id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-84b0ff4a35be | http://zientzia.net/artikuluak/planetentzako-aurkitzaileak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Planetentzako aurkitzaileak - Zientzia.eus | Planetentzako aurkitzaileak - Zientzia.eus
Ortzean planetak ezagutzeko, eskuarki, bi ohar eman ohi dira. Lehenengoa, izarrekiko duten posizioa aldatu egiten dutela, eta bigarrena, ez dutela izarniadurarik agertzen.
Ortzean planetak ezagutzeko, eskuarki, bi ohar eman ohi dira. Lehenengoa, izarrekiko duten posizioa aldatu egiten dutela, eta bigarrena, ez dutela izarniadurarik agertzen. Planetentzako aurkitzaileak - Zientzia.eus Planetentzako aurkitzaileak
Ortzean planetak ezagutzeko, eskuarki, bi ohar eman ohi dira. Lehenengoa, izarrekiko duten posizioa aldatu egiten dutela, eta bigarrena, ez dutela izarniadurarik agertzen.
Merkurioren aurkitzailea. Biraketa-denbora: 87,97 egun.
Ortzean planetak ezagutzeko, eskuarki, bi ohar eman ohi dira. Lehenengoa, izarrekiko duten posizioa aldatu egiten dutela, nahiz eta posizio-aldaketa hori nabaria izan dadin egun batzuk behar izan; eta bigarrena, ez dutela izarniadurarik agertzen, hau da, ez dituzte izarrek etengabe egiten dituzten bezalako keinuak egiten. Baina berezitasun bakar hauek ez dira oso lagungarri planeta ezagutzeko. Horrenbeste puntu argitsuren artean nekez aurkitu ahal izango dugu egun batzuen buruan tokiz aldatu den edo inoiz izarniadurarik agertzen ez duen astrorik. Aldiz, planetaren posizioa gutxi gorabehera ezagutzen badugu, aipatutako berezitasun biak oso nabari bihurtzen dira eta ortzeari behatzeko ohitura handirik izan ez arren ere erraza da “astro erratu” hauek ezagutzea.
Hortaz, aurreko alean agindu bezala, planetak nondik nora dabiltzan jakin ahal izateko irudi lagungarriak emango ditugu. Eskema hauei “aurkitzaile” deitzen zaie, eta begi hutsez ikus daitezkeen bostenak emango dira. Beraien erabilera ondo ulertzeko ohar labur batzuk egin beharko ditugu koordenatu ekliptikoei buruz. Ortzea esfera baten gainazaltzat hartzen badugu bi zenbaki aski dira edozein puntu aurkitzeko. Aldez aurretik egin behar dugun gauza bakarra honakoa dugu: oinarrizko plano eta puntu berezi bana definitzea. Planoa Lurraren orbitak definitzen duena da. Plano honek ekliptika deituko dugun zirkunferentzia maximo bat definitzen du zerutar esfera ebakitzen duen tokian.
Ekliptikaren alde bietara 30 zabalerako eskualde bat kontsideratzen da. Eskualde honi Zodiako deitzen zaio eta bertan horoskopoari dagozkion hamabi Konstelazioak daude. Ekliptikan esferako puntuak kokatzeko, lehenengo koordenatua neurtzen da (luzera ekliptikoa), baina horretarako jatorria definitu behar dugu. Jatorria aries puntua ( puntua) da, ekliptika eta ekuatore zerutarraren arteko ebaki-puntu bietako bat, ipar hemisferioan udaberriaren hasiera mugatzen duena. Bigarren koordenatua, Lurretik astroraino doan begilerroak ekliptikaren planoarekin osatzen duen angelua da.
Planetan orbiten planoak gradu gutxi batzuk baino ez dira aldentzen ekliptikatik. Beraz, gure helburua planetak ortzean identifikatzea baino ez denez, beraien lehenengo koordenatua (luzera ekliptikoa) lortzea nahikoa izango da. Hori izango da, hain zuzen ere, aurkitzaileen bitartez egingo duguna.
Artizarraren aurkitzailea. Biraketa-denbora: 224,7 egun.
Aurkitzaile bakoitzean Lurrean orbita eta hari dagokion planetaren orbita irudikatuak daude, eskala definitzeko Lurraren orbitaren erradioa (149 milioi km.) erabili delarik. Kanpoan dugun garraiatzaileak luzera ekliptikoa ematen digu, lehen esan dugunez, puntutik hasita. Dena den, puntu hau dagoeneko ez dago Aries Konstelazioan, Pisces-ekoan baizik, Lurraren prezesio-higiduraren eraginez. Luzera kalkulatzean planeta zein Konstelaziotan aurkituko dugun ere ikusten dugu. Planeta bakoitzaren orbitan bere perihelio eta afelioa adierazita daude, eta baita nodo gorakor eta beherakorrak ere.
Azken hauek planetaren orbitaren planoa eta ekliptikaren abiadurak dira. Beraz, planeta ekliptikaren azpitik ibili ondoren gainetik ibiltzera (eta alderantziz) pasatzen dela adierazten digute. Irudietan marratxotan adierazi da orbita-zatia, ekliptikaren azpitik dagoena da. Aurkitzaileen deskribapena bukatzeko honako hau esan behar dugu: Jupiterren kasuan izan ezik, egunak kontatzen hasteko jatorritzat 1981.eko urtarrilaren 1eko 0 ordua hartu dugula. Hau da, une hartan zuen posizioa hartu dugu jatorri bezala eta geroztik posizioa jakin nahi duguneko data arte pasatu diren egunen arabera kalkulatu behar dugu noraino higitu den.
Planeten posizioen kalkulua batez ere etorkizunari begira egingo dugunez, on egingo digu jatorritzat hartutako datatik 1990.eko urtarrilaren 1 arte (egun hau kontatu gabe) pasatu diren egunak 3287 direla jakiteak. Gainera, ondoko taulan urte hasieratik hilabete bakoitzaren hasiera arte pasatu den egun-kopurua ematen da.
Otsaila ............ 31 |
zientziaeus-416aa3e68866 | http://zientzia.net/artikuluak/frakzioen-sinplifikazioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Frakzioen sinplifikazioa - Zientzia.eus | Frakzioen sinplifikazioa - Zientzia.eus
Frakzioen sinplifikazioa, denok dakigunez, zatikia zenbaki razionala idazteko era bat da, eta a/b moduan adierazten da. Beraz, zatiki modura idatz daitezkeen zenbakiak, zenbaki razionalak dira.
Frakzioen sinplifikazioa, denok dakigunez, zatikia zenbaki razionala idazteko era bat da, eta a/b moduan adierazten da. Beraz, zatiki modura idatz daitezkeen zenbakiak, zenbaki razionalak dira. Frakzioen sinplifikazioa - Zientzia.eus Frakzioen sinplifikazioa
Programazioa
rakzioen sinplifikazioa. Denok dakigunez, zatikia zenbaki razionala idazteko era bat da, eta a/b moduan adierazten da. Beraz, zatiki modura idatz daitezkeen zenbakiak, zenbaki razionalak dira.
Aurreko alearen ildoari jarraituz, jorra dezagun ale honetan frakzioen sinplifikazioa. Denok dakigunez, zatikia zenbaki razionala idazteko era bat da, eta a/b moduan adierazten da. Beraz, zatiki modura idatz daitezkeen zenbakiak, zenbaki razionalak dira.
Bestalde badakigu sinplifikazioa zatikien kalkulurako erregela bat dela. Erregela honek dioenez, eta besteak beste, 3/5 eta 9/15 frakzioek zatiki bera adierazten dute. Beraz, frakzio baten zenbakitzailea eta izendatzailea zero ez den zenbaki berdin batez zatitzen badira, 3 da kasu honetan zenbaki hori, frakzioa ez da aldatzen. Hots, frakzio berriek zatiki bera adierazten dute.
Honez gain, 33. alean azaldu genuenez, zenbaki arrunt batzuek aldi berean zatitzailetzat duten zenbakirik handiena da Zatitzaile Komunetako Handiena. Zatiki bateko zenbakitzailea eta izendatzailea, bestalde, zenbaki arruntak direnez, honako hau esan dezakegu: Zatitzaile Komunetako Handiena da aipatu zenbaki zatitzaile hori.
Frakzioen sinplifikazioari sarreratxo hau egin ondoren, programa azaltzeari ekingo diogu. Hona hemen horretarako aldez aurretik frakzioen sinplifikazioa burutzen duen programa. Ea lagungarri zaizun.
(Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
PROGRAMAREN AZALPENA
70-110: Bi zenbaki aleatorio atera eta faktoretan deskonposatu (GOSUB 1000).
120-240: Zatitzaile Komunetako Handienaren (ZKHren) kalkulua.
Zehaztasun gehiagorako, ikus Elhuyar. Zientzia eta Teknika aldizkariaren 33. alea.
250: Frakzio sinplifikatuaren zenbakitzaile (ZENB) eta izendatzailearen (IZEND) kalkulua.
260-290: Sortutako frakzioaren idazketa pantailan.
300-340: Erabiltzaileak sartutako erantzuna jaso.
350-380: Sartutako erantzuna zuzena den ala ez egiaztatu eta erabiltzaileari adierazi.
390-700: Emaitza zuzena agertzen da sinplifikazioa urratsez urrats burutuz.
Adibidez:
Z.K.H. = 22 . 32
390-420: Hasierako frakzioa idazten da.
430-600: Emandako frakzio deskonposatua, zenbakitzailea (440-510) batetik eta izendatzailea (520-590) bestetik, ZKHk duen faktore bakoitzaz zatitzen da. Horretarako ZKHren faktore bakoitza zenbakitzailean eta izendatzailean aurkitzen da. Aurkitu ondoren, berretzaileen kenketa burutzen da emaitzaren faktorea ekoiztuz. Berretzaileen arteko kendura 0 den kasuan, faktorea eliminatu egiten da (480-500 eta 560-580).
610-700: Burutu diren kalkuluen idazketa.
PROZEDURAK
1000-1140: Zenbaki bat faktoretan deskonposatzeko prozedura. Ikus Elhuyar. Zientzia eta Teknika aldizkariaren 31. alea.
2000-2050: Faktoretan deskonposaturik dagoen zatikiaren lerroaren luzera kalkulatzeko prozedura. Zenbakitzailearen eta izendatzailearen luzera kalkulatzen da eta bietan luzeena hartzen.
3000-3210: Faktoretan deskonposaturik dagoen zatikia idazteko prozedura.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6172b3c34d07 | http://zientzia.net/artikuluak/orken-lengoaia-desberdinak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Orken lengoaia desberdinak - Zientzia.eus | Orken lengoaia desberdinak - Zientzia.eus
John Ford-ek, Vancouver-eko Aquarium Publikoko itsas ugaztunen zaindariak dioenez, orkek "lengoaia" nahi "dialekto" desberdinetan hitz egiten omen dute.
John Ford-ek, Vancouver-eko Aquarium Publikoko itsas ugaztunen zaindariak dioenez, orkek "lengoaia" nahi "dialekto" desberdinetan hitz egiten omen dute. Orken lengoaia desberdinak - Zientzia.eus Orken lengoaia desberdinak
Zoologia
John Ford-ek, Vancouver-eko Aquarium Publikoko itsas ugaztunen zaindariak dioenez, orkek “lengoaia” nahiz “dialekto” desberdinetan hitz egiten omen dute. Lengoaien arteko desberdintasunak ingelesa eta japoniarraren artean dagoen adinakoa izan daiteke.
Lengoaiak, itsas azpian komunikaziorako erabilitako txistu eta deietan bereizten dira. Orkak “oihartzunarekiko” nabigazioan doazenean emititutako sonarraren antzeko energia handiko “klik”ak, oso desberdinak izaten dira beraien artean.
Orkak itsaso gehienetan baldin badaude ere, kontzentraziorik handienak leku hotzetan aurki daitezke; Islandian eta Kanadan adibidez.
Ford-ek, Washington-eko Estatuko iparraldeko itsasoan, 350 orka ikertu ditu. Orka hauek, oso hurbileko eremuetan bizi diren bi komunitatetan banaturik daude.
Iparralderantz bizi den komunitatea 16 famili taldez osaturik dago eta Vancouver irlaren iparraldetik Alaskaraino bizi dira. Hego alderago dagoen Komunitatea hiru taldez osaturik dago eta Vancouver irlaren hegoaldetik Grays Harbour-eraino bizi dira.
Animalia hauek emititzen dituzten soinuetako asko giza entzumenak jaso ditzakeenen atarian daude. Beraz, soinu hauek grabatzea posible da. Horretarako, itsasuntziaren albo batean mikrofono bat kokatzen da. Jasotako soinuak anplifikatu egiten dira ondoren grabatu.
Ford-ek, grabatutako soinuak ikertu ondoren, orka-talde bakoitzak normalean 12 dei desberdin egiten dituela dio. Ford-ek, orken deiak, baleenak eta izurdeenak desberdinak direla badaki. Gainera, orka-talde bakoitzak bere dialektoak dituela aurkitu du.
Dialektoak belaunaldiz belaunaldi transmititzen direla ere frogatuta dago. Ford-ek dioenez “Aldaketak oso poliki gertatzen dira eta dialektoek ehundaka urte behar izaten dituzte garatzeko”. Beraz, hemendik ondorioztatzen denez, zenbait dialektok milaka urte eduki ditzake”.
Orain arte ezagutzen dena oso gutxi da, baina zenbaterainoko konplexutasuna ote dute orken lengoaiek?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e6af6095ee51 | http://zientzia.net/artikuluak/cobe-misioa-jaurtia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Cobe misioa jaurtia - Zientzia.eus | Cobe misioa jaurtia - Zientzia.eus
Joan den azaroaren 18an NASAk
Joan den azaroaren 18an NASAk Cobe misioa jaurtia - Zientzia.eus Cobe misioa jaurtia
Astrofisika
Joan den azaroaren 18an NASAk Cosmic Background Explorer (COBE) satelitea jaurti zuen Kaliforniako Vandenberg basetik. Satelitearen hiru esperimentuak unibertsoaren jatorriaz azterketak egiteko diseinaturik daude.
COBEren bi tresnek kosmosaren hondo-erradiazioa aztertuko dute. Astronomoek diotenez erradiazio hori Big Bangaren erlikia da. Leherketa Handia gertatu eta 100.000 urtera, unibertsoa hoztu egin zen eta elektroiak eta nukleo atomikoak elkartu egin ziren atomoak eratzeko. Horrela, unibertsoa lehen aldiz erradiazioarekiko garden bilakatu zen. Erradiazio horren hondakinek osatzen dute hondo-erradiazioa.
Mikrouhinen Erradiometro Diferentzialak zeru osoa miratuko du hondo-erradiazioaren distira-diferentziak detektatzeko. Infragorri Urruneko Espektrometro Absolutuak hondo-erradiazioaren distira zenbait norabide eta infragorrizko uhin-luzera jakinetan neurtuko du. Horrekin 2,7 K-ri dagokion espektroa ote duen ikusi nahi da. Goitik joateak, unibertsoak uste baino energia gehiago duela suposatuko luke.
Hirugarren tresna, Hondo-Infragorri Difusoaren Esperimentua da eta lehen galaxiek igorritako argi infragorria detektatzea da helburua.
Azken bi esperimentuek oso ingurugiro hotza behar dute. Beraz, bero-iturrietatik isolatu egin behar dira. Detektoreak helio likidoz betetako Dewar untzi batean, termo handi batean azken finean, murgildurik daude. Detektoreak -271°C-ko tenperaturan mantentzen dira. Helio likidoa noski, lurrindu egiten da eta misioaren diseinatzaileek helioak urtebete iraungo duela uste dute. Beraz, COBE satelitearen bizia nahikoa mugatua da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-043bff9cb014 | http://zientzia.net/artikuluak/polimero-eroaleak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Polimero eroaleak - Zientzia.eus | Polimero eroaleak - Zientzia.eus
Zenbait polimero elektrizitatea eroateko gai da. Horietako batek, poliak alegia, urrea ordezka dezake tresna elektronikoetan. Kimikariek polia egiteko bide berria aurkitu dute.
Zenbait polimero elektrizitatea eroateko gai da. Horietako batek, poliak alegia, urrea ordezka dezake tresna elektronikoetan. Kimikariek polia egiteko bide berria aurkitu dute. Polimero eroaleak - Zientzia.eus Polimero eroaleak
Materialak
Zenbait polimero elektrizitatea eroateko gai da. Horietako batek, poli(sufre nitruro)ak alegia, urrea ordezka dezake tresna elektronikoetan. Baina material honek arazoak izaten ditu prozesatzean. Kimikariek poli(sufre nitruro)a egiteko bide berria aurkitu dute.
Arthur Banister-ek eta Britainia Haundiko Durham unibertsitateko bere lankideek, S5N5+Cl- konposatuaren disoluzio batean zehar pasaraziz lortu dute polimeroa. Lehen, poli(sufre nitruro)a sintetizatzeko tetrasufre tetranitruroa (S4N4) erabiltzen zen lehengai gisa. Konposatu hau leherkaria eta arriskutsua da.
Polimeroak elektrizitatea eroan dezan, egitura berezia izan behar du: bere eskeletoan lotura bikoitz edo hirukoitzek agertu behar dute. Lotura horietan zehar eroaten da elektrizitatea.
Polimeroa benetako eroale izan dadin, elektroiek metaletan bezain erraz ibili behar dute bere egituran. Higidura polimero-kateetan eta kateen artean gertatuko da. Poli(sufre nitruro)an elektroiak nitrogeno/sufre lotura bikoitzetan zehar ibiltzen dira eta kateen artean sufre-zubien bidez.
1910.ean sintetizatu zen lehen aldiz eta itxura metalikoa duela ikusi zen. 1975. urtera arte kuriositate kimikotzat hartzen zen, baina urte horretan, IBMko kimikariek 0,27 K-etan supereroalea zela ikusi zuten. Poli(sufre nitruro)a benetako metala da, nahiz eta egituran metal-atomorik izan ez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a48848b75cf3 | http://zientzia.net/artikuluak/kanalaren-lehia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kanalaren lehia - Zientzia.eus | Kanalaren lehia - Zientzia.eus
Datorren ekainean Australian eraikitako katamaran erraldoi bat Mantxako Kanaleko ferry-merkatuan lehian hasiko da.
Datorren ekainean Australian eraikitako katamaran erraldoi bat Mantxako Kanaleko ferry-merkatuan lehian hasiko da. Kanalaren lehia - Zientzia.eus Kanalaren lehia
Garraioak
Datorren ekainean Australian eraikitako katamaran erraldoi bat Mantxako Kanaleko ferry-merkatuan lehian hasiko da. Portsmouth eta Cherbourg arteko bidaia egingo du “hovercraft”aren abiaduraz.
Katamarana “hovercraft”ak nabigatu ezin duen sagaila edo marejadan ibiltzeko gauza izango da. 4 m-ko olatuen bitartean katamarana kanpoko bi gilen gainean ibiliko da, baina itsasoa haserreago badago, erdiko hirugarren gila hasiko da lanean untzia orekatzeko. Diseinatzaileen esanetan 6 m-ko olatuetan nabiga dezake katamaranak.
“Hovercraft”ek itsaso barea behar dute nabigatzeko. Frantzia eta Ingalaterra arteko bidaia egiteko baimenik ez dute, baldin eta uhinak 3,5 m baino handiagoak badira.
Katamaranak abantaila nabarmenak ditu ferry arrunten aurrean. Alde batetik, edukiera bereko auto-ferry edo “hovercraft”ak baino bosten bat merkeagoa da; 20 milioi A$ bakarrik. Bestetik, katamaranak hiru aldiz azkarrago egingo du bidaia eta gaupasa-bidaiak bazterturik geldituko dira.
Christofer Columbus
izeneko katamaranak 74 m-ko luzera du eta 3650 kW-eko lau diesel motoreek bultzatzen dute. Lor dezakeen abiadurarik handiena 40 korapilokoa da, baina bidai abiadura normala 36 korapilokoa izango da. Cherbourg eta Portsmouth arteko distantzia 120 km-koa da eta katamaranak 2 ordu inguru beharko dituela espero da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b207730d448c | http://zientzia.net/artikuluak/ingurugiroa-arazo-iturri/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ingurugiroa, arazo-iturri - Zientzia.eus | Ingurugiroa, arazo-iturri - Zientzia.eus
EEEko Ingurugirorako Arduradun den Carlo Ripa di Meana jaunak hitz gogorrak erabili ditu EEEko zenbait estaturen aurka, ingurugiroari buruz emandako arauak ez bait dituzte betetzen.
EEEko Ingurugirorako Arduradun den Carlo Ripa di Meana jaunak hitz gogorrak erabili ditu EEEko zenbait estaturen aurka, ingurugiroari buruz emandako arauak ez bait dituzte betetzen. Ingurugiroa, arazo-iturri - Zientzia.eus Ingurumena
EEEko Ingurugirorako Arduradun den Carlo Ripa di Meana jaunak hitz gogorrak erabili ditu EEEko zenbait estaturen aurka; EEEko estatu gehienek ingurugiroari buruz emandako arauak ez bait dituzte betetzen.
1989. urtean 362 prozedura ofizial ireki zituzten Europako estatuen aurka, ingurugiroari buruz batzorde europarrak emandako arauak hausteagatik. Espainia izan da prozedura gehien ireki zaizkion estatua, guztira 57 prozedura izan dituelarik.
Belgikak prozedura gehienak, hondakin kimikoen erabileragatik jasan baditu, Frantziak, Greziak eta Espainiak naturaren babesean izan dute punturik ahulena. Ostera, Danimarka izan da prozedura gutxien jasan duena, eta horregatik, Ingurugirorako Agentzia Europarraren kokapen-gune izateko posibilitate asko du. Une honetan, kokapen-gunerako lehiak Cambridge, Kopenhage eta Berlin ari dira.
Ripa di Meanak, Belgika eta Italia gogorki kritikatu ditu; estatu hauek Europako Epaitegi Gorenak hartutako erabakiak ez bait dituzte kontutan hartu. Nahiz eta, oraindik zigorrik ezarrita egon ez, etorkizunean zigorrak ezarri beharko direla zioen Ripa di Meanak. Bitartean, bere eritziz, EEEak diru gehiago erabili beharko du Nekazal Politikari buruzko eritziak indartzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5868a528f8cb | http://zientzia.net/artikuluak/fusio-epela/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fusio epela - Zientzia.eus | Fusio epela - Zientzia.eus
Joan den urtearen bukaeran Estatu Batuetako Brookhaven National Laboratoryko R.J. Beuhler, G. Friedlander eta L. Friedman-ek fusio nuklearra lortzeko bide berria aurkitu zuten.
Joan den urtearen bukaeran Estatu Batuetako Brookhaven National Laboratoryko R.J. Beuhler, G. Friedlander eta L. Friedman-ek fusio nuklearra lortzeko bide berria aurkitu zuten. Fusio epela - Zientzia.eus Energia
Joan den urtean fusio nuklear hotzak zalaparta handia sortu zuen. Joan den urtearen bukaeran Estatu Batuetako Brookhaven National Laboratoryko R.J. Beuhler, G. Friedlander eta L. Friedman-ek fusio nuklearra lortzeko bide berria aurkitu zutenaren berri eman zuten. Aurkikuntza honek ez du fusio hotzarenak adinako interesa sortu, baina zenbaiten eritziz, P.M. Etxenike euskal fisikariaren ustetan esaterako, hura baino interesgarriagoa da. Etxenikek fusio epel izena eman dio, baina akaso multzo-fusio iparramerikarrek eman dioten izenaren itzulpen egokiagoa da.
Fisikari iparramerikarrek 25-1.300 D2O molekulez osatutako molekula-multzoak, 200-325 keV-era azeleratu eta titanio(I) deuteruroz (TiD) osatutako ituekin talkarazi egin dituzte. Inpaktu horietan sortutako energiak zenbait deuterio-nukleoren fusioa eragin du. Hau da gertatutako erreakzioa 2H + 2H 1H + 3He.
Bestetik, Etxenikek eta bere lankide batzuek, baldintza horietan fusioa nola gertatzen den azaltzen duen mekanismo bat proposatu berri dute. Mekanismo honek, molekula-multzoaren talkan gertatzen diren energia handiak eta dentsitate-fluktuazio azkarrak ditu oinarritzat.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8f657d699d0e | http://zientzia.net/artikuluak/balaztaketa-lasterragoak-bizikletetan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Balaztaketa lasterragoak bizikletetan - Zientzia.eus | Balaztaketa lasterragoak bizikletetan - Zientzia.eus
Bizikleta dugunok, bertan balazta hidraulikoak jartzeko aukera izango dugu.
Bizikleta dugunok, bertan balazta hidraulikoak jartzeko aukera izango dugu. Balaztaketa lasterragoak bizikletetan - Zientzia.eus Balaztaketa lasterragoak bizikletetan
Ingeniaritza
Bizikleta dugunok, bertan balazta hidraulikoak jartzeko aukera izango dugu. Materialak egokitu badira ere, industria aeroespazialean izan dute jatorria.
Sistemaren diseinatzailea Bill Mathauser injineru amerikarra izan da. Sistema, pistoi bat duen zilindroaz eta biratzen duen diafragmaz osaturik dago. Diafragma honen materiala, gogorra, malgua eta fluidoekiko iragazkaitza da. Mathauser-ek “Bellowfragma” deitu dio material honi. Diafragmak pistoi eta zilindroaren artean biratzen du eta oso zigiladura ona lortzen da pistoi eta zilindroaren artean.
Pistoia eta balazta-zapata, barratxo hexagonal baten bidez konektaturik daude. Balaztak, balazta-kableetan oinarritzen diren euskarri pibotagarrien ordez pistoia du. Balezta hidraulikoak erabiltzen direnean, ohizko balaztekin baino dexentez indar txikiagoa egin behar da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-82d8f043dbc8 | http://zientzia.net/artikuluak/albatrosen-marka-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Albatrosen marka berriak - Zientzia.eus | Albatrosen marka berriak - Zientzia.eus
Pierre Jouventin eta Henri Weimerrskirch biologo frantsesek sei albatrosen ibilaldiak segitu dituzte satelite bidez.
Pierre Jouventin eta Henri Weimerrskirch biologo frantsesek sei albatrosen ibilaldiak segitu dituzte satelite bidez. Albatrosen marka berriak - Zientzia.eus Albatrosen marka berriak
Zoologia
Pierre Jouventin eta Henri Weimerrskirch biologo frantsesek sei albatrosen ibilaldiak segitu dituzte satelite bidez. Horrelako saioak arrakasta lortutako lehen aldia da. Sei albatrosi (Diomedea exulans) 180 g pisatzen duten irrati-emisorak jarri zitzaizkien. Arrak itsasoratu egin ziren, emeak arrautzak berotzen gelditu ziren bitartean. 33 egun egin zituzten batzuek itsasoan etxeratu aurretik.
Indiar Ozeanoaren hegomendebaldean ibili ziren albatrosak eta elikatzeko burututako bidaia bakar batean 3.000-15.000 km egin zituzten. Hegaztiak 800 km-tan 56 km/h-ko abiadura mantentzea lortu zuten.
Marka izugarriak ezta? |
zientziaeus-481ccc161531 | http://zientzia.net/artikuluak/dortoka-garbitzaileak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dortoka garbitzaileak - Zientzia.eus | Dortoka garbitzaileak - Zientzia.eus
Ganges ibaia erabat poluituta dago, ibaia garbitzeko zenbait proiektu aztertu ondoren, iretenbiderik egokiena dortoka haragijaleen eskutik etorri da.
Ganges ibaia erabat poluituta dago, ibaia garbitzeko zenbait proiektu aztertu ondoren, iretenbiderik egokiena dortoka haragijaleen eskutik etorri da. Dortoka garbitzaileak - Zientzia.eus Dortoka garbitzaileak
Ekologia
Indian Ganges ibaiaren ondoan erretzen dira hildakoen gorpuak. Errito hau ez da oraingoa; antzinakoa baizik. Beraz, milaka urtetan giza gorpuen hondakinak ibaian metatu dira. Une honetan Ganges ibaia erabat poluituta dago. Ibaia garbitzeko zenbait proiektu aztertu ondoren, irtenbiderik egokiena dortoka haragijaleen eskutik etorri da.
Beraz, 7000 dortoka ipini dira ibaian eta gorpuentzako erregailu elektrikoak jarri arte emaitza onak lor daitezkeela uste da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bd8348669e13 | http://zientzia.net/artikuluak/zatitzaile-komunetako-handiena-eta-multiplo-komune/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zatitzaile komunetako handiena eta multiplo komunetako txikiena - Zientzia.eus | Zatitzaile komunetako handiena eta multiplo komunetako txikiena - Zientzia.eus
Ale honetan, Zatitzaile Komunetako Handiena eta Multiplo Komunetako Txikiena nola kalkulatzen diren azaltzen da.
Ale honetan, Zatitzaile Komunetako Handiena eta Multiplo Komunetako Txikiena nola kalkulatzen diren azaltzen da. Zatitzaile komunetako handiena eta multiplo komunetako txikiena - Zientzia.eus Zatitzaile komunetako handiena eta multiplo komunetako txikiena
1990/03/01 Arrojeria, Eustakio - Elhuyar Zientziaren Komunikazioa Lizaso, Pili - Informatika SailaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Programazioa
Ale honetan, Zatitzaile Komunetako Handiena eta Multiplo Komunetako Txikiena nola kalkulatzen diren azaltzen da.
Duela bi ale, 31. alean hain zuzen, bide bati eman genion hasiera: Zenbakien Faktorizazioari eta zenbakia faktoretan edukita burutu daitezkeen eragiketak azaltzearen bideari. Ale honetan, Zatitzaile Komunetako Handiena eta Multiplo Komunetako Txikiena nola kalkulatzen diren azaltzen da.
Kasu honetan erabiltzaileak emaitza zehatzak sartu behar ditu; Z.K.H. eta M.K.T.ren balioak alegia. Emaitza hauek kontrolatzea, besterik gabe, ez litzateke lan zaila izango ordenadorearentzat, baldin eta zenbakiak eta emaitzak aldez aurretik definituta egongo balira. Baina oraingoan, gehienetan bezala, aleatoriotasuna sartu nahi izan dugu; erabiltzeko unean programa atseginagoa izan dadin. Beraz, programa berak kalkulatuko ditu Z.K.H. eta M.K.T.
GOGORATUZ!!! |
zientziaeus-8b8b7c731586 | http://zientzia.net/artikuluak/belarria-sudurra-eta-eztarria-hirukote-bateratua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Belarria, sudurra eta eztarria: hirukote bateratua - Zientzia.eus | Belarria, sudurra eta eztarria: hirukote bateratua - Zientzia.eus
Otorrinolaringologia izango da oraingo honetan aztergai eta horretarako mediku ospetsu baten laguntza izan dugu: Jesus Algaba Guimera-rena. Une honetan Donostiako Arantzazuko Ama Ospitaleko Otorrinolaringologi Zerbitzuburu eta EHUko Otorrinolaringologi Irakasle Titular da.
Otorrinolaringologia izango da oraingo honetan aztergai eta horretarako mediku ospetsu baten laguntza izan dugu: Jesus Algaba Guimera-rena. Une honetan Donostiako Arantzazuko Ama Ospitaleko Otorrinolaringologi Zerbitzuburu eta EHUko Otorrinolaringologi Irakasle Titular da. Belarria, sudurra eta eztarria: hirukote bateratua - Zientzia.eus Belarria, sudurra eta eztarria: hirukote bateratua
1990/03/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Benavides, Juan Karlos Iturria: Elhuyar aldizkaria
Anatomia/Fisiologia
Orain dela hiru bat urte (ikus ELHUYAR. ZIENTZIA ETA TEKNIKA 10. alea. 1987) oftalmologiaren arloa aztertu genuen Munoa medikuaren eskutik. Otorrinolaringologia izango da oraingo honetan aztergai eta horretarako mediku ospetsu baten laguntza izango dugu: Jesus Algaba Guimerá-rena. Valentzian ikasketak egin ondoren, Alemanian burutu zuen bere espezializazioa. Bilboko eta Murtziako Medikuntz Fakultateko Otorrinolaringologi irakasle izan da. Une honetan Donostiako Arantzazuko Ama Ospitaleko Otorrinolaringologi Zerbitzuburu eta EHUko Otorrinolaringologi Irakasle Titular da.
Jesus Algaba.
Elh.: Zer da otorrinolaringologia eta espezialitate honek hain desberdin diren belarria, sudurra eta eztarria zergatik biltzen ditu?
J.A.: Otorrinolaringologia eta oftalmologia, ezagutzen diren espezialitaterik zaharrenak dira. Gaurdaino iritsi zaizkigun idazki zaharren arabera, egyptiarren garaia baino lehenagokoak dira. Denbora luzez bi espezialitateak bat izan dira eta une honetan EEBBetan horrelaxe segitzen dute. Gainerako lekuetan, ostera, espezialitate bakoitzak bere bidea hartu du. Otorrinolaringologiaren barnean, belarri, sudur, laringe, faringe, lepo, trakea eta bronkioen patologia, fisiologia eta anatomia aztertzen dira. Hainbeste organo batera aztertzearen zergatia, espezialitatearen eboluzio historikoan datza. Garai batean oftalmologia bereiztu zen bezala otorrinolaringologian ere zenbait atal bereizten ari dira orain. Gaur egun adibidez, otologoak, laringologoak etab., aurkitzea gero eta errazagoa da. Hala ere, sudurra eta belarria Eustakio-ren tronpaz elkarturik egoteak eta sudurra zein eztarria zuzen-zuzenean konektaturik egoteak, batasuna ematen dio espezialitateari.
Elh.: Beraz, otologo eta laringologo gehiago egoteak espezialitatearen bananketa eragin al dezake?
J.A.: Bai, noski. Aurrerapen teknikoen bidez laneko eremuak zabaltzen ari dira eta eremu guzti hauek sakon ezagutzea gero eta zailagoa da. Espezializaziorantz jo behar da eta honek lan-eremuak murriztea ezinbesteko egiten du.
Elh.: Zeintzuk dira Euskal Herrian otorrinolaringologiari dagokionez gaixotasunik ohizkoenak?
J.A.: Otorrinolaringologia, azken urteotan eboluzio handienetakoa izan duen espezialitate medikoa izan da. Kimioterapia, hanturakontrako eta antibiotikoen eboluzioak gaixotasunen tratamenduan aldaketa eragin du. Hortaz, batzuk sortu eta beste batzuek desagertu egin dira. Sifilisa, difteria, tuberkulosia eta legenarra ia desagerturik dauden bitartean, HIES gorantz doa Euskal Herrian. Gure espezialitate honetan, laringeko minbizia izan da gehien hazi dena; gizonetan bereziki. Nahiz eta emakume erretzaileen kopurua asko hazi, laringe-minbizia ez da neurri berean hazi. Badirudi defentsarako mekanismo hormonalen bat dagoela tartean.
Belarria.
Elh.: Beraz, laringe-minbiziak eta erretzaile izateak badu erlaziorik.
J.A.: Estatistika asko egin izan da eta laringe-minbizietako gutxienez %90 erretzaileek dute. Horrek ez du esan nahi minbiziaren erantzunkizuna tabakoak bakarrik duenik. Jakin badakigu tabakoaren mundrunek minbizia sortzen dutela; animaliengan saiakuntzak egin bait dira. Ahots-kordek oso epitelio txikia dute, eta mundrunek etengabe jotzen badituzte, laringe-minbizia sor dezakete.
Elh.: Belarri-arazoen konponketa zertan dago une honetan?
J.A.: Belarria, gure espezialitateko adarretan aurrerakadarik handiena izandakoa da. Ikerketa-alorrean, barnean badaude atzematen zailak diren organoak. Horietan lan egiten da, oraindik entzumenaren fisiologian hutsune asko dago eta. Protesi-alorrean aurrerapen handiak egin dira azken urteotan, transmisio-gorrerietan bereziki, hau da, erdiko belarrian gertatzen direnak. Tinpanoan ala barruko hezurtxoetan berezko hezurrez edo zeramikaz egindako osaketak oso emaitza onak ematen ari dira. Nik gaixoaren hezurrak erabili nahi izaten ditut, merkeena eta errefusatzeko posibilitate txikienak dituelako. Bestalde, ebaketarik gabeko protesien bidez lortutako emaitzak oso onak dira transmisiozko hipoakusiatan ezezik baita hipoakusia neurosentsorialetan ere.
Elh.: Baina protesiak gizartean ez dira hain onartuak, ezta?
J.A.: Bai, asko kostatzen da gaixoa mentalizatzea. Arazo psikologikoa besterik ez da, zeren eta betaurrekoak eramatea protesi bat eramatea bait da, baina horrek ez du arazorik sortzen.
Elh.: Koklean ezarpenak egiteko teknikan itxaropen handia dago. Zertan dago gai hori?
J.A.: Koklean, barne-belarrian, elektrodo bat edo gehiago ezartzen dira. Beraz, gaixoak aditzen duena ez da ahotsa; metal-soinua baizik. Beraz, inoiz entzun ez duten gaixoentzat ez du zentzu handirik ebaketa-mota honek, zeren eta zentzurik gabeko soinuak entzungo bait lituzkete. Aldiz, inoiz entzun dutenek aukera gehiago dute, baina berrikasketa-prozesu gogor bati ekin behar diote.
Teknika hau ez da oraingoa; orain dela 30 urtekoa baizik. Nire ustetan oraindik akats batzuk baditu teknika honek, baina oso etorkizun ona duela iruditzen zait. Beraz, hemendik bost edo hamar urtera askoz ere posibilitate gehiago eduki dezake teknika honek.
Elh.: Belarriari dagokiona amaitzeko, egia al da gaixotasun batzuk sendatzeko erabiltzen den zenbait medikamentuk belarria kalte dezaketela?
Jesus Algaba eta Juan Karlos Benavides.
J.A.: Bai, egia da. Zenbait botikak, hala nola, antibiotikoek, hanturakontrakoek eta analgesikoek sorteraz ditzaketen kalteak bueltarik gabeak izan daitezke; barne-belarriko zelula neurosentsorialak gaixotzen bait dituzte.
Elh.: Espezialitatearen beste atalera igaroz, nola eboluzionatu dute laringe edo eztarriko arazoek?
J.A.: Laringe-ebaketan asko aurreratu da azken urteotan. Garai batean erokeria ziruditen gauzak, espezialistarik gehienek egiten dituzte gaur egun. Lehenbizi, laringektomia totalak egiten ziren eta gaixoak hil egiten ziren botika nahiz bitarteko ezagatik. Geroago kordektomiak egiten ziren. Hauxe izan zen, hain zuzen ere, mende honen hasieran gehien egindako kirurgia. Baina, laringologian garrantzi handiena duen gaia, laringe-ebaketa jasan duen gaixoari ahotsa berreskuraraztea da. Orain dela gutxi arte laringea kentzen zitzaien gaixoek ahotsa galdu egiten zuten eta “ahots esofagiko” deitzen dena lortzen zuten. Gutxi gorabehera gaixoetako %50-60k lortzen zuten ahots esofagikoa.
Beste %40k ez zuen ahots-mota hau bereganatzen. Hauentzat, ahots monotono, metaliko eta intentsitate txikikoa ematen zuen laringe elektronikoa erabiltzen zen. 1979. urtetik aurrera trakea eta hestegorriaren artean fistulak egiten hasi ziren. Geroztik teknika berriak sortu dira. Guk 1981. urtean gaur egun garatzen ari garen teknika bati hasiera eman genion. Hurrengo aleren batean zehatz-mehatz emango dugu teknika horren berri. Urtero gai honi buruzko kongresu nahiz symposiumak ospatzen dira. Zortzi estatuko adituen taldea osatu da gai honen inguruan eta ni naiz estatuko ordezkari bakarra.
Elh.: Ebaketa jasandako pertsona guztiek eduki behar al dute zuloa edo trakeostoma?
J.A.: Gu trakeostoma alde batera uzten saiatzen gara, baina laringea erabat kentzen bada, gaixoak arnasa hartu ahal izateko ez dago trakeostoma beste biderik. Horiek horrela, zergatik ez laringe-transplantea? Baina auzi hau pixka baterako badugu. Hala ere, diagnostiko goiztiarrari esker laringektomia totalak ebitatzen dira eta partzialak gehiago egiten dira.
Elh.: Normala al da protesiak ezartzea Euskal Herrian?
J.A.: Euskal Herriko hiriburuetan protesiak jartzen badira ere, ez dira Donostian adina egiten. Protesiak silikonazko piezak dira. Lau hilabete irauten dute eta hamabostero garbitu behar dira. Guk erabiltzen dugun protesia inportatutakoa baino merkeagoa da; Gipuzkoan fabrikatzen delako hain zuzen ere.
Elh.: Eta sudurra zer?
Jesus Algaba.
J.A.: Sudurra, espezialitateko atal pobreenetakotzat kontsideratu izan da. Orain dela gutxi arte, sudurraren aurrerako zatia bakarrik ikus zatekeen errinoskopioaren bidez. Gaur egun ordea, fibroskopio malguen bidez, zuntz optikozko fibroskopioen bidez eta neurri desberdinetako tutu zurrunezko endoskopioen bidez, sudurraren edozein lekutara iritsi gaitezke eta horrela garai bateko ebaketak ebita daitezke.
Elh.: Zurrungak konponketarik ba al du?
J.A.: Zurrunga aho-sabai bigun handia dutenek egiten dute. Lotan daudenean, hau da, pertsona lasai dagoenean, aho-sabai biguna zintzilik tentsiorik gabe egoten da eta airea sartzen denean bibratzen hasten da. Hau gerta ez dadin, aho-sabai bigunaren soberako zatia kendu egin behar da eta ondoko ehunak teinkatu egin behar dira. Oso ebaketa erraza da eta nahiz eta medikuntzan %100 zifra egon ez, ebaketa jasandako ia pertsona guztiek zurrunga egiteari utzi egiten diote.
Elh.: Azkeneko galdera hau ezinbesteko bihurtu da gure elkarrizketa guztietan. Zuen espezialitatea teknologia berriez baliatzen al da?
J.A.: Erantzuna ere ezinbestekoa izango dela pentsatzen dut. Gure espezialitatea aurrerapen zientifikoen esku dago. Zuntz optikozko fibroskopioa aipatu dugu, baina kirurgian laserrak eta detekzioan erresonantzia magnetikoak bultzada izugarria eman diote gure espezialitateari. Beraz, “aurrerapen teknologikoak nolakoak, espezialitatearen eboluzia halakoa” izango dela esan dezakegu.
Elh.: Esker mila. |
zientziaeus-6d456ac35999 | http://zientzia.net/artikuluak/metal-siemens-en-ordenadore-bidezko-itzulpen-siste/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Metal. Siemens-en ordenadore bidezko itzulpen-sistema - Zientzia.eus | Metal. Siemens-en ordenadore bidezko itzulpen-sistema - Zientzia.eus
Siemens enpresa alemana elektrizitatearekin zerikusia duen ororen fabrikatzaile erraldoia da. Hamar urteko ikerketaren ondoren, gaur egun merkatuan dagoen ordenadore bidezko itzulpen-sistemarik aurreratuena den METAL garatzeko erabakia hartu du.
Siemens enpresa alemana elektrizitatearekin zerikusia duen ororen fabrikatzaile erraldoia da. Hamar urteko ikerketaren ondoren, gaur egun merkatuan dagoen ordenadore bidezko itzulpen-sistemarik aurreratuena den METAL garatzeko erabakia hartu du. Metal. Siemens-en ordenadore bidezko itzulpen-sistema - Zientzia.eus Metal. Siemens-en ordenadore bidezko itzulpen-sistema
1990/03/01 Sagarna, Andoni - Ingeniaria Iturria: Elhuyar aldizkaria
Siemens enpresa alemana elektrizitatearekin zerikusia duen ororen fabrikatzaile erraldoia da. Iharduera honek bultzatu zuen hain zuzen, hamar urteko ikerketaren ondoren, gaur egun merkatuan dagoen ordenadore bidezko itzulpen-sistemarik aurreratuena den METAL garatzeko erabakia hartzera.
Produktuaren historia
Jakina denez, Siemens enpresa alemana elektrizitatearekin zerikusia duen ororen fabrikatzaile erraldoia da. Besteak beste, zentral telefonikoak ere egiten ditu. Iharduera honek bultzatu zuen hain zuzen, hamar urteko ikerketaren ondoren, gaur egun merkatuan dagoen ordenadore bidezko itzulpen-sistemarik aurreratuena den METAL garatzeko erabakia hartzera. Izan ere, telefoni sistema baten dokumentazioa osatzen zuten 100.000 orrialdeak ezin bait zituen alemanetik ingelesera itzuli arrazoizko epe eta kostu batzuen barnean. Zergatik ez, orduan, produktu bat garatuz beharrari erantzun? Eta, zergatik ez abiatu beste norbaitek hasia zuen garapen batetik?
Horixe egin zuten; Texas-eko Unibertsitatean prestatzen ari ziren METAL (Machine Edited Text Aspiring Legibility) erosi zuten. Hamar urte geroago sal-gai dago alemanetik ingelesera itzultzeko sistema hau.
Kaleratu aurretik ongi probatu dute METALen funtzionamendua: lehenbizi, 1986az geroztik Siemens-en Munich-eko egoitzan, gero Zürich-eko Compulex eta Rendsburg-eko Schönau und Damels-en itzulpen-bulegoetan, Nuremberg-eko Philips Kommunikations-Industrie-n, Villingen-eko, Mannesmann Kienzle-n eta Hildesheim-eko Unibertsitatean.
Oraindaino METALek alemanetik ingelesera itzultzeko aukera bakarrik ematen badu ere, alemanetik espainierara eta ingelesetik alemanera itzulpenak egiteko bertsioak aurtengo udaberrian probatzen hasteko moduan izango dira.
Laneko prozedura
Itzulpen-lanabes bat baino gehiago da METAL. Testu-masa handiko itzulpen tekniko errepikakorrak egiteko pakete integratu bat dela esan daiteke. Software honek bi ordenadore behar ditu: Unix sistema eragileaz lan egiten duen Siemens beraren erdi-mailako SINIX ordenadore bat testuaren formatua lantzeko, eta itzulpena burutzeko behar diren gramatika eta hiztegia dauzkan LISP makina bat. Makina biok Ethernet sare batez elkartzen dira. Erabiltzaileak SINIX ordenadorearen terminal gisa konektaturiko PC batean lan egiten du.
Terminal honetan sartzen da iturburu-testua, dela disko batetik, dela irakurketa optikoz eta OCR (karaktereak ezagutzeko programa) batez. Terminaletik SINIXera bidaltzen da testua hark itzulpenerako presta dezan. Prestakuntza amaitutakoan LISP makinara bidaltzen da itzultzeko, eta lan hau burututakoan ostera SINIXera joaten da postedizioa egitera. Itzulpen automatikoan egin behar izaten diren lexiko berriaren gehikuntza eta gramatika aldeko doikuntzak LISP makinaren pantailan egiten dira.
Bistan da METALen helburua ez dela itzulpena egitea soilik; dokumentua sartzeko eta formateatzeko arazoei ere erantzuten bait die. Horregatik jatorrizko dokumentuaren grafiko, taula, letra-mota, etab. errespetatu egiten ditu. Hau zurrunki egiterik balego, arazoa erraza litzateke, baina edozein itzultzailek dakien bezala, itzultzerakoan hitzen luzera eta ordena aldatu egiten dira.
Eragozpen hau gainditzeko, METALek banandu egiten ditu lehenbizi formatua eta testua. Hainbat testu-prozesadoretan landutako testua onartzen du METALek, hala nola, Word Star-en eta Word Perfect-en prestaturikoa.
Behin formatua eta testua banandu ondoren, testua esaldi laburretan zatikatzen da eta LISP makinara igortzen, itzultzeko.
Makina honek, lehenengo eta behin, hitz ezezagunak bilatzen ditu testuan; hiztegian ez dauzkanak, alegia, eta hauek zerrendatu ondoren, erabiltzaileak sarrera lexiko berriak kodetu egin behar ditu erizpide linguistiko batzuen arabera, programak eskaintzen dion leiho-sistema lagungarriaz baliatuz.
Aurreanalisiak hitz berrien agerpenak eta hauen testuinguruak erakusten ditu. Horrela, erabiltzaileak hitz horien erabilera zein den laster batean ikus dezake. Bidebatez, idaztokerrak detektatzeko bide bat ere bada, gaizki idatzitako hitzek gehienetan forma ezezaguna izango dutenez.
Oinarrizko hiru hiztegi erabiltzen ditu METALek. Bi hiztegi elebakar ditu, 50.000 sarrerakoa bakoitza, bata alemanezkoa eta ingelesezkoa bestea, eta bi hizkuntzotako hitzen arteko baliokidetza-hiztegi bat gainera. Hiztegi hauek hierarkizaturik daude: morfema gramatikalak gainean, hauen azpian lexiko arrunta eta beherago hiztegi tekniko orokorra. Horretaz gainera, hiztegi teknikoak daude (informatika, telekomunikazioak, medikuntza, etab.) moduluka antolaturik.
Hiztegi tekniko berezitu desberdinak erabiliz termino bakoitza nola itzuliko denaren berri ematen duten glosario-fitxategi batzuk sortzen ditu lehentxeago aipaturiko aurreanalisiak.
Bada hitz elkartuen fitxategi bat ere, hitz elkartu ezezagunak analizatu ondoren, osagaien esanahian oinarrituz behin-behineko baliokideak sortzen dituena. Batezbeste kasuen %70ean asmatzen duela esan daiteke. Zenbat eta testu teknikoagoa izan, orduan eta arrakasta gehiago lortzen du sistema honek.
Termino bat itzultzerakoan baliokidea hiztegi espezializatuenetan bilatzen da lehenbizi eta hauetan aurkitzen ez bada gero eta orokorragoetara jotzen du bilaketan. Nolanahi ere, erabiltzaileak alda dezake ordena hau nahi izanez gero.
METALek dauzkan hiztegiak ez dira liburu-forman ikusten ditugun hiztegien berdin-berdinak. Sarrera bakoitzak informazio morfologikoa eta sintaktikoa ere badauka, berridazketa-erregelen bidez adierazia. Hitz berrientzat erregela lehenetsiak proposatzen ditu.
Itzulpena bera perpausen analisiaz arduratzen den hizkuntz erregelen datu-baseak egiten du. Honek mailarik sakonenean txertaturiko esaldiak bilatzen ditu. Gero pixkanaka azalerantz joaten da, maila bakoitzean osagai-egiturazko erregelak esleituz. Azaleko mailako adabegietara iritsitakoan, zuhaitz-egitura bat sortzen du perpaus osoarentzat.
Azken zuhaitza hautatu baino lehen, erregela bat baino gehiago aplikatzeko posibilitatea dagoen kasuetan probabilitatezko estrategia bat erabiltzen du. Honek memoria asko behar du: 120 Mb-etik gora, hain zuzen.
Zuhaitza lortu ondoren LISP makinak kasu-gramatikaren antzeko errepresentazio-modu batean ipintzen ditu perpausak.
Sakoneko analisi-maila honetatik abiatuz sistemak irteerako zuhaitz bat sortzen du helburuko hizkuntzan. Erabiltzaileak badu honen adabegietako kodeak aldatzeko aukera, behar izanez gero.
Perpausak banan-banan aztertzen ditu sistemak eta lortzen duen itzulpena irteerako fitxategi batean gordetzen du postediziorako.
Kostua eta etekina
Zortzi orduko lansaioan 200 orrialde inguru itzultzen ditu METALek. Abiadura hau handia ala txikia irudi daiteke, baina itzulpen-osoa (formateatzea barne) kontutan hartzen bada, nahikoa lasterra dela esan daiteke, zeren postedizio-lanpostuan diharduen langileak ezin bait ditu 40 edo 50 orrialdetik gora prestatu. Hortaz METALek gau batean egiten duen lanari behin-betiko formatua hurrengo egunean emateko bost postedizio-lanpostu behar dira. Itzulpena lastertuko balitz ere, ondorengo prozesuan langile gehiago eta makina gehiago jarri ezean ez litzateke lana bizkortuko. Zenbat kostatzen da hau dena, bestalde? Hona hemen kontuak:
SINIX MX 300 makina laserrezko inprimagailuarekin eta periferikoekin: 2.600.000 pta. eta makinaren mantenimendu-kostua 22.000 pta. hilero.
SINIX makinarentzako softwarea: 208.000 pta.
LISP makina: 6.500.000 pta.
METAL itzulpen-softwarea: 5.850.000 pta. eta 60.000 pta. hileroko mantenimendu-kostua.
Guztira 15.000.000 pta.ko inbertsioa eta 82.000 pta.ko mantenimendu kostua hilero.
Zeuk ikusi erostea komeni zaizun.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-068e31cbca5d | http://zientzia.net/artikuluak/orratzak-pi-zenbakia-eta-kurben-luzera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Orratzak, pi zenbakia eta kurben luzera - Zientzia.eus | Orratzak, pi zenbakia eta kurben luzera - Zientzia.eus
Luis Antonio Santalo Sors-ek, joan den urrian, "Union Matematica Argentina" delakoak antolaturiko matematikarien bileran amaiera-hitzaldia berak eman zuen. Ondoko lerroek hitzaldi haren zati bat isladatzen dute.
Luis Antonio Santalo Sors-ek, joan den urrian, "Union Matematica Argentina" delakoak antolaturiko matematikarien bileran amaiera-hitzaldia berak eman zuen. Ondoko lerroek hitzaldi haren zati bat isladatzen dute. Orratzak, pi zenbakia eta kurben luzera - Zientzia.eus Orratzak, pi zenbakia eta kurben luzera
1990/03/01 Duoandikoetxea Zuazo, Javier - EHUko matematika irakaslea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Matematika
Luis Antonio Santaló Sors, Gironan jaio zen 1911n. Rey Pastor eta Blaschke-ren ikasle izanik, Madrilen egin zuen doktoregoa eta gerra-denboran Errepublikak Cartagenan zuen Eskola Aeronautikoan irakasle izan zen. Gerra ondoren Argentinara joan zen eta bertan gelditu, Rosario, La Plata eta Buenos Aires-en irakasle izanik. Urte haietan Argentinak matematikari-talde bikaina bildu zuen, nazioarteko mailan nabarmena, eta Santaló jauna talde horretako partaide garrantzitsua izan zen. 1983an “Príncipe de Asturias” saria jaso zuen. Joan den urrian, “Unión Matemática Argentina” delakoak antolaturiko matematikarien bileran amaiera-hitzaldia berak eman zuen, eta eskolako maisu-maistretatik Unibertsitateko irakasletaraino, maila desberdinetako entzulegoa liluratuta gelditu zen Santaló-ren maisutasunak eramandako bideetan. Ondoko lerroek hitzaldi haren zati bat isladatzen dute.
Buffon-eko kontea.
XVIII. mendean Buffon-eko kontea Pariseko Erret Lorategiaren arduraduna zen eta pixkanaka bere “Histoire Naturelle”ren hogeitamabi tomoak idatzi zituen. Historia horretan bizidun guztien bilketa sistematikoa egiteko asmoa zuen eta gizakiak ere bere lekua izan behar zuela uste zuen. Gizakien ezaugarri nagusia heriotzarekiko beldurra da Buffon-en eritziz, baina ez dakigu beste animaliek beldur hori ez dutela nola erabaki zuen. Bigarren ezaugarria, eta guri hemen axola zaiguna, jokoarenganako grina da eta horri eskaini zion “Essai d’Arithmétique morale” izeneko atala
1777
Jokoetan dirua jokatzen zen, noski, eta jokoa garbia izan dadin irabazteko dugun probabilitatea ezagutu behar dugu. Adibide bat jartzeko, demagun dato bat botatzean “5” zenbakia agertzearen aldeko postura egiten dugula. Irabaziz gero, jokatutako dirua sei aldiz eman behar digute; probabilitatea 1/6 bait da. Aldiz, zenbaki ba-koiti bat agertzearen alde postura eginez gero, jokatutako diruaren bikoitza baino ez dugu jasoko, orain probabilitatea 1/2 delako. Probabilitatea kalkulatzeko, kasu posibleak kontatzen ditugu (sei gure adibidean) eta aldekoak (bat “5”aren kasuan, hiru zenbaki bakoitiarenean), eta bigarren hau zati lehenengoa egiten dugu.
Buffon-ek joko geometriko bat proposatu zuen, non probabilitatearen kalkulua kasuak zenbatuz ezin egin zen. Hona zein den “Buffon-en orratzaren problema” deitzen duguna: egin ditzagun lurrean zuzen paralelo batzuk, elkarren arteko distantzia (d) finkatuz eta bota dezagun beraien artera l luzerako orratz bat, l d izanik. Orratzak lerro bat ebakiko duenaren alde postura egiten duenak, zenbat diru jaso behar du asmatuz gero? Gorago esan bezala, gertaera horren probabilitatea jakin behar dugu eta hain zuzen, 2 l / d ateratzen da (ikuserrekoadroa). Adibidez, lerroen arteko distantzia 5 cm-koa bada eta orratzak 3 cm neurtzen baditu, probabilitatea 0,38197 da eta jokatutako pezeta bakoitzeko 2,618 kobratu beharko lirateke asmatutakoan.
Ez dakigu joko hau txanponak irabazteko (ala galtzeko) inoiz erabili den, baina Laplace-k bere “ Théorie analytique des Probabilités ” (1812) liburuan aplikazio kurioso bat aurkitu zion; p zenbakiaren baliora hurbiltzearena alegia. Horretarako orratza lerro artera askotan bota ondoren, lerro bat ebakitzen duen aldien kopurua zati bota dugun aldi guztien kopurua, probabilitatearen balio hurbildua da, zenbat eta gehiagotan ari, hainbat eta fidagarriagoa delarik. Lortutako balioa berdin 2 l / d eginez, aska daiteke. Literaturan agertzen diren emaitzak lar onak dira sinesgarriak izateko, baina kontutan hartu behar da esperimentua egiten ari zenak aldez aurretik bazekiela lortu nahi zuen emaitza eta komeni zitzaionean gelditu egiten zen. -ren balioa benetan ezezaguna balitz, aipatzen diren 5000 inguruko jaurtiketekin bigarren dezimala zalantzazkoa litzateke.
Problema honen zenbait aldaketa proposa daiteke eta Laplace-k formulazio orokorragoa proposatu zuen: planoa orain laukitan banatzen da, zuzen paralelo horizontalak d distantziara eta bertikalak d’ distantziara egonik eta beraien artera l luzerako hari bat botatzen da, edozein forma duelarik (ez derrigorrez zuzena orratzaren moduan). Hariak puntu batean baino gehiagotan ebaki dezake lerro-sarea eta ebaketa-puntuen kopuruaren esperantza matematikoa hau da:
Hau da, N jaurtiketa egin ondoren ebaketa-puntuen batezbesteko kopurua E(N) bada, N infiniturantz doanean, E(N) goiko E-ren baliorantz doa. Ikus daitekeenez, d’ infiniturantz doanean lehengo Buffon-en orratzaren emaitza ateratzen da. Eta berriro ere, d, d’ eta l ezagutuz gero, zenbakira hurbiltzeko erabil daiteke formula hori.
Bide hau kalkulatzeko interesgarria ez bada, badago formulazio berri honetan benetan ezezaguna izan daitekeen balio bat; hariaren luzera hain zuzen. Eta badirudi praktikan ere erabilia izan dela. Mikroskopiotik begira ari bagara, baliteke bertan agertzen diren luzera batzuk ezin neurtu ahal izatea. Ezin dugu “haria” plano koadri-kulatura bota, baina hona hemen zer egin dezakegun: mikroskopioaren irudiaren gainean sare koadrikulatu bat proiektatu (aldeak ezagunak izanik) eta ebaketa-puntuak kontatu, sarea biratu eta berriro ebaketak kontatu eta horrela bira osoa egin arte. Batezbesteko ebaketa-kopuruak goiko E-ren balio hurbildua ematen digu eta hango formula erabiliz, luzera lortzen da; -ren balioa ezagutzen dugulako, noski.
Problema hauek eta antzekoak estudiatzen dituen Matematikaren parteari, “Probabilitate Geometriko” deitzen zaio. Santaló-ren “ Integral Geometry and Geometric Probability ” (“Encyclopedia of Mathematics and its Applications” bildumaren lehen bolumena, Addison-Wesley, 1976) liburura hurbiltzen denak hainbat gauza interesgarri aurkituko du arlo honetaz. Liburuaren hitzaurrean Mark Kac matematikari famatuak “Geometria Integralaren alorrean urte askotan zalantzarik gabeko nagusitzat” jotzen du Santaló irakaslea.
Oharra: Irudi hau ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-13d810f22731 | http://zientzia.net/artikuluak/mosaikoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mosaikoak - Zientzia.eus | Mosaikoak - Zientzia.eus
Hurrengo lerroetan n aldeko poligonoaren ondoz ondoko bi aldeek osatzen duten angelua kalkulatu behar da. Horixe da egingo duguna.
Hurrengo lerroetan n aldeko poligonoaren ondoz ondoko bi aldeek osatzen duten angelua kalkulatu behar da. Horixe da egingo duguna. Mosaikoak - Zientzia.eus
Hurrengo lerroetan n aldeko poligonoaren ondoz ondoko bi aldeek osatzen duten angelua kalkulatu behar da.
Artikulu hau idaztearen arrazoia, Elhuyar. Zientzia eta Teknikaren aurreko bi aleetako artikuluan bilatu beharko genuke. Horrela honen zergatia asmatzea ez zaizu zail gertatuko. Poliminoak izeneko artikuluan planoko irudiak maneiatzen genituen. Zehatzago esan, poligonoak erabiltzen genituen, baina ez edonolako poligonoak, ez; triangelu aldekideak, karratuak eta hexagonoak baizik. Bertan genionez karratua, triangelu aldekidea eta hexagonoa, planoa osa dezaketen poligono erregular bakarrak dira. Poliminoak elkartzen genituenean, funtsean, mosaikoak osatuz ari ginen, erabiltzen genuen pieza-kopurua finitua bazen ere.
Arestian esandako baieztapena frogatzen saiatuko gara hurrengo lerroetan. Frogapena burutzeko n aldeko poligonoaren ondoz ondoko bi aldeek osatzen duten angelua kalkulatu behar da. Horixe da orain egingo duguna.
Lehenengo poligonoa zirkunferentzia batean zirkunskribatuko dugu. Poligonoaren erpinak zirkunferentziaren zentruari lotuko dizkiogu zuzenkien bidez, n triangelu isoszele osatuz. Triangelu hauek erpin bat amankomuna daukate (zentruan kokaturik dagoena alegia). Erpin honi dagozkion angeluak AOB = BOC =
= 360
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3568bee24d54 | http://zientzia.net/artikuluak/konpositeak-etorkizuneko-materialak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Konpositeak: etorkizuneko materialak - Zientzia.eus | Konpositeak: etorkizuneko materialak - Zientzia.eus
Urtero, auto-fabrikatzaileek material eta teknologia berriak probatzen dituzte basamortuan zehar ospatzen den lasterketa automobilistiko gogorrean.
Urtero, auto-fabrikatzaileek material eta teknologia berriak probatzen dituzte basamortuan zehar ospatzen den lasterketa automobilistiko gogorrean. Konpositeak: etorkizuneko materialak - Zientzia.eus Konpositeak: etorkizuneko materialak
Materialak
Urtero, auto-fabrikatzaileek material eta teknologia berriak probatzen dituzte basamortuan zehar ospatzen den lasterketa automobilistiko gogorrenean. Orain dela hiru urte Peugeot-205 bikain batek irabazi zuen Paris-Dakar deritzon proba hau. Beira-zuntzez indartutako erretxinak osatzen zuen kotxe honen karrozeria. Material honekin lortutako arintasuna garrantzi handikoa izan zen irabazi ahal izateko.
Steffi Graf-ek karbono-zuntzezko belarakia erabiltzen du.
Ciba
Steffi Graft-ek emakumezkoen artean, eta Ivan Lendl-ek gizonezkoen modalitatean paregabeko bikotea osatzen dute tenis-munduan. Biek, karbono-zuntzez indartutako erretxinaz egindako belaraki edo erraketa erabili ohi dute. Material honekin lortzen den kolpearen transmisioak egokiago bultzatzen du pilota, eskumuturrarentzat mesedegarriago delarik.
Singh jauna, cricketlari indiarra zen; kalitate handiko jokalaria. Istripu baten ondorioz eskuineko hanka moztu egin behar izan zioten, belaunaren parean. Ebakuntza horrek sortutako ondorioetatik zuzpertu ondoren, Singhek muskulu-errehabilitaziorako programa bat segitu zuen, aluminiozko protesia ezarri aurretik. Protesi hau astunegia zen jokalariak bere lehengo arintasuna berreskuratzeko. Honen ordez epoxi eta beira-zuntz geruzatuz egindako protesi bat ezarri zitzaion, bere pisua 2,1 kg-koa zelarik. Protesi honen bidez 85 km/h-ko jaurtitze-abiadura lortu zuen Singh jokalariak, istripua baino lehen zuen abiadura maximoa 110 km/h-koa zelarik. Ondoren, material hauek jasan duten bilakaerari esker, 1,4 kg pisatzen duen hanka artifiziala ezarri zaio jokalari honi. Horren eraginez garai batean zuen jaurtitze-abiadura maximoa lortu du.
Edozein kiroletan erabiltzen da karbono-zuntza.
3. Argazkia: Ciba
Kanadiar hockey-taldea iaztik beira-zuntzez indartutako erretxinazko “stick”a erabiltzen hasia da. Makila honi esker jokalariak pilota jotzean lortzen den erreberberazio akustikoa desagertu egiten da, kolpearen potentzia haundiagotu egiten delarik. Gaur egun bada antzeko materialak erabiltzen hasi den zenbait talde nazional.
Material berria
Eski, bizikleta, gurpil lentikular… aipatutako produktu guzti hauek badute elkarren arteko lotura bat: osatzen dituzten materialak, hau da, konpositeak. Orain sei urte, gure inguruan ia ezezaguna zen hitza, eta gaur egun eremu eta arlo askotan erabiltzen da. Gizateriak pasa izan dituen aroak finkatzeko erabiltzen den erizpidea, materialarena da zenbait kasutan. Horregatik Harri-Aroa, Brontze-Aroa, Burdin Aroa, eta Altzairu-Aroa hitzak aipatzen ditugu sarritan. Beraz, Konposite-Aroan murgiltzen ari garela esan dezakegu, antzeko terminologia erabiliz.
Baina, zer dira konposite edo material hitzaren kontzeptua hankaz gora bota duten material hauek? Nahiz eta konposite hitzaren esanahia nahasgarria eta zabala izan, normalean makroskopikoki heterogeno diren bi materialen elkarteari deritzo, multzoaren propietateak oro har osagai bakoitzarenak baino hobeak direlarik. Konpositeen arteko kasurik arruntena zuntzaz eta matrize batez osaturiko materialarena da. Jarraia den eta matrize deritzon material bat multzoaren propietate mekanikoak hobetzen dituen zuntz batez indartzen da. Matrizearen funtzioa, multzoa gordetzea eta esfortzuak transmititzea izango da.
Jeetendra Singh bere karbono-zuntzezko oinarekian.
Ciba
Konposite hauen adibide bezala, automobiletan erabili ohi dena aipa dezakegu. Citröen etxeak, bere BX-aren atzeko atea hauetako material batez fabrikatu du. Kasu honetan korrosioarekiko erresistente den poliester-erretxina batek altzairuzko xafla ordezkatu du. Altzairuaren antzeko propietate mekanikoak (zurruntasuna eta erresistentzia) lortu ahal izateko, poliester-erretxina beira-zuntzez indartzen da. Horrez gainera, erretxina eta zuntzaren artean sortzen den interfase edo lotura egokiak sorterazten dituen adherentziak, konpositeak talken aurrean duen joera hobetu egingo du altzairuarekiko. Beraz, logikoa dirudi Peugeot-205, Renault-5 edo Renault-11 ereduek material hauetaz osatutako kolpe-motelgailuak erabiltzea.
Ideia zaharra
Zuntz baten bidez materiala indartzearen ideia giza zibilizazioa bezain zaharra dugu. Duela milaka urte, antzinako Mesopotamian, las-toz sendotutako buztina etxegintzarako material arrunta genuen. Buztinak matrize moldagarriaren papera betetzen zuen “konposite¨ honetan. Lastoak berriz, etxegintzarako hain beharrezkoa zen zurruntasuna eta erresistentzia ematen zion multzoari, zuntzaren antzera jokatuz.
Geroztik materialak guztiz aldatu dira eta gizateria ere bai, baina konpositearen kontzeptua antzekoa dugu. Beraz eta bakarka aplikazio baterako baliogabeak diren bi materialek, multzo heterogeno baina baliagarria osatuz propietate hobetuak dituen material berria eratzen dute. Eta material hau heldutasun teknologikora iritxi zen bezain azkar, konposite-kontzeptuak bere zabaltasunaz gure gizartearen eremu eta arlo guztiak bete zituen. Hori Bigarren Mundu-Gerraren ondoren gertatu zen, erretxina organikoek izan zuten izugarrizko bilakaerak eraginda.
Airbus A320 konpositez egindako abioia.
Ciba
Material polimeriko hauek bi propietate nagusi zituzten (zenbait arlorentzat baliagarri zirenak): isolatzaile izatea etxegintza eta aplikazio elektrikoetarako, eta arintasuna garraio-aplikaziotarako. Hala ere, material hauek zituzten propietate mekanikoak ahulegiak zirenez, ezinezkoa zitzaien material konbentzionalak ordezkatzea zurruntasun edo erresistentzia mekaniko altua behar zenean.
Bestalde, erretxina organiko hauen bilakaerarekin batera, indartzeko erabiliko ziren zuntzen fabrikazio-teknologiak ere aurrerapen nabarmena izan zuen. Hauen artean beira-zuntza aipatu beharrezkoa dugu; bere kalitate/prezio-erlazioaren eraginez erabilpen handiagoa duena bait da.
Airbus A320 abioairen konpositezko hegala osatzen.
Ciba
Zuntz honen fabrikazio-prozesua honetan datza: silizez osatutako beira urtua galdatu egiten da hodi batzuetan zehar, ondoren abiadura handiz egindako tiratze-prozesu bat jasanez. Automobilen karrozeriak, autobusak, trenen kanpo eta barne aldeak, arrantzarako kainaberak, hegazkinetako barneak eta beste zenbait piezak beira-zuntza daramate osagai nagusi bezala. Zuntz honek kasu bakoitzean izango duen forma, aplikazioaren arabera ezberdina izango da. Norabide bakarrerako zuntz luzea erabil daiteke adibidez. Ehun bidimentsional bat ere bai, “mat” deritzon multzo sakabanatu bidimentsionala osatuz edo forma multidimentsionalak osatuz. Beraz, konpositeen munduak beste aldagai berri bat du; formarena.
Ametsa errealitate
Karrozeriak, isolatzaileak eta antzeko produktuak aipatu ditugu. Baina nola lortu altzairuak baino propietate hobeak dituen pieza estrukturala? Orain dela gutxi arte diseinatzaileen amets hutsa zena, errealitate bihurtu da karbono-zuntzari esker. Karbono-zuntza, altzairuak baino zurruntasun handiagoa duen materiala da, bere pisua BOST aldiz txikiagoa delarik. Adibide bezala, hor dugu argazkian ikusi daitekeen Airbus-320-aren atzeko lema. Lema hori epoxi erretxinaz eta karbono-zuntzez osatuta dago.
Fokker abioietan konpositezko piezak.
Ciba
Gaur egun helikopteroen helize eta errotoreak ere material honetaz fabrikatzen dira. Konpositeek aplikazio aeronautikoetan duten erabilpen zabalak, radarrez detektaezin diren hegazkinak fabrikatzea posible egin du. Eta talkarekiko aparteko erresistentzia lortzea komeni bada, Kevlar zuntzak badu zeresanik. Blindatuak eta balen kontrako gerrontzetan (txalekotan) duen erabilpenak badu honekin zerikusirik.
Konpositeak gutxienez bi osagai ditu. Horietako bakoitza material ezberdina izan daiteke. Erabilpen ezberdinak eta propietate mekaniko nabarmenak dituzte: arintasun handia, isolatzaile elektriko izatea, propietate termiko interesgarriak eta korrosioaren aurka puntako erresistentzia. Eta hala ere material hauek erabiltzeko izan ditzakeen bi abantaila nabarmen ez ditugu oraindik aipatu: anisotropia eta pieza eta funtzioak integratzeko duten gaitasuna.
"Spirit of Apricot", munduko belauntzi ospetsuenetakoa, konpositez egina dago.
Ciba
Zer esan anisotropiari buruz? Konpositeak zuntzez osatuak daudenez gero, esfortzu mekanikoak aplikatu behar diren norabideetan orienta ditzakegu. Adibidez, trakzio hutsa pasa behar duen barra bat diseinatzean, norabide bakarreko zuntzez osatutako konpositea erabiltzea izango litzateke logikoena. Esfortzu mekanikoa bihurdura izango balitz, ehun zilindrikoa edo zuntz biribilkatua hartuko genituzke soluzio egokien bezala. Beharrezko ez diren norabideetan zertarako materiala gastatu? Zer lortzen dugu beharrezko ez diren propietateak izanda? Behar bakoitzaren arabera diseinatzeko gaitasun hau, izugarrizko tresna bihur daiteke diseinatzailearen eskuetan.
Baina abantaila honek baditu bere akatsak ere. Material hauen diseinua optimizatzeak aparteko aukerak ematen baditu ere, horretarako konpositeak oso ongi ezagutzea eskatzen zaio diseinatzaileari. Batek baino gehiagok “kartako material” bezala definitu ditu konpositeak. Bezero bakoitzak, behar bat du. Behar bakoitzak produktu bat. Eta produktu bakoitzak material bat. Materiala piezarekin batera diseinatu beharko da.
Funtzionaltasuna
Abiadura handiko tren honen karrozeria konpositezkoa da.
Ciba
Eta funtzioak integratzeko gaitasuna ere aipatu dugu. Azal dezagun kontzeptu hau adibide baten bidez. 1983.ean Peugeot etxeak bere eredu berriarentzat konpositez egindako pieza berri bat diseinatzea pentsatu zuen. Eredua gaur egun ezagutzen dugun 405 izenekoa izan zen. Automobilaren aurrekaldean, kapotaren azpian, funtzio ezberdinak dituzten hogeitamar osagai daude; kolpe-motelgailuaren euskarria, erradiadorea, lanpara-etxeak eta abar. Peugeot etxeak pentsatutako ideia, ondorengo helburu hauek betetzen zituen karkasa bat diseinatzea izan zen:
Kolpe-motelgailuaren euskarri izan, funtzio estruktural bat betez.
Automobilaren aurrekaldeak duen bihurdura-erresistentzia hobetu, eskuinetik ezkerrera doan ardatza osatuz.
Automobilaren aurrekaldea osatzen duten osagai eta pieza guztien muntaketa erraztu.
Horren ondorioz robotak erabil daitezke, prozesu honen kostuak nabarmen txikiagotuz.
Vetrotex
Helburu hauek betetzeko aipatutako aurrekaldeko modulua diseinatu zen konpositez (S.M.C., “Sheet Moulding Compound” deritzon materialaz; poliester-erretxina eta beira-zuntza osagai nagusi dituenaz). Aurrekaldeko modulua argazkian azaltzen da. Pieza hau osorik bloke bakarrean muntatzen da fabrikazio-katean, lana erraztuz eta kostuak murriztuz. Kasu honetan bada, konpositeak erabiltzearen ondorioa zera izan da: pieza ezberdinen funtzioak bakar batean integratzea, piezaren fidagarritasuna handiagotzea eta muntaketa-kostuak txikiagotzea. Konpositeei esker diseinu-zaletasuna piztu izan da.
Aplikazio aeronautikoak aipatu ditugu lehen eta baita lehorreko ibilgailuetarako egindako piezak ere. Baina, zer esan itsasoari buruz? Britainia Haundiak nazioarteko lehiaketetan aurkeztu duen azken belauntzia 18 metro luzeko trimaran bat izan da. “Spirit of Apricot” izena duen belauntziak 50 milioi pezetatik gora balio du eta batez ere epoxi-erretxina eta karbono-zuntza erabiliz eraiki da. Diseinatzaileak, Barry Noblek, zera dio: Bitarteko guztiak erabili dira “bultzada/pisua” deritzon erlazio handiena lortzeko. Material aurreratuenak erabili dira: karbono-zuntza kaskoan eta flotagailuetan eta titanioa presio altuko zirkuitu hidraulikoetan. Kasu hau ez pentsa salbuespena denik.
"Renault espace" furgoneta, ondoan konpositezko despiezea duelarik.
Vetrotex.
Arlo honetan material hauen hedapena aipagarria izan da. Aisiarako arrantzuntzietako %95ek konpositeak daramatza. 9 metro baino luzera txikiagoko belauntzietako %99ak eramaten ditu konpositeak, %92ak 9 metrotik 12 metrorainoko luzera dutenek, eta %79ak 12 metrotik gorakoa dutenek. Kasu honetan arintasuna, korrosioaren aurka material hauek duten erresistentzia eta diseinu-zaletasuna dira ordezkatze honen arrazoi nagusi.
Etorkizunaz zer?
Eta zer diogu etorkizunari buruz? Orain arte material hauen hedakuntza apartekoa izan da. Bilakaera honen hurrengo pausoa automobilen fabrikazioko serie handietan sartzea izan daiteke. Hala ere, konpositeen transformazio-prozesuek ez dute oraindik material konbentzionalek lortutako heldutasuna lortu. Baina martxa hau hobetzen ari da. Badira gaur egun molde batekin egunean 500 pieza fabrikatzeko aukera ematen duten prozesuak. Eta minutu bateko prozesaketa-denbora ez da ia utopia hutsa. T.R.E. (Termoplastiques renforcées par estampage) deritzon prozesua erabiliz lortu izan da.
Konpositeak transmisio-pieza mekanikoetan erabil daitezke.
Focus
Teknika honen bidez, konposite termoplastikozko xaflak estanpazio metalikoaren antzeko prozesuaren bidez hotzetan prozesatzen dira. Prozesu honen abantailarik nagusiena bertan erabiltzen diren materialen birziklagarritasuna da; material termoplastikoak bait dira. Transformazio-prozesu hauek duten automatizazio-maila baxua ere, oztopo da beraien zabalkuntzarako. Handikap astun hau, automatismoen erabilpenaren bitartez serieak handitzen doazen arabera konpon daitekeen arazoa da.
Orain arte aipatu ditugun materialak arruntenak dira; matrize organikoa dutenak. Hala ere matrize eta zuntz berriak sortzen ari dira egunero arlo honetan. Konposite kontzeptua material metaliko eta zeramikoetara iritxi da. Aleazio metalikoak zuntz zeramikoen bidez indartzen dira, matrize metalikoa duten konpositeak sortuz (M.M.C. Metal Matrix Composites). Material hauek aeronautika-arloan oso erabiliak dira gaur egun; aparteko propietateak bait dituzte. Zeramika hauskorrak ere zuntz zeramikoak erabiliz indartzen dira, zailtasuneko materiala lortuz; Ceramic Matrix Composites (C.M.C.) deritzonak.
Gure trenak, gero eta gehiago konpositezkoak izango dira.
