id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-d5b151cf75ea | http://zientzia.net/artikuluak/marka-berri1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Marka berria - Zientzia.eus | Marka berria - Zientzia.eus
Marka berria lortu da eguzkitiko energiaren konbertsioan zeramikazko panel bat erabiliz.
Marka berria lortu da eguzkitiko energiaren konbertsioan zeramikazko panel bat erabiliz. Marka berria - Zientzia.eus Marka berria
Energia berriztagarriak
Marka berria lortu da eguzkitiko energiaren konbertsioan. Zeramikazko panel bat erabiliz 1 000ºC baino tenperatura altuagoak lortu dira Almeriako eguzki-zentralean.
Tenperatura altu hauek eguzkitiko energia zenbait prozesutan (hala nola gas-turbinen bidezko elektrizitatearen sorreran eta elektrolisiaren bidezko hidrogenoaren sintesian), erabiltzea posible egingo dute.
Zeramikazko eguzki-panela, 6 m luze 42 mm diametroko zeramikazko hamar tutuz osatuta dago. Zeramika silikona eta karburozkoa da eta silikonaz igurtzia dago. Eguzki-planta, zirkularki antolatutako 300 heliostatok osatzen dute. Bakoitzaren isladapen-azalera 40 m 2 -koa da eta eguzkitik jasotako erradiazioa 82 m-ko dorrearen muturrean dagoen eguzki-panelean kontzentratzen dute. Panelak 1.350ºCko tenperarura lortu du eta hozteko erabiltzen den aireak 1.000ºC.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-36040ef1d81f | http://zientzia.net/artikuluak/munduko-tunelik-handiena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Munduko tunelik handiena - Zientzia.eus | Munduko tunelik handiena - Zientzia.eus
Japonian zulatu berri duten tunel batek, 53'9 km-ko luzera du; munduko luzeena hain zuzen ere.
Japonian zulatu berri duten tunel batek, 53'9 km-ko luzera du; munduko luzeena hain zuzen ere. Munduko tunelik handiena - Zientzia.eus Munduko tunelik handiena
Ingeniaritza
Japonian zulatu berri duten tunel batek, 53'9 km-ko luzera du; munduko luzeena hain zuzen ere.
Japonian zulatu berri duten tunel batek, 53'9 km-ko luzera du; munduko luzeena hain zuzen ere. Tunel honek Honsku eta Hokkaido irlak elkartzen ditu. Irla hauen komunikazioa itsasoz egiten zen orain arte.
Hau ospatzeko joan den martxoko 11tik 12rako gauean tunelaren bi muturretan jende asko bildu zen. Tunela itsas mailatik 240 m-ko sakoneran dago eta itsas hondotik 100 m-ko sakoneran. Gauero hiru tren irtengo dira eta urtero bi milioi pertsona garraiatzea
espero da. |
zientziaeus-b611331050b7 | http://zientzia.net/artikuluak/kontuz-txikiekin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kontuz txikiekin - Zientzia.eus | Kontuz txikiekin - Zientzia.eus
Kontuz! Kokai igela munduko animaliarik pozoitsuena da.
Kontuz! Kokai igela munduko animaliarik pozoitsuena da. Kontuz txikiekin - Zientzia.eus Kontuz txikiekin
Zoologia
Kontuz! Kokai igela munduko animaliarik pozoitsuena da.
Irudiko igelak ez dirudi gauza handia denik eta batek baino gehiagok eskutan hartzeko tentazioa izango luke. Kontuz! Kokai igel hau munduko animaliarik pozoitsuena da. Bere azalak bapateko perlesia sortzen duen toxina jariatzen du. Kolombiako indioek beren gezien puntak igel honen azalean igurtzitzen dituzte eta pozoiaren eraginak urte askotan irauten du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2bc1adf83474 | http://zientzia.net/artikuluak/itsuak-ezin-ikusi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itsuak ezin ikusi - Zientzia.eus | Itsuak ezin ikusi - Zientzia.eus
Buffalo-ko unibertsitateari esker, itsu izatea edo ikusmen txarra izatea ez da anatomia ikasteko oztopo izango.
Buffalo-ko unibertsitateari esker, itsu izatea edo ikusmen txarra izatea ez da anatomia ikasteko oztopo izango. Itsuak ezin ikusi - Zientzia.eus Itsuak ezin ikusi
Bibliografia
Buffalo-ko unibertsitateari esker, itsu izatea edo ikusmen txarra izatea ez da anatomia ikasteko oztopo izango.
Buffalo-ko unibertsitateari esker, itsu izatea edo ikusmen txarra izatea ez da anatomia ikasteko oztopo izango. Unibertsitate horretako arduradunek brailli sistemaz idatzitako anatomi liburua kaleratu dute, ikusmenik gabeko ikasleek anatomia ikasterik izan
dezaten. |
zientziaeus-754f56e81b08 | http://zientzia.net/artikuluak/izokinaren-hazkuntza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Izokinaren hazkuntza - Zientzia.eus | Izokinaren hazkuntza - Zientzia.eus
Duela zenbait urte izokina zenbait pribilejiatuak bakarrik dasta zezakeen. Egun gauzak aldatu egin dira eta jatetxetako kartetan eta arrandegiko apaletan ohizko bilakatu zaigu.
Duela zenbait urte izokina zenbait pribilejiatuak bakarrik dasta zezakeen. Egun gauzak aldatu egin dira eta jatetxetako kartetan eta arrandegiko apaletan ohizko bilakatu zaigu. Izokinaren hazkuntza - Zientzia.eus Izokinaren hazkuntza
Arrantza
Duela zenbait urte izokina zenbait pribilejiatuk bakarrik dasta zezakeen, eta jendartean kolore arrosako arrain haragitsu hau jan ahal izatea, ongi hornitutako poltsaren seinaletzat jotzen zen. Bidasoan harrapatzen zen bat edo beste, baina hori egunkari-argazki besterik ez zen.
Egun berriz, gauzak aldatu egin dira. Jatetxetako kartetan eta arrandegitako apaletan arrunt eta ohizko bilakatu zaigu izokina. Izokinaren hazkuntza industrialari esker izan da posible hori.
Izokinaren hazkuntza oso industria emankor eta hedatu bihurtu da Iparreuropako hainbat herritan. Izokinak kutxatan hazten dira kostaldeko toki egokitan. Toki horiek itsas korrontetatik eta itsasoaren haserretik ahalik eta babestuen egon behar dute. Horrexegatik badiak, bokaleak eta itsasadarrak aukeratzen dira izokina hazteko. Baina izokin-eskea gora doanez eta kostaldeko toki babestuak bukatzen ari direnez, hazkuntza itsaso zabalean egitea planteatzen ari dira Eskozian.
Hazkuntza, bereziki eraikitako kutxetan egingo da. Kutxa hauek 6 m altuko olatuak pairatzeko gai izan behar dute. Kutxen goikaldean elikagai-gordailu bat egongo da eta ordenadore batek janaria noiz libratu kontrolatuko du. Sistema honen bidez, eguraldi txarra dagoenean eta zaintzaileek kutxetaraino joaterik ez dutenean arrainak gosez ez hiltzea lortuko da. Kutxak kostatik kilometro batera kokatuko dira. Kutxa bakoitzak 40.000 izokin-kume eduki ditzake eta produktibitatea urteko 105 tonakoa izango dela espero da.
Itsaso zabaleko hazkuntzak zenbait abantaila du. Uraren zirkulazioa hobea da kutxetan zehar eta ura garbiagoa. Bestetik, uraren gazitasunean ez dira gertatzen ohizko tokitan mareak eragiten dituen aldaketak. Arrainek sortzen dituzten hondakinak eta elikagai-soberakinak ere errazago garbitzen dira eta ez dute arazorik sortzen. Toki babestuetan, materia organikoaren pilatzearen kausaz bakterioen ugaltze azkarra jazoten da eta bakterio hauek uraren oxigenoa kontsumitzera iritsi daitezke.
Itsaso zabaleko hazkuntzaren desabantailarik handienak, itsaso harroak kutxetan eta arrainengan sor ditzakeen kalteak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ee4ab1cb9aae | http://zientzia.net/artikuluak/irish-conection/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irish conection - Zientzia.eus | Irish conection - Zientzia.eus
Kristo aurretiko XVII. mendean, 1628. urtean, sumendi-leherketa izugarria gertatu zen Egeo itsasoan dagoen Santorini irlan.
Kristo aurretiko XVII. mendean, 1628. urtean, sumendi-leherketa izugarria gertatu zen Egeo itsasoan dagoen Santorini irlan. Irish conection - Zientzia.eus Irish conection
Historia
Kristo aurretiko XVII. mendean, 1628. urtean, sumendi-leherkerta izugarria gertatu zen Egeo itsasoan dagoen Santorini irlan.
Kristo aurretiko XVII. mendean sumendi-leherkerta izugarria gertatu zen Egeo itsasoan dagoen Santorini irlan. Grekoen mitologian leherketa hau Atlantis kontinente hipotetikoaren desagerpenarekin lotzen da. Leherketa hori K.a. 1628. urtean gertatu zela finkatu ahal izan da.
Historilari eta arkeologoek interes berezia zeukaten Santoriniko leherketa noiz gertatu zen finkatzeko. Izan ere Kretako zibilizazio mizenikoaren hondamendi azkarra leherketarekin lotua izan da. Bestetik klimatologoen interesa, leherketa honek Mediterranio ingurutatik at klimari nola eragin zion ezagutzea da.
Santoriniko leherketak sortutako azidotasunaren arrastoak Groenlandiako izotzetan aurkitu dira. Izotz horiek datatu direnean, leherketa K.a. 1628.ean (±20 urte) gertatu zela ikusi da. Datu horiek zehazteko Iparrameriketako bizitza luzeko zuhaitzen eraztunak aztertu ziren eta eraztun horiek estuagoak dira K.a. 1628-1626 urteei dagokien tartean.
Belfast-eko unibertsitateko Martin Munro eta Mike Baillie ikerlariek egindako datazioei esker, Santoriniko leherketa K.a.1628.ean gertatu zela konfirmatu ahal izan da. Haritzen eraztuna aztertuz, bi ikerlari hauek 7.272 urte hartzen dituen datazio-kronologia ezarri ahal izan dute. Irlandako iparraldean dagoen Antrim konterriko zingira batetik zetozen bi zuhaitz aztertu dituzte. Zuhaitz hauek oso eraztun mehea, ia ikustezina, zeukaten K.a.1628. urteari zegokiona, eta hori ingurugiroak eragindako estresaren ondorio da.
Ikerlari irlandarren ustetan, Santoriniko leherketak sortutako hauts-hodeiek eurite handiak eragin zituzten alde batetik (hauts-partikulek euri-hazi moduan jokatu bait zuten) eta bestetik eguzkiaren erradiazioa lurrazalera iritsi zedin eragotzi zuten. Horrela, zuhaitzek balantze negatiboa izan zuten zingirako ingurugiro hartan eta ezin izan zuten ohi bezala hazi.
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-33932ef0b987 | http://zientzia.net/artikuluak/industriaren-osasuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Industriaren osasuna - Zientzia.eus | Industriaren osasuna - Zientzia.eus
1843.ean prezeski, Justus von Liebig kimikari handiak, herri baten osasun ekonomikoa ezagutzeko ekoizten zuen azido sulfurikoaren kantitateari begiratu behar zitzaiola esan zuen.
1843.ean prezeski, Justus von Liebig kimikari handiak, herri baten osasun ekonomikoa ezagutzeko ekoizten zuen azido sulfurikoaren kantitateari begiratu behar zitzaiola esan zuen. Industriaren osasuna - Zientzia.eus Industriaren osasuna
Ingurumena
Joan den mendean, 1843.ean prezeski, Justus von Liebig kimikari handiak, herri baten osasun ekonomikoa ezagutzeko ekoizten zuen azido sulfurikoaren kantitateari begiratu behar zitzaiola esan zuen. Eta ez zitzaion arrazoirik falta.
Azido sulfurikoa industri mota askotan erabiltzen da. Zati handi bat ongarri fosfatatuak egiteko erabiltzen da. Beste zatia besteak beste pintura, produktu kimikoak, detergenteak, zuntz naturalak eta plastikoak egiteko erabiltzen da. Horrexegatik azido sulfuriko asko erabiltzen da industrian eta gehien sintetizatzen den substantzia kimikoa da.
Bestetik, azido sulfurikoa oso arriskutsua da (korroxio-indar handia duelako) gordeta edukitzeko eta fabrikatu ahala erabiltzen da normalean. Beraz azido sulfurikoa industri ihardueraren oso adierazle zuhurra da.
Hala eta guztiz ere, azido sulfurikoa aurrerantzean industri osasunaren adierazle egokia ez dela izango dirudi. Joan den mendean eta mende honen lehenengo 60 urteetan azido sulfurikoak adierazle-paper hori egoki jokatu du. Garai horretan industriak produktu metalikoetan eta zuntz naturaletan zuen oinarria. Gainera fosfatoak ziren fertilizatzailerik nagusienak. Egun industriaren lan-eremua aldatzen ari da. Plastikoak eta polimeroak gero eta gehiago erabiltzen ari dira eta nitratoak fosfatoak ordezkatzen ari dira. Industria hauek ordea, azido sulfuriko gutxiago erabiltzen dute.
Ekonomi osasunaren adierazle berria bilatzea, gauza interesgarria izan liteke. Plastikoen kasuan, produktu kimiko organikoen produkzioa har liteke. Eta produktu bat aukeratzekotan etilenoa hartuko genuke, plastiko eta polimero gehienen abiagai delako.
Azido sulfurikoa urte askotan osasun ekonomikoaren adierazle zuhurra izan da, baina etilenoak beteko al du lan hori?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d6f6dfd33c7e | http://zientzia.net/artikuluak/kontuz-garoarekin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kontuz garoarekin - Zientzia.eus | Kontuz garoarekin - Zientzia.eus
Euskal Herriko larretoki eta belardi asko garoz estalita daude, eta arrisku-iturri izan daiteke bere inguruan lanean diharduten langileentzat.
Euskal Herriko larretoki eta belardi asko garoz estalita daude, eta arrisku-iturri izan daiteke bere inguruan lanean diharduten langileentzat. Kontuz garoarekin - Zientzia.eus Kontuz garoarekin
Osasuna
Euskal Herriko larretoki eta belardi asko garoz estalita daude. Garoa bestalde, arrisku-iturri izan daiteke bere inguruan lanean diharduten langileentzat (artzain, unai eta baserritarrentzat).
Britainia Haundian egin den azterketa batek adierazi duenez, erlazio zuzena dago garoa eta minbizi-forma batzuen artean. Garoz elikatzen diren aziendek esterako, aho- eta urdail-kantzer izugarriak izaten dituzte. Gizakiengan egin diren azterketek ere antzeko ondorioak izaten dituzte. Costa Rica eta Venezuelako baserrita-rrek garoz bazkatzen diren azienden esnea edaten dute eta beraien artean urdail-, hestegorri- eta aho-minbiziek eragin handiagoa dute populazio normalaren arten baino.
Garoz elikatzen diren aziendak minbizia izateko joera dute.
Garoan hiru substantzia kantzerigeno identifikatu izan dira: takilosidoa, azido sikimikoa eta kertzitina. Hiru hauekin egin diren saioetan, laborategi-animaliengan kantzerra sortzen dutela ikusi da.
Bestalde, garoaren zatirik arriskugarriena esporak dira. Esporek dute eragin kantzerigenorik handiena. Garoak esporak uztail eta urria bitarten askatzen dituenez, urte-sasoi horretan kontu handiz ibili behar da garoa maneiatzean.
Britainia Haundiko osasun-arduradunek kanpaina bati hasiera eman behar diote, garoaren arriskuak jendeak ezagutu ditzan. Emango diren aholkuen artean, garoa maneiatzen ari direnek mozorroa erabil dezaten gomendatzea da nagusiena. Aholku eta neurri guztiak basazain, artzain, unai, baserritar eta abarrei banatuko zaien liburuxka batean bilduko dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9c02da8a837d | http://zientzia.net/artikuluak/mirandaren-gainazala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mirandaren gainazala - Zientzia.eus | Mirandaren gainazala - Zientzia.eus
Uranoaren Miranda izeneko satelite harrigarria, izotz-forma bereziz osatuta omen dago.
Uranoaren Miranda izeneko satelite harrigarria, izotz-forma bereziz osatuta omen dago. Mirandaren gainazala - Zientzia.eus Mirandaren gainazala
Astronomia
Uranoren Miranda izeneko satelite harrigarria, izotz-forma bereziz osatuta omen dago.
Izotzak emango lioke Mirandaren gainazalari duen itxura urratu eta landua. Arizonako unibertsitateko Steven Croft fisikariaren eritziz, Miranda sortu zenean eratu zen izotz-forma berezi hori.
Duela bi urte t'erdi, Voyager 2 zunda espazialak igorritako irudiek txunditurik utzi zituzten planetologoak. Mirandaren gainazala tektonikaren eta aktibitate bolkanikoaren arrastoz josirik dago. Hau guztiz harrigarria da, ezen Miranda oso txikia bait da (450 km-ko diametroa du) eta fenomeno horiek sortzeko behar den barne-beroa izateko tamainarik ez bait du. MIrandak geologikoki hildako mundua behar zukeen izan eta inpaktu-kraterez josia gainera.
Voyager ek beste irudi bat erakutsi zuen. Mirandak kratereak ditu, baina osorik hartuta Mirandaren gainazala fenomeno geologikoen nahaste bitxia da. Ilargi hau arroil-sare handi batez urratua dago. Arroilak 30-40 km luze eta 3-5 km sakon dira. Bestalde, inpaktu-kratere batzuen hondoak bolkanismoa adieraz dezakeen magma-itxurako egitura batez estalita daude.
Croft-en eritziz, egitura horiek azaltzeko ez da ez bolkanismora eta ez tektonikara jo behar; izotzaren bidez adieraz bait daitezke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9b775ae3455a | http://zientzia.net/artikuluak/luis-alvarez-hil-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Luis Alvarez hil da - Zientzia.eus | Luis Alvarez hil da - Zientzia.eus
Luis W. Alvarez fisikari californiarra irailaren batean hil da Californiako Berkeley hirian.
Luis W. Alvarez fisikari californiarra irailaren batean hil da Californiako Berkeley hirian. Luis Alvarez hil da - Zientzia.eus Luis Alvarez hil da
Biografiak
Luis W. Alvarez fisikari californiarra irailaren batean hil da Californiako Berkeley hirian.
Fisikari honek zientziari ekarpen asko egin badio ere, jendartean dinosauruen desagerpenari buruz bere seme Walter-ekin batera emaniko teoriagatik da ezaguna batez ere. Teoria honek dioenez, dinosauruak eta landarediaren zatirik handiena desagertzea, meteorito erraldoi batek Lurra jo zuelako gertatu zen duela 65 milioi urte. Teoria hau garai hartako sedimentuetan Lurrean oso urria den iridio elementuaren kantitate handiegiak topatu direlako proposatu zuten.
Luis Alvarez San Franciscon jaio zen 1911.ean. California eta Chicagoko unibertsitateetan ikasi zuen. Bigarren Mundu-Gerran radar-sistema berrien garapenean egin zuen lan. Abioiek deus ikusi gabe lurrartzea izan zezaten radar-sistema bat asmatu zuen.
1968.ean fisikazko Nobel saria eskuratu zuen partikulen fisikan eginiko lanagatik. Glaser-en burbuila-ganbararekin egin zuen lan eta oso bizitza laburreko erresonantzi partikulak detektatu eta aztertu zituen. Funtsezko partikulak beste partikula txikiagoez osaturik daudela aurkitu zuen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-00fde775ff0f | http://zientzia.net/artikuluak/termiten-errekorra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Termiten errekorra - Zientzia.eus | Termiten errekorra - Zientzia.eus
Termitek egiten dituzten buztinezko habiak, ikusgarriak eta oso handiak dira.
Termitek egiten dituzten buztinezko habiak, ikusgarriak eta oso handiak dira. Termiten errekorra - Zientzia.eus Termiten errekorra
Zoologia
Termitek egiten dituzten buztinezko habiak, ikusgarrik, eta oso handiak dira.
Ezaguna da termitek egiten dituzten buztinezko habiak, ikusgarri izateaz gainera, oso handiak direla. Hala eta guztiz ere, irudian dugunaren modukorik gutxi egongo da mundu zabalean. Australiako iparraldean dagoen Hayes Creek izeneko tokian aurkitu dute eta 6,7 m-ko altuera du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-58c381a799f5 | http://zientzia.net/artikuluak/zeintzuk-dira-iparramerikarrek-espaziorako-dituzte/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zeintzuk dira iparramerikarrek espaziorako dituzten planak? - Zientzia.eus | Zeintzuk dira iparramerikarrek espaziorako dituzten planak? - Zientzia.eus
NASAk Sally K. Ride doktoreari espazio-esplorazioaren etorkizunari buruz txosten bat egin zezan eskatu zion. Guk, txosten horren lerro nagusiak azaltzeko asmoa dugu artikulu honetan.
NASAk Sally K. Ride doktoreari espazio-esplorazioaren etorkizunari buruz txosten bat egin zezan eskatu zion. Guk, txosten horren lerro nagusiak azaltzeko asmoa dugu artikulu honetan. Zeintzuk dira iparramerikarrek espaziorako dituzten planak? - Zientzia.eus Zeintzuk dira iparramerikarrek espaziorako dituzten planak?
1988/08/01 Barandiaran, Mariaje Irazabalbeitia, Inaki - kimikaria eta zientzia-dibulgatzaileaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Astronautika
"Challenger" transbordadore espazialaren istripuaren ondotik iparramerikarrek burututako espazio-esplorazioak etenaldi handia jasan du. Gainera, jaurtigailuekin izandako arazoek porrot sentsazioa zabaldu zuten jendearengan. Impassetik ateratzeko NASAk Sally K. Ride doktoreari espazio-esplorazioaren etorkizunari buruz txosten bat egin zezan eskatu zion. Txostena joan den urteko abuztuan argitaratu zen eta eztabaida handia sortu zuen. Guk, txosten horren lerro nagusiak azaltzeko asmoa dugu artikulu honetan.
Saturno. Kanpo-planeten esplorakuntza ez du NASAk alde batera utziko.
Nonbaitetik hasi behar denez gero, guk, txostenaren helburua azalduko dugu lehendabizi. Txostenaren lehenengo irakurketan oso nabaria da joera hau: EEBBak espazioaren esplorazioan lehen maila berriz lortu behar du. Leader eta Leadership hitzak hitzetik hortzera darabiltza Ride doktoreak. Txostengilearen ustetan EEBBak nagusi izan dira espazioaren esplorazioan eta nagusitasun horri eutsi egin beharko zaio.
Gure irudiz nahikoa txobinista da jarrera hori, zeren eta EEBBek espazioaren esplorazioko zenbait arlotan (lehenengo gizakia ilargiratzea esaterako) ukaezinezko maila lortu badute, sobietarrek ez bait dira beste batzuetan atzean gelditu (Artizarraren esplorazioan adibidez). Gainera gure ustetan, espazioaren esplorazioa herri bakar baten esfortzuaz egin beharreko garaiak pasa dira eta orain nazioarteko lankidetzak izan beharko luke nagusi. Ride doktoreak bestalde, koszienteki baztertzen du lankidetza hori eta esplorazio hori EEBBen Ad maiorem gloriam egin behar dela dio. (1)
"Being an effective leader does mandate, however, that this country have capabilities which enable it to act independently and impressively when and where it chooses, and that its goals be capable of inspiring others —at home and abroad— to support them."
(Lider efektiboa izateak hala ere, zerara derrigortzen du: herri honek independenteki eta inpresionagarriki jokatzeko ahalmena izatera berak aukeratzen duen tokian eta garaian eta bere helburuei besteek —etxean zein atzerrian— eutsi diezaieten bezain kilikagarri izatera).
"... the nation's desire to regain and retain space leadership".
("Nazioak espazioko lidergoa berreskuratzea eta mantentzea nahi du".)
Edonola ere txosten honek EEBBek etorkizunean espazioaren esploraziorako izango duten politika markatuko du. Hurrengo urteetan, 1990-2010 urte bitartean alegia, lau lerro nagusiri jarraituko zaio iparramerikarren esfortzua: Lurra Planetaren Misioa, Eguzki-sistemaren esplorazioa, Ilargiko Base Iraunkorra eta Gizakia Martitzen lerroei.
Martitzen oina jarriko duen lehenengo gizakiak ingelesez egin dezan nahi dute iparramerikarrek.
Helburu hauek oso anbiziotsuak direnik ezin uka. Gainera, bere garaian Apollo proiektuak izan zuen moduan, espazioaren esploraziorako bideak lehen begiratuan handiegiak dirudite Herri bakar batek (Herri hori munduko liderretakoa izanik ere) aurrera eraman ahal izateko.
Lurra planetaren misioa
Lurra Planetaren Misioa (LPM) izeneko proiektuaren helburua, gure planeta da izenburuak adierazten duen bezala. Gure planeta ulertzera iritsi nahi da; ingurugiroa aldatzen eta eragiten dituzten indarrak zeintzuk diren, ingurugiroa nola aldatzen ari den eta aldaketa horiek nola eragiten diguten ezagutzea alegia. Lur osoaren ezagutza zientifiko sakona lortzea da proiektu honen jomuga.
Elkarren artean eraginak dituzten prozesu biologiko, kimiko eta fisiko askok konektatzen dituzte ozeanoak, kontinenteak, atmosfera eta biosfera modu konplexuan. Ozeanoak, izotzez estalitako lurraldeek eta atmosferak eragin zuzena dute kliman. Bolkanismoak Lurraren barne aldea eta atmosfera lotzen ditu. Eta ekintza biologikoek bizitzarako beharrezkoak diren elementuak birziklatzen dituzte. Egun gainera, gizateriaren eragina oso nabaria da ingurugiroan. Atmosferaren tenperatura igo erazten duten gasen (karbono(IV) oxido eta metanoaren) arazoa edo Antarktidan detektatu den ozono-geruzaren zuloa edo basoen botatze kontrolgabeak, eragin hazkor horren lekuko dira.
Aipatu erlazio konplexu horiek ulertzeko eta gizakiaren eraginak gure planetaren etorkizuna zein punturaino baldintza dezakeen jakiteko, azterketa sakon eta zehatza egin behar da.
Laburtuz, LPMren betebeharra azterketa hori burutzea da.
LPMak bi zati nagusi izango ditu. Alde batetik datuak bilduko dituzten baliabideak; behaketa-sateliteak alegia. Eta bestetik datu guzti horien tratamendua eta ereduratzea.
Behaketa-sistema Lurra orbitatuko duten bederatzi satelitez osatuko da. Satelite hauetako lau, orbita polar eguzki sinkronotan ibiliko dira eta Lur osoa estaltzea segurtatuko dute. Hauetako lehenengoa, 1994.ean jaurtiko da eta azkenekoa 1997.ean. Beste bost sateliteak orbita geoegonkorretan ibiliko dira eta 1996 eta 2000. urteen bitartean jaurtiko dira.
Sistema honek parametro hauek neurtuko ditu besteak beste: hodei-estaldura, landaredi-estaldura, izotz-estaldura, euriteak, hezetasuna, ozeanoen klorofila-ekoizpena, Lurraren plaka tektonikoen higidurak eta deformazioak eta zenbait gasen (karbono(IV) oxidoa, metanoa eta ozonoa) kontzentrazio atmosferikoa.
Lurra Planetaren Misioak gure planetaren ikuspegi berria lortu nahi du.
LPM proiektua ez da oso ikusgarria (jende arrunt zerga-ordaintzailearen arreta erakartzeko modukoa alegia), baina Lurrari buruzko ezagumenduak sakontzeko eta etorkizunean gerta daitezkeen fenomenoak aurrikusteko ukaezinezko garrantzia dauka.
Eguzki-sistemaren esplorazioa
Proiektu hau NASAren tradizioetako bati jarraituko zaio; Voyager eta Pioneer untziek markatutakoari. Hiru modutako misioak sartzen dira proiektu honetan: kometa- eta asteroide-misioa (CRAF), Saturnorako misioa (Cassini) eta Martitzerako laginketa-zunda itzulgarriak (3 guztira).
CRAF misioak gure sistemaren jatorria aztertuko du asteroide-gerriko nagusia eta kometa bat ikertuz. Hauek Eguzki-sistema sortu zeneko lekuko dira. Asteroide eta kometak azterturik gure sistema nola sortu zen hobeto ulertzera hel gaitezke.
CRAF untziak 1993.ean utziko du Lurra eta sei hilabeteko bidaia egin ondoren Hestia asteroidearekin egingo du topo. Hestia 10.000 km-ko distantziatik aztertuko du uhin ikuskor eta infragorrien bidez. Gainazalaren itxura eta konposizioa mugatuko dira horrela. Gero bere bidaiari jarraituko zaio Tempel 2 kometa topatu arte. Kometaren parean jarriko da, gunetik 25 km-ra, eta berarekin batera egingo du Eguzkirako bidaia. Bien bitartean saio eta ikerketa ugari burutuko du. Kometaren gunea Eguzkira hurbiltzearekin aktibatzen denean, untzia, kometaren koma eta isatsa aztertzera abiatuko da.
Cassini misioak Saturno eta bere sateliterik handiena, Titan, izango ditu itu. Titan bereziki da interesgarria, bere baitan oso kimika organiko interesgarria garatzen delako. Planeta-tamainako laborategia izan daiteke, bizia Lurrean sortu baino lehen zeuden baldintzak errepikatzeko.
Misio hau 1998.ean jaurtiko da eta bidaia luzea egin ondoren 2005.ean iritsiko da Saturnora. Orduan tresneria handia lanean hasiko da. Espaziuntzia konposatua izango da eta berarekin lau zunda eramango ditu. Hiruk Saturnoren eraztunak, sateliteak eta magnetosfera aztertuko dituzte hiru urtetan zehar. Beste zunda Titanera bidaliko da eta titanarketa erdi-leuna egingo du Titanen azalean.
Martitzerako misio automatikoa oso deigarria da. Zundak Lurretik jaurtiak izan ondoren Martitzera iritsiko dira. Bertan leunki martitzartuko dute, laginak bilduko dituzte eta hauek Lurrera ekarriko dituzte. Hiru misio izango dira guztira. Lehenengo biak 1996.ean jaurtiko dira, laginak Lurrean 1999.erako egon daitezen. Hirugarrena 1999.ean jaurtiko da.
Misio hauek gizakiaren Martitzeratzearen bidea aztertu eta erraztuko dute.
Ilargiko basea
Apollo untzien herentzia hartuko du proiektu honek eta Ilargiaren esplorazioari indar berria emango dio. Ilargiaren azterketa zientifikoa eta Ilargiaren baliabideen azterketa izango dira bi helburu nagusiak. Mundu arrotz eta gogorretan superbizitzen ikasteko lehenengo urratsa izango da.
Challerger transbordadorearen istripuak iparramerikarren espazioaren esplorakuntza gelditu zuen.
Ilargiaren esplorazio berri hau 1990.eko hamarkadan hasiko da zunda automatikoen bidez. 2000. urterako astronauten bidezko esplorazioa eta base iraunkorraren ezartzea egin nahi dira.
Ilargiak aurrerakuntza zientifikoetarako oso ingurugiro egokia du. Ilargia sismologiaren ikuspegitik egonkorra da, atmosferarik ez du eta bere alde ezkutua Lurrean sortzen diren irrati-uhinetatik babestua dago. Beraz astrofisikan lanean aritzeko tokirik aproposena da. Gauza bera esan liteke partikulen fisikari buruz. Gainera bere grabitatearen indarra Lurrarenaren seirena denez gero, materialen zientziak eta zientzia biologikoek oso laborategi egokia izango dute gure satelitea.
Ilargiko basearen ezarmena, hiru fasetan egingo da.
Toki baten bilakuntza (1990.eko hamarkada): Lehenengo fase honetan Ilagiaren roboten bidezko esplorazioa egingo da. Lunar Geoscience Observer satelitearen jaurtiketarekin hasiko da. Honek gainazala maparatuko du, azterketa geokimikoak egingo eta poloetan urik dagoen begiratuko. Observer -ak bildutako datuetan oinarriturik, zunda ilargiartzaile automatikoak bidaliko dira toki konkretuari buruzko datu gehiago biltzera. Honela basea ezartzeko tokirik aproposenak bilatu eta identifikatuko dira.
Ilargirako itzulera (2000-2005): Bigarren fasea astronauten itzulerarekin hasiko da. Astronautak estazio espazialetik iritsiko dira Ilargiaren gainazalera eta beraiekin batera beharrezko ekipamendua. Tripulazioak bat edo bi aste egingo ditu Ilargian eta tarte horretan tresneria zientifikoa barreiatu nahiz oxigenoa sintetizatzeko planta pilotua eta modulu habitagarria eraikitzeko beharrezko materiala utziko eta prestatuko dute.
Ondorengo hegalditan basea handituz joango da eta beharrezko modulu eta habitakuluak erantsiko zaizkio. 2001.erako astronautek Ilargiko gau bat (Lurreko 14 egun) irauteko beharrezko baliabideak izango dituzte. 2005.erako basea bost lagun zenbait hilabetez mantentzeko gai izatea nahi da.
Ilargiko etxea (2005-2010): Urrats hau aurrekoaren ondorio zuzena da. Helburua iraunkorki habitatutako basea lortzea da eta pixkana-pixkana basea gero eta autosufizienteagoa izatea. 2010.erako 30 lagun biziko dira Ilargian aldi berean.
Gizakia martitzen
Proiektu guztien artean hau da dudarik gabe jendartean erakargarritasunik eta interesik handiena sortuko duena. Ez gizakia gurea ez den planeta batera joango delako bakarrik; baizik eta Martitzi buruz mendetan zehar eraiki diren istorio liluragarri guztiengatik. Zunda automatikoen bidez hasiko da lana, gizakia joango da ondoren eta azkeneko helburua base iraunkorra izango da.
Martitzeko esplorazio berri honen lehenengo urratsa, robot-zundak erabiliz egingo da 1990.eko hamarkadan zehar. Lehenengo misioa Mars Observer izenekoa izango da. Eta esplorazio automatikoaren azkenekoak Martitzen lurrazaleko laginak bildu eta Lurrera itzuliko dituzten bi misioak izango dira. Misio hauetan planetaren karakterizazio kimikoa, mapaketa osoa eta Martitzeratzeko tokirik aproposenak bilatzea egingo da.
Estazio espazialean burutuko da beste alor garrantzitsu bat. Bertan eginiko saioetan iraupen luzeko hegaldietan sor daitezkeen ondorio fisiko eta psikologikoak aztertuko dira (Sobietarrek eremu honetan azken urteotan eginiko esperientzia sakonak kontutan izango al dituzte iparramerikarrek?).
Ilargiko basea helburu erakargarrienetako bat da.
Iparramerikarrek 2005.aren inguruan jarri nahi dute beren lehenengo astronauta Martitzen. Ez dago garbi martitzeratuko den lehenengo gizakia izango denik, sobietarrek Martitzerako planak aurreratuago dituztelako eta bide horretan urratsak aspaldi jorratzen hasiak direlako. 15. alean aipatzen genuen Fobos misioa edo urtetako iraupen luzeko hegaldiak, horren lekuko dira.
Iparramerikarrek misio azkarrak planteatzen dituzte; urtebete edo iraungo dutenak. Horrela eginez Lurretik jaurti behar den masa txikiagoa da. Misioak bi zati izango omen ditu: alde batetik astronauten untzia eta bestetik karga eramango duen zunda automatiko bat. Kargauntzia lehenago jaurtiko da eta Martitzerako kostu baxuko eta iraupen luzeko bidaia egingo du. Astronauten untzia orbitan lotuko da eta Martitzerako bidean kargauntzia Martitzen orbita hartutakoan bakarrik irtengo da. Untzi honetan sei astronauta eta horiek mantentzeko beharrezko baliabideak joango dira. Martitzen orbitan kargauntziarekin topo egingo dute, erregaia hartuko dute eta azkenik martitzartu egingo dute. Martitzen 2 aste inguru pasa ondoren, Lurrera itzuliko dira.
Azkeneko urratsa (Martitzeko base iraunkorra alegia) 2010. urtean emango da, baldin eta proiektuak markatutako epeak betetzen baditu.
* - * - * - * - * - *
Iparramerikarren planak handiak eta anbiziotsuak direnik ezin uka. Baina akaso, planteamendu honek jatorrizko akatsa du; beraiek guztia egin nahi izatea hain zuzen ere. Eta honelako proiektu itzeletan bakarrik sartzeak guztiari ezin eustea ekar lezake. Porrotik gertatuko balitz (eta horrelakorik ez dugu nahi) iparramerikarren espazio-esplorazio zibila urte luzez atzera daiteke, Challenger aren kasuan gertatu den bezala.
(1) Hala eta guztiz ere, iparramerikar arruntek ikuspegi zabalagoa daukatela dirudi. Joan den maiatzeko alean "Astronomy" aldizkariaren irakurleen artean eginiko inkesta baten emaitzak argitaratu ziren. Inkesta Ride-ren txostenari buruzkoa zen. Jasotako erantzunen artean espazioaren esplorazioan lankidetza beharrezkoa dela azpimarratzen zuten asko zegoen, nahiz eta galdekizunetan horri buruzko galderarik egon ez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a9ff3cd30513 | http://zientzia.net/artikuluak/eguraldi-iragarpenek-erdia-ustel/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguraldi-iragarpenek, erdia ustel - Zientzia.eus | Eguraldi-iragarpenek, erdia ustel - Zientzia.eus
Inork espero ez duenean uholdeak izatea ere ez da harrigarria. Eguraldi-iragarpenak erdia ustel du berekin. Baina zergatik huts egiten dute meteorologoek? Zergatik tronpatzen dira?
Inork espero ez duenean uholdeak izatea ere ez da harrigarria. Eguraldi-iragarpenak erdia ustel du berekin. Baina zergatik huts egiten dute meteorologoek? Zergatik tronpatzen dira? Eguraldi-iragarpenek, erdia ustel - Zientzia.eus Klimatologia
Behin baino gehiagotan gertatu da meteorologoek astebururako eguraldi ona iragarri eta norabaitera joan ondoren blai-blai eginda etxera itzuli behar izatea. Inork espero ez duenean uholdeak izatea ere ez da harrigarria, etab. Eguraldi-iragarpenak beraz, erdia ustel du berekin. Baina zergatik huts egiten dute meteorologoek? Zergatik tronpatzen dira?
Meteorologoen kaxak.
Egia esan, meteorologia ez da zientzia zehatza. Adituek berek ere horixe aitortzen dute, zeharka bada ere iragarpenetan probabilitate hitza sartzen dutelako. Eta horretarako arrazoi nagusi bat dute: fenomenoen konplexutasuna.
Atmosfera, makina termiko erraldoia da, eta meteorologoak makina horri momentu eta leku jakin batean izango duen eboluzioa zehatz-mehatz zein izango den adieraztea eskatzen dio.
Makina horretan ordea alderdi desberdinak daude. Ekuatore inguruan adibidez haize-erregimenak baldin badaude, denbora luzez egoera meteorologiko egonkorrak izango dira, baina gu bizi garen lurraldean eguraldia askoz ere ezegonkorragoa da; ordu batzuen buruan aldatzeko modukoa.
Euria egitea, erraz esplikatzen den fenomenoa da. Arazoa sinplifikatuz, bi aire-mota daudela hartuko dugu kontutan: hotza eta beroa. Aire beroak, hotzak baino ur-lurrin gehiago eduki dezake bere baitan. Metro kubiko bat airek, tenperatura jakin eta finkoan, ur-lurrinezko kantitate maximo bat eduki dezake. Airea aseta dagoela esaten da kantitate maximo hori duenean.
Aire bero asearen tenperatura jaisten bada, dagoen ur guztiak lurrin-egoeran ezin du iraun (aireak ez du guztia onartzen) eta tanta fin ugaritan kondentsatzen da. Horrela sortzen dira lainoa (lurretik hurbil) eta hodeia (goian). Tenperatura gehiago jaisten bada, tanta finak bildu egiten dira handiagoak osatuz eta euria eginez. Tenperatura hotzagoa denean, tanta finak solidotu egin daitezke elur bihurtuz.
Meteorologian iragarpenak egiteko beraz, aire hotzeko eta beroko masak nondik nora ibiliko diren jakitea funtsezkoa da. Iragarleak aire beroa eta hotza non elkartuko diren jakin nahiko du. Leku horretan izan ere aire bero hezea hoztu egingo da hodeiak sortuz edo agian euria eginez.
Hodeia bestela ere era daiteke; aire beroa behetik gora igotzen denean hozten delako adibidez.
Airearen desplazamendurako dena den, presioak garrantzi ikaragarria du. Presioak aginduko du aire-masek nondik nora joan behar duten. Presioa handia deneko lekuari antizikloi esaten zaio eta txikia deneko lekuari depresio.
Badirudi aire-masek presio handia dagoen lekutik txikiagoa dagoenera joan beharko luketela, baina hori ekuatore inguruan bakarrik da egia. Gure lurraldean besterik gertatzen da. Izan ere Lurraren biraketa kontutan hartuta, beste indar batek ere eragiten du: Coriolis-en indarrak.
Bi indar hauen eraginez, airea presio berdineko lerroen norabidean desplazatzen da. Ipar hemisferioan airea depresioen inguruan mugitzen da erloju-orratzen kontrako norantzan eta Hego hemisferioan batekoz bestera jokatzen du.
Zentrua Britainia Haundian duen depresioak normalean, zera esan nahi du: Atlantiko aldetik aire hezea etorriko dela eta euria egiteko arriskua dagoela. Euria egiten duen lekua, depresio eta antzikloiaren artekoa izan ohi da, hor presio atmosferikoa azkar aldatzen delako. Horregatik barometroan presioa jaitsi egin dela ikusi badugu (depresioa dator), eguraldi txarraren arriskua dago.
Valentzi aldea. Ustegabeko ekaitz baten ondorioak.
Meteorologoek beren iragarpenak egiterakoan, ez dute atmosfera bere osotasunean errealitatean den bezalakoa hartzen. Atmosfera berez oso konplexua bait da. Meteorologoek atmosferaren eredu sinplifikatua erabiltzen dute. Eredu horretan egindako kalkuluen bidez antizikloi eta depresioen egoera eta eboluzioaren berri ateratzea da beren helburua.
Mundu guztitik etengabe jasotzen dituzte datuak (batzuetan oker daudenak gainera) eta horiek eredu sinplifikatuari aplikatuz oso kalkulu luze eta korapilotsuak egiten dituzte. Munduan hamarren bat zentru bakarrik izango dira kalkulu horiek burutzeko gauza.
Zentru hauetako emaitzak eskutan dituztela, lekuan lekuko meteorologoak bere iragapenak egiten ditu irrati, egunkari edo telebistaz aditzera emateko.
Zentruetako emaitzak ez dira ordea zehatzak izaten. Kalkulatutako eredu matematikoek hutsune handiak dituzten deskribapenak eskaintzen dituzte, eta leku bakoitzeko meteorologoak bere eskarmentuaz baliaturik interpretatu egin behar ditu.
Gaur egun meteorologoek eskala txikian zehatz ibiltzerik ez daukate. Arratsaldean ekaitza egingo duela adibidez esango dute, baina ez zein puntu eta zein ordu zehatzetan. Batetik, eredu matematikoek emandako emaitzak bat etorri behar du errealitatearekin, eta bestetik eskala txikirako egiten den (herri jakin baterako adibidez) iragarpenak ez du hutsik egin behar.
Meteorologoek erabiltzen duten eredu sinplifikatuan, atmosfera kaxa edo kubotan zatitua dago. Kaxa hauetako bakoitzaren barruan puntu guztietan egoera berdina dela suposatzen da; presioa, tenperatura, hezetasuna, haizearen abiadura etab. berdinak direla alegia.
Kaxaren aldeak 100 kilometroko luzera du eta bere barruko parametroak orduerditik orduerdira zerbait alda daitezkeela kontsideratzen da eta horrela kubo bateko egoerak ondokoak aldarazten dituela ere bai.
Eredua errealitatera ahalik eta gehien hurbiltzearren, faktore asko hartu behar dira kontutan: lurraren erliebea (aireari gora joan erazten dio, hoztuz), lurraren izakera (eguzkiaren argia batzuek besteek baino gehiago isladatzen dutelako), lurraren tenperatura, hezetasuna, presioa, etab. Eredua berehala konplikatzen da, fidagarria izatea nahi badugu behintzat, eta kalkuluak oso korapilotsuak dira. Kalkuluak errazteko bide bakarra, kaxa-kopuru txikiagoa hartzea da. Baina ehun kilometroko aldea duten kaxen kalkuluak egiteko munduko ordenadorerik handienak behar dira jadanik. Atmosferaren altueran hamabost kaxa hartzen dituzte kalkuluak egiteko, eguzkitik hurbil dauden kaxak meheagoak direlarik.
Atmosferaren banaketa hori eginda, ordenadore handi horiek (Cray 2 ordenadoreak adibidez) egun baterako iragarpena kalkulatzeko orduerdia behar izaten dute eta bi ordu t'erdi bost egunerakoa egiteko.
Orain arte ibilitako bideari eta eskarmentuari begiratuz, 100 kilometroko kaxen ereduan ere askotan huts egiten dela esan daiteke. Hiru edo lau egunetarako iragarpenetan gainera, ez asmatzeko arriskua are eta handiagoa da, eta horretarako dauden arrazoiak desberdinak izan daitezke. Batetik erabiltzen den eredua ez da perfektua. Bestetik oinarritzat hartzen diren datuak batzuetan ez dira zuzenak izaten. Kaxen neurriak handiak dira gainera eta kaxa baten barruan desberdintasunak egon daitezke (hiri batetik bestera adibidez).
Erabiltzen den ereduak normalean ez du Mundu osoa hartzen eta frogatua dagoenez Ipar hemisferio osoa hartu behar du ereduak, adibidez Euskal Herriko eguraldia lau egun lehenago iragartzeko.
Akatsak gainera hasieran egiten dira maiz; ordenadoreari sartzen zaizkion datutan. Ehundaka mila kaxa daude Munduaren inguruan banatuta eta bakoitzari dozenerdi bat parametro meteorologiko dagozkio egunean bitan. Hortik atera kontu zenbat milioi datu behar diren egunero. Benetan egunero jasotzen direnak ordea, gutxi gorabehera hauek dira: 15.000 lurrazalean, 3.000 abioitatik, 1.500 haize-neurketa satelitetatik, 3.000 tenperatur neurketa satelitetatik, 1.500 irrati-zundetatik, 800 globotatik, 200 buietatik, etab.
Datu-bilketa nahikoa ugaria izaten da herrialde garatuetan, baina herrialde pobretan eta ozeanotan oso urria; itsasuntzien edo abioien ohizko lineatan ez bada.
Bestetik, kalkulu bakoitzean oinarrizko datuak hasieran birdefinitu ordez, adituek nahiago izaten dute sei edo hamabi ordu lehenago kalkulatu duten egoeran oinarritu eta jasotzen dituzten neurketen arabera datu batzuk aldatzea.
Aldaketa hau, nahikoa konplexua da. Ez bait da aski balio bat beste batez ordezkatzea. Balio berri hori zuzena dela frogatu behar da lehenago, edozein neurketa fisikotan akatsak egon daitezkeelako. Hori dela eta, jasotako neurketen %5 baztertu egiten ditu ordenadoreak. Baina batzuetan baztertutako datua zuzena izatea eta garrantzitsua izatea gerta daiteke; zikloi baten sorreran esate baterako.
Dena dela, adituek diotenez epe luzerako iragarpenak egiteko honako urrats hauek eman beharko lirateke:
Askoz datu gehiago eta zehatzagoak jaso. Neurketa horiek gainera Munduan zehar askoz ere banatuago egin beharko lirateke.
Kalkuluak egiteko Mundu osoa hartu beharko luke ereduak.
Kalkuluak egiteko hartzen diren kaxek txikiagoak izan beharko lukete. Ehun kilometroko distantzian izan ere Gorbeiako gailurra eta Bilbo adibidez maila bereko puntutzat hartzen dira eta hori gehiegi sinplifikatzea da, noski.
Joan den urteko urrian Britainia Haundian ustegabeko haizetea izan zen. Baso eta sorotan gertatutako kalteak oso handiak izan ziren.
Urrats hauek ematea ordea, oso garestia da. Kaxaren aldea 50 km-koa bada, kaxa-kopurua zortzi aldiz handiagoa da eta kalkuluak egiteko behar den denbora ere bai. Horren ondorioz, iragarpena beranduegi argitaratuko litzateke eta ez luke ezertarako balioko.
Beste bide batzuk urratzen ari dira ordea meteorologoak. Mundu-mailan adibidez, kaxa handitan zatitzen dute atmosfera, baina hiri handi bat hartzen duen kaxa txikiagotan zatitzen dute. Hala ere, eskala handiko eta eskala txikiko bi ereduak elkartzean arazoak sortzen dira.
Ez dirudi beraz oraingo egoeran egun-pare bat baino gehiagorako egiten diren iragarpenak fidagarritasun handirik dutenik. Bi egunen barruan ere askotan huts egiten dute meteorologoek. Hori uste genuen guk behinik behin Arantzazuko Pello Zabala adituari beste teoria berri bat entzun genion arte. Izan ere meteorologo amezketarrak irratiz aitortu zuenez, iragarpenetan berek ez dute hutsik egiten; eguraldia da batzuetan deskuidatzen dena. Fernandoren ezpalekoa denik ezin uka.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c28e3dd49784 | http://zientzia.net/artikuluak/atlantida-mito-ala-errealitate/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Atlantida mito ala errealitate - Zientzia.eus | Atlantida mito ala errealitate - Zientzia.eus
Platon filosofo grekoa bere idazkiren batean itsasoak irentsitako kontinente batez mintzatu zen. Platonek dioenez, Atlantida orduko munduko zibilizazio gorena zen.
Platon filosofo grekoa bere idazkiren batean itsasoak irentsitako kontinente batez mintzatu zen. Platonek dioenez, Atlantida orduko munduko zibilizazio gorena zen. Atlantida mito ala errealitate - Zientzia.eus Atlantida mito ala errealitate
Platon filosofo grekoa bere idazkiren batean itsasoak
irentsitako kontinente batez mintzatu zen. Platonek dioenez, Atlantida orduko munduko zibilizazio gorena zen.
Kristo aurreko V. mendean, Platon filosofo grekoa bere idazkiren batean itsasoak irentsitako kontinente batez mintzatu zenean, gizateriaren historian dagoen misteriorik handienetako bati eman zion hasiera. Platonek dioenez, Atlantida orduko munduko zibilizazio gorena zen, eta bere gizartea idazle, jakintsu, filosofo eta merkatari handi eta trebez osaturik zegoen. Bertako erregeak jauregi aberatsetan bizi ziren eta atlanteen eraikuntzak metal ezezagun batez, orikalkoz, eginak omen zeuden.
Kontinentea Herkulesen Zutabeetatik (Gibraltarreko itsasartetik) kanpo omen zegoen, eta bazuen ospe handiko hiriburua: Poseidonia. Atlanteek Mediterranio eta Mendebal Itsasoko (Atlantiar Itsasoko) merkataritza osoa menperatzen zuten eta beren untzi handi eta azkarrak mundu guztian zehar zebiltzan, izkina batetik bestera, itsaso batetik bestera. Baina bapatean, gauetik goizaldera Atlantida desagertu egin zen –Platonen hitzei jarraituz–, lurra astintzen hasi zen, etxeak eta jauregiak bota eta gizakiak eta aziendak irentsiz. Ondoren uhin ikaragarriak altxatu ziren eta Atlantida itsaso azpian gelditu zen betirako.
Honeraino iristen dira Platonen hitzak eta hemendik aurrera hasten dira adierazpen logiko baten atzetik dabiltzan ikerlarien eritziak. Ikus ditzagun zeintzuk diren.
Schulten eta Tartesos
Adolf Schulten (1.870-1.960) ikerlari alemanak Homero eta Platonen idazkietan azaldutako zehaztasun geografikoei jarraituz, Tartesos kultura zaharra bilatu zuen, eta baita bere ustez aurkitu ere andalusiar itsasaldean. Bere ikerketetan, Schulten-ek Tartesos eta Atlantida identifikatu zituen; beretzat errealitate bat beraren bi izen ezberdin bait dira.
Badakigu jakin kartagotarrek suntsitu zutela Tartesos-eko zibilizazioa, eta gaur egun pentsatzen denez, itsaso azpian datza. Schulten-entzat, Atlantida-Tartesos ekuazioa garbi-garbi zegoen eta horretan sinesten ez zuenak, ez zuen bere ustez Platonen mezua ondo ulertzen.
Spanuth prelatuaren teoria
Platonek bere testu batean honela zioen: Atlantidaren azken aztarnak Iparraldeko Itsaso azpian daude, Heligoland ondoan, zazpi metrotan itsaso azpitik. Honetan oinarriturik, mende honen erdi aldean, Spanuth Heligoland izeneko gotorleku zaharra egon zen lekurantz abiatu zen eta zundaren bitartez, gizakiak egindako horma eta harresiak topatu zituen.
Spanuthen ustetan arazoa ebatzirik dago: Atlantida Atlantikoan zegoen, Ipar Europako kostaldearen aurrean, eta Afrika eta Europa baino haundiagoa zenez, Gibraltarreraino alde batetik eta Ameriketaraino bestetik, iristen zen.
1.– Shulten-en teoriari jarraituz, Atlantida Tartesosekin identifikatu beharko genuke. 2.– Spanuth prelatuaren ustez Atlantikoan zegoen, Ipar Europa, Afrika eta Amerika artean. 3.– Horbiger pentsalari naziaren ustetan, lehenengo Ilargia Lur gainera eroritakoan desagertu zen garai bateko Atlantida Zaharra. 4.– James W. Mayor amerikarraren ustez, Thera Irlaren inguruan omen zegoen. 5.– Donnelly-k Platonek esandakoaz sinesten du: Atlantida Herkulesen zutabeetatik kanpo zegoen!. 6.– Flavio Barbierok defendatzen duenez, garai bateko Atlantida gaurko Antartida izanen litzateke.
Horbiger eta ilargien erorketa
Mende hasierako Horbiger pentsalari naziaren ustetan, Atlantida izugarri haundia izan zen eta Atlantiar ozeanoan zehar zabaltzen zen, Ameriketatik Europa eta Afrikaraino. Bere ardatza gaurko Andeetan zegoen eta handik ateratzen omen ziren beren ontziak munduko hamaika bazterretarantz. Baina ba omen zeuden beste lau hiri atlante haundi Ginea Berrian, Mexikon, Abisinian eta Tibeten.
Horbigerrek esaten zuenez, gure gaurko ilargiaren aurretik beste bi ilargi egon omen dira gure planetaren inguruan jira-biraka. Lehenengoa gure mundura erori zenean desagertu omen zen Alpe Mendietan bere bihotza zuen Atlantida zahar hura. Baina salbatu zirenek beste bigarren Atlantida xumeagoa berreraiki omen zuten Iparraldeko Itsasoan, gaur desagerturik dagoen irla haundi batean. Eta Atlantida hau izango zen Horbigerren ustetan, Platonek bere idazkietan aipatu zuena.
Bigarren ilargia erori zenean, bigarren Atlantida desagertu zen itsasoko uren azpian. Atlanteen azken ondorengoak arioak direnez gero, –hori zen behintzak Horbigerrek defendatzen zuena–, arraza honetakoak mundua menperatzera destinaturik daude, oraingo hirugarren ilargia gure gainera berriro erori arte. Gero garai berria etorriko da. Hitlerren pentsakera eta politika, Horbigerren teoriatan oinarritu ziren.
James W. Mayor eta Thera Ugartea
James W. Mayor amerikar zientzilariaren ustetan, Atlantida Atlantikoan zegoen, baina zenbait ikerketa egin ondoren, egotekotan Egeo Itsasoan egongo zela pentsatu zuen. Bi espedizio antolatu zituen egeoar irletara, eta Thera izeneko irlako itsasertzetan, zazpi metrotan labaren azpitik, hiri zahar eta ezezagun baten aztarnak deskubritu zituen. Ordutik aurrera aurkikuntzak ugaldu egin dira: harresiak, hormak, jauregiak, anforak, zeramika-zatiak,... eta James Mayorrentzat auzia garbi geratu da: Atlantida Egeo Itsasoan zegoen, eta orain dela hiru mila urte Thera irlako sumendia erupzioan hasi zenean, bertako lurrak eta zibilizazioa laba eta itsasoaren azpian gelditu ziren. James W. Mayorren teoria hau, mende honetako seigarren hamarkadaren bukaera aldean kaleratu zen.
Donnelly-ren ustez atlantikoan zegoen
Baina agian arrakastarik handiena izan duen teoria Donnelly irlandarrak XIX. mendean botatakoa izan da. Honen ustez Atlantida Atlantikoan zegoen, Platonek ondo esaten zuen bezala, eta hondamena gertatu zenean itsaso azpian desagertu zen betirako. Donnellyk froga franko ematen du: Asia Txikia eta Ertamerikako toki eta herri–izen askoren antz izugarria, Ertamerikako eta Egyptoko piramideak, Ameriketako eta Ipar Afrika eta Asia Txikiko zenbait hizkuntzen senidetasun ukaezina, ketxuen eta egyptiarren hirurehun eta hirurogeitabost eguneko egutegia, bi kontinenteetako zenbait animaliaren arteko senidetasuna,... Ikusten dugunez, frogak ez zaizkio falta Donnellyri.
Donnellyk dioenez, hondamena gertatutakoan, asko eta asko izan ziren Ertamerika, Egypto, Espainia, Portugal eta Kanariar irletarantz ihes egin zutenak, beraiekin batera beren kultura handiaren azken aztarnak eta oroimena eramanez. Bimini ugartearen aurreko uretan aurkituriko aztarna erraldoi bezain misteriotsuek, eta azken bolada honetan Bermudetako Triangeluan, itsas hondoko hondar azpian ikusiriko piramide bitxiak, indarra eta gaurkotasuna ematen dizkiote Donnellyren teoria zahar honi.
Flavio Barbiero eta Atlantida-Antartida ekuazioa
Teoria bitxien artean bitxiena agian 1.970. urte aldean Flavio Barbiero itsas injineru eta korbeta-kapitainak sortutakoa da. Barbieroren ustetan, Atlantida Atlantiar ozeano, Ozeano Bare eta Indiar ozeanoaren artean kokatzen zen kontinente, irla edo eremu zabala zen. Baina duela hiru mila urte inguru, –eta datu hau zientzilari guztiek baieztatzen dute–, diametroz zazpi kilometro eta pisuz berrehun mila milioi tonakoa zen kometa edo asteroidea Atlantikora erori zenean, munduaren biraketa-ardatza hogeitahiru gradu desbideratu zen, berde eta epela zen kontinente famatua elur eta izotz azpian estaliz, eta Platonen Atlantida indartsu eta ahaltsua, Antartida zuri hormatu bihurtuz.
Teoria gehiago badaude noski, eta egunero sortzen dira berriak. Batzuentzat Atlantida Amerika zen, besteentzat Eskandinavia aldean zegoen. Rudbeck-ek Suedia zela defendatzen zuen bitartean, Verdaguerrek Ekialdean zegoela baieztatzen zuen. Batzuek Andalusia aldean zegoela diote, besteek berriz, Afrikan edo Kanariar irlak eta Cabo Verde artean.
Baina oraindik mito edo errealitate izan zen ez dakigunean, gaurko ikerlari, zientzilari, erlijioso eta olerkarien gogoetak Platonek emandako pistetatik abiatzen dira, agian sekula aurkituko ez dena bilatu nahiean; agian inoiz ez bait dugu legendazkoa ala benetazkoa izan zen jakingo. Eta zertarako jakin nahi gainera?, zertarako mitorik gabeko zibilizazioa?
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-1f858457b018 | http://zientzia.net/artikuluak/zuntz-optikoak-etxeetara-sartzear/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zuntz optikoak: Etxeetara sartzear - Zientzia.eus | Zuntz optikoak: Etxeetara sartzear - Zientzia.eus
Artikulu honetan, zuntz optikoak sortuz geroztik gaurdaino jasandako eboluzioa eta merkatal ikuspegien aldaketa arakatu nahi dira.
Artikulu honetan, zuntz optikoak sortuz geroztik gaurdaino jasandako eboluzioa eta merkatal ikuspegien aldaketa arakatu nahi dira. Zuntz optikoak: Etxeetara sartzear - Zientzia.eus Zuntz optikoak: Etxeetara sartzear
Orain dela urte-pare bat Miarritzen garatzen ari zen saiakuntza azaldu bagenuen, zuntz optikoaren garrantziaz jabetzen ginelako izan zen. Artikulu honetan, zuntz optikoak sortuz geroztik gaurdaino jasandako eboluzioa eta merkatal ikuspegien aldaketa arakatu nahi dira.
Ezkerreko irudian zuntz optiko baten tamaina ilearen parekoa dela ikus daiteke. Eskuineko irudian 10.000 dei
garraia ditzakeen kobrezko kable batek dei-kopuru berdina garraia dezakeen zuntz optikozko kablea baino 7
aldiz leku gehiago hartzen du.
1.970. urtean EEBBetako "Corning Glass Works" konpainiak datuak garraiatzeko lehen zuntz optikoa egin zuen. Orduz gero zuntz optikoek nazioarteko telekomunikazioak bultzatu dituzte. Britainia Haundian, Kanadan, Japonian eta EEBBetan bereziki, telefono-sareetako kobrezko kableak zuntz optikoez ordezkatu dira.
Zuntz batek hamar, ehun edo milaka telefono-kable ordezka ditzake, baina hori ez da daukan abantaila bakarra. Zenbait konpainia zerbitzu berriak eskaintzen hasia da, hala nola, bideotelefonoak, kabletiko telebista eta bideotekak. Hauez aparte, telefono eta ordenadoreen arteko konexioek beste zenbait zerbitzu eskain dezakete etorkizunean.
Gaur egun, zerbitzu hauengatiko erabiltzailearentzako kostua 250.000 pta. ingurukoa dela estimatzen da. Baina, kostu hau txikiagotuz joango da eta kobrezko egituretakoena handiagotuz.
Jakina da inbertsioak egiteko kostuak ahalik eta ondoen definitu behar direla, baina oraindik ere diferentzia nabariak daude tekniko desberdinek egindako kostuen estimazioan. Hala ere, zuntz optikoaren erakargarritasuna kostu txikiko zerbitzuen eskaintzatan datzala esanda denak ados daude.
Etxeetan zuntza ezartzeko lehen proposamena, Massachusetts-eko enpresa batean lan egiten zuen John Fulenwider-ek egin zuen, baina Japoniarrak izan ziren lehen eraikuntza praktikoa egin zutenak. Kyoto eta Osaka-ren artean dagoen Higashi-Ikoma herriko 156 etxetan zuntz optikoez osatutako sistema integratua eratu zuten. Bertako biztanleek zenbait zerbitzu zuten sistema honen bidez, baina ezin inplementatu izan zen telefono-zerbitzua. Arrazoiak bi motatakoak izan ziren: alde batetik ekonomikoak eta bestetik politikoak.
Kanadan ere, bi herri txikitan erabili zen zuntz optikoa. Musikak, bideoak, bideotestak eta telefonoak integratu ziren; kasu honetan kostuak Japonian baino dezentez txikiagoak izan ziren.
Telefono-konpainiek gero eta gehiago erabiltzen dute zuntz optikoa beren komunikazio-sareetan.
Eskala txikiagotan beste saiakuntza batzuk egin ziren Britainia Haundian eta Alemanian, baina Frantzia izan zen maila handiko saiakuntza egin zuen estatu bakarra. Kasu honetan erabilitako teknologia, aurrekoetan erabilitakoa baino garatuagoa zen. (Miarritzeko esperientziaren berri izateko Elhuyar aldizkariko 4. alea ikusi).
1.986. urtearen bukaeran 300.000 km zuntz instalatua zuen British Telecom konpainiak Britainia Haundian.
Hala ere, EEBBetan dago gaur egun zuntz optikoaren benetako merkatua. 1.986. urtean bakarrik, hango telekomunikazio-konpainiek milioi bat kilometro zuntz instalatu zuten. Egiten ari diren saiakuntzetan, ehundaka milioi dolar gastatzen ari dira, baina konpetentzi arazoak pil-pilean daude une honetan. Lehia gogorrena kabletiko telebistako konpainiekin dago. Hauen eritziz bereiztu egin behar dira telebistaren mundua eta telekomunikazioarena. Gainera, oraindik abantaila ekonomikotik at, abantaila tekniko batzuk baditu kableak zuntz optikoarekiko. Adituek diotenez, iraultza baino gehiago eboluzioa gertatuko omen da telekomunikaziotan, hau da, urte batzuetan kableak eta zuntz optikoak elkarrekin egongo dira instalatuko diren telekomunikazio-sistemetan eta datorren mendean zuntz optikoa inposatuko da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-034cb32a75ae | http://zientzia.net/artikuluak/edaria-eta-kantzerra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Edaria eta kantzerra - Zientzia.eus | Edaria eta kantzerra - Zientzia.eus
Californiako ikertzaile-talde batek elementu kimiko toxikoak aztertzen ari zelarik, alkoholak kantzer-arriskua areagotu egiten duela adierazi zuen.
Californiako ikertzaile-talde batek elementu kimiko toxikoak aztertzen ari zelarik, alkoholak kantzer-arriskua areagotu egiten duela adierazi zuen. Edaria eta kantzerra - Zientzia.eus Edaria eta kantzerra
Osasuna
Californiako ikertzaile-talde batek elementu kimiko toxikoak aztertzen ari zelarik, alkoholak kantzer-arriskua areagotu egiten duela adierazi zuen.
Eztabaida handia sortu berri da Californian edari alkoholikoen inguruan. Estatu honetako agintarien aginduz, edari alkoholikoak dituzten botilen etiketetan kantzer-arriskuaz jakin erazi beharko da.
Ardoa edanda mozkortzen.
Kortejatzian losatzen naiz.
Nola demontre biziko naiz?
Californiako ikertzaile-talde batek elementu kimiko toxikoak aztertzen ari zelarik, alkoholak kantzer-arriskua areagotu egiten duela adierazi zuen. Egindako ikerketetan etil alkohola berez kantzer-sortzaile ez zela adierazten bazen ere, ikerketa soziologikoek nahikoa garbi azaltzen zuten edari alkoholikoen kantzer-arriskua.
Edaleak ahoan, laringean, faringean, hestegorrian, bula-rrean, ezpainetan eta ondestean kantzerra edukitzeko arriskua, edaten ez duenak baino 1,5-5 aldiz handiagoa du.
Bestalde California ardo-produzitzailerik garrantzitsuenetakoa da. Beraz, eztabaidarako dena prest, ezta? Hala ere, nola demontre biziko gara?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e184b06621d7 | http://zientzia.net/artikuluak/burua-babestu-beharra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Burua babestu beharra - Zientzia.eus | Burua babestu beharra - Zientzia.eus
Txirrindulariek motoristek baino buruko lesio gehiago dutela erakusten dute. Beraz ikerlarien aholkua kaskoa eramatea da.
Txirrindulariek motoristek baino buruko lesio gehiago dutela erakusten dute. Beraz ikerlarien aholkua kaskoa eramatea da. Burua babestu beharra - Zientzia.eus Burua babestu beharra
Txirrindulariek motoristek baino buruko lesio gehiago dutela erakusten dute. Beraz, ikerlarien aholkua kaskoa eramatea da, noski.
Gero eta normalago bihurtu da txirrindularientzako bide bereziak irekitzea. Hala ere, ohizko errepideetan ikusten dira txirrindulari gehienak.
Oxford-eko unibertsitateko ikasle askok bizikleta erabiltzen duenez gero, beren joan-etorrietako istripuen azterketa egin da. Hilabete epemugatzat hartuta, ohizko errepideetan 0,9 zauritu kilometroko eta bide berezietan 0,4 zauritu kilometroko zeudela ateratzen zen.
Estudioak, txirrindulariek motoristek baino buruko lesio gehiago zutela erakusten zuen. Txirrindularietan herenak lesioak buruan jasaten zituen bitartean, motoristen artean % 15 zen kopuru hau. Aldiz, motoristen artean kaskoa eramatea normala den bitartean, txirrindularien artean % 0,7ak bakarrik eramaten du. Beraz, ikerlarien aholkua kaskoa eramatea da, noski.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3a83a1433ef1 | http://zientzia.net/artikuluak/supereroankortasuna-baporizazio-bidez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Supereroankortasuna baporizazio bidez - Zientzia.eus | Supereroankortasuna baporizazio bidez - Zientzia.eus
Ikerlari-talde batek, silizioaren gainean material supereroalez osatutako geruza finak ipintzea lortu du.
Ikerlari-talde batek, silizioaren gainean material supereroalez osatutako geruza finak ipintzea lortu du. Supereroankortasuna baporizazio bidez - Zientzia.eus Supereroankortasuna baporizazio bidez
Fisika
Ikerlari-talde batek, silizioaren gainean material supereroalez osatutako geruza finak ipintzea lortu du.
Frantziako Caen-en dagoen materialen ikerketarako institutu bateko ikerlari-talde batek, silizioaren gainean material supereroalez osatutako geruza finak ipintzea lortu du. Talde honek orain dela hilabete batzuk lortu zuen elektrizitatea -183°C-tan garraiatzea. Gaur egun lortu dutena, beste urrats bat da. Aluminio nitrurozko konposatu batez bidez, material supereroalea azpiko silizioarekin konbinatzea ebitatzen da. Material supereroalea siliziozko gainazalean finkatzeko, laserrezko baporizazio-sistema bat erabiltzen da.
Orain arte ikertzaile-taldeak estrontzio tritanatoa erabiltzen zuen material supereroale gisa, eta hori oso garestia zen. Aldiz, orain, substantzia berri honi esker, kostuak dexente txikiagotuko dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8b14735d8668 | http://zientzia.net/artikuluak/euri-azidoa-eutrofikazioaren-erantzule/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Euri azidoa eutrofikazioaren erantzule - Zientzia.eus | Euri azidoa eutrofikazioaren erantzule - Zientzia.eus
Egindako ikerketek hango uren nitrogeno-kantitatearen % 25 aireak azido-eran utzitakoa izan zitekeela adierazten bazuten ere, gaur egun % 34ean ipintzen dute muga.
Egindako ikerketek hango uren nitrogeno-kantitatearen % 25 aireak azido-eran utzitakoa izan zitekeela adierazten bazuten ere, gaur egun % 34ean ipintzen dute muga. Euri azidoa eutrofikazioaren erantzule - Zientzia.eus Euri azidoa eutrofikazioaren erantzule
Ingurumena
Estatu Batuetako ikerketek hango uren nitrogeno-kantitatearen % 25 aireak azido-eran utzitakoa izan zitekeela adierazten bazuten ere, egun % 34ean ipintzen dute muga.
Estatu Batuetako Ekialdeko Kostaldean New York-eko Envi-ronmental Defense Found-ek egindako ikerketek hango uren nitrogeno-kantitatearen % 25 (bakarrik) aireak azido-eran utzitakoa izan zitekeela adierazten bazuten ere, gaur egun azkena egin direnek % 34ean ipintzen dute muga.
Nitrogeno-kantitatea asko hazten denean, uretan dauden algak ugaldu egiten dira oreka guztiak apurtuz. Gertaera honek arrainen eta landareen hiltzea eragin dezake. Beraz, arazo hau baztertu asmoz datorren hamarkadan NO x substantzien isurketza 10 milioi tonatan txikiagotu beharko dela pentsatzen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d5af1463fcbd | http://zientzia.net/artikuluak/polimero-eroaleak-merkatuan-salgai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Polimero eroaleak merkatuan salgai - Zientzia.eus | Polimero eroaleak merkatuan salgai - Zientzia.eus
Plastikoak eroale gisa erabiltzea ikertzaileen aspaldiko asmoa izan da. BASF enpresako ikerlari batek dioenez, polimero eroaleen belaunaldi berri bat garatu omen da.
Plastikoak eroale gisa erabiltzea ikertzaileen aspaldiko asmoa izan da. BASF enpresako ikerlari batek dioenez, polimero eroaleen belaunaldi berri bat garatu omen da. Polimero eroaleak merkatuan salgai - Zientzia.eus Polimero eroaleak merkatuan salgai
Materialak
BASF enpresako ikerlari batek dioenez, polimero eroaleen belaunaldi berri bat garatu omen da.
Plastikoak eroale gisa erabiltzea ikertzaileen aspaldiko asmoa izan da. BASF enpresako ikerlari batek dioenez, polimero eroaleen belaunaldi berri bat garatu omen da.
Poliazetilenoak eta polipirrolak korronte elektrikoa eroateko propietate onak zituztela ezaguna zen, baina ez ziren batere moldeagarriak. BASF-eko kimikariek problema hori bi polimero horien egitura aldatuz gainditu dute.
Horretarako zikloadizio izeneko prozeduraz baliatu dira; honen bitartez zenbait talde kimiko eransten zaio oinarrizko egiturari. Horrela, azkena lortutako produktua oso malgua da eta paperaren antzera erabil daiteke, hau da, tolestu, etab. eginez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5dca88c0212c | http://zientzia.net/artikuluak/nekazal-mikrobiologia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nekazal mikrobiologia - Zientzia.eus | Nekazal mikrobiologia - Zientzia.eus
Nekazal produkzioa handitzeko asmotan, lurreko mikroorganismoen erabilpen eta ustirapena ez da azken urteotako berrikuntza. Antzinako Erroman bazekiten landare lekadunek lurren emankortasuna handitzen zutela.
Nekazal produkzioa handitzeko asmotan, lurreko mikroorganismoen erabilpen eta ustirapena ez da azken urteotako berrikuntza. Antzinako Erroman bazekiten landare lekadunek lurren emankortasuna handitzen zutela. Nekazal mikrobiologia - Zientzia.eus Nekazal mikrobiologia
Nekazaritza
Nekazal produkzioa handitzeko asmotan, lurreko mikroorganismoen erabilpen eta ustirapena ez da azken urteotako berrikuntza. Antzinako Erroman bazekiten landare lekadunek —baberrun, kakahuete, alpapa, soia, ilar, hirusta eta eskuzuriak— lurren emankortasuna handitzen zutela. Erromatarrek, hala ere, ez zekiten honen arrazoia Rhizobium jeneroko bakterioetan zetzanik. Izan ere, bakterio hauek zenbait lekadunen sustraiak infektatzen eta atmosferako nitrogenoa finkatzen dute. Garai haiez gero kultibo-txandaketa oso erabilia izan da eta aurreko kultiboan lekadunek lurrean finkaturiko nitrogenoa hurrengo txandako landareek erabil dezakete.
Rhizobium jeneroko bakterioak hirustaren sustrai-ilea infektatzen.
Gaur egun, Hirugarren Munduan hain garrantzitsua izan den Iraultza Berdea gertatu ondoren, Iraultza bioteknologikoa hurbildu zaigu. Honek organismo bizien gaitasun biokimiko eta genetikoak gizakiarentzat interesgarri diren helburu praktikoekin lotzen ditu. Bioteknologi teknikak, nekazaritzaren esparruan bi sailotan sailka daitezke: ekoizpen primarioa (landareen hobekuntza eta nitrogeno-finkapenari dagokiena alde batetik) eta hondakinen bioaldakuntza (energia eta janarien ekoizpenari begira) bestetik.
Teknika berri hauek uzta naharoak ekarri dituzte. Adibide gisa, azken hogeitamar urteetan artoaren errendimendua boskoiztu egin da eta arrozaren kasuan 60.000 barietate lortu dira. Prozedura horiek hiru mailatakoak izaten dira: fitologikoak, genetikoak eta mikrobiologikoak. Askotan arlo hauek sakonki loturik aurkitzen dira. Dena den, gure aldetik, nekazal mikrobiologia soilik plazaratuko dizuegu.
Zientzilariek beren esperimentuak egin ostean sarri ondokoa ikusten dute: laborategian biologikoki ederki erantzuten duten bakterioek ez dute modu berean iharduten soroetan, mikroorganismo horiekin loturiko landareen produkzioa oso baxua izanik. Nekazaritzak, beraz, hartzidura-upeletan eta soroetan gertatzen denaren arteko diferentzien adibide ugari eskaintzen digu. Biologook hartzidura-upela oso medio zehatza dela hartu behar dugu kontutan. Izan ere aldagai fisiko, kimiko nahiz biologiko guztiak kontrolatuta daude. Gainera, mikroorganismo-espezie bat besterik ez dago. Nekazaritzari aplikatu nahi izanez gero, mikroorganismoen arteko elkarrekintza zein biosferarekiko harremanak aztertu behar ditugu.
Nitrogenoaren finkapena
Goazen, bada, aplikazio kontretuak ikustera. Nekazal mikrobiologiak, esaterako, arazo interesgarri bat konpon lezake: nitrogenoaren finkapena. Herri askotan ikerketa sakonak egiten hasi dira xede haundi batekin: landareek, beren kabuz, atmosferako nitrogenoa zuzen finkatzea. Dakigunez, baserritarrek ongarri nitrogenatuak bota behar dituzte landareek nitrogenoa har dezaten, horrek dakartzan gastu ekonomiko eta ondorio ekologiko kezkagarriekin. Konponbiderik bikainena, lehen aipatu denez, nitrogenoa airetik finkatzea litzateke, hots, elementu hori biologikoki erabilgarri den eran hartzea. Prozesua ulertzeko, lehendabizi, nitrogenoaren zikloa ikus dezagun:
Nitrogenoaren zikloak konposatu nitrogenatuen iturri handi bien —Atmosfera eta Lurrazala— arteko oreka mantentzen du. Landare berdeek nitrogenoa soilik erabil dezakete elementu hau konposatu kimikoen barruan dagoenean: amoniakoan (NH 3 ) adibidez. Horregatik ezin dute nitrogenoa atmosferatik zuzenki atera. Izan ere, atmosferan molekula diatomiko eran (N 2 ) dago. Guzti honen ondorioz nitrogenoa industrialki, prozesu bakteriologiko edo naturalen bidez (esaterako tximist asko duten ekaitzen kasuan) finkatu behar da. Landareek nitrogeno gutxi behar dute, baina etengabe; lurrak nitrogenoa galtzen bait du, drenaiaren bidez eta uzta jasotzean. Gainera ez dugu beste nitrogeno-galera bat ahantzi behar: bakterio desnitrifikatzaileek sorterazitakoa, hain zuzen ere.
Rhizobium jeneroko bakterioek zenbait landare lekadunen sustraiak infektatzen dituzte, baina hau ez da inola ere prozesu patogenikoa. Landareak ostera, harreman sinbiotikoa dauka mikroorganismoarekin: landareak elikagaiak ematen dizkio bakterioari, eta azken honek nitrogenoa (NH 3 eran) begetalari. Rhizobium lekadunaren sustraietan sartu ondoren, koskor ikusgarriak —nodulu izenekoak— sortzen ditu.
Ikus dezagun sustrai-ile baten zoldura edo infekzioa:
Infekzioan bakterioak sustrai-ileari atxekitzen zaizkio. Landareak eta mikroorganismoak elkar ezagutzen dute proteina espezifikoen bidez. Geroxeago sustrai-ilean sartzen dira eta sustraiko zelula baterantz joko dute. Infekzioak hantura eta zelularen banaketa sortzen ditu. Honen ondorioa nodulua eratzea da. Honek bakterio sinbioteek infektaturiko zelula-multzo dentsoa dauka bere baitan.
Rhizobium -a 1888. urtean isolatua izan zen eta hamabost urte geroago soroetan inokulatzen zen nekazal produkzioa asko handituz. Egun, espezie honen etorki desberdinak turba birrinduarekin batera ontziratzen dira lurretan sakabanatzeko. Nitrogenoa behar-beharrezkoa da landareen metabolismoan. Dakigunez, konposatu biologiko ugaritan hartzen du parte. Esaterako, proteinen unitateek —aminoazidoek, hain zuzen— nitrogenoa behar dute haien arteko lotura peptidikoak eraikitzeko. Landarea hiltzen denean aminoazidoak degradatu egiten dira eta amoniako edo nitrato-ioi (NO 3 –) eran agertzen dira. Ondoren, bakterio desnitrifikatzaileek nitratoak nitrogeno molekular (N 2 ) bihurtzen dituzte, azken hau atmosferara itzultzen delarik. Honela ixten da nitrogenoaren zikloa.
Uzta-bilketak, bakterio desnitrifikatzaileek eta euriak sorturiko lur-garbiketak, finkaturiko nitrogeno-galera sorterazten dute. Galdutako nitrogeno hori eman edo hobeto esanda itzuli egin behar zaio lurrari, hurrengo uztako landareek garatzeko beharrezkoak dituzten proteinak sintetiza ditzaten nahi izanez gero.
Nitrogenoaren finkapena ez da Rhizobium jeneroan soilik gertatzen. Beste adibide batzuk ere baditugu: Frankia alni aktinomizeteak —onddo bat— beste horrenbeste egiten du haltzarekin, sinbiosi–harremanetan. Hortaz, basoetan kultibo txandakatzea egin daiteke Douglas izeia eta makalarekin. Beste aldetik bakterio batzuk nitrogenoa bakarrik finkatzen dute, hau da, landareekin sinbiosian egon gabe.
Ikerketak burutzen ari dira Azotobacter vinelandii artoaren sustraiei atxekitzeko asmoz. Gainera, injinerutza genetikoa erabiliz gene batzuk pasarazi ziren Rhizobium -etatik A. vinelandiitara . Horrela azken mikroorganismoa hirustaren sustraietara tinko atxekitzen zen. Teknika genetiko bera erabiliz A. vinelandii artoaren sustraiei atxekitzea lortu nahi da, baina elkartze hori Estatu Batuetan hazten den artoarekin ezinezkoa da, oraingoz behintzat. Ikerketa aurreratuen helburua nitrogenoa finkatzeko geneak laboreetan sartzea litzateke. Dena den, hori oso zailtzat jotzen da.
Berkeley-n dagoen Kaliforniako Unibertsitateko biologo batzuek Pseudomonas putida bakterioa azukre-erremolatxa edo patatei gehituz gero landare hauen errendimendua handitu egiten dela aurkitu dute. Mikroorganismoak, antza denez, zenbait konposatu kimiko jariatzen du eta substantzia hauek lurreko burdinarekin konbinatzen dira. Onddo eta bakterio patogenoek sorturiko burdin forma berri hau ezin dute asimilatu. Hortaz mikroorganismo patogenoek ezin diote landareari eraso.
Rhizobium generoko bakterioak sustrai-ileak infektatzen.
Genetika mikrobianoa nekazal arloan
Arazo honen muinean azido desoxirribonukleikoa (ADN) dago. Hau bait da, izan, zelulen portaera —eta, ondorioz, landare, animalia edo mikrobioen portaera— gidatuko duten agindu genetikoak kodeturik daramatzana. ADN molekula amaigabe hori zatitan bana daiteke —genetan—, eta zati horien menpe daude ezaugarri espezifikoak. Organismo desberdinetatikako ADN-zatiak era artifizialean konbinatuta sortzen den produktuari ADN birkonbinatzaile deitzen zaio.
Manipulazio genetikoetan datza azken hamar urteotan bioteknologiak egin duen aurrerapen izugarria: mikrobioak eta beste organismo zelulabakar batzuk erabiltzean. Hain zuzen, horietatik abiatuz zenbait sendagai eta substantzia baliagarri lortu eta prozesu industrialei bultzada eman zaie.
Nekazal mikrobiologian beste estrategia genetikoa erabiltzen da sarritan: landarearen gene bat bakterioan sartzea. Horretarako zenbait entzima erabiliz (murriztapen-endonukleasak) mozten dugu interesatzen zaigun genea eta gero bakteriora sartuko dugu plasmido —kromosoma bakterianotik at dagoen ADN-zati bat— edo birus baten bidez. Honela laborategi askotan gene begetalak Escherichia coli ra sartu dira. Horrek ez du esan nahi bakterioak gene horri dagozkion proteinak produzituko dituenik. Mekanismo genetiko hauek ez daude zeharo argi. Noizbait hau lortuko balitz, proteina begetalak bakterioak hartzidura-upeletan haziz erdietsiko lirateke.
Mikroorganismo batetik landare baterako gene-transferentzia, mikrobiologiak nekazaritzari laguntzeko erabiltzen duen metodorik finenetariko bat da. ADN birkonbinatzailea erabiliz, gene begetalen arloa gene animaliena baino askoz atzeratuago dago zalantzarik gabe. Hala ere, gene arrotzak sartzeak oinarri berdinak dauzka, jatorrizko zelula animal, begetal ala bakterianoa izan arren. Geneak landare-zeluletan sartzeko eremuan zenbait ikerketa burutu dira.
Esate baterako Agrobacterium tumefaciens bakterioak landare dikotiledoneo gehienak infektatzen ditu. Aipaturiko mikrobioak plasmido bat darama. Honek tumoreak sorterazten ditu landare horietan. Zoldura-mekanismo honi kolonizazio genetiko deritzo. Prozesu honetan plasmidoaren ADN-zati bat (ADN-T) elkartzen da zelula begetalaren ADN-arekin. Hori dela eta, plasmidoa ADN arrotza zelula begetaletan sartzeko bektore (eramale) gisa erabil liteke, 4. irudian ikus dezakegunez.
