko gara; batez ere Natur Zientziak aztertu eta geofisikaren sortzaile izan zenari buruz.
Alexander Humboldt, Berlinen jaio zen 1769. urteko irailaren 14ean. Aita Prusiako Federiko La Haundiaren gorteko ofizial zuen eta Tegel-eko gazteluan egin zituen lehen ikasketak. Gero Berlin, Frankfurt eta Gottingen-eko unibertsitateetan hezi zen. Hasieran zientziak oro har eta batez ere botanikak erakartzen zuen.
Alexander von Humboldt.
1790. urtean egin zuen bere lehen bidaia. Europako mendebaldean ibili zen, bertan zientzigizon ospetsuak ezagutu zituelarik. Bidaiatik itzulita, Freiburg-eko Meatzaritza-Eskolan matrikulatu zen eta bertan Werner-en neptunismoa ederki ikasi zuen. Geologi eta meatze-injinerutza landu zituen.
1972. urtetik 1979. urterarte, Alexander Humboldt Prusiako gobernuaren meatze-ikuskari izan zen. Bayreuth-en lan bikaina egin zuen, eta tarteka korronte elektrikoak giharre eta nerbiotan zeukan eragina aztertzen ere aritu zen; Galvanik aurkituberria zuen fenomenoa aztertzen, alegia. Galvanik Voltarekin izandako eztabaidan, Humboldt Galvaniren alde atera zen, eta ezaguna da auzi hartan Voltak zuela arrazoi. 1976. urtean, ama hil zitzaion. Harengandik jasotako ondarea zela eta, bizimodua ateratzeko derrigor lana egin beharrik ez zeukan. Horregatik, bidaiak egiteko zeukan joerari amor emanda, berebiziko ibilaldiak egin zituen.
Parisen zientzi materiala erosten ari zela, Aime Bonpland naturalista ezagutu zuen. 1978. urtean biak joan ziren handik Espainiara. Iberiar meseta eta Kanaria irlak aztertu zituzten. Madrilen bi zientzilariek Espainiak Ameriketan zituen koloniak bisitatzeko baimena lortuta, 1799.ean Venezuela aldera abiatu ziren. Hasieran gerrauntzi britainiarretatik babestu beharra izan zuten, Napoleonen gerrak orduantxe hastear zeudelako.
Hurrengo bost urteetan zehar, ia hamar mila kilometro egin zituzten Ertamerikan eta Hegoamerikan landareak biltzen, meteorologiari buruzko datuak jasotzen, Lurraren eremu magnetikoa aztertzen eta geofisikarekin zerikusia zeukan beste hainbat arazo ikertzen.
1800. urtean Venezuelako Llanos lurraldea zeharkatu eta Cassiquiare ibaia aztertu zuten. Ibai horrek izan ere, Amazonas arroko urak Orinoco arrokoarenekin elkartzen ditu. Bi ibai garrantzitsu hauek elkartuta zeudela aurkitu zuten, beraz.
1801. urtean Humboldt eta Bonpland Kolonbian ziren eta 1802.ean Chimborazo sumendia aztertu zuten. 6.272 metro dituen arren, bi zientzilariak 5.610 metroko altueraraino behintzat heldu ziren. Amerikako sumendiei buruz, lerrokatuta zeudela zioen, lurrazaleko eten sakon baten norabidean baileuden.
Peruko Amazonas arroan ibili ondoren, Hegoamerikako mendebaldeko kostan itsasoak zeuzkan korronteak aztertu zituen. Horregatik du Humboldt izena hango itsas korronte batek.
Alexanderrek Natur Zientziak aztertu zituen bereziki eta geofisikaren sortzailetzat har genezake. Kilomea kraterra, Wahaii irlak.
Ameriketako indiarren antzinako arrastoen berri ere eman zuen, eta Peruko guanoa ongarri gisa erabiltzeko ekarri zuen Europara.
Europara itzuli baino lehen, 1803 eta 1804. urteetan Mexiko eta sortuberria zen Estatu Batuetara joan ziren bi zientzilari bidaiariak. Han Jefferson lehendakaria ikusteko parada izan zuten. Ameriketako bidaia hartan jasotako datuak aztertzen beste hogei urte eman zituen Humboldtek.
Dena den, 1807. urtean Parisen bizi izan zenean Ameriketako bidaiei buruzko hogeitamar libururen idazketako zuzendaritzan aritu zen. Gay-Lussac-ekin batera atmosferaren konposizioa aztertzeko ikerketa batzuk ere egin zituen.
Napoleon erori zenean, Humboldt Prusiako Federiko IIl.aren zerbitzura jarri zen. Diplomazi lanetan ibili zen, eta ondarea agortzen ari zitzaionez gero, Berlinen ordainduta lanean hasi behar izan zuen 1827.ean.
1829.ean, Errusiako Nikolas I.a tsarrak gonbidaturik Asia aldeko lurraldeak ikertu zituen. Dzungaria eta Altai-n ibili zen.
Azkenean, hirurogeitamar urte beterik zituela, bere bizialdian jasotako ezagumenduak antolatzeari eta taxutzeari ekin zion. Helburua dena lan batean, Kosmos izenekoan, biltzea zen. Lurra benetan ikuspegi kosmikotik aztertu nahi zuen, gorputz bakarreko multzo bat bezala kontsideraturik. Ekologiaren sortzaile dela esan daiteke, beraz. Bere helburua lortu zuen, nahiz eta Kosmos-en bostgarren liburukia Berlinen 1859.eko maiatzaren 6an hil ondoren argitaratu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-04c551c8b8ea | http://zientzia.net/artikuluak/beroa-eta-giza-eboluzioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Beroa eta giza eboluzioa - Zientzia.eus | Beroa eta giza eboluzioa - Zientzia.eus
Johns Hookins unibertsitateko ikerlariak, gorputzaren itxura beroa galtzeko beharrak mugatzen duela adierazi du. Antzeko klimetan bizi diren gizaki altu eta txikiek, antzeko zabalerako pelbisa dute.
Johns Hookins unibertsitateko ikerlariak, gorputzaren itxura beroa galtzeko beharrak mugatzen duela adierazi du. Antzeko klimetan bizi diren gizaki altu eta txikiek, antzeko zabalerako pelbisa dute. Beroa eta giza eboluzioa - Zientzia.eus Beroa eta giza eboluzioa
Eboluzioa
Giza eboluzioaren lehen fasean, duela 3,5 eta 1 milioi urte bitartean, hominidoek aldaketa sakonak jasan zituzten: motz eta zabal izatetik luze eta mehe izatera pasatu ziren. Baina, pelbisaren zabalerak berdintsu iraun zuen.
Christopher Ruff jaunak, Johns Hookins unibertsitateko ikerlariak, gorputzaren itxura beroa galtzeko beharrak mugatzen duela adierazi du. Antzeko klimetan bizi diren gizaki altu eta txikiek, antzeko zabalerako pelbisa dute.
Gizakiaren beroa galtzeko abiadura, bere azalera eta masarekiko proportzionala da. Ruffek giza gorputza zilindro batekin konparatzen du. Zilindroen kasuan bero-galera masarekiko proportzionala da, baldin eta erradioa konstantea bada.
Horrexegatik altuera desberdineko gizakiek pelbis-zabalera berdintsua dute, dio Ruffek. Horixe ikusten da Afrikako Homo erectus altuak eta Lucy moduko Australopithecus afarensisak konparatzen direnean.
Ruffek Afrikako egungo biztanleak ere aztertu ditu. Ikusi duenez, pelbisaren neurrian pigmeoen eta nilote altuen artean ez dago diferentzia handirik. Bi populazioengan azalera/masa ratioa antzekoa da, nahiz eta altuerak oso desberdinak izan.
Dena den, Ruffen hipotesia zuzena bada populazioen pelbisaren zabalerak latitudea handiagoa izan ahala desberdina izan behar du. Tenperatura txikiagoa denean, azalera/masa ratioak txikiagoa izan behar du bero gutxiago galtzeko. Esan nahi bait da, azalera txikiagoa izango dela eta masa handiagoa; pelbisaren zabalerak handiagoa izan beharko duela, alegia. Eta horrela gertatzen da. Iparraldean pelbisa zabalagoa da ekuatore aldean baino.
Pelbisaren fosilak ez dira oso ugari. Dena den, neurtu ahal izan diren pelbis guztiak oraingo afrikarren neurrikoak izan dira. Beraz, Ruffen ideiekin ados daude datu horiek. Dena den, Israelgo Kebara koban aurkitutako neanderthal gizakiaren pelbisa, iparralderagoko gizaki bati legokiokeena da. Horrek azalpen erraza du, duela 60.000 urte Ekialde Hurbila glaziazioa pairatzen ari zela kontutan hartzen badugu.
Ruffen ideiek antzinako gizakiaren bizimoduari buruz ere azalpenak eman ditzakete. Gizakiongan bero-galerak batez ere izerdiaren bidez gertatzen dira. Gizakia oihan tropikal hezean bizi bada, izerdia ez da beroa xahutzeko bide egokiena. Horrelako ingurugiroan bizi den gizakiak egin dezakeen gauzarik onena bero gutxiago sortzea da eta horretarako tamaina txikiagotu egin behar du.
Bestetik, altuera handiko gizakiek, Homo erectusak adibidez, hezetasun gutxiagoko ingurugiroan bizi behar dute (sabanetan, alegia) eta ez dute oihan trinkoetan bizitzeko aukerarik. Homo erectusa sabanetan bizi zela adierazten duten beste aztarna batzuk ere badira. Ruffen eredua oso egoki azaltzen dute aztarna horiek.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-73a7d3912e99 | http://zientzia.net/artikuluak/lohi-beltzak-tratatzeko-bide-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lohi beltzak tratatzeko bide berriak - Zientzia.eus | Lohi beltzak tratatzeko bide berriak - Zientzia.eus
Ur-tratamendurako plantetan urteko milioika tona lohi beltz ekoizten dira eta horiekin zer egin arazo larria da. Britainia Haundian, itsasora isurtzen dira gehienak. 1998.etik aurrera debekatu egingo dute.
Ur-tratamendurako plantetan urteko milioika tona lohi beltz ekoizten dira eta horiekin zer egin arazo larria da. Britainia Haundian, itsasora isurtzen dira gehienak. 1998.etik aurrera debekatu egingo dute. Lohi beltzak tratatzeko bide berriak - Zientzia.eus Lohi beltzak tratatzeko bide berriak
Ingurumena
Ur-tratamendurako plantetan urteko milioika tona lohi beltz ekoizten dira eta horiekin zer egin arazo larria da. Zenbait tokitan, Britainia Haundian esaterako, itsasora isurtzen dira gehienak. Dena den, EEEk indarrean jarritako legeriak honelakoak 1998.etik aurrera egitea debekatu egingo du, itsas bizia arriskuan jartzen delako.
Beste alternatiba batzuk egon badaude, baina arazo ekologiko eta praktikoak dituzte. Adibidez, soro eta zelaietan barreia daitezke lohiak, baina produktu kirastun hori batetik bestera eramateko kamioi-flota handia behar da.
Bestetik, ingurune industrialduetako lohiek metal astun asko dituzte eta ezin dira ongarri bezala erabili. Lohien bolumena txikiagotzeko, gatzarazi eta konprimatu egin daitezke soro eta zelaietan barreiatu baino lehen. Dena den, ez da gauza erraza. Lohiak erraustu egin daitezke, baina honela berotegi-efektua sortzen duen karbono(IV) oxidoa isurtzen da.
Ingalaterrako Wessex Water eta Suitzako Swis Combi konpainiek lohi beltzak tratatzeko prozedura berria jarri dute martxan.
Lohia tratatzeko plantak langile bat baino ez du behar, prozesua oso automatizatuta dagoelako. Sisteman sartzen den lohi gordina, sistemaren bukaeran eratzen diren lohi lehorrezko ale handiegiekin nahasten da. Horrela lohia trinkoago izan dadin lortu eta egoera horretan uniformeago berotzen da. Loditutako nahastea danbor birakari batera sartu eta bertan aire beroz 450 °C-raino berotzen dute. Horrela, alez osatutako nahastea lortzen da. Gero, aleak bahetu egiten dira, ale handiak birziklatzeko bananduz.
Prozesu osoa ziklo bati jarraitzen zaionez, ez da kiratsik sortzen eta gainera labean sortutako beroaren % 70 berreskuratu egiten da, sistemaren bero-efikazia % 80koa delarik.
Aleek nitrogeno eta fosfato asko dute. Beraz, ongarri moduan erabil daitezke. Bestetik, erregai moduan ere erabil daitezke, kalitate eskaseko ikatzaren pareko bero-ahalmena dutelako. Baina aleek metal astun asko badaukate, ohizko zabortegietara bota daitezke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1b920c1c3d37 | http://zientzia.net/artikuluak/hatzmarka-genetikoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hatzmarka genetikoak - Zientzia.eus | Hatzmarka genetikoak - Zientzia.eus
Informazio genetikoa barra-kode baten bidez emango da eta ADN-hatzmarkak lehen baino askoz ere zehatzagoak izango dira.
Informazio genetikoa barra-kode baten bidez emango da eta ADN-hatzmarkak lehen baino askoz ere zehatzagoak izango dira. Hatzmarka genetikoak - Zientzia.eus Hatzmarka genetikoak
Genetika
Hatzmarka genetikoak erabiltzea nahikoa teknika bema da forentseen artean. Alabaina, teknika hori irauliko duen prozesu berria martxa jarriko da aurki. Izan ere informazio genetikoa barra-kode baten bidez emango da eta ADN-hatzmarkak lehen baino askoz ere zehatzagoak izango dira.
Ohizko hatzmarka genetikoen oinarria ADN-zati txikien konparazioan datza. Zati horiei minisatelite deritze. Zati horiek hainbat aldiz errepikatzen dira eta errepikapen-kopurua desberdina da pertsonaren arabera, biki identikoengan izan ezik. Esaterako, hilketa bat gertatu denean, forentseek nahikoa dute odol-pixka bat edo ile-zati bat beren lana egiteko.
ADNa lagin horietatik erauzten dute eta segidan, ADNa zatitu egiten dute. Gele berezien bidez, zatiak banandu egiten dira eta banda ilun moduan agertzen dira. Pertsona desberdinen bandek luzera desberdina dute. Dena den, batzuetan zaila suertatzen da banda horien arteko konparazioa egitea; oso garbi ikusten ez direlako adibidez. Ondorioz, EEBBetako zenbait auzitegian zalantzan jartzen ari dira teknika hau.
Prozesu bernak arazo horiek gainditzen ditu. ADNren helize bikoitzean gene bakoitzak bi forma alternatibo edo alelo ditu. Bata aitarengandik datorkio eta bestea ainarengandik. Zatiak errepikatzen direnean, hiru aukera daude alelo-bikoteak antolatzeko.
Esaterako, alelo bat "gorria" bada eta bestea "urdina", posizio bakoitzean honakoa egon daiteke: bi gorri, bi urdin edo gorri eta urdin bana. Konbinazio horietako bakoitzari zenbaki bat ematen bazaio, 1, 2 eta 3 adibidez, errepikatzen den zatia digitalki adieraz daiteke.
Bide honek bi laginen arteko konparazioa errazteaz gain, konpara daitekeen gene kopurua bikoiztu egin du. Dena den, teknika berri honek doiketak behar ditu oraindik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5e4182fa0867 | http://zientzia.net/artikuluak/kuwaiteko-petrolioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kuwaiteko petrolioa - Zientzia.eus | Kuwaiteko petrolioa - Zientzia.eus
Sakonera txikiko lakuak osatuz, 35-150 milioi upela petrolio daude Kuwaiten barreiaturik.
Sakonera txikiko lakuak osatuz, 35-150 milioi upela petrolio daude Kuwaiten barreiaturik. Kuwaiteko petrolioa - Zientzia.eus Kuwaiteko petrolioa
Energia
Azaroaren hasieran Golkoko gerran piztu zirin petrolio-hobietako azkena itzali zuten. Hala eta guztiz ere, kontrolatu gabeko petrolioak eragindako arazo ekologikoak ez dira oraindik amaitu. Sakonera txikiko lakuak osatuz, 35-150 milioi upela petrolio daude Kuwaiten barreiaturik. Kuwaitiko agintariek hobietako suak itzaltzeari iman zioten lehentasuna, baina ingurugiro-arazoei buruzko adituen iritzia kontutan hartzen badugu, suak bigarren mailako arazoa sortzen du petrolio-lakuekin konparatuz.
Lurrera isuri den petrolio-kantitatea itsasora isuritakoa baino 20 bat bider handiagoa da. Lakuek sakonera- eta azalera-desberdintasun handia dute, baina kasu gehienetan 1 m-ko sakonera baino ez dute. Zenbait tokitan lakuek bat egin dute eta petrolio-errekak osatu dira.
Laku batzuk itsasotik nahikoa gertu daude eta euritea hasten denean, urak petrolio hori itsasoraino eramateko arriskua dago. Kuwaitarrak buldonenak erabiliz hareazko dikeak egiten ari dira, petrolioa lakuetan mantentzeko. Urte hasieran, lakuetako petrolioa ponpen bidez aterako dute. Dena den, hortik erauzitako petrolioari zer egin ez dute oraindik pentsatu. Esaterako, Saudi Arabiako kostaldetik erauzitako petrolioa, basamortuan lurperatu dute, baina adituen ustez hori ez da oso neurri egokia. Izan ere, lurrazpiko ur-erreserbak zikindu egin ditzake petrolioak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bcb1e94a9765 | http://zientzia.net/artikuluak/basogintza-eta-bizi-galerak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Basogintza eta bizi-galerak - Zientzia.eus | Basogintza eta bizi-galerak - Zientzia.eus
Azaroaren hasieran Thelma izeneko tifoiak Filipinak harrapatu eta 6.000 lagun inguru hil zituen.
Azaroaren hasieran Thelma izeneko tifoiak Filipinak harrapatu eta 6.000 lagun inguru hil zituen. Basogintza eta bizi-galerak - Zientzia.eus Giza zientziak
Azaroaren hasieran Thelma izeneko tifoiak Filipinak harrapatu eta 6.000 lagun inguru hil zituen. Filipinetako ingurugiro-arduradunenustez tifoiak eragindako kalteen zati handi baten erantzukizuna basogintza ilegalak du. Leyte eta Negros irletako muino aldeetan basogintza ilegala asko ugaldu da azken tarteotan.Horren ondorioz deforestazioa arazo larri bilakatu da. Filipinetako 73 probintzietako 40tan basogintza debekatuta dago, baina gobernuak indar gutxi du basogintza ilegalari aurre egiteko.
1930.ean Filipinetako 17 milioi hektarea basoz estalita zeuden eta orain 7 milioi baino ez dago. Thelma tifoiak hildako 6.000 lagunetatik 3.000 deforestatutako muinoetan jasandako lubizietan hil dira. Horrelako katastrofeek gobernua neurri zehatz eta gogorrak hartzera bultzatuko dutela espero da. 1989.ean Tailandiako gobernuak basogintza debekatu egin zuen, lubiziek 430 pertsona hil eta gero.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-873e4547bedb | http://zientzia.net/artikuluak/igalileoik-irudiak-igorria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Galileok irudiak igorria - Zientzia.eus | Galileok irudiak igorria - Zientzia.eus
Galileo Galileo espazio-zundak asteroide baten argazkia bidali zuen joan den urriaren 29an. Irudia iragazki berde bat erabiliz egin zen. espazio-zundak asteroide baten argazkia bidali zuen joan den urriaren 29an. Irudia iragazki berde bat erabiliz egin zen
Galileo Galileo espazio-zundak asteroide baten argazkia bidali zuen joan den urriaren 29an. Irudia iragazki berde bat erabiliz egin zen. espazio-zundak asteroide baten argazkia bidali zuen joan den urriaren 29an. Irudia iragazki berde bat erabiliz egin zen Galileok irudiak igorria - Zientzia.eus Galileok irudiak igorria
Astronomia
Galileo espazio-zundak asteroide baten argazkia bidali zuen joan den urriaren 29an. Gaspa izeneko asteroidea 16.200 km-ra zegoen eta irudia iragazki berde bat erabiliz egin zen. Gaspa ingurutik pasatzea ez zegoen hasiera batean Galileoren misioan aurrikusita.
Baina, Challenger lehertzeak misioa atzeratu egin zuen eta helburu batzuk aldatu egin behar izan zituzten. Galileok ibilbide bitxi samarra egingo du Jupiterreraino iristeko. Izan ere Artizar ingurutik behin eta Lurraren ingurutik bi bider pasako bait da.
Gaspatik bidali dituen irudiak kalitate txarrekoak dira, antena txikia erabiliz igorri dituelako. Jupiterren sateliteen irudiak igortzeko erabili behar zen antena nagusia ez da zabaldu eta misioak puntu interesgarrienetako bat galdu du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cd6d40e08992 | http://zientzia.net/artikuluak/mertzenari-nuklearrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mertzenari nuklearrak - Zientzia.eus | Mertzenari nuklearrak - Zientzia.eus
Gerra Hotza bukatu egin denez, SESBko industria militarrean lanean ari ziren zientzilari asko lanik gabe geldituko direla pentsatzen da.
Gerra Hotza bukatu egin denez, SESBko industria militarrean lanean ari ziren zientzilari asko lanik gabe geldituko direla pentsatzen da. Mertzenari nuklearrak - Zientzia.eus Mertzenari nuklearrak
Energia
Gerra Hotza bukatu egin denez, SESBko industria militarrean lanean ari ziren zientzilari asko lanik gabe geldituko direla pentsatzen da. Izan ere, beste arrazoi bat ere bada hori gerta dadin: SESBko egoera ekonomiko larria alegia. Langabezian geldituko diren zientzilarien artean, aditu nuklearrak ere egongo dira; sobietarren arma nuklearrak garatzen ibili direnetako batzuk, hain zuzen ere.
Horrek kezka handiak piztu ditu mendebaldeko segurtasun-agentzietan. Zientzilari guzti horiek lanik gabe gelditutakoan, proiektu nuklearrak garatu nahi dituen edozein estatuk behar dituen teknikariak lortzeko arazo gutxi izango du, baldin eta ordaintzeko nahikoa diru badu. Harma Nuklearrak Ez ugaltzeko Itunari, sobietarren artsenal nuklearraren sakabanaketaz gain beste zailtasun bat eransten dio egoera horrek.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-eabe62262991 | http://zientzia.net/artikuluak/gure-galaxia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gure galaxia - Zientzia.eus | Gure galaxia - Zientzia.eus
Japoniar astronomo batek gure galaxiaren formari buruzko datu berriak plazaratu ditu.
Japoniar astronomo batek gure galaxiaren formari buruzko datu berriak plazaratu ditu. Gure galaxia - Zientzia.eus Gure galaxia
Astronomia
Japoniar astronomo batek gure galaxiaren formari buruzko datu berriak plazaratu ditu. Gure galaxia kiribil banatua omen da eta materia erdigunetik kanporantz omen dario. Materia honek gainera, zigarro baten itxura omen du.
Nobeyamako irrati-behatokiko Naomasa Nakai-k bertako 45 m-ko irratiteleskopioa erabiliz gure galaxiako karbono(II) oxidoaren banaketa, Maltei II, NGC2903 eta NGC253 galaxia kiribil banatuen karbono(II) oxidoaren banaketarekin konparatu du.
Lau galaxiotan banaketa berdina dela aurkitu du Nakaik. Lauek dentsitaterik handienak erdigunean eta erdigunetik distantzia jakin batera dituzte; bi dentsitate-tontor dituzte alegia. Galaxia arruntek dentsitate-tontor bakana dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-57b64955f935 | http://zientzia.net/artikuluak/fusio-nuklearra-urrats-bat-aitzina/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fusio nuklearra: Urrats bat aitzina - Zientzia.eus | Fusio nuklearra: Urrats bat aitzina - Zientzia.eus
Joan den azaroaren 9 eta 10ean Ingalaterrako Culham-en dagoen JET laborategian beste urrats bat eman zuten fusio nuklearra kontrolatzeko bidean.
Joan den azaroaren 9 eta 10ean Ingalaterrako Culham-en dagoen JET laborategian beste urrats bat eman zuten fusio nuklearra kontrolatzeko bidean. Fusio nuklearra: Urrats bat aitzina - Zientzia.eus Fusio nuklearra: Urrats bat aitzina
Energia
Joan den azaroaren 9 eta 10ean Ingalaterrako Culham-en (Oxfordshire-n) dagoen JET (Joinned European Torus) laborategian beste urrats bat eman zuten fusio nuklearra kontrolatzeko bidean. Triboz eta deuterioz osatutako nahaste baten bidez, 20 s-ko erreakzio termonuklearra gertatu zen.
JET proiektua fusiozko energiari buruz munduan dagoen proiekturik aurreratuena da eta Europako Ekonomi Elkarteak bultzatu du. Urte askotako lana izan da zientzilariek burutu dutena, eta azkenik, pertsona askok oso zail ikusten zutena lortu egin da.
Fusioa oso-oso bero dagoen gas batean gertatzen da. Gas horretan atomoetako elektroiak eta nukleoak banandu eta plasma osatzen da. Plasma elektrikoki neutroa da noski. Plasma horrek propietate elektriko berezi eta konplexuak ditu, baina eremu elektromagnetiko egokiak erabiliz ontziaren paretetan talka egin dezan ekidin daiteke.
JETaren ontziak ez du fluxu magnetikorik ia galtzen eta Sobietar Batasunean proposatutako "tokatuak" izeneko diseinuan oinarritzen da. JETeko zientzilariak erreaktorea doitzen eta saiatzen ibili dira azken zortzi urteotan. Erreaktoreak bete behar dituen baldintzak oso sinpleak dira. Plasmak oso bero egon behar du, bat egin behar duten nukleoek aldarapen elektrikoa gaindi dezaten.
Plasmaren tenperaturak 100 milioi gradu zentigradu ingurukoa izan behar du. Bigarren baldintza, plasman dagoen nukleo-dentsitateari dagokio. Plasmaren iraupen-tartean bi nukleok elkar topatzeko aukera izan dezaten adina handi izan behar du dentsitateak. Bestetik, plasmaren konfinatze-denborak ere nahikoa luzea izan behar du. Esan nahi bait da, plasmako nukleoek daukaten energiari nahikoa denboraz eutsi behar diotela.
JET 1983.ean hasi zen lanean eta astiro-astiro parametro horiek hobetuz joan dira. JETaren lehen saioak deuteriozko plasmaz egin ziren etxa deuterio-deuterio fusioak hasi-hasieratik lortu ziren. Alabaina. deuterio-tritio fusioak askoz ere efikazia handiagoa du eta fusiozko energia lortzeko interesgarriagoa da. % 50eko nahasteak 200 bider handiagotzen du fusiotik lortzen den energia.
Azaroaren 9 eta l0eko saioan, l 0-15 bitartekoa zen tritio-proportzioa. Ez da tritio gehiago erabili, makina oso erradioaktibo bihur ez dadin. Dena den, erreakzio termonuklearra gertatu Tela baieztatzeko adina fusio-erreakzio lortu zituzten. Bestetik, zientzilariek tritioa arazorik gabe maneiatzeko gai direla frogatu dute. Tritioa erradioaktiboa da, β-igorlea hain zuzen ere, eta 12,5 urteko erdibizitza du.
Culham-en eginiko urratsa oso garrantzitsua da, baina fusioa komertzialki erabiltzetik urrun dago oraindik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3112a355fb94 | http://zientzia.net/artikuluak/brontze-aroko-aztarnak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Brontze-aroko aztarnak - Zientzia.eus | Brontze-aroko aztarnak - Zientzia.eus
Joan den irailaren bukaeran Austrian bidaiari batzuk, Brontze-Aroko, orain dela 4.000 urteko gorputz baten eta erreminten hondakinak aurkitu zituzten.
Joan den irailaren bukaeran Austrian bidaiari batzuk, Brontze-Aroko, orain dela 4.000 urteko gorputz baten eta erreminten hondakinak aurkitu zituzten. Brontze-aroko aztarnak - Zientzia.eus Giza zientziak
Joan den irailaren bukaeran Austrian bidaiari batzuk, Alpeetan zehar txango batean zenbiltzalarik, Brontze-Aroko, hots, orain dela 4.000 urteko gorputz baten eta erreminten hondakinak aurkitu zituzten. Stuart Needham-ek, Londreseko "British" Museoko Brontze Aroko espezialistak, aurkikuntza hau ezin dela beste ezerekin alderatu dio. Orain arte aurkitutako hondakinak edo aztarnak, ia erabat hilobietakoak baizik ez dira izan. Hau izan da zerbait garraiatzen ari zen pertsonaren hondakinak aurkitu deneko lehen txanda.
Needhamek dioenez, eta erremintak ikertuz, hondakinak Brontze-Arokoak direla garbi dago. Gainera, pertsona hau gizona zen eta bere adina 20 eta 40 urte bitartekoa zen. Soinean zeramatzan tresnen artean sua pizteko materiala aurkitu da. Orain hondakin hauek Innsbruck-eko Unibertsitatean daude eta egiten ari diren azterketatik Brontze Aroko eguneroko bizitzari buruzko gauza gehiago jakitea espero da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2ff9c8ab1a11 | http://zientzia.net/artikuluak/ospitale-berriak-biziak-salbatu-eta-energia-aurrez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ospitale berriak: biziak salbatu eta energia aurreztu - Zientzia.eus | Ospitale berriak: biziak salbatu eta energia aurreztu - Zientzia.eus
Ikuspegi energetikotik aztertuta Britainia Haundiko efikazena den ospitaleak aurten zabalduko ditu ateak.
Ikuspegi energetikotik aztertuta Britainia Haundiko efikazena den ospitaleak aurten zabalduko ditu ateak. Ospitale berriak: biziak salbatu eta energia aurreztu - Zientzia.eus Ospitale berriak: biziak salbatu eta energia aurreztu
Medikuntza
Ikuspegi energetikotik aztertuta Britainia Haundiko efikazena den ospitaleak aurten zabalduko ditu ateak. Ospitale horrek haize-errota bat izango du eta tamaina bereko ospitaleek baino % 60 energia gutxiago beharko du. Ospitale honek piztutako jakinmina handia da eta uste bezain ondo badabil, Britainia Haundian eraikiko diren ospitaleen eredu izango da.
Wansbeck ospitalea Northumbeland-en dago eta 12 urteko ikerlanen ondorio da. Energia aurrezteko ohizko prozedurez gain (leiho bikoitzak. energia txikiko lanparak, argi-mailaren arabera itzaltzen eta piztin diren argikuntz sistemak, etab.), beste batzuk ere jarri dira martxan. Energia ahalik eta gehien birziklatzen da. Aireztatze-sisteman sartzen din aire hotza, erauzgailuek erauzitako airi beroaz epeltzen da, adibidez. Gainera, Wansbeck toki egokian dagoenez, 65 kW-eko haize-errota jarri dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-16277e69a6fa | http://zientzia.net/artikuluak/bitxikeria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bitxikeria - Zientzia.eus | Bitxikeria - Zientzia.eus
Komunikazio-radar baten antena da eta hortzez jositako ertzari esker, ertzaren inguruan sortzen diren interferentzi arazoak asko txikiagotu dira.
Komunikazio-radar baten antena da eta hortzez jositako ertzari esker, ertzaren inguruan sortzen diren interferentzi arazoak asko txikiagotu dira. Bitxikeria - Zientzia.eus Komunikazioak
Irudiko antenaren diseinua xelebrea denik ezin ukatu; lore-edo eguzki-itxura bait du. Alabaina, forma horren arrazoia ez da diseinu postmodernoaren ondorio; doitasun-premien ondorio baizik. Komunikazio-radar baten antena da eta hortzez jositako ertzari esker, ertzaren inguruan sortzen diren interferentzi arazoak asko txikiagotu dira. Antena estandar zirkularretan seinalea sakabanatu egiten da ertzean potentziala bapatean zero egiten denean, eta interferentzia handiak sortzen dira. Diseinu berriak interferentzi maila asko txikiagotzen du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-14e715cb8090 | http://zientzia.net/artikuluak/entropia-eta-biziduna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Entropia eta biziduna - Zientzia.eus | Entropia eta biziduna - Zientzia.eus
Termodinamika eta biziaren arteko gatazka, edo ea puntu batzuetan biak kontrajarriak ez ote diren azaltzea eta filosofatzea da artikulu honen helburua, teoria biribilik proposatu gabe, noski.
Termodinamika eta biziaren arteko gatazka, edo ea puntu batzuetan biak kontrajarriak ez ote diren azaltzea eta filosofatzea da artikulu honen helburua, teoria biribilik proposatu gabe, noski. Entropia eta biziduna - Zientzia.eus Entropia eta biziduna
Kimika
Termodinamika eta biziaren arteko gatazka, edo ea puntu batzuetan biak kontrajarriak ez ote diren azaltzea eta filosofatzea da artikulu honen helburua, teoria biribilik proposatu gabe, noski. Horretarako, termodinamika klasiko makroskopikoan eta biziaren eboluzio kimikoan oinarrituko garela aitortu behar dugu. Jakin badakigu beste mota batzuetako termodinamikak ere badaudela (agian bizitza bezalako prozesu itzulezinak deskriba tzeko egokiagoak izan daitezkeenak, eta artikulu honetan aipatuko direnak) eta biziaren sorrerari buruzko beste teoriak ere bai (hala nola Jaungoikoarena edo pansperniarena), baina goian aipatutakoei soilik ekingo diegu.
Irudiak iradokitzen duenaren kontra, termodinamikaren ikuspuntutik izaki bizidunak ordena handiagotzen ari den eskualde lokalizatu bezala defini daitezke.
Errazago ulertzearren ahalik eta formula matematiko eta kimiko gutxien erabiltzea dugu helburutzat, noizean behin bat edo beste ekiditea ezinezkoa suertatu bazaigu ere.
Termodinamika klasiko makroskopikoa hiru postulatuetan oinarriturik dago, zeintzuei ez bait zaie salbuespenik aurkitu. Erraz defini daitezke lehenengo biak; gure helbururako garrantzia daukatenak, alegia.
Lehenengo postulatuak honakoa dio: energia ezin da ez sortu eta ez desegin, era batetik beste batera aldatu ahal izan arren. Hau da, Unibertsoko energia konstantea da. Postulatu honek inplikazio zuzenak dauzka, esate baterako, energia minimoa lortzeko asmoz sistema guztiak berez mugitzean, hau da, gorputzak goitik behera erortzen dira eta berez ez dira altxatzen.
Ura goitik behera doa beti, eta sekula santan ez dugu ikusi ura behetik gora berez doanik, edo hegazkina motorerik gabe erori egiten da. Beste motako behaketa batzuk ere badaude postulatu honekin lotuta. Esate baterako, ur beroa eta izotza batera jarri eta izotza urtu egingo da, edo transistoreko pilak agortu egiten dira, etab. Nolabait esan, energetikoki mintzatuz aldapan behera joateko joera dago.
Aurreko baieztapen horiek ulertzeko eta barneratzeko egokiak badira ere, termodinamikaren lehenengo printzipioak hurrengo galderei ezin die erantzun: ikusi al duzue inoiz ur-masa handi bat "berez" bitan banatzen, zati bat ur beroa eta bestea izotza izanik? Edo puxika bateko airea bapatean mutur batean kontzentratu egiten dela beste aldea hutsa geratuz? Dirudienez, gertatzen diren prozesuetan energia minimoaren printzipioa ez da aski berezkotasuna azaltzeko, eta beste postulatu berri bat planteatzen du termodinamikak.
Bigarren printzipioak honela dio: Unibertsoan berez gertatzen diren prozesu guztietan desordena handiagotu egiten da, hau da, "entropia" handiagotu egiten da. Hitz hau jatorriz grekoa da, eta kaos edo desordena adierazi nahi du. Kontzeptualki, sistema ordenatuek entropia txikia daukatela esan ohi da, eta sistema desordenatuek entropia handia. Ordena/desordena neurgailu bezala ere erabiltzen da giza zientzietan. Naturan desordenaren jarrrerak agintzen du. Gelak berez desordenatzen dira eta ordenatzeko lana egin behar dugu. Horregatik ur-masa horretatik ezin dira berez ur beroa eta izota banandu; hain zuzen ere, banaketa horrek ordena bat sortzea inplikatzen bait du.
Termodinamikaren ikuspuntutik izaki bizidunak ordena handiagotzen ari den eskualde lokalizatu bezala defini daitezke. Hots, Lurrean bizia agertzeak eta irauteak estrukturazioetatik informazioa transmititzeko ahalmena daukaten egitura organizatuetara pasatzeak (biziaren definizio zabaltzat hartuta) ordenatze-prozesu bat esan nahi du, eta ondorioz bigarren printzipioaren kontra egon daitekeela pentsa liteke. Horregatik, batzuetan, zailtasunak edota gaizki-ulertzeak agertzen dira.
Hemendik aurrera hauetan murgilduko gara. Bizia eta bere iraupena ez direla prozesu isolatua gogoratu behar da, baizik sistema irekia dela, bere inguru eta guzti, zeinarekin energia eta masa trukatzen den. Beraz, sistemako ordenatze-prozesuak aldi berean inguruko desordenatze-prozesua inplikatzen du, eta bion batura desordenerantz abiatzen da. Paradoxikoa dirudi, baina horrela da.
Pentsatu al duzue inoiz sustraietatik hartutako ura eta gatzak zuhaitz baten tontorreraino igotzeak zein neketsu izan behar duen!
Orain dela 4.600 miloi urte Lurra nebulosaren kondentsazioz eratu zenetik 1.000 miloi urte geroago bizitzaren lehenengo organismo zelulabakar sinpleenak agertu arte gertatu behar izan zuten prozesuak oso korapilotsuak eta geldoak izan zirelakoan gaude. Seguraski gertaera txikien segida infinitu baten bidez gertatu ziren, eta gertatzen ziren une bakoitzean atzera jotzea ezinezkoa zen, hau da, prozesu itzulezina zen. Erraz ondoriozta daitekeenez, prozesu itzulezinen termodinamika erabili beharko genuke, baina hori ez da gure helburua.
Ildoari jarraituz, garai horretan Lurra atmosfera erredaktorez inguratuta zegoela kontsidera dezakegu, bere osaketa kimikoa zehatz-mehatz deskribatu gabe. Oxigeno molekularra (02) libre ez zegoela esan behar dugu eta, beraz, oxidazioak ezin zirela gertatu. Atmosfera hori, N2, CO, NO, H2O, NH3-z eratuta egon zitekeela proposatu da, beti atmosfera ez-oxidatzailea, gaur egungoa ez bezalakoa, osatuz. Horrelako at mosfera erredaktorean, Eguzkiak bidalitako argi ultramoreari esker (garai hartan seguraski ozonorik ez zegoela gogoratu behar da) eta iharduera bolkanikoak zein ekaitzek emandako energia guztiari esker, gas inerte horiek erreakzionatu egin zutela egiaztatu da. Esate baterako, 1953an, S. Miller-ek horrelako atmosferan konposatu kimiko orga niko asko eta asko lortzen zirela frogatu zuen, eta harritzekoa dena, bizia oinarritzen den konposatu kimikoak dira! Ikus 1. irudia.
Arlo inorganikotik arlo organikora pasatzea oso erraza izan daitekeela onartzea eta jakitea badirudi betidaniko gauza dela (gutxi gorabehera Lurra biribila dela dioen baieztapena bazatakoa), baina 1832.ean Wöhler-ek egindako esperimentu bategatik dakigu hori (hain zuzen ere konposatu inorganiko bat, amonio zianatoa, berotuta konposatu organiko bat, urea, lor zezakeela frogatu zuen). Betidanik pentsatu da esparru organikoa ondo ezagutzen ez den indar eragile batekin, "bizi-indar" deritzonare kin, erlazionatuta zegoela. Gaur egun badakigu arlo batetik bestera pasatzea zeharo gauza kimikoa dela.
Millerrek egindako saioetan, atmosferatik eroritako konposatu organiko asko uretan bilduta zeudela frogatu zen (Ikus 1. irudia eta saioaren deskribapena). Lehengai inorganiko horietatik konposatu organiko hauetara pasatzeak, desordenatik ordenara pasatzea inplikatzen du, eta guzti hori Eguzkiak emandako energiari esker gertatzen da. Nolabait esan, energia ordenatzeko erabiltzen da.
1. taula. Polimero batzuen Gibbsen energi aldaketa. Erraz ikus daitekeenez, positiboa da kasu guztietan.
Polimerizazioa
Molekula monomeroko hauek egitura kimiko organiko korapilotsu (zeintzuek informazio kimikoa gordetzeko ahalmena bait daukate) bilakatzeko zergatik elkartu ziren (polimerizazio izenez ezaguturiko prozesua zergatik gertatu zen alegia) azaltzea askoz zailagoa da eta kontsiderazio batzuk egingo ditugu horiek argitu asmoz.
Erreakzio kimiko bat berez, naturalki, gerta daitekeen ala ez jakiteko kimikariok termodinamikaren alderdi bi aztertzen ditugu, hau da, energia minimoaren postulatua eta entropiarena. Jarrera bi hauek bateratzeko Gibbsen energi aldaketa erabiltzen dugu: tenperatura jakin batean Gibbsen energia txikiagotuz badoa, erreakzio hori berez, espontaneoki, gerta daitekeela esaten dugu. Esate baterako, ikatza oxigenoarekin batera erre egiten da, berorren Gibbsen energi aldaketa negatiboa bait da, ondoko erreakzioan ikus daitekeenez (horregatik oxigenoa aske daukan atmosfera oxidatzailea da):
Polimerizazio-prozesuetan, molekula sinpleek (monomeroek) azukre, lipido, proteina, azido nukleiko eta abar eratu behar dituztenean, Gibbsen energia handiagotuz doa eta ondorioz ez dirudi erreakzioa berez gerta daitekeenik (Ikus ondoko 1. taulan idatzitako polimero batzuen Gibbsen energi aldaketa modifikatua). Zer gertatzen da? Izaki bizidunongan, gure gorputzongan, erreakzio horiek beti gertatzen ari direla esanda (bestela hilik egongo ginateke) erantzuna eman dugu, baina nola eta zergatik gertatzen dira?
Zelula barnean gertatzen diren erreakzioak (zelula elementu bizidun sinpleentzat hartuta) sistema isolatuetan ez direla gertatzen esan behar da; zelula bera sistema irekia bait da, hots, elkartrukea dago. Polimerizazio-erreakzioak, une berean beste erreakzio oso exergonikoak (Gibbsen energia askatzen duten horietarikoak) gertatzen ari direlako burutzen dira.
Erreakzio exergoniko hauek energia asko askatzen dutenak dira. Metaforikoki mintzatuz, eguzki kimiko lokalak dira. Askaturiko energia horrek polimerizazioari laguntzen dio. Bes terik gabe, Adenosin Trifosfatoaz (ATP) hitz egiten ari gara, zeinak hidrolizatzean energia aske asko askatzen bait du. Bizidunengan gertatzen diren polimerizazio guztiak ATPari esker gertatzen dira (Ikus 1. taula). Laburki honela idatz daiteke:
ATP molekulari energiaren gordeleku deritzo. Agian polimerizazio batzuk ATP gabe gerta daitezke, seguraski bera bezalako molekula baliokideek parte hartzen dutelako.
Gaur egungo polimerizazioak ATPari esker gertatzen badira, zeharo mekanismo unibertsala delarik, nola gerta zitezkeen aipaturiko garaian? Biziaren eboluzio kimiko horretan jadanik ATP eratuta al zegoen? Galdera hauek, zer esanik ez, ez daukate termodinamikarekin zerikusirik, eta guk, kimikariok, ezin diegu erantzun zuzenik eman. Dena dela, 2. taula horretan "eguzki lokal" bezala erabili ahal izan ziren molekula batzuk idatzita daude, zeinak Millerrek egindako saioetan erraz sintetiza daitezkeen. Kasualitate hutsa? Argi eta garbi utzi behar dena hau da: polimerizazio-prozesuak, hau da, desordenatik ordenara pasatzeak, energia askea (edo Gibbsen energia) askatzen duten erreakzio batzuen laguntzaz gertatu ahal izan zirela.
Ikuspuntu energetikotik aztertuta, gaur egungo biziaren balantze energetikoa nolakoa den eta hortik zer-nolako ondorioak erator daitezkeen aztertuko dugu orain. Dakigunez, Eguzkiak energia asko igortzen du eta bidaia luzea egin eta Lurraren atmosferako "iragazkiak" (ozono-geruza, etab.) gainditu ondoren lurrazaleraino iristen da. Energia ikuskorra soilik erabiltzen da fotosintesi deituriko prozesuan, non energia horri esker CO2 eta H2O lehengaietatik glukosa (C6H1206) sintetizatzen den. Erreakzio honetan Gibbsen energi aldaketa endergonikoa izan arren, Eguzkiak emandako energiari esker burutu egiten da, ondoko ekuazioaren arabera:
Landare berdeek gauez (iluntzean) glukosa hauxe erabiltzen dute eta oxigenoarekin erre egiten dute, bertan askaturiko energiarekin beste polimerizazio-prozesu batzuk aurrera eraman ahal izateko. Animali erreinuak, landare berdeek egindako fotosintesiaren lan kimikoa aprobetxatu egiten du (jan egiten du) eta glukosazko erreketari esker (edo koipe edo beste substantziazkoari esker) energia lortzen du.
Aiparturiko erreketa hau sutan egur edo ikatza erretzea bezala gertatuko balitz, berehala ondoriozta genezake "gorputza" erretzea besterik ez litzatekeela lortuko; hau da, erreketa horretan askaturiko energiak konposatu biokimikoen lotura kimikoak apurtuko lituzke eta hauek C02 eta H2O emanez degradatu egingo lirateke.
Biziaren eboluzioak, Naturak, hemen esandakoa baino azkarragoa izanik, energia hau emeki-emeki askatzen duen mekanismoaren bidezko eboluzio naturala pairatu du, eta gainera eguzki-energia energia kimiko gisa metatu egiten du. Berriz ere ATP molekula hura datorkigu burura.
Bizidunok, energia kontsumitzen dugu lan-mota desberdinak gauzatzeko, hau da, termodinamika klasiko makroskopikoak definiturikoaren arabera berez gertatuko ez liratekeen prozesu batzuk aurrera eramateko. Prozesuok honela adieraz ditzakegu:
Entitate biziduna osatzen duten zelula guztietara eraman, garraiatu, behar dira oligoelementuak eta lehengaiak, hau da, "janaria". Horretarako lana egin behar da, eta kontzentrazio edota garraio-lan hau ez da batere erraza. Pentsatu al duzue inoiz sustraietatik hartutako ura eta gatzak zuhaitz baten tontorreraino igotzeak zein neketsu izan behar duen?, edo behatzeraino odola bidaltzeko bihotzak egin behar duen ponpaketa eta halaber kontsumitzen duen energia nolakoa den? Gauza asko garraiatu eta kontzentratu behar gorputzetan.
Honez gain, energia asko behar da polimerizatzeko, adibidez DNA molekulak sintetizatzeko, zeintzuek ondorengoei arbasoen informazio genetikoa transmititzeko, ahalmena bait daukate. Hots, biziaren iraupena segurtatzeko energia behar da. (Azken finean, epe motzera elikatzen garelako diraugu bizirik, baina epe luzera espezie bezala erreproduzitzen bagara bakarrik diraugu).
Azkenik, lan fisiko batzuk egiten ditugu, hala nola giharreak uzkurtzea ..., eta beroa askatzen duen edozein lan. Azken hau da, bizidunak askatzen duen beroaalegia, inguruneak zurgatzen
duena, eta ondorioz bertako entropia handiagotzen duena. Horregatik, berezko prozesu natural honetan, bizian, unibertsoaren entropia ala desordena handituz doa.
Orain arte aipaturikoaren arabera, honakoa esan daiteke: Lurra planetan bizia agertzea eta garatzea ez direla termodinamikaren bigarren printzipioaren kontrako prozesuak. Guk printzipioa betetzen duen horietariko bat azaldu nahi izan dugu. Egia biribila esatekotan, hurbilketa besterik ez dugula egin aitortu behar genuke, eta ondoko lerroetan hori agerian ipintzen ahaleginduko gara.
Alde batetik, erabilitako termodinamika klasiko makroskopikoak orekaturiko sistema makroskopikoetan gerta daitezkeen aldaketak aurresaten ditu, eta horixe aplikatu diogu zelulari. Hausnarketa eginez ordea, hurbilketa honen ahuleziaz ohartuko gara. Dakigunez, zelula oso gauza mikroskopikoa da. Beraz, kontzentrazio makroskopikoak eta bertako kontzentrazioak oso bestelakoak izan daitezke. Are gehiago, zelula bera ez da sistema isolatua: irekia baizik, lehen aipatu denez, eta, beraz, sistema orekatua ez eta sistema ez-orekatua da. Hala ere, lehengai asko eta askoren kontzentrazioa ia konstante mantentzen da deboran zehar. Horregatik egoera honi egoera geldikor (sasiorekatu) deitzen zaio.
Bizia agertzea funtsean, berezko prozesua izan da, eta, beraz, itzulezina. Kasu honetan termodinamika klasikoa baino askoz egokiagoa izango litzateke termodinamika itzulezina erabiltzea, zeina deskribatzea artikulu honetatik kanpo geratzen bait da.
