id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-cbe686047968 | http://zientzia.net/artikuluak/antxoa-aurtengo-arrantzaldirako-itxaropen-onak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Antxoa: aurtengo arrantzaldirako itxaropen onak - Zientzia.eus | Antxoa: aurtengo arrantzaldirako itxaropen onak - Zientzia.eus
1988. urtean arrautza-laginketen kanpainak egin dira eta estudio hauen ondorioz bi errute-leku garrantzitsu aurkitu dira. Bata 45ºko latitudean dagoen ezpondan kokatu da eta bestea euskal itsasertzean.
1988. urtean arrautza-laginketen kanpainak egin dira eta estudio hauen ondorioz bi errute-leku garrantzitsu aurkitu dira. Bata 45ºko latitudean dagoen ezpondan kokatu da eta bestea euskal itsasertzean. Antxoa: aurtengo arrantzaldirako itxaropen onak - Zientzia.eus Antxoa: aurtengo arrantzaldirako itxaropen onak
Arrantza
1988. urtean guztira 8.266 tona harrapatu ziren eta hauetatik 6.950 tona antxoaren arrantzaldian.
Lortutako tamainarik ugariena kiloko 36 eta 41 ale bitartekoa izan zen; txiki xamarra, beraz. 1987. urtean itsasoan 3.200 tona geratu ziren harrapatu gabe, eta haiek ugalduta eskuratu ziren 1988.eko tonak. 1988. urtean ere arrautza-laginketen kanpainak egin dira eta estudio hauen ondorioz bi errute-leku garrantzitsu aurkitu dira. Bata 45ºko latitudean dagoen ezpondan kokatu da eta bestea euskal itsasertzean. Arrautza gehaigo jarri da 1988. urtean aurrekoan baino; antxoa gazte (urtebetekoa) asko dagoelako hain zuzen.
Ikus dezagun itsasoko antxoa-stockaren tamaina nola kalkulatzen den. Arrautza-kanpainari esker, Bizkaiko Golkoan egunero 6.180.000 milioi arrautza jartzen dela jakin da. Bestalde, batezbesteko antxoa batek (32 g-koak) 15.000 arrautza jartzen ditu errunaldi bakoitzean. Beraz, 13.000 tona antxoa eme beharko lirateke egunero erruten. Baina eme guztiek ez dute egunero erruten; batezbeste %30ak erruten du.
Beraz, faktore hau aplikatuz 43.000 tona antxoa eme lortzen da. 100 antxoetatik 55 eme direla kontutan hartuz, 82.000 tona antxoa ugaltzaile (urtebete edo gehiagokoak) lortzen da. Datu hauek 1988ko maiatzekoak zirenez gero, ebaluatutako antxoa-kopuruaren adina aurten 2 urte edo gehiagokoa izango da. Beraz, zenbakiek etorkizun itxaropentsua adierazten dute, nahiz eta segurtasun osoz ezin ezer esan; beti bait daude aurrikus ezin daitezkeen faktoreak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f02bccefa4ee | http://zientzia.net/artikuluak/standard-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Standard berria - Zientzia.eus | Standard berria - Zientzia.eus
1990.eko urtarrilaren batetik aurrera, uraren irakite-tenperatura 1 atm-tan ez da zehatz-mehatz 100ºC-koa izango.
1990.eko urtarrilaren batetik aurrera, uraren irakite-tenperatura 1 atm-tan ez da zehatz-mehatz 100ºC-koa izango. Standard berria - Zientzia.eus Standard berria
Fisika
1990.eko urtarrilaren batetik aurrera, uraren irakite-tenperatura 1 atm-tan ez da zehatz-mehatz 100ºC-koa izango. Jende askorentzat hau izango da duela gutxi Pisu eta Neurrien Nazioarteko Batzordeak hartutako erabakiaren ondoriorik ikusgarriena. Nazioarteko Tenperatur Eskala aldatu egin da. 1968.etik ona oinarrizko termometrian gertatutako aurrerakuntzek sortu dute aldaketa hau.
1954.etik hona Kelvina definitzeko uraren puntu hirukoitzari (hau da, ur likido, gaseoso eta solidoa orekan daudeneko puntu bakarrari) 273,16 K balioa eman zaio. Celsius tenperaturak definitzeko Kelvin balioari 273,15 kendu zaio. Definizio hauen arabera beste tenperaturen balioa finkatzeko, ur irakinarena barne, tresna termodinamikoak (hala nola, bolumen konstanteko gas-termometroa) erabili behar dira. Honelako termometroak erabiltzea lan neketsua da.
Bestalde, tenperatur aldaketak zehazki eta errepikatuz neurtzen dituzten beste tresna batzuk ere badira, nahiz eta termodinamikaren ikuspegitik erabat zehatzak izan ez. Nazioarteko Tenperatur Eskalaren helburua doitasuna eta errepikagarritasuna elkartzea izan da.
1927.ean ezarri zen Nazioarteko lehenengo Tenperatur Eskala eta 1948.ean eta 1968.ean berrikusia izan zen. ITS-90 eskala berria prozesu horren hurrengo urratsa da.
Gas-termometriatik at beste teknika batzuk ere (hala nola, espektro-erradiaziozko pirometria, erradiazio-kalorimetroa eta erresistoreen zarata elektrikoen neurketa) erabili dira.
Eskala berriaren arabera uraren irakite-puntu berria 99,975ºC-koa izango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b820cf9ac958 | http://zientzia.net/artikuluak/fusio-hotza-dela-eta/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fusio hotza dela eta - Zientzia.eus | Fusio hotza dela eta - Zientzia.eus
Fusio hotzaren arazoa aurtengo zientzi literaturako izar nagusia izango da.
Fusio hotzaren arazoa aurtengo zientzi literaturako izar nagusia izango da. Fusio hotza dela eta - Zientzia.eus Fusio hotza dela eta
Energia
Fusio hotzaren arazoa aurtengo zientzi literaturako izar nagusi izango dela ez dago ukatzerik. Arazo honen inguruko berririk gabe ez da egunik igarotzen. Gu, arazoren bilakaera isladatzen saiatuko gara, ahal dugun neurrian behinik behin.
Fusio hotza jaioberria izanik ere, hori azaltzeko teoriak hasi dira plazaratzen. Kaliforniako unibertsitateko Katherine Whaley fisikariak bosoi-screeninga proposatu du hipotesi moduan. Deuterioiak, bosoi-mota bat direnez, nukleoen arteko Coulomb-potentzialaren (karga berdineko partikulen artean sortzen den aldarapenaren) screeninga sor dezakete. Horrek, deuterioiak partikulen arteko energi langak zulatzea eta fusioa gertatzea posible egingo lituzke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ef1fa37e37ae | http://zientzia.net/artikuluak/tgv-k-marka-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | TGV-k marka berria - Zientzia.eus | TGV-k marka berria - Zientzia.eus
Frantziako abiadura handiko trenak, TGV famatuak, abiadura-marka berria jarri zuen joandako urtarrilean.
Frantziako abiadura handiko trenak, TGV famatuak, abiadura-marka berria jarri zuen joandako urtarrilean. TGV-k marka berria - Zientzia.eus Garraioak
Frantziako abiadura handiko trenak, TGV famatuak, abiadura-marka berria jarri zuen joandako urtarrilean. Marka ez du orain Lyon-Paris lineakoa den TGVk jarri; oraindik zerbitzuan ez dagoen TGV atlantikoak baizik. Hain zuzen ere, Hendaiaraino iritsiko den abiadura handiko trenbidean TGV atlantikoak korrituko du.
Paris eta Lyonen arteko linean eginiko saiotan TGV atlantikoak 410 km/h-ko abiadura lortu du. Hau ez da, noski, bere ohizko abiadura izango. Zerbitzuan hasten denean ez du 300 km/h-ko abiadura gaindituko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-aced3ed0d541 | http://zientzia.net/artikuluak/urterik-beroena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Urterik beroena - Zientzia.eus | Urterik beroena - Zientzia.eus
Joan den urtea, tenperatur erregistroak hasi zirenez gero urterik beroena izan da.
Joan den urtea, tenperatur erregistroak hasi zirenez gero urterik beroena izan da. Urterik beroena - Zientzia.eus Urterik beroena
Klimatologia
Joan den urtea, tenperatur erregistroak hasi zirenez gero urterik beroena izan da. Ingalaterrako East Anglia unibertsitateko meteorologoek aztertu dutenez, 1988.a 1950-1979 bitarteko batezbesteko tenperatura baino 0,34ºC beroagoa izan da eta gainera, mende honetako bederatzi urte beroenetatik zortzi 1980.eko hamarkadan gertatu dira. Berotze-joera iraunkorra den ala ez edota berotegi efektuaren ondorio den ala ez esaterik ez dago. Alabaina, izandako berokuntza berotegi efektua adierazten duten ereduekin bat dator.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f613dda2ac24 | http://zientzia.net/artikuluak/tigrea-tigrea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tigrea, tigrea! - Zientzia.eus | Tigrea, tigrea! - Zientzia.eus
Kian Januen-ek esan duenez, mendi eta larretako Mantxuriako Tigrea desagertu da.
Kian Januen-ek esan duenez, mendi eta larretako Mantxuriako Tigrea desagertu da. Tigrea, tigrea! - Zientzia.eus Tigrea, tigrea!
Zoologia
Txinako Animali Babeserako Elkarteko buru den Kian Januen-ek esan duenez, mendi eta larretako Mantxuriako Tigrea desagertua da jadanik. 1987.ean eginiko airetiko behaketan ez da Txinako iparrekialdean tigre hauen arrastorik ikusi. 1970.eko hamarkadan eginiko azterketan zazpi bakarrik aurkitu ziren.
Tigre hauek desagertzearen kausak beren ingurugiro naturala hondatzea eta gehiegi ehizatzea izan dira. Oraindik ere, 20 Mantxuriako tigre bizi dira Txinako zooetan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-66eda0a86791 | http://zientzia.net/artikuluak/adio-teleskopioari/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Adio teleskopioari - Zientzia.eus | Adio teleskopioari - Zientzia.eus
Joan den azaroaren 15ean munduan zegoen irratiteleskopio indartsuenetako bat bertan behera erori zen.
Joan den azaroaren 15ean munduan zegoen irratiteleskopio indartsuenetako bat bertan behera erori zen. Adio teleskopioari - Zientzia.eus Adio teleskopioari
Astronomia
Berri hau ez da hain berria, baina orrialde hauetara ekartzeak merezi duela uste dugu. Joan den azaroaren 15ean munduan zegoen irratiteleskopio indartsuenetako bat bertan behera erori zen.
Irratiteleskopioa EEBBetako Virginia estatuko Green Bank herrian zegoen. “Bizirik” egon den 25 urtean 1000tik gora astronomok erabili dute.
Green Bank-eko irratiteleskopioaren hondamena beraz, galera handia izango da astronomoentzat.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-38d616303d9c | http://zientzia.net/artikuluak/errenazimentuaren-atarian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Errenazimentuaren atarian - Zientzia.eus | Errenazimentuaren atarian - Zientzia.eus
Trantsizio-aroan, pentsakera-korronte batzuk agertu ziren eta korronte desberdin guzti horiek batera etortzerakoan "Errenazimentu" izeneko ur handiko ibaia sorterazi zuten.
Trantsizio-aroan, pentsakera-korronte batzuk agertu ziren eta korronte desberdin guzti horiek batera etortzerakoan "Errenazimentu" izeneko ur handiko ibaia sorterazi zuten. Errenazimentuaren atarian - Zientzia.eus Errenazimentuaren atarian
Historia
XIII. mendearen bukaeran mendebaldeko Europaren garapen intelektualean egonaldi bat ikusten da. Trantsizio-aro honetan, pentsakera-korronte batzuk agertu ziren eta korronte desberdin guzti horiek batera etortzerakoan “Errenazimentu” izeneko ur handiko ibaia sorterazi zuten.
Izurri beltzak ekarri zuen nahaste-borraste ekonomiko nahiz sozialak eta Ehun Urteko gerrak, ez zuten estudiorako behar den giro patxadatsua izateko aukera handiegirik ematen. Hala ere, mundua etengabe aldatuz zihoan.
Petrarca.
Aurreko lan batean Duns Scoto-ren eta Ockham-eko Gilermoren enbatek Eskolastikaren harresian ireki zituzten pitzadurak ikusi ditugu; Ockhameko Gilermok Aita Santuaren presondegitik egin zuen ihesak eta Bavariako Luisek eman zion babesak, Elizaren botere monolitikoaren aurkako iraultza suposatzen dute eta, bidez batez, Elizaren aginte unibertsalaren kontrako nazioen eskubideen aldarrikapena.
Errenazimentuaren izpiritua Italian agertu zen lehen aldiz. Garai hartan Italia aurreko garaitan izandako suntsipenetik bere burua altxatzen ari zen. Agian erromatar arkitekturaren hondakinez inguraturik egoteak, klasikoak maitatzeko bidea erraztu egin zien. Bestalde, Quattrocento ko estatu-hiriak gaur eguneko estatu modernoen abiaburu izateaz gain, oso topaleku egokiak ziren kulturaz nahi zientziaz arduratzeko.
Italiaren puntu honi buruzko abantaila ulertzeko, XIII. mendeko Parmako Salimbene izeneko frantziskotarraren eritzia ezagutzea ez da alferrikakoa izango: Italiatik kanpoko erresumetan hirietan jende xehea baino ez da bizi, nobleziako zaldunak eta damak beren bolizko dorre feudaletan bizi dira, hau da, lurren ardura aurrera eramateko beren nekazal jauregietan egon ohi dira. Italian aldiz, goimailako jendea hirietan bizi da eta bertan igarotzen dute beren denbora gehiena. Ezpa irik gabe, nagusiak han egoteak etxaldeetako errendimendua hobetu egiten du, baina bide batez, eta komunikazio zailetako garai hartan, baserritako bizitzan kulturarako behar diren harreman intelektualak ez dira erraz sortzen. Aldiz, Italiako iparraldeko jende handiaren bizimodu hiritarrak horretarako giro egokia eskaintzen zuen, ondorio bezala Errenazimentua sorteraziz.
Errenazimentua ez zen literatur iraultza soilik izan. Nahiz eta denbora aldetik literatur elementua aurrena eta nagusienetakoa izan, beste elementu batzuk ere hartu behar dira kontutan. Iraultza honen aitzindaria Petrarca —1304-1374— dugu. Honengan Danteren olerkietan ezkutatuta dagoen Erdi Aroko eskolastikatik oso urruti dagoen beste izpiritua ikus daiteke. Petrarca eskolastikoek erabiltzen zuten latin kaskarra arbuiatuz latin onaren aldeko agertzen den lehenengo kultur gizona dugu. Horrekin batera, pentsakera klasikoaren benetako izpirituaren berreskuratzearen aldekoa eta berak suposatzen duen arrazoiaren libertatearen zalea ere bai.
Regiomontanus.
Petrarca mende batez erratu zen, baina hurrengo mendearen hasieratik, XV.etik alegia, literatura klasikoaren aldeko interes berezia plazaratu zen. Hau dela eta, greko asko ekialdetik mendebaldera etorri ziren literatura eta antzinako kultura grekoa irakastera. 1453.ean turkoek Konstatinopolis bereganatzeak prozesu honi bultzada handia eman zion. Horren eraginez, beraiekin batera beren liburuak eta eskuskribuak zekartzaten irakasle prestu asko iritsi ziren mendebaldera. Eskuskribuen bilaketa modan jarri zen.
Italiako eta Europa osoko monastegietako liburutegietan harrapaketa eta lapurreta ugari egin zen eta ekialdean ordezkariak zeuzkaten merkatal-gizonek bereak eta bost egin zituzten mendebalderaino iritsi gabe zeuden idazki grekoak ekar erazteko. Beraz, zortzi edo bederatzi mende geroago mendebaldeko kultur gizonek antzinako grekoen zientzia eta filosofia ezagutzeko aukera eta grina izan zuten.
Baina ezagupen hori baino garrantzi handiagokoak, berak zekarren ikerketarako libertatearen izpiritua eta gai guztiak aztertzeko gogoa ziren; hau da, humanismoak sorterazi zuen giroa. Nahiz eta, erlijio autoritarioak emandako joerei jarraitu eta, beraz, beste gaietan ere agintariek esandakoa onartzeko prest egon, humanistek zientziak geroago ezagutuko zuen pizkundearen bidea urratu zuten. Humanismorik gabe zientzi pentsamoldeko gizonek teologiak finkatutako aurreritziak apurtzea sinestezina da.
Humanismoa Italiatik iparraldera iragan zen. Iragate honetan lehenengotakoa Johann Müller —1436 -1476— dugu. Hau Königsberg izeneko hirian jaio zen eta horregatik Regiomontanus izengoitia eman zitzaion. Berari dagokio lehen aldiz zientzia eta humanismoa uztartzea. Ptolomeoren eta beste zenbait idazle grekoren lanak latinera itzuli zituen eta 1471n Nürenberg-en behatoki bat eraiki zuen, bertan pisuzko erloju bat eta zenbait astronomi tresna egin zituelarik.
Erasmo.
Hala ere, Alemanian Errenazimentuaren ondorio nagusia ikerketa biblikoak medio zirela eta, Erreforma dugu. Alemaniak beste interes batzuk eta kultur kemen berria izan zituen, baina ez zituen Italiaren autokulturaren zaletasuna eta fintasun paganoa bereganatu. Frantzia italiar izpirituarekin Alemania baino baterago zetorren eta bertan mugimendu humanistikoagoa garatu zuen.
Iparraldeko Errenazimentuan izenik handiena Rotterdam-eko Desiderio Erasmo (1467 1536) dugu. Erasmok humanismoan bere garaiko hutsak garbitzeko jakintzaren eragina ikusi zuen: monastegietako jakinduri eza, Elizaren gehiegikeriak, eskolastikoen harrotasuna eta moralitatearen maila eskasa, besteak beste. Teologo eskolastikoek beren gogoen arabera handik eta hemendik ateratako testuak erabiltzen zituzten bitartean, Erasmok Bibliak, bere osotasunean, eta Elizako Gurasoek irakatsi eta esan nahi duten guztia agerterazi nahi zuen.
Bolada batean eta Leon X.a Aita Santuarekin —1513-1521—bereziki, Vatikanoa bera antzinako kulturaren kabia bihurtu zen. Baina, 1527.ean inperioko gudariek Erroma zapaldu ondoren, mundu berri hura hankaz gora jarri zen, eta Aita Santuak aurreko politika eskuzabalari bukaera eman zion, ulertzen edo kontrolatzen ez zuenaren aurka gogor borrokatuz eta kultura modernoaren martxa oztopatuz.
Papera gure aroaren lehen mendean izan zen asmatua Txinan. Ustez, asmatzailea Tsai Lun izenekoa izan zen. Hala ere, Europan papergintzari azkeneko gurutzadatik etorritakoek eman zioten hasiera. Mende bat geroago gutxi gorabehera eta tipo askatuen asmaketarekin, molde finkoen bitarteko inprimaketa gauzatu zen eta, beraz, pergaminoan eskuz idatzitako sistema aspergarriaren amaierari hasiera eman zitzaion.
Aldi berean, nahiz eta nabigazio-maila apala izan, aurkikuntza geografikoek izugarrizko arrakasta eta bultzada ezagutu zuten. Lehenengo esploratzaileak portugesak ziren. Hauek arabiar-judutar astronomia erabiltzen zuten. Esperantza Oneko Muturra inguratuz Indiaraino iritsitako lehenengoa da Gama Vasco izan zen 1497an. Garai hartan Lurraren biribiltasunaz grekoen teoria onartua zegoen. Teoria honen arabera, Atlantikoan zehar mendebalderantz joanez Asiako kostalderaino iritsi beharko zen eta beraz itsasbidea zegoen Indiako gauzak Europaraino ekartzeko.
Vasco de Gama.
Ideia hau grekoengan ere ikus daiteke; besteak beste, Posidoniogan. Porrot egin zuten mila saio egin ondoren arrakastako unea iritsi zen: Kristobal Colombek 1492ko urriaren 12an Ameriketako kostaldea ikusi zuen. Hogeitalau urte geroago eta hiru urteko bidaia egin ondoren, euskaldun batek (Joan Sebastian Elkanok alegia) Lurrari bira osoa eman zion, ezpairik gabe gure planetaren biribiltasuna frogatuz.
Bidaia handi hauen ondorio hurbila, lur berrien aurkikuntzarekin batera pentsakeraren zabaltzea eta irekitzea da. Baina ez zen hori bakarrik gertatu. Lur berrietara merkatalgoa hedatuz, mendebaldeko industriek bultzada ezagutu zuten. Bultzada hau bi eratara eman zen. Batetik, merkatu berriek eta horniketa-iturriek izan zuten eragin ekonomiko zuzen eta zeharkakoagatik. Bestetik, prozesu honek ekarri zuen moneta-faktoreagatik.
Moneta ez da berez aberastasuna; ikurra baizik, trukerako bide bat alegia. Mundu Berriko urreak eta zilarrak moneta ugaltzea ekarri zuten eta beraz, prezioak igo egin ziren. Goratze honen bitartez, ekoizlearen nahiz merkatariaren irabaziak igo egin ziren. Aberastasunak eta berak dakarren lasaitasunak, burulanerako behar den giroari lagundu zioten eta kulturaren ingurua Erdi Arokoa baino askoz zabalagoa bilakatu zen.
5.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-c93087c0bff0 | http://zientzia.net/artikuluak/matematikazko-zenbait-ariketa-landuz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Matematikazko zenbait ariketa landuz - Zientzia.eus | Matematikazko zenbait ariketa landuz - Zientzia.eus
Hona hemen irakaskuntzari loturiko beste programa bat. Oraingoan matematikazko zenbait ariketa landuko ditugu. Kasu honetan, matematikazko zenbait ariketa nola landu dugun azaldu nahi izan dugu.
Hona hemen irakaskuntzari loturiko beste programa bat. Oraingoan matematikazko zenbait ariketa landuko ditugu. Kasu honetan, matematikazko zenbait ariketa nola landu dugun azaldu nahi izan dugu. Matematikazko zenbait ariketa landuz - Zientzia.eus Matematikazko zenbait ariketa landuz
Hona hemen irakaskuntzari loturiko beste programa bat. 20. alean batuketari eta 21.ean azalpen-pantailei ekin genien. Oraingoan berriz, matematikazko zenbait ariketa lantzeari. Kasu honetan, matematikazko zenbait ariketa nola landu dugun azaldu nahi izan dugu.
Programa nagusiaren zatiak:
Prozedura edo azpiprograma:
Datuak:
Ariketak ebazteko unean abiapuntua liburua denean, gehienez emaitzak dituen liburu bat lortuko da, baina gehienetan hori ere ez. Horrelako kasuetan, ez dakigu ariketen ebazpena ongi dagoen ala ez; horretarako beste pertsona iaioago baten laguntza beharko genuke.
Ildo horretatik doa oraingoan hemen azaldu nahi duguna. Askotan beste pertsona iaioago horren laguntza ezinezkoa izaten da eta hala ere ariketak ebatzi egin behar. Kasu horretan, zer egin?
Programa labur honek, arazoari erantzun diezaiokeela azaldu nahi du. Nahikoa da ariketa bakoitzeko laguntza desberdinak eskaintzearekin (une egokian azalduz noski) eta azkenean, ongi ebazten ez bada, emaitza zuzena ematearekin. Dena den, azken orduan zalantzarik izango balu, dakien batenganan jo beharko luke problema egin duenak.
Hemen agertzen dena hasiera bat besterik ez da. Beraz, bertan azaltzen dena landu eta aztertu ondoren, saia zaitez ariketa berriak ebazteko (programatzeko) behar diren urratsak ematen.
10-90: Programaren aurkezpena eta ariketen hautaketa
100-170: Enuntziatua pantailaratu
210-220: Galdera egin eta erabiltzaileak emandako erantzuna jaso.
230: Emandako erantzuna gordetako emaitzarekin konparatu.
240-350: Erantzuna zuzena ez bada, laguntza-mezuak emango dira, emateko dauden bitartean, eta berriro erantzuteko aukera izango da.
360: Laguntza-mezu guztiak eman ondoren emaitza zuzena lortu ez bada, programak berak emango du emaitza.
370: Lehenengo aldian edota laguntza-mezu guztiak agortu aurretik ondo erantzuten bada, horrela adieraziko da eta beste ariketa bat ebazteko aukera emango da.
380-450: Beste ariketa bat ebazteko (oraindik 12.era iritsi ez bada) edo saioa amaitzeko aukera eskaintzen da.
470-500: Testua poliki, karakterez karaktere, eta idazmakina batean bezala idazteko.21. aleko programan ere erabili genuen azalpen-pantailetan.
520-650: Ariketen datuak:
Enuntziatua: X koordenatua, Y koordenatua eta testua. Sekuentzia hau nahi adina aldiz errepika daiteke, amaiera “0” batez adierazi beharko delarik.
Galdera: X koordenatua, Y koordenatua, galdera bera.
Emaitza:
Laguntzak: Ariketa bakoitzeko gehienez hiru laguntza-mezu eman ahal izango dira.
Laguntza-mezuak zenbaki edo kode batez adieraziko dira. Kode horrek laguntza-mezuen multzoan zenbatgarren mezua den adieraziko du, hain zuzen ere. Hiru mezu baino gutxiago baldin badaude, “0”ak ipini beharko dira hiru osatu arte.
Amaiera: Ariketa baten datuak amaitu direla adierazteko “**” erabili da.
670-720: Laguntza-mezuak. |
zientziaeus-e0c0592bfb1c | http://zientzia.net/artikuluak/konposatu-toxikoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Konposatu toxikoak - Zientzia.eus | Konposatu toxikoak - Zientzia.eus
Urtetan mendebaldeko herri aurreratuak beren etxeetan debekatutako produktu kimiko arriskutsu toxikoak hirugarren munduan saltzen aritu dira. Arazo honek ekologisten azken kezka handia sortu du.
Urtetan mendebaldeko herri aurreratuak beren etxeetan debekatutako produktu kimiko arriskutsu toxikoak hirugarren munduan saltzen aritu dira. Arazo honek ekologisten azken kezka handia sortu du. Konposatu toxikoak - Zientzia.eus Konposatu toxikoak
Ingurumena
Ezaguna da urtetan mendebaldeko herri aurreratuak beren etxeetan debekatutako produktu kimiko arriskutsu toxikoak hirugarren munduan saltzen aritu direla. Arazo honek ekologisten artean kezka handia sortzeaz gain, nazioarteko erlazioak pozoitu egin ditu hein batean.
Antza denez, arazo hau konponbidean jar daiteke Nazio Batuen Erakundeko bulego nagusian joan den otsailaren 13tik 17ra bitartean eginiko bileraren ondorioz. Bertan, 28 herri garatu eta erdi-garaturen ordezkariak, Europa, Japonia eta Estatu Batuetako industria kimikoaren ordezkariak, ingurugiro-elkarte ez-gobernutarrak ( Greenpeace esaterako), Baliabide Naturalen Defentsarako Kontseilua eta Kontsumitzaile-Elkarteen Nazioarteko Erakundea bildu ziren.
Bilera honen asmoa potentzialki toxiko diren konposatu kimikoen nazioarteko merkataritzan sistema berri bat ezartzea izan da. Sistemaren izena Prior Informed Consent (PIC) da. PIC sistemaren muina zera da: jatorrizko herrian konposatu kimiko bat erabiltzea debekatua edo bere erabilpena oso mugatua baldin badago, ez dago esportatzerik herri hartzailearen baimen idatzi eta esplizitoa izan gabe.
Orain arte, produktu kimiko eta pestiziden ekoizlerik nagusienak PIC moduko sistemak ezartzearen kontra ibili dira su eta gar. Herri horien ordezkarien ustetan, nazioarteko garraioa eragotziko litzateke horrela eta gainera burokraziaz itotzeko arriskua legoke.
PIC sistemari buruzko adostasuna ez da bilera bakar batean lortu; bilera batzuen ondorio izan bait da. Horietako lehenengoa Dakar-en egin zen 1988.eko irailaren 19tik 23ra. Hogei partehartzaile egon ziren eta nazio garatu eta erdi-garatuak proportzio berdinean zeuden.
Bigarren urratsa, 1988.eko azaroaren 2 eta 3an Genevan egindako bileran lortu zen. Bertan aditu-talde txiki bat aritu zen lanean. Adituak herri garatu eta erdi-garatu, ingurugiro-elkarte ez-gobernutar, Nazio Batuen Ingurugiro-programa eta FAOkoak ziren.
New Yorkeko bileran kontutan hartu ziren puntuen artean, produktu kimikoei “bandera gorria” jartzearen proposamena egon zen. Produktu kimiko bati bandera gorria jartzeko 10 herritan debekatua edo bere erabilpenak oso mugatua egon behar du. Bandera gorria duten produktuekin zerrenda bat egingo litzateke eta interesatu guztiei banatu. Egun zerrenda horretan 50-100 produktu, pestizidak gehienbat, egon daitezkeela pentsatzen da. Produktu berriak zerrendan sartzeko protokoloa ere ezarri beharko litzateke.
PIC sistema aurrerapausoa izan dadila espero dugu produktu kimiko toxikoen baztertze bidean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ea2bd8b0c563 | http://zientzia.net/artikuluak/baso-tropikalaren-patua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Baso tropikalaren patua - Zientzia.eus | Baso tropikalaren patua - Zientzia.eus
Asiako baso tropikalen desagerketaren kontra lanean ari direnak, bi berri kontrajarri izan dituzte joan den urtarrilean zehar.
Asiako baso tropikalen desagerketaren kontra lanean ari direnak, bi berri kontrajarri izan dituzte joan den urtarrilean zehar. Baso tropikalaren patua - Zientzia.eus Baso tropikalaren patua
Ingurumena
Asiako baso tropikalen desagerketaren kontra lanean ari direnak, bi berri kontrajarri izan dituzte joan den urtarrilean zehar.
Alde batetik, Thailandiako gobernuak basoaren ustirapen komertziala debekatu egin du. Bestetik, Malaysiako gobernuak basoa botatzearen kontra ari ziren 100 lagun giltzaperatu ditu Borneo irlako Sarawak eskualdean, basa ustirapenaren kontra ari direnak borrokatzeko ezarri den lege berri bat aplikatuz.
Thailandiako gobernuaren erabakiak ustegabean harrapatu ditu talde ekologistak eta giza trajedia baten ondorio izan da. Ustirapen basatia izan omen da joan den azaroan 350 lagun hil zituen uholdearen kausa. Horrelakorik berriro ez dela gertatuko segurtatzeko, basa ustirapenerako kontzesio guztiak kentzea dela egokiena erabaki du Thailandiako gobernuak.
Thailandia gaur egun zur-inportatzaile da. 1978.az gero zur tropikalaren esportazioak mugatuak izan dira. Orain, basoak Thailandiako gainazalaren %17 estaltzen du; 1950.ean ordea, bi herenak estaltzen zituen.
Thailandiarren erabakiak, munduko basa ustiapenerako konpainiak beldurtu egin ditu. Konpainia hauek indar egiten ari dira presio-talde moduan gobernuen aurrean, baso tropikala mantentzeko eta nekazari eta abeltzainak defendatzeko bide bakarra ustirapen arrazionala dela esanez. Dena den, baso tropikal berriztagarriak ezartzeko orain arte egin diren saioek porrot egin dute.
Eztabaida zientifikoak ez du zerikusirik konpainiek eta Sarawak-eko biztanleek elkarren artean duten borrokan. Sarawak eskualdean dirau egun Hegomendebaldeko Asian dagoen oihan tropikalik handienak.
Herrialde garatuek inportatzen duten zur tropikalaren bi herenek Malaysian dute jatorria. Malaysiako zur-baliabiderik nagusienak Sarawak eta Sabah eskualdeetan daude. 1987.az gero basoan bizi den jendea basa errepideak blokeatzen ari da, ustirapena bere lurraldetik urrun mantendu asmoz.
Ustirapena basatia da lurralde horietan. Zenbait tokitan egunero 24 ordu egiten dituzte lanean eta eurijasek bakarrik geldi erazten dute basoen botatzea.
Malaysiako gobernuak kanpo-presioak izan ditu basa ustirapenaren kontra daudenak borrokatzeko legerik aplika ez dezan. Hala ere, gobernuak basoen ustirapen basatia salatzea mehatxu politiko eta ekonomiko moduan ikusten du. Gainera, bere ustetan basoan bizitzea anakronismoa da Asiako hirugarren herririk aberatsenean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-14a738e2efa3 | http://zientzia.net/artikuluak/emn-urrats-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | EMN: urrats berria - Zientzia.eus | EMN: urrats berria - Zientzia.eus
Erresonantzia Magnetiko Nuklearra konposatu kimikoen egitura ezagutzeko erabiltzen den tekniketako bat da.
Erresonantzia Magnetiko Nuklearra konposatu kimikoen egitura ezagutzeko erabiltzen den tekniketako bat da. EMN: urrats berria - Zientzia.eus EMN: urrats berria
Erresonantzia Magnetiko Nuklearra (EMN) konposatu kimikoen egitura ezagutzeko erabiltzen den tekniketako bat (oparoena akaso) da.
Egun, EMN medikuntz arloan duen erabilpenagatik da jendartean ezaguna, baina bere jatorria ez da hori izan.
EMN 1940.eko hamarkadaren erdialdean sortu zen eta bere lehenengo erabilpena nukleo atomikoen oinarrizko ezaugarriak aztertzea izan zen. Dena den, kimikariak izan ziren EMNren garapenean bultzadarik handiena eragin zutenak. Izan ere, nukleo atomiko jakin bat eremu magnetiko baten pean jartzen denean, daukan erresonantzi frekuentzia inguratzen duen atmosfera elektronikoaren menpekoa dela konturatu ziren. Hitz lauz esanda, nukleo baten erresonantzi frekuentzia inguratzen duten atomoen araberakoa da. Horrexegatik, EMN bazterrezinezko erreminta bilkakatu zen konposatu kimikoen egitura ezagutzeko unean.
EMN egiterakoan lagin gaseoso eta likidoek ez dute inoiz arazorik sortu; lagin solidoek ordea bai. Lagin solidoak erabiliz, ezinezkoa zen bereizmen oneko EMNko esprektrogramak lortzea. Honek arazo larriak planteatzen zizkien kristalografoei kristalak EMNz aztertu nahi zituztenean. 1958.ean arazoa konpondu egin zen neurri batean “angelu magikopeko biraketazko erresonantzia magnetiko nuklearra” (MAS EMN) martxan jarri zenean. Teknika honen bidez, lagin solidoak eremu magnetikoarekiko 54,74º-ko angeluaz birarazten dira eta bereizmen oneko espektroak lortzen dira.
Hala eta guztiz ere, teknika honek ez zuen nukleo atomiko guztientzat balio (11B, 17O eta 23 Na-rentzat esaterako).
Arazo hau konpontzeko teknika berria garatu dute Lawrence-Berkeley laborategiko A. Pines eta Estoniako Unibertsitateko E. Lippmaa eta A. Samonson fisikariek. Teknika berriari “biraketa bikoitzeko erresonantzia magnetiko nuklearra” deritzo. Lagin solidoa angelu bakar batekiko bakarrik birarazi beharrean bi angeluekiko birarazten da. Angelu hauek 54,74º eta 30,5º dira. Teknika honen bidez 23 Na nukleoen bereizmen handiko espektroak lortu dituzte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f9ce257766a9 | http://zientzia.net/artikuluak/zer-egin-pneumatikoei/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zer egin pneumatikoei? - Zientzia.eus | Zer egin pneumatikoei? - Zientzia.eus
Erabili eta gastatutako pneumatikoei irtenbidea ematea arazo handia da. Estatu Batuetako Pennsylvania-n bi metodo proposatu berri dira pneumatiko zaharren arazoari aurre egiteko.
Erabili eta gastatutako pneumatikoei irtenbidea ematea arazo handia da. Estatu Batuetako Pennsylvania-n bi metodo proposatu berri dira pneumatiko zaharren arazoari aurre egiteko. Zer egin pneumatikoei? - Zientzia.eus Zer egin pneumatikoei?
Ingurumena
Erabili eta gastatutako pneumatikoei irtenbidea ematea arazo handia da. Are handiagoa, Iparrameriketan bakarrik urtero 240 milioi pneumatiko botatzen direla kontutan hartzen badugu. Zenbait tokitan utzitako pneumatikoek gero eta lur-hektarea gehiago estaltzen dute.
Egun, pneumatiko batzuk birziklatu egiten dira etxetako sarreretako lanpasak (“ongietorriak”) egiteko edo asfaltoz nahasturik kautxuzko zoladurak osatzeko. Pneumatikoak erregai moduan ere erabil daitezke, baina sufre-edukin handia dutenez, sufre-oxidoak sortzen dituzte eta euri azidoaren arazoa larriagotzen laguntzen dute.
Estatu Batuetako Pennsylvania-n bi metodo proposatu berri dira pneumatiko zaharren arazoari aurre egiteko.
Horietako batean, pneumatikoak birrindu egiten dira lehenbizi eta gero beste plastiko batzuekin nahasten dira konposite bat eratzeko. Ondoren, nahastea berotu egiten da eta estruitua izan ondoren nahi den forma (tutu, eraztun, etab.) ematen zaio. Honela lortutako plastikoa ohizko PVC baino lau aldiz merkeagoa da.
Bigarren metodoa sofistikatuagoa da. Pneumatikoak birrindu egiten dira lehenbizi eta gero fluoroz eta beste zenbait gasez (oxigenoz, sufre(II) oxidoz edo kloroz) osatutako nahastez tratatzen da. Fluoroak kautxuaren gainazalarekin erreakzionatu egiten du erradikal askeak sortuz. Gasaren beste osagaiek erradikal askeekin erreakzionatzen dute eta talde erreaktiboak (OH, COOH) eratzen dira. Talde erreaktibo hauek beste polimero batekin (epoxi erretxina batekin adibidez) erreakzionatzen dute eta lotura kimikoz estekatutako konpositea erdiesten da.
Erabilitako kautxu-aleen tamainak birziklatutako materialaren ondorengo erabilpenak mugatzen ditu. Esate baterako, oso xehe birrindutakoa pneumatiko berriak egiteko erabili daiteke eta kautxu naturala baino merkeagoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-395517192372 | http://zientzia.net/artikuluak/erle-erailea-ez-da-hain-kaltegarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | "Erle erailea" ez da hain kaltegarria - Zientzia.eus | "Erle erailea" ez da hain kaltegarria - Zientzia.eus
Iparrameriketako Cornell Unibertsitateko entomologoen arabera, erle eraile izenekoa ez da uste bezain erasokor eta kaltegarria.
Iparrameriketako Cornell Unibertsitateko entomologoen arabera, erle eraile izenekoa ez da uste bezain erasokor eta kaltegarria. "Erle erailea" ez da hain kaltegarria - Zientzia.eus "Erle erailea" ez da hain kaltegarria
Ekologia
Iparrameriketako Cornell Unibertsitateko entomologoen arabera, erle eraile izenekoa ez da uste bezain erasokor eta kaltegarria. Entolomologoek hainbat urtetan aztertu dute Brasilen afrikartutako ezti-erle honen jokamoldea.
Erle hau duela zenbait urte sartu zen Brasilera. Europako Apis mellifera erlearen espezie bereko arraza bat da Afrikakoa. Brasilen sartua izan ondoren iparralderantz zabaltzen hasi da, urtero 500 km eginez eta hedatu ahala kriminal fama utzi duelarik. Honen erlakumeek animaliak, ganadua eta pertsonak ere hil dituztenaren berriak egon dira.
Erle hiltzaileak europarrak baino polinizatzaile kaxkarragoak izatearen fama dute gainera. Richard Nowogrozky erletan aditua den entomologoaren arabera, Afrikako erleak europarrak baino erasokorragoak dira, baina ez polinizatzaile eskasagoak.
Nowogrozkyk esan duenez, erle afrikarrak europarrak baino azkarrago heltzen dira eta horregatik polen gehiago behar dute erlategira eramateko. Ondorioz, beste espezieak baino polinizatzaile hobeak dira.
Erle hiltzaileen aurka erabili den beste argudio bat, erle europarren ekoizpena murrizteraztearena izan da. Brasilen hori gertatu zen erle afrikarra sartu eta ondorengo 10 urteetan, baina gaur egun inoiz baino ezti gehiago ekoizten da. Hasiera batean egon zen ekoizpen-murrizketaren kausa, erlazainek erle afrikarren hazkuntzak behar dituen baldintza bereziak (erlategiak elkarrekiko urrunago jartzea adibidez) ez ezagutzea izan omen da.
Erle afrikarrak badu gainera abantaila nabaria erle europarraren aurrean; barroasiak ez erasotzea alegia. Ezagunak dira akaro bizkarroi honek erlauntzetan sortzen dituen kalte handiak (ikus Elhuyar. Zientzia eta Teknika 11, 26. or.).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1aab6ca3df38 | http://zientzia.net/artikuluak/sugeen-izurria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sugeen izurria - Zientzia.eus | Sugeen izurria - Zientzia.eus
Zuhaitzetako suge marroia,
Zuhaitzetako suge marroia, Sugeen izurria - Zientzia.eus Sugeen izurria
Ekologia
Zuhaitzetako suge marroia, boiga irregularis , arazo larriak sortzen ari da Ozeano Bareko Guam irlan.
Irlako kilometro karratu bakoitzeko 4.600 suge daude eta hondamen askoren erantzule dira. Besteak beste, Guameko 12 txori-espezie natiboetako 11 desagerterazi ditu, hamabigarrena arriskuan dagoelarik; hiru xaguzar-espezie eta musker-espezie bat ere desagerterazi ditu; 1984az gero 500 elektrizitate-etendura baino gehiago eragin ditu (elektrizitate-zutoinak eta transformadore-azpiestazioak bereziki gogoko dituzte bertan egoteko); oilo-hazkuntzaren negozioa hondamendira eraman dute; eta gainera erasokorrak eta pozoitsuak dira.
Suge hauek ez dira bertakoak; Papuasiako Ginea Berrikoak baizik eta 1950.aren inguruan iritsi ziren (karga militar batean seguruenik). Izan ere iparramerikarren baseak irlaren heren bat hartzen bait du. Sugeak arazo larriak sortzen dizkie iparramerikar militarrei makineriako zulo ilunetan ezkutatzea oso gustokoa duelako. Horrexegatik, Guametik kanpora bidaltzen den edozer gauza ondo miatu behar da sugerik ez dagoela segurtatzeko. Honek traba eta eragozpenak sortzeaz at, galera ekonomikoak ere eragiten ditu.
Zuhaitzetako suge marroia Guamera iritsi aurretik, irlan zegoen suge bakarra itsua izateaz gain kaltegabea zen.
Iparramerikar militarrak Guametik sugeak desagerterazteko plangintza bat burutu dute.
Zoologoek hala ere, ez dute uste betebeharra oso erraza izan daitekeenik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5d07479464b8 | http://zientzia.net/artikuluak/metanoa-eta-berotegi-efektua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Metanoa eta berotegi efektua - Zientzia.eus | Metanoa eta berotegi efektua - Zientzia.eus
Siberiako tundrako zoikatzezko lautada zingiratsuen menpe egon liteke munduko klimaren etorkizuna. Kanada eta Siberiako tundrak munduko beste edozein zona baino gehiago berotuko dira hurrengo hamarkadetan.
Siberiako tundrako zoikatzezko lautada zingiratsuen menpe egon liteke munduko klimaren etorkizuna. Kanada eta Siberiako tundrak munduko beste edozein zona baino gehiago berotuko dira hurrengo hamarkadetan. Metanoa eta berotegi efektua - Zientzia.eus Metanoa eta berotegi efektua
Klimatologia
Siberiako tundrako zoikatzezko lautada zingiratsuen menpe egon liteke munduko klimaren etorkizuna. Berotegi efektuaren etorkizunak eskualde zingiratsu horien jokamoldean izan lezake muina.
Eredu klimatikoek aditzera ematen dutenez, Kanada eta Siberiako tundrak munduko beste edozein zona baino gehiago berotuko dira hurrengo hamarkadetan. Izoztutako zoikatzak metano-kantitate handia libratuko du urtzean.
Metanoa berotegi efektuari laguntzeko gasen artean bigarrena da, karbono(IV) oxidoaren atzetik. Permafrosta zingiretako animaliek sortzen duten metanoaren tranparik handiena da. Metanoaren libratzeak batezbesteko berokuntza areagotuko du.
Egun ez dago daturik Siberia eta Kanadako tundran harrapaturik dagoen metano kantitateaz; ezta urteko zenbat libratzen ari denaz ere. Dena den eta batzuen eritziz, Kanadan permafrostez estalitako lurraldeak murriztu egin dira azken 20 urteotan.
Airean dagoen metano-kontzentrazioa urteko %1 handiagotzen ari da; karbono(IV) oxidoaren hazkuntz tasa baino azkarrago alegia. Metanoaren iturririk nagusienak urez estalitako arroz-soroak, hausnarkarien haizeak, ikatz-meategiak eta zabortegiak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4290e2310716 | http://zientzia.net/artikuluak/isalmonellairen-kontuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Salmonellaren kontuak - Zientzia.eus | Salmonellaren kontuak - Zientzia.eus
Ohizkoak dira azken urteotan salmonelosiak gure artean; uda partean bero dagoenean batez ere. Normalean, salmonellak kutsatutako arrautzez eginiko jakietan du jatorria gaitz honek.
Ohizkoak dira azken urteotan salmonelosiak gure artean; uda partean bero dagoenean batez ere. Normalean, salmonellak kutsatutako arrautzez eginiko jakietan du jatorria gaitz honek. Salmonellaren kontuak - Zientzia.eus Salmonellaren kontuak
Osasuna
Ohizkoak dira azken urteotan salmonelosiak gure artean; uda partean bero dagoenean batez ere. Normalean, salmonellak kutsatutako arrautzez eginiko jakietan du jatorria gaitz honek.
Britainia Haundian salmonelosi-izurritea izan zen joan den udazkenean eta harez gero oso kezkaturik agertu dira osasun-arduradun britainiarrak. Salmonelosi-izurritearen jatorriaz txosten bat eskatu diote Leeds-eko unibertsitateko Richard Lacey mikrobiologoari. Laceyk adierazi duenez, Britainia Haundiko oiloen aldagarritasun genetiko txikiak garrantzi handia du bakterioen bidezko eritasunen transmisioan. Izan ere, oiloek eragiten dituzten eritasunak erraz transmititzen dira inmunea den oilo-kastarik aurkitzen ez dutelako.
Egun Britainia Haundian ekoizten diren arrautzen %90, lan horretarako aukeratu diren oiloek erruten dituzte. Oilo guzti hauek genetikoki oso berdintsuak direnez, joera berdintsuak dituzte eritasunekiko.
Datu hauek, uzta eta animalien aldagarritasun genetikoa altxor preziatua direla azpimarratzen dute behin eta berriro.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-41b1c91398fd | http://zientzia.net/artikuluak/zentral-nuklearren-desmuntaia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zentral nuklearren desmuntaia - Zientzia.eus | Zentral nuklearren desmuntaia - Zientzia.eus
Zentral nuklear komertzialak desmuntatzeko lehenengo saioa oso puntu garrantzitsura iritsi da, Shippingport-eko Zentral Nuklearraren erreaktorearen ontzia bere tokitik erauzi denean.
Zentral nuklear komertzialak desmuntatzeko lehenengo saioa oso puntu garrantzitsura iritsi da, Shippingport-eko Zentral Nuklearraren erreaktorearen ontzia bere tokitik erauzi denean. Zentral nuklearren desmuntaia - Zientzia.eus Zentral nuklearren desmuntaia
Ingurumena
Zentral nuklear komertzialak desmuntatzeko lehenengo saioa oso puntu garrantzitsura iritsi da, Shippingport-eko Zentral Nuklearraren erreaktorearen ontzia bere tokitik erauzi denean.
Hori zentral nuklearra desmuntatzeko 5 urtean burutuko den plangintzaren urrats bat besterik ez da izan. Zentralaren desmuntaia oso-osoa $98 milioi kostatuko da (ikus Elhuyar. Zientzia eta Teknika 1, 22. or.).
Shippingporteko zentrala Estatu Batuetako Pittsburg hiritik gertu dago kokaturik eta 1957.ean izan zen eraikia. Energia elektrikoa lortzeko munduan lanean aritu zen lehenengo zentral nuklearra izan zen. 1982.ean itxi zen eta desmuntaketa-lanak 1986.ean hasi ziren.
Shippingporteko zentralaren desmuntaiak interes berezia du. Ez bakarrik desmuntatzen den lehena delako; baizik eta 2000. urtea baino lehen Estatu Batuetan bakarrik beste hamabost zentral gehiago desmuntatu beharko direlako.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-feca161fdad3 | http://zientzia.net/artikuluak/jaten-dugun-janaria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Jaten dugun janaria - Zientzia.eus | Jaten dugun janaria - Zientzia.eus
21. mendean, landareak lehenbizi laborategian hasiko direla dirudi eta elikagaiak irradiazioz kontserbatuko direla ere bai.
21. mendean, landareak lehenbizi laborategian hasiko direla dirudi eta elikagaiak irradiazioz kontserbatuko direla ere bai. Jaten dugun janaria - Zientzia.eus Jaten dugun janaria
Egungo janarien prozesaketak, armadek eta bidaiariek behar dituzten janari-kantitate handi, eramangarri eta osasungarritsuetan du oinarria. Prozesaketak gero, bizimodu modernoak behar duen janari-motaz hornitu du gizartea. 21. mendean, landareak lehenbizi laborategian hasiko direla dirudi eta elikagaiak irradiazioz kontserbatuko direla ere bai.
Janariak betidanik prozesatu ditu gizakiak. Ogia eta oreak horren adibide egokiak dira.
Janariak prozesatzea ez da gauza berria. Nekazaritza jaio zen une beretik, bi uztaren artean janaria segurtatzeko moduak garatu zituen jendeak. Gaur egun ere, aleak, arrainak, haragia eta esnekiak prozesatzeak, janari-hornikuntza mugatua modurik efizienteen eta ekonomikoenean erabili ahal izatea adierazten du.
Mundu osoko jendeak janaria gal ez dadin eta bere ezaugarri elikagarriak manten daitezen, metodo erraz eta berdintsuak garatu ditu. Eskoziako maizterrek esaterako, neguari aurre egiteko udan gordetako zakuetatik ateratako olo lehorrez olo-opilak eta olo-zopak egiten zituzten. Tibeten ohizko janaria tsanpa izenekoa da eta garagar-aleak erre ondoren ehotako irinez egina dago. Irin hori te, zopa eta gisatuan nahastuz hartzeko edo opilak egiteko gertu dago. Duela 2000 urte baino gehiago ikasi zuen Andeetako jendeak chuño a egiten. Chuño a lau urtez irauten duen patata deshidratatua da. Bestalde, usteltzeari aurre egiteko haragia lehortzea eta gatzetan jartzea mundu osoan zabaldutako ohitura da.
Prozesatutako janariak gainera, produktu osasungarri, seguru eta erakargarria eskaintzen dio kontsumitzaileari. Ogiak eta garagardoak, antzinako janari-teknologoek garia eta garagarra prozesatzeari nola eutsi zioten frogatzen dute.
Europan mende honetan ezagun bilakatu den jogurta, K.o. 200. urtetik hona ohizko janaria izan da Indiako subkontinentean eta Ekialde Hurbilean.
Nahiz eta janaria prozesatzeko ohizko teknika gehienak Ekialde Hurbilean eta Asian garatu, asko eta asko Europara ekarri ziren ondoren. Janari-teknologo modernoek teknika horiek aztertzen dituzte oraindik ere eta beren etekina hobetzen saiatzen dira.
Egun ezagutzen dugun janarien prozesaketak ez die garai bateko baserritar txikien behar berdinei erantzuten. Gerra-gizonen armadek eta bidaiariek, erraz eraman ditzaketen eta galduko ez diren janari egoki asko behar dituzte.
Gizakien dieta 14 uzta nagusik osatzen dute. Zenbait herrialdetan arroza da elikagairik nagusiena.
18. mendearen bukaeran, Europa industrializatzen hasi zenean, jendea nekazaritza utzi eta hirirantz lantegi handietan lan egitera aldatzen hasi zen. Hiri industrialetan nekazal lurrak urri ziren edota ez zeuden. Jendeak bere janaria hazi beharrean, irabazitako diruaz erosten zuen.
Eskola, ospitale eta lantegitako jantokiek, “janari azkarrezko” eskaera handitu zuten.
Egun, eskualde garatuen populazioaren zatirik handiena hiritan bizi da. Esaterako, Britainia Haundiko biztanleen %85 hirigunetan bizi da.
Garapen bidean dauden herrietan ere, ekonomi hobekuntzarako aukerak hirigunetan kontzentraturik daude, eta ondorioz, jende-multzo handiak utzi du baserria. Gainera, emigrazio azkarraren kausaz, herri horietako agintariek arazo gehigarriak dituzte azkar handitzen ari diren hirietako janari-horniketak behar duten azpiegitura segurtatzerakoan.
Elikagai-barietate txikia
Munduan dagoen jende- eta klima-moten desberdintasun ugaria kontutan harturik, janari kontutan zein tradizional garen ikustea oso harrigarria da. Guk hartzen ditugun ohizko janariek, 14 uztetan daukate jatorria. Uztok zuzenean jaten ditugu edota gero jango ditugun animaliak elikatzeko erabiltzen ditugu.
Gure dietaren zatirik handiena, karbohidratoek hartzen dute. Beroriek dira gure energi iturririk handiena. Eskualde tropikal eta subtropikaletan, azukrearen zatirik handienak azukre-kanaberan du jatorria, eta azukre-erremolatxan eskualde epeletan.
Garia, artoa eta arroza dira munduan gehien ereiten diren laboreak. Eskualde hotzetan garagarra eta oloa garrantzitsuak dira eta gauza bera gertatzen da sorgoarekin Asia eta Afrikako eskualde lehor eta beroetan. Laboreak gure dietan nagusi dira. Energi iturririk handiena izateaz gain, proteina-iturririk handiena dira aldi berean.
Hogei urtean, 1963.etik 1983.era, munduko populazioa 3.300 milioi lagunetik 4.700era igo da. Mundu osoan, populazioaren hazkuntzari aurre egiteko behar den janari gehigarria lortzeko, laboreen ekoizpena izugarri handitzea lortu da. 1963.etik 1983.era laboreen ekoizpena 600 milioi tonatik 1.500 milioi tonara pasatu da. Hazkuntza ikaragarri honek, ekoizpen handiagoa ematen duten labore-moten erabilpenean, uzta-izurrien kontrol egokiagoan eta ongarrien erabilpen zabalagoan ditu oinarriak.
Aldaketa kimikoak
Makailaoa lehortzen jarria.
Guk hartzen ditugun elikagai guztiek, animali zein landare-jatorrikoek, beraien konposizio kimikoa aldatzen duten entzimak dituzte. Galdutako janariak, modu batera edo bestera, konposizio kimikoa aldaturik du. Organismo biziek entzimak behar dituzte. Entzimak, zelulek bizitzeko behar dituzten erreakzio kimikoen abiadura azkartzen duten proteinak dira. Nahiz eta okela harakinaren mahaian egon edota txanpinoiak plastikozko paperean bildurik supermerkatuko apaletan egon, entzimak lanean ari dira. Bakarrik uzten baditugu, entzimek erreakzio kimikoak gobernatuko dituzte eta janariak hondatu edota arriskutsu bilakatuko dira.
Janarian organismo asko dago, baina mikroorganismoak dira gure etsairik nagusienak janarien galerari buruz ari garelarik. Janari guztietan daude eta eta beren entzimak erabiltzen dituzte janari horretatik behar dituzten elikagaiak lortzeko.
Mikrobioek katea luzeko karbohidratoak (almidoia landareetan eta glikogenoa animalietan) prozesatzen dituzte eta katea laburreko azukreak eta glukosa lortzen dituzte. Hauek energi iturri moduan erabiliko dituzte. Mikroorganismo batzuk gu kalte gaitzaketen toxinak sortzen dituzte, beste batzuk kutsatu egiten gaituzte eta bizia arriskutan jartzen duten eritasunak sorterazten dizkigute.
Mikroorganismoek koipeak katea laburreko aziko koipetsu bilaka ditzakete. Proteinak ere hautsi ditzakete aminoazido osatzaileak, aminak, amoniakoa edota sufre-konposatuak lortzen direlarik. Kirats sarkorreko produktu hegaskor hauek agertzea, janaria galdua dagoenaren seinale da.
Janari batek gramoko 100 milioi bakterio baino gehiago badu, galdutzat jotzen da, baldin eta organismo horiek nahita erantsi ez badira; hartzidurarako adibidez.
Janarian dauden entzimek edota janarian bizi diren mikroorganismoen entzimek eraginako ustelketaedo galtze-prozesuei aurre egiteko diseinatzen dira janariaren prozesaketa-metodoak. Bestalde, urik gabe ezin dute entzimek lan egin. Tenperatur aldaketekiko oso sentikorrak dira eta gainera beste produktu kimikoek honda eta kalte ditzakete. Janarien kontserbazio-metodoak puntu ahul horietaz baliatzen dira.
Janariek gehiago iraun dezaten egiten den gauzetako bat, egostea da. Beroak, janariak berezko dituen entzimak eta mikroorganismoek sartutakoak suntsitzen ditu.
Herrialde tropikaletan azukre-kanabera energi iturri da.
Mikroorganismoak 4-63ºC tartean haz litezke, baina etekinik onena 30-40ºC tartean lortzen dute. Horrexegatik eskualde tropikal eta subtropikal beroetan, garapen bidean dauden herri gehienak kokatzen diren eskualdean, mikroorganismoak eta entzimak oso aktiboak dira eta janariak azkar hondatzen dira.
Pasteurizazioa
Duela 100 urte, elikagai-zientzilariek egosketa ordez bero-tratamendu leunagoak erabiltzen hasi ziren: pasteurizazioa erabiltzen alegia. Pasteurizazioak ez ditu mikroorganismo guztiak akabatzen; eritasuna sortzen duten mikroorganismo patogenoak baizik.
Esnea pasteurizatzeko, kupelak 63ºCra berotzen dira 30 minutuz. Esnea pasteurizatzeko beste metodo bat, zerau da: 72ºCraino 15 segundoz berotzea.
Prozesu honek esneari organismo patogenoak kentzen dizkio, baina esnea gal eraz dezaketen beste batzuk uzten dizkio. Esnea hozteak organismo horien lana moteldu egiten du eta esnea galtzeari edo mintzeari ekiditen zaio denbora-tarte luzeagoz.
Esnea botilatan edo plastikozko ontzian gordetzeak, esnearen garraioa errazteaz gain airean dauden mikroorganismoek birkutsatzea saihesten du.
Izozketa
Izozketak elikagaien hondatzea baztertzen du. Izozketa aski azkarra baldin bada, janarian eratzen diren izotz-kristalak txikiegiak dira zelulen paretak zulatzeko eta janariaren egitura ez da hondatzen.
Hozkailuetan entzimek astiroago egiten dute lan eta izoztuz beren lana erabat geldi eraz daiteke. Nahiz eta hozteak edo izozteak zenbait mikroorganismo kaltetu, hauek lanean has daitezke berriro tenperatura egokiagoa denean.
Izoztutako janariak gordetzen diren tenperaturan, -18ºCtan alegia, zenbait janari “biziren” entzimek, barazki eta frutenek esaterako, bizirik diraute oraindik. Beren eragina minimora ekartzeko fruta eta landare asko galdarraztatu egiten dira edo izoztu aurretik entzima horiek desaktibatzeko lurrinetan jartzen dira.
Deshidratazioa
Janaria gordetzeko metodo zaharragoa, lehortzea edo deshidratatzea da. Metodo honek entzimek erabil dezaketen ur-kantitatea murrizten du.
Pasteurizazioz esneak gehiago iraun dezan erdiesten da.
Haragi eta arrainen deshidratazioaren lehenengo berriak K.a. 4000. urtekoak dira. Jendeak janaria eguzki-galdatan edota su gainean jartzen zuen hezetasuna kentzeko. Janariaren kanpo-geruzetan ura lurrintzean azal gogorra eratzen da, zeinak hezetasun gehiagoren galera eragozten bait du. Gogorketa honek janaria osorik deshidrata dadin eragozten du.
Egungo elikagai-zientzilariek partikulen tamaina txikiagotuz egiten diote aurre arazo horri. Partikularen gainazal/bolumen ratioa handitzen da horrela eta produktua uniformeago deshidratatzen da.
Adibidez, esne-hautsa eta kafe-hautsa prestatzeko, produktu likidoak atomizagailu baten ahoan zehar injektatzen dira gorantz datorren aire lehorrezko korrontera. Prozesua kono-itxurako lehorgailu batean egiten da.
Produktu garestiagoek, kalitate handiko instanteko kafeak esaterako, bere aroma sotila gorde behar dute lehortuak izan ondoren. 500 produktu organiko desberdinek ematen diote kafe onari zaporea. Produktu organiko horietako asko hegaskorrak dira —erraz lurrintzen dira alegia— eta aroma eta usain berezia ematen diote kafeari. Elikagai-zientzilariek arazo horri aurre egiteko kafe-masa izoztu egiten dute eta hutsean jarri. Egoera horretan izoztutako masaren izotza zuzenean bihurtzen da lurrin, fase likidotik pasatzen ez delarik. Konposatu hegaskorrei ez zaie lurrintzeko aukera ematen eta kafearen aroma mantendu egiten da.
Hirugiharrea zergatik da larrosa-kolorekoa?
Sukaldeko gatza, sodio kloruroa alegia, kontserbagarririk zaharrena da seguruenik. Ondutako lehenengo haragiak prestatzeko erabili zen. Gazitzeak, lehortzeak bezala, entzimek erabil dezaketen ur-kantitatea murrizten du.
Garai batean haragia kontserbatzeko erabiltzen zen gatzarria ez zen sodio kloruro hutsa; sodio eta potasio nitratozko kantitate txikiak bait zituen. Haragia gatzunetan murgiltzen denean, gatza geruzarik sakonenek ere zurgatzen dute. Gatz-kontzentrazio handiak pairatzen dituzten bakterioek, Micrococcus eta Staphylococcus espeziekoek, gatzarriaren nitratoa (trioxonitrato(V)-a) nitrito (dioxonitrato(III)-a) bilakatzen dute. Nitritoak odoleko hemoglobinarekin erreakzionatzen du nitrosohemoglobina eta beste zenbait konposatu sortuz, zeintzuk haragiari larrosa-kolore berezia ematen bait diote. Larrosa-koloreak egosi ondoren ere badirau.
Larrosa-kolore iraunkor horrek, hirugiharrea, urdaia edo saltxitxa egokiro ondu dela adierazten die janari-prozesatzaile eta kontsumitzaileei. Janaria kontserbatzeko modu honek, pasteurizazio leunarekin batera, Clostridium botulinum bakterioaren esporak haztea eragozten du. Bakterio honek kutsatutako janariek, heriotza ekar dezakete hoztuta edo gutxi berotuta jaten badira.
Gazta esnea kontserbatzeko bidea da.
Egungo elikagai-teknologoek, sodio kloruro, nitrato eta nitritozko kantitate jakinak eransten dizkiete haragiei, bero-eta hezetasun-baldintza berezietan, kontserbazko haragi egokia eskaini ahal izateko.
Gaztagile holandarrek aspalditik eransten diote sodio nitratoa gaztari zenbait hilabete irauten duen ontze-prozesuan, Clostiridium -hazkuntzak gaztari zapore txarra eman ez diezaion. Ontzean zehar, tenperatura eta hezetasuna kontrolatuta, gaztaren azido laktikoaren bakterioek entzima bereziak askatzen dituzte, zeintzuek proteinak hautsi eta gazta zaharraren zapore berezia sortzen bait dute.
Ozpina egiteko edo frutak eta barazkiak adobatzeko ohizko metodoak, janarian bizi diren bakterioek azido laktiko edo azetikoa sortzeko duten ahalmenean oinarritzen dira. Elikagai-teknologoek naturari hartu diote metodoa eta azidoak zuzenean eransten dituzte. Adobatzea esaten zaio honi.
Hartzidura
Janarian dauden mikroorganismoak ez dira beti kaltegarriak. Hartzidura mikroorganismoek egiten dute eta horrela ogia, garagardoa, ardoa eta jogurta lortzen dira. Mikroorganismoek janariaren osagaiak, karbohidrato edo azukreak maizenik, erabiltzen dituzte behar duten energia berreskuratzeko. Prozesuan, azukrea azido laktiko bilakatzen da jogurt edo gaztan eta etanol ardo eta garagardoan.
Alkohola eta azido laktikoa hartziduraren produktuak dira, baina aldi berean beste produktu batzuk ere eratzen dira. Hauetako askok hartzidura jasan duten produktuei aroma eta zapore berezia ematen die. Diazetiloak jogurtari zapore berezia ematen dio eta propionatoek Suitzako gaztei.
Atmosfera geldoak
Produktu kimikoek desiratzen ez diren mikroorganismoen hazkuntza inhibi dezakete edo nahi diren mikroorganismoena lagundu. Janaria inguratzen duen atmosfera aldaturik, eragin berdina lor daiteke. Haragi freskoa, Pseudomonas , Alcaligenes edo Moraxella jeneroko bakterioak hazten direlako galtzen da. Organismo hauek oxigenoa behar dute hazteko. Azido laktikoaren bakterioak, karbono(IV) oxidoaren kontzentrazioa handiagoa bada azkarrago hazten dira.
Elikagai-teknologoak horretaz baliatzen dira eta hoztutako haragiaren inguruko atmosfera aldatzen dute. Airean dagoen oxigeno-kantitatea urritzen dute eta karbono(IV) oxidoarena handitzen. Horrela azido laktikoaren bakterioen ugalketa bultzatzen da eta haragia honda dezaketenena eragozten.
Elikagaien irradiazio-katea.
Fruta eta barazki freskoentzat, teknika berdina erabil daiteke. Aldatutako atmosferek eragin mugatua dute berez, baina 0ºC inguruko tenperaturarekin konbinatuz asko luza dezakete haragi, arrain, fruta eta barazkien bizia.
Etorkizuneko janarien zaporea
Nolakoa izango da etorkizuneko elikagai-industria? Bioteknologiak paper garrantzitsua joka dezake uzta-sorta zabaltzen. Jateko landare gehiago haziko da laborategian eta gero sorotan landatuko da.
Hartzidura jasan duten produktuez eta horren ardura duten entzimez gehiago jakin ahala, guk nahi dugun produktua lortzea errazagoa izango da.
Gehigarri kimiko gutxiago erabiliko dira akaso, “natural” hitzak indarra hartuz jarraitzen duen neurrian. Dena den, elikagaiek osasungarriak eta seguruak izaten jarraitu beharko dute.
Kontsumitzaileari informazio gehiago ematearen aldeko joera indartuko da seguruenik.
Komunikazio-metodo hobeek gainera, mundu osotik janariak eskuratu ahal izatea ekarriko dute eta gure dieta dibertsifikatu egingo da.
JANARIEN IRRADIAZIOA
Janariaren mikroorganismoak edo bizkarroiak desaktibatzeko, beroaren bide alternatiboa janarien irradiazioa da. Etorkizunean oso baliagarria izan daiteke.
Elektroien, X izpien edo gamma izpien uhin-luzera motzeko erradiazio ionizatzailea, garraio-zinta baten gainean doan janarian zehar pasatzen da. Hori egiten ari den aldi berean, mikroorga-nismoak desaktibatu edo hil egiten ditu janaria egosi gabe.
Zientzilariek lan asko egin dute janarien irradiazioari buruz eta lan horren sustatzaile Nazio Batuen Erakundeko hainbat agentzia (Elikagai eta Nekazaritzarako Agentzia - FAO -, Munduko Osasun-Erakundea eta Energia Atomikorako Nazioarteko Agentzia) izan dira hein handi batean. Erakunde hauek janari-irradiazioaren dosi maximoak zeintzuk diren ezarri dituzte.
Teknika hau selektiboki erabiltzen ari dira munduko zenbait herritan. EEBB eta SESBeko astronautek irradiatutako janaria hartzen dute, pozoiketei ekiditeko. Britainia Haundian, sistema inmunoan arazoak dituzten gaixoei ematen zaie janari irradiatua.
Intsektu eta bizkarroiak oso sentiberak dira erradiazio-dosi baxuekiko. Esaterako, bihitegietan gordetzen diren laboreak irradiatuko balira, asko murriztuko litzateke intsektuen lanagatik galdutako bihi-kantitatea.
Tarteko irradiazio-dosiek oilasko gordina, ganba, moluskuak eta antzeko elikagaiak “pasteuriza” ditzakete. Salmonella eta Campylobacter jeneroko bakterioak hil edo desaktibatu egiten dira horrelako dosiekin. Dosi handiagoek esporak desaktibatzen dituzte.
Irradiatutako janarien kaltegarritasunari buruzko kezka, egon badago zenbaitzuen artean; janariek irradiatuak izan ondoren erradioaktibitate handiegia izango ote duten alegia. Dena den, egin diren azterketen arabera, irradiazioak ez du janarien berezko erradioaktibitate-maila ohartzeko moduan igo erazten.
Laburtuz, janarien irradiazioaren abantailak hauexek dira: janari-galerak murrizten ditu, elikagaien iraupena luzatzen du eta zenbait janariren ehundura gustagarriagoa egiten du.
Bestalde, desabantailarik nagusiena zenbait bitamina, C bitamina batez ere, hondatzea da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5fdde4c6d38b | http://zientzia.net/artikuluak/zeintzu-dira-gure-familiarteko-tximinoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zeintzu dira gure familiarteko tximinoak? - Zientzia.eus | Zeintzu dira gure familiarteko tximinoak? - Zientzia.eus
Gure arbaso zaharrena zein den aurkitzeko garaian –gizaki eta tximinoen jatorria zein den erabakitzerakoan alegia– imajinazioak ez du mugarik. Zelula barruko genomaren mundu ezezagunean bakarrik aurki genezake arbaso horren frogarik.
Gure arbaso zaharrena zein den aurkitzeko garaian –gizaki eta tximinoen jatorria zein den erabakitzerakoan alegia– imajinazioak ez du mugarik. Zelula barruko genomaren mundu ezezagunean bakarrik aurki genezake arbaso horren frogarik. Zeintzu dira gure familiarteko tximinoak? - Zientzia.eus Zeintzu dira gure familiarteko tximinoak?
Eboluzioa
Gure arbaso zaharrena zein den aurkitzeko garaian —gizaki eta tximinoen jatorria zein den erabakitzerakoan alegia— imajinazioak ez du mugarik. Gizakien eta tximinoen anatomian edo fosil-seriean ez da arbaso horren ezaugarririk agertzen. Zelula barruko genomaren mundu ezezagunean bakarrik aurki genezake arbaso horren frogarik.
Bai zoora doazen bisitarientzat eta bai anatomista adituentzat, begibistakoa dirudi txinpantzeek eta gorilek elkarrekin gizakiarekin baino lotura handiagoa dutela. Elkarren antz handia dute. Txinpantzeak eta gorilak iletsuak dira eta lau hankaren gainean dabiltza. Gizakiak, aldiz, ez. Hanka motzak eta beso luzeak dituzte, zuhaitzetik zuhaitzera jauzi egiten dute, eta behatz-koskoen gainean dabiltza. Guk hanka luzeak eta beso motzak ditugu; oso esku malguak, biana pisurik ez daramatenak. Beren garuna txikia da eta gizakiona handia; betagin handiak dituzte, guk txikiak; atzeko haginek esmalte-geruza mehea dute, gureek lodia.
Beren arteko antzekotasun hauek eta beste batzuek zirela medio, anatomista konparatzaileak ehun urte baino gehiagoz bi tximino-mota afrikarrak gertuko ahaideak zirela konbentzituta egon ziren. Hori horrela zela onartuz, gure arbaso amankomunak, tximino ezezagunak, enigma izaten jarraituko zukeen. Txinpantze eta gorilen antzera behatz-koskoen edo gizakion antzera bi hankaren gainean zebilena edo aurrekoekin zerikusirik ez zuena eta erabat desberdina ote zen?
Gorila. Gorila eta txinpantzea omen dira gure ahaiderik gertuenak.
Anatomiak txinpantzeak eta gorilak hurbiltzen eta gizakiengandik aldentzen dituela dirudien arren, zientzilariek bestelako frogak biltzen dihardute; bi tximino-motak aldendu eta gizakia eta txinpantzea hurbileko bikotetzat hartzen dituen frogak biltzen, alegia. Zeintzuk dira ideia hau bultzatzearen arrazoiak?
Epaitegiak odol-analisiak behar izatean ditu inoren aitatasuna erabakitzeko; balizko aitaren ile gorria eta begi berdeak edukitzea ez bait da nahikoa. Antzekotasun fisikoak sarritan okerreko ondorioetara eraman gaitu. Gure arbasoen kasuan, odol-probak proteina eta DNAren konparaketa molekularrak dira; honek ahaidetasuna antzeko itxura edukitzeak baino hobeto frogatzen bait ditu. Dossier lodi batean ikus daitekeenez, gizaki eta txinpantzeen molekulek gorilen molekulen antza baino elkarren antz handiagoa dute. Honek zera esan nahi du: gizakien eta tximinoen arbaso amankomunak txinpantzearen antza izan zezakeela.
Antropologo asko ordea, ez dator bat ikuspegi horrekin. Jatorria zein den erabakitzeko froga nagusia hezurrak eta hortzak direla sinesten segitu nahi dute oraindik. Antropologo bakoitzak badu jatorriari buruzko gogoko erretratua: batzuen ustez gorilaren antzekoa da, beste batzuentzat orangutanaren antza du, badira giboiaren antza duela esaten dutenak ere eta beste batzuek orain dela 10 milioi urte desagerturiko tximinoaren antza duela diote. Batzuek diotenez zer-nolako itxura zuen ezin genezake inoiz jakin .
Gizaki eta txinpantzeen arteko lotura bultzatzen duen DNA-sekuentzien pisua hazten ari bada ere, antropologoak froga molekularraren aurrean jendeak gertaera txarraren aurrean erreakzionatzen duen modura erreakzionatzen ari dira: lehenik gertaera ukatuz, ondoren amorrazioz, gero atsekabetuz eta azkenik gertaera etsipenez onartuz.
Etapa guzti hauek antropologiaren literaturan ongi errepresentaturik daude.
Ukapenezko fasea 1960.eko hamarkadan hasi zen. Wayne Unibertsitate Estataleko (Detroit) Morris Goodman-ek eta geroago Kaliforniako (Berkeley) Unibertsitateko Vincent Sarich eta Allan Wilson-ek gizakiak, txinpantzeak eta gorilak hertsiki loturik zeudela eta hiruren artean hurbilagoko loturarik zuen beste bikoterik ez zegoela esan zuten. Hau, odoleko proteinen proba inmunologikoen bidez frogatu zuten. Sarich eta Wilsonek beren datuetan oinarrituz zera ondorioztatu zuten: hiru leinuak jatorri amankomun batetik zetozela; orain dela bosten bat milioi urteko jatorritik, hain zuzen ere.
Gizakia eta tximino afrikarrak garai hartan elkarrengandik izandako “urruntze” hau, ia mundu osoko antropologoek baztertu egin zuten. Antropologoek jadanik bazuten beraiek “gizaki-jatorria” deitzen zutena ( Ramapithecus , orain dela 14 milioi urtekoa) eta horrek orain 15-20 milioi urte gizaki eta tximinoak elkarrengandik urrundu egin zirela esan nahi zuen. Fosilen serieraren froga morfologiko eta datu molekularren artean, kontraesan zuzena dagoela dirudi. Ezinezkoa da biak zuzenak izatea.
Gizakiaren ahaideen aldaketa kronologikoa.
Behatz-koskoen gainean zebilen arbasoa
Sarichek ziur adierazi zuenez, 8 milioi urte baino zaharrago zen fosilik ezin zitekeen gizakiarena izan, zer-nolako itxura zuen alde batera utzita. Honen alternatiba, Berkeley-ko Sherwood Washburn-ek adierazi zuenez, zera zen: gizakiaren eta tximino afrikarren arbaso amankomuna afrikarra zela eta behatz-koskoen gainean zebilena zela.
Jarrera honek 1970.eko hamarkadan zehar amorrazioa sorterazi zuen paleoantropologoen artean. Kontua zera zen: zein motatako frogak ezartzen zuen hobeto denboran zeharreko ahaidetasun genetikoa, morfologiak edo molekulek? 1970.eko hamarkadako idazkiak antropologo molekularren aurkako erasoz beterik daude; Sarichen aurkako erasoez bereziki. Honek zera zioen behin eta berriz: lot ura genetikoa hezur-zatiek eta haginek baino hobeto, molekulek frogatzen dute. Sarichek honako hau botatzen zien paleoantropologoei: Nik badakit nire molekulek arbasoak dituztela. Zuek berriz, zuen fosilek ondorengorik dutenik ez dakizue.
Bitartean, joera molekularrari buruzko datuak pilatzen joan ziren eta istorioa beti berbera zen: gizakiak, txinpantzeak eta gorilak hertsiki loturik zeudela alegia. Ikerlariek inmunologi eta aminoazido-sekuentziaren teknikak erabiliz zein bikote zegoen hurbilago ezin zezaketen adierazi. Bikote hori zein den jakin ahal bageneza, arbaso amankomuna nolakoa zen zehazten has gintezke.
1980.eko hamarkadan ikerlariek teknika aurreratuak garatu dituzte; DNAren sekuentziatze azkarra, esate baterako. Hamarkada hau bukatzear dagoen une honetan, DNAren analisi gehienek txinpantze eta gorilen arteko lotura baino gehiago txinpantze eta gizakien artekoa adierazten dute. Hiru froga-mota desberdinak —DNAren sekuentziatze nuklearrak, DNAren sekuentziatze mitokondrialak, eta DNAren hibridazioak— indartsu bultzatzen dute aipatu bikotearen lotura.
Giza itxurarik ezin zaie tximino batzuei ukatu. Gorilaren barrea eta orangutanaren tristezia.
Goiko argazkia: I.X.I.
Wayne Estatu-Unibertsitateko Morris Goodman, Michael Miyamoto, Richard Holmquist eta kideek eta Tokyoko Unibertsitateko Shintaroh Ueda eta kideek, hominidoen globina zatien sekuentziak eta inmunoglobulina-geneak aztertu dituzte, hurrenez hurren. Bi kasuetan gizaki eta txinpantze-sekuentziak aurkitu dituzte antzekoenak.
Yale Unibertsitateko Charles Sibley eta Jon Ahlquist-ek aztertu dutenaren arabera, gizaki eta txinpantzeen DNA hibridoak gizaki eta gorilaren edo txinpantze eta gorilaren arteko hibridoak baino egonkorragoak dira, %20ko proportzioan. Honek zera esan nahi du: gorilen leinua enbor amankomunetik gizaki eta txinpantzeen leinua baino milioiren bat urte lehenago aldendu zela.
Antropologoak dirudienez —azken fasean aurkituz— froga molekularraren inplikazioak partzialki onartzera iritsi dira. Hogei urtez gizakiaren arbasotzat hartutako Ramapithecus alde batera utzi zuten.
Lehenago okerreko bidetik joan erazi zien hezur-zati eta haginetan oinarrituz, paleontologoek orain Ramapithecus orangutanen arbasoa dela aldarrikatzen dute.