Vetrotex
Gaur egun material hauekin Diesel motoreen pistoiak fabrikatzea aipatzen da. Berriz ere zuntzaren bidez indartutako zeramikak, antzinako Mesopotamiako buztinaren antzera... Bestalde, matrize organiko berriak ere sortu dira; PEEK, PES, PSP eta abar deritzenak, 350ºC-ko muga gaindi dezaketenak.
Gaur egun erabiltzen diren zun-tzak ahaztu egingo dira. Matrize berriek oraingoak ordezkatuko dituzte. Baina konposite kontzeptuak aurrera egingo dio. Material hutsa baino gehiago da. Beharbada diseinatzeko ideia berria.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2f9b4f0d6680 | http://zientzia.net/artikuluak/tgv-abiadura-handiko-tren-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | TGV. Abiadura handiko tren berria - Zientzia.eus | TGV. Abiadura handiko tren berria - Zientzia.eus
Frantzian ezaguna da Parisetik Lyonerako eta Mediterraniorako TGV edo Abiadura Handiko Trena. 1981. urtean errail gaineko munduko marka ezarri zuen, baina azken aldian Parisetik Atlantiar Ozeanora dijoanak marka hori hautsi du.
Frantzian ezaguna da Parisetik Lyonerako eta Mediterraniorako TGV edo Abiadura Handiko Trena. 1981. urtean errail gaineko munduko marka ezarri zuen, baina azken aldian Parisetik Atlantiar Ozeanora dijoanak marka hori hautsi du. TGV. Abiadura handiko tren berria - Zientzia.eus TGV. Abiadura handiko tren berria
Garraioak
Frantzian ezaguna da Parisetik Lyonerako eta Mediterraniorako TGV edo Abiadura Handiko Trena. 1981. urtean errail gaineko munduko marka ezarri zuen (380 km/h), baina azken aldian (1989.eko abenduan) Parisetik Atlantiar Ozeanora doan Abiadura Handiko Trenak hautsi du marka hori (482,4 km/h) eta aurtengo irailean izango dugu Baionan.
TGV atlantiarraren maketa. Munduko erre gaineko abiadura-marka ezarri du. Ohizko abiadura 300 km/h-koa da.
TGV atlantiar eta mediterraniarraren artean, koloreaz aparte itxuraz ez dago diferentziarik. Bata urdina eta bestea laranja-kolorekoa izateaz gain, kanpotik begiratuta gainerakoan berdinak dira: forma, zilueta, etab. Kontu handiz aztertuz gero ordea, badira desberdintasunak. Trenmakinaren karrozeria zertxobait aldatua dauka eta lehen eta azken bagoi eragileen artean TGV atlantiarrak (orain Bordeleraino doanak) beste hamar bagoi ditu, mediterraniarrak zortzi dituelarik.
Bataren eta bestearen abiadurari begiratuz ere bada desberdintasunik. TGV normalak 270 km/h du bere ohizko abiadura eta TGV atlantiarrak 300 km/h. Bidaiariak daramatzala 30 km/h gehiago lortzeko ordea, kanpoko soineko berdintsua mantenduz barneko makineria asko aldatu behar izan du. Motoreak berriak dira (arinagoak eta bi aldiz potenteagoak), balazten ahalmena %70 handiagoa da (eta gainera blokeoaren kontrako mekanismoa dute), esekidura pneumatikoa da, bagoiak arinagoak dira, etab.
TGVren egitura
Dena dela, TGVren oinarrizko egitura mantendu egin da, praktikak frogatu duenez funtzionamendurako oso egokia delako. Tren osoak bi bagoi eragile ditu (lehenengoa eta azkenekoa) eta horien artean multzo homogenoa osatuz hamar bagoi artikulatu, biren elkargunearen azpian bogie bat dutelarik. Ez dago beraz tren klasikotan bezala trenmakina bat eta gero atzetik bagoi independenteak, bakoitza bi bogiez horniturik.
TGVren egiturak baditu bere abantailak. Bogie gutxiago izan eta bagoi arteko espaziorik gabekoa delako, zurrunbilo gutxiago sortzen du aireak eta aerodinamikoki askoz hobea da. Hiru metroko bogieak ditu eta bertan motorea esekita du. Motoreak erreduktore eta lotura homozinetikoaren bidez (automobiletan bezalaxe) gurpilari biraketa-abiadura transmititzen dio.
Gero eta azkarrago
Trenaren abiadurari dagokionean, ohizko abiadura 270 km/h-tik 300 km/h-ra aldatzeak arazo asko sortu ditu; 200 km/h-tik 260 km/h-ra aldatzeak baino gehiago. 200 km/h-ko ohizko abiadura 1967. urtean lortu zuen Frantzian Parisetik Tolosara zihoan “Capitole” izeneko trenak. 1981. urtean TGVren ohizko abiadura 260 km/h-koa zen. Hori lortzeko ordea, trenaren materialak eta egitura erabat desberdinak ziren. Bagoi eragileek eta tartekoek multzo artikulatua osatzen zuten eta askoz ere arinagoa zen.
Abiaduraren arazoak
Abiadura bizkortzeak nahikoa erraza ematen du begiratu batera. Badirudi trakziorako potentzia handiagoa ipintzearekin aski dela, baina gauzak ez dira hain sinpleak. Tren normal bati 300 km/h-ko abiadura ezartzen saiatuko bagina, deskarrilatu egingo litzateke lehenago trenbidea eta bogieak horretarako prestaturik egongo ez liratekeelako. Gainera abiadura horrek balaztaketaren arazoa areagotu egingo luke.
Abiadura igotzeak beraz, elkarren kontra dauden parametro desberdinak lantzea eskatzen du. Arinagoa izan behar da batetik azeleratu eta balaztatu behar den masaren inertzia gainditzeko, eta potentzia handiagoa eduki behar bestetik. Potentzia handiagoa transmititzeko ordea, pisu handiagoa eduki behar da.
Bi erreiak erdi aldera zerbait inklinaturik daude. Horrela trenaren egonkortasuna askoz ere hobea da.
Trenean jokoan dabiltzan indarrak, abiaduraren karratuaren arabera igotzen dira eta potentzia abiaduraren kuboaren edo ber hiruren arabera. Adibidez, abiadura 100 km/h-tik 200 km/h-ra igarotzeko, erresistentzia lau aldiz handiagoa eta potentzia zortzi aldiz handiagoa beharko lirateke. TGV atlantiarrean ere horixe gertatu da: abiadura %11 igo da (270 km/h-tik 300 km/h-ra), erresistentzia aerodinamikoa %23 eta potentzia %36. Praktikan beraz, dena berrikusi behar izan da trenean: esekidura, egonkortasuna, bidaiarien erosotasuna, balaztaketa, seinaleak, etab.
Trenbidea ere berria
Erreiek dena dela, ez dute buruhauste handirik eman, zeren eta TGVrentzako trenbideak diseinatu zirenean 300 km/h-ko abiadura baino handiagoak hartu bait ziren kontutan. Horregatik lortu dute esperimentalki munduko errekorra.
Ez da ahaztu behar ordea 1955. urtean Landetako tarte zuzen batean gertatu zena. CC eta BB tren esperimentalek 331 km/h-ko abiadura lortu zuten, baina trenbidea uhinez betea eta hondatuta geratu zen; dena berritzeko moduan. Abiadura horietan izan ere bogietako gurpilek albora ematen dituzten kolpeak ikaragarriak izaten dira (abiaduraren karratuaren arabera hazten dira).
TGVrentzako trenbidea beraz, trenbide normala baino askoz ere astunagoa, egonkorragoa eta doitasun handiagokoa da. Erreiak astunagoak dira; 60 kg/m-koak (normalek 45 edo 50 kilo pisatzen dituzte) metroko. Lurrean hobeto finkaturik daude eta aldi berean paralelotasuna eta lerrokadura kontu handiz kontrolatu zaizkie. Tresna optiko zehatzak erabili dira kilometroko luzeran milimetro gutxiko diferentziak egon daitezen.
Batezbeste TGVrentzako trenbide-kilometro bakoitzak 4.000 tona balasto, 1.600 trabesa (392 tonako pisua dute) eta 120 tona errei ditu.
Trenmakinaren motoreak eta potentzia
Abiadura handi horietan ibiltzeko ordea, trenbide ona ezezik potentzia handiko trenmakinak behar dira. Trenmakinaren tamaina handiak besterik pentsaraz badezake ere, lekurik handiena ez dute motoreek hartzen; transformadore, haizagailu, korronte-artezgailu eta korronte-moduladoreek baizik. Motoreak oso behean daude bogietako gurpil artean. Oso leku gutxi dute beraz. Ez da ahaztu behar motoreez gain erreduktoreak bere engrane eta guzti eta transmisio-kaxak ere hortxe joan behar dutela. TGV mediterraniarraren motoreak korronte zuzenekoak dira, bakoitzak 550 kW edo 750 Z.P. dituelarik. TGV atlantiarrak berriz, bakoitza 1100 kW edo 1500 Z.P.ko motore autosinkronoak ditu. Bi aldiz potentzia handiagoa beraz, nahiz eta pisuz arinagoa izan (1430 kg).
Motore autosinkronoen funtzionamendua labur adierazteko, iparrorratza imana bere inguruan mugituta biraraz daitekeela esango dugu. Imanaren ordez, orratzaren inguruan hiru bobina finko egon daitezke. Hiru bobinatan korronte alternoa igaro daiteke, eremu magnetiko birakorra sortuz eta iparrorratza biraraziz. Praktikan iparrorratzaren ordez bobinak dituen errotorea ipintzen da. Horrela errendimendu bikaineko motore sinkronoa lortzen dugu, baina baditu bere oztopoak. Batetik, bera bakarrik ez da abiatzen, eta bestetik, korrontearen frekuentziak ezarritako abiaduran bakarrik biratzen da. Ez da abiatzen, noski, estatorean sortutako eremu magnetikoa kolpera 3000 bira minutuko erregimenean jartzen delako (50 Hz-eko korronteagatik) eta errotorearen inertziak oztopatzen diolako.
Eremu magnetikoak emeki-emeki hasi behar du biratzen errotorea poliki-poliki abia dadin. Korrontearen frekuentziak beraz, progresiboki igaro behar du zerotik frekuentzia normaleraino. Hori, erdieroaleei esker lortzen da gaur egun.
Erdieroaleez egindako zirkuituak medio, indar-parearen momentua maximoa da abiatzean (korronte zuzeneko motoretan bezala), errendimendu handiak lortzen dira eta pisu propioarekin konparatuta potentzia handia lortzen da.
Motorea txikiagoa denez gero, bogiean hobeto koka daiteke. Bogieko ardatz artean leku txikia dago eta gurpil edo errei artean ere bai (1,435 m) eta korronte zuzenezko motore konbentzionala ez legoke hor sartzerik.
Bogie bakoitzak bi ardatz ditu eta ardatz bakoitzak bere motorea; 1.300 kW edo 1.750 zaldikoa. TGV atlantiarrak bi bogie eragile aurrean eta beste bi atzean dituenez gero, zortzi ardatzen bidez 14.000 zaldiko potentzia eman dezake abioan eta 12.000 ohizko abiaduran.
Tarte laburretan eta esperimentalki motore bakoitzak 1.900 zaldiko potentzia eman dezake (15.200 guztira) eta horrela lortu dute frantziarrek alemanek zeukaten 406,9 km/h-ko marka haustea.
Trenaren erosotasuna
Motoreen potentzia guzti horrekin dena dela, trena 300 km/h-ko abiaduraz doanean bibraziorik gabe eta egonkortasun osoz mantentzea lortu behar da. Horretan zerikusi handia dute errailen barneranzko inklinazioak eta gurpilen profil konikoak. Forma horri esker bagoiek beti dute erreien tartera (trenbidearen erdira) joateko joera.
Trena martxan doanean, ezker-eskuinerako bibrazioak beti izaten dira eta sigi-sagako albakako kolpeak abiaduraren karratuaren arabera handiagotzen dira, tren osoaren egonkortasuna kaltetuz. Bidaiarien konfortari ere, zer esanik ez, ez zaio batere mesederik egiten.
Bogieak
TGV mediterraniarrean bogieetan ardatzen arteko 3 metroko distantzia egokia zela frogatu zen. Beraz distantzia hori mantenduz, bogie eta ardatzen arteko nahiz bogie eta bagoien arteko loturak berriz aztertu ziren. Komeni izaten da bogie arina edukitzea. Batetik, bogiea da esekita ez dagoen masa bakarra eta bestetik zenbat eta arinago izan are eta kolpe txikiagoak ematen zaizkio trenbideari.
Bogie eragileak ez die zuzenean motoreei eusten. Motoreak trenmakinaren bastidoreari loturik doaz eta gurpiletarainoko transmisioa lotura homozinetiko bati esker burutzen da. Baina gurpilen eta bogiearen artean lotura elastiko konplexuak daude aurrerako esfortzuak, esfortzu bertikalak eta albakakoak (sigi-sagakoak) indargetzeko. Parametro guzti hauek neurtzeko eta kontrolatzeko, ordenadorea erabili da gainera.
25.000 V-eko korronte alternozko motore autosinkronoa du TGV atlantiarrak. Oso leku txikia hartzen du eta 2.800 kW-eko potentzia maximoa dute bogieko bi motoreek.
Bogie eramaleak edo tartekoak, bogie eragileen forma, neurri eta egonkortasun berdinekoak dira. Bogie eramale bakoitzak, ondoz ondoko bi bagoiren muturrei eusten die. Horregatik oso garrantzitsua da bogieko bibrazioak bagoietara ez transmititzea. Bi bagoien arteko lotura eraztun handi batez egiten da, eraztun hori bogiera esekidura pneumatiko berriaz egiten delarik.
Harrigarria badirudi ere, motelgailu pneumatiko gehienak horizontalki ipinita daude, oszilazioak makurduraz sortzen direlako. Oszilazioak bagoi batetik bestera horizontalki transmititzen eta moteltzen pneumatikoak tren artikulatu osoari ematen dion orekak, 300 km/h-ko abiaduran bidaiariei erosotasun eta konfort paregabea eskaintzen die.
Trenaren balaztaketa
Trena ahal den arinena egiten saiatu badira ere, kargatuta doanean guztira 490 tona pisatzen ditu. Masa guzti hori 300 km/h-ko abiaduraz dabilenean, larrialdiren bat dagoenean ahalik eta azkarren gerarazi behar zaio; hiru kilometro t’erdi baino distantzia txikiagoan. Horretarako, noski, ohi bezala gurpil bakoitzari balazta bat ipintzea ez da aski.
Bogie eragileek, batetik gurpilean balaztatzeko zapata dute eta bestetik motoreek ere frenatzen dute alternadore gisa lan eginda; motore izateari utzi eta sorgailu bihurtzen bait dira, sortutako korronte elektrikoa erreostato baten bidez bero gisa kanporatuz. Motore sinkronoa alternadore ere izan daiteke. Horretarako, lehenengo hornitzen zaion korrontea kendu eta gero eszitazio-korrontea bidaltzen zaio.
Hori ez da aski ordea 490 tonako trena egoki balaztatzeko. Beraz horretaz gain gurpilen ardatz bakoitzak lau disko ditu balaztaketarako (88 disko guztira). Gainera potentzia handiko disko hauek ez dira balaztatzean aireztatu behar.
Trenmakina
Trenmakina hau osatzeko derrigorrezkoa izan da erdieroaleak eta elektronika gaur eguneko garapen-mailara iristea. Luze joko luke TGV atlantiarraren trenmakinako zirkuitu elektronikoak deskribatzeak, baina esan dezagun helburu nagusia lineako katenaritik korronte elektrikoa (25.000 volteko alternoa ala 1.500 volteko zuzena) pantografo batez hartu eta motore autosinkronoentzako korronte egoki bihurtzea dela.
Informatikak ere lan garrantzitsua du trenaren segurtasunean. Trenmakinako gidariari mikroprozesadore askok ematen dio informazioa seinalizazio- eta kontrol-eragiketak automatikoki egin ondoren. Trenaren segurtasun-elementu asko aztertzen da mikroprozesadorez: balaztak, bogieen egonkortasuna, trakzio- eta transmisio-elementuen funtzionamendua, ardatzen tenperatura, seinaleen funtzionamendua, etab. Esan dezagun TGV atlantiarrak orain arteko beste tren frantziarrekin konparatuz segurtasun alderdia ongien zaindua duena dela.
Kontsumo aldetik ere tren merkea da. Bidaiari bakoitzeko eta ehun kilometroko 1,5 litro gasolinaren baliokidea behar du tren honek Parisetik Bordeleraino hiru ordutan joaten delarik. Kontsumo aldetik TGV atlantiarrak ezarritako marka haustea kostatuko da, zalantzarik gabe.
Bagoiak
Bagoiei begiratuz gero, tren mediterraniarrarekin konparatuz dena hobetu dela ikusten da. Barneko dekorazioan hobekuntzak egin dira batetik eta gela-mota gehiago ipini dira bestetik. Trenak lehen klaseko aretotxo bat du, familientzat eta bidaiari-taldeentzako gelak, umeentzako gelak, haurtzaindegia, telefono-kabinak, etab.
Trenaren kanpoko kolorea ere aldatu egin da; urdin eta gris metalizatua bait da. 238 metroko trena pigmentu metalikoz pintatzea ez da txantxa, baina estetikan irabazi egin dela ez dago ukatzerik.
Bagoiek guztira 522 bidaiari hartu eta 300 km/h-ko abiaduraz eraman ditzakete, hain garrantzitsu diren isiltasuna, abiadura eta segurtasuna oso ongi zainduz.
Tren honen ezaugarriak ikusita, erosleak laster inguratu zaizkio. Frantziako SNCF eta Espainiako RENFE bezero dira jadanik eta aurrerantzean beste hainbat erosle ere izango ditu, noski.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9f11276261ad | http://zientzia.net/artikuluak/zumaia-inguruko-naturguneak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zumaia inguruko naturguneak - Zientzia.eus | Zumaia inguruko naturguneak - Zientzia.eus
Kostaldeko zonak oso erakargarri eta erosoak direnez, berehala kolonizatu dira, kasu gehienetan gizakiak erabat suntsituz. Hala era, leku bitxi batzuk kontserbatzen dira oraindik eta honen lekuko Zumaia ingurua da.
Kostaldeko zonak oso erakargarri eta erosoak direnez, berehala kolonizatu dira, kasu gehienetan gizakiak erabat suntsituz. Hala era, leku bitxi batzuk kontserbatzen dira oraindik eta honen lekuko Zumaia ingurua da. Zumaia inguruko naturguneak - Zientzia.eus Zumaia inguruko naturguneak
Zoologia
Gure kostaldeko lurraldea potentzial ekologiko handikoa izan dela begibistan dago, gelditzen zaizkigun azkeneko naturguneak horrela adierazten digutelarik. Kostaldeko zonak oso erakargarri eta erosoak direnez, berehala kolonizatu dira, kasu gehienetan gizakiak erabat suntsituz. Hala ere, leku bitxi batzuk kontserbatzen dira oraindik eta honen lekukoa Zumaia ingurua da.
Ondoko mapa orientatiboan adierazten denez, Zumaia ingurua hiru zonatan banandurik agertzen da:
Urola ibaia, Bedua, “S. Migel Artadi” eta Orrua.
Santiago hondartza eta padura.
San Telmo, Aitzgorri eta Aitzuriko hondartza eta itsaslabarrak.
Egindako banakeraren arabera, eta ordenari jarraituz, zona hauen bereiztasunik interesgarrienak aipatzen saiatuko gara.
Urola ibaiak, bukaerako ibilguan abiadura hartu nahian meandro politak eratzen ditu, eta itsasoaren eraginez bere fisionomia egunero aldatzen du. Antzinatik, era askotako txalupek zeharkatu dituzte beren ur gazi eta distiratsuak. Merkataritza eta untzigintza medio, orain dela urte dexente alderdi honetan jende asko ibiltzen zen. Ondoren gizakiak, ibaiaren ertzetako lohidi eta padurak mesprezatuz betelanari ekin zion, batzuetan zertarako ari zen jakin gabe (zenbait zonatan lotsagarri geratuz) desertu moduko lursailak osatuz. Hala ere, zona hau erasoa izan arren, bere kutsu ekologikoa mantentzen du, eta oraindik ere oso egokia da berreskurapen ekologikoa gerta dadin. Baina mamuak beti agertzen dira eta berreskura daitekeena baino gehiago suntsitzen da, berreskuraezin bihurtuz.
Gure politikari agintariek esaten dutena praktikan jartzeko bada garaia, gure lurraldeak premia handia du eta, Bedua ingurua adibide garbia izanik.
Naturgune interesgarri honetan, aberastasun ekologikoak oso desberdinak dira. Botanika aldetik bi multzo bereiz ditzakegu: 1. Ibai maldetan agertzen diren basoak, Kantauri aldeko artadia nagusi delarik. Urtetik urtera bere egoera txartzen ari da, alboko pinudiak kenduta artadi hauek jipoi handiak jasotzen dituztelarik. Neurriak hartu beharko lirateke kontserbaziorako. Halaber, espezie honekin ( Quercus ilex subspilex ) landaketa berriak egin beharko lirateke. Kontutan hartu behar dugu gainera, zenbait lekutan malda hutsak agertzen direnez, eta higadura handia izan daitekeenez, landaketak egitea oso mesedegarria litzatekeela. 2. Ibaiurgune eta irlatxoetan agertzen den landaretza ere, leku hauetan espezifikoa eta, garrantzitsua da. Badira oso espezie interesgarriak; Glaux maritima esaterako.
Baina dudarik gabe zona honetan aberastasun garrantzitsuena, hegaztiei dagokiena da. Hitz gutxitan definitzeko, 1967. urtean Munibe aldizkarian A. Noval-ek idatzitako “ Estudio de la avifauna de Guipúzcoa ” dosierrean, hitzez hitz honela zioen: “ San Miguel de Artadi (Zumaya), un verdadero paraiso de los pájaros, cruzado en Primavera y Otoño por las corrientes de migrantes ”. Egia da biotopoa degradatuz joan dela ere, bertako basoak suntsituz. Beraz, Artadi inguruan aipatzen ziren hegazti habiagileak desagertzea uler daiteke; gabiraia eta usapala adibidez.
Baina Novalek aipatzen zuenez hegazti-pasea Zumaiaren gainetik oso nabarmena izaten denez, bidaia luze hauetan atsedenak egiteko oso leku egokiak izaten dira Urola inguruko padura, lohidi, erribera, zuhaizti eta basoak, sasoi horretan ikus daitekeen hegazti-kopurua nabarmena delarik.
Aster tripolium subsp. tripolium eta Halimione portulacoides landareak (paduretako espezie tipikoak) Beduan agertzen dira.
Bestalde, Beduak badu beste bereiztasun garrantzitsu bat: negua igarotzeko oso leku aproposa izatea. Beraz, itsas hegaztien kopurua oso handia izaten da; batez ere antxeta mokogorriarena (89-XII-7, 400 ale), baina beste espezie desberdinak ere ikusten dira, hauetariko batzuk bisitari arruntak izanik: kaio iluna, kaio hauskara, ubarroiak, kaio mokohoria, ... Halaber beste ur-hegaztien talde desberdinetakoak ere ugari izaten dira; limikolak esaterako. Horrela bada, kuliskak, txirriak, kurlintak eta txirritxoak bisitari arruntak dira hegazti-pasea denean, talde txiki batzuk negua igarotzen dutelarik.
Anatidoak gutxi samar izaten dira, noizean behin bakar batzuk agertzen direlarik (antzara hankagorrizta, ahate txistularia, basahatea, zertzeta arrunta, ahate mokozabala...). Lertxun-talde desberdinak ere ikusten dira: lertxun hauskara (89-XII-9, 12 ale). Badirudi negua igarotzeko nahikoa ondo kokatu dela Beduan, bere silueta inguruko arteetan nabarmentzen delarik. Lertxuntxo txikiek ere zona honetan igarotzen dute negua (90-I-3, bikote bat). Espezie hau, gure kostaldean zabaltze-prozesuan egon daiteke eta Bedua oso leku aproposa izan daiteke negua igarotzeko.
Badira zona honetan beste aipamen asko, baina bere interesagatik hurrengoak azpimarkatuko genituzke: 1.- 1989ko uztailaren 12an egindakoa. Beduako bihotzean amiltxori arrunta ikusi genuen, berehala (ohizkoa duenez) txaradian ezkutatu zelarik. Agian Atturri aldean dauden kolonietatik etorria izango zen. 2.- Bestea, garai batean nahikoa arrunta izandako martin arrantzalea da. Oraindik ere Beduan bere kantu eta hegada berezia ikusteko aukera daukagu. 1989ko uztailaren 4ean ikusi izan arren, ez dugu baieztatu habiagilea den ala ez.
Lertxun hauskara. Lertxuntxo txikia. Lertxun desberdinek Bedua ingurua ere erabiltzen dute negua igarotzeko.
Bati baino gehiagori horrelako leku zoragarria kontserbatzea eta hobetzea gauzarik normalena irudituko balitzaio ere, ez da horrelakorik gertatzen. Harridura handiz, 1981. urtean egindako ikerketa baten arabera (J. Elosegi eta A. Bea) Artadiko San Migel, ingurune babestu izatea proposatzen bazen, gaur egun Gipuzkoako Foru-Aldundiak Balio Handiko Guneen txostena aurkeztuta zona honen aipamenik ez du egiten. Bere “arrazoiak” izango ditu beharbada, baina susmagarria da lerro hauek idazten ari ginen bitartean Bedua aldean aldaketa nabarmenak izatea. Beraz, lehen aipaturiko basamortu-betelana zertxobait disimulatzen hasia zegoenean, egun batetik bestera berriro ere basamortu bihurtu da, landaretza guztia suntsitu delako. Ez zaio axola kaioek, lertxunek eta abarrek negar egitea. Makinak aurrera segituko du.
Ez genuen Beduari azkeneko begirada eman gabe bukatu nahi. Bertatik datozkigun oihartzun historikoak eta dituen balio ekologikoak galtzeak, pena izugarria emango liguke. Bere ingurua babestu eta berreskuratu egin beharko litzateke. Aldaketa txiki batzuk eginez, oso leku didaktikoa izan daiteke. Halaber, atseden eta ibilaldiak egiteko ere aproposa da. Aurreko mapa orientatiboan berdez, margoturik agertzen denak ez du adierazi nahi zona guztia espezifikoki babestu beharko litzatekeenik; baizik eta zona konkretu batzuk integralki babestuz eta bere inguruari kalifikazio desberdinak emanez (landa-eremu, ekologi eta paisai eremu), askotan gaur egun duena mantenduz, naturgune interesgarri honen barruan kokatzea. Ehizarentzat babesleku izendatzea esaterako egin daiteke. Ez dugu uste kriterio minimalistak erabili beharko direnik. Beduako irlak bakarrik babestea, lardaskeria litzateke; besterik ez. Proposamena hor gelditzen da.
Agian bat baino gehiago konformatu egingo da Zumaia inguruan mapan jarritako 3 zonatatik bi babesteko proposamenak egin direlako. Gu behintzat ez (kaioak, lertxunak, Martin arrantzaleak, artadia, naturalista hau, ... behintzat ez). Dena den, zona hauen berezitasunak aipatuko dira hurrengo aleetan, uzten badigute bederen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b0cc69c7e2ba | http://zientzia.net/artikuluak/entzumenaren-akatsak-eskolan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Entzumenaren akatsak eskolan - Zientzia.eus | Entzumenaren akatsak eskolan - Zientzia.eus
Haur gor bezala entzuteko gaitasuna erabat edo hein batean behintzat galduta daukana hartzen dugu. Entzumen-akats hau sortzen duten arrazoiak bi talde nagusitan bana genitzake: hartuak eta sortzetikoak.
Haur gor bezala entzuteko gaitasuna erabat edo hein batean behintzat galduta daukana hartzen dugu. Entzumen-akats hau sortzen duten arrazoiak bi talde nagusitan bana genitzake: hartuak eta sortzetikoak. Entzumenaren akatsak eskolan - Zientzia.eus Entzumenaren akatsak eskolan
Haur gor bezala entzuteko gaitasuna erabat edo hein batean behintzat galduta daukana hartzen dugu. Entzumen-akats hau sortzen duten arrazoiak bi talde nagusitan bana genitzake: hartuak eta sortzetikoak.
Haur gor bezala entzuteko gaitasuna erabat edo hein batean behintzat galduta daukana hartzen dugu.
Entzumen-akats hau sortzen duten arrazoiak bi talde nagusitan bana genitzake: hartuak eta sortzetikoak (edo jatorrizkoak).
ARRAZOI HARTUAK
Nolabait esateko “kanpoko” arrazoi hauen artean meningitisa, elgorria, paperak, erditzea bitartean jasandako traumatismoak, botika ototoxikoak, etab. aipatuko ditugu.
SORTZETIKO ARRAZOIAK
Nolabait esateko umea jaiotzez da gorra. Arrazoirik nagusiena, emakumezkoak haurdun zegoen bitartean jasandako errubeola da.
Nahiz eta arazoa askoz ere konplexuagoa izan, funtsean bi gorreri mota bereizten ditugu: transmisioko gorreria eta pertzepzioko gorreria.
Transmisioko gorreria
Entzumen-arazoak dituen umeak hizketarako arazoak ere izango ditu.
Kasu honetan, belarri barruko hezurtxo-katea da huts egiten duena. Erdiko belarriaren funtzionamendu-huts horren erantzulea gaixotasun bat, trauma bat edo bestelako akatsen bat izan daiteke. Gorreri mota hau era mediko edo kirurgikoz trata daiteke, entzumena bere onera ekarriz.
Pertzepzioko gorreria
Honek barne-belarriari erasaten dio, eta kasu honetan arazoa latzagoa da; kirurgiaren bidez ez bait dago apenas ezer lortzerik. Gaur egungo teknika kirurgikoak ikerketa eta esperimentazio-mailan aurkitzen dira oraindik.
Gorreri mota honetan, kasu larri edo sakonak direnean, errehabilitaziora jo behar dugu, haurra bere bakardade eta inkomunikaziotik aterako duten protesien bidez lagundurik, baina entzule arrunt baten entzumen-mailarik haurrak ez duela sekula lortuko kontutan harturik.
Bestalde, kontutan eduki behar dugun beste gauza bat zera da: gorreriaren ondorio bezala mututasuna agertzen dela kasu askotan. Haurrak zaratak atera ditzake (builak, zotinak, negarrak, oihuak, etab.), ahots-aparatua egoera onean dagoelako, baina ez da hitzik esateko gauza, horretarako bereziki irakasten ez zaion artean.
Entzumenean gutxitua dagoen haurrak mintzaira bereganatzeko prozesuan atzerapen bat dauka; ezin bait du ez hitz egin eta ez araurik bereganatu. Ume normalak guzti hori imitazioz lortzen du besteei hitz egiten entzunez eta ikusiz, irakaspen sistematikoa hartu baino lehenagotik ere. Entzumen-gutxituarentzat, ordea, prozesu hau askoz ere zailagoa eta neketsuagoa da, eta baita askoz motelagoa ere; min-tzairaraino duen sarbidea ez bait da berezkoa edo naturala.
Horregatik ume gorrak mintzairaren jabetze, egituratze eta ahoskatzean atzerapena dakar eskolara sartzen denerako eta horregatik oso garaiz hasita entrenamendu intentsiboan jarri behar dugu, kanpoko estimuluak etengabeak, aberatsak (baina ongi neurtuak) diren bitartean.
Dena den, askotan, umea eskolara sartu aurretik ez da gorreria diagnostikatzen. Bestalde, gerta daiteke, umeak es-kola-garaian entzumen-galera jasatea. Kasu hauetan irakasleari dagokio belarriko arazoei zor zaizkien problema horiek diagnostikatzea edo behintzat susmatzea.
Normalean ume horiek ongi entzungo diote irakasleari, 1-2 metroko distantzia baino urrunago ez badaude. Baina, irakaslea urruntzen bada, edota buelta ematen badu, seguraski umeak ez dio entzungo. Klaseko beste muturretik hitz egiten bazaio, umeak atzerapenaz erantzun dezake “eh?” esanez, edota “ez dakit” erantzunez.
Umea gela barruan elkarrizketa jarraian parte hartzeko moduko leku batean ez badago, arreta galduko du, distraitu itxura du, edo bestela oso jarrera behartuan eseriko da hitz egiten ari den pertsonaren aurpegia ikusteko.
Medikuaren azterketa
Beharrezkoa da umearekin elkarrizketa bat edukitzea, aldi berean behaketa bat burutzen den bitartean.
Askotan, gurasoek edo maisu-maistrek ematen dituzten datuak ere oso interesgarriak izan daitezke.
Zein prozedura erabil ditzake medikuak azterketa honetan?
Ahots baxuan hitz egitea
Umeari bizkar emanez hitz egitea (buelta emanik)
Distantzia handi samarrera hitz egitea
Erloju baten tik-tak soinua, belarri batean eta bestean, txandaka entzun eraztea (baina beti distantzia berera)
Bi belarriak, bakoitza bere aldetik aztertu behar dira.
Azterketa honetan, diapasoia ere erabil daiteke. Bi gorreri motak ezberdintzeko diapasoia (bibratzen jarri ondoren), umeari belarrira hurbiltzen zaio.
Hezur bidezko transmisioa. Belarri ondoan jartzen da.
Aire bidezko transmisioa. Buru gainean jartzen da.
Irakaslearentzako gomendio praktikoak
Entzumen-akatsak dituen ume bat gelara sartu aurretik, ikaskideen artean giro ona sortu behar da.
Irakasle batek, bere gelan, entzumen txarreko bat daukanean, ikaslearen integrazioa ahalik eta onena izan dadin zenbait aholku emango ditugu.
Entzumen-akatsak dituen ikaslea zuen gelan sartu aurretik (edo arazoa geroago agertzen bada, jakin ondoren) egoki da bere ikaskide izango direnen artean giro ona sortzea. Horretarako, lehenbizi zera azaldu behar da; haur gorra gainerako haurrak bezalakoa dela. Argitu egin behar zaie beste umeei entzuteko tresna baten premia duela, beste batzuk ikusteko betaurrekoak behar dituzten bezalaxe.
Beren jarrerak gelako zeregin eta jolasetan gainerako haurrenganakoa bezalakoa izan behar duela oharterazi behar zaie, ume gutxituak parte har dezan, eta beste guztien artean edonor bezalakoa izan dadin.
Entzumen-gutxitua egoera onean jarri behar duzu zeure gelan, ahalik eta informaziorik gehien jaso ahal dezan; bai irakaslearen aldetik eta baita beste ikaskideengandik ere.
Haur gorrari astiro hitz egin behar zaio; aurrez aurre eta ahoskatze-keinu exageratuak egin gabe, ezpainetan irakur ahal dezan eta esaten zaiona uler dezan. Esaldi laburrak erabili, baina ongi egituratuak.
Galderarik egiten badiozu, ongi ulertu duela ziur egon behar duzu, berriro esanez edo galdera zertxobait aldatuz. Kontutan eduki pertzepzio-gorrerian ahotsa ozenagotzeak ez diola laguntza berezirik emango; oinarrizko arazoa ez bait da soinuaren intentsitatea. Hitz egiozu gelako gainerako haurrengana zuzentzen zaren ahots-ozentasun berberaz.
Idatzizko ohar eta argibideez balia zaitez ahal duzunean.
Saia zaitez zure gelan integraturik dagoen haur gutxituaren hiztegia ugaltzen eta zuzpertzen. Hizkuntz arloan zailtasun bereziak izango dituzte haur horiek. Komunikazioak elkar-komunikazioa izan behar du (irakaslearengandik ikaslearengana, eta ikaslearengandik irakaslearengana).
Gorrari beste haurrei adina egokiera eman hitz egiteko.
Haur horien protesia egoera onean dagoela ziurtatu.
Gogoan hartu, ume normalekin gertatzen den antzera (eta kasu hauetan are gehiago oraindik), ume gorrak katarro edo hotzaldi bat pasatu ondoren okerrago entzuten duela. Umea espezialistarengana bidali.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cb74932802a3 | http://zientzia.net/artikuluak/vannevar-bush/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Vannevar Bush - Zientzia.eus | Vannevar Bush - Zientzia.eus
Injineru elektriko iparramerikar hau 1890.eko martxoaren 11n Massachusetts-eko Everett herrian jaio zen. 1974.eko ekainaren 28an hil zen Massachusettseko Belmont-en.
Injineru elektriko iparramerikar hau 1890.eko martxoaren 11n Massachusetts-eko Everett herrian jaio zen. 1974.eko ekainaren 28an hil zen Massachusettseko Belmont-en. Vannevar Bush - Zientzia.eus Vannevar Bush
Biografiak
njineru elektriko iparramerikar hau orain dela ehun urte jaio zen 1890.eko martxoaren 11n Massachusetts-eko Everett herrian.
Injineru elektriko iparramerikar hau orain dela ehun urte jaio zen (1890.eko martxoaren 11n hain zuzen) Massachusetts-eko Everett herrian. Boston inguruko herri horretan egin zituen lehen ikasketak. Gero, estatu berean Medford-eko Tufts-eko unibertsitatean ibili zen eta doktore-maila Massachusettseko Teknologi Institutuan lortu zuen 1916. urtean.
Vannevar Bush Tufts-eko unibertsitatean irakasle aritu zen urte batzuetan. Urte haietan EEBBetako flotarako lan egin zuen urpekuntzi-detekziorako ikerketen buru gisa, baina 1919.ean Massachusettseko Teknologi Institutuan irakasle-lanetan hasi zen eta harez gero erakunde horri lotuta jarraitu zitzaion.
1925. urtean Bush eta bere laguntzaileek ekuazio diferentzialak ebazteko makina bat egin zuten. Lord Kelvin-ek horrelako makina bat eraikitzeko teoria osatua zuen, baina Bush izan zen mamitu eta gorpuztu zuen lehenengoa. Mendeerdi bat lehenago Charles Babbage saiatu zen ordenadorea egiten, baina gauzak ez zitzaizkion ongi atera. Bushen makina ordea, lehen ordenadore analogikoa zen; 18 aldagai independente baino gehiagoko ekuazioak ebatz zitzakeena. Hurrengo hamarkadan gainera, Massachusettseko institutu berean makina haren bertsio hobetuak egin zituzten.
Vannevar Bush ordenadore-munduan aintzindari izan zen.
Vannevar Bush ordenadoreen aitzindari izan zela esan dezakegu, zeren eta bere makinan oinarrituz Bigarren Mundu-Gerran informatikak urrats handiak eman bait zituen. Norbert Wiener-ek zibernetika garatu zuen eta jarraian ordenadoreak hobetzeari ekin zioten. Ordurarte erabilitako etengailu mekanikoen ordez etengailu elektronikoak ipintzen hasi ziren. Lehen ordenadore elektronikoa 1946. urtean egin zen eta harez gero begibistakoa da asko hobetu direla. Gaur egun segundo gutxi batzuetan oso kalkulu korapilotsuak egiten dituzte eta bizitzako alor guztietan erabiltzen direla esan daiteke: industrian, biologian, medikuntzan, matematikan, kimikan, administrazioan, hizkuntzalaritzan eta abarretan.
Bushek Konmutadore Azkarra izeneko mekanismoa garatu zuen, zeinetan mikrofilmea eta kodea erabiliz informazioa berreskuratzen bait zen.
1940. urtean, Defentsarako Ikerketa-Batzordeko buru izendatu zuten Vannevar Bush. Iparrameriketako Defentsa-Sailaren barnean lan egin zuen beraz Bigarren Mundu-Gerran. Bushen eginkizunetako bat, uranio bilatzea zen. Proiektu atomikoaz izan ere, txosten baikorra idatzi zuen 1942. urtean eta haren ondorioz urte hartako abuztuaren 13an The Manhattan Engineer District zelakoa eratu zen; gerra ondoren zientifiko hau izan zen hiru urte geroago Hiroshima eta Nagasakin bota zituzten lehenengo bonba atomikoak egin zituena.
Vannevar Bush gerra ondoren erakunde eta elkarte askotako buru izan zen. 1946-47 urteetan Ikerketa eta Garapenerako Elkartearen Batzordeburu. 1947 eta 48. urteetan Erakunde Nazional Militarreko partaide izan zen eta Carnegie Instituzioan lehendakari 1939. urtetik 1955.era arte.
Ordenadoreen eta banda atomikoaren sorreran parte hartutako injineru eta ikerlari iparramerikar hau, 1974.eko ekainaren 28an hil zen Massachusettseko Belmont-en.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-10e35dc213ad | http://zientzia.net/artikuluak/orion-izar-habia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Orion izar-habia - Zientzia.eus | Orion izar-habia - Zientzia.eus
Astronomi instrumentazioan garatu den aurrerapenetako bat erabiliz astronomoak Orion nebulosaren hauts-hodeian barneratu dira eta izar-habiaren argazkiak atera dituzte.
Astronomi instrumentazioan garatu den aurrerapenetako bat erabiliz astronomoak Orion nebulosaren hauts-hodeian barneratu dira eta izar-habiaren argazkiak atera dituzte. Orion izar-habia - Zientzia.eus Astronomia
Astronomi instrumentazioan garatu den azken aurrerapenetako bat erabiliz astronomoak Orion nebulosaren hauts-hodeian barneratu dira eta izar-habiaren argazkiak atera dituzte.
Argazkiak, infragorrizko kamera elektroniko baten bidez lortu ziren. Kamera, astronomo optikoek erabiltzen dituztenen antzekoa da, baina argi ikuskorra detektatzeko emultsioa izan beharrean, infragorri gertuko (uhin-luzera ikuskorretik gertu dagoen argi infragorriko) erradiazio-detektoreak dauzka. Izarrarteko hautsa erradiazio infragorriarekiko gardena denez, erradiazio hori azterturik hauts-hodeien gibelean dagoena detekta daiteke.
Duela hiru bat urtera arte, infragorrizko detektoreek ez zuten nahikoa sentikortasunik bakan dauden iturriak desberdintzeko.
1987.eko abenduan, NASAko Mark MacCaughrean eta Hilo-ko (Hawaii) Astronomi Zentruko Colin Aspin astronomoek 26 x 58 pixeleko infragorrizko kamera 3,8 m-ko Mauna Kea-ko infragorrizko teleskopioari konektatu zioten.
Hiru iragazki desberdin erabiliz, 145na irudi hartu zituzten; 435 irudi guztira. Irudi horiek ordenadorez konbinatuz, kolorezko irudi bat lortu zuten.
Irudiak masa txikiko bostehunen bat izar erakusten ditu (hauetako bosten bat optikoki ere ikusten da) Trapezium-en zentraturik. Trapeziuma lau izar urdin masiboz osatuta dago eta nebulosaren ionizazioaren erantzule dira. Izar-kumulu honen ia partaide gehienak oso gazteak dira astronomi ikuspegitik. Izan ere, duela milioi bat urte bakarrik jaio ziren.
Kamera berriek infragorrizko astronomia mila bat bider bizkortu dute. Tresna zaharrak erabiliz urtetan garatu behar ziren proiektuak gau gutxitan burutzen dira orain, zeren kamera berriez astronomoek zeru-zati handien bereizmen handiko infragorrizko irudiak lor bait ditzakete. Unibertso infragorria sakon erakutsiko digute, Galileoren teleskopioak unibertso optikoa erakutsi digun legez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6de62c53eef7 | http://zientzia.net/artikuluak/supernoba-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Supernoba berria - Zientzia.eus | Supernoba berria - Zientzia.eus
Astronomoek inoiz ikusi den supernobarik urrunena detektatu dute, gugandik 4 mila milioi urtera dagoen galaxi kumulu batean.
Astronomoek inoiz ikusi den supernobarik urrunena detektatu dute, gugandik 4 mila milioi urtera dagoen galaxi kumulu batean. Supernoba berria - Zientzia.eus Supernoba berria
Astronomia
Astronomoek inoiz ikusi den supernobarik urrunena detektatu dute, gugandik 4 mila milioi urtera dagoen galaxi kumulu batean. Aurkikuntza honek garrantzia izan dezake unibertsoaren hedapen-abiadura kalkulatzeko.
Ikerlariek (Hans Norgaard-Nielsen, Leif Hansen, Henning Jorgensen, Alfonso Aragón, Richard Ellis eta Warrick Couch-ek) 1988.ean aurkitu zuten, 1988U izenez bataiatutako supernoba urruneko galaxien miaketa egiten ari zirenean.
1986.az gero hirurogei galaxi kumulu aztertu ditu talde honek Txileko La Silla-n dagoen danimarkar teleskopioaren bidez. 1988U supernoba abuztuaren 8an eginiko argazkian agertu zen lehen aldiz. Une horretatik aurrera, Kanariar Irletan dagoen William Herschel teleskopioa ere lanean hasi zen. Supernoba Ia motakoa zela ikusi zen eta galaxi kumuluaren erdian kokaturik zegoela.
Ia motako supernobak garrantzitsuak dira kosmologoentzat, guztiek distira-maila maximoa antzekoa dutelako. Distira absolutu hau da Lurretik begiratuta supernobak erakusten duen distira ematen dioten lau faktoreetako bat. Beste faktoreak, izarrarteko hautsak zenbat argimoteltzen duen, supernoba zein urrun dagoen eta unibertsoaren hedadura zenbat astiroagotzen ari den dira.
Faktore guztiak erraz samar kalkula daitezke, unibertsoaren dezelerazio-abiadura izan ezik.
Unibertso irekian (hau da, betirako hedatzen ari den unibertsoan) supernoba unibertso itxian (hots hedatzeari utziko dion unibertso batean) baino argimotelago ikusten da.
Dezelerazio-abiadurak supernobaren itxurazko distiran duen eragina, distantziaren menpekoa da. Supernoba dagoen distantziara, unibertso itxiko eta irekiko supernoben arteko distira-diferentzia 0,28 magnitudekoa da. Diferentzia oso txikia denez, supernoba asko aztertu behar dira ondorio fidagarriak ateratzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ad7dfb282164 | http://zientzia.net/artikuluak/pedalez-eragindako-helikopteroa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pedalez eragindako helikopteroa - Zientzia.eus | Pedalez eragindako helikopteroa - Zientzia.eus
Kaliforniako unibertsitate politeknikoko ikasle- eta irakasle-talde batek posibletzat gutxik jotzen zuten balentria egin berri dute: giza indarrez helikoptero bat aireratzea hain zuzen.
Kaliforniako unibertsitate politeknikoko ikasle- eta irakasle-talde batek posibletzat gutxik jotzen zuten balentria egin berri dute: giza indarrez helikoptero bat aireratzea hain zuzen. Pedalez eragindako helikopteroa - Zientzia.eus Pedalez eragindako helikopteroa
Aeronautika
Kaliforniako unibertsitate politeknikoko ikasle- eta irakasle-talde batek posibletzat gutxik jotzen zuten balentria egin berri dute: giza indarrez helikoptero bat aireratzea hain zuzen.
Injineruek uste zutenez, helikoptero bat giza indarrez bakarrik aireratzea ezinezkoa zen. Helikopteroa hegan hasteko behar den potentzia, abioi bat hegan jartzeko behar dena baino askoz ere handiagoa da. Helikoptero moderno batek adibidez, zaldi bat behar du 4 kg aireratzeko. Baldintza horietan gizaki bat aireratzeko 25-30 zaldiko potentzia behar da.
Zorionez, behar den potentzia txikiagotzeko bide erraz bat badago: errotorearen gainazala handiagotzea.
Kaliforniarrek beste trikimailu bat ere erabili dute: errotore eusleari zuzenean eragin beharrean, muturretan jarritako bi helize txikiren bidez eragiten diote, (ikus irudia).
Da Vinci III
izeneko helikopteroa 1981.ean hasi ziren lantzen. Errotoreak 30 m-ko diametroa du eta guztira 45 kg pisatzen ditu. Lehenengo hegaldiak joan den azaroaren 12 eta 27an egin ziren Kaliforniako unibertsitate politeknikoaren gimnasioan. Bi eta lau segundoz iraun zuten hegaldiek hurrenez hurren. Abenduaren 10ean eginiko hegaldiak, lehen hegaldi ofizialak, (National Aeronautic Association delakoak kontrolatu zuen) 6,8 segundoz iraun zuen. Dena den, Da Vinci IIIak ezin du kanpoan hegan egin; haizexkarik txikienak ere desorekatu egingo bait luke.
Da Vinci III
ak ez du Igor Sikorsky saria1 lortzerik izango, baina lehen urratsa izango da bederen.
1
Sari honek 20.000 dolar ditu giza indarrez aireratutako lehen helikopteroarentzat. Dena den, 3 m-ko altitudea eta 60 segundoko hegaldia lortu beharko ditu eta 10 m-ko aldea duen karratu baten barnean mantendu beharko du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bf15fccf48b6 | http://zientzia.net/artikuluak/desagertutako-lemurea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Desagertutako lemurea - Zientzia.eus | Desagertutako lemurea - Zientzia.eus
Desagertutzat jotzen zen lemur-mota bat aurkitu da Madagaskarren.
Desagertutzat jotzen zen lemur-mota bat aurkitu da Madagaskarren. Desagertutako lemurea - Zientzia.eus Desagertutako lemurea
Zoologia
Desagertutzat jotzen zen lemur-mota bat aurkitu da Madagaskarren. Lemureari, belarri iletsuko lemure nano (Allocebus trichotis) deritzo. Alemaniako Bojum herrian dagoen Rur unibertsitateko Bernhard Meier biologoak aurkitu du. Beronek, duela bi urte Hepalemur aureus izeneko lemure-espezie berria aurkitu zuen.
Joan den urteko apirilean eginiko espedizio batean aurkitu zuen belarri iletsuko lemure nanoa, baina joan den abendura arte Unibertsitateak ez du aurkikuntzaren berri eman.
Belarri iletsuko lemure nanoa primateen arteko txikienetako bat da. Isats eta guzti 30 cm neurtzen ditu eta 80 g bakarrik pisatzen ditu.
Orain arte bost ale besterik ez ziren ezagutzen eta museotan gordetzen ziren. Horietako lau joan den mendean bildu ziren. Animaliaren bizimoduaz ez zen deus ere ezagutzen.
Meier-ek hiru ale aurkitu zituen (bi heldu eta gazte bat) Madagaskarreko ipar ekialdeko oihanean.
Naturan belarri iletsuko zenbat lemure nano dauden ez da ezagutzen. Alabaina, askorik ez dagoela uste da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3a632a22552a | http://zientzia.net/artikuluak/handi-bezain-ezjakin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Handi bezain ezjakin - Zientzia.eus | Handi bezain ezjakin - Zientzia.eus
Gauza ezaguna da iparramerikarrek geografia gutxi dakitela, baina inkesta batek aditzera eman duenez, sobietarrak ere ez omen dabiltza fin.
Gauza ezaguna da iparramerikarrek geografia gutxi dakitela, baina inkesta batek aditzera eman duenez, sobietarrak ere ez omen dabiltza fin. Handi bezain ezjakin - Zientzia.eus Handi bezain ezjakin
Gauza ezaguna da iparramerikarrek geografia gutxi dakitela. Egin berri den inkesta batek aditzera eman duenez, sobietarrak ere ez omen dabiltza fin. Superpotentzia izateak auzokoei jaramonik ez egitea dakarkeela dirudi. National Geographicek argitaratutako datuen arabera, Suediarrak dira geografi kontutan ondoen dabiltzanak.
Jendeari munduko mapa batean 16 toki kokatzea eskatzen zitzaion eta lortutako emaitzak ondoko taulan laburbiltzen dira.
Zuri ere joko horixe proposatzen dizugu. Zeintzuk dira ondoko tokiei dagozkien mapamundiko zenbakiak? EEBB, SESB, Ertamerika, Japonia, Kanada, Frantzia, Pertsiar Golkoa, Mexiko, Italia, Suedia, Britainia Haundia, Hegoafrika, Mendebaldeko Alemania, Ozeano Barea, Egypto eta Viet Nam.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-aa14d23837e9 | http://zientzia.net/artikuluak/gepardokumea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gepardokumea - Zientzia.eus | Gepardokumea - Zientzia.eus
Pariseko zooko arduradunak oso pozik daude, Afrikako gepardo bat jaio berri delako. Gertakizuna oso garrantzitsua da, animalia galbidean dagoelako.
Pariseko zooko arduradunak oso pozik daude, Afrikako gepardo bat jaio berri delako. Gertakizuna oso garrantzitsua da, animalia galbidean dagoelako. Gepardokumea - Zientzia.eus Gepardokumea
Zoologia
Pariseko zooko arduradunak oso pozik daude, Afrikako gepardo bat jaio berri delako. Gertakizuna oso garrantzitsua da, animalia galbidean dagoelako eta jaiotza eragindako obulazioaren ondorioz izan delako.
Gepardoak oso nekez ugaltzen dira naturan zein gatibu, arren espermatozoideek anormaltasun handiak eta emeek ziklo ez-regularrak dituztelako. Odolkidetasuna omen da horren arrazoirik nagusiena.
Frantziako zoologikoetan dauden 20 gepardoen ugalketa-arazoak aztertzeko programa bat egiten ari dira. Programaren helburua gepardoen ugalketa-maila handiagotzea da. Kumea jaiotzea arrakasta handia da; izan ere, arretako bat ez dela antzua ikusi da eta horrek intseminazio artifizialeko teknikak erabiltzea posible egingo du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bd33d5b43ac6 | http://zientzia.net/artikuluak/urpekuntzi-ixila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Urpekuntzi ixila - Zientzia.eus | Urpekuntzi ixila - Zientzia.eus
Propultsio magnetohidrodinamiko ixilak, eremu magnetiko batek korronte elektrikoa hodi batean dagoen itsas urari eragiten dio.
Propultsio magnetohidrodinamiko ixilak, eremu magnetiko batek korronte elektrikoa hodi batean dagoen itsas urari eragiten dio. Urpekuntzi ixila - Zientzia.eus Urpekuntzi ixila
Garraioak
Irudi honetan daukagun tresnatzarra munduko dipolo-iman supereroale handiena da eta urpekuntzi bateko propultsio-sistemaren parte izango da. Propultsio magnetohidrodinamikoa ixila da eta ez du parte higikorrik. Eremu magnetiko batek korronte elektrikoa hodi batean dagoen itsas urari eragiten dio. Indar elektroeragileak ura gibelerantz bultzatzen du, untzia aurrerantz eramanik. Imanak 180 tona pisatzen ditu eta $12 milioi kostatu zaio EEBBetako armadari.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9369ca2fc22f | http://zientzia.net/artikuluak/izar-argazkigintzaren-artea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Izar-argazkigintzaren artea - Zientzia.eus | Izar-argazkigintzaren artea - Zientzia.eus
Nebulosa eta galaxien kolorezko argazkiek, ederrak eta ikusgarriak izateaz gain, oso informazio baliagarria ematen dute Unibertsoaz.
Nebulosa eta galaxien kolorezko argazkiek, ederrak eta ikusgarriak izateaz gain, oso informazio baliagarria ematen dute Unibertsoaz. Izar-argazkigintzaren artea - Zientzia.eus Nebulosa eta galaxien kolorezko argazkiek, ederrak eta ikusgarriak izateaz gain, oso informazio baliagarria ematen dute Unibertsoaz.
M83 galaxia kiribilaren koloretako argazkia eta David Malin argazkiaren egilea.
Irudiak gordetzeko lehen sistema praktikoa 1830.eko hamarkadan garatu zituzten argazkigintzaren aitzindariek. Astronomoek ez zituzten baliabide berri horiek erabili, zeru urrunean dauden objektu argimotelak kaptatzeko bezain sentikor ez zirelako. Baina 1879.ean egoera aldatu zen argazkilariak plaka lehorrak erabiltzen hasi zirenean. Plaka horiek gelatinatan jarritako zilar-gatzez gainestaltzen ziren. Plaka lehorrek, plaka heze zaharrak baino erabilgarriagoak izateaz at, argiarekiko sentikortasun handiagoa zuten.
Plaka lehor berriek iraultza eragin zuten argazkigintzan eta astronomian. 1880.ean hartu zen nebulosa baten lehen argazkia; New Yorkeko Henry Draper astronomoak egin zuen. Baina benetako iraultzaren lehen urratsa 1883.eko urtarrilean eman zen. Ainslee Commom izeneko astronomo britainiar batek, benetako lehen astronomi argazkia atera zuen Londreseko Ealing hiripeko bere etxeko lorategitik, etxean eginiko teleskopio baten bidez. Fotografia horrek giza begiz ikusteko argiz motelegi ziren izarrak erakutsi zituen lehen aldiz. Astronomia, gauez ortzean ikusten diren objektuak aztertzetik ikusten ez direnak aztertzera igaro zen.
Ondorengo urteetan, argazki-plakak begia azkar ordezkatu zuen astronomiako argi detektore moduan. Aldaketa honek gero eta teleskopio handiagoen eraikuntza bultzatu zuen. Bestetik, tresna horiek emaniko irudi hobeen eraginez astronomoek emultsio hobeak eskatu zituzten. Emultsio sentikorragoak izateak eta teleskopioen kalitatea eta tamaina hobetzeak, unibertsoaz genuen irudia aldarazi egin zuten. Mende honetako lehen erdialdean, astronomi aurrerakuntzek argazki-plakan izan zuten oinarria.
1960.eko hamarkadan astronomoek argazki-plakak baino sentikorrago diren detektore elektronikoak erabiltzen hasi ziren. Eastman Kodak konpainiak orduan, emultsio berriak kaleratu zituen. Emultsio hauek, gauez zeruaren argitasunean objekturik argimotelenak detektatzeko diseinatu ziren bereziki. Nahiz eta produktu hauek aurreko belaunaldikoak baino sentikortasun txikiagoa izan, astronomoek azkar ikasi zuten prozesua azeleratzen. Lan horrek prozesu bitxiak, hala nola, plakak labean sartzea edota hidrogeno-gasetan sartzea, izan zitzakeen. Hipersentikortze-prozedura harrigarri horiek, esposizio-denborak izugarri laburtu zuten. Egun, hipersentikorketa ohizko praktika da argazki-astronomoen artean.
Carinako bi nebulosak. Ezkerrekoa gorriagoa da, urrunago dagoenez izarrarteko hauts gehiago behar duelako.
Emultsiko berriek zailtasunak sortzen dituzte erabiltzeko unean. Plakak labera sartu eta gaseztatu direnean, oxigenoak eta hezetasunak bortizki eragiten diete. Beraz, nitrogenotan gorde behar dira. Plakak nahikoa handiak (35,5 cm 2 baino handiagoak) eta oso meheak, (1 mm-koak gutxi gorabehera) direnez, kontu handiz usatu behar dira hautsi ez daitezen. Esposizio-denbora bukatu ondoren, banan-banan errebelatzen dira. Horrela, plaken sentikortasuna uniformea izatea lortzen da eta ondorioz, plakan agertzen diren objektu desberdinen distira konparagarria da.
Lan horrek, trebezia berezia eskatzen du eta ez da ikasten erraza. Maiz, teknika horiek garatu eta hobetu dituzten behatoki, beren argazki-zerbitzua astronomoei dirutruk egiten diete, noizbehinkako bisitari horiei instalazioak eta prozesuak erabiltzen utzi ordez.
Plaka berezi horiek maneiatzeko eta erabiltzeko teknikak garatzeaz gain, astronomoek horietatik informazioa ateratzeko prozedura berriak ere landu dituzte. Lehen hurbilketa moduan plakak lupaz azter daitezke. Horrela, lan handiak egin daitezke esposizio bakar batean; zeruaren zati handiak hartzen dituzten Schmidt moduko teleskopioen kasuan esaterako.
Nebulosa Trofidoa.
Horren adibide egokia, galaxia eliptikoen inguruan “oskol”ak aurkitzea izan zen.
Nahiz eta begia gauza anormalak detektatzeko tresnarik liluragarriena izan, garuna denbora luzez lan eginda akitu egiten da. Miaketak sakon egiteko makinak hobeak dira. Britainia Haundiko astronomoek, argazki-plakak automatikoki miatzeko bi makina garatu dituzte. Edinburg-eko Erret Behatokiko Galaxi Makina eta Cambridge-ko Plaken Neurketarako Makina oso arrakastatsuak izan dira. Urrutien dauden kuasareen detekzioa, makina horien bidez egin da adibidez.
Ordenadorez gidatutako miaketa-makina hauek ahalmen handikoak dira, baina hala ere informazio interesgarri asko gela ilunean teknika bereziak erabiliz lor daiteke. Neurri batean, hau ondokoagatik da: ale fineko emultsio berriek oso distira-maila desberdineko objektuak detekta ditzaketelako eta begiak eta makinak bereizten ez dituztelako.
Behategi Anglo-australiarrean argazki-plaka berrien ezaugarri horiek ustiatzeko metodo berriak garatu ditugu. Horien bidez argazkigintzak astronomian duen erabilpen-eremua zabaldu dugu. Hamabi urtetan zehar hiru teknika garatu eta findu ditugu. Hauek dira teknikak: unsharp masking , argazki-anplifikazioa eta irudi-gainezarmen anizkoitza. Hauen bidez, argazki-astronomiak zeruko objekturik argimotelenen eta distiratsuenen informazioa eman dezake.
Ohizko argazkien bidez ikustezina da Orion konstelazioa betetzen duen gasa. Orion nebulosan, Zalburu nebulosaren atzean, metatzen da.
Prozesu hauek desberdinak dira xehetasunetan, baina bi giltzarri amankomun dauzkate: irudiak ukimen-kopia batez manipulatzen dira argi-iturri difuso bat erabiliz eta plaka asko konbinaketa-metodo erraz batez konbinatzen dira. Helburuaren arabera, plaka berak objekturik argimotelenak ala kolorezko argazkiak ematen ditu. Gainera, metodoak ez-suntsitzaileak dira.
Teknika sinple hauen bidez astronomoek zeruko zona handiak mia ditzakete objektu argimotelen bila. Kolorezko argazkiak egiteko teknika bat ere garatu dugu. Kolorezko argazkiak politak izateaz gain, oso informazio-iturri egokiak dira. Koloretako argazkiek koloreari pisua eman diote astrofisikan. Koloretako argazki batek ematen duen informazioa ezin da konparatu kolore desberdineko iragazkien bidez hartutako zuri-beltzezko irudiak gainjarriz erdiesten denarekin. Koloretakoak askoz gehiago ematen du.
Argazki-anplifikazioa eta unsharp masking teknikak erreminta ahaltsuak dira zeru-objektuen bi muturrak aztertzeko: oso argimotel direnak eta oso distiratsu direnak. Bi teknika hauek eta hiru koloretako argazkigintza konbinatzen direnean, oso ondo aztertutako objektuen ikuspegi desberdinak lortzen dira. Esaterako Centaurus A irratigalaxiari teknika hori aplikatu nionean lortu nuen kolorezko argazkiak, galaxia zeharkatzen duen hautsezko banda bat erakutsi zuen.
Metodo honek Nebulosa Trifidoa beste nebulosa urdin mehe batek inguratzen duela erakutsi du.
Hautsezko banda iluna Centaurus A galaxiaren inguruan.
Irudia manipulatu gabe ere, argazkiek kolore-diferentzia sotilak izan ditzakete eta horiek fenomeno astrofisiko garrantzitsuak erakutsi. Carinako bi nebulosak batabestearen aldamenean agertzen dira zeruan, baina ezkerreko nebulosa lurretik bestea baino bi bider urrunago dago. Kolorezko argazkiak hori adierazten du, biei tonu desberdinak emanik. Urruneneko nebulosa gure galaxiaren hautsezko planoan zehar ikusten dugu. Hautsak, zeharkatzen duen argiaren zati bat zurgatzen du. Erradiazio urdin gehiago zurgatzen du gorria baino. Ondorioz, urrutien dagoen nebulosa tonu gorrixkagoaz dager. Argazki hori, izarrarteko gorriranzko lerrakuntzaren (Doppler efektuagatik) adibide ederra da.
Emultsio uniformez gainestalitako argazki-plaka handiak, esposizio bakar batean erregistra daitezke. Milioika izar eta galaxia detektatzeko biderik efizienteena da. Irudi hauek teknika bereziez manipulatzen direnean, Ainslee Common-ek imajina zezakeena baino unibertso xarmantagarriagoa darakusate.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9a9dceeed88c | http://zientzia.net/artikuluak/enbrioi-deformeak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Enbrioi deformeak - Zientzia.eus | Enbrioi deformeak - Zientzia.eus
Mendebaldeko Alemaniako Arrantzarako Ikerketa-Institutuko ikerlariek aditzera eman dutenez, Ipar Itsasoko zenbait arrain-moten enbrioiek deformazio-maila handia dute.
Mendebaldeko Alemaniako Arrantzarako Ikerketa-Institutuko ikerlariek aditzera eman dutenez, Ipar Itsasoko zenbait arrain-moten enbrioiek deformazio-maila handia dute. Enbrioi deformeak - Zientzia.eus Enbrioi deformeak
Ekologia
Mendebaldeko Alemaniako Arrantzarako Ikerketa-Institutuko ikerlariek aditzera eman dutenez, Ipar Itsasoko zenbait arrain-moten enbrioiek deformazio-maila handia dute. Azken hiru urteotan aztertutako liba-enbrioien erdiak eta lengoradu-, makailao- eta platuxa-enbrioien %5-20k deformazio hilgarriak zituzten.
Deformazio-mailarik altuenak Alemaniako Helgoland Golkoan daude. Bertara, titanio(IV) oxidoa fabrikatzean sortutako hondakinak bota dira azken hogei urteotan. Zientzilariek ez dute lehenagoko deformazio-maila ezagutzen, baina enbrioi gehienek deformazio kromosomatikoak dituztenez, poluzio kimikoa dela kausa aldarrikatu dute.
Pestizida moduan erabiltzen diren konposatu organokloratuak ere susmagarri dira. Izan ere, arrainen koipe eta gibelean metaturik aurkitu dira eta hazi eta arrautzetara igarotzea ez litzateke harrigarria izango.
Honek arrain-estokean zein eragin duen ez dago oraindik esaterik; arrain horietako askok deformazio-mailarik handieneko eskualdetik kanpo erruten bait dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e6b43a46dbf8 | http://zientzia.net/artikuluak/ehiza-ekologikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ehiza ekologikoa - Zientzia.eus | Ehiza ekologikoa - Zientzia.eus
Ehiztari bakar batek, harrapakin-mota bakar bateko 1.000 ale akabatuko ditu. Harrapakina larrabehira da.
Ehiztari bakar batek, harrapakin-mota bakar bateko 1.000 ale akabatuko ditu. Harrapakina larrabehira da. Ehiza ekologikoa - Zientzia.eus Ehiza ekologikoa
Ekologia
Amsterdam izeneko irla Antarktida aldean dago eta isolatuenetako bat da. Bertan oso ehiza kuriosoa egingo da. Ehiztari bakar batek, harrapakin-mota bakar bateko 1.000 ale akabatuko ditu. Harrapakina larrabehia da.
Egun Amsterdam irlan 2.000 larrabehi inguru bizi dira. Behiak, Heurtain izeneko abeltzain batek 1871.ean utzitako 5 buruen ondorengoak dira. Etsai naturalik eta kontrolik gabe buru haiek izugarri ugaldu dira eta irlako ekosistemarentzat oso arriskugarri bilakatu dira.
Larrabehiek irlan hazten diren sastraka bakanak jateaz gain, Amsterdameko albatrosaren ugalketa arriskutan jartzen dute. Albatros-mota honen 60 bat ale besterik ez dira gelditzen eta bakardade eta bake handia behar dute ugaltzeko.
Hesi baten bidez irla erdibitu egingo da, albatrosaren ugalketa-zona eta larrabehiak bananduz. Ondoren 1.000 inguru larrabehi hilko dira populazioak kopuru onargarria izan dezan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a584140de0c3 | http://zientzia.net/artikuluak/nios-lakua-arrisku/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nios lakua arrisku? - Zientzia.eus | Nios lakua arrisku? - Zientzia.eus
Duela lau urte Kamerungo Nios lakuari jariatutako karbono (IV) oxidozko hodei batek 1.700 lagun eta 3.000 abelburu hil zituen. Ikerlariek eginiko azteketaren arabera, edozein unetan errepika daiteke.
Duela lau urte Kamerungo Nios lakuari jariatutako karbono (IV) oxidozko hodei batek 1.700 lagun eta 3.000 abelburu hil zituen. Ikerlariek eginiko azteketaren arabera, edozein unetan errepika daiteke. Nios lakua arrisku? - Zientzia.eus Nios lakua arrisku?
Fisika
Duela lau urte Kamerungo Nios lakuari jariatutako karbono(IV) oxidozko hodei batek 1.700 lagun eta 3.000 abelburu hil zituen 1986.ean.
Ikerlari iparramerikarrek eginiko azterketaren arabera, tragedia edozein unetan errepika daiteke. Nios lakuaren urak karbono(IV) oxidoaren tranpa moduan jokatzen du, hots, gaseosa-botila batean estalkiak duen zeregin berdina du. Baina, edozein indarrek (lurrikara, haize-ekaitz edo lubizi batek) urari eragiten badio, gaseosa-botila astinduta gertatzen den legez karbono(IV) oxidoa bapatean libra daiteke.
Karbono(IV) oxidoa airea baino pisuagoa denez, lurrazalean metatzen da eta pertsona nahiz animaliak ito egiten ditu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-278492dfd86e | http://zientzia.net/artikuluak/peary-eta-ipar-poloa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Peary eta ipar poloa - Zientzia.eus | Peary eta ipar poloa - Zientzia.eus
Robert E. Peary esploratzailea Ipar Polora ez, gertura bakarrik iritsi omen zen. Frederick Cook doktorean izan zen balentria hori eginiko lehen gizakia.
Robert E. Peary esploratzailea Ipar Polora ez, gertura bakarrik iritsi omen zen. Frederick Cook doktorean izan zen balentria hori eginiko lehen gizakia. Peary eta ipar poloa - Zientzia.eus Peary eta ipar poloa
Historia
Aldizkari honetako 21. alean Robert E. Peary esploratzailea ez zela Ipar Polora iritsitako lehen gizakia frogatu zela aipatu genuen. Ipar Polora ez; gertura bakarrik iritsi omen zen. Datu berri batzuen arabera Frederick Cook doktorea izan zen balentria hori eginiko lehen gizakia.
Pentsa daitekeenez, kalapita ez zen horretan gelditu (egia esan oso aspalditik zetorren) eta azterketa berriak egin dira. National Geographic elkarte iparramerikar ospetsuak enkargaturiko azterketa berri batek, Peary ipar polora iritsi zela frogatu berri du.
Azterketaren eragilea nor izan den ikusirik eztabaida nahikoa erabakirik egon liteke.
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-f4fda62ddaea | http://zientzia.net/artikuluak/2oc-bakarrik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 2ºC bakarrik - Zientzia.eus | 2ºC bakarrik - Zientzia.eus
Karbono (IV) oxidoaren kontzentrazioa bikoizteak sortuko duen tenperatura globalaren igoera, 2ºC-koa izango omen da.
Karbono (IV) oxidoaren kontzentrazioa bikoizteak sortuko duen tenperatura globalaren igoera, 2ºC-koa izango omen da. 2ºC bakarrik - Zientzia.eus 2ºC bakarrik
Klimatologia
Urtarrilaren azkeneko astean 40 herritako ordezkariak juntatu ziren Washington-en Intergovernment Panel on Climate Change delakoaren aurrebileran.
Bertara bildutako zientzilariak adostasunera heldu ziren atmosferako karbono(IV) oxidoaren kontzentrazioa bikoizteak sortuko duen tenperatura globalaren igoeraz: 2ºC-koa izango omen da. Tenperaturaren igoera ez da uniformea izango eta ipar hemisferioan esaterako, handiagoa izango da lur-masa zabalagoak daudelako.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7366d83873ee | http://zientzia.net/artikuluak/bizitza-tenperatura-altuko-inguruneetan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bizitza tenperatura altuko inguruneetan - Zientzia.eus | Bizitza tenperatura altuko inguruneetan - Zientzia.eus
Ingurunea berezia bada, hau da, beroegia, hezeegia edo gaziegia, izaki bizidun gehienak desagertu egiten direla badakigu. Hala ere, ingurune hauetaz daukagun informazioa eskasa da.
Ingurunea berezia bada, hau da, beroegia, hezeegia edo gaziegia, izaki bizidun gehienak desagertu egiten direla badakigu. Hala ere, ingurune hauetaz daukagun informazioa eskasa da. Bizitza tenperatura altuko inguruneetan - Zientzia.eus Bizitza tenperatura altuko inguruneetan
Biologia
Ingurunea berezia bada, hau da, beroegia, hezeegia edo gaziegia, izaki bizidun gehienak desagertu egiten direla badakigu. Hala ere, ingurune hauetaz daukagun informazioa eskasa da.
Ingurunea berezia bada, hau da, beroegia, hezeegia edo gaziegia, izaki bizidun gehienak desagertu egiten direla badakigu. Hala ere, ingurune hauetaz daukagun informazioa eskasa da.
Dena dela, ingurune berezi hauetan izaki bizidun bakar batzuk aurki ditzakegu:
Ur gazia dagoen lakuetan
Ur mineral beroak dauden itur-buruetan
Itsaso sakonetan
Sekulan desagertzen ez diren elurretan
Hauetan berezienak dudarik gabe, tenperatura altuko inguruneak ditugu.
Tenperaturaren eragina
Zelularen aktibitatean, tenperatura da eraginik garrantzitsuena duen parametroa.
Planetan zehar tenperatura nahikoa moderatua bada ere, beti aurki ditzakegu tenperatura altuko zonak sumendien inguruetan. 60ºC-tik gora bakterioek bakarrik irauten dute bizirik. Landare eta abere gehienak 37ºC-tik gora desagertu egiten dira. Zenbait ikerlariri izaki bakoitzak zein tenperaturataraino iraun dezakeen jakitea interesgarria iruditzen zitzaion. Horri buruz ikerketa sakonak egin zituen Cohn-ek, eta atera zuen ondoriorik garrantzitsuena hau izan zen:
Tenperatura igo ahala talde taxonomiko osoak desagertu egiten direla.
Ikuspuntu filogenetikotik begiratuz, izaki bizidunak bi motakoak izan daitezke:
Eukariotoak Æ Nukleoa ondo osatua daukatenak
Prokariotoak Æ Nukleorik ez daukatenak, hauen adibide bakarra bakterioak izanik.
Ezin dugu 50ºC-tik gora bizi daitekeen izaki bizidun multizelularrik aurkitu.
60ºC-tik gora bizi daitezkeen izakiak termofilo izenaz ezagutzen dira, eta prokariotoak, hau da, bakterioak bakarrik garatzen dira tenperatura hauetan.
Baina prokariotoen artean batzuk bakarrik aurki ditzakegu 60ºC-tik gorako biotopoetan. Gainera tenperatura altuetan bizi diren bakterio batzuk termofilo izateaz gain azidofilo ere badira, hau da, pH baxuetan bizi daitezke.
Bakterio-espezie termofiloena 1982. urtean isolatu zen, Pyrodictium izena eman zitzaiolarik. Bakterio hau 11ºC-tan gara daiteke. Orain dela gutxi arte, izaki bizidunak 100ºC-ko tenperatura arte bakarrik iraun zezaketela uste zen.
Azken urteotan egin diren ikerketen ondorioz 350ºC-ko inguruneak topatu badira ere, izaki bizidunek jasan dezaketen tenperaturarik altuena 110-250ºC bitartean dagoela uste da.
Biotopo geotermiko ezagunenen ikerketa
Ingurune geotermiko naturalak mikroorganismoen ekologia azter-tzeko ingurune aproposak dira.
Mikrobioen ekologia aztertu deneko iturburu epelen pH-a oso baxua da. Azidotasun hau, H 2 S eta pirita (FeS 2 ) bezalako sulfuroen oxidazioz sortutako H 2 SO 4 -aren formazioari zor zaio.
Sulfuroak oso ugari aurkitzen dira sumendien inguruetan. Sulfuro hauek berehala oxidatzen dira oxigenoa dagoenean. Oxidazio hori espontaneoki ala S (sufrea) oxidatzen duten bakterio batzuen eraginez gerta daiteke. Sufrea oxidatzen duten bakterioen artean SULFOBULUS deiturikoa da arruntena. Sulfobulus hauek ingurune azidotan edo beroetan aurki ditzakegu. Ingurune hauetan arrain gutxi badaude ere, abere txiki batzuk aurki ditzakegu.
Ingurune geotermikoetan bizi diren bakterio termofilo batzuk agente biokimiko garrantzitsuak dira; naturako elementuen zikloan parte hartzen bait dute (sufrearen zikloan adibidez).
Termoegonkortasuna. MIntzaren arazoa
Organismo batek tenperatura altuetan bizirik iraun dezan, garrantzitsuena mintz zelularraren termoegonkortasuna da.
Organismo mesofilo gehienen mintzak tenperatura igotzean berehala disolbatzen dira. Organismo termofiloen kasuan berriz, tenperatura altuetara berotu daitezke, mintzak bere osotasuna galdu gabe.
Mintzaren termoegonkortasunaren oinarriak, ondoan adierazten ditugu. Zelula eukariotoen eta eubakterioen mintza geruza bikoitzez osaturik dago.
Geruza honetan lipidoak txertaturik aurkitzen dira. Lipido hauek bi alderdi dituzte: alderdi bat hidrofoboa eta bestea hidrofiloa da.
Alderdi hidrofiloa zelulatik kanporantz orientaturik aurkitzen da, ura ukituz. Hidrofoboa berriz, barrurantz, barruko ingurunea uretan nahikoa pobrea izanik.
Lipidoz osatutako geruza hau berotzen denean, alderdi hidrofoboak higikor bihurtzen dira, horrela elkarrengandik aldentzen hasten direlarik.
Tenperatura kritiko batetik gora molekulak zeharo banatzen dira, mintza zatituz.
Bakterio termofiloek ordea, beste era batera jokatzen dute tenperaturaren gorakadan.
Dakigunez, mintzaren tenperaturarekiko sentikortasuna lipidoek azido koipetsutan duten proportzioak baldintzatzen du.
Mintzean azido koipetsu asegabeak askoz ere libreago daude. Horregatik hauek askoz ere sentikorragoak dira tenperaturarekiko.
Lipidoak zenbat eta azido koipetsu aseen proportzio handiagoa eduki, mintzaren fusio-tenperatura altuagoa izango da.
Hori dela eta, garbi ikusten da bakterio termofiloetan azido koipetsu aseen proportzioa askoz altuagoa dela.
Zelula ez dago mintz biologikoz bakarrik osatuta; beste osagai makromolekularrez ere bai baizik. Osagai hauek proteinak eta azido nukleikoak dira. Proteinak eta azido nukleikoak konfigurazio espezifikoa dute eta konfigurazio hori mantendu behar dute aktibitatea izatekotan. Makromolekula hauen egitura, molekula bakoitzaren barnean sortzen diren interakzioen menpe aurkitzen da.
Interakzio hauek nahikoa ahulak direnez, erraz hausten dira tenperaturaren eraginez. Hauxe da organismo klasikoetan (hau da, proteinen eta azido nukleikoen kasuan) gertatzen dena.
Azkeneko ikerketek diotenez, termofiloen kasuen molekula barnean sortzen diren interakzio elektrostatikoak direla medio, proteinen egonkortasun termikoa handia da. Azido nukleikoen kasuan ere, bere konformazioa energia baxuko interakzio batzuen bidez mantentzen da. Hauen egonkortasunak tenperaturarekiko menpekotasun handia du.