Chicagoko unibertsitatean S. Miller eta H. Urey-k erabilitako tresneriaren eskema. Bertako baldintza esperimentalak Lur primitiboan bide zeudenak simulatzen ziren. Ezkerreko giltzatik gas erredaktorez osatutako atmosfera sarrerazi zen, zeina txinpart elektriko gogor batez eszitatzen bait zen (garai hartan Eguzkiak bidalitako energiatzat kontsidera daiteke). Beheko matrazeko ura berotu egiten zen (garai hartan Lurra oso bero zegoela pentsatzen bait da) eta kondentsadore baten bidez hoztu egiten zen euri tanta modura eroriz. Ur-tanta horietan disolbaturiko konposatuak metatu egiten ziren beheko aldean eta bertako giltzaren bidez noizean behin laginak atera egiten ziren.
Saio hauetan metano eran sartutako karbono guztiaren % 15, konposatu biokimiko bihurtuta zegoen, hala nola glizina, alanina, azido glutamiko, urea, etab. (gutxienez hogeiren bat konposatu desberdin) eta beste portzentaia handi bat mundrun moduko hondar erara. Harrigarria da proteinak osatzen dituzten aminoazido gehienak saio hauetan lortu ahal izatea eta are gehiago biziaren oinarri diren konposatu gehienak lortu ahal izatea. Kasualitate hutsa al da ala biziak konposatu hauen eboluzioz agertu ahal izan zuen?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dc234121b2fc | http://zientzia.net/artikuluak/musa-zoria-ala-jakituria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Musa, zoria ala jakituria? - Zientzia.eus | Musa, zoria ala jakituria? - Zientzia.eus
Musa, euskaldunon jokoen jokoena, ez dugu guk hemen deskubrituko. Gure helburua ez da ezer berririk asmatzea. Azterketa matematiko txiki bat egiten saiatuko gara ordea.
Musa, euskaldunon jokoen jokoena, ez dugu guk hemen deskubrituko. Gure helburua ez da ezer berririk asmatzea. Azterketa matematiko txiki bat egiten saiatuko gara ordea. Musa, zoria ala jakituria? - Zientzia.eus Musa, zoria ala jakituria?
Irudiei buruzko azalpena
Sarrera
Musa, euskaldunon jokoen jokoena, ez dugu guk hemen deskubrituko. Gure helburua ez da ezer berririk asmatzea. Azterketa matematiko (probabilistiko) txiki bat egiten saiatuko gara ordea. Zorizko joko guztietan bezala, zoriak eragin handia dauka, baina jokoa zuzena bada, guztiok izan behar dugu zori berbera. Beraz, zoriaz aparte jakituria eta esperientziak asko balio dute.
Artikulu honetarako pare eta puntuen probabilitateak, (lau zein zortzi erregetan), kalku latu ditugu eta horietan oinarrituko gara. Ez ditugu lau jokalarien probabilitate bateratuak kontutan hartu; ezta, mus eman eta gero, kasuen probabilitateak ere. Beraz azterketa oso azalekoa izango da.
1. irudia. Lau erregetara.
Lau jokalari bi bikotetan tartekatuak.
Launa karta banatzen dira.
Karten ordena batekotik erregerainokoa da.
Lau atal: handia, txikia, pareak eta jokoa (edo puntua), banaturik jokatzen dira:
handia: kartarik altuenak (erregeak, zaldiak, txankak, .... )
txikia: kartarik baxuenak (batekoak, bikoak, hirukoak, .... )
pareak: karta berdinak pareak bi karta berdin mediak hiru karta berdin dupleak bi bikote edo lau karta berdin
jokoa: karten balioak batzen dira puntua: 30 edo gutxiago, lehentasuna: 30, 29, 28, ...... jokoa: 30 baino gehiago, lehentasuna: 31, 32, 40, 37, 36, 35, 34, 33
a) Kartak banatu eta gero jokalariek mus dagoen ala ez banan-banan esan behar dute, eskutik hasiz.
b) Mus badago, jokalariek nahi dituzten kartak gorde eta besteak (gutxienez bat) aldatu egin ditzakete. Berriro a) puntura.
c) Musik ez badago, kartak ezin dira aldatu.
d ) Lau ataletan apostuak egiteko sistema bera da: jokalariek enbido jo edo paso egin dezakete (ordena gordez); bikote batek enbido joz gero, besteak hiru aukera izango ditu:
eduki (nahi), kasu honetan eskualdi amaieran ikusiko da zeinek irabazten duen;
ez eduki (ez nahi), kasu honetan enbido jo duen bikoteak puntu bat hartuko du;
gehiago jo, hots apostua igo. Kasu honetan beste bikoteak berriz hiru aukera izango ditu: eduki, ez eduki edo gehiago jo. Oraingoan, azkeneko apostua edukiz gero, eskualdi amaieran ikusiko da irabazlea zein den, edo bikote batek atzera eginez gero (ez eduki), besteak ordurarteko apostuko puntu guztiak jasoko ditu.
e) Enbidoa bi puntu da. Apostua nahi bezain handia izan daiteke, baina jokaldi osoa apostu egiteko hordago jotzen da.
f) Paretara eta jokora enbido jo baino lehen parerik edo jokorik zein jokalarik daukaten jakin behar da. Enbido jo ahal izateko gutxienez bikote desberdinetako jokalari banak eduki behar du parerik edo jokorik. Lau jokalariek jokorik ez badute puntutara jokatzen da.
g) Handira, txikira eta dagokionean puntura paso emanez geratuz gero, amaieran irabazten duenak puntu bana jasoko du. Paretara eta jokora paso emanez gero ez da punturik hartzen. Hala ere, parerik edo jokorik onena duen bikoteak jasotzen ditu puntuak:
paretakoak pareak = 1
jokokoak 31 puntu = 3
gainerakoak = 2
Puntura bikote batek enbido jotzen badu eta besteak edukitzen ez badu, lehenengoak bat ez eta bi puntu jasotzen ditu.
h) Jokaldiak 40 puntura (batzuetan 30 puntura) jokatzen dira.
i) Arau hauetan lau errege eta lau bateko daude. Badago, aldiz, jokatzeke beste aukera bat, bikoak batekotzat eta hirukoak erregetzat hartuz, hau da, zortzi errege eta zortzi bateko edukita: batekoak (bateko eta bikoak), lau, bost, sei eta zazpikoak, txankak, zaldiak eta erregeak (erregeak eta hirukoak).
2. irudia. Zortzi erregetara.
Joko guztiek bezala, musak ere bere hiztegi berezia dauka. Hona hemen oinarrizkoa.
Kartak banatutakoan, musik dagoen ala ez erabaki behar denean:
Esku: kartak banatu dituen jokalariaren eskuinean dagoena.
Postre: kartak banatu dituena.
Mus: jokalariak zenbait karta aldatu nahi du.
Ez dago musik: jokalariak ez ditu bere kartak aldatu nahi.
Eskuarekin: esku denaren bikotekidea bat dator eskuarekin. Oro har mus dagoela esan nahi du.
Hara: postrearen bikotekideak postreari pasatzen dio erabakia (mus ala ez).
Musik ez dagoenean:
Paso, ba: jokalariak ez du aposturak egiten.
Enbido: bi puntu apostu egin.
Enbido gehiago, 7 gehiago: aurreko apostuari jokalariak 2, 7 gehiago eransten dizkio.
Hordago: jokalariak eskualdi osoa apostatzen du.
Onartuz gero, momentuan bertan ikusten da.
Eduki, nahi: jokalariak apostua onartu egiten du, eskualdiaren amaieran ikusiko da.
Ez dut nahi: jokalariak ez du apostua onartzen.
Lehenengo eta bigarren irudietan puntuen probabilitateak azaltzen dira, lau eta zortzi erregetara hurrenez hurren.
Lau erregetara punturik probableena 23 da 0,623 probabilitatearekin, horren bi aldeetara probabilitateak jaitsi egiten direlarik (lerro jarraia). Nabaria da 31 puntua, non probabilitatea pixka bat igo egiten den, gero jaitsi egiten delarik. 31 puntuaren probabili tatea 0,033 da.
Lehenengo irudian marra etena ere ikus daiteke. Marra eten horrek probabilitate metatuak azaltzen ditu. Adibidez, 23 edo puntu gutxiago edukitzeko probabilitatea 0,520 da. Lerro honek 30 edo puntu gutxiago izateko probabilitatea 0,871 dela esaten digu, edo bestela esan, jokorik izateko probabilitatea 0,128 dela.
Bigarren irudian, zortzi erregetarakoei dagokionean, lerro jarraiaren itxura guztiz aldatzen da. Nabarmenena, aldaketagatik eta jokoan duen garrantziagatik, 31 puntuaren probabilitatearena da, kasu honetan handiena 0,091 izanik. Beste aldaketa nabarmena, 22 puntuarena da; bere probabilitatea 0,086ra igotzen bait da. Jokoan, 40 puntuaren probabilitatea ere nabariro handitzen da.
Lerro etenak, kasu honetan, jokorik ez egoteko probabilitatea 0, 732 dela eta egoteko probabilitatea 0,267 dela esaten digu.
Taulen azalpena
taula: taula honetan pare-mota bakoitzaren probabilitatea agertzen da, lau zein zortzi erregetan. Kasuak bereiztuak dira, hau da, jokalari batek mediak baditu, parerik badauka ere media bezala soilik hartuko dugu. Dupleak dituenean, gauza bera.
taula: oraingoan jokaldi nagusi batzuen probabilitateak ikus ditzakegu. Kasu hauek ere bereiztuak dira. Esate baterako, bi erregeren kasuan ez da sartzen bi errege eta bi bateko kasua.
taula: jokorik ez badago, hots, puntuan, puntuen probabilitateak agertzen dira.
taula: jokorik badagoela kontsideratuz, jokobakoitzaren probabilitatea azaltzen da.
Iruzkinak
Lau erregetara parerik ez edukitzearen probabilitatea (0,588), edukitzearena baino handiagoa da. Zortzi erregetara, aldiz, ez edukitzearena (0,434) txikiagoa da (I taula).
Ohar gaitezen zortzi erregeko musean medien probabilitatea, 0,048 (I taula), dupleena, 0,038, baino handiagoa dela. Lau erregeko musean, ordea, dupleena, 0,017, mediena, 0,015, baino handiagoa da. Honek zortzi erregeko musa bestea baino zuzenagoa dela esaten digu; probabilitate txikiena duen kasua gehiago baloratzen bait da.
Jokorik egoteko probabilitatea, lau erregetan 0,128 da eta zortzi erregetan 0,267.
Jokoan alderantziz gertatzen da. Zortzi erregeko musean 31ren probabilitatea izugarri handiagotzen da (0,091) laukoarekin alderatuz (0,033). IIb taulan ikus daitekeenez, 31 lortzeko agertzen diren konbinazio guztien probabilitateak txikiagoak dira lau erregeko musean zortzikoan baino. Beraz, lau erregeko musa zuzenagoa dela esan genezake.
Lau erregetara, jokalari guztiek 31 baino puntu gutxiago izanez gero, hots, jokorik ez badago, apostua irabazteko probabilitate erdia 22 punturekin lortzen da. Izan ere P(22 edo gutxiago) = 0,525 (III taula).
Jokoan, hau da, gutxienez bi bikoteetako jokalari banak 30 baino puntu gehiago badauka, probabilitate handiena 31k dauka, 0,033; joko guztien artean (31, 32, 40, 37, 36, 35, 34, 33) probabilitateen herena (0,372) (IV taula). Kasu honetan apostua irabazteko probabilitateen erdia 40 punturekin gainditzen da; P(40 edo gutxiago) =0,541.
Zortzi erregetara, jokorik ez badago, hau da, jokalari guztiek 4etatik 30eraino puntu badauzkate, 22 punturekin ez da ailegatzen apostua irabazteko probabilitatearen erdira.Hori 23 punturekin lortzen da: P(23 edo gutxiago) = 0,517 (III taula).
Jokorik egonez gero, 31rena probabilitaterik handiena, 0,091; jokoen artean 0,342. Azkenik, apostua irabazteko pro babilitateen erdia 40 punturekin lortzen da: P(40 edo gutxiago) = 0,549.
Amaitzeko, probabilitateek kasuak ez dituztela ziurtatzen eta, beraz, ezin zarela fidatu esan behar da. Hala ere, esperientziak bezala, lagundu egiten dute. Artikulu honetaz balia zaitezen eta hobeto jokatzen ikas dezazun espero dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9f3bde80ef36 | http://zientzia.net/artikuluak/c-programazio-lengoaia-xi-aurrekonpiladorea-eta-li/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1992-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | C programazio-lengoaia (XI). Aurrekonpiladorea eta liburutegia - Zientzia.eus | C programazio-lengoaia (XI). Aurrekonpiladorea eta liburutegia - Zientzia.eus
C lengoaiaz programatzen dugunean, konpiladoreek zein estekatzaileek eskaintzen dizkiguten laguntzak nola erabil ditzakegun azaltzea da kapitulu honen helburua.
C lengoaiaz programatzen dugunean, konpiladoreek zein estekatzaileek eskaintzen dizkiguten laguntzak nola erabil ditzakegun azaltzea da kapitulu honen helburua. C programazio-lengoaia (XI). Aurrekonpiladorea eta liburutegia - Zientzia.eus C programazio-lengoaia (XI). Aurrekonpiladorea eta liburutegia
1992/01/01 Alegria Loinaz, Iñaki Maritxalar, Montse Iturria: Elhuyar aldizkaria
Programazioa
C lengoaiaz programatzen dugunean, konpiladoreek zein estekatzaileek (linker izenekoek) eskaintzen dizkiguten laguntzak nola erabil ditzakegun azaltzea da kapitulu honen helburua.
Konpilazio-prozesua bi fasetan gertatzen da: lehenean (aurrekonpilazioa deitutakoan) aurrekonpiladoreari zuzendutako sententziak edo sasiaginduak tratatzen diren bitartean, bigarrenean konpiladore guztiek burutzen duten itzulpen-prozesua gertatzen da, eta ondorioz, objektu-programa lortzen da.
Estekatzaileak objektu-modulu bat edo gehiago lotzen ditu (tink), haien arteko erreferentzia gurutzatuak ebatziz eta programa exekutagarria lortuz. Lotzen diren moduluak erabiltzailearenak edota estandarrak izan daitezke, azken hauen ezaugarriak honako hauek direlarik: C liburutegian daude, aukera asko eskaintzen dute eta C-k duen ahalmenaren atal nagusietako bat da.
Aurkeztutako elementu hauek azaltzeko, ondoko hiru ataletan bananduko dugu kapitulu hau: aurrekonpiladorea, liburutegi estandarra eta erabiltzailearen liburutegiak izeneko ataletan hain zuzen.
Aurrekonpiladorea
Aurrekonpiladoreak eskaintzen dituen aukera nagusiak honako hiru hauek dira:
Konstante parametrizatu eta makroen definizioa, #define sasiaginduaren bidez.
Beste iturburu-modulu bat edo gehiago programan sartzea, #include sasiaginduaren bidez.
Baldintzapeko konpilazio-zatiak ezartzea, #ifdef eta #endif sasiaginduen bidez
#define sasiagindua
Sasiagindu honen bidez konstante eta makroen definizioa egiten da seigarren kapituluan ikusi genuenez. Beraz, izen bati balio edo agindu-sekuentzia egokitzen zaio, eta ondorioz, konpiladoreak izena aurkitzean, izen horri dagokion balioa edo agindu-sekuentzia ordezkatu eta konpilatu egiten du. 1. programan adibide bat ikus daiteke:
1. programa. #define erabiltzen deneko adibidea.
Definizioaren esanahiak moduluaren bukaeraraino irauten du #undef sasiagindua erabiltzen ez bada. Sasiagindu berri hau interesgarri gertatzen da definizioari esanahi berri bat emateko; konpiladore batzuek birdefinizioa baino lehen hala egitea eskatzen bait dute.
#include sasiagindua
Sasiagindu honen bidez iturburu-programa bat beste baten barruan sar daiteke, liburutegiaren kontzeptua iturburu-mailara hedatuz.
Sasiagindua idazteko era hau da:
#include edo
#include "fitxategi izena"
Fitxategi izena-k sartu nahi den fitxategiak duen izena zehazten du eta .h motakoa izatea gomendatzen da; horrela bereizten bait dira izenburu (header) deitutako fitxategiak. edo " erabiltzen desberdintasuna, fitxategiaren kokapenean datza. C ren izenburu-fitxategi estandarra bada, artean jarriko da konpiladoreak ezagutzen duen katalogoan bila dezan. " artean egoteak, aldiz, erabiltzailearen izenburu-fitxategia dela adierazten du eta sistema eregileak adierazitako katalogoan bilatuko du.
Izenburu-fitxategiak liburutegiekin eta konpilazio banatuarekin batera erabiltzen dira. Funtzio batzuk modulu banatu batean konpilatzen badira estekatzailea arduratuko da moduluen arteko loturaz, baina modulu banatuan erabiltzen diren parametroak, datu-motak, aldagai globalen definizioa zein funtzioen motak beste moduluetan erazagutu behar direnez, erosoena izenburu-fitxategi batean aipaturiko definizioak sartzea da. Fitxategi hori modulu banatuaren funtzioek erabiltzen dituzten programetan sartuko da include baten bidez. 2. programan honen adibide bat ikus daiteke:
2. programa. #include sasiagindua nola erabili.
#ifdef, #endif sasiaginduak
Sasiagindu hauen bidez baldintzapeko konpilazioa egitea posiblea da. Konpilazio-aukera honen bidez agindu-sekuentzia bat programaren barruan sartuko da definizioa indarrean badago, ala konpiladoreak ez du kontutan hartuko, definizio hori ez badago. Definizioa kontrolatzeko #define eta #undef sasiaginduez gain konpilazio-komandoaren (cc edo msc) -D aukera erabil daiteke.
Baldintzapeko aukera hau interesgarria suertatzen da makina desberdinetarako programa bat garatzen ari garenean eta makinaren baterako tratamendu berezia egin behar denean.
3. programa. Baldintzapeko konpilazioaren adibidea.
Adibidez, programa batek inprimagailuaren erregistroa zuzenean maneiatu behar badu, 3. programan azaldutakoa egin daiteke makina desberdinetako helbideak kontutan hartzeko.
Liburutegi estandarra
6. kapituluan azaldu genuenez, funtzioak erabili baino lehen definitu egin behar dira, baina badago aurredefinituta dagoen funtzio-multzo bat; funtzio estandarraren multzoa, edo, gauza bera dena, liburutegi estandarreko funtzioak. Batzuk aztertu ditugu printf eta scanf bezala, baina besteak ez.
1. taulan funtzio garrantzitsuenen zerrenda agertzen da; sarrera/irteerakoak salbu, hauek hurrengo kapituluan azalduko dira eta. Funtzioen ondoan, dagokien izenburu fitxategiaren izena zehazten da; funtzio estandarrak erabiltzeko dagokien izenburua #include batez zehaztu behar bait da.
4. programan memoria dinamikoa erabiltzen duen modulu bat azaltzen da eta 1. eskeman dagokion konpilazio- eta estekaketa-programak.
Erabiltzailearen liburutegiak
Programazio egituratuak eta softwarearen injineritzak agindu bezala, programak luzeak direnean funtziotan banatu behar dira, funtzio-multzoak osatuz, horietako bakoitza bere aldetik konpilatu eta probatuko delarik. Horrela sortutako moduluak liburutegi batean kataloga daitezke, estekatzaileak erabil ditzan erreferentziatzen dituzten programekin. Horretarako 9. kapituluan aztertutako aldagaien ezaugarriak kontutan hartu behar dira.
4. programa, Memoria dinamikoaren erabilpena.
Bide honetan oso komenigarria da objektu-modulu edo liburutegi bakoitzeko izenburu-fitxategi bat egitea, bertan konstante eta datu-moten definizioa zein funtzioen erazagupena egingo delarik. 2. eskeman, ikusitako 2. programari dagokion konpilazio-estekaketaren eskema azaltzen da.
Bigarren eskema horretan logika.o aparteko modulua da, baina ez da liburutegi batean katalogatu. Horretarako ar (UNIXekin) programa erabili behar da eta estekatzeko komandoa aldatu. Geldituko litzatekeen komando-multzoa honako hau litzateke:
1. taula. Funtzio estandar garrantzitsuak.
1. eskema. Liburutegi estandarraren erabilpena.
2. eskema. Konpilazio banatua. |
zientziaeus-10616318191c | http://zientzia.net/artikuluak/1991eko-nobel-sariak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 1991.eko nobel sariak - Zientzia.eus | 1991.eko nobel sariak - Zientzia.eus
Kimikazko Nobel saria, Richard Ernst suitzarrari eman diote. Medikuntzako Nobel saria bi fisiologo alemanek jaso dute: Erwin Neher-ek eta Bert Sakmann-ek. Fisikazko Nobel saria fisikari frantsez batek, Pierre-Gilles de Gennes-ek irabazi du.
Kimikazko Nobel saria, Richard Ernst suitzarrari eman diote. Medikuntzako Nobel saria bi fisiologo alemanek jaso dute: Erwin Neher-ek eta Bert Sakmann-ek. Fisikazko Nobel saria fisikari frantsez batek, Pierre-Gilles de Gennes-ek irabazi du. 1991.eko nobel sariak - Zientzia.eus 1991.eko nobel sariak
Sariak
Kimikazko Nobel saria Richard Ernst suitzarrari eman diote. Medikuntzako Nobel saria bi fisiologo alemanek jaso dute: Erwin Neher-ek eta Bert Sakmann-ek. Fisikazko Nobel saria fisikari frantses batek, Pierre-Gilles de Gennes-ek, irabazi du.
1991.a Europaren urtea izan da zientzietako Nobel sariei gagozkiolarik; lau sarituak europarrak bait dira. Hori 1948.az gero ez da gertatu eta akaso Europa zientziaren garapenean garai batean zuen tokia berreskuratzen ari dela adieraz dezake horrek. Datu kuriosoak ez dira horrenbestez bukatzen. Beste bi ere badaude. Lehenik eta behin, sarituen artean anglosaxoirik ez dago; 1938.az gero lehen aldiz. Eta bigarrenez, lauetatik hiru kulturaz alemanak dira. Mende hasierako egoera errepikatu eta zientziaren garapenaren ardatza Europa Zentralean egongo ote da? Beste datu bat: 1985.etik hona egon diren 18 Nobel saridun europarretatik 14 kulturaz alemanak izan dira.
Erresonantzia magnetiko nuklearra
Richard Ernst.
Kimikazko Nobel saria erresonantzia magnetiko nuklear izeneko teknika espektroskopikoa garatu duen Richard Ernst suitzarrari eman diote. Berrogeitamazortzi urteko ikerlari honek Zurich-eko Eidgenossische Technische Hochschule izenekoan egiten du lan. Berak ez du EMN asmatu; teknika horren bidez lortzen diren espektroen bereizmena hobetzeko prozedurak martxan jarri baizik. EMN eremu magnetikoen pean materiak duen jokaeran oinarritzen da eta kimikarientzat oso teknika baliagarria da substantzia eta konposatuen egitura zehatza jakin nahi denean. EMNaren erabilpena ez da materiaren analisiara bakarrik mugatzen eta joan den hamarkadaren hasieran giza ehunak aztertzeko erabiltzen hasi ziren. Erresonantzia magnetikozko irudigintza (EMI) diagnostiko-teknika moduan erabiltzen da ospitale askotan.
Ernstek bi ekarpen nagusi egin ditu EMNren garapenean. Alde batetik, Fourier-en transfomatua izeneko teknika aplikatuz espektroak egiteko behar zen denbora asko laburtu zuen, eta gainera, espektroen zehaztasuna eta bereizmena handiagotu egin zituen. Bestetik, bi dimentsioko EMN ere martxan jarri zuen. Teknika honi esker, milaka atomotako molekulak analizatu ahal izan dira. Hori, oso garrantzitsua da biologia eta biokimikan. Izan ere, zientziaren bi adarrok atomo askotako molekulekin egiten bait dute lan.
Kanal ionikoak
Erwin Neher eta Bert Sakmann.
Medikuntzako Nobel saria bi fisiologo alemanek jaso dute: Erwin Neher-ek, Gotingako unibertsitateko irakasleak, eta Bert Sakmann-ek, Heilderberg-eko unibertsitateko irakasleak. Dena den, beren lanaren zatirik handiena Max-Planck institutuan egin dute. Beraiek kanal ionikoak aurkitu zituzten. Kanal horiek zelulen mintzak zeharkatzen dituzte eta zelula ingururatzen duen ingurunearekin harremanetan egon daiteke. Bi zientzilari hauek kanal horietan pasatzen den korronte elektrikoa neurtzea lortu zuten. Gainera, kanal-mota bakoitza ioi espezifiko bati dagokiola aurkitu zuten. Biologiari lan-eremu berri bat ireki zioten.
Kanal horiek aztertuz eta nola lan egiten duten aurkituz, zientzilariak prozesu asko ulertzeko gai izan dira. Esaterako: nerbio-pultsuen transmisioa, arrautzen ernalketa, taupadaren erregulazioa eta zenbait eritasunen mekanismoak (diabetearena besteak beste).
Fase-aldaketen inguruan
Pierre-Giles de Gennes.
Fisikazko Nobel saria fisikari frantses batek, Pierre-Gilles de Gennes-ek, irabazi du. Saria honegatik eman diote: solidotze zorian dagoen likidoaren molekulek nola jokatzen duten adierazteko eredu matematikoak eman dituelako. Lan teoriko honek nolako aplikazioak dituen edo zertarako balio duen galde dezake orain irakurleak. Alde batetik, kristal likidoak komertzialki ustiatu ahal izateko oinarria, de Gennes-ek emandako adierazpen teorikoetan dago. Bestetik, polimero likidoen jokaera ezagutzen lagundu du. Esaterako, katea luzeko polimero urtuak nola higitzen diren ulertzen, beren biskositatearen funtsa zein den alegia, jakin ahal izan da.
p-nitroanisol substantziaren erresonantzia magnetiko nuklearreko espektrua. Tenika honen bidez posible da konposatuen egitura deduzitzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ea062229b2e7 | http://zientzia.net/artikuluak/c-programazio-lengoaia-x-funtzioak-ii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | C programazio-lengoaia (X) Funtzioak II - Zientzia.eus | C programazio-lengoaia (X) Funtzioak II - Zientzia.eus
Kapitulu honetan zehar funtzioei buruzko kontzeptu aurreratuagoak aztertuko ditugu: funtzioak eta erakusleak,
Kapitulu honetan zehar funtzioei buruzko kontzeptu aurreratuagoak aztertuko ditugu: funtzioak eta erakusleak, C programazio-lengoaia (X) Funtzioak II - Zientzia.eus C programazio-lengoaia (X) Funtzioak II
1991/12/01 Alegria Loinaz, Iñaki Maritxalar, Montse Iturria: Elhuyar aldizkaria
Programazioa
Kapitulu honetan zehar funtzioei buruzko kontzeptu aurreratuagoak aztertuko ditugu: funtzioak eta erakusleak, main funtzio nagusia, erazagupen konplexuak eta funtzioen prototipoak.
Seigarren kapituluan ikusi genuen C-ren azpiprograma diren funtzioak nola definitu eta erabili. Bertan, funtzioen definizioa, deia, zein erreferentziak nola egin behar diren azaltzen zen, parametro nahiz emaitzen trukearen mekanismoa ere adierazten zelarik. Kapitulu honetan zehar funtzioei buruzko kontzeptu aurreratuagoak aztertuko ditugu: funtzioak eta erakusleak, main funtzio nagusia, erazagupen konplexuak eta funtzioen prototipoak.
Funtzioak eta erakusleak
Funtzioak eta erakusleak modu naturalean C erabiliz nahas daitezke. Beraz, posible izango da funtzio baten parametroa erakuslea izatea, funtzioaren emaitza erakuslea izatea eta funtzioak erakusleen bidez erreferentziatzea.
Parametroak erakusleak izango dira erreferentziaren bidezko parametroak erabili behar direnean; adibidez, parametroan emaitza utzi behar denean (ikus 1. programa).
1. programa. Hiru zenbakiren sailkapena.
Funtzio baten emaitza, eta ondorioz funtzio-mota, erakuslea izan daiteke, horretarako funtzioaren erazagupenean izenaren ezkerraldean erakusten den datu-mota eta * karakterea zehaztu behar delarik (ikus 2. programa).
2. programa. Erakusle-motako funtzio bat.
Azkenik, funtzioetarako erakusleak oso interesgarriak gerta daitezke, datu edo kode baten arabera funtzio edo errutina desberdina exekutatzeko aukera ematen bait digute. Horren adibide argia eten-bektorea edo 3. programan azaltzen den errore-maneiurako modulua dugu. Bertan, funtzioen izenek, taulenek bezala, beraien erakuslea adierazten dute, beraz edozein funtzio erakusten duen aldagai bat definitzeko * ikurra erabili behar da.
Ondoko programan f funtzioaren helbidea pf aldagaian kokatzen dugu asignazio baten bidez:
ondo idatzitako testua da, eta bertan, f funtzioaren helbidea pf aldagaian kokatzen da.
3. programa. Erroreak tratatzeko modulua.
Funtzio nagusia
C programek main funtzio nagusia izan behar dute; exekutatzen den lehena bait da. Orain arte programa nagusi den main funtzio hau parametrorik gabe erabili badugu ere, batzuetan interesgarria gerta daiteke exekuzio-denboran sistema eragilearen exekuzio-komandotik daturen bat jasotzea. Fitxategiren bat maneiatzen duen programa bat egin nahi dugunean adibidez, bi aukera ditugu: fitxategi finko baterako programatu edo edozein fitxategitarako egin, fitxategiaren izena exekuzio-komandoan zehaztuko delakoan.
Bigarren hau askoz ere orokorragoa gertatzen da. Aukera hau erabili nahi dugunean main -aren parametro-gisa argc eta argv hitz-gakoak zehaztu behar dira argumentu gisa. Ondoren argc eta argv erazagutuko dira, lehena int motakoa, eta bigarrenerako char * argv [ ] espresioa erabiliko da; karaktere-kateetarako erakusle-taula bait da argv . Geroago programan zehar argc -ren balioa komandoan zehaztutako argumentu-kopurua gehi bat izango da, argv [1]-z aldiz, lehen argumentua erreferentziatuko da, argv [2]-z bigarrena, etab., argv [0]-z programaren izena lortuko dugularik. 4 programa oihartzun (echo) izeneko programa dugu; exekuzioan komando-lerroan idazten duguna errepikatzen duena (lehen hitza programa honen izena bada, noski).
4. programa. Oihartzun-programa.
Erazagupen konplexuak
C-z idatzitako programetan batzuetan erazagupen konplexuak agertzen dira, deklaratutako datua zer den jakitea zaila gertatuz. Horregatik, hirugarren programan azaldutako erroreak aldagaiaren erazagupena ez da berehala ulertzen.
void (* erroreak [2]) ( )
Zailtasunaren arrazoi nagusia honetan datza: * eragilea aurretik idazten den bitartean [ ] eta ( ) atzetik, taula eta funtzioaren eragileek lehentasun handiagoa dute erakuslearenek baino, eta elkarketa ezkerretik eskuinera da [ ] eta ( ) eragileen kasuan, baina alderantziz erakusleenean.
Definizioa osatzeko ondoko erregelei jarraitzea da errazena:
ezkerretatik hasi eta izenean bukatu.
lehentasun erregelak alderantziz aplikatuz, ondoko itzulpena egin:
( ) ... itzultzen duen funtzio |
zientziaeus-d8bb748578e5 | http://zientzia.net/artikuluak/ahots-biziko-irakurgailua-itsuentzat/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ahots biziko irakurgailua itsuentzat - Zientzia.eus | Ahots biziko irakurgailua itsuentzat - Zientzia.eus
Xerox-Kurzweil irakurgailuak edozein testu irakurtzeko ahalmena eskaintzen die itsue. Funtzionamenduari dagokionez, bi fasetan banatzen du bere lana: alde batetik karaktereen irakurketa burutzen du eta bestetik ahotsaren sintesia.
Xerox-Kurzweil irakurgailuak edozein testu irakurtzeko ahalmena eskaintzen die itsue. Funtzionamenduari dagokionez, bi fasetan banatzen du bere lana: alde batetik karaktereen irakurketa burutzen du eta bestetik ahotsaren sintesia. Ahots biziko irakurgailua itsuentzat - Zientzia.eus Ahots biziko irakurgailua itsuentzat
Hardwarea
Xerox-Kurzweil irakurgailuak edozein testu irakurtzeko ahalmena eskaintzen die itsuei. Funtzionamenduari dagokionez, bi fasetan banatzen du bere lana: alde batetik karaktereen irakurketa burutzen du eta bestetik ahotsaren sintesia.
Xerox-Kurzweil irakurgailuak edozein testu irakurtzeko ahalmena eskaintzen die itsuei. Maleta baten neurriak ditu eta 8,6 kilo pisatzen du. Funtzionamenduari dagokionez, bi fasetan banatzen du bere lana: alde batetik karaktereen irakurketa burutzen du eta bestetik ahotsaren sintesia.
Karaktereen irakurketarako Adimen artifizialean oinarritzen da. Karakterearen forma, kurben norantza, karaktere bakoitzaren ezaugarri bereziak etab. analizatzen ditu, hauen tamaina eta estiloa kontutan hartu gabe. Irakurgailuak hiztegi propioa dauka irakurtzen dituen hitzak banan-banan konprobatu ahal izateko. Ekipoak bi bertsio desberdin ditu: bata, ahots-sintetizatzaile batez eta mahai gaineko scaner automatiko batez osatua.
Eredu honetan orri-multzo bat sar daiteke; scanerrak orriak irakurri ahala automatikoki pasatzen bait ditu. Scanerra testua eta irudiak bereizteko gai da eta testua jarraian ala zutabetan antolatuta dagoen jakiteko ere bai. Honez gain, testua memorian gorde dezake ondoren kaset-zinta edo ordenadore batera pasatzeko aukera emanez.
Bertsio honek lau ahots desberdin erabiltzen ditu, hauen artean gizaseme batena, haur batena eta emakume batena daudelarik. Minutuko 120-350 hitz irakurtzen ditu eta puntuazio-zeinuek adierazten duten intonazio edo doinua errespetatzen du.
Bigarren bertsioa ahots-sintetizatzaile batez eta eskuzko scaner batez osatzen da. Scanerrak “plantilla” berezi bat erabiltzen du orriak irakurtzeko. “Plantilla”k eta scanerrak osagai magnetikoak dituzte scanerrak higitzean lerroak segi ditzan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1130caa83819 | http://zientzia.net/artikuluak/notizien-datu-basea-cd-rom-ean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Notizien datu-basea CD-ROM-ean - Zientzia.eus | Notizien datu-basea CD-ROM-ean - Zientzia.eus
Prentsako notiziak biltzen dituen lehen CD-ROMa aurkeztu da orain dela gutxi Madrilen. CD-ROM honek 60.000 erregistro ditu eta 1988.eko bukaeratik aurtengo martxorarte atzerriko nahiz estatuko prentsa idatzian agertu diren notiziak biltzen ditu.
Prentsako notiziak biltzen dituen lehen CD-ROMa aurkeztu da orain dela gutxi Madrilen. CD-ROM honek 60.000 erregistro ditu eta 1988.eko bukaeratik aurtengo martxorarte atzerriko nahiz estatuko prentsa idatzian agertu diren notiziak biltzen ditu. Notizien datu-basea CD-ROM-ean - Zientzia.eus Multimedia
CD-ROM honek 60.000 erregistro ditu eta 1988.eko bukaeratik aurtengo martxorarte atzerriko nahiz estatuko prentsa idatzian agertu diren notiziak biltzen ditu.
Prentsako notiziak biltzen dituen lehen CD-ROMa aurkeztu da orain dela gutxi Madrilen. Proiektua 1988.eko bukaeran hasi zen eta “Documentación de Medios” eta “Micronet” etxeen elkarlanari esker garatu ahal izan da. Lehen CD-ROM honek 60.000 erregistro ditu eta 1988.eko bukaeratik aurtengo martxorarte atzerriko nahiz estatuko prentsa idatzian agertu diren notiziak biltzen ditu.
CD-ROMa hiruhilabetetik behin berrituko da datu-basea eguneratuz. Urtean 60.000 erregistro berri sartuko direla aurrikusten da. Gaiari dagokionez CD-ROMaren informazioaren % 60 Ekonomi eta Finantz arlokoa da; gainerako artikuluak Politika, Gizarte eta Kultura, eta Zientzia eta Teknologiari buruzkoak direlarik.
Disko optikoan grabatu den informazioa 141 iturri espainoletatik eta atzerriko beste 70etik hartu da; hauetatik 100 informazio orokorreko egunkariak dira eta 60 informazio ekonomikoa eta finantzarioa argitaratzen dutenak.
Datuak berreskuratzeko Micronet-en CD-Knosys programa erabili da. Software honek kontsulta-maila desberdinak aurrikusten ditu, erabiltzaileak datu-base dokumentalen galdeketa-sisteman duen esperientziaren arabera. Kontsultetan eragile logikoak, parentesiak, deskriptoreak, etab. erabil daitezke. Bestalde, kontsulta modu askotara egin daiteke: kronologikoki, argitaratu duen medioaren arabera, gaika, notiziaren protagonistaren arabera etab.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5decdcadec3d | http://zientzia.net/artikuluak/kodak-ektaplus-7016-laser-inprimagailua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kodak Ektaplus 7016. laser inprimagailua - Zientzia.eus | Kodak Ektaplus 7016. laser inprimagailua - Zientzia.eus
Kaleratu berria den laser inprimagailu honek oso errendimendu altua du, 16 orri imprimatzen ditu minutuko eta fotokopiagailuaren lanak ere egin ditzake.
Kaleratu berria den laser inprimagailu honek oso errendimendu altua du, 16 orri imprimatzen ditu minutuko eta fotokopiagailuaren lanak ere egin ditzake. Kodak Ektaplus 7016. laser inprimagailua - Zientzia.eus Kodak Ektaplus 7016. laser inprimagailua
Periferikoak
Kaleratu berria den laser inprimagailu honek oso errendimendu altua du, 16 orri imprimatzen ditu minutuko eta fotokopiagailuaren lanak ere egin ditzake.
Mac eta DOS sistemen estandarrekin bateragarria da eta lankarga handiei eusteko diseinatuta dago; 15.000 kopiatik gora atera ditzake hilero.
38 kilo pisatzen duen makina honek teknologia elektrografikoa erabiltzen du eta 300 puntu/hazbeteko bereizmena lor dezake. 500 orriko edukiera, 4 Mb-era anplia daitekeen 2 Mb-eko RAM memoria eta 20 letra-tipo desberdin ditu. 40 karaktereko laguntza-mezuak zazpi hizkuntza desberdinetan erakuts ditzake daukan LCD pantailan. Baina ezaugarririk erakargarriena, erabiltzaileak inongo aldaketarik egin gabe lengoaia guztiak onartzea da. Mac, DOS, PostScript, Epson, Diablo, Proprinter eta HP-PCL motako fitxategiak onartzen ditu besteak beste.
Kodak etxeak Motorolaren 68020 mikroprozesadorea, 4 Mb-eko RAMa eta 35 letra-tipo dituen txartel bat kaleratu du gaur egun autoedizio-arloan estandarra den PostScript lengoaiarekin lan egin ahal izateko.
Inprimagailu honek fotokopiagailu bezala ere funtziona dezake, minutuko 6 orriko abiadura lortuz. Inprimaketarako periferiko bikaina dela esan daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d395ed4ebf1a | http://zientzia.net/artikuluak/apple-en-70-sistema/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Apple-en 7.0 sistema - Zientzia.eus | Apple-en 7.0 sistema - Zientzia.eus
System 7.0 da Apple-ek bere Macintosh ordenadoreentzat atera duen sistema eragile berria. Berrikuntza nabarmenenak sarean erabiltzeko funtzioak eta aplikazioen arteko datu-trukaketa dinamikoa dira.
System 7.0 da Apple-ek bere Macintosh ordenadoreentzat atera duen sistema eragile berria. Berrikuntza nabarmenenak sarean erabiltzeko funtzioak eta aplikazioen arteko datu-trukaketa dinamikoa dira. Apple-en 7.0 sistema - Zientzia.eus Softwarea
System 7.0 da Apple-ek bere Macintosh ordenadoreentzat atera duen sistema eragile berria. Berrikuntza nabarmenenak sarean erabiltzeko funtzioak eta aplikazioen arteko datu-trukaketa dinamikoa dira.
System 7.0 da Apple-ek bere Macintosh ordenadoreentzat atera duen sistema eragile berria. Aurreko bertsioekiko berrikuntza nabarmenenak sarean erabiltzeko funtzioak eta aplikazioen arteko datu-trukaketa dinamikoa dira. Erabiltzailearekiko interface-ari ere berebiziko garrantzia eman nahi izan zaio bertsio honetan. Sistema honek aurreko bertsioekin sortu edo garatutako datu eta programa gehienak onartzen ditu, nahiz eta hauek sistema berriaren prestazio eta aukera guztiak erabiltzerik ez izan. Software-etxeen lana izango da hemendik aurrera sistema berri honen aukerak aprobetxatuko dituzten aplikazioak sortzea.
Appleshare-ren, sareetarako programaren, funtzio gehienak ditu eta beraz sarera konektatuta dagoen edozein Macintosh-ek zerbitzari eta bezero edo erabiltzaile moduan funtziona dezake aldi berean.
7.0 sistema instalatzeko gutxienez 2 Mb-eko RAM memoria eta disko gogorra behar dira. Une honetan 3,5 “ko disketetan banatzen ari da, baina denbora luze baino lehen kalean izango dugu CD-ROM bertsioa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fc83f5427fd0 | http://zientzia.net/artikuluak/toshiba-ren-inprimagilu-eramangarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Toshiba-ren inprimagilu eramangarria - Zientzia.eus | Toshiba-ren inprimagilu eramangarria - Zientzia.eus
ExpressWriter 201 da Toshiba-k kaleratu duen inprimagailu eramangarri berriaren izena. Munduan dagoen txikiena bezala aurkeztu dute.
ExpressWriter 201 da Toshiba-k kaleratu duen inprimagailu eramangarri berriaren izena. Munduan dagoen txikiena bezala aurkeztu dute. Toshiba-ren inprimagilu eramangarria - Zientzia.eus Periferikoak
ExpressWriter 201 da Toshiba-k kaleratu duen inprimagailu eramangarri berriaren izena. Munduan dagoen txikiena bezala aurkeztu dute.
ExpressWriter 201 da Toshiba-k kaleratu duen inprimagailu eramangarri berriaren izena. Munduan dagoen txikiena bezala aurkeztu dute eta ez zaie arrazoirik falta; kilo bat eskas pisatzen eta 303 x 80 x 44 mm neurtzen bait du.
24 puntuko transferentzia termikoaren teknologia erabiltzen du inprimagailu honek; segundoko 63 karaktere inprimatzen ditu eta 180 x 180 puntuko bereizmena eskaintzen du. Modu autonomoan ordubetez funtziona dezake; hots, 60 orri inprimatzeko adina. Beste gailu eramangarri batzuk ez bezala, ExpressWriter-ek paper-mota guztiak onartzen ditu eta edozein posiziotan inprimatzen du; baita bertikalean ere.
Makinaren erabilera sinplea da. Aurrekaldean duen panelean adierazten dira, adierazle argitsu batzuen bidez, ohizko inprimaketa-funtzioak, paperaren tratamendua, zintarena, etab. Centronics interface paraleloaren bidez konektatzen da ordenadorera eta Epson LQ2550 inprimagailua emulatzen du. Courier eta Prestige Elite letra-motak ditu erabilgarri.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e0c312ef56c4 | http://zientzia.net/artikuluak/sdc-zerbitzu-dokumentalak-eskaini-nahian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | SDC zerbitzu dokumentalak eskaini nahian - Zientzia.eus | SDC zerbitzu dokumentalak eskaini nahian - Zientzia.eus
Datozen urteetan informatika dokumentalak hazkunde nabarmena izango duela espero da eta arlo honetan sortzen diren eskaerei entzun nahian sortu du Centrisak SDC zerbitzu dokumentaletarako enpresa.
Datozen urteetan informatika dokumentalak hazkunde nabarmena izango duela espero da eta arlo honetan sortzen diren eskaerei entzun nahian sortu du Centrisak SDC zerbitzu dokumentaletarako enpresa. SDC zerbitzu dokumentalak eskaini nahian - Zientzia.eus SDC zerbitzu dokumentalak eskaini nahian
Periferikoak
Datozen urteetan informatika dokumentalak hazkunde nabarmena izango duela espero da eta arlo honetan sortzen diren eskaerei erantzun nahian sortu du Centrisak SDC zerbitzu dokumentaletarako enpresa.
Enpresa hau euskarri tradizionaletan (dokumentu, liburu, aldizkari edo egunkarietan) nahiz euskarri magnetikotan (testu, irudi, soinu edo bideo datu-baseetan) jasotako informazioaren gestiorako erreminten garapenaz arduratuko da.
Kontsulta- eta aholkularitza-lanak, informazioaren sorkuntza, modernizazio eta mantenimendurako metodoen hobekuntza eta teknologia berrien garapena eta aplikazioa dira SDCren beste helburuetako batzuk.
Enpresa honek burutu duen merkatu-ikerketaren arabera, informatika dokumentalaren eskaerak % 40 igo daitezke urte honetatik aurrera.
Zerbitzu dokumentaletarako enpresa honek arlo desberdinak hartuko ditu: administrazio publikoa, prentsa, agentziak, argitaletxeak, banketxeak eta aseguru-etxeak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b68cbc8f86ae | http://zientzia.net/artikuluak/macintosh-erako-taula-digitalizatzailea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Macintosh-erako taula digitalizatzailea - Zientzia.eus | Macintosh-erako taula digitalizatzailea - Zientzia.eus
Kurta Estudio taulak 12 x 17 hazbeteko azalera aktiboa du eta taula digitalizatzaile nahiz sagu bezala funtziona dezake.
Kurta Estudio taulak 12 x 17 hazbeteko azalera aktiboa du eta taula digitalizatzaile nahiz sagu bezala funtziona dezake. Macintosh-erako taula digitalizatzailea - Zientzia.eus Hardwarea
Kurta Estudio taulak 12 x 17 hazbeteko azalera aktiboa du eta taula digitalizatzaile nahiz sagu bezala funtziona dezake.
Kurta Estudio taulak 12 x 17 hazbeteko azalera aktiboa du eta taula digitalizatzaile nahiz sagu bezala funtziona dezake. 1.016 puntu/hazbete-ko bereizmena du eta PageMaker, FreeHand eta Persuasion programetako aginduen menua daraman txantiloia dauka.
Kurta Estudio, Aldus produktuen pantaila-menuekin lan egiteko diseinatu da eta programatuta ditu txantiloian programa hauen komando nagusiak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3076fbe67c68 | http://zientzia.net/artikuluak/radar-berria-hegazkin-detektagaitzak-atzemateko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Radar berria hegazkin detektagaitzak atzemateko - Zientzia.eus | Radar berria hegazkin detektagaitzak atzemateko - Zientzia.eus
Estatubatuarrak, absolutu edo behin-betikoa litzatekeen arma egin nahian aritu dira. Orain ordea, hara nondik elektronika frantziarrak asmatutako super-radarrak aintzindaritza hartu duen! Absolututasun-usteak erdia ustel beste behin ere.
Estatubatuarrak, absolutu edo behin-betikoa litzatekeen arma egin nahian aritu dira. Orain ordea, hara nondik elektronika frantziarrak asmatutako super-radarrak aintzindaritza hartu duen! Absolututasun-usteak erdia ustel beste behin ere. Radar berria hegazkin detektagaitzak atzemateko - Zientzia.eus Radar berria hegazkin detektagaitzak atzemateko
1991/12/01 Sarriegi Eskisabel, Andoni Iturria: Elhuyar aldizkaria
Teknologia
Ikusi-makusi, zer ikusi? Ikusi/Ez-ikusi. Detektatu/Ez-detektatu. Gaitza/Erremedioa. Nagusigo militarra izateko lasterketa, aker-jauzien antzekoa da: batak handia besteak handiagoa. Estatubatuarrak, absolutu edo behin-betikoa litzatekeen arma egin nahian aritu dira. Erradiodetekzioak detekta ezin dezakeen hegazkinaren atzetik alegia. Eta lortu ere, lortua zutela egiaztatu zuten 1991ko urte hasieran Kuwait eta Iraken egindako gerran. Orain ordea, hara nondik elektronika frantziarrak asmatutako super radarrak aitzindaritza hartu duen! Absolututasun-usteak erdia ustel beste behin ere.