Anatomiak eta fosilen serieek bizikera eta moldaerari buruzko informazio asko ematen dute. Fosilen serieak eta bertan isladatutako anatomi zatiak eboluzio-garapenaren sekuentzia baten froga dira. Fosilen serierik gabe, ezingo genuke gure arbasoak beren garuna handiagoa izatera iritsi arte bi hankaren gainean zebiltzanik edo sabana gizakiaren lehen habitata izan zenik jakin. Baina garapen-leinuak definitzeko garaian, anatomia eta fosilen serieez ezin gaitezke fida. Paleontologoek, ordea, ikuspegi honi eusten diote.
Kladistika izeneko metodologiaren inguruan bildu ziren. Hemen, primateen fosilen eta primate bizidunen zuhaitz genealogikoak ezaugarri “primitibo” eta “eratorrietan” (gehienbat hagin eta hezurren ezaugarrietan) oinarrituz eraikitzen dira. Zuhaitz genealogikoak eraikitzeko bide honetan daukagun elementu subjektiboa, esaldi honetan laburbildua dago: zuhaitz genealogiko bakar bati buruz ere ez ziren ados jarri.
Datu molekularren bertute nagusiena, zera da: objektiboki zehaztuak eta laborategi desberdinetan konparagarriak izatea. Teknika honek ez du desmenbrazio-eredu jakin baten “ezaugarriak” hartu eta aukeratzea ahalbidetzen. Morfologiak, bestalde, moldaera eta jatorria biak isladatzen ditu eta anatomian soilik oinarrituz ez dago bi elementu horiek askatzeko bide posiblerik.
Posible da, jakina, morfologia eta molekulen artean benetako kontrajartzerik ez egotea, zeren egitura molekularra organismo bizidun guztien anatomiaren oinarria bait da.
Garapena, anatomia, fisiologia eta portaera zehazten duen material genetikoa DNA denez, garapen-harremanei buruzko mezu oinarrizkoena berak eduki behar du. DNA-sekuentziek ez digute esaten (oraindik ez behintzat) animalia edo landare bat nolakoa den edo nola bizi den. Informazio hau anatomia konparatzaile, eremu-azterketa eta (desagerturiko espezieen kasuan) fosilen serrieei dagokie.
Hezurrak vs molekulak.
Eboluzioaren bidea
Sarritan gertatu ohi den bezala, aditu errespetagarriak organismo bizidunen arteko eboluzio-harremanei buruz ados ez daudenean, datu molekularrek argudioak finkatzen lagun dezakete. Datu molekularren artean (txinpantzeak eta gizakiak parekatzen dituzte) eta datu morfologikoen artean (txinpantzeak eta gorilak parekatzen dituzte) itxuraz dagoen kontraesanak lagundu egiten digu eboluzioaren bide posibleen artean hautaketa egiten.
Txinpantze eta gorilek elkarren antza arrazoi hauengatik izan lezakete: hurbileko ahaideak direlako; edo bai batarengan nola bestearengan gizakien arbasoengan galdutako ezaugarriak iraun dutelako edo bizikera desberdinetatik abiatuz antzeko bizikerak izan dituztelako. Datu molekularrek bigarren aukera bultzatzen dute. Lehen aukera kanpoan uzteko joera izan zuten eta txinpantze eta gorilek behatz-koskoen gainean ibiltzea, hortzetako esmalte fina, gorputzeko ilea, garun txikiak eta bestelako antzekotasunak ez dituzte seguruekin ere independenteki barneratu. Seguruagoa da gizakiek ezaugarri hauek beren garapenean galdu dituztela pentsatzea.
Lau hankaren gainean ibiltzea eta esmalte-geruza fina edukitzea aipatu dira txinpantze eta gorilak gizakien aurka gehien elkartu dituen ezaugarri gisa; gizakiak bi hankaren gainean dabiltza eta esmalte-geruza lodia dute. Orangutanek ere esmalte-geruza lodia dute, ez dira behatz-koskoen gainean ibiltzen eta azterketa molekular guztiek zera frogatu dute: gizaki, txinpantze eta gorilekiko duten distantzia, hiru hauek elkarrekiko dutena baino bi aldiz handiagoa dela.
Txinpantze eta gorilak behatz-koskoen gainean ibiltzen direlako lurzoruan ongi ibiltzen dira eta zuhaitzetara igotzen eta zuhaitz artean kulunkatzen trebeak dira. Txinpantze, gorila eta gizakien arbaso amankomuna behatz-koskoen gainean ibiltzen bazen, sabana afrikarrean bi hankaren gainean ibiltzen hastea lehen gizakientzat nahikoa pauso txikia baina garrantzitsua izan zen. Sabana horretan zuhaitzak oihanean baino sakabanatuagoak daude.
Hau bezalako sabanan sortu zen gizakia. Baina norengandik?
Antropologo batzuek diotenez, arbaso amankomuna ez zen behatz-koskoen gainean ibiltzen zena; tximino gehienak bezala zuhaitzetan bizi zena baizik. Ikuspegi honen arabera, arbasoa zuhaitzetatik jaitsi zen eta bi leinu sorterazi zituen: txinpantze-gorilen leinua (behatz-koskoen gainean ibiltzera iritsi zena) eta hominidoen leinua (bi hankaren gainean ibiltzera iritsi zena). Ikuspegi honen bultzatzaileek zera aldarrikatu zuten: gizaki bizidunen eskuen anatomiak eta giza fosilek ez dutela inoiz behatz-koskoen gainean ibili denaren frogarik ematen.
Bi hankaren gainean ibiltzeak giza anatomiaren antolakuntzan aldaketa sakonak eragin zituen: goiko gorputzadarrak laburragoak, behekoak luzeagoak eta astunagoak eta gorputzaren pisu guztiari eusten dioten oin egonkor finkoak izatea. Ondorioz, hominidoen garapenean gizakien eskuek oso goiz utzi zioten pisua eramateari. Tanzaniako Laetoli-n aurkitutako duela 3,5 milioi urteko hominidoen oin-aztarnek ez dute behatz-koskoen gainean ibiltzen ziren arrastorik.
Hegoafrikako Swartkrans-en lanean diharduten antropologoek aurkitu berri dituzte bi milioi urte dituzten erpuru-hezurrak eta neurri handi batean gure hezurrak eta hezur horiek berdinak dira. Hezur horiekin batera, harriz edo hezurrez egindako lanabesak aurkitu dituzte; garai berekoak. Horrelako lanabesak maneia ditzakeen eskuan behatz-koskoen gainean dabilenaren frogarik aurkitzea ezin liteke espero.
Lehen garaiko Australopithecus-ek txinpantzeen antz handia zuten, bestalde. Lucy ri, Etiopia-ko hiru milioi urteko espezimenari, bi hankako txinpantzea deitu izan zaio. Metro bateko altuera, txinpantze-tamainako garuna eta bere goiko eta beheko gorputzadarren proportzioak txinpantze eta gizakienen artekoak ditu.
Londreseko Unibertsitateko Tim Bromage eta Chris Dean-ek egindako azterketa berrien arabera, Australopithecus-en hortz-haginak txinpantzeenak bezala irten eta hazten dira.
Aurkikuntza guzti hauek txinpantze eta gizakien arbaso amankomuna txinpantzearen antzekoa dela eta azken 5 milioi urteetan txinpantzeen leinua gizakiena baino askoz gutxiago aldatu dela adierazten dute. Antropologo askok ez du onartzen txinpantzeek —edo bestelako edozein tximino bizidunek— arbaso amankomunaren antzik dutenik. Arbaso hau nolakoa zen inoiz ezingo dugula jakin uste dutenek hainbat tximino bizidunetatik zatiak eta pusketak hartuz beren mosaiko propioa eraikitzea nahiago dute. Fosil gehiago izan arte itxaron behar dugula uste dute beste batzuek.
Fosilak beti dira ongietorriak, baina zoritxarrez arbaso amankomuna ren izendapena ez da hezur-zatietan eta haginetan grabatua aurkitzen. Joan den mendean, hominido berri bakoitzaren aurkikuntza giza arbaso potentzial gisa hartu du ikertzaileak.
Badugu dagoeneko txinpantze antzeko arbasoarentzat, froga molekular, anatomiko, portaerazko eta fosilez osatutako kasu bat. Jane Goodall-ek txinpantzeek oihanean duten portaerari buruz egindako filmeek zera adierazten dute: txinpantzeen jokaera elkarrekintza sozialetan, komunikazioan eta tresnen erabilpenean neurri handi batean gizatiarra dela.
Sarritan ez da bi txinpantze-espezie desberdin daudela kontutan hartzen: txinpantze arrunta, Pan troglodytes , eta arraroagoa den txinpantze pigmeoa, Pan paniscus . Txinpantze pigmeoak eta txinpantze arruntak nahikoa desberdinak dira. Lehenak betagin txikiagoak ditu eta gehienetan bi hankaren gainean dabil. Txinpantze pigmeoak ez dira hain erasokorrak, aurrekoek baino askoz gehiagotan banatzen dute beren janaria eta talde handiagotan bizi dira. Txinpantze pigmeoek zabaltzen dute “txinpantze izate”aren kontzeptua eta neurri batean txinpantze arruntak baino txinpantze– eta giza arbasoaren antz handiagoa izan lezakete.
Tximino ezezaguna, gure arbaso amankomuna, ez da, jakina, inolako tximino-espezieren berdina, baina muga paleontologiko, jokaerazko, anatomiko eta molekularrek txinpantzeen moduko kreatura baterantz bultzatzen gaituzte. Molekulen arabera, gorilekin baino txinpantze bizidunekin zerikusi handiagoa du arbaso horrek. Beste edozein tximinoren antza baino txinpantzearen antz handiagoa du seguruenik ere. Txinpantzeak bi hankaren gainean ibil daitezkeela eta izaki sozialak direla eta lanabesak erabil ditzaketela jakiteak, gizakiak datozen arbaso berberetik etor daitezkeela ere adierazten du. Gizakiei buruz ezagutu ziren lehen fosilak hezurren egitura eta tamainan txinpantzeenak bezalakoak ziren, eta bereziki haginak eta pelbisa zituzten desberdinak.
Arbaso amankomunari buruz gaur egun dugun erretratua, poliziak lekuko askok ozta-ozta ikusi duten norbait atzemateko egiten dituen marrazki konposatuaren antzekoa da. Ez da erretratu zehatza, eta xehetasun handi eta txikiak oker egon daitezke, baina informazio gehiago eskuratu arte ezagutzeko oinarria ematen digu.
3.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-4e2728edb17a | http://zientzia.net/artikuluak/intsektizida-biologikoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Intsektizida biologikoak - Zientzia.eus | Intsektizida biologikoak - Zientzia.eus
Azken aldian intsektizida biologikoak hasi dira erabiltzen. Beren artean aipagarrienak feromonak eta intsektizida mikrobiologikoak ditugu. Substantzia hauen abantailarik handiena beste bizidunengan eragin toxikorik ez izatea da.
Azken aldian intsektizida biologikoak hasi dira erabiltzen. Beren artean aipagarrienak feromonak eta intsektizida mikrobiologikoak ditugu. Substantzia hauen abantailarik handiena beste bizidunengan eragin toxikorik ez izatea da. Intsektizida biologikoak - Zientzia.eus Intsektizida biologikoak
Azken aldian intsektizida biologikoak hasi dira erabiltzen. Beren artean aipagarrienak feromonak eta intsektizida mikrobiologikoak ditugu. Substantzia hauen abantailarik handiena beste bizidunengan eragin toxikorik ez izatea da.
Batzuetan milioika tximeleta biltzen dira, sorotan kalte handiak eginez.
Intsektuek sorturiko kalteak handiak dira; nekazal alorrean batez ere. Artropodo hauek murrizteko intsektizida kimikoak barra-barra erabili dira orain arte. Substantzia kimiko hauek beren helburua ederki bete arren, intsektuak gehienetan hil egiten dira batetik eta bestetik arazo kezkagarriak dakartzate: beste animalia eta gizakiarentzako toxikotasuna nabarmena da eta horretarako DDTa gogoratzea besterik ez dago. Gaur egun, zorionez produktu kimiko hau debekaturik dago herri askotan, baina beste intsektizida kimiko ugari erabiltzen da oraindik.
Esan bezala, intsektizida ekologiko edo garbi hauen artean feromonak eta intsektizida mikrobiologikoak ditugu.
Lehenengoak azaldu aurretik, feromonei buruzko kontzeptu orokorra emango dugu: feromonak produktu naturalak dira; animalien espezie bereko kideek erabiltzen dituzten seinale kimikoak hain zuzen. Adibidez, elikadura ugari duen alde batean dauden erleek, feromonak jariatzen dituzte gainerako erleak hara erakartzeko.
Uretan zehar ere heda daitezke. Ur gezeko arraintxoek, esaterako, alarma-feromonak askatzen dituzte zaurituak izaten direnean eta horren ondorioz gainerako arrainek ihes egingo dute.
Otia kontrolatzea arazo larria da egun, nahiz eta intsektizida kimikoak erabili. Feromonek erantzuna izan dezakete etorkizunean.
Feromona sexualei dagokienez, animaliek araldian dauden ar eta emeen ugal jokaera sorteraziz jariatzen dituzte. Adibiderik aipagarrienetakoa orkideo-espezie batzuetan ikus dezakegu. Lore hauek itxura aldetik erle eta liztorren antz handia dute. Gainera erle eta liztor emeek askaturiko erakarpen-substantzia sexualen antzeko molekula kimikoak jariatzen dituzte. Horren ondorioz intsektu hauen arrek loreenganako joera dute eta iharduera honetan arrek polinizazioa burutzen dute. Feromona sexualen artean gupsola, bonbykola eta azido oxodezenoikoa ditugu. Horien antzeko feromona sintetikoak erabiliz, intsektu anitzen populazioak kontrola daitezke uztak babesteko. Zientzilariek intsektu-espezie konkretu batzuk erakartzea lortu dute, feromona sintetikoak erabiliz.
Horretarako substantzia hauek soroetan lainoztatu ondoren, intsektuak beste sexuko intsektuek jariaturiko hormona sexualak direlakoan jatorri-puntuetara hurbiltzen dira. Han feromonaren kontzentrazioa altuena da eta ontzi batzuk aurkitzen dira. Ontziok intsektizida kimikoz beteriko tranpak dira eta horrela uztak kaltetzen dituen espeziea (eta hori soilik) akabatuko dugu, gainerako espezieak eta ekosistema desorekatu gabe.
Plagen aurkako teknika hau Valentzian erabiltzen hasi dira eta emaitza positiboak izan dituzte, antza denez.
Zenbait biologok ikerketa sakona egin du feromonaren sakabanatze-ibilbideaz eta sits arraren hegalaldiaz. Horren arabera baso baten azpian feromona puntu batean askatzen bada, bide ez-zuzenari jarraituko zaio. Hala frogatzen dute askaturiko helioz betetako baloi txikiek.
Ikerle hauek egin dute beste esperimentu bat ere sits-espezie batekin ( Lymantria dispar ekin) eta emaitzek erakutsi dutenez intsektu hauek feromonari 80 metroraino segitzen diote. Feromona norabide berean beti askatzeak, bere ibilbide zuzenak baino garrantzi handiagoa du sits arrek feromona-iturria aurkitu ahal izan dezaten.
Feromonek, ar eta emeak ernalketarako bil ez daitezen lortzen dute.
Japoniako Kyoto-ko Unibertsitatean bestalde, labezomorroekin egin dute lan feromona sintetikoak erabiliz —B periplanona, hain zuzen—Substantzia honen aktibitatea Periplaneta eta Blatta jeneroko sei espezietan probatu zen biologikoki eta aktibitatea Periplaneta americana ko arretan oso handia eta P. japonica, P. brunnea eta Blatta orientalis eko arretan oso txikia zela ikusi zen.
B periplanona feromona sintetikoaren erakarpena aztertu zen herri desberdinetako etxeetan. Produktu hau tranpetan kokatu ondoren Periplaneta jeneroko labezomorro gehienak erakartzen zituela ikusi zen.
Intsektizida biologikoez ari garelarik, ezin ditugu prekozenoak eta William S. Bowers entomologo amerikarra aipatu gabe utzi.
Bowersi zor zaio 1976. urtean lehenengo gazte-antihormona isolatzea eta honen intsektizida-ezaugarrien ikerketa egitea. Berak landareetara jo zuen konposatu hauen bila hasi zenean. Bere arrazoiak honakoak dira: Landareetara, biologia eta medikuntzan inportantzia duten substantzia askoren iturri bila jo genuen. Intsektuek eta landareek koeboluzioa jasan dute behe-karboniferotik gutxienez, eta landareetako konposatu kimiko askok intsektuen landareetarako joerak mugatzen dutela ezaguna da... Bestalde intsektu eta landareen arteko elkarrekintzak ezagunak eta dokumentatuak dira.
Bowersek landareak erauzteko ordurarte erabiltzen zen metodoa aldatu egin zuen. Aurretik intsektizida bila egindako landare-erauzketa gehienak disolbatzaile polarrak (ura eta alkohola) erabiliz egiten ziren, eta bestalde, lortutako erauzkinen frogak ale helduei aplikatzen zitzaizkien eta intsektizidaren eragina 28-40 orduko tartean egondako hilkortasun-tasan ikusten zen. Bowersek prozedura aldatu egin zuen. Batetik, ez zituen erauzketak disolbatzaile horren polarrekin egin; azetona/ etil eter nahastea erabili bait zuen landareen substantzia ez oso polarrak erauzteko. Bigarrenez, ez zituen ale helduak aztergai erabili; baizik eta heldugabeak. Bestalde, hilkortasun-tasa aztertu beharrean intsektuen metamorfosia eta ondorengo garapena ikertu zituen.
Zenbait saio egin ondoren, metamorfosi goiztiarra eragin eta obulutegian garapena eragozten zuen erauzkin bat lortu zuen Ageratum houstonuanum landaretik. Erauzkin hau, jadanik ezagutzen ziren eta sintetizatuak zeuden bi substantziak osatzen zuten: Prekozeno 1 eta Prekozeno 2 substantziek.
Beren egitura honako hau da:
Prekozenoen eragin biologikoa
Lau arlotan banatzen da prekozenoen eragin biologikoa:
a)
Metamorfosi goiztiarra: metamorfosi goiztiarraren sortzaile izatea izan da historikoki lehenbizi ezagutu den prekozenoen eragin biologikoa. Prekozenoak tximitxa-mota baten ( Oncopetus fasciatus en) arrei bota zitzaizkienean miniaturazko ale helduak lortu ziren. Berdin gertatu zen arrautzak tratatzean.
b)
Eragin antigonadotropikoa: Intsektu eme goiztiar guztiek obulutegiak egokiro osatuta badituzte ere, erabili gabe egoten dira beraien bizitza laburrean zehar. Hauen intsektuen Corpus Alatuma ez dabilenaren froga da eta orduan prekozenoen eragina ulertzeko honen azterketara jo beharko da, aurrerago ikusiko dugun legez.
Bestalde, honen froga da intsektu heldu normalek prekozenoz tratatu ondoren obulutegien garapenik ez izatea ere.
c)
Diapausa sortzea: Ezaguna da diapausak koleoptero helduetan gazte-hormonaren dependentzia duela. Koloradoko patataren kakalardoak prekozenoz lainoztatu direnean, hauetako askok (%75ek) landareak utzi, zoluan zuloa egin eta diapausa-gelatxoak eraiki dituzte. 4 hilabeteko behaketaren ondoren hauetako bat ere ez da azaleratu.
d)
Eragin obizida: Zenbait intsekturen arrautzak (Mexikoko ilar-kakalardoa edo tximitxa adibidez) prekozenoez lainoztatuta hil egiten dira. Heriotza enbriogenesiaren azken etapetan gertatzen dela dirudi, zeren eta alde batetik aztertutako arrautza gehienek garatutako enbrioiak bait dituzte eta bestetik larba edo ninfarik jaio bada berehala hiltzen bait da.
Prekozenoen eragin biologikoa
Kilkir emea arrautzak erruten.
Prekozenoen lan egiteko bideaz, zera esango dugu laburki: zelulen proteinek alkilazioa jasaten dutela eta horrela proteinak desnaturaldu egiten direla, ondorioz zelulak hilez.
Lehen aipatu dugun guztiaren ondorioz, intsektuen kontrolerako prekozenoen erabilpena haien eragin biologiko guztietan kokatzen da. Metamorfosi goiztiarraren indukzioak, ez du biziaren urrats heldugabeen iraupena bakarrik laburtzen. Elikadura ere murrizten du eta uzten hondamen txikiagoa dakar. Bestalde, nahiz eta ar goiztiar guztiek eme arrunten intseminazioa lortu, eme goiztiar guztiak antzuak dira. Eme eta ar goiztiarren artean kopulazio arrakastatsua oso gutxitan gertatzen da.
Bestalde, ale helduetan prekozenoek badute eraginik. Eme helduak esterilizatu egiten dira eta zenbait espezietan diapausa hilkor bat sorterazten dute.
Intsektuen arrautzak ez dira prekozenoen eraginez libratzen eta hil egiten dira.
Beraz, prekozenoek intsektuei bizitza osoan zehar erasotzen diete eta intsektuen kontrolerako egokiak gerta daitezke.
Intsektizida mikrobiologikoak
Bestetik, jatorri mikrobiologikoa duten intsektizidak ditugu: Bacillus thuringiensis bakterioak lepidoptero gehienen beldarretan gaixotasun geldierazlea sortzen du. Elbarritasun hau beldarrek bakterioaren esporak daramatzaten begetalak irensteagatik agertzen da. Bacillus thuringiensis en zelula esporulatzaile bakoitzak, esporaren inguruan itxura erregular bipiramidala duen proteinazko kristala askatzen du, zelylamaren autolisiz sorturiko esporarekin batera.
Aipatu kristala intsektuentzat toxikoa den proteina batez osaturik dago. Irentsi ondoren beldarraren liseri-urin alkalinoan disolbatzen da. Horrek heste-paretaren biguntzea dakar eta hestetik odol eta hemolinfarako likidoen difusioa ere bai. Horren ondorioz paralisi azkarra sortzen du. B. Thuringiensis en proteina parasporala lepidopteroen larba-sorta zabalarentzat toxikoa denez (baina ez ornodunentzat), mikroorganismo honen zelula esporulatzailezko gertakinak oso erabilgarriak dira nekazaritzan intsektizida biologiko gisa.
Esan bezala, kristalak hesteko edukina intsektuaren odol edo hemolinfara eman erazten du oztoporik gabe. Horren ondorioz, odola guztiz alkalino bilakatzen da, pH-aren aldaketak larbaren erabateko elbarritzea dakarrelarik. Heriotza, askoz beranduago gertatzen da eta larbaren gorputzaren ehunetan izandako inbasio bakterianoaren ondorio da.
Otia.
Proteinazko kristalek toxikotasun-maila altua erakusten dute lepidoptero askoren larben kasuan, baina ez dira batere toxikoak gainerako animalientzat (ornodun guztiak barne) eta landareentzat. Beraz, landareen uztak kaltetzen dituzten intsektuen izurrite ugari kontrolatzeko agente aproposak dira.
Guzti hau ikusita, zientzilariek industria mikrobiologiko berria garatu dute: proteina toxikoaren ekoizpen handirako industria. Gero agente sakabanatzailetan sartu eta horrela baserritarren uztak babestu ahal izango dira beldarrek sorturiko kalteetatik. Industriatan proteina hori ez da kimikoki isolatzen. Horren ordez kristalak ekoizten dituzten baziloak ugari kultibatzen dira. Esporulazioa kristalaren ekoizpenarekin batera gertatu ondoren jaso, lehortu eta hauts sakabanatzailean sartzen dira.
Birusen eragin intsektizida ere ikertu da. Holandako zientzigizon batzuen esperimentuetan, polihedrosis nuklearraren birusak kalte handiak sortu ditu Spodoptera exigua bizkarroiaren larbetan.
Jendearen kezka gero eta handiagoa da intsektizida tradizionalekiko; ingurugiroari eta gure osasunari egiten dioten kaltea nabarmena eta hazkorra bait da. Beraz, intsektuen kontrolerako metodo mikrobiologiko eraginkorrak ari dira garatzen. Birusak, onddoak eta halaber bakterio anitz, agente intsektizida bezala ebaluatzen ari dira. Ingurugiroak eta osasunak eskertuko digute.
a) Prekozenoz tratatu gabeko aleen obulategi eta corpus allatum-a
b) Prekozenoz tratatutako aleena
Dysdercus cingulatus
intsektuaren metamorfosi goiztiarra. Ninfa bigarren urratsa itxuraz noramal den hirugarren urratsa ematen du zeinek ale goiztiar bat ematen bait du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0b8c4e5afc74 | http://zientzia.net/artikuluak/nahaste-borrastea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nahaste-borrastea - Zientzia.eus | Nahaste-borrastea - Zientzia.eus
Hona hemen test gisa erabil litekeen nahaste-borrastea. Denetik agertzen da: poxpoluak, txanponak, bolak, eta abar. Has gaitezen beraz, test hau nolakoa den adieraziz.
Hona hemen test gisa erabil litekeen nahaste-borrastea. Denetik agertzen da: poxpoluak, txanponak, bolak, eta abar. Has gaitezen beraz, test hau nolakoa den adieraziz. Nahaste-borrastea - Zientzia.eus Hona hemen test gisa erabil litekeen nahaste-borrastea. Denetatik agertzen da: poxpoluak, txanponak, bolak, zenbakiak, pisuak, zirkuluak, behiak, dominoak, logikoak, kretarrak, hilobiak, eta abar.
Has gaitezen beraz, test hau nolakoa den adieraziz:
1. Esfera bateko hiru puntu aukeratzen dira zoriz. Zenbatekoa da hiru puntuak hemisferio berean egoteko probabilitatea? (Hemisferioa mugatzen duen zirkulu maximoak –ekuatoreak adibidez– bere baitan dituen puntuak bi hemisferiotako edozeinetakoak direla kontsidera daiteke).
2. Osa al daiteke 6x6x6 dimentsioko kubo bat 1x2x4 dimentsioko hogeitazazpi adreilurekin? (Ikus 1.irudia).
3. Logiko batek, hiri batean denbora pasatu behar zuenez, ileapaindegi batera joatea erabaki zuen. Hirian bi ileapaindegi besterik ez zeuden. Horietako batera abiatu zen. Bertan gauzak desordenatuak ikusi zituen: jabeak berak arropa zikina zeraman, egun batzuetako bizarra zuen eta ilea triskilatua. Berehala joan zen bestera. Honetan dena txukun-txukun zegoen. Ileapaintzailea dotorea, bizarrik gabe eta ondo orraztua. Logikoa, hau ikusi bezain laster, lehenengora bueltatu zen. Zergatik?
4. Ikus itzazu poxpoluez egindako bost irudiak (2. irudia).
1. Bederatzi poxpolu kenduz, utz itzazu sei.
2. Bi poxpolu lekuz aldatuta bost karratuen ordez lau utz itzazu (poxpolu guztiek karraturen baten alderen batean egon behar dute).
3. Irudi honetatik lau, hiru edo bi poxpolu kenduz, bi triangelu aldekide lor daitezke. Nola?
4. Bihur ezazu egia berdintza hori, poxpolu bakar bat mugituz.
5. Gurutze honetan poxpolu bakar bat mugituz osa ezazu karratu bat. (Ez du balio poxpulu bat milimetro-pare bat mugitzeak, lau muturrek karratu hutsa osa dezaten)
5. Jo dezagun tamaina bereko sei bola ditugula: bi gorri, bi beltz eta bi zuri. Bikote bakoitzean bola bat bestea baino astunagoa da. Aldi berean hiru bola astunek pisu berdina dute eta hiru bola arinek ere bai. Balantza batekin bi pisaldi bakarrik eginez, nola desberdin daiteke bikote bakoitzean astuna zein den?
6. Horra hor (3. irudia) zenbakizko dameroak. 7 x 8 laukizuzen hauetan dominoko hogeitazortzi fitxak daude sakabanaturik. Ea aurkitzen dituzun (ezkerrekoak soluzio bakarra du; besteak ordea, zortzi soluzio desberdin ditu eta horregatik zailagoa da).
7. Abeltzain batek 20 zerri, 40 behi, eta 60 zaldi dauzka. Baina zaldiei behi deitzen badiegu, zenbat behi izango ditu?
8. Eraiki itzazu zortzi triangelu aldekide, luzera berdineko sei zuzenki marraztuz.
9. Har itzazu hamar txanpon. Hamar txanpon hauekin lau txanponeko bost lerro zuzen osatu behar dituzu.
10. Marraz ezazu lerro zuzen bat eta har itzazu hiru txanpon. Kokatu hiru txanpon hauek, bi aurpegi oso lerroaren alde batean eta bi gurutze oso bestean gera daitezen.
11. “Donuts”aren antza duen burdina bat berotzen jartzen bada, zuloaren diametroa handiagotu ala txikiagotu egingo da?
12. Zein da 2 zifra hiru aldiz bakarrik ipinita idatz daitekeen zenbakirik handiena?
13. 4. irudian ikusten den zirkulu handiari bira oso bat eman diogu. Hortaz bere zirkunferentziaren luzera PQ izango da. Aldi berean barruko zirkuluari ere bira bat eman diogu, bere zirkunferentziaren luzera RS delarik. Nola azalduko zenuke bi zirkunferentzia hauen luzerak berdinak izatearen arrazoia?
14. Epimenides kretarrak zera esan zuen: kretar guztiak gezurtiak dira. Zer esan dezakezu esaldi horretaz?
15. Protagoras-ek bere ikasle batekin itun bat egin zuen. Itunaren arabera ikasleak bere lehenengo kasua irabazitakoan ordaindu behar zizkion ikasketak. Ikasleak bukatu ondoren ez zuen zorte onik izan eta denbora luzez ez zuen bezerorik aurkitu. Protagoras-ek, kezkaturik, salatu egin zuen bere ikaslea. Protagorasek arrazoi hau bota zion epaiketan: auzia neuk irabazten badiat, epaia betetzeko ordaindu egin beharko didak. Aldiz, heuk irabazten baduk, geure hitzarmenaren arabera ordaindu egin beharko didak. Beraz, nolanahi ere ordaindu beharko didak.
Baina ikaslea ez zegoen ados eta zera erantzun zion: zeuk irabazten baduzu, gure ituna errespetatuz ez dizut ordaindu beharko eta neuk irabazten badut, epaileek ez naute ordaintzera behartuko. Hortaz inolaz ere ez dizut ordaindu beharko.
Zein da arrazonamendu zuzena?
16. Xakeko zaldia erabiliz, bete itzazu ondoko karratuak laukitxo bakoitzetik bi aldiz pasatu gabe. (5. irudia).
17. Hona hemen bi translazio-problema. Bietan gela bakoitzean altzari bakar bat sartzen dela suposatuko dugu eta bietan jabeek pianoa eta liburutegia lekuz aldatu nahi dutela ere bai, pianoa liburutegia dagoen gelara pasatuz eta alderantziz. Nola jokatu beharko dute, ahalik eta aldaketa gutxien eginez? (6. irudia).
18. A, B eta C lagunei hiru xingola zuri eta bi xingola beltz erakusten zaizkie. Gero bakoitzaren bizkarrean xingola bat zintzilikatzen da. Lagun bakoitzak besteen xingolak ikus ditzake, baina berea ez. Bakoitzak bizkarrean zein koloretako zingola daraman asmatu behar du. A lagunak besteen xingolak zuriak direla ikusten du. Minutu batzuk inork ezer esan gabe pasatu ondoren, A-k eman zuen erantzun zuzena. Zein da erantzuna eta nola arrazonatu zuen?
19. Dendari batek lau pieza edo pisu ditu. Pisu horiekin 1-etik 40 kg-rainoko pisaketa guztiak, kiloz kilo, egin daitezke. Zein pistutako pisuak dauzka?
20. Eman itzazu, agudo, hiru zenbaki, zeintzuen arteko biderkadura eta batura berdinak diren.
21. Bittori eta Itziarrek hamaiketako trena hartu nahi dute. Bittori-ren erlojua 10 minutu atzeratua dago, baina berak 5 minutu aurreratua dabilela uste du. Itziarren erlojua, aldiz, 5 minutu aurreratua dago, baina berak 10 minutu atzeratua dagoela uste du. Zein helduko da lehenengo geltokira?
22. Liburutegi batean, ezkerretik eskuinera kokaturik, hiru liburu daude. Lehenengoak 340 orri ditu, bigarrenak, 400 eta azkenik hirugarrenak 350. Pipi bat lehenengo alearen lehenengo orritik hirugarren alearen azken orriraino hasten da jaten. Zenbat orri zeharkatuko ditu pipiak?
23. Diofantoren hilartitz edo epitafioa:
Hemen du Diofantok hilobia, bertan bere bizitzaren aroak azaltzen direlarik: haurtzaroan bizialdiaren seirena eman zuen; hortik aurrera, bizarra masailak betetzen hasi zitzaion arte hamabirena; geroztik, zazpirena ezkondu arte; ezkondu eta bost urtera bere semea jaio zen; gero, aitaren adinaren erdira heldu zenean, semea hil egin zen ustegabean; lau udaz egin zion negar aitak. Hortik, beraz, bere adina asma dezakezu.
24. Har itzazu bost txanpon. Kokatu hiru aurpegia gorantz begira eta beste biak tartean gurutzea goiko aldera dutela (AGAGA). Hiru aurpegiak alde batean eta gurutzeak bestean uztea lortu behar duzu (AAAGG edo GGAAA). Horretarako beti mugitu behar dituzu bi txanpon: bata aurpegia bestea gurutzea (AG edo GA). (Mugimendu bat egin ondoren geratzen den hutsunea ezin da txanponak elkartuz bete, hau da, AGAGAÆA_ _GAGA egiten bada, ezin da gero A Æ AGAGA egin, baina AAGG_ _A bai).
25. Poltsa batean dagoen bola, zuria ala beltza izan daiteke. Poltsara bola zuri bat sartu da eta astindu ondoren bola bat atera da, hau zuria delarik. Zein da poltsan gelditzen den bolak ateratzen denean zuria izateko duen probabilitatea? (Lewis Carroll).
26. Poltsa batean zenbait bola zuri eta beltz daude (gutxienez bakoitzetik bola bana). Bolak ondoko erara aterako dira: bola bat hartu, bere kolorea apuntatu eta baztertu egingo da. Bigarren bola bat atera eta aurrekoaren kolorekoa bada, baztertu egingo da. Hirugarrena hartuko da, berriro kolore berekoa bada baztertu egingo da eta horrela beste koloreko bola bat lortu arte. Bola desberdina ateratzen denean, poltsara sartuko da eta astindu ondoren berriz hasiko da bolak ateratzen. Adibidez:
1. ateraldian beltza: baztertu
3. ateraldian zuria: poltsara sartu
4. ateraldian zuria: baztertu
5. ateraldian beltza: poltsara sartu
6. ateraldian zuria: baztertu
7. ateraldian zuria: baztertu
8. ateraldian beltza: poltsara sartu
Berdin dio hasierako egoera zein den. Poltsan geratzen den azken bolak beltza izateko duen probabilitatea beti da berdina. Zein da probabilitate hori?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7a7ef5bf84c4 | http://zientzia.net/artikuluak/eguzkiaren-aktibitatea-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzkiaren aktibitatea (I) - Zientzia.eus | Eguzkiaren aktibitatea (I) - Zientzia.eus
Pasatu den azken hilabete honetan Eguzkia, bere aktibitatea medio, albiste izan dugu komunikabideetan. Adibidez, satelite bidezko transmisioetan sorterazi dituen anomaliak aipatu dira.
Pasatu den azken hilabete honetan Eguzkia, bere aktibitatea medio, albiste izan dugu komunikabideetan. Adibidez, satelite bidezko transmisioetan sorterazi dituen anomaliak aipatu dira. Eguzkiaren aktibitatea (I) - Zientzia.eus Eguzkiaren aktibitatea (I)
Astronomia
Pasatu den azken hilabete honetan (martxoan) Eguzkia, bere aktibitatea medio, albiste izan dugu komunikabideetan. Adibidez, satelite bidezko transmisioetan sorterazi dituen anomaliak aipatu dira.
Gugandik hurbilen dagoen izarra izan arren, orain arte ez dugu berari buruz hitz egin. Garaia dugu, bada, azkenaldi honetan erakutsi duen aktibitate bortitz horren aitzakiarekin, beraren berezitasunez aritzeko. Oraingo honetan Eguzkiaren azterketa orokorra egingo dugu eta hurrengoan aktibitatearen agerbide arruntenetan eta beraiek Lurrean eta inguruko espazioan dituzten eraginetan sakonduko dugu.
Jakina denez, milaka izarren igorpenen behaketetan oinarrituta zientzilariek haien eboluzioaren urratsik garrantzitsuenak agerian ipini ahal izan dituzte. Beraren tamaina, tenperatura eta beste berezitasunei dagokienean Eguzkia izar arrunttzat jo dezakegunez, ezagumendu guzti horiek oso interesgarriak dira bere bizitzaren nondik norako orokorrenei antzemateko (hala nola, duela 4.600 milioi urte sortu zela eta beste horrenbeste biziko dela jakiteko). Baina guri interesatuko zaizkigunak, batez ere, Eguzkiaren hurbiltasunari esker ikus daitezkeen fenomenoak izango dira, eta hauek oraindik ez dute azalpenik aurkitu aipatu ditugun lerro nagusi horien barnean.
Lurra Eguzkitik 8,5 argi-minutu ingurura besterik ez dago (149.600.000 km-ra). Horregatik honen gainazalean sortzen diren prozesuak nahikoa ondo ikus daitezke. Garrantzitsuenak fakulak, beltzuneak, irtenuneak eta erupzio edo distira izenez ezagutzen direnak ditugu. Baina, esan dugunez, lehenengo eta behin Eguzkiaren egitura aztertu beharko dugu, gero fenomeno guzti horiek behar bezala azaldu ahal izateko.
Eguzki-esferaren zatirik handiena opakoa da erradiazioarekiko. Beraz, barrukaldea eredu teorikoen bidez lor dezakegun informazio-apurraren arabera zatitzen da. Kanpokaldea (Eguzkiaren eguratsa deitu ohi dena) berriz, gardena da, eta behaketen arabera hiru geruzatan zatitua agertzen da: fotosfera, kromosfera eta koroa izeneko geruzatan. Irudian Eguzkiaren ebakidura ikus daiteke gutxi gorabeherako neurri eta guzti. Masari dagokionean, Lurrarena baino 332.946 aldiz handiagoa dela esan dezakegu, hau da, 1,989.1030 g-koa. Dentsitatea oso ezberdina da zentrurainoko distantziaren arabera, baina batezbesteko balioa 1,41 g/cm 3 -koa da, hots, Lurrarena baino lau aldiz txikiagoa.
Eguzkiaren nukleoan hidrogenoa helio bihurtzerakoan, izarren ezaugarri diren eta energia sorterazten duten erreakzio termonuklearrak gertatzen dira. Bertan, tenperatura 10 milioi gradu ingurukoa da, dentsitatea 160 g/cm 3 ingurukoa eta presioa 10 11 atmosfera ingurukoa. Aipatutako prozesuen ondorioz, espektroko arloko erradiazioa eta oso neutrino-kopuru handia igortzen ditu. Azken hauek Eguzkia inolako eragozpenik gabe zeharka dezakete eta espaziora abia daitezke, baina erradiazio eran askatzen den energiaren kanporaketak askoz ere traba handiagoak aurkitzen ditu, milioi bat urte inguruz luzatzen delarik.
Zer esanik ez, gure izarraren osagairik ugarienak hidrogenoa eta helioa dira beste elementu astunago batzuen ehuneko oso-oso txikiekin, Eguzkiaren bizitzaren azken aldera helioaren errekuntzak beste elementu batzuen kantitatea pixka bat handiagotuko badu ere. Esan egin behar da, bestalde, materia gehiena plasma-egoeran dagoela, hau da, elektroi bat edo gehiago (askotan denak) galdu dituzten atomo bezala.
Barne aldea erradiatiboa da eta horrela nukleoan sortzen den g igorpena erradiazio prozesuen bidez egiten delako deitzen diogu, hau da, bertan diren atomoek erradiazioa zurgatzen dute, ostera ere beste maiztasun batean berrigortzeko. Elkarrekintza hauek etenik gabe errepikatzen dira, energiak nukleotik eskualde hau bukatzen deneraino dauden 500.000 km-ak zeharkatzeko milioi bat urte inguru behar dituelarik. Ondoren 200.000 km inguruko barne alde konbektiboa dugu.
Bertan energiaren garraioa konbekzioz egiten da eta zeharkatzea hilabete inguruan egiten da. Honetatik gora aurkitzen ditugun geruzak gardenak dira eta aurrerantzean argia zailtasunik gabe hedatzen da. Beraz, iristen zaigun argi guztia kanporatu den energiak berotzen dituen eguratsa deitu dugunetik datorkigu. Geruza hauen azpian dagoena ikustezina da, noski, argirik igortzen ez digulako. Baina, zehazkiago esanda, lehenengo aurkitzen dugun geruza fotosfera da, eta besteak baino askoz ere dentsoagoa denez, beronen argitasunak besteena estaltzen du. Horregatik fotosfera da baldintza normaletan ikusten dugun geruza bakarra. 200 edo 300 km inguruko lodiera duela kalkulatzen da, eta bere oinarriaren tenperatura 8000 K-ekoa da gutxi gorabehera.
Aurreko zatietan gertatzen zen bezala, geruza honen barnean tenperatura jaitsi egiten da gorantza goazen neurrian, goiko mugan 4000 bat gradukoa egiten den arte. Dentsitateak ere antzeko eboluzioa du, erradioaren funtziopekoa izanik, eta maila honetan agian gramoa zentimetro kubikoko baino zortzi bat ordena txikiago. Fotosferaren behekaldeak egitura berezia du, azpian duen geruza konbektiboak eraginda. Itxura bikorkatua ematen dioten “arroz-ale” argitsuz osatuta ikusten da. Ale argitsu horiek konbekzio-korronteek beheko materia beroa azaleratzen duten tokietan agertzen dira eta beraien arteko ertz ilunak, berriz, materia bera hoztu eta gero amiltzen den mugetan. Bikorren batezbesteko neurria 1000 km-koa da gutxi gorabehera eta prozesu dinamiko baten ondorio direnez, itxura etengabe aldatzen dute.
Kromosferari bere kolore gorrixkatik datorkio izena, baina lehen esan dugunez, baldintza normaletan fotosferaren argitasunak estali egiten du. Beraz, ezin daiteke eklipse osoetan edo tresna bereziekin baino ikusi. Kromosferaren egituran nabarienak diren formazioak espikulak dira. Hauek materi zorrotadak dira, kono itxurakoak, eta 10.000 km-ko altuera hartzen dute ondoren materia Eguzkira erortzen bada ere. Batzuen ustez espikulak kromosferatik gora hedatzen dira eta haren zabalera 3000 km-koa besterik ez dela kontsideratzen dute. Dentsitatea hain txikia denez, ez da g/cm 3 -tan ematen; zatiki/cm 3 -tan baizik. Adibidez, fotosferaren goiko aldetik 2000 km-ra 13x10 9 zatiki/cm 3 -koa da.
Tenperatura, aldiz, ez zaio altuerarekin jaisteko lege logiko berari jarraitzen eta kromosferaren behekaldetik gorantz hazi egiten da. Hala nola, lehen aipatu ditugun 2000 km-etara tenperatura 105 K-era hurbiltzen da. Dena den, balio hauek ez dira homogenoak, espikulatan ala hauetatik kanpo baldintzak ezberdinak izan daitezkeelako.
Koroa, azkenik, Eguzkiak bere inguruan duen zisku argitsu bat dugu. Oso mehea da eta batez ere jaurtikitako materiaz osatua dago. Hori dela eta, Eguzkiaren aktibitatearen arabera oso itxura eta dimentsio ezberdinak izan ditzake. Arrazoi beragatik ezin dezakegu esferikoa eta homogenoa denik kontsideratu.
Dentsitatea txikiagotu egiten da Eguzkirainoko distantzia handiagotu ahala, izarrarteko hautsarenarekin berdindu arte, eta tenperatura, kromosferaren kasurako aipatu dugun bezala, handiagotu egiten da distantziaren arabera, zentrutik 100 milioi kilometrora 1,5x106 K-ekoa izateraino.
Beroketa honek arazo termodinamikoa ekar lezake koroaren berotze-prozesu eraginkorrik aurkituko ez balitz; beroa ezin bait daiteke geruza hotzetik beste beroagora etengabe pasa. Arazoa oraindik ebatzi gabe dago. Agian ionizazio-prozesuen ondorio izan liteke, baina oraindik beste lerro batzuei jarraituz ere ikertu beharra dago.
Bukatzeko, eta Eguzkian gertatzen diren prozesuen bortiztasunaren ideia izateko, zera esango dugu: Eguzkiaren igorpen-potentzia 4x10 23 kW-ekoa dela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2003fe2473bf | http://zientzia.net/artikuluak/euskal-herriko-artelatza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Euskal Herriko Artelatza - Zientzia.eus | Euskal Herriko Artelatza - Zientzia.eus
Badirudi Euskal Herrian artelatza egotea ezinezkoa dela, baina hori ez da egia. Oraindik ere kostaldean zuhaizti polit batzuk badaude; azkeneko arrastoak dudarik gabe. Kontserbatu eta hobetu egin beharko genituzke.
Badirudi Euskal Herrian artelatza egotea ezinezkoa dela, baina hori ez da egia. Oraindik ere kostaldean zuhaizti polit batzuk badaude; azkeneko arrastoak dudarik gabe. Kontserbatu eta hobetu egin beharko genituzke. Euskal Herriko Artelatza - Zientzia.eus Euskal Herriko Artelatza
Botanika
Badirudi Euskal Herrian artelatza egotea ezinezkoa dela, baina hori ez da egia. Oraindik ere kostaldean zuhaizti polit batzuk badaude; azkeneko arrastoak dudarik gabe. Kontserbatu eta hobetu egin beharko genituzke.
Lehenago aipaturiko kostaldeko zonek, itsasaldeko klimaren eraginez zenbaitetan mikroklima bereziak izaten dituzte. Horregatik uler daiteke Mediterranio inguruko landare tipikoak zona hauetan agertu ahal izatea.
Euskal Herrian artelatza, zona hauetan gune batzuetan agertzen da hegoaldeko maldetan, leku xerofiloak kolonizatuz.
Bestalde Europan, Mediterranio aldeko itsasertz eta Iberiar Penintsulako Hego eta Mendebaldera hedatzen da. Iparraldean, tarteka dago eta Frantzian Hego-Mendebaldera iristen da (Landetara). Afrikako Iparraldean nabarmen hedatzen da; Marokko, Algeria eta Tunisiara hain zuzen. Artelatzik gehiena Portugalen dago, eta basorik handiena Marokkon. Iberiar Penintsulan Kantauri ertzean oso leku bakanetan dago eta Euskal Herriari dagokionez, Iparraldeko zenbait populazioz gain (Baionan eta Miarritzen), Zarautz eta Getaria inguruko area murritz bat da bere bizigune garrantzitsuena. Gainerantzean, Bizkai aldean zuhaiztiren bat eta landaturiko ale bakarren bat besterik ez dago.
Geologia eta lurzoruari begira, artelatza siliziozko materialaren gainean kokatzen da bereziki, zuhaitz honen ezaugarri tipiko izanik.
Zarautz eta Getaria inguruan eozeno-paleozenoko materialak oso ugari dira (harearria bereziki) eta hauen gainean kokatzen da artelatza. Hala ere, nahiz siliziozalea izan zenbait zonatan lurzoru margatsuaren gainean ere agertzen da.
Artelatza artearen antz handikoa da, baina azalean erraz bereizten dira; artelatzaren azala harroa eta pitzatua bait da (kortxoa). Hogei bat metro edo gehiagoko zuhaitza izan daiteke. Bere hostoak berdeak eta distiratsuak ditu; txiki samarrak. Hostoak iraunkorrak dira eta zertxobait iletsuak azpikaldean. Arte-hostoen berdintsuak dira. Lore arrak txikiak dira, dilindariak; adaska edo adartxoen muturretan kokaturikoak. Emeak berriz, kandu edo pedunkulu motzekoak dira eta oso talde txikietan bildutakoak.
Artelatzaren lorea.
Artelatzaren fruitua ezkurra da, kolore marroia du eta arrautz formakoa (luzeska) da. Azala kortxozkoa du eta kolorez marroi argia da. Zenbait tokitan asko erabiltzen dute, berarekin kortxozko tapoiak egiten direlako. Ez dirudi Euskal Herrian kortxoa lortzeko erabili denik. Egurra berriz, marroi gorriska da; oso gogorra. Egur hau zurgintzan, gurdigintzan eta untzigintzan erabiltzen da. Baita ikatzetarako eta sutarako ere.
Artelatzaren eboluzio historikoa
Zuhaiztirik onenak kontserbatu behar dira.
Artelatzaren eboluzio historikoa aztertzea nahikoa zaila gertatzen da, materialik eza medio. Hala ere inguruko baserritarrek eta Zarauzko inguruko historiaz dauden liburuek zerbait adierazten dute.
Antzinako bidaiarien hitzetan, Zarauzko ingurua beste inguru asko bezala paradisu botaniko izan da eta aipagarri da artelatza egotea. Badira XVII. mendeko artelatzari buruzko aipamen batzuk idatzita: Zarauzko Santa Barbara inguruan 56 artelatz, Kajuategi baserri ondoan 350 ale, etab. Gainera baso hauek zaindu egiten ziren, nahiz eta zertarako erabiltzen ziren oraindik ere garbi jakin ez.
Adaska eta fruitua.
Zuhaitz honen izenari buruz aipamentxo bat egitea ere oso interesgarria gerta daiteke. Zarautz eta Getarian arkamurka edota arkamuka izenez ezagutzen da. Badirudi arkamurka hitza gaztelaniazko alcornoque hitzetik etor daitekeela, “alcornoque” hitza Zarautzen toponimian erabiltzen dela kontutan hartuz:
Alkornokal, lursail bat zen, Zarautzen zegoen eta bere erdarazko itzulpena lugar de alcornoques izango litzateke. Hitz hau jatorriz arabiarra dela jakin dugu.
Artelatzez osaturiko zuhaizti tipikoa, angio formako paisaia osatuz.
Alkornokaldea hitza, otadi baten izena zen. Alcornoque -tik dator eta ezarritako atzizkiak ingurua esan nahi du (-alde). Aipamen hau interesgarria da. Ez dakigu zein urtetan erabiliko zen, baina otadi izan baino lehen alkornokal izango zen. Jakina denez, otea degradatutako basoetan sortzen da.
Alkornokegi hitza, sagasti baten izena da. Dudarik gabe teorizatzeko abiapuntu interesgarria. Sagasti baino lehen artelatz-basoa izatea ez dirudi zaila izango zenik.
Artelatzaren ekosistema.
Bestalde “alkornoke” hitza askotan entzuten da baserritarren artean. Itzulpen hutsa besterik ez da noski. Artelatz izen ofiziala baserritarrek ez dute erabiltzen.
Erabilpenari buruzko informaziorik ez dugu aurkitu, baina artelatzez osaturiko basoak zaintzen zirela konprobatuta dago, eta zerbaitetarako erabiliko zituzten. Kortxoa ez da landu, baina untzigintza zela eta agian bere zura erabiliko zuten. Sutarako egur-eskaera ere handia zen. Ez dirudi, nahiz fruitu-emale ona izan, abelazkuntzarako erabiltzen zenik.
Artelatzaren kontserbazioa
Artelatz tipikoa.
Artelatza arrisku bizian dago eta gelditzen zaizkigun azkeneko zuhaizti eta aleak kontserbatzeko, dagokionak neurri konkretu batzuk hartu beharko lituzke
.
Neurri horietako batzuk hauek izan litezke:
Artelatza botatzea debekatzea (zenbait baserritarrek sutarako erabiltzen bait du) eta kortxoa ebakitzea ere bai; gabonetako jaiotzak egiteko askotan erabiltzen bait da.
Artelatzaren enborra, kortxoa ondo bereizten delarik.
Ezkurren ernalketa sendoak direnen artean garatzea, zeren ernalketaren posibilitatea oso handia bait da.
Pinuak botatzerakoan ekintza kaltegarriak galeraztea, zeren pinudi hauetan artelatz-kopuru handia aurkitzen bait da.
Basotxo eta zuhaizti onenak babestea derrigorrezkoa litzateke.
Eskoletan eta biztanlegoari oro har informazio didaktiko ekologikoaren bidez kontzientzia positiboa sortzea.
Segimendu zehatza egitea, populazioa ondo mantenduz.
Artelatz arteko ibilbide ekologikoa:
Ibilbide honekin, Euskal Herrian agertzen diren artelatz gehienak ikusteko aukera izango dugu. Paisaia aldetik ezinhobea da eta oraindik ere antzinako zuhaizti batzuk erlikia modura kontserbatzen dira.
Zarauzko Parroki ondotik abiatzen den Meaga-rako bidea hartu eta Zaharren Egoitza pasatu ondoren galtzadan gora igo “Vista Alegre”ko parkeraino. Bertan artelatzak ikusteko aukera izan arren, beste espezie asko ere agertzen da.
“Vista Alegre”ko parkea igaro ondoren, Sta. Barbara-ko bidegurutzera iritsiko gara. Baselizara igo. Bertatik artelatzak eta paisaia ikusi.
Garro baserritik pasatu. Puntuzko bidea hartzen bada, pinuak itotzen duen artelatza ikus daiteke. Zingira baserritik igaro ondoren, gorantz doan bidea hartu zuzen-zuzen.
Bidetik ikusten diren artelatzez osaturiko zuhaiztiak ondo ikusi.
Kontuz, bidegurutzea. Errepidea pasatu eta Garate gainera igo, berehala bidea eskuinera hartuz.
Garate gainetik bide beretik bueltatu eta Meagatik datorren errepidea hartuz, eskuin aldera jaitsi Meagako baselizeraino. Bitartean artelatz ederrak ikusi.
Kontuz! Meagako bidegurutzea. Zarautztik datorren errepidea zeharkatuz, Elkano aldera doan errepidea hartu.
Alkorteaga baserrira iritsi baino lehen, errepidea utzi eta eskuinera jo. Puntuzko bidea hartzen bada, Elkano auzora iritsiko gara.
Jaisteko bidetik abiatuz, Balentzi baserrira iritsiko gara. Bertan dagoen artea ikusi eta artelatzarekin konparatu. Bideari jarraituz Zarauzko Zalbide auzora iritsiko gara.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5fb7903f69e5 | http://zientzia.net/artikuluak/jules-verne-ren-ametsa-errealitate/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Jules Verne-ren ametsa errealitate? - Zientzia.eus | Jules Verne-ren ametsa errealitate? - Zientzia.eus
Ezaguna da Jules Verne-k bere nobela batean Ilargira iristeko deskribatzen duen sistema. Kanoi handi batek jaurtikitako obus baten barruan iritsi ziren bere nobelan kosmonautak gure planetara.
Ezaguna da Jules Verne-k bere nobela batean Ilargira iristeko deskribatzen duen sistema. Kanoi handi batek jaurtikitako obus baten barruan iritsi ziren bere nobelan kosmonautak gure planetara. Jules Verne-ren ametsa errealitate? - Zientzia.eus Jules Verne-ren ametsa errealitate?
Astronautika
Ezaguna da Jules Verne-k bere nobela batean Ilargira iristeko deskribatzen duen sistema. Kanoi handi batek jaurtikitako obus baten barruan iritsi ziren bere nobelan kosmonautak gure planetara. Ideia sinplea bezain burutuezina dirudi horrek. Izan ere batetik presioak espaziuntzia zanpatu egingo luke eta bestetik azelerazioak pertsonentzat jasanezinak izango lirateke.
Jules Verne.
Hala eta guztiz ere, Iparrameriketan lau ikerlarik proiektu bitxia aurkeztu berri dute; Von Braun-en jaurtigailuaren antza baino gehiago Jules Verne-ren kanoiarena duena hain zuzen.
Azken hogeitamar urtean Iparrameriketan talde desberdinak gas konprimatuzko kanoiz karga erabilgarri txikiei “askapen-abiadura” eman nahian saiatu dira. (Askapen-abiadura karga bat Lurraren inguruan orbitan ipintzeko behar den hasierako abiadura da eta jaurtiketa-puntuaren arabera 7,9tik 11,1 km/s bitarterainokoa izaten da). Orain arte egindako saiakuntzatan, 10 km/s-ko abiadurarik ez da gainditu, eta energi errendimendua oso txarra izan da: %1 eta %2 bitartekoa. Gehienez erregaiaren %2 bihurtu da energia zinetiko edo abiadura, beste hitz batzuetan esanda.
Bada ordea railgun izeneko beste kanoi-mota bat ere. Hauetan karga erabilgarria gero eta handiagoa den eremu magnetiko batean bultzatzen da, baina material supereroaleak orain baino eskuragarriago ez dauden bitartean energi errendimendua oso eskasa da eta haril magnetikoak laster hondatzen dira.
Washington-eko unibertsitatean (Seattle-n) dena den, beste mota bateko kanoia proiektatu dute; ram azeleragailua hain zuzen. Funtsean oliobide batean muntaturiko estatorreaktorea da. Estatorreaktoreari ramjet deitzen diote eta ez turbina eta ez konpresorerik duen turborreaktorea dela esan dezakegu; ia elementu higigarririk gabea alegia.
Mach 2 abiaduraz gainetik (soinu-abiadura bi aldiz gaindituz), horrelako motorean irensten den aireak atzean dagoen tapoi moduko oztopo baten kontra talka eginez erregaia berez pizteko nahikoa presioa lortzen da inolako konpresorerik gabe. Gainera motore horri atmosfera egokia eta soinuaren abiadura txikiagoa denekoa fabrikatzen bazaio, hobeto funtzionatuko du.
Horretan oinarrituz, Washintong-eko taldeak 12,2 metro luze eta 38 mm diametroko altzairuzko tutua proportzio aldagarriko metano eta oxigenozko nahastea gas geldotan (heliotan edo karbono(IV) oxidotan) diluituta 50 atmosferako presioan bete du. Obus-formako proiektilari gas konprimatuzko kanoiz edo bolborazko motore txiki batez 0,7 km/s-ko abiadura emanez, plastiko ultrafinezko diafragma zulatuz tutura sartzen da. Tutu barruan proiektilak talka-uhinak sortzen ditu atmosfera artifizialean.
Proiektilaren profila eta forma ongi ikertua dago. Aurreko aldean agertzen den uhin konikoak, gas-nahastea ez du pizteko adina berotzen. Zeharkako beste uhin bat, obusarekiko elkartzut dago atzean eta horrek gas-nahastea metxero txiki batez erretzeko punturaino konprimatzen du. Zeharkako uhin honen eta proiektilaren arabera atzeko estugune baten artean edo hirugarren uhinaren artean, presio eta tenperatura handiko gune bat dago. Gas beroek oztopoa zeharkatzen duten bitartean, proiektila aurrera bortizki bultzatzen da. Sistema honetan proiektila kanoira sartzeko behar den energia eta bere inguruan sortzen diren talka-uhinen energia bakarrik erabiltzen da, beste inolako pieza higigarririk egon gabe.
Ram azeleragailua oliobidean ipinitako estatorreaktorea da. Proiektila metxeroduna (A) ala metxero gabea (B) izan daiteke.
(1) proiektila (2) gas-nahasteko tutuan desplazatzen da. Proiektila (8) bolbora-motoreaz diafragma batean zehar tutura sartu eta (7) hegats finen bidez zentratzen da. Barruan talka-uhinak sortzen dira. Aurreko (3) uhinak eta (4) isladatuak gasa ez dute pizteko adina berotzen. Baina (5) zeharkako uhinak presio handia eragiten du (6) punturaino eta (9)an gasa erre egiten da (10) metxeroaren laguntzaz. Azeleragailu honi subsoniko izena eman diote, (9) zenbakia dagoen lekuan gasaren abiadura soinuarena baino baxuagoa delako.
Metxero txiki hori gabeko proiektila ere badago. Kasu horretan proiektilaren erdi aldean milimetro bateko irtenunea dago. Proiektilaren muturrean dagoen talka-uhina tutuaren horman isladatzen da eta gero bigaren talka-uhina sortzen du irtenune horrek. Isladatutako uhinaren eta bigarren uhinaren artean gasa lehertzeraino konprimatzen da. Konbustio-gasak atzera joaten dira, eta proiektila aurrera.
Hala ere proiektilaren abiadura handiagoa izan ahala, presio handiko zona hau gero eta aurrerago dago eta balaztatu egiten du. Proiektilaren abiadura maximoa, 1500 eta 2000 m/s bitartekoa litzateke.
Washington-eko ikerlariek 127 mm luze eta 28,9 mm diametroko magnesiozko proiektilak erabili dituzte (100 gramokoak) eta 1,2 km/s-ko abiadura 20000 g-ko azelerazioz lortu dute, baina metxeroa duen proiektilaz 3 km/s-ko abiadura lortzea espero da.
Dena dela orain arte saioak oso neurri eta tamaina txikitan egin badira ere, hiru kilometro inguru luzeko kanoia edozein oliobide bezain erraz egin daiteke eta bi tonako espaziuntzia 10 km/s-ko abiaduran 400 km altuko orbitan ipintzea egongo litzateke. Presio handiko zona espaziuntziarekin batera desplazatuko litzatekeenez, kanoiaren barneko higadura luzera osoan banatzea espero daiteke, horrela ehundaka jaurtiketetan konponketarik egin gabe.
Ram azeleragailua oliobidean ipinitako estatorreaktorea da. Proiektila metxeroduna (A) ala metxero gabea (B) izan daiteke.
(1) proiektila (2) gas-nahasteko tutuan desplazatzen da. Proiektila (8) bolbora-motoreaz diafragma batean zehar tutura sartu eta (7) hegats finen bidez zentratzen da. Barruan talka-uhinak sortzen dira. Aurreko (3) uhinak eta (4) isladatuak gasa ez dute pizteko adina berotzen. Baina (5) zeharkako uhinak presio handia eragiten du (6) punturaino eta (9)an gasa erre egiten da (10) metxeroaren laguntzaz. Azeleragailu honi subsoniko izena eman diote, (9) zenbakia dagoen lekuan gasaren abiadura soinuarena baino baxuagoa delako.
Beste arazo bat, espaziuntziak atmosfera zeharkatzean izango lukeen marruskadurazko beroketa da. Hori konpon daiteke ordea, kanoia 4500 metro inguruko altueran ipinita. Horrela espaziuntziaren zurgatzaile termikoa masa osoaren %1 litzateke eta gainazaleko tenperaturak 1600ºC-tik gora ez luke egingo. Atmosferaren marruskadurak bestetik, emandako desplazamendu-abiadura %10 jaitsi eraziko luke.
Kanoiaren beste muga bat, proiektil edo espaziuntziaren azelerazioa da, baina proiektugileen ustetan estazio espazial handi bat egiteko behar diren materialetako %70 edo %80 jaurti daitezke ram azeleragailuz, eta beste edozein sistemaz baino askoz ere merkeago gainera.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-683e4a2b9750 | http://zientzia.net/artikuluak/fobos-galdurik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fobos galdurik - Zientzia.eus | Fobos galdurik - Zientzia.eus
Joan den hilaren bukaeran, sobietarrek Martitz esploratzera bidalitako Fobos zunda espazialarekin kontaktua galdu zuten planeta gorria orbitatzen ari zenean.
Joan den hilaren bukaeran, sobietarrek Martitz esploratzera bidalitako Fobos zunda espazialarekin kontaktua galdu zuten planeta gorria orbitatzen ari zenean. Fobos galdurik - Zientzia.eus Fobos galdurik
Astronautika
Joan den hilaren bukaeran, sobietarrek Martitz esploratzera bidalitako Fobos zunda espazialarekin kontaktua galdu egin zuten planeta gorria orbitatzen ari zenean.
Tamalgarria izan da galera, Fobosek bere lanik garrantzitsuena artean betetzeke zuelako. Dena den, bidalitako datuak oso interesgarriak izan dira. Ez da oraindik kontaktua galtzearen arrazoi zehatza ezagutzen eta zenbait hipotesi desberdin planteatu da.
Fobos zunda galtzeak sobietarrek Martitzen esploraziorako dituzten planak zenbateraino baldintzatuko dituen ez dakigu oraindik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-816cd140bf98 | http://zientzia.net/artikuluak/erraldoiaren-hegaldia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erraldoiaren hegaldia - Zientzia.eus | Erraldoiaren hegaldia - Zientzia.eus
Sobietarren abioi hexarreaktore erraldoiak,
Sobietarren abioi hexarreaktore erraldoiak, Erraldoiaren hegaldia - Zientzia.eus Erraldoiaren hegaldia
Aeronautika
Sobietarren abioi hexarreaktore erraldoiak, Antonov -225ek, berelehenengo hegaldia egin zuen.
Sobietarren abioi hexarreaktore erraldoiak, Antonov -225ek, berelehenengo hegaldia egin zuen joan den urteko abenduaren 21ean. Hegaldi honek 75 minutuz iraun zuen. Abioi erraldoi hau 200 tonako kargak 4.500 km-ko distantziara garraiatzeko gauza izango da. Esate baterako Buran transbordadorea eramaterik izango du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-64e358a847bd | http://zientzia.net/artikuluak/zientzilariak-frantziako-iraultzan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zientzilariak frantziako iraultzan - Zientzia.eus | Zientzilariak frantziako iraultzan - Zientzia.eus
Aurten 200 urte beteko dira Frantziako Iraultza hasi zenetik. Nola bizi izan zituzten beren garaiko gorabehera zalapartatsuak aldi hartako zientzilariek, bereziki zientzilari frantsesek? Hauxe da, hain zuzen ere, aztertu nahi nukeen gaia.
Aurten 200 urte beteko dira Frantziako Iraultza hasi zenetik. Nola bizi izan zituzten beren garaiko gorabehera zalapartatsuak aldi hartako zientzilariek, bereziki zientzilari frantsesek? Hauxe da, hain zuzen ere, aztertu nahi nukeen gaia. Zientzilariak frantziako iraultzan - Zientzia.eus Zientzilariak frantziako iraultzan
Historia
Aurten 200 urte beteko dira Frantziako Iraultza hasi zenetik. Gertakizun hark izan zituen ondorio politiko, sozial, ekonomiko eta kulturalei buruz asko hitz egingo da datozen hilabeteetan, zalantzarik gabe. Nik beste alde batetik jorratu nahi nuke ordea XVIII. mendearen hondarrean mundua asaldatu zuen gertakari hura. Izan ere, 1789. urtea zientzia modernoaren jaiotza ezagutu zuen 1775. urtetik 1805era bitarteko denboraldi garrantzitsuaren erdi-erdian egoteak jakinmin berezia sortu bait dit. Nola bizi izan zituzten beren garaiko gorabehera zalapartatsuak aldi hartako zientzilariek, bereziki zientzilari frantsesek? Hauxe da, hain zuzen ere, aztertu nahi nukeen gaia.
Diderot
.
Frantziako Iraultza 1789tik 1799ra bitartean Frantzian Antzinako Erregimena suntsi erazi zuen mugimendua izan zen. Gertakari-sail honen zioa, Europa-mailan gauzatzen ari zen iraultza zabalago batean bilatu behar da zalantzarik gabe. Merkatalgoaren bidez aberastuta zegoen burgesiak agintearen kontrola irrikatzen zuen eta hori lortzeko, ordurarte boterea monopolizatu zuen aristokraziaren aurka altxa zen. Gainera, merkatalgoaren gorakadarekin 1770etik aurrera indartzen hasi zen industri iraultzari etekinik handiena atera ziona burgesia horixe bera izan zen eta aberaspide berri horrek botere-irrika areagotu egin zion. Absolutismoaren aurkako burruka bizkortuz joan zen eta 1789ko uztailaren 14ean masa paristarrek matxinatu eta Bastille hartu zuten; absolutismoaren sinbolo gorena hain zuzen. Giro honetan bizi izan ziren zientzilari frantsesen zerrenda egiten ahalegintzen bagara, izen ugari aurkituko dugu: Monge (1746-1818), Coulomb (1736-1806), Lavoisier (1743-1794), Condorcet (1743-1794), Laplace (1749-1827), Guyton de Morveau (1737-1816), Berthollet (1748-1822), Cuvier (1769-1832), Bichat (1771-1802).
Entziklopediaren eragina
Perspektiba zabalxeagoa hartzen badugu, ordea, beste bi gizon aipatu behar ditugu, 1789rako biak hilak izan arren: Diderot (1713-1784) eta D’Alembert (1717-1783). Izen biok aipatzen baditugu Encyclopédie des Arts, Sciences et Métiers obra erraldoian izan zuten partaidetzagatik eta lan horrek iraultzarekin zuen lotura hertsiagatik da noski. Giza ezagutza guztiak ordena alfabetikoan bilduko zituen hiztegi entziklopediko bat Frantzian argitaratzeko asmoa Le Breton argitaratzaileari bururatu zitzaion. Chamberse k 1728an Britainia Haundian argitaratua zen Cyclopaedia itzultzea eta egokitzea erabaki zuen 1745ean editore honek eta itzulpenaren ardura Diderot i eman zion. Diderot ordura arte artikuluxkak, nobelak, itzulpenak eta hainbat eratako idazlanak eginez nola hala bizi izana zen. Le Breton ek eskaintza egin zionean Diderot hiru hilabete gartzelan egon eta irten berria zen. Badirudi itzalera joan beharra izateko arrazoia eboluzioa hautespen naturalen baten ondorio izan daitekeela azalduz argitaratu zuen saiakera bat izan zela.
Diderot
ek gogoz onartu zuen Le Breton en eskaintza nonbait, eta lan hark ez zuela itzulpen hutsa izan behar pentsatu zuen. Frantziako jakintsu handienei zientzi gaiei buruzko artikuluak eskatzen hasi zen eta D’Alembert matematikaria hartu zuen hauek gainbegira zitzan.
Obrak guztiz gainditu zuen hasierako asmoa; itzulpen egokitua izan ordez erabat originala izan zelako batetik eta informazio hutsa ematearekin konformatu beharrean agintearen eta tradizioaren aurkako manifestu eskandalagarri eta jansenisten, jesuiten, aristokraten eta jauntxoen gorrotagai bihurtu zelako bestetik. Madame de Pompadour eta Malesherbes Liburutegiko zuzendaria, h.d. Frantzian egiten ziren argitarapenen ardura nagusia zuena, bezalako pertsonaia ahaltsu batzuen babesa izan arren, 1752an eta 1759an Encyclopedie debekatua izan zen. Haatik, erdi ezkutuan bazen ere, aurrera joan ziren lanak eta 1765ean testuak kaleratu ondoren 1772an irudiak argitaratu ziren.
D'Alembert entziklopedia irakurriz Madame Geoffin-enean.
Diderot
en lan setatsuari esker burutu zen obra eskerga hura, zeren eta bere lankide askok, D’Alembert ek berauen artean, gartzelara joateko beldurrez lana bertan behera utzi zuten. Agintariengandik debekuak ezezik editorearengandik zentsura ere nozitu zuen azkenerako entziklopediak.
Entziklopedian lankide izan zirenen eta hauen jarraitzaileen ideologiari, entziklopedismo deritzo. Administrariak, teknikariak, artistak, industriariak eta merkatariak ziren mugimendu honen alde zeudenak. Aristokrazia ez bezala produkzio-prozesuarekin erlazionatutako jendea zen.
Gizartean inposatuta zegoen dogmatismoarekiko jarrera kritikoa hartuz, zalantza metodikoari leihoa zabaldurik, iharduera intelektualak eta praktika uztartuta, jokabide berri bati ekin zioten entziklopedistek. Arimaren eta gorputzaren, fenomeno psikiko, fisiko, kimiko eta biologikoen arteko funtsezko batasunaren alde azaldu ziren. Gizakien arteko berdintasun naturala aldarrikatu zuten eta liberalismo ekonomikoaren alde egon ziren. Entziklopedia izan zen hain zuzen honela pentsatzen zutenen biblia.
Lavoisier: kimikaren oinarri
Garai honetan bizi izan ziren zientzilari batzuk burubelarri sartuta ibili ziren jokabide berri honetan. Lavoisier kimikaria, esate baterako, gogor ahalegindu zen ordenu berriaren eraikuntzan. Herriaren bizimodua hobetzeko hainbat ekintzatan hartu zuen parte. 1760an hirien argikuntza hobetzeko metodotan lan egin zuen eta 1770ean bolboraren fabrikaziorako kresala lortzeko metodo berriak asmatu zituen. Azken hauen inportantzia soziala argitzeak merezi du, zeren zientzilari hura bultzatzen zuen asmoa erakusten bait du. Garai hartan ez zen ezagutzen kresala produzitzeko metodorik eta horregatik bolbora egiteko behar zena funtzionari ofizialek nekazarien sotoetako hormetan sortzen zena biltzen zuten landetxetan mila desmasia eginez. Nekazariek nozitzen zituzten kalteak gutxitzea zen Lavoisier ikerketa haiek egitera bultzatu zuen asmoa. 1778an landetxe eredugarri bat jarri zuen eta 1780an laborantza modernizatzeko lanetan ibili zen.
Arrazoi asko daude Lavoisier kimika modernoaren aita izan zela esateko. Adibidez XVIII. mendeko kimikari askok zera uste zuten: ura lur bihur zitekeela luzaro irakin eraziz gero, egun askotan zehar berotzen zen urak hondakin solido bat uzten zuelako. Baina Lavoisier ek ura irkain eta kondentsarazi zuen behin eta berriro eta arretaz pisatu zituen ura eta ontzia saiakuntza aurretik eta bukatu ondoren. Hondakinak agertu ziren, baina uraren pisua ez zen aldatu; ontziarena aldiz bai. Argi zegoen hondakina urak ontzia jan zuelako agertu zela eta ez ura lur bihurtu zelako.
Entziklopediaren lehenengo argitarapenaren (1751) azala.
Garai hartan onartzen zen beste teoria bat Stahl ek (1660-1734) proposatutako flogistoarena zen. Erragaiak flogisto deitu zuten substantzia batean aberatsak zirela zioen mediku aleman honek eta errekuntzaren bidez hau galdu egiten zela. Horregatik ezin omen ziren erre errekuntzaren hondakinak; flogistoa falta zitzaielako. Errekuntzan aireak betetzen zuen funtzio bakarra flogistoa garraiatzea zela uste zuten. Lavoisier , hirietako argikuntza aztertzen ari zela, substantziak airetan berotzen hasi zen 1772an. Behin, beste kimikari batzuekin batera, diamante bat erosi zuen. Ontzi itxi baten barnean eta lupa batek kontzentratzen zituen eguzki-izpien eraginaren pean ipini zuen.
Diamantea desagertu egin zen eta ontzia karbono(IV) oxidoz bete zen. Diamantea ez zen erretzen. Fosforoa eta sufrea ere erre zituen eta lortutako produktuek jatorrizkoek baino gehiago pisatzen zutela ikusi zuen. Beraz airean zegoen substantziaren bat erantsi zitzaiela pentsatu zuen. Metalaren, oxidoaren eta airearen multzoak berdin pisatzen zuen ordea berotuta gero. Oxidoak pisua irabazi bazuen, aireak galdua behar zuen eta orduan ontzian hutsa sortuko zen. Ontzia ireki zuenean airea sartzen hasi zen bertan eta multzoa astunago bihurtu zen. Oxidazioa eta errekuntza ez ziren flogisto galerarenak; airearen parte baten irabazia baizik. Materiaren kontserbazioaren legeari oinarriak jarri zizkioten saiakuntza haiek.
Airea bi gasen nahastea zela erakutsi zuen horrekin Lavoisier ek. Errekuntza mententzen zuenari oxigeno deitu zion eta bigarrenari Chaptal ek 1790ean gaur ezagutzen dugun nitrogeno izenaz bataiatu zuenari berriz “azote” (bizirik gabeko). 1787an Berthollet, Fourcroy eta beste kimikari batzuekin lankidetzan Nomenklatura kimikoko metodoak izenburua izan zuen liburu bat egin zuen. Gaur erabiltzen dugun nomenklatura kimikoa printzipio haietan oinarritzen da oraindik ere.
Aurrerapen guzti hauen sortzaileari ordea, pekatu barkaezin bat egozten zioten antimonarkiko erradikalek. Milioi erdi bat libera inbertitu zituen behin Ferme generale deiturikoan bere ikerketetarako diru pixka bat irabaztearren. Ferme generale hori Gobernu frantsesarekin hitzarmena zuen baltzu bat zen. Gobernuak salneurri jakin bat jartzen zion honi zergak biltzeko asmoz. Salneurri hori ordainduta gero geratzen zen dirua, baltzuaren irabazia zen. Frantzian gorroto handia zieten laborari hauei; azkeneko sosa ere zurgatzen ahalegintzen bait ziren. Lavoisier ek ez zuen poltsikurako gorde irabazitako dirua, baina urtebetean mila libera irabazi zituen eta hori ez zioten barkatu. Gainera 1771n baltzuko buruzagi baten alaba gazte, eder eta bizkorrarekin ezkondu zen eta hori ere ez zen nonbait barkagarri.
Bestetik, Lavoisier Zientzi Akademiaren partaide zen 1768. urteaz geroztik eta 1780an Paul Marat kazetari eta sasizientzilariak erakunde horretan sartu nahi izan zuenean, Lavoisier ek ahalegin guztiak egin zituen Marati ateak ixteko, honek Akademiari eskaintzen zizkion lanak ergelkeria hutsak zirelako.
1792an antimonarkiko erradikalak boterearen jabe egin eta Frantzian Errepublika ezarri zutenean Ferme generalekoei aurka ekin zieten. Lavoisier i laborategia kendu zioten eta gero atxilotu ere egin zuten. Ordurako Marat agintari berrien artera bildua zen eta Lavoisier i egin zioten epai lotsagarrian gezurrezko salakuntzak eginez hil zezaten eskatu zuen mendekuz.
Lavoisier eta bere emaztea.
Marat
hil egin zuten 1793ko uztailean, baina kaltea eginda zegoen eta Lavoisier gillotinatu egin zuten bere aitaginarrebarekin batera 1794eko maiatzaren 8an. Buru argi hark ez zuen merezi horrelako bukaera tamalgarria.
Iraultza pil-pilean
Lavoisier
ez zen izan iraultza-garaiko basakeriak jasandako bakarra. Beste batzuek ere antzeko zorigaiztoa ezagutu zuten. Hauetako bat Marie Jean Antoine Nicolas de Caritat, Condorcet-eko markesa izan zen. Egia esan zientzi arazoez, matematikaz eta fisikaz, gaztaroan soilik interesatu zen; gero ekonomia politikoa, politika eta filosofia gehiago landu bait zituen. Nolanahi ere, Entziklopedian lankide izan zen.
Iraultzaren garaipenaren ondoren burges moderatuek erradikalen eragina moteldu nahi izan zuten. Erreakzio honen gidariak Mirabeau kontea eta batez ere La Fayette , amerikar iraultzan parte hartu zuena, izan ziren. La Fyette, Sieyes eta Bailly rekin batera Condorcet ek “1789ko Elkartea” fundatu zuen. Elkarte honetan aristokrazia liberaleko eta goi-burgesiako ordezkaririk gailenenak bildu ziren. Moderatu hauek izan ziren Estatuaren berregituraketa burgesa gauzatu zutenak. 1791.eko urriaren 1ean bildu zen legebiltzarrean, eskuin muturrekoak eta monarkiko hutsak baztertuta geratu ziren. Egin ziren hauteskundeetan gehiengoa zentruko indarrek lortu zuten.