ADN molekula bi katea osagarriz osatuta dago, biak kateaturik daudelarik. Katea bakoitzean dagoen nukleotido bakoitzak aurrean daukan kateako nukleotidoarekin interakzionatzen du, H (hidrogeno) zubiak osatuz.
Lotura hauek beroaren eraginez apurtu egiten dira, kateak aldendu egiten direlarik. Horrela ADN molekulak bere funtzionaltasuna galtzen du.
Termofiloetan ordea, lotura gehigarri batzuen eraketa dela medio, bere osotasuna ez da apurtzen tenperaturaren eraginez.
Organismo termofiloen etorkizun industriala
Bakterio termofiloak gustora bizi dira Zeelanda Berriko Guaiotapu lakuko ur berotan. Uraren tenperatura 70ºC-koa da.
Organismo termofiloak bi arrazoigatik interesatzen zaizkio Bioteknologiari:
Baldintza berezitan hazi eta bizirik iraun dezaketelako.
Bere osagai molekularren egonkortasuna oso garrantzitsua delako.
Organismo termofiloek jakinmin handia sortu dute, tenperatura altuetan lan egin dezaketen entzimak sortzeko gai direlako. Entzima termofilo hauek tenperatura moderatuetan ere entzima konbentzionalak baino egonkorragoak dira. Prozesu industrial bat entzima termofiloz sorturik badago, azkarrago garatuko da zenbat eta ingurune-tenperatura altuagoa izan.
Termofiloen erabilera
Oso erabiliak dira arazgailuetako liseriketa anaerobioetan. Ondoko konposatuak produzitzeko erabiltzen dira:
Etanola
Azido azetikoa
Antibiotikoak |
zientziaeus-98d7839c2040 | http://zientzia.net/artikuluak/fenomeno-eta-efemeride-astronomikoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fenomeno eta efemeride astronomikoak - Zientzia.eus | Fenomeno eta efemeride astronomikoak - Zientzia.eus
Ale honetan Eguzki-sistemaren ingurura itzuliko gara,
Ale honetan Eguzki-sistemaren ingurura itzuliko gara, Fenomeno eta efemeride astronomikoak - Zientzia.eus Fenomeno eta efemeride astronomikoak
Astronomia
Ale honetan asmoa Eguzki-sistemaren inguruetara itzultzea da, Voyager 2ak abuztuan Neptuno eta bere sateliteez bidalitako informazioaren lehenengo emaitzen berri emateko.
Azken hiru aleetan, Eguzki-sistemari lotutako gaiak utziz urrundu egin gara pixka bat SN 1987-A supernobaz hitz eginez. Ale honetan asmoa berriz ere Eguzki-sistemaren inguruetara itzultzea zen, Voyager 2ak abuztuan Neptuno eta bere sateliteez bidalitako informazioaren lehenengo emaitzen berri emateko. Dena den, artikulu-sorta hau aurreragorako utziko dugu, ale honetan eta hurrengoan eskaera batzuei erantzun ahal izateko.
Batetik, ale honetan hasita eta aurrerantzean hil honetako fenomeno eta efemeride astronomiko garrantzitsuenei leku egingo diegu. Fenomeno, jakina, ortzean astroek aurkez diezazkiguketen egoera bereziei deitzen diegu. Efemerideak, astroak aurkitu edo fenomenoak aztertu ahal izateko datu eta koordenatuei deitu ohi zaie, hala nola, Eguzkiaren posizioaren berri emango dugu zein konstelaziotan zehar higituko den esanez, Ilargiaren faseak eta beste efemeride batzuk ere aipatuko ditugu, planeten behaketa-baldintzak, etab.
Aurtengo apirila planetak ikusteko ez da hilabete txarra.
Kontuan izan behar dugu datuak erabiltzean orduak beti denbora unibertsalean (UT, universal time ) ematen direla. Beraz, ordu ofiziala lortzeko, udazkenean eta neguan ordu bat gehitu behar zaie datukoei, eta udaberrian (aurten martxoaren 25etik aurrera) eta udan bi.
Hona hemen, bada, apirilean zehar gertatuko diren fenomenorik aipagarrienak eta ortzeari begiratzeko lagungarri izan daitezkeen ohar batzuk:
EGUZKIA
Apirilaren 20an, 8ak eta 26etan (UT) Taurus Konstelazioan sartzen da. Beraz, egunez konstelazio hori Eguzkiaren atzekaldean ikusiko genuke haren argia ilunduko balitz; adibidez, eguzki-eklipse oso bat gertatuko balitz. Aurrerantzean aipatuko ez badugu ere, jakin egin behar da Konstelazio denak toki bat desplazaturik daudela orain 2000 urte inguru izena eman zitzaien garaian zuten lekuarekiko. Hau da, ekinokzioen prezesioaren eraginez, udaberriaren hasiera adierazten duen puntua, puntua, ez dago Aries Konstelazioaren hasieran, orduan zegoen eta oraindik gaur egun ohiturari jarraituz esaten den bezala. Berez, puntua Piscis-en dago eta ondorioz, Taurus-en sartzera doala esatean Aries-en sartzera doala jakin behar dugu.
ILARGIA
Ilgora apirilaren 2an da; hil-betea 10ean, 3rak eta 18 minutuetan (UT); ilbehera 18an eta ilberri 25ean. Ilargia perigeoan ilberri den egun berean egongo da, nahiz eta fenomeno biak ordu ezberdinetan gertatu. Apogeotik, berriz 12an pasatuko da.
PLANETAK
Planetei dagokienean, begi hutsez ikus daitezkeenak bakarrik aipatuko ditugu. Hauei dagokienean apirila ez da hilabete txarra, denak ikusgai izango ditugulako.
MERKURIO
Hilabetearen lehenengo hamabostaldian izango dugu ikusteko baldintza onenetan. Iluntzean ikusiko da, Eguzkia ezkutatu eta ordubete edo ordu t’erdi geroago arte. Kontuan izan behar da beti, hala ere, Merkurio ikusgaitza dela zeruan altuera gutxi hartzen duelako (bere orbitaren ardatz nagusia txikia da eta ondorioz Eguzkitik gutxi urruntzen da), egunaren azken argiekin batera ikusten delarik. Ekialdeko elongazio maximoa (20º) apirilaren 13an pasatuko du. Apirilaren 23an geldikor egongo da.
ARTIZARRA
Mendebaldeko elongazio maximoa (46), martxoaren 30ean hartuko duenez, apiril osoan ikusi ahal izango dugu. Goiz aldera agertzen da eguna zabaldu arte.
MARTITZ
Artizarra baino lehentxeago ateratzen da hegoekialdeko horizontetik eta bere kolore gorrixkagatik bereiz daiteke.
JUPITER
Ilundu orduko ikusi ahal izango dugu, baina egunetik egunera baxuago ikusiko dugu. Beraz, gero eta lehenago ezkutatuko da, beste planetak azaldu aurretik.
SATURNO
Hau ere goizaldera ikusiko dugu, baina Martitz eta Artizarra baino dezentez lehenago. Martitz baino argitsuago ikusiko da eta bere eraztunen orientazioa oso egokia da teleskopio txiki batez behatzeko.
Apirilean Ilargiak ez du izar argitsurik ezkutatuko.
Izar uxoei dagokienean Liridak aipatu behar dira. Herkules eta Lira Konstelazioen mugaldetik agertzen ikusten dira. Intentsitate handiena apirilaren 22an lortuko du, orduko 20 meteorokoa izango delarik. Gauerdi ingurutik aurrera ikusiko dira, 20tik 23ra bitartean. Abiadura handikoak dira.
Oraingoan egindako oharrak ezaguntzat emanez, hurrengo aleetarako informazio hauek koadro batean laburtzen saiatuko gara.
Aipatu beharreko bigarren gaia, planeten posizio eta ezagutzeko moduari dagokio. Zaletuak ebatzi nahi izaten duen lehenengo arazoetako bat, planeten kokapenari dagokiona da; edo zehazkiago esanda, planetak ikusteko teleskopioa norantz zuzendu behar duen jakitea. Hilero emango ditugun oharrez gain, datorren alean norberak posizioak nahikoa zehatz kalkulatzeko “aurkitzaileak” emango ditugu. Ondoren, planeta aurkitzeko erreferentziatzat zein izar erabili behar ditugun planisferioan ikusiko dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cfaf52f36025 | http://zientzia.net/artikuluak/espazioko-mentura-1990eko-hamarkadan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Espazioko mentura 1990.eko hamarkadan - Zientzia.eus | Espazioko mentura 1990.eko hamarkadan - Zientzia.eus
Espazioko menturak zuzperraldia izango omen du datorren hamarkadan. Azken hogei urteotan lortutako emaitza zientifikoak aurreko urtetakoak baino garrantzitsuagoak izan dira. Hala ere, giro hotza izan du espazioko menturak.
Espazioko menturak zuzperraldia izango omen du datorren hamarkadan. Azken hogei urteotan lortutako emaitza zientifikoak aurreko urtetakoak baino garrantzitsuagoak izan dira. Hala ere, giro hotza izan du espazioko menturak. Espazioko mentura 1990.eko hamarkadan - Zientzia.eus Espazioko mentura 1990.eko hamarkadan
Astronautika
Espazioko menturak zuzperraldia izango omen du datorren hamarkadan. Ilargiratzea gertatu ondoren, espazioa konkistatzeak bere xarma galdu zuen jendearentzat. Azken hogei urteotan lortutako emaitza zientifikoak aurreko urtetakoak baino garrantzitsuagoak izan dira ordea. Hala ere, giro hotza izan du espazioko menturak. Martitzeratzeko proiektuek, lilura eta erakargarritasunez kutsatu dute berriz astronautika.
Granat sateliteak pultsareak eta antzeko objektu energetikoak aztertuko ditu.
1960.eko hamarkadan giro eta aire berezi nahiz errepikaezinak bizi izan ziren espazio-esplorakuntzaren inguruan. Espazioan sateliteak jarriaz mundu berri eta ezezaguna irekitzeak hasiera batean eta bi potentzia handien artean lehenbizi ilargiratzeko piztutako lehiak gero, jende xehearen begiak zerura begira jarri zituen. Prozesu horren gailurrik distiratsuena, iparramerikarrek gizakia Ilargian pausatzean lortu zen.
Harez gero, giroa epelduz joan zen eta azkenik hotz eta urrun bilakatu zen. Espazioko berriak egunkaritako lehen orrialdetatik zientzi orrialdetara zokoratu ziren. Jende arruntak bizkar eman zion espazio-esplorazioari eta besteak beste, horretan erabilitako dirutzak alferrik xahutzen ari ez ote ziren, sarritan zalantza egin zen. Lehen ez zitzaion gastatzen zen diruari mugarik jartzen; jartzea pentsatu ere ez zen egiten. Gero, zientzi zirkuluetatik at gutxik defendatu zuen ideia hori.
Baina, maiz jazoten den legez, astronautikak arazo ekonomikorik larrienak (EEBBetan bederen) pairatu dituen urteetan eman ditu fruiturik oparo eta naharoenak: Viking eta Fobos zundek Martitz; Venera serieko zundek lainoz estalitako Artizarra; Pioneer eta Voyager izenekoek kanpo-planeta erraldoiak; Vega eta Giotto k Halley kometa; transbordadore espazialak; estazio espazialak; laborategi espaziala; IRAS etab.
1990.eko hamarkadak aro berri bati emango dio hasiera espazioaren esplorakuntzan. Alde batetik, jendartean espazioarekiko jakinmina eta interesa berpiztu duen Martitzen esplorazioari kemen eta indar berriz ekingo zaio, helburua gizakia Martitzen jartzea delarik.
Zehatz-mehatz aztertuko ditu Jupiter eta bere sateliteak Galileo k. Irudian Io satelitea.
Bestetik, estatu desberdinen arteko lankidetzari esker burutuko dira misio gehienak. Zeharo garrantzitsu deritzogu horri. Izan ere, garai bateko mesfidantza eta lehia-giroa alde batera utzirik, elkarlana proiektu handien giltza eta bideragarritasun-bermea izango da. Espazio-esplorazioak sortzen dituen gastuak handiegiak dira estatu bakar batek bere gain hartu ahal izateko.
Gainera, espazio-arlora ezezik lankidetza beste giro batzuetara ere heda daiteke, munduko herri desberdinak elkar ezagutzen eta beren arteko tentsioak lasaitzen ezpairik gabe lagunduko duelarik.
Bukaera
Aipatutako hauek, aurrikusitako misioetako batzuk dira. Hauetako batzuk gainera ez dira akaso iragarritako datan egingo eta baliteke inoiz ez egitea. Baina misio guzti horiek erabat harturik, gure sistema eta Unibertsoari buruzko galdera askori emango diote erantzuna eta aldi berean, beste makina bat berri ere planteatuko dituzte. Beraz, datorren hamarkada oso interesgarria izango denik ezin uka.
Emaitzen berri Elhuyar. Zientzia eta Teknika gure aldizkarian zuei ematen ahaleginduko gara.
Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4153c0a97b58 | http://zientzia.net/artikuluak/disko-kapazitate-handiagoa-azalera-txikiagoan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Disko-kapazitate handiagoa azalera txikiagoan - Zientzia.eus | Disko-kapazitate handiagoa azalera txikiagoan - Zientzia.eus
IBMko injineruek 1000 MB-eko kapazitatea lortu dute 6,45 cm^
IBMko injineruek 1000 MB-eko kapazitatea lortu dute 6,45 cm^ Disko-kapazitate handiagoa azalera txikiagoan - Zientzia.eus Disko-kapazitate handiagoa azalera txikiagoan
Hardwarea
IBMko injineruek 1000 MB-eko kapazitatea lortu dute 6,45 cm2-ko azalera duen disketean. Errekor berri hau aurrekoa baino 30 aldiz handiagoa da. Disko berriak aluminiozkoak dira, baina kobaltozko gainazala dute. Buru irakurleak ere kobaltozko gainazala du. Gainera buru hauek ohizkoek baino higadura txikiagoa sortzen dute.
Disko hauen produkzioari ez zaio oraindik hasiera emango. Beraz urte batzuek igaro beharko dute produktu berri hau kalean ikusi arte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e22bd31968be | http://zientzia.net/artikuluak/accell-500-inprimagailua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Accell-500 inprimagailua - Zientzia.eus | Accell-500 inprimagailua - Zientzia.eus
Accell-500 inprimagailuaren ezaugarri bereziena zazpi emulazio desberdin egitea da.
Accell-500 inprimagailuaren ezaugarri bereziena zazpi emulazio desberdin egitea da. Accell-500 inprimagailua - Zientzia.eus Inprimagailu honen ezaugarri bereziena zazpi emulazio desberdin egitea da. Eta, nahi izanez gero, DEC LQ/LA, IMAGEWRITER II/LQ edo PLOTTER HPGL emula daitezke.
Abiadura segundoko 480 karakterekoa da eta koloretan inprima dezake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-af320ea3b969 | http://zientzia.net/artikuluak/memoria-handiagotzea-gero-eta-merkeago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Memoria handiagotzea gero eta merkeago - Zientzia.eus | Memoria handiagotzea gero eta merkeago - Zientzia.eus
1989ko azaroan erositako 2 Mb-eko plaken kostua 65.000 pta-ko bazen, 1990.eko martxoan 20.000 pta-koa da. (Macintosh Plus eta SE-rentzat.
1989ko azaroan erositako 2 Mb-eko plaken kostua 65.000 pta-ko bazen, 1990.eko martxoan 20.000 pta-koa da. (Macintosh Plus eta SE-rentzat. Memoria handiagotzea gero eta merkeago - Zientzia.eus Memoria handiagotzea gero eta merkeago
Hardwarea
Programa ahaltsuek RAM memoria handia eskatzen dute. Gure PC-XT eta Macintosh-ek 256 Kb-etik 1024 Kb-erainoko RAM memoria izaten dute. Orain dela gutxi arte, Macintosh-en alorrean behintzat, RAM memoria handiagotzeko plakak aurkitzea zail samarra edo garestia izaten zen. Baina azkeneko sei hilabeteotan izugarri aldatu da egoera. Prezioek beherantz egin dute oso. Datu bat eman dezakegu: 1989ko azaroan erositako 2 Mb-eko plaken kostua 65.000 pta-koa bazen, 1990.eko martxoan 20.000 pta-koa da (Macintosh Plus eta SE-rentzat).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0bffb0ae605b | http://zientzia.net/artikuluak/musika-jotzen-duen-robota/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Musika jotzen duen robota - Zientzia.eus | Musika jotzen duen robota - Zientzia.eus
Kanadan ospatu den Energiari buruzko Nazioarteko Batzarrean, Chopin-en musika entzuteko aukera izan zuten, baina ez zen hezur eta haragizkoa, burdinazkoa baizik.
Kanadan ospatu den Energiari buruzko Nazioarteko Batzarrean, Chopin-en musika entzuteko aukera izan zuten, baina ez zen hezur eta haragizkoa, burdinazkoa baizik. Musika jotzen duen robota - Zientzia.eus Musika jotzen duen robota
Robotika
Kanadan ospatu den Energiari buruzko Nazioarteko Batzarrean, partehartzaileek Chopin-en musika entzuteko aukera izan zuten. Harrigarria badirudi ere, pianojolea ez zen hezur eta haragizkoa; burdinazkoa baizik. Robotaren izena IRB-2000 zen eta bere ohizko lanetatik atera ondoren musika jotzeko programatu zuten.
Agian, han entzundako musikari berotasuna faltatuko zitzaion, baina nota guztiak ezin hobeto jo zirela ez dago ukatzerik. Bestela errua ez litzateke inola ere robotarena izango; programatzailearena baizik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-133c8be17e70 | http://zientzia.net/artikuluak/mac-atlas-kartografia-lantzeko-programa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mac atlas: kartografia lantzeko programa - Zientzia.eus | Mac atlas: kartografia lantzeko programa - Zientzia.eus
Kartografia lantzeko programa hau, Macintosh zein IBM-PC bateragarrietan erabil daiteke.
Kartografia lantzeko programa hau, Macintosh zein IBM-PC bateragarrietan erabil daiteke. Mac atlas: kartografia lantzeko programa - Zientzia.eus Mac atlas: kartografia lantzeko programa
Softwarea
Programa hau Macintosh zein IBM-PC bateragarrietan erabil daiteke; horretarako bertsio desberdinak bait daude.
Programa hauen bidez nahi den lekuko mapa osa daiteke eta bertan nahi den testua sar daiteke. Trama-mota desberdinak onartzen ditu estatu desberdinak bereizteko eta eskala ere aukeragarri da.
Estatu Batuetan salgai dago eta prezioa 105$ekoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-57f514259671 | http://zientzia.net/artikuluak/pegaso-kamioiak-neurrira/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pegaso kamioiak neurrira - Zientzia.eus | Pegaso kamioiak neurrira - Zientzia.eus
"Pegaso Select" sistema informatikoaren bidez, bezero bakoitzaren beharrei egokitzen zaien kamioia diseina daiteke.
"Pegaso Select" sistema informatikoaren bidez, bezero bakoitzaren beharrei egokitzen zaien kamioia diseina daiteke. Pegaso kamioiak neurrira - Zientzia.eus Pegaso kamioiak neurrira
"Pegaso Select" sistema informatikoaren bidez, bezero bakoitzaren beharrei egokitzen zaien kamioia diseina daiteke. Aukeraketan, eragiketaren aldagai posible guztiak kontutan hartzen dira, hala nola, ibilgailu-mota posibleak ibilgailuaren kostua, zerbitzua eta finantzaketa-mota.
Sistema informatiko berak, datu teknikoei buruz informazioa ere ematen du. Adibidez, maniobragarritasuna eta pisuen banaketa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-70cc9a502844 | http://zientzia.net/artikuluak/epson-gt-1000-irakurgailu-optikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Epson GT-1000 irakurgailu optikoa - Zientzia.eus | Epson GT-1000 irakurgailu optikoa - Zientzia.eus
Epson-ek koloretako scannerra aurkeztu berri du.
Epson-ek koloretako scannerra aurkeztu berri du. Epson GT-1000 irakurgailu optikoa - Zientzia.eus Epson GT-1000 irakurgailu optikoa
Hardwarea
Epson-ek koloretako scannerra aurkeztu berri du. Irakur dezakeen azalera DIN A-7ari dagokiona da. Hazbeteko 200 puntuko bereizmena du eta 256 kolore-maila. Zoom-a %50etik %200eraino programa daiteke.
Autoedizio-pakete nagusienak onartzen ditu: Ventura Publisher, GEM, PC Paint, Dr. Halo, Tiff Mono, Tiff Mono Compressed, Windows Paint eta Page Maker.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1a5164440c8b | http://zientzia.net/artikuluak/minisport-zenith-en-produktu-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Minisport, Zenith-en produktu berria - Zientzia.eus | Minisport, Zenith-en produktu berria - Zientzia.eus
Pantaila-mota honi esker, edozein argitasun dagoelarik ere, irakur daiteke.
Pantaila-mota honi esker, edozein argitasun dagoelarik ere, irakur daiteke. Minisport, Zenith-en produktu berria - Zientzia.eus Minisport, Zenith-en produktu berria
Hardwarea
3 cm baino altuera txikiagoa duen ordenadore honek ordenadore eramangarrien mundua iraul dezake.
Ezaugarri nagusienetakoen artean DayBright motako pantaila edukitzea da. Pantaila mota honi esker, edozein argitasun dagoelarik ere, irakur daiteke.
Bi bertsio daude. Batek 1 MB-eko RAM memoria duen bitartean, besteak 2 MB-eko RAM memoria du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ef1493c4ecb5 | http://zientzia.net/artikuluak/beste-hipotesi-bat-sn1987-ari-buruz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Beste hipotesi bat SN1987-ari buruz - Zientzia.eus | Beste hipotesi bat SN1987-ari buruz - Zientzia.eus
SN 1987-A supernoba oraindik denbora luzez izango da zientzilarien behaketen eta azterketa teorikoen gai. Dagoeneko supernobarekin batera sortutako pultsareari buruzko artikulu bat agertu da
SN 1987-A supernoba oraindik denbora luzez izango da zientzilarien behaketen eta azterketa teorikoen gai. Dagoeneko supernobarekin batera sortutako pultsareari buruzko artikulu bat agertu da Beste hipotesi bat SN1987-ari buruz - Zientzia.eus Beste hipotesi bat SN1987-ari buruz
1990/02/01 Arregi Bengoa, Jesus Iturria: Elhuyar aldizkaria
Astronomia
SN 1987-A supernoba oraindik denbora luzez izango da zientzilarien behaketen eta azterketa teorikoen gai. Dagoeneko supernobarekin batera sortutako pultsareari buruzko artikulu bat agertu da Nature n.
Elhuyar. Zientzia eta Teknikaren aurreko alean esandakoagatik pentsatzekoa denez, SN 1987-A supernoba oraindik denbora luzez izango da zientzilarien behaketen eta azterketa teorikoen gai. Dagoeneko supernobarekin batera sortutako pultsareari buruzko artikulu bat agertu da Nature n, haren berezitasun harrigarrien azalpenera hurbildu nahiz.
Egileak J. A. Friedman eta A.V. Olinto dira, eta erabateko berrikuntza proposatzen dute gaiari heltzerakoan. Orain arte astrofisikariek pultsareak neutroi-izarrak direla segurutzat jo badute ere, aipatutako zientzilariak oinarri hau ukatzera ausartu dira. Beraien ustez izarraren lehengaia materia harrigarria izango litzateke. Kalifikatzaile hori ez da edonola ipinitakoa. Kontzeptu fisiko bati erantzunez oso esangura zehatza du. Baina berau ulertzeko materiaren oinarrizko osagaiei buruz mintzatu beharko dugu pixka bat.
Unibertsoan ezagutzen diren materi mota guztiak eta beraien elkarrekintzak hiru taldetan sailkatzen diren partikula gutxi batzuen bitartez azal daitezke: leptoi, quark eta bosoien bitartez. Jakina denez, materiaren elkarrekintza-motak lau dira: grabitate-indarra, indar elektromagnetikoa, elkarrekintza bortitza eta elkarrekintza ahula. Lehenengo biak nahikoa ezagunak dira, eta dakigunez, beraien ekintza-erradioa infinitua da. Beste bien efektuak berriz, oso distantzia laburrera bakarrik dira nabariak (10 -15 m-ra). Elkarrekintza bortitza elementuen nukleotako protoi eta neutroiak lotzen dituena da. Ahula aldiz, nukleo eta partikula jakin batzuen desintegrazioa eragiten duena da.
Deskriba ditzagun orain laburki partikula-taldeak. Leptoiak, elkarrekintza bortitzean parte hartzen ez duten oinarrizko sei partikula hauek dira: elektroia eta neutrino elektronikoa, muoia eta neutrino muonikoa eta tau partikula eta tau neutrinoa. Quarkak, elkarrekintza bortitzean parte hartzen duten oinarrizko partikulak dira. Hauek ere sei dira: u (“up” edo gora), d (“down” edo behera), c (“charm” edo xarma), s (“strange” edo harrigarria), t (“top” edo gailurra) eta b (“bottom” edo hondoa). Quarken konbinazio ezberdinek, hadroi deitzen ditugun partikulak sortzen dituzte. Hauen artean, adibidez, protoi eta neutroiak daude, eta beraien egiturak ondoko hauek ditugu hain zuzen ere: uud eta udd .
Quarken arteko loturaren erantzulea ere, elkarrekintza bortitza da. Azkenik, bosoiak aipatuko ditugu. Hauek indar edo elkarrekintzak transmititzen dituzten partikulak dira: grabitoien aldaketak grabitatearen indarra transmititzen du; fotoi birtualenak, indar elektromagnetikoa transmititzen du; gluoienak (8 mota daude) elkarrekintza bortitza, eta W eta Z bosoienak elkarrekintza ahula. Zer esanik ez, aipatutako partikula guzti hauetaz gain beraien antipartikulak ere hartu behar ditugu kontutan. Baina, guztien artean gu s quarkaz baino ez gara arduratuko, pultsare batean diren bezalako baldintzetan oso propietate bereziak har ditzakeelako; hala nola, egonkor bihur daiteke. Quarken arteko elkarrekintzak eta jokaera aztertzen duen partikulen fisikaren atalari, kromodinamika kuantiko, edo laburki QCD (Quantum Chromodynamic-etik), deitzen zaio.
Honen lehenengo garapenaren arabera, u quarka eta d quarka (protoiak osatzen dagoenean) bakarrik izango lirateke egonkorrak. Baina azken aldi honetan argitaratutako lan batzuen arabera, lehen esan dugunez s quarkak ere, baldintza batzuetan behinik behin, egonkor izan daitezkeela frogatu bide da. Nukleo-multzo bat oso presio-baldintza gogorretan jarriko bagenu, honelako prozesua gerta liteke. Presioa igota uneren batean neutroiak eta protoiak trantsizio bat jasango lukete beste materi egoera berri bat bezala antolatzeko. Egoera honetan ezingo genuke quarkak halako neutroi edo protoiaren osagai liratekeenik esan, nolabait esateko hauen arteko mugak desagertu egingo liratekeelako. Hau da, quarkez osatutako plasma izango genuke. Bertan u eta d quarkek s quarkak sortuko lituzkete beraien kontzentrazioa handituz. s quarkez osatutako materia “harrigarri” hau egonkorra izango litzateke, eta lortura-indarra ez litzateke grabitatearen indarra; elkarrekintza bortitza baizik.
Ikerketa hauek dira Friedman eta Olintok SN 1987-Arekin sortutako pultsarea neutroiz osatuta egon beharrean materia “harrigarriz” osatuta dagoenaren hipotesia lantzeko hastapentzat hartu dituztenak. Hipotesi hau beste pultsare batzuei ere aplika lekieke, aurreko aleetan aipatu ditugun berezitasun arraroak azaltzen lagunduz.
Bukatzeko, beste ohar bat. Materia harrigarriaren existentzia frogatuko balitz, objektu askok uste izan dena baino askoz ere masa handiagoa izan dezakeela onartu beharko litzateke. Horrekin unibertsoaren masa edo materia ilunaren arazoari argitasuna eskainiko litzaioke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8d410f932510 | http://zientzia.net/artikuluak/ikercad-cadcamerako-produktu-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ikercad: CAD/CAMerako produktu berria - Zientzia.eus | Ikercad: CAD/CAMerako produktu berria - Zientzia.eus
Ikerlanen azken 10 urteotako esperientzia IKERCAD produktu berrian bildu da.
Ikerlanen azken 10 urteotako esperientzia IKERCAD produktu berrian bildu da. Ikercad: CAD/CAMerako produktu berria - Zientzia.eus Ikercad: CAD/CAMerako produktu berria
Softwarea
Ikerlanen azken 10 urteotako esperientzia IKERCAD produktu berrian bildu da. IKERCAD sistema integratua CAD/ /CAMerako zuzendua dago eta beraz, enpresetako departamentu teknikoetako diseinua, kalkulua eta fabrikazioa elkarrekin erlazionatzen ditu.
Alde batetik IKERGEO izeneko diseinu-modulua du. Modulu honetan ikur eta makro errekurtsiboekin edo transformazio-funtzioekin batera, oso konplexuak diren diseinuak errazten dira. Gainera, planoen akotazio, marrazketa, posizio- nahiz forma-perdoietarako posibilitate ugari ditu.
Bestalde IKERCAM modulua, zenbakizko kontroleko makina erreminten lagunduriko programaziorako garatu da. IKERGEOk sortutako geometrian oinarrituz, sistemak mekanizatu beharreko egiturak interaktiboki defini ditzake; inguru irekiak eta itxiak eta puntu-lainoak esaterako.
IKERCAMek puntuz puntuko higiduren simulazioa eta sorkuntza, inguraketak, artekaketak etab. ere bideratzen ditu.
Joan den 89/11/6an Ikerlanek eta Tektronix, S.A.k IKERCAD komertzializatzeko lizentzi kontratua sinatu zuten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e6998f07ad64 | http://zientzia.net/artikuluak/nexus-informazio-zerbitzua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | NEXUS informazio-zerbitzua - Zientzia.eus | NEXUS informazio-zerbitzua - Zientzia.eus
Zure ordenadorean modema baldin baduzu, irakurriko duzuna interesgarri gerta dakizuke.
Zure ordenadorean modema baldin baduzu, irakurriko duzuna interesgarri gerta dakizuke. NEXUS informazio-zerbitzua - Zientzia.eus Internet
Zure ordenadorean modema baldin baduzu, ondoren irakurriko duzuna interesgarri gerta dakizuke.
Mintegiak, posta elektronikoa, jokoak, software-liburutegiak, erosketak, simulatzaileak, etab., erabiltzailearen esku daude. Zerbait aipatzekotan, mintegiak aipatuko ditugu; ehun gai baino gehiago jorratzeko aukera bait dago. Besteak beste, astronomia, autoedizioa, C lengoaia, CIM, clipper, lotus 123, unix, dbase 3, txisteak eta bidaiak dira zure esku izango dituzun gaiak.
Zure ordenadoretik edozein mezu FAX gisa bidaltzeko aukera izango duzu.
Zerbitzu honetara sartzeko ezaugarri teknikoak hauexek dira:
V21, V22, V22 bis eta V23 arauak onartzen ditu (V23 araua erabiliz ez da Ibertex edo Minitel terminala emulatu beharrik).
300, 1200, 2400 edo 1200/75 full-duplex
8 datu-bit, 1 stop-bit, paritaterik gabe.
Zerbitzuaren erabilera-tarifak honako hauek dira:
Inskripzioa: 2.500 pta.
Tarifa normala: (08:00tik 18:00ra) ... 500 pta./ordu
Tarifa laburtua: (18:00tik 8:00ra) ... 200 pta./ordu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-adbe2407a0ab | http://zientzia.net/artikuluak/1980-89-hamar-urte-zientziaren-historian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 1980-89, hamar urte zientziaren historian - Zientzia.eus | 1980-89, hamar urte zientziaren historian - Zientzia.eus
Iragan hamar urteotan zientzia eta teknologiak une distiratsu eta une tamalgarriak ezagutu dituzte. Artikulu honek hamar urteotako zientziaren erradiografia izan nahi du.
Iragan hamar urteotan zientzia eta teknologiak une distiratsu eta une tamalgarriak ezagutu dituzte. Artikulu honek hamar urteotako zientziaren erradiografia izan nahi du. 1980-89, hamar urte zientziaren historian - Zientzia.eus 1980-89, hamar urte zientziaren historian
1990/02/01 Irazabalbeitia, Inaki - kimikaria eta zientzia-dibulgatzaileaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Iragan hamar urteotan zientzia eta teknologiak une distiratsu eta une tamalgarriak ezagutu dituzte. Artikulu honek hamar urteotako zientziaren erradiografia izan nahi du.
1980
Joy Adamson naturzale austriarra Kenian erahil egin zuten. Libre jaioa liburu ezagunaren egilea zen.
Otsailaren 28a
EEBBetako NRCk zentral nuklear berriak eraikitzeko lizentzien bahitura altxatu egin zuen. Zentral nuklearren segurtasun-sistemen homologazioan 38 berrikuntza ezarri ziren.
Martxoaren 2a
W.B.Shockley Nobel saridun fisikariak inteligentzi koziente altuko pertsonaien hazia gordeko duen semen-banku baten berri eman zuen. Banku horretan Nobel saridunen hazia gordeko litzateke eta helburua ume ultrazkarrak sortzea litzateke.
Martxoaren 15a
Felix Rodriguez de la Fuente naturzale espainiar ezaguna hegazkin-istripu batean hil egin zen Alaskako Xaktulik herrian.
Martxoaren 23a
Suedian energia nuklearrari uko egiteko erreferendumean ezezkoak irabazi zuen oso tarte txikiaz.
Martxoaren 28a
EEBBetako Saint Helens sumendiaren erupzioa hasi zen. Hauts-kantitate handia injektatu zuen atmosferara eta aldaketa klimatikoak eragin zituen ondorioz.
Ekainaren 20a
William Schapf paleobiologoak zuzendutako taldeak, duela 3.500 milioi urte bizi zen itsas bakterio baten fosila aurkitu zuen. Ordurarte ezagutzen zen izakirik zaharrena zen. Getafe-n, estatuko lehenengo eguzki-eremua zabaldu zen. Eguzki-kolektoreek 580 m 2 estaltzen dute.
Uztailaren 5a
Ary Sternfeld, SESBko espazio-programako eragiletako bat, hil egin zen. Bera izan zen lehen sputnik aren orbita diseinatu zuena.
Abuztuaren 15a
Pau Vila i Dinares geografo katalana hil egin zen.
Abuztuaren 29a
Franco Basaglia, antipsikiatriaren bultzatzailetako bat, hil egin zen.
Irailaren 16a
Jean Piaget pedagogo ezagun eta ospetsua hil zen Genevan.
Urriaren 11a
Balentin Popov eta Baleri Riumin kosmonauta sobietarrak lurrera itzuli ziren Sailut estazio espazialean 185 egun igaro ondoren. Espazio-egonalditan marka berria ezarri zuten. Riumin bere aldetik, 175 egun egona zen espazioan aurreko urtean.
Urriaren 28a
John van Vileck fisikaria hil egin zen Massachusetts-eko Cambrigden. 1977.ean Nobel saria jaso zuen eremu magnetiko eta elektrikoek materian duten eragina aztertzeagatik. Bere lanek Laserraren aurkikuntza erraztu zuten.
Abenduaren 10a
Nobel sarien banaketa egin zen.
Fisika: Frederick val l. Fitch eta J.W. Cronin-ek jaso zuten K mesoien desintegrazioan oinarrizko simetria bortxatzen dela aurkitzeagatik.
Kimika: Frederick Sanger britainiarrak eta Paul Berg eta Walter Gilbert iparramerikarrek jaso zuten azido nukleikoen oinarrizko sekuentzien zehaztapenean eginiko aurkikuntzengatik.
Medikuntza: Jean Dausset frantsesak eta B. Banacerraf eta G. Snell iparramerikarrek jaso zuten H antigenoari buruz eginiko ikerketengatik.
1981
Urtarrilaren 2a
Harold Clayton Urey kimikari iparramerikarra hil egin zen La Jolla-n. 1939.ean Nobel saria lortu zuen deuterioa aurkitzeagatik. Lehenengo bonba atomikoa garatu zuen taldean lan egin zuen.
Urtarrilaren 6a
Cell aldizkariak Karl Illmensee eta Peter Hoppe genetistek hiru xagu kloniko lortu zituztenaren berri eman zuen. Ugaztunekin egindako lehenengo ugalketa asexuala izan zen.
Otsailaren 17a
Kanaberal lurmuturrean eginiko zientzilari-bilera batean Luiz Alvarez fisikari nobelduna, dinosauruak Lurrak asteroide batekin eginiko talkaren ondorioz desagertu zirela dioen teoriaren alde azaldu zen.
Otsailaren 28a
Massachusetts-eko MITean Eugene Bell medikuak zuzendutako taldeak, “larruaren baliokide” den lehen zelula-ehunaren transplantea egin zuen. Ehuna pertsonaren zeluletatik abiatuz hazi egiten da kultibo batean. Erredura larriak izandakoengan erabil daiteke teknika berria.
Apirilaren 12a
transbordadorearen lehen bidaia, John Young eta Robert Grippen gidari zirelarik. Lurra 36 bider orbitatu zuten.
Apirilaren 28a
Antonio Zuchichi irakasleak zuzendutako talde batek, Lambda zero partikula azpiatomikoa aurkitu zuen. Fisikaren oinarrizko lau indarren batasun-bidean urrats inportantea izan zen.
Maiatzaren 5a
Carl Wood doktoreak zuzendutako talde batek matrizetik at ernaldutako 12 giza enbrioi izoztea lortu zuen. Geroago enbrioi horiek erabiltzea zen asmoa.
Maiatzaren 13a
Odd Hassel kimikari suediarra hil egin zen Oslon. 1969.ean kimikazko Nobel saria jaso zuen. Analisi konformazionalaren oinarriak ezarriz, egitura molekularrei buruzko kontzeptuak irauli egin zituen.
Maiatzaren 28a
Frantziako mugimendu ekologistak garaipen handia lortu zuen F. Mitterrand lehendakariak Plogoff-eko zentral nuklearraren proiektua baztertzea erabaki zuelako.
Ekainaren 28a
Rollei argazki-kameren enpresa aleman ospetsuak ateak itxi zituen, 60 urte kameragintzaren gailurrean egon ondoren.
Uztailaren 7a
Ingalaterrako Kent konterrian dagoen Mansten herrian eguzki-energiaz higitzen den Solar Challenger abioi esperimentalak, Mantxako kanalean zehar eginiko lehen hegaldiari amaiera eman zion. Paris aldameneko Corneilles-en-Vean herritik atera zen. 4.000 m-ko altitudean eta 60 km/h-ko abiaduraz egin zuen hegan 5h 25'-z.
Abuztuaren 9a
Ronald Reagan EEBBetako lehendakariak, neutroi-bonbaren fabrikazioa bultzatuko zuela iragarri zuen.
Abuztuaren 23a
zunda automatiko espaziala Saturnotik 140.000 km-ra igaro zen.
Irailaren 22a
F. Mitterrand-ek Paris eta Lyon lotzen dituen TGVa estreinatu zuen. Trenaren batezbesteko abiadura 210 km/h-koa da.
Azaroaren 12a
Double Eagle V
globoak bere saileko egonaldi- eta ibilaldi-markak hautsi zituen. 89 ordu egon zen airean eta 8.500 km egin zituen.
Abenduaren 10a
Nobel sarien banaketa.
Fisika: Kai Siegbahn suediarrak eta Nicholas Bloembergen eta Arthur Schawlow iparramerikarrek jaso zuten, teknika espektroskopikoen hobekuntzan eginiko lanagatik.
Kimika: Kenichi Fukui japoniarrak eta Roald Hoffmann iparramerikarrak jaso zuten, lotura kimikoaren muga orbitalen teoriari buruz eginiko ekarpenagatik.
Medikuntza: Robert W. Sperry eta David D. Hube iparramerikarrek eta Torsten N. Wiesel suediarrak jaso zuten, garunari buruz eginiko lanetan bi hemisferioek mundu kontzientea dutela frogatzeagatik eta zelulen pultsu nerbiosoen azterketagatik hurrenez hurren.
1982
zunda sobietarra artizarraren gainazalean pausatu zen. Argazkiak bidali zituen eta gainazalaren analisia egin zuen.
Martxoaren 7a
Zinsmerster irakasleak zuzendutako taldeak, duela 50 milioi urte bizi zen katagorri baten baraila aurkitu zuen Antarktidako Seymour irlan. Paleontologiaren ikuspegitik oso aurkikuntza inportantea izan zen, Antarktida, Hegoamerika eta Australia loturik egon zirela konfirmatzen duelako.
Apirilaren 6a
Japoniako Energia Nuklearrerako Elkarteak Tokion eginiko bileran Keiji Kanda eta Xijehiro Ontxi ikerlariek erradioazioari aurre egiten dion ehun bat aurkeztu zuten. Litioz eta boro karburoz egina zegoen.
Apirilaren 9a
Robert Havemann fisikaria hil egin zen Alemaniako Grünheiden herrian. Nazien kontrako borroka politikoagatik zen batez ere ezaguna.
Apirilaren 26a
Eusko Jaurlaritzak Komunitate Autonomoko ikerkuntza bultzatzeko, Ikerketa-Zentru Babestu izeneko figura juridikoa sortzen zuen dekretua argitaratu zuen. Egun bost dira dekretu horren arabera diharduten ikerketa-zentruak: CEIT, INASMET, IKERLAN, TEKNIKER eta LABEIN.
Maiatzaren 4a
Polaroid-ek diapositibak enmarkaturik instantean ateratzen dituen fotomakina aurkeztu zuen.
Ekainaren 11a
Kaliforniako Unibertsitateko Tim White eta Desmond Clark-ek zuzendutako talde batek, Ethiopiako Anax ibaiaren ertzetan giza hondakinik zaharrenak aurkitu zituzten. 120 cm-ko hiru antropoide ziren eta lau milioi urte zituzten; Lucy k baino milioi bat urte gehiago.
Ekainaren 12a
Karl von Frisvh biologo austriarra hil egin zen. 1973.ean Nobel saria jaso zuen animalien jokabidea, erleen hazkuntza batez ere, aztertzeagatik.
Ekainaren 26a
Alexander Mistchelich psikoanalista alemana hil egin zen Frankfurten.
Uztailaren 26a
Stokholmen Erik Olof Backlund medikuak zuzendutako taldeak parkinsona zuen gaixo baten garunean ehun-transplantea egin zuen lehen aldiz. Gaixoari guruin suprarrenaletik ehuna erauzi eta nukleo kaudatuan txertatu zion.
Uztailaren 29a
Sailut 6 estazio espazial sobietarra lehertu egin zen. 1977.ean jaurtia eta 16 bider bisitatua zen.
Urriaren 16a
Monte Palomar-eko bi astronomok hurbiltzen ari zen Halley kometa ikusi zuten.
Azaroaren 2a
Science
aldizkarian Roger Guillemin-en taldeak GRF (Growth Regulating Factor) hormona hipotalamikoa isolatu eta sintetizatu zuela aldarrikatu zen.
Azaroaren 4a
Munduko presa hidroelektrikorik handiena, Itaipu-koa alegia, inaguratu egin zen. Parana ibaian egina dago; 1.400 km 2 -ko azalera estaltzen du eta murruak 195 m-ko altuera du.
Abenduaren 2a
Salt Lake Cityn William Devries-ek zuzendutako taldeak, Barney Clark dentistari polietilenozko bihotz artifiziala jarri zioten lehen aldiz. Gaixoa 112 egun geroago hil zen.
Abenduaren 10a
Fisika: Kenneth G. Wilson iparramerikarrak eskuratu zuen fase-trantsizioen teoriari eginiko ekarpenengatik.
Kimika: Aaron Kluk hegoafrikarrak jaso zuen funtzio biologikoa duten molekulen azterketa estrukturalari eginiko ekarpenagatik.
Medikuntza: J.R. Vance britainiarrak eta Sune Bergstroem eta Bengt I. Samuelsson suediarrek jaso zuten, postglandina eta analogoei buruz eginiko lanagatik.
Abenduaren 13a
Ray Reynolds eta Steven Squyves NASAko ikerlarien arabera, Europa izeneko Jupiterren sateliteak forma organiko primitiboak izan ditzake izoztutako gainazalaren azpian. Voyager 1 eta 2 untziek bidalitako datuek hori diote.
1983
Genevako CERNeko partikula-azeleragailuan W bosoia detektatu zuten.
Urtarrilaren 25a
IRAS satelitea jaurti zen Kanaberal lurmuturretik. Unibertsoko erradiazio infragorria aztertzea zuen helburu.
Otsailaren 17a
Londresen egiten ari zen Itsas Isurketen Konferentziak, isurketa erradioaktiboak debekatzea erabaki zuen.
Martxoaren 20a
Geologo sobietarrek 11,6 km-ko putzua zulatu zuten Kola penintsulan. Helburua 15 km-raino iristea zen.
Ivan Binogradov matematikari sobietarra hil egin zen Moskun. Teoria analitikoan elementu berriak sartu zituen.
Apirilaren 5a
Zenbait minbiziren jatorri birikoa egiaztatu zuen Dani Bolognesi doktoreak zuzendutako taldeak.
Maiatzaren 4a
HIESa birus batek sortzen duela aldarrikatu zuen Pasteur institutuko Luc Montaigner doktoreak.
Maiatzaren 22a
Albert Claude mediku belgiarra hil egin zen Brusselan. 1974.ean Nobel saria jaso zuen ehun kantzerosoei buruzko azterketengatik.
Ekainaren 5a
EEBBetako NSFko Gordon Orians, Lynn Erckmann eta David Rhodes ikerlariek sahatsen artean feromonen bidezko komunikazioa dagoela aldarrikatu zuten. Sahats batek harren erasoa pairatzen duenean, feromona bidez 30 m-ko erradioan dauden beste sahatsei abisatzen die. Hauek hostoen konposizio kimikoa aldatu egiten dute gustagarriak ez izateko.
Ekainaren 13a
ek eguzki-sistema utzi egin zuen. Ordurako 5.600 milioi kilometro eginak zituen.
Ekainaren 16a
Kuru-n Ariane a jaurti zuten azkenean, aurreko urtean izandako arazo teknikoak gainditu ondoren.
Ekainaren 18a
Sally K. Ride 32 urteko iparramerikarra, espaziora joandako bigarren emakumea izan zen.
Abuztuaren 26a
Izugarrizko ekaitzak uholdeak sortu zituen Euskal Herrian.
Abuztuaren 28a
Cyril Ponnanperuma doktoreak ADN eta ARN molekulak, 1979.ean Australian eroritako meteorito batean zeuden osagaietatik abiatuz sintetizatu zituela aldarrikatu zuen. Bizia espaziotik etor litekeela frogatzeko balio omen.
Irailaren 2a
EEBBetan egiten ari diren injinerutza genetikozko saio batzuen berri eman zen. Besteak beste, tabakoa eta tomatea hobetu nahi ziren.
Irailaren 6a
Brusselan HIESaren birusaren argazkia lortu zuten mikroskopio elektronikoz W. Foreman eta N. Chumeck-ek.
Azaroaren 14a
FAOk Erroman argitaratutako txosten batean 22 herri afrikarreko 150 milioi lagun gosez hiltzeko zorian zeudela adierazi zuen. Lau urteko lehortea zen gosearen kausa.
Azaroaren 30a
Britainia Haundiko Ingurugiro-Ministraritzak Windscale inguruko hondartzetan ez ibiltzea gomendatu zuen; erradioaktibitatez poluituta bait zeuden. Erradioaktibitatearen jatorria British Nuclear Fuels enpresa estatalaren instalazioetan jazotako disolbatzaile kimikoen isurketa izan zen.
Abenduaren 9a
Columbia
transbordadore espazialak Edwards basean lurrartu zuen. Misio hau bereziki garrantzitsua izan zen Spacelab laborategi espaziala eraman zuelako eta Ulf Merbold alemaniarra iparramerikarrekin espaziora joandako lehen astronauta izan zelako.
Abenduaren 10a
Nobel sariak.
Fisika: Subramanyan Chandrasekhar indiarrak eta William A. Fowler iparramerikarrak erdietsi zuten astroen eboluzioan eragiten duten prozesu fisikoak aztertzeagatik.
Kimika: Henry Taube kanadiarrak kimika ezorganikoaren garapenean eginiko lanagatik.
Medikuntza: Barbara McClintock iparramerikarrak geneen funtzioa eta antolamendua argitu duten elementu genetiko higigarriak aztertzeagatik.
1984
Urtarrilaren 7a
Bandol-en (Frantzia) Alfred Kastler fisikaria hil egin zen. Nobel saria jaso zuen 1969.ean argiaren polarizazioaren teoriari eginiko ekarpenengatik.
Urtarrilaren 29a
Alejandro Goikoetxea Omar injinerua hil egin zen. Talgoaren diseinatzaile izan zen eta Gerra Zibilaren garaian Eusko Jaurlaritzaren aldetik frankisten aldera pasatu zen Bilboko Burdin Gerrikoaren planoekin.
Otsailaren 4a
Henry S. Kaplan erradiologo iparramerikarra hil egin zen. Hodgkin eritasunaren tratamendua irauli zuen eta medikuntzarako azeleratzaile linealaren asmatzailetako bat izan zen.
Otsailaren 7a
Challenger transbordadorean B. McCandless astronautak lehen aldiz moto espaziala erabili zuen. Moto espaziala ibilgailu autonomoa da.
Apirilaren 4a
Oleg Konstatinovitx Antonov injineru sobietarra hil egin zen. Antonov izeneko hegazkin ospetsuak berak diseinatu zituen.
John P. Merril mediku iparramerikarra hil egin zen. Lehen giltzurrun-transplantea egin zuen taldeko kide zen.
Apirilaren 8a
Piotr Kapitsa Moskun hil egin zen. Nobel saria jaso zuen 1978.ean magnetismoaz eta tenperatura baxuko fisikan eginiko lanagatik. Fisika sobietar modernoaren oinarritako bat izan zen.
Apirilaren 9a
Joint European Torus a ofizialki inaguratu zen Britainia Haundiko Culham-en. Fusio nuklearraren azterketa egingo da bertan.
Garriguella-n Parc Eolic de l’Emporda martxan jarri zen. Bere energi ahalmena 250.000 kW. urte-koa da.
Apirilaren 10a
transbordadoreko tripulariek 1980.ean jaurtitako Solar Max satelitea berreskuratu, konpondu eta berriro orbitan jarri zuten.
Apirilaren 16a
Venera 15 eta 16 zunda sobietarrek artizarraren gainazalaren oso kalitate oneko argazkiak igorri zituzten.
Maiatzaren 13a
Stanislaw M. Ulam matematikari poloniarra hil egin zen. Matematikarien artean aztitzat jotzen zuten. Hidrogeno-bonbaren garapenerako kalkulu matematiko korapilotsuak ebazten parte hartu zuen.
Ekainaren 16a
Sir John T. Randall biofisikari britainiarra hil egin zen. Bere ikerketek garrantzi handia izan zuten urpekuntzien kontrako radarraren prestakuntzan.
Uztailaren 7a
Sir Frederick M. Lea kimikari britainiarra hil egin zen. Zementuaren kimikan aditua eta eraikuntz teknika modernoen aitzindarietako bat izan zen.
Abuztuaren 26a
Korsikako Ajaccio hirian eginiko bilkura batean, Ekialde eta Mendebaldeko zientzilariak ados zeuden gerra nuklearraren ondorioa negu nuklear izenekoa izango dela esanda.
Urriaren 2a
Leonid Kizim, Bladimir Solobiov eta Oleg Atkov kosmonauta sobietarrak lurrera itzuli ziren Sailut 7 estazio espazialean 238 egun egin ondoren. Espazio-egonaldien marka berria jarri zuten.
Urriaren 10a
Londresen 2.500 urteko gizon momifikatu baten gorpua aurkeztu zuten. Gorpua oso ondo kontserbatuta dago; izan ere ile gorria, bizarra eta azkazal moztuak ikusten bait dira. Momia abuztuan aurkitu zuten Cheshire-ko meatze batean.
Urriaren 14a
Sir Martin Ryle irratiastronomo britainiarra hil egin zen. 1974.ean Nobel saria jaso zuen irratiastronomian aitzindari izateagatik.
Urriaren 20a
Carl Cori biokimikari txekoslobakiarra hil egin zen. 1947.ean Nobel saria jaso zuen diabetesari buruz eginiko ikerketengatik.
Paul Adrien Maurice Dirac fisikari britainiarra hil egin zen. 1933.ean Nobel saria eskuratu zuen. Mekanika kuantikoan egin duen lana oso garrantzitsua izan da, mende honetako fisikari garrantzitsuenetako bat izan delarik.
Azaroaren 15a
Mandril-bihotz bat transplantatutako Baby Fae izengoitiz ezagututako jaioberria hil egin zen. Transplantea urriaren 26an egin zuen L.L. Baily doktoreak zuzendutako taldeak eta munduan horrelako hirugarrena da. Aurreko saioak J. Hardy-k (1964) eta Christian Barnard-ek (1977) egin zituzten, baina eriak berehala hil ziren.
Abenduaren 3a
2.000 lagunek bizia galdu zuten eta 200.000 kaltetuak izan ziren Indiako Bophal-en Union Carbide enpresan gertatutako metil isozianatozko ihes baten kausaz.
Abenduaren 4a
John Rock medikua hil egin zen EEBBetako Petersborough hirian. Rock doktorea, pilula antikontzeptiboa garatu zuen taldeko kide izan zen.
Abenduaren 10a
Nobel sariak.
Fisika: Carlo Rubbia italiarrak eta Simon van der Meer holandarrak jadetsi zuten W eta Z partikulen aurkikuntzagatik.
Kimika: Robert B. Merifield iparramerikarrak lortu zuen, polipeptido eta proteinen sintesirako metodo berri bat garatzeagatik.
Medikuntza: Niels J. Jerne britainiarrak, Cesar Milstein argentinarrak eta Georg J. Köhler alemaniarrak erdietsi zuten antigorputz monoklonalen garapenagatik.
Abenduaren 15a
Sobietarren Baikunur zentru espazialetik Vega 1 zunda espaziala jaurti zen, Artizarra eta Halley kometa esploratzeko helburua zuelarik. Hilaren 21ean Vega 2 zunda bikia jaurti zen helburu beretsuarekin.
1985
I. White paleontologo britainiarra hil egin zen Wallingford-en. Arrain fosiletan munduko aditurik ezagunena zen.
Otsailaren 3a
Frank F. Oppenheimer fisikari iparramerikarra hil egin zen Sausalito-n. Bonba atomikoaren garapenean egin zuen lan bere anaia J. Robert-en gidaritzapean. Baina, bere lanik garrantzitsuena San Franciscon Exploratorium izeneko zientzi museo berezia zabaltzea izan zen.
Maiatzaren 5a
Sir Donald C. Bailey injineru zibil ingelesa hil egin zen Bournemouth-en. Bailey izeneko zubiaren diseinatzailea izan zen.
Ekainaren 1a
Vega 1 eta 2 zundek Artizar inguruan modulu pausakari bana eta globo bana askatu zituzten, planeta aztertzeko tresneria zeramatzatelarik.
Ekainaren 30a
Hans-Otto Wüster fisikari alemaniarra hil egin zen Ingalaterrako Burcot-en. Joint European Torus aren bultzatzaile eta zuzendari izan zen.
Uztailaren 2a
ESAk Giotto zunda automatikoa jaurti zuen Halley kometara.
Uztailaren 10a
Greenpeace erakunde ekologistaren Rainbow Warrior untzia hondoratu zuen zerbitzu sekretu frantziarrek jarritako lehergailu batek. Pertsona bat hilik gertatu zen.
Uztailaren 13a
Hermann Lehmann biokimikari britainiarra Cambrigden hil egin zen. Hemoglobinaren azterketan garrantzi handiko lanak egin zituen.
Challengeraren tripulazioa irten aurretik.
Robert C. Cochrane legenarlari britainiarra hil zen EEBBetan. Legenarra tratatzeko sulfonaren terapia sortu zuen.
Abuztuaren 18a
Japoniak Planet A zunda automatikoa jaurti zuen Halley kometarantz.
Abuztuaren 31a
Melbourne-n Sir Macfarlane Burnet australiar birologista hil egin zen. 1960.ean Nobel saria eskuratu zuen ehun-transplanteekiko hartutako tolerantzia inmunologikoa aztertzeagatik.
Irailaren 6a
Robert R. Porter biokimikari britainiarra hil egin zen Newbury-n. 1972.ean Nobel saria lortu zuen antigorputzen egitura kimikoaz eginiko lanagatik.
Irailaren 8a
John F. Enders mikrobiologo iparramerikarra hil egin zen Waterford-en. 1954.ean Nobel saria poliomielitisaren birusa ehun-kultibo batean hazteagatik lortu zuen. Honek, polioaren kontrako txerto eraginkorrerako bidea zabaldu zuen.
Irailaren 9a
J.P. Flory kimikari iparramerikarra hil egin zen Big Sur-en. 1974.ean Nobel saria jaso zuen polimeroen alorrean eginiko lanagatik. Polimeroen zientziaren aitzindari nagusienetakoa izan zen.
Irailaren 27a
Sailut 7 estazio espazialari modulu berri bat erantsi zitzaion bere tamaina bikoiztuz.
Irailaren 30a
Charles F. Richter sismologo iparramerikarra hil egin zen. Richter eskalaren asmatzailea izan zen Beno Gutenberg-ekin batera.
Urriaren 3a
Atlantis transbordadorea lehen aldiz jaurti zen.
Urriaren 15a
Jacques Oudin inmunologo frantsesa Parisen hil egin zen. Alotipo eta idiotipo kontzeptuak eman zituen.
Azaroaren 13a
Kolombian Nevado del Ruiz sumendiaren leherketa gertatu zen. 25.000 hildako sortu zituen leherketak eragindako ur- eta lohi-oldeak.
Azaroaren 29a
Atlantis aren bigarren hegaldian estazio espazialaren eraikuntzan erabiliko diren teknikak frogatu ziren.
Abenduaren 10a
Nobel sariak
Fisika: Klaus von Klitzing fisikari alemanak jaso zuen, baldintza berezipean eroale elektriko batek jartzen duen erresistentzia kuantifikatuta dagoela aurkitzeagatik.
Kimika: Herbert Hauptman eta Jerome Karle iparramerikarrek jaso zuten X izpizko kristalografiaren garapenean eginiko lanagatik.
Medikuntza: Joseph L. Goldstein eta Michael S. Brown iparramerikarrek jaso zuten hiperkolesterolemia eritasunaren jatorriaz eginiko lanagatik.
1986
Urtarrilaren 14a
Arkansas-eko Webber Falls-en erregai nuklearra prozesatzeko planta batean Uranio(VI) fluorurozko andel batek eztanda egin zuen 13 tona gas toxiko barreiatuz.
Urtarrilaren 6a
Physical Review Letters aldizkariak Brookhaven laborategiko Ephraim Fischbach irakasleak zuzendutako taldearen emaitzen berri eman zuen. Unibertsoaren funtsezko bostgarren indarra aldarrikatu zuten.
Urtarrilaren 24a
Uranotik 82.000 km-ra igaro zen eta 9 satelite txiki aurkitu zituen.
Urtarrilaren 28a
Challenger
transbordadorea lehertu egin zen lurrutzi eta segundo batzuetara, tripulari guztiak (Michael Smith, Francis Scobee, Ronald McNair, Ellison Onizuka, Sharon C. McAuliffe, Gregory Jarvis eta Judith Resnik) hilik suertatu zirelarik.
Otsailaren 20a
estazio espazial sobietarra orbitan jarri zen.
Martxoaren 6a
Vega zunda sobietarrek Halley kometaren nukleoaren lehen argazkiak bidali zituzten.
Apirilaren 18a
Dassault injineru frantsesa, Mirage eta Mistere hegazkinen diseinatzailea, hil egin zen.
Apirilaren 22a
Adelaide-ko unibertsitateko (Australia) Julian Wells eta Bob Seamark-ek hazkuntza azkarreko txerrikumeak lortu zituzten injinerutza genetikoz. Gauza bera ahuntz eta zaldiekin erdietsi nahi dute.
Apirilaren 28a
Txernobil-en zentral nuklearraren laugarren erreaktorearen hozte-sistemak matxura izan zuen. Ondorioz sutea, leherketa eta hodei erradioaktibo baten isurketa gertatu ziren. Hau industria nuklearraren istripurik larriena izan da. Hodei erradioaktiboa Europa osora barreiatu zen.
Ekainaren 21a
Segurtasun-arazoak direla kausa, NASAk sine die atzeratu zuen programa espaziala.
Uztailaren 3a
Arizonako Kitt mendiko behategiko astronomoek adierazi zutenez, IRAS satelitearen irudiak aztertuz izar baten jaiotza ikusi zuten.
Uztailaren 12a
ESAk, espaziorako agentzia europarrak, Hermes izeneko transbordadorea martxan jartzea erabaki zuen.
Uztailaren 15a
Titanic
untzia hondoratu eta hirurogeitamalau urtera Jason Jr. robot autopropultsatua bere barnera sartu zen eta esploratu egin zuen. Titanic a Ternuako kostaldearen parean 4.000 m-ko sakoneran dago.
Uztailaren 16a
Leonid Kizim eta Bladimir Solobiev kosmonautak Lurrera itzuli ziren Mir estazio espazialean 125 egun egin ondoren.
Uztailaren 29a
Antarktidan ozono-geruzan zulo bat zegoela adierazi zuen txostena kaleratu zen.
Abuztuaren 6a
Pricenton-eko unibertsitateko fisikariek hidrogenoa 200 milioi gradu zentigradutaraino berotzea lortu zuten. Fusio nuklearrerako bidean pauso garrantzitsua izan zen.
Abuztuaren 18a
Protoavis
hegazti primitiboaren 225 milioi urteko bi fosil aurkitu zirela aldarrikatu zen. British Museum-ean dagoen archeopterix a baino 75 milioi urte zaharragoak dira.
Abuztuaren 24a
Kameruneko Nios lakuan gasezko hodei toxiko bat isuri zen eta ingurutako 1534 lagun hil zituen.
Irailaren 27a
Doñanako parkean 20.000-30.000 hegazti hilik agertu ziren, itxuraz intsektizida gehiegi erabiltzeak eragindako pozoaduragatik.
Urriaren 15a
aldizkariak lehenengo antionkogenearen isolaketa iragarri zuen. Gene hauen ezak sortzen omen du minbizia.
Azaroaren 20a
Sandoz enpresak Rhin ibaian eginiko 30 mila tonako isurketak ibaia erre egin zuen, ehundaka kilometrotan biziaren arrastoak galdu zirelarik.
Abenduaren 11a
Nobel sariak
Fisika: Ernest Ruska, Gerd Binnig eta Heinrich Rohrer alemaniarrek jaso zuten, lehenak mikroskopio elektronikoa asmatzeagatik eta beste biak tunel efektuzko mikroskopio elektroniko delakoa garatzeagatik.
Kimika: Dudkey Herschbach iparramerikarrak, John Polanyi kanadiarrak eta Juan Tseh Li taiwandarrak jaso zuten analisi teknika berriak (molekula-sortak eta infragorrizko termoluminiszentzia) garatzeagatik.
Medikuntza: Rita Levi-Montalcini italiarrak eta Stanley Cohen iparramerikarrak jaso zuten hazkuntz faktoreei buruz eginiko lanagatik.
1987
Urtarrilaren 23a
Ian Shelton astronomo kanadiarrak supernoba berri baten leherketa ikusi zuela aldarrikatu zuen. 1987A izeneko supernoba hau 1064.az gero Lurretik gertuen lehertu dena da.
Apirilaren 21a
EEBBetako patente-bulegoak artifizialki lortutako animaliak patentatzeko arauak argitaratu zituen.
Maiatzaren 15a
Sobiet Batasunak Energia izeneko jaurtigailu ultraindartsua jaurti zuen lehen aldiz. Energia k 100 tona orbita geoegonkorrean eta 27 tona Martitzerako bidean jar ditzake.
Ekainaren 19a
Vancouver-en dagoen Astrofisika-laborategiko astronomoek Epsilon Eridani eta Gamma Cephei izarrek Jupiterren tamainako planetak izan ditzaketela iragarri zuten.
Uztailaren 20a
Alexander Ivantxkevitx astronomo sobietarrak teoria berri bat plazaratu zuen. Zulo beltzetako materia barnerantz argiaren abiaduraz erortzen denean, leherketa jazo eta izar berri bat jaiotzen da.
Abuztuaren 18a
Tass agentziak iragarri zuenez, zientzilari frantses, sobietar, alemaniar eta errumaniarrez osatutako talde batek 110. elementu kimikoa sintetizatu zuen. Elementu berria torio- eta uranio-nukleoak kaltzio- eta argon-nukleo azeleratuz bonbardatuta lortu zuten.
Abuztuaren 26a
Heilderberg-en Georg Wittig kimikari alemaniar ospetsua hil egin zen. 1979.ean Nobel saria eskuratu zuen, bere izena daraman erreaktibo-taldea sortzeagatik. Erreaktibo hauen bidez karbono-karbono lotura bikoitzak lortzen dira.
Abuztuaren 31a
Teknologia guztiz japoniarra erabiliz, Japoniak satelite bat orbitaratu zuen lehen aldiz.
Irailaren 15a
Reynolds tabako-enpresa iparramerikarra kerik gabeko zigarroa prestatzen ari zela jakin zen.
Irailaren 16a
Montreal-en bilduriko 24 herrien ordezkariek ozono-geruzaren babeserako akordioa sinatu zuten. Hitzarmenaren bidez, klorofluorohidrokarburoen isurketak murriztu egingo dira.
Urriaren 3a
Peter Madawar hil egin zen Londresen. 1960.ean Nobel saria lortu zuen ehunetan egiten diren txertuen izaera inmunologikoa aztertzeagatik.
Urriaren 10a
Nees lakuan Nessie aurkitzeko eginiko bilaketa arrakastarik gabe bukatu da. Bilaketa sonar eta bideo bidez egin da.
Abenduaren 10a
Nobel sariak.
Fisika: Georg Bednorz eta Alex Müller alemaniarrek lortu zuten tenperatura altuko supereroaleak aurkitzeagatik.
Kimika: Charles Pedersen eta Donald Cram iparramerikarrek eta Jean-Marie Lehn frantziarrak jaso zuten molekulen identifikazioan eginiko lanagatik.
Medikuntza: Susumu Tonegaua japoniarrak jaso zuen, gorputzak eritasunak borrokatzeko erabiltzen dituen antigorputzak nola sortzen diren azaltzeagatik.
Abenduaren 29a
Juri Romanenko astronauta sobietarra Lurrera jaitsi zen Mir estazio espazialean 326 egun egin ondoren. Egonaldi-marka berria ezarri zuen.
1988
Harrisbourg-en Charles G. Kong nutriologoa hil egin zen. 1932.ean C bitamina aurkitu zuen.
Otsailaren 16a
Richard P. Feynman hil egin zen. 1965.ean Nobel saria jaso zuen elektrodinamika kuantikoan eginiko lanagatik. Bonba atomikoaren garapenean parte hartu zuen.
Martxoaren 22a
Pratick Steptoe ginekologo britainiarra hil egin zen. Lehen saiodi-umeen jaiotzan parte hartu zuen.
Apirilaren 30a
San Diegoko zooan Kaliforniako kondorraren kume baten jaiotza gertatu zen gatibu egoeran lehen aldiz. Kondorra salbatzeko operazio baten lehen urratsa da.
Maiatzaren 20a
Ana Aslam geriatra errumaniar ospetsua hil egin zen Bucaresten.
Ekainaren 15a
jaurtigailuak hiru komunikazio-satelite jarri zituen orbitan aldi berean.
Uztailaren 2a
Baikonurreko basetik Fobos 1 zunda espaziala jaurti zen Martitzerako bidean. Martitzen sateliterik handiena esploratzea da misioaren helburua.
Irailaren 2a
Luiz W. Alvarez fisikari ezaguna hil egin zen. 1968.ean Nobel saria lortu zuen. Dena den, jendartean dinosauruen desagerketari buruz emandako teoriagatik da ezaguna. Narrasti erraldoi horiek asteroide batek Lurra jotakoan sortutako negu luzearen ondorioz hil omen ziren.
Irailaren 29a
Iparramerikarrek beren programa espazialari jarraipena eman zioten zuten Discovery transbordadorea jaurtiz.
Urriaren 3a
Sir Alec Arnold hil egin zen Edsbaston-en. Berak minimorris automobil-eredu ospetsua diseinatu zuen. Orain arte, 5.000.000tik gora ale saldu dira.
Urriaren 14a
National Geographic-ek mapamundi berria aurkeztu zuen, bere 100. urteurrenaren ospakizunen artean. Mapa berriak zaharrak zituen desegokitasunak (Groenlandia %534 bider handiagoa azaltzea esaterako) konpondu nahi izan ditu.
Urriaren 15a
Torinoko Maindire Santuak Jesukristoren gorpua ez zuela bildu aldarrikatzen duen azterketa zientifikoaren berri eman zen. Karbono 14ez eginiko azterketak XIII-XIV. mendekoa dela eman zuen aditzera.
Azaroaren 15a
transbordadore espazial sobietarraren lehen hegaldia.
Abenduaren 10a
Fisika: Melvin Schwartz, Jack Steinberge eta Leon Lendeman iparramerikarrek lortu zuten partikulen fisikan eginiko lanagatik.
Kimika: Johann Deisenhofer, Robert Huber eta Hartmut Michel alemaniarrek lortu zuten fotosintesiaren mekanismoan eginiko lanagatik.
Medikuntza: James Black ingelesak eta Getrude Elion eta George Hitchings iparramerikarrek jadetsi zuten botika berrien garapenean eginiko lanagatik.
Abenduaren 20a
Arrasateko IKERLANen Esprit 504 proiektuaren azken probak egin ziren arrakasta handiz. Zelula malguen akatsekiko perdoiari buruzkoa zen.
Abenduren 21a
Bladimir Titov eta Musa Manarov kosmonautak Lurrera itzuli ziren espazioan 366 egun egin ondoren. Marka berria jarri zuten.
1989
Balentin Gluxko sobietar espaziogintzaren aitzindaritako bat hil egin zen Moskun.
Urtarrilaren 29a
Fobos 2 zunda automatikoa Martitzen ingurutara iritsi zen. Tamalez, lana hasiberria zuenean, kontaktua galdu egin zen martxoaren 26an.
Otsailaren 28a
Konrad Lorenz zoologo austriarra hil egin zen. Lorenz Etologiaren aitatzat joa izan da.
Martxoaren 6a
Astronomo iparramerikarrek Eguzkiak ohizkanpoko aktibitate handia zuela adierazi zuten. Izugarrizko eguzki-orbana ikusi ahal izan zen.
Martxoaren 23a
Martin Fleischmann eta Santley Pons kimikariek fusio nuklearra pila elektrokimiko baten bidez lortu zutela aldarrikatu zuten. Fusio hotzak izugarrizko zalaparta sortu zuen zientzilari eta jende arruntaren artean.
Apirilaren 22a
Emilio Segre fisikari nuklear italiarra hil egin zen. 1959.ean Nobel saria eskuratu zuen antiprotoia aurkitzeagatik.
Maiatzaren 22a
Washington-en adierazi zenez, minbizi-gaixo terminal bat injinerutza genetikoz eraldatutako zelulaz tratatu zen lehen aldiz.
Maiatzaren 31a
IBM-Japan-ek munduko txipik azkarrena aurkeztu zuen. 1 milioi bit-eko memoria du. Ohizkoak baino hiru bider azkarragoa da.
Uztailaren 14a
Genevan munduko partikula-azeleratzailerik handiena martxan jarri zen. LEP izenaz ezagutzen da eta 27 km-ko zirkunferentzia du.
Abuztuaren 11a
William Shockley fisikari ingelesa hil egin zen. 1956.ean Nobel saria jaso zuen trantsistorea asmatzeagatik.
Abuztuaren 25a
Voyager 2 a Neptunotik gertu pasatu zen. Eraztunak, Orban Handi Urdina izenekoa eta sei satelite berri aurkitu zituen.
Irailaren 13a
Toronto-ko ospitaleko mediku-talde batek arrakasta duen lehen nerbio-txertoa burutu zuen.
Irailaren 30a
William Fairbank fisikari iparramerikarra hil egin zen. Behe-tenperaturako fisikan ekarpen garrantzitsuak egin zituen.
Urriaren 18a
Kanaberal lurmuturretik Galileo zunda automatikoa jaurti zen. Jupiterren esplorakuntza da bere helbururik nagusiena.
Azaroaren 10a
Gonzalo Martin Guzman Euskal Herriko Unibertsitateko Irakasle Emerito izendatu zuten. Gonzalo M. Guzman Donostiako Kimika-Fakultateko lehen dekanoa izan da eta berorren ikerketa-ospearen eragiletako bat.
Abenduren 10a
Nobel sariak.
Fisika: Hans G. Dehmelt eta Norman F. Ramsey iparramerikarrek eta Wolfgang Pauli alemaniarrak jaso zuten neurketa-teknikaren alorrean eginiko ekarpenengatik.
Kimika: Sidney Altman eta Thomas Cech iparramerikarrek jadetsi zuten ARNaren aktibitate katalitikoa frogatzeagatik.
Medikuntza: Michael Bishop eta Harold Varmus iparramerikarrek eskuratu zuten minbiziaren arloan eginiko lanagatik.
Abenduaren 31
Jose Migel Barandiaran antropologo euskaldunak ehun urte bete zituen. Ataundar jakintsu honen lanak oso ezagunak dira mundu guztian.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b0a01a1cf720 | http://zientzia.net/artikuluak/baleen-ahaide-zaharrak-300-milioi-urteko-ibilbide-/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Baleen ahaide zaharrak: 300 milioi urteko ibilbide ebolutiboa - Zientzia.eus | Baleen ahaide zaharrak: 300 milioi urteko ibilbide ebolutiboa - Zientzia.eus
Baleek eta euskaldunok erlazio estua izan dugu mendetan. Kostaldeko herrien armarriak eta bertsolarien kronikak horren lekuko dira besteak beste. Baina gauza hauek nahikoa ezagunak dira gure artean. Ez da horren ezaguna baleen lerro ebolutiboa ordea.
Baleek eta euskaldunok erlazio estua izan dugu mendetan. Kostaldeko herrien armarriak eta bertsolarien kronikak horren lekuko dira besteak beste. Baina gauza hauek nahikoa ezagunak dira gure artean. Ez da horren ezaguna baleen lerro ebolutiboa ordea. Baleen ahaide zaharrak: 300 milioi urteko ibilbide ebolutiboa - Zientzia.eus Baleen ahaide zaharrak: 300 milioi urteko ibilbide ebolutiboa
1990/02/01 Martinez Lizarduikoa, Alfontso Iturria: Elhuyar aldizkaria
Zoologia
Baleek eta euskaldunok erlazio estua izan dugu mendetan. Kostaldeko herrien armarriak eta bertsolarien kronikak horren lekuko dira besteak beste. Baina gauza hauek nahikoa ezagunak dira gure artean. Ez da horren ezaguna baleen lerro ebolutiboa ordea.
Donostiako Kontxako badian mamu erraldoi baten hegats beltz-beltza bapatean desagertu egin da ur ilunen magalean. Emeki-emeki baina gero eta indartsuago bihurtzen ari den euriak, lautada berde-gris hartan zuloak eragiten ditu, itsasoko urgaina bor-bor ernaraziz, Txinako itsasoetan sortzen diren tifoien aire-korronteko boli beltzeko dorre luze eta mugikorrek zeruko beltza itsasoko berdearekin lotzen dute. Hona hemen heriotzaren izua eta natura bortitzaren askatasuna betetzen dituen eszena danteskoa.
Haizeak izugarri gogor jotzen du itsas faroaren atsedeneko argi bibrakorra, une zenbaitetan itzaltzera helduz. Gero eta ilunago bihurtzen ari den giro horretan, zeru grisaren azpitik eta ekaitz-beldurrak eraginda, olatuen gandorrek iraultzeko zorian darabilten bi txalupa kupidarik gabe mugi erazten ditu harat-honat.
Permiko aldiko oihana. Irudian likopodioak, (azeribuztanak) eta zuhaitz-tamainako garoak nonnahi agertzen dira.
Txalupa batean, aurpegirik gabeko kapeladun izaki zaildu eta bustiaren besoa tente ari da jartzen, inoiz baino odol gehiago xurgatzen duten zainen ondoan teink irauten duen soka lodiaren puntaren burdinazko arpoia jaurtikitzeko prest, itsasoko edozein keinuri eraginez. Haragizko eskultura geldi-luze hori ala burdina hotzeko arpoi luzea, materia gabeko izakia zein den ez dago jakiterik; hain dira mugiezin!. Balenzalearen begi biribilak betzuloetatik aterata daude itsasoaren ur-zurrunbiloei begira, sakoneko itsas mamuak begiz hil nahi izango balitu bezala. Harri bihurtutako begi odoleztatuetatik urtanto bat zirriztatzen da emeki betileei kliskaketa eragin gabe. Une horretan bertan, unibertsoan aspaldidanik etengabe jariatzen ari den denbora gelditu egin da, kosmoseko gertakari guztiak izoztuz. Dimentsiorik gabeko une horretan, itsasoa nahiz arrantzalea, arpoi nahiz itsaspean bizi omen diren munstroak, haizea, itsas faroko argia eta zeruko gris-beltz koloreak, harri bihurtu dira bizitzaren kontingentziatik at kokatuz.
Zer gertatu zen hain zuzen? Zer-nolako gertakari edo historiak gertatu ziren espazio-denboraz kanpoko etenaldi horretan? Ez dugu inoiz jakingo. Baina ohizkanpoko zarata izugarri hark eragin zuen nonbait denboraren esentzia eta berriz ere gertakizunak etengabe bata bestearen ondotik agertzen hasi ziren. Txalupan zeuden bederatzi lagunek ifernuko zarata hori entzundako aldiunean bertan, antxetek beren hegaldian kopetaren aurka jotzen duen haize askatzailea nabaritu zuten beren gorputzak zeru beltzerantz abiada handiz zuzentzen ziren bitartean. Baina hodei ilun eta leun haiek ez zuten gizaki zaildu haiek jasotzerik izan; bapatean itsasoetako mamu beldurgarriak beraietaz maitemindurik egongo bailitzan indar osoz erakarri bait zituen. Igoaldia bezain azkarra izan zen jaitsiera.
Dimetrodon deritzon narrasti ugaztun beldurgarria.
Segundo zenbaitetan gorputz mutilatuak desagertu eta agoniako oihu ikaragarriak isildu egin ziren, giroan nagusitzen ari zen haizearen uluari nagusitasuna pasaraziz. Orduan, urgainean izaki bizidunen arrastorik gelditzen ez zenean, balearen isats beltz handi batek harro eta indartsu zaplada ikaragarria eman zuen itsasgaineko lautada ilunean barreiaturik zeuden arrantzarako tresna guztiak mila puskatan hautsiz, horrela itsasazpiko zirrarazko erresuma hartan zalantzarik gabeko nagusitasuna adieraziz.