Radarra armiarma-sare. RIAS/BASR (Radar à Impulsions et Antennes Synthétiques / Bulkada eta Antena Sintetikozko Radarra) aireko detekzio-sistema iraultzaileak, espazioa zaintzeko hiru dimentsioko armiarma-sare erraldoia ezartzen du. Espazioa kubu txikietan zatitzen du eta horietako bakoitzak, “helbide” edo kode elektroniko bat du. Artropodoak eltxoa legez, armiarma-sareak berehala kokatzen du harrapakina. Espazioaren zatitzaile den kubu horietako bat zeharkatzen duen hegazkina, ohizko radarrarentzat detektaezina den berbera, automatikoki seinalatuta geratzen da bere kokagune, ibilbide eta abiadurari dagozkien xehetasunetan. Defentsa, lurretik airerako misilek edota hegazkin aurkitzaileek antola dezakete, ihardetsiz edo erantzuna emanez. RIAS/BASR sistemako antenak oso lurralde zabaletan zehar barreiatuak daudenez, bat edo beste suntsitzeak ez du eteten sarearen funtzionamendu orokor eta osoa. (Argazkia: J. Pardo).
US Air Force k oso gogor jokatu du radarrentzat detektagaitzak diren hegazkin berrien belaunaldi horren alde. “Isilpeko” deituriko hegazkin ehiztari-bonbaztatzaile eta garbitzaile izugarri horiek, benetako iraultza izan dira aireko armen arloan. Senatu iparramerikarrak isilpeko A-12 hegazkin ehiztari berri baten hedapena eragozteko hartutako erabakia pikutara joanik, Estatu Batuek ez zituzten milioi dolar gutxiago gastatu Rafale frantziarrak adierazten duen eboluzio ortodoxoarekiko guztiz desberdina den ideia ikertzeko. Rafale izan ere guztiz eta osoro abiadura handirako eta maniobragarritasun izugarrirako diseinatutako hegazkina da.
F-117 hegazkin detektaezinak eta bere antzekoek guztiz bestelako ezaugarriak dituzte: airean erraz harrapatzen da eta abiadura aldetik ez da azkarra. Baina aldi berean, meritu handi bakarra ere badu: eredu horrek ez du radarretatik iheska itsumustuan ibili beharrik. Gogoratu baino ez urtarrilaren 16 eta 17ko Iraken aurkako eraso orokorren aurretik, F-117ekin Saddam Hussein-en posizioetatik detektatua izan gabe erasoak prestatzeko beharrezko informazioa lortzeko hegalaldi ugari egin zituela. (Ikus “Elhuyar. Zientzia eta Teknika”, 47. alean, 1991.eko maiatzekoan “F-117 hegazkin ikustezina” izeneko artikulua).
SER/RAB “Surface équivalente radar/ Radarrarentzako azalera baliokidea” —objektuak isladatutako uhin-kopurua neurtzen duena (ikus aurrerago)— oso ahula du isilpeko hegazkinak; adibidez, B-52 famatuek baino ehun aldiz txikiagoa edota Mathias Rust alemaniarrak Moskuko Plaza Gorrian lurrartu zuenean erabilitako turismoko Cessna txikiarenaren erdia. Radarreko irudiari dagokionez berriz, eta egunkari bateko kazetari batek zioen bezala txolarreak bezain txikia uzten ez badu ere, gerra horretan pantaila katodikoetan hegazkin horrek egindako marra ez da ULM txiki batena baino nabarmenagoa. Horregatik iparramerikarrek, stealth hegazkin ehiztari-bonbaztatzaileaz hitz egiten dute, hitz horrek isilpeko, iheskor, ezkutuko, klandestino eta maltzur gisako adierak izanik.
Seguru asko UFO, OVNI edo OHEak (Objektu Hegalari Ezezagunak) azken urtean zehar, munduko puntu desberdinetan begiz ikusi dira, baina inoiz ere ez dira radarrez detektatu probatan zebiltzan isilpeko ehiztari-bonbaztatzaile hauek.
Forma irregularrekoak izaki, horietan radar-uhinek gaizki eta zeharka errebotatzen dute. Izan ere, oso estaldura-material zurgatzaileak izateaz gainera, aire-sarrera nahiz bestelako zuloak kamuflatuak daude, izpi infragorri gutxiago igortzearren tenperatura jaisteko gas beroak diluitu eta haizabide txiki ugariren bidez irteera ematen zaie. Mezu eta kontramezu elektronikoen saldo ugaria sortzeko trikimailu bitxi bilakatu da. Guztia soinu-detektagailu, radar edo infragorri-detektoreek aurkitzeko arriskuak txikiagotzeko pentsatu eta diseinatuta dago, noski. Kezka bakar honen baitan jarri ziren beraz ardura guztiak. Baina isilpeko hegazkin honen abantaila nagusia bere lastertasun eta maniobragarritasunaren kaltetan gertatu da.
Zer axola dio ordea, tresna hegalari hau detektagaitza izanez gero? “Isilpeko” izateak aditu militar askorentzat erabateko lehentasuna du; Frantziako Rafale programa bere garaian, Defentsa-Ministrariak zalantzan jartzerainokoa. Zer egin zitekeen baldin eta arerioak bere begininian bazintuen eta zuk bezain azkar hegan egiten bazuen? Gaur egun, radarrak saihesteak bakarrik balio du gerra-hegazkinean.
Baina beti ere bere burua ere hobetu duen teknika, beste batek hobeagotu eta harrapatu egin ohi du eta isilpeko hegazkina ere detektatzeko gai den super-radarra asmatu dute ikerlari frantziarrek.
Historia apur bat eginez, 1904ean radar-aurrekoa asmatu zela kontsidera daiteke; Christian Hülfsmeyer alemaniarraren telemobiloskopioa alegia. Sistema honek, era sinple eta arruntean, egungo radar aurreratuenen —erradiodetektagailu deituen— oinarrizko sistema berbera zuen. Antena batek, etengabeko mikrouhin erradioelektrikoak igortzen ditu nahi den norabidean. Aurrean topatzen duten edozein oztopok, horietako batzuk, isladatuz, itzul erazi egiten ditu eta antenarantz doaz berriro, gutxienez ere kopuru bat behintzat (oihartzun deitutakoa) maiztasun berberarekin jasoz.
RIAS/BASR radar-antena.
J. Pardo
Kontua ordea ez da behatutako norabide-norantzetan objektuaren presentzia detektatzea bakarrik; baizik eta bera zein distantziatara aurkitzen den zehaztea ere bai, joanetorriko mikrouhin horien bidez denbora kalkulatuz. Kontutan hartu, mikrouhin horiek argiaren abiaduraz transmititzen direla. Oihartzunak asko anplifikatuta, ordenadorez tratatutako informazio ustiagarria jasotzen da eta honek higikari horren ibilbidea zehazten du; gure kasuan hegazkin erasotzailearena.
Erradiodetekzioak, oso ondo gidatutako edo zuzendutako uhin-sorta igortzea eskatzen du, higikariaren posizio angeluarra oso zehatz ezagutzeko eta oihartzun parasitoak baztertzeko. Oso mikrouhin laburrak behar dira (segundo-milioiareneko periodokoak eta batzuetan gutxiagokoak) horrela distantzia ongi neurtzeko eta era berean igorle indartsuak eta hargailu sentikorrak behar dira, oso urruneko gauzak edota uhin erradioelektrikoak gutxi isladatzen dituztenak detektatzeko.
Oinarrizko sistema hauen ondorengoak izugarri aurreratu dira hasierako saio haiekiko eta teknika honen praktikak ere bai, 1940an ingelesek magnetroia asmatu ondoren; erresonantzi hutsuneko hodia edo uhin ultralabur, zorrotz eta indar handikoak igortzeko gai zena asmatu ondoren alegia.
Mikrouhinak kodetzea izan zen erradiodetekzioaren arloko aurrerakada garrantzitsuetako bat. Honek, parasito askoko ingurunean edo etsaiak “lainoztatutakoan” oihartzun erabilgarriak jasotzeko aukera eman zuen. Irteerako mikrouhinaren maiztasuna modulatu egiten da eta hargailuan oihartzun eta seinale guztiak jaso ordez igorritakoen ezaugarri berberak dituztenak bakarrik jasotzen dira; beretzat, nolabait esan, esanahia dutenak bakarrik alegia. Gure adimenak, oso nahastuta dagoen soinu-giroan doinu edo aire bat erraz ezagutzen duen era berean gutxi gorabehera ezagutzen ditu isladatutako uhinak.
Oihartzunean Doppler efektua neurtzeak ere, asko aurrerarazi du erradiodetekzioa. Doppler efektua, maiztasun jakineko uhin-iturria behatzailearekiko higitutako bakoitzean agertzen den fenomenoa da. Gure kasuan uhin erradioelektrikoak isladatzen dituen objektua higitzen da radarrarekiko. Azken finean, jasotako maiztasuna eta igorritakoa ez dira berdinak. Ohizko argibide bat aipatzeko: auto-lasterketa batean ikusleak entzundako zarata. Bolidoen arrabotsa, zorrotzago bihurtzen da gugana hurbiltzen doan heinean (maiztasunak altuagoa dirudi) eta baxuago edo grabeago gugandik urrundu ahala (maiztasunak baxuagoa dirudi).
Doppler efektua oso baliagarria da higikarien abiadura radarraz neurtzeko. Jasotako oihartzunaren maiztasuna igorritako mikrouhinekin erkatu eta detektatutako objektuaren abiadura doitasun handiz jakiten da.
Mikrouhinen konpresioa da beste hobekuntz faktore bat. Energi kopuru handiaren eroale diren seinaleak jaurtitzeko —radar batek emaitza onak lortzeko baldintzetako bat hori da—, potentzia berdinean iraupen luzeko bulkada edo inpultsuak erabil daitezke, baina hori distantziaren neurketa-doitasunaren kaltetan izango litzateke. Izan ere berori oso bulkada laburren baitakoa bait da, jadanik ikusia dugunez. Bulkada konprimatuz, berak maiztasuna modulatu egiten du energia baliagarria garraiatuz.
Teknika honek oso bitarteko elektroniko konplexuak behar izaten dituen arren, emaitza harrigarriak ematen ditu urruneko objektuak detektatzen edota oihartzun txarreko uhinekin ihardutean. Seinale-konprimaketak, distantzi neurketan doitasun harrigarria lortzeko aukera ematen du. 10 mikrosegundoko bulkadekin eta 1 MW-eko gailur-potentziako oihartzun-uhinekin, ohizko radarrak 10.000 MW-ekin lortzen zituen efektu berberak lortzen ditu.
Hedadura handiko estaldura suntsigaitza. RIAS/BASR radar-antena ugariak, oso nabarmengaitzak dira ohizko radarrenekin erkatuta eta oso lurralde zabaletan zehar barreiatuta egon daitezke, horrela, segurtasun-estaldura ugalduz. Dipolo igorleen uhinak, ahul samarrak dira. Harrera-dipoloak (detektatutako helburutik datozen uhinak jasotzen dituztenak), guztiz pasiboak dira eta ez dute inolako seinalerik igortzen. Radar berri hau gainera, ohizko radarrak baino zailagoa da etsaiaren hegazkinek antzeman eta suntsitzeko. (Argazkia: J. Pardo).
Elektronikak mirariak egin dituen arren, ohizko radarraren puntu ahula mekanika izan da, isladatzaile edo erreflektore parabolikoen arloan bederen. Askotan tantai galantak ikusten dira zutik eta nekagaitz espazioa beren fronte guztietan ikertzeko prest. Antenek, doitasun handiz orientatuta egon behar dute kokapen eta azimutari dagokienez. Baina egitura astun horien biraketa oztopo da higikariaren ibilbidea zehatz kalkulatzeko. Beren biraketa-denbora dela eta, helburuarekiko kontaktua, minutuko 6tik 10 aldira baino ez da ezartzen. Demagun tiratzaile bat, plater-tiraketako lehiaketa batean joko-arau batek lotuta, atzea emanda jartzen dela sei segundotan zehar eta gero platera ikusten saiatzen dela!
Beraz, ekorketa elektroniko soilez, higitzen ez diren elementuek sorta hau orientatzeko gai ziren sistemak sortu beharra ikusi zen. Antena handi bakar baten ordez elkarren ondoko anitz txiki eta elkarrekiko norabide berean zubi eginez ipintzen dira. Fase edo luzera berbereko uhina igortzen duten igorle guztien uhin-sorta norabide amankomunaren paraleloa da. Baina antena finko hauek igorritako (eta beraz jasotako) seinaleen fasea batabestearekiko apur bat dekalatuz gero oihartzunak angelu desberdinetan itzultzen dira. Antena bakoitzak jasotako angelua, seinale-desfasearekiko proportzionala da. Faseak elektronikoki aldatuta, ohizko radar baten orientazioa aldatuta bezalakoxe efektua lortzen da, baina kasu honetan inolako piezarik fisikoki higitu beharrik izan gabe.
Beraz, inertzia mekaniko orotatik libre, sistema hauek abiadura angeluar harrigarriz ekortzen dute espazioa, higikari edo helburua detektatuz gero bera lasai aztertzeko bertan geratuz. Gero espazioa oro har miatzen hasten dira berriro. Baina gainera, erabilpen desberdin hauek elkarren segidan radar desberdin asko baleude bezain azkar gauzatzen dira.
Bestalde, helburua bera ere, ez dago guztiz defentsarik gabe uhin-bonbaztaketa horren aurrean. Bera ere saiatuko da radar-entzuketak faltsutzen nahasketa erradioelektrikoak eraginez, eguratsera mezu engainagarriak jaurtiz eta gisako beste amarru batzuk bideratuz. Gainera, hegazkin militar modernoek beren barnean daramatzate jasotako mikrouhinak aztertzeko bitartekoak eta arerioa nahasteko oihartzun faltsuak berrigortzekoak. Gaur egun badaude misil bereziak beren gidari autozuzentzaileek lurreko radar batek sortutako seinaleak zatitu eta radarra suntsitzera zuzenean joaten direnak.
Isilpean
ibiltzea da erradiodetekziotik gordetzeko beste bitarteko bat (ikusi dugunez, batzuek azken bidetzat jotzen dute). Berez hegazkin guztiek ez diete harrera berdina eskaintzen radarraren uhinei. Beren suntsigarritasuna asko aldatzen da batzuetatik besteetara erabilitako erradiomaiztasunen, fuselaiak duen forma edo eite geometrikoaren, estalduraren eroaletasun-ezaugarrien eta hegazkinak radarrari aurkezten dion angeluaren - “jarreraren” - arabera (“jarrera” honen beraren arabera, 1etik 20ra alda daiteke emaitza).
Objektu batek duen “Radarrarentzako azalera baliokidea” (SER/RAB), objektu horren oihartzun-kopuru berbera igorriko lukeen esfera metaliko baten sekzio zuzenaren azalerari deritzo . Itsasuntzia denean milaka m 2 tan neurtzen da, hegazkina denean aldiz zenbait m 2 tan eta misil batentzako m 2 -zatikitan. SER/RABak zerorantz jotzen du ordea isilpeko hegazkinaren kasuan. Balio hau, hein batean bederen, igorritako maiztasunaren eta detekzio-gaitasuna sendotzeko aldi berean nahiz jarraian uhin-luzera anitzekin erabilitako radar-kopuruaren baitakoa da.
Helburu edo jomuga den elementuaren radar-uhinekiko sentiberatasuna, bere profilaren baitakoa ere bada. Hegazkin baten punturik kritikoenak, bistan denez, bere radar-antena (isladagailu edo erreflektore ideala definizioz), aire-sarrerak eta bere erreaktoreen gas-fluxuak jaurtitzeko tutuak dira. Parametro guzti hauek kontutan hartzen dira isilpeko hegazkina diseinatzeko. Azken hauek urteak daramatzate radarren hesietan zehar detektatu gabe batera eta bestera.
Gero eta gehiago hitz egiten da hegazkin horien babes magikoaren hutsegiteez. Aeronautikako adituek diotenez, Thompson-CSF radar batek hain zuzen ere F-117 hegazkin ehiztaria detektatu egin zuen Pertsiar golkoan zebilela.
F117 hegazkin ikustezina.
Radar honek, oso teknika finak erabiltzen ditu eta gai da oso azalera txikiek eragindako oihartzunak aztertzeko. Detekzioa ordea, zinez egina izan arren, ziurtasun gabea eta berankorra da eta gatazka-kasuan benetako erantzuna emateko aukera oso txikia da. Gertakari hau, isilpeko hegazkin hauen detektaezintasunaz araua egiaztatzen duen salbuespena izan daiteke. Hara non ordea, RIAS/BASR (Bulkada eta Antena Sintetikozko Radarra) delakoa asmatu den, asmatzaile nagusia Jacques Dorey frantziarra izanik; gaur egun ONERAko (Office National d´Études et de Recherches Aérospatiales-eko) azterlan bateratuen zuzendari dena alegia.
Duela hogei bat urte hasi zen guztia, balistikako ojibei buruzko lanekin. Gauza jakina da noski, eguratsa abiadura handiz zeharkatzen duen misil baten kanpokaldea izugarri berotzen dela eta hurbilean berori inguratzen duen airea plasma izateraino eraldatzen dela, elektrizitate-eroale bikaina den gas ionizatu bilakatuz. Espazio-ikerkuntzan ongi ezagutzen den fenomeno honek, erradioloturen etena eragiten du hamar bat minututan, kapsulakoen eta lurrekoen artean, satelitea eguratseko geruza dentsoetara sartzen den bakoitzean.
Telekomunikazio-arazo hau zela bide, fisikariek jakin egin nahi zuten plasmaren atzean disimulatutako gauzak nola identifika zitezkeen. Gerra atomikoaren kasuan garrantzitsua zatekeen noski erabil zitezkeen misil eta misil-aurkakoentzako hainbeste elementu nahastaileren artean benetako buru nuklearrak bereiztea. Hori zela eta, “Electre” esperientziari hasiera eman zitzaion. 25 Mach-eraino azeleratuta lurrera berriro itzultzen zen misila erradio-igorlez beteta. Lurrean, antena-sare batek jasotako maiztasunak ikusi eta plasman izpi hertziarrak nola barreiatzen ziren aztertu zuen. Landetako Entseiu-Zentruan hasirik, esperientzia “Henri Poincaré” itsasuntzian jarraitu zen, horretarako antena-multzo bereziz eta Nimbus sistema osatu zuen ekipo-multzoaz hornitu ondoren. Lan haiek ustegabeko ondorioak izan zituzten, hasierako asmoak gaindituz.
Horrela, esandako seinale-bilduma oso partikularren tratamendu informatizatuaren puntura heldurik, Doreyk eta bere laguntzaileek gerora RIAS/ /BARS izatera heldu denaren lehenengo intuizioa izan zuten. “Electre” proiektuan, anitz puntutan barreiatutako antena-sare baten bidez igorri eta jaso ziren seinaleak. Deszentralizatutako multzo hark, erradio-uhinezko sarea sortu zuen eta misilaren berremisoreek igortzen zizkienak aztertzen zituzten. Nolabait esateko, radar baten antzera jokatzen zuen apur bat bederen. Hortik ondorengo galdera sortu zen: ezin ote zitekeen hain estaldura zabaleko gailu hau gidari harturik erradiodetekzio-teknika berri bat asmatu? “Astrolabe” izeneko esperientziak, gai honi lehenengo erantzun sustatzailea eman zion.
Artean frogatu gabeko sistema honen prototipoa, Mediterranioko Ile du Levant entseiu-zentruan muntatu zen. RIAS/BASR bezalako radar bitxia zen: 15 m-ko zutabeak bi zirkulu zentrukideren ingurunean ezarrita, handienak 400 m inguruko diametroa zuen. Bere bi masta handiek dipolo erako lineei eusten zieten eta bata bestetik 15 m-ra instalatuta zeuden. Kokapen honekin egindako radarra, “biestatikoa” zen: “estatikoa” antena biragarririk gabeko finkoa zelako eta “bi” igortzeko eta jasotzeko antena bana erabiltzen zuelako.
Funtzionamenduan ere ez du ohizko radarraren inolako antzik. Modu puntual eta norabide bakarrean igorri ordez, RIAS/BARSek, erradio-seinalez betetzen ditu inguruak. Arlo honetan esaten denez, espazioa uniformeki eta norabide guztietan “argiztatu” egiten du. Egia esan —hor dago sekretua— “argiztapena” ez da guztiz uniformea. Radarraz babestutako espaziogunea, milioika bolumen elemental txikitan zatitzen da eta horietako bakoitza, kokapenaren arabera, kode propio batez “argiztatu” egiten da.
Hegazkin bat espaziogune horretara (uhin erradioelektrikoen inurritegira alegia) sartzen denean, berak benetako oihartzuna (txikia bada ere) bidaltzen du, baina seinale hori ez da doitasun handiz aurkitu behar izaten. Oihartzunak bere baitan ordea, une horretan hegazkinak okupatzen duen bolumen elementalaren kode berezia darama. Nahikoa da seinale hori aztertzea, kodea aurkitu eta helburu denaren posizioa bere koordenatu guztiekin jakiteko: kokalekua, azimuta, altuera,...
YF-22 hegazkinaren prototipoa.
Gainera, higikariaren ibilbideari jarraitu beharrik ere ez dago. Bere pasaeran hurrenez hurren okupatzen dituen bolumenei behatuz, bere ibilbidea eta abiadura ere erraz kalkula daitezke. Baina higikari bakarrarena ezezik, radarraren estalduragune hori une horretan iragaten ari diren beste guztien datuak ere berdin kalkula daitezke. Oihartzunak, etengabe “argiztaturik” egoten dira RIAS/BASRek hartzen duen eremuan dauden bitartean.
Teknika burutsu honek baditu noski abantailak. Izan ere, objektu bat potentzia handiko uhinak bidali behar izanik gabe detektatzen bait du. Horrela RIAS/BASR, ohizko radarra baino askoz ere gutxiago errepara lezake helburu bat atzematera edo jotzera doan hegazkinak. Transmititutako energia erradioelektrikoa distantzia ber lauren arabera ahulagotzen da. Igorpen-mailan bi edo hiru aldiz murriztutako energia hori, helburu den objektuak jasotzerako 16tik 80ra murrizten da. Kaptatu, aztertu, deskribatu, hain seinale ahulak nahasi, etab. egiteko, hegazkinak eraman ditzakeen baino askoz ere ekipo elektroniko handiagoak beharko lirateke.
RIAS/BASRaren nagusitasuna beste arlo batek ere sendotzen du gainera: eraginkorra da banda metrikoan, bereizmen ona ziurtatzeko eta antenen tamaina murrizteko. Aitzitik, oso maiztasun handiekin lan egiten dute ohizko radarrek
banda zentimetriko eta mikrometrikoetan
Hain zuzen ere, uhin-luzera handietan oso zaila da “radarraren azalera baliokidea” hobetzea, horretarako isilpeko izateko teknikek proposatutako eraikuntz jukutria guztiak erabili arren. Bestela esanda, maiztasun hauetan, helburu den objektuaren aldeko hobekuntzak, radarrarentzat SER/RAB murrizten ez laguntzea dakar. Adituak bat etorri dira hegazkin iheskorrak erremediorik gabe RIAS/BASRek harrapatu egingo dituela esanez. Radar honek, beste radarrek baino askoz ere beheragotik “ikusten” du, transhorizon motakoak (hauetan eremua horizonteak ez du mugatzen, ionosfera bidez maiztasun handiko uhinen islada erabiltzen dute eta.
Hala ere, oso urruneko helburuak bakarrik detektatzen dituzte) eta AWACS (Airbone Warning and Control System; hegazkin espezializatuek daramaten zelata-sistema elektronikoa) hegazkinetan muntatutakoak salbu. Egungo hegazkin ehiztari eta bonbaztatzaileek, aukera gutxi dute altuera txikian hegaldiak detektatu gabe egiteko, NATOko radar egonkorren eta herrialde desberdinetako armaden estaldurapetan. RIAS/BASRek oraindik ere are eta zailagoa jarri die lana.
RIAS/BASRen antenen funtzionamenduak, lehenago deskribatutako ekorketa elektronikoen kidetasuna du. Edozein dipolo suntsituta, sistema ez du guztiz eta osoro erabili ezinda uzten, ohizko radarretan sabotaia edo aireko eraso batekin gertatzen den bezala.
Horrelako gailu baten eraketak, infinitu bariazio izan ditzake. Bere osagaiak eremu handietan bana daitezke eta ohizko radar-estazioak egiten duen bezala, ez du helmuga edo jomuga bat bakarra eskaintzen. Berari atxekitako kalkulagailuak berriz, babestuago egon daitezke leku urrunagoan. Uhin-segidei jarraituz igorpen-antenak aurki badaitezke ere, harrera-antenak zeharo pasiboak dira. RIAS/BASRek beraz, sistema neutralizaezina dela dirudi.
Hona bada teorian oso erraza dirudien, baina praktikan gauzatzea oso zaila den teknika. Batez ere, uhin erradioelektrikozko estaldura, bolumen elemental bakoitzak (eremu “argiztatuko” erreferentzi kubu txiki bakoitzak alegia) espazioan duen posizioaren kode-seinalea berrigorriz burutzea. Horrelako balentria kausitzeko, jadanik “irekitze-sintesia” deitu metodoa erabili izan da, hegazkinetan edota behaketa-sateliteetan muntatutako beste radar batzuetan. Trikimailu honekin, neurri handiko (potentzia handikoa beraz) antena bakar baten lana tamaina txikiko hainbat antenaz ordezkatu da.
Azkar desplazatzen den antenak, helburuak isladatutako oihartzunak berreskuratu egiten ditu; baita antena finko baten eremutik nahitaez kanpo geratzen diren norabideetan ere. Lortutako irudia, doitasun eta zehaztasun handikoa da, informazio maximoa jasotzen delako, baina izugarrizko ahalmena duen datu-tratamendua eskatzen du radarraren higidurari dagokion dekalajea zuzentzeko. Horrek beraz, detekzio-ahalmena helburu finkoetara mugatzen du.
RIAS/BASRek gisako teknikarekin jokatzen du, baina are konplexuagoa da. Lurrean finko dagoen sistemak, iharduneango antenetako bakoitzaren itxurazko higidura lortzen du, igorpen-dipoloen abiadura handira egindako konmutazioa dela bide. Horrela, azkar higitzen den antena bakarra bailitzan jokatzen du sistemak, neurri handiko eremua estaliz. Helburuak edo jomugak Mach-kopuru handira higi daitezkeenez, unean uneko posizioa ziklo bakoitzean oso denboraldi laburrean isladatutako oihartzuna kontutan hartuz irudikatzen da. Emaitza hauetara iristeko beharrezkoa den kalkulu-ahalmena izugarria da. 1980an, lehenengo entseiuen data bera, minutu bateko aire-behaketa deskribatzeko Cyber 360 motako supermakina baten aste osoko tratamendua behar zen. Hain zuzen ere, arrazoi horregatik atzeratu da batipat RIAS/BASRen garapena.
Ordenadore-belaunaldi espezializatu hauen arloko superkalkulagailu bat instalatu behar izan da bere programa izugarriarekin: TRIAS/BASR alegia. 1988an segundoko 3 mila milioi eragiketa egiteko ahalmena zuen. Orduko ordenadorerik indartsuen eta ahaltsuena zen Cray X-MP erako lau prozesadoreko lau unitateren baliokide gertatu zen hain zuzen ere, edota zientzi kalkuluetan gaur egun azken erreferentzi puntu den Cray 2 ren bi aparatu adinakoa.
Aipagarria da RIAS/BASRak, erradiodetekzio-teknologia zeharo berriztatuko duela. Honek, egitasmo estrategikoei egundoko itzulipurdikatzea ekarri die eta jada denbora gutxi pasa arren ez dago honen aipamenik egin ez duen aditurik. Isilpeko hegazkinaren detektaezintasuna beraz, jadanik ondotxoz iragana da.
Aurrerapenek tamalez, zientzia eta arte militarren ildotik darraite nagusiki munduan. Munduko nazio txiki askotako askatasun-borroka ugari, tiragoma-jokoak dira arlo honetako ikerkuntza, gastu, aurrerapen, suntsiketa, arrisku eta duintasunezko lege- eta arau-hausteen ondoan, baina aginte-konpromezu txiki edo handiagoak dituzten kargudun gehienei, ez diegu hauen gaitzespen txikienik ere entzuten eta are gutxiago aurka zerbait egiteko proposamen eta programarik somatzen. Alderantziz ordea, prest azaltzen dira teknologi aurrerapenaren, ekonomi etekinen eta lanpostu-politikaren izenean edozein tresna militarren fabrikazioa beren herrialderat ekartzeko. Aurrerapena behar dugu noski, baina nolakoa eta zertarako?
Super-ordenadorea super-radarrarentzat
TRIAS/BASRTek “Traitement RIAS/BASR Tratamendua” esan nahi du edota zabalago adierazita “Traitement Rapide Par Architecture Systolique/Arkitektura Sistolikozko Tratamendu Lasterra”. Izen honek badu bere esplikazioa: TRIAS/BARST delakoaren funtzionamenduak, badu antzik gure bihotzarenarekin, hots, taupadekin.
Ordenadore klasiko bat diseinatu eta programatu egiten da eragiketa batzuk besteen atzetik egiteko. Baina baldin eta kalkulu batzuk, aurretik egin behar diren beste eragiketa batzuen menpekoak edo baitakoak baldin badira, kasu guztiak ezin ebatz litezke. Kalkulurik gehienetarako ez da beharrezkoa ordena sekuentzialean kudeatzea, batzuek besteen atzetik edota aldi berean sartuz. Superrordenadorearen jukutrietako bat hain zuzen ere, lana paraleloan tratatzen diren zati ugarietan banatzea eta seriean ahalik eta eragiketa gutxien egitea da.
TRIAS/BARST, “kableatu” izeneko kalkulagailu-mota da. Ohizko ordenadorean, programa (makinak aplikatu behar dituen aginduen multzoa) memoria zentralean erregistratzen da datuekin batera. Programa hau burutzeko, prozesadoreak instrukzio sail osoa irakurri eta deskodetu behar du.
“Kableatutako” ordenadorea ez da prozedura astun horretan trabatzen. Bere VLSI/OIELekin (Very Large Scale Integration/Oso Integrazio-Eskala Luzea edota Oso Integrazio Indartsuko Zirkuitua izenekoekin) aurretiaz dakite zer egin behar duten, aginduen bila joan beharrik izan gabe. Bakoitza, beti ere berdina den eragiketa-saila egiteko programatuta dago eta hori behin-betiko ezarria du. Programak irakurtzeko edo deskodetzeko saio aspergarriak kolpe batez kenduta gertatzen dira eta tratamendua zeharo azkarra izaten da.
Prozesadore aniztuneko ordenadore paralelo kableatua izaki, TRIAS/BARST bilakaera informatikoaren aurreko muturrean kokatu da. Egia esan, aurrerapen-lasterketa ez da hor amaitu. Fisikariek oraindik ere laburtu egin gura dute konmutazio-denbora; bulkadabati logika bitarrean 0tik 1era pasatzeko dagokiona hain zuzen ere. Teknologia elektroniko aurreratuenekin, segundoaren hamarmilarenean dihardute gaur egun. Teknologia optikoek ordea, korronte elektrikoak ez baizik eta argia bera jokoan sartuz, iraupen-denbora hori mila aldiz laburtzea lortu dute eta horrela segundoko eragiketa-kopurua (OPS/SEK) bilioitan neurtzea (10 12 ) ere bai. Ordenadore optiko bidez transferitutako TRIAS/BARST programek, oraindik ere areago biderkatu dute jada radar frantziar berri hauen detekzio-gaitasun eta ahalmena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dbf922ad551f | http://zientzia.net/artikuluak/laponia-bizimodu-latz-eta-gotorreko-lurraldea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Laponia: bizimodu latz eta gotorreko lurraldea - Zientzia.eus | Laponia: bizimodu latz eta gotorreko lurraldea - Zientzia.eus
Laponia izeneko lurraldea Europako iparraldean dago. Laponiako zatirik handienean eguzkia ez da zeruan ageri neguko egun askotan. Gau polarra da. Udan berriz, eguzkia ez da egun askotan zerutik jaisten. Gauerdiko eguzkia da.
Laponia izeneko lurraldea Europako iparraldean dago. Laponiako zatirik handienean eguzkia ez da zeruan ageri neguko egun askotan. Gau polarra da. Udan berriz, eguzkia ez da egun askotan zerutik jaisten. Gauerdiko eguzkia da. Laponia: bizimodu latz eta gotorreko lurraldea - Zientzia.eus Laponia: bizimodu latz eta gotorreko lurraldea
1991/12/01 Mujika, Alfontso - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Giza zientziak
Denboraren hasieran Jainkoak bi anaia munduratu zituen eta giro epel eta gozoko lurralde menditsua eman zien bizitzeko. Halako batean elurte bortitz batek lurralde hura astindu zuen eta bi anaiak elurpean hiltzeko zorian egon ziren. Bata, babestearren, harpe batean gorde zen. Bestea aire zabalean geratu eta elur-ekaitzari aurre egin zion. Atertu ostean biak onik zeuden. Ekaitzari aurre egin zionak munduko lurralderik hotzena hautatu zuen bizitzeko: laponiar guztien aita izan zen. Bestea hegoalderantz abiatu zen: gainerako gizaki guztien aita izan zen.
Laponia lau estatutan banatuta dago eta "croissant" forma du.
Horrela azaltzen dute laponiarrek (edo sameek, beraiek beren burua izendatzeko duten hitza erabiliz) beren jatorria.
Laponia izeneko lurraldea Europako iparraldean dago. Ekialderantz Errusiako Kola penintsularaino, Itsaso Zuriaren ertzeraino, zabaltzen da eta mendebaldean Finlandia, Suedia eta Norvegiako iparraldea hartzen du. Alta, Laponiaren mugak, herri nomadari dagokionez, ez dira zehatzegiak. Dena den, gaur egun laponiarrak batez ere zirkulu polar arktikotik gorako lurraldeetan bizi dira.
Oso gutxi dira gaur egun laponiar nomadak. Nomadismoari utzi dioten laponiar batzuk udan errepide-bazterretan kokatzen dira turistei artisau-artikuluak saltzeko.
A. Mujika
Laponiako zatirik handienean eguzkia ez da zeruan ageri neguko egun askotan (adibidez, 70 egunez ez da eguzkia ikusten 72¾-ko latitudean). Gau polarra da. Udan berriz, eguzkia ez da egun askotan zerutik jaisten (adibidez 80 egunez zirkulu polarrean, hau da, 66¾ 32’-ko latitudean). Gauerdiko eguzkia da. Urtean 8 hilabetez estaltzen du elurrak Laponia eta mendi altuetan elurra ez da inoiz desagertzen. Kostaldean Gulf Stream (Mexikoko golkotiko itsas korronte) famatuak klima eztitu egiten du: urteko muturreko batezbesteko tenperaturak kostaldean -17 ¾C eta +18 ¾C dira 70¾-ko latitudean eta itsasoa ez da izozten (latitude berean edo are latitude txikiagotan ordea, hala nola Alaskan edo Groenlandian, itsasoa izoztu egiten da). Barne aldean, latitude beretsuan, muturreko batezbesteko tenperaturak -42 ¾C eta +27 ¾C dira. Udak oso laburrak eta beroak dira (udan Laponiako tenperatura eta Mediterraniokoa berdintsuak izaten dira askotan).
Laponiarrak gaur egun
Egunsentia Laponiako kostaldean. Arktiar Ozeanoan. Ilunsentik eta egunsentiak bat egiten dute Laponiako uda laburrean.
A. Mujika
Ez da erraza laponiarrak zenbat diren jakiten, estatistikak ez bait dira oso fidagarriak eta laponiar nor den definitzeko parametro desberdinak erabil bait daitezke (hizkuntza, arraza, ...) Dena dela, 40.000 inguru direla uste da. Horietatik ia bi heren Norvegian bizi dira, 10.000 inguru Suedian, 4.000 inguru Finlandian eta 2.000 edo 3.000 inguru Sobietar Batasunean.
Habitat eta ihardueren arabera, lau talde nagusitan banatuta daude laponiarrak gaur egun. Talderik handiena kostaldeko laponiarrek osatzen dute. Norvegiako iparraldeko fjordetan bizi dira. Arrantzale eta nekazariak dira. Ez dute elur-orein aziendarik eta sedentarioak dira. Norvegiako gizarte modernoan erabat integratuta daude.
Laponiar-talderik handiena Norvegiako kostalde bihurgunetsuan bizi da.
TO-FOTO NS
Oihanetako laponiarrena da beste talde bat. Suedian bizi dira. Ehiztari, arrantzale eta nekazari dira eta elur-orein azienda txikiak dituzte. Ez dira nomadak, baina migrazio txikiak egiten dituzte. Gizarte modernoan integratuta daude. Talde honetan Errusiako laponiarrak, skolt izenekoak, sar daitezke. Skoltek azpitaldea osatzen dute laponiarren artean (janzkera desberdina, erlijioz ortodoxoak, tradizio bereziak, ...), baina bi mundu-gerren ondorioz aldaketa handia jasan behar izan dute bere bizimoduan.
Hirugarren taldea ibaietako laponiarrek osatzen dute. Ipar Eskandinaviako laku eta ibaien ertzetan bizi dira. Arrantza da haien iharduera nagusia; izokin-arrantza batez ere. Nekazaritzan ere aritzen dira iharduera osagarri gisa. Sedentarioak dira.
Urho Kekkonen parke nazionala Finlandian, Laponiako bihotzean. Urki nanoak eta koniferoak nahasian ageri dira, txilarrak eta goroldioak lurzorua estaltzen dutelarik. Basoa ez da itxia, soilgunez josita dago.
A. Mujika
Azken taldea mendietako laponiarrak dira: antzinako jatorrizko laponiarren jarraitzaileak, “benetako” laponiarrak, elur-oreinak zaindu eta hazten dituztenak. Elur-oreinen urteroko bi migrazioek nomada izatera behartzen dituzte. Laponiar guztien % 10 inguru baino ez dira eta Norvegia, Suedia eta Finlandiako barne aldeko eskualdeetan bizi dira. Elur-oreinak talde handitan bildurik, bazka-bila abiatzen dira iparralderantz udaberrian eta uda-amaieran hegoaldeko bazkalekuetara itzultzen dira. Laponiarrek bide jakin eta egokietatik bideratzen dituzte. Elur-oreinei jaraitzeko eta gobernatzeko hiru lagungarri nagusi ditu laponiarrak: zakurra, eskiak eta lakioa. Elur-oreinaz baliatzen dira jateko eta jazteko: elur-oreinaren okela ihartua edo keztatua jaten dute eta esnea ere erabiltzen dute. Bestalde elur-oreinaren larrua erabiltzen dute kanpamenduetako denda konikoak eraikitzeko eta botak, prakak eta zamarrak egiteko.
Laponiako ekonomiaren oreka, elur-oreinaren hazkuntzan oinarrituta zegoena, zeharo aldatu da merkatu-ekonomian sartuta. Gero eta gehiago dira gizarte modernoan sartzen diren laponiar gazteak, beren kultura eta tradizioak utzita. Milaka urtetan iraun duen laponiarren bizimodua, kultura eta hizkuntza arriskuan daude gaur egun.
Klima eta landaretza
Laponiako paisajea arras aldatzen da udatik negura. Animaliak babestuko dituen landaretza urria denez, behar-beharrezkoa da neguko kamuflaje zuria, harrapakin zein harrapakarientzat. Argazkietan azeri arktikoa (Alopex lagopus) eta lagopodo eskandinaviarra (Lagopus lagopus) ageri dira udako eta neguko “uniformearekin”. Dena den, kolore-aldaketa ez du zuzenean elurrak eragiten; argi-orduen aldaketak baizik. Horregatik, elur gutxiko neguetan erraz ikusten dira animalia zuriak lurzoru ilunean. Halaber, elur ugariko udaberrietan alderantziz gertatzen da. (Argazkia: M. Rikkonen).
Klima-baldintza gogor horietan bizi ahal izateko animaliek eta landareek era askotako moldaerak garatu dituzte. Dena den, Laponiako klima-baldintza orokorrak lehentxeago adierazitakoak badira ere, eskualde geografiko desberdinek, altuerak, orientazioak eta abarrek mikroklima asko eta ondo mugatuak sorterazten dituzte: fjord sakonez jositako kostaldea, Norvegia eta Suediaren arteko mendikatea, Laponia erdialdeko meseta kizkur eta soila, eskualde zingiratsuak, basoguneak... . Hortaz, landaretza arrunt aldatzen da toki batetik bestera.
Tundran likenek, goroldioek eta zenbait ihik bakarrik heltzen diote lurzoruari erro luze eta sendoen bidez. Beste ezer ez da hazten. Beste maila batean, basoaren mugan, garapen ona lortzen ez duten bestelako landareak agertzen dira: liken lodiak (elur-oreinek neguan jaten dituztenak) eta txilar-mota desberdinak. Bestalde, Laponiako eskualde hotzetako baldintzak hobekien jasaten dituzten zuhaitzak urki nanoa ( Betula nana ) eta mendiko urkia ( Betula tortuosa ) dira. Zuhaitz txikiak dira hauek, oso adartuak eta erro sendodunak.
Elur-oreina da Laponiako animaliarik ezagunena eta Laponiako ekonomiaren oinarria.
Reinhard
Azkar hazten dira eta neguko baldintzetara ongi egokituta daude; koniferoak ezin haz daitezkeen tokietan hazten dira eta horregatik iparraldean eta leku altuetan basoak estaltzen duen lurraldearen mugak adierazten dituzte. Haien enborrean Parmelia izeneko liken arrea hazten da. Liken hau argia dagoen tokian hazten da, tenperaturak oso bajuak badira ere. Neguan elurpean gelditzen ez den enborraren zatian bakarrik hazten dira. Beraz, likenaren beheko mugak enborrean, elurrak neguan hartzen duen batezbesteko altuera adierazten du.
Urkidietan barrena ez da belarra hazten; elur-oreinaren goroldioa, txilarra, ahabia eta antzeko landareak baizik. Altuera txikiagotan konifero-basoak daude, hazteko urkiek baino denbora luzeagoa behar dutenak. Izeia oso ugaria da, baina elurraren pisuagatik irregularki hazten da askotan. Izeiaren punta-begia hondatzea arrunt normala da eta orduan alboko adarren batetik enbor berria garatzen da. Horregatik ohizko izei enborzuzenaren ordez oso maiz agertzen dira bi enborreko izei okerrak.
Laponiako fauna
Itxas txakur muturbeltza ez da oso handia, baina ar handiek 180 kg-ko pisua izan dezakete. Itsas txakurkumeak otsail eta martxo bitartean jaiotzen dira izotzaren gainean eta ilaje zuri-zuri eta goxoa dute, ehiztarientzat oso preziatua.
Reinhard
Elur-oreina ( Rangifer tarandus ) da, zalantzarik gabe, Laponiako animaliarik ezagunena eta ugariena. Animalia honen moldaketa-ahalmena izugarria da. Haren ilajea batezbeste 4 cm lodi da, isolatzaile ezin hobea. 60. paralelotik iparralderantz bizi dira, 80. paraleloraino irits daitezkeelarik. Apoak zabalak ditu eta horri esker aise ibil daiteke elurraren eta lokatzaren gainean. Migratzailea da; udazkenean hegoalderantz egiten du, beti talde handitan bildurik.
Kostaldean itsas txakur muturbeltza ( Phoca groenlandica ) eta itsas txakur marmolairea ( Phoca hispida ) aurkitzen dira, baina ez dira oso ugariak. Lehorreko ugaztunetan azeriak eta hartzak nabarmendu behar dira. Europako beste eskualde epelagoetakoek baino gorputz lodiagoa eta gorputzadar txikiagoak dituzte. Gorputz lodiaz beroa hobeto mantentzen dute eta gorputzadar txikiez bero gutxiago galtzen dute. Bestalde, arktikoko azeri, erbi eta erbinude zuriari ilajea zuritu egiten zaie neguan, elurretan ondo kamuflatu ahal izateko. Beste horrenbeste gertatzen zaie migratzen ez duten hegaztiei, lagopodoei adibidez.
Animalia migratzaileek, elur-oreinek adibidez, edo hibernatzen dutenek, hartzek adibidez, ez dute kolorea aldatu beharrik.
J. Osteng Hov
Laponiako faunaren berri ematean ezin aipatu gabe utzi intsektuak. Elur- eta izotz-urtzea hasten denetik eta lehenengo elurtera bitartean, eltxoak dira Laponiako udako ezaugarririk nabarmenena. Lur zingiratsuetan milioika jaiotzen dira egunero. Tronpa ia gorputza bezain luzea dute eta emeek animaliei, elur-oreinei batez ere (baita pertsonei ere), heldu egiten diete odola zurgatzeko. Haien ziztadak ez dira arriskutsuak (ez dute gaixotasunik transmitizen), baina bai narritagarriak eta haien eraginez elur-orein taldeak zoratzeraino irits daitezke.
Laponiarrak eta laponiera
Laponiarren ezaugarri fisikorik nabarmenenak bi dira: txikiak izatea (batezbeste 1,55 m-koak gizonezkoak eta 10 cm gutxiagokoak emakumezkoak) eta oso buruhezur txikia eta forma berezikoa izatea. Ilea, oro har, leun eta iluna dute. Aurpegia madari-itxurakoa da, masailak pixka bat irtenak eta azala olio-kolorekoa. Begiak gehienetan arreak edo marroiak. Beraz, fisikoki, bere bizilagunen, hots, eskandinaviarren, antzik ez dute.
Ikusmen zorrotza dute, baita zahartzaroan ere. Bere odol-sisteman anastomosiak dituzte (arteria eta zainen arteko ez-ohizko loturak), horri esker tenperatura bajuak hobeto jasan ditzaketelarik. Indartsu eta biziak dira, ibilera arinekoak eta erresistentzia handikoak (1883.ean Amundsen esploradore norvegiarrak bi laponiar bidali zituen Groenlandiako barne-lurraldeak miatzera eta 57 ordutan eski gainean 460 km-ko ibilaldia egin zutela esan zuten itzuli zirenean. Inork ez zien sinetsi, baina bietako batek Suediako lasterketa batean parte hartu eta irabazi egin zuen: 21 ordutan 220 km ibili zen!).
Laponiarrak, oro har, txikiak dira eta azala ilunkara dute, eskandinaviarrek ez bezala.
TO-FOTO NS
Laponiarren jatorria ez dago batere argi, baina badirudi K.a. 2000. urtearen inguruan iritsi zirela Eskandinaviara edo, zehatzago esan, gaur egun bizi diren lurraldeetara. Hegoaldetik iritsi ziren, beste herrien erasoetatik ihesi.
Laponiera fino-ugriar hizkuntz taldeari dagokio, talde hau ural-altaiar hizkuntz familiako adar bat delarik. Adar horretako hizkuntzarik ezagunenak suomiera (finlandiera) eta hungariera dira. Hiru dialekto nagusi ditu laponierak; elkarrekiko aski desberdinak. Iparraldeko dialektoa da hedatuena: 3 laponiarretatik bik egiten dute iparlaponieraz. Ekialdeko laponieraz Inari lakutik ekialderantz egiten da (Ipar-ekialdeko Finlandian eta Errusian). Azkenik, hego-laponiera dago, gutxien hedatua: erdi aldeko Norvegian eta Suedian egiten dute.
Laponieraren fonetika eta gramatika konplexuak dira (adibidez, 9 izenordain pertsonal dituzte: 3 singular, 3 plural eta 3 dual, hau da, gu biok, zuek biok, haiek biok). Lexikoa, espero izatekoa denez, oso aberatsa da haien bizimoduari dagozkion gauza eta kontzeptuetan (metereologia, fauna eta elur-oreinari dagokion guztian adibidez), baina urria kontzeptu abstraktutan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c35f1cbf01e0 | http://zientzia.net/artikuluak/litiozko-bateriak-itxaropen-eta-zailtasun-handiak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Litiozko bateriak: itxaropen eta zailtasun handiak - Zientzia.eus | Litiozko bateriak: itxaropen eta zailtasun handiak - Zientzia.eus
Orain arte korronte elektrikoa hornitzeko berunezko baterien desbantaila nagusia, potentzi maila normala lortzeko behar duten pisua eta tamaina handia izan da.
Orain arte korronte elektrikoa hornitzeko berunezko baterien desbantaila nagusia, potentzi maila normala lortzeko behar duten pisua eta tamaina handia izan da. Litiozko bateriak: itxaropen eta zailtasun handiak - Zientzia.eus Litiozko bateriak: itxaropen eta zailtasun handiak
1991/12/01 Azkune Mendia, Iñaki - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Energia
Orain arte korronte elektrikoa hornitzeko berunezko baterien desabantaila nagusia, potentzi maila normala lortzeko behar duten pisu eta tamaina handia izan da. Automobilean adibidez, interesgarria da potentzia handiko bateria arina edukitzea eta horretarako litiozkoa interesgarria izan daiteke; pisu eta denbora berean lauzpabost aldiz energia gehiago eskain bait dezakete.
Alessandro Volta-k bere pila asmatu eta hurrengo 50 urteetan egindako bateria guztiak, behin bakarrik erabiltzeko ziren. Deskargatzen zirenean berriz kargatzerik ez zegoelako bota egiten ziren.
Gaston Planté fisikari frantsesak ordea, 1859. urtean behin eta berriz karga zitekeen bateria asmatu zuen berunezko plakak azido sulfurikotan sartuta eta gaur egun ere funtsean sistema horixe erabiltzen da automobil eta kamioitan.