Ezkerreko blokean aurkitzen ziren gazte bihozberoen buruzagietako bat izan zen Condorcet . Paristarren ordezkari honen talde berekoak ziren Gironde-ko departamentuko diputatuak. Horregatik girondino zeritzen ezkertiar jakobino hauei. Pariseko herriaren ideologia berdintasunzalearen aurka zeuden eta departamentuetako administrazioetan boterea zutenen eta burges negozianteen interesak defenditzen zituzten. Burgesia ilustratuaren garaipena lortu nahi zuten eta 1792tik aurrera iraultza geldi erazten saiatu ziren. Louis XVI.ak deituta 1792an haietako batzuek ministrari izan ziren, baina gauzak ez ziren ongi joan eta erregeak kendu egin zituen, nahiz eta geroago berriz haietara hurbiltzen ahalegindu.
1792ko abuztuaren 10ean monarkia suntsierazi zuen erreboltan ez zuten parte hartu girondinoek. Monarkia eratxi bezain laster legebiltzarra desegin zen eta konbentzio nazionala deitu zitzaion Biltzar berri baterako hauteskundeak egin ziren konstituzio berri bat egiteko asmoz. Abstentzioa izugarri handia, ia %90ekoa, izan zen eta iraultzaile suharrez osatutako gutxiengo batek inposatu zituen hautetsiak. Hauek monarkia abolitu ondoren errepublika sortu zuten. Biltzar horretan itzalik handieneko taldea girondinoena zen; burges ilustratuen ordezkariena, hain zuzen ere. Montagnards deiturikoak berriz Pariseko herritar soilen ordezkari ziren batipat. Bi mutur hauen artean ez batera ez bestera jotzen zuen talde bat zegoen; bere etsaiek peioratiboki “ur geldia” deitzen zutena.
Konbentzioaren historian hiru aldi bereizi ohi dira: girondinoak nagusi izan zirenekoa, 1793ko ekainaren 2a arte, montagnard-ena handik hasi eta 1794eko uztailaren 27ra arte eta termidordarra erdiko taldeak nagusigoa izan zuenekoa.
Marat 1793.ean.
Girondinoen eta montgnard-en arteko liskarrak gogorrak izan ziren Louis XVI.a gillotinara eraman zuen prozesuan zehar. Handik aurrera girondinoen buruzagiek montagnarden eraso bortitzat jasan behar izan zituzen. Condorcet , girondinoen aldeko zela eta, gartzelara sartu zuten eta han pozoituta hil zen.
Esan bezala, 1789ko Elkartearen beste fundatzailetako bat Jean Sylvain Bailly izan zen. Astronomiaren historia landu zuen honek zientzi alorrean. Antzinako astronomiaren historia (1775), Astronomia modernoaren historia (1778-1783) eta Astronomia indiar eta orientalaren historia (1787) argitaratu zituen. Politikan, berriz, 1789ko maiatzaren 12an hirugarren estatuaren ordezkari bezala Pariseko lehen diputatu aukeratua izan zen, hirugarren estatuaren lehendakari izatera iritsi zen, gero Biltzar Nazionalekoa eta baita Pariseko alkate ere, baina Condorcet bezala 1793an atxilotu egin zuten eta gainera heriotz zigorra aplikatu zioten.
Bukaera txarra izan zuen beste zientzilari bat, Nicolas Leblanc izan zen. Berez medikuntza ikasia zen, baina 1775ean Frantziako Zientzi Akademiak sodio hidroxidoa eta sodio karbonatoa sodio klorurotik abiatuz prestatzeko metodo praktiko bat asmatzen zuenarentzat sari bat eskaini zuenean, lan horri ekin zion eta saria irabazi zuen, sekula jasotzera iritsi ez bazen ere. Iraultza-denboran gobernuak sodio hidroxidoa behar zuen industria kimikoak lan egin ahal izan zezan eta Leblanc i bere metodoa ezagutzera eman erazi zion musutruk, miseria gorrian utziz. Gero 1800ean itzuli zioten fabrika, baina ez zuen dirudik hura lanean jartzeko eta etsiturik 1806an bere buruaz beste egin zuen.
Gertakari politikoek eragindako basakerien eztena bihotzaren erdiraino sartu zitzaien zientzilarien artean, Ampère aipatu beharra dago. André Mari Ampère fisikari handia izango zenari, 18 urteko gaztea zela, 1793an Lyon-en izan zen errepresio bortitzean aita gillotinatu zioten. Depresio sakonean sartu zen Ampère eta asko kosta zitzaion zama larri hura eramatea.
Ihesa salbabide
Beste zientzilari batzuek ez zuten horren gaizki pasatu Iraultzaren denboraldi hura. Coulomb , esate baterako, gaztaroan injineru militar izan zena, Iraultza hasi zenean Blois-eko herrira erretiratu zen bake bila eta han egin zuen lan.
Ordurako ospetsua zen bihurdurazko balantza bat asmatua zuelako. Tresna honek zuntz mehe eta zurrun batek jasaten zuen bihurduraren bitartez neurtzen zuen grabitatearen indarra. Elektrizitateko esperimentuak egiteko erabili zuen Coulomb ek balantza hau. Elektrizitatez kargatutako bi esferatxoren arteko erakarpen- eta aldarapen-indarrak neurtu zituen balantzan eragiten zuten bihurduraren bidez. Horrela, 1785ean zera frogatu zuen: erakarpen edo aldarapen elektrikoaren indarra, esferen kargen biderkadurarekiko zuzenki proportzionala zela, eta beraz erakarpen elektrikoaren indarrek Newton ek aurkitutako grabitazio-indarren legearen antzeko lege bat betetzen zutela erakutsi zuen.
Estatu Nagusiak.
Coulomb
i ongi irten zitzaion bada bere lanetan jarraitu ahal izateko Iraultzaren istiluetatik aldegitea. Coulomb en antzera, Vauguelin kimikaria ere ihesak salbatu zuen. 1793an eta 1794ean Izua nagusitu zenean Frantziatik alde egin zuen eta horrek gillotinaren sorbatz zorrotzari itzuri egitea ahalbidetu ziola pentsa daiteke; liskar baten ondoren, soldadu bat ezkutatu izana egotziko bait zioten bestela.
Laplace matematikaria
Beste batzuek ihesbide bat bilatu ordez jarrera politikotan moldakor izatean oinarritu zuten bakean lan egiteko asmoa. Laplace rena dateke jokabide honen adibiderik aipagarriena. Laplace familia pobre batean jaioa zen, baina modua zuten auzo batzuek lagundu zioten gazte argi hari ikasketak egiten. Hamazortzi urte zituenean Parisera bidali zuten D’Alembert entzako gutun batekin, baina honek ez zuen hartu ere egin. Laplace k ez zuen etsi, ordea, eta mekanikazko txosten bat bidali zion maisuari. Hau hain txunditua geratu zen lanarekin, non laguntza eskaini eta matematikako katedra bat eskuratzeko modua egin bait zion.
Lanean hasi eta laster Laplace k Lavoisier ekin lan egin zuen substantzia askoren bero espezifikoak neurtzen. Substantzia bat deskonposatzeko behar den bero-kantitatea, osagaietatik abiatuz hura eratzerakoan askatzen denaren berdina dela frogatu zuten bien artean 1780.an. Termokimikaren abiapuntutzat har dezakegu aurkikuntza hau.
Gero Laplace eguzki-sistemako gorputzen mekanika eta sistema honen egonkortasun orokorra estudiatzen hasi zen. Laplace k, 1787an, ilargia lehen antzemana zeukan baino gehiago azeleratzen ari zela frogatu ahal izan zuen. Azelerazio hau lurraren orbitaren eszentrikotasuna beste planeten grabitaziozko eraginaren ondorioz txikiagotzen ari zelako agertzen zela frogatu ahal izan zuen. Azelerazio hau lurraren orbitaren eszentrikotasuna beste planeten grabitaziozko eraginaren ondorioz txikiagotzen ari zelako agertzen zela uste izan zuen.
Honen ondorioz Lurrak ilargiari eragiten zion grabitaziozko erakarpena pixka bat aldatzen ari zela onartzen zen, ordurarte ez bezala, eta gainera horrek eragiten zuela ilargiaren azelerazioaren gehikuntza txiki hori. Jupiter eta Saturnoren higiduren anomalia batzuk ere estudiatu zituen, eta Lagranger en zenbait lanetan oinarrituz, atera zuen ondorioa bi planeten arteko grabitaziozko erakarpenak sortuak zirela izan zen.
Lagrange
k eta Laplace k, nork bere aldetik lan eginez, bien arteko lankidetzarik izan zen arren, zenbait egitate orokortzera heldu ziren eta, adibidez, eguzki-sistemako planeten eszentrikotasun orokorra konstante mantentzen zela frogatu zuten. Horrek honako hau esan nahi zuen: planeta baten orbitaren eszentrikotasuna handituz gero besteenak txikiagotu beharra zeukala oreka mantentzeko. Beste hainbeste gertatzen da edozien planetaren orbitaren ekliptikaren planoarekiko inklinazioarekin ere. Eguzki-sistemako planeten inklinazio edo eszentrikotasun guztien batura hain txikia da, non ezein planetari ez bait litzaizkioke aldatuko orbitaren ezaugarriak batura hori planeta horretan bakarrik metatuko balitz ere.
Eguzki-sistema isolatuta mantentzen zen bitartean, eguzkiaren izaera erabat aldatzen ez zen bitartean sistema horrek orain bezalaxe iraungo zuela mugagabeki etorkizunean frogatu zuen horrek.
Honela, Laplace k Newton en astronomi lana biribildu egin zuen planetei zegokienez eta horregatik berari Newton frantsesa deitu izan zaio batzuetan.
Laplace
k 1799tik 1825era bitartean argitaratu zen bost tomoko obra handi batean bildu zuen grabitazioari buruzko teoria. Lan horrek ez zuen ia etendurarik izan, Frantzia asaldatu zuten aldaketa politikoak egonagatik eta Laplace batzuetan politikagintzan murgilduta ibili bazen ere.
Bere itzalak eta, dena esan beharra dago, gertakizunen arabera jarrerak aldatzeko erakutsi zuen moldakortasun ez beti hain jatorrak babestu zuten. Napoleon ek gobernazio-ministrari eta geroago senatore egin zuen. Gainera, Louis XVIII.a erregetzara iritsi zenean Napoleon jausi eta gero, Laplace k ez zuen ondorio txarrik izan Napoleon-en laguntzaile izateagatik, Haüy ri eta Chaptal i gertatu zitzaien bezala, baizik eta markes izatera heldu zen. Beste ohore batzuk ere jaso zituen, hala nola, 1785ean Zientzi Akademiko kide izendatua izatea. 1816an Akademia Frantseseko kide izendatu zuten eta 1817an bertako zuzendari.
Matematika hutsean ere lan egin zuen eta 1812tik 1820ra bitartean probabilitateen teoriaz tratatu bat idatzi zuen.
Kimikariak iraultzan
Coulomb
.
Nomenklatura kimikoaren fundatzaileen artean aipatu dudan Fourcroy kimikaria ere politikari izan zen konbentzioan, ordezko kide bezala, joera oso moderatukoen artean. Honekin batera nomenklaturaren prestakuntzan lankide izan zen.
Guyton de Morveau
abokatu nagusi izan zen Dijon-eko parlamentuan 1755ean, legebiltzarreko diputatu eta konbentzioaren garaian osasun publikoko Batzordearen kide.
Lehentxeago aipatu dudan Haüy mineralogilaria, apaiza zen. Kaltzita-puska bat erori zitzaion 1781ean eta hautsi zenean zatiak laun zuzenen arabera ebakita zeudela eta plano hauek angelu konstanteen arabera elkartzen zirela ikusi zuen. Kaltzita-puska gehiago hautsi zituen eta puskak zuen jatorrizko forma alde batera utzita, zatiek beti erronboedro-forma zutela egiaztatu zuen. Kristal bakoitza gaur egun zelula unitario bezala ezagutzen ditugunen ondoz ondoko gehikuntzaz osatua zela (angelu konstanteko eta alde proportzionatuko irudi geometriko konstante batzuk sortzeko) planteatu zuen. Kristalen forman agertzen ziren berdintasun eta desberdintasunak konposizio kimikoaren berdintasun edo desberdintasunei zegozkiela baieztatu zuen gainera. Kristalografiaren oinarria jartzea izan zen hori.
Haüy
arriskutan egon zen Frantziako Iraultzakoan apaiza zelako, baina Gobernuaren aurrean bera baino egoera hobeagoan zeuden adiskide batzuek salbatu zuten eta onez irten zen, Napoleon en garaian Historia Naturaleko museoan katedratiko izatera helduz. Napoleon jausi zenean bere postua galdu egin zuen. Chaptal medikua zen, baina kimikaz arduratu zen eta jakintzagai horretako katedratiko izan zen Montpellier-eko unibertsitatean. Kimika industrian aplikatzen ahalegindu zen bereziki eta azido sulfurikoa fabrikatzeko Frantziako lehen lantegia jarri zuen Montpellier-en. Arrakasta izugarria lortu zuen eta horren ondorioz Espainia eta Estatu Batuak saiatu ziren bere zerbitzuez baliatzeko, baina ez zuten lortu.
Frantziako Iraultza hasi eta gero atxilotu egin zuten, baina gero askatu egin zuten bolbora-fabrika bateko zuzendari izan zedin. Errepublikak zientzilarien beharra izan zuen; metodo kimiko berrien garapenik gabe Frantziak ez bait zuen inguruko beste herrialdeekin zituen gerretan behar zuen bolbora guztia prestatu ahal izango. Napoleon en agintepean hezkuntz ministrari izan zen. Sistema metrikoa inposatzeaz arduratu zen eta gero konde egin zuten. Napoleon jausi zenean eta Louis XVIII.arekin monarkia zaharra berrezarri zenean Chaptal ek bere titulua galdu zuen, baina ez zuen beste kalterik izan.
Fourier matematikari ospetsu
Iraultza, Napoleonen agintaldia eta monarkia berrezarria okerrik gabe ezezik ohoreak jasoz ere pasa zuen zientzilari bat aipatzekotan, Fourier en izena etortzen zait gogora. Fourier gaztetan, bere borondatearen kontra bazen ere, apaizgorako prestatu zen. Bere benetako asmoa armadan sartzea zen, baina joskin soil baten seme zenez ez zuen gudaritza xumea baino askoz gorago igotzeko aukerarik. Iraultzak artileriako ofizialetarako ikasketak egiteko parada eman zion. Matematikarako zuen erraztasunak apur bat desbideratu egin zuen ordea bere karrera militarra.
Lagrange.
Akademia Militarrean ikasketak amaitutakoan bertan matematika-irakasle izatea proposatu ziotenean, onartu egin zuen eskaintza. Napoleon en denboran honek Egyptora eraman zuen berarekin eta han eskualde bateko gobernadore izan zen frantsesen okupaziokoan. Matematika-alorrean aurkikuntza garrantzitsuak egin ondoren 1808an Napoleon ek baroi izendatu zuen. Napoleon jausita gero ohore gehiago jaso zituen berriz agintera heldu ziren borbondarrengandik. 1822an Zientzi Akademiako idazkari egin zuten Cuvier ekin batera.
1801ean Egyptotik itzuli zenean ekin zion burubelarri zientzi lanari, han gauzak oso ongi irten ez zitzaizkiolako edo, armadan jarraitzeko asmoa baztertuz.
Gorputz batean puntu batetik bestera beroa nola komunikatzen zen jakiteak kilikatzen zuen. Arazo aski korapilotsua zen, zeren bi puntuen arteko tenperatur diferentzia, gorputzaren bero-eroankortasuna, gorputzaren forma, etab. kontutan hartu behar bait ziren.
Fourier
ek bere ezagutza matematiko guztien bilduma gaur egun Fourier en teorema deritzogunean egin zuen. Teorema honen arabera, edozein oszilazio periodiko, konplikatuena delarik ere, uhin-higidura sinple eta erregularreko serietan deskonposa daiteke eta hauen baturak jatorrizko aldaketa periodiko konplexua emango du. Teorema honen bitartez Fourier ek ospe handia bereganatu zuen eta baita baroi titulua ere esan den bezala.
1822. urtearen inguruan Fourier ek bere teorema aplikatuz beroaren fluxuari buruzko ikerketa osatu zuen eta Beroaren teoria analitikoa izenburutzat zuen liburu batean argitaratu zuen. Hemen azaldutako teoriek iradoki zioten Ohm i fluxu elektrikoaz landu zuen teoria. Liburu horretan Fourier ek aldez aurretik erabakitako unitate-sistema bat erabiltzeko premia aldarrikatu zuen eta horrekin dimentsioen analisiari hasiera eman zion.
Cuvier zoologoa
Fourier ekin batera Zientzi Akademiako idazkari izendatu zuten Cuvier ere ospe handiko zientzilaria izan zen eta kargu inportanteak eman zizkioten garai desberdinetan.
Iraultza-Batzordeko "Kapela gorria" taldeko kideak.
Hugonote-familiakoa izaki, Louis XIV.ak tolerantzia bertan behera utzi zuenean Suitza-ra alde egin beharrean aurkitu zen sendikoekin batera. Bere bizitza osoan protestante ekintzaile izan zen, baina ohore handiak jaso zituen Frantzia katolikoan eta era desberdinetako gobernuak agintean egonik. Europan inork itzalik bazuen, zientzian eta bereziki biologian, hori Cuvier zen.
Gaztetan apaizgora bideratu zuten, baina aristokrazika frantseseko familia batean tutoretza-lanetan ari zela zientziaz interesatzen hasi zen.
1795ean ikertzaile-postu bat lortu zuen Pariseko Historia Naturaleko Museoan. Arrakasta handia izan zuenez, Institutu Nazionaleko zientzia fisiko eta naturaletako idazkari iraunkor bihurtu zen.
Museoan ziharduela anatomiaz eta batipat bizidunen anatomia konparatuaz interesatu zen eta baita jakintzagai honetan goimailako leku bateraino igo ere. Gorputzaren atal desberdinen arteko erlazioak hain garbi ulertzen zituen, non zenbait hezur ezagutze hutsarekin, esate baterako, gai bait zen besteen forma igartzeko eta are animalia osoa ezari-ezarian birrosatzeko ere.
Dohain hau zenbateraino zeukan barneratua erakusten duen pasadizo bat kontatzen dute Cuvier ez. Behin batean bere ikasletako batek izutu egin nahi izan omen zuen eta horretarako beste lagun batzuekin joan omen zen Cuvier en logelara gau beltz batean deabru jantzita. Esnatu omen zuen eta esan omen zion: Cuvier, Cuvier, zu jatera etorri naiz. Cuvier ek begi bat zabalduz lasai asko erantzun omen zion: Adarrak eta apoak dituzten izaki guztiak belarjaleak direnez, nekez jango nauk eta berriro lo hartu omen zuen.
Taxonomi arazoez arduratu zen Linneo ren sistema hedatuz eta hobetuz, Cuvier ek lau tipotan banatu zituen animaliak. Ornodunak, moluskuak, artikulatuak eta erradiatuak ziren lau tipo hauek. Sailkapen hau egiteko, animaliaren gorputzaren barne-egitura izan zuen batipat kontutan eta ez kanpoko itxura. Gaur egun erabiltzen den sailkapena konplikatuagoa bada ere, Cuvier enean funtsatua da. Candolle zeritzon bere lankide gazteago batek landareen sailkapenean aplikatu zituen printzipio haiek eta Jussieu ren lana osatu zuen.
Joseph Fourier.
Cuvier
izan zen sailkapen-sistema fosiletara hedatu zuena. 1796an elefante-tipokoa zirudien fosil bat estudiatzen hasi zen. 1812an narrasti hegodun baten fosila erakutsi zuen. Pterodactylus deitu zion (hego-hatza) haren hegaletako mintza hatz handi batean zehar hedatzen zelako. Aurkikuntza hauengatik Cuvier paleontologiaren aitagoitzat hartzen da. Cuvier en akatsik handiena Genesi-ko hitzak literalki interpretatzeko zaletasuna izan zen. Begien bistan zeuzkan fosilak oso zaharrak behar zutela izan oso harri-geruza sakonetan lurperatuta aurkitzen zirenez.
Garbi zegoen, bestalde, fosila zenbat eta sakonago egon eta harria zenbat eta zaharragoa izan, orduan eta alde handiagoa zuela fosilaren egiturak gaur egun ezagutzen diren bizidunekiko. Guri nabaria iduri dakiguke horren ondorioa teoria eboluzionista bat formulatzea zela eta. Lamarck batek horixe egin zuen, baina Cuvier antieboluzionista porrokatua zen. Fosilei eta hauek erakusten zuten denboran zeharreko gradazioari esplikazio bat bilatzeko Bonnet en katastrofismoan oinarritu zen. Lurbira osoa aldizka uholdepean geratua zela eta uholde hauetako bakoitzaren ondoan bizi-forma berriak sortuak zirela zioen. Azkeneko hondamendia Genesian deskribatzen den uholde handia izango litzateke bere ustetan eta horrela espezie batzuek Jainkoak babestu zituelako iraungo zuketen.
Honela, harri-geruzen azterketaren bidez frogatua zen Lurraren zahartasun handia ez legoke Genesiarekin kontraesanean; Biblia azken hondamendiaz geroztiko aroaz (hots, gizakiari bere salbamenerako axola zitzaion aroaz) besterik ez bait litzateke arduratuko. Napoleon ek 1808an Frantzian hezkuntzak zuen maila aztertzeko mandatua eman zion. Garai honetan agintetik horren hurbil ibili arren, zuen itzalari esker, borbondarren dinastia berrezarri zutenean inortxok ez zuen txintik ere atera Cuvier en aurka eta aitzitik haren jakintzaz baliatu ziren. Unibertsitate Inperiala izana zeneko errektore izendatu zuten eta Louis XVIII.aren gobernuko kide ere izan zen.
1824ean Charles X.a (Louis XVIII.aren anaia erreakzionario hutsa) erregetzara heldu zenean, Cuvier baztertuta geratu zen. 1831an, ostera, Charles X.a erbesteratu eta Louis Philippe errege jarri zenean, honek baroi egin zuen Cuvier eta hurrengo urtean Barne-ministrari izateko hautatu zuen, baina ez zen postu horretan hastera ere iritsi; lehenago hil bait zen.
Cuvier
ek bezala Linneoren lanarekin zerikusia izan zuen garai hartako beste zientzilari frantses bat ere aipa dezakegu: Philippe Pinel medikua hain zuzen ere. Pinel ek Tolosako Unibertsitatean medikuntz titulua lortu zuen 1772.an. Linneo-ren ideietan oinarrituz eritasunak sailkatu nahi izan zituen. Ez zuen deus garbirik atera, baina lan horri esker eritasun mentalez arduratu zen.
Cuvier.
Ordundaino eroak deabruaren menpean zeudela uste zen eta ez zieten ezein tratamendu aplikatzen. Gehienez ere bihurritzen baziren giltzapean sartzen zituzten. Eroetxeak beldurgarriak ziren eta ez gaixoek behar zuten sendabidea emateko leku egokiak. Pinel ek egoera hori aldatu egin nahi zuen eta burua galdutakoei gorputzeko eritasunak zituztenei bezala tratamendua jarri behar zitzaiela defenditzen zuen.
Frantziako Iraultzak tradizioak hausteko jarrera berriarekin bere asmoa betetzeko aukera eman zion. 1793an eroetxe bateko zuzendari izendatu zuten. Berehala hasi zen historialak biltzen eta lan sistematikoa egiten. Kosta zen bere metodoak aintzakotzat hartzea, baina mende-erdi baten buruan medikuntzan sarbidea izan zuten eta Freud en lanekin heldutasunera iritsi ziren.
Lagrange matematikaria
Ez nuke lantxo hau frantsesa ez izanik ere Frantziako Iraultzaren garaian herrialde honetako gertakizunak bertatik ezagutu zituen Lagrange handia aipatu gabe amaitu nahi.
Lagranger
en arbasoak frantsesak ziren, baina Italiako Piemonte-n jaioa eta hazia zen. Oso gaztetandik matematikarako zaletasun handia agertu zuen. Hamazortzi urterekin geometri irakasle zen Torino-ko Erret Artileri Eskolan. Gero Torinoko Zientzi Akademia bihurtuko zen eztabaidarako mintegi bat sortu zuen hiri honetan. Garai hartan Berlin-eko Zientzi Akademiako zuzendari zen Euler ek balio handia aitortu zien Lagrangeren lanei.
1766an Euler San Petersburg-era joan zen Errusiako Katalina Haundiak deituta eta handik berak eta D’Alembert ek eman zituzten gomendioak aintzakotzat hartuta, Lagrange , berrogei urterekin, Berlineko Zientzi Akademiako zuzendari izendatu zuten. Lagrange k Galileoren lanei segida eman zien mekanikaren sistematizazioari zegokionez. Aldakuntzen analisiaz baliatuz, mekanikako problema guztiak ebazteko balio zuten ekuazio orokor batzuk asmatu zituen.
Astronomian, berriz, Newton ek planteatuta soilik utzi zuen problema orokorrari aurpegi eman zion. Newton ek unibertsoan bakarrik zeuden bi gorputzentzat planteatu zuen grabitazio unibertsalaren legea, baina, jakina, eguzki-sisteman bertan askoz gehiago daude. Egia da Eguzkiaren eragina beste guztiena baino handiagoa dela, baina beste gorputz txikiagoek ere baztertu ezin diren eragin txikiagoak ezartzen dituzte.
Lurrak Ilargiak eta Eguzkiak edota Jupiterrek eta bere lau ilargiek osatzen dituzten bi gorputz baino gehiagoko sistemetako higidurei matematika apliaktzeko prozedura bat asmatu zuen Lagrange k. Lan honegatik bost aldi desberdinetan jaso zituen sariak Frantziako Zientzi Akademiarengandik. Fredrich II.a Prussiakoa hil ostean Parisera joan zen 1787an. Han Maria Antonieta k bere ingurura eraman zuen. Erret familiaren adiskide handia izan arren ez zioten eraso; errespetu handia ziotelako batetik eta atzerritarra zelako bestetik.
Eroetxea. Goiaren koadroa.
Iraultzak zientziari azken zerbitzu bat eskaintzeko parada eman zion. 1793an pisu- eta neurri-sistema berri bat estudiatuko zuen batzorde baten zuzendari egin zuten. Batzorde honen lanen ondorioz sistema metriko hamartarra jaio zen.
Antzinako neurriek bi alderdi txar zituzten: batetik, izen bereko unitateen balioa desberdina izaten zen lekutik lekura eta unitateen azpimultiploak ez ziren hamartarrak izaten bestetik.
1670ean Nouton abateak meridiano-gradu baten minutuaren luzera patroitzat hartzea proposatu zuen. Royal Society-ko kideek, berriz, luzera-unitatetzat segundo bateko periodoa duen penduluaren luzera hartzea pentsatu zuten.
Azkenik 1790ean Talleyrande k Biltzarrak bateratze-proiektu bat onar zezan lortu zuen.
Frantziako Zientzi Akademiak, esan bezala, Lagranger en zuzendaritzapean Borda k, Laplace k, Monge k eta Condorcet ek osatutako batzorde bat izendatu zuen asmo hura betetzeko. Honek metroa lurraren meridianoaren koadrante baten hamar milioiren bezala defini zedin proposatu zuen. Oinarri hau definitzeko Dunkerke eta Bartzelonaren arteko latitude-diferentzia neurtu behar izan zuten eta azkenik 1795ean Frantzian onartuta geratu zen sistema metriko hamartarra.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-587dc4ac878c | http://zientzia.net/artikuluak/hozkia-oraindik-zer-den-ez-dakigun-sentsazioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hozkia, oraindik zer den ez dakigun sentsazioa - Zientzia.eus | Hozkia, oraindik zer den ez dakigun sentsazioa - Zientzia.eus
Hozkia, oilo-ipurdia, horzkidura. Izenak ez dio axolarik. Jende gehientsuenak sentsazio ez-atsegina jasaten du zenbait hots edo irudiren aurrean. Zergatik gertatzen da? Zientzilariek ez dakite oraindik, eta hipotesi desberdinak erabiltzen dira fenomeno hori argitu nahian.
Hozkia, oilo-ipurdia, horzkidura. Izenak ez dio axolarik. Jende gehientsuenak sentsazio ez-atsegina jasaten du zenbait hots edo irudiren aurrean. Zergatik gertatzen da? Zientzilariek ez dakite oraindik, eta hipotesi desberdinak erabiltzen dira fenomeno hori argitu nahian. Hozkia, oraindik zer den ez dakigun sentsazioa - Zientzia.eus Hozkia, oraindik zer den ez dakigun sentsazioa
1989/04/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Hozkia, oilo-ipurdia, horzkidura. Izenak ez dio axolarik. Jende gehientsuenak sentsazio ez-atsegina jasaten du zenbait hots edo irudiren aurrean: azalera jakin batzuen gainean harraskatzen denean, dentistaren tornu elektrikoa entzundakoan, behazkoskorren karraska-hotsa ateratakoan edota paper-zati bat tolestatze hutsa aditutakoan. Zergatik gertatzen da? Zientzilariek ez dakite oraindik, eta hipotesi desberdinak erabiltzen dira fenomeno hori argitu nahian.
Zer inpresio sortzen dizu azkazalek arbelaren gainean egiten duten hotsak? Lasai. Ez joan eta segi ezazu irakurtzen. Pentsatze hutsarekin hotzikarak sortzen zaizkio edonori. Ba ote dakigu zergatik? Zientziak zer esanik franko badu, baina ez du arazoa oraindik argitu.
“Oilo-ipurdia” bezala ezagutzen dugun gertaera aztertu asmoz egindako inkesta batek, zerrenda bitxia eman digu; hozkia sorterazten diguten gauzen zerrenda hain zuzen. Lehen postuan azkazalak eta arbela agertzen ziren. Eta ondoren, gauzarik desatseginena dentistaren tornuak egiten duen hotsa litzateke. Zerrendan agertzen ziren beste arrazoi batzuk ematen dira ondoren: globo batek ibiltzerakoan egiten duen hotsa, poliestirenozko aparra, zenbait errotuladoreren zarata gogaikarria, frenoaren kirrinka-hotsa, auto-alarma baten bapateko zaratotsa edota behazkoskorrak estutzea.
Oilo-ipurdia sortzen duten gauzen zerrenda-buru azkazalak eta arbela daude.
Sintomak ezagunak zaizkigu: hotzikarak, bihotz-taupadak azkarragotzen dituzten irritazio edo sumindurak, edota hortz-karraska molesto hori. Baina arrazoiak, ordea, oso partikularrak dira pertsona desberdinentzat. Batzuek hotzikarak sentitzen dituzte behatz artean talko-hautsak dituztenean, edota zeramikazko objekturen bat ukitzerakoan. Besteentzat, ordea, jertse batetik bolatxoak kentzen ikustea, edo izotza hausten ikustea edota azkazalei horzka egitea izango da sentsazio gogaikarri horren iturri. Ez da fobia edo mania berezi bat; ez da beldurra soilik ere. Gertatzen dena zera da: hori ikuste edo entzute hutsak molestatu egiten gaituela.
Asko dira sentsazio hori deskribatzeko erabiltzen ditugun hitzak: nazka, hozkia, zimikoa... Kaliforniako Unibertsitateko Alan Dundes antropologoaren ustez termino desegokiak dira guztiak. Ez dut uste hitz zehatzik dagoenik azkazalak arbelaren kontra sortutako fenomenoa definitzeko. Hoberena “oilo-ipurdi” espresioa da. Hotzikara hitza eritasunarekin lotzen da eta dardaraldia, beldurrarekin.
Baina edozein izen duela ere, “oilo-ipurdi” fenomeno horrek unibertsala dirudi. Toki guztietan eta kultura guztietan jaso ahal izan den gertaera da. Oraindik oso argi ez badago ere, zerbait gertatu bide zen gizakiaren eboluzioan. Hain unibertsala den erantzunak nolabaiteko balioa edukiko zuen une jakin batean bizi-iraupenerako. Neurologo gehientsuenen ustez, hozkia borroka edo ihes-erantzun primitiboaren isladapena besterik ez litzateke. Bapateko adrenalina-deskarga batek nerbio-sistema autonomoaren erantzuna dakar: odol-basoak uzkurtu eta ilea laztu egiten da.
Kapilarrak ixten direnez, odola larruazaletik aldentzen da, aurpegia zurbildu egiten da, gorputza astintzen. Muskuluak uzkurtu egiten dira eta gure ile guztiak laztuta dauzkagula handiago eta arriskutsuago dirudigu. Erantzun guztiz irrazionala da dio William McClure-k, Kaliforniako Unibertsitateko Neurologia eta Portaerako programaren zuzendariak. 50.000 urtetik gora duen emozio-multzoa da, gure gaur eguneko gero eta gizarte sofistikatuarekin borroka bizian dagoena, gure garuneko zatirik zaharrenen oroigarria.
Egitura horiek aktibatzen direnean erne jartzen gara berehala, zergatik ez baldin badakigu ere. Agian, eta hau suposizio bat besterik ez da, hainbeste molestatzen gaituzten hotsak leopardo baten atzapar zorrotzek harkaitz baten kontra sortuko lituzketenen antzekoak direlako. Mezua argia zen gure arbasoentzat: alde egizu eta ez begiratu atzerantz .
Batzuen ustetan erantzuna biologikoa da erabat, barne-belarriak eta garun-zati batek —44 area deituak hain zuzen— soinua prozesatzeko duten moduagatik. Hots gogaikarri horiek entzumenaren espektroa saturatua dagoela adieraziko lukete. Esplikazio honek ez du ordea argitzen talko-hautsari edota jertseen bolatxoei jendeak dien kontrakotasuna.
Psikoakustikak beste bide batetik esplikatu nahi luke arazoa. Zientzia honek gizakiok soinuen aurrean dugun erantzuteko moduak aztertzen ditu. Arbel bat harraskatzen denean sortutako hotsa grabatu eta analizatzen denean, uhin ordezkaria oso konplexua da. Laborategi berezituetan grabazioaren frekuentzia jakin batzuk eliminatu egiten dira, jende desberdinak bertsio murriztu edo iragazi horien aurrean duen erantzuna ikusteko. Hasiera batean higuin edo nazka horren erantzule frekuentzia altuak zirela pentsatu zen. Baina frekuentzia horiek kendu ondoren ere, jendeak modu beretsuan erantzunez jarraitzen zuen.
Beraz, Randolph Blake psikologoak eta bere lankideek zera pentsatzen dute: ez dela hartutako edo ikasitako abertsioa; gure biologiaren ezaugarria baizik. Ba al dago naturan azkazalek arbelaren kontra sortzen duten hotsaren antzeko soinurik? Zarata edo hots ezberdinen uhinak aztertu ziren eta antzekoenak txinpantzeek egiten dituzten alarma-oihuak izan ziren. Bide horretatik Blakek esperimentu bat egitea iradokitzen du, azkazalek arbelean egindako soinuak txinpantzeetan sortzen duen erantzuna analizatzeko.
Bada oraindik argitu gabeko beste punturik ere. Zein adinetan hasten dira umeak nahigabea sentitzen soinu horiek entzunda? Sentikorragoak al dira adineko pertsonak gazteak baino? Sexu biek modu berean erreakzionatzen al dute?
Blakek ehundaka aldiz entzun ditu bere grabazioak eta beti ere hotzikarak sentitu omen ditu. Nahiz eta, berak dioen bezala, hotzikara horiek beti desatseginak ez diren.
1980an Avram Goldstein farmakologoak egindako ikasketa batean bere 249 pazienteetatik ia erdiei oilo-ipurdia jartzen zitzaien eta korapilo bat eztarrian musika entzuterakoan, zine-pelikulak ikusi edo teatrora zihoazenean, paisaia ikusgarri baten aurrean edota liburu batetik ateratako eszena heroikoren bat entzutean. Hotzikarak garondoan hasten ziren beti, aurpegira eta ilera hedatzeko. Ondoren sorbalda eta besoetarantz zabaltzen ziren, bizkarrezurrean barrena jaisteko. Goldsteinen ustetan ibilbide hau emozioekin eta nerbio-sistema autonomoaren funtzionamenduarekin lotuta dagoen garun-zati batek mugatzen du.
Sentsazio hauek endorfinen erregulazioaren menpe ote zeuden ikusteko, Goldsteinek musika-pieza bat entzutea eskatu zien. Ondoren naloxona eman zien (endorfinen ekintza blokeatzen duen droga) eta esperientzia errepikatu egin zuen. Hiru pazientek ez zuten jadanik hotzikararik sentitzen. Goldsteinen ustez dosi handigoekin posible litzateke paziente guztien artegatasuna amaitu eta desagertzea.
Ikusi dugunez zientziak nola gertatzen den argitu dezake, baina ez zergatik gertatzen den. Bitxia da, gure emozioak oro hain azalean dauzkagun une honetan eboluzioan zehar hotzikarak sentitzeko gaitasun edo ahalmen hori mantentzea. Dena den, hasierako galdera gehienek hortxe diraute: zergatik dardara eta sentsazio horiek? Gure arbasoek jasandako beldur eta mehatxuen arrasto bakarrik ote dira? Edo, ba al dago oraindik ere zientziak argitu gabeko beste osagairen bat? Etorkizunak emango al digu argitasunik; iraganetik isiltasuna baizik ez bait dugu jasotzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-37eda68ea852 | http://zientzia.net/artikuluak/irakurlearen-txokoa-apirila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irakurlearen txokoa. Apirila - Zientzia.eus | Irakurlearen txokoa. Apirila - Zientzia.eus
Galdera. Unibertsoa finitua ala infinitua? Erlatibitate Orokorraren Teoria unibertsoaren osotasunari aplikatzerakoan lortzen diren emaitzak ulertzeko, ezinbestekoa da mekanika klasikoaren alorreko egoeretara jotzea.
Galdera. Unibertsoa finitua ala infinitua? Erlatibitate Orokorraren Teoria unibertsoaren osotasunari aplikatzerakoan lortzen diren emaitzak ulertzeko, ezinbestekoa da mekanika klasikoaren alorreko egoeretara jotzea. Irakurlearen txokoa. Apirila - Zientzia.eus Irakurlearen txokoa. Apirila
GALDERA. Unibertsoa finitua ala infinitua?
GALDERA
Unibertsoa finitua ala infinitua?
ELHUYAR. ZIENTZIA ETA TEKNIKA aldizkariaren 19. alean, Jesus Arregik idatzitako "Irakurlearen Txokoa" sailean, ideia bat oker dago nere ustez.
Aipaturiko artikuluan zera baieztatzen da: Unibertsoan den materiaren grabitate-indarra, urruntze-abiadura gerarazi eta uzkurpena sortzeko adinakoa bada, unibertsoa finitua da. Bestela infinitua.
Nere ustez materiaren grabitate-indarra urruntze-abiadura gerarazi eta uzkurpena sortzeko adinakoa bada, zabalkuntza gero eta motelagoa izango da uzkurpen bihurtuz eta ondorioz unibertsoa pultsagarria da. Bestela nahiz eta beti finitu izan, bere neurriak gero eta handiagoak izango dira.
Argiaren abiadura unibertsoko handiena izanik eta Hubble-ren konstantearen existentzia (zabalkuntza eta “Big Bang”aren teoriaren oinarria) onartzen bada, unibertsoko bi punturen arteko distantziarik handiena 12.500 milioi argi-urtekoa izan daiteke gehienez. Ikus Elhuyar 11. tomoa, 1. alea 1985 Unibertsoaren iragana eta etorkizuna. 3. atala.
Unibertsoaren masa uzkurpena sortzeko adinakoa ez balitz, ortzearen finitutasuna (bere neurri geometrikoak) gero eta handiagoa izango litzateke, baina finitua hala ere, nahiz eta finitutasun horrek mugarik eduki ez.
Adibide erraz bat ipiniko dugu: zenbaki arrunten multzoa infinitua da, baina zenbaki arrunt guztiak finituak dira.
Beraz, bukatzeko, ez dira nahastu behar bi kontzeptu hauek: unibertsoaren bazterrak edo muga geometrikoak (existitzen ez direnak), eta unibertsoaren neurrien limite edo muga matematikoak. Azken honen existentziaren posibletasuna, masa ikustezinaren kopuruan datza.
Anton del Campo
ERANTZUNA
Erlatibitate Orokorraren Teoria unibertsoaren osotasunari aplikatzerakoan lortzen diren emaitzak ulertzeko, ezinbestekoa da mekanika klasikoaren alorreko egoeretara jotzea. Hori dela eta, sarritan, analogia horiek beren neurrietatik ateratzen dira eta, ezberdintasunak azpimarratzen ez direlako okerrak sorterazten dira. Nere ustez hori da unibertsoaren hedakuntzaren eboluzioaren eta gorputz batek beste baten grabitatearen eraginpetik ihes egiteko behar duen abiaduraren arazoaren arteko analogian askotan gertatzen dena.
Pentsa dezagun, bigarren kasua azaltzeko, Lurraren eraginpetik atera asmoz jaurtigailu bat jaurti nahi dugula. Azterketa egiterakoan hiru aukera aurkezten zaizkigu jaurtigailuari ematen diogun abiaduraren arabera. Lehenengoan, jaurtigailuaren abiadura erakarpena gainditzeko behar dena (ihes-abiadura deitzen dioguna) baino txikiagoa denean, helburua ez da lortzen eta ihes-gaia erakarlera erortzen da. Beste bietan, jaurtigailuaren abiadura eta ihes-abiadura berdinak direnean edo lehenengoa handiagoa denean, helburua lortu egiten da, bereizle bakarra prozesuaren bukaeran gorputzek elkarrekiko duten abiadura erlatiboen arteko ezberdintasuna izanik.
Ondorio horien eta unibertsoaren hedakuntzaren azterketa kosmologikotik eratortzen direnen arteko parekidetasuna ez da erabatekoa, eta zera iruditzen zait: parekatze oker horretatik ondorioztatu duzula, hain zuzen ere, zure idazkian proposatzen didazuna.
Mekanika Klasikoaren barnean posible da planteatzen duzuna gertatzea, hau da, jaurtigailua ihes-abiadurari dagokiona baino energia handiagoz jaurtitzea eta horrela betirako hedatuko den unibertso finitua izatea. (Azken batez unibertsoa Lurra eta jaurtigailuz bakarrik eratuta dagoela kontsideratu besterik ez dugu egin behar. “Big Bang”a azkenaren motoreen pizketa izango litzateke). Konposaketa hau, ordea, ez da bidezkoa, Kosmologia erlatibistaren barnean. Erlatibitate Orokorraren arabera grabitatearen efektua materiak espazio/denbora tetradimentsionalean sortzen duen deformazioen edo kurbaduraren ondorioa da.
Beraz, unibertsoaren hedakuntzaren aurka jokatzen duen materiaren banaketak, haren eite eta dimentsioak mugatzen ditu. Grabitatearen eragina konkretuki hedakuntza gerarazi eta uzkurpena sortzeko adinakoa bada, kurbadura positiboa da eta espazio/denbora tetradimentsionalaren hiru osagai espazialak beren buruen inguruan makurtzen dira, bi dimentsioko esfera baten gainazalaren antzera ixten den arte. Kasu honetan unibertsoa finitua da, noski; bestela geodesikoen itxidura ezinezkoa izango litzateke. Laugarren dimentsioari (hau da, denborari) buruz, eta guri dagokigunean, zera esan dezakegu: hasiera bat du "Big Bang"arekin eta bukatu egiten da unibertsoa uzkurpenaren ondorioz singulartasunera itzultzen denean.
Beraz, finitutasuna espazioaren zein denboraren berezitasuna da eta ezin daiteke gertatu espazio finituko egoera baten denbora infinitua izatea ala alderantziz. Grabitatearen eragina uzkurpena sorterazteko adinakoa ez bada, hedapenak beti jarraituko du. Espazio/denboraren kurbadura kasu honetan zero edo negatiboa da eta edozein modutan ere dimentsio espazialak ez dira ixten. Beraz, infinituak dira. Denbora ere hala da, "Big Bang"arekin hasiera izan arren bukaerarik ez duelako. Unibertso hauei "ireki" deitzen diegu.
Esan bezala, bada, bi aukera besterik ez daude:
Grabitatearen eragina uzkurpena sortzeko muga baino handiagoa bada, unibertsoa finitua da (denborari dagokionean ere bai) eta itxia.
Grabitatearen eragina muga baino ahulagoa bada, unibertsoa infinitua eta irekia da.
Goian azpimarratzen genuen bezala, aukera bietako bakoitzean aipatzen diren berezitasunak erabat lotuak daude eta bereiztezinak dira. Zuk proposatzen duzun egoerak, aldiz, dimentsio espazialak finituak eta denborala infinitua izan behar dute (etengabe hedatzen den unibertso finitua), eta Erlatibitate Orokorraren barnean aukera horrentzat ez dago tokirik: espazioa finitua bada denbora ere bai, denbora infinitua bada espazioa ere bai.
Guzti horregatik, aipatzen duzun baieztapena zuzena dela uste dut.
Unibertsoko bi punturen arteko distantzia maximoari dagokion kalkuluarekin ados nago, baina kalkulu hori unibertso behagarriari dagokiola kontuan izan behar da eta baliagarria dela hura finitua nahiz infinitua izan.
Arrazoi duzu muga geometriko edo bazterren eta neurrien limiteen arteko ezberdintasuna azpimarratuz. Ezberdintasuna nabaria da eta horregatik ez dago lehenengoak aipatu beharrik bigarrenez hitz egiteko, oraingoan saiatu naizen bezala. Aurreko erantzunean bien arteko diferentziak azpimarratzeko biak aipatu nituen eta agian ez nuen helburua lortu.
Jesus Arregi. |
zientziaeus-81d929276fa7 | http://zientzia.net/artikuluak/haize-berriak-energi-arazoetan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Haize berriak energi arazoetan - Zientzia.eus | Haize berriak energi arazoetan - Zientzia.eus
Britainia haundia haize-energiaren garapen komertzialean inbertitzeko prest dago. Aldakorra eta fidagarritasunik gabea izanik, haize-energiak sare nazionalean gogor sartzeko ez dirudi egokia.
Britainia haundia haize-energiaren garapen komertzialean inbertitzeko prest dago. Aldakorra eta fidagarritasunik gabea izanik, haize-energiak sare nazionalean gogor sartzeko ez dirudi egokia. Haize berriak energi arazoetan - Zientzia.eus Haize berriak energi arazoetan
Energia berriztagarriak
Britainia Haundia haize-energiaren garapen komertzialean inbertitzeko prest dago. Aldakorra eta fidagarritasunik gabea izanik, haize-energiak sare nazionalean gogor sartzeko ez dirudi egokia. Azterketa zehatzak beste zerbait iradokitzen du ordea.
Britainia Haundian Elektrizitate-Sorkuntzarako Batzorde Zentraleko buruak Londresen iaz ospatutako Haize-Energiaren Elkarte Britainiarraren urteroko bilkuran, batzorde horrek Britainia Haundian lehen haize-eremuak non kokatuko zituen adierazi zuen eta munduan lehenengo aldiz haize-turbina itsasoan kokatzeko planak ere jakin erazi zituen.
Proposamen hauek sendotzeko negoziazioek hilabete asko iraun zuten eta aipatu erakundeetako ordezkariez gain, Europako Elkarteko ordezkariek eta Energi Sailekoek hartu zuten parte negoziazio horietan.
Gobernuak, diru-laguntzak emanez, proiektu hauek bultzatzea espero da industriak haize-energiaren arloan inbertitzea bultzatuz. Presio-taldeak subentzio, abantaila fiskal eta elektrizitate-sorkuntza pribatua kontrolatzen duen legeria arintzeko neurrien atzetik dabiltza.
Haize-eremuek naturazaleen kontrako jarrerak sorterazi dituzte Kalifornian. Britainia Haundia ere antzeko jarrerak espero dira.
Baina zenbateraino da haize-energia elektrizitatea sortzeko iturri baliagarri? Haizea ez da iraunkorra; aldakorra da eta bere portaera aurrikusten zaila. Desabantaila hauek, ordea, ez dira diruditen bezain serioak. Haize-energia maila apalean, elektrizitate-eskearen %5erainoko mailan, beste edozein energi iturri bezain baliagarri izan daiteke. Sare nazionalaren ordenadore-ereduen arabera, haize-turbinek elektrizitate-kopuru hori baino 10 aldiz gehiago produzi dezakete funtzionamenduan inolako arazo seriorik sortu gabe.
Ikuspuntu teknikotik begiratuz, haize-energiak energi sistema handietarako gehiago balio du hornidura lokalizatuetarako baino. Sistema txikitan, turbina gutxi batzuk elkartuz energia guztiaren zati garrantzitsua sor lezakete, sistema horiek haizearen gorabeherekiko oso sentikor bihurtuz. Diesel estazioek, esate baterako, haize-turbinetako irteeren aldaketei jarraituz konpentsatu egin beharko dituzte gorabeherak. Diesel sorgailuak etengabe gelditu eta martxan jartzeak erregaia gastatuko luke eta mantenimendu-kostuak igo egingo lituzke.
Haize-energia energi sistema handitan integratzeak, alderantziz, arazo gutxi dakartza. Haize-energia instalatutako kapazitatearen zati txiki baten erantzule besterik ez bada, haize-turbinen irteeretako gorabeherak elektrizitate-eskearen bariazioaren artean galdu egiten dira. Haize-turbinen irteeretako fluktuazioak turbina asko leku desberdinetan ezarriz murriz ditzakegu. Gainera sistema handiak, unitate asko konektatuta dituztelarik, aldaketak zurgatzeko gaitasun handiagoa daukate. Sistema horiek, sarritan, unitate hidroelektrikoak edo gas-turbinak dituzte eta sareko baldintzen aldaketarik badago aldaketa horiei berehala erantzun diezaiekete.
Energia gordetzea ez da garrantzitsua, zeren haize-energiaren egiteko nagusia erregaia aurreratzea bait da. Haize-turbina asko instalatu beharko lirateke gordetzeko hainbat energia sortzeko. Gainera, elektrizitate-kopuru handiak gordetzea garestia da.
Haize-energiaren egiteko nagusia erregaia aurreratzea izango litzateke; horri bait dagokio sistema arruntaren kostu nagusia. Haize-energiak sistemarekiko konfidantza hobetzen duelako ere diru asko aurreratuko litzateke; planta garestiak eraikitzeko beharra alde batera utziko bait luke.
Lehen irudian, Elektrizitate-Sorkuntzarako Batzorde Zentralak 1978. urteko urtarrilean aurkitutako elektrizitate-eskea ikus daiteke. Honekin batera, 25000 megawatt-eko haize-energiazko sistema baten irteera ere ikus daiteke.
Eta zer esan daiteke haize-energiaren funtzionamenduan izan daitezkeen kostuei buruz? Hiru kostu-mota egon litezke: galera ziklikoak, erreserba-kostuak eta alferrik galdutako energia.
Galera ziklikoak planta termikoak martxan jarri beharretik eta gelditu beharretik sortzen dira. Zentral termikoak makina konplexuak dira, batezbesteko diseinatuak. Zentral hauek martxan jarri eta gelditu beharra eskatzean duen edozein energi iturrik berehala garestitzen ditu zentral horiek.
Haizearen energia jasotzeko kokatu diren ardatz bertikaleko turbinak.
Erreserba-kostuak elektrizitate-eskariaren igoeratik edo haize-baretzeen aurrean sistemak erantzun dezakeela segurtatu beharretik sortzen dira. Bai kasu batean eta bai bestean, sistemaren beste zatiak espero duena baino eskaera handiagoa topatuko du. Unitate termiko handiak martxan jartzeak ordu asko eramango ditu eta erreserbaren beharra ezinbestekoa da ondorioz. Hala ere, zentral termikoak erabili ordez zentral hidroelektrikoak erabiltzen badira, erantzute-denbora ia desagertu egiten da. Kasu hauetan beste irtenbide bat ere bila daiteke. Tarifa berezien bidez, beharrezko denean hornikuntza elektrikoaren etena izatea axola ez zaien bezeroak izatean adibidez.
Haize-turbinek sistemaren kapazitatearen zati handi bat hornituko balute, erabilpenaren kostua berehala igo egingo litzateke, zeren planta termikoaren maila minimoa konektatuta mantentzeko haize-energiaren kopuru handia alferrik galdu egin beharko bait litzateke.
Oraintsu arte zaila izan da energi planten artean (zentral termikoak eta haize-turbinak barne direlarik) konbinazio onena zein den zehaztea. Gaur egungo eredu konplexuek haize-energia merkeak plantako konbinazio optimoa zeharo alda lezakeela erakusten dute.
Gaur egun elektrizitate-zentral gehienek ordenadore-ereduak erabiltzen dituzte. Hauen arabera planta guztiek behar den guztietan sor dezakete elektrizitatea eta erregaiaren eta kapitalaren kostuak idealak dira. Eredu hauek zentral hidroelektrikotik kanpo gorabeherak izan ditzakeen beste energi-iturririk ez dute onartzen, eta horregatik ezinezkoa da haize-energia eredu horietan txertatzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-45247fa262be | http://zientzia.net/artikuluak/kable-optikoa-atlantikoan-zehar/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kable optikoa atlantikoan zehar - Zientzia.eus | Kable optikoa atlantikoan zehar - Zientzia.eus
Duela hilabete batzuk Amerika eta Europa lotzen dituen lehenengo kable optikoa funtzionatzen hasi zen.
Duela hilabete batzuk Amerika eta Europa lotzen dituen lehenengo kable optikoa funtzionatzen hasi zen. Kable optikoa atlantikoan zehar - Zientzia.eus Kable optikoa atlantikoan zehar
Komunikazioak
Duela hilabete batzuk Amerika eta Europa lotzen dituen lehenengo kable optikoa funtzionatzen hasi zen. Kable berri hau, TAT-8* izenekoa, irudiak (bideoa), ahotsa (telefonia) eta datuak transmititzeko erabiltzen da. TAT-8aren ahalmena orain dela bost urte ezarri zen TAT-7 kobrezko kablea baino lau aldiz handiagoa da, hau da, ia 40.000 dei telefoniko jasan ditzake aldi berean.
Lineak 6.680 km-ko luzera du. New Yersey-ko Tuckerton-en hasi zen kablearen ezarpena. ATT (American Telephone and Telegraph) konpainia amerikarra izan da kable-zatirik handiena ezarri duena, hau da, 5.855 km. Lan honen kostua 250 milioi dolarrekoa izan da. Standard Telephones and Cables elkarte britainiarrak azkeneko 520 km-ak ezarriko ditu urpean jarriko den lotura-estaziotik Widemouth herriraino, horretarako 52 milioi dolar gastatuz. Lotura-estaziotik Bretainako Penmarch-erainoko adarra CIT Alcatel enpresa frantziarrak ezarriko du, 310 km kable erabiliz eta 33 milioi dolar gastatuz. ATTkoak izango dira 25 urteko bizitza izango duten hiru sistemak bateragarriak izan daitezen arduratuko direnak.
TAT-8 kablea, zuntz optikozko bi kable-parez osatua dago, 1,3 mikrako laser-izpi batez zeharkatuak izaten direlarik. Erabilitako datu-transmisioaren abiadura 296 Mb/s-koa izanik, Larousse hiztegi entziklopedikoaren hamar aleak osorik transmititzeko hamabi segundo inguru nahikoa lirateke. Bestalde, linea osoan zehar errepikagailuak ezarriko dira, hau da, kableko seinalea hartu eta honen berdina baina zaratarik gabekoa eta potentzia handiagokoa sortzen duten gailuak. Errepikagailuen arteko distantzia 57,5 km-koa da. Linearen bukaeretan fotoi-detektoreek argi-inpultsuak inpultsu elektriko bihurtuko dituzte, gero berauek bideo edo soinu-seinale analogikoak osa ditzaten.
Lehenengo kable transatlantikoa, 1858. urtean Ternua eta Irlandaren artean ezarri zuten linea telegrafikoa izan zen. Baina 1956a arte dei telefonikoen transmisioa irratiz egiten zen. Orduan ezarri zen telefoniarako erabili zen lehenengo kable transatlantikoa; TAT-1 hain zuzen. Estatu Batuak eta Eskozia lotzen zituen eta bere ahalmena aldi berean 52 elkarrizketa telefonikokoa zen. Geroztik itsas kableen kopurua etengabe handituz joan da.
Transmisio optikoen ideia aspaldikoa da, baina laserra asmatu ondoren bakarrik bilakatu zen praktiko. Komunikazio-sistema hau garatzeko unean ebatzi behar izan zen arazo nagusietako bat, transmisioaren euskarriarena gertatu zen; airea ez bait zen batere egokia, sortzen zituen seinale-galerengatik. 1970.ean beirazko zuntz optikoa euskarririk onena zela sobera frogaturik geratu zen.
Zuntz optikoek zenbait abantaila dituzte: kobrezko kableek erabiltzen dituzten transmisio sistemek kilometro t’erdiro errepikagailua behar dute seinalea indartzeko, zuntz optikoak berriz 50 kilometroro, lehen esan dugunez. Bestalde, zuntz optikoak elektrizitatea eroaten ez duenez, ez du transmisioen kalitatea txikiagotzen duten interferentzia elektrostatikorik jasaten. Interferentzia horiek direla medio, gaur egungo kobrezko kableetan zarata-maila (hau da, seinalea ez den tentsio elektrikoa) nahikoa altua izaten da.
Egun transmisio transatlantikoen satelite-loturetan (transmisio guztien %60 dira) segundoerdiko atzerapena gertatzen da ahotsezko komunikazioetan oihartzun deserosoa sortuz. Atzerapen horien arrazoia, sistema beraren egituran datza, noski. Seinaleak Lurretik 36.000 km-ra urrun dagoen sateliteraino bidaiatu behar du eta berriz itzuli horretarako segundoerdi bat erabiliz. Zuntz optikoek ez dute horrelako akatsik eta gainera kobrezko kableak eta sateliteak baino asko ere zailagoak dira espiatzeko eta hori banku eta gobernuentzat garrantzi handiko ezaugarria da.
Baina hala ere sateliteen jabe diren enpresa amerikarrek ez dute erraz amore ematen eta sateliteak luzarorako dauzkagula aitortzen dute. Eztabaida honetan sateliteen aldekoen argudiorik gogorrena zera da: zuntz optikozko kablearen hauskortasuna. Kable optikoa apurtzea gerta liteke eta apurketa non dagoen jakiteko eta konpontzeko sei hilabete inguru behar dira. Orain dela bi urte ATTkoek kable optikoek marrazoak erakartzen dituen seinalea igortzen dutela aurkitu zuten, eta behin baino gehiagotan horiek kablea horzkatu eta apurtu egin dute. Geroztik ATTko injineruek beste geruza gogorragoaz estaltzen dute kalbea.
Beste arazo bat ere badago. Bere hauskortasunagatik kable optikoa zehaztasunez eta poliki utzi behar da itsas hondoan. TAT-8 ezartzerakoan, alde amerikarretik lehenengo 1830 kilometroak nahikoa zailak izan dira; han plataforma kontinentala ez bait da oso egonkorra. Kablea beraz, 60 cm lurperatua izan da robotaren bidez. Gelditzen zen biderako, robotak zanga bat hondeatu du bertan kablea kokatzeko eta gero itsas uraren zurrunbiloen bidez estali egin da. Kablearen uztea, batezbeste, 10 km/h-ko abiaduraz egin da.
1991.ean beste kable transatlantikoa ezarriko da; TAT-9 alegia. 400 milioi dolar kostatuko da eta TAT-8aren transmisio-ahalmen bikoitza izango du. Baina hori baino lehenago, aurten ere zuntz optikozko 16.000 km kable ezarriko dira Ozeano Barean, Kalifornia, Hawaii, Guam, Filipinar Irlak eta Japonia elkarrekin komunikatzeko. Proiektu osoa l600 milioi dolar inguru kostatuko da.
Ikusten denez, kable optikoen arrakasta sekulakoa da eta gaur egungo transmisio euskarrien artean gero eta garrantzi handiagoa ari da hartzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-439b0e282a0f | http://zientzia.net/artikuluak/ikusi-enpresa-ohizkanpokoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | IKUSI: enpresa ohizkanpokoa - Zientzia.eus | IKUSI: enpresa ohizkanpokoa - Zientzia.eus
IKUSI enpresa askok ezagutuko dute seguruenik, edota elektronikan lan egiten duen enpresa honen antena parabolikoak ikusi dituzte inoiz. Duela hilabete-pare bat arte, horixe zen nik enpresa horretaz nekien guztia.
IKUSI enpresa askok ezagutuko dute seguruenik, edota elektronikan lan egiten duen enpresa honen antena parabolikoak ikusi dituzte inoiz. Duela hilabete-pare bat arte, horixe zen nik enpresa horretaz nekien guztia. IKUSI: enpresa ohizkanpokoa - Zientzia.eus IKUSI: enpresa ohizkanpokoa
IKUSI enpresa askok ezagutuko dute seguruenik, edota elektronikan lan egiten duen enpresa honen antena parabolikoak ikusi dituzte inoiz. Duela hilabete-pare bat arte, horixe zen nik enpresa horretaz nekien guztia. "IKUSI"REN IHARDUNBIDEAK
Anjel Iglesias.
Urtarrilaren bukaerako egun batean, Pedro Migel Etxenike fisikari ezagunak IKUSI enpresako langileei hitzaldi bat eman behar ziela aditzera eman zidan. Hitzaldia enpresak duen formaziorako plangintzaren barnean kokatzen zela esan zidan. Hasiera-hasieratik harrigarria iruditu zitzaidan kontua eta harridura areagotu egin zitzaidan Etxenikeri jarritako gaiak, nolabait esatearren, “fisikazko ikerketaren egungo mugarriak” zuela izenburua jakin nuenean. Orduantxe, IKUSI enpresaz eta bere formazio-lanari buruz zerbait gehiago jakin behar nuela erabaki nuen; ez bait da oso arrunta euskal enpresek horrelako asmoak izatea.
Nere jakinmina ase asmoz IKUSIko administrazio-kontseiluko lehendakari den Anjel Iglesias-engana jo nuen. Gizaseme hiztun eta atsegin honekin izan nuen elkarrizketaren fruitu dira ondorengo lerroak.
Elkarrizketa osoan zehar Anjel Iglesiasek askotan azpimarratu zuen berak langileen hezketari ematen dion garrantzia: Lehenengo enplegatua izan nuen une beretik arduratu nintzen langileak formatuago egon zitezen .IKUSIko langileek hartu nahi dituzten ikasketen %75 duten ordaindurik, Anjel Iglesiasek esan zigunez, eta ordainketa horiek ez dagozkie enpresaren lanekin erlazio zuzena duten gaiei soil-soilik: euskarak ere lekua du . Esaterako,1988.ean 9.800.000 pta. erabili ziren pertsonalaren formazio-plan iraunkorrean.
Anjel Iglesiasi jendearen arteko komunikazioak kezka handiak sortzen dizkio eta komunikaziorako bideak erraztu egin behar direla azpimarratu zigun behin baino gehiagotan. Etxenikek emandako hitzaldiak eta antzekoek komunikazio hori lortzea dute helburu. Elkarri ideiak trukatzea dago guzti honen muinean, ideia horiek etorkizunean enpresaren garapenerako baliagarriak izango diren esperoan, noski. Hitzaldi horien bidez (lanordutan ematen dira) enpresako lanean murgildurik daudenei kanpoan zer gertatzen ari den erakutsi nahi zaie eta ez teknika eta teknologiaren alorrean gertatzen dena bakarrik.
Anjel Iglesias berak eman zituen lehenengo hitzaldiak eta IKUSI beraren inguruko informazioa ematea zen helburua. Enpresak nora jo nahi du? Zer da enpresa egiten ari dena? Zein da enpresaren dinamika? eta antzeko galderei erantzuna ematen saiatu zen Anjel Iglesias.
Anjel Iglesiasen asmoa eta helburua, Etxenikek emandakoaren moduko hitzaldiak noizean behin errepikatzea da.
“IKUSI” zer da?
Egun IKUSI Donostiako Martutene auzoan kokatzen den enpresa da eta 9.000 m 2 estaltzen dituen bi pabiloi handitan ari dira bere 225 langileak lanean.
Historia, hala ere, duela 35 bat urte hasi zen irratiak konpontzen ziren ganbara txiki batean. Iparramerikarrek Self Made Man esaten duten horien moduan jokatuz, Anjel Iglesiasen enpresak gora egin zuen eta nagusiaren trebetasun, ikuspegi zabal eta ausardiari esker, Euskal Herrian dagoen elektronika-enpresa inportanteenetakoa izatera iritsi da.
Anjelek esaten duenez, erne egon behar da teknologiaren bidea nondik joango den ikusteko eta behin somatu ondoren, horretan lanean gogor egin behar da. “Kanpokoek egiten dutena ikasi behar da, aztertu eta gero landu” hitzetan biltzen den filosofia dario Anjel Iglesiasi. IKUSIn garrantzi berezia ematen diote “Ikerketa + Garapena” delako bikoteari eta beraiek komertzializatutako produktuak beraiek garatutakoak dira gehienbat. Enpresak dituen 225 langileetatik 50 teknikari dira (28 goi-mailakoak eta 22 erdi-mailakoak). Proportzio hau ez dago batere gaizki. Gainera, 1988.ean zehar 104.000.000 pta. erabili ziren I+Gn zuzen-zuzenean.
IKUSIn egiten diren produktuen kalitatearen lekuko, bere merkatuak dira. Gaur egun, Frantzia, Espainia, Portugal, Britainia Haundia, Irlanda, Marokko, Hego Afrika, Saudi Arabia eta Pertsiar Golkoko beste zenbait herritan saltzen dituzte beren produktuak. Gainera, IKUSIkoek adar bat ireki behar dute Portugalen eta Europako beste herri batzuetan gauza bera egitea aztertzen ari dira. Euskal jatorriko multinazional baten sorreran ote gaude?
Euskal Herriko enpresa arruntekin konparatzen badugu, IKUSI ohizkanpoko enpresa dela ezin uka daiteke. Eredurik onena den ala ez, nork daki? Dena den, IKUSIko zuzendaritzak enpresaren ihardunbideaz duen ikuspegia zabalduagoa egongo balitz, bestelakoa izango litzateke, seguruenik, euskal ekonomiaren egoera
Goi-mailako frekuentzien saila
Profesionalentzako Telebista: satelite-telebista, zuntz optikoa eta telebanaketa.
Kontsumo-telebista: antenak, elektronika eta banaketa.
Sistema Elektronikoen saila
Teleneurketa: Ur-, elektrizitate- gas- eta abarren teleneurketarako sitemak.
Monitorizazioa
Segurtasuna: Babes-sistemak, sarbideen kotrola, suteen kontrola etab.
Informazio-sistemak: kristal likidozko panel elektronikoak, audifoni sistemak etab.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a0652a651722 | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-hilabetekaria-maiatza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen hilabetekaria. Maiatza - Zientzia.eus | Landareen hilabetekaria. Maiatza - Zientzia.eus
Nahiz eta landareen mundu zabalean loreak urte guztian aurkitu ahal izan, loreen hilabete bezala maiatza ezagutu ohi da. Hala ere ba al dakigu loreak landarean zein zeregin duen?
Nahiz eta landareen mundu zabalean loreak urte guztian aurkitu ahal izan, loreen hilabete bezala maiatza ezagutu ohi da. Hala ere ba al dakigu loreak landarean zein zeregin duen? Landareen hilabetekaria. Maiatza - Zientzia.eus Landareen hilabetekaria. Maiatza
Nahiz eta landareen mundu zabalean loreak urte guztian aurkitu ahal izan, loreen hilabete bezala maiatza ezagutu ohi da. Hala ere ba al dakigu loreak landarean zein zeregin duen?
BITXIKERIA
hazia. Landatu: Landarea, Aldaska, Erreboila, Begia, Zainak, etab.
Polinizazioa eta erleak
Nahiz eta landareen mundu zabalean loreak urte guztian aurkitu ahal izan, loreen hilabete bezala maiatza ezagutu ohi da. Hala ere ba al dakigu loreak landarean zein zeregin duen?
Lorea landarearen ugalorganoa da; hau da, espeziearen jarraipena eta ugalketa segurtatuko duen hazia (fruitua), loretik ekoiztuko da.
Loraldia, lehen lorea ireki eta petaloak erortzen hasten diren arterainoko tartea da. Loraldiko gertakizunik garrantzitsuena polinizazioa da. Polinizazioa, anteretan ekoiztu diren polen-aleak (M) loreko estigmaraino (V) heltzea da eta ernalketa gerta dadin ezinbesteko urratsa.
Polinizazio-prozesua ahalik eta baldintzarik egokienetan gauzatzea ezinbestekoa gertatzen da gaur egun, etekina hazi edota fruituetan ematen duten landareetan.
Polinizazioa burutu dadin, gehienetan, agente polinizatzaile bat beharrezkoa da. Agente hau, haizea, intsektu bat, gizakia bera etab. izan daitezke. Baratzantza eta fruitazantzan agente polinizatzailerik garrantzitsu eta beharrezkoena erle arrunta da; soroetan gertatzen diren polinizazioen %73-88tan bera bait da eragile. Hona hemen baratza, sagasti eta abarretan erlauntzak kokatzea garrantzitsua zergatik den. Hori dela eta, fruitazain askok loraldian bere arboladian kokatzeko erlauntzak alokatzen dizkie erlazainei.
Erle arruntak abantaila ugari du polinizatzaile bezala: lehentxeago aipatu bezala portzentaia handi batean bera da agente nagusi, erlauntzak erraz garraia daitezke behar diren tokietara, erleak irtenaldi bakoitzean lore-espezie bakarra pasatzen du eta egun batean zehar lore-kantitate handia "bisitatzen" du. Hau garrantzitsua da oso; loraldiak egun gutxikoak izaten bait dira (sagarrondoan 10-12 egunekoa, madariondoan 8koa, gereziondoan 8-12koa etab.).
Erleek polinizatzaile-lan hau bere elikagai nagusi diren polena eta nektarra lorez lore bilduz gauzatzen dute; loretik lorerako ibilaldietan, batzuen polen-aleak atzeko hanketan garraituz gero bisitatuko dituen loreen estigmatan gelditu bait daitezke, eta espezie bereko loreak izanik polinizazio gurutzatua gertatzen da, lore bat beste lore batean ekoizturiko polen-ale batek ernaltzea bideratuz. Ernalkuntza horrek, lore horretan fruitua hazteko aukera segurtatzen du.
Polinizazioa gauzatzeko oso epe laburrak daudela kontutan harturik (loraldi motzak), garai hauetan nagusi diren baldintzek garrantzi handia dute. Polinizazioari laguntzeko egokiak dira: eguraldi ona (tenperatura epela eta giro eguzkitsua) eta landareen egoera (ondo elikatuak etab.); loraldia, polen-ekoizpena etab. hobeak izango bait dira. Polinizazioa faktore hauek murrizten dute: haizeak (estigma lehortu eta erleen hegaldia oztopatzen du), euriak (polena garraiatu, anterak leherterazi, hegaldiak oztopatu etab. egiten du) eta tenperatura altu eta baxuek (20º-25º egokiena). Polinizazioaren murrizketan aparteko garrantzia eman behar zaie landareen tratamenduei. Loraldia puri-purian dagoen garaian inoiz ez tratatu, nahiz eta produktuaren etiketan erleentzat jasangarriak direla aipatu.
Hona hemen erleak erabilita polinizaturiko zenbait landaketatan lorturiko ekoizpen-hobekuntzak.
Hona hemen fruitu-soroetan polinizatzeko erabili ohi diren erlauntz kantitateak:
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-743685da81ca | http://zientzia.net/artikuluak/eskia-mendiak-haserre/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eskia: mendiak haserre - Zientzia.eus | Eskia: mendiak haserre - Zientzia.eus
Euskal Herriko hainbat eskialariren ilusioa Alpe Mendietan eskiatzea izaten da. Baina askok ez daki pista horiek eraikitzeko mendietan nolako sarraskiak egin behar diren.
Euskal Herriko hainbat eskialariren ilusioa Alpe Mendietan eskiatzea izaten da. Baina askok ez daki pista horiek eraikitzeko mendietan nolako sarraskiak egin behar diren. Eskia: mendiak haserre - Zientzia.eus Eskia: mendiak haserre
Ingurumena
Euskal Herriko hainbat eskialariren ilusioa Alpe Mendietan eskiatzea izaten da. Elurra nonnahi eta oso pista ederrak omen daude. Baina askok ez daki pista horiek eraikitzeko mendietan nolako sarraskiak egin behar diren.
1987ko uztailaren 20an zenbait lurjausi egon zen Italiako Tartano, Sondrio eta Bergamo herrien inguruko mendietan. Hogei pertsona hil ziren eta etxeak, errepideak, zubiak eta elektrizitate-sarea kalteturik gertatu ziren. Zortzi egun geroago antzekoa gertatu zen Italiako iparraldeko beste zenbait herritan. Handik astebetera Alpe Mendietan beste lurjausi baten eraginez hogeitazazpi lagun hil ziren.
Zenbaitentzat istripu hauek guztiz naturalak dira (Alpeetan trumoia dagoenean izugarrizko euri-jasak izaten bait dira), baina azken urteotan zenbait eritzi desberdin indartzen hasia da.
Azkeneko bi hamarkadetan Alpeetan turismo-industriak garapen ikaragarria izan du. Izan ere, askotan posibilitate ekonomiko txikiko zonatan gertatu da eskiaren garapena. Eski-pistak eta hauen inguruko errepideak, eraikuntzak eta beste zerbitzuak egiteko, baso asko bota behar izan da. Beraz lur- nahiz elur-jausiek bideak libre dituzte. Teoria hau gero eta gehiago indartzen ari da eta arrazoiak ere badaude horretarako.
Vienna-ko unibertsitateko ikerlari den Hannes Mayer-ek mendien lurretan eta gainazaleko uretan basoek duten eragina neurtu zuen. Babes-geruza naturala galdu duten mendietan, mendiaren barrura galdu gabekoetan baino ur gehiago sartzen dela neurtu zuen, eta lurrazpiko ur-korronteek ez dute askotan gauza onik sortzen; lur-jausiak eta higadura baizik.
Gainera, baso bat botatzen denean, beste zenbait espeziek (animalia nahiz landarek) egoeraren aldaketa jasaten du. Oreka ekologikoa hautsi ondoren, ehundaka urte behar izango dira hasierako egoerara itzultzeko. Zenbait lekutan animaliak arazo larrian aurkitzen dira. Batzuek ondo jasaten dute egoera-aldaketa; Suitzako orein gorriak adibidez. Beste batzuk, lira-oilarrak adibidez, oso zaurgarriak dira eta beren kopurua murrizten ari da. Izan ere, animalia hauen kontra basoak botatzea ezezik poluzioa ere hortxe dago erasotzen.
Italiako uholdeak.
Arazo honen aurrean Europako herrialde batzuetako jendea protesta egiten hasia da. Agintariak ere gero eta gehiago kontzientzia hartzen hasiak dira, baina kaltetuta dauden lekuak berreskuratzeko egin diren aurrekontuak hain handiak direnez gero, oso zaila da politika eraginkorra aplikatzea. Hala ere, orain arte kaltea jasan duten lekuetan zerbait egin beharra dago. Bestela edozein unetan uholdeak, lur- nahiz elur-jausiak gertatuko dira eta. Egoera horren aurrean, gero eta gutxiago balioko du Italiako babes zibileko ministrariak erabili zuen esaldi horrek: Ni ez naiz Jaungoikoaren ekintzen erantzule.
Etorkizunari begira eski-pista nahiz azpiegitura berriak egiterakoan kontu handiagoa edukitzen ez bada, ohizkoa izango da istripu naturalen berri izatea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-90a741c3f263 | http://zientzia.net/artikuluak/michel-eugene-chevreul-kimikaria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Michel Eugene Chevreul kimikaria - Zientzia.eus | Michel Eugene Chevreul kimikaria - Zientzia.eus
Kimikari frantses hau, Angers-en jaio zen 1786.eko abuztuaren 31n. Parisen hil zen 1889. urteko apirilaren 9an. Chevreul kimikari frantsesaren ehungarren urteurrena izan da.
Kimikari frantses hau, Angers-en jaio zen 1786.eko abuztuaren 31n. Parisen hil zen 1889. urteko apirilaren 9an. Chevreul kimikari frantsesaren ehungarren urteurrena izan da. Michel Eugene Chevreul kimikaria - Zientzia.eus Michel Eugene Chevreul kimikaria
Biografiak
Kimikari frantses hau, Angers-en (Nantes inguruan) jaio zen 1786.eko abuztuaren 31n. Gaztea zela 1803. urtean Parisera joan eta han Vauquelin maisuaren eskutik ikasteko aukera izan zuen. Bere lehen ikerketak anilari buruz egin zituen, baina fama handia koipeen izaera kimikoaz egindako ikerlanei esker irabazi zuen.
1809. urtean xaboiak aztertzen hasi zen, eta jakina denez, gehienetan koipeen bidez fabrikatzen dira. Koipeak azido klorhidrikoz tratatu zituen eta azido organiko disolbaezinak ur-disoluzioan flotatuz gelditu zitzaizkion. Azido estearikoa, azido palmitikoa eta azido oleikoa isolatu zituen; koipe eta olioen osagai garrantzitsuenak hain zuzen. Balearen espermak ordea desberdin jokatzen zuen eta horren ondorioz koipea ez eta argizaria zela zioen Chevreulek.
1825. urtean, Chevreulek azido koipetsu hauen bidez kandelak fabrikatzeko patentea atera zuen (Gay-Lussac-ek ere bai aldi berean). Gaur egun kandelak gutxi erabiltzen ditugulako Chevreul eta Gay-Lussacen aurrerapen honek ez du garrantzi handirik, baina XIX. mendearen erdi aldeko gizartearentzan abantaila handiak zituen. Azido koipetsuzko kandelak segozko zaharrak baino gogorragoak eta distiratsuagoak ziren, errazago erretzen ziren eta beren usaina ez zen hain txarra.
Chevreul-ek koloreek psikologian zuten eragina aztertu zuen.
Chevreulek ordea, koipeenaz gain beste alor batzuk ere landu zituen. 1815. urtean diabetiko baten gernutik azukrea isolatu zuen, eta baita mahats-alearen azukre berdina zela frogatu ere. Orduan hasi ziren diabetesa azukrearen metabolismoarekin zerikusia zuen gaitz bezala hartzen.
Chevreul substantzia organikoak aztertzen ere aitzindari izan zen eta gai horretaz liburu bat argitaratu zuen 1824.ean. Geroxeago kolorearen psikologia ikertzeari ekin zion eta arlo horretan arau orokor batzuk ematen saiatu zen.
Bere azken urteetan, laurogeitamar urte bete zituenetik aurrera batez ere, zahartzaroaren eragin psikologikoa beste inork baino hobeto ezagutu zuen eta Chevreul gerontologiaren aitzindaritzat hartzeko ez dago inolako oztoporik.
Ehun eta hiru urte bizi izan zen, lanean atertu gabe. Izan ere bere bizialdi luzean ez zuen erretiratzeko astirik izan. Gauza asko ikasi eta ikusi zituen bere bizitzan. Gaztetan Frantziako Iraultza eta gillotinaz pertsonei lepoa mozten ikusia zen. Zahartzaroan berriz, Eiffel dorrea eraikitzen ere bai.
Parisen hil zen 1889. urteko apirilaren 9an (duela ehun urte hain zuzen) eta Chevreul kimikari frantsesaren ehungarren urteurrenak Elhuyar. Zientzia eta Teknika n aipamen hau merezi duelakoan gaude.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-635cb2fa2145 | http://zientzia.net/artikuluak/fusio-hotz2/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fusio hotza - Zientzia.eus | Fusio hotza - Zientzia.eus
Fusiozko energia nuklearra etorkizuneko energi iturri agortezina izango da askoren ustetan. Dena den, urrun ikusten da energi mota honen erabilpen komertziala.