Plasmidoa ADN-T-aren barruko puntu batean ebaki eta hutsune bat uzten dugu. Hori gene arrotzak beteko du. Gero ADN-T errepikatzen da zelula tumoralen zatiketa gertatzen den unean, eta ehun-kultibo batean dauzkagun zelula tumoralek ADN-T eramango dute. Zenbait kasutan landare osoa birsortuko da, kultibatutako zelula tumoralak abiapuntu izanik. Prozesu honen ondorioz ADN-T-ek birsorturiko landarearen kromosometan irauten du. Are gehiago, ADN-T barruan dagoen gene berria, hurrengo landare-balaunaldira gene gainartzaile izanik pasatuko da.
"Kuala-Lumpur (Malaysia) hiriko laborategi honetan, bioteknologo malaysiar batzuk, kalitate hobeko olio-palmondoak erdiesteko programa baten barne, in vitro hazkuntzaz arduratzen dira".
Guzti honen ondoriorik azpimarragarriena honakoa litzateke: ADN-T-a barruan sorturiko gene arrotzak ondorengoetara igaro eta landare-barietate berriak lortuko lirateke. Koloniako Landare-Hobekuntzarako Max Planck Institutuan lan egiten duen zenbait zientzilarik lehenago azaldutako guztia egiaztatu du tabako-landarea eta opina sintetasa izeneko entzima kodetzen duen genearen kasuan.
Sussex Unibertsitateko ikerlari-talde batek beste transferentzia genetiko bat ere lortu du. Oraingo honetan, Klebsiella pneumoniae bakterioan nitrogenoaren finkapenaz arduratzen diren geneak, E. coli ren plasmido batera sartu eta gero legami batera sartu dute. Hau oso aurrerapausu zientifiko txalogarria da. Izan ere, legamiak eukariotoak dira eta beraz landareekin filogenetikoki (senidetasun-maila aldetik) hurbilago daude.
Beste hirugarren ikerketa-mota bat Berkeley-n dagoen Kaliforniako Unibertsitateko ikerlarien konstatazio bat da, hots, marrubi-landareei izotzak hainbesterainoko kaltea egiten badie, izotz-kristalak erakarri eta finkatzen dituzten bakterioak hostotan bizi direlako dela. Fenomeno hori mikrobio horien proteina baten eragina da eta kaliforniar biologoek horren sortzaile den genea kendu ahal izan dute, eta horri esker, marrubi-landareak bakterio antiizotz horrekin trataturik, eta berez ugalduko den esperantzan, izotzaren kalte handiak, bukarazi egingo dituztela espero dute, epe baten barruan.
Beste gauza batean ere badute injineru genetikoek esperantzarik; alegia, ingurua kutsatu ohi duten intsektizida kimikoen ordez erabili ahal izango liratekeen intsektizida biologikoak (hots, ingurua kutsatzeke parasitoak akabatuko lituzketenak) hobetzean. Adibidez, duela urte batzuez gero espezie kaltegarriak akabatzeko erabiltzen den Bacillus thuringiensis baziloaren emaitzak hobetzea lortzen ari dira ADN birkonbinatzailearen teknikei esker. Aipagarria da Ingalaterrako iparraldeko pinuak jotzen dituen harraren kasua. Beste eskualde batzuetan beldar parasitoen ugalmena berez kontrolatua dago harrak infektatzen dituen bakuolo-birus bati esker.
Orain birus hori kultibatu egiten da pinuditan zabaltzeko eta bere eragin suntsitzailea indartzeko asmoz. Oraingoz esperimentuak aldatu gabeko birus batekin egiten dira, baina gene-koderik gabeko ADNaren zati batean birusak marka bat daramala, horrela bere hedapena edo erresistentzia in situ aztertu ahal izateko. Dena ondo joanez gero, birusari toxina intsektizida bat sintetizatzeko gai egingo duen gene bat txertatuko zaio. Teknika hauek beste herrialdeetan ere intsektu kaltegarrien aurka burrukatzeko bide zabalak urratzen dituztela ez dago esan beharrik.
Bioteknologiaren aurrerapenak
Bioteknologiak nekazal arloan Iraultza Berdearekiko izan duen aurrerapausoa ezagutzeko, ondoko taulan bien arteko diferentziak ikusiko ditugu:
Nekazal mikrobiologiari buruzko ikerketa-erakundeak
Zientzilari gehienen ahotan dabilen esaera, eremu honetan ere ikerketarako diru-laguntzak oso urriak direla da. Dakusagun, bada, kexa hauek arrazoizkoak diren ala ez.
EEBBtako kasuari dagokionez, 1982.ean Reagan-en gobernuak Nekazal Sailari 691 milioi dolar eman zizkion ikerketarako. Hau urte hartan oinarrizko ikerketa eta aplikatuarentzako presupuestoaren % 5,3 zen. Alabaina, diru-kopuru horretatik zati txiki bat soilik heldu zen nekazal mikrobiologiaren arloraino. Adibide gisa Nitrogeno-finkapenari buruzko oinarrizko ikerketan, landare-hobekuntzarako mekanismo genetikoak, ingurugiroko presio-egoerak, landare-hazkuntza eta giza elikadurarako beharrizanetako oinarrizko ikerketan 26 milioi dolar besterik ez ziren gastatu.
Bestalde, mikrobiologi arloak 4,6 milioi jaso zuen. Hauek, begi bistakoa denez, oso zifra murritzak dira eta herri aurreratuenean gertatzen da. Beraz Hirugarren Munduan egoera askoz ere kezkagarriagoa dela aise susma daiteke eta ezin dugu ahaztu herri pobre hauetan nekazaritzaren arloko beharrak izugarri handiak direnik, gosetearen mamua etengabeki aurrera doanez gero.
Hurrengo taulan bioteknologoen kopuruak konpara daitezke:
Nabaria denez, garapidean diren herrialdeek aditu eta bioteknologoen falta izugarria dute. Zalantzarik gabe, lurralde eta nazioarteko lankidetza bide egokienetarikoa da, arlo honetan, herrialde pobreetara aldatzeko eta hauei egindako promesak betetzeko. Baita arazo honek planteiatzen dituen problemak konpontzeko ere. Aipaturiko lankidetza hau, aldebiko akordioen bitartez bideratzen da, sektore pribatuko enpresa eta erakundeen artean. UNESCO barruan, esaterako, gai hauetaz arduratzen diren erakunde eta bilkurak ondokoak dira:
Unesco
1.- MIRCEN: Microbiological Resources Centers (Baliabide mikrobianoetarako zentruak). Mundu-mailako sarea da.
Helburua: zepa mikrobianoen bilketa, ardura eta erabilpena, nazioen garapena eta nazioarteko lankidetzari begira.
BIDEAK
2.- GIAM: Mikrobiologia aplikatuak mundu-mailan dituen ondorioei buruzko bilkura zientifikoak.
Helburua: Herrialde industrialduen eta garapidean direnen arteko lankidetza sustatzea, tokian tokiko ikerketa eta prestakuntza bultzatzea.
3.- NAZIO BATUEN ORGANISMO ETA ERAKUNDE EZ-GOBERNUTARREKIKO
LANKIDETZA: Hurrengo erakundeen artekoa da:
FAO: Elikadura-Nekazaritzarako Erakundea.
UNDP: Nazio Batuen Garapenerako Programa.
UNEP: Nazio Batuen Ingurune-Programa.
UNIDO: Nazio Batuen Garapen Industrialerako Erakundea.
ICRO: Zelulei buruzko Ikerketarako Erakunde Internazionala. Hau Mikrobiologia eta Bioteknologiari buruzko Lan-Taldea da.
IFS: Nazioarteko Zientzi Fundazioa.
IOBB: Bioteknologia eta Bioinjinerutzarako Erakunde Internazionala.
IUMS: Nazioarteko Mikrobiologi Elkarteen Batasuna.
WFCC: Kultibo Bildumetarako Mundu-Federazioa.
AABNF: Nitrogeno-Finkapen Biologikorako Elkarte Afrikarra
ABEGS: Estatuen Hezkuntz Bulego Arabiarra
CEC: Europako Elkarteen Batzordea |
zientziaeus-c24920e555f5 | http://zientzia.net/artikuluak/groenlandian-zehar-izotzaren-mentura/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Groenlandian zehar. Izotzaren mentura - Zientzia.eus | Groenlandian zehar. Izotzaren mentura - Zientzia.eus
Urte askotako ametsa, hiru hilabeteko prestaketak, kanpoan pasatako 50 egun eta izotzetan bizitako milaka orduak laupabost orrialdeotan bildu ditut.
Urte askotako ametsa, hiru hilabeteko prestaketak, kanpoan pasatako 50 egun eta izotzetan bizitako milaka orduak laupabost orrialdeotan bildu ditut. Groenlandian zehar. Izotzaren mentura - Zientzia.eus Groenlandian zehar. Izotzaren mentura
Geografia
rrialde hauek idazterakoan, zera etorri zait burura:
– Groenlandia 88 bezalako espedizioak, artikulu asko egiteko adina gai eskaintzen duela, baina gauzak errepikatu gabe aritzea dela zailena.
– Urte askotako ametsa, hiru hilabeteko prestaketak, kanpoan pasatako 50 egun eta izotzetan bizitako milaka orduak laupabost orrialdeotan biltzea gaitza gertatuko zaidala.
Ametsa errealitate bihurtu nahian
Txikitandik egiten nuen amets urrutiko lurrez. Eskola-ordutan, aspertzen nintzen unetan, gustokoa izaten nuen aldameneko lagunekin, herriak, ibaiak, mendiak, etab. non zeuden bilatzen aritzea.
Sondre Stromfiord-en taldea.
Arktikoak niregan erakargarritasun berezia sortzen zuen. Urrutiko lurraldea zen, leku hotza eta elurtua eta bertan gizakia bizitzera moldatu zen. Gauerdiko eguzkia ere bazuen. Egia esan, gaztetxo nintzela jakinmina ase nahian ibili nintzen.
Arktikoarekin gure lehen kontaktoa 1984. urteko udaberrian izan genuen. Lau lagunez osaturiko espedizioa zen eta Laponia eskiz zeharkatu genuen. Zirkulu polar arktikotik gora geratzen diren Suedia, Norvegia, Suomi eta Sobietar Batasuneko lurraldeek osatzen duten leku hartan 600 km egin genituen eta handik zertxobait erasanda (zentzu onean) etorri ondoren, beste arrazoi (aitzakia) batzuk izan dira Groenlandiara eraman gaituztenak.
Fridtjof Nansen, izeneko norvegiar gazteak, 27 urte besterik ez zituen 1888. urtean Groenlandia zeharkatu zuenean. Garai hartan 700 km-ko zeharkaldia egiteko bi hilabete eman zituen eta esperientzia honek beste espedizio ausartagoak burutzeko ateak zabaldu zizkion. Nansen, Filosofian doktore, Zoologia eta Ozeanografian jakintsu, eta honetaz gainera poeta eta pintore ere bazen eta 1922. urtean Pakearen Nobel Saria eman zioten. Norvegiarrentzat gaur egun oraindik heroirik handienetarikoa da.
Aurten 100 urte betetzen ziren eta badakizue mendeurrenek nolabaiteko lotura sentimentala sortzen duela: Iparragirrerenak euskaldunongan, Einsten-enak zientzilariengan eta Nansen-enak gu bezalakoengan.
Etxea.
Ametsa, aitzakia, gogoa, ilusioa eta beste zertxobait gehitu, eta prestaketa-lanetan murgildu ginen...
Espedizioari buruzko datu batzuk
Azaletik besterik ez bada ere, Groenlandiara egindako espedizioari buruzko zenbait datu laburki aipatuko dugu:
Ibilbidea
Munduko irlarik handiena den Groenlandia, ekialdeko kostatik mendebaleko itsasertzeraino zeharkatzea zen gure asmoa; Annmassalik herrian hasi eta Sondre Estromfiord-en amaitzea. Guztira 650 km dira eta gutxi gorabehera zirkulu polarraren inguruan dago ibilbide osoa.
Taldea
Bidean.
Bost lagunek osatu dugu taldea; bi emakumezkok eta hiru gizonezkok. Elkar ondo ezagutzen genuen eta hor egon daiteke gauzak ondo ateratzearen gakoa. Hasiera-hasieratik garbi ikusi genuen eskilari onak izatea eta fisikoki ongi prestaturik egotea ez zela sekretu bakarra. Hilabete baino gehiago basamortu zuri hartan inor ikusi gabe egotea, giza portaera aztertzeko laborategi ezinhobea gertatzen da. Ez genuen irratirik eraman, eta erabat inkomunikaturik geunden. Geure berririk ere ezin genuen bidali.
Urtesasoia
Udaberria da egin behar genuena egiteko urtesasoirik onena; argitasun-ordu asko aprobetxatzeko modua bait dago eguraldiak laguntzen duenean. Mendebaleko kostara uda baino lehen iritsiz gero, ibaietako urek eta glaziaretako izotz-urtzeek sortzen dituzten arazoak txikiagoak dira.
Hala eta guztiz ere nahikoa larri ibili ginen elurretatik irten eta gero
Materiala
Kaixo.
Geu fondoko eskilari garenez gero, erabakia hartzeko orduan azkar eta arin ibiltzea pentsatu genuen. Nahitanahiez ia 400 kiloko zama gurekin arrastan eraman beharra genuen, baina azken urteotan izan den espediziorik arinena zen gurea. Jantzi bereziak, lozaku beroak, denda isotermikoak, etab. behar beharrezkoak dira zero azpitik 30 eta 40 graduko tenperaturak iristen direnean. Guzti honi haizea gehitzen badiogu, izozteko arriskua ez da txikia izango.
Gutariko batzuek eskutako hatzetan eta oinetako behatzetan sentikortasun pixka bat galdu genuen, baina orain ia erabat berreskuraturik daukagu
Eskiak telemark motakoak eraman ditugu, eta elurlerak geuk egindakoak erabili arren, oso egokiak suertatu zaizkigu.
Janaria eta elikadura
Atal honek garrantzi handia izan du oraingo honetan, hiru arrazoi kontutan hartu behar zirelako:
Zeharkaldi guztiak (35-40 egunetan) janariz hornitzeko aukerarik ez dago.
Gorputzak 8 orduz esfortzua egiteko behar dituen kaloriei, inguru hotzean tenperatura mantentzeko behar direnak gehitzen zaizkio. Gure dietak 3.600 kaloria zituen, eta eguneroko lanak egiteko nahikoa zen, gorputzaren tenperatura jantzi egokiez manten daitekeelako.
Janariak, ekipaia guztiaren %50 betetzen zuen (200 kilo inguru). Eguneroko dietak, pertsona bakoitzeko kilo bat eskatzen zuen (gramo batzuk gorabehera). Bagenuen superbizipena deituriko dieta berezi bat ere eguraldi txarra egiten zuen egunetarako. 2.100 kaloria 600 gramo hauts uretan nahasita hartzen genituen.
Dietetika eta elikaduraz, azterketa izan dugu. Joan aurretik, bertan eta etorritakoan, sendagile-talde batek ikertu gaitu. Era berean, esfortzu-proba bereziak ere eginak ditugu.
Argazkigintza
Bi argazki-kamera (konpakto deritzen horietakoak) eta reflex bat (35-110 objetiboduna) eraman genituen. Hotzagatik ez genuen arazo handidik izan. Aipatzekotan, eta berrikuntza modura agian, bideokamera eraman izana litzateke. Teknikoki zinea erabiliagoa izan da honelakotan, zeluloideak eta zinekameraren mekanismoek ondo funtzionatzen zutelako. Bideokamerak ez digu inolako arazorik sortu (askok besterik uste bazuen ere), eta energi iturri bezala bateriak kargatzeko eguzki-argiaz baliatzen ziren plaka fotovoltaikoak oso baliagarri suertatu zaizkigu (energia nahikoa, garbia eta merkea erabiltzeko moduan izan gara).
Orientazioa
Eskimala.
Luze hitz egin daiteke honetaz ere, baina bi gauza besterik ez ditugu komentatuko. Hango paisaiaren erliebe ezak, zaila egiten du erreferentziak hartzea eta ondorioz norabide zuzena asmatzea.
Iparrorratzaz baliatzen ginen. Latitude horretan ipar polo geografikoa eta ipar polo magnetikoa gu geunden puntutik hurbilago zeudenez, korrekzio edo zuzenketa handiagoa eskatzen du. Adibide gisa, hemen 7° ingurukoa da zuzenketa eta han 35°koa batezbeste. Honek zera esan nahi du: gure norabidea 280° (ia mendebaldera) bazen, gure iparrorratzean 280 gehi 35°ri jarraitu behar gintzaizkiola, hau da, 315°ri.
Bagenekien norantz gindoazen, baina nola jakin zenbat bide egin genuen?
Horretarako bizikleta-gurpil normal bat generaman, kilometro-kontagailu sinple batekin (txirrindulariek erabiltzen duten horietakoa).
Zein puntutan geunden gutxi gorabehera jakinda, nola baieztatu geure latitudea?
Itsasgizonek aspaldidanik erabili izan dute sextante izeneko aparatua horretarako. Eguzkiaren altuera ordu jakin batean neurtuz, operazio erraz batzuk eginda ateratzen den zenbakiaz fidatzea besterik ez dago.
Krigmek, zakurra.
Interesgarriak gerta badaitezke ere, utz ditzagun zuzenki espedizioari dagozkion gauzak eta zenbait kuriositate azaltzeko hiru izen aukeratu ditut; hiru eskimal-izen: nuna, imak, inuit. Berehala ulertuko duzu zergatia.
NUNA
Honela deitzen diote eskimalek lurrari; ia urte osoan elurrez estalirik dagoen lurrari. Greenland = "Lur berdea" izanagatik, irla honetako %85 izotz eta elurrez estalirik dago eta Inlandiss izenez ezagutzen da.
Bi lurralde izoztuen konparaketa egin dezagun:
ANTARKTIDA. 14.000.000 km2 dauzka eta batezbesteko izotzaren sakonera 2.150 metrokoa da. Hango izotzak urtuko balira, itsasoetako uraren maila 55 metro igoko litzateke.
Ur nahasitan.
GROENLANDIA. Bere 1.650.000 km2-rekin Antarktikoaren anaia txikia litzateke, baina batezbesteko izotzaren lodiera 2.242 metrokoa da eta puntu batzuetan 3 km-ra ere iristen da. Hemengo izotz guztiak urtzea gertatuz gero, 6 metro igoko lirateke itsas urak.
Arrazoi desberdinak direla eta gure planetaren tenperatura gradu gutxi batzuk igoko balitz, garbi dago zer ondorio sortuko lituzkeen
Lurralde izoztuak aipatzerakoan, albedo izenez ezagutzen den fenomeno bat komentatuko dugu. Eguzkiaren erradiazioak lurrera iristen dira, baina elur eta izotzaren zuritasunak isladatu egiten ditu. Elur lehorrak isladapen handiagoa dauka eta elementu zuriaren zenbat eta luzezabalera handiagoa izan, are eta erradiazio txikiagoa zurgatuko du lurrak. Ondorioz leku horrek tenperatura baxuagoak izango ditu. Hau ez da gu ibili garen lurraldeetako hotza esplikatzeko arrazoi bakarra, noski.
Itzalak.
Nuna horretan beste guztien gainetik, animalia bat da nagusi: nanok, edo hartza zuria. Urtetan desagertzeko zorian egon arren, gaur egun neurri berezi batzuei esker babestua dago. Bertako jendeak ehiza dezake, baina familia bakoitzak urtean bat bakarra gehienez.
Nanok, beste animalia guztiak baino indartsuagoa izanik, gizakia izan dezake kontrario bakarra. Ehundaka kilometro egin ditzake oinez, eta igeritan ere mordoa. Bera da jaun eta jabe lur izoztu haietan.
Groenlandiara joateko baimenak eskatzen hasi ginenean, bertako gobernuak rifle bat eramatera behartzen gintuen, baina irten aurreko egunetan ez genuela beharrik izango abisatu ziguten... Lasai joan ginen, baina kontutan hartzekoa da hartza goseak janaria 5 kilometrora usain dezakeela. Benetako arriskua kostaldean bakarrik dago, eta ekialdekoan batipat.
Izotz mugagabea.
Nanok aipatu dugu eta ezin kringmek (zakurra) bazterrean utzi. Munduan zehar gizakiaren lagunik onentzat kontsideratzen bada, han zer esanik ez.
Eskimalentzat zakurra da basatia ez den animalia bakarra. Otso arktikoa da gaur egungo zakurren arbasoa eta han zakurrak dira hilabete askotan garraiabide posible bakarra. Gero hitz egingo dugun itsasoan ere, 8 hilabete luzez zakurrak dira batetik bestera joateko erabiltzen den modua. Tiro bakoitzak 8-10 zakur izaten ditu.
Zakurrak bizitza osoa kanpoan pasatzen du eta ez du zaunkarik egiten; negar antzeko garrasi bat ateratzen zaie. Eskimalen aginduei kasorik egiten ez dieten zakurrak akatu egiten dituzte... eta Nanok ehizatzera joaten direnean, zakur azkarrak badaki hartzak beso ezkerraz erasoko diola... Gu egon ginen Anmassalik herrian (ekialdeko herririk handiena da bere 2.000 bizilagunekin) 4.000 inguru zakur daude eta zakur adina historio entzun daiteke.
IMAK
Arrastoa elurretan.
Itsasoa, urtean zehar hilabete gutxitan urturik dagoen itsasoa, mendetan eskimal askorentzat janari-iturri bakarra izan da. Uda partean garraio bezala kayak izeneko untzia erabili izan dute. Hezurrez, egurrez eta larruz egindako tresna hau gaur egungo gizartean ez da formaz aldatu, baina materialez bai. Umiak izeneko untziak ere erabiltzen zituzten taldean arrantzara joan behar zutenean. Egun, motoredun txalupatxoak familia askoren esku daude.
Itsasoa bizileku bezala aipatzerakoan, puise foka delakoaz hitz egin behar. Hau izan da (eta oraindik ere halaxe da) familia askorentzat bizibide bakarra. Teknika desberdinez ehizatu izan dute. Hona hemen riflea erabili gabeko hiru:
Neguan izotz artean arnasa hartzeko zulo batzuk irekitzen dituzte. Eskimalek hegazti-lumatxo bat jartzen dute ur gainean, eta puise arnasa hartzera igotzera doanean, berehala mugitzen da eskimala konturatzeko moduan. Orduan arpoiz jo eta hiltzen dute.
Uda-garaian kayak untziaz inguratu eta arpoia botatzen diote. Askotan 30 metrora botata ere asmatzen dute.
Udaberri aldera berriz, fokak izotz gainean eguzkia hartzen daudenean, eskimala etzanda eta fokaren antzeko keinu eta soinuak eginez hurbiltzen zaie ehizatu arte.
INUIT
Baina zeintzuk dira milaka urtean zehar hain baldintza gogorretan bizirik iraun duten gizakiak? Inuitak dira. Mendetan zehar munduan bizi ziren gizon-emakume bakarrak beraiek zirela uste zuten eta horixe esan nahi du inuit hitzak. Eskimal izena indioek jarritakoa da eta "haragi gordin jaleak" esan nahi du.
Foka larrutzen.
Arktikoan zehar bizi den inuit jendea (110.000 guztira, hauetariko 59.000 Groenlandian), antzeko kulturaren jabe izan da. Alaska eta Groenlandiako eskimalek hizkuntza bera hitz egiten dute, nahiz eta dialekto desberdinak eduki. Gizaki zuria iritsi zen arte ez zen idazten eta oraindik ere Groenlandiako ekialdeko dialektoa ez da papereratu.
Benetan hizkuntza konplexua dute. Izen bakar batek esaldi luzearen esanahia du askotan, 14 atzizkiraino har ditzake erro batek... Zenbakiak aldiz, askoz ere sinpleagoak dira. Orain dela gutxi arte, 20raino bakarrik konta zezaketan (eskutako hatzek eta oinetako behatzek osatzen dituzten 20 zenbakiraino). Hortik gora, hamaika zen,... Honelako gauzak irakurri eta Groenlandiako lur haietatik etxera itzuli naizenean, tristura handiak hartu nau. Izan ere bizirik irauteko izan duten ahalmen miresgarri hori aldatuz joan zaie. Antzinako kultura eta zibilizazio modernoak erdi-erdian harrapatu ditu... Orain, azken lerro hauek idazterakoan, aurrean daukadan liburuan honakoa irakurri dut: gure bizimodua aldatuz joango da, baina geuk erabakiko dugu noiz, eta gure erara egingo dugu aldaketa. Honela mintzatu omen zen inuit herriko bozeramale bat Kanadako agintarien aurrean. Ni neu beldur naiz. Sinestu nahi nuke, baina ezin dut; ni qadlunat (gizon zuria) besterik ez bait naiz.
Groenlandiako profila. |
zientziaeus-75e468c20a72 | http://zientzia.net/artikuluak/badator-metroa-ala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Badator metroa, ala? - Zientzia.eus | Badator metroa, ala? - Zientzia.eus
Aspaldidanik gertatu izan ohi den bezalaxe, zurrumurru bihurtu zaigu egun ere METROA. Sinesgai izate ala ez izatearen azterketa metafisiko hori alde batera utzi eta jo dezagu megaproiektu hau, azaletik gutxienez, ikertzera.
Aspaldidanik gertatu izan ohi den bezalaxe, zurrumurru bihurtu zaigu egun ere METROA. Sinesgai izate ala ez izatearen azterketa metafisiko hori alde batera utzi eta jo dezagu megaproiektu hau, azaletik gutxienez, ikertzera. Badator metroa, ala? - Zientzia.eus Badator metroa, ala?
Aspaldidanik gertatu izan ohi den bezalaxe, zurrumurru bihurtu zaigu egun ere METROA. Sinesgai izate ala ez izatearen azterketa metafisiko hori alde batera utzi eta jo dezagun megaproiektu hau, azaletik gutxienez, ikertzera.
Sarrera
Aspaldidanik gertatu izan ohi den bezalaxe, zurrumurru bihurtu zaigu egun ere METROA, ditxosozko "Bilboko Metroa", edo orain dela gutxi berbataiatu duten bezala "Nerbioi Behealdeko Metroa", jadanik urrun geratzen den oparotasun-garai hartan botatako harrokeria da.
Bilbon. Beraien auzokideek garraio pribatua alde batera uzten duten moduan, eta egungo hirigintz mugak erabat suntsitzen diren eran bakarrik hobeagotuko da BMTaz.
Dirudienez, oraingoan benetakoa da, edo ia benetakoa behintzat, nahiz eta jendearentzat sinestezin izan. Hainbat eta hainbat aldiz entzun bait du ...
Sinesgai izate ala ez izatearen azterketa metafisiko hori alde batera utzi eta jo dezagun megaproiektu hau, sakonki ezin denez, azaletik gutxienez, ikertzera. Eta honi loturik, ikus ditzagun, bada, zer, nola, noiz, norentzat, nondik, zergatik, etab. horietako batzuk metroaz.
Ingurua
"Bilbo eta Nerbioi Behealderako Metropolitar Trenbidea" (BMT), bere izenak dioenez, Nerbioi Behealdeko inguruan kokatuko litzateke; ia milioi bat bizilagun bere barne duen eskualde horretan.
372 m 2 besterik ez duen aipaturiko eskualdean, honako alderdi hauek bereiz daitezke:
Darabilgun inguruan egunero egindako bidaiak aztertu ondoren, berauen kopurua gutxi gorabehera zera izango litzateke:
Eta kontutan hartu behar da bidaia guztien %65etik gora Bilbo dutela hasiera edo/eta helmuga bezala.
Bestalde, geografiak berak ere badu zer esanik ingurua garraio ikuspegitik ikertzerakoan. Ibaiak eremua bitan zatitze hori, mendiz inguraturik egoteak dakarren zulo itxura, etab. adibidez, ez dira batere mesedegarri.
Ezin ahantzi Portua, Ibaiarekiko bazter erabiliena. Ezin ahantzi ezta industri ezarrera metatua ere, nahiz eta dagoeneko lurperatze bidea (borondatez ala ez) hartu duenez, beronek dakartzan oztopoak arindu. Ezin da ahantzi bestetik hirigintz dentsitate handia ere.
Eta guzti hau larriagotzeko, komunikabide-sare eskasa dago; Bilbon bertan batez ere. Gainera, Garraio Publiko zaharkituak (bai busen eta bai trenen aldetik, eskuinaldekoa ezik) ondorioz garraio pribatuetarantz bultzatzen du jendea. Gizartearen kalterako, hori bai.
Adieraziriko egoera honek, eskualde osoan lekuz aldatzeko orduan arazo eta buruhauste larriak dakartza, eta erdigunean (Bilbon alegia) zirkulazio- eta aparkamendu-arazo saihestezinak ditu, honekin batera gertatzen den inguruaren hirigintz degradazaioa kontutan hartu gabe.
Izan al liteke METROA arazo guzti hauen irtenbide? Horra hor galdera.
Ezaugarri orokorrak
Galderaz galdera, hona hemen guzti hau zenbaterainokoa den ausnartzeko zenbait berri.
Lehenik, metro berriak bi linea izango ditu:
PLENTZIA-ETXEBARRI, 29,1 km luze, zabalera metrikoan oinarritua. Plentziatik San Inazioraino Eusko Trenbidearen sareaz baliatuko da, berau hogeagotuz. Honela, bai Areetan eta bai Erandion lurpeko bideak izango dira herri-zeharkatzeari ekiteko baliabide, Algortan geltoki berria eraiki eta Lamiakoko sarrera aldatzen diren bitartean.
Bestalde, San Inaziotik Etxebarriraino guztiz berria izango da, ia ibilbide osoa lurpetik doalarik.
SANTURTZI-BASAURI, 20,2 km luze eta nazioarteko zabaleraduna. Erabat berria izango da gehinbat lurperatua.
Milioi bat lagunen garraio-arazoak konpontzeko giltza bakar bezala aurkeztu da azken aldi honetan metroa. Egia ote?
Linea biek San Inazio eta Etxebarri arteko ibilbidea (8 km) elkarren ondoan izango dute. Bi zabalera ezberdin erabiliko direnez gero, behar-beharrezkoa da norantza bakoitzeko bi errail baino gehiago ezartzea (nahiz hiru, nahiz lau).
Oraindik garbi ez badago ere, dirudienez hiru ipiniko dira, bat bi zabalera-motako ibilgailuek erabiltzeko. Aukera honek arazo batzuk ekar ditzake simetri aldetik, errailen higadura ezberdina dela eta.
Aurrean argitu denez, ibilbide berriak lurpetik joango dira gehienbat. Honela, lehen aipaturikoak salbu, 41,3 km-ko luzeratik San Inazio eta Plentzia bitartekoak alde batera uzten baditugu, gelditzen diren 20,2 km-etatik gutxienez %86 lurpean kokatzen dira.
Honen arabera, eraikuntz aldetik zenbait ezberdintasun agerian ditugu. Esate baterako, lurpeko zati batzuk zuzenean aurrerantz jota egingo dira. Beste batzuk, aldiz, ireki, barnea eraiki eta ondoren estaliz (adibidez, Gudaroste Etorbidea).
Kontuan izan bestetik, agerian doazen hainbat km, zoluaren gainean edo jasorik (Urbinaga aldean) joango direla.
Eraikuntzaz ari garenez, behar-beharrezkoa da Ibaia zeharkatzeaz hitz bi esatea. Gai honi buruz entzun ohi den eritzirik zabalduena agian bere zailtasuna izango litzateke. Honela mintzatzen direnei komeniko litzaieke Pariseko metroak Sena ibaia sakonera ezberdinetan (bata bestearen gainean) zeharkatzen duela gogoratzea. Eta Frantzia eta Britainia Handia lotzearren itsaspeko bidearen proiektu berria, zer?
Irudi eta margoetan ikus daitekeenez metroak Nerbioi Ibaia sei aldiz zeharkatu beharko du. Hauetatik hiru (Lutxana Barakaldo-San Inazio, Deustua-Santimamiñe, P. Biribila-P. Berria) lurpetik izango lirateke eta beste hirurak (Bolueta–Etxebarri bi aldiz, Etxebarri-Basauri) zubiz.
Ibilbideak nondik eta nola doazen ikusi ondoren aztertu behar duguna zera da: maiztasuna. Bai linea bat eta bai bestea 5 minutuerokoa izango omen da, eta elkarrekin koordinaturik egongo direnez, Bilboko erdialdean, linea biak batera doazen lekuan, 2,5 minutuerokoa. Gehiegi ez ote?. Bidaiarien kopurua izango da galdera honi erantzungo diona. Aurrikusiriko kontuen arabera, erabaki beharko litzateke. A zer nolako mesedea denontzat!
Finantzaketa
Lan bati buruz hitzegiterakoan, behar-beharrezkoa da lan hori betetzearren ordaindu beharko den diru-kopurua zenbaterainokoa izango den, eta berau nork edo nortzuek eta nondik aterako duten jakitea.
Zenbakiei dagokienez, gutxi gorabehera, guztira megaproiektu honen aurrekontua 1988ko 60.000 milioitara irits daiteke.
Kopuru honen zatiketa ikertzerakoan, hona hemen jadanik aspaldi lan hau nola ordaindu erabaki zen era:
Egoera politiko berrira sartu eta gero zatiketa hau zenbait bider aldatu egin da. Egun, auzitegiek beste zerbait esaten ez duten bitartean, beste hau da:
Hala ere, azken aldi honetan entzun eta irakurri denez, Europear Erakundeek ere parte hartuko lukete; itxurazko laguntza eskainiz gainera. Hala izan bedi!
Ondorioak
Askotan aldarrikatu izan da metroa gizarte osoarentzako mesede ederra izango dela. Epe ertain eta luzera, izango litzateke; sortuko diren ondorioak hala adierazten bait digute.
Erabiltzaileei honako erraztasun hauek eskainiko dizkie metroak:
Ibilaldi arin eta erosoagoak
Urteko 22 milioi ordu baino gehiago aurrezteko aukera
Urteko 10 eta 14 mila milioi pezeta bitarteko diru–aurrezpena
Beste garraiobideekikoi elkarlotura erosoagoak; bai busekin, bai beste trenbideekin, etab.
Gizarte osoari, gainera, beste hauek:
Batez ere erdi-eta behe-mailako irabaziak dituzten gizarte-mailen alde egitea.
Bera ezartzeak dakartzan lanpostu berriak sortzea.
Garraiotan erabiliriko energia osotik, % 4 baino gehiago aurreztea.
Hirigintz inguruaren hobakuntza, bai trafikoa arintzen delako, (horrela premiazko diren ekintzak hobeki antolatuz) eta bai zirkulazioa egokiago prestatzeko neurriak hartzeko era uzten duelako.
Nerbioi ibaiak eremua bi zatitan banatzen du. Metroa beraien arteko batze-lanetan ahaleginduko da. Sei aldiz zeharkatu beharko du. Zaila? Injinerutzak hori aspaldi gainditu zuen. Etxepetik pasaraztea agian zailago izango da.
Epe laburrera, aldiz, mesede hauek ez dira inondik inora azalduko; kalte haundiak baizik. Eta hau zulaketak, kale–mozketak, etab. eguneroko errezoa izango direlako, batez ere Bilbon bertan antzemango delarik.
Bilboko metroa Bilbon
Aurretik esan dugu Nerbioi Behealdeko bidaia gehienak Bilbo dutela irteera edo/eta helmuga. Eta horrexegatik, bazirudien bai Ezker aldetik, bai Eskuin aldetik, eta baita Ibaizabal aldetik ere, Bilboko erdi aldera zuzentzearekin nahikoa izan zitekeela, Metroak egin duen bezalaxe.
Baina agian kontuan izan ez dena zera da: irteera eta helmuga (biak) Bilbon dituzten bidai kopuru garrantzitsu hori.
Horren ondorioz Algorta eta Moiua plaza arteko bidai denbora (sartze- eta itxarote-denbora barne) 26 minutukoa izango den bitartean, Txurdinaga eta Moiua beraren artea 23 minutukoa izango dela ikus daiteke. Galdera berehala datorkigu: nola liteke?
Oker hau nolabait konpontzeko edo, Bilboko Udalak bere garaian zeharkako hirugarren linea proposatu zuen, agian zentzu onez. Berau aztertzeari inola ere ekin gabe, hona hemen orduan aurreratu zen ibilbidea: ERREKALDEBERRI -AMEZOLA -MOIUA -MATIKO -ZURBARAN - OTXARKOAGA, Moiuako geltokia korapilo–buru suertatuko litzatekeelarik.
Eusko Jaurlaritzaren esanetara, hirugarren linea hori egitea ez da batere beharrezkoa; zolu gaineko garraio publikoen bitartez ongi bete bait daiteke zerbitzua.
Hala ere, etorkizunean edo, diseinu aldetik ziurtatzen da korapilatze hipotetiko hori Moiuako geltokian.
Eta gaur oraindik bizirik dirauten trenbide horiek, zer? La Naja eta Olabeaga bitartekoa guztiz jasoko omen da, Portuarekiko "ohizko muga" behin betirako zanpatuko delarik. Muskizera joateko bide berria, ABANDO - ZABALBURU -AMEZOLA -SANTIMAMIÑE -OLABEAGA ... suertatuko litzateke. A zer askatasuna! Noizko?
Moyua Enparantza. Bilboko lekurik garrantzitsuenetarikoa. Agian zeharkako hirugarren linea bat eraikiko balitz, besterekiko batasuna hementxe burutuko litzateke. Lorategipean, noski.
Elorrieta eta San Nikolas bitartekoa ere, behin betirako desagertuko omen da, Deustua egun baino zertxobait okerrago geldituko delarik, Matiko bezala. Zergatik eutsi ez? Lagungarri ez ote?
Labur bada ere, hau ikusi eta gero, Bilboko Metroa (BMT), bilbotarrentzat baino gehiago inguruko jendearentzat pentsatua dagoela esan dezakegu. Eta azken muturreraino eramanez, bilbotarrak (orokorki) bigarren mailan bakarrik hobeagotuko direla, beraien auzokideek garraio pribatua alde batera uzten duten neurrian, eta egungo hirigintz mugak erabat suntsitzen diren eran.
Metroa, azkenean
Izenburu hori ipintzen zion duela gutxi Luciano Rinconek metroari buruzko artikulutxo bati. Axola ez bazaio, izenburu hori ipini nahi diot neronek ere amaiera honi.
Proiektu berri zaharkitu (edota asmo zaharberritu) hau, kritikoki aztertzerakoan, agian kontraesan ugari topa daitezke, baina halamoduzko saio hau ikertzerakoan gehiago.
Utz ditzagun bada eztabaidak, eta asmo zena jadanik zulo bihurtzea agintarien borondate denez, bultzadatxo bat eman diezaiogun denon artean. Ea alferrikako zulo beltz suertatzen ez den, eta bai altxor zulo disdiratsu.
Orain dela gutxi antolatu diren "Bilbo bere Egitasmo Orokorraren aurrean" ihardunaldietan Antxon Perez Callejak bota zuen bota, Bilbo asmatzeko garaian zegoela Bilbo. Metroak balioko ote asmatze horretarako? Hala izan bedi!.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a0e7b8bdd7d3 | http://zientzia.net/artikuluak/tabakismoa-3-erretzeari-uzteko-metodo-magikorik-ba/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tabakismoa (3) erretzeari uzteko metodo magikorik ba ote dago? - Zientzia.eus | Tabakismoa (3) erretzeari uzteko metodo magikorik ba ote dago? - Zientzia.eus
50eko hamarkadaren bukaeran tabakismoaren kalteak agertzen zituzten lehen argitarapenekin, herri industrializatu gehienetan profesional medikoak izan ziren prosezua martxan jarri zutenak. Eta 30 urte geroago prozesu horrek ondorio positiboak lortu ditu.
50eko hamarkadaren bukaeran tabakismoaren kalteak agertzen zituzten lehen argitarapenekin, herri industrializatu gehienetan profesional medikoak izan ziren prosezua martxan jarri zutenak. Eta 30 urte geroago prozesu horrek ondorio positiboak lortu ditu. Tabakismoa (3) erretzeari uzteko metodo magikorik ba ote dago? - Zientzia.eus Tabakismoa (3) erretzeari uzteko metodo magikorik ba ote dago?
1988/08/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
50eko hamarkadaren bukaeran tabakismoaren kalteak agertzen zituzten lehen argitarapenekin, herri industrializatu gehienetan profesional medikoak izan ziren prozesua martxan jarri zutenak. Eta 30 urte geroago prozesu horrek ondorio positiboak lortu ditu, bai ikuspegi sanitariotik eta baita sozialetik ere.
Prozesu hori ganoraz eraman duten herrietan (Britainia Handia, USA, Kanada, Australia edo Ipar Europako Herriak) tabakismoaren prebalentziak behera egin du talde sozial guztietan eta bide batez tabakoarekin lotuta dauden eritasunen eta heriotza goiztiarren intzidentziak ere behera egin du. Baina tabakoaren epidemia kontrolatzeak dakartzan onura sanitario eta ekonomiko guztiekin batera, eta horiek bezain garrantzitsuak, hortxe dauzkagu erretzaile-ohi direnen bizi-kalitatearen hobekuntza batetik, eta ez-erretzaileek kerik eta tabako-usainik gabeko ingurugiro batean arnastu eta bizitzeko duten eskubidearen onarpena bestetik.
Zoritxarrez, hori ez da gure kasua oraindik. Gure artean tabakoaren kontsumoak gora egin du azken urteotan. Eta beste artikulu batean esan bezala, medikuek (oraindik ere) populazio orokorrak baino gehiago erretzen dute. Tabako-industriak gure gizartean duen botere ikaragarriagatik ezin espero daiteke aldaketa positiborik gaur eguneko kontsumo-joeretan, epe motzera behintzat. Horregatik sentsibilizazio orokorreko kanpainekin batera norberaren edo gizabanakoaren bidea ere jorratu beharra dago.
Erretzeari uztea, prozesu bezala
Erretzeari uztea hiru printzipio orokorren baitan ulertu behar litzateke, Raw-en arabera:
Pertsona batek tabakismoarekiko duen joeraren eta berak tabakoaren aurrean duen portaeraren artean harreman estua du.
Erretzeari uztea ez da ekintza puntuala; etapa askotan eta denbora luzean irauten duen prozesua baizik.
Tabakismoa, maila pertsonalean, drogamenpetasuna da.
Erretzeari uzteko prozesu horretan, zenbait pauso bereizten dira. Hasiera batean erretzailea gaztea da, osasuntsua eta ez du inolako kezkarik eta ez sintomarik. Pixkanaka joerak aldatzen hasten dira. Agian ez litzateke idea txarra uztea... edota beste pauso bat oraindik: utzi egin behar nuke... Oraindik aurrerago eginez gero, erabakiak datoz ( saiatuko naiz uzten... edo utzi egingo dut ... ) eta azkenik saio konkretuak, hauen ondotik arrakasta edo porrota agertuz.
Eta zergatik uzten zaio, edo zergatik erabakitzen da pauso hori ematea? Erretzaile izandakoen artean egindako azterketan hauek dira arrazoirik nagusienak, garrantziaren arabera:
Eritasunaren beldurra: arnasestua, bronkitisa, minbizia
Bizi-kalitatea hobeagotzea
Dirua aurrezteagatik, behin erretzea utzi ondoren
Arrazoi estetikoak (aho-hats hobea, usaimena eta dastamena hobeagoak edukitzeko)
Gzarte-onespenaren bila (besteak pozteko, eredu ona izateko)
Gizarteak arbuiatuko zaituen beldurragatik
Baina gauza bat da tabakoa uztea erabakitzea (pauso kualitatibo handia izan da ere), eta oso bestelako gauza hori lortzea eta epe luzera lorpen hori mantentzea. USA eta Britainia Haundiko datuen arabera, erretzaileen %75ek erretzeari uko egin behar liokeela pentsatzen zuen (eta saioren bat ere egin zuten agian), baina ez zuten lortu. Gehienen hitzetan, utziko lukete horretarako modua ezagutuz gero.
Prozesu honetan bi dira garrantzizko faktoreak: motibazioa eta dependentzia. Urte askotan, tabakoak dependentzia sortzeko duen gaitasuna ez da onartua izan, eta dependentzia hitzaren ordez beste batzuk erabiltzen ziren (aztura, bizioa). Osasunaren Munduko Erakundeak ez zuen 1974 urtea bitartean tabakoa droga bezala onartu. Gaur egun ordea, tabakoak dependentzia psikologikoa nahiz farmakologikoa sortzeko duen gaitasuna erabat onartzen da eta hemendik sortzen da tabakismoa drogadependentzia bezala onartzea.
Aurreko guztia ikusi ondoren, erretzaileak lau talde handitan bana daitezke:
a) Motibazio handia, dependentzia txikia
Hau da erretzeari uzteko egoerarik onena. Aholkuak eman daitezke: Hori lortzeko egoerarik onenean zaude.
b) Motibazio handia, dependentzia handia
Dependentzia txikiagotu daiteke esaldi honen antzekoekin: Zu baino gehiago erretzen zutenek ere lortu dute uztea.
c) Motibazio txikia, dependentzia txikia
Dependentzia ukitu gabe, erretzailearen motibazioa handiagotzen saiatu behar genuke, abstinentziaren alderdi positiboak azpimarratuz, hala nola, tabakoari loturiko arriskuak.
d) Motibazio txikia, dependentzia handia
Egoera honek du pronostikorik okerrena. Aholkuak emango dira, baina batez ere pazientearen esanei erantzutea da garrantzitsuena. Ni ongi aurkitzen naiz; tabakoak ez dit kalterik egiten edota erretzen nuenean hobeto aurkitzen nintzen eta lan gehiago egiten nuen.
Ikusi dugunez abiapuntuak oso desberdinak izan daitezke, eta beraz gure baliabideak kasuan kasura egokitu beharko ditugu.
Presio sozialak eragin handia du tabakoa uzteko.
Asko izan dira aipaturiko metodoak, eta zerrenda luzea bezain aspergarria gertutatuko litzateke. Baina metodo guzti horiekin batera medikuak bete beharreko papera du: bere pazienteari erretzeari utz diezaion euskarri eta laguntza egokia ematea. Izan daitezke aholku edo informazio sinpleak, eta beste muturrean daude teknika espezializatuak, epe luzerako segi menduarekin batera.
Badira aholkuaren ondotik eta laguntza txiki batekin tabakoa uzteko adina motibazio lortzen duten erretzaileak. 20 edo gehiago zigarro erretzen dituzten pertsonak izaten dira, eta 10 bat urteko ohitura dutenak. Sintomak edukitzen dituzte, eta sintoma horien errua tabakoari botatzen diote. Tabakoa uztearen beharrez konbentzituak daude, baina ez dute horretarako laguntza espezifikorik inondik jasotzen.
Errealitate hori oinarri gisa harturik, tabakismoaren tratamendu bereziak ondorengo helburu nagusia du: erretzaile hauei, beren kabuz lortu ez dutena eskuratzen laguntzea. Zigarroarekiko dependentzia psikologikoa apurtu, nikotinak sortu dion adikzio farmakologikoa garaitu eta errepikaren errepikaz automatikoa izatera iritsi den eta pertsonaren bizimoduan hain sustraitua dagoen aztura hori des-ikastea.
30 urte luzetan iraun duen (eta oraindik ere aurrera darraien) ikerketa baten ondotik, gaur egun, erretzeari uzteko metodorik egokiena laguntza psikologiko eta portaerazkoak batetik (aholkuak, bizimodu-aldaketak, etab.) eta farmakologikoak bestetik (nikotinazko txiklea, adibidez) konbinatzen dituztenak dira.
Medikuaren laguntza puntu hauetara laburbilduko genuke:
Tabakismoak dakartzan arriskuak pazienteari adierazi.
Erretzeari uzteak dauzkan abantailak azpimarratu.
Soluzio magikorik ez dagoela gogorarazi.
Plan bat martxan jarri.
Pazientea motibatu (tabakoa utzi behar duzula uste dut).
Uzteko egun jakin bat zehaztu. Horretarako pazientearekin negoziatu beharko da (Noiz hasi nahi dugu?).
Zigarroarekin lotuta dauden leku eta baldintzen zerrenda bat egin eta nola bazter daitekeen planifikatu.
Inguruan tabakoa utzi nahi duen beste pertsonaren bat bilatu (errazagoa gertatzen bait da horrela).
Ariketa gomendatu (honek erretzeko gogoa gutxitzen du).
etab, etab. |
zientziaeus-0e1eea0b778c | http://zientzia.net/artikuluak/txeke-lapurtuen-amaiera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Txeke lapurtuen amaiera - Zientzia.eus | Txeke lapurtuen amaiera - Zientzia.eus
"PVC" Satrasburgen duela bi urte sortutako sistema da eta horren bidez, merkatari frantsesek egun batetik bestera txeke lapurtuen izurriteari ihes egin ahal izango diote.
"PVC" Satrasburgen duela bi urte sortutako sistema da eta horren bidez, merkatari frantsesek egun batetik bestera txeke lapurtuen izurriteari ihes egin ahal izango diote. Txeke lapurtuen amaiera - Zientzia.eus Txeke lapurtuen amaiera
Teknologia
"PVC" Strasburgen duela bi urte sortutako sistema da eta horren bidez, merkatari frantsesek egun batetik bestera txeke lapurtuen izurriteari ihes egin ahal izango ditoe. Izan ere, txeke lapurtuen bidezko aizunketak izugarri ugaldu dira azkenaldi honetan Frantzian.
Izurrite horri aurre egiteko sortu zen PVC (Potection contre les chèques volés) bankuek eta merkatariek osaturiko lukro-xederik gabeko erakundea. Sistema honek irtenbide sinplea, azkarra, segurua eta merkea eskaintzen omen dio arazoari.
Elkarteak poliziarekin eta aginte judizialarekin bat eginik lan egiten du aizuntzaileak identifikatzeko.
PVC sistema Strasburg-en bi urtez martxan egon ondoren Bordelen eta Nîmesen jarri da martxan eta sekulako arrakastaz jarri ere. Strasburg-en, 1987an egindako inkesta batetik ondorioztatzen zenez, merkatari independenteek sistemara atxeki ondoren, ez zuten txeke lapurtu bat bera era jaso.
Ideia handi guztiak bezala, sistema honena ere oso sinplea da. Nahikoa da, bapatean erantzuten duen minitel bati ea bezeroak emandako txekea bankuek eguneratuta dauzkaten txeke aizunduen fitxategian dagoen ala ez galdetzea. Merkatariak, bere atxekipen-unean eman zitzaion sarrera-hitz konfidentziala tekleatu ondoren lortuko du informazio hori.
Informazioa galdetzeko txekeen behekaldean dagoen zifra-lerroan oinarritzen dira. Lerro horretan hiru zifra-multzo daude: ezker aldeko multzoa txeke-zenbakia da, erdikoa bankua eta sukurtsala identifikatzen dituena eta eskuin aldekoa kontu-zenbakia.
Merkatariak bere identifika-zio-zenbakia tekleatu ondoren kontu-zenbaki hau tekleatuko du bere minitelean. Zerbait susma-garririk balego, txeke-zenbakia tekleatuko luke, ia txeke hori bankuen txeke lapurtuen fitxategian dagoen ala ez ikusteko.
PVC-ek erabiltzen dituen fitxategiak sistemari atxekitako bankuen leihatila-fitxategiak dira, hau da, txeke-zerrenda horretan edozein aldaketa balego merkatariak ere berehala izango luke horren berri. Merkatariek beraz, bankariek bezain informazio osatua eta eguneratua dute.
Bankuarteko arauen araberako fitxategi honek ondorengo abantailak ditu:
Frantzian diharduten banku guztien txekeak tratatzeko aukera, txekeen behekaldeko lerroak ematen duen informaziora mugaturik transmisioak arin eta fidagarritasun osoz egin ahal izatea, eta azkenik, bere izaera ez-izenduna (ezin da taloitegi-edukitzailearen izena sartu).
Kostuari dagokionez, merka-tariek hasierako kuota bat ordaintzen dute eta orduan ematen zaie sarrera-hitza edo nahi izanez gero memoria espezifikodun txartela. Horrez gain urteoro kuota bat ordaindu behar dute. Tarifak bestalde, desberdinak dira merkatari indibidual, saltoki handi edo supermerkatu, edo hipermerkatu direnaren arabera.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f14e6153b207 | http://zientzia.net/artikuluak/singlearen-amaia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Singlearen amaia? - Zientzia.eus | Singlearen amaia? - Zientzia.eus
45 bira minutuko disko txikiak berea egingo omen du laster. Philips eta Sony etxeek hogei minutuko iraupena izango duen eta laserrez irakurriko den disko konpaktoa zabaldu nahi dute.
45 bira minutuko disko txikiak berea egingo omen du laster. Philips eta Sony etxeek hogei minutuko iraupena izango duen eta laserrez irakurriko den disko konpaktoa zabaldu nahi dute. Singlearen amaia? - Zientzia.eus Singlearen amaia?
Irudiak/Soinuak
45 bira minutuko disko txikiak berea egingo omen du laster. Philips eta Sony etxeek hogei minutuko iraupena izango duen eta laserrez irakurriko den disko konpaktoa zabaldu nahi dute.
Gure gazte-denborako guateketako 45 bira minutuko disko txikiak berea egingo omen du laster. Hori da behinik behin Philips eta Sony etxeek lortu nahi dutena. Hogei minutuko iraupena izango duen eta laserrez irakurriko den disko konpaktoa zabaldu nahi dute. Hala eta guztiz ere, ez dira diskoaren tamainan ados jartzen.
Philipsek oraingo tamaina estandarreko (12 cm) diskoa erabili nahi du. Disko honen zati txiki bat besterik ez litzateke grabatuko. Sonyk ordea, 8 cm-ko diskoa bultzatu nahi du, horrela jogailua txikiagoa izan dadin lortuko delarik.
Azken hilabeteotan Philips eta Sony demandan aritu dira arazo honen inguruan. Disko konpaktoa fabrikatzeko Philipsen lizentzia duten mundu osoko lantegiei etxeak 8 cm-ko diskoa fabrikatzea debekatu egin die. Philipsen argudioen arabera merkatuan dauden CD jogailuetako asko ez dira neurri txikiko diskoa jotzeko gai.
Sony bere aldetik 8 cm-ko diskoa fabrikatzen ari da eta disc jockey-en artean doan banatzen hauen interesa piztearren.
Azkenik konpromezua lortu dute. Diska konpainiek 8 cm-ko diskoa saltzerik izango dute. Dauden CD jogailuetara moldatzeko diskoaren diametroa 12 cm-ra zabalduko duen eraztun bat banatuko zaie erosleei.
Sonyk bere aldetik poltsikoko jogailua Japoniako merkatuan jarri du jadanik. 8 cm baino zerbait handiagoa da, bateria kargagarriz dabil, 400 gramo pisatzen ditu eta 50.000 pta inguru balio du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b2404d59de2b | http://zientzia.net/artikuluak/giltzurrun-harriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Giltzurrun-harriak - Zientzia.eus | Giltzurrun-harriak - Zientzia.eus
Giltzurrun-harriak bi eratara trata daitezke gaur egun. Lehenengoa, gaixoari ebaketa egitea da, eta, bigarrenak, talka-uhinak erabiltzen ditu.
Giltzurrun-harriak bi eratara trata daitezke gaur egun. Lehenengoa, gaixoari ebaketa egitea da, eta, bigarrenak, talka-uhinak erabiltzen ditu. Giltzurrun-harriak - Zientzia.eus Osasuna
Giltzurrun-harriak bi eratara trata daitezke gaur egun. Lehenengoa, gaixoari ebaketa egitea da. Bigarrenak talka-uhinak erabiltzen ditu.
Giltzurrun-harriak bi eratara trata daitezke gaur egun. Lehenengoa eta zaharrena gaixoari ebaketa egitea da. Bigarrena berriagoa da eta talka-uhinak erabiltzen ditu. Litotriptore izeneko tresnaren bidez egiten da tratamendu hau.
Talka-uhinen tratamendua ez da gustagarria, baina ebakuntza baino jasangarriagoa bai. Lito-triptoreak hala ere, mugak baditu: harria txikiegia bada, edo nahikoa gogorra ez bada edota kaltzioaz at beste osagairik badu, ez du eraginkortasunik.
EEBBtako Bostonen dagoen Massachusetts General Hospital izenekoan giltzurrun-harriak deuseztatzeko bide berri bat aztertzen ari dira; laserra erabiltzen alegia.
Mota desberdineko laserrak erabiltzen dira harriaren egituraren arabera. Laserra harria dagoen tokiraino zuntz optiko baten bidez eramaten da. Zuntza hodi malgu batean doa. Ureteroskopioa, urdailean erabiltzen den endoskopioaren modukoa da. Hiru zuntz erabiliko dira: bat harriari behatzeko, beste bat argi-iturri moduan eta hirugarrenak laserra garraiatuko du. Hodia, uretra, xixkua eta ureter-esfinterra igaro ondoren, ureterretik gora sartuko da eta lanerako prest egongo da.
Laserraren bidez harriak txiki-txiki egingo dira eta gaixoak egotzi ahal izango ditu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3a70277535d0 | http://zientzia.net/artikuluak/esne-bidea-kuasare-bihurtzeko-bidean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Esne-bidea kuasare bihurtzeko bidean? - Zientzia.eus | Esne-bidea kuasare bihurtzeko bidean? - Zientzia.eus
Mitchell C. Begelman ikerlariak plazaratu du, galaxien eboluzioari buruz, eta ikerketa gehienen arabera, galaxiek zulo beltzak dituztela eta hauen nukleotan kuasareak era daitezkela.
Mitchell C. Begelman ikerlariak plazaratu du, galaxien eboluzioari buruz, eta ikerketa gehienen arabera, galaxiek zulo beltzak dituztela eta hauen nukleotan kuasareak era daitezkela. Esne-bidea kuasare bihurtzeko bidean? - Zientzia.eus Esne-bidea kuasare bihurtzeko bidean?
Astrofisika
Mitchell C. Begelman ikerlariak plazaratu du galaxien eboluzioari buruz, eta ikerketa gehienen arabera, galaxiek zulo beltzak dituzte eta hauen nukleotan kuasareak era daitezke.
Esne-Bideak, gure galaxiak, zulo beltza du bere erdialdean eta hau kuasare bihur daiteke egunen batean, hau da, X izpien eta beste zenbait erradiazioren iturri. Berri hau Colorado-ko Unibertsitateko Mitchell C. Begelman ikerlariak plazaratu du. Galaxien eboluzioari buruz diharduten ikerketa gehienen arabera, galaxiek zulo beltzak dituzte eta hauen nukleotan kuasareak era daitezke.
Esne-Bidea kuasare bihurtuko balitz, gure galaxiaren nukleoak produzituko lukeen X izpien kantitatea, Eguzkiak produzitzen duena baino hamar trilioi aldiz handiagoa izango litzateke. Beraz, izarrarteko ingurunean aldaketak gertatuko lirateke (hala nola, gas berozko lainoak) eta hauen ondoiroz izar berriak agertuko lirateke.
Hala ere, Esne-Bideak gaur egun duen zulo beltza txikiegia da X izpi asko produzitzeko. Beraz, lasai egon gaitezke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-112e8e679291 | http://zientzia.net/artikuluak/martitz-ikusgai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Martitz ikusgai - Zientzia.eus | Martitz ikusgai - Zientzia.eus
Irailean Martitz planeta Lurretik gertuen izango dugu.
Irailean Martitz planeta Lurretik gertuen izango dugu. Martitz ikusgai - Zientzia.eus Martitz ikusgai
Astronomia
Irailean Martitz planeta Lurretik gertuen izango du.
Aurtengo irailean Martitz planeta gorriak azkeneko hamazazpi urteotan Lurretik izandako posiziorik gertuena izango du. Une horretan Lurretik 56 milioi kilometrora bakarrik egongo da. Gertaera hau hamazazpi urtean behin jazoten da eta aurten astronomoek, profesionalek eta zaletuek, Martitzi behatzeko aukera paregabea izango dute.
Ez ezazue aukerarik gal.
1988.ean Martitzek eta Lurrak izango dituzten posizio erlatiboak eta distantziak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-61d93e1e9f0b | http://zientzia.net/artikuluak/caf-eko-ikerkuntz-zerbitzua-trenen-abiadura-segurt/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | C.A.F.-eko ikerkuntz zerbitzua. Trenen abiadura, segurtasuna eta erosotasuna handitu nahian - Zientzia.eus | C.A.F.-eko ikerkuntz zerbitzua. Trenen abiadura, segurtasuna eta erosotasuna handitu nahian - Zientzia.eus
Beasaingo CAF Enpresan, SIMAFE sortu zen duela 20 bat urte –German Gimenez Ikerkuntzako injineruak esaten digunez–. Harez gero, trenaren zati desberdinak ikertzen dihardute, baina bereziki orgak eta beren portaera estatiko nahiz dinamikoa.
Beasaingo CAF Enpresan, SIMAFE sortu zen duela 20 bat urte –German Gimenez Ikerkuntzako injineruak esaten digunez–. Harez gero, trenaren zati desberdinak ikertzen dihardute, baina bereziki orgak eta beren portaera estatiko nahiz dinamikoa. C.A.F.-eko ikerkuntz zerbitzua. Trenen abiadura, segurtasuna eta erosotasuna handitu nahian - Zientzia.eus C.A.F.-eko ikerkuntz zerbitzua. Trenen abiadura, segurtasuna eta erosotasuna handitu nahian
1988/08/01 Sarriegi Eskisabel, Andoni Iturria: Elhuyar aldizkaria
Elkarrizketak
Beasaingo CAF Enpresan, SIMAFE (Servicio de Investigación de Material Ferroviario) sortu zen duela 20 bat urte —German Gimenez Ikerkuntzako injineruak esaten digunez— eta 1978. urte inguruan "Servicio de Investigación" (Ikerkuntz Zerbitzua) izen soilarekin gelditu zen. Hasiera hartan, German ez zen Zerbitzu horretan ari, berak esaten digunez, eta bera sartu zenerako zerbitzua matxan zegoela aitortzen digu. Harez gero, trenaren zati desberdinak ikertzen dihartute, baina bereziki orgak eta beren portaera estatiko nahiz dinamikoa. Kontutan hartu behar da, trenak gehienbat, launa gurpileko bi orgen gainean dabiltzan tren-kaxak direla eta zirkulazio-arloko ia mekanika guztia orgetan dagoela, aginduak tren-kaxatik jaso arren. Hau eta beste anitz gauza argitzen dizkigu German Gimenez J.ak.
German Gimenez.
A.S.– Zein ikerkuntza egiten ditu CAF-eko Ikerkuntz Zerbitzuak (I.Z)?
G.G.– Hasiera hartan ni bertan ari ez banintzen ere, ideia nagusia, atzerriko patenteetatik libratzeko ikertzen hastea izan zen eta ideia honen inguruan bildu zen I.Z.aren interesa nagusiki, horretarako ibilgailu berriak proiektatzeko beharrezkoak ziren teknologiak garatzen saiatuz.
Kontutan hartu behar da, burdinbideko ibilgailu edo tren baten erantzunkizun handieneko zatia edo zatirik teknikoena, orga dela, ikuspuntu mekanikotik begiratuta behintzat. Hau kontutan hartuta, orgak atzerriko inoren laguntza beharrik gabe diseinatzeko gai izan gintezen beharrezkoak ziren "erremintak" geureganatzen saiatu gara.
Diseinu mekanikoaren ikuspegitik, kontutan hartu behar da CAF beti ere trenen zati mekanikoaren egile izan dela.
A.S.– Zein arazo nagusi ditu orgen diseinuak?
G.G.– Nagusiki bi aipatuko ditut. Alde batetik, trena erreibidean zerbitzuan doanean suertatuko zaizkion karga guztiak jasateko adinako eresistentzia mekanikoa segurtatu behar da, hau da, bere elementu edo pieza desberdinetako inor ere ez dela hautsiko eta pitzatuko eta bestetik berriz, orgak dinamikoki portaera egokia izango duela ziurtatu behar da. Zer da ordea portarera egoki hori?
Ba zera, erreibidean abiadura handietan pasatzean, oso gutxi higitu edo mugitu behar duela, alegia, erreiak hain mantenimendu-egoera onean ez badaude ere, ibilgailuak astindurik gabe oso-osoan joan behar duela, gehiegizko dantzarik egin gabe, horrela bertan doazen bidaiariek erreibideak dituen irregulartasunek eragindako kolpe eta talka nahiz jauziak jasan ez ditzaten, ez eta ibilgailuan sor litezkeen dardarak edo bibrazioak ere. Are gehiago, ez eta ibilgailuaren higidurak eragindako giroko zarata garrantzitsuak ere.
A.S.– Ikerkuntza beraz, eskegidura egonkortasun eta erosotasun-arloetan egiten da, ez da?
G.G.– Bai, funtsean bi lerroren inguruan. Batetik, eskegidura, egonkortasun eta erosotasunaren inguruan eta bestetik, ibilgailuaren elementu desberdinen segurtasuna bermatzearenean, hautsi ez daitezen eta zerbitzuan zehar sortuko diren karga dinamikoak irensteko gai izan daitezen.
A.S.– Eta, zeintzuk dira ikerkuntz arlo honetako lorpen nagusiak?
G.G.– Begira, lehen aipatutako bi lerro horien arabera, hasiera-hasieratik ekin genion geure teknologia garatzeari. Teknologia hau funtsean, ordenadoreen erabilpenean oinarritu zen. 1972.etik aurrera, geure lehen kalkulu-programak garatzen hasi ginen eta hauek, erreibidean ibilgailuek zituzten funtzionamendu-baldintzak simulatzeko aukera eman ziguten lehen aipatutako bi arloetan: arlo erresistitzaile edo eustailean eta arlo dinamiko edo higidurarenean.
Zentzu honetan, programak eta kalkulu-metodoak garatuz joan ginen eta 1978an jadanik, bagenituen baliodun erremintak , bi arlo hauek kontutan hartuta orgak diseinatzeko.
A.S.– Zeuok bakarrik egin al zenuten hau?
G.G.– Beno, guztiz bakarrik ez. Burdinbideko ibilgailuen egiturek behar zuten erresistentzia segurtatzeko arloan, Injineru-Eskola eta Ikerkuntz Etxeekin harremanak izanez burutu genuen. Benetako partaidetza-lana izan zen. Ez zen izan kanpoan egiteko lanak enkargatzea, baizik eta gu geu izan ginen partaide.
A.S.– Elkarlanean beraz...
Tren-kaxa baten egituraren elementu finituen mailadura.
G.G.– Bai, hori da hitza, elkarlana. Lana banatu egin genuen. Beste Etxe batzuek, lanaren zati batzuk egin zituzten eta guk geureak. Lehen aipatu bezala, 1978. urterako, lortuak genituen orgak diseinatzeko beharrezkoak ziren erremintak eta ikerkuntza horien emaitza gisa, "SIMAFE Orga" deitua diseinatu genuen. "SIMAFE Orga", herrialde honetan diseinatutako abiadura handiko lehen orga izan zen eta berarekin 200 km/h abiaduraz gaindik zirkulatu genuen 1978an frogatan, Estatuko atoi-materialen garai hartako abiadura-marka hautsiz eta geure atoi-materialekin hautsi ere gainera.
Ordurako, eskegidurako elementu iharduleak partzialki aplikatutako trenak baziren, hala nola, Talgo pendularra edo eta 1976 inguruan CAF-ek fabrikatutako tren baskulatzailea. Lanean jarraitu genuen eta kalkulu-erremintak garatzen bakarrik ez; erreminta esperimentalak garatzeari ere ekin genion, geure aurreritzi teorikoak eta geure diseinuak behar bezain onak eta egiazkoak ote ziren egiaztatzeko.
A.S.–Neurketak eginez, ez da?
G.G.–Bai. Erreibidean gertatzen zenaren benetako neurketak eginez. Arlo esperimentalaren interesa, bikoitza izan da eta da: Alde batetik, esan bezala, geure aurrikuspen teorikoak eta proiektuak zuzenak ziren ala ez ikustea eta bestetik, geure kalkulu-teknikak eta geure hipotesiak birrelikatzeko datu errealak lortzea, azken finean orga honek edo eta ibilgailu honek hainbesteko karga-maila du esan ahal izateko. Hau jakiteko noski, behar diren neurketak ibilian edo trena dabilela egin behar dira.
Beraz, arlo esperimentalean ere neurtzeko metodoak eta egiaztatzeko teknikak garatzen saiatu garela esan daiteke.
A.S.–Zer egin duzue horretarako zehazki?
G.G.–Ba, lehenengo arloan orgen erresistentzia estatikozko entseiuak, kargak egiaztatzeko eta elementu edo pieza desberdinek karga horiek ongi jasaten dituzten jakiteko. Ez da nahikoa itxuraz egiturek inongo kalterik ez jasatea. Ikusi egin behar da halaber puntuetako bakoitzean zer tentsio-neurri sortzen diren egoera desberdinetan. Puntuak noski, egitura osokoen artean aldez aurretik guk kaltetzeko joerarik handienekotzat edo... jotakoak izan ohi dira.
Horretarako, jasandako deformazioen bidez neurtzen dira tentsioak. Estentsometriaren arloan sartzen gara hor. Bai tren-kaxetan eta baita orgetan ere, banda estentsometrikoak erabiltzen ditugu tentsio unitarioak neurtzeko eta desplazamendu-transduktoreak berriz, desplazamendu edo lekualdaketazko neurriak hartzeko.
Entseiu estatikoekin batera, neke-entseiuak ere egiten ditugu ibilgailuen elementu desberdinen erresistentzia bermatzeko. Entseiu hauek, batipat orgetan egiten ditugu; hauek bait dira elementurik erasanenak.
A.S.-Non egiten dituzue entseiu hauek?
G.G.– Duela urte-pare bat, orgentzako entseiu-mahaia eraiki genuen, inbertsio handi samarra eginez. Mahai hori, Gipuzkoan egin zen oso-osorik. Egia esan, Gipuzkoako Enpresa batzuek gurekin lan egin zuten eta puntuan jarria dugu jadanik.
Une honetan, diseinatzen ditugun orga guztiak aldez aurretik entseiatu egiten ditugu, erreibidean zirkulatzean izango dituzten kargen kidekoak direnen pean ipini eta pitzadurarik ez zaiela sortzen egiaztatzeko.
A.S.–Eta entseiu dinamikoak?
G.G.–Entseiu dinamikoen artean ere, bat baino gehiago ditugu. Batzuk hemen fabrikan bertan egiten ditugu, eta beste batzuk berriz erreibidean. Fabrikan egiten ditugunei, modu-azterketako entseiu deritzegu eta maiztasun naturalak eta ibilgailuen dardara edo bibrazio-moduak zehazteko erabiltzen ditugu.
Entseiu-prozedura honekin, 1978an hasi ginen. Geure teknikak garatu ditugu eta hemengo ibilgailuentzako ezezik, beste ikerkuntz arlo batzuetarako ere baliagarri gertatzen dira. Une honetan adibidez, 1978an hemen CAF-en, IKERLANekin batera hasitako ikasketez oroitzen naiz.
Ikerkuntza hauen emaitza gisa esan liteke, une honetan, metodo hauen bidez satelite europear bat entseiatzeko ahalbidea aztertzen ari dela. Satelitearen egituraren erresistentzia azterteko teknika berberek, trenen elementuek abiadura handietan duten portaera aztertzeko zerbitzen digute hein handi batean. Beste entseiu-mota batek, erreibidean diharduten indar guztiak neurtzeko zerbitzen digute. Neurketa hauek, gure erresistentzi kalkuluak egiteko eta gainera errodadura-segurtasuna egiaztatzeko datuak lortzeko aukera eskaintzen digute. Izan ere, karga bertikalarekin zerikusia duten albo-karga horizontalen balio jakin batetik gora, erreietatik irteteko edo deskarrilatzeko arriskua bait dago.
A.S.– Nola jasotzen dituzue neurri horien balioak?
Tren-kaxa baten egituraren kalkulu-eredua.
G.G.– Begira, neurri hauek garrantzi handikoak dira, baina badute konplexutasunik ere. Izan ere, gurpila biraka doala jasotako seinaleak ezin bait ditzakegu zuzenean transmititu tren-kaxara (neurketako ekipoak dauden lekura). Orduan, telemetri ekipoak erabili beharra dago eta irrati bidez igortzen dira seinale horiek tren-kaxako neurgailuetara.
Honekin batera gainera, ibilgailuaren puntu desberdinetan gertatzen diren azelerazioak, dardara-mailak eta zaratak ere neurtu egiten ditugu. Funtsean, neurri-saila dira. Eskegiduretan diren puntu-bikote desberdinen lekualdatze edo desplazamendu erlatiboak ere neurtzen ditugu, asko ala gutxi higitzen den jakiteko. Neurri ugari eta desberdinak jasotzen ditugu beraz eta normalean, ebatzi nahi ditugun arazoen baitan orientatzen ditugu.
A.S.– Erreibidean egindako neurketak, erreibide errealetan ala frogetako erreibideetan egiten dituzue?
G.G.– Ez, erreibide errealetan. Une honetan RENFEk ez du frogetarako erreibiderik eta froga nahiz neurketa guztiak, erreibide errealetan egin beharra daukagu.
A.S.– Beno, eta zertan ari zarete une honetan?
G.G.– Ba, zerbait badakizu, ez da? Ikerkuntz Ekipoetan une berean egiten ari denaren sekretua gorde behar dela esaten da, ez da? ( Farre egiten du hau esatean ). Dena dela, ez da inongo sekretua une honetan abiadura handi edo lasterraren inguruan ari garela esatea. Badaude abiadura 200 eta 250 km/h balioetara igotzearen atzetik dabiltzan RENFEren Egitasmo batzuk.
A.S.- Gaurko erreibideekin?
G.G.– ( Farre dagi berriro ) Beno, hori da arazoetako bat. Gure ustez, egungo erreibideek ez luke izan behar, baina inoiz ere ezin dezakegu erreibideak asko aldatuko dituztenaz segurtasun handirik ukan.
A.S.– Eskegidura-sistema eta sistema mekaniko guztiek hobekuntzak, zein neurritaraino eraman lezake adibidez hemengo orografian ditugun bezalako erradio mugatuko kurbadun erreibideetan lastertasun handiz zirkulatzera?
G.G.– Horixe da hain zuzen ere gu lantzen ari garen gaietako bat eta markatu dugun helburuetako bat. Guk RENFEren burdinbideak kokatzen direneko lurraldeen orografia (% 35 kurbak) eta are gehiago Euskadikoa, burdinbidearentzat oso handikap garrantzitsua dela uste dugu. Horrelako orografiarekin abiadura handiak lortzea, zaila da benetan, baldin eta erreibide berriak egiten ez badira, baina honek izugarrizko inbertsioak egin beharra lekarkioke. Ibilgailuetan egindako hobekuntzak, erreibideetan egin beharrekoak baino askoz ere merkeagoak dira. Ibilgailu baten kostuaren % 5 baino ez du igotzen eskegidura serbokontrolatu ihardule hauek instalatzeak.
A.S.– Beraz, ez goaz ALTarentzat (Abiadura Lasterreko Trena; TGV) bezala erreibide berria egiteko bidetik, ez da?
G.G.- Halakoarentzat, hala beharko luke, baina noski, gurea bezalako orografian horrelakorik egitea, oso garestia litzateke.
A.S.– Nola ez eta autobidearekin paraleloan ez lihoakeen ...
G.G.– Bai, baina autobideen desnibelak oso handiak dira erreibideentzat. Errepideak, burdinbideak baino askoz ere malda handiagoak onartzen ditu. Beraz ez da aurrikusgarria —epe laburrean bederen— arlo honetan hau aldatzea, nahiz eta aurrikuspen batzuk egiten hasiak egon. Gai honetaz argitaratu da zenbait gauza Bilbo/Donostia/ /Gasteiz, Brinkola eta Arrasaten zehar iraganez lotzeari buruz.
A.S.– Nik esan izan dut, Beasain Durangorekin nola edo hala lotu beharra dagoela ...
Eusko Trenbideetako tren-unitate elektrikoa.
G.G.– Noski ba. Izan ere irtenbide horrek ona dirudi eta oker ez banago, Gasteiz/Donostia 50 minututan, Bilbo/Donostia 57 minututan eta Bilbo/Gasteiz 33 mintutu inguruan egitez hitz egiten da.
A.S.– Aizkorriri ia itzulia eman behar hori ...
G.G.– Bai, ibili handia da hori, baina nolanahi ere nire ustez, etorkizun baino ez da hori eta iristea posible bada ere, ezin dugu hor kurbak izatea eragotzi. Beraz bihurguneak hor izango ditugu eta hauek dira erreibidean trenak zirkula dezakeen abiadura maximoa benetan mugatzen dutenak. Beraz, bihurgunetan zirkulatzean lor daitekeen abiadura maximoa hobetzen lagunduko digun zerbait aurkitu beharra izan dugu. Horretan ari gara lanean une honetan eta hortik atera dugu eskegidura serbokontrolatu iharduleen proiektua. Eskegidura hauek noski, ez dute kurbetako abiadura maximoa hobetzeko bakarrik zerbitzen, baizik eta baita erreibideetako zati zuzenetako abiadura maximoa hobetzen ere, asko laguntzen dute, eta hori egungo erreiekin oso garrantzitsua da.
A.S.– Nola lantzen duzue hori; eraginak konpentsatuz?
G.G.- Bai. Erreibidean doan trenak, hiru higidura-mota nagusi ditu: bertikala, zeharkakoa eta kurbako baskulaziokoa. Aipatutako helburua lortzeko, eskegidura-ekipoak instalatzen dira eta ihardule batzuen bidez, sentsore batzuen seinaleei erantzuten diete, hauek uneoro ibilgailuaren egoera zehaztuz. Honela, eta informatizazio-sistema sofistikatuen bidez, trenaren barruan sortzen den edozein higidura-mota konpentsatzea lortzen da.
Kurbetan adibidez, zer egiten dugu? Ba funtsean, burdinbideko bihurgunean izaten diren funtsezko bi mugatzaileak konpentsatzen saiatzen gara. Batetik bidaiariaren erosotasuna. Bidaiariak, eroso joateko, ezin dezake jasan balio jakin bat baino handiagoa duen albo-azeleraziorik. Orduan, kurban zirkulatzean derrigorrez azaltzen den azelerazioa zentripetua, ezinbestekoa da eta hor dago. Hori ez dago baztertzerik. Ibilgailu bat erradio jakin bateko kurba batean, abiadura jakin bat daramala sartzen denean, azelerazio zentripetua sortzen da.
Zer egin arazo honen aurrean? Ba, alde batetik peraltea jarri burdinbidean. Bihurgune eta peraltea jarrita, grabitate-azelerazioaren erreibide-planoko, peralte-norabideko, osagaiak behar den azelerazio zentripetuaren zati bat konpentsatzen du neurri batean.
Peraltea erreibidean jarrita dagoelarik, abiadura jakin batera goazenean sortu behar den gainerako azelerazio zentripetua lortzeko egin dezakeguna, zera da: tren-kaxa, orga baino ere gehiago inklinatu, hots, txirrindulari eta motozaleek egiten duten bezala, gorputza moto edo bizikleta bera baino gehiago etzan eta orduan, tren-kaxaren grabitate-azelerazioaren osagaia, peralte hutsez ateratzen dena baino handiagoa suertatzen da, horrela konpentsazio erantsia eskainiz.
Eta hau, elementu iharduleen bidez egiten dugu, tren–kaxa orgekiko kurbaren barnerantz apur bat etzan eraziz, baldintza normaletan izango lukeen inklinazioa, bira gehigarri honekin areagotuz.
Honekin, lehen aipatutako bidaiariak jasaten duen albo-azelerazioak eragindako lehen erosotasun-mugapena konpentsatzen dugu. Azelerazio honen muga-balioa une honetan, 1 m/s2 hartzen da. Adibidez eta ideia bat izateko, 250 m-ko erradiodun kurba batean, 80 km/h inguruko iragan-abiadurara derrigortuta egon gaitezke, baina azelerazio zentripetua konpentsatzen badugu, %30eraino igo dezakegu iragan-abiadura hori.
A.S.– Beraz, 105/110 km/h iragan-abiadurara pasako ginakete gutxi gorabehera ...
Orga-egiturentzako neke-entseiuetarako mahaia.
G.G.– Bai, hori da gutxi gorabehera. Noski, 250 m-ko erradioko biurgunean 80 km/h-tik 105era igo bagaitezke, 1000 m-ko erradiodunean alde hori, 160 km/h abiaduratik 215 km/h iragan-abiadurara pasatzea izan liteke. Ez dut kalkulu zehatzik egin, e? Magnitude-mailak ez dira.
Kurbetako iragan-abiadura mugatzen duen beste arrazoia, gurpilaren eta erreiaren artean osatzen diren albo-indarrek osatzen dute. Orduan, eskegidura ihardule hauek, orga behar bezala orientaturik, gurpil eta erreien artean sortzen diren albo-indarrak murrizteko aukera ematen dute eta honela halaber, bihurgunea iragateko abiadura maximoa handiatzea lortzen dugu.
Erreibide zuzenetan berriz, eskegidura iharduleen bidez, tren-kaxa harik eta guztien higitzea lortzen da, hau da, bidaiariak erreibidean egon litezkeen desberdintasunak harik eta gutxien sentitzea. Hau, sentsore batzuen bidez egiten dugu.
A.S.- Bertikalak eta horizontalak, ez da?
G.G.- Noski eta tren-kaxaren puntu desberdinetan ipintzen ditugu. Horrela, desberdintasun bat detektatzean, iharduleek tren-kaxak joera egiteko duen higiduraren aurkako indarrak egiten dituzte. Orduan, ibilgailuan doan bidaiariak, benetan dauden baino askoz ere desberdintasun gutxiago sentitzen ditu eta intentsitate askoz ere txikiagoz gainera.
A.S.- Beraz, hemendik aurrera, tren guztiak primerakoak izango dira...
G.G.– Bai, bai (farre egiten du), baina tren-kaxaren mota honek, ibilbide luzeko trenetan du bere erabilkortasuna. Ibilbide laburretan ez du hainbeste merezi. Noski, bidai denboraren % 10-20 irabazteak beti du interesik, baina benetan ordea ez da % 10-20 irabaztea, denbora–zatirik handiena geraldietan dago eta. Horregatik, ez du interes handirik ibilbide laburreko edo gerturako trenetan erabiltzeak.
A.S.– Lehen zerbait aipatu duzu, alegia, Unibertsitate-Ikastetxe, CEIT (Centro de Investigaciones Técnicas de Guipúzcoa) etabarrekin harremanak dituzuela. Aspalditik al dituzue harreman on horiek eta elkarlaneko ihardun hori?
G.G.- Bai, eta ez CEITekin bakarrik. Nire ustez, aspalditik dauzkagu lotura estuak CEITekin, Donostiako Goimailako Injineru-Eskolaren bitartez, baina baita IKERLANekin ere lehen esan dizudanez, eta egun ere primerako harremanak ditugu. Era berean adibidez LABEINekin ere. Duela gutxi arte, orgen neke-entseiuak, LABEINen egiten genituen. Orain, geure instalazioa dugu eta horregatik egiten ditugu hemen, baina harreman onak ditugu beraiekin ere. Besterik ere bada gainera.
A.S.- Unibertsitate/Fabrika/Ikerkuntza. Badirudi behingoz elkarrekin konektatzen hasi direla...
G.G.– Bai. Nik uste dut, CAFen jadanik urte-mordoa daramagula bide horretan eta agian harreman hauen sekretua eta berauek mantentzearena, zera da, alegia, Enpresen barruan aldi berean unibertsitatearen barruan dauden edo egonberri diren pertsonak izatea. Agian hauxe da sekretua ...
A.S.- Bizitza bikoitza edo mistoa beraz ...
Kalkulu-zentruko txoko bat.
G.G.– Bai, hori da, bizitza mistoa duten pertsonak izatea edo baita aldez aurretik ikerkuntza etxeetan lan egindako pertsonak izatea ere. Nire ustez, oso garrantzitsua da hau. Ikerkuntz Etxe batek, bertako pertsonak Enpresatan kokatzen baditu, askoz ere errazagoa izango da Enpresekin konektatzea, ahalbide horiek ezagutzen dituzten eta lengoaia bera mintzatzen duten pertsonarik ez badu baino.
Nire ustez hau funtsezkoa da: Lengoaia bera mintzatzea, bai ikerkuntz etxeetan eta baita enpresetan ere, baldin eta elkarlanak bientzat emankorrak izatea nahi bada behintzat. Nire ustez, lengoaiarena da funtsezko arazoa. Enpresatan Unibertsitatearen ahalbideak ez direla aprobetxatzen esan denetan eta Unibertsitatean edota Ikerkuntz Etxeetan egiten denak enpresatan isladarik ez duela aipatu denetan, arazo nagusia bien arteko ulermena ezinezkoa gertatu izana da.
Enpresak orokorki beti uste izan du, Unibertsitatean egiten dena gauza akademiko huts-hutsa dela eta oso zentzu praktiko gutxi duela. Unibertsitateak berriz herrialde honetako enpresatan, tximinoak zuhaitzetara igotzen bezala dabiltzala uste izan du eta ez dutela teknologiarik, ez eta berori izateko interesik ere.
