Datasets:

Yeva

/

arm-summary

like 0

ԲԺՇԿԱԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՔԱՐՏԵԶՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌԱԿԱՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸԱշխարհագրական գիտելիքների գործնական կիրառման առաջին փորձերից է աշխարհագրություն-բժշկագիտություն կառուցողական փոխհարաբերությունը, որի սկիզբը դրել է բոլոր ժամանակների մեծագույն բժիշկ Հիպոկրատը Ք.ա. 5-րդ դարում։ Բնակչության հիվանդացության գլխավոր պատճառները նա տեսնում էր բնական միջավայրի, մասնավորապես՝ օդի, ջրի և տեղանքի որակի մեջ։ Այդ սկզբունքային մոտեցումը ոչմիայն պահպանվում է նաև այժմ, այլև հիմնարար գիտությունների ձեռք բերած նվաճումների շնորհիվ հարստացել է և ստացել նոր բովանդակություն։ Այժմ բնակչությանառողջական վիճակը գնահատելու և բավարարելու համար օգտագործվում են աշխարհագրական միջավայրի գիտությունների բոլոր հատկանիշները ոչ թե առանձին-առանձին, այլ համակարգային մոտեցմամբ, որպես մարդու գոյության բնական միջավայր կոչվող բաց համակարգի փոխպայմանավորված ու փոխկապակցված բաղադրիչներ։ Դրանով պայմանավորված՝ գնալով խորանում ու բազմակողմանի են դառնում բժշկագիտության փոխհարաբերություններն ու համագործակցությունն աշխարհագրության`որպես մարդու գոյության ու զարգացման բնական ու սոցիալ-հասարակական պայմաններն ուսումնասիրող ինտեգրալ գիտության հետ [1, Էջ 359]։ Բժշկաաշխարհագրականհետազոտությունների ընթացքում կիրառվում են համագիտական` պատմական, մաթեմատիկական, մոդելավորման, քարտեզագրման, կոնկրետ-գիտական` վիճակագրական, սոցիոլոգիական, ինֆորմացիայի ստացման` դաշտային դիտարկումների, անկետային հարցումների, ինֆորմացիայի էմպիրիկ և տեսական ընդհանրացումների` դասակարգման, շրջանացման, գնահատման, ստացված ինֆորմացիայի մշակման մեթոդներ և տեխնիկական եղանակների ու միջոցների` էլեկտրոնային-հաշվիչ տեխնիկայի, պերֆոքարտերի և մի շարք այլ մեթոդներ։ Բժշկաաշխարհագրական առաջինքարտեզները ի հայտ են եկել 19-րդ դարում՝ հետագայում հարուցելով քարտեզագրության ինքնուրույն ճյուղի ստեղծումը։ Այս ոլորտում մեծ ներդրումներ են ունեցել Ա.Ավցինը, Բ. Վերշինսկին, Բ. Պրոխորովը, Ա. Կելլերը, Ս. Մալխազովան, Վ. Տիկունովը,Ա. Հայրիյանը և այլք։ Բժշկաաշխարհագրական քարտեզների ստեղծման համար կիրառվում է տեղեկատվության երեք տեսակ. 1. Քարտեզագրվող տարածքում ապրող բնակչության առողջության վերաբերյալ տեղեկատվություն. հիմնված է բնակչության բուժսպասարկման կառույցներից ստացված վիճակագրական տվյալների վրա։ Կարող է լինել առանձինհիվանդաձևերի համար` տարեկան հաշվետվության ձևով։ 2. Քարտեզագրվող տարածքի գեոմորֆոլոգիական, երկրաքիմիական, երկրաբանական առանձնահատկությունների, եղանակի, հողային ծածկի, ջրերի քիմիական կառուցվածքի, բուսակենդանական գործոնների վերաբերյալ տեղեկատվություն. կարելի է ստանալ համապատասխան քարտեզներից և բացատրական նյութերից։ 3. Քարտեզագրվող տարածքի բնակչության տնտեսակենցաղային պայմաններիմասին տեղեկատվություն. վերաբերում է տարաբնակեցման առանձնահատկություններին (բնակչության խտություն, բնակավայրերի տիպ, բնակչությանկազմ). կարելի է ստանալ համալիր ատլասների քարտեզներից [3, էջ 345]։ Բժշկաաշխարհագրական քարտեզների կազմման համար անհրաժեշտ է բժշկաաշխարհագետի և քարտեզագրի համատեղ աշխատանք։ Աշխատանքների կազմակերպման սկզբնական փուլում` քարտեզի բովանդակության, պայմանանշանների համակարգի, համապատասխան տեղեկատվության մշակման գործում կարևոր է բժշկաաշխարհագետի դերը, իսկ քարտեզի հիմքի, քարտեզագրման մեթոդների ընտրության մեջ` քարտեզագրինը։ Նա ղեկավարում է նաև քարտեզի ձևավորման աշխատանքները։ Քարտեզների կիրառության ոլորտները շատ բազմազան են` քաղաքաշինություն, ռեկրեացիոն գործ, առողջապահական սպասարկում, տարածքային կառավարում։ Բժշկաաշխարհագրական ատլասային քարտեզագրության մեջ առանձնահատուկ աշխատանք է համարվում Ա. Կելլերի «Օվկիանոսների ատլասը» (1974, 1977,1996 թթ.)։ Ներկայացնում է օվկիանոսների առափնյա հատվածների ուսումնասիրությունները, ծովափնյա շրջանների բժշկաաշխարհագրական բնութագրիչները։ Նախատեսված է գիտաշխատողների, բժիշկների, ծովագնացների, զբոսաշրջիկների համար։ Բժշկաաշխարհագրական լիարժեք վերլուծություն կատարելու և քարտեզագրելու համար Ա. Կելլերը երևույթների երեք խումբ է առանձնացնում.• վարակիչ հիվանդություններ,• մարդու համար վտանգավոր ծովային կենդանիներ,• առողջապահական սպասարկում։ Նրան հաջողվել է գրական ու քարտեզագրական աղբյուրների վերլուծության ուընդհանրացման միջոցով ցույց տալ ժանտախտի, դեղին տենդի, Ցուցուգամսիի տենդի, Շագասի հիվանդությունների և այլ հիվանդաձևերի տարածումը։ Պայմանանշանների համակարգում ներկայացվում են դրանց տարածման պատճառները` լվեր, մոծակներ, ճանճեր և այլն։ Կարևոր տեղ է հատկացվում մարդու համար վտանգավործովային կենդանիների` շնաձկների, թունավոր ձկների, ծովային օձերի, ծովային ոզնիների և այլնի տարածման շրջաններին։ Քարտեզները ներկայացնում են նաև բուժսպասարկման վայրերը, ԱՀԿ (Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն) տեղեկատվական կենտրոնները։ Նման քարտեզներն օգնում են նվազեցնելնմանատիպ հիվանդություններով հիվանդանալու, վտանգավոր կենդանիների հետշփվելու վտանգը, իսկ զբոսաշրջիկների համար լուսաբանում բուժսպասարկման ամբողջ ցանցը։ Քարտեզագրության այս ոլորտում որոշ ձեռքբերումներ ունի նաև Հայաստանը։ Ա. Կելլերի և Օ. Շեպինայի խմբագրությամբ է լույս տեսել Ա. Հայրիյանի«Медико-экологический атлас Армении» (1998 թ.) աշխատանքը, որում ներկայացված են առողջապահական վիճակագրական ցուցանիշների հիման վրա ստացվածվերլուծական քարտեզներ։ Այդ քարտեզները կիրառում են կորելյացիաներ արտահայտելու, տարածքի բնական ու սոցիալ-տնտեսական պայմանների փոխազդեցությանբնույթը բնակչության առողջական վիճակի վրա ներկայացնեու համար։ Սակայնդեռևս ստեղծված չեն բժշկաաշխարհագրական շրջանացման քարտեզներ։ Դրանցհիմքում դրվում են շրջակա միջավայրի և բնակչության առողջական վիճակի տարածքային պայմանական տարբերությունները։ Բժշկաաշխարհագրական դիֆերենցմանէությունը բնական ու սոցիալ-տնտեսական տարաբնույթ երևույթների ու բնակչության առողջության միջև կապերի արտահայտումն է։ Տարածքի բժշկաաշխարհագրական, ինչպես նաև աշխարհագրական ցանկացած այլ դիֆերենցումը կարող է արտահայտվել երեք հիմնական ձևերով` դասակարգում, տիպավորում, շրջանացում։ Նշվածձևերը լավագույն տարբերակով կարող են հանդես գալ շրջանացման մեջ։ Բժշկաաշխարհագրական դիֆերենցման գործընթացն ավարտվում է բժշկաաշխարհագրականառանձնահատկություններով բնութագրվող տարածքային համակարգերի բաժանմամբ։ Իսկ յուրաքանչյուր ենթահամակարգը կրկին այլ գործոնների ու տարրերիփոխկապակցվածություն է։ Գիտական գործածություն են ստացել միջավայրի այնպիսի համակարգեր, ինչպիսիք են անտրոպոէկոլոգիականն ու կենսասոցիալականը։ Առաջինները ձևավորվում են մարդու և աշխարհագրական օբյեկտների` բնատարածքային, տարածքաարտադրական համալիրների փոխազդեցության արդյունքում, իսկդրանց քարտեզագրման հիմքում ընկած են բնական, տեխնածին և սոցիալական բաղադրիչները (աղ. 1).Հիվանդությունների առաջացման պատճառները այնքան բազմազան են, որ քարտեզագրման համար շատ հաճախ կիրառվում են դրանց տարածքային զուգորդությունները։ Աղյուսակ 1-ում ներկայացված օբյեկտի տիպերից յուրաքանչյուրը քարտեզագրելու առումով ունի իր առանձնահատկությունները։ Հատկապես կարևորվում են օբյեկտի գնահատման չափանիշները, քանի որ դրանց արտահայտման ձևերն ու դրսևորումները շատ տարբեր կարող են լինել։ Մարդու և շրջակա միջավայրի փոխհարաբերության արդյունքում ի հայտ եկած փոփոխությունները մարդկանց տարբեր սեռերիու տարիքային խմբերի մոտ կարող են տարբեր լինել, և հետևաբար տարբեր են նաևդրանց քարտեզագրման մոտեցումները։ Աշխարհագետի ու քարտեզագրի համատեղաշխատանքն անտրոպոէկոլոգիական համակարգերի հետազոտման ու քարտեզագրման համար կարող է բավարար չլինել, և պահանջվեն այլ մասնագետներ` հոգեբաններ, սոցիոլոգներ։ Անտրոպոէկոլոգիական համակարգերի ուսումնասիրման քարտեզների հիմքում ընկած տարրեր [4, էջ 25]Աղյուսակ 1. ՕբյեկտիտիպըՕբյեկտշրջակամիջավայրԲնականԿլիմայականԵրկրաքիմիականՋրայինՀողայինԲիոգենԱբիոգենՍուբյեկտիՍուբյեկտՉափանիշիկատեգորիանմարդկատեգորիանՕբյեկտիգնահատմանչափանիշներըՄորֆոլոգիականՖիզիոլոգիականԲժշկականԿենսաբանականՄարդանհատՍեռատարիքային խմբերՌասաներՄարդկությունԲժշկակենսաբանականՍննդի բժշկակենսաբանական տեսանկյուններըՎարքի բժշկակենսաբանականտեսանկյուններըՏեխնածինՍոցիալականՍոցիալականԱրտադրականԺողովրդագրականՏարաբնակեցմանՏնտեսականՍոցիալականՔարտեզագրության այս ճյուղի զարգացման լուրջ խնդիրներ կան մեր երկրում։ Դրանք պայմանավորված են հիմնականում տեղեկատվության ձեռքբերման, մշակման, ինչպես նաև բժշկաաշխարհագրական համատարած ուսումնասիրություններիրականացնելու հետ։ Ըստ վիճակագրական տվյալների՝ ՀՀ-ում 2012 թ. 15 տարեկան և բարձր տարիքի բնակչության ընդհանուր հիվանդացությունը կազմում է երկրիբնակչության մոտ 40 %։ Ամենաբարձր ցուցանիշը Երևանում է` մոտ 45 %, իսկ մարզերից համեմատաբար բարձր են Լոռու, Շիրակի, Սյունիքի, Կոտայքի ցուցանիշները։ Հիվանդացության պատճառները վարչատարածքային միավորների ներսում կառուցվածքի տարբերությունները մնում են քիչ լուսաբանված։ Բժշկաաշխարհագրականքարտեզների անհրաժեշտությունը մեծ է, դրանց օգնությամբ հստակ պատկերացումկարելի է կազմել երկրի բժշկաաշխարհագրական իրադրության շուրջ` ունենալով հիվանդությունների տարածման շրջանները, դրանց առաջացման հնարավոր պատճառները (հատկապես եթե դրանք էկոլոգիական բնույթի են), քանակական ցուցանիշները`ինչպես բացարձակ, այնպես էլ հարաբերական։ Բժշկաաշխարհագրական շրջանացման քարտեզներ կարելի է կազմել ինչպես անբողջ երկրի, այնպես էլ վարչատարածքային առանձին միավորների ու քաղաքների համար։ Նման փորձ կատարվել է Գյումրիի համար (քարտեզ-սխեմա 1, հեղինակ` Ա. Վալեսյան)։ Կազմվել է շուրջ հինգ տարվա վիճակագրական նյութերի մշակման արդյունքով, առանձնացվել են քաղաքի բազմաբուժարանների կողմից սպասարկվող տարածքները, վերհանվել դրանցում բնակչության մոտ առավել հաճախակի հանդիպող հիվանդաձևերը։ Նման քարտեզներիօգնությամբ կարելի է նաև կանխատեսում կատարել և էլ ավելի արդյունավետ կազմակերպել բուժսպասարկման գործընթացը։ Քարտեզ-սխեմա 1. Գյումրիի բժշկաաշխարհագրական շրջանացումը [2, էջ 29]Նշված քարտեզ-սխեմայում առանաձնացված են նաև առողջության համարտարբեր աստիճանի վտանգավոր համարվող տարածքներ։ Դրանց առանձնացմանհիմքում դրվել են անտրոպոէկոլոգիական տարբեր բաղադրիչներ։ Ակնհայտ է, որ բժշկաաշխարհագրական քարտեզագրությունը ՀՀ-ում պետք էզարգացնել, որպեսզի թեկուզ փոքր չափով հնարավոր լինի կրճատել բնակչությանհիվանդացությունը` պայմանավորված տարածքի բնաէկոլոգիական իրադրությամբ։ Գրականություն1. Վալեսյան Ա., Բժշկաաշխարհագրական հետազոտությունների կառուցողական նշանակությունը առողջապահական խնդիրների լուծման գործում, աշխարհագրությանգիտակառուցողական ներուժը և գործնական կիրառությունը, Երևան, 2011։ 2. Վալեսյան Ա., Քաղաքային բնակավայրի առողջապահաաշխարհագրական իրադրության գնահատում (Գյումրի քաղաքի օրինակով), սեղմագիր, Երևան, 2004։ Ազատուհի ՎալեսյանԲԺՇԿԱԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՔԱՐՏԵԶՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌԱԿԱՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ կառուցողական, Հիպոկրատ, բնական համակարգային մոտեցում, լուրջխնդիրներ, ռեկրեացիոն գործ, քաղաքաշինություն, տարածքային կազմակերպում,առողջապահական սպասարկում։

Աշխարհագրություն-բժշկագիտություն կառուցողական փոխհարաբերությունների սկիզբը դրվել է դեռևս Ք.ա. 5-րդ դարում` ժամանակների մեծագույն բժիշկ Հիպոկրատի կողմից։ Ներկայումս այս կապն ավելի է զարգացել` շնորհիվ հիմնարար գիտությունների ձեռքբերած նվաճումների։ Բնակչության առողջական վիճակը գնահատելու ու կարգավորելու համար օգտագործվում են աշխարհագրական միջավայրի գործոնները ոչ թե առանձին-առանձին, այլ համակարգային մոտեցմամբ, որպես մարդու գոյության բնական միջավայրի բաղադրիչներ։ Բժշկաաշխարհագրական քարտեզների կիրառության ոլորտները բազմազան են` քաղաքաշինություն, ռեկրեացիոն գործ, առողջապահական սպասարկում, տարածքային կազմակերպում։

Նախաբան Ֆիզիկան ՝ դպրոցներում դասավանդվող ընդհանուր առարկաներից մեկը, առանձնահատուկ տեղ ունի հանրակրթական համակարգում, դրա բովանդակությունը ՝ ժամանակակից գիտատեխնիկական առաջընթացի պայմաններում, պետք է անընդհատ թարմացվի և հարստանա: Ֆիզիկայի ուսուցչից պահանջվում է լայնորեն օգտագործել տեղեկատվության լրացուցիչ աղբյուրները, նորագույն տեխնոլոգիաները (մուլտիմեդիա) `ուսանողների ճանաչողական հետաքրքրությունները և ստեղծագործական գործունեությունը խթանելու համար, ինչպես նաև տնային սարքեր և ցուցադրական փորձեր, իհարկե, համատեղելով ինչպես վերանայված, այնպես էլ արդիականացված ուսուցման ավանդական մեթոդներ: , Դրանք կնպաստեն ֆիզիկական հասկացությունների, օրենքների, տեխնիկական կիրառությունների յուրացմանը, կնպաստեն կայուն շահերի ձևավորմանը, ինչը այս աշխատանքի նպատակն է: Փորձենք հակիրճ ներկայացնել մի նյութ, որը թույլ է տալիս ուսուցչին ուսանողներին ներկայացնել մագնիսական դաշտի վեկտորի բացարձակ մեծությունները որոշելու նոր մագնիսական հիդրոդինամիկ մեթոդ `առանց խախտելու ուսման տրամաբանական գործընթացը: Մագնիսական դաշտը բնութագրող ինդուկցիայի վեկտորային մեծության որոշումը մեծ գործնական նշանակություն ունի: Այս նպատակով չափիչ սարքերի մեծ մասի աշխատանքը հիմնված է էլեկտրամագնիսական ինդուկցիայի վրա: Ինդուկցիոն վեկտորի մեծությունը որոշվում է փորձնականորեն ՝ օգտագործելով մագնիսական դաշտի էֆեկտներ փոքր հոսանքի կրող շղթայի վրա: Այն փաստը, որ մագնիսական դաշտի ազդեցությունը նկատվում է ոչ միայն պինդ, այլ նաև հեղուկ-պլազմային հաղորդիչների վրա [1-3], մեզ հանգեցրեց այն եզրակացության, որ ինդուկցիայի վեկտորի մեծությունը կարելի է այլ կերպ չափել ՝ օգտագործելով մագնիսական դաշտը հեղուկ միջավայր (մեր փորձի մեջ սնդիկ): 5], որի հիման վրա այս աշխատանքում մենք առաջարկում ենք մագնիսական հիդրոդինամիկ մեթոդ ՝ մագնիսական ինդուկցիայի վեկտորի մեծությունը չափելու համար ՝ տալով այդ նպատակով օգտագործվող ամենապարզ սարքի և կառուցվածքի սխեման աշխատելու սկզբունքը: Տնական սարքի աշխատանքի հիմքը մագնիսահիդրոդինամիկայի հատուկ դեպքն է, երբ մենք գործ ունենք հավասարակշռության հետ: Հայտնի է, որ վերջինս ունի բավականին լայն կիրառություն: Հարկ է նշել, որ առաջարկվող սարքերը գործնական նշանակություն ունեն, հատկապես ուժեղ մագնիսական դաշտերի ինդուկցիայի մեծության չափման համար, ինչը պայմանավորված է աշխատանքի հրատապությամբ: Նկար. 1. Ինքնագործված սարքի սխեմատիկ ներկայացում Ապակե խողովակներ Մեր օգտագործած սարքը ներկայացված է Նկար 1-ում: Այն բաղկացած է 10x20x40 մմ օրգանական ապակուց (1), որի մեջ բաց վարդակները շարված են 3'4 մմ ներքին տրամագծով և 50'60 մմ (2), որոնք շփվում են միմյանց հետ: 1'1,5 մմ (3) տրամագծով պղնձե էլեկտրոդները պատված են օրգանական ապակուց բացված բլուրներում: Միացնող անոթը կիսով չափ լցված է հեղուկ հաղորդիչով, սնդիկով (4), ազատորեն դրա ազատ ծայրերը փակվում են ռետինե խողովակով (6): Սարքը տեղադրված է միլիմետրի հատվածներով քանոնի (5) վրա: Այս սարքի միջոցով մագնիսական ինդուկցիայի վեկտորի մեծությունը որոշելու համար այն տեղադրում ենք ուղղահայաց ֆիքսված մագնիսի (էլեկտրամագնիս) բևեռների միջև այնպես, որ դաշտի ուժի գծերը ուղղահայաց լինեն էլեկտրոդներին: Էլեկտրաէներգիայի բացակայության դեպքում հաղորդիչի երկու ծնկներում սնդիկի մակերեսները նույն մակարդակի վրա կլինեն: Երբ էլեկտրոդները սեղմիչների միջոցով միացված են ուղղակի հոսանքի աղբյուրին, էլեկտրական հոսանքը (10'15 Ա) կփոխանցվի հեղուկ հաղորդիչի միջոցով: Տեսական վերլուծություն: Ինչպես հայտնի է, մագնիսական դաշտում տեղակայված ընթացիկ հաղորդիչը ազդում է մի ուժի կողմից, որի ուղղությունը որոշվում է ձախ ձեռքի կանոնով: Քանի որ մագնիսական դաշտի հոսանքի ուղղությունները միմյանց ուղղահայաց են, մեծությունը (ամպի ուժը) որոշվելու է այս հարաբերությամբ. Էլեկտրոդների միջև հեռավորությունն այն վայրն է, որտեղ գտնվում են հոսանքի մագնիսական դաշտի ինդուկցիոն արժեքները: Մեր փորձի մեջ հեռավորությունը հավասար է բարոմետրիկ խողովակի ներքին գծին: և էլեկտրոդների միջև հաստատուն հոսանքի ժամանակ համակարգում հաստատվում է հավասարակշռության վիճակ, երբ ամպի ճնշումը հավասարակշռվում է հաղորդակցվող անոթների հիդրոստատիկ ճնշումների միջև տարբերությամբ, ինչը հանգեցնում է մագնիսական ինդուկցիայի վեկտորի մոդուլի հետևյալ արտահայտությանը. n սնդիկի խտությունն է, սնդիկի սյունների արդյունք է (2) - փորձնական պայմաններում հաստատուն արժեք է: Եթե ​​նկատի ունենք այդ արտահայտությունը, ապա (2) հավասարումը վերջապես կունենա այս տեսքը. Այս բանաձևով մենք կարող ենք փորձարարորեն որոշել մագնիսական ինդուկցիայի վեկտորի մեծությունը, քանի որ ձախ կողմում և նրա թիվը չափելի է, և k- ը տվյալների համար հայտնի թիվ է սարք , Հաշվի առնելով դաշտի վեկտորի մեծությունը ՝ մենք կարող ենք նաև որոշել ամպերի մեծությունը ՝ կապված (1) –ի հետ: Մագնիսական ինդուկցիայի վերջում: Ֆիզիկայի դասավանդման գործընթացում մեր սեփական և փորձարկված ինքնաշեն սարքի օգտագործումը ուսուցչին թույլ է տալիս հետևյալը. 1. «Մագնիսականություն» թեմային ավելի խորը տիրապետելու համար այն օգտագործել որպես այդ թեմայի խորացված ուսուցում ² F = IBddIB , 90, 1sind, 4dghBIhgd41k. hBkIhI նշանակում է բարձրացնել արդյունավետությունը: 2. Դպրոցական ֆիզիկայի դասընթացքում նյութի այս մեթոդաբանական մշակումը կիրառելու դեպքում հնարավոր է բարձրացնել աշակերտների հետաքրքրությունը «Ֆիզիկա» առարկայի նկատմամբ, և հետևաբար `բարձրացնել ուսուցման արդյունավետությունը: 3. Ստեղծագործությունում ներկայացված սարքի ոչ բարդ կառուցվածքը թույլ է տալիս հույս հայտնել, որ նման սարքերի պատրաստումը, փորձարկումը և օգտագործումը հնարավոր են դպրոցի ֆիզիկայի լաբորատորիայի պայմաններում: Աշխատանքներն իրականացվել են № ShSU SCI-02-2020 գիտական ​​թեմայի շրջանակներում համալսարանի կողմից տրամադրված ֆինանսական աջակցության շնորհիվ: պարամետրերը ։

Աշխատանքը նվիրված է մագնիսական ինդուկցիայի վեկտորի մեծության չափման նոր եղանակի մեթոդական մշակմանը։ Այն ֆիզիկայի հանդիսանալով տեղեկատվության լրացուցիչ աղբյուր՝ պետք է նպաստի աշակերտների ճանաչողական հետաքրքրասիրությունների ստեղծագործական գործունեության ակտիվացմանը, որոնք էլ արդյունքում կբերեն ուսուցման արդյունավետության բարձրացման։ Ինքնաշեն լաբորատոր սարքի օգնությամբ կատարված է մագնիսական դաշտի ինդուկցիայի վեկտորի բացարձակ արժեքի նոր՝ մագնիսահիդրադինամիկական չափում։ Նկարագրված է սարքի կառուցվածքն ու եղանակով դասընթացի աշխատանքի շրջանակում և պարզ մաթեմատիկական հաշվումներով ստացվել է բանաձև, որը թույլ կտա ընդամենը երկու պարամետրերի՝ հոսանքի ուժի և սնդիկի սյուների բարձրությունների տարբերության չափումով որոշել մագնիսական ինդուկցիայի մեծությունը։

ԳԼՅՈՒԿՈԶԻ ԵՎ ԳԼԻԿՈԳԵՆԻ ՊԱՐՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՔԱՆԱԿԱԿԱՆՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՐԿԱՐԱՏԵՎ ԱՆՇԱՐԺՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄՏարբեր սթրեսային գործոնների նկատմամբ օրգանիզմի դիմադրողականության արդյունավետ միջոցների մշակումը ժամանակակից բժշկության արդիականխնդիրներից է, քանի որ սթրեսը հիմք է բազմաթիվ ախտաբանական գործընթացների զարգացման համար [1]։ Սթրեսային գործոնների ազդեցության դեպքում խթանվում է ենթատեսաթումբհիպոֆիզ-մակերիկամային համակարգը, օրգանիզմում բարձրանում է կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի քանակը, փոխվում է օքսիդավերականգնման գործընթացներիմակարդակը, որոնք կարևոր դեր ունեն շրջակա միջավայրի փոփոխված պայմաններին օրգանիզմի հարմարման և կենսագործունեության ապահովման համար[2]։ Քանի որ ներկայումս մարդու կենսակերպի կտրուկ փոփոխությունը հանգեցրել էշարժողական ակտիվության սահմանափակման, իսկ օրգանիզմի բնականոն կենսագործունեությունը հնարավոր է միայն բավարար շարժողականությամբ (այն բարենպաստ ազդեցություն է գործում օրգանիզմի ֆիզիոլոգիական գործառույթների բնականոն ընթացքի վրա), ապա կարևորվում է հատկապես հոգեհուզական սթրեսներիհետազոտումը։ Դրանց շարքին է դասվում անշարժությունը, որը որպես սթրես գործոնառաջացնում է կարգավորիչ մեխանիզմների լարվածություն, իջեցնում է օրգանիզմիպահուստային հնարավորությունները, հանգեցնում է սպիտակուցային կառույցներիվերարտադրության խանգարմանը, ճնշում էներգիական գործընթացները, առաջացնում էլեկտրալիտների փոխանակության խանգարումներ [3]։ Սթրեսային գրգռիչների ազդեցության դեպքում օրգանիզմը ձգտում է էներգիայով ապահովել նյարդային հյուսվածքը, որն իրականացվում է գլյուկոզի օքսիդացմանճանապարհով։ Ցանկացած բնույթի սթրեսածին գործոնների ազդեցության դեպքումճնշվում է ինսուլինի հյութազատումը, որի հետևանքով նշանակալիորեն նվազում էգլյուկոզի մուտքը բջիջներ, այն կուտակվում է արյան մեջ նյարդային հյուսվածքիկողմից օգտագործվելու համար։ Մեր ուսումնասիրած գրականության մեջ անշարժացնող սթրեսի երկարատևազդեցության պայմաններում արյան մեջ գլյուկոզի և հյուսվածքներում գլիկոգենիպարունակության փոփոխությունների օրինաչափությունների վերաբերյալ հետազոտություններ չեն հանդիպել։ Ուստի մեր առջև խնդիր է դրվել անշարժացման երկարատև ազդեցության պայմաններում ուսումնասիրել ճագարների արյան մեջ գլյուկոզիպարունակության, ինչպես նաև նրանց լյարդում, կմախքային մկաններում և սրտամըկանում գլիկոգենի քանակական փոփոխությունների բնույթը։ Նյութ և մեթոդ։ Հետազոտման օբյեկտ են հանդիսացել միևնույն սեռի (արու), 2,5 կգ քաշ ունեցող և խնամքի նույն պայմաններում գտնվող Orictolagus cuniculusdomesticus ճագարները։ Գլյուկոզի և գլիկոգենի պարունակության փոփոխություններնուսումնասիրվել են անշարժացնող սթրեսի ազդեցության պայմաններում։ Անշարժացնող սթրես առաջացնելու նպատակով կենդանիները 30 օր, յուրաքանչյուր օրը 3ժամ ամուր ֆիքսվել են փորձարարական սեղանիկին։ Գլյուկոզի պարունակությունըճագարի արյան մեջ որոշվել է նորմայում, սթրեսի ազդեցությունից 3 ժամ հետո, ապայուրաքանչյուր 5 օրը մեկ 30 օրվա ընթացքում գլյուկոզօքսիդազային մեթոդով [4]։ Հետազոտության 10-րդ, 20-րդ և 30-րդ օրերին ճագարի լյարդում, կմախքային մկաններում և սրտամկանում որոշվել է գլիկոգենի քանակը Կրիսմանի ձևափոխված մեթոդով [5]։ Արդյունքներ և քննարկում։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ անշարժացնող սթրեսի երկարատև ազդեցության պայմաններում ճագարի արյան մեջ գլյուկոզիպարունակության փոփոխության բնույթը կախված է սթրեսի ազդեցության տևողությունից։ Սթրեսի 3-ժամյա ազդեցությունից անմիջապես հետո կենդանիների մոտ դիտվել է հիպերգլիկեմիա՝ գլյուկոզի պարունակությունը նորմայի համեմատությամբ ավելացել է 31 %-ով (Գծ. 1)։ 5-օրյա սթրեսի ազդեցությունից հետո գլյուկոզի պարունակության աճը շարունակվել է՝ նորման գերազանցելով 35 %-ով։ Հետազոտության 10րդ և 15-րդ օրերին գլյուկոզի պարունակությունը նախորդ օրերի համեմատությամբիջել է, սակայն դեռևս ելակետի համեմատ գտնվել է բարձր մակարդակի վրա։ Գծ. 1.Երկարատև անշարժացման պայմաններում գլյուկոզի պարունակության փոփոխություններիօրինաչափությունները ճագարի արյան մեջ Անշարժության տևողության մեծացմանը զուգընթաց դիտվել է գլյուկոզի պարունակության աստիճանական իջեցում՝ 20-րդ օրը նորմայի համեմատությամբ 4 %-ով,25-րդ օրը՝ 17, 6 %-ով, 30-րդ օրը՝ 20, 5 %-ով։ Այսպիսով, անշարժացնող սթրեսիազդեցության սկզբնական շրջանում դիտվել է հիպերգլիկեմիա, իսկ երկարատև ազդեցության պայմաններում՝ հիպոգլիկեմիա։ Սկզբնական շրջանում գլյուկոզի պարունակության ավելացումն օրգանիզմի փոխհատուցողական հարմարողական մեխանիզմների միահավաքման (մոբիլիզացման) հետևանք է և օրինաչափ երևույթ, քանիոր սթրեսային իրավիճակներում գլյուկոզի նկատմամբ պահանջը կտրուկ աճում է։ Ցանկացած բնույթի սթրեսածին գործոնների ազդեցությունը կարգավորվում էենթատեսաթումբ-մակուղեղ-մակերիկամային համակարգի միջոցով, որի ակտիվացման դեպքում խթանվում է հյուսվածքների էներգիական ապահովումն իրականացնողգլյուկոկորտիկոիդների և կատեխոլամինների սինթեզը։ Գլյուկոզի պարունակության բարձր մակարդակը սթրեսի 3-ժամյա ազդեցությունից հետո և 5-րդ, 10-րդ, 15-րդ օրերին, հավանաբար, սթրես ռեակցիայի հետևանքէ՝ ի պատասխան անշարժության, որն առաջացնում է էներգիական նյութերի, ինչպեսնաև լյարդում և մկաններում պահեստավորված գլիկոգենի ինտենսիվ ճեղքում՝պայմանավորված սթրես իրականացնող հորմոնների հյութազատմամբ (գլյուկոկորտիկոիդներ, կատեխոլամիններ, թիրեոիդ հորմոններ)։ Կատեխոլամինների ազդեցությամբ ուժեղանում է գլյուկագոնի հյութազատումը, որը նպաստում է գլիկոգենոլիզին, միաժամանակ արգելակվում է ինսուլինի հյութազատումը, արդյունքումդիտվում է հիպերգլիկեմիա։ Գլյուկոկորտիկոիդների և կատեխոլամինների պարունակության ավելացումը լյարդում խթանում է ճարպաթթուներից և ամինաթթուներիցգլյուկոզի առաջացումը՝ գլյուկոնեոգենեզը։ Մկանային սպիտակուցները և ճարպաթթուները դառնում են էներգիայի հիմնական էնդոգեն աղբյուրը։ Գլիկոկորտիկոիդները և կատեխոլամինները թուլացնում են ինսուլինի ազդեցությունն ինսուլինկախյալօրգանների վրա և հյուսվածքների կողմից գլյուկոզի յուրացումը, ինչը ևս նպաստում էհիպերգլիկեմիային։ Իսկ անշարժացնող սթրեսի երկարատև ազդեցությունն առաջացնում է հիպոգլիկեմիա։ Հավանաբար երկարատև անշարժացման (հետազոտության 20-30 օրեր) դեպքում որպես էներգիայի աղբյուր գլյուկոզն ուժգին օգտագործումեն ուղեղն և մկանները։ Օրգանիզմը հարմարվում է սթրեսի ազդեցությանը։ Այլ հետազոտողներ ցույց են տվել կենտրոնական կատեխոլամինէրգիկ (CA)նեյրոնային համակարգի դերը սթրես հրահրված հիպերգլիկեմիայի կարգավորմանգործում։ Փորմիջային կորիզներից (VLM) նշված նեյրոնների հեռացումը կանխել էինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ հոգեբանական սթրեսին տրվող հիպերգլիկեմիկպատասխանը, այն դեպքում, երբ այդ նեյրոնների քեմոգենետիկական ակտիվացումըբավարար է եղել հիպերգլիկեմիայի առաջացման համար։ Ցույց է տրվել նաև,հիպերգլիկեմիա առաջացնող ենթատեսաթմբի հարփորոքային կորիզներ-VLM ուղուգոյությունը։ Այսպիսի հետազոտությունները զգալիորեն ընդլայնում են գլյուկոզինյութափոխանակության կարգավորման կենտրոնական մեխանիզմի մասին գոյություն ունեցող պատկերացումները [6]։ Քանի որ գլյուկոզի պարունակության փոփոխությունը կարող է պայմանավորելգլիկոգենի քանակական տեղաշարժեր, ապա հետազոտությունների հաջորդ փուլումմենք ուսումնասիրել ենք ճագարի լյարդում, կմախքային մկաններում և սրտամկանումանշարժացնող սթրեսի ազդեցությունը գլիկոգենի պարունակության փոփոխությանվրա։ Ստացված արդյունքները ներկայացված են աղյուսակ 1-ում։ ՀետազոտվողխումբԱնշարժացնողսթրեսիենթարկվածխումբԳլիկոգենի քանակը (մգ/գ հյուսվածքում)Լյարդ Հետազոտության օրեր Նորմա 10 օր 20 օր 30 օրԿմախքային մկաններՍրտամկանԱղյուսակ 1. Ճագարի կմախքային մկաններում, լյարդում և սրտամկանում (n=5, p<0,05)երկարատև անշարժացնող սթրեսի ազդեցությունը գլիկոգենի պարունակության (մգ/գհյուսվածքում) փոփոխության վրաԻնչպես ցույց են տալիս աղյուսակ 2-ում ներկայացված տվյալները, 10 օր սթրեսի ենթարկված ճագարի լյարդում գլիկոգենի քանակությունը նորմայի համեմատությամբ նվազել է 21.7 %-ով, 20-օրյա սթրեսի ազդեցությունից հետո՝ 41.5 %-ով և սթրեսիերկարատև ազդեցության պայմաններում շարունակել է նվազել ելային քանակիհամեմատությամբ գրեթե 2.5 անգամ։ Սթրեսի ազդեցությամբ ճագարի լյարդումգլիկոգենի քանակական փոփոխությունների այսպիսի դինամիկան համադրելովկենդանիների արյան մեջ գլյուկոզի պարունակության փոփոխության հետ կարող ենքհաստատել, որ անշարժացնող սթրեսի 1-15 օրերին արյան մեջ գլյուկոզի քանակության ավելացումը կարող է պայմանավորված լինել լյարդում գլիկոգենի քայքայմանարդյունքում արյուն անցած գլյուկոզով։ Ինչպես արդեն նշվել է, դա սթրես իրականացնող հորմոնների ներզատման արդյունքն է։ Ցույց է տրվել, որ անշարժացնող սթրեսի տևողության մեծացմանը զուգընթացկենդանիների կմախքային մկաններում և սրտամկանում, գլիկոգենի պարունակությունը նույնպես աստիճանաբար նվազում է և 30-օրյա սթրեսի արդյունքում գլիկոգենիքանակությունը նորմայի համեմատ նվազում է 2 անգամ։ Ինչպես հայտնի է, գլիկոգենի գործառույթը մկաններում և լյարդում տարբեր է։ Նորմայում լյարդի գլիկոգեննօգտագործվում է արյան մեջ գլյուկոզի ֆիզիոլոգիական կոնցենտրացիան հաստատուն պահելու, իսկ կմախքային մկաններում` հյուսվածքն էներգիայով ապահովելու նպատակով։ Քանի որ մկաններում բացակայում է գլյուկոզ-6-ֆոսֆատազ ֆերմենտը, ապա գլիկոգենի քայքայման ընթացքում առաջացած գլյուկոզ-6-ֆոսֆատը չիկարող վերածվել ազատ գլյուկոզի և անմիջապես ներգրավվում է գլիկոլիզի գործընթացի մեջ։ Արդյունքում երկարատև ու լարված ֆիզիկական աշխատանքի ընթացքումմկանային գլիկոգենի քանակությունը զգալիորեն իջնում է։ Այդպիսի լարված իրավիճակ ստեղծվում է տարբեր սթրեսային գործոնների ազդեցության պայմաններում, ինչպիսին և անշարժացնող սթրեսն է։ Ճագարի սրտամկանում գլիկոգենի քանակության նվազումը հավանաբար պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ վերջինս ընդգրկվում է բջիջների նյութափոխանակության գործընթացների մեջ։ Կարելի է ենթադրել, որ այդ ընթացքում, երբարյան մեջ պակասում է գլյուկոզի քանակությունը, սրտամկանում էներգիա արտադրող հիմնական կենսաքիմիական ճանապարհը մնում է գլիկոլիզը, իսկ որպես գլյուկոզի մատակարար հանդես է գալիս սրտամկանի գլիկոգենը [7]։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆдля практикума по биохимии, Учебно-методическое руководство, Казань։ КГУ, 2008, Շիրվանյան Անահիտ ԳԼՅՈՒԿՈԶԻ ԵՎ ԳԼԻԿՈԳԵՆԻ ՊԱՐՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՔԱՆԱԿԱԿԱՆՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՐԿԱՐԱՏԵՎ ԱՆՇԱՐԺՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ գլյուկոզ, գլիկոգեն, անշարժացնող սթրես։

Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել ճագարի արյան մեջ գլյուկոզի պարունակության, ինչպես նաև լյարդում, կմախքային մկաններում և սրտամկանում գլիկոգենի քանակական փոփոխությունների օրինաչափությունները երկարատև անշարժության պայմաններում։ Պարզվել է, որ սթրեսի ազդեցության սկզբնական շրջանում կենդանիների մոտ դիտվում հիպերգլիկեմիա, իսկ սթրեսի տևողության մեծացմանը զուգընթաց՝ հիպոգլիկեմիա։ Նաև ցույց է տրվել, որ երկարատև անշարժացնող սթրեսի պայմաններում ճագարի լյարդում, կմախքային մկաններում և սրտամկանում գլիկոգենի պարունակությունն աստիճանաբար նվազել է։

Կրծքի կաթը տասնամյակներ համարվել է ստերիլ, և ենթադրվում է, որ կրծքի կաթում աճի որոշ գործոններ երեխայի աղիքներում օգտակար միկրոֆլորա են առաջացնում [1-3]: Վերջին ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ կրծքի կաթը պարունակում է պրոբիոտիկ բակտերիաներ, որոնք կազմում են առողջ աղիքի միկրոֆլորան: 2003 Ուսումնասիրության երկու խմբերն անկախորեն մեկուսացրել և նկարագրել են կաթնաթթվային բակտերիաները կրծքի կաթից [4: 5]: Ի տարբերություն այլ օրգանների կայուն այլ միկրոբիոտաների, ինչպիսիք են հեշտոցն ու աղիները, կրծքի միկրոբիոտան ժամանակավոր է: Առողջ կանանց մոտ այն ձեւավորվում է հղիության վերջին եռամսյակում և պահպանվում է մինչ լակտացիայի ավարտը: Կրծքի կաթի մանրէները առաջանում են կրծքի կաթով և արհեստական ​​խառնուրդներով սնվող երեխաների աղիքային միկրոբիոտայի կազմի կտրուկ տարբերություններով: Առողջ կանանց կաթում կոմենսալ կամ հավանական պրոբիոտիկ բակտերիաների վերլուծության վերաբերյալ սահմանափակ ուսումնասիրություններ կան [1, 3, 4]: Նախկինում մեկուսացված բակտերիաները հիմնականում ստաֆիլոկոկերն էին, streptococci, միկրոկոկերը, lactobacilli 265 և enterococci [1, 2, 6, 7]: Այնուամենայնիվ, ավելի ուշ ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ կրծքի կաթը պարունակում է տարբեր տեսակի լակտոբացիլներ, լակտոկոկներ և պրոբիոտիկ ներուժ ունեցող կաթնաթթվային այլ մանրէներ [3, 8, 9]: Այս միկրոօրգանիզմների առկայությունը կրծքի կաթում նորածինների աղիքային միկրոֆլորայի գաղութացման հիմնական պայմանն է: Այն փաստը, որ առողջ կանանց կրծքի կաթից մեկուսացված այս բակտերիաները մեկուսացվել են տարբեր երկրներում, վկայում է դրանց տարածվածության մասին: Հետեւաբար, դրանք պետք է դիտարկել որպես կրծքի կաթի և կաթնագեղձերի նորմալ միկրոբիոտա, և ոչ թե աղտոտում: Այսպիսով, կրծքի կաթը համարվում է պրոբիոտիկ բակտերիաների աղբյուր [1-3], որը պաշտպանում է նորածիններին տարբեր վարակիչ հիվանդություններից: Ենթադրվում է, որ եթե կինը հղիության 6-րդ ամսից պարբերաբար ընդունում է պրոբիոտիկ շտամի պատրաստուկ, ապա այն հետագայում հայտնաբերվում է կրծքի կաթում [2, 3]: Այս աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել կրծքի կաթից մեկուսացված մանրէների պրոբիոտիկ հատկությունները ՝ դրանք հետագայում բժշկության մեջ օգտագործելու համար: Նյութ և մեթոդներ Հետազոտական ​​նյութը հայ կանանց կրծքի կաթից մեկուսացված լակտոբացիլների և լակտոկոկերի շտամներն են, ինչպես նաև Escherichia coli MDC 5003 O157: H7, Candida albicans MDC 8013 թեստային ժապավեններ, ստացված ՀՀ ԳԱԱ «Հայբիոտեխնոլոգիա» ԲԱԿՏԵՐԱՅԻՆ Դեպոզիտների Կենտրոնից: Օգտագործվել են հետևյալ լրատվամիջոցները. LAPTg ագար և արգանակ [10], տրիպտոզա ագար (Ferak Berlin), ամբողջ արգանակ Nutrient արգանակ ստանդարտ 1 (Serva), Aikman միջավայր [9] և նյութեր ՝ մեթիլեն կապույտ, մաղձ (Micromaster), Գրամի ներկման հավաքածու (Gram Staining Set, Ghatran, IIR), ջրածնի պերօքսիդ (H 2 O 2), օքսիդազային սկավառակներ (HiMedia), յուղազերծված կաթ, L-arginine (Sigma), NaCl, NaOH, Nessler- ի լուծույթ և ստերիլ թղթե սկավառակներ: LAPTg արգանակում ուսումնասիրվել է CBT շտամների դիմադրությունը 20% մաղձի, 2,0 - 6,5% NaCl և NaOH տարբեր կոնցենտրացիաների նկատմամբ, արմագինից ամոնիակի տարանջատումը Nestler լուծույթով և յուղազերծված կաթում 0,1% մեթիլեն կապույտի ավելացում: Հակամանրէային ակտիվությունը որոշվել է փորձարկման մշակույթներով պատվաստված 266 ագարի վրա `գիշերային կուլտուրաների գերբնական նյութերում ներծծված թղթե սկավառակների տեղադրմամբ: Հաջորդ օրը փորձանմուշների ինկուբացիայից հետո չափվեցին ճնշման աճի գոտիները: Պրոտեոլիտիկ ակտիվությունը որոշվում էր Aikmann ագարի միջավայրի մակերեսին կաթնաթթվային մանրէների (LAC) շտամների գերբեռնված շտամներով ներծծված թղթե սկավառակների տեղադրմամբ: Մեկուսացված բակտերիաները գունավորվել են ըստ Գրամի և ուսումնասիրվել են MBI-3 լուսային մանրադիտակի միջոցով ՝ ֆազային հակադրություն օգտագործելով: Շտամների կատալազային և օքսիդազային ակտիվությունները փորձարկվել են հայտնի մեթոդներով [1]: Արդյունքները և դրանց քննարկումը: Նախնական ուսումնասիրությունները մեկուսացրել են հայ կանանց կրծքի կաթից մեկուսացված 44 մշակույթներից 8 գրամ-դրական, կատալազային և օքսիդազ-բացասական լակտոբացիլներ և 10 լակտոկոկ: 2.0 -6.5%) և 20% լեղու խտություններ, ինչպես նաև մշակութային և խմորիչ հատկություններ: Ներկայացված են լակտոբացիլների մշակութային և ֆիզիոլոգիական հատկությունները (աղյուսակ 1): Աղյուսակ 1. Լակտոբացիլների աճը և կայունությունը շրջակա միջավայրի տարբեր պայմաններում Փորձարկված lactobacilli- ի բոլոր շտամները կայուն են կաթի մեջ `pH 2 - 9,2 և 20% մաղձով, ինչպես նաև բոլոր lactobacilli- ներն արտադրում են արգինինից ամոնիակ: Միայն մեկ մշակույթ է աճեցվում կաթի մեջ, որը պարունակում է 0,1% մեթիլեն կապույտ, և լակտոբացիլների երկու մշակույթները զգայուն են 6,5% NaCl: Աղյուսակ 2 Տարբեր միջավայրային պայմաններում լակտոկոկերի աճ և կայունություն Աղյուսակ 2-ում ներկայացված են լակտոկոկային շտամների ուսումնասիրության արդյունքները: Ինչպես երեւում է ներկայացված տվյալներից, բոլոր կոկիկները աճում են 10 0 C ջերմաստիճանում, բացառությամբ 4-ի, 45 0 C- ում `բոլորը, բացառությամբ 1-ի, և 50 0 C- ում աճում է միայն մեկ կոկ: Բոլոր լակտոկոկային մշակույթները դիմացկուն են 2% NaCl, pH 2 և pH 9,2, 20% մաղձի: Ոչ 2 մշակույթ աճում է 6,5% NaCl միջավայրում: 4 մշակույթները արգինինից ամոնիակ չեն արտադրում: 3 կաթնաշաքար մշակույթներ աճեցվում են կաթի մեջ, որը պարունակում է 0,1% մեթիլեն կապույտ: Մեկուսացված ԿԲԴ-ների մեծ մասի դիմադրությունը մաղձի, բարձր խտության աղի և pH- ի լայն տիրույթի համար վկայում է դրանց կենսունակության մասին ստամոքս-աղիքային տրակտում: Պրոբիոտիկների ամենակարևոր հատկությունը նրանց բարձր հակաբակտերիալ ակտիվությունն է: E. coli O157- ում ուսումնասիրվել է մեկուսացված lactobacilli- ի և lactococcal շտամների մեկուսացված մշակույթների գիշերային մշակույթների հակամանրէային ակտիվությունը: H7 և C. albicans մշակույթների պաթոգեն մշակույթը (աղյուսակ 3): Աղյուսակ 3 lactobacilli- ի և lactococci- ի հակաբիոտիկ ակտիվությունը Աղյուսակ 3-ը ցույց է տալիս, որ 5 lactobacilli և 4 coca մշակույթներն ունեն բարձր հակաբակտերիալ ակտիվություն: Նրանց գերբնական նյութերը ճնշում են E. coli և C. albicans փորձարկման շտամների աճին ՝ ստեղծելով ճնշման գոտիներ 14-25 մմ: Կաթնաթթվային բակտերիաները կաթի մեջ բազմացնելու համար անհրաժեշտ են ամինաթթուներ, որոնց աղբյուրը կաթնային կազեինն է: KTB շտամների պրոտեոլիտիկ ակտիվությունը պայմանավորված է նրանց կաթի մակարդման արդյունավետությամբ: Կրծքի կաթում պրոտեոլիտիկ ակտիվության շտամների առկայությունը կրծքով կերակրման, ինչպես նաև նորածինների բանաձևի հետագա ձուլման երաշխիքն է: Իր հերթին, դա կօգնի նվազեցնել կովի կաթի սպիտակուցների ալերգիկ ազդեցությունները: CBD- ի Aikmann- ի գիշերային մշակույթների գիշերային մշակույթներում ներծծված թղթե սկավառակների շուրջ կազեին պրոտեազի 269 լիզի արդյունքում առաջացած թափանցիկ ժապավենները ցույց են տալիս դրանց պրոտեոլիտիկ ակտիվությունը (Աղյուսակ 4): Ինչպես երեւում է աղյուսակից, կրծքի կաթից մեկուսացված մշակույթներն ունեն հստակ պրոտեոլիտիկ ակտիվություն ՝ հասնելով մինչև 25 մմ: Աղյուսակ 4 lactobacilli- ի և lactobacilli- ի պրոտեոլիտիկ ակտիվությունը: Այսպիսով, կատարված աշխատանքը ցույց է տվել, որ կրծքի կաթից մեկուսացված կաթնաթթվային բակտերիաները ունեն բարձր հակաբակտերիալ և պրոտեոլիտիկ ակտիվություն, և դրանց դիմադրությունը աղի, մաղձի և pH- ի նկատմամբ չափազանց կենսունակ են: ստամոքս-աղիքային տրակտում: , ։

Ուսումնասիրվել են մայրական կաթից անջատած կաթնաթթվային բակտերիաների կուլտուրալ, բիոքիմիական եւ պրոբիոտիկ հատկությունները՝ հակամանրէային ակտիվությունը եւ կայունությունն աղեստամոքսային համակարգի պայմաններում։ Անջատված կաթնաթթվային բակտերիաների մեծամասնությունն օժտված են բարձր հակամանրէային ակտիվությամբ E. coli O157։ H7 եւ C. albicans հարուցիչների հանդեպ, կայունությամբ լեղու, աղի բարձր խտության նկատմամբ եւ կենսունակությամբ pH 2 9.2-ի տիրույթում։ Որոշ կաթնաթթվային բակտերիաներ օժտված են նաեւ բարձր պրոտեոլիտիկ ակտիվությամբ, որն անհրաժեշտ է կաթի սպիտակուցների արդյունավետ 270յուրացման համար։ Եզրակացություն է արվել, որ շտամների պոտենցիալ աղբյուր է։

ԾՆՈՂՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ԵՐԵՎԱՆԱԲՆԱԿ ԲՈՒՀ ԴԻՄՈՐԴՆԵՐԻ՝ ՄԱՍՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄՀայաստանյան իրականության պատմական և սոցիալական պայմաններըկապված են հասարակության տրանզիտային բնույթի՝ ինստիտուցիոնալ փոփոխությունների և զարգացման հետ. վերջին քսանհինգ տարիների ընթացքում՝ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից ի վեր, տեղի են ունեցել ինստիտուցիոնալ և տնտեսական մասշտաբային փոփոխություններ, որոնք անդրադարձ են ունեցել նաևկրթության ինստիտուտի վրա։ ՀՀ-ում 2008 թվականին իրականացվել է հանրակրթության ոլորտի բարեփոխում. ստեղծվել է առանձին ավագ դպրոցի համակարգ, որի առաքելությունը հիմնական և մասնագիտական կրթությանմիջև օղակի դեր խաղալն է1։ Ավագ դպրոցի համակարգի ներդրմանը զուգահեռ սկսեցին աշխատել մասնագիտական կողմնորոշման կենտրոններ։ Արդիհայաստանյան իրականության մեջ ավագ դպրոցի աշակերտների մասնագիտության ընտրության գործընթացը հիմնվում է բարձրագույն կրթության՝ հասարակության մեջ ձևավորված բարձր արժեքի վրա, ինչը դրսևորվում է միշարք երևույթների մեջ, oրինակ՝ բուհ դիմող աշակերտների քանակի անհամապատասխանությունը հայաստանյան տնտեսության պահանջներին։ Եվս միպատկերավոր օրինակ է կրկնուսույցների ինստիտուտի գոյությունը, դրա լայնտարածումն ու այդ ոլորտի մասնագետների բարձր վարձատրությունը։ Համապատասխանաբար, Երևանի ավագ դպրոցի աշակերտը սոցիալականացվում էայնպիսի միջավայրում, որտեղ մեծ կարևորություն և ուշադրություն է հատկացվում մասնագիտության ընտրության գործընթացին։ Այս հետազոտությունն ուղղված է ռեֆերենտ՝ ընտանեկան միջավայրի՝ որպես դեռահասիմասնագիտության ընտրության հարցի շուրջ փոխհարաբերությունների տարածության ուսումնասիրությանը։ Հետազոտության մեթոդաբանությունԻրականացվել է 8 ֆոկուս խումբ երևանաբնակ բուհ դիմորդների հետ (4ը՝ արական սեռի ներկայացուցիչների հետ, 4-ը՝ իգական, և 4 դիադիկ-թեմատիկ հարցազրույց դիմորդների ծնողների հետ)։ Հետազոտության տեսամեթոդաբանական հիմք են ծառայել Պ. Բուրդյեի կոնստրուկտիվիստական ստրուկ1 «Ավագ դպրոցների համակարգի ստեղծման ռազմավարական ծրագիր», 2008, http։ //www.edu.am/index.php?id=1465&topMenu=-1&menu1=9&menu2=129։ տուրալիզմը, մասնավորապես հաբիթուսի տեսությունը2 և Մ. Վեբերի հասկացող սոցիոլոգիան, մասնավորապես սոցիալական գործողության տեսությունը3։ Համաձայն Մ. Վեբերի՝ սոցիոլոգիան՝ որպես գիտություն, ձգտում է հասկանալ և մեկնաբանել սոցիալական գործողությունը և դրանով իսկ բացատրելդրա գործընթացն ու ազդեցությունը։ Այս տեսանկյունից սոցիոլոգիական յուրաքանչյուր հետազոտություն ուղղված է սոցիալական գործողության մեկնաբանմանն ու բացատրությանը, և մասնագիտության ընտրությունը պետք է առաջին հերթին մեկնաբանել իբրև սոցիալական գործողություն՝ Մ. Վեբերի դասական սահմանմամբ, ինչը ենթադրում է գործողության սուբյեկտիվ իմաստավորում գործող անհատի կողմից և կողմնորոշում դեպի ուրիշը4։ Մասնագիտության ընտրությունը հաբիթուսի տեսության ներքո դիտարկվում է ոչ թե որպես «միջոց-նպատակ» կառուցվածքն ունեցող ուղիղ շղթա, այլորպես սոցիալական բարդ խաղ։ Պ. Բուրդյեն նշում է. «Չկա ոչինչ ավելի ազատ և միաժամանակ ավելի պարտադրական, քան լավ խաղացողի գործողությունը»5։ Այս տեսանկյունից ագենտը, որը կատարում է մասնագիտությանընտրություն, մի կողմից ազատ է ինչպես մասնագիտության ընտրության, այնպես էլ այդ ընտրությունը կատարելու ռազմավարության ընտրության մեջ,մյուս կողմից էլ սահմանափակված է մասնագիտության ընտրության «խաղի»պայմաններով։ Հնարավոր պրակտիկաների անկանխատեսելիությունն ուբազմազանությունը խոսում են հաբիթուսի կողմից տրվող հարաբերական ազատության, իսկ այդ բազմազանության սահմանափակումը՝ նույն հաբիթուսի«շրջանակների» կամ սահմանների առկայության մասին։ Այս մոտեցումը հնարավորություն է տալիս դիտարկելու պրակտիկան այս դեպքում՝ մասնագիտության ընտրությունը ինչպես դրա ներքին բազմազանության, այնպես էլ արտաքին սահմանափակման տեսանկյունից։ Տվյալ հետազոտության նպատակն այստեսանկյունից կարելի է վերաձևակերպել ավելի մանրամասն՝ որպես մասնագիտության ընտրության յուրահատուկ, պատմականորեն սահմանված սոցիալական խաղի տրամաբանության և այդ խաղում ներգրավված ագենտների՝բուհ դիմորդների և նրանց ծնողների փոխհարաբերման ռազմավարությունների ուսումնասիրություն։ Մասնագիտության ընտրության հարցում ծնողների դերի՝ երեխաներիընկալումներըՏարբեր գիտակարգերում արված հետազոտությունները փաստում են, որընտանիքը առանցքային դեր է խաղում երեխայի ուսումնական ու մասնագի2 Տե՛ս Бурдье П., «Практический смысл», СПб.։ Алетейя, 2001։ ХХ веков, М.։ 1996, c. 455-491.4 Նույն տեղում։ 5 Бурдье П., «Начала», М.։ 1994, с. 96.տական որոշումների ձևավորման մեջ6։ Ֆոկուս խմբերի վերլուծության արդյունքում պարզվեց, որ չնայած ընտանիքի ներսում փոխհարաբերություններիև մասնագիտության ընտրության հարցի շուրջ քննարկումների բնույթը տարբերվում է ընտանիքից ընտանիք, այնուամենայնիվ երևանաբնակ բուհ դիմողաշակերտները, որպես կանոն, նշում են ընտանիքը և հիմնականում ծնողներին՝ որպես գլխավոր մասնակից մասնագիտության ընտրության հարցում։ Տատանվելով ծնողների հետ լիարժեք փոխհամաձայնությունից մինչևխոր կոնֆլիկտ մասնագիտության ընտրության հարցում՝ բուհ դիմող աշակերտների արտահայտություններում շեշտվում է հիմնականում ծնողների հետփոխհարաբերությունների երկու կողմ. առաջինը ծնողների՝ որպես ռեֆերենտանձանց կարծիքի կարևորումն է, որը երեխաների կողմից դիտվում է որպեսանվիճելի և բացատրություն չպահանջող մոտեցում։ Երկրորդ կողմը, որն արտահայտված է դիմորդների կողմից իրենց մասնագիտության ընտրությանգործընթացում ծնողների դերի ընկալումներում, ծնողների համաձայնությունըստանալու անհրաժեշտությունն է։ Ծնողների համաձայնությունը երեխաներիկողմից դիտվում է որպես գործողության որոշակի լեգիտիմացում. ընդ որում՝սա արտահայտվել է ինչպես այն հարցվողների մոտ, որոնց մասնագիտությանընտրությունը փոխհամաձայնեցված է ծնողների կարծիքի հետ, այնպես էլ այնհարցվողների մոտ, որոնք հակված են ծնողների կարծիքին հակառակվելու։ Նման իրավիճակներում նկատվում է ծնողների համաձայն չլինելու վերաբերյալ անհանգստություն, տատանման վիճակ և ապագայում ծնողների համաձայնությունը, այնուամենայնիվ, ստանալու ձգտում։ Այս ֆենոմենը կարելի էմեկնաբանել մի կողմից որպես արժեքային բնույթի ռազմավարութուն, որըպայմանավորվում է ծնողների նկատմամբ երեխաների հարգանքով՝ ելնելովնրանց կարգավիճակից ընտանեկան հիերարխիայում և մշակութային նորմատիվ կարգից, մյուս կողմից՝ որպես ռացիոնալ ռազմավարություն, քանի ործնողներն այն մարդիկ են, որոնք ֆինանսական առումով հնարավոր են դարձնում երեխայի՝ ընդունելության քննություններին պատրաստվելը՝ կրկնուսույցների մոտ հաճախելով, և հետագայում բուհում սովորելը։ Հանդիպել են նաև մի քանի այնպիսի դեպքեր, երբ հարցվողները չեն շեշտել ծնողների համաձայնության կարևորությունը. կա՛մ արձանագրել են ծնողների հետ խորհրդակցման բացարձակ բացակայությունը, կա՛մ շեշտել են անձնական նախընտրությունների կարևորությունը՝ անկախ ծնողների «դեմ» կամ«կողմ» լինելուց։ Նման դեպքերը քիչ են հանդիպել, և լիարժեք մեկնաբանմանհամար հարկավոր է առանձին դեպքերի խորքային հետազոտություն անցկացնել, սակայն, հարկ է նկատել, որ նման դեպքերի առկայությունը բերում է այն6 Տե՛ս Splete H., & Freeman-George A., “Family influences on career development of youngենթադրությանը, որ որոշ ընտանիքներում լատենտ կամ բացահայտ, գիտակցված կամ չգիտակցված կերպով խրախուսվում է որոշումների կայացման ինքնուրույնությունը, երբ մասնագիտության ընտրության հարցում չի պահանջվում ծնողների թույլտվությունը, իսկ ծնողների կարծիքը դիտվում է որպես արժեքավոր, բայց ոչ կողմնորոշող գործոն։ Բարձրագույն կրթության արժևորումն ու դրա գենդերային տեսնակյունըԾնողների հետ հարցազրույցները ցույց են տվել, որ ծնողների մոտ բարձրագույն կրթության բացակայության դեպքում երեխայի՝ բարձրագույն կրթություն ստանալը դիտվում է որպես ապագայում ֆինանսապես ապահովված լինելու միջոց։ Այս դեպքում մասնագիտության ընտրության հարցի քննարկմանընթացքում ամենաշեշտվող խնդիրը հետագայում աշխատանք ունենալու հնարավորությունն է։ Ընդ որում՝ հետաքրքիր է, որ այս պարագայում հետագա աշխատանքի բնույթը կարևորվում է հիմնականում հիերարխիկ դիրքի տեսանկյունից, իսկ բարձրագույն կրթությունը դիտվում է որպես պարտադիր պայման՝ «ուրիշի ձեռքի տակ» աշխատելուց խուսափելու համար։ Այստեղ նկատելի է նպատակառացիոնալ կապ, որտեղ ֆինանսական ապահովվածությունընպատակն է, իսկ բարձրագույն կրթությունը՝ դրան հասնելու միջոցը, սակայնռազմավարությունը սահմանափակված է անձնական փորձի ընդհանրացմամբ. ծնողը, չունենալով բարձրագույն կրթություն և աշխատելով որևէ մեկիղեկավարության տակ, նախընտրում է տեսնել իր երեխային այդ ղեկավարիդերում, քանի որ «ղեկավար լինելը» նույնականացվում է ֆինանսապես ապահովված լինելու հետ, իսկ ֆինանսական ապահովվածության հասնելու այլընտրանքային միջոցներ չեն դիտարկվում։ Բարձրագույն կրթություն ունեցող ծնողները նշում են, որ կրթության շարունակությունը բուհում դպրոցից հետո ինքնադրսևորման, կյանքի փորձ ձեռքբերելու, ինչպես նաև նոր միջավայր ձևավորելու հնարավորություն է։ Այս պարագայում մասնագիտության ընտրության ռազմավարությունները ավելիխիստ արտահայտված արժեքային բնույթ են կրում, քանի որ սովորելը՝ որպեսայդպիսին, արժեքավոր է՝ անկախ դրա արդյունքից։ Արտահայտվում է նաևնպատակառացիոնալություն, երբ կոնկրետ ֆակուլտետին (օրինակ՝ ԵՊՀ-ի ֆիզիկայի ֆակուլտետ) նախապատվություն է տրվում՝ ելնելով այդ ֆակուլտետում գործող ծրագրից, որը հնարավորություն է տալիս ուսանողներին աշխատանքի անցնելու։ Նշված դիտարկումները՝ կրթության տարբեր մակարդակներունեցող ընտանիքների ընկալումների տարբերությունների վերաբերյալ, թույլեն տալիս ենթադրություն անել, որ մասնագիտության ընտրության՝ որպես սոցիալական գործողության ձևի ռազմավարություններն ու իմաստավորումըտարբերվում են՝ կախված տվյալ ընտանքում ծնողների կրթության մակարդակից, ինչպես նաև մասնագիտական կարիերայի հաջողվածությունից։ Նկատվել է նաև ծնողների կողմից ռազմավարությունների տարբերակումտարբեր սեռի երեխաների նկատմամբ՝ պայմանավորված գենդերային դերերիընկալումներով։ Եթե տղաների դեպքում ծնողների սպասումները կապված են«ընտանիք պահելու» և ապագայում լավ վարձատրվող աշխատանք ունենալուհետ, ապա աղջկա դեպքում շեշտն ավելի շատ ինքնադրսևորման և ինքնազգացողության վրա է, սակայն այստեղ էլ, այնուամենայնիվ, գոյություն ունիթույլատրելի բազմազանության որոշակի սահման. օրինակ՝ ծնողները, որոնքգտնում են, որ իրենց աղջիկը տաղանդավոր է և կարող է փորձել իրեն արվեստի ոլորտում, այնուամենայնիվ, ետ են պահում աղջկան թատերական համալսարան ընդունվելու գաղափարից, քանի որ, ըստ իրենց, Հայաստանում ռեժիսորի մասնագիտությամբ նա աշխատանք չի գտնի։ Այդպիսով, ընդհանուր առմամբ, ի հայտ է գալիս բարձրագույն կրթություն ստանալու և մասնագիտության ընտրության ռազմավարությունների երկու նպատակ՝ բարեկեցիկ ապագայի ապահովում և ներքին բավարարվածության մակարդակի, ինքնադրսևորման ապահովում։ Հարցված ծնողներից մայրերի մոտ ավելի շատ են նկատվել մասնագիտության ընտրության հարցին աֆեկտիվ մոտեցումներ, քան հայրերի։ Մայրերի մոտ արտահայտվել են ցանկություններ, երեխան շարունակի կրթությունըայս կամ այն մասնագիտությամբ՝ պայմանավորված այդ մասնագիտության«հաճելիությամբ», «դուրեկան լինելով» և այլն։ Հայրերն ավելի հակված են իմաստավորելու իրենց մոտեցումը կա՛մ հեռանկարային ռացիոնալ տեսակիդիրքորոշումներով, կա՛մ երեխայի մասնագիտության ընտրության գործընթացում առանձնահատուկ ներգրավվածության բացակայության ռազմավարությամբ։ Այսպիսի դեպքերում ծնողը իր դերը տեսնում է մի կողմից որպես ֆինանսական, մյուս կողմից՝ հոգեբանական հիմք, որը թույլ կտա երեխային ապագայում դրսևորել իրեն այնպես, որ դա նպաստի իր ինքնաբավարարվածության զգացումին, իսկ կոնկրետ մասնագիտության ընտրությունն արդենստանձնվում է երեխային։ Ընդ որում՝ առաջին մոտեցումն ավելի արտահայտված է տղաների նկատմամբ, քան աղջիկների, իսկ բարձրագույն կրթության՝որպես ինքնադրսևորման ձևի ընկալումը բնորոշ է բարձրագույն կրթությունունեցող ծնողներին։ Անդրադառնալով բարձրագույն կրթության արժևորմանը, հաշվի առնելովՊ. Բուրդյեի այն սկզբունքը, որ «հասկանալ, թե ինչ է հաբիթուսը, հնարավոր էմիայն՝ համադրելով այն սոցիալական պայմանները, որոնցում այն ձևավորվելէ (դրա հետ մեկտեղ արտադրելով սեփական ձևավորման պայմանները) այնսոցիալական պայմանների հետ, որոնցում այն գործի է դրվել»7, հարկ է նշել,որ ժամանակակից հայաստանյան հասարակությունում դպրոցն ավարտող երեխաների ծնողները ներկայացնում են վերջին սերունդը, որի հաբիթուսը,կապված մասնավորապես կրթական ոլորտի հետ, ձևավորվել է ԽՍՀՄ-ում՝այնպիսի սոցիալական համակարգում և պայմաններում, որտեղ դպրոցականկյանքից աշխատանքային կյանքին անցումը տեղի էր ունենում այլ կերպ, ևհամապատասխանաբար այլ իմաստ ուներ բարձրագույն կրթության արժևորումը։ Կարելի է ենթադրել, որ բարձրագույն կրթության արժևորումը ներկա իրավիճակում պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ խորհրդային մարդուհամար բարձրագույն կրթությունը հանդես էր գալիս որպես ապագայում աշխատանք ունենալու և կյանքի համար բավարար պայմաններ ստեղծելու հնարավորության երաշխիք։ Ներկայումս սոցիալական այլ պայմաններում այդ հաբիթուսը փոխանցվում է նաև երեխաներին, որոնք, սակայն, առնչվում են ներքին հակասությանը, որը կապված է մի կողմից բարձրագույն կրթությանարժևորման հետ, մյուս կողմից՝ ծնողների ոչ այնքան հաջողված օրինակի։ Արդյունքում երեխան կանգնում է խնդրի առաջ, երբ նա պետք է գործի ընտանեկան հաբիթուսի շրջանակներում, ինչը ենթադրում է բարձրագույն կրթություն ստանալը, և միաժամանակ չի ուզում հետևել ծնողների՝ երեխայի տեսանկյունից «ձախողված» օրինակին։ Նման դերային կոնֆլիկտի պայմաններում որպես լուծում ի հայտ են գալիս երեխայի սեփական՝ իր տեսանկյունիցավելի արդիական կողմնորոշում ունեցող ցանկությունները և հակումներըկոնկրետ մասնագիտության նկատմամբ (այդ մասնագիտությունների շարքինեն դասվում ծրագրավորումը, մարքեթինգը, բիզնեսի դասընթացները)։ Այն դեպքերում, երբ մասնագիտության ընտրությունը կարելի է դիտել որպես ավանդական գործողություն, երբ երեխան ընտրում է իր ծնողի մասնագիտությունը կամ որևէ հարակից մասնագիտություն, վերարտադրվում է ծնողների մասնագիտական հաբիթուսը. այստեղ դեր է խաղում սոցիալական փորձը,որը հանդես է գալիս որպես հաբիթուսի որոշակի շրջանակ։ Անհրաժեշտ է հաշվի առնել նաև այն դեպքերը, երբ ծնողները համոզում են երեխային շարունակել իրենց մասնագիտությունը, և երեխաների ենթարկումը այդպիսի դեպքերում կարելի է դիտարկել որպես կոլեկտիվիստական մշակույթի արտահայտում ընտանիքի ներսում ծնողի՝ որպես ընտրության ագենտի և ընտանեկանհիերարխիայի գլխավերևում գտնվող սուբյեկտի դերի տեսանկյունից։ Հարկ էնշել, որ ծնողների հետ անհամաձայնության փորձը միայն արդեն խոսում էտվյալ ընտանիքում այդ մշակույթի կոտրման միտման մասին, մինչդեռ որպեսկոլեկտիվ մտածողության ավելի խիստ արտահայտված ձև՝ կարելի է դիտարկել այն դեպքերը, երբ երեխայի մտքով անգամ չի անցնում ծնողների կարծիքին դեմ գնալը։ Մասնագիտության ընտրության հարցի շուրջ երեխայի և ծնողներիմիջև փոխհարաբերման ռազմավարություններԸնտանիքի ներսում ձևավորվում են մասնագիտության ընտրության հարցի շուրջ երեխայի և ծնողների միջև փոխհարաբերությունների տարբեր ձևեր՝կախված նրանից, թե որքանով են ծնողները սահմանափակում իրենց երեխային ընտրության մեջ, և որքանով է երեխան հակված ընդունելու կամ չընդունելու այդ սահմանափակումները։ Ֆոկուս խմբերից ստացված տվյալներըհնարավորություն տվեցին առանձնացնելու մասնագիտության ընտրությանհարցի շուրջ երեխայի և ծնողների միջև փոխհարաբերման հետևյալ ռազմավարությունները.1. ենթարկում, 2. սահմանափակում,3. համագործակցություն, 4. մասնակցության բացակայություն, 5. դիմադրում։ Ենթարկման կատեգորիայում ներառվել են այն իրավիճակները, երբ երեխայի ապագա մասնագիտության ընտրությունն իրականացվել է ծնողներիկողմից՝ ամբողջությամբ կամ գրեթե առանց երեխայի կարծիքն ու ցանկությունը հաշվի առնելու։ Կոնկրետ իրավիճակները միմյանցից տարբերվում են. որոշդեպքերում մասնագիտության ընտրությունն իրականացվում է ծնողների պահանջով, իսկ երեխան, փորձելով արդարացնել ենթարկումը սեփական մոտիվացիայի առկայությամբ, ժամանակի հետ հետաքրքրություն է գտնում այդմասնագիտության մեջ։ Այլ դեպքերում ծնողները թույլ չեն տալիս երեխայինընտրել իր նախընտրած մասնագիտութունը, և երեխան ենթարկվում է ծնողների կարծիքին՝ որոշ դեպքերում ընտրելով իրենց նախընտրածին առնչվողմասնագիտություն, այլ դեպքերում պարզապես ընդունելով ծնողների նախընտրած մասնագիտությունը։ Սահմանափակման կատեգորիայում ներառվել են այն իրավիճակները,երբ երեխան մասնագիտության ընտրությունն իրականացրել է ծնողների կողմից նախապես տրված շրջանակների սահմաններում։ Այս դեպքում երեխանստիպված է, հաճախ չգիտակցելով, ընտրել ծնողների կողմից առանձնացվածմի քանի հնարավոր տարբերակներից, իսկ այլ մասնագիտությունները դուրսեն մնում երեխայի համար ընտրության հնարավոր տարբերակների շարքից։ Համագործակցության կատեգորիան ամենալայնն է, քանի որ հայտնաբերվել են մասնագիտության ընտրության հարցում ծնողների և երեխայի միջևհամագործակցության բազմատեսակ կոնկրետ ձևեր։ Այս կատեգորային ենդասվում բոլոր այն իրավիճակները, երբ մասնագիտության ընտրության որոշումը փոխհամաձայնեցված է. բավարարում է և՛ երեխային, և՛ ծնողին։ Որոշ իրավիճակներում երեխաները դիմում են ծնողների օգնությանը և խորհուրդներին, որպեսզի կարողանան կողմնորոշվել մասնագիտության/բուհի ընտրության հարցում, այլ իրավիճակներում երեխաները ինքնուրույն են ընտրումմասնագիտությունը և դիմում են ծնողներին՝ համաձայնություն և օգնությունստանալու նպատակով։ Այս պարագայում ընտրությունը վերջնական չի կարողհամարվել առանց ծնողների համաձայնության. ծնողը հանդես է գալիս հաստատողի դերում։ Մասնակցության բացակայության կատեգորիան առանձնացվել է պայմանականորեն՝ հիմնված մեկ դեպքի վրա, երբ հարցվողը նշել է ծնողների հետխորհրդակցման բացակայության մասին։ Հիմնական շեշտը դրվել է սեփականնախասիրությունների և հետաքրքրվածության, ինչպես նաև ապագա աշխատանքի վերաբերյալ կոնկրետ պատկերացման վրա։ Դիմադրման կատեգորիայում ներառվել այն իրավիճակները, երբ ծնողները դեմ են երեխայի ընտրությանը, իսկ երեխան զիջման չի գնում՝ պաշտպանելով ընտրությունը։ Իրավիճակները տարբերվում են՝ երեխայի համոզված լինելու աստիճանից կախված. որոշ դեպքերում խիստ որոշիչ դիրք զբաղեցնելով՝երեխային հաջողվում է համաձայնության գալ ծնողների հետ, մեկ այլ դեպքումերեխան տատանվում է ծնողներին հակառակվելու մտադրության շուրջ և չիդիմում կոնկրետ գործողությունների՝ միաժամանակ չթողնելով ընտրված մասնագիտությամբ ուսումը շարունակելու միտքը։ Այս կատեգորիայում ներառվումեն նաև այն դեպքերը, երբ ծնողների միջև առկա է հակասություն և կարծիքների բախում երեխայի ապագա մասնագիտության վերաբերյալ. ծնողներիցմեկը պաշտպանում է երեխայի ընտրությունը, իսկ մյուսը՝ հակառակվում։ Այսպիսի իրավիճակները բնորոշվում են երեխայի և ծնողներից մեկի կողմից«կոալիցիայի» ձևավորմամբ, որն աշխատում է մյուս ծնողին մտափոխելու ուղղությամբ։ Վերոնշյալ նկատառումների և տվյալների վերլուծության արդյունքում առաջադրվել է վարկած առ այն, որ մասնագիտության ընտրության ռազմավարությունները տարբերվում են՝ կախված տվյալ ընտանիքում ծնողների կրթական մակարդակից, ինչպես նաև մասնագիտական կարիերայում ունեցած հաջողություններից։ Նշված վարկածի ստուգումը կարիք ունի քանակական չափման։ Լիլիթ ԻսկանդարյանԾՆՈՂՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ԵՐԵՎԱՆԱԲՆԱԿ ԲՈՒՀ ԴԻՄՈՐԴՆԵՐԻ՝ ՄԱՍՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄԲանալի բառեր՝ բուհ դիմորդ, բարձրագույն կրթություն, մասնագիտության ընտրություն,ռազմավարություն, հաբիթուս, ծնող Ամփոփում։

Հոդվածում ներկայացված են որակական հետազոտության արդյունքները, որոնք ցույց են տալիս, թե ինչպես են Երևանի ավագ դպրոցներում սովորող բուհ դիմորդների ծնողները մասնակցում իրենց երեխաների՝ մասնագիտության ընտրության գործընթացին, ինչպես են բուհ դիմորդներն իմաստավորում ծնողների դերն այդ գործընթացում, և ինչպիսի փոխհարաբերման ռազմավարություններ են ձևավորվում երեխաների և ծնողների միջև մասնագիտության ընտրության հարցի շուրջ։ Չնայած ծնողների հետ փոխհարաբերման ռազմավարությունները տատանվում են լիարժեք համագործակցությունից մինչև խոր կոնֆլիկտ, այնուամենայնիվ ծնողներն առանցքային դեր են խաղում երեխաների մասնագիտության ընտրության գործընթացում։

Կրթության աշխարհիկությունն այսօր շատերի կողմից ընկալվում է որպես կրթության համակարգում եկեղեցու ազդեցության կամ ներգրավվածության բացառում, ինչը, մեր կարծիքով, ճիշտ սահմանում չէ: Իհարկե, կրթության աշխարհիկությունը, որպես աշխարհիկ պետություն հասկացության կարևոր բաղադրիչ, փոխկապակցված է կրոնական կրթության հետ: Այս փոխկապակցվածության հիմքում ընկած է այն գաղափարը, որ կրթության աշխարհիկությունը և կրոնական կրթությունը ոչ թե հակադիր բևեռներ են, այլ փոխլրացնող և փոխկապակցված գործոններ: Այնուամենայնիվ, այս հասկացություններն անհամատեղելի են դառնում, երբ կրոնական դաստիարակության դասավանդումը տեղի է ունենում հանրակրթական հաստատություններում: 232 ՄԱՆԿԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Աշխարհիկ կրթության սկզբունքը լիովին հասկանալու համար անհրաժեշտ է դիտարկել համապատասխան միջազգային իրավական ակտերը և ուսումնասիրել որոշ արտասահմանյան երկրների փորձը: Այսպիսով, ՄԱԿ-ի «Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը» հաստատում է. «Կրթությունը պետք է նպաստի փոխըմբռնմանը, հանդուրժողականությանը և բարեկամությանը բոլոր ժողովուրդների, ռասայական և կրոնական խմբերի միջև ...» [1]: Հռչակագրի այս դրույթները թույլ են տալիս դավանանքի և էթիկայի ընդհանուր պատմությունը դասավանդել հանրային դպրոցներում, եթե այն անցկացվում է անաչառ և օբյեկտիվ: Բացի այդ, ՄԱԿ-ի Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրում նշվում է, որ «... Մասնակից պետությունները պարտավորվում են հարգել ծնողների և, անհրաժեշտության դեպքում, օրինական խնամակալների ազատությունը` ապահովել իրենց երեխաների կրոնական և բարոյական դաստիարակությունը `համաձայն իրենց սեփական համոզմունքներ »: Իսկ ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածը սահմանում է. «Մասնակից պետությունները հարգում են երեխայի մտքի, խղճի և դավանանքի ազատության իրավունքը: Մասնակից պետությունները հարգում են ծնողների և, անհրաժեշտության դեպքում, օրինական խնամակալների պարտականությունները `իրենց իրավունքներն իրականացնելիս` երեխայի զարգացմանը համահունչ եղանակով `նրա զարգացման կարողություններին համապատասխան ... Նույն Կոնվենցիայի 29-րդ հոդվածն ասում է. «Որ երեխայի կրթությունը պետք է ուղղված լինի ... գ) երեխայի ծնողների դաստիարակությանը, նրանց մշակութային ինքնատիպությանը, լեզվին և արժեքներին, երեխայի բնակության երկրի ազգային արժեքներին , իր ծագման երկիրը և տարբեր քաղաքակրթություններ ՝ իր իսկ քաղաքակրթությունից »[3]: Միևնույն ժամանակ, Ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության ՄԱԿ-ի շրջանակային կոնվենցիայում ասվում է, որ «Կողմերը պետք է խթանեն հանդուրժողականությունն ու երկխոսությունը մշակույթների միջև և արդյունավետ քայլեր ձեռնարկեն իրենց տարածքում ապրող բոլոր անձանց միջև` անկախ նրանց էթնիկական, մշակութային, լեզվական կամ կրոնական ծագում »: խթանել փոխադարձ հարգանքը, փոխըմբռնումը և համագործակցությունը, մասնավորապես կրթության, մշակույթի և լրատվամիջոցների ոլորտներում: »[4] Այսպիսով, պարզ է դառնում, որ միջազգային իրավունքը չի խոչընդոտում կրթական համակարգում կրոնական կրթությանը, եթե այն հիմնված է հանդուրժողականության, ազգային ինքնության հարգանքի, անաչառության, օբյեկտիվության և այլ սկզբունքների վրա: Ինչ վերաբերում է օտարերկրյա պետությունների ուսումնական հաստատություններում կրոնական կողմնորոշում առարկայի դասավանդման խնդրին, ապա հարկ է նշել, որ այն լուծվում է տարբեր ձևերով: Կրոնական կրթությունը կարող է թույլատրվել ինչպես կրոնական կազմակերպություններին պատկանող մասնավոր հաստատություններում, այնպես էլ պետական ​​կրթահամալիրներում: Սրան հակառակ մոտեցում կա, երբ պետական ​​կրթական համակարգում հիմնականում արգելված է կրոնական կրթությունը: Այլ կերպ ասած, կրոնական ուսուցման առարկան դասավանդվում է որոշ երկրների հանրակրթական դպրոցներում, բայց որոշ երկրների հանրակրթական դպրոցներում կրոնի առարկայի դասավանդումը պարզապես արգելված է: Օրինակ, նման արգելքը դրվել է Չինաստանում, Japanապոնիայում և Մոնղոլիայում 20, որտեղ կրթական գործընթացը հիմնականում հիմնված է բարոյականության, ազգային սովորույթների և բարքերի վրա: Միևնույն ժամանակ, կան երկրներ, որտեղ պարտադիր կրթության ծրագրերի շրջանակներում հիմնական ուսումնական ծրագրերում ներառված է կրոնական կրթությունը, մասնավորապես ՝ Գերմանիան, Թուրքիան, Ավստրիան և Կիպրոսը: «Իսլամի հիմունքները» առարկան դասավանդվում է արաբական աշխարհի շատ երկրներում, ինչպես նաև Չեչնիայում, Հյուսիսային Օսիայում և այլուր: Իհարկե, կան երկրներ, որտեղ կրոնական կրթության այլընտրանքները տրամադրվում են բարոյական և փիլիսոփայական առարկաների տեսքով, ինչպիսին է Ռուսաստանը-Մոնղոլիան, չնայած որ օրենքը երաշխավորում է բուդդայական կրոնի գերակշռող կարգավիճակը, կրոնական կրթությունը հանրակրթության համակարգում արգելվում է: , 234 ՈՒՍՈՒՈՒՄ Վրաստանում, Իտալիայում, Ֆինլանդիայում, Բելգիայում և Լյուքսեմբուրգում: Հունգարիայում, Լատվիայում և Լիտվայում իրավասու մարմինները կրոնական կազմակերպությունների հետ համատեղ որոշում են կայացնում կրոնական կրթության առանձնահատկությունների վերաբերյալ: Վերոգրյալի համատեքստում, հիմնվելով առանձին երկրներում կրթության ոլորտի աշխարհիկությունը կարգավորող օրենսդրության համեմատական ​​վերլուծության արդյունքների վրա, կարելի է կատարել հետևյալ նկատառումները. Այսպիսով, Բելգիայի Սահմանադրության 24-րդ հոդվածի համաձայն. «Պետական ​​իշխանությունների կողմից կազմակերպված դպրոցները ընտրություն են ապահովում ճանաչված կրոններից մեկի ուսուցման և ոչ կրոնական բարոյականության միջև մինչև պարտադիր ուսումնառության ավարտը»: [8] Կրոնական կրթությունը Հունաստանում ՝ որպես պարտադիր դպրոցական առարկա, հիմնականում պայմանավորված է Հունական Ուղղափառ եկեղեցու պատմական ազդեցությամբ և պետական ​​կարգավիճակով: Այնուամենայնիվ, թվում է, որ ծնողները, ովքեր չեն ընդունում պետական ​​եկեղեցու դավանանքը, հնարավորություն ունեն իրենց երեխաներին ազատել նշված դասընթացներից: Գերմանիայում, ինչպես արդեն նշվեց, դպրոցներում կրոնական կրթությունը պարտադիր է: Ավելին, Հիմնական օրենքի 7-րդ հոդվածի 3-րդ կետը սահմանում է, որ. «Կրոնական կրթությունը պետական ​​դպրոցներում, բացառությամբ ոչ կրոնական դպրոցների, պարտադիր առարկա է: Կրոնական կրթությունն իրականացվում է կրոնական համայնքների սկզբունքներին համապատասխան ՝ չխախտելով պետության վերահսկողության իրավունքը: Ոչ մի ուսուցիչ պարտավոր չէ իր կամքին հակառակ կատարել կրոնական ցուցումներ: »[9] Ավելին, կրոնական առարկայի պարտադիր բնույթը չի բացառում կամավորության սկզբունքը: Մասնավորապես, նույն հոդվածի 2-րդ պարբերությունը սահմանում է ծնողների կամ օրինական ներկայացուցիչների `իրենց երեխայի կրոնական դաստիարակության հարցը որոշելու իրավունքը: Այս ամենից բացի, հատկանշական է, որ որոշ գերմանական երկրներում սահմանվում է կրոնական առարկա ընտրելու հնարավորությունը: Մասնավորապես, Բեռլինի 235 մանկավարժական դպրոցներում կրոնական առարկայի դասավանդումը պարտադիր չէ, իսկ 2006 թվականից դասավանդվող «Էթիկա» առարկան արդեն համարվում է պարտադիր: Հետագայում աշխարհիկ պետություն համարվող Kazakhազախստանը նույնպես ճանաչեց կրթության աշխարհիկ սկզբունքը: Այսպիսով, համաձայն «Կրոնական գործունեության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» Kazakhազախստանի Հանրապետության օրենքի 3-րդ հոդվածի 4-րդ մասի: «Kazakhազախստանի Հանրապետության կրթության և դաստիարակության համակարգը, բացառությամբ կրոնական (կրոնական) կրթական կազմակերպությունների, առանձնացված է կրոնից և կրոնական միավորումներից և ունի աշխարհիկ բնույթ» 21 [12]: «Ռուսաստանի Դաշնության Կրթության մասին» Դաշնային օրենքի 3-րդ հոդվածի 6-րդ մասը սահմանում է կրթության աշխարհիկ բնույթը պետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, որոնք իրականացնում են կրթական գործունեություն 22 [13]: Հարցի վերաբերյալ հստակ դիրքորոշում կա Լիտվայի Սահմանադրության 40-րդ հոդվածի համաձայն, որը սահմանում է նաև կրթության աշխարհիկ բնույթը. «Պետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ուսումնական հաստատությունները աշխարհիկ են: Այս հաստատություններում «Աստծո օրենքը» ուսուցանվում է ծնողների խնդրանքով: Բացի այդ, 2010 թ.-ին Relազախստանում «Կրոնի հիմունքները» թեման ներկայացվեց կամայական հիմունքներով (ըստ ցանկության): Kazakhազախստանի Հանրապետության կրթության և գիտության նախարարի հրամանով ՝ 2016-ին Secազախստանի հանրակրթական դպրոցների 9-րդ դասարանում ներդրվեց «Աշխարհիկություն և կրոնի հիմունքներ» առարկան, որի ուսուցումը վերապահված էր միայն հատուկ պատրաստված պատմության ուսուցիչներ: 2012-ին Ռուսաստանի Դաշնության բոլոր հանրակրթական դպրոցներում ներդրվեց «Կրոնական մշակույթի հիմունքներ և աշխարհիկ էթիկա» առարկան: Վերջինս ներառում է վեց մոդուլ `մեկը ընտրելու հնարավորությամբ: Դրանք են ՝ «Ուղղափառ մշակույթի հիմունքներ», «Իսլամական մշակույթի հիմունքներ», «Բուդդայական մշակույթի հիմունքներ», «Հրեական մշակույթի հիմունքներ», «Համաշխարհային կրոնական մշակույթների հիմունքներ», «Աշխարհիկ էթիկայի հիմունքներ»: 236 ՈՒՍՈՒՈՒՄ Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում Հնդկաստանի Սահմանադրության 28-րդ հոդվածը, որը նախատեսում է կրոնական ուսմունքներին հաճախելու և որոշակի ուսումնական հաստատություններում երկրպագելու ազատություն: «Ոչ մի կրոնական ուսուցում չի կարող իրականացվել պետության կողմից ֆինանսավորվող ուսումնական հաստատությունում: Ոչ ոք չի կարող ստիպված լինել հաճախել կամ հաճախել կրոնական արարողություն կամ հաճախել պետության կողմից ֆինանսավորվող ուսումնական հաստատություն, եթե այդ անձը կամ նրա խնամակալը չի ​​տվել իր համաձայնությունը »: Մեքսիկայի Սահմանադրության 24-րդ հոդվածում ասվում է, որ« դավանանքի ազատությունը երաշխավորված է, և այն սկզբունքները, որոնց վրա պետք է իրականացվի կրթությունը: Իտալիայում պետությունը ֆինանսավորում է կաթոլիկ կրթությունը: Eachնողներն ամեն տարի հատուկ նամակ են գրում ՝ տեղեկացնելով, արդյոք ցանկանում են, որ իրենց երեխան կաթոլիկ դպրոց հաճախի, թե՞ հրաժարվեն դիմում ներկայացնելուց: Բացի այդ, Իտալիայում կրոնական ուսուցիչներին նշանակում է պետությունը ՝ հիմնվելով եկեղեցու երաշխիքի վրա, որը հաստատում է ուսուցչի որակավորումը և վերապատրաստումը: Առանց այս համաձայնության իրավասու պետական ​​մարմինը կարող է ուսուցչին զրկել այդ իրավունքից [6 էջ 388]: Հատկանշական է, որ այս մոտեցումը կիրառելի է շատ երկրներում: Պետական ​​ուսումնական հաստատություններում կրոնական խորհրդանիշների օգտագործման հարցը խնդրահարույց է նաև աշխարհիկ կրթության տեսանկյունից: Նշենք, որ այս դեպքում նույնպես պետությունները տարբեր մոտեցումներ են որդեգրել: 237 ՄԱՆԿԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Օրինակ ՝ կան երկրներ, որտեղ պետական ​​դպրոցներում թույլատրվում է կրել կրոնական հագուստ և այլ խորհրդանիշներ ՝ իրենց կրոնական համոզմունքների և ավանդույթների համաձայն (Ռուսաստան, Չեչնիա, Իսրայել, Իրան): Միևնույն ժամանակ, կան երկրներ, որտեղ արգելվում է ուսուցիչների կամ ուսումնական հաստատությունների դասախոսների կողմից կրոնական խորհրդանիշների բաց կրումը և ուսանողների կողմից իրենց կրոնական պատկանելության ցուցադրումը (Ֆրանսիայում, Գերմանիայի որոշ մասերում և այլն): Անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն փաստը, որ կրոնական խորհրդանիշների օգտագործման հարցը արդիական է հատկապես աշխարհիկ երկրներում, որտեղ իսլամը ավանդաբար համարվում է հասարակության գիտակցության ազդեցիկ գործոն (օրինակ ՝ Թուրքիա, Kazakhազախստան, Ադրբեջան) 23 [5, էջ 321-322]: Թերեւս անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել այն փաստին, որ պետության միջամտությունը համահունչ է իր օրինական նպատակին: Այս առումով հատկանշական է, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը, Լեյլա Շահինի գործով նախադեպային գործով, հաստատեց Թուրքիայի ուսումնական հաստատություններում գլխաշոր կրելու արգելքի օրինականությունը ՝ հիմնվելով Թուրքիայի Հանրապետության ՝ իրավունքների պաշտպանության մասին Թուրքիայի պարտավորությունների վրա: և այլոց ազատությունները: Հետեւաբար, գլխաշոր կրելու արգելքը սովորական օրենսդրության համատեքստում չի կարող: 2008 թ.-ին Թուրքիայի Հանրապետության «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը, երկու այլ կուսակցությունների հետ միասին, Սահմանադրական փոփոխությունների փաթեթ ներկայացրեց խորհրդարան `վերացնելու կրթության և այլ պետական ​​հաստատություններում գլխաշոր կրող կանանց և աղջիկների արգելքը: Թուրքիայի Սահմանադրական դատարանում վիճարկվեց Սահմանադրության այս փոփոխության սահմանադրականության հարցը, որի արդյունքում այն ​​ճանաչվեց հակասահմանադրական: Թուրքիայի Սահմանադրական դատարանի այս որոշումը, ըստ էության, հիմնված էր ժողովրդավարական հասարակության մեջ աշխարհիկության սկզբունքի իրագործումն ապահովելու և դրա դերը պաշտպանելու գերակայության վրա: 238 ՈՒՍՈՒՈՒՄԸ համարում էր անօրինական միջամտություն կրոնական ազատության իրավունքին: Հարկ է նաև նշել, որ կրոնական խորհրդանիշների զուտ ներկայությունը աշխարհիկ ուսումնական հաստատություններում ինքնին չի կանխորոշում ուսանողների համար այս ուսմունքի պարտադրանքը կամ քարոզչությունը: Այս տեսանկյունից արժեքավոր է Ստրասբուրգի դատարանի վիճահարույց դիրքորոշումը ընդդեմ Իտալիայի: Եվրոպական դատարանը ի սկզբանե անթույլատրելի համարեց խաչի պատկերների առկայությունը Իտալիայի հանրակրթական դպրոցներում `որպես աթեիստական ​​համոզմունքներին համապատասխան իր երեխաներին դաստիարակելու դիմումատուի իրավունքի խախտում: Դատարանի այս մոտեցումը դժգոհության մեծ ալիք առաջացրեց եվրոպական երկրների մեծ մասում, այդ թվում `Հայաստանի Հանրապետությունում: Իտալիայի կառավարությունը բողոքեց, որ խաչի խորհրդանիշը ոչ միայն կրոնական խորհրդանիշ է, այլև ազգային ինքնության մշակութային խորհրդանիշ, պետության պատմական ժառանգության կարևոր բաղադրիչ, և որ դրա արգելքը կարող է վնասել բնակչության մեծ մասի կրոնական տրամադրություններին: Դատավճռի վերանայման արդյունքում դատարանի Մեծ պալատը տրամագծորեն հակառակ դիրքորոշում ընդունեց `նշելով, որ նշված տեսարանները չեն կարող միանշանակ կանխորոշել երեխաների կամ նրանց ծնողների կրոնական նախասիրությունները: Կարծում ենք, որ այս վճռի իրավական և բարոյական արժեքն այն է, որ ապակրոնականացման և քրիստոնեական գիտակցությունից կրոնը բացառելու գործընթացում Եվրոպան, արմատացած քրիստոնեական արժեքների մեջ, հավատարիմ մնաց իր պատմական ավանդույթներին և մարդկության նկատմամբ տիրող ազատական ​​մոտեցումներին իրավունքները չէին հակասում հանրային շահերին: Այսպիսով, ինչպես նշում են առանձին պետություններ, աշխարհիկության սկզբունքը պաշտպանելու համար նրանք կարող են իրենց հայեցողության սահմաններում արգելել հագուստի և կրոնական նշանակության այլ իրերի օգտագործումը [7, էջ 45-62]: 239 ՄԱՆԿԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Առանց նպատակ ունենալով լիարժեք քննարկել տարբեր երկրների փորձը աշխարհիկ կրթության ոլորտում, անհրաժեշտ է ընդգծել, որ հանրակրթական դպրոցներում կրոնի ուսուցման ընդհանուր մոտեցումներ չկան: Բացի այդ, աշխարհիկ դպրոցներում կրոնական կրթությունը հիմնականում պայմանավորված է պետության և հասարակության կյանքում կրոնի ազդեցությամբ և պետական ​​մարմինների որդեգրած գաղափարական ռազմավարությամբ: , ։

Մարդու գիտակցության եւ աշխարհայացքի ձեւավորման վրա կրոնի ազդեցությունը, նախ եւ առաջ, սկսվում է կրոնական կրթությունից։ Որպես Աշխարհիկ պետության հայեցակարգի եւ հատկապես խղճի եւ կրոնի ազատության կարեւորագույն բաղադրիչ՝ կրթության աշխարհիկության սկզբունքը անքակտելիորեն կապված է կրոնական կրթության հետ։ Հոդվածում միջազգային փորձի եւ իրավակարգավորումների հենքի վրա փորձ է արվել լուսաբանել կրթության աշխարհիկության առանցքային խնդիրները եւ կենսագործման առանձնահատկությունները։

ՀԱՅՈ ԵIDEԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳԵTԵԿՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՈՒFՉՈՒԹՅՈՒՆ ՖՐԱՆ N ՎԵՐՖԵԼԻԻ ՆՈՐՈՒՅԹՈՒՄ «ԼԵՌՆԻ ՔԱT ՕՐԵՐԸ» Հայերի կոտորածների մասին Ֆ. Վերֆելը թերթերում կարդացել էր Վիեննայի Ավստրո-Հունգարիայի մամլո գրասենյակում աշխատելիս, և վեպը ստեղծելու գաղափարը, ինչպես նա գրում է գրքի նախաբանում, ծնվել է 1929 թ., Երբ նա Դամասկոսում էր ՝ տեսնելով հայ փախստական ​​երեխաների թշվառությունն ու ողբերգական իրավիճակը: Գրքի տեքստը տպագրվել է 1932 թվականին: Հուլիսից մինչև 1933 մարտ: Ավելի քան երեք տարի Վերֆելը նվիրվեց նյութի ուսումնասիրությանը, ծանոթացավ հայ ժողովրդի պատմությանը և մշակույթին, Առաջին աշխարհամարտի փաստաթղթերին, զրուցեց կոտորածներից փրկված մարդկանց հետ: Բայց նա չդիմեց աքսորի և ջարդի նկարագրությանը, այլ գտավ հերոսությունը icեղասպանության մեջ ՝ մեկնաբանելու «հայ ժողովրդի անհասկանալի ճակատագիրը» և ստեղծելու նրա բարոյապես հոգատար պատկերը 1: Վեպը գրելու նրա մտադրությունը էլ ավելի ամրապնդվեց Ազգային սոցիալիստների կողմից, ովքեր Գերմանիայում հակասեմականություն էին քարոզում ՝ Ավստրիայում իշխանության գալով: Այս գրքով Ֆրանց Վերֆելը ցանկանում էր բողոքել ռասայական-հրեական խտրականության դեմ: Նա նմանություններ տեսավ հրեաների և հայերի ճակատագրերի միջև և մտածեց, որ աճող հակասեմականությունը նրանց արժանի կդարձնի հայերի ճակատագրին: Այդ վտանգը կանխելու համար Ֆ. Վերֆելը ցանկանում էր գերմանացիներին ցույց տալ հայերի տառապանքի ճանապարհը: Հայտնի քնարերգու, միջազգայնորեն ճանաչված արձակագիր Ֆ. Վերֆելը ծնվել է Պրահայում 1890 թվականին հրեա վաճառականների ընտանիքում: Բարձրագույն կրթությունը ստացել է Լայպցիգի և Համբուրգի համալսարաններում: 1910-ականներից: Երկրորդ կեսից Վերֆելը հրատարակում էր ակնարկներ և չափածո էջեր: 1920-ական թվականներին նա ուղևորվեց Արևելք, այցելեց Եգիպտոս, Սիրիա, շփվեց Հայոց Genocideեղասպանությունից հրաշքով փրկված հայ տեղահանվածների հետ, մասնակցեց Եվրոպայում Հայդատի շարժմանը և դասախոսություններ կարդաց: 1938 Ավստրիան գրավելուց հետո տեղափոխվեց Ֆրանսիա, 1940 թ.` ԱՄՆ (Կալիֆոռնիա): Գրական ասպարեզ է մտել որպես բանաստեղծ ՝ հրատարակելով «Աշխարհի ընկերը» (1911), «Մենք ենք» (1913), «Ընկերոջ համար» (1915), «Դատաստանի օր» (1919) բանաստեղծությունները ՝ պատկերելով սարսափները պատերազմի Ֆրանց Վերֆելը շաբաթներ շարունակ Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության գրադարանի արխիվում ուսումնասիրում էր հայ գրականությունը, պատմությունը, դիցաբանությունն ու արվեստը: Վեպը գրելիս Վերֆելը օգտագործել է ականատեսների վկայություններ, նորություններ, որտեղ ուսումնասիրվել է հայ ժողովրդի պատմությունը, դավանանքը և մշակույթը: «Մուսայի քառասուն օրը» վեպը առաջին անգամ լույս է տեսել 1933 թվականին: Վերջերս այն թարգմանվել է բազմաթիվ լեզուներով, բազմիցս վերահրատարակվել, էկրանավորվել և հիմք ծառայել բեմադրության և երաժշտության համար: Երկու անգամ թարգմանվել է հայերեն ՝ 1935 թվականին: (Է. Անդրեասյան) և 1964 (Պ. Միքայելյան): Վերֆելի ստեղծագործություններում առանձնահատուկ տեղ է գրավում «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպը: Այն հիմնված է ճշգրիտ փաստերի և իրադարձությունների վրա: Վեպում Վերֆելը փաստագրական պատկեր է տվել Մուսա լեռան պաշարման ընթացքում հայերի իրավիճակի և թուրքական զորքերի դեմ պայքարի մասին: Աշխատության հիմքը 1915 թվականն էր: Կիլիկյան Շվեդիայի շրջանի հայության հերոսական պայքարը: Երբ տեղական թուրքական իշխանությունները փորձեցին գոյություն ունենալ 1 Werfel F., The Muste Dags of Musa Dagh, Yerevan, 1964, p. 5 Հայերի տեղահանությունից հետո հայերը որոշեցին դիմադրություն ցույց տալ, բարձրացան Մուսա լեռը, որտեղ կազմակերպեցին ինքնապաշտպանություն ՝ հաջողությամբ հետ մղելով թուրքական զորքերը: Հոգևորականության ղեկավարությամբ գյուղական համայնքները գիտեին, որ իրենց բռնի աքսորը անապատ նշանակում է մահ սովից և ծարավից: Անմատչելի լեռին դիմակայելու որոշումը վերջին միջոցն էր: Ֆրանց Վերֆելը կարողացավ գեղարվեստորեն պատկերել այդ մարդկանց ճակատագիրը: «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպի առանցքային հերոսը Գաբրիել Բագրատյանն է: Նա հայ ժողովրդի հավաքական կերպարն է: Գաբրիել Բագրատյանը շվեդական շրջանի Յոգոնոլուկ գյուղից էր, բազմանդամ ընտանիքի զավակ: Նա ծնողների հետ մեկնել է Փարիզ, սովորել ֆրանսիական դպրոցում, այնուհետև ավարտել է Սորբոնի համալսարանը, դարձել հնագետ, արվեստի տեսաբան և փիլիսոփա: Բագրատյանն ամուսնացել էր ֆրանսիացի կնոջ հետ, լինելով ինքնամփոփ անձնավորություն, նա խուսափում էր այն ամենից, ինչը չէր վերաբերում իր ընտանեկան կյանքին: Իր գիտական ​​աշխատանքով Բագրատյանը հետզհետե կտրվում է հայ իրականությունից, հայ կյանքի հոգսերից: Քսաներեքամյա բացակայությունից հետո Բագրատյանը կնոջ և որդու ՝ Ստեփանի հետ վերադառնում է հայրենի գյուղ ՝ եղբոր մահից հետո հոգալու հոր ժառանգության մասին և անցկացնելու ամառային արձակուրդը: Պատերազմը սկսվում է. Փարիզ վերադառնալու բոլոր ճանապարհները փակ են: Բագրատյանը չէր ցանկանում մասնակցել պատերազմին, կռվել Ֆրանսիայի դեմ, որի հետ կապված էր իր գիտակցական կյանքի հետ: Նա մտածում էր ապրել իր հայրենի գյուղում մինչև պատերազմի ավարտը: Բագրատյանի ֆրանսիացի կինը ՝ Julուլիետան, իրեն լավ էր զգում մի գեղեցիկ առանձնատան իր պարտեզում; նա հեռանալու ցանկություն չուներ, իսկ նրա որդին ՝ Ստեփանը, աղաչում էր մնալ հայրենիքում: Ստեփանը սիրով գնում է հայկական դպրոց, հագնում ազգային տարազ ՝ զարմացնելով մորը: Ուշագրավ է մարդկային կերպարների բազմազանությունը. Գյուղացիներ, արհեստավորներ, մտավորականներ, բոլորը խաղաղ աշխատանքի մարդիկ, ովքեր ստիպված էին զենք վերցնել միայն զանգվածային ոչնչացման սպառնալիքի պատճառով: Վեպի ամենակարևոր աղբյուրները Յոհաննես Լեփսիուսի զեկույցներն էին: Լեպսիուսնան և վեպում ներկայացված է երկու էպիկական տեսարանների հերոսը, որոնք Վերֆելը կոչել է «Երկրորդ աստվածների միջին խաղը» առաջին երկրորդ գրքերում: Այս վերնագիրը ռոմանտիկ է թվում: «Հոմերոսի հերոսները կռվում էին սկյութական դարպասի շուրջ, յուրաքանչյուրն ասում էր, որ հաղթանակի կամ պարտության պատճառը իր զենքն է: Մինչդեռ հերոսների ըմբշամարտը միայն այն պայքարի արտացոլումն էր, որը օգնության կանչող աստվածները մղում էին նրանց գլխին ՝ որոշելու մարդկանց ճակատագիրը: Բայց աստվածները նույնիսկ չգիտեին, որ նրանց բախումը միայն Բարձրյալի կրծքի արտացոլումն էր, պատերազմ, որն արդեն ավարտվել էր վաղուց ՝ լինի դա խաղաղություն, թե աղետ Տիրոջ սրտից: Նախկինում 5-րդ գլխում ներկայացված իրադարձությունների իրադարձությունների նման մեկնաբանությունը փայլուն համեմատություն է: Ընթերցողն արդեն կանխատեսում է, որ գերմանահայ մեծ հայամետ Յոհաննես Լեփսիուսի միջամտությունը չի հասնի իր նպատակին, որ նրա ջանքերն ապարդյուն կլինեն `կանխելու հայ ժողովրդի կոտորածը: Այս տեսարանում հեղինակը տալիս է Էնվեր և Թալեաթի գաղտնի սյուժեների նկարը: Գերմանական Արևելյան ժողովի նախագահ Լեփսիուսը ստիպում է այս երկու առաջնորդներին դավաճանել իրենց մտադրությունները: «Պարոն Լեփսիուս, մենք մեր շահերից ելնելով ՝ քաղաքականությունը կիրականացնենք մինչեւ վերջ: Միայն մեկ տերություն, որը վեր է բոլոր շահերից, կարող է փակել մեր ճանապարհը: Եթե ​​դուք դիվանագիտական ​​օրացույցում պատահաբար եք գտնում այդպիսի ուժ, կարող եք մեկ անգամ եւս գալ նախարարություն »2: Լեփսիուսը իսկապես հերոսական կերպար է, եթե հերոսը այն անհատն է, որը միշտ համարձակվում է դիմադրել անարդար, գերազանց ուժին ՝ իր իսկ անձին սպառնալու սպառնալիքի ներքո: Նադիմը Էնվեր է: «Ինձ թույլ տվեք կազմակերպել աքսորյալների քարավանները: Աստված օրհնի ինձ, և ոչ ոք չունի իմ փորձը: Բոլոր անհրաժեշտ միջոցներն ինքս կստանամ: Բոլոր գերմանա-ամերիկյան օգնության ընկերությունները կանգնած են իմ թիկունքում: Մի ժամանակ ես հոյակապ աշխատանք կատարեցի ՝ օգուտներով: Ինձ հաջողվեց հիմնել շատ մանկատներ և հիվանդանոցներ: Չնայած պատերազմին, ես կանեմ նույնը և նույնիսկ ավելին »3: Էնվեր փաշան պետության ներկայացուցիչն է Վերֆելին, որը հետևում է այն սկզբունքին, որ նույնիսկ ենթադրյալ վտանգը բավարար է քաղաքացիություն չունեցող ազգը կործանելու համար 1 Werfel F., p. 128 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Նույն տեղում, Պ. փոքրամասնություն Վերֆելի ներկայացրած Էնվեր փաշայի կերպարը նման է անգութ, անողոք ու անտարբեր առաջնորդի: Հեղինակը իր կերպարը նկարագրելիս արտահայտում է իր բացասական վերաբերմունքը Էնվեր փաշայի նկատմամբ: «Կրծքից կախված այսքան փոքր ու տգեղ, երկու շարքով փայլուն մեդալներով ՝ նա թողեց թեթեւամիտ երիտասարդի, համարձակ մարդու տպավորություն: «Գնչուական բարոնը», - մտածեց Լեփսիուսը: Լեփսիուսի և Էնվեր փաշայի բանավեճը կարող է ընկալվել որպես բանավեճ «ազգայնականության» ՝ բոլոր մարդկանց հավասարության հավատքի միջև: Ֆրանց Վերֆելի վերաբերմունքը թուրքերի նկատմամբ հստակ երեւում է այն դրվագում, երբ վեպի գլխավոր հերոս Գաբրիել Բագրատյանը մեկնում է Անտիոք ՝ պահանջելու «թեզերը» (անձնագրերը): Այս տեսանկյունից ուշագրավ է թուրքական դատարանի նկարագիրը: «Դատարկ գրասեղանի առաջ նստած էր մի ցածր պաշտոնյա, որը շշնջում էր բերանում ՝ անզգույշ հայացքով սպասելով առաջ: Flանճերի մի ամբողջ լեգեոն անարգել տվեց իր վայրի, սարսափելի համերգը: Պատերի երկայնքով ցածր նստարաններ կային: Նրանք սպասում էին երկու հոգու ՝ թուրքի և արաբ գյուղացու: Նրանցից մեկը, առանց ուշադրություն դարձնելու իրեն շրջապատող զզվելին, լայն կամար տարածեց հատակին և ծալված նստեց: Թվում էր, թե նա կարող է խուսափել աղտոտումից: Սենյակը լցված էր քրտինքի տհաճ հոտով, հում սիգարետներով, մեղքի թշվառությամբ: Գաբրիելը գիտեր, որ տարբեր ազգերի կառավարությունները իրենց հոտն ունեն: Բայց վախի և հնազանդության այս արտահայտությունը սովորական է, քանի որ փոքր մարդիկ պետական ​​իշխանության ուժը ընդունում են որպես բնական աղետ »2: Մուսա լեռան պայքարի պատմության մեջ կան հեղինակի ստեղծած պատմական դեմքեր: Անդրեասյանը Արամ Թովմասյանի իրական նախատիպն է: Նրա քույր Իսկուհին և նրա ընտանիքը գրական գործիչներ են: Հանրաճանաչ կյանքի լայն հիմքի վրա Ֆրանց Վերֆելը ստեղծեց կենդանի և իրական ազգային կերպարներ, ինչպիսիք են Գաբրիել Բագրատյանը, Տեր-Հայկազունը, Արամ Թովմասյանը, Նուրհանն ու այլք: Նրանցից յուրաքանչյուրի կյանքն արտացոլում է հայ ժողովրդի պատմության եզակի բնույթը, ժողովրդի աշխատասիրությունը, տոկունությունն ու հոգատարությունը: Դիմադրության կազմակերպման ընդհանուր նկարագրությունը համապատասխանում է պատմական իրողությանը ՝ հրաշքով փրկվելու պատմությանը: Աշխարհը պատերազմի մեջ է, բայց այս պատերազմում մեկ այլ պատերազմ է տարվում մեծ պետության կողմից խարանված, հալածված, ճնշված փոքրամասնության, տեղահանությունների, տեղահանությունների, անվերջ նվաստացումների, հանցագործությունների և կոտորածների դեմ ՝ նպատակ ունենալով ոչնչացնել հայ ժողովրդին: «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպում հեղինակը բացահայտեց Թուրքիայի իշխող շրջանների ամբոխի հակահայկական քաղաքականությունը, մարդկության դեմ կատարված հանցավոր գործողությունները և գովեց հայ ժողովրդի հերոսական, դիմադրողական ուժը: Մուսա լեռան հայերը կարծես ժամանակից դուրս են ապրում: Հաղթանակներն ու պարտությունները, հույսերը և հիասթափությունները, զայրույթն ու հաշտեցումները, բոլորը արագ անցնում են: Մի օր ՝ տարիներ, մի գիշեր ՝ հավերժություն: Հասկանալի է, որ հղումն ակնարկվում է այս եղանակով: Պաշարված հայերը վախենում էին ոչ թե մահից, այլ մոռացությունից: Պե՞տք է վատնել նրանց անձնազոհությունը: Սա տագնապալի հարց է, որը հետապնդում է նրանց նոր սերնդին: Թուրքերը պետք է որ հասկանային հայերի ագահությունն ու զայրույթը, որոնց նույնիսկ հիշատակելու իրավունքը մերժվում է: Ողբերգական վեպում հերոսի ոչնչացումը ներկայացված է բավականին խորհրդավոր: Վերֆելը դիմադրությունը վերափոխեց քառասուն օրվա: Համաշխարհային ջրհեղեղի ընթացքում քառասուն օր անձրև եկավ, մինչ աղավնին հռչակեց փրկություն: Քառասուն օր հրեա ժողովուրդը գաղթեց Արարատի անապատը ՝ քառասուն օր ծոմ պահելով Մովսեսին, Եղիային, Քրիստոսին: Բագրատյանի պատկերով, Վերֆելը Մուսա լեռան վրա տեսնում է Մովսիսի կերպար, իսկ թուրքահայերի ճակատագրի մեջ նա կարծես անհույս կանխատեսում է հրեական փոքրամասնության բացահայտման ճակատագիրը Գերմանիայում և Արևելյան Եվրոպայում: Այս հուշագրական վեպում կա ներշնչանքի ուժ և վիրավոր խիղճ, որը խաթարում է յուրաքանչյուր հայ ընթերցողի էությունը: Այստեղ ներկայացված հայկական գյուղական համայնքը, իր հնարավորություններից վեր տառապելով պատմության ցնցումներից, շատ մոտ է յուրաքանչյուր հայի: Մահից հետապնդված ՝ նա պահանջում է իր ազատությունը: Անխիղճ թշնամու ընկերության փոխարեն նա ընտրում է զինված դիմադրություն ՝ իր մարդուն ազատելու համար 1 Werfel F., p. 138: 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Վալտեր Հ., Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը», Քյոլն, էջ. 111 լինելու պատիվը: Լինելով հիշատակի հզոր հրավեր `աշխատանքը ուղեկցվում է վշտի զգացումով: Այս տեսանկյունից Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպը շատ կարևոր է ողջ մարդկության համար: Ռուզաննա Յոլչյան ՀԱՅՈ ԵIDEԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ FRENZ VERFELI- Ի ՆՈՐ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՆԵՐԿԱՅԱՈՒՉՈՒԹՅՈՒՆ «ՄԱՆԿԱԿԱՆ ԼԵՌՆԻ ՔԱT ՕՐԵՐ» Հիմնաբառեր. ։

«Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպը պատմում է Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին թուրքական ազգայնականների՝ հայերի նկատմամբ իրականացրած հալածանքների մասին։ Ստեղծագործությունը գրելու ընթացքում Վերֆելն օգտագործել է ականատեսների վկայություններ, լրատվական նյութեր, որոնք վերաբերում են հայ ժողովրդի պատմությանը, կրոնին ու մշակույթին։ Վեպում Վերֆելը տվել է Մուսա լեռան պաշարման ժամանակ հայերի կացության և թուրքական զորքերի դեմ պայքարի վավերական պատկերը։

Արդի քաղաքական, կրթամշակութային հիմնախնդիրների անաչառլուսաբանումը բխում է հայ-վրացական սերտ համագործակցության և բարեկամության վերականգնման հրամայականից։ Ներկա ուսումնասիրությունը նպատակ ունի էթնոկրթական նպատակամետ մոդելներով հանգուցալուծել «հայ-վրացական կնճիռը», կանխել օրեցօրխորացող ճգնաժամը, ջավախահայության1 ուծացումն ու զանգվածային արտագաղթը։ Հիմնահարցի շուրջ առկա տարաբնույթ մոտեցումները ապակողմնորոշում են միջազգային հանրությանը և հանգեցնում շահագրգիռ սուբյեկտների ոչ համակարգված գործելակերպին։ Վրաց պատմաբանները 387 թվականի տխրահռչակ պայմանագրովկատարված փոփոխությունների հիման վրա պնդում են, թե Գուգարքը միշտեղել է Քարթլիի թագավորության կազմում [7, 69]։ Անառարկելի է Ա. Շիրակացու այն վկայությունը, որ թեպետ Գուգարքնայժմ Վիրքի կազմում է, վերցված է Հայաստանից [12, 297]։ Ջավախքը ՄեծՀայքի Գուգարք նահանգի 9 գավառներից մեկն էր, իսկ Գուգարքը առաջինանգամ Վիրքին է միացել 387 թվականին [7, 67]։ 1830 թվականին Էրզրումի ու նրա շրջակայքի հայերը զանգվածորենգաղթել են Ջավախք։ 20-րդ դարի 20-ական թվականներին Ջավախքը (նրա մի մասը), որպեսէթնոտարածքային միավոր, Հայաստանին վերամիավորելու կամ ՎրացականԽՍՀՄ կազում մեկ հայկական վարչական միավոր ստեղծելու մասին (Ալ.Բեկզադյան, Ալ. Մյասնիկյան) հորդորը մերժվել է վրացական պետական շրջանակների կողմից [7, 18 և 21]։ Վրաց պատմաբան Լեոնտի Մրովելի վկայությամբ, մինչ այդ Ջավախքնամայի չի եղել, սուրբ Նինոն մ.թ. 3-րդ դարում Ֆոգայում՝ Փարվանա լճի ափին,հովիվների հետ խոսել է հայերեն։ Ուստի երկրին ժամանակավորապեստիրելու և այլամերժության փաստը չի կարող հիմք ծառայել «սեփականտարածք» համարվելու համար։ Սամցխե-Ջավախքն զբաղեցնում է Վրաստանի տարածքի մոտ 10 տոկոսը, որտեղ բնակվում է վիրահայության ավելի քան կեսը, իսկ զուտ Ջավախքում, որն զբաղեցնում է Վրաստանի 3,7 տոկոսը, բնակչության 94-95 տոկոսը հայեր են [10.14, 14], այն այժմ կազմում է 125 հազար հայ (ոչ պաշտոնական տվյալներով՝ 145 հազար)։ Ջավախքը սփյուռք չէ, ջավախահայությունըսուբէթնոս է, որն ապրում է իր բնօրրանում՝ պատմական տարածքի վրա,ուստի ազգային անվտանգության պարտադրանքով դառնում է անհրաժեշ1 Ջավախահայությունը Ջավախքում բնակվող հայերն են։ Վրացահայությունը («Վիրահայությունը») ողջՎրաստանում ապրող հայերն են։ Այստեղ «վրացի» եզրույթն էթնանուն չէ։ տություն՝ բարձրացնել Վրաստանի վարչատարածքային կազմում ինքնավարության կարգավիճակի տրամադրման հարցը։ Հակառակ դեպքում ջավախահայությունը ոչ հեռու ապագայում կկորցնի իր էթնիկական դիմագիծը, կինտեգրվի վրացական մշակույթին՝ քաղաքացիական հասարակության ստեղծման պատրվակով։ Այդ գործընթացը համապատասխանում է գլոբալ միտումների ընդհանուր տրամաբանությանը, քանզի անհնար է ինքնամեկուսացումը՝ինքնաբավ համակարգի ստեղծմամբ։ Էթնիկական բոլոր բաղադրիչները աստիճանաբար միախառնվում են միասնական քաղաքացիական ընկերակցության մեջ՝ էթնիկական նույնականությունը փոխարինելով քաղաքացիականով։ Սակայն Վրաստանում տևականորեն էթնիկական ընկերակցության հաստատումը դժվար իրագործելի է, հատկապես էթնիկական փոքրամասնություններադրբեջանցիների և հայերի միջև, քանզի նրանց խմբային քաղաքական կողմնորոշումները և մշակութային պահանջները տարաբնույթ են։ Բացի դրանից,արմատական էթնոսի անթաքույց, ոչ լատենտ ձևով իրականացվող նպատակադիր խտրականությունը ջավախահայության նկատմամբ չի կարող նպաստել համապետական գիտակցության ձևավորմանը։ Էռնեստ Գելները տեղին էնշել. «Ազգերի մի մասի բավարարվածությունը մյուս մասի հիասթափություննէ նշանավորում» [2, 10-11]։ Վրացական կողմը պարտավոր է հաշվի նստել պատմական անողոքճշմարտության հետ և զսպել ուժգնացած անհիմն հավակնությունները հայկական հնամենի տարածքների նկատմամբ։ Անցել են այն ժամանակները, երբլեզուն տարածելու և տեղանունները փոխելու միջոցով հնարավոր է վրացականացնել այն ամենը, ինչը հայկական է։ Այժմ ոչ պաշտոնական տվյալներովհայերը Վրաստանում հաշվվում են 460 հազար, իսկ ըստ պաշտոնականաղբյուրների մոտ 250 հազար, այդ թվում Թբիլիսիում՝ 150 հազար[13, 348]։ Վրաստանում մինչև 2002թ. քանակով երկրորդ տեղն զբաղեցնում էինհայերը (437,2 հազար), իսկ ռուսները (341,2 հազար)՝ երրորդ[14, 13]։ Այժմադրբեջանցիների ծնելիության արագ աճը հնարավորություն է տվել այդէթնոդավան խմբին զբաղեցնելու առաջին տեղն (6,5%) ազգային փոքրամասնությունների շարքում, իսկ հայերը՝ երկրորդ (5,7%) [14, 13]։ 2002թ. տվյալներովՎրաստանում ապրում են մինչև 284,8 հազար ադրբեջանցիներ, սակայնվերջիններս համոզված են, որ իրենք կես միլիոն են և նույնիսկ ավելին[9, 18]։ Ադրբեջանցիները հավաքական կերպով բնակվում են Քվեմո-Քարթլիինահանգում, հիմնականում Մառնեուլիի, Գարդաբանի, Բոլնիսի և Դմանիսիշրջաններում։ 2002թ. մարդահամարի համաձայն՝ այդ նահանգի բնակչությունըեղել է 497530 մարդ, որից 45,1 տոկոսը ադրբեջանցիներ են, 44,7 տոկոսը վրացիներ են, 6,4 տոկոսը՝ հայեր [6, 7]։ Հայտարարություններ են հնչում հատուկՇարժում ստեղծելու մասին, որի նպատակն է Վրաստանից անջատել ՔվեմոՔարթլին և որպես այդ գործընթացի սկիզբ՝ առաջ է քաշվելու ադրբեջաներենինտարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ տալու հարցը։ Եթե Վրաստանում հայերը համարվում են ազգային փոքրամասնություն, ապա համասեռ Ջավախքում ազգային մեծամասնություն են։ Այստեղտեղին է մեջբերել ԵԱՀԿ-ի Գերագույն հանձնակատար Մաքս վան Դեր Ստուլիբնորոշումը. «…փոքրամասնությունը խումբ է, որը բնութագրվում է լեզվական,էթնիկական կամ մշակութային այնպիսի առանձնահատկություններով, որոնքնրան տարբերակում, զատում են մեծամասնությունից։ Երկրորդ՝ փոքրամասնությունը խումբ է, որը սովորաբար ձգտում է ոչ միայն պահպանել իր ինքնատիպությունը, այլև այն վառ կերպով դրսևորել» [3, 165]։ Էթնիկական խտրականության արդյունքում Ջավախքը հայաթափվումէ, լոկալ արմատական ազգի միգրացիան դառնում է ազգային անվտանգությանխնդիր։ Ավելին, տեղի է ունենում թուրք-ադրբեջանական տարրի վերաբնակեցում, որոնց մինչև 2011թ. վերաբնակեցման հարցը եղել է ԵվրախորհրդինՎրաստանի անդամակցության նախապայմաններից մեկը։ 400 հազար թուրքմեսխեթցիների տարածաշրջան վերաբնակեցնելը Վրաստանի իշխանությունների ժողովրդագրական իրավիճակը փոխելու մտադրությունն է, որն սպառնում է միջէթնիկական և միջկրոնական հարաբերություններին։ 20-րդ դարի սկզբներին բազմազգ Վրաստանն ինքնապաշտպանականբնազդով ձեռնամուխ եղավ մշակել միաէթնիկ ազգային պետության ստեղծմաննախագիծ, որն ազգայնամոլական դրսևորում է՝ էթնիկական փոքրամասնությունների իրավունքների ոտնահարմամբ բազմազգ պետությունը դարձնելմիաէթնիկ, այլ կերպ՝ ձուլել ազգը և պետությունը։ Միջազգային պրակտիկայում մոնոէթնիկ համարվում է այն պետությունը, ուր բնակչության 95 և ավելի տոկոսը կազմում է մեկ էթնոսի ներկայացուցիչներ (Իսլանդիա, Նորվեգիա, Պորտուգալիա, Ալբանիա, Մալթա, Յամայկա, Եմեն, Հունգարիա)։ [17, 54]Գ.Տ. Տավադովը գտնում է, որ ազգային պետությունն էթնիկական տարածքի հիմքի վրա կազմավորված էթնոսի (ազգի) պետություն է և մարմնավորում է ժողովուրդների քաղաքական անկախությունն ու ինքնուրույնությունը։ [16, 275]Միաէթնիկ կառուցվածք ունեցող հասարակարգերում ժողովրդավարացման համար ստեղծվում են ավելի բարենպաստ պայմաններ, քան էթնիկական անհամասեռության դեպքում։ Էթնիկական կոնֆլիկտները Վրաստանում հանգեցրել են ավտորիտար էթնովարչակարգի հաստատմանը, որը ոչդյուրին է դարձնում, այսպես կոչված, բազմաէթնիկ ժողովրդավարությունը,որչափով նրա հիմքում առկա է միջխմբային հակասությունը։ Այդ մասինվկայություն են տալիս նույնիսկ միջազգային կառույցները՝ ԱՄՆ-ի պետդեպարտամենտը, Եվրախորհրդի հակաճգնաժամային խումբը։ Ջավախքումվտանգվում է կրթամշակութային տիրույթը, արագ տեմպերով փակվում ենհայկական դպրոցները, կրճատվում են հայոց լեզվի դասաժամերը և ավելացվում վրացերենը, արգելվել է դասավանդել «հայոց պատմություն» առարկան,փոփոխվում են տեղանունները։ 2005 թվականին Վրաստանում ընդունվել է«Հանրային կրթության մասին» օրենք, ըստ որի (հոդված 4.3)՝ «Վրաստանիքաղաքացիները, որոնց մայրենի լեզուն վրացերենը չէ, իրավունք ունեն ամբողջական ընդհանուր կրթություն ստանալու մայրենի լեզվով», սակայն մոլեռանդորեն հող է նախապատրաստվում համավրացական կրթական համակարգինանցնելու համար, ինչն արդեն մասամբ գործնականորեն տեղի է ունեցել։ Ավելիքան 90 տոկոս հայերով բնակեցված տարածքում պարտադրվում է պետականլեզուն, արագացվում հայերի վրացականացման գործընթացը [11, 60.8, 142]։ Հանրապետությունում անցկացվում է ուսուցիչների և հանրակրթական դպրոցների տնօրենների պաշտոններին հավակնող թեկնածուների վրացերեն լեզվիթեստավորում։ Պատճառաբանվում է, թե առանց վրացերենի իմացության անհնար է ինտեգրվել վրացական պետությանը։ Հայերը չեն անտեսում պետականլեզուն՝ վրացերենը, քանի որ բոլոր պաշտոնական փաստաթղթերը վրացերենլեզվով են։ Համաշխարհային քարտեզագրության մեջ «Վրաստանը» որպես երկիրնշվում է միայն 15-րդ դարում։ Մինչ այդ Վրաստանի շրջանում նշված ենԿոլխիս, Իբերիա և Մենգրելիա երկրները [1, 12]։ Հայերն այլ ժողովուրդներիհետ համահավասար մասնակցություն են ունեցել վրացական պետությանկայացմանն ու բարգավաճմանը։ 5-րդ դարի հայոց հոգևոր մշակույթի ծաղկունանդաստանի հիմնադիրը՝ Մեսրոպ Մաշտոցը, այբուբեն ստեղծեց նաև բախտակից վրացիների համար։ Հայերը քվեարկել են Վրաստանի անկախությանօգտին՝ ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները երաշխավորող սահմանադրության հիմքերով։ 1995թ. Ստրասբուրգում ընդունվել է ազգային փոքրամասնություններիպաշտպանության կոնվենցիա (համաձայնագիր), ըստ որի՝ համախումբ ապրող էթնիկ բնակչությունն իր պատմական տարածքում իրավունք ունի առնվազն լեզվական և մշակութային ինքնուրույնության, դրան ավելացրած մշակութային կապը իր մայր պետության հետ, թեպետ այն ինքնակազմակերպմանկենսունակ մոդել չէ, քան քաղաքական միավորի ստեղծումը։ Միջազգային փորձը ցույց է տվել, որ այն երկրներում, ուր ազգայինփոքրամասնությունները կազմում են 20 տոկոս, իրավունք ունեն որպեսերկրորդ տարածաշրջանային լեզու համարել իրենց մայրենին։ Աշխարհի 20-30երկրներում 20 տոկոս հավաքական ապրող ազգային փոքրամասնություններիլեզուները տարածաշրջանային լեզուների կարգավիճակ ունեն [4]։ Իսպանիայիև Իտալիայի սահմանադրություններում կան հոդվածներ, որոնք երաշխավորում են ազգային փոքրամասնությունների լեզուների պահպանման և զարգացման պետական աջակցությունը։ Ֆինլանդիայում շվեդական փոքրամասնության (շուրջ 6%) լեզուն հայտարարվում է ևս պետական [17, 50]։ Սա բացառիկերևույթ է, որը բացատրվում է պատմական դրդապատճառներով, քանզի տևական ժամանակ Ֆինլանդիայում շվեդական լեզուն համարվել է կրթամշակութային լեզու։ Մայրենի լեզվի հիման վրա հանրակրթության ապահովումը ոչ միայնազգային փոքրամասնության ընդհանրական ինքնության պահպանման ուխորացման, այլև երկրի ներքաղաքական կայունության և լեզվի հիմնախնդրիժողովրդավարական լուծման գրավականն է։ Դպրոցներն ավարտողներին տալիս են վաուչեր Երևանում ուսումըշարունակելու համար, սակայն ատեստատը վերապահվում է միայն Վրաստանում սովորողների համար։ Պետությունը չի սուբսիդավորում այն դպրոցներին,որոնցում աշակերտների թիվը 700-800-ից պակաս է։ Ջավախքում դպրոցների հանրույթներին ոչ միայն արգելում են մասնակցել եկեղեցիների՝ Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին նվիրված հոգեհանգստյան պատարագին և միջոցառումներին, այլև Վրաստանի իշխանություններըմինչև այսօր չեն ճանաչել հայերի ցեղասպանությունը՝ մտավախություն ունենալով վատթարացնել հարաբերությունները Թուրքիայի հետ։ Երկար պայքարից հետո վերջերս Քաղաքացիական օրենսգրքով ՀայԱռաքելական սուրբ եկեղեցին և ևս կրոնական 5 ուղղություն Վրաստանումիրավաբանական կարգավիճակ ստացան։ [5]Հայ Առաքելական եկեղեցիները, հայկական շենք-շինությունները որպես սեփականություն չեն տնօրինվում հայ էթնոսի կողմից, դրանք Վրաստանիօրենքներով գտնվում են վրաց ուղղափառ եկեղեցու և վրացական պետությանհովանավորության ներքո։ Վրաստանում անկախության տարիներին օլիգարխների շարքում ազգությամբ հայեր գրեթե չկային։ Այժմ երկրում կապիտալ ներդրումների դաշտըբավականաչափ նպաստավոր է դարձել նաև հայ ներդրողների համար։ Այսպես՝ 2010թ. պաշտոնական տվյալներով Վրաստանում վերագրանցվել է 103հայկական ընկերություն, և վերջերս ստեղծվել է հայ գործարարների միություն[7,341]։ Համագործակցության ծիլեր են երևում նաև Վիրահայոց թեմի հոգևորկառույցի հետ։ Վրաստանի ժողովրդավարության գործընթացին պատնեշում է նաևերկրի կառավարմանը վիրահայության գրեթե բացակայությունը։ Վրացականվերնախավը (էլիտա) ազգայնամոլական քաղաքականությամբ երկրի կառավարման համակարգից դուրս է մղում ազգային փոքրամասնություններին, անհամաչափություն ստեղծում իշխանական վերնախավում։ Այժմ, ոչ պաշտոնական տվյալների համաձայն, պետական համակարգում հայերի թիվը 1-2 տոկոսից չի անցնում։ Այս մոտեցումը բացատրվում է հայերի իբր պետական լեզվիչիմացությամբ։ Ավելին՝ հայ մասնագետը Վրաստանում համեմատաբար քիչ էվարձատրվում։ Վրաստանում պաշտոնապես գրանցված են մինչև 67 հայկական ՀԿներ, թեպետ իրականում ակտիվ գործում են դրանցից մի քանիսը։ Դրանքկատարում են ազգապահպան գործառույթ և հիմնականում գործում են տեղիսուղ միջոցների հաշվին։ Վրաստանն ինտեգրվում է Եվրամիությանն ու ՆԱՏՕ-ին։ ՎրաստանըՌԴ-ի հետ բախման արդյունքում ոչ միայն կորցրել է Հարավային Օսիան ևԱբխազիան, այլև դատապարտվել է երկարաժամկետ կոնֆլիկտային գոտուկարգավիճակին, որը լուրջ սպառնալիք է Թբիլիսիի էներգետիկ քաղաքականությանը։ Վրաստանը դիվանագիտական կապերի մեջ չի մտնում այն տերությունների հետ, որոնք ճանաչում են Հարավային Օսիայի և Աբխազիայիանկախությունը։ Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ Վրաստանի անհեռատես ռազմավարական բնույթի հարաբերությունները, նրա գործուն մասնակցությամբ իրականացվելիք մի շարք տարածաշրջանային ծրագրերը և Հայաստանի Հանրապետության շրջափակումը չեն բխում մեր շահերից։ ՀՀ իշխանությունները ծավալում են հավասարակշռված քաղաքականություն, քանի որ հարևան երկրից մենք գտնվում ենք տարանցիկ ուղեհաղորդակցության կախվածության մեջ։ Ջավախահայության ինքնապաշտպանական ավանդական մեխանիզմները խոր արմատներ չունեն՝ ի համեմատություն Սփյուռքի համայնքների,քանի որ ապրելով սեփական տարածքում և մայր երկրի հարևանությամբ՝ քիչ էանհանգստացնում ուծացման վտանգը։ Այսուհանդերձ, ջավախահայության ազգային ինքնորոշման (ոչ անջատողական ծրագրով) պահանջը վրաց ժողովրդի կոշտ գործելակերպի արգասիքէ՝ տնտեսական շահագործում, քաղաքական ճնշում, ազգային հալածանք,իրավազրկում, ազգի ուղղակի ինտեգրում և ուծացում։ Ծրագրավորված առաքելություն իրականացնելու մղումով 1997 թվականից Վրաստանում գործում է ազգային փոքրամասնությունների հարցերովԵԱՀԿ-ի գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը [3,115], որը հիմնականումզբաղվում է Սամցխե-Ջավախքի շրջանի հայերին առնչվող խնդիրների հանգուցալուծմամբ և այդ տարածաշրջանում լարվածության կանխարգելմամբ։ 1980-ականներից Արևմուտքում արագ զարգանում են բազմամշակութային կրթության վերաբերյալ տեսություններն ու մեթոդաբանական մոտեցումները։ Այն երկրներում, որտեղ ժողովրդագրական կազմը բազմաէթնիկ է,առաջարկվում են կրթական տարբեր մոդելներ։ Ամերիկյան «ձուլող կաթսա» ռազմավարության փոխարեն՝ շրջանառության մեջ մտցվեց «ամերիկյան աղցան» արդիական հայեցակարգը, այլ կերպ՝ներդրվեց բազմալեզու կամ երկլեզու (բիլինգվալ) կրթական համակարգը, որըդիտվում է միջէթնիկական հակամարտությունների հաղթահարման մոդել։ Երկլեզու բովանդակային կրթությունը բազմաէթնիկ հասարակություններում թույլ է տալիս ինտեգրվել այդ հասարակությանը՝ պահպանելով ազգային ինքնությունը։ Երկլեզու կրթության արտասահմանյան փորձն ունի 4 մոդել, որոնքվերաբերում են օտար լեզվի կիրառման տարիքային շեմին [18]։ 1. Ռադիկալ (ծայրահեղական) մոդել. ենթադրում է առաջին դասարանիցսկսած աշակերտների կրթության կազմակերպում ոչ մայրենի լեզվով։ 2. Անցումային լեզվական մոդել. ենթադրում է սովորողների աստիճանականնախապատրաստում ոչ մայրենի լեզվով ուսումնառությանը՝ առարկաներիդասավանդման թվի ավելացման ուղիով։ 3. Լեզվի խորացված ուսուցման մոդել. ենթադրում է բոլոր կամ մի շարք առարկաների դասավանդում միաժամանակ երկու՝ մայրենի և օտար լեզուներով։ 4. Լեզվական գոյատևման մոդել, որի համաձայն՝ բոլոր առարկաները դասավանդվում են մայրենի լեզվով, իսկ օտար լեզվին վերապահվում է օժանդակդերակատարություն։ Առաջին երկու մոդելներն անընդունելի են, քանի որ հանգեցնում ենազգային ինքնության՝ կորստին։ Վերջին երկու մոդելները կարելի է փորձարարական մակարդակով կիրառել Սփյուռքի որոշ գաղթօջախներում, որտեղ ազգային կրթությունը վտանգված է։ Նպատակահարմար է կիրառել երկլեզուկրթության բովանդակային տիպը՝ երկու լեզվով կրթական գործընթացի կազմակերպումը։ Էթնիկական փոքրամասնություններն ըստ իրենց նպատակադրումներիկարելի է դասակարգել հետևյալ խմբերի.1. Պլյուրալիստական խումբը ձգտում է պահպանել իր էթնիկական ինքնությունը, սակայն հասարակության սոցիալական ինստիտուտների գործունեությանը ցուցաբերում է ակտիվ մասնակցություն։ 2. Ասիմիլացվող (ձուլվող) խումբը հոգ չի տանում իր էթնիկական ինքնությանպահպանման մասին։ 3. Անհանդուրժող-մարտնչող խումբը սեփական էթնիկական ինքնությունն էթմբկահարում և ձգտում է լրիվ քաղաքական անկախության։ 4. Քաղաքացիական և սոցիալական ինտեգրմանը մասնակցող խումբ, որըձգտում է ունենալ առնվազն մշակութային անկախություն կամ տվյալ պետության վարչատարածքային կազմում ինքնավարություն։ Ազգային մշակութային անկախությունը ջավախահայությանը հատուկօրենսդրական ակտերով թույլ է տալիս օգտվել իր մշակութային արժեհամակարգից, դավանաբանական քարոզչությունից, զարգացնել իր լեզուն հրապարակային և պաշտոնական ոլորտներում, ուսումնասիրել հայոց պատմությունը,ստեղծել ազգային միություններ, խորացնել մշակութային, գիտակրթական կապերը հայկական համայնքների, մայր հայրենիքի հետ։ Հիմնախնդրի համանման լուծումը բնավ չի նսեմացնում մյուս էթնիկական փոքրամասնությունների իրավունքները։ Հայկական գործոնն առավել չափով է անհանգստացնում վրաց հասարակությանը և ծնում հակահայկական տրամադրություններ։ Այսուհանդերձ, Վրաստանում հայ-վրացական հարաբերություններումսկսվում է նոր քաղաքական շրջափուլ։ Ռուսական դաշնային կապիտալըհոսում է Վրաստան, որը հետապնդում է քաղաքական նպատակ՝ ուժեղացնելվերահսկողությունը այդ երկրի նկատմամբ։ Այդ կոնսեսուսը ձեռնտու է նաևՀայաստանի Հանրապետությանը։ Վրաստանի իշխանություններն սկսել ենանտեսել Ադրբեջանի հետ ՀՀ-ի հարաբերությունների բարդացումը, ռուսվրացական հարաբերությունների վերականգնման և զարգացման գործումաջակից են տեսնում հարևան երկրին՝ Հայաստանի Հանրապետությանը։ Բազմաէթնիկ հասարակության մեջ փոքրամասնությունների ինտեգրման գործընթացը կընթանա բնականոն, առանց լարվածության, եթե այնուղեկցվում է նրանց մշակութային, լեզվական, կրոնական առանձնահատկությունների պահպանմամբ, արժեքային համակարգի բազմազանության ճանաչմամբ, հասարակական կյանքին ակտիվ մասնակցության ապահովմամբ,ինտեգրված բազմազգ վերնախավի ձևավորմամբ։ Ջավախահայության էթնոքաղաքական իրավիճակը պահանջում էայնպիսի բազմամշակութային կրթական տեսական մոդելի մշակում, որը,հենվելով ազգապահպան մեծ ներուժ ունեցող միջազգային փորձի վրա, թույլկտա հասնել գոնե մշակութային ինքնավարության։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Գալչեան, Հայաստանը համաշխարհային քարտեզագրության մեջ, Եր.,2005, 271 էջ ։ 2. Գելներ Է., Ազգերը և ազգայնականությունը, «Հայաստան» Եր., 2003, 172 էջ ։ 3. Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը (Պատմությունը, գործունեությունը և հեռանկարները), Ա. Հարությունյան, Եր., «Անտարես», 2006, 300 էջ։ 4. Իրավունք, 26-29 հոկտեմբերի, 2007։ 5. Իրավունք, 18-21 մայիսի, 2012։ 6. Հայկական ժամանակ, օրաթերթ, 4 մայիսի, 2013, էջ 7։ 7. Հայոց հյուսիսային դարպասները. Ջավախք, Լոռի, նյութերի ժողովածու, 8(կազմ. Վ. Սարգսյան), Եր. «Միտք», վերլուծական կենտրոն, 2012, 440 էջ։ 8. Հանրային կառավարում, 2-3, «Պետական ծառայություն», Եր., 2011, 183 էջ։ 9. Հանրապետական, ՀՀ կուսակցություն, թիվ 1, 2008, 44 էջ։ 10. Ձայն վիրահայոց, «Վիրահայերի միասնություն», ՀԿ պաշտոնաթերթ, թ. 26,փետրվար, 2007։ 11. Մինասյան Ս., Վրաստանի էթնիկական փոքրամասնություններ, Եր., 2006,172 էջ։ 12. Շիրակացի Ա., Մատենագրություն, Եր., 1979, 398 էջ։ 13. Վարդանյան Թ., Թիֆլիսի հայ համայնք. նոր մարտահրավերներ, հիմնախնդիրներ, Հայոց հյուսիսային դարպասները, Ջավախք, Լոռի, Նյութերիժողովածու, 8, Եր., «Միտք», 2012, 440 էջ։ 14. Минасян с., Этнические меньшинства Грузии։ Потенциал интеграции наской Республике. http։

Կոմպակտ ապրող բնիկ ջավախահայությունը ինքնությունը պահպանելու, արտագաղթը կանխելու նպատակով սեփական Ջավախք էթնոտարածքի վրա պետք է ձեռք բերի մշակութային ինքնավարություն՝ հայերենին ընձեռելով տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ։ Միջէթնիկական կոնֆլիկտները լուծելու և քաղաքացիական հասարակությանն ինտեգրվելու համար Ջավախքում արմատավորել երկլեզու (բիլինգվալ) կրթական համակարգ՝ օտար լեզվին վերապահելով օժանդակ դերակատարություն։

ՀՀ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ԵՎ ԲԱՐՁՐ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻ ՏԱՐԱԲՆԱԿԵՑՄԱՆԲՆՈՐՈՇ ԳԾԵՐԸ ԵՎ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՀայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական զարգացման ռազմավարական խնդիրների շարքում առաջնահերթ նշանակություն ունի լեռնային և բարձրլեռնային տարածքների առաջանցիկ զարգացումն ու այդ տարածքների դերիբարձրացումը հանրապետության ՀՆԱ-ի ձևավորման գործում։ Բազմաթիվ այլգործոնների թվում հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներիսոցիալ-տնտեսական զարգացումը պայմանավորված է նաև համանման տարածքների տարաբնակեցման ներկայիս իրավիճակից, տեղի ունեցող գործընթացներից,ինչպես նաև տարաբնակեցումը բնութագրող կարևորագույն այնպիսի տարրերից,ինչպիսիք են բնակչության ու բնակավայրերի տեղաբաշխման բնույթը, բնակեցվածությունը, բնակավայրերի մարդաքանակն ու տարածքային (տարածաշրջանային)տարբերություններն ու առանձնահատկությունները։ Եթե հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում բնակավայրերի թիվը գրեթե հավասար է [1], ապա բնակչության թվի առումով բարձրլեռնային տարածքները լեռնայիններին գերազանցում են ավելի քան 68 հազարով։ Դա, նախևառաջ, պայմանավորված է բարձր լեռնային շրջաններում (առավելապես՝2000-2200 մ բարձրություններում) մշտական բնակության համար պիտանի սևահողային առավել ընդարձակ տարածքների, խոտհարքների և արոտավայրերի առկայությամբ։ ԳյուղականՄարզերԼեռնայինԲարձր լեռնայինաբաբԱրագածոտնԱրարատԳեղարքունիքԼոռիԿոտայքՇիրակՔաղաքայինԸնդհանուրաբաբՍյունիքՎայոց ձորՀՀԱղյուսակ 1. ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում բնակչության և բնակավայրերիբաշխվածությունն ըստ մարզերի (2017 թ.), ա/ բնակավայրերի թիվը, բ/ բնակչության թիվըԱրմավիրից և Տավուշից բացի լեռնային և բարձր լեռնային բնակավայրեր կանՀՀ մնացած բոլոր մարզերում։ Արարատի և Լոռու մարզերում չկան բարձր լեռնային,իսկ մնացած վեց մարզերն ունեն ինչպես լեռնային, այնպես էլ բարձր լեռնայինբնակավայրեր։ 2017 թ. դրությամբ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային բնակավայրերի բնակչության45․2 %-ը բաժին էր ընկնում Գեղարքունիքի մարզին։ Այստեղ են գտնվում ՀՀ նմանատիպ տարածքների 13 քաղաքից 5-ը (38 %)։ Դրանց բաժին է ընկնում ՀՀ այդպիսի տարածքների քաղաքային բնակչության 44․9 %-ը։ Մարզը հանրապետությանլեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում ամենախտաբնակներից է ինչպեսընդհանուր տարածքի, այնպես էլ գյուղատնտեսական հողատարածքների հաշվով(Աղյուսակ 2)։ Դա պայմանավորված է մարզի՝ Սևանի մերձլճային հարթություններումգյուղատնտեսության զարգացման համար առավել բարենպաստ պայմաններիառկայությամբ և խոշոր գյուղերի ձևավորմամբ, ինչպես նաև տարածաշրջանումավանդաբար նկատվող բնակչության բարձր բնական աճով։ Սովորաբար լեռնային երկրներում բնակեցված տարածքը ներառում է գյուղական բնակավայրերի բուն տարածքը, վարելահողերը, բազմամյա տնկարկները ևբնակավայրերին անմիջապես հարող տնտեսական այլ հողատեսքերը։ Բնակեցվածտարածքից դուրս են մնում անտառային զանգվածները, սեզոնային արոտները,լեռնային խոտհարքերը, ինչպես նաև չօգտագործվող հողերը [3, 4]։ Այս իմաստովլեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում բնակչության խտության հաշվարկն ըստվարելահողերի կարող է ավելի իրական արտահայտել այդպիսի տարածքների բնակեցվածության պատկերը [3]։ Գեղարքունիքի մարզի լեռնային և բարձր լեռնայինտարածքներում գյուղական բնակչության խտությունն ըստ վարելահողերի կազմում էավելի քան 246, իսկ գյուղատնտեսական հողատարածքների հաշվով՝ 67 մարդ/կմ2։ Շիրակում նմանատիպ բնակավայրեր կան մարզի բոլոր տարածաշրջաններում,սակայն դրանց մոտ 78 %-ը գտնվում են Ամասիայի, Աշոցքի և Արթիկի տարածաշրջաններում։ Ընդ որում, առաջին երկու տարածաշրջաններում այդպիսին ենբոլոր 47 գյուղերը։ Մարզի նշված տարածքներում բնակչության խտության բոլորկարգի ցուցանիշները փոքր են ՀՀ այդպիսի տարածքների համապատասխան միջինցուցանիշներից (Աղյուսակ 2), ինչը խոսում է Շիրակի լեռնային և բարձր լեռնայինտարածքների համեմատաբար թույլ բնակեցվածության մասին։ Ասվածն առավելապես վերաբերում է Աշոցքի և Ամասիայի տարածաշրջաններին, որտեղ բնակավայրերի մեծ մասն ունեն փոքր մարդաքանակ։ Արագածոտնի մարզում լեռնային և բարձր լեռնային բնակավայրերը տեղաբաշխված են հիմնականում Արագածի, Ապարանի և Թալինի տարածաշրջաններում։ Արագածի և Ապարանի տարածաշրջանների բոլոր գյուղերը և Ապարան քաղաքնունեն այդպիսի կարգավիճակ։ Մարզի նշված տարածքներում բնակչության խտության ցուցանիշներն ընդհանուր տարածքի և գյուղատնտեսական հողատարածքներիհաշվով 2-3 կետով գերազանցում են ՀՀ միջին ցուցանիշներին, իսկ գյուղականբնակչության խտությունն ըստ գյուղատնտեսական հողատարածքների և վարելահողերի կազմում է համապատասխանաբար 59 և 177 մարդ/կմ2։ Կոտայքի մարզը երրորդն է ՀՀ-ում այդպիսի տարածքներում բնակչությանքանակով, քանի որ այստեղ է գտնվում բնակչության թվով ամենամեծ քաղաքայինբնակավայրը՝ Հրազդանը։ Մարզի լեռնային և բարձր լեռնային տարածքների գյուղական բնակչությունը և բնակավայրերը հիմնականում գտնվում են Հրազդանի ևԿոտայքի տարածաշրջաններում։ Մարզի նշված տարածքների բնակչության բոլորկարգի ցուցանիշները (բացառությամբ վարելահողերի հաշվով գյուղական բնակչության խտության) գերազանցում են ՀՀ նմանատիպ տարածքների միջին ցուցանիշներին (Աղյուսակ 2)։ Լոռու մարզի լեռնային բնակավայրերի կեսից ավելին (16-ը) գտնվում ենՍպիտակի, մնացածը՝ Գուգարքի և Տաշիրի տարածաշրջաններում։ Սպիտակի տարածաշրջանում է կենտրոնացված մարզի լեռնային բնակավայրերի բնակչությանշուրջ 68 %-ը։ Մարզի լեռնային տարածքները ՀՀ-ում առանձնանում են վարելահողերի հաշվով գյուղական բնակչության ամենամեծ խտությամբ (312 մարդ/կմ2)։ Հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային տարածքների բնակավայրերիընդհանուր թվի 11 և բնակչության 4․4 %-ը բաժին է ընկնում Սյունիքին։ Այստեղ գյուղական բնակավայրերի 66 և բնակչության ավելի քան 78 %-ը կենտրոնացած է Սիսիանի տարածաշրջանում։ Մարզի նշված տարածքները բնակչության խտության բոլոր կարգի ցուցանիշներով ՀՀ-ում զբաղեցնում են վերջին տեղերից մեկը, ինչը վկայում է մարզի այդպիսի տարածքների թույլ բնակեցվածության մասին (Աղյուսակ 2)։ Վայոց ձորում նման կարգավիճակ ունեն 20 գյուղ և Ջերմուկ քաղաքը, որոնցմիասին բաժին է ընկնում ՀՀ այդպիսի տարածքների բնակչության ընդամենը 2․4 %ը։ Մարզում այդ կարգի բնակավայրերը հավասարաչափ բաշխված են Վայքի և Եղեգնաձորի տարածաշրջաններում, իսկ բնակչության խտության բոլոր կարգի ցուցանիշները մի քանի անգամ (բացառությամբ վարելահողերի հաշվով գյուղական բնակչության խտության ցուցանիշի) փոքր են ՀՀ միջին ցուցանիշներից (Աղյուսակ 2)։ Հանրապետության նմանատիպ տարածքների բնակչության ընդամենը 0․6 %-նէ բաժին ընկնում Արարատի մարզի լեռնային 6 գյուղի։ Այստեղ ևս բնակչությանխտության ցուցանիշները բարձր չեն և բավական մոտ են Սյունիքի և Վայոց ձորիհամապատասխան ցուցանիշներին (Աղյուսակ 2)։ Բացի բնակչության խտությունից, հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային տարածքների բնակեցվածության աստիճանը և տարաբնակեցումը բնութագրող կարևոր ցուցանիշներից է նաև գյուղական բնակավայրերի խտությունը կամ մեկբնակավայրին բաժին ընկնող տարածքի չափը։ ՀՀ նշված տարածքներում գյուղականբնակավայրերի միջին խտությունն ընդհանուր տարածքի հաշվով կազմում է 3 գյուղ100 կմ2-ում (գրեթե հավասար է ՀՀ միջին ցուցանիշին), իսկ գյուղատնտեսականհողատարածքների հաշվով՝ 3․6։ Վերջինս ՀՀ համապատաս-խան միջին ցուցանիշիցփոքր է 1․8 անգամ։ Դա բացատրվում է ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում գյուղատնտեսական հողատարածքների համեմատաբար բարձր տեսակարարկշռով (մասնավորապես՝ արոտավայրերի և խոտհարքերի)։ ՀՀ լեռնային և բարձրլեռնային տարածքներում գյուղական բնակավայրերի խտությունն ընդհանուր տարածքի և գյուղատնտեսական հողատարածքների հաշվով առավել մեծ է Արագածոտնի և Շիրակի, փոքր՝ Վայոց ձորի, Սյունիքի և Արարատի մարզերում (Աղյուսակ 3)։ ՄարզերԱրագածոտնԱրարատԳեղարքունիքԼոռիԿոտայքՇիրակՍյունիք Վայոց ձորՀՀԳյուղական բնակավայրերի խտությունը (բնակավայր/100կմ2)ՎարելահողերիԸնդհանուրԳյուղատնտեսականհողատարածքներիտարածքի հաշվով հաշվովհաշվովԱղյուսակ 3. ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում գյուղական բնակավայրերիխտությունըՎարչականտարածքիմակերեսը(կմ2)ն ա կ ա ղ ւ ո Գ յ յ ն ի ա ք ա ղ ա Ք Գյուղատընտեսականհողատարածքներիմակերեսը(կմ2)ՎարելահողեԱրոտավայրի ևբազմամյատնկարկներիմակերեսը(կմ2)րերի ևխոտհարքերի (կմ2)մակերեսըՄարզերըԱրագածոտնիԱրարատԳեղարքունիքԼոռիԿոտայքՇիրակՍյունիքՎայոց ձորՀՀԱղյուսակ 2. ՀՀ մարզերի լեռնային և բարձր լեռնային բնակավայրերի հողային ֆոնդի կառուցվածքը և բնակչության խտությունը(2017 թ.) Բնակչության խտությունը (մարդ/կմ2)Գյուղական բնակչությանխտությունը (մարդ/կմ2)ԸնդհանուրտարածքիհաշվովԳյուղատընտեսականհողատարածքներիհաշվովՎարելահողերիհաշվովԳյուղատընտեսականհողատարածքներիհաշվովՑանկացած տարածաշրջանի տարաբնակեցման համակարգի բնութագրմանկարևոր տարրերից է գյուղական բնակավայրերի մարդաշատությունը, որն օբյեկտիվորեն արտացոլում է մի շարք գործոնների գումարային ազդեցությունը գյուղականտարածքների ու բնակավայրերի զարգացման գործում [6]։ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում կան գյուղեր, որոնց բնակչության թիվը չի անցնում մեկ տասնյակը, և գյուղեր, որոնք ոչ միայն այդպիսի տարածքների, այլև ՀՀ մասշտաբով պատկանում են գերխոշորների թվին։ ՀՀ նշվածտարածքներում գյուղական բնակավայրերի մարդաքանակը միջինում կազմում է 1077մարդ, որը 2017 թ. ՀՀ միջին ցուցանիշից (1355) պակաս է 278-ով։ Սակայն ըստմարզերի՝ այդ ցուցանիշն ունի զգալիորեն մեծ տարբերություններ (Աղյուսակ 4)։ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքների գյուղերի ընդհանուր թվաքանակում առավել մեծ բաժին ունեն փոքր (201-500 մարդ) և միջին (501-1000 մարդ)մեծությամբ գյուղերը։ Դրանց բաժին է ընկնում այդպիսի գյուղերի 48․5 ևբնակչության թվի 21․9 %-ը։ ՀՀ-ում 201-1000 բնակիչ ունեցող գյուղերը կազմում ենընդհանուր թվաքանակի 36․3 %-ը և դրանց բաժին է ընկնում ՀՀ գյուղական բնակչության ընդամենը 14․5 %-ը [6]։ Դա նշանակում է, որ ՀՀ-ի համեմատությամբլեռնային և բարձր լեռնային տարածքների տարաբնակեցման համակարգում փոքր ումիջին մե-ծության գյուղերն ավելի մեծ դեր ունեն։ ՀՀ տարաբնակեցման համակարգում թվաքանակով (312 գյուղ) և բնակչությանմասնաբաժնով (45 %) առանձնահատուկ տեղ ունեն 1001-3000 բնակիչ ունեցողգյուղերը [6], իսկ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում այդպիսի գյուղերի թվիմասնաբաժինը ՀՀ համապատասխան ցուցանիշից (33 %) պակաս է 8․7, բնակչության մասնաբաժինը՝ 7․5 %-ով (Աղյուսակ 4)։ Հարկ է նկատել, որ ՀՀ-ում առանցքային դերակատարություն ունեցող բնակավայրերի՝ այս խմբի նմանատիպ տարածքներում գյուղերի թվի և բնակչության քանակի տոկոսային համեմատաբար ցածրցուցանիշները պետք համարել լուրջ խնդիր, քանի որ գյուղերի այդ խումբն ինչպեսժողովրդագրական, այնպես էլ սոցիալ-տնտեսական զարգացման տեսանկյունից ունիավելի մեծ ներուժ՝ կայուն տեղ զբաղեցնելով ՀՀ գյուղական տարածքների և տարաբնակեցման համակարգում։ Գյուղերի խմբերնըստ մարդաքանակի (մարդ)ԳյուղերիթիվըԳյուղերի թվիմասնաբաժիննընդհանուրից (%) Բնակչությանբաշխումն ըստբնակավայրերիխմբերի (%)Գյուղերի միջինմարդաքանակըխմբում (մարդ)Մինչև 505000-ից ավելիԸնդամենըԱղյուսակ 4. ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում գյուղական բնակավայրերի ևբնակչության թվի բաշխումն ըստ գյուղերի մարդաքանակի (2017 թ.)Թեև նշված տարածքներում խոշոր և գերխոշոր գյուղերի տեսակարար կշիռըգյուղերի ընդհանուր թվաքանակում հանրապետության համապատասխան ցուցանիշից (11․2 %) պակաս է 2․5 %-ով, սակայն բնակչության մասնաբաժնի տեսակետիցայդ ցուցանիշները գրեթե հավասար են (39․3 և 38․8 %)։ Վերջինս բացատրվում էհատկապես Գեղարքունիքի մարզի լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներումխոշոր և գերխոշոր գյուղերի կենտրոնացվածությամբ։ Հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում գյուղերիընդհանուր քանակում մեծ թիվ (160 գյուղ, 46 %) են կազմում մինչև 500 բնակիչունեցող գյուղերը և դրանց բաժին է ընկնում նշված շրջանների գյուղականբնակչության ընդամենը 10․3 %-ը։ Հարկ է նաև նկատել, որ այդպիսի գյուղերը ՀՀ-ում2015 թ. դրությամբ կազմել են մշտական բնակչություն ունեցող գյուղերի ընդհանուրթվի 34․8 %-ը, որոնց բաժին էր ընկնում ՀՀ գյուղական բնակչության ընդհանուր թվի5․6 %-ը [6]։ Բացի այդ, հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային գյուղականբնակավայրերի մեջ թվաքանակով ամենաշատը (96 գյուղ, 27․7 %) փոքր (201-500բնակիչ) գյուղերն են, սակայն դրանց բաժին է ընկնում նշված տարածքներիգյուղական բնակչության ընդամենը 8․5 %-ը (լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում են գտնվում 201-500 բնակիչ ունեցող ՀՀ գյուղերի ավելի քան 57 %-ը)։ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում առանձնակի կարևորություն ևնշանակություն ունեն մինչև 200 բնակիչ ունեցող գյուղերը։ ՀՀ-ում այդպիսիք կազմումեն գյուղերի ընդհանուր թվի 16․6 %-ը (151 գյուղ) և դրանց բաժին է ընկնում ՀՀգյուղական բնակչության 1․3 %-ը [6], իսկ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներումայդ ցուցանիշները կազմում են համապատասխանաբար 18․5 և 1․8 %։ Գյուղականբնակավայրերի այս խմբի մեջ ժողովրդագրական, սոցիալ-տնտեսական ևհեռանկարային զարգացման առումով առավել խոցելի համարվող մինչև 50 բնակիչունեցող ՀՀ 26 գյուղերից 16-ը (61․5 %) գտնվում են լեռնային և բարձր լեռնայինտարածքներում՝ հիմնականում Շիրակի ու Սյունիքի մարզերում (Աղյուսակ 5)։ Հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում գյուղականբնակավայրերի թվի բաշխվածությունն ըստ մարդաքանակի առանձնանում էտարածքային (տարածաշրջանային) նկատելի տարբերություններով, որի մասինհանգամանալից պատկերացում են տալիս թիվ 5 աղյուսակում բերված տվյալները։ Բերված վերլուծության արդյունքների ամփոփումն ու ընդհանրացումը թույլ էտալիս եզրակացնել`ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում տարաբնակեցմանտարրերից բնակչության և բնակավայրերի տեղաբաշխումն առանձնանում է տարածքային (տարածաշրջանային) խիստ անհամամասնությամբ,ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներն առանձնանում են նաևբնակեցվածության (բնակչության և բնակավայրերի խտության) զգալիորեն մեծ տարբերություններով։ Բնակչության խտությունը համեմատաբար բարձր է Գեղարքունիքի,Կոտայքի, Արագածոտնի և Շիրակի մարզերում։ Գյուղական բնակչության խտությանառավել բարձր ցուցանիշներ ունեն Գեղարքունիքի, Լոռու, Կոտայքի, և Արագածոտնի, ցածր՝ Սյունիքի, Վայոց ձորի, Արարատի և Շիրակի մարզերը, ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում գյուղական բնակավայրերի մարդաքանակի խիստ մեծ տարբերությունների հետևանքով առկա է գերակշռողմարդաքանակի գյուղական բնակչության բաշխվածության բևեռացում,բացառությամբ Գեղարքունիքի, Լոռու և Կոտայքի մարզերի, որոնք գյուղերի միջին մարդաքանակով գերազանցում են լեռնային և բարձր լեռնային տարածքների միջին ցուցանիշին, մնացած մարզերում այդ ցուցանիշը նկատելիորեն փոքր է,ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում գյուղական բնակավայ-րերիբաշխվածությունն ըստ մարդաքանակի ունի տարածաշրջանային մեծ տարբերություններ։ 201-1000 բնակիչ ունեցող գյուղեր կան բոլոր մարզերում, առավել մեծթվով՝ Արագածոտնում, Շիրակում և Գեղարքունիքում։ Մինչև 200 բնակիչ ունեցողգյուղերի խմբում առավել մեծ բաժին ունեն Շիրակի և Սյունիքի մարզերը։ Խոշոր ևգերխոշոր գյուղերի ավելի քան 73 %-ը գտնվում է Գեղարքունիքի լեռնային և բարձրլեռնային տարածքներում, իսկ 1001-3000 բնակիչ ունեցող գյուղերի խմբում առավելմեծ բաժին ունեն Գեղարքունիքի, Շիրակի, Արագածոտնի և Լոռու մարզերը։ Սյունիքի,Վայոց ձորի և Արարատի մարզերի նմանատիպ տարածքներում չկա 2000-ից ավելիբնակիչ ունեցող ոչ մի գյուղ։ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում տարաբնակեցումը բնութագրողտարրերի տարածքային տարբերությունների և առանձնահատկությունների վերլուծության արդյունքները կարող են օգտագործվել նշված տարածքների սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրերի, տարածաշրջանային քաղաքականության, տարաբնակեցման հիմնախնդիրների, առանձին մարզերի և տարածաշրջանների սոցիալտնտեսական զարգացման ծրագրերի կազմման աշխատանքներում։ ՄարզերըՄինչևԳյուղական բնակչության բաշխումն ըստ մարդաքանակի խմբերի (մարդ)5000-իցավելիաբ աբ աբաբա բաբաբ աբաբր ւ ո ն ա հ դ ն Ը յ ն ա թ ւ ո չ կ ա ն բ ը վ ի թ ն ի ջ ի մ ի ր ե ղ ւ ո Գ յ ը կ ա ն ա ք ա դ ր ա մ ԱրագածոտնԱրարատԳեղարքունիք ԼոռիԿոտայքՇիրակՍյունիքՎայոց ձորՀՀԱղյուսակ 5. ՀՀ մարզերի լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում գյուղական բնակավայրերի և բնակչության թվիբաշխվածությունն ըստ գյուղերի մարդաքանակի (2017 թ.)ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] ՀՀ կառավարության որոշումը բնակավայրերն ըստ բարձունքային նիշերիդասակարգելու մասին, Երևան, 1998, նոյեմբերի 27, N 756։ [2] Հայաստանի Հանրապետության մարզերը և Երևան քաղաքը թվերով 2017, URL։ http։ //www.armstat.am/am/?nid=82&id=1975 (Հղումը կատարվել է՝ 16․03․2018)։ [3] Ավագյան Գ. Ե., Հայկական ՍՍՀ բնակչությունը, Երևան, 1975։ [5] ՀՀ համայնքների (բնակավայրերի) վարչական տարածքների և հողային ֆոնդիվերաբերյալ Կադաստրի պետական կոմիտեի տվյալներ, 2017։ [6] Պոտոսյան Ա., Հայաստանի Հանրապետության գյուղական բնակչությունը ևբնակավայրերը, Երևան, 2017։ Պոտոսյան Վահան ՀՀ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ԵՎ ԲԱՐՁՐ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻ ՏԱՐԱԲՆԱԿԵՑՄԱՆԲՆՈՐՈՇ ԳԾԵՐԸ ԵՎ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ տարաբնակեցում, լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներ,բնակչության և բնակավայրերի խտություն, բնակեցվածություն, բնակավայրերիմարդաքանակ, տարածաշրջանային առանձնահատկություններ։

Հոդվածում վիճակագրական տվյալների վերլուծության, ամփոփման և ընդհանրացման հիման վրա տրվել է ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում բնակչության ու բնակավայրերի տեղաբաշխման, գյուղական բնակչության՝ ըստ բնակավայրերի մարդաքանակի բաշխվածության տարածաշրջանային առանձնահատկությունների ու հիմնախնդիրների։

Միջնադարյան հուշարձաններ և պատմախարտարապետականկոտոժեներՀեղագիտության ինստիտուտի հնագիտության և հնագիտական ​​արշավախմբի Hayastani (Գիտությունների ազգային ակադեմիայի ղեկավար, Ա. Բոբոխյան), համագործակցելով երկրաբանության ինստիտուտի, Գերմանիայի Տուբինգենի համալսարանի հին և վաղ պատմության ինստիտուտի հետ, Մանհեյմի արխեոմետրիայի կենտրոնը և Երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտի Հալլեի միջառարկայական խումբը, «Ուշկիանի» ծրագրի շրջանակներում նա 2010 թվականից շարունակում է իր միջառարկայական հետազոտությունները ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Սոթքի մարզում [1] [2]: Այս հետազոտությունների շրջանակներում բրոնզե-երկաթի դարաշրջանի հուշարձանների շրջանում ուսումնասիրվել, չափվել և պեղվել են Սոթքի միջնադարյան հուշարձանները: Groundամաքային հետախուզությունից հետո արշավախումբը շտապեց պեղել միջնադարյան «Սոթք 1» ամրոց-բնակավայրերը, որոնք բնակվում էին վաղ բրոնզի դարից մինչև ուշ միջնադար «Սոթք 2» պայմանական անվամբ: Սոթք 1 ամրոցի պեղումների արդյունքում պարզվեց, որ ամրոցը հենակետ էր միջնադարյան Դվին-Պարթավ առևտրային ճանապարհին և այն վերահսկելու համար Արշավախմբի կողմից իրականացված պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել, չափվել, նկարագրվել, փաստաթղթավորվել է նոր հայտնաբերված և միջնադարյան հուշարձաններ, որոնք ընդգրկվել են Հայաստանի Հանրապետության մշակութային և պատմական հուշարձանների պետական ​​ցուցակում: Հետազոտությունների արդյունքում վերջին տարիներին հրատարակվել են մի շարք գիտական ​​հոդվածներ և ներկայացվել են զեկույցներ միջնադարի պատմության, նյութական մշակույթի, որմնադրության, առևտրային հարաբերությունների, խեցեգործության և տապանաքարի պատկերագրության առանձին դրսեւորումների վերաբերյալ: 1 Վերոհիշյալ ամրոցների պեղումների ընթացքում հայտնաբերված խեցեգործության մանրամասն ուսումնասիրության արդյունքների հիման վրա մենք համահեղինակ ենք Ph.D. «Էջմիածին» ամսագրում տպագրության համար Դիանա Միրիջանյանի կողմից պատրաստվել է «Միջնադարյան սոթքը ժամանակակից հնագիտական ​​հետազոտությունների լույսի ներքո» հոդվածը `նվիրված այս հուշարձանների թվագրման և գործառական նշանակության խնդիրներին: Պատմական տվյալների և դաշտային հետազոտական ​​աշխատանքների ուսումնասիրության արդյունքում հաստատվել է, որ 18-20-րդ դդ. Այն փաստը, որ տեղի մահմեդական բնակչությունն ուժեղացրեց միջնադարյան հուշարձանների, պատմաճարտարապետական ​​հուշարձանների (աշխարհիկ շենքեր, քրիստոնեական հուշարձաններ և այլն) ոչնչացումը, ինչի մասին ակնարկում է արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Սմբատյանցը ՝ բարձրաստիճան հոգևորական, որը գյուղ էր այցելել 1862 թվականին [ 4]: Մենք տեսածը համեմատեցինք եկեղեցիների, խաչքարերի, տապանաքարերի, վիմագրական արձանագրությունների վերաբերյալ հրատարակությունների հետ, որոնք «տեսանք» մեր գիտարշավից առաջ Սոթքի միջնադարյան հուշարձաններն ուսումնասիրած գիտնականների հետազոտության արդյունքում: ՀՀ պատմության կողմից հաստատված ՀՀ պատմության պատմական և մշակութային անշարժ հուշարձանների պետական ​​ցուցակ 2: Պարզվեց, որ շատ հակասություններ կան: Ստեղծված իրավիճակը, որը գյուղում ավելի քան երկու դար հայ բնակչության բացակայության արդյունք էր [5], կրոնական և էթնիկական տարաձայնությունների պատճառով (Սոտկիթարի շրջանի թյուրքալեզու բնակչությունը ադրբեջանական ինքնություն ձեռք բերեց Խորհրդային Միության ժամանակաշրջանում ; Սոտքի շրջանի պատմության և մշակույթի հավակնություններ) [6]: 2 ՀՀ Կառավարություն, 2002 թ. Հունվարի 9-ի N 80-Ն որոշման համաձայն, Գեղարքունիքի մարզի Սոթք գյուղում գրանցվել է 39 հուշարձան, պատմաճարտարապետական ​​հուշարձան և պահպանության 7 միավոր `ըստ պատմական և պետական ​​ցուցակի: Հայաստանի Հանրապետության մշակույթի հուշարձաններ: 3 Այնուամենայնիվ, Հայաստանում սովետական ​​կարգերի հաստատման առաջին տարիներից, չնայած փոքր ծավալներով, կատարվել են չնչին նորոգումներ: Հայաստանի հնությունների պահպանման կոմիտեն տեխնիկական զննում է իրականացրել Սոթքի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում: Չնայած սահմանափակ ֆինանսական միջոցներին ՝ այն փոքր նորոգումներ է կատարել: Ստեղծվել է տեղական հնությունների թանգարան, կազմակերպվել է թափված աղբի հավաքածու ՝ մշակութային արժեքները կորստից փրկելով: Այս տարիների ընթացքում այս կոմիտեի գործունեության վերաբերյալ ավելի մանրամասն տե՛ս Քալանթար Ա., Հայաստանի հնությունների պահպանման կոմիտե, Երեւան, 1931, 15 էջ: Սակայն միայն մի քանի տարի անց հանձնաժողովին ուղարկված նամակից մենք տեղեկանում ենք, որ եկեղեցին վերածվել է գոմի: Կոմիտեի տարածաշրջանային ներկայացուցիչը կենտրոնից խնդրում է միջոցներ ձեռնարկել հուշարձանը փրկելու համար: տե՛ս մանրամասները: Սարգսյան Ա., Հովսեփյան Ե., Մարտիսրոյան Մ., Դարեր շարունակ ժառանգված դարերից: Փաստաթղթեր Խորհրդային Հայաստանում պատմամշակութային հուշարձանների պահպանության պատմությունից: 1921-1941, Բանբեր Հայաստանի արխիվների, 1982, 3 (64), էջ 89-112: 1986-1991թթ. Պատմական հուշարձանների պահպանության հայկական ընկերության օգնությամբ Սոթքի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում իրականացվել են վերականգնման աշխատանքներ, որոնք, սակայն, պատերազմի սկզբից անավարտ են մնացել: Քրիստոնեական գերեզմանատունը, որը կառուցվել է Սոթք 1 ամրոցի անկումից հետո, պեղումների արդյունքում ամրացվել է վերջինիս հողային ավերակների վրա, բայց տեղում կանգնած ոչ մի տապանաքար չգտանք: Միևնույն ժամանակ, 1960-ականներին, վիմագիր Սեդրակ Բարխուդարյանը տեսավ և լուսանկարեց գերեզմանատան վերջին խաչքարը, որը կանգնած էր քարքարոտ պատվանդանի վրա, հրապարակեց վերջինիս վիմագրությունը (Սոթք 1 ամրոցի վերջին կանգուն խաչքարը գերեզմանոցի վերածված առաջինը տպագրեց ազգագրագետը: ] Ավելի վաղ նույն ճակատագրին էին ենթարկվել նաեւ գերեզմանոցի որոշ խաչքարեր ու գերեզմանաքարեր, որոնք այժմ մասամբ են պահպանվել: 19-րդ դարում գյուղ այցելած տեղագրագետները կհրապարակեն այստեղ գտնված երեք խաչքարային վիմագրեր, որոնք այլևս հասանելի չեն: Նույն գերեզմանատանը են գտնվում նաև հայտնի քառախոր խաչաձեւ քանդակները, որոնցից մեկը խարխուլ վիճակում տեղափոխվել է Էջմիածին, իսկ մյուս երկուսը ավելի վաղ տեղափոխվել են Թբիլիսիի Կովկասի թանգարան: Ամփոփելով, կարելի է ասել, որ արշավախմբի հետազոտությունները Սոթքի հնագիտական ​​տեղանքներում նոր լույս են սփռում տարածաշրջանի պատմության և մշակույթի վրա, բացահայտում նոր փաստեր ՝ հիմք ապագա հետազոտությունների համար: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Մանուկյան Մ., Հայաստանի Հանրապետության մարզեր, քաղաքներ և գյուղեր, Երեւան, 2013, էջ 436-453: ֆինանսական ռեսուրսների կտրուկ նվազման պատճառով: Տե՛ս Հարությունյան Վ., Ազգային ավարտների հանրագումարը, Երեւան, 1999, էջ 25, 89: , Գրիգորյան Ա., Սոտքից նոր հայտնաբերված տապանաքարեր, «Էջմիածին», 2017. Ե., Էջ 121-134: Գրիգորյան Ա., Սոթքի շրջանի հնագույն միջնադարյան հուշարձաններ, Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ, 2, Հաբիթուս, Մարդաբանական-հնագիտական ​​ուսումնասիրություններ, 2, Երևան, 2017, էջ 249-263: , [5] Կորկոտյան.., Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունը վերջին դարում (1831-1931), Երեւան, 1932, աղյուսակ 110: [6] Կարապետյան Ս., Հայաստանի պատմական հուշարձանների վիճակը Հայաստանի հարեւան երկրներում, «Հանուն հայերի» շաբաթաթերթ, 23 ապրիլի, 2002 թ., Էջ 9-12: Պետրոսյան Հ., Մշակութային էթնոցիդը Արցախում (մշակութային ժառանգության շորթման մեխանիզմներ), Կաչար, 2010, 4 (47-58), էջ 137-149: Կիրակոսյան Լ., Մշակութային ցեղասպանություն (Արցախի ճարտարապետական ​​հուշարձանների օրինակով), Հայագիտության հարցեր, հանդես, 1, Երեւան, 2014, էջ 107-119: [7] Լալայան Ե., Ազգագրական հանդես, էջ. XIX, Թիֆլիս (Վրաստան), 1910, էջ 25-27: [8] Բարխուդարյան Ս., Հայ վիմագրության դիվան, պր. IV, Երեւան, 1973, էջ. 328333: [9] Հարությունյան Ա., Վաղարշապատ: Վանքեր և արձանագրություններ, Ս. Էջմիածին, 2016, էջ 114-115: Սաղումյան Ս., Վիմագրության մասունքներ, «Էջմիածին», 1994, Հ., Էջ 100-112: Կարապետյան Ս., Կովկասի թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երեւան, 2004, էջ 78-80: Գրիգորյան ԱվետիսՍՈՏՔԻ ՄԻIEՆՈՐԴԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ ԵՎ ՊԱՏՄԱԲԱՆ-CHարտարապետական ​​հիմնաբառեր. Սոթք, պեղումներ, միջնադարյան հուշարձաններ, բերդ, քրիստոնեական գերեզմանատուն, խաչքար: ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԸ. ։

Սոթքի տարածաշրջանում միջգիտակարգային արշավախմբի կողմից ի թիվս ավելի վաղ թվագրվող հնագիտական հուշարձանների՝ շարունակվում են իրականացվել նաև միջնադարյան հուշարձանների և պատմաճարտարապետական կոթողների ուսումնասիրություններ, որոնք ենթադրում են հուշարձանների չափագրում, նկարագրում, պեղումներ և հաշվառում։ Այդ հետազոտությունները նոր լույս են սփռում տարածաշրջանի պատմության և անցյալի մշակույթի վրա, ի հայտ բերում նոր փաստեր՝ հիմք դառնալով ապագա ուսումնասիրությունների համար։

ՏԵԽՆՈԳԵՆԻԿԱՅԻՆ ԱՆԴԱՄԱԿՈՒԹՅԱՆ Ա THEԴԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ՄԱՍԻՆ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ Քսաներորդ դարի վերջին համաշխարհային արդյունաբերական արտադրությունն աճեց 16 անգամ, նավթի սպառումը աճեց ավելի քան 100-ով, իսկ ալյումինը ՝ գրեթե 2000, պողպատը ՝ 25, էներգիան ՝ 11 անգամ: Երկրի ընդերքից օգտակար հանածոների արդյունահանումը տարեկան հասնում է 100 միլիարդ տոննայի: Արդյունաբերական արտադրության ծավալն աճում է, և ներկայիս հումքային ռեսուրսներն արդեն չորս անգամ գերազանցում են մարդկային քաղաքակրթության ողջ ժամանակահատվածում օգտագործված գումարը: Արդյունքում, անասելիորեն ավելացել է մարդածին վնասակար նյութերի մթնոլորտ, հող և ջուր թափանցող քանակությունը, որոնք հսկայական վտանգ են ներկայացնում բնական էկոհամակարգերի և մարդկանց համար: Օդը ներթափանցելով ՝ վնասակար նյութերը ժամանակի ընթացքում թափվում են հող կամ ջուր ՝ պինդ մասնիկներով կամ մթնոլորտային տեղումներով: Այս եղանակով հողի, ջրի և բուսականության աղտոտումը զգալիորեն ազդում է էկոհամակարգերի վրա: «Թթվային անձրևները» կործանարար ազդեցություն են ունենում ջրային ցամաքային էկոհամակարգերի վրա: Արդյունքում վերջիններս զրկված են իրենց մաքրելու և թունավոր նյութերը չեզոքացնելու հնարավորությունից: Աղտոտված օդի ազդեցությունը մարդու մարմնի վրա կարող է լինել ուղղակի: Այս դեպքում պինդ մասնիկները (թունավոր գազեր) ներշնչվում են շնչուղիների, թոքերի մեջ `առաջացնելով դրանց գրգռումը, թուլացնելով մարմնի դիմադրությունը օդակաթիլային վարակների նկատմամբ, ինչը կարող է հանգեցնել գրիպի և այլ հիվանդությունների բռնկումների: Վերականգնվող ռեսուրսների ոլորտում իրավիճակը հուսադրող չէ: Վարելահողերի ընդհանուր տարեկան կորուստը ներկայումս հասնում է 15 միլիոնի, մշակված հողերի մեծ մասը չի բավարարում պահանջվող քիմիական ցուցանիշները իրենց սանիտարահիգիենիկ նորմերով: Դժվար է ճշգրիտ գնահատել հողի քիմիական աղտոտման ազդեցությունը բնակչության առողջության վրա, բայց բնակավայրերի մոտ գտնվող վարելահողերի ոչ պատշաճ քիմիական մաքրում: Աղտոտումը ծայրաստիճան վտանգավոր է բնակչության առողջության համար: Անտառների տարեկան կորուստը հասնում է ավելի քան 20 միլիոն հեկտարի: Մթնոլորտային թթվածնի զանգվածը տարեկան 10 մլրդ տոննայով կրճատվում է: Ամեն տարի աշխարհում գետերի կայուն հոսքի մոտ 40% -ն է սպառվում: Այսպիսով, մարդկային հասարակության աճող տեխնիկական և էներգիայի սպառման աննախադեպ առաջընթացը առաջացրել է անասելի քանակությամբ հանքային և կենսաբանական ռեսուրսների օգտագործման անհրաժեշտություն: Արդյունքում, բնական միջավայրը ենթարկվում է հասարակության զարգացման համար անբարենպաստ հսկայական փոփոխությունների, որի արդյունքում ստեղծվել է համաշխարհային էկոլոգիական ճգնաժամի իրական սպառնալիք: Մեր մոլորակի բնական միջավայրի կտրուկ վատթարացումը սերտորեն կապված է տարբեր երկրներում տնտեսական և էկոլոգիական քաղաքականության մեջ թույլ տված սխալների, տեխնիկական զարգացման անբավարար մակարդակի, ինչպես նաև բնական միջավայրի վրա մարդածին ազդեցության անբավարար ուսումնասիրության հետ: ՀՀ-ում շրջակա միջավայրի աղավաղման գործընթացը `բնական ռեսուրսների ինտենսիվ շահագործման, մթնոլորտի, ջրի, ցամաքի, արդյունաբերական և տրանսպորտային միջոցների թափոնների աղտոտման դեպքում` զուգորդված դժվար լեռնային տեղանքով, ջրի սակավությամբ, ցածր հողային պայմաններով, բնակչության խտությամբ և տարբեր հիվանդություններ: , Մթնոլորտի գազային կազմը բնական միջավայրի մաքրության ամենակարևոր ցուցիչներից մեկն է, որից կախված է ոչ միայն մարդու, այլև կենսոլորտի բոլոր կենդանի համակարգերի գոյությունը: Մթնոլորտային աղտոտիչները կարող են պարունակել հանքային կամ օրգանական ծագման մասնիկներ ՝ ներառյալ բույսերի ծաղկափոշին, սպորը, միկրոօրգանիզմները և այլն: Հրաբխային ժայթքումների, քամիների ու փոթորիկների պատճառով դրանք բարձրանում են մեծ բարձունքներ ու վայր ընկնում ՝ զբաղեցնելով հսկայական հեռավորություններ: Հանքային փոշին, կախված իր աղբյուրից, ունի տարբեր քիմիական կազմ: Քամուց փչող ապարների ձևավորմամբ առաջացած հանքային փոշին պարունակում է մեծ քանակությամբ ալյումինե և երկաթի օքսիդներ, կալցիումի աղեր և այլն: Հրդեհների արդյունքում փայտի մասնիկները ներմուծվում են այդ խառնուրդների մեջ, ինչի արդյունքում օրգանական նյութեր առաջանում են թերսնուցումից: Դրանց մեջ կարող են լինել մուտագենային և քաղցկեղածին հատկություններով ֆենոլային միացություններ: Theծմբի, ազոտի, ածխածնի, ինչպես նաեւ քլորի օքսիդները թափանցում են մթնոլորտ: Ազոտով լուծվող միացությունները նույնպես ներառված են բույսերի սինթեզիչների մեջ: Անգամ փոքր քանակությամբ իխլորիդը կարող է նկատելի կործանարար ազդեցություն ունենալ վերին մթնոլորտում օզոնի մակարդակի վրա: Քաղցրահամ սպորների հասունացման ընթացքում, ինչպես նաև բարձրորակ բույսերի ծաղկման ժամանակ ցամաքային շերտում էապես աճում է սպորների և ծաղկափոշու պարունակությունը, որի արդյունքում բնակչության շրջանում նկատվում է ալերգենիկ հիվանդությունների զգալի աճ: Սա հատկապես նկատելի է այն մարդկանց շրջանում, ովքեր լքել են իրենց տները. տարածքում բուսականության և բնապատկերների նկարագրությունները զգալիորեն տարբերվում են դրանց էթնիկական տարածքներից: Վերջին տարիներին նման հիվանդությունների հաճախականությունն ու ծանրությունը բացատրվում է բնակչության իմունային համակարգի ընդհանուր թուլացմամբ, ինչը անքակտելիորեն կապված է բնական միջավայրի ընդհանուր աղտոտման ավելացման հետ: Մեր մոլորակի վրա մթնոլորտային խառնուրդների նշված բնական աղբյուրները միշտ էլ եղել են: Այնուամենայնիվ, բնական հավասարակշռությունը կարգավորող մեխանիզմների շնորհիվ դրանք էական ազդեցություն չեն ունեցել էկոլոգիական համակարգերի վրա: Մարդածին գործոնի ակտիվացման շնորհիվ շատ վտանգավոր խառնուրդների արտանետումներն այժմ զգալիորեն փոխվել են ՝ հարյուրավոր և նույնիսկ հազարավոր անգամներ գերազանցելով Երկրի որոշ մասերի ֆոնային մակարդակը: Այս խառնուրդները պարունակում են հսկայական քանակությամբ թունավոր նյութեր ՝ մեծ վտանգ ներկայացնելով ինչպես կենդանի համակարգերի, այնպես էլ մարդկանց համար: Մթնոլորտի տեխնածին աղտոտման հիմնական աղբյուրը էներգիայի այրումն է, որի արդյունքում առաջանում են հսկայական քանակությամբ ածխաթթու գազի մասնիկներ: Այրման պատճառով բարձր ջերմաստիճանում ազոտը օքսիդացնում է օդի ազոտը ՝ մեծացնելով այդ նյութերի պարունակությունը մթնոլորտում: Արդյունաբերական ձեռնարկությունները (տրանսպորտային միջոցները) մթնոլորտ են արտանետում քիմիական նյութեր, որոնք բնության մեջ ընդհանրապես գոյություն չունեին, և էվոլյուցիայի ընթացքում կենդանի օրգանիզմներում այդպիսի նյութերը չեզոքացնելու համար մեխանիզմ չի մշակվել: Մարդաբանորեն տարեկան 7 միլիարդ ածխաթթու գազ է արտանետվում մթնոլորտ, ինչը կազմում է կենսոլորտում շրջանառվող բնական ածխածնի երկօքսիդի ընդհանուր զանգվածի 2% -ը: Այնուամենայնիվ, այս քանակը դառնում է լրացուցիչ և բույսերի հետ կապված չէ: Արդյունքում, վերջին տասնամյակների ընթացքում մթնոլորտում տեղի է ունեցել ածխածնի երկօքսիդի կայուն աճ, ինչը մոլորակի վրա ստեղծել է «ջերմոցային էֆեկտ»: Շատ վառելիք պարունակում է մեծ քանակությամբ ծծումբ: Բարձր ջերմաստիճանի պայմաններում ծծումբը առաջացնում է օքսիդներ, որոնք այնուհետեւ վերածվում են թույլ ծծմբական ծծմբական թթուների: Դրանք, մթնոլորտում ազոտ-ազոտական ​​թթուների հետ խառնվելիս, առաջացնում են «թթվային անձրև», ինչը էապես վնասում է էկոհամակարգերին: Դրանք հատկապես վնասում են բույսերի կանաչ զանգվածը, նվազեցնում տանտիրոջ յուրացման կարողությունը և դիմադրությունը վիրուսային և սնկային հիվանդություններին: Նման անձրևները առաջացնում են մարդկանց շնչառական տրակտի և մաշկի գրգռում ՝ բացահայտելով ասթմատիկ երեւույթները: Metalsանր մետաղները, ներառյալ կապարը և սնդիկը, վտանգավոր են մարդու առողջության համար: Կապարը հիմնականում մթնոլորտ է թափանցում մետաղագործական գործարաններից, կուտակիչ ընկերություններից: Մեքենաներից կապարի մասնիկների մուտքը մթնոլորտ գնահատվում է տարեկան 4 հազար: տ Սնդիկի արտանետումները կատարվում են սնդիկի տեխնոլոգիա օգտագործող սնդիկ պարունակող սարքեր արտադրող ընկերություններից: Քիմիական արդյունաբերության զարգացումը, հատկապես օրգանական սինթեզի տեխնոլոգիաների լայն տարածումը, հանգեցրել է տարեկան 2-3 հազար նոր նյութերի որբանոցին, որոնք նախկինում բնության մեջ չեն եղել: Նրանցից ոմանք չեզոք են, բայց մեծ քանակությամբ խիստ թունավոր նյութեր, որոնց բնական քայքայման մեխանիզմները բացակայում են, դրանց քայքայումը և վնասազերծումը կարող է տևել հարյուրավոր տարիներ: Տեխնածին արտանետումները շատ բացասաբար են ազդում բնական բույսերի համակարգերի ագրոնոմիական համակարգերի վրա: Sulfծմբի երկօքսիդի ազդեցության տակ ոչնչացվում են բույսերի տանտերերի ֆոտոսինթետիկ հյուսվածքները: Այս պայմաններում գյուղատնտեսական մշակաբույսերը ենթարկվում են որակական և քանակական բնույթի բացասական փոփոխությունների: Ofծմբի կուտակումները հողի թթվայնացման վտանգ են ներկայացնում, ինչը էապես ազդում է բերքի բերքի վրա: Ֆտորի և քլորի միացությունները անհամեմատ թունավոր են բույսերի համար: Ֆտորի միացությունները կուտակվում են տանտերերի մեջ, ինչի արդյունքում բույսերը չորանում են: Քլորի միացությունների թունավոր ազդեցությունը բույսերի վրա արտահայտվում է հողի աղակալման պատճառով դրանց աճի նվազումով: Նման պայմաններում բերքի բերքը նվազում է 30-50% -ով: Ֆտորիդի ավելցուկը կամ պակասը բացասաբար է ազդում մարդու մարմնի վրա: Դրա անբավարար պարունակությունը նպաստում է ատամնափայտի լուծելիության բարձրացմանը և կարիեսի առաջացմանը: Տարբեր երկրներում, այդ թվում ՝ Հայաստանում, բնակչության մի մասը չի ստանում անհրաժեշտ քանակությամբ ֆտոր, ինչը բերում է ատամնաբուժական տարբեր հիվանդությունների: Ֆտորիդի պակասը կարող է հանգեցնել լուրջ համակարգային հիվանդությունների, ինչպիսիք են ֆտորոզը: Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը հաստատել է, որ խմելու ջրի մեջ ֆտորի երաշխավորված քանակը պետք է լինի 1,5 մգ / լ: Մարդկանց, հատկապես մկնդեղի շրջակա միջավայրի աղտոտման տեսանկյունից, ռադոն-դիօքսինները քաղցկեղածին վտանգ են ներկայացնում մասնագիտական ​​խմբերի համար `ասբեստ, բենզոլ, մանանեխ, վեցավալենտ քրոմ, վինիլքլորիդ, կադմիում Այլ նյութեր: Մկնդեղի քաղցկեղածին հատկությունները հաստատվել են Թայվանում ՝ խմելու ջրի մեջ այս նյութի մեծ պարունակության պատճառով: Շվեդացի հետազոտողները պարզել են ռադոնի քաղցկեղածին ռիսկը ընդհանուր բնակչության շրջանում, հատկապես թոքերի ուռուցքների զարգացման մեջ: Կենսոլորտային ռեսուրսների ուրբանիզացման և արդյունաբերական զարգացման տեմպերն այսօր գլոբալ են, ինչը հրամայական է համարում էկոլոգիականացնել մարդու տնտեսական գործունեությունը, արդյունաբերության և կենսոլորտի միջև օպտիմալ կապ հաստատելու անհրաժեշտությունը: Բնապահպանական էկոլոգիայի գիտական ​​և գործնական հիմքերի մշակումն ու իրականացումը էապես կմեղմացնեն այն կործանարար ազդեցությունը, որին ենթարկվում է կենսոլորտը մարդածին և տեխնածին ազդեցությունների միջոցով: ԳրականությունՄեդիկո Շահինյան ՏԵԽՆՈԳԵՆԻԿԱՅԻՆ ԱOLՏՈՏՄԱՆ Ա EԴԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՐԴՈՒ ԵՎ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ Հիմնաբառեր. Շրջակա միջավայր, տեխնածին աղտոտում, էկոլոգիական համակարգեր, քաղցկեղածիններ: ։

Հոդվածը վերաբերում է շրջակա միջավայրի տեխնոգեն աղտոտմանը ու դրա ազդեցությանը մարդու և էկոլոգիական համակարգերի վրա։ Խոսվում է մի կարևորագույն խնդրի մասին, այն է` մթնոլորտի, հողի, խմելու ջրի մաքրության պահպանումը, որի անհապաղ լուծումը անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր երկրի և ամբողջ մոլորակի էկոլոգիական վիճակը բարելավելու համար։ Ցավոք, այդ ուղղությամբ տարվող աշխատանքները դեռևս անբավարար են, և միջավայրի աղտոտման մակարդակը Երկրի վրա շարունակում է աճել։ Ինչքան արդյունավետ և արագ լուծվի այդ խնդիրը, այնքան մեծ կլինի ապագա սերունդների լիարժեք կյանքի հավանականությունը։

ՈՃՐԻ ԵՎ ՊԱՏԺԻ ՆԱՐԴՈՍՅԱՆ ԸՆԿԱԼՈՒՄԸ «ԱԴԱՄԱՄՈՒԹԻՆ» ԵՎ «ՀՈՊՈՊԸ» ՆՈՎԵԼՆԵՐՈՒՄՀայ գրականագիտության մեջ գրեթե անդրադարձ չի եղել ոճրի և պատժի նարդոսյան ընկալման խնդրին։ Թեման ուշարժան է, որովհետև Նար-Դոսը չի գնում ոճրիև պատժի հարաբերություն մեկնաբանման սովորական ճանապարհով։ Նար-Դոսը խորաթափանց գեղագետ-հոգեբան է։ Նա, ինչպես իրավացիորեն նկատում է գրականագետ Ա. Տերտերյանը, իր խուզարկու, սրատես աչքերով դիտում էկյանքը, ընկալում այն և կերտում է տիպեր1։ Նրա նովելների ոճի համար հատկանշական է կենսունակ օբյեկտիվիզմը, որը հեռու է նատուրալիստական պատկերմանմակերեսայնությունից։ Հեղինակն ընթերցողին ասում է կենսական մեծ ճշմարտություն՝ ելակետ ունենալով այն իրականությունը, որի ականատեսն է եղել։ Նար-Դոսը հետազոտող գրող է։ Նա անընդհատ դիտում է կյանքը, գտնում նրադրսևորումների ներքին կերպերը, և դրանք դարձնում ստեղծագործության նյութ։ Ճիշտ է նկատում ուսումնասիրող Ստ. Թոփչյանը, Նար-Դոսի հերոսները «հեռուեն միագիծ, սխեմատիկ սահմանումներից և չեն կարող միանշանակ չար կամ բարի,վատ կամ լավ, տգեղ կամ գեղեցիկ լինել»2։ Նույնը կարող ենք ասել ոճրի և պատժինարդոսյան ընկալման մասին։ Սա ոճրի և պատժի սովորական, իրավական մակարդակի ընկալում չէ։ Հոգեբան-գրողը հարցը դնում է այլ հարթության վրա։ Ըստէության գրողն ուղղակիորեն չի էլ դնում ոճրի և պատժի հարց, բայց դա ընկալելի էենթատեքստում։ Պիտի հասկանանք երկու կարևոր հարց` ո՞վ է ոճրագործը, ինչպիսի՞ն է պատիժը։ Գեղարվեստական ցնցող մի պատկեր է «Ադամամութին» նովելը։ Հեղինակը սոցիալական խնդիրների ճնշման արդյունքում մարդու դրսևորման կերպերն է փորձումբացահայտել։ Գրողը մի քանի դիպուկ վրձնահարվածով կերտում է այն սարսափելի պայմանների պատկերը, որի մեջ գոյատևում են նովելի հերոսները. «Այդ տուն կոչվածը մի բավական մեծ խրճիթ էր, որ երբեմն տիրոջ կթան կովերի համար գոմի տեղ էր ծառայում։ Պատերն այնքան խոնավ էին, որ քիչ էր մնում ջուր կաթեր։ Գետնից բավականբարձր գտնված մի հատիկ լուսամուտի չորս ապակիներից երկուսը կոտրված էին ևտեղը թղթեր էին կպցրած»3։ Քաղցը այս խղճուկ տնակում ապրող թշվառ ընտանիքիմշտական ուղեկիցն էր։ Ցուրտն էլ մյուս կողմից էր նեղում. «Աշնան և ձմռան ամիսներին քաղցն այնքնան զգալի չէր այդ աղքատ ընտանիքի համար, որքան՝ ցուրտը…» (էջ144)։ 1 Տե՛ս Տերտերյան Ա., Երկեր, Երևան, 1980, էջ 109։ 2 Նար-Դոս, Երկեր, առաջ.՝ Ստ. Թոփչյանի, հ. 1, Երևան, 1989, էջ 11։ 3 Նույն տեղում, էջ 107։ Հետայսու նովելների բնագրերից կատարվող մեջբերումները սույն գրքից են՝փակագծերում համապատասխան էջերի նշումով։ Հենց սկզբից ուվագծվում է Շուշանի՝ ընտանիքի մոր, կերպարը։ Երկունքի մեջ էրայդ փոքրամարմին, լղար կինը։ Հազիվ երեսուն տարեկան էր, բայց արդեն չորս զավակ ուներ, մեկն էլ շուտով լույս աշխարհ պիտի գար։ «Ո՞ւմ համար, ինչի՞ համար։ Ի՞նչօրումն էին արդեն եղածները, որ մեկն էլ պիտի ավելանար» (էջ 108)։ Ճարտասանական հարցերի այս շարքը, որ հեղինակը հնչեցնում է նովելի սկզբում, հետո՝ նովելիվերջին հատվածում, յուրովի պիտի հնչի արդեն հերոսուհու շուրթերից։ Գրողը նովելում քայլ առ քայլ բացում է նոր շերտեր՝ պատասխանելով «ի՞նչօրումն էին արդեն եղածները» հարցին։ Ավագ որդին՝ Սեդրակը, փախել էր տնից,չնայած փոքր հասակին՝ մի քանի անգամ բանտ նստել։ Իբրև խորագետ հոգեբան՝Նար-Դոսը հրաշալիորեն ընկալում և պատկերում է մյուս երեխաների կենսակերպը,նրանց հոգեբանության բնորոշ գծերը։ Ահա կծկվել են երկու փոքրիկները մի հնամաշյափնջու տակ. «Այդ յափնջին թուխս նստած հավի դեր էր կատարում, իսկ նրա տակցրտից պատսպարված երեխաները ճուտերի էին նման» (էջ 109)։ Եվ երբ քամուկատաղի հարվածներից դուռը սովորականից ավելի էր չխչխկում, նրանք անմիջապեսգլուխները հանում էին յափնջու տակից և այնպիսի հայացքով նայում դռանը, կարծեսմարդու էին սպասում։ Իսկ սպասում էին ավագ քրոջը՝ Սոնեին, ավելի ճիշտ՝ նրաբերած հացին։ Մանկան հոգեբանության այսպիսի խոր ընկալումը հզոր լիցքեր է տալիս նովելին։ Հետագա դրվագները (երեխաների ցնծությունը քրոջ բերած հացը տեսնելիս («Ցուրտը մոռացան նրանք, որովհետև հաց տեսան»), Սոնեի հպարտ երջանկությունը, որ հացի հետ նաև պանիր էր բերել, երեխաների անմեղ կռիվը հացի համար ևաննկատ հաշտությունը) ևս ասվածի ապացույցն են։ Այդուհանդերձ, նովելի գագաթնակետը վերջին հատվածն է։ Փոթորկալից գիշերվանից հետո՝ ադամամութին, Շուշանը սեփական ձեռքերով խեղդում է նորածին մանկանը՝ համոզված լինելով, որ նրա մեռնելը շատ ավելի մխիթարական է, քան ապրելը։ Սպանելով մեկին՝ փրկում է մյուս երեքին. «Ի՞նչ եմ անում… ի՞նչ եմ անում… քիչունե՞մ… քեզ ո՞նց պահեմ… քեզ ո՞նց պահեմ…» (էջ 116)։ Առաջին հայացքից թվում է՝ հեղինակը ոչինչ չի դատապարտում, սոսկ անտարբերձևով արձանագրում է եղելությունը, փորձում պահպանել կողմնակի դիտողի խոսքիսառն ու անտարբեր եղանակը։ Բայց արտաքին անտարբերության քողի տակ դժվարչէ նկատել թաքուն կերպով արտահայտված բողոքն ու վիշտը։ Ի վերջո, ենթատեքստում ընկալելի է ոճրի և պատժի խնդիրը։ Նար-Դոսը հրաշալի ծանոթ է եղել ռուս գրականությանը և, բնականաբար, Ֆ.Դոստոևսկու «Ոճիր և պատիժ»-ը որոշակի ազդեցություն պիտի ունենար նրա վրա1։ Բայց Նար-Դոսը խնդիրը մի փոքր այլ հարթության վրա է դնում։ Ըստ Ֆ. Դոստոևսկու՝ եթե կա ոճիր, ապա կա պատիժ, և ոչ մի նպատակ չի արդարացնում միջոցը։ Ընդորում` ոճրի և պատժի` Ֆ. Դոստոևսկու ընկալումը վերաբերում է թե՛ իրավական ևթե՛ բարոյական, հոգեբանական մակարդակներին։ Նար-Դոսի նովելում կա ոճիր, բայցչկա իրավական պատիժ։ Նարդոսյան պատժի ընկալումը միայն բարոյականի ոլորտում է։ Մայրը սպանել է սեփական զավակին. սա ոճիր է, որ հենց իր մեջ ընդգրկում էպատիժը։ Իրավական ոչ մի պատիժ չի կարող ավելի խիստ լինել։ Գրողը չի մտնում մանրամասների մեջ, հոգեբանական մեծ տեղաշարժեր չի նկարագրում, և սա բնական է։ Մեկ նովելի տարածքում Նար-Դոսը չէր կարող տեղավորելհոգեբանական այնպիսի մեծ տեղաշարժեր, ինչպիսին բերում է Ֆ. Դոստոևսկին իրվեպում։ Ընդ որում, եթե ուշադիր լինենք, կարող ենք նկատել, որ Ֆ. Դոստոևսկու վեպի սյուժեն հարուստ չէ դեպքերով։ Վեպի նյութը, ըստ էության, կարելի է մեկ պատմը1 Ուշագրավ է, որ «Աննա Սարոյան» վիպակում հիշատակվում է Ֆ. Դոստոևսկու անունը։ Տե՛ս ՆարԴոս, էջ 453-454։ վածքի շրջանակներում էլ սպառել։ Բայց գործողությունների փոխարեն՝ սյուժեն զարգանում է՝ հենվելով հոգեբանական վերլուծությունների և ինքնավերլուծություններիվրա։ Նար-Դոսի նովելում հերոսուհու ինքնավերլուծությունը սահմանափակվում էմիայն մեկ նախադասությամբ. «Ի՞նչ եմ անում… ի՞նչ եմ անում… քիչ ունե՞մ… քեզո՞նց պահեմ… քեզ ո՞նց պահեմ…» (էջ 116)։ Բայց դա էլ բավական է նրա հոգեկանդրամայի ողջ խորությունն ընկալելու համար։ Նար-Դոսը չի բացատրում, դա թողնումէ ընթերցողին։ Մի դիպուկ նախադասությունն ամբողջ ստեղծագործության բանալինէ դառնում, գաղափարաբանության էպիկենտրոնը։ Եվ այստեղ շահում է նովելը։ Ի վերջո, ո՞վ է մեղավորը, ո՞վ է ոճրագործը։ Շուշա՞նը։ Իսկ միգուցե կարի՞քը։ Այդամենակուլ, անկուշտ կարի՞քը։ Թերևս երկուսն էլ։ Բայց ավելի շատ մեղավոր է թույլմարդու տեսակը, չպայքարող, հանձնվող մարդու տեսակը։ Կյանքի թելադրած սոցիալական բախումներում մարդը կա՛մ կործանվում է, որովհետև անկամ է, կա՛մ կարողանում է հաղթահարել դրանք, որովհետև կամային է։ Ուշարժան է նովելի վերնագիրը։ Ոճրի ու պատժի կայացման ժամանակը նշողվերնագիրը՝ «Ադամամութին», կարծում ենք, հակադրությունը (օրվա ծնունդ-մանկանմահ) սրելու նպատակ ունի։ Հարկ ենք համարում նկատել, որ Նար-Դոսի այս նովելի վերջին հատվածը հակասական մեկնաբանությունների տեղիք է տվել։ Այսպես, ուսումնասիրող Գ. Հովսեփյանը գրում է. «Սակայն որքան կշահեր «Ադամամութին» պատմվածքը ռեալիստականկատարման տեսակետից, եթե արձակագիրը խուսափած լիներ վերջում հիվանդագինֆիզիոլոգիզմից, որն ակնհայտորեն նատուրալիստական պատկերման արտահայտություն է… Եվ, իրոք, գրվածքի վերջաբանը վատ տպավորություն է թողնում ընթերցողի վրա… Չէ՞ որ այդօրինակ ֆիզիոլոգիզմները, նատուրալիստական տարրերը չենկարող գրավել ընթերցողին։ Արդարությունը պահանջում է ասել, որ ամբողջպատմվածքի բովանդակությունը վերարտադրելիս հեղինակը ելել է կյանքի ճշմարտությունից, սակայն վերջում չի հասել ցանկացած արդյունքին, և դրանից տուժել էզգալիորեն ընդհանուր տպավորությունը»1։ Մենք համաձայն չենք այս դիտարկմանհետ և մեր աշխատանքում արդեն նշել ենք, որ նովելի գագաթնակետը հենց վերջինհատվածն է, որովհետև այստեղ է խտացված գրողի ասելիքը։ Սարսափելի ոճրի՝ հենցայդպիսի մանրամասն նկարագրության մեջ է թաքնված գրողի որոշակի վերաբերմունքը պատկերվող նյութի նկատմամբ։ Ընդ որում, չպետք է անտեսել, որ Նար-Դոսըայդ պատկերը կերտելիս մի հետաքրքիր ու, մեր կարծիքով, համոզիչ հնարանքի է դիմում. նորածնի սպանության տեսարանը ներկայացվում է ոչ թե հեղինակի, այլ մանկան՝ Սոնեի աչքերով։ Սա ինքնին ենթադրում է մանրամասների այդպիսի նկարագրություն։ Ինչ վերաբերում է նատուրալիստական պատկերներին, ապա կարող ենքասել, որ նատուրալիզմը երբեմն անհրաժեշտ է ռեալիզմի կայացման համար և այսնորավեպում խիստ արդարացված է։ Ոճրի և պատժի խնդիրը մի փոքր այլ է «Հոպոպը» նովելում։ Եթե նախորդ նովելում որոշակի էր սոցիալական հանգամանքների գործոնը, ապա այստեղ առաջնահերթ է դառնում մարդու՝ որպես ինքնատիպ բնավորության, հոգեբանական շերտերիբացահայտումը2։ Նովելի հենց սկզբից կերպավորվում է զինագործ Ասատուրը՝ «հնամաշ արխալուղով, կաշվե գոտկով, արբեցողությունից ուռած-կարմրած դեմքով մոտ քառասուն տարեկան մի մարդ, որ ամբողջ թաղում և բազարում հայտնի էր Հոպոպ մականունով»(էջ 78)։ Գրողը բացում է մականվան իմաստը, և այդքանը բավական է հերոսի էու1 Հովսեփյան Գ., Նար-Դոս, Երևան, 1961, էջ 177-178։ 2 Տե՛ս Սաֆարյան Վ., Գրողի և կերպարի անհատականությունը, Երևան, 2001, էջ 194-195։ թյունը հասկանալու համար. «Ամբողջ թաղը Հոպոպ մականունով էր կնքել զինագործԱսատուրին, ժողովրդական այն առածի հիման վրա, որ ասում է, թե «Հոպոպը ինքըհոտած էր, կարծում էր, թե բույնն է հոտած»։ Եվ իսկապես, շատ հոտած, այսինքնկռվարար մարդ էր զինագործ Ասատուրը» (էջ 81)։ Եթե սրան հավելենք նաև այն հանգամանքը, որ նրա առօրյա բառապաշարի զարդն էին կազմում հատընտիր հայհոյանքները, ապա պատկերը ամբողջական կդառնա։ Մշտական ծեծ ու տուրուդմբոց.ահա բնորոշը նրա կենցաղում։ Գրողը ուշադրություն է հրավիրում այն հանգամանքիվրա, որ Հոպոպը խիստ վախենում էր ոստիկանությունից և նույնիսկ մի քանի անգամպատժվել էր մեծ-մեծ մկներով լի նկուղում։ Փաստորեն առօրյա մանր մեղքերի համար նա ստանում էր համապատասխան պատիժ։ Մի ուրիշ տեսակի պատիժ էր նաևփողոցի երեխաների ու կանանց ծաղրը, որ սովորական երևույթ էր դարձել։ Բայցգրողը գնում է երևույթի խորքային բացահայտման։ Հասարակությունից օտարվածմարդը, իր միջավայրում նսեմանալով, պիտի գտներ մի տեղ, որտեղ կարողանարհաստատել իր տղամարդկությունը. այդ տեղը դառնում է ընտանիքը, և կնոջ գլխին էկոտրվում տղամարդու նսեմացումների բեռը։ Այստեղ, ինչպես նկատում է Վ. Սաֆարյանը, բացահայտվում է Հոպոպի՝ որպես թույլ մարդու, բնավորության տիպական գծերից մեկը՝ ինքնագովությունն ու հոխորտանքը1։ Ի վերջո, հերթական, ինչպես հեղինակը մի քանի անգամ շեշտում է, «սովորական» ծեծի տեսարանի ժամանակ տեղի է ունենում անսպասելին. կինը կոտրում է Հոպոպի հաջողությունն ապահովող (համենայն դեպս ինքը՝ Հոպոպը, այդպես էր կարծում) գավը, և «կարմիր գինին ներկեց գետինը լերդացած արյան սև գույնով» (էջ 58)։ Պատկերը տպավորիչ է, որովհետև մի տեսակ նախապատրաստում է հաջորդող ողբերգությանը. «Հոպոպը ցնցվեց և կանգ առավ հանկարծ։ Նրան թվաց, թե իրեն տվինգետնովը։ Աչքերը մթնեցին։ Էլ չիմանալով, թե ինչ է անում, արագորեն կռացավ, միմեծ քար վերցրեց գետնից և ծայրահեղ կատաղի թափով շպրտեց փախչող կնոջ հետևից» (էջ 86)։ Գրողն ավելորդ մանրամասների մեջ չի մտնում, նույնիսկ ուղղակիորենչի նշում՝ մահացավ կինը, թե ոչ։ Ընդամենը մեկ նախադասությամբ ավարտում է նովելը՝ մնացածը թողնելով ընթերցողի երևակայությանը. «Հռհռացող փողոցը հանկարծ լռեց և քարացավ» (էջ 86)։ Առկա է սարսափելի ոճիրը, պիտի լինի նաև պատիժը։ Չնայած հեղինակը չի խոսում, բայց ինքնին հասկանալի է, որ իրավական պատիժը կլինի։ Այլ է խնդիրը բարոյական պատժի դեպքում։ Ինչպես նախորդ նովելում, այստեղ ևս ոճիրն է իր մեջ ընդգրկում պատիժը։ Այսպիսով, «Ադամամութին» և «Հոպոպը» նովելներում Նար-Դոսը թեև ոչ ուղղակիորեն, այլ ենթատեքստում դնում է ոճրի և պատժի հարցը։ Բայց սա սովորական,իրավական մակարդակի ընկալում չէ։ Հոգեբան-գրողը հարցը դնում է ուրիշ հարթության վրա։ Ոճրի և պատժի նարդոսյան ընկալումը վերաբերում է բարոյական մակարդակին։ Երկու նովելներում էլ ստեղծվում է այնպիսի իրավիճակ, երբ ոճիրն իր մեջարդեն ընդգրկում է պատիժը։ Բառերի և նկարագրությունների մեջ գրողը ժլատ է, նա ավելի շատ բանալի-նախադասություններ է տալիս, որոնք իրականում շատ ավելի ընդգրկուն են, քան սովորական, երկարաշունչ նկարագրություններն ու վերլուծությունները։ Իսկ այդպիսի նախադասությունները գրողի զարմանալի դիտողունակության արդյունք են։ Այս և այլ հատկանիշների շնորհիվ վերոնշյալ նովելները անջինջ մնում են ընթերցողի հիշողության մեջ։ Իսկ դա նշանակում է, որ գրողը հասել է իր նպատակին։ 1 Տե՛ս Սաֆարյան Վ., էջ 195։ Սաթենիկ ԿարապետյանՈՃՐԻ ԵՎ ՊԱՏԺԻ ՆԱՐԴՈՍՅԱՆ ԸՆԿԱԼՈՒՄԸ «ԱԴԱՄԱՄՈՒԹԻՆ» ԵՎ «ՀՈՊՈՊԸ» ՆՈՎԵԼՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ նովել, ոճիր, ոճրագործ, պատիժ, իրավական մակարդակ, բարոյական մակարդակ, ենթատեքստ։

Մեր նպատակն է քննել ոճրի և պատժի դրսևորման կերպերը Նար-Դոսի «Ադամամութին» և «Հոպոպը» նովելներում։ Հայ գրականագիտության մեջ գրեթե անդրադարձ չի եղել այս խնդրին։ Ուսումնասիրելով նշված նովելները, ոճրի և պատժի նարդոսյան ընկալումը համեմատելով Ֆ. Դոստոևսկու՝ նույն խնդրի ընկալման հետ՝ եկել ենք այն եզրակացության, որ ՆարԴոսը ոչ թե ուղղակիորեն, այլ ենթատեքստում է դնում ոճրի և պատժի հարցը։ Բայց սա սովորական, իրավական մակարդակի ընկալում չէ։ Հոգեբան-գրողը հարցը դնում է ուրիշ հարթության վրա։ Ոճրի և պատժի նարդոսյան ընկալումը վերաբերում է բարոյական մակարդակին։ Փորձել ենք հասկանալ երկու կարևոր հարց. ո՞վ է ոճրագործը, ինչպիսի՞ն է պատիժը։ Երկու նովելներում էլ ստեղծվում է այնպիսի իրավիճակ, երբ ոճիրն իր մեջ արդեն ընդգրկում է պատիժը։

ԲՆԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ Խոցելիությունը Կլիմայի փոփոխության ենթատեքստում (Սևանի լճի ավազանի օրինակ) Այս գործընթացն առավել ցայտուն է արտահայտվում մերձարևադարձային «մերձարևադարձային» չոր, չոր կլիմա ունեցող երկրներում: Հայաստանը, գտնվելով մերձարևադարձային կլիմայական գոտու հյուսիսային մասում, ունենալով լեռնային ռելիեֆ, նույնպես զերծ չէ նշված գործընթացներից, որոնք շատ յուրահատուկ են մեր երկրին իրենց յուրահատուկ արտահայտությամբ և արտահայտվածությամբ: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ վերջին 70-80 տարիների ընթացքում ՀՀ տարածքում, Կլիմայի փոփոխության միջկառավարական հանձնաժողովի կողմից սահմանված բազային ժամանակահատվածի (1961-1990) միջինի համեմատ, նկատվել է օդի ջերմաստիճանի զգալի աճ դիտվել է `1.03 0 C, մթնոլորտային տեղումների նվազում` մոտ 10% [2]: Այս փոփոխություններն իրենց ուրույն ազդեցությունն են թողել ՀՀ տարածքի էկոհամակարգերի գրեթե բոլոր բաղադրիչների, մասնավորապես ՝ ջրային ռեսուրսների, հողերի դեգրադացիայի, կենսաբազմազանության և ընդհանրապես բնապատկերների վրա [1, 2, 5, 6, 7]: Աշխատանքի նպատակն է Սանաա լճի ավազանի օրինակով վերլուծել և գնահատել բնական էկոհամակարգերի հիդրոթերմային բաղադրիչների փոփոխությունների խոցելիությունը գլոբալ կլիմայի փոփոխության համատեքստում: Հոդվածում որպես ելակետային տվյալներ օգտագործվել են հիմնականում Արտակարգ իրավիճակների նախարարության «Հայպետհիդրոմետ» ծառայության 1950-2015 թվականների արխիվացված պաշտոնական տվյալները, ինչպես նաև կլիմա-հիդրոլոգիական ատլասներից վերցված տվյալները և այլ տեղեկություններ: Որպես էկոհամակարգի բաղադրիչներ, Սանաա լճի ավազանի համար նկատվել է խոցելիության մակարդակ, վերլուծվել են ջերմաստիճանը, մթնոլորտային տեղումները, գետերի ջրային ռեսուրսների փոփոխությունները և խոցելիությունը: Գլոբալ կլիմայի փոփոխությունը, որն առաջացել է գլոբալ միջին ջերմաստիճանի բարձրացման արդյունքում, չի կարող բացասաբար չանդրադառնալ ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ տարածաշրջանի առավել խոցելի էկոհամակարգերից մեկի ՝ Սանաա լճի ավազանի վրա, որը հայ ժողովրդի հիմնական նախապայմաններից մեկն է եղել: հազարավոր տարիներ Սանաա լիճը էկոլոգիական, տնտեսական, կլիմայական, հանգստի, առողջապահական, պատմական և մշակութային նշանակության էկոհամակարգ է: Դա ամբողջ տարածաշրջանում քաղցրահամ ջրերի միակ հսկայական ավազանն է: Լիճն իր ֆիզիկական, քիմիական, կենսաբանական ցուցիչներով համարվում է խմելու բարձրորակ բնական ջրամբար, այդ տեսանկյունից ՝ Հայաստանի Հանրապետության ռազմավարական նշանակության բնական ռեսուրս [3, 4]: Համաշխարհային կլիմայի փոփոխության դեպքում ենթադրվում է, որ Սանաա լճի էկոհամակարգը, ընդհանուր առմամբ, ենթակա չէ կլիմայի փոփոխության: Դրա անհատական ​​բաղադրիչները կսկսեն փոխվել տարբեր արագություններով, որի արդյունքում կարող է առաջանալ բոլորովին նոր էկոհամակարգ: Այժմ դիտարկենք Սանաա լճի էկոհամակարգի որոշ բաղադրիչների խոցելիության աստիճանը. Օդի ջերմաստիճանը, մթնոլորտային տեղումները, գետերի ջրային ռեսուրսների փոփոխությունները և խոցելիությունը: Վերլուծելով «Հայպետհիդրոմետ» -ի կողմից Սանա լճի ավազանի տարածքում 5 օդերևութաբանական կայաններում (Գավառ, Մարտունի, Մասրիկ, Շան, Շորժա) մթնոլորտային տեղումների դինամիկայի փոփոխությունը (Նկար 1), պարզ է դառնում, որ օ օդի ջերմաստիճանը և մթնոլորտային տեղումները հիմնականում աճել են վերջին 70 տարիների ընթացքում: Օդի ջերմաստիճան, 0C Մթնոլորտային տեղումներ, մմ Նկար 1. Սանա լճի ավազանի հիմնական օդերևութաբանական կայանների 1950-2015 թվականների միջին մթնոլորտային տեղումների օդի ջերմաստիճանի փոփոխության դինամիկա: Օդի ջերմաստիճանի փոփոխությունների դինամիկայի խոցելիությունը գնահատելիս պարզ է, որ բոլոր 5 օդերևութաբանական կայաններում նկատվում է օդի ջերմաստիճանի կայուն բարձրացում: Ամենաբարձր աճը նկատվել է Մարտունիում `0.7 ° C կամ 11.9%, իսկ ամենացածրը` Shorzha- ում `0.4 ° C կամ 6.1%: Կարելի է եզրակացնել, որ Սանա լճի ավազանում օդի ջերմաստիճանը 1950 թվականից ի վեր աճել է միջինը 0,58 ° C կամ 10,25% (Աղյուսակ 1): KayannerGavarMartuniMasrikSevanShorzhaMijineTrendi gtsihavasarumTarekanmijinJermastichanikhotseliutyunjermastichan Աղյուսակ 1. ermերմաստիկաների պանիլոպոխության լճի հավասարումների և խոտեսելիության լճի միջին տարեկան ավազանըՄինչև լճի ավազան միջին տարեկան մթնոլորտային դիտում, մթնոլորտային միջավայրում (Նկար 1): Միտման գծի հավասարումը Տարեկան միջնորդություն, տեղումների խոցելիություն, P, mmmmMP կայաններԳավառ Մարտունի MasrikShanShorzha Միջին աղյուսակ 2. Սանա լճի ավազանում միջին տարեկան մթնոլորտային տեղումների փոփոխության հավասարումներ և խոցելիություն Ավ Աճի ամենաբարձր արժեքը նկատվել է Սյան քաղաքում `136 մմ կամ 26.8%, իսկ ամենացածրը` Գավառում `26 մմ կամ 5.3%: Նվազման մի փոքր միտում է նկատվել միայն Շորժայում ՝ 6 մմ կամ 1,6%: Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ Սանա լճի ավազանում միջին տարեկան մթնոլորտային տեղումները 1950 թվականից ի վեր աճել են 50,4 մմ-ով կամ միջինը 10,02% -ով (Աղյուսակ 2): Եթե ​​համեմատենք օդի ջերմաստիճանի և մթնոլորտային տեղումների միջև կապը, կտեսնենք, որ Սանաա լճի ավազանում օդի ջերմաստիճանի բարձրացումը ուղեկցվում է մթնոլորտային տեղումների աճով, ինչը հակասում է Հայաստանի ընդհանուր իրավիճակին (մթնոլորտային տեղումների նվազում մոտ 10 %) գործոն, մասնավորապես, լճից ջրի գոլորշիացումը մեծացնելով: Որոշ փոփոխություններ են կրել նաև Սանաա լճի ավազանում գտնվող գետերի ջրային ռեսուրսները: Ավազանի համեմատաբար խոշոր գետերում (Արգիճի, Գավառագետ, Մասրիկ, Ձկնագետ, Կարճաղբյուր, Վարդենիս) կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ 1950-2015 թվականների ընթացքում գետերի մեծ մասը (Գավառագետ, Մասրիկ, Ձկնագետ, Կարճաղբյուր) ցույց է տալիս հոսքի աճի միտում ( Նկար 2): ) Գծապատկեր 2. Սանաա լճի ավազանում համեմատաբար խոշոր գետերի հոսքի փոփոխությունների դինամիկան 1950-2015 թվականներին: Գետի ավազանի հոսքի դինամիկայում փոփոխությունների խոցելիությունը գնահատելով ՝ պարզ է, որ ուսումնասիրված վեց գետերից չորսում նկատվում է ջրիմուռների հոսքի կայուն աճ (Աղյուսակ 3): Ամենաբարձր աճը նկատվել է Կարճաղբյուրում `0.21 մ 3 / վ կամ 19.44%, իսկ ամենացածրը` Ձկնագետում `0.03 մ 3 / վ կամ 2.75%: Գետերի հոսքի նվազման միտում է նկատվել Արգիճիում `0.20 մ 3 / վ կամ 3.69%, և Վարդենիսում` 0.19 մ 3 / վ կամ 12.02% գետերում: Եթե ​​համեմատենք Հայաստանի Հանրապետությունում գետերի հոսքի փոփոխությունների դինամիկայի հետ [6], ապա պետք է նշել, որ Սանա լճի ավազանի գետերի փոփոխությունների դինամիկայի խոցելիությունը համեմատաբար փոքր է, կարող է դրական ազդեցություն ունենալ: ավազանի էկոհամակարգի կայուն զարգացման վերաբերյալ: Գետ-ditaketTrendi gtsihavasarumMijintarekantsakhs, Q, մ 3 / vGeti tsakhsikhotseliutyun, մ 3 / vDzknaget-TsovagyughVardenisVardenikKarchaghbyurKarchaghbyurArgichi-VerinGetashenGavaragetNoratusMasrik-TsovakAghyusak 3. Սեւանա լճի ավազանը համեմատաբար խոշոր գետեր տարեկան mijinhoski փոփոխության հավասարումների եւ khotseliutyuneAyspisov, ամբողջական էկոհամակարգը, vorikensunak համար անհրաժեշտ կայուն զարգացման լճի ջրհավաք ավազանում Անհրաժեշտ է վերահսկել վերջինիս վրա ազդող բոլոր գործոնները և ճիշտ կառավարումը: Բարդ միջոցառումների իրականացման արդյունքում կստեղծվեն ավազանի կենսաբազմազանության պահպանման և կայուն օգտագործման արդյունավետ մեխանիզմներ, որոնք կապահովեն էկոհամակարգի և դրա բաղադրիչների բնականոն զարգացումը: Անհրաժեշտ է մշտապես բարձրացնել լճի մակարդակը կամ իրականացնել ներկայիս մակարդակի կայունացման միջոցառումներ: Առաջարկվող «հետագա գործողությունները» պետք է հետևեն առկա խոցելի էկոհամակարգի հավասարակշռությունը չխախտելու սկզբունքին և ուղղված լինեն կայուն «առողջ էկոհամակարգի» պահպանմանը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Դանիելյան Կ. Ուրիշներ, Սանա լճի էկոլոգիական իրավիճակի ինտեգրված գնահատում (GEO Սևանա լիճ), UNHCR / UNEPCom- ի համար, UNEP GRIDArendal, HrLusak, Երևան, 2011, էջ: 100 [2] Կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ երրորդ ազգային հաղորդագրություն, Երեւան, 2015, էջ: 191 թ. [3] Հայաստանի Հանրապետության օրենք Սանաա լճի էկոհամակարգի վերականգնման, պահպանման, վերարտադրության և օգտագործման միջոցառումների տարեկան և համալիր ծրագրերը հաստատելու մասին, 21.06.2014 թ. [4] «Սանաա լճի մասին» ՀՀ օրենք, 15.05.2001 թ. [5] Կենսաբանական բազմազանության մասին կոնվենցիա, Հինգերորդ ազգային զեկույց, Երեւան, 2014, էջ: 135 Էկոհամակարգեր (Սևանա լճի դեպքերի ուսումնասիրություն), գլուխ 29-ում: National Security and HumanMcCulley, NATO Science for Peace Security Series - C: Բնապահպանական անվտանգություն. Դանիելյան Եվա Բնական էկոհամակարգերի խոցելիությունը կլիմայի փոփոխության ենթատեքստում (Սևանի լճի ավազանի օրինակ) Հիմնաբառեր. Կլիմայի փոփոխություն, բնական էկոհամակարգ, Շանա: ։

Երկրագնդի վրա ընթացող կլիմայի գլոբալ փոփոխություններն իրենց ազդեցությունն են թողել շրջակա միջավայրի բոլոր բաղադրիչների, այդ թվում նաև բնական էկոհամակարգերի վրա։ Հայաստանը, գտնվելով չոր մերձարևադարձային կլիմայական գոտու հյուսիսային մասում և ունենալով լեռնային ռելիեֆ, նույնպես զերծ չի մնում նշված գործընթացներից։ Կլիմայի փոփոխության համատեքստում Սևանա լճի և նրա ավազանի օրինակով վերլուծվել և գնահատվել է բնական էկոհամակարգերի ջրաջերմային բաղադրիչի խոցելիությունը։

Հայկական բարեգործական ընդհանուր միության Կահիրեի մասնաճյուղի ֆինանսավորմամբ 2010թ. առայսօր լույս է տեսնում «Արեգ» պարբերականը, որը շարունակում է կատարել «Արեւ» օրաթերթի արաբերեն հավելվածի առաքելությունը։ «Արեգ» պարբերականը «Արեւ»ի արաբերեն հավելվածի նման ձգտել է ուշադրության կենտրոնում պահել եգիպտահայ հասարակական, քաղաքական նշանավոր գործիչների գործունեության լուսաբանումը եւ արաբախոս ընթերցողի շրջանում վառ պահել նրանց հիշատակը։ Եգիպտահայ համայնքը մշտապես կարեւոր դերակատարում է ունեցել Եգիպտոսի հասարակական-քաղաքական կյանքում։ Հայերը աչքի են ընկել մշակույթի եւ կրթության բնագավառում եւ կարեւոր օղակ 356ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ են հանդիսացել Եվրոպայի առաջադեմ գաղափարները, եվրոպական կրթական համակարգը, լեզուները Եգիպտոսում ներդնելու եւ ուսուցանելու գործում։ Արաբերեն պարբերականը նկատում է, որ եգիպտահայ համայնքի ներկայացուցիչները նախեւառաջ փայլուն տիրապետել են հայերենին եւ թուրքերենին։ Բազմաթիվ հայեր նաեւ արաբերենին են տիրապետել, ստեղծագործել են այդ լեզվով։ Թարգմանչական գործը Եգիպտոսում 18-րդ դարի վերջերին եւ 19-րդ դարի ընթացքում կազմակերպել են հիմնականում հայերը, որոնք տարբեր թարգմանություններ են կատարել անգլերենից, ֆրանսերենից եւ իտալերենից թուրքերեն, արաբերեն ու հայերեն։ Եգիպտահայ թարգմանիչներից «Արեգ» պարբերականը ներկայացնում է Պողոս Բեյ Յուսուֆյանի գործունեությունը, որը, 18-րդ դարի վերջերին աշխատելով որպես թարգմանիչ Իզմիրում Բրիտանիայի հյուպատոսարանում, 1798 թ. վերադառնում է Ալեքսանդրիա եւ մոտ 30 տարի անմնացորդ ծառայում Եգիպտոսի պետական կառավարման համակարգում Մուհամմադ Ալիի կառավարման տարիներին [1, No 42, 6-10 էջեր]։ Մուհամմադ Ալիի կառավարման շրջանում ձեւավորվեց Եգիպտոսի արտաքին գործերի նախարարությունը, որը սկզբնական շրջանում կոչվում էր առեւտրի եւ պետական հարցերի դիվան։ 19-րդ դարում այդ պաշտոնը գերազանցապես զբաղեցրել են Եգիպտոսի հայ համայնքի ներկայացուցիչները` Պողոս Բեյ Յուսուֆյանը (1837-1844), Արթին Չրաքյանը (1844-1850), Ստեփան Դեմիրճյանը (1853-1857), Նուբար Նուբարյանը (1866-1874, 1878-1879, 1884-1888), Տիգրան Աբրոյանը` փոխարտգործնախարար (1882-1891) [2, No 5, էջ 18]։ Այնուհանդերձ, հայերի ամենամեծ ներդրումը Եգիպտոսի տնտեսությունում առեւտրի ոլորտն է, որը մեծ ծաղկում ապրեց այդ շրջանում։ «Արեւ» օրաթերթի արաբերեն հավելվածը նշում է, որ բազմաթիվ հայերի Եգիպտոսում կոչում էին «առեւտրի գործակալներ», ուստի պատահական չէ, որ Մուհամմադ Ալիի օրոք առեւտրի նախարարի (վեզիրի) պաշտոնը զբաղեցրել են հայերը` Պողոս Բեյ Յուսուֆյանը (1826-1833 թթ.), Արթին Չրաքյանը (1833-1850 թթ.)։ Ամսագիրը մեծապես կարեւորում է Պողոս Բեյ Յուսուֆյանի դերը եգիպտական պետական համակարգում` ներկայացնելով վերջինիս որպես Մ. Ալիի մերձավոր շրջապատի անդամ [1, No 42, էջ 7]։ Պողոս Բեյ Յուսուֆյանը եղել է Մուհամմադ Ալիի գլխավոր թարգմանը, առաջին կարգի խորհրդականը։ Հայազգի պե357ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ տական գործիչն իր գործունեությամբ մեծապես նպաստեց Եգիպտոսում կարգ ու կանոնի ապահովմանը, տնտեսության աշխուժացմանը։ Պողոս Բեյ Յուսուֆյանը համոզված էր, որ Եգիպտոսի հարստության բանալին արտաքին աշխարհի հետ առեւտուրն էր, ուստի պետական հաշվեկշռի տակ ներառվեցին երկրի մաքսատներն ու հողագործական արտադրությունները, կազմակերպվեցին ներքին եւ արտաքին առեւտրի ցանցերը [4, էջ 73]։ Առեւտրին զարկ տալու համար Ստամբուլից եւ Զմյուռնայից Եգիպտոս հրավիրվեցին հայտնի առեւտրականներ, որոնք սերտ կապեր ունեին Արեւմուտքի առեւտրային ընկերությունների հետ։ 1824 թ. Պողոս Բեյ Յուսուֆյանը Հնդկաստանի Բենգալ քաղաքից լեղակենի աճեցնելու եւ ներկը զտելու մասնագիտություն ունեցող 40 հայ ընտանիքների հրավիրեց Եգիպտոս՝ լեղակատունկի մշակումը զարգացնելու համար [4, էջ 75]։ Հայազգի դիվանագետը լուրջ դերակատարում ունեցավ Պատերազմական դիվանի ստեղծման գործում, նրա խորհրդով բանակի շարքերը համալրվեցին տեղացիներով։ Պողոս Բեյ Յուսուֆյանի վարած արտաքին քաղաքականության շնորհիվ 1841 թ. օսմանյան սուլթանի հրամանագրով Մուհամմադ Ալիի գերդաստանին ժառանգական իրավունք շնորհվեց Եգիպտոսի կուսակալության կառավարման գործում։ Պողոս Բեյ Յուսուֆյանի բազմաբովանդակ գործունեության արդյունքում Եգիպտոսում բարելավվեց կրթական համակարգը. ստեղծվեց Հանրային կրթության գերագույն խորհուրդը, բացվեցին նախակրթարաններ, մասնագիտական վարժարաններ [1, No 42, 8-9 էջեր]։ Եգիպտահայ քաղաքական գործիչը մեծ ծառայություններ է մատուցել նաեւ եգիպտահայ համայնքին։ Մասնավորապես, նրա միջնորդությամբ մահվան եւ ժառանգության վերաբերյալ հարցերի տնօրինումը շնորհվեց Առաջնորդարանին [4, էջ 80]։ Եգիպտահայ նշանավոր գործիչ Նուբար Նուբարյանն իր հուշերում նշում է, որ Պողոս Բեյ Յուսուֆյանը Մուհամմադ Ալիի ամենահավատարիմ մարդկանցից է եղել, ում հետ առաջին անգամ հանդիպել է 1810–ական թվականներին Ալեքսանդրիայում իր հայրիկի, որը Մուհամմադ Ալիի ներկայացուցիչն էր Փարիզում, հուղարկավորության ժամանակ։ Պողոս Բեյ Յուսուֆյանն այնքան կարեւոր անձ է եղել Մուհամմադ Ալիի համար, որ վերջինս, երբ տեղեկանում է, որ 1844 թ. Պողոս Բեյ Յուսուֆյանին հուղարկավորել են առանց զինվորական ծի358ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ սակարգի, նկատողություն է անում Ալեքսանդրիայի կառավարչին` պահանջելով դիակը հանել գերեզմանից ու հուղարկավորել զինվորական ծիսակարգով [2, No 32, 10-11 էջեր]։ Բացի տնտեսական ոլորտում գրանցած հաջողություններից՝ հայերը նաեւ մեծ ներդրում ունեցան Եգիպտոսի կրթական համակարգի բարելավման գործում։ 1826 թ. Եվրոպա ուսման նպատակով ուղարկված եգիպտական խմբում ընդգրկված էին նաեւ 4 հայեր` Արթին ու Խոսրով Չրաքյանները, Ստեփան Դեմիրճյանն ու Հովսեփ Բաշյանը։ Ուսումն ավարտելուց հետո Ստեփան Դեմիրճյանը ղեկավարել է Փարիզի եգիպտական ռազմական դպրոցը, իսկ Արթին Չրաքյանը Յուսուֆ Հեքեքյանի հետ միասին կարեւոր դերակատարում է ունեցել Եգիպտոսի ինժիներական դպրոցի ստեղծման գործում։ Եգիպտահայերը բազմաթիվ ղեկավար պաշտոններ են զբաղեցրել Եգիպտոսի կրթական տարբեր հանձնաժողովներում, կրթական ծրագրերում [2, No 123, 4-5 էջեր]։ Խոսելով Եգիպտոսի կրթական համակարգի զարգացման մասին` «Արեգ» պարբերականը մեծապես արժեւորում է Արթին Չրաքյանի (Յակուբ Արթին) դերը 19-րդ դարի վերջին քառորդում կրթության զարգացման գործում։ Արթին Չրաքյանը, զբաղեցնելով Եգիպտոսի կրթության նախարարի պաշտոնը 18851906 թթ., մեծապես նպաստել է Եգիպտոսում կրթական համակարգի բարելավմանը։ Արթին Չրաքյանը, տիրապետելով տարբեր օտար լեզուների եւ ուսումնասիրելով օտար երկրների կրթական համակարգերը, 19-րդ դարի վերջերին հեղինակել է կրթական համակարգի բարելավման վերաբերյալ մի քանի աշխատություններ։ Անձնվեր ծառայությամբ աչքի ընկած եգիպտահայ պետական գործիչների շարքում առանձնահատուկ տեղ ունի Յակուբ Արթին փաշան, որը Եգիպտոսի կրթական համակարգում կատարած բարեփոխումների համար արժանացել է «Ալ-Ուսթազ ալ-Քաբիռ» (մեծ վարպետ) անվանը։ Յակուբ Արթին փաշան ծնվել է 1842 թ.։ Եգիպտոսում նախնական կրթություն ստանալուց հետո ուսումը շարունակում է Կ. Պոլսում, այնուհետեւ մեկնում է Փարիզ, ուր մասնագիտանում է իրավունքի ոլորտում։ Յակուբ Արթինը Եվրոպայում ուսանելու տարիներին սովորում է տարբեր լեզուներ`անգլերեն, ֆրանսերեն, իտալերեն, թուրքերեն եւ հին հունարեն։ 1870 թ. սկսած հայազգի գործիչը տարբեր պաշտոններ է զբաղեցրել Եգիպտոսի պետական կառավարման ա359ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ պարատում. մասնավորապես կրթության եւ ֆինանսական ոլորտում զբաղեցրել է տարբեր պաշտոններ։ 1880 թ. նշանակվել է վիճակագրության հանձնաժողովի անդամ, այնուհետեւ պետական ծառայությունների հանձնաժողովի անդամ, Ալեքսանդրիայի մաքսատան հատուկ ուսումնասիրությունների հանձնաժողովի անդամ, իսկ 1882 թ. Յակուբ Արթինը նշանակվեց արաբական հուշարձանների պահպանման հանձնաժողովի անդամ [1, No 54, էջ 22]։ Բացի այդ` Յակուբ Արթին տարբեր պաշտոններ է զբաղեցրել Եգիպտոսի երկաթուղային կայարանի գլխավոր հանձնաժողովում, գլխավորել է եգիպտական պատվիրակությունը Վիեննայում տեղի ունեցած Արեւելագետների 8րդ համագումարում, տարբեր համալսարանների խորհուրդների, Պողոս Նուբար փաշայի գլխավորած Ազգային պատվիրակության անդամ է եղել [3, էջ 117]։ Յակուբ Արթինը 1913 թ. Կահիրեի ջրային տնտեսության տնօրեն է նշանակվել, իսկ 1916 թ.` Եգիպտոսի կառավարության լիազոր ներկայացուցիչ Սուեզի ջրանցքի ջրային միջազգային ընկերություններում [1, No 54, էջ 23]։ Մուհամմադ Ալիի հաջորդներ Աբբաս եւ Սայիդ փաշաների կառավարման տարիներին Եգիպտոսում հանրային կրթության բազմաթիվ հաստատություններ փակվեցին, կրթական գործն անտարբերության մատնվեց։ Խդիվ Իսմայիլի օրոք միայն քայլեր ձեռնարկվեցին կրթական համակարգում արմատական փոփոխություններ կատարելու ուղղությամբ։ Այդ նպատակի իրագործման գործում անգնահատելի ներդրում ունեցավ Յակուբ Արթին փաշան։ Յակուբ Արթինն իր գործունեության ընթացքում ամենաբարձր աստիճանի հասել է 1886 թ., երբ նշանակվեց Եգիպտոսի կթության վաքիլ (նախարար) [2, No 54, 22-23 էջեր]։ Այդ պաշտոնը զբաղեցրած 20 տարիների ընթացքում Յակուբ Արթինը մի շարք բարեփոխումներ իրականացրեց կրթության ոլորտում։ Մասնավորապես, Եգիպտոսում կազմավորվեց նախնական, միջնակարգ եւ բարձրագույն կրթական համակարգեր, ստեղծվեցին մասնագիտական վերապատրաստման դպրոցներ։ Քաղաքներում եւ գյուղերում բացվող կրթական նոր օջախների համար ուսուցիչներ ապահովելու համար հայազգի պետական գործիչը հիմնադրեց Կահիրեի պետական ուսուցչանոցը [4, էջ 112]։ Յակուբ Արթինի ղեկավարման տարիներին հատուկ ուշադրություն հատկացվեց դպրոցներում օտար լեզուների ուսուցմանը։ Արաբերեն պարբերականը նկատում է, 360ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ որ Յակուբ Արթինի ջանքերով ստեղծվեցին աղջիկների համար նախատեսված դպրոցներ, ինչպես նաեւ մեծ աշխատանք կատարվեց դասախոսների, ուսուցիչների սոցիալ-տնտեսական պայմանները բարելավելու ուղղությամբ [1, No 54, 24-25 էջեր]։ Յակուբ Արթինը պետական պաշտոններ զբաղեցնելուց բացի նշանավոր հետազոտող է եղել եւ Եգիպտոսի տնտեսության վերաբերյալ ֆրանսերենով բազմաթիվ աշխատանքներ է հեղինակել։ Մասնագիտական ուսումնասիրություններից բացի Յակուբ Արթինը հավաքել եւ Ֆրանսիայում տպագրել է ազգային ասույթների ժողովածուն` «Նեղոսի հովտի ազգային ասույթները»։ Յակուբ Արթինի` եգիպտացի ժողովրդի ապրելակերպն ու մտածելակերպն արտահայտող ասույթներն առայսօր արդիական են եգիպտական հասարակության շրջանում։ Հայազգի հասարակականքաղաքական գործիչը «Գիտական հանդես» ամսագրում 1883-1909 թթ. ֆրանսերենով բազմաթիվ հոդվածներ է գրել եգիպտահայ համայնքի մշակութային կյանքի, պատմության, Պողոս Նուբար փաշայի, Պողոս Յուսուֆյանի եւ հոր` Արթին Չրաքյանի մասին [1, No 63, 15-18 էջեր]։ Յակուբ Արթինը նաեւ առաջիններից էր, որ առաջ քաշեց Եգիպտոսում համալսարան ստեղծելու գաղափարը [2, No 123, էջ 22]։ Իր ազգանվեր գործունեության ընթացքում Եգիպտոսի կառավարիչների կողմից պարգեւատրվել է բազմաթիվ տիտղոսներով եւ պարգեւներով [1, No 54, 20-25 էջեր]։ Յակուբ Արթինն անգնահատելի ծառայություն է մատուցել հայ կաթոլիկ եկեղեցուն։ Պատկան մարմմինների մոտ կատարած բարեխոսության շնորհիվ 1905 թ. նոյեմբերի 18-ին Եգիպտոսի հայ կաթոլիկ համայնքը իրավունք ստացավ ունենալ իր ներքին կանոնագիրքը [4, էջ 114]։ Հայազգի գործիչը կարեւոր դեր է կատարել եգիպտահայության կրթամշակութային կյանքի աշխուժացման գործում` զորավիգ կանգնելով համայնքի կողքին` օրեցօր աճող հայ համայնքի կարիքները հոգալու գործում։ 1897 թ. Յակոբ Արթինի ջանքերով բացվեց Անարատ Հղության Քույրերի դպրոցը` 1894-1896 թթ. համիդյան կոտորածների հետեւանքով Եգիպտոս գաղթած հայ որբուհիներին ապաստանելու եւ դաստիարակելու համար։ Բացի այդ` նրա ջանքերով հիմնադրվեց Եղիայեան ուսանողական հիմնադրամը` որբ եւ չքավոր հայ ուսանողների բարձրագույն կրթության ծախսերը Եգիպտոսում կամ Եվրոպայում հոգալու համար պայմանով, որ ուսման ավարտից հետո 361ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ աշխատանքային գործունեություն ծավալեն երկրի ազգային հաստատություններում [4, էջ 115]։ Յակուբ Արթինն ակտիվ մասնակցություն է ունեցել նաեւ Պորտ Սայիդի հայ գաղթականների վրանաքաղաքի ստեղծման գործում։ Յակոբ Արթինի եւ նրա նմանների օրինակին հետեւելով` եգիպտահայությունը ոչ միայն սիրով ընդունեց բոլոր հայ գաղթականներին, այլեւ բազմակողմանի օգնություն կազմակերպեց եւ նպաստեց հայ գաղթականների արագ ինտեգրմանը Եգիպտոսի հասարակությունում։

«Արեգ» պարբերականը 2010-2015 թթ. լույս տեսած համարներում 19-րդ դարի եգիպտահայ պետական գործիչներից առանձնացնում եւ արժեւորում է Պողոս Բեյ Յուսուֆյանի ու Յակուբ Արթինի գործունեությունն ու ներդրումը Եգիպտոսի կառավարման պետական համակարգում, երկրի հասարակական-քաղաքական կյանքի աշխուժացման գործում։ Եգիպտահայ վերոնշյալ գործիչները բազմաթիվ ղեկավար պաշտոններ են զբաղեցրել Եգիպտոսի կրթական տարբեր հանձնաժողովներում, կրթական ծրագրերում, ինչպես նաեւ մեծ դեր են կատարել տարբեր ոլորտների գրքերի թարգմանության գործում՝ եվրոպական լեզուներից թուրքերեն ու արաբերեն, եւ հակառակը։ Բացի այդ` Պողոս Բեյ Յուսուֆյանն ու Յակուբ Արթինը մեծ դերակատարում են ունեցել եգիպտահայ համայնքի կրթամշակութային կյանքի աշխուժացման գործում եւ սոցալիական ու բարոյահոգեբանական մեծ աջակցություն են ցուցաբերել Եգիպտոս գաղթած արեւմտահայ գաղթականներին։

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ ՔԵՄԱԼԱԿԱՆ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԸՆԿԱԼՈՒՄՆԵՐՈՒՄ 1920 Թ. ՄԱՅԻՍ-ԴԵԿՏԵՄԲԵՐՆ ԸՆԴԳՐԿՈՂ ԺԱՄԱՆԱԿԱՀԱՏՎԱԾՈՒՄԱռաջին համաշխարհային պատերազմում կրած պարտությունը և դրա հետևանքով առաջացածԹուրքիայի մասնատման իրական վտանգն առաջացրին վերջինիս հակադիր շարժում` Միլլի շարժումը։ Այն պարզապես ազգային շարժում էր, որ չի հետապնդել հեղափոխական նպատակներ և ձգտում էրվերականգնել Թուրքիան, պայքար մղել նրա բաժանման դեմ, վերահաստատել նրա գերիշխանությունն այն սահմաններում, ուր հնարավոր էր։ Այդ պայքարն իր սուր ծայրով պետք է ուղղվեր Հայաստանի դեմ, որը ջանում էր վերադարձնել իր պատմական հայրենիքը։ Ազգայնամոլական շարժումը գլխավորում էր նախկին երիտթուրքական ակտիվ գործիչ Մուստաֆա Քեմալը։ Սան Ռեմոյի կոնֆերանսից հետո համոզվելով, որ Անտանտի երկրները պատրաստվում ենՀայաստանի Հանրապետությանը տրամադրել զգալի տարածքներ, Քեմալը վճռականապես որոշեցառարկայական դարձնել քեմալա-բոլշևիկյան համագործակցությունը և Ռուսաստանին հրավիրելԱնդրկովկաս։ Այսպիսով Քեմալը փորձում էր ստեղծել հակակշիռ Անտանտին, որի արդյունքում,զբաղեցնելով լարախաղացի դիրքեր, խուսափել կորուստներից և, դեռ ավելին, ունենալ նոր ձեռքբերումներ։ 1920 թ. ապրիլի 26-ին Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովն ընդունեց իր առաջին արտաքին քաղաքական ակտը` Լենինին ուղղված նամակ-դիմումը, որը Քեմալի ստորագրությամբ ուղարկվեց ՌԽՖՍՀկառավարությանը։ Դրանով առաջարկվում էր համատեղ պայքար մղել օտարերկրյա իմպերիալիստների դեմ։ Այդ գործում Քեմալն իր վրա էր վերցնում պայքարը Հայաստանի Հանրապետության դեմ,իսկ Վրաստանի դեմ կռիվը թողնվում էր Խորհրդային Ռուսաստանին։ Նշվում էր նաև, որ Թուրքիանկանի ամեն ինչ, որպեսզի համոզի Ադրբեջանին, որ ընդունի խորհրդային կարգեր։ Թուրքիան խնդրումէր «որպես առաջին օգնություն» իրեն տրամադրել 5 մլն թուրքական լիրայի արժեքով ոսկի, զենք ևզինամթերք։ Հայաստանին վերաբերում էր նաև այն հատվածը, որտեղ նշվում էր, որ Ազգային մեծժողովն ընդունում է որոշում, որով թուրքական Հայաստանին, Քրդստանին, Լազիստանին, Բաթումիմարզին, Արևելյան Թրակիային և թուրք-արաբական խառը բնակչությամբ տարածքներին տրվում էսեփական ճակատագիրը որոշելու իրավունք1։ Ապրիլի 30-ին Մուստաֆա Քեմալը հատուկ ծանուցումով Անտանտի երկրների կառավարություններին հայտնեց, որ իրենք չեն ճանաչի ու չեն ընդունի և ոչմի համաձայնագիր, որը նպատակ կունենա թուրքական տարածքների հաշվին Հայաստան ստեղծել2։ Ապրիլի 28-ին խորհրդայնանում է մուսավաթական Ադրբեջանը։ Թվում է, թե գործում են վերըհիշատակված նամակի կետերը, իրականում հարկավոր է նշել, որ նամակը Մոսկվա է հասել միայնհունիսի 1-ին, ուստի, չէր կարող կատարվածը որևէ աղերս ունենալ դրա հետ։ Սակայն Ադրբեջանիխորհրդայնացումը ևս մեկ վկայություն է, որ համընկնում էին թուրք-բոլշևիկյան շահերը։ Չնայած Թուրքիայի հետ համագործակցության շահեր ունենալուն, Խորհրդային Ռուսաստանիկառավարությունն ամբողջությամբ չհամաձայնեց իրեն հասցեագրված նամակի պայմաններին, որնարտացոլվում է 1920 թ. հունիսի 3-ին Չիչերինի գրած պատասխան նամակում։ Հայաստանի դեմ պատերազմ սկսելու՝ Թուրքիայի առաջարկության մասին Չիչերինը գրում է. «Սովետական կառավարությունը հույս ունի, որ դիվանագիտական բանակցություններն Ազգային մեծ ժողովին թույլ կտան միկողմից Թուրքիայի և մյուս կողմից Հայաստանի ու Պարսկաստանի միջև հաստատել այնպիսի ճշտորոշսահմանագծեր, որպիսիք պահանջում են արդարությունը և ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը»3։ 1 Սիմոնյան Հ., Թուրք-հայկական հարաբերությունների պատմությունից, Երևան, 1991, էջ 369։ 2 Զոհրաբյան Է., Սովետական Ռուսաստանը և հայ-թուրքական հարաբերությունները, Երևան, 1979, էջ 16։ 3 Կիրակոսյան Ջ. (խմբ.), Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում, վավերագիր 248, Երևան, 1972, էջ 448։ Ինչպես տեսնում ենք, որպես խնդիրների կարգավորման հիմք Խորհրդային Ռուսաստանն ընդունում է խաղաղ բանակցային գործընթացը և առաջարկում է իր պատրաստակամությունը, շահագրգըռված կողմերի հրավերով, ստանձնելու միջնորդի պարտականությունները։ Ինչ վերաբերվում է Ազգային մեծ ժողովի այն որոշմանը, որ խառը բնակչությամբ տարածքներինտրվում է սեփական ճակատագիրը որոշելու իրավունք, խորհրդային կողմը մեկնաբանում է հետևյալկերպ. «Սովետական կառավարությունը, բնականաբար, այդ որոշումը հասկանում է այնպես, որ նշվածվայրերում անց է կացվելու ազատ հանրաքվե այն գաղթականների և վտարանդիների մասնակցությամբ, որոնք անցյալում իրենց հայրենիքը հարկադրված են եղել թողնել իրենցից անկախ պատճառներով, և որոնք պետք է վերադարձվեն հայրենիք»1։ Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարության կողմից առաջ է քաշվում սահմանային վեճերը լուծելու ազգագրական սկզբունքը, որը պիտի հենվեր մինչև 1914 թ. գոյություն ունեցող ազգային պատկանելության նկարագրի հիման վրա։ Այսինքն` մահմեդական գերակշռող բնակչություն ունեցող հողերըպետք է անցնեին Թուրքիային, իսկ մեծամասամբ հայերով բնակեցված հողերը պետք է անցնեին Հայաստանին։ Փաստորեն, եթե գործեր այս սխեման, ապա Հայաստանին կարող էին անցնել Վանի ևԲիթլիսի վիլայեթները (մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը հայերը մեծամասնություն էինկազմում միայն այս 2 վիլայեթներում)։ Այս ընթացքում Թուրքիան ակտիվորեն զբաղված էր նաև իր ռազմական հիմնական ուժերը Հայաստանի դեմ կենտրոնացնելու գործով։ Թուրքական Արևելյան բանակի հրամանատար է նշանակվումՔյազիմ Կարաբեքիր փաշան, որն աչքի էր ընկել իր պանթուրքական հայացքներով և 1914-1918 թթ.հայերի նկատմամբ կիրառած գազանային արարքներով։ Արդեն 1920թ. ապրիլին Կարաբեքիրըհեռագրեց Անկարա` Քեմալին. «Առաջիկա օրերին ես կկարողանամ տեղեկացնել այն մասին, որ Հայաստանը ջնջված է աշխարհի քարտեզից»2։ Տեսնում ենք, որ նախատեսվում էր Հայաստանը գրավել ընդամենն օրերի ընթացքում։ 1920 թ. գարնանը քեմալականները Հայաստանի սահմանների վրա կենտրոնացրել էին 22 հազարանոց մի բանակ` 69 թնդանոթով և 200 գնդացրով։ Այդ բանակը պատրաստ էր ներխուժել Հայաստան3։ Թուրքական ուժերի թվաքանակն ավելի մեծացավ ամռանը, երբ Հայաստանի սահմանին կենտրոնացված էր 50 հազարանոց բանակ։ Սա այն դեպքում, երբ հունիս-օգոստոսին Թրակիայի և Անատոլիայի խորքերը շարժվող 60 հազարանոց հունական բանակի դեմ նրանք դուրս էին բերել 15 հզ.զորք4։ Սա վկայում է, որ քեմալականների համար հիմնականն Արևելյան ռազմաճակատն էր։ Ինչպես տեսնում ենք, թուրքական բանակը կազմ-պատրաստ էր, իսկ Քյազիմ Կարաբեքիրն էլհրամանի էր սպասում Հայաստանի դեմ ռազմական գործողություններ սկսելու համար։ 1914 թ. օգոստոսի 14-ին Ազգային մեծ ժողովի նիստում Քեմալ փաշան հայտնում է, որ Արևելյան բանակին հրամայված էր հունիսի 6-ին պատրաստվելու ռազմական գործողությունների սկսմանը, որի նպատակը պետքէ լիներ գրավել Սարիղամիշի և Սողանլուի կիրճերը, իրենց տիրապետությունը հաստատել Բրեստ-Լիտովսկի և Բաթումի պայմանագրերով իրենց անցած տարածքների վրա և այդպիսով կանխել Հայաստանի հնարավոր հարձակումը Կարինի (Էրզրումի) վրա5։ Հարց է առաջանում. ինչո՞ւ չկայացավ թուրքական արշավանքը։ Ինչպես ցույց են տալիս փաստերը, դա պայմանավորված էր Խորհրդային Ռուսաստանի բռնած դիրքով (այս մասին խոստովանում էնաև Մուստաֆա Քեմալը)։ Նախ տեսանք, որ հունիսի 3-ի նամակում Չիչերինը դեմ է արտահայտվումցանկացած ռազմական գործողության։ 1920 թ. հունիսի 4-ին Մոսկվայում գտնվող Խալիլ փաշանՉիչերինի և Կարախանի հետ վարած բանակցություններից հետո Մուստաֆա Քեմալին հաղորդում է.«Մեզ տեղեկացրին, որ անհրաժեշտ է հրաժարվել Հայաստանի դեմ ուղղված գործողություններից»6։ Քեմալը պատճառների մասին գրում է հետևյալը. «Կարին հասնող մի ռուս գործակալ տեսակցութիւնունեցաւ մեր պատվիրակութեան հետ։ Այդ տեսակցութիւնից անմիջապէս հետոյ ստիպուած եղանք արգիլել մեր յարձակողականները»7։ Այս ամենից կարող ենք եզրակացնել, որ Խորհրդային Ռուսաստաննուներ կարևոր դերակատարություն հայ-թուրքական հարաբերությունների հետագա կարգավորմանխնդրում, ուստի, հարկավոր էր գտնել եզրեր նրա հետ հարաբերությունները կարգավորելու-բարեկամացնելու համար։ 1 Կիրակոսյան Ջ. (խմբ.), էջ 448։ 2 Սիմոնյան Հ., էջ 369։ 3 Զոհրաբյան Է., էջ 36։ 4 Սիմոնյան Հ., էջ 380։ 5 Մսըրլեան Զ., Երեք դաշնագրեր, ՊԷյրութ, 1979, էջ 40։ 6 Սիմոնյան Հ., էջ 374։ 7 Մսըրլեան Զ., էջ 40։ 1920 թ. հուլիսի 4-ին Մոսկվայում ստացվում է Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի արտաքինգործերի գործադիր կոմիտեի անդամ Բեքիր Սամիի պատասխանը։ Այն գրված էր ավելի մարտականոճով և դնում էր որոշարկվող պահանջներ։ Հայաստանի վերաբերյալ նշվում էր. «Մենք չենք հետապնդում ագրեսիվ նպատակներ և բնավ չենք մտածում իմպերիալիստական էքսպանսիայի մասին։ Հավասարության և արդարության սկզբունքների վրա հիմնված միջնորդությունը հանդիսանում է այնլուծումը, որն ամենից լավն է համապատասխանում մեր կողմից ընդունված սկզբունքներին և, որոնքԲրեստ-Լիտովսկի հաշտության և Բաթումի կոնվենցիայի ստորագրման պահից արդեն իրագործվումեն Ռուսական Սովետական Հանրապետության կողմից»1։ Ինչպես տեսնում ենք, որպես Հայաստանիհետ սահմանների արդարացի կարգավորման հիմք ընդունվում են Բրեստ-Լիտովսկի և Բաթումի պայմանագրերը։ Սա ցուցաբերում էր նվաճողական միտումներ և փաստորեն դուրս էր մղվում ինքնորոշման իրավունքի գաղափարը։ Ինչո՞վ էր պայմանավորված այս փոփոխությունը։ Այս ընթացքում ընթանում էին ՀայաստանԽորհրդային Ռուսաստան բանակցությունները։ Հայկական պատվիրակությունը, որը գլխավորում էր Լ.Շանթը, պահանջում էր Ռուսաստանի կողմից ՀՀ-ի անկախության ճանաչումը, գոնե առերևույթ ընդունելն Արևմտյան Հայաստանի ՀՀ-ին միանալը, Ռուսաստանը պարտավորվում էր չմիջամտել ՀՀ-ի գործերին, տրամադրել նրան օգնություն և այլն։ Ռուսական կողմը (Չիչերին, Կարախան) համաձայնում էրբավարարել ներկայացված պահանջները, եթե ՀՀ-ը հրաժարվի Սևրի պայմանագրից ու խզի կապերնԱնտանտի երկրների հետ և թույլ տա օգտագործել իր երկաթուղիները Թուրքիայի հետ կապվելուհամար։ Ի պատասխան հայկական կողմն ասում է, որ ինքը լիազորված չի քննարկելու նման հարցեր։ Արդյունքում բանակցություններն ընդհատվում են Երևանում շարունակվելու պայմանով։ Կարծումենք, այս բանակցությունների ձախողման արդյունքում էր, որ Թուրքիան Հայաստանի նկատմամբ հանդես եկավ ավելի կոշտ քաղաքականության դիրքերից։ Կոշտ քաղաքականությունն ավելի ու ավելի էր խորանում, և արդեն հուլիսի 8-ին Անկարայի կառավարությունը ՀՀ կառավարությանը վերջնագրի բնույթ ունեցող հուշագրով հայտնում էր, որ երկուպետությունների հարաբերությունների հիմքը Բրեստ-Լիտովսկի և նրա շարունակությունը կազմողԲաթումի դաշնագրերն են, որոնցով թուրքական իշխանությունը տարածվում էր նաև Կարսի, Արդահանի և Բաթումի նահանգների վրա, որտեղ անցկացվել էր նաև «ժողովրդական հանրաքվե»2։ 1920 թ. հուլիսի 19-ին Չիչերինը հեռագիր հղեց ՀՀ արտաքին գործերի մինիստրին, որտեղ նշվումէր, որ «Բացառապես սովետական կառավարության խաղաղասիրական ձգտումների ազդեցությանտակ թուրք նացիոնալիստները դադարեցրին իրենց սկսած զորակոչը, որը նպատակ ուներ նոր հարված հասցնել հայ ժողովրդին և պատրաստակամություն հայտնեցին խաղաղ ելք գտնել ու հաստատուն բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել մահմեդական և հայ բնակչության միջև,ապա հույս է հայտնում, որ,- Լեգրանի հետ ունեցած մտքերի փոխանակության պրոցեսում հայկականկառավարությունը կհամոզվի այն ուղու արդարացիությանը, որով ընթանում է սովետական կառավարությունը, և հնարավոր կգտնի բոլոր հարցերի շուրջ նրա հետ կնքելու տևական և վերջնական համաձայնագիր ու պայմանագիր նրա հետ խաղաղ բարեկամական հարաբերությունների մասին»3։ Հուլիսի 19-ին Մոսկվա է հասնում քեմալական Թուրքիայի պատվիրակությունը Բեքիր Սամի բեյիգլխավորությամբ և սկսում բանակցություններ Կարախանի և Չիչերինի հետ։ Թուրք հեղինակ Սալահինի պնդմամբ՝ Չիչերինը պահանջել է Վանի և Բիթլիսի վիլայեթներից տարածքներ տրամադրել Հայաստանին։ Այս պահանջը խորը դժգոհությամբ ընդունվեց թուրքական պատվիրակության կողմից, որըպահանջում է հանդիպում Լենինի հետ։ Հանդիպումը կայանում է օգոստոսի 14-ին։ Հայտնի չէ, թե ինչզրույց են ունեցել նրանք, բայց դրանից հետո բանակցությունները շարունակող Չիչերինը շարունակելէ պնդել իր տեսակետների վրա4։ Բանակցությունների արդյունքում օգոստոսի 24-ին կնքվում է «Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև պայմանագրի նախագիծ»։ Ըստ սրա՝ կողմերը պարտավորվում էին չճանաչել հաշտության այն բոլոր պայմանագրերը կամ միջազգային ակտերը, որոնց ընդունման համարուժով կհակադրվի մյուս կողմը։ Թուրքիա հասկացության տակ նկատի էին առնվում այն բոլոր տարածքները, որոնք մտցված էին Թուրքիայի Ազգային ուխտի մեջ։ Չեղյալ և ուժը կորցրած էին համարվում բոլոր այն պայմանագրերը, որոնք մինչ այդ կնքվել էին կողմերի միջև։ Կողմերը պարտավորվումէին փոխադարձ համաձայնությամբ ձեռք առնել համապատասխան բոլոր միջոցները` հնարավորինչափ արագ ապահովելու անարգել երկաթուղային տեղափոխում երկու կողմերի միջև և այլ պայման1 Կիրակոսյան Ջ., էջ 449։ 2 Մսըրլյան Զ., էջ 41։ 3 Կիրակոսյան Ջ., էջ 453-454։ 4 Գալոյան Գ., Հայաստանը և մեծ տերությունները 1917-1923 թթ., Երևան, 1999, էջ 264։ ներ, որոնք ուղղակիորեն չեն առնչվում Հայաստանի հետ1։ Տեսնում ենք, որ կողմերը հրաժարվում ենճանաչել ինչպես Սևրի պայմանագիրը, այնպես էլ Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը։ Մինչ այդ` օգոստոսի 14-ին, Մուստաֆա Քեմալը հրաժարվել էր ճանաչել Սևրի պայմանագիրը և հայտարարել, որ ոչմիայն չի ընդունում այն, այլև Թուրքիան պարտավորվում է անեքսիայի ենթարկել Կարսը, Սարիղամիշը, Արդահանը և Բաթումը։ Ըստ Գ. Գալոյանի՝ այս պայմանավորվածությունը չէ, որ հիմք է հանդիսացել թուրքական արշավանքի համար։ Նա պնդում է, որ մինչև Բեքիր Սամիի Թուրքիա հասնելը, որն իր հետ տանում էրկնքված նախագծի տեքստը, քեմալականները, օգտվելով ստեղծված իրավիճակից և վախենալով, որՌուսաստանը կարող է առաջիկայում պնդել Արևմտյան Հայաստանի վիլայեթներից որոշ տարածքներՀայաստանին տալու իր առաջարկը, ձգտում էին օր առաջ իրենց հաշիվները մաքրել ՀՀ-ի հետ նրանոչնչացնելու միջոցով2։ Սալահինը վկայում է, որ քեմալականները որոշում էին ընդունել «ոչնչացնելԵրևանի կառավարությունը կամ Հայաստանի տարածքը կրճատել այնպիսի չափով, որ նա չեղյալ հայտարարեր Սևրի պայմանագիրը, ճանաչեր թուրքական նացիոնալիստների կառավարությունը, բացերՌուսաստանի և Թուրքիայի միջև ճանապարհն ու դադարեցներ մահմեդականների հալածանքները»3։ Հայաստանի դեմ պատերազմ սկսելու հարցում որոշակիություն մտցվեց 1920 թ. սեպտեմբերի 18-ը Բաքվում գումարված Արևելքի ժողովուրդների առաջին համագումարում, որին մասնակցում էին37 ազգերի 1891 պատվիրակներ։ Այստեղ առաջ է քաշվում և ընդունվում է այն տեսակետը, թե Արևելքում համաշխարհային հեղափոխության հաղթանակին խանգարում է «իմպերիալիստական Հայաստանը», ուստի, նրա ոչնչացումը գերխնդիր է։ Եվ քանի որ Թուրքիան և Ադրբեջանը հռչակվել էինԱրևելքի ճնշված ժողովուրդների ազատագրության համար պայքարի առաջամարտիկներ, ուստի,նրանց պետք է վերապահվեր Հայաստանին մահացու հարված հասցնելու առաքելությունը4։ Իսկ այնժամանակ, երբ ՀՀ-ն կհայտնվեր անելանելի վիճակում, երկիր կմտնեին խորհրդային ուժերը որպեսազատարարներ։ 1920 թ. սեպտեմբերի 7-ին Անկարա է գալիս Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան։ Հաջորդ օրը Քեմալիգլխավորությամբ գումարվում է զինվորական գերագույն խորհուրդ, որտեղ քննարկվում է Հայաստանիդեմ ռազմական գործողություններ սկսելու անհրաժեշտությունը։ Քեմալը, վստահ լինելով, որ նույնիսկՎրաստանը Հայաստանին օգնություն ցույց չի տա, հրահանգեց ձեռնարկել արշավանք Հայաստանիվրա5։ Ահա այսպիսի նախապատրաստական շրջան անցնելով` թուրքական բանակը սեպտենբերի 23-ինառանց պատերազմ հայտարարելու սկսեց ռազմական գործողություններ ՀՀ-ի դեմ։ Կյանքը ցույցտվեց, որ հայկական բանակը պատրաստ չէր դիմակայելու թուրքական գրոհներին։ Սեպտեմբերի 29ին թուրքական զորքերը մտան Սարիղամիշ, հոկտեմբերի 1-ին` Կաղզվան։ Սեպտեմբերի 30-ին ՀՀ կառավարությունը կոչով դիմեց Հայաստանի բոլոր քաղաքացիներին` ոտքի ելնել հայրենիքը «տաճիկփաշաների մղձավանջից» ազատելու համար։ Անընդհատ օգնության խնդրագրեր էին հղվում Դաշնակից երկրներին, որոնք մնում էին «ձայն բարբառո հանապատի»։ Զգալով հայկական կողմի անկարությունը` թուրքական բանակն անընդհատ առաջ էր շարժվում և նորանոր նվաճումներ կատարում։ Հոկտեմբերի 30-ին խայտառակ կերպով ընկավ Կարսը։ Նոյեմբերին թուրքերը մտան Ալեքսանդրապոլ ևգրավեցին այն։ Նոյեմբերի 18-ին, առաջին փորձի ձախողումից հետո, կնքվեց զինադադար, որով դադարեցվեցին ռազմական գործողությունները։ Հարց է առաջանում. թուրքերն ինչո՞ւ գնացին զինադադարի, երբ չէին հանդիպում լուրջ դիմադրության։ Կարծում ենք՝ ճշմարտացի փաստարկներ է բերում Է. Զոհրաբյանը։ Նա պնդում է, որ Արարատյան դաշտավայրը Հայաստանի սիրտն է, նրա բնօրրանը, ուստի, ներխուժումն այնտեղ չէր կարողկապված չլինել որոշակի ռիսկի հետ։ Կարող էր կրկնվել 1918 թ. օրինակը։ Ապա, քեմալականները չէինկարող հաշվի չառնել խորհրդային կառավարության դիրքը հայ-թուրքական հարաբերություններիհարցում։ Խորհրդային Ռուսաստանը չէր ցանկանում Հայաստանի անեքսիան Թուրքիայի կողմից։ Եվվերջապես, քեմալականները քաջ գիտակցում էին, որ Հայկական հարցը վաղուց միջազգային հարց է ևԵվրոպայի հասարակական կարծիքի ճնշման տակ ստիպված էին հաշտվել փոքրիկ Հայաստանի գոյության հետ6։ 1 Գալոյան Գ., էջ 265-266։ 2 Նույն տեղում, էջ 269։ 3 Նույն տեղում։ 4 Սիմոնյան Հր., էջ 390։ 5 Մսըրլեան Զ., էջ 48։ 6 Զոհրաբյան է., էջ 84-86։ Նոյեմբերի 24-ին Ալեքսանդրապոլում սկսվեցին հայ-թուրքական բանակցությունները։ Հայկականպատվիրակությունը ղեկավարում էր Ալ. Խատիսյանը, իսկ թուրքականը` Քյազիմ Կարաբեքիրը։ Նոյեմբերի 30-ին Հայաստանի պատվիրակությանը ներկայացվեցին թուրքական պայմանները, իսկ հաջորդօրը վերջնագրի ձևով, պատերազմի սկսման սպառնալիքով պահանջեցին ընդունել այն։ Նոյեմբերի 30ի գիշերը հրավիրվեց հատուկ ժողովը, որին մասնակցում էին խորհրդարանի և կառավարության անդամները, ՀՅԴ բյուրոն լրիվ կազմով, անհատ գործիչներ և զինվորականներ։ Այստեղ որոշվում է ընդունել թուրքական պահանջները։ Ի վերջո, դեկտեմբերի 2-ի լույս 3-ի գիշերը կնքվում է հայ-թուրքականհաշտության պայմանագիրը, որի պայմանները սահմռկեցուցիչ ծանր էին հայկական կողմի համար։ Պայմանագրով դադարեցվում էր Հայաստանի և Թուրքիայի միջև պատերազմը, Թուրքիային էին անցնում Կարսը, Սարիղամիշը, Արդահանը, Օլթին, Սուրմալուի գավառը, Կաղզվանը, Ալեքսանդրապոլը։ Նախիջևանի, Շարուրի և Շահթախթի շրջանները ժամանակավորապես դրվում էին Թուրքիայի տրամադրության տակ, մինչև այնտեղ հանրաքվեի անցկացումը։ Հայաստանը նաև ճանաչում էր, որ այստարածքներն անվիճելի, պատմական, էթնիկական և իրավական կապ ունեն Թուրքիայի հետ։ Հայաստանը կարող էր ունենալ 1500 զինվորից բաղկացած ջոկատ` 8 լեռնային և դաշտային թնդանոթով և20 գնդացրով1։ Ահա այսպես Հայաստանի առաջին հանրապետության և Թուրքիայի միջև հարաբերություններնավարտվում են իրավական որևէ հիմք չունեցող պայմանագրի կնքմամբ։ Այսպիսով` վերը շարադրվածից ընդգծվում է այն հանգամանքը, որ Թուրքիան կարողացավ օգտագործել միջազգային հարաբերություններում ստեղծված ուժերի դասավորվածությունը և ունենալձեռքբերումներ Հայաստանի հաշվին։ Թուրքիան շրջադարձ կատարեց Անդրկովկասից հեռացող ուժերից և ջանքեր էր թափում այնտեղ նոր թափով բարձրացող Խորհրդային Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման և «համագործակցության» եզրեր գտնելու ուղղությամբ։ ՀՀ-ն չկարողացավ ճիշտ գնահատել տարածաշրջանում կատարվող փոփոխությունները և հույսերը մինչև վերջ կապում էր Անտանտի երկրների և նրանց կողմից ընդունված, բայց ընդունման պահիցանիրագործելի, Սևրի պայմանագրի հետ։ Նա չընդունեց այն հանգամանքը, որ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների կարգավորման և վերջնական լուծման գործում վճռական է Խորհըրդային Ռուսաստանի դերը։ Մեկ անգամ ևս համոզվեցինք, որ Թուրքիան հավատարիմ է իր քաղաքականությանը, որն է ռազմական նվաճումներից հետո միայն կատարվածը վավերացնել պայմանագրերի միջոցով։ Նա ոչ թեսպասում էր, որ Անտանտը կամ Խորհրդային Ռուսաստանը կամ որևէ հրաշք Հայաստանից կգրավենիր համար ցանկալի տարածքները և կնվիրեն իրեն, այլ օգտագործում է միջազգային ուժերի միջև առկա հակասություններն ու նրանց հեռացումը տարածաշրջանից և սեփական զինված ուժերի միջոցովվճռում խնդրի ելքը։ Գևորգ ԿեսոյանՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ ՔԵՄԱԼԱԿԱՆ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԸՆԿԱԼՈՒՄՆԵՐՈՒՄ 1920 Թ. ՄԱՅԻՍ-ԴԵԿՏԵՄԲԵՐՆ ԸՆԴԳՐԿՈՂ ԺԱՄԱՆԱԿԱՀԱՏՎԱԾՈՒՄԲանալի բառեր՝ Քեմալական շարժում, տարածքների անցում, հեռացող և վերադարձող ուժեր, տարածաշրջանում քաղաքական ուժերի գնահատում։

Քեմալական շարժումն իր սուր ծայրով ուղղվեց Հայաստանի դեմ։ Ընդ որում` այն փորձում էր ոչ միայն կանխել Հայաստանին իր պատմական հայրենիքից նոր տարածքների անցումը, այլև նրանից զավթել նոր տարածքներ։ Հատկանշական է, որ քեմալականները ճիշտ գնահատեցին տարածաշրջանում ուժերի փոփոխությունը և հեռացող ուժի` Անտանտի փոխարեն համագործակցեցին վերադարձող ուժի` Խորհրդային Ռուսաստանի հետ։ Հայ քաղաքական ուժերը, տարվելով Սևրի անիրագործելի պայմանագրով, իրենց գործողությունները չհամապատասխանեցրին ժամանակի քաղաքական թելադրանքին։

«Դիվանագիտություն» տերմինն առաջին անգամ օգտագործվել է Անգլիայում 1645 թվականին: Դիվանագիտության դասական ձևը իտալական մոդելն է, որը ձևավորվել է միջպետական ​​առևտրի հիման վրա 1648 թվականին ՝ Գերմանական կայսրության կողմից Վեստֆալիայի պայմանագրի ստորագրումից հետո: Ըստ այդմ, ավարտվեց երեսնամյա պատերազմը, ավարտվեց հարյուրամյա եկեղեցական (դավանաբանական) հակամարտությունը Եվրոպայում, սահմանվեցին միջազգային հարաբերությունների եվրոպական համակարգի իրավական հիմքերը և դրանց բնույթը: Եվս մեկ ամբողջ դար է պահանջվել, որպեսզի «դիվանագիտություն» տերմինը օգտագործվի գիտական ​​և մշակութային-քաղաքական շփումներում: [2: ս 63-72] Կա հարաբերակցություն տնտեսական դիվանագիտության և դիվանագիտության միջև, քանի որ ավանդական տնտեսագիտությունն իր բոլոր միջոցներով, մեթոդներով և հնարքների զինանոցով հիմք է ծառայում 21 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ համար: Տնտեսական դիվանագիտությունը նույնպես միանգամից չառաջացավ: Այն տևեց հազարամյակներ, որի ընթացքում այն ​​դարձավ միջազգային հարաբերությունների անկախ տեսական և գործնական դաշտ: Տնտեսական դիվանագիտությունը դիվանագիտության հատուկ, գերակա ուղղություն է: Երկրի տնտեսական դիվանագիտությունը հստակ արտացոլում է նրա արտաքին տնտեսական քաղաքականության ուղղությունները և տնտեսական շահերը, որոնք հետապնդում է ինչպես պետական, այնպես էլ արտասահմանյան ձեռնարկությունների համար: Ներկայ գլոբալիզացիայում ցանկացած ձեռնարկատեր ձգտում է ընդլայնել իր գործունեությունը միջազգային ասպարեզում և առավելագույնի հասցնել շահույթի չափը, և դրան մեծապես նպաստում են տնտեսական դիվանագիտության արդյունքում երկրի ձեռքբերումները: [1: с.124-139] Տնտեսական դիվանագիտության նպատակներից մեկը համաշխարհային տնտեսական ասպարեզում երկրի տնտեսական շահերի պաշտպանությունն է, նրա խնդիրներից է երկրի և նրա ձեռներեցների համար բարենպաստ պայմանների ապահովումը և միջազգային տնտեսական արդյունավետ փոխգործակցությունը: Դիվանագիտության ավանդական մեթոդները հիմնականում օգտագործվում են համաշխարհային տնտեսության մեջ ազգային բիզնեսին աջակցելու համար, մասնավորապես `խորհրդատվություններ և քննարկումներ, կարծիքների փոխանակում, հայտարարություններ, մասնակցություն միջազգային կազմակերպություններին և այլն: Տնտեսական դիվանագիտության մեջ բանակցային արվեստին տիրապետելը չափազանց կարևոր է տնտեսական հարաբերություններում առկա հակամարտությունների կառավարման, համաձայնությունների ձեռքբերման և փոխշահավետ համագործակցություն իրականացնելու տեսանկյունից: ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Փոխշահավետ համաձայնությունների ձեռքբերման հիմնական ճանապարհը զիջումների գնալն է: Միայն գիտակցված զիջումները հաստատված համաձայնությունների և պայմանավորվածությունների ձեռքբերման միջոց են, իհարկե, զիջումները պետք է լինեն փոխադարձ: Տնտեսական դիվանագիտությանը նպաստում են. 1. Համաշխարհային տնտեսական համակարգի միջազգայնացումը, ինտեգրումը և գլոբալիզացիան 2. Անդրազգային կորպորացիաները 3. Համաշխարհայնացումը խթանում է տնտեսական դիվանագիտության դերը 4. Առաջադեմ կառավարման մեթոդների ներդրումը Երկրի տնտեսության մեջ նորարարության համար պայմանների ստեղծումը նպաստում է երկրին հեղինակություն Հայաստանը մեծապես կարևորում է աշխարհի տարբեր երկրների հետ երկկողմ հարաբերությունների զարգացումը և հարևան երկրների հետ նորմալ հարաբերությունների հաստատումը: ՀՀ տնտեսության զարգացման տեմպերը պայմանավորված են Հայաստանի սահմանափակ ռեսուրսներով և անբարենպաստ աշխարհաքաղաքական իրողություններով: Լինելով փոքր տնտեսություն, չունենալով ելք դեպի ծով, էներգետիկ ռեսուրսներ և մասամբ լինելով ցամաքային շրջափակման մեջ, ստեղծված անբարենպաստ իրողությունները մեզ ստիպում են լինել ավելի ակտիվ և զգոն ՝ տնտեսական զարգացման համար նույնիսկ ամենափոքր հնարավորություններն օգտագործելու համար: Իսկ տնտեսական դիվանագիտության գործիքների ակտիվ, նպատակային կիրառումը և համապատասխան ռազմավարությունների մշակումը կարող են լայն հնարավորություններ բացել: Տնտեսական դիվանագիտության ժամանակակից առաքելությունն է ստեղծել բարենպաստ պայմաններ արտաքին ապրանքների բաշխման համար արտաքին շուկաներ, պաշտպանել երկրի տնտեսական շահերը արտերկրում, խթանել երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացումը, խթանել նրա մրցունակությունը աշխարհում, ապահովել նրա անվտանգությունը: , Երկրի իրավասու տնտեսական դիվանագիտությունը հնարավորություն է տալիս օգտվել միջազգային բիզնեսի վարման առավելություններից: Ինչպես յուրաքանչյուր պետություն, Հայաստանի Հանրապետությունը նույնպես կարևորում է իր տնտեսական դիվանագիտությունը: Արտաքին գործերի նախարարությունն իր դիվանագիտական ​​ներկայացուցչությունների ու դեսպանատների միջոցով փորձում է բարձրացնել տնտեսական բաղադրիչը: Որոշ քայլեր ձեռնարկվել են Հայաստանի կողմից, բայց, ցավոք, որքան էլ որ կառավարությունը փորձի Հայաստանը ներկայացնել որպես աշխարհին գրավիչ երկիր տնտեսական ներդրումների տեսանկյունից, կյանքը ցույց է տալիս, որ առանց այդ նպատակին հասնելու համար օգտագործվող նոր գործիքների ներդրման, անհնար է լուրջ արդյունքների հասնել: Հայաստանի դեսպանությունները պետք է հստակ պատկերացնեն իրենց երկրների շուկաներն ու տնտեսությունները, ունենան որոշակի տեղեկություններ այն ընկերությունների մասին, որոնք կարող են լինել պոտենցիալ ներդրողներ: Կարևոր է նաև ընդլայնել տնտեսական հարաբերությունները `միջազգային պայմանագրեր ստորագրելով, մեր դեսպանատները լուրջ անելիքներ ունեն այս ոլորտում: Ներկայումս Հայաստանը հետաքրքրված է և ակտիվորեն համագործակցում է Եվրամիության, ինչպես նաև Եվրասիական տնտեսական միության շրջանակներում, քանի որ լիիրավ անդամը փորձում է տնտեսական օգուտներ ստանալ `օգտագործելով տնտեսական դիվանագիտության գործիքներն ու մեխանիզմները: Սակայն այսօր Հայաստանում կան մի շարք ներքին խնդիրներ, որոնք խոչընդոտում են տնտեսական դիվանագիտության ոլորտում լիարժեք արդյունքների հասնելուն, մասնավորապես ՝ Հայաստանը չունի մրցունակ ազգային տնտեսություն, այսինքն ՝ մենք չենք տալիս և չենք արտահանում աշխարհ: շուկա է հանում մի ապրանք, որը կարող է մրցակցել հայտնի ապրանքանիշերի հետ: Կարելի է ասել, որ մենք խնդիր ենք դնելու, որ օտարերկրյա գործատուն ինքնուրույն կատարի այս ամենը, ճանապարհ հարթի Հայաստանի առջև ՝ խոստանալով միայն նրան էժան աշխատուժ: Խնդիրն այն է, սակայն, որ էժան աշխատուժն այսօր առաջարկվում է շատ ու շատ երկրների կողմից և շատ ավելի բարենպաստ դիրքերից, քան Հայաստանը: Արդյունքում, այլոց կողմից ազգային տնտեսությունը զարգացնելու մեր փորձերը լիովին չեն իրականացվում, քանի որ երկիրը հնարավոր ներդրողին այլ խնդիրներ չի առաջարկում: Դրան զուգահեռ իրենց ազդեցությունն ունեն նաև աշխարհաքաղաքական գործոնը, հարկային քաղաքականությունը և մի շարք այլ գործոններ: Հետևաբար, եթե նույնիսկ հայ դիվանագետներն օժտված են ամենախորը դիվանագիտական ​​գիտելիքներով և հմտություններով, մինչև ներքին խնդիրների լուծումը մեծ արդյունքներ ակնկալելը իրատեսական չէ: , ։

Հոդվածում ուսումնասիրվել են տնտեսական դիվանագիտության էությունը, նպատակները եւ դերը տնտեսության զարգացման գործում։ Վերլուծվել են տնտեսական դիվանագիտության զարգացմանը նպաստող գործոնները։ Նշվել է նրա մեխանիզմների մշակման կարեւորությունը պետության արտաքին տնտեսական քաղաքականության բնագավառում։ Ներկայացվել են Հայաստանի Հանրապետության համար արդյունավետ տնտեսական դիվանագիտության վարման անհրաժեշտությունը, դրա նախընտրելի տարբերակներն ու միջոցները։ Անդրադարձ է կատարվել նաեւ տնտեսական դիվանագիտության արդյունքում պետության հնարավոր օգուտներին։

Հայաստանում ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Անտառների պատշաճ և ամբողջական կառավարումը չափազանց կարևոր է, քանի որ այն առաջնային նշանակություն ունի անտառների զարգացման և պաշտպանության համար: Յուրաքանչյուր երկրում, կախված երկրի ներքին առանձնահատկություններից, անտառների կառավարումն այլ կերպ է իրականացվում: Համաձայն ՀՀ կառավարության 2004 թ. Հունվարի 15-ի N 7 որոշման, Հայաստանի Հանրապետության պետական ​​անտառները կառավարվում են ՀՀ գյուղատնտեսության և բնապահպանության նախարարությունների կողմից, ներառյալ `հատուկ պահպանվող համակարգը: Անտառային տարածքներ (ԲՀՊ), որը հիմնականում ներառում է անտառային լանդշաֆտներ: , ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունը անտառների պահպանության, պաշտպանության, վերարտադրության և օգտագործման բնագավառներում Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից լիազորված պետական ​​կառավարման մարմին է: Այն վերապահված գործառույթներն իրականացնում է նախարարության աշխատակազմի անտառտնտեսության վարչության, «Հայանտառ» և «Անտառների պետական ​​մոնիտորինգի կենտրոն» ՊՈԱԿ-ների միջոցով: Անտառային տարածքների շուրջ 75% -ը, ներառյալ 27 սրբավայրերից 13-ը, ղեկավարվում է Հայանտառ (ՊՈԱԿ) տարածաշրջանային 19 մասնաճյուղերի կողմից [1]: «Հայանտառ» ՊՈԱԿ «Անտառի պետական ​​մոնիտորինգի կենտրոն» «Անրոն» ՊՈԱԿ «Հայանտառ» ՊՈԱԿ 19 «Անտառային տնտեսություն» մասնաճյուղեր Անտառտնտեսության վարչության կառավարման գործակալության աշխատակազմ ՝ «Սան» ազգային պարկ, «Դիլիջան» ազգային պարկ, «Արփի լիճ» ազգային պարկ Խոսրովի անտառի «Պետական ​​արգելոց», «Արգելոցային համալիր», «ikիկատար» բնապահպանական կենտրոն, «geանգեզուր» կենսոլորտային արգելոց »ՊՈԱԿ-ի միջոցով: Այլ կերպ ասած, ՀՀ կառավարության 2004 թվականի հունվարի 15-ի N 7-Ն որոշմամբ `անդրադառնալ ինստիտուցիոնալ վերակազմակերպման խնդրին, ոլորտի կառավարման և կառավարման գործառույթները միմյանցից առանձնացնել: ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունն իրականացնում է անտառի կառավարման գործառույթներ անտառային հողերի շուրջ 75% -ի վրա, իսկ մնացած 25% -ը իրականացնում է ՀՀ բնապահպանության նախարարությունը `միաժամանակ կատարելով գործառույթներ: շրջակա միջավայրի վերահսկողության: ՀՀ բնապահպանության նախարարություն ՀՀ բնապահպանության նախարարություն Պետական ​​տեսչություն Կենսաբանական ռեսուրսների կառավարման վարչություն Պետական ​​ոչ առևտրային կազմակերպությունների «Շոն» Ազգային «Դիլիջան» Պարկ «Ազգային պարկ» «Ազգային պարկ» «Խոսրովի անտառ» Պետական ​​արգելոց «Արգելոցային պարկերի համալիր» «ikիկատար» էկոլոգիական կենտրոն Կիրառության նկատմամբ վերահսկողության հարաբերակցությունը Անտառային օրենսգրքի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի «ժ» կետում ամրագրված անտառային օրենսդրությունը `նույն հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված բնապահպանական վերահսկողության լիազորություններին: Փաստորեն, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2004 թվականի հունվարի 15-ի N 7-Ն որոշումը չի համապատասխանում Հայաստանի Հանրապետության անտառային օրենսգրքի դրույթներին: Անտառային օրենսդրության կիրառման նկատմամբ հսկողությունը, համաձայն ՀՀ անտառային օրենսգրքի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի 7-րդ կետի, 2-րդ մասով ուժեղացված բնապահպանական հսկողությունն իրականացնում է տվյալ ոլորտում լիազորված պետական ​​մարմինը [2]: Տարբեր պետական ​​մարմինների կողմից կառավարումը բացահայտում է տարբեր խնդիրներ, որոնցից մեկը մենք ներկայացրել ենք Ստեփանավանի անտառտնտեսության օրինակով: Այստեղ, ըստ անտառների կառավարման պլանի, անտառային տնտեսության մեջ անտառածածկը 5674 հա է [3] (Նկար 1), ըստ Sentinel 2A արբանյակային պատկերի պատկերի ՝ 5173 հա [4] (Նկար 2): Գծապատկեր 1. Ստեփանավանի անտառտնտեսության անտառածածկը ըստ գործող անտառի կառավարման գծապատկեր Նկար 2. Ստեփանավանի անտառտնտեսության անտառածածկը ըստ «Սենտինել 2 Ա» արբանյակի պատկերի: Նմանատիպ խնդիրներից խուսափելու համար. O կատարելագործել և հստակեցնել ՀՀ անտառների պաշտպանության, պաշտպանության, վերարտադրության և օգտագործման բնագավառում կայուն կառավարման համակարգը. O վերականգնել անտառների կառավարման ամբողջականությունը Հայաստանի Հանրապետությունում, բացառել նմանատիպերը երկու պետական ​​մարմինների ոլորտային գործունեություն. o օպտիմալացնել անտառների կառավարման կազմակերպությունների ցանկը, հստակեցնել նրանց կարգավիճակը: Անհրաժեշտ է նաև վերականգնել նախկինում «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ում գործող անտառային մի շարք հիմնական ստորաբաժանումներ, ինչպիսիք են Անտառի սերմերի կայանը, Անտառի բարելավումը, Անտառի փորձարարական և Անտառի պահպանության կայանները ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Հայաստանում անտառների կայուն կառավարման չափանիշները և ցուցանիշները, Ազգային ուսումնական սեմինար, Երևան 2017, էջ 6-7: [2] ՀՀ անտառային օրենսգիրք, ընդունված է 24-10-2005, URL: https: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=21354 (Հղումը ՝ 28-03-2019): [3] ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության «Հայանտառ» ՊՈԱԿ, URL: http: //hayantar.am (Հղումը կատարվել է 24-03-2019): [4] Բնապահպանության նախարարություն, Անտառների պետական ​​մոնիտորինգի կենտրոն, URL: http: //forest-monitoring.am (Հղումը ՝ 18-03-2019): Միրզոյան Նելլի ՀՀ-ում ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԿԱՅԱՆԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Անտառների կայուն կառավարում, հիմնախնդիրներ, Անտառային օրենսգիրք: ։

Մեր երկրում գնալով նվազում են անտառածած կտարածքները։ Առկա անտառային ֆոնդը պահպանելու և անտառապածածկ տարածքներն ավելացնելու առաջին պայմանը կայուն անտառկառավարումն է, որն ընդգրկում է անտառների պահպանությունը, պաշտպանությունը և վերհասկողությունը։ Կայուն անտառկառավարման համար կարևոր է նաև օրենսդրական դաշտի հստակեցումը։ Աշխատանքի նպատակն է բացահայտել ՀՀ-ուում անտառկառավարման հիմնախընդիրները՝ մատնանշելով հիմանական այն սկզբունքները, որոնց հիմա վրա ՀՀ-ում կարելի է իրականացնել կայուն անտառկառավարում։

Իրավական մշակույթը ժողովրդի ընդհանուր մշակույթի անբաժանելի մասն է, որը հիմնված է նրա սկզբունքների վրա, արտացոլում է նրա զարգացման մակարդակը, մտածելակերպը: Իրավական մշակույթը չի ձեւավորվում քաղաքական, բարոյական, գեղագիտական ​​մշակույթներից անջատ: Նրանք կիսում են հասարակության բարոյական և իրավական կարգավիճակի ստեղծման ընդհանուր նպատակը, որն ապահովում է անձանց վարքի ազատությունը և հասարակության առջև պատասխանատվություն, պաշտպանում է նրանց իրավունքները, սոցիալական անվտանգությունը, արժանապատվությունը: Այլ կերպ ասած, անհատը հայտնվում է տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական, մշակութային գործընթացների կենտրոնում: Իրավական մշակույթը, ունենալով դրսեւորման բազմաթիվ տեսակներ և ձևեր, ունի նաև իր հակատիպային, իրավական նիհիլիզմը: Իրավական նիհիլիզմը (լատ. Nihil - ոչինչ) օրենքի ժխտումն է որպես սոցիալական ինստիտուտ, վարքի կանոններ և բոլոր նմանատիպ համակարգեր, որոնք նպաստում են մարդկային հարաբերությունների պատշաճ կարգավորմանը 1: Հարկ է նշել, որ իրավական նիհիլիզմը միաժամանակ ենթադրում է պետական ​​նիհիլիզմ, քանի որ օրենքի բացառումը, ըստ էության, ներառում է պետության ՝ որպես հանրային իշխանության օրինական կազմակերպության, բացառումը: Իրավական նիհիլիզմի բնույթը կայանում է օրենքների մերժման մեջ, ինչը, իհարկե, հանգեցնում է անօրինական գործողությունների ՝ խոչընդոտելով իրավական համակարգի զարգացմանը: Իրականում, իրավական նիհիլիզմը ենթադրում է իրավական մշակույթի բացակայություն: Իրավական նիհիլիզմը կարող է լինել ակտիվ կամ պասիվ, տե՛ս Zryachkin AN Իրավական նիգիլիզմ: Դրանց հաղթահարման պատճառներն ու ուղիները: Autoref- ը: 383 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ կապված է օրենքի կամ փիլիսոփայական տգիտության հետ, որը կապված է մարդկային աշխարհայացքի կառուցվածքի հետ, որում մերժվում է օրենքի սոցիալական դերը: Միևնույն ժամանակ, իրավական նիհիլիզմ կարող են տեսնել նրանք, ովքեր ակտիվորեն կապված են օրենքի հետ որպես անվանական ինստիտուտ, բայց իրականում հետապնդում են իրենց սեփական շահերը կոռուպցիայի և հիերարխիկ կառույցների միջոցով: 2 Իրավական նիհիլիզմը իրավական գիտակցության խեղաթյուրման տեսակ է: Ինչպես նշվեց, իրավական նիհիլիզմն արտահայտվում է մարդու նկատմամբ, որը բացասական վերաբերմունք ունի աջի նկատմամբ: Այնուամենայնիվ, օրենքի նկատմամբ նման վերաբերմունքը կարող է լինել տարբեր աստիճանի, ակտիվ և պասիվ: Պասիվ ձևը արտահայտվում է օրենքին չհավատալով, հասարակության մեջ դրա դրական դերի ժխտմամբ: Ակտիվ ձևը բնութագրվում է օրենքի նկատմամբ թշնամանքով, այլ քաղաքացիների շրջանում նման տեսակետների քարոզչությամբ (անարխիզմ): Ընդհանուր առմամբ, իրավական նիհիլիզմը օրենքի, կարգի, օրենքների հանդեպ հավատի բացակայությունն է, օրենքների նկատմամբ բացասական և անհարգալից վերաբերմունքը 3: Իրավական նիհիլիզմի պատճառները տարբեր են: Օրինակ, նկարագրելով հետխորհրդային Ռուսաստանը, պրոֆեսոր Վ.Թումանովը նշում է, որ երբ երկիրը հրաժարվում էր կառավարման տոտալիտար մեթոդներից և փորձում էր ընդունել օրենքի գերակայություն, երբ մարդիկ իրական հնարավորություն ունեին օգտվելու իրավունքներից և ազատություններից, ապա իրավական ցածր մակարդակը անմիջապես նկատվել է իրազեկություն և իրավական մշակույթ: , ինչպես նաև անտարբերություն օրենքի նկատմամբ և դրա թերագնահատում 4: Հատկանշական է, որ այս երեւույթը բնորոշ էր ոչ միայն հետխորհրդային Ռուսաստանին, այլ նաև հետխորհրդային մյուս երկրներին ՝ չնչին տարբերություններով: Տեսեք նույն տեղում: Տե՛ս Donchenko R. nիշտ նիգիլիզմը ՝ որպես հաստատված սոցիալական ազդեցություն, տե՛ս Tumanov V. Legal nigilism in the history-ideological perspektiva: 384 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Իրավիճակը ՀՀ-ում այլ չէր, քանի որ մեր հասարակությունը սովոր էր նաև իշխանությունների վարած քաղաքականությանը, և, իհարկե, վերջիններիս համար բավականին դժվար էր յուրացնել նոր իրավական համակարգը, նոր իրավունքներն ու ազատությունները: , օգտագործման հմտությունները, որոնք դեռ ամբողջությամբ ձևավորված չեն: մեջ Ինչպես նշում է պրոֆեսոր Ի.Իլինը: «Օրինապահ մարդը կարող է օրինապաշտ լինել միայն իր սեփական համոզմամբ ու որոշմամբ: Առանց դրա չկա իրավական իրազեկում և արդարություն: Եվ այդ դեպքում մարդիկ դառնում են ոչ թե վստահություն օրենքի գերակայությանը, այլ խոչընդոտ: Այս պարագայում մենք պետք է տարբերենք կարգուկանոնը և օրինապահը, քանի որ առաջին դեպքում մարդիկ ենթարկվում են օրենքին, իսկ երկրորդ դեպքում հարգում են օրենքը: Այլ կերպ ասած, օրինապաշտությունը անհատի կամավոր դիրքորոշումն է, այլ ոչ թե հարկադիր դիրքը, հետևաբար, այս դեպքում անհատը հետևում է օրենքին ոչ թե նրա համար, որ վախենում է դրանից, այլ որ հարգում է այն: 5: Իրավական նիհիլիզմի մեկ այլ պատճառն այն է, որ որոշակի պայմաններում օրենքի և կարգի գաղափարները կարող են օգտագործվել շահագրգիռ ղեկավարների և պետական ​​մարմինների կողմից որպես բռնություն գործադրելու և մարդու իրավունքները ոտնահարելու պատրվակ: Սա կարելի է անվանել իրավական կոնֆորմիզմ, երբ օրենքի և օրինականության գաղափարները հարմարեցված են այն իրավիճակին, երբ դրանք օգտագործվում են ոչ թե ի շահ, այլ ի վնաս հանրային շահերի և պահանջների 6: Դա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ հաճախ խաղաղ ցույցերը, երթերը և հանրահավաքները քաղաքացիների, ինչպես նաև տարբեր քաղաքացիական նախաձեռնությունների ենթարկվում են կառավարության կողմից բռնի վերաբերմունքի, որը ներկայացվում է որպես հանրային շահի և սահմանադրական կարգի պաշտպանություն, տե՛ս Ильин И. Ա. Կոմպոզիցիաների ժողով: в 10 т. T. 2. Քն. 1. «Մեր խնդիրները»: Հոդված 385 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ, մինչ քաղաքացիներն օգտվում են իրենց սահմանադրական իրավունքներից և ազատություններից: Այս տեսանկյունից ուշագրավ է Հենդլիի կարծիքը, ըստ որի ՝ պետությունը կարող է դառնալ իրավական նիհիլիզմի պատճառ: Մեկնաբանները հարց են բարձրացնում, թե ինչու պետք է քաղաքացիները հետևեն օրենքին, երբ պետությունը չի պահպանում նույն օրենքը 7: Օրենքի հանդեպ հավատի բացակայությունը կազմում է իրավական նիհիլիզմի հիմքը, որը նպաստում է իրավական-քաղաքական հակամշակույթին: Օրենքի ընդհանուր անտեսումը հետեւանք է իրավագիտակցության չափազանց ցածր մակարդակի և համարժեք իրավական մշակույթի բացակայության 8: Իրավական-քաղաքական նիհիլիզմի լուրջ աղբյուր է հանդիսանում մարդու իրավունքների, հատկապես այնպիսի իրավունքների, ինչպիսիք են կյանքը, արժանապատվությունը, ունեցվածքը և անվտանգությունը, ոտնահարելը: Անձի թույլ իրավական պաշտպանությունը հանգեցնում է օրենքի նկատմամբ հավատքի նվազմանը, թուլացնում է հասարակության մեջ կարգուկանոն և կայունություն ապահովելու պետության կարողությունը: Օրենքի ոչ պատշաճ օգտագործումը չի կարող դրական վերաբերմունք կազմել վերջինիս նկատմամբ, ընդհակառակը, դա դժգոհության և բողոքների տեղիք է տալիս 9: Հաճախ իրավական նիհիլիզմի սուբյեկտները (քաղաքացիներ, պաշտոնատար անձինք, պետական ​​մարմիններ, հասարակական կազմակերպություններ) պարզապես չեն համապատասխանում իրավական նորմերի պահանջներին, բայց ձգտում են գործել և ապրել «իրենց սեփական կանոններով»: Այս երեւույթը կարելի է բացատրել տարբեր պատճառներով, բայց դրանցից ամենակարևորը այն փաստն է, որ հաճախ գործնականում իրավական նորմերը կարող են ամբողջությամբ չարտահայտել իրենց հասցեատերերի շահերը, իրավունքներն ու ազատությունները: Իսկ սեփական իրավունքի իրացման անհնարինությունը ծնում է օտարության, իրավական հիասթափության, հոռետեսության, իրավական նիհիլիզմ ձևավորելու զգացողություն: Քաղաքացին դադարում է գնահատել և տե՛ս նույն տեղում, էջ 154: Տե՛ս Donchenko R. Աջ նիգիլիզմը ՝ որպես հաստատված սոցիալական ազդեցություն, տե՛ս նույն տեղում: 386 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ հարգել օրենքը, քանի որ այն իր մեջ չի տեսնում իր վստահելի երաշխավորը: Իրավական նիհիլիզմը զուգորդվում է նաև արդարություն հասկացության հետ, ինչը նշանակում է հասարակության կառուցվածքի ընդհանուր բարոյական իմաստ, սոցիալական կառուցվածքի սահմանափակ սկզբունքների շարք, սոցիալական և քաղաքական ինստիտուտների բարձր լեգիտիմություն: Ամերիկացի պրոֆեսորներ Mad. Մեդիսոնը, Ա. Համիլթոնը և J.. Ayեյը արդարությունը տեսնում են որպես կառավարման նպատակ: Նրանց կարծիքով, արդարությունը քաղաքացիական հասարակության նպատակն է: Եվ վերջինս միշտ ձգտել է և շարունակելու է ձգտել այդ նպատակին 10: Իհարկե, իրական թեզը հաստատում է այս թեզը: Ոչ մի երկարաժամկետ նպատակ և պլան չի կարող իրականացվել անարդար միջոցներով և մեթոդներով 11: Եթե ​​արդարություն չկա, իրավական նիհիլիզմ է առաջանում: Կարծում ենք, որ հայ հասարակության մեջ իրավական նիհիլիզմի առկայությունը բազմաթիվ վտանգներ է պարունակում ինչպես հասարակության, այնպես էլ պետության համար: Իրավական նիհիլիստները ձեւավորում են իրավական մտածելակերպ, որը նրանց անընդհատ փողոց է հանում: Չհավատալով օրենքների արդարությանը, չկապելով նրանց իրավունքների պաշտպանությունը պետական ​​և քաղաքական ինստիտուտների հետ ՝ հասարակությունը միշտ կլինի անկայուն վիճակում: Սա կարող է հանգեցնել երկու հետևանքի: Կառավարությունն իր հերթին, հղում կատարելով իր իրավական պարտավորությանը և պետությունում կարգուկանոն պահպանելու իրավունքին, կփորձի ճնշում գործադրել քաղաքացիների վրա: Այս առումով տեղին է մեջբերել պրոֆեսոր Ուոլցերի խոսքերը. «Դուք ոչ մի տեղ չեք խուսափի իշխանությունից և հարկադրանքից» 12: Եվ տես Ֆոլի Մ., Էդվարդս Բ. Քաղաքացիական հասարակության պարադոքսը: JournalofDemocracy, 1996, 387 ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Կամավոր արհմիություններն ու քաղաքացիական հասարակությունն իրենց հերթին կտրուկ քննադատելու են կառավարությունը ՝ արդյունքում ստեղծելով «այլախոհ» քաղաքացիական հասարակություն: Այս երկուսն էլ հետևանքները Հայաստանի Հանրապետությունում ուղղակիորեն պայմանավորված են քաղաքական իշխանության պահվածքով, որը գործնականում մերժում է քաղաքացիական հասարակության հետ իրական երկխոսության միջոցները ՝ հասարակությանը փողոց դուրս մղելով: Արդյունքում, հասարակություն-պետություն հարաբերությունների մի մոդել կարող է ստեղծվել, որը հիմնված կլինի ապակառուցողական բախման վրա: Այս խնդիրները լուծելու համար իրավունքը պետք է մոտեցնել ժողովրդին, որպեսզի ամրապնդվի զանգվածային իրավագիտակցությունը, որպեսզի մարդիկ հասկանան և գնահատեն օրենքները և կամավոր կատարեն իրենց պարտավորությունները և արդարացիորեն կատարեն իրենց լիազորությունները: Եվ այս խնդիրը լուծելու միակ ճանապարհը, մեր կարծիքով, իրավական պետության ստեղծումն է, մի պետություն, որում գերակշռելու է օրենքը: , ։

Տվյալ հոդվածում ուսումնասիրվում է հասարակության եւ պետության իրավական նիհիլիզմը՝ որպես ինքնուրույն կատեգորիա, որը միեւնույն ժամանակ սերտորեն կապակցված է նույն հասարակության մեջ իրավական մշակույթի բացակայության հետ։ Հոդվածում ներկայացված է իրավական նիհիլիզմի ապակառուցողական դերը հասարակության եւ պետական համակարգի համար, ինչպես նաեւ դրա գոյացման պատճառները։ Հոդվածում քննարկվում են նաեւ իրավական նիհիլիզմի արտահայտման ձեւերը եւ դրա հետեւանքները։ Օրենքի նկատմամբ բացասական վերաբեմունքը կարող է լինել տարբեր աստիճանի` ակտիվ եւ պասիվ։ Պասիվ ձեւը արտահայտվում է օրենքի նկատմամբ անհավատության, հասարակության մեջ իր դրական դերի հերքման մեջ։ Ակտիվ ձեւը բնութագրվում է օրենքների հանդեպ թշնամական վերաբերմունքով, նման հայացքների քարոզչությամբ այլ քաղաքացիների միջեւ։ Հոդվածի միջոցով փորձել ենք վերհանել Հայաստանի Հանրապետությունում իրավական նիհիլիզմի տարածման պատճառները եւ վտանգը երկրի պետաիրավական համակարգի նկատմամբ։

ԴԱՏԱԿԱՆ ԾԱՆՈՒՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԳիտական աշխատանքը նվիրված է քաղաքացիական դատավարությանինստիտուտներից մեկի` դատական ծանուցման որոշ հիմնախնդիրներիքննությանը և վերլուծմանը։ Թեմայի ընտրությունը պայմանավորված է վերջինիս արդիական և խնդրահարույց լինելով։ Ուսումնասիրությունները ցույց ենտալիս, որ պրակտիկայում դատական ծանուցումների հետ կապված՝ առաջանում են բազմաթիվ հարցեր, որոնք բավարար չափով ուսումնասիրված և վերլուծված չեն։ Բացի դրանից՝ գործող օրենսգրքում առկա են մի շարք բացեր, որոնք նույնպես խնդիրներ են առաջացնում իրավակիրառ պրակտիկայի համար։ Ընդհանրապես օրենսդրությունում ծանուցման ինստիտուտի նախատեսումն ունի բացառիկ կարևոր նշանակություն մարդու իրավունքների և օրինական շահերի իրական և արդյունավետ պաշտպանության հարցում։ Անձի իրավունքների և օրինական շահերի արդյունավետ պաշտպանության մասինկարելի է խոսել միայն այն դեպքում, երբ վերջինս ժամանակին տեղեկացվի(ծանուցվի) իր իրավունքներին և օրինական շահերին առնչվող գործընթացների մասին։ Մրցակցության և կողմերի իրավահավասարության սկզբունքը արդարադատության առանցքային բնութագրիչներից է, որի բովանդակությունը,հիմնվելով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի դատականպրակտիկայի վրա, որոշակիացվել է ՀՀ Սահմանադրական դատարանի կողմից1։ Մասնավորապես, ՍԴ դիրքորոշմամբ կողմերի հավասարությունը նշանակում է, որ դատավարության յուրաքանչյուր կողմին պետք է ընձեռվի պատշաճ հնարավորություն ներկայացնելու իր գործը, ներառյալ` ապացույցներնայնպիսի պայմաններում, որոնք նրա համար մյուս կողմի համեմատությամբչեն ստեղծի անբարենպաստ վիճակ2։ Հավասար պայմանների սկզբունքը ենթադրում է նաև մրցակցող կողմերի լսվելու իրավունքը, այդ թվում` վարույթիընթացքում կատարվող գործողությունների վերաբերյալ հայտարարություններկատարելու և հակառակ կողմի հայտարարությունների վերաբերյալ առարկություն կամ կարծիք արտահայտելու իրավունքները։ 1 Տե՛ս Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի՝ Կամասինսկին ընդդեմ Ավստրիայիգործով 1989 թ. դեկտեմբերի 19-ի վճիռը, կետ 102։ 2 Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 24.07.2007 թ.-ի թիվ 710 որոշումը։ Արդարադատության նախարարության կողմից մշակվել և շրջանառության մեջ է դրվել «ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը, որի դրույթներընույնպես քննարկման են արժանացել սույն աշխատանքի մեջ։ Ներկայումս Քաղաքացիական դատավարության օրենսդրությամբ3 նախատեսվում է դատական ծանուցման երեք հնարավոր եղանակ։ Մասնավորապես, 78-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է՝ դատավարության մասնակիցներին դատական ծանուցագիրը`ուղարկվում է պատվիրված նամակով` հանձնման մասին ծանուցմամբ,հանձնվում է առձեռն,ուղարկվում է էլեկտրոնային եղանակով։ Ինչպես ներկայացրինք, պատշաճ ծանուցման առաջին հնարավոր եղանակը պատվիրված նամակով ծանուցումն է։ Այն իրականացվում է փոստայինկապի օպերատորի միջոցով, որն էլ պատասխանատվություն է կրում իր` պայմանագրային և օրենքով նախատեսված պարտականությունները պատշաճկատարելու համար։ «Փոստային կապի մասին» օրենքի համաձայն` փոստայինկապի օպերատորը փոստային կապի ծառայություններ մատուցելու իրավունքունեցող իրավաբանական անձն է կամ անհատ ձեռնարկատերը, որն իր գործունեությունն իրականացնում է տրված լիցենզիայի հիման վրա4։ Փաստորեն՝ ծանուցման այս եղանակի դեպքում դատարան-գործին մասնակցող անձ կապը միջնորդավորված է, և ծանուցման պատշաճ իրականացման բեռն ավելի շատ կրում է փոստային կապի օպերատորը։ Պրակտիկայիվերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ծանուցման այս եղանակի հետ կապվածխնդիրներն առավելապես դուրս են դատական վերահսկողության շրջանակներից։ Դրանք առաջանում են այն ժամանակ, երբ դատարանը, պատշաճ կատարելով իր պարտականությունը, դատական ծանուցագիրը հանձնելու մասինկարգադրություն է տալիս փոստային կապի օպերատորին (հաճախ այդխնդիրները կապված են լինում փոստային առաքիչների ոչ բարեխիղճ գործունեության հետ)։ Քննարկվող հարցի հետ կապված՝ Վճռաբեկ դատարանն իրնախադեպային որոշումներից մեկում սահմանել է կանխավարկած` համաձայնորի` փոստային կապի ազգային օպերատորի կողմից իր` պայմանագրային ևօրենքով նախատեսված պարտականությունները կատարվել են պատշաճ,քանի դեռ հակառակը չի ապացուցվել5։ Այսինքն՝ վիճարկող կողմը պետք է ապացուցի, որ փոստային կապի օպերատորի կողմից իր պարտականություննե3 Տե՛ս 17.06.1998 թ.-ի ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը, ՀՀՊՏ 1998.09.09./20։ 4 Տե՛ս 14.12.2004 թ.-ի «Փոստային կապի մասին» ՀՀ օրենքը, ՀՀՊՏ 2005.01.26/7 (379)։ 5 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի ԵԱՔԴ/1424/02/09 քաղաքացիական գործով 01.10.2010 թ.-իորոշումը։ րը պատշաճ չեն կատարվել, ինչի արդյունքում էլ ինքը պատշաճ կերպով չի ծանուցվել։ Կարելի է ենթադրել, որ սա ազգային օպերատորի նկատմամբ վստահության սկզբունքի ամրագրում է։ Ծանուցագիրն ուղարկվում է պատվիրված նամակով` դատավարությանմասնակցի նշած հասցեով։ «Պատվիրված նամակ» հասկացության բովանդակությունը բացահայտվում է Կառավարության N211-Ն որոշմամբ6։ Վերջինիսհամաձայն` փոստային առաքանիները, կախված մշակման ձևից, ստորաբաժանվում են հետևյալ տեսակների7.• հասարակ, որն ընդունվում է ուղարկողից` առանց նրան անդորրագիրհանձնելու և հասցեատիրոջը (օրինական ներկայացուցչին) հանձնվումէ առանց ստորագրության,• գրանցվող (գնահատված, պատվիրված, սովորական), որն ընդունվումէ ուղարկողին` անդորրագրի հանձնումով և հասցեատիրոջը (օրինական ներկայացուցչին) հանձնվում է ստորագրությամբ` անձնագրի առկայության դեպքում։ Այս նորմի վերլուծությունից կարելի է հանգել հետևյալին.• պատվիրված նամակը կարող է հանձնվել բացառապես հասցեատիրոջը, այսինքն՝ այն անձին, ում անունը նշված է ծանուցագրի մեջ, իսկնրա բացակայության դեպքում` օրինական ներկայացուցչին,• պատվիրված նամակը կարող է հանձնվել բացառապես անձը հաստատող փաստաթղթի առկայության դեպքում։ Ի տարբերություն հասարակ առաքանու՝ պատվիրված առաքանին ավելիվստահելի է, քանի որ այն ուղարկվում է գրանցումով, ուղարկողին տրվում էանդորրագիր և ստացողին հանձնվում է ստորագրությամբ՝ անձը հաստաստող փաստաթղթի (լիազորագրի) առկայության դեպքում։ Արտասահմանյան շատ երկրների իրավակարգավորումներում նախատեսվում է, որ դատական ծանուցագիրը պետք է հանձնվի անձամբ հասցեատիրոջը, իսկ նրա բացակայության դեպքում` ընտանիքի չափահաս անդամինայն պայմանով, որ վերջինս ցույց տա ազգակցական կապը և անձը հաստատող փաստաթղթեր։ Նման իրավակարգավորում նախատեսված էր նաև1964թ. ՀԽՍՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում։ Մասնավորապես, 109-րդ հոդվածը նշում էր. եթե ծանուցագիրը բերող անձնավորությունը գործի կապակցությամբ տեղեկացվող կամ կանչվող քաղաքացուն չգտնինրա բնակության կամ աշխատանքի վայրում, ապա ծանուցագիրը հանձնվումէ նրա հետ համատեղ ապրող ընտանիքի չափահաս անդամներից որևէ մեկին,իսկ նրանց բացակայության դեպքում` տնային կառավարչությանը, պատգա6 Տե՛ս «Փոստային կապի օպերատորի գործունեության կանոնակարգը հաստատելու մասին»Կառավարության 16.02.2012 թ.-ի N211-Ն որոշումը, ՀՀՊՏ 2012.03. 14/15(889)։ 7 Տե՛ս Կառավարության 16.02.2012 թ.-ի N211-Ն որոշման հավելվածը` «Փոստային կապի օպերատորների գործունեության կանոնակարգ»։ մավորների գյուղական կամ ավանային խորհրդի գործադիր կոմիտեին կամնրա աշխատանքի վայրի ադմինիստրացիային8։ Այս նորմի արդյունավետ կիրառման համար նախատեսված էր հատուկ երաշխիք, ըստ որի` ծանուցագիրնընդունող անձը պարտավոր է ծանուցագրի երկրորդ օրինակի վրա ցույց տալիր զբաղեցրած պաշտոնը։ Բացի դրանից՝ ծանուցագիրն ընդունող անձը պարտավոր էր առաջին իսկ հնարավորության դեպքում առանց հապաղելու այնհանձնել հասցեատիրոջը։ Գործող օրենսգիրքը բացառում է այս հնարավորությունը` իմպերատիվկերպով սահմանելով, որ դատական ծանուցագիրը պետք է հանձնվի անձամբհասցեատիրոջը։ Ծանուցագիրը համարվում է անձամբ հանձնված, եթե դրաստացման մասին անդորրագիրը ստորագրված է անձամբ հասցեատիրոջ կողմից, կամ հասցեատերը ծանուցումը ստանալու անդորրագրի վրա ստորագրելէ ծանուցագիրը ստանալուց հրաժարվելու մասին։ Այս դրույթից որևէ բացառություն անգամ օրինական ներկայացուցչի օգտին չի նախատեսվում։ Վճռաբեկ դատարանն իր նախադեպային որոշումներից մեկում անդրադարձել է այսհարցին` նշելով, որ եթե ծանուցագիրն ուղարկվել է անձի նշած հասցեով, սակայն ստացվել է այդ հասցեում բնակվող մեկ այլ անձի կողմից, ապա դա չի կարող դիտվել որպես պատշաճ ծանուցում9։ Պետք է նշել, որ ծանուցման փաստըհաստատող ապացույց կարող է լինել անձամբ հասցեատիրոջ ստորագրությունը։ Եթե վերջինս վիճարկում է այդ ստորագրությունը, նրա հաշվին կատարվում է ձեռագրաբանական փորձաքննություն, որի ընթացքում կատարվում է կրճատ ստորագրությունների կամ կրճատ գրառումերի նույնացում։ Մեկայլ նախադեպային որոշման մեջ Վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ ստորագրության պատկանելիության փաստը կարող է հաստատվել միայն փորձագիտական եզրակացության առկայությամբ` անկախ անզեն աչքով համեմատվողստորագրությունների միջև տարբերությունների տեսանելի լինելուց։ Ընդ որում՝ բողոք ներկայացրած կողմն ինքն է կրում իր վկայակոչած փաստի ապացուցման բեռը։ Այսինքն՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ նման դեպքերումգործում է ծանուցման անդորրագրերի վրա առկա ստորագրությունները հասցեատիրոջ կողմից ստորագրված լինելու կանխավարկածը, քանի դեռ հակառակն ապացուցված չէ10։ Քննարկման արժանի հաջորդ հարցը վերաբերում է ծանուցման ժամկետներին։ Օրենսգիրքը չի սահմանում, թե դատարանն ինչ ժամկետում պետք է ուղարկի ծանուցագիրը։ Ընդհանուր մոտեցման համաձայն` դատարանն այն8 Տե՛ս 04.06.1964 թ.-ի ՀԽՍՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը, ՀՍՍՀԳՍՏ1964/17։ 9 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի՝ ԵՇԴ/0531/02/10 քաղաքացիական գործով 29.11.2011 թ.-իորոշումը։ 10 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի՝ ԵԱՆԴ/0326/02/12 քաղաքացիական գործով 05.04.2013 թ.-իորոշումը։ պետք է ուղարկի ողջամիտ ժամկետում։ Սակայն խնդիր է առաջանում` կապված «ողջամիտ ժամկետ» հասկացության մեկնաբանման հետ։ Տարածականմեկնաբանությունից խուսափելու նպատակով դատական պրակտիկայում ընդունված է հետևյալ մոտեցումը. դատարանը ծանուցման իր պարտականությունը պետք է կատարի այնպես, որ գործին մասնակցող անձը օբյեկտիվորենհնարավորություն ունենա իրազեկվելուց հետո մասնակցելու դատական նիստին։ Սակայն անձի իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանութանտեսանկյունից շատ կարևոր է նաև այն հանգամանքը, որ ծանուցագիրը ստանալուց հետո անձը հնարավորութուն ունենա պատշաճ պատրաստվելու դատական նիստին։ ՀՀ տրանսպորտի և կապի նախարարի N195-Ն հրամանով սահմանվել ենՀՀ-ում փոստային առաքանիների անցման հսկիչ ժամկետներ (փոստային առաքանու և դրամական միջոցների փոստային փոխադրությունների` փոստային կապի ընդունման վայրից փոստային կապի օբյեկտի հանձնման վայրնառաքման, ինչպես նաև փոստային կապի օբյեկտներում դրանց վերամշակման առանձին գործողությունների համար սահմանված ժամանակ)։ Ըստ այդորոշման` ՀՀ-ում փոստային առաքանիների հսկիչ ժամկետներն են11՝ Երևանքաղաքում` մինչև սահմանային ժամի (փոստային բաժանմունքում կամ փոստարկղից վերջին հավաքումից առաջ հանձնում) հանձնման օր + 1 օր, մարզերում` մինչև սահմանային ժամի հանձնման օր + 3օր։ Ելնելով վերոգրյալից` կարելի է եզրահանգել, որ դատարանը ծանուցագիրն ուղարկելիս պարտադիր պետք է հաշվի առնի այս ժամկետները (Երևանքաղաքում առնվազն 2 օր, մարզերում` 4 օր)։ Հակառակ դեպքում խոսք չի կարող լինել արդար դատաքննության մասին։ Այս հարցի առնչությամբ հարկ ենք համարում անդրադառնալ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված իրավակարգավորմանը։ Մասնավորապես, 63-րդ հոդվածի 5-րդ կետը սահմանում է. ծանուցագրերն ուղարկվում են այն հաշվով, որ դրանց հասցեատերերը դատական նիստին ներկայանալուց կամ դատավարական գործողությունների կատարմանը մասնակցելուց առնվազն 5 օր առաջ իրազեկվեն դատական նիստի կամ դատավարական գործողությունների կատարման ժամանակի և վայրի վերաբերալ12։ Կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է հստակեցնող նման դրույթ ամրագրելնաև ՔԴՕ-ում։ Ինչպես արդեն նշեցինք, որպես ծանուցման երկրորդ եղանակ օրենսդրությունը նախատեսում է ծանուցագիրն առձեռն հանձնելու հնարավորություն։ 11 Տե՛ս ՀՀ տրանսպորտի և կապի նախարարի 20.06.2005թ.-ի N195-Ն հրամանը` «Նամակագրական թղթակցության` փոստարկղերից հավաքման հաճախականությունը և փոստային առաքանիների անցման հսկիչ ժամկետները սահմանելու մասին», ՀՀԳՏ 2005.08.01/19(196)։ 12 Տե՛ս 05.12.2013 թ.-ի ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը, ՀՀՊՏ 2013.12.28/73(1013).1։ 78-րդ հոդվածի 8-րդ կետի համաձայն` դատական նիստին ներկայացած դատավարության մասնակիցները հաջորդ դատական նիստի ժամանակի և վայրի մասին դատարանի կողմից ծանուցվում են բանավոր կարգով՝ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դատական նիստը համակարգչային ձայնագրմանեղանակով չի արձանագրվում, որի դեպքում դատարանը դատական նիստիններկայացած դատավարության մասնակցին հաջորդ դատական նիստի ժամանակի և վայրի մասին ծանուցում է դատական նիստի ավարտից հետո` դատական ծանուցագիրն առձեռն հանձնելով։ Այս հոդվածի ուսումնասիրությունըթույլ է տալիս եզրակացնել, որ բանավոր ծանուցման համար անհրաժեշտ էհետևյալ պայմանների միաժամանակյա առկայություն.• դատական նիստին դատավարության մասնակիցների ներկայություն,• դատական նիստի համակարգչային ձայնագրում։ Այն դեպքում, երբ դատավարության բոլոր մասնակիցները ներկա են դատական նիստին, սակայն նիստը համակարգչային ձայնագրման եղանակով չիարձանագրվում, ծանուցագիրը դատական նիստի ավարտից հետո առձեռնհանձնվում է դատավարության մասնակիցներին։ «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծն այս առումով սահմանում է, որ դատական նիստին ներկա գտնվողդատավարության մասնակիցը հաջորդ դատական նիստի ժամանակի և վայրի մասին ծանուցվում է տվյալ դատական նիստում դատավորի կողմից հաղորդելու միջոցով։ Ինչպես տեսնում ենք, սա կախվածության մեջ չի դրվում դատական նիստի` ձայնագրման միջոցով արձանագրվելու փաստի հետ։ Սակայնվերը նշվածը իմպերատիվ պահանջ չէ. դատական նիստին ներկայացած դատավարության մասնակցի պահանջի դեպքում վերջինս հաջորդ դատականնիստի ժամանակի և վայրի մասին ծանուցվում է դատական ծանուցագիրնառձեռն հանձնելու միջոցով։ Դա իրականացվում է դատարանի աշխատակազմի միջոցով13։ Ծանուցման այս եղանակն արդյունավետ է այնքանով, որ դատարան-գործին մասնակցող անձ հարաբերություններում որևէ երրորդ անձ չի մասնակցում։ Սակայն սա լայնորեն կիրառվել չի կարող, քանի որ վերաբերում է միայնհաջորդ դատական նիստերին։ Բացի դրանից՝ շատ հաճախ գործին մասնակցող բոլոր անձինք ներկա չեն գտնվում դատական նիստին։ Վերջին մի քանի տասնամյակներին գիտատեխնիկական առաջընթացըկտրուկ փոխեց մարդու կյանքը։ Բնականաբար, այդ հեղաշրջումը չէր կարողչներթափանցել սոցիալ-տնտեսական ոլորտ, այդ թվում` իրավական դաշտ։ Արտասահմանյան շատ երկրներում գործին մասնակցող անձանց օպերատիվծանուցման համար օգտագործվում են տեխնիկական հետևյալ միջոցները.13 Տե՛ս «ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծ, http։ //www.justice.am/legal/view/article/909 (12.04.2016 թ.-ի դրությամբ)։ • ինտերնետային ծանուցում (հիմնականում էլեկտրոնային հասցեով),• կարճ հաղորդագրության (sms) միջոցով ծանուցում14։ Գործող օրենսգիրքը, ավանդական ծանուցման եղանակներից բացի, թույլատրում է նաև գործին մասնակցող անձանց ծանուցման նպատակով օգտագործել ժամանակակից տեխնիկայի ընձեռած հնարավորությունները։ Ֆիզիկական անձանց դեպքում սա գործում է միայն այն դեպքում, երբ անձը կամավոր համաձայություն է տալիս այս եղանակով ծանուցվելու մասին։ Մասնավորապես, 78-րդ հոդվածի 9-րդ կետը սահմանում է. դատավարության մասնակցի գրավոր դիմումի հիման վրա դատական ծանուցումը կարող է կատարվելհեռախոսագրի, կարճ հաղորդագրության կամ էլեկտրոնային հաղորդակցության այլ միջոցներով։ Կարծում ենք, որ «հեռախոսագիր» հասկացության կիրառումը կարող է որոշակի խնդիրներ առաջացնել։ Մասնավորապես, եթե գործին մասնակցող անձը դիմում ներկայացնի ծանուցումը հեռախոսագրով ստանալու մասին, դատարանի համար դա իրականացնելը կլինի անհնարին կամառնվազն կապված կլինի մեծ ջանքերի հետ, քանի որ տեխնիկայի տվյալ միջոցը ներկայումս չօգտագործվող, հնացած միջոց է։ Համեմատության համար նշենք, որ «Քաղաքացիական դատավարությանօրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը չիթվարկում էլեկտրոնային հաղորդակցության միջոցները։ Մասնավորապես,նշվում է, որ դատավարության մասնակիցները դատարանին կարող են գրավոր ներկայացնել իրենց հաղորդակցության կապի միջոցները` միջնորդելովծանուցումը կատարել այդ միջոցով։ Այլ է կարգավորումը իրավաբանական անձանց դեպքում. նրանց ծանուցումը կատարվում է «Ինտերնետով հրապարակային և անհատական ծանուցման մասին» ՀՀ օրենքին համապատասխան։ Այս դեպքում ծանուցումը համարվում է պատշաճ, եթե առկա է այն ստանալու մասին հավաստում։ Օրենքի10-րդ հոդվածի համաձայն` օրենքով կամ նորմատիվ իրավական այլ ակտերովսահմանված այն դեպքերում, երբ նախատեսվում է անհատական ծանուցումէլեկտրոնային փոստի միջոցով, անձը համարվում է պատշաճ ծանուցված նաևայն դեպքում, երբ տեղեկատվությունը ուղարկվել է նրա` անձնագրի հետ մեկտեղ տրված պաշտոնական էլեկտրոնային փոստի հասցեով15։ Փաստորեն՝ օրենքը նախատեսում է պատշաճ ծանուցման առկայություննաև այն դեպքում, երբ բացակայում է ծանուցվող անձի կողմից ծանուցումըստանալու փաստը հավաստող ապացույց։ Այս պարագայում գործում է ծանուցված լինելու կանխավարկածը։ 14 Ծանուցման այս եղանակը լայնորեն կիրառվում է Իտալիայում, Հարավային Կորեայում, ԱՄՆ-իմի շարք նահանգներում։ 15 Տե՛ս 09.04.2007 թ.-ի ՀՀ օրենքը «Ինտերնետով հրապարակային և անհատական ծանուցմանմասին», ՀՀՊՏ 2007.05.16/25(549)։ Էլեկտրոնային ծանուցման դեպքում խնդիրներ կարող են առաջանալ`կապված ինտերնետի հասանելիության և էլեկտրոնային փոստից օգտվելու իրական հնարավորության հետ։ ՀՀ-ում համատարած ինտերնետի հասանելիության և էլեկտրոնային փոստից օգտվելու հնարավորության մասին խոսել հնարավոր չէ` հաշվի առնելով բարձր տարիքային խմբի անձանց համակարգչայինգիտելիքների անբավարար մակարդակը և որոշակի խմբերի համար ինտերնետից օգտվելու հնարավորության օրենսդրական սահմանափակումները։ Ինչպես տեղեկացնում է ՀՀ պաշտպանության նախարարության տեղեկատվության և հասարակայնության հետ կապերի վարչությունը (10.03.2014թ., 262 գրություն), պարտադիր ժամկետային զինծառայողների համար համացանցից օգտվելու հնարավորություն նախատեսված չէ։ ՀՀ արդարադատության նախարարության քրեակատարողական վարչության 10.03.14 թ. թիվ4014-659 գրության համաձայն` կալանավորված անձանց և դատապարտյալներին արգելվում է ցանկացած տեսակի հեռահաղորդակցության կապի միջոց, և չնայած որոշ քրեակատարողական հիմնարկներում կազմակերպվել ենհամակարգչային դասընթացներ, որոնց ընթացքում դատապարտյալներին ուսուցանվել են նաև ինտերնետից օգտվելու հմտություններ, սակայն վերջիններիս էլեկտրոնային փոստից օգտվելու հնարավորություն չի տրվել, քանի որ այննույնպես դիտվում է որպես հեռահաղորդակցության կապի միջոց16։ Չպետք է թերագնահատել ժամանակակից մեկ այլ տեխնիկական միջոցիդերը մարդու կյանքում` հնարավորություն տալով դրա օգտակար հատկանիշները օգտագործել նաև արդարադատություն իրականացնելիս։ Խոսքը վերաբերում է բջջային հեռախոսին և դրանով կարճ հաղորդագորություններ ուղարկելու հնարավորությանը։ Ի տարբերություն ինտերնետային ծանուցմանը` սաավելի հասանելի միջոց է, քանի որ լայնորեն կիրառվում է բնակչության կողմից։ Որպես ծանուցման կամընտրական եղանակ` օրենսդրությունը նախատեսում է կարճ հաղորդագրության միջոցով ծանուցման հնարավորություն։ Կարճհաղորդագրությունը այնպիսի տառերի և (կամ) սիմվոլների մի ամբողջությունէ, որոնք գրված են որոշակի հերթականությամբ և նախատեսված են շարժական կապի ցանցի միջոցով փոխանցվելու համար։ Կարճ հաղորդագրության միջոցով դատական ծանուցումների առավելությունները և թերությունները պարզելու նպատակով մենք բանավոր հարցումկատարեցինք ՀՀ-ում կապի առաջատար օպերատորներից մեկին` «ԱրմենՏել»ՓԲԸ-ին։ Մասնավորապես, առաջադրվեցին մեր կողմից կազմված հետևյալհարցերը.Ուղարկելուց հետո ի՞նչ ժամանակահատվածում է sms հաղորդագրությունը հասնում հասցեատիրոջը։ 16 Տե՛ս Հիմնավորում ««Ինտերնետով հրապարակային և անհատական ծանուցման մասին» ՀՀօրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի վերաբերյալ»։ Պատասխան` մինչև 1 րոպե։ Ի՞նչ պայմաններում կարող է ուղարկված sms-ը չհասնել հասցեատիրոջը։ Պատասխան` կապի վատ լինելու, հեռախոսահամարն անջատված լինելուև հեռախոսի մուտքայինները լցված լինելու դեպքերում։ Արխիվում որքա՞ն ժամանակ են պահպանվում հաղորդագրությունները։ Պատասխան. դա անժամկետ է. համակարգչի մեջ ցանկացած ժամանակկարելի է տեսնել ուղարկված և ստացված հաղորդագրությունները։ Արդյո՞ք օպերատորի մոտ նշվում է` sms-ը ստացվել է հասցեատիրոջ կողմից, թե՞ ոչ։ Պատասխան. ոչ մի ձևով դա չի նշվում, և օպերատորը չի կարող հասկանալ` անձը չի՞ ստացել հաղորդագրությունը, թե՞ անբարեխղճորեն հերքում էայն ստանալու փաստը։ Էլեկտրոնային փոստի դեպքում երբեմն հաղորդագրությունը spam էգնում. հնարավո՞ր է նման իրավիճակ կարճ հաղորդագորությունների դեպքում։ Պատասխան. այո՛ կախված հեռախոսի մոդելից` նման բան հնարավոր է։ «ԱրմենՏել» ՓԲԸ-ը ի՞նչ պատասխանատվություն է կրում` կապված կարճհաղորդագորությունների ուղարկման և ժամանակին ստացման հետ։ Պատասխան. այս առումով «ԱրմենՏել» ՓԲԸ-ի աշխատակիցները կարողեն ենթարկվել կարգապահական պատասխանատվության` աշխատանքայինպարտականությունները ոչ պատշաճ կատարելու հիմքով։ Հիմք ունենալով վերը կատարված հարցումը` փորձենք առանձնացնել ծանուցման այս եղանակի առանձնահատկությունները։ Մասնավորապես, դատարանի համար կարող ենք նշել հետևյալ դրական կողմերը.• բյուջետային միջոցների խնայողություն (sms հաղորդագրության դեպքում սակագները անհամեմատ ցածր են),• դատական գործընթացի արդյունավետության բարձրացում,• ծանուցման ժամկետների կրճատում,• ծանուցման արագություն,• հաղորդագրությունը հասնում է հասցեատիրոջը՝ անկախ այն հանգամանքից, թե նա տվյալ պահին որտեղ է գտնվում,• անգամ հաղորդագրությունը ջնջելու դեպքում հնարավոր է կապի օպերատորի օգնությամբ հավաստել դա ուղարկելու փաստը։ Քաղաքացու համար այն ունի հետևյալ առավելությունները.• հաղորդագրությունն անմիջապես ուղարկվում է հասցեատիրոջանձնական հեռախոսին,• ավելի հուսալի է, քանի որ հաղորդագորությունը հասնում է առանցորևէ միջնորդի,• ինտերնետային կապի անհրաժեշտություն չկա,• երրորդ անձանց հետ կապի բացակայություն (քաղաքացիների մեծմասի համար այնքան էլ հաճելի չէ փոստային առաքիչների հետ շփվելը),• կատարվում է կամավորության կարգով. եթե ինչ-որ պատճառներովանձն այլևս չի ցանկանում ծանուցվել այս եղանակով, անցում է կատարվում ծանուցման ավանդական եղանակին։ Որպես միակ բացասական կողմ՝ կարող ենք նշել այն հանգամանքը, որհաղորդագրությունը երբեմն կարող է չհասնել հասցեատիրոջը։ Փաստորեն՝դատարանը պատշաճ կատարում է ծանուցման իր պարտականությունը, սակայն անձը չի ծանուցվում։ Այս դեպքում որպես լուծում կարող է սահմանվել, որեթե ծանուցագիրը բջջային հեռախոսին երկու անգամ ուղարկելուց հետո պատասխան չի ստացվում, ապա պետք է անցում կատարվի ծանուցման ավանդական եղանակին։ Հայկական իրավակիրառ պրակտիկայում ծանուցման այս եղանակը չիկիրառվում։ Այդ մասին է փաստում «ԱրմենՏել» ՓԲԸ-ից ստացված տեղեկատվությունը, ըստ որի` «ԱրմենՏել» ՓԲԸ-ի միջոցով երբևէ նման գործառույթ չի իրականացվել։ Փաստորեն՝ օրենքում ամրագրված դրույթը պրակտիկայումդեռևս չի կենսագործվում։ Ամփոփելով աշխատանքը` կարող ենք փաստել, որ ծանուցման ինստիտուտի հետագա զարգացման և կատարելագործման համար անհրաժեշտ էկատարել որոշակի օրենսդրական փոփոխություններ։ Մասնավորապես, հաշվի առնելով տեխնիկական միջոցների հասանելիությունը և մատչելիությունը`առաջիկայում պետք է փորձ կատարվի ծանուցման ավանդական եղանակինզուգահեռ օգտագործելու նաև ժամանակակից տեխնիկայի ընձեռած հնարավորությունները։ Մելինե ՄարգարյանԴԱՏԱԿԱՆ ԾԱՆՈՒՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր` դատական ծանուցումներ, պատշաճ ծանուցում, ծանուցագիր, էլեկտրոնային ծանուցում, պատվիրված նամակ, հասցեատեր, կարճ հաղորդագրությունԱմփոփում։