Fusiozko energia nuklearra etorkizuneko energi iturri agortezina izango da askoren ustetan. Dena den, urrun ikusten da energi mota honen erabilpen komertziala. Fusio hotza - Zientzia.eus Energia
Fusiozko energia nuklearra etorkizuneko energi iturri agortezina izango da askoren ustetan. Eguzkiaren energiak esaterako, fusio nuklearrean du jatorria. Dena den, urrun ikusten da energi mota honen erabilpen komertziala.
Izan ere, nukleo atomikoen fusioa erdietsiko duen prozesuari hasiera emateko tenperatura izugarriak behar direla uste izan da beti. Orain arte Lurrean lortu den fusio nuklear bakarra, hidrogeno-bonbaren leherketa izan da. Kasu horretan, fusioa erdiesteko beharrezko beroa bonba atomiko arrunt baten leherketaz lortzen da.
Hala eta guztiz ere, joan den Aste Santuan berri itzela zabaldu zen teletipotan: Estatu Batuetako Utah unibertsitatean hotzetan eginiko deuterioaren fusioa lortu omen da. Hotzetako fusioa lortu dutenak Stanley Pons eta Martin Fleischmann elektrokimikariak izan dira. Fusioa nola lortu duten ez dute argi azaldu, baina aditzera eman dutenez, hauxe da gutxi gorabehera prozesua: paladiozko barratxo bat sartu dute deuterioz betetako saiodi batean; automobil-bateria batek emaniko korronte elektrikoa pasarazi da saiodian zehar; deuteroiak, deuterio-nukleoak alegia, paladioan metatu dira; paketamendua oso trinkoa izan denez, metalaren sare kristalinoan zehar pasatu dira eta deuterioen fusioa gertatu da. Bi zientzilariek esan dutenez, fusioa gertatu ondoren lortuden energia, sistemara hasieran sartutakoa baino lau bider hanidagoa izan da. Energiaz gain, tritioa eta neutroiak lortu omen dira.
Iragarpen honen aurrean komunitate zientifikoa oso eszeptiko agertu da eta atzerriko egunkariek orrialde osoak eskaini dizkiote gaiari. Dena den, Pons eta Fleischmann zientzilari ezagun eta ospetsuak direnez beren berriak izango ditugula ziurta daiteke.
Arazoaren bilakabideari buruz ahalik eta informaziorik zehatzena ematen saiatuko gara. (Elhuyar. Zientzia eta Teknikaren hurrengo alean fusiozko energia nuklearraz Jose Antonio Legarretak idatziriko artikulua argitaratuko dugu; horixe egiteko asmoa bait genuen aldez aurretik).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-29791607f77a | http://zientzia.net/artikuluak/toribio-fernandezekin-elektrokimikaz-solasean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Toribio Fernandezekin elektrokimikaz solasean - Zientzia.eus | Toribio Fernandezekin elektrokimikaz solasean - Zientzia.eus
Donostiako Kimika-Zientzien Fakultatean ikerketa polimero edo plastikoen arloan egiten da batipat eta bertako elektrokimikako taldeak zertan diharduen ezagutu asmoz, bere zuzendari den Toribio Fernandezengana jo dugu.
Donostiako Kimika-Zientzien Fakultatean ikerketa polimero edo plastikoen arloan egiten da batipat eta bertako elektrokimikako taldeak zertan diharduen ezagutu asmoz, bere zuzendari den Toribio Fernandezengana jo dugu. Toribio Fernandezekin elektrokimikaz solasean - Zientzia.eus Toribio Fernandezekin elektrokimikaz solasean
Elkarrizketak
Donostiako Kimika-Zientzien Fakultatea oso gaztea da. Duela hamalau urte hasi zen Altzako hilerriaren ondoko Joan XXIII etxean eta duela hiru urtetik hona Ibaetako campusean etxe berri eta funtzional batean dago. Fakultatea berria izanik eta ikasle-kopuru txikia egonik ere, Euskal Herriko Unibertsitate barruan puntan dabil ikerketari dagokionez. Ikerketa polimero edo plastikoen arloan egiten da batipat eta bertako elektrokimikako taldeak zertan diharduen ezagutu asmoz, bere zunzendari den Toribio Fernandezengana jo dugu. Leoneko mendialdean jaiotako gizaseme jator honen hitzak transkribatuko ditugu segidan.
Elh.- Azalduko al diguzu elektrokimika-taldearen historia zein izan den?
Toribio Fernandez Donostiako Kimika-Fakultateko Elektrokimika-taldeko burua.
Toribio Fernandez.- Historiak gorabehera handi xamarrak izan ditu. Zuk ondo dakikezunez, fakultate berrietan gorabeherak egotea ohizkoa da.
Ni elektrokimikaria naiz ikasketaz, baina fakultatera etorri nintzenean polimeroei buruzko ikerketak hasten ari ziren; polimeroena bait da fakultate honetan irakasten den espezialitate nagusia. Baliabide handirik ez genuen orduan. Dena den, 1981.aren inguruan Madrileko Roca Solana institutukoek potentziostato-pare bat utzi ziguten eta tresna horien bidez lanean hasi ginen. Erredox bikoteez hasterazitako polimerizaziotan ari ginen lanean eta erredox bikoteak erabili beharrean elektrodoak erabil genitzakeela pentsatu genuen. Beraz elektropolimerizazioan hasi ginen lanean.
Bestalde nere formazioa korrosioaren ingurukoa izan da eta Euskal Herrian egonik eta korrosioa aztertzen zuen talderik ez zegoenez, korrosioaz ere ikertu behar genuela pentsatu genuen. Gainera, horrela gure ikerketa ingurugiro sozialaren eskakizun eta beharrekin lotuagoa egongo zen. Beraz, 1982.aren inguruan hasi ginen korrosioa aztertzen.
Elh.- Zenbat lagun ari zarete gaur egun taldean lanean?
T.F.- Taldean hamabi bat lagun ari gara lanean orain. Horietako bederatzi edo hamar fakultatean eta besteak INASMET eta LABEINen. Bi zentru hauekin erlazio zientifiko estua daukagu.
Elh.- Zer moduko ikerketa egiten duzue: teorikoa ala praktikoa?
T.F.- Guk egiten dugun ikerketa teorikoa da, baina oso ikuspegi praktikoa erabiltzen dugu. Esaterako INASMET eta LABEINekin egiten ari garen lana, interes praktiko handia duten prozesu teknologikoetara zuzenduta dago. Industrian interesa izan dezaketen prozesu praktikoak martxan jartzeko, prestakuntza teorikoa behar da eta hori hemen fakultatean egiten dugu. Alderdi praktikoa INASMET eta LABEINen egiten dute.
Elh.- Zeintzuk dira zure taldeak jorratzen dituen ikerketa-lerroak?
T.F.- Bi lerro nagusi daude: polimeroen sorrera elektrokimikoa (honelako lanetan sistematikoki lanean diharduen estatuko talde bakarra gara) eta korrosioa. Oinarrizko ikerketaren alorrean eta polimeroen sorrera elektrokimikoaz ari garelarik, polimero horiek nola eratzen diren ezagutu nahi dugu; elektrodo eta disoluzioaren arteko interfasean zein prozesu gertatzen den ezagutzea alegia. Batzuetan polimeroa disoluzioan eratzen da, bestetan elektrodoaren gainazalean eta beste batzuetan produktu ez-polimerikoak eratzen dira. Zerk gobernatzen du hori?
Elektrokimika-laborategian lanean.
Guk hori jakin nahi dugu. Literaturan agertzen den ezagumendua enpirikoa da; disolbatzaile eta elektrolito jakin batzuk jarri eta ondorioa hura izango da. Guk hori horrela gertatzearen arrazoia jakin nahi dugu eta gero arazo praktikoak konpontzeko aplikatu. Polimero ez-eroaleen sorreran ari gara lanean. Horien bidez egun automobilak babesteko erabiltzen diren elektrojalkipen-prozesuak gainditu nahi ditugu. Metodo horien bidez automobilen prozedura antikorrosiboei 8-10 urteko garantia eman dakieke. Guk polimerozko pelikulak in situ sortu nahi ditugu metalaren gainean.
Elektropolimerizazioan gaurkotasun handia duen beste adar bat, polimero eroaleena da. Gu alor honetan duela bost urte hasi ginenean, ez zegoen modan. Polimero eroaleek aplikazio itzelak izan ditzakete etorkizunean: anti-radar pinturak, sentsore kimiko eta biologiko berriak, bateria arin berriak, elektrokatalizatzaile berriak, mikroelektronika etab.
Korrosioaren arloan industrian erabaki azkarrak hartzen lagunduko duten metodo elektrokimiko berriak garatzen ari gara. Zera esan nahi dut: industriaria datorkit azido trioxonitrikoa garraiatzeko upela berriak erosi behar dituela esanez eta bi altzairu-mota desberdinekoak eskaintzen dizkiotela eta berak egokiena zein den jakin nahi duela adieraziz. Test batzuen bidez erantzuna hamar minututan emateko moduan gaude. Bere kasuan altzairu-motarik komenigarriena zein den esango diogu alegia.
Elh.- Biokorrosioaz ere lanean ari zarete, ezta?
T.F.- Bai, eta prozesu hauek oso interes handia daukate gainera. Bakterioak bizi diren ingurugiroaren arabera, oso korrosio-prozesu lokalizatuak eragin ditzaketen produktuak sor ditzakete. Bakterioek bestalde, distantzia luzera sor ditzakete edozein egitura hondatuko duten korrosio-prozesuak. Sulfatoa erreduzitzen duten bakterioena adibide egokia da eta prosezu anaerobio baten bidez sulfuroa sortzen dute materia organiko asko dagoen ingurugiroetan. Zenbait erreka, estolderia eta zingiratan egoten den arrautza ustelaren usaina, bakterioek egiten duten erredukzio anaerobikoaren ondorio da.
Bakterio hauek egin dezaketen kaltea ikusteko, har dezagun Pasaiako badiaren kasua. Bertan paper-fabriken kausaz materia organikozko poluzio handia dago eta ondorioz sulfuro-kontzentrazio handia ere bai. Lezoko zentral termoelektrikoak Pasaiako badiatik hartzen duen hozketarako urak, sulfuro-kontzentrazio handia du eta bero-trukagailu berritan zuloak eratzen dira bizpahiru egunetan. Bero-trukagailu berria ez dago sulfuro-geruzaz babestua zaharrak bezala. Beraz trukagailu zaharrek katodo moduan jokatzen dute eta berriak anodo bezala jokatzen du, egun gutxiren buruan zulatu egiten delarik.
Gu metodo elektrokimikoen bidez bakterioek eragiten duten prozesua simulatzen saiatzen gara eta baldintza desberdinetan materialek izango duten portaera ezagutzeko test azkar batzuk garatzen ari gara. Helburu hori lortzeko bakterio-kultiboak egingo bagenitu, 15-20 egun beharko genituzke ondorio berdinera iristeko. Guk prozedura elektrokimiko egoki eta labur baten bidez lortu nahi dugu ondorioa; materialaren jokabidea zein den jakitea alegia.
Mikroskopioaren okulareak.
Hau oso gai erakargarria da. Izan ere milaka bait dira ingurugiroaren arabera metabolismoa alda dezaketen bakterioak, ondorioz egitura metalikoak eta plastikoei erasoko dieten substantziak sortuz.
Elh.- Jakin dugunez Gipuzkoako Foru-Aldundiarekin ur edangarrien azterketa egiteko hitzarmena sinatu duzue. Zein da egin behar duzuen lana?
T.F.- Oso azterketa polita egin behar dugu: probintziako ur-horniduren korrosibitateari buruzkoa. Ur edangarriak guztiak desberdinak dira ikuspegi fisiko-kimikotik eta gainera desberdin jokatzen dute. Urtegi eta urandeletan kobrezko, altzairu galvanizatuzko, altzairu gozozko eta altzairurtuzko frogetak jarri ditugu eta hauen pisu-galera oinarritzat harturik, korrosioarekiko duten jokabidea aztertuko dugu. Era berean naturan gertatzen dena laborategian prozesu elektrokimikoen bidez simulatzeko prozedurak garatuko ditugu. Uretan hiru urtez sarturik egongo diren frogetak jasango duten erasoa laborategian simulatzeko metodo azkarrak garatu nahi ditugu. Zein da honen helburua? Ba, Udaletxetik edo Aldunditik beren ur-hornidurako sisteman material berri bat erabili nahi dutela esaten digutenean, eskaintza guztien artean korrosioarekiko onena zein den azkar jakin ahal izatea.
Elh.- Zein da LABEINekin duzuen proiektua?
T.F.- Ingurugiro-korrosioaren azterketa egiten ari gara LABEINekin batera. Beraiek garapen teknologiko eta praktikoa egiten ari dira eta guk ondorio zientifikoak ateratzen ditugu. Lan honetan zenbait doktorego-tesi egin dugu jadanik.
Altzairuak, aluminioa, kobrea etab. airean uzten direnean gertatzen den korrosioa aztertzen ari gara. Azterketa honen azken helburua Euskal Herriko korrosio-mapa egitea da; Euskal Herriko atmosfera-mota desberdinek duten eragin korrosiboa zehaztea alegia. Hori beste herri batzuetan egin izan da.
Elh.- Lan hori egitea oso erraza denik ez zait iruditzen. Izan ere toki bateko atmosferaren egoera faktore aldagarri askoren menpe bait dago.
T.F.- Horretantxe dago gakoa. Guk 10-12 neurketa-estazio jarri ditugu hiri-eta nekazal atmosfera desberdinetan. Datuen tratamendurako metodo matematiko-estatistiko bat garatu dugu eta lehenengo hurbilketa teorikoa lortu dugu. Hortik eta toki bakoitzaren parametroen arabera, altzairu-mota jakin baten korrosio-zinetika jakin dezakegu. Gero, eredu estatistiko hori erabiliz eta Euskal Herriko toki desberdinen poluzio-datuak, meteorologi datuak eta bestelako datuak sarturik, Euskal Herriko korrosio-teorikoa lor dezakegu.
Korronte-intentsitate konstantepean eta oxidazio anodikoz lortutako polipirrola.
Horrelaxe egin da toki askotan. Neri ez zait metodo hau gure kasurako oso fidagarria iruditzen. Beste herritan haize nagusiak daude edo klimatologia oso definitua dago, baina gurean ez dago horrelakorik. Bilboko egoerari buruz egin diren azterketek, egoera hori Europan beste inon ez dela errepikatzen erakutsi dute. Horrexegatik Euskal Herrian 60-70 neurketa-estazio jarri beharko lirateke gutxienez, korrosioaren azterketa eta aldi berean korrosio-mapak in situ egiteko.
LABEINekin dugun beste proiektu bat, hormigoi siderurgikoen armaduraren korrosio egoera aztertzea da.
Elh.- Lehenago INASMET ere aipatu duzu. Zer egiten duzue horiekin elkarlanean?
T.F.- INASMETekin korrosioari buruzko lanetan ari gara. Egia esan, asko kostatu da lankidetza gauzatzea. Haiek alderdi teknokogikoa lantzen dute eta guk zientifikoa. Haien eta gure ikuspegiak erabat desberdinak dira, baina biak nolabait lotu behar izatea oso positiboa izan da. Haiek, oinarrizko ikerketan berehalako interes teknologikoko parametroak erabiltzera bultzatu gaituzte, eta guk, ikuspegi zientifikotik arazo teknologikoak konpontzeko baliagarria gertatu zaien informazioa eman diegu.
Z
entru hauekin daukagun lankidetza oso onuragarria eta positiboa dela iruditzen zait, zeren eta haiek guk daukagun ikuspegi zientifikorik ez daukatenez eta guk haiek arazo teknologikoei berehala erantzuna emateko duten gaitasuna ez dugunez, bi parteok elkarrekin eginiko lanak fruitu oparoak eman bait ditzake.
Elh.- Zuen lanak aurrera eramateko nondik lortzen dituzue diru-laguntzak?
T.F.- Finantzaketa-iturri desberdinetatik lortzen dugu: Euskal Herriko Unibertsitatea, Eusko Jaurlaritza, CAICYT (orain Dirección General de Investigaciones Científicas y Técnicas) eta Gipuzkoako Foru-Aldundia dira iturriak. Dena den, laguntzarik handiena (nahiz eta beraren esku dagoen konpetentzia izan ez) Gipuzkoako Foru-Aldunditik jasotzen dugu guk eta Fakultatean lanean ari diren beste talde batzuk. Nere aburuz guztiz eskertzekoa da Gipuzkoako Foru-Aldundiak ikerketa bultzatzearen alde duen jarrera.
Elh.- Beste ikerketa-zentru batzuekin, INASMET eta LABEIN alde batera utzirik, erlaziorik ba al duzue?
Politiofenoz estalitako metala.
T.F.- Euskal Herriko Unibertsitateko beste talde batzuekin lanean ari gara. Esaterako, Informatika-Fakultatekoekin. Korrosioaren ikuspegitik imajinen tratamendua lantzen ari dira guretzat. Mikroskopio baten bidez metalaren gainazala aztertzen da eta lortutako irudiak gorde egiten dira. Informatikakoak imajina horiek erabilita gainazala zein puntutaraino erasoa dagoen erabakiko duen programa bat garatzen ari dira.
Bestetik, estatuko beste zentru batzuekin (hala nola, Roca Solano Institutua, Centro Nacional de Investigaciones Metalúrgicas, Santiagoko Unibertsitatea eta Madrileko Unibertsitate Autonomoarekin) erlazio estuak dauzkagu. Gure laborategiko lagunek urtean behin zenbait egunez lan egiten dute zentru horietan teknika berriren bat (tunel-efektuzko mikroskopia adibidez) lantzeko edo ideiak elkartrukatzeko.
Estatutik kanpora ere bidaltzen ditugu taldeko kideak, han egiten den ikerketaren maila eta guk egiten duguna parekoak direla ikus dezaten eta bere lanaren balioaz konfidantza har dezaten. Europa mailan, Paris 7 unibertsitatearekin eta Southamptoneko unibertsitatearekin erlazio estuak ditugu. Hegoameriketako zenbait unibertsitaterekin erlazioak hastekotan gaude une honetan.
Elh.- Bukatzeko zerbait gehiago esan nahi al zenuke?
T.F.- Nire ustez Euskal Herriko Unibertsitateko zentrutan, eta Donostiako Kimika-Fakultatean batez ere, ikerketaren alorrean egiten ari den lana azpimarratu behar da. Kaleko jendeak horren berririk ez dauka akaso eta horretan gu, ikerlariok, errudun handienak gara, egiten diharduguna kaleratzen ez dakigulako. Hemen Fakultateko laborategietan egiten ari den lan azpimarragarria jendeari erakutsi behar diogula, azalpena zor diogula (diru publikoa erabiltzen dugunez) uste dut. Eskertu nahi dut Elhuyarrek gure lana kaleratzeko eman digun aukera ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cac06e7fe8d3 | http://zientzia.net/artikuluak/bakarrik-gobernatzen-den-etxea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bakarrik gobernatzen den etxea - Zientzia.eus | Bakarrik gobernatzen den etxea - Zientzia.eus
Imajina dezagun ordenadoreak etxeko aparatu guztiak urrunera kontrolatzen dituela; telefono-dei batez lapikoa sutan jarri eta berogailua pizten ditugula. Guzti honek zientzi fikzioa badirudi ere, zientzia aplikatu hasiberri batek eskainiko dituen aukerak dira. Zientzi berri hori
Imajina dezagun ordenadoreak etxeko aparatu guztiak urrunera kontrolatzen dituela; telefono-dei batez lapikoa sutan jarri eta berogailua pizten ditugula. Guzti honek zientzi fikzioa badirudi ere, zientzia aplikatu hasiberri batek eskainiko dituen aukerak dira. Zientzi berri hori Bakarrik gobernatzen den etxea - Zientzia.eus Bakarrik gobernatzen den etxea
Imajina dezagun ordenadoreak etxeko aparatu guztiak urrunera kontrolatzen dituela; telefono-dei batez lapikoa sutan jarri, berogailua piztu eta ikuzgailua martxan jarri ahal dugula. Demagun tresna horietako bat matxuratzen denean oharterazi egiten digula edota etxe barruaren eta kanpoaren arteko komunikazioa ahalbidetzen duela.
Bainera ur beroa betetzen ari da bulegotik emandako agindu bati esker.
Edota lapurreta, sute, ur-edo gas-ihesak detektatuz gero, etxean dagokion pertsona edo zerbitzu publikoari telefonoz abisatzeko segurtasun-sistema dugula.
Guzti honek zientzi fikzioa badirudi ere, zientzia aplikatu hasiberri batek eskainiko dituen aukerak dira. Zientzia berri hori domotika da.
Duela urte batzuez gero, elektronika poliki-poliki gure etxeetako zoko guztietara hedatzen ari da eta denbora gutxi barru, ordenadorea izango da bertako jaun eta jabe. Oraindik ez da denbora asko pasatu etorkizuneko etxean ahots metalikodun robot zurrunak (batetik bestera, zerbitzari moduan) zebiltzala imajinatu genituenetik.
Ikuspegi futurista hau ordea, dagoeneko alboratu egin da informatikaren iraultzak gailenduta. Badirudi etorkizunean, robot hauen ordez ordenadorez eratutako sarea izango dela etxeko morroia; entxufe bidez funtzionatzen duten aparatu guztiak ordenadoreari konektatu ahal izango zaizkio eta bertako zein urruneko kontrolez automatizatu ahal izango dira.
Adibidez, eman dezagun eguraldi trumoitsuaz etxetik atera eta lantokian gaudenean pertsianak irekita utzi ditugula ohartzen garela. Telefono-dei batez leihoak ixteko agindua eman ahal izango omen dugu. Edo demagun asteburu bat kanpoan pasatu ondoren etxera joandakoan hau bero egon dadin nahi dugula. Bidean gelditu eta telefonoz dei egin dezakegu, agindu hori emateko.
Iparrameriketako Smart House sistema (a), b irudian pantailaren detailea.
Telefono-dei horren bidez aurikularetik mikrouhinezko seinalea igorriko genioke etxeko ordenadoreari. Honek seinalea jaso eta interpretatu ondoren, pertsiana eta berogailuari dagozkien motoreak konektatu eta martxan jarriko lituzke.
Gaurko etxeetan bi telebista-pantaila eta magnetoskopio bakarra baldin badaude, ezinezkoa da zinta bera bietan ikustea (oso konexio korapilotsuak egiten ez badira bederen) edo ezin dira bi kateatan aldi berean botatzen ari diren programak grabatu. Edo ezinezkoa izaten da telefonoa interfono bezala erabiltzea. Tresna guzti hauek lotzen dituen sarea eratuz gero, oso aukera zabalak eskain ditzake.
Gaur egun bestalde, gero eta etxe gehiagotan dauden ordenadoreak eta gehienetan oso gutxi erabiltzen dira, ia-ia kalkulagailu edo haurrentzako jostailu moduan soilik. Sarea eta telefonoa ordenadoreari konektatuz gero, imajinatutako guztia gainditzen duten aplikazio praktikoak ditu. Guzti hau programa espezifikoz osatzen bada (etxeko mantenimendu, garbitasun eta kontserbaziorako lanak programatzen eta kontrolatzen dituzten programa espezifikoez alegia), bakarrik gobernatzen den etxea izango dugu.
Sistema honi Etxeko Bus deritzo. Elektronikan Busa (binary, unit system-a alegia) lotura fisikoa da (kablea, zuntz optikoa, etab...), zeinari guztia konekta bait dakioke (ikuzgailua, mikroordenadorea, telebista, telefonoa, etab...). Soinua, imajinak eta zenbakizko datuak pasa eraz ditzake.
Busaren helburua beraz, aparatu automatiko guztien gestio zentralizatu eta koordinatua ahalbidetzea da. Ikuzgailua matxuratzen baldin bada adibidez, mikroprozesadoreak ordenadoreari abisatu egingo dio eta honek dagokion elektrobalbularen eraginez, korrontea eta ur-horniketa moztu egingo lituzke.
Home Bus System-a (etxeko automatizazioari ematen zaion izen jenerikoa), esperimentu-mailan errealitatea da. EEBBetan eta Japonian (eta laster Holanda eta Frantzian ere bai) sistema hau probatzen ari dira, eta arrakastaz ari ere.
Sistema honek eskaintzen dituen abantaila itzelak direla eta guztiz erakargarri gertatzen bada ere, eragozpenak ere baditu. Izan ere, estatistikek diotenez, EEBBetan urtero 10.000 pertsona inguru hiltzen omen da ariketa fisikorik ezagatik, zirkulazio eta bihotzeko arazoak direla eta. Aurrikusten dena ordea, ez da hobea. Etxeko automatizazioa hedatzen baldin bada, hogei urtetan arrazoi honegatiko heriotzak laukoiztu egingo omen dira.
Badago beste beldur bat ere: etxeko istripuen arrisku handiagoarena alegia. Urrunera bainera bete edo bulegotik labea pizteak, gero iturriak itxi eta aginteak deskonektatzeaz gogoratzea eskatzen du. Eta okerrak etxean inor ez dagoenean, ondorio latzak izan ditzake.
Dena dela badirudi hori ere aurrikusten dutela horretan diharduten adituek eta giza akatsei aurre egiteko segurtasun-sistemak ere eskainiko dituztela.
Informatika eta telekomunikazioen elkarketak Telematika izeneko zientzia sortu du eta honen barruan kokatu behar da Home Bus System-aren garapena. Sare bidezko etxeko kontrolean oinarritzen den zientzia aplikatu berri honen oinarria, esan bezala ordenadoreak eta berari konektaturiko aparatu guztiek osatzen dute, sareari konektatzeko aukerak ia mugagabeak direlarik. HBSak, aldi berean agindu bat baino gehiago transmititzeko aukera eskaintzen du. Agindu honek zuzenean teklatu bidez edo munduaren edozein muturretatik (ordenadorerako sarrera eskainiko duen zelula kodetzaileari esker) telefono bidez eman daitezke.
Domotikari esker etxeko ordenadoreak ez dira ume-jolasetarako bakarrik erabiliko.
Kanpoan egon eta aparaturen bat (berogailua adibidez) martxan jarri nahi izanez gero, telefonoz deitu eta igorle eramangarri baten bidez berogailu-aginteari dagokion kanala sakatuz, aurikularetik ordenadorea sintonizatzen duen seinalea bidaltzen da. Etxeko ordenadorearen minizentral dekodetzaile telefonikoak seinalea dekodetu eta berogailuari dagokion kanala dela interpretatu eta agindua beteko du. Minizentral honetako bakoitzak 40-50 kanal dituela kontutan hartzen badugu, asmakizunaren neurriaz ohartuko gara.
Orain arte proba asko egin izan da Japonian eta EEBBetan, etxe pilotuetan HBSak instalatuz. Horregatik, eraikuntza berrietan, HBSak ugari sartzeko fase praktikoaren ordua iritsi dela pentsatzen da. Horretarako badago beste arrazoi bat ere; kostuak jaisteko ahaleginarena alegia. Egiten diren kalkuluen arabera, sistema hau hedatzen denean bere ezarpena ez litzateke gaur egun antena paraboliko bat jartzea kostatzen dena baino garestiagoa izango. Horri ordenadorearen prezioa gehitu behar zaio.
Hurrengo mendearen hasierarako etxebizitzak HBSrekin salduko direla aurrikusten da, gaur egun garaje-plaza edo ur bero zentralarekin saltzen diren moduan. Gela bakoitzak HBSaren aginduak interpretatzeko entxufe programatua izango du eta elektrogailuen sistemei zuzenean konektatzeko lotunea eramango dute. Ordenadorea supermerkatu eta bankuetako terminaletara konekta daiteke; erosketak telefono bidez egin daitezke. Eta, laster, kutxazain automatikotik dirua atera eta telefax bidez testuak bidaltzen ditugun bezala, etxetik edo bulegotik idazpen kontableak eta faktura-bidalketak egingo ditugu, erosotasun osoz.
Industrian ere erabilgarria da HBSa eta dagoeneko aplikatzen ari dira. Eraikuntz sektoreko enpresa estatubatuar batek obren bilakaera bulegotik, milaka kilometrotara kontrolatzen du. Zenbait enpresa japoniarretan ere, 1983. urteaz gero telefono bidez urrunetik kontrolatzen da produkzioa.
Gizaki itxurako robot zerbitzaria urruti dago oraindik.
Ondorioak imajinatzea ez da zaila. Gero eta jende gehiago egongo da lana etxetik irten gabe egin ahal izango duena. Erosketak, bankuetako gaiak, papeleoak, etab... HBS bidez tramitatu ahal izango dira. Sistema hedatuago egongo denean, jendearentzat lantokitik gertu bizitzea ez da hain premiazko izango eta hainbat hiritako goizeko trafiko-butxadurak desagerterazteko bidea izan daiteke; goizeko zortzietan fitxatzea ez bait da beharrezkoa izango.
Normalizazioaren bidetik
Sistema hedatu baino lehen, komunikazio-protokoloa definitu beharra dago, hau da, erabiliko den lengoaia, aparatu bakoitzaren eta sare domestikoaren arteko interfaceak eta sare honen eta kanpoko sareen artekoa, definitu behar dira. Aparatu bat bere marka edozein delarik edozein saretara (nork instalatu duen kontuan izan gabe) konektatu ahal izateko arau unibertsala martxan jarri beharra dago. Normalizazio osoa da arrakastarako baldintza: oinarrizko osagai elektroniko batzuk, berberak izango dira mundu osorako eta serie handitan fabrikatuko direnez produktuak merkeagotzea lortuko da.
Beste sektoreetakoek ez bezala, elektragailu, telefonia, telekomunikazio eta industria informatikoko profesionalek berehala ulertu dute arauaren premia. BUS domestikoa estandarizatzeko elkartu eta batera lan egiteko erabakia hartu dute.
Europan, elektragailuen sektoreko enpresari garrantzitsuenak sektoreko industria europarrarentzako estandarrak landuko dituzte. Enpresa hauek Philips holandarra, ABB suitzarra, British Telecom PLC, Thorn, Mullard eta GEC britainiarrak, Thomson eta Legrand frantsesak, Siemens eta AEG alemaniarrak, Zanusi italiarra, eta azkenik FAGORen lankidetzaz IKERLAN dira.
Home Bus Sytem
izeneko sistemaren aginte-koadro.
“Home Systems” deituriko 2.431 proiektu honekin aurtengo urtarrilean hasi dira eta teknologia berri honen aplikazio-eremuak aztertuko dira. Hasieran behinik behin bi urteko iraupena izango duela aurrikusten da.
Japoniar industriariek HITIren (Industria Lokalaren Ministraritzaren) bultzadapean aurrerapauso handiak eman dituzte arlo honetan. Beren Home Busa dirudienez duela urtebetetik prest dago eta EEBBetan normalizazio bide bera daramate Smart House proiektuarekin.
Egia da mundu-mailako estandarrik oraindik ez dagoela, baina herrialde desberdinen artean informazio-trukea etengabea da. Japoniarrek adibidez, dagoeneko bi aldiz aldatu dute beren estandarra nazioarteko eztabaiden ondoren. Badirudi beraz, ez dela domotikaren inguruan borroka teknologikorik egongo. Borroka geroagorako utzi dute; arauak ezarri eta industrialek beren produktuak merkaturatuko dituztenerako, edo 1990.aren ondorengo urteetarako; hori bait da hain zuzen ere domotikaren hedapenerako aurrikusten den data. Oraingoz sistema hauek bai Japonian (produktu hauek merkatuan sartzen lehenengoak izatearen apostua egin dute) eta bai EEBBetan ttanttaka saltzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a550ebd1830b | http://zientzia.net/artikuluak/zurezko-arrantzuntziak-hiltzear/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zurezko arrantzuntziak hiltzear - Zientzia.eus | Zurezko arrantzuntziak hiltzear - Zientzia.eus
Euskal Herriko arrantzaren egoera larria bada ere, "Euskal Herria" izeneko arrantzuntzi batek haize berriak ekarri nahi dizkio arrantzaren alorrari. Arrantzuntzi honetan zura material berri batez ordezkatu da etorkizun itxaropentsua iragarri nahian.
Euskal Herriko arrantzaren egoera larria bada ere, "Euskal Herria" izeneko arrantzuntzi batek haize berriak ekarri nahi dizkio arrantzaren alorrari. Arrantzuntzi honetan zura material berri batez ordezkatu da etorkizun itxaropentsua iragarri nahian. Zurezko arrantzuntziak hiltzear - Zientzia.eus Zurezko arrantzuntziak hiltzear
Elkarrizketak
Ez dugu uste izenburu honek inor harrituko duenik. Euskal Herriko arrantzaren egoera larria baino larriagoa bada ere, “Euskal Herria” izeneko arrantzuntzi batek haize berriak ekarri nahi dizkio arrantzaren alorrari. Arrantzuntzi honetan zura material berri batez ordezkatu da etorkizun itxaropentsua iragarri nahian.
Hondarribiko sarreran dagoen Olaziregi untziolara jo genuen berrikuntza honi buruz gehiago jakin ahal izateko. Erramun eta Inazio dira famili untziola honen jabeak eta badirudi untziola honek “familiarra” izaten segituko duela; Olaziregi familiako gazteenek ere bertan lan egiten bait dute. Untziolaren barnean eskailera batzuk igoz dagoen bulegoan, Erramun aurrez aurre genuelarik, ondoko elkarrizketa hau izan genuen.
Elh.: Hitz egingo al diguzu material berriari buruz?
"Euskal Herria" arrantzuntzia.
Olaz.: Materiala poliesterra da. Hobeto esanda, beira-zuntzez indartutako poliesterra. Poliester-geruza bakoitzagatik beira-zuntzezko geruza bat ipini behar da. Geruza bikoitz hauen kopurua untziaren luzerak mugatuko du, baina normalean untziaren luzera-metro bakoitzeko geruza bikoitz bat ipintzen da. 24 m-ko untzi batek adibidez, 24 geruza bikoitz dauzka. Badirudi geruza-kopuru honek lodiera handia hartu behar duela, baina 30 mm lodi besterik ez da. Gainera, geruza honen barnean zenbait nerbio sartzen da multzoa indartzeko.
Elh.: Jadanik, urte batzuetako esperientzia baduzue poliesterrezko untzi txikietan. Baina, orain emandako urratsa ez da txantxetakoa. Zer eragin izan du zuentzat emandako urrats honek?
Olaz.: Gazte-gaztetatik aitarekin lan egiten hasi ginenean, zura izan zen urte askotan erabilitako laneko materiala. Orain dela hamabi bat urte, poliesterrezko untzi txikiak egiten hasi ginen. Bide honetatik abiatzeko arrazoiak, poliesterrak dauzkan propietate eta abantailetan daude. Fabrikazioan, egia esan, ez dugu aldaketa handirik egin. Zurak, eskulanetik aparte, makineria asko behar izaten du berarekin lan egin ahal izateko. Poliesterrak, ez du ia makineriarik behar, baina eskulan dexente behar du: ia lan gehiena eskuzkoa dela esan daiteke.
Elh.: Burdinazko piezak (hots, motorea, helizea, etab.) untziari finkatzeko, besteak beste, soldadura eta errematxeak erabili izan dira. Poliesterrezko untzi honetan nola egin dituzue elkarketa horiek?
Olaz.: Poliesterrean ezin da soldadura bezala ezagutzen duguna egin. Burdina poliesterrarekin lotu behar denean, poliesterrean sartzen da eta poliester-geruza batzuekin eutsi. Eta hori nahikoa ez bada torlojoak ere erabil daitezke. Beraz, oso teknika erraza eta sekreturik gabekoa da hau.
Elh.: Poliesterrez egindako untzi honen oreka-arazoak nola gainditu dituzue?
Olaz.: Ez. Ez dugu arazo berezirik eduki. Esperientziak erakutsi bait digu poliesterrezko untziek zein forma eduki behar duten. Pikatuagoak direla esan daiteke.
Elh.: Beraz, badirudi teknologia berri honek zailtasun berezirik ez dizuela planteatu.
Erramun Olaziregi.
Olaz.: Ez. Ez da hain zaila izan. Benetako zailtasuna moldeak egitean datza, baina zurezkoetan ere hauxe da zailtasunik handiena. Behin moldeak eginez gero, materiala brotxaz ezartzeko lana oso mekanikoa da. Lehen esana dut untzi hauek forma berezia dutela. Hori ere, esperientziak erakutsi digu. Poliesterrezko lehen untzia egin genuenean, zurezkoen forma berdinekoa egin genuen, baina uretara bota ondoren, oso gaizki joaten zela ikusi genuen. Han eta hemen galdetuz, forma egokia aurkitu genuen eta urteak joan ahala nahikoa esperientzia geureganatu dugu alor honetan. Hala ere, berriro diot, moldeek ematen dizkigute buruhauste handienak.
Elh.: Arrantzuntzi honen egitura dela eta, zaila omen da urperatzea... Baina, zurezkoak baino suharkortasun handiagoa omen du.
Olaz.: Horrela gertatuko balitz (hau da, arkaitz-muturren bat jo eta zulatzea), oso zaila ikusten dut untzia urperatzea. Untziak dituen gela eta ganbarak guztiz estankoak dira eta zuloren batetik ura sartuko balitz, ez litzateke beste geletara pasatuko. Are eta gehiago, arrantzaleek materiala edukiz gero, zulo hori beraiek konpon dezakete.
Su-kontutan, egia da poliesterrak zurak baino arrisku handiagoa duela, baina ez hainbeste. Poliesterrak su hartzeko bere baitan sortu behar da sua, hau da, poliesterrezko zerbait muntatzerakoan poliesterra bustia dagoela su ematen bazaio, orduan bai, dena kixkalita geratuko da. Baina baldintza hauek oso bereziak dira eta ez dira ia sekulan betetzen.
Elh.: Arrantzuntzi honek helizeak alboan dituela ikusi dut...
Olaz.: Bai eta ez. Propultsiorako helizea beste arrantzuntzien antzera atzean dauka ohizkoa bezala, baina egia da alboan bi helize dituela: bat aurrean eta beste bat atzean. Bi helize hauen zeregina maniobratako lanak erraztea da: bai kaian bertan eta baita arrantza-maniobratan ere. Kontutan hartu sarea zabalduta dagoenean arrantzuntziari indar izugarria eragiten zaiola eta alboko helize hauen bidez arrantzuntzia saretik aparte mantentzea lortzen dela. Egitura hau ezinezkoa litzateke zurezko untzitan.
Elh.: Kolpeen aurka erresistentziarik ba al du poliesterrak?
Olaz.: Alor honetan fama txarra dauka poliesterrak kalean. Arina dela, ahula dela, itsasoko haizeek erraz eraman dezaketeela etab., entzuten dira. Eta egia da, noski, behar adina material sartzen ez denean. Demagun zurezko untzi batek 50 tona pisatzen dituela. Poliesterrezkoak ez luke gutxiago pisatuko, ezta gutxiagorik ere, eta azken finean 50 tona zur, 50 tona poliester edo beste substantzia bateko 50 tona, 50 tona dira eta hori ez dago mugitzerik. Beraz, nahikoa materiala sartuta “fama txar” horrek ez dauka inolako arrazoirik.
Kolpeen kontrako erresistentzia zer-nolakoa den ikusteko, hemen untziolan egindako froga bat kontatuko dizut. Zentimetro bateko poliester-ohol bat eta hiru zentimetroko zur-ohol bat karga berdinaz jo ziren. Zura txikituta geratu zen bitartean, poliesterra artazitu edo pitzatu besterik ez zen egin.
Elh.: Zeintzuk dira untziaren neurriak eta zein diferentzia dago zurezkoekin konparatuta, kapazitate-alorrean?
Zurezko untziak ez dira bukatu oraindik.
Olaz.: Arrantzuntzia 24,30 luze, 6,40 m zabal eta 3,35 m sakon da eta bolumena 208 m 3 -koa. Kapazitate aldetik, 27-28 m luzerako zurezko arrantzuntzi batena da. Kontutan hartu poliesterreko geruzak zurezkoak baino askoz ere meheagoak direla eta gasoilezko depositoa, makina-gela etab. pasatu ondoren neberetara iristen garenean, alde bakoitzetik 40 cm irabazten dela. Beraz, arrantzuntzi txikiagoa da, baina kapazitate handiagoa du.
Elh.: Untziaren zati desberdinak nola fabrikatu dituzue?
Olaz.: Lehenbizi moldeak prestatu behar izaten dira eta horixe da, hain zuzen ere, gehien kostatzen den lana. Hemendik aurrera untzi guztia bat da, hau da, ez dago zati independenterik. Beraz behetik goraino untzia pieza trinko bat balitz bezala kontsideratu behar da.
Elh.: Oso garestia al da poliesterrezko arrantzuntzi hau?
Olaz.: Kostu-atalean bi alderdi desberdindu beharko lirateke. Alde batetik untzia egiteak duen kostua eta bestetik mantenimendu-kostua.
Poliesterrezko arrantzuntzia egitea %10 edo %12 gehiago kostatzen da zurezkoa egitea baino eta %6 edo %8 merkeago burdinazkoa egitea baino. Poliesterra dexentez garestiagoa da zura baino. Guri 1000 pta. kiloko kostatzen zaigu gutxi gorabehera. Hor zehar ibili gara prezio hobeagoak aurkitu nahian, baina une honetan zaila da.
Mantenimenduan, aldiz, poliesterrezko eta zurezko untzi baten artean ez dago konparazioa egiterik; askoz ere merkeagoa bait da poliesterrezko untziarena.
Zurezko untzia gutxienez urtean behin pintatu behar da eta poliesterrezkoa hamar urtean behin. Bestalde, kaskoan egin behar izaten diren konponketak erraz baino errazago egiten dira.
Iraupena ere, poliesterrezkoena zurezkoena baino handiagoa da. Ingalaterran 37 urteko patruiluntzi bat dagoela orain etorri zait burura.
Beraz erreferentzia hau hartzen badugu, 40 urte inguruko arrantzuntzi batek bere burua nahikoa amortizatua duela esan daiteke, ezta?
Elh.: Euskal Herrian merkaturik ikusten al duzu?
Olaz.: Nik ez dakit teknologia berri honetaz Euskal Herriko arrantzaleak konbentziturik dauden ala ez. Izan ere, urtetako tradizioa hutsi behar izatea kosta egiten da eta hori normala da. Jakin badakit Hondarribiako arrantzaleak teknologia honen posibilitateaz konbentzituta daudela, beraiekin harreman zuzena dugulako behar bada. Hala ere, etorkizuna arrantzarenarekin lotuta dago. Beraz, merkatua dagoen ala ez geroak erakutsiko digu.
Elh.: Mila esker.
Teknologia berriari lagundu behar
Untziola gaur egun dagoen bezala, untzi txikiak eta txalupak egiteko pentsatuta dago. Zurezko untzitik poliesterrezkora pasatzeak ez dituzte lekuz aldatzera behartu, baina untzi txikiak egitetik untzi handiak egiteko emandako urrats honek leku aproposagoa eskatzen du. Horretaz jabetu dira olaziregitarrak. Bestela “Euskal Herria” arrantzuntzia untziolatik ateratzeko pasatu behar izan dituzten gorabeherak entzutea besterik ez dago.
Erramunek esan zigunez, lur batzuk ba omen dauzkate untziola egokiagoa egiteko. Jakin badakite Administrazio Publikoak teknologia berriak ezartzeko laguntzak luzatzen dituela. Baina, arrantza otso beltza omen da diru-laguntzen alorrean eta beraz, diru-laguntzarako ohiturarik ez dago. Ate asko jo eta joko omen dute diru-eske, espainiar estatuan poliesterrezko untziak egiten dituzten hiru untziola besterik ez omen dago eta.
Guk lerro hauek aprobetxatuz, lagunarteko aholku bat luzatu nahi diegu olaziregitarrei. Gaur egun industriek edo ikerketa-zentruek diru-laguntzak eskatu ahal izateko itxura edo irudia asko zaintzen dute, hots, titulatuen zerrendak, txostenak, proiektuak etab. egiten dituzte. Nahiz eta untzioletako lana askotan artisau-lana izan, kanpora erakutsitako itxura gehixeago zainduz agian zenbait bide arrotz erraztu egingo litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7164649f1cc1 | http://zientzia.net/artikuluak/erdi-aroaren-bukaerako-zientzia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erdi aroaren bukaerako zientzia - Zientzia.eus | Erdi aroaren bukaerako zientzia - Zientzia.eus
Santo Tomasek eta bere kideek, makina bat lan egin ondoren filosofiaren eta erlijioaren arteko ezkontza burutu zuten. Ezkontza honek, zirudienez, betirako iraun beharko zuen, baina aldi berean, hots XIII. mendean bertan, bere arerioak agertu zitzaizkion.
Santo Tomasek eta bere kideek, makina bat lan egin ondoren filosofiaren eta erlijioaren arteko ezkontza burutu zuten. Ezkontza honek, zirudienez, betirako iraun beharko zuen, baina aldi berean, hots XIII. mendean bertan, bere arerioak agertu zitzaizkion. Erdi aroaren bukaerako zientzia - Zientzia.eus Erdi aroaren bukaerako zientzia
Historia
Beste batean ikusi genuenez, Eskolastikaren gailurra XIII. mendean Santo Tomasekin lortzen da. Santo Tomasek eta bere kideek, makina bat lan egin ondoren filosofiaren (ezagupenaren) eta erlijioaren arteko ezkontza burutu zuten. Ezkontza honek, zirudienez, betirako iraun beharko zuen, baina aldi berean, hots XIII. mendean bertan, bere arerioak agertu zitzaizkion.
Horien artean Roger Bacon aipatu behar dugu. Berak egindako kritika gaurko ikuspegitik zuzena izan arren garai hartako giroarekiko aurreratuegia zenez gero, ez zuen eragin handirik izan. Alderdi horretatik garrantzi handiagoa du ia XIV. mendearen hasieran Duns Scoto-k (1265-1308) egindakoa. Honek Oxford-en eta Parisen erakutsi zuen eta aquinotarraren ustez arrazoiaren demostrazioetatik kanpo zegoen teologiaren eremua zabaldu zuen. Scotoren eritziz kristautasunaren funtsezko doktrinak Jainkoaren edonolako borondatean dauka oinarria eta gizakiaren dohai nagusia, arrazoia bera baino askoz nagusiagoa, aukeramena zen.
Hau dela eta, nolabait filosofiaren esparrua eta teologiarena elkarrekiko askatu egiten ziren eta filosofia ez zen berriro “teologiaren mirabe” izango. Askatze honek ezagupenaren garapena eta libertatea ekarriko zuen eta filosofiaren eremuan esperimentazioa sartzean gaur egun ezagutzen dugun zientziaren oinarria ipini zen. Hala ere, hori ez zen egunetik egunera lortu. XIII. mendearen bukaeran eta XIV.aren hasieran filosofiaren eta teologiaren munduak aquinotarren eta scototarren artean zeuden banatuta.
Duns Scotok hasitako bidearen jarraitzaile sutsua Ockham-eko Gilermo izan zen. Honen eritziz teologiaren inolako emaitzarik ez zen arrazoiaren bitartez frogatu ahal izango. Are gehiago, Elizak erakusten duen zenbait adierazpenen arrazionaltasunaren ezintasuna agerterazi zuen. Aita Santuaren gailentasunaren doktrinaren aurka borrokatu zuen eta frantziskotarrek Juan XXII.a Aita Santuaren kontra zeramaten gudan buruzagi izan zen. Guzti horregatik heresetzat hartua eta giltzaperatua izan zen. Baina espetxetik ihes egin ondoren Bavariako Luis Enperadorearen babespean jarri zen eta honek Aita Santuaren aurka zeukan eztabaida luzeari laguntza eman zion.
Aquinoko tomas.
Ockham-ek egiaren bi aurpegiak edo motak onartzen zituen; egia dogmatikoa (hots, fedearen bitartez onartzen dena) eta egia filosofikoa (arrazoiaren bitartez ikertu behar dena). Jarrera hau nominalismoaren berpizkundearekin uztartu zen. Honen arabera, dagoen errealitate bakarra gauza partikularrena da. Ideia unibertsalak, aldiz, izen hutsak edo adimenaren kontzeptuak baino ez dira. Aquinotarrak edo “errealistak” unibertsaletik partikularrera etorreraztean abstrakzioz abstrakzio zihoazen. Aldiz, nominalismoaren berpizkundeari esker, zentzuen bitartez atzeman ditzakegun objektuen gainean jarri zen atentzioa eta, bide batez, abstrakzioei mesfidantza osoz begiratzen zitzaien. Denbora aurrera joan ahala, honek behaketa zuzena, esperimentazioa eta indukzio bidezko ikerketa ekarriko zituen.
Elizak nominalismo berria arbuiatu eta debekatu egin zuzen eta Pariseko Unibertsitateak Ockham-en idazkiak kondenatu egin zituen. Unibertsitate hartan 1473an, hau da, Errenazimentu garaian, berriro ere errealismoa jarri nahi zuten doktrina ofizialtzat. Baina, Ockham-en ideiak guztiz errotuta zeuden eta berean jarraitu zuten. Ockham-en lanak Erdi Aroko eskolastikaren lehentasunaren bukaera ekarri zuen. Harez gero, filosofiak teologiak erakusten zituen ondorioetara ez zuen nahitaez iritsi beharrik, eta burua libre ikusiz, bere gaien ikerketara jo ahal izan zuen.
Eskolastikaren aurka borrokatu zuen beste pentsalaria, Cusa-ko Nikolas (1401-1464) dugu. Honen eritziz giza-ezagupen guztia konjeturala da, nahiz eta Jainkoak esistitzen den guztia ulertu. Hori intuizio mistikoaren bidez adi daiteke. Eritzi hauek Cusa nolabaiteko panteismora eraman zuten. Panteismo hau gero Brunok hartuko zuen beretzat. Ezagupenari buruzko ideiak alde batera utzirik, Cusak fisika eta matematika aurrera eraman zituen: landareek haztean airearen pisuaren parte bat hartzen zutela demostratu zuen balantzaren bitartez, egutegiaren berregituraketa proposatu zuen, zirkuluaren karraduraketaz bortizki arduratu zen, Ptolomeoren sistema arbuiatuz Lurraren biraketaren teoria defendatu zuen. Kopernik-i bidea irekiz Brunok, Novara astronomoarekin, higidura berez erlatiboa dela eta absolutu dagoen bakarra zenbakia denaren teoria plazaratu zuen.
Matematika eta Fisika
Zientziaren arloan Matematikaren esparruan erpin bat azpimarratu beharko balitz, zifra arabiarren onarpena eta beraien bidez lortzen den kalkuluen erraztasuna izango litzateke. Hasieran zifra hauek “apice”tan, hots, adarrezko fitxetan idazten ziren, Gerberto-ren (X. mendea) abakoan erabiltzeko. Zifra berri hauek berehala hautsez estalitako oholetan idatziak izan ziren.
Roger Bacon-en Opus Maius liburuko diagrama geometrikoa.
Horrela, eramaten zena eta behin-behineko emaitzak garbi eta zuzen zitezkeen: XII. eta XIII. mendeetan “algoritmoek” erabilera hori erakusten zuten. Gero papera merkeagotu zenean eta bere erabilpena hedatu zenean, kalkulu idatziak bere burua ezabatu gabe egin ahal izateko gaur egun erabiltzen dugun erarantz abiatuz egokitu behar zuen. Aritmetika merkatalgoan behar beharrezkoa zen eta 1340. urteaz gero partida bikoitzeko kontaduria ezaguna zen Genoan.
Aritmetikan, geometriarekin batera (hau da, algebran), bigarren mailako ekuazioa plazaratzen hasi zen. Orain baino lehen ikusitako Fibonaccirekin batera XIV. mendearen bukaeran hildako Oresme-ko Nikolas aipatu behar dugu arlo honetan. Honek lorpenen katea luzeari beste maila bat erantsi zion. Serieen batura, geometria analitikoaren lehen oinarriak eta berretzaileen asmakizuna zor zaizkio besteak beste. Oresme-ko Nikolas dinamikari buruz ere arduratu zen eta honela Lurraren biraketaren alde azaldu zen, zeren “nahiz eta zeruak egunez higitu egiten direla eta Lurra ez behaketaren bidez frogatzerik izan ez” Lurraren biraketaren teoria errazagoa eta perfektuagoa bait da.
Fisikaren arloan matematikak ekarri zuen aldaketa handienetakoa zera izan zen: diferentzia erreal guztiak kantitateen arteko diferentzia bihur zitezkeenaren teoria. Crombie-k dioen bezala, koalitate baten intentsitatea (beroa, adibidez) kantitate baten magnitudearen antzera neur zitekeen. Aristotelesen fisika koalitatiboaren eta XVI. mendeko fisika matematikoaren arteko desberdintasuna, aldaketa honetan datza.
Erdi Aroko zientziak zenbaki arabiarrak erabili zituen aritmetika garatzeko. Cordobako zilargin mairuen puntzoi-taula.
XIII. mendetik aurrera Fisikak bultzada handia jasan zuen: estatikak Jordanus Nemorarius-en eskutik, magnetismoak iparrorratzaren agerpenarekin, optikak Oxfordeko eskolan, bereziki, Freiberg-eko Thierry-n, etab. Erdi Aroaren aldi hau behar bezala epaitzeko zeuden bitartekoak eta egoera eduki beharko genituzke kontutan eta, agian, Beaujonan-en hitzek egingo digute:
Ptolomeo, Aristoteles eta Galeno erraldoi izugarri bezala agertzen ziren. Beren lanak gotorleku ikaragarrien antzera altxata zeuden. Erdi Aroko gizonak harresi haietan urradura batzuk ireki zituen, baina barnean gelditu zen itxita. Geroak zera egiaztatuko zuen: hemen eta han kritika bat edo bes egin beharrean birrintze osoa zela bidea. Iraultza bat egin behar zen: Ptolomeoren aurka Kopernik-ena, Aristotelesen aurka Galileorena eta Galenoren aurka Harveyrena.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-3fe7c79bd888 | http://zientzia.net/artikuluak/elgorria-mundutik-desagerteraztea-ezinezkoa-ote/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Elgorria mundutik desagerteraztea, ezinezkoa ote? - Zientzia.eus | Elgorria mundutik desagerteraztea, ezinezkoa ote? - Zientzia.eus
Elgorria desagerterazterik ba al dugu? Desagerterazi egin behar al dugu? Lortuko al dugu? Lehen galderaren erantzuna arrazoi zientifikoetan oinarritua dago: elgorria desagerteraztea posible da.
Elgorria desagerterazterik ba al dugu? Desagerterazi egin behar al dugu? Lortuko al dugu? Lehen galderaren erantzuna arrazoi zientifikoetan oinarritua dago: elgorria desagerteraztea posible da. Elgorria mundutik desagerteraztea, ezinezkoa ote? - Zientzia.eus Elgorria mundutik desagerteraztea, ezinezkoa ote?
1989/03/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
lgorria desagerterazterik ba al dugu? Desagerterazi egin behar al dugu? Lortuko al dugu? Lehen galderaren erantzuna arrazoi zientifikoetan oinarritua dago: elgorria desagerteraztea posiblea da.
Elgorria.
Lehen galderaren erantzuna arrazoi zientifikoetan oinarritua dago: elgorria desagerteraztea posiblea da. Baztanga mundutik desagertzeak zenbait eritasun kutsagarri erabat desagerteraztea posible dela frogatu zuen. Baztangaren eta elgorriaren artean desberdintasun nabarmenak dauden arren, badira antzekotasun epidemiologikoak ere. Kasu bietan, agente sortzaileak birusak dira (oso ezagunak diren larruazaleko erupzioak sortzen dituztenak) eta behaketa epidemiologikorako oso baliagarri den ezaugarria da hain zuzen. Bi eritasunek bizi guztirako inmunitatea damaigute. Ez dago gizakietan birus hauen eramaile kroniko asintomatikorik eta ezta animali erreserboriorik ere.
1963az gero badugu elgorriaren aurkako txerto eraginkor eta kaltegabeko bat. Oraintsu arte ez da sistematikoki erabili izan; zailtasun teknikoak bait zeuden (txertoetako birusaren bideragarritasuna ongi babesteko beharrezkoa zen metaketa, garraio eta salmenta-katea hotza; lortzea ia ezinezkoa). Gaur egun darabilgun txertoa termoegonkorragoa da, eta 3-4 astetan, liofilizaturik bere potentzia manten dezake tenperatura tropikaletan inolako hozketarik gabe.
Aurrerapen tekniko honi abantaila ekonomiko bat gehitu zaio; elgorriaren aurkako txertoak, dosi bakoitzeko, 450 pezeta besterik ez bait du balio.
Ikusitakoaren arabera, elgorria desagerterazterik badugunaren arrazoi zientifikoak sendoak dirudite. Jarrai gaitezen aurrera, eta ekin diezaiogun bigarren galderari. Elgorria desagerterazi egin behar al dugu? Munduko baliabideak hain urri diren garai hauetan, eritasun honen aurka dirua gastatzeak eta giza indarrak erabiltzeak merezi al du?
Erantzuna kasu honetan ere baiezkoa da; elgorria desager-terazi egin behar dugu; osasun-arrazoiengatik eta baita arrazoi ekonomikoengatik ere.
Osasun-arrazoiak
Elgorria, premiarik gabeko oinazeen, hilkortasun goiztiarraren eta gastu ikaragarrien arrazoi garrantzitsua da. Populazio isolatuetan ezik, elgorria unibertsala da ia eta pertsona gehienek eritasuna 15 urte bete aurretik jasaten dute. Elgorria, edozein egoeratan dela ere, konplikazio grabeen iturri izan daiteke: beherakoak, entzefalitisa, belarriko otitisa, pneumonia, etab.
Arrazoi ekonomikoak
Elgorriaren aurkako txertoa erabiliz egindako prebentzioak, EEBBetan 1963-1972. urteetan urtero 130 milioi dolarreko aurrezpena eragin duela kalkulatu da. Gaur egun, urtero 500 bat milioi dolar aurrezten direla pentsatzen da. Herrialde horretan elgorriaren aurkako txertaketaren kostua/mozkina erlazioa 1:10ekoa dela kalkulatzen da. Eta inbertsio horren irabaziak oraindik ere handiagoak izango lirateke garapen bidean dauden herrietan; elgorriari zor zaizkion erikortasun eta hilkortasuna askoz ere handigoak bait dira azken hauetan.
Elgorriaren desagertzeari buruzko hirugarren galderari erantzutea zailagoa da. Lortuko al dugu? Mundu osoan eritasun hori desagerterazteko adina borondate sozial bildu ahal izango ote dugu? Denbora luzean seguraski ez dugula lortuko pentsatzea bidezkoa da.
Arazo honi buruzko eritziak beti bat ez datozen arren, eritasunaren desagertzea merezi duen helburua da, zalantzarik gabe. Eta erakunde eta nazio-mordo bat ari da lanean, zentzu honetan, hemendik 1990. urterako mundu osoko ume guztiek bost eritasunen aurkako inmunizazio (edo txertaketa) sistematikoa edukitzeko aukera izan dezaten.
Elgorria desagerteraztea lortuko al dugu?
galderari erantzun errealista eman nahi badiogu, baztangak elgorriarekiko dituen zenbait ezberdintasun ere kontutan eduki behar ditugu. Elgorria oso eritasun kutsagarria da; bapatean agertu eta oso azkar hedatzen dena. Ezaugarri hauek baztangaren oso bestelakoak dira; eritasun hau mantsoago hedatu eta neurri gogorrak hartuz gero nahikoa ongi kontrola bait zitekeen.
Bi eritasunen arteko ezberdintasun honek zera esan nahi du: elgorria desagerteraztea helburutzat duen edozein programatan ezinbestekoa litzatekeela oso inmunizazio-indize altuak lortu eta mantentzea (agian %90etik gorakoak). Han-hemenka kasu indibidualak sendatuz eta kontrolatuz baztanga desagerteraztea lortu zen arren, populazio orokorraren inmunizazio-tasak ez ziren %50 baino handiagoak izaten. Elgorriaren aurkako inmunizazioa arrakastaz eta aldi berean aplikatu beharko litzateke nazio jakin bateko eskualde guztietako umeetan, helburu hori lortzekotan. Elgorriaren transmisioa deusezteko, beraz, beharrezkoa da populazioaren gehiengoa sistematikoki txertatzeko gauza den lehen mailako atentzio iraunkorreko azpiegitura edukitzea.
Azken ezberdintasun garrantzitsua ere badago: elgorriaren behaketa-lanek baztangarenekin konparatuz suposatzen duten zailtasun handiagoa. Ez da harritzekoa elgorria larruazaleko erupzio edo gorriuneak sorterazten dituzten beste eritasun batzuekin nahastea, eta bestalde, elgorriak luzarora erraz ezagutzen diren marka edo seinaletik ez du uzten, baztangaren orbainekin gertatzen zen bezala (kasu hauetan gauza jakina zen pertsona hori baztangaren aurka inmunizatua zegoela). Horregatik, datu fidagarririk eduki ezean, beharrezkoa izango da, noizean behin, ikerketa serologikoak egitea, eta honek, noski, gastuak gehitu egiten ditu.
Elgorria mundu osotik desagerterazteak ahalegin eta esfortzu berezi bat merezi duelakoan nago. Osasun publikoaz arduratzen diren nazioarteko erakundeak horretan borrokatu beharko dira, baina ezin esango dugu berehala lortuko dugunik. Arrakasta, borondate eta ekimen orokor baten froga izango da eta agertuko den elgorri-kasu bakoitzak hutsegiteak neurtzeko balioko du. Hemendik aurrera ezta elgorri-kasu bakar bat ere!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fefefea904f2 | http://zientzia.net/artikuluak/titanioa-mende-honetako-metala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Titanioa: mende honetako metala - Zientzia.eus | Titanioa: mende honetako metala - Zientzia.eus
Industri iraultza hasi zenetik, metalak erabili izan dira aplikazio guztietan. Gaur egun, ulertezina iruditzen zaigu gure konfort-maila aluminioa aipatu gabe mantentzea: garraiotan, leihotan, sukaldaritza-tresnetan, elikaduran eta abarretan.
Industri iraultza hasi zenetik, metalak erabili izan dira aplikazio guztietan. Gaur egun, ulertezina iruditzen zaigu gure konfort-maila aluminioa aipatu gabe mantentzea: garraiotan, leihotan, sukaldaritza-tresnetan, elikaduran eta abarretan. Titanioa: mende honetako metala - Zientzia.eus Titanioa: mende honetako metala
Materialak
I ndustri iraultza hasi zenetik, metalak (altzairuak bereziki) erabili izan dira aplikazio guztietan. Dena den, “metal” hitza aipatzerakoan, duela denbora gutxi arte beti pentsatu ohi genuen altzairuei buruz mintzatzen ari ginela.
Duela urte gutxi aluminioa ere hasi zen erabiltzen; hasieran aeronautika-arloan eta gero eguneroko aplikazio askotan. Gaur egun, ulertezina iruditzen zaigu gure konfort-maila aluminioa aipatu gabe mantentzea: garraiotan, leihotan, sukaldaritza-tresnetan, elikaduran eta abarretan.
Altzairu eta aluminioaz gain, badago gero eta gehiago erabiltzen ari den beste metal bat, nahiz eta oraindik gure eguneroko bizitzan garrantzi txikia eduki. Metal hori titanioa da.
Gregor izeneko ingeles batek 1791. urtean aurkitu zuen titanioa, eta zazpi urte geroago Klaproth germaniarrak izena jarri zion mitologia klasikoan oinarrituz. Baina 150 urte pasatu ziren metal berri horrek aplikazio industrialik ezagutu gabe. 1938. urtean Wilhem Kroll-ek asmatu zuen mineraletik titanio purua lortzeko prozedura industriala. Horrela pausoa emana zegoen titanioa teknologian erabiltzen hasteko.
Gerra-abioien turbinetan hasi ziren titanioa erabiltzen.
II. Mundu-Gerra amaitu ondoren, aeronautika militarraren hedapen handia zela medio, dentsitate txikiko metalak edo metal arinak hasi ziren ikertzen. Metal horiek hauexek dira: aluminioa, magnesioa eta titanioa. Hiru metal horietatik, aluminioa eta bere aleazioak berehala hasi ziren hegazkinetan erabiltzen; fuselaiatan adibidez. Horrela, altzairuekin konparatuz, hegazkinen pisua arindu egiten zen eta ondorioz erregai-kontsumoa ere bai. Arrazoi berbera egon da azken hamarkada honetan aluminioa automobiletan gero eta gehiago erabiltzeko.
Titanioak dentsitateaz gain, nahiz eta alumunioarekin konparatuta handiagoa izan (4,5 eta 2,7 kg/dm 3 ), oso garrantzitsua den beste ezaugarri bat dauka, hau da, bere urtze-tenperatura oso altua izatea (1678ºC). Propietate honi esker, teknikariek hegazkinen zati beroak eraikitzeko titanioa oso material egokia izango zela pentsatu zuten. Hegazkinen turbinetan lan-tenperaturak altuak izaten dira, eta beraz, besoak eta gainerako zatiak eraikitzeko tenperatura horiek jasaten dituzten produktuak erabili behar dira. Gainera, produktu horien dentsitatea txikia baldin bada, aeronautikaren premiak ondo betetzen dira.
50.eko hamarkadan EEBBeko gobernuak aeronautika militarra bultzatu asmoz diru asko inbertitu zuen metal arinen ikerkuntzan. Titanioaren arloan, 4000 milioi dolar gastatu ziren eta ia 3000 aleazio edo beste metalekin egindako konbinazio desberdin ikertu ziren. Emaitzak ez ziren oso interesgarriak izan (ikuspuntu komertzialaren aldetik bereziki), baina apurka bazen ere berehala hasi ziren lehenbiziko titanio-aleazioak erabiltzen.
Lehenbiziko aplikazioen artean, DC-7 hegazkinaren (1952. urtean) motore-zati batzuk aipatu behar ditugu. Metalaren produkzioak gora egin zuen 1957. urtera arte. Aldi hartan EEBBetan gastu militarrek aeronautikan beherakada nabarmena jasan zuten, dirua misiletan erabiltzen hasi zirelako. Ondorioz, titanioaren produkzioa ere 1960. urtera arte apalagoa izan zen, baina geroztik beti gora joan da. Adibidez, Boeing 707 hegazkinean (1958. urtean zerbitzuan jarritakoan) titanio-aleazioen kopurua 80 kg-koa zen, Boeing 747an (1969. urtekoan) 3850 kg-koa eta DC-10ean (1971. urtekoan) 5500 kg-koa, hau da, egitura-pisuaren %10 baino gehiago.
Ikusten dugunez, aplikazioak goraka joan dira. Hori horrela izan dadin, bi baldintza ari dira betetzen. Alde batetik, ikerkuntzari esker titanio-aleazio berriak erabiltzen ari dira. Aleazio berri hauek gai dira tenperaturak altuagoak jasateko. Adibidez, 1954. urtean Ti-6-4 aleazioak (%6 aluminio eta %4 vanadio ditu aleazio honek) 300Ctan zeukan lan-muga. Aldiz, 1984. urtean IMI-834 aleazioa (%5,5 Al, %4 Sn, %4 Zr, %3 Mo, %1 Nb eta 0,5 Si) 590ºC-raino erabil daiteke. Bestalde, produkzioa gora doan heinean tonaren prezioa txikiagotuz doa eta horrela beste metalekin konparatuz (aluminio-aleazioekin bereziki) konpetitiboago bihurtzen ari da.
Titanioak badu azken urte hauetan oso erabilgarria gertatzen ari den beste propietate bat: korrosioarekiko erresistentzia handia. Propietate honi esker, gero eta gehiago erabiltzen ari dira titanio-aleazioak industria kimikotan tutuak, bideak eta abar eraikitzeko. Behe-tenperaturatan likidoak metatzeko ere (hidrogenoa eta oxigenoa adibidez), oso metal egokia da.
Bukatzeko, titanioa biomaterial bezala kontsideratuta dagoela ere esango dugu. Gure gorputzetan ditugun likidoen korrosioa titanio-aleazioek altzairu herdoilgaitzek baino hobeto jasaten dute eta horri esker hezurretako protesiak eta bihotzeko balbulen zati metalikoek gero eta titanio gehiago daramate.
Ikusten dugunez, nahiz eta hasieran titanioa industria militarrean bakarrik erabili, gaur egun garrantzi handia hartzen ari da aplikazio zibil askotan. Momentu honetan salmentak honela banaturik daude: %35 hegazkin zibiletan, %28 korrosio-aplikaziotan eta %37 hegazkin eta misil militarretan. Baina oraindik titanioaren arazorik handiena garestia izatea da, eta momentuz pentsaezina da arlo batzuetan erabiltzea. Adibidez, automobiletan erabiltzeko Ford konpainiak dioenez, gutxienez titanioak hiru bider merkeagoa izan beharko du eta dirudienez hori lortzea ez da batere erraza izango.
1.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-68c9f02c4336 | http://zientzia.net/artikuluak/g-robert-kirchhoff-fisikaria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | G. Robert Kirchhoff fisikaria - Zientzia.eus | G. Robert Kirchhoff fisikaria - Zientzia.eus
Fisikari aleman hau, Prussian jaio zen Königsberg hirian 1824.eko martxoaren 12an. Kirchhoff fisikaria, Berlin-en hil zen 1887.eko urriaren 17an.
Fisikari aleman hau, Prussian jaio zen Königsberg hirian 1824.eko martxoaren 12an. Kirchhoff fisikaria, Berlin-en hil zen 1887.eko urriaren 17an. G. Robert Kirchhoff fisikaria - Zientzia.eus G. Robert Kirchhoff fisikaria
Biografiak
Fisikari aleman hau, Prussian jaio zen Königsberg hirian (orain Sobiet Batasuneko parte da eta Kaliningrad izenez ezagutzen da hiria), 1824.eko martxoaren 12an.
Kirchhoffek Königsbergeko unibertsitatean ikasi zuen eta elektrizitatearen teoriaz lan interesgarriak egin zituen. Korronte elektrikoa adibidez, argiaren abiaduraz desplazatzen zela adierazi zuen beste inork baino lehen.
Bere fama, 1854. urtean Heidelberg-en fisika-irakasle izendatu zutenean zabaldu zen. Han R. Wilhelm Bunsen-ekin topo egin zuen. Bunsen fotokimikaz arduraturik zebilen, koloretako iragazkietan igarotako argia ikertuz. Kirchhoffek Newton-en eragina eta prestakuntza matematikoa zituen. Horregatik Bunseni argia ikertzerakoan prisma erabiltzea gomendatu zion eta biek, argia zirrikitu batetik pasatuta prismara proiektatuz, espektroskopio berbera lortu zuten. Argiaren uhin-luzerak desberdin errefraktatzen ziren eta zirrikituan imagina desberdinak ipinita espektro desberdinak lortzen ziren.
Bunsenen metxeroa erabiltzea ere onurakorra izan zen. Metxeroaren argia ahula zen, eta ez zuen hondo argitsurik sortzen. Horrela ez zen aztertzen ari zen argiarekin edo goritzeraino berotutako mineralen argiarekin nahasten.
Espektroskopioa erabiliz, berehala ohartu zen Kirchhoff elementu kimiko bakoitzak berotzen zenean kolore-lerro jakin batzuk uzten zituela. Sodio-lurrin goriak adibidez, lerro hori bikoitza uzten du. Nolabait esan, elementu bakoitzak bere hatz-markak uzten ditu espektroskopioan eta horrela edozein mineral zein elementuz osaturik zegoen jakin zitekeen.
1859. urte inguruan, materialen konposizioa ezagutzeko sistema hau hedatua zegoen, eta ordurarte ezagutzen ez ziren elementu kimiko berri batzuk aurkitu zituzten espektroskopioz. Zesioa eta rubidioa adibidez, Kirchhoffek 1860.ean eta 1861.ean hurrenez hurren deskubritu zituen.
Kirchhoff urrutirago heldu zen ordea bere espektroskopioaz. Sodioak utzitako lerro distiratsu bikoitza Fraunhofer-ek eguzki-espektroan adierazitako D lerroaren berdina zela ikusi zuen. Beste saiakuntza lagungarri batzuk ere egin zituen eta azkenean Eguzkiaren argiak sodio-lurrina zeharkatzen zuela ondorioztatu zuen. Beraz Eguzkian sodioa zegoen. Horrela beste dozenerdi bat elementu ere identifikatu zituen.
Bere ikerketa espektroskopikoetan, zera frogatu zuen: Argia gas batean zehar igarotzen denean, gasak bera gori legokoenean izango lituzkeen uhin-luzerak zurgatzen dituela. Fenomeno honi “Kirchhoffen legea” esaten zaio askotan.
Geroago, espektroskopiak beste bide bat ere hartu zuen. Izan ere espektroskopioaren bitartez Unibertso zabala ezezik atomo ñimiñoen barnea ikertzen hasi bait ziren.
Gorputz beltza aztertzen ere saiatu zen Kirchhoff fisikaria. Gorputz beltza, beregana iristen diren uhin-luzera guztitako erradiazioak zurgatzen dituena da. Horregatik zioen Kirchhoffek gorputz beltza gori-gori ipinitakoan uhin-luzera guztiak igorriko zituela.
Gorputz beltza lortzearren, Kirchhoffek honako hau iradoki zuen: barnean horma beltzak eta aurpegi batean zulo txikia zuen kaxa eraikitzea. Horrela, zulotxoan zehar sartutako erradiazioak berriz irteteko ia batere aukerarik ez zuen izango. Erradiazioen bitartez kaxa gori-gori jartzen bazen, zulotxotik uhin-luzera guztiak aterako ziren.
Gorputz beltzaren ikerketak, berebiziko garrantzia izan zuen geroago Max Planck-ek teoria kuantikoa argitaratu zuenerako.
Kirchhoff fisikaria, Berlin-en hil zen 1887.eko urriaren 17an.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0801a4701980 | http://zientzia.net/artikuluak/irakurlearen-txokoa-martxoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irakurlearen txokoa. Martxoa - Zientzia.eus | Irakurlearen txokoa. Martxoa - Zientzia.eus
Galdera: Mikrouhin-labeek giza gorputzarentzat kalterik bai.
Galdera: Mikrouhin-labeek giza gorputzarentzat kalterik bai. Irakurlearen txokoa. Martxoa - Zientzia.eus Irakurlearen txokoa. Martxoa
Galdera hau da: Mikrouhin-labeek giza gorputzarentzat kalterik bai?
GALDERA
Egunkari batean mikrouhin-labeei buruzko artikulua irakurri nuen. Bertan, haurdunek ez erabiltzea gomendatzen zuten, baina ez zuten azaltzen zergatik. Galdera hau da: Mikrouhin-labeek giza gorputzarentzat kalterik bai?
Endika de Miguel
1. ERANTZUNA
Egia esan, irakurleak egiten duen galderari buruz ez dut daturik. Bibliografia sakon aztertu ondoren mikrouhinak emakumezko haurdunentzat kaltegarri izan daitezkeela ez dut inon topatu. Beraz, ez dut uste kezkatzekoa denik.
Joan Jesus Larraz
Ginekologoa
2. ERANTZUNA
Mikrouhinezko labeak, 2450 MHz-eko uhinak sortzen ditu, eta barruan dagoen janariaren molekulak marruskatu erazi egiten ditu. Maiztasun handiko marruskadura dagoelako azkar berotzen da janaria. Janariak gainera, mikrouhinak kontzentratu erazi egiten ditu labearen barruan.
Mikrouhinak kanpora irtengo balira (eta hori ia ezinezkoa da, oraintxe esango dugunez) eta zure eskua harrapatuko balute, eskua berotu egingo lukete. Ez litzateke besterik gertatuko. Begiak eta barrabilak sentiberagoak dira mikrouhinekiko; azkarrago berotzen dira alegia. Baina efektua berotzea bakarrik da eta ez erradioaktibitate edo beste inolako kutsadura misteriotsurik.
Dena dela, mikrouhinak sukaldaria harrapatzea ezinezkoa da. Batetik, atea ongi itxita ez badago labea ezin da piztu. Bestetik, inork tranpaz ateko segurtasuna “puenteatu” edo saihestuko balu, barruko fusiblea erre egingo litzateke eta etxeko teknikariaren premia legoke berriz martxan jartzeko.
Labearen diseinua oso ongi ezagutu eta oso intentzio txarrez leku batzuetan zuloak eginez gero, mikrouhinen ihesa egon daiteke (labe barruan janaria balego ez legoke ihesik, mikrouhinak barruan kontzentratuko liratekeelako). Ihesak harrapatutako alderdia berotu egingo litzateke, besterik ez. Baina hori hain da zaila! Ezinezkoa dela esan daiteke.
Gainera, 200ºCra berotutako labe arruntera ere burua sartzen baduzu, berotu egingo da, noski.
Antxon Lizartzategi |
zientziaeus-f47f071c7f38 | http://zientzia.net/artikuluak/macintosh-iix-apple-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Macintosh IIx, Apple berria - Zientzia.eus | Macintosh IIx, Apple berria - Zientzia.eus
Apple Computer-ek Macintosh SE ordenadorearen konfigurazio berri bat aurkeztu du.
Apple Computer-ek Macintosh SE ordenadorearen konfigurazio berri bat aurkeztu du. Macintosh IIx, Apple berria - Zientzia.eus Macintosh IIx, Apple berria
Hardwarea
Apple Computer-ek Macintosh SE ordenadorearen konfigurazio berri bat aurkeztu du. SE 2/40 da konfigurazio berri honen izena eta 2 Mb-ko RAM memoria, 40 Mb-ko disko gogorra eta 800 Kb-ko disko malgu bat barneratzen ditu.
Honez gain badute beste ordenadore berri bat ere, Macintosh IIx-a, 68882 koprozesadore matematikoa duena eta Motorolaren 68030 prozesadorean oinarritutako lehen ordenadorea.
Macintosh IIx-ak abantaila interesgarri bat eskaintzen du: MS-DOS nahiz Apple II formatuetan idatz eta irakur dezakeen 3’5 hazbeteko disko-unitatea. Hau aurrerapauso garrantzitsua izan daiteke ordenadoreen arteko komunikazio-arloan.
Orain arte PC eta Macintosh baten arteko informazio-trukea egiteko adibidez, bitarteko programetaz baliatzen ginen; MacLink programaz esate baterako.
Bitarteko programa hauek bi makinen arteko konexio fisikoa eskatzen dute eta askotan testua pasatzea lortzen bada ere, formatua galdu egiten da.
Pentsatzekoa da sistema berri honekin ez dugula horrelako eragozpenik izango eta okerrenean ere konexio fisikoa behintzat ebitatuko dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c43059a508fd | http://zientzia.net/artikuluak/azalpen-pantailak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Azalpen-pantailak - Zientzia.eus | Azalpen-pantailak - Zientzia.eus
Hemen aurkezten dugun programaren helburua, tresneria honen bidez azalpenak nola egin daitezkeen erakustea da.
Hemen aurkezten dugun programaren helburua, tresneria honen bidez azalpenak nola egin daitezkeen erakustea da. Azalpen-pantailak - Zientzia.eus Programazioa
Hemen aurkezten dugun programaren helburua, tresneria honen bidez azalpenak nola egin daitezkeen (azaltzeko era bat bederen) erakustea da. Programaren zatiak
Aurreko alean, 20. alean hain zuzen ere, guk programatzerakoan ditugun asmoetako bat azaldu genuen; irakaskuntzarako eta heldu-haurren arteko harremanak ordenadorearen bidez areagotu daitezkeela azaltzeko asmoa alegia. Gaurkoak berriz, askoz ere asmo apalagoa du, hau da, daukagun informazio bat nola erakus daitekeen azaltzea da helburua.