Aurreko hau, azkeneko hilabeteetan baleei buruz izan dudan amets berezi horietako bat izan da. Lan gogorra izan da benetan azkenaldi honetan BALEA ETA EUSKALDUNAK liburua argitaratzeko egin duguna*. Baina inoiz ez nukeen pentsatuko liburu honen antolaketak niregan hain eragin handia izan zezakeenik. Hilabete hauetan baleen kondaira misteriotsuak, balen arrantzarako teknika bereziak, euskaldunok animalia hauekin izan genituen harreman estuak, baleak eraginda gure arbasoek bisitatu zituzten eskimalen eta indiarren lurralde urrun haietan gertatutako abenturak, baleen arbasoek dinosauruekin izan zituzten borroka latzak, euskal balearen desagerpena, XVI-XVII. mendetako baleen inguruko euskaldunen lanak eta ohiturak, beste balen moten iharduerak eta kontakizunak.
Argazkian, Permiko aldiko bi terapsido-mota agertzen dira. Eskuinekoa, Moschops deritzon belarjalea dugu. Ezkerrekoa, aldiz, Titanosuchus haragijale ankerra da.
Katxalotea, izurdea, narbala, xibarta, mazopa, ezpalarta edo belugak izan dira egun hauetako gure lankide hurbilenak. Balearen inguruko zientzi fikzioak ere gure lanordutan leku berezia izan du. Balearekiko liluragarritasun horren testigantza eman nahi nuen eta horregatik hemen naukazue gai eder batez hitz egiteko; balearen 300 milioi urteko bide ebolutiboaz hitz egiteko hain zuzen.
Ahaide zaharrenak: Narrasti ugaztunak
Permiko garaian Lurra kolonizatu eta menperatu zuten narrasti bitxi eta krudelak, ugaztunen eta beraz balearen ahaiderik zaharrenak ditugu. Fantasiazko animalia hauengandik, 160 milioi urte geroago, ugaztunak jaioko ziren.
Narrasti ugaztunak Karbonifero garaian agertu ziren lehenengo aldiz biziaren katean dakigunez; orain dela 300 milioi urte beraz. Animalia hauek, geroko ugaztunen ezaugarri garrantzitsu izango zen bitxitasuna zuten: odol beroa; alegia, gorputzaren tenperatura kontrolatzeko mekanismo metabolikoa.
Megazastrodona
. Hirugarren Aroko ugaztuna.
Animalia hauek beren existentziarako aurkitu zuten ingurugiroa epela eta lehorra izan zen. Giro horretan oihanak eta basoak nonnahi agertzen ziren eta beraiengan garo eta iratze zuhaiztiarrek altuera itzeleko arbolak moldatzen zituzten, beraiekin batera Likopodioak eta “azeribuztanak” ere ugari agertzen zirelarik.
Narrasti ugaztunen lehenengo ordezkariak Pelikosauruak izan ziren, haien artean Dimetrodon izenekoa ezagunena dugula. Harrapari honen kanpoko itxura benetan beldurgarria zen. Hiru metro t’erdiko luzerakoa izanik, bere hortz luze eta zorrotzak haragia urratzeko oso egoki eraturik zituen. Animalia hauek Iparramerikan bizi ziren; besteak beste lurralde haiek oso bero eta hezeak bait ziren, bertan zingira eta lakuak nonnahi daudelako. Ez ordea Hegohemisferioan; garai hartan izozturik bait zegoen.
Orain dela 65 milioi urte Lurra jo omen zuen kometa (goian). Behean, hilzorian dabilen dinosauru bat ikus daiteke beste batzuen gorpuez inguraturik. Talkaren ondorioz, atmosfera hodeiz estalirik gelditu zen.
Dimetrodon
aren kanpoko itxura ikusgarria zen benetan: bizkarreko ornoek punta zuten, eta punta bakoitzak belaren antzeko mintz banari eusten zion. Bela horren funtzioa ez dakigu garbi zein zen, baina batzuen eritziz, gorputzaren beroa kontrolatzeko erabiltzen zuten. Horren arabera, gorputza berotu nahi zutenean, bela eguzkiari begira orientatzen zuten eta hoztu nahi zutenean, eguzkiarekin lerrotu edo itzala bilatzen. Animalia honen espezie asko aurkitu dira, ehun baino gehiago izatera hel zitezkeela. Permikoaren hasieran, animalia hauek Iparrameriketan bakarrik bizi izan ziren, baina geroago lehen mailako fenomeno geologikoa gertatu zen: Kontinenteak batu egin ziren. Gertaera horren lehenengo ondorioa, narrastiak lurralde guztietara zabaltzea izan zen. Une hartan hain zuzen, talde berri garrantzitsu bat sortu zen: Terapsido ena. Hauek pelikosauruen oinordekoak izango ziren eta beren burua txoko ekologiko guztietara zabalduko zuten.
Moschops
deritzon terapsido belarjalea da famatuenetako bat. Afrikako ibai aldeetan bizi izan omen zen orain dela 250 milioi urte. Bi metro luze izanda, bazuen buru-sabaian hirugarren begia, eta horrekin ere ikusteko ahalmena. Mugitzen motela zen, baina jatorrizko narrastiak baino hobeto ibil zatekeen; hankak gorputz azpian kokaturik bait zituen eta ez aldeetan, narrastien kasuan gertatzen zen moduan.
Terapsido
en artean ugaztunekin erlaziorik estuena izan zutenak teriodontoak dira. Hauen hortzeria eta bizkarrezurrek antz handia daukate ugaztunenekin konparatuz. Horien artean ikusgarrienetako bat Lycaenops dugu. Afrika aldean bizi izanik, harrapari ankerra omen zen, baina Permikoaren azkeneko partean, beste asko bezalaxe, desagertua zen jadanik. Ehun milioi urteko existentzia izan ondoren, narrasti ugaztunak desagertu egin ziren betirako biziaren historiatik, Mesozoiko aldian lehiakide gaindiezinak sortu zitzaizkielako: Dinosauruak hain zuzen.
Neopalio
aren (gai grisaren) eboluzioa 100 milioi urtean zehar.
Terapsidoek
ezin izan zieten aurre egin dinosauru haragijaleei. Horrela terapsidoak, ehun milioi urtean zehar errege izandako enda menperatzailea, gero eta murriztuagoa agertzen zaigu fosilen erregistroan eta zenbait milioi urte pasatuta gutxiengo txikia zen jadanik. Bai kopuruz bai tamainaz, murriztu egin ziren drastikoki, seguraski ausartenak eta handienak dinosauruen jaki izan zirelako. Horregatik gero eta espezie txikiagoak aurkitzen ditugu narrasti ugaztunengan. Permiko aldian hartz, otso edo zakurraren tamaina zuten animalia boteretsuak, arratoi edo xaguen dimentsioetara murriztuak izan ziren. Orain dela 180 milioi urte, terapsido nagusiek utzitako arrasto bakarra xagu horiek ditugu, baina espezie ñimiño horiengandik lehenengo ugaztunak sortuko ziren hain zuzen.
Dinosauruekin hil ala biziko borroka
Mesozoiko aroan narrasti ugaztunengandik sortutako belaunaldiek, benetako ugaztunekin gero eta antz handiagoa izango zuten; adibidez, odol beroa eta ilea izango zituzten. Lehenengo ugaztun hauen fosilak Britainia Haundian, Afrikan nahiz Txinan aurkitu dira. Animalia hauek oso txikiak ziren eta beren elikagaiak harrak eta ornogabeak ziratekeen. Paleontologoen ustez, dinosauruen arrautzak ere jango zituzten. Afrikan aurkitutako Megazastrodona da tipikoena eta berarekin batera narrasti ugaztunak eta dinosauruen hondakin fosilak aurkitu dira.
Osirisa
; balea primitiboa.
Lehen ugaztun hauek adar ebolutibo desberdinetan kokatu ziren eta horietako zenbait betirako desagertu lerro ebolutibotik. Beste zenbaitek aldiz, bizirik iraun zuen. Belaunaldiz belaunaldi sendotu, eta horiengandik Martsupialak eta Plazentarioak jaio ziren. Azkeneko bi hauengandik Hirugarren Aroko ugaztun modernoak eratorriko ziren.
Baina Mesozoiko aroan, lehen aipatu ditugun protougaztun horien bizimodua ez zen batere atsegina izan. 160 milioi urtean zehar (biologikoki ikaragarria da zifra) beren lerro ebolutiboa mantentzen saiatu ziren izaki hauek, aurrean zituzten beste animalia ikaragarriekin lehian: dinosauruekin alegia.
Garbi dago epe luze horretan zehar dinosauruak Lurreko jaun eta jabe bihurtu zirela, eta beraien ondoan bizi ziren lehen ugaztunek, bizitza zeharo murriztua izan zutela. Nola izan zen posible hain proportziorik gabeko orekan, eta horren epe luzean, ugaztunek bizirik irautea?.
Hondakin fosilek esaten digutenez, ugaztun haiek begi txikiak zituzten eta gainera sudurra eta entzumena ederki garaturik. Seguraski gauez bizi ziren eta beren iharduerarik garrantzitsuena basoko horbela usnatu eta kitzikatzea zen. Goizaldean xagu hauek ezkutaturik ibiliko ziren dinosauru harrapariengandik urruti. Horrela esplika daiteke irautea nola lortu zuten. Bi hitzetan esanda, ugaztunak dinosauruen garaian bizi izan ziren, baina ez ordu berean.
Basilosaurua.
Gainera, zientzilari batzuk orain dela gutxi arte uste zutenez ugaztun hauek askoz adimentsuagoak ziren dinosauruak baino: horra hor beste arrazoi bat beren iraupena azaltzeko. Zergatik ziren adimentsuagoak?. Beren adimen-koefizientea (garunaren pisuaren eta gorputzaren pisuaren arteko erlazioa) handiagoa zelako. Dinosauruen kasuan ez zen horrela gertatzen, zeren eta garunaren pisua handiagoa zen ere (ugaztunekiko), gorputzaren pisua itzela da eta, beraz, bien arteko erlazioa xumeagoa. Dinosauruaren kasuan, garunaren espazio guztia gorputz erraldoia kontrolatzeko erabiltzen da. Ugaztunen kasuan ez da horrela gertatzen eta garunaren bolumen garrantzitsu bat libre gelditzen da beste funtzio batzuk betetzeko.
Konkretuki oroimenak, planifikazioak, edota esperientziak badute ugaztunen garunean leku berezia garatuak izateko. Ugaztun txikiek, beraz, ingurugiroaren baldintza aldakorren aurrean, erantzun egokiak emateko gaitasun handiagoa izango zuten, dinosauruek baino. Tesi hauek kolokan jarri ziren, 1968. urtean Albertako Dinosauru-Parkean lehenengo dinosauru adimentsua aurkitu zenean. Stenonychosaurus a da (dinosauru txiki bat) eta bere adimen-koefizientea lehenengo ugaztunenen parekoa edo omen da. Horrek Kretazikoko dinosauruen espezie batzuk, adimeneranzko bidean jadanik abiatuak zirela esan nahi du. Garrantzi izugarria duen aurkikuntza honek, garai hartan animalien erresuman gutxienez bi lerro biologiko desberdin bazeudela (inteligentziarantz zuzentzen zirenak) esan nahi digu.
Paleozenoko belarjale-mota bat dugu ezkerreko animalia. Coryphodon izenekoa. Bere garaiko animaliarik handienetakoa izanik, ia denbora guztia uretan sarturik ematen zuen. Eskuinekoa, espezie berriago eta handiagoa (hiru metroko luzera zuen), Eozeno garaian bizi izan zen Ameriketako lurraldeetan.
Beraz, 160 milioi urtean zehar, bi lerro desberdinek bizirik irautea lortu zuten, bi txoko ekologiko desberdin betetzen zituztelako. Zer gertatu zen orain dela 65 milioi urte, lerro batek (ugaztunenak) bestea (dinosauruena) guztiz suntsitzeko?.
Azkeneko urte hauetan frogak barra-barra pilatzen ari dira orain dela urte batzuk zientzi fikziozkotzat har zatekeen tesi baten alde. Hirugarren aroa hastear zegoela, meteorito izugarri handiak Lurra jo omen zuen, biziaren katea guztiz suntsituz. Meteoritoak sortutako hauts-hodei erraldoiak, zerua estali zuen eta eguzki-energiarik gabe landareen fotosintesia gelditu egin zen. Landareen porrotaren ondorio zuzena, belarjaleen heriotza izan zen eta beraien atzetik haragijaleena. Dakigunez, 15 kilo baino pisu handiagoa zuten animalia guztiak desagertu egin ziren eta lurrazpiko txoko ekologikoetan bizi zirenek (ugaztunek) bakarrik lortu zuten bizirik irautea. Fenomeno astronomiko horrek eraginda beraz, eboluzioak zeraman bidea desorekatuta geratu zen ugaztunen alde, dinosauruak Lurraren azaletik behin betirako desagertuz.
Ugaztunen hedapena: Lehenengo saioak
Hirugarren aroan ugaztunek beren burua zabaldu zuten Lur osoan, lehen dinosauruek betetzen zituzten txoko ekologikoak berenganatuz. Aro honetan izandako espezie-irradiazioa, biziaren historian emankorrenetakoa dugu. Zergatik gertatu zen horrelako eztanda?.
Ugaztunek bazeuzkaten prozesu horretan abantaila handia emango zieten ezaugarriak: odol beroa eta ilea. Hurrengo milioika urtetan, emeen ugatz-guruinak garatu egin ziren; baita erruletasuna ere. Baina faktore hauek bakarrik ezin dute egoki esplikatu hainbeste espezieren arrakasta. Badago izugarrizko garrantzia duen beste elementu bat ere eta lehenengo aldiz, biziaren eboluzioaren bidean, bortizki azaltzen da: garuna.
Gizakumearen adimenaren goi-mailako funtzioak, garunaren azalean zimurtua agertzen den geruzan aurkitzen dira. Garun-azala da hori. Garunaren zonalde hori, orain dela 100 milioi urte dinosauruekin oihanetan bizi izan ziren protougaztunengandik eboluzioz sortu da. Aurreugaztun haientzat, usaimenak ikusmenak baino garrantzi handiagoa zuen bizitzeko; usaimenaren bidez janaria, bizikidea nahiz etsaia berehalaxe somatzeko gai bait ziren. Baina usaimenarekin lotuta zegoen garunaren geruzaz gain, beste geruza gris berri bat hasi zen eratzen garai haietan. Materia griseko zonalde horrek, usaimena beste zentzuekin koordinatzen du eta ekintzetarako erabakirik egokiena aukeratzeko planifikazioa zertzen du. Zonalde gris hori, neopalio deritzona da.
Bi mistizeto-mota: Xibarta eta Groenlandiako balea.
Organo horren baliagarritasun ebolutiboa, dirudienez, oso probetxugarria da; eboluzioko 100 milioi urtean zehar gero eta handiago bihurtu bait da, gaur eguneko gizakiaren garuna moldatu arte. Gizakiaren garunean garai hartako arrastoak oraindik ere aurki daitezke. Adibidez, gure burmuinarekin kontaktu zuzena duten zentzu bakarra, usaimena da. Honek, zuzenki, garun-geruzarekin konexioa badu ere, beste zentzuek ez, eta lehenago talamo deritzon harrera-zentrutik pasatu behar dute, bertan konputatuak izan daitezen. Konexioak horrela direla eta, usai batek iraganean bizi izandako oroimen sakonak sor ditzake, beste zentzuekin ez bezala. Gizakumeok usaimenaren bidez oroimenak sorterazteko daukagun gaitasun hori, gure garuneko egitura mesozoikoarrean datza; protougaztunak izan gineneko arrastoa da, beraz.
Ezaugarri guzti hauek konbinaturik, izugarrizko indar ebolutiboa eman zieten ugaztunei eta Eozenorako baziren jadanik 27 ordena plazentadunen artean. Horien artean haragijaleek ( kreodontoek ) espezie asko zituzten. Bazeuden hartz, katu edo otsoaren antza zeukatenak. Kreodonto ak izan ziren Oligozeno aldiko harraparirik nagusienak, eta espezie hauengandik benetako haragijaleak sortu ziren. Baina kreodonto ak, Miozeno aldirako desagertuta zeuden; haiek sortutako haragijale ankerrekin izandako lehiaketan galtzaile gertatu bait ziren. Garai haietan, guretzat askoz interesgarriagoa den beste talde belarjale bat bazegoen: kondilartroena. Hauek, ugaztun ungulatuak sorterazi zituzten eta azkeneko hauen adar bat, zetazeoena dugu.
Zetazeoen jatorri hurbila
Bi odontozeto-mota: katxalotea eta mazopa.
Orain dela 60 milioi urte inguru artiodaktiloen enborretik mesonikido deritzon ungulatua hasi zen aldentzen. Animalia hauek laku eta sakonera txikiko itsasoen inguruetan bizi ziren. Horietako batzuk lehenengo saioak egiten hasi eta uretan murgildu ziren beste guztiek lehorrean zirauten bitartean. Uretara sartutakoak beren anatomia eta fisiologia aldatzen hasi ziren, ezagutuberria zuten inguruari hobeto egokitzeko. Hasieran sortu ziren lehenengo formak eta gaur ezagutzen ditugunak zeharo desberdinak dira, baina geroko milioika urtetan agertuko ziren balea modernoen formak eta itxurak hasi ziren asmatzen jadanik. Eozeno aldiaren (40 milioi urte batezbeste) aurrezetazeoen fosil batzuk aurkitu dira, beraien artean basilosauru izenekoa famatuenetako bat dela. Balea zahar honek 15 metro baino luzera handiagoa zeukan bere eguneroko elikagaiak, arrain, txipiroi eta olagarroak izanik. Bere arraza orain dela milioika urte asko desagertu zen ondorengorik utzi gabe.
Zetazeo fosil hauen artean zeuglodonte deritzona dugu aipatzeko beste izaki nabarmena. Animalia hau itsasoko suge erraldoia zen (20 metroko luzera) eta dirudienez oso igerilari trebea. Lepo luze-luzea zeukan eta isatsa, berriz, sugearen antzekoa. Haren burua eta arrainarena parekoak ziren, baina zetazeoaren kasuan moko itxura zuten baraila itzelak azaltzen ziren hortzez horniturik, azkeneko datu honek animaliaren haragi-dietaz informazioa ematen digularik.
Berriago eta txikiagoa den beste zetazeo fosila Osiris deritzona dugu. Itsas ugaztun honen hondakinak Egyptoko lurralde oligozenikoetan aurkitu dira. Balea bitxi hau, Egypto itsaspean zegoenean bizi izan zen. Oso igerilari trebea omen, baina zeuglodontea baino askoz txikiagoa; hiru metroko luzera baino ez bait zuen.
Eskema hau National Geographic aldizkaritik hartua izan da.
Orain dela 30 milioi urte itsas ugaztun hauen irradiazioa hasi zen zabaltzen. Baina horretarako garai batean lehorreko lauhankadun ziren ugaztunek, izugarrizko aldaketa morfologikoak jasan behar izan zituzten. Aldaketa horren ondorio zuzena, arrainekiko gero eta antz handiagoa izatea izan zen. Hankak hegats bihurtu, gorputzaren azala loditu eta koipezko geruza batez gorputza babestu zuten, horrela tenperatura baxuak jasateko gaitasuna nahiz flotagarritasuna hobetuz. Gorputza bera ere formaz aldatu zen, itsas uraren kontrako erresistentzia murrizteko era fusiformera moldatuz.
Lehorretik itsasoetara igarotzea oso etapa garrantzitsua da eboluzioaren bidean. Zetazeoek mekanismo desberdinak asmatu behar izan zituzten, ugaztunek berezkoa ez duten ingurunea berriz ere kolonizatzeko, eta horrek animalia hauen nagusitasun eta perfektutasun ebolutiboa azaltzen digu.
Zetazeoen ordena hiru azpiordenatan sailkatzen da. Lehenak, arkeozeto enak, orain dela 40 milioi urte desagertutako zetazeo fosilena betetzen du (gogoratu Basilosaurua, Osirisa , etab...). Beste biak dira, gaur egungo itsasoak betetzen dituzten zetazeoena. Odontozeto izenaz, hortzak dituzten zetazeoak biltzen ditugu. Talde honetan dena den, ezaugarri hori ez da konstante agertzen eta Cuvier-en baleak bi hortz baino ez baditu, izurdea 260 hortz izatera hel daiteke. Odontozeto en artean, elikatzeko ohiturak antzekoak ditugu eta beren hortzeriaz lagunduta, nahiko arrain eta txipiroi handiak aukeratzen dituzte elikagaitzat. Talde honen espezierik ezagunenak izurde, ezpalarta (orka), mazopa, narbala, beluga eta katxalotea ditugu.
Beste azpiordena Mistizeto ena dugu. Talde honen ezaugarririk nagusiena balenbizarrak edukitzearena da. Mistizetoek hortzak izan beharrean bizarrak dituzte, bizar hauek goiko barailatik zintzilikaturik daudela. Elikatzeko, mistizetoek ur-bolumen handia hartzen dute, ur horretan harrapakinak daudelarik. Ura hartuz gero, berriro ere bota egiten dute, baina atera baino lehen, bizarretan zehar pasatu behar du eta orduan bizarrek, iragazkiaren antzera, uretan dauden izaki mikroskopikoak (planktona) eta arrain txikiak harrapatzen dituzte. Mistizeto guztiek iragazleak dira eta dituzten bizarren arabera beste hiru azpitaldetan banatzen dira: Estriktidoak, Balenido ak eta Balenopterido ak. Mistizetoak dira balea izena dutenak, eta haien artean zerea, xibarta, balea grisa eta euskal balea dira ezagunenak.
* |
zientziaeus-17ef6e5ffb5f | http://zientzia.net/artikuluak/sagardoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sagardoa - Zientzia.eus | Sagardoa - Zientzia.eus
Sagardo hitza gaur egun ez da edari baten izen hutsa. Sagardoa aipatzeak, joera zahar eta berriak dakartzagu... Sagardoa magia da.
Sagardo hitza gaur egun ez da edari baten izen hutsa. Sagardoa aipatzeak, joera zahar eta berriak dakartzagu... Sagardoa magia da. Sagardoa - Zientzia.eus Nekazaritza
Sagardo hitza gaur egun ez da edari baten izen hutsa. Sagardoa aipatzeak, joera zahar eta berriak dakartzagu… sagardoa ohitura zaharrak dira; txalapartaren oihartzunen buelta. Sagardoa, bertsozale guztiak, ase eta freskatzen dituen iturria izateaz gain, bertsoa da. Sagardoa azti, sorgin pitargile eta modernoen edaria da. Sagardoa, kaletarren inbidia eta baserritarren gutizia ohoretsua da. Sagardoa magia da.
Ohiturak
Antzina sagar-bilketa auzolanean burutzen zen. Tolarerik ez zen etxeetan bilketan lagundu eta beraientzat sagardo-kantitate bat jasotzen zuten.
Sagardogintza amaituta, muztioa kupelatan sartzea bukatutakoan ingurukoei txalaparta joaz lanen amaierako jaialdiaren berri emanez, gonbitea luzatzen zitzaien.
Oraindik galdu ez den ohitura hau da: sagardogintzako lan guztiak ilbeheran burutzea (sagarra jotzea, barrika edo upela ixtea, txotxerako irekitzea, botilaratzea, etab.).
Sagastiak
Jakoba Errekondo eta Joxean Labaien
Frutazantza modernoa heldu arte sagastien ustiapena mantentzeko, lan jakin gutxi batzuk besterik ez ziren gauzatzen.
Sagastietako lan zaharrak
Mahairako eta sagardotarako sagarrondoak lortzeko barietateak BASAKAn txertatzen ziren. Mentu-oin gisa basaka erabiltzeak ondorio nabarmenak zekartzan (hazkunde latza adibidez), arboletik arbolerako tartea 6 eta 7 metrorainokoa zelarik.
Ongarriketa aldetik, ia simaurra besterik ez da erabili izan eta honek daramatzan elikagai urriak sagarrondoaren eta belardiaren artean banatu behar izaten zituzten.
Gaitz eta izurriteen aldetik, ez zen taiuzko tratamendurik burutzen. Enborra negu partean karez estaltzen zen. Besterik ez.
Kimaketa-lanak urri ziren. Normalean mihurak kendu eta lehorturiko arbak eta mentuaz azpiko aldeko altzumak ebaki besterik ez.
Sagastietako egungo lanak
Sagastia garai bateko moduan baratz eta soro artean.
Jakoba Errekondo eta Joxean Labaien
Egun, sagarrondotik behar adinako ustiapena lortzeko teknikak izugarri aurreratu dira; bai nekazaritzako beste lan guztiekin bat doazen esparruetan (lur-analisiak, ongarriak, etab.), bai sagastietako lan berezietan (tratamenduak, inausketa, etab.). Hona hemen, bada, gaur egun sagardoa egiteko barietateez osaturiko sagastietan burutzen diren lanen deskribapen labur bat.
• Arbola
Txertaketa-teknikak erabat aldatuak ditugu azken urte hauetan. Orain begia txertatzearen teknika da ia erabat erabilia. Mentu.oin bezala lehen “basaka” bakarrik erabili ohi bazen, egun izugarrizko aukera dago. Lurra, eguraldia, barietatea, tresneria berezia, gaitz eta izurriteak, fruitua heltzeko garaia eta abar luze bateko baldintza ugarien arabera egokiro erantzuteko mentu-oin ugari dugu aukeratzeko (ikus Elhuyar. Zientzia eta Teknika . 24, 24. or.).
• Lantzea
Gaitz eta izurriteen aurkako borroka izugarri aurreratu da. Berorien eragileen biologia, produktu kimikoen ikerkuntza etengabe, eta abarren aurrerapenei esker, sagarrondoen berezko babesen indartzea eta garaian garaiko tratamenduak (biologikoak, kimikoak, integralak, etab.), urteroko sagar-ekoizpen oparo eta egokiak segurtatzeko bitarteko egokiak ditugu. Barietateen ikerkuntzaren ondorio bikainenetako bat, bi urtetik behineko ekoizpenaren “mamua” ahantzi eta urtero-urteroko ekoizpen egokiak lortzeko tratamendu eta lanak ditugu (ikus Elhuyar. Zientzia eta Teknika 21).
Ongarriketa da, bestetik, ekoizpen egokiak lortzeko ezinbesteko gertatzen den lana. Bai lurraren, bai sagarrondoaren eta bai bere hostoen analisiak eta lortutako datuen interpretazioak kontutan harturik, lurraren ia edozein baldintza sagarrondoarentzako parametro egokienetara aldatzeko bitartekoak badaude.
Ongarri organiko (simaurra, konposta, humusa, zizare-lurra, pinu-azala, etab.) eta kimikoak (fosfato, nitrato naturalak, etab. eta industrialki ekoizturiko produktu konplexuak) medio, lurra eta inguruaren baldintzekiko lotura eta atxekimendua alda dezakegu, berez uzta onak lortzeko egoki ez diren lur-sailetan sagastiak kokatuz.
Inausketa-teknikei buruz, zer esanik ez, ikasi eta erabili beste erremediorik ez dago. Bi urtetik behineko ekoizpena urteroko ziklora lotu, sagarrondoaren garapena kontrolatu, fruitu-kantitateari eta kalitateari eragin, heltze-garaiaren gorabeherak bideratu etab. lor daitezke garaian garaiko inausketa-teknika egokiak erabiliz.
Oinarrizkoak diren aurreko teknika garrantzitsu hauez gain, batipat ekoizpenek optimizatzea xedetzat harturik azken aldiko ikerkuntzen ondorioen aplikazioen ahalmenak ugari dira. Ureztaketa-sistemak, fruitu-biltzaile mekanikoak, forma arraroetako arbola-iladak, barietate ezezagunek etab.ek harridura adina jakinmin eragin beharko liguke.
Sagardogintza. Prozedura hitz bitan
Sagarra txikitzen tolarean sartu aurretik.
Jakoba Errekondo eta Joxean Labaien
Lortu nahi den sagardo-motaren arabera sagar-barietateak portzentaia ezberdinetan nahasten dira: gozoak, gezak, gaziak, garratzak, etab.
Sagar garratzek sagardo bizia emango dute (txotx-garairako egokia), baina gerorako, uda alderako sagardo aparta lortzeko gaziak eta batipat gozoak nahastu beharko dira.
Aspaldiko gustorako, tolarerako sagar-piloan heren bana garratz, gazi eta gozo nahasi ohi ziren. Gaur egungo sagardo lehor eta iraunkorrak lortzeko aldiz, gazi eta gozoen kopurua murriztu eta garratzena handiagotu egin ohi da.
Aipatzeke ezin utzi kalitatezko sagardoa lortzeko sagarraren egoeraren garrantzia. Fruitua, umatua edo heldua eduki behar da (azukrea, pektina eta bere ezaugarri organoleptikoen momentu gorena), baina usteltzen hasi gabea; prozesu kimiko kaltegarriak eragin bait ditzake.
Sagarra jotzea
Sagar-saskia.
Jakoba Errekondo eta Joxean Labaien
Sagarra egoki nahastu ondoren, garbitu egiten da, normalean ur-korronte batetik igaro eraziz. Horrela fruituari itsatsiriko lurra, belarrak, hostoak, etab. alde batera geldituko dira. Ondoren, sagarra txikituko duen makinara doa. Honek sagarra txiki-txiki egin beharrean fruitua lehertu egiten du. Puskatuz baina barruko hazia hautsi gabe; zapore txarra atxekiko bait lioke muztioari.
Jotako sagarrari pats deritzo eta zuzenean tolarera sartzen da.
Tolarean
Era zaharrean patsa tolarean geldirik uzten zen “goza” zedin, baina orain jo ahala estutzea komeni dela ezaguna da, inolako irakite edo beste prozesu kimikorik gauzatzen has ez dadin. Beraz, patsa zenbat eta lehenago zanpatu, are eta muztio garbiago, finago eta osoagoa lortuko da.
Patsa tolarean pilatu ondoren, edozein eratako tramankuluz zanpatzen da. Eskuz, karrakaz, palankaz, motorez, hidraulikoki, etab. Helburua honakoa da: pats horrek berekin duen likido guztia ahal den neurrian kentzea. Likido hori uztioa da.
Upategia
Usurbilgo Ibarrola-Berri baserriko tolarea eta sagarra txikitzeko makina.
Jakoba Errekondo eta Joxean Labaien
Muztioa tolaretik ontzira joaten da. Ontziak neurri, bolumen eta forma askotakoak dira. Gaur egun ontzi ezberdinen izenak kabida edo bolumenagatik bereizten dira.
100 litrorainokoa BARRIKOTEA, 100-600 litro bitartekoa BARRIKA, 600-1000 litro bitartekoa BUKOIA eta 1000 litrotik gorakoa UPELA, KUPELA, UPA edo KUPA.
Ontziaren barruan muztio zakar, gozo eta lodikotea sagardo arin, lehor eta bizi bilakatuko da, bi irakinaldi medio.
Lehenengo irakinaldia azkarra da; zaratatsua, eta aerobioa. Sagardoa honela irakiten hasteko ontzia irekita utzi behar da. Muztioan nahasirik doazen legamiek irakite-prozesua segituan hasten dute. Gozoki asko eta oxigenoa eskura dute. Irakinaldi hau motza da; ontziaren arabera, 10 egunetik - 1,5 hilabete bitartekoa. Sagardoa garbituz joango da, material arinak aparretan gainezka eginez eta trinkoak prezipitatuz. Irakinaldi honetan anhidrido karbonikoa askatzen da. Horregatik ontziaren goiko aldeko zuloan sua ipinita itzaltzen ez denean irakinaldi hau amaitu egin dela jakin ohi da.
Bigarren irakinaldia, lehenengoa baino bareagoa edo lasaiagoa da. Prozesu anaerobioa da. Geldi-geldi eduki beharko da ontzia. Sagardoa gazituz joango da eta erabat garbituz ere bai. Luzea izaten da; ontziaren arabera 2-4 hilabetekoa.
Ondorioz sagardo bezala ezagutzen dugun edaria izango dugu eta gertatu den aldaketarik garrantzitsuena honakoa da: azukrea alkohol eta anhidrido karboniko bihurtzea.
Prozesu guzti hauek muztio-mota, ontzi eta batipat tenperaturaren arabera azkartu edo mantsotu egin daitezke. Gaur egun eta kontserbazio-tekniken aurrerapenen arabera sagardogileak ederki kontrola dezake prozesuen abiadura, komeni zaionean txotxerako, botilaratzeko, etab.etarako sagardoa prest egon dadin.
Amaitzeko, muztioa ontziratu zenetik kupelen kasuan 4-5 hilabetera botilaratuko da sagardoa.
Sagardo perfektuaren bila
Jakoba Errekondo eta Joxean Labaien
Gaur egungo sagardogileak inor baino lehenago jabetu dira sagardogintzaren prozesu osoan ikerketa kimikoek duten garrantziaz.
Bazen garaia, eta aspaldian ardogileek hartutako bidetik abiatu dira sagardogileak. Sagardogintzaren prozesua, bere bihurgune guztiak ezagutzetik hasi beharra dago, inoiz nahi bezalako sagardoa lortzerik badugu.
Muztioa sagardo bihurtzearen aldaketan, baldintza ugari kontrola daitezke. Horien artean garrantzitsuena, tenperatura da. Egun sagardotegi askotan aurki ditzakegu upelen tenperatura kontrolatzeko sistema ezberdinak (ganbara frigorifikoak, serpentinak, etab.). Altzairu herdoilgaitzezko upelak ere bai. Muztioen analisiak, legezko gehigarriak erabiltzea, etab. prozedura normaltzat jo behar ditugu, baldin eta sagardoen kalitateak gusto eta behar ezberdinei erantzutea nahi bada.
Sagastia errentagarria al da?
70.eko hamarkada bitartean, sagardoa gainbehera joan zen, baina amaitzera goazen 80.ekoan sagardoa izugarri prestigiatu da. Baina zein da hain preziatua den hemengo sagarra ekoizten duten sagastien egoera? Buelta eman al zaio sagastian sagarrondo artean pinuak landatzen ziren garai hari?
Sagar-ekoizpenaren egoera honela adieraz dezakegu labur esanda:
Sagasti ugari dago beraien zikloaren amaieraz gero bertan eta egoera kaxkarrean.
Bertako sagar-ekoizpena sagardogileen eskearentzat oso eskasa da.
Diputazioen laguntzari esker, landaketa berri asko dago, baina nahikoa al dira?
Teknika berriak medio, uzta azkar eta errentagarritasun ona lortzeko aukera dago.
Errentagarritasunaren bila
Jakoba Errekondo eta Joxean Labaien
Sagastiak ohizko izaera bikoitzari (belardi/sagasti) utzi eta ustiapen bakarra izatera heldu behar du.
Aukeratutako barietateak erabili behar dira; erresistenteak, emankorrak, ezaugarri teknologiko onekoak, etab.
Teknologia aplikatu behar da (kimaketa, etab.).
Nekazariarentzako onurak:
– Ekoizpen azkarra, eta gero handia eta erregularra.
– Lantzen erraza eta mantenimendu-lanen mekanizazio egokia.
Sagardogileentzako onurak
Sagardotarako kalitate oneko barietate-aukera (gazi, gozo, garratz, etab.) eta heldutasun-momentu egokian.
Kalitatezko sagarrak (konposatu nitrogenatu eta pestizida gutxi).
“Zutikako ardatza” izeneko teknikaren ezaugarrien laburpena
Lurra:
Ahal dela hego-ekialde edo hego-mendebaldera begira eta haize indartsuetatik babestuta. Behar badira babesteko pantailak ezarri.
Haize hotza biltzen deneko gunerik ez erabili.
Lur oparo eta sakonak behar dira. Buztintsuegiek (hezetasun handiegia izateagatik), gaitzen arriskua izugarri areagotzen dute.
Mentu-oina:
Normalean MM-106 erabili (indar ertaina).
Barietateak:
Upelak.
Jakoba Errekondo eta Joxean Labaien
Ekoizpen handikoak behar dira. Gaitz eta izurriteekiko erresistente direnak eta sagardogintzarako ezaugarri teknologiko onak dituztenak (garraztasun egokia, gozoa, berandu helduko direnak, etab.)
Egun eta Diputazioen ikerkuntz zentruetan barietate ugariei buruzko ekoizpen, erresistentzi eta portaera teknologikoari buruzko ikerketa ugari burutzen ari dira.
Arbolen barreiaketa:
Nahikoa tartea eduki behar dute, lanak mekanizatzeko aukera izan dadin (bai mantenimenduan, bai bilketan).
Barietatearen garapen-indarraren arabera hektareako 500-850 landare bitarteko kopurua komeni da. Gehien gomendatzen den bornua 5,5x2,5 m-koa da (650 landare/Ha).
Mantenimendu-lanak:
Arbolen iladan belarra kentzea (2 m-ko zabaleran, batipat lehenengo 5 urteetan), belarraren konpetentzia deusezteko. Mekanikoki, termikoki edo kimikoki egin daiteke.
Arbola-iladen arteko kaleetan belar ahulak ezartzea (hirusta zuria, Festuca rubra, Agnostis temios, etab.). Urtean 6-8 aldiz jorratuko da, belar-hondakinak ongarri gisa bertan utziz.
Tratamendu fitosanitarioak, erregularki babesteko (urtean 3-6 aldiz).
Ongarriketa lur-analisien arabera.
Inausketa:
“Zutikako ardatza” da proposatzen den formarik egokiena, barietate bakoitzaren fruktifikazioaren arabera erabiliz. Sinplea da eta udan, berdetan, eta neguan gauzatzen da. Arbola formatu ondoren, ekoizpen-inausketan sartzen gara (bi urtetik behineko ekoizpena borrokatze-ko eta urterokoa oparoagoa izan dadin).
Ekoizpena eta bilketa:
3. edo 4. urtean hasten da (2-5 tona/Ha) eta ekoizpenik handiena 8. urtetik aurrera lortzen da (25-35 tona/Ha).
Bilketa mekaniza daiteke:
Arbola astinduz (eskuz edo makinaz)
Sagarrak zangaratuta (rotatibaz, haizez…)
Biltzaile mekanikoa; zangatik gurdira.
Sistema hauek erabiliz Asturiasen egin diren ikerketen arabera, egungo merkatuaren egoerarekin sagardotarako sagarraren ustiapena 3 hektareatik gorako sagastietan errentagarria da. 8. urtetik aurrera (ekoizpen maximoa), urteko eta hektareako irabazi gordina 560.000-680.000 bitartekoa da.
Bilketa-tresneria 10 hektareatik gorako azaleretan bakarrik da errentagarria eta erabil dadin nekazal taldeak sortzea gomendatzen da.
Oharra: Irudi hau ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra
SAGARDOA ASTURIASEN
Ez da folklore hutsa.
Poteoan ardoaren ordez sagardoa edateko ohitura dago, botilak eskatuz.
Sagardotegian, txotxetik urte guztian edan daiteke, upela hasi bezain azkar botilaratzen delarik. Orduan jaki berezi batzuk ere badituzte (“chorizo a la sidra”, arrautza egosiak, patata-tortilak, enpanatuak, hirugihar egosia, gazta berde eta zuriak).
Sagardoa ondo botatzeak duen garrantzia mantendu da, lehen mailako edari izaten dirau eta...
SAGAR-BARIETATEAK
Potrokiloa.
Jakoba Errekondo eta Joxean Labaien
Sagardogintzan mota guztietako sagarrak erabili ohi dira: gaziak, gezak, gozoak, garratzak, gezaminak, gazi-gezak, gazi-gozoak, geza-garratzak, gazi-garratzak, etab.
Sagar hauen nahaste-proportzioa da nolako sagardoa bilakatuko den erabakitzeko oinarrizko eragilerik garrantzitsuena.
Sagarrak eta sagardogintzak Euskal Herrian garrantzi handia izan dute. Horren lekuko, AZKUEren hiztegian sagar-barietate guzti hauek agertzen zaizkigu. Bertako grafia errespetatu dugu, ts, tx, x, tt kontsonanteen kasuan ezik.
abaleia
Jakoba Errekondo eta Joxean Labaien
SAGAR-MUZTIOEN ETA SAGARDOEN EZAUGARRI FISIKO-KIMIKOAK. HARTZIDURA-PROZESUA
Tolaretik ateratzen denean sagar-muztioak urak baino dentsitate handiagoa du. Erabili den sagar-motaren eta beronen heldutasunaren menpe egoten da. Gipuzkoako muztioek 1040 kg/l eta 1050 kg/l tartean egoten dira, eskuarki.
Muztioaren osagairik nagusiena ura da (%75-85), bertan disolbaturik substantzia desberdin asko dagoelarik. Beroiek ematen dizkiote muztioari ezaugarri organoleptikoak.
Substantzia horien artean azukre sinpleak (hala nola, fruktosa, glukosa eta sakarosa) dira ugarienak (70-100 g/l). Beroriek ematen diote muztioari gozota-suna. Egitura konplexuagoko beste azukre batzuk ere egoten dira. Pektina esaten zaie eta muztioari biskositate eta gorputza ematen diote.
Ikuspegi organoleptikotik, azido organikoak muztioaren osagai garrantzitsuak dira. Izan ere, muztioari ezaugarri azidoa ematen diote. Azidoen artean azido malikoa (%0,1-1,36) da ugariena eta bere proportzioa erabili den sagar mikatzen proportzioaren menpe dago.
Fenolak ere agertzen dira sagar-muztioetan eta garraztasuna eragiteaz at, idorreria ere eragiten dute.
Tolareari eragiten.
Jakoba Errekondo eta Joxean Labaien
Beste osagaien artean hauek aipa daitezke: substantzia nitrogenatuak (aminoazidoak), elementu mineralak (sodioa, potasioa, magnesioa, etab.) eta bitaminak (B taldeko bitaminen proportzioa nahikoa handia dute).
Substantzia hauetaz gain, mikroorganismoak (legamiak eta bakterioak) ere egoten dira.
Hartzidura
Muztioa tolaretik atera eta denboraldi batera (giro-tenperaturaren menpekoa da denboraldia) legamiak hazi egiten dira eta hartzidura alkoholikoari ekiten diote. Prozesu honetan, glikolisian zehar, azukreak etanol eta karbono(IV) oxido bilakatzen dira. Aldi berean bero-xahuketa handia dago eta ondorioz upelak berotu egiten dira. Prozesu biokimiko honen bidez transformatzen da sagar-muztioa sagardotan. Azukre guztiak ez dira etanol eta karbono(IV) oxido bilakatzen; zati batean beste konposatu batzuk (hala nola glizerina butan-2,-diol, goi-mailako alkohol, eta azido azetiko) bihurtzen dira.
Sagardoaren fabrikazioan zehar jazoten den beste prozesu garrantzitsua, hartzidura malolaktikoa da. Bakterio laktikoek zuzentzen dute prozesua eta azido laktikoa sortzen da azido malikotik abiatuz. Prozesu honen bidez, sagardoen azidotasun finkoa txikiagotu egiten da, azido laktikoak malikoak baino azidotasun txikiagoa duelako. Horrexegatik, sagardoen pHa hasierako muztioarena baino handiagoa izaten da.
Sagardogintzarako kaltegarri diren mikroorganismoen artean bakterio azetikoak daude. Sagardogintzaren azken urratsetan agertzen dira eta upelen gainazalean egiten dute lan. Etanola azido azetiko bihurtzen dute eta ondorioz sagardoaren azidotasun hegaskorra handiagotu egiten da.
Ana Irastortza
SAGARDOARI BURUZKO LEGERIA
Estatuan sagardoari buruzko legeriak zer dioen hemen azaltzea interesgarria izan daiteke. Legeria hori 25/1970 legean eta 835/1972 dekretuan biltzen da. Hona segidan punturik interesgarrienak:
Botilaratze-makina.
6. art.- Onartutako prozedurak. B/ Berezko sagardoarentzat.
Sagardo naturalen nahasketa.
Tolare-prozedura ohizkoak (hala nola aldaketa, erremontatua eta iragazketak) eta hozketa eta pasteurizazioa.
Tanino, jelatina, arrautz zuringo, kaseina, esne esnegaingabetu, odol-sero, bentonita eta Lebrijako lurra bezalako materien bidez argi daiteke, baldin eta zapore eta substantzia arrotzik uzten ez badute. Ikatz aktibatuz tratatzea.
Azido tartariko edo zitriko hutsen eransketa, 2 g/l-ko dositan gehienez.
Kaltzio trioxokarbonato(IV) hutsez desazidifikatzea.
A/2.- atalean esandako moduan sufre(IV) anhidridoa eranstea, kontsumitu behar den sagardoak 100 mg/l baino gehiago ezin izan duelarik.
Kaltzio edo amonio tetraoxofosfato(V) hutsa eranstea.
Potasio sorbatoa eranstea, 200 mg/l-ko dositan gehienez.
Azido askorbikoa eranstea, 100 mg/l-ko dositan gehienez.
Fabrikazioaren zenbait fasetan nitrogeno-atmosferan izatea, oxidaziorik gerta ez dadin.
DEBEKATUTAKO PROZEDURAK
Debekatutako prozedurak. B/ Berezko sagardoarentzat.
Ura eranstea. |
zientziaeus-1dda29e6e418 | http://zientzia.net/artikuluak/pluton-hotzetik-etorritako-planeta/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pluton: hotzetik etorritako planeta - Zientzia.eus | Pluton: hotzetik etorritako planeta - Zientzia.eus
Berrogeitamar urtean zehar, astronomoek ez dute ia ezer jakin bederatzigarren planetaz. Gaur egun, bere ilargi handiari eta izar bati esker, zein itxura duen, zerez egina dagoen eta zer-nolako atmosfera duen badakigu.
Berrogeitamar urtean zehar, astronomoek ez dute ia ezer jakin bederatzigarren planetaz. Gaur egun, bere ilargi handiari eta izar bati esker, zein itxura duen, zerez egina dagoen eta zer-nolako atmosfera duen badakigu. Pluton: hotzetik etorritako planeta - Zientzia.eus Pluton: hotzetik etorritako planeta
Astronomia
Berrogeitamar urtean zehar, astronomoek ez dute ia ezer jakin bederatzigarren planetaz. Gaur egun, bere ilargi handiari eta izar bati esker, zein itxura duen, zerez egina dagoen eta zer-nolako atmosfera duen badakigu.
Orain dela hirurogeiren bat urte, Arizonako astronomo gazte batek zerua arakatzeari ekin zion. Planeta berri bat aurkitzea zuen helburutzat; azken milaka urteetan bi aldiz lortutako gauza, hain zuzen. Urtebete barru aurkitu zuen Clyde Tombaugh-ek bila zebilen planeta berria. Bi milioi izarren irudi fotografikoei begiratu ondoren, mugimendudun “izar” batekin egin zuen topo. Gaur egun Pluton izenez ezagutzen dugun planeta zen eta Eguzki-Sistemaren muga ezagunak baino harantzago aurkitzen zen.
Aurkitu zutenez geroztik, beste edozein planetak baino ustegabe eta buruhauste gehiago eman ditu.
Gaur egun, astronomo batzuek ez dute planeta deitzea hain egokia denik uste: beharbada egokiago litzateke asteroide handi bezala tratatzea.
Tombaugh-ek Pluton planeta dela uste du. Horretaz konbentzituta dago eta Nazioarteko Astronomi Elkartea ere bat dator berarekin. Ofizialki beraz, bederatzi planeta daude Eguzki-Sisteman. Lehen sei planetak (Merkuriotik Saturnoraino) ezagunak izan dira historiaurreaz geroztik. 1781. urtean, William Herschel izeneko astronomo amateur batek gaur egun Urano izenaz ezagutzen duguna aurkitu zuen. Eta 1846. urtean, Johann Galle-k, Berlin-eko Behatokiko astronomo batek, Neptuno aurkitu zuen.
Bederatzigarren planetaren atzetik: Clyde Tombaugh-ek zeruko milaka fotografia aztertu zituen, mugitzen zen “izar” bat aurkitu nahian. Pluton (geziaz seinalatua) 1930.eko urtarrilaren 23 eta 29an hartutako bi plakatan agertzen zen, aurresan zuten baino askoz motelagoa izanik.
Ondorengo urteetan, ez Neptunok eta ez Uranok ez ziotela beti orbita berari jarraitzen konturatu ziren eta bederatzigarren planeta ere ba ote zegoen susmoa nagusitu zen astronomoen artean. Pickering eta Lowell astronomo amerikarrek, Neptunoren orbita baino harantzago, Lurra baino hainbat aldiz astunago zen planeta bat bazegoela aurresan zuten.
Lowell-ek Arizonako Flagstaff-en behatoki bat eraiki zuen Martitzeko “kanalak” aztertzeko eta, 1919. urtean hil zen arte, aurresandako “X Planeta” bilatzeko erabili zituen bertako teleskopioak.
1929. urtean “X planeta” existitzen zela froga zezaketen plaka fotografikoak ateratzeko, teleskopio berri bat eraiki zuen aipatu behatokiak. Zuzendariak Tombaugh kontratatu zuen gauero plaken esposizio-lan astuna egin eta egunero plaka horiek aztertzeko.
Planeta bikoitzaren lehen arrastoa Plutonen udare-itxurako irudia izan zen (ikus goian). Jim Christy (eskuinetara) eta Bob Harrington, irudi hau Plutonen irudi zirri-borrotuari eta hurbil zuen ilargiari (geroago Christyren emaztearen —argazkian Christy eta Harringtonen artean dagoenaren— omenez Txaron izendatua) zegokiela konturatu ziren. Lurretik lortutako irudi onenek (Txaronen ispilu-irudia ematen zuen teknika erabiliz, hain zuzen) ilargi honek Plutonek duen tamainaren erdia duela erakusten dute (goiko irudian eskuinetara).
Tombaugh-en lana, egun batzuk lehenago ateratako plakak konparatzea zen, mugitzen zen “izarrik” ba ote zegoen ikusteko. 1930. urterako, Tombaugh Gemini-ko izarren artean begiratzen ari zen. Bapatean, sei gau lehenago ateratako bi plaken artean argi-puntu bat mugituta zegoela konturatu zen. Ifernuetako jainkoaren izenak egokia zirudien Eguzki-Sistemaren bazter ilunean erbesteraturik aurkitzen zen planeta honentzat.
Tombaughek Lowellek X Planetarentzat iradoki zuen posiziotik gradu batzuetara aurkitu zuen aipatutako puntua. Gainera, Plutonen orbita Lowellek eta Pickeringek aurresandako planeten orbiten oso antzekoa zen.
Baina bazegoen arazo bat: X Planetak izan beharko zukeena baino askoz ere argi motelagokoa zen Pluton. Hauxe zen, izan ere, astronomoek berori alde batera utzi izanaren arrazoia. Ezin zatekeen benetan Pluton aurresandako X Planeta berbera zenik esan.
Erantzuna 1978. urtean aurkitu zen. Jim Christy izeneko astronomoak, lehendik baztertuak izan ziren fotografia batzuk berrikustea pentsatu zuen, zeren Plutonen irudia luzatua agertzen bait zen; esposizioan teleskopioa ustegabean mugitu izan balitz bezala. Christy gauza batez konturatu zen: plaketan izarrak ondo zehaztuta eta biribilak agertzen ziren bitartean, Pluton soilik agertzen zela luzatuta. Irudi luzatu hau, teilakaturik zeuden bi irudiren emaitza zen: Pluton eta argi motelagoko kide bat. Christyk urte batzuk lehenago ateratako plakak aztertu zituen eta irudi-mota berbera aurkitu zuen. Bob Harrington-ek, Christyren lankideak, eta Christyk berak irudi hauek 20.000 kilometrora Plutoni buelta ematen gutxi gorabehera astebete pasatzen duen ilargiari zegozkiola aurkitu zuten.
Newtonen grabitazio-legean oinarrituz, Christyk eta Harringtonek berehala aurkitu zuten Pluton eta bere ilargiaren masa konbinatua zein izan zatekeen. Masa hori Lurrak zuen masaren 1/500 inguru zela aurkitu zuten. Lowellen X Planetak Lurrak baino dezentez astunago izan beharko zuen Uranorengan eta Neptunorengan eragina izateko. Pluton ez zen, beraz, “X Planeta”.
Txaronek orbita inklinatua du, 124 urtetik behin Pluton aurretik gurutzatzen duelarik.
Christyk, satelite berriaren deskubritzaileak, “Txaron” izena eman zion sateliteari bere emazte Charlene-ren omenez.
Pluton eta Txaronen lehen argazkiak atera zirenez geroztik, astronomo batzuek bi gorputzak bananduta agertzen direneko irudiak lortu dituzte. Honek, biek tamaina berdintsua dutela erakusten digu. Satelite gehienek planeta gurasoaren portzentaia txiki bateko tamaina izaten dute, gure Ilargia, Lurraren tamainaren laurdena izanik salbuespena delarik. Txaronen diametroa Plutonek duenaren erdia da. Ondorioz, planetak eta bere ilargiak bien artean aurkitzen den grabitate-zentru amankomun baten inguruan dute beren orbita.
Gure Ilargiak Lurraren aldera beti aurpegi bera duen bezalaxe, Txaronek ere beti alde bera du Plutoni begira. Bi kasuetan planetaren grabitazioak satelitearen errotazioa balaztatu egiten du, planetarekiko orientazio berbera mantendu beharrean aurkitzen delarik. Txaron Plutonekiko hain handia izanik, Pluton ere balaztatzen du eta, ondorioz, Plutonen alde berbera dago beti Txaroni begira.
Marc Buie (ezkerretara) eta David Tholen-ek, Keith Horne-rekin batera, osatu dituzte Pluton eta Txaronen lehen mapak. Irudiek ezkerretik eskuinera eta goitik behera hauxe erakusten dute: errotazio-poloak goian eta behean dituztela, 15ºko pausotan errotatu zuten Pluton eta Txaronek.
Plutonen eta Txaronen orbita, Eguzkiarekiko planoarekin konparatuz, oso inklinatua da. Lurretik begiratuz, batzuetan orbita ia plano horizontalean ikusten dugu, bi gorputzok zirkulu batean bueltaka dabiltzala ematen duelarik. Beste batzuetan ordea, ez ditugu horrela ikusten. Pluton eta Txaron batabestearen aurretik doaz, bata bestearen orbita izango balitz bezala. Ezkutaldiak, edo bata bestearen aurretik pasatzen deneko denboraldia, 124 urtetik behin gertatzen dira (Txaronek eta Plutonek eguzkiari buelta ematen pasatzen duten denboraren erdia) eta bost urtez irauten dute horrela.
1985. urteko martxoan, bataren orbitaren ertzak bestearen orbitaren ertza mozten zuela konturatu ziren astronomoak. Gorputz batek bestea gero eta gehiago ezkutatzen zuela ikusi zuten, 1987. eta 1988. urteetan Txaron Plutonen atzean, orbitaren urrutieneko zatian, erabat ezkutatu zen arte. Orbita bakoitzaren gertueneko zatian, Txaron bete-betean Plutonen aurretik pasatu zen, Plutonen zati bat ezkutatuz. Urrirako, biak bistan agertuko dira, XXII. mendera arte.
Pluton Txaron ezkutatzen hasten denean, edo alderantziz, sistemaren argi osoak ahuldu egin behar du.
Sistema moteltzen hasten denetik berriro distiratzen hasten denerarteko denbora zehazki neurtuz, Buie-k, Baltimoreko Zientzi Institutuan diharduen astronomoak, bi gorputzen tamaina zein den kalkulatu du. Teknikaren zehaztasunak, emaitzek baino gehiago harritzen gaitu; 4 bilioi kilometroko distantziara dauden gorputzen tamaina kilometro gutxiko zehaztasunez neurtzen bait du.
Buiek irudi hauek osatu ditu. Berorietan, izugarri handituta, Plutonek eta Txaronek batabestearen aurretik eta atzetik pasatzean Lurretik zein itxura izango luketen ikusten da. Orientazioa aurreko irudiaren berbera da.
Plutonek 2284 kilometroko diametroa du, Txaronek Plutonen tamainaren erdia duelarik; 1192 kilometroko diametroa, zehatzago esanda. Plutonek Ilargiaren diametroaren bi heren ditu.
Nahiz eta Plutonen eta Txaronen diametroak (bakoitzarenak) ezagutu, orbiten ezaugarriek sistemaren masa osoa bakarrik ezaguterazten digute.
Voyager espaziuntziak sateliteen dentsitateari buruz ekarritako datuetan oinarrituz, astronomoek Pluton batez ere ur izoztuz edo metano-izotzez osatuta zegoela uste zuten, baina proportzio handian harria du Plutonek. Zehaztasun handiagoz ikertuz, horixe aurkitu dute, aurkitu ere; Plutonen hiru laurdenak harri direla alegia eta beste laurdenaren zatirik handiena ur izoztua eta metanoa portzentaia txiki batean.
Plutonek eta Txaronek elkar ezkutatzeak, astronomoei lehen aldiz bi munduen azaleko ezaugarrien mapa egitea ahalbidetzen die. Oraingoan ere, sistemaren argia neurtu behar dute zehatz-mehatz. Nahiz eta hasieran oso teknika sinplea iruditu, ordenadore-ahalmen handia behar da Pluton eta Txaroni buruzko behaketak mapa bihurtzeko. Buiek “entropiagehienezko metodoa” deiturikoa erabili du.
Plutonen lehen mapan agertzen dena kontutan hartuz, planetak poloetan kasko distiratsuak ditu; seguruenik ere metano izoztuz osatuak. Ekuatoreko zatirik ilunena baino hiruzpalau aldiz distiratsuago dira. Ekuatoreko zonak kolore gorriska du.
Rick Binzel-ek asteroideen inguruko ikerketa hasi zuen, eta 287 zenbakiko asteroideak (ikus argazkian) bere izena darama. Bederatzigarren planetari Texas-etik behatuz, Pluton xehetasun osoz ikusiko den irudia osatzea espero du.
Dena den, Buiek ekuatoreko zona ilun eta distiratsuak interpretatzerakoan kontuz ibiltzeko aholkua ematen du. Bere ustez, Plutoneko mantxek azaleko metano-kopuruarekin dute zerikusia. Tenperatura zerbait igota, Plutonen azaleko metano-kopuru handia ebapora daiteke.
Bi mundu desberdin
Txaron eta Pluton, Buiek dioenez, nahikoa desberdinak dira. Txaron askoz uniformeagoa da. Kasko polarrik ez daukala uste da eta ez da ekuatorean bandarik ere. Ezaugarririk nagusiena, latitudetan Lurreko tenperatur zonei dagozkien bandak izatea da, dirudienez: hemisferio batean banda iluna eta beste hemisferioan banda distiratsua.
Erradiazio infragorriak aztertu direnean ere, Pluton eta Txaronen arteko diferentziak aurkitu dira. Bi gorputzak batabestetik hain hurbil egonik, ia ezinezkoa da Plutonen espektro infragorria Txaronen espektrotik bereiztea.
Espero zen bezala, Plutonen espektro infragorriak metano-lerro nabarmenak erakusten zituen. Baina Txaronek ez zuen metano-arrastorik erakusten, baina bi mikrako lerro nabarmen bat bai, ur izoztuaren ezaugarri. Jupiter, Saturno eta Uranoren ilargi izoztuen espektroen antzekoa da. Buieren ustez, Txaron eta Plutonek hasieran antzeko azalera (metanoduna) izan zezaketen. Txaronek grabitate baxuagoa duelako, hasieran zuen metanoak espaziorantz egin zuen ihes, ur izoztuaren geruza bistan geratzen delarik. Ondorioz, Plutonek eguzki-argia Txaronek baino hobeto isladatzea espero genezakeen eta gorputz bakoitzak isladatzen duen argi-kopuruaren azterketa eginez ikusten denez, Plutonek jasotzen duen argi-kopuruaren erdia isladatzen du eta Txaronek heren bat bakarrik.
Jim Elliotek Ozeano Barean zehar hegalaldia antolatu zuen Plutonek izar bat nola ezkutatzen zuen ikusteko eta baita azal gainean gandu-geruza zuela ikusteko ere. 1977. urtean Uranoren eraztunak aurkitu zitueneko behaketa mota errepikatu zuen Elliotek.
Plutonen atmosferari buruzko behaketak ere egin zituzten eta bi zona desberdinez osatuta zegoela erakusten zuten behaketa horiek. Goieneko geruzak, 300 kilometro inguruko lodiera du. Beherago, gutxienez 46 kilometroko lodiera duen gandu-geruza dago.
Plutonen atmosferak eragiten duen presioa Lurrarenak eragiten duenaren milioiren batzuetakoa da, baina atmosferaren kanpo aldearen hedadura, Plutonen tamainarekin konparatuz, izugarria da. Nahiz eta Plutonek Lurraren diametroaren bostena eduki, bere atmosfera bi aldiz zabalagoa da. Elliot astronomoak (behaketa askotan parte hartu duen astronomo jakintsuak) dioenez, atmosferak metano pixka bat eduki dezake, baina ez da nahitaez osagai nagusia. Nitrogeno edo argona izan litezke osagai nagusiak. Behaketetako datuetan oinarrituz, atmosfera metanoz (68 K-etan) edo nagusiki nitrogenoz (107 K-etan) osatuta dago.
Gaur egun ikerlariak gandu-geruzaren behe aldean zer gertatzen den aztertu nahian dabiltza. Bai Pluton eta bai Txaronen posizio zehatza (ez bata bestearekiko soilik, baita atzerago dauden izarrekiko ere) neurtzen aritu dira. Eta neurketa hauen ondorioz, emaitza honetara iritsi ere bai: planeta bikoiztua deitu izan zaion masa osoa kontutan hartuz, Plutonek espero zena baino zati txikiagoa du. Honek zera esan nahi du: edo Plutonek dentsitate txikiagoa duela edo bera orain arte uste zena baino txikiagoa dela.
Aireko behatoki honek Plutonen atmosfera aztertu zuen. Hegoetatik aurrerako partean, teleskopio bat darama abioi honek.
1980.eko hamarkada eta hasiberri dugun hamarkada, aproposak dira Plutonen atmosfera aztertzeko. Plutonek eguzki inguruan orbita luzea du eta iazko irailean pasatu zen punturik hurbilenetik. 1979. urteaz geroztik Pluton Eguzkitik Neptuno baino hurbilago dago eta 1999. urtera arte iraungo du egoera horrek. Ikerlari batzuek aztertu dutenez, Plutonen atmosferaren dentsitatea eta hedadura eguzkiarekiko distantziaren arabera dago neurri handi batean behintzat. Eguzkitik urrutieneko puntuan, atmosfera azaleragainean kondentsatzen da, metano-elur gisa. Eguzkira hurbiltzen den bakoitzean, metanoaren proportzio bat lurrindu egiten da eta horrela atmosfera osatzen.
Plutonek duen orbita bitxiak asko harritu izan ditu astronomoak 1930.eko hamarkadaz geroztik. Neptunoren orbita gurutzatzen duela ikusiz, nola ez dute elkar jotzen edo Neptunoren grabitatearen ondorioz, nolaz ez da Eguzki-Sistematik kanpora irteten? Honelako eta antzeko galderak sarri egin izan dizkiote astronomoek beren buruari. Eguzkiaren inguruko orbita betetzen Neptunok pasatzen duen denbora baino 1,5 aldiz gehiago pasatzen du. Pluton Eguzkitik nahikoa hurbil dagoen aldi guztietan, Neptuno bere orbitan Plutonetik urruti aurkitzen da eta, beraz, ez dago inolako arriskurik. Gainera, jadanik esan dugu Plutonek orbita inklinatua duela eta hori dela eta, Eguzkitik hurbil dagoen aldietan Neptunoren planoa baino beherago aurkitzen da.
Egin berri diren behaketek Plutonen azal izoztuaren barruan zer dagoenari buruzko eta atmosferari buruzko informazioa eman diete astronomoei, nahiz eta ikerlari batzuek Plutonen diametroa txikiagoa izan daitekeenaren susmoa izan.
Orain arte, astronomoek ezer gutxi esan zezaketen Plutonen sorrera eta etorkizunari buruz. Txaron aurkitu zuten arte, astronomo askok Pluton Neptunoren ilargia (Neptunoren inguruko orbitatik ihes egindako ilargia) zela uste izan zuten. Baina Pluton eta Txaronek, biek, Neptunotik ihes egin zutela pentsatzeak ez zirudien gauza sinesgarria eta ideia hori baztertu egin zuten. Astronomoen ustez, bere orbitan soilik oinarrituz, ezin da Pluton orain dabilen orbita horretan bertan eratua izan denik esan edota, alderantziz, beste orbita batean eratua izanik beste planeten grabitazio-indarrez lekuz aldatua izan denik ere esan.
Plutonen sorreraz zertxobait gehiago jakin ahal izateko biderik interesgarriena bere konposizioa Eguzki-Sistemaren kanpo aldeko beste gorputzen egiturarekin konparatzea da. Plutonera espazio-bidaiak egitea astronomoek aipatu duten gauza da, baina oraingoz ametsa dirudi, Buieren esanetan. Horrelako zundak 60-70 urte beharko lituzke helmugara iristeko. Dena den, bidaia horretarako askoz ere denbora gutxiago beharko luketen espaziuntzien ezaugarriez ere eztabaidatzen ari dira gaur egun astronomoak.
Planetetara espaziuntzia bidaltzearen arrazoietako bat, beren garapena eta Eguzki-Sistemaren eraketa ulertzea da, horrela gure Lurraren historiari eta izarren inguruan planetak sor ditzaketen prozesuak ulertzeko argitasun pixka bat aurkituz.
Mundu bitxia: Plutonek oso orbita luzeari jarraitzen dio eta batzuetan Eguzkitik Neptuno baino hurbilago dago. Baina Plutonen orbita oso inklinatua da eta ez dago biek elkar jotzeko arriskurik.
Plutoni buruz egin berri diren behaketek mundu-mota berri bat izan daitekeela adierazten digute. Eguzkitik hurbilen dauden harrizko planetetatik desberdina eta gasezko planeta erraldoietatik ere desberdina. Kanpo aldeko planeten izotzezko ilargien antzik ere ez duela dirudi. Eguzki-Sisteman erdiko izarraren berotasunetik urrun, sistema planetarioaren distantzia urrunetan planeta bat nola eratzen den esango digun objektu bakarra izan liteke Pluton. Arrazoi honexegatik bakarrik izanda ere, merezi du esplorazioak aurrera jarraitzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-14a4575f5efc | http://zientzia.net/artikuluak/zein-da-panamako-kanalaren-etorkizuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zein da panamako kanalaren etorkizuna? - Zientzia.eus | Zein da panamako kanalaren etorkizuna? - Zientzia.eus
Panama aipagarri izan da azken egun hauetan EEBBen inbasio deitoragarria eta Noriega jeneralaren arazoa direla kausa. Izan ere, Panamako kanalaren egoera kezkagarri bilakatzen ari bait da.
Panama aipagarri izan da azken egun hauetan EEBBen inbasio deitoragarria eta Noriega jeneralaren arazoa direla kausa. Izan ere, Panamako kanalaren egoera kezkagarri bilakatzen ari bait da. Zein da panamako kanalaren etorkizuna? - Zientzia.eus Zein da panamako kanalaren etorkizuna?
Giza zientziak
Panama aipagarri izan da azken egun hauetan EEBBen inbasio deitoragarria eta Noriega jeneralaren arazoa direla kausa. Herri honen etorkizunean gertaera hauek garrantzitsuak izanik ere, beste puntu batean egon daiteke Panamaren gakoa. Izan ere, Panamako kanalaren egoera kezkagarri bilakatzen ari bait da.
Panamako kanala munduko nabigazio-puntu garrantzitsuenetakoa da. Urtero 12 000 untzi inguruk erabiltzen du Ozeano Barea eta Atlantiar Ozeanoa lotzen dituen ubide hau. Horrexegatik, kanala Panamako industriarik inportanteena da: kanalaren bidesariak $350 milioi/urte ematen dizkio Panamari, hots, produktu nazional gordinaren %8. Alabaina kanalaren etorkizuna airean dago, lehorte eta deforestazioaren mamuak horizontean ikusten direlako. Lehorteen ondorioz, zenbait alditan (1981 eta 1982.ean esaterako) untzi haundienentzat itxi egin behar izan da kanala. Panamarrentzat kanala egoera egokian mantentzea, hil ala biziko arazo bilakatu da.
Histori apur bat
Panamako kanalak izugarrizko garrantzia du munduko itsas garraioan. Hornos Lurmuturretik pasatzeak 8.000 itsas milia luzatzen du Iparrameriketako ekialdeko portuetatik mendebaldekoetarainoko bidaia eta 2.000 itsas milia Europatik Ekialde Urrunerako edo Ozeaniarako bidaia.
Panamako kanalaren historia nahikoa zaharra da eta jada XVI. mendean espainolek Panamako istmoan kanal bat egitearen posibilitateaz espekulatu zuten. Baina XIX. menderarte ez zen ideia serio eta sakon planteatzen hasi. 1880.ean Compagnie Universelle du Canal Interocéanique izeneko enpresa frantsesak ekin zion lanari. Proiektuaren injinerua Ferdinand de Lesseps, Suezeko kanala egin zuen injineru ospetsua, zen. Arazo tekniko larriek eta tropikoetako eguraldi zakarrek bertan behera utzi zuten lehenengo saio hau. Izan ere, konpainiak porrot egin zuen 1889.ean.
Bigarren kapitulua EEBBak tartean sartu zirenean hasten da. Iparramerikarrek interes berezia zuten Panaman kanala egiteko, beren ekialde eta mendebaldeko kostaldeen arteko itsas distantzia 8.000 itsas milia laburtzen zelako. Horrexegatik 1902. urtean Iparrameriketako kongresuak lege berezi baten bidez, Spooner-en Aktaz alegia, baimena eman zioten lehendakariari $40.000.000etan kanalaren eskubideak frantsesei erosteko. Dena den, bazegoen akta horretan oso klausula garrantzitsua: kolombiarrekin akordio egokia sinatu ahal izana. Panama Kolombiako zati zen garai hartan. Iparramerikarrek kolombiarrekin tratu faboragarririk sinatzea lortu ez zutenez, Panaman matxinada eragin eta suspertu eta Estatu berri bat sorterazi zuten Ertamerikan. Hagi denez, Gobernu berriak ez zien oztoporik jarri gringoen eskakizunei. 1
Kanalaren lanak 1904.eko udan hasi ziren eta eraikitzaileak frantziarrek erabaki ez zituzten puntu biri erantzuna eman beharrean aurkitu ziren. Alde batetik, kanala lurra ebakiz itsas mailan eraikitzea ala esklusen bidez maila-desberdintasunak gainditzea erabaki behar zuten. Bestetik, Txangres ibaia kontrolatzeko zer egin ebatzi behar zuten. 1879.ean Adolphe Godin de Lépinay injineru frantsesak proposatu eta Lesseps-ek bertan behera utzitako ebazpidea aukeratu zen John Stephens injineru iparramerikarraren gidaritzapean: esklusak erabili eta Txangres ibaia kontrolatzeko izugarrizko presa egin. Presa honen ondorioz munduko laku artifizialik handiena, Gatun lakua, jaio zen.
Kanala 1914.eko abuztuan zabaldu zen.
Estatus juridikoa
Panamako kanalaren eskema.
Hasiera batean 1903.ean sinatutako Hay-Bunau-Varilla izeneko tratatuak ezarri zuen kanalaren estatus juridikoa. Tratatu honen arabera EEBBek kanalaren bi aldetan Panama erdibitzen zuen 10 miliako zona eskuratu zuten, bertan subiranotasun guztia zutelarik. Kanaleko Zona Panaman barruan kokatutako kolonia modukoa da. Panamarrei oso mingarri izan zaie arazo hau beti.
Harez gero, beste tratatu batzuk negoziatu ziren 1936 eta 1955.ean, baina 1977.a arte ez zen iritsi panamarren gustoko trataturik. 1977.eko tratatu hau EEBBtako Carter lehendakariak eta Omar Torrijos Panamako lehendakariak sinatu zuten eta aurreko guztiak baliogabetu zituen. Tratatuaren arabera, Panamak subiranotasun osoa du Kanaleko Zonan, baina EEBBei ematen dizkie kanala maneiatzeko, zaintzeko eta erabiltzeko eskubideak. Kanalaren ardura Panama Canal Comission izenekoak du eta aurretik zeuden Panama Canal Company eta Canal Zone Goverment izenekoak desagertu egin ziren. Kanaleko Batzordearen lanak zaintzeko 5 iparramerikarrez eta 4 panamarrez osatutako talde bat antolatu zen. Baina panamarrentzat tratatuaren zatirik inportanteena honakoa da: 2000. urtean kanala panamarren eskuetara pasatuko dela, iparramerikarrek besterik agintzen ez badute bederen.
Gainera, 1979.ean eranskin bat jarri zitzaion tratatuari; Neutralitate-eranskina alegia. Honen arabera, EEBBek eta Panamak kanaletik pasatzea ez zaiola inongo untziri galeraziko ziurtatzen dute.
Kanalaren diseinua
Panamako kanalaren bidesaria tonako $1,72-koa da.
Irudian kanalaren itxura ederki ikusten da. Kanala Karibe itsasoko Kolon hirian hasten da eta hegoekialderantz doa 82 km urrunago dagoen Ozeano Bareko Balboa herriraino. Untzi bat kanalaren mutur batetik besteraino pasatzen denean 200 milioi litro ur isurtzen dira ozeanora esklusak irekitzean. Beraz kanalak izugarrizko ur-hornikuntza behar du martxan aritzeko. Panamako klima tropikal hezeak asko laguntzen badu ere, ura gordetzeko bi urtegi handi daude: Gatun lakua eta 1935.ean eraiki zen Alajuela lakua. Bestetik, untzien tamainak uzten badu, bi untzi pasatzen dira aldi bakoitzean.
Kanalean bederatzi zona edo zati bereizten dira.
11 kilometroko kanal dragatua: Bahia Limonetik Gatun esklusetaraino.
Gatun esklusak: untziak 26 m-ko desnibela gainditzen du Gatun lakuraino
Gatun eta Alajuela (Madden) urtegiak.
Gatun lakuan 36 km egiten dira.
Kulebra luebakiak 12 kilometro ditu eta bi isurialdeak bereizten dituen mendilerroan zulatuta dago. 150 metroko zabalera du.
Pedro Migel esklusek 10 metro jaisten dute kanalaren maila.
Miraflores lakuak kilometro t’erdiko luzera du.
Miraflores esklusek 16 metro jaisten dute kanalaren maila.
Azkenik itsas mailan dagoen 3 km-ko kanala gelditzen da.
Kanalaren esklusak grabitatez egiten dute lan Gatun, Alajuela eta Miraflores lakutan pilatzen den ura aprobetxatuz. Esklusak elkarren ondoan binaka eraikiak daude, aldi berean untziek bi norantzetan pasatzerik izan dezaten. Esklusak bisagraz lotutako bi orriz osatuta daude eta esklusen paretetan dauden motoreek itxi eta irekitzen dituzte. Esklusa-ontzien tamaina hau da: 300 metroko luzera, 30 metroko zabalera eta 12 metroko sakonera.
Bestalde, esklusen mekanismoa oso delikatua denez, untziak ez dira beren helizeen indarrez pasatzen (oso txikiak ez badira bederen); baizik eta tren-makina batzuek atoian eramaten dituzte.
Etorkizuna: beltz?
Egungo zenbait itsasuntzi handiegi dira Panamako kanalaren esklusetan sartzeko. Horietako lehena Queen Mary transatlantikoa izan zen; 1934.ean erakitakoa. Orain 1.000tik gora dira horrelako untziak. Horietako bat irudiko Queen Elisabeth II da, 315 m-ko luzera duelako. Hori dela eta, egungo kanalari paralelo lihoakion itsas mailako kanal berriaren proiektua aztertua izan da.
Deforestazioa munduak egun duen arazo larrienetakoa izanik, eskualde tropikaletan batez ere, Panama ez dago mehatxu horretatik kanpo. Tropikotako euri-oihanak zolua babesten du. Zuhaitzez estalitako lurzoruek belaki moduan jokatzen dute, euria zurgatuz eta gero astiro-astiro isuriz. Baina arbolak botatzen badira, ura azkar-azkar doa aldatzetan behera urtegietaraino eta hauek ezin diote ur-kantitate handi horri eutsi.
Basoa zutik dagoenean, euritean zurgatutako ura lehortean poliki-poliki askatzen du lurrak. Basoa bota denean aitzitik, horrelakorik ez da gertatzen eta idorraldian lurrak ez du urik askatu ahal izateko. Gainera, lurzorua landaretzaren babesik gabe dagoenez, euriteen kausaz higadura itzela pairatzen du. Urak lurzorua urtegi eta kanaleraino garraiatzen du.
Alajuela lakuan esaterako, urak eramandako sedimentuak oso azkar pilatzen ari dira. Laku honek 1935.etik hona edukieraren %5 galdu du eta egun sedimentuen pilatze-abiadura azkar hazten ari da.
Kanala bera ere sedimentuz betetzen ari da eta ondorioz mantenu-lanak, dragaketa kasu honetan, gero eta garestiago bilakatzen ari dira.
Kanalaren inguruan deforestazioa larria da. Panamak bere basoen %70 galdu du azken 30 urteetan. Lur goldagarri libreen eskasia dago basoa botatzearen funtsean. Lurjabe handi gutxi batzuen eskutan gelditu dira Panamako beterriko nekazal lurrik onenak. Laborari pobreak, gehienak alegia, goldatzeko lurrik gabe gelditu dira. Hauetako nekazari batzuk hiritara jo dute, baina beste batzuek bizirik irauteko nekazaritzari heldu diote. Basoa erre, bizpahiru urtez uzta edo ganadua hazi eta lurra erabat txirotu denean beste basosail bat erre eta hara joaten dira.
Bestetik, 1947.ean lur-eskasiari aurre egiteko Panamako gobernuak kanalarekiko paralelo errepide bat zabaldu zuen ordurarte birjina zen oihanean; kanaleko urtegien arroan gainera. Errepidea irekitzeak, industria batzuk bertaratu zituen eta gainera lursail asko nekazarien eskura jarri zituen. Eskualde hartan populazioak oso azkar egin zuen gora; Panamako beste eskualdetan baino sei bider azkarrago.
Alabaina, arazoaren muina pobrezia da. Panamar arruntek basoa botatzeari ekiten diote, lanbide hori epe laburrera kaltegarria izango dela kontutan hartu gabe, beste bizibiderik ez dutelako. Bestetik, Panama eta EEBBen arteko gatazka aitzakiatzat hartuz iparramerikarrek diru-laguntzak erabat kendu dituzte, Panamako ekonomia kinka larrian ipiniz.
Bestetik, Panamak basogintz arloan Hegoameriketako politika eta legeriarik zorrotzena du duela bi urtetik hona. Baina arazo ekonomikoek legeria hori aplikatu ahal izatea oso zail bilakatu dute. Gainera basoa botatzea debekatze hutsak ondoriok positiboak ez eta negatiboak ekarri ohi ditu, nekazariek kontserbazio-kanpainak beren bizitza arriskuan jartzen duten etsaitzat hartzen dituztelako.
Basoak iraun dezan eta hartzen duen azalera zabal dadin nahi bada, subsistentzi nekazariei bizibide berria eskaini behar zaiela argi eta garbi dago. Bestetik, nekazariei beren etorkizuna basoen irupenak bakarrik ziurta dezakeela irakatsi behar zaie. Beraz, Panamako kanalaren etorkizuna bi ardatz horiei lotu behar zaie: laborarientzako bizibide alternatiboei eta hezkuntz lan sakonari.