Սույն աշխատանքի մեջ քննարկվում են որոշ հիմնախնդիրներ, որոնք առաջանում են դատական ծանուցման ինստիտուտի կենսագործման ընթացքում։ Խնդրի կարևորությունն այն է, որ ծանուցման ինստիտուտն անմիջականորեն առնչվում է անձի իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությանը, արդար դատաքննության իրավունքին։ Մասնավորապես, վերլուծության են ենթարկվել օրենսդրությամբ նախատեսված ծանուցման եղանակներն իրենց առավելություններով և թերություններով, ծանուցման ժամկետի հիմնահարցը, բանավոր ծանուցման հնարավորությունը և դրա համար անհրաժեշտ պայմանները։

Մենք այդ հարցը բարձրացրեցինք հիմնականում ադրբեջանական «պատմագրության» բարբարոսության պատճառով, որ հայոց պետականությունն այս տարածաշրջանում (Հարավային Կովկասում) արհեստականորեն ստեղծվել է օտարերկրյա ուժերի (նկատի ունի Ռուսաստանի կայսրությունը) և Նախիջևանի գավառի ակտիվ աջակցությամբ: իր տարածքի բաղկացուցիչ մասն է: Վարչական-տարածքային առումով այն մտնում էր «հին ադրբեջանական պետություն» կազմավորումների մեջ: Հոդվածը գրելիս զուգահեռ կխոսենք «Նախչավանի գավառի» ու «Նախճավան քաղաքի» մասին: Նախիջեւանը, ըստ «Աշխարհագրության», Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի 34-րդ նահանգն էր ՝ 1220 կմ 2: տարածք [4, էջ 7]: Նախիջեւան գավառը տեղակայված էր Արաքս գետի միջին հունում ՝ նրա ձախ ափին: Նախիջեւանի մասին առաջին պատմական տեղեկությունները տալիս են Յուրայի սեպագիր աղբյուրները: Խոսքը վերաբերում է Մենուա թագավորի (մ.թ.ա. 810-786) թողած գրությանը ՝ Օձասար լեռան լանջի ժայռերին, որը հայտնաբերել է երկրաբան Վ.Ա. Իգումենովը 1988 թ. Այդ արձանագրության մեջ հաղորդվում է. «1. Ishpuine- ը քաղդեացիների զորությամբ պատմում է Սարդուրորդին, 2. Minua Ishpuinord- ը նվաճեց Արծինեի երկիրը (քաղաք), Իշը (քաղաքը) [երկիրը] (նվաճեց): 3. Արծիկումե (քաղաք) հող (գրավված), Այանանե (քաղաք) հող գրավված, (մարդիկ) սպանված, վտարված: 4. Վերադառնալուն պես նա հիմնեց Քաղդեացիների տաճարը Բուլուայում (լեռ): Նա կարգուկանոն հաստատեց: 5. Այս Խալդեյնթի թույլատրելի զոհաբերության օբյեկտները. (Մեկ) ցուլ (թող զոհաբերվի) Խալդեի տիրոջը `նրա բարձր, Բուլուա- (լեռ) -ոն» [14, էջ 57-58] , Նախիջևանի վերոնշյալ արձանագրության համաձայն, իմ որդու ՝ Իշպուինիի և Մենուայի համատեղ թագավորության օրոք, ուրարտացիները իրենց արշավանքներից մեկի ժամանակ անցան Արաքսի ձախ ափը ՝ Արարատյան դաշտի հարավ-արևելք, Jugուղա քաղաքի մոտ [11, էջ 210]: Մովսես Խորենացին տալիս է Նախիջևանի գավառի մասին վարչական-քաղաքական տեսանկյունից հայկական մատենագրության ամենահինը ՝ ասելով, որ QA VI դ. Տիգրան Երվանդյան: «Եվ Աշուշի աղջիկս ՝ Անուշ ouարաջինկինը, որը դեռ պատանի էր, և շատ այլ գերիներ, որքան տասնյակից ավելին, բնակություն հաստատեցին Արևելքի Մեծ լեռան վրա (Մեծ Մասիս) մինչև Գողթանի սահմանը, որոնք գտնվում են Տամբատը, Դաստգոգերը, Ոսկողակերտը, բայց դրանցից մեկը Վրանջունիկն է, Նախիջավանի ամրոցից առաջ: եր զերիիս ավանցն Խրամ և զՋուղայ և զԽոշակունիս: Եվ գետի մյուս կողմում է ամբողջ դաշտը, որի գլուխը Աժդականանն է, մինչև Նախչավանի հենակետը »[18, էջ 84-85]: Պատմաբանի տրամադրած վերոհիշյալ տեղեկություններից կարելի է ենթադրել, որ մ.թ.ա. VI դարից Նախիջևանիգավարը հայկական արքունիքի արքայական տիրույթն էր: Մովսես Խորենացու հաղորդած մեկ այլ տեղեկատվություն վկայում է, որ Մարդպետունի կալվածքները, որոնք Հին Հայաստանի ավագ նախարարական տների մաս էին կազմում, իրավասություն ունեին «Ատրպատականից մինչ akhաղշ Նախչավան» [18, էջ 17: 105]: Պատմաբանի կողմից տրամադրված այս տեղեկատվությունը հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ հին ժամանակներում Նախիջևանը պատկանել է ոչ թե Մարդպետականին, այլ մեկ այլ վարչական միավորի ՝ Սյունիքին աշխարհում [10, էջ 381-382]: 1-ին դարում հայկական արքունիքը անհայտ պատճառներով անջատեց Նախիջևանի գավառը Սյունիքից և ընդգրկեց այն Մարդպետականի մեջ: Ինչպես նշում է Բ.Հարությունյանը: «Տրամաբանական է մտածել, որ այդպիսի վարչական փոփոխությունը նպատակ ուներ արքայական տիրույթները առանձնացնել Սյունյաց իշխանների ժառանգական տիրույթներից» [10, p. 382]: Եվ քանի որ Մարդպետունիների նախարարական տունը, որը ղեկավարում էր կանանց գանձարանը [12, p. 64], իր հերթին արքայական տիրույթների վերահսկող մարմինն էր, դատարանը նպատակահարմար գտավ այն կցել Նախիջևանգավարին: Ամենայն հավանականությամբ, մինչ Արշակունու գահի անկումը ՝ 428 թ., Նախիջևանի քաղաքն ու գավառը, որպես արքայական տիրույթ, մնացին Մարդպետունիների ենթակայության տակ: Արշակունիների անկումից հետո Մարդպետունիների իշխող տունը օրինականորեն վերացվեց, և նրանց պատկանող թագավորական կալվածքները, ներառյալ Նախիջևանի գավառը, համանուն քաղաքով, անցան Արծրունուն [21, էջ 319- 320]: Նախիջևանի քաղաքն ու նահանգը վերջիններիս ժառանգական տիրույթներում են մնացել մինչև VIII դարը: Սկզբնապես, երբ պայմանավորված էր Հայաստանի վարչաքաղաքական իրավիճակով, այն դարձավ արաբական ոստիկանության տեղակալների նստավայր: Խալիֆայության ընթացքում արաբ պատմաբանների և աշխարհագրագետների մեծ մասը Հայաստանը բաժանեցին չորս մասի: Ըստ այս վարչական բաժանման ՝ Նախիջևանը (Նաշավան), Վասպուրական (Բասֆուրաջան), Դվին (Դաբիլ), Շիրակ (Սիրաջ), Տայք (Թայր), Բագրանդ (Բաղրավանդ) երրորդ Հայաստանի մաս էին կազմում [13, էջ 16-17] , Հատկանշական է, որ Նախիջևանը հիշատակվում է Վասպուրականից առանձին, մի հանգամանք, որը թույլ է տալիս ենթադրել, որ Նախիջևան քաղաքը իր համանուն գավառով դուրս է բերվել Արծրունիների ժառանգական տարածքներից և դարձել է վարչական միավոր Արաբներ Այն մնաց արաբական տիրապետության տակ մինչ IX դարը: մեջտեղ. Նախիջևանը հետաքրքրված էր արաբներին իր դիրքով և՛ որպես ռազմական և տնտեսական նշանակության նահանգ, և՛ որպես վարչական-քաղաքական միավոր: Դատելով IX դ. Պատմաբան Թովմա Արծրունու տված տեղեկություններից [5, էջ. 404], 705-ին: Նախիջևանի և Խրամիի եկեղեցիներում հայ նախարարների այրումից հետո արաբ զորավար Քաշմը (Քասիմ) Նախիջևանը բաժանեց Վասպուրականից, քանի որ այն արդեն դարձել էր Հայաստանի արաբական ոստիկանության տեղակալների նստավայր: «Եվ Մահմեթի կողմից ընդունված հրամանը անարդար էր, այն պատվիրել էր Կասմո անունով մեկը, որն իր նոր հրամանատարն էր Նախչըվան քաղաքի կողմում» [16, էջ 32-33]: Տ.Հակոբյանը նշում է. «Այս իրադարձություններին հաջորդող դարերի ընթացքում Նախիջևանը ոչ թե պատկանում էր Սյունիքի և Արծրունյաց սահմանակից նախարարական տներից ոչ մեկին, այլ վեճի ոսկոր էր վերը նշված կառավարական տների միջև» [8, էջ. 35]: Մեր կարծիքով, դժվար թե վերոհիշյալ նախարարական տները, ուժասպառ եղած նման հարվածից հետո, կարողանան ակտիվ պայքարի մեջ մտնել Նախիջևանը վերահսկելու համար: Հնարավոր է մտածել, որ IX դ. 19-րդ դարի կեսերին, արաբական տիրապետության թուլացմանը զուգընթաց, թագավորեցին Սյունյաց իշխանները ՝ իրենց տիրապետությունները տարածելով հարավում մինչև Արաքս գետը ՝ գրավելով Նախիջևան նահանգի քաղաքը [22, էջ 22]: 183]: Այն փաստը, որ վերջիններս գտնվել են Սյունյաց իշխանների տիրույթում, հաստատում է Թովմա Արծրունու հետևյալ զեկույցը, ըստ որի Վասպուրականի Դերենիկ իշխանի մահից հետո (886) նրա երեք որդիները բաժանեցին Վասպուրականը: «... բարը գտավ անդիմադրելի բարիք ՝ աշխարհի իմ մասը Աշոտին տալով, ինչպես ասացիք, աշխարհիկ իշխանության լավագույն միջոցը մնացած աշխարհում, մինչ Նախճավանի վերջը» [5, էջ. 374]: Սակայն Նախճավանի գավառը և քաղաքը մնացին Սյունյաց իշխանների ձեռքում մինչև 10-րդ դարը: սկիզբը Համաձայն Շապուհ Բագրատունու «Պատմագիտության», Սմբատ Ա թագավորը, ընդլայնելով Բագրատունիների տարածքները, նվաճեց Պարթավը, Սյունիքը, Նախիջևանը, Երնջակը, Վաղարշավանը, Բասենը, Ապահունիքը, Հարքը և Տարոնը [15, էջ 26]: 50]: Այսպիսով, Նախիջևանի նահանգն իր քաղաքով կրկին դարձավ թագավորական տիրույթ, որը բացատրեց Սմբատ Ա-ի կողմից Նախիջևանը Արծրունիներին և Սյունիքներին որոշակի ծառայությունների դիմաց տալու հանգամանքը: Այդ ժամանակ էր, որ Նախիջեւան քաղաքի շուրջ մեծ հակասություններ առաջացան Սյունիքի «Արծրունյաց իշխանների» մեջ, որի առիթը 905 թվականին Աշոտ Արծրունու մահից հետո Նախիջևան Սմբատ Ա արքայի նվիրումը Սյունյաց իշխան Սմբատը ՝ որոշակի ծառայությունների դիմաց: Նախիջեւան քաղաքը երկար ժամանակ չի մնացել Սյունյաց իշխանների ձեռքում, քանի որ Սմբատ Ա թագավորի սպանությունից հետո այն դարձել է Ատրպատականի Ամիրա Յուսուֆի փոխանորդ Նսիրի նստավայր [17, p. 143]: Փաստորեն, Ատրպատականի տիրակալի արշավանքներից հետո Նախիջևանը վարչականորեն և տարածքայինորեն բաժանվեց Սյունիքից մինչև անցյալ, որտեղ ստեղծվեց ամիրայություն [20, p. 125]: Այսպիսով, Նախիջևանը պետք է պատկաներ Հայաստանի նախարարական տներից մեկին ՝ հողի գերագույն սեփականության իրավունքով: Արքայական գահից հետո, նույնիսկ եթե Նախիջևան քաղաքն իր գավառով անցնում էր Արծրունյաց կամ Սյունյաց իշխող տները, դա շատ կարճ ժամանակ էր, քանի որ դրա վարչական-քաղաքական-ռազմական նշանակությունն այնքան մեծ էր, որ օտար նվաճողները այն պահում էին իրենց տակ: տիրապետություն X դ 70-ականների հայոց շահ աշ III Ողորմածինը կարողացավ իր իշխանությունը հաստատել Նախիջևանում: Մենք ստացել ենք Աշոտ III- ի Ողորմածի հրովարտակը `Նախիջևանից ոչ հեռու գտնվող Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա վանքին կալվածքներ նվիրելու մասին, Խաչիկ կաթողիկոսի հիմնարկի նամակը Աշոտ III թագավորին Նախավկայի վանքին նվիրաբերված կալվածքների վերաբերյալ` Աշոտ III- ի դստեր նվերը: Հռիփսիմե «NIE (976) Թումարիս Արամյան ... Անդառնալիորեն բարձր կարգադրությամբ դուք կարգավիճակ եք հաստատել մեր առարկայի համար, որը որոշվել է մեր նախնիների կողմից` սկսած մեր սուրբ պատրիարքից, մեր տեր Ներսիսից, վերջացրած մեր սուրբ Լուսավորչով, առաջին հերթին փառապանծ, ազատ, հայտնի մայրաքաղաք: Գիրան, Jugուղայուր ջուր վանք, Աստապատ և հարս վանք, Շամբ և յուր վանք, agաղաց տեղ և ձեր վանք, Արարք և յուր վանք… »[1, էջ 2-11]: Համաձայն այս փաստաթղթի ՝ Աշոտ III Ողորմածը եկել է Մաղարդայի Սուրբ Ստեփանոս Նախավկայի վանք 976 թվականին: Նա վանքին նվիրել է Նախիջևանը և շրջակա այլ նահանգների մեծ կալվածքները: Այս փաստը չի կարող այլ կերպ մեկնաբանվել, քան Դվինից հարավ գտնվող Արաքսի հովտի միացումը Բագրատունյաց թագավորությանը կամ գոնե դրա տիրապետության իրականությունը [9, p. 116]: Կարելի է ենթադրել, որ Նախիջևանը, այլ արքայական տիրույթների հետ միասին, բյուզանդական իշխանության տակ է անցել 1045 թվականին ՝ հայկական պետականության անկումից հետո: Վարչական-քաղաքական այս իրավիճակը բավականին կարճ էր: 1063 թվականին սելջուկյան սուլթան Ալփասլանը գրավեց Նախիջեւան քաղաքը ՝ այն դարձնելով իր նստավայրը: Սելջուկների իշխանության օրոք այն դարձավ հզոր վարչական կենտրոն, որտեղ ստեղծվեց ամիրայություն: Նախիջեւանի էմիրի իշխանությունը տարածվում էր մինչեւ Հարավարեւելյան Հայաստան եւ Ատրպատական ​​[3, էջ 217-218]: Նախիջեւանում սելջուկյան կառավարման ժամանակաշրջանն ավարտվում է 12-րդ դարում: Պատահական չէ, որ Էլիկ Օրբելյանը, որը բարձր դիրքի էր հասել Ատրպատականում որպես «այս կուսակցությունների ռազմական գործակալ», տիրեց Նախիջե քաղաքում քաղաքին ու նրա շրջակայքին: 19-րդ դարի կեսերին, որից հետո քաղաքն ու գավառն անցնում են Ատրպատականի Էլթկուզյան Աթապատակին ՝ դառնալով ռազմական և վարչական կարևորագույն հենակետերից մեկը: Վերջինս դարձավ Օրբելյան իշխանական տան ժառանգական տիրույթն ու աթոռը իր նահանգով [17, էջ 8, 280-288]: XII դար Վերջերս ազատագրված Հյուսիսարևելյան Հայաստանը բաժանված էր Zakաքարյանների միջև: Նախիջևան քաղաքը և նրա շրջակայքը ընկել են Իվանե Աթաբեկին [6, p. 154]: Նախիջեւանը երկար ժամանակ չմնաց Zakաքարյաններում: 1225 Հայաստանի նահանգները ծանր հարված ստացան Խորեզմի շահ ,ալալ ադ-Դինը: Հայաստանի այլ գավառների շարքում ավերված է նաև Նախիջևանը [2, p. 499]: Հետագայում alaալալ ադ-Դինը բնակություն է հաստատում Ատրպատական ​​քաղաքում ՝ իր նստավայրը դարձնելով Նախիջեւան քաղաքը [19, p. 52]: Վերջինս կարճ ժամանակ մնաց Jալալ-ադ-Դինի ձեռքում: Քաղաքաբնակների խնդրանքով նրանք դիմել են Խալաթում նստած Մալիք ալ-Աշրաֆի տեղակալ (տեղակալ) Հաջիբ Հուսամ ալ-Դինին, և քաղաքը հանձնել է նրան: «Բանն այն է, որ alaալալ ալ-Դինը վատ էր վերաբերվում մարդկանց, իսկ բանակը թալանում էր», - գրել է նա: Իբն ալ-Ասիր [3, p. 334]: Վարչական-քաղաքական այս փոփոխությունները տևեցին մինչ 1236 թվականը, երբ մոնղոլները, նվաճելով ամբողջ Հյուսիսարևելյան Հայաստանը, կատարեցին վարչական բաժանումներ: Նախիջևանը, Վրաստանի և Հյուսիսարևելյան Հայաստանի հետ միասին, մտնում էր Վրաստանի վիլայեթի մեջ, որի կենտրոնը Թիֆլիսն էր: Շուտով Հյուսիսարևելյան Հայաստանում ձևավորվեց չորրորդ թումանը, որն ընդգրկում էր Նախիջևանը (Սասունցի իշխանությամբ Վասպուրականի նահանգի Նախչավան-Գողթ գավառների տարածք - ՀՊ): Սակայն Սյունիքը շուտով առանձնացավ Վրաստանի վիլայեթից ՝ դառնալով մոնղոլական խաներին անմիջականորեն ենթակա թուման [7, էջ 356-358]: XIV դար Վերջերս, Լենկ Թեմուրի վարչական բաժանումով, Նախիջևանը կազմեց մեկ վարչական միավոր Հայաստանի և Հարավային Ատրպատականի հետ, որի ղեկավարը կոչվում էր Էմիրություն: Վերջինիս նստավայրը Թավրիզ քաղաքներում էր [7, էջ 358-361]: Լենկ-Թեմուրի ստեղծած պետությունը կարճ կյանք ունեցավ: Նրա մահից հետո այդ հսկայական պետությունը շատ արագ կազմալուծվեց, և կարա-Կյունլու-Ակկյունունլու քոչվոր ցեղերը հաստատեցին իրենց իշխանությունը Հայաստանում: XV դար Վերոհիշյալ քոչվոր ցեղերի օրոք աստիճանաբար կազմավորվեց Թուման-նախ Նախիջևանի վարչական միավորը, որն ընդգրկում էր ավելի մեծ տարածք, քան Նախչըվան Նախչավան գավառը (Վասպուրականի նահանգի Գողթ նահանգ, ինչպես նաև ahղուկ Վաղայ, ahահոր, Յաղոր, Սյունիքի մարզ, - Հ.Պ.): Այսպիսով, Նախիջևանը ՝ իր բացառիկ վարչական և քաղաքական նշանակությամբ, մեծ դեր է խաղացել Հայաստանի պատմության ընթացքում ՝ ինչպես անկախության, այնպես էլ դրա բացակայության պայմաններում: Այն հնագույն ժամանակներից եղել է Մեծ Հայքի վարչական և քաղաքական մեծ նշանակություն ունեցող նահանգներից մեկը, որը ուսումնառության ընթացքում երբեք չի կորցրել իր վարչական և քաղաքական նշանակությունը, որպես Մեծ Հայքի օրգանական մաս, դա անբաժանելի բաղադրիչներից մեկն է: հայ ժողովրդի հայրենիք: Գրականություն 1. Աբրահամյան Հ., Անշարժ գույքի գրառումներ արխիվային փաստաթղթեր այլ տնտեսական գործարքների մասին, Երեւան, 1941, ԽՍՀՄ ԳԱ հրատ., 191 ç. 2. Ալիշան Գ., Սիսակ, Վենետիկ, հեղինակ ՝ Մխիթարյան Վանս, Ի IS Lazազար, 1893, 522 էջ: 3. Արաբական աղբյուրներ, Իբն ալ-Ասիր, թարգմանություն բնօրինակից, առաջաբան և ծանոթագրություններ. Ա. Տեր-ondոնդյան, Երևան, 1981, Գահրատ, Հայկական ԽՍՀ, 443 էջ: 4. Երեմյան Ս., Հայաստանն ըստ «Աշխարհագրության», Երեւան, 1963, ԽՍՀՄ Գահրատ, 155 էջ: 5. Թովմա վարդապետ Արծրունու պատմությունը Արծրունյաց տանը, Թիֆլիս, Վրաստան, 1910, «Աղանյանց» հրատարակչություն, 529 էջ: 6. Գանձակեցու պատմություն, Կիրակոս վրդ., Հայ, Թիֆլիս, Վրաստան, 1909, Էլեկտրատպարան: Ն. Աղանանցի Պոլից ՝ 420 էջ: 7. Հակոբյան Թ., Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն, Երեւան, 1968, «Միտք» հրատ., 508 էջ: 8. Հակոբյան Թ., Սյունիքի թագավորություն, Երեւան, 1966, «Միտք» հրատարակչություն, 220 էջ: 9. Հայ ժողովրդի պատմություն, ակադ. հրատ., հ. Գ, Երեւան, 1976, 1031 էջ: 10. Հարությունյան Բ., Մեծ Հայքի վարչաքաղաքական բաժանման համակարգը ըստ «Աշխարհագրության», մաս Ա, Երեւան, 2001, ԵՊՀ հրատարակչություն, 403 էջ: 11. Հարությունյան Ն., Նոր ընթերցումներ և մեկնաբանություններ Նախիջևանիսպգրում, PBU, 2000, N 2, էջ 196-212: 12. Մանանդյան Հ., Ֆեոդալիզմը Հին Հայաստանում, Երեւան, 1934, ԵՊՀ հրատարակչություն, 336 էջ: 13. Նալբանդյան Հ., Արաբական աղբյուրները Հայաստանի հարևան երկրների մասին, Երևան, 1965, ԽՍՀՄ ԳԱ հրատ., 258 էջ: 14. Նախիջևանի հարցը 1921 թ. Մոսկվայում: 2001 թ. Մարտի 16-ի ռուս-թուրքական պայմանագրում, Գիտաժողովի նյութեր, Երևան, 2001 թ., Նախիջևանի հրատարակչություն, 202 էջ: 15. Շաֆո Բագրատունու պատմագրությունը, Էջմիածին, 1921, տպարան Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի, 96 էջ: 16. Պատմություն Հայոց Archևոնդա վարդապետի, Սանկտ Պետերբուրգ, 1887, Itparan I. Ն. Սկորոխոդով, 201 էջ: 17. Տպագրության արեւելյան լեզուներով, Մոսկվայի Սիսակի Սյունյաց տան Ստեփանոս եպիսկոպոսի պատմությունը, 1861, 386 էջ: 18. Պատմություն մեր սրբազան հայր Մովսիս Խորենացու Հայոց, Թիֆլիս (Վրաստան), 1910, Աղանյանց հրատարակչություն, 430 էջ: 19. Վրացական աղբյուրները հայերի մասին Հայաստանի, թարգման. L. MeliksetBek, հ. Բ, Երեւան, 1936, Մելքոնյան հիմնադրամի հրատարակչություն, 170 էջ: 20. Ութմազյան Հ., Սյունիքի IX-X դդ., Երեւան, 1958, ԵՊՀ հրատարակչություն, 380 էջ: Տեղեկատվություն հեղինակի ՝ Հրաչյա Երանի Փանոսյանի մասին - ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի դիմորդ, էլ. ։

Աշխատանքում հայ պատմագիտական միտքը հպանցիկ է անդրադարձել Նախիջևան գավառի և քաղաքի պատմության ուսումնասիրվող ժամանակաշրջանի առանձին դրվագներին, և այդ ուսումնասիրություններն ամբողջությամբ պատմական ակնարկի բնույթ են կրում։ Մեր խնդիրն է տպագիր աղբյուրների հաղորդած տեղեկությունների համակողմանի քննության և վերլուծության հիման վրա ներկայացնել ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում Նախիջևանի վարչաքաղաքական և վարչատարածքային ձևափոխումները։ Արժանահավատ և անհերքելի տեղեկություններով հավաստել, որ Նախիջևանի գավառն ու քաղաքը ուսումնասիրվող պատմաշրջանում վարչաքաղաքական և վարչատարածքային առումներով մաս են կազմել հայկական բոլոր թագավորություններին և պետական կազմավորումներին։

Մանկավարժական գիտության գերակա խնդիրներից մեկը կրթության որակի էապես բարելավումն է `գիտահետազոտական-նորարարական գործունեության կառուցվածքային բովանդակության բաղադրիչները շարունակաբար ներմուծելով` կրթության որակի ժամանակակից պահանջները բավարարելու համար, կրթամշակութային գործընթացը կազմակերպելու համար ուսանողների տարիքային-անհատական ​​առանձնահատկություններին: Ուսուցման գործընթացում միշտ եղել են տարատեսակ դժվարություններ ՝ պայմանավորված օբյեկտիվ-սուբյեկտիվ պատճառներով: Ներկայիս համատեքստում կրթության համակարգում առկա դժվարություններն առավել սուր բնույթ են կրում, որոնք արտահայտվում են առարկայական, մանկավարժական, մեթոդաբանական, հոգեբանական հիմնախնդիրներով `կապված վերջին կրթական բարեփոխումների ընթացիկ գործընթացի հետ: Այս ամենի արդյունքում մանկավարժի մասնագիտական ​​գործունեությունն ավելի է բարդանում: Մանկավարժի ավանդական մասնագիտական ​​դժվարությունները լրացվում են նոր երևույթներով, որոնք ներառում են `1) գնահատման նոր համակարգ, 2) համատեղ ուսուցման մեթոդներ, 3) այլընտրանքային դասագրքեր, 4) դաստիարակության գործընթացի խնդիրների մեծացում, 5) բազմամասնագիտական ​​առկայություն: դասեր համայնքային որոշ դպրոցներում: Այս երեւույթները որոշում են վիճահարույց իրավիճակների առաջացումը և նման իրավիճակներում մանկավարժներին ուղղորդելու գործընթացի կարևորությունը: Այս հոդվածի նպատակն է բացահայտել բազմամասնագիտական ​​լսարաններում դասավանդման գործընթացի իրականացման ընթացքում առաջացած դժվարությունները, պարզել դրանց հաղթահարման գործընթացում հանձնարարված դիդակտիկ խորհրդատվության դերն ու նշանակությունը: Հաշվի առնելով մանկավարժների մասնագիտական ​​գործունեության ընթացքում ծագած դժվարությունները ՝ նշենք, որ դեռ 1980-ականներին Տ. Ս. Պոլյակովան մշակեց դրույթներ, որոնք ուղղված էին այդ դժվարությունները հաղթահարելուն: Այդ հայեցակարգում առանձնացվեց «դիդակտիկ դժվարություն» հասկացությունը, որը հասկացվեց որպես «ուսուցչի դժվարությունը դասավանդման գործընթացում, այսինքն` հոգեբանական լարվածություն, արդյունքից դժգոհություն `դժվարությունը հաղթահարելու պայմանների բացակայության պայմաններում» [ 1, էջ 13]: Ավելացնենք, որ դժվարությունների ստեղծման և զարգացման գործընթացը սկսվում է այն պահից, երբ ուսուցիչը կրթական գործունեության իրականացման ընթացքում բախվում է ինչ-որ անսպասելի խոչընդոտի կամ հակասության հետ: Այս գործընթացը շարունակում է զարգանալ, երբ խոչընդոտները և հակասությունները ժամանակին չեն հաղթահարվում: Վ.Կ. Դյաչենկոն առանձնացնում է հակասությունների հետևյալ տեսակները. «1) ուսուցչի կողմից ուսուցողական նյութի համահունչ, համակարգված գրառում անհամապատասխան, մասնակիցների կողմից յուրացված նյութի անկապ գրառում», 2) ուսանողների տարբեր ունակություններ ՝ ուսման միակ տեմպի միջև », 3) անհատի հավաքական բնույթ «դասարանում դասավանդումը» դասավանդման բնույթը, էջ 43-44]: Ներկայացնելով դժվարությունների ստեղծման գործընթացը ՝ անդրադառնանք խնդրահարույց իրավիճակներին, որոնք առաջանում են բազմամասնագիտական ​​լսարաններում դասապրոցեսի իրականացման ընթացքում: Հարկ է նշել, որ մանկատները այն դասերն են, որտեղ տարբեր տարիքային խմբերի երեխաներ միասին անցնում են ճանաչողական գործընթաց: նրանք միաժամանակ ուսումնասիրում են տարբեր ուսումնական նյութեր: Բազմամասնագիտական ​​դասարաններում դասավանդման գործընթացի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այդ գործընթացի առարկաները `սովորողները և մանկավարժները բախվում են նյութական, մանկավարժական-մեթոդական դժվար հոգեբանական դժվարությունների, որոնք բարդ են, փոխկապակցված, անքակտելիորեն կապված: Սուբյեկտիվ դժվարությունները սովորաբար կապված են օբյեկտիվ-սուբյեկտիվ գործոններով պայմանավորված իրողությունների հետ, ինչպիսիք են հասկացությունների, սահմանումների ընկալումը, գիտելիքների համախմբումը, տեսական գիտելիքների գործնական կիրառումը և այլն: Նյութական որոշ դժվարություններ առաջանում են նախորդ թեմաները ժամանակի ընթացքում չտիրապետելու պատճառով, մյուս մասը կապված է նոր գաղափարների ձեռքբերման, նոր հասկացությունների առաջացման հետ: Նյութական դժվարությունն արտահայտվում է դասասենյակի գերբնակեցման պատճառով, մասնավորապես ՝ բազմամասնագիտական ​​դասասենյակներում, այն արտահայտվում է դժվարություններով, որոնք առաջանում են տարբեր ուսումնական նյութեր տարբեր տարիքային խմբեր տեղափոխելու ժամանակ: Այս բարդությունները պայմանավորված են մի շարք գործոններով, որոնք կարող են ներառել ժամանակի սահմանափակումներ, ուսանողների ուշադրության կենտրոնում, երեխայի սոցիալ-հոգեբանական հարմարեցում, ուսման անբավարար դրդապատճառներ, թերի կարգապահություն և այլ գործոններ: Խոսելով ժամանակի սահմանափակումների մասին, պետք է ասել, որ ժամանակի սթրեսը ամենաուժեղն է, որն ազդում է երեխայի ճանաչողական գործընթացի իրականացման վրա: Սովորելու բազում հմտությունների մեխանիզմն այնպիսին է, որ արագությունը միայն խոչընդոտում է դրա զարգացմանը: Այս առումով Բ. Բլումը նշում է. «Դասավանդման ժամանակը պետք է որոշվի ըստ ուսանողի կարողությունների: Ոչ մի ուսանող չի կարող նոր նյութ ուսումնասիրել, քանի դեռ չի տիրապետել անհրաժեշտ հիմնական նյութին »[3, էջ. 102]: Այս գաղափարը շեշտում է նաև հայ մանկավարժ Ս. Մանդինյանը ՝ նշելով. «« Ավելի ցանկալի է քիչ գնալ, բայց այնպես, որ տեղի ունեցածը հիմնավորված լինի: Անհրաժեշտ է նորից ու նորից բացատրել, ուսանողներին բացատրել ՝ նրանց գիտակցությանը նոր բան ավելացնելու պայմանով, այլ ոչ թե շտապելով ՝ արդյունքը ոչնչի չհամեմատելով »[4, էջ. 524]: Անդրադառնալով տարբեր մանկավարժների կարծիքներին `հարկ է նշել, որ բազմաբնույթ դասարաններում դասեր կազմակերպելիս ուսուցման ժամանակը սահմանափակ է, որի արդյունքում կրթական նյութը երեխայի համար լիովին չի ընկալվում: Այս իրողությունը, որը կարող է հանգեցնել ոչ միայն առաջընթացի, կրթության, ուսուցչի, դպրոցի նկատմամբ բացասական վերաբերմունքի անկման, այլև նյարդային հիվանդությունների, սթրեսի կամ դեպրեսիայի: Հաշվի առնելով ուսանողների ուշադրությունը կենտրոնացնելու կարևորությունը, հարկ է նշել, որ բազմամասնագիտական ​​դասասենյակներում այն ​​դառնում է դասավանդման գործընթացի արդյունավետության որոշիչ, այն իմաստով, որ դասարանը բաղկացած է տարբեր տարիքային խմբերի ներկայացուցիչներից, ովքեր ուսումնասիրում են տարբեր բովանդակությամբ նյութեր, որոնք շատ դեպքեր բերում են շեղման: Արդյունքում, դասի ձևավորումը, կազմակերպումը և իրականացումը դառնում են ավելի բարդ: Դրանք ուսուցչից պահանջում են առավելագույն ջանք ՝ ոչ միայն դասի դիդակտիկ, զարգացման, կրթական նպատակները ճիշտ որոշելու համար, այլ նաև ապահովելու, որ բոլոր տարիքի ուսանողները կենտրոնանան իրենց ուսումնասիրած նյութի վրա: Այս ամենը ճշգրիտ կատարելու համար մանկավարժները պետք է ունենան ճկունություն, արագ որոշումներ կայացնելու կարողություն, իրավիճակային մտածողություն, ինչը, պետք է ասել, բնորոշ չէ ոչ բոլոր մանկավարժներին: Անդրադառնալով երեխայի սոցիալ-հոգեբանական հարմարվողականության պատճառած դժվարություններին, անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ այն որոշիչ դեր է խաղում երեխայի ցածր առաջընթացի զարգացման մեջ: Ավելացնենք, որ այս ֆենոմենը, որպես կանոն, ավելի ցայտուն է արտահայտվում բազմամասնագիտական ​​լսարաններում, որտեղ այն արտահայտվում է երեխաների ներսում խմբային խմբավորումների, լարվածության և միջանձնային բախումների տեսքով: Խոսելով կարգապահության ոչ լիարժեք հաստատման մասին ՝ ավելորդ չէ նշել, որ իր ժամանակներում Յա. Ա.Կոմենսկին նշել է. «Առանց կարգապահության դպրոցը նույնն է, ինչ ջրաղացն առանց ջրի» [5, էջ. 104]: Շարունակելով գաղափարը `հավելենք, որ բազմամասնագիտական ​​դասասենյակներում դասավանդման ընթացքում կարգապահության ապահովումը չի իրականացվում պահանջվող չափով, ինչը ինքնին բերում է ուսուցման արդյունավետության նվազմանը: Քննարկելով մանկավարժական մասնագիտական ​​գործունեության ընթացքում առաջացած վիճահարույց իրավիճակները `պետք է նշենք, որ դրանք պայմանավորում են ուսուցիչին օգնելու այնպիսի մեթոդների և եղանակների մշակման և փորձարկման անհրաժեշտությունը, որոնք մի կողմից կնվազեցնեն մանկավարժական խնդիրների լուծման ռիսկի գործոնները մյուս կողմից կխթանեն ստեղծագործական խնդիրները մանկավարժական իրավիճակներում: խթանելով ուսուցչի նորարարական գործունեությունը: Այսօր հանրակրթությունը, որպես զարգացող համակարգ, կարիք ունի տարբեր ոլորտների պրոֆեսիոնալ խորհրդատուների աջակցության, ովքեր իրավասու են տրամադրել կազմակերպչական, մանկավարժական, վարչական, կրթական և այլ աջակցություն: Ներկայացնելով բազմադիսցիպլինար դասարաններում դասավանդման գործընթացում առկա դժվարությունները ՝ խոսենք այդ դժվարությունները հաղթահարելու ուղիների մասին: Նման իրավիճակներում մանկավարժական նոր տեխնոլոգիան `« Մանկավարժական խորհրդատվությունը », կարող է օգնել ուսուցչին: Ներկայումս մշակվել են մանկավարժական խորհրդատվության տեսական-գործնական բազմաթիվ մոտեցումներ, մանկավարժական գործունեության բոլոր առարկաների համար օգտագործվում են տարբեր մոդելներ: Ըստ Մ. Ն. Pzner, O. Մ. Ըստ icաիչենկոյի և այլոց, խորհրդատվությունը ձևակերպվում է որպես «բարդ, մասնագիտացված հարաբերություններ խորհրդատուների և խորհրդատուների միջև, որի նպատակն է լուծել ինչպես անձի, այնպես էլ ամբողջ կազմակերպության գործունեությունից բխող խնդիրները` ստեղծելով դրական տեղաշարժեր »[4, p. 9]: Մանկավարժական խորհրդատվությունն ունի մի շարք բաղադրիչներ, որոնցից այս հոդվածում մենք կանդրադառնանք միայն դիդակտիկ բաղադրիչին, որն ուղղված է դասավանդման գործընթացում ծագող դժվարությունների հաղթահարմանը: Դիդակտիկ խորհրդատվության նպատակն է բարձրացնել ուսուցչի դիդակտիկ իրազեկությունը, օգնել ուսուցչին հաղթահարել իր դասավանդման գործունեության ընթացքում առաջացած դժվարությունները: Մասնագիտական ​​գրականության մեջ դիդակտիկ գիտակցությունը նկարագրվում է որպես «ուսուցչի ունակությունը լուծելու ուսման գործընթացում առաջացող խնդիրները` համապատասխան մասնագիտական ​​գիտելիքներին, հմտություններին, փորձին, այլ կերպ ասած `գիտելիքի« իրավիճակների »միջև կապեր հաստատելու ունակությանը [6 , էջ 264]: Մեր հետազոտական ​​խնդրի տեսանկյունից, հետևյալ պայմանները, մասնավորապես դիդակտիկ խորհրդատվության արդյունավետ իրականացման համար, օգտագործվում են. 1) առաջադեմ մանկավարժների փորձին ծանոթանալը, 2) ուսուցչի արտացոլման կարողության զարգացում, 3) ուսուցչին օժանդակելը իր դիրքը զարգացնելու գործում: Դիդակտիկ խորհրդատվության բաղադրիչներն են. 1. խորհրդատու-խորհրդատու, նրանց միջև հաղորդակցություն, 2. մասնագիտական ​​գիտելիքներ `դրանց յուրացման գործընթացը կազմակերպելու միջոց` դժվար իրավիճակների վերլուծություն և գնահատում, 3. խորհրդակցության արդյունք, որը, ըստ Օ. Ալյխինային, «դա տվյալների կազմակերպության աշխատակիցների գիտելիքների և մանկավարժական իրավիճակների ռացիոնալ համադրություն է» [7, ​​էջ. 74]: Դիդակտիկ խորհրդատվությունը բաղկացած է մի շարք փուլերից, որոնցից յուրաքանչյուրում մանկավարժական մասնագիտական ​​դժվարությունը ներկայացվում է քայլ առ քայլ, ուղղակիորեն (դասարանում) կամ անուղղակիորեն ուսումնասիրվում են դրա պատճառած պայմաններն ու գործոնները (տեսանյութ) և վերլուծվում են հետևանքները: Ֆոնը կբացահայտվի ուսուցչի արտացոլման կարողության զարգացման միջոցով: Խորհրդակցության վերջին փուլում խորհրդատուն առաջարկում է անհատական ​​խնդիրների լուծման և խնդիրների լուծման ծրագիր: Դա չի պարտադրվում մանկավարժին, բայց խորհրդատուն գործում է հատուկ «հայելու» դերում, որի օգնությամբ մանկավարժը կողքից դիտում է իր գործունեությունը, ինքնախոհությամբ կարողանում է գտնել իր սխալները, կազմակերպել դասի գործընթացը նորովի: Այլ կերպ ասած, հետադարձ կապ է ստացվում մանկավարժ-խորհրդատուի և մանկավարժի միջև, ինչը օգնում է մանկավարժի ինքնարտահայտմանը: Դիդակտիկ խորհրդատվությունը մանկավարժին թույլ է տալիս կողմնորոշվել առկա դիդակտիկ հասկացությունների մեջ, ինքնուրույն պատասխանել հետևյալ հարցերին. Ինչ սովորեցնել, ինչպես դասավանդել, երբ, ինչ մեթոդներ օգտագործել: Արդյունքում, մանկավարժը մոդելավորում է իր գործունեությունը: Ինչպես նշում է Օ. Ա. Անիսիմով. «Սեփական գործառույթները մոդելավորելով ՝ դրանք վերացարկվում են, ինչը ուղեկցվում է դրանց պարզեցմամբ: Իրականությունն ավելի բազմազան է, քան տեսությունը, բանաձևերը, այդպիսով ավելի դժվար դարձնելով ընկալումը: Մոդելների միջոցով պարզեցումը օգնում է կողմնորոշվել տեսականորեն բարդ նյութի մեջ: սա է մոդելավորման արժեքը »[8, էջ 137-138]: Ներկայացնելով դիդակտիկ խորհրդատվության տեսությունը, հարկ է նշել, որ այն փորձարկվել է մեր ուսումնասիրած դպրոցներում, ներառյալ Բենիամինի միջնակարգ դպրոցի հինգերորդ և վեցերորդ բազմամասնագիտական ​​դասարանները: Դասընթացներ անցկացվեցին, ճշգրտվեցին դասավանդման գործընթացի ուղղությունները, որոնց կազմակերպման ընթացքում աջակցության և խորհրդատվության ավելի մեծ անհրաժեշտություն կար: Դրանցից առանձնացվել է դասի որոշակի փուլերին, շերտային ուսուցմանը, կարգապահական հիմնախնդիրներին, ներառյալ առանձին ուսանողների ուշադրության կենտրոնում հատկացված ժամանակը: Դասերին հաջորդեց ուսուցիչների հետ դիդակտիկ խորհրդակցությունը, որի ընթացքում նրանց ներկայացվեց դասընթացի կազմակերպման որոշակի մոդել: Ըստ այս մոդելի, դասի ընթացքում միջնակարգ դպրոցի աշակերտները ուսուցչից կստանային գրավոր քարտի հանձնարարություն (որը ուսուցիչը նախապես պետք է ունենար ըստ դասի պատրաստման ծրագրի / ծրագրի), որի ընթացքում ուսուցիչը բանավոր կաշխատի դասարանի այլ աշակերտներ: Ավարտելուց հետո էլ. Փոստերը փոխվում են: Ուսուցիչը պետք է աշխատեր առաջին դասարանցիների հետ բանավոր հարցումների միջոցով, իսկ երկրորդ դասարանցիների հետ `գրավոր առաջադրանքների միջոցով: Ինչ վերաբերում է նոր նյութի փոխանցմանը, ուսուցիչը, իր հայեցողությամբ, կարող է փոխանցել դասի նոր նյութը, երբ քարտային առաջադրանք հանձնարարի մյուս դասարանին: Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ դիդակտիկ խորհրդատվության շնորհիվ բազմամասնագիտական ​​դասարաններում հաղթահարվել են ուսուցման գործընթացի բարդ իրավիճակները: Ավելացնենք, որ գործընթացների դիդակտիկ խորհրդատվության իրականացումը կապահովի մանկավարժների շարունակական կրթություն և մասնագիտական ​​զարգացում, մասնավորապես `բազմամասնագիտական ​​դասասենյակներում դասավանդման խնդիրների լուծման նոր մոտեցումների մշակում և իրականացում, ինչպես նաև անհրաժեշտ պայմանների ստեղծում: դրանց իրականացումը: Դիդակտիկ խորհրդատվության արդյունքում դասավանդման գործընթացը ձեռք կբերի նոր մանկավարժահոգեբանական իմաստ, կպարզվի, այդ գործընթացում առկա դժվարությունները կհաղթահարվեն: Կլինի մանկավարժների մանկավարժական մտածողության ստեղծագործական վերակազմավորում, որի արդյունքում նրանք կմշակեն իրենց սեփական գործունեությունը դիդակտիկ գործընթացի կազմակերպման ուղղությամբ: Գրականություն կ è ւ íàþùåã ó òå èòåëÿ,. Çä «À»: 1983. 128: 2. üÿ ÷ åíêî. Ê. Äîâàÿ äèäàêòèêà,. Çä «Íàðîäíî îáðàçîâàíèèå», 3. Modernամանակակից մանկավարժական մոտեցումներ, տեսություններ, մեթոդներ, գնահատում, ձեռնարկ ուսուցիչների և ուսանողների համար, Երևան, «Նոյյան տապան» հրատարակչություն, 2003, 404 էջ: 4. Shavarshyan A. Մ. Հայ մանկավարժներ, Երեւան, գիրք Ա, 1958, 621 էջ: 5. Modernամանակակից մանկավարժական մոտեցումներ, տեսություններ, մեթոդներ, ուսուցիչների և ուսանողների գնահատման ձեռնարկ, Երևան, «Նոյյան Տապան» հրատարակչություն, 2003, 404 էջ: âîáûòíîì îáùåñòâå äî êîíöà XXâ. -÷ åáíîå îñîáèå äëÿ ïåäàãîãè2-å èçä.,. è ïîï. Ì .: Ñôåð «Ñôåðà», 2001. 512 ñ.àííííà è. Ա. ,Îåñíèêîâîé, Ó åáííå ïîñîáèå. Ì .: Äç-âî Öåíòð10. . Ñ. Ÿ Ÿóíêöèÿ, ñóííîñòü ñòàíîâëåíèå. Ì .: Տեղեկություններ հեղինակ ahահոյան Անահիտ Մերուժանի մասին - Բենիամին երկրորդական: Դպրոցի, քիմիայի և կենսաբանության ուսուցիչ, էլ. ։

Հոդվածում ներկայացված են ուսուցման հիմնախնդիրները, որոնք առաջանում են բազմահամակազմային դասարաններում ուսուցման գործընթացում և դիդակտիկական խորհրդատվության դերը այդ հիմնախնդիրների հաղթահարման գործում։ Ներկայացվում է դիդակտիկական խորհրդատվության բաղադրատարրերը, իրականացման փուլերը։ Հոդվածի նպատակն է՝ ընդգծել դիդակտիկական խորհրդատվության կարևորությունը՝ որպես ուսուցչի դիդակտիկական իրազեկության բարձրացման միջոց, հատկապես բազմահամակազմային դասարաններում ուսուցման գործընթացի արդյունավետության բարձրացման գլխավոր պայման նոր կրթական համակարգի հայեցակարգում։

ՆԵՐՍԵՍ ՇՆՈՐՀԱԼՈՒ ՀԱՆԵԼՈՒԿՆԵՐԸԼոյս` ի ծածուկ ոչ պարփակի, Բարձր` յընդհանուրըս տեսանի. Զոր առանձինն ինչ նա խօսի,Ընդ տիեզերս երկիր սփռի։ Այսպես է խորհրդածել Ներսես Լամբրոնացին, Շնորհալուն` իր ավագ ժամանակակցին և ուսուցչին նվիրված ներբողում։ Ընդհանրապես հայտնի են Շնորհալու անձն ու գործը, դրանց կշիռը։ Ներսես Շնորհալին Պահլավունիների նշանավոր իշխանական տոհմից էր։ Նածնվել է 1100 թվականին։ Շնորհալին Գրիգոր Մագիստրոսի ծոռն էր։ Չափազանցհարուստ, բազմաժանր ու բազմաբովանդակ ժառանկություն է թողել Շնորհալին՝ արձակ գործեր` ճառեր, թղթեր, մեկնություններ և առավելապես չափածո երկեր` տաղեր,բանքեր, շարականներ, հանելուկներ, ներբողներ, մեղեդիներ, գանձեր, վիպաքնարական բնույթի քերթվածներ, պոեմներ։ Շնորհալին այն գրողներից է, որոնց երկերը հրատարակվել են դեռևս հայ տպագրության արշալույսին` 16-րդ դարում։ Մատենագրության մեջ պահպանվել են նրաննվիրված մի շարք երկեր։ Ներսես Շնորհալին գրականության կոչումը տեսնում էր ժողովրդի բարօրությանծառայելու, «նիրհած հոգիները» արթնացնելու, մարդկանց կրթելու մեջ։ Ընթերցողիմեջ նա վերակենդանացնում էր նվիրական հիշատակներ, որոնք ժամանակին հուզող խնդիրների կապակցությամբ դաստիարակիչ նշանակություն ունեին։ Իբրև քրիստոնեության ջատագով ու պաշտպան` Ն. Շնորհալին ուներ կրոնական աշխարհայացք։ Նրա համոզմամբ` մարդն օժտված է ազատակամ գործունեությամբ և դրանով ազդում է հասարակության կյանքի վրա։ Ուստի և ելնելով ընդհանուր բարօրությանշահերից՝ նա հատուկ նշանակություն է տալիս մարդու բարոյական կատարելագործման գաղափարներին։ Նա գրականության մեջ մտցրել է մի նոր տեսակ ևս` «Առակքվասն ուրախության մարդկան»։ «Առակք» բառն այստեղ չպիտի հասկանալ արդիիմաստով, այլ իբրև «հանելուկներ»։ Շնորհալին շատ է օգտվել ժողովրդական բանահյուսությունից, ուստի և, բանահյուսական ժանրը ևս նրա միջոցով առաջին անգամ մուտք է գործել հայ գրականություն, մշակվել ու դարձել գրական նոր տեսակ։ Ուսուցողական նպատակով ՆերսեսՇնորհալին գրել է 300-ից ավելի չափածո հանելուկ, որոնք, Կիրակոս Գանձակեցուվկայությամբ, հեղինակն ստեղծել է աշխարհականների համար, որպեսզի անբովանդակ զրույցներով զբաղվելու փոխարեն մարդիկ ունենան ժամանցի ավելի օգտակարմիջոց։ Շնորհալու հանելուկների նյութը բնությունն է, մարդկային կյանքը, հայ ժողովրդիպատմությունն ու դիցաբանությունը։ Հանելուկները գրվել են ժամանակի խոսակցական լեզվով, որն այսօր հայտնի է «միջին հայերեն» անունով։ Այժմ դրանք թարգմանված են նաև աշխարհաբար ու հենց այդպես էլ ներկայացվում են։ Դրանց նյութըմասամբ վերաբերվում է կրոնական բաների և անձերի(աբեղա, միակեց, դրախտ,ապաշխարհանք, առաքյալք, կանթեղ Աբել և Կայեն, Աբրահամ, Ադամ, Դավիթ, Ղովտև այլն նաև Հայոց պատմությունից` Վարազդատ, Տորք, Տրդատ)։ Հետաքրքիր ենավելի այն բազմաթիվ հանելուկները, որոնք, ինչպես ժողովրդական հանելուկները,հորինված են կենդանիների, պտուղների, տարվա չորս եղանակների և ոչ կրոնականբաների մասին, ինչպես` ձյուն, երկինք, արեգակ, լուսին, անձրև, աշխարհ, ծառ, կշեռք,ճրագ, նուռն, դդում, խաղող, խնձոր, տանձ, ընկույզ, ցորեն, ջրաղաց, ագռավ, այծ,աղվես, արջ, էշ, կատու, կրիա, ուղտ, ջորի, սագ, սիրամարգ, կաքավ, արտուտ, բզեզ,մեղու, մրջիմ, գինի, գիրք, դանակ, դուռն, աշտարակ, աղեղ, սուր, սանդր և այլն։ Այս առումով էլ Շնորհալու հանելուկները հայ գրականության աշխարհականացման առաջին դրսևորումներից են։ Շնորհալին այս նոր գրական տեսակը յուրացրել է,անշուշտ, ժողովրդական բանահյուսությունից։ Նրա հանելուկների մի մասի նյութն էլվերցված է ժողովրդականությունից։ Հայտնի է, որ գրական տեսակի աստիճանինբարձրացնելով հանելուկները, Շնորհալին միաժամանակ հետապնդել է գործնականորոշակի նպատակ՝ զվարճացնելով սովորեցնել հատկապես ժողովրդական լայնզանգվածներին։ Ու պատահական չէ, որ հանելուկներում Շնորհալին բանեցրել էժամանակի խոսակցական լեզուն, և որ դրանց մեջ նա «գիտցած է ժողովրդականբանաստեղծութեան սեպհական գեղեցկութիւնն ճարտարութեամբ ամփոփեալ դնել»[2]։ Դատելով Կիրակոս Գանձակեցու մի դիպուկ վկայությունից՝ քըննարկվող ստեղծագործությունները հորինելիս հեղինակը նկատի է ունեցել հայոց աշխարհիկ կյանքումհանելուկների կենցաղավարման տարածված ձևերից մեկն ու գործնական կիրառության կերպը ևս, երբ, ասենք, ընկերական ուրախ հարկի տակ, հանելուկի առաջարկմանև լուծման խաղին ներկա է և կամ նույնիսկ մասնակցում է ժողովրդական մի բազմություն։ Ն. Շնորհալին խորացրել է հայոց ազգային բովանդակությունն ու հայրենասիրական ոգին, ավելի է մոտեցրել իրական կյանքին, ճոխություն ու բազմազանություն հաղորդել նրանց։ Այն, որ ժողովրդական ստեղծագործության մեջ առհասարակ կան նաև այսպեսկոչված «երգային» հանելուկներ, գրականության մեջ արձանագրված է արդեն, ուժողովրդական երգի տարբեր հավաքածուներում էլ այդպիսիք իրոք հանդիպում են։ Ուսումնասիրողները, սակայն, շոշափել են այն, և քննելով հայ ժողովրդական հանելուկները՝ ցույց տվել, որ դրանք իրենց տարբեր կողմերով աղերսվում են ինչպեսհեքիաթների, առածների, դյութանքի բանաձև-աղոթքների, այնպես էլ երգերի կամխաղիկների հետ։ Շնորհալին ստեղծագործել է հայկական չափերի գրեթե բոլոր տեսակներով, որոնց մի մասի ստեղծողը ինքն է։ Հետևելով Գրիգոր Մագիստրոսին՝ նաիր մեծ ու փոքր ծավալի գործերը գրել է հանգերով, իսկ ինչ վերաբերում է հանելուկներին, ապա դատելով լոկ հրատարակվածներից էլ՝ առհասարակ տաղաչափված են, ըստ որում մեծ մասամբ 4 + 4 չափով են։ Ուշագրավ է, որ նման կառուցվածքի հանելուկներում երբեմն առաջին անդամի սկզբում մի վանկ պակաս է լինում։ Ի վերջո հիշատակելի է մի հատկորոշ փաստ ևս։ Ինչպես երևում է ձեռագրական տվյալներից, հայավանդապահ շրջաններում, 17-րդ դարում, հարատևած է եղել մի պատկերացում,որի համաձայն` Շնորհալին իր հանելուկներով էլ հանդես գալիս որպես «շերասաց»,այն է` երգասաց։ Հիշյալ հարյուրամյակում գաղափարված գրչագրերից մեկում զետեղված է մի շատ յուրատիպ վեճ, որ ընթանում է հանելուկներով։ Վիճող կողմերն են Շնորհալին և ոմն «Կաղ ալևոր», որը և վեճի վերջում զավեշտական զայրույթովհետևյալն է ասում Շնորհալուն (… «պատասխանեաց ալևորն և ասաց առ ՍուրբնՆերսէս»). Ես գիտէի զքեզ տէր փառաց, Եւ վարդապէտ տիեզերաց. Դու կիւէնտէ ես շերասաց, Աւեր ջաղաց, գխտոր աղաց։ Այսպես ուրեմն, ամենայն հավանականությամբ, Ներսես Շնորհալին, հետևելովժողովրդական և ժողովրդային-մասնագիտացված արվեստին, իր հանելուկներիգրեթե մի մասը հորինել է որպես աշխարհիկ երգեր, որ ունի սկզբունքային նշանակություն։ Ինչպես արդեն վերևում նշվեց` Շնորհալին այս նոր գրական տեսակը յուրացրելէ անշուշտ ժողովրդական բանահյուսությունից. նրա հանելուկների մի մասի նյութն էլվերցված է ժողովրդականից։ Օրինակ, մահմեդական շեյխի / = վանահոր/ և կաթոլիկ ֆրերի / = եղբոր` կրոնավոր իմաստով/ նմանեցրած արջի հանելուկի վերջին տողն առնված է ժողովրդական առածից, թե` «Արջի աչքը մերու տանձին է». Շըխուկ մի կայր զետ ըզֆըրեր, Ու ինք խաւ ի վեր մուշտակ ունէր, Խաղայր, քոլօլ կենայր ու յառնէր, Ու հետ տանձին զաչերն ածէր։ /Արջի աչքը մերու տանձին է/Ամպրոպ ու կայծակի հրեղեն և անձրևաբեր աստծուն՝ Վահագնին, ըստ մեր ժողովրդական հավատալիքների, փոխարինել է Եղիա մարգարեն, և վերջինս` Եղիան,հանելուկի մեջ նկարագրված է հիշված աստվածության գծերով. Սրանց կողքին կան հանելուկներ, որոնք ավելի բարդ են, փոխաբերությամբ, այլաբանորեն տրված հատկանիշներով, որոնք ավելի հասուն միտք ու դատողություն ենպահանջում, նրանք լուծվում են համեմատությունների կամ զուգորդությունների ավելիբարդ շղթայով. Տղայն չուտէր բայց միայն հուր, Մեծին ագռաւըն տայր ապուր, Հեծեալ հրեղէն ձի ու գնայ սուր, `Ի ինքն ի յամպոյն հոսէ մեզ ջուր։ Ինչքան էլ ժողովրդական տարրը երևում է մի քանի «առակների» մեջ, այնուամենայնիվ սրանք էլ, ինչպես և մյուսները, իբրև գրական երկեր Շնորհալու ստեղծածնեն։ Նա, ժողովրդական հանելուկների տեսակն ընդարձակելով, վերածել է նույնահանգքառյակների (մեկն ությակ է), և անպաճույճ ու հակիրճ ոճով, բայց դիպուկ նմանություններով նկարագրել առակների մի քանի բնորոշ կողմերը և առաջ բերել իսկականփոքրիկ բանաստեղծություններ` լի ճշգրիտ իրականությամբ։ Այսպիսով ժողովրդական բանահյուսության այդ հասարակ տեսակն ստացել է որոշ գեղեցկություն և ունիմի առանձին համեղություն ու գրավչություն, մանավանդ երբ հորինված է խոսվածլեզվով։ Բերենք մի քանի օրինակ։ Հենց սկզբում գրված հանելուկի մեջ կենդանիտեսնում ենք սևավոր աբեղային` առանձնացած աղոթելիս. Մէկիկ հաւուկ մի կայր փոքրիկ, `Ի գլուխն ունէր սևուկ թեպրիկ, Երթայր նըստէր ինքըն լըռիկ, Աղօթք առնէր խիստ սըպըրկիկ։ Ահա և քարաշրջիկ խեղճուկ այծը, որ իր մարմնով ծառայում է և՛ քրձազգեստներին, և՛ գինարբուներին, և ՛ ամենքին. Յամէն շըրջի ինքն ի քարեր, Ունի ծախու մազէ քըրձեր, Գինոյ ունի աղուոր տըկեր, `Ի օժտէր ձըրի դանկի կոթեր։ Ջանասեր մրջյունների երկայնաձիգ քարավանները նմանեցրած են Խորասանգնացող բեռնակիր էշերի քարավաններին. Կարի տեսայ ես ծատ կարուան, Որ կու իջնայր ի Խորասան, Իշուին բոկիկ էր ու անփալան, Մէկիկ հատիկ բառնան ու գան։ /մրջիմն/Գեղեցիկ է կանաչազգեստ գարունը՝ արոտական խաշների հոտերով և բազմաթիվ գեր ձիերով, և ընդհակառակը՝ «տօթագին քարանձաւ» Հռոմկլայի և շրջակաերկրի այրող աշունը, որ ցամաքեցրել է գետի ջուրը, խանձել ու հեղել է դաշտի խոտը`զրկելով ձիուն և էշին։ Մանուկ մի կայր զօրեղ հրեղէն, Խմեց, հատույց զջուրն ի գետէն, Ձիուն, իշուն արար նա քէն, Հնձեց, վերոյց զխոտն ի դաշտէն։ Կան հանելուկներ, որոնք մտքի սրումից զատ ձևավորում են նաև երեխայի գեղարվեստական ճաշակը` ներգործելով երևակայության և զգացմունքային աշխարհիվրա. այսպես է գարունն իր արոտներով, խաշների հոտերով ու ձիերի երամակներով. Թագուոր տղայ աղուոր տեսակ,Զամէն հագնի կանաչ դիպակ, Խաշինք ունի անթիւ բանակ,Շատ գեր ձիան որձ ու մատակ։ Մանուկ մի կայր զօրեղ հրեղէն,Խըմեց հատոյց զջուրն ի գետէն.Ձիուն `ւ իշուն արար նա քէն։ Հընձեց վերոյց զխոտն ի դաշտէն։ /գարուն/ Տեսի զմանուկ մի որ ծնանէր,Եւ ի նոյն օրըն մեռանէր.Յետ թաղելոյն դարձյալ յառնէր,Ի այլ գեղեցիկ զինք ցուցանէր։ /արեգակ/Ահա գարունը ներկայացնող հանելուկները։ Դրանք գրված են միջին հայերենովև այնքան պարզ են, որ աշխարհաբար վերլուծելու կարիք չկա։ Նպատակային են նրա «հանելուկ-առակները», որոնք գրականության պատմության մեջ առավելապես դիտված են իբրև կյանքին անմիջակնորեն առնչվող ստեղծագործություններ, բանահյուսական տեսակի օգտագործման հետ մեկտեղ գրականության աշխարհականացման արտահայտություններ։ Անշուշտ, «Հանելուկներում»ինչ-որ չափով առկա է ուսումնական նպատակադրումը` տալ գիտելիքներ ժամանակիհամար անհրաժեշտ կրոնի պատմությունից, հայոց պատմությունից, բուսական ուկենդանական աշխարհից, բնության երևույթներից, բայց խնդիրն այստեղ միայնուսուցանելիք նյութը չէ, այլ այն ուղիները, որով հեղինակը սրում է ընթերցողի միտքը,բևեռում ուշադրությունը երևույթի էական կողմի վրա, զարգացնում կռահողունակությունը և այլն։ Այսպես, հանելուկների մեջ մի շարք կա, որտեղ հեղինակը տալիս էառարկայի մի երկու-երեք հատկանիշ, և երեխային է մնում ի մի բերել դրանք` սինթեզելու տալ հանելուկի լուծումը։ Այսպես. Լըսէ, եղբայր, քաջ կարևոր Առ քեզ նըշան` ինքն է բոլոր. Նա եւղ ունի, կեղևն ոսկոր, Կըտուեա և կեր ըզգռուզն աղուոր /ընկույզ/ Ի յելանելեն է փըրփըրակ, Երբեմն լինի փոշետեսակ. Նա դիզանայ որպես բամբակ, Երկրի սերմանց է օժանդակ։ Կամ` /ձյուն/Կան նաև երգիծանք պարունակող հանելուկներ, որոնք մի ամբողջ դարաշրջանիկենցաղ ու հոգեբանություն են արտացոլում։ Օրինակ` ո՞վ կհամարձակվի բռնակալիերեսին բան ասել, բայց մի զարմանալի բան կա թռչունի մագիլներով, և նա ցատկում է բռնակալի երեսի վրա։ Եկ դու մի՜տ դիր, սիրելի’,Իրք մի ասեմ զարմանալի.Մէկ մի ունի մագիլք հաւի,Վազէ յերես բըռնակալի։ /Սանդր/Հանելուկներում նույնպես Շնորհալին երեխայի, մարդու մտահորիզոնից դուրսչէր թողնելու սերը կրթության, գրքի նկատմամբ։ Գիրքը նույնպես հանելուկի առարկաէ դառնում.Տուն մի տեսի սպիտակ փըռած,Ու սև հաւեր ի ներս թառած.Ձուս ածէին ցեղք ի ցեղաց,Լեզուաւ խօսին բանականաց։ /գիրք/ Ինչպես արդեն վերևում նշվեց Ներսես Շնորհալու հանելուկները մեծ մասամբչափածո են` 4 + 4, կամ հայրենների չափով հորինված։ Գուսանական արվեստում ընդունված էր հանելուկները երգելով ասել։ Սրանից էլ ենթադրվում է, որ Շնորհալուհանելուկները իրենց տաղաչափված ձևով պետք է, որ երգված լինեն։ Շնորհալին իրհանելուկներում չի մոռացել անցավոր մարդ էակի հեղհեղուկ բախտը և որ «աշխարհըհյուրանոց է, մարդիկը հյուր են. Կուգան ու կերթան». Պանդոկ մի կայր վերայ երկրի Ի յանցաւոր ճանապարհի. Որ անծանօթքն ի նմա գային, Եւ ծանօ՜ թքըն գընային։ Մինչ հիւըրն գայր` մեծարէին, Եւ մինչ գընայր` կողոպտէին, Ոչ թե մասն ինչ իրս առնուին, Այլ զբովանդակն խըլէին։ Կենցաղային-առօրյա ժամանցի համար է գրել նա իր հանելուկները։ «Եւ զի յամենայնի հանճարեղ էր Ներսէս, արար և առակս խորհրդաբարս ի գրոց, և հանելուկս,զի փոխանակ առասպելեաց` զայն ասասցեն ի գինարբուս և ի հարսանիս», գրում է 13րդ դարի պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին։ Որպեսզի զվարճությունը անբովանդակկամ ինքնանպատակ չլինի, բանաստեղծը դրանցով ևս աշխատում է օգտակարգիտելիքներ տալ։ Ահա թթենին, որի տերևներով շերամի որդը «անգին դիպակ» է պատրաստում. Զայն ծառըն տես, որ կու ծաղկի, Տերևն է իւր զերդ ըզկաշի, Նարմով զգեստ մարդկան լինի, Խիստ վայելուչ և ցանկալի։ /թթենի/Կարծես որոշակի ծրագրով ստեղծված, սրամիտ ու աշխույժ, երբեմն նուրբ հումորով համեմված հանելուկներում Շնորհալին պատմում է աստվածաշնչյան ու պատմական դեմքերի ու կենդանիների, բույսերի, բնական երևույթների, գրականության ումշակույթի մասին։ Հանելուկները իրենց լուծումը դժվարությամբ տարբերվում են ևհասցեագրված են տարբեր մակարդակ ունեցող ընթերցողների։ Հայոց այբուբենիննվիրված հանելուկը լուծելու համար, օրինակ, պետք էր գրագիտություն ունենալ.Ի չորս տասէն չորս էառ,Յրայլն երբեր կացոյց յերևան.Ամենն է` տասը հազար,Մէկ պակաս և այլն ի լըման։ Ինքըն քառակի փակեաց,Որ ճարտար մարդիկն իմանան.Զկէսըն ութն և տասն առնէ,Որ յիմար մարդիկն չիմանան։ /այբուբեն/Մի այլ հանելուկում ընդգծվում է քերականության կարևորությունը.Տեսի արհեստ մի ես փոքրիկ,Յոյժ պիտանի և գեղեցիկ.Ունէր յինքեան երկու դըռնիկ,Ութեակ թուով պատուհանիկ։ Ինչպես արդեն վերևում նշվեց պարզ, բանահյուսական երկի կառուցիկությամբաչքի ընկնող իր հանելուկները Ներսես Շնորհալին գրել է ժողովրդախոսակցականլեզվով` միջին հայերենով, որը հետագայում դարձավ քնարերգության լեզուն։ Անշուշտ,ինչպես առհասարակ, մանկական գրականության այս բնագավառում ևս Շնորհալինհետևորդներ ունեցել է. հայտնի օրինակ, Տիրատուրը /14-րդ դարում/։ Բայց սրանցգործերը հաջորդ դարերում մեծ մասամբ վերագրվել են Շնորհալուն։ Հետևորդներիցմեկը հենց Շնորհալու հանելուկների կաղապարով ստեղծել է մի հանելուկ նրա մասին. Իշխան մի կայր յեկեղեցի,“ւ ի բարձրագոյն աստիճանՔան զոր չեղև ոք աւելի,Երգիչ տաղի, շարականի։ Ինչ վերաբերում է հայ աշուղներին, ապա նրանք նույնիսկ հանելուկներ երգովառաջարկելու և լուծելու գեղեցիկ ավանդույթը պահպանել են մինչև մեր օրերն իսկ, մասնավորապես իրենց տպավորիչ մրցահանդեսներում, ըստ բոլոր տվյալների` կանխապես հենց ժողովրդական արվեստից փոխառնելով սույն փորձը և զարգացնելովայն։ Առարկայի կամ երևույթի խտացված հատկանիշների փոխաբերությամբ ուհամեմատություններով, Շնորհալին ընդլայնում է աշխարհաճանաչողությունը, զարգացնում սրամտություն, կռահելու ունակություններ։ Ահա ինչպիսի բանաստեղծական հմայիչ պատկեր է «Երկինք» հանելուկը. Եկեղեցին բարձր էր և լայնԱնսիւն շինած էր լայն,Կանթեղեքն ի կախ կան անչըւան,Ջահերն անձէթ ըզլոյսըն տան։ /երկինք/Ակամայից հիշում ենք ժողովրդական ավանդությունն ու Հովհաննես Թումանյանի «Լուսավորչի կանթեղը»։ Չնայած հանելուկի ամբողջական մետաֆորիկ բնույթին՝այնտեղ լուծման համար եզրեր են հուշված․ անչվան կախված կանթեղները և անձեթջահերը իսկույն մղում են միտքը դեպի լուսատու մարմինների աշխարհը` երկինք։ Այլաբանական բնույթ ունեցող այս քառյակները, որոնց թեման է արևը, լուսինը,աստղերծը, ծիտիկը, գայլը և վերջապես մարդն ու նրա կենցաղը, փորձում են բացահայտել բնության ու տիեզերքի առեղծվածային երևույթները՝ դիտելով մարդուն իբրև բնության հրաշք, որի համար կյանքը մի հյուրանոց-բանդոկ է, ուր մտնելիս նա մեծարում է, հեռանալիս կողոպտում։ Կան հանելուկներ, որոնց մեջ կյանքի ճանաչողության տարրն է ակունքը ևլուծման գաղտնիքը, այսպես` «Զարմանք ասեմ քեզ սիրելի», - հեղինակը բևեռում էուշադրությունը կյանքի ոչ օրինաչափ ընթացքի վրա, նախապատրաստում նրա լուծման փիլիսոփայական-այլաբանական ուղին.Կին մի ծնաւ գըռուզ որդի,Տղայն ունի ալիք ծերի,Երբ ծերանյ` դառնայ սևի /սրամիտ լուծումը խաղողն է/ Հիշված բոլոր նոր տեսակի երկերը թեպետ ունեն գեղեցիկ հատվածներ, բայցիրենց նյութով բանաստեղծին արդեն հնարավորություն չեն տվել ո՛չ երևակայությանթռիչքներ գործելու և ո՛չ էլ ներսուզվելու իր հոգու խորքերը՝ քրքրելու իր զգացումները։  Ինչպես արդեն նշվեց, չափազանց մեծ է Շնորհալու դերը հայ քնարերգությանպատմության մեջ։ Ինչպես ասել է հայ միջնադարյան գրականության խոշոր պատմաբան Մանուկ Աբեղյանը, «Մեր բանաստեղծությունը 12-րդ դարի կեսին արդեն երկընքից իջել էր երկիր և դարձել կյանքի և բնության արտացոլումը ոչ միայն իր ընդհանուր էությամբ, այլև բովանդակության մանրամասներով, ինչպես և բնական ու պարզձևով, շնորհալի քերթողի փափուկ, տրտմական կամ լուրջ հույսով և անուշ, սրտաշարժշեշտերով»։ Շնորհալին դիմել է բազմաթիվ արտահայտչամիջոցների ու պատկերավրորմանհնարանքների։ Նա նախասիրել է հատկապես անձնավորման կամ դիմառնությանհնարանքը` շնչավորելով ու խոսեցնելով անշունչ առարկաներին։ Շնորհալին ընդլայնում է աշխարհաճանաչողությունը, զարգացնում սրամտությունը։ Բանաստեղծի վաստակի գրական բազմազանության մեջ տեղ է գրավում նրապատմաքաղաքական հեղինակությունը։ Նա իր հանելուկները գրել է ջերմությամբ ևհպարտությամբ։ Նա ազատամիտ ու լայնախոհ մոտեցմամբ ընտրեց առավել բանական ճանապարհ։ Նա պատկերել է անցյալի և իր ժամանակի հերոսների սխրագործությունները՝ ձգտելով վառ պահել ժողովրդի մարտական ու հերոսական ոգին։ Գրիգոր Նարեկացուց հետո Ներսես Շնորհալին գրավում է հայ բանաստեղծության երկրորդ խոշոր բարձունքը։ Նրանից հետո նրա ստեղծագործության բարերարազդեցությամբ հայ գրականության մեջ գնալով ավելի են խորանում աշխարհիկ տրամադրություններն ու ազգային-հայրենասիրական ոգին։ Մեծ բանաստեղծի հանելուկների կաղապարով ուրիշները հանելուկ էին գրումնաև նրա՛ մասին։ Ահա դրանցից մեկը Տնտես մի կայր խիստ պատուական,Ճաշեր կազմէր յոյժ զանազան,Մանկությունքս ուտեն և զուարճանանԵւ գիտութեամբ փարթամանան։ Ներսես Շնորհալին հայ գրականության այն մեծերից է, ով իր վրա է վերցրելժողովրդի լուսավորության, ուսուցման, դաստիարակության գործը և բնությունիցտրված իր շնորհները ի սպաս դրել սերունդների բարոյակրթման գործին։ Բանաստեղծի ծննդից անցել են դարեր, բայց նրա ժառանգությունը այսօր էլ շատ ուսանելի արժեքունի ոչ միայն գրականության, այլև մանկավարժության ու մանկագրության ոլորտներում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՈՒՆ[1] Աբեղյան Մ., երկեր, հատոր Դ, Երևան, 1970։ [2] Թահմիզյան Ն., Ներսես Շնորհալին երգահան և երաժիշտ, Երևան, 1964։ [3] Շնորհալի Ն., Հանելուկներ, Երևան, 1984։ [4] Շնորհալի Ն., Հոդվածների ժողովածու, Երևան, 1977։ [5] Մնացականյան Ա., Հայ միջնադարյան հանելուկներ, Երևան 1979։ Եղիազարյան ՍամվելՆԵՐՍԵՍ ՇՆՈՐՀԱԼՈՒ ՀԱՆԵԼՈՒԿՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ Շնորհալի, հանելուկներ, միջնադար, բանաստեղծ, Պահլավունի,ժամանակահատված։

Սույն հոդվածում քննության են առնվել Ներսես Շնորհալու հանելուկները, վերաարժևորել և գնահատվել են դրանք։ Փորձ է կատարվել յուրովի մեկնաբանել և ներկայացնել Շնորհալու հանելուկները՝ ապահովելով նյութի արդիականությունը։

ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԱՆԿՈՂՄՆԱԿԱԼ ԼԻՆԵԼՈՒ ԵՎ ԵՐԵՎԱԼՈՒ ՀԵՏԿԱՊՎԱԾ ՀԻՄՆԱՀԱՐՑԵՐԸԴեռևս 2010 թվականի ապրիլի 23-ին ՀՀ դատավորների ընդհանուր ժողովի թիվ 01-Ն որոշմամբ ընդունված և 2014 թվականի հոկտեմբերի 11-իցարդեն ուժը կորցրած «Դատավորի վարքագծի կանոնները սահմանելու մասին» որոշման 2-րդ կանոնն ամրագրում էր. «Արդարադատությունը ոչ միայնպետք է իրականացվի, այլև լինի տեսանելի, համոզիչ և ընկալվի որպես արդարության հաստատում»։ Այդպիսի բովանդակությամբ տրված ուրույն ձևակերպումը, ըստ էության, արտացոլում է համակարգային առումով արդարադատության` որպես սոցիալական երևույթի արտահայտվածության չափորոշիչհամակարգը։ Մասնավորապես, մեր համոզմամբ հիշյալ ձևակերպման ներքոամփոփված գաղափարախոսության համաձայն` արդարադատության իրականացումը չպետք է կրի ձևական (ֆորմալ) բնույթ՝ արտահայտվելով ընդամենըդատավարության կանոններին համապատասխան վարույթի բնականոն ընթացքի ապահովմամբ, այլ երբ այդ վարույթն իր դատավարական բոլոր փուլերում իրավագիտակից անկողմնակալ դիտորդին օբյեկտիվորեն ցույց կտա, իսկսուբյեկտիվորեն կձևավորի համոզմունք և ընկալում առ այն, որ դատականակտի կայացմամբ ամփոփված քրեական վարույթի բնականոն ընթացքն ապահովվել է անկախ և անկողմնակալ դատավոր1։ Համանման գաղափարախոսությամբ դրույթ է պարունակվում նաև 2002թվականին ընդունված` դատավորի վարքագծի բանգալորյան սկզբունքներում, որի 3.2-րդ կետի համաձայն` «դատավորի վարքագիծը պետք է վերահաստատի ժողովրդի հավատը ազնիվ (բարեխիղճ) դատական իշխանությաննկատմամբ, իսկ արդարությունը ոչ միայն պետք է իրականացվի, այլ նաևպետք է երևա, որպեսզի իրականացվի»2։ Այդպիսի դրույթներ են պարունակվում նաև դատավորների վարքագծին նվիրված միջազգային իրավական միշարք այլ փաստաթղթերում։ 1 Տե՛ս այդ մասին նաև ՀՀ դատավորի վարքագծի կանոնագրքի մեկնաբանություններ, ընդ. խմբ.Հ. Մանուկյանի, «Ասողիկ» հրատ., Եր., 2012 թ., էջ 5-7։ 2 Տե՛ս The Bangalore principles of judicial conducthttp։ //www.unodc.org/pdf/crime/corruption/judicial_group/Bangalore_principles.pdf։ Անդրադառնալով ՀՀ ներպետական իրավակարգավորումներին` նշենք, որթեև ներկայացված գաղափարախոսության համատեքստում դատավորի վարքագծի հատուկ դրսևորումները կանոնակարգված են 2016 թվականի ապրիլի11-ից գործող դատավորի վարքագծի նոր կանոններում, սակայն համակարգային առումով այն՝ որպես ելակետային սկզբունք, ո՛չ այդ, ո՛չ էլ նախորդխմբագրությամբ կանոններում տեղ չի գտել։ Ինչ վերաբերում է գործող ՔԴՕ-ում դատավորի վարքագծի վերաբերյալամրագրված դրույթներին` նշենք, որ 23-րդ հոդվածի 4-րդ մասում դեռևս շարունակվում է պահպանվել ՌԴ քրեական վարույթի վերաբերյալ 1864 թվականի կանոնադրության 613-րդ հոդվածում նախատեսված և խորհրդային դատավարությանը բնորոշ այն գաղափարախոսությունը, որ արդարադատությունն իրականացվում է (երբ դատավորը ձեռնարկում է քրեական գործով անհրաժեշտ միջոցներ)՝ ճշմարտությունը բացահայտելու նպատակով։ Մինչդեռ նման մոտեցումն ուղղակիորեն հակադրության մեջ է գտնվումներկա խմբագրությամբ ՔԴՕ դրույթների, քրեադատավարական բուն ընթացակարգին բնորոշ գործիքակազմի, դատավարության ռեժիմի հետ։ Մասնավորապես, օրինակ, քրեական գործը լրացուցիչ նախաքննության ուղարկելը ՀՀսահմանադրական դատարանի կողմից 2007 թվականի հուլիսի 24-ի թիվՍԴՈ–710 որոշմամբ ճանաչվել է ՀՀ սահմանադրությանը հակասող և անվավեր` հենց այն պատճառաբանությամբ, որ թերի նախաքննության պայմաններում, սակայն ճշմարտության բացահայտման կարևորությունից ելնելով՝ դատավորը դուրս էր գալիս անկողմնակալ իր դերի շրջանակներից` իրականացնելով արդարադատության գործառույթի հետ անհամատեղելի գործողություններ3։ Մեկ այլ օրինակ է 2007 թվականի փետրվարի 21-ին ՀՕ-93-Ն օրենքովՀՀ ՔԴՕ-ում ինկորպորացված արագացված դատական քննության կարգի կիրառման ինստիտուտը, երբ ապացույցների բովանդակային հետազոտում չիիրականացվում, հետևաբար նաև «ճշմարտության» բացահայտման մասինխոսք գնալ չի կարող։ Այսինքն` պետք է արձանագրել, որ ճշմարտության բացահայտման նպատակով համապասխան վարքագծի դրսևորման` գործող ՔԴՕ-ում խորհրդայինտարիներից մնացած, դրույթը չպետք է լինի չափորոշիչ` որոշելու համար՝արդյոք արդարադատությունն իրականացվել է, թե ոչ։ Մինչդեռ այդ չափորոշիչհամակարգը միջազգային իրավական փաստաթղթերի, այդ թվում` Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհրդի կողմից դատավորների մաս3 Օրինակ` բացակայում է քրեական գործը վարույթ ընդունելու մասին որոշումը, սակայն քրեական գործի նյութերը վկայում են այն մասին, որ առկա է հանցագործության դեպք և հիմնավորկասկած առ այն, որ հանցանքը կատարվել է հենց այն անձի կողմից, որին առաջադրված էր մեղադրանքը, ուստի այդ բացթողումը ենթակա էր լրացման ոչ այլ կերպ, քան գործը լրացուցիչ նախաքննության ուղարկելով։ նագիտական վարքագծի, մասնավորապես էթիկայի, անհամատեղելի վարքագծի և անկողմնակալության վերաբերյալ ընդունված թիվ 3-րդ եզրակացության 50-րդ կետի համաձայն` պետք է արտահայտվի դատավորի անկախության ապահովման, անկողմնակալ լինելու և երևալու, մասնավոր կյանքումէթիկայի կանոններին համապատասխան վարքագիծ դրսևորելու միջոցով4։ Նշված հատկանիշներից երկրորդն օրենքի մակարդակով ամրագրելու ճանապարհով է գնացել ՀՀ նոր քրեական դատավարության օրենսգիրքը (այսուհետ` նաև Նախագիծ)` հանրայնության սկզբունքի ներքո` 15-րդ հոդվածում,նախատեսելով, որ «արդարադատություն իրականացնելիս կամ դատականայլ երաշխիքներ ապահովելիս դատավորը պարտավոր է անկողմնակալ լինելև երևալ»։ Պետք է արձանագրենք, որ այդպիսի իրավանորմը դատավարականլուրջ երաշխիք է, որի բացակայության պայմաններում դատավորի դրսևորածվարքագիծը կհանգեցնի իրականացված գործունեությունը ոչ իրավաչափ ճանաչելուն, քանի որ դատավորի անկողմնակալ լինելը և երևալը՝ որպես ինքնավար երևույթ, պայմանավորված են դատավորի կողմից դատական նիստերիդահլիճում և դահլիճից դուրս դրսևորած վարքագծով և վկայում են նախատրամադրվածության5, գործառական առումով դատավորի գործունեությանըմիջամտության բացակայության մասին։ Պատմական ուսումնասիրություն կատարելու արդյունքում պետք է արձանագրենք, որ ինքնին անկողմնակալ լինելու և երևալու հայեցակարգը նախկինԽՍՀՄ անդամ երկրներում, այդ թվում՝ ՀՀ-ում, առաջ է քաշվել վերջին երկուտասնամյակների ընթացքում` Եվրոպական կոնվենցիան վավերացնելուց հետո։ Այսպես՝ ԽՍՀՄ 1924 թ., 1936 թ., 1977 թ. Սահմանադրությունների, 1961թ. քրեական դատավարության օրենսգրքի ուսումնասիրությունը վկայում է, որդատավորներին ներկայացվող պահանջն է եղել լինել անկախ և ենթարկվելմիայն օրենքին։ Նման մոտեցումը, մեր համոզմամբ, պայմանավորված է եղելայն հանգամանքով, որ ԽՍՀՄ դատավարական կանոնակարգումների պարագայում ինքնին անկողմնակալությունը «կասկածի տակ դնելու» առիթները բացառված են եղել առնվազն հետևյալ երեք պատճառներով։ Առաջին, ԽՍՀՄ ժողովրդական դատարաններում, դատավորից բացի, գործի քննությանը մասնակցում էին նաև ժողովրդական ատենակալները, որոնք հասարակությաններկայացուցիչներ էին` բանվորներ, ծառայողներ, գյուղացիներ և այլք6, այ4 Տե՛ս Opinion no. 3 of the Consultative Council of European Judges (CCJE), 19 November 2002,Strasbourg; https։ //dispatch.coe.int/?home=wcd.coe.int&p&id=1046405&Site=C։ 5 Տե՛ս Արդարադատության մատչելիության հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում, մասն. խմբ. Դ. Ավետիսյան, Եր., «Ասողիկ» հրատ., 2013 թ., էջ 67։ 6 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության դատարանակազմությունը և իրավապահ մարմինները,ընդ. խմբ. Գ. Ղազինյանի, ԵՊՀ հրատ., Եր., 2009 թ., էջ 92։ սինքն` անմիջականորեն «անկողմնակալ դիտորդը» վերահսկում էր դատավորի վարքագիծը։ Երկրորդ, խորհրդային տարիներին գործող ապացույցներիգնահատման ներքին համոզմունքն ուղղակիորեն կաշկանդվում էր սոցիալիստական իրավագիտակցությամբ, այսինքն` պայմանավորում էր մարքսիստալենինիստական դիալեկտիկական մեթոդով և ելնում ճշմարտությունը բացահայտելու գաղափարախոսությունից7։ Երրորդ, խորհրդային պետության քրեական քաղաքականությունը կրում էր ինկվիզիցիոն բնույթ8, այսինքն` հանրայինշահը գերակայում էր մասնավորի նկատմամբ։ Ուստի խորհրդային դատավարությանը բնորոշ ձևի պարագայում համակարգային առումով դատավորի անկողմնակալության չափանիշի ամրագրումն առարկայազուրկ էր։ Մինչդեռ ներկայումս, ինչպես հետխորհրդային երկրներում, այնպես էլ ՀՀ– ում, մշակվում և ընդունվում են քրեական դատավարության նոր օրենսգրքեր9,որոնց հիմքում դրվում են Եվրոպական դատարանի և ժամանակակից միջազգային իրավունքի շունչն արտահայտող այնպիսի կարգավորումներ, ինչպիսինէ նաև դատավորի անկողմնակալ լինելու և երևալու առանցքային նշանակություն ունեցող դրույթը։ Անդրադառնալով այդ դրույթի վերաբերյալ Եվրոպական դատարանի դիրքորոշումներին` նշենք, որ դատարանն անկողմնակալությունը բնորոշում է որպես նախահամոզմունքի կամ նախատրամադրվածության բացակայություն ևտարբերակում սուբյեկտիվ ու օբյեկտիվ մոտեցումներ։ Սուբյեկտիվ մոտեցմանդեպքում դատավորի անկողմնակալ լինելը որոշվում է՝ ելնելով, թե արդյոքգործի նկատմամբ դատավորն ուներ որոշակի հետաքրքրություն, իսկ օբյեկտիվի դեպքում` արդյոք դատավորի համար ապահովված էին անհրաժեշտերաշխիքներ, որոնց այդ կապակցությամբ կբացառեին բոլոր հիմնավոր կասկածները10։ Այսինքն` օբյեկտիվ մոտեցման դեպքում դատավորի անկողմնակալլինելու հանգամանքը կանխորոշված է լինում արտաքին գործոններից, որոնքապահովում են ժողովրդավարական հասակարության և առաջին հերթին մեղադրյալի վստահության ձևավորումը դատարանի նկատմամբ։ Ընդ որում, նույնիսկ միջնադարում ՀՀ դատարանները գործի քննությունն իրականացնում էինկոլեգիալ` դատավորի և երկու ատենակալների կողմից (տե՛ս նույն տեղում, էջ 92)։ 7 Տե՛ս Вышинский А. Я., Теория судебных доказательств в советском праве, изд. НКЮ СССР,М., 1941 г., էջ 106։ 8 Տե՛ս Ս. Դիլբանդյան, Անձի իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության ապահովումը Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության մինչդատական վարույթում,ԵՊՀ հրատ., Եր., 2011 թ., էջ 48։ 9 Մասնավորապես, տե՛ս Վրաստանի Հանրապետության 2009 թ., Ուկրաինայի 2012 թ., Ղազախստանի 2015 թ. քրեական դատավարության օրենսգրքերը։ 10 Տե՛ս ՄԻԵԴ Kyprianou v. Cyprus [GC]) գործով վճիռը, § 118; Piersack v. Belgium գործով վճիռը,§ 30; Grieves v. the United Kingdom [GC]) գործով վճիռը, § 69։ Եվրոպական դատարանի կողմից անկողմնակալության վերաբերյալ գործերով կայացված որոշումների ընդհանրական ուսումնասիրությունը վկայումէ, որ դատավորի վարքագծում անկողմնակալության բացակայությունը պետքէ որոշել յուրաքանչյուր գործի փաստական հանգամանքներն իրենց համակցության մեջ դիտարկելու արդյունքում, որտեղ (սուբյեկտիվ մոտեցման տեսանկյունից) պետք է ուշադրություն դարձնել դատավորի դրսևորած վարքագծինդատավարության այլ մասնակիցների հետ հաղորդակցվելիս, վերջիններիսկողմից արտահայտած դիրքորոշումներին դատավորի կողմից արձագանքելիս, նրանց հետ նախկինում դատավորի ունեցած իրավահարաբերություններիբնույթը գնահատելիս։ Ընդ որում՝ ներկայացված իրավական դիրքորոշումները Եվրոպական դատարանը վերահաստատել է նաև 2016 թվականի հոկտեմբերի 27-ին կայացրած «Նանուշյանը և Վարդանյանն ընդդեմ Հայաստանի» գործում` ընդգծելով,որ դատավորը պետք է զգուշավորություն ցուցաբերի և խուսափի այնպես խոսելուց, որ դատավարության մասնակիցների մոտ տպավորություն ստեղծվի(առաջացնի լեգիտիմ վախ), թե կայացվելիք դատական ակտն անբարենպաստազդեցություն է ունենալու` այդ կերպ կասկածի տակ դնելով դատավորի անկողմնակալությունը։ Այդ հիմքով Եվրոպական դատարանն արձանագրել էրկոնվենցիայի 6–րդ հոդվածի 1–ին մասի խախտում։ Վերը ներկայացված «անկողմնակալության» չափանիշի բովանդակայինուսումնասիրության արդյունքում պետք է արձանագրենք, որ այն սերտ փոխազդեցության մեջ է գտնվում նաև «անկախության» չափանիշի հետ11։ Վերջինս, մեր համոզմամբ, արտահայտվում է հետևյալ հայեցակարգում. դատավորի անկախության բացակայությունը հանգեցնում է նաև նրա (առնվազն օբյեկտիվ առումով) անկողմնակալության բացառման, սակայն անկողմնակալության բացակայությունը չի հանգեցնում դատավորի անկախության բացառման։ Հիշյալ հայեցակարգի գոյությունը հաստատվում է նաև Եվրոպական դատավորների խորհրդակցական խորհրդի կողմից 2001 թվականի նոյեմբերի23-ի թիվ CCJE (2001) OP N°1 կարծիքի 11-րդ կետում արտահայտված այնդիրքորոշմամբ, որ անկախությունն անկողմնակալության ապահովման երաշխիքն է12։ Հետևաբար, դատավորի (առնվազն օբյեկտիվ առումով) անկողմնակալության չափանիշը պետք է դիտարկել անկախության չափանիշի ներքո, որը, որպես կանոն, ապահովվում է օրենսդրի կողմից պոզիտիվ իրավունքի միջոցով11 Այդ մասին, տե՛ս նաև ՄԻԵԴ Findlay v. United Kingdom գործով վճիռը, § 73-ը։ 12 Տե՛ս Opinion no. 1 (2001) of the Consultative Council of European Judges (CCJE), Strasbourg, 23November 2001, https։ //rm.coe.int/1680747830։ համապատասխան կառուցակարգեր ներդնելու արդյունքում։ Նպատակը ինստիտուցիոնալ առումով դատավորի գործունեության նկատմամբ միջամտության բացառումն է ինչպես ա) արտաքին եղանակով` դատական իշխանությունից դուրս, այնպես էլ բ) ներքին եղանակով` դատական իշխանության օղակների, ատյանների և ինքնակառավարվող մարմինների միջև։ Օրինակ, երբ մինչև 2008 թվականի դեկտեմբերի 2-ը մասնագիտացվածքրեական դատարաններ ընդհանուր իրավասության դատարաններից դատավորները գործուղվում էին ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի նախագահի հայեցողությամբ, ապա դատական իշխանության ներքին անկախության բաղադրիչը ողջամտորեն կասկածի տակ էր դրվում, որի պատճառով էլ ՀՀ Սահմանադրական դատարանի թիվ ՍԴՈ-782 որոշմամբ ՀՀ դատական օրենսգրքի համապատասխան դրույթը ճանաչվեց ՀՀ Սահմանադրությանը հակասող և անվավեր։ Սակայն, պետք է արձանագրել, որ դատական իշխանության ներքին անկախությունը ողջամտորեն կասկածի տակ դնող համանման իրավակարգավորումներ դեռևս շարունակում են գործել ՀՀ օրենսդրությունում։ Այսպես, օրինակ՝ ՀՀ ՔԴՕ 51-րդ հոդվածը, որը հնարավորություն է տալիսՀՀ Վճռաբեկ դատարանի նախագահին սեփական հայեցողությամբ (իրավակիրառ պրակտիկայում ընդամենը գրությամբ` առանց որոշում կայացնելու ևպատճառները պարզաբանելու) լուծել քրեական գործերով դատարաններիմիջև ընդդատության մասին վեճն այն պարագայում, երբ սխալ ընդդատությամբ գործի քննությունը քրեադատավարական օրենքի էական խախտում էև դատական ակտի անվերապահ բեկանման հիմք։ Կամ, երբ ՀՀ դատարանների նախագահների խորհրդի կողմից 2015 թվականի մայիսի 18-ի թիվ 25Լորոշման 9-րդ կետի համաձայն` մինչդատական վարույթի շրջանակներում ներկայացված բոլոր բողոքների և միջնորդությունների մակագրումը դատավորներին կատարվում է համապատասխան դատարանի նախագահի կողմիցփաստացիորեն սեփական հայեցողությամբ։ Այդպիսի կարգավորումը ԵԽ Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից 2010 թվականի մարտի 16-ի թիվ CDLAD(2010)004 զեկույցի 81-րդ կետի համաձայն13, ուղղակիորեն հակասում էգործերի ավտոմատացված բաշխումն ապահովելու սկզբունքին և ողջամտորեն կասկածի տակ դնում դատական իշխանության ներքին անկախությունը։ Համանման խնդիրների մեծ թիվ էլ կապված է դատավորի կարգապահական պատասխանատվության ինստիտուտի հետ։ Մի կողմ թողնելով պատասխանատվության ենթարկող` ԱԽ-ի ինստիտուցիոնալ անկախության խնդիրները` պետք է նշենք, որ անթույլատրելի է դատավորին կարգապահական պա13 Տե՛ս Report on the Independence of the Judicial System Part I։ the Independence of Judgesadopted by the Venice Commission at its 82th Plenary Session (Venice, 12- 13 March 2010)։ տասխանատվության ենթարկել նյութական կամ դատավարական օրենքինորմի ակնհայտ և կոպիտ խախտման հիմքով` այդ կերպ նաև արհեստականորեն սահմանափակելով նրա իրավամեկնաբանման ազատությունը, իսկ հետագայում (ոչ թե նաև փաստաբանի, քննիչի կամ դատախազի, այլ միայն դատավորի նկատմամբ) կայացված որոշումն անհասկանալիորեն նոր հանգամանքդիտարկելը։ Նշված հիմքի վերաբերյալ նույնիսկ հենց ԱԽ-ի կողմից տրվածմեկնաբանության ներքո14 այդ մամինը վերածվում է դատավորի կողմից կայացված դատական ակտի օրինականությունը ստուգող վերադաս ատյանի։ Այդպիսի մոտեցումն ուղղակիորեն հակասում է 2010 թվականի հունիսի 2325-ն ընդունված կիևյան հանձնարարականների 25-րդ կետին15։ Օրինակ, երբ քրեական օրենքով արգելված արարքը ապաքրեականացվում է, իսկ դատապարտյալը պատժից ազատելու խնդրանքով դիմում է դատարանին, ապա ՀՀ օրենսդրությունում այդ կապակցությամբ որևէ նորմի բացակայության պայմաններում անալոգիայի կիրառմամբ նրան պատժից ազատելու մասին որոշման կայացումն արդյո՞ք կարող է հանգեցնել դատավորիպատասխանատվության (այն դեպքում, երբ նշված հիմքով «պատժից ազատելու» մասին տասնյակ որոշումներ կարելի է հանդիպել իրավակիրառ պրակտիկայում)16։ Համանման օրինակներն ուղղակիորեն բազմաթիվ են։ Ուստի քննարկվող հիմքով դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու օրենսդրական կարգավորումը կասկածի տակ է դնում ամբողջ դատական համակարգի արդյունավետությունը17, դատավորի անկախությաներաշխիքները դատական իշխանության համակարգի ներսում։ Ընդհանրապես դատավորի անկախությունը և մասնավորապես (առնվազն օբյեկտիվ առումով) դատավորի անկողմնակալությունը վտանգի տակ14 Տե՛ս 2007 թվականի հոկտեմբերի 12-ի թիվ ԱԽ-7-Ա-18 որոշմամբ տրված մեկնաբանությունը,որը որպես «նախադեպ» պարբերաբար նաև վկայակոչվում է մինչ օրս ընդունվող ԱԽ որոշումներում և ունի հետևյալ բովանդակությունը. «Օրենքի նորմերի կոպիտ և ակնհայտ խախտումներեն արդարադատության իրականացման ընթացքում ՀՀ Սահմանադրության, օրենքների նորմերիայնպիսի էական խախտումները, որոնք հանգեցրել են կամ կարող են հանգեցնել անձանց`վերոհիշյալ իրավական ակտերով երաշխավորված իրավունքների և ազատությունների կոպիտսահմանափակմանը, դրանցից զրկելուն, գործի հանգամանքների բազմակողմանի, լրիվ ևօբյեկտիվ հետազոտմանը խոչընդոտելուն և ազդել են կամ կարող էին ազդել գործով ճիշտ ևօրինական որոշման կայացմանը»։ 15 Տե՛ս The OSCE/ODIHR Kyiv Recommendations on Judicial Independence in Eastern Europe, South16 Խոսքը վերաբերում է մինչև ՀՀ ՍԴ-ի 2017 թվականի փետրվարի 14-ի թիվ ՍԴՈ-1348 որոշման կայացմանը, թեև նույն հարցի վերաբերյալ իրավակիրառ պրակտիկայում շարունակում ենմնալ բազմաթիվ անորոշ խնդիրներ։ 17 Տե՛ս Գ. Ղազինյան, Ա. Հովհաննիսյան Նյութական կամ դատավարական օրենքի նորմի ակնհայտ և կոպիտ խախտման հիմքով դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելը և դրա իրավական հետևանքները, «Բանբեր Երևանի համալսարանի. Իրավագիտություն», 2015 № 1 (16), էջ 13-25։ http։ //ysu.am/files/02G_Ghazinyan_A_Hovhannisyan.pdf։ դնող վերը վկայակոչված հիմնախնդիրները նաև հանգեցնում են սուբյեկտիվառումով դատավորի անկողմնակալության արհեստական սահմանափակման։ Վերջինս, մեր համոզմամբ, պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ դատավորի կողմից իր անկողմնակալ լինելը ցույց տալու հնարավորությունը սահմանափակվում է հենց այդ դատավորի վարքագիծը կանխորոշող, անկախությունը երաշխավորող իրավական ակտերում առկա բացերով և այդ բացերիցբխող հետևանքներով, որոնց լուծումը կախված չէ դատավորի կամքից։ Արդյունքում, եթե նույնիսկ ֆիզիկապես (ֆորմալ առումով) դատավորը լինի անկողմնակալ և նրան հաջողվի իրավագիտակից անկողմնակալ դիտորդին ցույցտալ և նույնիսկ համոզմունք ձևավորել առ այն, որ ինքն անկողմնակալ է, ապա հոգեպես (ներքին համոզմունքի ձևավորման փուլում) նրա անկողմնակալությունը կաշկանդվում է։ Կարծում ենք, խնդիրն իրականում առավել քանխորքային բնույթ է կրում, որի ամբողջական նկարագրումը սույն աշխատանքիշրջանակներում հնարավոր չէ։ Այդ պատճառով անդրադառնանք դատավորիանկողմնակալ լինելու և երևալու վերաբերյալ հիմնախնդիրներին ներկայումսձևավորված իրավակիրառ պրակտիկայի տեսանկյունից։ Մասնավորապես, քննարկման է արժանի դատավորի անկողմնակալության հետ կապված հիմնարար կարևորություն ունեցող հետևյալ հարցը.արդյո՞ք մինչդատական վարույթում գործի քննությանը մասնակցած (օրինակ`կալանավորման միջնորդություն քննության առած) դատավորին կարող է մակագրվել գործը` ըստ էության հետագա քննությունն իրականացնելու նպատակով։ Մինչև 2007 թվականի նոյեմբերի 28-ը գործող ՔԴՕ-ի խմբագրությամբ90-րդ հոդվածի 2-րդ մասի ներքո ամրագրված էր, որ մինչդատական վարույթում, առաջին ատյանի կամ վերաքննիչ դատարանում գործի քննությանըմասնակցած դատավորը չի կարող մասնակցել տվյալ գործի հետագա քննությանը։ Փորձելով բացահայտել այդ իրավանորմի հիմքում ընկած օրենսդրիկամքը` պարզ է դառնում, որ նպատակը գործի ըստ էության քննության ընթացքում դատավորին չկաշկանդելն էր մինչդատական վարույթի ընթացքումարտահայտված իր դիրքորոշմամբ։ Ընդ որում՝ Նախագծում հիշյալ իրավանորմի ձևակերպումը նույնությամբ վերականգնվել է 66-րդ հոդվածի ներքո։ Բարձրացված հարցի կապակցությամբ Եվրոպական դատարանի մոտեցումները միանշանակ չեն և եզրահանգումները յուրաքանչյուր գործով, որպեսկանոն, ելնում են գոյություն ունեցող փաստերի համակցությունից18, իսկ գիտական հարթությունում քննարկվող կարգավորման գոյությունը հիմնավորելու հիմքում, ըստ էության, դրվում է այն պատճառաբանությունը, որ վերջիվերջո դատավորը մինչդատական վարույթում քննարկման առարկա է դարձնում18 Տե՛ս Ilijkov v. Bulgharia § 97, Hauschildt v. Denmark, § 52։ մեղադրյալի կողմից իրեն մեղսագրվող արարքը կատարելու կամ չկատարելուհանգամանքը` անկախ նրանից, թե վերջինս ինչպես կանվանենք` հիմնավորկասկած կամ մեղավորություն կատարված արարքում, ինչը հետագայում կաշկանդելու է նրան անկողմնակալ լինելու հարցում19։ Այնուամենայնիվ, մեր համոզմամբ, նման պատճառաբանությունը բավարար չի կարող համարվել Նախագծի 66-րդ հոդվածում քննարկվող իրավանորմի գոյության վերականգնումն արդարացված համարելու համար, որը, կարծում ենք, առավելապես կրում է ձևական (ֆորմալ) բնույթ։ Նախ, եթե նշված ձևակերպմամբ իրավանորմը նպատակ է հետապնդումապահովելու դատավորի կողմից լիարժեքորեն անկողմնակալ լինելու և երևալու հնարավորությունը` առանց նրան կաշկանդվելու նախկինում միևնույն գործով անձի նկատմամբ կայացված որոշմամբ արտահայտած իրավական դիրքորոշումներով, ապա չնայած իրավանորմի հիմքում ընկած գաղափարախոսությունից հետևում է, սակայն տրված ձևակերպումից անհասկանալի է, թե արդյոք գործով մինչդատական վարույթին դատավորի մասնակցությունը (օրինակ` անձի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելումիջնորդության քննությունը) բացառում է նաև այդ գործով մինչդատական վարույթի հետագա ընթացքում նրա մասնակցությունը (օրինակ` միևնույն անձինկալանքի տակ պահելու ժամկետի միջնորդության քննությանը)20։ Մինչդեռբարձրացված հարցն իրականում ունի կարևոր նշանակություն, որին Նախագծում տրված իրավանորմի շրջանակներում ինչպես բացասական, այնպես էլդրական պատասխան տալու դեպքում, միևնույնն է, կարծում ենք, որ Նախագծում վերականգնված իրավանորմը կկրի ձևական բնույթ և բովանդակայինառումով հետապնդվող նպատակն արդյունավետ չի կենսագործվի առնվազնայն պատճառով, որ, օրինակ, չի կարող բացառվել այնպիսի իրավիճակը, երբմիևնույն քրեական գործի, բառացիորեն միևնույն միջնորդության (անուն-ազգանուն տարբերությամբ), միջնորդությանը բառացիորեն միևնույն կից նյութերի առկայության պարագայում դատավորը քննության առնի տարբեր անձանցնկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու միջնորդությունը, ինչպես հաճախ հանդիպում է պրակտիկայում։ Երկրորդ, քննարկվող իրավանորմի ձևական բնույթի մասին է վերջիվերջովկայում իրավակիրառ պրակտիկայում հաճախ հանդիպող այն իրավիճակը,19 Տե՛ս Գ. Ղազինյան, Ռ. Մելիքյան, Օրենքի հիման վրա ստեղծված անկախ և անկողմնակալդատարան. Ստրասբուրգի դատարանի նախադեպային պրակտիկան և Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգը, «Պետության և իրավունք», թիվ 1-2 (39-40), 2008 թ.։ 20 Ներկայումս ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկայի համաձայն` կալանքի տակ պահելուժամկետը երկարացնելու միջնորդությունը, որպես կանոն, քննության է առնում այն նույն դատավորը, որը մեղադրյալի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց է ի սկզբանե կիրառել։ երբ, օրինակ, դատական նիստի նախապատրաստական մասում պաշտպանըդատարանին միջնորդություն է ներկայացնում որպես խափանման միջոց կիրառված կալանավորումը վերացնելու կամ այն այլ խափանման միջոցով փոխարինելու մասին։ Նշված իրավիճակը դատավորի անկողմնակալության տեսանկյունից նրանախատրամադրվածությունը գործի նկատմամբ ստուգելու «ծուղակ» է, քանիոր ներկայացված միջնորդության քննության ընթացքում դատավորը (ՀՀ քրեադատավարական օրենքի և ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումներին համապատասխան), ստիպված լինելով քննարկմանառարկա դարձնել հիմնավոր կասկածի առկայության հարցը, պետք է սահմանված ընթացակարգից դուրս գնահատի մեղադրական եզրակացությանհիմքում ընկած փաստական տվյալները` կայացնելով համապատասխան որոշում։ Իրավակիրառ պրակտիկայում կայացված դատական ակտերի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ սովորաբար դատավորներն իրենց անկողմնակալությունը վտանգի տակ չդնելու նպատակով խուսափում են փաստական տվյալները գնահատելու հնարավորությունից և զրկելով ընթերցողին դատականակտի պատճառաբանական գործողությունների «շղթային» հետևելու հնարավորությունից21` ընդամենը մեկ նախադասությամբ, որպես կանոն, նշում են`«դատարանը գտնում է, որ առկա է հիմնավոր կասկած»։ Սակայն, մեր համոզմամբ, նման մոտեցումն ընդունելի չի կարող համարվել, քանի որ այդ դեպքում ևս դատավորի անկողմնակալությունը սուբյեկտիվառումով վտանգի տակ է դրվում այնքանով, որքանով որ հիմնավոր կասկածի(առնչության) առկայությունը հաստատելով՝ դատավորն ուղղակիորեն իր դիրքորոշումն է արտահայտում առնվազն կոնկրետ անձին մեղադրանքի առաջադրման իրավաչափության վերաբերյալ։ Ինչպես տեսնում ենք, նույնիսկ դատավորների մասնակցությունն ըստքրեադատավարական փուլերի սահմանափակելու դեպքում դատավորներիանկողմնակալ լինելու և այդպիսին երևալու ճանապարհին առաջացող խոչընդոտները չեն հաղթահարվում, քանի որ, ինչպես արդեն նշել ենք, առաջարկվողլուծումը կրում է ձևական բնույթ, մինչդեռ անհրաժեշտ են բովանդակային լուծումներ։ Այսպես, կարծում ենք, որ վերը ներկայացված իրավիճակում դատավորիանկողմնակալությունը վտանգի տակ չդնելու լավագույն լուծումը պետք է լինիայն մոտեցման որդեգրումը, որ գործը դատական քննության նշանակելու պահից պետք է գործի հիմնավոր կասկածի առկայության կանխավարկածը, քանի21 Տե՛ս Opinion No. 11 (2008) of the Consultative Council of European Judges (CCJE), § 36։ դեռ հակառակը չի հաստատվել դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով։ Ինչ վերաբերում է այն ողջամիտ մտահոգությանը, որ նման պարագայում արդյոք անձը կալանքի տակ պետք է մնա անորոշ ժամկետ ունեցողդատական քննության ընթացքում, ապա, բնականաբար, ոչ, գտնում ենք՝ ներկայացված իրավիճակում ամբաստանյալի` կալանքի տակ մնալու կամ կալանքից ազատվելու հարցը պետք է քննարկվի և լուծվի բացառապես կալանավորման հիմքերի, նրա անձը բնութագրող հատկանիշների գնահատմամբ` այդկերպ որոշելով, թե արդյոք նվազում են հնարավոր ոչ իրավաչափ վարքագծիդրսևորման ռիսկերն ազատության մեջ գտնվելու դեպքում։ Նման պարագայում, կարծում ենք, որ դատավորի անկողմնակալ լինելու և երևալու հայեցակարգի ապահովման հնարավորությունն առավել պաշտպանված կլինի, քանգործող իրավակիրառ պրատիկայի դեպքում է։ Ընդ որում, եթե Նախագծում վերականգնված նորմը նպատակ է հետապնդում պաշտպանել մինչդատական վարույթից դատական քննությունանցնող միևնույն դատավորի անկողմնակալությունը, որը մինչդատական վարույթում ընդամենը որոշում է հիմնավոր կասկածի առկայության հարցը, ապակարծում ենք, որ ներկայումս ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկային հայտնի են նույնիսկ այնպիսի իրավիճակներ, երբ դատավորի անկողմնակալությունը վտանգի տակ կդրվի նույնիսկ այդ դատավարական փուլերին տարբեր դատավորների մասնակցության դեպքում։ Այսպես, օրինակ հաճախ պաշտպաններն իրենց պաշտպանական տակտիկան կառուցում են ձեռք բերված ապացույցները դեռևս նախաքննությանփուլում անթույլատրելի «դարձնելու» նպատակով ՀՀ ՔԴՕ 290-րդ հոդվածովնախատեսված կարգով բողոք ներկայացնելու հիման վրա, որի քննության ընթացքում ողջամտորեն հնարավոր է նույնիսկ մայր գործը հաստատված մեղադրական եզրակացությամբ ուղարկվի դատարան։ Մեր համոզմամբ, նման պրակտիկան ընդունելի համարվել չի կարող ևխիստ արատավոր բնույթ է կրում՝ հետևյալ երկու հանգամանքներից ելնելով.նախ, գործի քննության հետագա ընթացքում պաշտպանը զրկված չի լինումապացույցն անթույլատրելի ճանաչելու միջնորդությամբ հանդես գալու հնարավորությունից22, երկրորդ, երբ կոնկրետ ապացույցի վերաբերյալ դատավորի կողմից տրվի գնահատական, և արդյունքում արհեստականորեն սահմանափակվի հետագայում քրեական գործն ըստ էության քննող դատավորի կողմից վիճարկվող ապացույցն իր ներքին համոզմունքին համապատասխանազատ գնահատելու հնարավորությունը, ապա ողջամիտ վտանգի տակ կդրվի22 Մինչդատական վարույթի նկատմամբ իրականացվող դատական վերահսկողության օբյեկտներին ներկայացվող չափանիշների մասին տե՛ս Հովհաննես Գինոսյանի վերաբերյալ գործով ՀՀՎճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումները։ ինչպես գործն ըստ էության քննող դատավորի կողմից անկողմնակալ լինելու,այնպես էլ իր անկողմնակալությունը ցույց տալու հնարավորությունը` սահմանափակված լինելով մեկ այլ դատավորի կողմից այդ ապացույցի վերաբերյալարտահայտած դիրքորոշմամբ։ Հիշյալ պնդումը նաև հիմնված է ԵԽ նախարարների կոմիտեի թիվ R (94)12 հանձնարարականի վրա, որի համաձայն` «դատավորները պետք է ունենանանսահմանափակ անկախություն` իրենց խղճին [ներքին համոզմունքին] ևփաստերի վերաբերյալ իրենց տրված մեկնաբանությանը համապատասխանգործերն անկողմնակալ լուծելու համար»։ Ուստի, կարծում ենք բարձրացված հարցի կապակցությամբ ձևավորվածպրակտիկան պետք է վերանայվի իրավակիրառողների կողմից, քանի որվտանգի տակ է դրվում դատավորի անկողմնակալությունը` բարձրացնելովնաև առհասարակ դատավորի կողմից այդպիսի բողոքն ըստ էության քննության առնելու (հանրաճանաչ Սոկուրենկոյի դոկտրինայով մշակված23) լիազորվածության հարցը։ Այսպիսով՝ ամփոփելով սույն պարագրաֆի շրջանակներում քննարկվածխնդրահարույց հիմնահարցերը` պետք է արձանագրենք, որ Նախագծում օրենքի մակարդակով (իրավական որոշակիության սկզբունքին համապատասխան)դատավորի անկողմնակալ լինելու և երևալու պարտավորության ամրագրումը, անշուշտ, լուրջ դատավարական երաշխիք է, այնուամենայնիվ, այդ երաշխիքի առկայությունը դեկլարատիվ պահանջի չվերածելու համար, կարծումենք, որ անհրաժեշտ են առկա խնդիրների ինչպես ինստիտուցիոնալ, այնպեսէլ գործառական լուծումներ։ Առնոլդ ՎարդանյանԴԱՏԱՎՈՐԻ ԱՆԿՈՂՄՆԱԿԱԼ ԼԻՆԵԼՈՒ ԵՎ ԵՐԵՎԱԼՈՒ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՀԻՄՆԱՀԱՐՑԵՐԸԲանալի բառեր՝ դատարան, դատավոր, անկախություն, անկողմնակալություն, դատավորիվարքագծի կանոններ, ապացույցի անթույլատրելիություն, կալանքի տակ պահելԱմփոփագիր։

Ներկայացված հոդվածում հեղինակը քննարկում է դատավորի անկողմնակալության հետ կապված հիմնահարցերը օրենսդրի կողմից ամրագրված իրավական նորմերի և իրավակիրառ պրակտիկայում ձևավորված մոտեցումների տեսանկյունից։

ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ԼՐԱԳՐՈՂԱԿԱՆ ԷԹԻԿԱՅԻ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԸ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆՓՈՐՁԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄԼրագրողական գործունեության էթիկական նորմերն ընկալելու համար հարկավոր է հասկանալ, թե ինչ է էթիկան, ինչու է այն անհրաժեշտ պահպանել, և ինչառավելություններ ունի էթիկայի նորմերին տիրապետող, մեդիագրագետ լրագրողնիր մրցակիցների նկատմամբ։ Էթիկայի և բարոյական նորմերի պահպանման անհրաժեշտության մասին խոսել է դեռևս Արիստոտելը մ.թ.ա 350 թ.-ին՝ «ոսկե միջին»հասկացության մասին գրելիս։ Հույն փիլիսոփան կարծում էր, որ էթիկական վարքըդրսևորվում է հավասարակշռության պահպանման շնորհիվ։ Նա գտնում էր, որէթիկական նորմը՝ ոսկե միջինը, հենց այն կետն է, որը գտնվում է առավելություններիև թերությունների միջև [1]։ Էթիկայի, մեդիա օրենսդրության մասին գրվել են բազմաթիվ գրքեր։ Հետևաբար, այս երևույթն ունի բազմաթիվ սահմանումներ։ Ըստ առավել գործածականի՝«լրագրողական էթիկան լրագրողական շրջապատում ընդունված պահելաձևի այննորմերն են, որանք համարվում են բարոյական» [2]։ Անշուշտ, լրագրողները հաճախ շփոթության մեջ են հայտնվում, քանզի «բարոյականություն» հասկացությունը շատ սուբյեկտիվ կատեգորիա է և սահմանված չէօրենսդրական ակտերում։ Ժուռնալիստական էթիկայի բուն էությունը լիարժեք ընկալելու համար անհրաժեշտ է ի սկզբանե սահմանազատել «լրագրողական էթիկա» և«օրենսդրություն» հասկացությունները։ Լրատվադաշտում գործող մերօրյա շատլրագրողներ նույնականացնում են այս եզրույթները։ Իրականում դրանք փոխլրացնող, բայց տարբեր երևույթներ են։ Էթիկական նորմերն իրավական ուժ չունեն՝ իտարբերություն օրենսդրական ակտերի․ դրանց չհետևելու դեպքում լրագրողը չիենթարկվում իրավական որևէ տույժի։ Մինչդեռ զանգվածային լրատվության միջոցների գործունեությունը համակարգող բազմաթիվ ակտեր կարող ենք գտնել ցանկացած երկրի օրենքներում։ Հայաստանի Հանրապետությունում կան օրենքներ, որոնքվերաբերում են մամուլի ազատությանը, ընտրությունների ժամանակ լրագրողիաշխատանքին չխոչընդոտելուն, զրպարտությանը և վիրավորանքին, հեղինակայինիրավունքի խախտմանը, գրագողությանը, լրագրողական աղբյուրի չբացահայտմանը։ Հարկավոր է հասկանալ, որ այս հոդվածներն էթիկական նորմեր չեն, այլօրենսդրական ակտեր։ Անշուշտ, էթիկական նորմերը պահպանելու դեպքում լրագրողը դժվար թե բախվի իրավական խնդիրների։ Այսպիսով, սույն հետազոտության ընթացքում կփորձենք հիմք ընդունել էթիկական խախտումների միջազգային փորձը և սխալների օրինակով հետազոտել հայաստանյան մեդիադաշտի էթիկական խախտումները՝ քննարկելով դրանց հետևանքները։ Լրագրողի աշխատանքային առաքելությունը հասարակական հնչեղությունունեցող բազում հարցերը գրագետ և օբյեկտիվ լուսաբանելու կարողությունն է։ Լրագրողները փորձում են պահպանել հասարակության և իշխանությունների միջև կապը,միջնորդի կամ կատալիզատորի դեր ստանձնել այս հարցում։ Ուստի, չափազանցկարևոր է, որ պաշտպանվեն նաև լրագրողների իրավունքները։ Այսօր Հայաստանումգործում են մի շարք կազմակերպություններ՝ «Լրագրողներ առանց սահմանի»,«Ժուռնալիստների ֆեդերացիա», որոնք պաշտպանում են լրագրողների իրավունքները՝ անդրադառնալով էթիկական նորմերի՝ զանգվածային լրատվամիջոցներիկողմից թույլ տրված խախտումներին։ Նշված կազմակերպություններից զատ բազմաթիվ լրատվամիջոցներ կան, որոնք մշակում են անձնական էթիկայի սեփականկանոնագրերը։ Լրագրողը պարտավոր է առաջնորդվել, եթե ցանկանում է աշխատելտվյալ լրատվամիջոցում։ Առավել հետաքրքրական է «Առավոտ»-ի կանոնագիրը, ըստորի՝ լրատվամիջոցի լրագրողները չպետք է քննադատեն այլ լրատվամիջոցների ևչպետք է պատասխանեն վերջիններիս քննադատությանը [3]։ Այս խնդիրն այսօր շատարդիական է մեզանում, քանզի էթիկական գլխավոր խախտումներից է հայաստանյան մեդիադաշտում լրագրողների և լրատվամիջոցների՝ էթիկական խախտումներովլի մրցավազքը, ինչի արդյունքում ամենաշատը տուժում է ընթերցողը։ Լրագրողները պատասխանատու են իրենց ընթերցողների առաջ, ուստի պետքէ կարողանան մի կողմ դնել անձնական ամբիցիաներն ու հարկ եղած դեպքումներողություն խնդրեն՝ ընդունելով և ուղղելով թույլ տված էթիկական խախտումը։ Հայաստանյան մեդիադաշտի էթիկական խախատումներին անդրադառնալուց առաջհարկավոր է գիտակցել այն հանգամանքը, որ ցանկացած լրատվամիջոց ձգտում էվարկանիշ ունենալ, քանի որ բարձր վարկանիշը լրատվամիջոցի եկամտի աղբյուրնէ։ Պարզապես հաճախ բարձր վարկանիշի մոլուցքով տարված լրագրողները կոպտորեն խախտում են էթիկայի բոլոր սկզբունքները՝ ոտնահարելով մարդկայինզգացմունքներն ու հասցնելով հոգեբանական մեծ տրավմա։ Միջազգային լրագրության էթիկական ամենավառ խախտումներից մեկը կարող ենք համարել թերևսքսան տարի առաջ տեղի ունեցած աշխարհացունց մի դեպք՝ Միացյալ Թագավորության արքայադուստր Դիանայի մահվան լուրը, որը շոկային ալիք էր առաջացրելհասարակության շրջանում։ Այդ օրերին բոլոր ԶԼՄ-ներին պաշտոնապես խնդրել էին,որ չհրապարակեն Դիանայի դիակի լուսանկարները, սակայն լրատվամիջոցներըբարձր վարկանիշ ունենալու համար հատեցին էթիկական բոլոր նորմերի՝ թերթերըողողելով արքայադստեր այլայլված դիակի լուսանկարներով։ Սոցիոլոգ, հետազոտող Մարշալ Մաքլյուենի «Տեխնոլոգիական դետերմինիզմիտեսությունը» վաղուց էր կանխատեսել, որ համացանցը լայն տարածում է ստանալու։ Ըստ այս տեսության՝ մեդիան մեզ ամենուր հետապնդում է, իսկ մենք չենք կարողանում փախչել համացանցից և տեղեկատվությունից։ Այս դեպքում էթիկական խախտումների խնդիրն ավելի է բարդանում, քանզի հասարակության տեղեկատվականծարավը հագեցնող լրատվամիջոցը, որը րոպեի ընթացքում մի քանի լուր է տպագրում, պարզապես ժամանակ չունի մտածելու էթիկական նորմերի պահպանմանմասին [8]։ Հայաստանյան լրատվամիջոցները, ցավոք, դասեր չեն քաղում միջազգայինհեղինակավոր լրատվամիջոցներից՝ շարունակ ավելացնելով սխալների թիվը։ Անդրադառնանք Երևանում ծնված հնգյակի օրինակին։ Հասկանալի է, որ իրադարձությունը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում, քանի որ մարդն անկախ իրենիցհեշտությամբ դառնում է նաև ապատեղեկատվության կամ առօրյա ուշադրությունիցու իրական օրակարգերից շեղող լուրերի և տեղեկատվության զոհ։ Լրատվամիջոցները հաղորդագրություն են ստանում ՀՀ Առողջապահության նախարարությունիցայն մասին, որ Երևան քաղաքում հնգյակ է ծնվել, սակայն երեխաների առողջականվիճակը ծանր է [6]։ Այժմ ներկայացնենք վերնագրեր, որոնք գրել են լրատվամիջոցներն այդ օրերին՝ «Հնգյակի անուններն արդեն որոշել ենք» [6], «Անունները որոշելենք, բայց դեռ չենք բաշխել» [4] և այլն։ Այդպիսի վերնագրերն անթույլատրելի էին այնժամանակ, քանի որ այսօր հնգյակից կենդանի են մնացին ընդամենը երկուսը։ Այժմհնգյակի ծնողներն այդ հոդվածները կարդալիս կարող են ենթարկվել հոգեբանականտրավմայի։ Էթիկական խախտման մեկ այլ, ավելի թարմ օրինակ է Արմավիրի մարզումերեխաներին պատանդ վերցրած երիտասարդի դեպքը։ Այստեղ գործ ունենք երեխայի հոգեբանության խաթարման դեպքի հետ։ Լրատվամիջոցը պետք է առավելզգույշ աշխատի, իսկ լավագույն տարբերակը լրատվամիջոցի՝ հոգեբանների հետհամագործության ունակությունը պետք է լինի, և ոչ թե վարկանիշային մրցավազքը։ Պատանդառված վերջին երեխային ազատ արձակելուց հետո երեխայի հայրը տեսանյութ է նկարահանում, որտեղ նա և երեխան տեսախցիկի առջև են. հայրն ասումէ, թե երեխան չի վախեցել, և ամեն ինչ կարգին է։ Այդ օրերին երեխային այցելում ենտարբեր լրագրողներ, ոստիկաններ՝ ամեն անգամ հիշեցնելով կատարվածի մասին։ Այսօր այդ երեխան չի կարողանում խոսել, քանի որ ժամանակին հոգեբաններիցբացի ոչ ոքի չպետք է թույլ տրվեր շփվել երեխայի հետ։ Ըստ էության, սա ոչ միայնէթիկական, այլև երեխայի իրավունքների կոպիտ խախտում էր [5]։ Ուշադրության արժանի են էթիկական խախտումների այն օրինակներ, որոնցդեպքում վերնագրերը բացարձակապես չեն համապատասխանում իրականությանըկամ համապատախանում են մասամբ։ Օրինակ՝ վերնագրում գրված է՝ «Ավտոբուսըկողաշրջվել է, կա մի քանի հարյուր զոհ»։ Շատերը կցանկանան ընթերցել այս նորությունը և համոզվել, որ ավտոբուսն իսկապես կողաշրջվել է, բայց Սոմալիի մայրաքաղաքում։ Այս դեպքում լրատվամիջոցի վերնագիրը համապատասխանում է իրականությանը, սակայն լրատվամիջոցը գիտակցել է, որ եթե վերնագրում նշի Սոմալիերկրի անունը, ապա իր հոդվածը Հայաստանում քիչ կընթերցեն։ Կան դեպքեր, երբվերնագիրը բացարձականպես չի համընկնում նյութի բովանդակությանը։ Սովորաբար նման վերնագրեր կարելի է հանդիպել հայտնի երգիչների, դերասանների,քաղաքական գործիչների հետ կատարված դժբախտ պատահարների նյութերում,որոնց հղմամբ անցնելիս կա´մ հանդիպում ենք որևէ գովազդի, կա´մ հայտնվումառցանց խաղի կայքէջում։ Հարկավոր է ուշադրություն դարձնել նաև հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց, քանի որ լրագրողը պետք է կարողանա պաշտպանել հաշմանդամների իրավունքները և յուրաքանչյուր հարց ուղղելիս զգույշ լինի՝ անպատեհ չվիրավորելովառանց այդ էլ խոցելի ներաշխարհ ունեցող անձանց։ Սույն հետազոտության ընթացքում փորձեցինք գտնել օրինակներ, որտեղ հայ լրագրողներն անբարեխիղճ վերաբերմունք են դրսևորել հաշմանդամության խնդիր ունեցող մարդկանց հանդեպ, սակայն, բարեբախտաբար, չգտանք։ Համաձայն հայաստանյան էթիկական դաշտն ուսումնասիրող մասնագետների՝այսօր մեծ վտանգ է ապատեղեկատվության տարածումը։ Այստեղ կարևորվում էարդեն լրագրողի՝ ոչ միայն տեղեկատվություն հաղորդողի դերը, այլև այն, որ նահադես է գալիս որպես զտիչ։ Մեդիագրագիտությունն այսօր ավելի կարևոր է հասարակության համար, քանլրագրողների։ Լրագրողներն արդեն իսկ մեդիագրագետ են, քանի որ հենց նրանք ենստեղծում և տարածում մեդիաբովանդակությունը, սակայն հասարակությունը մեդիագրագետ չէ, ուստի, չի կարողանում տարբերել, թե որ նյութն է ճշմարիտ, որը՝ ոչ։ Մարդկանց մեծ մասին բացարձակապես չի հետաքրքրում, թե որ աղբյուրից ենստանում տվյալ այս կամ այն տեղեկությունը՝ շատ հաճախ տարածելով ադրբեջանական կայքերի տեղեկատվությունը։ Այդ է պատճառը, որ անհրաժեշտ է մեդիագրագիտության դասընթացներ անցկացնել հասարակության տարբեր շրջանակներիհամար՝ ի գիտություն ընդունելով, որ անընդմեջ գտնվում ենք տեղեկատվականպատերազմների կիզակետում։ Հասարակությունը եթե մեդիագրագետ լիներ, կպահանջեր և կստիպեր լրագրողներին գրել էթիկայի նորմերին համապատասխաննյութեր։ Հեռուստատեսության, ռադիոյի, թերթերի դեպքում մարդն ընտրելու հնարավորություն չունի. նա կարող է միայն փոխել ալիքը կամ թերթել էջը, իսկ համացանցիդեպքում մարդիկ բազմաթիվ աղբյուրներից են ընտրում, թե որ կայքերից ստանանտեղեկատվություն, ուստի, մեդիագրագիտությունը վերաբերում է հենց համացանցային մեդիային։ Ի դեպ, մեդիագրագիտության միջազգային պայքարն սկսել է հայտնի «The Guardian»-ն իր «Fake or Real?» հոդվածաշարում՝ սովորեցնելով տարբերելսուտը ճշմարտությունից։ Ռազմական լրագրության էթիկական առանձնահատկություններն ապրիլյան պատերազմի համատեքստում․ Այսօր մենք տեղեկատվական պատերազմ ենքվարում միաժամանակ երկու՝ թուրքական և ադրբեջանական դաշտերում, ուստի,հարկավոր է միշտ զգոն լինել։ Այս նկատառումով ՀՀ Պաշտպանության նախարարությունը լրագրողների համար պատրաստել է ռազմական էթիկայի ուղեցույց։ Պաշտպանության բանակին վերաբերող ցանկացած հոդված գրելիս ռազմականլրագրողի նպատակը պետք է լինի ոչ թե բանակի քարկոծումը, այլ պետական ևազգային շահի պաշտպանությունը։ Մամուլում հաճախ կարող ենք հանդիպել նման վերնագրերի՝ «Մարտակերտիզորամասերից մեկում զինծառայող է զոհվել», «Հաղորդում են, որ ավելի մանրամասնտեղեկատվություն կհաղորդվի ավելի ուշ»։ Այդ ժամանակ Մարտակերտում ծառայողզինվորների ծնողներն ու հարազատները խուճապային տրամադրություններ ենստեղծում․ զանգահարում են ու փորձում պարզել զոհված զինծառայողի ինքնությունը, մինչդեռ լրատվամիջոցը կարող էր լուրը հաղորդել զոհված զինծառայողիինքնությունը հստակ ճշտելուց հետո։ Լրագրողները հաճախ էթիկական խախտումներ են թույլ տալիս՝ հոդվածներում հրապարակելով զորամասերի աշխարհագրական դիրքի, զինատեսակների, մարտական հենակետերի լուսանկարներ, որոնքկարող են օգտակար լինել հակառակորդին։ Այս առումով Պաշտպանության նախարարությունը ժամանակ առ ժամանակ դասընթացներ է կազմակերպում ռազմականթեման լուսա-բանող լրագրողների համար, սակայն ճիշտ կլինի, որ նման միջոցառումներն անցկացնվեն մշտապես և բոլոր լրատվամիջոցներում։ Ապրիլյան քառօրյա պատերազմն ստիպեց լրագրողներին ևս մեկ անգամսթափվել և հնարավորինս արագ լուծել խնդիրները։ Այդ օրերին լրագրողները հասկացան, որ պատերազմը կարող է ամեն պահ սկսվել, և հակառակորդի ապատեղեկատվական հոսքերը փորձելու են գրոհել մեր դաշտը, իսկ խուճապահար հասարակությունը, հաճախ թերահավատորեն մոտենալով իր իշխանությունների հաղորդագրություններին, տարածելու է ադրբեջանական լուրերը։ Պատերազմի օրերին հայկական լրատվամիջոցների աշխատանքին տարբեր գնահատականներ են տրվել։ Շատերն այդ օրերին քննադատեցին Պաշտպանության նախարարությանը՝ ասելով, թեգերատեսչությունը թաքցնում է զոհերի իրական քանակը, մինչդեռ ՊՆ-ն զոհերիմասին տեղեկատվությունը աստիճանաբար էր հաղորդում՝ ելնելով հենց էթիկականնկատառումներից։ Ճիշտ չէ սառը ցնցուղի ազդեցությամբ մարդկանց ասել, թե պատերազմ է սկսվել, և ունենք մի քանի հարյուր զոհ, քանի որ սա հոգեբանական մեծտրավմա և խուճապ կառաջացնի հասարակության շրջանում։ Հարկավոր է ընդգծել ապրիլյան պատերազմի օրերին մեդիագրագիտությունքարոզող մի քանի հետազոտողների՝ տեղեկատվական անվտանգության փորձագետՍամվել Մարտիրոսյանի, «Մեդիամաքս» լրատվական գործակալության գլխավորխմբագիր Դավիթ Ալավերդյանի, ՀՀ ՊՆ մամուլի խոսնակ Արծրուն Հովհաննիսյանիև այլոց ակտիվությունը, ովքեր իրենց ֆեյսբուքյան էջերի միջոցով փորձում էինսովորեցնել, թե ինչպես պետք է տարբերել ճիշտ լուրը։ Նրանք ծրագրեր էին տեղադրում՝ լրագրողները և հետևորդներին հնարավորություն ընձեռելով տարբերելուլուսանկարի և տեսանյութի վայրը, վաղեմությունն ու իսկությունը։ Մտահոգիչն այն է, որ լրագրողները պատերազմից հետո էլ զոհված զինծառայողների հարազատների հետ խոսելիս էթիկական բազմաթիվ սխալներ են թույլ տվել՝հարցնելով, օրինակ, «եթե զինվորը ողջ լիներ, նրան ի՞նչ կասեին», կամ «ինչպե՞ս ենտանում նրա մահը» և այլն։ Քննության առնելով հայկական մեդիադաշտի վերոնշյալ կարևորագույն միքանի դրույթները և ներկայացնելով դրանց վերլուծական պատկերը, հանգում ենք այնեզրակացության, որ հայաստանյան մեդիադաշտը բազում անելիքներ ունի թե՛մեդիագրագիտության, թե՛ հոգեբանական, և՛ թե էթիկական նորմերի պահպանմանտեսանկյուններից, ուստի, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների դարաշրջանում հաշվի առնելով հոգեբանական գիտելիքի կարևորությունը՝ առաջարկում ենք լրատվամիջոցներին ակտիվ համագործակցություն կազմակերպել ոլորտի առաջատար մասնագետների հետ՝ պատասխանատու պահերին հանդես գալով գրագետ մոտեցումներով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Aristotle’s Ethical Theory։ ‘On the Concepts of Virtue and Golden Mean’, 25․01․2014, URL։ https։ //aquileana.wordpress.com (Accessed։ 19.05.2017).URL։ http։ //evartist.narod.ru 20.12.2012 (дата обращения։ 26․08․2017).[3] Էթիկայի վարքականոն, 22.11.2011, URL։ http։ //www.aravot.am (հղումը կատարվել է՝ 04․07․2017)։ [4] «Անունները ընտրել ենք, բայց դեռ չենք բաշխել չգիտենք», 03․05․2017, URL։ https։ //168.am (հղումը կատարվել է՝ 14․06․2017)։ [5] «Մանուշակ մանկապարտեզի դեպքից հետո երեխան չի խոսում», 03.11.2017, URL։ https։ //168.am (հղումը կատարվել է՝ 14․06․2017)։ [6] «Հնգյակի ծնողներն արդեն որոշել են երեխաների անունները. ընտանիքին 7.5միլիոն դրամ կհատկացվի», URL։ http։ //armlur.am (հղումը կատարվել է՝ 14․06․2017)։ URL։ https։ //www.theguardian.com 26/12/16 (Accessed։ 28.07.2017).URL։ https։ //studopedia.su (дата обращения։ 24․07․2017).[9] «Այսօր ծնված հնգյակի առողջական վիճակը ծայրահեղ ծանր է», URL։ http։ //www.7or.am/am03/05/17 (հղումը կատարվել է՝ 17․05․2017)։ Խաչատրյան ՆելլիՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ԼՐԱԳՐՈՂԱԿԱՆ ԷԹԻԿԱՅԻ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԸ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆՓՈՐՁԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ մեդիագրագիտություն, էթիկա, օրենք, էթիկական խախտումներ,հոգեբանական առանձնահատկություններ։

Մեդիագրագիտությունն օգնում է ոչ միայն լրագրողներին, այլև հասարակությանը՝ տեղեկատվական արտահոսքերի ժամանակ տարբերելու առանցքային և ճշմարիտ տեղեկատվությունը։ Լրագրողի աշխատանքային առաքելությունն է գրագետ և օբյեկտիվ լուսաբանել հասարակական հնչեղություն ունեցող բազում հարցեր։ Լրագրողը միջնորդի կամ կատալիզատորի դեր է ստանձնում հասարակական հարաբերություններում, ուստի սույն աշխատանքի նպատակն է կարևորել մեդիագրագիտության դերը և էթիկական նորմերը։ Աշխատանքի շրջանակներում կատարվել է ուսումնասիրություն՝ նպատակ հետապնդելով օգնել լրագրողներին խուսափելու էթիկական տարբեր խախտումներից։

Հոգեբանական ախտորոշման մեթոդական բազայի զարգացման շնորհիվ ներկա ժամանակներում հնարավոր է միեւնույն ժամանակ մի քանի երեւույթներ ուսումնասիրել ինչպես պրոյեկտիվ, այնպես էլ թեստերի եւ հոգեբանական զրույցի միջոցով։ Նման մոտեցմամբ կարելի է համակողմանիորեն ուսումնասիրել դեպրիվացիայի հետ առնչվող խնդիրները։ Ենթադրվում է, որ դեպրիվացիան անձանց մոտ առաջացնում է որոշակի բացասական փոփոխություններ, մասնավորապես մանկական տարիքում ապրած դեպրիվացիան ազդեցություն է ունենում հասուն անձի ինքնիրացման եւ արժեհամակարգի գիտակցման գործընթացի վրա՝ խոչընդոտելով այն։ Մեր կողմից ծրագրվել է փորձառական հետազոտություն այդ խոչընդոդները պարզելու համար։ Մեր հետազոտման օբյեկտներն են քսաներեքից երեսուն տարեկան անձինք, ովքեր մանկական տարիքում (մինչեւ 10 տարեկան հասակը) ծնողական դեպրիվացիա են ապրել։ Ծնողական դեպրիվացիա 447ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ասելով մենք նկատի ունենք դրա բոլոր տեսակները՝ թե՛ ծնողի առհասարակ բացակայությունը, թե՛ ծնողի դերի թերացման հետեւանքով առաջացած դեպրիվացիան։ Հետազոտության խնդիրն է պարզել, արդյոք դեպրիվացված անձինք ինքնիրացման եւ արժեհամակարգի գիտակցման ճանապարհին ունենում են այնպիսի խնդիրներ, որոնք չեն հանդիպում ծնողական դեպրիվացիա չունեցող անձանց մոտ։ Հետազոտական աշխատանքները իրականացվում են հոդվածում նկարագրված մի շարք մեթոդների օգնությամբ։ Այն գաղափարը, թե ինչ է ինքնիրացումը եւ ովքեր են ինքնիրացված անձինք, մշակվել է Ա. Մասլոուի կողմից կատարված մտավոր առողջ, ստեղծագործ եւ երջանիկ մարդկանց կյանքի, արժեքների եւ հաղորդակցության առնաձնահատկությունների տրամաբանական հետազոտման հիման վրա։ Ա. Մասլոուի ինքնիրացման տեսությունը ժամանակակից հոգեբանության ամենատարածված եւ ազդեցիկ հայեցակարգերից մեկն է։ Անձի ինքնիրացման ախտորոշման առաջին փորձը կատարվել է Մասլոուի աշակերտ Էվերեթ Շոստրեմի կողմից, ով 1963-ին հրապարակեց POI հարցաթերթիկը (Реrsопаl Оrientation Inventoгу)։ Դրա հիմքում ընկած են Մասլոուի եւ այլ էքզիստենցիալ- հումանիստ հոգեբանների գաղափարները։ Այն իր մեջ ներառում էր անձի կողմնորոշման երկու հիմնական սանդղակ՝ առաջինը (ժամանակային), որը ցույց է տալիս, թե ինչպես է մարդը ապրում ներկայով՝ չթողներլով իր նպատակները վաղվա օրվան եւ չփորձելով վերադառնալ անցյալին, եւ երկրորդը (հենարանի եւ աջակցման), որը չափում է անձի ինքն իրեն, եւ ոչ թե այլ մարդկանց ակնկալիքներին կամ գնահատականներին ապավինելու կարողությունը։ Դրանցից բացի, մեթոդիկայում ներառեված են նաեւ 10 հավելյալ սանդղակներ, որոնք գնահատում են այնպիսի հատկություններ, ինչպիսիք են.  ինքնահարգանքը,  ինքնաբուխությունը,  կենցաղային արժեքները,  մարդու բնության վերաբերյալ դրական հայացքները։ Գոյություն ունի հարցաթերթիկի չորս ռուսալեզու հարմարեցված տարբերակ։ Ադապտացիաները տարբերվում են իրարից հարցերի քանակով եւ ձեւակերպմամբ, սանդղակների քանակով եւ անվանումներով, 448ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ինչպես նաեւ մեկնաբանություններով։ Բնագրի մեջ ներառված են 150 հարց եւ 14 սանդղակ։ Չորրորդ հարմարեցված տարբերակը, որը օգրագործվելու է մեր հետազոտության մեջ, ստեղծվել է 1998 թվականին Ն.Ֆ. Կալինայի կողմից, որի ստանդարտացման եւ վավերացման աշխատանքներում մասնակցել է Ա. Վ. Լազուկինին։ Այս մեթոդը մշակվել է՝ հաշվի առնելով անցումային հասարակության մեջ ինքնիրացման առանձնահատկությունները։ Բացի այդ, էական փոփոխությունների են ենթարկվել, հարցաշարի կառուցվածքը (սանդղակների տեսակները) եւ ախտորոշիչ դատողությունների ձեւակերպումները [2]։ Մեթոդը իր մեջ ներառում է 100 զույգ պնդումներ, որոնցից պետք է ընտրել մեկը։ Այն կազմված է 11 չափող սանդղակից։ 1. Ժամանակի մեջ կողմնորոշումը 2. Արժեքների սանդղակը 3. Մարդու էության մասին պատկերացումները 4. Գիտելիքների բարձր պահանջմունքը 5. Ստեղծագործելու ձգտումը, 6. Ինքնավարությունը 7. Ինքնաբուխությունը 8. Ինքնաճանաչումը 9. Համակրանքը սեփական անձի նկատմամբ, 10. Շփվողականության սանդղակը 11. Հաղորդակցման մեջ ճկունության սանդղակը [4, էջ 297-302]։ Մեթոդը, իր հերթին հայերեն լեզվով հարմարեցվել է Երեւանի Պետական Համալսարանի հոգեբանության «Անձի եւ մասնագիտական գործունեության հոգեբանության» գ/հ լաբորատորիայի կողմից։ Մենք նպատակահարմար ենք գտել օգտագործել անձի ինքնիրացման մակարդակը բացահայտող այս թեստը մի շարք պատճառներով.  արդյունքները ցուցադրվում են տոկոսներով, որը թույլ է տալիս ավելի հստակ պատկերացում կազմել անձի մոտ յուրաքանչյուր սանդղակի գործոնի մասին  ենթադրվում է, որ թեստավորման 11 սանդղակներում արծարծված որոշ հատկանիշներ՝ ինքնավարությունը, գիտելիքների 449ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ բարձր պահանջմունքը, ստեղծագործելու ձգտումը, դեպրիվացված անձանց շրջանակներում կարող են ավելի արտահայտված լինել, քան ոչ-դեպրիվացված անձանց մոտ, իսկ մյուսները, օրինակ՝ մարդու էության մասին պատկերացումները, շփվողականության, հաղորդակցման մեջ ճկունությունը՝ հակառակը՝ ավելի ցածր միավորներ ունենալ։ Նշված հատկանիշները հիմք են հանդիսանում դեպրիվացված անձանց անձնային առանձնահատկությունների ուսումնասիրման եւ գնահատման համար։ Հաջորդ մեթոդը, որը ցանկանում ենք ներկայացնել այս հոդվածում Դ. Ա. Լեոնտեւի կենսա-իմաստային կողմնորոշումների (Смысложизненные ориентации, СЖО) թեստն է, որը թույլ է տալիս գնահատել կյանքի իմաստի «աղբյուրը»։ Այն կարող է լինել կամ ապագայում (նպատակ), կամ ներկայում (ընթացք) կամ անցյալում (արդյունք), կամ էլ կյանքի երեք բաղադրիչների մեջ միաժամանակ։ Այն Ջեյմս Կրամբոյի եւ Լեոնարդ Մախոլիկի «Կյանքի նպատակ» (Purposein-Life Test, PIL) թեստի հարմարեցված տարբերակն է։ Մեթոդիկան մշակվել է իմաստի ձգտման եւ Վիկտոր Ֆրանկլի լոգոթերապիայի տեսությունների հիման վրա՝ հետապնդելով այս տեսություններում ներկայացված մի շարք գաղափարների էմպիրիկ վավերացման նպատակ։ Այդ գաղափարների էությունը կայանում է նրանում, որ կյանքի իմաստի որոնման ձախողումը (էկզիստենցիալ ֆրուստրացիա) եւ դրա արդյունքում առաջացած իմաստի կորստի զգացողությունը (էկզիստենցիալ վակուում) հատուկ դասի հոգեկան հիվանդությունների պատճառ կարող է հանդիսանալ։ Առաջին ռուսալեզու հարմարեցված տարբերակը ստեղծվել է Կ. Մուզդիբայեւի կողմից, ով թարգմանել է թեստը շատ չնչին փոփոխություններով։ Հաջորդ ռուսալեզու տարբերակը մշակվել եւ ադապտացվել է Դ. Ա. Լենտեւի կողմից 1966-1968 թվականներին։ Որպես հիմք է ընդունվել Մուզդիբաեւի տարբերակը եւ փոփոխվել հետեւյալ 3 չափանիշներով. փոփոխվել եւ պարզեցվել են մի շարք կետերի ձեւակերպումները՝ պահելով բովանդակությունը։ Ի տարբերություն բնօրինակի, նախադասության ընդհանուր սկզբի եւ երկու ավարտական տարբերակների փոխարեն ձեւակերվել են նույն սկիզբը ունեցող զույգ ամբողջական այլընտրանքային նախադասություններ, փոխվել են գնահատման եղանակները եւ արդյունքների հաշվարկը ըստ սեռի եւ տարիքի։ 450ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Թեստը իր մեջ ներառում է 5 սանդղակներ. 1. Կյանքի նպատակ 2. Կյանքի ընթացք 3. Կյանքի արդյունքը 4. Ես- լոկուս վերահսկում (ես եմ կյանքի տերը)։ 5. Կյանք- լոկուս վերահսկում (կյանքի վերահսկելիությունը) [3]։ Ենթադրվում է, որ անձինք, ովքեր մանկական տարիքում ունեցել են ծնողական դեպրիվացիա, կյանքի իմաստի գիտակցման ճանապարհին ունենում են կյանքի նպատակների առկայության, ընտրությունների, իմաստի գնահատումների հետ մի շարք խնդիրներ։ Այս մեթոդիկան թույլ է տալիս բացահայտել հետազոտվողի մոտ այդ խնդիրների առկայությունը կամ բացակայությունը, ինչպես նաեւ առանձին անդրադարձ կատարել անձի թե անցած, եւ թե ներկա կյանքով բավարարվածության հարցին, ապագայի հետ կապված նպատակների առկայությանը եւ կյանքի հանդեպ վերահսկման պետկերացումներին։ Հաջորդ մեթոդիկան, որը օգտագործվել է հետազոտության մեջ Դեյթոյի սթրեսի թեստն է։ ԴՍԹ-ն սթրեսի բացահայտման եւ որակավորման մեթոդիկա է, որը հնարավորություն է տալիս բացահայտել 18 եւ ավելի տարիքի մարդկանց սթրեսի արտահայտվածության աստիճանը։ ԴՍԹ ընդգրկում է 50 օրգանիզմական եւ անձնային դրսեւորումներ, որոնք խմբավորվում են երեք պրոֆիլներով։ Դրանք են՝  անձնային դրսեւորումների պրոֆիլ  անձնային պահանջմունքների պրոֆիլ  անձնային կարողությունների պրոֆիլ Թեստն անցկացնելուց հետո հաշվարկվում է յուրաքանչյուր պրոֆիլի արդյունքները՝ դրանք վերածելով %-ային ցուցանիշների։ Վերջնական արդյունքը երեք պրոֆիլների տոկոսային մեծության հանրագումարն է։ Թեստի մեկանաբանությունը տրվում է երկու տարբերակով՝ հաշվարկի արդյունքներով եւ գնահատման ցուցանիշներով։ Հաշվարկը ներառում է յուրաքանչյուր պրոֆիլի միավորների գումարը։ Գնահատումը համապատասխանում է սթրեսի չորս հիմնական մակարդակներից մեկին՝ թույլ (20-39%), չափավոր (40-59%), արտահայտված (60-79%) եւ ծայրահեղ (80-100%) եւ ներկայացնում է սթրեսի կառավարման հնարավորությունները։ 451ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Հետազոտության մեջ օգտագործվել է Դեյթոյի սթրեսի թեստի հայալեզու հարմարեցված տարբերակը, որը փորձարկվել եւ տեղայնացվել է ԵՊՀ Ընդհանուր հոգեբանության ամբիոնի, Անձի եւ մասնագիտական գործունեության եւ Փորձարարական հոգեբանության լաբորատորիաների աշխատակիցների կողմից [1]։ Գոյություն ունեն սթրեսի մակարդակը, սթրեսակայունությունը բացահայտող բազմաթիվ թեստեր, սակայն հետազոտության նպատակից ելնելով, կարող ենք հիմնավորել, որ այն հնարավորություն է տալիս ոչ միայն պարզել սթրեսի ընդհանուր մակարդակը, այլ նաեւ բազմապրոֆիլ վերլուծություն կատարել՝ բացահայտելով սթրեսի ֆիզիկական եւ հոգեբանական դրսեւորումների հաճախականությունը, պահանջմունքների բավարարվածության աստիճանը եւ կարողությունների զարգացածությունը։ Այսպիսի վերլուծությունը թույլ է տալիս նեղացնել շրջանակը եւ տեսնել՝ անձի սթրեսը մասնավորապես ինչով է պայմանավորված եւ իհարկե բացահայտել հաղթահարման միջոցները։ Դեյթոյի սթրեսի թեստի վերջում ներկայացված է սթրեսի կառավարման ռազմավարական ուղեցույց, որը երաշխավորում է սթրեսի մակարդակի վրա հիմնված ամենաբարենպաստ աջակցություն։ Այսպիսով, հոդվածի շրջանակներում մենք փորձեցինք հիմնավորել հետազոտության համար նախատեսված մեթոդների ընտրությունը եւ դրանց նպատակահարմարությունը։ Ենթադրվում է, որ անձի ինքնիրացման մակարդակի եւ արժեհամակարգի գիտակցման միջեւ գոյություն ունի դրական կոռելացիա։ Այսինքն, որքան ցածր է ինքնիրացման սանդղակների տոկոսային արդյունքները, այնքան ցածր կլինեն անձի կյանքի իմաստի գիտակցման բաղադրիչների արդյունքները։ Ընտրված մեթոդները թույլ կտան հաստատել կամ մերժել նման վարկածը։

Հոդվածում ներկայացված են դեպրիվացված անձանց ինքնիրացման մակարդակի եւ արժեհամակարգի գիտակցման բացահայտման մեթոդները։ Որպես այդպիսիք ընտրվել են Ն. Կալինայի, Ա. Լազուկինի անձի ինքնիրացման մակարդակը բացահայտող թեստը, Դ. Լեոնտեւի կենսա-իմաստային կողմնորոշումների եւ Դեյթոյի սթրեսի թեստերը։ Մանրամասնորեն քննարկվել եւ հիմնավորվել է նշված մեթոդների կիրառումը հետազոտության մեջ՝ օգտագործելու նպատակարմարությունն ու արդյունավետությունը։ Ստացված արդյունքները թույլ կտան հաստատել անձի ինքնիրացման մակարդակի եւ արժեհամակարգի գիտակցման միջեւ գոյություն ունեցող կապը դեպրիվացված անձանց մոտ։

ԱՄԻՐԴՈՎԼԱԹ ԱՄԱՍԻԱՑՈՒ «ՕԳՈՒՏ ԲԺՇԿՈՒԹԵԱՆ» ԵՐԿԻ ԲԺՇԿԱԿԱՆ ՏԵՐՄԻՆՆԵՐԻ ԼԵԶՎԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԱմիրդովլաթ Ամասիացին հայ միջնադարյան բժշկության ականավոր ներկայացուցիչներից է` իրնախորդների ավանդների նորոգողը, շարունակողն ու հարստացնողը։ Հայ միջնադարում (անգամ դրանից շատ վաղ ժամանակներում) ունեցել ենք արդեն հարուստ պատմությամբ բժշկություն, իսկ մեր անվանի բժիշկները տեղեկացված են եղել ամենատարբեր հիվանդությունների առկայությանն ու տիրապետել են դրանց համապատասխան բուժման գաղտնիքներին, ստեղծել են ինքնուրույն բժշկություն`հիմնված ժողովրդական բուժման տեխնոլոգիաների ու հիմունքների վստահելի ավանդների վրա։ Ա. Ամասիացին, ստեղծելով բժշկական մնայուն ժառանգություն, իր բժշկագիտական երկերումկիրառել է բազմաթիվ տերմիններ, որոնց կառուցվածքային և քերականական առանձնահատկությունների ուսումնասիրությունն է ներկայացվում սույն հոդվածում։ Բժշկագիտական տերմինների իմաստային-կառուցվածքային ուսումնասիրության իրացումընպատակ ունի հասկանալու և պատկերացնելու ոչ միայն Ա. Ամասիացու գիտական պատկերավոր լեզուն, այլ նաև ամբողջ միջնադարյան գիտական լեզվամտածողությունը։ Ա. Ամասիացու գիտական երկերի տերմինաբանությանը հայ նոր լեզվաբանության մեջ անդրադարձել է Ս. Վարդանյանը. «Ամիրդովլաթ Ամասիացու բժշկական տերմինաբանության վերլուծությունը, որը կազմում է նրա բառապաշարի մասնագիտացված մասը, հնարավորություն է տալիս կարևորեզրակացությունների հանգել նրա լեզվի մասին»1։ Ամիրդովլաթ Ամասիացին հեղինակ է մի շարք բժշկական աշխատությունների` «Ախրապատին»,«Անգիտաց անպէտ կամ բառարան բժշկական նիւթոց», «Օգուտ բժշկութեան»։ Մեր ուսումնասիրության կենտրոնում են եղել մասնավորապես «Օգուտ բժշկութեան» աշխատությունը2 և դրանում առկաբժշկական տերմինների լեզվական առանձնահատկությունների քննությունը։ Տերմինների իմաստաբանական քննությունը կատարել ենք ըստ Ռուբեն Ղազարյանի և Հենրիկ Ավետիսյանի հեղինակած «Միջին հայերենի բառարանի»3, ինչպես նաև «Նոր Բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանների4։ Ա. Ամասիացու «Օգուտ բժշկութեան» աշխատությունը բաղկացած է երկու բաժիններից, որոնքհետևյալ խորագրերն ունեն` «Ուսումն բժշկութեան» և «Գիրք բժշկութեան տումարի»։ Ուսումնասիրության արդյունքում առանձնացրել ենք վեց հարյուրից ավելի բժշկական տերմիններ, որոնցից շատերի բացատրությունը ներկայացրել է Ա. Ամասիացին, ինչը, բնականաբար, խոսում էհեղինակի բանիմացության և բժշկական վարպետության բարձր մակարդակի մասին։ Ա. Ամասիացու «Օգուտ բժշկութեան» աշխատության բժշկական տերմինները դասակարգել ենքըստ չորս կարգի` 1. կազմախոսական բառեր, 2. հիվանդություններ մատնանշող բառեր, 3. բժշկականև օրգանական գործողություններ նշանակող բառեր ու բառակապակցություններ, 4. բժշկական գործիքներ ցույց տվող բառեր (ինչպես կարելի է նկատել մեր դասակարգումից, մենք չենք առանձնացնումդեղաբույսերի անունները` դրանք մեր ուսումնասիրության շրջանակից դուրս համարելով)։ 1) Կազմախոսական բառերը մարմնակազմությանը (անատոմիային) վերաբերող տերմիններ են,օրինակ` աղբուրակ (արտասվալիճ), աղեստան կամ աղէճորտ (աղիք, աղիքներ), ակռայ (ատամ),ակռայտակ կամ ակռատակ (լինդ, լնդերք), աճուկ, ամայի մուստաղիմ (հաստ աղիքի վերջին մասը,նախաղի), անդամ, անքապութի (ցանցենի` ակնագնդի ներքին պատյանը), ավար կամ աւար (կույրաղիք, կուրաղիք), արանք (սեռական օրգաններ` տղամարդու կամ որձ կենդանու), արգանդ, բերան,երակ, երես, երիկամ, զանկիկ (լեզվակ, մակալեզու, սոսորդ), զօդուած (հոդ), ըղեղ, թոք, լեզու, լեղի,լերդ, խելք, խռչակ, ծունկ, կաշի, կզակ, կոպ, կռնակ (թիկունք, լանջք), ճակատ, մատ, միզուկ, միս,1 Վարդանյան Ս., Ամիրդովլաթ Ամասիացին և միջնադարյան հայ բժշկական տերմինաբանությունը, «Պատմա-բանասիրականհանդես», № 4, Երևան, 1990, էջ 106։ 2 Հասանելի է՝ http։ //www.digilib.am/digilib/?menu=5&wrk=8&captn=306&wrpg=0&aupg=0։ 3 Ղազարյան Ռ., Ավետիսյան Հ., Միջին հայերենի բառարան, Երևան, 2009։ 4 Աւետիքեան Գ., Սիւրմէլեան Խ., Աւգերեան Մ., Նոր Բառգիրք Հայկազեան լեզուի, Վենետիկ, 1836-1837։ յանապի կամ յանապիա (ծիածանաթաղանթ, աչքի ծիածան), նստոյտեղ կամ նստատեղ, շիրեան կամշիրիան (զարկերակ), շնչերակ, ողաշար, ոսկոր, պուկ (բուկ, կոկորդ), սերմ, սիրտ, ստամոքս, սրուն, վիզ,ունք, փայծաղ կամ վավար (հանդիպում է նաև փայծեղ տարբերակով), փող, փոր և այլն։ 2) Հիվանդություններ մատնանշող բառեր, օրինակ` աքիլայ (փտախտ), եարաղան (դեղնուկ,դեղնախտ), ըռուպու (ասթմա, հեղձանք), խուլուլ կամ իխուլուլ (անորոշ հիվանդություն), խումարութիւն(խելագարություն), կավարս (մաշկի հիվանդություն, կարմիր որքին), հերքուն (մաշկային հիվանդություն, որքին), հումրայ (մաշկի սուր բորբոքային հիվանդություն), ղապզ (փորկապություն), ճաւարսայ(անորոշ հիվանդություն), նուզճ (թարախակալում, թարախոտում), շակիկայ (գլխի կես մասի խիստգլխացավ, անգար), պարսամ կամ բրսամ, զաթլճան …(լանջամիզի` թոքամիզի բորբոքում, պլևրիտ),սապաթի սահարի (անքնություն), սիլ (թոքախտ, պալարախտ), սքթայ կամ սաքթայ (ուղեղի կաթված,ուղեղի արյունազեղում), վարամի սուլպ (լորձուռուցք), տաղղայ (աչքի հիվանդություն), տայուլ հայեացկամ օձացաւ (մաշկի հիվանդություն), ֆալիճ (մարմնի կես մասի պարալիզ)և այլն։ 3) Բժշկական և օրգանական գործողություններ նշանակող բառեր ու բառակապակցություններ,օրինակ` գոզել կամ ջրվաթել (միզել), երակ առնել, լեզուն ծանրանալ, կարել, կոտրել, կոտրտիլ կամկոտրտել (կոտրատվել, կոտրվել. հոդերի մասին), ճղքել (ճեղքել, ճղել, պատռել), միս կապել, մորթ լինել,շանթնալ (կրակվել. աչքերի մասին), շունչն ի վեր քաշել, ոսկոր լինել, ստամոքն կիսայեփ լինել, սուստկալ (թուլանալ. սրտի աշխատանքի մասին, նվաղել), վաթել (թափել, դուրս թափել, հոսեցնել), փշանալ(մարմնով դող անցնել, փշաքաղվել), փսխել, փտել կամ փթիլ, փրփուր ունենալ և այլն։ 4) Բժշկական գործիքներ ցույց տվող բառեր (այս բառերն ակնհայտորեն սակավաթիվ էին մյուսկետերի բառերի համեմատ), ինչպես, օրինակ` ասեղ, հոկնա (հոգնա), մկրատ, սունարայ (գրչահատ,փոքրիկ դանակ, զմելի) և այլն։ Հաջորդ հարցը, որին անդրադարձել ենք, վերաբերում է Ա. Ամասիացու գործածած բժշկականտերմինների աղբյուրագիտությանը։ Ա. Ամասիացու «Օգուտ բժշկութեան» աշխատության բժշկագիտական տերմիններն ըստ ծագմանլինում են.Ա) արաբերեն փոխառություններ – անքապութի (ankabūti), լակուայ (laqva), կիֆալ (qīfāl), ղուվաթիմուսավիրայ (quvvat mussaver), պայիզէ (bayaz), սայիմ (sayim) և այլն,Բ) պարսկերեն փոխառություններ – աթաշի պարաս (atāši-bārās), բրսամ (bārsam), ղապզ (ğābz),սարսամ (sār-sam) և այլն,Գ) թուրքերեն փոխառություններ – հայզ (heyiz), ճիկար (ciger) և այլն,Դ) հունարեն փոխառություններ – զխտի (áski), փլեղմունի (flegmone) և այլն,Ե) լատիներեն փոխառություններ – ելայուս կամ էլայօս (ileus) և այլն։ Ս. Վարդանյանը գրում է. «….նա (Ա. Ամասիացին` Ս. Գասոյան), բնիկ հայերեն բառերից բացի, օգտագործել է փոխառյալ տերմիններ մի շարք լեզուներից (հունարենից, լատիներենից, արաբերենից,պարսկերենից, թուրքերենից) …. Սակայն, վերոհիշյալ հինգ լեզուներից բացի, նա հաճախ գործ է ածելփոխառյալ տերմիններ այլ լեզուներից (հնդկերեն լեզուներից, ղփչաղերենից), ինչպես նաև պարսկերենի բարբառներից (Շիրազի, Խորասանի, Բալխի, Բուխարայի, Սամարկանդի)»1։ Հեղինակը սա նշել է«Անգիտաց անպէտ»-ի վերաբերմամբ, որն ամբողջովին տարածելի է նաև «Օգուտ բժշկութեան» աշխատության մեջ առկա տերմինաբանության վրա։ Հարկ է, սակայն, հավելել, որ հանդիպում ենք նաևայնպիսի տերմին-բառերի, որոնց դեպքում դժվար է լինում կողմնորոշվել` որ լեզվից է բառը փոխառելԱ. Ամասիացին, օրինակ` «նկրիս» բառը, որն ունի «հոդատապ» նշանակությունը, իր համարժեքներնունի միաժամանակ երեք լեզուներում` արաբերենում (niqris), պարսկերենում (neğras), թուրքերենում(nιkris)։ Կամ` «թուխմայ» բառը, որն ունի «ստամոքսի խցանում` կալնում, մարսողության խանգարում,դժվարամարսություն» նշանակությունները, իր համապատասխան համարժեքներն ունի երկու լեզուներում` արաբերենում (tuxma) և պարսկերենում (toxme)։ Նմանատիպ դեպքերում դժվար է լինում միանշանակ հավաստելը, թե տվյալ բառը կոնկրետ որլեզվից է փոխառվել, այսինքն` այդ բառի առկայության համար իբրև աղբյուր որ լեզուն է ծառայել։ Նշենք նաև, որ Ամասիացին իր երկում փոխառյալ բառերի հետ զուգահեռ գործածել է նաև դրանցհայերեն համարժեքները, ինչպես նաև` բուն հայկական կամ այնպիսի տերմիններ, որոնց դեպքում գիտենք կոնկրետ, թե որ լեզվից է փոխառնված, օրինակ` աչ, աչացաւութիւն, ապրիլ (ապրել), արցունք,բերան, լեզու, խէվութիւն, ծաղիկ (հիվանդություն), կարել, կող, կողացաւ, կոտրել, կուրանալ, հիւանդութիւն, հովութիւն կամ գայլցաւ (գայլուկ, գայլախտ), մարսողութիւն, պատեղւոր կամ պատեղվոր(հղի), ջերմել, սիրտ, տեսողութիւն, փսխել, քուն և այլն։ Ս. Վարդանյանն այս առթիվ իրավամբ նշում է. «Ամասիացու գործերի…. բառապաշարի մասնագիտացված մասի` բժշկական տերմինաբանության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ թեպետ նրա մեջ1 Վարդանյան Ս., էջ 105։ մտել են մեծ թվով օտար փոխառություններ հունարենից, լատիներենից, պարսկերենից, արաբերենիցև մի շարք այլ լեզուներից, սակայն հեղինակը կիրառել է իր մայրենի լեզվի անսպառ հնարավորությունները բժշկագիտական հասկացություններն արտահայտելու համար։ Ամասիացին, իսկ նրանիցերեք դար առաջ Մխիթար Հերացին, ընտրեցին հայ բժշկական տերմինաբանության զարգացման միակ և ճիշտ ուղին. չխուսափելով օտար փոխառություններից՝ նրանք միաժամանակ մեծ ուշադրությունէին դարձրել բնիկ հայկական բառերի վրա, ստեղծելով ինքնատիպ տերմիններ, որոնց մի մասը վերցված էր բանահյուսությունից»1։ Հատկանշական է ևս մի հանգամանք. Ա. Ամասիացու աշխատության մեջ նկատում ենք միևնույներևույթը տարբեր և՛ համարմատ, և՛ տարարմատ տերմիններով բնորոշելու և անվանելու միտում, որըլրացուցիչ գրավչություն է հաղորդում համապատասխան ասելիքին և ևս մեկ անգամ փաստում հեղինակի` լայն մտահորիզոն և ոչ սովորական լեզվամտածողություն ունենալը։ Բերենք համապատասխան օրինակներ.1. «ընդմիջվող ջերմ» – զատըր ըլ ղիպ, մուտպաղայ, մուտպիղայ, մուտպղայ, շատր ալ ղիպ, շատրալըղբ, 2. «չարորակ ուռուցք, քաղցկեղ» – խէչէփար, խէչէփառ, խէչիփար, խուլ, սարատան, սարատայն,սարաթան, վարամ, ուռեց,3. «քոս, բորոտություն» – բոր, գոդութիւն, ճըտամ, ճուտամ, պարաս, պարաշ, 4. «ընկնավորություն, վերնոտություն» – սարահ, սարայ, սարյայ, ըխտաւորութիւն, պատաֆքան,ուչուխ,5. «մկան, մկանունք, մկաններ» – ազալաունք, մկուն, յաջալանի, 6. «թերթերունք, թարթիչ» – արտեւանունք, թարթափ, թարթիչ, 7. «ջրգողություն» – արծուիք, զմաստ, սիսխայ, սսխայ, սսխայիվաւ, 8. «մտագարություն, ցնորվածություն» – աղվաշութիւն, ճունուն, մանիայ, 9. «խոզատանձ խույլ, խոզուկ» – խանազիր, խանազիրայ, խոզք, մուլայեայ,10. «այտուց» – ըսթսխայ, ըստըսխայ, ուռեցութիւն, ուռեցւորութիւն, 11. «լանջամիզի` թոքամիզի բորբոքում, պլևրիտ» – բրսամ, բրսիմ, զաթլճամ, զաթլճամբ, զաթըլճամպ,զաթլճան, զաթլճանբ, շավսա, պարսամ,12. «հարբուխ» – զուգամ, զուքամ, զուքեամ, նուզլայ, 13. «աչքի գարեկ, տիկնակլոնձ» – գարեկ, գարեակ, թահաճուր, շայիրայ, պուրտ։ Ուսումնասիրելով Ամասիացու վերոնշյալ բժշկագիտական երկը և դրանում առկա տերմինները`մենք եկանք այն եզրակացության, որ այդ տերմինները, ըստ կազմության, կարող են լինել.Ա) պարզ բառեր – աճուկ, ասեղ, արիւն, դեղ, երակ, երես, լեզու, լերդ, ծաղիկ, ծունկ, կիծ (կսկիծ,ծակոց), կող, հազ, հապ (հաբ, դեղահատ), ճակատ, մարդ, մկրատ, նամզ (պուլս, զարկ), շաֆ, շխուս(քնափոխություն), շունչ, սիրտ, տիղ (հալումաշող, հյուծող տենդ, ջերմ), տիպ (բուժում, բժշկություն),փող, փոր, քամի (հոդացավ), ֆաթխ (աղեթափություն, ճողվածք, փոշտանկ) և այլն,Բ) բաղադրյալ բառեր.1. համադրական բարդություններ – ակընջթոռ կամ ականջաթոռ (ականջի բլթակ), ակռայտակկամ ակռատակ (լինդ, լնդերք), ակռացաւութիւն, աչացաւութիւն, առաջագիտութիւն (նախագիտանք,կանխիմացութիւն), գլխացաւութիւն, գործդեղ, երիկամացաւութիւն, թիկնամէջ, թոքացաւութիւն, կռնակացաւ, ճռգլուխ (ճռների` երանքի գլուխը), մազմտուկ կամ մազմզուկ, մաղասկաթիք (լորձ` մաղասկաթելը, արտահոսելը), յանկարծամահ, նստոյտեղ կամ նստատեղ, ոսկրացաւութիւն, պատեղվոր կամպատեղւոր, սարսամացաւ, ստամոքախանգար, վատուժութիւն, տեսողութիւն, փայծղանացաւութիւն,փողերակ, օձացաւ և այլն, 2. վերլուծական բարդություններ2 – ամայ այիտի ղաղ (բարակ աղիքի վերջին մասը…), առողջլինել, դեղ անել, երակ առնել, զատըր ըլ ղիպ, ըռեշ պալխի (կսկծող ու ցավող խոց), լեզուն ծանրանալ,խելայ պակասութիւն (խենթություն), հարաքաթի ինղիպաղ (օդը թոքերից դուրս մղելը` արտաշնչելը),հարաքաթի ինպիսատ (շնչելով`օդը ներս առնելը, թոքերը տանելը), ձրի խորհիլ, ղիպ լազիմայ (նվազողջերմ), միայիսնայ շարիայիայ (տասներկումատնյա աղիք), շատրալ ըղբ, շունչն ի վեր քաշել, չարածաղիկլինալ, սաքի պաթուլ լուապ կամ սաքիպաթ ուլ լուապ (լեզվի վրա` ծայրերը նուրբ անոթների, որոնցովթուք է գալիս բերանը), սուալ քինայ (մաշկի տարածուն ջրգողություն), վարամի սուլպ, տայ ըլ ուլֆիլկամ տայուլֆիլ (փղախտ, փղագարություն),փրփուր ունենալ և այլն։ Ըստ խոսքիմասային պատկանելության` տերմինները լինում են.1. գոյականներ – անդամ, արիւն, բժիշկ, բժշկապետ, երակ, խեւութիւն, ծնունդ, կենդանութիւն,կզակ, կովտայ (իրան, մարմին), հազ, հաքիմ, հիւանդութիւն, ճակատ, մարդակազմութիւն, մարսողու1 Վարդանյան Ս., էջ 119։ 2 Մենք ներկայացնում ենք բարդությունների հիմնական տեսակները` չմասնավորեցնելով մյուսները` կցական, հարադրավոր,իսկական և այլն։ թիւն, յանկարծամահ կամ մարկ մաֆաճան, նշան, նուտուլ (դեղանյութ), շապաքայ կամ շապակիայ(ցանցենի, ակնագնդի ներքին ներվակազմ պատյանը), շունչ, պալղամ կամ պլղամ (լորձ, մաղձ, խուխ),պայիզէ (լուսն, աչքի հատ, եղջրակի սպիտակ բիծ), պտունի տմաղ (ուղեղաբուն), ջերմ կամ ղիպ, ղըպ,ջիղ կամ փայվանթ, ջիլ, սապաթ կամ սուպաթ (լեթարգիական քուն), սավտայ կամ սաւտայ, սէվտայկամ սև մաղձ, սիրտ, ստամոքս, տեսողութիւն, ցաւ և այլն, 2. ածականներ – առողջ, էգ, խեւ, խէվ կամ խեվ (խենթ), հալեւմաշ կամ հալէմաշ (ուժասպառիչ,հյուծող, ծյուրող), մահացու, նօսր, որձ, պատեղվոր կամ պատեղւոր (հղի, պատճառավոր, ծոցվոր),ստամոքախանգար (ստամոքսի խանգարում ունեցող) և այլն,3. բայեր – ապրիլ, առողջ լինել, գոզել կամ ջրվաթել, դեղ անել, երակ առնել, թանծր լինալ, լեզվինհամ առնել, լեզուն ծանրանալ, խոցնալ (խոց գոյանալ, առաջանալ,խոց դառնալ, խոցի փոխվել…), կարել, կոտրել, կոտրտիլ կամ կոտրտել, կուրանալ, հիւանդանալ, ձրի խորհիլ կամ ձրի զրուցել (զառանցել), ճղքել, մարսել, միս կապել (իմա` կազմել), մոռացկոտ լինալ, մորթ լինալ, շանթնալ, շունչն ի վերքաշել, ողջանալ, ոսկոր լինալ, ործկալ, չարածաղիկ լինալ (չարամահ, հանկարծամահ լինել), ջերմել,ստածիլ (խնամք` հոգ տանել, խնամել, տածել, դարմանել, բուժել), ստամոքն կիսայեփ լինալ, սուստկալ(թուլանալ, նվաղել. սրտի աշխատանքի մասին), վաթել, փշանալ, փսխել, փտել, փրփուր ունենալ ևայլն։ Ինչպես կարելի է նկատել, թվային հարաբերակցությամբ գոյականները և բայերը գրեթե հավասարակշիռ են, իսկ ածականները սրանց իրենց քանակությամբ ակնհայտորեն զիջում են։ Ա. Ամասիացու երկում առկա բժշկական տերմինները, որոնցից շատերը բազմիմաստ բառեր ենկամ համանուններ, ուսումնասիրել ենք և՛ համաժամանակյա (սինխրոնիկ), և՛ տարժամանակյա (դիախրոնիկ) հայեցակետերով։ Համաժամանակյա (սինխրոնիկ) հայեցակետի շրջանակներում կատարածվերլուծության արդյունքները ներկայացրել ենք վերոբերյալ շարադրանքում։ Ուսումնասիրությունը կատարել ենք նաև տարաժամանակյա (դիախրոնիկ) հայեցակետով, որիքննության արդյունքում պարզեցինք, որ կան մի շարք բժշկական տերմիններ, որոնք ժամանակի ընթացքում իմաստային փոփոխությունների են ենթարկվել` իմաստային ընդլայնում կամ նեղացում ապրելով (օրինակ` բնութիւն, տիպ, վերաբերութիւն և այլն)։ «Բնութիւն» տերմինը գրաբարում բազմիմաստ բառ էր, միջին հայերենում նախկին իմաստներըկորցնելով` սկսել է կիրառվել «որովայնի մեջ գտնվող գործարաններ (աղիքներ, ստամոքս)» նշանակությամբ, իսկ ժամանակակից հայերենում` կրկին կորցրել։ Այսինքն`այս բառը գրաբարից միջին հայերենիանցման փուլի հետևանքով իմաստային նեղացում է ապրել, իսկ միջին հայերենից ժամանակակիցհայերեն անցման փուլի հետևանքով` իմաստային ընդլայնում` նախնական` բժշկական իմաստիկորստով։ «Տիպ» բառը, որը գրաբարում նույնպես բազմիմաստ բառ էր, միջին հայերենում ստացել է հետևյալ նշանակությունը` նախկինում ունեցած նշանակությունների կորստով` «բուժում, բժշկություն»։ Այս իմաստը ժամանակակից հայերենում չի պահպանվել՝ չնայած ուսումնասիրվող բառի ներկայիսբազմիմաստությանը։ Այսինքն՝ «տիպ» բառը, ինչպես և նախորդը, իմաստային նեղացում է ապրելմիջին հայերենում, իսկ ժամանակակից հայերենում` իմաստի ընդլայնում, որն ուղեկցվել է «բուժում,բժշկություն» նշանակության կորստով։ «Վերաբերութիւն» բառը, որը գրաբարում և ժամանակակից հայերենում բազմիմաստ բառերիշարքին է դասվում, միջին հայերենում նույնպես, ինչպես և նախորդ բառերը, պահպանել է միայն մեկնշանակություն, այն է` «փսխում, փսխելը, ործկալը», այն էլ գործածական է միայն միջին հայերենիտերմինաբանական շերտում։ Այսինքն՝ այս բառը նույնպես միջին հայերենում իմաստային նեղացում էապրել տերմինաբանական շերտում՝ ի համեմատ գրաբարի, և իմաստային ընդլայնում` ի համեմատժամանակակից հայերենի։ Այսպիսով՝ ուսումնասիրելով Ա. Ամասիացու «Օգուտ բժշկութեան» երկի բժշկական տերմինները`նկատեցինք, որ դրանցից շատերը, այսպես ասած, հորինված էին ըստ համապատասխան հիվանդության արտաքին նշանների յուրահատկության կամ էլ ըստ որոշ կենդանիների անվանումների, որըպայմանավորված է եղել այդ կենդանիների հետ կապված որոշակի հավատալիքների առկայությամբ։ Ներկայացնենք վերոնշյալ բժշկական տերմիններից բաղկացած մի շարք` աղբուրակ կամ աղբիւր,աղբուր (աչքի արտասվալիճ), աղուեսացաւ կամ աղվիմացաւ (հերաթափություն, մազաթափություն),թութայ (աչքի հիվանդություն, երբ կոպի տակ թթի նման միս է բուսնում), խոզք (խոզատանձ խույլ,խոզուկ), ծաղիկ, շանբար (շան, գայլի ախորժակ, գայլաքաղց, շնաքաղց), սունկ (սնկանման մսոտուռուցք, պալար, թութ), օձացաւ, «փղախտ, փղագարություն» նշանակությամբ` տայ ըլ ուլֆիլ տերմինըև այլն։ Հարկ է նշել նաև, որ միջին հայերենի բառարանում առկա այս տերմիններին վերաբերող բառահոդվածներում, իբրև համապատասխան բնագրային օրինակներ` հիմնականում բերված են հենցԱմիրդովլաթ Ամասիացու «Օգուտ բժշկութեան» երկի նախադասությունները, որը լրացուցիչ անգամգալիս է ապացուցելու հեղինակի` Ա. Ամասիացու՝ այս դաշտում առկա երկի եզակիությունն ու վստահելի աղբյուր լինելը։ Մենք, ուսումնասիրելով Ամասիացու երկի բժշկական տերմինների լեզվական առանձնահատկությունները, իրավամբ նաև կարևորեցինք հեղինակի կատարած աշխատանքն ու իսկապես մեծ ներդրումը հայ բժշկագիտության պատմության մեջ, որի հիմնաքարերից մեկն էլ, անշուշտ, «Օգուտ բժշկութեան» բժշկագիտական լուրջ ուսումնասիրությունն է։ Սիլվա ԳասոյանԱՄԻՐԴՈՎԼԱԹ ԱՄԱՍԻԱՑՈՒ «ՕԳՈՒՏ ԲԺՇԿՈՒԹԵԱՆ» ԵՐԿԻ ԲԺՇԿԱԿԱՆ ՏԵՐՄԻՆՆԵՐԻ ԼԵԶՎԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ բժշկական տերմին, փոխառյալ տերմին, տերմինաբանություն, լեզու, լեզվական։

Ամիրդովլաթ Ամասիացին մեր միջնադարյան բժշկության ականավոր ներկայացուցիչներից է։ Նա, ստեղծելով բժշկական մնայուն ժառանգություն, իր բժշկագիտական երկերում օգտագործել է ուշադրության արժանի տերմիններ, որոնց լեզվական առանձնահատկությունների ուսումնասիրությանն էլ միտված է սույն հոդվածը։ Մենք ուսումնասիրել ենք հեղինակի «Օգուտ բժշկութեանե երկում առկա վեց հարյուրից ավելի բժշկական տերմինների լեզվական առանձնահատկությունները և փորձել ենք տալ դրանց հիմնական նկարագիրն ու կատարել տարբեր դասակարգումներ` ըստ տարբեր հիմունքների։

Նախաբան Արտադրողականությունը վերջին տասնամյակների ընթացքում տեսականագետների և հետազոտողների համար կենտրոնական խնդիր էր, քանի որ կազմակերպության աշխատանքներն արդյունավետությունից հասնում են մինչև այսօր: Հոգեբանության առաջնային խնդիրներից մեկը աշխատողի կազմակերպված աշխատանքային կազմակերպության աշխատանքային մոտիվացիան է, որը կազդի կազմակերպության զարգացման և առաջխաղացման վրա: Մշտապես կախված կառավարումից: Այժմ բարձր մոտիվացիան անձնակազմի կազմակերպության հաջողության հասնելու ամենակարևոր պայմանն է: Ուսումնասիրելով ղեկավարների մոտիվացիաները, բացահայտելով աշխատանքի հիմքում ընկած դրդապատճառները, կազմակերպության ղեկավարը կարող է օգնել բարձրացնել աշխատանքի արդյունավետությունը: Workարգացման աշխատանքների շրջանակներում ՀՀ տնտեսական գործոնների ուսումնասիրություն, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում օգտագործվող մոտիվացիայի հիմնական ուղղություններից մեկը (այսուհետ `ՏՏ): Ոլորտի զարգացումն իր հերթին հանգեցնում է կազմակերպությունների միջեւ մրցակցության աճի: ՄՌ մասնագետի հիմնական խնդիրն է որակյալ մասնագետների ներգրավումը, նրանց պահպանումը կազմակերպությունում, որի արդյունավետ լուծման համար կազմակերպության ղեկավարությունը մեծ ուշադրություն է դարձնում աշխատողների մոտիվացիայի համակարգին `ստեղծելով տարբեր ծրագրեր, խրախուսական փաթեթներ: Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել խրախուսական փաթեթների կառուցվածքը, ինչպես նաև Հայաստանում ՏՏ մենեջերների կողմից օգտագործվող փաթեթների գործոնները: Danilyuk, Sherrington, Middleton ապ Shapiro տեսի աշխատանքները: Հեղինակները տվել են աշխատանքային մոտիվացիայի բազմաթիվ սահմանումներ, որոնք հիմնականում նկարագրում են շարժիչ ուժերի համադրությունը, որոնք որոշակի ուղղություն են տալիս մարդու գործունեությանը, սահմանում են անհատական ​​և կազմակերպչական շահերը բավարարող նպատակ: Արտաքին ուժերի մեջ առանձնանում են պարտքի զգացումը և հեղինակություն ստանալու հավանության արժանանալու դրդապատճառները: Իսկ ներքին ուժերը գործունեության գործընթացից աճի, ինքնազարգացման, բարգավաճման դրդապատճառներն են: արտաքին դրդապատճառների բավարարման դեպքում սոցիալականացում, կյանքի հարաբերությունների վայելում, «Աշխատանքի արդյունավետությունը առավելագույնի է հասցվում»: Տարբեր հեղինակներ առաջարկում են անձնակազմի մոտիվացիոն գործիքների և մեթոդների տարբեր դասակարգումներ, բայց ընդհանուր առմամբ բոլոր գործիքները կարելի է բաժանել երկու հիմնական խմբերի `նյութական և ոչ նյութական: Իրական դրդապատճառային գործոններն իրենց հերթին ֆինանսական ֆինանսական ոչ ֆինանսական, անբարոյական, կազմակերպչական և ժամանցային են [2, 4]: Շարժառիթային գործոններ. Նյութական և անօրգանական կազմակերպությունների խրախուսական փաթեթները կազմակերպության կողմից առաջարկվող լրացուցիչ խթաններ են աշխատողին դրդելու համար: Դրանք կազմված են ոչ ֆինանսական Jochvra- ից: Նման փաթեթ ստեղծելիս կազմակերպությունը պետք է հաշվի առնի մի շարք գործոններ, մասնավորապես խրախուսման փաթեթը պետք է • աշխատողների մեծամասնության կողմից ընդունվել որպես նյութին առնչվող խթանող գործոններ, որոնք ավելի հարմարավետ կլինեն, քան շուկայական առաջարկները, ծառայությունները • • կարող են • նախագծվել այնպես, որ աշխատակիցներն իրենց անարդար չզգան [3, p. 249]: Նպաստների փաթեթները հիմնականում ուղղված են աշխատողների տնտեսական անվտանգության բարձրացմանը, աշխատողների պահպանումն ապահովելուն: Կան տարբեր փոխհատուցումներ, որոնք տրվում են աշխատողներին ՝ որպես հիմնական աշխատավարձի աջակցություն: Որոշ խթաններ իրավաբանորեն պարտադիր են, իսկ մյուսները կախված են կազմակերպությունից: Խրախուսական փաթեթներում ներառված խրախուսանքները առավել հաճախ ներառում են հետևյալ արտոնությունները. Կենսաթոշակային ծրագիր Կենսաթոշակային գումարը աշխատողի կենսաթոշակային հաշվին: Որոշ դեպքերում դա իրականացվում է գործատուի կողմից և համարվում է խրախուսական փաթեթի բաղկացուցիչ մաս: Առողջության և դժբախտ պատահարների ամսական ապահովագրություն Առողջության ապահովագրությունը խրախուսական փաթեթի պարտադիր բաղադրիչ է որոշ երկրներում, իսկ որոշ երկրներում գործատուն որոշում է այն տրամադրելու կամ չտրամադրելու մասին: Ատամնաբուժական ապահովագրությունը, տարեցների կամ երեխաների խնամքը կարող են լինել առողջության ապահովագրության մաս: Որոշ կազմակերպություններում հոգեբանական ծառայությունն օգտագործվում է նաև որպես առողջության ապահովագրության բաղադրիչ: Առիթներին մասնակցության վճարովի թույլտվություն Սրա պատճառներն են ընտանիքի նոր անդամի ծնունդը և հարազատի մահը, որի դեպքում վճարովի անվճար ժամերը տրամադրվում են աշխատանքային օրվանից [5]: Ognանաչում և նվաճումներ պարգևներ Աշխատողների նվիրված աշխատանքը հաճախ պարգևատրվում է տարբեր պարգևներով ՝ վկայագրերից մինչև նվերներ: Սա օգնում է բարձրացնել աշխատողների մոտիվացիան աշխատանքում: Որոշ դեպքերում աշխատողը նվերների կամ [6] հնարավորություն ունի: Նման մրցանակների ցանկից ընտրեք ձեր նվերների ուղևորությունները, լրացուցիչ հանգստյան օրերը, թատրոնի տոմսերը և այլն: Խրախուսական փաթեթները ներառում են կազմակերպության գործընկեր կազմակերպությունների կողմից տրամադրված զեղչային համակարգեր, որի դեպքում կազմակերպության աշխատակիցը որոշակի ծառայության համար ավելի քիչ է վճարում, քան նախատեսված էր: Նման ծառայությունները հաճախ գործում են մարզադահլիճների և սպասարկման կենտրոնների հետ համագործակցության շրջանակներում: Կան նաև այնպիսի պայմաններ, ինչպիսիք են ազատ աշխատանքային գրաֆիկը, ծառայողական մեքենան, կայուն եկամուտների լրացումը հաշմանդամության ընթացքում, մասնագիտական ​​վերապատրաստումը և այլն: Խրախուսական փաթեթները հիմնականում հիմնված են երեք փիլիսոփայական մոտեցումների վրա. • դժբախտ պատահարների և հիվանդությունների ռիսկերի բաժանում, • կենսաթոշակային կամ վատ ժամանակի խնայողություն, • հատուկ ծառայությունների ծախսերի բաշխում [5]: Այսպիսով, խրախուսական փաթեթները աշխատողին թույլ են տալիս ունենալ կայուն եկամուտ ՝ անկախ այն բանից, որ նա հիվանդության պատճառով հեռու է աշխատանքից: Այս ծրագրերը ստեղծում են հոգատարության զգացում, նվիրվածություն կազմակերպության և աշխատանքի հանդեպ: Շուկայական մրցակցությունը բերել է այն փաստի, որ ներկայումս աշխատողները գործատուներից ավելին են ակնկալում, քան պարզապես աշխատավարձը, ավանդական դարձած տարբեր խթանները (առողջության ապահովագրություն և այլն): Նրանք ավելին են ուզում, ինչպիսիք են երեխաների խնամքը, ճկուն աշխատանքային ժամերը և այլն: Հետազոտության նպատակն է ուսումնասիրել ՀՀ ՏՏ աշխատաշուկայում առկա խրախուսական փաթեթները, դրանցում ներառված գործոնները: 2017-ի դրությամբ Հայաստանում գործում է շուրջ 800 ՏՏ ընկերություն, որոնց մեծ մասը տեղակայված են Երևանում: Դրանք բաղկացած են ինչպես արդեն ակտիվ, այնպես էլ սկսնակ կազմակերպություններից: Հայաստանում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտը բաղկացած է ինչպես արտասահմանյան, այնպես էլ տեղական ընկերություններից, որոնք կազմում են ընդհանուր թվի մոտ 70% -ը [1]: Շուկայական հետազոտության այս փուլում, որի նպատակն էր ուսումնասիրել Հայաստանում ՏՏ ոլորտում առկա խրախուսական փաթեթները հիմնական Օգտագործվել են օգտագործված հիմնական խթանման գործիքները ՝ հայկական կազմակերպությունների խրախուսական փաթեթները: Հաշվի առնելով շուկայի հետազոտության արդյունքների ներկայացուցչականության խնդիրը, հետազոտության մեջ ընդգրկված 30 կազմակերպությունների մեջ ներառվել են ոլորտի ինչպես խոշոր, այնպես էլ միջին կազմակերպություններ: Աղյուսակ 1-ում ներկայացված են 30 կազմակերպությունների խրախուսական փաթեթներում ներառված խրախուսանքները `կազմակերպությունների քանակը, խթանների հետևյալ տեսակները: Հայաստանի աշխատաշուկայում (ընտրված կազմակերպությունների 50% -ից ավելին) հայտնաբերվում են հետևյալ մոտիվացիոն գործոնները. Ամենից հաճախ ՏՏ ոլորտում. • առողջության ապահովագրություն, • անվճար սուրճ, թեյ, մրգեր, քաղցրավենիք, • կարիերայի աճ, զարգացում, • դասընթացներ, • վճարովի արձակուրդային օրեր, • սպորտային փաթեթներ, • վճարովի “անառողջ” օրեր. Հետևյալ մոտիվացիոն գործոնները. հայտնաբերվել է աշխատաշուկայում (ընտրված կազմակերպությունների 50% -ից ավելին): փաթեթներ, • վճարովի «անառողջ» օրեր: Աշխատանքի շուկայում հայտնաբերվում են հետևյալ մոտիվացիոն գործոնները (ընտրված կազմակերպությունների ավելի քան 50% -ը): փաթեթներ, • վճարովի «անառողջ» օրեր: Աշխատանքի շուկայում հայտնաբերվում են հետևյալ մոտիվացիոն գործոնները (ընտրված կազմակերպությունների ավելի քան 50% -ը): փաթեթներ, • վճարովի «անառողջ» օրեր: Իրական կազմակերպությունները, որոնք ֆինանսական տեսակետից ավելի բարձր դիրք են զբաղեցնում, ի վիճակի են տարբեր առիթներով իրենց աշխատողներին բոնուսներ, նվերներ, գործուղումներ և ավիատոմսեր տրամադրել: Ուսումնասիրելով խթանների տեսակները `մենք կարող ենք տեսնել, որ դրանք նպաստում են մի շարք ներքին և արտաքին դրդապատճառների բավարարմանը, մասնավորապես` կյանքի անվտանգությանը, ինքնազարգացմանը, սոցիալական փոխազդեցությանը և այլն: Դրանք բավարարում են ոչ միայն աշխատողների նյութական կարիքները, այլ նաև նպաստում են աշխատանքային հարմարավետ պայմանների ստեղծմանը, աշխատողի աճին, զարգացմանը, թիմային ոգուն, սոցիալական կարիքների բավարարմանը: Դրանց շարքում կազմակերպություններում առավել հաճախ հայտնաբերվում են հետևյալ խրախուսանքները. Նախատեսվում է իրականացնել հետազոտության երկրորդ փուլը, որի նպատակն է ուսումնասիրել ոլորտի աշխատակիցների վերաբերմունքը առաջարկվող խրախուսական փաթեթների նկատմամբ: Կազմակերպությունների եզրակացություն. Ուշադրություն Հայաստանում ՏՏ ոլորտի որակյալ մասնագետների պահանջարկի դրդապատճառին, որի արդյունքում յուրաքանչյուր կազմակերպություն մշակում է խթանման ռազմավարություն և խթանման փաթեթ, աշխատողների ներքին և արտաքին և մոտիվացիա: Ամփոփելով տեսական և հետազոտական ​​վերլուծությունները ՝ կարելի է եզրակացնել, որ անձնակազմի մոտիվացիան բաղկացած է և՛ նյութական, և՛ դրամական, և՛ ոչ նյութական գործոններից, որոնք դրամական և ոչ նյութական գործոնների հիման վրա կազմում են խթանման փաթեթները: Դրանք խթաններ են պարունակում ինչպես աշխատակիցների ներքին, այնպես էլ արտաքին մոտիվացիայի համար: ։

Աշխատանքը ուղղված է խրախուսական փաթեթների ուսումնասիրմանը, նրանում առկա բաղադրիչներով բացահայտմանը, ինչպես նաև ձևավորման սկզբունքներին։ Աշխատանքում անդրադարձ է կատարվում ՀՀ-ում ՏՏ ոլորտի աշխատակիցների մոտիվացիայի վրա ազդող գործոնների, այդ կազմակերպությունների կողմից կիրառվող խրախուսական փաթեթների ուսւոմնասիրմանը։