Beraz, hemen aurkezten dugun programaren helburua, tresneria honen bidez azalpenak nola egin daitezkeen (azaltzeko era bat bederen) erakustea da. Horretarako, guk hemen Elhuyar-en argitaratu ditugun edo epe laburrean argitaratuko ditugun programen sailkapen bat egin dugu. Mota bateko programak ikusi nahi izango bazenitu, leku egokian ipini ondoren RETURN sakatzea aski zenuke sail horretan ditugun programak ikusi ahal izateko.
Ea zerbaitetarako balio duen.
10-70: Aurkezpen-pantaila. Eskuragarri dagoen informazioaren menu bat erakutsiko da. Menu horretako aukeraren bat hautatzeko erabili beharko diren teklak eta bakoitzaren eginkizuna ere adieraziko dira.
100-220: Aukera batetik bestera (errekoadro batetik bestera) nahi adina aldiz pasa daiteke, harik eta RETURN sakatzen den arte.
Æ edo ¨ tekla sakatzen den bakoitzean, posizioa (P) eguneratu eta une horretan aktibatuta dagoen errekoadroa nabarmendu.
230-270: Menuko zein aukera hautatu den detektatu eta honi buruz dagoen informazioa azaldu.
Programa hau errepikakorra da eta amaitzeko aukera bakarra F10 tekla sakatzea izango da.
Programa nagusia hau baldin bada ere, azpirrutina batzuez baliatzen da, eta hauek programa nagusia bera bezain garrantzitsuak dira.
Programa honen helburu nagusia lehen aipatu denez, daukagun informazioa pantailan era txukun eta erabilgarrian azaltzea da. Beraz, zein mugimendu-tekla sakatu den detektatzeaz gain (hau programa nagusian egiten da) errekoadroak egin eta testua idatzi behar da, horretarako aurrez DATA sententziatan gorde ditugun datuetaz baliatuko garelarik.
Datu hauek kode bat eramango dute aurretik:
“t”, testua ezkerretik eskuinera idatzi behar dela adieraziz; “te”, testua eskuinetik ezkerrera idatzi behar denean eta “r”, errekoadroak egin behar direnean.
Kasu bakoitzean behar diren datuak kodearen atzetik joango dira:
Errekoadroentzat:
goiko eta beheko ertzen X eta Y koordenatuak eta kolorea.
Testuentzat: |
zientziaeus-362d36f7fb35 | http://zientzia.net/artikuluak/digital-en-zuzentzaile-gramatikala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Digital-en zuzentzaile gramatikala - Zientzia.eus | Digital-en zuzentzaile gramatikala - Zientzia.eus
Digital Equipment Corporation-ek kaleratua du jadanik VAX Grammar Cheker, ordenadore bidez lagunduriko zuzenketarako kaleratu den lehenengo softwarea.
Digital Equipment Corporation-ek kaleratua du jadanik VAX Grammar Cheker, ordenadore bidez lagunduriko zuzenketarako kaleratu den lehenengo softwarea. Digital-en zuzentzaile gramatikala - Zientzia.eus Softwarea
Digital Equipment Corporation-ek kaleratua du jadanik VAX Grammar Cheker, ordenadore bidez lagunduriko zuzenketarako kaleratu den lehenengo softwarea. Ingelesez idatzitako testuak zuzentzeko balio du.
Diotenez, dokumentu bat edo testu bat zuzentzerakoan, esaldien egitura sintaktikoa analizatu eta esaldia osatzen duten hitzen funtzio eta erlazio gramatikalak identifikatzeko gai omen da. Beraz, hau ez da aurrez gordetako hiztegi batekiko konparazio hutsean geratzen.
Ordenadorea itzulpen automatikorako tresna lagungarria izan daitekeela eta, ugari dira azken urte hauetan arlo horretan egiten ari diren ahaleginak: lengoaia naturalaren azterketa, zuzentzaile ortografikoak, etab.
Orain arte lortu diren emaitzak nahikoa eskasak izan badira ere (programa gehienak hitzez hitz itzultzen saiatzen ziren, kasu askotan oso esaldi bitxiak lortuz), lehen urrats bezala kontsideratu behar dira eta ondorengo saiakuntza edo ikerketa hauen oinarritzat hartu.
Badirudi programa berri hau zuzentzaile ortografikotik aurrera doala eta sintaxi- edo puntuazio-erroreak, maiuskulen erabilera desegokia eta akats ortografikoak detektatu eta zuzentzen dituela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ae17d06f5f0a | http://zientzia.net/artikuluak/dbase-iv-kalean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | dBase IV kalean - Zientzia.eus | dBase IV kalean - Zientzia.eus
dBase IV PCen inguruan erabilien izan diren datu-baseen jarraipen edo ondorengo bezala datorkigu eta OS/2 eta MS-DOS sistema eragileen pean funtzionatu ahal izateko diseinatua izan da.
dBase IV PCen inguruan erabilien izan diren datu-baseen jarraipen edo ondorengo bezala datorkigu eta OS/2 eta MS-DOS sistema eragileen pean funtzionatu ahal izateko diseinatua izan da. dBase IV kalean - Zientzia.eus dBase IV kalean
Softwarea
dBASE IV; dBASE II, dBASE III eta dBASE III PLUS, PCen inguruan erabilien izan diren datu-baseen jarraipen edo ondorengo bezala datorkigu eta OS/2 eta MS-DOS sistema eragileen pean funtzionatu ahal izateko diseinatua izan da.
Ashton-Tate/Microsoft etxeko dBASE IV eta SQL SERVERek miniordenadoreen ahalmena eta lan-estazio adituak erabili ahal izateko posibilitateak konbinatzen dituzte.
Aldi berean, Ashton-Tate-k beste utilitate berri bat (Step I Vward) kaleratzeko asmoa ere iragarri du; Clipper, FoxBase eta Quicksilver-en garatutako aplikazioak aldaketa txiki batzuekin bakarrik dBASE IV/SQLra bihurtzeko utilitatea hain zuzen ere.
Step I Vward menu bidez zuzenduriko aplikazio independentea da eta lehenago aipatutako aplikazioetan egindako iturburu-programetatik dBASE IV/SQLn exekuta daitezkeen programak lortzeko aukera ematen du, dBASE IV datu-basearen erabiltzaileek erabil ahal izan ditzaten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9dc43316fa07 | http://zientzia.net/artikuluak/dbase-iii-plus-eta-byline-elkarlanean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | dBase III plus eta Byline elkarlanean - Zientzia.eus | dBase III plus eta Byline elkarlanean - Zientzia.eus
Informatika-munduan dabilen edonork ezagutuko du datu-baseren bat eta baita testu-editoreren bat ere, noski. dBase III plus eta Byline elkarlanean hasi dira.
Informatika-munduan dabilen edonork ezagutuko du datu-baseren bat eta baita testu-editoreren bat ere, noski. dBase III plus eta Byline elkarlanean hasi dira. dBase III plus eta Byline elkarlanean - Zientzia.eus dBase III plus eta Byline elkarlanean
Softwarea
Informatika-munduan dabilen edonork ezagutuko du datu-baseren bat eta baita testu-editoreren bat ere, noski.
Gertatu izan dena, zera da: bi aplikazio hauek aparte erabili izatea, eta bakoitza helburu konkretu batekin erabili ere. Testuak era txukunean, hau da, letra-mota desberdinak, marjinak, tabuladoreak etab. erabiliz aurkeztu nahi izan direnean, testu-editorera jotzen genuen. Aldiz, datu-baseak egitura berdina duten datu-multzoak gorde, sailkatu, bilaketak egin etab.etarako soilik erabiltzen dira askotan.
Hala ere, datu-baseetan daukagun informazioa testu normaletan txertatzeko premiak gero eta handiagoak dira; bezero edo harpidedun guztiei gutun pertsonalizatua bidali nahi zaienean adibidez.
Byline-rekin guzti hau oso erraz egin daiteke, dokumentuetan aldaketa horiek automatikoki burutzeko datu-basea eguneratuta edukitzea nahikoa izango delarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6002d9e2abc4 | http://zientzia.net/artikuluak/eraikuntzarako-programak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eraikuntzarako programak - Zientzia.eus | Eraikuntzarako programak - Zientzia.eus
Archimaid, eraikuntz munduko profesionalek diseinatutako programa da eta dokumentu grafikoak sortzeko oso erreminta erabilgarria.
Archimaid, eraikuntz munduko profesionalek diseinatutako programa da eta dokumentu grafikoak sortzeko oso erreminta erabilgarria. Eraikuntzarako programak - Zientzia.eus Eraikuntzarako programak
Softwarea
Archimaid, eraikuntz munduko profesionalek diseinatutako programa da eta dokumentu grafikoak (oinak, sekzioak, perspektibak) nahiz testu-dokumentuak (neurketak, aurrekontuak etab.) sortzeko oso erreminta erabilgarria.
Programa hau erabat automatizatua dago eta soluzio lehenetsiak eskaintzen ditu, beti ere erabiltzaileak erabakietan parte hartzeko aukera izango duelarik.
Neurketak, dokumentu grafikoak sortzerakoan sortutako datuetan oinarrituz, automatikoki egingo ditu.
Archimaid, bereizmen altuko pantaila grafikoa eta taula digitalizatzailea duen edozein IBM/AT bateragarritan exekuta daiteke.
Bestalde, interface-ari esker oso erraza da programaren eta erabiltzailearen arteko komunikazioa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3e9a250dd8a5 | http://zientzia.net/artikuluak/gizenen-arazoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gizenen arazoak - Zientzia.eus | Gizenen arazoak - Zientzia.eus
Loditasunaren kontrako tratamenduan baraualdi luzeek emaitza onak eman dituzte, baina bapateko heriotzaren arriskuagatik dieta gogor hau egun gutxitan aplikatu behar da.
Loditasunaren kontrako tratamenduan baraualdi luzeek emaitza onak eman dituzte, baina bapateko heriotzaren arriskuagatik dieta gogor hau egun gutxitan aplikatu behar da. Gizenen arazoak - Zientzia.eus Gizenen arazoak
Osasuna
Loditasunaren kontrako tratamenduan baraualdi luzeek emaitza onak eman dituzte, baina bapateko heriotzaren arriskuagatik dieta gogor hau egun gutxitan aplikatu behar da. Dieta hau alde batera utzi behar al da? Animalia basatien azterketak galdera honen erantzuna eman dezake.
Baraualdi luzearen kaussz gerta daitekeen bapateko heriotza ez da pisu-galeraren ondorio zuzena; proteina tisulareen desagerketarena baizik. Dieta egokiak, lehendik metatutako koipeak bakarrik (eta ez proteinak) hartu beharko lituzke energi iturri bezala. Baraualditan nagusiki koipeak gastatzen dira, baina aldi berean proteinak ere galtzen dira. Proteina likidoak hartzea segurtatzen duten kaloria gutxiko dietek ere ezin diote bapateko heriotzaren arriskuari ekidin. Antza denez, beharrezko diren proteinen desagertzea, bihotzak dituenak esate baterako, ezin da baztertu. Zenbait animaliak bestalde, pinguinoek adibidez, baraualdi luzeak egin ditzakete itxurazko ondoriorik gabe. Nola lortzen dute hori?
Strasburg-eko CNRSeko ikerlari-talde batek pinguinoak aztertu ditu eta hegazti hauek une batetik aurrera berriro jaten hasten direla ikusi du. Itxura denez, jatera bultzatzen dituen seinale modukoa ematen die gorputzak erreserben desagertzearen muga arriskutsua gainditu baino lehen. Gizaki obesoan horrelakorik ez da ikusi eta baraualdiaren bukaeran proteina gehiago gastatu beharrarekin erlazionatuta egon daiteke. Gehiago gastatze hau koipeak erabat desagertu baino lehen gertatzen da. Izan ere pinguinoen kasuan berriro jaten hasten denean, animaliak hasierako koipeen %20 du oraindik.
Nola aplikatu hau gizakiei? Hasiera bateko koipe-erreserbak zenbatekoak diren eta dietan ezabatutako kantitatea zenbatekoa izan den estimatzerik egongo balitz, baraualdia arriskutsua izan baino lehen eten liteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-60b07c8732ac | http://zientzia.net/artikuluak/hidrogenoa-erregai-sobietar-batasunean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hidrogenoa erregai sobietar batasunean - Zientzia.eus | Hidrogenoa erregai sobietar batasunean - Zientzia.eus
Aleksei Tupolev-ek zuzentzen dituen sobietar injineruek uste dutenez, hidrogenoa hegazkinen etorkizuneko erregaia izan daiteke.
Aleksei Tupolev-ek zuzentzen dituen sobietar injineruek uste dutenez, hidrogenoa hegazkinen etorkizuneko erregaia izan daiteke. Hidrogenoa erregai sobietar batasunean - Zientzia.eus Hidrogenoa erregai sobietar batasunean
Sobietar Batasuneko injineruak, erregai moduan hidrogeno likidoa erabiltzen duen hegazkina probatzen ari dira. Hegazkina TU-155 da, zeina 20 urtean Sobietar Batasuneko bidaiari-hegazkin ofiziala izan den; TU-154aren hurrengoa bait da.
Aleksei Tupolev-ek zuzentzen dituen sobietar injineruek uste dutenez, hidrogenoa hegazkinen etorkizuneko erregaia izan daiteke.
Hidrogenoak abantaila nabariak dauzka. Nahikoa erraz sor daiteke, nahiz eta gaur egun garestia izan, eta ez du poluziorik sortzen. Hidrogenoa erretzean, ura eta ozono-kantitate txikia bakarrik sortzen dira. Desabantailak ordea, hauek dira: deposito edo andeletan toki asko hartzea eta hotzetan gorde beharra, oso hegaskorra delako.
TU-155 hegazkina osatzeko, koheteak eraikitzeko behar diren teknikak erabili dira. Leherketaren arriskua murrizteko hidrogenoa kontzentratuta daukaten zonak presurizatutako konpartimentuz inguratuta daude. Erregaiandela abioiaren atzekaldean dago eta bertara doazen linea elektrikoak fuselaiaren kanpo aldetik doaz tutu aireztatu berezietan gorderik. Gas-isuriak detektatzeko sentsore ugari dago abioian barreiaturik eta tripulariek nahikoa dute botoi bat sakatzea isuria dagoen tokia ondo aireztatua izan dadin.
TU-155 hegazkina hidrogenoz betetzeko, urruneko kotrola erabiltzen da. Bestalde, oraingo andelak bidaiariak eramateko behar den tokia betetzen du, baina Tupolevek esan duenez gaur egun egiten ari diren ikerketek oztopo hori gainditu ahal izango dute. Hegazkinaren “performance”a galdu gabe erregai gutxiago erreko duten motoreak diseinatzen ari dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-551608cc4920 | http://zientzia.net/artikuluak/konrad-lorenz-hil-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Konrad Lorenz hil da - Zientzia.eus | Konrad Lorenz hil da - Zientzia.eus
Konrad Lorenz Viennan jaio zen 1903.eko azaroaren 7an, etologia modernoaren sortzailea da. Etologia, animalien eta gizakien jokamoldea konparaziozko metodo zoologikoen bidez aztertzen duen biologiaren adarra da.
Konrad Lorenz Viennan jaio zen 1903.eko azaroaren 7an, etologia modernoaren sortzailea da. Etologia, animalien eta gizakien jokamoldea konparaziozko metodo zoologikoen bidez aztertzen duen biologiaren adarra da. Konrad Lorenz hil da - Zientzia.eus Konrad Lorenz hil da
Biografiak
Otsailaren azken egunean Konrad Lorenz zoologo austriarrak azken arnasa eman zuen. Konrad Lorenz Viennan jaio zen 1903.eko azaroaren 7an. Animalienganako interesa gazte-gaztetatik izan zuen eta etxean animalia asko (arrainak, txoriak, tximinoak, txakurrak, katuak eta untxiak) izaten zituen. Gaztetan Schönbrunner-eko zoologikoan animaliak zaintzen ibili zen.
Familiako tradizioari jarraituz (bere aita zirujaua bait zen) medikuntza ikasi zuen, baina inoiz ez zuen zoologia alde batera utzi eta 1933.ean zoologiazko doktoradutza lortu zuen. 1935.ean bere lanik ezagunena egin zuen ahatekume jaioberrien jokamoldea aztertzerakoan. Ahatekume jaioberriak beren aldamenetik pasatzen zen lehenengo objektu higikorrari jarraitzen zitzaizkiola eta amatzat hartzen zutela ohartu zen Lorenz. Gaur egun oso erabilia den inpregnazio kontzeptua, orduantxe jaio zen.
1937.ean anatomia konparatua eta animalien psikologiazko katedra lortu zuen Viennako unibertsitatean. 1940.ean Königsberg-eko unibertsitatera joan zen. 1942.ean mobilizatua izan zen eta Alemaniako armadan lan egin zuen mediku moduan. 1944.ean gerra-preso hartu zuten eta 1948.urtera arte ezin izan zuen Viennara itzuli.
Konrad Lorenz etologia modernoaren sortzailea da. Etologia, animalien eta gizakien jokamoldea konparaziozko metodo zoologikoen bidez aztertzen duen biologiaren adarra da.
Azken urteetan interes berezia izan zuen agresioaren mekanismo eta erroen azterketan, hiri handitan dagoen bortxakeri maila altuaren arrazoia ulertzeko modua aurkitu asmoz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8018fe1bd2ce | http://zientzia.net/artikuluak/pariseko-metro-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pariseko metro berria - Zientzia.eus | Pariseko metro berria - Zientzia.eus
Udaberri honetan Pariseko metroko tren berrien probaldia hasiko da. Tren berriak bagoi artikulatu luze bakarra du, lotutako batzuk izan ordez.
Udaberri honetan Pariseko metroko tren berrien probaldia hasiko da. Tren berriak bagoi artikulatu luze bakarra du, lotutako batzuk izan ordez. Pariseko metro berria - Zientzia.eus Pariseko metro berria
Garraioak
Udaberri honetan Pariseko metroko tren berrien probaldia hasiko da. Tren berriak bagoi artikulatu luze bakarra du, lotutako batzuk izan ordez. Ohizko konfigurazioko trenek baino %20 bidaiari gehiago garraia dezake tren berriak. Honi esker Pariseko metroko arduradunek bidaiari asko garraiatzearen arazoa epe luzerako konponduko dutela uste dute.
Hiri handien barneko garraiabideen diseinatzaileek bi arazo dituzte metroaren edukiera hazteko unean: tunelaren zabalera eta trenen luzera. Tunelak zabaltzea oso garestia da alde batetik. Eta bestetik, trenak geltokiko plataformak baino luzeagoak egiteak ez du zentzurik.
Boa izeneko tren berri honek diseinu berria du. Trena higitzeko indarra beraren muturretan dauden bi orga edo bogiek ematen dute. Ohizko bogieek tamaina berdineko bi gurpil-pare finko dauzkate. Diseinu berri honetan gurpil-bikoteak ez dira berdinak. Bikoterik txikienak handienarekiko pibota dezake. Traktorea bezalakoa da: gurpil txikiek gidatu egiten dute eta handiek indarra eragiten dute.
Bagoiak gainera, ohizkoak baino motzagoak dira eta bi gurpil-bikoteren gainean doaz ohizko lau gurpileko bogieen gainean joan ordez. Horregatik gurpilak bagoian muturrerago jartzea posible da. Eraikitzaileek esaten dutenez, trenak azkarrago hartu ahal izango ditu kurbak, baina bagoien muturrak ez dira kurbetan kanporantz horrenbeste irtengo.
Bidaiarientzako toki gehiago, bagoien arteko loturagunetan irabaziko da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-626ad854522d | http://zientzia.net/artikuluak/olatuen-energia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Olatuen energia - Zientzia.eus | Olatuen energia - Zientzia.eus
Britainia Haundiko Injinerutza Nazionaleko Laborategiak munduko olatu-zentralik handiena eraikiko du Indiako Encore hirian.
Britainia Haundiko Injinerutza Nazionaleko Laborategiak munduko olatu-zentralik handiena eraikiko du Indiako Encore hirian. Olatuen energia - Zientzia.eus Olatuen energia
Energia berriztagarriak
Britainia Haundiko Injinerutza Nazionaleko Laborategiak (NEL) munduko olatu-zentralik handiena eraikiko du Indiako Encore hirian.
Zentral honek Britainia Haundiko gobernuko ikerketa-programan diseinatutako teknologia erabiliko du. Programa hau bertan behera utzi zuen duela sei urte gobernu britainiarrak komertzialki bideraezina zelako.
Zentralak 5 megawatteko potentzia izango du eta Encoreko portuaren ahoan kokatuko da. Encoreko portua, 2.000 megawatteko ikatzezko zentral termoelektrikoa zerbitzatzeko eraikitzen ari dira. Indiak energi behar handiak dauzka eta iturri guztiak erabili nahi izatea ez da harrigarria.
NELek planteatzen duen sistemak, portuko murruak erabiliko ditu sorgailu moduan. Kaiko paretan eginiko zuloetatik ura sartzen da eta airea sarterazi eta aterarazi egiten du turbina batzuetan zehar (ikus irudia). Uhinak ura sartzen duenean, ganbarako airea desplazatzen du eta turbinan zehar bultzatzen du. Uhinak behera egiten duenean, hutsunea uzten du ganbaran eta airea turbinan zehar hutsune hori betetzera joaten da. Hau etengabe eginez elektrizitatatea sortzen da.
Kaia moduluka egina egongo da. Injineruek tokiaren sakoneraren arabera eta bertan dauden olatuen izaera kontutan harturik, modulu hauek diseinatzen dituzte. Hondoa harrizkoa den tokietan, zuzenean lotzen da zoluan. Hareazkoa bada ordea, pibote gainean finkatzen dira.
1.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-fcb820aea702 | http://zientzia.net/artikuluak/orein-haragijaleak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Orein haragijaleak - Zientzia.eus | Orein haragijaleak - Zientzia.eus
Eskozian egin diren ikerketen arabera, Hebrides eta Zetland irletako orein eta ardiak hegazti-kumeen hegoak, lepoak eta hankak jaten ikusi dira.
Eskozian egin diren ikerketen arabera, Hebrides eta Zetland irletako orein eta ardiak hegazti-kumeen hegoak, lepoak eta hankak jaten ikusi dira. Orein haragijaleak - Zientzia.eus Orein haragijaleak
Zoologia
Haragia jaten duten untxiak, behiak eta ardiak beldurrezko filmetakoak bakarrik izan daitezkeela pentsa liteke. Dena den, gertaera hori errealitatetik uste baino gertuago dago Eskozian egin diren ikerketen arabera. Hebrides eta Zetland irletako orein eta ardiak hegazti-kumeen hegoak, lepoak eta hankak jaten ikusi dira.
Burua orein batek jana duen gabaia.
Hausnarkarien dietak kaltzio-eskasia duenean, batzuetan hezurrak mastikatuz konpontzen dute arazoa. Baina Eskoziako Foura (Zetland) irlako ardiek eta Rhum (Hebrides) irlako oreinek beste urrats bat eman dutela eta hegaztien kumeei erasotzen dietela ikusi du Robert Furness biologoak.
Bi animaliek kumeei erasotzeko modu uniformea daukate eta ezin daiteke pentsa erasoa jokaera aberrantea denik. Jokabideak ohizkoa dela dirudi. Ardiek ipar-txenadaren hegoak eta hankak jaten dituzte eta batzuetan kumeak bizirik uzten dituzte. Oreinek ordea, gabaien burua jaten dute eta hegoak eta hankak gutxitan.
Hegaztiak jaten dituzten belarjaleen kasu gutxi ezagutzen denez, tokiko landarediak kaltzio gutxi duenean eta habiak lurrean egiten dituzten hegaztiak daudenean bakarrik gertatzen dela erasoa pentsatzen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-53463af7bb2f | http://zientzia.net/artikuluak/lurrikara-arrisku-handia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lurrikara-arrisku handia - Zientzia.eus | Lurrikara-arrisku handia - Zientzia.eus
Coloradoko unibertsitateko Roger Bilham geologoak munduko 100 inguru superhiriren kokalekua eta lurrikara-arriskuko zonak aztertu ditu.
Coloradoko unibertsitateko Roger Bilham geologoak munduko 100 inguru superhiriren kokalekua eta lurrikara-arriskuko zonak aztertu ditu. Lurrikara-arrisku handia - Zientzia.eus Geologia
Joan den abenduan Armenian gertatutako lurrikararen ondorioz 30.000 lagun inguru hil ziren. Hala ere, zifra hori gainditua izan daiteke etorkizunean geologo askoren ustetan. Munduko hiririk handienen heren bat baino gehiago lurrikara-arriskuzko zonatan kokaturik daude.
Armeniako lurrikara ez zen handia izan. Ritcher eskalan 6,9 puntu lortu zituen eta tamaina horretako lurrikarak ia hilero neurtzen dituzte munduko sismologoek.
Coloradoko unibertsitateko Roger Bilham geologoak munduko 100 inguru superhiriren (mendearen bukaeran 2.000.000 milioi biztanle baino gehiago izango dituzten hiriak) kokalekua eta lurrikara-arriskuko zonak aztertu ditu. Hauetako %40 plaka tektonikoen ertzetatik edo lehenago lurrikarak gertatu diren puntutatik 200 km baino gutxiagora daude.
Sismologoen esanetan, heriotzak ez dituzte lurrikarak sortzen; eraikuntzek baizik. Lurrikarak pairatzeko diseinatu ez diren eraikuntzek sortu dituzte biktima gehienak Armenian eta 1987.ean Mexikon 10.000 lagun hil ziren lurrikaran. Azkeneko honetan, lurrikararen epizentroa hiritik ehundaka kilometrotara zegoen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-484fa2d1d7e5 | http://zientzia.net/artikuluak/peary-ez-omen-zen-poloraino-iritsi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Peary ez omen zen poloraino iritsi - Zientzia.eus | Peary ez omen zen poloraino iritsi - Zientzia.eus
Robert Edwin Peary, poloetako esplorazioen historian mugarri izan da orain arte. Iritsia izatea zalantzan jartzen ari dira orain eta maula hitza hitzetik hortzera dabil.
Robert Edwin Peary, poloetako esplorazioen historian mugarri izan da orain arte. Iritsia izatea zalantzan jartzen ari dira orain eta maula hitza hitzetik hortzera dabil. Peary ez omen zen poloraino iritsi - Zientzia.eus Peary ez omen zen poloraino iritsi
Historia
Robert Edwin Peary, poloetako esplorazioen historian mugarri izan da orain arte; berari leporatzen bait zitzaion Ipar Polora iritsitako lehenengo gizakia izatea. Iritsia izatea zalantzan jartzen ari dira orain eta maula hitza hitzetik hortzera dabil.
Duela zenbait hilabete Wally Herbert polo-esploratzaile britainiarrak Pearyren espedizioaren egunkaria eta dokumentuak aztertu ditu berriro eta besteak beste Pearyren nabigazio-egunkaria ez dela oso zehatza eta hutsune nabarmenez beterik dagoela ikusi du. Esaterako, egunkariak Pearyk Ipar Poloan egon omen zen 30 orduetan zer egin zuen ez du esaten eta orrialde zurietan sartutako orritxo batean idatzitako Poloa azkenik! besterik ez dago.
Pearyren lorpena koarentenan jartzen den lehenengo aldia ez da hau. Heberten eszeptizismoak ez du inor asaldatzen. Beste esploratzaile batek, Dennis Rawlins-ek, Pearyk muga zezaketen datu astronomikoak ez zituela inoiz hartzen esan du.
Honek ez du esan nahi Peary iruzurtia zenik. Nabigazio-errakuntza baten ondorioz Ipar Polo geografikora zehatz mehatz iritsi ez bazen, 100 km-ko erradioaren barnean ibil zitekeen. Honek ez ziokeen meriturik kenduko Pearyren lanari.
Hala eta guztiz ere, Pearyren artxiboetan begiraturik Rawlinsek Pearyk ezkutuan zeuzkan dokumentu batzuk aurkitu ditu eta horien arabera Pearyk bazekien, sextanteaz eginiko neurketen arabera, iritsi zen punturik urrutiena Ipar Polotik 195 km-ra zegoela. Pearyk beraz, gezurra esan zuen itzuli zenean.
Horren gertu egonik, zergatik egin zuen atzera? Nahikoa elikagai ez zuelako alde batetik eta izotza oso arriskutsua zegoelako bestetik (gogoratu Ipar Poloa itsas gainean dagoela eta ondorioz izotza hausten bada uretara erortzeko arriskua dagoela). Dena den, Peary ez zen maula honen errudun bakarra. Izan ere Isaiah Bowman-ek, American Geographical Society ko zuzendariak, Peary hil ondoren bere paper guztiak aztertu zituen eta ez zuen fitxik ere esan.
Bukatzeko, Ipar Poloaren konkista Hego Poloa konkistatu zuen Roald Amunsend-i leporatu behar zaio; bertara zeppelinez iritsi bait zen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ae605e21fcaa | http://zientzia.net/artikuluak/arktikoaren-ikerketa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arktikoaren ikerketa - Zientzia.eus | Arktikoaren ikerketa - Zientzia.eus
Arktikoak munduko klimari nola eragiten dion aztertuko duen ikerketa-programa bat ari dira taxutzen.
Arktikoak munduko klimari nola eragiten dion aztertuko duen ikerketa-programa bat ari dira taxutzen. Arktikoaren ikerketa - Zientzia.eus Arktikoaren ikerketa
Klimatologia
Arktikoak munduko klimari nola eragiten dion aztertuko duen ikerketa-programa bat ari dira taxutzen. Programak gainera, izotzen azpian egon daitezkeen baliabideak baloratuko ditu.
Alaskako Fairbanks unibertsitateko Joan Roederer fisikariaren esanetan, ipar poloaren inguruko eskualdea lurrez inguratutako ozeano bezala defini daiteke eta makina biogeokimiko izugarria da. Bertako glaziareek eta icebergek itsasoaren ur-mailan eragin erabakikorra dute eta Arktikoko permafrostak 200 bilioi tona zoikatz (karbono(IV) oxido eta metanorentzat tranpa moduan jokatzen du) gordetzen ditu.
Jakina denez bi gas hauek ukaezinezko papera betetzen dute Lurraren kliman berotegi efektua dela medio.
Roedererek aipatu duenez, Arktikoak inbutu erraldoi moduan ere egiten du lan eta Eguzkiaren ohizkanpoko aktibitatearen emaitzak atmosferarantz zurgatzen ditu.
Egun EEBBetako zenbait unibertsitate eta agentzia federal Arktikoa aztertzeko programa zabal eta sakona prestatzen ari dira. Programa hau Arktikoan interesak dituzten beste herriei ere zabaldu nahi zaie eta nazioarteko ikerketa-plangintza bati ekin. Nazio Batuen erakundearen Nazioarteko Biosfera-Programa Globalaren barnean kokatuko litzateke Arktikoa aztertzeko nazioarteko programa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e448977b148e | http://zientzia.net/artikuluak/compositeak-industrian-aplikatzeko-bidean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | "Composite"ak industrian aplikatzeko bidean - Zientzia.eus | "Composite"ak industrian aplikatzeko bidean - Zientzia.eus
EEEko zenbait programatan herrialde desberdinen arteko kolaborazioa bultzatzen da. Programaren helburua goi- eta erdi-mailako teknikariei "composite"en teknologiaz eta aplikazioaz berri ematea da.
EEEko zenbait programatan herrialde desberdinen arteko kolaborazioa bultzatzen da. Programaren helburua goi- eta erdi-mailako teknikariei "composite"en teknologiaz eta aplikazioaz berri ematea da. "Composite"ak industrian aplikatzeko bidean - Zientzia.eus "Composite"ak industrian aplikatzeko bidean
Materialak
EEEko zenbait programatan herrialde desberdinen arteko kolaborazioa bultzatzen da. Programa hauetako batean Euskal Herria, Portugaleko Oporto eta Akitania elkarlanean jarri nahi dira.
Programaren helburua goi- eta erdi-mailako teknikariei "composite"en teknologiaz eta aplikazioaz berri ematea da. Horretarako iraupen luzeko ikastaroak (250 ordu baino gehiago bakoitzak) antolatuko dira beste ekintza batzuen artean.
INASMET euskal zentrua da ikastaroak emateko ardura izango duena. Europako Fondo Sozialak ikastaroen kostuen %50 ordainduko du. Gainerakoa aipatutako herrialde bakoitzeko Administrazio Publikoen artean ordainduko dute. Beraz, Eusko Jaurlaritzak, Lansailaren bidez, parte hartuko du programa honen finantzazioan.
"Composite"zko materialen aplikazio-eremua oso zabala da, hala nola, automobilgintza, kirol-artikuluak (tenis-arraketa, karbono-zuntzezko bizikletak, arrantzarako kanaberak), kontsumo-ondasunak, eraikuntza, aeronautika, etab. Beste abantaila batzuen artean, "composite"ek duten erresistentzia, zurruntasuna eta propietate mekanikoak altzairuen antzekoak badira ere, pisua askoz ere txikiagoa da. Adibidez, automobiletan pisua 100 kg murriztea eta kontsumoa hobetzea lortu da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8d694375a88a | http://zientzia.net/artikuluak/uzta-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Uzta berriak - Zientzia.eus | Uzta berriak - Zientzia.eus
Landare-bioteknologoak uzta-mota guztiak genetikoki tratatzeko metodoak garatzeko bidean daude.
Landare-bioteknologoak uzta-mota guztiak genetikoki tratatzeko metodoak garatzeko bidean daude. Uzta berriak - Zientzia.eus Uzta berriak
Nekazaritza
Landare-bioteknologoak uzta-mota guztiak genetikoki tratatzeko metodoak garatzeko bidean daude.
Injinerutza genetikoak emango dizkien tresnei esker, landareei ezaugarri berriak emateko moduan egongo dira. Injinerutza genetikoko konpainietan lanean diharduten teknikarien bilera batean esan denez, hiru urte barru teknika hauek azokan izango dira.
Injineru genetikoek 1980.eko hamarkadaren hasieran lortu zuten tabakoaren landarea genetikoki transformatzea eta berriki gauza bera egin dute kotoi, tomate eta hosto zabaleko beste landare askorekin.
Dena den, hosto estuko landareekin ez dute horrelako arrakastarik izan. Hosto estuko landareen artean munduko uztarik garrantzitsuenak, hala nola arroza, artoa eta garia, ematen dituztenak daude. Orain arte egondako oztopoak desagertzen ari dira.
Artoaren informazio genetikoa aldatzeko bide desberdinak probatzen ari dira eta bi urte baino lehen arazoa konpondua dela espero da. Arrozak ez ditu arazo larriak planteatuko baina garia aldatzea askoz zailagoa izango da. Azken kasu honetan arazoa ez da DNA berria zelula-kulturan sartzea; zelula hauek landare oso bihurtzean baizik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-55b4d79a367d | http://zientzia.net/artikuluak/baratzak-aspiratuz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Baratzak aspiratuz - Zientzia.eus | Baratzak aspiratuz - Zientzia.eus
Californiako marrubizainek aspiradore erraldoiak erabiltzen dituzte beren baratzak intsektu kaltegarriengandik babesteko.
Californiako marrubizainek aspiradore erraldoiak erabiltzen dituzte beren baratzak intsektu kaltegarriengandik babesteko. Baratzak aspiratuz - Zientzia.eus Baratzak aspiratuz
Californiako marrubizainek aspiradore erraldoiak erabiltzen dituzte beren baratzak intsektu kaltegarriengandik babesteko.
Sistema honi esker intsektizida gutxiago erabili behar dute eta gainera ez dituzte intsektu onuragarriak kaltetzen.
Lygus tximitxa ( lygus hesperus ) marrubiondoen goi-hostotan bizi da. Beherago thripidae familiako intsektuak bizi dira. Bi intsektu haueklandareentzat kaltegarriak dira. Zatirik baxuenean akaro bat ( Tetranichus urticae ) bizi da eta nahiz eta bakoitza puntu baten tamainakoa izan, kolonia batek landare osoa honda dezake. Gainera, akaro hauetaz elikatzen diren harrapatzaileak oso sentikorrak dira intsektizidekiko. Beraz, marrubi-soroa tximitxak eta Thripidae familikoak kontrolatzeko adina intsektizidaz fumigatzen bada, akaroen harrapatzaileak ere hil egingo dira eta soroa akaroen esku geldi daiteke.
Baina aspiradore baten bidez tximitxak eta Thripidae familikoen gehienak ezabatzen badira, akaroen harrapatzaileak hor geldituko dira beren lana egiteko.
Intsektuak traktore bati konektatutako aspiradore batek zurgatzen ditu eta aldi berean kolpeak hil egiten ditu. Hildako intsektuen gorpuak sorora botatzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3b8029b58e74 | http://zientzia.net/artikuluak/tabakoa-mastikatzea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tabakoa mastikatzea - Zientzia.eus | Tabakoa mastikatzea - Zientzia.eus
Estatistikoki ikusi denez tabakoa mastikatzeak edo esnifatzean osasun-arazo handiak sor ditzake. Besteak beste aho-minbizia agertzeko probabilitatea asko hazten da.
Estatistikoki ikusi denez tabakoa mastikatzeak edo esnifatzean osasun-arazo handiak sor ditzake. Besteak beste aho-minbizia agertzeko probabilitatea asko hazten da. Tabakoa mastikatzea - Zientzia.eus Tabakoa mastikatzea
Osasuna
Tabakoa mastikatzea edo esnifatzea ez da arrunta gure artean, baina munduko zenbait herritan, Eskandinavian esaterako, oso arrunta da.
Eskandinavian populazioaren bi bostenak tabakoa mastikatzen du. Ohitura hau hala ere, gizonezkoena da nagusiki eta emakume gutxik mastikatzen dute, eskimalek izan ezik.
Estatistikoki ikusi denez tabakoa mastikatzeak edo esnifatzeak osasun-arazo handiak sor ditzake. Besteak beste aho-minbizia agertzeko probabilitatea asko hazten da. Azterketek adierazi dutenez, esnifatzean hartzen den nikotinaren herena txistuarekin batera irensten da. Tabakoa mastikatuz gero, irentsitako nikotinaren proportzioa erdira iristen da. Beste zatia ahoko ehunen bidez iragazten da odolera. Nikotinaren zati handi bat irensten denez gero, kontsumitzaileek urdail-arazoak izateko joera handia izango dute.
Beraz, tabakoak sortzen dituen arazoak ez zaizkio erretzeari bakarrik mugatzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b25ecef04531 | http://zientzia.net/artikuluak/fobosen-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fobosen berriak - Zientzia.eus | Fobosen berriak - Zientzia.eus
Joan den urtarrilaren 28an sobietarren Fobos zunda automatikoa Martitzeko orbitara iritsi zen eta Lurreko kontrolatzaileek orbitan jarri zuten.
Joan den urtarrilaren 28an sobietarren Fobos zunda automatikoa Martitzeko orbitara iritsi zen eta Lurreko kontrolatzaileek orbitan jarri zuten. Fobosen berriak - Zientzia.eus Fobosen berriak
Joan den urtarrilaren 28an sobietarren Fobos zunda automatikoa Martitzeko orbitara iritsi zen eta Lurreko kontrolatzaileek orbitan jarri zuten.
Untzia ondo ari da lanean, nahiz eta zurrumurru batzuek tresna bat edo beste hondaturik zuela adierazi.
Hilabete honen bukaeran, zunda Fobos satelitearen orbitara transferitua izango da. Apirilaren batean sobietar kontrolatzaileek satelitearen zoruan pausatuko den tresna automatikoa askatuko dute. Tresna honek satelitearen zoluari buruzko datuak lortuko ditu.
Martitzerako bidaian, Fobos zunda ezin lanik egin gabe egon eta datu-sorta handia bidali du Eguzkiko garrek sortzen dituzten partikulei buruz.
Fobos misioa hasi besterik ez da egin eta jadanik pozez bete ditu astronomoak, bidali dituen datuekin.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-14f6ab3d8705 | http://zientzia.net/artikuluak/ekaitzaren-indarra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ekaitzaren indarra - Zientzia.eus | Ekaitzaren indarra - Zientzia.eus
Joan den abenduan olatu erraldoi batzuek, eraikitako bi olatu-zentraletako bat osorik hondatu dute.
Joan den abenduan olatu erraldoi batzuek, eraikitako bi olatu-zentraletako bat osorik hondatu dute. Ekaitzaren indarra - Zientzia.eus Ekaitzaren indarra
Elhuyar. Zientzia eta teknika aldizkariaren 4. alean Norwegiako olatu-zentralei buruz berri eman zigun Iñaki Ferreresek.
em>
Zentral horiek berri dira berriro; berri tamalgarri kasu honetan. Joan den abenduan olatu erraldoi batzuek, eraikitako bi zentraletako bat osorik hondatu dute.
Abenduaren 23an izugarrizko ekaitzak, (20 m-ko olatuak zeuden) eraso zion zentralari lehenengo aldiz eta 16 m altuko dorrean hondamendi handia egin zuen. Hiru egun geroago beste ekaitz batek itsas hondora eraman zuen dorrea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ac32e818dd71 | http://zientzia.net/artikuluak/eguzkiaren-aktibitatea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzkiaren aktibitatea - Zientzia.eus | Eguzkiaren aktibitatea - Zientzia.eus
Eguzki-aktibitatearen igoera azkarrak eta intentsitate handia izateak, Lurraren inguruan dabiltzan sateliteen ibilbideei eragin diezaieke.
Eguzki-aktibitatearen igoera azkarrak eta intentsitate handia izateak, Lurraren inguruan dabiltzan sateliteen ibilbideei eragin diezaieke. Eguzkiaren aktibitatea - Zientzia.eus Eguzkiaren aktibitatea
Astronomia
Eguzki-aktibitatearen igoera azkarrak eta intentsitate handia izateak, Lurraren inguruan dabiltzan sateliteen ibilbideei eragin diezaieke.
Irudian ikusten dena zera da: hurrengo hilabeteei begira Eguzkiko orbanen aktibitatearen proiekzioa. Hurrengo hilabeteetan Eguzkiaren aktibitateak azken bi hamarkadetako punturik altuena izango du. Eguzkiaren aktibitatea orban-kopuruaren arabera neurtzen da.
Proiekzio hau Belgikako Erret Behatokian egin da. Eguzki-aktibitatearen igoera azkarrak eta intentsitate handia izateak, Lurraren inguruan dabiltzan sateliteen ibilbideei eragin diezaieke, irrati-komunikazioak interferituz eta agian Antarktikoko ozono-zuloa osatuz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7b4ba38ce693 | http://zientzia.net/artikuluak/metal-astunen-inbasio-isila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Metal astunen inbasio isila - Zientzia.eus | Metal astunen inbasio isila - Zientzia.eus
Hondakin erradioaktibo eta organikoak biak batera baino arriskutsuagoak diren metal astunen ondorioz pozoitzen ari gara. Gaurko zibilizazioaren sektore industrial eta hiritar askotako arazo konstante bihurtu da poluzio-mota hau.
Hondakin erradioaktibo eta organikoak biak batera baino arriskutsuagoak diren metal astunen ondorioz pozoitzen ari gara. Gaurko zibilizazioaren sektore industrial eta hiritar askotako arazo konstante bihurtu da poluzio-mota hau. Metal astunen inbasio isila - Zientzia.eus Metal astunen inbasio isila
Geure ezjakintasunean, hondakin erradioaktibo eta organikoak biak batera baino arriskutsuagoak diren metal astunen ondorioz pozoitzen ari gara. Gaurko zibilizazioaren sektore industrial eta hiritar askotako arazo konstante bihurtu da poluzio-mota hau.
BERUNA
ARTSENIKOA
KROMOA
Ingurunera jautikitzen diren metal astunen hondakin industrialak, exteetako hondakink baino garrantzitsuagoak dira. Hala ere, azken hauek metal astunek sortutako poluzioaren faktore aktiboak dira.
Metal astunen kondarrek ingurunean sortzen dituzten arazoetaz gizakia konturatu eta kezkatzeko, badi-rudi katastrofe ekologikoak, merkurio edo berunezko isurketa neurrigabeak eta poluzio eta pozoinketa masiboak gertatu behar dutela. Hala ere Chisso Corporation (1) Union Carbide (2) eta Sandoz (3) enpresetako jaurtiketa pozointsuak ez dira kasu puntualak. Mineral mikropoluitzaileak etengabe jaurtikitzen ari gara naturara (milaka tona) eta aztarna moduan atmosfera, hidrosfera eta litosferan geratzen dira bizidunek osatzen duten biosferara iritsiz eta kaltetuz.
Airera doazen lurrinak eta partikulak berriro lurrera erortzen dira. Lurra garbitzen duten euriek eta ibaiek poluitzaileen zati bat itsasorantz eramaten dute. Gainera lurrean iragazten den urak, lurrazpiko urarekin pilatuz geruza freatikoa kutsatzen du. Mikroorganismo urtarrek biosferara eramaten dituzte ondoren. Izaki bizidun hauek elikadura-kateako lehen maila direnez, poluitzaileak hauen bidez hurrengo jatunen ehunetan pilatzen dira.
Biomasa hau guztiz kaltegarria gertatzen da katearen bukaeran kokatzen den kontsumitzailearentzat, hots, gizakiarentzat. Gainera ingurunea kutsatu ondoren efektu toxikoek batzuetan denbora luzez iraun dezakete.
Isurketa-iturriak ugari dira eta hauek duten metal astunen maila apala kontuan izanik, zaila gertatzen da gizakiak jaurtikitzen dituen kantitate globalen ebaluazioa eta hauen eta iturri naturaletatik datozenen konparaketa egitea.
Hala ere orain dela urte batzuk hasita zientzilariak zenbait ikerketa egiten saiatu dira, gizakiak ingurunera bidaltzen dituen isurketa artifizialen inbentarioa egin asmoz.
Ikerketa hauek diotenez, gizakiak gaur egun metal astunen ziklo gehienetan eragin handia du. Ur-baliabideen poluzioa garrantzitsua da eta elikagaietan elementu horien pilaketa handiagotuz doa. Iturri bakoitzeko isurketa-tasa, lehengaietan dagoen metal astunen kontzentrazioaren arabera kalkulatzen da, eta baita produkziorako erabiltzen diren teknologiak eta poluzioaren kontrol-sistemak kontutan hartuz ere. Izan ere industria bereko teknologi prozesu desberdinek poluzioa sortzeko ahalmen aldakorra dute.
Zementu-fabrikazioaren kasuan adibidez. Hemen tenperatura altuko erreketa-prozesu industrialak erabiltzen dira. Prozesu metalurgiko eta galdaketa-prozesu siderurgikoetan sortzen den poluzioa, erabiltzen diren ekipamenduen araberakoa izan ohi da. Aztarna uzten duten elementuen kontzentrazioa lehengaitan ez da finkoa izaten. Ikatz-tasa artsenikoan 0,34tik 130 mikrogramo/g bitartekoa izan daiteke.
Ibaietako fauna kaltetzen dute metal astunek.
Atmosferari dagokionez, zentral termikoetako ikatz-konbustioa, erregailu industrialak, hirugarren sailekoak edo etxeetakoak dira merkurio, molibdeno eta selenio gehiena hornitzen dutenak. Hauek dira artseniko, kromo, manganeso, antimonio eta talio-kopuru handiena eskaintzen dutenak ere.
Ikatz-errautzek eta fuelezko berogailuek sortutako kean, banadio-kontzentrazio altua egon ohi da eta kearen bidez barreiatzen da. Zementu-fabrikek talio, kromo eta berun asko jaurtikitzen dute. Aipatzekoak dira metal ez-ferreoen industriak ere. Hauek airea artseniko, kadmio, kobre eta zinkez hornitzen dute. Erregaien konbustioak ere garrantzi handia dauka; askatzen duen berunagatik bereziki. Kromoa eta manganesoa siderurgiatik jasotzen dira bereziki.
Ur-ekosistemen egoera ez da atmosferarena baino hobea. Itsasokoak nahiz kontinentalak izan, ekosistema hauek industrietako oso isurketa garratzak jasaten dituzte. Ikatz-konbustiozko ekipoetako ur-hondakinek, artsenikoa, merkurioa eta selenioa garraiatzen dute bereziki. Metalurgiako fundizioak berriz, kadmio, nikel, berun eta selenioa. Industria siderurgikoetako isurketak kromoa molibdenoa, antimonioa eta zinka daramate. Hirietako estoldetako lohiak artsenikoa, manganesoa eta beruna. Guzti honen ondorioz (eta hau berunaren kasuan gertatzen da bereziki) atmosferak metal astunen zati handi bat ur-ekosistemara eramaten du.
Itsasoko uren poluzioa kostaldean gertatzen da batez ere. Kontuan izan kostaldera iristen direla ibaiak, fabriketako isurketak eta estoldak. UNESCOk dioenez, laster ez da mikropoluitzaile mineralik uretan izango. Honen arrazoia oso sinplea da: metal astunak oso azkar transferitzen dira sedimentuen bidez. Organismo bizidunek sedimentuen zati bat metabolizatu eta elikadura-kateetan zirkularazten dituzte beren toxikotasuna zabalduz.
Lurrak ere eragin toxikoak jasaten ditu. Poluzioa ikatz-konbustioko errautsei eta produktu manufakturatu erabiliei esker gertatzen da. Azken hauek bestalde munduko manganeso, molibdeno, nikel, antimonio eta banadio-produkzioaren %1-%5 naturara zuzenean bidaltzen dute.
Beste zenbait iturrik ere parte hartzen du banaketa konplexu honetan. Hirietako zaborrek kobre-, merkurio-, berun- eta zink-horniketa garrantzitsua eskaintzen dute. Nekazaritzako eta abelazkuntzako zaborrak, nekazal produktuen hondakinak, ongarri kimikoak eta pestizidak, lur landuak poliki baina etengabe poluitzen dituzte.
Mea ingurutan metal astunen bidezko poluzioa kritikoa da.
Poluzioa lurrazalean sutraien mailan pilatzen da. Pestizidek kobre, artseniko edo beruna eskaintzen dute. Hauen bidez urtero produzitutako artsenikoaren %80-%90 lurrera joaten da.
Lurra ez da hondorik gabeko zaborrontzia. Hondakinak pilatzeko ahalmen mugatua dauka. Horren ondorioz badirudi Japonia eta Europako zenbait lur asetasun-mailara iritsi dela jadanik eta garbiketa sakon baten beharrean aurkitzen direla.
Poluzioaren maila kritikoenak ondoren aipatzen diren inguruneetan kokatzen dira:
meatz inguruetan
industrialdeetan
isurketak jasotzen dituzten lursailetan
Gizakiak metal astunen ziklo biogenetiko eta kimikoetan izan duen eragina guztiz inportantea da. Sumendietako erupzioak, meteoritoak eta higaduragatiko arkaitzen aldaketa metal astunen jaurtiketa-iturri naturala bada ere, biosferara gizakiak aztarna uzten duten elementuen jaurtiketa guztiz goitik dago.
Poluzio hau atzeraezina dela konturatzea guztiz garrantzitsua da. Naturan barreiatu diren metalak berreskuratzea, oso zaila da bestalde.
Biosferan sor ditzakeen ondorioak aurrikustea oso zaila da. Hurrengo belaunaldiengan izan dezaken eraginaz ezer gutxi dakigula aitortu beharra daukagu. Guztion artean sortzen ari garen poluzio-mota hau ikertzaileen eritziz hondakin erradioaktibo eta organikoena biak batera baino kaltegarriagoa litzateke; diluitu eta ur edangarria lortu arte erabili beharko litzatekeen ur-kantitatea kontuan hartzen badugu batez ere.
Gaur egun daukagun informazioa kontutan hartuz, gizakia parametro horiek sistema ekonomikoan eta hazkunde-programetan integratzeko prest ote dagoen jakitea da kontua, hots, ingurunean barreiatutako metal astunen hondakinak benetan gutxiagotzeko prest al gauden jakitea.
Frantziako ehiztariek tiro bana botata adibidez, 60 tona berun barreiatzen da; toki jakin eta konkretuetan gainera.
Beruna galena forman pilatzen da lurrean. Silikato-hautsen aerosol bolkanikoetan, basoetako suketek barreiatutako kean, itsas gatzetan eta meteoritoetan ere aurkitzen da.
Ur kontinentaletako azalean dagoen berun-kontzentrazioa 0,5 g/l-koa da eta 0,0015 g/l-koa itsasuretan dagoena. Atmosferan berriz 0,0006 g/m 3 -koa dago.
Uretan eta lurrean gertatzen diren berun-isurketa artifizialak, metalurgiako fundizio eta hondakinen erreketaren ondorio dira bereziki.
Pinturen pigmentuak, karbonato edo berun sulfato basikoak, kable elektrikoen berun-aleaziozko estaldurak eta zenbait intsektizidek, ingurunean barreiatutako berun-kopurua handiagotu egiten dute. Atmosferan gertatzen den poluzioaren iturburu nagusia, erregaiei antidetonatzaile izan daitezen gehitzen zaion tetraetil berunean datza.
Gizakien zenbait ekintza indibidualek, hala nola ehizak, metal honen hedapena areagotu egiten du. Kartutxo bakoitzak 34 g dituenez, nahikoa litzateke Frantziako ehiztari guztiek tiro bana botatzea 60 tona berun barreiatzeko.
Gizakiak irensten duen berunaren %10 baino ez du gordetzen. FAO (Elikadura- eta Nekazaritzarako Erakundea) eta OMEk (Osasunerako Mundu-Erakundea) diotenez, gorputz-pisuaren kilo bakoitzeko mikrogramo baten xurgapena onar daiteke eguneko. Hortik gorako kantitateak metatu egiten dira.
Metal astun honek, dosi handiegia irentsiz gero, saturnismoa eragin dezake. Garai batean ubideak berunezkoak egiten zirenean, maiz gertatzen zen gaixotasun hau.
Isurketa guztiak batuz, berun-jaurtiketa totala 332,4x10 6 kg-koa airean, 3,8x10 6 kg-koa uretan eta 563,5x10 6 kg-koa lurrean izan zen 1983. urtean.
Zinabrioaren meatzaritzan % 2 galtzen da lurrin eta partikula moduan.
Zenbait mineraletan egoera naturalean egon ohi da merkurioa. Mineralen garbiketaren ondorioz, ozeanotako ur kontinentaletan 0,5 g/l eta 3 g/l merkurio bildu ohi da. Sumendi bateko isuriak atmosfera poluitu gabean 0,002 ppb (bilioiko zati) suposa dezake.
Bi isurketa naturalen iturburu hauei, beste zenbait iturburu artifizial gehitu behar zaio. Zinabrio mineralaren erauzketa eta xigorketan landutako metalaren %2 edo %3 askatzen da lurrin edo partikula moduan.
Merkurio kloruroa edo fenilmerkurio azetatoa bere toxikotasunaren arabera fungizida bezala erabiltzen da hazien estalduretan eta bakterizida konposatu hauek ez dira berreskuratzen, oso osorik lurrean integratzen direlarik. Industria kimikoak merkurioa erabili eta barreiatu egiten du elektrolisi bidez kloroa edo sodioa lortzeko. Baita azetilenoa binilazetileno edo azetilen kloruro transformatzeko ere.
Merkurio metala bere zenbait propietateri esker, asko erabiltzen da neurgailuak eta aparatu elektrikoak fabrikatzeko. Gutxi birziklatuz gero, naturan geratzen da.
Botiken industriak antiseptiko eta diuretiko organomerkurikoak erabiltzen ditu. Hauen kopuru handiena estoldetara joaten da. Frantzian adibidez, erabilitako pilak etxeetako hondakinetan aurki daitekeen merkurioaren %93 dira.
Ekosistema urtarretara iristen den merkurio minerala, bakterio bentonikoen bidez merkurio-konposatu bihurtzen da. Bere egonkortasun eta efektu metatzaileagatik metilmerkurioa da denetan kaltegarriena.
Mikroorganismoek bildu eta iragazi ondoren, itsasoan geldi daiteke eta elikadura-kateetan metatu eta ondorioz hurrengo kontsumitzailetan kontzentratu.
Foka edo itsas zakurren gibelean adibidez 140 mg merkurio/kg aurkitu izan da.
Osasun-arau internazionalek diotenez, edateko ur eta elikagaietan onar daitekeen merkurio-tasa 0,5 ppm (milioiko zati) da.
Isurketa guztiak batuz, merkurioaren isurketa totala, 3,6x10 6 kg-koa airean, 3,6x10 6 kg koa uretan eta 5,8x10 6 kg-koa lurrean izan zen 1983 urtean.
Metal urria da. Egoera naturalean gehienetan zink eta berunarekin nahastuta aurkitu ohi da. Ibai eta itsasoetan gertatzen diren kontzentrazio naturalak litro bakoitzeko mikrogramo batekoak izan ohi dira. Poluitzaile nagusienak mehategiak eta birfindegiak dira. Baita hondakin industrialak, hirietako ur erabiliak, ongarri fosfatatuak eta intsektizidak ere.
Zilar/kadmio-aleaziozko ubide galvanizatuak edo soldatuak, kautxuak eta pneumatikoek (kadmio-oxidoa kautxua bulkanizatzeko erabiltzen da), goiko kutsatzaileen zerrenda luzea areagotzen dute.
Ingurune ureztatuetan elementu hau oso azkar transferitzen da sedimentuetara eta izakiek zurgatu egiten dute. Itsas bizitzarentzat merkurioa baino toxikoagoa da. Gibelean eta giltzurrinetan kontzentratzen da batez ere, baina baita arrainen haragian ere. Hauek guztiz sentikorrak dira elementu honekiko. Kontzentraziorik handienak zenbait ostratan izaten dira. Hauek kontzentratzen duten kadmio-proportzioa inguruneko kontzentrazioa baino 300.000 aldiz handigoa da.
Gizakiak ez du eliminatzen irensten duen kadmiorik eta metaketa honek zenbait ondorio sorteraz dezake toxikazioa gertatu eta zenbait urtetara. Sor dezakeen gaixotasuna Itai-Itai izenez ezagutzen da eta hezurretan zenbait aldaketa eragin ohi du.
Isurketa guztiak batuz, kadmioaren jaurtiketa, 7,6x10 6 kg-koa airean, 7,1x10 6 kg-koa uretan eta 16,7x10 6 kg-koa lurrean izan zen 1983 urtean.
Artsenikoa.
Artsenikoa ia sulfuro metaliko natural guztietan aurkitzen da.
Ur kontinentaletako batezbesteko edukina 0,4 g/l-koa da eta 0,5 mg/kg-koa lurrean. Sumendiena jaurtiketa naturalen %90 da. Gainerakoa basoetako eta zelaietako suketek eta lurrazpiko zenbait ur eta ur termalen isuriek osatzen dute.
Gizakiak elementu honen kontzentrazio handiak osatuz zikloa aldatu egiten du. Artsenikozko konposatuak pestizidatan erabiliz, metal astun honen metaketa eragiten da lurrean gatz disolbaezinen forman. Sodio artseniatoa asko erabiltzen da mahastietan, intsektizida eta fungizida bezala. Hori da ardoan artsenikoaren aztarnak aurkitzearen arrazoia.
Ikatz eta fuelaren erreketak artseniko-kantitate nabarmena askatzen du ingurunera. Konposatu guzti hauek toxikoak dira. Forma inorganikoak dira hala ere kaltegarrienak. Landereek beren sustraietan elementu hau metatzeko joera dute, baina ekosistema urtarretan da arriskutsuena.
Zenbait bakterio eta legamia oso deribatu gaseoso toxiko bilakatu ondoren, hala nola, dimetilartsina eta trimetilartsina, itsas fauna eta landaredian metatzen da: algek artsenikoa 1000tik 10.000raino aldiz kontzentratzen dute. Arrainetan artsenikoaren kontzentrazioa oso garrantzitsua gertatzen da.
Gizakiak egunero irensten duen artsenikoaren (25-33 g) %5etik %15era zurgatzen du. Edateko uretan onar daitekeen tasa 0,05 mg/l-koa da.
1983.ean, artsenikoaren jaurtiketa guztien batura 18,8x10 6 kg-koa airean, 35,3x10 6 kg-koa uretan eta 68,8x106 kg-koa lurrean izan zen.
Kromoa nahikoa hedatuta dago lurrean. Kromita mineraletik erauzten da gehienbat. Kromoaren edukin naturala uretan 3 g/l-koa da eta lurrean 24 mg/kg-koa. Kutsaduraren iturburu nagusiak galvanoplastika, metalurgia eta siderurgiako piezen ur-korrontezko ureztaketaren ondorio dira.
Ur-hondakin hauek ur-kontinentaletara kromo(VI)zko gatzak garraiatzen dituzte batez ere (gizakiarentzat toxikoenak). Kromoa, korrosio-eragozle bezala erabiltzen da hozketa-dorretako barne-estalduretan. Honek ere kromo(VI)zko isurketa sortzen du.
Larruontzaileek ere kromo(III)a erabiltzen dute ustelketa eragozteko eta ondorioz kantitate handiak jaurtikitzen dituzte.
Nahiz eta metala bera gizakiarentzat kaltegarria izan ez, honen gatz hexabalente eta tribalenteak kaltegarriak dira. Orain arte toxikazio handienak arnasketa bidezkoak izan dira. Kromo(III)ak eragin txikia dauka liseri-aparatuan, baina normalean zurgatzeak ehunetan metarazten du eta azken finean hau arriskutsua izan daiteke. Kromo(VI)ak urdail-hesteetako hodian narriadura sorterazten du.
Europako arauak kromo-tasa onargarria elikagaietan 0,1 mg/kg eta edateko uretan 0,05 mg/l-tan ezartzen dute.
Kromoaren isurketa guztien batura, 30,5x10 6 kg-koa airean, 132,9x10 6 kg-koa uretan eta 874,4x10 6 -koa lurrean izan zen 1983. urtean.
Enpresa hau 1954. urtean Minamata badian gertatutako tragediaren arduradun izan zen. Bertan 43 japoniar hil ziren metil merkurioz toxikatuta.
Bhopal-eko pestizida enpresan gertatutako leherketa baten ondorioz 2500 pertsona hil ziren.
1986an Bali-n Sandoz enpresaren suketaren ondorioz intsektizida-kantitate handiko isurketa gertatu zen. Merkurioa izan zen kutsatzaile nagusiena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e1260db139ae | http://zientzia.net/artikuluak/transplanteen-inmunologia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Transplanteen inmunologia - Zientzia.eus | Transplanteen inmunologia - Zientzia.eus
Gizakien arteko organo-transplante gehienak oso gutxitan egiten dituzte medikuek, porrotak maiz gertatzen dira eta. Hala ere, zenbait kasu eguneroko lan bihurtu da gaur egun hainbat ospitaletan. Errefusaren oinarria ez datza, transplanteen konplexutasun kirurgikoan.
Gizakien arteko organo-transplante gehienak oso gutxitan egiten dituzte medikuek, porrotak maiz gertatzen dira eta. Hala ere, zenbait kasu eguneroko lan bihurtu da gaur egun hainbat ospitaletan. Errefusaren oinarria ez datza, transplanteen konplexutasun kirurgikoan. Transplanteen inmunologia - Zientzia.eus Transplanteen inmunologia
Medikuntza
Gizakien arteko organo-transplante gehienak oso gutxitan egiten dituzte medikuek, porrotak maiz gertatzen dira eta. Hala ere, zenbait kasu (giltzurrun-transplantea, esaterako) eguneroko lan bihurtu da gaur egun hainbat ospitaletan. Errefusaren oinarria ez datza, ordea, transplanteen konplexutasun kirurgikoan (egungo teknikak oso aurreratu eta zehatzak bait dira); Sistema Inmune Adaptatiboan baizik.
Goiko ondorio horretara zenbait daturi esker heldu dira ikerlariak.
Alde batetik, transplante-errefusa ez da kirurgikoa, teknika kirurgikoek izan dituzten hobekuntzak arrakasta-portzentaiarekin bat etorri ez direlako (nahikoa baxua da oraindik).
Bestalde, errefusa inmunologikoa da, Inmunitate Adaptatiboaren ezaugarriak betetzen dituelako: memoria eta espezifikotasuna.
Zer dira hauek?
Memoria inmunologiko, honi deritzogu: hartzaileak arinago eta biziago errefusatzen du emaile beretik harturiko bigarren txertoa lehenengoa baino (1. irudia).
1. irudia.
Sistema Inmuneak txertoarekiko lehen kontaktua oroiterazten du, eta bigarrenean mekanismoak oro prest ditu errefusari bortitzago ekiteko.
Espezifizitatea, berriz, hauxe da: bigarren errefusa arinago eta biziago gertatzen da emaile beretik harturiko txertoen kontra, baina ez beste edozein emailetatik jasotakoen aurka (2. irudia).
2. irudia.
Sistema Inmuneak txerto (antigeno) batekin kontaktu egiten duenean, txerto espezifiko horren kontra soil-soilik sentiberatzen da.
Badago, egon, errefusak burutzeko gaitasuna Sistema Inmuneari leporatzen dion beste daturik ere. Adibidez, zelula inmuneak gorputzaren organo edota ehun batzuetara (betzuringora, hezurrera, kartilagora) heltzen ez direnez gero, ehun horiek inolako arazorik gabe txerta daitezke, errefusa gutxitan gartatu ohi da eta.
Errefusaren oinarri inmunologikoa
Oro har, txerto-errefusa honetan datza: hartzailearen Sistema Inmuneak arrotz ikusten ditu txertoaren zelulak, eta jarraian erasoari ekiten dio. Ondoren, txertaturiko ehuna hil egiten da; errefusatua izaten da alegia.
Histokonpatibilitate-Antigenoak (HLA Ag)
Hartzaileak arrotz ikusten ditu txertoaren zelulak, hauek azalean duten zenbait molekula dela medio. Molekula hauei Histokonpatibilitate-Antigeno deritze.
Antigenoak dira, beste edozein antigeno bezala erantzun inmunea sortzeko gai direlako. Histokonpatibilitatekoak ere badira, txertoaren onarpen-(konpatibilitate) edo errefusa-(inkonpatibilitate) fenomenoetan parte hartzen dutelako.
Konposatu hauek bi motakoak dira (I klasekoak eta II klasekoak hain zuzen) eta ezberdinak, bai morfologiaz, bai funtzioz.
3.irudia.
Biokimikoki, mintz zelularrean ainguraturik dauden glikoproteinak ditugu. I klaseko molekulak, pisu ezberdineko bi katea peptidikoz osatuak dira. II klaseko molekulak, aldiz, pisu berdintsuko bi katea peptidikoz osatuak dira. Hauek hiru karbohidrato dituzte erantsirik.
3. irudia
Nahiz eta transplante errefusan oso zeregin garrantzitsua bete, HLA antigenoen jatorrizko funtzioa ez da hau, jakina; Naturan ez bait da berez transplanterik gertatzen. Haien benetazko funtzioa Sistema Inmunearentzako itu izatea da.
Beraiei esker, gizabanakoaren zelula inmuneak propioa eta arrotza bereizteko gai dira. Hau da, norberaren zelula inmuneek propiotzat hartzen dituzte gorputzaren gainerako zelulak, azken hauek mintzean dauzkaten HLA antigenoak propiotzat hartzen dituztelako.
4. irudia.
Eta batekoz bestera, arrotz ikusten dituzte txertoaren zelulak, haien HLA antigenoak arrotz ikusten dituztelako.
Beraz, nortasun-agiri bailiren jokatzen dute HLA antigenoek.
Antigenook garrantzi handiko zenbait funtziotan hartzen dute parte ditu gisa, hala nola (1) Sistema Inmunearen zelulen arteko elkarrekintzetan, (2) zelula arrotzen deuseztapenean eta (3) zelula propio zoldu edo alteratuen suntsipenean.
1.
Substantzia arrotz bat (Ag) gorputzera sartzen denean, Sistema Inmunearen zelulek ezagutu egiten dute HLA-II antigenoen bitartez, substantzia horren aurkako erantzun koordinatua burutuz. Fagozitoak (F) bere gain hartzen du antigeno arrotza, eta azalean duen HLA-II antigenoarekin batera T laguntzaile linfozitoari (T H ) aurkezten dio. T laguntzaileak, orduan, B linfozitoa (B) kinatu egiten du azken zelula honen mintzean dauden antigeno berberak (arrotza eta HLA-II) ezagutuz gero. B linfozitoak, azkenik, antigorputzak (Ab) ekoizten ditu, hauexek antigeno arrotzari heldu eta ezabatu egiten dutelarik. (4. irudia).
2.
Era berean, zelula inmuneek (T zitotoxiko linfozitoek, zehazki esan) HLA-I antigenoen laguntzaz, lorrin ikusten dituzte zelula propio zoldu (birus-zoldura) edo alteratuak (minbizia). Ondoren, deuseztatzeari ekiten diote (5. irudia).
5. irudia.
6. irudia.
3.
Orobat, T zitotoxiko linfozitoek txerto edo transplante arrotza suntsitu egiten dute (errefusatu egiten dute, alegia) haren mintzeko HLA-I antigenoak kanpotartzat hartu ondoren (6. irudia).
Lehenbiziko bi funtzioak naturalak diren bitartean, hots, gizakia sortu zenetik esistitzen diren bitartean, hirugarren hau artifiziala da zeharo; transplanteak azken mendean baino ez bait dira burutu. Geroxeago azaltzen da xehe-mehe azken puntu hau, hauxe da eta artikuluaren gakoetariko bat.
Histokonpatibilitate Konplexu Nagusia (MHC)
Proteina guztiak bezala, HLA antigenoak gene-sorta batek kodetuak dira (HLA geneak). Geneok gizakiaren 6. kromosomaren zati txiki batean daude kokaturik; Histokonpatibilitate Konplexu Nagusi deritzon gunean hain zuzen.
Gune hori bost azpigunek osatzen dute. Hauetatik hiruk -A, B eta Ck-HLA-I antigenoak kodetzen dituzte. Laugarrenak -D-HLA-II antigenoak kodetzen ditu. Bitarteko azpiguneak, berriz, HLA antigenoak ez diren baina erantzun inmunearekin zerikusirik duten faktore disolbagarri batzuk kodetzen ditu (7. irudia).
7. irudia.
HLA geneak oso polimorfikoak dira, hots, bakoitzak alelo ezberdinak ditu. Alelo guzti hauen konbinazioak konposizio genetiko ezberdinen kopuru izugarria sortzen du.
Honexegatik, bakoitzak konposizio genetiko berezia dauka; beste gizakiekiko, senideak barne, ezberdina (biki homozigotiko izan ezik).
Horren ondorioz, HLA antigeno-konbinazio ezberdina eta berezia dauka gizaki bakoitzak. Eta ezaugarri hau dugu gizaki ezberdinen arteko txerto-errefusa ugariaren nahiz bikien arteko txerto-errefusa urriaren kausa. Bi ertz hauen artean oso tarte zabala dago. Tarte horretan, emaile eta hartzailearen artean zenbat eta parekotasun estuagoa izan, hainbat eta txerto-onarpenaren tasa handiagoa. Eta alderantziz.
Esandakotik erator daitekeenez, autotransplanteak (hau da, emailea eta hartzailea gizaki bera direnean) arrakastatsuak dira erabat; gizakiaren Sistema Inmuneak propiotzat hartzen eta onartzen bait du txertaturiko ehuna (8. irudia).
8. irudia.
Autotxertaketak erabiltzen dira, esaterako, azal-erredura handiak jasan dituzten gaixoengan. Kasu hauetan, gorputzaren gune erreak, gune sanoetatik erauziriko azal-txertoez estaltzen dira.
Errefusaren mekanismoak
Sistema Inmuneak bi adar ditu: sortzetikoa eta inespezifikoa eta adaptatiboa edo espezifikoa. Adar biak, hainbat zelulaz eta faktore disolbagarriz osaturik daude.
Lehenbizikoa, izenak azaltzen duen bezala, jaiotzatik exisitzen da eta edozein Ag-motaren kontra jokatzen du.
Bigarrena berriz, Sistema Inmuneak gizakiaren bizitza osoan zehar molekula arrotzekin (Ag) kontaktu egiten duen heinean garatzen da eta molekula horien aurkakoa soilik da (koadroa).
Aipatu dugun legez, transplante-errefusaren eragilea hartzailearen Sistema Inmune Adaptatiboa da; adar humoral (B linfozitoak) eta zelularra (T linfozitoak) dauzkana.
9. irudia.
B linfozitoak, antigorputzak (Ab) ekoizten dituzten zelulak dira. Antigorputzak, haien ekoizpena eragin zuten molekula arrotzekin (Ag) elkartzeko gai diren proteinak dira (9. irudia).
Horrela erantzun inmunezko mota ugari sor dezakete odol, sistema linfatiko eta gorputzaren mukosetan.
Hala ere, ez dute betebehar handirik burutzen lehen txerto-errefusan, bigarrenan (baldin eta egiten bada) garrantzitsuak diren arren. Honen zergatia hauxe da: txerto arrotzarekin lehen kontaktua burutu ondoren, hainbat egun behar dute B linfozitoek antigorputzak ekoitzi ahal izateko, eta ekoizten dituztenerako, txertoa T linfozitoez errefusatua izan da jadanik; azken hauek askoz arinago jokatzen bait dute.
Emaile beretik jasotako bigarren txertoan (jasotzekotan, noski) haatik, B linfozitoek antigorputzak ekoizteko mekanismoak prest dituzte, eta arinago erasotzen diote txertoari (gogoratu 1. irudia). Dena dela, oso gutxitan burutzen dira emaile beretiko txertoak, eta beraz, B linfozitoen zeregina transplanteetan txit murritza da.
T linfozitoek, aitzitik, txerto-errefusaren zelula eragile nagusiak dira. Zelula hauek bost populaziotan banatzen dira, bakoitzak funtzio berezia betetzen duelarik.
Transplante-errefusan bi dira populazio eragileak: T laguntzaile (TH) eta T zitotoxiko (TC) linfozitoak, hain zuzen. T laguntzaileek HLA-II klaseko antigenoak ezagutzeko hartzailea daukate mintzean (ikus 4.irudia). T zitotoxikoek berriz, HLA-I klaseko antigenoak ezagutzekoa (ikus 5. irudia).
Transplante-errefusaren mekanismoa honako hau da:
ezagupena: hartzaielaren T laguntzaileek arrotz ikusten dituzte txertoaren zelulak beren HLA-II antigenoen bitartez.
l
aguntza: T laguntzaileek T zitotoxikoak kinatzen dituzte faktore disolbagarri (linfokina) baten bidez.
zitolisia: T zitotoxikoek berriz, txertoaren zelulekin egiten dute kontaktu (oraingoan ordea, HLA-I antigenoen bitartez) eta zitotoxizitate edo zitolisi ekintza burutzen dute haien kontra (10. irudia).
10. irudia.
Honen ondorioz, txertoaren zelulak hil egiten dira; errefusatuak izaten dira, alegia.
Beraz, transplantea errefusatzen denean, berez zelula propio zoldu edo alteratuak suntsitzeko sortua den mekanismo natural honek (HLA Ag eta T linfozitoek osatzen duten mekanismoak) ez du betetzen bere jatorrizko betebeharra (5. irudia); funtzio artifizial bat baino (transplanteak artifizialak bait dira) (6. irudia).
Nola saihestu errefusa
Emaile-hartzaile parekamendua
Bihotz-transplantean bihotza ur/izotzetan sartzen da prestatzeko.
Aipatu bezala, HLA adostezintasun-kopuruaren eta errefusa-portzentaiaren artean erlazio zuzena dago, hau da, batek gora egiten duenean besteak ere bai, eta alderantziz.
Aleloak oso aldakorrak, eta ondorioz gizakien genotipoak, ezberdinak diren arren, errefusa-arriskuari ihes egiteko modu bat hartzailearekiko ahalik eta HLA genotiporik antzekoena duen emailea aurkitzean datza.
Hauetarako hainbat proba erabiltzen da, besteak beste aipagarrienetarikoa Ehun Tipaketa izanik.
Ehun-Tipaketaren bitartez zenbait emaileren HLA espezifizitateak zehazten dira, hartzailearekiko konpatibleena hautatuz.
Nahiz eta teknika hau hartzailearen senideengan aplikatzen denean txit baliagarria den, ez da berdin gertatzen beronekin erlazionaturik ez dauden emaileei aplikatutakoan, eragozpen batzuk direla eta.
Zoritxarrez, Ehun-Tipaketarik artatsuena erabilita ere, beti dago adostezintasunen bat edo beste. Beraz, medikuek Inmunosupresiora jo behar dute gehienetan.
Inmunosupresioa
Arthur Cooley bihotz-transplantea burutuz.
Inmunosupresioa, hartzailearen Sistema Inmunearen supresioa alegia, zenbait metodoren bidez lor daiteke. Hauen artean irradiazioa, droga antimitotikoak eta gazur edo sero antilinfozitikoak aipa daitezke.
Hartzailearen ehun linfoidearen irradiazioak, ekintza zitolitikoa burutzen duten zelulak ezabatzen ditu, eta ondorioz, errefusaren indarra murriztu egiten du.
Droga antimitotikoek hartzailearen linfozitoen ugalketa galerazten dute, emailearen antigenoen aurkako erantzun inmune zelularra desagerteraziz. Gehien erabili ohi diren drogak, A ziklosporina, azatioprina eta ziklofosfamida ditugu.
Gaur antilinfozitikoak, hartzailearen LT-en kontrako antigorputzak dira. Horrela T zelulak blokeatu egiten dira, eta errefusatzeko gaitasunak behera egiten du.
Errefusa saihestu edota txikiagotzeko bitartekoak ugari badira ere, bat ere ez da erabatekoa, eta are okerrago, orok dute eragozpenik
zoldurak, alergiak, etab.
Horregatik, transplante-errefusari aurre egiteko erabateko irtenbidea urrun omen dago oraindik. Etorkizunean arlo honetan atzemango diren lorpenak Inmunologiaren aurrerapausuekin estuki lorturik izanen bide dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-75de502437fe | http://zientzia.net/artikuluak/sobietarren-ielur-ekaitzai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sobietarren elur-ekaitza - Zientzia.eus | Sobietarren elur-ekaitza - Zientzia.eus
Sobietarrak espazioaren esplorazioan lanean jarraitzen dira su eta gar. 1988.aren bukaeran bi marka berri eta ikusgarri burutu zituzten. Alde batetik, Vladimir Titov-ek eta Musa Maranov-ek. Bestetik, Buran lehenengo transbordadore espazial sobietarra jaurti dute.
Sobietarrak espazioaren esplorazioan lanean jarraitzen dira su eta gar. 1988.aren bukaeran bi marka berri eta ikusgarri burutu zituzten. Alde batetik, Vladimir Titov-ek eta Musa Maranov-ek. Bestetik, Buran lehenengo transbordadore espazial sobietarra jaurti dute. Sobietarren elur-ekaitza - Zientzia.eus Astronautika
Sobietarrak espazioaren esplorazioan lanean jarraitzen dira su eta gar. 1988.aren bukaeran bi marka berri eta ikusgarri burutu zituzten. Alde batetik, Vladimir Titov-ek eta Musa Maranov-ek, Juri Romanenkok zuen espazioko giza egonaldirik luzeenaren marka gainditu dute. Bestetik, Buran (elur ekaitza) lehenengo transbordadore espazial sobietarra jaurti dute.
Buran
lurruzten.
1988.eko azaroaren 15eko goizeko hiruretan sobietarrek Buran transbordadore espaziala jaurti zuten. Gauean zehar, Baikonur zentru espazialeko langileek jaurtigailuaren erregaiandelak astiro eta arreta bereziz bete zituzten. Hamar kilometroko erradioan motore-ibilgailuak zirkulatzea debekatu egin zen.