Azken urteotan bi ardatz horiei lotu zaie Panamako gobernuak zenbait atzerriko Laguntz Agentzien laguntzaz eginiko esfortzua, nahiz eta iparramerikarren boikot ekonomikoak lagundu ez. Politika honen ondorioak eta emaitzak ikusteko goiz da oraindik, epe luzeko langintza delako, baina jorra daitekeen biderik egokiena hori dela erakutsi dute munduko beste toki batzuetan egin diren esperientziek.
Hala eta gutiz ere, egoera politikoaren aldaketak zein ondorio izango du?
1
EEBBak Panamako barne-arazoetan zuzen-zuzenean eskua sartzea ez da gaur goizekoa beraz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6b7b8880d5e8 | http://zientzia.net/artikuluak/charles-darwin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Charles Darwin - Zientzia.eus | Charles Darwin - Zientzia.eus
Naturalista ingeles hau Shrewsbury-n jaio zen 1809. urteko otsailaren 12an. 1882. urteko apirilaren 19an hil zen Darwin Londres ondoko Down herrian.
Naturalista ingeles hau Shrewsbury-n jaio zen 1809. urteko otsailaren 12an. 1882. urteko apirilaren 19an hil zen Darwin Londres ondoko Down herrian. Charles Darwin - Zientzia.eus Charles Darwin
Biografiak
Naturalista ingeles hau Shrewsbury-n (Shropshire-n) jaio zen 1809. urteko otsailaren 12an.
Naturalista ingeles hau Shrewsbury-n (Shropshire-n) jaio zen 1809. urteko otsailaren 12an. Aita medikua zuen, eta aitona Erasmus Darwin mediku eta poeta famatua.
Gaztetan Charles Darwin ez zen ezertan nabarmendu. Lehenbizi medikuntza ikastera bidali zuten, baina lanbide horretarako joerarik ez zuen erakutsi. Gero apaiz anglikano izateko asmoz teologia ikasten saiatu zen, baina apaizgorako zaletasunak joan egin zitzaizkion azkenean, aldi berean Natur Zientzietarakoak bere baitan indar hartu zutelarik.
Charles Darwin eta bere seme William.
1831. urtean Beagle izeneko itsasuntzia munduari itzuli osoa emateko prest zegoen eta ikerketa zientifikoak egiteko bidaia hartan naturalista gisa joan zedin leku bat eskaini zioten Darwini. Darwinen aitak semeari ez zion joaten utzi nahi, baina osaba Josiah Wedgwood-ek auzian parte hartu zuen eta Darwin azkenean munduan zehar abiatu zen Beagle untzian. Itsasoan asko sufritu zuen noiznahi mareatuta ibiltzen zelako. Baliteke gainera orduan tripanosomasis izeneko gaitza harrapatzea, zeren eta gero bere bizitzan izan zituen sintoma kronikoek horixe adierazten bait dute. Dena dela, Darwinek bost urteko bidaia osoa burutu zuen; biologiaren historian sekula izan den bidaiarik garrantzitsuena dudarik gabe.
Bidaian Hegoamerikako kostan desplazatu ahala, espezieak poliki-poliki aldatu egiten zirela ikusi zuen. Galapagos artxipelagoko irletan bost aste eman zituen eta hango animaliez egindako ikerketak izan ziren gero garatuko zuen teoriaren funtsa.
Irla bolkaniko haiek Ekuadorreko kostatik mila kilometro ingurura zeuden eta bertan dortoka erraldoiak aurkitu zituen. Garrantzi berezia bertako txori batzuek izan zuten ordea; txonta izenekoek. Irla haietako txontak berdintsuak ziren, baina berdinak ez. Gutxienez hamalau espezie zeuden, batabestearengandik zerbait desberdintzen zirelarik. Txonta-mota haiek kontinentean eta munduan beste inon ez zeuden eta hamalau espezie desberdin haien ekintza bereziren batez han sortu zirela esateak ez zirudien arrazoizkoa. Darwinek beste era batera pentsatu zuen. Kontinentean txonta haien antzeko beste espezie batzuk bazeudenez gero, haiek kolonizatuko zituzten irlak eta gero ondorengoek eboluzioari esker forma desberdinak hartuko zituzten.
Ondorengo eboluzioa zergatik gertatu zen ez zekien Darwinek 1836. urtean bidaia amaitu zenean. Ingalaterrara itzulitakoan bidaiari buruzko liburu naturalista bat prestatu zuen eta koralezko arrezifeez ere bai beste bat. Arrezifeak koralen eskeletoak pilatuta sortu zirela iradoki zuen, aldi berean itsasoaren hondoa jaitsi zatekeelarik. Arrakasta handia izan zuen teoria hark.
Darwin 1839. urtean bere lehen-gusu Emma Wedgwood-ekin ezkondu zen. Garai hartan Londresen zuen bizilekua eta han Geologi Elkarteko idazkari izan zen.
Darwinek Malthus-ek biztanleriaz egindako liburu famatua irakurria zuen ordurako. Hark zioenez, gizakien kopurua janariena baino azkarrago ari zen ugaltzen eta azkenean biztanleriak murriztu beharra edukiko zuen gosez, gaitzez ala gerraz.
Darwinen karikatura (1871). Espezieen jatorriaz delako liburuak polemika latza sortu bazuen ere, Gizonaren deszendentzia eta sexuarekiko hautespenaren ondoren, Darwinek gizakia tximinoarengandik eratorri zela irakasten zuela uste zuen jenderik gehienak. Alabaina, usteak erdia ustel.
Darwinek ideia hori edozein izakiri aplikatzea pentsatu zuen. Lehenengo suntsituko zirenak, janaria lortzeko lehian abantailarik gutxien zutenak izango ziren. Galapagos Irletan adibidez, haziak bilatu eta jateko txonta egokienek iraungo zuten eta besteak hil egingo ziren. Baina zer gertatuko litzateke txonta batzuk hazi handiagoak ala intsektuak jateko gai balira? Gaitasun berri hori zutenek iraun egingo zuten eta besteak desagertu egingo ziren. Naturak, hautespen naturalaren bidez espezie batzuk aukeratu egingo zituen, beste batzuk baztertuz. Eboluzioa esplikatzeko arrazoi nagusia hautespena zela konturatu zen Darwin.
Darwinek urte asko eman zituen bere teoria lantzen eta froga gisa datuak biltzen. Bere lagunek bazekiten zertan ari zen eta eboluzioaren ideia biologoen artean gero eta gehiago entzuten zenez gero, bere lagun Lyell geologoak liburu bat argitara zezan eskatu zion. Alfred Wallace naturalistak gainera, idatzi berria zuen lan bat Darwinen ideia berdintsuak adieraziz.
“Linnaean Society” elkarteko aldizkarian Wallace eta Darwinen artikulu bana argitaratu zen eboluzioaren teoriaz 1858.ean. Darwinek ordea, 1859.ean bere liburu famatuena eman zuen argitara: On the Origin of Species (Espezieen jatorria...) izenekoa. Argitaratutako egunean agortu ziren liburu guztiak eta hurrengo berrargitarapenak ere berehala erosi zituen jendeak.
Darwinek liburua plazaratu orduko, eztabaida luze bati eman zitzaion hasiera. Bibliak zioenari Darwinen teoriak kontra egiten ziola pentsatu zuten batzuek; erlijioarentzat galgarria zela alegia. Darwinek eboluzio-teoria ez zion zuzenean gizakiari aplikatu bere liburuan, baina irakurleek landare eta animaliez zioena gizakien jatorriaz lotzen zuten.
Zientzilari zein ez-zientzilarien artean eztabaida mingotsak urteetan luzatu ziren, baina Darwinek ez zuen haietan zuzenean parte hartu. Hark datu eta frogak biltzen segitu zuen, 1871.ean The Descent of Man (Gizonaren deszendentzia) izeneko liburua argitaratuz.
1882. urteko apirilaren 19an hil zen Darwin Londres ondoko Down herrian, baina eztabaidak eztabaia ordurako bere hautespen naturalezko eboluzio-teoriak bide luzea ibilia zuen eta pertsonaia ospetsu gisa Westminster abadian ehortzi zuten, Newton, Faraday eta bere lagun Lyell-en ondoan.
5.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-c573652a5aaf | http://zientzia.net/artikuluak/bizkarrezurreko-desbiazioak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bizkarrezurreko desbiazioak - Zientzia.eus | Bizkarrezurreko desbiazioak - Zientzia.eus
Eskoliosia: Bizkarrezurrak plano lateralean duen desbiazio edo deformazioa da. Lordosia, zifosia: Aurre-atzeranzko planoan, bizkarrezurrak batez ere bi makurdura ditu.
Eskoliosia: Bizkarrezurrak plano lateralean duen desbiazio edo deformazioa da. Lordosia, zifosia: Aurre-atzeranzko planoan, bizkarrezurrak batez ere bi makurdura ditu. Bizkarrezurreko desbiazioak - Zientzia.eus Bizkarrezurreko desbiazioak
Bizkarrezurrak plano lateralean duen desbiazio edo deformazioa da.
Eskoliosia
BIZKARREZURREKO DESBIAZIOAK
Bizkarrezurrak plano lateralean duen desbiazio edo deformazioa da.
Gehiago izaten da umeetan pertsona helduetan baino; hazkunde-fasean daudenean batez ere. Batezbeste 20 umetatik 1 eskoliosiak jota dago, eta nesketan gehiago mutiletan baino
9:1
Hala ere bereizi egin behar dira:
a) JARRERA ESKOLIOTIKOA
Bizkarrezurra okerra da, baina muskuluen ahalegin txiki batez berriro bere egoera normala berreskuratzen du; zuzendu egiten da.
Izan daiteke postura asimetrikoak hartzeagatik (gaizki esertzen da, etab.). Edota ZAMAKO (edo KARGAKO) JARRERA ESKOLIOTIKO deituak izan daitezke, beheko gorputzadar bat bestea baino motzagoa denean: ondorioz gorputza alde horretarantz “erori” egiten da.
Hala ere ez dira baztertu eta mesprezatu behar, zeren eta muskuluen ahulezia baldin badago, eta jarrera desegoki hori zuzentzen ez bada, luzarora benetazko eskoliosia ager bait daiteke.
Tratamendua: bizkarrezurreko muskulatura indartu, errehabilitazioa (ariketa eta jarrera egokien bidez).
b) ESKOLIOSIA
Kasu honetan bizkarra ez da simetrikoa, hau da ezkerraldea eta eskuinaldea ezberdinak dira. Bestalde, ez da posible berez (kanpoko indar edo bitarteko mekanikorik gabe) bizkarrezurrak bere postura zuzena berreskuratzea.
Zergatik sortzen da eskoliosia?
%25ean arrazoi ezagunak dira: miopatiak, eritasun infekziosoak (tifusa, tuberkulosia, etab.), minbizia. Baita eskoliosi traumatikoak, sortzetikoak, histerikoak, etab. ere.
%75ean, ordea, ez dakigu oso ongi bere arrazoia zein den. Horregatik IDIOPATIKO deitzen diegu.
Eskoliosiak 6-7 urterekin hasten dira (hauexek dira arriskutsuenak), edota bestela adoleszentzi aurretik.
Nola ikus edo diagnostika daiteke?
Normalean ikastolan, umeak ariketa fisikoak edo kirola egiterakoan, maisu-maistra konturatu egiten da sorbal-dahezur bat bestea baino altuagoa duela, gerrialdeko tolesturak alde bakoitzean ezberdinak direla, etab.
Ziurtasuna edukitzeko erradiografiak egin behar dira: aurretik ateratakoak dira baliagarrienak, eta ez albo-erradiografiak.
Komeni da umeei probatxo bat egin eraztea:
– Zutik, eskuak gorputz-alboetara jarriak eta umea lasai dagoela (erlaxatua), bizkarrezurrari begiratu.
– Zalantzarik izango bagenu, umeari aurrerantz makurtzeko esango diogu, zangoak tolestu gabe (belaunak zuzen). Eskoliosirik balego desbiazioa nabarmendu egingo litzateke.
Zenbaterainoko garrantzia du eskoliosiak?
MINA sor dezake. Umeak, dena den, ez dira ia inoiz kexatzen. BIRIKA-EDUKIERA murrizteraino iritsi daiteke kasu larrietan. KONPRESIOA (bizkarrezurreko ornoen muinari dagokiona, hain zuzen) da konplikaziorik larriena. Zorionez, oso kasu gutxitan gertatzen da.
Tratamendua
a) Kasu moderatu edo ertainetan:
Trakzioak beharrezkoak izan daitezke igeltsuzko kortseekin batera. Gimnasia, bestalde, oso komenigarria da.
Kirolak, simetrikoak direnean, hau da gorputzaren bi erdialdeak modu simetriko edo berdintsuan lantzen dituztenean (saskibaloia, eskubaloia, igeriketa batez ere) komenigarriak dira. Baita dantza klasikoa edo balleta ere. Beste batzuk, ordea, ez dira egokiak (tenisa).
b) Kasu larrietan, KIRURGIA izango da baliabide bakarra.
Desbiazioak 35-40otik gora baldin baditu, kirurgiaz baliatzen da bizkarrezurra zuzen eraziz, baina makurdura eskoliotikoa ez da inoiz erabat zuzentzen; teknikoki posible ez delako batetik, eta muga batetik aurrera (batezbeste desbiazioa 50o baino handiagoa denean) zuzenketarekin ornomuina zauritzeko arriskua izango genukeelako bestetik.
Prebentzioa
a) Umeetan:
Ikastolara doanean pisua bi eskuetan banatu, edo hobe oraindik pisu hori bizkarrean eramatea hobe da (motxila-moduko zorroak). Ikusmen arazoek ere eduki dezakete beren garrantzia.
Jarrera bizioso edo kaltegarriak baztertu (idatzi edo eseritzean).
b) Pertsona helduetan:
Ohean koltxoi bigunegiak ez erabili; ezta buruko lodiegirik ere. Ohetik jaikitzerakoan, kontuz! Muskuluek berotu beharra daukate. Beraz, nolabait “ohitu” arte ez egin esfortzu handiegirik.
Kotxean, jarrera egokiak (aulkia, leihoetako aire-boladak,…) hartzea komenigarri da.
Lanean gaudela, noizean behin ariketatxo batzuk egitea ere lagungarri izan liteke.
Lordosia, zifosia
Aurre-atzeranzko planoan, bizkarrezurrak batez ere bi makurdura ditu.
Bizkar-ornoetako zifosia (D 1 -D 10 ): 15-20oko ganbiltasuna.
Gerri-lordosia. Erreinezurra azken orno lunbarrarekin artikulatzerakoan atzerantz okertu egiten da; 30o batezbeste (ahurtasuna).
Alterazioak hiru bidetatik egin daitezke:
Dauden makurdura normalak, exageratuz: Bizkar-hiperzifosia, gerri-hiperlordosia.
Zuzenketa (edo korrekzioa) behar baino txikiagoa da: bizkar planoa (hau da bizkar-zifosia behar baino txikiagoa), edo gerri-bizkarrezur zuzena (gerri-lordosia gutxitua).
Bada oraindik beste bide bat: ohizkoak ez diren lekuetan, horrelako makurdurak agertzea.
Hemen ere, eskoliosiarekin gertatzen zen bezala, bereizi egin behar dira jarrerak (lordotikoa, zein zifotikoa), erraz zuzentzen direnak, eta benetako zifosi edo lordosiak.
Noiz ager daitezke horrelako kasuak?
Umetan, lotgailuak oso lasaiak direlako (hiper-laxitudea).
Jarrera desegokiak erabiltzen direlako.
Haurdun dagoen emakumezkoa, abdomeneko aurre-muskulatura bigundu egin delako: lordosia.
Eritasun sistemako bati lotuak:
Errakitismoak edo poliomielitisak zifosia dakarte, beste deformazio askorekin batera.
Tuberkulosiak (Pott-en eritasuna) ere zifosia sor dezake.
Erreumatismoa.
FISIOTERAPIA: gimnasia berezia, muskuluen errehabilitazioa,…
BITARTEKO MEKANIKOAK: era askotako kortseak.
OSTEOTOMIA ere beharrezkoa izan daiteke: orno baten (edo gehiagoren) ebaketa eta erauzketa kirurgikoa.
3.5/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-852d8a7ad78a | http://zientzia.net/artikuluak/poliminoak-ii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Poliminoak (II) - Zientzia.eus | Poliminoak (II) - Zientzia.eus
Ale honetan "mino" kontzeptua zabaldu egingo dugu eta laukiaz aparte triangelu aldekide eta hexagono esanahiak ere emango dizkiogu.
Ale honetan "mino" kontzeptua zabaldu egingo dugu eta laukiaz aparte triangelu aldekide eta hexagono esanahiak ere emango dizkiogu. Poliminoak (II) - Zientzia.eus Poliminoak (II)
Matematika
Ale honetan “mino” kontzeptua zabaldu egingo dugu eta laukiaz aparte triangelu aldekide eta hexagono esanahiak ere emango dizkiogu.
Aurreko alean poliminoez mintzatu ginen. “Domino” hitzetik trimino, tetramino, pentamino, hexamino eta orokorrean polimino hitzak atera genituen. Bertan do-mino þ bi mino identifikatuz lortzen genituen polimino-jokoak, hala nola trimino þ hiru mino, tetramino þ lau mino, pentamino þ bost mino eta hexamino þ sei mino. Guztietan mino þ lauki baliokidetza onartzen genuen.
Ale honetan “mino” kontzeptua zabaldu egingo dugu eta laukiaz aparte triangelu aldekide eta hexagono esanahiak ere emango dizkiogu. Honen arrazoia ondokoa da: planoa osa dezaketen poligono erregular bakarrak aipatutako hiruak, hots, laukia, triangelu aldekidea eta hexagonoa, izatea.
Triangelu aldekideekin hasiz eta garapen berberari jarraituz, domino, trimino, tetramino, pentamino eta hexaminoen joko triangeluarrak osatuko ditugu. Hona hemen, joko hauen pieza guztiak:
Galdera bat datorkigu burura: osa al daitezke pentaminoak domino eta triminoz?. Eta ondoren beste bat: eta osa al daitezke hexaminoak bi triminoz?. Eta beste bat: osa al daitezke hexaminoak domino eta tetraminoen bidez?. Lehenengoaren erantzuna baiezkoa da. Besteena, ordea, ezezkoa. Zeintzuk dira bi triminoz osa ezin diren hexaminoak?; eta domino eta tetraminoak elkartuz osa ezin daitezkeenak?
Tetraminoek beste aukera bat ematen digute, hau da, esan al daiteke tetraminoak tetraedroaren garapen launak direla?. Edo bestela esanda, tetraminoekin osa al daiteke tetraedroa?
Hona hemen pentamino triangeluarrez osa daitezkeen hiru irudi:
Horra hor erantzuna, hamabi hexaminoez osatzen saia zaitezen.
Polimino triangeluarrak azken honekin utziko ditugu.
Aurrera segitu baino lehen, zer esanik ez, hemen plazaratutako galderei erantzuteko erarik errazena poliminoak egitea da, eta horixe gomendatzen dizugu.
Pasa gaitezen orain polimino hexagonaletara.
Polimino hexagonalak, nola ez, hexagonoz osatzen dira, eta horixe egingo dugu orain hemen, mino bezala hexagonoa harturik:
Hexamino hexagonalak ez ditugu hona ekarriko, 82 hexamino ezberdin badago eta. Egia esan jadanik pentaminoen kopurua (22) handi samarra geratzen da beroriekin jolasteko. Hala ere, zenbait irudi proposatuko dizugu aurrerago.
Tetramino hexagonalez osatzeko ondorengo irudiak proposatzen dizkizugu (ikus ondoko irudia), baina zortzi irudietako bat ezin da osatu.
Hori zein den zeuk bilatu beharko duzu. Guztietan zazpi tetraminoak erabili beharko dira.
Pentamino hexagonalez ere lor daitezke irudi bitxiak; hurrengo irudikoak bezalakoak esate baterako. Hauetako lau, ikusten den bezala, bi zatitan bereiz daitezke eta bietan, erronboan eta lanpasean, bi zatiak beste era batzuetara kokatuz erronbo eta lanpas luzeagoak lor daitezke.
Polimino karratuekin laukizuzenak osatzen saiatzen ginen bezala, polimino hexagonalekin hexagonoak eraikitzen saia gintezke. Hexagonoz osatutako hexagonoek 1, 7, 19, 37, 61, 91, 127,… hexagono behar dute. Kopuru horiek ez dituzte lortzen ez triminoek (9), eta ez tetraminoek (28) eta ezta pentaminoek (110) ere. Baina ohartzen bazarete, triminoa eta tetraminoa elkartuz 37 hexagonoko hexagonoa osatzerik badago. Baina benetan osa al daiteke esandako hexagonoa hiru trimino eta zazpi tetraminoez? Hor daukazu beste galdera bat erantzuten saia zaitezen, eta ondoan 37 hexagonotako hexagonoa ere bai:
Orain arte poliminoak poligono erregularrez eraiki ditugu, baina ez da hau dagoen posibilitate bakarra. Beste bat ekarriko dizugu hona; triangelu zuzen isoszelez osatutakoa hain zuzen ere:
Kasu honetan hipotenusa eta katetuak ezberdinak direnez, hipotenusak hipotenusekin eta katetuak katetuekin elkartuko ditugu. Hau da, hain zuzen, domino bat baino gehiago egoteko arrazoia. Kontura zaitez triangelu honek poligono erregularren simetria galdu duela.
Hona hemen mino honekin sortzen diren pieza ezberdinak:
Hemen utziko dugu oraingoz. Bi gauza besterik ez dugu esango: 30 pentamino eta 107 hexamino daudela.
Triangelu bakoitzaren azalera a bada, domino guztien azalera 6a izango da eta ezin da 6a azalerako laukirik osatu. Triminoen azalera 12a-koa da eta ezin da laukirik eratu. Tetraminoekin beste horrenbeste gertatzen da, azalera osoa 56a-koa delarik. Hala ere tetraminoen sistema osoaren azpimultzoz osa daitezkeen laukirik badago. Horretarako hurrengo irudiari begiratzea baino ez diozu egin behar.
Irudi honetan ikus dezakezunez, laukiak bi motatakoak dira: bata laukiaren aldea hipotenusaz osatua duena eta bestea katetuz osatua duena.
Laukiez aparte laukizuzenak ere eraiki daitezke, hauen artean ere aurreko bi motak bereiz daitezkeelarik. Ondoko irudian bi motetako laukizuzenak ikus daitezke. Bi kasuetan zenbait piezaz osatutako laukizuzenak daude adibide gisa. Laukizuzen grisak 14 tetraminoz osatu beharko lirateke, baina hori ezinezkoa gertatzen da. Baieztapen hau ez da debaldekoa; ezintasuna frogaturik bait dago. Frogapen honekin zerikusirik badauka tetraminoen sailkapenak.
Tetramino bikoitiek kanpoko mugan eta bi norantzetan hipotenusa-kopuru bikoitia daukate. Tetramino bakoitiek, aldiz, kopuru bakoitia dute bi norantzetan. Honetan oinarritzen da hain zuzen ere frogapena: laukizuzena osatu ahal izateko bi norantzetan hipotenusa-kopuru bikoitiak egon behar du. Hala ere bost tetramino bakoiti daudenez, hau ezin da bete 14 tetraminoak hartu nahi badira.
Irudian azaltzen diren laukizuzen zuriak, zeu ebazten saia zaitezen dira.
Adoretsuentzat lan zaila daukagu. Tetramino simetrikoak baztertuz, beste 8 tetraminoz (C,E,F,I,J,K,L,N) 16a azalerako laukia osa al liteke? (lauki honen aldea 4 katetuz legoke osaturik). Eta bigarren galdera, 8 tetramino ez-simetrikoen simetrikoak kontutan hartuz (hau da guztira 16 tetramino), baina orain ezin zaie buelta eman, 4 hipotenusako aldeko laukia osa al liteke?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c25cbbbe7e89 | http://zientzia.net/artikuluak/irudiak-lantzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irudiak lantzen - Zientzia.eus | Irudiak lantzen - Zientzia.eus
Nola alaitu programa? Nola egin erakargarriagoa? Honetan, azaltzeko erak badu garrantzia. Azaltzeko eran berriz, irudiak ere badu berea. Baina gehinetan, PC eta bateragarrietan hori lantzea ez da gauza erraza izaten.
Nola alaitu programa? Nola egin erakargarriagoa? Honetan, azaltzeko erak badu garrantzia. Azaltzeko eran berriz, irudiak ere badu berea. Baina gehinetan, PC eta bateragarrietan hori lantzea ez da gauza erraza izaten. Irudiak lantzen - Zientzia.eus Irudiak lantzen
Programazioa
Nola alaitu programa? Nola egin erakargarriagoa? Honetan, azaltzeko erak badu garrantzia. Azaltzeko eran berriz, irudiak ere badu berea. Baina gehienetan, PC eta bateragarrietan hori lantzea ez da gauza erraza izaten.
“Orain badakigu” izenburuaz eman zion hasiera “Etxeko ordenadorea” sailari J. M. Iturriotzek 1986ko otsailean. Bertan arlo honi dagokionez, irakaskuntzaren mundua nondik nora bideratzen zen adierazten zitzaigun eta programatzaileek erabili behar zuten tresneria zein zen zehazten, besteak beste.
Harez gero gauzak nahikoa aldatu dira eta SPECTRUMaren hedapena etxeetan erabiltzera mugatu dela esan badaiteke ere, ezin esan PC eta bateragarriena eskoletara mugatu denik, zeren eta zenbait etxetan (eta gero eta gehiagotan) bai bait dago PCren bat.
Irakaskuntz munduan ahalegin handiak egin badira ere, tamalez ez dela nahikoa egin esan behar. Makina bat arazo sortu da praktikara eramateko unean; bai tresneri aldetik, bai irakaslegoaren aldetik eta baita programatzaileen aldetik ere. Arazoak arazo, bide bat egin da, eta guk geure aldetik, programatzearen bideari ekin diogu. Bertan metatzen joan garen esperientzia aldizkarian azalduz joan gara eta horixe da oraingoan ere egin nahi duguna.
Programatzeko unean ezinbesteko garrantzia du programa alaiak burutzeak. Bai; ezinbesteko garrantzia; ia edukinak duen adinakoa.
Beraz, nola alaitu programa? Nola egin erakargarriagoa? Honetan, azaltzeko erak badu garrantzia. Azaltzeko eran berriz, irudiak ere badu berea. Baina gehienetan, PC eta bateragarrietan hori lantzea ez da gauza erraza izaten.
Bestalde, eta aitortu egin behar, teknika honen garapenean aurrerapauso handiak ematen ari dira guztion onerako; scanner-ak lekuko. Baina, bitarteko hauek erabiltzea ez dago gaur egun guztion eskueran. Dena den, badaude bitarteko sinpleagoak ere eta horietako bat da gaur guk hemen agertu nahi duguna; higidura-teklen kontrolean oinarritzen dena hain zuzen.
Proposatzen dugun posibilitate hau, esan bezala, higidura-teklak kontrolatzean eta noiz irudikatu nahi den eta noiz ez adieraztean datza. Gauza erraza eta sinplea, baina oso praktikoa; programatxo honekin egindako irudiak fitxategi batean gorde bait daitezke, ondoren beste programaren batean erabili ahal izateko. Ea zuretzat ere baliagarria den.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-06d7385f768b | http://zientzia.net/artikuluak/zizare-zuloak-eta-denbora-bidaiak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zizare-zuloak eta denbora-bidaiak - Zientzia.eus | Zizare-zuloak eta denbora-bidaiak - Zientzia.eus
"Newcastle-upon-Tyne"-ko unibertsitateko Felicity Mellor eta Ian Moss fisikariek arazo batzuk "zizare-zuloak" erabiliz konpon daitezkeela adierazi dute.
"Newcastle-upon-Tyne"-ko unibertsitateko Felicity Mellor eta Ian Moss fisikariek arazo batzuk "zizare-zuloak" erabiliz konpon daitezkeela adierazi dute. Zizare-zuloak eta denbora-bidaiak - Zientzia.eus Astrofisika
Einsteinen erlatibitatearen teoriak ez du denboran zeharko bidaia ukatzen, formalki bederen. Dena den, fisikari teorikoek ezin izan dute frogatu bidaia horiek posible direla.
“Newcastle-upon-Tyne”-ko unibertsitateko Felicity Mellor eta Ian Moss fisikariek arazo batzuk “zizare-zuloak” erabiliz konpon daitezkeela adierazi dute. Zizare-zuloak espazio/denboraren zati desberdinak lotzen dituzten zubi modukoak dira.
Zizare-zuloak erlatibitatearen ekuazioaren ebazpen onak dira. Espazio/denborako zati urrunak lotzen dituzte. Nolakoak izan daitezkeen ulertzeko, imajinatu sagar baten bi muturretan dauden bi puntu. Zizare bat bi modutara joan daiteke batetik bestera: sagarrazalaren gainetik edo sagarra alde batetik bestera zulatuz. Bigarren bidea motzagoa da, noski.
Tamalez, Stephen Hawkins eta Roger Penrosen kalkuluek frogatu dutenez materia arruntak ezin du zizare-zulo batean zehar bidaiatu. Hori honexegatik da: zizare-zuloa izar masibo bat bere grabitatearen eraginez kolapsatu denean sortu delako. Honek singularitate bat sortuko luke; masa dentsitate infinituraino konprimatu den puntu bat alegia.
Singularitate hori, materiari zizare-zuloan zehar bidaiatzea eragotziko liokeen hesi batez, Cauchy-ren horizonte izenekoaz, inguratuta egongo litzateke. Bidaiaria Cauchy-ren hesia zeharkatzen saiatuko balitz, itzelezko energi desarra jasango luke.
Berriki, Kaliforniako Teknologi Institutuko Kpi Thorne arduratu da problemaz. Thorne eta bere lankideek materia exotikoz osatutako zizare-zuloen ezaugarriak aztertu dituzte. Materia exotikoak presioa eta dentsitatea lotzen dituen oinarrizko legea ez du betetzen. Thorne eta bere lankideek materia horretaz osatutako zizare-zulo batean zehar bidaiatzea posible dela frogatu zuten.
Beraiek proposatutako denbora-makinak bikien paradoxaren aldakin bat erabiltzen du. Bikien paradoxa erlatibitate-teoriaren oso ondorio ezaguna da. Bikietako batek izar gertu baterainoko joan-etorria argiaren abiaduraz egingo balu, denboraren dilatazioak itzulitakoan Lurrean gelditutako bere anaia baino gazteagoa izatera bultzatuko luke.
Thorne eta bere lankideek proposatutakoaren arabera, bikietako batek bidaiari zizare-zuloaren mutur bat berarekin eramanez ekingo lioke. Beste bikiak zizare-zuloaren beste muturrean geldituko lirateke. Joandako bikia itzulitakoan bi anaiek adin desberdina izango lukete, baina zizare-zuloaren bi muturrak loturik egongo lirateke. Orduan, bi anaiak denboran atzera eta aurrera bidaiatzeko gai izango lirateke; dauden tokitik higitu gabe gainera.
Mellor eta Moss-ek arazoari aurre egiteko ez dute materia exotikoaren kontua erabili. Zulo beltzak eta zizare-zuloak elektrikoki kargaturik daudela kontsideratu dute eta beren Cauchy-ren horizonteen ezaugarriak aztertu dituzte unibertso itxi baten hipotesian. Beraien kalkuluen arabera, Cauchyren horizontea ez da pasaezina eta ondorioz denboran zeharko bidaia posible izan liteke.
Hau fisika teoriko hutsa da eta eguneroko errealitatetik oso urrun dagoela dirudi. Hala eta guztiz ere, guk uste baino gertuago egon liteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-38fe7031d72c | http://zientzia.net/artikuluak/kolorea-eta-jokamoldea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kolorea eta jokamoldea - Zientzia.eus | Kolorea eta jokamoldea - Zientzia.eus
Joan den azaroaren 30eko
Joan den azaroaren 30eko Kolorea eta jokamoldea - Zientzia.eus Kolorea eta jokamoldea
Eboluzioa
Beste zenbait gauzaren artean, eboluzioaz arduratzen diren biologoek populazio naturaletan dagoen aldagarritasun genetikoa azaldu ahal izatearekin amets egiten dute. Aldagarritasuna ingurugiroaren konplexutasunarekin erlazionatuta egotea nahikoa zabaldutako ideia da. Teoria honen arabera aldagarritasun hau mantendu egingo da, baldin eta aleek beraientzat egokiagoak diren txoko ekologikoak betetzen badituzte. Esan nahi bait da, geneek habitata “aukera” dezaketela.
Harraparien aurkako defentsaren kasuan, korrelazio genetiko bat sortu nahi izan da kolore-konbinazioaren eta jokamoldearen artean. Korrelazio hori ezartzeko azterketa asko burutu izan da.
Joan den azaroaren 30eko Nature aldizkariko alean, Edmund Brodie-k horietako baten berri eman zuen; Thamnopis ordinoides sugearen azterketa hain zuzen ere. Suge hau oso polimorfikoa da eta bere kolorea ondorioz oso aldakorra da. Ale desberdinek gainera, ez dute berdin jokatzen harrapariaren aurrean. Jokamolde desberdinak ez dira baztertzaileak (ale batek horietako bat baino gehiago izan ditzake), baina maila batean kolorearen fenotipoarekin erlazionatuta daude.
Korrelazioak oinarri genetikoa duela dirudi, baina ez dago oso garbi. Brodie jauna arazoa gehiago sakontzeko asmotan da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-71045ebb4a4b | http://zientzia.net/artikuluak/ilargia-eta-sobietarrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ilargia eta sobietarrak - Zientzia.eus | Ilargia eta sobietarrak - Zientzia.eus
Zientzilari sobietarrek konfirmatu dutenez, 1968.erako gizaki bat ilargian jartzeko prest omen zeuden.
Zientzilari sobietarrek konfirmatu dutenez, 1968.erako gizaki bat ilargian jartzeko prest omen zeuden. Ilargia eta sobietarrak - Zientzia.eus Ilargia eta sobietarrak
Zientzilari sobietarrek konfirmatu dutenez, 1968.erako (iparramerikarrak baino urtebete lehenago alegia) gizaki bat ilargian jartzeko prest omen zeuden. Massachusetts Institute of Technology-ko zientzilari-talde batek joan den azaroan Moskuko Abiazio-Institutura egindako bisitan, sobietarrek erabili asmo zuten modulua ikusi eta fotografiatu zuen.
Sobietarrek bi espaziuntzi (Ilargihartze-modulua eta eta itzulera-modulua) jaurtitzeko planak zituzten. Biak Lurraren orbitan lotuko ziratekeen.
Itzulera-modulua Proton jaurtigailu baten bidez jaurtitzekoa zen, baina ilargihartze-moduluak kohete indartsuagoa behar zuen. N-1 esaten zioten hari. Tamalez N-1-ek ez zuen inoiz lurruztea lortu. Horren ondorioz diseinatzaileak, Baleri Mixin-ek, bere postua galdu egin zuen 1974.ean sobietarrek Ilargirako programa bertan behera behin-betirako uztea erabaki zutenean.
Joan den urtean hil zen Balentin Gluxkok hartu zuen bere gain lana eta Energia jaurtigailua diseinatu zuen. Harez gero joan den urrira arte sobietarren ilargiratze-asmoa ezkutuan egon da.
3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-34ba1f479b78 | http://zientzia.net/artikuluak/itsas-mailak-gora-baina/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itsas mailak gora, baina... - Zientzia.eus | Itsas mailak gora, baina... - Zientzia.eus
Berotegi-efektuaren ondorio posible ezagunenetako bat itsas maila igotzea da.
Berotegi-efektuaren ondorio posible ezagunenetako bat itsas maila igotzea da. Itsas mailak gora, baina... - Zientzia.eus Itsas mailak gora, baina...
Ingurumena
Berotegi-efektuaren ondorio posible ezagunenetako bat itsas maila igotzea da. Orain arteko kalkuluek itsas maila batezbeste atmosferako karbono(IV) oxidoaren kontzentrazioa bikoiztean metro bat igoko dela esan dute. Joan den urteko abenduan San Franciscon Iparrameriketako Geofisika-Elkarteak egin duen bileran datu hori zalantzan jarri da. Igoera ez omen da horren handia izango eta 0,3 et 0,7 m bitartekoa izango omen da.
Itsas mailaren igoeraren kausak hiru dira nagusiki: lurgainean dagoen izotz-masaren aldaketa, itsas uraren tenperatur aldaketa eta lurrazpian pilatutako ur-kantitatearen aldaketa. Lehenengo bi parametroen aldaketa da gehien eragiten duena. Lortutako zifra berriak bi parametro horientzat emandako balio berrietan du oinarria.
Alabaina, 30 cm-ko igoera ez da txantxetakoa izango. Izan ere mundu osoko kostaldearen forma eraldatuko da. Gainera, akuiferoak gazitu egingo dira, ekaitzekiko sentikortasuna handiagotu egingo da, padurak itsaso bihurtuko dira etab.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-88a8710d8eb8 | http://zientzia.net/artikuluak/gasa-eta-abioien-propultsatzaile/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gasa eta abioien propultsatzaile - Zientzia.eus | Gasa eta abioien propultsatzaile - Zientzia.eus
Gas natural likodotuaz propultsatutako abioia aurkeztu da Frantzian. Abioia sobietarra da eta TU-155 izena jarri zaio.
Gas natural likodotuaz propultsatutako abioia aurkeztu da Frantzian. Abioia sobietarra da eta TU-155 izena jarri zaio. Gasa eta abioien propultsatzaile - Zientzia.eus Gasa eta abioien propultsatzaile
Aeronautika
Gas natural likidotuaz propultsatutako abioia aurkeztu da Frantzian. Abioia sobietarra da eta TU-155 izena jarri zaio.
Gasa 6m3-ko eta ongi isolatutako nikel-altzairuzko deposito batean gordetzen da. Honen dentsitatea txikia denez, 0,42 g/cm3, 2,5 metano-tona sar daitezke depositoan. Metanoa presio atmosferikoan eta 163ºC baino tenperatura txikiagoan mantendu behar da. Metanoa pixkanaka lurrintzen denez, airearekin sortzen duen nahastea eztandagarria da.
Kontrol-kabinan dagoen sistemarekin depositoaren ezaugarriak uneoro kontrolatzen dira. Gasa ponpa baten bidez garraiatzen da eta ponparentzako energia turborreaktore batek ematen du. Turborreaktore hau metanoz edo kerosenoz elika daiteke.
Abioi honen propultsioa gasez egitearen arrazoia, etorkizunean aurrikusten den petrolio eskasian datza. Gainera hondakinak ura eta karbono(IV) oxidoa izango liratekeenez, ekologi aldetik interesgarri suerta daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b1d71d7777bf | http://zientzia.net/artikuluak/kostuak-gora/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kostuak gora - Zientzia.eus | Kostuak gora - Zientzia.eus
Iparramerikarrek Texas-en eraiki nahi duten partikula-azeleratzailearen proiektua uste baino garestiagoa izango omen da.
Iparramerikarrek Texas-en eraiki nahi duten partikula-azeleratzailearen proiektua uste baino garestiagoa izango omen da. Kostuak gora - Zientzia.eus Kostuak gora
Fisika
Iparramerikarrek Texas-en eraiki nahi duten partikula-azeleratzaileaz mintzatu ginen duela urtebete aldizkariko joan den otsaileko alean. Proiektua uste baino garestiagoa izango da. Hasieran, $5,9 bilioikoa zen kostua. Gaur egun ia zazpi bilioi dolarretara iritsi da eta proiektua bukatzerako $12 bilioikoa (Kanaleko tunelarena adinakoa) izan daitekeela uste dute zenbaitzuek.
Nahiz eta iparramerikarrak partikulen fisikan europarrak gainditzeko irrikitan egon, horrenbeste ordaintzeak merezi ote duen galdetzen hasiak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c0162ea36ca1 | http://zientzia.net/artikuluak/n-atzerapena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | N. atzerapena - Zientzia.eus | N. atzerapena - Zientzia.eus
Urtarrilaren azkeneko astean NASAk Hubble espazio-teleskopioaren jaurtiketa berriro atzeratu egingo dela aldarrikatu du.
Urtarrilaren azkeneko astean NASAk Hubble espazio-teleskopioaren jaurtiketa berriro atzeratu egingo dela aldarrikatu du. N. atzerapena - Zientzia.eus N. atzerapena
Astronomia
Urtarrilaren azkeneko astean NASAk Hubble espazio-teleskopioaren jaurtiketa berriro atzeratu egingo dela aldarrikatu du. Azkeneko aurrikuspenen arabera, datorren martxoaren 26an jaurti behar zen, baina NASAk apirilaren 19a arte ez dela jaurtiko esan du. Inoiz jaurtiko ote den galdetzen hasiak dira batzuk maltzurkeriaz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1334ab2c2ee7 | http://zientzia.net/artikuluak/marka-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Marka berria - Zientzia.eus | Marka berria - Zientzia.eus
Detroiteko Wayne State unibertsitateko J-T Txen fisikariak supereroale-ezaugarriak -23º C-raino gordetzen dituen material bat prestatu omen du.
Detroiteko Wayne State unibertsitateko J-T Txen fisikariak supereroale-ezaugarriak -23º C-raino gordetzen dituen material bat prestatu omen du. Marka berria - Zientzia.eus Marka berria
Fisika
Aurreko alean tenperatura altuko supereroankortasunari buruzko dosierra kaleratu genuen. Bertan material berri hauen ezaugarriak aipatzeaz gain, izan dezaketen garrantzi teknologikoa aipatzen zen. Erabilgarritasun eta eragin teknologikoa tenperaturaren menpekoa da. Zenbat eta tenperatura altuagoa, orduan eta interes teknologiko handiagoa. Orain arte lortutako tenperaturarik handiena -147ºC zen. Detroiteko Wayne State unibertsitateko J-T Txen fisikariak supereroale-ezaugarriak -23º C-raino gordetzen dituen material bat prestatu omen du.
Berri hauek, antzeko guztiak bezala, kontu handiz hartu behar dira eta ezin dira gehiegi sinetsi berria konfirmatu arte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c48da87a350a | http://zientzia.net/artikuluak/tgv-4824-kmh/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | TGV: 482,4 km/h - Zientzia.eus | TGV: 482,4 km/h - Zientzia.eus
Hauxe da frantziar trenak lortutako marka berria; 482,4 km/h-koa.
Hauxe da frantziar trenak lortutako marka berria; 482,4 km/h-koa. TGV: 482,4 km/h - Zientzia.eus TGV: 482,4 km/h
Hauxe da frantziar trenak lortutako marka berria. Courtalain eta Tours-en artean eraikitako trenbidean TGVak 482,4 km/h-ko abiadura lortu zuen. SNCF frantziar enpresa, arrakasta honen ondoren pozik azaldu da eta hurrengo lau urtetarako inbertsio berriak iragarri ditu, marka hobeak lortzearren.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b8624d5a1406 | http://zientzia.net/artikuluak/mijail-lomonosov-zientzilari-eta-pentsalari-errusi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mijail Lomonosov: Zientzilari eta pentsalari errusiarra - Zientzia.eus | Mijail Lomonosov: Zientzilari eta pentsalari errusiarra - Zientzia.eus
Mijail Lomonosov, XVIII. mendeak eman duen gizon ospetsuenetakoa izan da. Bere literatur lanak garrantzitsuak izateaz gain, berak egindako lan zientifikoei esker munduko zientziak aurrerapen handia izan zuen.
Mijail Lomonosov, XVIII. mendeak eman duen gizon ospetsuenetakoa izan da. Bere literatur lanak garrantzitsuak izateaz gain, berak egindako lan zientifikoei esker munduko zientziak aurrerapen handia izan zuen. Mijail Lomonosov: Zientzilari eta pentsalari errusiarra - Zientzia.eus Mijail Lomonosov: Zientzilari eta pentsalari errusiarra
Biografiak
Mijail Lomonosov, XVIII. mendeak eman duen gizon ospetsuenetakoa izan da. Bere literatur lanak garrantzitsuak izateaz gain, berak egindako lan zientifikoei esker munduko zientziak aurrerapen handia izan zuen.
Mijail Basilievitx Lomonosov, Denisovka-n jaio zen, 1711ko azaroaren 19an. Arrantzale baten seme zen eta txikitan ere asko gustatzen zitzaion irakurtzea. Hamazazpi urte zituela Moskura joan zen bere aitaren asmoen aurka. Aristokrata baten seme itxura eginez, hango akademia batean sartzea lortu zuen.
Lehenengo urteak oso gogorrak izan ziren; Estatuak ikasleentzat ematen zuen laguntza oso txikia bait zen. Baina ikasteko gaitasun handia erakutsiz, azkar aurreratu zen eta bost urteren buruan latina, grekoa, aritmetika, geografia eta historia ikasi zituen.
Bere aurrerapen harrigarria zela eta, Petersburgera bidali zuten eta handik urtebetera Alemaniara zientziak (batez ere fisika, kimika, mineralogia eta meatzaritza) lan zitzan. Alemaniako unibertsitate zaharrenetako batean, Hamburgen hain zuzen, alemana eta frantsesa ikasi zituen eta bere lehen literatur lanak ere idatzi zituen.
1741ean Petersburgera itzuli zen eta hango Zientzi Akademian ikerketa garrantzitsuak egin zituen jakintzaren arlo ezberdinetan.
Antolatzaile bezala ere aparta izan zen Lomonosov. Lehenengo laborategi kimikoaren eta Moskuko Unibertsitatea sortzea, bere behaketa astronomiko eta meteorologikoak egitea eta espedizio geografikoak antolatzea dira besteak beste Lomonosov-en merituak.
Lomonosov-engan harrigarriena bere jakinduriaren zabaltasuna da. Jakintza desberdinen integrazioan eta zientzia eta praktikaren batasunean funtsatu zuen bere entziklopedismoa. Integraziorako joera horren ondorioz, kimika-fisika eta kimika-matematika sortu zituen.
Lomonosov-en lanak ikertu dituzten askok diotenez, bere obra bitan bana daiteke; zientifikoa eta artistikoa. Bere lan zientifikoek eta literarioek batabestearekin zerikusi handia dute.
Bere lanetan, XVII-XVIII. mendeko zientzia eta kulturaren joera aurrerakoiak eragina izan zuen.
Printzipio materialistak gogoko zituela bere lan guztietan nabaritzen da. Horietako bat adibidez, unibertsoaren esplikazio materialista izan zen, bere garaiko natur zientzia guztietan oinarrituz. Teoria honek ekarpen handia egin zion filosofia materialistari.
Adieraztekoa da bere lan zientifiko eta artistikoen norabide ateista ere. Unibertsoaren kontzepzio erlijioso-idealistaren aurka zegoen eta Mikolaj Kopernik-ek XVI. mendean kaleratu zituen aldaketa iraultzaileak gogoko zituen.
Teorilari azkarra eta esperimentatzaile bikaina izatea, oso ondo konbinatzen zituen. Bere lan teorikoak eta entseiuen bidez lortutako ondorioak ez zituen behin ere bereizten.
Gogokoen zituen zientziak, fisika eta kimika ziren.
Fisika-arloan bere ikerlan garrantzitsuenak, beroari, argiari eta elektrizitateari buruzkoak izan ziren. Bere lanetan gorputz batetik bestera bero-transmisioa materiaren elementu txikienen higiduraren ondorio zela argitzen saiatu zen.
Astronomi arloan, 1761. urtean Artizarren atmosferaz ohartutako lehena izan zen.
Tresna berriak asmatzen ere aritu zen. Horietakoa, eta oraindik erabiltzen dena, biskosimetroa dugu. Termometroak hobetzen ere lan egin zuen eta aparatu meteorologikoak eta nabigaziokoak sortu zituen.
Kimika-arloko bere lanak ere interesgarriak dira. Hasieran, disoluzio-prozesuak ikertu zituen: metalak azidoetan eta gatzak uretan. Baina lan garrantzitsuenak bere laborategia sortu ondoren egin zituen.
Garai honetan zientziaren bi arlo garrantzitsuenak, hau da, fisika eta kimika, bat egitea lortu zuen.
Mineralogia, geografia eta geologian ere lan asko egin zuen, kontinente, mendi eta itsasoen eratze-prozesuak argitu zituelarik. Baita mineralen eta erregai fosilen jatorria ere.
Lomonosov fisika-ikastarotara joaten hasi zenean, fisika bi korronteren arteko borrokaren lekuko zen: Cartesianismoaren eta Newtonismoaren artekoa hain zuzen. Bi korronte hauen artean aukera egin behar horrek, fisikaren ikusmolde berri bat sortzera bultzatu zuen, puntu batzuetan lehengoei zuzenketa batzuk eginez eta beste batzuetan kontzepzio berriak sortuz.
Descartes eta Newtonen teorietan hipotesi atomikoak ez zuen garrantzi handirik, baina Lomonosov bere funtsezko esanahiaz ohartu zen, eta atomistika teoria zientifiko bihurtu zuen lehenetarikoa izan zen.
Zientzia errusiarraren garapenari ekarpen handia egin zion errusierazko lehen gramatika sortu zuenean. Zientzilarien artean zuen itzal handiari esker, bere lan zientifiko eta literarioetan erabilitako hizkuntzak funtzio arauemailea bete zuen.
Mendebaldeko nazioetan erabat ezezaguna izan arren, Sobiet Batasunean etengabe goraipatzen da. Bere jaioterriari, Denisovka-ri, 1948. urteaz geroztik Lomonosov deritzo.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-32ba9ada8d6e | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-hilabetekaria-otsaila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen hilabetekaria. Otsaila - Zientzia.eus | Landareen hilabetekaria. Otsaila - Zientzia.eus
Landare guztiek dute ziklo bat eta hurrengoaren artean atsedenaldi bat hartzeko premia.
Landare guztiek dute ziklo bat eta hurrengoaren artean atsedenaldi bat hartzeko premia. Landareen hilabetekaria. Otsaila - Zientzia.eus Landareen hilabetekaria. Otsaila
andare guztiek dute ziklo bat eta hurrengoaren artean atsedenaldi bat hartzeko premia.
Oharra: Irudi hau ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra
Beharrezko hotz hori
Azken urte hauetako negu kaxkarraz makina bat kontu entzuten dugu azken aldian. Esaera eta atsotitzen altxorretik bueltaxka bat eman besterik ez dugu, antzinako nekazarientzat ere bere garaian hotz egiteak zenbaterainoko garrantzia zuen jabetzeko.
Baina, hotza beharrezkoa al da? Hainbesterainoko negu-premiak ba al du arrazoirik?
Negua eta landareak
Landare guztiek dute ziklo bat eta hurrengoaren artean atsedenaldi bat hartzeko premia. Basamortu eta eremu lehorretan atsedenaldi hori bero handiek eragiten dute, tropikoetan eurite izugarrien aurreko haize-bolada eta lehorteak. Euskal Herria kasu, landareen sasoi apala edo atsedenaldia neguak eragiten du, eta neguaren berezitasunik nabarmenena eta era berean eragilerik hadiena tenperatura da.
Landareek hotza somatu edo sentitzen dutenean, zer gertatzen da?
Teknikoki hotza, tenperatua 7ºC-tik behera abiatzean hasten da. Gure lurraldean irailaren amaian. Orduan aldaketa nabarmen batzuk gertatzen dira landarean:
Landareak bere gain dituen energia guztiak erreserba-zatietara biltzen ditu (hala nola tuberkuluetara, errizomara, enborrera, etab.)
Fotosintesia (landarearen energi-iturria) gelditzen hasten da. Honek hostoen margoaren aldaketa dakar; klorofila atzera gelditu eta beste pigmentuak agertzen bait dira: karotenoak (gorri-laranjak) santofiloak (horiak), etab.
Landareak inguruarekin dituen harremanak ia hutseraino jaisten ditu. Hala nola, hostoak botata (estomak, arnasketa-sistema osatzen dutenak bertan dauzka), azala lodituta, begien babesa ezkatak medio areagotuz, etab.
Hotzak eragindako aldaketa hauen ondorio nagusia landarea "lokartzea" da. Horrela udaberria somatzean ziklo berria indar berriz eta sasoiz hasteko gai da. Hostoak eta zain berriak osoki lanean jarri bitartean, erreserbatan jasota duen energia erabiliko du.
Atsedena/iharduera zikloa hautsiz gero, gure inguruko landare gehienek beren "bizitza-ordularia" galdu egingo lukete, eta ingurune naturalean beraien ondorena segurtatzen duten fruitu-haziak ekoizteari utzi egingo liokete. Eta gainera, beste klima berrira egokitutako zikloa duten landareek ordezkatuko lituzkete.
Negua eta elurra
Ikusi dugunez hotza dugu neguaren ezaugarririk nagusiena eta honek lurrean bertan dituen eraginetan bi azpimarra ditzakegu:
Lurrean beti dago ura nahasirik eta tenperatura jaistean, ura izotz bihurtzen den 0ºC-ra erraz iristen da. Honek lurraren bolumena hazi/konprimatu-prozesuetan sartzen du. Gure inguruko lur buztintsuetan txikizio hau oso mesedegarria da eta ondorioak nabarmenagoak izango dira baldin eta aurretik lurra jiratu badugu. Hona hemen bada, udaberrian landu nahi ditugun lurrak udazkenean goldatu eta simaurtzearen garrantzia, azken hau ere hautsita lurrera ongi erantsirik geldituko delarik.
Hotzak, aldi berean, lurrean gertatu ohi diren aldaketa eta prozesu kimiko gehienak bertan behera uzten ditu. Eta bere ondoriorik aipagarriena honakoa da: landareek lurretik hartzen dituzten elikagaien askatze-prozesuak "izoztea", udaberrian landareen premiekin batera haien eskura jarriko direlarik. Bestela neguko eurite ugarietako urek berehala eramango lituzkete beraiekin.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e624ef09176a | http://zientzia.net/artikuluak/imona-iisaik-dentista-behar/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mona Iisak dentista behar - Zientzia.eus | Mona Iisak dentista behar - Zientzia.eus
Italiako nobleziako familien aho-higienea eta kosmetikoen erabilpena ikertzen ari ziren hiru ikerlari italiarrek Mona Lisaren arrastoa aurkitu dute.
Italiako nobleziako familien aho-higienea eta kosmetikoen erabilpena ikertzen ari ziren hiru ikerlari italiarrek Mona Lisaren arrastoa aurkitu dute. Mona Iisak dentista behar - Zientzia.eus Mona Iisak dentista behar
Giza zientziak
Zer dago Mona Lisaren irribarre misteriotsuaren gibelean? Galdera honek esames ugari sorterazi du idazle eta arte-kritikarien artean. Mona Lisari buruzko literatura bere ospea bezain mugagabea da. Egun, Mona Lisak zientzilarien artean eragin du jakinmina. Italiako nobleziako familien aho-higienea eta kosmetikoen erabilpena ikertzen ari ziren hiru ikerlari italiarrek Mona Lisaren arrastoa aurkitu dute.
Pariseko Giza Paleontologiako Institutuko Francesco d’Errico, Torinoko Paleontologi Laborategiko Giuliano Villa eta Pisako Anatomia Patologikoko Institutuko Gino Fornaciari Ikerlariek Errenazimentuko italiar familia handi baten, d’Aragon familiaren alegia, azterketa paleopatologikoa egin dute.
Isabella d’Aragon 1470.ean jaio zen eta antza Leonardo inspiratu zuen Gioconda pintatzeko. Isabella 1524.ean hil zen eta bere hezurrak Napoliko Santo Domenikoko abadian daude ehortzirik.
Duela lau urte hiru ikerlari italiarrek azterketari ekin ziotenean Isabellaren hotzeriak harritu egin zituen: ohizkanpoko urradurak zituen. Bitarteko guztiak erabiliz hortzak aztertzen hasi ziren. Hortzen moldea atera zuten eta mikroskopio arruntez zein elektronikoz aztertu zuten. Hortzen gainazalean ia arrakaldura paraleloak ageri zirenez, tresna latz batekin maiz eginiko urraduraren ondorio zirela garbi bezegoen.
Zergatik egin zuen hori? Ikerlariek arrakalduren artean dentina beltza zegoela ikusi zuten. Beraz, hortzei kolore beltza kentzeko egin zuen.
Baina zergatik zituen hortz beltzak? Tabakorik ez zen orduan ezagutzen. Enigmaren giltzarria zenbait hilabete geroago aurkitu zen, hortzen mikroanalisi kimikoa egin zutenean. Merkurio-kantitate handia aurkitu zen. Elementu honek dentina belztu egiten du. Hortaz, Isabella d’Aragonek merkurio-gatzak erabiliko zituen botika moduan seguruenik, garai hartan oso modan zeuden eta. Merkurioz eginiko ukenduak asko erabili ziren sifilisari aurre egiteko. Isabellak sifilisa izan al zuen? Baiezkoa %100eko segurtasunez ezin da eman, baina posiblitate haundiak daude.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-de7eed992422 | http://zientzia.net/artikuluak/nobel-alternatiboa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nobel alternatiboa - Zientzia.eus | Nobel alternatiboa - Zientzia.eus
Bi ikerlari etiopiarrek aurtengo Nobel Sari alternatiboa lortu dute hogei urteko ikerketa-lanagatik.
Bi ikerlari etiopiarrek aurtengo Nobel Sari alternatiboa lortu dute hogei urteko ikerketa-lanagatik. Nobel alternatiboa - Zientzia.eus Nobel alternatiboa
Osasuna
Goian Aklilu Lemma eta behean Legese Wolde-Johannes.
Bi ikerlari etiopiarrek aurtengo Nobel Sari alternatiboa lortu dute hogei urteko ikerketa-lanagatik. Lan hau baztertua eta zokoratua egon da hogei urtez eta OME (Osasunerako Mundu-Erakundeak) ez zuen aintzakotzat hartu.
Aklilu Lemma eta Legese Wolde-Johannes-ek eskistosomiasia aurrikusteko metodo bat garatu dute. Eskistosomiasiak 200 milioi lagun gaixotzen ditu Afrikan eta Hegoamerikan. Gaixoari makaltasuna eragiten dio eta azkenik heriotza ere ekar dezake. Gibelean eta beste organoetan bizi den zizare zapal bat da erantzulea. Zizare hauen bektorea marraskilo bat da. Ikerlarion lana marraskiloa hiltzen duen produktu bat aurkitzea izan da.
1964.ean Lemmak Phytolacca dodecandra landarearen fruituek eskistomatosia trasmititzen duten marraskiloak hiltzen dituen toxina bortitz bat zutela ohartu zen. Lemmak Adis Ababa-ko Patobiologi Institutuan lan honi gogotsu ekin zion.
1968.ean OMEk Lemmak eginiko azterketaren lehenengo emaitzak argitaratu zituen. Moluskozida landarearen fruituan bakarrik egoten dela frogatu zuen. Ondoren, bost urtetan zehar toxinaren eskala txikiko frogaketari ekin zion.
Eskala handiko frogaketari ekiteko Etiopiako gobernuak OMEren laguntza behar zuen. Baina OMEk dirua eman aurretik produktua gizakiarentzat eta beste animalientzat ez dela kaltegarria jakin nahi zuen. Azterketa hauetarako diru gehiago behar zuten eta etiopiarrek ez zuten. OMEk laguntza ukatu egin zuen. Eta okerrago izan zen OMEk diru-emaile posibleei dirurik eman ez zezaten gomendatzea.
Etiopiarrak ez ziren ordea izutu eta ez zuten etsi. Lanean segitu dute.
Saria jaso izanak diru-laguntzetarako ateak zabalduko dizkiela espero dezagun.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a085b26c41f8 | http://zientzia.net/artikuluak/big-bang-aren-zenbaki-magikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Big Bang-aren zenbaki magikoa - Zientzia.eus | Big Bang-aren zenbaki magikoa - Zientzia.eus
Genevako CERN zentruan dagoen LEP partikula-azeleratzailean lortutako datuek Big Bang-aren konfirmazioa eman dute aditzera.
Genevako CERN zentruan dagoen LEP partikula-azeleratzailean lortutako datuek Big Bang-aren konfirmazioa eman dute aditzera. Big Bang-aren zenbaki magikoa - Zientzia.eus Big Bang-aren zenbaki magikoa
Astrofisika
Genevako CERN zentruan dagoen LEP partikula-azeleratzailean lortutako datuek Big Bang-aren konfirmazioa eman dute aditzera.
Big Bang ereduaren arrakasta, neurri handia batean, unibertsoan dagoen elementu arinen ugaritasun erlatiboak (hasierako hidrogeno/helio ratioa batez ere) azaltzean datza.Elementu arin hauen fusioa hasierako unibertsoaren tarte labur batean gertatu zen. Une horren aurretik beroa handiegia zen nukleoak lotuta egon ahal izateko.
Tarte hori igaro ondoren, neutroi askeak ez ziren jada eskuragarri. Ugaritasun erlatiboa beraz, unibertsoak egoera hartan zenbat denbora egin zuenaren menpe dago. Hau hedapen-abiaduraren menpe dago eta ondorioz partikula arinen (neutrino arinen alegia) kopuruaren menpe. Kosmologistek ikusi dutenez, elementu desberdinen ugaritasun erlatiboa azal dezakete baldin eta lau neutrino-mota edo -aroma baino gehiago ez badago.
LEPek neutrino arinen kopurua eman du, elementuen ugaritasunari buruz edota kosmologiari buruz aldez aurretiko suposamendurik egin gabe. LEPen elektroi- eta positroi-sortek elkarren artean talka eginez ezereztatu egiten dute elkar, Zº partikula astuna sortuz. Zº partikularen desintegrazio-bide posibleen artean neutrino-pareak daude. Bestetik, Zº partikularen bizia zenbat eta laburragoa izan, hainbat eta neutrino-aroma gehiago egongo dira. Beraz, partikularen biziaren neurketa zehatzak emango digu neutrino-moten kopuru zehatza.
LEPen lortutako datuen arabera hiru neutrino-aroma baino ez dago. Big Bangak ondorioz, osasunez dirau.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-10db2060ab6e | http://zientzia.net/artikuluak/imax-plancki-elkartearen-lehendakari-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Max Planck elkartearen lehendakari berria - Zientzia.eus | Max Planck elkartearen lehendakari berria - Zientzia.eus
1990.eko erdialdetik aurrera Max Planck Elkarteak lehendakari berria izango du.
1990.eko erdialdetik aurrera Max Planck Elkarteak lehendakari berria izango du. Max Planck elkartearen lehendakari berria - Zientzia.eus Max Planck elkartearen lehendakari berria
Ikerketa-zentroak
Max Planck Elkartea eta berari lotutako ikerketa-institutuak munduko zientzia eta teknologiaren aurrerabidean oinarrizko elementu direla ezin da ukatu. Beraz elkarte horretan gertatzen direnak garrantzitsuak dira gure gizartearen kulturan.
1990.eko erdialdetik aurrera Max Planck Elkarteak lehendakari berria izango du. Orain arte Atzerri eta Nazioarteko Legegintza Sozialerako Max Planck Institutuko zuzendari izan den Hans Zacher-ek hartuko du kargua sei urterako. Zacher-ek 61 urte ditu eta Legegintza sozialaren azterketan aitzindarietako bat izan da. Elkartearen 41 urteetan lehenengo aldiz lehendakaria adar humanistikotik etorriko da.
Max Planck Elkartea 62 institutuk osatzen dute eta urteko aurrekontua 1.240 milioi markokoa da, hots 74.000 miloi pezetakoa gutxi gorabehera. Institutu guzti horietatik hamarrek bakarrik egiten dute lan humanistikan, besteak zientzia eta teknologiaren alorrean ari direlarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-891a51c772e4 | http://zientzia.net/artikuluak/suge-artean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Suge artean - Zientzia.eus | Suge artean - Zientzia.eus
Kanadako Kanadako Thamnophis sirtalis parietalis Thamnophis sirtalis parietalis sugearen feromonak isolatu, identifikatu eta sintetizatu egin dituzte. sugearen feromonak isolatu, identifikatu eta sintetizatu egin dituzte
Kanadako Kanadako Thamnophis sirtalis parietalis Thamnophis sirtalis parietalis sugearen feromonak isolatu, identifikatu eta sintetizatu egin dituzte. sugearen feromonak isolatu, identifikatu eta sintetizatu egin dituzte Suge artean - Zientzia.eus Zoologia
I
ntsektuek produktu kimikoen bidezko komunikazioa oso garatua dute. Feromona izeneko substantzien bidez sexu- eta bestelako harremanak gidatzen dituzte. Ornodunek ere horrelako substantziak badituzte, baina berez ez da horren ezaguna. Berriki, narrasti baten feromonak isolatu, identifikatu eta sintetizatu egin dira; Kanadako Thamnophis sirtalis parietalis sugearena alegia.
Suge hauek multzo handitan pilatzen dira negu bukaeran. Orduan, arrek besteak lamikatzen dituzte eta kokotsa besteen bizkarrean igurtzitzen. Horrela ahoaren atze aldean duten organo baten bidez beste sugeen feromonak kaptatzen dituzte.
Ar- eta eme-feromonak kimikoki desberdinak dira. Ondorioz arrek elkar ezagutzen dutenez, ez dira elkar gorteiatzen ibiltzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3f1d86af9217 | http://zientzia.net/artikuluak/solar-max-kaputt/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Solar max kaputt! - Zientzia.eus | Solar max kaputt! - Zientzia.eus
1980.ean jaurti zen Solar Maximun Mission satelitea atmosferara sartu zen joan den abenduaren 3an eta Indiar Ozeanoaren gainean erre egin zen.
1980.ean jaurti zen Solar Maximun Mission satelitea atmosferara sartu zen joan den abenduaren 3an eta Indiar Ozeanoaren gainean erre egin zen. Solar max kaputt! - Zientzia.eus Solar max kaputt!
Astronomia
1980.ean jaurti zen Solar Maximun Mission satelitea atmosferara sartu zen joan den abenduraren 3an eta Indiar Ozeanoaren gainean erre egin zen. Satelitearen helburua eguzki-zikloaren maximoan eguzki-aktibitatea aztertzea zen.
Sateliteak uste baino gehiago iraun du, 1984.ean transbordadoreko misioetako batek errebisatu zuelako akaso, eta izugarrizko fruituak eman ditu. Horien arteko azkena, 1987A supernobaren gamma erradiazioa neurtzea izan da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0f786ef6fad4 | http://zientzia.net/artikuluak/artsenikoa-present/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Artsenikoa present - Zientzia.eus | Artsenikoa present - Zientzia.eus
Arizonako unibertsitateko Keith S. Noll eta bere lankideek bi planeta erraldoien atmosferan artsina aurkitu dute.
Arizonako unibertsitateko Keith S. Noll eta bere lankideek bi planeta erraldoien atmosferan artsina aurkitu dute. Artsenikoa present - Zientzia.eus Artsenikoa present
Astronomia
Jupiter eta Saturnoren atmosfera pozoitsua osatzen duten substantziei artsenikoa erantsi zaie. Arizonako unibertsitateko Keith S. Noll eta bere lankideek bi planeta erraldoien atmosferan artsina (ArH3) aurkitu dute. Artsina ez da oso ugaria (0,3-1,1 ppm Jupiterren eta 0,7-2,7 ppm Saturnon), baina kantitate handia da planeten tamaina kontutan hartzen badugu. Artsenikoa izan da planeta horietan aurkitu den zortzigarren elementua, eta astunena gainera (PM = 74,92).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b1eacb60c265 | http://zientzia.net/artikuluak/ura-aztergai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ura aztergai - Zientzia.eus | Ura aztergai - Zientzia.eus
Marino Ferrer kazetari ezagunak ETB2an joan den abenduaren 26.ean urari eta lehorteari eskainitako
Marino Ferrer kazetari ezagunak ETB2an joan den abenduaren 26.ean urari eta lehorteari eskainitako Ura aztergai - Zientzia.eus Ura aztergai
Hidrologia
Mariano Ferrer kazetari ezagunak ETB2an joan den abenduaren 26.ean urari eta lehorteari eskainitako Sin Permiso programa bikaina izan zen. Gonbidatuak interesgarriak izan ziren, egin ziren galderak zehatzak eta eman ziren erantzunak argigarriak. Anton Azkonak esandakoak dira bereziki azpimarragarriak. Baina tamalez, beste kasu askotan legez, gaztelaniaz mintzatu behar izan zuten euskaldunek.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f4a6e93ef503 | http://zientzia.net/artikuluak/fosforoa-eta-lotura-kimikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fosforoa eta lotura kimikoa - Zientzia.eus | Fosforoa eta lotura kimikoa - Zientzia.eus
Alemaniako Kaiserlaurten-eko Unibertsitateko Manfred Regitz eta bere lankideek fosforo eta karbonoz osatutako kubo itxurako molekula sintetizatu berri dute.
Alemaniako Kaiserlaurten-eko Unibertsitateko Manfred Regitz eta bere lankideek fosforo eta karbonoz osatutako kubo itxurako molekula sintetizatu berri dute. Fosforoa eta lotura kimikoa - Zientzia.eus Fosforoa eta lotura kimikoa
Konposatu kimikoen sail berri bat atomoen arteko loturen teoria kolokan jartzen ari da. Alemaniako eta Britainia Haundiko laborategietan fosforoz eta karbonoz osatutako molekula berriak sintetizatzen ari dira. Loturaren teoriek ezin dituzte eratzen diren egitura bereziak az
aldu.
Alemaniako Kaiserlaurten-eko Unibertsitateko Manfred Regitz eta bere lankideek fosforo eta karbonoz ostutako kubo itxurako molekula sintetizatu berri dute. Fosforo- eta karbono-atomoak alternatiboki jarririk daude kuboaren erpinetan. Fosfakubano izena eman diote molekulari. Fosfakubanoa sintetizatzeko t-butilfosfaazetilenoa (fosfa-3,3-dimetilbutanoa) 65 orduz berotu dute 130°C-tan.
Bien bitartean Heilderbeg-eko unibertsitateko Ulrich Zenneck eta bere lankideek antzeko beste lau hidrokarburo fosforatu sintetizatu dituzte. Horietako batek sei fosforo-atomoz eta bost karbono-atomoz osatutako multzo zentrala du, goi aldean girten modukoa duen kuboaren egitura duelarik.
Molekula honek eta fosfakubanoak oso-osorik karbono-atomoz eginiko molekula analogoak dituzte: homopentenoprismanoa eta kubanoa hurrenez hurren. Bi molekula hauek 1976.ean eta 1964.ean sintetizatu ziren eta sintesi organikoaren ahalmenaren garaipen moduan hartu ziren.
Hidrokarburo fosforatuak bere antzeko karbonozko egiturak baino errazago sintetizatzen dira eta batzuek ez dute karbonatuen artean analogorik. Fosfokubanoa ez da kubo perfetua; karbono-atomoen erpinetan angeluak zertxobait zalbalduak daude, 94° dituztelarik.
Zenneck-ek eginiko molekulen artean, batek 5 fosforo-atomo eta 5 karbono-atomo dauzka. Egituraren zati bat hiru atomoz osatutako triangelua da eta loturen arteko angelu bat 50° baino txikiagoa da. Honelako antolakuntzak elektroiak behar baino gertuago ipintzen ditu eta lotura-teoria guztiak hankaz gora jartzen ditu.
Britainia Haundian, Sussex-eko unibertsitatean John Nixon eta lankideek antzeko molekula harrigarriak sintetizatu dituzte. Hauetako batek, sei fosforo-atomo eta lau karbono-atomo ditu eta bi ertzetan atomo estra bana duen kuboaren itxura du. Molekula guzti hauek sintetizatzeko t-butilfosfazetilenoa erabili da. Molekula hau bitxia da berez. Izan ere, teoria zalantzan jartzen zuenez kimikariek ezin zitekeela existitu uste zuten.
Molekulak karbono-atomo baten eta fosforoaren arteko lotura hirukoitza du eta duela gutxi arte lotura hirukoitza karbono, nitrogeno eta oxigeno elementuen artean bakarrik gerta daitekeela uste zuten. Teoriaren arabera, karbono eta fosforoaren arteko lotura hirukoitzik ezin da egon orbital elektronikoek elkar uztartu ezin dutelako eta gainera egitura batean karbono-atomo bat fosforo-atomo batez ordezkatuz gero, ezinezkoa litzateke egitura berak irautea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1b18ee24a869 | http://zientzia.net/artikuluak/fusio-hotza-ez-da-hil/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fusio hotza ez da hil - Zientzia.eus | Fusio hotza ez da hil - Zientzia.eus
Fleischmann eta Ponsek hamar milioi dolarreko dirutza lortu dute fusio hotzari buruzko ikerketak egiten jarraitzeko.
Fleischmann eta Ponsek hamar milioi dolarreko dirutza lortu dute fusio hotzari buruzko ikerketak egiten jarraitzeko. Fusio hotza ez da hil - Zientzia.eus Fusio hotza ez da hil
Energia
Hasiera bateko burrunba eta oihartzunak isildu badira ere, eta fusio hotzaren arazoa prentsako orrialdeetatik desagertu bada ere, fusio hotzaren inguruko ikerketa, emaitza kontraesankor eta eztabaidak ez dira bukatu.
Alde batetik, fusio hotzaren iragarleek, Fleischmann eta Ponsek alegia, hamar milioi dolarreko (1.100 milioi pezeta gutxi gorabehera) dirutza lortu dute fusio hotzari buruzko ikerketak egiten jarraitzeko. Dirua jarri dutenak Utah estatuko gobernua ($4,5 milioi) eta dozenerdi bat industri talde pribatu izan dira. Ez da diru-kantitate makala, fusio hotza burutzeko ekipamendu elektrokimikoa ez dela oso garestia kontutan hartzen badug
u.
Bestetik, fusio hotzak garrantzi handia izan dezake fisika teorikoan ere. Stephen Jones astrofisikariak esaten duenez, Jupiterren ohizkanpoko energi igorpen handiaren kausa presio izugarrien pean dauden hidrogeno-atomoen fusioa izan daiteke. Jupiterrek Eguzkitik jasotzen duen energia baino 1,7 bider handiagoa igortzen du. Kasu berean Neptuno egongo litzateke.
Hirugarrenez, Japonian fusio hotza ordenadore bidez modelizatzen hasi dira. Parametro desberdinak aldatuz fusio hotza egiteko baldintzarik egokienak lortzea da helbururik nagusiena.
Azkenik, ingurugiro-tenperaturan gertatutako fusio nuklearra burutzeko metodo berri bat jarri dute martxan EEBBtako Brookhaven National Laboratory-ko Robert Beuhler, Gerhart Friedlander eta Lewis Friedman fisikariek. Ikerlari hauek deuterio-atamo ioniza
t
uzko hodeiak sortu dituzte deuterio gaseosoa eta ur astuna arku elektriko batetik pasaraziz.
Atomoak kargatuta daudenean 200-325 keV-eko azelerazioa ematen zaie eta titanio deuteriozko itu baten kontra talka egin erazten zaie. Tresnak milioika atomo-talka egin erazten ditu minutuero eta ondorioz fusio-erreakzio batzuk gertatzen dira tritioaren agerkuntzak adierazten duen legez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0e047d4854d0 | http://zientzia.net/artikuluak/kotoia-sobiet-batasunean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kotoia sobiet batasunean - Zientzia.eus | Kotoia sobiet batasunean - Zientzia.eus
Aral lakua lehortzen ari da bertara urak isurtzen dituzten bi ibai nagusien urak kotoi-soroak ureztatzeko erabiltzen ari direlako.
Aral lakua lehortzen ari da bertara urak isurtzen dituzten bi ibai nagusien urak kotoi-soroak ureztatzeko erabiltzen ari direlako. Kotoia sobiet batasunean - Zientzia.eus Kotoia sobiet batasunean
Nekazaritza
Aurreko urtean ale bateko Zientzi Berriak sail honetan Aral itsasoaren egoera larriaz mintzatu ginen. Lakua lehortzen ari da bertara urak isurtzen dituzten bi ibai nagusien (Amu Daria eta Sir Daria) urak kotoi-soroak ureztatzeko erabiltzen ari direlako.
Aral laku inguruko lurraldeak (Uzbekistan) munduan iparraldeen dauden kotoi-soroak dira eta monokultibo itzela da. Soro hauen helburua Sobiet Batasuneko kotoi-autohornikuntza segurtatzea da. Alabaina sortzen dituen kalteak, mesedeak baino handiagoak dira.
Kotoia, esan legez, monokultiboa da eta berdura eta frutarbolen hazkuntza zokoratzea lortu du. Ondorioz, bertan hazten diren elikagaiekin ez dago populazioa hazterik. Bestetik, kotoiak ur asko eta ongarri-kantitate handiak behar ditu hazteko. Nahiz eta orain arte kotoi gehiena eskuz bildua izan, mekanizazioa gero eta hedatuagoa da eta ondorioz gero eta hosto-galtzaile gehiago erabili behar da. Produktu kimiko hauek oso arriskutsuak dira eta uste denez Uzbekistanen dagoen haurren hilkortasun-tasa handiaren (milako 46,2) kausa dira. Bestalde, kotoiaren kostu soziala ere oso handia da; uzta garaian, irail-urrian, ikasleak erabiltzen dira klase-ordu asko galtzen direlarik.
Gaur egun eztabaida handia dago Uzbekistan eta Sobiet Batasunean kotoi monokultiboaren inguruan. Askoren aburuz, kotoiari lotutako lur-sailak gutxitzea eta janari-produkzioari lotutakoak handitzea litzateke egokiena. Gainera, kotoia Egyptori edo Indiari erostea merkeago omen da.
Bien bitartean, Aral lakuaren egoera guzti honen oinarrian dago.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ff7f2244611b | http://zientzia.net/artikuluak/zer-eguraldi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zer eguraldi? - Zientzia.eus | Zer eguraldi? - Zientzia.eus
Estazio berriek ordenadore txiki bat dute eta honen memorian datuak gordetzen dituzte. Datu guztiak horrela, estazio meteorologiko nagusien ordenadoreetara jasoko dira.
Estazio berriek ordenadore txiki bat dute eta honen memorian datuak gordetzen dituzte. Datu guztiak horrela, estazio meteorologiko nagusien ordenadoreetara jasoko dira. Zer eguraldi? - Zientzia.eus Zer eguraldi?
Klimatologia
Laster iparraldeko baso eta mendietan zabiltzalarik irudiko tresna ikusten baduzu, ez pentsa haizerrota-eredu berrirren bat edota antenaren bat denik. Estazio meteorologiko automatiko bat da eta aurki horrelako 2.500 inguru jarriko dira Frantzia osoan.
Orain arte, estazio meteorologikoak eskola, gendarmeri etxe, komentu eta zenbait baserritan jartzen ziren. Egunero ordu jakin batzuetan maisuak, gendarmeak, fraideak edo baserritarrak bertara joan, datuak bildu eta estazio meteorologiko nagusietara bidali behar izaten zituen. Askotan akatsak gertatzen ziren: datuak biltzera joan behar zuenak huts egiten zuen, datuak gaizki biltzen zituen edo datuen transmisioan hutsen bat gertatzen zen.
Estazio berriek honelako arazoei aurre egingo diete.