Nik, zera uste dut: aldez aurretik Ikerkuntz Etxe batean jardun eta Enpresatara sartu diren teknikariak iritsi ahala, elkarlanak askoz ere errazagoak, eta zera esanik ez, behintzat ere askoz ere probetxugarriagoak izan direla.
A.S.– Eta zenbat pertsonak lan egiten du CAFen Ikerkuntz Zerbitzu honetan?
G.G.– Une honetan, Ikerkuntza eta Garapenaz jardun beharko genuke Ikerkuntza soilaz baino gehiago. Begira, hemen CAFen, ikerkuntz izena, kalkulu eta entseiu hutsak direnei ematen diegu. Garapen-arloa, diseinua, Bulego Teknikoan sartuta dago. Orduan, Bulego Tekniko eta Ikerkuntz Zerbitzuaren artean, 95 bat pertsona ariko gara bakarren bat gorabehera. Ikerkuntz Zerbitzuan bakarrik berriz eta CAD/CAMekoak barne (hauek ere aritzen dira eta gurekin batera lanean), 12 pertsona ari gara eta gehienak goimailako tituludun teknikariak gara, titulatu ertainen bat tartean dugula. Gainerako guztiak Bulego Teknikoan ari dira.
A.S.– Zer esan nahi dezake honek burdinbide-arloko ikerkuntzarako? Orain dirudienez, ideiak dira esportagarrienak, ez da?
G.G.– Begira, atsegin genuke ideiak esportatzea (farre dagi), baina ez dut uste guk une honetan egiten dugun teknologia esportatzeko pentsatuta egiten dugunik. Behin ere ez da baztertzen produktuak esportatzeko ideia hori eta jadanik egin dugu eta horretan dihardugu, baina funtsean ez da gure zuzeneko helburua. Orain, hemen egiten ari garen zerbait saltzea edo/eta agian beste herrialde batzuetako enpresentzat aplikagarri izatea, besterik ez da nik izan ere izango dela uste dut. Berez, behin edo bestetan izan ditugu harremanak atzerriko enpresaren batekin gu lantzen ari ginenaz eritziak edo eta ezagupideak trukatzeko. Hori ere ez da baztertu behar noski, baina ez da gure ikerkuntzen zuzeneko helburua izan.
Eskerrikasko German, zeuon berri hain garbi eta zabalkiro ELHUYAR aldizkarirako emateagatik. Zorte ona izan dezazuela zeuon ikerkuntzekin, herritarrok eroso, seguru eta lasterrago bidaiatu ahal izan dezagun eta Euskal Herriko Enpresek Ikerkuntzari ekin eta aurrera egin dezatela herritarron onerako bidean. Agur German.
Bihurgunean trenean doan bidaiariak, bi eragin nagusi ditu:
Bere pisua W = m . g
Eragin zentrifugoa (eragin zentripetu gabezia)
eragin zentrifugoa zerbait irensten du, baina ez guztia eta tren-kaxa kanporantz okertzen da. R erresultantea ez da elkartzuta tren-kaxaren zoruarekiko eta bidaiariak kanporantz zabu egiteko joera du, peralteak sortzen dion eragin zentripetua baino handiagoa behar duten abiaduretan. Beraz, oreka ezegonkorra da bidaiarientzat.
2 Kasuan, kanpoaldeko iharduleei esker, tren-kaxak, peralte-zoruarekiko paralelo mantentzerat jotzen du eta ondorioz R erresultanteak tren-kaxarekiko elkartzut mantentzera jotzen du, bidaiaria oreka egonkorrean mantenduz.
Bidaiaria bezalaxe tren-kaxa bera ere, beraz kurba berean, peralte hutsarengatik ahal dezakeen baino abiadura handiagoz pasa daiteke erosoago eta egonkorrago.
Gasteiztik irten eta Arrasate inguruan Bilbo eta Irun aldera joko luke. Eusko Jaurlaritzaren "Y" proposamena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8759270fec92 | http://zientzia.net/artikuluak/barizeak-itsusiak-eta-arriskugarriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Barizeak, itsusiak eta arriskugarriak - Zientzia.eus | Barizeak, itsusiak eta arriskugarriak - Zientzia.eus
"Barizeak" izeneko gaitza ezaguna da; gizonezko eta emakumezkoen hankak itsusitzen dituena. Sortzen dituzten ondorioak ezagutzen ditugu, baina zer dira barizeak?
"Barizeak" izeneko gaitza ezaguna da; gizonezko eta emakumezkoen hankak itsusitzen dituena. Sortzen dituzten ondorioak ezagutzen ditugu, baina zer dira barizeak? Barizeak, itsusiak eta arriskugarriak - Zientzia.eus Barizeak, itsusiak eta arriskugarriak
"Barizeak" izeneko gaitza ezaguna da; gizonezko eta emakumezkoen hankak itsusitzen dituena. Sortzen dituzten ondorioak ezagutzen ditugu, baina zer dira barizeak?
Sarrera
Barizeak zer diren esplikatzen hasi baino lehen, zenbait kontzeptu argitzea behar beharrezkoa da. Hasi gaitezen beraz, arteria eta benaren arteko desberdintasunak ikusten. Arteriak bihotzetik gorputz guztiko ehunetara odola daramaten hodiak dira. Benek ordea, gorputzeko ehunetatik bihotzera odola itzuli egiten dute.
Garrantzitsua da era berean hurrengo ideia hau ere argi edukitzea: arteria eta benak ez dira elkar batzen. Ez baldintza normaletan behintzat. Bien artean kapilareak daude.
Beraz ideiak gehiago argitzeko: arteriek gure gorputzeko ehun guztietara odol garbia daramate, hauek kapilaretan banatzen dira eta hauek berbatzen direnean, benak eratuko dira. Kapilareen pareta oso mehea denez gero, bertan odolak O 2 eta elikagaiak utzi eta CO 2 eta hondakinak jasoko ditu ehun desberdinen zeluletatik, odol garbia zikin bihurtuz. Odol zikin hau benen bidez biriketara joango da bihotzetik igaro ondoren, han O 2 hartu eta daraman CO 2 utziz.
Ideiak aurreratzea bada ere, esan dezagun barizeak benetako gaixotasun bat direla. Gainera, gehiago zehaztuz, normalean hankeko benen gaixotasuna da. Gaixotasun honen ondorioa zera izango da: benek beren funtzioa behar den bezala ez betetzea; hau da, odola bihotzera behar den moduan ez garraiatzea zangoetan pilatuz.
Bi bena-sistema
Aurrera egin baino lehen beste ideia bat ere argitu behar dugu; gaia menperatzeko nahitanahiez ulertu behar den beste ideia bat.
Gure zangoetan, bi bena-sistema daude: azalekoa eta sakona.
Azaleko bena-sistema gainera, era berean bi bena nagusiz osatua dago:
Barne-safena: Txonkatilaren barru aldean sortu eta zangoaren barru aldetik izterrondoraino igotzen da, hor sistema sakonera batuz.
Kanpo-safena: Txonkatilaren kanpo aldean sortu eta zangoaren atzekaldetik popliteo hutsuneraino (belaunaren atzekaldeko hutsunearaino) igotzen da, hor sistema sakonera batuz.
Sakoneko bena-sistemak, bere izenak dioenez, bere bidea sakonetik (hau da, giharrea artean) egiten du; bere bidean zango guztia behetik gora igaroz.
Beraz guk ikusten ditugun barizeak, azaleko sistemako benek sortzen dituztenak dira. Honek ez du esan nahi sakoneko sisteman agertuko ez direnik; guk nabarituko baditugu ere, ez ditugula ikusiko baizik.
Odola nola dabil?
Zerk bultzatzen du odola hodi hauetan zehar mugitzera? Arterien kasuan, erantzuna erraza da: Bihotzaren taupadak ematen dion indar edo presioak. Baina benen kasuan, gauza ez da hain erraza; faktore zenbaitek bait du garrantzia:
Bihotz taupadak: Arteria eta kapilaretan indarra galdu badu ere, oraindik garrantzia dauka.
Bular aldean sortzen den presio negatiboak.
Giharren uzkurketak: Gure zangoetako giharreen uzkurketak garrantzi handia izango du. Beraz argi dago ibiltzea eta kirola normalean onak izango direla.
Balbula-sistemak: Gure benek balbula batzuek dituzte. Honen ondorioz, odola bihotzerantz bakarrik mugi daiteke, atzerako bidea egin gabe. Azaleko sistema sakonarekin komunikatzen duten hodietan ere, balbulak azaltzen dira. Horregatik odola sakonerantz joan daiteke, baina alderantziz ez.
Argi dago lau faktore hauetakoren bat oztopatzen duen edozein gauzek barizeak okertuko dituela; odola zangoetan pilaraziko bait du.
Barizeak zer dira?
Oinarrizko azalpen orokor hauek egin ondoren, goazen barizeak benetan zer diren ikustera eta hauetaz zerbait gehiago jakitera.
Bena batek, barize bezala kontsideratua izan dadin, zabaldua, luzatua eta uhinkatua azaldu behar du.
Bestalde, oso patologia ugaria dela esatea, ez da inorentzat ezezaguna izango. Normalean 18-30 urteko adinaren inguruan azaltzen dira, ondorengo banaketarekin: Gizonezkoetan %30 eta emakumezkoetan %45.
Badirudi emakumetan gehiago azaltzearen arrazoietako bat haurdunaldia izan daitekeela.
Puntu honetara iritsita, beharrezkoa da barizeen sailkapena egitea. Ikusiko dugunez, mota desberdinetakoak bait daude: primarioak, tronboflebitisaren ondorengoak, arteria/benaren arteko fistularen ondorengoak, sakoneko sistemaren oztopoagatik.
Primarioak
Hemen kaltea sortzetikoa litzateke. Aurrean aipatu dugun balbula-sistemak ez zuen bere lana ondo beteko, eta ondorioz, odola bihotzera joan beharrean, atzerantz ere joango litzateke. Gainera odola sistema sakonetik azalekora pasa eta honen benak zabaldu egingo lirateke.
Baina, zergatik ez dira pertsona gazteagoetan sortzen edo azaltzen?. Badirudi, gazteetan kalte hau giharreek egiten duten lanaz konpentsatzen dela. Gainera pertsona heldu batek ordu asko pasatu ditu zutik, haurdunaldiak eduki ditu, etab...
Tronboflebitisaren ondorengoak
Tronboflebitisa zer den aztertzen hasi gabe, sistema sakona oztopatzen duen hodi barneko gatzapena dela esanda utziko dugu. Odolak sistema sakonean zirkulatu ezin duenez, azaleko sistematik pasatuko da. Beraz argi dago kasu honetan ezingo ditugula azaleko sistema osatzen duten benak kendu. Bestela odolak ez luke bihotzera bueltatzeko biderik aurkituko eta hanketan pilatuko litzateke.
Arteria/benaren arteko fistularen ondorengoak
Lehen aipatu dugu arteria eta benen artean kapilareak azaltzen direla. Edozein arrazoigatik kapilare hauetatik igaro gabe zirkuitulaburra sortzen bada, odola benara presio handiz iritsiko da, hau zabalduz.
Sakoneko sistema oztopoagatik
Edozein egoeratan sistema honetako zirkulazioa oztopatzen bada, odola azaleko sistematik joango da.
Oztopoak mota askotakoak izan daitezke: Kirurgi-ebaketa batean benak lotzea, benak presionatzen dituen tumore bat, loditasuna...
Zeinu klinikoak
Zeinu nagusiak oso argiak direnez, normalean gaixo berak diagnostikoa egina dakar.
Lehen zeinua, benen zabalkuntza uhinkatua izaten da. Ondoren, hanka astunak eta nekea nabaritzen dira, hauek zutik egotearekin areagotu eta aratinik (etzanda ahoz gora) egoterarekin hobetzen direlarik; hankak altzatuta batez ere.
Denbora igaro ahala, zabalkuntza handitu, edema, zianosia, pigmentazioa eta ultzerazioak azalduko dira.
Molestiak, beroak areagotzen ditu, eta zer esanik ez, haurdunaldiak.
Barizeen ondorioak
Baina zein da barizeen problema? Estetikoa besterik ez al da? Barizeek estetikoki ematen dituzten arazoez gain, beste arrisku batzuk ere badituzte, hauen arteko hiru aipatuko ditugularik.
Odol-isuria: Barizearen pareta ez da beste hodiena bezain sendoa. Beraz batere kolperik jaso gabe edo oso kolpe txikiekin erraz puskatzen dira.
Tronboflebitisa: Odola hodi arraro hauetan errazago gatzatzen da.
Birika-enbolia: Lehen sortu diren tronbo hauek, kaba benatik bihotza igaro eta biriketaraino igo daitezke. Hor hodi finagoan geldituko da odola igarotzen utzi gabe. Honen ondorioa argi dago ez dela batere ona. Dena den konplikazio hau oso arraroa da.
Tratamendua
Tratamendua aipatzen hasi baino lehen, ikus dezagun bere eboluzioa atzeratzeko zein neurri har daitekeen:
Benen gutxiegitasuna dagoenean, benda konprimatzaileak edo panty elastikoak jar daitezke.
Ahal den denbora gutxiena igaro behar da zutik; tartean etzan eta hankak altxatuz.
Loditasuna kontrolatu.
Oheko hanken aldea, 14-15 cm inguruko takoez altxatu.
Benentzako tonikoak eta diuretiko-motaren bat erabiltzea ere komenigarria gerta daiteke; guzti hau medikuaren kontrolpean noski.
Baina azaldu direnean, zer egin? Tratamendu desberdinak dauden arren, oso garrantzitsua da sistema sakon iragazkorra dela ziurtatu gabe barizeak sekula ez ditugula kenduko berriro azpimarratzea.
Teknikarik erabilienak, hauek dira:
Striping delakoa: Hitz gutxitan esanda, benaren barruan hagatxo bat sartu eta honen bidez bena kanporatzea da.
Benaren barruan substantzia esklerosanteak sartuz, hauek deuseztea.
Teknika konbinatua: Bi aurrekoen batura litzateke.
Kirurgikoki banan-banan ere ken daitezke.
Beste batzuek ere badaude, baina hauek ezagutzea nahikoa iruditzen zaigu.
Hau da hitz gutxitan esanda barizeen sorrera eta eboluzioaz gaingiroki adieraz dezakeguna. Geure osasunaren onerako, guztioi komeni zaigu arazo hau kontutan hartzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-86766f13644f | http://zientzia.net/artikuluak/nola-ezagutu-10-eritasun-ohizkoenak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nola ezagutu 10 eritasun ohizkoenak - Zientzia.eus | Nola ezagutu 10 eritasun ohizkoenak - Zientzia.eus
Beldurraren ranking guztietan lehen postua hartzen duen eritasuna zalantzarik gabe, minbizia da. Baina ez da bakarra. Bada nahikoa maiz agertu eta larriak izan daitezkeen beste eritasun asko.
Beldurraren ranking guztietan lehen postua hartzen duen eritasuna zalantzarik gabe, minbizia da. Baina ez da bakarra. Bada nahikoa maiz agertu eta larriak izan daitezkeen beste eritasun asko. Nola ezagutu 10 eritasun ohizkoenak - Zientzia.eus Nola ezagutu 10 eritasun ohizkoenak
1988/08/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Beldurraren ranking guztietan lehen postua hartzen duen eritasuna zalantzarik gabe, minbizia da. Baina ez da bakarra. Bada nahikoa maiz agertu eta larriak izan daitezkeen beste eritasun asko.
Ez larritu, ordea: normalean sintomak garrantzirik gabeko eritasunenak izango dira... edota geure buruan soilik dauden eritasunenak. Horregatik komeni da egoera larri horiek ezagutu eta antzeko beste eritasun arinagoetatik bereizten ikastea.
Azterketa xume hau ilustratzeko, hamar eritasun hautatu dira; seguraski ezagun eta aurruntenen artean daudenak. Beste ohar bat ere eman beharra dago: autoazterketa horrek zalantzak argitzen ez dituenean, bere zentzu negatiboan, espezialistarengana joatea merezi du. Beti bezala, azken hitza berak edukiko du.
Urdail eta duodenoko ultzera
• Nola ezagutu
Bihotzerre eta urdaileko minez agertzen da. Mina bularrezurraren azpian kokatzen da. Molestiak, janariak, esnea edo botika antiazidoak ahoratzerakoan baretzen dira.
Bizi-aztura irregularrak, lan-gehiegikeria, jan-neurria desorekatua, stressa, tabakismoa eta alkohol-kontsumo larregia ultzeraren agerpena errazten duten faktoreak dira.
• Ez nahastu...
Gastritisarekin. Urdaileko barne-paretaren suminkortasuna besterik ez da; denboraldi baten ondotik desagertzen den mina. Mina ere ultzeraren kasuan baino zabalagoa da eta ez hain kokatua.
Dispepsia edo liseriketa nekezarekin. Jatorduak egin eta ordu batzuetara agertzen da, eta gasak edo haizeak bota ondoren molestiak desagertu egiten dira.
Hepatitisa
• Nola ezagutu
3 motatakoa izan daiteke: A, B, eta ez-A-ez–B. Bi aurrenekoak dira usuenak, eta B hepatitisa A motakoa baino grabeagoa da. Bien sintomatologia antzekoa da: ondoeza, minoria (larruazaleko kolore horia), nekea, apetiturik eza, goragaleak, etab.
A hepatitisa elikagai edo gorozkien bidez transmititzen da eta B motakoa injekzio, txerto, zauri, etab.en bidez. Gogoratu, bada, ea horietako kutsapen-biderik eduki duzun.
Behin-betiko diagnostikoa laborategiko analisiek ematen dute.
• Ez nahastu...
Birusengatiko beste infekzio batzuekin (gripea, adib.).
Gibeleko zirrosiarekin. Azken hau alkohol asko eta denbora luzez hartzen dutenetan agertzen da batez ere.
Dena den, diagnostiko desberdintzailea analisietan oinarritzen da.
Lunbagoa
Bizkarreko mina, giltzurrunen parean. Baina gerruntze-alde osora zabal daiteke; baita zangoetara ere.
Minarekin batera sentikortasun-falta zango batean (edo bietan), mindutako eskualdearen sortasuna.
Disko-eten batek sortua ere izan daiteke, kasu horietan mugimendu bortitz baten ondoren agertzen delarik.
• Ez nahastu...
Bizkarreko erreuma-lesioekin: mina beste giltzaduretan ere ikus eta senti daiteke (beulaunak, lepoa), klaskada-hotsak, eta hanturak, etab.
Eskolosi eta zifosiekin. Bizkarrezurreko desbiderapenak dira. Erradiografiaren bidez oso ongi bereiz daitezke.
Odoluzkiak
• Nola ezagutu
Nahikoa erraz odoletan hasten diren uzkiko bena-dilatazioak dira. Pertsona urdurietan, lan sendentarioak dituztenetan, gizen eta gaizki libratzen direnetan agertzen dira. Baita haurdun dauden emakumezkoetan ere.
Sintomarik nagusiena gorozkietako odola da. Baita uzkiko hazkura ere.
• Ez nahastu ...
Koloneko minbiziarekin. Kasu honetan odoljarioak ez dira hain ugariak eta badira beste sintoma batzuk ere (libratzeko zailtasuna, kolonean bulto bat edukitzearen sentsazioa, kolitisa, etab.).
Urdaileko ultzerarekin. Odola ez da gorria, beltza baizik, denbora luzeagoan ibili bait da liseri-aparatuan, eta beraz aldatu egin bait da.
Infartua
• Nola ezagutu
Odola bihotzera daramaten arteriak —arteria koronario deituak— butxatu egiten dira: bihotza elikadurarik gabe geratzen da eta zona handi edo txikiagoan hil egiten da.
Mina oso handia da, bihotz-aldean. Ezkerreko besora zabal daiteke, eta bizkar edo sabelaldera. Mina ez da desagertzen, ez jarreraz aldatuta eta ezta haizeak botatakoan ere.
Stressak, tabakismoak, adinak, obesitateak, gantzetan aberats diren jan-neurriak eta ariketa-falta infartuaren agerpena errazten duten faktoreak dira.
• Ez nahastu ...
Ultzera edo gastritisarekin. Eritasun hauetan, gas edo haizeen gehikuntzak minak sor ditzake infartuaren antzeko gorputz-zatietan. Baina haizeak botatzen direnean mina desagertu egiten da.
Anginarekin. Mina arinagoa da. Bestalde, angina prozesu itzulgarria den bitartean, infartua prozesu itzulezina da.
Dermatitisak
• Nola ezagutu
Ukipenezkoak izan daitezke (gai narritagarriekin harremana eduki ondoren, garbikariak, disolbatzaileak, plastikoak, kosmetikoak, etab.) edo seborreikoak (jatorria ez da oraindik ezagutzen; buruan, iztondo eta galtzarbeetan agertzen da, stress aldietan bereziki).
Ukendu edo pomada bereziekin tratatzen da.
• Ez nahastu ...
Erredurekin. Kasu honetan arrazoia begibistakoa da eta erasandako lekuan puslak eta min handia agertzen dira.
Ile-erorketarekin. Gantz-gehiegikeriak, herentzia genetikoak, urduritasunak, etab. sortutako egoera.
Buruko minak
• Nola ezagutu
Gehienbat lepoko muskuluen uzkurduragatik edota buruko odol-hodien funtzio-asaldurengatik sortuak. Baita inguruko zatietako lesioek sortuak ere (flemoiak, txantxarrak, sinusitisa, gongoilak,...).
Herentziak, tentsio nerbiosoak, stressak,... lagun egiten diote. Muskulu-uzkurdurengatik sortuak direnak tratatzeko hoberena, lasaitzea da (masajeak, ur berozko dutxak,...).
• Ez nahastu ...
Gripe eta katarroekin. Hauetan, buruko minaz gain arnas aparatuko sintomak, eztarriko mina, etab. ere agertzen dira.
Hematoma (odol-bildu), tumore edo infekzioekin. Eritasun hauetan bestelako sintoma nagusiek argitzen dute diagnostikoa.
Apendizitisa
• Nola ezagutu
Apendizearen (heste meharraren zati baten) hantura eta infekzioa da. Min zorrotza sabelaren eskuinaldean, muskulu–uzkurdura, goragaleak, gorakoak eta gorputzeko tenperaturaren igoera.
Arazoa konpontzeko kirurgia izaten da eta normalean biderik egokiena.
• Ez nahastu ...
Peritonitisarekin. Aurrekoaren okerragotze bezala agertzen da: infekzioa peritoneo osora zablatzen da, mina handitzen, behatzarekin presioa egiterakoan, baina are gehiago oraindik presioa egiteari uzten zaionean.
Hilekoaren minekin. Hilekoaren bitartean gertatzen dira, noski.
Zistitisa
• Nola ezagutu
Gernu-puxika edo maskuriaren hantura edo inflamazioa da.
Emakumezkoetan gehiago izaten da gizonezkoetan baino; maskuria kanpoaldearekin lotzen duen hodia (uretra deitua) laburragoa bait da emakumezkoen kasuan.
Gernubideetako alterazioak daudenean (prostatako adenomak, gernu-euspenak, etab.) askoz errazago agertzen da zistitisa.
• Ez nahastu...
Gernubideetako infekzioekin (uretritisak, prostatitisak, etab.): sukar-egoera, min handiak, zornea gernuan, etab.
Baginako infekzioekin. Ginekologo batek berehala bereizten ditu eta bera da kasu bakoitzean tratamendu egokia agindu behar duena.
Titietako kiste eta tumore onaireak
• Nola ezagutu
Fibroadenoma eta kisteak nabarmenduko ditugu. Titietako konkorrak dira; tamainaz handitu ez eta gorriunerik izaten ez dutenak. Dena den, behin ohartuz gero, komeni da berehala espezialista batengana joatea, diagnostiko fidagarria egin eta tratamendurik egokiena agindu dezan.
• Ez nahastu...
Titietako minbizi eta tumore gaiztoekin. Kasu hauetan larruazala bikortu egiten da (LARANJA-AZALAREN antzera) eta titiburua barnerantz sartzen da. Bestalde, denborarekin konkorra hazi egiten da, eta titiburuan barrena odol gisako jarioa agertzen da. Berehalako kirurgia da soluzio bakarra.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-263755154ff1 | http://zientzia.net/artikuluak/atenas-katastrofe-ekologiko-itzela/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Atenas: katastrofe ekologiko itzela - Zientzia.eus | Atenas: katastrofe ekologiko itzela - Zientzia.eus
1.200 hildako astero 3 milioi biztanleko hiri batean. Horixe da Atenas. Ustez arrazoia naturala zen, baina arduraduna, urbanismo basatiari atxeki dakiokeen poluzioa da.
1.200 hildako astero 3 milioi biztanleko hiri batean. Horixe da Atenas. Ustez arrazoia naturala zen, baina arduraduna, urbanismo basatiari atxeki dakiokeen poluzioa da. Atenas: katastrofe ekologiko itzela - Zientzia.eus Atenas: katastrofe ekologiko itzela
1.200 hildako astero 3 milioi biztanleko hiri batean. Horixe da Atenas. Ustez arrazoia naturala zen; arduraduna zirudienez eguzkia zen. Baina arduraduna, urbanismo basatiari atxeki dakiokeen poluzioa da.
Poluzioak antzinako aztarnei ere egiten die kalte.
Gutxienez mila eta hirurehun pertsona hil ziren Grezian azken udan berotearen ondorioz, horietatik mila eta berrehun inguru Atenasko egoiliarrak zirelarik. Termometroek 50°C iragarri zuten eta astebete luzez 40°C inguruan mantendu ziren.
Faktore ugari izan dira tenperatur igoeraren ondorioz gertatutako kalteak areagotu dituztenak.
Europako gainerako hiri guztiek baino poluzio gogorragoa jasaten du Atenasek, honen arrazoiak industrializazioa eta auto-zirkulazio anarkikoa direlarik.
Ez dago hirigintz planik, burokrazioa itzela da eta baliabide medikoen antolamendua berriz, hutsaren hurrengoa. Berez arazo larriak dira eta aregotu egiten dira neurriz gaineko populazioa Atenaskoa bezalakoa denean: hiriburuan 3 milioi biztanle dago, 1600 biztanle hektareako edo 16 pertsona 100 m 2 -ko.
Osasunaren mundu-erakundeak duela hamar urte argitaratutako txosten batean alarma–sei nalea jo bazuen ere, kasurik egin gabe itxuragabe jarraitu da eraikitzen. Eraikinak edonon daudenez gero, tenperatur igoera larriak eragiten dituzte. Hasteko haizea geldi erazi egiten dute, aire egonkorraren geruzen azpiko korronte atmosferikoak eragozten dituzte, eta ez hori bakarrik, eraikin horiek eginda daudeneko materialek beroa gorde egiten dute.
Oso fenomeno ezaguna eta orokorra da, hiri gehienetan inguratzen dituzten herrietan baino bero handiagoa egiten duela. Adibidez, hirietako zuhaitzak, ingurumarietakoak baino 8-12 egun lehenago loratzen dira. Eta, 8 eguneko alde hori 1°C inguruko tenperaturari dagokio. Parisen adibidez, anomalia termiko hau gorantz doa: Bertan, urtero Ille de France landa-eremuan baino 1,7 °C gehiago dute batezbesteko. Edo beste hitz batzuetan esanda, 50 urtetan Paris 170 km hegoalderantz desplazatu izan balitz bezala da.
Atenasen kontzentrazio-joera are eta handiagoa da, eta fenomeno hori larriagoa. Baina hau ez da zuhaitzen loratze goiztiarren bidez antzematen; ez bait dago zuhaitzik. Politikariek desagerterazi ez dituzten berdeguneek ez dute hiri-azaleraren % 3,6 besterik hartzen. Auzo batzuetan, Kallithea kasu, ez dira mukizapi baten tamainara ere iristen.
Oso arazo larria da. Izan ere espazio hauek berebiziko eginkizuna betetzen bait dute. Baina ez hain hedatua dagoen ideagatik, hau da, landareek hirietako birika gisa jokatzen duten zentzuan. Oso modu sinplistan, fotosintesiaren bidez, landareek airea purifikatu egiten dutela uste izan da, gas karbonikoa eliminatu eta oxigenoa botatzen zuten neurrian alegia. Baina oxigenoak atmosfera-bolumenaren bostena hartzen du eta landareek egiten duten ekarpenak hiri batean ez du horrenbesteko garrantzirik. Gas karbonikoaren gorabeherak bestalde, oso ahulak dira osasunari eragiteko.
Landareen eragina beste poluitzaile askorengan eta tenperaturarengan ordea, berebizikoa da. Eta Atenasen hain zuzen ere hutsegite hau garesti ordaindu dute. Arbola batek 10 aire-egokitzaileren freskagarritasun-ahalmen bera du. Arboladiek tenperatura jaitsi erazi, aire-korronteak eragin eta lehorketari aurre egiten diote. Sei hilabetean hektarea bat padagik, 3.000 tona ur transpiratzen du (beste kontu bat da mota honetako zuhaitzak Atenaseko klima eta lurzorurako egokienak ez izatea, baina badaude beste espezie egoki batzuk).
Ebapotranspirazioarekin batera, kalori zurgapena eta ondorioz tenperatur jaistea gertatzen dira. 50-100 m luzerako begetal-banda batek hirigunean adibidez, 3-4°C tenperatur igoera eta hezetasun-mailaren % 50eko igoera eragin ditzake. Honela lortutako tenperatur diferentziek aire beroa eraikitako zonen gainetik igo erazten dutenez gero, minidepresioak sortzen dituzte eta hauek nahikoa dira 12 km/h hazieak eragin eta ordubetean hiri handi bateko airea berriztatzeko.
Oso garrantzitsua da hau. Izan ere, jaisten den aireak, landare-irlatxoen gainetik zirkulatuko duenak, hirigune larberotuegien gainean eratzen den poluzio-kupulei aurka egiteko joera izango du. Gainera, aire beherakorraren korronte honek hiri askotan tasa alarmagarritan esegiduran dauden hauts-partikulak lurrerantz prezipitatu eraziko ditu. Hauek, jendearen birikei eraso eta larruazalaren berezko kolore arrosa grisaska bilakatzen duten milaka partikula desberdin dira. Zentzu honetan, Frankfurt-eko hiriko puntu desberdinetan, litro aire bakoitzeko egindako neurketak desberdintasunak erakusten dituzte: hiri-erdian 184.000 partikula, arbolarik gabeko pasealekuetan 115.000, arbolak aldatuta dauden hiribideetan 38.000, parkeetan 31.000, etab...
Beraz iragazki natural itzelak dira. Hektarea bat baso gai da urtero 4 tona hauts atmosferatik ateratzeko. 50-100 m luzerako landare-pantailak aireko hautsa erdira murrizten du. Lurrerantz prezipitatu ondoren, hauts-partikulak landaretan finkatzen dira. Zuhaitzak dira bada hauts-partikula hauen kontrako gerran gure lagunik onenak. Soropil sinple batek belarrik gabeko azalera batek baino 3-6 aldiz gehiago atxekitzen du eta zuhaitz batek 30-6 aldiz gehiago.
Finkatze-ahalmen hau bestalde, desberdina da espezie batzuetatik besteetara: Parisen 15 egunetan, 100 g zumar-hostotan 2,735 g hauts jaso izan da, gaztainondoenetan 2,295 g, sofora izeneko zuhaitzenetan 0,996 g, pterocaryenetan 0,979 g eta tilondoaren hostoetan 0,936 g. Honek zera esan nahi du: alegia arboletara hauts-tonak eta -tonak bota eta hauek inongo kalterik gabe iraungo dutela pentsatzea ezinezkoa dela. Poluzioa handia baldin bada, fotosintesiari kalte egingo dio eta zuhaitz horiek hil egin daitezke. Hala ere landareek, beren organo zaharrak eta bereziki hostoak berriztatzeko ahalmena ere badute.
Landareen kualitateak dena den ez dira horiek bakarrik. Eragin bakterizida ere badute. Beren hostoek, propietate antibiotikodun substantziak jariatzen dituzte; fitonzidak alegia. Konposatu fenolikoak dira, taninak eta terpenoak bezala, eta hostoen azalean eta era hegaskorrean partikulatan atmosferara jaurtikita aurkitzen dira. Landareek gas toxikoak zurgatzeko duten ahalmena luzaro eztabaidatutako gaia izan bada ere, ez dugu hemen aipatuko. Berde guneek gas honen eraginez sortzen diren poluzio-kupulak murrizteko edo eliminatzekoduten ahalmenak nahikoa meritua ematen die.
Laburbilduz beraz, landareek (eta zuhaitzek bereziki) airea freskatu, hezetu eta hautsa biltzen dute. Horregatik eraginkortasuna maximoa izan dadin ingurune egokian aldatzea komeni da. Eraikinen artean galdutako espazio txikiek ez dute airearen egoera hobetuko; hauts-aspiradore gisa jokatuko dute baizik. Horregatik, zorakeria galanta da haurrei bertan jolasteko esatea; hauek sortzen dituzten aire freskozko korronteak inguruko aire-masak zurgatzen dituen inbutu modukoak bait dira.
Hiri idealaren diseinuak honelakoa izan behar omen luke: basoz inguratua eta ebakidura berde erradialez zeharkatua. Hiri holandar batzuk eta Austriako Vienna hiria eskema honetara hurbiltzen dira. Ez ordea, zoritxarrez Atenasko hiria; non poluzio metatuak eta beroak, pertsonarik ahulenen heriotza eragin bait dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-742ad6947886 | http://zientzia.net/artikuluak/geometriako-paradoxak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Geometriako paradoxak - Zientzia.eus | Geometriako paradoxak - Zientzia.eus
Paradoxak berez harrigarriak badira ere, harrigarritasun hau normalean arrazonamenduetan kokatzen da. Paradoxen gakoa irakurleen eskuetan utziko dugu oraingoz, ebazpenak beste ale baterako utziz.
Paradoxak berez harrigarriak badira ere, harrigarritasun hau normalean arrazonamenduetan kokatzen da. Paradoxen gakoa irakurleen eskuetan utziko dugu oraingoz, ebazpenak beste ale baterako utziz. Geometriako paradoxak - Zientzia.eus Geometriako paradoxak
Matematika
Paradoxak berez harrigarriak badira ere, harrigarritasun hau normalean arrazonamenduetan kokatzen da. Paradoxen gakoa irakurleen eskuetan utziko dugu oraingoz, ebazpenak beste ale baterako utziz.
Aurreko ale batean paradoxen munduan sartu ginen probabilitatearen eskutik. Honetan harrigarria izan daitekeen paradoxa-bilduma bat aurkeztuko dugu. Harrigarri hitza ez dugu hemen alferrik erabili. Paradoxak berez harrigarriak badira ere, harrigarritasun hau normalean arrazonamenduetan kokatzen da, baina dakargun bilduma honetan arrazonamenduetan ezezik ikusmenean ere aurki dezakegu. Bilduma honi paradoxa geometriko izena eman geniezaioke; proposatutako enuntziatuen frogapenak nahiz kontzeptu geometrikoetan nahiz irudietan oinarritzen bait dira. Paradoxen gakoa irakurleen eskuetan utziko dugu oraingoz, ebazpenak beste ale baterako utziz. (Irakurleak nahi badu, bere ebazpenak bidal diezazkiguke).
Ekin diezaiogun bada, paradoxen planteamenduari.
1. paradoxa
Zuzen batekiko, kanpoko puntu batetik bi elkartzut marra daitezke.
Marra ditzagun Q eta R puntuetan gurutzatzen diren bi zirkunferentzia. Q puntutik QP eta QS zirkunferentzien diametroak irudikatzen dira. Ondoren PS zuzenkia. Honek zirkunferentziak puntu banatan ebakitzen ditu; M eta N puntuetan alegia. (Ikusi irudia).
PNQ eta SMQ triangeluak zirkunferentzierdian inskribaturik daude, beren alde bat diametroa delarik. Hortaz PNQ eta SMQ angeluek zuzenak izan behar dutela ondorioztatzen da, edo gauza bera dena QM eta QN zuzenkiak PS zuzenkiarekiko elkartzutak direla, frogatu nahi genuenez.
2. paradoxa
Angelu zuzena eta angelu kamutsa berdinak dira.
Bedi ABCD edozein laukizuzen. B puntutik BC luzerako BE zuzenkia marratuko dugu. AB eta DE zuzenkietako erdiko puntuetatik elkartzutak irudikatzen baditugu, hauek P puntuan gurutzatuko dira (Begiratu irudiari). P puntu honetatik abiatuz PA, PB, PD eta PE zuzenkiak eraikiko ditugu. DAP eta EBP triangeluetan DA eta BE aldeak berdinak dira,
BE horrela aukeratu dugulako. Baita PA = PB eta PD = PE ere; P puntua DE eta AB zuzenkietako erdiko puntutik pasatzen diren elkartzutetan bait dago, eta honek, alde batetik A eta B puntuetatik, eta bestetik D eta E puntuetatik, distantzikide dela esan nahi du.
Bi triangelu hauen aldeak hurrenez hurren berdinak direnez gero, triangeluek berdinak izan behar dute. Beraz DAP eta EBP angeluak berdinak dira. Beste aldetik PBA triangelua isoszelea denez gero (PA = PB da) 1 eta 2 angeluak berdinak dira. Hemendik, • angelu zuzena eta angelu kamutsa berdinak direla ateratzen dugu.
3. paradoxa
Zirkulu bateko puntu guztiak bere zirkunferentzian daude.
Bedi B O zentrodun zirkuluko puntu bat. B puntutik AC diametroa marraztuko dugu. AC diametroa luzatuz D puntua hartuko dugu ondoko proportzioa bete dadin
Eraiki dezagun BD zuzenkiko erdiko puntutik QP elkartzuta, eta P puntutik PO eta PB zuzenkiak irudikatuko ditugu. Zirkuluaren erradioa r bada AB = r + OB eta BC = r – OB, AD = r + OD eta DC = OD – r. Berdintza hauek ordezkatuz, aurreko proportzioa
idatz dezakegu, edo (r + OB) (OD – r) = (OD + r) (r – OB). Eragiketak egin eta sinplifikatu ondoren OB . OD = r 2 lortzen dugu, eta irudiari begira OB = QB – BQ eta OD = OQ + QD direnez gero, (OQ – BQ) (OQ + QD) = r 2 . Baina Q BD zuzenkiko erdiko puntua denez BQ = QD, azken berdintza hau aurrekoan ordezkatuz r 2 = OQ 2 – BQ 2 (1) aterako dugu.
OQP eta BQP triangeluei Pitagoras-en teorema aplikatuz:
OP 2 = OQ 2 + PQ 2
BP 2 = BQ 2 + PQ 2
Orain bi berdintza hauen arteko kendura atalez atal kalkulatuz OP 2 – BP 2 = OQ 2 – BQ 2 , baina OP = r denezgero r 2 – BP 2 = OQ 2 – BQ 2 . Berdintza hau (1) berdintzanordezkatuz r 2 = r 2 – BP 2 izango dugu edo BP 2 = 0. Beraz B eta P puntuek bat etorri behar dute, hots, B puntuak zirkunferentzian egon behar du.
4. paradoxa
Triangelu oro isoszele da.
Bedi ABC triangelua. Marra ditzagun Cfl angeluaren erdikaria eta AB aldeko erdiko puntutik elkartzuta. Bi lerro hauek gurutzatzen diren G puntutik AC eta BC aldeekiko GD eta GF, hurrenez hurren, elkartzutak irudikatuko ditugu. Baita GA eta GB zuzenkiak ere. CGD eta CGF triangeluak berdinak dira, CG aldea komuna, 1fl = 2fl (eraiketa) eta 3fl = 4fl (zuzenak) direlako. Beraz DG = GF. GDA eta GFB triangeluetan 5fl = 6fl zuzenak, AG = BG (AGB triangelua isoszelea delako) eta gorago frogatu dugunez DG = GF. Beraz GDA eta GFB triangelu berdinak dira. Triangelu berdinen bikote hauetatik CD = CF eta AD = BF ondorioztatzen da. Berdintza hauek atalez atal batuz AD + CD = BF + CF edo AC = BC; hau da, triangelua isoszelea da.
5. paradoxa
Froga dezagun bi zuzenki desberdin berdinak direla.
Bedi ABC edozein triangelu, eta PQ AB aldearekiko zuzenki paralelo bat (ikus irudia). ABC eta PQC triangeluak antzekoak dira. Beraz
proportzioa betetzen da. Hortik AB . PC = AC . PQ. Bi atalak (AB – PQ)-z biderkatuz zera dugu:
AB 2 . PC – AB . PC . PQ = AC . PQ . AB – AC . PQ 2
Berdintza honetan AB . PC . PQ eta AC . PQ . AB atalez atal aldatzen baditugu:
AB 2 . PC – AC . PQ . AB = AB . PC . PQ – AC . PQ 2 lortuko dugu. Orain AB eta PQ, hurrenez hurren, faktore komuna aterata AB (AB . PC – AC . PQ) = PQ (AB . PC – AC . PQ) lortuko da, eta (AB . PC – AC . PQ) bi ataletan sinplifikatuz, AB = PQ izango dugu.
6. paradoxa
Ikus dezagun 45° = 60° edo 3 = 4 direla. ABC triangelu aldekidearen AB aldea hipotenusa bezala erabiliz, eraiki dezagun ABD triangelu zuzen isoszelea. ABC = 60° eta ABD = 45° angeluak berdinak direla frogatuko dugu.
BC aldean BD luzerako BE zuzenkia hartuko dugu. Bedi F, AD zuzenkiko erdiko puntua. Marra dezagun EF lerro zuzena AB aldearen luzapena G puntuan ebaki arte. G eta D puntuak zuzenki batez lotuko ditugu. Gero GD eta GE zuzenkietako erdiko puntuetatik zuzen elkartzut bana irudikatuko dugu. Bi zuzen hauek k puntuan elkar ebakiko dute. K puntu hau G, D, E eta B puntuekin lotuko dugu. (Ikus irudia). Oraingo eginkizuna KDB eta KBE triangeluak berdinak direla frogatzean datza. Izan ere, KG = KD eta KG = KE (KDG eta KGE triangelu isozeleak direlako). Beraz KE = KD. Bestalde BE = BD aukeratu dugu eta KB alde komuna da. Bi triangeluak, beraz, berdinak dira. Hori dela eta, elkarri
dagozkion angeluek berdinak izan behar dute, hau da, KBD eta KBE angeluak berdinak dira. Hauei zati komuna den KBA angelua kentzen badiegu, ABD eta ABE angeluak lortuko ditugu; bilatzen genituenak hain zuzen ere. Radianetan idatziz gero, /4 = /3 genuke, edo 3 = 4
7. paradoxa
Azken paradoxa honetan geometria eta analisia sartzen dira, eta analisiaren barruan limite kontzeptua hain zuzen ere. Ondoko irudi-segida honetan infinituan, hau da limitea hartzean, sortzen den arazoa agertzen da.
(a) irudian ikusten dugunez gero, 1 unitateko katetuak dituen triangelu zuzen isoszele bat dago, bere hipotenusa ÷2 unitatekoa delarik. (b), (c), (d) irudietan lerro hautsiz osatutako segida baten lehenengo gaiak ikusten dira. Alde batetik lerro horiek hipotenusatik gero eta hurbilago daude. Bestela esan, hipotenusak eta lerroek gero eta antz handiagoa dute. Bestetik lerro hautsi guztien luzera 2 da. Prozedurari segituz gero, hurrengo lerroek ere luzera bera izango lukete. Hau da, irudiei jarraituz lerro hautsien limitea hipotenusa da. Luzerei jarraituz, ordea, lerro-limitearen luzera 2 da (luzeren segida konstantea delako). Hona hemen paradoxa: lerro-limitea hipotenusa da, baina hipotenusaren luzera ez da 2 ; ÷2 baizik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b35d188ef1e9 | http://zientzia.net/artikuluak/euskal-herriko-uhandreak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Euskal Herriko uhandreak - Zientzia.eus | Euskal Herriko uhandreak - Zientzia.eus
Gure lurraldeko idoi edo putzuetan, udaberri eta udan, eragozpen handirik gabe aurki ditzakegun anfibio txiki baina xarmant hauek, beste espezie asko bezala ur-kutsaduraren ondorioak jasaten ari dira.
Gure lurraldeko idoi edo putzuetan, udaberri eta udan, eragozpen handirik gabe aurki ditzakegun anfibio txiki baina xarmant hauek, beste espezie asko bezala ur-kutsaduraren ondorioak jasaten ari dira. Euskal Herriko uhandreak - Zientzia.eus Euskal Herriko uhandreak
Gure lurraldeko idoi edo putzuetan, udaberri eta udan, eragozpen handirik gabe aurki ditzakegun anfibio txiki baina xarmant hauek, beste espezie asko bezala ur-kutsaduraren ondorioak jasaten ari dira.
Gailurretako uhandrea, Triturus alpestris cyreni.
Aintzira eta idoietara botatzen diren zaborrek eta beste elementu kutsagarriek ur-ekosistemen egoera naturala arriskutan jartzen dute, eta horren ondorioz landare-espezieen eta animali espezieen (uhandreak hauen artean) iraupena galerazten da.
Uhandreei (Urodela superordeneko anfibio hauei) larbaroan eta ugalketaroan (zeina ur-ingurunean derrigorrez egin behar bait dute) uretan bizi izaten direnez, ur-arrubio eta ur-sugandila izenak ere eman ohi zaizkie. Buztan luze eta albotik zapaldua dute. Adaptazio honek igeri egiteko nolabaiteko erraztasuna ematen die. Lurrean ere aktiboak dira; gauez batipat.
Uhandrearen dieta erabat karniboroa da. Irents dezakeen edozein animalia harrapakintzat kontsidera daiteke. Bere lehortar aldian zizare, bare, intsektu eta beste zenbait animaliaz elikatzen da. Uretan bere harrapakinak, intsektuak, ur-oligoketoak, arrain-arrautzak, zapaburuak, etab. dira. Maiz, ur-hondoan ikusten dira harrapakinen bila; egiten dituzten mugimenduez eta usaimenaren bidez detektatzen dituztenen bila alegia. Lantzean behin kanibalismo-kasuak ikus daitezke. Adibidez, uhandre palmatuak bere larba propioak ere irensten ditu.
Uhandreak aurkitzeko, ur geza bildurik dagoen edozein toki da aproposa: idoi, uhaska, putzu, etab. Ur-korronte moteletan, ibaietako urgeldietan eta (uhandre marmolairea) koba eta padura inguruetan aurki ditzakegu.
Ugalketaroa negu gorrian hasten da. Uhandre palmatuarentzat azaroaren azkenetik ekainera artean izaten da, eta uhandre marmolairearentzat eta gailurretako uhandrearentzat beranduago hasten da; urtarrilean.
Uhandre palmatua, Triturus helveticus.
Garai honetan, itxura eta tankerari dagozkien zenbait aldakuntza izaten dituzte. Ernalketa, eztei-gorteiuaren ondoren arrak ezarri, emeak hartu eta kloakan gordetzen duen espermatoforo (espermatozoide-paketea) baten bidez egiten da. Geroago, emeak arraultzak banan-banan erruteari ekingo dio ur-landareei itsasiz. Haietatik, uda amaieran uhandre heldu bihurtuko diren larba argitsuak sortuko dira.
Euskal Herrian hiru uhandre-espezie aurki ditzakegu:
1. Gailurretako uhandrea, Triturus alpestris cyreni.
Emeek guztitara 10-12 cm-ko luzera dute. Arrak, berriz, 9-10 cm-koak dira. Beren buztana, buru eta gorputza bezain luzea edo zerbait motzagoa da. Arrek, araldian, bizkarrean zehar gangar hori txiki bat eta orban beltzak dituzte; bizkar eta gorputz aldeko kolorea urdinska da. Emeek, ostera, kolore gris-oliba dute. Bai arren eta bai emeen sabel laranjatuaren ertz aldeak tanta beltzak ditu.
Altuera handi samarreko gunetan bakarrik bizi da: 600etik 1200 m-rainoko Kantauri-Mendikateko inguru menditsuetan, Asturiasetik mendebaldeko Piriniotaraino. Hala eta guztiz ere, Kantabriako paduretan aipu fidagarriak daude. Euskal Herrian bestalde, Mendebaldera doan mendi-lerroan zehar ere badago. Espezie hau urte osoan uretan egon daiteke.
2. Uhandre marmolairea, Triturus marmoratus.
16 cm-ko luzera du eta gure lurraldean aurki daitekeen uhandrerik handiena da. Bizkarrean eta gorputz alde bietan orban berdeak ditu eta sabel ilunean orban argiak. Buztana, buru-gorputza bezain luzea edo luzeagoa da. Arrek, araldian, bizkarrean eta buztanean luzatzen den orban berde, beltz eta zuriez hornitutako gangarra oso garatua dute. Emeek, berriz, bizkarrean lerro hori laranjatua dute.
Espezie hau frantses estatuan eta Iberiar Penintsulan agertzen da. Euskal Herrian itsas mailatik 1000 m-raino hedatzen da. Mediterraniorako isurialdean ugariagoa da; Araban batez ere.
3. Uhandre palmatua, Triturus helveticus.
Uhandre marmolairea, Triturus marmoratus.
Gure lurraldean, arrek guztira 7 cm-rainoko eta emeek 8,5 cm-rainoko luzera dute. Kolorez oro har, orban ilun irregularrekiko nabarra da. Sabel horiak, orban beltz gutxi ditu, eta buruko alde bietan zerrenda iluna dute. Buztana, sexuaren arabera ezberdina da: espezie honetako arrak trinkaturik amaitzen den buztana du eta lehortar aldian galtzen duelako, araldian nabariagoa den harizuntz terminala du. Emearen buztana ordea, puntaduna eta filamentu gabekoa da. Arrak araldian gangar dortsal txikia du eta atzeko hankan behatz artean mintz iluna.
Espezie honen ezaugarriak hidrofiloak direnez, Iberiar Penintsularen Iparraldera mugatzen da. Euskal Herrian uhandre-espezierik ugariena eta hobekien banaturik dagoena da, itsas mailatik 1300 m-raino zabaltzen delarik.
Nahiz eta, uhandre-espezie ezberdinen banaketa-area orokorra mantentzen ari dela dirudien, anfibio hauen biotopoak gero eta degradatuagoak eta elkarrengandik isolatuagoak daude gure gaizki deitutako aurrerakuntza dela medio. Beraz, anfibio hauek babesteko neurriak lehenbailehen martxan jar daitezen espero dugu.
3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-39dc9d0b6293 | http://zientzia.net/artikuluak/berriz-ere-martitz-helburu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Berriz ere Martitz helburu - Zientzia.eus | Berriz ere Martitz helburu - Zientzia.eus
Zientzilariek askotan salatu duten zientzien oinarrizko adarren ikerkuntzarako bideratzen diren diru-kopuruen murriztasuna. Egoera honen arrazoiak politiko eta ekonomikoak dira, noski.
Zientzilariek askotan salatu duten zientzien oinarrizko adarren ikerkuntzarako bideratzen diren diru-kopuruen murriztasuna. Egoera honen arrazoiak politiko eta ekonomikoak dira, noski. Berriz ere Martitz helburu - Zientzia.eus Berriz ere Martitz helburu
Zientzilariek askotan salatu dute zientzien oinarrizko adarren ikerkuntzarako bideratzen diren diru-kopuruen murriztasuna. Egoera honen arrazoiak politikoak eta ekonomikoak dira, noski. Lehentasuna beti armagintzari (edo, orokorkiago, esan ikerkuntza militarrari) eta beste arlo tekniko batzuei eman zaio.
Viking 1 zundak hartutako argazki-mosaiko honetan agertzen diren higadura-fenomenoak, Lurrean glaziareek sortutakoen antzekoak dira.
Zer esanik ez, astronomia ez da inoiz bere praktikotasunagatik interesgarriak izan diren eremuen artean egon. Gainera, EEBBetako Lurraren inguruko espazioaren azterketarako egitarauak ere etenaldia jasan du Challenger aren istripua gertatu zenez gero. Orain lau hilabete dela ikuspegi ezezkor hau zertxobait argitu zen, errebote baten ondorioz besterik izan ez bazen ere.
Jakina denez, joan den udaberrian Gorbatxov eta Reagan-ek burutu zuten gailurrean ez zen aurrerapenik egin arma nuklearren murrizketa edo galaxietako gerraren egitarauaren etendurari dagokionean; baina, aldiz, kanpo-espazioaren azterketa eta helburu baketsuetarako erabilerari buruzko hitzarmen bat sinatu da, astronomiaren mesederako.
Hitzarmenak bost arlotara eraman nahi du bi potentzien lankidetza:
Eguzki-sistemaren azterketara
Eguzkiaren eta Lurraren elkarrekintzen azterketara
Espazioko biologia eta medikuntzara
Bost eremu hauen inguruan hamasei proiekturen lerroak egin dira, horietako lauk Martitz-ekin zerikusia dutelarik. Azken hauen asmoa oro har, Martitz-eruntz bidali behar diren misioen gaineko lankidetza, lortutako datuen elkarraldatzea eta planeta gorrian espazialuntzi bat lurreratzeko leku egokienaren bilaketa dira. Lan guzti hauen azken helburua, gainera, epe ertainean gizakia Martitz-era eramatea litzateke.
Izenburuan adierazi nahi izan den bezala, hau ez da planeta gorrirantz zuzentzen den lehenengo saioa. Sobietarrek nahiz iparramerikarrek zenbait espazialuntzi jaurtikiak dituzte, planetaren inguruan orbitatzeko eta Phobos eta Deimos bere satelite bakarren argazkiak ateratzeko zein bertan lurreratzeko. Misio sobietarrek ez zuten arrakastarik lortu azken helburuarekiko; Mars 3 untzia Martitzen kokatu arren kontaktua bigarren minutua bete baino lehen galdu bait zen. Iparramerikarrek aldiz, 1975ean jaurtikitako Viking misioko bi espazialuntzien bidez lurreratzea eta laginak analizatzea lortu zuten. Geroztik mota honetako proiektuak erabat baztertuak egon dira hamarkada batez, sobietarrek berreskuratu dituzten arte.
Viking 2-ak egindako argazkia.
Belaunaldi berri honetako lehenengo bi espaziluntziak joan den uztailean abiatuak dira egun gutxiko aldearekin. Bi zunda hauek Phobos izeneko misioaren barne daude, Martitz ezezik bere satelite hau delako helburu nagusia.
Ikus Elhuyar 15. alea.
Hau ez da Martitz aztertu asmoz egingo den misio bakarra. EEBB-ak Mars Observer egitaraua prestatzen ari dira 1992.ean jaurtikitzeko (hasiera batean 1990.ean bidaltzeko asmotan ziren). Mars Observer ek oso orbita hurbila hartuko du eta azterketa oso sakona egingo du Martitz osoaren gainazalean zehar. Bere konposizioa eta mineralogia arakatzeaz gain, martiztar eguratsaren eta bere osagai garrantzitsuen eta hautsaren zirkulazioa aztertuko du urtaro guztietan zehar.
Proiektu guzti hauek bukatu ondoren, sobietarrek eta iparramerikarrek elkarlanean beste misio bat prestatuko dute planeta gorritik laginak ekartzeko, Martitz-eko gainazalean higituko den rover batek jaso ondoren. Guzti hau egin ondoren bidaia hornituaz pentsatzen has gintezke, baina honetaz hurrengo batean mintzatuko gara.
Bukatzeko, sobietarrak 1992.erako Vesta izeneko asteroidea aztertzeko izen bereko misioa gertatzen ari direla iparramerikarren laguntzarekin esango dugu. Jakina denez, Vesta Martitz eta Jupiter artean dagoen asteroide zerrendako gorputzetako bat da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ac759e8336b1 | http://zientzia.net/artikuluak/badut-zenbaki-bat-zein-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Badut zenbaki bat, zein da? - Zientzia.eus | Badut zenbaki bat, zein da? - Zientzia.eus
Oraingo programa hau aurkezterakoan, jolasteko aukera eskaini nahi dugu eta aldi berean, jolas-giroan noski, erabiltzailearen logika eta ondorioak ateratzeko ahalmena lantzeko bide bat eskaini.
Oraingo programa hau aurkezterakoan, jolasteko aukera eskaini nahi dugu eta aldi berean, jolas-giroan noski, erabiltzailearen logika eta ondorioak ateratzeko ahalmena lantzeko bide bat eskaini. Badut zenbaki bat, zein da? - Zientzia.eus Badut zenbaki bat, zein da?
1988/08/01 Arrojeria, Eustakio - Elhuyar Zientziaren Komunikazioa Lizaso, Pili - Informatika SailaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Programazioa
Oraingo programa hau aurkezterakoan, jolasteko aukera eskaini nahi dugu eta aldi berean, jolas-giroan noski, erabiltzailearen logika eta ondorioak ateratzeko ahalmena lantzeko bide bat eskaini.
Oraingoan ere jokoari ekin nahi diogu. Askotan esaten denez, gauzak ikasteko eta pertsonaren ahalmena lantzeko erarik egokienetakoa, jolas-giroa izaten da. Oraingo programa hau aurkezterakoan, jolasteko aukera eskaini nahi dugu eta aldi berean, jolas-giroan noski, erabiltzailearen logika eta ondorioak ateratzeko ahalmena lantzeko bide bat eskaini.
Jokoaren azalpena
Joko honen funtsa programak aleatorioki sortutako 5 digituko zenbaki bat asmatzea da.
Zenbaki bat sartzen duzun bakoitzean, asmatutako digitu-kopurua eta asmatuz gain leku egokian daudenen kopurua emango zaizu.
Programak sortutako zenbaki aleatorioan ez da errepikatutako digiturik egongo.
28 aukera izango dituzu zenbaki aleatorioa asmatu ahal izateko.
Adibidez:
10 REM *** BADUT ZENBAKI BAT, ZEIN DA? ***
20 COLOR 2 : CLS : KEY OFF : DIM JOKO(5) : DIM DIG(10)
30 LOCATE 2,31:PRINT "JOKOAREN AZALPENA":LOCATE 3,31:
PRINT "================="
40 LOCATE 5,9:PRINT "1.- Joko honen funtsa ordenadoreak aleatorioki ";
"sortutako 5 di-":LOCATE 6,13:PRINT "gituko zenbaki bat asmatzea da."
50 LOCATE 8,9:PRINT "2.- Zenbaki bat sartzen duzun bakoitzean asmatu";
"tako digitu-ko-":LOCATE 9,13 :PRINT "purua eta asmatuz gain leku e";
"gokian daudenen kopurua emango":LOCATE 10,13:PRINT "zaizu."
60 LOCATE 12,9:PRINT "3.- Ordenadoreak sortutako zenbaki aleatorioan ";
"ez da errepika-":LOCATE 13,13:PRINT "tutako digiturik egongo."
70 LOCATE 15,9:PRINT "4.- 28 aukera izango dituzu zenbaki aleatorioa as";
"matu ahal iza-":LOCATE 16,13:PRINT "teko."
80 LOCATE 18,13:PRINT "Adibidez:":LOCATE 18,25:PRINT "ordenadorearen ";
"zenbakia = ";:COLOR 4:PRINT "43756":COLOR 2:LOCATE 19,25:
PRINT "zuk sartutakoa = ";:COLOR 4:PRINT "35789"
90 LOCATE 21,25:PRINT "asmatutakoak = 3 (3,5,7)":LOCATE 22,25:
PRINT "leku egokian = 1 (7)"
100 GOSUB 570 : REM JARRAITZEKO EGIKARITU
110 CLS : COLOR 2
120 FOR I=1 TO 10 : DIG(I)=I-1 : NEXT I : KOP=10
130 ZENBA=0 : BERDIN$="F" : KONT=0
140 RANDOMIZE TIMER
150 FOR I=1 TO 5
160 Z=INT (RND*KOP)+1
170 JOKO(I)=DIG(Z)
180 ZENBA=ZENBA*10+DIG(Z)
190 FOR J=Z TO KOP-1 : DIG(J)=DIG(J+1) : NEXT J : KOP=KOP-1
200 NEXT I
210 LOCATE 1,27:PRINT "BADUT ZENBAKI BAT, ZEIN DA?":LOCATE 2,27:
PRINT "===========================":LOCATE 4,13:PRINT "ASMATUTAKOAK LEKU";
" EGOKIAN":LOCATE 4,52:PRINT "ASMATUTAKOAK LEKU EGOKIAN"
220 LOCATE 5,13: PRINT "------------ ------------":LOCATE 5,52:
PRINT "------------ ------------"
230 XX=4 : YY=7
240 REM ERREPIKA
260 ASMA=0 : EGOKI=0
270 LOCATE YY,XX:PRINT "-----"
280 LOCATE 23,15:PRINT "Sar ezazu 5 digituko zenbaki bat: ";:
COLOR 4:INPUT "",ZENB$
290 IF LEN(ZENB$) 5 THEN LOCATE 23,15:PRINT SPC(50):COLOR 2:
GOTO 280
580 COLOR 3 : LOCATE 25,30 : PRINT "Jarraitzeko J sakatu"
590 TE$=INKEY$ : WHILE TE$ "" : TE$=INKEY$ : WEND
600 WHILE TE$ "J" AND TE$ "j" : TE$=INKEY$ : WEND
610 LOCATE 25,30 : PRINT " " : COLOR 2
620 RETURN
630 REM AMAIA JARRAITZEKO EKINTZA
Programaren egitura
20. lerroan; matrizeak dimentsionatzen dira.
30-90. lerroetan; jokoaren azalpena egiten da.
120. lerroan; zenbakiak osatzen dituzten digituak gordetzen dira.
130-200. lerroetan; galdera egin, asmatutakoen eta leku egokian jarritako digituen berri eman eta zenbakia asmatu edo posibilitateak amaituz gero mezu bat ematen da.
570-630. lerroetan; erabiltzaileak "j" tekla sakatu artean, programa gerarazten da.
Oharrak
Oraingo honetan programak sortzen duen zenbaki aleatorioak bi baldintza bete behar ditu; alde batetik 5 digitu izan behar ditu eta bestetik digitu guztiek desberdinak izan behar dute.
Baldintza hauek bete erazteko Elhuyar. Z.T. 14 alean txirrindulariak ordenatzeko erabili genuen sistema berbera erabili dugu (120-200).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-33573521658e | http://zientzia.net/artikuluak/itsasertzetako-glaziareak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itsasertzetako glaziareak - Zientzia.eus | Itsasertzetako glaziareak - Zientzia.eus
Glaziarea, erraz ulertzeko moduan esateko, geldiro higitzen den izotzezko ibaia da. Mendi-tontor garaietatik, harkaitzezko haranetan behera isurtzen da.
Glaziarea, erraz ulertzeko moduan esateko, geldiro higitzen den izotzezko ibaia da. Mendi-tontor garaietatik, harkaitzezko haranetan behera isurtzen da. Itsasertzetako glaziareak - Zientzia.eus Itsasertzetako glaziareak
Glaziarea, erraz ulertzeko moduan esateko, geldiro higitzen den izotzezko ibaia da. Mendi-tontor garaietatik, harkaitzezko haranetan behera isurtzen da, urte askotan zehar trinkotu eta izotz-korronte solido lerrakor bihurtu den elur urtugabea garraiatuz.
Izotza, horma, jela, kharrua, leia, koilea edo edurra, beti ere ederra.
Uhal garraiatzaile baten antzera higitzen da, izotza grabitateak eta metatze-zona (1) deritzon atzealdean pilatu den elurrak eraginda. Ablazio-zona (2) esaten zaion behealdean glaziareak izotza galtzen du, urtzen eta lurrintzen delako. Oreka-lerro batek (3) lotzen ditu bi zonak. Balantzea orekatua baldin bada (elur berriak galera berdintzen duelako) glaziarea egonkorra izango da eta ez du aurrerapen edo atzerapen handirik izango. Balantzea desorekatzen den heinean aurrerapenak edo atzerapenak izango ditu, ordea.
Alaskan glaziare gutxi batzuk heltzen dira itsasora. Aurrerantz doan izotzak azpiko haitza, harbilak eta legarra urratzen eta ehotzen ditu eta bere aurretik muturreko morrena deritzon lur- eta harri-pila (4) eramaten du.
Batzuetan glaziare-adar bat (5) batzen zaio glaziare nagusiari eta honi morrena-zerrenda bat (6) eransten dio. Muturreko morrenak glaziarearen aurrealdeari aitzinapena oztopatzen dio. Han izotza urtu, apurtu eta itsas kolpeen eraginez iceberg-etan zatitzen da.
Oreka-lerrotik behera glaziarea pitzatuta eta artekatuta ageri da (8). Izotza urtzean sortzen den ura kanal eta tunel ezkututan zehar isurtzen da eta azpira heltzen denean glaziarearen isurketa errazten du labaingarri baten antzera jokatuz. Azkenean, muturraren azpitik lohiz kargatuta itsasoratzen da (9). Glaziarean urtzen edo lurrintzen den elurra edo izotza baino gehiago metatzen den bitartean hark aurrera egingo du, baina eusten dion muturreko harri-pilari ur sakonagotara bultza egiten badio, aitzinapen-abiadura izugarri handituko da.
Glaziarea laster apurtzen da eta aurrealdea sakonera txikiagoko uretan gelditzen zaio. Morrena berri bat eratzen da eta glaziareak aurrerantz berrekiten dio. Hori dela eta, itsasertzeko glaziare handien aurrealdeak beti aldatzen ari dira. Hazi eta txikiagotu egiten dira ziklikoki beren barne-dinamikak eraginda, zeharkatzen dituzten haranetan eta muturreko zonan aurkitzen dituzten baldintzen arabera. Aldi luzetan gertatzen diren eguraldi-epeltzeek eta prezipitazio-erregimenetan gertatzen diren aldaketa iraunkorrek ere izotzezko ibai handi hauen jokabidean izan dezakete eraginik.
Bereziki interesgarria da lehentxeago aipatutako lastertzea. Normalean mantso higitzen den glaziare batek askoz abiadura handiagoa har dezake denbora labur batez. Abiadura hamar eta are ehun bider handiagoa egiten da. Aldaketa hau gertatu aurretik (A) glaziareak pitzadurak eta tunelak edukitzen ditu eta hauetatik isurtzen da ura. Sistema hau arrazoiren batengatik blokeatuta geratzen baldin bada, uraren presioa igo egiten da eta izotza-korrontearen parte bat labaindu egiten du. Atal hau agudo lerratzen da maldan behera (C). Hondeatzeko makina baten kateen antzera dardaratzen eta zabukatzen da glaziarea. Fenomenoa bapatean bukatzen da urak irtenbidea berriro aurkitu bezain laster. Amilketa hauek Alaskako glaziare gutxi batzuetan izaten dira eta sarritan erabat ustegabean gertatu ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-45a0ee052ed4 | http://zientzia.net/artikuluak/astronauten-moda-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Astronauten moda berria - Zientzia.eus | Astronauten moda berria - Zientzia.eus
NASAko astronautentzako jantzi berrien azterketak hasi dira. Astronautak beren jantzi berriak jarririk 9 metroko sakoneradun urez betetako tanga batean sartuko dira.
NASAko astronautentzako jantzi berrien azterketak hasi dira. Astronautak beren jantzi berriak jarririk 9 metroko sakoneradun urez betetako tanga batean sartuko dira. Astronauten moda berria - Zientzia.eus Astronauten moda berria
Astronautika
NASAko astronautentzako jantzi berrien azterketak hasi dira. Astronautak beren jantzi berriak jarririk 9 metroko sakoneradun urez betetako tanga batean sartuko dira.
Joan den otsailean, NASAko astronautentzako jantzi berrien azterketak hasi ziren. Astronautak beren jantzi berriak jarririk 9 metroko sakoneradun urez betetako tanga batean sartuko dira. Horrela espazioan dauden baldintzak simulatu nahi dira.
Bi jantzi desberdinen artean egin beharko da aukera eta urte bukaerarako gerta daiteke hori. Hala ere, askoren ustetan bi diseinuak konbinatzea erabaki daiteke jantzirik egokiena lortu asmoz.
Tangaren barnean kokatutako kamerek astronautak lanean (egiturak muntatzen eta desmuntatzen esaterako) nola moldatzen diren filmatuko dute. Espazioko baldintzetan bi jantziek dituzten ezaugarriak ezagutu nahi dira.
Astronautek etorkizunean orain jazten duten jantzia baino malguago eta iraunkorragoa behar izango dute espazioan denbora geihago pasatuko dutelako.
Probatuko den jantzietako bat -AX-5 izenekoa- aurreko guztietatik desberdina da. Ez du ez oihalik eta ez zati bigunik. Metal solidoz eginik dago (aluminioa kasu honetan.) Aluminio edo urre hutsezko geruza fin batek jantzia korrosiotik babestuko du eta era berean isolamendu termiko ona emango dio.
Espazioan, Eguzkiaren posizioaren arabera jantziak 200°C eta -150°C bitarteko tenperaturak pairatu behar izango ditu. Junturetan kojinete birakariak izango ditu astronautak higitzerik izan dezan. Junturen artean tamaina desberdineko eraztun aldagarriak jarriko dira jantzi bera neurri desberdineko astronautek erabili ahal izan dezaten.
AX-5 jantzi hau modularra izango da eta 15 zati nagusi izango ditu. Jantziaren osagarri desberdinak hondatzen doazen heinean aldatzea izango denez, jantziaren bizia luzatu egingo da. Oraingo jantziek 50 orduko iraupena besterik ez dute.
Beste jantzia, Mark-3 izenekoa, erosoagoa izango omen da. Gorputza metalezkoa izango da, baina gorputz-adarrak oihalezkoak izango dira higidura errazteko.
AX-5aren diseinatzaileek zera diote; metalezkoa izanik mikrometeoritoen aurrean babes handiagoa eskainiko duela.
Urtearen bukaeran izango dugu erantzuna eta astronauten etorkizuneko moda zein izango den orduan jakingo dugu: metala soilik ala metala eta oihala.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-35838a0ea238 | http://zientzia.net/artikuluak/aspirina-eta-bihotzekoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Aspirina eta bihotzekoa - Zientzia.eus | Aspirina eta bihotzekoa - Zientzia.eus
Bihotzeko izan dutenek aspirina harturik, bigarren erasoa izatearen arriskua asko murriz dezakete. Kasu honetan, bihotzekoa izan ondoren aspirinak izan dezakeen parper terapeutikoa aztertu da.
Bihotzeko izan dutenek aspirina harturik, bigarren erasoa izatearen arriskua asko murriz dezakete. Kasu honetan, bihotzekoa izan ondoren aspirinak izan dezakeen parper terapeutikoa aztertu da. Aspirina eta bihotzekoa - Zientzia.eus Aspirina eta bihotzekoa
Medikuntza
Bihotzekoa izan dutenek aspirina harturik, bigarren erasoa izatearen arriskua asko murriz dezakete. Kasu honetan bihotzekoa izan ondoren aspirinak izan dezakeen paper terapeutikoa aztertu da.
Bihotzekoa izan dutenek aspirina harturik, bigarren erasoa izatearen arriskua asko murriz dezakete. EEBBtan egin den inkesta batek horixe eman du aditzera.
Kasu honetan ez da aspirinak bihotzekoaren prebentzioan izan dezakeen papera aztertu. Lehenengo bihotzekoa izan ondoren aspirinak izan dezakeen paper terapeutikoa aztertu da.
16 herritako 17.000 gaixok hartu dute parte azterketa honetan. Gaixoek, aleatorioki lau tramentu-motatik bat har zezaketen: aspirina bakarrik, estreptokinasa izeneko botika tronbolitikoa, biak (bata bestearen ondoren) edo ezer ere ez. Estreptokinasak, bihotzekoa eragiten duten odol-bilduak disolbatzen ditu eta horrela bigarren bihotzekoa izatearen arriskua murriztu egiten du. Medikuek, aspirinak lan hori egin zezakeen ala ez ikusi nahi zuten.
Azterketaren ondorioak hauexek izan dira:
Aspirina bakarrik harturik, arriskua bostena jaisten da.
Estreptokinasa soilik harturik, arriskua laurdena jaisten da.
Estreptokinasak eta aspirinak batera arriskua herena jaisten dute.
Tramendu konbinatuak ere herena jaisten du arriskua.
Emaitza hauek oso onak dira eta aspirina tronboak edo odol-bilduak prebenitzeko botika egokia dela forgatu da.
Guzti hau oso onuragarria da hirugarren munduko herrien kasuan. Indiaren kasuan adibidez, bihotzekoen proportzioa gora egiten ari da, baina horiei tratamendua emateko baliabideak eskasak dira. Botika tronbolitikoen kostua, hirugarren munduko ia populazio osoaren, eta beren gorbernuen, eskutik at dago. Aspirina aitzitik, merkea da. Bestalde, botika tronbolitikoak benabarnetiko injekzioz edo tantaz tanta hartu behar dira. Aspirina berriz, irentsi egiten da.
Beste azterketa batek aditzera eman duenez, aspirina lehenengo bihotzekoa prebenitzeko oso egokia izan daiteke. 22.071 medikurekin egin den azterketak hori adierazten du. Mediku bakoitzak egunero 325 mg aspirina hartu du ea bihotzekoaren arriskua jaitsi egiten den ikusteko. Emaitza: arriskua ia erdira jaisten da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-59157d089a25 | http://zientzia.net/artikuluak/gure-jatorria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gure jatorria - Zientzia.eus | Gure jatorria - Zientzia.eus
Israelen dagoen Camel mendiko hobi arkeologiko batean aurkitutako aztarnei egin zaizkien datazioen arabera, Neanderthaleko gizakia ez da gure arbasoa.
Israelen dagoen Camel mendiko hobi arkeologiko batean aurkitutako aztarnei egin zaizkien datazioen arabera, Neanderthaleko gizakia ez da gure arbasoa. Gure jatorria - Zientzia.eus Gure jatorria
Israelen dagoen Camel mendiko hobi arkeologiko batean aurkitutako aztarnei egin zaizkien datazioen arabera, Neanderthaleko gizakia ez da gure arbasoa.
Neanderthaleko gizakia eta anatomikoki moderno den gizakiaren arteko erlazioa, giza eboluzioaren nahaste-borrasterik handienetakoa da.
Datazio horren ondorioz, Camel-en dagoen Kevara koban Neanderthalak duela 60.000-48.000 urte bizi izan zirela jakin da. Datu hauek Neanderthalak Mediterranioaren Ekialdera nahikoa berandu iritsi zirela esan nahi dute. Neanderthalek jatorria Afrikan ez dutenez, Palestinako hauek Europatik joango ziren seguru asko duela 60.000 urteko glaziazioan.
Datu hauek beste batzuekin konparatu behar dira. Aspaldian ezaguna da itxura modernoko lehenengo gizakiak (edo proto Cro-Magnon -ak) Kevara kobaren ingurutan bizi izan zirela, koba hau lehenengo aldiz okupatua izan baino lehenago. Ondoriorik zuzenena, Neanderthalak gure arbasoak ez izatea da.
Neanderthalak giza eboluzioaren albo-adarra direla dioen teoria ez da berria. Baina nahiz eta kritika ugari izan, gora egiten ari da azken aldi honetan. Aipatutako datazio berri hau egin ondoren teoria horren bertsio sinplifikatua hauxe da: itxura modernoko gizakiak ( Homo sapiens sapiensak ), duela 45.000 urte Asiako hegomendebaldean eta duela 35.000 urte Europan, Neanderthala ( Homo sapiens neanderthaliensis ) ordeztu egin zuen. Anatomikoki modernoa den gizakia Afrikatik etorri zen Europa eta Asiara. Datazioak guztiz zehatzak ez badira ere, gizaki modernoa Etiopian bizi zen gutxienez duela 100.000 urte.
Beste eskola batek esaten duenez, Neanderthala gure arbaso zuzena da eta ez galdutako giza adar banandua. Teoria honen arabera, duela milioi bat urte Afrika utzi zuen hominido baten ondorengoak dira neanderthalak.
Txanpona airean dago oraindik eta arazoa erabakitzeke. Hala eta guztiz ere, aztarna gehiago eta zehatzago izan arte ez da ondorio zehatza ateratzerik izango.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-05dafc5444fe | http://zientzia.net/artikuluak/etxe-automatikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Etxe automatikoa - Zientzia.eus | Etxe automatikoa - Zientzia.eus
Egun badira etxeko prozesu eta instalazio batzuk kontrolatzeko zenbait sistema.
Egun badira etxeko prozesu eta instalazio batzuk kontrolatzeko zenbait sistema. Etxe automatikoa - Zientzia.eus Etxe automatikoa
Domotika
Egun badira etxeko prozesu eta instalazio batzuk kontrolatzeko zenbait sistema. Synfonic sistema, Philips en super-SIDAV sistema, etab.
Pentsa ezazu lanegun zurrunbilotsu eta nekagarri baten ondoren porru eginda bulegoan zaudela. Ordenadorearen modemari zure etxeko telefonoz harremanetan jar zaitzan agintzen diozu. Segundo gutxi barru eta zure klabea eman ondoren, etxeko ordenadorea zure zerbitzura duzu. " Hogei minutu barru etxean izango naiz. Ordurako bainontzia 50°Cko ur beroz beteta nahi dut " tekleatzen duzu. Telefono-deia moztu baino lehen, zure etxean bainontziaren zuloa itxi egin da eta kaniletik ur beroa isurtzen hasi da.
Deskribatutako honek zientzia fikziozkoa dirudi, baina urte gutxiren buruan gauza normala izan daiteke domotika izeneko zientziaren adarrak aurrera egiten duen heinean.
Egun badira etxeko prozesu eta instalazio batzuk kontrolatzeko zenbait sistema. Synfonic sistemak adibidez, egunean zehar elektrizitatea eta berokuntza kontrolatzen ditu. Philips en super-SIDAV sistemak etxearen kontrol globala segurtatzen du eta etxeko gela desberdinen arteko komunikazio audiobisuala posible egiten du. DOMUTUS sistemak bestalde, urbanizazio handietan dauden zerbitzu amankomunak, berokuntza esaterako, gestionatzearen lana asko errazten du.
Gainera, eraikuntzaren industria prest egongo da 1990.etik aurrera guztiz aurre-kableatutako etxeak egiteko. Lan horrek ez du horregatik etxebizitzaren azken prezioa asko garestituko; 150.000 pta gutxi gorabehera etxebizitza arruntaren kasuan. Teknologiaren aurrerakuntzak ametsak errealitate bihur ditzan itxarotea besterik ez dago orain.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-61530645487f | http://zientzia.net/artikuluak/bideetako-izotz-eta-elurra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bideetako izotz eta elurra - Zientzia.eus | Bideetako izotz eta elurra - Zientzia.eus
Negu aldean errepidetan izotzik sor ez dadin gatza barreiatzen dela gauza jakina da. Sistema merkea eta eraginkorra da. Hala ere, baditu bere arazoak.
Negu aldean errepidetan izotzik sor ez dadin gatza barreiatzen dela gauza jakina da. Sistema merkea eta eraginkorra da. Hala ere, baditu bere arazoak. Bideetako izotz eta elurra - Zientzia.eus Bideetako izotz eta elurra
Materialak
Negu aldean errepidetan izotzik sor ez dadin gatza barreiatzen dela gauza jakina da. Sistema merkea eta eraginkorra da. Hala ere, baditu bere arazoak.
Udaren hasieran gaudelarik ez dirudi elurrez eta izotzez hitz egitea oso egokia denik, baina tenoreak horrela agintzen du.
Negu aldean errepidetan izotzik sor ez dadin gatza barreiatzen dela gauza jakina da. Sistema merkea eta eraginkorra da. Hala ere, baditu bere arazoak. Alde batetik automobil eta errepideen zati metalikoaren korrosioa ekartzen du eta bestetik arazo ekologiko handiak eragin ditzake, ur gezak gazitzen direlako.
Gatza ordezkatzeko zenbait aukera desberdin dago. Kaltzio magnesioa erabil daiteke. Gatza bezain eraginkor (-10°Cko tenperatura bitarteraino erabil daiteke) da eta modu berean barreiatzen da bideetan.
Korrosioari aurre egin nahi zaionean, urea edo glikol konposatu kimikoak erabil daitezke. Hauen arazoa garestiak izatea da. Gainera glikolak bidea labaindu egin dezake.
Joan den neguan Clearway 1 izeneko izotzaren kontrako produktu berria probatu da Britainia Haundian. Jadetsitako emaitzen berri ez dago oraindik. Produktu hau disoluzio alkalinoan dagoen azetatoa da; urea baino bizpahiru aldiz garestiagoa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cd78863c6b2e | http://zientzia.net/artikuluak/ahotsaren-agintepean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ahotsaren agintepean - Zientzia.eus | Ahotsaren agintepean - Zientzia.eus
Frantziako Frantziako Ingéniérie Technique Industrie Ingéniérie Technique Industrie izeneko etxeak ahotsaren agindu soilari erantzuten dioten aginte-kutxak aurkeztu berri ditu. izeneko etxeak ahotsaren agindu soilari erantzuten dioten aginte-kutxak aurkeztu berri ditu
Frantziako Frantziako Ingéniérie Technique Industrie Ingéniérie Technique Industrie izeneko etxeak ahotsaren agindu soilari erantzuten dioten aginte-kutxak aurkeztu berri ditu. izeneko etxeak ahotsaren agindu soilari erantzuten dioten aginte-kutxak aurkeztu berri ditu Ahotsaren agintepean - Zientzia.eus Ahotsaren agintepean
Frantziako Ingéniérie Technique Industrie izeneko etxeak ahotsaren agindu soilari erantzuten dioten aginte-kutxak aurkeztu berri ditu.
Domotikaren aurrerakuntzak uste baino lehenago iritsiko dira segidan ematen dizuegun berriak adierazten duenez.
Frantziako Ingéniérie Technique Industrie izeneko etxeak ahotsaren agindu soilari erantzuten dioten aginte-kutxak aurkeztu berri ditu. TVC1 eta TVC2 izeneko tresna hauek oso egokiak izan daitezke ospitale eta hoteletan dauden tresna arruntak (telebista, argiak, ateak, telefonoa etab.) kontrolatzeko.
Orain duten konfigurazioan kutxek 22 agindu memoriza ditzakete. Hauek beste lau agindu lagungarrirekin eta hamar zifrekin konbina daitezke eta honela kutxen aukerak asko zabaltzen dira. Hala ere, praktikan kutxak dituen konexio-puntuen kopuruak markatzen du muga.
Erabiltzaileek programatzen dituzte kutxaok eta beraien ahotsari bakarrik egiten diote kasu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5be6c84d5f9e | http://zientzia.net/artikuluak/ponpatzarrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ponpatzarrak - Zientzia.eus | Ponpatzarrak - Zientzia.eus
Izugarrizko ponpak jarriko dira Alkairon, munduko ponpaketa-estaziorik handienean.
Izugarrizko ponpak jarriko dira Alkairon, munduko ponpaketa-estaziorik handienean. Ponpatzarrak - Zientzia.eus Ponpatzarrak
Ingurumena
Izugarrizko ponpak jarriko dira Alkairon, munduko ponpaketa-estaziorik handienean.
Irudietan duzuena munduko ponpaketa-estaziorik handienean jarriko diren ponpak dira. Ameria du izena estazioak eta Alkairon (Egyptoko hiriburuan) ari dira eraikitzen. Hamalau milioi biztanle (2000. urtean 16,5 milioi izango dira) dituen hiriaren ur beltzak tratatu beharko ditu. Lan honi ekitea ezinbestekoa zuten, oraingo sistema milioi bat biztanlerentzako estolderi urak tratatzeko diseinatua izan zela kontutan hartzen badugu.
Ponpa bakoitzak 8 MWeko potentzia izango du eta 29.000 l/s ur tratatu behar izango ditu. Ponpa bakoitzak 21 metroko transmisio-ardatza izango du. Estazioan guztira horietako zortzi jarriko dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7cfc1b8c7e18 | http://zientzia.net/artikuluak/atzerako-ispilu-panoramikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Atzerako ispilu panoramikoa - Zientzia.eus | Atzerako ispilu panoramikoa - Zientzia.eus
Frantzian automobilen atzerako lehenengo ispilu panoramikoa egin dute.
Frantzian automobilen atzerako lehenengo ispilu panoramikoa egin dute. Atzerako ispilu panoramikoa - Zientzia.eus Atzerako ispilu panoramikoa
Garraioak
Frantzian, automobilen atzerako lehenengo ispilu panoramikoa egin dute.
Automobilen atzerako ispiluaren arazorik nagusiena, angelu hilak izatea da; atzekalde osoaren irudia ez ematea alegia. Frantzian arazo hori konpontzen duen lehenengo ispilu panoramikoa egin dute. Aspherix du ispilu honek izena eta ikusmen-eremua hirukoiztea lortzen du. Gainera, gauetan itsualdirik ez izateko gainestaldura berezi batez igurtzia dago.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-548cc0703a8d | http://zientzia.net/artikuluak/hegoak-aniztu-banizkio/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hegoak aniztu banizkio... - Zientzia.eus | Hegoak aniztu banizkio... - Zientzia.eus
Burt Rutan Burt Rutan abioi-diseinatzaileak lau hego edukitzea bi edukitzea baino hobea dela esan du. abioi-diseinatzaileak lau hego edukitzea bi edukitzea baino hobea dela esan du
Burt Rutan Burt Rutan abioi-diseinatzaileak lau hego edukitzea bi edukitzea baino hobea dela esan du. abioi-diseinatzaileak lau hego edukitzea bi edukitzea baino hobea dela esan du Hegoak aniztu banizkio... - Zientzia.eus Hegoak aniztu banizkio...