Goizeko hirurak puntuan zirenean Energia jaurtigailuaren motoreak piztu egin ziren. Jaurtigailuak lehenengo urrats moduan, 740 tonako bulkada duten lau kohete daramatza. Lau metroko altuera duten kohete hauek kerosenoz eta oxigeno likidoz elikatuta daude eta izugarrizko errendimendua dute
atmosferan gasaren irtete-abiadura 3.018 km/s-koa da. Eskuarki hidrokarburoz elikatutako motoreetan ez dira hain balio handiak erdiesten
Buran
transbordadorea Baikonur-eko hangarean Lurrera itzuli eta zenbait egun geroago. Atmosferara birsartzean 1.600ºC-raino berotzen da eta gero hori jasan ahal izateko zeramikazko 38.000 lauzatxoz estalita dago. Lauzatxo zuriek koartzoa dute eta beltzek karbono-konposatuak. Atzeko partean ikusten diren erredura-arrastoak lurruzteko koheteen kedarrezkoak dira eta ez birsarketan sortutako erredurak.
Lurrutzi aurretik eta jaurtiketa-plataforma bertan Energiaren hidrogenozko lau motoreak piztu ziren. Motore hauek jaurtigailuaren bigarren urratsa dira. Hauetako bakoitzak 140 tonako bulkada ematen dio jaurtigailuari atmosferan.
Guztira 3.550 tonako bulkadak bultzatzen zuelarik, Energia-Buran bikotearen 2.400 tonek gora egin zuten aurora borealak estalitako Baikonur-eko zerurantz. Astiro, segundoko 4.7 m igo zituelarik, plataforma atzean laga zuen. 150 segundo pasatu ondoren abiadura 150 km/s-koa zen eta lehenengo urratseko lau koheteak libratu egin ziren.
Koheteok bi muturretan daramatzaten jausgailuei esker astiro erortzen hasi ziren eta lurzorutik metro batera zeudenean, sentsoreek erretrokohetetxoak martxan jarri zituzten lurrartzea emeki egin zedin. Horrela, koheteak ia kalterik gabe berreskuratzen dira eta berriro erabiliak izateko moduan daude. Iparramerikarren transbordadorearen kasuan, koheteak itsasora erotzen dira eta ur gaziaren korrosioaren ondorioz konpondu egin behar izaten dira berriro erabili baino lehen. Challenger aren istripua lehen urratseko koheteetan izandako matxura baten ondorio izan zenez, transbordadore iparramerikarraren azkeneko hegaldietan kohete propultsatzaile urragabeak erabili dituzte.
Buran
jaurtiketa-plataformarako bidean. Lau lokomotorek eramaten dute burdinbide bikoitz baten gainean.
Orbitan dagoenean Buran ek beste edozein satelitek bezala jokatzen du. Goizeko 3h 47’etan lortu zuen 250 km-ko altuera eta orduan transbordadorearen motoreak piztu egin ziren orbita egokia lortzeko.
Buranen lehenengo misio honek bazuen orain arte beste misio guztiek izan ez duten oso ezaugarri garrantzitsua: misioa guztiz automatikoa zelarik, espaziuntziaren lurrartze automatikoa Lurrean lehenengo aldiz burutu behar zen. Helburua ez zen halamodukoa, zeren eta Lurraren azalean Buran ek 4.500 m-ko luzera duen lurrartze-pista identifikatu eta bertan pausatu behar bait zuen.
Lan hori egiteko sobietarrek sistema zibernetiko aurreratua erabili behar izan dute.
Lurrartzen, Mig-25 abioien laguntzaz. Lurra bi aldiz orbitatu ondoren eta Txile parean zegoelarik Buranek jaisteari ekin zion. Baikonur-etik 20.000 km-ra zegoenean, erreaktoreak martxan jarri zituen. 100 km-ko altitudean atmosfera sartu zen 39ºko angeluaz eta Mach 28ko abiaduraz. 40 km-ko altitudean balaztaketa aerodinamikoa hasi zen. 30 km-ko altitudean Baikonur-etik 400 km-ra "giltzarri" den puntua pasatu zuen eta lurrartze eta gidatze automatikoko sistema lanean hasi zen, lurrartzeko azkeneko maniobrak burutzeko.
Lurrartzea arazorik gabe burutu zen goizeko 6 h 25’etan, aurrikusitako denborarekiko segundo bateko atzerapena izan zuelarik. Azkeneko minututan, bi Mig 25 abioik lagundu zioten Buran i jaitsieran eta lurrartze-operazioa erraztu egin zioten nabigazio-datuak emanez.
Buran
ek 300 km/h-ko abiaduraz ukitu zuen lurzorua, baina 75 m 2 -ko hiru jausgailuri esker oso azkar txikitu zen abidura. Hau 50 km/h-koa izan zenean, jausgailuak automatikoki askatu egin ziren. Lurrartzea akatsik gabekoa izan zen.
Merezi al du?
Buran
sobietarren lorpen handia izan denik ez du inork ukatzen. Hala ere, merezi duen ala ez galdetzen duten batzuk badaude. Izan ere sobietarren transbordadoreen jaurtiketa oso garestia izan bait da (iparramerikarren kasuan ere gauza bera gertatzen da). Esaten denez, sobietarrek gaur egun dauzkaten jaurtigailu arruntez Buran ek egin ditzakeen lan berdinak egin ditzakete eta askoz kostu txikiagoarekin gainera (iparramerikarrak ez daude egoera berdinean, beren jaurtigailuak démodè daudelako).
Buran
transbordadorearen garapena 10 mila milioi dolar kostatu da eta hamar urte behar izan dituzte horretarako. Kostua izugarria izan denik ezin uka. Gainera, Buran en jaurtiketa bakoitzaren kostua 80 milioi dolarrekoa da, hots, Soiuz jaurtigailuaren jaurtiketa kostua baino 24 bider handiagoa.
Prestigioa omen da transbordadore sobietarraren atzean dagoena; sobietarrak iparramerikarrek egiten dutena egiteko gai direla erakustea alegia.
Dena den prestigio-arazo hau oso garestia aterako zaie sobietarrei, bost bat transbordadore egiteko asmoa omen dutelako.
Moskuko Ikerketa Espazialerako Institutuko zuzendari ohiaren, Roald Sagdeev-en hitzek egoki deskribatzen dute egoera:
“ Orbitan karga bat jartzea askoz merkeago eta errazagoa da edozien jaurtigailu klasikorekin. Buran en lehen hegaldi automatikoa lorpen teknologiko adierazgarria da...Joan egin da eta etorri egin da, baina hegaldiak interes zientifikorik ez du izan. Nere eritziz, iparramerikarrek transbordadoreekin izan duten esperientziak untzi hauen etorkizuna iluna dela erakusten du. Iparramerikarrek eta guk lan horrek penarik ez duela merezi badakigu”
Buran
en lana
Atzeko partea. Motore nagusiak ederki ikusten dira. Motoreok bi aldiz piztu ziren: lehenbizi jaurtigailuen lehenengo bi urratsak itzali ondoren orbitara heltzeko eta gero orbita zirkular bihurtzeko. Etorreran motore hauek segurtatzen dute balaztaketa.
Glavkosmos sobietar agentzia espazialeko bozeramaileen arabera, Buran en lanik nagusiena orbitan dauden objektuak lurrera ekartzea izango da. Buran eta bere ahizpak ez dira sateliteak eta materiala espazioan jartzeko erabiliko, baina bai sateliteen konponketa-lanetan. Bestalde, Buranek Mir-2 belaunaldi berriko estazio espazialetan akoplatzeko modua izango du. Beraz, bertara materiala eta pertsonala eramateko erabil daitekeela pentsa liteke, baina hori egingo denik ez da uste. Tripularientzat Buran, Soiuz TM baino erosogoa da, baina azken hauek askoz merkeagoak dira nahiz eta Lurrera 500 kg material bakarrik ekarri ahal izan.
Estazio espazialak hornitzeko, espazioan egiturak eraikitzeko behar den materiala garraiatzeko eta antzeko beste zereginetarako sobietarrek seriez eginiko untzi pilotatu eta automatiko probatuak eta fidagarriak (oso merkeak gainera) dituzte. Jaurtigailu-sorta zabala dute bestalde: Kosmos jaurtigailua 0,45 tona orbita baxuan jartzeko, Tsiklon jaurtigailua 4 tonarako, Vostok jaurtigailua 4,7 tonarako, Soiuz jaurtigailua 7 tonarako, Molnila jaurtigailua 1,5 tona orbita geoegonkorrean jartzeko, Proton jaurtigailua 20 tonarako eta Energia 100 tonarako. Eta ondorioz, zeregin horietan jaurtigailu hauek erabiltzeak dirudi egokiena.
Gorago esan dugunez, Buran transbordadorearen jaurtiketaren kostua Soiuz arena baino 24 bider handiagoa da. Biek kostu horrekin orbitan jar dezaketen karga konparatzen badugu, ondorioak garbiak dira: Soiuz jaurtigailua erabiliz, kostu berdinagatik 5,6 bider karga gehiago jar liteke orbitan.
Ondorio gisa
Sobietarren jaurtigailu tradizionaletako batzuk.
Batzuen eritziz militar sobietarrak dira transbordadorearen programaren alde interes berezia dutenak. Datu bat besterik ez da, baina Buran proiektuaren esperimentazio-programen burua Alexander Maksimov generala da. Militarismoa eta gorago aipatu dugun prestigioa nahastea bestalde, ez litzateke oso harrigarria izango, historian zehar hori maiz gertatu delako. Abisu modukoa egon liteke programaren atzean, iparramerikarrek galaxietako gerra garatzen baduzue, gu ez gara atzean geldituko eta transbordadorea egin dugun legez hura ere egingo dugu.
Dena den, eta bukatzeko, sobietarrek espazio-teknologiaren puntan daudela frogatu dute berriro ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ab1528ead20c | http://zientzia.net/artikuluak/eztanda-motoreak-bi-aldikoak-nagusi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eztanda-motoreak: bi aldikoak nagusi? - Zientzia.eus | Eztanda-motoreak: bi aldikoak nagusi? - Zientzia.eus
Gaur egun automobil guztien motoreak lau aldikoak dira. Bi aldikoak askoz ere sinpleagoak dira. Ralph Sarich australiarrak bi aldiko motoretan lortu ditu hobekuntzak.
Gaur egun automobil guztien motoreak lau aldikoak dira. Bi aldikoak askoz ere sinpleagoak dira. Ralph Sarich australiarrak bi aldiko motoretan lortu ditu hobekuntzak. Eztanda-motoreak: bi aldikoak nagusi? - Zientzia.eus Eztanda-motoreak: bi aldikoak nagusi?
Ingeniaritza
Gaur egun automobil guztien motoreak lau aldikoak dira. Bi aldikoak askoz ere sinpleagoak izan arren, askoz ere gasolina gehiago erretzen dute eta horregatik ziklomotore, motozerra, belar-ebale eta antzeko makinatan bakarrik erabili izan dira. Ralph Sarich australiarrak ordea, egoera hau azpikoz gain ipin dezake bi aldiko motoretan lortu dituen hobekuntzak medio.
Eztanda-motoreen oinarri fisikoa, Carnot-ek 1824. urtean argitaratutako termodinamikaren bigarren printzipioa da. Printzipio horren arabera makina termikoak (eztanda-motoreak adibidez) lana egin dezan iturri berotik hotzera beroa garraiatu behar du. Horren ondorioz Jammes Watt-ek 1767. urtean lurrin-makina egin zuen eta Lenoir-ek 1859.ean gas-motorea. Geroago Beau de Rochas-ek gas-motorearen errendimendua erre behar zen gasa aurrez konprimatuta hobetzea pentsatu zuen. Otto alemanak 1877. urtean burutu zuen ideia hori pistoidun motorean.
1900. urteaz gero, pistoidun motoreak bi talde nagusitan banatu izan dira: lau aldiko eta bi aldiko motoretan. 1900. urte inguruan, lau aldiko motorearen ordez bi alditan dena egingo zuen motorea aurkitu zuten. Motore berri horretan gainera, ez zegoen banaketa-sistemarik; ez balbularik, ez malgukirik, ez espeka-ardatzik. Motore arinagoa, txikiagoa eta egiten errazagoa da.
Zurgapena eta hustuketa gainjarrita, birabarkiaren biraerdi bakoitzean jasotzen da indar eragilea bi aldiko motoreetan eta lau aldikotan bi biratan biraerdi batean bakarrik.
Errendimendu aldetik ordea, bi aldiko motoreak baditu bere desabantailak (bestela automobilek ez lituzkete lau aldiko motoreak izango). Batetik, pistoia behean dagoenean erretako gasek irteera-leihotik ez dira erabat joaten eta nahaste hotza datorren leihora ere sartzen da apur bat. Era berean nahaste hotzak ere badu zilindroa bete gabe zuzenean ihes-leihotik irteteko joera. Hori dela eta, motorearen kontsumoa igo egiten da eta botatako gasak poluitzaileagoak dira.
Gainera, termodinamikoki ikertzeko bi aldiko motoreak zailagoak dira. Erretako gasak eta erregai-nahaste hotzaren eboluzioa egoera zurrunbilotsuan simulatzea ezinezkoa da bi aldiko motoretan.
Lau aldiko motorean
,
lehen aldian sarrerako balbula zabalik dagoela pistoia jaitsi egiten da aire eta gasolinazko nahastea zilindro barrura zurgatuz. Pistoia gora datorrenean, bigarren aldian, balbula itxita dago eta nahastea konprimatu egiten da. Pistoia goi-goian dagoenean, txinparta ateratzen da bujian eta nahasteak eztanda egiten du. Presiaoren eraginez pistoia behera joaten da indar eginez (hirugarran aldi honetan bakarrik egiten du lana pistoiak). Gero pistoia gora datorrenean (laugarren aldia) ihes-balbula ireki egiten da eta erretako gasak kanpora ateratzen dira. Azkenean ihes-balbula itxi, sarrerako balbula ireki eta lau aldiko zikloa behin eta berriz errepikatzen da.
Bi aldiko motorean , zilindroak ez du balbularik. Beheko aldean aurrez aurre bi leiho ditu eta pistoia goian dagoenean bere gainazal zilindrikoak itxi egiten ditu bi leihoak. Bi leiho horien azpian hirugarrena dago karburadorera konektaturik eta pistoia goian dagoenean irekitzen da. Karterra goiko leiho batekin lotzen duen bidea ere badago.
Pistoia igotzen denean, aurrez aurreko bi leihoak itxi egiten dira eta erregai-nahastea konprimatu egiten da. Aldi berean, pistoiaren azpian (karterrean) depresioa sortzen da. Pistoia goi-goian dagoenean, beheko leihoa zabalik geratzen da eta karterrarekin komunikatzen da, hau erregai-nahastez berehala betetzen delarik. Eragiketa guzti hauek aldi bakarrean gertatzen dira. Pistoia goi-goian dagoela, bujiako txinpartaz nahastea lehertu egiten da eta pistoiak beheranzko indarra jasaten du. Pistoiaren gainazal zilindrikoak sarrerako leihoa itxi egiten du eta karterrean erregai-nahastea konprimatu egiten du. Pistoia ia barrenera iritsitakoan, aurrez aurreko bi leihoak libre agertzen dira eta erretako gasek batetik kanpo irteten duten bitartean, bestetik erregai-nahaste hotza sartzen da karterreko konpresioak bultzaturik. Bigarren aldi hau amaitutakoan, zikloa berriz hasten da.
Baina Ralph Sarich injineru australiarrak hobekuntza asko ezarri dizkio bi aldiko motoreari. Sarich jauna 1973. urtean eztanda-motore berezi bat asmatutakoa da. Pistoi zentral biragarri bat zuen, baina ez Wankel erakoa; orbita moduko bat osatzen zuena baizik. Orduan irabazitako sariaz eztanda-motoreak ikertzeko elkarte bat osatu zuen.
Lehenbizi bere motore “orbitala” lantzen hasi ziren, eta horren errendimendua hobetzearren injekzio zuzeneko sistema ikertu eta garatu zuten. Injekzio-sistema pneumatikoa da; itsasuntzietako diesel motore handien antzekoa. Aire konprimatua erreketa-ganbarara injektatzen da erregaia ihinztatuz. Bi fluidozko sistema da beraz; pintura-pistolaren antzera funtzionatzen duena.
Sarich-en taldeak garatutako injekzio pneumatikoak, bi helburu zituen: errendimendua hobetzea eta irteerako gas poluitzaileak murriztea.
Baina harrigarriena zera da: sistemak errendimendurik onenak bi aldiko motoretan lortzea. Izan ere potentzia irabazteaz gain kontsumoa asko murrizten bait du. Horregatik orain ikerketa guztiak bi aldiko motoretan egiten ari dira. Sarich jaunaren sisteman injekzio-kolektore batean behar diren organo guztiak bildu dira: tutuak, dosifikagailuak, elikadura, kontrol elektronikoa etab. Lehen saiakuntzatan aire-konpresore independentea erabili zuten, baina orain behar den presioa erreketa-ganbaratik zuzenean hartzen da zehatz kalibratutako sei zulori esker.
Erreketa-ganbaran behar den presioa ez da handia; bost bar ingurukoa baizik. Presio baxu horretan injekzioaren atzerapena (errendimendua hobetzeko beharrezkoa da) kontrolatzea errazagoa da eta erreketarako nahastea “geruzatuta” karga daiteke. Zilindroa betetzerakoan sortzen den zurrunbiloa aprobetxatzen da erregai-kontzentrazio desberdineko geruzak (estratu geologikoen antzeko zerbait) lortzeko. Erregaiz aberatsena den geruza bujiaren ondokoa da eta geruza pobreenak urrutien daudenak dira. Eztanda horrela egiten denean, hiru gazua hobetzen dira: motorearen errendimendua, kontsumoa eta irteerako gasen konposizioa.
Kaptore elektronikoz gobernatutako injekzioaz, bi aldiko motoretan nahaste hotza ihesbidetik irtetea eragotzi da. Baina bazeuden beste oztopo batzuk ere: biraketa-abiadura txikian momentu falta, “ralenti” ezegonkorra eta lubrifikatzaile-kontsumo handia adibidez.
Momentuaren arazoa hobetzeko Sarich-ek sekzio aldakorreko leihoak ipini ditu. Balbula biragarri bati esker une bakoitzean sekziorik egokiena lortzen da. Sarrerako bidean palatxo flotagarri batzuk zurgapenean ireki eta konpresioaurreko unean bildu egiten dira. Horrela momentua 90 Nm-tik 135 Nm-raino igo da 1000 eta 6000 b/min-ko abiadura bitartean. Lau aldiko motoretan baino emaitza hobea lortu da beraz. Era berean ihes leihoaren geometria aldakorrari esker “ralenti”a egonkortu egin da. Lubrifikatzaile-kontsumoari dagokionean, Sarich-en motorean erregaiak ez du karterrik ukitzen eta gasolinari ez zaio oliorik nahasten, bi aldiko motore normaletan bezala (gasolinaren olio horrek poluitzen ditu gero irteera-gasak). Lubrifikazioa aparteko ponpaz egiten da Sarich-en motorean, eta 2500 km eginda litro bat olio gastatzen da gutxi gorabehera.
Oro har motore honek oraingo automobilenek baino abantaila gehiago dute. Batetik poluziokontrako froga amerikar zorrotzenak oso erraz pasatu ditu eta horri esker ez du irteerako gasentzat katalisatzaile erreduzitzailerik behar. Beraz ihes-sistemaren erdia aurrezten da. Bestetik, motorearen potentzian alde handia dago. Sarich-en motoreak 1,2 litroko zilindradarekin 91 zaldiko potentzia ematen du eta 41 kilo pisatzen ditu. Oraingo lau aldiko edozein motorek berriz, 1,6 litroko zilindradaz 85 zaldiko potentzia lortzen du eta 128 kilo pisatzen ditu. Sarich-en motorean gainera bibrazioak txikiagoak dira, azelerazioak hobeak, kontsumoa %10 eta %20 txikiagoa, eta abar.
Oraingoz Ford eta General Motors probatzen ari dira bi aldiko motore berri hau eta hemendik urte batzuetara bera nagusi izatea ez da harrigarria izango.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-60b667bd0041 | http://zientzia.net/artikuluak/euskal-herriko-esne-behien-hobekuntza-genetikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Euskal Herriko esne-behien hobekuntza genetikoa - Zientzia.eus | Euskal Herriko esne-behien hobekuntza genetikoa - Zientzia.eus
Euskal Herriko esnegintzan diharduetan baserritarrek, Frisoi arrazako behietan oinarritzen duten beren produkzioa.
Euskal Herriko esnegintzan diharduetan baserritarrek, Frisoi arrazako behietan oinarritzen duten beren produkzioa. Euskal Herriko esne-behien hobekuntza genetikoa - Zientzia.eus Euskal Herriko esne-behien hobekuntza genetikoa
1989/03/01 Etxezurieta Sarasola, Joxe Iturria: Elhuyar aldizkaria
Euskal Herriko esnegintzan diharduten baserritarrek, Frisoi arrazako behietan oinarritzen dute beren produkzioa.
ZEZEN BAT PROBATZEKO EMATEN DIREN PAUSOAK
ABEREKIN, S.A.
Baserritarrak, arrazaren hobekuntza lortzeko eta indarrak batu ahal izateko, elkartetan bilduta daude. Komunitate Autonomoko elkarteak ondorengo hauek dira: Gipuzkoako Frisoi-Elkartea (GI. F.E.), Bizkaiko Frisoi-Elkartea (BI.F.E.) eta Asociación de Ganaderos de Frisón Alavés (Asgafal). Elkarte hauek dituzten eginkizunen artean, hauek azpimarra daitezke. Esne-kontrola, liburu genealogikoen kontrola, hazien aukeraketa, kanpainarako eta bizkarroien aurkako botiken erosteka etab....
Hala eta guztiz ere, elkarte hauek ez ziren aski abereen hobekuntza egoki aurrera eramateko. Horrexegatik duela zenbait urte (1985.ean) Eusko Jaurlaritza eta Foru-Aldundiekin batera zeregin hori bideratzeko elkarte anonimo bat sortu zuten. ABEREKIN S.A. da elkartearen izena.
Aberekin
ABEREKIN 1985.ean sortu zenean, Eusko Jaurlaritzak eta hiru Foru-Aldundiek zeukaten kapitalaren gehiengoa, baina gaur egun, Eusko Jaurlaritzaren partea baserritarrek erosi dute erabat eta orain kapitalaren gehiengoa Frisoi-Elkarteena da. ABEREKINen nagusiak baserritarrak direla esan daiteke.
ABEREKINen helburua, esne-behien hobekuntza genetikoa kontrolatu eta zuzentzea da, produkzio haundiago eta hobeagoak lortzearren.
Aipatu diren helburuak lortu nahi badira, ez dago lana axolagabeki egiterik. Lortu nahi denaren arabera, plangintza zientifiko egokia antolatu behar da; emaitza okerrak izateko arrisku handia izango dugu bestela. Horretarako plangintza genetikoa taxutu beharra dago lanean hasi aurretik. ABEREKINen, plangintza genetikoari buruz dauden programak aztertu ziren eta Euskal Herriko egoerari aplikatzeko egokiena BLUP (Best Lineal Unbiased Prediction) izenekoa zela erabaki zen. Zer da BLUP programa? Horixe aztertuko dugu segidan.
“Blup" metodologia
Zezen-hazia nitrogeno likidotan.
Munduko herri aurreratuetan erabiltzen den BLUP metodologiak lau ezaugarri ditu:
BEST: Benetako “u” balio genetikoaren (Ezezaguna guretzat) eta guk lortutako “-u” soluzioaren balioen arteko aldearen bariantza minimoa da. Hau da, (u-u) 2 minimoa da. Horregatik da onena (best).
LINEAL: Aukeratutako efektu guztien arteko erlazioa lineala izango da. Adibidez, adinaren eta produzioaren arteko efektua lineala izango da.
UNBIASED: Lortzen diren soluzio guztiak benetako baliotatik hurbil egongo dira. Hau da, metodologia hau okerrik gabekoa izango da.
PREDICTION: Hartutako soluzioa, aurresan edo iragarpena izango da.
BLUP teknika estatistikoa da. Eta lortzen dituen emaitzak, produzioan eragina duten aldagai guztiak soluzionatzen ditu.
Asko dira arrazaren eta produkzioaren hobekuntzan eragin dezaketen aldagaiak. Hala ere, guztiak hiru multzo nagusitan sailka daitezke: giroari dagozkionak, genetikoak eta bestelakoak.
Giroari dagozkion aldagaiak, abeltzainaren behitaldearen tamaina, behiak umea egin dueneko hilabetea eta eguna, aziendaren adina, zenbatgarren umaldia den etab. dira. Aldagai hauek normalean finkatuta daude kasu bakoitzean eta ezin dira nahi bezala aldatu.
Aldagai genetikoak bestalde, alabeharrezkoak dira, eta zezenaren (aitaren) menpe egongo dira neurri handian.
Beste aldagaien multzoan nahi adina sar daitezke eta hondorik gabeko zakutzat jo daiteke. Dena den, batzuen batzuk aipa daitezke: esne-ekoizpena, koipe-eta proteina-edukina eta animaliaren tamaina adibidez.
Era askotara erlaziona daitezke hiru aldagai hauek elkarren artean. Hoberena, denak denekin erlazionatzea izango litzateke, baina ez dago horrela egiterik.
Gauza bat da teoria ordea, eta beste bat (oso ezberdina) gure errealitatea, eta metodologia hau nolabait mamitzeko, ABEREKINek plangintza bat eratu du; segituan azalduko duguna.
Euskal Herriko hautespen-plangintza
Glen Vic izeneko kanadar zezena. Hau ABEREKINen dagoen hazitarako zezen bat da eta "oso ontzat" joa dago.
BLUP metodologiaren arabera Euskal Herriko esne-behien ekoizpenaren eta arrazaren hobekuntzarako hautespen-plangintzan kontutan hartu beharreko ezaugarri garrantzitsuenak lau taldetan sailkatuko dira:
Ezaugarri produktiboak (esne-kalitatea, kantitatea, eta bien arteko harremanak)
Emankor ez diren ezaugarriak, baina ondorio ekonomikoak dituztenak (errape ahuldadea, jeizteko erraztasuna, umea egiteko zailtasuna, emankortasuna...)
Itxurazko ezaugarriak (gorputza, tamaina, gorputzaren oreka...)
Okela-produzioarekin erlazionatutako ezaugarriak.
Aldagai hauek finkatu ondoren, animaliak (aziendak) berorien arabera baloratzea izango da hurrengo urratsa. Zezen, behi, txahal, urrix, idisko eta behitaldeen maila genetikoa baloratuko dira.
Hobekuntza genetikoan behar-beharrezkoa da zezen-aukeraketa egokia egitea; beraiek bait dira beren alabei indar genetikoa gehien pasatzen dietenak. Horrexegatik zezenen balorazio ona egitea derrigorrezkoa suertatzen da.
Zezenen balorazioa
Zezenen balorazioaren helburua, zezenak hobekuntza genetikorako balio duen ala ez erabakitzea da. Zezen probatua lortu nahi da, hain zuzen ere.
Zezena probatzeko, metodologia jakin bati jarraitu behar zaio estu-estuan (ikus errekoadroa) eta ondoren lortutako emaitzak beste zezenen emaitzekin konparatzen dira. Aukeraketa gogorra egin ondoren, gehienez bi zezen eta batzuetan bakarra hartzen da hobetzaile moduan. Hortik aurrera zezen hori erabiliko da behi guztiak intseminatzeko.
Zezen bat probatu eta hobetzailea izan dadin, bere alabek beste zezenen alabek baino ezaugarri hobeak lortu behar dituzte.
D Tempo izeneko zezenkoa. ABEREKINen probatzen ari dira.
Hori konparatzeko ezin dira kontrolean lortutako datuak bakarrik erabili. Beste zenbait faktore ere kontutan hartu beharrekoak dira. Garrantzitsuenak eta beren eragina ondoren erakusten dira: behi-taldea % '30; urtea % 2; behi-taldea, urtea, garaia: % 13; adina: % 5; umaldi-garaia: % 3; adina eta umaldi-garaia: % 2; genotipoa: % 11; umaldia, ernaltze tartea: % 5; alabeharrezkoak: % 29.
Hau ikusita, zezen-balorazioa egiterakoan faktore hauek zuzendu egin beharko dira. Bestela zezen baten (nahiz eta beste bat bezain ona izan ez) alabek behi-talde edo baserritar onen eskuetan daudelako, edo udaberrian umea egin dutelako... bera baino zezen hobeagoaren alabek baino produkzio hobeak izan ditzakete, eta balorazio okerra lortuko genuke.
Ezaugarri guzti hauek kontutan hartzeko, faktore zuzentzaile batzuk sartzen dira programetan.
Zezen baten balorazioa ona izan ez bada, hazia bota egiten da eta zezena hil.
Probak gainditutako zezenak berriz, oraindik bizi bada, zentruan jarraituko du bere probak beste zezen batzuek gainditzen dituzten arte.
Momentu honetan ABEREKINen dauden zezen guztiak, Kanadatik ekarritakoak dira. Batzuk probatuak dira eta besteak beren emaitzak ezagutu zain daude.
Epe laburrean, Euskal Herriko behietatik sortutako zezenak ere probatu eta hobetzaileak izatea espero da. Horrela kanpoko horniketa eta interes komertzialen menpekotasunetik alde egiterik izango dugu, eta gainera gure ingururako egokia den abere-mota lortzeko aukera izango dugu.
Zezen gazte baten hazitik 600 dosi zabaldu baserri desberdinetara.
% 60ko emankortasuna lortu dela estatistikoki dakigularik,
batezbeste 360 behi ernalduko dira zezen gazte honen haziaz.
180 urrixa jaioko dira (% 50)
90 zekor urrixa geldituko dira hauetatik hazia jartzeko garaian. (Beste % 50 galerak, hiltzen direnak, gaitzak jotakoak, kanpora salduak etab...)
% 60ko emankortasuna ernaltzerakoan.
Zezen horren alaba diren 54 urrixa gelditzen dira ernari.
Bitartean % 15 galtzen da; umea egiterakoan, akabaturik edo laktazio baliagarria ez duelako.
40 alaba gelditzen dira, esne-aro baliagarria eta bukatua daukatenak.
Zezen gazteari lehen aldiz hazia kendu eta bere alabek esne-aroa bukatu bitartean, ia lau urte pasatuko dira. Denboraldi honetan, lehen 600 dosiez aparte, milaka dosi kendu zaizkio eta nitrogeno likidoan izoztuta gordeko dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-aad3cb36e741 | http://zientzia.net/artikuluak/planeta-sistemak-espazioan-zehar/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Planeta-sistemak espazioan zehar - Zientzia.eus | Planeta-sistemak espazioan zehar - Zientzia.eus
Planetaren definizioan aurrerapenak izan direla eta, merezi du gaiak ikuspuntu teorikotik aztertzea.
Planetaren definizioan aurrerapenak izan direla eta, merezi du gaiak ikuspuntu teorikotik aztertzea. Planeta-sistemak espazioan zehar - Zientzia.eus Astronomia
E z da hau gai honetaz dihardugun lehenengo aldia; Elhuyar-eko 8. alean ere arazo honi lotu bait gintzaizkion. Dena den, harez gero berri interesgarriak izan dira izarren inguruetan biratzen diren gorputzetaz eta horregatik berriz ere gaira hurbiltzen saiatuko gara.
Horrela gainera, aurreko alean ukitzen genuen nano marroien arazoa ez dugu guztiz baztertzen. Batetik, planeten bilakaera eta izar handiagoen inguruan higitzen diren nano marroiena arazo bera delako. Are gehiago, azken hauek masa handiagokoak izanik, detektaerrazagoak ere badira eta berezitasun hau nabaria egin da. Bigarren arrazoia teorikoagoa da eta gorputz-mota bi hauen jatorriarekin lotuta egon liteke; baina honetaz aurrerago arituko gara.
Pentsatzekoa denez, lehen aipatu ditugun berriak detekzio-metodoen hobekuntzak eraginda etorri dira. Tradizionalki erabili izan den metodoa, izarren posizioaren neurketan oinarritzen den astrometria izan da. Metodoaren funtsa izarraren lagun hipotetikoen grabitate-eremuek haren ibilbidean izango luketen eraginean datza. Efektua erraz uler daiteke: planetak, nahiz erdiko izarra, sistemaren barizentruaren inguruan biratuz higitzen dira. Beraz, izarra bakarra ez bada ibilbidea ez da zuzena. Azterbide hauek erabiltzeko izar hurbilenekin lan egin behar da, noski, planetak izarraren ibilbide zuzenean eragin dezaketen desbideraketa oso txikia delako.
Eratzen ari den planeta-sistema baten irudi artistikoa.
Adibidez, hamar argi-urtera legokeen gure Eguzki-sistemaren antzeko beste bat nabarmentzeko, izarraren posizioa arku-segundoaren milareneko doitasunez neurtu ahal izan beharko genuke. Metodo honen bidez lortu diren emaitzak ez dira erabatekoak. Oraindik eztabaidatu egiten da Barnard-en izarraren kasua. Izar hau Eguzkitik hurbilen dagoen izar bakarra dugu (6 argi-urtera dago) eta P. Van de Kamp hogei urte baino gehiagoz aztertzen saiatu den arren, ez da bere lanaren ondorioei buruzko eritzi bateraturik lortu. Beste batzuk ere badira, baina hauek ere zeharo baieztatu gabe.
Hala nola, 8,2 argi-urtera dagoen Lalande 21185 izarrak Jupiterren masa baino 30 aldiz handiagoa izango lukeen planeta bat izan lezake, 10,7 argi-urtera dagoen Epsilon Eridani-k 6 aldiz handiagoa duena, 12,4 argi-urtera dagoen RD 551688 izarrak, 60 aldiz handiago duena edo eta Cassiopeiae-k hamar aldiz handiagoa duen planeta.
Dena den, metodo honen bidez ateratako emaitzek zehaztasun handia lortuko dute (bi ordenekoa agian) pentsatuta dagoen bezala aurten Hipparcos satelitea orbitan jartzen bada. Satelite honek lau bat urtean bidalitako datuak aski izango dira planeta-sistemen existentziaren galderari inolako zalantzarik gabe erantzuteko.
Bitartean ordea, espektroskopian oinarritzen den beste metodo bat da inposatzen ari dena. Ideia hauxe dugu: Doppler efektuaren bidez izarraren Lurrarekiko abiadura erradialaren neurketak egiten dira denboraldi luze batez. Izarraren berezko higidura dela eta, lagunik ez badu, lerro zuzenean joango da eta osagai erradialaren aldaketa aleatorioa da. Lagunen bat badu berriz, aldaketa periodikoa izango da (izarraren berezko biraketa-periodoa duena), gorputza Lurra eta izarraren artean dagoenean osagai erradiala izarra erdian dagoenean baino txikiagoa izango delako. Teknika honek abantaila garantzitsu bat du astrometriaren aldean, hots, abiaduraren aldaketa izarrerainoko distantziaren funtziopekoa ez izatea. Beraz, askoz ere izar gehiagori aplika lekieke (astrometriaren muga, nahiz eta satelitea erabili, ez legoke 20 argi-urte baino askoz ere harantzago).
Espektrometriaren bidez lortutako lehenengo arrakasta, 90 argi-urtera dagoen HD114762 izarraren abiaduraren aldaketa eta honen periodoa neurtzea izan da. Lehenengoa 700 m/s ingurukoa da, planetek Eguzkiari eragiten diotena 14 m/s besterik ez den bitartean. Bigarrena 84 egunekoa da; oso laburra. Datu hauek zera adierazten digute: gorputz laguntzailearen masa gutxienez Jupiterrena baino 10 aldiz handiagoa dela. Orbitaren ezaugarriak eta Lurrarekiko orientazioa ezagutzen ez direnez, kalkuluak abiaduraren aldaketaren osagai erradialarekin egiten dira, baina hau beti izango da aldaketa totala baino txikiagoa edo berdina. Beraz, eman duguna balio minimotzat hartu behar dugu.
Doppler lerrakuntzaren neurketa-metodoak hobetu diren neurrian, aurkikuntzak ere ugaldu egin dira. Zentzu honetan bi teknika berri aipatu behar dira. Lehenengoa (B. Campbell-ek garatuta), espektrometroan hidrogeno fluoruroko ontzi bat jartzean datza, horrela lerrakuntza neurtzeko erreferentzi marra bat izatearren. Argitasun-galera nahikoa handia denez, metodo hau izar argitsuei bakarrik aplika dakieke. Hala ere, horrelakorik falta ez denez, Campbell-en taldeak hemeretzi izar aztertu ditu ondoko emaitza hauek lortuz: bederatzi kasutan ez da abiadura-aldaketa periodikorik neurtu, hau da, aldaketa aleatorioa zen; beste bederatzitan aldaketa modulatua nabaritu da, baina ez da periodoa mugatu, azterketaren iraupena baino luzeagoa delako seguraski, eta kasu hauetan gorputz ikustezinen masak Jupiterrenarena baino bat eta hamar aldiz handiago bitartekoak kalkulatu dira.
Azkenik, Hartz Nagusi edo Ursa Major-eko 36. izarraren kasuan magnitude biak mugatu ahal izan dira, abiadura-aldaketa 20 m/s-koa eta periodoa 3 urte ingurukoa izanik. Gorputzaren masa Jupiterrena baino 1,6 aldiz handiagoa dela uste da. Teknika honen bidez gaur egun neur daitekeen abiadura minimoa 10 m/s ingurukoa da, hots, Eguzkairen planeta-sistemak gure izarrari eragiten dion efektua agerian jartzeko behar dena hain zuzen ere.
Bigarren berrikuntzaren fruitua, CORAVEL (Correlation Radial Velocity) espektrometroa izan da. Tresna honekin lerrakuntza neurtzeko ez da espektroaren masa bakar bat hartzen; espektroaren zati bat baizik (milaka lerro). Jasotzen den argia izarren espektroaren patroiarekin konparatzen da ordenadore bidez. Patroia izarretik datorren argiarekin bat egin dadin desplazatu behar denak ematen digu lerrakuntza. Hasiera batean Geneva eta Marseille-ko behatokietako astronomoek garatu zuten teknika hau, eta gaur egun 0,2 km/s-ko doitasuneraino iristen diren tresnak diseinatu dira.
Dagoeneko emaitzak jasotzen ari dira eta zenbait gorputzen eragina agerian jarri da. Eskuarki oso masa handikoak dira: Jupiterren masaren hamarkoitzetik gorakoak. Baina hau ez da berezitasun bakarra. Kasu gehienetan beraien orbitak nahikoa eszentrikoak izan behar dutela kalkulatu da: 0,20 eta 0,50 bitartekoak. Erreferentzi bezala Eguzki-sistemako planeta handienena hartzen badugu, balioak ez lirateke 0,06tik gorakoak izango. Zein da hain ezberdintasun nabariaren arrazoia?
Galdera honek hasieran aipatzen genuen nano marroien arlora garamatza. Nano marroien eta planeten arteko muga Jupiterren masaren hamarkoitzaren ingurukoa dela onartzen baldin badugu, aipatu ditugun detektatutako astro gehienak nano marroien aldean leudeke. Hauen eraketa-prozesua izarrenen antzekoa dela eta planetak berriz akresioz eratzen direla kontuan hartzen badugu, orbiten arteko ezberdintasuna izaera edo eraketa bide ezberdin horien ondorio litzateke. Baina bukatzeko oraindik aipatu behar dugun beste arazo bat ere izan behar da kontuan. Nano marroien edo oso planeta handien (eman dezagun Jupiter baino bost aldiz handiagoak) izarren inguruko existentziak, ez du Lurra bezalako planeta solidorik existituko den esperantzarik ematen.
Aitzitik, Eguzki-sisteman Jupiterren presentziak beste planeten existentzia debekatzen du martitzerainoko tartean. Beraz, oso eztabaidagarria da planeta erraldoi edo nano marroien eta planeta lurtarren elkarbizitzaren posibilitatea. Ondorioz, eztabaidagarria da, halaber, aurkitu diren sistemen izaera gurearen antzekoa ote den. Batzuen ustez azken hauek (oraindik bereizmena txikiegia delako) ezer detektatu ez den izarren inguruetan egongo lirateke. Garbi dago, beraz, oraindik bidean ibili beharra dagoela, baina gaur egun ematen ari diren urratsak handiak direla esan dezakegu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fb6646531315 | http://zientzia.net/artikuluak/dama-taulak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dama-taulak - Zientzia.eus | Dama-taulak - Zientzia.eus
Dama-jokoaren ezaugarri batzuk aztertuko ditugu lehenbizi eta gero zenbait joko aurkeztuko dizugu. Dama-jokoan bi jokalarik hartzen dute parte, bi kolore desberdineko 12n fitxarekin.
Dama-jokoaren ezaugarri batzuk aztertuko ditugu lehenbizi eta gero zenbait joko aurkeztuko dizugu. Dama-jokoan bi jokalarik hartzen dute parte, bi kolore desberdineko 12n fitxarekin. Dama-taulak - Zientzia.eus Matematika
Mahai-joko asko dago eta ezagunetarikoen artean xakea eta damak ditugu. Bi joko hauek gauza bat bakarrik dute amankomuna: jokorako taula. 8x8 laukitxoko taula da hain zuzen ere eta bertan laukitxo zuriak eta beltzak txandaka banatzen dira. Hala ere, bi joko hauen arauak zeharo desberdinak dira. Hemen dama-jokoa bakarrik aipatuko dugu.
Dama-jokoaren ezaugarri batzuk aztertuko ditugu lehenbizi eta gero zenbait joko aurkeztuko dizugu.
Dama-jokoan bi jokalarik hartzen dute parte, bi kolore desberdineko (zuria eta beltza) 12na fitxarekin. Dama-taula lehenengo errenkadako eskuineko izkinan laukitxo zuria utziz (xake-jokoan bezala) kokatzen da. (Lehenengo errenkada, jokalari, bategandik hurbilen dagoen errenkadari esaten diogu. Artikulu honen irudietan behekoa, hau da, irakurlearengandik gertuena). Bi jokalarien fitxak laukitxo beltzetan kokatzen dira lehenengo hiru errenkadetan. Fitxak laukitxo bat aurrerantz, diagonalki mugi daitezke. Honek fitxa guztiak (bi jokalarienak) laukitxo beltzetan bakarrik mugitzen direla esan nahi du. Hortaz, laukitxo zuriak libre geratzen dira, bertan beste dama-partida bat joka daitekeelarik. Hau da, dama-taula berean lau jokalarik aldi berean har dezakete parte bi partidatan; bata laukitxo zurietan eta bestea laukitxo beltzetan.
1. irudia.
Partida bikoitz hau seguraski korapilotsua suertatuko litzatekeenez, beste bide batetik jo genezake. Laukitxo beltzak bakarrik erabiltzen badira, zertarako nahi ditugu zuriak? Ken ditzagun beraz laukitxo zuriak. Horretarako laukitxo beltzen gainean beste laukitxo handiagoak irudikatuko ditugu (1. irudia). Horrela lortutako taulan (hortzdunean), jolasteko laukitxo beltzak bakarrik behar dituzten jokoak gara daitezke, beren arauak egoera berriari moldatuz gero.
Transformazio honen bidez, dama-taularen diagonalak errenkada edo zutabe bihurtu dira eta errenkadak eta zutabeak, aldiz, diagonal. Orain, fitxa zuriak, esate baterako, 1etik 12raino zenbakitutako laukitxoetan kokatuko lirateke. Beltzak, ordea, 21etik 32rainokoetan. Eta taula berri honetan fitxak bai errenkadaz eta bai zutabez mugitu beharko lirateke aurrerantz. Saia zaitez taula berri honetan (hortzdunean) jolasten (baina dama-taula arrunta ken ezazu azpitik).
Dama-taulan joko asko eta asko gara daiteke. Guk hona “Xama” edo “Daxe” eta “dama txinarrak” izenekoak ekarriko dizkizugu.
2. irudia.
“Xama” edo “Dake” dei diezaiokegun jokoa, Solomon W. Golomb-ek asmatu zuen eta xake-eta dama-jokoak nahasten dira bertan. Dametan bezala, 32 laukitxo beltzetan jokatzen da (hortaz joko hau ere buru daiteke taula hortzdunean). Jokalari bakoitzak 12 pieza kokatu behar ditu lehenengo hiru errenkadetan. Piezen kokapena 2. irudian ikus daiteke. Zortzi peoiak (P) dama-jokoan bezala mugitu behar dira. Gauza bera gertatzen da bi damekin (D). Alfila (A) aldiz, xake-jokoan bezala mugitu behar da. Xakeko zaldiarekin (Z) arazo bat sortzen da. Izan ere xakean zaldia mugitzen denean bere laukitxoaren kolorea aldatu egiten bait da (hau da, laukitxo beltzean badago, mugitutakoan derrigorrez laukitxo zurian izango dugu), baina arestian esan dugunez laukitxo beltzetan bakarrik jokatu behar dugu.
3. irudia.
Arazo honi ekiditeko Golombek zaldiru pieza asmatu zuen. Pieza honek, mugitzen dugunean, L bat osatuko du, baina 2x1 erako L osatu beharrean 3x1 erakoa. Horrela beti laukitxo beltzaten ibiliko da (3. irudia). Zaldiru hau, behar denean, beste piezen gainetik pasa daiteke xake-jokoan bezalaxe. Aurkakoaren piezak harrapatzeko peoiek eta damek dama-jokoan bezala ekingo diote piezen gainetik pasatuz. Alfilak eta zaldiruak, aldiz, xake-jokoan bezala; hau da, harrapatutako piezaren lekua betez.
Damek eta peoiek jan egin behar dute derrigorrez, (peoiek damek bezala jan behar dute, eta ez xakean bezala), alfilak eta zaldiruak jaten dutenean gainetik saltatzeko aukerarik ez duten bitartean. Jateko aukera bat baino gehiago badago, edozein posibilitate aukera daiteke; hala dama edo peoiena nola alfil edo zaldiruarena. Jateko aukera azken bi hauek bakarrik daukatenean, jatea ez da beharrezkoa izango. Azken lerrora ailegatzen diren peoiak beste edozein piezaz truka daitezke, hots dama, alfil edo zaldiruaz. Jokalariek txandaka mugituko dituzte piezak. Jokoaren helburua aurkakoaren damak jatea edo harrapatzea da. Damarik gabe geratzen den lehenengoak galduko du. Horregatik, peoia trukatu behar denean ondo aukeratu behar da pieza berria. Damek defentsarako balio duten bitartean, alfilak eta zaldiruak erasotzeko balioko dute.
4. irudia.
Beste jokoa “dama txinarrak” izenekoa dugu. Honetan jokalari bakoitzak zortzi fitxa ditu. Hauek lehenengo errenkadan (nahiz laukitxo zurietan zein beltzetan) kokatu behar dituzte. Jokoaren helburua zortzi fitxak aurkakoaren lehenengo errenkadan kokatzea da. Fitxen mugimendua 4. irudian ikusten den bezala buru daiteke, hau da, laukitxo bat inguratzen duten zortzi laukitxoetatik atzeranzko hiru laukitxoetara ez eta beste bostetara eraman daiteke fitxa, baina laukitxo bat bakarrik norabide bakoitzean, (hots, horizontalki, diagonalki edo aurrerantz). A fitxa baten ondoan (edozein norabidetan) beste edozein B fitxa (kolore berekoa edo bestelakoa) baldin badago, A fitxa B fitxaren gainetik pasa daiteke, bi laukitxo aurreratuz, baina ez du B fitxa jaten (Ikus 4. irudia). Nolabait esateko B fitxa honek A fitxari lagundu egiten dio gehiago aurreratzen. Saltoa bikoitza, hirukoitza, eta “abarkoitza” izan daiteke (dametan bezala), baina salto bakoitzean fitxa baten gainetik bakarrik pasa daiteke.
5. irudia.
Azkenik, hemen ikusten duzun taula zirkularra aurkeztuko dizugu. Dama-taula besterik ez da. Jokalari baten fitxak, zentru inguruan kokatzen dira. Bestearenak, ordea, kanpoko mugaren aldean. Erraz ikus daitekeenez, taula honetan ez dago ertzik eta denak dira diagonal nagusiak. Inoiz ez naiz ni honelakoetan jolastu. Nonbaiten irakurri nuen zerbait xake-taula zirkularrari buruz eta berehala etorri zitzaidan dama-taula zirkularraren ideia burura. Pentsatu bezain laster egin nuen hemen ikusten duzun hau. Gero, arauei buruz zer egin nezakeen pentsatzen hasi nintzen eta hasteko dama-jokoaren arauekin jolastu behar zela erabaki nuen. Gero, agian, arauren bat aldatu behar bada zerbait asmatuko dugu. Oraingoz ordea, saia gaitezen taula zirkular honetan dametan jolasten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fe64dc1b5966 | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-hilabetekaria-apirila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen hilabetekaria. Apirila - Zientzia.eus | Landareen hilabetekaria. Apirila - Zientzia.eus
Uste zabaldua da sagarrondoak beste fruitarbolen antzera, bi urtez behin bakarrik eman dezakeela sagarra. Eta
Uste zabaldua da sagarrondoak beste fruitarbolen antzera, bi urtez behin bakarrik eman dezakeela sagarra. Eta Landareen hilabetekaria. Apirila - Zientzia.eus Landareen hilabetekaria. Apirila
Uste zabaldua da sagarrondoak beste fruitarbolen antzera, bi urtez behin bakarrik eman dezakeela sagarra. Eta uste diot; ez bait da horrela.
Erein
: hazia Landatu : Landarea, Aldaska, Erreboila, Begia, Zainak, etab.
BITXIKERIA
Sagarrondoak bi urtez behin eman behar al du fruitua?
Uste zabaldua da sagarrondoak beste fruitarbolen antzera, bi urtez behin bakarrik eman dezakeela sagarra. Eta uste diot; ez bait da horrela.
Sagar-lorea.
Sagarrondoak ziklo naturala osatzen duenean (hau da, ziklo honetan gizakiaren partehartze nabarmenik ez denean), arbolaren ohitura urte batean izugarrizko sagar-produkzioa eman eta hurrengo urtean fruitu gutxi eta txikiak ematea da, hurrengo hirugarrenean berriro asko emanez. Joera honen arrazoiak oso sinpleak dira:
Urte batean sagar asko produzituz gero, sagarrondoak asko sufritzen du uzta hori aurrera ateratzen. Karga izugarriak jasan behar ditu eta hurrengo urtean atsedentxo bat hartzen du.
Fruituaren barruan dauden haziek, hurrengo urteko lorealdia inhibitu edo murriztuko duten substantziak ekoizten dituzte. Horregatik, urte batean zenbat eta fruitu gehiago eman, hurrengoan lorealdi urriagoa, eta alderantziz.
Sagar-produkzioa urteoro gutxi gorabehera berdina izatea lortuz gero, nekazariak izugarrizko abantailak lituzke:
Sagarrondo baten bizitza osoan produkzioa orotara %40 haztea.
Merkatua eta prezioak kontrolatzea (sagardotarako sagarrarekin dauzkagun arazoak gogoratu: urte batean sagarrik gabe eta hurrengo urtean saldu ezinik).
Lortzen diren sagarren kalibre eta konposizioa hobetzea (azukre-kopuru handiagoa, etab.)
Bi kontrol-sistema:
Eskuz bakandu
Sistema hau oso zehatza da, (nahi dugun produkziorako arbola bakoitzean zenbat fruitu utzi kalkula dezakegu), baina kostuak asko garestitzen ditu; hektareako 200-300 ordu behar bait dira.
Kimikoki bakandu
Fruituaren barruan hazten ari diren hazien garapena galerazten duten produktuak erabiltzen dira, fruitu ahulenak erori eta indartsuenak aurrera segitzen dutelarik. Erabiltzen diren produktuak: Azido Naftalenazetikoa (ANA), Naftalenamida (NAD) eta Carbaryl-a. Tratamenduak sagarrondo barietatearen arabera egin behar dira. Tratamenduaren aplikazioa petaloak erortzen direnetik hainbeste egunetara (18-14) edo fruituaren diametroen batezbestekoa neurtuz (Golden sagarra 9-12 mm, Errege-sagarra 8-11 mm) egiten da, baina beti hazi-kopurua dela eta hurrengo urteko lorealdia inhibitu edo murrizten den garaia baino lehen.
Tratamendu egokiena, bi bakanketa-sistemak erabiltzea da: tratamendu kimiko arin bat (beharrezko dosia baino ahulagoa erabiliz) eta izozteak igarotakoan eskuz bakanketa amaitu.
Bakanketa kimikoaren baldintzak
Goiz partean egin behar da; eguzki indartsuaren izpi ultramoreek produktua deusezta bait dezakete, fruituaren barrura pasa baino lehen.
Produktua hutsik eman behar da, hau da, botika edo ongarri foliarrekin nahasi gabe.
5 urte baino gazteago diren zuhaitzak ez tratatu; toxikoa gerta bait daiteke.
Tenperaturarik egokiena 15-18ºtartea da, baina 10ºtik gora trata dezakegu.
Sagarrondoen artean barietate bat nagusi badugu, honen jokaeraz jabetu; ez bait dute denek berdin erantzuten.
Hezetasunak tratamenduaren eragina areagotu egiten du eta aire lehorrak murriztu.
Zuhaitzaren egoera ere garrantzitsua da, ahuletan bakanketa handiagoa delarik. Zuhaitzen zati indartsuenetan ere bakanketa ahulagoa gertatzen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-103c2e1647d4 | http://zientzia.net/artikuluak/zarata-gorreria-batzuen-jatorrian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-03-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zarata gorreria batzuen jatorrian - Zientzia.eus | Zarata gorreria batzuen jatorrian - Zientzia.eus
Artikulu honetan bizitza modernoarekin lotuta dagoen gaitz sozial bat plazaratu nahi dut, hots, zaratak eragindako gorreria.
Artikulu honetan bizitza modernoarekin lotuta dagoen gaitz sozial bat plazaratu nahi dut, hots, zaratak eragindako gorreria. Zarata gorreria batzuen jatorrian - Zientzia.eus Zarata gorreria batzuen jatorrian
Lehen artikulu honetan bizitza modernoarekin lotuta dagoen gaitz sozial bat plazaratu nahi dut, hots, zaratak eragindako gorreria.
Lantegi askotan zarata-maila handia izaten da.
Frantziako unibertsitaeetan urte asko egin ondoren Elhuyarrekoek beren aldizkaria eskaini didate, hilabetekari bihurtu berri duteneko etapa honetan, bertan lurralde honetan ikusi eta ikasitakoaz idatz dezadan.
Jorratzen ari naizen medikuntz arloa osasun publikoari dagokiona da. Arlo honetan arazo medikoekin batera, organizaziozkoak, administraziozkoak, segurtasun eta higienezkoak, etab. lantzen dira. Aipatutako alderdi hauetako gaiak pixkanaka-pixkanaka azalduko dizkizuet orri hauetan.
Lehen artikulu honetan bizitza modernoarekin lotuta dagoen gaitz sozial bat plazaratu nahi dut, hots, zaratak eragindako gorreria.
Nork ez du bere inguruan entzuteko arazoak dituen pertsonarik ezagutzen?
Industri hiritan areagotu egiten da arazo hau. Lantegietako makineriak, ibilgailu automobilak eta zenbait lokaletako musikak daude batez ere gorreriaren jatorrian.
Gaur egun, zarata baten kaltegarritasuna neurtzeko ondoko bost faktore hauek kontutan hartu behar dira:
Maiztasuna:
tonu altuko zaratak baxukoak baino kaltegarriagoak dira.
Intentsitatea:
90 dB-etik gorako edozein zarata kaltegarri da. Zarata altuaren kaltegarritasun-muga 70-80 dB-eraino jaisten da.
Erritmoa:
maiztasun eta intentsitate jakinetan zarata jarraiak aldizkakoak baino kalte txikiagoa sortzen du.
Lekua:
leku irekitan emititutako zaratak leku itxitan emititutakoak baino hobeto onartzen dira.
Zarataren entzute-denbora:
zarata baten eragina ez da berdina ordu batzuetan edo urte luzeetan entzun bada. Beraz, gorreriaren aurrean faktore honek eragin handia izango du gaitzak har dezakeen eboluzioa aztertzeko garaian.
Zaratak eragindako ondorioak asko badira ere, honela sailka daitezke.
A) Prozesu guztiz edo partzialki itzulgarriak:
Zaratak eragindako sindrome orokorra
Ondorio nabarienak zenbait arazo psikologiko eta suminkortasuna izaten dira.
Entzun-nekea
Hau, batez ere, lanpostu zaratatsutan gertatzen da. Denbora igaro ahala sortutako gorreria definitiboa izan daiteke.
Traumatismo akustikoa
Bapateko zarata handiez sortutakoak dira. Meategitako edo harrobitako langileek (lehergailuak erabiltzen direnean) edo telefonistek (kaskoek zarata zuzen-zuzenean belarrira zuzentzen dutenez) osatzen dute populaziorik arriskugarriena.
B) Prozesu itzulezinak
Multzo honetan bi dira aipatu beharrekoak. Presbiakusia edo zahartzaroa alde batetik eta lehen aipatutako entzun-nekearen eraginezko gorreria profesionalak bestetik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-43196dca9daf | http://zientzia.net/artikuluak/geneak-merkatu-medikora-heldu-dira/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Geneak merkatu medikora heldu dira - Zientzia.eus | Geneak merkatu medikora heldu dira - Zientzia.eus
Bioteknologi enpresa asko gure geneetan dautzan eritasunak diagnostika ditzaketen DNA-zundetan ari dira jokatzen orain beren etorkizuna.
Bioteknologi enpresa asko gure geneetan dautzan eritasunak diagnostika ditzaketen DNA-zundetan ari dira jokatzen orain beren etorkizuna. Geneak merkatu medikora heldu dira - Zientzia.eus Geneak merkatu medikora heldu dira
Medikuntza
Bioteknologi enpresa asko gure geneetan dautzan eritasunak diagnostika ditzaketen DNA-zundetan ari dira jokatzen orain beren etorkizuna
Gene batek, dena ondo badoa, zelulei proteina jakin bat egitea ahalbidetzen dieten aginduak garraiatzen ditu. Baina genea anormala baldin bada, proteina ez da azalduko edo gaizki funtzionatuko du. Aspaldi ez dela, klinikariek diagnostika zitzaketen eritasun genetikoak, hala nola hemofilia, gene akastunaren ondorio biokimikoak bilatuz soilik —pertsona baten odola analizatuz, adibidez— ongi gatzatzen den ikusteko. Eritasun horien azpian zegoen akats genetikoa misterioa zen. Biologia molekularrak hau dena aldatu egin du.
Ikertzaileek orain badituzte tresnak gene aberranteak zuzenean identifikatzeko. Adibidez, klinikariek analiza dezakete aste gutxi dituen fetu baten DNA, igitai formako zelulen anemia, talasemia eta hemoglobinaren, hots odolean oxigenoa garraiatzen duen proteinaren, beste asaldura asko jarauntsi dituen jakiteko. Zorionez, eritasun horiek nahikoa arraroak dira. Baina, ikerketa aurkitzen ari da halaber bihotzekoa eta minbizia bezalako hilgarririk nagusienekiko pertsona batek duen beratasunean eragina duten geneak. Gene hauek dituzten helduak edo haurrak bereizteko gaitasunak asko alda dezake medikuntzaren aurpegia.
Collaborative Research enpresak fetuan fibrosi zistikoa detektatzeko DNA-testak eskaintzen ditu.
Bihotzekoa bezalako eritasunak ez dira zuzenean “genetikoak”; h.d., ezin dira aurkitu gene akastun bakar baten bidez, hemoglobinaren asalduren kasuan bezala. Ostera, gene askok, ingurune eta bizimodu indibidual batekin elkar eraginean, zertuko dute, esate baterako, bihotzeko atake batez hilko zarela. Ikertzaileek, asaldura “geneanitz” horien atzean dauden gene horietako gehiago aurkitu ahala, gaitasun handiagoa dute gaur aurresateko nor hilko den hemendik 20 urtera. Ikerketa guzti honen emaitza merkatal bioteknologiaren adar berri bat da. DNAren zundak laster ari dira bilakatzen merkatu medikoan salgai; haurdunaldi-zundak edo intsulina baino askoz gehiago.
DNA bera askotan merkatal sekretu bat da, zeren zenbait test “gene-zundetan”, h.d. gene akastun jakin batera zuzentzen diren DNA-zatitxoetan, oinarritzen bait dira. Balio berriarekin sekretu gehiago dago genetika molekularrean diharduten ikertzaileen artean; akademikoen beldur bait dira. Askotan gertatzen den bezala, probetxuak praktika bultzatu du etikariak eta legelariak baino ondotxoz aurrerago; hauek honelako galderak egiten hasiak bait ziren: norena da giza DNA? Patenta al daiteke? Eta zein aholku eman beharko litzaioke jendeari bere etorkizuna zein izango den esan baino lehen?
Bi erremintak lagundu zuten predikzio genetikoan merkatu berria sortzen. Lehenengoa gene-zunda zen; dagoeneko bioteknologian aski teknika zaharra dena. Zunda bat zinta bakarreko DNA-zatitxo bat da. Edozein DNA bezala, base (edo nukleotido)-sekuentzia jakin batez egina da. Lau base-motak (zitosina, adenina, guanina eta timina) “letra” kimiko gisa jarduten dira zelulei aminoazido-sekuentzia jakin bat duen proteina egiten erakusteko. DNAko base-sekuentzien eta proteinatako aminoazidoen sekuentziaren arteko erlazio honi kode genetiko deritzo.
Zunda batek naturako txiripazko gertaera batetik hartzen du bere balioa. DNA helize bikoitz baten antzera jarrita dauden basezko bi zintak osatzen dute. Baseen arteko loturek elkartuta mantentzen dituzte zintaok. Baina base bakoitza beste base-mota batekin bakarrik lotuko da: A Trekin eta C Grekin. DNAzko helize bikoitzaren bi zintak banantzen direnean, bitako bat: edo parekatu egingo dira berriz, edo “hibridizatu” egingo dira, base osagarriak elkarrekin nahasten direnean lerrokatzen diren bezala. Horrela ba, sekuentzia ezaguneko zunda batek isotopo erradioaktibo batez markaturik eper-txakur baten antzera jokatzen du, DNA-sasi batetik harekin bat datorren sekuentzia altxaz. Gene-zunda bat izan daiteke organismo batetik isolatutako DNA- edo RNA-zati bat edota sekuentzia labur bat (oligonukleotido bat) laborategian sintetizatua; helburuko sekuentziarekin bat datorrena (ikus 1. Irudia).
1978an garatutako teknika berrixeago batek ere sala dezake gene akastunen presentzia jendearengan. Teknika hau, Californiako San Franciscoko Unibertsitateko Yuet Wai Kan-ek eta Andrees Dozy-k aurkitua bera, “murriztapen”-entzimetan oinarritzen da. Entzima hauek guraize kimikoak bailira lan egiten dute, halako base-sekuentzia labur bat aurkitzen duten lekuan DNA-luzera bat moztuz.
Gaitasun hau baliagarria da genetikalarientzat naturako beste gertaera berezi bati esker. Gure DNAk “eskualde aldakor” asko du, non baseen sekuentzia desberdina bait da pertsona batetik bestera. Aldaketa hauek ez dira kaltegarriak berez —askotan DNA “tontozko” trailutan agertzen dira—; proteinak egiteko agindurik garraiatzen ez dutenetan, alegia. Alabaina, garrantzizkoak diren aberrazio genetikoen seinale erabilgarriak direla frogatzen ari dira. Agertzen direnean, baseen sekuentzien aldaketa batzuk gene akastun batetik aski hurbil daude kromosoma batean elkarrekin jarauntsiak itzateko. Sekuentzia aldakorrak “markatzaile genetiko” bezala funtziona dezake orduan, gene horrekiko. Murriztapen-entzima da genearen presentzia nabarmentzen duen erreminta.
Har dezagun, adibidez 1350 base-pareko luzera duen DNA-zati bat urliaren 11. kromosomatik. Luzera konkretu hau CCTGAGG base-sekuentzia bat mutur batetik hurbil edukitzeak definitzen du. Luzera honen erdialdean nonbait betaglobina deritzon odoleko proteina batentzako genea dago. Gertatzen da ezen Aliziak badaukala Mst II entzima, zeinak DNA ebakitzen bait du CCTGAGG sekuentzia aurkitzen duen leku guztietan.
Urliaren DNAri aplikatzen zaionean, entzimak bi zatitan zatitzen du luzera: bata 1150 basekoa eta bestea 200 basekoa. Sandiaren DNAn, ordea, mutazio batek —kasu honetan betaglobinaren genean bertan— ezabatu egin du sekuentzia ebakitzailea. Horrela ba, Aliziak DNA-zati luze bat hartzen du sandiarengandik eta berehala hitz egin diezaieke bi jaunoi aparte. Urliak behin Aliziari esplikatu zion bezala, “Logikoa da hori” (Aliziak adieraz liezaioke sandiari betaglobinaren genean gertatutako mutazioak eragindako igitai formako zelulen anemiaren garraiatzaile dela).
Murriztapen-entzimen ebaki-puntuetako mutazio horiek normalean ez dira kaltegarriak. Beren ondorio bakarra pertsona desberdinengan murriztapen-zatien luzerako polimorfismo (RFLP) deritzen luzera desberdinetako zatiak sortzea da. Baina aldaketa horrek RFLPen aztarnak igitai formako zelulen anemiak jotako famili belaunalditan zehar segitzea ahalbidetu zien Kan eta Dozy-ri, nahiz eta haiek geneari berari erantsita ez egon. Bederatzi urte geroago, enpresak aurkikuntza hau kapitalizatzen hasi dira. Ikertzaile medikoek utzitako aztarnari jarraiki, eritasun genetikoei atxekita dauden RFLP berriak ari dira aurkitzen eta gero haiek giza ehunetan eta odolean detektatzeko probak egiten.
Dozena bat eritasun genetikorentzako markatzaileak aurkitu dituzte zientzilariek eta laster ari dira kopuru hau handitzen. Eta gehiago ari dira sakontzen giza genoman, minbizia, bihotzekoa eta eritasun mentalak bezala batera iharduten diren gene asko inplikatzen dituzten eritasunen seinale txikienen bila. Merkatal zundak bi motatakoak dira. Batzuk gizakitan edo aziendatan infekzioak diagnostikatzeko dira eta horregatik mikroorganismoen DNA edo RNA hautemateko prestatzen dira (hala nola giza inmunoeskasiaren birusa edo salmonela). Beste batzuek jarauntsitako eritasunei atxekitako RFLPak identifikatzen dituzte giza genoman (hala nola fibrosi zistikoarena edo Huntington-en dardarizoarena). Onkogeneak identifikatuz minbizia diagnostikatzeko edo beste seinale batzuk giza geneetan aurkitzeko zundak, laster izan daitezke merkatuan.
EEBBetako Food and Drug Administration-ek (FDAk) zazpi gene-zunda inguru onartu ditu diagnostiko-kitetarako 1985az geroztik. Hauen artean herpesaren birusa eta legionela daude. Alabaina, eritasun genetikoei dagokienez, laborategi askok nahiago dute beren zundak ezkutuan edukitzea. Kiten ordez, beren analisi-zerbitzuak saltzen dizkiete analistei, hauek beren ehun- edo odol-laginak postaz igortzen dituztelarik.
EEBBetako kongresuaren Office of Technology Assessment (OTA) erakundeak egin berria duen 83 bioteknologi enpresaren azterketa baten arabera, horietako 43 giza DNAren sekuentziak erabiltzea suposatzen duten zundez ari dira lanean eta beste sei horretan hasteko asmotan zebiltzan. Batzuk gene bakar bateko anomalia batekin zerikusia duten asalduratan ari dira zentratzen. Beste batzuk, aldiz, zenbait generekin zerikusia duten eritasunetan. Hogei bat enpresa ari dira giza eritasun genetikoak diagnostikatzeko zundak diseinatzen. Gutxi batzuk analisi-negoziotan ari dira.
OTAk estudio berezi batean, Ownership of Human Tissues and Cells izenburutzat duenean hain zuzen, dio ezen 1980 eta 1984 bitartean, unibertsitateak eta ospitaleak aurreko bost urtetan baino lau bider denbora gehiago aritu zirela ematen giza ehunak eta zelulak erabiltzen zituzten aurkikuntzen zenbait patentetan. Ia medikuntz erakunde guztien erdiak produktu hauei buruzko patentetan ziharduten.
Gene-zundentzako merkatu bat
Belford, Massachusetts-eko, Collaborative Research zegoen gene-zunden baliagarritasuna aitortzen zuten herrialde hartako lehen bioteknologi enpresen artean. Collaborative-k fibrosi zistikoarentzako DNA-testak eskaintzen ditu dagoeneko (fetu batean eritasuna diagnostika dezaketen jaio aurreko testak, nahiz senitarteko helduen “garraiatzaile”-izaera hauteman dezaketenak); bi test onkologi merkaturako (hezurmuin-transplanteak jagoteko eta linfoma, hots, odoleko leukozitoen minbiziak diagnostikatzekoak); eta bat aitatasuna frogatzeko. Enpresa gartsuki ari da bilatzen gene bakarreko akats bati atxekitako azaldurentzako beste merkatu batzuk, helduen giltzurruneko eritasun polizistikoa eta Duchenne-ren distrofia muskularra barne.
Orrie Friedman, Collaborative Research-eneko lehendakari bozeramaileak, enpresa RFLPentzako zunden apostuan sartzen ari dela dio. Collaborative-k 11 milioi dolar baino gehiago inbertitu ditu 1984ez geroztik eta ikertzaile ospetsuak kontratatu ditu. David Baltimore, RNA DNAn transkribatzen duen transkriptasa alderantzikatu deritzon entzima isolatzeagatik 1975ean Nobel Saria irabazi zuena, da enpresaren aholkulari zientifiko nagusia.
Bere aholkulari-taldeko partaide dira orobat David Botstein MITeko genetika-irakaslea eta Ronald Davis, Standford University-ko biokimika-irakaslea, biak RFLPen aurkikuntzan aitzindari direlarik. “RFLPak pastel-zati bat dira” dio Friedman-ek. Ehun-laginak analizatzeko etxe barnean erabiltzen badira, RFLP-zundak praktikan gobernuko arauemaileen interferentzietatik libre daude. Kit baten atal bezala laborategitik kanpora saltzen diren zundek soilik behar dute FDAren onespena. Zundek ez dute eskatzen saiodietatik hartzigailuetarako eskala-aldaketa garestirik, entzimen upeleko bioinjinerutzan bezala. Eta zundek ez dituzte larritzen ekologistak eta mundura organismo berriei jaregiten bazaie Armageddon ikustezinen beldur diren beste batzuk.
Collaborative Research-ek aurrea hartu zuen RFLPen aferetan 1985ean zazpigarren kromosoman fibrosi zistikoaren geneari atxekita dagoen DNA-markatzaile bat identifikatu zuenean. Eritasuna eragiten duen genea aurkitu gabe dagoen arren, Collaborative-k genearen alde bietako markatzaileak kausitu ditu. “Alboko” markatzaile hauek interesatzen den genearen azpialdeko markatzaile bakarra baino fidagarriagoak dira.
Gene bat isolatuz, zientzilariek esan dezakete hura ez dutela aldatu alderanzketek, ezabaketek eta beste ezbehar batzuek zeharkapen batean, zeinetan DNA-zatiak kromosoma parekatuen artean lekuz aldatu bait dira. Friedman-ek ohar erazten du, ordea, irabazi handiak eritasun nagusiekiko joera genetiko indibiduala hauteman dezaketen zundek ekarriko dituztela, hala nola minbizia eta bihotzekoa bezalako eritasunak aurrikustea ahalbidetuko dutenek, alegia. Seguraski gene asko inplikatuta egongo direnez, RFLP hauen bilaketa gaitza izango da.
Friedman-ek egin duen RFLPen jarraipen setatsuak 60 markatzaile atzeman ditu zazpigarren kromosoman. Sciencen (1986ko abenduaren 15ekoan) aipatuta agertzen zen honako hau aldarrikatzen zuela: “Gurea dugu zazpigarren kromosoma”, iruzkin honek merkatal irabazien gainetik irekitasun zientifikoa jartzen duten ikertzaileen artean bandido-fama har erazi ziolarik. Izan ere, Collaborative zikoitza da bere zundekin, ikerketarako hauetako batzuk eskuratzen saiatu diren ikertzaile akademiko batzuek diotenez. Friedman-ek ihardesten du 40 bat lankide akademikorekin konpartitzen dituela bere zundak, baina hauek ezin dituzte argitaratu edo beste batzuekin konpartitu haren baimenik gabe. Friedman-ek dio enpresaren zunda bat patentatua balego eta “onura erkiderako balitz”, irekitasunez konpartituko lukeela. Honi gehitzen dio, erretorikoki, Baina horrek lagunduko balie gure konpetidoreei guri milioiak kostatu zaigun zerbaitetarako...?
Diagnostiko-kitetarako EEBBetako FDAK zazpi gene-zunda inguru onartu ditu; zenbait birus identifikatzeko besteak beste. Gripearen birusa irudian.
Collaborative-k zenbait zundarentzat materiaren konposizioaren patentea eskatu du eta baita eritasunen detekziorako zunden erabilerarentzat ere. Gainera, enpresa honek laster RFLPen teknologian erabateko nagusigoa lor dezake. Botstein-ek eta oinarrizko prozedura garatu zuten beste batzuek, Standford University-ren bitartez, hari buruzko patentea eskatu dute. Patentea oraindik eman gabe dagoen arren, Standfor-ek agindua dio dagoeneko Collaborative-ri lizentzia esklusibo bat. Enpresa batek baino gehiagok du Collaborative-k duen sekreturako joera. Temple Smith izena duen Boston-eko Dana Farber Cancer Institute-n biologo teoriko bilakatu den fisikari batek, HIESentzako txerto bat bilatzen ari den enpresa batek lagunduta HIESa eragiten duen birusaren isolatu baten sekuentziarentzat eskatu zuen eta ukatu egin zioten. Hala ere, honela dio: akademiko batzuk edozein enpresa baino ere zorrotzagoak izan daitezke.
Emaitza garbia, dio Smith-ek, geneen datu-base multzo batzuk eta zunda-multzo bat da. Handiena GenBank da, National Institutes of Health-ek eraturiko sekuentzien datu-base bat. Beste instituzio akademiko batzuek tamaina desberdinetako sekuentzi bankuak dituzte. Eta American Type Culture Collection-ek 100 dolar ingurugatik hirugarren interesatuei banatuko dien DNA-zunda multzo bat du. Baina Collaborative bezalako enpresa pribatuek zerebrorik onenetako batzuk negoziorako kontratatzeko dirua daukate. Lehian ari diren altxor-ehiztarien antzera, bakoitzak bere mapa sekretuak ditu.
Horrek benetan haserretu egiten nau
, dio George Cahill deritzon Howard Hyghes Medical Institute delako irabazasmorik gabeko ikerketa-elkarte pribatuko lehendakariordeak. Cahill-ek oharterazten du enpresek libreki erabil dezaketela GenBank sekuentziak bilatzeko, baina haiek ez dute espeziean ordaindu. Alabaina, irabazteko esperantzarik gabe, enpresak ez liratekeela geneak proiektatzea bezalako prozesu aspergarri eta luze batez arduratuko aitortzen du.
Merkatal interesak diagnosi genetikoan legezko patenteen pentsutan daude hein handi batean. Estatu Batuetako Patent Office-k gene-zundaren patente batzuk eman ditu. Naturan ez duten funtzio bat daukaten substantzia araztuen klasean sartzen dira zundak. Zunda bateko nukleotido-baseen sekuentzia bat naturan gertatzen bada ere, sekuentziak erabilgarritasuna lortu du giza eskuaren bidez, patenteen hizkeran, eta hortaz patentagarria da. Baina RFLPen markatzaileen izaerak babestuak izateko edo irabaziak lortzeko esperantza gutxi ematen du.
Konta ezin ahala eskualde aldagarri —markatzaile genetiko bezala aktua dezaketen polimorfismoak, alegia— daude giza genoman. Eritasunaren genetik hurbil fidagarritasunez aurki daitekeen edozein da hautagai zundatarako, eta zientzilariak beti berrien bila dabiltza. Gene-zundak udaberriko basamortuko loreak bezalakoak izan daitezke dio Philip Reilly-k, medikuntzan gene-zunden erabileran American Society of Human Genetics-en aholkulari den mediku eta legelariak. Erneko dira, denbora laburrez loratuko dira eta desagertu egingo dira.
Zundatan espezializatutako enpresak teorikoki defentsarik gabe aurkitzen dira merkatal zunda bat erosi eta klondu lezakeen edo merkatal laborategi batek sintetizaturik hura daukan eskrupulurik gabeko biologoaren aurrean. Jendea harrituta dago zientzilariek bilkuretan sekuentzia baliagarriak ezkutatzen dituztelako, dio Smith-ek. Baina zientzi aldizkariak oraindik sekuentzia berriz beteta daude. Akademikoen artean esan gabeko akordioa da, ezagutzera emandako edozein zundak erabil dezakeela ikerketan harekin dirua egiten ahalegintzen ez den bitartean.
Markatzaile bat iragankorra izanda ere, zunda baliagarriak sortzeko moldea daitekeen giza DNA metatzen ari da “DNA-banku” akademikotan. Indianako Unibertsitatean, esate baterako, genetikalariak familien zuhaitz genetikoak biltzen ari dira Huntington-en eritasunaren eta beste ondoez jarauntsi batzuen markatzaileen bila. Markatzaile behar bezain fidagarrien bila dabiltzan bitartean, Indianako gene-bankukoak DNA-gordailuak onartzen eta izozten ari dira. Unibertsitateko mediku-eskolako Pam Perry-k adierazten du Idea da eritasun asko ez direla segurtasunez identifikagarriak, beraz guk gorde egiten ditugu [DNA-gordailuak] harik eta genea edo markatzailea aurkitzen dugun arte.
Indianako bankuak bidaliko dizu, eskatzen baduzu, Styrofoam-ezko kaxa bat odolarentzako bost flaskorekin, zure medikuak bete ditzan 50 dolarrekin batera postaz itzul ditzazun. Lagina emateak bermatzen dio gordailugileari aholkularitza psikologikoa gene kaltegarria badu. Indianako paketean ez da sartzen bankuari DNAri buruzko eskubide guztiak ematen dizkion oharrik. Erakunde mediko eta enpresa askok hori egiten dute orain ehuna edo odola hartu aurretik, ordea. Enpresa bateko exekutibo batek hau esan zion periodiko lokal bati: Arrisku guztiak leporatu ditut eta 25 milioi dolar inbertitu ikerketan. Ez dut nahi gero gaixoak zera esaterik: E, baina haiek nireak dira. Baina ez dago legerik DNAren jabea nor den zehazki erabakitzen duenik. Reilly eta giza genetika elkartea gene-gordailu horietako DNAren jabegoari buruzko gidalerro batzuk markatzen ari dira.
American Medical Association (AMA), herrialde hartako medikuen elkargorik handienak, berrikitan gene-zundei buruzko hastapenen berri eman zien bere bazkideei sinposium batean Washington-en. Bertara joan zirenen artean egindako inkesta batek teknologia berriak haiek aldiberean erakarri eta harritu egiten zituela aditzera ematen du. Ardura hartzekoak dira, dio Williams Hendee AMAko zientzi eta teknologi buruak, diagnosi ahalmen berriarekin batera datozkigun erantzunkizunak.