Estazio hauek ordenadore txiki bat dute eta honen memorian datuak gordetzen dituzte. Gainera telefono-sareari lotuta daude eta datuak ezagutzea nahi denean, Minitelaren bidez estazio bakoitzaren telefono-zenbakia markatzea besterik ez da egin behar. Estazioak datu guztiak emango dizkizu. Datu guztiak horrela, estazio meteorologiko nagusien ordenadoreetara jasoko dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bb3e0df3b8fc | http://zientzia.net/artikuluak/mapa-geologikorik-zaharrena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mapa geologikorik zaharrena - Zientzia.eus | Mapa geologikorik zaharrena - Zientzia.eus
Amennakhte, Egyptoko Ramses IV.a faraoi handiaren garaian bizitako eskribari zen eta itxuraz, berak egin zuen ezagutzen den mapa geologikorik zaharrena.
Amennakhte, Egyptoko Ramses IV.a faraoi handiaren garaian bizitako eskribari zen eta itxuraz, berak egin zuen ezagutzen den mapa geologikorik zaharrena. Mapa geologikorik zaharrena - Zientzia.eus Mapa geologikorik zaharrena
Geologia
Amennakhte, Egyptoko Ramses IV.a faraoi handiaren garaian bizitako eskribari zen eta itxuraz, berak egin zuen ezagutzen den mapa geologikorik zaharrena. EEBBtako Toledo Unibertsitateko (Ohio) bi ikerlariren ustetan eskribari horrek K.a. 1150. urtean eginiko mapak zuzen-zuzenean isladatzen du errealitatea.
Mapa papirozko erroilo bat da; 40 cm-ko zabalera eta 180 cm-ko luzera dituena. 1820.ean aurkitu zuten Egyptoko Erregeen Haranetik gertu. Harez gero Torinoko Museo Egyptiarrean egon da gorderik.
James A. Harrel eta V. Max Brown izan dira mapa aztertu duten lehen geologoak eta mapak adierazitakoa eta errealitatea konparatu dituztenean txunditurik gelditu dira. Wadi Hammamat-eko harri-formazioak, beren itxura eta kolorea zehatz-mehatz azaltzen dira.
Ammenakhte eskribariak eginiko lanak bere garaiari aurrea hartu ziola esatea gutxi da, ezagutzen den hurrengo mapa geologikoa 1740.eko hamarkadakoa dela kontutan hartzen badugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-150ae6fa7e64 | http://zientzia.net/artikuluak/haizeen-energia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Haizeen energia - Zientzia.eus | Haizeen energia - Zientzia.eus
Gaurtik 2010. urtea bitartean Suediak egun martxan dituen 12 zentral nuklearrak itxi egingo ditu.
Gaurtik 2010. urtea bitartean Suediak egun martxan dituen 12 zentral nuklearrak itxi egingo ditu. Haizeen energia - Zientzia.eus Haizeen energia
Energia berriztagarriak
Gaurtik 2010. urtea bitartean Suediak egun martxan dituen 12 zentral nuklearrak itxi egingo ditu. Orduan, energia hidraulikoa energi iturririk nagusiena izango bada ere, energia eolikoaren alorrean esfortzu berezia egingo dute.
Egun 22 estazio eoliko dituzte jarririk, baina 1990.ean zehar beste sail bat eraikiko dute Baltikoko kostaldean. Bestetik, bi superzentral eoliko probatzen ari dira Scanian eta Gotland irlan. Zentral hauen potentzia 3.000 kW-ekoa da, nahiz eta orain jarrririk dauden estazio eoliko gehienak 20-200 kW-ekoak izan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-582459498a0e | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-argiztapen-artifiziala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen argiztapen artifiziala - Zientzia.eus | Landareen argiztapen artifiziala - Zientzia.eus
Egun, goi-mailako berotegietan landareen garapena gidatzen duten faktore guztiak kontrolatu eta erabili egiten dira. Faktore horietako bat argiztapena dugu.
Egun, goi-mailako berotegietan landareen garapena gidatzen duten faktore guztiak kontrolatu eta erabili egiten dira. Faktore horietako bat argiztapena dugu. Landareen argiztapen artifiziala - Zientzia.eus Landareen argiztapen artifiziala
Egun, goi-mailako berotegietan landareen garapena gidatzen duten faktore guztiak kontrolatu eta erabili egiten dira. Faktore horietako bat argiztapena dugu.
Fotosintesirako argiztapena
Argiztapen fotoperiodikoa
Egun, goi-mailako berotegietan landareen garapena gidatzen duten faktore guztiak kontrolatu eta erabili egiten dira. Faktore horietako bat argiztapena dugu. Horretarako landareetan gertatzen diren prozesu fotobiologikoak ezagutu egin behar dira lehenik, argiztapen artifizialak izango duen eragina ulertu ahal izateko. Egia esan, guzti hau ez da bat ere berria; orain 60 bat urte hasi bait zen landareen argiztapen artifiziala erabiltzen, baina egia da ere gauza berria izango dela oraindik jende askorentzat.
Euskal Herrian azkar ari dira ugaltzen laborantza intentsiboak eta berotegiak azken urteotan eta baliteke aurrerantzean argiztapen artifizialak toki egitea hemen ere. Hemendik aurrera baratzetan farolak landatu behar direnik ez dugu esan nahi, baina berotegietako zenbait laboretarako argiztapen artifiziala interesgarria da ezbairik gabe.
Nekazaritza Industrial delakoa agertu denetik, gizakiak bide guztiak erabili ditu landareen garapen naturala aldatzeko, loraketan eragiteko, landare eta fruituen kalitatea hobetzeko, haziera azkarragotzeko eta baita uzta biltzeko eta ondorioz produktua saltzeko epeak eta garaiak aldatzeko ere, beti ere errentagarritasun ekonomikoa azken helburu izanik. Urte osoan zehar nahi da laboratu kontrolpeko baldintzatan, naturaren zikloak eta sasoiak gaindituz. Sareak, plastikoak eta kristalak erabiltzen dira labore-lurrak edota baratzak estaltzeko: berotegiak dira.
Erradiazio kosmikoen espektroa eta espektro ikuskorra.
Berotegien bidez tenperatura eta ureztapena oso erraz kontrolatzen dira. Baina bidea ez da hor amaitu. Hortik abiaturik gainerako faktore guztiak kontrolatzen dira gaur egun produkzio-sistema itxi bilakatu diren goi-mailako berotegietan, fabrika berde izena ematen zaielarik.
Landareen haziera-faktoreen artean argiztapena erabakiorra da; argiak parte hartzen bait du landarearen erneketan, garapenean, loraketan eta fruitu-ematean. Baratzantzaren industrian berezko argia –eguzkia– eta argi artifiziala elkarrekin erabiltzen dira. Beraz, argi-iturri desberdinak, luminariak eta argiztapen-sistema desberdinak produkzio-prozesuaren osagai dira; ura, tenperatura, ongarriak etab. diren bezainbeste.
Argiak oinarrizko hiru prozesuren bidez eragiten du landaretan: fotosintesi, fotomorfogenesi eta fotoperiodismoaren bidez, hauetako bakoitzaren garrantzia landare bakoitzaren fisiologiaren arabera aldatzen delarik.
Fotosintesia
Giza begiaren sentikortasun-kurba (a) eta fotosintesi-kurba (b).
Jakina denez, landareek konposatu organikoak eta oxigenoa ekoizten dituzte ur eta karbono(IV) oxidotik (konposatu inorganikoetatik alegia) abiaturik, baina horretarako argia behar dute energi iturri gisa erabiltzeko. Argi-energia zurgatzen dute landareen pigmentuek (klorofila) eta airean dagoen ura eta CO 2 -a karbohidrato bihurtzen dute erreakzio fisiko-kimikoen bidez. Prozesu metaboliko horri fotosintesi deritzo. Horren bidez eta lurretik hartzen dituzten gatz mineralez eskuratzen dituzte landareek hazteko eta garatzeko beharrezko elikagaiak.
Fotosintesia irradiazioaren iraupenarekiko eta argi-fluxuarekiko proportzionala da asetasun´-punturaino. Puntu hau desberdina da landareen arabera. Gainera, argiaren konposizio espektralarekiko sentikorra da fotosintesia eta landareek ez dute giza begiak duen sentikortasun berdina argiaren uhin-luzera desberdinekiko, hau da, ez dute guk bezala “ikusten”. Giza begiaren sentikortasuna uhin-luzera desberdinekiko kurba batean adierazten da, kurba horrek 555 nm-ko uhin-luzerarako gailurra duelarik (argi hori-berdeska). Landare bakoitzak ere badu bere sentikortasun-kurba. Landare desberdin asko aztertu ondoren, landareen batezbesteko sentikortasun- edo fotosintesi-kurba kalkuatu da. Kurba honek 675 nm-ko uhin-luzerarako (argi gorria) du gailurra.
Landareak zurgatzen duen CO 2 -aren kopurua argiaren uhin-luzeraren araberakoa da. Hori horrela izanik, argiztapen artifizialerako lanpararik eraginkorrena energia guztia 675 nm-tan igortzen duena izango litzateke, baina ez dela horrela gertatzen frogatu da. Horren zergatia fotomorfogenesiak argituko digu.
Fotomorfogenesia
Argiaren espektroaren konposizioak landarearen garapen eta itxurari eragiten dio. Fenomeno horri fotomorfogenesi deritzo. Ikerketek frogatu dutenez, erradiazio ultramoreak eragin kaltegarria du landarean (hau ez bait da behar bezala hazten), hostoak handiagotu egiten dira eta landarea zabaldu egiten da, baina gorantz hazi gabe. Beste muturrera joanez, erradiazio infragorriak ez du ia eraginik landarearen garapenean, bero-efektua ez bada. Beraz, landarearen garapenean, espektro ikuskorrak hartzen duen uhin-luzeren sortak baino ez du eragin positiborik. Esan nahi bait da, fotosintesia espektro ikuskor osoan zehar gertatzen dela. Esandakoaren lehenengo ondorioa begibistakoa da: argiztapen orokorrerako diseinatutako lanparek landareen hazkuntza kontrola dezakete.
Landareen garapen-mota desberdinak: a) argi gorripean, b) argi urdinpean.
Frogatuta dago erradiazio gorriak karbohidratoen produkzioa sustatzen duela eta erradiazio urdinak berriz, proteinen metatzea. Zenbait landarez egindako ikerketetan ikusi denez, argi gorriaz argiztatuz gero landareak hosto txikiak eta zurtoin luzeegiak eratzen ditu; argi urdinaz berriz, landarea txapar hazten da eta argi-iturrirantz zuzentzeko joera du. Beraz, argi-espektro orekatua behar da. Argi-iturriaren espektroak landarearen fotosintesi-kurbaren zenbat eta antz handiagoa izan, orduan eta emaitza hobeak lortuko dira.
Fotoperiodismoa
Egunaren eta gauaren luzera erlatiboari landareak ematen dion erantzun fisiologikoa da fotoperiodismoa. Landareak argitasuna behar du, baina iluntasuna ere behar du soberan hartutako CO 2 -a atmosferara itzuli ahal izateko. Landareek erloju biologiko bat daukate eta horren bidez loraketa-unea aurrezarrita dute gauaren iraupenaren arabera. Zenbait landaretan, egunak halako iraupenak duenean soilik ematen zaio hasiera loraketa-prozesuari. Aldiz, beste landaretan, egunaren iraupena aski laburra denean soilik hasiko da. Halaber, egunaren laburtzeak aldaska berrien haztea geraraziko du zurezko landareetan edo, alderantziz, tuberkuluen eratzea sustatuko du; patatak eratzea adibidez.
Loraketa noiz gertatzen denaren arabera sailkatzen dira landareak: egun luzekoak, egun laburrekoak eta egunarekiko neutralak izan daitezke. Esate baterako, egun laburreko landare batean, urrelilia kasu, iluntasun-epe aski luzeak landarearen loraketa ekarriko du. Ezkilalorea berriz, egun-argiaren iraupenak balio kritiko bat gainditzen badu, eta orduan soilik, loratuko da. Azkenik, loratzeko egunaren eta gauaren luzeraren menpe ez dauden landareak ere badaude; tomateak adibidez.
Argiztapen artifizialaren aplikazioak
Lehen esandakoa gogoan, argiztapen artifizialak baratzantzan izan ditzakeen bi erabilpen nagusiak berehala antzematen dira:
Argi-energi gehigarria ematea, urtearen garairik ilunenean landarearen hazkuntza gehigarri bat lortzeko, hots, fotosintesirako argiztapena.
Argiztapen fotoperiodikoa , loraketa-garaia kontrolatzeko; hain zuzen ere gaur egun gehien erabiltzen den aplikazioa.
Argiztaturiko berotegia.
Aurreko bi aplikazioez gainera, badago egon besterik: argiztapen “fotosintetikoa” lokal itxitan, eguzkia erabat ordezkatzeko, baina arrazoi ekonomikoek (garestia da) ondoko baldintza bat edo batzuk betetzen direnean soilik erabiltzera mugatzen dute:
Irradiazio-maila apala baino ez dute behar
Tenperatura handia behar dute.
Salneurri handia dute, dagokien urtaroan biltzen ez direlako.
Argi txikiko neguko hilabeteetan landatu behar dira.
Hortaz, argi naturalaren erabateko ordezkapena, erraboilak azkar hazterazteko, ereiteko patataren erneketa kontrolatzeko eta haziak eta aldaskak ernerazteko soilik erabiltzen da.
Bestetik, argiztapen zientifikoa dugu, landareen hazierari buruzko ikerketetan erabiltzen dena (oso argiztapen-maila handiak erabiltzen dira) eta azkenik, barruko landareak, hau da, eguzkia ikusten ez dutenak, argiztatzea helburu duena, haien barnean akuarioko landareak sartzen direlarik (ur-landareen garapena laguntzeko, ondorioz uretako oxigenoaren kontzentrazioa gehituz eta gas karbonikoa sortzea galeraziz, arrainei arnasa hartzea errazteko).
Urte osoan zehar loreak, lorontzitarako landareak eta barazkiak produzitu ahal izateko, baratzantzak eta lorazantzak eguzki-kolektoreak erabiltzen dituzte, hala nola plastikozko tunelak eta plastikozko edo kristalezko berotegiak. Hauetan, ureztatze-sistemak, haizemaileak eta bestelako tresnak erabiltzen dira produkzio gehigarria lortzearren. Zenbait kasutan sistemak oso sofistikatuak dira, landareen haziera-faktore guztiak ordenadorez kontrolatuz. Faktore guztiak, argiztapena ezik.
Argiztaturiko berotegia.
Egun-argiak urte osoan zehar eragiten dio produkzioari. Udaberri betean, udan eta udazkenaren lehen partean egun-argia aski ohi da produkzio-maila mantentzeko. Baina urtearen gainerako egunetan egunak biziki laburtzen direnean, produkzioak behera egiten du, oro har, neguko produkzioa udakoaren herena delarik. Beraz, argi gehigarriak fotosintesi-prozesua hobetu eta zabaldu egingo du berotegian, urteko produkzio-maila jasoz.
Ongi aukeratutako lanparak eta horretarakoxe diseinatutako luminariak erabiliz, egun laburrak luzatu egiten dira behar diren argiztapen-orduak lortu arte. Argiztapen artifiziala erabiliz eta labore-mota, landarea eta latitudearen arabera, %30 eta %40 bitarteko gehigarria lor daiteke neguko produkzio standardarekiko. Honelako sistema erabiltzen da adibidez aldaskak produzitzeko, lorontzitarako landareetan, loragintzan, zuhaitz eta barazkietan, produkzio-zikloak laburtuz eta landare indartsuagoak emanez.
Fotosintesirako argiztapen-maila beharrezkoa, landare beraren araberakoa da ( irradiantzia deritzon magnitude erradiometrikoa erabiltzen da hura neurtzeko, eta metro karratuko miliwattetan adierazten da). Landare desberdin askoren energi balio beharrezkoak esperimentazio bidez jakin dira. Ohizko balioak 5.000 eta 20.000 mW/m 2 bitartean daude. Balio erradiometriko horiek magnitude fotometrikotan jarriz gero 2.000 eta 9.000 lux bitarteko argiztapena behar da ( argiztapena argia neurtzeko erabiltzen den magnitude bat da, honela definituta: azalera-unitateko hartzen den argi-fluxua. Beraren unitatea luxa da: 1 lux = 1 lumen/m 2 ).
Argiztapen-maila horiek lortzeko batez ere deskargazko lanparak erabili ohi dira; halogenuro metalikozkoak eta goi-presioko sodio-lurrinezkoak nagusiki. Zergatik lanpara horiek eta ez etxeetan egoten diren bezalakoak, hau da, goritasunezkoak edo fluoreszenteak? galdera egin daiteke. Arrazoia ez da teknikoa; ekonomikoa baizik. Goritasunezko lanparen argi-efizientzia watteko15 lumen ingurukoa den bitartean (lanpara baten argi-efizientzia honela definitzen da: lanparak ematen duen argi-fluxuaren eta zurgatzen duen potentzia elektrikoaren arteko zatidura), halogenuro metalikozko edo sodio-lurrinezkoena 80 eta 100 lumen/W ingurukoa da hurrenez hurren. Honek zera esan nahi du: argiztapen-maila berdina lortzeko, goritasunezko lanparez 5,5 aldiz edo handiagoa izango litzatekeela Iberdueroren faktura.
Goritasun-lanpararen kurba espektrala.
Gainera, goritasunezko lanparen batezbesteko iraupena besteena baino askoz txikiagoa da. Bestetik, lanpara fluoreszenteen argi-efizientzia handia da, halogenuro metalikozkoena bezalakoa ia, baina potentzia txikikoak dira, 65 W gehienez, besteetan 400 W-eko lanparak erabili ohi diren bitartean. Honek zera esan nahi du: fluoreszenteak jarriz gero lanpara-kopurua 6 aldiz handiagoa izango litzatekeela, hau da, instalazioa garestiagoa. Gainera, fluoreszenteen dimentsioak handiak dira eta erabiltzen duten erreflektorea are handiagoa, argi naturala berotegira sartu eta landareetaraino iristea eragozten dutelarik.
Dena den, esan beharra dago goritasunezko lanparak erabiltzen direla irradiazio-balio txikiak behar direnean eta lanpara fluoreszenteak ere erabiltzen dira altuera txikiko lokaletan, funtzionamendu-tenperatura txikia eta argiaren banaketa oso uniformea dutelako.
Beraz, badakigu zein motatako lanparak erabili, baina hauen arteko ez edozein; baizik eta energia gehiena 400 eta 700 nm bitarteko uhin-luzeran ematen dutenak aukeratu behar dira, landareen foto-sintesi-kurbari dagokiona hain zuzen. Bestalde, landarearen hazierarik onena lortzeko gainerako faktoreek, hala nola tenperatura, hezetasuna, ongarriak etab, irradiazio-maila eta -denborari egokituta egon behar dute.
Azkenik, ez da nahikoa lanpara egokia izatea. Lanparak ematen duen argia ahalik eta erarik uniformeenean banatu behar da. Berotegietan altuera oso handia ez dela izaten kontutan harturik, luminaria bereziak behar dira (lanparak igortzen duen argi-fluxua argiztatu beharreko azaletara bideratu eta banatzen duten aparatuak dira luminariak), hedatzaile motakoak, uniformitaterik zabalena lortzearren ahalik eta luminaria-kopuru txikienarekin.
Lanpara fluoreszentearen kurba espektrala.
Instalatu beharreko potentziaren ideia izateko, aukeratutako argiztapen-mailaren arabera, goi-presioko sodio-lurrinezko lanparak erabiltzen direnean 15 eta 150 W/m 2 -ko potentzia instalatu ohi dela esan daiteke (pepinoak, tomateak, arrosak, krabelinak), halogenuro metalikozkoekin 150 W/m 2 inguru (urrazak) eta goritasunezko lanparekin 25 W/m 2 (urreliliak).
Landarean dagoen fitokromoaren bidez kontrolatzen da loraketa-prozesua gauaren iraupenaren arabera. Fitokromoaren maila balio eragilera iristen denean, landarearen statusa begetatibo izatetik generatibo izatera igaroko da eta pipilak, loreak edo haziak garatzen hasiko dira. Prozesu hau erabiltzen da loraketa-unea kontrolatzeko. Horrela, urte osoan zehar produzitu egiten da urtaroari dagokion egun-argiaren menpe egon gabe.
Prozesu hau abiarazteko landarearen zenbait hormonaren gain baizik ez da eragin behar, ondorioz argiztapena energi maila txikiaz egitea aski delarik. Lore eta lorontzitarako landare gehienek aski dute 50 eta 100 lux bitarteko argiztapenaz prozesua abiarazteko, hau da, argi naturalaren irradiazio-maila baino askoz txikiagoa.
Bi sistema erabil daitezke argiztapen fotoperiodikorako: egun-argia luzatzea ilunsentian argiteria konektatuz nahikoa argi-ordu lortu arte, edo bestela gauean pizte ziklikoak egitea, landareak argiztapen jarraia bailitzan jokatuko duelarik. Adibidez, berotegia hiru zatitan banatu eta lanparak 10 minutuz piztuz aldizka, berotegi-heren bakoitzean 10 minutuko argialdia eta 20 minutuko ilunaldia txandakatuz. Horrela energia asko aurrezten da eta aldi berean landareari ez zaio uzten fitokromo-maila eragilera iristen, argiztapen jarraiaren eragin berdina lortuz. Sistema hau oso emankorra da marrubiekin adibidez.
Landareak argiztatzeko bereziki diseinaturiko lanpara fluoreszente trinkoa
Agrofee, Philips
Prozesu fotoperiodikoa abiarazteko argi-espektro eragilea gorrian kokatuta dago, baina ikusi ahal izan denez landareak ez du hain zorrotz jokatzen horretan eta espektro ikuskorraren gainerako esparruekiko ere sentikorra da. Argiztapen-maila txikia eta irradiazio gorria behar izanik, goritasunezko lanparak erabil daitezke (ikus irudian goritasunezko lanpararen kurba espektrala), baina espektroaren beste esparruekiko ere sentikorra dela kontutan izanik, azken urteotan argi-efizientzia handiagoko lanparak erabiltzen ari dira; lanpara fluoreszente trinko berriak (ikus irudian lanpara hauen espektroaren banaketa) hain zuzen.
Lanpara hauekin energia asko aurrezten da (%80 eta gehiago goritasunezkoekiko) eta batezbesteko iraupena ere 8 aldiz handiagoa da. Gainera, frogatuta dago lanpara hauek erabiliz lore motzagoak, indartsuagoak, kalitate hobeagokoak eta, beraz, balio handiagokoak lortzen direla, goritasunezko lanparek –argi gorriagatik– eragiten duten zurtoinen demaseko luzatzea gertatzen ez delako.
Bukatzeko, eta laburtzeko, ondorio gisa honako hau esan liteke:
Landareen argiztapen edo irradiazio artifiziala oso tresna eraginkorra izan daiteke baratzantzan.
Teknika hau ez da berria, baina denboran zehar esperientzia handia metatu da eta oso hobetu da.
Argiztapen artifizialaz emaitza arrakastatsuak lor daitezke laboreetan. Baita porrot galantak ere; landare bakoitzak desberdin jokatzen bait du eta parametro asko hartu behar dira kontutan errentagarritasuna ziurtatuko bada.
Gaur egun futbol-zelai bat, erakusketa-areto bat edo errepide bat argiztatzeko aldez aurretik proiektua egiten den bezala, bero-tegiak argiztatzeko ere egiten dira proiektuak. Eta inor interesaturik balego, proiektu bat eskatu baino lehen, horrelako instalazioak dauden tokira joan, ikusi eta galde egin dezala, baserritar fidakaitz jatorrak egingo lukeen bezala.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-383aa53c76c5 | http://zientzia.net/artikuluak/cadetik-camera-fabrikazio-sistemak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | CADetik CAMera: fabrikazio-sistemak - Zientzia.eus | CADetik CAMera: fabrikazio-sistemak - Zientzia.eus
Ekonomia linguistikoaren legeak bere azken ondorioetaraino eramaten dituen mundu anglosaxoitik, sigletan mozorrotutako kontzeptu-andana eraunsten ari zaigu etengabe.
Ekonomia linguistikoaren legeak bere azken ondorioetaraino eramaten dituen mundu anglosaxoitik, sigletan mozorrotutako kontzeptu-andana eraunsten ari zaigu etengabe. CADetik CAMera: fabrikazio-sistemak - Zientzia.eus Ingeniaritza
konomia linguistikoaren legeak bere azken ondorioetaraino eramaten dituen mundu anglosaxoitik, sigletan mozorrotutako kontzeptu-andana eraunsten ari zaigu etengabe.
Ez gaituzte hala ere ezustean harrapatu. Izan ere, aspaldidanik ikasia genuen erakundeen izenak bereziki sigla bidez adierazten, hala partidu politikoenak (HB, PNV, PSOE,…) nola enpresenak (FAGOR, RENFE, CAF,…) edo bestelako edozein elkarterenak (DYA, EUTG, UEU,…).
Pixkanaka ordea, laburdurek ezezik, siglek gero eta gehiago objektu berrien definizio osoak dauzkate beren baitan. Adibidez, zerga berri bat BEZ izenaz bataiatu da (Balio Erantsiaren Zerga), gaixotasun bat HIES (Hartutako Inmuno Eskasiaren Sindromea). Hitz berriak sortzea nekeza da nonbait gizarte modernoarentzat.
Eremu zabala dugu oraindik jorratzeko ordea. Egun, Ingalaterrako edozein egunkaritan gisa honetako lerroak irakur genitzake: “The PM told the MPs that any PC for VIPs should include IDs in thei CVs”. Irratian entzunik, efektua are enigmatikoagoa da. Eta inon ez dagoen siglen hiztegian begiratuz gero, PM Prime Minister, MP Member of Parliament, PC Policeman, VIP Very Important Person, ID Identity Card eta CV Curriculum Vitae direla aurkituko genukeen. Ordurako, ordea, eguraldiaren berriak ematen ari direla jabetuko ginatekeen, eta hurrengorako ahaztu, noski!
Irakurle erneak honelako esaldirik entzutea ezinezkoa dela bota dezake, Erresuma Batuan inolako Nortasun Agiririk ez dagoela argudiatuz. Eta egia da, oraingoz behintzat, baina honek are beldurgarriago bihurtzen du siglen uholdea: objektua jaio aurretik bataiatu bait dute!
Bizitza arruntean honela izanik, zer ez daiteke espero teknologi mundutik, non artikulu bakoitzak kontzeptu jator berri bat plazaratzen bait du. Urte gutxiren buruan, injinerutza-arloan, eguneroko bizitzako hitz bihurtu dira CAD (Computer Aided Design), ordenadorez lagunduriko diseinua, eta CAM (Computer Aided Manufacturing), ordenadorez lagunduriko fabrikazioa. Eta hasieran kontzeptu abstraktu zirenak egun gorpuztu egin zaizkigu. CADez mintzatzean adibidez, ez dugu jadanik ordenadore-programa baten irudi zehaztezina buruan. Pantaila, sagu eta ohol grafikoarekin elkartzen dugu ostera; CAD sistemen merkatuan beren malgutasunagatik arrakastatsu bilakatu bait dira gailuok.
CAE (Computer Aided Engineering), ordenadorez lagunduriko injinerutza, nolabait, aurreko bien kontzeptu osagarria delarik, CIMek (Computer Integrated Manufacturing), ordenadorez integratutako fabrikazioa CAE sistema fabrikazio-prozesu osoan ezarri nahiko luke.
CAEren esparruan, fabrikazio-prozesuaren etapa bakoitzaren automatizazioa eta integrazioa helburu duten fabrikazio-sistema deritzen ordenadore-programak garatzen eta ugaltzen ere hasiak dira. Sistema hauek gero eta oinarri teknologiko zabalagoa dutenez, emaitza fidagarriagoak lor ditzakete.
Txirbil-harroketa bidezko piezen fabrikazioaren gune den ebaketa-prozesua ulertzeko estudioak, prozesu honek eskala industriala erdietsi zueneko alditik ekoitzi dira, beti ere prozesuaren baldintza optimoak eskuratzea jomuga delarik. Erreminta eta pieza-materialen garapenak, hala nola makina-egituraren zurruntasun hazkorrak, ebaketa-baldintzen eremua aitzinatzea eragin du, garai batean ezinezko ziren egoerak posible bihurtuz.
Baina aurrerapena, materialen esparruaz gain fabrikazio-prozeduran ere gertatu da. Hemen kokatzen dira aipatutako CAD/CAM sistemak.
Pieza baten fabrikazioan zehar urrats edo etapa zehatz batzuei jarraitu ohi zaizkie; diseinutik pieza egitera eramango gaituztenei. Urrats hauek ordenadorez baliatuz ematea da fabrikazio-sistemaren helburua. Etapa bakoitza modulu batean antolatu ohi da eta baten irteerak hurrengoaren sarrera osatzen du.
Hiru elementuk eskuhartzen dute fabrikazio-prozesu orotan: makinak, erremintak eta piezak. Makina emanik eta piezaren diseinua burutu ondoren, bost aldi edo etapa bereiz daitezke txirbil-harroketa bidezko fabrikazio-prozesuan zehar; piezaren diseinua eta burutu arteko zubia osatuko dutenak:
Geometri sarrera. (GI Geometry Input)
Prozesu-plangintza. (CAPP Computer Aided Process Planning)
Erreminta-hautespena. (ATS Automatic Tool Selection)
Ebaketa-teknologia. (CTP Cutting Technology Package)
Postprozesatzailea. (PP Post Processor)
Lehenik, beraz, piezaren geometria (bere diseinua) buruturik, ordenadorera sartu behar da. GI, geometri sarrera modulua, azken finean, fabrikatu beharreko pieza-motarentzako CAD sistema egokitu bat baizik ez da. Piezarekin batera gainera, pieza landugabea zehaztu behar da, bi elementuon erkaketak harrotu beharreko bolumena ekoitziko duelarik.
Harroketaren gorabeherak, prozesu-plangintza izenez ezagutzen den moduluak jorratuko ditu. Bere zeregin nagusia, harrotuko den bolumenean burutu beharreko eragiketak eta hauei dagozkien eremuak zehaztean datza. Gainera beste eginkizun garrantzitsu bat ere bete beharko du: eragiketak burutu behar diren ordena finkatzea; erizpide ekonomiko eta piezaren perdoien arabera batipat. Horrela, CAPPek CAD eta CAM uztartzen ditu; bi kontzeptuen elementuak bait darabiltza.
Eragiketok finkaturik, haiek burutzeko erreminta aproposenen hautespenari ekin dakioke. Hautespena (ATS) eragiten duten faktoreen artean bolumenaren dimentsioak, erreminta nahiz piezaren materialak eta ebaketa-prozesua mugatzen duten murriztapenek ekoitzitako erizpide ekonomikoak dira nagusi. Azken hauen azterketa CTPren eginkizuna denez, ATS CTPez ere baliatzen da.
Hala, ebaketa-prozesuan eskuhartzen duten hiru elementuak (hau da, pieza, makina eta erreminta) zehazturik, ebaketa-baldintza optimoen kalkulua buru daiteke. Hauxe da, izan ere, ebaketa-teknologiazko paketearen helburua, hots, ebaketa-abiadura, sakonera eta aitzinapen optimoak lortzea; alegia, eragiketarik ekonomikoena ematen duten ebaketa-baldintzak erdiestea. Modulu honek CAMaren gunea osatzen du.
Hau lortzearren, prozesuaren murriztapen gehientsuenen analisiari ekiten zaio. Murriztapenok makina, piezaren material eta erreminta beraren ezaugarriek osatzen dituzte. Makinari dagokionez, bere potentzia, abiadura-mugak, eta pieza eta erremintaren oraketak aipa daitezke. Piezaren materialak eta formak bere zurruntasuna eta, ondorioz, makurdura zedarritzen dute. Beste horrenbeste esan daiteke erremintari buruz. Erremintaren materialak gainera hausturari itzurtzeko indarrik gorena finkatzen du eta bere geometriak sakonera- eta aitzinapen-mugak ezartzen ditu. Modulu honen emaitzak gainera, erreminta-bidea zehazten du.
Ebaketa-prozesuari buruzko informazio guztia fitxategi batean gordeko da. Fitxategi honen erregistro bakoitzak erremintaren posizioa eta ebaketa-baldintzak gordetzen ditu. Postprozesatzaile (PP) batek informazio hau makina zehatzari dagokion zenbakizko kontrolezko instrukzio bihurtuko du, piezaren mekanizazioa hurrengo urratsa delarik.
Esan bezala, modulu guztiok elkarri loturik daudenez, nahikoa litzateke piezaren geometria sartzea, prozedura guztia automatikoki burutu ondoren, zenbakizko kontrolezko instrukzio-zerrenda eskuratzeko. Bestalde, programa hauen emaitzen fidagarritasuna sarrerako datuetan oinarritzen denez, batez ere materialen jokabidea zehazten duten parametroetan (zeintzuk beti behar bezain zorrotz ez diren) programaren erabiltzaileak programak automatikoki ekoitzitako emaitzak, aipatutako zehazgabetasunaren ondorioz, gaitzets litzake.
Hori gertatuz gero, bere esperientziaren araberako datuak erabiliz, programak burutzen dituen urrats berak eskuz eman ditzake, beti ere ordenadorearen kalkulu azkarrak burutzeko erraztasunetaz baliatuz. Horrela, aipatutako sistemaren bide paraleloa osa daiteke, non erabiltzaileak berak prozesu-plangintza eta erreminta eta ebaketa-baldintzen hautapena zehazten dituen.
Horra injinerutza mekanikoak egunero plazaratzen dituen siglen atzean ezkutatzen den errealitatearen hurbilketa, non hasieran aipatutako mesfidantzak berrestea baizik lortu ez dugun: siglek erakunde, zerga, definizio eta ofizioez gain beste sigla-sortak mozorrotzen dituztela aurkitzera iritsi gara! Zeren, azken finean, CAD/CAM zer den galderak, beldurgarria izanik, erantzun zuzen bakarra du: GI/CAPP/ATS/CTP/PP.
BARKATU RAFA!
Gure aldizkariko 29. alean "CADetik CAMera: FABRIKAZIO-SISTEMAK" izeneko artikulua ez eta puzzlea argitaratu genuen; siglaz beteriko artikulu hartan hankasartze galanta izan bait genuen. Ale honetan artikulua berrargitaratzea erabaki dugu eta bide batez barkamenak eskatzeko ez dugu siglarik erabili nahi.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-36970c29679d | http://zientzia.net/artikuluak/depresioaren-biologia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Depresioaren biologia - Zientzia.eus | Depresioaren biologia - Zientzia.eus
Mende honetako gizartearen arazo psikiatrikoetako bat depresioa dugu. Jendeak depresioaz pentsatzen duenean, egoera animikoarekin erlazionatzen du, baina hori ez da guztiz egia, egoera animikoa depresioaren sintoma bat besterik ez delako.
Mende honetako gizartearen arazo psikiatrikoetako bat depresioa dugu. Jendeak depresioaz pentsatzen duenean, egoera animikoarekin erlazionatzen du, baina hori ez da guztiz egia, egoera animikoa depresioaren sintoma bat besterik ez delako. Depresioaren biologia - Zientzia.eus Depresioaren biologia
Osasuna
Mende honetako gizartearen arazo psikiatrikoetako bat depresioa dugu. Jendeak depresioaz pentsatzen duenean, egoera animikoarekin erlazionatzen du, baina hori ez da guztiz egia, egoera animikoa depresioaren sintoma bat besterik ez delako. Hots, asegale eza, aktibitate sexual eta motorearen jaitsiera ere sintomak dira.
Neurona.
Tratamenduan, gaixotasunaren kausan eta larritasunean oinarrituz, depresioaren barnean gaixotasun-talde handi bi bereiz ditzakegu.
Psikiatrek bi gaixo-mota zabal desberdindu dituzte depresioaren eremuan. Alde batetik neurosiak, inguruaren erasoen aurrean gehiegizko erantzunak ematen dituztenak, eta bestetik sintoma horiek zio biokimiko edo genetikoari lotzen zaizkionak. Azken hauek, depresio endogenoa dutela esango genuke. Hala ere, oso zaila da neurosi depresiboa eta depresio endogenoaren arteko muga ezartzea.
Depresio endogenoan farmako antidepresiboak erabili ohi dira, emaitza onak lortuz. Neurosi depresiboetan farmako antidepresiboak ez dira beharrezkoak eta normalean farmako lasaigarri edo farmakologiko ez diren tratamenduak (psikoterapia adib.) erabiltzen dira.
Ikerketa ugari
Azkeneko hogeitamar urte hauetan, depresio endogenoan biokimikoki edo genetikoki zer gertatzen den jakiteko ikerketa ugari egin da. Berauen artean, batzuek gure garunaren erregistro elektrikoa neurtzen dute potentzial ebokatu eta entzefalogramen bitartez, depresioan gertatzen diren eragozpenak (logure-eragozpenak) elkarrekiko ikertu izan direlarik. Beste zenbait ikerketak, depresioan hormonek duten portaera neurtu du, pertsona normalekiko desberdintasunak aurkituz. Azkenik, beste hainbat ikerketa neuronaren biologia ikertzera zuzendu izan da. Neurona garuneko funtzioen oinarria denez gero, garunak bere funtzioak betetzeko neuronen arteko harremanak beharrezkoak ditu. Informazioa inpultsu elektrikoen bidez garraiatzen da, baina inpultsu elektriko honek neurona batetik bestera pasatzeko inpultsu kimiko bihurtu behar du. Inpultsu kimiko hauek sinapsi deritzen lekuetan suertatzen dira hain zuzen ere.
Informazioaren transmisioa
Dakigunez “soma”, “axon” eta “dentrita”k neurona osatzen dute. Izan ere, soma neuronaren gorputza da; nukleoa bertan bait du. “Axon”ek adar luzeen antza dute. Axonetik inpultsu elektrikoak beste neuronetarantz garraiatu ondoren, dentritek informazioa somara eramaten dute, axonak berriro informazioa bidal dezan.
Axonen bukaeretan kokatzen diren terminalak terminal presinaptikoak ditugu, berauen alboan terminal postsinaptikoak daudelarik. Terminal pre- eta postsinaptikoen artean neurotransmisoreek informazioa bideratzen dute.
(A) Neuronaren eskema orokorra.
Neurotransmisorea molekula kimikoa denez, propietate eta funtzio bereziak ditu; esaterako, terminal presinaptikotik postsinaptikora informazioa bidaltzen duena izatea. Funtzio desberdinak betetzen dituzten neurotransmisore desberdinak daude. Hala nola: noradrenalina, serotonina, azetilkolina , etab...
Mintz-postsinaptikoek neurotransmisore hauek ezagutzeko leku bereziak dituzte. Leku hauek errezeptore izenez ezagutzen diren proteinak dira, neurotransmisioarekiko espezifikoak ditugularik.
Depresio endogenoaren jatorria
Hirurogeigarreneko hamarkadan, depresio endogenoa azaltzeko neurotransmisioarekiko hipotesi biokimiko bi eman ziren: noradrenergikoa eta serotoninergikoa. Depresio endogenoak neurotransmisioaren murriztapenean oinarritzen dira. Hipotesi noradrenergikoa noradrenalinaren aldaketetan datza eta hipotesi serotoninergikoa aldiz serotoninaren aldaketetan.
Hirurogeitamargarreneko hamarkadan gaixo depresiboetan egin ziren ikerketetan noradrenalina neurtu zuten. Hala ere, garunaren likido entzefalorrakideoan ez zen inolako aldaketarik nabarmendu eta ezta postmortem garunetan ere. Baliteke erabili ziren teknikengatik izatea. Aspalditik genekien inpultsu elektrikoa datorrenean noradrenalina terminal presinaptikoaren “pool” (gordailu) batetik jariatzen dela. Entzima metabolikoen bidez (COMT, MAO) noradrenalina inaktibatua izan daiteke, baina normalean noradrenalinaren %90 birxurgapenaren bidez espazio sinaptikotik berriro terminal presinaptikora abiatzen da.
Gehienetan, depresio endogenoaren aurka erabiltzen diren antidepresibo triziklikoek birxurgapen hori blokeatu egiten dute, espazio sinaptikoaren noradrenalina- edo serotonina-kontzentrazioa igoz eta depresioa txikiagotuz. Horregatik, hain zuzen ere, gakoa espazio sinpatikoaren noradrenalinan edo serotoninan datza. Terminal presinaptikoaren noradrenalina ez da horren garrantzizkoa, sinapsi guztiaren noradrenalina gehiengoa izan arren.
Zergatik dago depresio endogenoa pairatzen duten gaixoen espazio sinaptikoan noradrenalina edo serotonina gutxi?
Espazio sinaptikoko noradrenalinak bere jariapena kontrolatzen du “feed-back” mekanismoaren bitartez. Mintz postsinaptikoan eta presinaptikoan transmisioa burutzeko deskribatu diren errezeptoreak aurkitu izan dira. Berauen funtzioa neutrotransmisoreen liberazioaren erregulazioa lirateke.
(B) Neurotransmisoreen prozesu guztiak adierazten dituen terminal sinaptikoaren anpliazioa. Neurotransmisoreen sintesia (1), bilkura (2) eta liberazioa (3). Neurotransmisoreek mintz postsinaptikoaren errezeptoreekin duten interakzioa (4). Neurotransmisoreek liberazioa inhibituz terminal presinaptikoaren errezeptoreekin duten interakzioa (5). Degradazio-entzimak (6). Neurotransmisoreen birxurgapena (7).
Espazio sinaptikoan noradrenalina asko dagoenean terminal presinaptikoko alfa-2 adrenozeptoreak detektatu egiten du, liberazioa inhibituz. Horrela, espazio sinaptikoko noradrenalinaren kontzentrazioak beherakada nabarmena nozitzen du.
Azken ikerketak
Azken urte hauetako ikertzaileen joera, errezeptoreen mekanismoa argitzera zuzendu izan da. Gaur egun, errezeptoreen kopurua eta propietate intrintsekoak ikertzen dihardute.
Ikerketa hauen bidez, depresio endogenoa duten gaixoetan errezeptoreen kopurua eta propietate intrintsekoak aldatuta daudela ikusi da. Alfa-2 adrenozeptorea gaixo hauetan gehituta dagoela dirudi. Hori horrela izango balitz, alfa-2 adrenozeptoreak noradrenalina-liberazioaren inhibizioa areagotu egingo lukeela espero genezake. Beraz, noradrenalina gutxiago egongo litzateke espazio sinaptikoan.
Depresio endogenoa duten pertsonek maiz senide depresiboak edukitzen dituzte. Hori dela eta, depresio endogenoak arazo genetikoa eduki dezakeela sumatzen da. Izan ere, alfa-2 adrenozeptorea proteina denez ADNk kodetzen du. Sintesian arazo larriak gerta lekizkioke, hots, transkribapen-, kodetze- eta erregulazio-mailetan. Horrela, errezeptoreek aldaketak pairatzen dituzte anormalitateak sorteraziz, neurotransmisioaren funtzionamendu desegokia ematen duelarik. Beraz, oraindik depresio endogenoaren biokimikan gauza asko dago ikertzeke. Hurrengo urteetan depresio endogenoaren tratamenduek eta neurotransmisioan egiten diren ikerkuntzek lotuta joan beharko dute.
Depresio endogenoan jazoko diren aurrerapenak errezeptoreen mekanismoetan gertatuko diren abantailen bidez gauza daitezke.
Hona hemen depresio endogenoaren biologiarekiko erantzun gabe dagoen galdera.
Neurotransmisioaren sistema eraldatuen arteko elkarrekintzak ez daude garbi. Nolakoak izango lirateke harreman hauek depresio endogenoan?
Depresioan erritmo biologikoak jazotzen dira; oraindik ez bait dago argi erritmo eta neurotransmisioaren aldaketen arteko lotura.
Zeintzuk izango lirateke depresio endogenoa eta beste depresioak desberdintzeko baliagarri diren indikatzaile biologikoak?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-62a853e23d0c | http://zientzia.net/artikuluak/poliminoak-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Poliminoak (I) - Zientzia.eus | Poliminoak (I) - Zientzia.eus
Domino hitza Latineko
Domino hitza Latineko Poliminoak (I) - Zientzia.eus Poliminoak (I)
Matematika
omino hitza Latineko dominusetik dator eta Jaun esan nahi du. Hala ere guk beste jatorri bat asmatuko diogu: Domino = dos minos, hain zuzen.
Domino 28 piezaz osatutako joko ezaguna dugu. Domino hitza Latineko dominusetik dator eta Jaun esan nahi du. Hala ere guk beste jatorri bat asmatuko diogu: Domino = dos minos, hain zuzen. Hau da, Dominok bi mino esanahia leukake. Jokoaren piezei begira, denak bi laukiz osatuak direla ohartuko zara. Hortaz, gure hipotesiari jarraituz gero, mino hitzari lauki hitza legokioke.
Hau izango da, hain zuzen ere, dominotik beste poliminoak eraikitzeko aitzakia. Hemendik aurrera domino jokoaz ahantzi egingo gara eta bere egituraz arduratuko gara, beti "mino = lauki" denaren hipotesiaren mende.
Bi mino erantsiz, pieza bat lortzen da. Itxura aldetik, pieza bakarra da edozein eratara eransten badira ere. Pieza horri domino esango diogu eta formaz bakarra denez ez du joko handirik ematen.
Aurrera jarraitu baino lehen, ohar bat egingo dizugu: posible diren simetria (planoan) eta biraketa (plano eta espazioan) guztien bidez lortutako piezak berdintzat joko ditugu. Geroago adibide bat jarriko dizugu erraz uler dezazun.
Ekin diezaiogun triminoak eraikitzeari. Horretarako dominori beste mino bat erantsiko diogu, ondoko bi trimino ezberdin lortuz:
Triminoek ere ez digute joko handirik ematen. Hala ere, bi pieza hauekin zenbait irudi egin daiteke, ondoan ikusten den bezala:
Ezin da, ordea, 2x3 dimentsioko laukizuzena egin, erraz egiazta daitekeenez.
Pasa gaitezke, beraz, hurrengora; tetraminoetara alegia. Tetraminoak osatzeko, triminoari beste mino bat atxekiko diogu era guztietara:
Berdinak kenduz gero bost tetramino ezberdin lortzen dira:
Bost tetraminoek 20 mino biltzen dituzte guztira. Hauekin 2x10 eta 4x5 neurriko laukizuzenak egin daitezke. Hala ere, bost tetraminoez ezin dira osatu ez bata eta ez bestea. Aldiz, bost piezekin beste irudi hauek egiterik badago:
Egin dezagun aurrera pentaminoak osatuz. Berriro ere tetraminoei mino bat atxekiko diegu; era guztietara:
Hauetan ezberdinak bakarrik aukeratuz, 12 pentamino lortzen da:
Orain ikus dezagun hasieran agindutako adibidea:
Irudian agertzen diren pieza guztiak berdintzat hartzen ditugu.
12 pentaminoekin 60 mino biltzen dira eta hauekin 2x30, 3x20, 4x15, 5x12 eta 6x10 neurriko laukizuzenak egin daitezke. Agerian dago lehenengoa 2x30 pentaminoez ezin dela osatu; piezen erdiak 3 zabalera behar bait du bi norabideetan. 3x20 dimentsioko laukizuzenerako soluzio bat aurkitu dugu eta ez dugu bakarra denik uste.
4x15 neurrikorako ere beste soluzio bat badaukagu. 5x12 neurrikorako, aldiz, ez dugu soluziorik aurkitu. Gure saioa ez da erabatekoa izan. Hortaz, ezin dugu soluziorik ez daukanik esan. Zeuk baten bat aurkituko bazenu, eskertuko genizuke guri bidaliko bazenigu.
6x10 dimentsioko laukizuzenaz informazio gehiago daukagu, eta honakoa baiezta dezakegu: soluziorik badagoela eta ez dela bakarra; simetrikoez aparte soluzio ugari daukala (1.000 baino gehiago), pentamino jokoa ekoizten duen marka baten aurkezpenean agertzen den bezala.
Laukizuzenez gain badaude pentaminoez osa daitezkeen beste irudi batzuk. Honen lekuko ondoko irudiak:
Pentaminoetatik abiatuz 119 hexamino lortzen dira, zeintzuetan ezberdinak 35 bakarrik diren. 12 pentaminoak erabiltzea jadanik zaila bada, pentsa ezazu 35 examino maneiatzen zer gerta dakizukeen. Dena dela, ausarta bazara, hemen dauzkazu 35 hexamino ezberdinak:
35 hexaminoetan 210 mino dagoela kontutan hartuz, 2x105, 3x70, 5x42, 6x35, 7x30, 10x21 eta 14x15 neurriko laukizuzenak osa daitezke. Aurreko kasuetan bezala, lehenengoa ezin da osatu hexaminoez. Ez dakigu besteak osa daitezkeen ala ez. Hor daukazu lana, jakinminik baduzu. Irudiko hexaminoetan, zeintzuk dira tolestuta hirudimentsioko kuboa lor daitezkeenak?
Badaude poliminoekin jolasteko beste aukera batzuk ere. Berriro ere domino, trimino eta tetraminoak baztertu beharrean gaude, aukera gutxi ematen digute eta. Aldiz pentamino eta examinoak egokiak dira, pieza-kopuru aldetik, hurrengo jokoan aritzeko.
Pentaminoekin jolasteko 8x8 laukitxoko taula bat (xakekoa) erabiliko dugu, eta laukitxoen neurriak mino-arenak izango dira.
Jokoak modalitate ugari onartzen badu ere, funtsean ez da aldatzen. Jokalariek (bi, hiru, lau,...) piezak txandaka ipini behar dituzte taulan. Azken pentaminoa jartzen duenak irabaziko du. Irudiko adibidean bi jokalariren arteko partida bigarrenak irabazi du; azken pentaminoa (10) ipini bait du. 12 pentaminoak jokalarien artean bana litezke zoriz, edo beste posibilitate bat jokalariek piezak pilo beretik aukeratzerik izatea da. Bikoteka ere jolas liteke aurrerko bi eratara.
Taularen neurriak ere alda litezke. Neurririk txikiena 3x3 da, zenbait piezak hala eskatzen duelako. 3x3 dimentsioko taulan jokoak ez du mamirik; lehenengo jokalariak beti irabazten bait du, taula horretan pentamino bat bakarrik sartzen da eta. 4x4 dimentsioko taulan, aldiz, bigarren jokalariak irabaziko du beti. Honekin zera esan nahi dugu: lehenengo jokalariak nahi duen pieza aukeratzen badu ere, bigarrenak beti izango duela azken pieza ipintzeko aukera. Horrez gain, kasu batean ezik beste guztietan bigarren jokalariaren aukera ez da bakarra izango. Zuri uzten dizugu kasu berezi hori (2. jokalariak aukera bakarra duen kasua) asmatzea.
5x5 dimentsioko taulan lehenengo jokalariak irabaziko du beti, lehenengo pieza ondo aukeratuz gero. Zein da pieza hori?
Hemendik aurrera dimentsio handiagoko tauletan posibilitateak ugaldu egiten dira eta zaila da azterketa zehatza egitea. Bestalde, taulak ez du laukia zer izanik eta beste neurritakoak ere aukera litezke; esate baterako, 5x6, 3x20, 4x15, 5x12 edo 6x10 laukizuzenak. 5x6 dimentsioko taulan badago lehenengo jokalariak beti irabaz dezan jokaldi egoki bat. Zein da?
Hexaminoekin jolasteko gauza bera egin daiteke. Kasu honetarako azterketa, bukaezin bihurtuko litzateke; 35 pieza bait daude. Bestalde aukera gehiago eskaintzen du pieza-kopuru aldetik. Horra hor 14x15 dimentsioko laukizuzena hexaminoekin jolasteko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-93a6a7b0dc58 | http://zientzia.net/artikuluak/zenbakien-faktorizazioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zenbakien faktorizazioa - Zientzia.eus | Zenbakien faktorizazioa - Zientzia.eus
Zenbakien faktorizazioa egitea ez da lan zaila eta beraz hori burutuko duen ordenadore-programa idaztea ere nahikoa sinplea izan daiteke.
Zenbakien faktorizazioa egitea ez da lan zaila eta beraz hori burutuko duen ordenadore-programa idaztea ere nahikoa sinplea izan daiteke. Zenbakien faktorizazioa - Zientzia.eus Zenbakien faktorizazioa
Programazioa
Zenbakien faktorizazioa egitea ez da lan zaila eta beraz hori burutuko duen ordenadore-programa idaztea ere nahikoa sinplea izan daiteke.
Dena den, kasu askotan ordenadoreak berak kalkulu batzuk egin eta lortutako emaitzak itzultzea interesgarria izan arren, beste zenbait kasutan erabiltzaileak begirale hutsaren papera hartzea ere eragin dezake eta hau ebitatu nahian, guk geure programetan emaitzak erabiltzaileari berari eskatzen saiatzen gara.
Jakina da programak era honetara egiteak gauzak zailagotu egiten dituela edo gutxienez programa luzeagoak idazterazten dituela. Zergatik hori?
Erabiltzaileak normalean ez du erantzunak txukun, tarte bakar batekin, ordenatuta, etab. sartzeko ohiturarik izango, baina ezin zaio horregatik bakarrik sartu duen erantzuna oker dagoela esan.
Adibidez:
228 zeren faktorizazioa 2 2 . 3 . 19 da, baina erabiltzaileak 228 = 3 . 19. 2 2 sar dezake eta erantzuna zuzena izango litzateke.
Puntu honetan erabaki bat hartu ohi da: erabiltzaileari erantzunak sartzean bete behar dituen arauak garbi adierazi edo berak sartu nahi duen moduan sartzeko askatasuna (osoa ez bada ere) utzi.
Erabaki hau hartzerakoan kontuan izan behar da, noski, bigarren bidea interpretatu beharko duela nolabait bere emaitzarekin bat datorren ala ez egiaztatu ahal izateko.
Guzti hau azaltzearen arrazoia esku artean dugun programaren zatirik handiena erabiltzaileak emandako erantzuna interpretatzera zuzendua egotea da.
Hona hemen programa:
70-210: 1etik 9999ra bitarteko zenbaki aleatorio bat sortu eta faktoreetan deskonposatu.
Faktoreak Z taulan gordetzen dira. Taula honetako osagai bakoitza hiru elementuz osaturik dago:
Z (I,1) Æ Faktorea bera
Z (I,2) Æ I. faktorearen agerpen-kopurua (berretzailea)
Z (I,3) Æ faktore hori asmatua dagoen ala ez adieraziko du.
220-460: Erabiltzaileak sakatzen dituen teklen kontrola eramaten da, harik eta honek RETURN sakatzen duen arte. Erabil daitezkeen teklak , Ø, borratzeko tekla eta zenbakiak dira.
470-670: Erabiltzaileak sartutako katea zatitu eta faktore moduan gordetzen da S taulan; hots, berrekizuna, S (I,1), eta berretzaile, S (I,2), bikoteak.
680-980: Programak sortu duen emaitza (Z) eta erabiltzaileak emandakoa (S) konparatzen dira eta dagokion mezua ematen (680-790).
Edozein kasutan emaitza zuzena erakutsiko da (800-980).
Oharra:
Kasu honetan zenbakiak aleatorioki hartzen dira eta gerta daiteke ateratzen den zenbakia oso handia izatea, oso faktore gutxi izatea edota zenbaki lehena izatea. Hau erraz konpon daiteke zenbakia hiru aleatorio biderkatuz kalkulatzen badugu. Egizu proba!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8de1d2d00628 | http://zientzia.net/artikuluak/supereroankortasuna-aztikeria-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Supereroankortasuna aztikeria berria? - Zientzia.eus | Supereroankortasuna aztikeria berria? - Zientzia.eus
Supereroankortasuna Kamerlingh Onnes-ek Leyden-en 1911.ean aurkitu zuen fenomenoa da, hots, merkurioaren erresistentzia elektrikoa eta ondorioz energi disipazioak, desagertu egiten zela ikusi zuen.
Supereroankortasuna Kamerlingh Onnes-ek Leyden-en 1911.ean aurkitu zuen fenomenoa da, hots, merkurioaren erresistentzia elektrikoa eta ondorioz energi disipazioak, desagertu egiten zela ikusi zuen. Supereroankortasuna aztikeria berria? - Zientzia.eus Supereroankortasuna aztikeria berria?
Fisika
Supereroankortasuna Kamerlingh Onnes-ek Leyden-en (Holandan) 1911.ean aurkitu zuen fenomenoa da, hots, merkurioaren erresistentzia elektrikoa eta ondorioz energi disipazioa, desagertu egiten zela ikusi zuen. Material askok propietate hau zero absolututik, hots, -273ºCtik, gertu agertzen dute. Zero absolutua Kelvin (K) tenperatur eskalaren jatorri-puntua da. Beraz 30ºC tenperatura 303K da eskala absolutuan. FASE-TRANTSIZIOAK
Kamerlingh Onnes.
Kamerlingh Onnes-ek merkurioaren erresistibitate elektrikoa estudiatzean, metal honek bere erresistentzia erabat eta bapatean galdu egiten zuela, 4Kez azpitiko tenperaturatan, aurkitu zuen (ikus 1. irudia). Erresistentzia zeroko egoera horri supereroankortasun-egoera deritzo.
Supereroankortasuna aurkitu eta laster, propietate hau tenperatura balio batetik gora igotakoan desagertu egiten zela aurkitu zuen. Tenperatura horri tenperatura kritiko deritzo (T C ). Alabaina, supereroankortasuna eremu magnetiko eta elektrikoen balio batzuetatik gora ere galdu egiten da. Balio hauek eremu eta korronte kritiko izenez ezagutzen dira.
Merkurioan supereroankortasuna aurkitu eta hurrengo urteetan, beste zenbait metaletan ere tenperatura baxuetan propietate hori bera zegoela aurkitu zen (Ikus 2. irudia). Baina fenomenoa azaltzeko printzipioetan oinarritutako lehenengo teoria gauzatzea ez zen hasiera batean posible izan. Izan ere, 1957. urtera arte ez zen BCS izeneko teoria sortu, non fenomenoa fisikaren hastapenetatik abiatuz adierazten zen. Aipatutako data baino lehen, zenbait teoria plazaratu zen; London eta Ginzburg-Landau-ren teoriak adibidez, zeintzuk teoria fenomenologikoak ziren (hots, gertakizun esperimentalen deskribapen matematikoak), baina ezin dute fenomenoa bera fisikako legeen arabera azaldu.
1933.ean supereroaleen beste propietate bat aurkitu zuten W. Meissner eta R. Ochsenfeld fisikari alemaniarrek; supereroaleak eremu magnetikoa kanporatu egiten zuela; ia diamagnetismo perfektua zuela alegia. Material arruntetan, eremu magnetikoa materialetan barrena sartzen da, nahiz bertan hartzen duen balioa kanpokoarekiko desberdina izan. Supereroaletan, eremua nahikoa txikia denean, eremu magnetikoa materialaren barnean zero da. Fenomeno honi “Meissner efektu” deritzo, eta supereroaleen ezaugarri garrantsitsuenetariko bat da (ikus argazkia).
Alde batetik supereroalea erresistentzia elektrikoa zero duen material soila baino zerbait gehiago dela erakusten du, zeren konduktibitate infinituki txikiak (erresistentzia zero) ez du diamagnetismo perfektua dagoela esan nahi. Beraz supereroankortasuna, materiaren “egoera” berritzat hartu behar izan zen. Bestalde Meissner efektuak ohizko egoeratik supereroale-egoerarainoko trantsizioa, trantsizio termodinamiko itzulgarria dela (ikus 3. irudia) erakusten du.
1. irudia. Kamerlingh Onnes-ek 1911.ean aurkitutako supereroankortasun-fenomenoa. Tenperatura kritikoaz azpitik eroalearen erresistentzia zero da.
1934.ean F. London fisikari ingelesak, supereroankortasunaren teoria fenomenologiko bat argitaratu zuen eta eremu magnetikoaren sartze-luzeraren existentzia aurresan ere bai. Sartze-luzera honen esplikazio fisikoa samurra da, hots, supereroaleetan eremu magnetikoa ateratzea gainazal-korronteak sortutako indukzioari sor zaio. Beraz materialarekiko distantzia txikietara pantailatze-korrontea dabilen ingurutik, eremu magnetikoa ezin daiteke erabat kanporatu. Honek sartze-luzera ematen du, zeina 1939.ean esperimentalki baieztatu zen.
S. Berin-ek 1950.ean egindako esperimentuek, teoria egokiak korrontea garraia dezaketen elektroiak atomo edota inguruetako ioien kristal-sarean duten oreka-lekuekiko bibrazioen menpekotasuna kontuan hartu behar zuela frogatu zuten. Kristal-sareko atomoen bibrazioak esplikatzeko eredua eta eremu elektromagnetikoaren kuantizazio-eremua antzekoak dira. Adibidez, kuantizazioari fotoi deituriko kuantuak dagozkion bezala, sarearen bibrazio-kuantuei fonoi deritze.
Urte haietan Frölich elektroi/fonoi interakzioa estudiatzen ari zen; ohizko supereroankortasunaren oinarria dena hain zuzen. Eta 50. urte berean V. L. Ginzburg eta L. D. Landau fisikari sobietarrek, teoria berri bat plazaratu zuten ohizko egoeratik supereroale-egoerarainoko trantsizioaren propietate termodinamikoak esplikatzeko.
1957.ean, supereroankortasunaren aurkikuntza baino 56 urte geroago, J. Bardeen, L. N. Cooper eta T. R. Schieffer fisikari amerikarrek beren inizialak daramatzan BCS teoria mikroskopikoa argitaratu zuten. Honek ordurainoko efektu ezagun guztiak esplikatu zituen, fenomenoaren jatorria ulergarria bihurtu zuen, eta Londonen eta Landau eta Ginzburgen teoria fenomenologikoak ere esplikatu zituen. Teoria hau materia kondentsatuaren fisikako dotoreenetarikoa da.
Bost urte geroago, 1962. urtean, Brian Josephson Cambridgeko Unibertsitateko Cavendish Laborategi ospetsuko doktore-ikasle zenean, BCS teorian oinarriturik bi metal supereroaleren ukipen-gainazalean propietate bereziak agertu behar zituela aurresan zuen. Azaldu behar zuten propietateen artean hau zegoen: xafla isolatzaile mehe batez bereizitako bi supereroaleen artean korronte elektrikoa pasatu ahal izatea, nahiz supereroaleen arteko potentziala zero izan. Propietate hau (Josephson efektua, alegia), beharbada supereroaleen propietate oinarrizkoen eta garrantsitsuenetariko bat da, eta jadanik laborategian ikusi ahal izan da. Horrela fisika kuantikoaren ondorio makroskopikoak agerian jarri izan dira. Esan dezagun Josephsonek lan honegatik 1973.ean Nobel saria jaso zuela.
Urtetan igo nahi izan da supereroaleen tenperatura kritikoa. BCS teoriak ez du bilatze-prozesu honetarako argibide zehatzik eskaintzen, materialen egitura elektronikoa zehatz ezagutzea eskatzen duelako. Ordenadore ahaltsuekin batera aurrerapen handiak lortu ziren. Izan ere, B. Matthias fisikari amerikarraren (alemaniarra jaiotzez) lanak aipagarriak dira. John Gavaler-ek 1973.ean Westinghouse-ko laborategian Niobio eta Germaniozko supereroale berri bat lortu zuen, zeinaren tenperatura kritikoa 23,2Kekoa den.
Duela denbora gutxi arte ezin izan da tenperatura hori gainditu. Honek, zenbait kontsiderazio teorikorekin batera, fisikari asko 30Kez gorako supereroankortasuna ezin zela gertatu edota supereroankortasunaz dena esana zegoela pentsatzera bultzatu zuen.
2. irudia. Magnetismo eta supereroankortasunaren arteko erlazioa iradokitzeko diseinaturiko taula. Supereroankortasunak substantzia magnetikoetan ez agertzeko joera badu ere, agian etorkizunean teoriaren batek aldi berean portaera magnetikoa eta supereroankortasun-portaera argituko ditu.
Tenperatura altuko supereroankortasuna
1986.eko urtarrilean bi fisikari alemaniarrek (K.A. Müller eta J.G. Bednorz-ek) Zurichen IBMk dituen laborategietan Lantano (La), Bario (Ba) eta Kobre (Cu) oxido bat 30K baino tenperatura handiagoan supereroale zela aurkitu zuten. Aipatutako oxidoaren formula kimikoa La2-xBaxCuO (non x aldakorra den) da. Lan honegatik Nobel saria jaso dute eta aro berri bat ireki da. Izan ere, urtebeteren buruan zenbait taldek (Tanaka (Tokio), Txu (Houston), Zhao (Beijin) eta Batlogg (AT T Bell Labs)), emaitza berriak lortu dituzte. Supereroankortasunaren muga 90K baino gorago eraman dute lur arraroak dituzten oxido ternarioen bidez.
Gaur egun tenperatura kritikoaren errekorra 125Ketan dago.
Helio likidoaren tenperaturan supereroankor diren materialekiko, supereroale zaharrekiko alegia, diferentzia kualitatiboa da, zeren supereroale berriak nitrogeno likidoaren tenperaturan bait dira supereroale. Nitrogenoaren gas/likido trantsizioa 77Ketan gertatzen da. Gainera nitrogeno likidoa oso ugaria eta esnea bezain merkea da.
3. irudia.
a) Esfera supereroalean eremu magnetikoa materialetik egotzi egiten da (Meissner efektua).
b) Eremu magnetikoa Hc balio kritikoa baino handiagoa bada, materialera sartu eta supereroankortasuna desagertu egiten da.
Supereroankortasunaren gakoa
Material supereroaletan gertatzen dena ezagutzeko, materiaren fase-trantsizioak kontutan hartzea oso komenigarria da (ikus errekoadroa). Supereroankortasun-trantsizioa aztertzeko, bertan zein partikula-motak hartzen duen parte jakin behar dugu. Supereroankortasuna metalek agertzen duten ezaugarri bat da, eta erresistentzia elektrikoaren desagerketaz igartzen da. Eroankortasun elektrikoa, metalaren atomoen artean karga elektrikoaren garraiatze-efektuan datza, elektroiak garratzaile direlarik.
Beraz supereroankortasuna elektroi-multzoari dagokio. Tenperaturak ez du gauza handirik laguntzen supereroankortasuna gerta dadin; hots, fenomenoa tenperatura baxuetan bakarrik gertatzen da. Beraz, supereroankortasuna fase-trantsizioa denez gero, egoera elektroniko ordenatuagoaren isladapena da. Entropia gutxiagoko egoerarainoko trantsizioa, elektroien arteko interakzioen eraginaren ondorioa da. Interakzio hauek materiala tenperatura baxuetan ipintzean agertzen dira bete-betean; tenperatura kritikotik beherako tenperaturetan alegia.
Ikusi dugunez supereroankortasun-trantsizioa gerta dadin tenperatura aldagai termodinamiko eraginkorra da. Baina kasu honetan, presioa ez da trantsizio-tenperatura determinatzen duen beste aldagaia.
Supereroankortasuna deuseztatu egiten da eremu magnetikoan, baldin nahikoa handia bada. Eremuaren intentsitatea, materialaren tenperaturaren menpekoa da, zero absolutuan maximoa da eta zerorantz jotzen du tenperatura kritikoarn inguru hurbilean. Lidiko/lurrin trantsizioan presioak jokatzen duen papera eremu magnetikoaren intentsitateak jokatzen du kasu honetan. Horrexegatik bi aldagai termodinamiko ditugu kasu honetan ere, zeintzuek materialaren supereroankortasuna gobernatzen duten.
4. irudian fase-diagramak erakusten dira, hots, aldagai termodinamikoen eremuak eta hauen arabera bakoitzean materiala zein fasetan agertzen zaigun. Solido/likido/lurrin eta metal arrunta/metal supereroale aukeratu ditugu.
Supereroankortasuna determinatzen duten aldagaiak aurkitu baditugu ere, oraindik trantsizio honetan bolumenaren papera zeinek egiten duen geratzen zaigu argitzeko. Esan dugunez supereroankortasunaren kasua termodinamikoki aztertua izan zedin esperimentuetan garrantsitzuena Meissner efektua izan zen, hots, supereroaleek eremu magnetikoa kanporatzea. Eremuaren intentsitatea nahikoa txikia denean kanporaketa erabatekoa izan daiteke.
Hala ere, imanak sortzen duen eremu magnetikoa eta materialaren barruko eremu magentikoa bereiztu egin behar ditugu. Tenperatura eta imanaren H eremu magnetikoak finkatutakoan, materialaren barrukoa (B) ere finkatuta geratzen da. B-ri indukzio magnetiko deritzo. Kasu honetan egoera-ekuazioa B, H eta T arteko erlazioa da. Likido/lurrin eta supereroankortasun-trantsizioen arteko antza azpimarratzeko, 5. irudian. bakoitzari dagokion aldagai-multzoa erabiliz bi trantsizioak erakusten ditugu: presioa eta bolumena likido/lurrinarentzat eta eremu magnetikoa eta indukzio magnetikoa supereroalearentzat. Aldagai hauek aukeratutakoan egoera-ekuazioak tenperatura finkatzen du eta horregatik kurba hauei isotermo deritze. Bi trantsizioetan bolumen-eremu bat ageri da, non fase biak batera egon daitezkeen, hots, fase likidoa (ura) eta gaseosoa (lurrina/ura), hau da, irakite-puntua; eta material supereroalea (B = 0) material arruntarekin (B = H).
Supereroankortasun-trantsizioak gas bat likido-fasera pasatzerakoan antz handia duela ikusi dugu. Supereroankorasunaren kasuan karga elektrikoa garraiatzen duen elektroi-multzo bat kondentsatzen da. Zer esan nahi ote du kondentsatu hitzak kasu honetan?. Fase-trantsizioak sistemaren ordenaren aldaketaz deskriba daitezke (ordena hori neurtzen duen parametro batez). Ohizko fase-trantsizioetan, gas/likido trantsizioan esaterako, orden espaziala da aldatzen dena. Likidoa, gasa baino ordenatuagoa dago.
Supereroankortasun-trantsizioan jokoan jartzen den ordena erabat kuantikoa da: garraio-elektroietako batzuk (ehundaka batzuk) egoera kuantiko berdinean kokatzen (kondentsatzen) dira. Baina hau gerta dadin, lehenengo elektroiek oinarrizko debekua gainditu behar dute: Pauli-ren esklusio printzipioa, zeinak “bi edozein fermioik 1 (eta elektoriak fermioiak dira) egoera kuantiko berdina ezin dute eduki” esaten duen. Arazo honi aurre egiteko elektroiek binaka jokatzen dute eta horrela bikoteek (Cooper-en bikote deitutakoek), zeintzuk bosoiak 2 izango bailiran portatzen diren, esklusioa ez dute derrigorrezkoa.
4. irudia. a) Solido/likido/lurrin-sistemaren fase diagrama. b) Metal normala/metal supereroale sistemaren fase-diagrama.
Beraz, agerian ditugu jadanik supereroankortasunaren bi oinarriak:
bosoien tankerako portaera duten elektroi-bikoteen formazioa eta
egoera kuantiko berdineko bosoi hauen kondentsazioa. Izan ere, partikula-(bikote-) kopuru handi bat egoera kuantiko berdinean egotea da supereroankortasun-propietate bereziak ematen dizkiena. Elektroi-bikote kondentsatuzko multzo hau “likido kuantiko” baten antzera portatzen da, eta horixe da erabat propietate kuantikoak eskala makroskopikoan agertzearen arrazoia.
Bcs teoria
Teoria honek ohizko materialaren supereroankortasunaren jatorria esplikatzen du eta elektroien portaerarekiko material supereroale eta arrunten arteko ezberdintasuna ere erlazionatzen du, elektroien arteko interakzioak egon daitezkeela (baldintza egokitan) erakutsiz. Honek elektrizitatearen kontzeptu oinarrizkoaren aurka dagoela ematen du; hots, zeinu berdineko bi edozein kargek aldarapen-interakzioa dute. Baina honek, hutseko kargentzat bakarrik balio du. Aurrerago ikusiko dugunez, metalaren barruan bi elektroien artean erakarpen-interakzioa ager dakiguke.
Eman dezagun une batez elektroien artean erakarpen-interkazioak daudela eta ikus dezagun baldintza horietan elektroiak nola portatzen diren. Tenperatura baxuetan, interakzioak garrantzi handiko bilakatzen dira eta elektroiek bikoteak osatzeko joera agertzen dute. Hauetariko bakoitza bi elektroiez osatutako molekulatzat har liteke. Hauek Cooperren bikoteak dira. Beraz, metal arrunt batean elektroiek gas (kuantiko) bat osatzen duten bitartean, supereroalean elektroiek binakako multzoak osatzen dituzte.
Supereroale berrien egitura. Itrioa; Kobrea; Barioa; Oxigenoa
Elektroien izaera kuantikoa elektroi-bikoteen gas soila ez izatearen arrazoia da. Fisika kuantikoaren oinarrizko legeek, bikote hauek elkarrekiko independenteki ezin daitezkeela higitu esaten digu. Ondorio harrigarrienetariko bat bikote guztiak abiadura berdinez higitu izan beharra da. Supereroankortasun-egoera, egoera koherentea da, non Cooperren bikote guztiak abiadura berdinean bait doaz.
Metal arruntetan korronte elektrikoa elektroi gehienak norabide berdinean doazenean egoten da. Baina elektroi batek ezpurutasun baten aurka egin dezake talka, edo akats baten aurka, edota tenperaturak eragindako desordenaren barruan murgil daiteke. Baina nolanahi ere, betebeharreko bat Pauliren printzipioa da; hau da, gehienez ere bi elektroik abiadura berdina eduki dezakete. Demagun metal arrunt batean korronte elektrikoa ari dela pasatzen, eta korrontea sortzen duen eremu elektrikoa kendu egiten dugula.
Orduan elektroien talkek korrontearen fluxu homogenoa deuseztatu egingo lukete eta milaka talken ondoren, batezbesteko elektroien abiadura zero izango litzateke. Korronte elektrikoa mantentzeko eremu elektrikoa behar dugu eduki, zeinak etengabe elektroiak direkzio batean azeleratzen dituen.
Supereroale batean elektroiek ez dute esklusio-printzipioa bete behar eta denak abiadura berdinean higitzen dira. Korrontea eteteko beraz, edo bikote guztiak bapatean geratu egin behar dira edota bikoteak deuseztatu egin behar dira egoera arruntera pasatuz. Argi dago ezpurutasunen batek, akatsen batek edota atomoen oreka-posizioekiko bibrazioek ezingo dituztela espontaneoki abiadura konkretu horretan doazen milaka trilioi bikote geldi erazi eta energia termikoa bikoteak deuseztatzeko nahikoa ez bada, korrontea etengabe pasatuko da. Materialak erresistentzia elektrikoa zero izango du orduan.
Nola eratzen dira Cooperren bikoteak?
5. irudia. a) Presio/bolumen-diagramako isotermoa. Presio kiritikoa lortzen denean, likidoa eta lurrina batera daude (lerro etena). b) H/B-diagramako isotermoa. Eremu magnetiko kritikoa lortzen denean, ohizko fasea eta supereroankortasun-fasea batera daude (lerro etena).
Beraz argi baino argiago dago erantzun behar dugun funtsezko galdera zein den: bi elektroien artean erakarpen-interakzioa, bikote bat eratzeko, nola gerta daiteke?.
Horretarako gogora dezagun metalek ioiez (karga positibodunez) eta elektroiez (karga negatibodunez) daudela osatuta. Ioien kokapenak geometria konkretu bat ematen du, eta kristal-sare deritzo. Elektroiak ioien artean higitzen dira, eta sare osoan zehar higitzen direnei garraio-elektroi deritze. Elektroiek eta ioiek aurkako karga elektrikoak dituztenez gero, elkarrenganako joera agertzen dute. Izan ere elektroiak sarean zehar higitzen direnean ioiak bereganatzen dituzte, beren oreka-posiziotatik pixkat aldendu eraziz.
Hauek (ioiak) elektroiak baino pisu handiagoko partikulak dira, eta ondorioz inertzia handiagoa daukate (6. irudia). Horregatik ioia bere oreka-posiziotik aldendu erazi duen elektroia urrun izanik ere, denbora-apur bat beharko du ioiak jatorrizko oreka-posiziora itzultzeko. Begibistakoa daukagu beraz, elektroia sarean zehar doanean bere hatz propioa utziz doala, ioiak oreka-posizioetatik aldenduz. Orduan beste edozein elektroik sarea deformatuta aurkituko du, eta ioi-dentsitatea handiago den tokietara joango da (gogora elektroi eta ioien arteko erakarpena), lehenengo elektroiak utzitako hatzaren atzetik. Lehenengoak bigarrenean duen eragina, bigarrenak lehenean duenaren berbera da. Emaitza azkenik, elektroi bien artean erakarpen-interakzioa egotearen berdina da. Kristal-sarearen kausaz sortzen da interakzio hau eta elektroi-bikoteak eratzeko gauza da. Interakzio hauek nagusi direnean, materialak supereroankortasuna agertzen du.
Ehundaka esperimentuk baieztatu du teoria hau ohizko supereroaletan. Baina esan dugunez, material supereroale berrietan supereroankortasunaren jatorria besteren bat izatea ezin daiteke baztertu.
Kontutan hartu gainera kristal-sarean eragindako deformazioak oso txikiak direla, eta gradu edo gradu-hamarren batzuetako tenperatur igoera nahikoa izan daitekeela elektroi-bikoteak deuseztatzeko.
6. irudia. Ioi positibozko kristal-sarean elektroia bere karga negatiboaz igarotzen denean, ioiak beren ohizko posizioetatik desplazatu egiten dira. Efektu hori elektroi-bikoteen artean erakarpen-indarrak agertzearekin lotua dago. Indar horiek Cooper pareak sortzen dituzte; BCS teoriak supereroankortasunaz ematen duen esplikaziorako funtsezko elementuak.
Supereroankortasun berria
Supereroankortasun berria esplikatzeko fisikari teorikoek azaldu dituzten proposamenak, bitan sailka daitezke: erabat supereroankortasun berria da, edota BCS teoriak proposatutakoaren antzeko egoeraren bat da, non elektroien arteko erakarpen-interakzioen jatorria bestelakoa den. Azken proposamen honen ildotik egindako zenbait kalkuluren arabera, interakzio magnetikoek (eta baita karga-transferentziazkoek ere) sarearen ioien posizio-aldaketek eragindakoak baino erakarpen-interakzio gogorragoak eragin ditzakete, eta ondorioz interakzio horiek hausteko tenperatura handiagoak beharko liratekeela frogatu izan da.
Teoriko gehienek supereroankortasun berriaren muinean elektroien bikotekako antolaketaren bat egongo dela uste dute, fermioi negatiboen antagonismoa gainditzeko erarik logikoena hau delako. Beste era batera esanda, BCS teoriaren elektroien bikotekako antolaketa modifikazio txikiren batekin tenperatura altuko supereroankortasuna esplikatzeko gauza izango litzateke. Eztabaida, elektroi-bikoteak elkarrekin mantentzen duen mekanismoa argitzean datza. Seguraski ez da elektroi/fonoi interakzioa bakarrik izango, honek oxidoen tenperatura kritikoetan bikoteak elkartuta oso energia gutxi duelako.
Duela gutxi efektu isotopikoa neurtzeko egindako esperientzia batzuen emaitzak, fonoiak garrantzi handia duela dioen ideiaren aurka daude. AT T Bell-en Murray Hill (New Yersey, EEBB) laborategietan eta Kaliforniako Berkeleyko Unibertsitatean ikerktzaileek oxigeno arrunta (zeinak zortzi neutroi dituen), bere isotopo batez (zeinak 10 neutroi dituen) itrio-bario-kobrezko oxido batean ordezkatu zuten. BCS teoriaren arabera masa atomikoa handitzean, hots, sarearen bibrazioak motzagoak direnean, tenperatura kritikoa murriztu egingo litzateke. Hala ere, isotopo astunak dituzten supereroaleek ia tenperatura berdinean agertzen dute supereroankortasuna.