Ingeniaritza
Burt Rutan abioi-diseinatzaileak, lau hego edukitzea bi edukitzea baino hobea dela esan du.
Burt Rutan abioi-diseinatzaile amerikarraren eritziz, lau hego edukitzea bi edukitzea baino hobe litzateke. Irudian duzuen AT3 abioia diseinatu du hori frogatzeko. Lockheed abioigile multinazional handia interesaturik omen dago abioi horretaz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a3a4a8e2c204 | http://zientzia.net/artikuluak/erdi-aroaren-lehenengo-parteko-zientzia-mendebalde/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erdi aroaren lehenengo parteko zientzia mendebaldean - Zientzia.eus | Erdi aroaren lehenengo parteko zientzia mendebaldean - Zientzia.eus
Zazpigarren mendean zehar islama inperio bihurtu zen. Inperio horretan, gogora gaitezen, beren ezaugarri etnikoei zegokien kultura osoa eta itxia agertu zen. Hala ere, kultura horretan kanpoko eraginak handiak ziren.
Zazpigarren mendean zehar islama inperio bihurtu zen. Inperio horretan, gogora gaitezen, beren ezaugarri etnikoei zegokien kultura osoa eta itxia agertu zen. Hala ere, kultura horretan kanpoko eraginak handiak ziren. Erdi aroaren lehenengo parteko zientzia mendebaldean - Zientzia.eus Erdi aroaren lehenengo parteko zientzia mendebaldean
1988/06/01 Bandres Unanue, Luis Iturria: Elhuyar aldizkaria
Zazpigarren mendean zehar islama inperio bihurtu zen. Inperio horretan, gogora gaitezen, beren ezaugarri etnikoei zegokien kultura osoa eta itxia agertu zen. Hala ere, kultura horretan kanpoko eraginak handiak ziren.
Arabiarren eragina
Bacon-en Eskutitzak izeneko liburuko irudia.
Zazpigarren mendean zehar islama inperio bihurtu zen. Inperio horretan, gogora gaitezen, beren ezaugarri etnikoei zegokien kultura osoa eta itxia agertu zen. Hala ere, kultura horretan kanpoko eraginak handiak ziren. Musulmanek judutarrak eta kristauak (hots, liburuaren lagunak ) onartu egin zituzten goi-mailako lanpostuetan.
Inperio musulmanak, bereganatutako lurraldeetan zeuden korronte filosofiko (mistikoak barne) eta sekta desberdinak nolabait batzea lortu zuen. Baina, hala eta guztiz ere, zenbait jarrera berezi at gelditu zen eta taifa-erreinuetan bere garapenerako giro egokia aurkitu zuen. Zaragoza, Cordoba, Malaga eta Sevillako erregetxoek letragizon eta zientzigizonik onenak, beren jatorriari begiratu gabe, bereganatzen saiatzen ziren.
Egoera honen aurka ortodoxia islamikoa fanatismoaren indarrez altxatu egin zen eta zenbait printzipek onartzen zituen sinesmen erlijiotsu okerren kontra egiteko Sahara-ko basamortutik eta Goi Atlasetik almorabideak Marokora sartu ziren. Jende fanatiko honen jarrera gogorra zela eta, mundu ireki eta zabal hari atzerapena ekarri zion. Bestalde, erregetxo musulman penintsularrek gurutzatuen arriskutik libratzeko almorabide horiei dei egin zieten, eta baita hauek joan ere. Gertaera honen aurrean judutar asko eta askok Ipar aldera jo zuen, eta izandako kontaktuen bitartez aberastutako kulturaren jabe izanik Frantzian, Alemanian eta Italian kokatu ziren.
XII. mendearen erdi alderako, almorabideen zibilizazioa desagertua zegoen. Beren ondorengoek, almohadeek hain zuzen ere, erreforma politiko nahiz erlijiosoa egin zuten, baina azkenik, aldatu nahi zuten lehenagoko giro irekira egokitu ziren. Hori dela eta, XII. mendean aurrerapauso handia eman zen, eta aurrerapauso honen isladapen gisa, egindako eraikuntza izugarriak dauzkagu: Sevilla-ko Giralda edo Rabat-eko Hassan-en mezkita, adibidez. Bestalde zientziak, filosofiak eta arteak ere garapen ikaragarria lortu zuten.
Erdi Aroan Mendebaldeko jakintza-historiaren oinarria, greko-arabiar jakinduriaren asmilazioa da. Baina oinarri hori ondo ulertu ahal izateko, inguru sozio-ekonomikoa kontutan hartu behar da. XI. mendean aro berri bati hasiera eman zitzaion. Demografiaren hazkuntza zela eta, nekazaritza zabaldu egin zen, hiriak garatu egin ziren, gurutzatuak hasi ziren eta kristau-lurraldean elizak nonnahi egin zituzten. Hauen bitartez, eskolek egunetik egunera garrantzi handiagoa izango zuten.
Bestalde, IX. mendetik aurrera islamaren munduan jakintza-gaietan bereizketa bat sortu zen: alde batetik, ortodoxia erlijiosoarekin zerikusia zutenak, hots, zuzenbidea, historia, ohituren estudioa, hizkuntza, etab. eta beste aldetik, erlazio hori ez zutenak, hau da, natur zientziak eta matematikak bereiztu ziren. Eta horrela, bigarren gai hauetan bereziki, jarrera dogmatikoa desagertu zenez gero, garapen handiari aukera eman zitzaion.
Oxford-eko ikastetxe berria XIII. mendeko eskuizkribu baten arabera.
Lehenago ere idatzi dugunez, zientziaren jarrera kosmopolita agertzen duen Europako lehenengo puntua Toledo da. Bertan zientzia errealitate unibertsal, orokor eta guztiz humanistiko bezala ulertzen zen, eta beraz edozein erlijio, arraza edo hizkuntzatako gizasemeari zegokiola ere bai. Toledon arabiar, judutar, greko, gaztelau, aragoar, nafar, frantses, ingeles, aleman nahiz eslaboak elkartzen ziren, denon artean jakinduria aurrera eraman nahiz.
XII. mendean Inglaterratik Europako mendebaldeko lehenengo naturalistarekin (Bath-eko Adelardo rekin) Chester-eko Roberto , Morley-ko Daniel eta Sareshel-eko Alfredo joango dira. Lotaringia-tik (gaurko Lorenatik, alegia) bertan X eta XI. mendeetan arabiar astrologiaz eta zientziaz interes handia zegoelarik, Tivoli-ko Platon , Cremona-ko Gerardo , Catania-ko Aritipo , Padua-ko Salio eta Breszia-ko Joan izango dira. Hauekin batera, Brujas-eko Errodolfo , Bate-ko Enrike , Caritia-ko Hermann , Anatolia-ko Jaime edo Sevilla-ko Juan eta Segovia-ko artxidiakono zen Santallana-ko Hugo aurki ditzakegu.
Beraz, Toledo Europa osoko zientziaren habia bihurtu zen. Hala ere, bertan egindako itzulpenak gehienetan, eta salbuespenak salbuespen, literalegiak ziren eta beren akatsen zergatia sarritan arabezko eskuizkribua oker irakurtzea zen eta ez jatorrizko eskuizkribua ulertzen zaila izatea. Bestalde, arabiar hitz tekniko zailak gutxi gorabeherazko transliterazio latinoaren bitartez adierazi ziren. Horrela hiztegi zientifikoa hitz berriz aberastu zen.
Zifra, algoritmo, algebra, zenit, nadir, etab., etab. iturri horretakoak dira. Bestalde, XII. mendearen hasieran itzuli ziren liburuak pixka bat alabeharrez aukeratzen badira, matematika, astronomia eta astrologiazkoak direla ikusiko dugu. Baina mila ehun eta berrogeitik aurrera, itzultzaileak batipat filosofiaz arduratuko dira. Mende honen bukaeran gailur bezala Aristoteles -en Libri naturalis en aurkikuntza kontsidera dezakegu.
Beraz, Toledoko eskola arabiar kulturaren eta Italian Hohenstafen-eko Federiko II. aren gortean loratu zenaren arteko zubi bezala har daiteke. Gorte hartan bere distira guztiaz Leonardo Fibonacci matematikaria aurki dezakegu. Fibonacci honi buruz ez dago argibide askorik: Pisa-n jaio zen 1170. urtearen inguruan. Bere aita pisatar errepublikako funtzionaria zen eta Argelia-ko itsasbaztarrean zegoen Bugia-ra aduanaren arduradun bezala bidali zuten.
Handik laster, bere semea ekar erazi zuen arabeen kalkulubideak ikas zitzan. Leonardo, kalkulubide horiek ikasi ondoren, matematikaren sakontasunean murgildu zen eta informazio zientifikoa jasotzeko zenbait bidaia egin ondoren, bere aberrira itzuli zen. Hemen, Hohenstanfen-eko Federiko II.aren gortearekin harremanetan jarri eta gorte harrigarri hartako izarrik handienetakoa izatera iritsi zen.
Matematikari honen bi lanik oparoenak Liber abbaci eta Practica geometricae izenekoak dira. Hauekin batera beren Flos, Liber quadratorum eta Teodoro maisuari eskutitza dauzkagu. Trantsizio-aro guztietan gertatu ohi den bezala, bere lana ez zen guztiz berria; bere aurreko greko eta arabiarrek aurkitutakoa bait dakar. Liber abacci izenekoaren bitartez arabiarrek erabiltzen zituzten zenbakien idazkera, hots, indiar zifretakoa sartu zuen Mendebaldera.
Horrekin batera, zatikiak, lehen eta bigarren graduko ekuazioak ebazteko algebra, etab. dakar. Practica geometricale liburuan poligonoen eta zirkuluaren azalerak kalkulatzeko aurkibideak ematen ditu. Baita bolumenak kalkulatzeko ere, besteak beste. Fibonacci bereganaino heldutako jakindura matematikoa biltzen, ordenatzen eta era egitaratu eta errazean adierazten saiatu zen bereziki, eta baita ondo lortu ere.
XIII. mendean Unibertsitateak jaiotzea oso gertakizun handia izan zen.
Federiko II.aren gortea bere gailurrean zegoen bitartean, hau da, hamahirugarren mendearen lehenengo erdian Toledo-ko eskolak beheraldi sakon bat ezagutu zuen. Baina, mendearen bigarren erdian Alfontso X.a Jakintsua rekin berriro loratu egingo zen. Errege honen inguruan kristauekin batera judutar jakintsu-multzo bat elkartu zen eta Astronomiako jakinduriaren liburuak izeneko lanetan aurki daitezkeen itzulpenak eta egokitzapenak egiteaz gain Alfontsotar taulak gertatu zituzten. Hauek, zer esanik ez, XI. mendean egindako Toledotar tauletan oinarritzen ziren eta 1252.ean idatziak izan eta hiru mendetan zehar eskuizkribuz erabiliak izan ondoren 1483.ean editatu ziren lehen aldiz.
Ezaugarri orokorrak
Erdi Aroan zehar natur zientziez arduratu ziren gizonek ez zuten inongo laguntasunik aurkitu, ez gizartearen aldetik eta ez elizaren aldetik; gehienetan oztopoak baizik. Bestalde, XIII. menderarte zientzia eta jakindura monastegietan egon ziren gordeta. Mende bait gizartera irtengo dira, baina hala ere eragin erlijiosoa guztiz garrantzitsua zen. Horregatik, unibertsitatetan teologiaren izenean naturaren ikaspide enpirikoak debekatuak izan ziren eta naturari buruzko jakinduria erlijioaren bitartez adieraz zitekeela pentsatzen zuten.
Hala ere, XI. eta XII. mendeetan zehar ekialdeko zientzia, hots, kimika eta alkimia, astronomia eta astrologia, teknika eta magia, medikuntza eta filosofia, etab., etab. sartu ziren Europara. Baina, sarrerako urte haietan alderdi zientifikoa eta espekulatiboa hein handi batean nahastu egiten ziren. Unibertsitateek etorri beharko dute beren galbahetatik iragan ondoren benetako zientzia pixkanaka-pixkanaka eta tantaka-tantaka isurtzeko. Bide horretan oso garrantzi handikoa zen autoritateen arteko konfrontazioa.
Astronomian, adibidez, Eudoxio -ren esfera homozentrikoetan oinarritutako Aristoteles-en kosmologiaren aurrean, Ptolomeoren eszentrikoen eta epizikloen teoria kontrajartzen zen, eta azkenik XIII. mendean Aristoteles-en autoritatean urradura bat ireki zen, Verdun-eko Bernardoren eta Middleton-eko Errikardoren lanen bitartez Ptolomeoren teoria garaile atera zelarik.
Mende honetan entziklopedia berriak idatzi ziren (besteak beste, Inglaterrako Bartolome rena, Cantimpre-ko Tomas ena edo Beauvais-eko Bizente na) eta nahiz eta egileen adimen eta ezagueraren maila oso ona izan ez, zubi bezala beren garrantzia izan zuten; unibertsitatearen munduan bereziki.
XIII. mendearen hasieran Oxford-en hasi zen natur zientziaren lehenengo zentrua. Roberto Grosseteste -ren bultzadaren bidez egin zen. Grosseteste Suffolk-ekoa zen eta Oxford-en eta Paris-en ikasi ondoren Inglaterrara ituzli zen bertan Oxford-en irakasteko. Unibertsitateko kantzelari izatera iritsi eta gero, Lincoln-eko apezpiku izendatua izan zen. Grosseteste-ren eritziz, espazioaren hirudimentsiotasuna argiaren eta bere akzio-legeen funtzioa da.
Natur kausalitate guztien oinarria argi-energia izango litzateke, eta beraz, edozein adierazpen naturalen funtsean optikaren legeak eduki behar ditugu; kosmosa argi-printzipioaren berezko garapena baino ez da eta dagozkion legeak geometriaren eredu errazen bitartez adieraz daitezke. Hori dela eta, Grossetestek, nahiz Bacon bere ikasleak geroago Galileo k bezala, matematikak (eta geometriak bereziki) filosofia naturalaren oinarrizko printzipioak bere baitan daramatzala pentsatzen zuten.
Toledo Europa osoko zientziaren habia izan zen.
Grossetestek egiaztatze-metodo bat erabiltzen zuen eta nolabait bide deduktiboari hasiera eman ziola onar daiteke. Fenomeno baten kausa naturalei behatu ondoren, logikaren kontrakoak edo egindako behaketa berrien aurka zeudenak arbuiatzen zituen, ondorio batera helduz. Dedukzio bide honetan batzuek saiakuntz metodoaren sorrera ikusi nahi izan dute, baina gaur egun metodo horri ematen diogun esanguraren arabera hau esateak gehiegizkoa dirudi.
Hala ere, Grosseteste-ren meriturik handiena ez da hori; eskola bati hasiera ematea baizik, Oxford-ekoari alegia. Eskola horretako Bacon , Peckham , Duns Scoto eta Ockham-eko Gilermo k, besteak beste, oso eragin handia izan zuten garai hartako Europako zientziaren alorrean.
Gauzak bere onera eramateko eta hobeki ulertzeko, mundu hartan izpiritu grekoaren eragina kontutan hartu behar da. Izpiritu honen arabera, ikertzaileek goi-espekulazioetaz arduratu behar zuten eta esperimentuek behar zuten eskulana (gaur egun deduktiboa esango genukeena alegia) erabat mesprezagarria zen eta horregatik artisauei zegokien eta ez goi-ikertzaileei.
Jarrera hau indarrean zegoen XII. mendean eta Oxford-en hasi zen aldakuntza sendotzen. Bertan, oinarri matematiko eta filosofikoetan funtsatuz, metodo berri induktibo eta esperimentalari hasiera eman zitzaion. XIII. mendean zehar, Oxford-ek izugarrizko garrantzia lortu zuen. Han Roger Bacon (+ 1294) aurkituko dugu bere distira guztiaz. Berak hau esan zuen: Arrazonamenduak ez du ezer egiaztatzen; esperientziari dagokio dena. Horregatik lehenengo zientzigizon modernotzat izan da onartua.
Roger Bacon frantziskotar egin zen eta bere ondasun guztia zientziaren aldarean erre zuen. Horregatik eta egiten zituen esperimentuengatik Oxford-en zeuden beste ikasleengandik isekak eta farrak jaso behar izan zituen. Horrez gain, ordenak giltzaperatu egin zuen. Guzti horregatik bere Inglaterratik alde eginez, kultura arabiar, judutar eta kristaua nahasten ziren Frantziara joan zen. Han, matematikan, astrologian, Bibliaren kritikan, eta linguistikan oinarritutako zientziaren ideia pil-pilean zegoen eta bestalde hemen ere plazaratu zen teologiak zeukan naturaren ikerketaren beharraren ideia. Bacon-ek mundua aldatuko zuen eta kristautasuna garbituko zuen zientzia orokorra amestu zuen.
Bacon-en eraginak, Elizaren egitura politikoan berea izan zuen. Ekialdean sartzen ari ziren frantziskotar misiolarien beharrak zirela eta, garai hartan ezagutzen zen mundua ikertzearen ideia bururatu zitzaion Aita Santuari eta Bacon-ek marraztu zuen munduko mapa hura. Mapa hartan Espainiaren eta Indiaren arteko itsasbidea agertzen da eta Colon-ek bere aurkikuntzak egin aurretik kontsultatu egin zuen. Zorionez, Bacon-ek Clemente IV. Aita Santuaren babesa eta laguntza izan zuen eta bere aginduz Bacon-en lanek ez zuten ordena hierarkiko astun eta geldoari jarraitu beharrik.
Roger Bacon-en lanak Aita Santuari egindako bere Eskutitzak izenekoan daude. Beren bitartez Elizaren berritzea, zientziaren garbiketa eta, denen gainetik, teologiaren askapena lortu nahi zen. Bere eritziz, zientziaren helburua kristauei beren fedearen aldeko buru-lanabesak ematea zen. Alde horretatik begiratuta, gaur egun dialektika bezala ezagutzen denaren aurreadierazlea da. Indarkeriaren aurkakoa zenez, gurutzadatara joan ziren soldadu fanatiko haien jarrera gogor kritikatu zuen.
Roger Bacon-ek munduaz zuen ikuspegia guztiz interesgarria da eta bere frantziskotar izpiritutik datorkiola esan daiteke: natura Jainkoaren planaren tresna baino ez da eta Jainkoak berak plan hori nola burutzen duen munduaren historian ikus daiteke. Horregatik berak astrologiari ematen zion garrantzia, zeren bere bitartez profezien munduan sar bait zitekeen. Berez, XII. menderako judutar eta arabiar astrologia Mendebaldeko Europan zehar erabat zabalduta zegoen.
Astrologoek erlijio guztien horoskopoak eginak zituzten, kristauarena barne. Baina Bacon–en asmoa bestelakoa zen. Berak astroen bitartez islamaren bukaera igerri nahi zuen, egutegiari berrikuntza bat emateko. Beraz, normala denez bere lanean espekulazio batzuk ere aurki daitezke. Hala ere, benetako zientzigizona (eta ez nolabaitekoa gainera) izan zela esan behar dugu.
Baina ikertzen ari garen aldi honetan Mendebaldeko Europan Zientziarekin erlazio hertsi-hertsia duen fenomeno berri bat gertatu zen; hau da, Unibertsitateen sorrera. Fenomeno hau behar den bezala azaltzeko eta aztertzeko, beste baterako utziko dugu.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-69d72a86a598 | http://zientzia.net/artikuluak/urrezko-katea-eta/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Urrezko katea eta... - Zientzia.eus | Urrezko katea eta... - Zientzia.eus
Azken bolada honetan zurrumurru asko sortu duen jokoa urrezko katea dugu. Guk hemen, matematikarekin lotuko dugu joku hau.
Azken bolada honetan zurrumurru asko sortu duen jokoa urrezko katea dugu. Guk hemen, matematikarekin lotuko dugu joku hau. Urrezko katea eta... - Zientzia.eus Urrezko katea eta...
Matematika
Azken bolada honetan zurrumurru asko sortu duen jokoa urrezko katea dugu. Guk hemen, matematikarekin lotuko dugu joku hau.
Azken bolada honetan zurrumurru asko sortu duen jokoa urrezko katea dugu. Dagoenekoz komunikabidetan, telebistan, egunkaritan, irratitan, hitz asko esan da joku honetaz. Guk hemen, matematikarekin lotuko dugu joku hau.
Has gaitezen jokoaren garapenetik eta 40.960.000 pezetak nola irabaz litezkeen ikus dezagun. A pertsonak zerrenda bat erosten duela suposatuko dugu. Zerrenda erosi eta gero, bertan agertzen den lehenengo pertsonari 5.000 pezeta ordaindu behar dizkio. Zerrendagatik beste 5.000 pezeta ordaindu zituenez, momentuz 10.000 pezeta galdu ditu. Orain zerrendatik lehenengo izena kendu egin behar du eta berea 12. lekuan, hots azkenean, idatzi.
Zerrenda berri hau bi pertsonari saldu beharko dio. Bi hauek B eta C badira, hauek bakoitzak bere zerrendan A-ren izena 12. lekuan izango dute, (momentu honetan A-k berreskuratzen ditu 10.000 pezetak, beraz ez du ezer galdu). B eta C lagunek beste bina pertsonari pasa behar dizkiote zerrendak; esate baterako D, E, F eta G-ri. Lau lagun hauen zerrendatan A-ren izena 11. lekuan aurkituko genuke. Hurrengo urratsean 8 izango dira zerrendan A-ren izena 10. lekuan izango duten lagunak. Hurrengoan 16 pertsonak A-ren izena 9. lekuan izango dute. Ez da batere zaila A-ren izena zerrendako 1. lekuan duten lagunen kopurua 4.096 dela kalkulatzea.
Azken hauek 8.192 laguni saldu behar dizkiote zerrendak, zerrenda guzti hauetan A-ren izena 1. lekuan dagoelarik. Beraz 8.192 lagun hauek A-ri bostna mila pezeta ordaindu beharko dizkiote zerrenda erosteko, hau da, A-k 8.192 x 5.000 = 40.960.00 pezeta kobratu beharko lituzke (dena ondo ateraz gero). Hemen esandakoari hobeto jarraituko zatzaizkiolakoan, hona hemen prozesuaren urrats guztiak dituen taula:
Honeraino jokoaren deskribapena egin dugu. Deskribapen honetan lagunen kopuruaren hazkuntza handia agerian dago. Honetaz eta zenbaki haundiez arituko gara artikuluaren amaieran. Hemen joko eta diru hitzak aipatu ditugu, eta orain zaila egiten zaigu dirua azkar irabazteko ezagutzen ditugun zorizko beste jokoak ez aipatzea.
Oraingoan joko hauen probabilitateen gutxi gorabeherazko kalkuluari ekingo diogu.
Urrezko katea ezin dugu zorizko joko bezala kontsideratu. Izan ere zein da zerrenda bat saltzeko probabilitatea? Nik neuk bi zerrendak egun batean saldu dituen lagun bat ezagutzen dut, baina baita bi aste pasa eta zerrenda bat bera ere saldu ez duen laguna ere. Ez gara, beraz, joko honen probabilitateaz arituko; bai ordea besteenez.
Kinielak
Hasteko, zergatik ez, kinielak aztertuko ditugu. Jakina, joko honetan giza faktoreak bere inportantzia du; hori ez diogu ukatuko (1, X, 2 ikurrek ez dute ateratzeko probabilitate berbera Erreala-Sabadell edo Osasuna-Bilboko Atletia partiduetan).
Baina apostua egiten duen lagunaren ikuspuntutik hartuz, partidu bakoitzari 1, X ala 2 jar liezaioke, batekin bakarrik asmatzen duelarik, hau da, asmatzeko probabilitatea 1/3 izango da. Bi partidu asmatzeko probabilitatea 1/3 . 1/3 (lehenengoa eta bigarrena) da. Beraz 14 partiduak asmatzeko probabilitatea litzateke (guzti hau zutabe batekin noski).
Bi edo hiru ikur erabiliz, probabilitatea igo egingo da. Apostu anizkoitzik handiena 5 hirukoitz eta 2 bikoitzekoa da. Horrek 972 apostu egiten direla esan nahi du. Beraz kasu honetan probabilitatea 0,0002032 da (hau da 4.921 apostutatik posibilitate bat bakarrik asmatzeko). Ikusten denez, asko aurreratu arren ez da hamarrenera ere heldu, eta xahutu behar den kopurua 19.440 pezeta da (ez ditugu garapen laburtuak aztertuko hemen).
Loteriarekin segituko dugu. Joko honetan giza faktoreak ez du eraginik. Loterian sari asko dago, baina nagusia 80.000 zenbakitatik bati bakarrik dagokio. Kasu honetan probabilitatea
da; txikia inola ere. Badago pedrea izeneko saria (denok dakigunez zure zenbakiaren azken zifra sari nagusiarenarekin bat badator, jokatzen duzuna bueltatzen dizute). Zozketa arrunt batean gutxi gorabehera 1.200 sari daudela kontutan hartuz (bukaerak kontatu gabe) sariren bat lortzeko probabilitatea 0,015 da (hots, 67 probabilitatetik bat bakarrik); ez dago gaizki kinielarekin konparatuz.
Lotoa
LOTO-aren zozketa-sistema, desberdina da guztiz. Jokalariak 49 zenbakitik 6 aukeratu behar ditu. Saritua izateko probabilitateak ondoko taulan agertzen dira.
Hemen ez ditugu karratu batean apostu anizkoitzak egiten direneko kasuak aztertuko. (Kasurik errazenean, agerian dagoenez, 1055 posibilitatetik bat bakarrik dago irabazteko).
BONO-LOTO joko berrian probabilitateak 4 aldiz handiagoak dira, apostu berberak 4 zozketatan parte hartzen duelako. Hauexek izango dira:
(Kasurik errazenean 263 apostutik posibilitate bat bakarrik dagoen asmatzeko).
Itsuen zozketa
ONCE-ren zozketan 5 sari bakarrik daude. 100.000 zenbakik hartzen dute parte. Sari nagusia lortzeko probabilitatea 1/10 5 da, hau da, 0,00001. Bigarren saria lortzeko (baina ez lehenengoa) probabilitatea 9/10 5 = 0,00009 da. Hirugarrena (eta ez bi aurrekoak) lortzeko 9/10 4 = 0,0009ko probabilitatea izango dugu. Laugarrena (eta ez aurrekoak) eskuratzeko 9/10 3 = 0,009koa da probabilitatea, eta azkenik bostgarrena bakarrik erdiesteko probabilitatea 9/10 2 = 0,09 da. (Sari bat lortzen bada, beheragoko mailako sariak ezin direla lortu kontutan hartu behar da) Baina gutxienez sari bat lortzeko probabilitatea 1/10 = 0,1 da (hau azken zifra asmatzeari dagokio).
Orain arte zorizko joko ezagunen probabilitateei dagokiena esan dugu. Ikusten denez, ez da erraza metodo hauen bidez dirua lortzea.
Urrezko katea
Orain, eta aginduta bezala, Urrezko katea jokoan parte hartzen duten lagunen kopuruaren hazkuntzaz eta zenbaki handiez arituko gara.
Jo dezagun pertsona batek bi zerrenda saltzeko aste bat behar duela. Estatuan zerrenda 20.000.000 biztanlek eros dezaketela ere suposatuko dugu. Ondoko zerrendan ikusten denez 23. astean 8.388.608 lagunek erosiko lukete zerrenda bana, zerrendarik gabe 3.222.786 lagun geratzen direlarik, ikus taula orijinalean. Hurrengo astean 16.777.216 zerrenda saldu beharko lirateke. Lagun bakoitzak zerrenda bakar bat erosten duela soposatzen badugu, ez litzateke zerrenda guztiak erosteko lagunik geratuko. Hau da,
esateko zerrenda bat erabili dugu. Baina harrigarria da munduko populazioaren erdia hartuz, hau da 2.000.000.000 lagun, jokoa 29. astean (hots 6 aste geroxeago bakarrik) bukatuko litzatekeela jakitea, ondoko zerrendan ikus daitekeenez.
Bukatzeko
Har ezazu orain paper bat eta egin gabe esan gutxi gorabehera zenbat aldiz toles dezakezun. Proba ezazu folio batekin. Lortu al duzu? Ezetz? Har ezazu orri handiagoa, esate baterako egunkariko orri bikoitza, eta saia zaitez berriro. Zenbat aldiz tolestu duzu? Demagun orri baten lodiera 0,001 cm-koa dela.
Orria behin tolesten badugu, bi orriren lodiera lortuko dugu. Berriro tolestuz, lau orriren lodiera eta horrela segituz gero, 50 alditan tolestuz gero 2 50 = 1.125.699.906.842.624 orriren lodiera lortuko genuke, hau da:
hots hamaika milioi kilometro baino lodiera handiagoa lortuko genuke. Gehienez 8 alditan toles daitekeela frogatu da praktikan. Zenbaki handiez ari garenez gero, bi galdera egingo ditugu artikulua bukatzeko: zenbat denbora beharko zenuke 1-etik abiatuz (bat, bi hiru, ...) milioi bat zenbaki kontatzeko? eta bilioi bat kontatzeko? (Kalkula ezazu minutu batean zenbat zenbaki kontatzen dituzun).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0975b8601fb0 | http://zientzia.net/artikuluak/inasmet-materialen-muinean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | INASMET: materialen muinean - Zientzia.eus | INASMET: materialen muinean - Zientzia.eus
INASMET Euskal Herriko ikerketa-zentruetako bat da. Bertara jo dugu egiten dihardutena ezagutu asmoz.
INASMET Euskal Herriko ikerketa-zentruetako bat da. Bertara jo dugu egiten dihardutena ezagutu asmoz. INASMET: materialen muinean - Zientzia.eus INASMET: materialen muinean
Ikerketa-zentroak
Ikerketa, Herrien garapena neurtzeko bidea dela askotan esan ohi da. Euskal Herrian arlo honetan nola gauden hobeto jakiteko, zenbait zentruren azalpena egingo dugu. Ale honetan INASMETen iragana, oraina eta etorkizuna azaldu nahi da. Horretarako INASMETeko gerente den Alberto Lazarori egindako elkarriz keta eta bertako lankide den Josu Jon Imaz kimikariak zuzendutako bisita ezinbestekoak gertatu
zaizkigu.
Hasiera
I.X.I.
Gipuzkoako zenbait enpresen eraginez 1962. urtean "Gipuzkoako Galdatzaileen Elkarte Teknikoa" sortu zen. Hasieran INASMETek izen hau hartu bazuen, galdategietan produktuen kalitate-kontrola egin behar zelako izan zen. Gaur egun kalitate-kontrola enpresa bakoitzak egiten du, baina 1962. urtetik 1970.era INASMETek eduki zuen eginkizun hau. 1970. urtetik aurrera Donostiako Industri Injineruen Eskolako zenbait injineru metalurgiko sartu zen INASMETera. Hauen kualifikazio teknikoari esker, enpresei asistentzia teknikoa ere eskaintzen hasi ziren. Galdategiak ezezik enpresa metalurgikoak ere hasi ziren INASMETeko zerbitzuez baliatzen.
Beraz, 1980. urtean 14 pertsonako ekipoak eta 100 bazkidek edo enpresak osatzen zuten INASMET. Urte horren inguruan eta krisialdiak industria erasana zuenez, INASMETek orduan jasan zituen bere momenturik larrienak. Baina, krisialdi honek INASMETen birdefinizioan eragin zuen eta horren ondorioz ikerketa-zentruek beren lekua izan zezaketela ikusi zen. Egoera honetan INASMETekin batera, CEIT, Tekniker, Ikerlan eta LABEIN zeuden. Bost entitateok Eusko Jaurlaritzarekin batera etorkizunerako lan-plangintza bati ekin zioten.
I.X.I.
Lan hauen ondorioz Entitate Babestua figura sortu zuen Eusko Jaurlaritzak. Figura honen bitartez, Eusko Jaurlaritzak bost urtean zehar ikerketa-zentruak babestu ditu, hau da, urtero-urtero asignazio ekonomiko bat egiten du, baina, zentruek ez dute beren independentzia galtzen. Zentruak berak dira proiektuak aurkezten dituztenak eta Eusko Jaurlaritzak gainbegiratu egiten du haiek egindako lana. Sistema honen bitartez zentru bakoitza espezializazio desberdinetara bultzatzen da. Guzti hau 1982. urtearen inguruan gertatu zen eta gaurdaino iraun du. Bestalde, zentru desberdinen koordinazio beharra ikusten zen eta honen ondorioz 1986. urtean Eusko Teknologi Ikertegien Elkartea (EITE) sortu zen.
Oraina
INASMETen batzorde zuzendarian hiru partaide-mota desberdin daude: Industria, Eusko Jaurlaritza eta Diputazioa. Zer esanik ez, pisu espezifiko nagusiena industriari dagokio. Administrazioaren partaidetza aholku- eta orientazio-alorretara zuzenduta dago.
Une honetan INASMETeko pertsonala ondoko koadro honen arabera banatuta dago:
Gaur egun hemengo industrien beharrak dira INASMETen motore zuzentzailea, baina baita ikerketa eta teknologia berrien arloa ere. Ikerketa hitza aipatzen denean, oinarrizko ikerketa alde batera utzi nahi da, zeren eta hau unibertsitateari dagokion zerbait dela kontsideratzen bait da. INASMETek, oinarrizko ikerketa honetaz baliatu nahi du produkzio-prozesuetan aplikatzeko, hau da, industriak produkzio-prozesu hauetan sar daitezen.
Finantzaketa eta pertsonala
Alberto Lazaro.
I.X.I.
1988. urteko aurrekontua 744 milioi pezetakoa da. Kopuru honetatik 437 milioi gastu korronteei dagokiena da eta gainerakoa inbertsioei eta beste zenbait gasturi dagokie. Entitate Babestua izateagatik, Eusko Jaurlaritzak gastu korronteen %40 estaltzen du, hau da, 170 milioi inguru. Beste horrenbeste industriatik ateratzen da, berari emandako zerbitzuengatik.
Aurrekontua estaltzeko falta dena ia erabat Administrazio Publikotik ateratzen da; bai Diputazioetatik, bai Eusko Jaurlaritzatik eta baita Europako Ekonomi Elkartetik ere. Leku hauetatik atera-tzen den diru-kopurua formazio-ikastaro nahiz proiektu-garapenen truke izaten da. Europan planteatzen diren proiektuetan parte hartzeak, gero eta garrantzi handiagoa dauka prestigio- eta ekonomi ikuspegietatik. Beraz, hurrengo urtetan lortu nahi den helburuetako bat gutxienez aurrekontuen %10 Europako proiektuen truke estaltzea da.
Aurreko atalean pertsonalaren koadroa azaldu da, baina zifra horiek ez dituzte bete-betean giza ekipoaren ezaugarriak adierazten. Hasiera batean INASMETen zegoen jendea bokazio hutsezkoa zela esan daiteke. Geroago industrian aritutako jendea sartu zen eta azken urteotan jende gazte asko sartu da. Azken hauek ikerketari (bereziki) emanak daude. Hala ere, plantila oso dinamikoa da, hots, industriatik INASMETerako giza ekarpena alderantzizko bihurtzen da askotan eta hau guztiontzat aberatsa da.
Josu Jon Imaz.
I.X.I.
Bestalde curriculum-ari gero eta garrantzi handiagoa ematen zaionez gero, lanen argitarapena eta doktoregoa egitea bultzatzen da.
Etorkizuna
Aurrikusten den etorkizuna ona da. Administrazio Publikotik luzatzen den diru-laguntza finkatu egin da eta industriak gero eta konfidantza handiagoa dauka ikerketa-zentruen lanez. Beraz, industri zerbitzuak ugaldu egingo dira hurrengo urtetan eta berdin gertatuko da Europan zehar, beste enpresekin elkarlanean, garatuko diren proiektuekin.
Artikulu honen hasieran INASMETen jaiotza galdategiekin lotuta zegoela aipatu da. Penintsulako galdategi gehienak, % 70-80 gutxi gorabehera, Euskal Herrian kokatuta daude, baina oraindik INASMETek ez du lortu beraien homologazioa. Beraz hurrengo urtetarako, homologazioa lortzea helburu bihurtu da.
Arlo berrietan, hots, bioteknologian, ADI-n eta konpositetan arreta jarri nahi da.
Bioteknologiaren bitartez, hondakin-materialak nola berreskuratu eta birziklatu aztertu nahi da.
Indukzio-labearen simuladorea.
ADI izeneko teknika guztiz berria da eta funtsean lortu nahi dena zera da: materialen prozesaketan eginiko tratamendu termiko bereziez nahi diren propietateak materialari ematea. Une honetan Euskal herriko zenbait enpresekin akordio bat sinatu da, ADI teknikak hemengo beharretarako aplikazioa izan dezan.
Konpositea ez da gai berria INASMETen. Matrize metaliko nahiz organikozko konpositeak lantzen dira eta hemengo industriaren beharren arabera matrize metalikozko konpositeei garrantzi berezia eman beharko zaie. Jakina denez, konpositea material zeramikoz osatutako konposatua da eta bere propietate nagusienetakoa higadura oztopatzea da.
Aipatutako arlo hauetatik kanpo, beste zenbait arlo geratzen da. Hala ere, gehienen aipamena artikulu honen beste zati batean ikus daiteke.
Bukatzeko, gure eskerrik beroenak eman nahi genizkieke INASMETeko enplegatu guztiei emandako laguntza eta erraztasunengatik.
EUSKO TEKNOLOGI IKERTEGIEN ELKARTEA
EITE
EITE, Eusko Jaurlaritzak babestu-tako bost erakundez, hau da, CEIT, IKERLAN, INASMET, LABEIN eta TEKNIKERez, osatuta dago. Bere helburua enpresei ikerketa eta garapen teknologikoaren mailan eskaintza bateratu bat aurkeztea da.
Zentru guztien artean 500 zientzilari eta injineru baino gehiago daude, baina, bakoitzak bere iharduera eta autonomia propioak gordetzen ditu.
Enpresarekiko elkarlangintza bost eratakoa izan daiteke:
Industri proiektuak |
zientziaeus-a93ed3258db1 | http://zientzia.net/artikuluak/1987a-supernobaren-urtebetetzean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 1987a supernobaren urtebetetzean - Zientzia.eus | 1987a supernobaren urtebetetzean - Zientzia.eus
Joan den otsailean SN1987A supernoba lehen aldiz ikusi zeneko urtea bete zen. Supernobak bi taldetan sailkatu izan dira, beraien existentziaren berri izan zenetik. Mota bakoitza izarraren leherketa-prozesu zeharo ezberdinaren ondorio da.
Joan den otsailean SN1987A supernoba lehen aldiz ikusi zeneko urtea bete zen. Supernobak bi taldetan sailkatu izan dira, beraien existentziaren berri izan zenetik. Mota bakoitza izarraren leherketa-prozesu zeharo ezberdinaren ondorio da. 1987a supernobaren urtebetetzean - Zientzia.eus 1987a supernobaren urtebetetzean
Astronomia
Joan den otsailean SN1987A supernoba lehen aldiz ikusi zeneko urtea bete zen. Artikuluan esaten denez, supernobak bi taldetan sailkatu izan dira, beraien existentziaren berri izan zenetik.
Joan den otsailean SN1987A supernoba lehen aldiz ikusi zeneko urtea bete zen. Asko hitz egin da fenomeno honen garrantziaz eta izarren eboluzioaren azken pausuak ezagutzen lagun zezakeenaz. M. Balcels-ek iazko abuztuko alean lehenengo behaketek eskaini zituzten ondorioak kontatu zizkigun. Bertan, adierazgaitzak ziren arazo batzuk ere aipatzen zituen. Ondoren, behaketa-urte honek eskaini dituen fruituen berri ematen saiatuko gara, orduan argitu gabe geratu ziren arazoentzat osatu diren hipotesiak ere aurkeztuz.
Aipatu artikuluan esaten denez, supernobak bi taldetan sailkatu izan dira, beraien existentziaren berri izan zenetik. Mota bakoitza izarraren leherketa-prozesu zeharo ezberdinaren ondorio da. I motakoak, izar zaharrak ugari diren tokietako sistema bitarretan sortzen dira eta espektroan ez dute hidrogeno-arrastorik erakusten. II motakoak, berriz, izar gazteak diren tokietako supererraldoi gorrietan gertatzen dira eta hidrogenoaren lerroak nabariak dira espektroan.
SN 1987A supernoba.
Jakina denez, gure galaxian ez dago supernobarik (ikusi ahal izan denik behintzat) XVII. mendearen hasieraz geroztik. Sailkapena, bada, beste galaxia batzuetan somatu diren supernoben igorpena aztertuz egin da, hau da, bereizketa espektroan oinarrituz egiten da. SN1978A zein motatakoa zen mugatu ondoren, bere hurbiltasun erlatiboak zein izarren leherketaren ondorioz sortua zen mugatzeko aukera emango zuela uste zen eta datu horrekin jatorriaren azalpenaren hipotesia baieztatzeko aukera izango genuela ere bai. Baina hasiera batean zein motatakoa zen nahiz zein izarrek sortua zen mugatzea ez zen batere erraza izan. Iragarpena ezin izan zen hasiera-hasieratik bete.
M. Balcels-ek zioenez, supernoba II motakoa kontsideratua izan zen, baina bere espektroak ezberdintasun nabariak aurkezten ditu talde honetako espektro-ereduarekiko. Bestalde, identifikazioa ere ez zen erraza izan, lehenengo egunetako argitasuna txikiagotu zenean ustez lehertua behar zuen izarrak lehenengo tokian segitzen zuela ikusi zen eta. Gaur egun, geroago suposatzen hasi zena baiezta dezakegu: lehertu zen izarra Sanduleak -69°202 zela. Badirudi lehen izar bi zeudela kontsideratzen zen tokian hiru ere bazirela. Horietako hurbilena dugu lehertu zena. Sanduleak -69°202 B3 mota espektraleko supererraldoi urdina dugu. Beraz, gaineko geruzaren tenperatura nahikoa altua da: 18.000 K ingurukoa (Eguzkiarena baino hiru bider handiagoa).
Bereiztasun hauek direla eta, bere argitasuna Eguzkiarena baino 100.000 aldiz biziagoa da. Konparazioari jarraituz, diametroa 50 bat aldiz handiagoa da eta masa 20 bat aldiz handiagoa. Distantzia nahikoa zehaztasunez mugatu ahal izan da 170.000 argi-urte inguruan. Horrek leherketa orain dela 170.000 urte gertatu zela esan nahi du, argiak guregana iristeko urte horiek behar izan dituelarik. Baina ematen ari garen datu guzti hauek kontraesanera garamatzate: SN1987A II motakoa bada, supererraldoi gorria izan beharko luke eta ez urdina. Izango al da irtenbiderik arazoarentzat?, ala teoria zeharo berritu beharrean izango gara?
Badirudi oraingoz behintzat izarren leherketak azaltzeko ditugun eredu biak egokiak direla. Agian espektruen arabera egiten dugun sailkapena da kontuz erabili behar duguna. Hasiera batean sailkapen hori beste galaxia batzuetan ikusitako supernoben arabera egina da. Horrek muga asko jartzen dizkio azterketari; adibidez, argitasunik handienekoak dira seguraski ikusi diren supernoba bakarrak. Ikuspuntu hau indartzeko, orain dela 25 urte eta 1983 eta 1984.ean aurkitutako zenbait supernobek agertzen zituzten anomaliak azaltzeko azken urteetan ahalegin haundiak egiten ari direla esan daiteke.
Ez gara orain kasu berezi horiek argitzen hasiko, baina garbi uztea komeni da, izarraren gunean gertatzen diren prozesuak ezagunak badira ere, kanpora begira izan ditzaketen ondorioak izarraren kanpo-geruzen izaerarekiko menpekotasun haundia dutela. Leherketa batek nahiz besteak edozein motatako esprektroa eman dezake. Honek, noski, sailkapena zentzurik gabe uzten du neurri batean.
SN1987A bera ere aurreko pasartean esandakoaren adibidetzat har daiteke, zenbait bereiztasun aurkezten duelako II motakoa izanik. Garrantzitsuena agian argitasunaren eboluzioari dagokiona da. Jeneralean argitasuna oso azkar hazten da, egun gutxitan maximora iritsiz. SN1987A-ren kasuan, berriz, intentsitatearen igoera oso astiro gertatu zen, maximoa lortzeko hiru hilabete baino gehiago behar izan zituelarik. Puntu horren intentsitatea gainera II motako supernoba arruntena baino askoz ere txikiagoa da.
Ikusiko dugunez, ezberdintasun hauen azalpena supererraldoi urdinaren izaeran datza, baina azaldu ezingo duguna izaera horren lorpen-prozesua izango da. Magallaes-en Hodei Handian, non supernoba hau behatu den, supererraldoi gorriak ugari dira. Honek, Sanduleak -69°202 ere halakoa zela, baina ezagutzen ez ditugun arrazoien ondorioz kanpoko hidrogenozko geruza galdu zuela pentsarazten du. Eguzki-haizea aipatu da arrazoi posible bezala, baina izarraren tamainua kontuan izanik, ez da uste horrenbesterainoko masa urruntzeko aski indar izango zuenik. Prozesua edozein delarik ere, barruan zeuden geruza beroagoak (hau da, urdinagoak) bistan geratzen dira.
Izarra horrela askoz ere masa eta bolumen txikiagoaz gelditzen da. Ondorioz, leherketa gertatzen denean materia ezin daiteke supererraldoi gorriaren kasuan adinako erradioa duen esfera bihurtu. Argitasuna igorpen azaleraren funtziopekoa denez, intentsitatea ere askoz txikiagoa da. Gero leherketaren ondorioz sortu diren elementu erradioaktiboen desintegrazioak askatzen duen energiak kanpo-geruzak gehiago berotzen ditu, pixkanaka-pixkanaka intentsitatearen maximora helduz. Supernoba arrunt baten kasuan leherketaren ondorengo intentsitatea hain haundia denez gero, bigarren efektu honek askoz ere garrantzi txikiagoa du. Intentsitatearen jaiste-abiaduran bakarrik du eragina.
Hauek ditugu, bada, SN1987A-k planteatu dituen arazo garrantzitsuei aurkitu zaizkien erantzunak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e5669a02315a | http://zientzia.net/artikuluak/mendiz-mendi-gailurrak-ezagutuz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mendiz mendi gailurrak ezagutuz - Zientzia.eus | Mendiz mendi gailurrak ezagutuz - Zientzia.eus
Programa honen asmoa, zenbait hitz era alaian gogorarazteko tresna bilakatzea litzateke. Mendien izenak dira memorizatu nahi diren hitzak eta Euskal Herriko mendiak izatea da ematen zaien edukia.
Programa honen asmoa, zenbait hitz era alaian gogorarazteko tresna bilakatzea litzateke. Mendien izenak dira memorizatu nahi diren hitzak eta Euskal Herriko mendiak izatea da ematen zaien edukia. Mendiz mendi gailurrak ezagutuz - Zientzia.eus Mendiz mendi gailurrak ezagutuz
Programazioa
Programa honen asmoa, zenbait hitz era alaian gogorarazteko tresna bilakatzea litzateke. Mendien izenak dira memorizatu nahi diren hitzak eta Euskal Herriko mendiak izatea da ematen zaien edukia.
Dakigunez, gure hiztegia hedatzeko garaian hitzek garrantzi handia dute; hitzez osatzen bait dira hiztegiak eta hauetaz baliatzen gara besteekin komunikatzeko garaian. Bestalde, eta hau hezitzailearen esku geratzen den zerbait da, hitzak edukiaz hornitu behar dira. Bestela ez dute inolako baliorik; hitz hutsak dira. Badu hezketa-arloak memorizatze-fase bat. Fase honi hertsiki loturik dago programa hau.
Euskal Herriko zenbait mendiren izenaz baliatu gara programa hau burutzerakoan.
Mendien izenak dira memorizatu nahi diren hitzak eta Euskal Herriko mendiak izatea da ematen zaien edukia. Ikus dezakezunez, hau adibide bat besterik ez da eta programa honen egituraz baliaturik zeure programak ere osa ditzakezu. Ibaien, herrien, gai konkretu bati buruzko tresnerien etab.en izenak ikasteko programak egin ditzakezu.
10 REM *** MENDIEN IZENAK OSATU ***
20 DIM FIL(5),MENDIA$(10),LETRAK$(10),LETRAK1$(10)
30 FOR I=1 TO 5 : FIL(I)=0 : NEXT I : J=0
40 KEY OFF:SCREEN 2,0:CLS
50 LOCATE 3,26:PRINT "MENDIEN IZENAK OSATU"
60 LOCATE 4,26:PRINT "===================="
70 LOCATE 7,26:PRINT "1. Arabako mendiak"
80 LOCATE 9,26:PRINT "2. Bizkaiko mendiak"
90 LOCATE 11,26:PRINT "3. Gipuzkoako mendiak"
100 LOCATE 13,26:PRINT "4. Iparraldeko mendiak"
110 LOCATE 15,26:PRINT "5. Nafarroako mendiak"
120 LOCATE 17,26:PRINT "6. Euskal Herriko mendiak nahasian"
130 LOCATE 19,26:PRINT "7. Programaren erabilera amaitu"
140 LOCATE 22,20:PRINT "Nahi duzun aukerari dagokion zenbakia sakatu."
150 AUK$=INKEY$:WHILE AUK$ "1" OR AUK$ "7":AUK$=INKEY$:WEND
160 REM AUKERA
170 IF AUK$="1" THEN MENDIAK=20:RESTORE 1050:GOTO 240
180 IF AUK$="2" THEN MENDIAK=20:RESTORE 1100:GOTO 240
190 IF AUK$="3" THEN MENDIAK=20:RESTORE 1150:GOTO 240
200 IF AUK$="4" THEN MENDIAK=20:RESTORE 1200:GOTO 240
210 IF AUK$="5" THEN MENDIAK=20:RESTORE 1250:GOTO 240
220 IF AUK$="6" THEN MENDIAK=100:RESTORE 1050:GOTO 240
230 IF AUK$="7" THEN 1000
240 REM AMAUKERA
270 ALE=INT(RND*MENDIAK)+1
280 AURKITUA$="F"
290 I=1:WHILE AURKITUA$="F" AND I =J:IF FIL(I)=ALE
THEN AURKITUA$="E" ELSE I=I+1:WEND
300 IF AURKITUA$="E" THEN 270
310 IF J=5 THEN FOR K=2 TO 5:FIL(K–1)=FIL(K):NEXT
K:FIL(5)=ALE:GOTO 330
320 J=J+1 : FIL(J)=ALE
330 FOR I=1 TO ALE : READ IZENA$ : NEXT I
340 FOR I=1 TO LEN(IZENA$)
350 MENDIA$(I)=MID$(IZENA$,I,1) : LETRAK$(I)=MID$
(IZENA$,I,1) 360 NEXT I
370 KOP=LEN(IZENA$) : KONT=0
380 REM BITARTEAN
390 IF KOP=0 THEN 450
400 ALE1=INT(RND*KOP)+1
410 KONT=KONT+1
430 FOR K=ALE1 TO KOP : LETRAK$(K)=LETRAK$(K+1)
: NEXT K : KOP=KOP–1
440 GOTO 380
460 LOCATE 1,31:PRINT "MENDIEN IZENAK OSATU"
470 LOCATE 2,31:PRINT "===================="
480 LOCATE 4,6:PRINT "Ondoko letra hauek mendi baten
izena osatzen dute. Banan-banan mugitu":LOCATE 5,6:PRINT
"beharko dituzu izena osatu arte."
490 X=40 : Y=88
500 FOR I=1 TO LEN(IZENA$)
510 LINE (X+(I–1)*56,Y)–(X+(I–1)*56+39,Y+23),,B
520 LOCATE Y/8+2,(X+(I–1)*56)/8+3:PRINT LETRAK1$(I)
530 LOCATE Y/8+4,(X+(I–1)*56)/8+2:PRINT I
540 NEXT I
550 LOCATE 22,6:PRINT "Zein posiziotako letra mugitu nahi
duzu (0 amaitzeko)?" INPUT " ",ZEN1$
560 IF ZEN1$ "0" OR ZEN1$ CHR$(48+LEN(IZENA$)) THEN
LOCATE 22,6:PRINT SPC(73): GOTO 550
570 ZEN1=VAL(ZEN1$)
580 IF ZEN1=0 THEN 870
590 LOCATE 23,6:INPUT "Nora mugitu nahi duzu? ",ZEN2$
600 IF ZEN2$ "1" OR ZEN2$ CHR$(48+LEN(IZENA$)) OR
ZEN1$=ZEN2$ THEN LOCATE 23,6: PRINT SPC(73):GOTO 590
610 ZEN2=VAL(ZEN2$)
620 FOR I=1 TO 4
630 LOCATE Y/8+I–1,(X+(ZEN1–1)*56)/8–1:PRINT SPC(7)
640 NEXT I
650 LINE (X+(ZEN1–1)*56,Y–32)–(X+(ZEN1–1)*56+39,Y–9),,B
660 LOCATE (Y–32)/8+2,(X+(ZEN1–1)*56)/8+3:PRINT LETRAK1$
(ZEN1)
670 FOR I=1 TO 4
680 LOCATE Y/8+I–1,(X+(ZEN2–1)*56)/8–1:PRINT SPC(7)
690 NEXT I
700 LINE (X+(ZEN2–1)*56,Y+40)–(X+(ZEN2–1)*56+39,Y+63),,B
710 LOCATE (Y+40)/8+2,(X+(ZEN2–1)*56)/8+3:PRINT LETRAK1$(ZEN2)
720 FOR I=8 TO 10 : LOCATE I,5 : PRINT SPC(70) : NEXT I
730 LINE (X+(ZEN2–1)*56,Y–32)–(X+(ZEN2–1)*56+39,Y–9),,B
740 LOCATE (Y–32)/8+2,(X+(ZEN2–1)*56)/8+3:PRINT LETRAK1$(ZEN1)
750 FOR I=17 TO 19 : LOCATE I,5 : PRINT SPC(70) : NEXT I
760 LINE (X+(ZEN1–1)*56,Y+40)–(X+(ZEN1–1)*56+39,Y+63),,B
770 LOCATE (Y+40)/8+2,(X+(ZEN1–1)*56)/8+3:PRINT LETRAK1$(ZEN2)
780 FOR I=8 TO 10 : LOCATE I,5 : PRINT SPC(70) : NEXT I
790 LINE (X+(ZEN2–1)*56,Y)–(X+(ZEN2–1)*56+39,Y+23),,B
800 LOCATE Y/8+2,(X+(ZEN2–1)*56)/8+3:PRINT LETRAK1$(ZEN1)
810 FOR I=17 TO 19 : LOCATE I,5 : PRINT SPC(70) : NEXT I
820 LINE (X+(ZEN1–1)*56,Y)–(X+(ZEN1–1)*56+39,Y+23),,B
830 LOCATE Y/8+2,(X+(ZEN1–1)*56)/8+3:PRINT LETRAK1$(ZEN2)
840 AUX$=LETRAK1$(ZEN1) : LETRAK1$(ZEN1)=LETRAK1$(ZEN2) : LETRAK1$(ZEN2)=AUX$
850 LOCATE 22,6:PRINT SPC(73):LOCATE 23,6:PRINT SPC(73)
860 GOTO 550
1260 REM AMAIA NAFARROAKO MENDIAK, DATUAK
Programaren egitura
20 lerroan, matrizeak dimentsionatzen dira.
40-150 lerroetan, aukera baten barnean bat hautatzen da.
160-240 lerroetan, aukeraren arabera datu-kopurua (MENDIAK) eta datuen hasiera (RESTORE) finkatzen dira.
260-320 lerroetan, zenbaki aleatorioa atera eta zenbaki hau filtratzen da (honen azalpen zehatzagorik nahi izanez gero ikus Elhuyar Zientzia eta Teknika aldizkariaren 13. alea).
330-450 lerroetan, zenbaki aleatorioaren arabera mendiaren izena hartzen eta osatzen duten letrak desordenatzen dira (azalpen zehatzagorik nahi izanez gero ikus Elhuyar Zientzia eta Teknika aldizkariaren 14. alea).
460-550 lerroetan, galdera egiten da.
620-850 lerroetan, izenaren bi letra trukatzen dira.
870-950 lerroetan, osatu duen izena mendiaren izenarekin kontrastatzen da eta erabiltzaileari erantzuten zaio.
960-990 lerroetan, jarraitzeko edo aukeraz aldatzeko posibilitatea eskaintzen da.
980 lerroan, matrizeak garbitu egiten dira.
Oharrak
Hemen onartu diren hitzen (mendien izenen) luzera maximoa 10ekoa da.
Sortu den filtroa 5ekoa da.
Aukera bakoitzeko, 20 mendiren izenak hartu dira. Euskal Herriko mendiak nahasian aukeran berriz 100, aurrekoen batura.
Programa egokitu edo aldatu nahi izanez gero, ondoko lerroak hartu beharko dituzu kontutan:
a) 50-240 lerroak. Aukera-pantaila, hitz-kopurua, datuen hasiera eta aukera-kopurua.
b) 20 lerroa. Hitzen luzera maximoa eta filtroa.
c) 30 lerroa. Filtroa garbitu.
d) 310 lerroa. Filtroa garbitu.
e) 980 lerroa. Hitzen luzera.
f) 1040-1260 lerroak. Datuak, hitzak.
ETXEKO ORDENADOREA. TXIRRINDULARIEN BANAKETA (ELHUYAR ZIENTZIA ETA TEKNIKA 14. ALEA) PROGRAMARI OHARRAK:
1. Aurreko alean argitaratutako programari zati bat falta zaio; zozketan parte hartzen dutenen zerrenda sartzeko zatia hain zuzen ere.
510 REM PARTAIDEEN IZENA |
zientziaeus-5c4bce5a8b9a | http://zientzia.net/artikuluak/hatzmarka-genetikoa1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hatzmarka genetikoak - Zientzia.eus | Hatzmarka genetikoak - Zientzia.eus
Mende honen hasieran hatzmarken teknika garatu zenean, poliziak gaizkileak harrapatzeko bidean aurrerapauso handia eman zuen. Egun antzeko iraultza gerta daiteke genetikak eskainitako teknika berri bati esker.
Mende honen hasieran hatzmarken teknika garatu zenean, poliziak gaizkileak harrapatzeko bidean aurrerapauso handia eman zuen. Egun antzeko iraultza gerta daiteke genetikak eskainitako teknika berri bati esker. Hatzmarka genetikoak - Zientzia.eus Hatzmarka genetikoak
Genetika
Mende honen hasieran hatzmarken teknika garatu zenean, poliziak gaizkileak harrapatzeko bidean aurrerapauso handia eman zuen. Egun antzeko iraultza gerta daiteke genetikak eskainitako teknika berri bati esker.
Hatzmarka genetikoen bidez, gaizkileak krimena burutu duen tokian utzitako arrasto organiko (ile, hazi, odol etab.) txikien azterketa eginik, susmagarri askoren artean egilea zein izan den jakitea posible izango da. Aldizkariren batean emakumezko batek Julito edo Maradona berak erditutako semearen aita dela aldarrikatzen duenean, horrela den ala ez hatzmarka genetikoek erabakiko dute. Gaizkileak eskularruak erabiltzea inporta ez dion eta aitatasunezko eta amatasunezko liskarrak konpontzeko gai den teknika miresgarri honen funtsa zein da? Itaun honi erantzuna ematen saiatuko gara ondorengo lerroetan.
Teknika gaztea da. Lau urte ez ditu oraindik bete. Alec Jeffreys ikerlari britainiarra da umearen aita. Jeffreys-ek kasualitatez egin zuen aurkikuntza mioglobinaren (ehunetan oxigenoa garraiatzen duten zelulen) produkzioa eragiten duten geneak aztertzen ari zelarik. Eskualde hiperraldagarriak izeneko fenomeno genetikoa aztertzen ziharduen. Fenomeno hau ikerlari iparramerikar batzuk aurkitu zuten 1980.ean. DNAren kode genetikoa eskualde hauetan oso desberdina da alez ale. Biki identikoak izan ezik, bi edozein lagunek desberdina daukate eskualde hiperraldagarria.
Kode genetikoa DNAren katea molekularraren lau base-motetan oinarritzen da. Base hauen sekuentziak espezieen arteko desberdintasuna eta espezie baten barneko aleen arteko desberdintasuna markatzen du.
Aldi askotan errepikatzen diren DNA sekuentzia motzez osaturik daude eskualde hiperraldagarriak. Eskualde hauen aldagarritasuna sekuentzia bakoitza zenbat aldiz errepikatzen denean oinarriturik dago.
Jeffreys-ek 1984.ean egin zuen eskualde hiperraldakorren sekuentzia nagusien identifikazioa. Hauek 10-15 base bitartean dituzte eta hiperraldagarri askotan errepikatzen dira. Eskualde hiperraldagarrietan zati aldaezin bat topatzean, hiperraldagarrien markatzaile genetiko bat aurkitu zuen. Jeffreys-ek DNAren bi sekuentzia nagusi isolatu zituen eta klondu egin zituen markatzaile-kantitate handiak lortzeko. Markatzailea konposatu kimiko erradioaktiboz markatuz, sekuentzia hori edozein eskualde hiperraldagarritan identifikatzeko bidea jadetsi zuen. Esan nahi bait da, Jeffreys-ek hiperraldagarrien presentzia identifikatzeko bidea lortu zuela.
Jeffreys-ek prestatutako testa, familiarteko erlazioak ezagutzen zituen familia handi batean probatu zuen. Berak testak familiarteko erlazioak zehazteko, hots, zein zeinekin eta nolako erlazioa zuen jakiteko balio zuen frogatu nahi zuen. Horretarako testak eskualde hiperraldakorrak lokalizatu eta markatu egiten ditu. Hauek banda ilun moduan agertzen dira gel batean (ikus irudia). Banden banaketa ale baten ezaugarria da eta heredatu egiten da. Banden erdia gutxi gorabehera aita biologikotik dator eta beste erdia ama biologikotik.
Jeffreys-ek, bere testak famili arbola determina zezakeela aurkitu zuen.
Britainia Haundiko Zerbitzu Forentseak teknika honen berri izan zuen bezain laster, auzitegi-medikuen lana errazteko izan zezakeen eraginaz jabetu zen.; esaterako, testa bortxatutako emakume baten baginan aurkitutako hazi-haztarnei aplikatuz. Bortxatzailea susmagarri-talde bateko zein izan den zalantzarik gabe erabaki daiteke. Berdintsu egin daiteke hildakoaren azkazaletan aurkitutako hiltzailearen azal-puxkak azterturik. Hatzmarka genetikoak jaio dira.
Hatzmarka genetikoek ez dute huts egiten, eta zehatz-mehatz identifikatzen dute jabea. Dagoeneko erabiliak izan dira Britainia Haundian epaiketatan froga erabakikor moduan. Joan den azaroan eginiko epaiketa batean bortxatzaile bat kondenatua izan zen hatzmarka genetikoen froga hutsaz.
Hatzmarka genetikoak ez dira gaizkileen kasuetarako bakarrik.
Amatasunezko eta aitatasunezko arazoak konpontzeko biderik errazen eta azkarrena ematen du. Dakusagun adibide bat. Britainia Haundia inmigrazio-legeria zorrotza da eta beste zenbait bideren artean Britainia Haundira emigratu nahi duen edozeinek duen biderik errazena bertan bizi den baten senide dela frogatzea da. Hori frogatzea zaila eta luzea gertazen da eta ezinezkoa batzuetan. Hatzmarka genetikoek honelako kasu bat erabaki dute jadanik. Britainia Haundian jaio baina umetan Ghanara bere aitarekin emigratutako mutilak Inglaterrara ituzli nahi zuen bere amarengana. Hala ere, inmigraziokoek ez zioten baimenik eman nahi emakumearen seme ez zela aldarrikatuz. Alec Jeffreys-ek amaren, Britainia Haundian bizi ziren mutikoaren bi arreben eta mutikoaren odola aztertu zituen. Odolaren zelula zurietatik DNA erauzi zuen eta entzimen bidez zati txikitan puskatu zuen.
Zati desberdinak eremu elektriko baten bidez banandu ziren eta nylonezko mintz batean finkatu ziren (zati txikiek distantzia handiagoa egiten dute mintzean zehar eremu elektrikoaren eraginpean luzeek baino). Hurrengo urratsa, DNA-zati hauek testatzea izan zen DNAren eskualde hiperraldagarriak identifikatu eta markatzeko. Eskualdeak banda ilun moduan agertu ziren nylonezko mintzean. Frogek umeak bere eskualde hiperraldagarriaren erdia nesken eta amaren berdina zuela aldarrikatu zuten. Garbi zegoen beraz mutikoa andere haren semea zela eta inmigraziokoek onartu egin behar izan zuten.
Hatzmarka genetikoak erabiltzen hasi besterik ez bagara ere, etorkizun naharoa izan dezakeela aurresan daiteke. Etorkizuna ez da arazoak konpontzea bakarrik izango. Teknikaren patentea duen ICI etxe britainiarrarentzat sekulako negozia izan daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b95c450339d9 | http://zientzia.net/artikuluak/ordenadore-bidezko-itzulpenak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ordenadore bidezko itzulpenak - Zientzia.eus | Ordenadore bidezko itzulpenak - Zientzia.eus
Ordenadorean hiztegi batzuk sartu ondoren, nahikoa izango da hizkuntza batean dagoen hitz bat ematea eta zein hizkuntzatara itzuli nahi dugun esatea, sartutako hitzaren ordaina lortzeko.
Ordenadorean hiztegi batzuk sartu ondoren, nahikoa izango da hizkuntza batean dagoen hitz bat ematea eta zein hizkuntzatara itzuli nahi dugun esatea, sartutako hitzaren ordaina lortzeko. Ordenadore bidezko itzulpenak - Zientzia.eus Ordenadore bidezko itzulpenak
Softwarea
Ordenadorean hiztegi batzuk sartu ondoren, nahikoa izango da hizkuntza batean dagoen hitz bat ematea eta zein hizkuntzatara itzuli nahi dugun esatea sartutako hitzaren ordaina lortzeko.
Askotan irakurri ahal izan ditugu gai honi buruzko artikuluak, baina orain aztergai dugun MicroCATS programaren ezaugarririk nagusiena ordenadore pertsonaletarako diseinatua egotea da eta ez adimen artifizialaren aurrerapen handiak dituzten sistemetarako.
Orain dela gutxi arte, itzulpenak egiterakoan ordenadoreak eman zezakeen laguntza bakarra hiztegiak eskaintzea zen, eta posible da gaur egun ere erabiliena edo hedatuena horixe izatea.
Ordenadorean hiztegi batzuk sartu ondoren, nahikoa izango da hizkuntza batean dagoen hitz bat ematea eta zein hizkuntzatara itzuli nahi dugun esatea (hizkuntza hauek hiztegian kontenplatuta egon beharko dute) sartutako hitzaren ordaina lortzeko. Dena den, sistema hauen erantzun-denbora ez da beti nahi bezain azkarra izaten eta askotan inprimatutako hiztegietara jotzen dugu.
Gaur egun sistema berriak garatzen ari dira; testu osoak itzultzeko gai diren programak, etab. Hasiera batean testuak hitzez hitz itzultzen ziren eta ondorioz lortutako itzulpenak ez ziren oso fidagarriak izaten; hitz bat itzultzerakoan testuingurua ere kontuan izan behar bait da. Aurrerapauso bat eman da jadanik eta gaur egun esaldiz esaldi egiten dira itzulpenak.
Lehen aipatutako MicroCATS, hauetako sistema bat dugu. Programarekin batera erosten den hiztegiaz gain erabiltzaileak bere hiztegi propioak ere sor ditzake; lan konkretu bat burutzeko erabili nahi den hiztegitxoa adibidez.
Testu bat itzultzerakoan bilaketa-sekuentzia, hau da, hiztegi desberdinen arteko lehentasunak ere defini ditzakegu, sistemak kontsultatzen nondik hasi behar duen jakin dezan. Hala ere, pentsatzekoa da lehenengo itzulpenak ez direla oso bikainak izango, baina horretan datza sistema honen garapena. Ordenadoreak bere gisa egiten dituen itzulpenak gainbegiratu egin beharko dira eta detektatutako akatsak zuzendu. Horrela lortuko da ordenadorearen ezagumendua , nolabait esateko, aberastea.
Guzti hori dela eta, sistema hau ez dago oraindik oso hedatua, baina bidea irekita dago eta ikusi egin beharko da zertara irits daitekeen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-68f417f7d259 | http://zientzia.net/artikuluak/zergatik-egon-inprimatu-zain/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zergatik egon inprimatu zain? - Zientzia.eus | Zergatik egon inprimatu zain? - Zientzia.eus
SuperLaserSpool SuperLaserSpool programak segundo batzuk besterik ez ditu behar inprimatu nahi den fitxategia inprimaketa-iladan gordetzeko. programak segundo batzuk besterik ez ditu behar inprimatu nahi den fitxategia inprimaketa-iladan gordetzeko
SuperLaserSpool SuperLaserSpool programak segundo batzuk besterik ez ditu behar inprimatu nahi den fitxategia inprimaketa-iladan gordetzeko. programak segundo batzuk besterik ez ditu behar inprimatu nahi den fitxategia inprimaketa-iladan gordetzeko Zergatik egon inprimatu zain? - Zientzia.eus Zergatik egon inprimatu zain?
SuperLaserSpool programak segundo batzuk besterik ez ditu behar inprimatu nahi den fitxategia inprimaketa-iladan gordetzeko.
Autoedizioaren munduan fitxategiak (dokumentuak, liburuak, hiztegiak, etab.) inprimatzea izaten da askotan lanik aspergarriena.
Macintosh ordenadorea adibidez, inprimagailuaren menpe geratzen da eta honek bukatzen ez duen bitartean ezinezkoa izaten da lanean jarraitzea. Inprimagailua sare batera konektaturik baldin badago, zer esanik ez; norbere fitxategiak inprimatu zain egoteaz gain, beste Macintosh-etatik bidalitako fitxategiak inprimatu arte itxaron beharko bait da lanari jarraipena eman ahal izateko.
SuperLaserSpool izan daiteke kasu hauetan irtenbidea. Programa honek segundo batzuk besterik ez ditu behar inprimatu nahi den fitxategia inprimaketa-iladan gordetzeko. Hau egin ondoren, berak hartzen du inprimaketa-prozesuaren ardura Macintosh-a beste lan batzuetarako libre utziz.
Adibide modura zera esan genezake: LaserWrite inprimagailu batean 22 orrialde dituen dokumentu bat inprimatzeko 17 minutu behar dira. SuperLaserSpool ek aldiz 40 segundo nahikoa ditu fitxategi hau iladan jartzeko.
Bestalde, SuperLaserSpool ImageWriter-ekin nahiz LaserWriter edo Postscript lengoaiaz baliatzen den beste edozein inprimagailurekin erabil daiteke, eta oso erabilterraza da gainera. Programa honek, fitxategiak inprimaketa-iladan sartzerakoan sortzen dituen fitxategiak oso konpaktoak dira, antzeko beste programa batzuk sortzen dituztenekin konparatzen baditugu. Ezaugarri honeko, disket-unitateak besterik ez dituztenetzat ere programa erabilgarria egiten du. Une bakoitzean inprimaketa-iladan dauden fitxategiak ikusteko aukera ere ematen du, eta ez hori bakarrik, baita hauen ordena aldatu, fitxategiren bat iladatik kendu edota lanpostu konkretu batetik datozen fitxategiei lehentsasuna eman ere.
Inprimagailua asko erabiltzen den lanpostuetarako programa interesgarria izan daiteke hau.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a2636ba17870 | http://zientzia.net/artikuluak/macrecorder-musika-programa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | MacRecorder musika-programa - Zientzia.eus | MacRecorder musika-programa - Zientzia.eus
MacRecorder Sound System
MacRecorder Sound System MacRecorder musika-programa - Zientzia.eus Softwarea
MacRecorder Sound System da Berkley-ko Farallon Computing etxeak atera duen produktu berriaren izena.
Bai programa pedagogikoak egiterakoan eta bai ordenadore bidez aurkezpenak egin nahi direnean, soinuak edo ahotsak sortu ahal izateak duen garrantziaz ohar gaitezke.
Produktu berri honek, edozein soinu graba dezake era digitalizatuan, ondoren Macintosh-ek daramatzan soinu-sintetizadoreen laguntzaz soinu horiek birsortu ahal izateko.
Soinu hauek beste edozein aplikaziotan erabil daitezke eta bereziki HyperCard programan.
Soinu hauek datu-base batean ere sar daitezke, edozein momentutan irudi eta testuekin konbinaturik kontzeptu baten azalpenean erabil daitezkeelarik.
Produktu hau berehala egongo da kalean eta 30.000 pezetatan lortu ahal izango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9378d62dd078 | http://zientzia.net/artikuluak/zepelinen-berpizkundea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zepelinen berpizkundea - Zientzia.eus | Zepelinen berpizkundea - Zientzia.eus
Goodyear Goodyear etxeak zepelin berri bat eraiki du EEBBtan. Bere bi helize karenatuak orientagarriak dira eta bere biraketa-ardatzak 75º gorantz eta 30º beherantz oker daiteke. etxeak zepelin berri bat eraiki du EEBBtan. Bere bi helize karenatuak orientagarriak dira eta bere biraketa-ardatzak 75º gorantz eta 30º beherantz oker daiteke
Goodyear Goodyear etxeak zepelin berri bat eraiki du EEBBtan. Bere bi helize karenatuak orientagarriak dira eta bere biraketa-ardatzak 75º gorantz eta 30º beherantz oker daiteke. etxeak zepelin berri bat eraiki du EEBBtan. Bere bi helize karenatuak orientagarriak dira eta bere biraketa-ardatzak 75º gorantz eta 30º beherantz oker daiteke Zepelinen berpizkundea - Zientzia.eus Zepelinen berpizkundea
Aeronautika
Goodyear etxeak zepelin berri bat eraiki du EEBBtan. Bere bi helize karenatuak orientagarriak dira eta bere biraketa-ardatzak 75° gorantz eta 30° beherantz oker daiteke.
Goodyear etxeak zepelin berri bat eraiki du EEBBtan. GZ-22 izeneko untzi berri honek 63 m-ko luzera, 17 m-ko diametroa eta 7.000 m 3 -ko bolumena du. Spirit of Akron izena eman diote.
Bere bi helize karenatuak orientagarriak dira eta bere biraketa-ardatzak 75° gorantz eta 30° beherantz oker daiteke. Sistema honek izugarri hobetu du untziaren maneiagarritasuna.
Pistoiz dabiltzan potentzia handiko bi turbomotore arin dauzka. Motoreak turboelikatuak izateak erregai-kontsumoa handiagotu egiten du, baina honela lortzen den potentziaren bikoizteak, haize handia dagoenean ere abiadura handia edukitzea esan nahi du. Motore berri hauei esker aurreko ereduen desplazamendu-abiadura baino %25 handiagoa (100km/h) izatea lortzen da.
Saskia arinagoa izan dadin, konposite izeneko materialez eginik dago. Pisu arinaren ondorioz 11 lagun eramateko gai da.
Zepelinen berpizkunde honek, EEBBtako Itsasarmadak horietan duen interes bereziarekin zerikusi handia dauka. Goodyear lehia bizian ari da Airship Industries ekin, Itsasarmadak 50 zepelin erosteko duen asmoa dela eta.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b86bcedbbf71 | http://zientzia.net/artikuluak/beherapenak-espazioan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Beherapenak espazioan - Zientzia.eus | Beherapenak espazioan - Zientzia.eus
Joan den otsailaren amaiera aldean adierazi denez, oso prezio egokian eskaini dute sobietarrek sateliteak espazioan jartzeko zerbitzua.
Joan den otsailaren amaiera aldean adierazi denez, oso prezio egokian eskaini dute sobietarrek sateliteak espazioan jartzeko zerbitzua. Beherapenak espazioan - Zientzia.eus Beherapenak espazioan
Astronautika
Orain dakargun berri honek ere sobietarren espazio-arloa du ardatz nagusitzat. Joan den otsailaren amaiera aldean adierazi denez, oso prezio egokian eskaini dute sobietarrek sateliteak espazioan jartzeko zerbitzua.
Alexander Dounaiev-ek, Glavkosmos-eko (sobietarren teknologia espaziala saltzen duen enpresa) lehendakariak Suitzan esan duenez, Proton jaurtigailuaren bidez satelite bat espazioan jartzearen prezioa 30 milioi dolarrekoa izango da.
Prezio hau oso ona da europarrek eta iparramerikarrek eskaintzen dutenarekin konparatzen badugu. Ariane europar jaurtigailuaren kostua 40-60 milioiren tartean dago. Iparramerikarrena are eta garestiagoa da. Martin Marietta konpainiak 100 milioitan eskaintzen du Titan jaurtigailua.
Sobietarrek gainera Mir estazio espaziala erabiltzea ere alokatzen dute. Honen kostua, 20.000-30.000 dolar/kg izango da. Sobietar kosmonautek egingo lituzkete saioak, baina bestela nahi izanez gero, alokatzaileek bidalitako kosmonautek egingo lituzkete. Azken kasu honetan, astronautaren kostua estazio sobietarrean igarotako aste bakoitzeko 8-10 milioi dolarrekoa izango litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9a5a40b3e7ea | http://zientzia.net/artikuluak/errekor-oldea-japonian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Errekor-oldea japonian - Zientzia.eus | Errekor-oldea japonian - Zientzia.eus
Joan den apirilean, Japoniako artxipielagoa osatzen duten 4 irla nagusietako batek,
Joan den apirilean, Japoniako artxipielagoa osatzen duten 4 irla nagusietako batek, Errekor-oldea japonian - Zientzia.eus Joan den apirilean, Japoniako artxipielagoa osatzen duten 4 irla nagusietako batek, Shokoku k alegia, Honshu irla zentralarekin lotura lortu zuen.
Bederatzi urteko lanen buruan eraiki den 13,1 kilometroko zubiak lortu du estekadura hori.
Zubia bakuna baina konposatua da eta bide- eta zubi-andana batez osatuta dago. Zubi eta bide hauek bi irla nagusien artean dagoen irlatxo-katea lotzen dute. Multzo guztiak, munduko zubi-sistema bikoitzik handiena osatzen du. Goiko galtzada automobilentzakoa da eta behekoa trenbidearentzakoa.
Gainera, zubiz osatutako multzo honetan bada izar distiratsu bat; 1.300 metro luze den zubia. Zubi hau munduko zubi eskegirik luzeena da.
Lan hauei esker, Japoniako injinerutza zibilak puntan dabilela frogatu du berriro ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-daf6d48ad259 | http://zientzia.net/artikuluak/sobietarren-urtea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sobietarren urtea - Zientzia.eus | Sobietarren urtea - Zientzia.eus
Iaz guztira 110 espaziuntzi jaurti ziren eta horietako gehienak sobietarrak. Sobietar Errepublika Sozialisten Batasunak jaurtiketa horietako 95 egin zituen.
Iaz guztira 110 espaziuntzi jaurti ziren eta horietako gehienak sobietarrak. Sobietar Errepublika Sozialisten Batasunak jaurtiketa horietako 95 egin zituen. Sobietarren urtea - Zientzia.eus Sobietarren urtea
Astronautika
Iaz guztira 110 espaziuntzi jaurti ziren eta horietako gehienak sobietarrak. Sobietar Errepublika Sozialisten Batasunak jaurtiketa horietako 95 egin zituen.
Urtearen erdialdea ez da aurreko urtean egindakoaren balantzea egiteko unerik aproposena. Hala ere guk horixe egingo dugu oraingo honetan iaz jaurtiak izan ziren espaziuntziei buruz.
Iaz guztira 110 espaziuntzi jaurti ziren eta horietako gehienak sobietarrak. Sobietar Errepublika Sozialisten Batasunak jaurtiketa horietako 95 egin zituen. Beste hamabostak iparramerikarrek (8), japoniarrek (3), txinatarrek (2) eta Europarrek(2) egin zituzten.
Marka ederra sobietarrek jarri duten hau. Marka honek gainera, espazioaren esplorazioan sobietarrek hartu duten nagusitasuna frogatzen du. Hala eta guztiz ere, sobietarrek jaurtiketa-errekorra 1982.ean jarri zuten: 101 guztira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e29f22a80b6a | http://zientzia.net/artikuluak/sexuaren-aukera-genetikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sexuaren aukera genetikoa - Zientzia.eus | Sexuaren aukera genetikoa - Zientzia.eus
Cambridge-ko Biomedikuntz ikerketarako Institutuko ikertzaile-talde batek, emakumezkoaren eta gizonezkoaren jatorrizko diferentziak gene batek sorturikoak direla aurkitu berri du.
Cambridge-ko Biomedikuntz ikerketarako Institutuko ikertzaile-talde batek, emakumezkoaren eta gizonezkoaren jatorrizko diferentziak gene batek sorturikoak direla aurkitu berri du. Sexuaren aukera genetikoa - Zientzia.eus Sexuaren aukera genetikoa
Medikuntza
Mendean zehar neska ala mutil jaiotzearen arrazoiaren bila ibili ondoren, azkenean zerbait argitu da. Cambridge-ko Biomedikuntz ikerketarako Institutuko ikertzaile-talde batek, emakumezkoaren eta gizonezkoaren jatorrizko diferentziak gene batek sorturikoak direla aurkitu berri du. Dirudienez, isolatu berri duten gene minuskulu hori da gizakiaren sexuaren arduradun.
Gutariko bakoitza izatera iritsiko den jatorrizko arrautzean dauden milaka genetan, txiki bat da gizakiaren sexua erabakitzen duena; Y kromosoman kokaturiko oso gene txikia hain zuzen ere.
Baina aurkikuntza horretarainoko bidea luzea eta malkartsua izan da. Zenbat hipotesi egiaztatu eta zenbat frustrazio! Izan ere ikertzaileek naturaren mekanismorik enigmatikoena (sexua erabakitzen duen mekanismoa alegia, ulertzen lagunduko zien giltza) gure zelulen txokorik ezkutuenean aurkituko zuten.
Historia arakatzen
Gaur egun sexua erabakitzen duena gene txiki bakar bat dela baldin badakigu ordea, mende-hasieran hasitako abentura zientifiko eta teknikoari esker da; harrez gero bi sexuen arteko diferentziaren jatorria aurkitu nahian ibili bait dira.
Aurretik mota guztietako eritzi eta arrazoiak ematen ziren. Antzinako grekoek, bi esperma-mota desberdin existitzen zirela uste izan zuten; eskuineko barrabilak produzitzen zuenak arrak egingo zituen eta ezkerreko barrabilak produzitutakoak berriz emeak. Beste esplikazio bat, fetua amaren umetokian kokatzen zeneko aldean oinarritzen zen. Fetua eskuin aldean edo ezker aldean kokatzen zenaren arabera, umea neska ala mutila izango zen. Aristoteleren eritziz, sexu-ihardunean aitak eszitazio sexualaren maila handia baldin bazuen mutila jaioko zen. Neska beraz, porrotaren ondorio izango zen.
XIX. mendean, artean sexuaren erabakitzaile ingurugiroko zenbait faktore zela pentsatzen zen, hala nola, haurdunaldian emakumeak zuen elikadura-erregimenak paper garrantzitsua jokatzen zuela uste izan zen. Dena den honek ere arazoak sortzen zizkien, zeren eta, nola esplikatu orduan jaiotzen ziren neska eta mutilen kopurua hain berdintsua izatea?. Orduan hasi ziren hogeitamar urtez ahazturik egon ondoren, Gregor Mendel-ek 1865ean enuntziaturiko heredentziaren legeak berraurkitu eta ulertzen.
Sexua geneen menpe egon zitekeenaren ideia gorpuzten hasia zen. Baina garai hartan artean pentsaezina zen gaurko genetika modernoak dituen tresneria eta teknika erabiliz eskala molekularreko mekanismo biologikorik txikienetan murgiltzea. Ikertzaileek garai hartan mikroskopio ahul batzuk besterik ez zituzten esku artean eta hauekin saiatzen ziren gure zeluletako misterioak argitzen.
Kromosomak
Horretan zihardutela, zelulen zatiketari behatuz, kromosoma izenez bataiatuko zituzten bastoitxo batzuk aurkitu zituzten. Geroztik, mende bat pasatu da. Lehenengo Drosofilak, ozpinaren euli txikiak, listu-guruinetan kromosoma erraldoiak zituela aurkitu zen, ordudanik genetikaren akuri bihurtu delarik.
Intsektu honetan aurkitu zuen 1910ean Morgan amerikarrak bi sexuen arteko oinarrizko desberdintasuna: intsektu emea XX kromosoma berdinen eramale zen bitartean, arrak X kromosoma horietako baten ordez Y kromosoma zeraman. 1912an, Winiwarter giza espeziearen kromosomak zenbatu nahiean zebilela nahikoa konstatazio hurbilera iritsi zen: emakumeak X kromosoma bikoiztua zuen bitartean, gizonezkoak bat besterik ez zuen. Bere kontuen arabera, emakumeak gehiegizko kromosoma bat zuen. Baina nonbait, bastoitxo batek, Y kromosomak, ihes egin zien ikertzailearen begiez. Kromosoma hau T. Painter-ek aurkituko zuen 1923an.
Gure zelula guztiek 46 kromosoma dauzkate. Hauek bikoteka antolaturik daude. 23 bikoteak erabakitzen du sexua: emeengan XX da eta arren XY.