Bateria klasiko hauetan bi elektrodo daude: bata anodoa (polo positiboa) eta bestea katodoa (polo negatiboa), biak ere elektrolito izeneko disoluzio batean murgilduta daudelarik. Anodoa, elektroiak (karga negatiboak) ateratzen zaizkion metala da. Elektroi horiek dira kanpoko zirkuituan (automobilaren farola argitzen adibidez) erabiltzen direnak. Gelditzen diren karga positiboak (ioi metalikoak) elektrolitoan zehar bateria barruan katodoraino heltzen dira.
Automobil elektrikoetan bateriek leku asko hartzen dute batetik eta asko pisatzen dute bestetik. Horregatik ari dira energia asko metatzen duten bateria arinak asmatu nahian.
Kargatutako bateriaren bi polo hauen artean kanpotik kableak, lanparak, erresistentziak, motore elektrikoak, etab. ipinita ateratzen zaio etekina metatutako energiari. Metatutako energia hori gastatzen denean ordea, bateria berriz kargatu egin behar da, eta horretarako bidea alderantziz ibil erazi behar zaie anodoraino ioiei eta elektroiei. Bestela esan, energia atera ordez eman egin behar zaio, tentsioa alderantziz aplikatuta.
Energia leku txikian, arin eta asko eramateko sistemak lortu nahian, elektrokimikariek ioi- eta elektroi-kantitate handiak hartzeko bide berriak urratzen ari dira. Oraingo katodo klasikoen ukipen-azalera biderkatu egin nahi dute “tartekatutako egitura” aprobetxatuz. Tartekatutako egitura, orri mehetan antolatuta egon ohi den zenbait solidorena da, hain zuzen. Naturan mikak dira horren adibide ezagunena. Lamina homogeno egonkor eta meheak dituzte plano baten arabera, baina plano elkartzutean lotura ahula da; milorri pastelaren antzekoa, nolabait esan.
Ideia, lamina mehe horien artean beste materialekoak tartekatuta egitura berria sortzea da. Eragiketa mekaniko hau egitez gain erreakzio elektrokimikoan elektroiak askatzen badira, katodoak ukipen-azalera handia izango du eta energi kantitate handia metatuko da. Horrez gain prozesuak itzulgarria izan behar du (berriz kargatu behar da deskargatutakoan) eta zikloak askotan errepikatu behar dira.
Honelako sistemak garatzen 1974-75.ean batez ere Estatu Batuetan Bell etxearen laborategietan hasi ziren eta harez gero mundu osoan ikertzaile-talde asko ari da arlo hau jorratzen. Beste gai askotan bezala, aplikazio militarrek bultzada handia eman diote egitura tartekatuzko baterien garapenari eta gaur egun litiozko laminak dituzten baterietan pisu berean klasikoetan baino hiru edo bost aldiz energia gehiago metatzen dela esan daiteke.
Bateria hauetan anodoa litiozkoa izatea oso interesgarria da, zeren eta litio-atomoak oso txikiak bait dira. Elektrolitoarekin izandako erreakzio kimikoan elektroiak galdu dituzten Li + ioiak, oso tarte txikiz estu-estu dauden katodo-laminen artean ibil daitezke. Bateria miniaturizatzea beraz, oso erraza da.
Litiozko anodoak ezezik, katodoko lamina-egiturak kilikatu ditu ikertzaileak. Elkarren gainean pilatutako laminen egitura irudikatzeko oso erosoa baldin bada ere, ikertzaileek beste egitura batzuk ere aztertu dituzte. Egitura horiek beren antolamendua dimentsio batean (zuntzak), bi dimentsiotan (laminak) edo hiru dimentsiotan (kristal-egitura) eduki ditzakete.
Zuntzek tunelen oztopoa dute; barneko oztopo batek zirkulazio osoa etetea, alegia. Arazoa konpontzeko ez dago saihespiderik. Kontutan hartu behar da batez ere katodoaren barnean litiozko ioi asko desplazatzea nahi dela, azken finean horrek kanpoko erabilpen-zirkuituan elektroi gehiago edo korronte handiagoa edukiko dugula esan nahi duelako. Alderdi horretatik, bi edo hiru dimentsioko egiturak interesgarriagoak dira, nahiz eta aldi berean konplexuagoak izan.
Saio asko egin da Estatu Batuetan eta Europan titanio (IV) disulfuruoarekin (TiS 2 ). Mikroskopio elektronikoz titanio- eta sufra-atomoei begiratzen bazaie, errepikatzen diren oinarrizko egitura tridimentsionalak ikusten dira; TiS 2 -aren kasuan oktaedroak hain zuzen. Oktaedro horiek ordea, erregularki elkartzen dira laminak osatuz. Titanio-atomozko lamina bakoitza, sufre-atomozko beste biren artean dago, sandwichean balego bezala. Lamina artean dagoen lotura ahuleko tartea (teknikoki “Van der Wals-en hutsunea” esaten zaio), sufre-atomozko bi geruza artean dago.
Egitura honetan nahiz eta praktikan akats batzuk tarteka izan, harrigarria da Li + ioiek duten higikortasuna; likidotan dutenaren parekoa bait da. Bestetik harrigarria da teorikoki behintzat Li + ioiak bere hostalariak bereganatu dituenean anodoa katodoak erabat jatea.
Teoriak erakargarria eta itxaropentsua badirudi ere, litiozko bateria hauek industrialki ustiatzeko zailtasunak ez dira gutxi. Urte batzuk badira litiozko pilak industrialki fabrikatzen ari direla. Eskumuturreko erlojuetan merkuriozko pilei lehia egiten diete eta baliteke zuk orain daramazuna ere horrelakoa izatea. Anodoa litiozkoa eta katodoa manganeso (IV) oxidozkoa (MnO2) izaten dute. Baina agerikoa denez, pila horiek ez dira berriz kargatzen eta prozesua ez da itzulgarria.
Bateriaz funtzionatzen duten automobiletan ahalik eta energia gutxiena gastatzearren oso linea aerodinamikoa izaten dute.
Itzulgarria izan dadin, katodoaren alderdian zailtasunak daude. Izan ere gutxitan kargatzea ez da nahikoa: ehundaka aldiz kargatu eta deskargatzeko gauza izan behar du bateriak. Anodoan ere badira zailtasunak itzulgarritasunean. Ziklo batzuk burutu ondoren, dentritak agertzen dira lamina artean eta zirkuitulabur kaltegarriak eragiten dituzte.
1979. urtean titanio (IV) disulfuroz katodoa eginda bateria berria plazaratu zuen Exxon fabrikatzaile iparramerikarrak, baina emaitzak tamalgarriak izan ziren, bost aldiz bakarrik kargatzeko balio zuelako.
1984. urtean Kanadako Moli Energy etxeak molibdeno (IV) disulfurozko bateria atera zuen. Egia da 500 aldiz karga zitekeela, baina bateri mota hau tenperaturarekiko sentikorregia da eta nikel/kadmiozko bateriekin konparatuta energi aldetik ez da interesgarria.
Katodorako sulfurozko konposatuak fabrikatzea garestia eta arriskutsua da. Laborategian 100 gramo lortzea erraza da, baina kiloa lortuta eztanda-arriskua handia da. Beraz, industrian erabiltzeko zer neurri hartu beharko liratekeen atera kontu!
Polo artean lortu behar den indar elektroeragilea edo tentsioa da beste zailtasunetako bat. Litiozko anodo eta sulfurozko katodoekin 1,3 eta 2,5 volt bitartekoa lortzen da (TiS 2 -ko katodoarekin 2,1 V hain zuzen) eta hori aukeran gutxiegi da automobiletan bezala 12 edo 24 volteko bateriak osatu nahi direnean.
Badirudi gaur egun oxido metalikozko katodoek arrakasta handiagoa dutela. Manganeso (IV) oxidozko (MnO 2 ) katodoa adibidez, merkea da eta 3 V inguruko indar elektroeragilea lortzen da. Sony eta Sanyo japoniarrak bide hau jorratzen ari dira. Frantzian berriz, banadioaren oxidoaz (V 2 O 5 ) egin dute katodoa (anodoa litioz, noski) eta 3,2 volteko indar elektroeragilea lortu dute. Prozesua itzulgarria da, baldin eta bateria gehiegi deskargatzen ez bada. Berunezko bateriek ez bezala, litiozko hauek ez dute 0 volteraino deskargatzerik onartzen. Aipatutako banadiozko bateria hauek 2,8 eta 3,8 V bitartean kargatzen eta deskargatzen aritzea gomendatzen da.
Oxido metalikozko katodoekin indar elektroeragilea egokia bada ere, korrontearen intentsitateak lehia egin behar die bateria klasikoei. Kiloko metatzen eta ematen duten energia (W.h/kg edo W.h/dm 3 ) da daturik interesgarriena. Nikel/kadmiozkoak beste sistema batekoak dira, baina 100 W.h/dm 3 inguruan dabiltza eta nikel/hidrurozkoak eginda zifra hori 150eraino igotzea espero da. Litio/banadiozkoetan 175 W.h/dm 3 -raino iritsi dira. Energi aldetik ez dago gaizki, egia esan.
Hala ere, batetik 100 aldiz bakarrik karga daiteke eta bestetik erabiltzen den elektrolitoak arriskuak ditu. Elektrolitoa litio solidozko gatz bat da (LiAsF 6 ). Formulak erakusten duenez, artsenikoa tartean du elektrolitoak eta guztiok dakigu oso toxikoa dela.
Orain arte gehienbat anodoaz eta katodoaz mintzatu bagara ere, elektrolitoa edo anodo-elektrolito fasea da zailtasunak gainditu beharreko hirugarren arloa. Elektrokimikariek dute horretan ere hitza.
Dena den, oraingoz badirudi automobil elektrikoa ez dela litiozko bateriez eragindakoa izango. Horretarako behar den energiaz gain, litioa material garestia da (8.000 pezeta kiloko) eta automobilean bateria milaka aldiz kargatzen eta deskargatzen da.
Etorkizunari begira, litiozko bateriek aplikazioak espazioan eta arlo militarrean izango dituztela aurrikusten da, hor prezioari hainbeste begiratzen ez zaiolako. Gainerakoan telefono, kameskopio (magnetoskopioa integraturik duen bideokamera), ordenadore eta beste zenbait tresnatan erabiliko direla esan daiteke. Japoniako industriak ahaleginetan ari dira behintzat.
AUTOMOBILEKO BATERIA KLASIKOA
Azido sulfuriko edo elektrolitoan murgildutako bi elektrodo ditu. Anodo edo elektrodo positiboa berunezkoa da eta katodo edo negatiboa ere bai baina berun (IV) oxidozko geruza du azken honek.
Kanpoko zirkuitura korronte elektrikoa bidaltzen denean, ondoko prozesua burutzen da. Anodoko berunak azido sulfurikoarekin erreakzionatzen du, ionizatuz. Berun-atomoak bi elektroi askatzen ditu (2e - ) eta Pb ++ bihurtzen da. Azido sulfurikoa era berean disoziatu egiten da bi H+ ioi positibo eta SO 4 — ioi negatibo bat emanez. Erreakzioaren emaitza SO 4 — eta Pb ++ elkartuta SO 4 Pb sortzea da. Askatutako elektroiek kanpoko zirkuitua korritzen dute eta beren lana egin ondoren (lanpara piztu ondoren adibidez) beste elektrodora iristen dira.
Katodoan berun (IV) oxido, azido sulfuriko, aurreko erreakzioko bi H + ioi eta anodotik etorritako bi elektroiek, berun sulfatoa eta bi molekula ur ematen dituzte.
Horrela funtzionatzen denbora igarotakoan, elektrolitoaren zati bat gatz eta ur bihurtzen da eta berun (IV) oxidozko geruza gastatu egiten da. Bateriak emandako korrontea gero eta ahulagoa da, beraz, kargatu egin behar izaten da. Horretarako bateriari energia atera ez eta eman egin behar zaio. SO 4 Pb deskonposatu egiten da lehen elektrodoan Pb eta SO 4 H 2 emanez. Beste elektrodoan berriz, SO 4 Pb deskonposatu eta PbO 2 eta SO 4 H 2 ateratzen dira.
LITIOZKO BATERIA
Bi elektrodo ditu elektrolitotan murgilduta. Anodo eta katodoko elementuak geruzaka elkarren gainean paraleloki ipini eta gero denak bildu egin dira. Anodoa litio purua da, elektrolitoa litiozko gatz solidoa (LiAsF 6 ) eta katodoa banadio (V) oxidozko (V 2 O 5 ) lamina paraleloak.
Bateriak kanpoko zirkuitua hornitzen duenean, anodoko elektroiek zirkuitua korritzen dute eta bitartean barruan ioi positiboek anodoa utzi, elektrolitoa zeharkatu eta katodoaren egiturako laminetaraino joaten dira. Bateria kargatu behar denean, ioiek eta elektroiek alderantziz egiten dute bidea, horretarako bateria klasikoan bezala energia eman behar zaiolarik.
Sistema honen bitartez, potentzia berdinean nikel/kadmiozko baterietan baino hiru edo bost aldiz tamaina txikiagokoak lortzen dira. Abantaila hori litioak oso atomo txikiak izateari zor zaio. Horri esker, litiozko ioiak oso gertu dauden laminen artean ibil daitezke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4da44b0e430f | http://zientzia.net/artikuluak/oreinaren-marraoa-udazkeneko-abarrotsa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Oreinaren marraoa, udazkeneko abarrotsa - Zientzia.eus | Oreinaren marraoa, udazkeneko abarrotsa - Zientzia.eus
Oreina Euskal Herrian diren artiodaktilo basatien artean hadiena dugu. Animaliaren pisua 100 eta 200 kg bitartekoa izaten da. Uda aldera ia gorriak baldin badira, neguan itxura grisagoa ageri dute, beti ere atze aldea –izter gainak– beltzaranak izaten dituztelarik.
Oreina Euskal Herrian diren artiodaktilo basatien artean hadiena dugu. Animaliaren pisua 100 eta 200 kg bitartekoa izaten da. Uda aldera ia gorriak baldin badira, neguan itxura grisagoa ageri dute, beti ere atze aldea –izter gainak– beltzaranak izaten dituztelarik. Oreinaren marraoa, udazkeneko abarrotsa - Zientzia.eus Oreinaren marraoa, udazkeneko abarrotsa
Oreina Euskal Herrian diren artiodaktilo basatien artean handiena dugu. Animaliaren pisua 100 eta 200 kg bitartekoa izaten da .
Oreinak, Euskal Herrian duen banaketa-mapa.
Irailaren azken astea da Iratiko basoan. Pagoen hosto berdeak horitzen hasiak dira, eta lurrean pago-ezkurrak ugari ikus daitezke. Udako eguraldi beroen ostean, hodeiek gero eta maizago estaltzen dute zerua, eta dagoenekoz, euria eta hotza nabarmentzen ari dira inguruko haran eta hegietan. Bapatean, orroe sakon eta ozen batek isiltasuna urratu du ilunabar aldean; berehala beste batek erantzun dio lehenengoari. Minutu gutxitan, eta ezkutuko agindu bati erantzunez edo, sekulako iskanbila sortu da pagadiaren babes ilunaren baitan. Orroe bati besteak darraio, zein baino zein ozenago, zein baino zein ikaragarriago. Oreinaren marraoaldia hasia da.
Oreina marrao egiten.
Oreina Euskal Herrian diren artiodaktilo basatien artean handiena dugu. Animaliaren pisua 100 eta 200 kg bitartekoa izaten da, gurutzerainoko altuera 100 eta 140 cm bitartekoa izanik. Gainerako artidaktiloetan bezala, arra emea baino handiagoa izaten da. Ilajea normalean arrea izaten duten arren, aldakorra da urtean zehar. Uda aldera ia gorriak baldin badira, neguan itxura grisagoa ageri dute, beti ere atze aldea –izter gainak– beltzaranak izaten dituztelarik.
Bestalde, eta orkatzetan gertatzen den legez, ipurtaldea zuriska dute. Atze aldeko orbain zuri honek defentsa-funtzioa du oreinaren gisako animalia taldezaleengan. Izan ere arriskurik somatuz gero taldeko partaideren bat korrika ihesi hasten bada, gainerako taldekideek berehala ikus dezakete orbain zuria gora eta behera saltoka, arriskuaz ohartuz.
100 eta 200 kg bitartekoa izaten da oreinaren pisua, gurutzerainoko altuera 100 eta 140 cm bitartekoa izanik. Arra emea baino handiagoa izaten da.
Oreinaren anatomian deigarrien gertatzen den ezaugarria, arrek buru gainean daramaten adarrezko koroa bikaina da zalantzarik gabe. Adar hauek hezurrezko egitura sendo eta adarkatuak dira, eta animaliek araldiko borroketan erabiltzen dituzte arma beldurgarri gisa. Hala ere, eta adarren forma bereziari esker, arma hauek erabilita ez da normalean zauri larriegirik sortzen borroka horietan; adar-muturrak zirkulu handi bat eratuz antolatuta bait daude, eta ondorioz, elkarren adarrak trabatu egiten bait dira borroketan, hauek gehienetan indar-saio hutsak izaten direlarik.
Adar hauek urtero berritzea zerbidoen taldeko ezaugarria da. Otsailetik maiatza bitartean, eta arraren soinean gertaturiko aldaketa hormonalaren eraginez, adarrak, oinarria lehortuta, erori egiten zaizkie. Berehala, eta ehun egunez, arren adar berriak garatu egiten dira. Nabaria da ordea, adar berriak sortzeak animaliari eginahal metaboliko garrantzitsua eskatzen diola. Gainera, egitura hauek sortzeko lehengaiak –kaltzioa eta fosfatoak batez ere– eskuratu behar ditu, eta horretarako eroritako adarrak jan egiten ditu, aldi berean hezurretan pilatutako erreserbagaiak erabiltzen dituelarik.
Ondorioz, adarren tamaina, eta adar-muturren kopurua, animaliaren adinaren, eta batez ere sasoiaren araberakoa gertatzen da: lehen urteko oreinek mutur bakarreko adarrak garatzen dituzte; bigarren urtekoek berriz, eta elikadura- edo osasun-arazorik ez badute behintzat, hiruna muturreko bi adar garatuko dituzte; azkenik, orein helduak 24 mutur izatera ere hel daitezke.
Atze aldeko orbain zuriak defentsa-funtzioa du oreinaren gisako animalia taldezaleengan.
Adar berriak balusaren antzeko larruaz estalitako egitura baskularizatuak eta nerbioz hornituak izaki, luzakin sentikor “biziak” dira. Uztail edo abuztuan ordea, egitura hauek erabat garatuta daudenean, animaliak zuhaitz-adar eta enborren aurka igurtzika hasten dira, adarrak larrutuz eta barneko hezur odoldu eta minbera erakutsiz. Lan honen lekuko, oreinak bizi diren oihanetan erabat urratuta daude enbor, zuhamuska eta zuhaitz gazteak, seinale hauek animaliaren presentziaren adierazgarririk garbienak izanik. Irailerako berriz, eta araldia hasi baino lehen, oreinen adarrak egitura gogor eta zorrotzak dira berriro ere; emeengatiko borrokan erabili beharko dituzten arma beldurgarriak alegia.
Bizimoduari dagokionez, oreinak ugaztun taldezaleak dira, eta aralditik at, eme eta gazteak beren taldetan, eta ar helduak beraienetan bizi dira. Bestalde, oreinek egunezko iharduera dute; egunsentian eta ilunabarrean bazkatzen dira gehienbat, eta eguerdia leku babesturen batean etzanda igarotzen dute, lasai asko. Elikadura aldetik, oreinak fitofago hertsiak dira, eta batez ere belarjaleak. Zelulosa hobeki liseritu ahal izateko, ganbaratan banatutako urdail handia dute, eta berau belarrez bete ondoren denbora luzea ematen dute jakia hausnartzen, eguerdiko egonaldi luzeak lan honetan igarotzen dituztelarik. Belarra nahiago duten arren, udaberrian zuhaitz eta zuhamusken kimuak, eta neguan zuhaitzen azala eta adar-muturrak ere jaten dituzte. Udaren bukaeran eta udazkenean berriz, ezkurrak, pago-ezkurrak eta gaztainak izaten dira beren dietaren osagai nagusiak. Izan ere sasoi honetan animaliak negua pasatzeko beharko dituen gantzak eta gainerako erreserbagaiak metatu behar bait ditu.
Otsailetik maiatza bitartean, eta arraren soinean gertaturiko aldaketa hormonalaren eraginez, adarrak, oinarria lehortuta, erori egiten zaizkie.
Lehentxeago aipatu denez, oreinaren ugalketa iraila eta urria bitartean araldiarekin hasten da. Sasoi horretan, ar- eta eme-taldeek oihanaren babesa utzi, eta oihan-inguruko larreetan biltzen dira, bertara hurbiltzen diren naturzaleei ikuskizun bikaina eskainiz. Arren marroa sakon eta indartsuak hunkigarriak dira benetan, eta beren bitartez sasoian dauden oreinek erronka botatzen diote elkarri emetaldeen jabea zein den erabaki asmoz. Erritual honetan ugaltzeko ahalmena duten ar guztiek hartzen dute parte, baina hala ere sendoenak –adar bikainenak dituztenak– izaten dira nagusi bertan, gainerakoak, gazteak edo ahulak direnak, gehienetan egote hutsarekin konformatu behar dutelarik. Ar nagusiak emeak bilduta izateaz arduratzen dira, eta ar gazteren bat hauengana hurbiltzera ausartzen bada, berehala uxatzen dute.
Bestalde, benetako borrokak sasoi beretsuko orein nagusien artean bukaturik gertatzen dira, horrela arrekiko hautespen sexual zorrotza ezartzen delarik. Beraz, ale bikainenek soilik emango dizkiete geneak hurrengo belaunaldikoei. Dena dela, gerta daiteke bi ar nagusi borrokan ari direnean, momentuaz baliatuz ar gazteren batek ausardia izan eta emeren bat estaltzea. Horrela, ar nagusien arteko borrokek ezarritako hautespenari zorizko faktore bat gehitzen zaio, taldearen bilakaera genetikoari begira.
Adar berriak balusaren antzeko larruaz estalitako egitura baskularizatuak eta nerbioz hornituak izaki, luzakin sentikor biziak dira.
Kumea (normalean bakarra izaten bait da eme bakoitzeko), maiatz edo ekainean jaiotzen da. Unea iristen denean, emea, taldea utzi eta oihanean bakarrik ezkutatzen da, umeaz erditzera. Erditzea bestalde, oso azkarra izaten da, 10 minutu ingurukoa, eta orbaintxo zuriz pintarratutako kume jaioberria berehala zutitzen da. Goitik behera mihizkatu, garbitu eta usainak kendu ondoren, eta titia emanez gero, amak sasi edo belar-artean ezkutatzen du, eta tarteka baino ez zaio hurbilduko titia eman eta garbitzera, etsai harrapariren batek atzeman ez dezan. Gaztetxoak 3 edo 4 hilabete dituenerako jadanik belarra eta beste elikagai solidoak jaten hasten da, baina oraindik ere urtebetez amarekin geratzen da taldera bildu aurretik.
Oreinaren habitata asko aldatu da azken milurtekoetan, batez ere gizakiaren iharduera dela eta. Oreina beti ere oihanarekin erlazionaturiko animalia izan denik ezin uka badaiteke ere, eta arren adardura bikainak adierazten duenez, oihan itxiak ez bide dira animalia honen bizileku naturala; halako elementu bikainak ez bait lirateke aproposenak sastrakadi itxietan eroso mugitu ahal izateko. Bestalde, animalia belarjale izateak ere ideia bera indartzen du. Izan ere ez bait dira oihan itxiak belarra aurkitzeko lekurik aproposenak. Gizakiak ingurunea hain modu eraginkorrean aldatu aurretik beraz, oreinak normalean basoa eta larreak batera agertzen ziren lekuetan bizi bide ziren: oihan-ertzetan, ibai-bazterretan, zohikaztegien inguruetan, baso gaineko larre edo txilardietan, etab.etan.
Belarra nahiago duten arren, udaberrian zuhaitz eta zuhamusken kimuak, eta neguan zuhaitzen azala eta adar-muturrak ere jaten dituzte.
Geroago, gizakia oihanak botatzen eta larreak sortzen hasi zenean, oreinaren habitata ikaragarri zabaldu zen, animalia izugarri hedatuz. Azken mendeko aldaketen ondorioz ordea, ingurune apropos gehienetan gertatutako humanizazioak batetik eta ehizaren presioak bestetik, oreinen atzerakada ikaragarria eragin dute Europa osoan, eta egun ehiza-kotoetan eta babestutako lekuetan baino ez da bizi ia, beti ere gizakiaren gestiopean.
Euskal Herrian oreina aspaldi desagertu zen, batez ere ehizaren presio handiegiaren ondorioz. Hala ere, 1950.eko hamarkadan sartzen hasi ziren Nafarroa eta Arabako mendietan, hauen helburua batez ere zinegetikoa izanik. 1957.ean I.CO.N.A.k hainbat orein bota zituen Gorbeia inguruan, eta ondoren zenbait partikularrek ere gehiago bota zituzten. Era berean, Foru-Diputazioak eta Estatuko Baso-Ondasunen erakundeak oreinak sartu zituzten Nafarroako zenbait herritan:11 ale Bertizen 1956.ean; 18 Lantzen 1957.ean; eta 26 ale guztira Eugi inguruan 1955-56 eta 57.ean. Edonola ere, orein hauek zenbait eragozpen gainditu behar izan zituzten populazio egonkor samarra osatu aurretik. Batetik, botatako aleak Andaluziatik ekarriak ziren, eta ondorioz, bertako klimara egokitzeko zailtasun handiak zeuzkaten, eta bestetik isilpeko ehiztarien hozkadak ere pairatu behar izan zituzten.
Arren marroa sakon eta indartsuak hunkigarriak dira benetan, eta beren bitartez sasoian dauden oreinek erronka botatzen diote elkarri eme-taldeen jabe zein den erabaki asmoz.
Nola nahi ere, oreinak askatze guzti hauen ondorioa Euskal Herrian bi populazio zabal egokitzea izan da: bata Gorbeiaren magaletan kokaturik daukagu, eta bertako orein-kopurua 500 ale ingurukoa izan daitekeela plazaratu da; bestea berriz Nafarroako mendietan bizi da, Belateko mendietan hasi eta Izabaraino doan eremuan, eta 800 ale inguruz osotuta dagoke. Dena dela, eta kopuruei begira populazio hauek garrantzitsutzat jo badaitezke ere, beren izaera erabat artifiziala da, eta ez dago hain garbi (alderdi koalitatibotik behintzat) beren egoera zein den. Nolabait esatekotan, ehiztariek zer harrapatua izan dezaten sortutako “aziendak” dira, eta ez ekosistema orekatuan egonkor integratutako populazioak.
Alde honetatik, taldeen baitako odolkidetasun-maila, egitura demografikoak, animalien batezbesteko tamaina eta osasun-maila, etab. kontutan hartu beharreko ezaugarriak dira, baldin eta aurrera begira Euskal Herrian oreinaren iraunkortasuna eta erabateko egokitzea lortu nahi baditugu.
FITXA TEKNIKOA: |
zientziaeus-f954dbefd2b8 | http://zientzia.net/artikuluak/gripea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gripea - Zientzia.eus | Gripea - Zientzia.eus
Guztiok dakigunez, gripea urtero azaltzen den eritasuna da. Zentzu hertsian harturik, gripea
Guztiok dakigunez, gripea urtero azaltzen den eritasuna da. Zentzu hertsian harturik, gripea Gripea - Zientzia.eus Osasuna
Guztiok dakigunez, gripea urtero azaltzen den eritasuna da. Urtean behin eta negu partean azaltzen da gehienetan.
Zentzu hertsian harturik, gripea Myxovirus influenzae delako birusak sorturiko infekzioa da, eta gaur egun munduan zehar aurki daitekeen infekzio hedatuenetakoa eta epidemi eragile nabarmenena ere bai. Gripearen birusak hiru motakoak dira eta A, B, C letraz ezagutzen dira.
Zentzu zabalagoan, gripe izenez arnas aparatuko infekzio akutu asko izendatzen dira, hauek adina birus ezberdinen ondorioz sorterazten direlarik. Guztiek ordea, antzeko zeinu klinikoak agerterazten dituzte, sindrome gripala barrura sartu eta izenari erantzuten diotela.
Gripea urtero azaltzen den eritasuna da. Sukarra, buruko mina, gihar edota artikulaziotako mina eta haultasuna izaten dira azaltzen diren sitoma klinikoak.
Beraz anabasa sortzea ez da harritzekoa; oso zaila bait da (ia ezinezkoa askotan) zeinu klinikoen bitartez bakarrik benetako gripea eta beste sindrome gripalak bereiztea. Sintoma klinikoak sukarra, buruko mina, gihar edota artikulaziotako mina eta ahultasun handia izaten dira.
Horiek horrela eta gehienetan azterketa biologiko zehatzak gomendatzen ez direlarik, zaila gerta liteke gripea ezagutzea, puja epidemiko moduan agertzen delako ez baldin bada.
Eritasun naharoa, errepikatua, edozein adinetan jotzen duena eta gaitz arina (ia beti) izanik, jendearentzat ezaguna eta beldurrik sortzen ez duena da.
Baina benetan gertatzen dena edo gerta litekena besterik da. Gripea, eritasun grabea, larria eta hilgarria izan daiteke (batez ere bizitzaren muturretan daudenentzat; jaioberri eta zaharrentzat eta hainbat gaixo kronikorentzat). Aipatutako larritasuna eritasunaren era kaltegarriek eta ondoriozko arnas infekzio bakterianoek eragiten dute.
Tratamendu farmakologiko zehatzik ez dago
.
Puja epidemikoa agertzearekin batera pertsona askok lanera joateari utzi egiten diolako, gripeak galera ekonomiko eta sozial larria sor lezake.
Puja epidemikoa agertzearekin batera pertsona askok lanera joatera utzi egiten diolako, gripeak galera ekonomiko eta sozial larria sor lezake.
Puja epidemiko handia zabaltzen denean, oso ondorio larriak izan ohi ditu
kontutan hartu beharra dago gaur egun ezagutzen diren agente infekziosoetan, gripearenak bakarrik eman diezaiokeela munduari buelta urtebetean eta epidemia handitan biztanlegoaren ehuneko berrogei gaixotzera heldu izan dela
Oraindik gogoan daude 1918-19 urtean Gripe española deitu zena (20 milioi heriotzen arduradun izan bait zen mundu guztian), edota 1946-1947.ean nahiz 1957-58.ean jasandako epidemia larriak.
Baina, zertan datza gripearen larritasun edo larritasun potentziala?
Hiru arrazoi aipatzen dira beti:
Kutsakortasun ikaragarria. Airetik transmititzen da eta neguan etxe eta leku guztietan airea gutxiago berritzeak areagotu egiten du kutsadura. Gainera oso inkubazio-epe laburra izateak ere kutsakortasuna areagotu egiten du.
Birusaren antigenoen aldakortasunak ere eragin handia du.
Antigenoak dira infekzio guztitan eritasunaren errudun; beraiek ez baleude ez bait legoko gaixotasunik. Gripea edo beste edozein infekzio pertsona batek harrapa dezan, beharrezkoa da pertsona horrengan birusaren edo agente infekziosoaren antigenoen aurka erantzun bat ematea. Erantzun horren ondorioz azaltzen dira zeinu klinikoak eta gaixotasuna.
Gripearen birusaren kasuan, egitura antigenikoa urtetik urtera aldatu egiten denez, urteoro gripe desberdina dugula esan daiteke eta eritasun berriak askoz ere errazago kutsatzen eta hedatzen dira, jendea babestu gabe egonik transmisio-bidea etenik gabe manten daitekeelako.
Hala ere birusaren aldakuntza horiek bi eratakoak izaten dira. Aldakuntza txikiak, pixkanakoak (shift), negu oro gertatzen dira eta egitura antigenikoa gutxi aldatzen denez eragindako gripea aurreko urtekoaren antzekoa izaten da. Aldakuntza sakonak (drift), hamar urte edo gehiagotik behin izaten dira. Gripearen ia birus berria sortzen da eta eragindako gripea berri-berria eta larriagoa izaten da.
Lehen aipatutako hiru birus-mota horietan (A, B, C) A motakoak eragiten ditu gehienetan epidemia gogorrenak.
Aldakuntz eta hibridazio-aukera dago pertsonen eta zenbait animaliaren birusen artean (zaldi, txori eta zerrien birusekin esate batetarako).
Airetik transmititzen da eta neguan etxe eta leku guztietan airea gutxiago berritzeak areagotu egiten du kutsadura.
Aipatutako arrazoi hauengatik gripearen zainketa epidemiologikoa zorrotz eta mundu osoan zehar egiten da (Munduko Osasun-Erakundea arduratzen da koordinakuntzaz) eta aurkako txertoa desberdina izaten da urte batetik bestera; lehen esan bezala antigenoak aldatu egiten bait dira.
Beraz, gripeari aurrea hartzea aspaldidanik eta horretarako duela hamabost bat urte txertoak sortu ziren. Lehen aipatutako birusaren aldakortasunaren ondorioz, txertoa bilatzea ez da erraza izan eta gaur egun oraindik dagoen txertoak balio mugatua du; urtebeterako besterik ez bait du balio.
Hala ere, sortzen duen babesa egiaztatua dagoenez, nahiz eta epe motzerako (urtebeterako) izan gaur egun txertatzea gomendatu egiten da.
Gripeak ez du eragin berdina pertsona guztiengan.
Larritasuna oso ezberdina da gripeak zaharren bat edo zenbait gaixo kroniko jotzen badu. Horregatik txertatzeko arrisku-talde mugatu batzuk onartzen dira eta gehienbat hauei gomendatzen zaie txertatzea (zaharrei, 65 urtetik gorakei; bihotzeko eta bronkiotako gaixo kronikoei; diabetikoei eta giltzurruneko gaixo kronikoei etab.i).
Txertoa, urtean munduan zehar gehien hedatu diren hiru birusen antigenoetan oinarrituz egiten da, arrautza enbrioituetan kultiboak garatuz. Bi txerto-mota nagusi daude, birus hil edo inaktibatuarekin egina bata eta birus bizi baina indargabetuarekin egina bestea. Azken aipatutakoak ez daude salgai gure artean eta zenbaterainoko eragin inmunitarioa duten oraindik ez dakigu ongi.
Birus hilarekin prestatutako txertoak bi eratakoak izan daitezke; birus osoarekin ala zatikatuarekin eginak alegia. Eritasun eta hilkortasunarekiko eraginkortasuna % 70-80koa dela onartzen da. Txerto honek dituen efektu sekundarioak % 15 kasutan agertuko lirateke eta injekzio lekuan mina, gorritasuna etab. dira efektuok. Txertatutako % 2tan erreakzio orokorrak aurkituko lirateke, hauek nahiz besteak bi egun baino irauten ez dutelarik.
Txertoa urtero hartu behar da eta gure artean gripea abendutik aurrera azaltzen denez, udazken hasieran hartzea gomendatzen da.
Euskal Herrian gripea urteoro azaltzen da, negu parteko puja epidemikoarekin. Azken urteotako datuen arabera, urtean 300.000 kasutik gora izaten dira. Azken epidemia gogorra 1968-69.ekoa izan zen, mundu guztian bezalaxe (A birusa).
Artikulu honetako taulan eta grafikoan E.K.A.ko azken bost urteotako datuak azaltzen dira eta medikuek egiten dituzten Derrigorrezko Eritasun-Aitorpenetan oinarrituta daude.
Oharra: Goiko grafikoak ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c5a548e5719d | http://zientzia.net/artikuluak/diseinua-eta-mekanizazioa-ordenadore-bitartez-cad-/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Diseinua eta mekanizazioa ordenadore bitartez (CAD / CAM) - Zientzia.eus | Diseinua eta mekanizazioa ordenadore bitartez (CAD / CAM) - Zientzia.eus
Batez ere arlo teknikoan hain ezagunak diren CAD / CAM siglek duten edukina argitu asmoz osatu dugu artikulu hau.
Batez ere arlo teknikoan hain ezagunak diren CAD / CAM siglek duten edukina argitu asmoz osatu dugu artikulu hau. Diseinua eta mekanizazioa ordenadore bitartez (CAD / CAM) - Zientzia.eus Diseinua eta mekanizazioa ordenadore bitartez (CAD / CAM)
1991/12/01 Barrero, Balere Yurramendi, Juan Mari Iturria: Elhuyar aldizkaria
Ingeniaritza
Batez ere arlo teknikoan hain ezagunak diren CAD/CAM siglek duten edukina argitu asmoz osatu dugu artikulu hau.
Batez ere arlo teknikoan hain ezagunak diren CAD/CAM siglek duten edukina argitu asmoz osatu dugu artikulu hau. Gaia zabala denez eta sakontasun handiegitan ibiltzeko asmorik ez dugunez, teknika honetan segitzen den prozesua adibide batzuen bitartez pausoz pauso adieraziko da.
Nahiz eta hemen diseinu hitza aipatu, oraingoz enpresa gehienetan CAD izenekoa bi dimentsioko marrazki interaktiboetara mugatzen da.
Sistema-kontzeptua.
CAD teknologiak eskaintzen dituen aukerak ondo aprobetxatzeko, marrazki interaktibotik aurrera jota hurrengo pauso hauek ematea komeni da:
Tauletarako menuak prestatzea.
Sinbologia osatzea; bai ikur estandarrak eta bai norberarenak (kajetinak, logotipoak, etab.).
Piezen zerrendak ateratzeko atributuak ezartzea.
Antzeko piezak direnean parametrikoak erabiltzea.
CAD barruan dagoen hizkuntza grafikoa erabiltzea; funtzio berriak sortzeko, kalkuluak egiteko, etab.
Sinbologia estandarra edo norberak egindako elementuak erabiliz, menu grafikoa egiteko liburutegia osa daiteke.
Elementu berria diseinatu behar dugunean, hiru dimentsioko eredu geometrikoan oinarritzea da egokiena.
Hiru dimentsioko eredu geometriko hau, hariz, gainazalez edo solidoz landu daiteke. Horrek ez du esan nahi hari, gainazal edo solido hutsez erabiltzen direnik. Askotan edo gehienetan izan ere, nahastuta aurkitzen bait dira.
Harizko ereduan gorputzaren itxura ertzek adierazten dute. Ebaketen emaitzak beraz, puntuak izango dira.
Gainazalezko ereduetan sarea eta koloreak erabiltzen dira gorputzaren itxura adierazteko. Gainazalen arteko edo gainazal eta planoaren arteko elkargunea marra izaten da.
Solidozko ereduetan, elementua den bezala azaltzen da kolore eta guzti. Ebakidura egiten denean, emaitza gainazala izaten da.
CAD/CAM prozesuan planoak behar ez izan arren, marraztea erraza da.
Solidozko eredua eginez gero, irudia iker daiteke: koloreak, itzalak, argi-puntu ezberdinak, egindura, distirak, interferentziak eta transparentziak aukera daitezke.
Gainazalezko edo solidozko hiru dimentsioko eredua izanik, bere ezaugarri fisikoak azter daitezke: azalera, bolumena, masa, pisua, grabitate-zentrua, inertzi momentua eta inertzi ardatz nagusiak.
Elementu bakar baten ordez mekanismoa ikertzen bada, beste ezaugarri batzuk aztertzeko erraztasuna ere badago. Hauek adibidez: muntaiarako egokitasuna, doikuntzak, perdoiak, etab.
Hain kalitate oneko irudien bitartez produktua bukatuta ikusteko ez dago prototipoen beharrik.
Elementu finituen analisia (CAE) egin nahi bada, ereduaren barruan agertzen diren tentsioak, tenperatur banaketak, deformazioak, etab. aztertzeko mailatu bat egiten zaio.
Hiru pauso hauek (kontzeptu-diseinua, diseinu finkatua eta ezaugarri-azterketa alegia) egin ondoren, eredu edo elementu honen planoak edota pantaila-irudiak (hard copy) egiteko prest gaude.
Plano horiek plotter edo marragailu batek marraztuko ditu, eta bertan erakutsi nahi diren bistak, neurriak, perspektibak, ebakidurak, xehetasunak eta material-zerrendak ia zuzenean automatikoki egiten dira.
Elementu bakoitza kolore desberdinez markatuta, multzoen funtzionamendua ikus dezakegu.
Aurrerapen teknologiko handiak izan dira, eta batetik pantailak hobetu nahiz inprimagailu termikoak sortu direlako eta bestetik tresna hauen prezioek behera egin dutelako, bai marketing arloan eta bai dokumentazio teknikoan gero eta errazagoa da irudi errealistak erabiltzea.
Horrela, produktua egin baino lehen saldu eta bezeroen premietara egokitu dezakegu.
CAM
Pieza lantzeko, egiteko edo manipulatzeko zenbakizko kontrola erabili behar baldin bada, programatzeko CADen sortutako datu geometrikoak erabiltzea da egokiena.
Pantailan bertan ikus dezakezu objektuaren azken txokoa.
Jo dezagun pieza hori mekanizatu egin behar dela. Beraz, piezaren geometria badugula kontuan izanik, hauek finkatu behar ditugu: erremintaren geometria, tresneria eta finkapenak, baldintza teknologikoak eta makinaren parametroak. Hori egin ondoren prozesua definitu behar da, ondokoak kontutan hartuz: erremintaren sarrera, irteera eta jauziak, mekanizazio-perdoiak eta mekanizatzeko era desberdinak.
Eragiketa bakoitza definitu eta gero, pantailari begiratuz erremintak segitutako bidea egiaztatu egiten da.
Mekanizazio osoa egindakoan, prozesu guztia egiaztatu behar da. Komeni diren aldaketak egin behar dira, eragiketa berriak sortuz, ordena eta parametroak aldatuz, eta abarrez.
Prozesu barruan eragiketa laguntzaileak ere ezarri behar dira: programaren zenbakia, blokeen arteko interbaloa, ardatza eta taladrina mugi eraztea eta geraraztea, programaren bukaera, zikloak, etab.
Mekanizazio-prozesua, finkagailuak eta erremintak ipinita simulatu egin daiteke.
Prozesua honela definitu ondoren, Sistemak automatikoki CLFILE edo APT fitxategi neutro bat egiten du. Programa neutro hau prozesatu egin behar da, kontrol eta makina bakoitzaren arabera mekanizazio-programa lortzeko.
Makinaren zenbakizko kontrola eta lortutako programa dagoeneko ordenadorea komunikarazteko, DNC komunikazio-gestiorako programa erabiltzen da.
DNC programak aukera hauek ditu: fitxategiaren zerrendak irakurtzea, programak jaso, bidali, ezabatu edo kopiatzea, makinaren parametroak eta erremintak gestionatzea eta programa egikaritzea.
Mekanizazioa.
Programak handiak direnean, eta zenbakizko kontrolaren memoria txikia izaten dela kontuan izanik, programa hau infinitu eratara egikaritzen da. Hau da, ordenadoretik kontrolera programaren zati bat bidaltzen da eta egikaritzen ari den bitartean buffer edo pila hori hustu baino lehen hurrengo zatia jasotzen du ordenadoretik. Horrela nahi adina luzeko programa egin dezakezu etenik gabe.
CAM arloan gero eta gehiago Sistema adituetara jotzen da. Eskaintzen dizkiguten aukera batzuk bakarrik aipatuko ditugu: arbastaketa automatikoa, berriz landu behar diren lekuak agerteraztea, kontrol-kurba eta -gainazalak ipintzea, erremintaren posizio erlatiboa kontrolatzea eta erreminta nahiz parametro teknologikoak aukeratzea.
Azkenik, diseinuan erabilitako eredu geometrikoaren informazioa fabrikazioarekin zerikusia duten beste fase hauetan erabil daiteke: prototipoen saiakuntza eta ikuskapenetan eta kalitate-kontrolean.
Zenbaki ordez aldagaiak erabilita marrazki jenerikoaren bitartez lantzen dira antzeko elementuak.
Eskema. |
zientziaeus-7a6d75f7ed06 | http://zientzia.net/artikuluak/laneko-baldintza-fisikoak-hobetzeko-aholkuak-eta-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Laneko baldintza fisikoak hobetzeko aholkuak (eta III) - Zientzia.eus | Laneko baldintza fisikoak hobetzeko aholkuak (eta III) - Zientzia.eus
Indarrezko ekintzarik arruntena pisua jaso edo garraiatzea. da. Eskuzko esfortzu handia eskatzen duen hainbat iharduera: aitzurrean aritu, aizkora edo motozerra erabiltzea, tenisa, etab. Guzti horietan bibrazioak edo kolpeak sortzen dira.
Indarrezko ekintzarik arruntena pisua jaso edo garraiatzea. da. Eskuzko esfortzu handia eskatzen duen hainbat iharduera: aitzurrean aritu, aizkora edo motozerra erabiltzea, tenisa, etab. Guzti horietan bibrazioak edo kolpeak sortzen dira. Laneko baldintza fisikoak hobetzeko aholkuak (eta III) - Zientzia.eus Laneko baldintza fisikoak hobetzeko aholkuak (eta III)
1991/12/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Indarrezko ekintzarik arruntena pisua jaso edo garraiatzea da.
Eskuzko esfortzu handia eskatzen duen hainbat iharduera: aitzurrean aritu, aizkora edo motozerra erabiltzea, tenisa, etab. Guzti horietan bibrazioak edo kolpeak sortzen dira.
Indarrezko langintzak
Indarrezko ekintzarik arruntena pisua jaso edo garraiatzea da. Jakina denez, gure gorputza kaltetu gabe behar bezala egiteko, belaunak flexionatu egin beharko ditugu pisua lurretik jasotzeko; eta eusteko edo garraiatzeko gorputzaren ondo-ondoan eduki behar dugu, belaunak erdi-flexionaturik mantendu eta abdominalak uzkurtu, bai geldirik gaudela eta bai pisua gainean dugula ibiltzen hasten garenean.
INDARKA LAN EGITEN DUTENEK BETE BEHARREKOA
Esfortzu handiegiak edota luzeegiak ebitatu.
Pisuak postura egokian hartu eta mantendu.
Eskumuturrak eta gerriak babestu, iharduerak hala eskatuz gero.
Muskuluak sendo eta elastiko mantendu; beste lanetan baino areago.
Eskuzko esfortzu handia eskatzen duen hainbat iharduera: aitzurrean aritu, aizkora edo motozerra erabiltzea, tenisa, etab. Guzti horietan bibrazioak edo kolpeak sortzen dira. Artikulazioetan eragina dute eta eskumuturrekoetan batez ere; horiexek bait dira hauskorrenak. Horietako indar-iharduera bat egin aurretik komeni da, beraz, eskumuturrak babestea, artikulazioak zertxobait estutu eta bibrazioen transmisioa moteltzeko.
• Lan gogorrak eta fajak
I
a kultura guztietako traje edo jazki tipikoetan aurki daiteke faja, garrantzizko osagarri bezala. Jantzi honek muskulu abdominalen eginkizuna osatzen du, gerri aldea lesioetatik babestuz.
Faja etengabe erabiltzeak pixkanaka abdominalak ahultzen dituen arren, ez da ahaztu behar, horratio, denbora luzez makurtuta egon behar badugu edota esfortzuren bat egin beharrean gaudenean oso baliagarria gerta dakigukeela.
Etxeko lanak
Etxean egin ohi diren ia lan guztiak sar daitezke aurrez aipatu dugun ihardueraren batean edo bestean. Dena den, etxeko lanek sortzen dituzten arazoak ebitatzen lagunduko diguten aholku praktiko batzuk eman egingo ditugu.
• Erosketa-otarrea , gure artean bakarrik erabiltzen da pisuak garraiatzeko era aldrebes hori. Nekeaz gain, bizkarrezurreko deformazioak eragin ditzake, otarrea hutsik dagoenean izan ezik, noski. Deformazio horiek ebitatzeko badira gutxienez hiru era:
Orgatxo bat erabiliz pisua ez daramagu guk. Hala ere, askoz hobea litzateke erosorga horrek bestelako diseinua balu, eta tiraka ordez bultzaka eramango bagenu.
Motxila erabiliz, pisua bizkarrean uniformeki banatzen da.
Aurreko bi soluzio horiek nahi ez baditugu edo erabili ezin baditugu, har ditzagun bederen bi otarre, bien artean pisua banatuz (baina behar baino gehiago bete gabe!).
• Platerak garbitzea iharduera deserosoa eta kaltegarria ere bada, eta hori arraskagileei eta etxeetako sukaldeak diseinatzen dituztenei eskertu beharreko zerbait da:
Ia arraska guztiak bajuegiak eta sakonegiak dira.
Ia arraskarik ez dago, behean oinak jartzeko lekurik duenik. Zutik egindako ihardueretan esan bezala, hemen ere kajoi, barra edo antzekoren bat erabiltzea komeni da, oinak txandaka apoiatzeko. Honela gerri-kurba txikiagoa izango da.