Zer gertatuko da, esate baterako, mediku batek jaioaurreko diagnostiko bat egiten badu fetu bati buruz eta aurkitzen badu odol-presio altua izateko joera genetiko bat, hots, haurraren bizitzan agian eritasunera eraman dezakeen baldintza bat? Medikuak gurasoei horren berri eman behar al die? Amerika auzizalean, hamar medikutatik batek (lautatik batek obstetrizia-ginekologian) nozitzen du axolagabekeriagatiko salakuntza bat urtero. Mediku askok dauka predikzio genetikoaren ahalmen berria aho biko ezpatatzat.
I tzulpena: A. Sagarna. Jokin Zaitegi sarian saritua.
1: Nola lortzen duen gene-zunda batek zure DNArekin bat etortzea
DNAren lau baseetako bakoitzak —A, G, T eta C-k— beti bikote berberak eratzen ditu DNA-txirikorda bikoitzean: A Trekin parekatzen da, G Crekin. Bi izpiak banantzen badira, lehen zeuden bezala batuko dira ostera baldintza egokitan. Horretan datza hare ontzi baten barnean garau soil baten baliokide genetikoa aurkitzea zientzilariei ahalbidetzen diena.
Lehenbizi zelulak hartzen dira eta giza genoma bat osatzen duten 46 kromosomak erauzten zaizkie. Proteina sostengatzaileak kendu egin behar dira ikuzketaz. Gero xerratu egin behar da DNA araztu hau, base-sekuentzia jakin bat aurkitzen duten leku guztietatik moztuko duten murriztapen-entzimak erantsiz. Agarosa-jele batean finkatu eta prest egongo dira probatarako. Orain milaka DNA-zatitxo egongo dira jeletan.
Zatien artean nonbait sekuentzia ezagun interesgarri bat dago, agian gene batean bakarra dena, demagun, betaglobinarentzat. Kasu gehienetan, sekuentzia hauetako bat bakarrik egongo da zelula bakoitzean.
Desnaturizazio deritzon berotze-prozesu batean, DNA-zatiak nitrozelulosa-mintz baten gainean finkatzen dira eta beren izpi osagarriak kendu behar zaizkie. Banandu eta geldi erazitakoan proba daitezke. Zundak, hots, bilatzen den sekuentziaren osagarria den sekuentziaren kopiak, erradioaktibitatez markatzen dira eta nahastu egiten dira. Azkenean beren helburukoekin uztartuko dira eta haiek erradiografia batean salatuko dituzte.
2: Merkatal arrakastaren sekretuak
Medikuntzak, informatikak bezalatsu, laborategi ilunetako iharduerak urre bihurtzen ditu merkatuko arau sinple bati jarraituz: egin ezazu sinplea izan dadin eta jokalariek erosi egingo dute. Izan ere, OTAKk inkestatutako enpresen erdiak baino gehiagok esan zuten “teknologia sinpletzen” saiatzen ari zirela, OTA egiten den zundei buruzko azterketa zuzentzen duen John Hopkins University-n pediatri irakasle izandako Neil Holtzman-ek dioenez.
Enpresa horietako bat Oncor da; Washington DCtik mendebaldera eragina duten enpresa txiki teknologikoki orientatutakoek osatzen duten multzo ugariko bat. Oncor Steven Turner-en bigarren mentura da. Bere lehen negozioa murriztapen-entzimak literalki atez ate Osasunaren Institutu Nazionalaren Washington inguruko megalopoli medikoan saltzea zen. Turner-ek, denboraren parte batean musikoa denak, bere bigarren enpresan tema musikal batekin eta bere enfoke berriarekin, onkologia edo minbiziaren azterketarekin, hitz-joko bat egin zuen.
Turner-en estrategia gene bakar bateko akats batek eragindako eritasun genetikoetan zentratzen da. Bere zundak 50na dolarretan saltzen dira eta badira haien artean onkogeneentzat batzuk; bi giza myc onkogeneentzat, hain zuzen. Oncor-en n-myc zundak neuroblastoma bezalako garunetako tumoreen formak sailka ditzake eta lagun dezake tumoreak izango duen bilakabide biologikoa aurresaten.
DNA-zatiak banantzen dituzten makinak (behean) negozio galanta dira. HIESa eragiten duen birusa (goiko muturreko irudian ageri diren puntu beltzak) hautemateko test sinpleak ere aurkitzen dute merkatua.
“Minbizia da osasunaren zainketako azken merkatu primitibotako bat”, dio Turner-ek. “Teknologian pobrea da... eta guk klinikariak, edozein arrazoirengatik, biologia molekularra laborategian jartzeko behar duen guztia hornitu nahi dugu.” Helburu honekin, Oncor-ek ekipamendu analitiko standardizatu lasterra eta ordu gutxitan biologo molekularren talde baten lana egingo duten zundak fabrikatzen ditu. Oncor-ek Southern blotting deritzon teknikaz DNA-zatiak banantzeko kit bat komerzializatzen du. Mahai gaineko gailuak odoletik edo ehunetik DNA erauzten du, arazten du, zatikatzen du eta zatiak tamainaren arabera bereizten ditu elektroforesiaren bidez. Gero DNA-txirikorda bikoitzak erdibitzen ditu luzetara, zunda bat gehitzeko prestatuz.
Oncor-ek badu, halaber, HIESa eragiten duen HIV birusarentzako zunda bat ere. Birusaren test standardak birusaren kontrako antigorputzak bilatzen ditu giza odoletan. Antigorputzak ez dira infekzio-zeinu guztiz fidagarriak, ordea. Oncor da birusarentzako berarentzako testak saltzen dituzten enpresek osatzen duten ahurtarako bat. Robert Gallo-k eta Flossie Wong-Staal-ek National Cancer Institute-n egindako esperimentuetan oinarritutako bere zunda, pertsona baten leukozitoetatik ateratako DNA biralari atxekitzen zaion RNA erradioaktibitatez markatuaren zati bat da.
Bere konpetidore asko bezala, Oncor enpresa txiki bat da, bi laborategi eta sakabanatutako behin-behineko bulego-sail batekin. Edozein teknologia berriren kasuan bezala, hasberria nahasteko adina anabasa badago merkatuan. “Gaitza da hartaz mintzatzen diren enpresak eta benetan zerbait saltzen ari direnak bereiztea”, dio Turner-ek.
Negozioan ari den enpresa txiki askok zientziaren zirrikitu bat bilatu, “mirakulu” bat edo beste lortu eta finantz talde handiengan interesa sortzea espero du. Framingham, Massachusetts-eko Integrated Genetic (IG), adibidez, salmonelaren, h.d. janariak pozointzearen zio arrunt baten, oinatz genetikoa ezagutzen duen gene-zunda batekin hasi zen. Orain fibrosi zistikoa, igitai formako zelulen anemia, hemofilia, giltzurrun polizistikoaren eritasuna eta Huntington-en eritasuna duten pertsonak bereizteko zundak planteatzen ari da.
Integrated Genetic-en arrakastak sareetan harrapatu zuen Amoco Corporation 20 milioi dolarreko menturazko elkarte batean IGren zundak saltzeko. Etorkizuna, dio alan Smith, Akademia Britainiarreko errefuxiatu eta IGren zuzendari zientifikoa denak, “joera genetikotan” dago. “Edonork daki loturak daudela bihotzekoaren, minbiziaren eta erretzearen artean. Hala ere Churchill-ek bere bizitza osoan erre zuen eta 90 urterekin hil zen. Jogging-ari buruzko liburua idatzi zuen tipoa [Jim Fixx], egunero aritu zen bere bizitza osoan jogging-a egiten eta 45 urterekin hil zen.”
3: Asegura al ditzakezu zure geneak?
Jarauntsitako giza eritasun askori buruz dugun ezagutzan aurrerapenak egiteak esan nahi du orain detekta ditzakegula Huntington-en dardarizoa eta fibrosi zistikoa bezalako eritasunen azpian dauden gene sinpletako akatsak. Geneak isolatzeko eta analizatzeko teknika berriek posible egiten digute halaber bihotzekoa bezalako eritasunak, faktore askoren eraginez sortzen direnak, nozitzeko gaixoberatasun indibiduala diagnostikatzea. Eritasun horiek fidagarritasunez diagnostikatzeko gaitasun horrek, are sintomak agertu baino lehen, azkenean eraman gintzake terapia eragingarritara.
Baina epe laburrean, test genetikoak eskala handian sartzeak arazo etiko serioak planteatzen ditu, zeren eta diagnostikatzeko soilik izango gara gai, baina ez eritasunaren garapena tratatzeko edo prebenitzeko. Test genetikoak sartu aurretik garapen horien ondorio sozial probableen berri eman beharra daukagu. Tratamendu prebentiboaren faltan, gaixoberatasuna duten indibiduoek diskriminazioa nozi lezakete enplegu aldetik edo osasun- eta bizi-asegurutan.
Britainia Haundiko bizi-asegurutan puntakoak diren 13 enpresari idatzi genien test genetikoek etorkizunean izango duten erabilgarritasunari buruz zituzten eritziak zundatzearren. Zortzi erantzun jaso genituen, etorkizunean izan litezkeen ondorio sozial eta etikoez argitasun pixka bat ematen dutenak.
Bizi-aseguruko kontratuak aseguru-etxe baten eta proposatzailearen arteko borondatezko akordiak dira. Ezartzen den prima iraganeko polizadunen bizitzetan eta heriotzetan oinarritutako kalkulu aktuarial baten emaitza da. Zerbaitengatik proposatzaile batek batezbesteko arriskua baino handiago baldin badu, aseguru-etxeek prima handitu egiten dute. Aseguru-etxeek baldintza bereziak inposatzen dizkiete proposatzaile gutxi batzuei: ehuneko 6ri baino gutxiagori enpresa baten kasuan. Proposamenen proportzio txiki bat, “ehuneko bat baino ondotxoz gutxiago”, errefusatu egiten da, “enpresaren aurkako hautespena” oso probabilitate handikoa dela uste baldin bada, baina arbuio horien arrazoiak asko aldatzen dira konpainia batetik bestera.
Aseguru-etxeak faktore-konbinazio batez fidatu ohi dira, hala nola historial medikoa, erretzeko eta edateko ohiturak arriskua neurtzeko, nahiz eta hiru aseguru-konpainiak batzuetan historia familiarra bera prima handiagoa ezartzeko aski izan litekela aitortzen zuten. Behin kontratu bat hitzartuz gero, konpainiak prima zehazten du kontratua fede onez egin dela suposatuz. Bizi-aseguruko konpainiak ezagutzen dute primak zehazteko orain informazio mediko gutxiago behar dutela eta egungo joera oraindik gehiago txikiagotzekoa dela. Konpainiek aitortzen dute beren suskribatzeko prozedurek kontutan har litzaketela diagnostiko-test berriak, zehatzak eta fidagarriak direnez.
Adibidez, konpainia batek zioen “oso aldaketa handiak eragin liezazkiokeela konpainiaren politikari zenbait kalteren kasuak”. Osasun-aseguruko konpainiak “orain arte hautemangaitzak ziren [eritasun-] egoeren diagnosi poliklinikotara eramango duten garapenei ongietorri” erreserbarik gabekoa ematen die. Halaber, deklaratu zuen politikaren hasiera baino lehen detektatutako baldintzarentzat onura kentzeko asmoa duela. Zertxobait ezustekoa bada ere, aldarrikatzen zuen Huntington-en eritasuna izateko arriskua duten, baina oraindik sintoma klinikorik agertu ez dutenei onartuko litzaiekeela prima arrunta esklusio-ziorik gabe (Huntington-en dardarizoa gene akastun bakar batek eragindako eritasun bat da eta bere ezaugarria nerbio-sistema zentralaren endakatze progresiboa da, ez da azaldu ohi adin ertaineraino).
Lau konpainiak uste dute ez dela probablea eritasuna nozitzeko joera indibiduala hautemateko testak inoiz erabakior bihurtuko direnik, baina hiruk uste dute kostu/onura analisi bat faktore erabakiorra izan litekeela. Hiru konpainiak zioten prest egongo liratekela testak pasa ondoren arrisku txikiko bezala agertuko liratekeen pertsonei primak murrizteko. Beste lauek esan zuten ez lituztekela primak murriztuko. Primak murriztearen alde zegoen konpainia batek aitortu zuen “positibo bezala agertutakoekin zer egin erabakitzeko arazo gogaikarria planteatuko litzaiekeela”.
Aseguru-konpainiek taldeak nahiz gizabanakoak aseguratzen dituzte. Horregatik guk ea test genetikoak egiten hastearen alde egongo liratekeen galdetu genien, adibidez, produktu kimiko jakin batekiko sentiberatasun jarauntsia duten langileak arrisku horretara aurkeztatuta ez liratekeela egongo seguratzeko. Bost konpainiak ez zuten iruzkinik egin nahi edo zalantzak zituzten galderaok, beren kasurako zentzurik zutenaz. Bik esan zuten ez zutela oztoporik horrelako bereizketak egiteko: batek erantsi zuen “paper bat jokatu behar lutekela talde -eskemetan”. Osasun-aseguruko konpainiak bakarrik onartzen zuen badintzarik gabe bereizketa hori, baina orobat zioen 50 lagunetik gorako taldeentzat gizabanakoen osasunari buruzko informaziorik ez litzatekeela beharko.
Azkenik, konpainiei ea prest egongo liratekeen test diagnostiko preklinikoen ikerketa eta garapenaren finantzazioan laguntzeko galdetu genien. Ezein ez zegoen horretarako prest. Askok ihes egin zioten galderari eta hiruk hori nahikoa inprobablea zela aditzera eman zuten.
Gure inkesta labur eta mugatuak badirudi adierazten duela test genetikoak ez duela ardurarik sortzen berehalako Britainia Haundian. Haatik konpainien politika ez da estatikoa. Test genetikoekiko jarrerak, bai gene sinpleen akatsentzakoekikoak eta bai gaixoberatasunarentzakoekikoak asko alda daitezke luzaro gabe. Aldaketa hau etor daiteke eragin-konbinazio baten bidez: testen aplikazioan eta zehaztasunean egingo diren hobekuntzak; beharrizan ekonomikoa; industriaren eta publiko zabalaren beraren bultzada. Hamington-en eritasuna eragiten duen genea duten pertsonek oso baikorki erantzun zuten aurrikuspen-testak erabilgarri bihurtuko diren galdetu zitzaienean. Baina baikortasun horrek ez gintuzke haien aplikazioaren ondorio sozialak ez ikusteko adina itsutu behar.
EEBBetan, bioteknologi enpresa batzuk asaldura genetikoentzako edo osagai genetiko bat duten asaldurentzako diagnostiko-testak garatzeko irrikaz daude. Eritasun horien artean eritasun kardiobaskularrak, zenbait minbizi eta asaldura maniako-depresiboak daude. Garai batean Johns Hopkins University-n zegoen eta orain Washington-en dagoen Neil Holtzman konturatu zen “elkarrizketatu zenbaitek obligaziozko testak batzuetan egokiak izan litezkeela” pentsatzen zuela. Konpainia hauetako batzuek duten populazio normalei testak egiteko asmo aitortua kezkagarria da. Jaiotzen ari den bioteknologia honen aplikazioaren ondorio sozial eta etikoen alarma aurreratu bat pizten du. Gauza hauei aurpegi emateko dagoen oinarri etiko garbi baten beharraz konturarazten gaitu.
Eritasun batekiko gaixoberatasun-test oro gaixoen eta beren senitartekoen onerako egin behar litzatekeela uste dugu. Gizabanakoek bere baimen informatua eman beharko lukete, testen emaitzen konfidentzialtasuna garantizatuz. Testik ez litzateke behartuta egin behar, eta gizabanakoei gaixoberatasun-testak jasan eraztearen kontra egongo ginateke; esate baterako, primak txikiagotzeko. Aseguru-konpainien arteko konpetentziak publikoaren mesedetan joka dezake. Politika-aldaketa baten aurrean publikoak kontrako erreakzioa izateak berehalako ondorio ekonomikoak izango lituzke konpainia batentzat. Konfidentzialtasun osoa bermatzeko, gobernuak arau zorrotzak ezarri beharko lituzke datu genetiko delikatuak metatzeari, manipulatzeari eta erabiltzeari buruz. Edozein informazio dela presioz, dela indukzioz ezagutzera ematearen kontrako babesa eskaini beharko luke.
Informazio genetikoa hirugarrengoek gaizki erabiltzeko edo haiei obligazioz ezagutzera ematea legez-kanpoko eragin beharko litzateke behar izanez gero.
David Cooper hematologi irakasle da Londres-eko King’s College Hospitale-n. Michael Barefoot Edinburgh-eko University Medical School-eko anatomi departamentuan dago.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-424ef997124a | http://zientzia.net/artikuluak/balentin-gluxko-hil-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Balentin Gluxko hil da - Zientzia.eus | Balentin Gluxko hil da - Zientzia.eus
Joan den urtarrilaren 10ean Balentin Gluxko sobietar akademikoa hil egin zen Moskun gaixotasun larri baten kausaz.
Joan den urtarrilaren 10ean Balentin Gluxko sobietar akademikoa hil egin zen Moskun gaixotasun larri baten kausaz. Balentin Gluxko hil da - Zientzia.eus Balentin Gluxko hil da
Biografiak
Joan den urtarrilaren 10ean Balentin Gluxko sobietar akademikoa hil egin zen Moskun gaixotasun larri baten kausaz.
Gluxko ibilgailu espazialen eraikuntzan aditua zen eta Sobietarren espazio-esplorazioan lan handia egin zuen. Bigarren Mundu-Gerraren ondoren eta Sergei P. Korolev-ekin elkarlanean, SESBk garatutako espazio-programa desberdinetan garrantzizko betebeharra izan zuen.
Gluxko Ukraniako Odessan jaio zen 1929.ean, Leningradon egin zituen ikasketak eta Sobietar Batasun osoko zientzi institutuetan egin zuen lan. 1974.ean Korolev-ek sortutako taldeko zuzendari bihurtu zen. 1958.az gero Sobietar Zientzi Akademiako kide izan da. Bere lanen artean Buran transbordadore espaziala eta Energia jaurtigailuaren diseinua aipatu behar dira.
(Aldizkariaren ale honetan Balentin Gluxkok idatzitako artikulu bat dugu; Martitzerako bidea izenekoa).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7202d5ab8da7 | http://zientzia.net/artikuluak/gero-eta-beherago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gero eta beherago - Zientzia.eus | Gero eta beherago - Zientzia.eus
Tianjin azpian dagoen lurrazpiko laku erraldoia ura galtzen ari da urtetik urtera eta ez dio lehen bezala gainean duen lurrari eusten.
Tianjin azpian dagoen lurrazpiko laku erraldoia ura galtzen ari da urtetik urtera eta ez dio lehen bezala gainean duen lurrari eusten. Gero eta beherago - Zientzia.eus Gero eta beherago
Geografia
Tianjin hiria Txinako iparrekialdean dago eta arazo larriak jasatzen ari dira bertako biztanleak. Hiria urtero zenbait zentimetro ari da hondoratzen
Hiriak 8 milioi biztanle ditu eta bere altitudea 8,5 cm jaitsi da 1985.ean, 6,2 cm 1986.ean eta 4,3 cm 1987.ean; 19 cm hiru urteetan alegia. Gertakizun honen kausa zera da: hiriaren azpian dagoen ur freatikozko geruzaren meheagotzea.
Gehiegizko ur-ponpaketaren ondorioz Tianjin azpian dagoen lurrazpiko laku erraldoia ura galtzen ari da urtetik urtera eta ez dio lehen bezala gainean duen lurrari eusten.
Tianjineko agintariek ura putzuetatik ez ateratzea erabaki dute; horrela hiriaren hondoratzea astiroago gertatuko bait da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f9e3f348db35 | http://zientzia.net/artikuluak/hegazkin-meteorologikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hegazkin meteorologikoa - Zientzia.eus | Hegazkin meteorologikoa - Zientzia.eus
Hegazkinaren ezaugarririk distiratsuenak, barnean duen ordenadorea da. Honek segundoko ia 2.000 parametro desberdin kontrola ditzake.
Hegazkinaren ezaugarririk distiratsuenak, barnean duen ordenadorea da. Honek segundoko ia 2.000 parametro desberdin kontrola ditzake. Hegazkin meteorologikoa - Zientzia.eus Hegazkin meteorologikoa
Klimatologia
Argazkiko hegazkina, Fairchild Merlin IV ereduko hegazkin meteorologikoa da eta Frantziako zerbitzu meteorologikoak berriki erosi du.
Hegazkinak 6.500 kg pisatzen ditu, 2.000 zaldiko potentzia du, 482 km/h-ko batezbesteko abiadura lortzen du eta 463 km-ko autonomia dauka.
Hala ere, ez dira hauek hegazkinaren ezaugarririk distiratsuenak; barnean duen ordenadorearenak baizik. Ordenadore honek segundoko ia 2.000 parametro desberdin (presio atmosferikoa, tenperatura, hezetasuna, poluzioa etab.) kontrola ditzake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9b10e187bf98 | http://zientzia.net/artikuluak/matematikarientzako-saria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Matematikarientzako saria - Zientzia.eus | Matematikarientzako saria - Zientzia.eus
Frantziako Tolosako Paul-Sabatier Unibertsitateak, matematikarien ikerketa-lanak sustatzeko, ikerketa-saria antolatzea erabaki dute.
Frantziako Tolosako Paul-Sabatier Unibertsitateak, matematikarien ikerketa-lanak sustatzeko, ikerketa-saria antolatzea erabaki dute. Matematikarientzako saria - Zientzia.eus Matematikarientzako saria
Matematika
i urtean behin emango da, aurtengo udaberrian hasita, matematikari ospetsuaren Fermat izena daraman ikerketa-saria.
Frantziako Tolosako Paul-Sabatier Unibertsitateak eta Matra taldeko Espace enpresak matematikarien ikerketa-lanak sustatzeko, XVII. mendeko matematikari ospetsuaren Fermat izena daraman ikerketa-saria antolatzea erabaki dute. Sariak zenbakien teoria, probabilitateen kalkulua eta geometria analitikoan eginiko lanak hartuko ditu kontutan.
Bi urtean behin emango da, aurtengo udaberrian hasita.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7ae8def37ecd | http://zientzia.net/artikuluak/aireportuetako-segurtasuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Aireportuetako segurtasuna - Zientzia.eus | Aireportuetako segurtasuna - Zientzia.eus
Gabonak baino lehen Eskoziako zeruan lehertutako hegazkinaren kasuak, aireportutako segurtasun-neurriak zalantzan jarri ditu berriro.
Gabonak baino lehen Eskoziako zeruan lehertutako hegazkinaren kasuak, aireportutako segurtasun-neurriak zalantzan jarri ditu berriro. Aireportuetako segurtasuna - Zientzia.eus Aireportuetako segurtasuna
Teknologia
Gabonak baino lehen Eskoziako zeruan lehertutako hegazkinaren kasuak, aireportutako segurtasun-neurriak zalantzan jarri ditu berriro.
Aireportuetan X izpizko ekipamenduak erabiltzen dira maletak eta fardelak miatzeko. Arazoa zera da: aireportuetan egoten diren X izpizko tresnak leherkari plastikoak detektatzeko gai ez izatea. Izan ere leherkari hauek oso egonkorrak dira lehertu aurretik eta gas-jariorik ez dute ia.
Leherkari plastikoak bi konposatuz (ziklotrimetil trinitraminaz eta pentaeritrita tetranitratoz) osatzen dira nagusiki. Eskoziako leherketan ustez erabili den Semex izenekoak, bietatik %44,5 du eta gainerakoa plastifikatzailea da.
Egun aireportutan dauden segurtasun-sistemak, joan den hamarkadan gertatutako bahiketei aurre egiteko pentsatuta daude. Bi motako tresnak erabiltzen dira eskuharki: X izpizko aparatuak eta metal-detektagailuak. Zenbait tokitan, Seulen esaterako, leherkariak detektatzeko tresneria ere badago.
X izpizko tresnek maletaren barruan dauden objektuen itzala ematen dute eta teknikak mugak ditu. Tresnak X izpiak igortzen ditu maletan zehar. Maletaren beste aldean diodo-bateria batek X izpiak detektatzen ditu. Material batek zurgatzen duen X izpien kopurua, lodiera, dentsitate eta izaera kimikoaren menpeko da. Horrexegatik pistola baten metal trinkoak X izpi asko zurgatzen du eta detektagailuaren pantailan itzal definitua ikusten da. Plastikoak ordea oso X izpi gutxi zurgatzen du eta ez du itzal definiturik ematen.
Britainia Haundiko Aireportuetako Agentzia X izpizko tresna berri bat probatzen ari da Londreseko Gatwick aireportuan. Tresna honek energia handiko eta txikiko X izpiak erabiltzen ditu eta leherkari plastikoak detektatzeko balio dezake.
Hala eta guztiz ere, teknologia alternatiboak proposatzen dira. Bat substantzia guztiek duten kapazitantzia desberdinean oinarritzen da. 1970.eko hamarkadan bonba-paketeak detektatzeko erabili izan zen eta antza, aldaketa txiki batzuk egin ondoren, aireportuetan ere erabil daiteke.
Maletak izpi infragorriz aztertzea edota leherkariei darien lurrinak detektatzea ere proposatu izan da alternatiba moduan. Lurrinak detektatzea dena den, ez da oso erraza; leherkari plastikoei oso lurrin gutxi bait darie. Oso erabilgarria da, aitzitik, nitroglizerina edo dinamitaren kasuan.
Honelako detektagailu bat Seulen erabili da Joko Olinpikoetan eta tresnaren fabrikatzaileek esaten dutenez, bilioi bat molekulatan leherkari-molekula bat detektatzeko gai da. Sistemaren oinarria zera da: leherkariei lurrin nitrosoak darizkie eta hauek sortzen duten karga elektrikoaren arabera identifika daitezke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d30afb63d69f | http://zientzia.net/artikuluak/atomoen-hologramak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Atomoen hologramak - Zientzia.eus | Atomoen hologramak - Zientzia.eus
Arizonako unibertsitateko talde batek eta MITeko beste batek tunel efektuzko mikroskopioa erabiliz atomo-multzo baten holograma egitea lortu dute.
Arizonako unibertsitateko talde batek eta MITeko beste batek tunel efektuzko mikroskopioa erabiliz atomo-multzo baten holograma egitea lortu dute. Atomoen hologramak - Zientzia.eus Atomoen hologramak
Tunel efektuzko mikroskopioaz lortutako irudietan atomoak ikustea lortu dute. Arizonako unibertsitateko talde batek eta MITeko beste batek tunel efektuzko mikroskopioa erabiliz atomo-multzo baten holograma egitea lortu dute. Imajinak erliebe sentsatzioa sortzen du eta informazio ugari ematen du gainazalari buruz.
I
kerlariek nola egin dute lan? Har dezagun metal baten gainazala. Mekanika kuantikoaren arabera, metal horren elektroiek gainazala baino zenbait angström harantzago zabaltzen den hodei modukoa osatzen dute.
Bi gainazal metaliko asko hurbiltzen badira, bien arteko distantzia angström gutxi batzuetakoa delarik eta gainazalen artean potentzial-diferentzia aplikatzen bada, tartean dauden elektroiek batetik bestera pasatzeko aukera izango dute. Honi potentzial-langako (bi gainazalen arteko tarte hutsa da langa) zeharkako tunel efektu deritzo.
Sortzen den korrontearen intentsitatea tartean dagoen elektroi-kopuruaren menpeko da eta ondorioz bi gainazalen artean dagoen distantziaren araberakoa. Mikroskopioaren oinarria sinplea da: gainazal baten aurrean metalezko oso mutur mehea jarri behar da.
Muturraren eta gainazalaren arteko distantzia, nahi den intentsitateko tunel efektua lortzeko doitzen da. Muturra gainazalaren gainean desplazatzen bada, korrontea konstante mantenduz, muturra hurbildu ala urrundu egingo da gainazalaren topografia zehatzaren arabera.
Desplazamendu hauen erregistroak erliebe-mapa bat sortzen du eta software grafiko baten bidez aztertutako gainazalaren bi dimentsioko irudia lortzen da. Ikerlari iparramerikarrak ez dira hor gelditu eta holografiaren tekniken bidez gainazalaren holograma osatu dute.
Teknika honek, garatu dutenen eritziz, atomoen topografiaz informazio gehigarria emango dio ikerlariari.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bfc064624ce1 | http://zientzia.net/artikuluak/altitudeko-eritasuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Altitudeko eritasuna - Zientzia.eus | Altitudeko eritasuna - Zientzia.eus
Mendigoizale iparramerikar batek, Igor Gamow injineru kimikoak, mendigoizaleak altitudeko eritasunetik salba ditzakeen lozaku bat asmatu du.
Mendigoizale iparramerikar batek, Igor Gamow injineru kimikoak, mendigoizaleak altitudeko eritasunetik salba ditzakeen lozaku bat asmatu du. Altitudeko eritasuna - Zientzia.eus Altitudeko eritasuna
Osasuna
Mendigoizale iparramerikar batek, Igor Gamow injineru kimikoak, mendigoizaleak altitudeko eritasunetik salba ditzakeen lozaku bat asmatu du. Everestera eginiko espedizio batean probatu da lehenengo aldiz. (ikus ale honetan Osasuna goi menditan izeneko artilulua).
Everestera egin den espedizioaren buru izan den David Padwa-k zera esan du: Birika-edemazko arazo larriak izan dituzten bi lagunen bizia salbatu du.
Zakuak 5 kilo pisatzen ditu eta poliuretanoz estalitako nylonez egina dago. Altitudeko eritasuna jasaten hasten den mendigoizaleak zakuan sartu besterik ez du egin behar. Beste mendigoizale batek ponpa baten bidez zakua airez betetzen du eta barneko presioa hazi egiten da. Nahiz eta zakua 4.000 m-tan egon, presioa handiagotuz 2.000 m-ko egoera lor daiteke.
Zakuak erosotasuna eta segurtasuna ematen dio gaixoari handik jaitsi arte. Oraingo ereduan etengabe ponpatu behar da airea zaku-barnera, karbon(IV) oxidozko maila neurri arriskugarrira igo gabe mantentzeko. Minutuko hamar kolpe nahikoa da.
Dena den, zakutik soberan dagoen karbono(IV) oxidoa kenduko duen zurgatzaile kimikoak eta oxigenoa sortzeko bideak prestatzeko azterketak egiten ari dira orain. Zakua airea ponpatzen ibili gabe erabilgarria izatea lortu nahi da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5ac02f590529 | http://zientzia.net/artikuluak/bostgarren-indarra-non-dago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bostgarren indarra non dago? - Zientzia.eus | Bostgarren indarra non dago? - Zientzia.eus
Zientzilariek makina bat saio egin dute Fischbachek esandakoa frogatzeko, baina ez dute bostgarren indarraren existentziaz emaitza erabakiorrik lortu.
Zientzilariek makina bat saio egin dute Fischbachek esandakoa frogatzeko, baina ez dute bostgarren indarraren existentziaz emaitza erabakiorrik lortu. Bostgarren indarra non dago? - Zientzia.eus Bostgarren indarra non dago?
Fisika
Orbita planetarioei buruz egin diren azterketek “bostgarren indar” izenekoaren arrastorik ez dute erakutsi.
Fisikariek bost indar ezagutzen dituzte naturan. Bostgarren indarra Newtonen grabitazio-legearen aldaketa bat da. Duela hiru urte, Washintong-eko unibertsitateko Ephrain Fischbach-ek Newtonen legeak laborategian eskala txikian eginiko esperimentuetan desbidazioak zituela aldarrikatu zuen. Harez gero zientzilariek makina bat saio egin dute Fischbachek esandakoa frogatzeko, baina ez dute bostgarren indarraren existentziaz emaitza erabakiorrik lortu.
Materiari bostgarren indarrak eragiten badio, Eguzkiaren inguruan biratzen ari diren planeten orbitek desbidazioak izan behar dituzte Newtonen legeak esandakoen arabera. Anomalia hau ikusteko zera egin behar da: Newton zuzen zegoela onartuz, Eguzkiaren masa planeta bakoitzaren orbitaren datuekin kalkulatzea. Masa desberdinak lortuko lirateke planeta bakoitzarentzat bostgarren indarrik balego.
Emaitzek ez dute hori gertatzen denik erakutsi. Eztabaida ez da oraindik amaitu, ezen bostgarren indarrak distantzia motzetan bakarrik eragiten omen duenez distantzia planetariotan ez somatzea ez bait da harrigarria.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d3940648b528 | http://zientzia.net/artikuluak/armiarma-haria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Armiarma-haria - Zientzia.eus | Armiarma-haria - Zientzia.eus
Altzairua baino bost bider sendoagoa, eta gainera arina izanik, armiarmaren zetak material berrien artean toki garrantzitsua har dezake.
Altzairua baino bost bider sendoagoa, eta gainera arina izanik, armiarmaren zetak material berrien artean toki garrantzitsua har dezake. Armiarma-haria - Zientzia.eus Materialak
Altzairua baino bost bider sendoagoa, eta gainera arina izanik, armiarmaren zetak material berrien artean toki garrantzitsua har dezake.
Substantzia honen ezaugarrien oinarria bere molekulen antolamenduan dago. Haria proteina handi bakar baten molekulen kateamenduz osatua dago. Hariaren zenbait eskualdetan, eremu kristalinoetan, molekulak ordenatuak daude eta beste batzuetan aldiz (eremu amorfoetan alegia) desordenaturik daude. Zati kristalinoek sendotasuna ematen diote eta amorfoek elastikotasuna.
Nick Ashley biologo ingelesak alde batetik molekularen egitura kimikoa determinatzea lortu du. Bestetik zetaren produkzioa armiarmaren zein genek gobernatzen duen ezagutzea lortu du eta azkenik, gene hori bakterio batean txertatzea ere bai. Bakterio honek zetazko bolatxoak ekoizten ditu. Bolatxoak disoluzio batean murgildu behar dira hari-itxura har dezaten.
Bere ezaugarriak direla eta, honela lortutako zeta konpositez eginiko egiturak sendotzeko erabil liteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d0b99447a940 | http://zientzia.net/artikuluak/iparramerikarren-partikula-azeleragailu-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Iparramerikarren partikula-azeleragailu berria - Zientzia.eus | Iparramerikarren partikula-azeleragailu berria - Zientzia.eus
EEBBeko gobernuak munduko partikula-azeleragailurik handiena Texasen eraikitzeko erabakia hartu du.
EEBBeko gobernuak munduko partikula-azeleragailurik handiena Texasen eraikitzeko erabakia hartu du. Iparramerikarren partikula-azeleragailu berria - Zientzia.eus Fisika
EBBeko gobernuak munduko partikula-azeleragailurik handiena Texasen eraikitzeko erabakia hartu du.
Superconducting Super Collide izena (SSC) eman diote eta erabat lurpean eraikiko da. Proiektu osoaren kostua $4.4 mila miloikoa izango da. 1996.enerako bukatua egotea nahi da.
SSCk 20 milioi elektronvolt ekoiztuko ditu partikula-sortako. Konparazio moduan Genevan dagoen CERNren protoi/antiprotoi-azeleragailuak 0,6 milioi eVetan egiten du lan. Azeleragailu hau partikula-fisikari guztien ametsa da.
Bi protoi-sorta disparatuko ditu batabestearen kontra, orain arte inoiz lortu ez den adinako energiaz. Bi sortek talka egitean lortuko den informazioak, hasiera bateko Unibertsoaren egoera ulertzen lagunduko duela espero da. Era berean, orain arte teorikoak besterik ez diren partikula batzuk (hala nola Higgs bosoia eta “egia” quarka) detektatzea posible izan daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9f183e1ec706 | http://zientzia.net/artikuluak/nereida/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nereida - Zientzia.eus | Nereida - Zientzia.eus
Martha eta Bradley Schaeffer ikerlariek, Nereida ez dela esferikoa eta itxura irregularra duela esan dute.
Martha eta Bradley Schaeffer ikerlariek, Nereida ez dela esferikoa eta itxura irregularra duela esan dute. Nereida - Zientzia.eus Nereida (Neptunoren sateliterik txikiena) 1949.ean aurkitu zuten eta harez gero ezer gutxi ikasi dugu berari buruz. Bere orbita oso eszentrikoa da. Punturik gertuenean planetatik 1,4 milioi kilometrora dago eta urrutienean 9,7 milioi kilometrora.
Goddard Space Center
erakundeko Martha eta Bradley Schaeffer ikerlariek joan den urteko ekainaren 2ko NATURE aldizkariko alean, Nereida ez dela esferikoa eta itxura irregularra duela esan dute.
1987.ean egin zituzten neurketa fotometrikoen arabera, satelitearen kolorezko espektroak ez dauka beste satelite eta asteroideenaren antzik. Beren azterketa-tartean Nereidaren distira lautik baterako erlazioan aldatu zen. Hori azaltzeko modua, satelitea ez-esferikotzat jotzea da.
Dena den, hau ez dator bat aurrikuspen teorikoekin. Izan ere 400 km-ko diametroa duen objektu orok, grabitatea dela kausa itxura esferikoa izan behar du (Nereidak 660 km-ko diametroa du).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3985bac19378 | http://zientzia.net/artikuluak/hiritako-trafikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hiritako trafikoa - Zientzia.eus | Hiritako trafikoa - Zientzia.eus
Hirietan egoten diren trafiko-arazoak konpondu asmoz Raoul Parienti matematikari frantsesak miniautomobil elektriko bat asmatu du.
Hirietan egoten diren trafiko-arazoak konpondu asmoz Raoul Parienti matematikari frantsesak miniautomobil elektriko bat asmatu du. Hiritako trafikoa - Zientzia.eus Hiritako trafikoa
Hirietan egoten diren trafiko-arazoak konpondu asmoz Raoul Parienti matematikari frantsesak miniautomobil elektriko bat asmatu du. REVA du izena.
Automobil hau martxan jartzeko ez da giltzarik behar; txartel magnetiko bat baizik.
Automobilak parking berezietan egongo lirateke eta erabiltzaileak bere txartel pertsonalaren bidez bat har lezake, egin beharrekoak egin eta gero automobila beste parking batean utziko luke. Alokatzeko automobilak izango lirateke.
REVA
k pasaiarientzat bi toki ditu, 2,2 m-ko luzera du, 5 kW-eko bi motore elektrikoz dabil eta 65 km/h-ko abiaduraz 150 km egin ditzake. Automobil hau hiri handietako trafiko-arazoak arintzeko baliagarria izan daiteke eta Proventzako zenbait udal serio aztertzen ari da REVA sistema.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-45b0b4cb2520 | http://zientzia.net/artikuluak/dementziak-diagnostikatzeko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dementziak diagnostikatzeko - Zientzia.eus | Dementziak diagnostikatzeko - Zientzia.eus
Alzheimerra CERETEC izeneko produktu berri bati esker diagnostikatzea posible izango da.
Alzheimerra CERETEC izeneko produktu berri bati esker diagnostikatzea posible izango da. Dementziak diagnostikatzeko - Zientzia.eus Dementziak diagnostikatzeko
Medikuntza
Alzheimer eritasun ezaguna CERETEC izeneko produktu berri bati esker diagnostikatzea posible izango da.
Herrialde industrializatutan 65 urtetik gorako populazioaren %10 dementziak jota dago. Adibidez, herrialde horietan 8 milioi lagunek Alzheimer-en eritasun ezaguna jasaten dute. CERETEC izeneko produktu berri bati esker diagnostikatzea posible izango da. Molekula hau erradioaktiboki markatuta egonik, organismoarentzat kaltegabea da eta pazientean injektatua izan ondoren zenbait orduz garuneko zeluletan finkatzen da.
Gero eskaner edo EMNz garunaren irudiak har daitezke eta garun-morfologia, garunaren funtzionamendua hain zuzen ere, ikusi ere bai. Teknika honek dementzi mota desberdinak diagnostikatzeaz at, garunean egon daitezkeen arazo baskularrak detektatzen lagun dezake
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6205630510ad | http://zientzia.net/artikuluak/ikerketa-zentruaren-barrenean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ikerketa-zentruaren barrenean - Zientzia.eus | Ikerketa-zentruaren barrenean - Zientzia.eus
1988. urtean Euskal Herriko ikerketa-zentruei buruzko sail berri bati hasiera eman genion. Orduan INASMET izan zen azalpenaren helburu eta gaur CEIT izango da. Geografikoki Donostiako Ibaeta auzoan hain hurbil dauden zentru hauek, badituzte beren ezaugarri propioak.
1988. urtean Euskal Herriko ikerketa-zentruei buruzko sail berri bati hasiera eman genion. Orduan INASMET izan zen azalpenaren helburu eta gaur CEIT izango da. Geografikoki Donostiako Ibaeta auzoan hain hurbil dauden zentru hauek, badituzte beren ezaugarri propioak. Ikerketa-zentruaren barrenean - Zientzia.eus 1988. urtean Euskal Herriko ikerketa-zentruei buruzko sail berri bati hasiera eman genion. Orduan INASMET izan zen azalpenaren helburu eta gaur CEIT izango da. Geografikoki Donostiako Ibaeta auzoan hain hurbil dauden zentru hauek, badituzte beren ezaugarri propioak.
Manuel Fuentes.
Urtarrileko asteazken batean CEITeko Ikerketa-Zuzendari den Manuel Fuentes jaunaren bulegora sartu ginenean, telefonoz hitz egiten zuen bitartean hurrengo eguneko klasea prestatzen ari zen. Mahaian paper-, liburu- eta txosten-pilo bat zeukan. Telefonoz hitz egiteari utzi zionean, bigarren lineatik beste dei bat zain zegoen. Gizon honen ekimenaz berehala konturatu ginen eta eskerrak eman nahi dizkiogu gurekin igarotako denboragatik. Hark emandako datuak instalaziotara egindako bisitaz osatu genituen. Bisitan gidari aparta izan genuen: zientzilari eta lagun den Jose Mari Rodriguez.
Gipuzkoako Ikas eta Ikerkuntza Teknikoen Zentrua, hau da, CEIT, hamarkada honen hasieran sortu zen Eusko Jaurlaritzak sortutako beste ikerketa-zentruekin batera.
Garai hartan Gartzia Egotxeaga Eusko Jaurlaritzako kontseilari zenean sortu zen Entitate Babestuaren irudia. Consejo Superior de Investigaciones Científicas delakoaren menpe Euskal Herriko erakunderik ez egoteak (beraz transferentzi arazoak ez egoteak) eta enpresa pribatuak zerbitzu publikora zuzen daitezkeela pentsatzeak, asko lagundu zuen Entitate Babestuen sorreran.
Arakapenezko mikroskopio elektronikoa.
CEIT siglak beste sigla batzuen jarraipena dira, hots CITenak (Gipuzkoako Ikerketa Teknikoen Zentruarenak). Zentru hau Donostiako Industri Injineruen Eskolari erantsia zegoen (eta dago) eta jadanik oso ezaguna zen zientzi eta teknologi arloan.
Ikerketa-zentruek ikerketa-eremu desberdinak jorratzen dituzte eta bakoitzak bere esparru propioa du. Manuel Fuentes-ek honela mugatzen du CEITen laneko eremua:
Bakoitzak geure burua kokatzeko I + G (Ikerketa gehi Garapena) sisteman oinarritzen bagara, CEIT Ikerketaren eta Garapenaren lehen faseetan bereziki aritzen dela esan behar da, Euskal Herriko beste ikerketa-zentruak garapenaren erdiko eta azkeneko fasetan aritzen diren bitartean. Zenbait zentruk enpresen laguntzaile gisa funtzionatzen duen bitartean, guk injineru-eskolaren eraginez iharduera zientifikoa lantzen dugu.
Transmisiozko mikroskopio elektronikoa. Tresna hau oinarrizko ikerkuntz mailan erabiltzen da bereziki. Europan daudenen artean, eredu hau hoberenetakotzat jotzen da.
Entitate babestu izan aurretik CEITen finantzabideak bi iturri nagusi zituen. Alde batetik estatuko zenbait zentru eta bestetik enpresa handiren batekin (CAFekin adibidez) sinatutako akordioak. Enpresa honekin konkretuki, abiadura handiko gurpil baten diseinua estudiatu zen. Lan hau arrakastaz bukatu zen eta munduko aldizkaririk hoberenetan eman zen horren berri. Baina, lan horren emaitzak hemen aprobetxatu beharrean Estatu Batuetan aprobetxatu ziren, zenbait arazo politiko zela medio.
Hasierako harreman haiek mantentzen badira ere, Eusko Jaurlaritzak Entitate Babestuaren irudia sortu zuenez gero ikerketa-zentruen ikusmirak asko aldatu dira. Entitate Babestu izateak, Eusko Jaurlaritzak proiektu jeneriko deitutakoak kontratatuz gehienez zentruaren aurrekontuko %50 estaliko duela esan nahi du. Manuel Fuentes-ek dioenez, proiektu jeneriko hauekin zentruak aberastu egiten dira eta horrela beste proiektu defizitario batzuei aurre egin diezaiekete.
50 tn-ko makina dinamikoaren kontrola. Makina honek 40 tn 1 m/s-ko abiaduraz aplika ditzake. Irudi honetan ijezketa-prozesu industrialak simulatzeko CEIT-ek diseinatutako tresneria ikusten da.
Hamarkada honetan zenbait industriak, giroa aldatu delako agian, beren produkzio nahiz produktuak hobetzeko asmoa azaldu du. Beraz, honek ikerketa-zentruen laneko esparrua zabaltzea esan nahi du. Lehen aipatutako CAF enpresaz aparte, Tubos Reunidos, Tubacex, Artetxe Anaiak, Iberduero, eta abar, harremanetan daude CEITekin.
Enpresa hauekin dauden proiektu guztiak aipagarriak baldin badira ere, biren erreferentzia bakarrik emango dugu.
CAF enpresarekin, baldintza gogorretako burdinbide-esekidurak hobetzeko estudioa burutzen ari dira une honetan.
Iberduerorekin arrakasta handiz burutuako proiektua, linea elektrikotan matxurak urrutira detektatzekoa izan zen. Gaur egun asko erabiltzen den sistema da hau, hain zuzen ere.
Labe berezia material zeramikoak sinterizatzeko. 2500 ºC-raino berotu daiteke, nitrogeno- edo argon-atmosferak erabiliz ala hutsean mantenduz.
Aipatzekoak dira Europan kontratatutako proiektua ere: Espazio-Agentzia Europarrarekin espazioan kokatzeko oso mekanismo konplikatuen diseinua alde batetik eta CAD pakete bat (lan hau burutua dago) bestetik aztertzen ari dira. Ikatzaren eta Altzairuaren komunitatearekin, hausketaren mekanika lineala eta neke plastikoa dira besteak beste aztergai. BRITE proiektu europarrean, ZERMET (zeramiko-metaliko) materialak aztertzen ari dira. Beira metalikoak ere beste zenbait ikerketa-zentru europarrekin batera ikertzen ari gara.
Estatu Batuetako zenbait enpresekin harreman estuak daude. Izen batzuk emateko INTEL komunikazio-enpresa eta EXXON petrolio-enpresa aipatu beharko lirateke.
Orain arte aipatutako proiektuek eta lan-eremuek CEITeko lansail desberdinen berri ematen dute. Batez ere hiru sail daude:
mekanika aplikatua
kontrola/elektronika
Berotako prentsa isostatikoaren gorputza. Tresna hau hauts metalikoak eta zeramikoak sinterizatzeko erabiltzen da....
Hauez gain ingururigoari buruzko sail txiki bat dago. Gazteena denez, ez du lorpen garrantzitsurik eman oraindik.
Langilego berezia
Ikerketa eta garapenaren lehen faseetan aritzen den zentruak langilego berezia eduki behar izaten du. Horixe da hain zuzen ere CEITen gertatzen dena. Administrazio-lanetan eta laguntza-lanetan dabiltzan pertsonez gain, ikerlari guztiak doktore dira; 50 gutxi gorabehera. Hauetatik hamaika, ikertzaile nagusi deitutakoak dira. Titulu hori lortzeko, doktore titulua edukitzeaz aparte munduan dauden aldizkari teknikorik onenetan txostenak nahiz artikuluak argitaratu behar dira. Zientzi arloan munduko onenak esateak, EEBBetako, Britainia Haundiko eta Alemaniako aldizkari jakin batzuetan argitaratzea esan nahi du. Aipatu beharra dago bederatzi doktorek bi tesi doktoral egin dituztela ere; bat estatuan eta bestea atzerrian.
... tresna honekin tenperatura eta presioa batera aplika daitezke. Tenperaturaren balio maximoa 2000 ºC-ko da eta presioarena 200 atmosferakoa.
Ikerketa-zentruetan oso normala izaten da bekadunak aurkitzea, bat, bi edo hiru urtean formatzen egoten direlarik. CEITen bekadunak egon ordez doktoregaiak daude. Normalean doktore izateko laupabost urte behar izaten direnez, horixe da hain zuzen ere jende-mota honek bertan irauten duen denbora. Manuel Fuentes-ek esan zigunez, doktoregaiak lehen bi urteetan formatzen egoten badira ere, hirugarren urtetik aurrera ikasitakoa aplikatzen hasten dira proiektu desberdinei gazteen indarra emanez.
CEITeko ikerlarien curriculuma dela eta, hauetako askok estatu-nahiz nazioarteko aholkularitza-batzordetan parte hartzen dute, eta baita kongresu espezializatutan ere.
Finantzabidea
Finantzabideei buruz hitz egin genuenean, zera esan zigun Fuentes-ek: lukro asmorik gabeko entitatea gara, baina ezin dugu galerarik eduki.
Finantzabide nagusia Eusko Jaurlaritzatik dator; %45 gutxi gorabehera. Lehen esan den bezala, diru honen truke adostasunean onartutako proiektuak burutzen dira. Gipuzkoako Foru-Aldundiarekin batera dauden programen arabera aurrekontuaren %10-15 betetzen da, Europako programetatik beste %10 eta azkenik enpresa pribatuekin lan egiteagatik falta den %25-35 lortzen da.
Departamendu desberdinak bisitatu genituenean, makineria nahiz tresneria sofistikatua bezain garestia ikusi genuen. Hogei milioi, hogeitamar milioi pezeta zen ikusi genuen makina bakoitzaren prezio normala. Baina Fuentes-ek tresneria hau zein erraz lortzen zuten azaldu zigunean, harrituta geratu ginen. Hauxe esan zigun: departamentu batek gailu bereziren bat behar duenean, departamentu horretako ikerlari-buruak eskaera egiten dio dagokion entitateari. Eskaera horri bere curriculuma, argitarapenak, etab. erantsiz, eskatutakoa onartua izaten da pezeta bat ere eztabaidatu gabe. Hitz hauen azpian CEITen izenaren indarra soma daiteke.
Trenaren esekidura aktiboen ikerketa esperimentala. Proiektu hau Beasaingo CAFekin batera egiten ari dira trenen egonkortasuna hobetzeko asmoz
ikus Elhuyar 16. aleko artikulua
Injineru-Eskolarekiko harremanak ere aztergai izan ziren elkarrizketan. Bi erakundeentzat onak omen dira erlazio hauek. Alde batetik CEITeko zenbait ikerlari Injineru-Eskolan irakasle ere badenez, irakasten dutena praktikoki esperimentatzen dute, eta honek beti beste zentzu bat ematen dio irakaskuntzari. Bestalde, CEIT unibertsitateak duen zientifismoaz kutsatzen da eta horrela metodo zientifikoaren inguruan garatzen du bere eginbeharra.
CEITen asko zaintzen den eginkizuna, beste ikerketa-zentruekiko erlazio eta informazio-trukaketa da. Horren ondorioz urtero 6-10 bisitari ospetsu izaten dira aste-pare batez eta berdin gertatzen zaie CEITeko zenbait ikerlariri; hauek Europa nahiz EEBBetako ikerketa-zentruetara joaten bait dira.
Etorkizunari begira
Deformazio handiko neke-saiakuntza. Probeta 600ºC-raino berotuta dago erresistentzia elektrikozko sistema erabiliz, eta karga aldakorrak jasaten ari da. Tenperatura neurtzeko termopare bat probetaren gainazalean soldatuta dago, eta neurri-aldaketak ezagutzeko estentsometro diametral bat erabili da.
Etorkizunaren aurrean oso baikor azaltzen dira, baina zuhur jokatuz. Antza denez EEBBetan, Britainia Haundian eta Holandan, gehiegi hazitako zenbait zentruk porrot egin bait du. Konsziente dira beren aurrekontuen zatirik handiena diru publikoaz estaltzen dela eta, beraz, horrek borondate politikoak irauten duen bitartean aurrera segituko duela, baina egunen batean diru-iturri hau agortu egingo da eta orduan enpresa pribatuan bilatu beharko dute finantzabidea. Beraz, nahiz eta orain eskaerak eskaintzak baino gehiago izan, luzera arazoak ekar ditzake gehiegi hazteak. Kontutan hartu beharreko beste faktorea, zein ikerketa-arlotan inbertitzea da.
Horretarako ikusmirak hamar edo hogei urtera jarri behar dira, eta jakina, asmatu egin behar da. Hau dela eta, gaur egun izen eta arrakasta handia duten arlo batzuetan (hausketaren mekanika linealean adibidez) ez da gehiago haziko. Aldiz, heldutasunera iritsi ez diren beste arlotan (mikroelektronika eta mekanika esperimentalean adibidez), inbertitu egingo dute CEITen. Hala ere, etorkizunaren aurrean baikor azaltzearen arrazoi nagusiena metodo zientifikoa aplikatzean datza; horrela teknologia konkretu baten zerbitzuan egon beharrean teknologi eremu baten zerbitzuan egoten da eta ondorioz, zailagoa da porrot egitea.
CEIT-en iharduera nagusiak
Aleazio nahiz metalen mikroegituraren eta propietate mekanikoen arteko erlazioa.
Deformazio plastikoa
Ziklo handiko eta txikiko nekea
Transformazioak egoera solidoan
Uraren poluzioaren segimendua eta kontrola
Hondakin-uren tratamendu-prozesuen ereduztapen dinamikoa
Ordenadoreak eta dagozkien periferikoak (VAX 11/780, HP 9000, MICROVAX II)
Transmisiozko mikroskopio elektronikoa
Makinen entseiu dinamikoa, ordenadorezko kontrolerako baliabideekin
Berotako prentsa isostatikoa
Transistore bipolarretako junturen entseiu automatikoa
Elektronikan CADez iharduteko lanpostua |
zientziaeus-8e7b8d0fe49d | http://zientzia.net/artikuluak/osasuna-goimenditan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Osasuna goimenditan - Zientzia.eus | Osasuna goimenditan - Zientzia.eus
Iazko urriaren hiruan bi mendigoizale gipuzkoarrek Anapurnako gailurra lortu zuten Himalaian. Bost lagunek osatzen zuten espedizioa eta taldean osasun-arazoen ardura zuen Juan Fernando Azkonarekin egon gara osasun-arazoei buruz argibideak emateko.
Iazko urriaren hiruan bi mendigoizale gipuzkoarrek Anapurnako gailurra lortu zuten Himalaian. Bost lagunek osatzen zuten espedizioa eta taldean osasun-arazoen ardura zuen Juan Fernando Azkonarekin egon gara osasun-arazoei buruz argibideak emateko. Osasuna goimenditan - Zientzia.eus Osasuna goimenditan
Osasuna
Iazko urriaren hiruan bi mendigoizale gipuzkoarrek Anapurnako gailurra (8091 m) lortu zuten Himalaian. Bost lagunek osatzen zuten espedizioa (Txingu Arrieta, Juan Fernando Azkona, Joseba Ugalde, Fidel Olaizola eta Pablo Aldaik) eta taldean osasun-arazoen ardura zuen Juan Fernando Azkonarengana jo dugu goimendiak sortzen dituen osasun-arazoei buruz argibideak eman diezazkigun.
Elh.- Nola planteatu zenuten zuek espedizioan osasunaren arazoa?
J.F. Azkona- Gurea bezalako espedizio batean, hau da, diru askorik ez duen lagun taldea izanik, mendira doan guztiak zerbait eman behar du mendia lortzeko lanean. Alpinismoaren ikuspegitik ekarpen zuzenik egingo ez duen eta eramatea dirua kostatuko den pertsona ezin duzu onartu. Horrexegatik espidizioko kide batek medikuaren lana bere gain hartu beharko du eta kontu horietan zaletuena izaten da normalean. Kasu honetan neri suertatu zitzaidan medikuarena egitea.
Elh.- Nola planteatu zenuen zure lana?
JFA.- Mendiko Federazioak mediku bat dauka, Ramon Garate, kirol-medikuntzan espezialista dena, eta hau espedizioei osasun-ikuspegitik aholkatzeaz arduratzen da. Beregana jo nuen. Berak espedizio-mota, -tamaina eta beste faktore batzuen arabera botikin-eredu batzuk prestatuta dauzka. Alegia, Himalaiara bazoaz, botika hauek eraman behar dira eta gainera bost lagun bazarete honenbeste aspirina.
Elh.- Nolakoak dira Himalaiara joanda aurki daitezkeen arazoak?
Kathmandu-ko tenplu bat.
JFA.- Himalaiara joanda hiru taldetan bana daitezke izan ditzakezun osasun-arazoak. Alde batetik, gure artean ohizkoak direnak: katarroak eta abar. Bestetik, Nepal ingurugiro tropikalean dagoelako eritasun tropikalak. Eta azkenik, altitudearekin erlazionatutako arazoak; goimenditan ohizkoak direnak.
Eritasun tropikalak kontutan hartzen baditugu, irten aurretik zenbait txerto hartzea komenigarri da. Malariaren kontrako aho-txertoa hartu beharko da. Hepatitisaren kontrakoa ere bai, hepatitisetik babesteaz at gorputzaren egoera inmunologikoa asko hobetzen duelako. Disenteriak dira beste arazoa. Osasun-egoera ona ez delako edota egoera txarrea dauden urak edo elikagaiak hartu direlako beherakoarekin egotean ez da harrigarria herrialde horietan. Bidaiari normal bati hiru egunez beherakoarekin egoteak ez dio kalte handirik egiten, baina mendira igo behar duen mendigoizaleari sasoia galtzea ekar diezaioke. Nepal gainera disenteria amebikoaren zonalde endemikoa da eta beraz beherakoaren aurrean kausa zein den erabakitzen jakin behar duzu, gero botika egokiena emateko.
Ramon Garatek emaniko botika-zerrendan begietarako korilio bat zegoen. Hasiera batean ez zitzaigun oso erabilgarria iruditzen, baina azkenean bestela gertatu zen, begietako zoldura asko izan genituelako.
Elh.- Zein da zoldura horien kausa?
JFA.- Ingurugiroaren osasungarritasun eskasa batipat. Zergatik zen jakin gabe, goizean begia ping-pongeko pilotaren moduan zenuela altxatzen zinen. Begietako arazo hauek zona jakin batean gertatu zitzaizkigun joaterakoan eta etortzerakoan.
Elh.- Altuerak sortzen dituen arazoei buruz zer?
Kanpamendu nagusia.
JFA.- Honelako espedizioan arazorik larrienak, egoskorra izanez gero bizia galdu dezakezulako, altitudeak eragindakoak dira. Gora igotzerakoan atmosferako oxigenoaren presio partziala txikiagotuz doa, biriketako albeolotan oxigeno-truke txikiagoa dago eta ondorioz oxigeno gutxiago dabil odolean. Nola konpontzen du gorputzak arazo hau? Hasiera batean bihotz- eta arnas erritmoak bizkortu egiten ditu. Bihotzak 120 taupada egiten ditu minutuko ohizko 60en ordez eta energia asko kontsumitzen du. Organismoak hori konpentsatu egin behar du, energia gutxiago gastatu behar du alegia, eta horretarako odoleko zelula gorrien kontzentrazioa handiagotzen du.
Oso fenomeno kuriosoa gertatzen da. Zauriren bat egiten zaizunean, izotzaz edo pioletaz esaterako, odolaren kolorea ohizkoa baino askoz intentsoagoa da; gorria ez eta granate-kolorea duela esan daiteke; asko loditzen da, txokolatearen ehundura duelarik. Odolean zelula gorri asko duzulako gertatzen da hori; poliglobulia duzulako hain zuzen ere.
Elh.- Inoiz biriketako edema altitudeak duen arazoetako bat dela entzun dut. Zer azal diezagukezu horretaz?
JFA.- Lehentxeago esan dudan legez, oxigeno-eskasiari gorputzak aurre egiteko erabiltzen duen mekanismoetako bat bihotz-erritmoa handiagotu egiten da. Honen ondorioz, albeolotan odol-presio aurrekapilarra handiagotu egiten da eta presioa handiegia izan daiteke odolak birika-albeolotan normaltasunez zirkula dezan. Gertaera honen ondorioa biriketan ura pilatzea da; biriketako edema alegia. Edema 3.000 m-tik gora gertatzen den egokitze-mekanismoaren ondorio da. 3.500 m-tik gora seigarren eguna egin ondoren, biriketako edema sortzearen arriskua desagertu egiten da, poliglobuliaren mekanismoa lanean hasi delako.
Biriketako edemaren sintomak hauexek dira: eztula, espektorazioak eta disneak
arnas estuka ibiltzea, bost kilometro korritu izan bazenitu bezala
Elh.- Biriketako edemaren sintomak agertuz gero, zer egin behar da?
JFA.- Konponbide on bakarra du: 2.500 m-tik behera jaistea. Altitude-arazoren bat dagoenean, biriketako edema edo geroxeago azalduko dudan garun-edema adibidez, arazo hori duen laguna ez da goimendira moldatu. Zera esan nahi dut: arazorik ez duen pertsona gora joan ahala aklimatatu egiten dela altitude horretan egun batzuk egin ondoren. Baina aklimatazio-arazoren bat izan duenak ez du ezer lortuko altitude horretan gelditurik. Okerrago izango da; egunak igaro ahala bere osasun-egoera larrituz joango bait da. Onena ahalik eta azkarren altitudea galtzea da.
Elh.- Oraintxe garun-edema aipatu duzu. Zer da?
Pablo Aldai gailurrean.
JFA.- Garun-edema poliglobuliaren ondorio da. Odolak zelula gorri asko duenez, oso lodi bilakatzen da eta odol-baso estuetan ibiltzeko zailtasuna du. Eta biriketan gertatzen den bezala, garunean odol-zirkulaziorako zailtasuna dagoenean, ura pilatzen hasten da garuneko mintzetan. Garunean pilatzen den urak presio egiten du eta heriotza ekar dezake.
Horrelako kasuren bat ikusi dut inoiz eta hunkigarria da benetan. Andeetan ingeles bat ikusi nuen 86an eta landare moduko gizakia zen garun-edema baten kausaz: begirada galdua zuen, ez zuen entzuten, ez sentitzen eta ez sufritzen. Gainera, egoera horrek ez du itzulerarik.
Andeetan tipikoena biriketako edema gertatzea da. Izan ere oso aklimatazio azkarra egin behar da eta mendien altitudea txikiagoa da. Andeetan Lima-n autobusa hartu eta egun batean altiplanora, 4.000 m-ra, igotzen zaituzte. Ez dago aklimatazio egokia egiteko betarik. Himalaian errazago gerta daitezke garun-edemak ordea; altitudea handiagoa bait da.
Garun-edemaren sintomarik nagusienak koordinazio eza eta txotxatzea dira. Hau detektatzeko test moduko bat planteatzen da: goizero jeikitzen zarenean batuketa erraz batzuk egitea. Lortzen ez baduzu ahalik eta azkarren jaisten hastea duzu egokiena.
Elh.- Izozte-arazorik izan al duzue?
Anapurna.
JFA.- Beno, izozketen mekanismoa azalduko dizut. Bi kausa nagusi daude. Alde batetik poliglobulia. Odola lodiagoa denez gorputz-adarretako odol-baso estuetatik zirkulatzeko zailtasuna du eta ezin du hara behar den beroa eraman. Bestetik, nekeak odola gehienbat bizitzeko beharrezkoak diren organoetara (garunera, giltzurrunetara, biriketara) joan dadin eragiten du, eta ez adarretara.
Odolaren loditzearen kontra zer egin? Asko edan behar da. Altitudean likido asko galtzen da. Giroa oso lehorra da, goian ur-lurrinaren presioa ere txikia delako. Arnasketan likido asko galtzen da. Elikaduraren oinarria gauza lehorrak dira; ezin duzu barazkirik igo. Ur guztia elurra urtuz lortu behar duzu eta oso lan nekosoa da. Pentsa, eguna bukatu denean iritsi dendara nekatuta eta ur-pixka bat lortzeko denbora luzez egon behar duzu elurra sutan berotzen, eror ez dadin kontua izaten, elurra hartzeko eskua kanpora ateratzen... Ni gailurra egin aurreko goizean 2 ordu t’erdiz aritu nintzen 7 litro ur lortzeko. Zure gogoaren aurka ari zara nekatua zaudelako eta lotan egotea nahiago zenukeelako, baina iraun nahi baduzu derrigorrez egin behar duzu.
Elh.-Izan duzuen elikadurari buruz zen esan dezakezu?
JFA.- Gurea bezalako espediziotan hiru elikadura-mota izaten dira: hurbiltze-martxarakoa, kanpamendu nagusikoa eta altitudeko kanpamendutakoa. Guk hurbiltze-martxan eta kanpamendu nagusian jan genituen elikagaiak Nepalen erosi genituen: makarroiak, oreak, opilak, mermeladak, ogia, barazkiak etab. Gainera dieta orekatzeko kontzentratu bitaminikoak ere hartzen genituen. Altitudeko kanpamendutan elikagai deshidratatuak eta kontzentratu bitaminikoak hartzen genituen. Ezinezkoa zen elikagai freskorik hartzea, alde batetik igo beharreko pisua asko handitzen delako eta bestetik galtzeko arriskua dagoelako. Hala ere, pisuari begiratu gabe gutiziaren bat igotzen duzu. Guk adibidez, txorizo-mutur bat igo genuen.
* — * — * — * — *
Honenbestez bukatzen dugu Juan Fernando Azkonarekin goimendiari buruz izan genuen elkarrizketa eta orain zerbait gehiago dakigula iruditzen zaigu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2c7c6e2b5c72 | http://zientzia.net/artikuluak/garirik-gabeko-ogia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Garirik gabeko ogia - Zientzia.eus | Garirik gabeko ogia - Zientzia.eus
Mandiokarekin eta sorgoarekin ogia egiteko modu berriek Hirugarren Munduak duen gari-inportazioarekiko dependentzia murriz lezakete.
Mandiokarekin eta sorgoarekin ogia egiteko modu berriek Hirugarren Munduak duen gari-inportazioarekiko dependentzia murriz lezakete. Garirik gabeko ogia - Zientzia.eus Garirik gabeko ogia
Nekazaritza
Mandiokarekin eta sorgoarekin ogia egiteko modu berriek Hirugarren Munduak duen gari-inportazioarekiko dependentzia murriz lezakete.
Tradizio baten desagertzea: gobernu senegaldarrak estatuan zehar garia ugaltzea debekatzen ez badu, neskatila honek ez du hemendik aurrera artatxikizko kuskuez betetako ontzian bere behatzik sartzeko aukerarik izango.
Azken 40 urteotan, milaka pertsona sorgo, artatxiki eta antzeko produktuez egindako ogia jateari utzi eta ogi zuria jaten hasi da. Arrazoiak ez dira ulergaitzak. Galirinez egindako ogia zaporeduna da, eramaten erraza, ez da egun gutxian alferrikaltzen eta beste janari askoren lagungarri da.
Ogi zurira aldatzeak nazioko ekonomia erabat nahas dezake. Populazio hiritarra da gariaren alde lehenik jokatzen duena. Ogia eskatzen duten neurrian, produktu tradizionalen eskaera beheraka doa. Uztagatiko diru-sarrerak murrizten doazela ikusten duten nekazariek, gogor dihardute produkzioa hazteko asmoz burrukan. Honek sarritan ez du soberakina areagotu besterik egiten, geroago prezioak jaitsiz. Egoera honek nekazaritza ahuldu egiten du eta garapen-bidean dagoen herri askoren ekonomia nekazaritzan oinarritzen da.
Ordezko pobrea: ogi zuriak ale osoz egindako elikagaiak eta barazki sustraidunak ordezkatzen ditu Banté-ko (Benin) azokan.
Azokan edo dendan erositako ogiak, jan aurretik prestakuntzarik behar ez duelako ordezkatzen ditu janari tradizionalak. Beste zenbait produktuk (artatxikiak, batatak, mandiokak edo patatak berak) kuzinatu aurretiko prestakuntza luzea eta landua eskatzen du eta prestatu eta segituan jateko hobeak dira. Ezin dira egun askotan gorde.
Hirietako lan-egitura herrietakoa baino zurrunagoa da. Hirietako jendeak azkar presta litekeen janaria behar du eta ogiak baldintza hau betetzen du. Ez da harritzekoa, beraz, hirietan bizitza aldatzen doan neurrian, herriak eta hiriak handitzen doazen eran, jendeak bertako sustrai, tuberkulu eta zerealez egindako produktuak baino ogi zuria nahiago izatea.
Elikadura eta Nekazaritzarako Erakundea (FAO) azken urte t’erdi honetan sorgo, mandioka eta bertako beste hainbat produkturekin ogia egiteko posibilitatea aztertzen aritu da. Jendeak ogia nahi badu, galirinik inportatu beharrik gabe egindako ogia izan beharko luke; galirina inportatzeak nekazaritza arriskuan jartzen bait du.
Garia inportatzeak kalte handia ekar lezake. Mila bederatziehun eta hirurogeitabatetik mila bederatziehun eta laurogeitabata arte, urteko gari-kontsumoa nazio tropikaletan %3 igo da, sustrai eta tuberkuluena, aldiz, %0,5 jaitsi delarik. Oro har, 38 estatu tropikaletan urtero 100.000 tona gari baino gehiago kontsumitzen da; hauetako bederatzi estatutan milioi bat tona baino gehiago.
Mandioka-zatiak irin bihurtu baino lehen lehortzen dira.
Gari-kontsumoa non ari den igotzen ikusteko nahikoa da galirin-fabrikak non kokatu dituzten kontutan hartzea.
Kanada, Europa eta Estatu Batuetako herrialde epeletan gari-gainprodukzioak izugarrizko soberakina sorterazi du. Ondorioz, garapen bidean dauden nazio askotan gariaren prezioa (artifizialki) baxua da. Egyptok, esate baterako, orain dela gutxi ogi-barraren prezioa bikoiztu egin behar izan du. Nazio tropikaletan gari gehiago produzi zezaketen, baina garia ez da han asko hazten eta bertako produktuak askoz gehiago biltzen dira. Klima tropikalaren muturrak hobeto jasaten dituzte produktu horiek. Ikertzaileek nazio tropikaletan gari-produkzioa hazteko asmotan dabiltza, baina lehen urratsetatik ez dira oraindik pasa.
Haititarrek modu tradizionalak nahiago dituzte. Hona hemen irin latzez egindako mandioka-ogi hartzitu gabea burdinazko barrilan kuzinatzen.
Ogia egiten diharduen edonorentzat gariak duen erakarpen garrantzitsuena ez da bere zaporea; gari-aleak glutena edukitzea baizik. Proteina honek biskositate- eta elastikotasun-propietate nabarmenak ditu. Glutenak badu beste ezaugarri garrantzitsu bat ere: legamiak hartzitzerakoan produzitzen dituen karbono (IV) oxidoaren burbuila txikiak barnean hartu eta masa zabaltzea eta harrotzea ahalbidetzen du. Masa berotzean, beroak masa glutinosoa burbuila inguruan kokatzen du, ogiari itxura harro ezagun hori emanez.
Galirina beste zenbait produkturen irinarekin nahastuz, ogi konposatuak egiteko zenbait saiakuntza burutu dira. Horrela prezioak asko aldatuko lirateke, baina ez dirudi honelako ogiek etorkizun argirik dutenik, beste arrazoi batzuen artean garia beste produktuak baino merkeago bilakatu delako.
Produktu tradizionalez ogia egiteko okinak glutenaren ordezkoa erantsi beharko dio irinari, baina ia kasu guztietan ordezko hori inportatu egin beharko da. Elikadura eta Nekazaritzarako Erakundean glutenaren ordez xantano-goma erabili da. Estatu Batuetan elikagai-gehigarri gisa onartua izan da. Prestakuntz denbora gutxi behar duten janarietan baita agente loditzaile moduan ere. Nahiz eta xantanoa erosteko garaian garestia izan, garapen-bidean dauden nazioek xantanoa produzi dezakete; klimak ez bait dio produkzio horri eragiten.
Mandioka-irinezko eta sorgo-irinezko oreari xantanoa erantsi arren, itxura oneko ogia egiten da.
Ogi zuria egiteko, glutena ez da gaur egun behar-beharrezkotzat jotzen. Xantanoaz posible da sorgo- eta mandioka-ogia egitea. Luzaroan irauten duen ogia da gainera eta mandiokaren kasuan zapore hobea duena. Nolanahi ere, oinarrizko baldintza zera da: legamiak produzitzen dituen karbono (IV) oxidoaren burbuilei eusteko barrunbe egonkor baina malguak egingo dituen zerbait izatea.
Xantanoak izandako arrakastak, barrunbe malgu horiek produzituko dituen beste hainbat bide urratzera bultzatu zituen ikerlariak.
1987an eta 1988an egindako ikerketek adierazten dutenez, ogia komertzialki edo etxean, arroz, artatxiki, arto edo sorgoarekin egin liteke eta baita beste zenbait sustrai eta tuberkulurekin ere. Garapen bidean dauden estatuentzat gertaera horrek ondorio sakonak izan ditzake. Zoritxarrez, teknologia bera bakarrik ez da nahikoa gobernuko politika aldatzeko. Baina herrialde tropikal asko ari dira gaur egun gari-inportazioa kontrolpean edukitzeko bideak aztertzen.
Beste estatu askok garirik gabeko ogia nahiko lukete, baina ez daukate hori aurrera eramateko teknologia egokirik eta ezta bertako produktuak komertzialki bultzatuko dituen politikarik ere.
Estatu garatuek zerealak esportatuz, gobernuek eskuhartzen ez duten kasuetan behintzat, nekazaritza lokala arriskuan jartzen dute. Baina Hirugarren Mundura esportatzen duten estatuek gari-soberakina mozteko produkzioa murrizten badute, eta Hirugarren Munduak garia ordezkatzeko bertako produkzioa gehitzen badu, epe luzera estatu guztiek mozkinak izango lituzkete.
Garapen bidean dauden nazioek garapen ekonomikoa lortu nahi badute, nekazaritza bidez izan behar du eta ez industri garapenaren bidez.
Nahiz eta gari-kantitate handiena herrialde epeletan hazi, irin-fabrikak garapen bidean dauden estatu tropikaletan gorantz doaz.
Arriskuan dauden uztak: iparraldetiko gari merkeak zenbait pertsonaren bizimodua mehatxupean jartzen du; Kolombian sorgo-sailak dituzten nekazariena eta Sokodé-ko (Togo) batata-saltzaileena adibidez, nahiz eta produktu hauek gariarekin konparatuz pertsonaren dietarako egokiak izan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c5763f0a6af9 | http://zientzia.net/artikuluak/marea-goramarea-behera-energia-garbia-baina-garest/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Marea gora/marea behera: energia garbia, baina garestia - Zientzia.eus | Marea gora/marea behera: energia garbia, baina garestia - Zientzia.eus
Mareek sortutako energiak, energi arazo lokalak konpon ditzake. Hala ere, garestia da oraindik. Marea gora eta marea beheraren arteko maila-diferentzia 10 m altukoa baino handiagoa da ingurune haietan.
Mareek sortutako energiak, energi arazo lokalak konpon ditzake. Hala ere, garestia da oraindik. Marea gora eta marea beheraren arteko maila-diferentzia 10 m altukoa baino handiagoa da ingurune haietan. Marea gora/marea behera: energia garbia, baina garestia - Zientzia.eus Marea gora/marea behera: energia garbia, baina garestia
1989/02/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Iturria: Elhuyar aldizkaria
Energia berriztagarriak
Bretainian eta Normandian egun batzuk pasatzen ari ginela, turismoaren ikuspegitik hain fama handia duen Mont-Saint Michel bisitatzea erabaki genuen. Iritsi baino hiruzpalau kilometro lehenago gure helburua begibistan genuen. Irla bat zen, baina lurrez inguratutako irla. Inguruko lurrak badia handi baten hondoa zirudien, baina ez zen inondik inora ere itsasorik ikusten. Saint Michel-en gaztelu barnean ordu-pare bat igaro ondoren automobila hartzera abiatu ginenean, lehen lurrez inguratutako irla urez inguratuta zegoela ohartu ginen; hau da, lehen ikusten ez zen itsasoa begibistan genuen.
Marea gora eta marea beheraren arteko maila-diferentzia 10 m altukoa baino handiagoa da ingurune haietan. Beraz, ur-kantitate handiak higitzen dira gora eta behera.
Hori dela eta, ez litzateke harrigarria itsas higiduran oinarritutako aplikazioren bat aurkitzea. Hortaz, Saint Malo eta Dinard herrien artean La Rance deitutako marea-zentral elektrikoa aurkitu genuen.
Aintzira handi bat zirudien zentralak. Egitura behintzat, antzekoa da, hau da, ibai bat dago; La Rance izenekoa. Badia bat ere badago; ibaiak isuritako urak jasotzen dituena; eta baita uraren ibilbidea oztopatzen duen murru luze bat ere. Desberdintasuna finkatzen duena, murruaren beste aldean dagoen itsasoa da.
Murruaren hasieran zegoen aparkalekuan automobila utzi ondoren, oinez abiatu ginen murruan zehar. Ez zen zaratarik entzuten eta kerik ere ez zen ikusten. Usain txarrik ez zegoen eta urak zeukan zikinkeria ez zen beste lekutan baino handiagoa. Marea behera zegoenez, itsasoak jotzen zuen murruaren aldean zulo handi batzuk ikus zitezkeen.
Irudi honetan La Rance-ko turbinen egitura ikus daiteke. Turbina hauek norantza berean biratzen dute marea igo nahiz jaisterakoan; helizeko besoek angelu aldagarria bait dute. Urtegia betetzen edo husten denean, elektrizitatea ematen zaie turbinei epe labur batean, hauek propultsatzaile gisa eragiteko. Honen helburua, hurrengo zikloa hasi aurretik ur-mailen arteko diferentzia ahalik eta handiena izatea da.
Oinez joan ahala eta murruarekiko paralelo eta iladan kokatuta, ur-zurrunbilo batzuk agerian zeuden itsasoan. Ia murru osoa zeharkatu genuenean, murruaren barrenera zuzenduta zeuden eskailera batzuetatik gela handi batera iritsi ginen. Bertan, panel handietan zentralaren egitura eta funtzionamendua azaltzen ziren. Gezurra bazirudien ere, murruaren barrenean bunker baten itxurako eraikuntza izugarria zegoen. Pasabideak, eskailerak gora, eskailerak behera, makineria eta langileak nonnahi ikusten ziren.
Zentral hau egiteko lehen urratsak 1941. urtean eman ziren; proiektua estudiatzeko sozietate bat osatu zenean. 1961. urtearen hasieran eraikitzeari ekin zitzaion eta 1967ko abenduan bukatu ziren lanak.
Eraikuntzaren ikerketan, lau izan ziren aldi berean aztertu beharreko gaiak. Alde batetik, energi mota honen izaerak dauzkan arazo matematikoak, teorikoak nahiz praktikoak, zeuden
zientzia berri bat sortu zela esan daiteke
Eredu txikiagotuen teknikak hogei urteko ikerketak bete zituen Grenoble, Chaton eta Saint Malo-ko ikerketa-zentruetan.