Համաշխարհային տնտեսությունում ներդրումների դինամիկան եւ փոխատվական հարաբերություններում երկրների մասնակցության ցուցանիշները հաճախ անկանխատեսելի են։ Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները (ՕՈՒՆ-երը) մշտապես գտնվում են արտաքին գործոնների ազդեցության տակ։ Այդ իսկ պատճառով օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների աճի կամ անկման պատճառների եւ տնտեսական զարգացման վրա դրանց հետեւանքների բացահայտումն ու խելամիտ որոշումների կայացումը կազմում է արդյունավետ ներդրումային քաղաքականության հիմնական պայմանը։ ՕՈՒՆ-երի հոսքերը համաշխարհային տնտեսության մասշտաբներով 2016թ.-ին, նախորդ տարվա համեմատությամբ, կրճատվել են 13%-ով՝ հասնելով 1.52 տրլ դոլարի։ Այս անկումը հանգեցրել է տնտեսական ակտիվության անկման գլոբալ մասշտաբով, իսկ պատճառները պայմանավորված են եղել առանձին երկրներում ներդրումային հոսքերի կրճատմամբ։ Ուշագրավ է, որ անցումային երկրներում 2016թ.-ին նախորդ տարվա համեմատությամբ արձանագրվել է 30%անոց աճ (+52 մլրդ դոլար), զարգացող երկրներում արձանագրվել է 20% նվազում (-600 մլրդ դոլար), իսկ զարգացած երկրներում՝ 9% նվազում (-872 մրդ դոլար) 1 ։ Անցումային երկրներում ներդրումների աշխուժացման այս միտումների համատեքստում փորձենք գնահատել ներդրումային միջավայրն ու տնտեսական զարգացման արդի վիճակը ՀՀ-ում։ ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալներով 2017թ. առաջին կիսամյակի ընթացքում Հայաստանի տնտեսության իրական հատվածում օտարերկրյա ընդհանուր ներդրումների զուտ հոսքերի 126ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ծավալը (օտարերկրյա ներդրումների գծով ստացումների եւ մարումների տարբերությունը) կազմել է -1 188.3 մլն դրամ, ինչը մոտ 5%-ով պակաս է 2016թ. գրանցված ցուցանիշից 2 եւ գրեթե 44%-ով զիջում է 2015թ.-ի նույն ցուցանիշին. 2015թ.-ին կազմել է 30 701.7 մլն դրամ 3 ։ 2015թ. համեմատաբար բարձր են եղել ներդրումների զուտ հոսքի ծավալները ՀՀ-ում, ինչը, սակայն, զիջում է 2014թ. նույն ցուցանիշին։ Սկսած 2011թ.-ից ցուցանիշը անկում է ապրել։ Խոսելով 2012 եւ 2013թթ.-ի ներդրումների բարձր մակարդակի մասին, պետք է նկատել, որ նույն ժամանակահատվածում ՕՈՒՆ-երի ցուցանիշով Հայաստանը ԱՊՀ երկրների մեջ դասվել է ամենացածր՝ 500 մլն դոլար եւ պակաս ներդրումային հոսքերով երկրների շարքին 4 ։ 2017թ. հունվար-հունիս ամիսների ընթացքում օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների զուտ ներհոսքի գերակշիռ բաժինը՝ 31.6 մլրդ դրամը, ուղղվել է հանքարդյունաբերության ոլորտ։ Զուգահեռաբար, խոշոր ներդրումներ են կատարվել նաեւ անշարժ գույքի միջոցով գործառնությունների (3.8 մլրդ դրամ) եւ հիմնային մետաղների արտադրության ոլորտներում (3.7 մլրդ դրամ)։ Դրան հակառակ՝ 2017թ. առաջին կիսամյակում նախորդ տարվա համեմատությամբ ներդրումային հոսքերի կտրուկ անկում է գրանցվել հեռահաղորդակցության (-17.9 մլրդ դրամ) եւ խմիչքների արտադրության (-9.5 մլրդ դրամ) ոլորտներում։ 2017թ. առաջին կիսամյակում օտարերկրյա ներդրումների խոշորագույն աղբյուր է հանդիսացել Ջերսի կղզին (աշխարհի հայտնի օֆշորային գոտիներից մեկը), որտեղից կապիտալ ռեսուրսների զուտ ներհոսքը կազմել է մոտ 31.6 մլրդ դրամ։ Այս միջոցներն ամբողջությամբ ուղղվել են միայն դեպի հանքարդյունաբերություն եւ հարակից ոլորտներ։ ՕՈՒՆ-երի զուտ ներհոսքի ծավալներով Ջերսիին հաջորդել են Լյուքսեմբուրգը (2.4 մլրդ դրամ) եւ Կիպրոսը (1.8 մլրդ դրամ), որոնք եւս հանդիսանում են խոշոր օֆշորային գոտիներ։ 2016թ. հունվար-դեկտեմբերին իրական հատվածում կատարված օտարերկրյա ներդրումների զուտ հոսքերի ծավալը (օտարերկրյա ՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը 2017թ. հունվար-հունիսին, էջ 103, http։ //www.armstat.am/file/article/sv_07_17a_420.pdf, մուտքի ամսաթիվը՝ 22.09.2017թ. ՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը 2016թ. հունվար-հունիսին, էջ 99, http։ //www.armstat.am/file/article/sv_07_16a_420.pdf, մուտքի ամսաթիվը՝ 22.09.2017թ. 127ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ներդրումների գծով ստացումների եւ մարումների տարբերությունը) կազմել է 81 581.3 մլն դրամ, որից ուղղակի ներդրումների ծավալը կազմել է 62 679.3 մլն դրամ։ ՕՈՒՆ-երի զուտ հոսքերի ծավալը 2016թ.-ին նախորդ տարվա համեմատությամբ նվազել է 6 747.5 մլն դրամով (9,7%-ով)։ ՕՈՒՆ-երի դինամիկայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ցուցանիշը նույն ժամանակահատվածում անկում է ապրել գրեթե բոլոր երկրների մասով (բացառությամբ մի քանի երկրների), ինչը պայմանավորված է եղել այդ երկրի նկատմամբ ստանձնած պարտավորությունների մարման փաստով։ Ցուցանիշների անկման վրա ազդել են մարումները եւ ներդրումների կրճատումը։ Գծապատկեր 1. ՕՈՒՆ-երի զուտ հոսքերի ծավալներն ըստ երկրների 2015-2016թթ. դրությամբ (մլն դրամ) 5 Դիտարկվող ժամանակահատվածում ներկայացված երկրների շարքում ամենաուշագրավը, ծավալային առումով, ՌԴ-ից ներդրումային հոսքերի կրճատումն է եղել, Կիպրոսից՝ ներդրումների աճը։ ԻրաՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը 2017թ. հունվար-փետրվարին, էջ 87, http։ //www.armstat.am/file/article/sv_02_17a_420.pdf, մուտքի ամսաթիվը՝ 22.09.2017թ. 128ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նի Իսլամական Հանրապետությունից ներդրումային հոսքերի փոխարեն արձանագրվել են մարումներ, իսկ Վրաստանից՝ ոչ էական ներդրումային հոսքեր՝ 133.7 մլն դրամի չափով։ Ըստ Ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների՝ 2014թ. առաջին կիսամյակում ռուսական ներդրումների մակարդակը կազմել է 36 434.8 մլն դրամ, 2015թ.՝ 3 432.6 մլն դրամ, այսինքն գրեթե տասնապատիկ անգամ անկում է ապրել։ 2016թ. ցուցանիշը կազմել է -5 686.9 մլն դրամ, այսինքն մարումը գերազանցել է ստացմանը, իսկ 2017թ. առաջին կիսամյակում՝ -12 298.0 մլն դրամ 6 ։ Զգալի է նույն ժամանակահատվածում ռուսական ներդրումների կրճատումը էլեկտրաէներգիայի արտադրության ոլորտում՝ -8 100.6 մլն դրամից -13 995.5 մլն դրամ, այսինքն գրեթե 73%-ով։ 2011թ. դրությամբ ՌԴ-ից այլ երկրներում կատարված ներդրումների կառուցվածքում Հայաստանին ուղղված ներդրումների ծավալը կազմել է 1 370 մլն դոլար, որը ներդրումների ընդհանուր ծավալի 1,7%-ն է 7 ։ Պետք է ասել, որ թեեւ Հայաստանը ԵՏՄ անդամ է, սակայն մինչ օրս այդ կառույցի ոչ մի երկրի հետ ներդրումային հարաբերությունների էական առաջընթաց չկա, եթե հաշվի առնենք, որ այն չպետք է սահամանափակվեր միայն մաքսային միության ստեղծմամբ, այլ պետք է ապահովեր անդամ-երկրների տնտեսական ինտեգրացման ավելի լայն հնարավորություններ։ Ընդհակառակը, եթե մինչ Հայաստանի՝ ԵՏՄ անդամ դառնալը Ռուսաստանից ներդրումները 42 646.5 մլն դրամ էին (2014թ.), ապա 2015թ. այդ ցուցանիշը անկում է ապրել՝ մինչեւ 35 983.3 մլն դրամ։ 2014-2017թթ. առաջին կիսամյակների կտրվածքով ռուսական ներդրումների զուտ հոսքի դինամիկայի ուսումնասիրությունը եւս մեկ անգամ փաստում է ԵՏՄ շրջանակներում Հայաստան-Ռուսաստան տնտեսական համագործակցության դեռեւս ցածր մակարդակը, եթե չասենք այդ համագործակցության անհասկանալի բնույթն ու ոչ հուսադրող հեռանկարը։ ՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը 2017թ. հունվար-հունիսին, էջ 102, http։ //www.armstat.am/file/article/sv_07_17a_420.pdf, մուտքի ամսաթիվը՝ 22.09.2017թ. 129ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 2. ՕՈՒՆ-երի զուտ հոսքերի ծավալներն ըստ ոլորտների 2015-2016թթ. դրությամբ (մլն դրամ) 8 ՀՀ-ում ՕՈՒՆ-երով աչքի ընկնող ամենախոշոր ոլորտներն են հանքագործությունը եւ խմիչքների արտադրությունը, ընդ որում բացառությամբ հանքագործության, մնացած ոլորտներում արձանագրվել է ցուցանիշի անկում դիտարկվող ժամանակահատվածում։ 2016թ.-ին հանքագործական արդյունաբերությանն ուղղված ներդրումների 73%-ը (30.5 մլրդ դրամ) պատկանել է Միացյալ Թագավորությանը, 24%-ը (10.2 մլրդ դրամ)՝ Ջերսի բրիտանական կղզուն (որը հայտնի օֆշորային գոտի է), իսկ 3%-ը (1.2 մլրդ դրամ)՝ Ռուսաստանի Դաշնությանը։ 2015-2016թթ. բավական ակտիվ գործունեություն է ծավալել Ամուլսարի ոսկու հանքավայրի շահագործող «Lydian Armenia» ընկերությունը, որը 100%-ով պատկանում է «Lydian International Limited» բրիտանական օֆշորային ընկերությանը եւ գրանցված է Բրիտանական Ջերսի կղզու օֆշորային գոտում։ Այս հանգամանքով է բացատրվում Ջերսիից Հայաստան ուղղված ՕՈՒՆերի՝ միջինից բարձր տեսակարար կշիռը ոլորտում ներդրված արտասահմանյան կապիտալի ընդհանուր ծավալում։ Նշենք, որ Ջերսիից 2015թ. ներդրումային հոսքեր չեն արձանագրվել, իսկ ՄԹ-ից ներդրումների զուտ հոսքը մեկ տարվա ընթացքում գրեթե տասնապատկՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը 2017թ հունվար-փետրվարին, էջ 78, http։ //www.armstat.am/file/article/sv_02_17a_420.pdf, մուտքի ամսաթիվը՝ 22.09.2017թ. 130ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վել է՝ 3.4 մլրդ դրամից դառնալով 30.5 մլն դրամ։ 2014թ. ՄԹ-ից ներդրումների զուտ հոսքը կազմել է 2.7 մլրդ դրամ։ 2017թ. առաջին եռամսյակում բրիտանական ներդրումների մակարդակը կազմել է ավելի քան մեկ մլրդ դրամ, որը նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի համեմատ հնգապատիկ աճ է ունեցել։ Քանի որ շատ օֆշորային ընկերություններ գրանցման երկրից դուրս գործունեություն ծավալելու դեպքում հիմնականում այդ երկրում հարկեր չեն վճարում, եւ արժույթի, այդ թվում՝ ներդրումներից ստացված շահույթի հայրենադարձումը չի գտնվում այդ երկրի վերահսկման ներքո, ապա այս պարագայում պետական բյուջե գումարների փոխանցումը եւ ներդրումներ-տնտեսական զարգացում կապի ապահովումը դառնում են անիրատեսական։ 2016թ.-ին նախորդ տարվա համեմատ խմիչքների արտադրության մեջ ներդրված օտարերկրյա կապիտալը կրճատվել է 2.7 մլրդ դրամով (26%-ով)։ Թեեւ ցուցանիշը նվազել է, սակայն ոլորտում ներդրված կապիտալի բաշխվածության համամասնությունը ըստ երկրների, պահպանվել է։ Ամենամեծը Ֆրանսիական ներդրումների տեսակարար կշիռն է՝ 79% (6.2 մլրդ դրամ), բրիտանականը կազմում է 15,5% (1.2 մլրդ դրամ), իսկ մնացած 5,5%-ը (422.8 մլն դրամ) պատկանում է Լյուքսեմբուրգին։ Ուսումնասիրության տակ առնված ցուցանիշների շարքում թերեւս հատկանշականը սննդարդյունաբերության ոլորտում ներդրումների բացասական միտումներն են. մասնավորապես 2015 եւ 2016 թվականներին ներդրումային հոսքեր չեն եղել. համապատասխանաբար՝ 340.1 մլն դրամ եւ -1 386.0 մլն դրամ, մինչդեռ 2015թ. այն կազմել է 129.5 մլն դրամ։ Հայաստանում ընթացիկ ֆինանսավորման մեջ են մի քանի տասնյակ ներդրումային ծրագրեր տարբեր ոլորտներում, որոնց արդյունքի գնահատումը հնարավոր կլինի կատարել տարիներ անց՝ արդյունավետությունը չափելով ըստ ստեղծված աշխատատեղերի, ՀՆԱ-ի աճի, համաշխարհային շուկայում մասնաբաժնի ավելացման, դիրքերի ամրապնդման, երկրի վարկանիշի բարձրացման։ 131ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 1 ՀՀ-ում ՕՈՒՆ-երով ֆինանսավորվող ինվեստիցիոն խոշոր ծրագրերի արժեքը եւ ընդհանուր բնութագիրը՝ ըստ ոլորտների 2017թ. դրությամբ 9 Ներքին Ծրագրի տոկոսա- Գտնվելու վայրը արժեքը դրույքը (եւ մակերեսը) «Սպայկա» եւ Երեւան, «Արմսանպրոդ Կիսափակ ջերմոցային Նորագավիթ, ակտ» ՍՊԸհամալիր եւ պանրի գործարան 000 $ զբաղեցնում է ներ 120 հա մակերես Գյուղատնտեսական ընկերություն, որը 2007թ.-ից Կոտայքի մարզ, «Սպայկա» զբաղվում է գյուղմթերքների զբաղեցնում է ՍՊԸ արտադրությամբ, մթերմամբ, 100 հա մակերես արտահանմամբ, բեռնափոխադրմամբ, Սյունիքի մարզ, Գեոջերմային Հողմային եւ արեգակնային զբաղեցնում է կայան էներգիա արտադրող կայան 1,5 հա մակերես Արտադրաարդյունաբերական համալիր գյուղատնտեսության, մշակող Սյունիքի արդյունաբերության, ազատ էլեկտրականության Սյունիքի մարզ, տնտեսական մատակարարման, մեծածախ գոտի առեւտրի, փոխադրումների, մշակույթի, զվարճությունների եւ հանգստի ոլորտներում Երեւան, զբաղեցնում է բազմաֆունկցիոնալ 4000 քմ Armenia» ՍՊԸ համալիրի հիմնադիր առեւտրային տարածք Ալյուրի, գինու, օղու, կոնյակի եւ հրուշակեղենի արտադրության ոլորտը ք. Երեւան GROUP» ՍՊԸ հայկական ձեռնարկություն է, որը հիմնվել է 2001թ.։ 2007թ. Ընկերության անվանումը Ոլորտը եւ բնութագիրը http։ //www.investmentprojects.am, մուտքի ամսաթիվը՝ 30.09.2017թ. 132ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՍՊԸ հիմնել է «Աստաֆյան» գինուկոնյակի գործարանը Ոսկու արդյունահանող ընկերություն, որը զբաղվում է հանքերի ձեռք բերմամբ, թանկարժեք մետաղների արդյունահանմամբ, մշակմամբ եւ վերամշակմամբ։ Ընկերությունը հիմնադրվել է ռուսաստանաբնակ հայերի ներդրումներով եւ ՀՀ-ում գործում է 2010թ.-ից` 000 $ 45% Սյունիքի մարզ, Զանգեզուրի հանքարդյունաբերության կենտրոնական մասում, զբաղեցնում է 1800 հա մակերես ՍՊԸ Ոսկու եւ արծաթի արդյունահանող ընկերություն 5,500,0 00 $ - Լոռու մարզ, զբաղեցնում է 60 հա մակերես «Քարակերտի քարաձուլման գործարան» ԲԲԸ Քարի արդյունահանման եւ մշակման ընկերություն, որը հիմնվել է 1973թ., վերագործարկվել է 1992թ. 5,000,0 00 $ - Արմավիրի մարզ զբաղեցնում է 20 հա մակերես «Սլովակիա» ՍՊԸ Տավուշի հանքային ջրերի գործարան, որը հիմնադրվել է 2014թ. Տավուշի մարզ, զբաղեցնում է 10.000 քմ մակերես Այս եւ այլ՝ ընդհանուր թվով 66 ներդրումային ծրագրերի շրջանակներում նախատեսվում է մինչեւ 2017թ. ավարտը ներդրումների ծավալները հասցնել 492.8 մլն ԱՄՆ դոլարի, որի արդյունքում կստեղծվի շուրջ 7300 նոր աշխատատեղ 10 ։ Խոսելով այն ձեռքբերումների կամ ձախողումների մասին, որոնք կապված են նախորդ տարիների ներդրումների հետ, պետք է ասել, որ զբաղվածության խթանման եւ արտագաղթի կանխման հարցում էական առաջընթաց դեռեւս չկա, քանի որ ավանդական համարվող մեքենաշինական, վերամշակող, տեքստիլ, քիմիական արդյունաբերությունը, որպես երկրի տնտեսության ամրության ու կայունության գրավական, Հայաստանում շարունակում է մնալ ոչ միայն թերզարգացած, այլեւ պետական հոգածությունից եւ ուշադրությունից դուրս։ Բացի այս ճյուղերից, անհրաժեշտ է զարգացնել նաեւ ռազմական արդյունաբերությունը՝ որպես բացարձակ նոր ուղղություն, որի համար անհրաՀՀ Տնտեսական զարգացման եւ ներդրումների նախարարություն, http։ //www.mineconomy.am, մուտքի ամսաթիվը՝ 28.09.2017թ. 133ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ժեշտ են համակարգային փոփոխություններ եւ մոտեցումներ՝ սփյուռքի ներդրումների ներհոսքը ուժեղացնելու համար։ Ռազմական արդյունաբերությունը կհանդիսանա տնտեսության զարգացման լավագույն խթաններից մեկը։ Թեեւ ներդրումների խթանման առումով կարեւոր քայլ են համարում մաքսային արտոնյալ ռեժիմների սահմանումը, սակայն այս արտոնությունը խիստ հարաբերական ու սուբյեկտիվ բնույթ է կրում, ինչը շատ թույլ ազդեցություն կարող է ունենալ գործարարության խթանման վրա։ 2011թ.-ից ՀՀ կառավարության որոշմամբ ներդրումային ծրագրերի շրջանակներում 200 մլն դրամը գերազանցող ապրանքների ներմուծման դեպքում մաքսային մարմինների կողմից հաշվարկված ԱԱՀ-ի գումարների վճարման ժամկետը կարող է հետաձգվել մինչեւ 3 տարի ժամկետով։ Նկատենք երեք հիմնական պահ. նախ, կառավարությունը սահմանում է այդ ընկերությունների կամ անհատ ձեռնարկատերերի ցանկը, այսինքն կատարվում է ընտրություն։ Հետո՝ տեղի չի ունենում հարկից ազատում 3 տարով, այլ՝ ընդամենը հարկի վճարման ժամկետների հետաձգում, մինչդեռ 3 տարին շատ կարճ ժամանակահատված է սկսնակ ընկերությունների կայացման համար։ Հաջորդ կարեւոր նկատառումը հետեւյալն է՝ խոսքը այնպիսի ներդրման (ներմուծվող արտադրական ապրանքների՝ հումքի, սարքավորումների) ծավալների մասին է, որը վերաբերում է հիմնականում միջին եւ խոշոր բիզնեսին։ Հետեւաբար, փոքր բիզնեսի զարգացման համար այս արտոնությունը էական խթան գործնականում չի կարող հանդիսանալ։ ՀՀ կառավարության հաշվետվության մեջ նշվում է, որ 2017թ. առաջին 8 ամսում Հայաստանում իրականացվել է 376 մլն դոլարի ներդրում, որից ուղղակի ներդրումները՝ 328 մլն. դոլար։ Մասնավոր հատվածից ստացված ներդրումային ծրագրերից 28-ի համար սահմանվել են մաքսատուրքից ազատման արտոնություններ, 19-ի համար՝ ԱԱՀ հետաձգման արտոնություններ։ Պետք է նկատել, որ այն մեծ թիվ չէ, բացի այդ, արտոնությունից օգտվում են միայն սահմանված ընկերությունները։ Օրինակ, ՀՀ կառավարության որոշմամբ 3 տարով հետաձգվել է Ամուլսարի ոսկու հանքը շահագործող «Lydian Armenia» ընկերության ԱԱՀ-ի վճարումը՝ 26,7 մլրդ դրամի սարքավորումներ ներմուծելու համար։ Տվյալ դեպքում նման խոշոր օֆշորային 134ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ընկերությանը հարկային արտոնություն տալը զուրկ է որեւէ տնտեսագիտական հիմնավորումից եւ չի բխում ՀՀ տնտեսական զարգացման ու տնտեսական անվտանգության հայեցակարգից։ Տնտեսական ու ազգային անվտանգության նկատառումներից ելնելով՝ պետք չէ խանդավառությամբ ընդունել արտասահմանյան օֆշորային ընկերությունների կողմից հանքարդյունաբերության ոլորտում կատարված ներդրումների մեծ ծավալներն ու դրանց աճը եւ ոգեւորվել արտահանման կառուցվածքում ոլորտի արտադրանքի մեծ ծավալներով, քանի որ այս դեպքում ազգային հարստության մի մասն ու ստացված արդյունքը պատկանում է օֆշորային ընկերություններին, որոնք հաճախ հանքերը շահագործում են՝ խախտելով բնապահպանական հիմնական նորմերը։ Արդյունքում, փաստորեն, գործ ունենք ՀՀ բնական ու մարդկային ռեսուրսների օգտագործման խիստ անարդյունավետ մի մոդելի հետ, որը ՀՀ կառավարությունը տարիներ շարունակ աչքաթող է անում։ Ներդրումները եւ մեր ռեսուրսները (այդ թվում՝ գիտական) պետք է ուղղել հատկապես գիտատար ոլորտներ, քանի որ աշխարհում աճում են գիտահենք արտադրանքների ծավալները, որոնք ունակ են ստեղծելու իմիջ, փոխելու երկրների դեմքն ու հեղինակությունը։ Հայաստանում կան բավական հեռանկարային ոլորտներ, որտեղ ավելի տեսանելի է ներդրումների՝ բազմապատիկ աճ բերելու հատկությունը։ Բացի ՏՏ եւ զբոսաշրջության զարգացումից (որոնք գերակա ոլորտներ են հայտարարված), պետական ներդրումային քաղաքականությունը պետք է աշխատի հօգուտ էկոլոգիապես մաքուր ճյուղերի զարգացման (այլընտրանքային էներգետիկայի ստացում, օրգանական սննդի արտադրություն եւ այլն)՝ հանքերի անհեռատես շահագործման փոխարեն։ 2017թ. դրությամբ Հայաստանում գործում են 70-ից ավելի հանքարդյունաբերական ընկերություններ՝ մեծ մասը արտասահմանյան կապիտալով, որոնց արդյունքը կազմում է ՀՆԱ-ի հազիվ 2,2%-ը (2015-2016թթ. միջինը), իսկ արտահանման 31%-ը (2015թ.)։ Ըստ միջազգային վարկանշող կազմակերպությունների, որոնք հաշվի են առնում երկրի զարգացման մի քանի էական ուղղություններ, Հայաստանն ունի վարկանիշային տարբեր դիրքեր աշխարհի երկրների շարքում։ 135ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2 Հայաստանի դիրքը միջազգային վարկանիշներում՝ ըստ Համաշխարհային բանկի 11 Դիրքը երկրների շարքում (2017թ.) Փոփոխությունը նախորդ տարվա համեմատ Գործարարությամբ զբաղվելը (ընդհանուր առմամբ) 38 +5 Բիզնես սկսելը 9 մնացել է նույնը Շինարարական թույլտվությունները 81 -3 Սեփականության գրանցումը 13 մնացել է նույնը Վարկի ստացումը 20 +22 Ներդրողների պաշտպանությունը 53 -2 Հարկերի վճարումը 88 մնացել է նույնը Տնտեսական ազատությունը 33 +21 Մարդկային զարգացման ինդեքսը 85 +2 Ուղղությունները Եթե հիմք ընդունենք Transparency International կազմակերպության գնահատականները, ապա կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսով 2016թ.-ին Հայաստանը 176 երկրների շարքում 113-րդ տեղում է եղել 12 . սա դիտարկվող ցուցանիշներից թերեւս ամենավատթարն է։ Նման իրավիճակում ներդրումային գրավիչ միջավայրի մասին խոսելն անհեթեթ է։ Նկատենք, որ տարբեր վարկանշային կազմակերպությունների կողմից շնորհվում են տարբեր վարկանիշային միավորներ։ Օրինակ, 2016թ. «Fitch» կազմակերպությունը մեր երկրի միջազգային վարկաhttp։ //www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/armenia, մուտքի ամսաթիվը՝ 30.09.2017թ. https։ //www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016, մուտքի ամսաթիվը՝ 07.10.2017թ. 136ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նիշը գնահատել է B+ որը համարվում է կայուն, իսկ «Moody’s»-ը՝ Ba3, որը համարվում է բացասական։ 13 ՀՀ-ում ՕՈՒՆ-երի կազմի եւ կառուցվածքի ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ 2016 թվականը ներդրումների առումով ամենաանհաջող տարին է եղել վերջին մի քանի տարիների ընթացքում։ Պատճառները հիմնականում քաղաքական բնույթի են՝ ապրիլյան քառօրյան, հուլիսյան ներքաղաքական դեպքերը, նոր կառավարության ձեւավորումը, 2017թ. խորհրդարանական ընտրությունները, որոնք չէին կարող սպասումներ եւ լրացուցիչ ռիսկեր չձեւավորել առկա եւ հնարավոր ներդրողների շրջանում։ Հաջորդ գործոնը տնտեսականն է՝ Հայաստանի փոքր շուկան, արտահանման հետ կապված խնդիրները, պետական պարտքը, ներմուծման մենաշնորհացումը եւ շուկայի կենտրոնացվածությունը։ Իրենց ազդեցությունն ունեն նաեւ ժողովրդագրական գործոնները՝ աճող արտագաղթը։ Քիչ չեն այն ներդրողները, որոնք Հայաստանը գրավիչ երկիր չեն համարում՝ պարզապես գրանցման ընթացակարգերը բարդացնող բյուրոկրատական քաշքշուկների, կոռուպցիայի, գրպանումների եւ փայամասնակցության ճնշումների պատճառով, որոնք իսկապես լուրջ խոչընդոտներ են օրինակ սփյուռքահայ գործարարների ֆինանսական ներուժը ազգային տնտեսության մեջ ներդնելու համար։ Ներդրումային հոսքերի կրճատման հետեւանքով տնտեսական իրավիճակի փոփոխության առավել հստակ պատկեր կունենանք, եթե այն դիտարկենք տնտեսական աճի ցուցանիշների համատեքստում։ Ըստ ՀՀ ԱՎԾ եւ ԿԲ-ի տվյալների՝ տնտեսական աճը 2014թ.-ին կազմել է 3,4%, 2015թ.-ին՝ 3%, իսկ 2016թ.-ին այն կազմել է 0,2%՝ կանխատեսված 2,2%-ի համեմատ։ Օտարերկրյա ֆինանսական ռեսուրսների ներդրման ուղղությունների ու միտումների գնահատման արդյունքում անհրաժեշտ է նկատել եւս մեկ փաստ. ՀՀ իրական հատվածում հիմնական գործընկեր-պետության՝ ՌԴ-ի ներդրումների ծավալների անկման փաստը չի տեղավորվում ԵՏՄ շրջանակներում համագործակցության եւ դրանից բխող տնտեսական ու գործարար միջավայրի զարգացման տրամաբանության մեջ։ Բրիտանական եւ այլ օֆշորային ընկերություններից ստացhttp։ //www.amcham.am/img/Investment_guide_Armenia.pdf, մուտքի ամսաթիվը՝ 07.10.2017թ. 137ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ված ներդրումային ռեսուրսների աճը, մասնավորապես եւ առավելապես հանքարդյունաբերության ոլորտում, փաստում է, որ ներդրումների եւ արտահանման տեսանկյունից դեռեւս առաջատար ճյուղը լեռնահանքային արդյունաբերությունն է, բայց ոչ էֆեկտիվը՝ գործարար միջավայրի, տնտեսական զարգացման, զբաղվածության եւ մուլտիպլիկատորի արդյունք հանդես բերելու առումով։ Այս հանգամանքը համաշխարհային շուկայում իբրեւ հումքային կցորդ լինելու փաստի հերթական ապացույցն է։ Ուստի, ներդրումների խթանումը չպետք է դեկլարատիվ կամ ինքնանպատակ բնույթ կրի եւ չպետք է լուծի կարճաժամկետ խնդիր, այլ պետք է բխի երկրի ռազմավարական զարգացման, ժողովրդի կենսամակարդակի բարձրացման ու արտագաղթի կանխման հայեցակարգերից։

Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների ազդեցությունը Հայաստանի տնտեսական զարգացման վրա բացահայտելու համար հոդվածի շրջանակներում կատարվել են արտասահմանյան ներդրումների կառուցվածքի եւ դինամիկայի վերլուծություն՝ ըստ ոլորտների եւ ըստ երկրների։ Վիճակագրական ցուցանիշների ուսումնասիրությունների արդյունքում բացահայտվել են մի շարք բացասական միտումներ՝ կապված ոչ խելամիտ եւ անհեռանկարային ներդրումային քաղաքականության, ներդրումային հոսքերի եւ տնտեսական աճի կրճատման հետ, հիմնավորվել են ՕՈՒՆ-երի կրճատման պատճառները։ Հոդվածի շրջանակներում կատարվել են առաջարկություններ՝ արդյունավետ ներդրումային քաղաքականության եւ ՀՀ տնտեսական զարգացման ուղղությամբ։

Ներածություն։ Շիրակի լեռնաշղթան տարածվում է Փամբակ-Սևան-Սյունիքի ակտիվ բեկվածքային գոտու հյուսիսարևմտյան սեգմենտի սահմաններում։ Լեռնաշղթայի տեղամասում միմյանց են հատվում Փամբակ-Սևան-Սյունիքի և Ախուրյանի բեկվածքները` արևմուտք-արևելք ուղղությամբ լեռնաշղթանտրոհելով երեք հիմնական սեգմենտների` արևմտյան, կենտրոնական և արևելյան [1]։ Տեկտոնական պլանում զբաղեցրած դիրքի պատճառով Շիրակի լեռնաշղթայի տարածքը աչքի է ընկնում իր երկրադինամիկ և բարձր սեյսմիկ ակտիվությամբ։ Աշխատանքի շրջանակներում փորձել ենք կառուցվածքաերկրաձևաբանական վերլուծության ենթարկել լեռնաշղթայի տարածքը՝ նրա բլոկային կառուցվածքի անջատման նպատակով։ Կառուցվածքաերկրաձևաբանական վերլուծության էությունը տվյալ դեպքում այն է, որ բլոկային կառուցվածքի առանձնացումը հենվում է բացառապես լեռնաշղթայի լանջերի ձևաբանական վերլուծության վրա։ Հետազոտման մեթոդիկան։ Հայտնի է, որ խզվածքային տեկտոնիկանառավել կարևոր և ակտիվ ռելիեֆագոյացնող գործոններից է, որն անընդհատհակազդեցության մեջ է գտնվում արտածին երկրադինամիկ պրոցեսների հետ։ Երիտասարդ լեռնային շրջաններում, որտեղ դեռևս ակտիվորեն շարունակվումեն լեռնակազմական պրոցեսները, ռելիեֆագոյացման գործում առաջնայնությունը պատկանում է ներծին երկրաբանական պրոցեսներին։ Նշվածը վերաբերում է նաև Շիրակի լեռնաշղթային, որը նորագույն փուլում կազմավորվածտիպական ծալքաբեկորավոր լեռնագրական միավոր է։ Լեռնաշղթայի զարգացման և երկրաձևաբանական առանձնահատկությունների կազմավորման վրամեծապես ազդել է նրա յուրատեսակ դիրքը։ Լեռնաշղթան հարավային մասումսահմանակցում է Շիրակի միջլեռնային գրաբեն-գոգավորությանը, արևմտյանմասում հարում է Ախուրյան գետի կիրճին, իսկ արևելքից և հյուսիս-արևելքիցսահմանակցում է համապատասխանաբար Փամբակի և Բազումի լեռնաշղթաներին [2]։ Ասվածից պետք է եզրակացնել, որ լեռնաշղթայի հարավահայաց ուհյուսիսահայաց լանջերը միլիոնավոր տարիներ շարունակ զարգացել ենմիանգամայն տարբեր երկրաբանական պայմաններում, ինչն անկասկած պետքէ իր ազդեցությունը թողներ լանջերի ձևաբանության վրա։ Շիրակի լեռնաշղթայի (և ընդհանրապես) լանջերի ձևաբանության վերլուծության հիման վրա նրա բլոկային կառուցվածքի առանձնացման համար կարևորել ենք ևս մեկ նախապայման, այն է` լեռնաշղթայի լանջերի ժամանակակիցձևաբանության մեջ որոշակի արտահայտում պետք է ունենան երկրաբանականանցյալի և ներկայի տեկտոնական պրոցեսները։ Շիրակի լեռնաշղթայի պարագայում այս կարևոր նախադրյալը պայմանավորված է տեղանքի բնակլիմայական պայմաններով։ Ինչպես հայտնի է հնեաշխարհագրական տարբեր հետազոտություններից, նորագույն տեկտոնական փուլից մինչև այժմ հետազոտվող տարածքի սահմաններում կլիմայի փոփոխությունը միտված է եղել դեպի աստիճանական ցամաքայնացում։ Սա հանգեցնում է լանջային պրոցեսների ինտենսիվության նվազմանը, որն առավելապես դրսևորվում է լանջերի դելյուվիալ լվացմամբ և փլվածքաթափվածքային պրոցեսներով [3]։ Դրա վառ վկայությունն ենՇիրակի լեռնաշղթայի հարավահայաց նախալեռնային գոտում տարածվող հզորպրոլյուվիալ-դելյուվիալ շլեյֆները։ Ասվածը բավարար հիմք է ծառայում, որպեսզի Շիրակի լեռնաշղթայիլանջերի ձևաբանական վերլուծությամբ հիմնավորվի նրա բլոկային կառուցվածքի անջատման փորձը։ Հիմնական արդյունքները։ Հետազոտության իրագործման նպատակովկիրառվել են հետազոտվող տարածքի համար վերջին տարիների արբանյակային հետազոտությունների արդյունքում կազմված ռելիեֆի թվային մոդելները`ASTER_GDEM [4]։ Շիրակի լեռնաշղթայի տեղամասի ռելիեֆի թվային մոդելը,վիզուալիզացված ԱՏՀ միջավայրում (ArcGIS 10), ներկայացված է նկար 1-ում։ Նկար 1. Շիրակի լեռնաշղթայի ռելիեֆի թվայինմոդելը Իրականացված հետազոտությունների տրամաբանությունը հենվում էնրա վրա, որ ստացված ռելիեֆի թվային մոդելը ենթարկվել է պրոֆիլավորման,ընդ որում պրոֆիլները լայնական ուղղությամբ հատում են լեռնաշղթան`անցնելով բացառապես ջրբաժանային տեղամասերով։ Ինչպես երևում է նույննկար 1-ից, անցկացվել են ընդհանուր թվով 11 կառուցվածքաերկրաձևաբանական կտրվածքներ, որոնց արդյունքները ներկայացված են նկար 2-ում։ Քանի որ լեռնաշղթայի բլոկային կառուցվածքի անջատման հիմքում լանջերի ձևաբանական առանձնահատկություններն են, որոնց հիմնական ու տիպական քանակական ցուցանիշները լանջերի թեքություններն են, ապա ռելիեֆիթվային մոդելի հիման վրա կազմվել և նույն տեղամասերով պրոֆիլավորման էենթարկվել Շիրակի լեռնաշղթայի լանջերի թեքությունների թվային մոդելը։ Այսկտրվածքներով լանջերի ձևաբանական վերլուծության տվյալները ներկայացված են ստորև բերված աղյուսակներում (աղյուսակ 1, 2)։ Նկար 2. Շիրակի լեռնաշղթայի լանջերի կառուցվածքաերկրաձևաբանականլայնական կտրվածքներըՎերը ներկայացված կտրվածքներից հետևում է, որ Շիրակի լեռնաշղթայիտեղամասում նախալեռնային գոտուց դեպի ջրբաժանային գոտի շարժվելիսառանձնանում են ընդհանուր թվով 6 կարգի բլոկային միավորներ, որոնց հիպսոմետրիկ սահմանները տարբեր կտրվածքների վրա գրեթե չեն փոփոխվում,ընդ որում այդ սահմանների բացարձակ նիշերը համադրելի են լեռնաշղթայիթե´ հարավահայաց, թե´ հյուսիսահայաց լեռնալանջերին։ Միաժամանակ միևնույն կտրվածքի սահմաններում՝ լեռնաշղթայի հյուսիսահայաց և հարավահայաց լանջերին, բլոկների հաջորդական արտահայտումն ամենուրեք չի պահպանվում։ Մասնավորապես I կարգի բլոկային միավորները, որոնց վերին հիպսոմետրիկ սահմանը անցնում է մինչև 1750 մ բացարձակ բարձրություններով,արտահայտված են միայն լեռնաշղթայի հարավահայաց լանջերին, այսինքն՝Շիրակի միջլեռնային գոգավորությանն աստիճանական անցման գոտում։ Բացիայդ, որոշ դեպքերում բլոկների սահմանները ռելիեֆում հստակ արտահայտումչունեն, ինչի հետևանքով մասնավորապես II և III կարգի բլոկները երբեմնհանդես են գալիս որպես մեկ բլոկային միավոր, ինչպես դա երևում է աղյուսակ1-ում բերված 2-2, 3-3 և 6-6 կտրվածքներից։ Ինչ վերաբերում է III' բլոկին, ապա,ինչպես երևում է կտրվածքներից, այն ամենուրեք չի արտահայտվում։ Հավանաբար III' բլոկը հին հարթեցման մակերևույթի առանձին հատվածներ է, որոնք,ինչպես հայտնի է, նորագույն փուլում ենթարկվելով խզվածքային ձևախախտումների, բարձրացվել են տարբեր բարձրությունների վրա։ Անդրադառնալով բլոկների առանձնացման համար հիմք ծառայած լանջերի թեքությունների մեծությունների ընդհանուր օրինաչափություններին՝հարկ է ընդգծել, որ, ինչպես երևում է վերը բերված 1-ին և 2-րդ աղյուսակներից,բլոկների սահմանային տեղամասերում, որոնք երկրաբանական տեսանկյունիցխզվածքային գոյացություններ են, դիտվում է լեռնաշղթայի լանջերի թեքությունների կտրուկ աճ, որը բլոկների սահմաններում դիտվող լանջերի միջին թեքությունների արժեքները հաճախ գերազանցում է երկու և ավելի անգամ։ Եզրակացություն։ Այսպիսով, ամփոփելով վերը շարադրվածը, եզրակացնում ենք, որ Շիրակի լեռնաշղթան կառուցվածքաերկրաձևաբանական տեսանկյունից բավական բարդ մի կառույց է, որը մասնատված է ոչ միայն նրա տարածքը միջօրեականի ուղղությամբ հատող հայտնի բեկվածքներով, այլև արևմուտք-արևելք ձգվածության մի շարք խզվածքներով։ Վերջիններիս ձևավորումըպետք է կապել լեռնաշղթայի՝ տեկտոնական զարգացման տարբեր փուլերումկրած հորստանման բարձրացումների հետ։ Միաժամանակ հարկ է նշել, որխզվածքային տեկտոնիկան առավել ինտենսիվ է ընթացել լեռնաշղթայի հարավահայաց լեռնալանջերին, ինչն արտահայտվել է հարավահայաց լանջերի առավելապես աստիճանաձև ձևաբանության մեջ։ Լեռնաշղթայի հյուսիսահայացլանջերին խզվածքային տեկտոնիկայի համեմատաբար թույլ արտահայտվածությունը բացատրվում է հարավահայացի համեմատ ավելի խոնավ կլիմայականպայմաններով և, որ ամենակարևորն է` միանգամայն այլ տեկտոնական պայմաններով, քանի որ Շիրակի լեռնաշղթան հարավից սահմանակցում է Շիրակիգրաբեն-գոգավորությանը, իսկ հյուսիսից` Բազումի հորստաձև բարձրացմանը։ Աղյուսակ 1Շիրակի լեռնաշղթայի բլոկային միավորների հիպսոմետրիկ մակարդակները(բացարձակ բարձրությունները՝ հաշված մետրերով)ԲլոկԿտրվածքԿտրվածքԿտրվածքԿտրվածք ԿտրվածքԿտրվածքԿտրվածքԿտրվածքԿտրվածքԿտրվածք Կտրվածք ՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎԱղյուսակ 2Շիրակի լեռնաշղթայի բլոկների սահմաններում լանջերի միջին թեքությունները(հաշված աստիճաններով) Բլոկ ԿտրվածքԿտրվածք Կտրվածք Կտրվածք Կտրվածք Կտրվածք Կտրվածք Կտրվածք Կտրվածք ԿտրվածքԿտրվածքՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎՀՍՀՎԳ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 4. https։

Հոդվածը նվիրված է Շիրակի լեռնաշղթայի՝ որպես տիպիկ ծալքաբեկորավոր տեկտոնական կառուցվածքի կառուցվածքաերկրաձևաբանական վերլուծությանը։ Փորձել ենք կառուցվածքաերկրաձևաբանական պրոֆիլավորման մեթոդների և ժամանակակից ԱՏՀ տեխնոլոգիաների կիրառմամբ վերլուծության ենթարկել լեռնաշղթայի ձևակառուցվածքային առանձնահատկությունները և անջատել բլոկային կառուցվածքը։

Հայ պատմագրության մեջ հայկական մասոնական օթյակների պատմությունը մանրակրկիտ ուսումնասիրված չէ, ինչպես նաև նրանց որոշ անդամների գործունեությունը: Այս իմաստով նա բացառություն չէ: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Կ. Պոլսի Բերա շրջանում տեղակայված հայ ազատագրական շարժման պատմության մեջ «Հայ» համարի թիվ 1185 օթյակը: Քիչ հայտնի է այս բավականին յուրօրինակ օթյակի մասին, ինչը պայմանավորված է մեզ համար մատչելի նյութերի բացակայությամբ: Օթյակի հարգարժան վարպետներից Արմենակ Ֆեներչյանը «Հայրենիք» ամսագրում, որը լույս է տեսնում Բոստոնում, հետաքրքիր տեղեկություններ է տալիս օթյակի սահմանափակ, չորրորդ մասի մասին: Հայ պատմագրության համար «Հայաստան» թիվ 1185 օթյակի պատմության ուսումնասիրությունը խիստ արդիական է հետևյալ առումներով. Թիվ 1185 առաջին «Հայաստան» օթյակը դարձավ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին Smմյուռնիայում հիմնադրված հայկական «Տիգրան» թիվ 1014 օթյակը: Կոստանդնուպոլսի «Սերը» ողը Խարբերդում «Եփրատ» լճարանների մասոնական գործունեության արժեքը Խարբերդում ՝ մասոնականության հիմնական գաղափարները տարածելու ուղղությամբ: Երկրորդ, այն փաստը, որ 1994-ի դեկտեմբերին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների «Կոլումբիայի շրջանի մեծ օթյակի» հայ անդամները հիմնեցին «Թիվ 94 օթյակը» «Հայաստան» -ը վկայում է հայկական օթյակ ունենալու անհրաժեշտության մասին: կոչվում է «Հայաստան»: Երրորդ, «Հայաստանի Գերագույն օթյակի» հովանու ներքո ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում կա 11 օթյակ, որոնք հավաքագրում են ավելի քան 200 հայ ազատամարտիկներ 1: Նրանք անցյալում շարունակում են մնալ աշխարհի տարբեր երկրներում հայ ազատամարտիկների ուսումնասիրության առանձին առարկա: Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին Օսմանյան կայսրությունում նրանց գործունեությունը: Նրանք աշխատանքը վերսկսեցին միայն 1918 թվականի հոկտեմբերի 30-ին Մուդրոսի զինադադարից հետո, երբ դրա համար բարենպաստ պայմաններ ստեղծվեցին: Մուդրոսի զինադադարից հետո ոչ մի թուրքական օթյակ չէր աշխատում: Իրենց գործունեությունը վերսկսեցին բացառապես Պոլսում գտնվող եվրոպական օթյակները, մասնավորապես ՝ անգլիական («Արևելյան») թիվ 687, իտալական «Վերածնված Բյուզանդիա» («Բյուզանզիա ռիսորտա»), հունական «Հարմոնիա» (ֆրանսիական «Հարմոնիա») և ֆրանսիական «Վերածնունդ» («Larena»): ») Օթյակներ: Լավագույն ավանդույթներն առաջին տարիներին դադարեցրին մասոնական օթյակները ՝ հիմնված հայկական «Առչելյանի» վրա: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Թուրքիայում ստեղծվեցին բարենպաստ քաղաքական պայմաններ հայկական նոր մասոնական օթյակի ստեղծման համար: Հայկական ազատ որմնադրությունը «ևս մեկ անգամ, փյունիկի պես, եւս մեկ շունչ կհանի Թուրքիայում» 2: Իրավիճակը 1918 թ.-ին Դեկտեմբերի 4-ին հայ մասոնները K. Դա Պոլսում հիմնադրված «Հայաստան» թիվ 1185 օթյակն է: Պատերազմից առաջ օթյակի 10 հիմնադիրները Թուրքիայում գործող ֆրանս-բրիտանական օթյակների անդամներն էին: Դրանցից մեկը 1909-ին Պոլսում ֆրանսալեզու «La Turguie» օթյակն էր: Թորգոմ Պոյաչյանը և Արմենակ Ֆեներչյանը, իսկ 1910-ին միացան Պողոս Ալանը, Հրանտ Թողրամաջյանը, Երվանդ Բեկմեզյանը, Բարունակ Մաղաքյանը և Երվանդ Մսրյանը: «Թուրքիա» օթյակը հիմնադրվել է Էդինբուրգի «Շոտլանդական մեծ օթյակի» հովանու ներքո և գործում է նրա հովանու ներքո 3: «Հայաստան» օթյակի մյուս հիմնադիրները ՝ Արշակ Փափազյանը, Մինաս Մարտիրոսյանը, Վահան Պեշիրյանը ներկայացնում էին անգլիական «Էշթոն Էագերտոն» օթյակը, որին միացան 1912 թվականին: Հիմնադիր անդամների առաջին հանդիպումը տեղի ունեցավ 1918 թվականին: Դեկտեմբերի 2-ին Կ. Ստամբուլում, թիվ 1045 ֆրանսախոս «Թուրքիա» օթյակի քարտուղար Արմենակ Ֆեներչյանի գրասենյակում: Նրանք որոշեցին իրենց օթյակը կոչել «Հայաստան» և գործել «Շոտլանդիայի մեծ օթյակի» հովանու ներքո: Այդ նպատակով, դեկտեմբերի 2-ին, նրանք նամակ ուղարկեցին «Շոտլանդական լաունջի» քարտուղար Դեյվիդ Ռիդին: Նամակի եղբայրական շնորհավորանքները և ողջունվում են Մեծ Բրիտանիայի, Շոտլանդիայի, Իռլանդիայի, ինչպես նաև ամբողջ աշխարհի անվճար որմնադրությանը Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտի կապակցությամբ: Ըստ մասոնական գաղափարախոսության, նրանք պատերազմի ավարտը համարում էին «արդարության մեծ հաղթանակ ... որը ձեռք բերվեց տիեզերական աշխարհի արյունալի պատերազմում բռնատիրության հանցավոր իշխանության դեմ» 4: Նամակում հայ ազատ մասոնները միաժամանակ շեշտում էին հայ ժողովրդի «անօրինակ տառապանքներն ու անվերջ կորուստները» պատերազմի ընթացքում: 2 Fenerjian A., Free Masonry in Armenia. «Սիրո» օթյակ - «Հայրենիք», Բոստոն, 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 94: 3 Fenerjian A., Free Masonry in the Near East, - «Life and Art», Տարեգիրք E տարի, Փարիզ, 1935, էջ. 77, Ֆեներջյան Ա., Ազատագրումը Հայաստանում, «Սիրո» օթյակ - «Հայրենիք», Բոստոն, 1955, սեպտեմբերի 9, էջ 94: 4 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 95: «Անկախ Հայաստանի» ստեղծում, որը հայ մասոնները համարեցին «ազգային ձգտում», որի իրականացման համար նրանք ակնկալում էին «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակի» «բարեկամական աջակցությունը» 5: Որոշվեց պաշտոնապես դիմել «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակին», որպեսզի թույլ տա ստեղծել ազատ որմնադրությանը վերաբերող սկզբունքների հիման վրա հայկական օթյակ, որը կունենա իր «պատվավոր դիրքը հօգուտ հայերի» 6, հազարավոր անգլիական, շոտլանդական, ամերիկյան, ֆրանսիական և այլ անվճար որմնադրությունների օթյակներ: Դեկտեմբերի 4-ին, Ֆեներչյանի գրասենյակում տեղի ունեցավ հայկական օթյակի հիմնադրման արարողությունը 7: Օթյակի հիմնադիր անդամները խնդրեցին Թորգոմ Պոյաչյանին թարգմանել շոտլանդական կանոնակարգերով նախատեսված ծեսերն ու արարողությունները անգլերենից հայերեն, որպեսզի նրանք իրենց գործունեությամբ առաջնորդվեն իրենց կողմից: Տ. Պոյաջյանը կատարեց իր մասոն եղբայրների խնդրանքը և 1919 թվականին: Պոլսում նա հրատարակեց «Ներքին օրենսգիրքը և պարտականությունը Հայաստանին. 1185 օթյակներ», որը վավերացվեց շոտլանդական օթյակի կողմից: Սա եզակի դեպք է հայկական մասոնականության պատմության մեջ, երբ օթյակը հրապարակեց կանոնադրությունը: Նախկինում հիմնադրված հայկական ոչ մի օթյակ չի հրապարակել իր ներքին կանոնադրությունը: Դեկտեմբերի 4-ի նստաշրջանում որոշվեց ներկայիս հիմնադիր անդամներից ձեւավորել օթյակի ղեկավարությունը: Քվեարկության արդյունքում ՝ մեծ վերահսկիչ Թորգոմ Պոյաջյանը, կրտսեր վերահսկող Երվանդ Մսրյանը, քարտուղար Պողոս Ալանը, քարտուղար, գանձապետ Արմենակ Ֆեներչյանը, Երվանդ Բեկմեզյանը, կրտսեր սարկավագ, բարրան արքեպիսկոպոս, Հրան Մաղաքյան 8: Տնօրենի անդամների համար պարտադիր էր համարվում ծիսական արարողությունների «աշխատանքային գործունեության» ընթացքում հագուստ կրելը: 1918 Դեկտեմբերի 18-ին Շոտլանդիայում «Հայաստան» օթյակի անդամները երկրորդ անգամ ժողով գումարեցին: 5 Նույն տեղում: 6 Նույն տեղում: 7 «Կյանք և արվեստ», 1935, էջ 778 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 95: Օթյակից վկայագիր ստանալու համար որոշվեց ստեղծել ժամանակավոր դիվան `օթյակի աշխատանքը վերահսկելու համար: Պոյաջյան, գանձապահ - Է. Բեկմեզյան և քարտուղար ՝ Ա. Ֆեներջյանի անձնակազմով: Նա բնակիչներին տեղեկացրեց, որ պատերազմի ավարտի կապակցությամբ, բացի «Շոտլանդական Մեծ օթյակից», նա շնորհավորական նամակներ է ուղարկել Փարիզի երկու օթյակներ ՝ «Իտալիայի Մեծ Արևելք» և «Հունաստանի Մեծ օթյակ»: « Ներկաները շնորհակալություն հայտնեցին նրան այդ ծառայության համար: Քարտուղար Ա. Ֆեներչյանը 1918 թ. Տնակի հերթական նիստը տեղի ունեցավ 2012 թ. Դեկտեմբերի 27-ին `քննարկելու« Շոտլանդական լաունջին »ներկայացվելիք միջնորդագիրը: Անգլերենի միջնորդությունը ներկայացրեց օթյակի անդամ Արշակ Փափազյանը, որն ընդունվեց խմբագրական աննշան փոփոխություններով: Օթյակի քարտուղար Ա. Ֆեներջյանին հանձնարարվեց մուտքագրել միջնորդագրի խմբագրված տեքստը և այն ստորագրել օթյակի բոլոր անդամներին: 1919 թ. Մայիսի 1-ին, Scottish Lounge- ը պաշտոնապես վավերացրեց «Հայաստան» օթյակի խնդրանքը և տրամադրեց նրան արտոնագիր: Այդ առիթով «Հայաստան» օթյակը որոշեց շնորհակալագիր ուղարկել գլխավոր օթյակի քարտուղարին: հունիսի 26-ին «Հայաստան» օթյակի ղեկավարությունը հերթական խնդրագրով դիմեց «Շոտլանդական լաունջին» ՝ մի շարք հարցեր պարզաբանելու համար: 1919 Դեկտեմբերի 3-ին «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակը» մի քանի ցուցումներ տվեց հայ մասոնական օթյակին: Մասնավորապես, օթյակում պարզաբանվեց, որ այն հայերը, ովքեր ստացել են թուրքական տարբերակներով անվճար որմնադրությանը առաջին, երկրորդ կամ երրորդ աստիճանը, չեն կարող ընդունվել որպես «Հայաստան» օթյակի անդամ: Շոտլանդիայի Մեծ օթյակի գլխավոր քարտուղարն ակնարկեց Թուրքիայի Մեծ Արևելքի օթյակի մասոններին, որի առաջին վարպետը Հայոց ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչն էր, ներքին գործերի նախարար, արքեպիսկոպոս Թալեաթը: «Հայաստան» -ի 9-րդ գլխավոր քարտուղար Թալեաթ փաշան (1874-1921) ոչ միայն պետական ​​գործիչ էր, «Միության առաջադիմություն» երիտթուրքական կուսակցության ղեկավարներից մեկը, այլև բարձրաստիճան որմնադիր: Նա 1890-ականների վերջին «Մակեդոնիա Ռիզորտա» օթյակի անդամ էր: «Երիտասարդական պարզաբանում» դարձավ, որ նրանք, ովքեր ցանկանում են միանալ «Հայաստան» օթյակին, պարտավոր են սահմանված կարգով դիմել օթյակ և ստանալ պատշաճ պատասխան: «Շոտլանդիայի մեծ օթյակի» գլխավոր քարտուղարը հայ մասոնների ուշադրությունը հրավիրեց այն փաստի վրա, որ թուրքական օթյակների հայ անդամները իրենց ստացած աստիճանով չէին կարող միանալ հայկական օթյակին: Նման ցանկություն ունեցող մարդիկ «Հայաստան» օթյակի անդամ կարող են դառնալ միայն ընդհանուր հիմքերով: Շոտլանդական օթյակի քարտուղարը միաժամանակ հանձնարարեց, որ «Թուրքիայի մեծ օթյակին» պատկանող ցանկացած մարմին իր անդամներով չի կարող ճանաչվել որպես «Արմենիա» օթյակի կանոնավոր մարմին, ուստի այն չի կարող ընդունվել »: Հայաստան «Օթյակ. Առաջնորդվելով նույն սկզբունքով ՝ «Հայաստան» օթյակի անդամներին իրավունք չուներ որևէ մասոնական գործունեություն կամ փոխհարաբերություն իրականացնել այդ մարմնի հետ 10: Այս հրահանգները բխում էին «Արմենիա» օթյակի անդամների շահերից, դրանք ամբողջովին համապատասխանում էին նրանց դիրքորոշմանը: Հայ մասոնականները քաջատեղյակ էին, որ 1915-ին հայերի ջարդերի կազմակերպիչները, ցեղասպանության կազմակերպիչները, Թալեաթ փաշայի գլխավորած «Երիտասարդ Թուրքիա» և «Մեծ Արևելյան Թուրքիա» մասոնական օթյակների բարձրաստիճան անդամներն էին, առաջընթաց կուսակցությունը: «Հայաստան» օթյակի անդամները տեղյակ էին, որ «Մեծ Թուրքիա» օթյակի մեծ վարպետը, և 1909 թ. Օգոստոսին նա ընտրվում է «Մեծ Արևելյան Թուրքիա» օթյակի գրոսմայստեր, որը Թուրքիայի անտեսանելի կառավարությունն էր: Տե՛ս Հեյդ Ուրիել: Թուրքական ազգայնականության հիմնադրամ, Լոնդոն, 1950, էջ. 98; WalkerChristopher. Հայաստան Ազգի գոյատեւումը, Նյու Յորք, 1980, էջ. 344; Ռոբինզոն Ռիչարդ. Դիկրան Հայաստան Գործը մոռացված ցեղասպանության համար, Ուեսթվուդ, Նյու Jերսի, 1972, էջ. 98, hazազարյան Հ., Turkեղասպանության թուրքը, Բեյրութ, 1968, էջ 316-317, Կիրակոսյան J.., Երիտթուրքերը պատմության դատաստանից առաջ, Երեւան, 1982, գիրք առաջին, էջ 242: 10 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 96: 11 Տե՛ս Արմսթրոնգ HC: Գորշ գայլ: Քեմալ Աթաթուրքի կյանքը. Նյու Յորք, 1961, էջ. 20; Բ .1, էջ 35; Ռ. Բինո, Հայերի ոչնչացումը. Գերմանական մեթոդիստ-թուրքական պրակտիկայով, նրանց մասոնական եղբայրները ցեղասպանության զոհ դարձան, մասնավորապես `« Սապահ »թերթի խմբագիր, սրբազան վարպետ Տիրան Քելեքյան 12, թուրքական օթյակների անդամ, խորհրդարանի անդամ, գրող Գրիգոր ohոհրապ, ՀՅԴ գործիչ Վարդգես Սերինգյուլյան 13 Hurուրիշներ 1920 Երկուշաբթի, հոկտեմբերի 18-ին, երեկոյան 20: 30-ին, նա Հայաստանի գործերը տանում էր հանդիսավոր «Հայաստան» օթյակ: Բացումը տեղի է ունեցել Պոլսի Բերա շրջանի Կուլօղլու փողոցի թիվ 1 տանը: Բացմանը ներկա էին ավելի քան 200 հյուրեր: Արարողությունը վարում էր Պերսի Փիթըլ Ինգլիշը, նախկինում Պոլսի թիվ 687 «Արևելյան» օթյակի Անգլիայի ամենապատիվ վարպետը 14: «Հայաստան» օթյակը հայկական ազատ որմնադրության պատմության մեջ միակ հայկական օթյակն է, որը ստեղծվել է նախկինում ՝ առաջին հանրապետության եռագույն դրոշի ներկայությամբ 15: «Հայաստան» թիվ 1185 օթյակը հայկական մյուս օթյակից առանձնանում է նրանով, որ այն առավելապես բացառապես հայ ազատամարտիկների ամենամեծ թվով օթյակն էր: Արմենակ Ֆեներջյանը, ով միակ տեղեկությունն է տրամադրել օթյակի անդամների քանակի մասին, ներկայացնում է տարբեր թվեր: Նա ներկայացնում է օթյակի հայ անդամների թիվը «Life r Art» ամսագրում 125 մարդ 16, իսկ «Հայրենիք» ամսագրում տպագրված հոդվածում նա գրում է, որ օթյակը «ուներ մոտ հարյուր անդամ» 17: Իր գործունեության տարիների ընթացքում «Հայաստան» օթյակն ուներ վեց Գերհաստատ Վարպետներ ՝ Թորգոմ Պոյաջյան, Մինաս Մարտիրոսյան, Արմենակ Ֆեներչյան, Տիգրան Պարսամյան, Վահե Հինդլյան և Լեոն chգնավորյան 18: Օտյակի Կ. Պոլիս, 1919, էջ 49, Ռ. Մևլան adeադե, Օսմանյան հեղափոխության մութ ծալքերը, Genocideիթիհաթի Հայոց ցեղասպանության ծրագրեր, Բեյրութ, 1968: 12 «Հայրենիք», 1955, դեկտեմբեր, թիվ 12, էջ 81: 13 Կիրակոսյան J.., Նշ. Աշխատ., Գիրք առաջին, էջ 323-324, գիրք երկրորդ, Երեւան, 1983, էջ 74: 14 «Կյանք և արվեստ», 1935, էջ 77, «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջեր 97-98: 15 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 97: 16 Տե՛ս «Կյանք և արվեստ», 1935, էջ 4: 78 17 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 98: 18 Նույն տեղում: Իրենց գահակալության ընթացքում նրանք իրականացնում էին «շատ փայլուն գործունեություն»: «Հայաստան» թիվ 1185 օթյակը Թուրքիայի միակ օթյակն է, որին մասնակցում էին ոչ միայն աշխարհիկ մարդիկ, այլև հոգևորականներ: Նրանցից առաջինը օծվեց օթյակի անդամ ՝ Հովհաննես Կարապետյան: Նա 1924 թ. Խմբագրում էր «Հայաստան Կոչակն» թերթը: Հոկտեմբերի 4-ի համարում նա ցանկություն է հղել «Գիտակից սեր» վերնագրով «Հայաստան» օթյակին: Ինը քառյակից բաղկացած այս բանաստեղծության հեղինակը ցանկություն է հայտնում «սիրել տիեզերքը առանց հիմքի, աստղերից անբաժան լինել, սիրել ամբողջ մարդկությունը, օգնության ընդհանուր կոչ, art անվերապահորեն սիրել արվեստը, գիտությունն անխափան սովորեք: Եթե ուզում եք սիրել տիեզերքը, ապա «նախ սիրեք քույր տունը», եթե ուզում եք սիրել ամբողջ մարդկությունը, ապա «իսկապես սիրեք ձեր սգացող եղբորը», եթե ուզում եք անվերապահ սիրել արվեստը, ապա նախ բոլորից «ջերմորեն սիրում են կյանքի պարզությունը»: Լսելով այդ ձայնի խորհուրդը ՝ հեղինակը այնուհետև գրում է. «Փայլուն ճանապարհը»: «Ես անկեղծ երկրպագությամբ սիրում էի իմ տունը, ասացի անծանոթին.« Եղբայր ես », ես վազեցի կյանքի ճանապարհի առաջ, Եվ անձնազոհ ծառայության մեջ գտա հոգևոր տաճարներ առանց կրակի» Հովհաննես Կարապետյանի բանաստեղծությունը կրում է մասոնական գաղափարախոսության մի շարք հիմնական դրույթների ազդեցությունը: Դրանք ամրագրված են «մասոնականության պատմություն» աշխատությունում ՝ 21 որմնանկարիչ Jamesեյմս Անդերսոնի 22 «Ազատ 19« Կյանք և արվեստ », 1935, էջ 78: 20 Տե՛ս John, Conscious Love, The Call of Armenia, New York, 4 հոկտեմբերի, 1924, թիվ 40, էջ: 1267 թ. 22 Jamesեյմս Անդերսոն (1680-1739), Շոտլանդական պրեսբիտերական եկեղեցու քահանա, աստվածաբան, խորհրդանշական մասոնականության հիմնադիր, հարգարժան Մեյսոն, Լոնդոն, Ուեստմինսթերյան աբբայության վարդապետ, 1723: Նա հրատարակեց մասոնական օթյակների գործունեությունը կարգավորող աշխատություն, որը հայտնի է որպես Անդերսոնի սահմանադրություն: Տեսեք Ռիդլի What. Ինչ է համարվում անբարոյական համակարգ «25, Սահմանադրության մեջ» 23, «Աստվածաշունչ մասոնության»: Մասոնականությունը «հոգու վիճակ է» 24, «իր գեղեցկությամբ հիանալի հավերժական կատարելության բարոյական վարդապետություն» 26: Քարտաշությունը նպատակ ունի բարոյապես ազնվացնել մարդկանց «նրանց միավորել եղբայրական սիրո, հավասարության, փոխօգնության հիման վրա» և հավատարմության վրա: Այս դրույթներն ամրագրված են Հովհաննես վարդապետ Կարապետյանի ՝ «Հայաստան» օթյակի մաղթանքի մեջ: Դրա վկայությունն է «հավերժական տիեզերք», «անբաժան ընկեր», «ամբողջ մարդկություն», «եղբայր Եզդուն», «փոխադարձ սեր», «կյանքի ուղի», «արվեստը անսպառ է», «հոգևոր տաճար» արտահայտությունների օգտագործումը: »,« փայլուն ուղի »և այլն: , որոնցից յուրաքանչյուրը մասոնական գաղափարախոսության «բառապաշարի» բաղադրիչ է: Մասոնական գաղափարախոսությունը ասում է, որ յուրաքանչյուր մարդ կոչված է զարգացնելու իր ունակությունները ազատորեն, խավարից տեղափոխվելու լույս, տգիտությունից գիտելիք, մահից դեպի անմահություն, որը տեղի է ունենում միայն մարդկային ոգու տաճարում կամ մասոնական օթյակում: , որտեղ բոլորը եղբայրներ են: Հովհան վարդապետ Կարապետյանը «Հայաստան» օթյակում ընդգրկված միակ խնամակալը չէր: 1923 թ. Հունիսի 4-ի երեկոյան Արտավազդ արքեպիսկոպոս Սուրմեյան 29-ը «Հայաստան» էր, որին մասնակցում էին օթյակի մեծ թվով անդամներ: 1946-ին մեկնել է Փարիզ ՝ որպես լիազոր ներկայացուցիչ, Եվրոպայի թեմը վերակազմավորելու համար: Նա ձեռագիր, պատմաբան և բանասեր էր, հրատարակել և խմբագրել է «Հայ Քնար», «Սասուն», «Հայ Խոնակ», «Թաթ» օրացույց: Հեղինակել է պատմագրական մի շարք աշխատությունների, համագործակցել է «Բազմավեպ», «Հանդես այսորյա», «Հայաստան», «Էջմիածին» և այլ պարբերականների հետ: Նրան թաղեցին Փարիզի Պեր Լաշեզ գերեզմանատանը: Տե՛ս «Հայաստանի կանչը», 1946, հոկտեմբերի 5, թիվ 40, էջ 954: ազատ որմնադրությանը 30. 1936-ին Անգլիայի թագավոր Georgeորջ V- ի 31-րդ մահվան կապակցությամբ նա պատարագ մատուցեց Հալեպի Քառասուն Մանկանց եկեղեցում, որին ներկա էին Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոսը և բազմաթիվ արտասահմանցի հյուրեր: Նա խնդրեց «Հայաստան» օթյակի նախկին պատվավոր վարպետ Արմենակ Ֆեներչյանին իր ընթերցած քարոզը ուղարկել «Անգլիայի Մեծ օթյակ» 32: հնարավորություն 1923 թ. դեկտեմբերի 17-ին «Հայաստան» օթյակի պատվավոր վարպետի պաշտոնում Արմենակ Ֆեներչյանին փոխարինեց Տիգրան Պարսամյանը: Նոր Սրբազան Վարպետ Ա. Ֆեներչյանը շնորհավորական խոսք հղեց, որը լի է մասոնական գաղափարախոսության տարբեր դրույթներով: Այն ուղղակիորեն պատկերացնում է մասոնական ծիսակարգում մասոնական օթյակում տիրոջ պաշտոնը մեկ ազատ որմնադրությունից մյուսը անցնելու մասոնական ծեսը: Իր ցանկության խոսքում բարձրաստիճան մասոն Ա.Ֆեներչյանը, դիմելով իր իրավահաջորդին, ասաց. «Դիմելով ձեզ, իմ սիրելի եղբայր, նախ կցանկանայի, որ նշեիք, որ այս պաշտոնը բարձրագույն պատիվ է, որը Եղբայրությունը կարող է շնորհել իր օթյակում գտնվող ցանկացած եղբոր: Այս պաշտոնի հետ կապված պարտականությունները շատ մեծ ու ծանր են և պահանջում են մեծ մտածողություն և սիրտ: Հաջորդ առաջնորդը լինելու համար անհրաժեշտ է ունենալ շատ նուրբ հմտություններ և ուժեղ կողմեր: Եվ նրանցից ամենաակնառուը պետք է լինի նոր Սրբազան Վարպետը, ով հարգանք, ուշադրություն և սեր ունի իր եղբայրների հանդեպ: Ձեր մտքերով և հատկապես ձեր սրտով դուք կկարողանաք շահել ձեր եղբայրների և քույրերի վստահությունն ու հավատարմությունը: Ձեր պարտականությունն է ճշմարիտ աջակցությամբ լուսավորել նրանց միտքը, 30 «Հայրենիքի» տեսքով, 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ: 100 31 George V (1865 1910-1936) - Մեծ մասոն, Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորության միապետ: 1932 Դեկտեմբերի 25-ին նա առաջին անգամ ռադիոյով շնորհավորեց իր հայրենակիցներին Սուրբ Christmasննդյան տոնի կապակցությամբ, որի տեքստը գրել էր անգլիացի հայտնի գրող Մեյսոն Ռեդարդ Քիպլինգը: Գերմանացի կոմպոզիտոր Պոլ Հինդեմիթը «Սգո երաժշտություն» -ը նվիրեց թագավորի հիշատակին: Տե՛ս Հարոլդ Նիկոլսոն: Kingորջ Հինգերորդ թագավոր; Ս. Վիկտորիա Կորոլայի թագերը և բրիտանական առաջին միապետերը XX դ. Էդուարդ VII i32 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 100: իմաստությամբ, խոհեմությամբ և չափավորությամբ. Եթե ​​ձեր վերաբերմունքը և պահվածքը բարձր արվեստի հանդեպ, որը մենք դարեր շարունակ վարել ենք, ուղղիչ է, ապա դուք կստանաք ուժ և ուժ այս պաշտոնի համար և կկարողանաք բացահայտել գաղտնի վարդապետության գեղեցկությունը, որը կազմում է «Ազատ պատի» հիմքը: Ձեր սենյակի առաջընթացը պարտականություն է: Ինչպես մարդու կյանքն է տեղի ունենում մարմնի, մտքի և հոգու հետ սերտ համագործակցության մեջ, այնպես էլ զոհասեղանի կյանքն ընթանում է նրա սերտ նյութական, բարոյական և հոգևոր համագործակցության մեջ: Յուրաքանչյուր Ազատ որմնադրությանը պետք է հանգիստ աշխատի իր անկյունում, որպեսզի չլինի այն վսեմ անտեսանելի տաճարը, որտեղ դուք կզարգացնեք այն մտավոր, բարոյական և հոգևոր ուժերը, որոնք, միավորված բոլոր եղբայրների միասնական ջանքերում, ի վերջո կարող են ձևավորել մարդկային կատարելությունը: Դուք ՝ նորընտիր Վարպետը, իրական իմաստ կհաղորդեք այս խորը դասերին ոչ միայն ձեր խոսքերով, այլ նաև ձեր կյանքով, պահվածքով և բարքերով: Նորին Սրբությունը միշտ պետք է հիշի, որ ինքը երկրի վրա է, և որ նրա տաճարը հավերժ և հավերժ է: որ տղամարդու սիրտը խաղաղության, մաքրության, ուժի, ողորմության և հույսի տաճարն է: Ձեր հանդեպ վստահությունը շատ բարձր է, և ես վստահ եմ, որ դուք չէիք ցանկանա և չէիք համարձակվի եղբայրության ձայներով ձեր ուսերին դրված պարտականություններից: Սովորելուց առաջ, դասավանդելուց առաջ: Հնազանդվել պատվիրելուց առաջ: Let'sանկացած խնդիր քննադատելուց առաջ լավ հասկանանք: Ահա որոշ խորհուրդներ, որոնք կօգնեն ձեզ սկսել: Ուստի կցանկանայի, որ ձեր անձում կարողանայինք համատեղել բարձր հարգանք վայելող վարպետի բոլոր հատկությունները: »33 Վերապատվելի վարպետ Վահե Հինդլյանի խոսքով ՝ պարկեշտ մարդը, որպես «Հայաստան» օթյակ, դադարեցրեց իր գործունեությունը 1925 թվականին ՝ ունենալով գործունեության «փայլուն շրջանակ» 34: Այս օթյակը ունեցավ նույն ճակատագիրը, ինչ Smմյուռնիայի «Տիգրանը» թիվ 1014, Կ. «Սեր» Պոլսում և 33 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 98-99: 34 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 100: «Եփրատ» -ը Խարբերդում գտնվող թիվ 1078 բնակավայրը: Ամեն անգամ, Թուրքիայում ստեղծված քաղաքական անբարենպաստ պայմանների պատճառով, հայերը ստիպված էին դադարեցնել իրենց ազատ որմնադրիչները: Նա փայլեց գիսաստղի նման մասոնական երկնքում և ունեցավ կարճ կյանք, այնուամենայնիվ նա լուրջ հետք թողեց հայկական ազատ որմնադրության պատմության մեջ: ։

Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո Թուրքիայում օթյակների հնարավոր օթյակներ։ Օգտվելով այդ գործունեությունը հնարավորությունից՝ մի խումբ հայ ազատ որմնադիրներ, ովքեր աշխարհամարտից առաջ անգլիական և ֆրանսիական օթյակների անդամ էին, Կ. Պոլսում 1918 թ. դեկտեմբերին հիմնեցին «Հայաստան» թիվ 1185 հայկական օթյակը։ Հայ մասոնության պատմության մեջ «Հայաստան» օթյակը հանդիսացել է մինչ այդ հիմնված օթյակներից միակը, որը համալրված էր բացառապես հայերից, այդ թվում՝ հոգևորականներից, արգելվում էր թուրքերի անդամակցությունը։ Օթյակն իր աշխատանքներն իրականացնում էր հայոց եռագույն դրոշի ներքո։ Հայ ազատ որմնադրության երկնակամարում գիսաստղի պես փայլատակած այս եզակի օթյակը 1925 թ. հարկադրված դադարեցրել է գործունեությունը։

Նախաբան Periodամանակակից շրջանում հանրապետությունում տեղի ունեցող սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և կրթական բարեփոխումները նույնիսկ ավելի մեծ պահանջներ են ներկայացնում դպրոցականների առողջության, համապարփակ վերապատրաստման և սոցիալական ֆիզիկական գործունեության նկատմամբ: Մյուս կողմից, դպրոցականներին անհանգստացնող հանգամանքն այն է, որ ֆիզիկական կուլտուրայի և սպորտի նկատմամբ հետաքրքրությունը գնալով պակասում է: Նրանք ակտիվորեն չեն մասնակցում կազմակերպված և ինքնաֆիզիկական մարզմանը: Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության կողմից համաճարակ է հայտարարվել 2020-ի մարտից `կորոնավիրուսի արագ տարածման պատճառով: Ըստ ԱՀԿ-ի, ինքնամեկուսացումը, որպես շարժունակության բացակայության հետևանք, կարող է հանգեցնել անցանկալի խնդիրների ՝ վնասելով բնակչության ֆիզիկական և մտավոր առողջությունը: Այս պայմաններում շատ կարևոր է պահպանել դպրոցականների շարժման ռեժիմը: Շատ հնարավոր է ուսանողների համար ֆիզիկական դաստիարակության անկախ դասընթացներ կազմակերպել: Եթե ​​հաշվի առնենք հանգամանքը, ապա նման դասընթացների ակտիվացումը հնարավոր է, եթե դրանք կառուցված են ուսանողների ֆիզիկական դաստիարակության, նրանց նախասիրությունների, հետաքրքրությունների, ցանկությունների համապատասխանեցմանը համապատասխան: Մյուս կողմից, այս հարցը դեռ թույլ է զարգացած դպրոցականների ֆիզիկական դաստիարակության տեսության մեջ, չնայած որոշ հարցեր լուսաբանվում են [2, 3, 4, 5]: Մեր աշխատանքի նպատակն է բացահայտել դպրոցականների ֆիզիկական կուլտուրայի անկախ դասերի տեսական և գործնական պատրաստվածության մակարդակը: Վերոնշյալ նպատակին հասնելու համար առաջարկվեց լուծել հետևյալ խնդիրները ․ 1: Պարզել ֆիզիկական կուլտուրայի դասընթացներին անկախ դպրոցականների պատրաստվածության աստիճանը: 2. Նշել դպրոցականների ֆիզիկական դաստիարակության դասերի բովանդակությունը, միջոցները և միջոցները: Հետազոտական ​​խնդիրների իրականացման և լուծման համար մենք ընտրել ենք գիտության վրա հիմնված «կիրառական» մեթոդները: Գիտական ​​աղբյուրների ուսումնասիրություն, վերլուծություն և ընդհանրացում, 2. մանկավարժական ակնարկ, 3. հարցաթերթիկների հարցում, 4. փաստաթղթերի վերլուծություն, 5. ինքնագնահատում: Հոգեբանության մեջ ընդունված է [1], որ ունակությունը մարդու փորձի տեսակ է, որը մի կողմից ներառում է որոշակի գիտելիքներ-հմտություններ, մյուս կողմից դրանք նոր պայմաններում կիրառելը, նոր նպատակին հասնելու համար օգտագործելը, գործունեության գործընթաց Հնարավորությունները և՛ գիտելիքների, և՛ հմտությունների գործընթացներ են: Մարդու կողմից հմտությունների ձեռքբերումը բարդ, բարդ գործընթաց է, որն իրականացվում է սովորողի վերապատրաստման ընթացքում: Որոշակի շարժիչ հմտություններ հայտնաբերելու ունակությունը `հիմնված ավագ շարժիչային փորձի վրա, ինքնաբուխ շարժումներն ինքնաբերաբար վերահսկելու ունակություն է: Մեր աշխատանքի հիմնական խնդիրներից մեկը դպրոցականների շարժունությունն է և մեխանիզմները գործնականում կիրառելու համար: Հենվելով դրա վրա ՝ դպրոցականները պետք է ցուցադրեն իրենց ունակությունները, կազմեն տարբեր բարդույթներ և կիրառեն դրանք գործնականում: Վերոգրյալը բացահայտելու համար եկեք տարածաշրջանում անցկացնենք հարցաթերթիկ, որի արդյունքները բերված են Աղյուսակ 1-ում: Այսպիսով, Գիտելիքների հետազոտության արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ավագ դպրոցի աշակերտների փոխկապակցված ունակությունների միջև կա որոշակի կապ ՝ պրակտիկայի ստանդարտ (հայեցակարգեր) ձևավորելու, դրանք գործնականում կյանքի կոչելու միջև: Այս կապը նկատելի է երեք առաջադրանքներում. Առավոտյան մարզական համալիրների կազմում (51%) և կատարում (85%), ֆիզկուլտուրայի համալիրների կազմում (63%) և կատարում (92%), ընդհանուր զարգացման համալիրների կազմում ( 58%) և կատարողականը (89%): Մտահոգիչ փաստ է, որ ուսանողների միայն 27% -ն է, որ կարող է ամփոփ ամփոփ նկարագիր ներկայացնել ֆիզիկական դաստիարակության անկախ դասերի վերաբերյալ: Մենք ուզում ենք հատուկ ուշադրություն դարձնել այն փաստին, որ տեսական առաջադրանքների խնդիրները նույնքան են, որքան դպրոցականների գործնական պարապմունքները (նկատի ունենք բարձրացնել գնահատականները բարդույթներից, կազմից): Հետևաբար, կարող ենք փաստել, որ ներկայումս ավագ դպրոցի աշակերտները ընտրում են իրենց ֆիզիկական վարժությունները որպես «անկատար» տեսական պատրաստվածություն (այսինքն ՝ բարդույթների ձևավորում): Պատրաստումը ավագ դպրոցի աշակերտների համար անկախ ֆիզիկական կրթության դասերի արվում է պատահականության սկզբունքով Աղյուսակ 1.HartseribovandakutyuneKarogh դուք inknuruynkazmelPataskhanitarberaknereAyoOchHartseri bovandakutyuneKarogh եք inknuruynkatarelAravotyan higienikmarmnamarzutyun Fizkultdadar Self katarelfizkulturayinparapmunk PataskhanitarberaknereAyoOchEndhanur zargatsnoghvarzhutyunner sepakansharzhoghakan կարողություն ինքնուրույն զարգացնել վերապատրաստման marzasarkeriognutyamb գործիչ dzevavormanvarzhutyunner առավոտյան մարմնամարզության համալիրներ Fizkultdadari համալիրներ համար առանձին սպորտային համալիրների zargatsnoghvarzhutyunneri parapmunknerikonspektner Global Select վարժություններ ՝ նրանց շարժիչ ունակությունները զարգացնելու համար. Պատրաստում Հասկանալի է, որ անկախ ֆիզիկական պատրաստվածության դասական ձևերը դեռ պահպանվում են: Հարցումը ցույց է տվել, որ դպրոցականների 5.3% -ը պարբերաբար մարզվում է առավոտյան, 57.0% -ը դա անում է երբեմն, 6.7% -ը ընդհանրապես չի անում: Միևնույն ժամանակ, կորոնավիրուսի դեպքում դպրոցականներին անհրաժեշտ է առավոտյան մարզվել, քանի որ դա նյարդային, շնչառական և սրտանոթային համակարգերի առողջությունն ամրապնդելու լավագույն և անփոխարինելի միջոցն է: Ավելին, եթե դա արվում է դրսում, ապա արյունը հարստանում է թթվածնով, և արդյունավետորեն բարձրանում է մարզման արդյունավետությունը: Ուսանողների ֆիզիկական դաստիարակության անկախ դասընթացները կարող են լինել տեսական կամ գործնական: Դպրոցականները պետք է հստակ իմանան, թե ինչ աշխատանք են պատրաստվում կատարել, ինչ նպատակ են հետապնդում, ինչ խնդիրներ են լուծելու, երբ են սկսելու, երբ են ավարտելու, ինչ հնարքներ են կիրառելու, ինչպես են վերահսկելու իրենցը: վերլուծվում է աշխատանքի կատարումը Մենք ֆիզիկական դաստիարակության ընդմիջումներ անցկացնելու վերաբերյալ ավելի ցածր արդյունքներ ենք արձանագրել: Այսպիսով, ուսանողների միայն 3.3% -ն է դա անում պարբերաբար, 52.6% -ը դա անում է ըստ առանձին դեպքերի, իսկ 44.1% -ը դա ընդհանրապես չի անում: Անկախ դպրոցականներ Մեր աշխատանքի համար շատ կարևոր է մեկ այլ հարց `պարզել, թե երբ պետք է կատարել 45-50 րոպե կամ ավելի ֆիզիկական վարժություններ: Հարցումը պարզել է, որ ուսանողների ճնշող մեծամասնությունը դա անում է շատ հազվադեպ, իսկ 18% -ը ընդհանրապես չի անում: Միաժամանակ նկատելի է, որ կորոնավիրուսային համաճարակի պայմաններում կտրուկ նվազում է դպրոցականների շարժունակության ռեժիմը: Մինչդեռ հիգիենիկ մասնագետների կողմից սահմանված դպրոցականների շարժման գործունեության նորմերը: 7-10 տարեկան երեխաները պետք է օրական կատարեն 15,000-200,000 քայլ, 11-14 տարեկանները ՝ 18,000-25,000 քայլ, 15-17 տարեկան տղաները ՝ 25,000,300,000 քայլ, իսկ աղջիկները ՝ 20,000-25,000 քայլ: Ֆիզիկական դաստիարակության ինքնուրույն դասընթացներ իրականացնելու համար ուսանողները պետք է վարեն ինքնավերահսկման օրագիր ՝ պարբերական բարելավման, ֆիզիկական պատրաստվածության և բարեկեցության ցուցանիշներ: Մեր հարցման արդյունքների վերլուծությունից պարզվեց, որ ոչ տղաները, ոչ աղջիկները նման օրագրեր չեն պահում: Ուսանողներին այնքան չեն հետաքրքրում ինքնատիրապետման խնդիրները, որքան պահանջվում է: Մենք շատ հետաքրքրված ենք ինքնատիրապետմամբ (տղաներ ՝ 62,6%, աղջիկներ ՝ 73,4%), հասակ (տղաներ ՝ 54,1%, աղջիկներ ՝ 64,4%): Աղջիկներն ավելի հավանական է, որ հետ մնան (9,3%): Հետազոտության արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ սովորողների զգալի մասը (34.7%) քան տղաները չեն հետևում ֆիզիկական զարգացման գործընթացին, մյուսները չեն տեսնում այդ ցուցանիշները բարելավելու անհրաժեշտություն, իսկ բարելավել ցանկացողները չգիտեն, թե ինչպես կատարել: Արա. Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ դպրոցականների մեծամասնությունը տեղյակ չէ, որ ֆիզիկական արատները կարող են շտկել ֆիզիկական վարժությունների միջոցով: Անկախ աշխատանքի մի քանի տեսակներ կարելի է առանձնացնել. • Նոր գիտելիքներ ձեռք բերելու համար անկախ աշխատանք: Այս դեպքում ուսուցչի հանձնարարությամբ կամ նրա նախաձեռնությամբ նրանք ուսումնասիրում են «Ֆիզիկական կուլտուրա» առարկայի ստանդարտ ծրագրի ուսումնական բաժինները ՝ գիտելիքների հիմքեր, մարմնամարզական վարժություններ, աթլետիկայի վարժություններ, խաղերին վերաբերող համապատասխան գրականություն: Իմաստ ունի ստացված գիտելիքների մասին և կիրառվում է դասերի, անկախ դասերի ժամանակ: • Շարժիչ հմտություններ և ինքնուրույն աշխատանք ձեռք բերելու հմտություններ (ամրապնդել, պահպանել): Նման գործողություններն իրականացվում են ֆիզիկական պատրաստվածության անկախ դասընթացների ժամանակ, մարզադահլիճում, խաղահրապարակում, բակում ֆիզկուլտուրայի դասընթացների ժամանակ: • Ինքնաստեղծում Դրանք իրականացվում են վերոհիշյալ վայրերում, ընկերների հետ, տարբեր գործողություններ կատարելիս, արտադպրոցական, արտադպրոցական, զանգվածային ֆիզիկական-մարզական, ֆիզիկական-մշակութային տնակներում: աշխատանքներ • Աշխատել դասագրքի հետ: Սա ինքնուրույն աշխատանքի մեթոդ է, որն օգտագործվում է ըստ ուսումնական պլանի: Նշվածը ավելի լավ հասկանալու համար մենք ունենք առաջարկություններ, թե ինչպես կազմակերպել այդ անկախ աշխատանքները: Հետազոտության արդյունքում ստացված ցուցանիշները խորապես մտահոգիչ են այն առումով, որ ներկայումս բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ուսանողների ֆիզիկական դաստիարակության տեսության մեջ մեթոդաբանության մեջ հստակ նշված է, որ ուսանողները պետք է տիրապետեն անկախ ֆիզիկական մեթոդի կրթություն Մասնավորապես, նրանք պետք է կարողանան ինքնուրույն զարգացնել իրենց շարժիչ հմտությունները, ինքնուրույն վերահսկել գործընթացը, գնահատել դրանց արդյունավետությունը: Ուստի ընդգծվում է, որ դպրոցական տարիներին պետք է զարգացնել ինքնուրույն ֆիզիկական-մշակութային գործունեություն իրականացնելու կարողություններն ու հմտությունները: ։

Ներկա ժամանակաշրջանում Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) հայտարարություն է տարածել, ըստ որի՝ սակավաշարժությունը կարող է լուրջ վնաս հասցնել բնակչության հոգեկան և ֆիզիկական առողջությանը։ Ուստի, մեր աշխատանքի նպատակն է պարզաբանել ավագ դպրոցականների ինքնուրույն ֆիզկուլտուրային պարապմունքների պատրաստությունը։ Արձանագրված են մտահոգիչ փաստեր դպրոցականների տեսական և գործնական պարապմունքների թույլ պատրաստության վերաբերյալ, որոնք կարող են խոչընդոտել նրանց հետագա արդյունավետ գործունեությանը։ Հետևաբար, ավագ դպրոցականների ֆիզիկական կուլտուրայի դասերի անցկացումը պետք է վերակառուցել ներկա պահանջների հիման վրա։ Աշխատանքում բացահայտված է ավագ դպրոցականների կողմից սեփական շարժողական հմտությունների ինքնագնահատումը, ինչը հիմնարար նշանակություն ունի ֆիզիկական դաստիարակության տեսությունում և մեթոդիկայում։

Յուրաքանչյուր երկրի սոցիալտնտեսական զարգացման հիմնական գործոնը նրա գիտատեխնիկական ներուժն է, ինչը նորմուծությունների կիրառման իրական նախապայմանն է։ Այդ են վկայում ՀՀում կատարված ուսումնասիությունների արդյունքները, որոնք ցույց են տալիս, որ ՀՀ-ում նորամուծությունների ազգային համակարգի ձեւավորման ռազմավարական հորիզոնները (տեսլականները) իրենց մեջ ներառում են հետեւյալ փուլերը՝  Մինչեւ 2014թ.- Առկա կարողությունների զարգացում եւ բացերի լրացում,  Մինչ 2017թ.-Նախաձեռնությունների մասշտաբայնացում եւ կարողությունների հզորացում,  Մինչեւ 2020 թ. - Հայաստանը ՀուՄ գլոբալ կենտրոն 1 ։ Կատարված ուսումնասիրությունները եւ առաջավոր երկրների փորձը այս ասպարեզում ցույց է տալիս, որ ՀՀ տնտեսության մեջ առանցքային են համարվում հետեւյալ մարտահրավերները 1. Գլոբալ մասշտաբով զարգացած եւ զարգացող երկրների միջեւ տեխնոլոգիական խզվածքի կտրուկ մեծացումը` ի հաշիվ զարգացած տնտեսություններում նորագույն տեխնոլոգիական փնջերի՝ ի դեմս 5րդ եւ 6-րդ կոնդրատեւյան ալիքների տեխնոլոգիական մշակումների արմատավորման ու դրանց հիման վրա տնտեսական թռիչքի ապահովման։ 2. Համաշխարհային շուկայում բարձր տեխնոլոգիական եւ գիտատար արտադրանքի գծով մրցակցության մակարդակի կտրուկ բարձրացումը. այն գործնականում հիմնական խաղից դուրս է թողնում զարգացող երկրներին ու նրանց վերածում այդ գործընթացի համր դիտորդների, կամ, լավագույն դեպքում, նրանց ուրվագծած տեխնոլոՏե՛ս Հավելված ՀՀ կառավարության 2011 թ. փետրվարի 17-ի նիստի N 6 արձանագրային որոշման, էջ 6։ 111ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ գիական շավիղների հլու նմանակողների, կամ հիմնային ռեսուրսների մատակարարների։ 3. Համաշխարհային տնտեսության մեջ բարձր տեխնոլոգիական հիմքի վրա արժեստեղծման, մասնավորապես՝ ավելացված արժեքի շղթաների է՛լ ավելի մեծ չափով յուրացումը զարգացած փոքրաթիվ երկրների կողմից, եկամտի ու կենսամակարդակի է՛լ ավելի մեծ չափաբաժիններ է ապահովում այդ երկրների ազգաբնակչության համար՝ աշխարհի բնակչության մեծամասնությանը թողնելով բարեկեցության բարձրացման ոչ մեծ հնարավորություններ։ Նմանատիպ կարծիք ունի նաեւ Ա.Շ.Մարգարյանը 2 ։ Ակնհայտ է որ համաշխարհային շուկայի տեխնոլոգիական զարգացումները իրենց հետքն են թողնում երկրի ռեսուրսային հնարավորությունների եւ սահմանափակումների վրա, որն իր հերթին էական ազդեցություն ունի նորամուծական քաղաքականության մշակման ու իրականացման վրա։ Այդ են վկայում տարբեր փորձագիտական գնահատումները` առաջիկա 1.5-2 տասնամյակների ընթացքում համաշխարհային տնտեսության մեջ բարձր տեխնոլոգիաների հիմքի վրա ձեւավորվող նոր վերարտադրական առանցքը, որը հիմնված կլինի 6-րդ կոնդրատեւյան տեխնոլոգիական փնջի վրա։ Այդ առանցքի հիմնական տեխնոլոգիաները իրենց բնույթով լինելու են միջառարկայական, միջոլորտային ու կոնվերգենտ (համամետ) տեխնոլոգիաները՝ հիմնված նանոտեխնոլոգիաների, կենսատեխնոլգիաների եւ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների՝ տարաբնույթ ու ոչ ստանդարտ համակցությունների վրա։ Տեխնոլոգիական այս փնջերի վրա հիմնված լուծումները թույլ կտան ստանալ սկզբունքորեն նոր ապրանքներ, որոնց պարամետրերն ու սպառողական հատկությունները սկբունքորեն անհասանելի կլինեն 4րդ կամ 5-րդ «կոնդրատեւյան ալիքների» վրա խարսխված տնտեսություններ ունեցող երկրներին։ Ներկայումս ՀՀ-ում խնդիր կա սահմանելու նորամուծական տնտեսության ձեւավորման միասնական տեսլական եւ մշակելու համապարփակ ռազմավարություն, որը կինտեգրի ՀՀ-ում գործող եւ մեկնարկվող նախաձեռնությունները մեկ միասնական համատեքստում։ Տե՛ս ՀՀ տնտեսության նորամուծային տեխնոլոգիական արդիականացումը երկարաժամկետ ինստիտուցիոնալ փոխակերպման պայմաններում Մարգարյան Ա. Շ. Էջ 16։ 112ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ՀՀ-ում գործող եւ մեկնարկվող նախաձեռնությունների ինստիտուցիոնալ կերպափոխումների վեկտորը պետք է ուղղել դեպի վերը նշված 3 մարտահրավերները, որը կնպաստի քայլերի առավել նպատակաուղղված դարձնելուն եւ արդյունավետ կիրառմանը։ Ակնհայտ է, որ ՀՀ-ում գործող եւ մեկնարկվող նորամուծական քաղաքականությունները մեկ միասնական համատեքստում դիտարկելով, հնարավորություն է ստեղծվում մշակել նորամուծական տնտեսության համապարփակ ռազմավարություն, որի առանցքը պետք է լինի հետեւյալ հիմնխնդիրների լուծումը. 1. Մարդկային կապիտալի զարգացում եւ արտագաղթի կանխում։ 2. Նորամուծական ներդրումային արդյունավետ քաղաքականության իրականացում եւ խրախուսում։ 3. Տնտեսական իրական աճի ապահովում։ 4. Արդյունավետ գիտակրթական համակարգի ստեղծում։ 5. Վենչուրային ֆիրմաների, հոլդինգային ընկերությունների եւ կլաստերների ստեղծում ու զարգացում։ 6. Գիտատեխնիկական ներուժի զարգացում ու արդյունավետ օգտագործում։ 7. Օրենսդրական եւ դատական համակարգերի բարելավում։ 8. Կանխատեսելի հարկային քաղաքականության իրականացում եւ այլն։ Այս հիմնախնդիրների լուծման առանցքում ընկած է ժողովրդագրական ահազանգող իրավիճակը, որը մեր հանրությանն ուղված առաջնային մարտահրավերն է։ Քանի որ այն ունի սոցիալտնտեսական, քաղաքական եւ ռազմավարական լուրջ նշանակություն։ Հատկանշական է, որ ժողովրդագրության հիմնահարցերի վերաբերյալ 2014 թվականին կառավարությունը կատարել է որոշակի աշխատանքներ, որոնք բխել են ՀՀ ժողովրդագրական քաղաքականության ռազմավարության եւ դրա իրականացումն ապահովող միջոցառումների դրույթներից` հաշվի առնելով հանրապետությունում 2013թ. ընթացքում արձանագրված ժողովրդագրական զարգացումները։ 2014 թվականին մշակվել է «Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդագրական իրավիճակի բարելավման 2015-2017թթ. ազգային ծրագիրը» 3 , 14.05.2016թ.) (մուտքի օրը՝ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ որում ներառված են բնակչության բնական աճի ապահովմանը` ծնունդների նյութական խրախուսմանը, մահացության կրճատմանը, երիտասարդ եւ բազմազավակ ընտանիքների աջակցությանն ուղղված միջոցառումներ։ 2014 թվականի հունվարի 1-ից ներդրվել է ծնունդների խրախուսմանն ու բազմազավակ ընտանիքների կյանքի պայմանների բարելավմանն ուղղված` երրորդ եւ յուրաքանչյուր հաջորդ երեխայի ծննդյան դեպքում ընտանիքներին տրամադրվող պետական աջակցության ծրագիրը, որի շրջանակներում 3-րդ եւ 4-րդ երեխայի ծննդյան դեպքում նպաստի չափը սահմանվել է 1 մլն դրամ, իսկ 5-րդ եւ յուրաքանչյուր հաջորդ երեխայի ծննդյան դեպքում` 1.5 մլն դրամ։ Ընդ որում, երկու դեպքում էլ 500 հազար դրամը տրամադրվում է կանխիկ, իսկ մնացած մասը` անկանխիկ, որպես ընտանեկան դրամագլուխ։ Հարկ է նշել, որ թերեւս վերջին տարիներին ՀՀ կառավարության կողմից մշակվել եւ իրականացվում են բազում ծրագրեր` ժողովրդագրական վիճակը բարելավելու նպատակով, սակայն ներկա արտագաղթը ունի ավելի խորը պատճառներ, մասնավորապես երկրի տնտեսական աճի ցածր մակարդակը, անվստահությունը, գիտական ներուժի արտագաղթը եւ այլն։ Ինչ վերաբերվում է երկրի տնտեսական աճի զարգացմանը, պետք է նշել, որ համաձայն 2014-2025թթ. մակրոտնտեսական կանխատեսումների  4 ՝ առաջիկա 11 տարվա ընթացքում, ըստ ծրագրի, ՀՆԱ-ի ծախսային կառուցվածքում ներդրումների մասնաբաժինն աճի միտում կունենա՝ կայունանալով 28-29% մակարդակի վրա։ Միաժամանակ ակնկալվում է, որ կանխատեսվող տարիներին ներդրումների կառուցվածքում կգերակշռի ճգնաժամից հետո սկզբնավորված միտումը. ոչ արտադրական նշանակության կապիտալ շինարարությունը (հատկապես` բնակարանների եւ շենքերի շինարարությունը) կնվազի` արտացոլելով վերը նշված ՀՆԱ ճյուղային զարգացումները։ Նման իրավիճակում ներդրումները ՀՆԱ-ում կգերազանցեն հետճգնաժամային տարիներին արձանագրված մակարդակը, իսկ արտադրական ներդրումների մակարդակը կբավարարի տնտեսության մյուս ճյուղերի զարգացումը։ Այդպիսի զարգացումը հնարավորություն կնձեռի ապագայում 1%-ի աճ ներկայիս 27.9%-ի համեմատ, որը իհարկե լավ է, բայց կարծում եմ ոչ բավարար՝ առկա http։ //armef.com/hy/news/verlutsutyun/article_1397275062/ (մուտքի օրը՝ 28.05.2016թ.) 114ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ մարտահրավերներին դիմակայելու եւ տնտեսությունը առավել զարգացնելու համար։ Պարզ է, որ երկրի տնտեսական աճը պայմանավորված է արդյունավետ նորամուծական քաղաքականության իրականցմամբ, ուստի նորամուծական գործունեության աջակցության եւ խթանման նպատակով ՀՀ-ում իրականացվել են հետեւյալ գործընթանցները. գործարկվել է Գյումրու տեխնոլոգիական կենտրոնը, եւ կենտրոնի հիմնանորոգված շենք են տեղափոխվել ժամանակավոր (վարձակալված) տարածքում գործող լաբորատորիաները եւ մի շարք տեղական ու միջազգային ընկերություններ 5 ։ 2014թ.Սեպտեմբերի 13-ին հանդիսավոր կերպով տեղի է ունեցել կենտրոնի պաշտոնական բացումը։ Կենտրոնում ներկայումս տեղակայված են «Դ-Լինկ», «Դիջիթըլ Փոմըգրանեթ», «ՋիԷնՍիԱլֆա», «Ի-Վորքս», «Skyline ստուդիա», «Թայմ Փրոդաքշըն», Գյումրու տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կենտրոն, «Գյումրու լեզուների տուն» կազմակերպությունները։ ԳՏԿ-ն նախաձեռնել է «Start-up ակումբը», որի նպատակն է զարգացնել ձեռներեցությունը` երիտասարդների շրջանում։ Գյումրու տեխնոլոգիական կենտրոնում կազմակերպվել են մասնագիտական դասընթացներ, որոնց մասնակցել են 810 ուսանողներ եւ 2014 թվականի սոցիալ-տնտեսական զարգացման քաղաքականության հիմնական ուղղությունների 7 մասնագետներ։ Բիզնես աջակցություն ու խորհրդատվություն է տրամադրվել 176 ընկերությունների եւ թիմերի։ ԳՏԿ-ում իրականացվել են մի շարք միջոցառումներ, այդ թվում` Գյումրիում առաջին միջազգային խոշոր տեխնոլոգիական «iGyumri» համաժողովը։ Ուռուցքաբանության գերազանցության հայկական կենտրոնում Հայաստանի ազգային մրցունակության հիմնադրամի (ՀԱՄՀ) հետ համագործակցության շրջանակում Լուվենի կաթոլիկ համալսարանի (Բելգիա) հետ ձեռք է բերվել պայմանավորվածություն Ռադիոիզոտոպների արտադրության կենտրոնում արտադրվելիք FDG [18F] իզոտոպը համալսարանի բժշկական դպրոցի նեյրոֆիզիոլոգիական լաբորատորիայի փորձերում օգտագործելու` Ա. Ի. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիայի մասնագետների ներգրավմամբ, ինչպես նաեւ բժշկական անձնակազմի հատուկ ուսուցման եւ վերապատրաստման վերաբերյալ։ 14.05.2016թ.) (մուտքի օրը՝ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Կազմակերպվել է «Ցիկլոտրոն ծրագրի վերաբերյալ» պայմանագրի ֆինանսավորման նպատակով ՀՀ ֆինանսների նախարարության (Վարկառու) եւ «KBC NV» բանկի (Վարկատու) միջեւ 2010թ. նոյեմբերի 23-ին կնքված վարկային համաձայնագրի վերջնաժամկետի երկարացումը։ ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության եւ IBA ընկերության միջեւ 2010թ. նոյեմբերի 23-ին կնքված «Ցիկլոտրոն ծրագրի վերաբերյալ» պայմանագրի շրջանակում մատակարարվող SPECT-CT համակցված համակարգը 2014թ. դեկտեմբերի 9-ին բերվել է Հայաստան։ Այս առումով հատկանշական է «ԱՊՀ մասնակից պետությունների ինովացիոն ոլորտում մինչեւ 2020 թվականն ընկած ժամանակահատվածը։ Համագործակցության միջպետական ծրագրի շրջանակներում իրականացվել են հետեւյալ աշխատանքները. 1. ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարությունը «Նորամուծության եւ ձեռներեցության ազգային կենտրոն ՊՈԱԿ-ում ձեւավորել է Ազգային կոնտակտային կենտրոն։ 2. Ապահովվել է ԱՊՀ երկրների Գիտատեխնիկական եւ ինովացիոն ոլորտներում համագործակցության միջպետական խորհրդի 13րդ եւ 14-րդ նիստերին մասնակցությունը։ 3. Տեղի է ունեցել ծրագրի իրականացման 2015-16թթ. միջոցառումների նախագծի եւ ծրագրի շրջանակում երիտասարդական քաղաքականության հարցերի քննարկում։ Նորամուծական գործունեության աջակցության եւ խթանման նպատակով կատարված այս քայլերը թերեւս զգալի են, սակայն այսօր մենք գտնվում ենք մի փուլում, երբ ստիպված ենք մի քանի անգամ արագ վազել։ Այսինքն համաշխարհայն տնտեսության այս արագ զարգացումները եւ փոփոխությունները մեզ ստիպում են վերանայել եւ արագ կողմնորոշվել վերափոխելու մեր այն ռազմավարական որոշումները, որոնցով հնարավոր կլինի ապահովել ՀՀ տնտեսության կտրուկ վերելքը։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ՀՀ տնտեսության կտրուկ վերելքը հնարավոր է ապահովել հատկապես արդյունաբերության եւ, մասնավորապես, բարձր նորարարական տեխնոլոգիաների ոլորտի զարգացման շնորհիվ։ Իհակե ՀՀ-ը վերջին տարիներին բավականին առաջընթաց է գրանցել ՏՏ ոլորտում եւ 2016 թվականի դրությամբ 139 երկրների շարքում գրավում է 56-րդ տեղը։ 116ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Հարկ է նշել,որ նորամուծական ներուժի առումով ՀՀ-ն համաձայն «Գլոբալ նորամուծական ներուժի ինդեքս»-ի 6 , 2014թ.-ին Հայաստանը աշխարհում գրավել է 79-րդ տեղը, որը 2012թ.-ի համեմատ աճել է 3 կետով, սակայն այդ նորարարական գաղափարները հիմնականում չեն առարկայանում ֆինանսական միջոցների, վստահության, պետական աջակցության բացակայության եւ այլ պատճառներով։ 2015թ. Ապրիլի 11-ին Երեւանում կայացած ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների ձեռնարկությունների միության (ԻՏՁՄ) 14-րդ տարեկան համագումարում ներկայացվել է ԻՏՁՄ 2014-2018թթ. ռազմավարության նախագիծը 7 , որով խնդիր է դրված բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտը վերածել տնտեսական զարգացման ազգային ռազմավարության գլխավոր ուղղության։ Ուսումնասիրությունները եւ տնտեսական պրակտիկան ցույց է տալիս որ նորամուծության ոլորտում վերջին երկու տասնամյակում աշխարհի ամենաառաջադեմ տնտեսությունները նշանակալի կառուցվածքային փոփոխություններ են կրել։ Այդ փոփոխությունների հանգուցային առանձնահատկությունը գիտելիքի աճող կարեւորությունն է տնտեսական գործունեության բոլոր բնագավառներում։ Տնտեսական աճի մեջ գիտելիքի դերի լիակատար գիտակցումից ծագեց գիտելիքահենք տնտեսություն հասկացությունը։ Գիտելիքահենք տնտեսություն տերմինն առաջին անգամ օգտագործվել է Տնտեսական համագործակցության եւ զարգացման կազմակերպության (OECD) փաստաթղթերում` 8 բնորոշելու համար այն տնտեսությունները, որոնք ուղղակիորեն հիմնված են գիտելիք ստեղծելու, փոխանցելու եւ օգտագործելու վրա։ Հատկանշական է, որ 2012-14թթ. տնտեսության զարգացումը շարունակվել է հիմնականում ծառայությունների եւ գյուղատնտեսության հաշվին։ Համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) միջին աճը այդ տարիներին կազմել է շուրջ 4.7%։ Ընդ որում` 2012-14թթ. աճ է արձանագրվել տնտեսության բոլոր ճյուղերում, բացառությամբ շինարարության։ http։ //www.armstat.am/am/?id=1585&nid=80 (մուտքի օրը՝ 22.10.2017թ.) %86%D5%B8%D6%80%D5%B4%D5%A1%D6%81%D5 (մուտքի օրը՝ 22.10.2017թ.) ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ (մուտքի օրը՝ 02.10.2017թ.) 117ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Նշված ժամանակահատվածում ծառայությունների հաշվին ապահովվել է տնտեսական աճի 2.0 տոկոսային կետը, իսկ իրական աճը կազմել է 5.2%, արդյունաբերության հաշվին ապահովվել է տնտեսական աճի 0.7%-ը` 4% իրական աճի պայմաններում, գյուղատնտեսության հաշվին ապահովվել է տնտեսական աճի 1.6%-ը` 8.3% իրական աճի պայմաններում։ Շինարարությունը միջինը նվազել է 2.3%-ով` 0.3 տոկոսային կետով բացասաբար նպաստելով տնտեսական աճին։ Միջնաժամկետ հատվածում, ըստ 2015թ.ՀՀ կառավարության` հուլիսի 8-ի նիստին հաստատած 2016-18թթ. պետական միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրի (ՄԺԾԾ) 9 , կանխատեսվում է ՀՆԱ-ի միջին տարեկան 3.2% աճ, որը հիմնականում պայմանավորված կլինի ծառայությունների եւ գյուղատնտեսության ոլորտներով։ ՀՀ տնտեսության 2015թ. առաջին ամիսների զարգացումների եւ համաշխարհային տնտեսության աճի կանխատեսումների հիման վրա 2015թ. համար կանխատեսվում էր 1% տնտեսական աճ (մինչդեռ 2015թ. ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 3%), իսկ 2016-18թթ. իրական ՀՆԱ-ի տարեկան աճը կանխատեսվում է` համապատասխանաբար 2%, 3.5% եւ 4%, ծառայությունների եւ գյուղատնտեսության ոլորտների նպաստումը ՀՆԱ-ի միջին 3.2% աճին կկազմի` համապատասխանաբար 1.2 եւ 0.9 տոկոսային կետ։ Համեմատության համար հարկ է նշել որ համաշխարհային տնտեսական աճը 2015թ.-ին կանխատեսվում էր 3.5%, իսկ 2016թ.-ին՝ ԱՄՆ-ի տնտեսական աճը գնահատվում էր մոտ 2.6 %, ինչը կանխատեսվող հորիզոնում կարագանա՝ 2017թ.-ին հասնելով մոտ 3.2%-ի։ Այս առումով Ռուսաստանի 2015թ.-ի տնտեսական աճի վերաբերյալ միջազգային կազմակերպությունները կանխատեսում էին -3%-ից 5.5%-ի անկում, որը շարունակվեց մինչեւ 2016թ.-ի կեսերը եւ միայն 2017թ.-ին կնկատվի տնտեսական ակտիվություն՝ մոտ 0.7%-ի աճ։ Իհարկե, Ռուսաստանի` նման տնտեսական անկումը մեծ ռիսկեր է ստեղծում ՀՀ տնտեսական ակտիվության համար, սակայն միջնա(մուտքի 15.10.2017թ.) (մուտքի օրը՝ 18.09.2017թ.) օրը՝ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ժամկետ հատվածում հումքային եւ պարենային ապրանքների շուկաներում գների կայուն աճը եւ համաշխարհային շուկայում նավթի գնի աճը կնպաստի այդ ռիսկերի չեզոքացմանը։ Միջնաժամկետ կանխատեսումների հիմք են ծառայել տնտեսության զարգացման արձանագրված միտումներն ու առանձնահատկությունները, միջազգային կազմակերպությունների ներկայացրած` համաշխարհային տնտեսության վերաբերյալ սպասումներն ու վերլուծությունները, ինչպես նաեւ ճյուղային նախարարությունների ներկայացրած միջնաժամկետ պետական քաղաքականության ուղղությունները 11 ։ Այսպիսով, միջնաժամկետ հեռանկարում տնտեսության մեջ կաճի արտահանելի հատվածի մասնաբաժինը (արտահանելի հատվածի մեջ դիտարկվել են արդյունաբերությունն ու գյուղատնտեսությունը)։ 2012-14թթ. այն կազմել է ՀՆԱ-ի միջինը 37.5%-ը։ Տնտեսությունը կշարունակի ընթանալ հետճգաժամային տարիներին նախանշած ճանապարհով, եւ տնտեսության արտահանելի հատվածը կկազմի ՀՆԱ-ի 37.7%-ը։ Պարզ է, որ նորամուծական արդյունավետ քաղաքականությունը հնարավոր է իրականացնել գիտելիքահենք տնտեսության ձեւավորման պայմաններում, որի հիմքում ընկած է նորամուծությունը (ինովացիան), որը գիտելիքի արդյունավետ կիրառման արտահայտությունն է, երբ հավելյալ տնտեսական արժեքը ստացվում է գիտելիքը նոր արտադրանքի, գործընթացների եւ ծառայությունների փոխակերպելու ճանապարհով։ Հետեւաբար, նորամուծական գործունեության խթանումն առանձնակի կարեւորություն ունեցող խնդիր է պետության համար` պայմանավորված գիտատեխնոլոգիական եւ նորամուծական ներուժի նպատակային զարգացմամբ ու արդյունավետ օգտագործմամբ։ Նորամուծական գործունեության հաջողության էական բաղադրիչն է՝ դրա միջավայրի ձեւավորման պետական քաղաքականությունը, որն իրականացվում է նորամուծական գործունեությունը կարգավորող իրավական դաշտի` օրենսդրական եւ նորմատիվային-իրավական մեխանիզմների ստեղծման ճանապարհով։ Այսպես, դեռեւս 2006 թվականի մայիսի 23-ին ընդունվել է «Ինովացիոն գործունեությանը պետական աջակցության մասին» ՀՀ օրեն19.09.2017թ.) (մուտքի օրը՝ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ քը, որով սահմանվել են Հայաստանի Հանրապետությունում պետական ինովացիոն քաղաքականության ձեւավորման եւ իրականացման իրավական եւ տնտեսական հիմքերը, նորամուծական գործունեության պետական աջակցության ձեւերը։ Այս առումով պետք է նշել, որ ՀՀ պետական բյուջեից գիտական եւ գիտակրթական գործունեության համար 2014 թվականին պետական բյուջեից տրամադրել է 9.3 մլրդ դրամ՝ 12 «Ընդհանուր բնույթի հետազոտական աշխատանք» դասին, որը կազմել է նախատեսված ցուցանիշի 99.8%-ը։ Նախորդ տարվա համեմատ նշված ծախսերն աճել են 6.8%-ով` հիմնականում պայմանավորված գիտական եւ գիտատեխնիկական գործունեության ենթակառուցվածքների պահպանման ու զարգացման ծախսերի աճով։ Գիտաշխատողներին գիտական աստիճանների համար 2014 թվականին ՀՀ պետական բյուջեից տրամադրվել են 366.8 մլն դրամ հավելավճարներ` ապահովելով 98.7% կատարողական եւ 4.2%-ով գերազանցելով նախորդ տարվա ցուցանիշը` պայմանավորված հավելավճար ստացող գիտնականների թվի ավելացմամբ։ «Գիտական եւ գիտատեխնիկական գործունեության հիմնարար եւ կարեւորագույն նշանակություն ունեցող կիրառական հետազոտություններ» ծրագրի շրջանակներում 14.4 մլն դրամ տրամադրվել է ՀՀ Սփյուռքի նախարարությանը, որի հաշվին պատվիրվել են սփյուռքին վերաբերվող թվով 12 գիտական հետազոտություններ։ Նույն ժամանակահատվածում ՀՀ պետական բյուջեի ծախսերը 1991 թվականի համեմատ աճել են 33.3%-ով` պայմանավորված հետազոտությունների քանակի աճով։ Գիտական եւ գիտատեխնիկական գործունեության ենթակառուցվածքների պահպանման ու զարգացման ծախսերը կազմել են ավելի քան 7.1 մլրդ դրամ կամ նախատեսվածի 99.8%-ը։ Նախորդ տարվա համեմատ նշված ծախսերն ավելացել են 8.7%-ով` հիմնականում պայմանավորված գիտաժողովների թվի ավելացմամբ։ «Ա. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիա» հիմնադրամի գիտական եւ գիտատեխնիկական գործունեության ենթակառուցվածքի պահպանման ու զարգացման եւ գիտական ներուժի արդիականացման ծրագրի ծախսերը կազմել են 714.1 մլն դրամ` ամբողջությամբ ապահովելով ծրագրային ցուցանիշը։ Իհարկե նա15.09.2017թ.) (մուտքի օրը՝ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ խորդ տարիների համեմատ 2015, 2016 եւ 2017 թվականներին նշված ծախսերն էական փոփոխություն չեն կրել։ Հայաստանում գիտելիքահենք տնտեսության ձեւավորմանը եւ նորամուծական գործունեության աջակցմանն ուղղված ռազմավարության հայեցակարգը ենթադրում է սոցիալ-տնտեսական հարակից ոլորտների, մասնավորապես, գիտության, կրթական, հարկաբյուջետային, արդյունաբերական եւ արտահանման խրախուսման քաղաքականությունների ինտեգրում մեկ ամբողջական համատեքստում։ Կարծում եմ վերը նշված մարտահրավերներին դիմակայելու եւ գիտելիքահենք տնտեսության ձեւավորման համար նպատակահարմար է այդ ոլորտում գերակա ուղղություններից մեկը ընդունել աշխարհում ներկայումս հայտնի, արագ զարգացող ֆորենզիկ գիտության արմատավորումը ՀՀ-ում, որի հիմքում ընկած է էլեկտրոնիկայի հետ կապված ամեն ինչ, այդ թվում տեղեկատվության վերականգնում, վերահսկում, գաղտնի ու բացահայտ փոխանցում։ ֆորենզիկը տարբեր գիտությունների (հոգեբանություն, մանկավարժություն, կենսաբանություն, տնտեսագիտություն, ֆիզիոլոգիա, ֆիզիկա, մաթեմատիկա, ծրագրավորում, ինժեներիա եւ բազում այլ գիտություններ) համագործակցություն է։ Այս գիտությամբ զբաղվող Technologies ընկերության նախագահի կարծիքով 13 աշխարհում այսօր ֆորենզիկ գիտությունը 700 մլրդ. դոլլարից ավելի շուկա ունի։ Այս ոլորտում աշխարհում մասնագետների պահանջարկն ավելի քան 92% է։ 2015թ.-ին վերը նշված ընկերությունը Հայաստանում համաձայն «Ազատ տնտեսական գոտիների մասին» ՀՀ օրենքի, հիմնադրել է TSD ընկերությունը եւ Հայաստանում իրականացնում է պլանշետների արտադրություն։ Կատարված ուսումնասիրությունների եւ այս ընկերության հավակնությունների գնահատմամբ, եթե առաջիկա 5 տարիների ընթացքում ընկերությունը կարողանա համապատասխան պատրաստված մասնագետների շնորհիվ ֆորենզիկ շուկայից 0.003%-ը բերել Հայաստան եւ այստեղ արտադրել պահանջվող ապրանքները, ապա դրա Տե՛ս http։ //armef.com/hy/news/verlutsutyun/texnologiakan-zargacumy-mer-miakchanaparhn-e/ (մուտքի օրը՝ 01.11.2017թ.) 121ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ շնորհիվ հնարավոր կլինի Հայաստանի բյուջեից 5 անգամ ավել գումար բերել երկիր։ Նոր ռազմավարությամբ խնդիր է դրվում բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտը վերածել տնտեսական զարգացման ազգային ռազմավարության գլխավոր ուղղության։ Այս առումով Ռազմավարության կարեւոր դրույթներից մեկը վերաբերում է հայկական արտադրանքի, հայկական լուծումների վրա հիմնված նորաստեղծ կազմակերպություններին աջակցությանը, դրանց ձեւավորմանն ու առաջխաղացմանը։ Դրա շնորհիվ հնարավոր է շահույթի տեսքով մեծաքանակ հավելյալ արժեք բերել Հայաստան, որը հարյուրապատիկ ավելին է, քան այդ գործունեությամբ զբաղվող աշխատակիցների աշխատավարձների մեծությունը։ Հաշվի առնելով համաշխարհային մարտահրավերները եւ ՀՀ առկա աշխարհաքաղաքական ու տարածքային գործոնները, ՀՀ տնտեսության զարգացման համար տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումն առավել հեռանկարային ու հասանելի ուղղություն է։ Քանզի առանց տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման արդյունավետ ռազմավարության, անհնար է հավակնել՝ դասվել զարգացած երկրների շարքին։ Իսկ արդյունաբերության մյուս ուղղությունները զարգացնելն ավելի ծանր է, պակաս արդյունավետ եւ դժվար։ Այսպիսով՝ ձեւավորելով եւ զարգացնելով նորամուծական ազգային համակարգի համապատասխան հեռանկարային բաղադրիչները, հնարավոր կլինի հասնել Հայաստանի նորամուծական քաղաքականության ռազմավարական նպատակին՝ Հայաստանը դարձնելով տեխնոլոգիական հետազոտությունների ու մշակումների գլոբալ կենտրոն։