Gizakiaren organismoaren milaka zelulatako bakoitzaren hunean 23 kromosoma-pare daude, eta harrigarria dirudien arren, hau ez zen ezagutu 1956. urterarte.
23 kromosoma-pare horietatik azken parea da kromosoma sexualena. Kromosoma sexual horiek landare batzuetan ere aurki daitezke. Talde guzti hauetan arra XY den bitartean emea XX da. Baina, eboluzioan gertaera hau zergatik izan den ez dakigun arren, tximeletatan eta txoritan kontrakoa gertatzen da, hots, azken bi talde hauetan emea da Y kromosoma eramale.
Luzaro sexua erabakitzen zuena X kromosomen kopurua zela pentsatu izan da: X batek arra emango zuen eta X bik emea; Y kromosomak ez zuen zerikusirik horretan. Beraz, Y kromosomari oso garrantzi txikia ematen zitzaion. Argudio hau defendatzeko drosofilaren azterketetan oinarritzen ziren. Azterketa honen arabera ez zirudien Y kromosomak sexua erabakitzerakoan inongo funtziorik bete zezakeenik. Izan ere, XO ziren euliak, hau da, X kromosoma sexual bakarraren eramale zirenak, eta Y kromosomarik ez zuten euliak arrak ziren, eta XXY euliak emeak. Beraz, euli txiki hauetan sexua erabakitzen zuena X kromosoma-kopurua zen: arrak X kromosoma bakarra eta emeak bi X kromosoma. Eta luzaro, gizakiari gauza bera gertatzen zitzaiola uste izan da.
1959an ordea, gizakia eta sexu-kromosoma anormalak (XXY eta XO) zituzten arratoiak azter-tzen zihardutenean, Y kromosomaren paper erabakitzailea aurkitu zen. X kromosomen kopurua edozein zelarik ere, Y kromosoma (XY nahiz XXY) zuten enbrioiak arrak ziren eta Y kromosoma hori ez zutenak (XX edo XO) emeak.
Behaketa honen ondorioz bada, Y kromosomak jokatzen zuen paperaren garrantzia demostratu zen: hau ez egoteak ala egoteak erabakitzen zuen nonbait sexua ugaztunetan. Beharrezkoa zen beraz, ezkutatzen zituen misterioak argitzea eta oraindik sekretua zen informazioa aurkitzea. Dena den, garai horretan, informazioa ezezaguna izango zen, baina dagoeneko bere edukina eta sexua erabaki zezakeela usaintzen hasiak ziren.
Kromosomaren funtzionamendua
Aurrerago joan baino lehen, ikus dezagun kromosoma zer den eta nola funtzionatzen duen.
Kromosoma, ADN molekula erraldoia da; informazio genetikoa daraman molekula. Bere egituraren luzeran zehar geneak daude; bakoitzak bere funtzio zehatza duten ADN-zatiak. Kromosomaren % txikia suposatzen duten geneen artean itxuraz bederen ezertarako ez den ADN dago. Kromosoma beraz, euskarria besterik ez da. Aktoreak geneak dira. Biologia molekularrak soilik ahalbidetzen du gene hauetara iristea, eta zifra batzuek eskalaren ideia ematen dute. Giza kromosoma guztien artean 6 bat mila milioi nukleotido dago (nukleotidoa informazio genetikoaren oinarri-unitatea da). Giza kromosomarik txikiena den Y kromosomak (gure ondare genetikoaren %1 besterik ez da) 50 milioi nukleotido inguru ditu. Gene batek milaka nukleotido batzuk besterik ez ditu izaten.
Arazoa oraindik gehiago korapilatzeko, geneak maiz zatikatu egiten dira eta zati hauek milaka nukleotidotan barreia daitezke. Ondorioz izugarri zaila gertatzen da kromosoma batean gene bat aurkitzea.
Y kromosoma
Horiek horrela, eta lehentxeago esaten genuenez Y kromosoma ondare genetikoaren %1 besterik ez delarik, kromosoma hau aztertzea oso zaila gertatu izan da. Gainera, beste kromosoma guztiak bikoteka dauden bitartean hau bakarra da.
Hala ere, teknikaren bilakaerarekin, Y kromosoaren ezaugarri batzuk aurkitu ahal izan ziren. Hasteko, bere tamaina ale batetik bestera aldatu egiten dela frogatu zen. B. Dutrillauxek, Curie Fundaziokoak, talde etniko batetik bestera aldatu egiten zela aurkitu zuen, eta ondorioz, Y kromosoma bilakaeran oso urrutitik etor zitekeela pentsatu zen. Gainera, aldatzen zena ez zen Y kromosoma osoa; honen beso luzean kokatutako eta ADN-ren motibo-errepikapenez osaturiko heterokromatina baizik. Gaurko ezagumenduak kontuan izanik, honek ez dirudi oso adierazgarria.
Baina bestalde, kromosomatan harrigarri eta kasu bakartzat har daitekeen konstatazio bat egin daiteke; Y kromosomaren %50-%70ak ez daramala mezu kodeturik eta kromosoma horien erdia bakarrik dela gure organismoaren funtzionamendurako beharrezkoa den hainbat informazio duten egituren (edo beste modu batera esanda, genetan organizaturiko ADN motiboen) eramale alegia.
Y kromosomaren egitura.
Fenomeno arraro honen aurrean esplikazio-modua egon badago: Y kromosoma karakterizatzen duen gene-portzentzaia txiki horren jatorria seguraski, kromosoma sexualen bilakaera berezian egon daiteke. Izan ere, bilakaeraren eskalan gure aintzindari diren arrain, anfibio eta narrasti gehienek, ez dute beren ondare genetikoa osatzen duten kromosoma-pareen artean desberdintasuna sor dezakeen kromosoma sexualik. Bilakaera-eskala horren amaieran hasiko da kromosoma-pare hori agertzen.
Gainera kromosoma bakoitzak bilakaera desberdina izango du: bata X kromosoma bihurtuko da (gene ugariren eramale) eta bestea Y kromosoma (zeinak bilakaera honetan gene horietako zatirik handiena galdu egingo bait du, ia funtzio sexualak dituztenak bakarrik gordez. Izan ere, 1967az geroztik, badakigu barrabilen espermatozoide-fabrikazioa gainbegiratzen duten espermatogenesiaren geneak Y kromosomaren beso luzean daudela. Gizonezko antzuak aztertzera joandakoan egiten zituzten behaketen ondorioz frogatu ahal izan da hori. Gizonezko horien kromosomak aztertzerakoan, kariotipoek Y kromosomari beso luze horren zatia falta zitzaiola erakusten zuten.
Baina horrek ez zuen Y kromosomak sexu-erabakitzaile gisa jokatzen zuen papera demostratzen. Kromosoma honen atalen batean, ernaltze ondorengo lehenengo zatiketetan, gerora enbrioi ar edo eme bihurtuko zenaren ardura zuten gene bat edo batzuk existitu behar zuten. Ikerketa askoren ondoren, Pasteur Institutuko bi ekipok, duela lau urte (1984ean) erabakitze-prozesu horren arduradun den Y kromosomaren zati txikia lokalizatzea lortu zuten.
Testikuluak determinatzeko faktorea
Aurkikuntza honetara iristea, sexu-arazoak zirela medio kontsultara joaten ziren pertsonen kromosoma-behaketei esker lortu zen. Pertsona hauek aztertzerakoan anomalia partikularrak eta gutxienez harrigarriak aurkitzen zituzten, hala nola, XX gizonezkoak (beren kromosomak kontutan izanik emakume izan behar zutenak) eta XY emakumeak (erizpide horren arabera gizonezko izan behar luketenak).
Beraz, lehenengo urratsa, XX = emakumezkoa eta XY = gizonezkoa araua betetzen ez zuten kasuak existitzen zirela frogatzea izan zen. Kasu hauek biztanlegoan nahikoa maiztasun urria duten arren (20.000 jaioberrietatik kasu bat mutiletan eta 50.000 jaioberritatik kasu bat emakumetan) existitzen dira X kromosoma bi dituzten gizonezkoak eta baita XY diren emakumeak ere.
Laurogeigarreneko hamarkadan agertutako biologia molekularreko teknologia berriei esker, iker-tzaile frantsesek Y kromosomaren papera zalantzan jarri ordez, kasu hauek erregela baieztatzen duten salbuespenak direla esan dute: Gizonezko hauek, X kromosoman Y kromosoma-zatitxo bat daramate, zeina beharrezkoa eta nahikoa izango bait da sexu maskulinoa erabakitzeko. Zati txiki hori bera izango da bestalde, XY emakumezkoen Y kromosoman faltako dena. Sexu-erabakitzailea beraz, Y kromosomaren beso laburrean kokatzen da, eta zati txiki hori da itxuraz, sexuaren espresioa alderantzikatzeko paper erabakikorra eta nahikoa jokatzen duena eta ez Y kromosoma bere osotasunean.
Oinarrizko aurkikuntza hau nazioarteko ikerketaren abiapuntua izan zen; David Page ren ekipo amerikarrari tranpolin gisa balio izan ziona. Izan ere, genetika modernoaren puntako teknikak erabiliz, Y kromosomaren zati batetik diferentziazio testikularraren gene giltzarria isolatu zuten. XY enbrioiaren maskulinizazioa erabakitzen duen gene horri TDF ( Testiscle Determining Factor = barrabilak determinatzeko faktorea) izena eman zioten. Bere papera enbrioian barrabilen formazioa eragitea izango da. Halaxe da, eta TDF gene hau ezean, naturak aukeratzen duen bidea emea sortzearena da.
Kromosomen izaerak markatzen du sexua.
Sexu maskulinoa eragiten duen TDF ezezagun horrek beraz, bi ekuazioko sistemaren ebazpena izan behar luke. Lehenengo ekuazioa kasu normalek emana da, hau da, TDF horrek XY gizonezkoetan egon beharko luke eta XX emakumezkoetan aldiz ez. Beste ekuazioa kasu patologikoez osatuko litzateke, hots, TDF hori XX gizonezkoetan egongo da eta XY emakumezkoetan ez. Ez dio axola lehenengo ekuazioari Y kromosomaren zein zatik erantzuten dion. Aldiz, bigarrenari erantzun diezaiokeen genea aurkitzea da benetako arazoa.
Horren ondorioz, biologia molekularreko metodoak erabiliz, arestian aipatutako anomalia genetikoak dituzten gizakien azterketei esker aurkitu dute TDF genea.
Ikerketaren bilakaera
Beraz lehen esandakori lotuz aurkikuntza honen etapak urratsez urrats ondorengoak lirateke:
1984ean, Pasteur Institutuko bi ekipok, mikroskopioan ikusi ezin zitekeen Y kromosomaren zati bat, XX gizonezkoen kromosometan aurkitzen zela frogatu zuten. Lehen aurkikuntza honekin, Y kromosoma bere osotasunean ikertu ordez, nahikoa zen TDF-ren zati horren azterketa egitea; zati hori bait zen XX aleotan agertzeagatik hauek arrak izatearen arrazoia. Gainera, oraingo honetan kasu normaletan, zati hori Y kromosomaren beso laburrean kokatzen zela ikusi zen.
Geroxeago, Pasteur Institutuko Jean Weissenbach doktorearen ekipoak eta Dunedin-eko beste ikertzaile batzuek, Y kromosomaren beso labur horren muturra (TDF–ren albokoa) eta X kromosarena berdinak zirela frogatu zuten. Hau bi eremu kromosomiko berdinen artean maiz gertatzen denez, bi mutur hauek elkartrukatu egin daitezke. Horrela Y kromosoman zegoena X-era pasatzen da eta alderantziz. Genetistek, bi kromosomen arteko trukaketa horri crossing-over deitzen diote. Hau gertatzen denean aita batek Y kromosomatik datorkion zati trukatu hori X kromosoman transmiti dezake, eta badakigu aitak X kromosoma transmititzen duenean haurra neska dela.
Kasu normaletan elkartrukatutako zati horrek ez darama TDF-rik. 1987an, Pasteur Institutuko ekipoak eta gero Bostoneko David Page doktorearenak, X eta Y arteko elkartruke, ( crossing-over ) batzuetan, oso eremu garrantzitsuari zegokiola erakutsi zuten, zeinak TDF genea bait zeraman. Kasu honetan, TDF genea anormalki Y kromosomatik X kromosomara pasatzen da. TDF daraman X kromosoma hori aitaren espermatozoideak transmititzen badu, XX neska ernaldu behar lukeen arrautzak, XX mutila sortuko du. Honela ulertzen da beraz, XX gizonezkoak agertzea eragiten duen mekanismoa.
Arazoa beraz, TDF genearen inguruan zegoen, zeina X eta Y arteko elkartrukatze genetiko amankomunaren eremutik hurbil bait zegoen. Amerikar ekipoak ikerketari ekin zion berriro. Lehentxeago ikusi ditugun ekuazioetako bigarrenari erantzunez, Y kromosomaren zati bat, hau da XX gizonezkoetan presente eta XY emakumezkoetan ausente zegoen zatia garbitzeari ekin zion.
Y kromosoman zehar zati txiki asko, urratsez urrats, isolatzen hasi ziren. Horrela, ADN zati txiki eta ordenatuak bere esku izango zituzten eta eremu kromosomiko osoa analizatu ahal izango zuten. Gainera, Y kromosomako 140.000 nukleotidotan zehar TDF genea zuen eremua aztertu ahal izan zen.
Ikerketa maila honetara iritsi ondoren, TDF genea horietako zein zati txikitan ezkutatzen zen bilatzea besterik ez zen falta. Horretarako, espeziearen eboluzioarekin erlazionaturiko ADN-aren propietateaz baliatu ziren: geneak izakiarentzat guztiz garrantzitsuak diren funtzioen ardura dute eta aldatu gabe agertzen dira animali espezie askotan. Gene hauek eboluzioan zehar kontserbatu egin direla esan ohi da.
TDF-ren eremuan egindako ikerketa horretan lortutako zati mehe horiek banaka-banaka hartu eta beste espezietako ADN-an agertzen direnak arakatuz, ikertzaileak TDF genea hautematen saiatu dira, eboluzioan zehar kromosoma-eremu hori ongi kon-tserbaturiko bakarra izango zenaren printzipioan oinarrituz.
Eta printzipioa bete egiten zen. Izan ere isolaturiko zati mehe horietako bakarra (TDF zeramana dudarik gabe) behi, untxi edo arratoien kromosomatan (eta harrigarriena dena, baita txorienetan ere) agertzen zen. Honek, TDF genea espezieen eboluzioan urrunetik datorrela frogatzen zuen.
Hurrengo urratsa TDF-ren lengoaia genetikoa deszifratzea izan zen. Eta deskribapena egiterakoan bera sortzea agintzen duen proteina aurkitu zuten. Proteina honek behatz itxura du eta behatz horrek zink-atomoa inguratzen du. Behatz horiek kromosomen ADN-aren helizean olagarro txiki baten antzera txertatzeko eta beste gene batzuk martxan jartzeko aginduak kontrolatzen dituzte. TDF beraz, barrabilen formazioa agintzen duen genea da.
Beraz, Y kromosoma kasu normaletan eta TDF genea daraman zatia kasu patologikoetan zelulen hunean agertzen denean, zinkezko behatza deituriko proteina horrek gene-katea martxan jarriko du:enbrioia arra izango da. TDF-rik ez duen zelula baldin bada ordea, zinkezko behatza delako proteina ez da existitzen eta ondorioz kateak geldirik dirau: enbrioia emea izango da.
Orain arte ezezaguna zen mekanismo-katea hori martxan jartzean gonadaren diferentziazioa eragingo da. Garapenaren 6. astean enbrioia ez da oraindik ez ar ez eme. Gonada oraindik organo indiferentziatua da; barrabiletik nahiz obulutegitik etor daitekeena. Astebete geroago, enbrioi arrean barrabilen egitura tipikoa agertuko da. Beraz, enbrioi-bizitzaren sei-zazpigarren astean hasten da TDF genea gonadan agertzen. Gene hau ezean, gonada hori obulutegi bilakatzen da.
Arazoa ez dago horren argi
TDF genearen isolaketa sexua erabakitzeko mekanismoak ulertzeko aurrerapausoa baldin bada ere, hau ez dela sorpresa izan onartu behar da. Izan ere, ordurako, Pasteur Institutuko ikertzaileek TDF hori zeraman Y kromosomaren zatia lokalizatuta bait zeukaten. Baina arazoa ez da hor geratu. Naturaren sekretua argitua zegoela uste zenean, David Page ren ekipoaren beste aurkikuntza batek sekulako harridura sorteraziko zuen zientzi munduan. Inork uste ez zuena gertatu zen, hau da, beste TDF gene bat aurkituko zuten; oraingo honetan X kromosomaren beso laburrean kokatutako genea hain zuzen. Beraz, sexua erabakitzearen prozesua ulertzeko gene bat ezezik bi ere kontutan hartuko beharko dira.
Hemendik aurrerakoak espekulazio hutsak dira eta mekanismorik probableenak ondorengo biak izan daitezke:
Bi geneak desberdinak dira. Beraz, gene horiek bi proteina-mota desberdin produzituko dituze: TDF-X eta TDF-Y. Bi proteina hauek elkartu egin beharko dira eraginkor izateko eta maskulinizazioaren katea martxan jartzeko.
X eta Y kromosomen TDF geneak berdinak dira. Ondorioz, TDF-ek proteina berbera produzitzen dute. Baina hau horrela izanik, TDF gene berberak dituzten XX enbrioek eta XY-ek, nola sortzen dituzte emeak eta arrak?
Page doktoreak honela azaltzen du bigarren mekanismo hau: ezaguna da bi X dituzten zelula femeninoetan X horietako batek ez duela eraginik: bere geneek ez dute funtzionatzen. Zelula bateko kromosoma bat ezeraginkor bihurtzeko gai den prozesua guztiz ezaguna da. Beraz XX zelula batean TDF gene bakar batek funtziontzen du; beste kromosomak aktibitaterik ez bait du. Berak bakarrik, TDF proteina-dosi bakarra produzituko du eta hau maskulinizazio-prozesua abiarazteko ez da nahikoa izango. Ondorioz emea jaioko da. X gene bakarra eta Y genea dituen zelulan, bai X eta bai Y kromosomako TDF geneek biek funtzionatzen dute eta bien artean proteina-dosi bikoitza produzituko dute, maskulinizazio-katearen prozesua martxan jarriz.
Ugaztunen ugalketa sexuatuaren sistema osoa beraz, dosi kontuan oinarrituko litzateke. Beraz kantitate kontua da: TDF dosi batekin emakumezkoa eta bi dosirekin berriz gizonezkoa. Hau da, gene-dosifikazioak konponduko luke arazoa; drosofilaren kasuan ikusitakoaren antzeko zerbaitek. Drosofilaren kasuan, lehentxeago esan dugunez, X kromosomen kopurua zen faktore erabakikorra. Gizakietan eta ugaztunetan sexuaren determinazioa bada, ozpin-euli txikian gertatzen denaren antzekoa da.
Guzti hau dena den, hasiera besterik ez da: ikusi dugunez David Page ren emaitzek arazo-mordoa sortzen du, eta esandako gauza asko, baldintzatu eta aztertu egin behar da oraindik. Sexu-determinazioaren lehenengo zeinua besterik ez da ezagutzen gaur egun, eta ez da gutxi! Baina barrabil-diferentziazioa abiarazteko martxan jarri behar den prozesu–multzoa eta X kromosomak eta Y kromosomak determinazio horretan jokatzen duten papera oraindik ezagutzeke dago.
Hemendik aurrera bi sexuen jatorrizko mekanismoak aztertzeko bideak irekita daude. Ikerketa berrietan murgildu aurretik, zientzilariek TDF-ren papera berraztertu egin beharko dute, kromosoma bakoitzeko TDF-aren informazio genetikoaren konparazio zehatzak eginez. Ondoren, dagoeneko proiektuan dauden, animali genetikaren inguruko esperimentua egiten hasiko omen dira: arratoi eme batean enbrioan TDF genea txertatu (arratoi transgenikoaz hitz egiten da) eta jatorrizko konstituzio genetikoaren arabera emea izan behar lukeena, egun batzuk geroago ar jaioko balitz, gene txiki horrek duen eginkizunari buruzko froga eztabaidaezina izango lukete. Txertaketa hau arrakastatsua balitz, mende honetako aurkikuntzarik aipagarriena burutuko litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f1d6b1449c60 | http://zientzia.net/artikuluak/minbiziaz-solasean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Minbiziaz solasean - Zientzia.eus | Minbiziaz solasean - Zientzia.eus
Donostiako Institutu Onkologikoa ezaguna da onkologiaren arloan egiten ari den lan handia dela eta. Guk gaur eguneko egoeraren berri izateko Jesus Mª Karrera eta Lurdes Aritziturri medikuengana eta Mari Jose Perez erizainburuarengana jo dugu.
Donostiako Institutu Onkologikoa ezaguna da onkologiaren arloan egiten ari den lan handia dela eta. Guk gaur eguneko egoeraren berri izateko Jesus Mª Karrera eta Lurdes Aritziturri medikuengana eta Mari Jose Perez erizainburuarengana jo dugu. Minbiziaz solasean - Zientzia.eus Minbiziaz solasean
Elkarrizketak
Donostiako Institutu Onkologikoa ezaguna da onkologiaren arloan egiten ari den lan handia dela eta. Eranskin honetan bertan, Institutuaren historiari buruz zehaztasun argigarriak ematen dizkigu Irigarai doktoreak. Guk gaur eguneko egoeraren berri izateko Jesus Mª Karrera eta Lurdes Aritziturri medikuengana eta Mari Jose Perez erizainburuarengana jo dugu.
Jesus Mª Karrera eta Lurdes Aritziturri.
I.X.I.
Elhuyar- Zein aurrerabide somatu da minbiziaren tratamenduan?
Erantzuna- Minbiziaren tratamenduan zein aurrerabide ikusten diren esatea ez da kuestio sinplea. Adibidez, minbiziak ez du kausa bakarra. Aurrerabideak alderdi desberdinetatik ikusi beharko lirateke; epidemiologia eta prebentzioaren ikuspegitik esaterako.
Zer egiten du Onkologikoak prebentzio-mailan? Prebentzio-mailan alde batetik presentzia edo informazio moduan, irratietan saio batzuk egiten ditu. Bestetik prentsan ezin du presentzia handia izan; hau ospitalea bait da eta ez egunkaria. Informazioa askotan nahi bezala ezin dugula banatu ikusten dugu, baina hori gure eskuetatik kanpo dago. Triptiko moduko liburuska bat daukagu egina prebentzioa bultzatzeko eta baita diagnostiko goiztiarra errazteko ere.
EEBBetan minbizien %50 sendatzen da gutxi gorabehera. Gure artean %35ean dago maila. %15eko alde hori prebentzio-lan egokia eginez kendu daiteke zailtasun handirik gabe.
Elhuyar- Diagnostiko goiztiarraz zer egiten duzue?
Erantzuna- Diagnostiko goiztiarrak Onkologikoak bakarrik egiten ditu, emakumezkoetan batez ere. Bularreko minbizia eta ginekologiari buruzko minbizienak alegia. Ginekologi mailan Papanikolau-ren testa eta zitologia egiten dira eta bular-minbiziari buruz miaketa eta gero mamografia.
Zesio bidezko tratamenduan erabilitako tresna.
I.X.I.
Termografiak eta, normalean ez dira egiten. Baztertua dago teknika hau. Normalean miaketak egiten dira eta gero pertsona segun zein adinetakoa den, mamografia bat eskatzen zaio eta xerografia. Xero-mamografia gutxitan. Gero zitologia ere bai, baina screening edo despistaje bezala. Miaketa eta mamografia dira gehienbat erabiltzen direnak.
Elhuyar- Gizonezkoekin zein arlotan egiten duzue diagnostiko goiztiarra?
Erantzuna- Gizonezkoetan egiten ari garena zera da: otorrino-mailan (laringea) eta liseri-aparatu mailan (ondestea). Gaur egun diagnostikorako hemokultiboa eta hemorragi testa erabiltzen dira batez ere.
Bestalde diagnostiko-mailan gaur egun asko erabiltzen diren teknikak scannerra eta erresonantzia magnetiko nuklearra dira. Guk horrelako tresnarik ez dugu Institutu Onkologikoan, Gipuzkoan beste zentru batzuetan badaudenez beharrezkoa ez delako. Scanner baten beharra daukagunean, gaixoa Erresidentziara eramaten dugu eta han egiten diote scannerra. Teknika hauek tumoreak zein tamaina hartu duen ikusteko erabiltzen dira. Guk normalean ekografia eta erradiografia erabiltzen ditugu zeregin honetarako. Medikuntza nuklearraren arloan gammagrafia egiten dugu.
Azken aldi honetan asko garatu den teknika bat antigorputz monoklonalena da. Bi erabilpen dauka honek: bata diagnostiko-mailan tumorea identifikatzeko gai direlako eta bigarrena tratamendu-mailan. Azken alderdi hau ez dago oraindik oso aurreratua. Antigorputz monoklonalen bidez botika sartzen da gorputzera eta horrela tumorea dagoen tokiraino zuzen-zuzenean eramaten da. Honelako tratamendu batek abantaila nabariak ditu, zuzena eta espezifikoa delako. Botikak ez du gorputz osoan buelta egin behar tumoreraino iristeko. Antigorputz monoklonalei esker zuzen-zuzenean behar den tokiraino joango da.
Diagnostikorako erabiltzen dugun beste teknika bat, markadoreena da. Markadoreak gaitzak gorputzean sortzen dituen substantziak dira eta tumoreen presentzia adierazten dute. Ez dira oso espezifikoak eta ez dute zein tumore den esateko adinako sentikortasunik. Odol-analisien bidez identifikatzen dira.
Elhuyar- Tratamenduari buruz zer esan dezakezue?
Mikroskopio elektronikoa.
I.X.I.
Erantzuna- Guk gehien bat kirurgi mailan egiten dugu lan. Kirurgia kontserbakorra edo ez-mutilatzaile izeneko hori egiten dugu. Mastektomietan adibidez, garai bateko joera bular osoa erauztea zen (hemen hori egin izan dugu), baina egungo joera bularra ahalik eta gehiena mantentzea da. Mastektomia egin beharrean tumorea bakarrik kentzen saiatzen gara. Gero, iridio erradioaktibozko orratzak tumorea zegoen tokiaren inguruan jartzen dira.
Tumorea segun eta nolakoa den —zer tamaina duen, noraino sartua dagoen—, karga bat ematen zaio iridioari. Orratz hauek egun batzuetan, hiru egunetan esate baterako, inplantatuta egoten dira. Oso teknika egokia da eragin lokala bakarrik duelako. Bularretatik aparte ezpain, mihi eta masaileko lesioetan ere erabiltzen dira orratz hauek.
Edonola ere, tumorea erauzi behar denean ez da bular osoa kentzen eta gainera ebakuntza berean protesia, silikona kasu honetan, ere jartzen zaio.
Tratamenduan erabiltzen den beste teknika bat, kirurgia eta erradioterapia da; erradioterapia interoperatorioa alegia. Kirofanoan gaixoaren gorputza irekita dagoenean, bera hartu eta erradiologi zerbitzura eramaten da. Han Betatroiaren bidez behar duen dosia eman eta buelta berriz kirofanora ixteko.
Elhuyar- Erradioterapia interoperatorioa noiz egiten da?
Erantzuna- Lehendabizi kirofanora sartzen da, eta gaitza ebakuntzaren bidez ken daitekeen ala ez ikusten da. Askotan hori egiterik ez dago eta orduan erradioterapiara eramaten da eta azkenik kirofanora itzultzen da ebakuntza bukatzera. Adibide bat jartzeagatik, garuneko tumore baten kasua har dezagun. Gaixoa ireki eta tumoreak lokalizazio txarra duela ikusten duzu. Orduan Betatroia aplikatzen diozu tumorea kentzeko.
Betatroia.
I.X.I.
Aipatu dugun hau kirurgia da, baina erradioterapiaren arloan badaude tratamendu-sesioak. Betatroia garrantzitsua da, teknika aldetik hobea delako. Garai batean erradioa erabiltzen zen. Gaur egun zunda batez egiten da; saioak kanpotik aplikatzen dira. Ez dago han inplanteak egin beharrik eta erradio-orratzik jarri beharrik. Gaixoarentzat erosogoa da.
Elhuyar- Tratamenduak laserraz ere egiten dituzuela entzun dugu.
Erantzuna- Laserra, ginekologi eta otorrino-mailan erabiltzen dugu batez ere. Ginekologi mailan, tumorea txikia baldin bada laserraz lurrinketa egiten da. Laserrak ez du operatzen. Zera, puntu batzuk hartzen ditu eta hango ehunak lurrindu egiten ditu eta han dagoen zauria senda daiteke.
Otorrino-mailan ere erabiltzen da, baina oraingoz otorrino-mailan ezin daiteke esan tumoreen aurka erabiltzen denik esan. Laserrak tumoreen aurka eragina duenik ez dago oraindik frogaturik. Arazoak daudenean, butxadurak eta antzekoak, gehiago irekitzeko, zabaltzeko, erabiltzen da.
Tratamenduan aipatu beharreko azken puntua inmunoterapia da, hots, gorputzak berak sortzen dituen baliabideak erabiltzea. Gorputzak gaitzari aurre egiteko substantzia batzuk sortzen ditu. Gure lana substantzia horiek indartzea izango litzateke; gorputzeko zelula batzuk atera, haiek manipulatu eta berriro gorputzera sartu. Etxe honetan horrelakorik ez da egiten ikerketa basikorik egiten ez dugulako; guk tratamendu klinikoa egiten dugu. Ikerketa basikoan aritzeko beharrezkoa den egiturarik ez daukagu. Inmunoterapiaren arazo hau hala ere, ikerketa-mailan dago oraindik.
Elhuyar- Zesioaren bidezko tratamendua zer den azalduko al diguzue?
Mª Jose Perez.
I.X.I.
Erantzuna- Zunda batez eta kanpotik egiten da. Zesioa material erradioaktiboa da eta honen bitartez irradiazio intrakabitarioan erabiltzen da. Hemen afterloading aparatua dugu. Honi esker material erradioaktiboa aplikatzen denean, ez dago gure esku artean. Aplikazio modu honi hotzetakoa esaten zaio. Barruan dagoenean urrutitik eta kontrol baten bidez martxan jartzen da aparatoa. Orduan zunda sartzen da noski. Erradiazio intrakabitarioa zer den jakiteko, gogoan eduki behar da iturri erradioaktiboa barruan, barrunbe natural batean, sartzen dela. Irradiazioa hortxe bertan oso handia da, baina hortik zentimetro gutxitara ia ez dago ezer. Efektu lokala du.
Elhuyar- Eta nola sartzen duzue zunda?
Erantzuna- Umetoki barruan sartu behar denean zabaldu egin behar da eta Hegar-en tutua erabiliaz 9raino zabaltzen da. Gero zunda sartzen da. Beste zunda batzuk ere sartzen dira: bata maskurian eta bestea ondestean. Hirurak desberdinak dira eta batera erabiltzen dira. Maskurian eta ondestean daudenak zer irradiazio iristen den neurtzeko dira, zeren eta maila batera iritsiz gero fistula seguru izango bait dugu. Bat tratatzeko da eta besteak kontrolatzeko.
Jeneralean tratamenduak konbinatuak izaten dira: batetik erradioterapia kanpotik ematen zaie eta bestetik barrutik egiten dena dago. Aplikazio hauek astean behin egiten dira. Nahikoa aplikazio luzeak izaten dira kanpo-erradioterapiekin konparatuz: 20-25 minutu inguru irauten du. Aplikatzen oso erraza da guretzat; oso erosoa da. Oraingoz ez dugu fistularik izan. Gaixoarentzat ere nahikoa erosoa da, bizimodu normala egin dezakeelako.
Lehen zesioa erabili ordez radioa erabiltzen zen. Desabantaila nabariak zituen radioak: eraginkortasun berdina izateko denbora gehiago eduki behar zen barnean, gainera maskurian eta ondestean ez zen kontrolik egiten eta gaixoak isolaturik egon behar duenez denbora luzez bakarrik egon behar izatea jasangaitza gertatzen zitzaion. Hilkortasuna asko jaitsi da zesioa erabiliz.
Elhuyar- Minbiziaren kontrako txertorik posible izango al da?
Erantzuna- Nik uste dudanez, minbiziaren aurkako txertorik ez da izango. Inmunoterapia aldetik zerbait egin liteke akaso. Adibidez linfozito batzuk hartu, haiek nolabait manipulatu eta haiekin txertoak egiten duen lan bera egitea lortu. Gainera minbizi-mota mordoa dago.
Elhuyar- Bukatzeko zerbait gehiago esan nahi al duzue?
Gammakamera.
I.X.I.
Erantzuna- Bai. Laserraren bidezko tratamenduari buruz zerbait erantsi nahi nuke. Gaur egun tratamendu alternatibo bat da: lehen umetoki-lepoko displasia horietan konizazioa egiten zen. Teknika honek ondorio txar bat izaten du: jeneralean haurdunaldietan abortoak errazago izatea. Gaur egun laserra erabiltzen dugu konizazioaren ordez. Konizazioa egiten da, baina kauterizatzean laserra erabiltzen da, ez elektrokauterioa. Desegin edo desagertu egiten da ehun koniko bat eta horregatik konizazio deitzen zaio; eta hilabete batera lepo hori lehen bezalaxe dago. Badaramatzagu bi urte honetan, eta orain arte nahikoa emaitza onekin.
Berriro egin behar izan dugu, baina ez jeneralean displasietan; baizik eta kondilomatan errepikatu tratamendua eta gainera ez dago oztoporik tratamendua errepikatzeko. Tratamendua anbulatorioki egiten da eta ez du anestesiaren beharrik. Lehen, adib., displasia arinak ez ziren tratatzen. Gerta zitekeen gainera displasia horiek berez atzera egitea (erregresio bat gertatzea) eta teknika, konizizioa, oso agresiboa zenez ez zen erabiltzen. Gaur egun, displasia arinak edo lebeak ere tratatu egiten dira, laser bidezko kauterizazioarekin teknikak askoz ere arrisku gutxiago duelako.
Kimioterapiaz eginiko tratamenduetan, bada aipatu ez dugun berrikuntza bat: port-a-cath esaten zaio. Tresna txiki bat izaten da, kirurgiaz azal azpian jartzen dena, eta botikak injekzioz jartzeko erabiltzen da. Honela gaixoaren bena bilatu behar izatea baztertzen da eta minak eta ondoezak murriztu egiten dira. Botika, mintz bat duen tresna horretan injektatzen da eta tresna gorputzean sakabanatzeaz, hedatzeaz, arduratzen da. Kanpotik gaixoari bulto txiki bat besterik ez zaio somatzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6eb911cae990 | http://zientzia.net/artikuluak/apo-zikin-horiek/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Apo zikin horiek! - Zientzia.eus | Apo zikin horiek! - Zientzia.eus
Apo arrunta Euskal Herriko anfibio anurorik ezagunena dugu, eta gehienentzat baita itsusiena ere. Apoaren aktibitatea ilunabarrean hasten da, eta bizimodu gautarra darama.
Apo arrunta Euskal Herriko anfibio anurorik ezagunena dugu, eta gehienentzat baita itsusiena ere. Apoaren aktibitatea ilunabarrean hasten da, eta bizimodu gautarra darama. Apo zikin horiek! - Zientzia.eus Apo zikin horiek!
Apo arrunta Euskal Herriko anfibio anurorik ezagunena dugu, eta gehienentzat baita itsusiena ere. Apoaren aktibitatea ilunabarrean hasten da, eta bizimodu gautarra darama.
Bufo bufo -ren begia
laranja
(...) "Zer esango dizuet bada apoaren alde –izaki doilorra bera–, izendatze hutsa aski da eta nazkarik gordinena sortzeko! Madarikatuen artean madarikatuena, edonork gaitzesten du. Guretzat zatarkeria bizia da; ikaragarrikeria guztiak irudikatzen dituen piztia. Zer egin ote du bada dohakabe horrek, gaitzespen unibertsalaren zentru bilakatzeko?
Itsusia! Soin biguna, itsu-mustuan oratutako masa informea da; alde dortsala, zapaldua eta kolore zikinekoa, bikor zurbilez hornitua ageri da. Itsusia! Hankak, laburregiak, ez dira gai sabel puztua lokatzetatik altxatzeko, eta hau, baldarki, arrastaka darama. Itsusia! Buru zabalean, ahoaren ordez, arraildura nardagarria ageri du; betazal handituen azpian, zorrostasun itzel eta begirada hunkigarriko begi nabarmenak ditu. Itsusia da! Edozein arriskuren aurrean puztu egiten da, larru-azal elastiko eta kadenaren azpian, zartako guztietatik babesten duen aire-geruza prestatuz.
B. calamita -ren begia
horia
Eta pozoitsua! Zulo ilunen baten hondoan, lokatzetan kizkurtuta, lohietako humore erigarriak xurgatzen ditu, bizkar aldeko bikorretan, arrisku-unetan jariatu eta soina bustiko dion esne-itxurako edena ekoizteko. Pozoitsua! Erasotzaileen begietara likido errekaria jaurtikitzen du –gernua–, zeinak bere mintasunaz begietako argia erretzen bait du. Hatsaren lizunaz airea ere kutsatzen du. Pozoitsua da! Ezpainetatik darion lerdeak lekuko belar eta fruituak kutsatzen ditu. Itxura nazkagarria bezain kaltegarriak dira bere oin-aztarnak.
Itsusia eta pozoitsua da!
Errukirik gabeko gerra bada, lurra, airea, ura eta begirada bera ere likisten dituen piztitzarrari!
Hori diote apoaren gaitzesleek."(...)
Hitz hauekin hasten da, J.H. FABRE entomologo eta naturalista frantziarra, duela ehun urte inguru gizakiak gaizkiletzat jo arren onuragarritzat dituen animaliei eskainitako liburuan apoaz mintzatzen deneko kapitulua. Eta XX. mendea amaitzear badugu ere, testu honetan azaltzen zaizkigun ideia nagusienek bizirik diraute egun.
B. bufo , apo arrunta; emea.
Apo arrunta ( Bufo bufo ) Euskal Herriko anfibio anurorik ezagunena dugu, eta gehienentzat baita itsusiena ere. Normalean 10-12 cm-ko luzera izaten badu ere, 15 cm-ra hel daiteke, gure mendi eta landetako anurorik handiena izanik.
Apoaren aktibitatea ilunabarrean hasten da, eta bizimodu gautarra darama. Ibiltari lasaia da eta jauziak egiteko gai ere bada, baina bere hanka motzak eta gorputz sendoa direla eta, ez du inolaz ere igelen liraintasunik lortzen. Hau gainera, bere bizimodu gautar eta lehortarragoarekin lotuta legoke. Izan ere, gauez jauzi handiak egitea ez bait da hain defentsabide egokia, nora erorirko den jakin gabe. Eta honi eta kolore lurtarrari esker, ikustezina bilakatzen da, bai depredatzaileentzat eta baita bere presa izango diren ornogabeentzat ere.
Normalean animalia bakartiak badira ere, udaberrian putzu eta erreketan biltzen dira ugalketarako, gainerako anfibio gehientsuenak bezalaxe. Sasoi honetan arren arteko borrokak ugari izaten dira. Akoplamendua –edo anplexua– zenbait egunez luza daiteke, eta denbora honetan emeak milaka arrautza jartzen ditu, metro batzuetako luzera duten lokarritan. Azken obuluak ernaldu ondoren bikotea banandu egiten da, berriro ere bizimodu bakartiari ekiteko.
B. bufo -ren arrautzak.
Animalia helduekin konparatuz, apoen apaburuak txikiak izaten dira, gehienez 4-5 cm neurtzen dutelarik. Kolore ilunekoak –ia beltzak– dira eta beren garapen-denbora uraren tenperaturari lotuta ageri da. Uzki zentrala, isats-mutur biribiltsua eta espirakuluaren zabalgunea ezkerrean izatea lirateke apaburu hauen identifikazio-zeinu nabarienak. Metamorfosiaren iraupena hilabete ingurukoa izan ohi da, lehorreratzen den apotxoak 10 mm-ko luzera izaten duelarik.
Benetan ikuskizun xelebrea eskaintzen dute apotxo hauek, udaberri amaieran edo uda hasieran, ehundaka batera putzutatik irten eta zilipurdika lehorreranzko lehen jauzi baldarrak egiten hasten direnean. Nork esan orduan, zertxobait hazita gizakion artean horren harrera txarra izango dutenik?
Eta egia esan, apoenganako gorroto bizi horren arrazoia bi ideiatan soilik aurkitzen da: batetik itxura itsusia eta bestetik pozoiak sortzen duen beldurra.
B. bufo , lokatzarekiko mimetismoa.
Eta itxurari buruz zer esan? Apoari arreta apur batez begiratu dion edonork, badaki jakin gure herriko gainerako animalien artean honen su-kolorezko begiak bezain bitxirik aurkitzea zaila dela. Itxura orokorrari dagokionez ordea, apoaren edertasuna –edo edertasunik eza (?)– bere bizimoduari dagokiona da, besterik gabe. Azal bikortsu eta kolore lurtarra derrigorrezko bait ditu, bai ehizerako eta bai beste ehiztariengandik ezkutatzeko. Beraz, eta eritziak eritzi, apoaren edertasuna berari komeni zaiona baino ez da.
Pozoiari dagokionez berriz, apoak lepoaren alde dortsalean (guruin parotoideo izeneko egitura berezi batzuetan) ekoizten duen esne-itxurako pozoia, defentsabide hutsa dela esan behar da.
Guruin berezi horiek jariatutako likidoan, bufotoxina izenaz ezagutzen diren substantzia toxikoak ageri dira, baina substantzia hauek, eragingarri izateko, odolera iristea derrigorrezkoa da, eta apoak ez du horretarako mekanismorik –ez hortzik, ez arantzarik, ez beste egitura gogorrik–. Hala ere, pozoi hau apoaren defentsabiderik egokiena izatera heldu da. Izan ere, etsairen batek apoa harrapatzen badu, guruin parotoideoek esnea jariatzen dute, eta honek depredatzailearen aho eta liseri-hodia erretzen ditu, erasotzailearengan okadak sortuz. Orain diogun nazka eta beldurra ere ez ote da prehistoriatik datorkigun esperientzia txarren baten oroitzapen ezkutua?
B. calamita , apo lasterkaria. Mimetismoa.
Apoak ez du inolako arriskurik gizakiontzat eta listu pozoitsu, lerde kutsakor eta hats erigarriei buruzko guztiak mitologia hutsa dira. Asko jota, apoa eskutan hartuz gero, eta esne edota gernuz bustiko balitz, eskuak garbitzea gomendatzen da, hauek begietara edo ermanez gero sumindurarik gerta ez dadin.
Baina kaltegabekoa ezezik, onuragarria ere bada apoa.
Tripazorro izugarria izanik, makina bat bare, kakalardo eta beste ornogabe jaten du egunero, baratza eta soroetan zehar egiten dituen ibilaldietan. Lescure-ren arabera (1965), apoak jaten dituen koleopteroen hiru laurdenak kaltegarritzat jotzen dira. Animalia goseti honen laguntza aspaldi ezagutzen da Inglaterran. Joandako mendean azokan saldu eta erosten ziren eta kontu handiz etxera eramaten, lorategi eta negutegietan bizi zitezen, bertako xomorroak jan eta landareak zainduz. Eta Euskal Herrian aldiz, baratzan bat aurkituz gero, makilamutur batean sartu, eta eguzkitan uzten da dohakabea, pixkanaka-pixkanaka lehor eta zimel dadin. Sari galanta gizarajoarentzat!
Apo arrunta ( Bufo bufo ) ezezik, Euskal Herriko hego-aldean apo lasterkaria ( B. calamita ) ere bizi da. Aurrekoa baino txikiago bada ere, orokorrean esandako guztia baliagarri da apo lasterkariarentzat, bai bizimodu eta biologiari dagokionez eta baita bere inguruan sortutako mitologiari dagokionez ere.
B. calamita , apo lasterkaria.
Izena, duen ohitura ibiltaritik datorkio; etsaiengandik ihes egiteko nahiz ehizerako, nahiago izaten bait du korrika egitea, jauzirik ia inoiz ere burutu gabe. Apo lasterkaria industailea da, eta lan horretarako aurreko eta atzeko hankak erabiltzen ditu, harea edota lur harrotan nahikoa bide handiak zabaltzen dituelarik. Elikadura, lur eta harean aurki ditzakeen inurriz osatzen da bereziki.
Banaketa geografikoari begira, apo arrunta ( B. bufo ) askoz ere hedatuagoa dugu apo lasterkaria ( B. calamita ) baino, eta ia Euskal Herri osoan aurki daiteke, nahiz eta Kantauri aldean hegoaldeko eskualdetan baino ugariago izan. Apo lasterkaria ( B. calamita ) aldiz, hego-aldean bakarrik aurkitzen da, salbuespen bakarrak kostaldeko koloniatxo batzuk izanik. Eskualde mediterranioan bizi diren koloniak sendoak diren artean, kostaldeko koloniatxo hauek galtzear daude. Izan ere, ugalketarako erabiltzen dituzten putzu gehienak lehortu egin bait dituzte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-380cade120db | http://zientzia.net/artikuluak/minbiziaren-prebentziorako-estrategiak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Minbiziaren prebentziorako estrategiak - Zientzia.eus | Minbiziaren prebentziorako estrategiak - Zientzia.eus
Minbiziaren prebentzioan erabiltzen diren estrategiak garrantzi nabarmena daukate hilkortasun-tasa murriztu eta sendatze-tasa handitu nahi badira. Egun, EEBBetan minbiziaren %50 sendatzen da eta Euskal Herrian %35 besterik ez.
Minbiziaren prebentzioan erabiltzen diren estrategiak garrantzi nabarmena daukate hilkortasun-tasa murriztu eta sendatze-tasa handitu nahi badira. Egun, EEBBetan minbiziaren %50 sendatzen da eta Euskal Herrian %35 besterik ez. Minbiziaren prebentziorako estrategiak - Zientzia.eus Minbiziaren prebentziorako estrategiak
Minbiziaren prebentzioan erabiltzen diren estrategiek garrantzi nabarmena daukate hilkortasun-tasa murriztu eta sendatze-tasa handitu nahi badira. Egun, EEBBetan minbizien %50 sendatzen da eta Euskal Herrian %35 besterik ez. %15eko aldea txikiagotzeko nahitaezko eragina izango du prebentzioak.
KARTZINOGENOEN DETEKZIOA
Minbiziari buruzko ikerketetan biosaioak ohizkoak dira.
I.X.I.
Kartzinogenoak detektatzeko, hau da, faktore minbizi-sortzaileak atzemateko, bide desberdinak erabiltzen dira. Hona hemen horietako batzuk:
Bide epidemiologikoak
Orain arte egindako azterketek erakusten digutenez, neoplasia gehienek, hau da, izaera tumorala duten ehun berriaren formazioek, neurri batean behintzat, faktore ez-heredagarrietan dute jatorria. Beraz, esfortzu bateratua egin beharko da arrisku-faktore horiek identifikatzeko eta eliminatu edo ahultzeko bideak garatzeko. Helburu horrekin egindako giza talde desberdinen arteko minbizi-tasen aldaketei buruzko azterketek, tresna eraginkorrenetariko bat eskaintzen digute. Izan ere, beste bide batzuk, ezin dira beti erabili; hala nola, animaliekin egindako azterketetan ondorioztatutako efektu kartzinogenoen eragina ezin da beti gizakietara estrapolatu.
Biosaioaren metodoa
Substantzia kimiko jakin batek izan dezakeen kartzinogenotasunak korrelazio handia du espezie desberdinetan. Horregatik substantzia kimikoak animalietan frogatzen dira, substantzia horiek gizakiengan izan dezaketen kartzinogenotasuna ezagutzeko. Era egokian egindako frogek animalietan neoplasiak sortzen badituzte, normalean kartzinogenotzat joko dira gizakientzat ere, eta horiei dagokien moduan tratatuko dira.
Animaliekin egindako frogen emaitzek eskaintzen dituzten ondorioei kasu eginez gero, posible izango da gizakia kartzinogeno horien eraginpean ez suertatzeko neurriak hartzea; izan ere, gizakiarengan minbizia eratu aurretik indukzio-denboraldi luzea igarotzen bait da. Ondorioz, minbizi-iharduera susmagarria duten substantzia kimikoen biosaioek minbizi-.prebentzioaren estrategiarako oinarrizko atala osatzen dute; berriki sintetizatutako konposatu kimikoek gizakiarengan duten eragina prebenitzeko aurretiazko esperientziarik ez dagoenean bereziki.
Baina animaliekin egindako biosaio hauek kostu handia dute eta oso motel egiten dira. Horregatik, froga azkarragoak eta ekonomikoagoak garatzeko esfortzuek lehentasun osoa izan behar lukete. Froga honen fidagarritasuna finkatzeko badago ere, konposatu kimikoen aurremiaketa selektiboan guztiz hedatuta daude eta saio anizkoitzeko sisteman edo in vitro froga-sailean guztiz gomendatuta daude.
ARRISKU HANDIKO INDIBIDUOEN DETEKZIOA
DNAn egon liteke zenbait minbiziren lehen kasua.
I.X.I.
Dagoeneko ezagutzen dira minbiziaren garapenari laguntzen dioten lesio batzuk. Adibidez, umetoki-lepoko displasia edo garapen-anomaliaren bat duten emakumeek, umetoki-lepoko kartzinomaren bat garatzeko arriskua emakume normaletan baino 1600 aldiz handiagoa dutela kalkulatzen da. Baina ikusi ahal izan denez, in situ kartzinoma kenduz gero lepoko kartzinoma erasotzailea prebeni daiteke.
Detekzioak eta lesio hauen tratamenduak minbiziak jo gabeko pertsonen arriskua murriz dezaketenez gero, lesio hauek identifikatu eta tratatzeko ahaleginak edozein minbiziren prebentzio-estrategian egon beharko luke.
Maila handiko sentiberatasun-egoerak
Askotan egoera heredagarri batzuk sentiberatasun gehituarekin elkartzen dira. Honen adibide argienetako bat xeroderma pigmentatua da. Eritasun autosomiko azpirakorra den gaixotasun honek ondorengo ezaugarriak ditu: DNAaren osaketa akastuna, eguzki-izpiekiko sentikortasun areagotua eta bizitzaren lehen faseetan larruazaleko minbizia jasateko arrisku dezentez handiagoa.
Minbiziarekiko sentiberatasun handiarekin elkartutako gaixotasun hereditarioen beste kategoria bat, tumore gainartzailearen sintomak deiturikoak dira. Eritasun hau, familia batzuetan tumore berezi batzuk ateratzen direlako, bizitzan zehar goiz somatzen direlako eta anizkoitzak izan daitezkeelako ezagutzen da. Teoria batek dioenez, etapa desberdinetan (gutxienez bi etapatan) gertatzen diren mutazio-prozesuen bidez sortzen dira gaixotasun hauek.
Lehenengo fasea, gorputzeko zelula bakoitzean presente dagoen aldaketa hereditarioan datza. Bigarrenak, enbrioi-garapenean edo horren ondoren lortzen den aldaketa inplikatzen du. Lehenengo urrats hori heredatu duten pertsonek, bigarrena burutzeko gai diren agente mutagenoengatik minbizia jasateko arrisku handia dute.
Minbiziarekiko sentiberatasunik handiena dutenen artean entzima-sistemen iharduera dago. Hauek, kartzinogenoen aitzindariak azken forma erradioaktibo bilakatzearen arduradun dira.
Sentiberatasun hereditarioa duten pertsonak identifikatzea posible den neurrian, kartzinogenoekiko esposizioa murrizteko eta lesio aurreneoplasikoei ekiditeko asmoz berrikuskapenak egiteko neurriak hartu behar dira.
Jagolaritza
Arrisku handiko pertsonak identifikatzeko, aldaketa aurreneoplasiko eta neoplasikoei ekiditeko ikuskapenak burutzeko eta neurri egokiz horiek tratatzeko, beharrezkoa da biztanle-taldeen behaketa sistematikoa. Gaur egun ordea, diagnostiko klinikoaren printzipioez gain, pertsona asintomatikoetan minbiziaren etapa goiztiarrak detektatzeko screening aren metodologia erabiltzea oso mugatua da. Helburu horretarako onartzen diren tekniken artean bi dira azpimarragarrienak: Papanicolau-ren testa umetoki-lepoaren azterketarako eta X izpien bidezko mamografia, screening ean erabilitako bularreko minbizi goiztiarra detektatzeko.
HEZIKETA
Analisi klinikoen laborategia.
I.X.I.
Arrisku kartzinogenoa duten faktoreen banaketa zabalak eta minbizi-garapenaren lehenengo etapak detektatzeak duen garrantziaren ondorioz, minbiziari aurrea hartzeko guztiz beharrezkoa da publikoaren heziketa eta baita profesional sanitarioena ere. Tragikoa da orain arte gure gizarteak tabakoarekiko izan duen jarrera, hainbat frogatan tabakoa minbizi-sortzaile nagusi gisa agertu den arren. Egoerahonek arreta gabeziaz gain, balore-sistemen arteko gatazkak, ikuspegi filosofiko, politiko,psikologiko eta sozioekonomikoak barne hartzen ditu.
Baliteke etorkizunean arazo berdin samarrekin aurkitzea, beste arrisku-faktore batzuk identifikatzen diren neurrian, zeren eta posible bait da minbiziaren pisua, era bateratuan iharduten duten kartzinogeno ahul askoren eraginpean egotearen ondorio izatea, eta ez hainbeste, kartzinogeno indartsu isolatuen ondorio. Gainera, arrisku-faktoreak salatzen dituzten frogak, bere lehenengo agerpenean ez dira ia inoiz erabatekoak izango, gehienbat animali azterketetan oinarritzen diren neurrian. Horregatik nahitaezkoa izango da biztanleriak arazoa modu egokian ulertzea, gizarte-erantzun eraginkorra eman ahal izateko.
ERREGULAZIOA
Arriskuei ekiditea segurtasun-arau eta –kode praktikoak garatuz ziurtatuko da. Gizartea, ohituraz, arau hauetaz fidatzen da pertsona edo azpitalde arriskutsuen ekintzetatik babesteko. Langileak, kontsumitzaileak eta beste zenbait biztanle kartzinogenoetatik babesteko zenbait arau badago lege-mailan. Dena den, argi dago arau horien garapena askotan kartzinogenotasun-frogaren ondoren joan dela eta baita arau horiek ez direla egoki bete ere.
Hala ere, iraganaldian arazoa konplikatua zen, agente zehatz baten kartzinogenotasuna finkatzeko zalantza eta eztabaidak zirela medio, eta giza biztanleriarentzat edozein arriskuk suposa zezakeena ebaluatzerakoan. Arazo hauek ebazpenik gabe segitzen dute, baina egon badaude proiektu
baliagarriak. |
zientziaeus-10b7559c86f4 | http://zientzia.net/artikuluak/minbizia-ezagutzen-elikadura-faktoreak-minbiziaren/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Minbizia ezagutzen. Elikadura-faktoreak minbiziaren epidemiologian - Zientzia.eus | Minbizia ezagutzen. Elikadura-faktoreak minbiziaren epidemiologian - Zientzia.eus
1984.ean Estatu Batuetako Minbiziaren Institutu Nazionalak, minbiziarekin loturiko arrisku-faktoreen sailkapenean, elikadurarekin erlazionaturikoei atxekitzen zizkien protzentaiarik handienak.
1984.ean Estatu Batuetako Minbiziaren Institutu Nazionalak, minbiziarekin loturiko arrisku-faktoreen sailkapenean, elikadurarekin erlazionaturikoei atxekitzen zizkien protzentaiarik handienak. Minbizia ezagutzen. Elikadura-faktoreak minbiziaren epidemiologian - Zientzia.eus Minbizia ezagutzen. Elikadura-faktoreak minbiziaren epidemiologian
1988/06/01 Karrera, Jesus Mari Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
1984.ean Estatu Batuetako Minbiziaren Institutu Nazionalak, minbiziarekin loturiko arrisku-faktoreen sailkapenean, elikadurarekin erlazionaturikoei atxekitzen zizkien portzentaiarik handienak.
Gero eta argiago dago, tumore gaizto askoren agente eragileak neurri handian kanpoko faktoreak direla. 1984.ean adibidez Estatu Batuetako Minbiziaren Institutu Nazionalak, minbiziarekin loturiko arrisku-faktoreen sailkapenean, elikadurarekin erlazionaturikoei atxekitzen zizkien portzentaiarik handienak. Institutu horrek honela banatzen zituen arrisku-faktore horiek taldeka:
Dena den, datu hauek ezin dira soilik (isolaturik) hartu. Minbiziaren eragina aztertzerakoan gizarteak azken urte hauetan osasunarekiko duen ikuspegi berria eta bizitza luzeagotzeko itxaropena ere, aurreko faktore horiekin batera kontutan hartzeakoak dira.
Baina faktoreak faktore, egia da Estatu-mailan, azken mende honetan, tumore gaiztoen ondorioz hilkortasun-tasak gorantz doazela: mende hasieran heriotz guztien % 1,3 zen minbiziagatiko heriotza, 1950ean % 16,9 eta 1979an berriz 19,6 izatera iritsi zen.
Gantzetan eta haragitan aberatsak diren dietak hesteetako-minbizian eragina omen dute.
I.X.I.
Sexua kontutan hartuz gero, hilkortasuna gero eta handiagoa da gizonezkoengan, biriketako minbizia nagusitzen delarik, eta baita emakumezkoengan ere, bularreko minbiziaren ondorioz.
Urteroko minbizi berriei dagokienez, Minbiziaren Erregistroek adierazten digutenaren arabera, Estatu espainolean 100.000 biztalentik 250-300 bitartean dago oraindik zoritxarrez.
Aldez aurretik zera aipatu behar dugu: azalpen honetan ez garela analisi epidemiologikoa urratzen saiatuko eta ezta bere barne-arazoak aztertzen ere. Minbiziaren estadio desberdinetan, nolabaiteko eragina izan dezaketen dietaren elementuak bakarrik bereiziko ditugu. Aipatu beharrekoa da hala ere, metodo epidemiologikoa eritasun luze eta degeneratiboak aztertzeko metodo baliagarria dela eta bestalde, arrisku-faktore hauek kolektiboki prebeni daitezkeela, hau da, osasun publikoaren arloa landuz gero.
Dieta eta zuntz-edukinak
Badirudi, barazki eta zereal gehiago janez gero, hesteetako minbizi-arriskua murriztu egiten dela. Arrisku-murrizketa janari horien bidez gorozkien bolumena handitu eta hesteetako iragatea azkartu egiten delako gertatzen da. Aldi berean, egon daitezkeen kartzinogenoak disolbatu eta kartzinogeno horiek heste-mukosan eragiteko ahalmena murriztu egiten da.
Ikerketa eta kontrol batzuk egin izan dira maila honetan, ohizko dietan zuntz-kantitate desberdinak irensten dituzten biztanleak konparatuz. Dena den, nahiz eta erlazioa dagoela onartu puntu ziurtaezin asko dagoenez, gaur egun ditugun datu epidemiologikoen arabera ezin zaio zuntz-edukin handiko dieta edonori aholkatu.
Zuntzetan aberatsak diren dietek minbizi-arriskua murrizten dute.
I.X.I.
Dieta batean, eremu desberdinetako minbizia eragiteko gai den elementu asko egon daiteke. Batzuk berez dira kartzinogenoak eta beste batzuk zelula gaiztoak bultzatu eta areagotzen dituzte. Ondoren, kaltegarriak izan daitezkeen elikagai batzuk aipatuko ditugu, baina adibide gisa soilik hartu behar dira; guztiak ez bait daude barne.
Gantzak
Gantzetan eta haragitan aberatsak diren dietak aipatu izan dira hesteetako-minbizian eraginik handiena zutenen artean. Jaki hauek behazun-azido eta esterolen gehiegizko formazioaren eta bakterio-ihardueraren, (gehienetan anaerobioa da) bidez substantzia kartzinogenetikoak eratzen dituzte. Gantza, prostatako eta bularreko minbiziarekin ere erlazionatu izan da. Dena den, badirudi hauetan zerikusi handiagoa gantz poliasegabeek dutela.
Bitaminak eta azaren familiako berdurak
Elikagai hauek nitrosaminen formazioa eragozten eta bakterio-aldaketak murrizten izango lukete eragina.
Zenbait kasu aztertuz, badirudi elikagai hauek birika, laringe, maskuri, aho, umetoki-lepo, heste eta prostatako minbiziekiko efektu babeslea dutela. Baina animaliekin egindako esperimentuek A bitaminaren gehiegikeriak zenbait minbizi-mota eragiten ez ote duen ere zalantzan jartzen dute.
Alkohola, kafea eta edulkorante sintetikoak
Frogatuta dago gehiegizko alkohol-kontsumoaren eta aho, faringe, hestegorri eta laringeko minbiziaren arteko erlazioa.
Zenbait azterketek adierazten dutenez, maskuriko minbizia areagotu egiten da kafezale amorratuetan.
Alkoholaren gehiegizko kontsumoak, minbiziaren sorrera lagun dezake.
I.X.I.
Edulkorante sintetikoei dagokienez, animaliekin egindako esperimentuek erakusten dutenez, hauetatik asko hartuz gero sortzen da. Dena den, emaitza hauek, oraingoz behinik behin ezin zaizkio gizakiari gainjarri.
Dietako beste zenbait agente
Beste hainbat agente ere garrantzitsu izan daiteke minbiziaren sorkuntzan, baina horien eragin zuzena baieztatzeko beharrezkoa da xehetasun handiagoko ikerketak egitea. Dena den aipatzekoak dira B aflatoxina, selenioa eta kontserbatzaile gisa erabiltzen diren nitratoa eta nitritoak.
Epidemiologiaren bidez eskuratutako datuak beraz, ez dira nahitaez erabatekoak, eta osasun publikorako interesgarriak izanik ere, ez dira derrigorrez hartu beharrekoak.
Minbiziaren aurkako zenbait gomendio
Beraz, gaur egun ez dagoela minbiziaren aurkako dietarik ondoriozta genezake, baina bai arazo honi aplika dakizkiokeen gomendio-multzoa, hala nola:
Kalori gehiegi dituzten janari-anoak murriztea.
Zuntz begetaletan aberats diren jakien kontsumoa gehitzea.
Gantzak eta batez ere animali gantzen kontsumoa murriztea, gantz-ekarpena kalori ekarpen guztiaren % 25 - 30 baino handiago izan ez dadin.
A eta C bitaminetan aberats diren elikagaiak maiz kontsumitzea (frutak, barazkiak, etab...).
Jaki ketu edo asko erretakoen kontsumoa mugatzea. Gauza bera ondutakoekin egitea.
Gehiegi maneatutako jakiei ekiditea.
Janari edo edari beroegirik ez hartzea.
Elikadura-erritmo egokia izatea: jatorduak zaindu.
Aho eta hortzetako garbitasuna mantentzea.
Alkoholismoa eta tabakismoa baztertzea.
Osasun publikoa areagotzeko oztopoak
Neurri hauek eta antzekoak izango lirateke beraz, ikerketa epidemiologikoen ondorioz osasun publikoa sendotzeko hartu beharrezkoak, baina sarritan aplikaezintzat jotzen ditugu. Zergatik? Zentzu honetan ondorengo arazoak aipatuko genituzke:
Minbiziaren aurkako dietarik ez egotea.
Elikadura-produkzioaren eta munduko biztanleriaren arteko desproportzioa. Ekonomiaren atzerapena.
Elikagaien produkziorako arazoak.
Gizarteak jan-edanerako dituen ohiturak aldatzeko eragozpenak.
Elikadura eta mantenuaren arloan heziketa-sanitarioaren garrantzia.
Beraz, osasun publikoa sustatzea helburu duen edozein egitarauk, hiru ardatz euskarri behintzat izan beharko lituzke: ikerketa epidemiologikoa, minbiziaren oinarrizko ikerketa biokimikoak eta ikerketa klinikoak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3678a969f37b | http://zientzia.net/artikuluak/erleak-nola-egiten-du-erlauntza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erleak, nola egiten du erlauntza? - Zientzia.eus | Erleak, nola egiten du erlauntza? - Zientzia.eus
Aurreko alean erle bakartiez luze eta zabal hitz egin genuen. Hala ere, badira naturan beste erle-mota batzuk. Saia gaitezen bada erle sozial direlakoen bizimoduaz zertxobait ezagutzen.
Aurreko alean erle bakartiez luze eta zabal hitz egin genuen. Hala ere, badira naturan beste erle-mota batzuk. Saia gaitezen bada erle sozial direlakoen bizimoduaz zertxobait ezagutzen. Erleak, nola egiten du erlauntza? - Zientzia.eus Erleak, nola egiten du erlauntza?
Aurreko alean erle bakartiez luze eta zabal hitz egin genuen. Hala ere, badira naturan beste erle-mota batzuk. Saia gaitezen bada erle sozial direlakoen bizimoduaz zertxobait ezagutzen.
Erlakumea zuhaitzaren abarretik zintzilik. Erlakumea, finkatutako koloniako erreginaz eta 15 milaren bat erle lagilez osaturik dago.
Erlauntz erleak tropiko aldean agertu ziren. Eta egun, oraindik han bizi dira irauten duten lau espezieetatik bik: Apis florea eta Apis dorsata espezieak hain zuzen. Beste biak, Apis cerana eta Apis mellifera , iparralderantz eta ekuatorearen hegoalderantz hedatuz joan ziren poliki-poliki. Beraz, neguak dakartzan atsekabeak gainditu beharrean aurkitu ziren: elikatzeko polenik eta nektarerik gabe zeuden eta tenperatura hotza zuten urtaro horretan.
Erle hauek irauteko garatu duten metodoa, kolonia instalatzeko habitakulu-motaren aukeraketan datza. Ondo aukeratua bada, kolonia urtetan biziko da. Bestela, lehenengo neguan hotza datorrenean akabatu egingo dira. Bizi-lekuaren egokitasuna, erle zaharrenen trebetasunean oinarritzen da; esploratzaile hauek bait dira aukeraketa egiten dutenak.
Kolonia berriak
Erleek, kolonia berria osatzean segitzen duten metodoari erlakumaketa deritzo. Erleek udaberriaren azken aldera osatzen dute erlakumea. Ugalketa oparoko aldiaren ondorioz, erlauntzaren populazioa asko hazten da, eta honek, babeslekua asetzea dakar berekin. Ondorioz, erlakumea eratzen da.
Badirudi, superpopulazio honek erregina alaben errutea dakarrela. Erreginarik indartsuenak, jadanik eraikita dagoen erlauntza heredatzen du. Hori erabakitzeko, lehendabizi erregina gazteen artean ezten-borroka izaten dute. Erregina berrien errutea aurreratua dagoenean, eta lehen erregina alaba ia jaio aurretik, erregina ama gutxi gorabehera 30.000 erle langilez osaturiko kolonierdiarekin joan da, babesleku berri batean kolonia berria finkatzeko asmoz.
Enbor huts batean eginiko erlauntza.
Erregina zaharra, atzetik segizioa daramala, hegalaldi zoroan urruntzen da erlauntzatik. Dozena bat metro ibili ondoren, erlakumea zuhaitz edo zuhamuxka baten adar gainean kokatzen da, bizar-formako piloa osaturik. Luze baino lehen, esploratzaileak norabide guztietan irteten dira babesleku berriaren bila. Esplorazio-hegalaldi hau ez da 10 km baino urrutirago iristen. Erle esploratzaileak erlakumeko zaharrenak izaten dira (lehen, erlauntzarako janaria biltzen zutenak) eta beraz, inguruneko paisaia ezagutzen dutenak. Erlakumearen %5 besterik ez dira izaten horrelakoak.
Erlauntzaren kokapen berria izango dena aukeratu ondoren, erlakumearen alde batetik bestera sigi-saga itxuraz hegan hasten dira, hegoekin era askotako soinuak ateratzen dituztela. Honela, beste erleei piloa apur dezaketela adierazten diete. Bernd Heinrich-ek (Vermont Unibertsitatekoa bera), erlakumeko populazio osoa hegan hasi aurretik, multzoaren tenperatura 36°Craino igotzen dutela frogatu du (hego-muskuluen funtzionamendu op- timorako tenperatura egokiena da hori hain zuzen ere).
Ondoren, esploratzaileak erlakumearen inguruan kokatzen dira, eta multzoan zehar bidea zabaltzen saiatzen dira, hegoak bibratuz. Pilotik zurrumurru zaratatsua sortzen da; soinu honek klimaxa lortuko du erlakumearen gainazal sendoa galdatu, eta erleez osoturiko kateak desegitean. Berehala, erlakume osoa hegaka hasiko da, airea zurrumurru sarkorraz bete eta milaka erle hegaldi urdurian hedatzen direla.
Hamar metroko erle-hodeia
Erlakumeak orduan 10 m-ko diametroa duen lainoa eratzen du. Erlakideak gordeleku berrirantz gidatzeko, erle esploratzaileak erlakumean barrena sartzen dira, noizbehinka aukeraturiko lekuranzko norabidea markatzen duten lerroak eginez. Hasieran erlakumea poliki joaten da, lehengo 30 metrotan poliki ibiliz, baina 200 m inguru egin ondoren, azeleratuz joaten dira, lurretik metro gutxi batzuetara 10 km/h edo gehiagoko abiadura lorturik.
Markatutako alea erregina da.
I.X.I.
Erlakumea erlauntza izango den punturantz hurbilduz doan neurrian, erle esploratzaileek geldi daitezen adierazten diete. Erleak orduan osatutako lainotik eroriz joango dira eta habitakuluaren sarreran kokatuz (enbor-zuloa, sustrai arteko barrunbea edo eta adarren bat). Abdomenaren azpi aldean kokaturiko Nassanoff guruinetik kongregazio-ferormona askatuko dute bertan.
Ferormona hau erlauntzaren sarrera markatzen duen seinale kimikoa dugu, erleek usain modura detektatzen dutelarik. Seinale horren ondorioz, erle guztiak bilduko dira barrunbearen inguruan. Orduerdia geroago, erlakumearen osagai guztiak salbu daude etxebizitza berrian. Garbiketan ordu asko igaro aurretik, abaraskak eraikitzen edota polena eta nektarea batzen hasiko dira. Kolonia berria finkatuta gelditu da.
Kolonia berriak arrisku ugari
Erlauntzaren fundazioak, arrisku asko du. Lehenbiziko negu beltza igarotzeko, koloniak hainbat traba gainditu behar du: toki aproposa bilatu, argizarizko abaraskez betetako erlauntza eraiki (honek energi gastu handia du berekin) gazteak negua pasa dezaten zaindu, eta aro gogor horretarako behar izango dituzten hornidurak metatu. Kolonia gehienek ez dute hori lortuko. Esaterako Ithaca (EEBB) inguruetako basoetan bizi diren koloniak luze aztertu ondoren, eraiki berriak diren kolonietan lehenengo negu hotza gainditzen dutenak %24 direla esan daiteke.
Erlea lorez lore ibiltzen da.
I.X.I.
Jadanik finkatuak zeudenetan berriz, %78 zen iraupen-tasa. Halaber, kolonia batek lehenbiziko negua (kritikoena, noski) gainditzen badu, beste bost inguru ere igaro ditzakeela frogatu da. Beraz, kolonia bat luzaro bizi daiteke, baina arrisku handiekin topo egiten du toki berria aukeratzean, eta hau dela eta, erlakumeak toki berria aurkitzeko ezin dezake hutsik egin. Kolonia bakoitzak erabaki bakar eta serioa hartu behar du, zenbait urtetan bizi ahal izateko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b07922e13bde | http://zientzia.net/artikuluak/itsas-erreserbak-zeelanda-berrian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itsas erreserbak zeelanda berrian - Zientzia.eus | Itsas erreserbak zeelanda berrian - Zientzia.eus
Zeelanda Berriak bere legezko lehen itsas erreserba, orain dela 11 urte sortu zuen. Orain Zeelanda Berriak behar bezala ezarritako lau itsas erreserba eta parke ditu, eta askoz gehiago ezartzeko plan ofizialak dituzte.
Zeelanda Berriak bere legezko lehen itsas erreserba, orain dela 11 urte sortu zuen. Orain Zeelanda Berriak behar bezala ezarritako lau itsas erreserba eta parke ditu, eta askoz gehiago ezartzeko plan ofizialak dituzte. Itsas erreserbak zeelanda berrian - Zientzia.eus Itsas erreserbak zeelanda berrian
Ekologia
Zeelanda Berriak bere legezko lehen itsas erreserba, orain dela 11 urte sortu zuen. Erreserbak legez ezartzearen ideia 1965ean jaio zen. 1970. urterako nazio honek bazituen itsaspekari-erakundeek eta itsas zientzilariek bultzatutako itsas erreserba espontaneoak. Handik urtebetera gobernuak gai honen inguruan lege bat atera zuen: Itsas Erreserben Legea. Legezko lehen itsas erreserba 1977an jarri zen erabat martxan. Orain Zeelanda Berriak behar bezala ezarritako lau itsas erreserba eta parke ditu, eta askoz gehiago ezartzeko plan ofizialak dituzte.
Mokia erabat babestuta Leigh-en. Arrantzalerik gabe, espezie asko ari da ugaltzen.
Dena den, Zeelanda Berriko itsas erreserbak oraindik oso esperimentu berriak dira. Ezinezkoa da esperimentuen emaitzak xehetasun osoz aurrikustea eta zaila aurrez zein joera egongo diren esatea. Itsas erreserbak sortu baino lehen, politikariek eta jendeak itsas zientzilariei zergatik behar ditugun galdetzen die, non kokatuko diren eta etekinak zeintzuk izango diren. Galdera guzti hauek arrazonagarriak dira, baina aieruak alde batera utziz ezinezkoa da beroriei erantzutea.
Zeelanda Berriko defendatzaileek dilema honi aurre egiteko bi bide dituzte. Lehena, zera da: ez-jakintasuna onartzea, baina erantzun egokiak aurkitzearen garrantzia azpimarratuz eta ustiapena erabat debekatuta esperimentuari jarraituz. Hau izan zen lehen itsas erreserbaren inguruan hartutako erabakia. Beste planteamendu bat zera da: erreserbaren helburuak mugatzea, zonaldea erabiltzen duen jendearekin kooperatzea, kaltegarriak diren iharduerak bakarrik debekatzea eta esperimentuak beharrezkotzat jotzen badu babesa handiagotzea. Hau zen Zeelanda Berriko bigarren itsas erreserbaren atzean zegoen ideia orokorra.
Lehen planteamenduan, esperimentuaren helburu nagusia ustiapenaren ondorio guztiak aurkitzea da. Honek zera esan nahi du: erreserbaren barruan arrantza egitea, dragatzea edo beste edozein iharduera debekatuta dagoela. Ondorengo helburua, etekinak baldin badaude zeintzuk diren frogatzea da. Horretarako, erreserbak publikoarentzat eta ikerlarientzat irekia egon beharko luke.
Itsas biologoei ongi datorkie Leigh-eko erreserba naturala. Hemen, urpekari bat Evechinus chloroticus itsas trikuaren populazioa aztertzen ari da.
Zeelanda Berriko Leigh-en, (lehen itsas erreserba, alegia) arauak sinpleak eta hertsiak ziren. Nahiz eta arrantzan egiteko debekuak Leigh-en ez dago ezer egiterik esan nahiko zuela uste izan, gero eta jende gehiagok bisitatzen du erreserba. Orain dela gutxi egindako azterketa batean agertzen denez, bisitari gehienek etorri aurretik badakite itsas erreserba dela, badituzte beren ibilbidean arrantzan egiteko lekuak, eta arau hertsidun erreserba gehiagoren beharra bultzatzen dute.
Erreserba oso ikerketa-leku aktibo bihurtu da. Erreserbako animaliak dentsitate eta banaketa naturalagoetan bizi dira, eta portaera naturalagoa dute. Lekuak esperimentuentzat eta grabaketa-ekipamenduentzat babesa eskaintzen du eta jarraipenerako segurtasuna. Xehetasun handiko mapak eta informazio piloa dago.
Bertako arantzaleak hasieran ez zeuden ados itsas erreserba jartzeaz. Orain, bere inguruan egiten dute arrantzan; eta erreserba barruko isileko arrantzaren aurka daude. Arrantzaleen ustez erreserbak arrain- eta karramarro-stock baliotsua eskaintzen die eta egoera mesedegarri izango zaie beraiei.
Kontrol hertsiak egon arren, Leigh-era bisitari asko hurbiltzen da. Udako asteburuetan hondartza jendez beteta dago.
Leigh-en hartutako planteamenduaren desabantaila zera izan zen: jendeak momentu hartatik aurrera lehendik zituen iharduerak burutu ahal ez izatea, baina inork ezin zuen bere iharduerak debekatzeko benetako arrazoirik aurkitu. Urte luzetako lana izan zen publikoaren sektore zabal bat esperimentua baliagarria zenaz konbentzitzea. Publikoak politikariak bultzatu zituen eta hauek, berriz, legeez arduratzen ziren administrariak. Ekintza martxan jartzeko prest zeuden unean, nahiago zuten helburu mugatuak zituen metodo alternatiboa.
Bigarren planteamenduaren arabera, kalteak sorterazten dituzten ekintzak baztertzea izango litzateke lehen pausua. Zonaldea erabiltzen duten pertsonekin luze kontsultatzea egokia dela dirudi, kalteak sortzen dituzten ekintzak zeintzuk diren pertsona horiei frogatuz.
Zeelanda Berriko bigarren itsas erreserba –Poor Knights deiturikoa– leku ikusgarrian dago eta bertako itsas biologia nazioko beste inon ez bezalakoa da. Inguruko irlak 20 kilometrora daude eta haitzetan espezie tropikal askotxo bizi da. Poor Knights oso urrun dagoelako, ez dago giza iharduerarik inguruan, urpekari eta itsasuntzi batzuk ezik.
Erreserbak babes mugatua bakarrik eskaintzen die arrainei.
Bigarren planteamenduak ere baditu bere desabantailak. Zaila da behar beharrezko diren arau konplexuak gogoraraztea eta ez da erraza arau horien arrazoiak ulerteraztea. Alde batetik, bisitariek arau hertsiagoak espero dituzte eta bestalde, bertara sartzeko ahalmena duten pertsonak defendatzaile bihurtzen dira. Posible da geroago babes-maila igotzea, baina arauak aldatzeak nahasketa sorterazten du. Zonalde hau oso berezia izanik eta maila batean kaltetu gabe dagoenez, etorkizunerako narriaduraren prebentzioa da helburu onuragarri bat, baina ez da hori besterik lortu.
Leigh-en, nahiz eta hasieran kontrako eritziak egon, planteamendu gogorrena suertatu zen egokiena. Ekosistema naturalaren inguruan ikertzeak dakartzan etekin ekonomiko, sozial eta zientifikoak eta gure ohizko ustiapen-mailaren benetako ondorioak oraindik sortzen ari dira erreserba honetan. Nazioan zehar antzeko erreserbak jartzeko planek, itsas espezie guztiak barne dituztelarik, Zeelanda Berriak gai honen inguruan eritzi garbia duela adierazten digute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d561f4289b78 | http://zientzia.net/artikuluak/minbizia-onkologiaren-gaurko-egoera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Minbizia. Onkologiaren gaurko egoera - Zientzia.eus | Minbizia. Onkologiaren gaurko egoera - Zientzia.eus
Zer da minbizia? Minbizia izaera gaiztoa duen eritasuna da. Minbizia tumorea da. Eta tumorea latinezko hitza da; hantura, inflamazioa esan nahi du.
Zer da minbizia? Minbizia izaera gaiztoa duen eritasuna da. Minbizia tumorea da. Eta tumorea latinezko hitza da; hantura, inflamazioa esan nahi du. Minbizia. Onkologiaren gaurko egoera - Zientzia.eus Minbizia. Onkologiaren gaurko egoera
Osasuna
Horra hor jendearen kezkak eta estutasunak sorterazten dituen hitza. Zer da minbizia? Zerk sortzen du minbizia? Zeintzuk dira bere sintoma edo zeinu nagusiak? Nola trata daiteke? Galdera horiei eta gure irakurleari burura etorriko zaizkion beste batzuei erantzuten saiatuko naiz ondorengo lerroetan.
Minbizia izaera gaiztoa duen eritasuna da. Minbizia tumorea da. Eta tumorea latinezko hitza da; hantura, inflamazioa esan nahi duena. Kistea, edo forunkulua ezin daiteke tumoretzat hartu; ezta larruazalaren azpian edo muskulu-ehunean pilatzen den odol-isuria ere. Tumoretzat ehun baten barnean gehiegikeriaz eta autonomoki zatitu eta ugaltzen diren zelulen multzoa kontsideratzen da, normalean.
Gorputzeko ehun guztiak izan daitezke tumoreen sorleku, edozein organotan kokaturik daudela ere. Eta non kokatzen diren edo zein ehunetatik eratorriak diren kontu, izen desberdinak hartzen dituzte: lipomak, sarkomak, osteomak, miomak, neuromak, etab. Ehun epitelialetik sortzen direnak dira kantzerrak, zentzu hertsian; aho, hestegorri, urdail, prostata, titi, umetoki-lepo eta bestelako ehun epitelialetan sortuak, adibidez.
Tabakoa eta minbizia lotzen dituen propaganda-kanpaina baten iragarkia. Britainia Haundian eginikoa da.
Eta nondik dator, bada, kantzer hitz hau? Grekozko KANKREI hitzetik hain zuzen; KARRAMARRO esan nahi duenetik. Eta zergatik izendapen hori? Ehun tumorala inguruko ehunetan irmoki itsasten delako, edo agian tumorearen inguruko odol-basoek eta linfatikoek karramarroaren hanken antza hartzen dutelako.
Tumoreak onberak edo gaiztoak izan daitezke. Lehenengoetan zelulak azkar ugaltzen dira, beren forma eta sortzen dituzten entzimen funtzioa aldatu gabe. Beren zelulek ez dituzte gertuko ehunak inbaditzen, eta ez dira barreiatzen gorputzean barrena. Tumore gaiztoak, ordea, zelula atipikoz osatuak daude. Zelula hauek heldugabeak dira, oso azkar hazten dira eta inguruko ehunak inbaditzen dituzte beren mugak errespetatu gabe. Askotan zelula kantzerosoak linfa-hodi edo odol-basoetan barrena barreiatzen dira beste ehunetara, hauetan metastasiak, h.d. kantzer berriak, sortuz.
Aurreko bereizketa hori ez da beti hain argia. Zoritxarrez zenbait kasutan, tumore bat onbera izatetik gaiztoa izatera pasatzen da, edota kokatua dagoen lekuagatik oso ondorio txarrak ekar ditzake, nahiz eta onairea izan (garunekoak, adib.). Bestalde, tumore gaiztoek zenbait kasutan hazkunde motel eta geldoa dute, gaixoa urte askotan bizi daitekeelarik.
Minbizia ehun eta organo guztietan ager daiteke, maizenik erasaten direnak urdaila, hestea, birika, titia, umetokia, prostata eta ahoa izanik. Minbizi-mota bakoitzak bere zeinu bereziak ditu, tumorearen susmoa eman diezaguketenak, eta horregatik zeinu horiek ahalik eta azkarren sumatu eta atzematea komeni da. Horrela, diagnostikoa azkar egitea lortuz gero, minbiziak eboluzio-denbora laburra izango du, eta zelula kantzerosoak beste ehunak inbaditu aurretik lan egin dezakegu.
Guzti horretarako komeni da heziketa sanitarioa hobeagotzea. Bide honetan, diagnostikorako lagungarri gerta daitezke zenbait minbizi-motatan egiten diren miaketa sistematikoaren kanpainak; adibidez, miaketa ginekologikoa eta titi-azterketa, adin jakin batetik aurrera umetoki-lepoko eta titietako minbiziaren diagnostiko goiztiarra egiteko burutzen direnak.
Tratamenduari dagokionez, gaur egungo ezagutzekin, ongi aplikatzen direnean, dauden minbizietatik heren bati ekidin dakiokeela esan genezake, beste heren bat senda daitekeela eta sendaezinezko minbizirik gehienetan mina ezabatzeko eta arintzeko bitartekorik badugula.
Hiru dira gaur egun minbiziaren tratamenduan funtsezko baliabideak: kirurgia, erradioterapia eta kimioterapia, askotan hiru tratamendu-mota horiek elkarrekin konbinatu beharra dagoelarik. Zenbait kasutan, kirurgia egin ondoren komenigarri gerta daiteke erradioterapiaz jarraitzea, operazio bitartean tumoretik askatu eta odol-korrontearen bidez gorputzean zehar hedatu diren zelula kantzerosoak suntsitzeko.
MINBIZIAREN KONTRAKO DEKALOGOA
Zenbait minbizi-mota ebita daiteke.
1. Ez ezazu erre. Erretzaile bazara, utz ezazu tabakoa ahalik eta lasterren, eta ez erre besteren aurrean.
2. Edari alkoholikoekin neurriz ibili.
3. Eguzki-esposizioaren gehiegikeriak baztertu.
4. Osasun eta segurtasuneko arauak bete, langiroan bereziki, minbizia sor dezakeen edozein substantziaren produkzio, manipulazio edo erabilerari buruz.