Injinerutza zibileko arazoak ere gainditu behar izan ziren. Badiaren bokaleak 750 m-ko luzera zuen eta marea bakoitzean higitzen zen ur-kantitatea 360 milioi metro kubikokoa zen. Lanak lehorrean egin ziren.
Lan Rance-ko marea-zentrala.
Turboalternadore-multzoa eraikitzeak ikerketa bereziak eskatu zituen. Ikerketa hauen ondorioz ardatz horizontaleko sistema berri bat asmatu zen. Gaur egun sistema hau 15 m baino ur-altuera txikiagoko lekuetan erabiltzen da. Turbinek korronteak dituen bi norantzetan (gorakoan eta beherakoan) funtzionatzen dute eta itsas urek sortzen dituzten korrosio-arazoak eta beste batzuk gainditzeko prestatuta daude. Guztira 24 turboalternadore eraiki dira.
Murrua badiaren ahoaren bi muturrak elkartzeko aprobetxatu ahal izan da eta honen gainean bi norantzako errepidea eraiki da. Injinerutza zibileko arazoak handiak izan dira, Badiraren bokalea luzea zela eta.
Eraikinak hormigoi armatuzko tunel baten itxura du. Bertan goi-tentsioko kableak, makina-aretoa eta korrontearen tentsioa 3,5 kV-etik 225 kV-era pasatzen duten hiru transformadore daude. Korronte elektrikoa hiru leku desberdinetara bidaltzen da: Brest-era, Erdiko Mendikatera Rennes igaroz eta Alençon lurraldera.
Baina nola lortzen da energi mota hau?
Marea igotzen hasten denean ura badiara sartzen da, horretarako egindako tuneletatik. Tuneletan turbinak daude eta hauen besoak urak jotakoan biraka hasten dira. Biraketa energia zinetiko hau, sistema mekaniko baten bidez energia elektriko bihurtzen da. Marea jaisten hasten denean, aurreko prozesuaren antzekoa gertatzen da; hau da, badiatik itsasora joateko tuneletatik pasa behar du eta tunel hauetan turbinak birarazten ditu.
Ez da erregairik behar, poluziorik ez du sortzen eta abantaila nabaria da. Hala ere, bi dira eragozpen nagusienak:
Batetik, kokapen geografiko egokia aurkitu beharra; leku guztietan marea goraren eta marea beheraren arteko diferentzia hamar metrokoa baino handiagoa ez bait da egoten.
Bestetik, eraikitze-lanek dituzten kostu handiak kontutan hartu behar dira. Badia ixteak zailtasun handiak ditu eta itsasoak, gainera, korrosio bidean jartzen ditu hurbil dituen eraikin nahiz materialak.
Oraindik ere oztopoei abantailei baino garrantzi handiagoa ematen zaie eta honexegatik La Rance-koa da dagoen marea-zentral bakarra.
Etorkizunean badirudi Estatu Batuak eta Kanada izango direla energi mota honetaz arduratuko direnak, nahiz eta epe laburrerako asmo zehatzik izan ez.
Marea zentralen inguruan Erresuma Batuan garatzen ari den esperientzia baten berri eman nahi dugu.
Injineru-talde batek itsas zabalean kokatu nahi ditu turbinak. Metodo honen bidez ez legoke badiarik itxi beharrik eta ondorioz ekosistemak ez luke eraginik jasango.
Badia ixten denean bertako fauna eta flora derrigor aldatu egingo direla kontutan hartu behar bait da .
Injineru hauek lau zona posible hartu dituzte beren saiakuntzak egiteko. Ondoko mapan ikusten da zona hauek non kokatuta dauden.
Honela ateratako energiaren kostua, energia nuklearretik ateratakoaren antzekoa izan daiteke.
Arazo teknologiko eta natural asko gainditu beharko da eta kostuak ere handiak izango dira; baina, energia garbia, hau da, hondakinik gabekoa, izango da. Azken hau energia alternatibo deitutako guztien konstantea da; hots, diseinu- eta instalazio-kostu handiak daude, baina mantenimendua bakarrik izaten da, behin zentrala martxan jarri ondoren, aurre egiteko kostua.
Erizpide ekonomikoak izan dira orain arte kontutan hartu diren bakarrak, noski. Baina erizpide hauekin batera beste batzuk ere kontutan hartzeko garaia da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-605d9f42377d | http://zientzia.net/artikuluak/batuketak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Batuketak - Zientzia.eus | Batuketak - Zientzia.eus
Hon hemen matematikan ikasten den lehen eragiketa: Batuketa. Hasierak edozein zaletasunerako ezinbesteko garrantzia izaten du. Honek, froga txiki bat besterik ez du izan nahi. Ordenadorea jolas-moduan irakasteko tresna egokia da.
Hon hemen matematikan ikasten den lehen eragiketa: Batuketa. Hasierak edozein zaletasunerako ezinbesteko garrantzia izaten du. Honek, froga txiki bat besterik ez du izan nahi. Ordenadorea jolas-moduan irakasteko tresna egokia da. Batuketak - Zientzia.eus Hona hemen matematikan ikasten den lehen eragiketa: BATUKETA. Garai bateko irakasteko sistemaren arabera alabeharrez buruz ikasi behar izaten zen eta nekez bederen ikasten zen.
Programaren zatiak
Gaur egun berriz, irakasteko era aldatu den arren gauza bera lortu nahi da, baina era alaiagoan. Askotan edo ia kasu gehienetan, lan hau irakasleen esku uzten den zerbait da. Eta gurasoek zer? Pertsona helduagoek zer?
Hasierak edozein zaletasunerako ezinbesteko garrantzia izaten du. Lehen topaketak beti izaten du pertsonengan eragina.
Guzti hau zertarako? galdetuko du irakurle batek baino gehiagok. Ba, erantzuna erraza da. Guzti hau, ordenadorearen aroari ekin zaion belaunaldi honetan, jolastuz ikas daitekeela azaltzeko.
Batzuentzat ordenadorearen erabilpena jolasetara muga badaiteke ere, beste askorentzat lan-tresna bilakatzen da. Beste batzuentzat berriz, jolas-moduan irakasteko tresna egoki. Hau da guk gaur programa honekin azaldu nahi duguna. Ordenadorea ez da martzianoz beteriko etxe bat bakarrik. Baditu (hori azaltzen ahalegindu gara bederen orain arte) beste erabilpen batzuk ere.
Honek, froga txiki bat besterik ez du izan nahi.
Demostrazio bat da, zuk (guraso, pertsona heldu, ...) haur bat batuketak lantzeko laguntza eske hurbiltzen zaizunean pikotara bidali beharrean berari lagunduz biok une alaia pasatu ahal izateko.
10 REM BATUKETAK
20 KEY OFF:SCREEN 2:SCREEN 0:COLOR 2
30 DIM BAT$(17),ZENB$(6)
40 LOCATE 12,20:COLOR 2:PRINT “Kaixo, ongi etorria programa honetara!!!”:
FOR I=1 TO 3000:NEXT I
50 CLS:COLOR 2:RANDOMIZE TIMER
60 LOCATE 1,36:PRINT “BATUKETAK”:LOCATE 2,36:COLOR 3:PRINT “=========”:COLOR 2
70 LOCATE 9,7:PRINT “Batugaien digitu-kopurua (3-15):”;:COLOR 4:BEEP:
INPUT “ “,N1$:N1=VAL(N1$)
80 IF N1 3 OR N1 15 THEN COLOR 3:LOCATE 21,7:
PRINT “3tik 15era bitartekoa izan behar du!”:LOCATE 11,7:PRINT SPC(70):
LOCATE 11,7:COLOR 2:GOTO 70
100 COLOR 2:LOCATE 13,7:PRINT “Batugai-kopurua (2-6):”;:COLOR 4:BEEP:
INPUT “ “,N2$:N2=VAL(N2$)
110 IF N2 2 OR N2 6 THEN COLOR 3:LOCATE 21,7:
PRINT “2tik 6ra bitartekoa izan behar du!”:LOCATE 15,7:PRINT SPC(70):
LOCATE 15,7:GOTO 100
120 MAX=0:FOR J=1 TO 6:ZENB$(J)=””:NEXT J:GA=0
130 FOR I=1 TO N2:DIG=INT(RND*(N1-3))+3
140 IF DIG MAX THEN MAX=DIG
150 FOR J=1 TO DIG:D=INT(RND*10)
160 IF D=0 AND I=DIG THEN 180
170 ZENB$(I)=RIGHT$(STR$(D),1)+ZENB$(I)
210 CLS:LOCATE 1,36:COLOR 2:PRINT “BATUKETAK”:COLOR 3:LOCATE 2,36:
PRINT “=========”
220 COLOR 2:FOR I=1 TO N2:LOCATE 7+I,54-LEN(ZENB$(I))*2:FOR J=1 TO LEN(ZENB$(I))
:PRINT MID$(ZENB$(I),J,1);” “;:NEXT J:NEXT I
230 COLOR 10:LOCATE 8+N2,51-N1*2:PRINT STRING$(N1*2+2,45)
240 BAT$=””:SAR$=””
250 FOR I=1 TO 17:BAT$(I)=””:NEXT I
260 FOR I=N1 TO 0 STEP -1
270 FOR J=1 TO N2:LOCATE 7+J,52-(N1-I-1)*2:COLOR 2:IF (N1-I) =LEN(ZENB$(J))
THEN PRINT MID$(ZENB$(J),LEN(ZENB$(J))-(N1-I-1),1)
280 LOCATE 7+J,52-(N1-I)*2:COLOR 10:IF (N1-I) LEN(ZENB$(J)) THEN
PRINT MID$(ZENB$(J),LEN(ZENB$(J))-(N1-I),1)
300 IF I=0 AND BAT$(1) “10” THEN 610
310 BAT$(I)=RIGHT$(STR$(BUR),1)
320 FOR J=1 TO N2
330 IF LEN(ZENB$(J)) N1-I THEN
BAT$(I)=STR$(VAL(BAT$(I))+VAL(MID$(ZENB$(J),LEN(ZENB$(J))-(N1-I),1)))
350 BUR=VAL(LEFT$(BAT$(I),LEN(BAT$(I))-1)):BAT$=RIGHT$(BAT$(I),1)+BAT$
360 LOCATE 9+N2,52-(N1-I)*2:COLOR 5:PRINT “\”;CHR$(29);
370 TE$=” “:WHILE ASC(TE$) 48 OR ASC(TE$) 57:TE$=INKEY$:IF TE$=”” THEN TE$=” “
380 WEND:SOUND 2000,.8
400 IF TE$=RIGHT$(BAT$(I),1) THEN 460
410 LOCATE 21,7:COLOR 3
420 PRINT “Seguru al zaude “;TE$;” sartu nahi duzula (B/E)?”:T$=” “
430 WHILE T$ ”B” AND T$ ”b” AND T$ ”E” AND T$ ”e”:T$=INKEY$:WEND
440 LOCATE 21,7:PRINT SPC(70)
450 IF T$=”E” OR T$=”e” THEN 360
460 SAR$=TE$+SAR$
470 IF BUR=0 AND I =1 THEN 610
480 COLOR 3:LOCATE 21,7:PRINT “Bururakorik ez baduzu 0 sartu.”
490 COLOR 5:LOCATE 7,52-(N1-I+1)*2:PRINT “\”;CHR$(29); 500 TE$=” “
510 WHILE ASC(TE$) 48 OR ASC(TE$) 57
520 TE$=INKEY$:IF TE$=”” THEN TE$=” “
530 WEND
540 SOUND 2000,.8:PRINT TE$:LOCATE 21,7:PRINT SPC(70)
550 IF VAL(TE$)=BUR THEN 610
560 LOCATE 21,7:COLOR 3
570 PRINT “Ziur al zaude “;TE$;” sartu nahi duzula (B/E)?”:T$=” “
580 WHILE T$ ”B” AND T$ ”b” AND T$ ”E” AND T$ ”e”:T$=INKEY$:WEND
590 SOUND 2000,.8:LOCATE 21,7:PRINT SPC(70)
600 IF T$=”E” OR T$=”e” THEN 480
610 NEXT I
630 IF BAT$=SAR$ THEN LOCATE 21,7:PRINT “ONGI!!! Batuketa ongi egin duzu.”:
FOR I=1 TO 1000:NEXT I:GOTO 710
640 GA=GA+1:LOCATE 21,7:PRINT “GAIZKI!!!”
650 FOR I=LEN(BAT$) TO 1 STEP -1
660 IF MID$(BAT$,I,1) MID$(SAR$,I,1) THEN COLOR 13:
LOCATE 9+N2,52-(LEN(BAT$)-I)*2:PRINT MID$(SAR$,I,1)
670 NEXT I
690 IF GA=1 THEN LER$=”Aproba ezazu berriro.”
ELSE LER$=”Batuketa honekin zailtasunak izan dituzu.”
700 LOCATE 21,17:PRINT LER$:LOCATE 23,29:PRINT “Jarraitzeko J sakatu.”:BEEP: TE$=””:WHILE TE$ ”J” AND TE$ ”j”:TE$=INKEY$:WEND:LOCATE 23,30:
PRINT SPC(40):IF GA=1 THEN 210 ELSE 720
710 LOCATE 23,29:PRINT “Jarraitzeko J sakatu.”:BEEP:TE$=””:WHILE TE$ ”J” AND TE$ ”j”:TE$=INKEY$:WEND
720 LOCATE 21,7:PRINT SPC(70):LOCATE 23,7:PRINT SPC(70)
730 LOCATE 21,17:PRINT “Beste batuketarik egin nahi al duzu (B/E)?”
740 TE$=””:WHILE TE$ ”B” AND TE$ ”b” AND TE$ ”E” AND TE$ ”e”:TE$=INKEY$:WEND
750 IF TE$=”B” OR TE$=”b” THEN 50
760 CLS:LOCATE 13,27:COLOR 2:PRINT “A G U R !!! Beste bat arte.”
770 FOR I=1 TO 2000:NEXT I:CLS
780 END
790 REM AMAIA BATUKETAK
60-110: Batuketen zailtasun-maila aukeratu, hots, batugaien digitu-kopurua eta batugai-kopurua.
120-200: Zenbakiak aleatorioki atera; lehenbizi zenbaki edo batugai bakoitzak izango duen digitu-kopurua eta ondoren digitu hauetako bakoitza, ezkerreko digituak Ø baino handiagoa izan beharko duelarik.
210-230: Batuketa pantailan azaldu.
260-610: Batuketa egin.
270-290: Eskuinetik hasita une bakoitzean batzen ari garen zutabea kolore desberdinez nabarmenduko da, aurretik nabarmenduta zeudenak normal jarriz.
310-350: Uneko zutabeko batura partziala lortzeko lehendik bururako zegoena hartuko da lehenik, ondoren zenbaki bakoitzak posizio horretan duen digitua (baldin badu) gehituz.
Lortutako emaitzak digitu bat baino gehiago baditu, hots, 10 baino handiagoa bada, ezkerreko digituak bururako gorde beharko ditugu.
360-600: Lehenengo beheko zenbakia eskatuko zaizu eta ondoren bururakoa. Bururako ezer ez baduzu, Ø sartu beharko duzu.
Horrela jarraituko da ezkerreko zutabera iritsi arte.
630: Ordenadoreak kalkulatutako emaitza (BAT$) eta zuk sartutakoa (SAR$) konparatu ondoren, ongi ala gaizki egin duzun adieraziko zaizu.
650-670: Batura zuzena ez bada, gaizki dagoen zenbaki bakoitza kolorez aldatuko da.
690-760: Batuketa bakoitzeko bi saio posible izango dituzu.
OHARRAK:
Ohartuko zinen zenbakiak aleatorioki ateratzerakoan digituz digitu egin dugula. Zergatik hori?
Ordenadoreek badute muga bat. Muga hortik gorako zenbakiak notazio esponentzialean idazten ditu eta nahiz eta kalkuluak burutzeko arazorik izan ez, zenbakiak pantailan agertzeko garaian eta batuketa pausoz pauso egiterakoan zailtasunak genituen. Beraz, karaktere-katea bezala tratatu behar izan ditugu.
Batugaien digitu-kopuruaren eta batugai-kopuruaren mugak alda daitezke, beti ere pantailaren neurriak kontuan izanik, noski. Horretarako 30, 70, 80, 100, 110, 120 eta 250 lerroetan aldatu beharko dira.
Kontuan izan batura gordetzeko erabiltzen den taulak digitu-kopuru maximoa baino handiagoa izan behar duela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-69f7cc46f757 | http://zientzia.net/artikuluak/zenbakiak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zenbakiak - Zientzia.eus | Zenbakiak - Zientzia.eus
Zenbaki guztiak ez dira mota berdinekoak. Horrexegatik beraien konplexitatearen arabera multzo desberdinetan sailkaturik daude eta zenbaki arruntak, osoak, razionalak, errealak eta konplexuak ditugu zenbaki-multzorik ezagunenak eta erabilienak.
Zenbaki guztiak ez dira mota berdinekoak. Horrexegatik beraien konplexitatearen arabera multzo desberdinetan sailkaturik daude eta zenbaki arruntak, osoak, razionalak, errealak eta konplexuak ditugu zenbaki-multzorik ezagunenak eta erabilienak. Zenbakiak - Zientzia.eus Matematika
Zenbaki guztiak ez dira mota berdinekoak. Esate baterako 2 eta ¯-2 edo 3i eta -1. Horrexegatik beraien konplexitatearen arabera multzo desberdinetan sailkaturik daude eta zenbaki arruntak, osoak, razionalak, errealak eta konplexuak ditugu zenbaki-multzorik ezagunenak eta erabilienak.
Multzo hauek N, Z, Q, R, C letraz adierazten dira hurrenez hurren, eta zera betetzen dute: bakoitza hurrengo multzoaren baitan egotea. Hori matematikoki N Æ Z Æ Q Æ R Æ C adierazi ohi da.
Baina guzti hau teoria hutsa da; errealitatean, kalean, gehien erabiltzen diren zenbakiak Z multzokoak bait dira eta asko jota Q multzokoak. Izan ere 1, 2, 1000, 3627, erako zenbakiak erabiltzen dira gehien, eta nolabait esateko zorrak adierazi nahi baditugu, zenbakiei (–) zeinua jartzen diegu aurrean zenbakia negatibo bihurtuz. Zer esanik ez, zenbaki hamartarrak ere erabiltzen dira. Adibidez 2,13 m, 7,14 kg. 1,8 l eta abar. Hala ere zurginek, iturginek eta abarrek metroaren eta zentimetroaren ordez milimetroa erabili ohi dute unitate gisa neurriak adierazi behar dituztenean. Horrela zenbaki hamartarrak arrunt bihurtzen dira: 2130 mm esate baterako.
Zenbaki arruntak erabiltze honek, zenbakiei izena emateaz gain berauen azterketa sakona egitera bultzatu du matematikari asko eta baita matematikari ez den hainbeste lagun ere. Sakontze honen fruitua zenbaki-teoria dugu. Teoria hau Fermat matematikariarekin XVII. mendean sortu zela esan dezakegu. Mende hartan, hain zuzen ere, argitaratu zen Claude-Gaspard Bachet eta Méziriac poeta eta gizazaleak Jolas matematikoei buruz idatzitako lehen tratatua: Problemes plaisant detectables qui se font par les nombres izenekoa. Bertan garai hartan ezagunak ziren karta- eta zenbaki-jokuaz gain auzi sakonagoak ere bazekartzan. Besteak beste, karratu magikoen eraikuntza eta analisi mugagabeko problemak.
Bestalde, fruitutzat hartu behar dugu zenbaki-jokuen arloan lortutako hainbeste emaitza ere; batzuetan sakonak, zenbaki lehenak, zenbaki lagunak, etab. eta besteetan bitxikeriak bakarrik. Azken bide honetatik segituko dugu.
Hasteko, zergatik ez, har dezagun 142857 zenbaki arrunta. Benetako zenbaki arrunta ematen du; beste edozein bezalakoa. Hala ere, ez da egia. Zenbaki hau lehenengo sei zenbaki arruntez biderkatuz gero:
142857 x 1 = 142857
142857 x 5 = 714285
142857 x 6 = 857142
biderkadura guztiek zifra berberak dituzte, ziklo bat izango balitz bezala zifren ordena mantentzen delarik. Horretaz aparte 7 zenbakiaz biderkatzen bada:
142857 x 7 = 999.999
lortzen da. Azken emaitza honek, ahalegin txiki baten laguntzaz, zenbakiaren nolakotasuna ezagutzera eraman gaitzake. Izan ere 1/7 zenbaki razionalaren adierazpide hamartarra kalkulatzen bada,
0,142857 142857 142857 ... (0,142857 142857... x 7 = =0,99999999..)
lortzen bait da, hau da, hasierako 142857 zenbakia 1/7 zenbakiaren periodoa da.
Propietate berberak dituzten beste zenbakiak ere aurkitu dira. Zenbaki hauei zenbaki zikliko esaten zaie. Besteak beste 100 baino txikiagoak diren 17, 19, 23, 29, 47, 59, 61 eta 97 zenbakiek sortzen dituztenak. Adibidez 17 zenbakiak 1/17 frakzioa sortzen du, bere periodoa 0588235294117647 delarik. Zenbaki hau 1, 2, ..., 16 zenbakiez biderkatzen baduzu, zifra berberak lortuko dituzu; ordena berean, baina beste zenbaki batez (zeroz ez) hasita:
0588235294117647 x 3 = 1764705882352941
Zenbaki zikliko guztiak zenbait zenbaki lehenen alderantzizko frakzioen periodoak dira.
Utz ditzagun oraingoz zenbaki ziklikoak eta goazen beste zenbaki batzuk ikustera. Seguru asko irakurle askok ezagutuko ditu 12345679 zenbakia eta bere propietateak:
12345679 x 9 = 111 111 111
12345679 x 18 = 222 222 222
12345679 x 81 = 999 999 999
Hala ere, ez dakigu guk hemen 9 zenbakiarentzat betetzen dena beste zenbaki batzuetan ere bete daitekeela ezagutzen duzun ala ez. Dena den nola egin daitekeen azalduko dizugu hemen. Adibide gisa 7 zenbakiarentzat beste bat kalkulatuko dugu. Ekuazio moduan planteatuko dugu: guk x zenbakia bilatu nahi dugu, zeinak 7 zenbakiaz biderkaturik 1 zifraz osatutako zenbaki bat emango digun, hau da:
x . 7 = 111 111 ... (zifra-kopurua ez dugu ezagutzen)
beraz x bilatzeko 111111... zenbakia 7 zenbakiaz zatitu behar da, zatiketa zehatza izan dadin arte.
Kalkulua egiten bada
Kasu honetan 1 zifraz osatutako zenbakiak sei zifra ditu. Metodo honek erakusten digunez, 2 zenbakiarentzat ezin da horrelako zenbakirik lortu (ezta bikoitientzat ere); 111... zenbakia ez bait eta 2 zenbakiaz zatigarria.
Kuriositate gisa 49 zenbakiarentzat lortzen den zenbakia 2267573696145124716553287981859410430839 dela esango dugu.
Pasa gaitezen beste batera.
Har ezazu zifra guztiak berdinak ez dituen zenbaki bat. Guk 8161 aukeratuko dugu. Zenbaki honetan hemen egingo duguna zuk errepikatu egin behar duzu aurreratu duzun zenbakiarekin.
Gauza bera egin behar da kenduran agertzen den zenbakiarekin
noiz bukatzen da? Azken kenketan argi ikusten da erantzuna zein den. Azken kenketan kendurak kenkizunak eta kentzaileak dituzten zifra berberak baditu, honek zera esan nahi du: zifrak berrordenatzen badira, kenketa berbera lortuko da. Beraz ez dago segitzerik.
Zer? Zure zenbakiarekin gauza bera gertatu al zaizu? Oker ez bagaude, 6174 zenbaki bera lortu duzu, ezta?
Gauza bera gertatzen da 3 zifrako zenbakiekin
Azkenean beti 495 zenbakia lortzen da.
Zuretzat utziko ditugu bi eta bost zifrako zenbakien azterketa.
Bukatzeko, lerro hauen azpian dituzuen emaitzek bitxikeria beste izenik ez dutela merezi esango dugu. Lehenengo multzoan biderkaketa guztietan 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 eta 9 zifrak behin bakarrik agertzen dira:
138 x 42 = 5796 |
zientziaeus-0ffc522031c5 | http://zientzia.net/artikuluak/robert-koch/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Robert Koch - Zientzia.eus | Robert Koch - Zientzia.eus
Bakteriologo aleman hau, Hanover inguruko Clausthal-Zellerfeld hirian jaio zen 1843.eko abenduaren 11n. Alemaniako Baden-Baden hirian hil zen 1910.eko maiatzaren 27an.
Bakteriologo aleman hau, Hanover inguruko Clausthal-Zellerfeld hirian jaio zen 1843.eko abenduaren 11n. Alemaniako Baden-Baden hirian hil zen 1910.eko maiatzaren 27an. Robert Koch - Zientzia.eus Biografiak
Bakteriologo aleman hau, Hanover inguruko Clausthal-Zellerfeld hirian jaio zen 1843.eko abenduaren 11n.
Koch-ek hamabi neba-arreba zituen eta medikutzarako joera erakutsi zuen gaztetan. Göttingen-eko unibertsitatean Wöhler eta Henle irakasle izan zituen eta 1866. urtean oso nota bikainekin karrera amaitu zuen.
Mediku izan arren, esploratzaile izan nahi zuen; munduan zehar leku berriak aurkitzea alegia. Bere emazteak ordea, asmo haiek burutik kendu egin zizkion eta mediku gisa lanari ekin zion. (Gero dena dela, emazte hura utzi, dibortziatu eta bera baino askoz ere gazteagoa zen neska batekin ezkondu zen).
Frantzia eta Prussia-ren arteko gerran mediku militar gisa parte hartu zuen prussiarrei lagunduz. Ondoren, Silesiako Breslau inguruan nekazal mediku izan zen. Han, satar izeneko gaitzak ganadua jo zuen eta Koch-ek gaitza aztertzeari ekin zion. 1876. urtean, gaitza abelgorrien barean zegoen bakterio batek sortzen zuela aurkitu zuen. Bakterio hura arratoiei ezarri zien eta horrela batabestea kutsatuz joan ziren, azkenean bakterio haiexek agertzen zirelarik.
Hau ezkerrean alineatzen diren argazkientzako taula da
Beste aurrerapauso garrantsitsua ordea, bakterioak animalien gorputzetik kanpo haztea izan zen. Odol-seroa gorputz-tenperaturaraino berotuta erabili zuen horretarako. Sistema horren bitartez, satarraren bakterioaren bizitza osoa aztertu ahal izan zuen eta aurka egiten zioten esporak aurkitu ere bai.
Koch-en fama zabalduz joan zen eta Berlinera bizitzera eta lanera joateko aukera izan zuen. Han anilina-tinduak erabili zituen bakterioak aztertzeko. Izan ere tindatu gabeko bakterioak erdigardenak dira eta ikusten oso zailak.
Bakterioak gorputzetik kanpo aztertzeko, Koch-ek likidoak erabiltzen zituen, baina geroago solidotan hazten hasi zen, egokiagoa zelako. Jelatinatan hazi zituen hain zuzen. Kochek beirazko euskarri launak erabiltzen zituen bakterioak hazteko, baina bere laguntzaile Julius Richard Petri-k beirazko kaxa estalkidunez ordezkatu zituen eta hori da orain ere erabiltzen den sistema.
Jelatinatan bakterioa ezin zen higitu, eta han bere burua behin eta berriz zatituz bakterio kolonia osatzen zen. Horrela animaliei bakterio horiek txertatzea posible zen, zein motatakoak ziren beti ere segurtasunez jakiten zutelarik.
Kochek bere arau eta tekniken bidez gaitz desberdinen bakterioak isolatu eta identifikatu egin zituen. 1882. urtean, tuberkulosiaren baziloa aurkitu zuen eta 1890. urtean bere ustez baita gaitz beldurgarri horren erremedioa ere. Erremedioa ordea, ez zen berak uste bezain ona.
1883. urtean Asiara joan zen izurrite beltza eta kolera aztertzera. Afrikan logura-gaitza ere ikertu zuen. Koleraren baziloa aurkitzeagatik saria eman zioten. Gero, 1897 eta 1906. urte bitartean izurrite beltza arratoiaren arkakusoen bitartez eta logura-gaitza tsetse euliaren bitartez transmititzen zirela frogatu zuen.
1905. urtean, medikuntza eta fisiologiazko Nobel Saria eman zioten Robert Koch medikuari, tuberkulosiaren arloan egindako aurkikuntzengatik.
Alemaniako Baden-Baden hirian hil zen 1910.eko maiatzaren 27an.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1eb25d0231df | http://zientzia.net/artikuluak/viet-nam-en-basogintzan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Viet Nam-en basogintzan - Zientzia.eus | Viet Nam-en basogintzan - Zientzia.eus
Gerran suntsitua izan ondoren, eta munduko naziorik pobreenetakoa eta populatuenetakoa izanik, Viet Nam-ek bere inguru naturala berreskuratzeari ekin dio.
Gerran suntsitua izan ondoren, eta munduko naziorik pobreenetakoa eta populatuenetakoa izanik, Viet Nam-ek bere inguru naturala berreskuratzeari ekin dio. Viet Nam-en basogintzan - Zientzia.eus Gerran suntsitua izan ondoren, eta munduko naziorik pobreenetakoa eta populatuenetakoa izanik, Viet Nam-ek bere inguru naturala berreskuratzeari ekin dio.
Laranja Agentearen museo izateari utzita, birlandaketa plangintzari esker, Mekong-eko delta eraberritzen ari dira.
Munduko zuhaiztiak izugarrizko abiadan desagertzen ari diren unean, munduko nazio pobreenetakoa (eta biztanle-dentsitate handienetakoa duena) oihan tropikala birlandatzen aitzindari da. Hamabi urtez saiakuntzak egin ondoren —sarritan porrotez beteriko urteak izan dira— zientzilari vietnamiarrak herrialde horretan gerrak hondatutako basoak (30 urtean etengabeko burrukak kaltetutako basoak) birmoldatzen hasi dira.
Viet Nam-en baso tropikalaren birlandaketa martxan dagoenaren froga nagusia, Ho Txi Minh hiritik iparrekialdera 30.000 hektareako lur-eremuaren ertzean aurkitzen diren 100en bat kilometro dira. Lehen baso tropikal hezeaz estalitako Ma Da-ko zuhaiztiak, soldadu iparvietnamiarren gotorleku izan ziren. Soldaduak basotik kanporatzeko, tropa hegovietnamiarrek eta estatubatuarrek napalmez kiskaldu zuten zuhaitzez beteriko zonaldea. Ondorioz, zuhaitzen hiru laurdenak ihartu egin ziren eta paisaia sabana elkor eta bonbardaturiko mendihegal birrinduaren itxuraz gelditu zen, vietnamiarrek soropil amerikarra deitu ziotelarik.
1975.ean gerra bukatu eta segituan, zientzilari vietnamiarrak bertako zuhaitzen hainbat espezie birlandatzen hasi ziren. Zuhaitz horiek Hego Viet Nameko bonbardaketan 1,7 milioi hektareatan botatako 72 milioi litro herbizidaren ondorioz suntsituak izan ziren. Hasierako saiakuntza haiek ez zuten arrakastarik izan; urtaro lehorrean egindako beroaren ondorioz suteetan erre egiten zirelako bereziki. Zuhaitz gazteak eguzki tropikal bero horretatik babesteko, zientzilariek zuhaitz exotikoz estali zuten basoa; Indigofera tenesmani, Acacia auriculiformis eta Cassia siamea bezalako zuhaitzez alegia. Zuhaitz hauek dezente hazi zirenean, dipterokoarpo-espezie zenbait landatu zuten.
Hamar urte baino gehiago saiakuntzak egiten ihardun ondoren, espezie batzuk bizirik iraun zutela ikusita poztu egin ziren zientzilariak. Gaur egun, eukalitu eta arkazien 300 hektareek lau Dipterocarpus -espezie babesten dituzte: D. alatus, (yang deiturikoa), D. Dyeria, (dau deiturikoa), D. hopeadorata eta D. anisoptera .
Esperimentuak munduko beste herrialdeei baso tropikalak birlandatzeari buruz itxaropen handia eskaintzen die, baina baso tropikalak berritxuratzeak zenbat denbora eskatzen duen eta zein zaila den ere begibistan jartzen du. Vietnamiarrek hamar urte baino gehiago behar izan dituzte espezie gutxi batzuk milaka espeziek ehundaka urtetan iraun duten lekuan itsasteko. Gainera, Ma Da basoan berrestaltzen ari diren zatia eta alboan dagoen mintegia (jatorrizko basoaren %1 delarik) sabana kiskaldu eta mendi-hegal biluzien ertzean ez da berde-zati bat besterik. Zientzilari vietnamiarren ustez hamarkadak beharko dira beste zenbait landare-espezie birsortzeko, eta garai batean basoan bizi izan ziren elefante, tigre, hartz, orein eta beste ugaztun handiak berriro itzuliko ote diren edo ez zalantzan jartzen dute.
Gerra-denboran baino baso gehiago galdu dira Viet Namen 1975.ean gerra bukatu zenetik gaur arte. Gerra ondoren hamar milioi etxe, eskola, ospitale, errepide eta ureztatze-sistemak berraraikitzea dela eta, sutarako egur-bilketa dela, basotako suteak eta nekazaritzan mendetan zehar iraun duen moztu eta erretzeko metodoa dela eta, Viet Namek urtero 200.000 hektarea inguru baso galtzen ditu. Herrialdearen ehuneko 40 edo, gaur egun elkor kontsideratzen da.
Emakume bat zingira batean mangleak landatzen.
Orain dela bi urte, ordea, ingurugirorako aurrekontu murritz batean 500 milioi inguru zuhaitz landatu ziren Viet Namen 160.000 hektareatan. Vietnamiarrek ingurunea eraberritzeari lehentasuna ematen diote, nahiz eta krisi ekonomikoa handia eta kanpoko nazioetatik jasotzen duten laguntza txikia izan. 4 bilioi dolar Sobietar Batasunetik eta 50 milioi dolar Suediatik.
Costa Rica bezalako estatu batekin konparatuz, honek urtero milioika dolar jasotzen ditu kanpoko estatuetatik ingurunearen laguntzarako eta urtero 7.000 hektarea zuhaitz soilik landatzen ditu 50.000 hektareako galera konpentsatzeko; Viet Nameko birlandaketa-saiakuntzena da agian munduko kosturik handiena duena.
Vo Kui, Hanoi-ko unibertsitateko biologi dekanoaren hitzetan: Viet Namek aurten 200.000 hektarea zuhaitz landatzea du helburutzat eta ahal bezain laster 300.000raino iristea. Birlandaketaren egitekoa da batasunaz geroztik nazioak duen desafiorik handiena.
Gerra-garaian, Vo Kui eta zientzilari-talde batek —armatu gabe— beren bizia arriskatuz burruka-zona gurutzatu egin zuten 17garren paralelotik gertu, gerrak ingurunean eragin zituen kalteak aztertzeko. Hura tropa amerikarrek eta hegovietnamiarrek eginiko defoliazio-bonbardaketen ondoren segituan izan zen. Lehen bisita hark aurrean zuten eginkizuna zein neurritakoa zen begibistan jarri zien. Vo Kui eta zientzilari vietnamiarrez osatutako talde batek, nazioak bere egoera ekologikoa berreskura zezan plan nazionala idatzi zuten.
Planak, 1980.ean aurkeztutako Mundua Kontserbatzeko Neurriak deituriko printzipioetan oinarrituta, berehala martxan jarri beharreko bi neurri aldarrikatzen zituen: famili plangintza bideratzeko maila handiko programa eta basoa berreskuratzeko kanpaina masiboa. Vo Kui eta bertako herritarrek, Vo Nguien Giap jenerala (Ipar Viet Nameko komandante izandakoa) barne zelarik, ingurunea eraberritzeko aurreko agiriaren antzeko neurriak zituen plan nazionala argitaratu zuten; beste 30 naziok egin zuten baino lehenago egin ere.
Orain dela hilabete batzuk Hanoin hitz egiten ari ginela, honela zioen Giap jeneralak: Soldadua orain beste fronte batera dator, ingurune-frontera hain zuzen. Ni neu, fronte militarretik fronte teknologiko eta zientifikora nator; ingurunea eraberritzera, alegia.
Gerra bukatu ondoren, ez nintzen kontserbazioaren garrantziaz konturatzen, baina ingurunea eraberritu gabe, Viet Namek zuzpertze ekonomikorik ezin dezakeela izan argi dakusat orain; bata eta bestea apartaezinak bait dira.
Giap jeneralak, Viet Nameko presidenteorde eta nazioan dagoen mailarik handieneko ingurune-babesleak, E.F. Schumacher-ek ( Smal is Beautiful liburuaren egileak) bere pentsakerari eragin ziola aitortu zuen. Nire estrategia berria ez da ingurunearen aldeko neurria bakarrik; bakearen aldeko neurria ere bada. Orain Viet Nameko ingurunearen alde —eta bakearen alde— burrukatzen dut.
Ma Da-ko zuhaiztien birsokuntza: sartutako dipterokarpoak loratan daude.
Gaur egun, Viet Namek bere estrategia argitaratu zuenetik oraindik 3 urte pasa ez direlarik, milioika nekazari ari dira bonbek eginiko 25 milioi inguru krater betetzen, krater horietako batzuek 30 metroko zabalera dutelarik. Laboreekin estaltzen ari dira eta leku batzuetan arrain-haztegi bihurtu dituzte kraterrak. Berriro lehengo lurretara itzuli diren herritarrek nazio osoko errepide-ertzetan zuhaitzak birlandatu dituzte. Hemendik hurbil, metal korrosibozko xaflaz inguraturik lorategi-sailak eta landatu berri diren fruta-arbolen ondoan tanke herdoildutan zentinelak ikus daitezke. Bonbek eginiko kraterrak arroz soroak zulatuta utzi dituzte eta bonben estalki hutsak lurrean barreiatuta daude.
Nekazariek eta beren umeek, zurarekin egiten duten modura multzo handitan pilatzen dituzte. Emakumeek saski handitan jaso eta haga luzeen muturrean jarriz metal herdoildua kilometrotan zehar gertuen dagoen txatartegira eramaten dute. Handik fabriketara garraiatzen dute eta han altzariak egiteko edo hesigintzarako edo beste zerbaitetarako erabiltzen dute. Hamazazpigarren paralelotik hurbil, 1975.ean batasuna lortu arte nazioa zatitzen zuen linea (ikasleek eta haurrek McNamara hesia deiturikoa) bota egin zuten eta hesia zegoen lekuan zuhaitz-ilara bat landatu. Hesia Robert McNamara-ren (gerra-denboran defentsarako idazkari amerikarraren) oroimenez izendatu zuten horrela soldaduek eta kazetariek. Bi zatien arteko mugan zona desmilitartuan zegoen eta 100 kilometro baino luzeagoa zen.
Binh Tri Thien probintziako Kon Tien basogintz eskolan, zona desmilitartu izandako lekutik kilometro gutxira ikasleek azken sei urteetan milioi bat zuhaitz baino gehiago landatu eta zaindu dituzte.
Viet Nameko Basogintz Ministraritzak hurrengo 10 urteetan, suntsitutako 1,5 milioi hektarea baso sartzeko eta beste 200.000 hektarea eraberritzeko plangintza egin du. Horrez gain, Hezkuntz Ministraritzak zuhaitz-landaketa curriculumean iharduera gisa sartu du. Ikasle bakoitzak zuhaitzak landatu eta zaindu egin behar ditu. Hezkuntz Ministraritzak oinarrizko heziketako eskolumeei urteko zuhaitz bat esleitu die, bi irakaskuntza ertainetakoei eta hiru azken mailako ikasleei. 1985. eta 1986. urteetan ikasle vietnamiarrek 52 milioi zuhaitz landatu zituzten eta mintegitarako 860.000 metro karratu prestatu.
Bizkor lan egin beharra dugu,
zioen Vo Kui-k. Gaur egun dugun birlandaketa-portzentaia %21etik %50eraino igotzea lortzen ez badugu, Vietnam ingurugiro-krisiaren erdi-erdian aurkituko da.
Ataza edonor atzera botatzeko modukoa da. Zientzilari vietnamiarren ustez bonbardaketaren, basoa makina bidez, garbitzearen, napalmaren eta tropa amerikarrek eta hegovietnamiarrek egindako defoliazioaren ondorioz, 2,2 milioi hektarea baso eta nekazaritzarako lur galdu ziren. Hegoaldean, mesetako basoetan 5,6 milioi hektarea alferrikaldu ziren. Horrez gain, 20 milioi metro kubiko zur (komertzializatzeko zena) 135.000 hektarea kautxu-plantazio, 300.000 milioi tona janari eta fauna eta arrain-haztegi baliotsuak ere suntsituak gertatu ziren.
Iparramerikako aire-indarrek, “Operation Ranch Hand” deiturikoan, 40 milioi litro Agente Laranja, 20 milioi litro Agente Zuri eta 8 milioi litro Agente Urdin barreiatu zituzten uzta, baso eta zuhaiztietan ingurune-sarraski izugarri hartan. Laranja Agenteak oso toxikoa den dioxina du (2, 3, 7, 8-TCDD); gaur egun zeharo debekatua. 1961.etik 1971.era arte Hego Viet Nam osoaren gutxienez %35ean barreiatu zen eta gaur egun oraindik (azkenengo erasotik 18-25 urtera) irauten du toxiko horrek.
Baina 1989an oraindik lurrak gerra-aztarna ugari.
Arlo honetan aitzindari direnen ustez, (New York-eko Unibertsitateko Arnold Screter-en, Harvard-eko Medikuntz Eskolakoak diren Bignhamton eta John Constable-ren ustez) Laranja Agenteak duen osagai landarehiltzailea, TCDD, Viet Nam hegoaldeko lurzoruan, janarian eta faunan dosi handitan aurki diteke oraindik. Aditu hauek egindako ikerketaren arabera, hego Viet Namen aztertutako gantz-ehunak eta ama-esneak ere oraindik dioxina dute.
Schecter-ek honela dio: TCDDren kutsadura Viet Nameko animali ehunean detekta daitekeen arren (erabat ez bada ere neurri batean Laranja Agenteak kutsatua) beste dibentzodioxina polikloratu eta dibentzofurano polikloratu bidezko kutsadura existitzen da; gizakien ehunean denboraldi berean aurkitutakoaren antzekoa hain zuzen ere. Honek zera esan nahi du: beste zenbait iturrietatiko dioxina-kutsadurak, nahiz basa jatorriko nahiz baserri-jatorriko janari-katea kutsa dezakeela.
Viet Nameko hegoaldeari helikopterotik begiratzen badiogu, gerrak ingurunean egindako kalteak zeintzuk diren ikus dezakegu. Bonbardaketa-kraterren aztarnak linea paralelotan agertzen dira arroz soroetan lurreratze-pistak hedatzen diren modura, sarritan nekazal zonaren erdia edo herena urgeldidun leku bihurtuz. Helikopteroa lurretik 300 metrora baino gutxiagoara geldirik egoten zenean, nekazariak ikusi ahal izan nituen zuloen artean arroza biltzen. Baina Tai Ninh-eko probintzian, Boi Loi zuhaizti izendakoari begiratuz, paisaiak hila zirudien.
Boi Loi-ko zuhaiztiak —3.000 hektarea inguru, eta gerra-denboran Viet Kong-en gordeleku izandakoa—bonbardatu egin zituzten, hostorik gabe utzi, napalmez erre eta azkenik 3 metro zabaleko eta 2,5 tona pisatzen zituzten goldeekin hondeatu egin zituzten. Ia 20 urte geroago, botatako zuhaitzen enborrak bakarrik agertzen dira belardi lehorretan. Zientzilari vietnamiarrek suntsipen-area hauei Laranja Agentearen museo deitzen diete.
Mekong-eko Deltak airetik begiratuz itxura hobeagoa duela dirudi. Viet Nam-eko mangle-sare bikaina (Estatu Batu eta Viet Nam-en arteko gerran gehien kaltetutako ekosistema) nazioko baso tropikalak baino eraberritze-egoera aurreratuagoan dago. Rung Sat-en Ho Txi Minh Hiritik hegoekialderantz, 1976an eraberritze-lanetan hasi zirenetik, mangle-basogintzarako lau enpresa jarri dituzte amerikarren Nga Bai-ko itsasuntzi-basea zegoen lekutik hurbil.
Birlandaketa-lanak orain dela 9 urte hasi zirelako, mangleek gaur egun Ho Txi Minh hiriko egoiliarrek beren mantenurako eta probetxurako behar duten adina erregai ekoizten dute. Rung Sat gainetik pasatzean, urtarrilean, kilometrotan eta kilometrotan zuhaiska-ilarak ikusi nituen landatuta; Laranja Agenteak lokatz bihurtzeraino berdindutako areatan, hain zuzen ere.
Viet Nameko mangle-baso handienak denbora gehiago beharko du eraberritzeko. Hamazazpigarren paralelotik hegoaldera 1.600 kilometrora edo, nazioaren muturrean, Kamau-ko buruan dagoen zonaldea gerrako eraso latzenetako batzuen eskenategi izan zen eta defoliazioa jasan zuen puntuetako bat ere bai. Zuhaizti produktibo eta arrain-haztegien ehuneko 50 baino gehiago erabat suntsitua izan zen; sarritan Laranja Agentearen dosi sinpleaz.
Guztira, defoliazioak eta napalm-ak 124.000 hektarea mangle deuseztu zituen Viet Nameko hego eta erdialdean. Herbizidekin berrogeitasei mangle-espezie desagertu ziren, nipa palmondo gogorrenarekin batera. Faunako milaka espeziek jasan behar izan zituzten ondorio kaltegarriak, milioika pertsonak bezalaze. Hogei urte geroago, birlandaketa-lan izugarrien ondoren, jende gehiena eta hegazti-espezie batzuk itzuli egin dira.
Esku askoren laguntzaz eraberritze-lana arinagoa da. Milaka langile gerra-denboran hondatutako ureztatze-sistemak konpontzen.
Rhizophora spiculata
mangle-espezie nagusiari, (bertako egoiliarrak zurez, lastoz, ikatz begetalez eta taninoz hornitzen dituenari) erasan zion gehien defoliazioak. Gerra-garaian, soldadu hegovietnamiarrek eta bertako herritarrek, Viet Kong-ak setiatuta zeudela, mangleen frutitua jatera jo behar izan zuten arroza bukatu zitzaienean. Hainbat espezieren hostoak etxabereak elikatzeko eta arroz-sailak ongarritzeko baliagarri suertatu zitzaizkien. Manglea loratzen denean, erleak kopuluetan elikatzen dira, bertako biztanleak argizariz eta eztiz hornituz. Horrez gain, Rhizophora ren hosto zabalak elementu garrantzitsu dira arrain eta itsaskien elikadura-katean. Eroritako hostoak kanaletan desegiten dira, espezie akuatikoak ugaldu eta elikatzen diren urari mantenugaiak erantsiz.
Ihinztaketaren ondoren, ez da Rhizophora asko berreskuratu. 1984erako, vietnamiarrek 32.000 hektarea Rhizophora sartu zituzten Kamaun, baina montzoi-haize gogorrek eta uholdeek kostan sartutakoak desegin egin dituzte.
Atzerapen hauek izan arren, vietnamiarrek adorez egin diete aurre beren arazoei. Iaz egindako berrikuntza garrantzitsuenetakoa, arrain eta basogintzako baliabideak departamentu berean elkartzea izan zen. Gobernua Mekong-eko Deltan manglearen ikerketa-zentru bat ere jartzeko asmotan dabil, eta nekazal nahiz basogintz arloko saiakuntzak martxan daude. Vo-Tong Xuan-en gidaritzapean, (agronomiako irakaslea eta Kantho-ko Unibertsitateko erretoreordea da berau), Mekong-eko Delta-n milaka hektareatan dagoeneko landare-barietare desberdinak sartu dituzte nekazal eta basogintzako teknikak erabiliz.
Azken urte hauetan Delta-ko lurretan nekazariek egindako esperientziei buruz azterketa zabalak egin ditugu
, dio Vo-Tong-ek. Hostorik gabe utzitako zonatan edo suteek erretako areatan, nekazariek zuhaitz-ipurdiak atera , lurra goldatu eta kalabazerak landatzen dituzte. Hurrengo urtaroan, zenbait baberrun-mota, arroza, artoa, sesamoa, banana, batatak eta abar landatzen dituzte. Aldi berean, mangle-espezie desberdinak sartzen ari dira.
Orain dela hamarren bat urte zientzilari amerikar batzuek aztertu zutenez, mangleak 20-30 urtetan naturalki eraberritzeko gai dira. Arthur Westing, Amerikako lehen ikerketa-talde zientifikoaren partaidea, gerrak ingurunean sorterazi dituen ondorioak aztertzeko 1970an Viet Namera egindako bisitan ez zen hain baikor agertu. Berak esan zuenez, basoa eraberritzeko berrogeitamar urte baino gehiago beharko dira, etengabe landatuz.
Gaur egun, Kaman penintsulako mangle-sailetako ehuneko 20 baino gehiago oraindik elkor daude. Suntsitutako lurzati hauek, Laranja Agentearen museo deiturikoak hauek ere, penintsulan zehar leku askotan ikusten dira. Leku hauek, ur ilunez estaliak daude eta zingira antzutan kanporatzen diren zuhaitz-ipurdien forma ez-naturalez desitxuratuak daude.
Erretagoardiako mangleen (malaleuka-basoen) ehuneko 30 inguru ere ez da eraberritu. Malaleuka-basoak (Laranja Agenteaz ihinztatuak eta napalmez bonbardatuak) eraberritzeko orduan zailtasun nagusienetakoa, zuhaitzak bota ondoren bertan hazi den belar antzua da. Ngueien Van Nam-en ustez, (Mihtn Hai probintziako basogintz buruaren ustez) 26.000 hektarea malaleuka erabat suntsituak eta beste 60.000 hektarea erasanak suertatu ziren. Ehundaka langileren laguntzaz, zientzilariek arrakasta osoz sartu dituzte 20.000 hektarea malaleuka. Nam-en ustez 20-30 urte pasa beharko dute basamutileek malaleuka-arbolak bota ahal izateko. Oraindik landatu gabe dauden lurraldeek ez dute bertakoentzat 2020. urtera arte produkturik emango, bere ustez.
Viet Namek basosartze-lanetan aurrerakada nabarmena egin du, baina ingurunearen eraberritzea diru-ezak oztopatua izan da. Joan den neguan Suediak 100.000 dolar inguru eman zituen ingurunea eraberritzeko proiektuen lehen faserako. Garapen Internazionalerako Agintaritza Suediarra, 1989an hasiko diren eraberritze-lanetarako 750.000 dolar gehaigo emateko aztertzen dihardu. Proiektuak, beste estatuak Viet Nami eraberritze-lanetan laguntzen has daitezen abiapuntutzat jo daitezke. Viet Namek bere tropak Kamputxeatik erretiratzen ez baditu, ordea, Suediak ematen dion laguntza galtzeko arriskua du. Gobernu batzuek, Suedia barne delarik, 1990. urteaz geroztik ez diotela laguntzarik emango esan dute, Kamputxeatik bere tropak erretiratzen ez baditu behintzat.
Iazko maiatzera arte, gobernutik kanpo zeuden laguntza-taldeak Ameriketako Hazienda-Ministraritzari baimena eskatzera behartuak zeuden Viet Nami dohaintza egin behar zioten bakoitzean. Oraintsu ezarritako arauek, ordea, laguntza-taldeei urtebetean esportazioak bideratzeko baimena ematen die “osasun, janari, jantzi, etxe eta hezkuntz beharrak asetzeko”.
Zientzilari vietnamiarrez osatutako ordezkari-talde batek 1987an Estatu Batuetara egin zuen bisitaldiaren ondoren, laguntza-agentzia amerikarrek Viet Nam eta Kamputxeari egiteko dohaintzatan kontrolaren desagertzea goraipatu zuten. Irene Santiago-ren ustez, (Oxfam America-k Asiako Hegoekialderako duen zuzendaria berau) vietnamiarrek badute beren buruei laguntzeko gaitasuna. Beren arazoei aurre egiteko orduan, trebetasuna, ezagutza zientifikoa, esperientzia eta ardura badituztela frogatu dute. Oxfam America-k Viet Nami laguntzeko asmoa badu eta ongietorria ematen dio Gobernu Amerikarraren erabaki berriari, hau da, enbargopean zeuden estatuei (Viet Nam eta Kamputxea barne) araurik ez aplikatzeari, alegia.
Giap jeneralak, Nazio-Kontserbaziorako Neurriak-en sarrera idatzi zuenak, Viet Namek kanpotiko laguntzaren beharra baduela onartzen du, baina itxaropentsua da. Honela dio: Neurri hauek nahikoa alarmistak dira, noski, baina ez dira pesimistak. Ingurunearen arazo larriak zuzen daitezkeenak dira. Baliabideen oinarria eraberritu daiteke eta vietnamiarrek badute kemena, diziplina eta ekimena arazo hauei aurre egiteko, liberazio eta batasunari arrakastaz aurre egin dieten bezalaxe.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a091dc16a135 | http://zientzia.net/artikuluak/martitzerako-bidea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Martitzerako bidea - Zientzia.eus | Martitzerako bidea - Zientzia.eus
Antzinatik Martitzez izan dugun interesa, beste planeta batean bizitza inteligentea aurkitzeko dugun ametsarekin egon da loturik. Hala ere, ez dugu egun gure eguzki-sisteman horrelakorik aurkitzeko itxaropenik. Baina Martitz ere gizakiari erakargarri gertatzen zaio.
Antzinatik Martitzez izan dugun interesa, beste planeta batean bizitza inteligentea aurkitzeko dugun ametsarekin egon da loturik. Hala ere, ez dugu egun gure eguzki-sisteman horrelakorik aurkitzeko itxaropenik. Baina Martitz ere gizakiari erakargarri gertatzen zaio. Martitzerako bidea - Zientzia.eus Martitzerako bidea
Astronautika
Antzinatik Martitzez izan dugun interesa, beste planeta batean bizitza inteligentea aurkitzeko dugun ametsarekin egon da loturik. Hala ere, ez dugu egun gure eguzki-sisteman horrelakorik aurkitzeko itxaropenik. Baina Martitz orain ere gizakiari erakargarri gertatzen zaio, gure aldameneko mundua esploratzeko dugun zaletasunagatik. Ia mundu ezezaguna izateaz at, desberdina da seguru asko. Martitzi buruz askoz ere gehiago ikas dezakegu bere fenomeno natural liluragarriak aztertuz. Eginiko aurkikuntza askok gainera, gure planeta hobeto ulertzeko balioko dute.
Martitzera joan daitekeen espaziuntziaren irudia.
Galdera hau entzuten da maiz: Martitzera joatea beharrezkoa al da? Batzuen aburuz Lurrean arazo larri asko dugunez, Martitzerako gizakien bidaiak itxaron dezake. Baina guk beti horrela pentsatu izan bagenu ez zatekeen Sputnik ik eta Juri Gagarin-ik izango. Kosmonauten bidaiarik ez zatekeen egongo; hasiera batean inork ez bait zuen ikusten hegaldi espazialek onura zuzenik izango zutenik. Orain izan dituela badakigu. Baina hala ere, Martitzerako bidaia orain antolatu behar al da? Agian atzera genezake, gure oraingo arazoak konpondu arte. Baina horrelako arazoak beti egongo dira eta horrelako arrazonamenduak zientziaren eta teknologiaren garapena geldi eraziko luke.
Zeintzuk dira egun dauzkagun baliabide teknikoak? Zein espaziuntzi-motak eraman dezake gizakia mundu batetik bestera? Posibilitateetako bat hiru zatiz osatutako planetarteko espaziuntzia da: propultsio-sistema, tripularien egoitza (bizi ahal izateko sistemak eta nabigazio- eta kontrol-sistemak bertan leudeke) eta tripulariak Martitzeratzeko eta berriro untzira itzultzeko ibilgailua.
Nola joan?
Martitzerako untzia espazioan muntatuko da.
Espaziuntzia Lurretik gertuko orbita batean muntatuko litzateke hainbat ibilgailuk, Energia jaurtigailuak seguru asko, eramandako piezak erabiliz. Sistema guztiak probatu ondoren, espedizioa Martitzera abiatuko litzateke. Lautik seira lagunek osatuko dute tripulazioa eta akaso nazioartekoa izango da.
Planetarteko ibilgailua behe-mailako orbita lurtarretik jaurtia izango litzateke eta Martitzen orbita moztuko lukeen orbita heliozentrikoa (Eguzkiaren ingurukoa) hartuko luke. Bidaiak zenbait hilabete iraungo luke. Planetarteko ibilbideak Martitzen bidea moztean, espaziuntzia planeta orbitatzen hasiko litzateke.
Planetarteko espaziuntzi osoa lurreratzea lan neketsua luke. Horrexegatik, ibilgailu txiki batek martitzartuko luke tripulazio osoarekin edo zati batekin. Gainazala esploratu ondoren, tripulaizoak planetatik orbitatzen ari den planetarteko ibilgailura joan beharko du. Honek, Lurrerako bidea hartuko du Lurra-Martitz ibilbidearen antzeko bati jarraituz. Aukera bat, Artizarrerantz joanez ibilbide luzea egitea izango litzateke. Kasu honetan, espedizioak urtebete edo urte t’erdi beharko luke (bizpahiru urte beharko lirateke beste kasuan), baina erregai-premiak asko haziko lirateke. Honek zera esan nahi du: planetarteko untziaren masa eta tamaina handiagotu egingo liratekeela eta aldi berean eraikuntz arazoak ere bai. Hegaldiaren segurtasuna hobetzeko, planetarteko bi untzi jaurti beharko lirateke batera. Behar izanez gero, untzi bateko tripulariak bestekoei laguntzeko moduan leudeke.
Propultsio-sistema
Zera da arazo nagusienetako bat: Lurreko orbitatik Martitzera joateko, Martitzen orbitan sartzeko eta Martitzetik Lurrera etortzeko untzia azeleratuko duen propultsio-sistema aukeratzea. Horretarako jadanik ondo garatuta dagoen erregai likidozko koheteen bidezko propultsio-sistema aukera daiteke; energia kimikoa (hidrogenoaren errekuntza esaterako) erabiltzen duen sistema alegia. Sistema hauek dira egungo efektiboenak eta Energia jaurtigailuan erabiltzen dira.
Martitzerako misian aukeratzen den propultsio-sistemak garrantzi handia izango du misioaren hasierako masan. Erregai kimikoa erabiltzen bada, hasierako masa 2.500 tonakoa izango da eta erreaktore nuklear elektrikoak erabiltzen badira 459 tonakoa. Lehenengo kasuan Energia jaurtigailuaren 25 jaurtiketa beharko lirateke masa hori espazioan jartzeko. Bigarrenean aitzitik, 5 bakarrik.
Martitzerako bidaian propultsio kimikoa erabiltzeak ez du diseinu-arazo larririk planteatzen. Hala eta guztiz ere, espedizioaren energi beharra handia dela eta pilotatutako ibilgailuak aurretiko ibilgailu robotikoek baino masa handiagoa duela kontutan hartzen badugu, erregai-premia itzela dela ohartuko gara.
Lurraren orbitan ibilgailua muntatzea korapilotsua izango da. Untziaren hasierako masa 2.500 tonakoa baino handiagoa izango da. Zilegi dirudi energi iturri eraginkorragoak, nuklearra adibidez, bilatzeak. Kasu honetan erreaktore nuklearrak beroa sortzen du eta gas bat koheteen haizabideetatik atera dadin bultzatzen du, behar den bulkada lortuz. Bizpahiru aldiz propultsiogai (haizabideei darien gasa) gutxiago behar da erregai kimikoa erabiltzen duten kohetetan baino. Energia nuklearrez hornitutako untziaren hasierako masa 800 tonakoa izango litzateke.
Erreaktore nuklear elektrikoa, are eragingarriagoa izango litzateke. Hauetan erreaktorearen energia zuzenean energia elektriko bilakatzen da. Propultsagaia eremu elektriko baten bidez azeleratzen da, beharrezko bulkada lortzeko. Kasu honetan behar den propultsagai-kantitatea, aurreko kasuan behar zena baino are txikiago da. Misioaren hasierako masa 450 tonakoa bakarrik izango litzateke.
Nolako untzia
Planetarteko untziaren beste zatiak azter ditzagun orain. Bizitzeko gelena da zatirik garrantzitsuena. Hermetikoki itxitako modulua edo modulu-andana izango da eta tripulazioarentzako ganbaroteak eta tresnentzako kokalekuak ere bai. Tripulazioa oxigeno, ur, eta janariz hornitu beharko da eta gainera hondakinak baztertu beharko dira. Horrelako sistemek egun duten garapena, planetarteko bidaia egiteko aski da.
Martitzera gizakia bidali baino lehen, zunda eta ibilgailu automatikoak erabiliko dira esplorazioa egiteko. Irudian Martizen erabiliko den ibilgailu robota.
Bizitzeko moduluan Lurrarekin komunikatzeko tresneria izango da. Ibilgailuak nabigazio- eta gidatze-sistema automatikoa izango du.
Estazio orbitaletan erabiltzen diren antzeko sistemez mantenduko da bizitzeko geletako tenperatura erosoa. Energia elektrikoak bi iturri izan ditzake: erreaktore nuklearra edota eguzki-panelak. Sar daitezkeen izpi kosmikoen edo eguzki-erradiazioen arriskua txikiagotzeko, tresneriaren zati bat bizitzeko moduluaren pareta hermetikoen barruan mantenduko da. Tripulazioa eguzki-galdatatik babesteko koraza berezia behar da. Lurrean egiten diren hegaldi orbitaletan, Lurraren eremu magnetiko bortitzak babesten ditu astronautak eguzkitik. Baina planetarteko bidaian babes hori ez dago eta babes gehigarria beharrezkoa da. Tripulazioak ez du denbora osoan babesaren barruan egon beharrik, baina bertan nahikoa denbora egin beharko du (lotan esaterako) hartutako erradiazio-dosiak maila arriskugabean iraun dezan.
Segurtasunarekin zerikusia duen beste puntu bat, meteoritoekiko babesa da. Hegaldi espazialetan, Lurraren orbitan egiten direnetan ere bai, meteoritoak topatzea posible da. Babesik eraginkorrena, bizitzeko modulu hermetikoa inguratzen duen pantaila bereziaren babesa da. Meteoritoak pantaila topatzen duenean, hauts-zorrotada bilakatzen da eta horixe bakarrik iristen da bizitzeko gelaren paretara. Saliut eta Mir estazioen paretak horrelaxe diseinaturik daude. Pantaila eta pareta hermetikoak zulatzeko nahikoa masa izan duen meteoritoa topatzeko posibilitatea oso urria da. Baina kasu honetan ere, modulu bananduz osatutako bizitzeko gela diseina daiteke. Modulu bat zulatzen bada, tripulazioa besteetan bizi daiteke komunikazioa ondo zigilatu ondoren.
Martitzartzeko ibilgailua
Fobos misioarekin hasi da Martitzera joateko sobietarrek antolatu duten plagintza.
Plantetarteko espaziuntziaren hirugarren zatia, martitzartze-modulua da. Zoluan pausatzeko Martitzen atmosfera zeharkatu behar duenez, itxura aerodinamikoa izango du. Martitzen gainazaleko atmosferaren dentsitatea Lurrarena baino %1 txikiagoa da. Dena den, pausatzean ibilgailua balaztatzeko erregai likidozko koheteak erabiliko dira. Ibilgailu honen barnean, gero tripulazioa untzira itzuliko duen igotze-kohetea egongo da.
Lurrerako itzulera
Lurreraino egin beharreko itzulera-hegaldia planteatzeko, hainbat aukera dago. Untziak balaztatze-koheteak erabil ditzake Lurraren orbitara sartzeko. Horrek, propultsagai gehigarria eskatuko luke. Alternatiba moduan Lurraren atmosfera erabil daiteke abiadura txikiagotzeko. Kasu honetan, planetarteko espaziuntziak kabina berezi bat beharko du eta tripulazioa transferitua izango da Lurrera iritsi baino lehen. Kabina espaziuntzitik bereizi egingo litzateke atmosferaren geruzarik trinkoenetara sartu baino lehen. Azkeneko zatian jausgailuak erabiliko lirateke.
Itzulerarako eskema aukeratzeko unean, Lurra Martitzen egon daitezkeen bizi-forma arriskutsuetatik (posibilitate hau ezin dugu guztiz baztertu) babestea kontsideratu behar da. Lurrera itzuli ondoren, tripulazioa eta Martitzekin harreman zuzena izan duten objektu guztiak arretaz aztertu beharko dira. Koarentena luzea beharrezkoa izango da. Tripulazioa Lurrera zuzenean itzuli beharrean Lur-orbita batera itzultzen bada, koarentena estazio espazialean egin daiteke. Lurra naturalki isolaturik gelditzea da bide honen abantaila. Alderdi negatiboa, ikerketa mediko eta biologikoaren sakontasuna mugatzea da. Lurrean zuzenean lurrartzen bada, koarentena hangare batean kokatutako modulu batean egingo da. Lurreko koarentena-estazioetan orbitaletan baino azterketa mediko eta biologiko sakonagoak egin daitezke.
Beharrezko teknologia ba al dugu?
Buran transbordadoreak garrantzia izan dezake Martitzerako untziaren muntai lanetan.
Lehenengo planetarteko hegaldia egiteko Lurreko espazio-teknologia zein puntutaraino dagoen prest azter dezagun orain. Zein arazori egin beharko zaio aurre Lurreko ordezkariek beste planeta batean lehenengo urratsa eman baino lehen? Piezetatik abiatuz espaziuntzia lur-orbitan muntatzea da horietako bat. Sobietar Batasunak duela 20 urte hasita, espazioan egiturak automatikoki muntatzen esperientzia handia du. Sobietar Batasunak eta Ameriketako Estatu Batuek akoplatu dituzte espaziuntziak espazioan.
Martitzerako misioan hori ere egin beharko da. Bi potentziek planetarteko ibilbidetan eta hegaldi-nabigazioan eskarmentua dute. Zunda automatikoek Eguzki-sisteman inguruko eta urruneko planetak esploratu dituzte. Estazio orbitaletan (Saliut, Skylab, Mir) egin diren egonaldiek iraupen luzeko giza hegaldietarako bitartekoak garatzea posible egin dute. Eta baita tresneriaren segurtasuna eta fidagarritasuna aztertzea ere. Lurretiko laguntzarik ez da egongo. Beraz mantenurako erreminta eta baliabide guztiek espaziuntzian egon beharko dute.
Martitzartze-untziari dagokionez, antzeko arazoei egin beharko zaie aurre. Estatu Batuek Ilargira tripulazio bat eramaten eta atzera ekartzen esperientzia badute. 1969.etik 1972.erarte Apollo untzien bidez sei aldiz pausatu zituzten untziak Ilargian. Sobietarren zunda automatikoak ere Ilargian pausatu eta itzuli dira. SESB eta EEBBk Artizar eta Martitzeraino bidali dituzte.
Tripulazioak denbora luzez grabitaterik gabe lanean irautea da arazoa. Urtetako lanak egin dira hori ezagutu asmoz. Bidea luzea izan da. Zenbait unetan espazioan egonaldi luzeak egiteko pisu ezak gaindiezinezko langa zirudien. Esaterako, 18 eguneko hegaldia egin ondoren, A. Nikolaiev eta V. Sebiastianov-en Lurrerako birmoldaketa oso neketsua izan zen eta hurrengo hegalditan egonaldia luzatzeak kezkagarria zirudien. Baina sistema kardiobaskularra eta muskularra garatuz, tripulazioa denbora luzez grabitaterik gabe egon ahal izateko bideak landu dira. Lanak oraindik ere segitzen du. Zenbait urtetan zehar estazio espazialean eginiko egonaldiak luzatu egin dira. Joan den urteko (1987.eko) abenduan Juri Romanenko kosmonautak grabitaterik gabe eginiko giza egonaldirik luzeena burutu du (326). Oso egoera fisiko onean itzuli zen. Egonaldi luzeko hegaldien arrakasta, estazioan eginiko ariketa fisikoen programa berezi bati zor zaio. Iraupen luzeko espazio-hegaldiari baikor begiratzeko arrazoiak baditugu.
Dena den, ez dugu arazoa gehiegi erraztu behar. Martitzeko bidaia handia baino lehen espazio-teknologiazko espezialistek arazo tekiniko eta mediko asko ebatzi beharko dute. Hegaldia ez da arazo tekniko eta zientifikoa bakarrik; Lurreko zibilizazioaren aurrerabidea eragin dezakeena ere bai baizik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-74c0e9759511 | http://zientzia.net/artikuluak/haurtzaroko-parasitoa1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Haurtzaroko parasitoak - Zientzia.eus | Haurtzaroko parasitoak - Zientzia.eus
Izenburu nagusi honen azpian egoera ezberdin asko bildu nahi dira, baina guztientzat ezaugarria amankomun batzuk nabarmenduz. Eta zeintzuk dira ezaugarri amankomun horiek?
Izenburu nagusi honen azpian egoera ezberdin asko bildu nahi dira, baina guztientzat ezaugarria amankomun batzuk nabarmenduz. Eta zeintzuk dira ezaugarri amankomun horiek? Haurtzaroko parasitoak - Zientzia.eus Haurtzaroko parasitoak
Osasuna
Izenburu nagusi honen azpian egoera ezberdin asko bildu nahi dira, baina guztientzat ezaugarri amankomun batzuk nabarmenduz. Eta zeintzuk dira ezaugarri amankomun horiek?
Izenburu nagusi honen azpian egoera ezberdin asko bildu nahi dira, baina guztientzat ezaugarri amankomun batzuk nabarmenduz. Eta zeintzuk dira ezaugarri amankomun horiek?
Eritasun hauek, nahiz eta bizitzako edozein adinetan agertu ahal izan, haurtzaroan eta bereziki eskolan ezaugarri bereziak dituzte; kutsagarritasunari dagokionez batez ere.
Eritasun hauen sortzaileak parasitoak dira, h.d., beste norbaiten bizkar (kasu hauetan umearen bizkar) bizi diren izaki bizidunak. Normalean nahikoa handiak dira; begi hutsez ikusteko modukoak.
Zorriak
Zorriak aspaldiko gauza zirela pentsa daiteke, gaur egungo gizartearentzat desagertutako zerbait baliran. Zoritxarrez, duela zenbait urtetik hona parasito hauek nabarmen ugaldu dira. Ikasturtearen zenbait aro edo aldirekin kointziditzen dute ugalketa hauek; umeak oso maiz infestatzen bait dira intsektu hauekin, eta kutsapen-iturriak bestalde, jende asko egoten den lekuak bait dira.
Ezin pentsa daiteke gaur egun zorriak status sozioekonomiko apala duten lurraldeetako gauza bakarrik direnik; gizarte-maila guztietan hedatuak bait daude. Eta hortaz, ez lukete konplexu-arrazoi izan behar eta ezta erru-sentimendurik sorterazi behar ere. Baina, dena den, giza arazo bat bezala onartu beharra dago.
Parasito-motak
Zorriak hiru espeziekoak izan daitezke:
Buruko zorria (Pediculus humanus var. capitis)
Gorputzeko zorria (Pediculus humanus var. corporis)
Barrabiletako zoria (Phthirus pubis)
Bizitza-zikloa
Sexu-dimorfismoa dute: normalean zorri arrak emeak baino txikiagoak izaten dira.
Arrautzak erruten direnean, arrautza hauek (PARTZAK), 0,6-0,8 milimetrokoak, ileen sustraietan atxekitzen dira, uretan disolbaezina den masa edo ore baten bidez, eta horregatik era mekanikoz soilik banantzen dira. Arrautzak gauez erruten dira, ile-sustraian, larruazaletik 2 bat cm-ra. Arrautza bakoitza ile bati atxekitzen zaio.
Arrautzaren garapena kanpo-tenperaturaren baitan dagoerabat. 35-37ºC-ra, larbak 5-7 egun ondoren irteten dira. Tenperatura jaisten doan neurrian, egun gehiago behar dituzte larbek garatzeko (8-10 egun 25-30ºC-ra, eta 16 egun 22-24ºC-ra) eta 22ºC-z azpitik garapena eten egiten da. Hotzaldi honek zazpi egunetik gora irauten badu, arrautza ez da garapen-zikloa aurrera eramateko gai.
Larba, arrautzetik irten ondoren 2 astetan 3 muda jasan eta gero heldua da sexualki, eta odol-hartualdi bat egin ondoren prest dago arrautzak sortzen hasteko. Batezbeste buruko zorriaren bizitza-zikloak 20 egun irauten du, tenperaturaren arabera.
Zorri heldua hilabete bat edo bizitzen da. Bizitza teoriko hau, beti laburtzen da zertxobait; hilkortasuna handia bait da (hatz egiteagatik, orrazketagatik, etab). Zorri zahartu, gaixo edo hilak, burutik erori egiten dira.
Kalkulatu izan denez, buruko zorriak 150en bat arrautza jartzen ditu bere bizitza osoan zehar. Zorria parasito iraunkorra da. Baldintza egokietan (zorriarentzat egokiak direnetan, noski!), errundako arrautzetatik %60 zorri heldu bilaka daitezke.
Transmisioa, infestazioa (kutsapena)
Zorria, buruan (eta ileen artean bereziki) ezartzen da. Ilea asaldatu egiten da, lehortu, eta erortzera irits daiteke, emakumezkoetan bereziki; hauetan zoriak oso baldintza mesedegarriak aurkitzen bait dituzte (ile luzea, batez ere).
Zorriek odola zupatzen dute aldi luzetan. 15 eta 38ºC artean bizi daitezke, baina 40ºC-tik gora hil egiten dira. Bero hezeak, 60ºC-ra arrautzak desegin egiten ditu 15-30 minututan.
Buruko zorriak erraz pasaten dira ostalari batetik bestera eta elikagairik gabe (h.d. odolik gabe) gai dira hamar egunean irauteko. Kutsapen-iturriak, lehen-lehenik, pertsona asko batera kointziditzen duteneko lekuak dira (eskolak, haurtzaindegiak, kanpamenduak, etab.) Arreta berezia merezi dute eskola eta haurtzaindegiek; hauetan, beren jolasetan, umeak oso erraz elkar kutsa bait dezakete. Kapela edo antzekoen elkar-trukeak, orraziak eta jostailuak amankomunean erabiltzeak, etab.ek buruko zorrien hedapen azkarra dakarte.
Adinei begira, emakumezkoetan gehiago izaten dira gizonezkoetan baino (edozein adinetan). Baina umeak dira, batez ere, eta edozein garaitan, adoleszentzi bitartean gehien erasaten direnak.
Transmisioa, ZUZENEKO HARREMANEZ gertatzen da batez ere. Orraziak, gorroak, etab. amankomunean erabiltzeak ere kutsatzea errazten du. Burutik behera erortzen diren zorriak beti daude hilak edo lesionatuak eta ez dute, beraz, infestaziorako arriskurik.
Zergatik dira hain molestoak zorriak? Odola oso maiz zupatzen dutelako, eta ziztada hauek behin eta berriz errepikatzen direnean hazkura handia sortzen dutelako. Gehien zauritzen den lekua belarri-ingurua da; buruaren atzekaldea, lepondoa.
Pertsona bakoitzak sentikortasun ezberdina du: hatz egiterakoan inflamazioa (eta ondorengo bakterioengatiko infekzioa) hazi egiten da. Honek eta zorrien eskrementuek zarakarrak, oilaurrak eta zornejarioak sor ditzakete. Betileak erasaten direnean, konjuntibitisa ere ager daiteke.
Prebentzioa
Hazkura (gero eta handiagoa) eta hatz egitea izan daitezke zorrien lehen seinalea. Garrantzi handikoa da kutsapen-iturria ahalik eta lasterren aurkitzea infestazio gehiago gerta ez dadin.
Prebentzioaren aldetik honako puntuok bete behar dira:
Ilea, maiz txanpu normalaz garbitzea (astean 2-3 aldiz).
Ilea egunero ongi orraztea, tresna horiek ongi garbituz.
Umeen burua, astean behin edo bitan, ongi aztertzea partzak ikusiz; batez ere belarri atzeetan eta lepondoan.
Partzek larruazalera duten distantziak infestazioaren adina (edo zenbat egunetakoa den) adieraziko digu.
Familiako beste partaideak ere aztertzea komeni da.
Tratamendua, ordea, parasitoak ikusten direnean soilik egin.
Tratamendua
Lehen-lehenik esan dezagun komertzioan bi motako botikak daudela salgai: lozioak eta txanpuak. Lozioak denbora gehiagoz irauten dute ilearekin kontaktuan, arrautzetan duten sarrera-maila handiagoa da eta beraz arrautzak desegiteko ahalmen handiagoa dute. Txanpuak uretan eraginda badaude eta nahiz eta parasito helduak suntsitu, arrautzengan askoz ere eragin txikiagoa dute.
Piretrinak (naturalak, sintetikoak). Intsektuen aurka eragin handia eta toxikotasun txikia gizakiarentzat.
Malathion, cabaryl (lozioak dira). Ekintza bortitza duten arren (zorri zein arrautzen aurka) beren toxikotasuna ere handia da.
Lindano, DDT. Toxikotasun handia eta bestalde azken urteotan ikaragarri erabili direnez, hasi dira zepa erresistenteak agertzen. Arrautzen aurkako eragina ez da oso handia. Beraz, ez dira oso erabilgarriak.
Tratamendu egokia nola egin?
Ilea ez litzateke lozioa eman aurretik garbitu behar; ilearen grasak lehengai aktiboaren finkapena erraztu egiten bait du.
Lozioa ematerakoan, ilea eta larruazala erabat busti. Igurtzi suabe baina etengabe; batez ere belarri atzean eta lepondoan. Ondoren burua estali (bainu-gorro batez adib.), 6-8 ordutan mantenduz.
Behin denboraldi horretan mantendu ondoren, ilea garbitu. Txanpu normala erabil daiteke, edo pedikulizida bat (zorri-hiltzailea).
Txanpua buru osoan zehar zabaldu behar da, tokirik erasanenak ongi igurtziz. 5 minutuz mantendu behar da txanpua, urez eragin aurretik. Ondoren txanpuaren bigarren aplikazioa gomendatzen da.
Ilea aklaratu edo irakuzteko, ura eta ozpina erabiliko dira (parte bat ozpin eta bi ur). Ozpinak, partzak ileetara itsasten dituen substantzia zementatzaile hori desegiten du.
Ilea ur-ozpinez irakutzi ondoren, askoz errazagoa da partzak esku hutsez desitsastea (horixe da modurik egokiena).
Ilea lehortzeko ez erabili lehorgailurik. Aire beroak ilea lehortu baina intsektizida hondatu egiten du.
Ilea orrazteko, zurda gogorreko (hobe metalezkoa bada) orrazia erabili behar da.
Tratamendua 3. eta 6. egunean errepikatu egin behar da (hiru aldiz guztira), partz biziak guztiz ezabatu eta suntsitzeko.
Orraziak, ilean jartzen diren apaingarriak, etab. 5-10 minutuz lozio intsektizida batean murgildu behar dira. Barneko erropa, toailak, oheko maindireak, etab. ur berotan garbitu behar dira.
Partzak hiltzeko nahikoa da 51,5ºC-ko tenperatura 5 minutuz mantentzea edo 49,5ºC 30 minututan. Zorriak, tenperatura zetxobait baxuagoan ere hiltzen dira. Bero hezea are eta hobea da. Horregatik, lurrinaz lisatzea (plantxatzea) gomendatzen da.
3.66666666667/5 rating (3 votes) |