• Oheak egitean belaunak zertxobait flexionatu eta abdominalak uzkurtu egin behar ditugu. Postura horretan molestiak nabaritzen baditugu, deseroso bagaude edota ohea bajuegia bada, belaunika gaitezen ohea egiteko. Posizio horretan ere molestiarik sentitzen badugu, ez oherik egin. Bertan etzan zaitez!
• Erratz eta aspiradoreen girten eta makilak oso motzak izan ohi dira eta makurtu beharrean egoten gara. Horrelako erremintak erosterakoan girten luzea dutenak aukeratu eta erabiltzean muskulu abdominalak uzkurtzea komeni da.
Azken oharra
Lan honetan ez dugu gaia agortu; ezta hurrik eman ere. Eguneroko lana alienatzailea izan ez dadin, aldatu beharreko faktore batzuk besterik ez dira aipatu. Baina lanaren alderdi korporalarekin batera hortxe daude lankideen arteko harremanak, ordutegia, presio psikologikoa, ingurugiroa, sormena, etab., eta elementu horiek guztiak ere kontrolatu eta hobetzen saiatu behar genuke; gugan jasotako dirusariak baino eragin handiagoa bait dute.
BULEGOAN KIROLA EGITEA
Horixe da Scott Donkin kiropraktikoak proposatzen duena; laneko mahaian noizbehinka ariketak egiteko etenalditxo bat egitea. Gorputzak behar-beharrezkoa du bulegoko lanik gehienek behartzen duten postura bortxatu horretatik errekuperatzeko.
Mikro-etenaldiak
dei genitzakeenak proposatzen ditu bere liburuan; eserlekua utzi gabe burutu daitezkeenak. Gomendaturiko mugimenduak sinpleak dira, eta gehientsuenak ohargabean pasako lirateke ia.
Hona Donkin-en ariketetako bat. Begirada lanetik maiz altxa eta segundo gutxi batzuetan sei metro baino gertuago kokatua dagoen objekturen bati begiratu. Tentsio-gehikuntza nabarmentzen badugu, sakon-sakon arnastea komeni da, geldiro, sudurretik airea hartuz eta ahotik botaz.
Begiak esku-ahurrekin estaltzea (minutu-erdiz, minitu batez) ere oso komenigarria da, hala nola aldizka behatzak, eskuak, eskumuturrak eta bestoak luzatzea. Egunaren zati handi bat idazmahaiaren aurrean eserita ematen dutenentzat beste mugimendu onuragarri bat sorbaldak belarrietarantz eramatea da, aurrerantz eta atzerantz biratzen ditugun bitartean. Elastikotasuna mantentzeko ona da burua sorbalda bietarantz makurtzea, poliki-poliki, zangoak luzatzea eta oinak orkatilen inguruan mugitzea, belaun bat eta bestea ondoren bularrera jasotzen ditugun bitartean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b42af56721bd | http://zientzia.net/artikuluak/nahaste-borraste-iii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nahaste-borraste III - Zientzia.eus | Nahaste-borraste III - Zientzia.eus
Gabonetako oporrek parada egokia eskaintzen digute merezi dugu atseden txiki hori har dezagun. 25 galdekizun eskaintzen dizugu aje handiko egun hauetan zure burua entreteni dezazun.
Gabonetako oporrek parada egokia eskaintzen digute merezi dugu atseden txiki hori har dezagun. 25 galdekizun eskaintzen dizugu aje handiko egun hauetan zure burua entreteni dezazun. Nahaste-borraste III - Zientzia.eus Matematika
Gabonetako oporrek parada egokia eskaintzen digute merezi dugun atseden txiki hori har dezagun. 25 galdekizun eskaintzen dizugu aje handiko egun hauetan zure burua entreteni dezazun.
Gabonetako oporrek parada egokia eskaintzen digute merezi dugun atseden txiki hori har dezagun. Hala ere, lan egiteko hartu dugun ohiturak ez digu burua lasai uzten eta sarritan etxerako lanen bat egiten dihardugu. Hori gerta ez dakizun, 25 galdekizun eskaintzen dizugu aje handiko egun hauetan zure burua entreteni dezazun.
1. Hona hemen planoan kokaturiko hiru etxe eta ur, argi eta gasaren gordelekuak
(a). Auzoek beren etxeak gordelekuekin konektatu nahi dituzte, baina hodiak gurutzatu gabe. Lagunduko al zenieke?
Behekoan (b), etxeak eta gordelekuak erroskila moduko lurrean daude. Arazo bera daukate auzoek. Lortuko al dute konponbidea?
2. Zortzi poxpoluz osatu behar duzu lau triangelu eta bi karratu dauzkan irudia.
3. Karratu bati lau ebakidura zuzen egin behar zaizkio. Lortutako piezekin bost karratu berdin osatu beharko dituzu.
4. Ebaki ezazu aldameneko irudia bi zati berdinetan.
5. Hustutako globoan karratu bat marrazten baduzu, globoa puztu eta gero zer itxura izango du?
6. Nola aterako zenuke papera basoak ukitu gabe?
7. Gizon bat bere etxera gauez iritsi da. Bapatean gauza batez konturatu da, eta pistola hartuz bere buruaz beste egin du. Baina, bere etxeko zoluan zerrautsik ikusi balu ez zukeen bere burua hilko. Zein da portaera bitxi honen zioa?
8. Jo dezagun norbaitek zenbaki lehen guztiak biderkatu dituela (ezagutzen direnak jakina). Biderkadura L bada:
zein da L-ren azken zifra?
azken aurreko zifra, bakoitia ala bikoitia da?
9. Hiru anai-arrebek astero hiru egunetan esaten dituzte gezurrak, besteetan egia diotelarik. Nagusiak astelehen, astearte eta asteazkenetan esaten ditu gezurrak. Erdikoak asteazken, ostegun eta ostiraletan. Gazteenak ostiral, larunbat eta igandeetan. Behin batean Loiolan, hiru anai-arrebak bildurik zeudela honakoa, esan zuten:
Nereak: gaur ostirala da
Asteko zein egunetan gertatu zen elkarrizketa hau? Zer izen dute nagusiak, erdikoak eta gazteenak?
10. Berdin ikurraren bi aldeetan dagoen poxpolu-kopuru utziz, nola egin berdintza bete dadin?
11. Txartel baten alde batetan, “txartel honetan bi baieztapen dago” esaldia irakur daiteke. Beste aldean, berriz, “atzean esaten dena ez da egia” esaldia. Zein da gezurra?
12. Bi basotan ura eta ardoa, bietan kantitate berdina, banaturik dauzkagu. Uretatik bost tanta hartzen dira eta ardoaren gainera bota. Baso hau astindu eta gero, bost tanta hartzen dira eta uraren basoan utzi egiten dira. Ardoan ur gehiago al dago uretan ardoa baino? Ala alderantziz?
13. Zazpi sultanek, guztira, 2.879 emakume dauzkate. Ez dago kopuru berdinekorik. Edozein haremetako emakumeen kopurua beste edozein haremetako kopuruaz zatituz gero, beti zenbaki osoa lortuko dugu.
Esan, hala Allah!, zenbat emakume dagoen harem bakoitzean.
14. Gereziondo batera igo nintzen, gerezirik zeukanera.
Gerezirik ez nuen jan, baina gerezirik gabe utzi nuen.
Zenbat gerezi zegoen arbolan?
15. Ondoko piezekin xake-taula bezalako laukia osatu behar da. Piezak planoan bira daitezke, baina espazioan ez.
16. Xakeko problema bat 5x6 laukietako taula batean erregea, dama, bi dorre, bi alfil (kolore desberdinetan) eta bi zaldi elkarri eraso gabe kokatzean datza.
Zailtasun bat sar daiteke. Peoi bat kokatu behar da, baldintza berdinetan, baina ez lehenengo eta azkeneko errenkadetan.
17. Hona hemen zatiketa bat, zeinean bost 5 eta 0 bat bakarrik ikusten bait dira. Puntuak zenbakiz ordezkatu behar dituzu zatiketa zein den jakiteko.
18. Koka itzazu 1etik 12ra bitarteko zenbakiak zirkulu zurietan, uztaietako sei zenbakien baturak berdinak izan daitezen.
19. Orain antzekoa, baina oraingoan 1etik 19rako zenbakiekin, hiru zirkuluko lerroetan (erradioetan ere bai) batura 22 izan dadin. Hau lortu eta gero, berriz koka itzazu zenbakiak batura 23 izan dadin.
20. Hiru karta daude ahoz behera. Badakigu 1 baten eskuinera 2 bat edo bi daudela; 2 baten ezkerrera 2 bat edo bi daudela; kopa baten ezkerrera ezpata bat edo bi daudela eta, azkenik, ezpata baten eskuinera ezpata bat edo bi daudela. Zeintzuk dira hiru kartak?
21. Aldameneko karratuari lau ebakidura egoki eginez gero lau erpineko izarra lor dezakezu.
22. Irudian L itxurako baldosaz osaturiko laukizuzena ikus dezakezu. Laukizuzen honek arteka bat dauka; bi laukizuzenetan banatzen duena. L itxurako baldosaz artekarik gabe egin daitekeen laukizuzen txikiena irudikoaren erdia da. Baina, zein da hurrengoa?
23. Beste zatiketa bat. Honetan zenbaki bakoitiak laukiz eta bikoitiak zirkuluz daude ordezkaturik. Zatiketa zehatza da.
24. Irudiko zirkunferentzien zentruak P eta Q puntuetan daude, PQ zuzenkiaren luzera 3 cm-koa delarik. Zein da ebaki-puntu batetik pasatzen den eta PQ-rekiko paralelo den MN zuzenkiaren luzera?
25. Hona hemen bi piramide. Bietan ertzen luzerak berdinak dira. Zeintzuk dira piramideen bolumenak? (kalkulurik egin gabe).
Parranda artean galdekizun hauei erantzuten saiatzeko hutsune bat baduzu, mila esker. Seguraski lortu egin duzu eta ez dizkiguzu erantzunak eskatu beharko. Hala ere, saiatu ez bazara (oraindik garaiz zaude) edo, saiatu arren, erantzun guztiak aurkitu ez badituzu apika lortu nahi zenituzke, edo aurkitu dituzunak egiaztatzeko edo aurkitu ez dituzunak ezagutzeko. Hala izanez gero, idatziguzu eta erantzun egokia jasoko duzula agintzen dizugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2ce2dc1f728c | http://zientzia.net/artikuluak/zinemaskopea-telebistan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zinemaskopea telebistan - Zientzia.eus | Zinemaskopea telebistan - Zientzia.eus
Orain arteko telebistetan zinemaskopeko filmeak botatzen dituztenean, irudiaren alboko bi ertzak ez dira ikusten, pantaila
Orain arteko telebistetan zinemaskopeko filmeak botatzen dituztenean, irudiaren alboko bi ertzak ez dira ikusten, pantaila Zinemaskopea telebistan - Zientzia.eus Zinemaskopea telebistan
Irudiak/Soinuak
rain arteko telebistetan zinemaskopeko filmeak botatzen dituztenean, irudiaren alboko bi ertzak ez dira ikusten, pantaila karratuegia delako.
Orain arteko telebistetan zinemaskopeko filmeak botatzen dituztenean, irudiaren alboko bi ertzak ez dira ikusten, pantaila karratuegia delako. Oraingo pantailen neurriek izan ere, 4/3 proportzioa dute (zabalera zati altuera proportzioa, alegia), baina zinemaskopearen 16/9 formatukoak ere hasi dira saltzen.
Oraingo formatutik formatu zabalera eta definizio handira pasata, irudia osoagoa eta aratzagoa da.
Bost urte barru, telebista-programa guztiak definizio handian (1250 lerrotan) eta 16/9 formatuan egingo dira eta horretarako Europan Philips eta Thomson etxeek beren produktuak prestatu dituzte. Azken honek merkaturatu du jadanik 75,2x42,3 cm-ko pantaila duen Space System izeneko bere lehen eredua.
Telebista honetan, zinemaskope, Panavision edo Vistavision formatuko filmeen irudi osoa ikusten da, oraingo PAL, SECAM edo NTSC sistemetan (azken sistema honetarako magnetoskopioa behar da).
Frantzian bestetik, 16/9 formatuko programak hilabete hauetan D2-MAC Paquet sisteman edo 625 lerroko definizio normalean emitituko dira. Canal Plus, la Sept eta Antene 2 emisorek adibidez, beren programa batzuk formatu zabal honetan emititzeko konpromezua hartu dute. Gainera programak definizio handian transmititzen hasten direnean, normalena formatu zabala izango da eta oraingo 4/3koa programa eta filme zahar batzuena bakarrik.
Thomsonen Space System telebistan, teleaginte baten bidez nahi denean 4/3tik 16/9ra (eta alderantziz) pasa daiteke eta zooma erabiliz irudia jatorrizko zinema-formatura egokitu ere bai. 4/3 filmea bada adibidez, 16/9 pantaila osoa betetzea badago irudia apurtxo bat (ia ez antzemateko moduan) deformatuz. D2-MAC sisteman formatu-aldaketa hau automatikoa da, antenara horretarako aginte-seinaleak emititzen direlako. D2-MAC sisteman emititzen duten emisora frantses gehienak kriptikoak dira (irudiak eta soinuak aldi berean zarata dutenak eta behar bezala ikusteko deskodetzailea behar dutenak), baina Space System telebistak bere baitan ez du D2-MAC deskodetzailerik. Izan ere Canal + en Decsat eta France Télécom-en Visiopass deskodetzaileek (ikusle abonatuek erabiltzen dituztenek) D2-MAC deskodetzen dute.
Baina abonatu nahi ez dutenek eta la Sept katea publikoak TDF-1 satelitez D2-MACen emititutakoa ikusi nahi dutenek, Thomsonen beste aukera bat dute. Satelite-hargailuarekin batera kanpoan deskodetzailea eta antena parabolikoa instala dezakete 100.000 pezeta inguru ordainduta.
Hurrengo urteetan, 1.250 lerroko definizio handiko telebista hartu ahal izateko HD-MAC deskodetzeko txartela proposatuko da. Hala ere, gaur egun 625 lerrotan emititutako programak 1.250 lerrotan ikus daitezke, hargailuaren barnean irudien egonkortasuna eta fintasuna hobetzeko lerroak bikoiztu egiten direlako. Telebista berri honen hodiak, 1.000 pixeleko bereizmena du; beraz, irudi osorako 1.250.000 pixeleko bereizmena. Ikusentzunezko produktuek azken aldian izandako garapena ikusita (magnetoskopioa, kameskopioa, disko konpaktua, CD-bideoa, CD-fotoa, etab.) Thomsonek bere telebistari bost Peritel konexio ipini dizkio. Horrela Europako HD-MAC definizio handiko telebista, satelite-desmodulatzaileak, magnetoskopioak eta gainerako audio- edo bideo-aparatuak konekta daitezke.
Orain arteko telebistetan zinemaskopeko filmeak botatzen dituztenean, irudiaren alboko bi ertzak ez dira ikusten, pantaila karratuegia delako. Oraingo pantailen neurriek izan ere, 4/3 proportzioa dute.
Space System
telebista-ereduak, seinaleen zenbakizko tratamendua du, irudia txerta daitekeelarik. PIP (picture in picture edo irudia irudi barruan) sistemaz, norbera ikusten ari den programaz gain aldi berean pantailan beste kateetan emititzen ari direnak ere ikus daitezke. Horrez gain telebista klasikoen seinalizazio eta aurrerapen guztiak ditu.
Soinuari dagokionez, bost bozgorailuko anplifikadore estereofonikoa du. Soinu altuetarako bi bozgorailu ditu, ertainetarako beste bi eta baxuetarako bat. Soinu numerikoz emititzen diren programetan (emisora frantses eta alemanek D2-MACen emititzen dituzte), soinuaren kalitatea disko konpaktuetan bezalakoa da. Kalitate hori Hi-fi ekipo bati konektatuta erabat aprobetxa daiteke. Horretarako bi irteera ditu, eta aurrean beste bat, kasko estereofonikoa konektatu ahal izateko.
Thomson etxeak 16/9 proportzioko pantailadun telebistak fabrikatzeko apostua egin du, eta erretroproiektoreaz baliaturik 73 cm zabal eta 2,50 metro diagonaleko aparatuak saltzea espero du. 2000. urtean salduko diren erdiak, 16/9 proportziokoak izango direla diote. Orain Alemaniako Oihan Beltzean Villingen-en duten fabrikan hilero horrelako 1.000 telebista produzitzen dituzte. 16/9 hodiak Italiako Videocolor fabrikak egiten ditu; 150.000 urteko.
Space System
aparatuak duela gutxi hasi dira Frantzian saltzen eta Alemania nahiz Italiara orain ari dira hedatzen. Iparrameriketako merkatura datorren urtean helduko direla espero da. Definizio handiko telebista beraz, ari da laborategitik irten eta publiko zabalarengana iristen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9a38ec27e80a | http://zientzia.net/artikuluak/energia-alternatiboak-frantzian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Energia alternatiboak frantzian - Zientzia.eus | Energia alternatiboak frantzian - Zientzia.eus
Petrolioaren prezioak 1973. urtean gora egin zuenean, energia alternatiboen ikerketari bultzada handia eman zitzaion eta harez gero gorabehera handiak izan ditu. Aukera ona da, eguzkitiko energia, energia eolikoa eta energia geotermikoa ustiatzeko proiektuak Frantzian zertan diren ikusteko.
Petrolioaren prezioak 1973. urtean gora egin zuenean, energia alternatiboen ikerketari bultzada handia eman zitzaion eta harez gero gorabehera handiak izan ditu. Aukera ona da, eguzkitiko energia, energia eolikoa eta energia geotermikoa ustiatzeko proiektuak Frantzian zertan diren ikusteko. Energia alternatiboak frantzian - Zientzia.eus Energia alternatiboak frantzian
Energia berriztagarriak
strong>Petrolioaren prezioak 1973. urtean gora egin zuenean, energia alternatiboen ikerketari bultzada handia eman zitzaion eta harez gero gorabehera handiak izan ditu. Pertsiar Golkoko gerrak ere bere neurrian petrolioaren prezioari gora eragin dio. Abadagune egokia da, beraz, eguzkitiko energia, energia eolikoa eta energia geotermikoa ustiatzeko proiektuak Frantzian zertan diren ikusteko.
1973.ean eta 1978.ean petrolioaren prezioak izandako gorakadak energia alternatiboak ustiatzeko proiektu askori ekin zitzaion. Eguzkitiko energia aprobetxatzeko Batzordeak Piriniotan Themis zentrala eraiki zuen, bi megawatteko potentzia lortu asmoz. Bost urtetan (1978tik 1983ra arte) 4.000 milioi pezeta gastatu ondoren ordea, zentralak ez zituen bere helburuak lortu eta gaur egun laborategi bihurturik dago.
Frantziako Piriniotan dagoen Odeillo eguzki-zentral esperimentala.
Energia alternatiboak ikertzeko Agentziak (AFME erakundeak alegia), aurten 96 milioi liberako aurrekontua besterik ez du izan (garai batean 10.000 milioi pezetako aurrekontuak izaten ziren).
Frantzian eguzkiaren, haizearen eta lurrazpiaren energia aprobetxatzeko planak bazterturik daudela esan daiteke, baina egoera ez da berdina Alemanian, Estatu Batuetan eta Japonian. Han hurrenez hurren estatuak 16.000, 25.000 eta 70.000 milioi pezetako laguntzak ematen ditu energia alternatiboen garapenerako. Frantzian berriz, gaur egun laguntzarik handienak energia klasikoen kontsumoa aurrezteko ematen dituzte.
Hala eta guztiz ere, enpresa batzuk energia alternatiboak hedatzeko lanetan mundu osoan dihardute.
Eguzkitiko energia
Eguzkiak gure planetara igortzen duen energia, munduan kontsumitzen dena baino milaka aldiz handiagoa da. 100.000 terawatt x ordukoa da (terawatta = 1012 watt) urteko, gutxi gorabehera. Eguzki-energia energia elektriko bihurtzeko, kaptore fotovoltaikoak erabiltzen dira. Europan Frantzia da produzitzailerik handiena, urtero mundu osoan bi megawatteko potentzia instalatzen duelarik (guztiaren % 5).
Produkzioa, % 95 baino gehiago esportatzen duten enpresa txikien esku dago. Herri inguruan metro karratu batzuk siliziozko kaptorez estalita, milioika biztanleren premiak (ura ponpatzeko, argiztatzeko, hozkailuetarako, etab.) asetzen dituzte Angolan, Nepalen, Indian eta kontinente guztietako beste hainbat lurraldetan. Frantziako kolonietan ere eguzkitiko energiaz erruz baliatzen dira. Iaz 1,2 milioi kWxh kontsumitu zituzten 4.000 etxeko kaptore fotovoltaikoen bitartez.
Kaliforniako Mojave-ko basamortuan Kramer Junction-eko eguzki-zentrala da hau. 650.000 ispilu paraboliko ditu argi-izpiak olioz betetako tutuak berotzeko. Olioa 391 ºC-raino berotzen da eta horren bidez ura lurrinduta, turbinei eragiten zaie 30 megawatteko potentzia lortuz.
Photowatt etxeak siliziozko kaptore polikristalinoak egiten ditu eta azken aldian kaptore-plaka meheak ebakitzeko sistema berria garatu du. Horri esker lehiakideek baino silizio gutxiago erabiltzen du; erdia gutxi gorabehera. Kontutan hartu behar da silizioak, purifikatzen denean eta plakatxoen forma ematen zaionean, ehun aldiz gehiago balio duela. Kiloa 30.000 pezeta inguru kostatzen da silizio purifikatua.
Energia lortzeko siliziozko plaken azalerak bakarrik du zerikusia, eta ez lodierak. Beraz, fabrikatzaileak ahalik eta plakatxo finenak egiten saiatzen dira. Gaur egun zerra-orriz 0,4 mm lodiko plakatxo fotovoltaikoak lortzen dira. Photowatt etxean ordea, 0,170 mm-ko altzairuzko haria erabiltzen dute eta 0,2 mm lodiko plakak lortzen dituzte.
Photowatt-ek mundu osoan instalatzen ditu bere plakak. Proventza-ko Kamarga-n esate baterako, 12 kWg potentziako sorgailuak funtzionatzen du La Palissade-n zingira artean dagoen zentralean (kWg edo kilowatt gailurra, instalazioa maximoa denean lortzen den potentzia da: 1 kW/m2). Guadalupen, Polinesian, Ruandan, Zinbabuen, Pakistanen, Nigerren, eta abarren ere muntatuak dituzte beren produktuak. Instalazio interesgarrienetakoa orain Saharako hegoaldeko Sahel lurralderakoa izango da. Hurrengo lau urteetan 1 kWg-eko 650 sorgailu instalatuko dituzte ura ponpatzeko, argiztapenerako eta hozkailuak hornitzeko.
Duela urte batzuk, panel fotovoltaikoak fabrikatzeko beste sistema bat prestatzen ari dira. Plakak siliziozkoak dira, baina ez dira kristalinoak; amorfoak baizik. Sistema interesgarria da, zeren eta energia asko gastatzen duten kristalizazio-laberik ez bait da behar. Gainera, hutsean silano gasetik abiatuta beirazko plakan ezartzen den siliziozko geruza berrehun aldiz meheagoa da.
Silizio amorfoak baina, errendimenduan desabantaila du. Eguzki-energia energia elektriko bihurtzen duenean errendimendua %6koa da; silizio polikristalinozkoaren erdia. Sistema hau Estatu Batuetan asmatu zen eta potentzia txikiko kaptoreak behar direnean erabiltzen dira; eskuko kalkulagailu txikietan adibidez.
Nigerreko Sagia herriaren inguruan 16 metro karratuko panelak dituen sorgailu foto-voltaikoa dute. 1,4 kilowatteko potentzia maximoa du eta egunero 60 metro kubiko ur ponpatzen dituzte.
Silizio amorfoaren errendimendu eskasagoak ez du oztopo izan behar bere garapenean. Silizio kristalinozko panelak baino bi aldiz handiagoak badira ere, elektrifikazio-premia normalean urrutiko lurralde isolatuetan izaten da, eta han leku-arazorik ez da egon ohi. Frantzian oraingoz etxe bat ari da teknika hau garatzen. Farol eta kanpineko argiak hornitzeko egiten ditu potentzia txikiko plakak, baina hirugarren munduko lurraldeetan ura ponpatzeko unitateak ere egiten ditu.
Bestetik, Estatu Batuetan eta Japonian zenbait megawatteko zentral fotovoltaikoak martxan dituzte. Kaliforniako Carrissa Plain-en 8 megawattekoa instalaturik dago. Milaka metro karratuko azalera hartzen dute, baina zentral hauen errentagarritasuna oraindik zalantzazkoa da.
Eguzkiak bidalitako beroa, zentral termodinamikotan zeharka erabiltzen da energia elektrikoa lortzeko. Ispilu ganbilen bitartez, argi-izpiak olioa duten tutuetara kontzentratzen dira. Berotutako olioa gero ura lurrintzen erabiltzen da eta lurrinaz turbina bati eragiten zaio, horrela korronte elektrikoa lortuz.
Haizearen energia
Eguzkiarena bezalaxe, haizearen energia ere aprobetxa daiteke energia elektriko bihurtzeko. Iaz adibidez, hiru mila milioi kilowatt x ordu produzitu ziren energia eolikoaz. Munduan gehiena Estatu Batuetako Kalifornian produzitzen da (% 80). Frantzian berriz, produkzioa oso txikia da, baina Dunkerke-n eta Port-la-Nouvele-n hurrenez hurren 300 eta 200 kW-eko sorgailuak instalatzekoak dira.
Dunkerkekoa HMZ-Windmaster etxe holandarrak egingo du eta 480 MWh produzituko ditu. 25 metro diametroko besoak izango ditu helizeak eta sortutako elektrizitatea hiriko sareari erantsiko zaio.
Kaliforniako haize-granja bat. Iaz hiru mila milioi kWh produzitu ziren energia eolikoaz. Munduan gehiena Kalifornian produzitzen da, % 80.
Sorgailu eolikoak fabrikatzeko Frantzian etxe bakarra zegoen; Aerowatt izenekoa. Iaz ordea, Vergnet, S.A. ponpa-industriak erosi zuen eta azken honek darrai sorgailu eolikoak egiten. Guadalupe ondoko Desirade irlako 2.000 biztanleko herri batentzat 12 makina egingo dituzte, guztira urtero 700.000 kWh-ko energia produzituko dutelarik. Proiektuaren kostua 130 milioi pezetakoa da.
Energia geotermikoa
Lurrak bere barnean bero-erreserba ikaragarria du. Energia hori eskuratu nahiz, 1976 eta 1986 bitartean 60 instalazio baino gehiago egin dira 1.500 metro inguruko sakoneran dauden uretaraino. 1986. urtean petrolioaren prezioak behera egin zuenean ordea, instalazio hauen garapena gelditu egin zen.
Sakonera handiagoko (3.500 metro inguruko) energia geotermikoa aprobetxatzeko ere badira beste proiektu batzuk. Lorena-ko Soultz-sous-Forets herrian 15 metro zulatu dituzte egunero. Herri hartan batezbeste tenperatura 5 ¾C igotzen da 100 metro zulatuta; beste edozein lekutan baino bi aldiz azkarrago.
Lurpeko beroa eskuratzeko, ura zulo batetik injektatzea proposatzen da, lurpeko haustura-sare batean berotu eta beste zulo batetik berreskuratzearren. Frantziako eta Alemaniako ikerketa-taldeak ari dira bertan lanean. Talde alemanak sistemaren alderdi hidraulikoaren ardura du bere gain eta Pariseko Meatze-Eskolakoek lurpeko bero-trukaketaren eredua hiru dimentsiotan simulatuko du. Zulatutako egitura geologikoak eta presiopeko ur beroarekin duten portaera ere aztertuko dute. Zulaketa Frantzia eta Alemaniako estatuen arteko mugaren ondoan egingo denez, alemanek beren alderdiko azterketa geologikoak egingo dituzte. Bestetik, geofisikari britainiarrek sismikoki ikertuko dute lurpea.
1988. urtean egindako 2.000 metroko zuloak, haustura bertikalez osatutako sarea dagoela erakutsi zuen eta bertara ura injektatuz gero harri beroek ura egoki bero zezaketela ere bai. 3.500 metroko sakoneraraino egingo den beste zulo batek, haitzaren tenperatura espero den bezala 175 ¾C-koa den ala ez egiaztatuko du eta bertako haitzen lagin batzuk ere aterako ditu. Beheko haitzen konposizio kimikoa eta uretan 175 ¾C-tan duten portaera aztertu nahi da. Gerta bait liteke urak tenperatura horietan haitza gehiegi disolbatzea.
Saio hauetatik espero diren ondorioak ateratzen badira, proiektuak 6.000 milioi pezeta kostatuko den bigarren fasea garatuko du 1998. urtera arte. Mendearen bukaera baino lehen, ura injektatu eta orduko 100 metro kubiko ur bero lortuko dituen instalazioa martxan eduki nahi dute. Hasieran, 1 edo 2 megawatteko potentzia lortuko dute zentralean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-681dbd60c5c6 | http://zientzia.net/artikuluak/material-konpositeen-lotura-teknologia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Material konpositeen lotura-teknologia - Zientzia.eus | Material konpositeen lotura-teknologia - Zientzia.eus
Azken urtetan konpositeek gorakada haundia izan dute hainbat sektoretan. Baina, zer dira konpositeak? Konpositeak, gutxienez bi gai desberdinez osatutako materialak dira: matrizeaz eta zuntzaz.
Azken urtetan konpositeek gorakada haundia izan dute hainbat sektoretan. Baina, zer dira konpositeak? Konpositeak, gutxienez bi gai desberdinez osatutako materialak dira: matrizeaz eta zuntzaz. Material konpositeen lotura-teknologia - Zientzia.eus Teknologia
Azken urtetan konpositeek gorakada haundia izan dute hainbat sektoretan. Baina, zer dira konpositeak? Zeintzuk dira berenabantailak? Konpositeak, gutxienez bi gai desberdinez osatutako materialak dira: matrizeaz eta zuntzaz.
Azken urtetan konpositeek gorakada haundia izan dute hainbat sektoretan. Aeronautika-eta automozio-industriek betidanik erabilitako metalak, material berri hauetaz ordezkatzen ari dira beraien produktuetan. Baina, zer dira konpositeak? Zeintzuk dira berenabantailak?
Gaur egun hegazkinena da konpositeen aplikazio-arlo garrantzitsunetakoa.
Konpositeak, gutxienez bi gai desberdinez osatutako materialak dira: matrizeaz eta zuntzaz. Matrizearen funtzio orokorrak, zuntzak babestea eta tentsioak uniformeki banatzea dira. Organikoak, metalikoak edo zeramikoak izan daitezke, baina gehien erabiltzen direnak lehenbizikoak dira, eta horietan epoxi edo poliester-erretxinak. Zuntzen funtzioa berriz, konpositea indartzea da, eta organikoak eta ez-organikoak daude. Lehenbizikoen artean aramidak dauzkagu eta bigarrengoen artean beira eta karbonoa.
Matrizeak eta zuntzak mota askotakoak direnez, biekin egin daitezkeen konbinazioak amaigabeak dira. Horregatik material hauen ezaugarri garrantzitsuenetakoa behar bakoitzaren neurrira egin ahal izatea da.
Bestalde, material hauek erabilita pieza bukatuaren pisua erabat arintzen da eta gainera nahikoa geometria konplexuko piezak lor daitezke. Hala ere, batzuetan lotura adhesibo edo mekanikoak behar-beharrezkoak dira geometria konplexu konkretu batzuk lortzeko. Bi teknologien artean bat aukeratzerakoan, bakoitzaren abantailak eta eragozpenak aztertu beharko dira, eta ondoren, kasu berezi bakoitzera aplikatuz, aukeratutako teknologiaren azterketa egingo da.
Lotura mekanikoak oso erabiliak dira metaletan, baina konpositetan aplikatzean arazo batzuk dauzkate: materialak zulatzea, oxidazioa, pisu-gehikuntza eta batez ere tentsioen banaketa uniformea ez izatea. Lotura adhesiboekin berriz, loturan zehar tentsioen banaketa uniformea izaten da eta pisu-gehikuntza txikia da. Konpositeei dagokionez nahiz eta teknika nahikoa berria izan, lotura mekanikoa baino gomendagarriagoa da gaur egun.
Lotura adhesibo bat zizailadura-tentsiopean.
Lotura adhesiboan, lotura fisiko eta mekanikoa egiten dira eta egin aurretik zein adhesibo-mota erabiliko den, piezen gainazal-prestakuntza, adhesiboa sendotzea eta loturaren diseinua definitu beharko dira.
Adhesibo bakoitzak portaera desberdina dauka tentsiopean, eta kasu berezi baten aurrean loturak jasango dituen tentsioak aztertu egin beharko dira adhesibo egokia aukeratzeko. Kasu batzuetan gainera, adhesibo berberarentzat sendotze-maila ezberdinak egon daitezke, portaera desberdinak azalduz.
Matrize organikoetan gehien erabiltzen diren adhesiboak estrukturalak dira, erreakzio kimikoaren bidez sendotzen duteralik. Poliuretanoak, akriliko estrukturalak, zianoakrilatoak eta epoxiak dira garrantzitsuenak.
Poliuretanoak
. Osagai batekoak, hezetasun edo beroaren bidez aktibatzen dira, eta bi osagaikoak berriz elkarrekin nahastutakoan; batzuetan gainera beroaren bidez. Adhesibo hauek oso erresistenteak dira talka, urradura eta tenperatura baxuekiko; oso malgu eta euskorrak dira eta ia ez daramate disolbatzailerik. Bestalde, hezetasuna eta tenperatura altuak ez dituzte oso ondo jasaten eta zertxobait toxikoak ere badira isozianatoagatik.
Autokablea: bai konpositeak fabriatzeko eta bai loturak sendotzeko oso erabilia den aparatua.
Akriliko estrukturalak
. Bi osagaiz eratuta daude: aktibatzailea substratu baten gainazalean zabaltzen da eta adhesiboa bestean. Biak elkartu ondoren berehala sendotzen da, beroaren beharrik gabe oso lotura erresistente eta euskorra lortuz. Baina tenperatura altuetan erresistentzi galerak dituzte, oso errekoiak dira eta usain gogorra daukate sendotu aurretik.
Zianoakrilatoak
. Hauek hezetasunaren bidez sendotzen dira. Gainera, substratuen gainazalek basikoak izan behar dute. Azidoa izango balitz, ez litzateke erreakziorik burutuko. Oso lotura erresistenteak lortzen dira, baina ezin dituzte tenperatura eta disolbatzaile gehienen eraginak jasan.
Epoxiak
. Hauen funtzionamendua poliuretanoen parekoa da. Bi osagaikoak elkarrekin nahastutakoan sendotzen dira (beroa gehigarri bezala erabiltzen da) eta osagai batekoak beroaren bidez. Epoxiek oso propietate onak dauzkate: tenperatura altuak, disolbatzaileak eta hezetasuna oso ongi jasaten dituzte, eta material gehientsuenak batzeko gai dira. Oso zurrunak dira, baina kontutan eduki behar da sendotzean burutzen den erreakzioa exotermikoa dela eta gainera biltegiratze-arazoak izan ditzaketela.
Adhesibo eta substratuen artean lotura egokia izan dadin, adhesiboak oso ongi busti behar ditu gainazalak eta horretarako beharrezkoa da adhesiboaren gainazal-tentsioa substratuena baino baxuagoa izatea. Bestalde, gainazala guztiz leuna ez bada, hobeto bustiko da.
Substratu-mota eta beraien gainazal-egoeraren arabera, lotura bat tentsiopean jarrita desberdin hautsiko da: substratuen haustura kohesiboa, haustura adhesiboa edo adhesiboaren haustura kohesiboa gerta daitezke (1. irudia).
Substratuen gainazal-zimurdura nolakoa den jakitea garrantzi handikoa da.
Substratuen haustura kohesiboa gainazalen egoera txarragatik edo substratuen erresistentzia txikiagatik gertatzen da. Haustura adhesiboa gertatzen denean, substratu eta adhesiboaren artean lotura ez dela egokia adierazten da; behar bada gainazalen prestakuntza txarragatik. Haustura kohesiboa dagoenean loturaren erresistentzia handiena lortu da eta loturak bere funtzioa bete duela esan daiteke.
Baldintza onenak izan ditzaten, substratuen gainazalak prestatu egin behar dira. Hiru era desberdin daude hau lortzeko:
Deskoipeztatzea.
Deskoipeztatze eta urradura.
Deskoipeztatze eta tratamendu kimikoa.
Hiru hauetako bat aukeratzerakoan kontutan eduki behar da substratuen izaera. Konposite organikoentzat hain zuzen, gehien erabiltzen den tratamendua deskoipeztatze eta urradura da, kasu gehienetan tratamendu kimikoa egitea ezinezkoa delako. Deskoipeztatzearekin gainazalean egon daitezkeen ezpurutasunak kanporatu egiten dira eta urradurarekin gainazal zimurra lortzen da. Horrela adhesiboa gehiago sartuko da substratuetan. Kontu handia eduki behar da urradurarekin, zeren eta gehiegizkoa izango balitz, substratua delaminatu edo aire-burbuilak lehertu egingo lirateke.
1. irudia. Loturaren haustura desberdinak.
Substratuen gainazalak tratatu eta adhesibo egokia aplikatu ondoren, sendotu egiten da. Prozesu honen bitartez, adhesiboa solido bilakatzen da eta sendotze-baldintzak (tenperatura, hezetasuna, presioa, ...) adhesibo bakoitzaren araberakoak dira; gehienetan aldakorrak, lortu nahi diren azken propietateen funtzioan.
Prozesu industrialari dagokionez, lehortzeko labeak, prentsak edo autoklabeak erabiltzen dira sendotzeko, piezen tamaina eta geometria, sendotze-baldintza eta produkzio-abiaduraren arabera.
Hala ere, lotura adhesiboa egin baino lehen oso kontutan eduki behar da bere diseinu eta geometria. Funtzionatzen ari den lotura adhesiboa tentsio desberdinen menpe egon daiteke: konpresio, trakzio, zizailadura, zatiketa eta zuriketaren menpe (2. irudia). Hauetatik, zatiketa- eta zuriketa-tentsioak oso gaizki jasaten ditu loturak eta horregatik diseinu guztietan ahalik eta gutxien erabili behar dira. Trakzio-tentsioak ere ez dira oso komenigarriak. Ongien jasaten direnak, zizailadura- eta, batez ere, konpresio-tentsioak dira.
Zatiketa/zuriketa-tentsioarekiko erresistentzia baxua izateak badu bere azalpena: tentsioa loturaren ertzetan kontzentratzen da eta azkenean puntu horietatik puskatzen da. Beste kasuetan berriz, tentsioa adhesibo guztian zehar uniformeago banatzen da eta horregatik jasangarriagoak dira (2. irudia).
2. irudia. Lotura jasan ditzakeen tentsio-mota desberdinak eta hauen luzeraren zeharreko banaketa.
Sinbolikoki esan daiteke loturak konpresioan 1.000 kg jasaten baditu, zizailaduran 100 kg izango direla eta 1 kg besterik ez zatiketa/zuriketan.
Kontzeptu hauen ondoren, konpositeen arteko lotura adhesiboen tratamendua kasu bakoitzerako berezia dela esan daiteke. Hala ere, lotura hauek ohizko teknika bilakatzen ari dira eta etorkizun itsaropentsua dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-32f05d1932a5 | http://zientzia.net/artikuluak/alessandro-volta/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Alessandro Volta - Zientzia.eus | Alessandro Volta - Zientzia.eus
Fisikari italiar hau 1745.eko otsailaren 18an jaio zen. 1774. urtean Como-ko Goi-mailako Eskolan fisika-irakasle izendatu zuten. 1827.eko martxoaren 5ean hil zen.
Fisikari italiar hau 1745.eko otsailaren 18an jaio zen. 1774. urtean Como-ko Goi-mailako Eskolan fisika-irakasle izendatu zuten. 1827.eko martxoaren 5ean hil zen. Alessandro Volta - Zientzia.eus Alessandro Volta
Biografiak
Fisikari italiar hau Lonbardiako erreinuan Como herrian jaio zen 1745.eko otsailaren 18an. 1774. urtean Como-ko Goi-mailako Eskolan fisika-irakasle izendatu zuten.
Fisikari italiar hau Lonbardiako erreinuan Como herrian jaio zen 1745.eko otsailaren 18an. Txikitan lau urte bete arte ez zuen hitz egiten ikasi eta horregatik bere familiakoak kezkaturik zeuden buruz atzeratua zelakoan. Zazpi urte zituenean ordea, bere lagunen maila lortua zuen eta handik aurrera gainera besteek baino azkarrago ikasten zituen gaiak.
1774. urtean Como-ko Goi-mailako Eskolan fisika-irakasle izendatu zuten. Garai hartan modan zegoen elektrizitatearen fenomenoaz kezkaturik zebilen, Priestley-ren teoria berriek sortutako interesaren ondorioz. Hurrengo urtean elektroforoa asmatu zuen (elektrizitate estatikoa sortzeko aparatua) eta gutun batean Priestleyri deskribatu zion.
Alessandro Volta.
Elektroforoa, ebonitaz estalitako disko batez eta elektrikoki isolatua zeukan heldulekuz hornitutako beste disko metaliko batez osatua zegoen. Ebonitazko diskoa igurtzi eta karga elektriko negatiboa hartzen du. Gainean disko metalikoa jartzen bazaio (biak hori zontal eta paralelo daudela), disko metalikoaren azpiko aurpegian karga elektriko positiboa eta gainekoan negatiboa azaltzen dira. Gaineko karga negatiboa lurrera eraman daiteke eta zikloa behin eta berriz errepikatuta, helduleku isolatuzko diskoan karga-kantitate handia eduki dezakegu. Elektroforoa, karga elektrikoa metatzeko aparatua da funtsean; gaur eguneko kondentsadoreen oinarri berbera duena. Leyden-eko botila bazter erazi egin zuen.
1778. urtean, urtegietako gasaren (metanoaren) konposizioa eta izaera aztertzen aritu zen. Horren ondorioz, gas nahasteen analisi bolumetrikoa egiteko erabiltzen den eudiometroa asmatu zuen.
1779. urtean, Paria-ko unibertsitatean fisika-katedra eman zioten. Han elektrizitate estatikoaren arloan beste aparatu batzuk ere asmatu zituen.
1791. urtean, Royal Society elkarteak Copley domina eman zion bere lanengatik, eta geroago bertako kide ere izendatu zuten.
Geroztik Galvanik egindako saiakuntzez arduratu zen. Bi pieza metalikok muskulua ukituta korronte elektrikoa agertzen bazen, jatorria muskuluan ala pieza metalikoan egon zitekeen. Hori frogatzeko 1794. urtean muskulurik gabe metalak bakarrik erabilita korronte elektrikoa lortu zuen. Beraz, korronte elektrikoak muskulu edo ehun biziekin ez zeukan zerikusirik. Aurkikuntza horren ondorioz Volta eta Galvanik eztabaidak izan zituzten. Bi talde egin ziren orduan, Humboldt alemana Galvaniren alde eta Coulomb frantsesa Voltaren alde izanik.
1800. urtean korronte elektrikoa sortzeko gai zen aparatua asmatu zuen. Gatz-disoluzioa zuten ontziak erabili zituen. Arku metalikoak punta bat ontzi batean eta bestea bestean zirela ipini zituen. Arkuaren mutur bat kobrezkoa zen eta bestea eztainuzkoa. Hura zen, hain zuzen, historiako lehen bateria.
Disoluziozko ontzien tamaina eta eragozpenak alde batera utzi zituen Voltak kobre eta zinkezko disko txikiak eta tartean ipinitako gatz-disoluziotan bustitako ikatzezko diskoak erabilita. Kobre, zink, ikatz, kobre, zink, ikatz, etab. ipini zituen diskoak elkarren gainean. Lehen diskoaren azpia eta azken diskoaren gaina alanbre batez konektatuta, korronte elektrikoa iragaten zen. Voltaren pila asmatua zegoen beraz. Diskoak lan bat egiteko batabestearen ondoan ipintzen zirenez gero, bateria elektriko ere deitu zitzaion.
Bateria elektrikoa asmatuta, Voltaren fama mundu guztira zabaldu zen. Napoleon enperadoreak ere deitu zion 1801.ean, Parisen bere asmakizun eta aparatuak erakuts ziezazkion. Enperadoreak Lonbardiako erreinuko konde eta senatore izendatu zuen. 1815. urtean berriz, Austriako enperadoreak Paduako unibertsitateko filosofi fakultateko zuzendari izendatu zuen.
Gaur egun ordea, Voltaren ohorerik handiena indar elektroeragilearen unitatea volt hitzaz izendatzen da. Gaur egun partikula-azeleratzailetan erabilitako energia elektronvolt izeneko unitateaz neurtzea da, Alessandro Volta fisikari italiarraren ohorez, zeina bere jaioterrian, Comon, 1827.eko martxoaren 5ean hil bait zen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-466eea10df12 | http://zientzia.net/artikuluak/martitzera-kamtxatkan-zehar/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Martitzera kamtxatkan zehar - Zientzia.eus | Martitzera kamtxatkan zehar - Zientzia.eus
Gure irakurleei behin baino gehiagotan sobietarrek epe motz eta ertainera espazio-esplorakuntzan dituzten planak azaldu dizkiegu. Azken helburua gizakia datorren mendearen hasieran martitzeratzea da.
Gure irakurleei behin baino gehiagotan sobietarrek epe motz eta ertainera espazio-esplorakuntzan dituzten planak azaldu dizkiegu. Azken helburua gizakia datorren mendearen hasieran martitzeratzea da. Martitzera kamtxatkan zehar - Zientzia.eus Martitzera kamtxatkan zehar
Astronautika
Gure irakurleei behin baino gehiagotan sobietarrek epe motz eta ertainera espazio-esplorakuntzan dituzten planak azaldu dizkiegu. Jakina denez, azken helburua gizakia datorren mendearen hasieran martitzeratzea da .
Gure irakurleei behin baino gehiagotan sobietarrek epe motz eta ertainera espazio-esplorakuntzan dituzten planak azaldu dizkiegu. Jakina denez, azken helburua gizakia datorren mendearen hasieran martitzeratzea da eta horretarako, planeta gorria esploratuko duen misio-serie bat planeatuta dago. Lehen misioa, bere lana erabat betetzerik izan ez zuen Fobos izenekoa zen. Hurrengo urteotan, beste misio batzuk jaurtiko dira, azken helburu hori lortu ahal izateko.
Epe motzera aurrikusten diren misioen artean Martitz 96 izenekoa dago. Misio horrek berezitasun garrantzitsu bat du; urrutiko kontrolezko ibilgailu bat martitzeratuko duela alegia. 1970.eko hamarkadan sobietarrek arrakasta handiz ilargiratu zituzten ibilgailuak Lunakhod izenez bataiatu ziren eta martitzera joango direnei Marsokhod esango zaie. Marsokhodaren prototipo bat egin dute sobietarrek jada eta landa-testa egiten hasiak dira.
Landa-testak egiteko, Martitzen gainazalaren antzeko baldintzak dituzten Lurreko parajeak aukeratu dira eta bertan ibilgailuaren kontrolagarritasuna, moldagarritasuna, egokitasuna, malgutasuna eta abar frogatuko dira. Aukeratutako test-eremuen artean Siberiako ekialdean dagoen Kamtxatka penintsulako Tolbajik sumendiaren eskualdea dago. Beste test-eremu bat, Kaliforniako Mojave basamortua da.
Joan den irailean, Tolbajik sumendian egin dira Marsokhod ibilgailuaren lehen saioak eta ondorio positiboak atera dituzte. Bertan, diseinatzaile eta injineru sobietarrez gain (Alexander Kermurdian eta Valeri Gromov dira buru), proiektuaren sustatzaileetako baten ordezkariak, THE PLANETARY SOCIETY koak alegia, egon dira bertan. Marsokhodaren higidurak eta ibilbidea bideoz filmatu dira, gero lasaiago aztertu ahal izateko. Froga gogorra izan du ibilgailuak: errautsen artean ibili da; maldak igo eta jaitsi egin behar izan ditu; oztopoak gainditu edo baztertu behar izan ditu, etab.
Test hauen helburu nagusia honakoa zen: ibilgailuaren gurpiletako momentu-motereak erabiliz abiadura neurtu ahal izateko saio batzuk egitea eta lurzoru desberdinek gurpilen higidura eta momentuan duten eragina jakitea. Sobietarrek ibilgailuaren txasisa bera ere neurgailu izan dadin nahi dute. Horrek abiadura, lurzoruaren ezaugarriak, gainazalaren morfologia, etab. neurtuko lituzke.
Saioak ez dira horrenbestez bukatu. Datorren udaberrian, Mojave basamortuan, hango baldintza berezietan (beroa eta lehortasuna) jarraipena emango zaie.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b79d6ec5df9a | http://zientzia.net/artikuluak/hiltzen-al-da-natura/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hiltzen al da natura? - Zientzia.eus | Hiltzen al da natura? - Zientzia.eus
Errusiaren iparraldean Eskandinaviaren ondoan dagoen Kola izeneko lurmuturra, tundra guztian gehien poluitutako zona da. Arrazoia, nikela lortzeko dagoen lantegi erraldoia da.