Ondorengo bi arauei jarraituz gero, zure osasuna hobetzeaz gainera, minbizi-mota batzuk jasateko arriskua murriztu egiten da.
5. Jan itzazu sarritan fruta eta barazki freskoak, eta zuntz-edukin altua duten zerealak.
6. Pisu-gehiegikeriarekin kontuz ibili eta gantz-kontsumoa murriztu.
Minbizi-mota gehiago sendatuko lirateke lehenago atzemanez gero.
7. Zoaz zure medikuarengana kozkorren bat, orinen batean aldaketarik edota ez ohizko odoljariorik nabaritzen baduzu.
8. Zoaz medikuarengana ondorengo asalduraren bat modu iraunkorrean baduzu: eztula, erlastasuna, libratzeko azturen aldaketa edo arrazoirik gabeko pisu-galera.
Emakumezkoentzat
9. Egizu aldizka baginako frotis bat.
10. Kasu egiezu zure bularrei, eta ahal izanez gero, egizu berrogeitamar urtetik aurrera mamografia bat bost urtetik behin.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4a21c0251350 | http://zientzia.net/artikuluak/gipuzkoako-institutu-onkologikoa-zer-izan-den-eta-/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gipuzkoako institutu onkologikoa. Zer izan den eta zer den - Zientzia.eus | Gipuzkoako institutu onkologikoa. Zer izan den eta zer den - Zientzia.eus
Badira berrogei urte baino gehiago Institutu Onkologikoa minbiziaren aurka borrokan ari dela.
Badira berrogei urte baino gehiago Institutu Onkologikoa minbiziaren aurka borrokan ari dela. Gipuzkoako institutu onkologikoa. Zer izan den eta zer den - Zientzia.eus Gipuzkoako institutu onkologikoa. Zer izan den eta zer den
Badira berrogei urte baino gehiago Institutu Onkologikoa minbiziaren aurka borrokan ari dela. Tratamendurik berrienak ematen zitzaizkien gaixoei; Radioa, Erradioterapia eta Kirurgia ziren baliozko metodoak garai hartan.
Sarrera
I.X.I.
Badira berrogei urte baino gehiago Institutu Onkologikoa minbiziaren aurka borrokan ari dela.
Orain dela 60 urte, 1927. urtean, Aiestaran mediku kirurgilaria Academia Medico-Quirúrgica ko lehendakari zen eta urte hartan hitzaldi guztiak minbiziari buruz eman ziren.
Medikuen artean, eta baita Gipuzkoako elkarte askotan ere, oso barrura sartu zen minbiziaren aurka zerbait egiteko asmoa.
Baina, 1933. urtera arte ezin izan zen Donostiarako eta Euskadirako izango zen lehenengo ospitalea, hau da, Institutu Antikantzerosoa , sortu.
Lehenengo zuzendaria Luis Aiestaran kirurgilaria izan zen eta harekin batera mediku ezagunak laguntzaile izan ziren: Iparragirre, Irigarai, Anguera, Barriola, Llombar, Gastamintza, etab.
Tratamendurik berrienak ematen zitzaizkien gaixoei; Radioa, Erradioterapia eta Kirurgia ziren baliozko metodoak garai hartan.
Handik urte batzuetara, 1951. urtean, Aurrezki-Kutxa Probintzialak bere Ekintza Sozial Propiotzat hartu zuen eta orduz gero Institutu Onkologiko deitzen da.
Tratamenduak
Hemen egiten diren tratamenduak bi motatakoak dira: batzuk sendatzeko intentzioz egiten dira eta besteak mina kentzeko eta minbizidunaren azkeneko momentuak arinago eramateko. Hemen sartuko litzateke
Oinazearen tratamendua
deitzen den espezialitatea; batzuetan botikekin eta beste batzuetan Erradioterapiarekin (minbizia hezurretan edo hezur muinetan dagoenean) tratatzen dena.
Isotopo erradioaktiboen laborategia.
I.X.I.
Baina lehendabiziko tratamendua da guk atsegin duguna eta minbizia sendatzeko edo urte askotan ongi bizitzeko posibilitate gehien dituena.
Tratamendu horiek nola eta nork manatzen ditu?
Gehienetan, ospitale honetan protokoloak eginak daude eta edozein sendagilek, gaixo baten aurrean, erabaki bat har dezake. Lehenengoa eritasuna ondo eta ziur non sortu den eta noraino iritsi den jakitea da. Hori jakinda, erraza izango da protokoloarekin nork hasi behar duen, eman beharreko tratamendua zein den eta sendatzeko daukan posibilitatea jakitea.
Eta horretan egongo da gure zalantzarik handiena. Askotan kirurgiak hasi beharko du minbizia kentzen, eta haren ondoren, erradioterapia edo kimioterapia eman beharko zaio gaixoari.
Beste batzuetan, biopsia ondoren eta minbizia zein motatakoa den jakinda, erradioterapiarekin hasiko gara eta honekin bakarrik sendatzen da.
Tumoreak handiak badira, bilkura bat egin beharko dugu hiru espezialitateko medikuek, eta denen artean nondik hasi aukeratuko dugu. Kasu horietan, gehienetan kimioterapia ematen diegu lehendabizi eta murriztu ondoren beste tratamenduren bat aurkitzen da.
Zer esan nahi du honek? Gaur egun ez dagoela tratamendu bat bakarrik gaixo gehienentzat. Horregatik gaur egun Diziplina anitzeko tratamendua da minbizi gehienetan aplikatzen dena eta horrela egiten ez bada ezin da sendatu, noizean behin baizik. Horregatik Onkologi Ospitale Monografikoak dira hoberenak, gaur egun minbiziari aurka egiteko.
Horrek, lehenago esan dugun bezala ospitale batean espezialistak biltzen badira, eta aparatu propioak jartzen badira, gauza asko egin dezakegula eta gutxienez bitik bat senda daitekeela esan nahi du.
Erradioterapi zerbitzua
I.X.I.
Zerbitzu honetan egiten diren gauzak aipatuko ditugu orain:
Gaixo batzuk zuzenean beste ospitaletatik bidaliak etortzen dira. Batzuk kirurgi zerbitzu batean operatu ondoren eta batzuetan diagnostikoa eginda, tratamendu berezia eman diezaiegun.
Batzuetan erradioterapia izaten da lehenengo tratamendua, baina gehienetan bigarren edo hirugarrena izaten da. Askotan Kirurgia eta Kimioterapia izaten dira lehenengoak.
Gugana etorri ondoren, zer irradiazio-mota eman behar zaion jakin behar dugu. Hiru motatakoak dauzkagu: kanpo-erradioterapia , tumoreen barrutiko erradioterapia edo hauen gainean Curieterapia deitzen dena, eta hirugarrena ukipen-erradioterapia , azaleko tumoreak tratatzeko eta sendatzeko. Hauetan %100 sendatzen dira gehienetan.
Tele-erradioterapia edo kanpotik ematen dena bi klasetakoa izaten da: bat Betatroi izeneko makinarekin ematen dena eta bestea Kobaltoak ematen duena.
Tumorea bakarra denean bere lokalizazioak esango digu hoberena zein den gaixo bakoitzarentzat. Batzuetan erradioterapia ere ematen da kimioterapia tratamenduaren erdian. Orduan, erradioterapia bukatu ondoren, kimioterapi zerbitzura pasatzen da berriz.
Honek zera esan nahi du: alegia, guk gutxitan ematen dugula tratamendu bakarra eta gehienetan minbiziaren tratamendua denen artean egin behar dela, ondoriorik onenak lortzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b177141af9c3 | http://zientzia.net/artikuluak/gorputz-barneko-irudiak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gorputz barneko irudiak - Zientzia.eus | Gorputz barneko irudiak - Zientzia.eus
Giza gorputzeko organoak lanean ikustea ahalbidetzen duten tresna berri asko sortzen ari da. Teknologia berriek, gaur egun, gorputzaren barnea ikusteko aukera ematen diete medikuei kirurgiaren traumarik gabe.
Giza gorputzeko organoak lanean ikustea ahalbidetzen duten tresna berri asko sortzen ari da. Teknologia berriek, gaur egun, gorputzaren barnea ikusteko aukera ematen diete medikuei kirurgiaren traumarik gabe. Gorputz barneko irudiak - Zientzia.eus Gorputz barneko irudiak
Medikuntza
Giza gorputzeko organoak lanean ikustea ahalbidetzen duten tresna berri asko sortzen ari da. Teknologia berriek, gaur egun, gorputzaren barnea ikusteko aukera ematen diete medikuei kirurgiaren traumarik gabe. Honen ondorioz azken 15 urteotan aurrerapen handiagoak egin dira diagnosian, medikuntzaren historia osoan baino.
Tomografia konputerizatuzko scannerra.
Gaur egun, odola arterietan zehar higitzen ikus daiteke edo bihotzaren muskuluzko pareta markatzaile erradioaktibo bat zurgatzen, edo atakea izan duen bihotz baten arterietan blokeoa non dagoen ikus daiteke. Umea jaio baino sei hilabete lehenago bere amaren sabelean dagoenean nola mugitzen den ere garbi ikus daiteke. Artikulu honen xedea, berrikitan garatu diren teknika hauei errepasotxo bat ematea da. Hona hemen teknika berri horiek zeintzuk diren:
Tomografia konputerizatua
Britainia Haundian asmatu zen metodo hau 1972an. Teknika honen bidez, funtsean, X izpiz eginiko irudiak konputagailu-kode digital bihurtzen dira, bereizmen handiko bideo-irudiak egiteko. Erabiltzen diren konputagailu-grafikoak, urrun egindako saiakuntza espazialetan lortutakoak burutzeko erabiltzen direnen antzekoak dira. Hezurren egiturak xehetasun handiz erakutsiz, tomografia konputarizatuak garunetako, biriketako edo beste organo batzuetako ehun normalen eta anormalen arteko diferentzia txikiak nabarmentzen ditu.
Oraindik garatzen ari den teknika izan arren, hiru dimentsioko tomografia konputerizatua zerbitzu bikaina eskain-tzen hasia da kirurgia berreraikitzailean. Wilhelm Konrad Röntgen fisikari alemanak 1895.ean X izpizko lehen fotografia egin eta handik hilabete batzuetara medikuak X izpiak erabiltzen hasi ziren hezurren hausturak diagnostikatzeko. Izpi misteriotsu haiek zurgatu egiten zituen hezurren egitura dentsoak eta itzalak agertzen ziren filmean. Baina ehun bigunak errazago zeharkatzen zituzten izpiok, eta haiek ez ziren garbi azaltzen irudietan.
Ordutik hona teknika asko garatu dira X izpizko irudi garbiagoak lortzeko. X izpizko zenbait makina aurreratuk, datuak digitalizatuz, ehunen irudi zehatzak eskaintzen ditu.
Ume osasuntsu baten gorputz-enborraren erresonantzi magnetiko nuklearra.
Tomografia konputerizatuzko scanner batek, X izpizko azal mehe batez gorputza zeharkatuz, barneko ehunen zeharkako ebaketa-irudi bat eskaintzen du. Angelu batetik bakarrik gorputza erakusten duten ohizko X izpizko erradiografiak interpretagaitzak izan daitezke hezurren, muskuluen eta organoen itzalak elkarren gainean geratzen direnean. Kaltzioarena bezalako molekula handiek zurgatu egiten ditzute X izpiak, hauek gorputzean zehar iragaten direnean, eta hein batean ezkutatu egiten dute haien atzean dagoena (1).
Tomografia konputerizatuan oinarritutako makinek, ordea, angelu askotatik hartutako ikuspegia ematen duen gorputzaren ebakidura bat erakusten dute, X izpiak jaurtikitzen dituen hodi bat gaixoaren inguruan biraraziz (2).
Gorputzaren atzean kokatutako dektektore sentikor batzuek scanner-ak ikusten duena erregistratzen dute eta ordenadore batek konparatu egiten ditu ikuspegi desberdinak bideo-irudi bakar bat eskaintzeko.
Erresonantzia magnetikozko irudigintza
Teknika iraultzaile honen asmakuntza 1895.ean Wilhelm Konrad Röntgen-ek X izpiekin bere garaian eman zuena bezain aurrerapauso handia izan daiteke medikuntza modernoarentzat.
Hidrogeno-atomoak eremu magnetiko baten eraginaren pean jartzen direnean lerrokatu egiten dira. Hauxe da erresonantzia magnetikozko irudigintzaren oinarria. Atomo hauei irratimaiztasun bat zuzentzen bazaie, beren nukleoen lerrokapena aldatu egiten da. Irrati-uhinak itzaltzen direnean, nukleoak lerrokatu egiten dira ostera eta seinale elektriko txiki bat transmititzen dute.
Gorputza nagusiki hidrogeno-atomoz osatua denez, irudi bat sor daiteke itzultzen diren pultsuen bidez, ehunak eta hezurren muina inoiz ikusi ez diren bezala erakutsiz.
Erresonantzia magnetikozko irudigintza garestia da. Ekipamendua elektroiman handi batek, irratimaiztasun-sorgailu batek eta ordenadore batek osatzen dute. Multzo honen salneurria 230 milioi pezetakoa da. Gainera kanpoko irratimaiztasunetatik guztiz isolatutako gela batean egon behar du tresneria honek. Gela honen prestakuntzaren kostua beste 112,5 milioi pezetakoa izan daiteke.
Zenbait gaixo ezin da jarri eremu magnetiko horren barnean, hala nola pausomarkagailua dutenak edota gorputzean metraila-zatiak edo iltzeak dituztenak esate baterako. Metal-zati horiek erauzi bait ditzake gorputzetik imanak.
Hasieran kezka handia zuten imanak giza gorputzean izan zezakeen eraginaz. Giza oroimenean ondorioak izan ote zitzakeen ere pentsatu omen zuten. Horregatik, hasieran, 1974. urtean, tipula bat ikuskatu zuten. Barneko eraztunak ederki ikusten zizkioten. 1977an lehenengo aldiz giza ehun bizi bat ikusi zuten: eskutur bat. Bi urte geroago zientzilari ausart batek, bere garuna azter zezaten burua eremu magnetikoan sartu zuen.
1980an hasi zen hedatzen teknika hau eta gaur egun 400 makinatik gora ari dira lanean EEBBetan.
Zenbait gauzatarako, erresonantzia magnetikozko irudigintza, tomografia konputerizatua baino egokiagoa da. Adibidez, garuneko materia zuria eta ur ugari duen materia grisa bereizteko. Hortzak eta hezurrak aldiz, ur gutxi dutenez ez dira azaltzen erresonantzia magnetikozko irudietan. Honek bere abantailak ditu, zeren hezurrez inguraturiko ehunak, hala nola bizkarrezurraren muina, ikusteko aukera ematen bait du.
Erresonantzia magnetikozko irudigintzan erabiltzen diren elektroiman indartsu horiek helio likidoz hoztu behar izaten dira. Sortzen duten intentsitate handiko eremu magnetikoak eragin handia du hidrogenoaren nukleoa osatzen duen protoi bakarrean. Ziben antzera biraka ibiltzen diren protoien ardatzak norabide guztietara zuzenduak egoten dira normalean, batere ordenarik gabe. Scanner-aren eremu magnetikoaren barnean, ordea, indar-lerroaren arabera lerrokatzen dira. Alabaina, lerrokatuta egonik ere, maiztasun jakineko prezesio-higidura izaten dute. Eremu magnetikoa zenbat eta bortitzagoa izan, are eta handigaoa izaten da maiztasun hori.
Scanner-ak prezesio-higiduraren maiztasun bereko irrati-pultsu batez protoiak eszitatzen dituenean, hauek deslerrokatu egiten dira higidura biribila deskribatuz eta irrati-seinale bat emitituz.
Konputagailu batek, arakatutako arearen irudi bihurtzen ditu seinaleok. Irudiak hidrogeno-atomoen dentsitate-diferentziak nabarmentzen ditu. Hidrogenoak ur-edukina adierazten duenez, medikuek irudia ehunak bereizteko erabil dezakete.
Zientzilariek hidrogenoa aukeratu dute teknika honen oinarri bezala, elementu hau gorputzean oso ugaria delako eta propietate magnetiko bereziak dituelako. Beste elementu batzuetan oinarritzen diren teknikak ere ari dira ikertzen. Izan ere, sodioaren eta fosforoaren propietateek, adibidez, bihotz-atakeen aztarnak sala bait ditzakete.
Erresonantzai magnetiko nuklearreko espektro honetan, horiz buruko tumore bat ikus daiteke.
Irudia sortzeko, konputagailuak kaxatxo txikiz osatutako hiru dimentsioko sare bat eratzen du. Hiru dimentsio hauei X, Y eta Z deitzen baldin badiegu, lehenbizi eremu magnetikoa Z norabidearen arabera aldatzen da, gaixoaren burutik oinetarantz plano bat definitzeko. Plano honen barnean protoiak f maiztasun baten araberako oszilazio-higiduraz mugitzen dira. Orduan haril batzuek irratimaiztasuneko pultsu bat igarotzen dute. Protoien oszilazio-higiduraren maiztasun berekoa da pultsu hau.
Protoiak lerrokatu baino lehen, beste haril batzuek denbora labur batez planoaren Y norabideko erresistentzia magnetikoa aldarazten dute. Honen eraginez protoiek abiadura desberdinetako oszilazio-higidurak deskribatzen ditzute planoaren goitik beherako norabidean. Diferentzia hauek hautemanez konputagailuak kaxatxoen posizioak determinatzen ditu Y norabidean.
Orduan harilek eremu magnetikoa aldarazten dute ezkerretik eskuinera X norabidean, protoiak maiztasun desberdinen arabera birlerroka daitezen eraginez. Kaxatxo bakoitzaren posizioa X, Y eta Z norabideetan determinatuta daukanean, ordenadoreak kaxatxo bakoitzari pantailako puntu bat esleitzen dio. Puntuaren distira kaxatxoaren barnean dagoen protoi-kopuruak eta ehunaren propietate magnetikoak zertzen dute.
Puntu-multzoak irudi bat eratzen du. Ehun bigunak kontraste handiz erakusteko duen gaitasunari esker, erresonantzia magnetikozko irudigintza baliabide egokia da bizkarrezurraren muina aztertzeko. Erresonantzia magnetikoa irispidean izan baino lehen bizkarrezurraren muina ikusi nahi zuten medikuek X izpiekin kontrastea ematen zuen substantzia bat injektatu behar izaten zuten bertan. Prozedura hau arriskutsua eta mingarria izaten zen gaixoarentzat.
Kendura digitalezko angiografia
Sonografiaren eskema.
Teknika honek odolodietan higitzen ari den odolaren edo honen aitzinapena oztopatzen duten eragozpenen irudiak erakusten ditu.
Kendura digitalezko angiografia X izpiekiko opakoa den iodoa daukan kontraste-substantzia bat injektatzean oinarritzen da. Opakotasun honek sortzen duen itzalari esker, medikuek odolaren fluxua ikus dezakete. Sarritan kendura digitalezko angiografia, bihotza odolez nola elikatzen den ikusteko erabiltzen da. Kontraste-substantzia injektatu aurretik X izpizko irudi bat egiten da eta konputagailu batean gordetzen. Injekzioaren ondoren, substantziak nabarmentzen duen odol-fluxuaren bigarren irudia egiten da. Orduan konputagailuak bi irudien kendura lortzen du eta odolodien irudi garbi bat azaltzen da.
Gaur egun oso maiz erabiltzen den prozedura kirurgikotako bat, bihotz-arterien bypass-a da. Material koipetsuen edo kaltzifikazioaren erruz butxatuta geratu diren arterien ordezko beste bide batzuk eskaintzen zaizkio odolari, gorputzeko beste leku batzuetatik kendutako odolodien bidez. Gehienetan zangoetatik kendutako odolodiak izaten dira hauek.
Kendura digitalezko angiografiaz eta angioplastia deritzon teknika batez baliatuz ebakuntza horiei itzur dakieke.
Arteria koronarioen angioplastian medikuak besoko edo iztondoko arteria batetik arkatz-mina baino meheagoa den kateter bat sartzen du. Kendura digitalezko angiografiak eskaintzen dion ikusmenari esker, kateter hori arteria koronarioetara zuzentzen du. Orduan kontraste-substantzia injektatzen da butxaduraren irudia erdiesteko. Lehenbiziko kateterraren barnetik sartzen den beste meheago batek globotxo bat eramaten du puntu horretaraino. Globotxoa puztu egiten da, arteria ixten duten materialak konprima ditzan eta odolari bidea berriz ireki diezaion. Ordu t'erdi inguru irauten du honelako interbentzio batek.
PET Scannerraz hartutako irudia. Bihotza.
Prozedura hauek ez dute arriskurik, lasterrak dira, ez dute oinazerik ematen eta gaixoa agudo leheneratzen da. Arteria butxatzen duen plaka material kaltzifikatuzkoa denean, globotxoak ezin izaten du baztertu eta orduan odolodia eteteko arriskua dago. Problema hau duten gaixoei oraingoz hobe izaten da bypass-a egitea.
Odolaren iragatea eragozten duten oztopoak irekitzeko ezezik kendura digitalezko angiografia odoljarioen zio diren irekidurak ixteko ere erabiltzen da. Horretarako gelatina-apur bat sartzen da odoljarioa gerarazteko. Kasu hauetan ere kateter mehe-mehe batzuek isobutil-2-zianoakrilato-tantotxo batzuk injektatzen dituzte hazten ari diren tumoreetara doan odolari bidea ixteko eta odoljarioak mozteko. Garuneko hemorragietan ere erabili izan da teknika hau.
Sonografia
Bigarren Mundu-Gerran asmatutako sonarraren garapenez sortutako teknika dugu hau. Lehenengo aldiz 1950. urteen hamarkadan erabili zen medikuntzan EEBBetan. Transduktore edo transmisore/hargailu txiki bat ikertu behar den gorputz-atala ukitzen jartzen da. Goi-maiztasuneko soinu-uhinak gorputzera sartzen dira, barneko organoen aurka talka egiten dute eta kanporantz isladatzen dira. Itzulerakoan transduktoreak hargailu moduan funtzionatzen du. Joan-etorrian uhinek iragaten duten denborak organoaren kokapena, tamaina, forma eta are testura salatzen ditu eta lerroz lerro pantaila batean erakusten ditu.
Sonografiaren aurrerapenik berriena koloretako Doppler digitala da. Konputagailuak lagundurik, giza odola bihotzean eta odolodietan zehar nola higitzen den erakusten du. Soinu-uhinak edo irrati-uhinak higitzen ari den objektu batean isladatzen direnean maiztasun-aldaketa bat izaten dute. Hauxe da hain zuzen Doppler efektua. Goi-maiztasuneko soinu-uhinak ikertu beharreko zonan sartzen dira, odolodi batean adibidez, eta bertan jariatzen ari den odola erakusten dute.
PET Scannerra.
Sistemaren oinarria pultsu elektrikoak gorputzean sartzen diren bibrazio bihurtzen dituen kristal piezoelektriko bat da. Itzulerakoan kristal honek datozkion bibrazioak seinale elektriko bihurtzen ditu ostera. Medikuak kristala daukan transduktorea arakatu beharreko zonaren gainean kokatzen du; haurdun dagoen emakume baten sabelaren gainean, esate baterako. Fetoek isladatutako oihartzunak seinale bihurtzen dira eta hauek bideoko irudi bihurtzen ditu ordenadoreak.
Erradioisotopozko irudigintza
Gorputz barneko irudiak sortzeko bi teknika hauek aipatuko ditugu: PET (positron emission tomography) eta SPECT (single photon emission computed tomography) deritzenak.
SPECT delakoak odol-fluxua erakusten du erradioisotopo-aztarnen irudiak eginez. PET izenekoak, berriz, metabolismoa neur dezake gorputza nola lan egiten ari den azaltzen duelarik. Erradioisotopozko trazatzaileak erabiltzea oso egokia da epilepsia, eskizofrenia, Parkinson-en eritasuna eta apoplexia ikertzeko.
PET scanner-ak garunaren funtzionamendua agertzen du, bertako zelulek azukrea eta beste substantzia batzuk nola kontsumitzen dituen erakutsiz.
Energia apaleko ziklotroi batean prestaturiko erradioisotopo batez markatzen da substantzia. Isotopoak bizi-erdi laburra du, h.d. sortu eta handik minutu edo ordu batzuetara jadanik galdua du bere erradioaktibitatearen erdia. Gorputzean injektatutakoan disoluzio erradioaktiboak positroiak igortzen ditu jariatzen den bitartean. Positroiok talka egiten dute elektroiekin, bi motatako zatikiek elkar deusezten dute eta energi eztandatxo bat eraginez bi gamma izpi agertzen dira. Bi izpi hauek kontrako norantzetan irteten dira eta gaixoaren burua inguratzen duen detektore-eraztun bateko kristalak jotzen dituzte.
Kristalek argia igortzen dute orduan. Ordenadore batek argi-izpi hauen posizioa eta erradiazio-iturriarena determinatzen ditu eta datu hauek irudi bihurtzen ditu. Substantzia erradioaktiboaren ibilbideari segituz, medikuak garun-iharduera anormalak gertatzen direneko zonak aurkitu eta zelulen osasuna azter dezake.
PET honek ziklotroi bat erabiltzea eskatzen duen bezala, SPECT deritzon teknikak merkatal erradioisotopoak erabiltzen ditu eta horregatik askoz merkeagoa da.
Erresonantzia magnetikoaren eskema. |
zientziaeus-a3de60036460 | http://zientzia.net/artikuluak/fobos-martitzen-ezkutaria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fobos, Martitzen ezkutaria - Zientzia.eus | Fobos, Martitzen ezkutaria - Zientzia.eus
Egia esan behar badugu, Martitzek betidanik erakarri gaitu. Baina Martitzek xarma berezia duenik ezin uka. Maiz izan da Martitz gure mintzagai eta oraingo honetan ere gertu ibili gatzaizkio.
Egia esan behar badugu, Martitzek betidanik erakarri gaitu. Baina Martitzek xarma berezia duenik ezin uka. Maiz izan da Martitz gure mintzagai eta oraingo honetan ere gertu ibili gatzaizkio. Fobos, Martitzen ezkutaria - Zientzia.eus Fobos, Martitzen ezkutaria
Egia esan behar badugu, Martitzek (Planeta Gorriak) betidanik erakarri gaitu. Gaztetan irakurritako istorio eta kontak-zunak izan daitezke akaso liluraren arrazoia. Baina Martitzek xarma berezia duenik ezin uka. Maiz izan da Martitz gure mintzagai eta oraingo honetan ere gertu ibiliko gatzaizkio.
Martitz.
Duela 30 urte espazioaren esplorazioa jaio zen une beretik, ikerlarien itu izan da Martitz. Hasiera batean, Martitzen bizirik ba ote dagoen ala ez jakitea izan zen misioen helbururik nagusiena, baina Viking zundek biziaren arrastorik topatu ez zutenez, gizakiak martitzeratzea da egungo jomugarik erakargarriena. Helburu nagusi hau ahaztu gabe, Martitz bera ezagutzea eta ezagutza horrek Eguzki-sistemaren jatorriaz eman ditzakeen argitasunak ezin ditugu alde batera utzi.
Datorren uztailean bi zunda sobietarrek Lurra utzi eta Martitzerako bidea hartuko dute. Fobos izeneko zunda hauek Martitzen Fobos satelitea esploratzea dute itu. Misio hau hurrengo urteetan egingo diren esplorazio espazialen arteko adierazgarriena izango da askoren ustetan. Alde batetik Eguzki-sistemaren jatorriari buruzko informazio zuzena lor daitekeela uste delako eta bestetik gizakia martitzeratzeko behar diren azpiegitura-sistema batzuk (komunikazioak eta nabigazio-sistemak esaterako) frogatuko direlako.
Fobos, Martitzen bi sateliteetan handiena da eta Martitzetik gertuen orbitatzen duena. Bere jatorriak eta egiturak interes handia sortzen dute astronomoen artean. Fobos misioak, satelitearen azterketa sakona eta zehatza egingo du.
Zergatik Fobos?
Martitzerako misioa planteatzerakoan interesgarriena planeta bera esploratzea dela pentsa liteke lehenengo kolpean. Baina arazoa polikiago aztertzen bada, Fobos esploratzearen aldeko arrazoi sendoak daudela antzematen da.
Viking iparramerikar zundak satelitearen ingurutik pasa ziren arte, ezer gutxi ezagutzen zen Martitzen sateliteari buruz. Zundek bidalitako argazkiak oso interesgarriak izan dira eta zientzilarien jakinmina areagotu egin dute.
Fobosen gainazala, 20-30 metroko sakonera eta 400-600 metroko luzera duten arrakaladura paraleloz josia dago. Gainera bere muturretako batean (itxura eliptikoa du), 8 km-ko diametroa duen inpaktu-krater itzela dago (Fobosek 27 km-ko diametroa du). Nolako talkak sortu zuen horrelako egitura geologikoa?
Bestalde, Fobosen dentsitatea (2,0 g/cm 3 ) oso txikia da Lurrarenarekin (5,52 g/cm 3 ) edo Martitzenarekin (3,93 g/cm 3 ) konparatzen badugu. Honek adierazten duenez, Fobos ez dago, Lurra dagoen moduan, bolkanismoaren eraginez transformatutako harri trinkoz osaturik. Bestelako harriez osatuta dago Fobos beraz. Fobosek kondrita karbonatu izeneko meteoritoen antzeko dentsitatea du. Gainera bere gainazalean isladatze-espektrometriaz egin diren saioetan, kondritekin lortzen diren emaitzen antzekoak jadetsi dira.
Hau oso garrantzitsua izan liteke, zeren eta astronomo askok uste duenez kondrita karbonatuak Eguzki-sistemaren sorreraren lekuko bait dira. Beraz, Fobos kondrita izango balitz, bere esplorazioak arrasto berriak eman liezazkiguke gure planeta-sistema sortu zenean zeuden baldintzak eta mekanismoak hobeto ulertzeko eta, era berean, beste izarretan antzeko sistemak eratzeko behar diren baldintzak ezagutzeko.
Honetaz aparte, badu Fobosen gainazalak beste ezaugarri berezi bat: erregolitazko hautsez estalita dago eta ez du meteoritoen inpaktu-kraterren aztarnarik. Azken hau, ez dator itxaron zitekeenarekin bat. Fobos moduko atomosferarik gabeko espazio-gorputzak (gure Ilargia esaterako) inpaktu-kraterrez josirik egoten dira.
Hortaz, Fobosek badu zer ikusia eta zer aztertua.
Hala eta guztiz ere, Fobos misioek Martitz bera ere aztergai izango dute. Beste zenbait azterketen artean Martitzen atmosferan uraren arrastorik ba ote dagoen ikertuko dute.
Fobos misioen ezaugarriak
Lehentxeago esan dugunez, datorren hilaren hasieran eta egun gutxi batzuen diferentziaz, bi Proton jaurtigailu Baikonur-eko kosmodromotik jaurtiak izango dira beren muturretan Fobos zunda automatiko bana eramango dutelarik. Fobos zunda biak berdin-berdinak izango dira eta bakoitzak 12 herri desberdinetan eginiko 22 saio eramango ditu. Saio hauen bidez Eguzkia, Martitz eta Fobos ikertuko dira.
Misioa arrakastatsua izango dela segurtatzearren igortzen dira bi zunda desberdin. Baten bati bidean ustegaberen bat gertatuko balitzaio, besteak misioa osatzerik izango luke.
Fobos zundak jaurti eta berrehun egunera, gutxi gorabehera, iritsiko dira Martitz ingurura. Orduan, orbita eliptikoa hartuko dute eta Fobosera hurbiltzeko maniobra zail eta arretatsuari hasiera emango diote. Lehenengo orbita hau oso eszentrikoa izango da. Punturik urrutienean Martitzetik 79.000 km-ra izango da eta punturik gertuenean 500 km-ra.
Orbita hau ondo ezarria dagoenean, bigarren transferentzi orbita eliptikora aldatuko da zunda. Honen punturik urrutiena 79.000 km-ra egongo da eta gertuena 9.700 km-ra (Fobosen orbita baino 322 metro kanporago).
Hirugarren maniobran orbita eliptikoa 9.700 km erradioko orbita zirkular bihurtuko da.
Gero, orbitaren parametroak zehatz-mehatz segurtatu ondoren maniobra-andana berri bati ekingo zaio Fobosen eta zundaren higidura sinkronizatzearren.
Fobosen erakarpen grabitatorioa hasiko da une horretan lanean. Zunda zorurantz leunki, 2-5 km/h abiaduraz, erortzen hasiko da. Berrogeitamar metroko altuerara iritsitakoan motore batzuen bidez egonkortua izango da eta hogeiren bat minutuz hegan egingo du. Bien bitartean beste zunda Martitzen gainazaletik 1.000 km-ra pasako da.
Guztia ondo ateratzen bada, sobietarrek Deimos-erantz (Martitzen bigarren sateliterantz) zuzenduko dute gero zunda.
Pentsa litekeenez honelako maniobrak egitea oso zaila eta konplexua da. Ekilibristak trapezioan egiten dituenekin konpara daiteke akaso. Ordenadore, kalkulagailu, datu-transmisiorako bitarteko, nabigazio-sistema eta traiektografia boteretsuak eta goimailakoak erabili behar dira lana arrakastaz bukatu nahi bada. Beraz erronka handi bati aurre egin beharko dio sobietarren zientziak eta teknologiak.
Teknologia berria
Sobietarrek esfortzu eta lan handia egin dute Fobos misioa prestatzen. Fobos zunden diseinua erabat berria da eta aurreko planetarteko zunden diseinua gainditu egiten du. Ordenadore zentral batek kontrolatzen ditu eta maniobra orbitaletarako motore ekonomiko berriak ditu.
Zundaren orientazioa garrantzi handiko arazoa da. Antenek eta saiakuntzek Eguzkirantz, Lurrerantz, Martitzerantz eta bere satelitetarantz oso zehatz orientaturik egon beharko dute. Orientazioaren erreferentziatzat Eguzkia eta Canopus izarra hartuko dira eta doitasuna gradu batekoa izango da espazioaren hiru ardatzetan. Gainera orientazio astronomikoa nahikoa izango ez balitz, zundak plataforma giroskopiko bat du bi azelerometrori konektaturik.
Lurrean 64-70 m-ko antena-sistema baten bidez jasoko da zundek bidalitako informazioa. Mundu osoan barreiaturik dauden bost izango dira segimendu-antenak: Ussuriisk (Ussuri ibaiaren ondoan), Jevpartoria (Krimean), Goldstone, Madril eta Camberra. Lurrerako komunikazioen abiadura maximoa 4 kilobit/s izango da eta inoiz Lurra ikustezina izango balitz, 30.106 biteko memoria batean gordeko litzateke bitartean pilatutako informazioa.
Saiakuntza bereziak
22 izango dira Fobos ek egingo dituen saiakuntzak. Horietako bi, Lima D eta Dion izenekoak , oso bereziak dira. Bi hauen bidez Fobosen zoruaren konposizio isotopikoa aztertu nahi da.
Lima D bere motako inoiz egin den lehenengoa izango da. Zunda zorutik 50 m-ko distantziara hegan dabilenean, laser baten bidez zoruaren azala osatzen duten materialak lurrindu eta ionizatu egingo dira. Sortutako gas ionizatua zundan dagoen masa-espektrometro batek jaso eta analizatuko du. Aurrikusia izan denez, ibilbidean 10-13na metroko tartez disparatuko da laserra.
Dion izeneko saioan, Foboseko zorua kripton-ioiez bonbardatua izango da. Ioi hauek beste ioi batzuk erauziko dituzte zorutik eta erauzitako ioi hauek izango dira aztertuak. Erauzitako ioi hauen izaerak, Fobosen kanpo-geruza osatzen duten substantziak nolakoak diren esango digu.
Bestalde, kanal desberdinetan lan egingo duten hiru bideo-kamerek, Fobosen kolorezko irudiak emango dizkigute, zentimetro batzuetako bereizmena izango dutelarik. Gainera, ispilu birakari batzuei esker, Fobosen bistak (hondoan izarrak dituelarik) lortu ahal izango dira. Datu hauek oso erabilgarriak izango dira nabigazio-arazo batzuk konpontzeko eta baita
Fobosen biratze- eta prezesio-higidura aztertzeko ere.
Satelitearen zoruaren sakoneko egitura ere aztertua izango da. Horretarako, 200 metroko sakoneraraino irrati-frekuentzien bidezko (5, 130 eta 500 MHz-etan) zundaketa egingo da. Neurketa hauek, 0,3 eta 50 mikratan egingo diren beste batzuekin osatuko dira. Saio hauen bidez, Fobos kondrita karbonatua den jakin ahal izango da.
Fobosartzea
Martitzeko zolua. Nolakoa da Fobosena? Ez dirudi antzekoa izango denik.
Fobosen egingo diren saio guztiak ez dira urrunetik burutuko. Fobos ek bi modulu automatiko libratuko ditu; fobosartuko duten moduluak hain zuzen. Bata aingura baten bidez satelitean tinko lotuko da. Eguzki-panelen bidez behar duen energia lortuko du eta denbora luzez funtzionatuko duela uste da. Modulu honek lan handiak egin beharko ditu.
Astronomoen artean Fobos pixkanaka-pixkanaka Martitzerantz hurbiltzen ari dela fenomeno ezaguna da. Hurbiltze hau satelitearen higiduran azelerazioa dagoelako gertatzen da. Modulua satelitearekin bat eginik ibiliko denez, Eguzkiaren eta izarren posizioak une desberdinetan neurtuz posible izango da azelerazio horren magnitude zehatza ezagutzea, eta ondorioz, Fobosen oraingo eta jatorrizko ibilbidea.
Modulu berdin honek, alfa izpizko espektrometria eta X izpizko fluoreszentziaren bidez zoruaren osagaiak aztertuko ditu. Termometro batek eta telebista-kamera batek osatzen dute moduluaren tresneria zientifikoa.
Zundak libratuko duen bigarren moduluak, lehenengoaren tresneria zientifiko berdina izango du, baina desberdintasun nabarmena izango da bion artean: bigarren hau higigarria izango da eta Fobosen gainazala toki desberdinetan aztertuko du. Hankatxo batzuei esker 20 m-ko jauziak egingo ditu. Modulu honi esker satelitearen zoruaren ezaugarriei buruzko informazioa hainbat toki desberdinetan lortzea izango da.
Martitz orbitatzen
Zunda bien lana ez da Fobosen esplorazioaz amaituko. Satelitean egin beharreko lana burutu ondoren, planetaren inguruan orbitatzen jarriko dira 500 km-ko altueran. Egoera honetan zundek saio berri batzuei hasiera emango diote. Beste gauza batzuen artean, Martitzeko atmosferan dauden gas desberdinen (karbono(IV) oxidoa, ozonoa eta ur-lurrina besteak beste) banaketa, tenperatur eta presio-profilak eta Martitzen eremu magnetikoa aztertuko dira.
*-*-*-*-*-*-*-*-*
Ikusi dugun guzti honen ondoren, Fobos sobietar zunden lana oso anbiziosoa denik ezin uka. Misio honetan lortuko diren datuak, gure sistemaren jatorriaz dauzkagun ideiak sendotzeko balio dezakete. Baina, datu berrien arabera aldaketa berri batzuk egin behar izatea ez litzateke harriagarria izango. Martitz bera ere desberdin ikusiko dugu, Viking zunden datuak jaso ondoren gertatu zen bezala. Edonola ere Martitz gertuago izango dugu. Izarretarako bidaiaren lehenengo urrats izan daitezkeen Martitzeko koloniak, kale-kantoian egon litezke urte gutxiren buruan.
MARTITZEKO ESPLORAZIOAREN KRONIKA
Martitz-1960A. (SESB). Pasatze-hegalaldia. Ez zuen Lurraren orbita uzterik lortu.
Martitz-1960B. (SESB). Pasatze-hegalaldia. Ez zuen Lurraren orbita uzterik lortu.
1962
Martitz-1962A. (SESB). Pasatze-hegalaldia. Ez zuen Lurraren orbita uzterik lortu.
Martitz 1. (SESB). Pasatze-hegalaldia. Harremana galdu zen bidean.
Martitz-1962B. (SESB). Pasatze-hegalaldia. Ez zuen Lurraren orbita uzterik lortu.
1964
Zond 2. (SESB). Pasatze-hegalaldia. Harremana galdu zen bidean.
Mariner 3. (EEBB). Pasatze-hegalaldia. Jaurtigailua lehertu egin zen.
Mariner 4. (EEBB). Pasatze-hegalaldia. Martitzen lehenengo irudiak.
1969
Martitz 1969A. (SESB). Martitzartze-misioa seguruenik. Ez zuen Lurraren orbita uzterik lortu.
Martitz 1969B. (SESB). Martitzartze-misioa seguruenik. Ez zuen Lurraren orbita uzterik lortu.
Mariner 6. (EEBB). Pasatze-hegalaldia. Martitzen irudiak.
Mariner 7. (EEBB). Pasatze-hegalaldia. Martitzen irudiak.
1971
Kosmos 419. (SESB). Martitzartze-misioa. Ez zuen Lurraren orbita uzterik lortu.
Martitz 2. (SESB). Martitzartze- eta orbitatze-misioa. Orbitatzea arrakastatsua eta martitzartzeak huts egin zuen.
Martitz 3. (SESB). Martitzartze- eta orbitatze-misioa. Orbitatzea arrakastatsua, baina martitzartze-zundak huts egin zuen 110 segundoz lanean aritu ondoren.
Mariner 8. (EEBB). Orbitatze-misioa. Jaurtigailuak huts egin zuen.–
Mariner 9. (EEBB). Orbitatze-misioa. Martitzen gainazalaren eta sateliteen argazkiak.
1973
Martitz 4. (SESB). Orbitatze-misioa. Pasatze-misio bihurtu zen kohete batek huts egin zuelako.
Martitz 5. (SESB). Orbitatze-misioa. Arrakastatsua.
Martitz 6. (SESB). Martitzartze-misioa. Martitzartu baino lehenago harremana galdu zen.
Martitz 6. (SESB). Martitzartze-misioa. Martitzartze-zundak huts egin zuen.
1975
Viking 1. (EEBB). Orbitatze- eta martitzartze-misioa. Martitzartzea lortu eta gainazalaren irudiak.
Viking 2. (EEBB). Orbitatze- eta martitzartze-misioa. Martitzartzea lortu eta gainazalaren irudiak.
1988
Fobos 1 eta 2. (SESB). Martitz eta sateliteen esplorazioa. Fobosartzea.
1992
Mars Observer. (EEBB). Orbitatze-misioa.
Vesta 1. (SESB). Martitzartze- eta orbitatze-misioa. Ibilgailu automatiko bat eramango du, Marsokhod izenekoa, planetaren gainazala esploratzeko.
1998
Vesta 2. (SESB). Martitzartze- eta orbitatze-misioa. Ibilgailu automatikoa eramateaz at Lurrera laginak itzultzeko zunda batzuk eramango ditu.
2010
Izenik gabea. (SESB). Gizakia lehen aldiz Martitzen.
Martitzen sateliteak
Martitzek bi satelite dauzka: Fobos eta Deimos. Bi hauek behar bada eguzki-sistemako objektu harrigarrienak dira. Oso tamaina txikikoak direnez, 1877. urterarte ez ziren aurkituak izan.
Planetaren gainazaletik urrunen dabilen ilargia Deimos da eta Martitzen zentrutik 23.000 km-ra dabil. Fobos ordea gainazaletik oso gertu dabil; zentrutik 9.300 km-ra.
Deimos eta Fobos greziar mitologiako pertsonaiak dira eta izua eta beldurra esan nahi dute grekoz hurrenez hurren. Biok, Ares gerraren jainkoaren lau ezkutarietako bi ziren.
Hipotesi asko dago bi satelite hauen jatorriari buruz. Astronomo gehienek, biak Martitz eratu zenean harrapatutako bi asteroide direla uste dute. Hala ere, beste zenbait hipotesi kurioso eta harrigarri ere bota izan da.
Horietako batek, biak oso zibilizazio aurreratuak airean jarritako bi satelite artifizial direla esaten du. Hipotesi honen oinarria sateliteon tamainuan, (eguzki-sistemako txikienak dira) eta higiduran dituzten anomalia batzuetan dago. Gainera, biak barrutik hutsik egongo lirateke beren dentsitate txikia esplikatu ahal izateko.
Hala ere, bi sateliteon kanpo-itxura arras desberdina da. Biok elipsoide-itxura daukate eta elipsoidearen ardatz nagusia Martitzekiko zut dago. Baina, Deimos-en azala leuna eta launa den bitartean Fobosena inpaktu-kraterrez josita dago; baztangak jotako azalaren itxura bera du hain zuzen.
Martitzen sateliteen ezaugarriak |
zientziaeus-2090befcc618 | http://zientzia.net/artikuluak/siberiako-aberastasunak-ustiapena-aurrera-doa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Siberiako aberastasunak. Ustiapena aurrera doa - Zientzia.eus | Siberiako aberastasunak. Ustiapena aurrera doa - Zientzia.eus
Munduan dauden baliabide natural aberatsenetakoak Siberiako lur izoztuetan aurkitzen dira. Sobietar Batasunak baditu bertako petrolio eta mineral-erreserbak ustiatzeko planak.
Munduan dauden baliabide natural aberatsenetakoak Siberiako lur izoztuetan aurkitzen dira. Sobietar Batasunak baditu bertako petrolio eta mineral-erreserbak ustiatzeko planak. Siberiako aberastasunak. Ustiapena aurrera doa - Zientzia.eus Siberiako aberastasunak. Ustiapena aurrera doa
Munduan dauden baliabide natural aberatsenetakoak Siberiako lur izoztuetan aurkitzen dira. Sobietar Batasunak baditu bertako petrolioa eta mineral-erreserbak ustiatzeko planak, aldi berean ingurunea eta batez ere Baikal Lakua babestea ahaztu gabe.
Gas- eta petrolio-hodia zabaltzen ari da Siberian.
Siberia Sobietar Batasuneko erregai-biltegia da. Dituen energi erreserbatatik ia hiru laurden bertan daude eta seguruenik ere munduko ikatz-erreserben erdia du. Siberiako oihanak munduko zurgintzarako material guztitik bostena du, eta bertako 50.000 inguru ibaitako bik (Yenisei eta Lena-k), Sobietar Batasun guztian baino energi erreserba gehiago dute.
Siberiak 10 milioi kilometro karratu ditu, bi herenak beti izotzez estaliak daude eta sarritan lurrikarek zati handiak astintzen dituzte.
Siberian dauden mineral naturalen stocken kopurua eta barietateak ikusita, era askotako produkzio-zentruak ezar daitezke. Baina guzti horretarako herrialde horri teknologia berriak ezagutzea beharrezko zaio; bertako mineral-hobi ustiatzeko bereziki (aluminio eta potasioaren nahastea duen mea bakarra ustiatzeko, esate baterako).
1986.ean ospatu zen Sobietar Alderdi Komunistaren 27. kongresuan, herrialde honetarako eginkizun urgentea ezarri zen: produkzioa eta garapen ekonomikoa gehitzeko aurrerakuntza teknologiko eta zientifikoa azeleratzea alegia.
Horri erantzunez, SESB-k asistentzia praktikoa emateko eta herrialdeko baliabide naturalak eraginkorki garatzeko Garapen-Programa Siberiarra ezarri zuen.
Jakutsk hiria permafrostaren eskualdean dago. Eraikinek oinarri bereziak dauzkate.
Programa honek 2000. urtera arte Bost Urteko Plan batzuk izango ditu eta helburuak lortzea 5 mila milioi errublo (5 mila milioi dolar inguru) kostatuko da. Lehen 5 urterako aurrekontua, 600 milioi errublokoa izango da. Garapen-programa honen helburuak lortzeko, Siberiako hazkunde ekonomikoak Batasuneko batezbestekoak baino 2-3 aldiz handiago izan beharko du.
Jadanik 400 erakunde eta sindikatu eta errepublikar ordezkarietatik 60 talde baino gehiago daude garapen-programan inplikatuta. SESB-k inbertsio handiak egin ditu dagoeneko hainbat industri zentru ezartzeko.
Siberiako mendebaldea taiga mugagabea da: konifero-basoa, ipar aldean tundra bihurtzen dena. Azken 15 urte hauetan garapen izugarria jasan du. Petrolio- eta gas-produkzioa urtean milioi bat tona izatetik 200 milioi tona baino gehiago izatera pasatu da.
Gaur egun, Siberiako Mendebaldean Sobietar Batasuneko petrolio-produkzioaren eta gas-produkzioaren erdia inguru ateratzen da. Erregai-iturri nagusia izango da mende honen bukaera arte. Tyumen da petrolio-ekoizpen area nagusiena. Geologoek hemen 200 hidrokarburo-hobi baino gehiago aurkitu dituzte eta hauetako erdiek baino gehiagok petrolioa dute.
Siberiako Mendebaldeko petrolio- eta gas-zentruak hidrokarburoen produkzioa bueltatzen du, aldi berean naturaren kontserbazioa eta garapenaren oreka sustatuz. Honek zera esan nahi du: hiri berriak eta industria berriak eraikitzea; energia asko behar duten industriak bereziki. Progamak, ikerketa geologikoak egiteko bide nagusiak ere ezartzen ditu.
Taiga da nagusi Siberiako hegoaldean...
Orain ustiatzen ari diren petrolioa, Kretazikoan eratutako harri-estratuetan kokatua dago (orain dela 100 eta 185 milioi urte bitartekoak dira). Baina Sobietar Batasunak Behe Jurasiko aldiko estratuak ere ustiatu behar ditu. Horretarako kapital handia beharko litzateke. Are sakonagoak dira Paleozoiko aldiko estratuak. Hauek 200 milioi urte baino gehiago dituzte eta petrolio-hobi garrantzitsuak aurkitzen dira geruza horietan. Izan ere, 2500 eta 5000 metrora dauden estratuek nahikoa hidrokarburo-erreserba garrantzitsuak dituzte.
Siberiako mendebaldeko lautadaren azpian dagoen Khanty-Mansi-n, geologoek aurkitu dituzten deposituak prehistoriako ibai-ohe dirudite. Ibai-ohe hauetako bat miatuta, oso hobi aberatsak daudela baieztatu dute.
Nahiz eta Siberiako Mendebaldean oraindik ustiatu gabeko baliabideak izan, Sobietar Batasunak petrolio-produkzioa hazi nahi badu, ekialdean ere ustiapen-lanak ezingo ditu alde batera utzi.
Sakoneko ikerketa eta datu geologiko konbentzionalak eredu teorikoak sortzeko erabiliz, ustiatzaileek etorkizunean produkzio altuak izango dituzten petrolio-eremuak aurkitu dituzte. Orain arte, gutxi batzuetan soilik egin dute proba, baina pronostikoek baliagarriak direla dirudi.
... iparraldean tundra dago ordea.
SESB-ko Zientzi Akademiako Geologi eta Geofisika-Institutuak teknika sismiko kanalanizkoitza sortu du ustiatze-lanetarako. Metodo honek lurrazpiko estratuen izaera eta forma zehazten laguntzen die geologoei, estratu horiek hidrokarburoak ala ura duten esan ahal izateko. Teknika hau erabiliz, geologoek putzu ekoizkorren kopurua %30etik %80ra igotzea espero dute. Oraingo metodoz, injineruek putzuko %40 petrolio bakarrik erauz dezakete, baina hau %60ra igo daiteke. Petrolioaren portzentaia handiagoa eskuratuz eta prozesatze hobearen bidez, produkzioa igotzea espero da.
Petrolio-erauzketaren portzentaia %15-20 igotzeko, Siberiako garapen-programak teknika fisikoak eta kimikoak erabiltzen ditu.
Sobietar industrigintza kimikorako, eta elektrizitatearen produkziorako, gasa da produkturik garrantzitsuenetakoa. Gasak duen arazo nagusia zera da: petrolioak baino %300 tutu-muntaia handiagoa behar izatea. Injineru Sobietarrak desabantaila hau gainditzeko saiakuntzak egiten ari dira. Gaur egun, Sobietar Batasuneko baliabide naturalak nahikoa dira beren beharrak estaltzeko. Geologoek Siberiako Mendebaldean hobi berriak deskubritzen segitzen dute, eta seguruenik ere produkzioa ez da mende honetan bere punturik altuenera iritsiko.
Ikatza da Siberiako beste baliabide garrantzitsua. Sobietar Batasunaren helburuetako bat, mende-bukaera baino lehen 600 bilioi tona ikatz eruzteko metodoak garatzea da. Baita elektrizitatea sortzeko metodo magneto-hidrodinamikoak garatzea ere.
Siberiako basa bizia ugari eta berezia zenbait kasutan da. Hala ere, Siberiako ingurugiroa ahula da. Beraz kontu handiz ibili behar da natura hondatu nahi ez bada.
Siberiako hazkunde izugarri honekin batera, garrantzitsua da Sobietar Batasuna herrialde honetako ekologia zaintzeaz ez ahaztea. Programak baditu mota horretako ekintzak burutzeko oinarrizko bide batzuk. Badago, esate baterako, Baikal Lakua zaintzeko programa espezifikoa. Lakuko baliabide naturalen ustiapena eta parke nazional moduan zaintzearen arteko oreka lortzea du helburutzat programa horrek.
Injineru Sobietarrek industriako zaborra atmosferara botatzearen ondorioak minimizatzeko teknika eraginkorrak garatu dituzte.
Programa siberiarra ez da ingurugiroaz edo mineralez bakarrik arduratzen. Baliabide biologikoak eta nekazaritza ere tratatzen ditu, lurrari buruzko estudioak eta klima hotzerako teknologia (garraioa bereziki) azpimarratuz. Garapen ekonomiko eta soziala ere garrantzitsua da, hezkuntz eta irakaskuntz erraztasunak barne direlarik.
Azken urteotan, siberiarren bizitza asko hobetu da; alde batetik beren lanerako baldintzak eta bestalde beren bizitza-maila. Jaiotza-tasa gorantz doa eta heriotza-tasa txikiagotuz. Plan berriek etorkizunean bizimodua hobetzea dute begi-bistan.
Siberiako baliabideak. |
zientziaeus-5a087858fe83 | http://zientzia.net/artikuluak/etxebizitzatako-suteak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Etxebizitzatako suteak - Zientzia.eus | Etxebizitzatako suteak - Zientzia.eus
Haltzaritarako apar berriak erre gabe iraun eta suteengatiko hildakoen kopurua murriztuko al da?
Haltzaritarako apar berriak erre gabe iraun eta suteengatiko hildakoen kopurua murriztuko al da? Etxebizitzatako suteak - Zientzia.eus Etxebizitzatako suteak
Materialak
Haltzaritarako apar berriak erre gabe iraun eta suteengatiko hildakoen kopurua murriztuko al da?
Su-arriskuak baloratzerakoan materialek su hartzeko duten erraztasuna garrantzitsua izanik ere, dena ez da hor bukatzen. Suaren zabalkuntzan faktore asko sartzen dira. Baserri inguruan dugun zaborrari su ematen badiogu, bero gehiena atmosferan galdu eta sua erregularki hazten da.
Etxe barruko sua ordea, erabat desberdina da. Gelaren geometriak (sabaiaren altuerak, ate eta leihoen posizioak) eragin nabarmena du suaren hedapenean. Pentsa ezazue piztutako pospolu bat egongelako besaulkira erortzen dela eta tapizak su hartzen duela. Sugarrak ez dira distiratsuak eta ez gara su hartu duela konturatu ere egingo.
Hogeitamar segundo barru, materialak kea, konbustio-gasak eta beroa botako ditu. Beste 30 segundo barru, sabaira iritsi eta bertan noraezean geratuko dira. Zabaldu eta sabaian geruza bat osatuko dute. Geruza hau material gehiago erretzen den neurrian trinkoago eta beroago bihurtzen da.
Bi minutu barru, geruza bero izugarria botatzen hasten da, erretzen diharduen elementura eta gelako beste haltzarietara berriro itzuliz.
Hiru minutu barru edo, bero-erradiazioa oso bortitza izanik gela osoa bere sugar-puntura iristen da, dena sugar bihurtuz. Hortik aurrera sua ez da linealki haziko eta bizi-bizi zabalduko da. Momentu horretan gelan norbait egonez gero, hilik suertatuko litzateke.
Etxeko beste geletan dauden biztanleentzat ere, sua arriskutsua bihurtzen da. Ke eta gas toxikoak izugarri zabaltzen dira ateetan zehar logela eta sarreraraino.
Hamar segundo nahikoa dira gela batetik irteteko, baina jendea suaren abiaduraz ez da konturatzen eta, sarritan, denbora alferrik galtzen du, sukaldera joan eta ontzi bat urez betetzen, esate baterako. Itzultzen direnerako sua neurriz gain hazita dago.
Suak duen dinamikak eta pertsonen portaera desegokiak dakartzate heriotzak. Ez da materialak suharberak izatearen kontua bakarrik. 1666an Londres-en izan zen Sute Handian ez zen hildakorik suertatu. Nahiz eta etxeak (gehienbat zurezkoak izanik) oso erraz erre, sua gradualki zabaldu zen. Jendeak sua zetorkiola ikusi eta ihes egiteko nahikoa denbora izan ere izan zuen.
Bestalde, 1985ean Bradford-eko futbol-zelaian izan zen sutearen ondorioz 56 pertsona hil ziren. Bertako tribuna zurezkoa zen (han ez zen poliuretanorik), baina egituraren forma zela eta, suak indar handia hartu zuen.
Sua, eserleku azpietako zaborrak piztu zirenean hasi zen. Tribuna azpiko barrunbeak etxeko gela baten modura jokatu zuen, suari hazten lagunduz. Zurerian zituen zirrikituetatik airea sartu eta sugarrak irten zitezkeen.
Kea berehala zabaldu zen tribunako teilatu azpian eta behean zegoen jendeari metro karratuko 40-50 kilowatt erradiatuko zizkion. Segundo gutxi barru jantziek su hartu eta larruazala erre zien. Jendea sutea zenbaterainokoa zen konturatu zenerako, beranduegi zen. Hasieran, sua dibertsio gisa hartu zuten. Teilatutik erradiatzen zen beroaren ondorio hilkorrei buruz ez zuten arrastorik ere.
Etxeko sute batean ere jendeari asko kostatzen zaio azkar erreakzionatzea. Ikertzaileek diotenez, kasu batzuetan, bost minutu behar izaten ditu zer egin erabakitzeko. Eta hori gehiegi da noski, suak gela bat hiru minututan erabat hartzen duela kontutan hartzen badugu.
Etxeetako sute askoren erregai, oheak eta tapizatutako aulki eta besaulkiak dira batez ere. Haltzari hauetan poliuretano asko erabiltzen da. Haltzarigileek poliuretanoa seguruago bihurtzeko era asko probatu dute. Hauetako bat, poliuretanoa sugarra atzeratzen duen materialaz estaltzea da. Beste modu bat aparra aldaraztea da, horrela hain azkar erretzea galeraziz.
Su-itzaltzaileek egindako proba: poxpolua bota eta minutu bat barru.
Konpainia batzuk sortu dituzten materialei su hartzerakoan aparraren gainazalean geruza gogor bat eratzen zaie. Geruza honek ez dio oxigenoari barrura sartzen uzten eta horrela su hartzea eta erretze-prozesua atzeratu egiten ditu. Datorren urtean produktu hauek ordezkatuko dute apar standarda. Produktu hauekin egin izan dituzten probatan ikusi denez, apar normalak baino bospasei aldiz denbora gehiago behar dute tenperaturarik altuena harrapatzeko. Honek jendeari denbora gehiago emango lioke ihes egin ahal izateko, baina astiro erretzeak sua detektatzeko denbora gehiago behar izaten du berekin.
Apar-mota hauek, beraz, ke-detektagailuarekin batera izango dira erabilgarriak.
Produktu berri hauek ere ordea, badituzte arazoak. Lehen aipatu ditugun haltzariek (besaulkiak...) bigunak izan beharko lukete, eta normalean materialak zenbat eta suharberatasun txikiagoa izan, are eta gogorragoak dira. Badute beste arazo bat ere: apurtzeko eta kurbatzeko joera dute; egiterakoan batez ere.
Haltzarigileek produktua berrantolatu egin beharko dute, erosleak aurkitzeko.
Etxeko suteetan gertatzen den ezbehar askotan, zer gertatzen ari den ez dakien edo berehala erantzun ezin dezakeen jendea egon ohi da: adineko jendea edo gaixoak, oso gazteak edo intoxikatuak egoten dira maiz. Kasu hauetan, jendeak erreakziona dezan nahikoa denbora edukitzeko sua moteltzea ez da aski izaten.
Apar-mota hauek beraz, benetako suteetan eta gela osoan zer gertatzen den ikusita probatu behar dira. Suteetatik aparte beren iraunkortasuna ere probatu beharko dute. Inork ez bait du erosi eta hilabete barru (oso segurua izan arren) sofa bat hondatuta ikusi nahi. Materiala aldatzearen irtenbideari garrantzi handia eman izan zaion arren, su-ikertzaileek uste dutenez, heriotzei ekiditzeko beste zenbait gauza ere egin daiteke; ke-detektagailuak instalatzera edo sute-arriskuak aztertzera jendea bultzatzea, adibidez.
Denetan garrantzitsuena beharbada, jendea eta bereziki haurrak, suak dituen arriskuen aurrean hezitzeko programa bat pentsatzea da. Programa hau batez ere leku publikoetan nola erreakzionatu jakiteko da.
Apar sintetikoak lehen aldiz merkaturatu zirenean, inork ez zuen pentsatzen ea suharberak ziren ala ez aztertu beharko zenik. Kontsumitzeko produktuak, normalean izango duten funtzioaren arabera probatzen ziren, eta ez suteak kontutan harturik. Poliuretanoak haltzarigintzarako material aproposa zirudien: biguna, iraunkorra eta merkea zen. Geroago ordea, materialak sofistikatuago bihurtu diren neurrian eta plastikoak metal tradizionalak ordezkatu dituzten neurrian, fabrikatzaileak sutearen aurkako probak egin beharrean aurkitu dira.
Suak etxe barruan kanpoan baino bizkorrago indar hartzen du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-01f8a7eb0283 | http://zientzia.net/artikuluak/txekeoak-benetan-beharrezkoak-al-dira/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Txekeoak: Benetan beharrezkoak al dira? - Zientzia.eus | Txekeoak: Benetan beharrezkoak al dira? - Zientzia.eus
Urteetan pentsatu izan da, inolako zalantzarik gabe, urteroko ikuskapena osasuna zaintzeko gomendagarria dela. Gutako bat medikuarengana txekeo baten eske joaten zenean, medikuak ez zuen begi onez ikusten.
Urteetan pentsatu izan da, inolako zalantzarik gabe, urteroko ikuskapena osasuna zaintzeko gomendagarria dela. Gutako bat medikuarengana txekeo baten eske joaten zenean, medikuak ez zuen begi onez ikusten. Txekeoak: Benetan beharrezkoak al dira? - Zientzia.eus Txekeoak: Benetan beharrezkoak al dira?
1988/06/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Urteetan pentsatu izan da, inolako zalantzarik gabe, urteroko ikuskapena osasuna zaintzeko gomendagarria dela. Gutako bat medikuarengana txekeo baten eske joaten zenean, medikuak ez zuen begi onez ikusten.
Hanka sartzeko beldur handiegirik gabe esan genezake emakumezkoek urteroko txekeo edo osasun-ikuskapena nahikoa begi onez ikusten dutela; arazo asko azaleratzen dituela konbentziturik bait daude. Ezin genezake gauza bera esan, ordea, gizonezkoei buruz, nahiz eta aurrez egindako baieztapen horietan salbuespenak bi aldetatik egon.
Urteetan pentsatu izan da, inolako zalantzarik gabe, urteroko ikuskapena osasuna zaintzeko gomendagarria dela, hortzak garbitzea edo elgorriaren aurkako txertoa hartzea bezalaxe. Baina gutako gehienontzat, zineman amerikarrek egiten zuten zerbait besterik ez zen izaten. Gutako bat medikuarengana txekeo baten eske joaten zenean, medikuak ez zuen begi onez ikusten. Bere kontsultatik kanpora botatzen ez bazuen, gaitzerdi.
Estatu Batuetan, bigarren mundu-gerraren ondotik, zientzia edozer konpontzeko gai zela pentsatzen zuten. Eta giro honetan erne eta gorpuztu zen urteroko azterketaren ideia. 60ko hamarkada iritsi zenean, odol-analisiak ordenadore bidez egin ahal izateak zera suposatu zuen: lehen analisi bakar bat kostatzen zenarekin 20 egitea. Gehientsuenak alferrikakoak ziren, baina egin zitezkeenez, egin egiten ziren.
Bestalde, ez da kointzidentzia agian kotxeen aldizkako ikuskapenak ere garai horrentantxe indartzea. Automobil batek aldian behin ikuskatu edo aztertzeagatik gehiago irauten badu, ez ote litzateke gizakiekin gauza bera gertatuko?
Geroztik gauzak ez dira hain argi ikusten, eta hots asko entzun izan da aldizkako txekeo horien desabantailak eta kalteak mesede eta onura guztien gainetik azpimarratzea. Gaur egun, azterketa fisikoak erabat baztertzen dituzten medikuak gutxi izanik ere, askoren ustez nahitaezko probak gutxi batzuk besterik ez dira, eta ez urtero egin beharrekoak gainera. Puntu batean biltzen da gaur eguneko ezadostasunik garrantzitsuena: zein maiztasunez joan behar du pertsona batek medikuarengana errutinaz (h.d. inolako eritasun argirik gabe) horietako txekeo bat egin diezaion?
Eritziak gusto guztietakoak dira, baina eredu batzuk nagusitzen hasi dira, eta gehien gomendatzen den plana hauxe litzateke: adina 18-35, 4 urtetik behin; 36-45, 3 urtetik behin; 46-55, 2 urtetik behin; 55 urtetik gora, urtero edo medikuaren aginduz.
Osasun-azterketen maiztasuna txikiagotzeaz gain, medikuek gero eta gehiago hautesten dituzte egin beharreko probak. Lehen, bidezko bezala ikusten zen medikuntza prebentibo egokia burutu ahal izateko tresna eta zientzia aurreratuak erabili beharra. Eta hori ez da egia, edo ez nahitaezko egia behintzat. Azterketarik onenak sinpleenak dira. Elektrokardiogramak, esfortzuko proba konplexuak, scanner-ak eta bestelako tresneria sofistikatua eskatzen duten probak, ez dira beharrezkoak errutinazko txekeotan.
Azken erizpideen arabera, lau dira oinarrizko azterketan atzeman daitezkeen eritasunak. Plan hau, ordea, pertsona osasuntsuentzat proposatzen da; inolako arrisku-faktore berezirik ez dutenentzat. Batezbestekoa gainditzen duen faktorerik badago (adibidez tentsioa oso altua bada) daitekeena da medikuak proba jakinen bat maizago egin nahi izatea.
Emakumezkoetan, umatoki-lepoko minbizia zitologia baten bidez detekta daiteke. Proba arrunt honek ehundaka mila emakumezkoren bizitza salbatu du azken urteotan. 1976an emandako arau bati jarraituz, bi urte jarraian emaitza normalekin egindako zitologien ondoren emakumezko batek 3 urtetik behin errepikatu behar luke proba hori 35 urte bete arte; gero 5 urtetik behin eta proba egiteari utzi 60 urtera iristean, aurreko proba guztiak normalak izanez gero.
Hipertentsioa da aldika kontrolatu behar litzatekeen eritasunetako bat, garaiz atzeman eta tratatzen ez bada ekar ditzakeen ondorioengatik. Pertsona batek tentsio normala badu, 2 urtetik behin kontrolatzearekin nahikoa du, eta urtero 50etik aurrera.
Hesteetako minbizia odoljarioen bitartez nabarmentzen da. Gorozkietan odolaren presentzia egiaztatzeak, koloneko minbiziaren susmoa eman diezaguke. Azterketa hauek 40 urterekin hasi behar lirateke eta 50 urtetik aurrera, urtero errepikatu.
Titietako minbizia askotan atzeman daiteke azterketa fisikoan, eta emakumezko guztiei egin behar litzaieke horrelako bat urtero. Baina hau ez da prebentziorako biderik onena. Bularretan agertzen diren kozkorren %80-90 lehen aldiz emakumezkoek berek ukitzen dituztenez, hilabetean behin aztertu behar lituzke emakumezkoak bere bularrak (hilerokoa eduki berri duenean, bereziki). Adituek diotenez, autopalpazio sinple honen bidez titietako minbiziaren 100 kasutatik 7 bat diagnostikatu eta salbatzen omen dira.
Urteroko azterketak probabilitateak gehitu egiten ditu, azterketa horretan mamografia bat (hau da X izpien bidezko bularren azterketa bat) egiten bada. Horregatik, Ameriketako Minbiziaren Elkarteak 50 eta 49 urte bitarteko emakumezkoei urtero edo urte biz behin mamografia egitea gomendatzen die, eta 50 urtetik aurrera, urtero errepikatzea. Ez dugu ahaztu behar titietako minbizia dela 35-74 urte bitarteko emakumezkoen heriotza-arriskurik agizkoena.
Medikuntza prebentiboari dagokionez, urteroko azterketa fisikoa, h.d. betiko erantzi zaitez eta ondoren datozen analisi-saila, ez da prozedurarik egokiena. Baina mediku asko daude beren pazienteak, urtean behin besterik ez bada ere, ikusi nahi dituztenak eta aukera horietaz baliatzen dira mediku/gaixo harremana mantendu eta bizkortzeko. Gauza jakina da, bestalde, medikuek interes handiagoa hartzen dutela ezagutzen duten pazientearekin, nahiz eta teorian guztienganako ardura berbera izan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3e74e27cad02 | http://zientzia.net/artikuluak/hegazti-biziak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hegazti biziak - Zientzia.eus | Hegazti biziak - Zientzia.eus
Sorbeltz arrunta hegazti hankagabea ez izan arren, apodiformeen ordenan sartuta dago. Bere hanken aurrerantzeko lau behatzak guztiz ahulak dira, eta lurrera erortzen bada, ezin du berriro hegan egin.
Sorbeltz arrunta hegazti hankagabea ez izan arren, apodiformeen ordenan sartuta dago. Bere hanken aurrerantzeko lau behatzak guztiz ahulak dira, eta lurrera erortzen bada, ezin du berriro hegan egin. Hegazti biziak - Zientzia.eus Hegazti biziak
Zoologia
Sorbeltz arrunta (Apus apus) hegazti hankagabea ez izan arren, apodiformeen ordenan sartuta dago. Bere hanken aurrerantzeko lau behatzak guztiz ahulak dira, eta lurrera erortzen bada, ezin du berriro hegan egin. Horregatik, gutxitan bada ere, gainazal bertikal edo inklinatutan soilik pausatzen da.
Nahiz eta, hegan doanean enara eta enara azpizuriekin nahastu, ziluetaz bereizten da; bere hegal luze eta makurtuak sega itxurakoak bait dira. Handiagoa ere bada; hain zuzen, 16-17 cm ditu eta. Euskal Herriko zenbait alderditan (barne aldean), malkar-sorbeltzak ( Apus melba ) ere habia egiten du. Bera eta sorbeltz arrunta antzekoak dira, baina lehenengoa tamainu handiagokoa (21-22 cm) da, lurralde malkartsuetan umatzen da eta kolore arrea dauka, azpikalde zuria duelarik.
Oro har, sorbeltz arruntak egun osoa airean eman dezake hegaz egiteko daukan ahalmenagatik. Horregatik sorbeltz arruntak jan, edan eta estali ere egin dezake lurreratu gabe. Ilunabarra heldu orduko, altuera handitara (1000 edo 2000 metroraino) igo daiteke, beren kantu tipikoa egiten duelarik (txiirrr, txiiirrr, txiiirrr..!!); altuera handi horretara iritsita abiadura txikiagotu egiten du gaua pasatzeko. Bestalde, sorbeltz arruntek beti taldeka egiten dute hegan. Gutxitan ikus daiteke bikote edo ale bakarren bat.
Sorbeltz arruntek, enarek bezala, airean dabiltzan intsektuak jaten dituzte: batez ere euliak, eltxoak, tximeletak eta abar.
Eguraldi txarra egiten duenean, hegaldi luzeak egiten dituzte euriari ihes egiteko eta eguraldi oneko nahiz hegodun intsektu askoko lurraldeetara heltzeko, egun osoa ematen dute beren habiazuloetan (txorikumeak dauzkatenak salbu; elikagai bila irten behar bait dute).
Normalean, jaten 40 kilometro orduko abiadura egiten du, eta batzuetan 100 kilometro orduko abiadura ere lor dezake. Sorbeltz arruntek, bero handirik ez bada, goizeko lehen orduetatik eguerdiraino hegaz egingo dute eta arratsaldean berriro.
Gure etxeetako zuloetan eta teila artean erruten du urtero. Lumatxaz, airean dabiltzan ostoez eta sorbeltzak emango duen txuaz, egingo du habia.
Gehienetan, aurreko urtean egondako lekuetara itzuliko da sorbeltz heldua errutera.
Normalean, ar heldua aurreko urteko eme berberaz elkartzen da umaldian. Emigrazioa hastean elkarrengandik banatu egiten dira hurrengo urtean berriz ere elkartu arte.
Maiatzaren azken egunetan, egiten duen habialdi bakarrean, 2-3 arrautza jartzen ditu, errunaldi batetik bestera bizpahiru eguneko tarteaz. Arrautzak zuriak, leunak eta distirarik gabekoak dira.
Txitaldia (guraso biek txandaka egiten dute lan) 14-20 egunez luzatzen da. Hala ere, habialdiaren iraupena eguraldiaren araberakoa izango da.
Txitatxoak nidikolak dira, lumarik gabekoak. 5-8 asteren buruan alde egingo dute habiatik, independentzia lortuz. Uztailaren erdian edo hasten dira gazte asko emigratzen, eraztunketek egiaztatzen digutenez. Oxford-en eraztuna ipinitako txorikume bat adibidez, hiru egun geroago harrapatu zuten Madrilen. Heldutasun sexuala bi urteren buruan lortu arte ez diote hegan egiteari une batez ere utziko. Urtebeteko gazteek bikoteak egiten dituzte, baina habia eraiki arren, ez dira ugaltzen. Habian ekainean eta uztailean egongo dira, eta hurrengo urtean bizirik badaude, haraxe itzuliko dira errutera.
Euskal Herrian maiatzetik irailera arte ikus daiteke. Hegazti migratzailea izaki, Afrikako hegoalderantz joaten da negua pasatzera. Sorbeltz arrunta Europa osoan bizi da, Islandia eta Iparraldean salbu. Malkar-sorbeltza, aitzitik, Afrikako Iparralde eta Mediterranioko espeziea da. Txorikumeak osorik hazi baino lehen, arrak alde egiten du habiatik, baina beti bikotekide bat geratuko da kumeak hazteko. Horregatik sarritan bakarka ikus daiteke sorbeltz arrunta abuztuaren lehen egunetan. Normalean, gizakiok bizi gareneko lekuetan umatzen dira hirietan, herrietan, baserrietan eta abarretan. Oso gutxitan ikusiko duzu haren jatorrizko ingurugiroan, hots, lurralde malkartsu eta harritsuetan. Sorbeltz arruntari, enara eta enara azpizuriaren alderantziz, ez bide diote gehiegi eraso urbanizazioak, industrializazioak eta hauen eragin anbientalak; Bilboko zeruan ere maiz ikus bait dezakegu aireko jolas arin eta zaluetan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-eca8b1afb347 | http://zientzia.net/artikuluak/zurgatzaile-miragarriak-itsasoa-garbitu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zurgatzaile miragarriak itsasoa garbitu - Zientzia.eus | Zurgatzaile miragarriak itsasoa garbitu - Zientzia.eus
Maiz samar entzun izan dugu halako petroliuntziak istripuren bat izan duela eta isuritako petrolioak marea beltza sortu eta inguruko kostaldea zikindu duela. Ondorioak ezagunak dira, hots, triskantza ekologikoak, hondartza erabiltezinak, etab.
Maiz samar entzun izan dugu halako petroliuntziak istripuren bat izan duela eta isuritako petrolioak marea beltza sortu eta inguruko kostaldea zikindu duela. Ondorioak ezagunak dira, hots, triskantza ekologikoak, hondartza erabiltezinak, etab. Zurgatzaile miragarriak itsasoa garbitu - Zientzia.eus Zurgatzaile miragarriak itsasoa garbitu
Maiz samar entzun izan dugu halako petroliuntziak istripuren bat izan duela eta isuritako petrolioak marea beltza sortu eta inguruko kostaldea zikindu duela. Ondorioak ezagunak dira, hots, triskantza ekologikoak, hondartza erabiltezinak, etab.
Polinorbornenoa lanean.
Orain dela urtebete eskas, Japoniako telebistan berrikuntza teknologikoei buruzko programa baten aurkezleak ontzi batean zegoen petrolioa bere mahai gainera isuri zuen. Ondoren hauts zuri bat atera eta petrolioaren gainera bota zuen. Handik hamar segundora aurkezleak eskua mahai gainean pasa ondoren, ez zen ez petrolio eta ez hautsaren arrastorik geratu.
Pentsa dezakezuenez, ikusentzuleak erabat harritu ziren; Non dago petrolioa? Miraria zirudien! Baina ikusleak inoiz ikusitako zurgatzailerik onenaren aurrean zeuden. Zurgatzaileak hidrokarburoaren gainean eragiten duenean, bi fase desberdin bereiz daitezke. Lehenengo fasean hauts zurgatzaileak petrolioa zurgatu egiten du belaki baten antzera. Hori ez da arraroa, buztinek adibidez propietate berdina daukate eta.
Bigarrenak aldiz, berezitasun nabaria dauka. Zurgapenaren ondorioz puztuta dagoen hautsa solidotu egiten da. Molekula bakoitza plastifikatu ondoren petrolioa hermetikoki harrapatuta geratzen da. Kautxu itxurako geruza lortzen da. Oso kontsistentea da eta berreskuratzen erraza. Baina, zein izan da produktu honen jatorria?
1975. urtean CdF Chimie enpresa frantziarreko ikertzaileak zenbait konposatu ikertzen ari zirelarik polinorborneno izeneko substantziak propietate zurgatzaileak zituela konturatu zirenean hasi zen miraria. Poluzioaren aurkako borrokan substantzia honen eragina garrantzitsua izan zitekeenaren kontzientzia sortu zenean, merkatuaren estudioa egin zen. Estudio honen ondorioz bi oztopo nagusitu ziren. Alde batetik prezioa zegoen, hau da, polinorbornenoaren kiloak 125 pta. inguru balio zuen, hots, ohizko produktuak baino 6 edo 7 aldiz garestiagoa zen. Bestalde, produktua ehuneko ehun organikoa zenez gero, hogeitamar hilabete baino gehiago gordetzea ez zen komeni, propietateak galtzeko arriskua zegoen eta.
Arrazoi hauen arabera produktuaren garapena baztertzea erabaki zen. Beste zenbait lekutan ostera, poluzioaren kontrako legeak gogortu egin ziren.
Hauetako bat Japonia dugu eta Nippon Zeon izeneko konpainia produktu frantziar honetaz interesatzen hasi zen 1982. urtean. Urtebete geroago Fixol eta TFN-2 izenez produktua komertzializatzen hasi ziren. Egindako ikerketa batzuen arabera, Hego-Ekialdeko itsasoetan istripu-arrisku handia zegoela ikusi zen, eta beraz, Japoniako portu garrantzitsuenak polinorbornenoz hornitu ziren.
Itsasoan dauden haizeen eraginez oso erraza da hautsa hedatzea. Gero arrantzaleak dira beren sareak erabiliz lana amaitzen dutenak.
Petrolioak itsaso eta hondartzetan eragiten dituen hondamendiak baztertzea posible izango da polinorbornenoari esker.
Polinorbornenoaren arrakasta ikusiz, beste zenbait aplikaziotara (domestiko nahiz industrialetara) hedatzea erabaki da.
Azken urteotan Estatu Batuetan ere gogortzen ari dira poluzioaren kontrako legeria. Baina, hemen dagoen arazo larrienetakoa transformadoretako isolatzaile termikoetan datza. Orain arte piralenoak erabili izan dira isolatzaile gisa, baina substantzia honen ihesak eta isuriak, 20.000 urmahel baino gehiago kutsatu ditu. Antza denez polinorbornenoa interesgarria izan daiteke piralenoen ordezkatzaile gisa eta une honetan komertzializazioa estudiatzen ari dira.
Europan ere, poluzio-arazoen inguruan legeria gogortzen ari da eta gero eta garrantzi handiagoa izango du produktu honek edota bere antzekoek. Hala ere, substantzia hauek erabiltzearen joera nagusia ez da marea beltzei aurka egitea bakarrik; poluzio industrialari kontra egitea baizik. Esparru honetan hondakin erradioaktiboen aurka bete dezaketen papera interesgarria izan daitekeelakoan daude ikertzaileak. Beraz, etorkizunik izan dezake produktu honek.
Dena dela, gure Lurra garbiago mantentzeko aukera badugu orain. Aukeraz baliatzea besterik ez da falta.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ec5d4bcd56a3 | http://zientzia.net/artikuluak/tabakismoa-2-tabakoaren-kontrako-borroka/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tabakismoa (2) tabakoaren kontrako borroka - Zientzia.eus | Tabakismoa (2) tabakoaren kontrako borroka - Zientzia.eus
Berehala beteko dira 5 mende, tabakoa gure artera heldu zenetik. Hasiera batean gutxi batzuen ohitura bitxi eta arraro zena, gaur egun hilkortasunari dagokionez izurrite ikaragarria bilakatu da.
Berehala beteko dira 5 mende, tabakoa gure artera heldu zenetik. Hasiera batean gutxi batzuen ohitura bitxi eta arraro zena, gaur egun hilkortasunari dagokionez izurrite ikaragarria bilakatu da. Tabakismoa (2) tabakoaren kontrako borroka - Zientzia.eus Tabakismoa (2) tabakoaren kontrako borroka
1988/06/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Berehala beteko dira 5 mende, tabakoa gure artera heldu zenetik. Hasiera batean gutxi batzuen ohitura bitxi eta arraro zena, gaur egun herri industrializatuetan erikortasun eta hilkortasunari dagokionez izurrite ikaragarri bilakatu da.
Interes ekonomikoek, baldintza psikologikoek eta usario sozialek arazoaren ikuspegi sanitarioa zaildu besterik ez dute egiten. Horregatik arazoa aholku hutsekin konpon daitekeela pentsatzea ameskeria irudituko litzaiguke. Dena den, osasun-arloko profesionalek (mediku eta erizainek) eta lehen mailako atentzioan ari direnek bereziki joka dezaketen papera ezin bazter genezake.
Egia da jende guztia ez dela osasun-zentruetara hurbiltzen. Ezta aztura horri heltzeko arriskuan dauden pertsona guztiak ere. Baina, hala ere, ezin ahantz dezakegu, eredu garela komunitatearentzat eta gure kontseiluak pazienteentzat ezezik beren lagun eta senideentzat ere baliagarri gerta daitezkeela.
Aholku medikoak beti du alderdi bikoitza: pertsona hartzaile jakin bati zuzendurik dago, baina aldi berean pertsona horren ingurua ere bustitzen du, guztien artera zipristinak zabalduz. Medikuaren (edo erizainaren) aholkua da ihardupiderik erraz eta merkeena. Zuri tabakoak kalte egiten dizu eta erretzeari utzi egin behar zenioke. Horren antzeko esaldia aholku medikoa da. 1979.ean RUSELLek egindako ikerketa batean ikusi ahal izan zenez, aholkuak eta folieto txiki batek urtebeteren buruan %5,1 deshabituazio lortu zituzten (kontrol-taldearena baino askoz ere emaitza hobeak).
Bada, hala ere, oso kontutan hartzeko beste faktore bat: ez da gauza bera gai honetaz sentikor den gizartean aholkuak ematea, edota alderantziz, gaia sinesgogortasunez (edo okerrago oraindik, modu txarrez) hartzen den beste gizarte batean aritzea (eta gure kasua, zoritxarrez, bigarrenari dagokio oraindik). Espero dezagun erretzeari uztea ere beste moda guztiak bezala gure artera iritsiko dela noizbait.
Profesionalaren papera, borroka honetan
Eta profesionala diodanean, uler bedi medikua nahiz erizaina.
Profesionalaren faktore edo ezaugarriei dagokienez, bere pertsuazio-ahalmena (h.d. bere entzuleak konbentzitzeko gaitasuna) oso lotuta dago bere bizimoduarekin; berak erretzearekin ala ez erretzearekin. Zerbait gomendatu (adibidez tabakoa uztea) eta horixe bera betetzeko kapaz ez bagara, kontraesana begi-bistakoa da. Esaten dugunagatik bakarrik ez dugu hezten jendea; nola esaten dugunarekin ere bai. Medikuena da, komunitate baten barnean, (erretzeko azturaren gain) modu batera zein bestera, eraginik handiena eduki dezakeen kolektibo edo taldea.
Puntu hau guztiek onartzen dute. Argitaraturiko txosten guztiek diotenez, oso zaila (ia ezinezkoa) da tabakismoaren arazoa txikiagotzea osasun-profesionalen parte-hartze aktiborik ez badago. Medikuek, eta hauekin batera baita botikariek eta erizainek ere, hiru eratara jokatu behar dute tabakoaren aurkako borrokan: eredu edo modelo bezala, hezitzaile sanitario bezala eta gizartearen kontzientziatzaile edo sentikotzaile bezala.