Ներկայումս ՀՀ-ում խնդիր կա սահմանելու նորամուծական տնտեսության ձեւավորման միասնական տեսլական եւ մշակելու համապարփակ ռազմավարություն, որը կինտեգրի ՀՀ-ում գործող եւ մեկնարկվող նախաձեռնությունները մեկ միասնական համատեքստում։ Հեղինակի կողմից առաջարկվել է այդ համապարփակ ռազմավարության առանցքային հիմնխնդիրների լուծումը։ 122ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Արդի մարտահրավերներին դիմակայելու եւ գիտելիքահենք տնտեսության ձեւավորման համար աշխատանքում առաջարկվում է ՀՀ-ում գերակա ուղղություններից մեկը ընդունել աշխարհում ներկայումս հայտնի, արագ զարգացող, Ֆորենզիկ գիտության արմատավորումը։ Այսպիսով՝ ձեւավորելով եւ զարգացնելով նորամուծական ազգային համակարգի համապատասխան հեռանկարային բաղադրիչները, հնարավոր կլինի Հայաստանը դարձնել տեխնոլոգիական հետազոտությունների եւ մշակումների գլոբալ կենտրոն։

Պիեռ Բոմարխենը և ամերիկյան հեղափոխությունը Պիեր Բոմարշը ոչ միայն մեծ գրող էր, այլ նաև ճկուն քաղաքական գործիչ, բավականին լավ հետախույզ: Որպես հետախույզ ՝ նա մեկնել է Լոնդոն ՝ այնտեղ քաղաքական իրավիճակն ուսումնասիրելու: Յոթնամյա պատերազմը նոր էր ավարտվել, և Ֆրանսիան անհանգստացած էր Անգլիայի իրավիճակով: Լինելով Անգլիայի միապետության կողմնակից ՝ նա նաև ընդդիմադիր էր, նա կարողացավ հասկանալ, թե իրականում ինչ է կատարվում Անգլիայի խորհրդարանում: Նա մտերմացավ որոշ քաղաքական գործիչների հետ, որոնցից շատ տեղեկություններ էր ստանում: Պարզվում է, որ Անգլիայի խորհրդարանը «գաղտնիքներ չի ունեցել Բոմարշից»: Բոմարշը գաղտնի նամակներ է գրել Լուի XVI- ին պաշտոնական Լոնդոնում տիրող իրավիճակի մասին: «Ձմռան ավարտին կամ թագավորի կուսակցության ղեկավարը կամ ընդդիմությունը կթռչեն»: Բոմարշը մանրամասն նկարագրում էր յուրաքանչյուր իրադարձություն ՝ բացատրելով, որ ընդդիմության «արքայի» միջեւ հարաբերությունները սրվել էին, հատկապես այն բանից հետո, երբ ամերիկյան գաղութները սկսեցին շարժվել դեպի անկախություն: Նույնիսկ որոշ ձերբակալություններ են եղել խորհրդարանական նիստերի ընթացքում: Բոմարշի վկայությունները Վերժենին միշտ էլ առաջնային են եղել: Անգլիայում որոշում կայացնելուց առաջ Բոմարշը արդեն տեղեկացնում էր Վերժենիին բոլոր մանրամասների մասին: Նույնը վերաբերում է ամերիկյան գաղութներին: Երբ լուրը հասավ Եվրոպա, Ֆրանսիան լավ տեղեկացված էր: Մինչ մյուս դիվանագետները երկրորդային տեղեկատվություն էին ստանում, Բոմարշը քաջատեղյակ էր, թե ում դուռն է թակում և երբ է այն բացվում: Ավելին, Լոնդոնում նա շատ հարգված էր: Ֆրանսիական գաղտնի գործակալն առաջինն էր, ով ճիշտ գնահատեց իրավիճակը: Իր նամակում նա գրում է, որ Georgeորջ III- ը անհեթեթություն է համարում այս իրադարձությունները: Այն պահից, երբ ապստամբները բարձրացան Ամերիկայում, Բոմարշին անցավ գաղութների կողմը: Շատերի նման, նա նույնպես ողջունեց «բոստոնացիներին»: Նա լավ հասկանում էր, որ Անգլիան թուլացնելու համար անհրաժեշտ էր հնարավորինս օգնել գաղութներին: Նա քաջատեղյակ էր, որ Ֆրանսիան չի կարող իրեն թույլ տալ պատերազմել, ուստի փոխարենը ստիպված էր գաղտնի օգնություն ցուցաբերել: 2 Լորդ Ռոշֆորտը նույնիսկ ենթարկվեց Բոմարշեի «օրենքներին»: Եվ երբ Georgeորջ III- ը նրան առաջարկեց Իռլանդիայի վարչապետի պաշտոնը, Ռոշֆորտը գնաց խորհրդակցելու Բոմարշեի հետ: Ամերիկյան գաղութներ 1. Այս ամենը շատ լավ գիտակցելով ՝ նա ամեն կերպ համոզում էր թագավորին Ֆրանսիայի կառավարությանը, որ ապստամբ գաղութները օգնության կարիք ունեն: «Պարո՛ն, Ամերիկայի և Անգլիայի միջհակամարտությունը, որը շուտով կփոխի իր ընթացքը և եվրոպական համակարգը, ցանկացած կայսրության ստիպում է անել իր համար ճիշտը: Ահա այն կետերը, որոնք պետք է հաշվի առնել: 1. Եթե Անգլիան վերահաստատվի Ամերիկայում, ապա միայն մեծ թվով կյանքերի և բավականին մեծ գումարների միջոցով: Նման մեծ ծախսերը հոգալու համար Անգլիան հույս ուներ վերադառնալ Ամերիկա և գրավել ֆրանսիական կղզիները ՝ այդպիսով դառնալով թանկարժեք շաքարի միակ մատակարարը: Դա ընդմիշտ կամրապնդի բրիտանացիների եկամուտները: Այդ դեպքում, պարոն, դուք ստիպված կլինեք ընտրություն կատարել: «սկսել պատերազմ, որն ապարդյուն կլինի ապարդյուն, կամ ստիպված լինել զոհաբերել անգլիական գաղութները հանուն վատ հաշտության և կորցնել 280 միլիոն կապիտալ և 30 միլիոն: 2. Եթե ամերիկացիները հաղթեն, նրանք միանգամից ազատ կարձակվեն, և այդ դեպքում հուսահատության մեջ գտնվող բրիտանացիները, որոնց տիրույթները կրճատվել են երեք քառորդով, գոնե շտապեն ցրվել և սկսեն նվաճել մեր ամերիկյան գաղութները: , Եվ մի կասկածեք, որ նրանք հեշտությամբ հաջողության կհասնեն: 3. Եթե Անգլիան այնուամենայնիվ համաձայնի իր գաղութներին անկախություն շնորհել խաղաղ ճանապարհով, նրանք դեռ կկորցնեն իրենց տիրույթները, և նրանց առևտուրը կրկին կբաժանվի, այնպես որ մեզ համար հետևանքները գրեթե նույնն են, ինչ նախորդ դեպքերում: Բայց տարբերությունն այն է, որ Անգլիան, առանց պատերազմելու Ամերիկայի դեմ, ռազմական առումով ավելի ուժեղ կդառնա, և այդ դեպքում ավելի հեշտ կլինի գրավել մեր վերահսկողության տակ գտնվող տարածքները: 4. Եթե ընդդիմությունն այնուամենայնիվ գա իշխանության, ապա նա կստորագրի պայմանագիր, որն արգելում է կապերը գաղութների հետ, այնպես որ ամերիկացիները, վրեժխնդիր լինելով ֆրանսիացիներին ժամանակին իրենց չօգնելու համար, միանան Բրիտանիային և փորձեն նվաճել մեր տարածքները: Այսպիսով, ինչպե՞ս ենք մենք պաշտպանում մեր տարածքները ՝ չխախտելով որևէ կարգ: Եվ հավատացեք, պարոն, Ֆրանսիայի ներկայիս խնայողություններն ապագայում ավելի թանկ կլինեն Ֆրանսիայի համար ՝ «տնտեսապես», ռազմական առումով, «ֆինանսական, էլ չեմ ասում մարդկային զոհերի մասին»: Նշենք, որ Արտաքին գործերի նախարար Վերզենը համաձայն էր Բոմարշի հետ: Շուտով Լուի XVI- ը տվեց իր համաձայնությունը, պայմանով, որ Բոմարշը Միացյալ Թագավորությունում հանդես գա որպես անհատ վաճառական ՝ պահպանելու իր գաղտնիությունը: 1776 Հունիսի 10-ին Բոմարշը Վերյենից վերջնական պատասխան ստացավ, որ իրեն կտան խոստացված միլիոն, իսկ մնացած երկու միլիոնը պետք է ուղարկեն Իսպանիա: Ահա թե ինչպես Բոմարշը ներգրավվեց ամերիկյան գաղութների պայքարում: Պաշտոնական դիվանագետի կարգավիճակ ստանալու փոխարեն Բոմարշին իրավունք ստացավ աշխատել որպես գաղտնի լրտես և զենքի գաղտնի մատակարար: Բոմարշիին անհրաժեշտ էին որոշ ֆինանսներ, որպեսզի կարողանան զենք բարձրացնել, իսկ հետագայում վճարել կամավորների համար: 1 Feuchtwanger L., Պառկում է խաղողի այգում: оружие для Америки, Москва, 1959. Առաջին անգամ Արտաքին գործերի նախարար Վերժենը Բումարշիին տրամադրեց 3 միլիոն լիվր: Ֆինանսական աջակցություն ցուցաբերեցին թագավոր Լուի XVI- ը, Բոմարշի ընկերներն ու նրա մասոն եղբայրները: Բոմարշը փրկելու միջոցներ ուներ: Հավաքելով բոլոր միջոցները ՝ Բոմարշայը ստեղծեց Rodrigo Gortales առևտրային ընկերությունը, որը պատրաստ էր զենք տեղափոխել Ամերիկայի ափեր: Այս նավատորմը բաղկացած էր 12 առևտրական նավերից, որոնք պետք է բեռնված լինեին զենքով և անհրաժեշտ զինամթերքով: 1776 թ. Մարտի 3-ին Գաղտնի կոմիտեն մայրցամաքային ասամբլեայի անդամ Սիլաս Դինին ուղարկեց Ֆրանսիա ՝ որպես գաղտնի գործակալ: Նրա նպատակը Ֆրանսիայի կառավարությունից օգնություն ստանալն էր, իսկ նրա հետ բանակցությունները վարում էր Բոմարշեն: 1777 Լաֆայեթը իր սեփական միջոցներով զինեց «Հաղթանակ» ռազմանավը և մեկնեց Ամերիկա 1: Նրանք համաձայնության եկան Սիլաս Դինի հետ, որի համաձայն ԱՄՆ-ը պարտավորվեց փոխհատուցել Ֆրանսիայի կառավարությանը բոլոր ծախսերը, ներառյալ Բոմարշը: Փոխհատուցումը պետք է իրականացվեր կամ կանխիկ, կամ բնեղեն: Բացի այդ, Ֆրանսիան աջակցություն ցուցաբերեց ՝ պաշտպանելով կղզիները ՝ առավելության հասնելով Անգլիայի նկատմամբ: «Ռոդրիգո Գորտալես» ընկերության ստեղծումն իրարանցում առաջացրեց Անգլիայում: Չնայած այն պետք է գործեր առևտրային ընկերության անվան տակ, բրիտանական գաղտնի գործակալները որոշ կասկածներ ունեին, նրանք որոշ տեղեկություններ էին տրամադրել բրիտանական կառավարությանը: «Ռոդրիգո Գորտալես» ընկերությունը պատրաստվում էր դուրս բերել 200 թնդանոթ, 25 հզ. զենք, որը կհասներ ամերիկյան ափերը: Դա ավելի դժվար էր, քան գաղտնի փաստաթղթեր փոխանցելը, հատկապես, երբ Բրիտանիան վերահսկիչ նավատորմ էր տարել ամերիկյան ափերից դուրս: Բոմարշին ներդրել է 5600 ֆունտ ստեռլինգ ՝ իր 10 նավերը բեռնավորելու համար: 1777 Ընկերության երեք նավեր, որոնք բեռնված էին զինամթերքով, խարսխված էին ամերիկյան Պորտսմութ նավահանգստում: 1777-1778 Beaumarchais- ը ավելի քան 3 միլիոն ֆունտ ստերլինգ ներդրեց ամերիկյան օգնության մեջ: 1778 Այդ տարվա մայիսին ֆրանսիական նավատորմը, ծովակալ d'Estaing- ի գլխավորությամբ, լքեց Տուլոնը և շարժվեց դեպի Միացյալ Նահանգներ: Լա Մանշի մերձակայքում բախում տեղի ունեցավ բրիտանացիների հետ, որից հետո Բոմարշը որոշ ժամանակ չկարողացավ ուղարկել իր 12 զինված նավերը Ամերիկա: Մինչև 1778 թվականը Բոմարշեն արդեն ավելի քան 5 միլիոն ֆինանսական աջակցություն է ցուցաբերել Ամերիկային: Գոհ չլինելով ֆինանսական ու ռազմական աջակցությունից ՝ նա իր սեփական միջոցներով վարձեց 800 զինվորների, իսկ նրանց ուղարկելուց առաջ նա կարողացավ գաղտնի միջոցներով ձեռք բերել 100 թնդանոթ: Բոմարշ Վերյենին տեղեկացրեց, որ Անգլիայի խորհրդարանում իրավիճակն այնպիսին է, որ շատ հնարավոր է, որ ընդդիմությունը ստանձնի իշխանությունը, և չի բացառվում, որ դա խաղաղություն հաստատի Ամերիկայի հետ: Գիտակցելով, որ նման պարագայում Ֆրանսիան ամբողջովին «օդում կախված կլինի», նա առաջարկեց սկսել Անգլիայի բաց ռազմավարությունը և ճանաչել ԱՄՆ անկախությունը: 1778 Մարտի 13-ին սկսվեց անգլո-ֆրանսիական պատերազմը: Դրանից անմիջապես հետո ՝ հուլիսի 20-ին, Բոմարշի միջոցով մոբիլիզացվեց 50 հրետանային մեքենա և 350 հոգանոց անձնակազմ: 1779 Կեղծ առևտրային ընկերության Beaumarchais- ի նավերը կռվեցին Գրենադայի մոտակայքում գտնվող անգլիական նավերի դեմ և շահեցին: Նշենք, որ Բումարշի նավատորմը մեծ կորուստներ է ունեցել: 1 Տե՛ս «Vesemirna яstoria я diplomatija. ամերիկյան գաղութների պայքարն անկախության համար », Մոսկվա, 2000: Բոմարշը փորձում էր ոսկի տեսքով փողեր ստանալ ԱՄՆ: 1781 Մշակվեց համատեղ ծրագիր, համաձայն որի ՝ 1781-ին ֆրանսիացիների օգնությամբ Յորքթաունը պետք է գրավվեր հոկտեմբերին: Բումարշեի անմիջական մասնակցության և ֆինանսավորման շնորհիվ Միացյալ Նահանգները տոնեց հաղթանակը: Ինչ վերաբերում է Բումարշեի ծախսերի փոխհատուցմանը, ԱՄՆ-ն անընդհատ հետաձգում էր պարտքերի մարումը: Համագումարը սահմանափակվեց շնորհակալագրերով, որոնք, իհարկե, չէին ծածկելու Բոմարշեի ֆինանսական կորուստները (միայն Գրենադայի ճակատամարտում 5 275 000): Նա բազմիցս նամակներ է գրել Կոնգրեսին ՝ իր ծախսերը փոխհատուցելու համար, բայց Կոնգրեսը չի պատասխանել: Նույնիսկ Թալերեյրանը նամակ է գրել Կոնգրեսին `պահանջելով վերադարձնել Բոմարշը: Կոնգրեսին պարտք էր 3,8 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ: Բոմարշի ժառանգները 1834 թվականին Նրանք ստացան ընդհանուր պարտքից միայն 800 հազարը ժամանակակից ֆրանկներով: Բոմարշայի վերաբերյալ հակասական գնահատականներ են տրվել տարբեր ժամանակներում: Նրան անվանում էին ստախոս, սրիկա և կեղծավոր, ով ամեն ինչ տեսնում է իր շահերից ելնելով: Անգամ Արթուր Լին մի անգամ նամակ է գրել Կոնգրեսին, որում ասվում է, որ Բոմարշին չպետք է մարի պարտքը, քանի որ նա դիվերսիոն է: Որոշ պատմաբաններ Բումարշին համարում են ոչ միայն փայլուն երգիծաբան և դրամատուրգ, այլև բավականին լուրջ և հմուտ դիվանագետ և չեն սխալվում այն ​​բանի հետ կապված, որ նրա շնորհիվ ամերիկյան գաղութները հաղթանակ տոնեցին: Բոլոր գնահատականները որոշ վերապահումներով արդար են, քանի որ Բոմարշում նստած էր երկու մարդ, մի կողմից ՝ խաբեբա և կեղծ մարդ, ով ամեն ինչից փող էր «վաստակում», մյուս կողմից ՝ արդար և ազնիվ մարդ, ով մտածեց իր երկրի անվտանգության ու պատվի մասին: և հարստության համար: Բոմարշը անձնազոհ օգնեց գաղութներին, ինչը ավելի շատ գնահատեց Ֆրանսիայի կառավարությունը, քան Կոնգրեսը: Այս պայքարում նա խաբվեց ՝ ստանալով իր հատուցումների միայն չնչին մասը: Նրա իրավահաջորդները կարողացան միայն փոքր տոկոս ստանալ Կոնգրեսից: Արմինե Մատինյան Պիեր Բոմարխենը և ամերիկյան հեղափոխությունը Հիմնաբառեր. Լրտես, գաղտնի նամակներ, գաղտնի գործակալ, «Ռոդրիգո Գորտալես», եկամուտ, մասոն եղբայրներ, գաղտնի հանձնաժողով, կեղծանուններ: ։

Բոմարշեի դերն Ամերիկայի ազատագրական պայքարի մեջ շատ մեծ է, հատկապես` ֆինանսավորման և զինամթերքի գաղտնի ներկրման գործում։ Բոմարշեն հանդիսանում է «Ռոդրիգո Գորտալես» առևտրական ընկերության հիմնադիրը, որը, մեծ ռիսկի դիմելով, զենք էր տեղափոխում դեպի պատերազմող գաղութները։ Ամերիկյան Կոնգրեսը մի անգամ չէ, որ նամակներով իր շնորհակալությունն է հայտնել Բոմարշեին` խոստովանելով, որ չափազանց մեծ էին նրա մատուցած ծառայությունները ամերիկյան նոր պետության ստեղծման գործում։

GSPI- ն կազմակերպում է երկաստիճան համալսարանական կրթություն բակալավրի, մագիստրոսի, ինչպես նաև ասպիրանտուրայի, հետբուհական կրթական ծրագրով: Ուսուցումը, ինտերակտիվ ուսուցումը, լաբորատոր, գործնական, սեմինար, մանկավարժական-պրակտիկաները, էսսեները, թղթապանակները, թեստավորումը և թեստավորումը, անհատական, անկախ-հետազոտական ​​աշխատանքը առաջին աստիճանի դասավանդման բազմաթիվ ձևերից ամենակարևորն են: Ուսումնասիրության ընթացքում մեկ կամ երկու հետազոտական ​​առաջադրանքները, նույնիսկ հստակ ինստիտուցիոնալ պահանջների բացակայության պայմաններում, չեն կարող ապահովել ուսման հմտությունների անհրաժեշտ մակարդակ: Փորձը ցույց է տալիս, որ մագիստրոսի կրթական մակարդակում հետազոտական ​​աշխատանքի որակը զգալիորեն տուժում է պահանջվող հմտությունների բացակայության պատճառով: Ուստի կարծում ենք, որ ուշադրության է արժանի հետազոտական ​​աշխատանք կատարելու ուսանողների պատրաստակամության մակարդակի բարձրացման հարցը: Ձեռնարկված աշխատանքում մենք փորձում ենք առաջարկել խնդրի լուծման հաջորդական քայլեր և դրանց մի մասի քննարկմանը անդրադառնալ: Դրանք են. • Ուսանողի հետազոտական ​​աշխատանք կատարելու համար տարբեր հմտությունների իմացության չափանիշների մշակում, նրանց գիտելիքների տարբեր մակարդակների պահանջներն ու միավորի արժեքները և օգտագործել արդեն կատարված աշխատանքը գնահատելու համար ՝ կախված նպատակից, թեստ: հարցաթերթիկի կամ թեստի միջոցով գիտելիքների մասին. • գնահատման արդյունքների օգտագործումը համապատասխան հմտություններ սովորեցնող առարկայական ծրագրի մշակման համար; Մեր աշխատանքում մենք չենք անդրադառնա վերջին երկու կետերի վերլուծությանը, որոնք ձևավորում են տարբեր մակարդակների չափանիշների պահանջների մշակում, բայց կներկայացնենք մեկ չափանիշի նմուշ: Վերջնական աշխատանքը մենք ընտրել ենք համալսարանական կրթության ընթացքում ուսանողի կողմից իրականացված հետազոտական ​​աշխատանքներից: Ակադեմիական գիտելիքներից բացի, այս աշխատանքի անկախ «հաջող իրականացման» համար անհրաժեշտ են տարբեր ունակություններ և հմտություններ: Եկեք պայմանավորվենք այս հմտությունների չափանիշները անվանել ուսանողների պատրաստության և պահանջների համար `դրանք ներկայացնելով հետևյալ խմբերում. Վերջիններս չեն ստուգվում թեստով կամ հարցաթերթիկով, դրանք բացահայտվում են աշխատանքի ներկայացման ժամանակ, դրանք որոշակի ազդեցություն ունեն ընդհանուր գնահատականի ձևավորման վրա: Պահանջները մշակելուց հետո մենք ստեղծեցինք հարցաշար այդ պահանջների գիտելիքները ստուգելու համար, մենք առաջարկեցինք այն օգտագործել թեստի տարբեր մեթոդներում, օրինակ ՝ հարցում անցկացնելով կամ թեստավորելով: Հարցման ընթացքում սովորողից պահանջվում է հարցերի լայն պատասխաններ տալ, իսկ թեստի ընթացքում ընտրել առաջարկվող պատասխաններից մեկը կամ մի քանիսը: Թեստի յուրաքանչյուր ձև, կախված նպատակից, ունի առավելություններ և թերություններ: Հետազոտության արդյունքները գաղափար կտան ուսանողների զարգացման ընդհանուր մակարդակի, մայրենի լեզվի յուրացման, կապակցված, տրամաբանական խոսք և վերլուծություն կառուցելու ունակության մասին, ուստի այս թեստը առավել համապատասխան կլինի հատկապես հումանիտար գիտությունների ուսանողների շրջանում: , Այնուամենայնիվ, դժվարություններ կառաջանան, քանի որ պատասխանները տեխնոլոգիապես ստուգելի չեն, չեն կարող միատարր լինել, և սուբյեկտիվ գործոնների համար կստեղծվի մեծ դերակատարում, չի ապահովի գնահատման օբյեկտիվությունը և այն ժամանակ, երբ քննիչը չի ճանաչում ուսանողին, և այլապես: Իսկ թեստավորման համար անհրաժեշտ է հարցաթերթիկի յուրաքանչյուր հարցը դարձնել թեստային առաջադրանք ՝ սովորողին առաջարկելով մեկ կամ մի քանի ճիշտ պատասխաններ ՝ հուշելով այդ մասին առաջադրանքի մեջ: Պարզության համար մենք մեր թեստում ներառել ենք միայն մեկ ճիշտ պատասխանած առաջադրանք: Թեստավորումը կապահովի թեստի տեխնոլոգիական բնույթը, բայց գնահատման օբյեկտիվությունը դարձյալ միանշանակ չի լինի, քանի որ այդպիսի առաջադրանքները մեծացնում են պատահականության հավանականությունը, ինչպես նաև լեզվական գրագիտության մակարդակը, վերլուծական հմտությունները և այլն: հարցման առավելությունները. Երկու թեստային ձևերի գնահատման մեթոդները որոշակիորեն տարբեր կլինեն: Յուրաքանչյուր թեստային առաջադրանք գնահատվում է 0 կամ անբավարար, որոշակի դրական գնահատականով կամ գերազանց: Եթե ​​թեստը պետք է կատարվի հարցաթերթիկով, ապա յուրաքանչյուր չափանիշի գնահատման համար պետք է մշակվեն պահանջների տարբեր մակարդակներ (ինչը մենք խնդիր չենք համարել այս աշխատանքում, բայց, օրինակ, մեր տրամաբանությունը պարզաբանելու համար, մենք ներկայացնում ենք տարբեր հմտությունների պահանջների նմուշ) համապատասխան միավորի արժեքներով: Օրինակ, Աղյուսակ 1-ում «Թեմայի ընտրություն» չափանիշի միավորը 0-8 միավոր է: Տարբեր միավորի արժեքներ ունեցող պնդումները կարող են պայմանականորեն հետևյալ լինել. Սովորողը գաղափար չուներ, որ ինքը դեր կխաղա թեմայի ընտրության հարցում ՝ 0 միավոր, - թեմայի ընտրությունը համարեց միայն ղեկավարի աշխատանքը - 1 կետ, - ընտրեց շատ «ծեծված, խոշտանգված», ոչ վեպի թեման `2 միավոր, - ընտրեց առաջնորդի պատահական ընտրություն - առաջարկվող թեմաների մեջ 2 միավոր (փորձեց ցույց տալ ընտրելու ունակությունը), - հիմնավորեց իր ընտրությունը theեկավարի կողմից առաջարկվող թեմաները `3 միավոր (ցույց տվեց ընտրելու ունակությունը), - առաջարկեց թեման, բայց ընտրվեց պատահականորեն` 4-5 միավոր (կախված թեմայի կարևորությունից): - հիմնավորել է թեմայի ընտրությունը անհրաժեշտ գրականության առկայությամբ `6 միավոր, Այս սկզբունքի կիրառմամբ `սովորողի գիտելիքների մակարդակը կարող է որոշվել` ելնելով բոլոր պահանջների գնահատումից ստացված ընդհանուր միավորի արժեքից: Իսկ գնահատման սանդղակում սովորողի կողմից գնահատված միավորը կլինի անբավարար, բավարար, լավ կամ գերազանց, այն որոշվելու է որոշակի տոկոսով `թե՛ թեստի, թե՛ հարցաթերթիկի ընդհանուր գնահատականի համեմատ: Օրինակ ՝ • 0 - 39% - անբավարար • 40 - 69% - գոհացուցիչ • 70 - 89% - լավ • 90 - 100% - գերազանց Այս սանդղակը պայմանական է, քանի որ եթե տեսնում եք կշեռք կազմելու անհրաժեշտություն, յուրաքանչյուր կառույց կարող է սանդղակ մշակել: Փորձարկման երկու մեթոդներում, ընդհանուր միավորը որոշելուց բացի, հնարավոր է տարանջատել տարբեր հմտություններից հավաքված գումարները `որոշելով դրանցից յուրաքանչյուրի տոկոսային արժեքը` այդ հմտությունների առավելագույն արժեքի նկատմամբ, ստանալ հստակ պատկերացում դրա մասին: յուրաքանչյուր հմտության տիրապետման մակարդակը: Աղյուսակ 1-ում ներկայացված են պահանջվող հմտությունների անվանումները, նրանց գիտելիքների չափորոշիչները կամ պահանջները, պայմանական համեմատական ​​կետերը, դրանց փորձարկման արդյունքները և աշխատանքի գնահատման մեթոդաբանության որոշ հարցեր: [3] Որպեսզի մեր ծանրաբեռնվածությունն անհարկի չավելանա, մենք նախ առաջարկում ենք «Թեստի» նմուշ ՝ թեստավորման նպատակով, և թեստային առաջադրանքների հարցերն առանձնացնելով ՝ կստանանք նաև «Հարցաշար» հարցաշար: Ի դեպ, թեստային հայեցողությունները կարող են ուղեցույց լինել հարցաթերթիկի չափանիշների կազմման համար (ինչը մենք արդեն նշել ենք, որ մեր խնդիրը չէ): Եթե ​​չափանիշի պահանջները գնահատվեն 0-1 միավորով, ապա դրանք կդիտարկվեն որպես անբավարար-գերազանց մակարդակներ, և եթե գնահատման համար առաջարկվում է միավորների շարք, ապա սովորողի գիտելիքները որոշակի միավորով գնահատելու համար, նշվում է, որ պետք է լինեն տարբեր արժեքներ ներկայացնող պահանջներ: Գնահատման սանդղակը `որոշելու համար, թե ուսանողի գնահատականն ինչ մակարդակի գիտելիք է տալիս, անբավարար է, բավարար, լավ կամ գերազանց: ՀմտություններԽմբերը GHHHHHHHHHHHHHHHHHRTR պահանջ Առաջարկության պահանջներ կեր Խաբեություններ հետազոտական ​​աշխատանքների տեսակների մասին: Թեմայի ընտրություն: Աշխատանքային պլանի կազմում: Աշխատանքի անհրաժեշտության հիմնավորում, նպատակների և խնդիրների հայտարարում: Թեմային վերաբերող գրականության աղբյուրների ուսումնասիրություն: Գրականության աղբյուրներից տեղեկատվության մշակում ՝ ըստ ընտրված թեմայի հարակից խնդիրների: Տրամաբանական նույնականացում տարբեր նյութերում հայտնաբերված ներկայացում: Սեփական հետազոտության մեթոդաբանություն, նյութ: Հետազոտության արդյունքների վերլուծությունը ոչ միայն դրական, այլև թերի արդյունքներ է ՝ նշելով դրանք բարելավելու ուղիները: Աշխատանքում յուրաքանչյուր առաջադրանքի իրականացման վերաբերյալ եզրակացությունների ձևակերպում Աղյուսակ 1-ի պահանջները (ընդհանուր ՝ 100) պարունակում են հստակ առաջարկներ խնդրի լուծման հետագա բարելավման համար, ինչպես նաև նշում են աշխատանքի արդյունքների կիրառման ոլորտները: Աշխատությունը պետք է ունենա բաժիններ, որոնք համապատասխանում են հաստատության կողմից ընդունված աշխատանքի տեսակի պարտադիր պահանջներին, ինչպիսիք են բովանդակությունը, ներածությունը, գրականության ստուգումը, սեփական հետազոտական ​​նյութը և մեթոդները, հետազոտության արդյունքների վերլուծությունը, եզրակացությունները և առաջարկությունները, գրականության ցանկը, հավելվածը: Պետք է հաշվի առնել հակառակորդների (քննադատողների) դիտողությունները: Կազմակերպեք գրականության ցանկը, օրինակ, այբբենական կարգով, որի դեպքում նույն հեղինակների գործերը դասավորված են ամսաթվերի աճման կարգով կամ էսսեում հղումների կարգով կամ այլ ձևով, ինչպես հաստատված է կամավոր ուսումնական հաստատության կողմից: կամ ոլորտում պարտադիր նորմեր: Գրեք ստեղծագործության լրիվ անվանումը, դրեք բաժանարար // նշանը, բերեք հրապարակման վայրը, ամսաթիվը, էջերի ընդհանուր քանակը կամ հղման էջը: Էսսեում հղումների համար նշեք փակագծերում գրականության ցուցակում ներկայացված աշխատանքի քանակը, անհրաժեշտության դեպքում համարից հետո ստորակետ դնել և նշել այն էջը, որից ստացված հղումը: Գրանցված աշխատության վերնագրի էջի առկայությունը, որը համարակալված չէ: Սկսեք համարակալել բովանդակության էջից որպես էջ 2: Ստեղծագործությունը կարող է ունենալ նաեւ հավելված, որի էջերը անընդհատ համարակալված են: Կարող են լինել պատվերներ, նորմատիվ փաստաթղթեր, թղթեր, աղյուսակներ, որոնք օգտագործվում են աշխատանքը կատարելու համար: Պետք է պահպանել տվյալ տեսակի աշխատանքի համար ուսումնական հաստատության նորմերում արտահայտված էջերի քանակը, այլ տեխնիկական պահանջներ: Նյութի իմացություն, լսարանի հետ հաղորդակցվելու ունակություն, հարցերին ողջամիտ պատասխանելու ունակություն: Իրավասու, պարզ, հակիրճ, ամբողջական, հիմնավորված զեկույցի պատրաստման և բանավոր ներկայացման հմտություններ: Ի Whatնչ օտարություն: Հասկանալի և գրավոր կամ բանավոր արտահայտվելու ունակություն: Բառարաններ ճիշտ օգտագործելու ունակություն: ՏՏ ճիշտ օգտագործման ունակություն: Գրագողության իրազեկում: Որպեսզի որոշակի լեզվով հաղորդակցվելու ուսանողի թույլ կողմերի և ուժեղ կողմերի գնահատումը ավելի տեսանելի լինի, մենք արդյունքները ներկայացրել ենք ըստ հմտությունների ՝ իրենց ընդհանուր միավորներով, ըստ գնահատման սանդղակի ՝ աղյուսակ 2-ում: Հետազոտության նախապատրաստման հմտությունների անվանումներ 11 բավարար: 5.6-9,66 լավ ՝ 9.8-12,46 գերազանց Աղյուսակ 1-ի յուրաքանչյուր հմտության պահանջի առավելագույն միավորների հանրագումարը: Իսկ հարցազրույց վարողի հմտությունների իմացության մակարդակները որոշվում են ըստ ուսանողի գնահատականի տոկոսի `առավելագույնի համեմատ` ըստ աշխատանքում առաջարկվող սանդղակի: Օրինակ, եթե Հայաստանի Հանրապետության բոլոր պահանջների առավելագույն 60 միավորի փոխարեն ուսանողը հավաքի 25 միավոր, ըստ գնահատման մեթոդաբանության առաջարկվող սանդղակի, դա կկազմի առավելագույնի մոտ 41,7% -ը, այսինքն ` համարել է բավարար գնահատական: Հմտությունների ստորաբաժանումները առանձին նույն սկզբունքի վրա մնալը որոշելուց հետո կտրվի հստակ պատկեր այն մակարդակի մասին, որով հարցվողը տիրապետում է պահանջվող հմտություններից յուրաքանչյուրին: Եվ եթե անհրաժեշտ է գիտելիքների նախնական մակարդակը մեկ կետով արտահայտել, ապա բոլոր հմտությունների միավորների հանրագումարը կատարվում է: Օրինակ, եթե քննություն հանձնողը 25-ը ստանար ՀՀ-ից, 6-ը ՏՀ-ից, 6-ը ԳՀ-ից, ապա բոլոր միավորների միջին միավորը կկազմեր 37 միավոր, ինչը կդիտվեր վերապատրաստման անբավարար մակարդակ: Աշխատանքի արդյունքում նշված երեք հմտություններին կավելանա կատարողական հմտությունների միավորը, և կձևավորվի վերջնական գնահատականը: Ավարտված աշխատանքի և ուսանողի օգտին ներկայացված վերջնական գնահատումը կարող է օգտագործվել որպես ցուցանիշ այլ հանգամանքների համար, ինչպիսիք են. • օգտագործված գրականության աղբյուրների քանակը, • վերջին հրատարակությունների հարաբերական քանակը, • բովանդակության համապատասխանության ցանկությունը: գրականության ցուցակը աշխատությանը և այլն: Եթե ​​հաստատությունում գնահատման մեկ այլ միավոր է ընդունվում, միավորները կարող են համապատասխանեցվել համապատասխան գործակցին: Գիտելիքի մակարդակի ճշգրտումը, ինչպես արդեն նշվեց վերևում, կարող է օգտագործվել արդարացնելու համար ուսումնական պլանում համապատասխան հմտություններ դասավանդող առարկա, այնուհետև ուսումնական պլան մշակելու անհրաժեշտությունը: Որպեսզի աշխատանքի ծավալն ավելորդ չավելանա, առանձին հարցաթերթիկ `թեստ կազմելու փոխարեն, մենք ներկայացնում ենք թեստի« Թեստի »նմուշը, իսկ թեստի առաջադրանքների հարցերն առանձնացնելով` կստանանք նաև «Հարցաշար»: հարցաթերթիկ Ի դեպ, թեստային հայեցողությունները կարող են ուղեցույց լինել հարցաթերթիկով թեստի չափանիշների կազմման համար (ինչը մենք արդեն նշել ենք, որ մեր խնդիրը չէ): Թեստում ստուգված հմտություններից յուրաքանչյուրին տրված հարցերի քանակը համեմատաբար համամասնական է աղյուսակում նշված նրանց պահանջների քանակին, ուստի անկախ առաջադրանքին տրված միավորից (մենք պայմանականորեն ընտրել ենք 5 միավոր), հմտության տեսակարար կշիռը կմնա նույնը: Յուրաքանչյուր հմտության համար առաջադրանքները խմբավորվում են ըստ թվերի `նշելով տրված հմտության ընդհանուր միավորները: ։

Աշխատանքում առաջարկվում են 1) ուսանողների հետազոտական աշխատանքներ կատարելու պատրաստվածության աստիճանի բացահայտման չափանիշները, 2) պատրաստվածության աստիճանը ստուգող թեստ կամ հարցաշար, 3) ստուգման արդյունքների գնահատման սանդղակ, 4) հետազոտական աշխատանքի գնահատման մեթոդիկա։

Գիտական լեզվի, այսինքն՝ գիտական արտահայտչամիջոցների հիմնահարցըբնական գիտություններում, առանձնապես ֆիզիկայում, առաջնահերթ դեր էխաղում։ Ելնելով բնական գիտություններին առաջադրված հիմնախնդիրներիբնույթից`լեզվային ռացիոնալ արտահայտչականության հարցը հանգում էբնական երևույթների բազմազանության մեջ որոշակի ընդհանրությունների ուօրինաչափությունների որոնմանը, որը հաջողվում է իրագործել միայն տրամաբանական հստակ համակարգի շրջանակներում, մաթեմատիկական վերացարկումների օգնությամբ։ Նմանատիպ խնդիրներ անհրաժեշտաբար ծագումեն նաև դասավանդման գործընթացում, որտեղ ուսուցանվող գաղափարներիմատուցման և յուրացման արդյունավետությունը պայմանավորված է և թելադրվում է գիտական լեզվի ու արտահայտչամիջոցների հիմնավորված ընտրությամբ։ Եվ ընդհանրապես տարաբնույթ ֆիզիկական երևույթների տեսականնկարագրության ընդհանրության փաստը ի ցույց է դնում ֆիզիկայում մաթեմատիկական վերացարկումների և տրամաբանական սխեմաների կիրառմանանհրաժեշտությունը և բնականաբար արտացոլում է բնության, նրա իմացության պրոցեսի միասնական ու ընդհանրական բնույթը։ Նման ընդհանրականիմաստ ունեցող գաղափարների շարքին կարելի է դասել ֆիզիկական վիճակիգաղափարը։ Ինչպես գիտենք, դասական ֆիզիկայում ֆիզիկական համակարգիդինամիկական վիճակը ժամանակի յուրաքանչյուր պահին որոշված է, եթեհայտնի են համակարգը բնութագրող դինամիկական փոփոխականների արժեքները։ Մասնավորապես մեխանիկական համակարգի վիճակը տալու համար բավարար է նշել որոշակի պահին նրա բոլոր ընդհանրացված կոորդինատներն ու ընդհանրացված արագությունները։ Եվ դասական ֆիզիկան զբաղվում է ըստ էության միայն համակարգի վիճակի ըստ ժամանակի փոփոխության ուսումնասիրությամբ, իսկ դասական վիճակի գաղափարի կիրառությանթեկուզ մեթոդաբանական վերլուծություն սովորաբար չի կատարվում։ Սակայն, ի տարբերություն դասական ֆիզիկայի, քվանտային տեսության մեջհամակարգի դինամիկական վիճակի և դինամիկական փոփոխականների միջևհամապատասխանությունը նման ուղղակի բնույթ չունի։ Քվանտային վիճակիգաղափարը արտաքնապես հիշեցնում է իրական տարածության մեջ վեկտորիինվարիանտ հասկացությունը, իսկ նրա տարբեր ներկայացումները համարժեքեն կոորդինատների որոշակի համակարգում վեկտորի պրոյեկցիաների համակարգին։ Եվ վեկտորի գաղափարը ոչ միայն պարզեցնում է հաշվարկայինդժվարությունները, նաև թույլ է տալիս բացահայտորեն հաշվի առնել նրա ինվարիանտ բնույթը և անկախությունը կոորդինատային բազիսի ընտրությունից։ Վիճակների նկարագրության նշված մաթեմատիկական ալգորիթմի առավելությունները միտք են հարուցում հնարավորինս նույնպիսի համակարգ մշակելնաև դասական որոշ վիճակների (մասնավորապես ջերմային, էլեկտրական ևօպտիկական) ներկայացման համար։ Նմանատիպ փորձեր ջերմային և էլեկտրական վիճակների տրման ու համապատասխան մոդելավորումների համարմեր կողմից արդեն առաջարկվել են [1], [2], [3]։ Վիճակների մոդելավորմանքննարկված բոլոր օրինակները սերտորեն առնչվում են վերացարկման մեկ այլարդյունք հանդիսացող գծայնության գաղափարի հետ։ Որոշակի պայմաններում երևույթների ընթացքի գծայնության հիման վրա կառուցված մաթեմատիկական վերացարկումների լայն կիրառությունները միանշանակ վկայում ենայդ գաղափարի էական դերի մասին գիտական ուսումնասիրությունների մաթեմատիկականացման, ինչպես նաև ուսուցման գործընթացներում համապատասխան ալգորիթմների ներդրման մեջ։ Քվանտային տեսության հիմքումդրված հիլբերթյան տարածության գծայնությունը, օրինակ, հնարավորություն էընձեռում քվանտային վիճակների երկու կամայական վեկտորներից ձևավորելանվերջ բազմությամբ վիճակի նոր վեկտորներ։ Այսինքն՝ որպես հիմնականսկզբունք՝ հանդես է գալիս այն պնդումը, որ քվանտային համակարգի դինամիկական վիճակը թույլ է տալիս գծային վերադրում (սուպերպոզիցիա), որը համանման է իրական տարածության մեջ կամայական վեկտորի`ոչ օրթոգոնալբաղադրիչների վերլուծության «զուգահեռագծի կանոնին»։ Նման ալգորիթմըհատկանշական է նաև դասական վիճակների (ջերմային, էլեկտրական) մերկողմից առաջարկվող և վերը նշված մոդելավորման համակարգերի համար։ Այժմ, հանրագումարի բերելով կատարված ընդհանրական դատողությունները,ընդգծենք այս և նախորդ([2],[3]) աշխատանքների համար առանցքային համարվող հետևյալ եզրահանգումները. ֆիզիկայի դասավանդման գործընթացներում, որոնք մեծ մասամբ համընթաց են ֆիզիկական գիտության զարգացմանժամանակագրական ուղուն, դասավանդումը, մնալով ավանդական ձևաչափիշրջանակում, տարանջատվում է երկու՝ միմյանց հետ չշաղկապվող փուլերի.ա) փուլ. դասական գաղափարների ներդրում և դասական տրամաբանականսխեմաների հիման վրա ֆիզիկական ոչ քվանտային տեսություններիշարադրում,բ) փուլ. դասական գաղափարների հակացուցում, քվանտամեխանիկականդրույթների ներմուծում։ Սովորողների մեջ ֆիզիկական գիտության և ընդհանրապես շրջապատող իրականության մասին միասնական և առավել իրատեսական ընկալում ուկարծիք ձևավորելու նպատակով, մեր պատկերացմամբ, ցանկալի է երևույթների դասական (ոչ քվանտային), դասավանդման ա) փուլին վերաբերող գործընթացները իրականացնել այնպիսի մաթեմատիկական նախահիմքի ներդրմամբ (ֆիզիկական վիճակի գաղափարի մաթեմատիկական մոդելավորում,վիճակների վերադրման` սուպերպոզիցիայի գործառույթի ընդգծում), որըհատկանշական է միկրոաշխարհի քվանտամեխանիկական դիտարկումներիհամար։ Ստորև ներկայացվող աշխատանքը նվիրված է օպտիկական վիճակիգաղափարի մաթեմատիկական մոդելավորման հարցերին։ Առաջարկվողդրույթներն ընդգծում են դասական վիճակների մաթեմատիկական ներկայացման ընդհանրական բնույթն ու մեթոդական առավելությունները, չնայած,մեր կարծիքով, կարոտ են հետագա կատարելագործման ու մշակման։ Ինչպես գիտենք, կիրառական օպտիկայում սովորաբար առկա են ոչներդաշնակ, բարդ սպեկտրային բաղադրությամբ լուսային ալիքներ, երբ հարկէ լինում հաշվի առնել միջավայրի բեկման ցուցչի կախումը ալիքի երկարությունից (դիսպերսիա), իսկ բավարար չափով մեծ լուսային հոսքերի օգտագործումը հարկադրում է չսահմանափակվել լոկ պարաքսիալ ճառագայթներիգործադրումով։ Երկրաչափական օպտիկայի տեսանկյունից նման բացասական գործոնները բերում են օպտիկական համակարգերի ձևավորած պատկերների բազմաբնույթ թերությունների, որոնց մանրակրկիտ և համակողմանիուսումնասիրությունները հանգեցրել են ժամանակակից օպտիկական սարքերի չափազանց բարձր կատարելագործմանը։ Օպտիկական սարքաշինության զարգացմանը զուգընթաց՝ հաջողվել էնկատելիորոն նվազեցնել արտապատկերման սխալները։ Նման ձեռքբերումները իրագործվում են հիմնականում բազմաոսպնյակային համակարգերիկիրառմամբ։ Գործնականում կիրառվող բեկող համակարգերի մեծամասնությունը առնվազն պարունակում է երկու կամ ավելի բեկող մակերևույթներ։ Հենց այդ պատճառով էլ կարևորվում է կենտրոնացված բարդ օպտիկականհամակարգերի հանգամանալից դիտարկումը։ Օպտիկական համակարգերի ընդհանուր տեսությունը մշակել էԳաուսը դեռևս 1841թ., որը հետագայում զարգացվել է այլ գիտնականներիաշխատանքներում։ Գաուսի տեսությունը փոխառնչություններ է հաստատումառարկաների ու պատկերների տարածություններում համալուծ կետերի,գծերի ու հարթությունների միջև` կրելով զուտ երկրաչափական բնույթ։ Այժմ պարզ համակարգերից բարդ օպտիկական համակարգի ձևավորման տեսական և գործնական հետաքրքրություն ներկայացնող այդ հիմնահարցին փորձենք տալ մեկ այլ մեկնաբանություն` ֆիզիկական (տվյալ դեպքումօպտիկական) վիճակների վեկտորական ներկայացման համատեքստում։ Ներմուծենք օպտիկական համակարգի ֆիզիկական վիճակի գաղափարը` համակարգով անցնող ճառագայթների վարքի վրա այդ վիճակի արտացոլման գնահատման մտայնությամբ։ Ինչպես գիտենք, նման հարցադրման համար բավարար են օպտիկական համակարգի վեց ուղենիշային հարթությունները (երկու կիզակետային, երկու գլխավոր, երկու հանգուցային) և վեց կետերը (կիզակետերը, գլխավոր կետերը, հանգույցները), որոնց փոխադարձ դասավոր հեռավորություններով,վածությունները բնորոշվում են կիզակետային ևիսկ դիրքերը կախված են համակարգի բեկող մակերևույթների կորությանշառավիղներից, միմյանցից ունեցած հեռավորություններից, այդ մակերևույթffներով սահմանազատված միջավայրերի բեկման ցուցիչներից։ Համակարգիֆիզիկական բնութագրերի մասին նման համապարփակ տեղեկատվություն իրմեջ պետք է ամփոփի, մեր կարծիքով, հենց օպտիկական վիճակի գաղափարը,որի մաթեմատիկական ռացիոնալ ներկայացմանն է նվիրված սույն դիտարկումը։ 2.Դիտարկենք պարզագույն օպտիկական համակարգերի գործունեությունըերկրաչափական օպտիկայի մոտավորությամբ։ Նման մոտավորությունը, երբկարելի է լիովին ձերբազատվել լույսի ալիքային հատկություններից, համահունչ է լույսի կորպուսկուլյար` ֆոտոնային մեկնաբանմանը, որից կարելի էօգտվել օպտիկական վիճակի գաղափարի ներդրման համար, այսինքն՝վերլուծել օպտիկական համակարգի գործունեությունը քվանտամեխանիկական տեսանկյունից։ Մասնավորապես դիտարկենք բեկման տարբեր ( ) ցուցիչներովմիջավայրերը տարանջատող գնդաձև բեկող մակերևույթի օրինակը։ Ենթադրենք աղբյուրից առաքվող ճառագայթը, մակերևույթի վրաբեկվելով, հատում է գլխավոր օպտիկական առանցքը կետում։ Որպեսզի հանդիսանա աղբյուրի օպտիկական պատկերը,- ից առաքվող,… պարաքսիալ ճառագայթները- ի վրա բեկվելուց հետո պետքէ հատեն առանցքը միայն կետում։ Այժմ երկրաչափական օպտիկայինշված խնդիրը վերլուծենք քվանտամեխանիկական տեսանկյունից`լուսայինճառագայթները դիտարկելով որպես ֆոտոնների համընթաց շարժման21,nn1SPS1EF2S2S1S1SPS1PS1PS1EFMN2S1S2S1n2nPPPվիճակները մոդելավորող ուղիներ։ կետում լույսի կետային աղբյուրիօպտիկական պատկերի ձևավորման հարցը շաղկապվում է-ում առանձինամբողջական ֆոտոնների գրանցման հավանականության հետ։ Իսկ նմանհավանականության գնահատումը կարելի է իրականացնել ըստ [4]` հետևյալկերպ։ Լույսի թույլ կետային աղբյուրի առաքած մեկական ֆոտոններովիրականացվող գիտափորձի դեպքում-ից առաքվող ֆոտոնի համընթացշարժման վիճակը ընդգրկում է ըստ ;… ուղիներով ֆոտոնիմիաժամանակյա շարժման վիճակները (ֆոտոնի վարքի հավանականայինիմաստ ունեցող վերադրման սկզբունք[3])։ -ում ամբողջական ֆոտոնիգրանցման փաստը ենթադրում է ուղիներովլույսիմիաժամանակյա անցման ժամանակների հավասարություն։ Պարաքսիալ;… ուղիներից յուրաքանչյուրին համապատասխանեցնենք կոմպլեքս վեկտոր (հավանականության լայնույթ), որտեղ անկյունըհամեմատական է համապատասխան ճանապարհովլույսի տարածմանժամանակին։ Ձևավորենք բոլոր պարաքսիալ ուղիների կոմպլեքս վեկտորներիգումարը, որի բացարձակ մեծության քառակուսին կբնորոշի -ից ֆոտոնիառաքմանլրիվ հավանականությունը։ Հաշվի առնելով ժամանակներիհավասարությունը` կարելի է պնդել, որ լույսի տարածման պարաքսիալուղիների վեկտորներն ունեն միևնույն կողմնորոշումը ( .)։ Այնպես որ-աղբյուրից կետ ֆոտոնի առաքման ( կետում լույսի աղբյուրի օպտիկական պատկերի ձևավորման) հավանականությունը` ։ Այլ կերպ ասած, արդյունարար-վեկտորը բնորոշում է գնդաձևմակերևույթի օպտիկական (ֆոկուսացնող) գործունեությունը։ Նույնությամբ ցանկացած օպտիկական համակարգում (բեկող մակերևույթների համախմբում) առարկայի օպտիկական պատկերի ձևավորումըիրականանում է ողջ համակարգի միջով աղբյուրից առաքվող ֆոտոններիհամընթաց շարժման վիճակների վերադրման արդյունքում, որի նկատմամբկարելի է կիրառել դատողությունների վերը նշվածին համանման շղթա։ Ընդհանրացնելով կարող ենք ասել, որ ցանկացած օպտիկական համակարգի օպտիկական գործունեությունը կարելի է պատկերել (մոդելավորել) որոշակիվեկտորով, որը մեկնաբանվում է որպես բեկող օպտիկական համակարգիվիճակի վեկտոր։ Եվ համակարգի վիճակի ուղղորդված արդյունարար վեկտորը կարելի է ներկայացնել ըստ բաղադրյալ վեկտորների վերլուծության, որի2S1S2S1S21PSS21SPS21SPS2S21PSS21SPS21SPS21PSS21SPS21SPSie1S2Sconstt~1S2S2S1S2~OWOբաղադրիչները համակարգի առանձին բեկող տարրերի օպտիկական վիճակիվեկտորներն են։ Հարկ է նկատի ունենալ, որ օպտիկական վիճակի գաղափարըմիայն ներմուծվում է տարբեր վիճակների վերադրման (տարբեր օպտիկականհամակարգերի համատեղման` սուպերպոզիցիայի) մաթեմատիկական ալգորիթմի մշակման նպատակով, որտեղ էական նշանակություն ունի առանձինհամակարգերի փոխադարձ դասավորվածության տարածական գործոնը (համակարգերի միջև եղած հեռավորությունները գլխավոր օպտիկական առանցքիերկայնքով)։ Մասնավորապես, արդյունարար համակարգի օպտիկական վիճակը(նրա միջով անցած ճառագայթների ընթացքը) կախված է առանձինենթահամակարգերի օպտիկական վիճակներից, ինչպես նաև վերջիններիսփոխադարձ դասավորվածություններից։ Օպտիկական դիագրամների հնարավոր կիրառությունները կարող են արդարացված լինել ոչ միայն առանձինենթահամակարգերից բարդ օպտիկական համակարգերի ձևավորման հաշվարկային դժվարությունների պարզեցման, այլև հակադարձ խնդրի` պահանջվող պարամետրերով (կիզակետային հեռավորությունով) համակարգիձևավորման ամենահնարավոր տարբերակների քննարկման առումով։ Նմանօրինակ դիտարկումներին առավել առարկայական բնույթ և հստակությունհաղորդելու նպատակով նոր գաղափարների ներմուծումը իրականացնենքստորև բերվող օպտիկական խնդիրների ուղղակի լուծումների հիման վրա։ O3.Խնդիր 1. (ըստ [5]). Գտնել կորությանև շառավիղներով երկու գնդաձևմակերևույթներից բաղկացած կենտրոնացված համակարգի կիզակետայինհեռավորությունը, որոնք միմյանցից տարանջատում է բեկմանցուցիչներով համասեռ միջավայրերը։ Լուծում.Գծագրում նշված են երկու գնդաձև բեկող մակերևույթների, ինչպես նաևողջ համակարգի կիզակետերի դիրքերը (կիզակետային հեռավորությունները),համապատասխանաբար, առարկաների և պատկերների տարածություններում։ Կոորդինատների սկզբնակետեր են և կետերը։ Առաջին մակերևույթի կիզակետային հեռավորությունը առարկաներիտարածությունում իսկ պատկերների տարածությունում ։ Երկրորդ մակերևույթի կիզակետային հեռավորությունը առարկաներիտարածությունում ։ Ստորև բոլոր հեռավորությունների տառային սիմվոլներըմեծություններ են և ներկայացվում են հետևյալ կերպ.չափազուրկ,-որտեղ չափվում են մետրերով,իսկմ -չափայնության գործակիցն է։ Կառուցենք համակարգի օպտիկական վիճակների վեկտորականդիագրամը առարկաների տարածությունում։ Ըստ օպտիկական վիճակներիվեկտորական մոդելավորման առաջարկված ալգորիթմի, առաջին մակերևույթի օպտիկական վիճակը առարկաների տարածությունում արտապատկերենքկոմպլեքս հարթության վեկտորով։ Մոդելավորման նման ընտրությունը դյուրին է դարձնումօպտիկական վիճակի հնարավոր տարբեր կողմնորոշումներով վեկտորներիարտապատկերումը։ -վեկտորի հորիզոնականբաղադրիչը առաջին մակերևույթի օպտիկական վիճակի ինվարիանտ բնութագիրն է, իսկուղղաձիգ բաղադրիչը` սևեռված։ Եվ տարրական բեկողմակերևույթի օպտիկական վիճակի նշված բնութագրի ինվարիանտությունըապահովում ու պայմանավորում է վիճակի վեկտորի ընտրության ալգորիթմիընդհանրականությունը։ վեկտորի բացարձակ մեծությունը , իսկ ուղղվածությունը հորիզոնական առանցքի նկատմամբ ։ Երկրորդ մակերևույթի օպտիկական վիճակը առարկաների տարածությունումկառուցողական հարմարության նկատառումներով արտապատկերենքվեկտորով, որի համար օպտիկական վիճակի ինվարիանտ բնութագիրը(հորիզոնական բաղադրիչը )` ։ Երկու բեկող մակերևույթների միջև առկա համասեռ, բեկման ցուցչովօպտիկական միջակայքը, որի բնութագրերը (լույսի տարածման ուղղությամբչափսերը, բեկման ցուցիչը) որոշիչ են ողջ համակարգի օպտիկական գործունեության համար, օպտիկական վիճակների վեկտորական դիագրամներումարտապատկերվում է վեկտորով։ Վերջինս բնորոշվում է բաղադրիչներով ևուղղվածությամբ, որտեղ(օպտիկական միջակայքի առկայությունընվազեցնում է համակարգի «օպտիկական ուժը»)։ Համակարգում օպտիկականմիջակայքի դերը բնորոշող բաղադրիչի տեսքը կանխորոշվում է հետևյալֆիզիկական նկատառումներով. այն հակադարձ երկարության չափայնությամբօպտիկական բնութագիր է, որը կախված է միայն բաղադրյալ տարրերի (երկուբեկող մակերևույթների) միջակայքին հարող օպտիկական ինվարիանտ բնութագրերից, ինչպես նաև մակերևույթների փոխադարձ դիրքորոշումից։ Երկու գնդաձև բեկող մակերևույթներից բաղկացած ողջ օպտիկականհամակարգի գործունեությունը առարկաների տարածությունում կարելի էարտապատկերելարդյունարար վեկտորով, որի222fnx12y222221fnO222nftg2nerefnfnndi22122212ffdnx1y221dnfftg2x2212,fnfn2nd211OOfniR1nftgկողմնորոշումը հնարավորություն կտա գնահատելու համակարգի կիզակետային հեռավորությունը (օպտիկական ուժը)։ Ինչպես ակնհայտորեն պարզ է կառուցումից, ։ Կատարված դիտարկումը հնարավորություն է ընձեռում գնահատելուօպտիկական համակարգերի վեկտորական մոդելավորման առավելություններն ու նպատակահարմարությունը, պահանջվող պարամետրերով համակարգեր ձևավորելու գործնական հետաքրքրություն ներկայացնող խնդրում։ 21222111ffdnfnfnfn21122121111ffndnfnnff3222121212213211121nnRnnnRnndnRnnnRnnnf21213212213211121RRnnnnnndRnnnRnnnf3212321212222121nnnndnnRnnnRnRRnnf121OR2O11fn22fn212ffdnԽնդիր 2.[5] Ո՞ր դեպքում բեկման ցուցչով ապակուց պատրաստված ևօդում գտնվող երկուռուցիկ ոսպնյակը կլինի ցրող։ Լուծում. Օգտվենք (1) խնդրի լուծումից։ Քննարկվող դեպքում։ Երկուռուցիկ ոսպնյակը ցրող կլինի, եթե նրա` առարկաների տարածությունում գնահատվող օպտիկական վիճակի արդյունարար վեկտորը կողմնորոշված լինի պատկերների տարածությունում, այսինքն՝ արտապատկերվի վեկտորով։ Այս դեպքում վեկտորի կողմնորոշումն է , որը հնարավորէ, եթե ։ Այսինքն՝ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Մարգարյան Մ.Ա., Նիկողոսյան Հ.Ս., Կրթություն, բարեփոխումներ, հիմնախնդիրներ. Հանրապետական գիտաժողովի նյութեր. Վանաձոր, 2010։ 2. Մարգարյան Մ.Ա., Նիկողոսյան Հ.Ս., Վեկտորները ֆիզիկայի խնդիրներում։ Ջերմային երևույթներ, «Դպիր», Գյումրի, 2010։ 3. Նիկողոսյան Հ.Ս., Վեկտորները ֆիզիկայի խնդիրներում։ Էլեկտրականություն,«Էլդորադո», Գյումրի, 2011։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՀրաչիկ Սուրենի Նիկողոսյան - ֆիզմաթ գիտ. թեկն., Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվանպետական մանկավարժական ինստիտուտ, ընդհանուր և տեսական ֆիզիկայի ամբիոնի դոցենտ,E-mail։

Աշխատանքում ներկայացվում է օպտիկական համակարգերի համար օպտիկական վիճակի գաղափարի ֆիզիկական հիմնավորվածությունն ու մեթոդական պատճառաբանվածությունը։ Առանձին խնդրի դիտարկման օրինակով ի ցույց է դրվում օպտիկական համակարգի համար օպտիկական վիճակների վեկտորական դիագրամի կառուցման ալգորիթմը և ընդգծվում են նման դիագրամների առանձնահատկությունները։

Հասարակության մեջ տեղի ունեցող արմատական ​​փոփոխություններն իրենք են ստիպում նպատակային բարեփոխումներ իրականացնել կրթական համակարգում, մշակել ապագա մասնագետների պատրաստման ռազմավարական ծրագրեր, արդյունավետ ձևեր և մեթոդներ: Իրոք, անհրաժեշտ է կառուցել կրթական համակարգ, որն ունակ կլինի բավարարել ուսանողների կարիքները, խթանել անձնական զարգացումը կամ, այլ կերպ ասած, մասնագիտական ​​ինքնակառավարման ձևավորումը, մյուս կողմից `բավարարել բարձր գրագետի կարիքը, մարդասիրական ուղղվածության մասնագետներ: Այս իմաստով պատահական չէ խոսել տեղեկատվական տեխնոլոգիաների օգտագործման անհրաժեշտության մասին, քանի որ ներկայումս դրանք կենտրոնական տեղ են գրավում հասարակության, կրթության և մշակույթի մտավորականացման գործընթացում: Մյուս կողմից, հասարակության զարգացման նոր փուլում փոխվում է նպատակների բնույթն ու ուղղությունը դեպի կրթական գործընթաց: Իրոք, դասավանդում ասելով `մենք հասկանում ենք ոչ միայն մարդկային փորձի ներկայացում և ձուլում, այլև դասավանդման գործընթացում նոր անկախ գիտելիքների ձեռքբերում: Educationalամանակակից կրթական գործընթացն ուղղված է կրթական գործունեության սուբյեկտների միջև հումանիստական ​​հարաբերությունների հաստատմանը, սովորողների `սոցիալ-տնտեսական շրջանակներին հարմարվելուն, ինքնահաստատմանը, անհատի անձնական որակների և մասնագիտական ​​հնարավորությունների բացահայտմանը: Սա, իր հերթին, պահանջում է նորարարական կրթական տեխնոլոգիաների զարգացում, ինչը ենթադրում է ժամանակակից տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների օգտագործում `անհատի զարգացման, նրա մասնագիտական ​​զարգացման վրա դրական ազդելու համար: Ուսումնական գործընթացի բոլոր առարկաների ուշադրության կենտրոնում սովորողն է, ուսման բոլոր փուլերում ստեղծագործական և մտավոր ունակությունների հայտնաբերումն ու զարգացումը: Այսպիսով, ուսուցման բոլոր ժամանակակից տեխնոլոգիաների, մասնավորապես ՝ ՏՀՏ-ի կիրառման հիմնական գործառույթը գիտության տարբեր մակարդակների միջոցով գիտելիքներ ձեռք բերելու, կողմնորոշման տարբեր մակարդակների ուսումնական ծրագրերի միջոցով գիտելիքներ ձեռք բերելու հնարավորություն է: Եվ այս գործընթացում հնարավոր է սովորողին նայել որպես կրթական գործունեության առարկա, իսկ նրա անհատական, անձնական կարողությունների զարգացումը կրթական գործունեության կարևոր նպատակներից մեկն է: Գաղտնիք չէ, որ զարգացման և արդյունավետ իրականացման ամենակարևոր պայմանը մանկավարժի մասնագիտական ​​կարողությունների բարձր մակարդակն է, քանի որ մանկավարժը համարվում է տեղեկատվության աղբյուր, առարկայի բովանդակության կրող, կրթական տեխնոլոգիաներ ստեղծող, ղեկավար կրթական գործունեության և այլնի Մանկավարժն ինքը լրացնում է դասավանդման ֆունկցիոնալ մոդելը հատուկ բովանդակությամբ ՝ կախված այն մոդելի հետ, որի հետ նա աշխատելու է: Դրանից հետո մանկավարժը պատասխանում է մի շարք հարցերի. Ինչպիսին պետք է լինի աշակերտի կրթության մակարդակը, հոգեբանական պատրաստակամություն ենթադրյալ գործունեության համար, ինչպես պարզել մակարդակը, ուսանողներն իրենց առջև ինչ նպատակ դնեն, ինչպես անել: կազմակերպել նրա գործունեությունը, ինչպե՞ս է տեղի ունենալու վերահսկողությունը, արդյունքների գնահատումը, ի՞նչ չափանիշներով և այլն: Այս մյուս խնդիրների օպտիմալ լուծման համար պետք է առաջնային պլան մղել այդպիսի հրատապ պայմանների ստեղծումը, որի դեպքում մանկավարժական անձնակազմը կստանա համապատասխան որակավորում: Իհարկե, բավարար չէ տիրապետել այս կամ այն ​​տեղեկատվական տեխնոլոգիաներին, անհրաժեշտ է առանձնացնել, հնարավորինս արդյունավետ օգտագործել դրա առանձնահատկությունները, հնարավորությունները, որոնք որոշ չափով կարող են ապահովել վերոհիշյալ խնդիրների լուծումը: Այսինքն ՝ նպատակների և խնդիրների համակարգը, դրանց բնույթը, տեղեկատվության կառուցման միջոցները և առաքման եղանակը, վերահսկման և գնահատման համակարգը, չափորոշիչները և այլ խնդիրները պետք է համահունչ լինեն ուսման նպատակներին [2, pp. 3-5]: ՏՀՏ ամենահարուստ հնարավորությունները պետք է վերլուծվեն հոգեբանության և դիդակտիկայի տեսանկյունից և օգտագործվեն, երբ դա անհրաժեշտ է կրթական գործունեության տեսանկյունից: Հարցը, թե որքանով է արդյունավետ վերապատրաստման ծրագիրը, կարելի է լուծել միայն այն փորձարկելուց հետո: Այնուամենայնիվ, կան մի շարք հոգեբանական և մանկավարժական պահանջներ, որոնք ուսումնական ծրագիրը պետք է բավարարի [7: 24-38]: Ուսումնական պլանը պետք է. • Թույլ տա կառուցել կրթական գործունեության բովանդակությունը ՝ հաշվի առնելով մանկավարժական հոգեբանության և դիդակտիկայի հիմնական սկզբունքները: • Թույլատրել իրականացնել դասավանդման գործընթացի կառավարման ցանկացած մեթոդ, որի ընտրությունը պայմանավորված է մի կողմից ուսուցման ծրագրի հեղինակների տեսական գաղափարներով, մյուս կողմից `ուսման նպատակներով: • Խրախուսեք ուսանողներին ներգրավվել ցանկացած տեսակի ճանաչողական գործունեության մեջ `անհրաժեշտ ուսուցման հիմնական նպատակներին հասնելու համար: • Ուսանողների շրջանում ուժեղ դրդապատճառների գրեթե անընդհատ ներկայությունը սովորելու համար, ոչ թե համակարգչի հանդեպ հետաքրքրության պատճառով, այլ խրախուսում է ուսման շարժառիթը, ուսանողների հետաքրքրությունը ճանաչողության նկատմամբ: • Ապահովել երկխոսություն ՝ ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին ՝ հաշվի առնելով երկխոսության մի քանի կարևոր գործառույթներ: Դրանք սովորողներին դատողություններում ներգրավելով պետք է ակտիվացնեն իրենց ճանաչողական գործընթացների զարգացումը, համատեղ (առարկա-առարկա) գործողություններ մոդելավորեն և այլն: • Առարկայի բովանդակությունը, խնդիրների բարդության աստիճանը պետք է կառուցված լինեն և համապատասխանեն ուսանողների տարիքային հնարավորություններին և անհատական ​​կարողություններին: • Հետադարձ կապը պետք է մանկավարժորեն արդարացված լինի, տեղեկացնի թույլ տված սխալների մասին, պարունակի տեղեկատվություն, որը բավարար է այդ սխալները վերացնելու համար: • Չի պահանջում հատուկ գիտելիքներ պատասխանը մուտքագրելու, պատասխանը մուտքագրելու սովորական, հոգնեցուցիչ գործողությունները նվազագույնի հասցնելու համար: • Աջակցել կրթական խնդիրների լուծմանը: • Տեղեկացրեք ուսանողին սովորելու նպատակի մասին, ասեք նրան, թե որքանով է նա առաջ շարժվել դեպի այդ նպատակը, որո՞նք են նրա հիմնական թերությունները, սխալների անընդհատ կրկնելու բնույթը: • Ապահովել ուսման անհատականացում `ուսանողին հնարավորություն տալով որոշումներ կայացնել ուսման ռազմավարության, օգնության բնույթի և այլնի վերաբերյալ: Այսպիսով, կրթության տեղեկատվական ոլորտում տեղի է ունենում այսպես կոչված մանկավարժական հաղորդակցություն, որին մասնակցում են մանկավարժ-համակարգիչ, ուսանող-համակարգիչ, մանկավարժ-համակարգիչ-ուսանող և այլն: Իհարկե, այդպիսի հաղորդակցությունն իրականացվում է համակարգչային ծրագրերի, տարբեր կրթական նշանակության համակարգչային ծրագրերի, ուղեցույցների մանկավարժական սցենարներով: Ի դեպ, մանկավարժական սցենարը դասավանդման մոդելը նկարագրելու միջոց է, որը ներառում է գիտելիքների բազա (համակարգված կազմակերպված ուսումնական նյութ, տեղեկատվական նյութ), դասավանդման առաջադրանքների բանկ (տարբեր մակարդակի առաջադրանքներ), ուսման կառավարման ալգորիթմ (հարցեր , պատասխաններ, ուսանողների պատասխաններ, նրանց օգնությունը, աջակցության հարցումների վերաբերյալ ակնարկներ և մեկնաբանություններ) [3, 74-77]: Կրթական ծրագրերի զարգացումը, ի տարբերություն մանկավարժական և գործնական գործունեության, անհամեմատ դժվար է: Կրթական ծրագրի մշակման ընթացքում պետք է ստեղծվի համակարգչային ալգորիթմ, որն ընդհանրապես չի կրկնօրինակում մանկավարժի աշխատանքը, ավելին ՝ այն կատարում է մանկավարժին ներկայացված նույն գործառույթները այլ կերպ: Բացի այդ, ուսումնական պլանների մշակման համար անհրաժեշտ են ոչ միայն գիտելիքներ որոշակի առարկայի ոլորտում, այլև համապարփակ գիտելիքներ ուսանողների դասավանդման գործընթացի վերաբերյալ: Բազմաթիվ վերլուծություններ ցույց են տվել, որ նույնիսկ փորձառու, գործնական մանկավարժները, ովքեր հատուկ վերապատրաստում են անցել, երբեմն զարգացնում են բավականին թույլ ուսումնական ծրագրեր, որոնք ավելի ցածր արդյունք են տալիս, քան դասավանդման ավանդական մեթոդները, ուստի ծրագրավորումը պահանջում է խոր գիտելիքներ և մանկավարժական տաղանդ: Մյուս կողմից, ուսումնական ծրագրերի վրա ծրագրային փաթեթների կազմման հիմնական սկզբունքների մեխանիկական կիրառումը լուրջ վտանգ է ներկայացնում ծրագրավորողի համար: Պետք չէ մոռանալ, որ այս ծրագրերը ղեկավարում են այն մարդկանց գործունեությունը, ովքեր ունեն հուզական հատկություններ, դրդապատճառներ, հետաքրքրություններ, որոնք մեծ ազդեցություն ունեն ուսման գործընթացի վրա [4: 23-29]: Այս համատեքստում անհրաժեշտ է նշել այն փաստը, որ համակարգչի արդյունավետ օգտագործումը ուսումնական գործընթացում պայմանավորված չէ միայն տեղադրված հրահանգներով, այլ անհրաժեշտ է նախագծել, զարգացնել կրթական պայմաններ, որոնցում սովորողը կցանկանա հետևել դրանց: հրահանգներ և դրանց դեմ չգնալ: Խոսելով համակարգչային վերապատրաստման ծրագրերի և էլեկտրոնային թեստավորման մասին, հարկ է նշել, որ այսօր ոլորտում կան հարյուրավոր ծրագրային ապահովման ծրագրեր էլեկտրոնային առաջադրանքների, թեստերի պատրաստման և անցկացման ոլորտում, բայց մենք կվերադառնանք «HotPotlates6» ծրագրային փաթեթին, որը տրամադրում է մեթոդաբանական ցանկացած համակարգչային փորձագետի աջակցություն: ինտերակտիվ առաջադրանքներ, թեստերը կիրառել դրանք ուսուցման գործընթացում [6, 1-5]: Ավելին, ուսանողներին պետք չէ այդ ծրագրի փաթեթի իմացությունը, այլ միայն ուսուցիչը, որը տարբեր դասընթացների շրջանակներում պետք է կազմի, խմբագրի համապատասխան առաջադրանքներ, վարժություններ: Մասնավորապես, մենք կենտրոնացանք «Հոգեբանության պատմություն» դասընթացի գործնական առաջադրանքների վրա, քանի որ սա տեսական դասընթաց է, որի նպատակն է օգտագործել «HotPotilies6» ծրագրային փաթեթի հնարավորությունները ՝ գաղափարների և հիմնական տեսական տիրապետությունը ուժեղացնելու համար: հասկացությունները: Այսպիսով, ընտրելով որոշակի դասի նյութ, մենք կազմում ենք դրա գործնական առաջադրանքը «Վիկտորինայի» տեսքով: Յուրաքանչյուր առաջադրանք պարունակում է հնարավոր պատասխանների դաշտեր, ինչպես նաև մեկնաբանության այլ դաշտեր (նկ. 1 և 2): Uաշացանկի բազմատեսակ Կարճ պատասխան Խառը ընտրություն մի քանի ճիշտ պատասխանների համար Նկար. 1 Սերիական հարցի համարը Նշեք ճիշտ պատասխանը Խնդիր Անուն Անուն Գիծ Հարցեր Մուտքագրման տող Խնդիր Մուտքային դաշտեր Նկ. 2 Մեկնաբանության դաշտեր Ինչպես արդեն նշվեց, HotPotlates6 ծրագիրը հնարավորություն է տալիս ստեղծել թեստային առաջադրանքներ, որոնք ամփոփում են առաջադրանքի նկարագրությունը, առաջադրանքի տեքստը և այլն (Նկար 3), որն ինքնին նպաստում է սովորողների կողմից խնդիրների լուծման գործընթացին: Այսպիսով, ներկայացված ծրագիրը ուսուցչից չի պահանջում խորը գիտելիքներ ծրագրավորման ոլորտում, բավական է ունենալ համակարգչային գրագիտության անհրաժեշտ ու բավարար մակարդակ: Հենց այս հանգամանքն է, որ հիշյալ ծրագրի հետ աշխատելու ցանկությունն ավելի արդար է դարձնում: Մյուս կողմից, ինչպես գիտենք, ցանկացած համակարգչային ծրագիր, որը բաղկացած է ուսումնամեթոդական գործիքներից, իրականացնում է հետևյալ հիմնական գործառույթները, որոնք ուղղակիորեն ազդում են անձի պատրաստման և զարգացման վրա: Այս գործառույթներն են. • ուսանողին տեղեկատվություն տրամադրել ընկալելի եղանակով, • ուսանողին զարգացնել անձնական և մասնագիտական ​​կարողություններ: , Այսպիսով, շատ տեսական և փորձարարական տվյալներ թույլ են տալիս հաստատել, որ կրթական գործունեության մեջ ՏՀՏ-ի օգտագործման անհրաժեշտությունը, ինչպես նաև ծրագրակազմի և մեթոդաբանության մշակումը, հիմնականում պետք է ուղղված լինեն ապագա մանկավարժի անձնական մանկավարժական կարողությունների զարգացմանը: Գրականություն Սովորելը пособие Մ. Դոմոդեդովո VIPK MVD Ռուսաստան: 2000. 174 s.Gicheskie տեխնոլոգիաներ բազմամասնագիտական ​​կրթության պայմաններում: Ռուսական սեմինարի թեզ, 1994 թ. Հոկտեմբերի 24-26-ը: Рьзань: Իզդ-վո RGPU. 1994. C.3-5.3. Дудченко В. Ս. Նորարարական տեխնոլոգիաներ: Ուսումնամեթոդական հատկություն: ԼԱՎ. . М. Ռեզնիկ Մ. Սոյուզ 1996. 137 էջ: 4. Ուսուցչի տեղը և դերը մանկավարժական նորարարական տեխնոլոգիաներում: ТезисыБирск. Բիրսկու պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտը: 1994. 207 s.MVD Ռուսաստան: Մ. ։

Ժամանակակից հասարակության մեջ տեղեկատվական տեխնոլոգիաները, նրանց կիրառման սահմանները գնալով ավելի ու ավելի ընդլայնվում են։ Եվ այս համատեքստում պատահական չէ այն փաստը, որ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառումը համարվում է կրթական գործընթացի կատարելագործման և բարեփոխման անհրաժեշտ գործոններից մեկը։ Մասնավորապես, համակարգչային աջակցությունն ուսումնական գործընթացին՝ հնարավորություն է տալիս բարձրացնելու կրթության հասանելիության մակարդակը, որն էլ իր հերթին նպաստում է անձնային և մասնագիտական կոմպետենցիաների զարգացմանը։

ՄՐՑԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՌԱՆՑՔԱՅԻՆ ՏԱՐՐԵՐՀայեցակարգի էությունը։ Ներկայացվող հոդվածում քննարկվում է արտաքինքաղաքականության մրցակցային-համագործակցային հայեցակարգը։ Այս հայեցակարգի շրջանակներում պետությունների և միջազգային հարաբերությունների այլ դերակատարների (այսուհետ` դերակատարների) վարած քաղաքականությունը մոդելավորվում է գնահատման մեկ ընդհանուր չափանիշի` մրցակցային-համագործակցայինհամակարգի միջոցով։ Մենք փորձում ենք մեկտեղել միջազգային հարաբերությունների հիմնարար տեսությունները` ռեալիզմը և լիբերալիզմը, դրանց ընդհանրությունների հիման վրա, ևզարգացնել դերակատարների վարած քաղաքականության գնահատման մեկ ընդհանուր համակարգ։ Մրցակցությունը և համագործակցությունը, մեր կարծիքով, հանդիսանում են միջազգային հարաբերությունների էությունը, ինչի վրա էլ հիմնվում էմրցակցա-համագործակցային հայեցակարգը։ Միջազգային հարաբերությունների տեսություններն ունեն երկու հիմնական գործառույթ` 1. տեսական մակարդակով բնութագրել միջազգային հարաբերություններիէությունը, դրանում առկա օրինաչափություններն ու առանձնահատկությունները, 2. գործնականում արտաքին քաղաքականության վարման համար տալ արդյունավետ մարտավարության եղանակներ և ղեկավար սկզբունքներ։ Երկու տեսությունների միջև առկա են էական տարբերություններ թե՛ միջազգային հարաբերություններիբնույթի, թե՛ արդյունավետ քաղաքականության սկզբունքների վերաբերյալ։ Սակայնդա չի նշանակում, որ ռեալիզմը և լիբերալիզմն իսպառ բացառում են մեկը մյուսին։ Այսպես, դասական ռեալիզմը ելնում է միջազգային հարաբերությունների քաոսային բնույթից, որը եղել է, կա և միշտ կլինի քաոսային, և ձևակերպում նման պայմաններում պետությունների համար իրենց շահերի պաշտպանության առավել իրատեսական մոդելը1։ Միևնույն ժամանակ լիբերալիզմը չի մերժում միջազգային հարաբերությունների քաոսային բնույթը, բայց նաև առաջ է քաշում ապագայում միջազգային հարաբերություններում միջազգային կառույցների զարգացման արդյունքում որոշակի հիերարխիայի հաստատման հնարավորությունը2։ Միջազգային հարաբերություններում արտացոլվում են թե՛ ռեալիստական, թե՛ լիբերալիստական մոտեցումները, և որքան դրանք հակադրվում են, նույնքան էլ փոխլրացնում են։ Գործնականում երկու տեսություններն էլ կիրառվում են, պարզապես ռեալիզմիհիման վրա կատարված հետազոտությունները գերազանցապես սովորեցնում են դերակատարներին իրենց արտաքին հարաբերություններում արդյունավետ մրցակցել1 Տե՛ս Morgentau H., Thompson K., Politics among nations, brief edition, NY, 1993։ 2 Nye J., Keohane R., Transnational Relations and World Politics։ An Introduction. International Organization, 25,այլ դերակատարների հետ, իսկ լիբերալիզմը՝ արդյունավետ համագործակցել։ Ավելին, երկու տեսությունները ներառում են նաև հակառակ հմտության տարրեր, ինչպիսին են դաշինքների կարևորությունը ռեալիզմում և ազատ տնտեսական մրցակցության կարևորությունը լիբերալիզմում։ Երկու հմտություններն էլ` մրցակցությունը և համագործակցությունը, մշտապեսանհրաժեշտ են եղել միջազգային հարաբերությունների դերակատարների հարաբերություններում։ Մրցակցության և համագործակցության նշանակությունը միջազգային հարաբերություններում հանդիսանում է այն հիմքը, որի վրա հնարավոր է ձևակերպել ունիվերսալ հայեցակարգ, որը հիմնվում է հետևյալ հիմնադրույթների վրա.1. Միջազգային հարաբերությունների յուրաքանչյուր դերակատար ունի որոշակի շահեր և հետապնդում է որոշակի նպատակներ։ 2. Այդ շահերը պաշտպանելու և նպատակներին հասնելու համար յուրաքանչյուրդերակատար մշակում է իր քաղաքականությունը, որը սովորաբար ներառումէ զարգացման մի քանի հնարավոր տարբերակներ և այնուհետև իրականացնում է քաղաքականության տարբերակներից որևէ մեկը։ 3. Կոնկրետ քաղաքականության շրջանակներում մի դերակատարի կողմից այլդերակատար(ներ)ի հետ վարվող քաղաքականության բնույթից կախված` քաղաքականությունը կարելի է գնահատել որպես մրցակցային կամ համագործակցային ուղղվածություն։ 4. Քաղաքականության մրցակցային և համագործակցային ուղղվածություններնիրենց հերթին բաղկացած են քաղաքականության կոնկրետ տարբերակներից, որոնք նույնպես գտնվում են հարաբերակցության մեջ։ Այսինքն, քաղաքականության մի տարբերակը կարող է մյուսից ավելի մրցակցային լինել, երբերկուսն էլ մրցակցային ուղղվածություն ունեն։ 5. Դերակատարներն իրենց նպատակներին հասնելու համար մշտապես կանգնած են քաղաքականության տարբերակների լայն ընտրության առջև` ծայրահեղ մրցակցությունից (օրինակ՝ հակամարտել) մինչև ծայրահեղ համագործակցություն (օրինակ՝ ինտեգրվել)։ Միևնույն ժամանակ, քաղաքականությանխիստ անիրատեսական տարբերակները, որոնց միջոցով դրված նպատակինհասնելու հավանականությունը շատ փոքր է, ի սկզբանե բացառվում են դերակատարների կողմից։ 6. Այս կամ այն տարբերակի ընտրությունը մեծապես կախված է նաև ժամանակի գործոնից. յուրաքանչյուր քաղաքականության տարբերակ որոշակի ժամանակ անց պետք է բերի դրված նպատակների իրականացմանը, և սովորաբարորքան երկար ժամանակ է անհրաժեշտ այս կամ այն քաղաքականությանտարբերակին, այնքան նվազ իրատեսական է այն թվում։ Համապատասխանաբար դերակատարները, որպես կանոն, ավելի հակված են ընտրելու այնտարբերակը, որն ավելի քիչ ժամանակ է պահանջում։ 7. Ապագայի վերաբերյալ պատկերացումների վրա կարևոր ազդեցություն էթողնում նաև նախկինում դերակատարի վարած քաղաքականության հետագիծը. որքան մեծ է եղել նախկինում համագործակցության քաղաքականության պատմությունը, այնքան ավելի մեծ է հավանականությունը, որ դերակատարը նորից կգնա համագործակցության։ Եվ հակառակը, որքան ավելի ծայրահեղ են եղել մրցակցային դրսևորումները դերակատարի քաղաքականության մեջ, այնքան մեծ է դրա կրկնության հնարավորությունը։ Այսպիսով, դերակատարների կողմից արտաքին քաղաքականության մշակումըկարելի է դիտարկել որպես երկփուլ գործողություն՝ քաղաքականության իրատեսական սահմանների որոշում և այդ տարբերակներից մեկի ընտրություն։ Կարելի է նմանություններ տեսնել քաղաքականության ընտրության այս գործընթացի և բանակցություններում առանցքային նշանակություն ունեցող հասկացությունների` պոտենցիալ համաձայնության գոտու և բանակցվող համաձայնագրի լավագույն այլընտրանքի միջև1։ Այսպես, այս հասկացությունները պետություններին օգնում են վարել հաջող բանակցություններ, իսկ ընդհանրապես արտաքին քաղաքականության մշակման ժամանակ տարբերակների իրատեսությունը գնահատելիս փորձում են նույն սկզբունքներով վերհանել պոտենցիալ համաձայնության գոտին, եթեհնարավոր են գտնում համագործակցային քաղաքականության վարումը, կամ փորձում են գտնել այն լավագույն այլընտրանքը, որը կունենան, եթե հրաժարվեն համագործակցությունից և մտնեն մրցակցության մեջ։ Մրցակցային-համագործակցային համակարգի մոդելավորումը։ Այս համակարգով գնահատման հիման վրա կարելի է դերակատարների քաղաքականության երկչափ սանդղակի միջոցով մոդելավորել վերջիններիս արտաքին քաղաքականությունը։ Երկչափ սանդղակի ուղղահայաց չափումը ժամանակն է (0-ն՝ ներկա պահը, բացասական կողմը` անցյալը, իսկ դրական կողմը` ապագան), իսկ հորիզոնական չափումը քաղաքականության մրցակցային և համագործակցային ուղղություններն են (0-ն չեզոքքաղաքականությունն է, դրական կողմը` համագործակցային, իսկ բացասական կողմը` մրցակցային)։ Եթե անցյալում իրականացված քաղաքականությունն օբյեկտիվ իրականությունէ և կարելի է պատկերել հստակ գծով, ապա մշակված, բայց դեռևս չիրականացվածքաղաքականությունը կարող է ներառել հնարավոր մի շարք տարբերակներ, որոնքհամապատասխանաբար սանդղակում կնշվեն որպես միջակայք։ Միջակայքից դեպիաջ և ձախ դուրս են մնում քաղաքականության այն տարբերակները, որոնք դերակատարն անիրատեսական է համարում և չի պատրաստվում իրականացնել։ Համակարգը կարող է ներառել ևս մեկ չափում, որը ցույց է տալիս, թե, ըստ դերակատարի, իր կողմից քաղաքականության վարման տարբեր եղանակներ որքանժամանակ կպահանջեն՝ նպատակներին հասնելու համար։ Չափումը բաղկացած կլինի կետերը միացնող գծից։ Եթե մրցակցային ճանապարհով խնդիրների լուծումնավելի կարճ ժամանակ է պահանջում, ապա շահերի չափումը կունենա ստորին ձախանկյունից դեպի վերին աջ անկյունը ձգվող գծի տեսք, իսկ եթե համագործակցությունն ավելի մոտ ապագայում է արդյունքներ խոստանում, ապա գիծը կունենա աջներքևի անկյունից ձախ վերևի անկյուն ուղղվածություն։ Մոդելավորման այս համակարգը պետության կամ միջազգային հարաբերությունների այլ դերակատարի ղեկավարության` վարվելիք քաղաքականության վերաբերյալսուբյեկտիվ պատկերացումների ամրագրումն է ներկայացնում։ Օրինակներ խաղաղապահ գործողությունների պատմությունից։ Ներկայացվող մոդելավորման եղանակը մենք կփորձենք ներկայացնել ՄԱԿ խաղաղապահ գործողությունների պատմությունից վերցված որոշ օրինակներով։ Մեր համոզմամբ` ՄԱԿմարմինները խաղաղապահ առաքելությունների մանդատի մշակման և առաքելությունների տեղակայման ողջ ընթացքում պետք է իրականացնեն նմանատիպ մոդելավորում, որպեսզի վաղաժամ բացահայտվեն բացասական զարգացումները և օգտագործվեն խաղաղության ամրապնդման լրացուցիչ հնարավորությունները։ Հակամարտության երկրներում տեղակայված խաղաղապահների համար հարաբերականորենհեշտ է պարզել, թե ինչպիսին են իրենց շահերի և նպատակների մասին դերակատարի պատկերացումները, որոնք են նրանց կարողությունների սահմանները, և որքանժամանակ է նրանցից պահանջում այս կամ այն նպատակի իրականացումը։ 1 Տե՛ս Fisher R., Ury W., Getting to yes։ negotiating agreement without giving in, London, 2011, էջ 62-81, 99-109։ Ըստ վիճակագրության` միայն 1945-1993 թթ. կնքված խաղաղության պայմանագրերի մոտ կեսը ձախողվել է կնքվելուց ոչ ուշ, քան հինգ տարի անց1։ Ուստի պատահական չէ, որ խաղաղապահ առաքելությունները շատ հաճախ են բախվում կընքված համաձայնագրերի խախտման խնդրի հետ։ Որոշ դրական զարգացումներից հետո տեղի է ունենում հակառակ գործընթացը` իրադրության լարում և հակամարտության վերսկսում2։ Հակամարտության կողմերը բավարար փոխվստահության պակասի պատճառով կամ պարզապես նոր օգուտներ կորզելու նպատակով տրամադրվածեն լինում տապալել ձեռքբերված պայմանավորվածությունների կատարումը3։ Ստորև ներկայացնում ենք խաղաղապահ առաքելությունների ներգրավմամբհակամարտությունների ընդհանրական մոդելավորումը. 1 Ankersen Ch., Civil-Military cooperation in post-conflict operations։ Emerging theory & practice, NY, 2008, p. 53.2 Տե՛ս David Ch.-Ph., Does Peacebuilding Build Peace Liberal (Mis)steps in the Peace Process, 30 Security Dialogue25 (1999), էջ 29-31։ 3 Օր.՝ Անգոլայում (UNAVEM II), Սոմալիում (UNOSOM II), Ռուանդայում (UNAMIR), Բալկաններում (UNPROFOR), Լիբերիայում (UNOMIL), Կամբոջայում (UNTAC), Հայիթիում (UNMIH), Սիեռա Լեոնեում (UNAMSIL) ևն։ Պատկերի առանձնահատկությունն այն է, որ նախ առկա է դեպի խոր մրցակցություն տանող պատմությունը, և շահերի իրագործման կորն ունի բավական մեծ թեքում դեպի մրցակցության կողմը։ Այդ իսկ պատճառով քաղաքականության հնարավոր տարբերակները նույնպես կներառեն ավելի շատ մրցակցային, քան համագործակցային տարբերակներ։ Այսպիսին է հետկոնֆլիկտային շրջանում դերակատարների մեծ մասի քաղաքականության մոդելը, ուստի ՄԱԿ թիվ մեկ խնդիրը պարզելն է,թե այս կամ այն դերակատարը որքան մեծ է համարում մրցակցային քաղաքականություն վարելու իր հնարավորությունը։ Օրինակ, 1994 թ. Ռուանդայի ցեղասպանությունն ամենևին էլ առաջին դեպքը չէր, երբ հուտուները տուտսիների կոտորած էինիրականացնում. ինքնին ցեղասպանությունը շատ առանձնահատկություններով նմանէր 1963 թ. տուտսիների ջարդերին1։ Սա պետք է հաշվի առնվեր ՄԱԿ կողմից տեղակայված «UNAMIR» խաղաղապահ առաքելության գործունեության ժամանակ, ևնախօրոք արդյունավետ քայլեր (առաքելության կազմի մեծացում և այլն) պետք էձեռնարկվեին, որպեսզի ցեղասպանությունը դիտվեր որպես ոչ իրատեսական քայլ։ Եթե միջազգային հանրությունը հետևում է, ապա հակամարտությունների կողմերն էլ իրենց հերթին հետևում են խաղաղապահ գործողությունների պատմությանըև փորձում պատկերացնել, թե որոնք են հենց խաղաղապահների գործողություններիսահմանները։ Ցավոք, ՄԱԿ ցանկացած ձախողում համոզում է այլ հակամարտությունների մասնակիցներին, որ իրենց դեպքում նույնպես խաղաղապահների գործունեությունը հնարավոր է տապալել։ Ո՛չ ՄԱԿ-ը, ո՛չ էլ հակամարտության կողմերը չպետք է հուսան, որ խաղաղ կարգավորման ծրագիրը կարող է կյանքի կոչվել կողմերի համագործակցության շնորհիվ։ Նման ինքնախաբեությունից խուսափելու համար անհրաժեշտ է հստակ գնահատելկամ մոդելավորել դերակատարների վարվելիք քաղաքականությունը։ Եթե խաղաղապահ առաքելությունները տեղակայվել են կողմերից մեկին ոչ ցանկալի խաղաղ կարգավորման ծրագրեր դիտարկելու համար, ապա խաղաղապահների անձնակազմը և ռեսուրսները պետք է համարժեք լինեն հակամարտության կողմերի վրա գործադրված քաղաքական ճնշմանը, որպեսզի դժգոհ կողմը բանակցություններում դրսևորած համագործակցությունը պահպանի նաև խաղաղ կարգավորմանգործընթացի ժամանակ։ Օրինակ, Սիեռա Լեոնեում տևական խաղաղ կարգավորմանծրագիրը 2000 թ. տապալման եզրին է կանգնում. այստեղ տեղակայված էր ընդամենը 6 հազ. խաղաղապահ, որոնք դառնում են ապստամբ խմբավորման` ՌՈՒՖ-իանմիջական թիրախ2։ 2000 թ. մայիսին UNAMSIL-ը մեծ ճգնաժամի մեջ է ընկնում,երբ հարյուրավոր խաղաղապահներ առևանգվում են ապստամբների կողմից3։ Սակայն այս դեպքում իրավիճակը շտկվում է Միացյալ Թագավորության ուղարկածզորքերի միջամտության շնորհիվ։ Արդյունքում խաղաղապահներն ազատվում են,UNOMSIL-ն իրականացնում է զինաթափման ծրագիրը, աջակցում նախագահականու խորհրդարանական ընտրությունների անցկացմանը, և հակամարտությունը, ըստէության, կարգավորվում է4։ Որոշ դեպքերում հակամարտության կողմերից մեկի՝ համագործակցային ուղղվածության քաղաքականությունը դիտարկվում է որպես պայքարը շարունակելու համար այլևս բավական ուժեր չունենալու նշան։ Դա մեծամասամբ վերաբերում է այնապստամբ խմբերին, որոնք հակամարտության շարունակման դեպքում կպարտվեին3 UN, UNAMSIL background, տե՛ս http։ //www.un.org/en/peacekeeping/missions/past/unamsil/background.html։ 4 Նույն տեղում։ (օրինակ՝ Գվատեմալայում, MINUGUA)։ Հակամարտության վերսկսումը կանխելուցբացի՝ այս դեպքում կառավարության և ապստամբների միջև համագործակցությանհնարավորինս խորացման ու ինտեգրման ուղղությամբ աշխատանք պետք է տարվի։ Վերջապես, խաղաղապահ առաքելությունները պետք է դիտարկվեն որպես խաղաղության պահպանման ժամանակավոր միջոցներ։ Խաղաղապահների դուրսբերումը որոշակի չափով մեծացնում է կողմերի՝ մրցակցային քաղաքականության վարմանձգտումը։ Այս դեպքում անհրաժեշտ է նախ հաշվարկել՝ արդյոք խաղաղապահներիդուրսբերումը կարո՞ղ է հանգեցնել հակամարտության վերսկսմանը։ Քիչ չեն դեպքերը, երբ ՄԱԿ-ը դուրս է բերել իր խաղաղապահ առաքելությունը և մի քանի տարիանց ստիպված եղել վերադառնալ այդ երկիր, օրինակ՝ Արևելյան Թիմոր (UNMISET,UUNMIT), Լիբերիա (UNOMIL, UNMIL), Կոնգո (ONUC, MONUC), Հայիթի (MIPONUH,MINUSTAH)։ Մեր կարծիքով` մրցակցա-համագործակցային մոդելը կիրառելի է արտաքին քաղաքականության ցանկացած ոլորտի համար և բավարար տեղեկատվության առկայության դեպքում կարող է բավական ճշգրիտ կանխատեսում ապահովել։ Մենք բերեցինք օրինակներ ՄԱԿ խաղաղապահ գործողություններից, սակայն համակարգը ոչպակաս օգտակար կարող է լինել հենց հակամարտության կողմերի համար, որպեսզիվերջիններս չունենան անիրատեսական ակնկալիքներ խաղաղ կարգավորման ծրագրերից այն դեպքերում, երբ դրանք խաղաղապահների փաստացի ուժով չեն ամրապնդվում, իսկ հակադիր կողմն էլ հակված է մրցակցային քաղաքականության։ Համակարգը նաև միջազգային հարաբերությունների տեսությունների խմբավորմանհիմք կարող է ծառայել` կախված տեսությունների ուղղվածությունից, և նմանապեսէլ կարող է ուսուցանվել որպես ճիշտ մրցակցելու և ճիշտ համագործակցելու հմտությունների տեսություն։ Մակար ՄելիքյանՄՐՑԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՌԱՆՑՔԱՅԻՆ ՏԱՐՐԵՐԲանալի բառեր՝ Միջազգային հարաբերությունների տեսություն, մրցակցա-համագործակցայինհայեցակարգ, կոնֆլիկտաբանություն, խաղաղապահ գործողություններ։

Աշխատանքում ներկայացված է միջազգային հարաբերություններում դերակատարների վարած քաղաքականության ուսումնասիրման մրցակցա-համագործակցային համակարգը, որում որպես դերակատարների գործունեության հիմնական գնահատման միջոց կիրառվում է դրանց պատկանելությունը մրցակցային կամ համագործակցային ուղղվածությանը։ Այս համակարգի վրա հիմնվելով` կարելի է նաև մոդելավորել դերակատարների վարած քաղաքականությունը և կատարել կանխատեսումներ հետագա զարգացման վերաբերյալ։ Աշխատանքում որպես վերլուծության փաստական հիմք օգտագործվում է խաղաղապահ գործողությունների փորձը։