Errusiaren iparraldean Eskandinaviaren ondoan dagoen Kola izeneko lurmuturra, tundra guztian gehien poluitutako zona da. Arrazoia, nikela lortzeko dagoen lantegi erraldoia da. Hiltzen al da natura? - Zientzia.eus Hiltzen al da natura?
Ingurumena
Errusiaren iparraldean Eskandinaviaren ondoan dagoen Kola izeneko lurmuturra, tundra guztian gehien poluitutako zona da. Arrazoia, nikela lortzeko dagoen lantegi erraldoia da.
Errusiaren iparraldean Eskandinaviaren ondoan dagoen Kola izeneko lurmuturra, tundra guztian gehien poluitutako zona da. Arrazoia, nikela lortzeko dagoen lantegi erraldoia da. Arazoa konpontzearren Outokumpu konpainia finlandiarra eta Elkem konpainia norvegiarrak aurkeztutako plangintzaren arabera, sulfuro-emisioa % 95 murriz daiteke eta metal astunena % 98.
I.X.I.
Nikela lantzeko lantegiko jabeek aipatu proposamena onartuko balute, eraldaketa 1995. urterako bukatuko litzateke. Gainera, Finlandiako, Norvegiako eta Suediako gobernuek 600 milioi dolarreko diru-laguntza ematea erabaki dute.
Errusiako ekologistek aspaldidanik plazaratu zuten bere kezka nikela lortzeko lantegiak sortzen zuen poluzioa zela eta, baina orain dela gutxi arte Kola lurmuturra zona militarra izan denez ez zen eztabaidarik onartzen. Oraindik ere poluzioaren eraginez inguruko jendeak jasandako eraginaren estatistika fidagarririk egon ez arren, bertako doktoreek Nikel izeneko hirian bizi den jendearen %90ak nerbio- zein arnasketa-arazoak izan dituztela diote.
Orain dela gutxi ALL-Union Radio izeneko irratiak egindako erreportaia batean, Nikel inguruko 700 kilometro karratuetan bizi-aztarnarik ez dagoela adierazi dute; zuhaitzak, arraiak, perretxikoak, intsektuak, belarra eta fruituak desagertu egin dira. Gainera, lurmutur horretako animaliarik ezagunena, hots, oreina, arrisku bizian dago; bere ingurugiro naturala ia desagerturik bait dago.
Norvegiako Ingurugiro-Ministraritzak orain dela bi urte Kola lurmuturrean segimendu-zentruak instalatzeko baimena lortu zuen eta epe labur honetan lortutako datuak oso adierazgarriak dira. Adibidez, bertako jendeak duen bizi-itxaropena 42 urtekoa da, gutxi gorabehera.
Baina, berpizte-plangintza martxan jarriz gero, hemendik lau urtera gaur egun hilerri dena paradisu izan daiteke. Beraz, natura akabatzerik ba al dago?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f865ba1c2c30 | http://zientzia.net/artikuluak/ornitorrinkoak-badu-antzekoa-hegoamerikan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ornitorrinkoak badu antzekoa hegoamerikan - Zientzia.eus | Ornitorrinkoak badu antzekoa hegoamerikan - Zientzia.eus
Arrautzak erruten zituen ugaztunik izan da Hegoamerikan. Paleontologoek Buenos Airesetik 850 km hegomendebaldera aurkitutako hagina, ahoaren goi eta eskuin aldekoa zen eta 62 milioi urte ditu.
Arrautzak erruten zituen ugaztunik izan da Hegoamerikan. Paleontologoek Buenos Airesetik 850 km hegomendebaldera aurkitutako hagina, ahoaren goi eta eskuin aldekoa zen eta 62 milioi urte ditu. Ornitorrinkoak badu antzekoa hegoamerikan - Zientzia.eus Ornitorrinkoak badu antzekoa hegoamerikan
Zoologia
Paleontologoek Buenos Airesetik 850 km hegomendebaldera aurkitutako hagina, ahoaren goi eta eskuin aldekoa zen. La Plata unibertsitateko Rosendo Pascual-ek fosilak 62 milioi urte dituela dio.
Arrautzak erruten zituen ugaztunik izan da Hegoamerikan. Argentinako Patagonian aurkitu duten “platypus” baten hagina izan da Australia eta Ginea Berritik kanpo aurkitu den lehen monotremaren arrastoa. Aurkikuntza honen bidez, antzina Australiak eta Hegoamerikak antzeko fauna izan zutelako teoria indartu egin da.
Paleontologoek Buenos Airesetik 850 km hegomendebaldera aurkitutako hagina, ahoaren goi eta eskuin aldekoa zen. Aurkikuntza Sydneyn “Arrautzak erruten dituzten ugaztunak” deituriko sinposiumean barnean aurkeztu zen.
La Plata unibertsitateko Rosendo Pascual-ek fosilak 62 milioi urte dituela dio. Gaur egun bizirik bi monotrema besterik ez ditugu aurkituko. Batetik, Australiako platipus izenekoa dago eta bestetik Ginea Berrian eta Australian bizi den ekidna dago. Bi espezie hauetako emeek arrautzak erruten dituzte. Kumeak arrautzetik ateratakoan amak dituen zulotxo batzuetatik esnea ateratzen da, kumeek xurga dezaten.
Platipus-en kasuan gazteek bakarrik dituzte hortzak. Hala ere, aurkitutako fosiletan azaltzen diren hortzak zahar eta gazteenak direla froga daiteke.
Tom Rich, Melbourneko Victoria Museoko ornodun fosilen zaindaria, Hegoamerikan aurkitu dena platipusa dela ziur dago; monotremen hortzek oso ezaugarri bereziak bait dituzte. Hortz batetik ondorio ugari ateratzea gehiegikeria izan daiteke, baina Richen eritzian Hegoamerikako platipusa, Australian orain dela 20 milioi urte bizi zen “Obduron” misteriotsuaren familiakoa izan daiteke.
Hala ere, monotremak talde misteriotsua dira oraindik; ekidnen eta platipusen fosilak besterik ez bait dira aurkitu orain arte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fbd1adeb53a8 | http://zientzia.net/artikuluak/euli-hiltzailea-desagertu-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Euli hiltzailea desagertu da - Zientzia.eus | Euli hiltzailea desagertu da - Zientzia.eus
UNO-ko Patrick Cunningham-ek dioenez, azken sei hilabeteotan Libiako nekazariek ez dute euli hiltzailearen arrastorik aurkitu, eta desagertutzat eman daiteke.
UNO-ko Patrick Cunningham-ek dioenez, azken sei hilabeteotan Libiako nekazariek ez dute euli hiltzailearen arrastorik aurkitu, eta desagertutzat eman daiteke. Euli hiltzailea desagertu da - Zientzia.eus Euli hiltzailea desagertu da
NO-ko Patrick Cunningham-ek dioenez, azken sei hilabeteotan Libiako nekazariek ez dute euli hiltzailearen arrastorik aurkitu.
Libian joan den urtean 12.000 animalia hil zituen euli hiltzailea, desagertutzat eman daiteke.
Euli honen hedapena eten ez balitz, Iparrafrikako 70 milioi animalia arrisku bizian aurkituko ziratekeen eta baita Europako eta Asiako hegoaldekoak ere.
UNO-ko (Nazio Batuen Erakundekoa) Patrick Cunningham-ek dioenez, azken sei hilabeteotan Libiako nekazariek ez dute euli hiltzailearen arrastorik aurkitu. Historia arakatuz, aipatu eulia Libiara 1988. urteko udan Hegoameriketatik iritsi zela esan beharra dago. Garai hartan 50 milioi dolar eman ziren eulia akabatzeko. Orduan asmatu eta gerora arrakasta izan zuen plangintza, irradiazio bidez ar antzuak sortu eta askatzea izan zen. Arrak emeekin elkartutakoan azken hauek errundako arrautzetatik ez zela eulirik sortuko pentsatzen zen, eta horrelaxe gertatu da.
Libiako ia 40.000 kilometro karratu zeuden kutsaturik eta zona honetan, astero, 40 milioi euli askatu ziren.
Orain dagoen egoera itxaropentsuak irauten badu, Libiako gobernuak datorren urteko uda partean arazoa bukatutzat emango du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1ef49186473e | http://zientzia.net/artikuluak/giza-gorputzaren-inguruan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Giza gorputzaren inguruan - Zientzia.eus | Giza gorputzaren inguruan - Zientzia.eus
Alemaniak eta Austriak gerra bitxi bat dute elkarren artean. Austrian hiltzen diren turista alemanen organoak, austriarrek sistematikoki kendu egiten dizkiete eta jokaera hau Alemaniako legeak esaten duenarekin ez dator bat.
Alemaniak eta Austriak gerra bitxi bat dute elkarren artean. Austrian hiltzen diren turista alemanen organoak, austriarrek sistematikoki kendu egiten dizkiete eta jokaera hau Alemaniako legeak esaten duenarekin ez dator bat. Giza gorputzaren inguruan - Zientzia.eus Giza gorputzaren inguruan
Etika
Alemaniak eta Austriak gerra bitxi bat dute elkarren artean. Arazoa, Austrian hildako turista alemanen organoen jabegoa da.
Austrian hiltzen diren turista alemanen organoak, austriarrek sistematikoki kendu egiten dizkiete eta jokaera hau Alemaniako legeak esaten duenarekin ez dator bat. Alemaniako legearen arabera, pertsona bati organoren bat kentzeko honek bizirik dagoela espreski adierazi behar du organoak eman nahi dituela. Austriako legearen arabera aldiz, hildakoak aurretik organoak ez dituela eman nahi espreski adierazi ez badu, organo-emaile dela jotzen da.
Arazoa larriagotu egin daiteke hurrengo urteetan lege-eztabaida erabakitzen ez bada. Izan ere, Austriara joaten diren alemanen kopurua izugarria da; eskiatzera eta mendian ibiltzera joaten direnena batez ere.
Europako estaturik gehienek Austriaren antzeko legea dute alor honetan, hau da, hildakoari organoak kendu egiten zaizkio, honek aurkako borondatea adierazten duen ziurtagiririk soinean ez badarama. Bestalde, Austriako zein Alemaniako legea bertakoei zein atzerrikoei aplikatzen zaie. Beraz, hiritartasun-arrazoia dela eta, ez dago diskriminaziorik.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-01a3bb16afc3 | http://zientzia.net/artikuluak/arizonan-mundu-berria-sortu-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arizonan mundu berria sortu da - Zientzia.eus | Arizonan mundu berria sortu da - Zientzia.eus
Etorkizunari begira gizakiak saiakuntza ugari burutu eta burutzen ari da. Horietako bat EEBBetako Arizonan egiten ari da orain "Biosfera2" izenez eratutako ekosistema artifizialean.
Etorkizunari begira gizakiak saiakuntza ugari burutu eta burutzen ari da. Horietako bat EEBBetako Arizonan egiten ari da orain "Biosfera2" izenez eratutako ekosistema artifizialean. Arizonan mundu berria sortu da - Zientzia.eus Arizonan mundu berria sortu da
Ekologia
torkizunari begira gizakiak saiakuntza ugari burutu eta burutzen ari da. Horietako bat EEBBetako Arizonan egiten ari da orain “Biosfera2” izenez eratutako ekosistema artifizialean.
Etorkizunari begira gizakiak saiakuntza ugari burutu eta burutzen ari da. Horietako bat EEBBetako Arizonan egiten ari da orain “Biosfera2” izenez eratutako ekosistema artifizialean. Ekosistema honetan zortzi zientzilarik bi urte igaroko dituzte. Zientzilari-talde honen partaideetako lau gizonezkoak eta beste lau emakumezkoak dira.
Talde honen helburua, leku itxian gizakiaren eta beste bizitza-mota batzuen arteko harremana nolakoa izan daitekeen aztertzea da. Horretarako, 1,27 hektareako eremu batean biziko dira eta bolumen erabilgarria 200.000 metro kubikokoa izango da.
Bizirik iraun ahal izateko, biosferako baliabide naturalak birziklatu beharrean aurkituko dira eta horixe izango da, hain zuzen ere, zientzilariek hurrengo bi urteetan baliabideak eskuratzeko izango duten aukera bakarra.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c1bdacf5979f | http://zientzia.net/artikuluak/powercard-ips-korronte-elektrikoaren-etenei-beldur/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | PowerCard IPS: Korronte elektrikoaren etenei beldurrik ez - Zientzia.eus | PowerCard IPS: Korronte elektrikoaren etenei beldurrik ez - Zientzia.eus
Alcatel/Ibertel-ek PowerCard sistema banatzen du. PowerCard sistemaren funtzionamendua oso sinplea da. Informazioaren gestioaz arduratzen den programa memorian geratzen da nahiz eta korrontea eten.
Alcatel/Ibertel-ek PowerCard sistema banatzen du. PowerCard sistemaren funtzionamendua oso sinplea da. Informazioaren gestioaz arduratzen den programa memorian geratzen da nahiz eta korrontea eten. PowerCard IPS: Korronte elektrikoaren etenei beldurrik ez - Zientzia.eus PowerCard IPS: Korronte elektrikoaren etenei beldurrik ez
Hardwarea
Alcatel/Ibertel-ek PowerCard sistema banatzen du. PowerCard sistemaren funtzionamendua oso sinplea da. Informazioaren gestioaz arduratzen den programa memorian geratzen da nahiz eta korrontea eten.
Korronte elektrikoa eteteak informazioa galtzea dakar kasu askotan eta, beraz, ez da harritzekoa ordenadoreen erabiltzaileek beldurra izatea. Orain dela gutxi arte Etengabeko Elikadura Sistemaz pentsatzea aparatu handi eta prezio altuaz pentsatzea zen, baina mikroinformatikan egin diren aurrerapenei esker gaur egun prezio onargarrian lor daitezke sistema honen abantailak.
Alcatel/Ibertel-ek PowerCard sistema banatzen du. Hardware-software multzo bat da eta korronte elektrikoa eteten denean informazioa gorde ahal izateko autonomia eskaintzen du. Arazoa konponduta dagoenean, sistemaren softwareak lana berreskuratu eta utzi zen puntu berean berrekiteko aukera ematen du.
PowerCard sistemaren funtzionamendua oso sinplea da. Informazioaren gestioaz arduratzen den programa memorian geratzen da nahiz eta korrontea eten. Horrelakorik gertatzen denean, berak hartzen du sistemaren kontrola, disko gogorrean grabatzen ari zen informazioaren kopia bat ateratzen du eta erabiltzailea programaren zein puntutan zegoen gordetzen du. Gauzak normaltzen direnean, nahikoa da makina berriro abiaraztea; berriro ere PowerdCard-en softwareak hartuko du kontrola, erabiltzaileari informazioaren kopia bat badagoela adieraziz eta berreskuratu nahi duen galdetuz. Ondoren sistemak utzitako lanari ekingo dio berriro geratu zen puntu beretik hasita.
PowerCard-en instalazioa oso sinplea da eta prezioa ez da hain altua, 59.900 pta., eskaintzen duen segurtasuna kontutan hartzen badugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b91c7b88f75a | http://zientzia.net/artikuluak/accesspc-ms-dos-fitxategiak-macintosh-en/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | AccessPc MS-DOS fitxategiak Macintosh-en - Zientzia.eus | AccessPc MS-DOS fitxategiak Macintosh-en - Zientzia.eus
Insignia Solutions konpainiak AccessPc erreminta eskaintzen du MS-DOS fitxategien gestiorako Macintosh-etan.
Insignia Solutions konpainiak AccessPc erreminta eskaintzen du MS-DOS fitxategien gestiorako Macintosh-etan. AccessPc MS-DOS fitxategiak Macintosh-en - Zientzia.eus AccessPc MS-DOS fitxategiak Macintosh-en
Softwarea
Insignia Solutions konpainiak AccessPc erreminta eskaintzen du MS-DOS fitxategien gestiorako Macintosh-etan.
Insignia Solutions konpainiak (MS-DOS/MAC ordenadoreen bateragarritasun-arazoak konpontzen aditua da) AccessPc erreminta eskaintzen du MS-DOS fitxategien gestiorako Macintosh-etan. Erreminta honen bidez, Macintosh-en Finder-etik egin daitezkeen funtzio guztiak aplika dakizkieke MS-DOS diskoei: hasieratu, kopiatu, bikoiztu, fitxategiak edo direktorioak borratu, etab.
MS-DOS disket bat baino gehiago ikusteko aukera ematen du. Batetik bestera informazioa kopiatu, MS-DOS fitxategiei Macintosh-ek erabiltzen dituen ikonoak asignatu eta Macintosh aplikazioak exekuta ditzake MS-DOS fitxategian bitan sakatuz
. |
zientziaeus-5d1d317c4c36 | http://zientzia.net/artikuluak/dos-50/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dos 5.0 - Zientzia.eus | Dos 5.0 - Zientzia.eus
IBM etxeak iragarri berria du DOS 5.0 sistema eragilea.
IBM etxeak iragarri berria du DOS 5.0 sistema eragilea. Dos 5.0 - Zientzia.eus Softwarea
IBM etxeak iragarri berria du DOS 5.0 sistema eragilea.
IBM etxeak iragarri berria du DOS 5.0 sistema eragilea. Orain arte utilitate-programa desberdinek, Comandante Norton, PC Tools, Xtree eta beste hainbatek eskaintzen zituzten funtzioak, fitxategien berreskurapena, memoriaren gestioa, ASCII fitxategien edizioa etab. integratzea izan da sistema berri honekin lortu nahi izan den helburua.
Nahiz eta DOSen bertsio berri baten premia hain larria izan ez, interesgarria izan daiteke orain arte beste programa batzuek burutzen zituzten funtzioak sistema eragileak berak bateratuta eskaintzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f15be9e87453 | http://zientzia.net/artikuluak/poltsikorako-fax-a/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Poltsikorako fax-a - Zientzia.eus | Poltsikorako fax-a - Zientzia.eus
Fax honek DIN-A4 orriak erabiltzen ditu eta orri bat bidaltzeko 15 segundo behar ditu.
Fax honek DIN-A4 orriak erabiltzen ditu eta orri bat bidaltzeko 15 segundo behar ditu. Poltsikorako fax-a - Zientzia.eus Periferikoak
Fax honek DIN-A4 orriak erabiltzen ditu eta orri bat bidaltzeko 15 segundo behar ditu.
Fax pertsonal honekin erraza da benetan deiak egitea, tekla bat besterik ez bait da sakatu behar. Dokumentuen transmisioa diferituan egin daiteke automatikoki, telefonikako tarifa murriztuak aprobetxatuz. Badu dei berberean mezua bidaltzen zaion pertsonarekin hitz egiteko aukera ematen duen funtzio berezi bat ere.
Fax honek DIN-A4 orriak erabiltzen ditu eta orri bat bidaltzeko 15 segundo behar ditu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3426e5ef978d | http://zientzia.net/artikuluak/etorkizuneko-automobilak-bi-motore-izango-ditu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Etorkizuneko automobilak bi motore izango ditu - Zientzia.eus | Etorkizuneko automobilak bi motore izango ditu - Zientzia.eus
Etorkizuneko automobila ez da egoera guztietarako balioko duena izango. Antza denez, espezializaziora joko da. Bi motore ditu: bata Diesel motorea eta bestea motore elektrikoa, hain zuzen ere.
Etorkizuneko automobila ez da egoera guztietarako balioko duena izango. Antza denez, espezializaziora joko da. Bi motore ditu: bata Diesel motorea eta bestea motore elektrikoa, hain zuzen ere. Etorkizuneko automobilak bi motore izango ditu - Zientzia.eus Etorkizuneko automobilak bi motore izango ditu
Garraioak
Etorkizuneko automobila ez da egoera guztietarako balioko duena izango. Antza denez, espezializaziora joko da.
Autopistetan ibiltzeko automobilak izango dira, beraz, ibilbide luzeak egingo dituztenak baina hirietan ibiltzeko “auto nanoak” ere izango dira. Hirietan dagoen aparkaleku-eskasiak eta poluzio-arazoek automobil txikiak fabrikatzera bultzatu dituzte automobil-fabrikatzaileak.
Ibilgailu berria sortzearen ideia Nicolas Hayek erlojugile suitzarrari bururatu zitzaion. Hayek Volkswagenekin elkartu zen bere ideia garatzeko eta elkarketa honetatik “City-Car” izeneko proiektua martxan jartzea erabaki zen. Proiektu hau burutzerako 1993. urtea iritsiko bada ere, ezaugarri batzuk jada aurrera daitezke. Automobilaren aurre aldean bi pertsona heldu sartzen dira eta atze aldean aulki bat eta bi erosketa-poltsa sartzen dira.
Bere pisua, hutsik, 785 kg-koa da eta eragiketa-sistema mistoa du; hau da, bi motore ditu: bata Diesel motorea eta bestea motore elektrikoa, hain zuzen ere. Hiriko kaleetan, ibilgailua baterietatik datorren energia elektrikoak bultzatuko du. Potentzia handiagoa behar denean, hiri arteko errepideetan edo autopistetan adibidez, Diesel motorea automatikoki pizten da. Motoreak, automatikoki pizten denean, ez du ia substantzia poluitzailerik emititzen. Zilindrada 1,4 l-koa da eta potentzia 35 kW-ekoa. 100 km/h-ra iristeko 20 segundo behar ditu eta abiadura maximoa 150 km/h-koa da.
Inertzi probetxamendu deituriko sistema automatikoak honela funtzionatzen du: automobil-gidatzaileak balazta zapaltzen duenean, motorea engranaje-sistemetatik desakoplatzen da. Motoreari berriro eragiten zaionean, marruskadura eta airearen erresistentzia soilik gainditu behar ditu. Beraz, balaztentzat da lanik handiena, baina oso ongi betetzen dute beren eginkizuna. Orain arte egindako neurketen arabera, 100 km-ko 1,2 l gasoil kontsumitzen du eta hirian garatzen duen potentzia 7 kW-ekoa da.
Volkswageneko teknikariek diotenez, ibilgailu txiki honek autoelikatzeko ahalmena izan dezake. Horretarako, Dieselak sorgailu txiki bati eragingo lioke, ibilgailuaren bateriei korronte elektrikoa hornituz.
Karrozeria altzairuzkoa izango da eta birziklagarria ere bai. Automobilean erabiliko diren materia sintetikoak birziklagarriak izango dira. Beraz, beste automobil batean erabili ahal izango dira. Bi ateak oso zabalak dira eta kolpeak ongi moteltzen dituzte.
Oso merkea izango dela dirudi. Une honetan egiten diren estimazioen arabera, salmenta prezioa 1.200.000 pta baino garestiagoa ez da izango.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9bf84925b616 | http://zientzia.net/artikuluak/dirua-eta-memoria-gal-ditzakezu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dirua eta memoria gal ditzakezu - Zientzia.eus | Dirua eta memoria gal ditzakezu - Zientzia.eus
Kolonbia-ko neuropsikiatri institutuko Alfredo Ardila eta unibertsitate nazionaleko Carlos Moreno, eskopolaminaz toxikatutako pertsonak aztertu ondoren, "amnesia global iragankor" deritzonaren antzeko sintomak zituztela ohartu ziren.
Kolonbia-ko neuropsikiatri institutuko Alfredo Ardila eta unibertsitate nazionaleko Carlos Moreno, eskopolaminaz toxikatutako pertsonak aztertu ondoren, "amnesia global iragankor" deritzonaren antzeko sintomak zituztela ohartu ziren. Dirua eta memoria gal ditzakezu - Zientzia.eus Dirua eta memoria gal ditzakezu
Osasuna
Kolonbia-ko neuropsikiatri institutuko Alfredo Ardila eta unibertsitate nazionaleko Carlos Moreno, eskopolaminaz toxikatutako pertsonak aztertu ondoren, “amnesia global iragankor” deritzonaren antzeko sintomak zituztela ohartu ziren.
Bogota aldera joaten bazara, bertako lapurrek ohosteko oso sistema berezia erabiltzen dutela ikusterik izango duzu, “eskopola-mina” izeneko droga erabiltzen bait dute.
Kolonbia-ko neuropsikiatri institutuko Alfredo Ardila eta unibertsitate nazionaleko Carlos Moreno, eskopolaminaz toxikatutako pertsonak aztertu ondoren, “amnesia global iragankor” deritzonaren antzeko sintomak zituztela ohartu ziren.
Ardilak eta Morenok Bogotako San Pedro Claver ospitalean eskopolaminazko toxikazioagatik ingresatutako 25 gaixo aztertu zituzten. Besteak beste, 28 urteko emakume baten kasua ezagutzera eman zuten.
Emakume hau, egun batean goizeko 11tan irten zen bere bulegotik eta berehala oso dotore jantzita zegoen gizon bat hurbildu zitzaion. Une horretatik aurrera gertatu zena ez du oraindik oroitzen, baina ondorioak ikusita gertatutakoa asmatzea erraza izan zen. Antza denez, emakume honek amnesia jasan zuen bitartean lehenbizi bulegora joan zen, soldata-taloia hartu, banketxera joan eta ahal zuen diru guztia atera zuen. Ondoren etxera joan eta zituen bitxi guztiak hartu zituen.
Emakumea bere onera etorri zenean, lo geratu zen. Ospitalera eraman zutenean egindako gernu-analisian eskopolaminaren eta lasaigarri baten arrastoak azaldu ziren. Asmatzekoa denez, soldata eta bitxiak ez ziren azaldu.
Eskopolamina aspaldidanik erabili izan da antzinako errituetan. Baina, gaur egun Kolonbian lasaigarri batekin nahasturik erabiltzen da eta “burundanaga berria” deitzen zaio.
Badirudi lapurrek spray-a erabiltzen dutela droga emateko hau arnasbideetatik sartzen delarik. Ardila eta Morenorentzat eskopolaminaren ondorioz sortzen den egoera, “amnesia global iragankor” deituriko fenomenoa aztertzeko oso egokia izan daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-52fadc2dd6bd | http://zientzia.net/artikuluak/gizakiaren-jatorria-argitu-nahian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gizakiaren jatorria argitu nahian - Zientzia.eus | Gizakiaren jatorria argitu nahian - Zientzia.eus
Melbourne-ko iparraldean aurkitutako eskeleto batetik ADN isolatzea lortu da. Eskeletoak 15.000 urte ditu, eta beraz, isolatzea lortu den giza ADNrik zaharrena da.
Melbourne-ko iparraldean aurkitutako eskeleto batetik ADN isolatzea lortu da. Eskeletoak 15.000 urte ditu, eta beraz, isolatzea lortu den giza ADNrik zaharrena da. Gizakiaren jatorria argitu nahian - Zientzia.eus Gizakiaren jatorria argitu nahian
Giza zientziak
Melbourne-ko iparraldean aurkitutako eskeleto batetik ADN isolatzea lortu da. Eskeletoak 15.000 urte ditu, eta beraz, isolatzea lortu den giza ADNrik zaharrena da.
Canberra-n dagoen Australiako unibertsitate nazionaleko prehistori saileko Alain Thorne-k dioenez: Aurkikuntza honen bidez, australiarren jatorria argitzeko garatu diren teoria desberdinak baieztatu ahal izango dira.
Zientzilari batzuen arabera australiarren jatorria, orain dela 40.000-50.000 urte Indonesiatik iritsitako talde bat omen da. Beste batzuek (Thorne barne) diotenez, gaur egungo aborigeneek, Txinatik edo Asiako hegoekialdetik eta garai desberdinetan etorritako pertsona-multzoengan omen dute jatorria.
Gainera, Thornek beste ideia bat ere azpimarratzen du, hots, isolatutako ADNaren bidez gizakiaren jatorria ere argi daitekeela, alegia. Jakina da gizakiaren jatorriaren inguruan bi teoria nagusi daudela. Baten arabera Afrika izan zen gizakia sortu zeneko lekua eta bestearen arabera, Afrikan, Asian eta Europan aldi berean sortu omen zen.
Thornerekin batera Tom Loy-k eta beste zientzilari batzuk lanean ari dira. Tom Loy-k ikertutako teknika baten bidez ADN mitokondrialaren zati txiki batzuk atera dira eskeletoko garezurretik eta ondoren ADN katea anplifikatu egin da.
Hurrengo urratsa ADN katea sekuentziatu eta beste giza ADNekin alderatzea izango da. Beraz, ikerketa hauen berri laster izango dugulakoan gaude.
3.33333333333/5 rating (3 votes) |
zientziaeus-9d5416850d54 | http://zientzia.net/artikuluak/higidura-magnetikozko-trena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Higidura magnetikozko trena - Zientzia.eus | Higidura magnetikozko trena - Zientzia.eus
Berlin eta Hamburg higidura magnetikozko tren batez elkatuko dira 2000. urterako. Trenbidea Lathen eta Dörpen-en artekoa da; 31,5 km-koa hain zuzen ere.
Berlin eta Hamburg higidura magnetikozko tren batez elkatuko dira 2000. urterako. Trenbidea Lathen eta Dörpen-en artekoa da; 31,5 km-koa hain zuzen ere. Higidura magnetikozko trena - Zientzia.eus Higidura magnetikozko trena
Garraioak
Berlin eta Hamburg higidura magnetikozko tren batez elkartuko dira 2000. urterako.
1980. urtean Emsland-en saiakuntz instalazio bat eraiki zen, Alemaniako ikerketa eta teknologi ministraritzak sustaturik. Instalazio hau trenbide-tarte batek, inpultsio- eta funtzionamendu-sistemak eta higidura magnetikozko TR06 eta TR07 trenek osatzen dute. Trenbidea Lathen eta Dörpen-en artekoa da; 31’5 km-koa hain zuzen ere. Zementuzko eta altzairuzko zutabe gainean eraiki zen eta ez du automobilen eta kamioien trafikoa oztopatzen.
Higidura magnetikozko trena esekidura elektromagnetikoaren printzipioan oinarritzen da, hau da, bagoien elektroimanen eta trenbide ferromagnetikoen artean sortzen diren erakarpen-indarretan oinarritzen dira. Sistema erregulatzaile elektromagnetiko baten bidez ibilgailua erreietik gora hamar milimetrora esekita geratzen da. Bultzatzaile eta balaztatzaile gisa luzera-motore berezi bat erabiltzen da.
Tren honen izena “Transrapid” da eta 500 km/h-rainoko abiadurak hartzen ditu. 300 km/h-ko abiadura hartzeko bost kilometro besterik ez ditu behar eta ateratzen duen zarata oso txikia da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-00a9566c8990 | http://zientzia.net/artikuluak/mantxako-tunela-ongi-zainduta-dago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mantxako tunela ongi zainduta dago - Zientzia.eus | Mantxako tunela ongi zainduta dago - Zientzia.eus
Mantxako tunelaren atarian, katuak, txakurrak, azeriak, gau-txoriak, arratoiak eta beste karraskariak barrura ez sartzeko arreta berezia dute.
Mantxako tunelaren atarian, katuak, txakurrak, azeriak, gau-txoriak, arratoiak eta beste karraskariak barrura ez sartzeko arreta berezia dute. Mantxako tunela ongi zainduta dago - Zientzia.eus Mantxako tunela ongi zainduta dago
Osasuna
Mantxako tunelaren atarian, katuak, txakurrak, azeriak, gau-txoriak, arratoiak eta beste karraskariak barrura ez sartzeko arreta berezia dute.
Mantxako tunelaren atarian, katuak, txakurrak, azeriak, gau-txoriak, arratoiak eta beste karraskariak barrura ez sartzeko arreta berezia dute. Arrazoia, itsasertz frantziarrean dagoen amorrua Erresuma Batura ez hedatzea da.
OMS-ek (Munduko Osasun-Erakundeak) argitaratu berri duen txosten batean dioenez, Mantxako tunela eraikitzen ari den “Eurotunnel” izeneko konpainiak, amorrua ez dela tuneletik igaroko agindu die Erresuma Batuko agintariei.
Orain neurri zorrotzak hartu dira alor honetan eta besteak beste albaitari frantziar eta britainiarrek zuzendutako azterketak burutzen dira.
Neurri hauek tunela ofizialki ireki arte, hots, 1993. urterarte, iraungo dute. Hortik aurrera, tresna elektrikoz osaturiko ekipamendu berezien esku utziko da tunelaren babesa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9d9110284562 | http://zientzia.net/artikuluak/teleskopio-espazial-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Teleskopio espazial berria - Zientzia.eus | Teleskopio espazial berria - Zientzia.eus
Gamma Izpietarako Behagailua (GRO) orain dela gutxi espazioratu da eta astronomoentzat berri ugari lortzea espero da.
Gamma Izpietarako Behagailua (GRO) orain dela gutxi espazioratu da eta astronomoentzat berri ugari lortzea espero da. Teleskopio espazial berria - Zientzia.eus Teleskopio espazial berria
Astronomia
Gamma Izpietarako Behagailua (GRO) orain dela gutxi espazioratu da eta astronomoentzat berri ugari l ortzea espero da.
Unibertsoan izandako gertaerarik bortitzenak kontrolatuko dira GROren bidez; besteak beste, izarren leherketak eta materia irensten duten zulo beltzak. GROk 17 tonako pisua du eta bi urtean funtzionatuko du, nahiz eta denbora luzeagoan iraun.
Lau detektore berezi izango ditu. Detektore hauen materialek gamma izpi batek jotakoan, emititzen duten argiaren bidez gamma izpiaren energia eta norabidea ezagutzeko aukera emango dute. Lehenengo detektoreak gamma distirak detektatzen ditu; bigarrenak noben eta supernoben energia detektatzen du; hirugarrena kamera baten antzekoa da eta zerua kartografiatuko du eta laugarrenak unibertsoko objekturik bortitzenak, kuasareak alegia, aztertuko ditu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fdeba8a50456 | http://zientzia.net/artikuluak/energia-berriztagarriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Energia berriztagarriak - Zientzia.eus | Energia berriztagarriak - Zientzia.eus
Jatorri biologikoko energiak edo bionergiak etorkizuneko energi hornikuntzari ekarpen txikia egin diezaoikeela pentsa dezake batek baino gehiagok. Ez da horrela ordea eta zenbait kasu eta egoeratan lehen mailako ekarpena egin dezake.
Jatorri biologikoko energiak edo bionergiak etorkizuneko energi hornikuntzari ekarpen txikia egin diezaoikeela pentsa dezake batek baino gehiagok. Ez da horrela ordea eta zenbait kasu eta egoeratan lehen mailako ekarpena egin dezake. Energia berriztagarriak - Zientzia.eus Energia berriztagarriak
Jatorri biologikoko energiak edo bioenergiak etorkizuneko energi hornikuntzari ekarpen txikia egin diezaoikeela pentsa dezake batek baino gehiagok. Ez da horrela ordea eta zenbait kasu eta egoeratan lehen mailako ekarpena egin dezake.
Bioenergia
Jatorri biologikoko energiak edo bioenergiak etorkizuneko energi hornikuntzari ekarpen txikia egin diezaoikeela pentsa dezake batek baino gehiagok. Ez da horrela ordea eta zenbait kasu eta egoeratan lehen mailako ekarpena egin dezake. Datu aipagarria esaterako hauxe da: 1987.ean munduko energi eskariaren % 17 bioenergiak estali zuela, egur moduan zatirik handienean noski.
Etanol hutsez dabilen brasildar automobila. Bestetik, Afrikako zenbait herritan etanolez nahastutako gasolina zabaltzen ari da. Irudian Keniako gasolindegi bat ageri da.
Hiru bioenergien artean egurra da dudarik gabe garrantzitsuena. Lehen aipatu dugun legez, lehen mailako energi iturri da Hirugarren Munduko biztanleriarentzat. Egurra etxeko janariak prestatzeko eta berokuntzarako erabiltzen da batez ere eta prozesu industrialetan erabiliko denik ezin da pentsatu. Egurra garrantzizko energi iturri izatea nahi bada, baso-botatzea oso ondo kontrolatu behar da. Izan ere, botatze-abiadurak basoaren hazte-abiadura ez du gainditu behar eta gainera, hazte- abiadura handiagoa izan baledi, are egokiago izango litzateke.
Bestetik nekazal hondakin eta soberakinetatik lortutako konposatu organiko oxigenatuak (alkoholak, zetonak eta aldehidoak) dauzkagu. Alkoholek, etanolak zehazki, erregai moduan erabilpen handia dute zenbait tokitan. Brasilen adibidez azukre-kanaberazko soberakin eta hondakinetatik bakterio-liseriketaz erdietsitako etanol hutsez ibiltzen da automobilen % 20. EEBBetako erdimendebaldeko zenbait estatutan, arto-soberakinak dauden estatuetan hain zuzen ere, gasolinari etanola gehitzen zaio 9:1 ratioan. Nebraskan eta Iowan automobilen % 33 eta % 28k hurrenez hurren nahaste hori erretzen dute. Bide berean ari dira Afrikako zenbait herritan, Zinbabue, Kenia eta Malawin besteak beste.
Etanol hutsez dabilen brasildar automobila. Bestetik, Afrikako zenbait herritan etanolez nahastutako gasolina zabaltzen ari da. Irudian Keniako gasolindegi bat ageri da.
Nekazal hondakin eta soberakinetatik eratorritako erregaiak erabiltzeak arriskuak ekar ditzake. Zenbait herritan, inportatutako erregai fosilekiko menpekotasun handia duten herrietan batez ere, hondakinak edo soberakinak erabili beharrean, etanola lortzeko soro bereziak paratzeko tentaldia egon liteke. Horrek bi kalte sor ditzake: elikagai gutxiago haztea eta soro berriak lortzeko basoa itxuragabe botatzea.
Biogasak etorkizun handia izan dezake nekazal inguruetan. Izan ere, nekazal hondakinak edo azienden gorotzak anaerobikoki liseritzen badira metano gasa erdiesten da. Etxeko erabilpenetarako erregai interesgarria da granja eta baserrietan hondakin soberakinekin egon daietezkeen arazoak konpontzen dituelako. Elikagaien prestakuntza eta etxeko berokuntzarako erabil daiteke batez ere, liseriketa anaerobioz lortutako metano-kantitateak oso handiak ezin dutelako izan. Adibidez, Txinan etxerako 4,5 milioi liserigailu txiki instalatuta daude dagoeneko.
Aipatu hiru bioenergiek beharrezko teknologia oso ezaguna izatea bere alde dute. Hala ere, alkoholen kasuan izan ezik oso maila handitan erabiliko direnik ezin daiteke pentsa. Bestetik, arazo larri bat planteatzen dute. Materia organikoaren errekuntzan oinarritzen direnez, karbono(IV) oxidoa sortu eta berotegi efektua areagotzen dute. Metanoaren kasuan gainera, are gehiago larriagotzen da berotegi efektuarekiko sentikortasuna, metanoa bera berotegi-gas eraginkorra delako.
Bestetik eta atal honi bukaera eman aitzin, zenbait landareren olioak (ekilore, koko eta soiarenak besteak beste) diesel erregaien ordezkatzaile moduan erabiltzea aztertzen ari direla azpimarratu behar da.
Energia naturalak
Energia hidraulikoa
Liserigailu txikitan lortutako metanoa etxeko energi beharretarako erabiltzea ez da gauza berria. Irudian Alkizako Garaikoetxe baserriko liserigailua daukazue (kutxa karratu itxurako egitura). Gerra zibilaren ostean egin zen. Simaurra erabiltzen zen metanoa erdiesteko lehengai moduan. Liserigailuan sortzen zen gasa hodi bidez sukalderaino eramaten zen. (Argazkia: I.X.I).
Erreka eta ibaien ura K.a. I. mendetik erabiltzen da energi iturri moduan. Gure herrietako erreka-bazterretan errotazahar, errotatxiki, behekoerrota edo errotaetxe izeneko etxe-piloa horren lekuko da. Energia hidraulikoa Erdi Aroko industrializazioaren oinarri izan zen.
Egun energia hidraulikoa elektrizitatea lortzeko erabiltzen da. Sistema oso erraza eta ezaguna da. Presa edo urtegi batean bildutako ura turbina batean zehar pasarazten da, turbina horrek energia elektrikoa sortzen duelarik. Abantaila nabari asko ditu hidroelektrizitateak. Alde batetik, energi konbertsioaren etekina oso handia da, % 80-90 bitartekoa. Bestetik, tamaina guztietako sistemak erabil daitezke. Eta azkenik, eragin ekologiko kaltegarriak oso txikiak dira, tamaina txikiko sistemetan batez ere.
Dena den, hidroelektrizitatea sortzeak arazo latz bat du. Ibaiak edo errekak garraiatutako sedimentuak presaren atzean pilatzen dira eta ondorioz, presaren edukitze-ahalmena txikiagotu egiten da. Azkenik, presa sedimentuz betetzen da eta ezin dio urari eutsi. Beraz, kasu horretan elektrizitatea lortzeko ahalmena ibaiak nahikoa ura daraman uneetara mugatzen da.
Eguzkitiko energia
Eguzkiak Lurreko bizia posible egiten duela gauza jakina da. Bera egongo ez balitz, Lurra espazio zabalean galdutako harritzar hotza izango litzateke. Eguzkiak energi inpirioa digor espaziora eta Lurrera horren zati bat soilik iristen da. Lurreraino ailegatzen den eguzkitiko energia guztia, 173.000 x 10 12 watt gutxi gorabehera, ez da lurrazaleraino heltzen. Ondoko taulan energi fluxu horren banaketa adierazten da.
Eguztikitiko energia
% 1
% 0,2
Lurrazaleraino iristen den energi kantitatearen neurria izateko adibide bat ipintzea izan daiteke onena. Munduko biztanle guztiek energia EEBBetako biztanleen maila berean kontsumituko balute 6 , lurrazalera iristen den energiaren % 0,01 nahikoa izango litzateke.
Eguzkitiko energia zuzenean erabiltzeko bi modu dago. Alde batetik, kolektore egokien bidez isurgai bat berotzeko erabil daiteke. Isurgai horrek gero aukera desberdinak eskaintzen ditu: zuzenean erabil daiteke, berokuntzan esaterako, edo bero–trukagailu baten bidez lurrintze-puntu baxuko likido bat gas bihurtuz turbina bati eragiteko ere erabil daiteke. Bestetik, zelula fotovoltaikoen bidez eguzkitiko energia elektrizitate zuzen-zuzenean bihur daiteke.
Nolanahi ere, energi etekina oso txikia da (% 20 baino txikiagoa) eta epe laburrean eguzkitiko energia maila handian erabiliko denik pentsatzea optimista izatea da. Gaur egun, energi kantitate txikiak behar dituzten tokietan bakarrik gerta daiteke eragingarria: mendietako antenak energiaz hornitzeko, etxe isolatuen berokuntzan eta antzeko kasuetan esaterako.
Gainera, zelula fotovoltaikoen kasuan beste faktore bat ere kontutan hartu behar da. Eskuarki erabiltzen diren siliziozko zelulak oso garestiak dira, fabrikatzeko energi inpirioa behar delako.
Gaur egun energia elektrikoa lortzeko erabiltzen da uraren energia potentziala. Normalean, presa handiz itxitako urtegiak erabiltzen dira.
Bestetik, beste energia naturalen kasuan bezala eguzkitiko energia ere aldizkakoa da (gauez ez dago argirik) eta gaueko eskariari aurre egiteko energia metatu egin behar denez, arazo larriak planteatzen dira energi kantitate handiak metatzeko modu egokirik ez dagoelako.
Beraz, lan handia egin beharra dago eguzkiko energiak gure etorkizunean pisua izan dezan nahi bada.
Haizearen energia
Haizearen energia aspalditik erabili da energia mekanikoa lortzeko. Esaterako, Mantxan haize-errotaz garia ehotzeko baliatu ziren eta Herbehereetan polderrak lehortzeko erabili ziren. Bestetik, belauntziek jarritako zenbait abiadura-marka ez dira 1976. urterarte hobetu.
Gaur egun elektrizitatea lortzeko erabiltzen da haizearen energia. Orain erabiltzen diren haize-erroten eta garai batekoen artean ez dago desberdintasun handirik. Diseinu bera dute funtsean. Aldaketarik nabarmenena akaso, palen biraketa´-abiaduran dago. Garai batekoek astiro biratzen zuten. Oraingoek ordea, biraketa-abiadura handiak dauzkate.
Energia eolikoa elektrizitatea sortzeko erabiltzea proposatu zenean, energi eskakizun txikiko instalazioak, ur-ponpa bat adibidez, hornitzeko egokia zela uste zen. Orain aitzitik, ikuspegi berria nagusi da eta tamaina handiko zentral eolikoak nahiago dira. Ehundaka haize-errotez osatutako zentralak diseinatzen dira. EEBBetan haize-granja deritze.
Munduan instalatutako energia eolikoaren zatirik handiena, % 90 gutxi gorabehera, Kalifornian dago 7 .
Haizearen energia ez dago arazoetatik libre. Alde batetik, egun diseinatzen diren haize–errota itzelak estetikoki oso itsusiak dira. Bestetik, abiadura handiz biratzen duten palek zarata handia sortzen dute eta erroten inguruak bizileku deseroso bihurtzen dituzte. Gainera, erroten palen higidurak irrati-frekuentzien distortzioak sorterazten dituenez, irrati bidezko komunikazioak eragotzi egiten dira.
Itsasoen energia
Frantziako Pirinioetan dagoen Odeillo eguzki-zentral esperimentala. Zentral hau 1.000 kW ekoizteko gai da. Zentralaren eskema sinplea da. Erdiko dorrearen inguruan dauden ispilu birakariek eguzkiaren argia hartu eta dorrean kontzentratzen dute. Dorrean likido bat (ura) berotzen da eta likido horren beroa turbina bati eragingo dion gas bat lurrintzeko erabiltzen da.
Itsasoen energiaz baliatzeko hiru prozedura nagusi proposatu dira: mareak, olatuak eta ozeanoen energia termikoa.
Mareak
Mareak energi iturri moduan erabiltzea proposatzen duen sistemak, itsas gora eta itsas beheraren artean dagoen ur-mailaren diferentzia aprobetxatzen du.
Horretarako, estuario edo bokale egoki bat dike batez ixten da eta dike horretan turbinak jartzen dira. Itsas goran, dikearen atzean ura metatzen da eta gero, itsas beheran turbinetan zehar askatu egiten da.
Horrelako prozesuak bi arazo nagusi ditu. Alde batetik, estuario edo bokale bat dikez itxi behar izateak kalte paisajistiko handiak sortzen ditu, maiz paraje horiek bereziki ederrak direlako. Bestetik, mareen energia aldizkakoa da, iraunkortasunik ez du alegia, eta gainera, itsas gora eta beheraren artean ur-mailaren diferentzia handia dagoenean bakarrik da erabilgarria.
Hala eta guztiz ere, nahikoa esperientzia luzea dago alor honetan. Izan ere, Frantziako Normandian 1967az gero La Rance-ko zentral mareomotriza lanean ari da. Zentral honek 240 MW ekoizten duten 24 turbina dauzka.
Munduko beste zenbait tokitan, Kanadan eta Britainia Haundian besteak beste, proiektu esperimentalak martxan ari dira. Adibidez, Kanadako Fundy badian diseinu berriko eta etekin handiko turbinak frogatzen ari dira. Etorkizunean, zentral mareomotriz gehiago zabalduko direla argi eta garbi dago, baina era berean, horiek energi hornikuntza globalean izango duten eragina mugatua izango dela (zentral horiek kokatzeko toki egoki askorik ez dagoelako besteak beste) kontutan hartu behar da.
Olatuak
Normandiako La Rance-ko zentral mareomotriza. Dike baten bidez, bokalea itxi egin zen. Dikean jarritako 24 turbinetatik itsas beheran pasatzen den urak elektrizitatea ekoizterazten du. Zentral honek 240 MW ematen dizkio Frantziako sare elektrikoari.
Olatuek uhin-higidura dutela gauza jakina da. Haizeen indarrak sortzen ditu eta olatuen partikulak ez dira luzetaraka desplazatzen; gora eta beherako higidura etengabean dabiltza ordea. Energi kantitate handia pilatzen dute olatuek eta esaterako 3 m-koek 25-40 kW/m ekoizten dituzte.
Olatuen indarra energia elektriko bihurtzearen ideia oso zaharra da eta adibidez, helburu hori lortzeko 350 patente desberdin egin dira Britainia Haundian 1890.az gero.
Patente gehienen atzean dagoen oinarria hau da: olatuak gorputz huts baten gainean presioa egiten du likido edo gas bat konprimatuz eta isurgai horrek turbina bati eragiten dio. Proposatutako sistema gehienak ez dira piszina-saioen fasetik pasa. Hala ere, salbuespenak egon dira; besteak beste Kaimeiko zentral esperimentala Japonian. Zentral hau, 80 x 12 m-ko almadia batez eta turbina bertikalez osatuta dago, sare elektriko japoniarrari 2 MW ematen dizkiolarik.
Azken aldi honetan bestelako egiturak probatzen ari dira olatuen energiaz baliatzeko. Norvegiako Bergen-en kostan eraikitako zentrala probatu dute. Berori bertikala da eta olatuak azpitik sartzen dira. 0,5 MW edo 50 etxeren energia emateko gai da. Dena dela, 1990.ean ekaitz batek hondatu zuen.