Erretzen duen mediku batek (osasun-zentruan nahiz hortik kanpo erre) oso eragin negatiboa du tabakoaren kontrako borrokan. Medikuaren eredu izate horri gero eta garrantzi handiagoa ematen zaio, baina zoritxarrez, oraindik ere profesional hauetan %50 baino gehiago erretzaile dira. Egoera hau oso bestelakoa da herri industrializatu askotan (Britainia Haundian esate baterako). Estatu horietan profesional sanitarioek erretzeari utzi egin diote masiboki azken 20 urteotan, eta tabakoaren aurkako borrokan zeregin garrantzitsua dute ordudanik. Badugu, bada, zer ikasirik gai honetan ere beste herrietatik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ac84fc8b7f7a | http://zientzia.net/artikuluak/stradivariusen-sekretua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Stradivariusen sekretua - Zientzia.eus | Stradivariusen sekretua - Zientzia.eus
Cambridge-ko unibertsitateko kimikari-talde batek teknika berezi bat erabiliz, Antonio Stradivariusek bere musika-tresnak hauts bolkanikozko geruza batez igurtziten zituela frogatu dute.
Cambridge-ko unibertsitateko kimikari-talde batek teknika berezi bat erabiliz, Antonio Stradivariusek bere musika-tresnak hauts bolkanikozko geruza batez igurtziten zituela frogatu dute. Stradivariusen sekretua - Zientzia.eus Stradivariusen sekretua
Materialak
Cambridge-ko unibertsitateko kimikari-talde batek teknika berezi bat erabiliz, Antonio Stradivariusek bere musika-tresnak hauts bolkanikozko geruza batez igurtziten zituela frogatu dute.
Adituek diotenez, Stradivariusak dira bibolinik onenak. Horrelako beste bibolinik egitea ez omen da lortu. Hamaika lagun ibili da bibolin preziatu hauen sekretua aurkitu nahian. Azkenik, zientzilari-talde batek stradivariusei beren tinbre berezia ematen dien osagai ezkutua aurkitu diotela dirudi.
Cambridge-ko unibertsitateko kimikari-talde batek teknika berezi bat erabiliz, Antonio Stradivariusek bere musika-tresnak hauts bolkanikozko geruza batez igurtziten zituela frogatu dute.
Stradivariusek 1711.ean eginiko biolontxelo baten zatiak aztertu dituzte eta gorri-laranja koloreko berniz-geruzaren azpian, 50 mikra duen hauts bolkanikozko beste geruza bat dagoela aurkitu dute. Orain arte uste zenez, Stradivariusen osagai izkutua bernizean zegoen. Honen azpian dagoela ikusi da orain.
Biolontxeloari kendutako zati bat transmisiozko mikroskopio elektroniko baten bidez aztertua izan zen eta geruza ezezaguna aurkitu zuten. Gainera EDAX izeneko (energi barreiapenezko X izpizko espektroskopia) analisi-teknika berriaz ere aztertua izan zen. Lagina energia altuko elektroiez bonbardatzen da. Laginak orduan X izpiak igortzen ditu eta izpien uhin-luzerak neurturik osagaiak finka daitezke.
Bernizaren azpiko materialak mineralen ezaugarriak aurkeztu zituen. Aluminio, silizio, fosforo, sufre, potasio, kaltzio, titanio, manganeso eta burdinazko tontorrak ageri ziren. Tontor hauek egotearen arrazoia, puzzolana izeneko hauts bolkanikoa da. Hauts hau ugaria da Stradivarius bizi izan zen Cremona eskualdean. Irudiko espektroetan argi eta garbi ikusten da hori.
Uste denez Stradivariusek puzzolana uretan disolbatuz eta arrautz zuringoaren moduko itsaskari bat erabiliz orea egiten zuen eta hau bere musika-tresnetan igurtziten zuen.
Puzzolana gaur egun kalitate handiko zementua egiteko erabiltzen da. Karez nahasten bada, Portland zementua baino hobea den oso material iraunkorra lortzen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-702399665c13 | http://zientzia.net/artikuluak/edarien-ekoizpen-mikrobiologikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Edarien ekoizpen mikrobiologikoa - Zientzia.eus | Edarien ekoizpen mikrobiologikoa - Zientzia.eus
Jatorri mikrobiologikoa duten edariak ezagunak dira gizakiarentzat. Irazkinak Genesia-n topatzen ditugu ardoa dela eta. Sumeriarrek eta babiloniarrek garagardoa ekoizteko prozedura ezagutzen zuten. Egyptiarren garagardoaren legamia erabiliz ogia hartzi zuten.
Jatorri mikrobiologikoa duten edariak ezagunak dira gizakiarentzat. Irazkinak Genesia-n topatzen ditugu ardoa dela eta. Sumeriarrek eta babiloniarrek garagardoa ekoizteko prozedura ezagutzen zuten. Egyptiarren garagardoaren legamia erabiliz ogia hartzi zuten. Edarien ekoizpen mikrobiologikoa - Zientzia.eus Edarien ekoizpen mikrobiologikoa
Jatorri mikrobiologikoa duten edariak aspaldidanik ezagunak dira
gizakiarentzat. Aintzinako irazkinak Genesia-n topatzen ditugu ardoa dela
eta. Dirudienez Noek behar baino gehixeago edan bait zuen.
Bestalde, sumeriarrek eta babiloniarrek ere garagardoa ekoizteko
prozedura ezagutzen zuten K. a. 6000. urte inguruan. Gero, egyptiarrek garagardoaren legamia erabiliz ogia hartzi zuten.
Garagardoa
Edari hau K. a. 6000. urte inguruan Mesopotamian eta Egypton fabrikatzen zeneko aztarna idatzia dago. Garagardoa malta-edaria da (garagar maltatuaren ur-erauzkinaren hartzidura alkoholikoa lupuluarekin) eta beste karbohidrato (azukre) batzuk –adjuntu izenekoak– izan ditzake. Likido preziatu hau eskuratzeko, honako prozesua burutzen da:
Erabiltzen den garagarra bi motatakoa izan daiteke: Hordeum distichum edo Hordeum hexasticum motakoa.
Lehenengoak garagardo gozoa ematen du eta aise alferrik galtzen da. Bigarrenetik lorturiko garagardoa iraunkorragoa izaten da.
Garagardoaren legamiak bi ditugu: S. cerevisiae: ("ale" garagardoaren kasuan), S. uvarum: ("lager" garagardoaren kasuan).
Hartzidura, muztioari 7.106 legami zelula/ml muztio inokulatzen diogunean hasten da. Legamiak hazkunderako behar dituen karbonoa eta energia, muztioaren azukretatik lortzen dira.
Lupuluak –landare mota batek– zapore eta karmintasuna ematen dio garagardoari.
Hartzidura baldintza aerobikotan hasten da, baina gero anaerobiosia dago; hartzidura Embden-Meyerhoff-Parnas bide metabolikotik doa (biokimikariek glukolisi izendatzen dute), hots,
Ardoa
Mahats heldu eta lehorretiko zumoaren hartzidura alkoholikoaren bidez lorturiko edaria da.
Errioxako ardoen kalitatea oso ezaguna da.
Txanpaina ardo-mota bat da eta Bilboko ura ardo karbonatatua dugu.
Ardoaren kasuan erabilitako legamiak, hauek dira: Saccharomyces cerevisiae eta Saccharomyces aviformis .
Hartzidura E.M.P-en bidetik doa eta erreakzioa hau da:
GLUKOSA Æ 2 ETANOL + 2 CO 2 + subproduktuak kopuru txikitan.
Estekiometrikoki %51,1 etanola eta %48,9 CO 2 da.
Subproduktu nagusiak: glizerola, azido laktikoa, azetaldehidoa, 2,3-butanodiola, azido sukzinikoa, azido azetikoa eta alkohol nagusiak.
Ardoak aztertzeko hiru motatako azterketak egiten dira:
Azterketa sentsitiboa: itxura, aroma, bouqueta, zaporea.
Azterketa mikrobiologikoa: azterketa mikroskopikoa eta plakeoa, legamia eta bakterioei behatzeko.
Azterketa fisiko-kimikoa: azidotasuna, alkoholak, karbamilo konposatuak eta fenolikoak, nitrogeno konposatuak eta kolorearen mugaketa.
Europan, eta Euskal Herrian ere bai, ardoaren kontsumoa jaisten ari da, garagardoaren onerako. Euskal Herriko alderik ardankoienak, Nafarroa eta batez ere Arabako Errioxa dira. Azken honetan ardoa lehenengo sektorearen Balio Erantsi Gordinaren %80 da. 1985.ean uzta ikaragarria izan zen (10.000 kg mahats/Ha). Konpara ditzagun datu hauek taulakoekin eta Errioxako batezbestekoekin, hots, 5900 kg/Ha ikusirik geure Errioxaren datuak aipagarriak dira oso.
Sagardoa
Sagarraren zumo hartzia da. Fruitua Malus pumida espeziearena da.
Britaina Haundian cider izenaz, sagar-zumoaren irakinik gabeko hartzidura alkoholikoaren emaitza ezagutzen da.
EEBBtan bestalde, hard cider izenaz, sagarraren nahiz sagar eta madarien hartzidura alkoholikoaren emaitza urarekin nahastua ala urik gabekoa ezagutzen da, beti ere madariaren kopuruak %25 baino txikiagoa izan behar duela kontutan harturik.
Sagardoa egiteko, aurreko eskeman erakusten diren prozesuak gauzatzen dira.
Hamabost sagardoren azterketaren ondorioz, datu hauek jaso ziren:
Hego Euskal Herrian ia bost milioi litro sagardo ekoizten dira (batez ere Gipuzkoan) eta hirurogeitabost sagardogile ditugu. Etorkizun ederra dute; izan ere merkatua hedatuz doa, apurka-apurka baina irmoki.
Whisya
Edari hau izendatzeko, eskozieraz uisge beatha (hots, bizi-ura) hitza erabiltzen da. Pattar edangarria da; garagar maltatua eta beste laboretako ur-erauzkin hartziaren distilazioaz lortutakoa. Erabiltzen den legamia Saccharomyces cerevisiae dugu. Garagardo eta whiskyaren arteko erlazioa handia da eta horregatik whiskyaren bigarren definizioa eman dezakegu. Honakoa hain zuzen: Lupulaturik gabeko garagardoaren distilatua.
Whiskya egiteko alanbikeak.
Whisky eskoziarra lortzeko garagar maltatutik abiatzen gara, gero eho eta oratu, ondoren almidoiaren transformazio entzimatikoa egin; geroago muztioa hoztu egiten da eta nahastea upelera eramaten da legamiekin. Hartzidura, Saccharomyces cerevisiae -z burutzen da, eta muztioaren pisu espezifikoak 1 balioa hartu arte segituko da. Une horretan distilazio-alanbikera eramango dugu; Wash alanbike du izena. Hor, lehenengo distilazioa burutzen da, distilatu hori low wines alanbikera pasatzen delarik. Bertan, bigarren distilatua lortuko dugu. Ondoren zera egiten da:
Lehenengo eta azken frakzioa berriro distilatzen dira.
Erdiko frakzioa pilatze-upeletara pasatzen da; haritzezko upel erretara. Gero botiletara doa.
Whisky eskoziarra fabrikatzeko, garagardoaren kasuan lehen aipaturiko garagarraren bi espezieak erabiltzen dira.
Whiskiak gehienetan, blended dira; nahasiak alegia, eta honen adina nahastean parte hartzen duen whisky gazteenarena da. Edari eskoziarrak, bi taldetan sailkatzen dira: Highlands-etakoak eta Lowlands-etakoak, bere jatorri geografikoaren arabera.
Distilatu alkoholikoak
Oro har, distilatuen laborazioak lau urrats ditu. Honakoak hain zuzen:
Ehoketa + oraketa
Ondoren, distilatu alkoholiko zenbait aipatuko dugu:
VODKA: Distilatu aromatizatua da eta ez da zahartzen. Arto, artatxiki eta zekaletik lor daiteke.
GINEBRA: Ipuruaren baiak erabiltzen dira aromatizatzeko. Ginebra distilatu aromatizatua da. Jatorriz holandarra da; XVIII. mendearen hasiera aldekoa. %2 azukre dauka.
RUMA: Kanabera-azukrearen produktu hartzien distilatua da. Ez du aromatizaziorik jasaten.
BRANDYA (edo koñaka): Saint Emilion mahatsaren hartziduraz hasten da. Muztio hartzia birritan distilatzen da, eta lehenengo distilatu osoa hartzen da bigarren distilatuaren erdiko frakzioarekin batera. Aipaturiko distilatua haritzezko upeletan urtetan zehar (berrogei urte arte) gordetzen da. Haritzezko zurak pattarrari ezaugarri organoleptikoak ematen dizkio.
TEKILA: Jatorria Jalisko-n (Mexikon) du. Agabe edo Pita kaktoen erauzkinetatik ekoizten da. Tekila ez da aromatizatzen.
Ozpina
Jatorri mikrobiologikoa duten edarien arteko bat ozpina dugu. Agian edari hitza desegoki samarra litzateke. Izan ere gure entsaladetan nahikoa erabilia bada ere, ez dugu edan egiten, ozpindutako zenbait ardoren kasuan izan ezik.
Ozpina lortzeko aintzina ardoa alferrik galtzen uzten zen. Beraz, ardo garratza zen. Gero aurrerapen batzuk ezagutu ziren, eta hauen artean Orleans prozesua, afrontuko prozesua eta prozesu geldia. Guzti hauek ez dira gaur egun erabiltzen. Izan ere, XIX. mendetik hona metodo berria erabiltzen da: prozesu azkarra eta 1949.etik aurrera murgilduriko kultiboaren prozesua dugu. Prozesu azkarrean tanta bidezko ozpin-sorgailua erabiltzen da. Ikusi 4. irudia.
Murgilduriko kultiboaren prozesuan Acetator sorgailua erabiltzen da, azken hau aurreratuena eta errentagarriena delarik. 5. irudian ikus daiteke.
Hartzidura: Etanola, azetaldehido eta ur bihurtzen da; gero azetaldehidoa hidratatu egiten da O 2 tan, eta azetikoa eta ura agertzen zaizkigu.
Erreakzio exotermiko honen estekiometria hauxe da:
Prozesu honetan zein mikroorganismok hartzen dute parte? Ondoko hauek:
Gluconobacter jeneroa (lehen Acetobacter): |
zientziaeus-5e6c857188d0 | http://zientzia.net/artikuluak/egonaldirik-luzeena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Egonaldirik luzeena - Zientzia.eus | Egonaldirik luzeena - Zientzia.eus
Abenduaren 29an Juri Romanenko Mir estazio espaziala utzi eta Lurrera etorri zen. Gertakizun hau ez litzateke azpimarragarri baldin eta Romanenkok espazioan 326 egun igaro ezin ez balitu. Zer dago errekor honen atzean?
Abenduaren 29an Juri Romanenko Mir estazio espaziala utzi eta Lurrera etorri zen. Gertakizun hau ez litzateke azpimarragarri baldin eta Romanenkok espazioan 326 egun igaro ezin ez balitu. Zer dago errekor honen atzean? Egonaldirik luzeena - Zientzia.eus Egonaldirik luzeena
oan den abenduaren 29an Juri Romanenko Mir estazio espaziala utzi eta Lurrera etorri zen. Gertakizun hau ez litzateke azpimarragarri baldin eta Romanenkok espazioan 326 egun igaro ezin ez balitu. Zer dago errekor honen atzean?
Romanenko pozik gure artera itzulita.
Sobietarrek espazioaren esplorazioan daramaten politika aztertzen baldin badugu, kosmonauten egonaldi luzeen garrantziaz ohartuko gara. Sobietarren iraupen luzeko hegalaldiak, 1977.ean hasi ziren. Romanenko eta Gretxko-k 96 egun egin zituzten espazioan. Hurrengo urtean Kovalenok eta Iventxenkov 140 egun egon ziren. Ondoren 1979.ean Liakov eta Riumin 175 egun. Ordutik aurrera errekor berrien ezarpena mantsoagotu egin zen. 1980.ean Popov eta Riumine-k 184 egun igaro zituzten espazioan; 1982.ean Berezevoi eta Lebedev-ek 211 egun eta 1984.ean Kizim, Soloviev eta Atkov-ek 237 egunetan ipini zuten marka. Romanenko-k azkenik, ia urtebete (326 egun) igaro du espazioan.
Pentsa litekeenez, errekor-hauste etengabe hau marka berri bat jartzea baino zerbait gehiago da eta politika orokor baten barnean kokatzen da. Politika hau epe luzerakoa izateaz at, bitan banatzen den ardatz nagusi bati jarraitzen zaio: Martitzen datorren mendearen hasieran pausatuko den tripulatutako misio baten prestaketari eta, bide batez, espazioan eginiko egonaldi luzeek sortzen dituzten arazo psikologiko eta fisiologikoak aztertzeari.
Martitzerako bidean
Romanenko Mir estazio espazialean.
Gure sistemako planeten esplorazioa, espazioko menturaren betidaniko ametsa izan da. Planeta guztien artean Martitz da, ezbairik gabe, erakargarriena eta eskuragarriena. Gizakiak bidalitako zunda automatikoek aztertu dute jadanik, espaziotik zein gainazaletik, planeta gorria. Berari buruzko ezagumenduak sakondu baditugu ere, sakonketa horrek jankinmina areagotu egin du eta gizakiak gidatutako misioa ezinbestekotzat jotzen dute zientzilariek. Martitz eta bere izaera nahiz eboluzioari buruzko galdera asko dago erantzuteke, eta horien artean bizia bera bertan ba ote dagoen. Gainera, askoren eritziz Martitz litzateke espazioko lehenengo giza koloniak eraikitzeko tokirik aproposena.
Martitzerako bidaia luzea da. Hirurehunen bat egun beharko lirateke bertara joateko, bi hilabete inguru bertan esplorazioak egiteko eta joateko adina denbora itzultzeko. Romanenkoren bidaiarekin, Lurra-Martitz bidaia simulatu dute sobietarrek. Erabat simulatzeko nahikoa litzateke denboraldi bat pasa ondoren berriro espaziora bidaltzea. Antzeko esperientzia egina daukate jadanik Riumin-ekin 1979-80 urteetan. Riumin-ek 1979.ean espazioan 175 egun egin zituen Liakov-ekin batera. 1980.ean Lurrean hilabete batzuk igaro ondoren espaziora igorri zuten berriro eta bertan 184 egun pasatu zituen ostera Popov-ekin batera.
Arazo fisiologiko eta psikologikoak
Lehenago esan dugunez, Martitzerako espedizioak grabitaterik gabeko ingurugiroan denbora luzez egotea eskatzen du. Jakina denez giro honetan giza gorputzak kalteak eta disfuntzioak pairatu behar izaten ditu. Gainera, toki estu eta itxian denbora luzez egon behar izateak arazo psikologikoak sortzen ditu.
Laveikin Mir estazio espazialean.
Romanenkorekin zientzilari sobietarrek azterketa sakonak egiteko aukera izan dute eta gainera hegalaldi luzeek sortzen dituzten arazoei buruz zeuzkaten ereduak frogatu ahal izan dituzte.
Romanenkok noski, arazo fisiologiko eta psiologikoei aurre egin behar izan die. Lurmin handia izan du (azken hilabeteetan batez ere), bere familiaren beharra ere sentitu izan du eta azkenik lanerako gogoa galduz joan da. Horregatik bere lanaldia eguneko 8 ordutik 5,50 ordura jaitsi behar izan zuten.
Alderdi fisiologikotik Romanenkok bere masa muskularraren %15 galdu du, baina bere zuntz muskularren %1 bakarrik. Kalori edukin handiko dieta izan du: 4 000 kaloria lau otordutan banaturik eta 1,6 kg gizendu da. Bere organismoak aldaketa handiak jasan behar izan ditu. Hala eta guztiz ere, aldaketa hauetatik leheneratu daiteke.
Zientzilari sobietarrak oso pozik daude egindako saioek emandako emaitzez. Alde batetik, Romanenkoren osasun-egoera beraiek aurrikusi bezala mantendu da. Bestetik, iraupen luzeko hegalaldiek sortzen dituzten eraginetara moldatzeko dituzten ereduak baliagarriak direla frogatu dute sobietarrek.
Romanenkoren hegalaldia
Mir estazio espazialaren entrenamendu-maketa.
Romanenko eta Laveikin bere laguna 1987.eko otsailaren bostean jaurti zituzten Mir estazio espazialerantz. Hasierako asmoa bi kosmonautak batera egotea zen, baina uztailean egindako azterketa batzuetan Laveikin-en elektrokardiograman desegokitasun txiki batzuk detektatu zituzten eta mediku sobietarrek Lurrera itzul zedin erabaki zuten. Laveikin espazioan 173 egun igaro ondoren Lurreratu zen. Alexandrov izan da Romanenkoren lagun berria hegalaldiak iraun duen beste 160 egunetan. Ez dira ez marka txarrak Laveikin eta Alexandrov-ek jarritakoak!
1987.eko abenduaren 21ean, Santo Tomas egunean alegia, Titov, Manarov eta Levtxenko kosmonautak Soyuz TM-4 untzian Mir estaziorantz abiatu ziren errelebo moduan. Titov eta Manarov Mirean gelditu dira eta Levtxenko pilotoak Romanenko eta Alexandrov etxera ekarri zituen abenduaren 29an. Mir estazio espazialean gelditu diren Titov eta Manarov Romanenkok jarritako marka hausteko asmotan direla komentatzen da eta beren helburua 400 egun inguru egotea omen da.
Martitzek inoiz baino gertuago dirudi.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6bcfae5645b3 | http://zientzia.net/artikuluak/zeruaren-iluntasuna-olbers-en-paradoxa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zeruaren iluntasuna: olbers-en paradoxa - Zientzia.eus | Zeruaren iluntasuna: olbers-en paradoxa - Zientzia.eus
Ikusiko dugunez, ebazpena lortzeko Unibertsoaren big-bang-a aipatu beharrean izango gara. Ikus dezagun, bada, arazoa zertan datzan.
Ikusiko dugunez, ebazpena lortzeko Unibertsoaren big-bang-a aipatu beharrean izango gara. Ikus dezagun, bada, arazoa zertan datzan. Zeruaren iluntasuna: olbers-en paradoxa - Zientzia.eus Zeruaren iluntasuna: olbers-en paradoxa
Astrofisika
Ikusiko dugunez, ebazpena lortzeko Unibertsoaren big-bang-a aipatu beharrean izango gara. Ikus dezagun, bada, arazoa zertan datzan.
Oraingo honetan aztertzera goazen arazoak, ez dirudi (lehenengo irakurketaren ondoren) gerora gertatzen den bezain sakona. Ikusiko dugunez, ebazpena lortzeko Unibertsoaren big-bang-a aipatu beharrean izango gara. Ikus dezagun, bada, arazoa zertan datzan.
Zeruaren iluntasunaz mintzatzean, ez dugu gauaren iluntasuna bakarrik aipatu nahi. Askoz ere urrunago goaz. Argudioa Kepler-ek planteatu zuen lehenengo aldiz, Unibertsoak ezin zuela infinitua eta homogenoa izan frogatu asmoz. Astronomo germaniarren arabera Unibertsoa infinitua eta homogenoa balitz, edozein tokitara begiratuta ere, izarren bat aurkituko genuke. Izarrik arruntenak Eguzkiaren antzekoak direnez, zeruko puntu guztietatik Eguzkitik jasotzen dugunaren antzeko irradiazioa jasoko genuke. Honek gaua desagertzea lekarke, betirako egun osoa argitsua ezarriz.
Ortzea izarrez josita egonik, zergatik da beltza?
Objezio bat ipin diezaiokegu esandakoari, jasotzen den argiaren intentsitatea (I) fokurainoko distantziaren karratuarekiko proportzionala dela gogoratuz (I µ 1/r 2 ). Baina distantziak dakarren izar-kopuruaren gehikuntzak, efektu horren aurkakoa sortzen du, argitasuna txikiagotzen ez delarik. Pentsa dezagun Unibertsoa Lurrean zentratutako geruza esferiko mehetan zatitzen dugula. Esfera hauen gainazalak erradioaren karratuarekiko proportzionalak dira (A = 4 r 2 ). Beraz, izar-kopurua eta ondorioz argitasuna, modu berean handiagotuko dira. Hauxe dugu, bada, alde guztietatik jasoko genukeen argitasuna berdina izatearen arrazoia. Izenburuaren beharrezko azalpen hauen ondoren, goazen paradoxaren azalpenera.
Olbers izan zen Unibertsoaren finitutasunera jo gabe galderari erantzuna ematen saiatu zen lehenengoa. Olbers-ek Kepler-en argudioa onartzen zuen, baina bere ustez argia, izarrarteko gas eta hautsak bidean zurgatzen zuelako ez zen guregana iristen. Dena den, arrazoiketa ez da guztiz zuzena. Herschel-ek geroago zehaztu zuenez, gasak eta hautsak laster berotuko lirateke eta oreka termikoa lortu ondoren aurrerantzean jaso adina argi berrigorriko lukete, zeruari lehen aipatutako argitasuna emanez.
Eztabaida hauek aurreko mendeko bigarren laurdenean gertatu ziren. Izan ere, garai hartan azalpena aurkitzea ez zen erraza, arrazonamenduak bi gauza hauek kontuan izan behar dituelako: argiaren abiadura finitua eta Unibertsoaren hedapena. Lehenengoa, aurreko mendearen bigarren erdian Fizeau eta Foucault-en esperimentuak argitaratu ondoren hasi ziren kontutan hartzen, Roemer-ek 1675.ean argiaren abiadura neurtu bazuen ere. Unibertsoaren hedapena berriz, 1920.ean aurkitu zen eta dudarik gabe ausardia handiegia izango litzateke Olbers-ek paradoxa eztabaidatu zuen garaian hipotesitzat hartzea. Baina ikus dezagun arazoa bi puntu hauek kontutan hartuz nola azal daitekeen.
Unibertsoaren hedapenak bi eragin ditu arduratzen gaituen arazo honetan. Unibertsoa hedatzen ari denez, galaxiak eta izarrak elkarrengandik urruntzen ari dira, irregulartasun lokalak salbu. Beraz, Doppler efektua dela eta, jasotzen ditugun igorpenek gorriranzko lerrakuntza agertzen dute, hau da, energia gutxiagokoak dira. Zenbat eta urruntze-abiadura haundiagoa izan (hau distantziarekin handiagotu egiten da), energi galera ere haundiagoa da, baina hala ere galera ez da paradoxa desegiteko adinakoa.
Bigarren efektua berriz, erabatekoa da. Unibertsoan ikusten den izar-banaketa kontutan hartuz, zerua hasieran deskribatu dugun moduan argituta ikusteko 10 23 argi-urteko erradioko esferan leudekeen izarren argia beharko genuke. Jakina denez, hedapena Unibertsoa sortu zuen big-bang leherketaren ondorio dugu. Dagoeneko leherketaren data ere mugatua dago: duela 15 mila milioi urte (15.10 9 urte) gutxi gorabehera. Atera daitekeen ondorioa begi-bistakoa da: 10 9 argi-urte baino gehiagora dauden izarren argiak ez du oraindik iristeko astirik izan.
Beraz, gaur egun jasotzen dugun argia, denbora horretan iritsi ahal izan duena (10 9 argi-urteko erradioko esfera batean dauden izarrena) besterik ez da. Esfera honen bolumena 4/3 10 27 da. Baina behar dugun argia 10 23 argi-urteko erradiodun esferako izarrek emango liguketena da. Bigarren esfera honen bolumena 4/3 10 69 da. Beste faktore batzuk kontuan hartu behar direlako konparazioa guztiz zuzena ez bada ere, bolumen hauek parekatuz behar den argiaren zein proportzio txikia iristen zaigun ikus dezakegu. Hau dugu, bada, zeruaren iluntasunaren arrazoi sakona.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-638311f8009b | http://zientzia.net/artikuluak/txirrindularien-banaketa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Txirrindularien banaketa - Zientzia.eus | Txirrindularien banaketa - Zientzia.eus
Honako hau, txirrindulariak zozketatzen lagunduko dizun programa da.
Honako hau, txirrindulariak zozketatzen lagunduko dizun programa da. Txirrindularien banaketa - Zientzia.eus Txirrindularien banaketa
Honako hau, txirrindulariak zozketatzen lagunduko dizun programa da.
Txirrindularien itzuliak direla eta, askotan aprobetxatzen dugu aukera hori lagun arteko apostuak egiteko.
Partaide bakoitzari txirrindulari batzuk asignatzen zaizkio aleatorioki eta hauek egiten dutenaren arabera irabazten edo galtzen du partaideak.
Hona ondoren apostu posible bat:
Etapako irabazlea duenari, bakoitzak duro bana emango dio. Egunero egiten da apostu hau.
Itzuliko irabazlea duenari (bukatzen denean) bakoitzak 50 pta. emango dizkio. Bigarrena duenari, bakoitzak 25 pta., eta hirugarrena duenari, 10 pta.
Tarteko helmugetako irabazlea duenari, bakoitzak 10 pta. emango dizkio (itzuli osoa bukatzen denean).
Mendi-portuetako irabazlea duenari, bakoitzak 25 pta. emango dizkio (itzuli osoa bukatzen denean).
Ekipo-sailkapeneko irabazlea duenari, bakoitzak 25 pta. emango dizkio (itzuli osoa bukatzen denean).
Honako hau, txirrindulariak zozketatzen lagunduko dizun programa da.
Oharrak:
1.- Aurreko alean aleatorioen errepikaketa-arazoa aztertu genuen. Oraingo honetan zera egin behar dugu: zenbaki-multzo bat (txirrindulariei dagokiona) aleatorioki ordenatu. Beraz, bi baldintza izan behar ditugu kontutan:
Amaierako zerrendan zenbaki bakoitzak behin bakarrik azaldu behar du.
Zerrenda horretan zenbaki guztiek egon behar dute.
Problema hau ebazteko, ondoko urratsak emango ditugu:
Aleatorioki ordenatu behar den zerrenda taula batean gorde (MAT1) (360 lerroa)
Zenbaki aleatorioa ateratzen denean, taula honen indize bezala erabiliko da eta aleatorioak adierazten duen lekuan dagoen elementua beste taula batera (MAT2) pasako da (390-410 lerroak)
Ondoren zenbaki berbera berriro atera ez dadin, elementu hori matrizetik kendu egin beharko da, atzekoak posizio bat aurreratuz.
Honetaz gain, aleatorioen eremua ere eguneratu egin beharko da, elementu bat borratzen den bakoitzean bat gutxiagotuz (420-440 lerroak).
Ohar zaitez aleatorioa errepikatzen bada ere, aleatorio horrek adierazten duen posizioan jadanik lehen zegoen zenbakia ez dela egongo. Honela amaierako zerrendan zenbakiak errepikatuta egotea ebitatuko da.
Bestalde, prozesu hau lehenengo taula edo matrizeko elementu guztiak borratu arte errepikatzen denez, hasierako elementu guztiak egongo dira bigarren zerrendan.
2.- Banaketa ahalik eta berdinena egin asmoz, taldetako buruak beste taula batean sartu dira, lehenengo hauek banatuz (110-120 lerroak). Gerta daiteke partaide guztientzat txirrindulari-kopuru berdina ez tokatzea ere. Kasu hauetan partaide desberdinen artean diferentziarik handiena batekoa izan dadin idatzi da programa (210-270 lerroak).
3.- Txirrindulari gutxiagorekin gelditu behar duten partaideak beti berak izan ez daitezen, partaideak ere aleatorioki ordenatzea iruditu zaigu irtenbiderik egokiena (90-100 lerroak).
4.- Programa honetan ez ditugu txirrindularien izenak kontutan hartu; daramatzaten zenbakiak baizik.
5.- Programa egikaritu aurretik sar itzazu 1010 lerroan zozketan parte hartu behar duzuen guztien izenak.
6.- Guk ezarritako mugak hauek dira:
Txirrindulari-kopurua: 200
30 KEY OFF : SCREEN 2,0 : CLS
40 LOCATE 3,28:PRINT "TXIRRINDULARIEN BANAKETA":
LOCATE 4,28:PRINT "========================"
50 LOCATE 10,10: INPUT "Zenbat txirrindulari dira guztira";KOP1
60 LOCATE 12,10: INPUT "Zenbat ekipo dira";EKI
70 LOCATE 14,10: INPUT "Zenbat lagunek hartu behar
duzue parte zozketan";KOP2
80 K=0 : KK=0
90 KOP=KOP2 : GOSUB 330 : REM ORDENATU EGIKARITU
100 FOR II=1 TO KOP2 : PARTAIDE(II)=MAT2(II)+1 : NEXT II
110 KOP=EKI : GOSUB 330 : REM ORDENATU EGIKARITU
120 FOR II=1 TO EKI : TXIRRIN1(II)=MAT2(II)*10+1 : NEXT II
130 KOP=KOP1 : GOSUB 330 : REM ORDENATU EGIKARITU
140 FOR II=1 TO KOP1
150 IF (MAT2(II)+1) MOD 10 1 THEN TXIRRIN2(JJ)=
MAT2(II)+1 : JJ=JJ+1
160 NEXT II
180 BURU=INT(EKI/KOP2) : SOBRA=EKI-(KOP2*BURU) :
BESTEAK=INT((KOP1-EKI)/KOP2)
: MINI=INT (KOP1/KOP2) : SOBRA1=KOP1-(MINI*KOP2)
190 FOR II=1 TO KOP2
200 RESTORE 520
210 FOR JJ=1 TO PARTAIDE(II) : READ PART$ : NEXT JJ
220 PRINT : PRINT PART$
230 IF II = SOBRA THEN BURU1=BURU+1 ELSE BURU1=BURU
240 IF II = SOBRA1 THEN MINI1=MINI+1 ELSE MINI1=MINI
250 HARTU = MINI1-BURU1
260 FOR JJ=1 TO BURU1 : K=K+1 : PRINT TXIRRIN1(K); : NEXT JJ
270 FOR JJ=1 TO HARTU : KK=KK+1 : PRINT
TXIRRIN2(KK); : NEXT JJ |
zientziaeus-4c80a4b5763b | http://zientzia.net/artikuluak/motoa-pasatzen-ez-den-moda/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Motoa: pasatzen ez den moda - Zientzia.eus | Motoa: pasatzen ez den moda - Zientzia.eus
Hirietan zehar ibiltzeko ibilgailu asko dago, hala nola, automobila, autobusa, taxisa, etab. Baina, motoa baino egokiagorik ezagutzen al duzu? Bi gurpilen gainean joateak ez du segurtasun handirik eskaintzen.
Hirietan zehar ibiltzeko ibilgailu asko dago, hala nola, automobila, autobusa, taxisa, etab. Baina, motoa baino egokiagorik ezagutzen al duzu? Bi gurpilen gainean joateak ez du segurtasun handirik eskaintzen. Motoa: pasatzen ez den moda - Zientzia.eus Motoa: pasatzen ez den moda
Garraioak
Hirietan zehar ibiltzeko ibilgailu asko dago, hala nola, automobila, autobusa, taxisa, etab. Baina, motoa baino egokiagorik ezagutzen al duzu? Edozein tartetatik sar gaitezke berarekin eta aparkatzeko arazorik ez du sortzen. Hori bai, bi gurpilen gainean joateak ez du segurtasun handirik eskaintzen.
Motoa ibilgailu azkarra eta erabilgarria bada ere, bere punturik ahulena ezegonkortasunean datza. Zenbaitzuek kontrakoa frogatu nahi izango dute, baina nahiz eta lasterkariek kurbatan hartzen dituzten posizioak eta inklinazioak erbiak har ditzakeenaren berdinak izan, azken honek lau hankak erabiltzen ditu horretarako.
Teorikoki bi ukipen-punturen gaineko orekarik ez da naturan existitzen. Gutxienez hiru puntu behar dira egonkortasuna lortzeko. Bizikletak eta motoak martxan daudenean badirudi lege hau ez dela betetzen, baina geldituz gero oina lurrean jarri beharra dago. Beste hitz batzuetan esanda, oreka dinamikoa existitzen da, baina oreka estatikoa ez.
Egonkortasun-arazo hau gainditu nahian, ikerlariek zenbait eredu bitxi egin dute. Artikulu honetan eredu hauetako batzuen ezaugarriak erakutsiko ditugu. Hala ere, eta eredu sofistikatu hauen ezaugarriak aztertuz, arazoak ez direla gainditu esan daiteke; hau da, egonkortasunean irabazten dena abiaduran edota erosotasunean galtzen da eta alderantziz. Hau dela eta, zorionez ala zoritxarrez, motoak moto izaten jarraituko du.
Quasar
Prezioa: Inglaterran badago eta 1.400.000 pta. balio du.
Ohar orokorrak:
Denbora luzean gidatzeak, benetako karrozeria muntatzea justifikatzen du. Horrela ondoko bi helburuok lortzen dira: gidatze erosoagoa eta afrontuarekiko babes ona. Gidatzailearen posizio ona lortzeko, gidatzeko sistema moto klasikoak duenarekiko desberdina da. Azken hau gidatzeko urkilaz baliatzen bada ere, beste honetan beso oszilatzailea erabiltzen da. Birak emateko heldulekuak beso honen muturrean gurpila pibota erazten du. Besoaren muturretik gurpilerainoko lotura bolante-erradio gogor batez lortzen da. Gidatzailea etzanda doanez, grabitate-zentrua asko jaisten da eta beraz, ezin du gorputza aldeetara inklinatu zeren eta birak hartzeko egonkortasuna txikiagotu egiten bait da. Oro har sistema osoa ezegonkorra dela esan daiteke.
Oekomobill
Zenbat plaza: 2, tandem eran
Luzera: 3,75 m
Zabalera: 1,27 eta 1,40 m-ren artean
Pisua: 320 kg
Inklinazio maximoa: 51° (Orain arteko motorik onenek 50°ko inklinazio-angelua zuten)
Aurreko esekidura: urkila teleskopikoa
Aerodinamika: guztiz estalia eta karrozeria beira-zuntzezkoa, Kevlar-ez armatua (Cx 0,2 baino txikiagoa)
Motorea: BMW K 100, 4 zilindro, 4 aldikoa
Zilindrada: 987 cm 3
Abiadura-kaxa: mekanikoa, 4 abiadura gehi atzera-martxa
Transmisio sekundarioa: Cardan bidezkoa
Potentzia maximoa: 66 kW 8000 bira minutukotan
Abiadura maximoa: 250 km/h
Prezioa: Suitzan badago; 3.200.000 pta. inguru balio du.
Ohar orokorrak:
Motoa gelditzerakoan gidatzaileak hankak atera ezin dituenez, alboetatik bi gurpiltxo egonkortzaile irteten dira gidatzailearen aginduz. Motoaren abiadura 7 km/h baino txikiagoa denean ordenadoreak abisatzen dio pilotoari. Motoa klasikoa baino luzeagoa eta zabalagoa denez, ez da oso erosoa suertatzen hiri barnean ibiltzeko. Baina bere arazorik larriena egonkortasun kaxkarrean datza. Gidatzaileak gorputza ezin du inklinatu eta beraz egonkortasunak asko galtzen du.
Amorton car |
zientziaeus-335114fef35b | http://zientzia.net/artikuluak/birusak-etsai-arriskutsuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Birusak, etsai arriskutsuak - Zientzia.eus | Birusak, etsai arriskutsuak - Zientzia.eus
Mundu osoan zehar ordenadoreak kutsatzen ari den birus bat azaldu da. Nola ebitatu izurrite honetan kaltetua izatea?
Mundu osoan zehar ordenadoreak kutsatzen ari den birus bat azaldu da. Nola ebitatu izurrite honetan kaltetua izatea? Birusak, etsai arriskutsuak - Zientzia.eus Birusak, etsai arriskutsuak
Softwarea
Mundu osoan zehar ordenadoreak kutsatzen ari den birus bat azaldu da. Nola ebitatu izurrite honetan kaltetu izatea?
Azken berriek diotenez, mundu osoan zehar ordenadoreak kutsatzen ari den birus bat azaldu da. Nola ebitatu izurrite honetan kaltetu izatea?
Ordenadore-birus hau makina kutsatzeko gai den programa-zati bat besterik ez da. Programa-zati hau programa pirata batean txertaturik egoten da. Hau martxan jartzen den une berberean, sistema aldatu egiten da eta askotan disko gogorreko informazio guztia ezabatzen duen errutina bat ere abiarazi egiten da.
Nahiz eta birus honen jatorria ezezaguna izan, abiadura bizkorrez ari da batera eta bestera zabaltzen.
Birusa, COMMAND.COM fitxategian egoten da. Ordenadorea kutsatutako disket batetik abiatuz gero, nahikoa izango da TYPE, COPY, DIR edota beste edozein komandoz beste disket bat atzitzea berau arriskutan jartzeko. Disket horrek COMMAND.COM fitxategia baldin badauka, birusa bertan kopiatuko da disketa kutsatuz. Hau gertatzen den bakoitzean, abiorako erabili den programan kontagailu bat gehitzen joango da. Kontagailu hau 4ra iristen denean, ordenadorean sartutako edozein disketetako informazioa ezabatu egingo da bapatean. Beraz, arazoren bat dagoela konturatzen garenerako, birusa zabaldua dugu.
Hala ere, badago hau ebitatzeko modu bat. Disket bat kutsatuta dagoenaren susmoa baldin badugu, nahikoa izango da ordenadorea disket honetatik abiatzea eta idazketaren kontra babestutako disket bat atzitzea. Zer lortzen da honekin? Azken disket honetan birusa kopiatzeko saio bat egiten bada, sistemak errore bat emango du, disket horretan idazterik ez dagoela adieraziz. Horrela jakin ahal izango dugu abiorako erabili dugun disketak birusa zeraman ala ez.
Beraz, ez da tontakeria izaten disketeei idazketaren kontra babesteko etiketa ipintzea.
Birus honen erasoa, disketek nahiz disko gogorrek jasan dezakete.
Hau dela eta, komenigarria izaten da segurtasun-kopiak ateratzeko ohitura hasieratik mantentzea, askotan alferrikako lana iruditu arren. Honelako hondamenaren aurrean irtenbide bakarra izan bait daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-915a6190c549 | http://zientzia.net/artikuluak/pagemaker-autoedizio-programa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pagemaker autoedizio-programa - Zientzia.eus | Pagemaker autoedizio-programa - Zientzia.eus
Autoediziaren mundua zabaltzen doan neurrian, ordenadoreari erraztasun eta bitarteko gehiago eskatzen zaio.
Autoediziaren mundua zabaltzen doan neurrian, ordenadoreari erraztasun eta bitarteko gehiago eskatzen zaio. Pagemaker autoedizio-programa - Zientzia.eus Softwarea
Autoedizioaren mundua zabaltzen doan neurrian, ordenadoreari erraztasun eta bitarteko gehiago eskatzen zaio. PageMaker dugu hauetako bat.
Autoedizioaren mundua zabaltzen doan neurrian, ordenadoreari erraztasun eta bitarteko gehiago eskatzen zaio. Hasieran testua lantzea nahikoa baldin bazen ere, geroago irudiak eta grafikoak egin ahal izatea beharrezkoa ikusi zen eta azkenean, nola ez, orrialdeen muntaia; hau da, testu eta irudien banaketa etab. egiten laguntzen duten programak asmatu dira. PageMaker dugu hauetako bat. Hasiera batean Apple Macintosh eta Laser Writer inprimagailuarentzat garatua izan zen, baina jadanik kalean daude PCetarako sortu den bertsioa eta Apple Macintosh-entzat sortu den 2.0 bertsio berria.
PCetarako sortu den bertsioak, Microsoft-en Windows ingurunean funtzionatzen du. Aplikazio desberdinetako grafikoak onartzen ditu; esate baterako Windows Paint, PC Paint Brush eta PC Paint aplikazioetan egindako grafikoak. PageMaker PCk beste utilitate gehigarri batzuk ere eskaintzen ditu: hitzen zatiketa automatikoa etab. Pakete honekin 128 orrialdeko dokumentuak sor daitezke.
Apple Macintosh-entzat sortu den PageMaker 2.0 bertsioak, 20 funtzio berri baino gehiago ditu; beraietako askok erabiltzaileen eskaerei erantzun asmoz sortuak. Hauen artean kerning-a, hitzen zatiketa automatikoa, bi orrialde aldi berean ikusteko posibilitatea, 128 orrialdeko dokumentuak sortzeko aukera eta PC bateragarrientzat plazaratutako testu-lanketen bidez sortutako dokumentuekin duen bateragarritasuna dira aipagarrienak.
Bestalde, Apple Macintosh-entzat PageMaker 2.0 bertsioaren salmenta-prezioa 99.000 pta.koa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-444e51d1db30 | http://zientzia.net/artikuluak/segurtasun-kopia-azkarrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Segurtasun-kopia azkarrak - Zientzia.eus | Segurtasun-kopia azkarrak - Zientzia.eus
Ekipo informatikoa instalatzen dugunean, berehala jabetzen gara segurtasun-kopien garrantziaz.
Ekipo informatikoa instalatzen dugunean, berehala jabetzen gara segurtasun-kopien garrantziaz. Segurtasun-kopia azkarrak - Zientzia.eus Softwarea
Ekipo informatikoa instalatzen dugunean, berehala jabetzen gara segurtasun-kopien garrantziaz.
Ekipo informatikoa instalatzen dugunean, berehala jabetzen gara segurtasun-kopien garrantziaz. Baina disko gogorra baldin badaukagu, datu- eta fitxategi-kopurua handiagotzen doan neurrian astunagoa bihurtzen da lan hau eta pixkanaka zabaltzen hasteko joera izaten dugu gehienok. Informazio edo datu inportanterik galtzen ez dugun bitartean oso ondo, baina horrelakorik gertatzen denean izaten dira lanak.
DiskFit utilitatearen helburua, lan hau xamurtzea da. Lehenengo segurtasun-kopia egin ondoren, oso denbora gutxi beharko du ondorengoak egiten; fi-txategi berriak eta aldaketaren bat jasan dutenak bakarrik eguneratuko bait ditu besteak ukitu ere egin gabe.
Network DiskFit sareetan erabiltzeko da. Erabiltzaileak bere disket propioen nahiz konpartitutako diskoko zenbait fitxategien kopiak egin ahal izango ditu.
Fitxategi-multzo konkretu baten edota datu edo fitxategi zehatzen segurtasun-kopiak atera daitezke bietako edozeinetan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0254c34f55f7 | http://zientzia.net/artikuluak/antony-hewish-pultsareen-aurkitzailea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Antony Hewish, pultsareen aurkitzailea - Zientzia.eus | Antony Hewish, pultsareen aurkitzailea - Zientzia.eus
Martxoaren hasieran, Antony Hewish fisikazko Nobel Saria irabazitakoa Donostian izan dugu. Aukera honetaz baliaturik beregana jo dugu eta ondoko elkarrizketa egin diogu.
Martxoaren hasieran, Antony Hewish fisikazko Nobel Saria irabazitakoa Donostian izan dugu. Aukera honetaz baliaturik beregana jo dugu eta ondoko elkarrizketa egin diogu. Antony Hewish, pultsareen aurkitzailea - Zientzia.eus Antony Hewish, pultsareen aurkitzailea
Martxoaren hasieran, Antony Hewish fisikazko Nobel Saria irabazitakoa Donostian izan dugu. Aukera honetaz baliaturik beregana jo dugu eta ondoko elkarrizketa egin diogu. Hirurogei urteko gizaseme mehar eta jator honek egin zigun harrera eskertu nahi dugu lerro hauen bidez.
Elhuyar.– Zure bizitzari buruz zehaztasunak emango al dizkiguzu?
Antony Hewish.– Inglaterrako mendebaldean jaio nintzen, Kornuales-eko itsasaldeko herri txiki batean. Beraz, itsasoa maite dut. Bankaria zen nere aita eta nere familian ez zegoen zientziarekiko giro berezirik. Baina ni zientziaz interesatu nintzen eta Cambridge-ko Unibertsitatera joan nintzen. 1942. urtea zen eta Bigarren Mundu-Gerra zegoen tartean. Unibertsitatean urtebete egin ondoren, armadara joan behar izan nuen eta bertan arazo teknologikoez arduratu nintzen. Radarraren garapenean ziharduen taldean aritu nintzen. Hiru urte pasa nituen zeregin horretan. Ondoren Cambridgera itzuli nintzen.
Ikerlari izatea ez zen nere asmoa; zerbait aplikatuagoa egin nahi nuen. Baina, nahikoa nota onak atera nituen ikasketa bukaeran eta Cambridgen jarraitzeko aukera sortu zitzaidan. Irratiastronomian has nintekeela esan zidaten. Martin Ryle zen taldeko buru. Nik bera ezagutzen nuen jadanik, gerra garaian radarraren taldean lanean aritu nintzenean topatua nuelako. Lantoki berean egiten genuen lan eta gure taldeak eta bereak erlazio estuak izan zituzten. Hortaz, Martin Ryle-ren taldera sartu nintzen 1948.ean ikerkuntz ikasle moduan.
Irratiastronomia jaioberria zen eta oso gauza ederra zen horretan lanean hastea. Cambridge gainera, munduko irratiastronomiako tokirik garrantzitsuena zen. Beraz, ikerketan aritzeko tokirik aproposena zen eta ni oso pozik nengoen. Gero, badakizu, nire ikerketan zorte handia izan dut; oso bide oparoa izan da. Pultsareen aurkikuntza eta guzti hori.
Elh.– Gure bigarren galdera hain zuzen, oraintxe aipatu duzun pultsareari buruzkoa da. Entziklopediatan aipatzen denez, kasualitatea izan zen horren aurkikuntza. Azalduko al diguzu nola izan zen?
A.H.– Benetan, zorte hutsa izan zen. Garai hartan irratiteleskopio berri bat diseinatzen ari nintzen; ostean pultsareak detektatzeko balio izan duena. Orduan, nere interesa kuasareak aurkitzea zen. Hauek oso objektu trinkoak dira, oso bolumen txikia dute eta irrati-uhinak igortzen dituzte. Irrati-uhin hauen bidez detekta ditzakegu.
Kuasare bati behatzen diozunean, izarrek bezala dirdir egiten dute eguzkiak igorritako plasma-hodeien kausaz. Hau etengabe gertatzen ari da. 1964.ean zeraz ohartu ginen: galaxia arruntak eta kuasareak dirdir hori erabiliz bereiz daitezkeela. Beraz, oso irratiteleskopio sentikorra diseinatu nuen. Horrelakoa izan behar zuen, nik oso urruti zeuden eta oso ahul ziren objektuak detektatu nahi nituelako. Gainera oso uhin-luzera handitan egin behar zuen lan.
Irratiastronomoak normalean, cm gutxiko uhin-luzeretan egiten dute lan. Tarte horretan lan egiteko eginiko irratiteleskopioak ez zidaten balio, zeren eta eguzkitiko plasmak sortutako dirdira, uhin-luzera handiagoak (metro bat ingurukoak) erabiltzen direnean bakarrik somatzen bait da. Beraz, oso antena handia eta sentikorra diseinatu nuen. Metro bateko uhin-luzeran lan egiten zuen. Zeru guztia sistematikoki arakatzen hasi ginen seinale fluktuatzaileen bila. Hori da hain zuzen pultsareak aurkitzeko behar duzuna, eta horrela lan eginez pultsarerik ez detektatzea ia ezinezkoa da.
Elh.– Gure irakurle askorentzat astronomoak, teleskopio baten lenteen bidez zerua arakatzen duten pertsonak dira. Irratiastronomoek ez dute horrela lan egiten. Zer diferentzia dago irratiastronomia eta astronomia optikoaren artean?
A.H.– Biek erradiazio elektromagnetikoez egiten dute lan. Lehenak ikus dezakegun erradiazioaz, argiaz alegia, eta bigarrenak ikusi ezin ditzakegun irrati-uhinez. Zerutik irrati-seinaleak etengabe etortzen ari direla 1930.eko hamarkadan aurkitu zen EEBBetan eta gerra-garaian Britainia Haundian berraurkitu zen. Eguzkiak irrati-seinale bortitzak igortzen dituela aurkitu zen.
Zeruan badira irrati-uhinez detektatzen diren objektuak eta argiaren bidez detektatu ezin direnak.
Eguzkitik datozen irrati-uhinak detektatu nahi badituzu, tresna egokia behar duzu. Irrati-uhinekiko sentikorra izan behar du. Nondik datozen jakin nahi baduzu, biltzaile handi bat behar duzu; uztai moduko zerbait handia, angelua neurtu ahal izateko. Zera esan nahi dut: irratiteleskopioa teleskopio optikoaren analogoa dela, baina zuk ezin duzu argazkirik atera. Datorren erradiazioaren indarra neurtzen duzu eta hau irrati-irudi bihur dezakezu. Beraz, irrati-teleskopioen bidez unibertsoaren irudi desberdina lortzen duzu.
Elh.– Big Bang delakoa hitzetik hortzera erabiltzen da gaur egun. Zer da Big Bang hori?
A.H.– Big Banga zer den?. Unibertsoaren leherketa-jatorria besterik ez da.
1940.eko hamarkadan ikerketan hasi nintzenean, unibertsoa nola jaio zenaz ez genuen ideiarik. Teoria asko zegoen, baina guk genekien gauza bakarra hedatzen ari dela zen. Horretan guztiak ados zeuden.
1960.eko hamarkadan, astronomoek EEBBetan bero-erradiazio bat aurkitu zuten. Gaur, mikrouhinezko hondo-erradiazio esaten zaio. Erradiazio honek unibertso osoa betetzen du eta oso tenperatura baxuan (zero absolututik zenbait gradu gorago) gertatzen den erradiazioari dagokio.
Baina, zeure buruari unibertsoa nolakoa zen galdetzen badiozu, erantzunak oso beroa zela izan behar du. Bi gauza hauek azaltzeko, unibertsoaren hedapena eta garai bateko oso tenperatura handiak alegia, prozesuaren hasieran leherketa kosmiko bat (leherketa nuklear itzel baten modukoa) izan zela pentsatu behar duzu.
Hau da unibertsoaren jatorriaz dugun irudia; Big Bang deitzen dugun leherketa sortzailea.
Elh.– Unibertsoaren jatorria azaldu duzu. Zein da egungo unibertsoaz dugun irudia?
A.H.– Beno, unibertsoaren zirriborro bat egin dezakegu. Unibertsoa egun, ikaragarria da. Galaxiaz beteta dago. Galaxiak era berean milioika izarrek osatzen dituzten multzoak dira. Gure begi hutsez horietako gutxi batzuk besterik ez ditugu ikusten, baina teleskopio baten bidez ikuskizuna asko zabaltzen da.
Galaxiak, unibertsoaren osatzaileak (adreiluak alegia) dira. Unibertsoa hamabost mila milioi urte dituen haustura itzel bat da; milioika galaxiaz osaturik dagoena. Galaxia hauek eta barruan dauden izarrak etengabe ari dira eratzen. Sistema osoa hedatzen ari da eta badirudi etorkizunean ere, horrela segituko duela betirako.
Hala ere, arazo hau irekita dago oraindik. Izan ere prozesuak badu gelditu eta atzera egiteko posibilitatea.
Elh.– Hortaz unibertsoa betirako hedatzen ari da.
A.H.– Bai, betirako hedatzen ari da, baina prozesua mantsoagotzen ari da. Eta epe luzera begiratzen baduzu, hedapena oso geldia izan liteke eta azkenik gelditu egin daiteke. Nere aburuz, betirako hedatzen ari den unibertsoa irudirik egokiena da. Hala ere, benetan gertatuko dena unibertsoan dagoen materi kantitatearen araberakoa izango da, zeren eta materiarik badago, erakarpen grabitatorioa lanean hasiko da eta hedapena astiroagotu egingo da. Eredu teorikorik egokiena zera da: unibertsoa infinituki handia denean grabitatea orekatzeko nahikoa materia izatea. Hau da, azkar hasten da eta gero astiroagotu egiten da. Baina ez da inoiz geldituko, oso denbora luzea behar duelako.
Elh.– Utz dezagun orain astronomia alde batera eta abia gaitezen fisikaren beste eremu batean. Azken aldian, fisikaren teoria bateratu baten atzetik esfortzu handiak egiten ari dira fisikariak. Zer deritzozu zuri?
A.H.– Nik posible dela uste dut, zeren eta guk aski desberdintzat jotzen genituen indarrak batera jarri ditugu dagoenekoz. Fisika ikasten hasi nintzenean, indar elektromagnetikoak zeuden, eta indar ahula; neutroia bezalako partikulen barneko elementuak bildurik mantentzen dituena. Gure eritziz indar hauek nahikoa desberdinak ziren, baina gaur egun badakigu indar beraren alderdi desberdinak direla. Hau partikulen fisikan egin diren aurrerakuntzei esker dakigu (W eta Z partikulen predikzioa eta aurkikuntza). Hortaz, lehen lau indar zirenak orain hiru dira.
Alderdi teorikotik begiratuta, indar guztiak bilduko dituen eta zuk aipatu duzun Teoria Bateratu hori oso erakargarria da. Grabitatea ere barnean sartu beharko dugu noski. Espekulazioa da; oso espekulazio erakargarria; unibertsoaren jatorriarekin zerikusia izan dezakeena. Honelako teoria bateratua dagoela onartzen badugu, kosmologiaren problema nagusi batzuk uler ditzakegu. Nere aburuz, oso erlazio estua dago hasierako unibertsoa eta partikulen fisikaren (oinarrizko indarren) artean. Gerta liteke Teoria Bateratua frogatzeko behar diren energiak inoiz ez lortzea. Baina unibertsoan gerta litezkeen fenomeno kosmologikoei behatuz, unibertsoaren jokaera aztertuz, Teoria Bateratuaz saioak egin ditzakegu, unibertsoa laborategi bailitzan erabiliz.
Elh.– Gai berrira aldatuz, ikerkuntza eta irakaskuntza batera eraman behar direla uste al duzu?
A.H.– Irakaskuntza oso ariketa ona da guztientzat. Ustegabeko galderak egin ditzaketen ikasleen aurrean jartzen ez bazara, ez zaizkizu zuri horiek inoiz bururatuko. Nere aburuz, ikerketan ari den jendeak irakatsi egin behar du. Bestela, ikasleek ez daukate ikerketa aurreratua egiten ari den jendearekin harremanik. Ikerketak eta irakaskuntzak eskutik helduta joan behar dute. Horrek ez du esan nahi ikerketarik egiten ez duen irakasle onik ez dagoenik. Baina, ikasleek ikerkuntzaren puntan dabilen irakaslearekin harremanetan egon behar dute, gaiarekiko zaletasunaz kutsa daitezen.
Ikerlariak beren bidetik bakarrik joango balira, alfertu egingo lirateke, ikasleen galderei aurre egin behar ez dietelako. Bestalde, irakasleak ikerkuntzarekin harremana galdu badu, ez ditu azken aurreramenduak ezagutzen eta ez da ikerketaren munduan gertatzen denaz ohartzen.
Elh.– Ikerketarako dirutza handiak behar dira. Zeinek ordaindu beharko luke zure eritziz ikerketa?
A.H.– Ordainketa erakunde batzuen artean banatu behar da. Unibertsitateak autonomia izan behar du. Hori oso inportantea da. Unibertsitateak ez du bere zereginetan kontrolaturik egon behar.
Gobernuak bakarrik ordainduko balu, unibertsitateak gobernuari interesatzen zaiona egin beharko luke. Dirua jasoko luke, baina hark nahi duena egiteko. Unibertsitateak askatasuna behar du bere lineari jarraitzeko.
Askatasuna lortzeko bidea, zera izango litzateke: pentsakera irekiko dirudunak izatea eta hauek unibertsitateari fondoak ematea, honek askatasun osoz erabil ditzan.
Industriak ere ikerketa finantzatu behar du, noski.
Unibertsitateak fondoak toki guztietatik jaso beharko lituzke, alde batetik oreka eta bestetik askatasuna lortzeko. Diru-iturri bakarra baduzu, arriskugarria da.
Elh.– Donostia, askoren ustez kongresutarako toki egokia da. Zer deritzozu zuri?
A.H.– Galdera hau gero eta ezagunagoa egiten ari zait. Egokia da, noski. Kongresutarako toki ideala da nere eritziz. Jendeak behar duen guztia dauka. Kokagune ederra; hiri polita da. Ez da Los Angeles moduko hiritzarra. Ondo komunikaturik dago gainera eta erraz irits daiteke bertara. Unibertsitate sendoa falta zaio, baina hori lortzeko bidean dago. Minimoak behintzat betetzen ditu.
Elh.– Bukatzeko. Zer sentitu zenuen 1974.ean Nobel Saria Martin Ryle-rekin batera jaso zenuenean?
A.H.– Ez nuen espero. Asko poztu ninduen. Ez nekien horretarako aurkeztua nengoenik ere. Hori isilpean egiten da. Batzuetan aldez aurretik zurru-murruak egoten dira, baina nik ez nuen ezer entzun.
Londresen nengoen bilera batean. Bedel bat niregana etorri zen eta paper-puska bat eman zidan, arkatzez eta letra txarrez idatzirik. Fisikako 1974.eko Nobel Sariak Hewish eta Ryle zirela zioen. Begira. Gu tresna elektroniko batean hamar mila libera gastatzea eztabaidatzen ari ginen... Paper-puskari begiratu nion eta ezin izan nuen kontzentratzerik... Telefonoak kanpoan jotake ari ziren jotzen eta gauza ona izan zen ni haientzat eskuragarri ez izatea.
Elh.– Mila esker Hewish jauna, elkarrizketa interesgarri honegatik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ec4c29357ed5 | http://zientzia.net/artikuluak/tabakismoa-i-tabakoa-eta-minbizia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tabakismoa (I). Tabakoa eta minbizia - Zientzia.eus | Tabakismoa (I). Tabakoa eta minbizia - Zientzia.eus
Gaur egun ez dago zalantzarik tabakoaren eta minbiziaren arteko harremanetan: tabakoak badu zerikusirik tumore gaiztoen %30en etiologian, kasu bakoitzean ebidentzia handiagoa edo txikiagoa izanik.
Gaur egun ez dago zalantzarik tabakoaren eta minbiziaren arteko harremanetan: tabakoak badu zerikusirik tumore gaiztoen %30en etiologian, kasu bakoitzean ebidentzia handiagoa edo txikiagoa izanik. Tabakismoa (I). Tabakoa eta minbizia - Zientzia.eus Tabakismoa (I). Tabakoa eta minbizia
1988/04/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Gaur egun ez dago inolako zalantzarik tabakoaren eta minbiziaren arteko harremanetan: tabakoak badu zerikusirik tumore gaiztoen %30en etiologian, kasu bakoitzean ebidentzia handiagoa edo txikiagoa izanik.
Zenbait girotan erretzea ezinbestekotzat jotzen da.
Baina datu kuantitatibo horiek guztiak baino garrantzi handiagoa du pertsonaren eta gizartearen borondatez eragin kaltegarri hori baztertzea posible dela pentsatzeak. Kantzerologoen ametsa horixe da: minbizi guztietan horrela balitz...
Baina errealitatea oso bestelakoa da. Heziketa publikoa aurrerantz doan arren, eta emaitza positiboak eskaini arren, asko dago egiteko oraindik.
Gaia azaltzeko, informazioa lau ataletan banatuko dut: lehenik ikuspegi historikoa emango da, h.d. tabakoa minbizi-sortzaile bezala ezagutzen den unetik hasita Doll eta Hill-ek zientifikoki frogatu zuten arterainokoa. Bigarren atalean, egungo egoera azalduko da: Zer dakigu, zer egin da eta zer lortu da. Hirugarrenean, biriketako minbiziaz soilik arituko naiz, tabakoarekin duen harreman bereziagatik. Azkenik, etorkizuna: zein da minbiziaren aurkako borrokaren planifikazioa, epe laburreko etorkizunean?
Ikuspegi historikoa
Duela 200 urte baino lehenago aipatu zen lehen aldiz tabako-erretzearen eta minbizia agertzearen arteko erlazioa. Dena den, 1914.ean frogatu zen zientifikoki tabako-kearen partikula solidoetan hidrokarburoak minbizia sortzeko gai zirela, h.d. izaera kartzinogenoa zutela.
Hala ere, mende honen hasieran gaur egun zalantzarik gabe tabakoarekin lotzen diren minbizi-motak, oso kantzer arraro bezala onartzen ziren eta gutxitan aipatzen ziren heriotz ziurtagirietan. Tabakogileek ohizko prozedura eta bideekin segitu balute, tabakoaren kontsumoa ez zen inoiz modan jarriko, lehenagotik tabakoa ezagutzen zuten gizarteetan inoiz modan jarri ez zen bezala. Bi izan ziren aldaketa hori gauzatu zuten gertakariak:
batetik, tabako-orriak ontzeko metodo berria asmatu zen. Eta metodo berri honen emaitza tabako gorria izan zen. Bere kolore bereziagatik erakargarria izanik, jende arruntak berehalaxe onartu zuen.
Bestetik, mekanizazio industriala izan zen erabateko faktorea. 1881.ean, 19 urteko injineru-ikasle batek makina bat asmatu zuen; ordurarte pentsaezina zen abiaduraz produktu berri bat lantzeko gai zen makina hain zuzen. Tabako-erroilu mehe-mehe bat ateratzen zuen; paperean bildua, eta luzera jakinekoa (zigarrotxoa jaio zen). Makina berri horiek berehala hasi ziren lanean, eta zigarrotxoak gero eta gehiago ugaldu ziren, jende xehearentzat modu oneko ziren prezioak bide.
Tabakoaren industria gora zihoan aldi berean, tabakoaren ahalmen kartzinogenoaren ikerketa zientifikoak ere aurrera egin zuen. Asko izan ziren era honetako ikerketak (bronkio eta biriketako minbizia aztertzen zutenak bereziki); 2. Mundu-Gerraren ondotik batez ere. Erretzeko ohituraren eta minbizi-mota berezi horren agerpenaren arteko erlazio posiblea gero eta nabarmenagoa zen, tabakismoa mendearen lehen hamarkadatatik gorantz zihoalako eta bestalde, tabako-kearen inhalazioak gehien erasaten zuen organoa birika zela pentsatzea bidezkoa zelako.
Birika eta bronkiotako minbiziaz gainera, ahoko minbizia, hestegorrikoa, arekoa eta maskurikoa ere oso ikertuak izan dira, tabakoarekin duten erlazioagatik.
Gaur eguneko egoera
Tabakismoa kontrolatzeko egiten diren saioak era askotakoak izan daitezke:
Tabakoaren kontrako kanpainak.
Tabakoak osasunarentzat dituen ondorioak azpimarratzen dituzten txostenak (oso erakunde garrantzitsuek eginak –OMEk, adib.–) asko izan dira, eta horiei esker herri industrializatu gehienetan tabako-kontsumoaren kontrako kanpainak egin izan dira, eta oraindik ere egiten dira. Tabakismoa da gaur egun heriotza goiztiarren faktoreetan prebeni daitekeen garrantzitsuena, mendebaldeko herrietan.
Kanpainak modu askotakoak izan daitezke: pertsona helduei zuzenduak, edota bereziki gazte eta adoleszenteentzat prestatuak. Informaziozkoak soilik izan daitezke (minbiziarekin tabakoak duen zerikusia aipatuz, adibidez). Adoleszenteei zuzendurikoak eskola-giroan txertatu ohi dira: hitzaldiak, filmeak, etab. ez-erretzaileen belaunaldiak lortu asmoz (Suedian, itxuraz, lortzen ari dira).
Erretzeari uzteko metodoak.
Bibliografia aztertzen bada, erraz ikus daiteke erretzeari uzteko prozedurak asko eta oso ezberdinak direla: akupuntura, hipnosia, erretze kontrolatua, laguntza soziala, nikotinazko txikleak, erlaxazio-ariketak, autokontrol-arauak, talde psikoterapeutikoak, kontseilu medikoa, etab.
Gero eta gehiago dira erretzeari uzteko asmotan dauden erretzaileak eta honek sasi metodo bat baino gehiago sorterazi du, eta hitz huts eta ilusio gehiegitxo piztu du erretzaile askoren artean.
Ekintza bereziak enpresa eta ospitaletan.
Erretzeak dakarren problematika ezaguterazteko eta erretzaileei beren aztura uzten laguntzeko estrategia berri bat, zera da: zenbait herritako enpresatan edo ospitaletan bertako erretzaileek aldi berean ohitura desegoki hori utz dezaten aplikatzen ari diren programak.
Osasun-arloan eredu bezala Britainia Haundian medikuekin egindako esperientzia aipatzen da: sistematikoki tabakoari buruzko informazioak zabaldu zitzaizkien, gizartean beraiek eredu bezala zuten papera eta beren pazienteei tabakoa uzteko eman beharreko aholkuak ere adieraziz.
Neurri legislatiboak.
Itxura denez, edozein herritan tabakismoaren arazoa serioski planteatzeko edozein plangintzak behar-beharrezkoak ditu neurri legalak bere aldamenean, eraginkorra izango bada. Mendebaldeko herririk gehienetan legeak agertu dira gai hauen inguruan: tabakoaren kontsumoa leku publikoetan, nikotina eta mundrun-edukinak, adin-txikikoei saltzea eta tabakoari buruzko publizitatea.
Tabakismoak jotako birikak.
Gaur egun eztabaidak daude, ez-erretzaileek borondaterik gabeko erretzea (edo erretze pasiboa) deitzen zaionetik zer kalte jasotzen duten ebaluatzerakoan. Argi dagoena zera da: besteren kea arnasteak nikotina sartzen duela ez-erretzaileen barnean, eta hori erraz neur daiteke.
Aipatutako iharduera guzti horien ondorioz, herri industrializatu gehienetan erretzaileen kopurua gainbehera doala esan daiteke. Ameriketako Estatu Batuetan, adibidez, 1964.etik 1979.erarte erretzaileak %42tik %33ra jaitsi ziren eta 15 urte horietan 30 bat milioi pertsonak erretzeari utzi zion. Erretzeari zeinek utzi zion aztertzen bada, gehienbat gizonezko zuriak, klase edo gizarte-maila altukoak izan zirela ikusi zen. 1978.ean medikutan %10ek erretzen zuen bitartean, esku-langileetan %65 ziren erretzaileak.
Emakumezko erretzaileen artean gauzak desberdinak dira (oraindik ere %30 inguruan mantentzen dira). Espainian egoera arras bestelakoa da. Gaur egun populazioaren %41 erretzailea dela esan daiteke, eta lehen aipaturiko kontsumoaren eta gizarte-mailaren arteko erlaziorik ez dago. Katalunian egindako azterketa batean ikusi denez, medikuak eta maisuak dira gehien erretzen dutenak.
Tabakoa eta biriketako minbizia
Gaur egun, biriketako minbizia da gizonezkoarentzat minbizi-mota guztietan lehena (diferentzia nabarmenaz) eta bere maiztasuna gorantz doa emakumezkoetan ere. Herri desberdinetan, maiztasuna 5etik 80 kasura bitartean dago 100.000 biztanleko, gizonezkoentzat, eta 5etik 40ra bitartean emakumezkoentzat.
Nola uler daiteke gorakada ikaragarri hori? Esan dezadan, lehenik, aurrez diagnostikoa eskasa zelako azken urteotan izan den gorakada faltsu bat ez dela; egiazko gehikuntza ikaragarria baizik. Inglaterran adibidez, eritasun honegatiko hilkortasuna 1930-1980 bitartean %0,5etik %6ra igo da. Eta okerrena zera da: etengabe igotzen segitzea. Gertakari honen arrazoiak aztertzerakoan, ikertzaile guztiak bat datoz zigarroak erretzearen garrantzia azpimarratuz. Bestelako faktore guztiak sinergikoak lirateke; laguntzaileak soilik. Eta estatistikak beldurgarriak dira puntu honetan: egunean 25 zigarrotik gora erretzen dutenek minbizia edukitzeko 20 aldiz arrisku handiagoa dute erretzaile ez direnek baino.
Zifrak nahi adina eman genitzake, baina gaur egun urtero 80.000 bat pertsona hiltzen direla tabakoagatik USAn esango dugu. Vietnam-eko gerrak iraun zuen 12 urteetan (1961-73) 46.000 soldadu bakarrik hil zirela kontutan hartuz, erraz uler daiteke tabakoa edozein arma baino askoz ere arriskutsuagoa eta hiltzaileagoa dela.
Tabakoa lantzen Cuban.
J.R. Aizpurua
Tabakoa/biriketako minbizia bikotearen arteko erlazioa aztertzen duten lan guztietan agian ezagunena, Doll eta Hill-ek 10 urtetan zehar 40.000 mediku kontrolatuz egindakoa izango da. Azterketa horretan mediku erretzaileen, ez-erretzaileen eta erretzeari utzi ziotenen taldeak konparatzen ziren: beren tabako-azturak eta biriketako minbiziaren intzidentzia ikertu ziren.
Azterketa horrek biriketako minbiziaren gorakada tabakoarekin zuzenean lotzen dela argi eta garbi frogatzen du, erretako zigarro-kopuruarekiko zuzenki proportzionala izanik. Bestalde, 8-10 urte erre gabe daramatenen artean (eta lehendik erretzaile izandakoen artean, noski) beren minbizi-intzidentzia erretzaileena baino askoz ere apalagoa dela ere frogatzen du.
Puntu honetan erretzaile pasiboen arazoa ukitu nahi nuke. Horrela deritzo ez-erretzaile izanik bere inguruko beste erretzaileek kontsumitzen duten tabakoaren kea bere borondatearen kontra irensten duenari. Ke honen zatirik nagusiena korronte sekundario deitutik dator, h.d. zigarroa, purua edo pipa berez erretzen ari denean (erretzailearen aspiraziorik egon gabe) sortzen den ketik. Erretzaileak aspiratzen duenean sortzen den korrontea, eta zigarroan barrena ahora doana, korronte nagusia edo primarioa da.
Korronte sekundarioaren osagaiak aztertu direnean, zera ikusi ahal izan da: zenbait osagai toxikoren kontzentrazioa korronte nagusiaren baitakoa baino askoz ere handiagoa dela (nikotina eta mundruna hiru aldiz gehiago, karbono monoxidoa 5 bider gehiago). Bestalde, tabako-kezko giroan dagoen erretzaile pasiboak, ordubetean 2 edo 3 zigarrori dagokion adina ke irents dezakeela frogatu da, inguruko kearen eta lekuaren bentilazioaren arabera.
Etorkizunerako, zer?
Europako Ekonomi Elkartean gaudenez, 1985.eko ekainean maila honetan minbiziaren aurkako borrokarako prestatu zen plangintza aipatuko dugu. (EUROPA MINBIZIAREN AURKA, edo EUROITXAROPENA deitua). Bertan, maila guztietako neurriak proposatzen dira: barne-merkatuari buruzkoak (zerga bereziak, zigarro-kaxen etiketak, salmenta mugatzeko neurriak, etab.), nekazal arlokoak (tabakogintza murrizteko adibidez), kontsumitzaileen babeserako (tabakismo pasiboaren kontra, publizitatea) etab.
Minbizi-mota desberdinen heriotz tasak, USAko gizonezkoetan, 40 urtetan, 100 biztanleko
AMERICAN CANCER SOCIETY |
zientziaeus-675464aeeb02 | http://zientzia.net/artikuluak/irudi-sintetikoak-nola-egin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irudi sintetikoak nola egin - Zientzia.eus | Irudi sintetikoak nola egin - Zientzia.eus
Zer da Zer da Computer Graphics Computer Graphics ? Bere itzulpenak adierazten digunez, ordenadore bidez irudi edo grafikoak egitea da. ? Bere itzulpenak adierazten digunez, ordenadore bidez irudi edo grafikoak egitea da
Zer da Zer da Computer Graphics Computer Graphics ? Bere itzulpenak adierazten digunez, ordenadore bidez irudi edo grafikoak egitea da. ? Bere itzulpenak adierazten digunez, ordenadore bidez irudi edo grafikoak egitea da Irudi sintetikoak nola egin - Zientzia.eus Irudi sintetikoak nola egin
Aspalditxoan, irudien munduan dabiltzanen artean Computer Graphic hitzetik hortzera dabil.
TRON, Computer graphics erabiliz egindako lehendabiziko pelikula, 1982.ean.
Eta zer da Computer Graphics hau?. Bere itzulpenak adierazten digunez, ordenadore bidez irudi edo grafikoak egitea da. Hala eta guztiz ere, terminologia hau ezin daiteke oso egokitzat jo, azken batean grafikoa berez ikuskizun mugikorra ez delako eta benetan teknologia honen berezitasun nagusia eta arazorik deigarriena beraien mugimendua eta ordenadore bidez sortutako irudien 3. dimentsioa delako. Baina ez ditzagun gauzak aurrera eta joan gaitezen urratsez urrats.
Ondoren datozen orrialdeetan, sorkuntz teknika honen iturburuetara ingurarazten ahaleginduko natzaizue.
Ordenadorez sortutako lehen irudiak 50. urteko hamarkadakoak dira. Ordutik orain arte, teknika hau ordenadoreak hobetzen zihoazen arabera garatu egin da.
Betidanik, ordenadorezko irudia telebistako pantaila bati loturik joan da, eta denok jakingo duzuenez, honek sortutako seinale kodifikatuak eta bere definizioak benetako itxura hori sortzen digu. Gaur egun telebistak 625 lerroz lan egiten du. Hala eta guztiz ere, 1.200 lerroz eta irudi errealagoz sinesgarriago eta zinearekin parekatuago ikusiko dugun eguna ez dago urrun.
Esan dezagun ordea, ordenadoreak lerroen bidez lana egin ordez PIXELen bidez egiten duela. PIXELa puntu bat da eta ordenadoreak puntu bakoitzari independenteki eragin diezaioke. Zenbat eta Pixel gehiago, are eta kalitate haundiagoa eskainiko du bere irudiak, eta nola ez, potentzia handiagoa duenez garestiagoa izango da.
a) Gaur Egun saioaren atalburua
Logotipoa Koldo Etxeberriak diseinatua da
Ordenadore baten irudia ontzat emateko, nahiz zinean nahiz telebistan, 1.280 bider 1.024 PIXELeko bereizmena izan behar du gutxienez, eta honek, ordenadoreak 250.000 puntutan eragiten duela azaltzen digu.
Baina irudia ordenadorez, nola sortzen da?
Irudi sintetikoen sorkuntza
Irudien sorkuntza bi dimentsiotan (2-D) edo/eta argi eta garbi esanda, marrazki arrunt eta sinplean (praktikan berdin bait zaigu marrazkia paperean edo/eta telebistako monitorean egotea) ikusiko dugu lehendabizi.
Irudi-mota hauen mugak ordea, haundiak dira. Hirudimentsiokoen itxura ezaz gain, ezin ditugu marraztutako perspektiba eta ebakiduretatik beste batzuk lortu. Ezta beste zenbait propietate (bolumena, zurruntasuna, etab.) kalkulatu ere.
Irudi hauek, bi era desberdinetara sor daitezke:
Ordenadorez zuzenean,
A) Ordenadorez zuzenean
b) Poligonoen xehetasuna.
Teklatuaren bidez, irudimenezko planoaren ±X eta ±Y ardatzetan aldagai batzuk sartuko ditugu. Noski, irudimenezko planoa, pantailarena da. Lehen erabilaldi honetan
puntu
zirkulu
eta arkuekin bakarrik lana egingo dugu.
Eta horien bidez monitorean irudi bat lortu ahal izango dugu. Gehienetan irudi sinpleak izaten dira; geometrikoak.
Laukizuzena honela irudikatua izango genuke.
Orain laukizuzen honi funtzio desberdinak aplika diezazkiokegu. Gehienetan, ordenadorearen operatibitate-ahalmenaren baitan egoten dira funtzio hauek.
Planoan, aldakuntzarik arruntenak hauek dira:
Homotezia: Haundiagotutako edo txikiagotutako irudia.
Simetria: Alderantzizko irudia; ispilu-efektua adibidez.
B) Periferiko baten bidez
Hauen bidez, aurreko irudi batetik abia gaitezke, eta ordenadorera sartu prozesatzeko; lehen sortutako laukizuzena bezala erabili ahal izateko.
Ordenadorearen terminala.
Periferikoetan ordenadorerik arruntena 2-D paleta edo pintzel elektronikoa da. Maila honetan benetako pitxiak daude merkatu profesionalean, hala nola PaintBox, Chyron-4, Graff-9, etab. Guzti hauek telebistako lanetan erabili ahal izateko diseinatuak daude. Kasu hauetan paleta da irudia sortzen duena eta ordenagailua aldarazten duena. Normalean eta informatizatutako sistemarekin paletaren ordez digitalizadorea erabiltzen da. Badaude 3-D (HIRU DIMENTSIO) paletak ere. Frantziako CCETT (Centre Comun d'Etudes de la Telecomunication et Television) delakoaren baimena eduki nuen bat erabiltzeko.
Bestalde, eta adibidez, argazki batetik ere abia gintezke. Hemen, kamera bat erabiliz, irudia hartu egingo genuke eta honek ordenadorera bidaliko luke, bertan digitalizatu eta beste erabilaldi baterako gordez.
Horrela, poliki-poliki mugimendua, kolorea, etab. emateko, gauza konplikatuz joaten da. Esan dezagun orain arte ziri delakoekin lan egin dugula. Zirien bidez egindako lan baten adibide ona TRON filmean egindakoa da, artean irudi sintetikoen mundu hau bilutsik aurkitzen bazen ere. Adibide gertaugoa T.V.E.ko Fila-7 programaren atalburua dugu; Madrileko enpresa batek egina.
Kronologikoki hurrengo urratsa, hiru dimentsioko irudi sintetikoak sortzea izan zen. Hemen, beste koordenatu bat sartzen da jokoan; "Z" koordenatua. Honek, sortutako irudien bolumena emango digu. 3-D sistema honi, Modelatu Geometriko ere deitzen zaio.
Orain gauza baten sorkuntza askoz ere gehiago lantzen da, bere definizioak adierazten duenez haundiagoa eta zehatzagoa izatea eskatzen duelako.
Gauza hauek,
eta matematikako eragiketa zailen bidez
definitu ahal izango ditugu.
Nolabait ere ulergarriagoa eta ikusterrazagoa izan dadin, poligonoen sisteman zentratuko gara, honetarako errazenetakoa delako.
Poligonoak gehituz eta gehituz sortzen da gauza bat. Adibidez, Gaur Egun albistegiaren atalburuko G.E. logotipoak, 10.000 poligono baino gehiago dauzka. Ga haundituta ikusi ahal izango bagenu, elkarrengana batutako milaka elementu dauzkan armiarma-sare bat ikusiko genuke.
Horrela, ordenadoreak zenbat eta potentzia handiagoa izan, are eta poligono gehiago prozesatu ahal izango du irudia sortzeko, eta hau konplexuagoa izango da.
Guk erabili dugun ordenadoreak, 15.000 poligono prozesatzeko 5 minutu behar baditu, Digital Productions eko X-MP-22 konputagailuak, milioi bat poligono minutu t'erdian prozesatzen ditu. Bere prezioa jakin nahi baduzue, bi mila milioi pezeta baino gehiago balio duela esango dugu.
Beno, jo dezagun operazio guztiak egin ondoren nahi ditugun irudiak prest dauzkagula. Nola ikusi ahal izango ditugu? Nola emango diegu mugimendua?
Irudi sintetikoa monitore batean ikustea nahikoa erreza gertatzen da, ordenadorearen eta monitorearen artean ipintzen den tresna bati esker; interfaceari esker hain zuzen. Baina irudia mugimenduz ikustea beste istorio bat da; ordenadoreek oraindik ez bait dute denbora errealaz lan egiten ; programa batek dauzkan irudiak banan-banan prozesatuz baizik. Hemen animazioan beti erabiltzen den sistema tradizionala hori da.
Jar dezagun adibidez, orain arte E.T.B.n, ordenadorez, egin den atalbururik konplexuena; TXORIA DUT MAITE programako atalburua.
Atalburuak 34 segundo irauten du. Segundoko 25 irudi izaten direla kontuan izanik, ordenadoreak 850 irudi desberdin banan-banan prozesatutako kopurua ematen digu.
850 irudi hauetako bakoitza, 1.200 marrako bereizmen haundiko monitore batera pasatzen da prozesatzerakoan. 5.000 marrakoak ere badaude. Behar bezala prestatuta dagoen zineko kamera batek fotografiatzen ditu. Horrela 850.erarte. Ondoren filmea errebelatu egiten da, telezinetik bideora pasatzen da, musika ipintzen zaio eta eup!!, atalburua mugimenduan daukagu. Benetan oso kontraste zoragarria da bi teknika hauek batzea. Bat hain modernoa eta bestea (zinea alegia) hain zaharra.
Ordenadoreak alegiazko kameraren aukera bakarra ere eskaintzen digu; Txoria Dut Maite-ko telebistaren barnera sartzen den edo bere komerietan paperezko abioiari jarraitzen zaion kamera rena, errealitatean benetakoa ez bada ere.
Eta alegiazko kamera batekin jolasten dugun antzera, alegiazko argi-puntuekin ere berdin egiten dugu, argitu gabe egongo balitz ezer ikusiko ez genukeelako. Argi-puntuak ere X, Y, Z ardatzetan programatzen dira, bertan itzalak, isladak, etab. sortuz.