Elektroiak elkarrekin bikoteka mantentzen dituztenak fonoiak ez badira, zeintzuek egiten dute lan hori?. Posibilitateetako bat karga elektronikoa bera izatea da. Posibilitate hau (karga negatiboen arteko interakzioa aldarapenezkoa bait da) dirudiena baino itxaropentsuagoa da, nahiz argudioa korapilotsua izan. BCS teorian lehenengo elektroiak sare ionikoa polarizatzen du, eta honek erakartzen du bigarren elektroia. Era berean karga elektronikoaren banaketa bera ere polariza daiteke. Hipotesi honen arabera, karga-fluktuazioak (energi mailen arteko elektroien fluxuak) partikula berriak sorterazten ditu, eszitoiak alegia, zeintzuk fonoiak bezala elektroiak bikoteka antolatzeko gai diren. Eszitoiek fonoiek baino frekuentzia handiagoak dituzte. Beraz Cooperren bikoteak egongo lirateke tenperatura altuagoetan ere.
Tenperatura altuko supereroankortasuna lortzeko beste modu bat, spinaren bitarteko interakzio magnetikoen bidez da. Modu honek ere polarizazioa dagoela esan nahi du. Elektroi bat sarean zehar doanean bere spinak seinale magnetiko bat sortzen du, zeinak beste elektroiak erakartzen dituen. Efektu honek supereroankortasuna sor dezan, elektroi batzuek atomo espezifiko batzuei erabat lotuta egon behar dute, beraien spin-orientazioak iraunkorrak izan daitezen, eta era berean nahikoa aske izan behar dute magnetizatzeko, edota talde-berrorientazioak eragin ditzaten.
Kobre-oxidoek duten portaerak, ideia hau konfirmatzen du. Puru daudenean antiferromagnetikoak dira, hau da, spin elektronikoak eta ondorioz elementu magnetikoak atomo batetik bestera txandakatzen dira, eta isolatzaile erara jokatzen dute. Kanpoko geruzetako elektroiek ez dute solidoan zehar higitzeko askatasunik. Elektroiak gehitu edo kendu zaizkienean bakarrik, (hori elektroi gehiegi duten atomoez kutsatuz egiten da) antiferromagnetismoa deuseztatu egiten da, materiala eroale bihurtzen delarik. Nahikoa hozten baldin badira, supereroankortasuna dute. Prozesu honetan elektroiak, eta ondorioz beraien spinak, atomoekin duten erlazio estuaz askatu egiten direla pentsatzen da. Akoplamenduaren zenbait teoriak, hala ere, spinak era batera edo bestera atomo espezifikoei atxekita mantentzen ditu, horrela talde-berrorientazioak egiteko gaitasuna ere mantentzen dutelarik. Honek ematen dituen fluktuazio magnetikoek, elektroiak Cooperren bikote moduan antolatzen ditu, supereroalean zehar.
7. irudia. Supereroale desberdinen tenperatura kritikoak eta aurkitu zireneko urteak. Likido kriogeniko desberdinen irakite-tenperaturak adierazten dira erreferentzi gisa.
Gaur egun ez dago datu esperimental aski mekanismoren bat edo bestea baieztatzeko. Oxido hauen (7. irudia) propietateen ikerketa sakonak nola portatzen diren erakutsiko liguke, eta era berean giro-tenperaturako supereroankortasunerantz bide berri bat zabalduko luke: Aro berri bat.
Aplikazioak
Supereroale berrien aplikazioak, gutxienez ohizko supereroaleenak dira, baina askoz ere merkeagoak. Bestalde, lehen pentsa ezineko ziren produktu batzuk orain bideragarri izan daitezkeenaren itxaropena zabaldu da.
Adibidez:
Energia elektrikoaren produkzio, garrario eta metaketa
Gailu elektroniko bizkorrak
Irudi magnetikoa medikuntzan
Eremu magnetiko handiak, zeintzuek fusio nuklearraren arazoan perspektiba berriak irekitzen dituzten.
Behar bada aplikazio posibleen deskribapen zehatza baino garrantzitsuagoa gerorako aplikazioak sumatu ezina da. Transistorearen aplikaziorik garrantzitsuena diodoak ordezkatzea izango zela pentsatu zen, baina inork ez zuen orduan zirkuitu integratuez pentsatu. Urtetan LASERa “arazo baten bila zebilen soluzioa” zela kontsideratu zen, eta orain teknologia eta kultura modernoaren parte da. Supereroankortasunak ere pentsaezinezko aldaketak ekar liezazkiguke, baina begibistan daudenekin bakarrik (baldin behar den potentzial teknologikoa gauzatzea lortzen bada) aldaketa kultural eta sozial handiaren aurrean geundekeela esan genezake.
Orain soma daitezkeen tenperatura altuko supereroaleen aukera onenak erdieroaleen teknologiarekiko harremanetatik etorriko liratekeenak dira. Higikortasun handiko silizio edota galio-artsenikoan oinarritutako trantsizioak nitrogeno likidoaren tenperaturan egiteko oso aproposak dira. Hots, orain badago tenperatur tarte bat, non erdieroale/supereroale teknologia koka daitekeen. Konbinaziorik sinpleena sare supereroaleak txiparen elementuen artean eta txipen artean seinaleak garraiatzeko ipintzea izango litzateke.
Supereroankortasuna ematen duten mekanismo mikroskopikoak azaldu aurretik, ikus dezagun ea fase-trantsizioen baldintzak betetzen diren.
Fenomeno fisiko bat eskema orokor batean sailkatzearen garrantzia antzeko portaera duten materialen mekanismo amankomunak argitzean datza. Lurrin/likido eta likido/solido trantsizioak egunero ikusten ditugun fase-trantsizioak dira. Fasea, materiak agertzen duen itxura edo egitura konkretuari deitzen diogu. Oso garrantzitsua da honako hau azpimarratzea: lurrin/likido/solido fase-trantsizioetan ez direla materia osatzen duten atomoak aldatzen (atomoak berdinak dira, nahiz eta agertzen diguten itxura aldatu den). Gas-fasea tenperatura handitan lortzen da, jaistean lurrina kondentsatu egiten da, eta beherago materiala solidotu egiten da.
Tenperatura laborategian kontrola daiteke, eta horrela fase-trantsizioak eragin daitezke. Baina fase-trantsizioa zein tenperaturatan gertatuko den ezin dezakegu aurresan, besterik kontrolatzen ez badugu.
Jakina denez, uraren irakite-tenperatura jaitsi egiten da itsas mailatik gora abiatzen garen neurrian. Presioa finkatzen dugunean atomo-multzo bakoitzari tenperatura bat, non fase-trantsizioa gertatzen den, dagokio. Eta presio eta tenperatura era kontrolatuan alda daitezkeenez gero, presio eta tenperaturari “aldagai termodinamiko” esango diegu.
Baina, zer gertatzen zaio substantziaren bolumenari?, galde liezaguke edonork. Baldin presioa eta tenperatura kontrolatzen baditugu, bolumena beste aldagaien balioek finkatzen dute. Beraz tenperatura eta bolumena aukera genitzakeen, eta orduan presioa geratuko litzateke finkatuta. Izan ere, atomo-multzo bat emanda bi edozein aldagai termodinamikok hirugarrena finkatzen dute. Aldagai termodinamikoen arteko erlazio honek, “egoera-ekuazio” izeneko errepresentazio matematikoa ematen digu.
Kontura gaitezen BI aldagaiez bakarrik MILIOIKA atomoren portaera deskriba dezakegula. Alegia, egoera-ekuazioa ezagutzeak presio- eta tenperatur baldintza ezberdinen menpeko materialen portaera argitzen digu. Aldiz ezaguera honek materia nola erabili erakusten digu. Baina fisikariarentzat egoera-ekuazioa ezagutzea, amaia ez eta enbido baten hasiera da. Nola portatzen dira atomo-multzo handi horiek?, galdegiten diogu geure buruari; nola antolatzen dira?; zergatik agertzen zaizkigu fase ezberdinetan?.
Azter ditzagun, bada, gas-fasearen ezaugarriak. Atomo edo molekulak erraz higitzen dira bolumen osoan zehar. Beraz partikula bakoitza momentu batean non dagoen esatea ezinezkoa da, eta are gutxiago molekula guztien bilakaera gogoratzea. Oso sistema desordenatuaren aurrean gaude. Tenperaturak desordena eragiten du edozein substantziatan. Baina desorden-maila substantziaren menpeko da. Hizkera teknikoan desordenari entropia deritzo. Tenperatura jaistean, desordena jaitsi egiten da, hots, entropia. Hau da, likidoa gasa baino sistema ordenatuagoa da; eta solidoa hain da ordenatua, ze atomo-kopuru txiki baten posizioak ezagututa beste guztien posizioak aurresan bait genitzake. Esandakoa X izpiez egindako argazkiez baieztatzen da.
Harrigarria bada ere, egoera-ekuaziorik errazena egoera desordenatuarena da. Alegia, haren arabera baldin bolumena konstante mantentzen badugu eta tenperatura (Kelvin gradutan) bikoizten badugu, presioa ere bikoiztu egingo da, zein gas darabilgun berdin zaiolarik. Honek ez liguke oso arraro gertatu behar, zeren gas-atomoek duten higikortasunari esker bere kidearen alboan atomo bakoitzak hain denbora gutxi ematen duenez, hura “ezagutzea” ezinezkoa egiten bait zaio.
Beraz, gas-atomo batentzat beste guztiak berdinak dira eta ezin ditu bereiztu. Baina tenperatura jaitsita atomoek denbora gehiago ematen dute elkarren ondoan, eta denbora gehiago dute elkar ezagutzeko. “Ezagutu” hizkera fisikoan interakzionatu da. Atomoak elkar interakzionatzean, ezagutu egiten dira; hots, ente hautakorra da besteen artean, aukera dezakeelako.
Tenperatura jaistearekin batera atomoak ordenatu egiten dira. Elkarrekintzari esker, gasa likido bihurtzen da eta gero hau solido-fasera pasatzen da. Solidoan atomo-mota desberdinak sare geometrikoko tokietan daude kokatuta, ordena osoa bailitzan. Beraz entropia zero izango litzateke. Baina ez da horrela. Atomoak toki konkretuetan badaude ere, oraindik posizio horren inguruan bibrazio txikiak egin ditzakete. Zero absolutuan bakarrik (-273ºC) da entropia zero.
Orain, aztertu dugun informazioa bildu eta substantzia gobernatzen duen lege bat eman dezakegu: tenperatura altuetan entropia da nagusi, aldiz baxuetan atomoen arteko interakzioak nagusitzen dira eta desordenaren eragina murriztu egiten da. Entropia eta energiaren arteko interakzioak substantziaren portaera determinatzen dute.
Fermioia partikula elementalen mota bat da. Elektroia, protoia eta neutroia fermioiak dira. Hauen spina 1/2 edo beronen anizkoitz osoa da.
Bosoiak partikula elementaletako mota bat dira. Partikula hauek ez dute Pauliren esklusio-printzipioa betetzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3f85d0e2a1e5 | http://zientzia.net/artikuluak/ozonoa-adostasunaren-bidean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ozonoa: adostasunaren bidean - Zientzia.eus | Ozonoa: adostasunaren bidean - Zientzia.eus
Ozonoaren eskasia gaur egungo industria nahiz teknologiaren kontrolik ezaren ondorio dela esan daiteke. Nahikoa ongi finkatu da arazoaren erruduna zein den, baina soluziobideetan ez dago adostasun osoa oraindik.
Ozonoaren eskasia gaur egungo industria nahiz teknologiaren kontrolik ezaren ondorio dela esan daiteke. Nahikoa ongi finkatu da arazoaren erruduna zein den, baina soluziobideetan ez dago adostasun osoa oraindik. Ozonoa: adostasunaren bidean - Zientzia.eus Ozonoa: adostasunaren bidean
HIESa oraingo gaixotasuna den bezala, ozonoaren eskasia gaur egungo industria nahiz teknologiaren kontrolik ezaren ondorio dela esan daiteke. Bi kasuetan nahikoa ongi finkatu da arazoaren erruduna zein den, baina soluziobideetan ez dago adostasun osoa oraindik.
Hego Poloan dauden ikerketa-baseetan handiena "McMurdo" deiturikoa da.
Hurrengo maiatzean bost urte beteko dira Joe Farman, B. Gardiner eta J. Shanklin jaunek beren ikerketen berri “Nature” aldizkari ospetsuan eman zutenetik. Guk “ Elhuyar. Zientzia eta Teknika ”ren 8. alean, hau da, 1987ko apirilean, lehen aldiz plazaratu genituen ozonoari buruzko berriak. Orduz geroztik eta hiru urte beteko diren unera arte berri-iturri aberatsa izan da ozonoaren auzia eta hau aukera egokia izan daiteke buruhauste honen eboluzioa azaltzeko. Azalpen honek, aipatutako artikulu hartan izango du hasiera.
Artikulu haren izenburuari begiratzen badiogu, hots,”Ozono-maila txikiagotzen ari da” izenburuari, gaur egun erabat indarrean dagoela esan dezakegu; orduz geroztik “zuloa” areagotu egin bait da.
“Gaur egungo ikerketek esaten dutenaren zain gauden bitartean, lau hipotesi nagusi daude fenomeno hau esplikatu nahian” esaten genuenetik, gauzak dexente aldatu dira. Ikerketa haiei esker hipotesi bat nagusitu zen besteen gainetik eta baieztatu ere egin zen. Hortaz, arazoaren mamia gure gizarteak atmosferara isuritako hondakinetan datzala gaur egun ez du dudan inork jartzen. Ozono-geruza gehien kaltetzen duena zein substantzi mota den ere ezaguna da, hots, klorofluoro hidrokarburoen (CFC) familia. Horrek ez du esan nahi beste substantzia kaltegarririk ez dagoenik; beren ozonoaren kaltetze-indizea txikiagoa dela baizik. Adibidez, erregai fosiletatik isuritako nitrogeno oxidoek ozonoa kaltetzen dute, baina ez CFCen tamainan.
Diagnostiko honetan zientzilari eta ikerlari gehienak ados daude, nahiz eta fenomenoaren egitura osoa oraindik ulertu ez.
Baina, noiz eta non sortzen da ozono-zuloa?
Globo hauek oso maiz erabiltzen dira ozono neurketak egiteko
Aski ezaguna da orain arte alarma Hego Poloan izan dela. Beraz, hau izango da gure azterketaren kokapen geografikoa.
Orrialde hauetan aztertuko ez ditugun zenbait fenomeno naturalen bidez, estratosferan haizeek ekuatoretik poloetaranz joateko joera dute. Beraz, arrazoi honegatik estratosferan dauden substantziek ere, poluitzaile izan ala ez, poloetaranzko bidea hartzen dute. Halaber, poloetan dagoen atmosfera gutxitan berritzen da eta horregatik poloetako atmosfera laborategi kimiko berezitzat hartzen da. Zientzilariek egoera honetaz jabetu izan direnez, aspaldidanik hasi ziren leku hauetan ikerketak egiten. Ozono-maila konkretuki, 1957. urteaz geroztik izan da neurtua.
Ozono-kantitatea neurtzeko gehien erabili eta erabiltzen den unitatea, dobson unitatea da. Honelaxe definitzen da:
“1 cm 2 -ko oina duen zilindro bertikal batean dauden ozono-molekulak atmosfera bateko presioan eta 20ºC-ko tenperaturan jartzen badira, dobson unitate batek 0,01 mm duen ozono-geruza adierazten du”.
Lurreko puntu desberdinetan ozono-maila neurtzen badugu, hau erabat aldakorra dela (geografiarekiko nahiz denborarekiko) konturatuko gara. Ozono-maila 200 dobsonetik 500 dobsoneraino alda daiteke leku batetik bestera, hau da, 2 mm-tik 5 mm-ra bitartean.
Berriro Hego Polora itzuliz, 1980. urte bitarteko neurketak bertako ozono-maila 280 eta 350 dobson bitartean aldatzen zela ikusi zen, urtero sasoi kontretu batean minimo bat lortzen zelarik. Sasoi hau irailean edo urrian izaten zen; negutik udaberrirako aldaketa gertatzen denean hain zuzen ere.
Urtzen ez diren izotz hauen gaina laborategi erraldoi bihurtu da.
1980. urtetik aurrera egindako neurketek sortu zuten larritasuna zientzilarien artean. Urtez urte %20 txikiago izaten zen ozono-maila. Orain arteko minimoa 1987. urtean gertatu zen; 110 dobsonekoa gutxi gorabehera. 1989. urtean antzeko balioa baino altuxeagoa izan zen minimoa. Minimo hauek irailaren azken asteetan eta urriaren lehen asteetan gertatzen direla errepikatu nahi dugu. Beraz, irakurle, une honetan ez dago zulorik Hego Poloan.
Arazoaren sortzailea 1988. urtean zehaztu zen. Aurretik susmoak baldin bazeuden ere, urte honetara arte ez zen atmosferan gertatzen zen erreakzio-katea argitu.
Hego Poloko estratosferan gertatzen den erreakzio-prozedura hauxe da terminologia kimiko zehatzetan sartu gabe:
“Atmosferan dagoen kloro nitratoa (ClONO 2 ) azido klorhidrikoarekin (HCl) elkartzen denean, azido nitrikoa (HNO 3 ) eta kloro-molekula (Cl 2 ) nahiz azido hipoklorosoa (HOCl) sortzen dira. Eguzkia agertzen denean kloro-molekula nahiz azido hipoklorosoa disoziatu egiten dira Cl- sortuz.”
Cl- atomoa da hain zuzen ere ondoko formula honen arabera ozonoari erasotzen diona:
Ondoren azido hipoklorosoa eguzki-izpien eraginez desegin egiten da eta askatutako Cl-atomoak berriro (1) erreakzioari ekiten dio.
Batezbeste kloro-atomo batek 100.000 ozono-molekula desegin ditzake.
Aipatutako erreakzio gutxi hauek gertatzeko oso baldintza klimatiko bereziak behar dira. Alde batetik estratosferan -80ºC baino tenperatura txikiagoa behar da eta bestetik, aldi berean, eguzki-izpiak behar dira. Bi baldintza hauek batera aurkitzea oso zaila da. Negutik udaberrirako iraganaldian bakarrik gertatzen da hori. Eguzkiak jotzen duenean, estratosfera berotu eta ezinezko bihurtzen du lehen deskribatutako erreakzioak burutzea.
Kloro-atomoa errudun nagusitzat izendatu badugu ere, azken hilabeteotan beste substantzia kaltegarriagoa badagoela jakin izan da, hots, bromoa. Hala eta guztiz ere, atmosferan dagoen kloro-kantitatea bromoarena baino askoz ere handiagoa denez, kloroa jarriko dugu ozono-erasotzaileen zerrendaren lehen postuan.
Elementu halogenatuen (hots, Cl eta Br-ren), erantzukizuna frogatu ondoren, erraza izan zen substantzia kaltegarriak zehaztea. Gure industrietatik atmosferara isuritako substantzien artean elementu halogenatuak dituztenak CFC familiako substantziak dira. Substantzia hauei kaleko hizkeran freoi (Cl dutenak) eta haloi (Br dutenak) deritze.
Ondoko eskema honetan Europan CFCak zertan erabiltzen diren ikus daiteke:
CFCen gaur egungo erabilera Europan.
CFCen produkzioa urtez urte hazi da. CFC 11 eta CFC 12 dira gehien erabiltzen diren substantziak, baina ez dira bakarrak ondoko eskeman ikus daitekeenez:
Substantzia bakoitzaren garrantzia gaur egungo produkzioan.
Une honetan mundu osorako estimatzen den CFCen produkzioa 1,15 milioi tonakoa da eta horretaz gain ikus ondoko koadroan substantzia bakoitzaren batezbesteko bitzitza:
Substantzia hauek atmosferara isurtzen direnean ez dira berehala estratosferara igotzen. Igoera oso motela da, hau da, 10 eta 20 urte-bitarteko epea behar dela estimatzen da. Honen arabera orain ozonoari erasotzen ari zaizkion substantziak 1960-1970 hamarkadan isuritakoak dira. CFCen produkzioa 1970. urtetik gaurdaino ikaragarri hazi dela kontutan hartuz, oso etorkizun larria iragar daiteke XXI. menderako. Une aproposa da hau natura ez dela batere lineala esateko, hots, emandako datuek etorkizun beltza iragartzen badute ere, naturak ongi ezagutzen ez ditugun defentsa-mekanismoak ditu eta beraz, etorkizunari buruzko baieztapenak egiten direnean duda-muda handiak eduki beharra dago.
Oraindaino arazoa bereziki Hego Poloan azaleratu da, baina azken urteotan Ipar Poloan lehen alarmak piztu dira. Gainera, munduko produkzio-zatirik handiena ipar hemisferioan egiten dela kontutan hartuz, badirudi kezkatzeko arrazoiak egon daitezkeela. Baina, Ipar Poloan zergatik ez da Hego Poloan bezain egoera larririk azaldu?
Aerosolak erabiltzerakoan ozonoaz gogoratu behar dugu.
Galdera honi erantzuteko bi lekuetako baldintza klimatikoak aztertu behar dira. Hego Poloa urez inguratuta dagoenez, ur honek ia isolatuta mantentzen du bertako atmosfera. Aldiz Ipar Poloa kontinentez inguratuta dagoenez, aire-aldaketa maizago suertatzen da. Hala ere lehen sintomak azaldu direnez gero, estatu industrializatuak larri xamar dabiltza; oso hurbil bait daude Ipar Polotik.
Ozonoa estratosferan dagoenean, oso efektu onak ditu biziarentzat; izpi ultramoreei iragaten ez bait diete uzten. Baina gure herrietako kaleetan poluzioaren eraginez sortzen denean, gure osasunarentzat oso kaltegarri izan daiteke. Ipar hemisferioan estatu industrializatuenak daudenez, poluzio bidetik sortutako ozono-kantitatea ez da mesprezagarria. Ozono hau troposferan metatuz doa (hau da, lurretik 10 km-ko altuera bitartean) eta orain dela hilabete batzuk jakin izan denez, ozono honek ere izpi ultramoreak oztopatzen omen ditu. A zer nolako suertea! Hau naturak eskain dezakeen ustegabe bat besterik ez da.
Artikulu honen izenburuan “adostasun bidean” esaldia erabili dugu; adostasuna lortzeko gai bat badagoelako hain zuzen. Arazo honen konponketan sortzen dira desadostasun nabarienak oraindik. Argi dago substantzia kaltegarrien produkzioa erabat moztuko balitz ozonoaren arazoa konponbidean legokeela, baina hauek hitz politak besterik ez dira. Zenbat jende langabezian?; gure gizartean ezinbesteko diren zenbait produktu nola ordezkatu?; garapen bidean dauden zenbait herrialderen plangintza ekonomikoak nola bideratu?
Hauek dira soluzioa mugatzen edo baldintzatzen duten galderetako batzuk.
1987. urtean Montreal-en egin zen nazioarteko batzar batean, lehen erabakia hartu zen arazoa konpondu nahian. Bertan honako hau onartu zen:
Nimbus-7 satelitetik ateratako irudi hauek, ozono-zuloaren eboluzioa azaltzen dute.
“2000. urterako CFC substantzien munduko produkzioa 1986. urtean izandakoaren erdira jaitsi beharko da.”
Baina urte horretantxe Hego Poloan lortutak ozono-maila txikiak, erabaki hori ez zela aski frogatu zuen. Geroago, Helsinkin eta Londres-en nazioarteko batzarretan erabaki gogorragoak hartu dira, beti ere erabaki hauen onarpena nazio bakoitzaren esku utziz.
Oro har, nazio aurreratuek edo garatuek garapen bidean dauden nazioek baino posibilitate gehiago dute produkzioa eteteko edo ordezkatzeko. Produktu ordezkatzaileak, egon badaude merkatuan. Hauetako batzuk CFC substantzi familiakoak dira eta ozonoa kaltetzen ez badute ere, beren propietateak ongi ezagutzen ez direnez mesfidantza handiz ikusten dira.
“... ozonoaren gutxitzeak Lurra jotzen duten izpi ultramoreen kantitatea handiagotu egingo luke eta ondorioz lehen aipatutako azaleko minbizia ezezik, landare eta animalien hiltzea, mutazioak, atmosferaren aldaketa, etab. luze bat gertatutako lirateke.” Honelaxe amaitzen genuen gure artikulua. Baieztapen honek balio osoa du gaur egun ere.
Laborategitan egindako frogek, eskala txikian bederen, izpi ultramoreen maila handitzeak izango lukeen eragin teorikoa praktikan egiaztatu egin dute. Gainera, CFC substantziek, karbono oxidoek bezala, negutegi-efektua areagotzen dute. Beraz, irakurle, datuak datu erabakiak hartzen hasi beharko dugu.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-b95ff148157f | http://zientzia.net/artikuluak/hortzaginen-higienea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hortzaginen higienea - Zientzia.eus | Hortzaginen higienea - Zientzia.eus
Ahoko eritasunak, min-sortzaile moduan kontsideratu dira orain arte, eta ez osasunerako kaltegarri bezala. Gaur egun, ahoko patologiari gero eta garrantzi handiagoa ematen zaio.
Ahoko eritasunak, min-sortzaile moduan kontsideratu dira orain arte, eta ez osasunerako kaltegarri bezala. Gaur egun, ahoko patologiari gero eta garrantzi handiagoa ematen zaio. Hortzaginen higienea - Zientzia.eus Hortzaginen higienea
Zientzia-fikziozko filmetan ere ez da horrelakorik ikusi; ezin imagina genezakeen teknologia berriek horretarako aukera emango zutenik. Eta, hala ere... egin daiteke. Estatu Batuetako ikertzaile batzuek lortu dute.... zer eta giza organoak inprimatzea!
* Hortzeria ezberdinak
* HORTZEN GARBITASUNA
* FLUOROA
Ahoko patologiari jende artean ez zaio behar adina garrantzi ematen. Eta, ahoko eritasunak, hain zuzen, min-sortzaile moduan kontsideratu dira orain arte, eta ez osasunerako kaltegarri bezala.
Hala ere, gaur egun, ahoko patologiari gero eta garrantzi handiagoa ematen zaio. Izan ere:
Ahoko eritasunEk min handia ematen dute.
Txantxarrak eta gorputzeko eritasun batzuek (adib. nefritisak, endokarditisak, erreumatismo poliartikular akutuak, etab.ek) harreman estua dute.
Ahoko patologiaren tratamenduak garestiak dira. Prebentzioa ere ez da merkeegia, baina prebentzioan gastatzen den pezeta batek 25-50 pezeta aurrezten ditu tratamenduan.
Eskola-absentismoaren kausa dira oso sarri.
Hortzaginak
Txikitatik ohitu behar da umea hortzak otordu guztien ondoren garbitzen.
Janariak murtxikatzean, janari hauek ebaki eta zatikatzeko erabiltzen den aparatua hortzek eta haginek osatzen dute.
Gizakian eta ia ugaztun guztietan bi hortzeri mota bereizten dira:
ESNE-HORTZERIA, hortz eta hagin erorkorrak
Jaio ondorengo seigarren-zazpigarren hilabetean hasten dira ateratzen. Bi urte t’erdirako denak agertu ohi dira. 20 pieza dira eta iraunkorrak baino txikiagoak eta zuriagoak izaten dira.
BIGARREN HORTZERIA, IRAUNKORRA edo BEHIN-BETIKOA
Aurreko hortzeria poliki-poliki ordezkatzen du
Sei urterekin lehenengo atzeko hagina sortzen da.
Zortzi urterekin hortzak (ebakortzak, erdikoak gero albokoak)
Hamar urterekin aurreko haginak agertzen dira.
Hamaika urterekin letaginak
Esne-hortzeria: 2 ebakortz, 1 letagin, 2 hagin (masailezur-erdian)
Behin-betiko hortzeria: 2 ebakortz, 1 letagin, 2 aurreko hagin eta 3 atzeko hagin masailezur-erdi bakoitzean
2-1-2 (5 x 4 = 20 pieza)
2-1-2-3 (8 x 4 = 32 pieza)
Bizkaian, Osasun-Plangintzako talde batek egindako ikerketa batean, Berrizeko populazioan, 1977-78an, datu hauek lortu ziren:
Zer da txantxarra? Hortzaginen asaldura edo nahasketa bat, eritasun bat; behin sortu ondoren, kanpo aldetik hortzaren barne alderaino doana. Tratamendurik gabe gaitz honek ez du irtenbiderik eta hortza guztiz txikitu eta apurtzeraino joango da.
Eboluzioan badira zenbait fase:
HASIERAKOA. Esmaltearen txantxarra: mantxa iluna, ez dago minik.
EGOERAKOA. Hotzak, beroak, azidoak eta azukreak mina dakar. Dentina ere ukitua dago. Hortza ukitutakoan ez du minik ematen, baina zuloa ukitutakoan bai.
KRONIKOA. Gaitza kroniko bihurtzen da, hortz-mamia ukitzeraino. Inflamazioa ere ager daiteke.
Nola sortzen da txantxarra? 4 faktore aipatuko ditugu: BAKTERIOAK, SUSTRAI egoki bat (azukrea), ESMALTEA eta DENBORA.
Bakterioek (estreptokokoek batez ere) azukrea deskonposatzen dute, azidoa sortuz. Azidoak esmaltea “jan” egiten du eta esmalte hau urtu ere egin daiteke denbora luzez gertatuko balitz.
Sustraia + Bakterioak + Ukipena + Azukreak = =TXANTXARRA
2 urteko haurretan %10ek txantxarrak ditu.
3 urteko haurrak, %40k txantxarrak ditu.
4 urteko haurretan, %55ek txantxarrak ditu.
5 urteko haurretan, %75ek txantxarrak ditu.
Gauza bera ondoren: 6-8-10-12 urterekin %20, %60, %85, %90.
Eskualde geografikoek ere ezberdintasun handiak dituzte.
1971n, txantxarrik gehien zituzten probintziak, proportzioan noski, hauek ziren: Logronio, Araba, Soria, Asturias, Nafarroa, Palentzia, Santander, Zaragoza, Gipuzkoa, Malaga, Huelva, Granada, Avila, Caceres eta Salamanca.
Prebentzioa
Gaur egun gure esku dauzkagun prebentzio edo tratamendu-neurri guztiak lehenago aipatutako faktore horien gain dihardute.
BAKTERIOen aurka. Txertoak, antiseptikoak.
SUSTRAIAren aurka. Jan-neurri egokia (azukreak gutxituz) eta ahoko garbitasuna (hortz-plaka deuseztatuz).
ESMALTEAn. Fluoroa, esmaltea gogortuz eta oreztapena (edo enpastea) esmalte izorratua kentzeko.
Ondoren bide horietako batzuk aztertuko ditugu.
Txantxarra azalera murtxikatzailean hasten da. Atera bezain laster dentistarengana jotzea komeni da.
Inork ez du ukatzen gaur egun azukreek txantxarraren sorreran duten eragina. Herri atzeratu edo gutxi garatutakoren bat garapen bidean sartzen denean, bere elikadura ere guztiz aldatzen da: ohiturak, propaganda, ... azukrearen kontsumoa asko hazten da eta honekin batera txantxardunen kopurua ere izugarri handitzen da.
Horregatik txantxarra zibilizazioaren gaitz bezala kontsidera daiteke. Zenbait herri ez industrializatutan, orain urte batzuk eritasun hau ez zen ia ezagutu ere egiten.
Kontutan hartzeko beste faktore bat, propagandak, etab.ek batez ere umeengan duten eragina da: gozoak, edari azukredunak, txikleak,...
Oso garrantzitsua da bestetik azukredun jakiak egunero zenbat aldiz erabili edo kontsumitzen diren jakitea. Hobe da azukre-kopuru berdina behin ahoratzea, egunean zehar bizpahirutan banatzea baino.
Azukre-mota ezberdinek duten itsaskortasuna. Azukre solidoak itsaskortasun txikiagoa du azukre likidoak baino. Adibidez sagarrak eta antzeko fruituek itsaskortasun txikiagoa dute toffee-itxurako karameluek baino. Hori dela eta, azukre hori kanporatzea askoz zailagoa da.
Kontutan hartzeko beste puntu bat zera da: janariek duten sakarosa-kontzentrazioarena. Ahal dela, sakarosa-kontzentrazio txikia duten janariak hartu behar lirateke
alde honetatik ere fruituak zerealak baino askoz hobeak dira
Edo, bestela, sakarosaren ordez beste gozakin batzuk erabili (xilitol, sorbitol, etab.). Suitzan, adibidez, erabiltzen dira.
Propagandari dagokionez, agian lege aldetik nolabaiteko neurri mugatzaileak hartzea eska liteke.
Umeentzat azukreen ordez, gomendagarriak diren jakiak, pipak, palomitak, erregaliza, arto errea, etab. aurkeztea hobe da.
Txantxarraren aurka ez du neurri honek gehiegizko eraginkortasunik. Hortzak garbitzen 3 4 urtetik has daiteke: hasieran gurasoen laguntzaz, teknika ongi ikas-ten duten bitartean. Geroxeago, bakarrik egin dezakete.
Jan-ondoren, aldi bakoitzean garbitu behar genituzte hortzaginak. Baina batez ere gauean, afaldu ondoren; azukreak eta beste elikagaiek denbora luzeagoa edukiko bait dute hortz-plaka osatzeko.
Hortzak eskuilatzeko teknika egokiak asko dira. Hemen posibilitate bat emango dugu; beste guztiak adina balio duena:
Lehenbizi eskuilatze BERTIKALA
Arrazoi askogatik, hortzak pigmentaturik ager daitezke. Ikus ditzagun arrazoi horietako nagusienak:
Burdina duten medikazioak edo tetraziklinak hartzeagatik
Epitelio-hondarrak. Hortza ateratzean irteten dira.
Elikagaiak, koloratzaileak etab. erabiltzeagatik.
Hortz iraunkorrak.
Lehen 12-14 urteetan fluoroa esmaltera batzen da eta honi esker, esmaltea erresistenteago egiten da.
Hortza eratzen eta sortzen ari den bitartean fluoroa ahotik eman daiteke, horrela irentsiz. Badira fluoroa eta bitaminak dituzten pastilak: VITAGAMA FLUOR (farmaziatan salgai). Badira fluoroa bakarrik duten pastilak ere (ez daude salgai gure artean): ZIMAFLUOR, adibidez.
Geroxeago, hortza sortua dagoenean, fluoroa ez da dagoeneko esmaltera batzen, eta horregatik aplikazio topikoak egin daitezke fluorozko gele deituarekin. Aplikazio hauek, oraingoz dentistak egiten ditu; 4 sesiotan (astean edo hilean behin) eta handik urtebetera beste sesio bat.
Abrasioa, fluoroa esmaltearekin kontaktuan jar dadin.
Hortzak ongi lehortu.
Gele hori esponja bat bailitzan 5-10 minututan hor eduki, hortza ukituz.
Fluoroa esmaltera, bide desberdinez iritsi daiteke.
a) URAREN BIDEZ
Bide hau Suitzako zenbait kantoitan erabilia izan da.
c) FLOUR-PILULEZ
Aurreko bide orokorrak posible ez direnean edo gure kasuan bezala lege aldetik ematen ez direnean, fluoroa zuzenean hortz-esmaltean aplikatzen da. Nola?
AHO-IRAKUZKETAK (enjuageak) eginez, fluoroa duten soluzioz.
Fluoroa duten HORTZOREAK erabiliz: merkatuan 10etik 9 horrelakoak dira.
Aplikazio topikoak eginez (lehen ikusitakoak)
Hortzaren egitura.
Hona hemen, Osasun-heziketako ekintza baten eredu bezala Eusko Jaurlaritzak eskolako hortz-higieneari buruzko kanpaina hasi eta gero gurasoei bidalitako gomendioen testua:
Zure seme/alabari hortzak eta haginak nola zaindu behar dituen erakutsi zaio, bizitza guztirako iraun behar dute eta.
Lagun iezaiozu, bada, etxean jan ondoren garbitu behar dituela gogoratuz; gauean batez ere.
Ez ahaztu agian lehen zeuk eduki ez zenituen aholku edo kontseilu hauek orain zuretzat ere onuragarriak izan daitezkeela. Zure aho-higienea zain ezazu zeuk ere.
6 urterekin zure seme/alabak badu betiko izango den hagin bat. Bizitza guztirako manten dezan ahaleginak egin behar dituzu.
Gogora iezaiozu zure seme/alabari asteazkenetan ikastetxean hortzari indarra emango dion FLUORO-konposatu batez ahoa garbitu behar duela.
Xehetasun bezala eskimalek bigarren mundu-gerra arte txantxarra zer zen ere ez ez zutela ezagutzen esan daiteke. Zibilizazio deituarekin lehen harremanak eduki zituztenean, honek dakartzan produktu kaltegarri guztien eraginez “HAGINEKO MINA” hitza asmatu beharrean aurkitu ziren.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-39a1734018c0 | http://zientzia.net/artikuluak/elikagaien-bidezko-pozoadura/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Elikagaien bidezko pozoadura - Zientzia.eus | Elikagaien bidezko pozoadura - Zientzia.eus
Birizik irauteko janaria nahitaezkoa dugu, baina batzuetan janariak gaixotu egiten gaitu. Mikrobio eta bakterioek gure elikagaiak nola kutsatzen dituzten ulertzen badugu, janariak sortutako eritasunen arriskua txikiagotzea lortuko dugu.
Birizik irauteko janaria nahitaezkoa dugu, baina batzuetan janariak gaixotu egiten gaitu. Mikrobio eta bakterioek gure elikagaiak nola kutsatzen dituzten ulertzen badugu, janariak sortutako eritasunen arriskua txikiagotzea lortuko dugu. Elikagaien bidezko pozoadura - Zientzia.eus Elikagaien bidezko pozoadura
Bizirik irauteko janaria nahitaezkoa dugu, baina batzuetan janariak gaixotu egiten gaitu. Mikrobio eta bakterioek gure elikagaiak nola kutsatzen dituzten ulertzen badugu, janariak sortutako eritasunen arriskua txikiagotzea lortuko dugu.
"Listeria manocytogenes" bakterioa gazta freskoen bidezko pozoaduren erantzule da.
Pertsona gehienek janarien bidezko pozoaduraren bat jasan behar izan dute bizitzan zehar. Gorakoez nahasturiko beherakoak izatea gauza arrunta da. Horrelako sintomak dituztenak gaizki prestatutako janari edo edariari, edota pasatutako elikagaiei egozten diete eritasunaren errua.
Askotan eritasunaren iturria zein den jatikerik ez da izaten, jandako janarien hondarrik gelditzen ez delako. Janari berdina jan ondoren pertsona asko gaixotzen denean bakarrik esan daiteke segurtasun minimoz eritasunaren iturri janaria izan dela.
Janarien bidezko pozoadura termino desegokia da. Mikroorganismo-sorta zabalak (birus eta bakterioek), onddoek eta protozooek sor dezakete janarien bidezko pozoadura. Eritasuna bi mekanismoren ondorioz ager daiteke: benetako zoldurak izan daitezke (mikroorganismoa giza gorputzera sartu eta bertan ugaldu egiten da) edo mikroorganismoak janarian sortutako toxina baten ondorio. Azken kasu honetan benetako pozoadura gertatzen da. Beraz, janariek sortutako zoldurak eta toxikazioak esatea egokiago litzateke.
Artikulu honetan bakterioek sortutako eritasunei buruz arituko gara batez ere, eta nahiz eta oso zuzena izan ez, janarien bidezko pozoadura esaldia erabiliko dugu.
Bakterioak nonnahi
Elikagaien maneiua higiene-egoerarik egokienean egitea guztiz beharrezkoa da janiarien bidezko pozoadurei itzurtzeko.
Zoldura guztietan bezala, mikrobio zoldurasortzailearekin erlazioa izateak ez du nahitaez eritasuna sortzen. Normalean, jaten dugun janaria mikrobioz kutsaturik egoten da eta ez dugu kalterik jasaten. Defentsa naturalak, hala nola, urdaileko azidotasuna eta hesteko babes-mekanismoak, nahikoa izaten dira jaten ditugun bakterioak akabatzeko. Urdaileko defentsak gainditzen dituzten mikroorganismoek, inmunitate-sistemarekin egiten dute topo eta honek eliminatzen ditu; pertsona horrek lehenago topatu baditu batez ere.
Zenbait mikrobio-espeziek, kopuru txikia janda sortzen du eritasuna. Beste zenbait kasutan, gorakoak eta beherakoak mikrobio-kantitate handiak jaten direnean bakarrik agertzen dira. Dena den, normalean bakterio-dosi handia jan duenak txikia irentsi duenak baino probabilitate handiagoa izango du gaixotzeko.
Mikroorganismo-kantitate handiak hartzeari itzurtzeko, janaria mikroorganismoak hazteko hotzegi edo beroegi diren tenperaturetan gorde behar da; 55ºC-tik gora edo 5ºC-tik behera. Janaria tenperatur tarte horretan izaten bada, bakterioak oso azkar hazten eta ugaltzen dira eta maiz ondorio izugarriak izaten dituzte.
Pertsonaren osasun-egoerak ere zeresan handia du kutsatutako janariaren aurrean erakutsiko duen erantzunaz. Listeria bakterioek esaterako, ez dute oro har pertsona osasuntsuengan kalterik sortzen, baina sistema inmunea ahulduta dutenei (emakumezko haurdunei, ume jaioberriei, zaharrei eta sistema inmunea laxatzeko botikak hartzen dituztenei) errazago erasotzen diete.
Toxinekin kontuz!
Oilategi modernoetan gertatzen den oilo-pilaketak baldintza ezin hobeak eskaintzen dizkio salmonella ren barreiatzeari.
Janarian hazten ari direnean, zenbait bakteriok toxinak sintetizatzen ditu. Adibiderik larriena
Clostidium botulinum
bakterioek sortutako botulism
oa da. Mikrobio hau oxigenorik ez dagoenean soilik hazten da eta toxina botulinikoa sortzen du. Baten batek toxina hau duen jana hartzen duenean, bere odolak zurgatu egiten du eta odoletik nerbiotara pasatzen da. Pertsonak kontziente dirau, baina bere muskuluak paralizatzen hazten dira. Heriotza, toxina arnasketa edo bihotz-taupada kontrolatzen duten nerbioetara iristen denean jazoten da. Toxina botulitikoa, ezagutzen den pozoi naturalik indartsuena da seguruenik. Patologisten esanetan, toxina puruaren gramo batek 100.000-10 milioi laguneraino hil dezake. Kopurua, toxina emateko moduaren araberakoa da. Kontserbetan egon daiteke toxina botulitikoa.
Straphilococus aureus
bakterioen toxinek eragindako pozoadura arruntagoa da. Organismo hau putzu septikoetan, txerrikortetan, zaldarretan eta infektatutako zaurietan egoten da. Gizaki osasuntsuen sudurrean eta gorputzeko beste zenbait tokitan ere egon daiteke eta ez dio ostalariari kalterik sortzen.
Organismoa janarira joaten denean eta hazteko baldintza egokiak aurkitzen baditu, azkar ugaltzen da eta janari hori jaten duen pertsonarengan gorako larriak, beherakoak eta sukarra sortzen ditu. Gaixoak deshidratazio handia ere izan dezake eta ondorioz kontrol mentala galdu.
Itsasoratutako estolderi urek kostaldeko itsaskia kutsa dezakete eta ondorioz kontsumitzailea ere bai.
S. aureus
gazitutako eta egositako janarietan haz daiteke. Normalean esneki, natilak eta gaizki gordetako janari prozesatuekin erlazionaturik egoten da.
Bakterio batzuek toxinak ostalariaren gorputzean sortzen dituzte eta ez jaten den janarian. Kolera sortzen duen mikroorganismoa esaterako, kloratu gabeko uretan ugaltzen da. Baten batek ur hori edaten duenean, kolera-mikroorganismo asko urdailera iristen dira eta bertan toxina libratzen dute. Honen eragina, urdaileko paretetako zelulen ur- eta gatz-fluxua alderantzikatzea da. Ondorioz isurkin-jario izugarria eta beherako urtsua gertatzen da. Gaixoa azkar deshidratzen da eta nahikoa ura edaten ez bada, herio gertu dago.
Tabernetako mamua
Koleraren antzeko jokabidea du C. botulinum aren familiako batek; Clostridium perfringens izenekoak alegia. Clostridium perfringens oso arrunta da naturan. Giza gorozkietan, animaliengan eta landaredian ugaria da. Infektatutako zaurietan ere egoten da.
Mota honetako azpitalde batek beroa oso ondo jasaten duten esporak ditu. Janaria kutsatzen badute, haragia batez ere, egosketari aurre egiteko gai dira. Platera bero mantentzen bada, jangela komunitario handitan bezala, esporak ernaldu eta ugaldu egiten dira.
Iazko salmonelosis-izurriaren ondorioz honelako "Bermeak" ikus zitezkeen Britainia Haundiko janari dendatan.
Jan ondoren bakterio hauek esporak sortzen dituzte urdailean eta prozesuan zehar toxina bat isurtzen dute. Toxina honek tripakomin erregarriak eta beherakoa eragiten ditu janaria hartu eta 9-12 ordutara eta bi egunez irauten du. Eritasuna berez bukatzen da eta haur, adineko pertsona eta emakumezko haurdunen kasuan izan ezik, ez da normalean larria.
Ezpairik gabe bakterio pozoatzaileen artean Salmonella familiakoak dira ezagunenak. Salmonella typhi bakterioak tifusa transmititzen du kutsatutako ura edanda. Dena den, salmonella hau janarien bidezko pozoadura asko eragiten duten salmonella bakterio ezagunetik nahikoa urrun dago, nahiz eta jenero berekoa izan.
Tifusa sorterazten duen salmonella gizakiei bakarrik lotuta dago. Beste salmonellak ordea, janarien bidezko pozoadurak eragiten dituztenak alegia, beste animali espezie askorekin daude loturik. Horien artean guk jaten ditugun arrautzak, abelgorrikiak, ardikiak eta txerrikiak daude. Alabaina, arratoi, xagu eta beste marraskariek beste mota bateko elikagaiak salmonellaz kutsa ditzakete.
Arrautza kutsatuak
Salmonellazko pozoadura asko arrautzen (tortila, mahonesa etab.) bidez gertatzen dira. Arrautzen kasuan salmonella zirinez zikindutako azalaren bidez transmiti daiteke, baina zenbait kasutan arrautza bera ere kutsaturik egon daiteke. Bakterioek oiloen obario eta obiduktuak kutsa ditzakete eta hauen bidez arrautza-gorringo eta -zuringoa kutsaturik gelditzen dira. Arrautza horiek gordinik jaten badira, zoldura sortuko dute. Egia esan, oso arrautza gutxi daude kutsaturik, baina urtean zehar milioika jaten direnez, gaixotutako jendearen kopurua ez da txikia. Zoldura horiei itzurtzeko modu bakarra arrautza oso-osorik egostea da (gorringoa gogortu arte alegia); beroak salmonellaren bakterioa hil egiten bait du.
Janari bidezko pozoaduren transmisio-bidea.
Esandakoaren arabera beraz, janarien bidezko pozoadurak sortzen dituzten mikrobioak nonnahi daude eta lanean hasteko ingurugiro-baldintza egokien zain egoten dira eta bien bitartean kalterik ez dute sortzen. Baina, baldintzak egokiak suertatzen badira, oso azkar ugaltzen dira (bakte-rio batek 512 bakterio sortzen ditu 3 ordutan) eta pozoadura gertatzeko arriskua esponentzialki hazten da. Prebentzioa eta garbitasun- eta osasun-neurri egokiak hartzea da kasu honetan, beste askotan bezala, bidezkoena.
UR ETA JANARI KUTSATUEN BIDEZKO ZOLDURAK
Tifusa:
Sortzailea Salmonella typhi da. Normalean kutsatutako urak transmititzen du, baina zenbait kasutan ur horretan egon diren janariek ere lana egin dezkete. Tifusaren sintomak hauek dira: beherakoa, burukomina, eztula, sukar handia, azal-erupzioak eta adimen-nahasketa.
Kolera: |
zientziaeus-76e03f1ab390 | http://zientzia.net/artikuluak/igalileoi-espazioko-kamikazea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Galileo, espazioko kamikazea - Zientzia.eus | Galileo, espazioko kamikazea - Zientzia.eus
Joan den urriaren 18.ean
Joan den urriaren 18.ean Galileo, espazioko kamikazea - Zientzia.eus Galileo, espazioko kamikazea
Astronautika
Joan den urriaren 18.ean Galileoespazio-zunda automatikoak sei urtez iraungo duen bidaiari hasiera eman zion. Jupiter eguzki-sistemako planeta erraldoia eta bere lau satelite handienak ditu helburu. Bere buruaz beste egin beharko du misioaren zati bat bete ahal izateko.
Atlantis transbordadore espazialak bere barnean eraman zuen Galileo Lurretik 300 km-ko orbitara. Astronautek zunda askatu eta transbordadorea zundatik arriskurik gabeko distantziara urrundu zuten. Orduan, Galileoren erregai solidozko motoreak piztu eta Jupiterrerainoko bidaia luze eta konplexuaren lehengo urratsa arrakastaz bete zen. Bidaia oso konplexua da eta zeru-mekanikaren muinak birrintzeraino zukutu dira Jupiterrerainoko ibilbide zehatz eta merkea aurkitzeko.
Bagoaz.
Galileok Atlantisa eta gure planeta utzi ondoren Artizarrerako bidea hartu du; Jupiterrera joatekoaren aurkako bidea alegia. Otsailaren 9aren inguruan Artizarreko orbita gurutzatuko du planetatik 19.000 kilometrora. Artizarren eremu magnetikoaz baliatuz abiadura handiagotuko du eta Lurraren orbitarantz abiatuko da. Guganaino abenduaren 8aren inguruan iritsiko da eta planeta urdinetik 3.600 km-ra igaroko da. Lurraren bulkada grabitatorioak Eguzkiaren inguruan bira eginez asteroideen gerrikoraino bidaliko du orbita eszentriko bati jarraituz. Asteroideen gerrikotik Lurreraino etorriko da berriro, oraingoan 300 km-ra soilik igaroko delarik (1992ko abenduaren 8an). Bigarrren pasaldia egin ondoren Jupiterreraino iristeko nahikoa indarra izango du eta harantz zuzenduko da 1995.eko abenduaren hasieran ailegatzeko.
Traba guztien gainetik
Galileo misioak hasiera-hasieratik traba eta oztopo ugari gainditu behar izan ditu eta istiluek eta arazoek jaurtiketa-egunerarte iraun dute. Galileo proiektuaren burutzea lau bider jarri izan da zalantzan eta gainera zazpi aldiz aldaketa garrantzitsuak izan ditu bere diseinuak.
Galileo aurrera eramatea 1977.ean erabaki zen. Hasiera batean aurrikusi zen jaurtitze-data 1982. urtea izan zen. Arazo teknikoek, aurrekontuen murrizketak eta Challengeren (transbordadore honek jarri behar zuen Galileo orbitan) istripuak dute atzerapenaren errua.
Orban Handi Gorria, Jupiterren gainazaleko xehetasunik ikusgarriena.
Gainera azken unean ere polemika garratza egon da Galileori buruz. Jaurtiketa ez egitearen posibilitatea Floridako epaileen esku egon da. Arrazoia: zenbait ekologistek jarritako salaketa, zundaren energi iturri erradioaktiboa medio
ikus errekoadroa
Misioaren betebeharrak
Misioak bi zati nagusi ditu: alde batetik Jupiterrera ailegatu artekoa eta bestetik planeta erraldoian egin beharrekoa. Gainera, sistema jobiarrera iritsitakoan bitan banatuko da Galileo. Zati bat, kamikaze moduan jokatuz, Jupiterren atmosferara barneratuko da eta hau esploratuko du gasen presio izugarriek hondatzen duten arte. Beste zatia planetaren orbitan jarriko da eta hau eta bere lau satelite galilearrak (Io, Europa, Ganimide eta Kalisto) ikertuko ditu.
Bidaian zehar Galileok aurkituko dituen astroak aztertuko ditu batetik eta espazioartea bestetik. Artizarren ingurutik pasatzean planetaren goi-atmosferaren termodinamika ulertzen lagun dezaketen datuak bilduko ditu eta artizarreko atmosferan ur-lurrinak zein banaketa duen aztertuko du.
Asteroideen gerrikotik igarotzean bi, Gaspra eta Ida izenekoak alegia, gertutik ikertzeko aukera izango du.
Jupiter.
Espazioartean dabilelarik, hidrogeno-fluxua eta hautsaren masa, abiadura eta dentsitatea neurtuko ditu besteak beste.
Erraldoiaren erraietan
Jupiterren atmosferaren in situ azterketa da ezpairik gabe misio honen atalik deigarriena. Galileok Jupiterrera iritsi baino bost hilabete lehenago, ibilbide balistiko bati jarraituko dion zundatxo bat igorriko du planetarantz. Zundatxoak Jupiterren goi-atmosferara iristean 48 km/s-ko abiadura izango du. Presioa 0,0001 barrekoa izango da, Lurreko gainazalarenaren hamarmilarena hain zuzen ere. Atmosferaren marruskadurak zundaren abiadura balaztatuko du soinuaren abidura izan arte. Orduantxe, dituen babes termikoak askatu eta jausgailua ireki egingo da. Hodeien gain aldean egongo da eta presioa 0,08 barrekoa izango da.
Hirurogeitamahiru minututan zehar zundak beherantz egingo du hodei-geruzak zeharkatuz. 130-150 km bitartean jaitsiko da. Orduan presioa oso handia izango da, 25 bar ingurukoa, eta zunda betirako hondatuko da. Bien bitartean, planeta inguratzen ari den zatiari jasotako datuak igorriko dizkio eta honek Lurrera berrigorriko ditu.
Zunda kamikazeak hiru hodei-geruza zeharkatuko dituela espero da. Lehenengo geruza amoniakoz osatuta omen dago, bigarrena amonio hidrogenosulfuroz eta hirugarrena urez.
Erraldoiaren inguruan
Ifernurako bidean.
Galileoren beste zatia Jupiterrera iritsitakoan planeta orbitatzen hasiko da. Zati honen helburuetako bat lau satelite galilearren morfologia, egoera fisikoa eta higidura aztertzea da. Kontutan hartu behar da Voyager eta Pioneer zundak baino gehiago hurbilduko dela eta haien esperientzia kontutan harturik ekipamendua bereziki diseinatuta daramala. Beraz oso datu interesgarriak lortuko direla espero da.
Bestetik, Jupiterren eremu magnetiko bortitza aztertzea itua ere bada. Erraldoiaren eremu magnetikoa Eguzkiarenaren ondoren handiena da gure planeta-sisteman. Jupiterren magnetosferak, eremu magnetikoaren ondorio denak, negar-malkoaren itxura du eta bere erradioa Jupiterrena baino 50 bider handiagoa da. Eremu magnetikoa, Jupiterren gunean kondentsaturik dagoen hidrogenoak egitura metalikoa hartu duelako sortu dela uste da.
Galileo misioa hasi besterik ez da egin. Sei urte luze ditu aurrean bere ituraino ailegatu aurretik. Berari buruz gehiago mintzatzeko aukera eta tenorea izango dugu bada aurrerantzean.
ERRADIOISOTOPOZKO SORGAILUAK
Eguzkitik 817,1 milioi km-ra, Jupiterren orbitan, Galileok ez ditu eguzki-panelak erabiliko energia lortzeko. Erradioisotopoez baliatzen diren sorgailu bi erabiliko ditu energi hornikuntzarako.
Galileo.
Eguzki-panelak erabiltzea bazegoen, baina 200 m2 beharko liratekeenez, hots 500 kg gehiago, alde batera utzi ziren. Horrexegatik diseinatzaileek plutonio-238-(IV) oxidozko pastilak erregai moduan erabiltzen dituzten bi sorgailu asmatu zituzten. Sistema guztiak 22 kg bakarrik pisatzen ditu.
Ez da hau espazioan erradioisotopoak erabiltzen diren lehenengo aldia. NASAk esaterako, Ilargian plantatzen zituen ALSEP tresna-kitetan erabili zituen eta sobietarrek maiz erabili dituzte sorgailu erradioaktiboak. Kalkulatu denez, sobietarrek 1.880 kg erregai erradioaktibo jarri dituzte dagoeneko espazioan.
Amerikar ekologisten beldurra, jaurtiketan zehar leherketa gartatzea eta plutonioa lurrazalean barreiatzea zen. Kontuan izan behar da plutonioa oso erradioaktiboa izateaz gain pozoitsua ere badela.
Dena den, NASAk neurri bereziak hartu ditu istripu-kasuan plutonioa ez barreiatzeko. Plutonioa ez dago hauts moduan; pastila zeramikotan bildurik baizik. Horrela leherketa gertatuz gero oso nekez bilaka daiteke hauts edo gas arnasgarri.
SATELITE GALILEARRAK
Jupiterren lau sateliterik handienen multzoari satelite galilear esaten zaio beren aurkitzailearen ohorez; Galileoren omenez alegia. Lau dira guztira: Io, Europa, Ganimide eta Kalisto.
Kalisto-
Bere gainazala inpaktu-kraterrez josia dago eta ez dago Ilargiko maria-en antzeko eskualde leunik. Beraz, barne-aktibitaterik izan duenik ez dirudi. Bere erradioa 2.410 km-koa da.
Ganimide-
Ilargiaren antza handiagoa dauka; inpaktu-kraterrez jositako eskualdeak eta eskualde leunagoak nahasirik agertzen bait dira. Eskualde leunagoetan, arrakaldura asko dago. Bere erradioa 2.638 km-koa da.
Europa-
Honen gainazalak ez du besteenarekin zerikusirik. Ez dago ia inpaktu-kraterrik eta izotzez estalia dago. Inpaktu-kraterren kopurua Lurreko zona kontinentalarenaren parekoa da eta beraz Europaren gainazala oso gaztea dela pentsa daiteke. Barneari omen darion urak eman dakioke Europari leuntasuna. Bere erradioa 1.563 km-koa da.
Io-
Io aktibitate etengabean ari den satelitea da. Izugarrizko sumendiak ari dira jotake lanean. Voyagerak 1979.ean pasatu zirenean 10 sumendi ari ziren su eta gar lanean. Ion bezalako aktibitate tektonikoak ez du gure sisteman parerik. Bere erradioa 1.816 km-koa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-542b8afee71f | http://zientzia.net/artikuluak/zertan-da-1987a-supernobako-pultsarea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zertan da 1987A supernobako pultsarea? - Zientzia.eus | Zertan da 1987A supernobako pultsarea? - Zientzia.eus
J. Kristian eta bere laguntzaileek 1987A supernobaren ondorioz sor daitekeen pultsareak igorritako erradiazioaren detekzioaren berri eman zuten.
J. Kristian eta bere laguntzaileek 1987A supernobaren ondorioz sor daitekeen pultsareak igorritako erradiazioaren detekzioaren berri eman zuten. Zertan da 1987A supernobako pultsarea? - Zientzia.eus Zertan da 1987A supernobako pultsarea?
1990/01/01 Arregi Bengoa, Jesus Iturria: Elhuyar aldizkaria
Astronomia
J. Kristian eta bere laguntzaileek 1987A supernobaren ondorioz sor daitekeen pultsareak igorritako erradiazioaren detekzioaren berri eman zuten.
Jadanik aurreko alean aipatzen genuenez, azkeneko martxoan J. Kristian eta bere laguntzaileek 1987A supernobaren ondorioz sor daitekeen pultsareak igorritako erradiazioaren detekzioaren berri eman zuten. Astrofisikariek ez dute neutroi-izarraren eraketa zalantzan jartzen. Supernoba agertu zenean neurtu zen neutrino-zaparrada izan ere, eraketa hori deskribatzen duen teoriak aurresaten duen efektua da. Beraz, aipatutako behaketak aurresan teorikoak baiezta litzakeela uste zen, baina jasotako erradiazioaren xehetasunek gauzak argitu beharrean zalantzak zabaldu dituzte zientzilarien artean, berehala azaltzen saiatuko garenez.
J. Kristian eta laguntzaileek 1989ko urtarrilaren 18an egin zituzten behaketak eta geroztik ez da detekzio berrien informaziorik eman. Agian ulergaitza ez bada ere, jasotako erradiazioak bi berezitasun harrigarri aurkeztu ditu: batetik, pultsarearen biraketa-abiaduraren balio handia eta bestetik erradiazioaren maiztasunaren aldaketa sinusoidala.
Lehenengoari dagokionean, kontuan izan behar dugu (aurreko artikuluan ere aipatu genuenez) pultsuen seinaleek neutroi-izarraren biraketa-abiadura 2000 hertzekoa (bira/segundo) dela adierazten dutela. Maila honetako abiadura nekez onar daiteke pultsareen eboluzioa deskribatzeko dugun teoriaren barnean. Jakina denez, neutroi-izarra grabitatearen indarrak eragindako kolapsoa gertatzean eratzen da. Uzkurpenean parte hartzen duen izarraren materiaren protoi eta elektroien %99 neutroiak osatzeko fusionatu egiten dira. Orduan, Mekanika Kuantikoaren arloan neutroien arteko presio endekatua deitzen denak grabitatearen presioari aurre egiten dio erabateko kolapsoa galeraziz
.
Sarrera ondorengo urratsek materia endekatuaren egoera-ekuazioak ematen dizkigute. Hala ere, aipatutako 2000 hertzeko biraketa-abiadurak erakusten duen arazoa ulertzeko, nahikoa izango dugu momentu angeluarraren (L¢ = r¢ x mv¢) kontserbazioan oinarritutako ondoko arrazonketa. Masa jakin bateko izar bat pultsarea eratzeko uzkurtzen denean, erradioa txikiagotzen den heinean biraketa-abiadura handitu egin behar da L¢-k konstante iraun dezan. Pultsarearen eraketa-prozesuan uzkurpena izugarria denez, biraketa-abiadura ere asko handitzen da. Pentsatzekoa denez, prozesu honek ere bere mugak ditu; abiaduraren gehikuntza zedatuko dutenak hain zuzen ere. Indar zentrifugoak grabitatearen erakarpena gaindituko balu, suntsitu egingo luke izarra.
Hona hemen arrazonketa hau aplikatuta lortzen diren emaitzen adibide batzuk: Lurraren biraketa-periodoaren muga 80 minutu ingurukoa da, Eguzkiarena 4 ordukoa gutxi gorabehera eta nano txuriena —izar dentsoenak ziren pultsareak aurkitu aurretik— 10 bat segundokoa. Esaten dugunez, bada, neutroi-izarren biraketa-abiadurak ere goi-borne bat du. Materia hain baldintza berezitan deskribatzen saiatzen den teoriari dagokionez ikertzaileek egoera-ekuazio ezberdinak erabiltzen dituzte, goi-bornea beraiekin aldatzen delarik. Ekuazio ezberdinek masa/erradio erlazio ezberdinak proposatzen dituzte, ondorioz abiadura maximo ezberdinak lortzen direlarik.
Nolanahi ere, ekuazio guztien arabera zenbat eta masa handiagoa izan erradioa txikiagoa da eta abiaduraren balioa handiagoa. Guzti hau horrela izanik, badirudi neutroi-izarrarentzat nahikoa dela masa egokia suposatzea biraketa-abiaduraren goi-bornea 2000 hertzekoa baino handiagoa izan dadin. Baina bide honetatik beste muga bat aurkitzen dugu: masaren maximoa. Pultsareen masak ezin du balio batetik gorakoa izan; bestela presio endekatua ez bait litzateke grabitatearen indarrari eusteko nahikoa izango. Hau da, pultsarea eratu beharrean zulo beltza eratuko litzateke.
Orain arte esandakoen ondorioak laburbilduz, honako hau aipatuko genuke: egoera-ekuazio guztietan masa/erradio erlazio handienak erabiltzen dituztenek bakarrik onartzen dute 2000 hertzeko biraketa-abiadura (hau da, 0,5 milisegundoko periodoa) eta, horien artean ere, bere masa zulo beltzen mugatik oso hurbil duten pultsareek lor lezakete aipatutako abiadura. Oraindik bada dena pixka bat gehiago nahasten duen beste datu bat: egoera-ekuazio berezi horiek onartzen dituzten masa maximoak gaur egun arte esperimentalki neurtu ahal izan direnak baino txikiagoak dira. Azken hauen balioak 1,4 aldiz Eguzkiarena dira gutxi gorabehera.
Goazen orain bigarren berezitasuna aztertzera. Lehen esan dugunez, pultsaretik iritsi zen erradiazioaren frekuentziaren aldaketan datza. Aldaketa hau, gainera, ia-ia sinusoidala zen. Hori dela eta, periodikotasun hori behaketak egiteko erabili zen ekipoak sortua izan zatekeela pentsa liteke, baina egindako zenbait egiaztapenek ez zuen hipotesi hau baieztatu. Adibidez, supernobaren behaketak bukatu eta teleskopioa beste objektu baterantz zuzentzean efektua desagertu egiten zen. Aukera hau baztertuta, erradiazioaren maiztasunaren aldaketaren azalpen fisikoak aurkitu behar dira.
Aldaketa higidura orbital batek eragindako Doppler efektuaren ondorio kontsideratuz gero, astro laguntzailearen masak 0,0001 aldiz Eguzkiarena (gutxi gorabehera Jupiterrena) izan beharko luke. Saioak egin diren arren, gorputz laguntzaile hau ere ez da ikusi. Ikusi ezaren arrazoia, gorputza benetan existitzen bada, supernobak sortutako hodeiaren opakotasuna da. Kanpo aldea urtebete pasatu ondoren optikoki gardena bada ere, espektroko beste arloentzat ez da berdin gertatzen, eta, zer esanik ez, barrua erabat ezkutatzen zaigu. Erdigune hori askoz ere dentsoagoa da, baina turbulentziak ere oso bortitzak dira. Ondorioz, gardentasun-baldintzak aldakorrak eta ezberdinak dira eskualde ezberdinetan.
Orain hasieran argitu gabe utzi dugun beste xehetasun bat berrartu behar dugu. Joan den urteko urtarrilaren 18an jaso zen eta aztertzen ari garen erradiazioa jaso ahal izatearen arrazoia, Lurraren norabidean argiune bat ireki zuen turbulentzia batean aurkitu behar dugu. Baina hipotesi honek ere, orain arte aipatu ditugun beste arazoak bezala, beste galdera bat planteatzen digu: zergatik ez da harez gero (urtebete pasatu da) beste argiunerik egin?
Beste zientzilari batzuk, aldiz, gorago eztabaidatu ditugun arazoentzat, teoriaren muga hertsietatik kanpoko erantzunak bilatzen saiatu dira, baina haiek ere ez dira arazorik gabekoak. Tarteko bakar bat aipatuko dugu; erradiazioak biraketak sortuak izan beharrean bibrazioak (erradioaren aldaketak) sortuak direla proposatzen duena. Horrela balitz, bibrazioak egun gutxitan indargabetuko lirateke biraketarekin akoplatzean, eta hori izango litzateke harez gero informaziorik ez izatearen arrazoia. Baina Q. Wang eta bere laguntzaileek, ideiaren proposatzaileek, ez dute bibrazioen sorreraren mekanismoa azaltzen eta ezta hauek pultsuak nola sorteraz ditzaketen ere.
Gaurkotasun handiko gaiak aztertzean gertatu ohi denez, oraingo honetan ere beharbada ez ditugu arazoak argitu; erantzunik gabeko galderak zeintzuk diren mugatu baizik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-efdbb884f029 | http://zientzia.net/artikuluak/ekologi-azterketak-nola-egin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ekologi azterketak nola egin? - Zientzia.eus | Ekologi azterketak nola egin? - Zientzia.eus
Ekologia, sozialki gai eztabaidatua izateaz gain, zientzia ere bada, hau da, zientzilariek hipotesiak burutu eta esperimentazioaren menpean jartzen dituzte, horrela hipotesiak ontzat eta txartzat joaz.
Ekologia, sozialki gai eztabaidatua izateaz gain, zientzia ere bada, hau da, zientzilariek hipotesiak burutu eta esperimentazioaren menpean jartzen dituzte, horrela hipotesiak ontzat eta txartzat joaz. Ekologi azterketak nola egin? - Zientzia.eus Ekologi azterketak nola egin?
kologia, sozialki gai eztabaidatua izateaz gain, zientzia ere bada, hau da, zientzilariek hipotesiak burutu eta esperimentazioaren menpean jartzen dituzte, horrela hipotesiak ontzat edo txartzat joaz.
Lisimetroa.
Ekologia, sozialki gai eztabaidatua izateaz gain, zientzia ere bada, hau da, zientzilariek hipotesiak burutu eta esperimentazioaren menpean jartzen dituzte, horrela hipotesiak ontzat edo txartzat joaz. Azken finean hipotesi hauekin teoria orokor bat garatzea nahi da, bizidunen arteko erlazioak esplikatu ahal izateko. Puntu honetan, filosofiari hurbiltzen zaio ekologia (teoria hauek bizia esplikatzea nahi bait dute).
Horregatik basoetan aritzen direnen lanak aztertuko ditugu artikulu honetan. Lehenik, bere baitan galdera batzuk egiten ditu ekologoak, eta Euskal Herriko mendietara joaten bagara hau da galdera nagusiena: Zergatik HARIZTIA dagoen lekuan ez da PAGADIA sortzen? eta alderantziz, PAGADIA dagoen lekuan HARIZTIA garatzen?. Ziurrenik lehia-arazoa dago tartean, hau da, hariztia dagoen lekuan pagoa eta haritza elkarren ondoan hasten direnean, haritza da lehia irabazten duena. Lehia horretan batak bestea suntsitzen du eta bi espezie hauek bizia jokatzen dute “hordago” honetan. Pagadian, lehian pagoak akabatzen du haritza. Dena da zilegi konpetentzia honetan (argia lapurtzea, gatz mineralak lapurtzea, zuhaixkak gosez hiltzea...). Hau dugu panorama.
Basoan gerra amorratua dago. Ekologoak hau ikusiz, hausnarka eta buruari bueltaka hasten dira. Hipotesiak ere sortzen dira: lurrean edo, zehazkiago esan, lurzoruan gertatzen da lehia hori. Beraz, badoa gure ekologoa pala batekin mendira, basora, lur-laginak hartzera. Hartu eta laborategira eramaten ditu. Laginketa bi baso-motetan egin du eta laborategiko analisiak honako hau esan dio gure ekologoari: lurzoruko lagin guztiak antzekoak dira. Pikutara joan zaio ekologoari bere hipotesia: lurzorua ez da batak (haritzak) ala besteak (pagoak) irabazteko arrazoia.
Lurzoruaren ebakidura.
Berriro ere, beste hipotesi bat frogatzen saiatu da. Baliteke ingurugiroko baldintza fisikoak bi basoen banaketa baldintzatzea. Eta bai, dirudienez itsasoarekiko altuerak oso ondo bereizten ditu bi baso-motak. Baina... altuerak zer eragin du bi espezie hauen fisiologian?. Altuerak seguru asko tenperatura eta argiztapena baldintzatuko ditu, eta honek zuhaitzen fisiologia eta honen ondorioz beren banaketa. Ekologoak hori baieztatu behar du; lanerako hipotesi berria du. Era aproposena zuhaitzak laborategira ekartzea da eta bertan tenperatura eta argia kontrolatuz eta aldakuntzak sartuz aldagai hauetan beren hipotesia onartu edo ezeztatzea. Baina... ezin dugu basoa laborategira sartu.
Beraz “laborategia” basora eramango dugu, edo hobeki esan, neurtzeko tresnak. Eta tresneria basoan kokatuta dagoenean, multzo osoari Estazio Esperimental deituko diogu. Baina nola eta non antolatuko ditu gure ekologoak estazio esperimentalak?
. Hasteko, basora joango da eta bi baso-eredu edo tipo aurkitu behar ditu. Ez pentsa hor
i
denik
,
zeren Euskal Herriko baso gehienek gizakiaren eragina jasan dute eta ekologoarentzat ahal izanez gero baso “naturalak” dira baliagarrienak. Estazioak kokatuko direneko lekuak, beste aldagai guztiak ahal bada berdinak izan behar ditu (jatorrizko harria, malda, orientazioa, etab.) eta aldagaia bakarra izango da, hots, zuhaitz-espeziea.
Esan beharrik ez dago hau ia-ia ezinezkoa dela. Bi eredu-alor hauek aurkitu ondoren, han jarriko ditu bere tresna eta tramankuluak. Interesgarria zaio lurzoruko tenperaturak neurtzea, baina oztopo haundia izango du; merkuriozko termometroek lurrazpian ezin bait dute neurtu. Arazo hau konpontzeko, gure ekologoak elektronika ere jakin behar du. Termometro elektronikoak erabili beharko ditu. Dendetan ez dira saltzen eta berak eraiki beharko ditu. Termometro hauek, bero haundiagoa egin ahala elektroi gehiago pasatzen uzten dute. Gure ekologoak beraz, zenbat elektroi pasatzen uzten duen neurtuko du. Aireko tenperaturak ere aztertu behar dira, eta garrantzitsuenak maximoak eta minimoak dira. Hauek merkuriozko termometroaz neur daitezke.
Argia ere zuhaitzentzat oso garrantzitsua da; argia bait da biziaren energi iturria. Argiari esker sortzen du landareak bere CO2 gasa, ura eta gatz mineralak jatorri dituelarik. Hemen ere argia kontrolpean jarriko du gure ekologoak, baina zein argi?. Basora iristen dena, hots, zuhaitzen gailurrera iritsten dena ala barrena sartzen dena?. Biologikoki interesgarriena honakoa jakitea da: basoak zenbat argi sartzen uzten duen eta beraiek aprobetxatutakoa zenbaterainokoa den. Fotometroak zuhaitzaren muturrean, baso barnean eta bien tartean jarriko ditu. Horrela bi baso-motetan ea iristen den argitik basoan zenbateko proportzioa geratzen den jakin ahal izango du.
Tester baten bidez argitasuna neurtzen.
Beste arazo bat ondokoa da: basoa ondo ala gaizki bizi den antzematea. Eta nola lortzen da hori?. Horretarako sareak jartzen dira lurgainean, eta zuhaitzak zenbat fruitu, hosto, eta lore ekoizten dituen kalkulatu ahal izango dugu. Garrantzitsuena hostoak dira; hostoetan bait dago klorofila eta hauek dira ekoizle nagusiak. Baso batek hosto asko botatzen badu, honako hau esan nahi du: baso horren ekoizpen-ahalmena hosto gutxiago botatzen duen beste baso batena baino handiagoa dela.
Ekologoak zenbat biomasa dagoen ere neurtzen du. Eta zertarako?. Biomasa oso parametro garrantzitsua da ekologoentzat, horren bidez ekosistema horren osasuna jakin dezaketelako.
Eta agian faktorerik garrantzitsuena ura izango da. Ura da bizia baimentzen duena. Ederki dakite hori landareek, eta gure ekologoak hori jakinik basora joko du ura kontrolpean jartzera. Basora zenbat ur iristen den, hosto-azalean zenbat geratzen den, enbor-azaletik zenbat jaisten den, lurrazaletik maldan behera zenbat isurtzen den, lurzoruaren barrena zenbat galtzen den jakin nahi du. Eta guzti hori neurtzeko beste hainbeste tramankulu jarriko ditu, hala nola, lisimetroak, plubiometroak, etab. Gero ur-laginak hartu eta laborategian analizatuko ditu kimikoki. Horrela zuhaitzentzat behar beharrezkoa den elikagai-kopurua ezagutu ahal izango du, eta gainera lurra-landare-aire sisteman beraien mugimendua zein den ere bai. Hau da, nutrienteen zikloa ezagutuko du eta horrela epe luzera basoaren garapena aurrikus dezake.
Plubiometroak estazioan.
Eta, gutxienez urtebetean zehar datuak biltzera mendira joan ondoren, baliteke ekologoa hastapeneko galdera haien erantzunetara gehixeago hurbiltzea.
Bukatzeko, eskerrak eman nahi dizkiogu Donostiako Aterpetxe eta Akanpalekuen Udal Patronatuari; berari esker jarri bait ditugu basoetan geure estazio esperimentalak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b122037ccaa9 | http://zientzia.net/artikuluak/rene-descartes/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Rene Descartes - Zientzia.eus | Rene Descartes - Zientzia.eus
Matematikari eta filosofo frantziar hau, La Haye-n jaio zen 1596.eko martxoaren 31n. Descartesen ekarpenetako bat, algebra eta geometria konbinatzea eta biak aberastea izan zen.
Matematikari eta filosofo frantziar hau, La Haye-n jaio zen 1596.eko martxoaren 31n. Descartesen ekarpenetako bat, algebra eta geometria konbinatzea eta biak aberastea izan zen. Rene Descartes - Zientzia.eus Rene Descartes
Biografiak
Matematikari eta filosofo frantziar hau, La Haye-n (Tours inguruan) jaio zen 1596.eko martxoaren 31n. Urtebete zuela ama hil egin zitzaion, eta badirudi bizialdi guztian izan zuen osasun txarra amarengandik herentziaz jasotakoa zuela.
Eskolara joateko adinera heldu zenerako, eztula noiznahi izaten zuen, eta horregatik askotan eskolara joan ordez ohean egoten uzten zioten. Oso ikasle azkarra zen, baina gaztetan hartutako ohiturari (ohean lan egiteko ohiturari alegia) bizitza osoan eutsi zion.
Jesuitekin ikasten hasi zenez gero, Descartes oso elizkoia zen. Elizaren dotrinari kontra egingo zion teoriarik ez zuen landu, eta horren adierazgarri da 1633. urtean gertatu zitzaiona. Bera unibertsoaz liburu bat idazten ari zen Kopernik-en teoria onartuz, baina Elizak Galileo heretikotzat jota kondenatu egin zuela esan ziotenean, bere eritzia aldatzeari ekin zion. Hipotesi berriaren arabera, Lurra erpin batean apoiaturik zegoen, eta Lurra ezik erpin hori zen Eguzkiaren inguruan biraka zebilena. Funtsik gabekoa izan arren hipotesi hura jakitun askok onartu zuen, harik eta geroxeago Newtonek bere grabitazio-teoriaz gainerakoak ezkutarazi zituen arte.
Urte batzuetan Frantziako armadan igaro ondoren, Descartes Holandan finkatu zen protestante artean ia hil zen arte. 1649. urtean atera zen Holandatik Suediako gortearen gonbite bati baietza eman ziolako. Suediako Kristina erreginak filosofo famaturen bat nahi zuen bere inguruan gorteari ospea ematearren. Oso bizimodu eta ideia bereziak zituen ordea erregina hark eta Descartesi goizeko bostetan joan erazten zion gaztelura filosofi klasea eman ziezaion. Suediako negu gorria jasateko adina kemen ez zuten Descartesen birika ahulek, eta Stockholmen hil zen 1650. urteko otsailaren 11n.
Descartesen gorputza, burua ezik, Frantziara eraman zuten eta burua ere 1809. urtean itzuli zen Berzelius-ek Cuvier anatomilariari bidali zionean.