Ozeanoen energia termikoa
Sistema hau ozeanoetako gainazal eta sakoneko uren artean dagoen tenperatur diferentziaz baliatzen da. Energi zentrala ozeanoan flotatzen ari da eta funtsean bero trukagailu erraldoia da. Bertan, irakite-puntu baxuko likido bat, amoniakoa esaterako, itsas gainazaleko ur beroaren eraginez lurrindu egiten da eta gero, turbina batzuetan zehar pasatzen da. Ondoren, itsas sakoneko ur hotzak likidotu egiten du, prozesuari berrekiteko gertu dagoelarik.
Kaliforniako haize-granja bat. Oraingo ideiek tamaina handiko instalazio eolikoak bultzatzen dituzte. Toki horietako haize-erroten tamaina 40-100 m bitartekoa da. Eragin estetiko handia dute.
Ideia ez da berria. Mende honen lehen erdialdean horrelako estazio esperimentalak probatu zituen George Claude injineru frantsesak Habana, Brasil eta Abijanen. Ez zuen zorte handirik izan, baina berak egindako lanak gaur egun planteatzen diren programen oinarri dira.
Ozeanoko energia termikoa erabiltzeko puntu batzuk hartu behar dira kontutan:
Prozesua termikoki errentagarria izateko, foku hotz eta beroaren artean 18 °C-ko tenperatur diferentzia behar da. Ozeano tropikal eta subtropikaletan bakarrik gertatzen da hori; ozeano-gainazal osoaren heren batean alegia.
Arazo teknologikoak direla eta ur hotza 1.000 m baino sakonagotik erauztea ez da komeni.
Bero-trukagailuaren paretetan algak, moluskuak, etab. haziko dira. Hauek ezabatu egin behar dira; konbertsioa asko txikiagotuko dute bestela.
Bestetik zentral hauek kostaldetik urrun egin behar dira eta ondorioz bertan ekoizten den energia elektrikoarekin zer egin ikusi behar da. Bi aukera daude:
Kable bidez kostara eraman lehorrean kokatutako zentrala bailitzan. Honek arazo teknologikoak ditu; kablearen diseinuaren ikuspegitik batez ere.
Tarteko produktu bat fabrikatzeko erabil daiteke. Tona bat aluminio egiteko esaterako 18 MW behar dira. Oso prozesu garestia da beraz eta itsasoko energia termikoa erabiliz asko merka daiteke. Amoniakoa ere fabrika daiteke uretako hidrogenoa eta aireko nitrogenoa erabiliz. Egun gas naturaletik sintetizatzen denez gas preziatu hori aurreztuko genuke eta gainera berez bukaezinak diren lehengaiez baliatuz 8 . Hidrogenoa ere lor daiteke itsasoko ura hidrolizatuz eta hidrogeno hori erregai moduan erabil daiteke gero.
Bestetik, ozeano sakonetik ur-masa handiak azaleratzeak eragin ditzakeen arazo ekologikoak ere kontutan hartu beharko lirateke. Sakonetik gainazaleratutako ur horiek elikagaiez beterik egongo dira eta hasiera batean honakoa pentsa daiteke: hori munduko hainbat tokitan, Peru eta Mauritaniaren parean esate baterako, naturalki gertatzen denez eta bertan arrain-aberastasun handia dagoenez, onerako izan daitekeela. Dena den, sakonago aztertu behar da arazoa.
Energia geotermikoa
Bergen-eko zentralak eredu berri bat jarri zuen olatuen energia aprobetxatzeko. Zentrala itsasoan jarritako almadia ordez, kostan eraikitako egitura finkoa zen. Turbina bertikalak zituen eta olatuak azpi aldetik sartzen ziren. Ekaitz batek hondatu zuen 1990.ean.
Lurrean sakondu ahala tenperatura igo egiten da. Beraz, gainazal eta sakoneko puntu baten artean bero-fluxua dago. Alabaina, oso txikia da eta ez dirudi, hasiera batean bederen, energia lortzeko interesgarria denik.
Dena den, lurrazpiko urak bero hori azaleraino garraia dezake eta geyser edo ur termal moduan agertzen da. Gainera, fenomeno natural horiek erabilgarriagoak dira. Esaterako ur beroko iturriak berokuntz sistemetan erabiltzen dira Islandian. Baina badu energia termikoak desabantaila nabarmena: toki konkretutan bakarrik erabili ahal izatea alegia.
Iharduera termikoko eremuetan energia elektrikoa ekoizteko zentral geotermikoak erabiltzea pentsa daiteke. Horietako lehena Larderello-n, Italian, zabaldu zen 1906.ean eta 370 MW ekoizten ditu.
Hiru motako eremu geotermikoak daude.
Lurrin lehorrekoa. Larderellokoa esaterako. Lurrina presio txikian turbinetan zehar pasarazten da. Lurrin-kantitate handiak eta turbina bereziak behar dira eta etekina ez da oso handia.
Lurrin hezekoa. Ugariago dira. Turbina bereziak erabiltzen dira eta horietan likidotzen den ur beroa berokuntzan erabil daiteke.
Ur berokoak (50-80 °C). Gehienak berokuntzarako erabiltzen dira; Islandian adibidez. Sobiet Batasunean, Kamtxatka-n zehazki, elektrizitatea lortzen dute horrelako eremu batean, freoiez elikatutako turbosorgailu bat erabiliz.
Bestelakoak
Hidrogenoa
Hidrogenoa erregai moduan, hots energi iturri moduan, erabiltzea oso interesgarria da. Alde batetik, hidrogenoa oxigenoaren aurrean jartzen denean oso azkar eta bortizki erreakzionatzen du eta bestetik, uraren osagai moduan erruz dago gure planetan eta zer esanik ez unibertso osoan elementu libre moduan. Gainera, hidrogenoaren errekuntz erreakzioaren emaitza ura da; hidrogenoa lortzeko lehengaia hain zuzen ere. Ondorioz, gaurko errekuntz prozesuek dituzten poluzio-arazoak, berotegi efektua eta euri azidoa besteak beste, ez ditu sortzen.
Hidrogenoa erretzen duen Mercedes esperimentala.
Hidrogenoak erregai arruntak ordezka ditzake, bai garraio-erregai moduan eta bai elektrizitatea sortzeko ere. Gasolinaren pareko energi ahalmena du eta egungo motoreetan erabil daiteke beroriei aldaketa txiki batzuk egiten bazaizkie.
Gauza liluragarri baten aurrean gaudela ematen du eta irakurleak horren ona bada zergatik ez den jada erabiltzen galdetuko dio bere buruari. Mundu honetan ezer perfektua ez denez, hidrogenotiko energiak ere arazoak ditu.
Lehenik eta behin hidrogenoa garestia da, egun prozesu industrialetan erabiltzen den hidrogeno guztia petroliotik erauzten delako. Hidrogenoa lortzeko bidea uraren hidrolisia izan daiteke, baina hori egiteko prozesu eraginkor eta merkerik ez dago oraindik. Uraren hidrolisia oso garestia da energi kantitate handia behar delako. Etorkizunean energia alternatiboak (hala nola eguzkitikoa, hazieena edo ozeanoen energia termikoa) erabiltzea pentsa daiteke.
Beste arazo bat hidrogenoa gordetzea eta garraiatzea da. Hidrogenoa elementu kimikorik arinena da eta bolumen handia betetzen du. Gainera, oso suharkorra denez, oxigenotan espontaneoki erreakzionatzen duenez, kontu handiz maneiatu behar da. Istripu gogaitkarri asko gertatu dira hidrogenoarekin. Jende askoren oroimenean Heidelberg zepelinaren sutea gordeta dago.
Alemaniarren aireflotako izarra zen untzi hori eta bere lehenengo hegalaldian New York-eko aireportura iristean globo barruko hidrogenoak su hartu zuen maniobra oker baten ondorioz, istant batean zepelin osoa suzi erraldoi bihurtu zelarik. Orduan filmatutako irudiak makina bat bider eman dira telebistaz eta ondorioz jendearen oroimenean segitzen dute. Beraz, teknologia berezia diseinatu behar da hidrogenoarekin lan egiteko.
Esaterako, gordetze-arazoa arintzeko tanga bereziak diseinatzen ari dira; horietan hidrogenoa hidruro metalikoetan zurgatzen da. (Adibidez, magnesio hidruroak bere pisua 1000 bider hidrogeno zurgatzen du eta berotzean askatu egiten du.) Bestetik, hidrogenoa produkzio-tokitik erabilpen-guneraino gaseoduktuen bidez garraiatzea ere posible da.
Bukatzeko, Jules Verne-ren Irla misteriotsua liburuko pasarte bat hona transkribatzea egokia dela iruditzen zait.
Ikatzik ez dagoenean zer erreko dute gizakiek? Ura. Bai, ene lagun maiteok, nere eritziz egunen batean ura erabiliko da erregai moduan; hidrogenoak eta oxigenoak, banandurik ala batera erabilita, argi- eta bero-iturri agortezina osatzen bait dute.
6.
Kontutan hartu behar da EEBBn energi zarrastalkeria handia dagoela eta esaterako, EEBBek bakarrik Europak eta Japoniak baturik adina energia kontsumitzen dutela.
7.
Munduan 1.500 MW ekoizten dira urteko.
8. |
zientziaeus-112fa265e07d | http://zientzia.net/artikuluak/eguzki-eklipse-osoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzki-eklipse osoa - Zientzia.eus | Eguzki-eklipse osoa - Zientzia.eus
Joan den uztailaren 11n, Ozeano Bareko eta Ameriketako zenbait lekutatik ikusi ahal izan zen Eguzki-eklipse osoa. Eguzkiaren edozein eklipse osok duen ikusgarritasunetik at, zein izan zen gertaera honen berezitasuna?
Joan den uztailaren 11n, Ozeano Bareko eta Ameriketako zenbait lekutatik ikusi ahal izan zen Eguzki-eklipse osoa. Eguzkiaren edozein eklipse osok duen ikusgarritasunetik at, zein izan zen gertaera honen berezitasuna? Eguzki-eklipse osoa - Zientzia.eus Entzun Zientzia.eus
Eguzki-eklipse osoa
1991/11/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Alduncin, Juan Antonio - Aranzadi Zientzia Elkartea. Cel Fosc, Argi Poluzioaren Aurkako Elkartea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Astronomia
Joan den uztailaren 11n, Ozeano Bareko eta Ameriketako zenbait lekutatik ikusi ahal izan zen Eguzki-eklipse osoa. Gertaera honi garrantzi handia eman zaio eta askok mendeko eklipsea edo milurteko eklipsea izenak erabili dituzte. Baina, Eguzkiaren edozein eklipse osok duen ikusgarritasunetik at, zein izan zen gertaera honen berezitasuna?
Eguzki-eklipseen alderdirik errazenak eta zailenak
Gertaera-mota honek antzinatik harritu du gizakia. Orain, denok dakigu eklipsea Ilargia Eguzkiaren eta Lurraren (edo Lurreko zona baten) artean kokatzen denean gertatzen dela, eta beraz Lurreko zenbait lekutatik denbora batean ezin dela eguzkia ikusi.
Askotan Ilargiak eguzkiaren zati bat besterik ez du estaltzen eta kasu honi eklipse partzial deritzo. Bestetan Ilargiak erabat estaltzen du Eguzkia eta orduan eklipse oso deritzo.
Ilargia Lurraren eta Eguzkiaren artean igarotzen da. Itzal-konoak ez du Lurra ukitzen eta beraz, ez da Eguzki-eklipse osoa gertatzen.
Eklipse partzialean Eguzkiak ohizkanpoko itxura hartzen du, alderen batetik apurtuta egongo bailitzan. Hori ikusteko oso iragazki iluna erabili behar da. Paisajean ez da aldaketa nabarmenik gertatzen; gehienez argitasuna apur bat moteltzen da, baina oso pertsona gutxi konturatzen da horretaz.
Eklipse osoa gertatzen denean egunargiz argitasunak izaten duen aldaketa izugarria da. Denbora labur batean, lurrak zeruak eta itsasoak hartzen duten itxura ilunak jende guztia harritzen du. Antzina, gertaera hau, berez hondamen gisa hartzen zen. Jende askok Eguzkia desagertu egingo zela pentsatzen zuen eta horrek ikara sortzen zuen. Gaur egun eklipseak ez du ikara-zentzurik. Baina, naturak eskaintzen duen ikuskizunik handienetakoa izaten segitzen du. Gainera, orain zientzi espedizio ugarik milaka kilometro egiten ditu, eklipseak minutu gutxi batzuetan agerian jartzen dituen Eguzkiaren zenbait arlo aztertu ahal izateko.
Baina, Eguzki-eklipse osoa ikustea zergatik da hain harrigarria? Gertaera honen ezaugarriak ulertzeko, geure burua espazioan kokatu behar dugu eta Ilargia, Eguzkia eta Lurra espazioan kokaturik dauden gorputz esferikotzat hartu behar ditugu. Ilargiak, objektu ilun eta opakoa denez, Eguzkiaren lerroan kontrako norantzan itzala sortzen du. Itzal hau kono luze baten itxuran hedatzen da espazioan. Konoaren oinarria Ilargian dago eta erpina 370.000 km-ra.
Ilargia, bere orbitan higitzen ari dela, justu Eguzki eta Lurraren artean pasatzen denean, itzal-konoak gure planetaren gainazala har dezake, fenomeno hau batezbeste hamarkadako 8 aldiz geratzen delarik. Baina Lur eta Ilargiaren arteko distantzia konoaren luzeraren antzekoa denez, Lurrak konoa ia erpinean mozten du. Beraz, Lurrean eragiten den itzalaren azalera txikia da, bere diametroa 273 km baino handiagoa inoiz ere ez delarik.
Zirkulu honetan dauden behatzaileek bakarrik izango dute Eguzki-eklipse osoa ikusterik. Hala ere, zirkulu hau ez da finkoa. Ilargia bere orbitan ibiltzen denez, itzal-konoa ere higitu egiten da. Beraz, honen eta Lurraren arteko ebaketa (hau da, lehen aipatutako itzal-area txikia) Lurraren gainazalean higitu egiten da, milaka kilometroko luzera duen banda irudikatuz. Banda honen bidez, eklipsea ikusiko deneko Lurraren leku guztiak adierazten dira. Nahiz eta luzera handia izan, zabalera txikia da. Beraz banda horretan ez da herri asko izaten.
Hori dela eta, banda horretan dagoen edozein pertsonak eklipsea ikusteko aukera izango du. Ilargiaren itzala leku horretara heltzean gertatuko da eklipsea eta itzal osoak leku horretatik pasatzeko behar duen adina denbora iraungo du. Eklipsearen iraupenaz hitz egin dugu beraz. Itzal-area zenbat eta handiagoa izan, hainbat eta gehiago tardatuko du leku batetik igarotzen eta, beraz, eklipseak gehiago iraungo du.
Ilargia Lurraren eta Eguzkiaren artean igarotzen da eta perigeotik hurbil dago. Itzal-konoa Lurraren gainazalera iristen da eta Eguzkiaren eklipse osoa gertatzen da. Itzalaren ibilbidea banda baten bidez adierazten da. Banda honetako puntu guztietatik eklipsea ikus daiteke.
Baina, Lur eta Ilargiaren arteko distantzia aldakorra da, Ilargia Lurraren inguruan orbita eliptikoan (eta ez zirkularrean) higitzen delako. Ilargia Lurrarekiko urrutien (apogeoan) dagoenean, distantzia hau itzal-konoaren luzera baino handiagoa da. Kasu honetan, itzal-konoak ez du Lurraren gainazala ukitzen eta orduan, Eguzkiaren eklipse osorik ez dago.
Aldiz, Ilargia Lurrarekiko hurbilen (perigeoan) dagoenean, itzal-konoa Lurraren gainazalak moztu egiten du 273 km-ko diametroa duen zirkulu batean. Ilargia Lurrarekiko tarteko posizioetan dagoenean, itzal-arearen diametroa 0 eta 273 km bitartean aldatuko da. Arearen tamaina zenbat eta handiagoa izan, hainbat eta denbora gehiago beharko da Lurreko puntu batetik igarotzeko eta, beraz, puntu horretatik ikusiko den eklipseak denbora gehiago iraungo du.
Baina, eklipsearen iraupena ere beste faktore baten araberakoa da, hots, Lurraren errotazio-abiaduraren araberakoa. Ilargiaren itzala Lurraren gainazalean ibiltzen dela eta horregatik eklipsea leku desberdinetatik ikusten dela esan dugu. Higidura hau beti norantza berekoa da (mendebaldetik ekialderakoa gutxi gorabehera) eta abiadura 900 m/s ingurukoa. Baina, aldi berean, Lurraren gainazala ere mendebaldetik ekialdera higitzen ari da, Lurraren errotazioaren eraginez.
Horregatik itzalaren abiadura Lurraren gainazalaren 900 m/s-koa baino txikiagoa da eta ondorioz eklipsearen iraupena, Lurra geldirik egongo balitz baino handiagoa. Zenbat handiagoa? Latitudearen araberakoa da. Errotazioaren eraginez mendebaldetik ekialderako Lurraren abiadura lineala maximoa da ekuatorean, 400 m/s-koa alegia, eta jaisten joaten da poloetarantz hurbildu ahala, poloetan 0 m/s-koa delarik. Horregatik, ekuatorearen inguruan Ilargiaren itzalak 900 m/s - 400 m/s = 500 m/s-ko abiaduraz, gutxi gorabehera, zeharkatzen du Lurra eta 900 m/s - 0 m/s = 900 m/s-ko abiaduraz zona polarretan. Hauxe da, hain zuzen ere, ekuatore edo tropikoetako lekuetan poloetakoetan baino eklipse luzeagoak izatearen arrazoia.
Laburbilduz, Eguzkiaren eklipse osoaren iraupen luzea bultzatzen duten bi faktoreak ondoko hauek dira: eklipsea Ilargia perigeoan dagoenean gertatzea eta Ilargiaren itzal-konoak Lurra ekuatorearen inguruan jotzea.
1991.eko eklipse osoaren baldintzak
Eklipsea uztailaren 11n 17h 24 min eta 20h 48 min (UT edo ordu unibertsalak) artean, Ilargia Eguzki eta Lurraren artean igarotzean gertatu zen. Ilargia perigeotik pasaberria zen uztailaren 11n goizeko hamarretan. Beraz, Ilargia perigeotik igaro eta eklipsea gertatu bitarteko denbora-tartea 7tik 11 ordurartekoa besterik ez zen izan. Honek kointzidentzi maila handia adierazten du, denbora-tartea 0tik 330 ordura bitartean alda daitekeelako.
1991ko uztailaren 11ko eklipse osoaren argazkia. Koroaren geruzarik barnekoena ikusten da eta bertan irtenune batzuk ere bai.
Bestalde, egun horretan Ilargiak egindako bideagatik, itzal-konoak Lurraren gainazala 26° ipar eta 13° hego bitarteko latitude-tartean moztu zuen, hau da, ekuatore inguruko lekuetan.
Ikusten denez, eklipseak iraupen luzekoa izateko baldintzak betetzen zituen. Eta horrelaxe gertatu zen hain zuzen ere. Leku batzuetan eklipsearen iraupena 6 min eta 53 s-koa izan zen, hori gertaera-mota hauetan oso denbora ona delarik. Horregatik eman zitzaion eklipse honi horrenbesterainoko garrantzia eta horregatik erabili ziren mendeko eklipsea eta antzeko esaerak. Hala ere, mende honetan iraupen luzeagoko hiru eklipse izan direla esan beharra dago. 1937ko ekainaren 8ko eklipseak 7 min 04 s iraun zuen; 1955eko ekainaren 20koak 7 min 08 s eta 1973ko ekainaren 30ekoak 7 min eta 03 s. Hala ere, 1991. urteko eklipsea bezain luzea izango den beste bat ikusteko XXII. mendera arte itxaron beharko da.
Ikuskizun naturala
Eklipse hau Ozeano Barearen erdi aldetik Brasiliaraino ikusterik izan zen. Beraz, Hawaiitik, Kaliforniaren hegoaldetik, Mexikotik, Ertamerikan Ozeano Barearen itsasertzetik, Kolonbiatik eta Brasiletik ikusi ahal izan zen eklipsea. Leku hauetatik eklipse-garaian baldintza klimatikorik hoberenak zituztenak, Hawaii, Kaliforniaren hegoaldea eta Mexikoko La Paz hiria ziren. Leku hauetan, beraz, elkartu ziren zientzilariak, kazetariak, etab. bakoitzak bere eginkizuna betetzeko.
Eklipse-egunean leku hauetan izanda, hitzen bidez adierazi ezinezko sentsazioak bizi izaten dira. Fenomenoa goizean, eguerdian edo arratsaldean gertatu zen, behaketa-tokiaren arabera. Adibidez, Donostiako eta Iruñeko espedizioa Mexikoko La Paz-en izan zen. Han eklipsea 11 h 47 min 40 s eta 11 h 54 min 02 s artean gertatu zen.
Ordu t’erdi lehenago, gutxi gorabehera, (10 h 23 min-tan) eklipse partzialaren fasea hasi zen. Une horretan Ilargia Eguzkiaren aurrean kokatzen hasten da. Orduan, Eguzkiari ertzetik zati bat faltatzen edo ahurtzen hasten zaiola ikusten da. Fase honetan Eguzkiaren argitasuna hain handia denez, iragazkiez baliatuz begiratu behar zaio. Minutuek aurrera egin ahala, Eguzkiaren zati iluna handituz joaten da.
30 minutu igarota, Ilargiak Eguzkiaren diametroaren herena estalia zuen. Une horretan inguruko argitasuna apur bat ahuldu egiten dela nabari daiteke, laino-geruza fin batek zerua estalitakoan gertatzen denaren antzera.
Ilargiak Eguzkia jaten segitzen zuen bitartean, inguruko paisajearen argitasuna ahulduz zihoan.
Koroaren kanpo aldean Eguzkiaren eremu magnetikoak orientatutako gas-harizpiak ikusten dira. Kromosferaren argi gorria eklipsatutako Eguzkiaren disko beltzaren ondoan agertzen da. Halaber, koroaren kanpoko ertzean Geminorum urruneko izarra ikus daiteke.
Eklipse osoa hasi baino 20 minutu lehenago Eguzkiaren diametroaren hiru laurdenak estalita zeuden; argitasuna gero eta ahulagoa zen eta zerua mendebaldetik, batez ere, iluntzen hasi zen.
12 minutu falta zirenean Eguzkiaren diametroaren % 85 eklipsatuta zegoen eta zeruak iluntzen segitzen zuen; mendebalderantz batez ere.
6 minutu falta zirenean Eguzkiaren diametroaren % 90 eklipsatuta zegoen eta zeruko urdin-kolorea anil bihurtu zen; mendebaldean batez ere. Inguruko zelaiek arre-kolorea hartu zuten; itxura tetrikoa benetan.
Handik aurrera argitasuna gero eta gehiago desagertu zen. Paisajearen argitasuna gero eta azkarrago zihoan galtzen, gela baten barnean gortina iluna zabaltzen arituko bagina bezala. Efektu honek aire zabalean hondamen itxura sortzen du.
Azkeneko segundoetan gertaera guzti hauek areagotu egin ziren eklipse osoa hasi arte. Orduan, Eguzkiaren gainazalaren (fotosferaren) azken izpia desagertu egin zen, erabat eguzki beltza koroa batez inguraturik ikusteraino. Koroak, barne aldean, distira handia zuen. Baina, distira bista kaltetzeko adinakoa ez denez, zuzenean iragazkirik gabe ikus zitekeen. Koroaren kanpo aldera joan ahala, argitasuna ahulagoa zen eta kanpoko ertzean argi-hari zuzenen itxura, (Eguzkiarekiko erradio gisa barreiatzen direla) hartu zuen. Hari hauek ez ziren guztiak berdinak. Batzuek besteek baino bortitzagoak, luzeagoak, distiratsuagoak ziruditen, koroaren profilak irudi asimetriko harrigarri bat zirudielarik.
Eguzki eklipsatua koroak inguratuta ikustea da, dudarik gabe, ikuskizunik garrantzitsuena, baina beste batzuk ere bazeuden. Zeruan dagoen argiaren banaketa ere ikusgarria da. Horizontean hori- eta laranja-koloreko argitasun bizia izaten da, oskorriaren distiraren antzekoa alegia. Baina benetako oskorriarekin diferentzia bat badago, hots, argia ez da norabide jakin batean metatzen; horizontearen buelta osoan azaltzen da baizik.
Pixka bat goraxeago laranja-koloreko distira itzali egiten da eta goi aldean zerua urdin iluna da, planeta eta izar distiratsuenak ikus daitezkeelarik. La Paz-eko zeruan Merkurio, Artizar, Martitz eta Jupiter planetak eta Betelgeuse, Rigel eta Sirius izarrak ikusi ahal izan ziren.
Argitasun harrigarriaren eraginez Lurreko paisajeak ere ohizkanpoko itxura hartzen du. Gauerdian adinako iluntasunik ez da izaten; oskorri itxurako argitasun ahul bat mantentzen da baizik. Baina argitasun horren jatorria ezezaguna dirudi; gorputzek ez dute argitasunik ematen eta kolorea galtzen dute; guztia hori ilun geratzen da; harrigarria benetan. Eguerdi bete-betean argi-mota hau ikusteak beldurra sortzen du eta hondamena gertatzear dagoela dirudi.
Baina egoera horrek oso gutxi irauten du. Eklipse osoa bukatu bezain azkar, Ilargiak Eguzkiaren gainazal distiratsua berriro begien bistan uzten du. Lehen distira agertzen denean, paisajea bapatean argitzen da, argi zuriren bat piztuko balitz bezala. Hasieran argia oso ahula da, baina Ilargia Eguzkiaren paretik urrutiratu ahala eguneko argitasuna normaldu egiten da.
Eklipse osoa ikusi duenaren gogoan geratzen den beste ideia bat, eklipsearen iraupen laburra da, zeren eta aipatutako guztiak minutu gutxi batzuetan gertatzen bait dira.
Zientziarentzako ondorioak
Koroaren tarteko geruzak, harizpi-egitura dutelarik ikusten dira.
Eguzkiaren eklipse osoa ikuskizun aparta baldin bada ere, zientziarentzat batez ere informazio-iturri aberatsa da. Eguzkia, materia gas moduan edo plasma moduan duen objektu fisikoa da. Bertan oso tenperatura altuak daude eta transformazio termonuklearrak gertatzen dira energi kantitate handiak trukatuz. Honek astro bizia dela adierazten du; iharduera fisikokimiko ikaragarria bait du. Beraz, gaur egungo zientziarentzat gairik interesgarrienetakoa da.
Hala ere, eguzkiaren gainazala (fotosfera) bakarrik ikusten da eta ez barnekoa. Astronomoek eguzkiaren barnea ezagutzeko zeharkako metodoak erabiltzen dituzte; han lortzen bait dira tenperatura eta presio altuenak eta han gertatzen bait dira erreakziorik energetikoenak.
Fotosferatik kanpo atmosfera-mota bat osatzen duten geruza desberdinak daude. Hor, baldintza fisikoak oso interesgarriak dira; gasak Eguzkiaren barnetik datozen erradiazio bortitzen eraginpean bait daude.
Atmosfera-geruza hauek ez daude eguzkian ezkutaturik. Hala ere, Lurretik ikustea oso zaila da. Fotosferako argia hain bortitza da eta hainbeste barreiatzen da atmosferan, ezen atmosfera hau ikustea ezinezkoa gertatzen den, nahiz eta fotosferaren argitasuna baino askoz ere txikiagoa izan.
Baina eguzkiaren eklipse osoetan fotosfera osoa begien bistatik ezkutaturik geratzen da, horrela efektu itsugarria ezabatzen delarik. Egoera honi esker, minutu gutxi batzuetan, eguzkiaren geruza atmosferikoak ikusi, neurtu edo aztertu egin daitezke, nahi adina argazki aterata. Horregatik, astronomoek Eguzkiaren eklipse osoa datu-altxortzat hartzen dute. Horrek, fenomeno hau aztertzeko milaka kilometrora egiten diren teleskopioz eta argazki-kameraz kargatutako espedizioak antolatzea justifikatu egiten du.
Egiten diren behaketa-motak oso ugari izanik ere, hemen batzuk besterik ez ditugu azalduko.
Kromosfera
. Eguzki-atmosferaren geruzarik baxuena da, hau da, fotosfera zuzenean ukitzen duena. Eklipse osoaren hasieran ikusten da, Ilargiak fotosfera osoa estali bezain laster. Kolore arrosa argitsua du eta eguzkiaren diskoa inguratzen duen arkuaren itxura ere bai. Bere zabalera 10.000 km-koa da. Kantitate hau eskala kosmikoan txikia denez, ilargiak aurrera egin ahala segundo gutxi batzuetan desagertu egiten da begien bistatik.
Irtenuneak
. Kromosferaren gainean dauden oso gas beroek osatzen dituzten irtenuneak eta eguzkiaren ertzean azaltzen diren argiune arrosen itxura dute. Irtenuneak kromosfera baino denbora luzeagoan ikus daitezke. Eklipseak irauten duen denbora osoan ikus daitezkeela esan daiteke.
Eguzki-koroa
. Eguzki-atmosferan kanpoen dagoen zona da. Oso dentsitate txikiko gasek osatzen dute, baina gas hauek oso tenperatura altuan daude (1.000.000 K-etan gutxi gorabehera). Emititzen duten argiak bi jatorri ditu: batetik fotosferatik iritsi eta barreiatzen den argia eta bestetik, zona horretan oso ionizatuta dauden atomoek emititzen dutena. Emaitza argitasun zuria da. Eklipsean oso ongi ikus daiteke eta eguzkiaren erradioa baino hamabi aldiz distantzia luzeagoraino heda daiteke.
Koroak harizpi-egitura korapilotsua du; gasak Eguzkiaren eremu magnetikoen arabera orientaturik bait daude. Geruza hau Eguzki-gune eta espazioaren arteko trantsizio-fasea da. Koroa, bere mugetan, Eguzki-haize bilakatzen da. Eguzki-haizea Eguzkitik kanpo higitzen den ioi-korrontea da. Partikulek ez dute distirarik, Lurreraino iritsi daitezke eta gure atmosferari eragin diezaiokete.
Etorkizuneko eklipseak
Noiz ikusiko dugu Eguzki-eklipseren bat Euskal Herrian? Hurrengo hamar urteko epea hartuz, hiru eklipse izango ditugu, baina guztiak partzialak izango dira.
1994eko maiatzaren 10ean arratsaldean azkeneko orduan izango da eta Eguzkiaren diametroaren % 70 estaliko da.
1996ko urriaren 12an arratsaldeko hirurak aldera izango da bestea eta Eguzkiaren diametroaren % 50 estaliko da.
1999ko abuztuaren 11n eguerdiko 12etan izango da hirugarrena eta Eguzkiaren diametroaren % 80 estaliko da.
Euskal Herrian eklipse osoa ikusi ahal izateko 2026ko abuztuaren 12ra arte egon beharko dugu zain. Bizkaian, Araban eta Nafarroan ikusi ahal izango da eklipse osoa gaueko zortzi t’erdietan. Gipuzkoan eklipse partziala ikusiko da, Eguzkiaren diametroaren % 95 estaliko delarik.
Euskal Herritik hurbil dauden zonetan gertatuko diren beste eklipse oso batzuk ondokoak dira:
1990eko abuztuaren 11n eguerdiko hamabi t’erdietan Frantziako iparraldean eta Alemaniako hegoaldean.
2027ko abuztuaren 2an Cadiz, Malaga eta Gibraltarren goizerdian.
1991ko uztailaren 11ko eklipsearen mapa. Banda morean, eklipse osoa ikusi zen zona adierazten da. Kolore laranjak eklipse partziala ikusten zen zona adierazten du.
4.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-58397c2f2a3d | http://zientzia.net/artikuluak/metodo-zientifikoaren-sorrera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Metodo zientifikoaren sorrera - Zientzia.eus | Metodo zientifikoaren sorrera - Zientzia.eus
XVII. mendearen lehenengo herenean, bi izen nagusi ikusi ditugu: Kepler eta Galileo. 1630.ean ahalegina baino ez zena laster gauzatu egingo zen, hots unibertsoaren funtzionamendua matematikoki adierazteko legeak plazaratu egin ziren, kosmologia eta fisika uztartuz.
XVII. mendearen lehenengo herenean, bi izen nagusi ikusi ditugu: Kepler eta Galileo. 1630.ean ahalegina baino ez zena laster gauzatu egingo zen, hots unibertsoaren funtzionamendua matematikoki adierazteko legeak plazaratu egin ziren, kosmologia eta fisika uztartuz. Metodo zientifikoaren sorrera - Zientzia.eus Metodo zientifikoaren sorrera
Historia
VII. mendearen lehenengo herenean, bi izen nagusi ikusi ditugu: Kepler eta Galileo. 1630.ean ahalegina baino ez zena laster gauzatu egingo zen, hots, unibertsoaren funtzionamendua matematikoki adierazteko legeak plazaratu egin ziren, kosmologia eta fisika uztartuz.
XVII. mendearen lehenengo herenean, bi izen nagusi ikusi ditugu: Kepler eta Galileo. Garai hartan emandako urratsek bultzatu zuten zientzia atzera itzulerarik gabeko bideetatik. 1630.ean ahalegina baino ez zena laster gauzatu egingo zen, hots, unibertsoaren funtzionamendua (zerbait oso bezala nahiz bere zatiak) matematikoki adierazteko legeak plazaratu egin ziren, kosmologia eta fisika uztartuz.
Francis Baconen erretratua.
Galileoren dinamika, eta berarekin higidura, fisika berriaren ardatz izateak, kosmoa mekanikoki ulertzea berez ekarriko zuen. Horren erantzukizuna besteak beste bereziki zientzilari batek izango zuen; Newtonek, hain zuzen. Mundua erloju-makina huts bihurtuko zen. Baina hori gertatzeko iraultza bat burutu behar zen (iraultza zientifikoa, alegia) eta lan horretan beste bi izen handi agertzen zaizkigu: René Descartes eta Francis Bacon, hain zuzen.
Garai hartan, XVII. mendearen hasieran, nabigazioa zela eta zegoen giroan pilatutako kapitala manufakturatan erabiltzen zen. Kapitalistak, lehen sakabanatuta zeuden sail desberdinetako langileak lantegi bakar batean jarri zituen, lanaren banaketari hasiera emanez. Lortutako produktua ez zen lehen bezala pertsona baten emaitza; talde batena baizik. Produktibitateak igo egin zuen, erreminta hobeak egin ziren eta, bide batez, bereziagoak, lehen oso preziatua zen esku-trebetasunak garrantzia galduz.
Produkzio-prozesua zatitu egin zen eta katea horren maila bakoitza ia edonork egin zezakeen. Baconek eta Descartesek aldaketa-giro hura ezagutu zuten. Biek zientziaren nahiz jakinduriaren kontzeptzio espekulatiboa arbuiatzen zuten, zientziak gizakiaren zerbitzuan egon behar zuela defendatuz. Zientziak, besteak beste, lanaren zama arindu behar zuen, gizakia Naturaren nagusi bihurtuz.
Lanaren munduan esan dugun aldaketa hori gertatu zela eta, Baconek eta Descartesek jakintsu desberdinen arteko elkarlanaren beharra ikusi zuten. Horregatik Mersenne, Huygens, Beeckmann eta besteekin harremanak izan zituzten.
Cambridgeko Trinity Collegeren sarrera nagusia. Kolegio honetan ikasi zuen Baconek bi urtez.
Zientziaren eta filosofiaren kontzeptzio berriek garai hartako jakintza ofizialarekin topo eta talka egin zuten, hots, silogismoarekin, jenio pertsonalarekin eta agintariaren argudioarekin. Bi gizon hauek unibertsitateetan zokoratuta zeuden eskolastikoen aparatu silogistiko antzua astindu zutenean, gizartearen garapenerako oztopo bihurtu zen zientziaren eta filosofiaren kontzeptzio osoa ari ziren zulapetzen eta berarekin batera munduarekiko ikuspegia ere bai. Burgeseriak bere burua indartzeko zientzia esperimentalaren laguntza (Bacon) behar zuen eta zientzia horren oinarri argi eta ulerkorrak (Descartes) ere bai.
Giro hartan, nolakoak izan ziren bi gizon hauek Elizarekin izandako harremanak? Baconek Descartesek baino zorte hobea izan zuen. Hark bere lana Ingalaterran egin zuen eta bertan erlijioaren erreforma burutzen ari ziren. Descartes, aldiz, Frantzian zegoen eta Elizaren eraso gogorrak jasan egin behar izan zituen. Nahiz eta Jainkoaren existentzia arrazoiaren bitartez frogatzeko eta metafisika fisikan oinarritzeko izugarrizko ahaleginak egin, ateotzat salatu zuten eta bere lanak Indexen sartu zituzten. Baconek naturari buruzko ezagumenduaren eta Jainkoari buruzko ezagumenduaren arteko desberdintasuna ozenki aldarrikatu zuen eta nahiz eta lehenengoaren garapena bultzatu, Jainkoaren egia Biblian azaltzen den bezala inolako kritikarik egin gabe onartu behar zela esaten zuen.
Descartesek, bestalde, elkarrekin zerikusirik ez daukaten bi substantzia zeudela baieztatzen zuen: bata materiala (res extensa) eta espirituala bestea (res cogitans). Horri esker, geroztik zientzilariek ia inolako oztopo erlijiosorik gabe burutu ahal izango zituzten lehen lanak, baldin eta erlijioaren esparrura sartzen ez baziren, noski. Nahiz eta horrek bere abantailak izan, alde txarra ere bazuen, hots, Descartesen lanek mundua bi mailatan banatzearen arazoa sortu zuten: maila material eta espiritualean banatzearena, hain zuzen.
Francis Baconen Opera Omnia liburuaren azala.
Bi maila hauek aurrez aurre agertu ziren eta ondorioz zientziaren munduan oraindik ere baden gizaki-mota bat sorterazi zuen: zientzilari hutsa alegia, hau da, erlijio-arazoetan nahiz politikoetan parte hartzen ez duela sinesten duen zientzilaria.
Francis Bacon 1561eko urtarrilaren 22an jaio zen York House-n, Londres ondoan. Familia oneko semea zen eta Cambridge-ko Trinity College-n estudiatu zuen. Gero Gray’s Inn-era joan zen Zuzenbidea ikastera eta bukatu baino lehen bi urte t’erdiko bidaia egin zuen. Paris, Blois, Poitiers,... ezagutu zituen ikasketak egiten ari zela, museoak eta liburutegiak arakatuz. Ingalaterrara itzulita, Zuzenbide-ikasketak burutu ondoren abokatu gisa aritu zen eta parlamentuko kide izendatu zuten. Hala ere, eta nahiz eta bere ogibidea bestea izan, jakinduriaren mundura murgildu zen eta 1605.ean Of the proficience of Advancement of Learning izenpean bi liburu idatzi zituen.
Lehenengoan errege nahiz politikoentzat jakinduriak dituen abantailaz diharduen bitartean, bigarrenean garai hartako jakinduriaren errakuntzak eta haiek nola zuzendu zituen aztergai. Gero, bere iharduera politikoaren gailurrean zegoenean Instauratio Magna izeneko liburua idatzi zuen. Lanak sei atal izan behar zituen, baina osoa argitaratu zen bakarra bigarrena izan zen; Novum Organum izenekoa. 1621ean salaketa bat medio, bere kargu guztietatik bota egin zuten. Ondoren bere Gorhambury-ko etxera erretiratuta, ikertzeari eta idazteari ekin zion buru-belarri.
Gizon hau oso eztabaidatua izan da. Zientzilari esperimentala ez zela aitortu behar dugu. Alfer-alferrikakoa da bere izena daraman lege edo teoremaren bat bilatzea eta egia da bere garaiko zientziaren lorpen handienetatik kanpo gelditzen dela ere. Kopernik, Kepler edo Galileoren lanak adibidez, ez zituen ezagutzen edo baztertu egiten zituen. Zientzia jakin batera edo bestera hurbiltzen zenean, Galileo baino lehenagoko jarrera zuen. Beraz, zein da gizon honen emaitza? Argi eta garbi adierazi zigun bere helburua: Naturaren gainetik argi berria botata Gizateriari zerbitzua eskaintzea.
Descartesen garaiko Paris.
Eta helburu hau ederki bete zuen zientzia berriaren defendatzaile bihurtuz eta gaur egun denok onartzen dugun zientziaren betekizunaren erizpidea aldarrikatuz, hots, zientziaren helburua gauzen izaerari buruzko egia metafisikoak aurkitzea ez dela; gizakiak naturaz duen boterea areagotzen eta bultzatzen duten bideak lortzea baizik. Horretarako bere garaian indarrean zegoen hainbat eritziren aurka aritu zen. Pentsa dezagun XVI. mendearen bukaeran Ingalaterran ere jakintza ofiziala eskolastikoa zela eta hori filosofia kontserbakorra zela. Bacon, horren kontra eta Aristotelesen kontra (sofista miserablea, esaten dio) gogor aritu zen. Filosofia kontenplalaria arbuiatu eta filosofia naturaleko emaitza praktikoak gizakiaren ongizaterako bide izateaz gain egiaren berme ere bazirela esan zuen.
Baconek asmakuntzak eta aurkikuntzak egiten zituztenak artisauak zirela ikusi ondoren, gehienetan urri, txiripazkoak eta mugatuak zirela konturatu zen. Egoera hura hobetzeko bidea industria eta zientzia uztartzea zela pentsatu zuen. Artisauen ikusmen motza zientziaren (hau da, teoriaren) bidez hobe zitekeen. Horretarako zientzia erabat berrantolatu behar zen eta bere eritziz bide onena naturari eta arteei buruzko entziklopedia bat egitea zen.
Baina lagun bakar batentzat ezinezko lana zen. Gizon asko eta herrialde desberdinetakoak beharko ziren. Horregatik, lehen aipatu dugun bere Instauratio Magna izeneko lana Jakob I.a erregeari eskaini zion. Bere garaian ez zuen amets hura lortu, baina zenbait urte geroago, 1662.ean hain zuzen, Londresen Royal Society izeneko instituzioa jarri zen martxan (neurri batean behintzat) Baconen ideiak gauzatu nahian. Beraz, Baconek zientzia bera landu gabe hein handi batean bidea ireki ziola esan behar dugu.
Descartesen Filosofiaren oinarriak liburuko irudi bat.
Bide honi jarraituz, lehen aipatu dugun beste izena René Descartes (1596-1650) izan da. Hau La Haye-en-Touraine herrian jaio zen. Familia onekoa zen eta jesuitetan ikasi zuen, baina bere lan oparoena Holandan egondako hogei urteetan egin zuen. Descartesek filosofia kritiko modernoaren oinarriak ipini zituen eta zientzia fisikoetarako baliagarri diren matematika-bide berri batzuk ere ireki zituen.
Filosofiaren arloan garai hartan eztabaidatu gabe onartzen ziren ideia askotan, egiaztatu gabe inplizituki sartuta aurreritzi asko eta asko zeuden eta berak plazaratu egin zituen. Berak oinarritik berria zen teoria eraiki nahi zuen. Teoria horren funtsa giza kontzientzia eta esperientzia baino ez zen izango, eta Jainkoaren ideiaren sorrera mentaletik hasi eta mundu fisikoko behaketa eta esperimentazioraino iritsi nahi zuen.
Matematikaren arloan Descartesek urrats handi bat eman zuen. Antzinako hinduengan, grekoengan eta arabiarrengan zeuden ideiak garatuz, geometriari prozesu algebraikoak egokitu zizkion. Hori egin zuen arte, edozein problema geometriko ebazteko agudezia berezia erabili behar zen. Descartesek koordenatuen kontzeptua asmatu zuen. Beraz, bi ardatz koordenatu (x eta y) hartu ondoren puntu baten posizioa (planoan) bi zenbakiren bitartez adieraz dezakegu, eta beren formulen bitartez irudi geometriko asko ere (zuzena, elipsea, parabola, etab.) adieraz ditzakegu. Formula izanez gero, problema geometrikoak ekuazio algebraikoen bitartez plantea zitezkeen eta ebatzi ondoren emaitzak era geometrikoz egokituta irakur daitezke. Horrela, artean ebatzi ezinezkoak ziren problema askoren emaitza lortu zen.
René Descartes.
Descartesek gaur egun energia bezala ezagutzen dugun kontzeptuaren garrantzia, indar batek egiten duen lan bezala plazaratu zuen. Fisika azken finean, mekanismo-multzo bat baino ez zela pentsatzen zuen eta giza gorputza horietako bat izango zela. Garai hartan Harvey-k odolaren zirkulazioaz esandakoa (bena eta arterietan zirkulatzen zuela zioen) onartu egin zuen eta piztutako eztabaidan honen alde jarri zen. Hala ere, bere eritziz zirkulazioaren kausa ez ziren bihotzaren taupadak.
Bere ustez, giza makinaren funtzionamenduaren zioa bihotzean prozesu naturalen bitartez sortzen zen beroan zetzan. Horregatik, arima arrazionala eta bera bizirik mantentzen gobernatzen duen gorputza bi errealitate guztiz desberdin ziren. Beraz, eta lehen esan dugunez, Descartes dualismo osoaren aldeko lehen pentsalaria da eta arimaren eta gorputzaren arteko edo adimenaren eta materiaren arteko muga sendoa jarri zuen.
Descartes mekanika lurtarrari buruz ezagutzen ziren printzipioak hobetzeko fenomenoak ikertzen saiatu zen eta puntu honetan, nahiz bere oinarrizko jarrera filosofikoa bestea izan, antitesiaren ideia grekoeskolastikoetan oinarritzen zela dirudi. Materiaren mundua eta izpirituarena aurrez aurre ipini zituen. Izpirituak pertsonalak eta ez-jarraiak dira. Beraz, materia inpertsonala eta jarraia izango da: bere esentziak hedadura izan behar du. Unibertso fisikoak zerbait itxia eta betea osatu behar du; ez dago inolako espazio hutsik.
Suediako Cristina erreginak Descartes gortean hartu zuen unea.
Honelako munduan gorputz bat higi erazteko dagoen bide bakarra, beste batekin izan dezakeen kontaktua da eta hori zirkuitu itxietan gertatzen da; ez dago inolako hutsik gorputza handik pasatzeko. Hemendik, Descartesek espazioa erabat betetzen duen eta zatigarria ez den eterrean gertatzen diren zurrunbiloen teoria atera zuen. Beraz, uretan flotatzen ari den lastotxo bat ur-zurrinbiloak bere zentru aldera erakartzen duen bezala, Lurrak bere gainera erortzen den harria erakartzen du edo planetek beren sateliteak erakartzen dituzte. Bitartean Lurra eta planetak beste zurrunbilo handiagoan Eguzkiaren inguruan herrestan dabiltza.
Zenbait urte geroago Newtonek Descartesen zurrunbiloak behaketekin bat ez zetozela demostratu zuen, baina bere garaian ospe handia lortu zuen. Ortzearen problema ikaragarria lege dinamikoetara mugatzea saio ausarta izan zen eta ikuspegi honetatik pentsakera zientifikoaren historiari berea eman zion. Izan ere unibertso fisikoa makina handi bat bailitzan kontsideratu zuen eta, beraz, bere funtzionamendua matematikaren bitartez adieraz zitekeen. Descartesen garaikideentzat askoz ulergarriagoak ziren bere zurrunbiloak; kontaktuaren bitartez transmititzen bait zen higidura eta ez Galileoren arabera distantziara eragiten zuten indarren bitartez.
Descartesen teoriaren arabera, hasieran Jainkoak unibertsoari higidura eman zion eta gero bere kabuz utzi zuen, nahiz eta bere borondatearen arabera desplazatu. Descartesek, adierazten digun unibertsoa izpirituala baino gehiago materiala da eta teologikoa baino gehiago axolagabekoa. Jainkoa Guztizko Ongia izatetik Lehenengo Kausa izatera heldu da.
René Descartesen Animae liburuaren azala.
Descartesek, Galileoren arabera, koalitate primarioak (hedadura nagusi izanik) errealitate matematikoak direla pentsatzen zuen eta beste koalitateak gure zentzuek atzematen dituzten haien transposizioak baino ez direla. Dena dela, bere ustez, pentsaera bera ere materia bezain erreala da. Horrela, Descartes dualismoraino iritsi zen: mutur batean gorputzen mundua dago eta bestean pentsaerarena: rex extensa rex cogitansen aurrez aurre. Materia berez, guztiz hila dago eta duen iharduera Jainkoak hasieran eman zion higidura baino ez da. Berez, Descartes bere dualismoaren mutur batean materialista hutsa da, zeren bere ustez materiaren zatikiek ez bait dute inolako bizitzaren logikarik.
Dualismo honek dirudienez elkarrekin zerikusirik ez duten bi kantitateren arteko erlazioaren arazoa plazaratzen digu, hots, adimenarena eta materiarena. Mundu hedatu eta materialean, hedatugabea eta ez-material den adimenak nola izan dezake eragina? Gauza materialek nola sor ditzakete sentsazio ez-materialak? Descartesek honi buruz hau zioen: Jainkoak gauzak horrela eratu zituelako.