Baina hemendik aurrera asko zailtzen da eta hemen benetakoak ez diren irudi horien benekotasunaren esplikazio txiki bat ematea besterik ez dugu nahi izan. Horregatik, Marilyn Monroe-ren beste filme berri bat ikusteko aukera ez dago urrun. Inoiz grabatu ez zuen fime bat ikusiko dugu, baina gure begiek ez dute benetako Marilyn eta Marilyn informatizatu honen artean desberdintasunik nabarmenduko. Eta ez dugu esateagatik esaten; dagoenekoz EE.BB.etan ari bait dira lan horretan.
E.T.B.n une honetan hiru dimentsioko irudi sintetikoen bi adibide apal ditugu: "Gaur Egun" eta "Txoria Dut Maite"ko atalburuak.
Hauetaz ordea, beste batean hitz egingo dugu.
Sistema berria
Azaldu den guztia nolabait ere zaharkituta dago. Lehen esan den bezala, dagoenekoz irudi sinesgarriago eta konplikatuagoen sorkuntzan ari dira lanean.
CCETT erakundearen etxea. Europa-mailan punta puntakoak dira.
Orain dela hilabete batzuk, Rennes-en (Frantzian) egon nintzen ikastaro batean eta frantsesen sistema berria ezagutzkeo aukera izan nuen. Sistema hau CCETT erakundea ikertzen ari da eta RAY CASTING deitzen diote. Sistema honekin oso irudi konplexuak sortzen dira; esfera, poligono, ziri, etab.eko sistema tradizionalarekin inoiz lortu ahal izango ez genituzkeenak. Ordenadorearen lanerako iturburuak erabat desberdinak dira, behar den denbora haundiagoa, etab. Nere borondate on guztiarekin sistemari argazki bat ateratzeko baimena eskatu nien, baina ezinezkoa izan zen, esan zidatenez ondo zaindu beharrezko goimailako teknologia zelako. Hala eta guztiz ere, promoziozko Klip baten BOST segundo aurkeztu zizkiguten. Benetan bost segundo harrigarri izan ziren.
Izan ere pentsatzen hasten bagara, sistema konplexu guzti hauek, ez dira txorakeria animatuak egiteko diseinatuak izan.
Hala ere, mundu honetan aurrerakuntzak egunetik egunera gertatzen dira. Aurten, Montecarlon egin berri den Irudi Berrien Nazioarteko 7. Forumean, japoniarrek laserraren bidezko irudien sorkuntza planteatu dute. Eta ez dirudi auzia horretan geldituko denik!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-89afa6dd0fa1 | http://zientzia.net/artikuluak/erle-bakartiak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erle bakartiak - Zientzia.eus | Erle bakartiak - Zientzia.eus
Gehienontzat, erlauntza eta bertan bizi diren ezti-erleen erakunde sozial korapilotsua, erle-bizitzaren ezaugarri bereizgarria da. Errealitatea bestelakoa da: gutxi gorabehera 20.000 erle-espezietan %85 baino gehiago ez dira sozialak.
Gehienontzat, erlauntza eta bertan bizi diren ezti-erleen erakunde sozial korapilotsua, erle-bizitzaren ezaugarri bereizgarria da. Errealitatea bestelakoa da: gutxi gorabehera 20.000 erle-espezietan %85 baino gehiago ez dira sozialak. Erle bakartiak - Zientzia.eus Erle bakartiak
Zoologia
Gehienontzat, erlauntza eta bertan bizi diren ezti-erleen erakunde sozial korapilotsua, erle-bizitzaren ezaugarri bereizgarria da. Baina, errealitatea bestelakoa da: gutxi gorabehera existitzen diren 20.000 erle-espezietan %85 baino gehiago ez dira sozialak; bakartiak baizik. Emeak, parekatzeko arra bilatu beharrean aurkitzen dira. Hamarren bat inkubazio-gelaska izaten dituen habia eraiki, kumeentzako janariaz hornitu eta gelaska bakoitzean arrautza bat erruten du eta hurrengo belaunaldia sortu aurretik, hil egiten dira.
Erle bakarti tipikoen berezitasun anatomikoak. Xafla pigidiala (emeak habia indusiaren barnea launtzeko erabiltzen du) eta Dufour guruina (abdomenaren barnekoa habiaren barru aldea iragazkaizteko erabiltzen du) nabarmentzen dira. Masail-guruinaren jariakinak komunikazio eta defentsabide modura erabili ohi dira. Eskopa delakoa (zenbait espezietan abdomenean dago) polen-garraiorako ile-dispositibo berezia da. Indusi edo habiara hornidurak daramatzanean, erlea belauniko ibiltzen da xafla basitibialen gainean.
Erle bakartiek, zeregin garrantzitsuenetarikoak betetzen dituzte sistema ekologikotan; landare landatu eta basa-landareen poleneztapenean bereziki. Izan ere, munduko zenbait lurraldetan, nekazariak kultibo-landareen poleneztapenerako erle bakartiak egokitzeko neurriak hartzen hasi dira; alpapa moduko uzta-landareak ez bait dituzte ezti-erleek ondo poleneztatzen.
Dirudienez erleak, buztin-liztor eta beste liztor bakartietatik eboluzionatu zuten Aro Kretazikoaren erdialdera (orain 100 milioi urte) landare angiospermoak Lurreko landaredi nagusi bilakatu zirenean. Gaur egun, erleak edonon bizi dira, ugaritasun eta espezie-dibertsitate handiena klima erdilehor eta epel-beroetan badago ere. Erle bakarti askoren kanpo-itxura orokorrak, liztor, euli eta erlastarraren antza handiagoa du erlauntz erlearena baino.
Beraien luzera, 1,5-46 mm bitartekoa da. Zenbait espezietakoek ez dute ilerik eta distiratsuak dira. Beste batzuk berriz, oso iletsuak dira. Zenbaitek itxura itsusia izan arren, badira guztiz politak ere; orkideo berdeetako erleak, esaterako. Ilean edo orban eta xingoletan, ortzadarraren kolore guztiak agertzen dira.
Erle bakartiak 9 familiatan bana daitezke: kolitido, Andrenido, Haliktido, Megakilido, Antoforido, Melitido, Oxeido, Fidelido eta azkenik, Apido izenekoetan.
Etxearen eraikuntza
Erle bakartiak, Apis mellifera (a) erle meliferoarekin konparatuz. Megachile rotundata (b) alpapa hosto-ebalea; Colletes thoracicus (c) erle minzkara; Nomia melanderi (d) alkali-erlea; Nomaa luteoloides (e) kuku-erlea; Xylocopa virginica (f) arotz-erlea; Anthophora abrupta (g) mehatz-erlea; Euglossa ignita orkideotako erlea (h); Anthidium jeneroko igeltsero-erlea (j); Andrena carlini (k) zeta egiten duen erle minzkara.
Erle bakarzaleen habia eta inkubazio-gelaskak lurrazpian eraiki ohi dira; batez ere goizeko eguzkipean gelditzen den zolu lehor, biluzi eta soltean. Habitat hauetan, era berean, erleen senide diren inurri eta liztor bakartiak bizi dira. Zona egokietan, milaka habiaz osaturiko ohitura lurtardun erle bakartien kongregazioak aurki daitezke.
Emeek ez dute parte hartzen habiaren eraikuntzan, arraroa iruditzen bazaigu ere. Ezagututako habi kongregaziorik handienak 360.000 bat metro karratu betetzen zituen, Barysh ibai ondoan, Soviet Batasunean. Colletes Thoracicus erle minzkara izaten da gehienetan arazo hauen erantzulea, haren heldu-bizitza aktiboa seiren bat astekoa izaten delarik.
Zoluan habiatzen duten erleek espazio handia izaten dute beraien habitakuluak eraikitzeko. Baina ia urte osoan zehar, kumeen elikadurarako bildu duten ezti- eta polen-hornidura lurreko hezetasunetik eta organismo edafiko ugarietatik (bakterio, legamia, onddo, nematodo eta akaroetatik) babesteko ara-zoarekin topo egiten dute.
Zoluan bizi diren erle gehienek, jaraiakin iragazkaitzekin tapizatzen dituzte lurrazpiko inkubazio-gelaskak, hornitu aurretik. Erle hauek, eztenetik hurbil irekitako guruin abdominala (Dufour guruina) dute. Zenbait espezietan barrunbe abdominalaren ia erdia osa dezake. Guruinak, muzketa-usain lurrintsudun likido koipatsua gordetzen du. Espezie gutxi batzuek, landareen erretxina edo eta hosto-zatiak biltzen dituzte, inkubazio-gelaskak tapizatzeko. Fidelidoek eta basamortuetan soilik bizi den zenbait erlek, ez ditu gelaskak tapizatzen.
Eskopa delakoan, zenbait erlek polena garraiatzen du. Irudi honetan Lasioglossum jeneroko izerdi-erlearen aurre-hankaren goi aldean ikus ditzakegun ile abarkatuek osatzen dute eskopa.
Erle bakarti gehienek honako iharduera dute: egunez hegan egiten dute elikagaiak bilduz, arratsaldez arrautza bat erruten dute (gero gelaska zigilaturik), ilunabarrean gelaska berri bat industen dute, eta azkenik gauez Dufour guruinak jariatua aplikatzen diote. Gelaska berria lehor eta prest egongo da hurrengo goizean anoak onartu ahal izateko. Erle hauek gau eta egun lanean ari dira, ia taigabe.
Lurrazpian bizi ez diren erleek, ez dute kumeak hezetasunetik babestu beharrik, eta seguraski horregatik, Dufour guruina txiki samarra dute. Megakilido gehienek, jadanik existitzen diren zulo edo habiak erabiltzen dituzte (zolu gainean kokatuak gehienetan) eta inkubazio-gelaskak lokatz, erretxina edo landare-hariz eraikitzen dituzte, edo eta zehatz ebakitako hosto eta petaloz.
Erasoei aurre egin behar
Erle bakartien eme gehienak, ezti-erle eta erlastarraren antzera beren burua defenda dezakete eztenaz ziztatuz, baina, haien pozoia ez da bortitza izaten. Erle bakartien habiek, oso pilaturik ez badaude behintzat, ornodun hondakariak ez dituzte erakartzen beraien hornidura eskasetara. Hau dela bide, erleek ez dute garatu tipikoa den ezten-erasoa.
HABIEN BANAKETA. Erle bakartien sei espezieko habiak erakusten dira. Habia bakoitzak gelaska desberdinak ditu. Emeak arrautza errun baino lehen larbarentzako janaria uzten du. a) Nomia melanderi erlearen habia. Lur hezean egiten du. b) Colletes thoracicus erlearen habia. Honek ere lurrean egiten du.
Dena den, erle bakartien habiek batez ere mikroorganismo eta ornogabeen erasoak sufritzen dituzte. Era berean, erleek eraso hauek gainditzeko hainbat mekanismo garatu dute. Onddoak dira lurrazpian habia egiten duten erle bakartien etsairik garrantzitsuenak. Erleak gogoz lan egin behar du anoen prestaketa amaitu eta arrautza erruteko, sortuko den larbak alferrik galdu aurretik elikagaia jan dezan.
Sistemak ondo funtzionatzen du janarien artean legamia eta bakterio asko ez badago. Normalean, lore-nektarean dauden mikroorganismo hauek hornidurekin batera pilatuz joaten dira. Baina azukre-kontzentrazio handiegiak haien hazkuntza mugatu egiten du. Erle bakartietan, ezti-erleetan gertatzen denaren arabera, eztiaren soberako ura lurrindu egiten da loreen nektarea ezti bihurtuz doan heinean, erreakzio entzimatikoen laguntzaz.
Denbora luzean zehar, multzoka hornitzen zuten erle hauek kumeekin harreman gehiago ez zutela izaten pentsatu izan zen. Baina, gelaska bateko edukina onddo batez kutsatzen denean, erle amak gelaska zabaldu eta lurra pilatzen du bertan. Prozedura honek, onddoaren hazkuntzarako aire erabilgarria gutxiagotzen du, eta alboko gelasken infekzioari ekiditen. Lurrean bizi den zenbait espeziek urtero ondorengoen ia erdia infekzio fungikoaren kausaz gal badezake ere, egur, enbor eta pezozko hormatan habia egiten duten espezieek normalean ez dute erasorik izaten.
HABIEN BANAKETA. Erle bakartien sei espezieko habiak erakusten dira. Habia bakoitzak gelaska desberdinak ditu. Emeak arrautza errun baino lehen larbarentzako janaria uzten du. c) Anthophora abrupta erleak lur lehorrean egiten du habia. d) Chalicodoma ren habia haitzean edo egurrean egoten da. e) Xylocopa virginica erleak zura zulatzen du habiak egiteko. Nekazari batzuek bestetik, alpapa-hostoak ebakitzen dituzten erleentzat zurezko pieza bereziak ipintzen dituzte (f), horrela poleneztapena erraztearren.
Erle bakartiak egunean hainbat ordu pasa behar du habiatik urrun, nektare edo polenaren bilketa-lanean. Une horretan, babesgabeko prolea oso erasogarria suertatzen da. Zenbait espezieren inkubazio-gelaskak, erretxina, jariaketa edo buztinezko estalkiz hermetikoki hertsiak agertzen dira. Beste espezie batzuen gelaskek berriz, lur tinkatu, hosto edo zerrautsezko estalki iragazkorra besterik ez dute izaten. Erle amak bere habia babes dezake kanpoan dagoen bitartean sarreran lurra metatuz. Hala ere, erle bakartien errutaldiek kalteak izaten dituzte animalia hondakari eta bizkarroien kausaz; liztor, inurri, euli, kakalardo, akaro eta nematodoen kausaz batipat.
Arrak eme bila
Erle bakartien arrak, espezie bereko emeak baino egun batzuk lehenago ateratzen dira pupatik. Lore-nektarea eta polena jaten dute, eta arrautzatik ateraberriak diren eme birjinen bila hasten dira. Zenbait espezietan, arrek taldeak osatzen dituzte, bizilekuaren inguruan edo emeek maiz bisitatzen dituzten loreetan patruilaketa-lanean ihardunez. Arrek emeren bat edo antzeko objekturen bat ikusten dutenean, gainera saltatzen dute, baina ingurunean ferormonarik ez badago behintzat, berehala uzten dute.
Eme birjinen bat agertzen denean, ar guztiak tropelean hurbiltzen zaizkio kopulatu nahirik. Normalean, emeari eusten dion lehen arrak gogorki lotzen du berau, eta estaltzea lortzen du. Espezie gehienetako arrek, emea lehendabizi lortzeko beren artean lehiaketan dihardute, baina ez dira oso erasokorrak izaten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bb0825d98764 | http://zientzia.net/artikuluak/koipua-europa-konkistatu-duen-indianoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Koipua, Europa konkistatu duen indianoa - Zientzia.eus | Koipua, Europa konkistatu duen indianoa - Zientzia.eus
Gure artean oraindik ezezagun bada ere,
Gure artean oraindik ezezagun bada ere, Koipua, Europa konkistatu duen indianoa - Zientzia.eus Koipua, Europa konkistatu duen indianoa
1988/04/01 Aizpuru, Maria Luisa - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Ekologia
Gure artean oraindik ezezaguna bada ere, myocastor coypus espezieko ugaztun txiki hau biziki ari da ugaltzen gure inguruko herrialdeetan eta laster hemen izango dugula ziurta daiteke. Izan ere jatorriz Hego Argentinakoa bada ere, oso ongi egokitu bait da lurralde hezeetara.
Kastorearen antzeko larrua duen koipuaren inportazioa, haren larrua komertzializatzeko egin zen bereziki. XX. mendearen hasieran animalia honen larrua oso modan jarri zen eta ondorioz Hego Ameriketatik inportatutako animalien hazkuntzari ekin zion zenbaitek. Baina 30. urteko hamarkadako krisia eta Bigarren Mundu-Gerraren ondorioz hazkuntza askok errentagarritasuna galdu egin zuten eta animaliak aske utzi zituzten naturan.
Koipua oso ongi egokitu zen klima hezera eta etsairik ez zuenez, neurriz gain ugaldu zen. Frantzian esaterako, Camargue lurraldean, espezie kaltegarrien artean katalogatua zegoen 60.eko hamarkadan, landaretan egiten zituen kalteengatik bereziki.
Baina aurrera jarraitu baino lehen animalia honen ohiturak eta ezaugarriak azalduko ditugu:
Miocastor coypus espezieko karraskari eta belarjale lodi hau ez da ez arratoia eta ez kastorea, baina bien ezaugarriak heredatu ditu (myos grekoz = arratoia).
Itxuraz myocastor -ak arratoiarekiko duen berdintasun bakarra, bere buztan biribildu eta gorputza bezain luzean datza. Gorputz lodikotea du eta heldua denean 5-10 kg pisa ditzake. Hortz luze marroi-horixkak ditu. Bizitza erdi akuatikora egokitzeko bi ezaugarri nagusi ditu: atzeko hankak kastorearenak edo igarabarenak bezala palmeatuak izatea eta emeak titiak saietsaren goikaldean ia bizkarrean izatea.
I.X.I
Haragiak, gihar eta proteina ugarikoa denez, ez dauka behi edo untxiarenaren inbidiarik. Jadanik zenbait jatetxe izenik bitxienekin proposatzera ausartu da, hala nola "paduretako kastorea", "uretako untxia", "uretako erbia" ...
Ugalketa azkarra
Koipua azkar ugaltzen den espeziea da; urteko 4-7 umaldi izan ditzakete. Heldutasun sexuala 6. hilabete inguruan lortzen dute. Sakonera gutxiko ibai lasai eta landaredi aberatseko ibaiertzetan bizi ohi dira, 2-5 animalia helduk osatutako familiatan. Ur zikinetan ongi moldatzen direnez, paduretako joera erakusten dute. Jatuna da eta erraz jan ditzake bere pisuaren laurdena adinako landareak egunero. Ur-belarrek, ibai-mugetako soroetako landareek (artoa bereziki, garia, garagarra) lekariek eta barazkiek osatzen dute bere dieta.
Maila batetik gorako populazioa osatzen dutenean, kalte nabariak egiten dituzte landaretzan udazken-neguan landaredia ahulago den garaian batipat.
Axeriek eta txakurrek nekez eraso diezaiekete igerilari trebe hauei. Koipuaren etsairik nagusiena hotza da. Neguan animalia asko aurkitu ohi da buztanik edo behatzik gabe, izotzaren ondorioz galdu dituelako.
Koipuaren habiaren zuloa.
Nekazaria maiz ehiztaria izan ohi bada ere, ez du ehiza arbuiagarri honetarako zaletasun handirik erakutsi. Mesprezu ulergarria bestalde; zaila bait da harrapatzea eta gauez bait du aktibitaterik handiena.
Frantzian basapiztitzat hartua
Frantzian animalia hauen kontrako erasoa Dekretu bidez arautua dago. Izan ere, ezinbestekoa gertatu da haiei erasotzea egin dituzten kalteak handitu ez daitezen.
Departamentu bakoitzak aukeratzen du erasorako biderik egokiena: tranpak ipini edo kimikaz baliatu. Ehizaldiak ere antolatzen dira noizbehinka.
Hala ere eta ekologisten zorigaitzerako, erasoa gehienbat kimikoa izan ohi da. Ekologisten zorigaitzerako esan dugu; izan ere, eraso-mota hau ez zaie ez ekologikoa eta ez egokia iruditzen. Gainera tranpen bidezko eraso naturala bultzatuko balitz, langabezian dauden zenbaitentzat irtenbide polita izango litzateke koipu-ehiza. Zer esanik ez, horrela harrapatutako animalien larrua eta haragia (txakur-janarirako) saldu ahal izango lituzketela kontutan hartzen bada.
Haragiari etekin hobea atera ahal izateko, hau da, pertsonen kontsumorako baliagarria gerta dadin, higiene-kontrol zehatzen arabera akabatu beharko lirateke animaliak.
Koipuak hazten saiatzen direnek hiltegi legeztatuak erabiltzen dituzte eta beraz koipu-haragia pertsonen kontsumorako komertzializatzen dute beste edozein hegaztiren kasuan behar diren baldintza berdinetan. Hala ere hazleek bide luzea egin behar izan dute koipu-haragia pertsonen kontsumorako onartua izatea lortu arte, zeren koipuaren kontrako kimika bidezko erasoekin jarraitzen denez gero, oso kaltegarria gerta bait daiteke animalia basatien eta hazkuntzakoen arteko nahasketa, animalia basati gehienak pozoi bidez akabatzen direlako.
Koipuaren kontrolerako bi metodo erabiltzen dira. Lehenengoan (1) pozoitutako azenarioak ibai-ertzetan ipintzen dira. Metodo hau ez da egokia, batere selektiboa ez delako.
Koipua pertsonen kontsumorako onartua izanak, hazkuntzara dedikatzen direnei posibilitate berria eskaini die, eta beraz, haragi-salmenta larru-salmentari gehitu behar zaion faktore onuragarria gertatu da.
Larrua salgai
Lehen esan dugunez, koipuaren hazkuntza, larrua komertzializatzeko egiten da bereziki.
Bisoiaren antzeko larrua da. Larrua musarratua (bizarrak kenduta) erosten da, baina hileak bere luzeraren erdira utziz. Hile hauek lumatxa babesten dute. Lumatxa trinko eta fin honek ematen dio koipu-larruari ileguritsu itxura hain zuzen.
Koipuaren larruak estimazio handia irabazi du, hazkuntz jatorrietan ezartzen diren baldintzekin lor daitezkeen kolore-aldaketen ondorioz: zuri-champagnea, urdin-zilarra, hori-eztitsua, beltz-ebanoa etab.
Kolore-sorta hau landu zuen lehen artisaua M.Sarhan baratzaina izan zen. Hasieran amateur gisa hasi bazen ere, laster 1948an profesional eran koipuaren hazkuntzari ekin zion Avre ibaiaren ertzean. Sarhan-ek erabili zuen hazkuntzarako teknika, eredu bilakatu da.
Koipuaren hazkuntza garbia da eta ez du usain txarrik zabaltzen. Ez da gainera zaratatsua, ezta poluitzailea ere, eta artisau eran jarraitzen du. Kaioletatik ur-korrontea pasa erazi behar da eta honek itxura alaia eman ohi dio inguruari.
Koipuaren kontrolerako bi metodo erabiltzen dira. Tranpak ipintzea (2) egokiagoa da. Animalia bizirik harrapatzen da eta posible da tranpan eroritako igaraba, lertxuntxo, ur-oilanda etab. libre uztea.
Ibai bat gertu izatea beharrezkoa da eta emari erregularra edukitzea ere bai; animalia eta eguneko 500 litrotik m 3 -rako ur-kantitatea aldatu behar bait da. Uraren tenperatura epel mantendu behar da neguan kaxetako ura izoztu ez dadin. Dekantazio-putzua beharrezkoa gertatzen da, kaxetako ur zikinak ibaia kutsa ez dezan.
Argentina, Louisiana eta Poloniatik inportatzen diren koipu-larruek konpetentzia latza egiten diete hazleei. Hala ere hazkuntz bidez lortzen den kolore-barietatea faktore garrantzitsua da eta etorkizun ezin hobea izan dezakete hazleek kolore-multzo zabalagoa eskaintzea lortzen badute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1cac68ba7223 | http://zientzia.net/artikuluak/korden-paradoxa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Korden paradoxa - Zientzia.eus | Korden paradoxa - Zientzia.eus
Artikulu honetan paradoxaren munduan murgilduko gara, baina sartu baino lehen paradoxa zer den azaltzen saiatuko gara.
Artikulu honetan paradoxaren munduan murgilduko gara, baina sartu baino lehen paradoxa zer den azaltzen saiatuko gara. Korden paradoxa - Zientzia.eus Korden paradoxa
Matematika
Artikulu honetan paradoxaren munduan murgilduko gara, baina sartu baino lehen paradoxa zer den azaltzen saiatuko gara.
Orokorrean zera esan dezakegu: paradoxa kontraesanera garamatzan arrazonamendua dela, hau egiazkoa, faltsua edo ez bata eta ez bestea izan daitekeelarik. Paradoxak betidanik egon dira. Esate baterako, filosofo greziarren denboran Akhilleo eta dortokarena, Epimenides kretarrarena, etab, filosofo eta matematikarientzat buruhausteak izan dira beti. Baina, XIX. mendearen amaiera izan zen arazo honek osperik haundiena hartu zuen garaia. Garai hartan paradoxa ulertezin batzuk zirela eta, matematikaren oinarriak kolokan geratu ziren eta etxe osoa erortzear egon zen. Paradoxa gehienak azaltzea lortu bada ere, gaur egun ebatzi gabe dauden paradoxak existitzen dira. Beste batzuk ordea, interpretazio ugari izan dute.
Gaur proposatzen dugun paradoxa ez da horietakoa, artikulu amaieran azalduko dugunez, baina bitxikeria dela pentsatzen dugu. Paradoxa hau Estatistika-arloan kokaturik dago; probabilitate-kalkuluan hain zuzen ere.
Has gaitezen lehendabizi problema, galdera hobeto esan, planteatzen: zirkunferentzia bat marratzen dugu. Baita zirkunferentzian inskribatutako triangelu aldekidea ere. Galdera hauxe da: korda bat marratzen badugu, zein da korda horren luzera triangeluaren aldea baino luzeagoa izateko probabilitatea?
Hona hemen galdera honi erantzuten dioten hiru ebazpen desberdin.
Marra ditzagun zirkunferentzia eta triangelu aldekidea. Izan bedi A puntua triangeluaren erpin bat. A puntutik marratutako kordak kontsideratuko ditugu. Irudian ikusten den bezala, korda aldea baino luzeagoa izateko A erpinari dagokion angeluaren barruan jarri behar dugu. Eta kasu honetan, triangeluaren beste erpinak B eta C badira, kordaren beste muturrak (D-k) B eta C puntuen arteko zirkunferentziaren arkuan egon behar du.
A puntua zirkunferentzian zehar mugituz gero, emaitza berbera izango genuke. Zirkunferentziaren luzera 2 r da, eta BC arkuarena 2 r/3. Probabilitatea aldeko kasuen eta kasu posibleen arteko zatidura bezala definituz, gure aldeko kasuak 2 r/3 dira eta kasu posibleak 2 r. Beraz probabilitatea
Galdera berberari erantzuna emateko, oraingoan beste era batera jokatuko dugu. Kasu honetan triangeluaren alde bat hartuko dugu, eta alde horrekiko paralelo diren kordak marratuko ditugu. Korda hauekiko elkartzut den diametroari begiratuz, triangeluaren aldea baino luzeagoak diren kordek diametro erdia betetzen dutela ikusten da. Guzti hau kontutan hartuz, kasu posibleak 2r eta aldeko kasuak r direla aterako dugu. Beraz kasu honetan probabilitatea
Triangelua mugitzen bada emaitza berbera lortzen da.
Hau nahikoa ez eta ikus dezagun hirugarren erantzuna. Har ditzagun oraingoan, triangeluaren aldeen erdiko puntuak. Triangelua zirkunferentziaren zentruarekiko birarazten badugu, aldeen erdiko puntu hauek beste zirkunferentzia bat deskribatuko dute. Kordak aldeak baino luzeagoak izan daitezen, korden erdiko puntuek azken zirkunferentzia honek mugatzen duen zirkuluaren barnean egon beharko dute.
Kasu honetan ez dugu finkatu ez triangelua eta ezta inongo punturik ere. Beraz probabilitatea zuzenean kalkulatuko dugu, eta hauxe da: aldeko kasuak (r/2) 2 dira eta kasu posibleak r 2 dira.
Problema berberari erantzuteko hiru emaitza desberdin lortu ditugu. Nola azal daiteke paradoxa hau?
Ez dugu azalean geratu behar. Hiru jokabideak aztertuz gero, lehenengoan probabilitatea kalkulatzeko zirkunferentziaren luzera hartu dugu. Bigarrenean ordea, diametroaren luzera, eta azkenik hirugarrenean zirkuluaren azalera. Hau da, hiru kasuetan probabilitate-espazio desberdinetan oinarritu gara probabilitatea kalkulatzeko. Beraz, lortutako emaitzak ez dira konparagarriak.
Problema hau Beltran-en paradoxaren adibide bat da.
Irakur dezagun ondoko esaldia:
Matematikariek zenbaki desberdinak lortzen dituzte zenbait gertaeraren probabilitatea kalkulazerakoan. Izan ere eredu matematiko desberdinek emaitza desberdinetara garamatzate, eta ereduen arteko desakordioa da, hain zuzen ere, emaitzen arteko ezadostasunaren kausa.
Eredu estatistiko desberdinen azterketa zehatzagoa ondoko koadroan agertzen da, tresneria matematiko jantziagoaz baliaturik.
Ikus ditzagun bada, hiru planteamendu desberdinei dagozkien eredu estatistikoak. Erabiliko dugun notazioan KH = Korda aldea baino handiagoa izatea gertaera izango da.
Lehenengo ikuspegian korda finkatzeko nahikoa da zirkunferentziaren puntu bat aukeratzea, beste erpina A puntua delarik. Beraz aukeraketa hori guztiz aleatorio edo zorizkoa izanik eta [0,2 r] tartean delarik, dagokion eredu estatistikoa banaketa uniformea da. Gauzak horrela KH gertaeraren probabilitatea kalkulatzeko, aldagai aleatorioak har ditzaketen balioek [2 r/3, 3 r/3] tartean egon behar dute. Beraz:
Bigarren planteamenduan, hau da, alde batekiko paraleloak marratzen ditugunean, KH gertaera beteko da baldin eta soilik baldin paraleloekiko elkartzuta den diametroan [r/2, 3r/2] tartean puntu bat aukeratzen badugu. Aukeraketa horri beste aldagai aleatorio uniforme bat dagokio, baina orain [0,2r] tartean. KH gertaeraren probabilitatea horrela kalkulatuko dugu:
Azkeneko ikuspuntuan, marratutako korda aldea baino handiagoa izango da, baldin eta soilik baldin kordaren erdiko puntua zirkulu txikiaren barnean badago. Puntu hau planoan dagoenez, bi koordenatu izango ditu (x,y) eta koordenatu–ardatzak zirkuluaren zentruan kokatzen baditugu, KH gertaera x 2 +y 2 (r/2) 2 inekuazioa egia denean beteko da. Kontutan hartzekoa da, kasu honetan (X,Y) aldagai aleatorio bidimentsionala dela, bere eremua zirkulu handia delarik. Hau da, bere dentsitate-funtzioa
Guzti hau kontutan hartuz, KH gertaeraren probabilitatea horrela kalkulatu ahal izango dugu:
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cf1a29c4558a | http://zientzia.net/artikuluak/untzigintzaren-historia-eta-xvi-itsasuntzi-superaz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Untzigintzaren historia (eta XVI): Itsasuntzi superazkarrak - Zientzia.eus | Untzigintzaren historia (eta XVI): Itsasuntzi superazkarrak - Zientzia.eus
Itsasuntzietan propultsio-sistemak aldatu ahala beren kaskoen formak egokitzeko premia ikusi da. Hala ere, untzi azkarrak egiten hasi zirenean, maketatan aurrikusitakoak ez zuen balio.
Itsasuntzietan propultsio-sistemak aldatu ahala beren kaskoen formak egokitzeko premia ikusi da. Hala ere, untzi azkarrak egiten hasi zirenean, maketatan aurrikusitakoak ez zuen balio. Untzigintzaren historia (eta XVI): Itsasuntzi superazkarrak - Zientzia.eus Untzigintzaren historia (eta XVI): Itsasuntzi superazkarrak
1988/04/01 Azkune Mendia, Iñaki - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Artikulu honekin, untzigintzaren inguruko sail honi amaiera emango diogu. "Elhuyar" aldizkarian jaio zen eta "Elhuyar. Zientzia eta Teknika"n bukatzen da. Hamasei kapitulu hauetan Iñaki Azkunek untzigintzaren ikuspegi historiko orokor eta interesgarria eskaini digu.
2. irudia. Itsasuntzien kasko-mota batzuk.
Denboran zehar, itsasuntzietan propultsio-sistemak aldatu ahala beren kaskoen formak egokitzeko premia ikusi da. Plano zaharretan, branka zorrotzeko untzi luzeak agertzen zaizkigu batetik, eta haiek azkarrak izan zitezkeen, baina baita egonkortasun txikikoak ere. Bestetik, garraiorako untziak zabalak eta sendoak ziren. Egonkortasun ona zuten haiek; abiadura handia lortzerik ez zeukaten ordea.
Untziaren abiadura kalkulatzerakoan, zerikusi handia du urak kaskoari bere desplazamenduan eskaintzen dion eragozpena. Eragozpen edo erresistenzia hori aztertzeko asmoz, 1775. urte inguruan Pariseko Eskola Militarrean saikuntzatarako lehen kanala eraiki zen. Kanal hartan indar jakin bat aplikatuta untziaren maketa bat garraiatu eta abiadura neurtzen zitzaion. Untzigileek maketa desberdinen abiadurak konparatzen zituzten eta maketa azkarrenari zegokion untzia ere azkarrena izango zela pentsatzen zuten. Eskarmentuz bazekiten kasko luzeak azkarragoak eta kasko gizenak motelagoak zirela.
Hala ere, untzi azkarrak egiten hasi zirenean, maketatan aurrikusitakoak ez zuen balio. Izan ere uretako marruskadurak abiadura handitan beste faktore batzuk ditu: ura eta kaskoaren arteko elkarrekintzak sortutako uhinak eta popa aldeko zurrunbiloak. Potentzia handiko propultsioa duten untzietan gainera, azken faktore hauek marruskadura berak baino eragin handiagoa izan dezakete.
Sortutako uhin eta zurrunbiloak kontutan harturik, diseinatzaileek untzi azkarretarako formarik egokienak erabakitzen hasi ziren. David Taylor-ek ikerketak sistematikoki burutu zituen Washington-en 1899. urtean eta forma bakoitzari zegokion erresistentzia hidrodinamikoa zehaztu zuen. Gaur egun ere merkataluntzien diseinurako Taylor-en balioak erabiltzen direla aitortu beharra dago.
1930. urte inguruan ordea, untzi txikietan berebiziko iraultzari eman zitzaion hasiera, gasolina-motoreen propultsioaz baliatzeko aukera zegoelako. Geroxeago, txalupa txikietan karel-kanpotik ipini zituzten motoreak popan. Horrela, potentzia handiko untzi txiki eta azkarrak lortu ziren. Baina txalupa haiei branka altxatu egiten zitzaien eta hori itxusia izateaz gain arriskutsua ere bada.
Segurtasun-falta, popa aldean untzia urpera gehiago sartuta konpondu zuten. Horrela gainera, Arkimedes-en printzipioari esker goranzko indarra handiagoa zen eta propultsioaren errendimendua ere bai.
1960. urte inguruan untzi azkarrek hogeitazortzi korapilorainoko abiadura lortzen zuten. Cherbourg-eko vedette izenekoek adibidez, nahiz eta berrogeitamasei metroko luzera izan abiadura hori lor zezaketen.
Polizia kostazainek ere untzi bizkorrak behar izan dituzte beren lanerako eta Frantzian esate baterako, 1975. urtean 13,3 metro luze eta 25 korapilokoak egiten zituzten langintza horretarako.
Kaskoen diseinuan, gaur egun ordenadoreen bidez simulazioak egiten dira. Baina sistema hori oso garestia da eta untzi handietan erabiltzen da batez ere.
Dena dela, kaskoen diseinuan laketuntziek ere zerikusi handia izan dute. Ondoko irudian, kaskoen forma desberdinak erakusten dira, eta bakoitzari buruz hitz bi egiteari ezinbestekoa deritzogu.
Ohizko kasko gilabakarra abiadura txiki eta ertainetan (petroliuntzitan adibidez) egonkortasun ona nahi denerako egokia da, baina urarekiko erresistentzia handia izaten da.
Kasko zapalduan, urarekiko erresistentzia txikiagoa denez abiadura handiagoak lor daitezke. Horren truk ordea, egonkortasuna txikiagoa da. Honelakoak izan ohi dira adibidez kostazainen txalupa azkarrak.
Kasko bikoitz edo katamaran izeneko formari esker, untzia oso egonkorra da, eta sakonera txikiko uretan ibiltzeko aproposa. Bestetik, bi kaskoen gainean plataforma laun eta zabala osa daitekeenez, edukinontziak garraiatzeko eta abarretarako oso egokia da. Abiadura handitan ordea, urarekiko erresistentzia ez da txikia.
Katamaran en antzeko beste kasko bat, SWATH untziena da (Small Waterplane Area Twin Hull). Hauetan bi flotatzaile handiren gainean plataforma zabal bat uretik kanpora dago. Abiadura handi eta bidaia luzetan du portaerarik onena.
Jet-foil izeneko untzia oso aproposa da abiadura handitarako. Funtsean ohizko kaskoa da, bi beso luzez horniturik. Untzia geldirik dagoenean bi besoak urpean egoten dira eta bertako helizeen bultzadaz ziztu bizian doanean, kasko osoa altxa egiten da urarekiko marruskadura txikiagotuz.
Hovercraft izeneko untzietan, haizagailuen bidez untzi eta uraren (edo lurraren) artean airezko koltxoia sortzen da. Ur geldietan marruskadura txikiz azkar ibiltzeko aproposa da.
1. irudia. Gaur eguneko untzi superazkarra. Bi helize ditu propultsiorako eta kaskoa aluminiozkoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-44ede1690e90 | http://zientzia.net/artikuluak/materiaren-egoera-berezia-helio-superfluidoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Materiaren egoera berezia: helio superfluidoa - Zientzia.eus | Materiaren egoera berezia: helio superfluidoa - Zientzia.eus
Materiak hiru agregazio-egoera dituela ziurta daiteke: solido-egoera, likido-egoera eta gas-egoera. Teknikak hobetuz, ikerlariek tenperatura handitan lan egiteko aukera izan zuten ioi-egoera aurkitu zuten, plasma izeneko bigarren gas-egoera ekarri zutelarik.
Materiak hiru agregazio-egoera dituela ziurta daiteke: solido-egoera, likido-egoera eta gas-egoera. Teknikak hobetuz, ikerlariek tenperatura handitan lan egiteko aukera izan zuten ioi-egoera aurkitu zuten, plasma izeneko bigarren gas-egoera ekarri zutelarik. Materiaren egoera berezia: helio superfluidoa - Zientzia.eus Materiaren egoera berezia: helio superfluidoa
1988/04/01 Legarreta, J. A. Iturria: Elhuyar aldizkaria
Fisika
Txikitan ikasi eta egunero ikusten dugunez, materiak hiru agregazio egoera dituela ziurta daiteke: solido-egoera, likido-egoera eta gas-egoera, bakoitzak berezko ezaugarriak dauzkalarik. Izan ere, eguneroko bizitzan ez omen da materiaren beste egoerarik ezagutzen.
Guzti hau luzaro eguneroko esperientziarekin bat etorri bada ere, triologian hutsen bat agertu zen, hala nola, ore-egoera izenaz ezagutzen dena. Beronek ez dauka solidoen zurruntasuna eta ezta lidikoen fluidotasuna ere; bion bitarteko ezaugarriak agertzen bait ditu. Agregazio-egoeren triologia zalantzatan jarrita ere, inor ez zen ikergai honetaz arduratu.
Materiaren hiru agregazio-egoera arrunten diagrama. Bertan batetik bestera iragateko egin behar diren prozesuen izenak ematen dira. Materia arruntean tenperatura jaitsiz edo igoz egoera batetik bestera pasatzen da. Tenperatura hartuz kristaltzea, solidotzea eta kondentsazio deitutako prozesuak gertatzen dira. Berotuz ordea, sublimazioa, fusioa eta lurrinketa.
Teknikak hobetuz, ikerlariek tenperatura handitan lan egiteko aukera izan zuten eta ioi-egoera aurkitu zuten, plasma izeneko bigarren gas-egoera ekarri zutelarik. Honen ostean astronomoek, neutroizko izarren aurkkundearekin batera bigarren solido-egoera ekarri zuten; materia hiperdentsu deitutakoa. Oso tenperatura txikietan lan egiteko ahalmenak, bigarren likido-egoera ekarri zuen; egoera superfluido deritzona. Beronek likido-egoeraren legerik tinkoenak desafiatzen ditu, bere interpretazioa (atomo-mailan barne) oso zaila eta eztabaidatua delarik.
Lantxo honetan helioaren egoera superfluidoaz arituko gara, fisikariek aurkitua duten superfluidorik arraroena delako.
Helioaren ezaugarriak
Astronomoek eguzkian aurkitu zuten eta geroago atmosferako gas urrienen artean identifikatua izan zen. Atmosferan aurki daitekeen helioa 4 2 He da gehienbat, 3 2 He isotopoa %10 -7 -ko portzentaian agertzen delarik.
1.868. urtean espektografoari esker eguzkiaren atmosferan helioa aurkitu zen. Lurrean mineral jakin batzuk berotuz lortu ahal izan zen. Gas naturalaren hobien ustiakuntza heldu arte, helioaren ekoizpena oso urria zen, baina nahikoa laborategi-beharretarako.
Atomo-mailan, hidrogenoaren ostean helioarena oso sinplea bada ere (bi protoi, bi neutroi, bi elektroi), lehen esan dugunez jokaerarik arraroena hartzen duen superfluidoa da.
Helio superfluidoa
1900. urte inguruan, ezagutzen ziren gas guztiak likidotzeari ekin zioten ikerlariek.
Jakina denez, edozein gas likidotu eta solidotu daiteke, baldintza egokietan tenperatura jakin bateraino hoztuz gero. Eta are gehiago, gasa zenbat eta presio handiagoan jarri, likidotze-tenperatura gero eta handiagoa da. Esaterako, propanoa eta butanoa botila batean konprimaketa hutsez giro-tenperaturan izan daitezke likidotuak. Hortaz, gas bat likidotzerakoan presioaz nahiz tenperaturaz balia gaitezke geure xedea lortzeko.
Praktikan oso presio txikian lan eginda ere, gas gehienen likidotzeak oso tenperatura txikiak eskatzen ditu, zero absolutua (-273,16°C = OK) muga izaten delarik. Izan ere, egurats-presioan oxigenoak -218°C-ko tenperatura behar du, nitrogenoak -210°C, kloroak -101°C eta neonak -248°C. Beste zenbait gasen likidotzeak zailtasun handia agertu zuen arren, denboraren denboraz eta batez ere teknikaren aurrerapenak zirela eta, gas guztien likidotzea lortuz joan zen. Aipaturiko zailtasuna agertzen zuen gasetako bat, hidrogenoa zen; bere likidotze-tenperatura (-260°C) oso txikia bait da. Beraz, hidrogenoaren likidotze-tenperatura zero absolututik oso hurbil dagoela eta, oso zail gertatu zitzaien ikerlariei bera likidotzea, James Dewar-ek 1892.ean lortu zuelarik.
Denok dakigunez, molekulak geldi-geldi daudenean (hau da, higidura molekularrik ez dagoenean) energia zinetikoak eta beraz tenperaturak zero balioa hartzen dute. Zero absolutuan ez dago higidura molekularrik. Beraz, inolako molekulak ezin du zero absolutupeko egoerarik lortu.
Hau horrela delarik, lantxo honen hasieran esana dugunez helioaren kasuan kokatuko gara. 1900.ean gas guztiak, helioa izan ezik, likidotuak izan ziren. Helioa likidotzeko bide guztiak jorratu zirelarik ere, alde batetik ezin zela likidotu eta are gutxiago solidotu, eta bestetik soil-soilik gas-egoeran egon zitekeela pentsatu zuten horretan aritu ziren ikerlariek, presioak eta tenperaturak edozein balio hartuta ere.
Berez, lehenengo baieztapena zuzena da, zeren hozketa hutsez helioa ezin bait da solidotu. Eta bigarren baieztapenari dagokionez, ez dela gas iraunkorra esan behar da, baina bai likidotzen zailena. Helioaren likidotzea Kammerling Onnes holandar fisikariak 1908an lortu zuen. Beraz, gas guztiak likidotu zitezkeen, tenperatura baxutan lan egiteak eskatzen zuena ordainduz gero. Aurkikunde honek helio likidoaren ezaugarriak ikastera bultzatu zituen ikerlariak. Ezaugarriok ikertzen hasi zirenetik laster oso harrigarriak zirela ikusi zuten, beraren jokaera esplikatu ezin zutelarik.
Helio superfluidodun bainura ontzi porotsua sartzen denean:
1) Superfluidoa ontzi porotsuaren hormatik sartu egiten da, harik eta barruko superfluidoa eta kanpokoa altuera berean egon arte.
2) Erresistentzia elektriko baten bidez aldiuneko korronte elektrikoa sortuko bagenu, beroketak barruko superfluidoari eragingo lioke, kanpoko superfluidoa tenperatur aldaketa anulatzeko ontziaren barrura sartuko litzatekeelarik.
3) Ontziaren kanpotik barruranzko superfluido-fluxua dela eta, superfluido-zirristada sortzen da.
Hasteko, 4 2 He-aren likidotze-tenperatura presio normalean (1 atm) ezagutzen denik txikiena da: -268,82°C (4,18K), hots, zero absolutuaren gainetik lauren bat gradu zentigradutan. 3 2 He-ari dagokionez, likidotze-tenperatura txikiagoa da: -270°C (3,2K). Tenperatura guztiz txikiagotu arren, 0,001K-eraino esaterako, giro-presiopean ezin dira helioaren isotopo biok solidotu.
Esandako tenperaturetan lortutako likidoek likido guztien ezaugarriak dauzkate, baina tenperatura txikiagotuz gero, biak superfluido-egoerara iristen dira. 3 He-ak 0,001K tenperaturan lortzen du superfluido-egoera. 4He-ari dagokionez 2,17 K tenperaturan lortzen du bere superfluido-egoera. Gaur egun hain tenperatura txikiak lortu eta luzaro mantentzeko tresna egokiak, finlandiarrek dauzkate. Ondoko lerroetan helioaren 4 pisu atomikoko isotopoaren ezaugarriez arituko gara bereziki; berak agertzen bait ditu ezaugarririk berezienak.
Helioaren isotopo honek 4,18K tenperaturan sortzen duen likidoari, He 1 deritzo. Lehenago esana denez, tenperatura txikiagotuz gero 2,17K tenperaturaren inguruan He-ak transformazio bitxia jasaten du, ezaugarri fisikoen aldaketa gertatzen zaiolarik. Transformazio honek solidoketa dirudien arren, likido izaten jarraitzen du. 2,17K tenperatura lortuz gero, 4 He-ak superfluido-egoera hartzen du eta era berri honi He II deritzo.
Zeintzuk dira Helio IIaren berezitasunak?
Hormatik gora
Biskositatea fluido guztien propietatea da; bai gasena eta bai likidoena. Biskositateak fluidoaren barne-marruskadura adierazten du, zeinak higidura baten efektuak, fluidoan zehar, higiduraren norabide elkartzutean transmititzen bait ditu. Unitatea poisea (P) da.
Uraren biskositatea 25°C-tan 0,01 P-koa da. Likido oretsuek oso biskositate handia daukate eta beirek infinitua. Gasek, ostera, oso biskositate txikia daukate. Helio superfluidoak ez dauka biskositaterik, hau da, guztiz fluidoa da (fluido perfektua).
Adibidez, olio-tanta bat ur-tanta bat baino astiroago irristatzen da kristal batean behera. Hortaz, olioak urak baino biskositate handiagoa dauka. Baina helio superfluidoa ezagutzen den edozein likido normal baino askoz azkarrago jaisten da. Airean altuera jakin batetik eroritako berunezko bola bat bezain azkar irristatuko litzateke helio superfluidozko tanta bat kristalean behera.
Alderantziz, likido normaletan ez bezala helio superfluidoaren barruan higitzen den edozein objektuk ez du inongo marruskadurarik topatzen.
Fluidoen mekanikaren lege baten arabera, fluido bat higitzen ari deneko diametroa zenbat eta handiagoa izan, gero eta azkarrago jariatzen da. He II-ak, aldiz, guztiz kontrako jokaera hartzen du; diametro txikidun hodietan azkarrago higitzen da handidunetan baino. Jokaera honek ondorengo esperimentu bitxi honetan garamatza: esmaltatu gabeko zeramikazko pitxer bat helio superfluidoz beteko bagenu, horman zehar oso azkar alde egingo luke. Ura, berriz, pitxerraren barruan geldituko litzateke. Beraz, He II-a hain da fluido perfektua, ezen erretako lurraren poro mikroskopikoetatik iragaten bait da.
Baina, ontzi porogabean gordeko bagenu, zer gertatuko litzateke? Pentsa liteke He II-a bertan geldituko litzatekeela, hots, ez lukeela alde egingo, pororik ez dagoelako. Baina, ez da hori gertatzen; ontziaren barruko hormatik igotzen hasten da eta kanpoko hormatik jaisten da, molekula bakoitzak murru bat eskalatuz alde egingo balu bezala. Prozesuak ontzia hustu arte dirau.
A) Mahai biragarri baten bidez ontzia birarazten badugu, biratu beharrean geldi-geldik segitzen du. Izan ere, superfluido honek ez dauka biskositaterik eta ez du hormetan marruskadurarik. Beraiekiko inolako ukipenik ez baleuka bezala jokatzen du.
B) Astronomi koordenatuak finkatzeko balio duten izarrekiko ere geldi-geldik segitzen du. Ontziak biratzen du Lurrarekin batera, helio superfluidoa erabat geldi egonik.
Prozesu hau ez luke inongo likido normalek burutuko; alde batetik, biskositateak likidoaren xaflen desplazamendu kapilarra galerazten bait du eta gainazal-tentsioa dela bide likidoak ahalik eta bolumen txikiena betetzeko joera dauka, eta bestetik, grabitate-indarra gainditu beharko luke kanpotik energiarik jaso gabe. Hemen termodinamikaren bigarren printzipioa sartzen da: bere kabuz utziriko sistemak energia galdu egiten du beti, desordenarik handieneko egoerara abiatuz.
Hau horrela delarik, aipaturiko eragozpen guztiak (biskositatea, gainazal-tentsioa, grabitate-indarra eta termodinamikaren bigarren printzipioa) gainditzen ditu He II-ak. Prozesua, gutxi gorabehera, honelaxe suertatuko litzateke: superfluidoaren lodiera txikiko geruza bat barne-hormatik igotzen hasten da, zeharo estaliz. Ontziko ertzera helduta, kanpo-hormatik jaisten hasten da. Une honetan kanpoko geruzak, grabitatearen eraginpean, barruko geruzatik tiratzen du, ontzia husten delarik. Hortaz, prozesuan lehen esandako likido normalen oztopoak gainditzen ditu He II-ak.
Biratzerik ez zaio gustatzen
Ontzi batean ura edo beste edozein likido normal ipintzen badugu eta ontzia bertikala zein horizontalaren inguruan birarazten badugu, ura ere biraketa-ardatzaren inguruan hasiko da biratzen eta indar zentrifugoaren kariaz zurrunbilo bat sortuko da ardatzaren inguruan. Hau ez da helio II-arekin gertatzen: He II-z betetako ontzia norabide bertikala edo beste edozein norabideren inguruan biraraziko bagenu, superfluidoak geldi-geldi segituko luke.
Are gehiago, laborategiarekiko ezezik, izar geldiekiko ere ez da higitzen, laborategiak berak Lurrarekin batera Espazioan biratu bitartean. Superfluidoa, beraz, astronomian erreferentziatzat hartzen diren norabide finkoekiko erabat geldirik dago. Ontziaren higidura edozein norabideren ingurukoa (noski, biraketa eta translazio motelak hartzen dira kontutan eta ez astindu edo ontzia irauli) izanda ere, ezaugarri hau betetzen du He-ak. Esperimentu honetan He II-a erreferentzia egonkorra da ontziaren higidura guztiekiko eta ziba giroskopikoa bezala portatzen da.
Helio superfluidoak biskositaterik ez daukanez, ez du atxekidurarik eta ezta ontziaren hormekiko desplazamenduaren kontrako erresistentzi indarrik ere, hau da, ontziak helio superfluidoari eragiten ez dionez, inertzi printzipioa betetzen du. Lehendabizi, ikus dezagun printzipio honek zer dioen: inolako indarren eraginik gabe dagoen puntu material bat geldirik dago edo higidura zuzen uniformez higitzen da. Printzpio honen ondorioz inertzia izeneko materiaren propietatea daukagu. Propietate honek adierazten duenez, gorputz batek ezin du bere higidurazko edo pausagunezko egoera berez aldatu. Helio superfluidoari marruskaduraz inongo kanpo-indarrik transmititzen ez zaionez, inertzi printzipioaren arabera geldirik segitzen du He II-ak, ontzia higitzen hasitakoan.
Biraketa-ardatzaren inguruan zurrunbiloa sortu beharrean (likido normaletan hori gertatzen da), helio superfluidoak distantzikide dauden zurrunbilo txiki batzuen inguruan biratzen du.
Bestalde helio superfluidoa higi eraziko bagenu, inertzi printzipioaren arabera higidura zuzen uniformez higitu beharko luke, lehentxeago esana denez desplazamenduaren aurkako erresistentzi indarrik ez dagoelako. Baieztapen hau hurrengo esperimentuaz froga daiteke: hodi luze eta itxiaren barruan He II-a higi erazten denetik aurrerantz etengabe higituko da hodian barne-korronte iraunkorra burutuz, korronte elektriko iraunkorrak supereroaletan higitzen diren bezalaxe.
Beroarekiko jokaera
Gorputz baten barrena beroa erraz hedatzen denean, bero-eroale ona dela esaten da. Aitzitik, nekez hedatzen denean bero-eroale txarra da. Beraz, gorputz batek beroa erraz eroaten duenean bero-eroankortasun handia dauka. Bero-eroankortasuna gorputz batek beroa nola eramaten duen adierazten digun propietatea da.
Fluidoetan molekula bakoitza puntu batetik bestera joan daiteke, hau da, higitu egiten da. Higidura horren bidez hedatzen da beroa fluidoan zehar.
Likido normal bat bero-iturri baten eraginpean jartzen denean, likidoaren edozein puntu bero-iturritik zenbat eta hurbilago egon hainbat eta beroago dago, hau da, likidoa lokalki berotzen da. Beraz, likidoaren barruan tenperatur diferentziak sortzen dira. Punturik beroenetatik punturik hotzenetara hedatzen da beroa, eta puntu arteko tenperatur diferentzia zenbat eta handiagoa izan, are eta lasterrago gainera.
Helio superfluidoak beroaren aurrean ez du lehen esan eran jokatzen. Alde batetik, bere bero-eroankortasuna infinitu bide da, eta berau gero eta handiagoa da, puntu arteko tenperatur diferentzia zenbat eta txikiagoa izan. Bestetik, helio superfluidoaren hondoan puntu berorik sortzen ez denez, ez du irakiten. Hala ere, berotu orduko lurrindu egiten da, baina lurrinketa gainazalean gertatzen da, gainerantzeko fluidoa tenperatura berean gelditzen delarik. Praktikan, beraz, bero-supereroale bezala agertzen da, hots, tenperatur desberdintasun txikirik gertatuz gero ere, beroa berehala hedatzen da likidoan zehar. Horregatik lokalki berotzea edo hoztea ia ezinezkoa da. Beraz, likidoaren barnean ezin da tenperatur desberdintasunik sortu.
Helio superfluidoan zehar beroa nola hedatzen den jakiteko, ondorengo esperimentua asmatu zen: helio superfluidozko bainu batean ontzi porodun eta lepo estuduna sartzen bada, helio superfluidoa poroetatik sartzen da ontzira, kanpoko eta barruko altuera berean daudenean sartze-prozesua amaitutzat ematen delarik. Ondoren erresistentzia elektriko batez ontziaren barrukoa berotuko bagenu, ontzia inguratzen duen superfluidoa horman zehar sartuko litzateke, barrukoa hoztu eta tenperatur oreka mantentzeko. Ontzira sartzen den helio-kantitatearen ondorioz, ontziaren lepotik helio-zirristada handia irteten da masa-desberdintasuna ezabatzeko.
Ikerlariek esperimentu hau berregin dute, erresistentzia elektriko baten bidezko bapateko beroaldi laburrak sortuz. Beroaldi hauen ondorioz beroa uhinen antzera hedatzen da masa likidoan zehar. Uhin hauei oihartzun sekundario deritze. Beroa hedatzeko era hau, ez da beste inongo materi egoeratan betetzen.
Helio superfluidoa buztinezko ontzi baten barrura sartu eta laster, mahai gainean zehar sakabanatuta ikusten da, ontzia pitzatua balego bezala.
Kristalezko ontzia edo metalikoa erabiltzekotan, helio superfluidoa hormaren barruko azalean gora igotzen da, eta ontziaren ertzera heldutakoan, hormaren kanpoko azaletik jaisten da, pixkanaka-pixkanaka ontzia hustu eta superfluidoa mahai gainean sakabanatzen delarik.
Ondorio gisa
Besteak beste, 4 He-arekin burututako esperimentu guztiak 3 He-arekin ere egin litezke, baina tenperatura hotzagotan lan egin beharko litzateke; 0,001K tenperaturaren inguruan hain zuzen. 3 He-ak oso propietate harrigarriak agertzen ditu: presio jakin batzuen eraginpean solidotua izan daiteke, baina ez hoztuz; berotuz baizik. Gainera 3 He superfluidoa magnetikoa da, burdina edo nikela bezala, eta burututako esperimentuek bi mota daudela frogatzen dute: 3A eta 3B. 3A Helioak (imantazio handiagoa dauka) duen dentsitatea kalkulatzea oso zaila da, aldakorra delako. Superfluidoa zeharkatzen duen eremu magnetikoaren arabera aldatzen da dentsitatea.
Amaitzeko, egoera superfluidoa zeharo interesatzen zaie astronomoei; neutroizko izarren jokabidea esplikatzen bait die. Berauetan neutroi-geruza bat dago eta ez da ez solidoa, ez likidoa eta ezta gaseosoa ere; superfluidoa baizik. Hortaz, laborategi krioskopikoetan burutzen ari diren ikerlanek, materiak inolako eraginik jasaten ez duen zeru aldera garamatzate.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-463f4bb9095b | http://zientzia.net/artikuluak/mactablet/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mactablet - Zientzia.eus | Mactablet - Zientzia.eus
Hona hemen Apple Macintosh-en MACTABLET taula grafikoa.
Hona hemen Apple Macintosh-en MACTABLET taula grafikoa. Mactablet - Zientzia.eus Hardwarea
Hona hemen Apple Macintosh-en komertzializatu den MACTABLET taula grafikoa.
Hona hemen Apple Macintosh-en xagua erakusle modura erabiliz irudiak egiterakoan dauden mugak gainditzeko komertzializatu den MACTABLET taula grafikoa. Dagoenekoz Macintosh-en xaguaz baliatzeko ohitura zuten pertsonak honen abantailaz oharturik zeuden. Baina hala ere zirriborro, irudi, mapa edo irudi artistikoak egiterakoan, somatzen ziren hainbat zailtasun. Zailtasun hauei irtenbide erosoa eta irudikatu nahi denaren kontrol zehatza ematea da MACTABLET taula grafikoaren helburua.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b165e3433137 | http://zientzia.net/artikuluak/teledetekzioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Teledetekzioa - Zientzia.eus | Teledetekzioa - Zientzia.eus
Teledetekzioa edo urrutiko detekzioa, Lurraren baliabideak ezagutzeko biderik egokienetakoa da.
Teledetekzioa edo urrutiko detekzioa, Lurraren baliabideak ezagutzeko biderik egokienetakoa da. Teledetekzioa - Zientzia.eus Teledetekzioa
Fisika
Teledetekzioa objetu edo fenomeno batetik datorren energia somatzeko teknika da, fenomeno edo objetu horrekin kontakturik ez dagoelarik. Honen barnean gehien erabiltzen den teknika, fotointerpretazioa da; hau da, objetuak identifikatzeko eta beren adierazgarritasunaz jabetzeko irudi fotografikoak aztertzea.
Teledetekzioaren definizioa kontutan hartuz, zenbait teknika geofisiko sartuko litzateke honen barnean: hegazkin, satelite edo itsasuntzietatik egindako neurketa sismiko, elektriko edo magnetikoak hain zuzen ere. Hala ere, teknika geofisikoak eta teledetekzioa bereizten errazak dira darabiltzaten eremu elektromagnetiko desberdinak kontutan hartzen baditugu.
Geofisikak ultramoreak baino uhin-luzera txikiagoko erradiazioak (X eta gamma izpiak) edo luzeagokoak (irrati-uhinak) darabiltzan bitartean, teledetekzioak uhin ultramore eta mikrouhinen arteko luzeretan bakarrik du bere eragina. Horrela izanda, teledetekzioaren definizioa 0,25 mikra eta 9 mm-ko uhin-luzeren arteko espektro-eremuan mugaturik dihardu (1. irudia).
1. irudia: Espektro magnetikoa eta teledetekzioaren hiru eremu zabalak, argia, termografia eta radargrafia.
Erradiazio elektromagnetikoa
Erradiazio elektromagnetikoa, arlo bikoitzak (elektrikoak eta magnetikoak) osatzen du; arlo hau iharduera atomikoen ondorioa da. Materia eta uhin elektromagnetikoen arteko elkarrekintzak erradiazio berriak sortzen ditu. Hauek, tartean hartutako materiaren propietate elektriko eta magnetikoak isladatzen dituzte. Uhin hauen izaera eta tamaina dira teledetekzioaren ikasgaiak.
2. irudia. Transmisio atmosferikoaren leihoak; uhin elektromagnetikoaren zurgapena H 2 , CO 2 , N 2 O, O 3 eta O 2 elementuez osaturiko atmosferaren kasuan.
UM = ultramorea
EI = espektro ikuskorra
IG = infragorria
Baina espektro elektromagnetikoaren zabaleratik teledetekzioak, oraingoz behintzat, leiho atmosferikoak izeneko banda estu batzuk bakarrik erabil ditzake.
Leiho hauek atmosfera osatzen duten osagaiek izan dezaketen uhin elektromagnetikoen zurgapen-ahalmenaren ondorio dira (2.irudia). Leiho atmosferiko hauetan murrizturik, teledetekzioak objetuak emandako energia aztertzen du. Energiaren jaulkipen era gehienbat hiru modukoa izan daiteke: berezkoa, isladatua eta eragindakoa.
Erradioaktibitatea, gamma izpiak bereziki, berezko energiaren jaulkitze era da, energi jaulkitze hau objetu beretik datorrelarik. Argiaren isladapena , objetuen isurpen energetikoaren forma pasiboa da.
Infragorrian somatutako uhin-luzerak, eragindako energiaren jaulkitze-forma dira. Energia hau berotzeak sortzen du, zeinak, bide batez, molekulen bibrazio somagarriak sortzen bait ditu.
Teledetekzioaren elementuak
Teledetekzioa osatzen duten lau osagai nagusienak hauexek dira: energiaren iturria, informazio-unitatea, plataforma eta sentsorea (3. irudia).
3. irudia. Sentsore geldoen bidezko teledetekzioa osatzen duten elementu nagusien oinarrizko eskema. Satelitea-ren ordez hegazkina erabil daiteke plataforma gisa.
Energi iturria, printzipioz, eguzkia da, eta eguzkitiko-energia aztertu behar den objetuan isladatu egiten da, objetua bera ere berotuz.
Informazio-unitatea puntuala, lineala edo gainazalekoa izan daiteke. Azken hau da erabiliena.
Oinarrizko gainazala osatzen duten objetu guztiek, erradiazioak hedatzen dituzte eta hauek datu bakar batean biltzen dira.
Plataformak detektagailuari eusten dio eta azken honek informazio-unitatetik datorren energia jasotzen du. Informazio-unitaterik erabilienak hegazkinak eta sateliteak dira.
Sentsorea, erradiazio elektromagnetikoak kaptatzen dituen tresna da. Sentsore hauek bi motatakoak izan daitezke: eraginkorrak eta geldoak.
Lehenengoek energia igortzen dute eta energia hori, objetuarekin topo eginez gero, itzultzen denean somatu egiten dute. Gehien erabiltzen den tresna, radarra da.
Euskal Herriko radargrafiak gure eskuetan ez daudenez, ez dugu teknika hau kontutan hartuko.
Bigarrenek, hots, geldoek, informazio-unitateek bidaltzen duten energi kantitatea neurtzen dute. Egun, gehien erabiltzen direnak argazki-makina, telebista-kamera eta skanerra ( azterketa multiespektralerako tresneria delakoa) dira.
Argazki-makina
1. argazkia. Euskal Herriaren kolore faltsuko irudia, hau da, gorri, berde eta infragorri hurbilari dagozkien banden gainezarmenak sortutakoa. Ebro ibaiaren sakonguneko ondo definituriko estruktura geologikoetaz gain —kolore argiekin—hosto erorkorrezko landarediari dagozkion kolore gorriskak nabarmentzen dira; baita hosto iraunkorrezko landareriadi dagozkion gorri ilun eta beltzaren arteko tonuak ere. Itsasertzetik gertu ikusten diren gune zuriak, hodeiak dira.
Teledetekzioaren hasiera izan zen eta oraindik sentsorerik erabiliena da. Fotografiaren garapenean hiru faktorerik eraginkorrenak hauek dira: objektiboa, pelikularen garauaren tamaina eta emultsio-mota.
Gure artean oso erabilia izateaz gain horri buruzko bibliografia ugaria denez, ez dugu honetaz informazioa luzatuko.
Telebista-kamera
Teledetekzioan erabiltzen diren telebista-kameren funtsa, telebista komertzialen berbera da. Huts-hodi batez eta pantaila multizelularrez osaturik dago. Panel hau pintzel elektronikoak sigi-saga azkar batez korritzen du. Pintzelak zelula fotosentikorren gainean duen eraginaren intentsitatearen arabera, argi-uhinen jaulkitze desberdinak gertatzen dira. Irudi-hartzearen prozesua berdina da.
Hodi-mota desberdinak izaten dira zelula fotoigorle edo fotoeroaleez horniturik. Zelula hauek (ultramoreak, ikuskorrak eta infragorriak) espektroaren banda desberdinetan eragin dezakete. Lortutako irudiak Lurrera bidali eta bideotapean grabatzen dira, edo plataforman bertan erregistratzen dira.
Geroago, banda magnetikoak tratatu eta aztertu egiten dira. Sentsore honen aplikazioren bat gure artean oso ezaguna da: METEOSAT sateliteak bidalitako irudiak. Satelite honek orbita geoegonkorra duenez, Lurretik 36.000 km-ko altueran posizio finkoa dauka eta hodei-masen bilakaerari buruz irudiak etengabe eskaintzen ditu.
Skanerra edo aztergailu multiespektral delakoa
2. argazkia: Gasteiz
LANDSAT 4-ko MSS sentsoreak egindkao kolore faltsuko irudi digitalezko argazkia; 1983.eko uztailaren 21ean egina. Leku berari dagozkion argazki hauetan, Gasteiz hiriko eta bere inguruko elementu berezkoak edo artifizialak intentsitate handiago edo txikiagoaz desberdintzen dira.
Banda edo sartutako funtzioaren arabera, elementu batzuk besteak baino gehiago bereizten dira edo alderantziz. Adibidez: geologia, urak, landaredia, lurrak, lan publikoak, etab. Tratamendu digitala erabili gabe, lurraren okupazioaren oinarrizko azterketa egin daiteke, lurra osatzen duten unitae desberdinak, unitate hauen garapena eta beraien arteko elkarrekintza mugatuz.
Nahiz eta skaner-mota desberdinak izan, LANDSAT sateliteek (NASAK egindakoek) garraiatzen dituzten mekanismoak laburki deskribatuko ditugu, zeren orain arte untzi hauek ematen duten informazioa bait da erabiliena eta gainera Lurra aztertzeko beste satelite batzuk eraikitzeko balio izan bait dute.
Laburki esanda teledetekzio-sateliteak duen mekanismoa, ispilu birakaria, optika eta detektatzaile batzuetan datza (4. irudia).
Ispilu aztertzaileak sateliteak daraman desplazamenduaren norabidearekiko ardatz paralelo baten inguruan oszilatu egiten du.
Ispiluaren abiadura angeluarraren eta satelitearen abiaduraren arabera, eremu-zerrenda desberdinak sentsoreetara jaso eta aztertzea posible da; Landsat sateliteetan eremu-zerrenda hau 185 km-koa da.
Sistema optiko konplexu batek, ispiluari erasotzen dion energia iragazi eta hautatu egiten du. Energia hau aztertu den eremu-zerrendak bidaltzen du. Sistema optikoan iragazitako uhin elektromagnetikoak sentsoreetan jasotzen dira. Espektroaren banda bakoitzarentzat sentsore desberdinak erabiltzen dira.
Horregatik, ultramore eta espektro ikuskorrarentzat siliziozko detektatzaileak erabiltzen dira eta infragorriarentzat merkurio-kadmio-telurozko detektatzaileak. Satelitearen arabera 4, 5 edo 7 sentsore garraiatzen dira. Hauek banda izeneko uhin-luzera zehatzak detektatzen dituzte. Banda bakoitzean sentsore bakoitzak detektatzen dituen energia desberdinak, bulkada elektriko bihurtzen dira. Mikrovoltetan neurtutako aldakuntza hauek, Lurrera bidaltzen dira anpliatzeko eta erregistratzeko.
Aztergailu multiespektralak detektatzen duen gainazaleko informazio-unitateak, pixel (picture element) izena hartzen du. Pixel bakoitzean sintetizatzen den informazio-azalera aldakorra da satelite bakoitzean: Landsat sateliteetan 79 m x 57 m da azalera.
Beste faktorerik kontutan hartu gabe, pixelek skanerren bereizmen-ahalmena definitzen digu; Landsat-etan 79 m-koa litzateke, hau da, 79 m baino handiagoa den edozein objetu detektagarria da, gertatzen den irudian.
Duela gutxi bidalitako SPOT satelite frantsesak, 30 m-raino mugatu du bereizmen-ahalmena. Ezagunak dira askoz ere neurri txikiagoko bereizmen-ahalmena duten satelite militarrak ere.
4. irudia. LANDSAT satelitetan garraiatutako skanerraren osagai nagusien eskema. Orbitan aztertutako zerrendaren gainean (zurian) pixel batek detekzioa azaltzen da.
Aplikazioak
Teledetekzioaren aplikazioak ugari dira. Adibide gisa eta skanerra bakarrik kontutan hartuz, LANDSAT 4 eta LANDSAT 5-ek garraiatzen duten TM sentsorearen aplikazioa aipatuko dugu. Zenbait banda konbinaturik egin daitezkeen aplikazio posibleak kontutan hartu gabe, banda bakoitzerako aplikaziorik aproposena hau da:
1 Banda: Itsasertzeko uretako kartografia, lurra eta landaretzaren arteko desberdintasuna, landare hostotsu eta konifero-hostoen desberdinketa.
2 Banda: Isladapen-neurketak, berdearen uhin-luzeretan, eta landaretzaren osasunaren egoerari buruzko informazioa.
3 Banda: Klorofilaren zurgapenean oinarrituriko landare-mota desberdinen arteko desberdinketa.
4 Banda: Ur-masak mugatzen ditu.
5 Banda: Hodeiak eta elurra bereizten ditu, lurraren hezetasuna eta landaredia neurtzen ditu.
6 Banda: Infragorri termikoan kokaturiko banda; kartografiak eta irudi termalak lortzen dituelarik, landaretzaren stressari buruzko berri ematen du eta geologi arloan interesgarri diren datuak ematen ditu.
7 Banda: Haitz-motak bereizten ditu eta kartografia hidrotermala errazten du.
2. argazkia: Gasteiz
LANDSAT 4-ko MSS sentsoreak egindkao kolore faltsuko irudi digitalezko argazkia; 1983.eko uztailaren 21ean egina. Leku berari dagozkion argazki hauetan, Gasteiz hiriko eta bere inguruko elementu berezkoak edo artifizialak intentsitate handiago edo txikiagoaz desberdintzen dira.
Banda edo sartutako funtzioaren arabera, elementu batzuk besteak baino gehiago bereizten dira edo alderantziz. Adibidez: geologia, urak, landaredia, lurrak, lan publikoak, etab. Tratamendu digitala erabili gabe, lurraren okupazioaren oinarrizko azterketa egin daiteke, lurra osatzen duten unitae desberdinak, unitate hauen garapena eta beraien arteko elkarrekintza mugatuz.
Bandak bakarka erabiltzea oso interesgarria bada ere, zenbait banda konbinaturik erabiltzeak irudian ikusitako fenomeno eta objetuak zehaztasun handiz bereiztea lortzen du.
Funtzioak, matrizeak eta beste eragiketa matematikoak irudian sartu ahal izateak, informazio-unitateak hobetu edo/eta bereizteko programak burutzea lortzen du. Logikaz, koniferoen eremu baten informazioa hartzen duen pixel batek, konifero berdintsuen beste eremu baten pixelak duen balio berbera edukiko du.
Horrela progresiboki, ezaugarri berdinak dituzten pixelen talde desberdinak muga daitezke. Geroago gertaturiko aldaketak ikusi nahi baditugu, guk mugatutako unitate interesgarrien aldakuntzak bakarrik aztertuko ditugu.
Fenomeno bat logikoki ikusten da, zeren substratu berean kimu batek isladatutako energia eta mahasti heldu batek isladatutakoa ez bait dira berdinak, eta lur baten lumineszentzia desberdina da hezetasun-gradu desberdinen arabera.
Teledetekzioaren abantailak
Teledetekzioaren abantailarik nagusienak honako hauek dira: giza begiaren ikusteko gaitasuna handiagotzea, ikuspuntu desberdinetatik eta eskala desberdinetan objetuak ikusi ahal izatea eta ikasgaien behaketa sistematikoa.
Sentsoreak erabiltzeak, argi-espektro edo begi-espektrotik kanpora ere giza begiaren ikusmena zabaltzea lortzen du. Honek objetu desberdinen arteko ezaugarri bereizgarriak gehitzen ditu.
Teledetekzioak eskaintzen duen beste abantaila bat, leku desberdinetatik eta eskala desberdinetan objetuak ikusi ahal izatea da.
Beraz, irudi berean herrialde edo kontinente bat ikus daiteke banda desberdinetan.
Azkenik, hirugarren abantaila, edozein prozesuren bilakaera etengabe ikusteko aukeran datza. Azterketa hegazkinetik egiten bada, ondoz ondoko hegalaldien epea aztertu nahi den fenomenoaren araberakoa izango da. Alderantziz, azterketa satelitetik egiten bada, esate baterako Landsat batetik, behaketa-bitartea aldaezina da; 16–18 egun ingurukoa da.
Teledetekzioaren desabantailarik haundiena, klimatologia da, satelite meteorologikoentzat salbu. Satelite-irudiak hodeirik gabe lortzea zaila da eta atmosfera garbian ondoz ondoko bi orbita egitea noizbait bakarrik gerta daiteke. Baldintza honek denbora luzeko azterketan du batez ere bere eragina; uzta baten azterketa sistematikoa egitean adibidez.
Garbi dago, epe laburrean airetik egindako argazkiak sateliteen irudiari bere lekua utziko diola eta mikroordenadoreen laguntzaz irudi digitalizatuen azterketa posible izango dela.
(Lourdes Lekuona eta Elena Lopez Lacalle-k itzulia).
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-e79f08da73d5 | http://zientzia.net/artikuluak/liluraren-amaiera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Liluraren amaiera - Zientzia.eus | Liluraren amaiera - Zientzia.eus
Milaka leukaena gaixotzen eta hiltzen hasi dira. Intsektuen erasoetatik libre zegoela uste zen zuhaitz hau,
Milaka leukaena gaixotzen eta hiltzen hasi dira. Intsektuen erasoetatik libre zegoela uste zen zuhaitz hau, Liluraren amaiera - Zientzia.eus Liluraren amaiera
Botanika
Milaka leukaena gaixotzen eta hiltzen hasi dira. Intsektuen erasoetatik libre zegoela uste zen zuhaitz hau, Heteropsylla cubana izeneko zomorroaren biktima da.
Leukaenaz zuhaitza basozaleentzat liluragarria izan da tropiko eta subtropikotan. Zuhaitz honek azkar hazteaz at idorraldiei aurre egiten die eta gainera nitrogenoa finkatzen du. Gobernu eta laborariek oso egokitzat jo izan dute bai birlandaketa-plangintzetarako eta baita lursail marjinalak berreskuratzeko ere. Bestalde, oso egur- eta zur-iturri oparoa da. Horregatik, leukaena erruz landatua izan da tropiko eta subtropikotako sail zabaletan.
Baina bapatean, milaka leukaena gaixotzen eta hiltzen hasi dira. Intsektuen erasoetatik libre zegoela uste zen zuhaitz hau, Heteropsylla cubana izeneko zomorroaren biktima da.
Txitxare itxura duen intsektu hau, Floridan detektatu zen lehenengo aldiz 1983.ean. Haizeen laguntzaz 1984.erako Hawai-ra iritsia zen, 1985.erako Samoa-ko mendebaldera eta 1986.erako Indonesia, Papua Ginea Berri, Australia, Malasia eta Thailandiara. India izan liteke hurrengo urratsa eta Afrika azkena.
Intsektu helduak kaltegarriak izanik ere, ninfak dira kaltegarrienak. Ninfek kimu berriak bakarrik jaten dituzte eta gainera materia liskatsu bat jariatzen dute, beste kimuen garapena oztopatuz. Uste denez, txistuaren bidez toxinak injektatzen dizkiote zuhaitzari. Intsektuen erasoaren ondoren, zuhaitzak ahuldurik gelditzen dira eta oso sentikor bihurtzen dira edozein gaixotasunekiko. Lehortetan eta zoru pobretako zuhaitzetan, areagotu egiten da arazoa.
Oraindik ez da izurria kontrolatzeko bide egokirik aurkitu. Pestizida kimikoak, honelako intsektu jauzkari baten kasuan eraginkortasun txikia izateaz gain, garesti eta arriskutsuak (erabiltzaile eta ingurugiroarentzat) dira. Intsektuaren harrapatzaile exotikoak erabiltzea pentsatu da; Curinus coeruleus kakalardoa esaterako. Baina kontu handiz ibili behar da kanpoko espezieak biotopo batean sartzerakoan, harrapatzailea ere azkenik izurri bihur ez dadin.
Epe luzerako, erasoa jasaten duten leukaena-barietateak edo nitrogeno-finkatzaile diren beste zuhaitzak ( Calliandra , Sesbania eta Gliricidia ) landatzea izan liteke irtenbidea.
Hala eta guztiz ere, istorio honek badu mamia; ederki asko erakusten bait ditu monokultiboak dituen arriskuak. Espezie arrotza erabiltzen denean batez ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3a5efaf2433d | http://zientzia.net/artikuluak/komuneko-zuloa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Komuneko zuloa - Zientzia.eus | Komuneko zuloa - Zientzia.eus
Egun Britainia Haundian erabiltzen diren komunak 9 litro ur erabiltzen dituzte deskarga bakoitzean.
Egun Britainia Haundian erabiltzen diren komunak 9 litro ur erabiltzen dituzte deskarga bakoitzean. Komuneko zuloa - Zientzia.eus Komuneko zuloa
Ingurumena
Egun Britainia Haundian erabiltzen diren komunak 9 litro ur erabiltzen dituzte deskarga bakoitzean.
Asko harritu ginen, gure gorrotzen biltzaile eta desagertzaile den komuna ikerketa zientifiko baten gai zela jakin genuenean. Ikerketa artistikoa onar genezake, forma estetikoa hobetzeko edo. Baina zientifikoa egiteak barregurea eman zigun lehendabizi. Hala ere gaia sakondu ahala, txantxatan ibiltzekoa ez zela ikusi genuen.
Suediarren komun honek 3 litro ur bakarrik behar ditu.
Azterketa, Britainia Haundian burutu dute eta emaitzak txosten mardul batean bildu dituzte. Azterketak helburu zehatz eta ulergarri bat du: libratu ondoren komuneko zuloa garbitzeko behar den ur-kantitate minimoa mugatzea. Beste hitz batzuetan esanda, ur preziatua alferrik ez galtzea zegoen azterketa bitxi honen atzean.
Egun Britainia Haundian erabiltzen diren komunak 9 litro ur erabiltzen dituzte deskarga bakoitzean. Ezarri diren arau berrien arabera, 1993.etik aurrera jarritako komunek gehienez 7,5 litro ur erabili beharko dituzte deskargan. Azterketak adierazi duenez, oraingo diseinua erabiliz 6 litro ur nahikoa izango lirateke mokordorik itsaskorrena ere eramateko. Aldaketa txiki batzuk eginez (ur-sarreren banaketa hobetu eta kiratsak baztertzeko erabiltzen den S itxurako tutuak eduki dezakeen ur-kantitatea txikiagotuz) 4 litro ur aski lirateke.
Komunak probatzeko egin diren saioak kuriosoak izan dira. Paperekin egindako saioetan, 12 orritxo zimur-zimur eginda banan-banan botatzen ziren komunera eta ondoren ura deskargatzen zen. Komuna egokia izan zedin 5 deskargatatik lautan paperak eraman egin behar zituen. Morkordo moduan, material ez-absorbentea, 1,08 dentsitatekoa eta 43 mm-koa, erabili zen.
Suediarren komun honek 3 litro ur bakarrik behar ditu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5d864e38eb15 | http://zientzia.net/artikuluak/kataluniako-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kataluniako berriak - Zientzia.eus | Kataluniako berriak - Zientzia.eus
Akuakultur kontutan japoniarrak dira ikerkuntzaren puntan dabiltzanak, baina zenbait kasutan atzean gelditzen ari dira.
Akuakultur kontutan japoniarrak dira ikerkuntzaren puntan dabiltzanak, baina zenbait kasutan atzean gelditzen ari dira. Kataluniako berriak - Zientzia.eus Kataluniako berriak
Arrantza
Akuakultur kontutan japoniarrak dira ikerkuntzaren puntan dabiltzanak, baina zenbait kasutan atzean gelditzen ari dira.
Horrelako zerbait gertatu berri da kataluniarrek aurrea hartu dietelako. Irudietan duzuen 7000 m 3 eta 2000 tonako egitura flotagarria, horren lekuko da.
Irudiko plataformak Mariana du izena eta arrainak hazteko fabrika moduan erabiliko da. Bartzelonako untzioletatik atoian eramango dute plataforma eta Formentera irlaren ertzetik milia batera kokatuko da 400000 arrainkumeren bizileku izan dadin. Urteko 144 tona lupina eta bixigu harrapatzea espero dute.
Material berriak erabiliz eraiki da, eguzki-panelek emandako energiaz hornituko da eta hainbat metrotako olatuak pairatzeko gai izango da.
Akuakultura ez da Mariana ren helburu bakarra. Maketa erraldoiaren papera ere izango du; Herbeheretako Bergen hirian egin nahi den irla artifizialaren maketa izatea alegia. Orube egokirik ez dagoenez, 200000 biztanle dituen hiri honek hedapen-arazo larriak dauzka eta 50 m-ko zubitxo batez lurrari lotuta egongo den plataforma baten bidez konpondu nahi dituzte buruhausteak. Hanse Stadten izeneko plataforma honek hamalau solairuko zazpi eraikin piramidal izango lituzke eta 5000 lagun bizitzeko zerbitzu egokiak eskainiko lituzke.
Mariana ren etekinak baldintzatuko du proiektu handi honen etorkizuna.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fff04ae5158a | http://zientzia.net/artikuluak/sobietarren-eskaintza-espaziala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sobietarren eskaintza espaziala - Zientzia.eus | Sobietarren eskaintza espaziala - Zientzia.eus
Sobietar Batasuna mendebaldeko sateliteak espazioan jartzeko bezero bila hasi da.
Sobietar Batasuna mendebaldeko sateliteak espazioan jartzeko bezero bila hasi da. Sobietarren eskaintza espaziala - Zientzia.eus Sobietarren eskaintza espaziala
Astronautika
Sobietar Batasuna, mendebaldeko sateliteak espazioan jartzeko bezero bila hasi da.
Licensintorg konpainiak, Sobietar Batasuneko espazio-agentziaren adar komertzialak, akordio bat sinatu du Jardine Galnvill aseguru-konpainia ingelesarekin mendebaldean bere agente izan dadin.
EEBBk ez daude oso ados sobietarren asmoekin. Mendebaldeko Herrietara abisua pasatu dute zera esanez: sateliteak jaurtiak izan daitezen Sobietar Batasunera eramatea, ekialdera teknologia esportatzeko dauden arauak apurtzea izango litzatekeela. Hala ere, amerikarren espazio-programa maldan behera joan delako, EEBBtan bertan bere sateliteak sobietarren bidez jaurti nahi dituen konpainia pribatu asko dago.
Bezero posibleek sobietarren edozein jaurtigailu erabil dezakete beren satelitea espazioan jartzeko. Proton izeneko jaurtigailuak adibidez 20 tona jar ditzake orbita baxuan, Martitz edo Artizarreko bidean 5 tonako zunda edo 2 tonako komunikazio-satelitea orbita geoegonkorrean.
Bestalde, Proton jaurtigailuek arrakasta handia dute. 1970.etik hona egin diren 97 jaurtiketetan 7k bakarrik huts egin dute. Hots, oso fidagarritasun handia dute. Europarren Arianeek berriz, 18 jaurtiketatan 4k huts egin dute.
0.0/5 rating (0 votes) |