Descartesen garaian Europan jakitunen hizkuntza latina zen eta horregatik “Renatus Cartesius” izen latindarra erabili zuen bere lan askotan. Horregatik deitzen zaio “cartesiar” bere filosofiari eta baita “koordenatu cartesiar” ere matematikan ekuazioak irudikatzeko erabiltzen diren ardatz elkartzutei ere. Irudikapen-sistema hau, Descartesek asmatua da, noski.
Dena dela, Descartesek bere bizialdian frantsesez latinez baino gehiago idatzi zuen. XVII. mendean beraz, latina hizkuntza unibertsal gisa gainbeheraka ari zen hizkuntza erromantzeen mesedetan.
Descartes mekanizista izan zen. Edozertaz zalantza egiten zuen, baina zalantza egote hutsak norbaitek zalantza egiten zuela esan nahi zuen eta norbait hori bazela. Ideia hori latinezko esaera famatu honetara bildu zuen: Cogito, ergo sum (Pentsatzen dut, beraz banaiz). Oinarri horretatik abiatuz osatu zuen doktrinagatik, filosofia modernoaren aita dela esaten da.
Doktrina mekanizista giza gorputzari ere aplikatu zion, Vesalius eta Harvey-ren lanetan oinarrituz. Adimena gorputzetik kanpora eta independente zegoen, baina garuneko guruin pinealaz komunikaturik ere bai aldi berean. Animaliek guruin hori ez zeukatelakoan aukeratu zuen Descartesek. Oker zegoen ordea, urte batzuk geroago Nikolaus Stenon daniarrak guruin hori animaliengan aurkitu zuelako.
Matematikaz ere arduratu zen Descartes. Armadan zegoenean pentsatzeko denbora asko izaten zuen nonbait, eta orduan hasi zen matematikak lantzen. Koordenatu cartesiarren sistema, ohean etzanda hegan ari zen euli bati begira asmatu zuen diotenez. Euliaren posizioa, hiru plano elkartzuten bidez eman zatekeen, hiru planoak eulia zegoen puntuan biltzen zirelarik. Puntu bat bi dimentsioko gainazalean, puntu horretantxe elkar ebakitzen zuten bi zuzen elkartzuten bidez lokaliza zatekeen.
Descartesen koordenatu-sistemaz baliaturik, planoko edozein puntu bi zenbakiz defini zatekeen: (-3,1) zenbakiez adibidez. Espazioko puntuak definitzeko, hiru zenbaki behar ziren: (3,-4,2) esate baterako.
Algebrako edozein ekuazio (y = 3x2+2 ekuazioa adibidez) planoko ardatz cartesiarretan irudika daiteke. Izan ere x aldagaiari balio desberdinak emanez y-rentzat beste balio batzuk lortuko ditugu eta balio horiek ardatz cartesiarretara eramanda kurba baten puntuak lortuko ditugu. Kurba bakoitzari ekuazio bat eta ekuazio bakoitzari kurba bat dagokio beraz.
Descartesek kontzeptu hau unibertsoaz ziharduen liburu batean eranskin gisa argitaratu zuen 1673. urtean. Egia esan, liburuan zetorren gainerakoa baino askoz ere garrantzitsuagoa suertatu zen eranskina.
Descartesen beste ekarpen bat, algebra eta geometria konbinatzea eta biak aberastea izan zen. Konbinazio horri esker, gero Newtonek bere kalkulua garatu ahal izan zuen. Algebrari “analisia” deitzen zitzaiolako, Descartesek matematikaren bi adarrez egindako bateratzeari geometria analitiko esaten zaio.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9c78c6cfafec | http://zientzia.net/artikuluak/zer-dira-tindakariak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zer dira tindakariak? - Zientzia.eus | Zer dira tindakariak? - Zientzia.eus
Tindakariak ez dira kolore huts. Kolorearen atzean dagoen kimikaren etengabeko ikerketak ondorio garrantzitsuak izan ditu. Kimika modernoaren oinarriak jarri zituen.
Tindakariak ez dira kolore huts. Kolorearen atzean dagoen kimikaren etengabeko ikerketak ondorio garrantzitsuak izan ditu. Kimika modernoaren oinarriak jarri zituen. Zer dira tindakariak? - Zientzia.eus Zer dira tindakariak?
Tindakariak ez dira kolore huts. Kolorearen atzean dagoen kimikaren etengabeko ikerketak ondorio garrantzitsuak izan ditu. Kimika modernoaren oinarriak jarri zituen.
Tindakari sintetikoen aurkikuntza arte horrelako kolore-sorta edukitzea pentsaezina zen.
Tindakari eta pigmentuek gure inguruko munduari kolorea ematen diote. Arropatik haltzarietaraino, landareetatik pinturetaraino, plastikoetatik paperetaraino dagoen kolore-espektroa tindakari eta pigmentuen ondorio da.
Pingmentuak eta tindakariak ez dira gauza berdina. Punk-ek beren hilea tinda dezakete. Baina pintore baten paletan dagoena pigmentuak dira. Hauek dira desberdintasunak. Tindakariek, koloreztatzen dituzten molekuletako nolahalako estekadura osatzen dute.
Estekadura fisikoa izan daiteke (hidrogeno-loturan adibidez) edo sendoagoa (lotura kimikoan legez). Pigmentuek ordea, koloreztatzen duten gainazala partikulen bidez gainestaltzen dute. Horrexegatik adibidez, Mona Lisaren irribarrean ez da azpian dagoen oihala nabaritzen. Beste desberdintasun orokor bat ere badago: tindakari gehienak konposatu organikoak dira eta pigmentu gehienak ez-organikoak.
Jendeak milaka urtetan zehar erabili ditu tindakari eta pigmentuak. Kobazulotan bizi ziren gure arbasoek etxeko paretak margotzeaz gain beren burua ere margotzen zuten. Zibilizazioak ezagututako lehenengo pigmentua odola izan zen seguruenik. Urdin-belarra aspaldiko tindakari urdina da eta antzinako tindakari askok baia eta landare-zukutan zuten jatorria.
Kantitate handiak ekoiztutako lehenengo tindakari artifizialak XIX. mendean garatu ziren. Ordurarteko tindakariek lehengai naturaletan zuten jatorria eta landare- eta animali lehengaiak birfinduz lortzen ziren. Honen adibidea purpura gorrixka koloreko alizarina tindakaria zen. Hau tinte-otxarraren (kafearekin erlazionatutako sastraka da) sustraia fermentatuz lortzen zen. Landare-tindakari hauek ez dira oso iraunkorrak. Batzuek azkar galtzen dute kolorea eta koloreak askotan mateak dira. Gainera, zenbait kasutan materialari aglutinatzaile bat erantsi behar zaio. Aglutinatzaileak kromoa edo antzeko metalak dira oro har. Tindakaria, gatz disolbaezin moduan hauspearazten dute oihalaren harien artean.
Naturak kolore-aldagarritasun handia du. Tindakarien industriak kolore guzti horiek bikoiztu egin ditu eta gainera naturan inoiz ikusi gabeko koloreak sortu ditu.
Tindakari sintetikoa lortu zuen lehenengo pertsona, 18 urteko William Perkin kimika-ikaslea izan zen, aurkikuntza 1856.ean ustegabean egin zuelarik. Kinina izeneko botika sintetizatu nahian zebilen Londreseko bere etxean. Aitzitik, distira handiko konposatu koloretsua sintetizatzeko metodoa aurkitu zuen. Malba esan zion konposatuari. Malba kolore distiratsua eta iraupen luzekoa zen eta bera izan zen kimikaren industrializazioa eragin zuena. Aurkikuntza hau oinarritzat harturik hazi zen egun ezagutzen dugun industria kimiko itzela.
Pantone kolore-katalogoak gaur egungo kolore-eskaintzaren ideia eman diezaguke.
Perkinek zorte handia izan zuen. Ez ordea adurragatik; baizik eta garai hartan tonalitatea modan zegoelako. Bere tindakariak Baiona balio zuen. Perkinek sekulako arrakasta izan zuen. Hurrengo urteetan malba eta beste zenbait tindakari produzitzeko faktoria batzuk eraiki zituen Londres inguruan. Bere poltsa oso azkar hazi zen. Aitonenseme izendatu zuten 36 urte besterik ez zituenean.
Tindakari sintetikoek propietate medikoak ere bazituztela ikusi zen. Botikagintzan zebiltzan ikerlariek zera ondorioztatu zuten: tindakariek bakterioak inguruko zelulak baino gehiago koloreztatzen bazituzten bakterioengana pozoia eramateko bala magiko moduan erabil zitezkeela. 1907.ean Paul Ehrlich-ek tindakariak loaren eritasuna eragiten duen bakterioak koloreztatzeaz at hil egiten zuela ikusi zuen. Bere lanak sifilisaren kontrako sendabidea lortzeko balio izan zuen.
Tindakariek, komertzialak izateko, bost ezaugarri nagusi izan behar dituzte. Esaterako, tindatutako arropek gure gorputzarekin harremanetan egon behar dute denbora luzez. Beraz tindakariek osasungarriak izan behar dute. Bigarrenez, kolore intentsoa izan behar dute. Hirugarrenez, uretan disolbagarri (kasu gehienetan) izan behar dute, normalean materialak tindatzeko tindakariaren ur-disoluzio batean zehar pasarazten direlako. Laugarrenez, tindakariak finkoa izan behar du, hots, ikuztean edota eguzkitan ez du kolorerik galdu behar. Eta azkenik, berarekin harremanetan dauden beste materialak ez ditu koloreztatu behar.
Salbuespen batzuk izan ezik, ehungintzan erabiltzen diren tindakariak konposatu organikoak dira. Tindakari ona sintetizatzeko, kimikariek funtzio-talde egokiak konbinatu behar dituzte goian aipatutako ezaugarriak betetzeko.
Molekula batzuk oso koloretsuak dira eta beste batzuk ez. Kolorea, zurgatutako edo isladatutako argiak eragindako fenomenoa da. Objektu batek ia erradiazio osoa zurgatzen baldin badu, beltza da. Isladatzen badu berriz, zuria. Espektroaren eskualde batzuetan bakarrik zurgatzen baldin badu, koloreztaturik ikusten da. Kolorea, isladatzen diren erradiazioen uhin-luzeraren menpekoa da.
Kromoforoak eta auxokromoak
1876.ean lehenengo aldiz, Otto Witt kimikari alemaniarrak tindakariaren kolorea eta bere egitura kimikoa erlazionatu zituen. Tindakariak bi zati desberdin ditu. Bata kromoforoa da; kolorea sortzen duen molekularen zatia alegia. Molekularen beste zatiaren lana, koloreztatua izango den materialarekin lotura eratzea da.
Kromoforoak karbono-atomo asegabeak dituzten talde organikoak dira. Etanoa bezalako konposatu aseak lotura guztiak hidrogenoz beteak dauzka. Etenoaren moduko konposatu asegabeek, bi karbono-atomoren artean hidrogenoz aseta ez dagoen lotura bikoitz bat dute gutxienez. Tindakari gehienak konposatu asegabezko talde berezi batean kokatzen dira: konposatu aromatikoetan hain zuzen ere. Konposatu aromatikoen ezaugarririk nagusiena bentzeno-eraztuna izatea da.
Kromofororik ohizkoena azo taldea da. Talde honek bi nitrogeno-atomo dauzka. Azo taldea konposatu aromatikoei lotzen zaienean, lotura arruntetako elektroiak baino higigarriago diren elektroi deslokalizatuak dauzka.
Molekulak oszilatzailetzat jo behar dira eta ez orrialde batean marraztutako bi dimentsioko objektu finkotzat. Erradiazio elektromagnetikoa, argia ere bai, zurgatzeko eta igortzeko gai dira. Oszilatzaile guztiek beren maiztasun naturalaren inguruan erradiazioa zurgatzeko joera dute. Fenomeno horri erresonantzia deritzo.
Argi-uhinen edo erradiazio elektromagnetikoaren zurgaketa eta soinu-energiaren zurgaketa antzekoak dira. Adibide erraza kitarra-soken bibrazioa da. Kitarra baten bi soka maiztasun berdinean afinatuta baldin badaude, nota bat jotzeak aldameneko sokan bibrazio sinpatikoak eragingo ditu.
Tindakarietan zera esan nahi du erresonantziak: molekula batek, molekula barneko elektroi-higiduraren maiztasun berean zurga dezakeela erradiazioa. Isladatutako argiak ematen dio kolorea.
Zuntz zelulosikoak tindatzeko zuzeneko tindaketak eragozpenak izaten ditu; koloreak azkar ihetxetzen bait dira.
Auxokromo izeneko taldeak egiturei itsats dakizkieke. Bibrazioaren berezko maiztasuna aldatzen dute eta ondorioz kolorea ere bai. Auxokromo desberdinek eragin desberdina izango dute kromoforoan. Kimikariek tindakariaren kolorea intentsifikatuko duten auxokromoak aukeratzen dituzte.
Zenbait tindakarik kolorea aldatzen du ingurune azido edo basikoaren arabera. Horietako batzuek, hala nola metil laranja eta fenoftaleinak, nahikoa aldaketa nabarmena daukate eta adierazle moduan erabiltzen dira laborategi kimikoetan. Disoluzioa ingurune azidotik basikora aldatzen denean, forma azidoa gatz bilakatzen da (edo gatza base bihurtzen da). Adierazletan, azido- eta gatz-molekulen arteko berezko maiztasunen desberdintasunak eragiten du kolore-aldaketa.
Finkoa ala ihetxetua
Tindakariaren finkotasuna, kolorea bizi mantentzeko gaitasuna da. Tindakariaren erabilgarritasuna horren menpeko da. Eguzki-argiak, marruskadurak edo poluzio atmosferikoak tindakaria ihetxeraz dezakete. Urak ere horixe egin dezake. Etxean, ikuzketa da tindakariaren finkotasunak jasan behar duen erasorik nagusiena. Galtza bakero ihetxetuenen modaren kasuan izan ezik, arropen kolorgetzea ez da desiragarria. Normalean, fabrikatzaileek beren arropek kolore originalik gal ez dezaten lortzen dute.
Tindakariak substratuaren gainazalari itsasteko duen zaletasunari, afinitate deritzo eta material eta tindakariaren arteko erakargarritasun fisikoaren ondorio da. Anitz kasutan disolbagarritasunarekin erlazionaturik dago. Ikerlariek tindatutako substratua behin eta berriro ikuzten dute kolorearen ihetxepena azeleratzeko eta ikuzi aurretik eta ostean kolore-estandarrekin konparatzen dute. 5. mailak tindakaria oso finkoa dela adierazten du; 1. mailak ordea errazki ihetxetzen dela esan nahi du.
Ikerlariak baina, elkarloturik dauden bi efektu desberdinez interesaturik daude. Lehena kolore-intentsitatearen aldaketa da. Bigarrena, ihetxepena nola gertatu den jakitea. Hau ikusteko, tindatu gabeko materiala batera ikuzten da eta zenbat kolore transmititu den aztertzen da.
Likido ez diren agenteek tindakarietan duten eragina aztertzea zailagoa da. Gortinak esaterako, eguzki-argi pean erraz ihetxetzen dira. Dirudienez erreakzioak erradikal askeak sortzen ditu tindakarian eta horiek eragindako erreakzio kimikoek hondatzen dute bera.
Zenbat substratu, hainbat tindakari
Gaur egun, 3.000 tindakari desberdindik gora fabrikatzen dira. Eskaintza zabal honen arrazoia tindakarien espezifikotasuna da. Oso tindakari gutxik tindatzen du egokiro material-sorta handia. Material berrien garapen etengabeak gainera, erronka berriak jotzen dizkie tindakari-fabrikatzaileei. Izan ere, material berri horiek tindatzeko modua aurkitu behar dute.
Ehun gehienak prestatu behar izaten dira tindatu aurretik. Adibidez, kotoia alkali batekin batera berotzen badugu, gantzak hidrolizatzen ditu eta olio naturalak puskatzen ditu. Era berean, artile naturalaren koipea erauzi egin behar da tindatu aurretik. Kotoia mertzerizatu egin behar da base batekin tratatuz. Tratamendu honek zuntza hantu egiten du eta tindakaria errazago zurgatzen du. Azkenik, zuntz gordinak lixibaz tratatu behar dira tindatu aurretik. Bestela, berezko horitasunak tindakariaren kolorea aldatuko luke.
Zuntzen tindakariak bi motatakoak izaten dira oro har: tindakari erreaktiboak eta ez-erreaktiboak. Tindakari erreaktiboen aurkikuntza nahikoa berria da. Hauek kimikoki erreakzionatzen dute ehunaren zuntzarekin. Perkinen aurkikuntzaren ondorengo ehun urteetan tindakari guztiak ez-erreaktiboak ziren. Tindakari ez-erreaktiboen mota nagusiak hauek dira: tindakari zuzenak eta upel-tindakariak. Tindakariaren partikulak zuntzen artean harrapaturik gelditzen dira eta horrelaxe ematen diote kolorea.
Tindakari zuzenak arrunt erabiltzen dira oraindik. Mota honetako tindakariek ez dute aglutinatzailerik behar. Guzti hauen arteko lehena Kongo gorria izan zen. Honek egitura korapilotsua du eta kolore bizi distiratsua sortzen du. Kongo gorria oso erabilia zen XIX. mendearen bukaeran, baina orain ez da erabiltzen kantzerigenoa delako. Tindakari zuzenak, eraztun bentzenikoei lotutako azo taldeak dituzten molekula organiko konplexuak dira maiz.
Tindatzeko behar den beste osagai bakarra elektrolito bat da; gatz arrunta esaterako. Horrexegatik, tindaketa etxean egiten denean gatza erantsi behar izaten zaio tindakari-disoluzioari. Tindakari zuzenak oso egokiak dira artilea eta zeta tindatzeko, baina ez oso egokia material zelulosikoak, hala nola kotoia eta lihoa, koloreztatzeko.
Tindakari zuzenek merkatuaren zati garrantzitsua hartzen dute oraindik, fabrikatzeko nahikoa merke direlako eta kolore-eskaintza handia dutelako. Dena den, tindakari zuzenak ikuzketarekiko nahikoa sentikorrak dira eta ihetxepena erraz gertatzen zaie. Finkatzaile kimikoek tindakaria finkatzen lagun dezakete, baina kostua handitzeaz gain ez dira oso eraginkorrak.
Upel-tindakariak
Material-mota guztiak kolorezta ditzakete tindakari sintetikoek.
Upel-tindakarien arteko lehena indigoa izan zen. Garai batean urdin-belarretik edo indigofera landaretik erauzten zen, baina 1897az gero sintetikoki lortzen da. Bakeroetan erabiltzen den tindakaria da indigoa. Gaur egun drila indigoa baino tindakari finkoagoz kolorezta daiteke, baina, kasu honetan, desabantaila birtute bilakatu da, ihetxetutako galtzak modan daude eta. Kimikoki, tindaketak erredukzioa eta oxidazioa behar ditu tindakaria ehunari lotzeko.
Tindakari-mota honen desabantailarik handiena kostua da. Tindaketa oso elaboratua denez, garestiak dira. Gainera kolore gorria lortzea zaila da. Eragozpen hauen gainetik, upel-tindakariek erabilpen handia daukate zenbait ehun-mota desberdinekin.
Tindakari ez-erreaktiboen azken mota, merkatal ikuspegitik garrantzitsuena da: azo tindakariak alegia. Kasu honetan ere, manufaktura prozesu konplexua da eta ekoizpen-kostuek gora egiten dute. Tindakari hauek oso finkotasun egokia dute ehun zelulosiko gehienekin. Azo tindakari gehienak gorriak izatea eta berderik ez egotea dira desabantailarik nagusienak.
Tindakari erreaktiboak
Tindakarien kimikan egin den aurrerapausorik handiena 1956.ean egin zen tindakari erreaktiboak aurkitu zirenean. Tindakari ez-erreaktiboen eragozpenik handiena kotoia eta artilea bezalako ehun arruntak, oro har, egoki ez tindatzea zen. 1950.eko hamarkadan arropa gehiena kotoiz edo artilez egiten zen eta zuntz sintetikoak ez ziren erabiltzen. Urte horretan bi kimikarik tindakari erreaktiboetan lehena, Procion tindakaria izenekoa, sintetizatu zuten.
Tindakari erreaktiboen ezaugarririk nagusiena, substratuarekin erreakzionatzea da. Tindakari hauetan, kolore bizia ematen duen kromoforo arrunt bat ehunari kimikoki lotuko zaion zati erreaktibo bati estekatzen zaio. Kotoia tindatzeko oso onak dira, tindakaria zuntzaren zati bilakatzen delako, eta oso nekez ihetxetzen dira.
Tindakari sintetiko gehienak ikatz-alkitranetik lortzen ziren garai batean. Orain produktu petrokimikoak dira lehengai nagusi.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fb177c914124 | http://zientzia.net/artikuluak/gonzalo-martin-guzman-40-urte-polimeroen-munduan-m/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gonzalo Martin Guzman, 40 urte polimeroen munduan murgildurik - Zientzia.eus | Gonzalo Martin Guzman, 40 urte polimeroen munduan murgildurik - Zientzia.eus
Irakurle gehienek ez dute seguruenik Gonzalo Martin Guzman irakaslea ezagutuko. Duela gutxi Euskal Herriko Unibertsitateko "Irakasle Emerito" izendatu dute. Zein da bada, Gonzalo Martin Guzman?
Irakurle gehienek ez dute seguruenik Gonzalo Martin Guzman irakaslea ezagutuko. Duela gutxi Euskal Herriko Unibertsitateko "Irakasle Emerito" izendatu dute. Zein da bada, Gonzalo Martin Guzman? Gonzalo Martin Guzman, 40 urte polimeroen munduan murgildurik - Zientzia.eus Gonzalo Martin Guzman, 40 urte polimeroen munduan murgildurik
1989/12/01 Irazabalbeitia, Inaki - kimikaria eta zientzia-dibulgatzaileaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Biografiak
Irakurle gehienek ez dute seguruenik Gonzalo Martin Guzman irakaslea ezagutuko. Gutxi batzuk, hamarkada hasierako urte zurrunbilotsuetan Euskal Herriko Unibertsitateko errektore izan zelako ezagutuko dute. Eta gutxiagok, bere ikasle izateko parada zoragarria izan genuelako ezagutzen dugu. Duela gutxi Euskal Herriko Unibertsitateko “Irakasle Emerito” izendatu dute. Zein da bada, Gonzalo Martin Guzman?
Gonzalo Martin Guzman 1975. urtean ezagutu nuen nik, artean gaztetxo nintzela Kimikazko lizentziatura egin asmoz jaioberri zen Donostiako Kimika-Fakultatean ikasten hasi nintzenean. Fakultateko dekano komisari zen eta Kimika Orokorreko irakasle ere bai aldi berean.
Pertsona nabarmena zen; indifentziarik sortzen ez duen horietakoa. Bere alde ala bere kontra egon zintezke. Gorrotorik handiena eta atxekimendurik sutsuena sortzeko moduko gizasemea da.
Donostiako Kimika-Fakultatea aurrera ateratzeko bera bezalako pertsona behar zen eta berak indar guztiak erabili ditu ideia horren alde. Gaur egun Donostiako Kimika-Fakultatea errealitate oparo eta naharoa bada, gizaseme jator eta eraginkor honen “errua” izan da eta horrexegatik Euskal Herriak eta euskal kulturak zor handia dute berarekin.
Irakasle Emerito izendatu dutela aitzakiatzat harturik, berarengana hurbildu gara bere bizitzaren berri jakin asmoz.
Elhuyar: Madrilen jaio zinen zu 1924.ean eta bertan egin zenituen ikasketak. Zer gogoratzen duzu garai hartaz?
Gonzalo Martin Guzman: Gerra zibilaren ostean bukatu nuen batxilergoa Cisneros institutuan eta segidan Unibertsitate-Hirian zegoen Kimika-Fakultatean hasi nintzen lizentziatura egiten. Aldi berean Marin Amat akademian irakasle izan nintzen. Bertan prestatu nuen nik unibertsitaterako sarrera, eta Sari Berezia izan nuenez, zuzendariak irakasle izatea proposatu zidan. Prestigio handikoa zen garai hartan Marin Amat akademia. 1946.ean amaitu nuen lizentziatura.
E.- Zein espezialitate zeuden garai hartan?
GMG- Orduan, espezialitateak klasikoak ziren: organikoa, analitikoa eta ezorganikoa. Ez zegoen esaterako biokimikarik. Guk lizentziaturan ez genuen biokimikarik ikasi. Madrileko Kimika-Fakultateak prestigio handia zuen eta irakasle onak zeuden, baina bere curriculuma oso klasikoa zen.
Ni kimika organikorantz zuzendu ninduten. Orduko kimika organikoko katedratikoak, konposatu heteroziklikoen oso sintesi korapilotsu batean jarri ninduen lanean. Baina udan laborategian bakarrik lanean ari nintzela, leherketa handi bat jazo zen eta shock handia pairatu nuen. Ondorioz, ikerketa-gaiaren aldaketa eskatu nuen. Orduantxe Juan de la Cierva patronatuko plastikoen atala zabaltzekoak ziren eta hara pasatu nintzen. Silikonei buruzko tesi bat egin nuen; Espainian eginiko lehenengoa. Tesia 1950.ean bukatu nuen eta institutuaren kolaboratzaile izatera pasatu nintzen; Plastiko eta Kautxuen Sailean hain zuzen ere.
E.- Birmingham-era joan zinen segidan.
GMG.- Juan de la Cierva patronatuak emaniko beka bati esker, Ingalaterrara joan nintzen; Birminghameko unibertsitateko Kimika fisikoko sailera hain zuzen ere. Sir Harry Melvillek zuzentzen zuen eta lehen mailako laborategia zen plastikoen alorrean. Sekulako azpiegitura zuen. Ikerlari eta irakasle handi asko egotez gain, laborategi eta zerbitzuzko azpiegitura ezinhobea zuen. Beste inon ez dut horrelakorik ikusi: doitasunezko lantegi mekanikoak, doitasun ertaineko lantegi mekanikoak, elektronika, zura eta beira lantzeko lantegiak. Esaterako, lantegi horien laguntzaz polimeroen kimika fisikoko sailak argi-barreiakuntzazko (light scattering) espektrometroa diseinatu eta eraiki zuen. Espektrometro hau komertzialki produzitu zuen etxe ingeles batek ondoren eta polimero-disoluzioen ikerketan erabilitako eredu estandarra izan zen zenbait urtetan.
Bertako sistema oso egokia zen. Langile espezializatuek eta artisauek ez zuten unibertsitatetik alde egiten ondo ordaintzen zituztelako. Tradizioa sortzen zen. Beraz tresneria zientifikoaz ezagutza zuten langile, elektrizista eta mekanikoen belaunaldiak sortzen ziren eta zuk ideia bat ematen bazenien, haiek ulertu eta tresna fabrika zezaketen.
E.- Zein da Birminghamen egin zenuen tesiaren gaia?
GMG.- Makromolekulen adarketa aztertu nuen erradioisotopoen bidez. Lan honetan, erradikal polimerizatzai-leen katen transferentzien konstante zinetikoak lortu ziren lehenengo aldiz. Abiadura-konstanteen balore kuantitatiboak lortu ziren. Lana oso inportantea izan zen.
E.- 1954.ean Madrilera itzuli eta Juan de la Cierva patronatura joan zinen. Arazoak izan omen zenituen.
GMG.- Arazo asko izan nituen garaia horretarako egokia zelako. Garai hartan, patronatuko zentruen kontrola erregimenarekin gutxi edo gehiago lotutako pertsonek zuten. Arazoen iturria ikerketarekiko nuen jarrera zen. Nik ikerketa egin nahi nuen eta ez nuen beste lanik hartzea nahi. Hala ere patronatuaren helburua industria laguntzea zen, baina gaur bezala orduan ere, industriak ez zekien zer nahi zuen eta lana kontrol- eta entseiu-saiotara mugatzen zen. Nik ez nuen horrelakorik nahi. Hortaz, patronatuaren zati bat polimeroei buruz ikerketan aritzea bultzatu nuen nik. Ni borroka horretan bakarrik ari nintzen eta hortik sortzen ziren arazoak. Beti bakarrik egin nuen lan eta ez nuen inoiz aurrekonturik izan. Eskalafoian nahikoa gora joan nintzen, baina arazoak nituen beti.
E.- Garai hartan zein izan zen zure ikerketa-lerro zehatza?
GMG.- Gauza askori buruz egin genuen lan. Polimerizazioaren zinetikan egin genuen lan; batez ere monomero biniliko eta akrilikoen kasuan. Teknika berriak eta oso zehatzak garatu ziren, polimeroen pisu molekularra neurtzeko esaterako. Jendeak pisu molekularrek garrantzirik ez dutela uste du, baina goi-polimeroen pisu molekularra oso gauza serioa eta delikatua da. Patronatuan pisu molekularrak neurtzeko osmometro bat diseinatu genuen. Polimerizazio ionikoaz ere aritu ginen; oso modako gaia garai hartan.
E.- Segidan EEBBtara joan zinen. Zer konta deizagukezu esperientzia hartaz?
GMG.- Fullbright fundazioaren bidez visiting professorship izeneko bat eman zidaten. 1962. urtean Nôtre-Dame unibertsitatean (Indianan) aritu nintzen ikerketan eta aldi berean irakaskuntzan. Karbohidratoak polimero sintetikoei lotzeko moduak aztertu nituen. EEBBtan modako gaia zen orduan. Izan ere, nekazal hondakin ugari zegoen bertan eta horiek aprobetxatzeko moduak aztertzen ari ziren.
Philadelphiara Price irakaslearengana joan nintzen gero, hark gonbidatuta. Price polimeroen munduan aitzindarietako bat izan zen EEBBtan. Philadelphian biokimikari makromolekularren talde batekin aritu nintzen lanean, zituzten problemei aurre egiteko kimikari makromolekular baten ikuspegia behar zutelako. Laborategi animaliengan sorterazitako minbiziaren azterketak ziren. Azido nukleiko kantzerosoetan zer gertatzen zen ikertzen genuen. 1964.ean Espainiara itzuli nintzenean horretan jarraitu nahi izan nuen, baina ezinezkoa gertatu zen, Plastikoen Institutuan zeuden lan-baldintzengatik.
E.- Ameriketatik etorrita, Plastiko eta Kautxuaren Institutura itzuli zinen; garai bateko Juan de la Cierva patronatura alegia, baina aurki Barcelonara joan zinen termodinamikako katedratiko...
GMG.- EEBBtatik etorrita Madrilen segitu nuen lanean lehen bezala. 1967.eko bukaerarako oso deseroso sentitzen nintzen. Hogei urte neramatzan institutuan eta borrokan segitzen nuen. Institutuko zuzendariak erretiroa hartu zuen eta bere ordez haren lagun bat jarri zuten. Etorki-zunik ez nuela eta egoera okerragotu egin zitekeela ikusi nuen. Orduan Injineru-Eskoletarako katedratiko-oposizioak agertu ziren. Aurkeztu eta plaza lortu nuen.
Bartzelonara joan nintzenean, injineru-eskoletan ikerketarik ez zen egiten. Beraz, nere ideia eskolan klaseak eman eta institutuko Bartzelonako adarrean ikerketa egitea zen. Ez zidaten utzi eta oso gaizki pasatu nuen; ekonomikoki larri esan nahi dut. Izan ere orduan, injineru-eskoletako katedratikoek ez zuten dedikazio esklusiborik (gehienak eskolatik kanpo beste lan bat zutelako estudioren batean) eta nere soldata oso eskasa zen. Eskerrak legea aldatu eta dedikazio esklusiboa lortu nuenari.
Terrassako eskolan ibili nintzen irakasle eta ideia finko bat neukan buruan. Injineruak ez dira normalean ikertzaile, profesionalak dira, eta nere helburua injineruek ere oinarrizko ikerketa oparoa egin dezaketela frogatzea zen. Terrassan eta Bartzelonako injineru-eskoletan egin nituen urteetan, injineru asko jarri nituen ikerketarako bidean. Orduantxe hasi ziren benetako lehen doktore injineruak, tesiak egindakoak alegia, eta ez ordurarte bezala prestigio profesionalez lortutako doktoraduak. Ez da lan erraza izan injineruen pentsamoldea aldatzea... Urte batean ikasturte berrirako Sarrera-hitzaldia eman nuen Bartzelonan eta injineruek ikerketa egin behar dutela aipatu nuelako sekulako eskandalua sortu zen.
E.- Donostia gero...
GMG.- Bai, 1975.ean Donostiako Petrokimika-Fakultateko proiektua sortu zen eta fakultate berriko dekano komisari izatea proposatu zidaten. Nik pozik hartu nuen ideia. Alde batetik Arantxa nere emaztea donostiarra da eta bestetik erronka berriei aurre egitea izan da nere bizitzako patua. Eta hau benetako erronka handia zen. Estatuan ez zegoen antzeko fakultaterik. Zerotik hasi behar zen. Donostiara etorri nintzenean fakultate berriko bultzatzaile sutsuenetako bi (Joan Maria Araluze, Foru-Aldundiko lehendakaria, eta Felipe Lucena, Unibertsitateko Zuzendari Orokorra) hil egin ziren. Oso gogorra gertatu zitzaidan guztia, baina azkenik lortu genuen eta 14 urte geroago egindako lanaren frutua ikusita oso pozik nago.
Garai hartan Valladolideko unibertsitatearen menpe geunden eta urruti geundenez eta txikiak ginenez ez ziguten kasurik egiten. Gero Euskal Herriko Unibertsitatea sortu zen, hiru kanpusetan. Errektoreorde izendatu ninduten eta Martin Mateok utzi zuenean errektore. Garaia oso zurrunbilotsua izan zen. Mota guztietako arazoak izan genituen. Ekonomikoki miseria gorrian bizi ginen. Pentsa, orain unibertsitateak 13 mila milioiko aurrekontua du eta orduan 200 milioikoa bakarrik.
E.- Ikerketara eta Donostiako Kimika-Fakultateko sorrerara itzulirik, zure lana itzela izan zen ene aburuz. Zerotik hasi eta hamar urtean Euskal Herriko Unibertsitateko ikerkertaren ikuspegitik zentrurik emankorrena izatea hein handi batean zuri zor dizugula uste dut.
GMG.- Zinez eskertzen dut zuk esandakoa. Nik ahalegina egin dudan guztian jarri dut eta gainera beharrezkoa izan den guztietan begiak itxi eta aurrerantz jo dut. Ikerketa egin asmoz etorri nintzen eta lehenengo egunetik egin genuen. 1979. urtean lehen tesiak irakurri zituzten Iruin eta Zamora doktoreek. 1976.ean Ramon Mestres etorri zen kimika organikoko katedratiko moduan eta berak ere ikerketa bultzatu zuen. Oso irakaslego gaztea genuen orduan. Mestres eta biok ginen beterano bakarrak.
Erdi Aroko unibertsitateen izpiritua genuen, maisu eta diszipuluen komunitate txikia, eta hori errealitate izan zen hainbat urtetan. Egiten genuen guztian somatzen zen: ikasleen koherentzian, lankidetasunean, egiten genituen festetako alaitasunean. Oso gauza polita, nahiz eta oso pobreak izan.
E.- Nik egin asmo nituen galderak puntu honetan utziko ditut. Zerbait erantsi nahi al duzu?
GMG.- Bai, egia esan. Nere hasieratik oso eboluzio konplexua ikusi dut; oso instituzio desberdinak, 8 urte injineru-eskoletan, 15 fakultatean, 20 urte ikerketa-zentru batean. Gainera administrazio profesionalean ere aritu naiz: Madrileko Kimikari-elkarteko dekano izan nintzen eta baita Kimikarien Elkarte Nazionaleko lehendakari ere. Zientziaren arazoa alderdi askotatik ezagutu dut azkeneko 40 urtean.
Aurrera egin da urte hauetan, baina aurrerabidea azarean egin da eta ez da gidatu. Kontuz ibili behar da. Horretarako politikariek zientzia eta teknologia zer den ulertu behar dute. Aurrerabidea ez da teknologian bakarrik oinarritzen. Inoiz hedatzerik izango duen zientzia egiten ez badugu, zientzia hori kanpotik etorriko zaigu eta gainera teknologiak erosi beharko ditugu. Gaur egun, teknologiarik aurreratuena kalitate handiko zientzia da oinarrian. Beraz unibertsitatea teknologien munduan sar daitekeen instituziotzat jo behar da. Eta hori egiteko azpiegitura eta posibilitateak eman behar zaizkio.
Ikerketa egiteko ez dago azpiegitura eta zerbitzurik. Esaterako, kalitate handiko ekipamendua erosteko dirutza lor dezakegu, baina ekipoa maneiatuko duen pertsonal espezializaturik ez dago lortzerik. Egungo teknologia korapilotsua da eta ezin da pentsatu ikerlariak behar dituen tresna guztien ezagutza sakona izango duenik. Mantenimendu- eta zerbitzu-azpiegitura esaten diot nik. Personal espezializatua behar da. Orain ez dut X izpien makinaren maneiua zer ikasirik eta bihar laserrezko argi-barreiapenarena.
Hemen 14 urte darmatzagu. Departamentuan ez dugu idazkaririk, ez dago beira lantzeko lantegirik, ez lantegi mekanikorik, ez elektronikorik... Hori ez dagoen bitartean, unibertsitateko ikerlariek ezingo dute barnean duten guztia eman.
* – * – * – *
Gauza gehiago ere kontatu zizkigun Gonzalo Martin Guzmanek. Guztiak ezin ditugu hona transkribatu. Martin Guzman pertsonaia zaila da, eztabaidagarria, eta askotan ez gara berarekin bat etorriko, baina, orain gure Herrian egiten den ikerketaren bultzatzailerik sutsuenetako bat bera izan dela ezin da ukatu. Izan bitez lerro hauek ikerlari handi honek Euskal Herriaren alde egin duena eskertzeko bidea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8d6639d87d9c | http://zientzia.net/artikuluak/arma-biologikoa1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arma biologikoak - Zientzia.eus | Arma biologikoak - Zientzia.eus
Antzina ere arma biologikoek militarrak liluratu izan zituzten. XVIII eta XIX. mendeetan europar kolonoak arma-mota hauek erabiltzen hasi ziren beste kontinenteetako jatorrizko biztanleak ezereztatu nahian.
Antzina ere arma biologikoek militarrak liluratu izan zituzten. XVIII eta XIX. mendeetan europar kolonoak arma-mota hauek erabiltzen hasi ziren beste kontinenteetako jatorrizko biztanleak ezereztatu nahian. Arma biologikoak - Zientzia.eus Arma biologikoak
Bioteknologia
Sarrera
Antzina ere arma biologikoek militarrak liluratu izan zituzten. Aro klasikoan eta erromatarren dominazioan, armadek herrietako biztanleak akatzearren jende espezializatua zeukaten iturrietako urak pozoitzeko eta baita zenbait herritan legen, izurri eta koleraz kutsatutako ontziak sartzeko ere.
XVIII eta XIX. mendeetan europar kolonoak arma-mota hauek erabiltzen hasi ziren beste kontinenteetako jatorrizko biztanleak ezereztatu nahian; sifilis, gripe, nafarreri edo tifus gaitzak nahita ala gabe sartuz altzairua edo bolbora baino eraginkorragoak bait ziren.
Arma biologikoetataik babesteko uniformedun soldadua.
I. Mundu-Gerran arma kimikoak erruz erabiltzearen ondorioa, II. Mundu-Gerran arma biologikoekin zenbait entseiu egitea izan zen. Ezaguna da britainiar armadak hutsik dagoen eskoziar irla batean (Gruinard deritzonean) antrax baziloaren espora-kantitate handia bota zuela. Arrakasta izugarria izan zen eta oraindik 1989. urtean britainiar armadako soldaduak jantzi babeslez joaten dira bertara baso-infekziosoa eta jeneralean hilgarri den gaitz hau ebitatzeko.
1940. eta 1944. urteetan japoniarrak Korea eta Mantxuriaren kontrako kanpainan 11 hiri bonbardatu zituzten tifus eta izurriz kutsatutako materialekin. Arma biologiko hauek eragindako hilen kopurua ez da inoiz jakin.
Gerra-presoen kontzentrazio-esparruetan, japoniarrek 3.000 preso txinar, mongoliar, britainiar eta korearri zenbait gaitz infekzioso injektatu zioten. Gutxienez 1.000 preso hil ziren saiakuntza haietan.
II. Mundu-Gerra ondoren, 50 eta 60.eko hamarkadan, Estatu Batuetako Gobernuak, Marylan estatuan laborategi militarra eraiki zuen. Fort Detrick deitua. Horren garapenaren momentu onenean 1.000 zientzilari lanean aritu ziren arma biologikoen ikerketan.
Hala ere 1969. urtearen bukaeran iparramerikarren proiektu hau geratu egin zen eta 1970. urtean Nixon-ek Gobernuak eraso-helburuz arma biologikoak ikertzeko asmorik ez zuela adierazi zuen. Bi urte geroago, 1972. urtean “Arma Biologikoei buruzko Nazioarteko Akordioa” sinatu zen Londres, Mosku eta Washingtonen, non eraso-helburuzko arma biologikoen garapena, fabrikazioa eta bilketa galerazten bait zen.
Orain 130 estatuk sinatu dute akordio hau. Hau dela eta aurreko hamarkadaren hasieran bazirudien munduak arma-mota hauetaz ez zuela kezkatu behar. Estatu Batuetako eta Sobiet Batasuneko gobernuek arma-mota hauen finantzaketa geratzea erabaki zuten, zeren arma atomiko eta kimikoekin konparatuz arma biologikoak ez bait dira hain erabilgarriak. Arma hauek erasotzaileen aurkako joera har zezaketen, antzina zeukaten arazo berbera aurkezten zutelarik, eta horrek armadatan txerto ugari erabiltzea suposatzen zuen.
Injinerutza Genetikoaren Garaia
Militarrek ezin zuten imajinatu ituna sinatu eta urtebete geroago arma biologikoen birbaloraketa gertatuko zenik.
1973. urtean Kaliforniako Standford Unibertsitatean, Stanley Cohen eta Herbert Boyer biologoek, zenbait bakterioren heredentzi materialean beste batzuen geneak transferitzea lortu zuten.
Bizidunen heredentzi materiala babesten duten segurtasun-mekanismoan gertatutakoak, arma biologikoen ikerkuntza berpiztea suposatu zuen. Lehen patogenoak lortzeak eta erabiltzeak kontu izugarria eskatzen bazuen, une horretatik aurrera behar militarrei egokituz berriro diseinatuak izan zitezkeen.
Birkonbinaketa genetikoaren teknika berriekin, Pentagonoko militarrei bi urte lehenago pentsatu ezin zitzaketen milaka posibilitate agertu zitzaizkien. Arma biologiko birkonbinatuen interesa handituz doala ikus daiteke 80.eko hamarkadako aurrekontuei begiratuz.
1980. urtetik 1987. urtera arma biologiko eta kimikoen ikerkuntza eta produkziorako inbertsioak %554 gehitu ditu Pentagonoak, proiektu hauetan 1.440 milioi dolar inbertituz. 1986. urtean arma biologikoen ikerkuntzan 90 milioi dolar erabili dira eta Defentsa-ministraritzak finantzatutako manipulazio genetikoen proiektu-kopurua 0tik (1980. urtean) 200era pasatu da (1987. urtean). 80.eko hamarkadaren hasieran Fort Detrick-eko instalazioak berritu egin ziren eta zientzilariak berriro hasi ziren lanean.
Segurtasun handienaz eraikitako zenbait laborategitan USAMRIID (Gaitz infekziosoen ikerketarako Estatu Batuetako armadaren medikuntz institutua)-eko ikertzaileek Lasa, Ebola edo Chikungunya birusaren ondorioak ikertzen dituzte. Baita nafarreria, sukar horia, zaldi-entzefalitisa, gripea, Harburgriren gaitza eta Rift-en sukarra ere. Autrax bakterioa, botulismoa, kadena gaitza, izurria, tifusa eta tetanosaren esporak garrantzi militar handikoak dira. Fort Detrick-en beste hogei toxinarekin batera, suge, perretxiko, eskorpioi eta alga batzuen pozoiak ikertzen dira.
Injinerutza genetikoaren bideari jarraituz, arma biologikoen ikerkuntzak eta produkzioak 1972. urtean sinatutako arma biologikoei buruzko nazioarteko itunaren arauak ez dituzte bortxatzen.
Defentsarako izanez gero, arma biologikoen kantitate mugatua produzitzea onartzen da. Eta hona hemen akordioaren zalantzagarritasuna; oso zaila bait da, batez ere maila militarrean, eraso eta defentsaren arteko diferentzia zehatz jakitea. Erasorako arma hauek erabiltzen dituen herriak txertoak beharrezkoak ditu, hau da, era honetako erasoak aldez aurretik babestea eskatzen du eta ondorioz txerto berriak sortzea. Genetikoki birkonbinatutako ernamuin patogenoak hilabete batzuetan lor daitezke eta txertoak sortzea, behar izanez gero, urteetako lana izan daiteke.
Arma biologikoen etorkizuna
Gripearen birusa. Helburu militarrak lortzeko erabil daitekeenetako bat.
Nolakoak izango lirateke arma hauek? Zeintzuk beraien ondorioak? Proiektu hauetan lan egin duen zenbait zientifikok (adibidez, San Diego-ko Unibertsitatean biologia molekularreko katedratiko den Michael Brende doktoreak) honako hau dio: “Escherichia coli, hesteetako bakterio kaltegabea, genetikoki birkonbinatuta arma beldurgarri bihur daiteke.
Hasieran, bakterio hau erresistentzi gene batzuen bidez antibiotikoekiko kutsagaitz bihurtzen da, ondoren liseri aparatuan zehar libreki mugi dadin heste-azidoekiko erresistentzia handitzen zaio. Gainera beste organismoetako geneak ezar daitezke (adibidez odolaren gatzatzaile-akzioa galerazten duen toxinaren bat). Azkenik eraso-gene batekin birkonbina daiteke eta honela bakterioa hesteetako horma zeharkatuz organismoko beste zeluletara iritxiko da. Honela birkonbinatutako bakterioak zelula-zuntzetan bota ditzake bere toxinak organismoko defentsa-sistemak ezer egin ezin duelarik.”
Brende doktoreak dioen guzti hau ez da zientzi fikzioa; injinerutza genetikoaren munduan praktika arrunta baizik.
Oraingoz Iparameriketako Estatu Batuetan militarren arloan lan egiten duten teknikariek, zenbait pozoi biologiko sekuentziatzea eta kodetzea lortu dute. Autraxa, botulismoa, kolera, difteria, tetanoa eta zenbait sugeren pozoi-toxinen egitura genetikoak ezagutzen dira. Sekuentzia genetikoak ezagutzeak, edozein unetan zientzilariek pozoi-kopuru izugarria aguro eta merke lor ditzaketela esan nahi du.
Fort Detrickeko USAMRIID proiektuan E motako kolibakterio baten DNAn suge-pozoien geneak ezartzen hasi dira. Jakina, ikerketa hauen jarrera ofiziala (txerto berriak sortu nahian) helburu medikoetan oinarritzen da. Zenbait militarrek ironiaz ikerketak III. Munduko herrien osasunean pentsatuz egiten direla esaten du: “40.000 pertsona suge-koskadaz hiltzen diren herrietan gure txertoak oso interesgarriak izan daitezke”.
Sintetikoki substantzia pozoitsuak lortu nahian, Fort Detricken lanean ari dira. Adibidez trikotezeno izena duen onddo baten pozoia (euri hori izenez ezagutzen dena, eta nerbio-sistema zentralari erasotzen dioten gas kimiko arruntak baino 300 aldiz eraginkorragoa dena) sintetizatu nahi da.
Azetilkolmesterasa entzima kodetzen duen genea sekuentziatzen Pentagonoak 113 milioi dolar gastatu dituela jakin da. Entzima hau garrantzitsua da burmuineko neurotransmisoreen eginkizuna erregulatzeko. Stockholmeko bakerako ikerkuntz institutuko zenbait txostenek dioenez, ezagumendu hauek nerbio-zentruei erasotzen dien zenbait toxina lortzeko erabil daitezke.
Gehienek diotenez toxinak dira genetikoki birkonbinatuta erabil daitezkeen arma biologikoak, zeren produkzioa injinerutza genetikoa erabiliz oso merkea eta erraza bait da.
Gainera, oso maneiagarriak eta produkzio errazekoak dira arma hauek. Iparrameriketako eta Europako zenbait zientzilarik zera dio: “Birkonbinatutako arma biologikoak lortu nahi dituen Estatuak, teknologia genetikoaz, materialez eta jatorrizko kultiboz betetako 200 probeta eta laborategi normal baten azpiegitura aski du. Gainerako gauzak, hau da, garraioa, aerosolak, lehergailuen ganbara betetzea… arma kimikoentzat erabilitako azpiegitura militar beraz egin daitezke”.
Aplikazioari buruz, militarrek arma biologikoak jende artean zabaltzeko biderik onena aerosola dela uste dute. 1984. urtetik aurrera Estatu Batuetako hiri batean (Dugway-n hain zuzen) armadak aerosolen bidez arma biologikoak zabaltzeko instalazio bat eraiki nahi du, aurrekontua 2.300 milioi dolarrekoa izanik.
Badakigu nahikoa dela kultibo txiki bat herrietako jendeak autrax, sukar hori eta izurriaz gaixotzeko. Hala ere, gaitz hauek ezagunak dira eta zerbait egitea egongo litzateke, baina birus eta bakterioak genetikoki birkonbinatuta baleude ezer egiterik ez legoke, medikuntza ofizialak maila horretan eskarmenturik ez duelako.
Arma Biologikoen beste arrisku batzuk
Militarrek eta politikoek arma hauek erasorako sekula ez direla erabiliko diote; bakea mantentzeko baizik. Hala ere, laborategi inguruetan bizi direnentzat, arma hauen ikerketak izugarrizko arriskuak sor ditzake. Baita beraien garraioak ere.
Birmingham hirian jazoak inoiz ez zukeen gertatu behar. Birmingham Unibertsitateko Biologi katedradunak, Henri Bedson-ek, laborategi bat zuen unibertsitatearen aspaldiko edifizio bateko lehen oinean, non gainera unibertsitatearen instalazio gehiago ere bazeuden.
1978. urtean laguntzaile batzuekin nafarreri birusa ikertzen ari zen. Birusa manipulatu eta aste batzuetara nafarreri larriaz hiriko neska bat gaixotu egin zen; Janet Parker. Kasualki Bedson-ek lan egiten zuen ospitalean ingresatu zuten neska, eta Janet-ek Medikuntz Fakultateko Anatomi Institutuan argazkilari gisa lan egiten zuela jakin zuenean, harri eta zur geratu zen; Institutua bere laborategiaren gainean kokatua bait zegoen.
1978.eko irailaren hamaikan Janet Parker nafarreriz hil zen eta bi egun lehenago Bedson doktoreak bere burua hil zuen belarra ebakitzeko guraize batzuekin eztarria moztuz.
Aste batzuk geroago, unibertsitateko teknikariek, Janeten kutsapena nola gertatu zen aztertu eta Janetek lan egiten zuen aldameneko gelako arnasbide txiki eta estu batetik, birusa goiko oinera igo zela ondorioztatu zuten. Bedson doktorearen laborategiak, OMEren segurtasun-arauak %100 ez zituela betetzen esan zuten.
Parker-Bedson gertakaria, mikroorganismoen ikerkuntzak sor ditzakeen arriskuen froga da, eta batez ere Europan; herri batzuetako Defentsa-Ministraritzek, injinerutza genetikoaren ikerkuntz proiektuak unibertsitatetako laborategiei agindu bait dizkiote. Nahiz eta mikroorganismoen manipulazio genetikoa egiten den laborategietan segurtasun-neurriak Asilomar-ek ezarritakoak eta laborategi arruntetakoak baino zorrotzagoak izan, azken urte hauetan laborategi gehienak (pribatuak ala publikoak, eta injinerutza genetikoan lan egiten dutenak) neurri zorrotz hauetako asko baztertzen ari dira. Orain manipulazio genetiko asko multinazionaletan eta laborategi erdikonbentzionaletan egiten da.
1981. urteko irailean Fort Detricketik 213 litro Chikungunya birusa eta mundu guztia sukar tropikalez gaixotzeko adina arma desagertu ziren. Oraindik Pentagonoak ez daki hain arriskutsu den arma horrekin zer gertatu zen.
Arma biologikoen etorkizuna
Ikusi dugunez injinerutza genetikoaren teknikak ez dira medikuntz arloan bakarrik erabiltzen; baizik eta helburu militarrez ere bai. Gai bait dira denbora-tarte txiki batean milioika pertsona ezereztatzeko. Injinerutza genetikoaren aroan gaudela esan genezake; militarrentzat oso erakargarria bait da txertoak edukiz gero herrien aurkako germenak eratzea.
Bai arma biologikoek eta bai energia nuklearrak, erabilitako inguruneak kutsatuta utz ditzakete urte askorako. Arma biologikoak oso erakargarriak dira, herriaren azpiegitura aldatu gabe, Neutroi-bonbak bezala, pertsonak bakarrik hiltzen direlako. Gainera erasotzailea izurritearen aurkako txertoaren jabe bada, kutsadura biologikoa gaindi dezake.
Guzti honegatik arma biologikoen ikerketarako laborategiak ugalduz joango direla uste da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3a70dc02c1b7 | http://zientzia.net/artikuluak/ume-ezkerrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ume ezkerrak - Zientzia.eus | Ume ezkerrak - Zientzia.eus
Ezkerren gaia betidanik izan da interes orokorreko arazo bat. Ezkerrak direnek bereziki jasan edo sentitu dute, noski, horietako zenbaitzuengan problema askoren iturri izan delako.
Ezkerren gaia betidanik izan da interes orokorreko arazo bat. Ezkerrak direnek bereziki jasan edo sentitu dute, noski, horietako zenbaitzuengan problema askoren iturri izan delako. Ume ezkerrak - Zientzia.eus Ume ezkerrak
Osasuna
Ebaluazioa
Ezkerren gaia betidanik izan da interes orokorreko arazo bat. Ezkerrak direnek bereziki jasan edo sentitu dute, noski, horietako zenbaitzuengan problema (handiago edo txikiago) askoren iturri izan delako; batez ere, joera hori haurtzaroan erreprimitua izan denean, umea eskuineko eskua erabiltzera behartzen zenean, idazterakoan eta bere ume-bizitzako beste hainbat ekintzatan (jatea, labana erabiltzea, etab.).
Antezedente historiko eta kulturalak
Garai guztietan egon izan dira ezkerrak, eta Neolitos aroko harrizko tresnetan egindako ikerketek frogatzen dutenez, ezker eta eskuinen kopurua berdin samarra zen garai haietan.
Ondoren armen asmaketa eta erabilerak, lanaren banaketa bat eragin zuen bi eskuen artean. Horregatik esku bat erasorako (eskuina) eta beste bat bularraldeko bihotz-ingurua defendatzeko (ezkerra) erabiltzen ziren.
Ezkerren proportzioa populazio orokorrean aldakorra da, adinen arabera. Kanadako Winipeg-eko Unibertsitatean egindako ikerketan adibidez.
Ezkerrik ospetsuena Leonardo da Vinci izan da agian. Idatzi zuen guztia ezkerreko eskuaz baliatuz egin zuen, ispilu-idazkera deitzen dena erabiliz. Bestalde, ezkerrak izan ziren beste pertsonaia ospetsu batzuk ere: Michel Angelo, Goethe, Nietzsche, Holbein, Beethoven, Schuman, ...
Historian zehar, herrien tradizioetan, bada jadanik lateralizazio sozial bat; eguzkiaren irteera eta sarrerarekin zerikusia duena.
Erroman, eta Atenasen, eskuina zen ohoragarriena, eta gonbidatu nagusia beti ere maisuaren eskuinean jartzen zen.
Juduentzat ere gauza bera. Beraientzat, Talmud-en (beren liburu sakratuan) eskuinak bihozberatasuna adierazten duen bitartean ezkerra justiziaren eta zehaztasunaren eskua da.
Kristauentzat ere antzeko zerbait: Jesukristo Jaungoiko Aitaren eskuinaldean eseria dago, eta lapur ona beti izan da Jesukristoren eskuinean gurutziltzatua dagoena.
Txinan, ordea, (nahiz eta jenderik gehiena han ere eskuina izan) tradizioz ezkerra eskuina bezainbat ohoratzen dute, eta beren heroirik nagusienak batzuk eskuinak dira eta besteak ezkerrak.
Hizkera arruntean (espainolez, frantsesez eta ingelesez behintzat, euskaraz ez da hain nabarmena), eskuinak ONGI DAGOENA adierazten du, ZUZENA, EGOKIA. Ezkerra, ordea, traketsaren sinonimoa da; nolabait, baldartasuna, abilezia gutxikoa adierazten duena.
Lateraltasuna
Esku, oin, begi eta beste organo bikoitzetan nabarmentzen den asimetria funtzionala da. Zertan adierazten da? Alde jakin bat nagusitzen da; bapateko edo baita zuzendutako ihardueretan ere.
Ezkerra izatea ez da inolako ohitura txarra; jadanik biologikoki aurrez determinatua dagoen zerbait baizik.
Pertsona baten lateraltasuna gorputzaren eta aurpegiaren asimetrian agertzen da. Adibidez, eskuineko esku-lateraltasuna askotan doa oinetako eta begietako lateraltasunarekin batera, guztiaren oinarrian garunaren ezker-lateraltasuna egonik.
Garunaren ezker-hemisferioa nagusitzera iristen da pertsonarik gehienetan, eta honi esker pertsona horiek eskuinak dira. Ezkerretan, alderantziz, eskuin-hemisferioa da nagusi. Hemisferio batek bestean duen nagusitasun hau hereditarioa da, eta familiaren barruan transmititzen da. Honen alde daude biki unibitelino eta bibitelinoengan egindako ikerketen ondorioak. Baina, bestalde, ezkerra izatea aldagai pertsonal eta indibidual bezala ere agertzen da.
3 urterekin 100 umetatik 61 eskuinak dira, 6 ezkerrak eta 33 oraindik ere definitu gabeak. Gure egungo mundu hau eskuinek diseinatu eta kontrolatua dagoenez, ezkerrak zailtasun bereziak aurkituko ditu. Ez dugu, beraz, eskuina izatera inola ere behartuko.
Bada, gainera, hartutako esku-lateraltasun bat; erditze-unean edo entzefalitis batean sortutako alterazio entzefalikoei zor zaiona. Pertsona hauetan beste zeinu neurologiko batzuk ere ikusi ahal izango dira eta ezker-mota hau izan da ezkerren “fama txar” osoaren erantzule eta nolabaiteko errudun.
Fetuaren hazkundean ikusi da, jadanik, garuneko ezker-hemisferioaren bolumen handiagoaren hasiera. Garuneko asimetria haurdunaldiaren 29. astean ikusten da, dagoeneko.
Esku-lateraltasunak maila ezberdinak ditu, eta beraz ezker-maila diferenteak: hasi ia ezker hutsak direnetik (eskuina ia ezertarako ere balio ez dietenak) eta beste muturreko bi eskuak darabiltzateneraino.
Mintzairaren garapena lateraltasunarekin ia paralelo doa.
Gizakiak zazpigarren hilabeterarte bi mintzaira-zentru POSIBLE dauzka, eta hemendik aurrera eskuin-lateralizazioak (eskuarenak, bereziki) garunaren ezker aldearen garapen handiagoa dakar, eskuineko zentrua “lo” bezala gelditzen den bitartean (dena den, egoerak hala eskatuko balu, zati handi batean berresnatu eta berrindartuko litzateke).
Esku baten nagusitasun funtzionala 2. urtearen hasieran ikusten da.
Mintzairaren bereganatzean detektaturiko atzerapen batek, lateraltasunaz jabetzean ere atzerapen bat egon dela adieraz dezake: atzerapen honek zizakidura handiagotzea dakar, mintzaira beranduago abiatuz.
Ezkerra izateak eta hitz-toteltasunak eduki ditzaketen harremanak eztabaidagai izan dira betidanik, baina gaur egun ez dago erabateko ondoriorik. Itxuraz, ez ezkerra izatea soilik, berrezitako ezkerra izatea (edota oraindik definitu gabeko lateraltasuna) izango litzateke mintzairaren asaldura ezberdinen arrazoia (SOVÁKek dioenez).
Lehengo heziketa-molde derrigorrezkoak, berezko joerak (ezkerra erabiltzeko joerak, kasu honetan) behartzen zituztenak, adibidez, eta bi hemisferioetatik zetozen bulkada nerbiosoak dantzan eta elkarren lehian jartzeak, agian mintzairan, idazkeran eta esku-trebetasunean alterazioak sortzeko gai ziren. Gaur egun, umeak bere esku trebea erabiltzeko duen berezko joera hori errespetatzen denez, akats horien maiztasuna txikiagotu egin da, eta aldi berean sortzen ziren gutxiagotasun-sentsazio eta konplexuak ere bai.
Arazoa noiz agertzen da? Bere bizitzako lehen ekintzetarako (jolasak, janariak, etab.) umea gauzak hartzen hasten denean eta are garrantzi handiagoa du idazteko edo marrazteko umea bi eskuetatik bat erabiltzera behartua dagoenean (lehenago hori, eskolan 5-7 urterekin hasten zen, baina orain dezentez lehenago, eskolaurrean).
Umearen balorazioa
Umearen aurrekin familiarrak ikusi (ea ezkerrik dagoen ala ez)
Umearen ikerketa neurologiko egokia burutu.
Normalean estentsioaren (h.d. zabaltzearen) eta balantzeoaren (h.d. zabun mugimenduaren) asimetria bat dago, goiko gorputzadar, burua eta oinen artean. Pertsona eskuinetan ezkerreranzko hiperestentsibitatea dago eta ezkerreranzko zabun-mugimendua (oinetan batez ere) handiagotua dago. Gauza bera, baina alderantziz, gertatzen da pertsona ezkerrengan.
Mugimendu bereziak aztertzen dira gorputzadarretan (imitaziokoak adibidez goiko gorputzadarretan) edota KONTROL MOTOREA (sudur-punta behatz erakusleaz uki dezala eskatzen zaio umeari).
Eskolaurrean probak egin behar dira.
Badira esku, oin, belarri, eta begien lateraltasuna neurtzeko test-proba bereziak. Normalean esku-ezkertasuna begi-ezkertasunarekin batera doa.
Diagnostikatu aurretik umea askatasun osoz utzi behar da, bere kasa, ongi behatuz eta zehazki aztertuz. Bere ezker izate hori diagnostikatu denean, lateraltasun hori sustatu, bultzatu eta indartu beharra dago, lehen esan bezala; eskuineko eskua erabiltzera egiten den berreziketak irakurketan, mintzairan, idazkeran eta esku-trebetasunean alterazioak sorteraziko bait ditu.
Idazteko, beretzat onuragarrienak diren jarrera edo posturak irakatsi beharko zaizkio.
Bere lateraltasuna, finkatu denean, bai eskuin eta bai ezkerrei beren esku “txarra” trebatzea komeni da.
Bada eskuinezkertasunerako (ambidextrismorako) joera duen zenbait ume, baina frogatua dirudi ez dela hori egoera ideala; ezta gutxiagorik ere. Heziketa horrekin, dirudienez, arazoak sor daitezke mintzairan, idazkeran eta irakurketan.
Ezkerrak, ia lanbide edo ofizio guztietan ari daitezke, horretarako gaitasunik baldin badute, noski. Dena den, eskuinentzat diseinatu eta moldatuta dauden makinak erabiltzen dituztenek arreta eta kontu berezia eduki beharko dute.
Wegener-ek ezker gehiago aurkitu zituen goimailako eskoletako ikasleen artean, baina baita ikasle atzeratuen artean ere, normalki garatu bezala jo zitezkeen ikasleekiko.
Takigrafiari dagokionez, adibidez, gaur egun bada ezkerrentzako takigrafia berezi bat; eskuinetik ezkerrerantz idazten dena (ezkerreko eskua erabiliz).
Ezker eta eskuinaren arteko segurtasunik eza
1. REYren testaren bidez konstatazioa.
Irudian, lerro motz eta bertikal samarren eskuinean dauden zirkulu guztiak tatxatu behar dira.
Lehen saioan eta gero bigarren saioan ongi tatxatutako zirkuluen kopurua. (Zirkulu bakoitzeko minutu bat.)
2. PIAGETen testa.
Testa egiten duena, umearen aurrez aurre eserita dago mahai berean eta galderak egiten dizkio:
“Esaidazu, zein da zure eskuineko eskua?”
“Zure ezkerreko eskua. Orain, adi egon!”...
“Nere eskuineko eskua, nerea, zein da?”
Eta, nere ezkerrekoa?”
Orain gurutza itzazu eskuak mahai gainean, eskolan egiten duzun bezala. Oso ongi. Hiru objektu (gauza) jarriko ditut zure aurrean: tintontzia, giltzak, erlojua (15 bat cm-ra). Orain nere galderei erantzun behar diezu, ahalik eta azkarren, besoak eta eskuak mugitu gabe.
“Tintontzia, giltzen eskuinean edo ezkerrean dago? Lehen bezala erantzun, zure aldetik begiratuta”
“Tintontzia, erlojuaren eskuinean edo ezkerrean dago?”
“Giltzak, tintontziaren eskuinean edo ezkerrean daude?”
“Erdian” erantzuten badu, eskuinean edo ezkerrean erantzutera behartu behar da umea.
“Giltzak, erlojuaren eskuinean edo ezkerrean daude?”
“Ongi. Orain, erlojua, giltzen eskuinean edo ezkerrean dago?”
“Erlojua, tintontziaren eskuinean edo ezkerrean dago?”
Esku-ezkertasunerako joera neurtzeko probak
* KRAEMERen probak
Piririka edo bueltaka egingo duen zerbait lurrera erortzen utziko dugu eta umea jasotzeko zein eskuz baliatzen den ikusiko dugu.
Umeak ondoan duen liburu bat ekarri behar du.
Nahasian dauden letrak sailkatu. Ea bi eskuekin egiten duen eta bi eskuetan zein den azkarrena edo trebeena.
Nahikoa fuerte dagoen kaxa baten tapa kendu behar du.
Leihoak edo ateak ireki, eta ondoren berriro ere ixtea.
Arbela borra dezan eskatuko zaio.
Norbere izena idatzi eta azpimarratzea.
Marraztutako karratu bat edo zirkulu bat moztea.
Poxpolu bat piztea.
Arkatz bati punta ateratzea.
Txarro batean ura hartu eta beste ontzi batera botatzea. Edo loreak ureztatu edota txarro bat urez bete.
Elkarri pilota bat botatzen aritzea.
Mutilei erreminta-kaxa bat eman bereziki mailua erabil dezaten. Neskei panpinak eman. Jantzi, erantzi, orraztu ditzatela.
Bi irudietan (ezkerrekoa, eskuinekoa) zein den politena?
Eredua aurrean dutela, plastikozko hari baten kolorezko perlak edo bolatxoak katean jarri.
Horrelako probak egin ondoren, esku-ezkertasunerako joera neurtzen da:
0 = batere ez
4 = gogorra (bortitza)
5 = oso gogorra (oso bortitza)
Estrabismo edo begi-okertasunaren diagnostikoa goiztiarra denean (5 urte aurretik bereziki), arazoa ez da hain larria izango.
Kontutan eduki badirela ezker berreziak, eskuin-eskuarekin oso trebeak direla aditzera eman nahi dutenak, edo horren itxurak egiten dituztenak (batez ere egiten ari zaien azterketaren alkantzua eta esanahia ezagutzen dutenean). Horregatik test ezberdinak erabili behar dira. Arreta osoz umeari behatu, eta gurasoei galdetu behar zaie ea eskuin-eskua erabiltzen ohitzea umeari asko kosta zitzaion (denbora luzea edo ahalegin handia).
Begi-ezkertasuna
1 Konprobazioa
Bi begiak estaltzen dizkion inbutu batean zehar begiratzen du umeak. Inbutuaren posizioak adierazten dio aztertzaileari zein den benetan ikusteko umeak darabilen begia.
Umeak inbutuko zulo estutik begiratzen du. Ea bere kasa, libreki, zein begiz begiratzen duen.
Zulo txiki batean zehar (edo sarraila-zulotik) esaten zaio umeari begiratzeko. Ea zein begi erabiltzen duen.
Lan guzti horiek begi berarekin egiten badira, ez da beharrezko beste inolako azterketarik. Horrela ez balitz, distrakzio txiki baten ondoren, komeni da beste proba batzuekin batera errepikatzea.
2 PERRETen ahate/untxiaren testa
Test hau ume txikienentzat da egokia (eta ez oso argientzat). Aztertzailearen galdera: “zein animalia da hori?”, 60 bat cm-ra begiratuz.
Ahate/untxia. |
zientziaeus-5c0c8e7cf004 | http://zientzia.net/artikuluak/bostgarren-indarra-ameskaiztoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bostgarren indarra. Ameskaiztoa - Zientzia.eus | Bostgarren indarra. Ameskaiztoa - Zientzia.eus
Pardue-ko Unibertsitatean fisika-irakasle den Efrain Fischbach-ek 1986.eko urtarrilean unibertsoan bostgarren indarraren existentzia iragarri zuenetik hona, saio asko egin izan da existentzia hori frogatzearren.
Pardue-ko Unibertsitatean fisika-irakasle den Efrain Fischbach-ek 1986.eko urtarrilean unibertsoan bostgarren indarraren existentzia iragarri zuenetik hona, saio asko egin izan da existentzia hori frogatzearren. Bostgarren indarra. Ameskaiztoa - Zientzia.eus Bostgarren indarra. Ameskaiztoa
Fisika
Pardue-ko Unibertsitatean fisika-irakasle den Efrain Fischbach-ek 1986.eko urtarrilean unibertsoan bostgarren indarraren existentzia iragarri zuenetik hona, saio asko egin izan da bostgarren indar hori aurkitzearren edo zentzugabekeria dela frogatzearren. Zertan gelditu da auzia?
Big Bang teoriaren arabera, unibertsoaren masa eta energia guztia puntu batean kontzentraturik zegoen aldiunea (“zero unea”) izan zen garai batean eta gaur egun ezagutzen ditugun lau indarrok (grabitatorioa, elektromagnetikoa, nuklear ahula eta bortitza) bateratuak zeuden orduan. Egoera honen ezegonkortasunaren ondorioz, sekulan izandako leherketarik handiena suertatu zen, unibertsoa hedatzen hasi eta 10 -11 segundotara lau elkarrekintza edo indarron bateratasuna hautsiz.
Hain denbora gutxian bereizturiko lau indarron teoria bateratua lortzean bide datza fisikarien gaur egungo erronkarik nagusiena. Bateratze-prozesu hau berez oztopotsua da, baina bostgarren indarraren eragina frogatzekotan are zailtasun handiagoa gainditu beharrean izango dira fisikariak unibertsoa zuzentzen duen indar bakarra aurkitzeko. Adituen ustez, indar bakar hau unibertsoaren oinarritzat har daiteke. Are gehiago, indar bakar honek unibertsoa sortzeko ahalmena izan zuen, hots, Leherketa Handiaren eragile izan zen eta unibertsoaren argia, materia, energia, egitura eta espazio/denbora beraren menpe egon ziren unibertsoaren jaiotze-unean. Ametsa baino ez ote?. Ikus dezagun, bada.
Gaurregun lau elkarrekintza ezagutzen ditugu. Esan dezagun 300en bat urte eta ahalegin handiak behar izan direla denak ondo ezagutzeko.
Fisikarien kezketako bat, besteak beste, unibertsoa gobernatzen duten lau elkarrekintzen teoria bateratua lortzea da. Baina teoria bateratua lortu nahiak oso astindu latza jaso zuen, E. Fischbach-ek 1986ko urtarrilean bostgarren indarraren existentzia iragarri zuenean. Baina zertan datza bostgarren indar hori?
Jakina denez, gorputz material guztietarako masa-mota bi definitzen dira. Masa inertziala, indar baten eraginpean dagoen gorputzak higiduraren aldaketari kontrajartzen diona da. Masa grabitatorioa, bi objekturen arteko indar grabitatorioa adierazten duena da.
Hitzarmenez, masa inertziala eta grabitazionala berdintzat jotzen dira. Baina Lorand Eötvös baroi hungariarrak Lehen Mundu-Gerraren aurretik argitara eman zuen ikerlanean, masa grabitatorio eta inertzialaren arteko baliokidetasunari dagokionez aldaketa batzuk azaldu zituen. Bere esperimentuetan material diferenteak erabili zituen eta masa-mota bien arteko diferentzia txikiak neurtu zituen. Dena dela, masa-mota bien arteko baliokidetasuna oso errotuta zegoen, L. Eötvösek lortutako emaitzei garrantzi handirik eman ez eta esperimentuetan neurketak gaizki egitearen ondorio baino ez zirela pentsatu zuen.
(Oharra: Irudi hau ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
Queensland-eko Unibertsitateko Frank D. Stacey fisikari australiarra izan zen 1980.eko hamarkadan auzi honi berriro ekin ziona. Lurraren zentrurantz joan ahala gertatzen diren grabitazio-aldaketak neurtzeko esperimentuak egin zituen eta 2.000 m-raino jaitsi zen. Newtonen legeak aurrikusten duena baino azkarrago txikiagotzen zen grabitatea. Areago oraindik, grabitazio unibertsalaren konstantea (konstante unibertsaltzat hartzen dena) sakonera honetan lurrazalean baino %1 txikiagoa zen. F. Staceyk diferentzia horiek bere neurketetan egin zituen okerrei leporatu zizkien edo, agian, inguruetan zeuden metal hobiek eragindako anomalia grabitatorioek faltsotu egin zituzten beren esperimentuen emaitzak.
Baina, E. Fischbachek 1985ean L. Eötvösen emaitzak zein F. Stacayrenak zuzenak zirela esan zuen eta bostgarren indarrari (zeinak masa grabitatorioa inertziala baino txikixeagoa izan dadin sorterazten bait du) leporatu zizkion. Bere esperimentu grabimetrikoek erakutsi zutenez, indar aldaratzailea litzateke eta bere intentsitatea grabitazio-indarrarena baino 100 bider txikiagoa. Eta bitxiena hauxe izango litzateke: gorputzen masaren funtziopean izan beharrean, grabitate-indarraren kasuan bezala, beren egitura atomikoaren funtzio izango litzatekeela; materialen zenbaki barionikoarena alegia. Gogora dezagun, zenbaki barionikoa nukleo atomikoaren neutroi- eta protoi-kopuruen batura dela.
Izan ere, bostgarren indar honen existentzia frogatuko balitz, hutsean 1 kg berun (82 protoi, 125 neutroi) 1 kg aluminio (13 protoi, 13 neutroi) baino astiroxeago eroriko litzateke. Beraz oso tresneria ona erabili beharko genuke bostgarren indarraren eraginari antzeman nahi izatekotan, zeren eta grabitate-indarraren intentsitatea 100 bider handiagoa denez esperimentu guztietan nagusitu egingo bait litzateke.
Fisikarien artean eztabaida handia sortu bide da, batzuk alde eta beste batzuk kontra agertu direlarik. Baten batek aldaratzailea izan ordez erakarlea dela dio. Baina, azken batean, teoria bat baieztatu edo ezeztatu egiten duena esperimentazioa da eta kasu honetan bi frogabide daude: ikerkuntza grabimetrikoa, F. Staceyk darabilena, eta ikerkuntza diferentziala. Ikerkuntza diferentzialaren bitartez bostgarren indarraren eta beronek eragiten dion materiaren konposizioaren arteko erlazioa jakin daiteke.
Lurrak 4x10 51 en bat protoi eta neutroi dituenez, indar bariotropikoaren (bostgarren indarra) eragile ona litzateke. Beraz Lurrak masa bereko gorputzei ez die berdin eragingo, protoi- eta neutroi-kopuru desberdinak baldin badituzte. Dena den, Frantziako Ars herrian mundu osoko fisikariek gai honetaz egindako kongresuan bostgarren indarraren aldeko eta kontrako ikerlanak aztertu dituzte. Ondorioa bostgarren indarrik ez dagoela eta egotekotan oso ahula dela izan da.
1985. urteaz gero egindako esperimentu gehientsuenak bigarren motakoak izan dira eta emaitza kontraesankorrak lortu omen dira. Izan ere, bostgarren indarrak desberdin eragiten die konposizio atomiko desberdineko gorputzei, eta zenbait materialekin egindako esperimentuetan emaitza baikorrak lortu diren arren, beste batzuekin ez da gustoko emaitzarik lortu. Are gehiago, bostgarren indarraren existentzia frogatzen omen duten esperimentuetan lorturiko emaitzak ez datoz bat intentsitateari eta eragite-eremuari dagokienez.
Berriko Estatu Batuetako ikerlari batzuek Groenlandian bostgarren indarraren inguruko ikerketa batzuk burutu dituzte eta izotz polarretan berregin dute F. Staceyren esperimentua, beronen antzera sakoneraz grabitatea Newtonen teoriak aurrikusten duena baino azkarxeago txikiagotzen dela ohartu direlarik. Fisikariek emaitza hauek bostgarren indarrari leporatzen dizkiote. Bere intentsitatea grabitate-indarrarenaren %2 edo %3 da eta eragite-eremua 500 m-rainokoa da. Edozelan ere, esperimentuaren zuzendari den Mark Ander geofisikaria ez dago oso gustora eta zuhur jokatzen du ikusitako gorabeherak aipatu baino ez eginez, aldeko eritzirik eta kontrakorik plazaratu barik.
Gaur egun esperimentu berriak burutzen ari dira eta horietako bat Hegoburuan; Hegoburuko izotza Groenlandiakoa baino bi aldiz konpaktu eta uniformeagoa bait da. Ikerlariek 4.000 m-ko sakoneraraino jaisteko asmoa dute eta esperimentu fidagarriak (Groenlandian eginak baino bi aldiz fidagarriagoak) egin ahal izango dituztelakoan daude. Beste esperimentu interesgarri bat Genevako CERNen (Ikerkuntza Nuklearrerako Zentrua) egiteko asmoa dago. Protoi eta antiprotoien erorketa ikertzen ari dira, eta bostgarren indarra existituko balitz, antiprotoia protoia baino azkarrago eroriko litzateke.
Egia esan, bere existentzia zalantzazkoa den indar misteriotsu baten aurrean gaude. Edozelan ere, ez da baztergarria eta ikerlari aditu askok sinesten dute badagoela.
Amaitzeko, Estatu Batuetako Massachusettseko Geofisika-Laborategian diharduten fisikariek beste indar bat aurkitu omen dutela esango dugu. Seigarren indar honek 200 m-raino eragiten omen du eta erakarlea omen da. Frank Staceyren aburuz bostgarren eta seigarren indarrak grabitate-indarraren osagai izango lirateke eta beraien intentsitatea eta eragite-eremua txikiak direnez ez lukete Newtonen legean eraginik.
Baina lau elkarrekintzen teoria bateratugintzan diharduten fisikarientzat gauzak zaildu egiten dira. Izan ere, lau indarrok bateratzen zailak badira, orain bostekin askoz erronka korapilotsuagoari egin beharko diote aurre, bostgarren eta seigarren indar hauek galdutako katemailak ez badira (Einsteini indar elektromagnetikoa eta grabitatorioa bateratzeko posibilitatea eman ziotenak).
(Oharra: Irudi hau ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
(Oharra: Irudi hau ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
0.0/5 rating (0 votes) |