Descartesen sena jakintzaren esparru guztietara zabaldu zen: filosofia, psikologia, metodologia, astronomia, mekanika, matematika, optika eta abarretara. Alor batzuetan, matematikan adibidez, bere ideiek tinko iraun dute. Besteetan berriz, geroak erratuak zirela erakutsi digu. Dena dela, Descartes (Baconekin batera) zientzia berria gidatuko zuen metodologia berriaren aitzindaria izan zela aitor dezakegu.
5.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-a38d73fa5a28 | http://zientzia.net/artikuluak/paradoxak-eta-ii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Paradoxak (eta II) - Zientzia.eus | Paradoxak (eta II) - Zientzia.eus
Georg Cantor matematikari alemanak, multzo infinituek Antzinatetik sortzen zituzten paradoxak gainditzeko metodo egokia aurkitu zuen.
Georg Cantor matematikari alemanak, multzo infinituek Antzinatetik sortzen zituzten paradoxak gainditzeko metodo egokia aurkitu zuen. Paradoxak (eta II) - Zientzia.eus Paradoxak (eta II)
Georg Cantor matematikaria, alemana multzo infinituek Antzinatetik sortzen zituzten paradoxak gainditzeko metodo egokia aurkitu zuen lehena.
Ba al dago lekurik bat gehiagorentzat?
Pentsa beza irakurleak bere gela guztiak okupaturik dituen hotel arrunt batez. Goiz batean bidaiari bat ailegatu da gela eske. Harrerakoak ezezkoa eman dio gelarik ez dagoela esanez. Egoera tipikoa.
Pentsa beza orain hotel harrigarri batez. Hotel horrek infinitu gela dauka eta guztiak beterik. Bidaiari bat heldu da eta harrerakoak, atseginez, honela dio: gela guztiak beterik dauzkagu; hala ere, gela bat bilatuko dugu zuretzat. Zer egingo du harrerakoak bidaiariari gela bat emateko, guztiak beterik badaude?
Are gehiago, pentsa beza irakurleak, egun berean talde infinitu bat ailegatzen dela ekitaldi batean parte hartzeko. Orain, ezarri behar diren maizterren kopurua infinitua da. Hala ere harrerakoa, eskarmentuari esker, ongi moldatu da eta maizter guztiak gela banatan ezarri ditu. Nola lortu du?.
Paradoxa hauek, lehenengo aldiz 1920.eko hamarkadan aurkeztu zituen David Hilbert matematikari alemanak eta Georg Cantor-en zenbaki transfinituen teorian sendo finkatzen dira. Georg Cantor matematikaria, alemana hau ere, izan zen multzo infinituek Antzinatetik sortzen zituzten paradoxak gainditzeko metodo egokia aurkitu zuen lehena. Infinituaren paradoxa hauek Eleako Zenonen antzinako Grezian ere baziren.
1634. urtean Galileo, bere Zientzia berriei buruzko solasak liburuan, hotel infinituaren antzeko problema bat ikertzean, zenbaki arrunt eta zenbaki arrunten karratuen kopuruak infinitu zirela ulertu zuen; n ´ n 2 bijekzioaren bidez, bi multzoek elementu-kopuru berdina zutela ezarri zuen. Hala ere, Euklidesen postulatuetan (guztia bere parteen batura da) oinarritzen zenez ez zen konturatu. Cantorek, berriz, multzo infinituaren definizioan bana banako korrespondentzia erantsi zuen: multzo infinitua da bere parte edo azpimultzo batekin bana banako korrespondentzian jar daitekeena.
Honela sortu ziren zenbaki transfinituak multzo infinituen kardinala (elementu-kopurua) adierazten dituztenak. Lehenengo zenbaki transfinitua N0 (alef-zero) da eta zenbaki arrunten kopurua adierazten du.
Multzo infinituen definizioan oinarritzen da gure paradoxen ebazpena. Lehenengoan, harrerakoak 1 gelan dagoen maizterra 2 gelara pasatuko du; 2 gelakoa 3 gelara; 3 gelakoa 4 gelara eta horrela segituko du dauden maizter guztiei gela bana egokituz eta etorri den berriari 1 gela emango dio. Hotel infinituan dauden gela eta maizterren kopuruak N0 dira; maizter berriari gela eman eta gero maizterren kopurua N 0 + 1 izango da, gelena, aldiz, ez da aldatu N0, eta, hala ere, N 0 + 1 = N0 dugu.
Bigarrenean, harrerakoak 1 gelako maizterra 2 gelara eramango du; 2 gelakoa 4 gelara; 3 gelakoa 6 gelara; 4 gelakoa 8 gelara, etab. (n ´ 2n). Honela 1, 3, 5, 7, 9, ..... gelak libre geratuko dira eta horietan sartuko ditu infinitu maizter berriak (n ´ 2n - 1). Oraingoan, maizter-kopuru berria N0 + N0 da eta gela-kopurua N0. Beraz N0 + N0 = N0.
Ikusten denez, Euklides-en postulatuak ezin zaizkie multzo infinituei aplikatu. Ez dira betetzen aritmetika arruntaren legeak ere.
Bizarginak ba al dauka bizarrik?
Herri txiki batean bizargin bakar bat bizi da. Bere lanbidea, bere buruari bizarra kentzen ez dioten guztiei bizarra kentzea da. Bizargina goibel dago, ez bait daki bere buruari bizarra kendu behar dion ala ez.
Izan ere, logikoa da bere buruari bizarra kentzea, hala ere, bere buruari bizarra kentzen badio ez du baldintza betetzen bere buruari bizarra kendu ahal izateko. Eta, bere buruari bizarra kentzen ez badio, baldintzaren arabera, bere buruari kendu egin beharko lioke bizarra. Ez da makala bizarginaren arazoa. Zer egin behar du?.
Paradoxa hau Bertrand Russell filosofo ingelesak argitaratu zuen 1918. urtean. Hitz apaletan, bi pertsona-mota dago herrian: bere buruari bizarra kentzen diotenak eta kentzen ez diotenak. Benetako galdera hauxe da: zein multzotakoa da bizargina?. Egia esan, bizarginak existitzerik ez du, bere existentziak ondorio kontraesankorretara eramango bait luke.
Hala ere, auzia ez da horren sinplea, egitura Russellen beste paradoxaren antzekoa bait da, bere buruaren elementu diren multzoen antzekoa alegia. Paradoxa honen mamia, propietate edo deskribapen bakoitzari multzo bat dagokiela onartzean datza. Adibidez, Lurrak duela 100 urte zeuzkan sateliteen multzoa defini daiteke, bere elementu bakarra ilargia delarik. Satelite artifizialen multzoak, aldiz, ez dauka elementurik. Hala ere, existitzen da (multzo hutsa). Russellen paradoxa bere buruaren elementu diren ala ez diren multzoei dagokie. Esate baterako, ortzadarreko koloreen multzoa ez da multzoaren (bere buruaren) elementu; ez bait da kolore bat, multzo bat baizik. Baina, 10 baino elementu gehiago daukaten multzoen multzoak 10 elementu baino gehiago dauka.
Beraz bere buruaren elementu da. Multzoa H izendatzen badugu, hegaztien multzoa, h, bere elementua da; ibaien multzoa, i, ere bai; automobilena, k; arrainena, a; letrena, l; pertsonena, p; zakurrena, z; behiena, b; orduena, o; mendiena, m; telefonoena, t; ...... , hau da:
H = {h,i,k,a,l,p,z,b,o,m,t,.....}
Beraz, H berak 10 baino elementu gehiago dauka eta
H = {h,i,k,a,l,p,z,b,o,m,t,H,.....}.
Buelta gaitezen bere burua elementutzat ez duten multzoetara. Galdera ondokoa da: bere buruaren elementu ez diren multzo guztien multzoa bere buruaren elementu al da?. Bizarginarekin gertatzen zen bezala, orain ere, eta hitz apaletan, bere buruaren elementu ez diren multzo guztien multzoa ez da bere buruaren elementu, baldin eta soilik baldin bere buruaren elementu bada. Jakina, kontraesana dago hemen.
Auzia ebazteko, Russellek predikatu bakoitzari multzo bat zegokionaren ideia arbuiatu egin zuen. Berak, ondorio kontraesankorrak sortzen zituzten predikatuek ez zutela esanahirik zioen, multzorik ez bait zuten sortzen. Hots, multzo bat definitzeak ez du esan nahi multzoa existitzen denik. Honelatan, ezin da zirkulu-karratua definitu, kontzeptu kontraesankorrak bait dira. Russellen ebazpenak intuizioan errotutako multzo eta egiari buruzko kontzeptuak uztera behartzen gaitu.
Badago beste metodorik paradoxaren kontraesana ezabatzeko. Batek logika balioaniztunean, eta ez logika baliobikoan, oinarritutako multzo-teoria behar du. Sistema honetan ukapenak bere esanahia galtzen du. Beraz, bere buruaren elementu den eta, aldi berean, ez den multzoa onar daiteke.
Bele guztiak al dira beltzak?
Beleen kaiolaren aurrean daudela, ornitologo batek hau dio:
Hona hemen, bizitza osoan ikusi ditudan bele ederrenetako bi. Ikusi beren luma beltzak. Horiei zor diete duten izena.
Hegazti hauen ohiturak azaldu eta gero, gazte batek honakoa galdetu dio:
Barka irakasle, baina bele guztiak beltzak direla al diozu?
Ez dakit hitz horiek esan ditudan, baina hala da. Bele guztiak beltzak dira.
Nola egon daiteke hain ziur?
Beno, nere bizitzan ehundaka bele ikusi dut eta guztiak beltzak ziren.
Ados, baina ehundaka batzuk ez dira guztiak. Zenbat bele dago zure iritziz?
Zenbait milioi. Zure galderara bueltatuz, pertsona askok, zientzilariek eta zientzilari ez direnek, milaka urtetan zehar aztertu ditu beleak, eta bat berak ere, nik dakidala, ez du aipatzen beltza ez den belerik.
Beraz ezin da guztiez mintzatu, ia bele guztiez baizik.
Horixe, baina proba gehiago badago. Pentsa, esate baterako, kolore askotako hegazti polit horietaz, loroak, tukanak, indioilarrak, ....
Bai, ederrak dira, baina ez dakit bele guztiak beltzak direneko baieztapenarekin zerikusirik daukaten.
Benetan, ez al duzu ulertzen?
Ez. Azalduko al zenidake?
Ongi. Onartzen al duzu ale beltz bakoitzak orokorpena baieztatu egiten duela?
Jakina.
Ongi. Ba, “bele guztiak beltzak dira” enuntziatua, logikaren ikuspuntutik, “gauza ez-beltz guztiak ez-bele dira” enuntziatuaren baliokidea da. Hau honela izanik, eta enuntziatu bat baieztatzen duen kasu orok bere baliokideak ere baieztatzen dituela kontutan hartuz, ez-bele ez-beltz orok bele guztiak beltzak direnekoa baieztatzen du. Beraz, kolore anitzeko hegazti eder hauek, ez bele ezta beltz ere ez direnek, ere baieztatzen dute.
Hori absurdua da —erantzun zion gazteak—. Erizpide horrekin, zure jaka urdin eta fraka grisek ere baieztatzen dute bele guztiak beltzak direna. Izan ere, ez bait dira bele eta beltzak.
Bai horixe —dio ornitologoak—. Zientzilariak bezala arrazoitzen ikasten ari zarela dakusat.
Beleen paradoxak polemika handia sortu zuen zientzi filosofoen artean 1940.eko hamarkadaren erdian, Carl Hempel logiko alemanak Studies in the Logic of Confirmation lanean azaldu zuenean. Beleen paradoxa, baieztapenarena, logika induktiboarena da. Hortaz, ez da egiazko premisetatik ateratako ondorio logikoa. Arazo hau paradoxikoa da, logika induktiboaren bi printzipio (baieztapenarena eta baliokidetasunarena) intuizioaren kontrako ondorio logikoetara eratortzen bait dira.
Badirudi logika induktiboa, “bele guztiak beltzak dira” bezalako orokorpenak kasuen bidez baieztatzen direneko printzipioan oinarritzen dela, hau da, bele beltz bakoitzak berronesten du orokorpena. Logika induktiboak ez du ziurtasuna onartzen. Orokorpena hainbeste probak berronesten duela soilik esan daiteke. Aitzitik, beltza ez den bele bakar bat nahikoa da orokorpena errefusatzeko.
Baieztapenaren printzipioa ezezik baliokidetasunarena ere eztabaidatzen du. Bi enuntziatu baliokide dira, baldin eta soilik baldin bat egiazkoa denean bestea ere bada eta bat faltsua denean bestea ere bada. Beraz, egibalio bera daukatenean. Hortaz, bi enuntziatu baliokidek egibalio bera badaukate, bat baieztatzen duen kasu batek bestea ere baieztatzen du. Halaber, kasu batek bat errefusatzekotan, biak batera errefusatuko ditu.
Hempelek paradoxa orokorpen unibertsalen hedapena gaizki interpretatzeagatik sortzen dela dio. Berak onartzen du “bele guztiak beltzak dira” orokorpena uso zuriak, ortzadarrak eta abarrek baieztatzen dutela. Lengoaia arruntean hedapena orokorpenen subjektu gramatikaletara (belea, belztasuna) mugatzen da. Logika-ikuspuntutik, aldiz, bere hedapena mugagabea da, hots, dena hartzen du (bele, beltz ez dena ere bai).
Hempelen ustez, “bele guztiak beltzak dira” orokorpenaren baieztapen bezala ez-beleak onartzeko oztopoa, orokorpenak aurretiko ezagumenduen arabera interpretatzea da. Hau dela eta, intuizioak uso zuri, ortzadar eta abarren existentziak beleen koloreei buruzko orokorpenarekin ez duela zerikusirik esaten digu, baina logikak intuizioa oker dagoela frogatzen du.
Filosofo batzuk, ez-bele ez-beltzen kasuek orokorpena maila desberdinetan baieztatzen dutela frogatzen saiatu dira. Ideia hauen abiapuntua beleen kopurua ez-beleena eta gauza ez-beltzena baino txikiagoa izatea da. Teoria honen arabera hiru metodo daude baieztapen handiena lortzeko: bele guztiak aztertzea (guztiak beltzak direla frogatu arte); gauza ez-beltz guztiak aztertzea eta bat ere bele ez dela determinatzea; edo, azkenik, gauza guztiak aztertzea eta bele ez-beltzik ez dagoela determinatzea. Itxuraz, zentzuzkoena beleak aztertzea da. Zilegizko dirudi bele beltz bat ikusteak pisu handiago duela esatea; proportzioan, beleen artean bele beltz batek pisu handiagoa bait du, ez-bele ez-beltzen artean uso zuri batek baino.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2a769b938759 | http://zientzia.net/artikuluak/ardura-intentsiboak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ardura intentsiboak - Zientzia.eus | Ardura intentsiboak - Zientzia.eus
Ziurrenik era Ardura Intentsiboetarako Unitateak (AIU) medikuntzako zerbitzu ezezagunenetako bat dira. Honako lerroen bitartez unitate harrigarri hauek zer diren azaltzen saiatuko gara.
Ziurrenik era Ardura Intentsiboetarako Unitateak (AIU) medikuntzako zerbitzu ezezagunenetako bat dira. Honako lerroen bitartez unitate harrigarri hauek zer diren azaltzen saiatuko gara. Ardura intentsiboak - Zientzia.eus Ardura intentsiboak
Medikuntza
Ziurrenik ere Ardura Intentsiboetarako Unitateak (AIU) medikuntzako zerbitzu ezezagunenetako bat dira. Senitarteko edo lagunen bat bertan eduki izanaren zoritxarra sufritu ez duen inork ez du AIUn nolako lanak egiten diren, bertan zer gaixo ikusten diren edo eta bertako tresneria berezia zein den ezagutuko. Honako lerroen bitartez unitate harrigarri hauek zer diren azaltzen saiatuko gara.
Beharrezko teknologia eta bereziki prestatutako profesionalak biltzen dituen zerbitzu zentrala izatea da AIUren berezitasuna.
Zerbitzu hauen jaiotza-data konkretu bat eman ezin bada ere, zoritxarreko gerrek eragin garrantzitsua izan zutela ezin ukatu. Krimea-ko gerran (1853-1856) Florence Nightingale-k gaixo larrienak erizainen postutik hurbil elkartzea erabaki zuenean nolabaiteko hasiera eman zion AIUen filosofiari. Honek Bigarren Mundu-Gerran (1939-1945) jarraipena izan bazuen ere, beren benetako jaiotza 50.eko hamarkadan koka daiteke.
Garai horretan Suedian poliomielitis-epidemia zegoen; gaixotasunak eriak paralizatu egiten zituen eta ondorioz ezin zuten arnasa hartu. Egoera larri hari aurre egiteko zerbitzu bakar batean beharrezko teknologia eta bereziki prestatutako profesionalak biltzeko beharra ikusi zen. Geroztik bultzada nabarmena izan badute ere, funtsean horiek dira AIUren berezitasunak: beharrezko teknologia eta bereziki prestatutako profesionalak biltzen dituen zerbitzu zentrala izatea; bertan gaixoa monitorizazio etengabearen bidez kontrolatuta edukitzeaz gain, bere gaixotasunarentzako tratamendu espezifikoari hasiera ematen zaio.
AIUn gaixoa monitorizazio etengabearen bidez kontrolatuta edukitzeaz gain, bere gaixotasunarentzako tratamendu espezifikoari hasiera ematen zaio.
Zerbitzu zentrala dela diogunean, bertara oso eritasun ezberdinak, hau da, oso espezialitate ezberdinetako jendea, helduko dela eta era berean, ospitaleko beste zerbitzuekin harreman estuan egongo dela esan nahi dugu.
Bertara heltzen den jendeaz ari garenez, jende askoren buruan bueltaka dagoen ideia bat baztertu behar dugu. AIUra oso gaixo larriak eramaten dira noski, baina beti itzulgarriak diren gaixoak, beraiei zerbait egin ahal izango zaien gaixoak. Ez dira bertara hiltzera doazen eriak edo eritasun sendaezina duten gaixoak eramaten.
Bi zatitan bana dezakegu AIU eta ondorioz, bi taldetan bertan ikusten diren eriak. Batetik bihotz-eritasunak (infartuak, arritmiak...) dituztenak eta bestetik balioanitzak (politraumatizatuak, zoldura larriak, kirurgi ondokoak...). Banaketa honen arrazoi nagusia: lehenak normalean kontziente dauden bitartean, bigarrenetan sarri ez da baldintza hau betetzen, arnas euskarria behar dute edo beste teknika berezi batzuek behar dituzte.
AIUko baldintzak oso konkretuak dira eta behar bada jendearen arreta gehien erakartzen duenetako bat bisitena da. Bertan bisitak ordu jakin batean besterik ezin dira egin eta hauek pasabide batetik zehar eta bertan ematen dituzten jantzi batzuekin egin behar dira. Honen arrazoiak: batetik eta jadanik aipatu dugunez, bertan oso teknika konkretu eta sarritan erasokorrak praktikatzen dira (hau ohituta ez dagoen pertsonarentzat gogorra izateaz gain, lanean ari den pertsonalak eroso eta azkar mugitzeko lekua behar du). Bestetik hain larri dagoen gaixoak erabateko atsedena behar du eta bisitak neke gehigarria dira. Azkenik zolduren arazoa dago; bertatik jende ugari igarotzeak zolduren arriskua areagotzea esan nahi bait du.
AIUn gaixoa monitorizazio etengabearen bidez kontrolatuta edukitzeaz gain, bere gaixotasunarentzako tratamendu espezifikoari hasiera ematen zaio.
Gaixoaren bizitza arriskutik kanpo dagoenean eta, beraz, zerbitzu trinko hauen beharrik ez dagoenean, ospitaleko beste gela normal batera eramaten da, han bere prozesuaren erabateko osaketa lortzen duen arte.
Bertako pertsonala ere lan horretarako dago bereziki prestatua. Medikuen kasuan adibidez, 5 urteko espezialitatea egin behar da intentsibista izateko. Erizainen kasuan ere, horretarako prestatuak egoteaz gain, gaixo bakoitzeko beste zerbitzuetan baino gehiago aurki ditzakegu. Horri bertan teknika eta tratamendu bereziak egiten direla eta horretarako oso puntako tresneria behar dela gehitzen badiogu, zerbitzu honen mantenimendua oso garestia dela erraz uler daiteke.
Donostiako Arantzazuko Ama Ospitaleko helduen AIU
Mahai horretatik bertako pertsonalak gaixoen eboluzio guztia kontrola dezake.
Donostiako Arantzazuko Ama Ospitalean bi AIU daude: bata haurrentzat eta bestea helduentzat. Bigarren hau duela hamabost urte inguru martxan baldin badago ere, duela bi urtez gero kokapen berria dauka. Kokapen berriaren diseinu modernoak, bertako patologia larriagatik izango ez balitz, lekua erakargarri bihurtzen duela esango litzateke. Bertan 24 ohe daude, 14 balioanitzentzat eta 10 koronarioentzat. Gelak indibidualak dira eta atea beharrean, gaixoaren zainketa etengabea errazten duten kristalak dituzte.
1990. urtean 995 paziente igaro ziren bertatik: 558 koronario eta 407 balioanitzak (gehienak larrialdietako zerbitzutik datoz zuzenean eta patologia nagusia infartua eta istripuak dira). Normalean zerbitzu honetan ez dira egun gehiegi egoten, iraupena dudarik gabe bere patologiaren araberakoa baldin bada ere. Batezbesteko egonaldia 7 egun ingurukoa da.
Bertako hilkortasun-tasa % 15ekoa dela esan daiteke. Datu hau hotz-hotzean emateak inolako baliorik ez badu ere (bertan sartzen den patologiaren larritasuna ezagutu gabe berau juzkatzea ezinezkoa bait da), benetan ona dela inongo dudarik gabe aitor dezakegu.
Pasabide honetatik senideek gaixoaren gelara sartu edo berarekin telefonoz hitz egiteko aukera dute.
Datu hau azken aldian asko aipatu den errealitate bati lotuta dator: ORGANO-TRANSPLANTEARI. Bertan jende gazte asko hiltzen da, hauetako asko istripuen ondorioz, eta beraz zoritxar honek emaile izateko kandidatu egoki bihurtzen ditu. 1990. urtean 13 organo-emaile egon ziren Arantzazuko Ama ospitaleko AIUn eta honek EAEko emaile gehien lortutako zerbitzu bihurtu zuen.
Dudarik gabe, medikuntzak oraindik ere muga izugarriak ditu eta maiz joaten zaizkigu esku artetik etorkizun osoa luketen pertsona gazteak, baina horrelako zerbitzuek, ospitalea osatzen duten beste zerbitzu guztiekin batera, duela urte batzuek sinestezin ziruditen gauzak egiteko bide ematen dute. Gure esperantza noski, hurrengo urteetan medikuntzak dituen muga nagusiak gainditzea da. Denbora lekuko!.
OHARRA:
Eskerrak lan hau egiten lagundu didazuen Donostiako Arantzazuko Ama Ospitaleko AIUko medikuei.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c885631f7a2f | http://zientzia.net/artikuluak/c-programazio-lengoaia-ix-aldagaien-ezaugarriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | C programazio-lengoaia (IX). Aldagaien ezaugarriak - Zientzia.eus | C programazio-lengoaia (IX). Aldagaien ezaugarriak - Zientzia.eus
C lengoaiak maneiatzen dituen aldagaiei dagozkien zenbait ezaugarri aztertzeko daude, garantzitsuenak iraupena eta esparrua direlarik.
C lengoaiak maneiatzen dituen aldagaiei dagozkien zenbait ezaugarri aztertzeko daude, garantzitsuenak iraupena eta esparrua direlarik. C programazio-lengoaia (IX). Aldagaien ezaugarriak - Zientzia.eus C programazio-lengoaia (IX). Aldagaien ezaugarriak
1991/11/01 Alegria Loinaz, Iñaki Maritxalar, Montse Iturria: Elhuyar aldizkaria
Programazioa
C lengoaiak maneiatzen dituen aldagaiei dagozkien zenbait ezaugarri aztertzeke daude, garrantzitsuenak iraupena eta esparrua direlarik.
Aurreko kapituluetan C lengoaiak maneiatzen dituen aldagaiak eta dagozkien datu-motak aztertu baditugu ere, aldagaiei dagozkien zenbait ezaugarri aztertzeke daude, garrantzitsuenak iraupena eta esparrua (scope) direlarik. Ezaugarri hauek konbinatuz C-ren biltegiratze-mota desberdinak bereizten dira, auto, static, extern eta register hain zuzen ere.
Iraupena: Finkoak vs Automatikoak
Aldagai finko bat programaren hasieran sortzen da eta programaren exekuzioa amaitu arte bizirik irauten du bere memori zatia etengabe hartzen duelarik. Aldagai automatiko bat aldiz, programaren funtzio edo bloke zehatz bati lotuta dago. Beraz, funtzio edo bloke hori exekutatzen hasten denean baino ez da sortuko, eta blokearen exekuzioa bukatzean desagertuko da. Horren ondorioz, aldagai automatiko bat behin baino gehiagotan sor daiteke, eta aldagaiari dagokion bloke edo funtzioa exekuzio batean erabiltzen ez bada, aldagaia ez da sortuko.
Aurrekoak eragin handia du hasieraketan, zeren finkoek hasieraketa bakarra duten bitartean, automatikoak aldiz, funtzioa edo blokea kanpotik erreferentziatzen den bakoitzean hasieratuko bait dira.
Geroxeago ikusiko dugunez, aldagai globalak finkoak izango dira eta lokalak automatikoak.
Esparrua
Esparrua edo scope-a iturburu-programari dagokion kontzeptua da eta aldagai baten izenaren ezagutza-eremua adierazten du. C lengoaian ondoko lau ezagutza-eremu edo esparru-mota bereizten dira:
programarena: aldagaiaren izena globala da, beraz, edozein funtzio, bloke edo agindutatik erreferentzia daiteke.
fitxategiarena: aldagaiaren izena definitzen den iturburu-fitxategian baino ez da ezagutzen. Beraz, konpilazio banatua erabiltzen denean beste modulu batetik erreferentziatzen bada ez da ezagutuko, beste aldagaitzat hartuko bait du konpiladoreak.
funtzioarena: aldagaiaren izena funtzio edo azpiprograman bertan baino ez da ezagutzen.
blokearena: bloke bat { eta dagozkion } artean dagoena da eta aldagaia definitzen den blokean baino ez da ezagutzen.
Aldagaiaren esparrua non erazagutzen denaren araberakoa da, static hitz gakoak alda badezake ere.
Adibide batzuk ikusiko ditugu aurrekoa argitzeko asmoz:
a)
Bi aldagai automatiko hauek (i izenekoak) desberdinak dira, blokearen esparrua bait dute.
Guzti honen arrazoia definizioen kokapenean datza, funtzio barruan egotean aldagaia, besterik esaten ez bada, automatiko bait da eta bere esparrua blokearena.
b)
j
izeneko bi aldagai ditugu, bata globala, kanpoan definitutakoa, (finkoa) eta bestea lokala, f1 funtzioaren barruan erazagututakoa.
Lehenengo hiru emaitzak f1 funtzioaren exekuzioaren eragina bait dira (hasieraketa Ø da besterik ez zehaztean) eta azkena programa nagusiarena.
Biltegiratze-motak
Goi-mailako lengoaia batzuetan bi biltegiratze-mota bereizten dira: globala eta lokala. C-n aldagaien iraupena eta esparrua konbina daitezke, biltegiratze-mota desberdinak lortuz, horretarako aldagaiaren definizioaren kokapena eta extern, static, auto eta register hitz gakoen erabilpena kontutan hartuko direlarik.
Ikus ditzagun adierazle hauen esanahia:
extern:
aldagai global bat definituta dagoen modulutik kanpo erabili nahi denean, aldagaia berriro erazagutzen da, baina extern adierazlea aurretik zehaztuta, definizioa beste nonbait dagoela adieraziz.
static:
funtzio bikoitza du. Kanpoan definitutako aldagaiei (globalei) ikustaldea murrizten die programatik fitxategira. Funtzioen barruan definitutakoei iraupena aldatzen die automatikoak finko bihurtuz.
auto:
bloke-esparrua duten aldagaiei egokitzen zaie baina funtzioen barruan definitutakoei. Aldagai hauek, adierazlerik egokitzen ez bazaie, auto adierazleak eragindako ezaugarri berberak hartzen dituztenez, adierazle hau ez da ia inoiz erabiltzen.
register:
bloke-ikustaldea duten aldagaiekin baino ezin da erabili adierazle hau, eta duen eragina exekuzio-denboran aldagaia erregistro orokor batean kokatzea da. Horren bidez, programaren exekuzioa azkar daiteke, asko erabiltzen diren aldagaiei egokituz gero.
1. irudian ezaugarri guztien laburpena biltzen da.
1. irudia. Aldagaien iraupena eta esparrua adierazlearen arabera. (Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
Erabilpena
Ezaugarri guztiak aztertu ondoren, ikus dezagun azaldutako aldagai-mota desberdinek nolako erabilpena duten. Ondoko lau erabilpen desberdin hauek bereiz ditzakegu:
aldagai lokal automatikoak: gehien erabiltzen direnak dira, blokearen esparrua eta iraupen automatikoa bait dute. Definizioa funtzioen barruan egiten da, inolako adierazlerik gabe edo register adierazlearekin.
aldagai lokal finkoa: funtzio edo bloke bakar batean erabiltzen den aldagairen batek balioa mantendu behar badu, dei batetik bestera mota honetakoa izango da. Definizioa aurrekoa bezala egiten da, baina static hitz gakoa erabiliz.
aldagai global arrunta: funtzio edo bloke desberdinetatik ezagutu eta balioa mantentzea dute ezaugarri nagusia. Definitzean adierazlerik ez da jarri behar, baina funtzioetatik bereiztuta zehazten dira. Dena den, beste modulu edo fitxategi batetik erreferentziatu behar direnean, aldagaiaren aipamena egin behar da, extern adierazlea zehaztuz. Funtzio gehienak (funtzioei mota bat egokitzen bait zaie), mota honetakoak dira normalean.
aldagai global isolatua: datu-mota berriak definitzean oso interesgarri gertatzen da aldagaiak datu-mota definitzen duen moduluan dauden funtzioetatik atzigarriak izatea, baina ez beste moduluetatik. Horretarako iraupena finkoa eta fitxategiaren esparrua interesgarria da oso. Definizioa aurrekoa bezala egiten da, baina static adierazlea aurretik jarriz.
2. irudia. Datu-mota berri baten definizioa.
2. irudian adibide bat ikus daiteke, bertan definitzen den pila datu-mota berria kanpotik push, pop eta clear funtzioen bidez baino ezin delarik atzitu.
Hauetako funtzio bat erabiltzen den moduluan aipamen bat egingo da extern adierazlea zehaztuz. Adibidez push erabiltzeko: extern void push ( ).
Memoria dinamikoa
Orain arte ikusitako aldagaiak estatikoak dira, hau da, konpiladoreak zenbat memoria hartzen duten jakingo du eta ondorioz kokapena aurrikus dezake.
Memoria dinamikoa interesgarria da maneiatzen ditugun datuen luzera exekuzioaren arabera aldakorra denean. Pascalez erakusleak dinamikoak dira, new eta dispose funtzioen bidez eskatu eta askatzen bait dira. C-n badago memoria dinamikoa eskuratu eta libratzeko mekanismo bat, 11. kapituluan azalduko diren malloc, calloc, realloc eta free liburutegiko funtzioak erabiltzea hain zuzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f5fd04114b25 | http://zientzia.net/artikuluak/energia-berriztaezinak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Energia berriztaezinak - Zientzia.eus | Energia berriztaezinak - Zientzia.eus
Energia berriztaezinean atal honetan, energia fosilak eta energia nuklearra dauzkagu.
Energia berriztaezinean atal honetan, energia fosilak eta energia nuklearra dauzkagu. Energia berriztaezinak - Zientzia.eus Energia berriztaezinak
Energia
Energia berriztaezinen atal honetan, energia fosilak eta energia nuklearra dauzkagu.
Energia berriztaezinen atal honetan, energia fosilak eta energia nuklearra dauzkagu. Llabur arituko gara horietaz eta ez luze, alde batetik energia fosilak nahikoa ezagunak direlako eta bestetik energia nuklearraren aldeko apostua, fisiozkoaren aldekoa batez ere, zuzen eta egokitzat ikusten ez dudalako. Fusiozko energia nuklearra bakarrik azalduko dugu, arestian aipatutako energi planifikaziorako eskeman adierazten diren ezaugarri berak bete ditzakeelako.
Fusiozko energia nuklearra
Fisio nuklearraren oinarria atomoak apurtzea bada, fusioarena atomo txikiak juntatuz handiagoak egitea da. Atomoen elkartze-prozesu horretan energi inpirioa askatzen da. Gure unibertsoko izarren energiaren jatorria fusio nuklearreko prozesuetan dago.
Fusio nuklearra planteatzeko unean lau aukera teoriko dira posible:
Energia lortzeko erreakzio horietako hirugarrena ikusten da egokien moduan. Izan ere, erreakzio horretan ekoiztutako energiatik 3,5 MeV erreakzioa mantentzeko erabiltzen dira eta beste 14,1 MeV-eko zatiak bero moduan berreskura daitekeen energia ematen du. Beraz erreakzioa abiarazten bada, erreakzioa bakarrik doa. Hala eta guztiz ere, erreakzioa abiaraztea oso zaila da. Atomoak fusionatzeko beren nukleoek oso gertu egon behar dute eta elektrikoki kargaturik daudenez elkar aldarazi egiten dute. Esan nahi bait da, nukleoen arteko Coulomben indarra gainditu egin behar dela. Eguzkian energia grabitatorioak egiten du lan hori. Lurrean aldiz horrelakorik ezin da egin, berotuz bakarrik lor daitekeelarik.
Fusiozko bonba nuklearretan, Hidrogeno-bonbetan alegia, bonba atomiko arrunt bat leherteraziz erdiesten da fusio-erreakzioa abiarazteko behar den bero-kantitate handia. Gakoa bero hori kontrolatuta ematean datza. Oraindik ez da hori lortu eta oraingo eskemek erregaia plasma moduan gartzela magnetiko batean (Tokamak izeneko konfigurazioa) gordetzea proposatzen dute. Lehen arazoa plasma berotzea da (80 milioi gradu behar dira) eta gero beroa erreakzioa hasteko adina denboraz mantentzea. Bide horretan ari dira egiten orain ikerketak.
Hori bide beroa da.
Etorkuzunean energia fosilak erretzea luxua izango da, beste prozesuetan beharko dugun lehengai preziatua alferrik xahutzen arituko garelako.
Zenbait ikerlarik indar coulombdarra gainditzeko bide hotza ere posible dela defendatzen du. Horien arabera fusiozko energia nuklearra giro-tenperaturan edo tenperatura normalagoetan egin daiteke. Fischmann eta Ponsek 1989.ean upeltxo elektrolitiko batean fusio kontrolatua lortu zutela aldarrikatu zuten. Zalaparta handia sortu zen, baina ez da egiaztatu. Zientzilariak oso eszeptiko daude prozedura horren aurrean.
Fusioaren bultzatzaileek fusiozko energia nuklearra garbia dela aldarrikatzen badute ere, horrelakorik ez dago. Fisioa baino askoz garbiagoa dela, hots erradioaktibitate-arazo txikiagoak sortzen dituela, egia da, baina hondakin erradioaktiboen arazoa hortxe dago. Alde batetik, erregai moduan proposatzen den tritioa ß igorlea da eta 12,3 urteko erdibizitza du. Bestetik, emaitza moduan erdietsitako neutroiek erreakzio nuklearrak induzitzen dituzte materialetan. Hori da gainera egungo fisiozko zentralen arazoetako bat. Hau da, zentralaren egitura osatzen duten materialak erradioaktibo bilakatzen dira, erreakzioan sortutako neutroien eraginaren bidez.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-3a61c09843d3 | http://zientzia.net/artikuluak/alemaniak-birziklapenari-bai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Alemaniak birziklapenari bai - Zientzia.eus | Alemaniak birziklapenari bai - Zientzia.eus
Alemanian onartutako lege baten arabera, derrigorrezko bihurtuko da ontzien birziklapena. Ontzi-hondakinak biltzeak % 90era iritsi beharko du 1995eko uztailaren 1ean.
Alemanian onartutako lege baten arabera, derrigorrezko bihurtuko da ontzien birziklapena. Ontzi-hondakinak biltzeak % 90era iritsi beharko du 1995eko uztailaren 1ean. Alemaniak birziklapenari bai - Zientzia.eus Alemaniak birziklapenari bai
Birziklatzea
Alemanian onartutako lege baten arabera, derrigorrezko bihurtuko da ontzien birziklapena. Ontzi-hondakinak biltzeak % 90era iritsi beharko du 1995eko uztailaren 1ean.
Alemanian onartutako lege baten arabera, derrigorrezko bihurtuko da ontzien birziklapena. Ontzi-hondakinak biltzeak % 90era iritsi beharko du 1995eko uztailaren 1ean.
Lege honetan ontzi-mota guztiak hartzen dira kontutan, hala nola zakuak, kaxak, kartoiak, plastikoak, poteak, poltsak, botilak, pote metalikoak, upelak, etab. Birziklatutako edo berreskuratutako ontziei puntu berde bat jarriko zaie eta % 10 edo % 20 gehiago balioko dute.
Egoera honen aurrean industriariak buru-belarri prestatzen ari dira. Tetra-Park izeneko konpainia adibidez, urtero 58 mila milioi ontzi egiten dituena, berauek txikitzeko, prentsatzeko eta 170°C-ra berotzeko teknika bat garatzen ari da. Helburua ohol aglomeratu sendoa lortzea da. PKL izeneko konpainia emaitza konkretuetara iritsi da jadanik. Ontzi-hondarrak hiru multzotan bereiztea lortu du, hots, kartoiak, polietilenoa eta aluminioa bereizi ditu. Ondoren multzo bakoitzari birziklapen-prozesu propioa ematen dio.
Sistema honen arrakasta hautespen-bilketan datza. Badirudi, alemaniarren izaera ezaguturik bilketa-mota hau etxe guztietan burutzea ez dela batere zaila izango.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e3b700fac75c | http://zientzia.net/artikuluak/eremu-magnetikoek-marraskiloen-bakea-hautsi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eremu magnetikoek marraskiloen bakea hautsi - Zientzia.eus | Eremu magnetikoek marraskiloen bakea hautsi - Zientzia.eus
Kanadako Ontario unibertsitateko Martin Kavaliers eta Klaus-Peter Ossenkopp ikerlarien arabera, marraskiloek desberdin erantzuten diote beroaren eraginari, eremu magnetiko batek eragindakoa baldin bada batez ere.
Kanadako Ontario unibertsitateko Martin Kavaliers eta Klaus-Peter Ossenkopp ikerlarien arabera, marraskiloek desberdin erantzuten diote beroaren eraginari, eremu magnetiko batek eragindakoa baldin bada batez ere. Eremu magnetikoek marraskiloen bakea hautsi - Zientzia.eus Eremu magnetikoek marraskiloen bakea hautsi
Ekologia
Martin Kavaliers eta Klaus-Peter Ossenkopp ikerlarien arabera, marraskiloek desberdin erantzuten diote beroaren eraginari.
Kanadako Ontario unibertsitateko Martin Kavaliers eta Klaus-Peter Ossenkopp ikerlarien arabera, marraskiloek desberdin erantzuten diote beroaren eraginari; beroa eremu magnetiko batek eragindakoa baldin bada batez ere.
Argazki: I.X.I
Ikerlari hauek Capaea nemoralis izeneko marraskiloa gainazal bero batean jarri zuten. Marraskiloaren erantzuna bere oina altxatzea izaten zen. Saiakuntza hau egunaren ordu desberdinetan egin zen. Ilunabarra iritsi ahala, marraskiloaren erantzuna gero eta azkarragoa zela ikusi zen. Erantzunik azkarrena gauerdian lortzen zen eta gaua aurrera joan ahala erantzuna gero eta motelagoa zen. Baina, gauss bateko eremu magnetikoa aplikatuz gauaren efektua desagertu egiten zela ikusi zen. Aldi berean, marraskiloen erantzuna moteltzen zuena morfina sortzen duten beta-endorfina izeneko hormona naturala zela ikusi zen.
Duela gutxi egindako saiakuntzetan, eremu magnetikoen bidez morfinak duen mina/erantzuna efektua desagertu egiten dela ikusi da eta gainera, eremu magnetikoen eragina jasan duten marraskiloen arteko hilkortasuna, eremu magnetikoen eraginik jasan ez dutenena baino handiagoa izan da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-db74c1717fb4 | http://zientzia.net/artikuluak/saturnok-ilargi-bat-gehiago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Saturnok ilargi bat gehiago - Zientzia.eus | Saturnok ilargi bat gehiago - Zientzia.eus
1981.eko abuztuan 1981.eko abuztuan Voyager Voyager zunda amerikarrak Saturnori buruz bidalitako 30.000 argazkien bidez, aurkikuntzak egin dituzte oraindik orain. zunda amerikarrak Saturnori buruz bidalitako 30.000 argazkien bidez, aurkikuntzak egin dituzte oraindik orain
1981.eko abuztuan 1981.eko abuztuan Voyager Voyager zunda amerikarrak Saturnori buruz bidalitako 30.000 argazkien bidez, aurkikuntzak egin dituzte oraindik orain. zunda amerikarrak Saturnori buruz bidalitako 30.000 argazkien bidez, aurkikuntzak egin dituzte oraindik orain Saturnok ilargi bat gehiago - Zientzia.eus Saturnok ilargi bat gehiago
Astronomia
1981.eko abuztuan Voyager zunda amerikarrak Saturnori buruz bidalitako 30.000 argazkien bidez, aurkikuntzak egin dituzte oraindik orain.
1981.eko abuztuan Voyager zunda amerikarrak Saturnori buruz bidalitako 30.000 argazkien bidez, aurkikuntzak egin dituzte oraindik orain. Planeta erraldoi honek duen eraztuna hauts-blokez osaturik dago. Eraztun honetan tartekaturik zuloak agertzen dira.
Zulo horietako batek, 320 km-ko luzera duenak hain zuzen ere, eman du satelitearen arrastoa.
Gainera, zulo honen ertzak uhin-itxurazkoak direnez, masadun gorputzen baten grabitazio-eraginagatik sor zitekeen. Stanford-eko Mark Showalr-ek bere ordenadoreari honakoa galdetu zion: zein izan daiteke satelite baten tamaina eta orbita aurkitu dugun uhindura eragiteko? Lehen ahaleginetan arrakastarik lortu ez bazen ere, azkenean ordenadoreak 30.000 argazki horietatik batzuk aukeratu zituen eta hauetan zoom batez baliatuz puntu argitsu bat ikus zitekeen.
Puntu horri 1981 S13 izena jarri zaio eta gutxi gorabehera 20 km-ko diametroa du. Beraz, hemendik aurrera Saturnok gutxienez hamazortzi satelite dituela badakigu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3f2ee8b11a51 | http://zientzia.net/artikuluak/japoniak-irla-bat-eraiki-nahi-du/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Japoniak irla bat eraiki nahi du - Zientzia.eus | Japoniak irla bat eraiki nahi du - Zientzia.eus
Hemendik hiru urtera Japoniako artxipelagoak irla bat gehiago izango du. Irlak txori erraldoi baten itxura izango du. Altuera 30 m-koa eta luzera 320 m-koa izango dira.
Hemendik hiru urtera Japoniako artxipelagoak irla bat gehiago izango du. Irlak txori erraldoi baten itxura izango du. Altuera 30 m-koa eta luzera 320 m-koa izango dira. Japoniak irla bat eraiki nahi du - Zientzia.eus Japoniak irla bat eraiki nahi du
Geografia
Hemendik hiru urtera Japoniako artxipelagoak irla bat gehiago izango du. Irlak txori erraldoi baten itxura izango du. Altuera 30 m-koa eta luzera 320 m-koa izango dira.
Hemendik hiru urtera Japoniako artxipelagoak irla bat gehiago izango du; gune turistikoak, itsas haztegiak eta ikerketa-zentruak izango dituen plataforma laster hasiko bait dira eraikitzen.
Irlak txori erraldoi baten itxura izango du. Altuera 30 m-koa eta luzera 320 m-koa izango dira. Hegal-luzera 560 m-koa izango da. Itsasuntzientzat 800 m izango dira, beraz 80 arrantzuntzi kabituko dira hango kaietan. Arrantzaleek 200 logela eta turistek 1.000 logela izango dituzte.
Heliportua, merkatal gunea, piszina, aquariuma eta hitzaldi-areto erraldoia ere eraikiko dira. Irla artifizial honen kokalekua ez da oraindik aukeratu, baina 50 eta 150 m bitarteko sakonera duen uretan egin ahal izango da, beti ere ur hauek bareak baldin badira.
Sostengatzeko gune bat bakarrik izango du eta 3 m-ko altuerako olatuei aurre egiteko gai izango da. Olatuen energia, plataformaren aurre aldean eraikiko den zentral baten bidez aprobetxatuko da irlak beharko duen energia lortzeko. Azkenik, proiektu honen kostua 500.000 milioi pezetakoa izango dela adierazi behar da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b776084eb71f | http://zientzia.net/artikuluak/meatzarien-heriotza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Meatzarien heriotza - Zientzia.eus | Meatzarien heriotza - Zientzia.eus
Ekialdeko Alemania deituriko estatuan 5.000 meatzari baino gehiago hil omen da azkeneko berrogei urtean. Meatzari hauek uranioa ateratzen zuten eta gehienak birika-minbiziaz hil dira.
Ekialdeko Alemania deituriko estatuan 5.000 meatzari baino gehiago hil omen da azkeneko berrogei urtean. Meatzari hauek uranioa ateratzen zuten eta gehienak birika-minbiziaz hil dira. Meatzarien heriotza - Zientzia.eus Meatzarien heriotza
Osasuna
Ekialdeko Alemania deituriko estatuan 5.000 meatzari baino gehiago hil omen da azkeneko berrogei urtean. Meatzari hauek uranioa ateratzen zuten eta gehienak birika-minbiziaz hil dira.
Orain dela gutxi jakin izan denez, garai batean Ekialdeko Alemania deituriko estatuan 5.000 meatzari baino gehiago hil omen da azkeneko berrogei urtean. Meatzari hauek uranioa ateratzen zuten eta gehienak birika-minbiziaz hil dira. Antza denez, radona eta erradiazio handiko antzeko gasak izan dira heriotz horien sortzaile. Berri hau Die Zeit izeneko astekarian azaldu zen eta Wismut-eko meategietan egindako ikerketetan oinarritzen zen.
Enpresa horretako osasun-arduradun izan zen Martin Joensson-ek zioenez: Irradiazio-alorrean Hiroshimaren ondoren gertatu den sarraskirik handiena izan da. Agian, Txernobil-ek bakarrik gaindituko zuen sarraski hau.
Mediku honen arabera orain arte izandako heriotzak 5.300 dira, baina hurrengo urteetan kopuru hau hazi egingo dela espero da. Hogeitamar edo berrogei urtek igaro beharko dute irradiazio honen eragina desager dadin. Bestalde, irradiazio-dosirik handiena 1950. inguruan jaso zutela baieztatu da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b373b926df3d | http://zientzia.net/artikuluak/emakumeen-ugalmenaren-inguruan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1991-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Emakumeen ugalmenaren inguruan - Zientzia.eus | Emakumeen ugalmenaren inguruan - Zientzia.eus
British Medical Journal
British Medical Journal Emakumeen ugalmenaren inguruan - Zientzia.eus Emakumeen ugalmenaren inguruan
British Medical Journal eta Lancet izeneko aldizkari britainiarrek, emakumeen ugalkortasunaren eta adinaren arteko erlazioaren berri eman dute.
em>
British Medical Journal
eta Lancet izeneko aldizkari britainiarrek, emakumeen ugalkortasunaren eta adinaren arteko erlazioaren berri eman dute. Lehenengo aldizkariak azaltzen duenez, emakume holandarren adin kritikoa 31 urtekoa omen da.
Bigarren aldizkariak dioenez, obozitoak omen dira emakumearen ugalmen-jaitsieran erantzukizun handiena dutenak, nahiz eta gorputzak haurdunaldi-baldintzak ongi jasan.
Adinak aurrera egin ahala, ugalmenak beherantz egiten duela gauza ezaguna da. Gainera, gaur egungo gizartean emakumeak haurdun gero eta beranduago geratzen direnez, gai honek garrantzi berezia du.
Horiek horrela, inoiz haurrik izan ez zuten emakumeen artean ikerketa bat burutu zen. 751 emakume artifizialki ernaldu ziren eta hauetatik 555 haurdun geratu ziren eta 461 emakumek osasun oneko haurrak izan zituzten. Azterketa honetatik, 31 urtetik aurrera ugalmena jaisten hasten dela ondorioztatu zen.
Gainera osasun oneko haurra edukitzeko probabilitatea urteko % 3,5 txikiagotzen da 31 urtetik aurrera.
0.0/5 rating (0 votes) |