ՍԵՐ - ԷՐՈՍԻ ԵՎ ՍԵՐՆԴԱՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՊՐՈԲԼԵՄՆ ՕԼԴԻՆԳՏՈՆԻ «ՀԵՐՈՍԻ ՄԱՀԸ» ՎԵՊՈՒՄՕլդինգտոնի՝ «կորուսյալ սերնդի» թեման ընդգրկող վեպերից յուրաքանչյուրում էլ սեր-էրոսը տարատեսակ կերպով իր արտահայտումն է գտել։ Մեր այս հոդվածը վերոնշյալ խնդրի քննությանն անդրադառնում է «Հերոսի մահը»1 վեպի՝ մասնավորապես Ջորջ-Էլիզաբեթ զույգի օրինակով։ Վերջիններսմիջոց են դառնում պատկերելու 1910-ական թթ. անգլիական հասարակության մեջ արմատավորվածսեռական, հոգեբանական խնդիրները։ Գրողը քանիցս մատնանշում է Ջորջի և Էլիզաբեթի սերնդին հատուկ սեռականության պրոբլեմը,տվյալ սերնդի երիտասարդության անգոհունակությունը բարոյական հին սկզբունքներից և ինդիվիդուալ մղումները՝ ոչ թե վերափոխելու, այլ հիմնովին վերացնելու դրանք ու ստեղծելու նոր ընկալումներ սիրո ազատության, բարոյականության վերաբերյալ։ Ուստի, առաջ է գալիս «սեքսուալ հեղափոխություն»2 կատարելու պահանջ-ծրագիրը՝ ընդդեմ վիկտորյական դարաշրջանի։ Ակնհայտ է, որ սեքսուալ հեղափոխություն կատարելու իրենց ծրագիրն ուղղակիորեն մերժում էրհասարակության կողմից առաջադրվող արգելքների ողջ համակարգը, որը նաև կրոնական ու իրավական հիմք ուներ։ «Ազատ սիրո» բանաձևը որպես այլընտրանք, ըստ էության, ժամանակի հրատապխնդիրներից էր դառնում, որի լուծումը գործնականորեն պիտի տար Ջորջի և Էլիզաբեթի սերունդը3։ Տղամարդու (տվյալ դեպքում՝ Ջորջի) կամ կնոջ սեռական պրոբլեմի ուսումնասիրումը ցույց է տալիս հասարակության նահապետական հայացքների դերակատարումը. «Լիովին պարկեշտ հազարավորմարդիկ արհամարհում են կնոջը, եթե կասկածեն կամ համոզվեն, որ նա, թեկուզ նվազագույն չափով,հաճույք է զգում տղամարդու հետ մերձեցումից։ Այնուհետև նրանք դեռ տարակուսում են՝ ինչու են կանայք կռվարար և հավերժ ամեն ինչից դժգոհ»4,- նշում է պատումը վարողը։ Ստացվում է՝ կնոջ հավերժական անբավարարվածության, դժգոհանքի պատճառներից մեկն էլ այս հանգամանքն է5։ Ինչպես տեսնում ենք, անցյալ ժամանակների ճակատագրական ընտրությունը՝ «այրվիր կրքիցկամ ամուսնացիր», արդեն սպառել է իրեն պատերազմական սերնդի ժամանակում. այժմ թե՛ կինը ևթե՛ տղամարդը կարող էին ապրել լիարժեք կյանքով՝ չամուսնանալով և երեխա չունենալով, բայց այսազատությունն էլ առաջ է բերում մեկ այլ հանգամանք, այն է՝ յուրաքանչյուրը կարող էր իրեն համապատասխան սիրեկան կամ սիրուհի ընտրել. «Եթե կամենամ էլի սիրեկաններ ունենալ, ուրեմն կունենամ, և եթե նա ուզենա կապվել ինչ-որ այլ կնոջ հետ՝ խնդրեմ»6։ Այլ խոսքով՝ սա համաբնակեցման նորձևաչափ է, որն առավել նախընտրելի է, քան «խաբեությունը, ընտանեկան բռնությունը, ծածուկ փչացածությունն ու անբարոյականությունը», որոնք, ըստ պատումը վարողի, ժամանակի առաջ ծառացածխնդիրների շարան էին կազմում։ Այլ հարց է, թե Ջորջի և Էլիզաբեթի «բանականությունը» որքանով էնրանց ետ պահում հակաբարոյականի սահմանից։ Ինչ խոսք, այս ձևաչափում ևս մի խնդիր կա՝ անհավատարմության հարցը, ինչն, ըստ էության,ցույց է տալիս առաջադրված ձևաչափի արհեստականությունն ու անհեռանկարայնությունը։ «Եթե սիրում ես մարդուն,- ապացուցում է Էլիզաբեթը,- դա դեռ չի նշանակում, թե քեզ ուրիշները գրավել չեն2 Ըստ էության, «սեքսուալ հեղափոխություն» ասվածը ենթադրում է հասարակության սեռական կյանքում որոշակի արմատական փոփոխություններ մտցնել, որի արդյունքում սեքսուալ արժեքները, ընդունված նորմերը, սեռական հարաբերություններըայլևայլ վերափոխումներ կկրեն։ 3 Պատերազմի տարիներին ու առավելապես դրանից հետո հոգեվերլուծության մեթոդով Ֆրոյդը ազդում է Հավլոկ Էլլիսի՝ «սեքսուալ հեղափոխության» ծրագրի վրա։ Ջորջին, Էլիզաբեթին, ինչու չէ նաև Ֆաննիին վհատեցնող սեռական բնազդի անզսպվածությունը, թեթևամտությունը «վարագուրվում էր ֆրոյդիզմով և Հավլոկ Էլլիսի տեսությամբ»։ Տե՛ս Aldington R., Death of a hero,էջ 13։ 4 Տե՛ս Aldington R., Death of a hero, էջ 144։ 5 Այս առումով Էլիզաբեթն ու Ջորջինան երկու տարբեր բևեռներում են հայտնվում՝ Էլիզաբեթն անտեսելով կարծրատիպը, Ջորջինան՝ ենթարկվելով։ 6 Տե՛ս Aldington R., Death of a hero, էջ 154։ կարող… Եթե կինն ազատ է, և չկան երեխաներ, ո՞ւմ է անհրաժեշտ արհեստական հավատարմությունը, հարկադիր հավատարմությունը։ Հենց որ քեզ ստիպում են հավատարմության խոստում տալ, հենցոր ստիպված ես լինում ճիգ գործադրել, որպեսզի պահպանես այդ հավատարմությունը, նույն պահինհարաբերությունները կեղծ են դառնում»1։ Հետաքրքրական է, որ այս նոր ընկալումների համաձայնֆիզիկական անհավատարմությունը սարսափելի չէ, ավելի սարսափելի է, երբ մարդիկ խորամանկումեն, խաբում, ձևացնում։ Ըստ էության, որքան էլ այս բանաձևումը Ջորջին կամ Էլիզաբեթին խելամիտ թվա, այն շուտովհատելու է ժամանակավրեպության սահմանը. հիմքում զուտ ինքնախաբեության պատրանքն է, հոգեբանական այդ մեխանիզմին ներքուստ ադապտացումը չի կայանում. «Նա չէր կարող ինքն իրեն չխոստովանել, որ իրեն այնքան էլ դուր չէր գա, եթե Էլիզաբեթը «կապվեր» ինչ-որ մեկի հետ, իմիջիայլոց, ևԷլիզաբեթը ոչ այնքան գոհ կլիներ, եթե Ջորջը համարձակվեր «կապվել» ուրիշի հետ»2։ Փորձը ցույց էտալիս, որ ազատության այս կերպն Էլիզաբեթը սահմանում էր լոկ իր համար, ոչ երբեք՝ Ջորջի։ Երբժամանակը գալիս է ու Ջորջը հանգիստ հաշտվում է Ռեդջի-Էլիզաբեթ սիրավեպի գոյության հետ, այնէլ այն պարագայում, երբ ինքը դեռևս անցյալ չէ վերջինիս համար, ուրեմն ծրագիրը հաջողված է, բայցերբ իր հերթն է ընդունելու Ջորջ-Ֆաննի հարաբերությունը, պատկերը լիովին փոխվում է։ Ակնհայտ է, որ սիրո արվեստի հետ չհաղորդակցվելու պրոբլեմ ևս առկա է, ինչն էլ անկատարություն է ծնում կնոջ և տղամարդու հարաբերությունների միջև. «Սերն արվեստ է, ոչ պարզունակ արվեստ, որը գրեթե բոլորն ու հատկապես «բարեկիրթ» անգլիացիներն ի վնաս իրենց, միանգամայնիզուր արհամարհում են»3։ Փաստն այն է, որ արհամարհելով իրական զգացմունքն ու վիկտորյական ընտանիքի մոդելը, որըգրողի բնորոշմամբ «դաժանության ու տառապանքի մարմնավորումն է», ու ձգտելով դեպի «ազատ սերը»՝ նրանք «հաստատում են նոր բռնապետություն՝ ազատ սիրո բռնապետությունը», ինչն էլ դառնումէ արդեն նոր փախուստի առիթ (փախուստ ընտանիքի տգիտությունից ու պաշտամունքից, անհամրելիերեխաներից, որն, իրենց ըմբռնմամբ, խորապես դժբախտացնում է մարդուն) ու նոր հարաբերությունների որոնման պատճառ։ Ըստ էության, նրանք խորշում են հարաբերությունների պատասխանատվությունից, հավատարմությունից, մշտական կապվածությունից (ինչպիսին էր Ջորջ-Էլիզաբեթ հարաբերությունը) ու գնում են դեպի ժամանակավոր վայելքը (Ջորջը դեպի Ֆաննին, Էլիզաբեթը՝ Ռեդջին ու այլտղամարդիկ), ինչը դուրս է համատեղ կյանքի բանաձևից, միևնույն ժամանակ նոր հարաբերությանընթացքի կանխորոշիչն է (անգամ ժամանակավոր փուլում չէր ձևավորվում Ջորջ-Ֆաննի կապը), որովհետև այս նոր սկիզբն էլ մի նոր փախուստի արդյունք է։ Ասվածի վկայությունը պատումը վարողի հետևյալ միտքն է. «Սիրուհի մի՛ պահեք զուտ դարից ետ մնալու երկյուղից դրդված»4։ Այս կերպ և վարվում է Ջորջը՝ ուղղվելով դեպի «սփոփանքը»՝ Ֆաննին։ Ձևավորման պահից արդեն «Սեռերի միջև կատարյալ փոխհարաբերությունների գլխավոր ծրագիրը» (որը կազմավորում ու որդեգրում են հերոսները) անլիարժեք է՝ իր մեջ կրելով ստի, անազնվության ու անկեղծության բացակայության բազմաթիվ տարրեր, որոնք վաղ, թե ուշ առաջ են բերում հոգեբանական խզում։ Ինչպես նկատում ենք, «նորարարությունն» ու «հեղափոխությունը» հանգեցնում են հետևյալխնդրին. «Ջորջի և Էլիզաբեթի սերունդը սեռական հարցերը լուծում էր չափազանց ուղղագիծ, չափազանց ընդհանուր ու անառարկելիորեն և դրանում էր նրանց սխալը։ Հիրավի, նրանք թույլ տվեցինսոցիալ-ռեֆորմիստական անհեթեթությանն իրենց մոլորեցնել»5։ Այսինքն՝ հերոսները, սեփականելով«կեղծ հեղափոխականության զառանցանքը», բախվեցին «վտանգավոր» կողմին. բնազդաբարսերնդաշարունակության ոչնչացման կողմնակից դարձան՝ միտում ունենալով սակայն, նպաստել մարդկային տեսակի զարգացմանը, պատերազմի վերացմանը։ Բանն այն է, որ պատերազմական սերունդը պարզապես զատեց սեռական կյանքը սերնդի շարունակման բնազդից։ Սերնդաշարունակությունը սեռական հարաբերության արդյունք է, ուստի, զատվելով վերջինից, դիտարկվում է զուտ հաճույքի կոնտեքստում։ Ասվածի վկայությունը Ջորջի «վերացական գաղափարների» անխոհեմությունն է. «Նա գաղափարները սիրում էր մինչև անպարկեշտություն։ Բավական էր նրան ինչ-որ նոր միտք տալ և նա, տեղիցթռչելով, հմտորեն ու ուրախությամբ բռնում էր, ինչպես կենդանաբանական այգում ծովաշունը՝ պահակի նետած ձուկը»6։ 1 Տե՛ս Aldington R., Death of a hero, էջ 154։ 2 Նույն տեղում։ 3 Նույն տեղում, էջ 143-144։ 4 Նույն տեղում, էջ 146։ 5 Նույն տեղում, էջ 144։ 6 Տե՛ս Aldington R., Death of a hero, էջ 142։ Մեր ըմբռնմամբ՝ սեր-էրոսի խախտումը սերնդաշարունակության կանխարգելման պատճառ էդառնում, գենի շարունակականության մերժման, որը դրսևորման կերպի երեք ասպեկտով է ներկայացվում՝ ֆիզիոլոգիական, հոգեբանական և սոցիալական։ Սոցիալ-ռեֆորմիստական արժեքները կարևորելով՝ Ջորջը, մարդկային տեսակը փրկելու, կնոջիրավունքները պաշտպանելու, ծնելիության կանխարգելմամբ պատերազմից խուսափելու իր գաղափարախոսությունը հիմնարար դրույթներով չի փաստարկում՝ ցանկացած հարց վերլուծելով և գնահատելով «մենք»-ի կամ մարդկության տեսանկյունից։ Հենց սա էլ խանգարում է գիտակցմանը, որ անօրինական ամուսնությունը, ապօրինի որդեծնությունն առաջին հերթին այդ սերնդի հոգեբանության խաթարման հիմք է դառնում (ի վերջո, այս խնդիրը նախևառաջ իրենց երկուսի ես-ի, իրենց մենք-ի խնդիրնէր)։ Փաստորեն հոգեբանական կողմը սրում են հերոսներն իրենք՝ սխալ գործելակերպով ու ինքնուրույն դատումների բացակայությամբ։ Այս առումով պատահական չէ հեղինակի այն միտքը, թե.«Չմտածված և չափազանց վաղ երեխա ունենալը նշանակում է թունավորել զգայական վայելքի պատճառած ուրախությունդ»1։ Ասվածը լիովին արտացոլում է Ջորջի և Էլիզաբեթի հոգեբանությունը. Երկուսն էլ պատրաստակամություն չունեն դուրս գալու զգայական վայելքի տարածքից և մտնելու ընտանեկան մոդելի տարածք, կամ համատեղելու, ուստի որդեծնության մերժումը հանգեցնում է ընտանեկան պատկերի վերացման։ Սերնդաշարունակության կանխարգելման հարցում հոգեբանական անկայունությանը զուգընթացառկա է նաև սոցիալական անկայունության գործոնը։ Այս առումով թե՛ Ջորջը և թե՛ Էլիզաբեթը հստակմոտեցում էին ցուցաբերում խնդրին. իրենք երկուսն էլ ֆինանսապես բարվոք վիճակում չեն, ուստի,«իրենց չի կարելի երեխաներ ունենալ»2, իհարկե իրենց այս փաստն այնքան էլ չէր մտահոգում՝ հաշվիառնելով երեխաներ չունենալու միանման ցանկությունը, այնուամենայնիվ իրենք դառնում ենառաջիններից, որոնք կոտրում են ընդունված կարծրատիպը. ««ամուսնություն» նշանակում է «սիրելիերեխա» հարսանիքից ճիշտ ինն ամիս հետո»3, ինքնըստինքյան վերափոխվում է ամուսնության մոդելըևս. ինչու՞ ամուսնանալ, եթե չի լինելու երեխա, որպես այդպիսին չի կազմավորվելու լիարժեքընտանիք։ Ուշագրավ է, որ Ջորջի և Էլիզաբեթի դեպքում միտքը հաղթում է զգացմունքին. «Նրանքմանրամասն ամեն ինչ քննարկեցին, նախքան միասին քնելը»4։ Այսինքն՝ սկզբում միտքը, հետո միայն՝ֆիզիկական մերձեցումը։ Մտածողության այս տեսակով էլ նոր սերունդը միանգամայն տարբերվում էնախորդից։ Պատճառը մեկն է՝ այս սերունդը փորձում է մտածված ապրել՝ չտրվելով սեփականբնազդներին, հասարակական օրենքներին ու սովորույթներին, որոնք բազմաթիվ արատավոր կողմերունեն։ Ասվածի վառ օրինակը Ջորջի ծնողներն են. Իզաբելլան, հետևելով մանկուց լսած արտահայտությանը, թե յուրաքանչյուր աղջկա պարտքն է տղամարդու կիրքն իբրև հարստացման միջոց կիրառելը, շահադիտական ակնկալիքով մղվում է ամուսնության։ Օգեստին ամուսնության է դրդում մարմնավոր տենչը, բայց «նա չէր ուզում երեխաներ ունենալ, Իզաբելլան նույնպես չէր ուզում», արդյունքում«պարտվում են» երկուսն էլ՝ խաթարելով սակայն ոչ միայն իրենց, այլև իրենց շարունակող սերնդիճակատագիրը։ Այս առումով տեղին է նշել պատումը վարողի հետևյալ միտքը. «սեռական կյանքը խեղված է, տղամարդը՝ հիասթափված, կինը՝ հակակրանքով լի, ի լրումն՝ լույս աշխարհ եք բերել մանկան,որի մասին ըստ հարկի չեք կարողանում հոգ տանել»5։ Սոցիալական ու հոգեբանական խնդիրների կողքին, միանշանակ հետաքրքրական է նաև ֆիզիոլոգիական խնդիրը, երբ երկու սեռն էլ ներքին մղումով շարունակականության ոչնչացման տաբուով ենշարժվում։ Օլդինգտոնի վեպերի քննության ընթացքում այս խնդրին հանդիպում ենք ոչ մեկ անգամ,ինչի դրսևորումը տարակերպ է ժամանակային տարբեր հատվածներում (Համաշխարհայինին նախորդող և հաջորդող ժամանակահատվածը նկատի ունենք - Մ.Ս.)։ Տվյալ դեպքում հերոսների նախասահմանած տաբուն, մեր կարծիքով, այնքան էլ լուրջ ու խոհեմ հիմքեր չունի, որ վերածվի տաբուի. Էլիզաբեթն իր մարմինը «որդեծնությանը ծառայեցնել» չի ուզում, այդ իր համար անցանկալի և անպատկե1 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 143։ Վերոնշյալ միտքն անձնական մոտիվ ունի. Այս մտքին հանդիպում ենք հեղինակի և կնոջ նամակագրության ընթացքում, Տե՛ս Aldinton R., An Autobiography in Letters, Edited by Norman T. Gates, The Pennsylvania State UniversityPress, 1992, հասանելի է՝ https։ //goo.gl/qaTUiT, մատչելի էր՝ 22.02.2015։ 2 Այս իմաստով հեղինակը հետաքրքիր դիտարկում է անում. «Քանի որ Անգլիայում բնակիչները մոտավորապես եռապատիկշատ են, քան ի վիճակի է կերակրել անգլիական երկիրը, ես հակված եմ մտածել, որ Ջորջին և Էլիզաբեթին այս պարագայումպետք է ազգային հերոսներ համարել» [Aldington R., Death of a hero, p. 143]։ Հեղինակի մտահոգության հիմքն, իհարկե, հասկանալի է՝ կապված սուբյեկտիվ փաստերի՝ սեփական գոյի անհնարինության հետ նույն երկրում, ինչը բազմակերպ ներկայացված էվեպում նույնպես։ Ինչ վերաբերում է հերոսների չշարունակվելու ցանկության խրախուսմանը, ապա այն ավելի շատ հեգնանքիարտահայտություն է, որի հիմքը ցավն է ու դառնությունը՝ կապված սեփական երկրի «կորսման» հետ։ 4 Նույն տեղում։ 5 Նույն տեղում։ րացնելի է1, իսկ Ջորջը դեմ է որդեսերմանը՝ ներհոգեբանական անհաղթահարելի զգացումներիցդրդված, ինչը սպանում է ֆիզիոլոգիապես շարունակվելու ամենափոքր ցանկությունն անգամ։ Ֆրոյդնայս հանգամանքը նույնասեռականության հետ է կապում՝ նշելով, որ սերնդաշարունակությունից հրաժարվում են հոմոսեքսուալիստները, որոնց սեռական կյանքը բնականոն ընթացքից շեղվել է և իրենցմեջ սեռական ցանկությունն առաջանում է միայն նույն սեռի ներկայացուցչի հանդեպ2։ Հերոսներիդեպքում, սակայն, մեր ըմբռնմամբ, իմպերիալիզմի գաղափարաբանության ու սկզբունքների մերժմանգործոնը կա (մեկ այլ առիթով խոսել ենք հերոսների՝ մանկուց իմպերիալիզմի ստրուկը չդառնալուհոգեբանության վերաբերյալ)։ Ինչպես Վիլհելմ Ռայխն է նշում, ագրեսիվ իմպերիալիստները կտրականապես պահանջում էին, որպեսզի կնոջ դերը սահմանափակվի միայն որդեծնության մեքենայի դերով։ Դա նշանակում էր, որ սեռական հաճույքը չպետք է կանխարգելի սերնդաշարունակությունը։ Սեռականհաճույքի և որդեծնության միջև այս հակասությունը կիրառելի էր միայն ավտորիտար հասարակության մեջ3։ Ինքը՝ Ռայխը, կարծում է, որ «կինը պետք է ոչ միայն ծննդաբերողի, այլև սեքսուալ անհատիդեր կատարի»4։ Անուրանալի է՝ սիրո հոլովույթում սեր-տառապանք հաջորդականությունն անվերջանալի շղթա էկազմում մարդու կյանքում. «այդպիսին է մարդու բնույթը» ու ինչպես իրավացիորեն նշում է գրողը.«Սեռական հարցը լուծում կստանա միայն ոսկե դարում, երբ մարդկությունը հասնի կատարելության»5։ Ջորջի և Էլիզաբեթի՝ սեռերի միջև առավել մարդկային, մտածված հարաբերություններ ստեղծելու ծրագիրն, անշուշտ, տրամաբանական է, բայց իրենց ընտրած ուղին հաջողությամբ չէր կարողպսակվել այն պարզ պատճառով, որ կենսաճանաչողության իրենց մակարդակը բավարար չափով հասուն չէր, որպեսզի տեսականից բացի ապահովեր նաև գործնական հատվածը։ Լոկ գրքերից ստացածՋորջի գիտելիքը կամ սեփական ենթադրությունները քիչ էին նկատելու մի շարք բացթողումներ։ Սեփական սխալները չնկատելու պատճառը, սակայն, ոչ այնքան կենսափորձի պակասն էր, երիտասարդությունը, որքան՝ անասելի մեծամտությունը, ինչը երկուսին էլ բնորոշ էր (վեպի ողջ ընթացքում հերոսների այս հատկանիշը ցայտուն դրսևորվում է նրանց գործելակերպում)։ Ամփոփելով հոդվածն ու քննելով վերոնշյալ պրոբլեմները՝ տեսնում ենք, որ 1910-ական թթ. Անգլիական հասարակության մեջ առկա էին սեռահոգեբանական մի շարք խնդիրներ, տվյալ ժամանակիսերնդի կողմից նկատվում էր միտում՝ լուծելու այդ խնդիրները՝ կոտրելով վիկտորյական դարաշրջանից եկող կարծրատիպերը, առաջարկելով «սեքսուալ հեղափոխություն», սեռականության պրոբլեմիհաղթահարման նոր ընկալումներ, որոնք, սակայն, ամուր հիմք ու զարգացման կայուն միտումներչունենալու արդյունքում հանգեցնում են նորանոր պրոբլեմների, այդ թվում՝ սերնդաշարունակությանկանխարգելման, ֆիզիոլոգիական, սոցիալ-հոգեբանական։ Մարիամ ՍիրունյանՍԵՐ - ԷՐՈՍԻ ԵՎ ՍԵՐՆԴԱՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆ ՕԼԴԻՆԳՏՈՆԻ «ՀԵՐՈՍԻ ՄԱՀԸ» ՎԵՊՈՒՄԲանալի բառեր՝ սեր-էրոս, «կորուսյալ սերունդ», սեռականության պրոբլեմ, վիկտորիական դարաշրջան, սերնդաշարունակություն։

1910-ական թթ. անգլիական հասարակության մեջ առկա էին սեռահոգեբանական մի շարք խնդիրներ, որոնց անդրադարձ ենք կատարել մեր կողմից քննվելիք «Հերոսի մահը» վեպում։ Ներկայացրել ենք տվյալ սերնդի հոգեմտավոր ու հոգեմարմնավոր ընկալումները՝ նպատակ ունենալով բացատրել վիկտորյական դարաշրջանից հրաժարումը, սեռական պրոբլեմների նորովի հաղթահարման, սեքսուալ հեղափոխության ծրագրի առաջադրումը, սերնդաշարունակության կանխարգելումն ու հետևանքները։

ԱՆՁԻ ԿՈՆՖՈՐՄԻԶՄԻ ԴՐՍԵՎՈՐՈՒՄՆԵՐԻ ՍՈՑԻԱԼ-ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԴեռևս հին ժամանակներում փիլիսոփաները նշում էին, որ մարդը չի կարողապրել հասարակության մեջ և դրանից կախված չլինել։ Իր ողջ կյանքի ընթացքումմարդն այլ մարդկանց հետ ունենում է ուղղակի կամ անուղղակի կապեր` ազդելովնրանց վրա կամ խուսափելով սոցիալական հարաբերություններից։ Շատ հաճախմարդը փոխում է իր վարքը կամ կարծիքը հասարակության ազդեցության ներքո`համաձայնելով ուրիշների գաղափարներին, թեև կարող է ներքուստ դեմ լինել խմբիկարծիքին։ Դա հիմնականում բացատրվում է այն հանգամանքով, որ անհատն ունի սոցիալապես ընդունված լինելու պահանջմունք։ Այդ պահանջունքի բավարարմանճանապարհին նա պատրաստ է ենթարկվել ստեղծված կամ ստեղծվող նորմերին ուօրենքներին, որովհետև չի ցանկանում հասարակության կամ իր սոցիալական խմբիկողմից մերժված լինել, վախենում է կորցնել իր սոցիալական դիրքը, դառնալ ծաղրիառարկա. այս ամենը հանգեցնում է կոնֆորմ վարքի դրսևորմանը։ Սույն հոդվածի նպատակն է վերլուծել անձի կոնֆորմիզմի ուսումնասիրությանտեսական դրույթները և մատնանշել այդ երևյութի սոցիալ-հոգեբանական առանձնահատկությունները։ Ներկայումս կոնֆորմիզմի ֆենոմենը հոգեբանության երկուգիտաճյուղերի` սոցիալական և անձի հոգեբանության ուսումնասիրման առարկա է։ Սոցիալական հոգեբանության մեջ կոնֆորմության երևույթը նկարագրել են Գ.Լեբոնը և Գ. Տարդը։ Վերջինս նշում է. «կոնֆորմիզմը համարվում է մարդկանց սոցիալական որակը։ Շնորհիվ դրա ստեղծվում են հասարակական վարքի կարծրատիպեր։ Ընդօրինակման հիմք է համարում կոնֆորմիզմը, որն, ըստ նրա, անհատները շատ դեպքերում չեն գիտակցում։ Ստացվում է, որ ուրիշին ընդօրինակելով,անհատը գործում է ավտոմատ կերպով, կարծես հիպնոտիկ վիճակի ազդեցությանտակ» [1]։ Իսկ Գ. Լեբոնի կարծիքով արհեստական զանգվածներում գործում են երկուերևույթներ, որոնցից մեկը նորից կոնֆորմիզմն է, մյուսը՝ կարգապահությունը [1]։ Սոցիալական հոգեբան Ի. Կոնը «կոնֆորմիզմ» հասկացությունը բացատրում էորպես հարմարվողականություն, իսկ ավելի կոնկրետ` «կոնֆորմությունը համապատասխանությունն է ընդունված կամ պահանջվող որևէ չափանիշին. Կոնֆորմ վարքըկարևոր է այնտեղ, որտեղ անհատի և խմբի կարծիքները տարամիտվում են, և անհատը զիջում է խմբային ճնշմանը»։ Ի. Կոնն առանձնացրել է կոնֆորմության երկուտեսակ։ Առաջինն արտաքինն է, երբ անհատը չի փոխում իր տեսակետները, բայց չիբարձրաձայնում դրանք, այլ այնպես է սկսում վարվել, կարծես ընդունում է խմբիկարծիքը։ Այս դեպքում, երբ ճնշումը դադարում է կամ անհատը դուրս է գալիս խմբիվերահսկողության տակից, նորից սկսում է գործել իր սկզբունքների համաձայն։ Երկրորդը «ներքին» կոնֆորմությունն է, երբ խմբի ճնշման տակ անհատը փոխում է իրնախնական կարծիքը և ընդունում մեծամասնության կարծիքը։ Սա կատարվում է ոչթե համոզիչ փաստերի հետևանքով, այլ մեկուսացված մնալու վախից [2]։ Դ. Մայերսի տված սահմանումը նման է Ի. Կոնի նկարագրած կոնֆորմությանարտաքին տեսակին։ Այստեղ կարծես հեղինակների կարծիքները համամիտվում են։ Հեղինակը նշում է, որ կոնֆորմություն դրսևորելը ոչ միայն նշանակում է վարվելայնպես, ինչպես մյուսները, այլև ենթարկվել «ուրիշների» ազդեցությանը։ Դանշանակում է ինքդ քեզ հետ մենակ մնալով վարվել ուրիշ ձևով, քան կոլեկտիվում։ Հետևաբար, կոնֆորմիզմը «վարքի կամ համոզմունքի փոփոխումն է` խմբի կողմիցիրական կամ երևակայական ճնշման առկայության հետևանքով» [3]։ Դ. Մայերսն էլ իր հերթին առանձանցրել է կոնֆորմիզմի տեսակներից երկուսը`զիջում և հաստատում։ Նա նշում է, որ հաճախ մենք կոնֆորմություն ենք ցուցաբերում`չհասկանալով մեր արաքները։ Մենք զիջում ենք շրջապատողների պահանջներին, որաջակցություն ստանանք կամ խուսափենք պատժից։ Եթե մեր զիջումը ի պատասխանէ երկիմաստ հրահանգին, ապա դա կարելի է անվանել ենթարկում։ Հաճախ ինքներսենք անկեղծորեն հավատում նրան, որ խումբն է ստիպում անել մեզ որևէ բան։ Այդներքին, իսկական կոնֆորմիզմը կոչվում է հաստատում [3]։ Ստացվում է, որ հոգեբանության մեջ կոնֆորմիզմը դիտվում է որպես անձիհամապատասխանությունը խմբի` իրական կամ երևակայական ճնշմանը, իսկ այդդեպքում մարդու վարքը և անձնային դիրքորոշումները սկսվում են համընկնելմեծամասնության սկզբունքներին, որոնք նույնիսկ անձը կարող է նախկինումընդունած չլինել։ Մարդը հրաժարվում է սեփական կարծիքից և միանշանակորենհամաձայնում է շրջապատողների դիրքորոշումներին` անկախ այն հանգամանքից,թե որքանով է այն համապատասխանում անձի ունեցած պատկերացումներին,զգացումներին, ընդունած նորմերին, բարոյական-էթիկական կանոններին ու տրամաբանությանը։ Խմբում առավել տարածված է սոցիալական կոնֆորմիզմի երևույթը,որը ենթադրում է գերիշխող կարծիքի, զանգվածային չափանիշների ու կարծրատիպերի, սովորույթների, հեղինակավոր սկզբունքների ու դիրքորոշումների միանշանակ ընդունում։ Մարդը չի հակադրվում գերիշխող միտումներին (չնայած կարող էներքուստ հակադրվել), ընդունում է սոցիալ-քաղաքական և տնտեսական ցանկացածիրականություն առանց քննադատության, չի ցանկանում արտահայտել սեփականկարծիքը։ Կոնֆորմիզմի դեպքում անձը հրաժարվում է պատասխանատվություն կրելսեփական արարքների համար, կուրորեն ենթարկվում և հետևում է հասարակությունից, կառավարությունից, կրոնական կառույցից, ընտանիքից բխող պահանջներին ու վերագրումներին։ Կոնֆորմիզմի երևույթի ուսումնասիրություններով զբաղվել են մի շարք գիտնականներ, ովքեր իրենց հետազոտություններն անցկացրել են՝ պարզելու կոնֆորմիզմիազդեցությունն անհատի, նրա անձնային որակների, բարոյական-էթիկական նորմերի, կանոնների և աշխարհայացքային այլ բաղադրիչների վրա։ Ինչպե՞ս են լաբորատոր պայմաններում սոցիալական հոգեբաններն ուսումնասիրում կոնֆորմիզմիերևույթը։ Կատարված հետզոտությունների արդյուքներից ի՞նչ եզրակացություններկարող են դուրս բերել սոցիալական ուժերի և դրա բնույթի մասին։ Այս երևույթն ուսումնասիրող հոգեբանները լաբորատորիաներում ստեղծում են«սոցիալական փոքրիկ աշխարհներ», որոնք ներառում են սոցիալական ամենօրյաերևույթներ։ Այդ հետազոտությունները երեքն են, որոնք այժմ դասվում են դասականների շարքին։ Կարող ենք ասել, որ սրանցից յուրաքանչյուրը կոնֆորմությունն ուսումնասիրող հնարավոր մեթոդներից է։ Առաջին հետազոտությունը կատարել է Սոլոմոն Աշը (1951) [4]։ Նրա կատարածհետազոտություններից հանգում ենք երեք կարևոր դատողությունների՝• անհատը խումբը համարում է տեղեկատվության աղբյուր, որին նա, ըստ էության, չի տիրապետում,լաբորատոր պայմաններում հավաքված և որոշակի դեր ստանձնած անձանցամողջությունը տարբերվում է սոցիալական որոշակի իրավիճակներում մարդկանցհանրույթից, որտեղից եզրակացնում ենք, որ կոնֆորմ վարք ցուցաբերելը հնարավորէ այլ իրավիճակներում բնորոշ չլինել անձին,• մարդիկ իմաստավորում ու վերապրում են սեփական ընկալման և մեծամասնության կարծիքի տարանջատումը՝ նշելով բազմաթիվ պատճառներ, օրինակ` խմբինկամ սեփական անձին ուղղված մեղադրանք, կարծիքների տարամիտման արհամարհում, չհամընկնող կարծիքների միացում և այլն։ Մյուս հետազոտությունն անցկացրել է Մուզաֆեր Շերիֆը [3]։ Շերիֆի հետազոտություններից եզրակացնում ենք, որ հետազոտվողները կրում էին խմբի ազդեցությունը` բացարձակապես չկռահելով դրա մասին, և ազդեցության հետևանքները պահպանվում էին անգամ խմբի բացակայության դեպքում։ Մ. Շերիֆի հետազոտություններում նկատում ենք տեղեկատվության ազդեցության կարևորությունը, որը տանում է ներքնայնացման, դիրքորոշման երկարատևփոփոխմանը և խմբային նորմերի անձնային ընդունմանը։ Սրա շրջանակներում մյուսմասնակիցների ռեակցիաները ազդեցիկ են այնքանով, թե ինչ տեղեկատվություն ենկրում իրականության մասին։ Այս մարդիկ էլ անձի համար ինֆորմատիվ են այնքանով, որքանով անձը նրանց ընդունում է իր պես` իմացող, վստահելի, վստահությանարժանի և այլն։ Տեղեկատվական ազդեցությունը հենց սոցիալական համեմատությանն է, որի մոտիվն անհատի ցանկությունն է ճշմարտացի լինել իր դատողություններում և համոզվել դրանց սուբյեկտիվ վալիդության մեջ։ Կարևոր է նաև այն փաստը,թե ինչ մարդիկ են ներգրավված այդ խմբում։ Մ. Շերիֆի և Ս. Աշի հետազոտությունների մեջ չկա արտաքին որևէ ճնշում, որըկհանգեցնի կոնֆորմիզմի։ Եթե մարդիկ անկարող են դիմակայելու արտաքինից եկողայդ չնչին ազդեցությանը, ապա ի՞նչ մասշտաբների կարող է հասնել կոմֆորմիզմըբացահայտ ճնշման հետևանքով։ Հենց այս հարցին է փորձել պատասխանելսոցիալական հոգեբան Ստենլի Միլգրեմը [4]։ Ս. Աշի և Ս. Միլգրեմի հետազոտությունների մեջ կա ընդհանուր գիծ։ Նրանք ցույց են տալիս, թե ինչպես է զիջողականությունը գերակայում բարոյականությանը։ Երկու հետազոտողներին էլ հաջողվել էմարդկանց ստիպել դեմ գնալ իրենց խղճին։ Այս հետազոտությունները ոչ միայն մեզտալիս են ակադեմիական դաս, այլև առավել զգայուն են դարձնում բարոյական այնկոնֆլիկտների հանդեպ, որոնք տեղի են ունենում մեր կյանքում։ Այստեղ տեսնում ենքնաև սոցիալական հոգեբանության հայտնի սկզբունքներից մեկը` կապը վարքի ևդիրքորոշումների մեջ, իրավիճակի գերակայությունը և ատրիբուցիայի կայունհիմնական սխալը։ Ս. Աշի հետազոտությունները կրկնել է Սանկտ-Պետերբուրգի պետականհամալսարանի փիլիսոփայության ֆակուլտետի դիպլոմանտ Ա. Պ. Սոպիկովան, ովհետազոտել է մոտ 550 երեխաների ու դեռահասների։ Ստացվել էին միանմանարդյունքներ [3]։ Պարզ դարձավ նաև, որ փոքր տարիքում կոնֆորմության մակարդակն ավելի բարձր է. տարիքի հետ զուգընթաց այն փոքրանում է և արդեն 15-16տարեկանում փոփոխություններ չեն նկատվում։ Ընդ որում, աղջիկների մոտ կոնֆորմությունը 10 %-ով բարձր է, քան միևնույն տարիքի տղաների մոտ։ Կոնֆորմ ռեակցիաները բավականին կայուն են, դրանցից չենք կարող ազատվել ցանկությանդեպքում։ Հետազոտությունների վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ կապ կա խմբիբնութագրիչների և մարդու անհատական առանձնահատկությունների միջև՝ մեծապես ազդելով կոնֆորմիզմի ձևավորման և դրսորման վրա։ Այդ գործոններից կարողեն լինել անհատի ցածր ինքնագնահատականը, սեփական անձի մասին իրազեկվածության ցածր մակարդակը, խմբի միասնությունը, բազմամարդությունը, դիրքն ուհեղինակությունը։ Իսկ կոնֆորմ վարքի և աձնային որակների միջև կապը պայմանավորված է ճանաչողական ոլորտի քիչ զարգացվածությամբ, մտածողության կարծրությամբ, գաղափարների սակավությամբ, հուզական փակվածությամբ, թերարժեքության բարդույթով, արտաքին չափանիշներին համապատասխանելու ցանկությամբ և այլ գործոններով։ Ինչ վերաբերում է տարիքային առանձնահատկություններին, ապա կոնֆորմ վարքի դրսևորումը կապված չէ տարիքի և տարիքային առանձնահատկությունների հետ, քանզի չկա զարգացման մի փուլ, որի դեպքում սոցիումիկողմից ընդունված և մյուսներին նման լինելու պահանջմունքը գերակայող չլինի։ Հետևաբար, կոնֆորմ վարքը կարող է դրսոևրվել և´ փոքր, և´ հասուն տարիքներում։ Կատարված հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ կոնֆորմիզմի հանգեցնող գործոնները կարող ենք բաժանել երկու խմբի` արտաքին և ներքին։ Արտաքինգործոնների թվին են դասվում խմբի կազմը, կառուցվածքը, դիրքն ու հեղինակությունը, խմբին տրված խնդրի էությունն ու բարդությունը, իրավիճակի բնույթը, որըկախված է սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ գործոններից, խմբում անհատի ունեցած դիրքը,խմբի ներգործությունն անհատի վրա, խմբի անդամների արտաքին գրավչությունը,ռեֆերենտային անդամի տված հրահանգներն ու պահանջները, խմբի` որպես տեղեկատվության աղբյուրի ընդունումը և այլն։ Ներքին գործոններից են անձի տարիքը,սեռը, անհատի վերաբերմունքը խմբին, խմբից ակնկալվող սպասելիքները, խմբիանդամի կոմպետենտությունը, անձնային, ինտելեկտուալ մի շարք առանձնահատկությունները և այլն։ Տեսական վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ինչպես ցանկացած երևույթ, կոնֆորմիզմը ևս ունի իր դրական և բացասական կողմերը։ Դրական կողմերից ենճգնաժամային իրավիճակներում համախմբվածության մեծացումը, որը օգնում էդրանց հաղթահարմանը, համատեղ գործունեության հեշտացումը, կոլեկտիվինընտելանալու ժամանակի կրճատում, իսկ բացասական կողմերից կարող են լինել ինքնուրույն որոշումներ կայացնելու և անսովոր իրավիճակներում կողմնորոշվելու կարողության բացակայությունը, տոտալիտար սեկտաների ու պետությունների ձևավորման, զանգվածային սպանությունների ու ցեղասպանության իրականացման համարպայմանների ու աղբյուրների ստեղծումը, փոքրամասնություններին ուղղված տարբերնախապաշարմունքների ու համոզմունքների զարգացումը, գիտության կամ մշակույթի մեջ արժեքավոր ներդրում կատարելու անկարողությունը, քանի որ կոնֆորմիզմը արմատախիլ է անում յուրօրինակ և ստեղծագործական միտքը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Семечкин Н., Социальная психология на рубеже веков։ истории, теория, иследо[4] Ավանեսյան Հ., Հոգեբանական գիտափորձերի պրակտիկում, Ուսումնամեթոդական ուղեցույց, Երևան, 2015, էջ 42-4.Մովսիսյան ՍոնաԱՆՁԻ ԿՈՆՖՈՐՄԻԶՄԻ ԴՐՍԵՎՈՐՈՒՄՆԵՐԻ ՍՈՑԻԱԼ-ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր` անձ, կոմֆորմիզմ, կոնֆորմ վարք, սոցիալ-հոգեբանական երևույթ,անձնային առանձնահատկություններ։

Սույն հոդվածի նպատակն է վերլուծել կոնֆորմիզմի տեսական դրույթները և մատնանշել դրա սոցիալ-հոգեբանական առանձնահատկությունները։ Անդրադարձ է կատարվել որոշ գիտնականների կատարած հետազոտություններին, դուրս են բերվել այն հիմնական գործոնները, որոնք հանգեցնում կամ կարող են հանգեցնել կոնֆորմ վարքի։ Որպես եզրակացություն նշվում են ուսումնասիրվող ֆենոմենի ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական կողմերը, ինչպես նաև բոլոր այն խնդիրները, որոնք կարող են հանգեցնել անձի` կոնֆորմ վարքի դրսևորմանը։

Մանկավարժական տեխնոլոգիաների դերը կրթության գործընթացում Տեխնոլոգիան հունարեն բառ է, որը նշանակում է գիտություն արվեստի, տիրապետման մասին: 20-րդ դարի 60-ականներ: Մանկավարժության մեջ մտցվեց մանկավարժական տեխնոլոգիա հասկացությունը: Մի դեպքում դա հասկացվում է որպես տեխնիկական միջոցների ամբողջություն `դրա կիրառումը (Գ. Սելևկո), երկրորդ դեպքում` որպես միկրոհամակարգ, որը բաղկացած է գիտականորեն հիմնավորված և խմբավորված տարրերից `մանկավարժական խնդիր, համապատասխան միջոցներ և մեթոդներ, հնարքներ (Բ. Լիխաչով), Մեկ այլ դեպքում ՝ ծրագիր, որի իրականացումը ենթադրում է կանխատեսելի արդյունք (Գ. Կսենզովա, Ա. Կոլեչենկո): Pedամանակակից մանկավարժական գործընթացի կազմակերպման համար դրված նոր խնդիրները լուծելու համար իրականացվում են տարբեր հետազոտական ​​աշխատանքներ, որոնք ուղղված են նոր մեթոդների, կրթական աշխատանքի կազմակերպման արդյունավետ ձևերի, տարբեր միջոցների ուսումնասիրմանը, փորձարկմանը և տարածմանը: Մանկավարժական գործընթացի արդյունավետությունը պայմանավորված չէ առանձին հնարքներով, մեթոդներով, այլ միայն դրանց բարդ կիրառման համակարգով `մանկավարժական տեխնոլոգիաներով: Մանկավարժական ողջ գործընթացն ուղղված է տարբեր խնդիրների լուծմանը, որոնցից յուրաքանչյուրը պահանջում է խնդրին համապատասխան նպատակային տեխնոլոգիաների մշակում և կիրառում: Մանկավարժական գործընթացի կազմակերպման հիմքում ընկած են մանկավարժական տեխնոլոգիաները, որոնք աշխատում են մեթոդների հետ համատեղ: Մանկավարժական տեխնոլոգիան `գործունեության ուղիները և միջոցները վերափոխելու ծրագիր է. գործունեություն, որը կառուցվել է այդ ծրագրին համապատասխան: Մանկավարժական տեխնոլոգիան, որը որոշակի փուլում ստեղծված խնդրի հաջող փուլ առ փուլ լուծում է, իրականում արդյունավետ իրավիճակ է հատուկ իրավիճակում: Ուսումնասիրելով ռուսաստանցի արտասահմանյան հեղինակների տեսակետները, մենք կարող ենք տալ սոցիալական մանկավարժական տեխնոլոգիայի հայեցակարգի որոշ սահմանումներ. • Մանկավարժական տեխնոլոգիան մանկավարժի արվեստ է, նրա հմտությունը, որը թույլ է տալիս նրան փոխել իրավիճակը (Վ.Մ. Շեպել) 1, ծրագիր է ուղղված է գործողության ստեղծմանը և իրականացմանը ՝ հաշվի առնելով մարդկային և տեխնիկական ռեսուրսները և դրանց փոխգործակցությունը, որի նպատակն է օպտիմալացնել զարգացման գործընթացները (ՅՈՒՆԵՍԿՕ) 2: Կոմենսկին ասաց. «Դիդակտիկ մեքենայի համար պետք է որոնել և գտնել. Ա) հստակ սահմանված նպատակներ, բ) այդ նպատակներին հասնելու հստակ միջոցներ, գ) որոշակի կայուն կանոններ այն մասին, թե ինչպես կարող են այդ միջոցներն օգտագործվել դրված նպատակներին հասնելու համար»: Մանկավարժական տեխնոլոգիան `խնդրի լուծմանն ուղղված պլանային, նախապես մշակված, հաջորդական գործողությունների ծրագիր է, որը նպատակային գործունեություն է` բաղկացած փոխկապակցված, տրամաբանորեն հաջորդական փուլերից `ախտորոշում-կանխատեսում: Օբյեկտի ախտորոշում, մանկավարժական խնդրի ախտորոշում, հստակեցում, դրա հետագա, հնարավոր զարգացման հեռանկարի կանխատեսում: Այսպիսով, մանկավարժական տեխնոլոգիաներն ուղղված են կրթության որակի բարելավման խնդրի լուծմանը, որն իրականացվում է բարձրագույն ուսումնական հաստատությունում դասավանդման գործընթացը կազմակերպելու նորարարական միջոցների միջոցով: Modernամանակակից մանկավարժական տեխնոլոգիաները հնարավորություն են տալիս իրականացնել ակտիվ, ինքնորոշված ​​ուսուցում, ինչը նպաստում է հաղորդակցական գիտակցական զարգացմանը: Մանկավարժական գործունեության լիարժեք արդյունքի հասնելու համար մանկավարժը պարտավոր է ընտրել նպատակահարմար կամ օպտիմալ տեխնոլոգիա, որն ապահովում է նպատակի իրագործումը, ընտրված տեսակի տեխնոլոգիայի անհատականացումը `հաշվի առնելով մանկավարժական գործունեության առարկայի առանձնահատկությունները, տեխնոլոգիայի ներդրման պահանջները, արհեստավարժությունը, հմտություններն ու պայմանները: Այս ամենին հաջորդում է հենց տեխնոլոգիայի իրականացման փուլը, որի ընթացքում մանկավարժը գնահատում է մանկավարժական տեխնոլոգիայի ներդրման արդյունավետությունը, համեմատում տեխնոլոգիայի ներդրման սկզբում կանխատեսված, տեխնոլոգիայի ներդրումից հետո պլանավորված և ձեռք բերված արդյունքների համեմատության, գնահատման համապատասխան մանկավարժական աշխատանքը 1: Մանկավարժը պետք է կարողանա ընտրել այնպիսի մանկավարժական տեխնոլոգիա, որն առավել նպատակահարմար է տվյալ իրավիճակում և գլխավորը `կարողանալ ապահովել բոլոր պայմանները, որոնք ապահովում են դրա իրականացման բարձր արդյունավետությունը: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ մանկավարժական տեխնոլոգիան համարվում է որպես մանկավարժական գործունեության փուլերի, մեթոդների և միջոցների մի շարք, որոնք ապահովում են գործունեության արդյունավետ հաջորդականությունը, որն ուղղված է որոշակի մանկավարժական խնդիրների լուծմանը, դասավանդման գործընթացի արդյունավետ կազմակերպմանը: Մանկավարժական տեխնոլոգիաները բնութագրվում են մի շարք առանձնահատկություններով. • Հստակ, հաջորդական դիդակտիկ սկզբունքների համաձայն մշակված նպատակների առկայությունը. • Մշակել, խտացնել և յուրացնելիք նյութի կամ տեղեկատվության համակարգը, • Դիդակտիկ, տեխնիկական, համակարգչային միջոցների համակարգված օգտագործումը դասավանդման մեջ և քննության գործընթաց; • Գործի դաստիարակության ուսուցում. Շեշտադրումն ավելացվել է. Pedանկացած մանկավարժական տեխնոլոգիայի կիրառման ժամանակ պետք է հաշվի առնել հետևյալը. • կիրառման մակարդակ, • փիլիսոփայական հիմնավորում, • գիտելիքների ստացման առաջատար հայեցակարգ, • կրթության բովանդակության բնույթ, • ուսուցման ձևեր, • դասավանդման գերակշռող մեթոդը, • սովորողների որակական բնութագրերը: Տեխնոլոգիա ընտրելիս շատ կարևոր է ունենալ նպատակ, այսինքն `ինչ նպատակով և ինչ արդյունքի համար է իրականացվում ծրագիրը: Ընտրված տեխնոլոգիայի բնույթը կախված է նպատակ 2-ից: Այսպիսով, մանկավարժական տեխնոլոգիաների ճիշտ և ժամանակին կիրառումը կախված է մասնագետի, մանկավարժի, անհատական ​​մոտեցման, իրավիճակը օբյեկտիվ գնահատելու ունակությունից: Մանկավարժական տեխնոլոգիաներն ունեն իրենց դասակարգումը, այն տեսակները, որոնց համաձայն, կախված իրավիճակից, դրանք օգտագործվում են. • Ավանդական (վերարտադրողական) ուսուցման տեխնոլոգիայի օգտագործումը ենթադրում է. New նոր նյութի ուսուցում,  ամրացում,  թեստավորում,  գնահատում: Սակայն այս տեխնոլոգիան օգտագործելու դեպքում սովորողը պասիվ օբյեկտի դերում է, նա ակտիվ առարկա չէ, նրա ստեղծագործական ունակությունները սահմանափակ են, ունակությունների արտահայտումը: Սովորողը յուրացնում է տրված նյութը, վերարտադրվում է տեղեկատվությունը, չկա սեփական տեսակետի, անհատական ​​մոտեցման, անկախ վերլուծության ներկայացում: Այսպիսով, ավանդական (վերարտադրողական) տեխնոլոգիան ունի հետևյալ սահմանափակումները. 1 Պետրոսյան Հ., Learningամանակակից ուսուցման տեխնոլոգիաներ, Երևան, 2010, էջ. 121: , Անհատականացման, տարբերակման աննշան հնարավորություններ, Սովորողների մտավոր որակների, կարողությունների և թերի արտահայտում ստեղծագործական զարգացման մի քանի հնարավորություն: • Համագործակցային ուսուցման տեխնոլոգիան բնութագրվում է հետևյալ հատկանիշներով.  անձի զարգացում և անհատականության զարգացում,  հոգեբանական և ֆիզիկական առողջություն,  սթրեսի կառավարում և առողջ հարաբերություններ: Այս տեխնոլոգիան օգտագործելիս օգտագործվում են երկու կողմերի համագործակցությունը, միասնությունը, սովորողի լիարժեք մասնակցությունը ուսուցման գործընթացին, սովորող-ուսուցիչ հարաբերությունների մեջ բարոյահոգեբանական առողջ մթնոլորտի ստեղծմանը: Համագործակցային ուսուցման տեխնոլոգիայի տարրերն են. Positive Դրական փոխկախվածության ապահովում,  առերես փոխազդեցություն,  անհատական ​​հաշվետվություն և պատասխանատվություն,  միջանձնային կամ փոքր խմբում աշխատելու հմտություններ, խմելու խմբային գործընթացի զարգացում, առաջադրանքների ինտերակտիվ կամ ինտերակտիվ կատարում: • Խնդիրների վրա հիմնված ուսուցման տեխնոլոգիայի կիրառման դեպքում մանկավարժի ղեկավարությամբ հանձնարարվում է անկախ հետազոտական ​​աշխատանք, որը ենթադրում է նոր գիտելիքների, ունակությունների, հմտությունների զարգացում, ստեղծագործական մտածողության և այլ անձնական որակների զարգացում: Խնդիրների լուծման դասընթացների կիրառման դեպքում մասնագետ մանկավարժը պատրաստի գիտելիքներ չի փոխանցում սովորողին, այլ ներկայացնում է լուծման ենթակա խնդիր կամ խնդիր, ենթադրում է լուծման տարբեր եղանակների որոնում: Մասնագետը փորձում է սովորողին հետաքրքրել ներկայացված խնդրով, հետաքրքրություններ է առաջացնում նրա մեջ, որպեսզի նա բոլոր առումներով ուսումնասիրի առկա խնդիրը, գտնի ճիշտ լուծում, այսինքն ՝ նախաձեռնություն ստեղծի տվյալ խնդիրը լուծելու համար: Ուսուցման ինտերակտիվ տեխնոլոգիաներ օգտագործելիս փոխվում է նաև համագործակցությունը մանկավարժի հետ: Նրա գործունեությունը տեղի է տալիս ուսանողների գործունեությանը, մանկավարժի խնդիրն է ՝ ստեղծել պայմաններ նրանց նախաձեռնության համար: Ինտերակտիվ տեխնոլոգիաների սովորողները գործում են որպես լիիրավ մասնակիցներ, նրանց փորձը պակաս կարևոր է, քան մանկավարժը: Վերջինս ոչ այնքան պատրաստ գիտելիք է տալիս, այլ խթանում է ուսանողների անկախ որոնումը: Ինտերակտիվ տեխնոլոգիաներում մանկավարժը խաղում է մի քանի հիմնական դեր: Դրանցից յուրաքանչյուրում նա կազմակերպում է մասնակիցների փոխազդեցությունը տեղեկատվական միջավայրի այս կամ այն ​​մասի հետ: Տեղեկատու-փորձագետի դերում մանկավարժը գրում է տեքստային նյութը, ցուցադրում տեսանյութը, պատասխանում մասնակիցների հարցերին, հետևում գործընթացի արդյունքներին և այլն: Կազմակերպիչ-դաստիարակչի դերում նա կազմակերպում է ուսանողների փոխազդեցությունը սոցիալ-ֆիզիկական միջավայրի հետ (բաժանվում է խմբերի, խրախուսում է նրանց հավաքել անկախ տվյալներ, համակարգում է առաջադրանքների կատարումը, շնորհանդեսների պատրաստում և այլն): Խորհրդատուի դերում մասնագետը կիրառում է ուսանողների մասնագիտական ​​փորձը, օգնում է գտնել արդեն ձևավորված խնդիրների լուծումը, ինքնուրույն ձևակերպել նորերը: Եկեք խոսենք ինտերակտիվ տեխնոլոգիաների և մեթոդների մասին, որոնց միջոցով ուսուցման գործընթացում կարող է ներդրվել ինտերակտիվ ուսուցման մոդելը. • աշխատել փոքր խմբերով զույգերով, պտտվող եռյակ, «երկու, չորս, միասին», • կարուսելի մեթոդ, • դասախոսություններ խնդրային շարադրությունների հետ, • էվրիստիկական զրույց, • դաս-սեմինարներ (բանավեճերի, մտքերի փոխանակման տեսանկյունից), • գիտաժողովներ, • բիզնես խաղեր, • մուլտիմեդիա գործիքների օգտագործում (համակարգչային դասընթացներ), լիարժեք համագործակցության տեխնոլոգիա, • մոդելավորման տեխնոլոգիա կամ նախագծի մեթոդ (որպես արտադպրոցական գործունեություն) 1. Յուրաքանչյուր մանկավարժական տեխնոլոգիա կիրառվում է փուլերով, իրականացվում է էպոլային գործընթաց. • Նախնական փուլ: Այս փուլում ձեռնարկվում են գործողություններ ՝ ուսումնառության ընթացքում խնդիրը հայտնաբերելու, գնահատելու և դասակարգելու, դրա առաջացման գործոնները բացահայտելու համար: Մանկավարժը պատրաստվում է խնդրի լուծմանը, լրացնում իր բարոյական, հոգեբանական-մասնագիտական ​​ներուժը: • Թիրախավորման փուլ: Այս փուլում տեղի է ունենում մանկավարժի աշխատանքի նպատակների առաջնային ձևակերպումը: Նպատակը որոշում է դրան հասնելու միջոցների և ուղիների ընտրությունը, տեղեկատվության լրացուցիչ աղբյուրների որոնման ուղղությունները: Կարելի է ասել, որ ցանկացած գործունեության կազմակերպումն ու իրականացումը ենթադրում է որոշակի նպատակ: Setանկացած նախանշված նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել ռեսուրսները, հնարավոր միջոցները `ճիշտ և հաջորդական գործողություններ կատարելու համար: • Տեղեկատվության մշակման փուլ: Տեխնոլոգիական գործընթացի այս փուլում տեղեկատվության լրացուցիչ աղբյուրներ են որոնվում, տեղեկատվությունը հավաքվում և համակարգում է, նոր վերլուծություն և ընդհանրացվում: Գործողություն իրականացնելուց առաջ անհրաժեշտ է պլանավորել և կազմակերպել այն, որպեսզի կարողանանք արդյունավետություն ապահովել: • Վերահսկիչ-վերլուծական փուլ: Սա տեխնոլոգիական ժամանակաշրջանի վերջին փուլն է, որի ընթացքում վերլուծվում են մասնագետների գործունեության արդյունքները, բացահայտվում են մանկավարժական գործունեության խնդիրների դրական լուծմանը նպաստող գործոնները և նշվում են թերությունները վերացնելու ուղիները: Այսպիսով, օգտագործել մանկավարժական տեխնոլոգիաները `ուսուցման գործընթացը ճիշտ և արդյունավետ իրականացնելու համար 2: Յուրաքանչյուր տեխնոլոգիա ուղղված է որոշակի առաջադրանքի լուծմանը, իրավիճակի բացահայտմանը, այսինքն `մենք ընտրում և օգտագործում ենք մանկավարժական տեխնոլոգիաներ` կախված իրավիճակից, օգտագործվում է իրավիճակային մոտեցում, ինչպես նաև ուսանողի տարիքը, անհատը, հոգեբանական առանձնահատկությունները: Ներկայումս մանկավարժական գիտության կարևորագույն խնդիրներից մեկը մանկավարժական գործունեության, դրա բովանդակության, նպատակի, մեթոդների, տեխնոլոգիաների, սկզբունքների, խնդիրների, կիրառման առանձնահատկությունների, պայմանների, օբյեկտների, առարկաների ուսումնասիրությունն է ստացված արդյունքների վերլուծություն, համեմատություն, ընդհանրացում: , համակարգումը, ինչպես նաև դրանց հետագա կատարելագործման հնարավորությունները: Զարգացում, որը պահանջում է գիտականորեն հիմնավորված, նպատակային, ծրագրավորված մանկավարժական գործունեություն, համապատասխան մանկավարժական աշխատանքի մեթոդների ու տեխնոլոգիաների մշակում և կիրառում: Մանկավարժական տեխնոլոգիաներն ուղղված են կրթության որակի բարելավման խնդրի լուծմանը, որն իրականացվում է բարձրագույն ուսումնական հաստատությունում ուսուցման գործընթացը կազմակերպելու նորարարական միջոցների միջոցով: Մերի Սուքիասյան Դասավանդման տեխնոլոգիաների դերը դասավանդման գործընթացում Հիմնաբառեր. Մանկավարժական տեխնոլոգիա, ուսուցման գործընթաց, իրավիճակային մոտեցում: , ։

Հոդվածի հիմնական նպատակն է մանկավարժական տեխնոլոգիա հասկացության մասին պատկերացում հաղորդելը։ Նպատակից բխող խնդիրներն են՝ ներկայացնել մանկավարժական տեխնոլոգիաների տեսական, մեթոդաբանական և տեխնոլոգիական ասպեկտներն ուսուցման գործընթացում, ծանոթանալ մանկավարժական տեխնոլոգիաների հնարավորություններին, գնահատել տեխնոլոգիաների կիրառելիության մակարդակն ուսուցման գործընթացում, ներկայացնել նորարարական և ավանդական մանկավարժական տեխնոլոգիաների համեմատական վերլուծությունը։ Ուսումնասիրության արդյունքում հանգել ենք հետևյալ եզրակացություններին. • մանկավարժական տեխնոլոգիայի իրականացումը մեծապես որոշվում է մասնագետի մասնագիտական գործունեության անհատական ոճով, • մանկավարժական գործունեության լիարժեք արդյունքը, նպատակի ձեռքբերումը, արդյունավետ տեխնոլոգիայի ընտրությունը մանկավարժը կատարում է` հաշվի առնելով իր մասնագիտական իրազեկվածությունը, կարողությունները։

ԱԽՏԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ՈՉ ԱԽՏԱԲԱՆԱԿԱՆ ՎՇՏԻ ԲՆՈՐՈՇՈՒՄԸ ԵՎՏԱՐԲԵՐԱԿՄԱՆ ՉԱՓԱՆԻՇՆԵՐԸ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄՀարազատի մահն անխուսափելի երևույթ է յուրաքանչյուր մարդու կյանքում։ Այնհոգետրավմատիկ իրադարձություն է, որն էական ազդեցություն է ունենում անձի հոգեկան գործունեության վրա, հետևաբար վիշտն ապրելու գործընթացի, դրա ընթացքի ու հետևանքների ուսումնասիրումը մեծ կարևորություն ունի կլինիկական հոգեբանության և հոգեթերապիայի ոլորտում։ Պատահական չէ, որ վերջին 10 տարիներինՀոգեբանների միջազգային միավորման կողմից (IUPsyS) կազմակերպվում է շարունակական աշխատաժողով «Կորուստ. հետազոտություն և պրակտիկա» թեմայով։ Հոգեբանական գրականության մեջ առանձնացնում են «կորուստ», «վիշտ»,«սուգ» հասկացությունները, որոնք հաճախ գործածվում են որպես հոմանիշներ։ Կորուստը մահվան օբյեկտիվ փաստն է, վիշտն անձի հուզական, կոգնիտիվ և վարքայինհակազդումներն են՝ կապված նշանակալից անձի մահվան հետ, իսկ սուգը վիշտնապրելու սոցիալ-մշակութային դրսևորումն է։ Ըստ Ա. Վոլֆելտի՝ վիշտը կորստի ներքին ապրում է, դրա հետ կապված մտքերը, զգացմունքները1։ Կ. Պարկսը նշում է, որվիշտը սիրո ու կապվածության գինն է, այն մարդկային ապրումներից ամենաինտենսիվն ու ամենացավագինն է2։ Դեռևս 1960-ական թթ. Կ. Պարկսը, ուսումնասիրելովկորուստ ունեցող անձանց, հանգեց այն մտքին, որ նշանակալից անձի կորուստը՝ որպես դիսթրես, կարող է հոգեկան խանգարումների առաջացման պատճառ հանդիսանալ3։ Ըստ Ռ. Նայմերի՝ կորուստը խախտում է անձի պատկերացումներն աշխարհիիմաստավորվածության վերաբերյալ, այն ստիպում է մարդուն վերստին ճանաչել սեփական Ես-ը և աշխարհը4։ Վիշտն առավելապես բնորոշվում է որպես գործընթաց,որի ընթացքում անձը աշխատում է կորստի հետ կապված հոգեկան ցավի հետ, վերականգնում հոգեկան հավասարակշռությունը և բնականոն կենսագործունեությունը5։ Ըստ Ռ. Մոուդիի և Դ. Արկենջելի՝ վիշտը ոչ թե հույզերի արտահայտում է, այլ գործընթաց, որը ներառում է տարբեր հույզեր և զգացմունքներ, որոնցից են լքվածությունը,մենակության զգացումը, տագնապը, վախը, զայրույթը, ճնշվածությունը, թախիծը,ափսոսանքը, մեղքի զգացումը, սերը, ինչպես նաև սփոփանքը և ընդունումը6։ Նշանակալից անձի կորուստը, ինչպես նշել է Ս. Ումանսկին, սուբյեկտիվորեն է ընկալվումև ընդունվում յուրաքանչյուր անձի կողմից, այդ ազդեցությունն անձի հոգեկանումենթարկվում է սուբյեկտիվ հոգեբանական մշակման, հետևաբար անձի մտքերը ևապրումները նշանակալից անձի կորստի ժամանակ եզակի են և անհատական, որըպայմանավորված է ինչպես իրավիճակի՝ որպես սթրեսորի ուժից, այնպես էլ անձիвып. 24, 2004, http։ //www.psyobsor.org/1998/24/7-1.php.3 Maercker A., Znoj H., The younger sibling of PTSD։ similarities and differences between complicated grief andposttraumatic stress disorder, http։ //www.eurojnlofpsychotraumatol.net/index.php/ejpt/article/view/5558/html_59. անհատական հոգեբանական առանձնահատկություններից՝ անհատական-տիպաբանական առանձնահատկություններ, հարմարման մեխանիզմներ, հաղթահարմանռազմավարություններ և այլն1։ Սակայն, անհատական գործընթաց լինելով հանդերձ,վիշտ ապրելու գործընթացն ունի ընդհանուր օրինաչափություններ, որոնք վերաբերում են նրա որոշակի փուլերին, և այդ փուլերով հաջորդական անցումը տեղի է ունենում որոշակի ժամանակահատվածում2։ Այսօր չկան տեսություններ, որոնք հստակ ևմիանշանակ կբացատրեն, թե ինչով են պայմանավորված կորստին տրվող անհատական հակազդումները, և թե ինչպես է անձը հաղթահարում տեղի ունեցած կորուստնու հարմարվում իրականությանը՝ առանց նշանակալից անձի գոյության։ Այսպես, որոշհեղինակներ վիշտը նկարագրել են որպես որոշակի փուլեր ունեցող գործընթաց, որպետք է ապրի անձը՝ վիշտը հաղթահարելու համար։ Ընդ որում, տարբեր հեղինակներ առանձնացնում են վիշտն ապրելու տարբեր փուլեր՝ սկսած 3-ից մինչև 12 (շոկ ևմերժում, որոնում, սուր վիշտ, վերականգնում և ավարտ), որոնցից յուրաքանչյուրումնկարագրվում են անձի հուզական, կոգնիտիվ և վարքային հակազդումները՝ կապված կորստի հետ (Ֆ. Վասիլյուկ, Է. Կուբլեր-Ռոսս, Ջ. Ռեյնուոտեր, Տ. Ռանդո, Ջ. Բոուլբի և այլն)։ Սակայն, հաշվի առնելով, որ նշված փուլերի միջև չկան հստակ չափանիշներ կամ սահմաններ, և յուրաքանչյուր անձի պարագայում այդ փուլերի տևողությունն ու դրսևորման առանձնահատկություններն անհատական են, որոշ հեղինակներ առավել կարևոր են համարում ոչ թե վշտի փուլերի տեսանկյունից դիտարկելվիշտն ապրելու գործընթացը, այլ այն խնդիրների տեսանկյունից, որոնք պիտի հաղթահարի անձը վիշտն ապրելու նորմալ ընթացքի դեպքում՝ կորստի փաստի գիտակցում, կորստի հետ կապված հոգեկան ցավի ապրում, միջավայրի կազմակերպում, մահացածի հանդեպ վերաբերմունքի ձևավորում և կյանքի շարունակում (Ջ. Ուորդեն)3։ Վիշտն ապրելու գործընթացն ուսումնասիրող կլինիկական հոգեբանները նշումեն, որ այն կարող է ունենալ նորմալ կամ ախտաբանական զարգացում։ Ըստ այդմ,առանձնացնում են «նորմալ վիշտ» և «ախտաբանական վիշտ» հասկացությունները։ Դեռևս 1940-ական թթ. Է. Լինդերմանը, ով առաջիններից է ուսումնասիրել սուր վշտիերևույթը, նշել է «հիվանդագին վիշտ», «հետաձգված վիշտ» հասկացությունների մասին։ Արևմտյան հոգեբանների մոտ լայն գործածություն է ստացել «բարդացվածվիշտ» հասկացությունը, որը բնութագրվում է որպես տրավմատիկ, հետաձգված, բացակայող, ախտաբանական, հիվանդագին, աղավաղված, ճնշված վիշտ և այլն4։ Տերմինաբանական խառնաշփոթից զերծ մնալու և նշված երևույթների էությունըհասկանալու ու տարբերակելու համար անհրաժեշտ է հստակ առանձնացնել նորմալ՝ոչ ախտաբանական վիշտը ախտաբանական վշտից։ Այսպես, որպես կանոն, վիշտնապրելու նորմալ ընթացքի դեպքում անձը կորստից հետո ունենում է ինտենսիվ հակազդումներ (սուր վշտի փուլ), որոնք ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար թուլանում և մարում են (Կ. Պարկես, Հ. Պրիգերսոն, Տ. Ռանդո, Կ. Սանդերս և այլն)։ Այսինքն, նորմալ վշտի դեպքում անձը որոշակի ժամանակ անց կարողանում է հաղթահարել կորստի հետ կապված հոգեկան ցավը, ընդունել կորուստը և հարմարվել իրականությանը։ Ախտաբանական ընթացքի դեպքում վիշտը երկարաձգվում է, անձնունենում է հոգեկան գործունեության խանգարումներ՝ որպես վշտի չհաղթահարմանհետևանք, ինչը պայմանավորված է անձնային և իրադրային տարբեր գործոններով5։ 1 Уманский С., Тяжелая утрата и горе. Психологические и клинические аспекты, http։ //psyfactor.org/lib/psycho3 Տե՛ս Уманский С.։ 5 Malkinson R., Cognitive-Behavioral Grief Therapy։ The ABC Model of Rational-Emotion Behavior Therapy,Հոգեբանական տեսություններում տարբեր չափանիշներով են տարբերակվումվիշտն ապրելու նորմալ՝ ոչ ախտաբանական և ախտաբանական ձևերը։ Ներկայացնենք խնդրի ուսումնասիրմանն ուղղված տեսությունների հիմնական մոտեցումները։ Զ. Ֆրեյդը առաջիններից է, ով անդրադարձել է վիշտն ապրելու գործընթացիվերլուծությանը «Վիշտ և մելանխոլիա» աշխատանքում, նշում է, որ կորուստն առաջէ բերում հոգեկան ինտենսիվ ցավ և անձի Ես-ի որոշակի մասի կորստի զգացում, որնարտացոլում է նշանակալից անձի հետ կապվածությունը։ Վիշտն ապրելու գործընթացն ուղղված է այդ հոգեկան ցավի հաղթահարմանը, որի ընթացքում անձն իր հոգեկան էներգիան խզում է կորցրած կապվածության օբյեկտից (դեկատեքսիս) և ներդնում այդ էներգիան նոր հարաբերությունների ձևավորման մեջ։ Սակայն վիշտն ապրելու գործընթացը կարող է ախտաբանական զարգացում ունենալ, եթե մահացածանձի հետ առկա են եղել կախյալ, ամբիվալենտ, կոնֆլիկտային հարաբերություններ։ Այդ պարագայում «վշտի աշխատանքն» անբարենպաստ է ընթանում կամ չի ավարտվում, անձը ֆիքսվում է վշտի որոշակի փուլում, և վիշտը կարող է հանգեցնել «մելանխոլիայի»՝ դեպրեսիայի առաջացմանը։ Վիշտն ապրելու ախտաբանական ընթացքիդեպքում տեղի է ունենում անձի նույնականացում կորցրած սիրո օբյեկտի հետ, որիարդյունքում նրա նկատմամբ ուղղված բարկությունն ու մեղադրանքն անձն ուղղում էիր Ես-ի նկատմամբ, ինչն իր հերթին հանգեցնում է դեպրեսիայի առաջացման, որինբնորոշ է Ես-ի դատարկության, թերարժեքության և մեղքի զգացումը, ի տարբերություն վշտի, որի դեպքում ոչ թե սեփական Ես-ը, այլ աշխարհն է դատարկ ու անիմաստ1։ Այսինքն, Զ. Ֆրեյդի հոգեվերլուծական մոտեցման համաձայն՝ նորմալ վշտիդեպքում անձը կարողանում է խզել իր հոգեկան էներգիան կորցրած օբյեկտից և նրահետ ունեցած կապվածությունից «վշտի աշխատանք»-ի արդյունքում։ Ախտաբանական վշտի դեպքում տեղի է ունենում վշտի երկարաձգում, դեպրեսիայի առաջացում։ Է. Լինդերմանն իր «Սուր վշտի ախտանշաբանություն» աշխատանքում գրում է,որ վիշտն ապրելու արդյունքում կարող է պահպանվել «մնացորդային վիշտ», որը կարող է տևել տարիներ, ինչը չի կարելի նորմալ դրսևորում համարել։ Հեղինակը նաևնորմալ չի համարում վշտի հակազդման աղավաղումը, որը անվանել է «վշտի հիվանդագին հակազդումներ», որոնց ժամանակ տեղի են ունենում հակազդումների հետաձգում, մահացածին բնորոշ վարքի, հիվանդության ախտանիշների դրսևորում, հոգեմարմնական ախտանիշների և խանգարումների առաջացում, միջանձնային հարաբերությունների վատթարացում, ագրեսիայի դրսևորում, դեպրեսիայի, ճնշվածության,դատարկության զգացում, մեղքի զգացում, անքնություն։ Նա նկարագրել է սուր վիշտը որպես նորմալ վշտի դրսևորում, որն ուղեկցվում է մարմնական և հոգեբանականախտանիշներով, որոնք աստիճանաբար թուլանում են, այնինչ ախտաբանական վիշտը դիտարկել է որպես նորմալ վշտի «աղճատում, աղավաղում, հապաղում»2։ Ջ. Բոուլբիի կապվածության տեսության մեջ մեծ նշանակություն է տրվում վաղտարիքում կապվածության ձևավորմանը նշանակալից անձի հետ և նրանից բաժանման (ժամանակավոր կամ մշտական) արդյունքում առաջացող «բաժանման դիսթրես»-ի կամ «բաժանման տագնապ»-ի դերը կորստի նորմալ կամ ախտաբանականհակազդումների առաջացման հարցում։ Ջ. Բոուլբին կապվածությունը դիտարկում էորպես անձի հոգեկան որոշակի կառույց, «ներքին գործող մոդել», որը ներառում է միկողմից անձի պատկերացումները կապվածության օբյեկտի մասին, և մյուս կողմիցպատկերացումներ այդ օբյեկտի կողմից սեփական անձի ընդունվածության մասին։ Նշանակալից օբյեկտի հետ հուսալի և ապահով կապվածությունը նպաստում է նորմալ վշտի հակազդումների առաջացմանը, այնինչ անհուսալի կապվածությունը (տագնապային, խուսափող, ապակառուցողական) հանգեցնում է վիշտն ապրելու ախտաբանական հակազդումների առաջացմանը։ Ջ. Բոուլբին վշտի ախտաբանական հակազդումներ է համարում վշտի ճնշումը/արտամղումը, որը վշտի հակազդումների բացակայությունն է, վշտի հակազդումների հապաղումը՝ հակազդումների առաջացումըկորստից 2 շաբաթ անց և վշտի երկարաձգումը/քրոնիկ ընթացքը, որի դեպքում վշտիհակազդումները 6 ամիս և ավելի դրսևորվում են զգալի ինտենսիվությամբ։ Ընդորում, վիշտն ապրելու ճնշումը կամ ուշացած հակազդումը պայմանավորված է անձիխուսափող կապվածության տիպով, իսկ վշտի քրոնիկ դրսևորումը՝ ամբիվալենտկապվածության տիպով։ Ըստ Ջ. Բոուլբիի՝ ամբիվալենտ հարաբերությունները զարգանում են այն դեպքում, երբ երեխան մերժվածության կամ անբավարար հոգատարության պատճառով չի կարողանում ներքնայնացնել «լավ» օբյեկտի վերաբերյալպատկերացումները։ Այդ պատճառով հասուն տարիքում նշանակալից անձի կորուստն ուղեկցվում է ախտաբանական զարգացումներով, որն արտացոլում է նշանակալից անձի դրական կերպարը («լավ» օբյեկտը) վերականգնելու և նրան վերադարձնելու ձգտումը, որը հաճախ ուղեկցվում է ատելության և թշնամանքի դրսևորմամբմահացած անձի հանդեպ1։ Պարկսը նշում է, որ քրոնիկ վիշտ ունեցող անձին բնորոշ էնման հակազդումներ ունենալու որոշակի նախատրամադրվածություն, և դա պայմանավորված է վաղ տարիքում նշանակալից անձի հետ ունեցած հարաբերություններըկորցնելու ուժգին վախով։ Քրոնիկ վիշտը, ինչպես նշում է Պարկսը, «անընդհատ որոնումն է ինչ-որ բանի, որը հնարավոր չէ գտնել ինքդ քո մեջ»։ Լազարուսը վշտի ախտաբանական հակազդումներ էր համարում կորցրած անձին հիշելիս ինտենսիվ վշտիհակազդումներ ունենալը կորստից տևական ժամանակ անց, մահվան թեմայով հաճախակի զրույցները, մահացածի հիվանդությանը բնորոշ ախտանիշների դրսևորումը, կտրուկ փոփոխությունների իրականացումը կորստից հետո, ինքնաքայքայիչ վարքը, ֆոբիաների առաջացումը, վշտի ապրման 2 տարի և ավելի տևողությունը և այլն2։ Ըստ Մ. Հորովիցի սթրեսային հակազդման հայեցակարգի՝ վիշտն ապրելու գործընթացի անբարենպաստ ընթացքը պայմանավորված է կորստից հետո անձի լատենտբացասական Ես-կերպարների ակտիվացմամբ՝ կապված սեփական անձի խոցելիության, թուլության և անօգնականության, բացասական և ոչ կոմպետենտ լինելու զգացումների հետ։ Այդ աղճատված համոզմունքների ակտիվացումն էականորեն ազդումէ վիշտն ապրելու գործընթացի վրա` հանգեցնելով ախտաբանական հակազդումներիառաջացմանը՝ կյանքի անիմաստության զգացում, մեղքի անադեկվատ զգացում, երկարատև տխրություն և այլն, որոնք կարող են պահպանվել կորստից 14 ամիս անց ևավելի։ Մ. Հորովիցի կողմից ներկայացված ախտաբանական վշտի բնորոշումը հարում է կոգնիտիվ մոտեցմանը։ Սակայն կոգնիտիվ հոգեբանության մեջ առավելապեսշեշտադրվում է անձի ապակառուցողական համոզմունքների, դիրքորոշումների ևմտքերի դերը հոգեախտաբանական ախտանիշների առաջացման մեջ, որոնք բնորոշեն անձին նախքան որոշակի հոգեկան տրավմա ապրելը։ Այնինչ, Մ. Հորովիցը բացասական պատկերացումների ակտիվացումը դիտարկում է մահացած անձի հետ ունեցած միջանձնային հարաբերությունների ենթատեքստում3։ Մ. Հորովիցը, Ն. Զիլբերգը,Դ. Վեյսը և մի շարք այլ հեղինակներ գտնում են, որ տրավմային հաջորդող հակազդումները բնական են և չեն կարող համարվել ախտաբանական այնքան ժամանակ,2 Տե՛ս Кравченко Н.։ մինչև տեղի չունենա հակազդումների երկարաձգում, արգելակում կամ ինտենսիվության թույլատրելի չափի գերազանցում։ Այսինքն, նորմայի և ախտաբանության տարբերակումը պայմանավորված է 3 գործոնով՝ ժամանակային, անձի կոգնիտիվ համակարգում տրավմայի փաստի ընդունման և ախտանիշների ինտենսիվության1։ Տրավման ապրելու և հաղթահարելու ժամանակային գործոնը բավականին բարդ է հստակորոշել։ Նույնիսկ տրավմայի հաղթահարումից հետո կարող են դրսևորվել տրավմայինբնորոշ ախտանիշներ։ Որպես կանոն, նորման կապում են սուր վշտի դրսևորման ուդրա արագ հաղթահարման հետ, իսկ ախտաբանական դրսևորումը՝ քրոնիկ ընթացքի ու երկարաձգման հետ, երբ բարդանում է ախտորոշման գործընթացը, քանի որտեղի է ունենում ախտաբանական գործընթացի զարգացում, և դժվարանում է դիֆերենցիալ ախտորոշումը։ Նորմայի և ախտաբանության տարբերակումը կախված է 3փոփոխականից՝ տրավմատիկ սթրեսորի բնույթ, անձ և սոցիալական աջակցություն2։ Հ. Պրիգերսոնը գործածության մեջ դրեց «տրավմատիկ վիշտ» հասկացությունը,որին բնորոշ են բաժանման դիսթրեսի ախտանիշներ՝ մահացածի որոնում, նրան տեսնելու ուժգին ցանկություն, կարոտ, տրավմատիկ դիսթրեսի ախտանիշներ՝ կորստիմերժում, մահն ընդունելու դժվարություն, կպչուն մտքեր և հիշողություններ, սեփական անձի որոշակի մասի կորստի զգացում, մեղքի զգացում և բարկություն, խուսափողական վարք, մարդկանցից օտարացածության, հուզական անտարբերության,կյանքի դատարկության, անիմաստության զգացում, ապագան պլանավորելու, շարունակելու անկարողություն, անձի համոզմունքների համակարգի փոփոխություն, մասնագիտական, սոցիալական ոլորտներում անձի գործառման խանգարման ախտանիշներ, որոնք պահպանվում են կորստից 1 տարի անց և ավելի3։ Վիշտն ապրելու վերաբերյալ առանձին հետազոտություններ և վերլուծություններ կոգնիտիվ-վարքաբանական հոգեբանության և հոգեթերապիայի ոլորտում չկան,սակայն Ա. Բեկի հոգեկան խանգարումների առաջացման կոգնիտիվ հայեցակարգիցելնելով՝ կարող ենք հետևություն անել, որ կորուստն ակտիվացնում է անձի բացասական իռացիոնալ մտքերի որոշակի շղթա, որը կարող է ազդել վշտի հակազդումներիինտենսիվության վրա, երկարաձգել վիշտն ապրելու գործընթացը, հատկապես՝ այնանձանց մոտ, ովքեր ունեն նախատրամադրվածություն՝ ընկալելու աշխարհը և իրականությունը բացասական տեսանկյունից։ Օրինակ, նշանակալից անձի մահը կարողէ մեկնաբանվել որպես դիտավորյալ մերժվածություն` ելնելով սեփական անձի թերարժեքության զգացումից, սոցիալական մեկուսացվածությունից և օտարացածության զգացումից, որի արդյունքում առավել մեծանում է տխրության ու միայնությանզգացումը։ Կոգնիտիվ հոգեբանության տեսանկյունից նորմալ վշտի դեպքում անձըկարողանում է փոխել իր պատկերացումներն ու մտքերը՝ կյանքի նոր պայմաններինհարմարվելու համար։ Այն դեպքում, երբ անձն ունենում է հարմարման դժվարություններ, նշանակում է՝ նա ունի նշանակալից անձի մահվան ընկալման և մեկնաբանմանհետ կապված իռացիոնալ համոզմունքներ, որոնք մեծացնում են ախտաբանականվշտի առաջացման հավանականությունը և խոչընդոտում կորստի ընդունմանը։ Յանոֆֆ-Բուլմանի, Բոելենի, Նայմերի և այլոց կատարած հետազոտություններն այսոլորտում ուղղված են կորստից հետո անձի հուզական և վարքային ապահարմարողական հակազդումների և իռացիոնալ մտածողության կապի ուսումնասիրմանը։ Բոելենի և համահեղինակների հետազոտությունը հաստատեց այդ դրույթը՝ ցույց տալով, որ վշտի ախտաբանական հակազդումներ ունեցող անձնանց մոտ գերակշռում է2 Նույն տեղում, էջ 55-56։ իռացիոնալ մտածողությունը, ինչպես նաև սեփական անձի նշանակալիության ևկյանքի իմաստավորվածության վերաբերյալ բացասական համոզմունքները1։ Սակայնկոգնիտիվ հոգեբանության ոլորտում դեռևս սահմանափակ կերպով է խնդիրն ուսումնասիրված, մասնավորապես՝ անձի խորքային բացասական համոզմունքների, կոգնիտիվ սխեմաների դերը վշտի ախտաբանական հակազդումների առաջացման մեջ։ Ժամանակակից մի շարք հետազոտողներ հակադրվեցին նորմալ վշտի այն բնորոշմանը, որ անձը կորստից որոշակի ժամանակ անց պիտի խզի կապվածությունըկորցվածից և նրա հետ կապված հիշողություններից, ինչի մասին նշում են վշտիուսումնասիրման վաղ տեսությունները։ Ըստ որոշ հետազոտողների կլինիկականպրակտիկայի արդյունքների՝ անձը կորստից հետո ձևավորում է ներքին, յուրօրինակհարաբերություն մահացածի հետ և պահպանում դա երկար տարիներ։ Անձը 1 տարվա արդյունքում կարողանում է վերաիմաստավորել մահը և իր կյանքը, վերգտնել իրկյանքի իմաստը (Ռ. Նայմեր, Ն. Կեսսե, Բ. Ֆորտներ, Դ. Կլասս, Պ. Սիլվերման, Լ. Նիքման)2։ Ըստ Մ. Սթրոուբի՝ մահացած հարազատի հետ հուզական և հոգեբանականկապի պահպանումը բարդացված վշտի և ախտաբանական զարգացման դրսևորումչէ3։ Բացի այդ, ժամանակակից որոշ հետազոտություններ ցույց են տալիս, որ կորստից հետո ինտենսիվ հակազդումների բացակայությունը միանաշանակ չի կարելիհամարել ախտաբանական դրսևորում, ինչպես նաև ինտենսիվ հակազդում ունեցողորոշ անձնանց մոտ ախտաբանական վշտի առաջացումը և պահպանումը պայմանավորված է անձնային այն առանձնահատկություններով և գործոններով, որոնք նպաստում են վշտի քրոնիկ ընթացքի պահպանմանը։ Վերոնշյալ հոգեբաններն եկան այնեզրահանգման, որ դեռևս նորմալ և ախտաբանական վշտի չափանիշների վերանայման և ճշգրտման, ինչպես նաև ռիսկային գործոնների ուսումնասիրման կարիք կա4։ Հոգեբաններ Մ. Օստերվայսը, Ֆ. Սոլոմոնը և Մ. Գրինը գրում են, որ, որպես կանոն,վիշտն ապրելու գործընթացը տևում է 1 տարի։ Սակայն դա ոչ թե նորմայի և ախտաբանության տարանջատման, այլ անձի հակազդումների քանակի և ինտենսիվությանթուլացման սահմանն է։ Բացի այդ, վշտի գործընթացի ավարտի վերաբերյալ գրականության մեջ հանդիպում են տարբեր հասկացություններ՝ վերականգնում, հարմարում, ավարտ և այլն, որոնք լիովին չեն բնութագրում վշտի գործընթացի ելքը։ Այսինքն, վիշտն ապրելու գործընթացի և դրա ավարտի վերաբերյալ ճշգրիտ և հստակբնորոշումների կարիք կա, որի շնորհիվ կկարողանանք հասկանալ վշտի բարենպաստև անբարենպաստ հետևանքները։ Ընդ որում, վիշտն ապրելու գործընթացի բարենպաստ ավարտի դեպքում անձը երբեք չի վերադառնում իր գործառման մինչկորստյան վիճակին. նա կարող է ունենալ հուզական, կոգնիտիվ և վարքային որոշակի անբարենպաստ փոփոխություններ կամ ընդհակառակը՝ անձնային աճ5։ Ամփոփելով հոգեբանական տարբեր տեսությունների մոտեցումները՝ կապվածվշտի նորմալ և ախտաբանական ձևերի բնորոշման և տարբերակման հետ, կարողենք ասել, որ ախտաբանական վշտի առաջացմանը նպաստում են հետևյալ գործոնները. սեռը (իգ), մահվան անսպասելիությունը, մանկական մերժվածությունը կամ դաժան վերաբերմունքը, բռնությունը, երեխայի, ծնողի մահը6, մանկական բաժանման2 Նույն տեղում, էջ 294-295։ 3 Stroebe M., Bereavement research and theory։ Retrospective and prospective, “American Behavioral Scientist”,տագնապի առկայությունը, անապահով կապվածության ոճը1, ամբիվալենտ, կախյալ,կոնֆլիկտային հարաբերությունները2, սոցիալական աջակցության պակասը3, վերաբերմունքը մահվան նկատմամբ, մահվան իրավիճակը, անժամանակյա մահը, անձնային առանձնահատկությունները (ճկունություն, սթրեսակայունություն և այլն), պաշտպանական և հաղթահարման մեխանիզմների առանձնահատկությունները, այլ կորուստներ ունենալու փորձը4, կորցված անձի հետ ունեցած շփման կարևորությունը,նրա անձի նշանակալիությունը, ճակատագրերի և կենսափորձի ընդհանրությունը,անձի մոտ հոգեկան խանգարումների առկայությունը, ինչպես նաև անձի ունեցածներգրավվածությունը կորցված անձի կյանքում, մանկական տրավմաների առկայությունը5, անձի իռացիոնալ մտքերն ու համոզմունքները, մտածողության ոճերը՝ կապված կորստի ընկալման, կյանքի նկատմամբ հայացքների փոփոխության հետ6։ Ամփոփելով հայեցակարգերը՝ կարող ենք անել հետևյալ եզրակացությունները. Նշանակալից անձի կորուստը հոգետրավմատիկ իրադարձություն է մարդուկյանքում, որի ազդեցությունը պայմանավորված է իրադրային և անձնային մի շարքգործոններով։ Վիշտը անձի բնական հակազդումն է նշանակալից անձի կորստին, որըանհատական և սոցիալ-մշակութային գործոններով միջնորդավորված գործընթաց է։  Վիշտն ապրելու գործընթացը կարող է ունենալ նորմալ կամ ախտաբանականզարգացում, որոնց տարբերակումը պայմանավորված է 3 հիմնական չափանիշներով. • Ախտանիշների դրսևորման ժամանակային գործոնը. նորմալ վիշտն ընթանում է 1 տարի, որից հետո անձը հաղթահարում է հոգեկան ցավը, իսկ ախտաբանական վշտի դեպքում վշտի հակազդումները ճնշում, հապաղում (2շաբաթ կամ ավելի) կամ երկարաձգվում են (2 տարի և ավելի), առաջանումեն հոգեկան գործունեության խանգարումներ։ • Ախտանիշների ինտենսիվությունը. նորմալ վշտի դեպքում կորստից հետոանձն ունենում է հոգեկան բուռն հակազդումներ, հետո դրանք թուլանում ևմարում են, իսկ ախտաբանական վշտի դեպքում վշտի որոշ հակազդումներշարունակում են պահպանվել արտահայտված ինտենսիվությամբ։ • Կորուստի ընդունումը անձի կողմից. նորմալ վշտի դեպքում տեղի է ունենում նշանակալից անձի կորստի փաստի, դրա պատճառի և նշանակությանգիտակցում, տեղի ունեցածի նկատմամբ վերաբերմունքի ձևավորում, այդփորձի ինտեգրում անձի կոգնիտիվ համակարգում և կյանքի վերաիմաստավորում՝ ի տարբերություն ախտաբանական վշտի։  Ախտաբանական և ոչ ախտաբանական վշտի բնորոշման և տարբերակմանչափանիշների վերաբերյալ տեսական մոտեցումների վերլուծությունը ցույց է տալիս,որ ախտաբանական վշտի առաջացման պատճառներն ու գործոնները դեռևս սահմանափակ են ուսումնասիրված, և խնդիրը հետազոտման ու հետագա վերլուծությանկարիք ունի։ Այսպես, ախտաբանական վշտի առաջացմանը նպաստող որոշ գործոններ հետազոտողների կողմից առավել քիչ են ուսումնասիրված, մասնավորապես՝ անձի խորքային համոզմունքները, կոգնիտիվ սխեմաները և կորստից հետո դրանց փոփոխությունը՝ որպես վշտի ախտաբանական հակազդումների առաջացման և պահպանման գործոն, որը թույլ կտա որոշակիորեն կանխատեսել վիշտն ապրելու ընթացքն ու հետևանքները և հոգեբանական աջակցության ռազմավարություն մշակել։ 1 Տե՛ս Боулби Дж.։ 3 Barry L., Kasl, S., Prigerson H., Psychiatric Disorders Among Bereaved Persons։ The Role of Perceived Circums4 Տե՛ս Osterweis M., Solomon F., Green M.։ 6 Տե՛ս Osterweis M, Solomon F., Green M.։  Կորստի և վշտի ժամանակակից հետազոտությունները կենտրոնացած ենվիշտն ապրելու արտահայտված ախտաբանական դրսևորումների, կորստի հետևանքով առաջացող հոգեկան խանգարումների բացահայտմանը և ուսումնասիրմանը։ Հետազոտողների ուշադրությունից դուրս են մնացել անձի հուզական, կոգնիտիվ կամվարքային ոլորտի այն փոփոխությունները, որոնք առաջանում են նշանակալից անձիկորստից հետո և միջանկյալ տեղ են զբաղեցնում նորմայի ու ախտաբանության միջև,բայց էականորեն ազդում են անձի հետագա կենսագործունեության վրա։ Հետևաբար,նշված փոփոխությունները ևս հետազոտման կարիք ունեն։ Մարի Ավետիսյան ԱԽՏԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ՈՉ ԱԽՏԱԲԱՆԱԿԱՆ ՎՇՏԻ ԲՆՈՐՈՇՈՒՄԸ ԵՎ ՏԱՐԲԵՐԱԿՄԱՆՉԱՓԱՆԻՇՆԵՐԸ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ կորուստ, վիշտ, ախտաբանական և ոչ ախտաբանական վիշտ, տարբերակման չափանիշներ։

Հոդվածում ներկայացված են ախտաբանական և նորմալ՝ ոչ ախտաբանական վշտի բնորոշման և տարբերակման տեսական մոտեցումները՝ դրանց առաջացման պատճառների ու պայմանավորող գործոնների վերաբերյալ։ Ախտաբանական վիշտը բնորոշվում է որպես բարդացված, երկարաձգված վիշտ, որը պայմանավորված է անձնային (անձի նշանակալիությունը, մահվան սուբյեկտիվ ընկալումը, ամբիվալենտ, կախյալ հարաբերությունները նախքան մահը) և իրադրային գործոններով (մահվան իրավիճակը, անսպասելիությունը), որոնք խոչընդոտում են կորստի ընդունմանը և կյանքի նոր պայմաններին անձի հարմարվելուն։ Մասնագիտական գրականության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ խնդիրը դեռևս հետազոտման կարիք ունի։

ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԹԵՄԱՆ ԻՏԱԼԱՑԻ ԳԵՂԱՆԿԱՐԻՉԱՆՍԵԼՄՈ ՖՐԱՆՉԵՍԿՈՆԻԻ ԱՐՎԵՍՏՈՒՄ ԵՎ ԴՐԱ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒՄԸՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄ 1960-ԱԿԱՆ ԹԹ.Արվեստի ուժը թերագնահատել չի կարելի, քանզի հաճախ հենց արվեստագետը կարող է պատմելայն, ինչ հնարավոր չէ գտնել պատմության դասագրքերում։ Այս առումով, Հայոց ցեղասպանությաններկայացումն արվեստի միջոցով կարող է լուրջ դերակատարում ունենալ դրա ճանաչման ու դատապարտման հարցում։ Տարիների ընթացքում բազմաթիվ արվեստագետներ ընդվզել են Հայոց ցեղասպանությունը չդատապարտելու դեմ՝ իրենց բողոքն արտահայտելով արվեստի միջոցով։ Հայոց ցեղասպանությունն իր ընդգրկունությամբ մինչ օրս մնում է առանցքային թեմա բազմաթիվարվեստագետների ստեղծագործությունների համար։ Շատ հայ գեղանկարիչների համար դեռևս 19-րդդարից այն ստեղծագործելու նյութ է դարձել. Հովհաննես Այվազովսկին, Վարդգես Սուրենյանցը, ԼևոնԹութունջյանը, Ժանսեմը, Արշիլ Գորկին, Գայանե Խաչատրյանը և շատ այլ հայազգի նկարիչներ իրենցստեղծագործական կյանքի ընթացքում անդրադարձել են Հայոց ցեղասպանության թեմային։ Սակայնայն ստեղծագործության նյութ է դարձել նաև օտարազգի գեղանկարիչների համար։ Այդպիսի արվեստագետներից է իտալացի քանդակագործ, գեղանկարիչ Անսելմո Ֆրանչեսկոնին(1921-2005)։ Վերջինս գրաֆիկակական լուծումներով 47 աշխատանք ունի՝ ամփոփված իր «Կոտորածը» շարքում։ Ֆրանչեսկոնիի այս աշխատանքների թեմատիկան խորն զգացմունքային շերտեր ունի։ Այն մարդկային ողբերգության՝ արվեստի համամարդկային լեզվով ներկայացված յուրովի մեկնաբանությունն է.յուրովի, որովհետև դիտողն այլևս ինքը կարող է մեկնել նկարի խորհուրդը։ «Կոտորածը» շարքը խոսում է հեղինակի փոխարեն և անգամ հեղինակի զգացողություններից ու կամքից անկախ1։ Այս իմաստով թեև խիստ սուբյեկտիվ կարող են լինել տպավորությունները, որ հաղորդում են Ֆրանչեսկոնիիաշխատանքները, սակայն չի կարելի անտեսել այն պատմական իրադարձությունները, որոնք հիմք ենհանդիսացել նման շարք ստեղծելու համար։ Այսինքն՝ այս աշխատանքների պատմական շերտնանտեսել պարզապես հնարավոր չէ, որքան էլ դրանք՝ կոտորածներն ու ցեղասպանությունը, ընդհանրական լինեն։ Ա. Ֆրանչեսկոնիին Հայոց ցեղասպանության մասին հիմնականում պատմել է նրա հայազգի կինը՝Մարգարիտա Թովմասյանը, սակայն ինքը պատմական իրադարձություններին անձամբ էլ էծանոթացել՝ կարդացել է և ուսումնասիրել. այդ մասին պարզ է դառնում նաև նրա աշխատանքներիցշատերի խորագրերից։ Նման օրինակ է Ֆրանչեսկոնիի՝ 1965 թ. արված «Հեռագիրը» խորագրով աշխատանքը։ Այս գործում անդրադարձ է կատարված Թալեաթի հեռագրին՝ ուղղված Հալեպի նահանգապետին։ Աշխատանքի կենտրոնում պատկերված է ձիավոր։ Գրաֆիկական լուծումներով արված նկարի կոնտրաստայինգույներն ու գծերը՝ կենտրոնից աջ ու ձախ կողմեր տարածվող, փոխանցում են ընթացքի զգացողություն։ Ձիավորը տանում է Թալեաթի հեռագիր-դատավճիռը, որում հրահանգ է տրված կոտորել բոլորհայերին՝ նույնիսկ մանուկներին, և խղճի խայթին տուրք չտալ2։ Հաջորդող աշխատանքները, կարծեք,հենց այդ հեռագրի տրամաբանական շարունակության պատկերումը լինեն՝ կոտորածներ, ջարդի անվերջանալի տեսարաններ, ցեղասպանություն։ «Երեխաների կոտորած» է կոչվում մեկ թեմային նվիրված այլ աշխատանք։ Թեև ոճային առումով այն տարբերվում է առաջինից, սակայն զուտ թեմատիկառումով այս գործը շատ զուգահեռներ ունի Վերածննդի հայտնի արվեստագետներից, օրինակ,Ռուբենսի «Անմեղների կոտորածը» կտավի հետ։ «Հիշողությունը, կամ, ավելի ճիշտ, «Անմեղների1 Барт Р., Избранные работы։ Семиотика. Поэтика, Москва, 1994, с. 384-391.2 Հայկական սովետական հանրագիտարան, Հատոր 7, Երևան, 1981, էջ 429։ կոտորած»-ի՝ հիմնականում 17-րդ դարի հանճարեղ աղետալի գործերի արձագանքը, առկա է բոլորայս կտավներում, բայց հատկապես՝ «Մանուկների կոտորած»-ում»,- նկատում է արվեստաբան ԵլենաՊոնտիգեան իր՝ Ֆրանչեսկոնիի «Կոտորածը» շարքին նվիրված հոդվածում1։ Ֆրանչեսկոնին թեև չի պատկերել իր աշխատանքը կլասիցիզմի ժանրով, սակայն ակնհայտ էդրանցում պատկերված կերպարների բնավորությունը. կարող ենք նույնիսկ տեսնել նրանց տրամադրությունը՝ չզանազանելով կոնկրետ դիմագծերը, միևնույն ժամանակ՝ զգալ գործողությունն ու տեսարանները՝ սպանվող մանուկներ, սպանությունն իրագործողների անողոքություն ու ահասարսուռ դաժանություն, արյունահեղություն։ Հեռագրի հրահանգների իրագործումը Ֆրանչեսկոնին ներկայացրել է այլ աշխատանքներում ևս՝«Արտաքսում», «Բաժանում», «Կոտորած» և այլն։ Հետաքրքրական մեկ այլ հանգամանք ևս՝ Ֆրանչեսկոնիի աշխատանքներում հաճախ կիսատ մնացած մարմնի մասերը, կոմպոզիցիոն կենտրոնի՝ նկարիաջ կամ ձախ կողմ տեղափոխումն ստեղծում է տպավորություն, թե ջարդի տեսարաններն անվերջանալի են, և եթե չլիներ շրջանակը, ապա ջարդի տեսարաններն անվերջանալիորեն կշարունակվեին՝տարածվելով աջ ու ձախ, վերև-ներքև, հատակին ու առաստաղին։ Ֆրանչեսկոնիին հաջողվել է իր«Կոտորածը» շարքում գրաֆիկական լուծումներով պատմական իրադարձությունները ներկայացնելարվեստի ճշմարիտ ուժով՝ զերծ ազգային ընկալումներից և ազատ, ինչպես Վերածննդի արվեստագետները, երբ պատկերում էին Հերովդես արքայի՝ մանուկներին կոտորելը, կամ Պիկասոն՝ «Գերնիկա»ն։ Ֆրանչեսկոնին կարողացել է փոխանցել տրամադրությունը, պատկերված կերպարների բնավորությունը, այլ կերպ ասած՝ արվեստի միջոցով նա ճշմարտորեն վերարտադրել է պատմությունը, միաժամանակ՝ թողել է տարածություն՝ բացառապես դիտողի և աշխատանքի համար՝ բոլորովին չմիջամտելով այդ հարաբերությանը։ Նկարչի աշխատանքները ցուցադրվել են աշխարհի տարբեր երկրներում՝ Շվեյցարիայում, Իտալիայում, Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Իրանում և այլն։ Չնայած նրան, որ սկսած 1960-ական թթ. վերջերից Ֆրանչեսկոնին ցուցադրվել է բազմաթիվ երկրներում, Հայաստանում նկարչի աշխատանքներնառաջին անգամ ցուցադրվել են 2010 թ.-ին Հայաստանի ազգային պատկերասրահում նրա կնոջ՝ Մարգարիտա Թովմասյանի շնորհիվ, Ֆրանչեսկոնիի մահից հինգ տարի անց։ Նա ամուսնու` Հայոց ցեղասպանության թեմային նվիրված 10 աշխատանքներ (24 պահպանության միավորով) նվիրել է Հայաստանի ազգային պատկերասրահին, որտեղ էլ դրանք գտնվում են մինչ այժմ։ Ֆրանչեսկոնիի «Կոտորած»-ի մասին շատ է խոսվել ու գրվել հատկապես 1960-1970-ական թթ.,երբ նրա շարքն արդեն հանրությանը ներկայացվեց ցուցահանդեսների տեսքով։ Պատկերացնել էպետք սփյուռքահայության ոգևորությունը, երբ այն ներկայացվել է Ժնևում։ Այստեղ լույս տեսնող«Այք» պարբերականում կարդում ենք. «Եթե Անսէլմոյի արուեստը, իր վերացական բնոյթով, այնքան ալմատչելի չէ հասարակ հետաքրքրին, ցուցահանդէսին առթիվ հրապարակ ելած շըքեղ տպագրութեամբքաթալոք-ը կ՛ըսէ մեզ թէ արուեստագետը իր ցասումը կյայտնէ հայկական ջարդերուն առթիւ։ ՆոյնիսկԹալէաթի հռչակաւոր հրաման-հեռագիրը, ուղղուած Հալէպի կուսակալութեան, տեղ է գտած այսգրքոյկին մէջ…. Անսէլմօն կպատմի եղեռնը իր արուեստի լեզւով, եւ իր արւեստը, ինչպես ըսինք, հասկանալի չէ ամէն այցելուի»,- ասված է հոդվածում «Massacre»-ի («Կոտորածը») ցուցադրության կապակցությամբ2։ Սույն հրապարակման մեջ հոդվածագիրը տեղի հայության ոգևորությունն է հայտնում՝միաժամանակ նշելով, թե այս ողբերգության ներկայացումը հասու չէ բոլորին, ովքեր դիտում են այն։ Հետաքրքիր է, որ այս տարիներին Ֆրանչեսկոնիի արվեստի մասին հրապարակումները սփյուռքահայ մամուլում հիմնականում հոդվածի ժանրով են, հանդիպում են նաև աշխատանքների վերլուծություններ, որոնք միանգամայն կարելի է նաև արվեստաբանական վերլուծություններ համարել։ Այդպիսի հոդված է տպագրված նաև Թեհրանում լույս տեսնող «Ալիք» թերթում։ 1969 թ.-ին Ֆրանչեսկոնիի աշխատանքները ցուցադրվել են նաև Թեհրանի համալսարանի գեղարվեստական բաժնում, և,անշուշտ, տեղի հայությունն այն մեծ ոգևորությամբ է ընդունել։ «Այս ողբերգությունը թերևս առաջինանգամ է, որ ներկայացվում է արվեստի շնչով, և հենց այդ պատճառով դիտողի մոտ զուտ զգայացունցվիճակ չի ստեղծւում, այլ զգացումը զուգորդվում է մտքի հետ եւ ստիպում է վերլուծել ու խորհել։ Դիտողը, երբ թողնում է սրահը, ակամայ իր հետ տանում է իրեն ներկայացւած խնդրի խորհուրդը»3։ Սփյուռքահայերի համար այս ցուցահանդեսի մեծ կարևորությունն ակնհայտ է նաև այն հայտարարություններից, որ տպագրել է այս թերթը՝ կոչ անելով տեղի հայությանն անպայման դիտել ցուցահան2 «Այք» օրաթերթ, Ժնև, 23.05.1968-ի համար։ 3 «Ալիք», Թեհրան, 20.02.1969, № 40։ դեսը1։ Միաժամանակ, պետք է փաստել, որ սփյուռքահայ մամուլի՝ այս շրջանում լույս տեսած հրապարակումները հիմնականում հենց էմոցիոնալ շեշտադրում ունեն։ Մեկ այլ հետաքրքրական հանգամանք ևս. եթե համեմատենք հայաստանյան մամուլում 2010 թ-իցսկսած Ֆրանչեսկոնիի մասին լույս տեսնող հոդվածները և 1960-ական թթ. լույս տեսածները, ապապարզ է դառնում, որ մեր ժամանակներում Ֆրանչեսկոնիի շարքի մասին հիմնականում եղել են լուրիժանրով գրված նյութեր։ Դրանցում բացակայում է հոդվածի ժանրը, արվեստաբանական վերլուծություններ չկան կամ հասանելի չեն։ Այս իմաստով կարող ենք փաստել, որ ներկա ժամանակներում հրապարակված լրագրողական նյութերն իրենց բովանդակությամբ խիստ զիջում են նույն թեմայով 1960ական թթ. սփյուռքահայ մամուլում հրապարակված նյութերին։ Ինչպես արդեն նշեցինք, Ֆրանչեսկոնիի արվեստի մասին Հայաստանում խոսվեց միայն 2000-ական թթ.։ Բացառություն է կազմում«Հայրենիքի ձայն» պարբերականը, որը համարվում էր սփյուռքահայության հետ կապող հայաստանյան օղակ։ Օրինակ՝ 1969 թ. Երևանում լույս է տեսել նյութ՝ նվիրված Ֆրանչեսկոնիի ցուցահանդեսին2,սակայն Հայաստանում 1960-1970-ական թթ. քիչ բան է հայտնի եղել Ֆրանչեսկոնիի մասին։ Դրա փոխարեն՝ Ֆրանչեսկոնիի ցուցահանդեսներին անդրադարձել է արտասահմանյան մամուլը։ Այս իմաստովՖրանչեսկոնին իր արվեստի միջոցով իսկապես կարևոր քայլ է կատարել Հայոց ցեղասպանությանճանաչման հարցում։ Այդուհանդերձ, այդ նյութերի վերլուծության ու հավաքագրման հարցում ևսխնդիրներ կան, մինչդեռ Ցեղասպանության ճանաչման ու դատապարտման ճանապարհին նման նյութերի առկայությունը կարող է իսկապես օգտակար լինել։ Չնայած Հայոց ցեղասպանությանն իրենց արվեստում անդրադարձել են նաև այլ եվրոպացի գեղանկարիչներ, ինչպես օրինակ չեխ գեղանկարիչ Իրժի Նոսեկը, սակայն Ֆրանչեսկոնին, թերևս, միակեվրոպացի նկարիչն է, որ այս ծավալով է անդրադարձել Հայոց ցեղասպանության թեմային։ Նրա«Կոտորածը» շարքը եզակիներից է ոչ միայն արվեստի, այլև Ցեղասպանությանը միջազգային հնչեղություն ու ճանաչում տալու տեսակետից, քանի որ նախ՝ դրանցով տրվում են գնահատականներ տեղիունեցած իրադարձություններին, երկրորդ՝ այս աշխատանքները ցուցադրվել են աշխարհի տարբերերկրներում՝ գրավելով ոչ միայն տեղի հայության, այլև միջազգային հանրության ուշադրությունը։ Ֆրանչեսկոնին իր գործերով վերստին ապացուցել է, որ արվեստը պատմական արդարությունը վերականգնելու և այն աշխարհին ներկայացնելու լավագույն ձևերից է։ Ցեղասպանության թեման առանցքային է եղել Ֆրանչեսկոնիի արվեստում. չորս տարի շարունակ աշխատելով շարքի ստեղծման վրա՝նա հետագայում բազմաթիվ ցուցահանդեսներ է ունեցել՝ ներկայացնելով հենց «Կոտորածը»՝ միաժամանակ իր գնահատականը տալով 1915 թ. դեպքերին։ Ֆրանչեսկոնիի «Կոտորածը» արվեստի՝ սոսկգրաֆիկական ոճով արված գործեր չեն, դրանք նաև բողոք են, ցասում և պահանջ՝ ճանաչելու ու դատապարտելու։ Անշուշտ, աշխարհասփյուռ հայությունը խիստ զգայուն է մոտեցել այս հարցին, ինչն իր արձագանքներն է գտել նաև 1960-ական թթ. սփյուռքահայ մամուլում, որտեղ սփյուռքահայությունն իրերախտիքի խոսքն է ասում Ֆրանչեսկոնիին։ Միաժամանակ, սփյուռքահայ մամուլում լույս տեսած հոդվածները Ֆրանչեսկոնիի ու նրա արվեստի մասին սոսկ երախտիքի խոսքեր չեն, դրանք թեև էմոցիոնալ, սակայն միաժամանակ սթափ հայացքով գրված արվեստաբանական նյութեր են։ Մարիամ ՄուղդուսյանՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԹԵՄԱՆ ԻՏԱԼԱՑԻ ԳԵՂԱՆԿԱՐԻՉ ԱՆՍԵԼՄՈ ՖՐԱՆՉԵՍԿՈՆԻԻ ԱՐՎԵՍՏՈՒՄ ԵՎ ԴՐԱ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒՄԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄ 1960-ԱԿԱՆ ԹԹ.Բանալի բառեր՝ Անսելմո Ֆրանչեսկոնի, Հայոց ցեղասպանության ճանաչում և դատապարտում, արվեստ, սփյուռքահայ մամուլ, գեղանկարչություն, արվեստագետ, «Կոտորածը»։

Հայոց ցեղասպանության ճանաչմանն ու դատապարտմանն ուղղված քայլերում արվեստն ամենակարևոր դերակատարներից է։ Այս իմաստով մեծ քայլ է կատարել իտալացի գեղանկարիչ Անսելմո Ֆրանչեսկոնին՝ 1960ական թթ. ստեղծելով իր «Կոտորածը» շարքը՝ նվիրված Հայոց ցեղասպանությանը։ Ֆրանչեսկոնին, թերևս, միակ եվրոպացի գեղանկարիչն է, որ այս ծավալով անդրադարձել է թեմային՝ դրանով նպաստելով Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացին։ Սփյուռքահայությունն այս փաստին խիստ զգայուն է մոտեցել՝ դրական իմաստով, ինչն էլ արտահայտվել է 1960-ական թթ. սփյուռքահայ մամուլում։

ՕԴԵՐԵՎՈՒԹԱԲԱՆԱԿԱՆ ՎՏԱՆԳԱՎՈՐ ԵՐԵՎՈՒՅԹՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄԸԵՎ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՏԱՎՈՒՇԻ ՄԱՐԶՈՒՄ Գյուղատնտեսությունը, որը գրեթե ամբողջությամբ տարվում է բաց երկնքիտակ և համարվում է մարդկային գործունեության ամենակարևոր ոլորտներից մեկը,ենթարկվում է ջրաջերմային ռեսուրսների անկանխատեսելի փոփոխությունների։ Գյուղատնտեսական արտադրության բոլոր օբյեկտների՝ մշակաբույսերի, կենդանիների, հողի, ջրի արտադրողականությունը մեծապես կախված են կլիմայական ևեղա-նակային պայմաններից։ Եղանակային անբարենպաստ երևույթների ուսումնասիրությունները հատկապես կարևորվում են լեռնային տարածաշրջանների համար, քանի որ այստեղ ագրոմիջավայրի փոփոխությունները շատ արագ են ընթանում։ Աշխատանքում բնական պայմանների վտանգավորությունը գնահատվել է ոչմիայն արդի, այլև կլիմայի գլոբալ փոփոխության պայմաններում։ Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել Տավուշի մարզում բնական արտակարգ երևույթների՝երաշտների, խորշակների, ցրտահարությունների, քամիների, կարկտահարությանվտանգավորության աստիճանը, գնահատել վերջիններիս պատճառած վնասները,նշել դրանցից պաշտպանվելու կամ դրանք մեղմելու ուղիները։ Տավուշի մարզը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքի հյուսիս-արևելքում։ Այն ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթաների, սարավանդների, գետայինխորը հովիտների, կանիոնների, միջլեռնային գոգավորությունների բարդ համակարգէ։ Մարզի ռելիեֆի բարձրությունները տատանվում են 380 մ-ից (Դեբեդի հովիտ)մինչև 3000 մ-ի (Հալաբ լեռ, 3016 մ) սահմաններում։ Մասնատված լեռնային ռելիեֆըկարևոր դեր ունի կլիմայական պայմանների ձևավորման գործում։ Երաշտները, խորշակները, քամիները, ցրտահարությունները, կարկտահարությունը ՀՀ տարածքին և, մասնավորապես, Տավուշի մարզին բնորոշ, առավել հաճախակի կրկնվող վտանգավոր երևույթներից են, որոնք ինտենսիվությամբ, առաջացման ժամանակի առումով, տևողությամբ և տարածմամբ զգալի վնաս են հասնցումտնտեսությանը։ Երաշտը բարդ օդերևութաբանական երևույթ է, որը պայմանավորված է օդիբարձր ջերմաստիճանների (>25-300), օդի փոքր հարաբերական խոնավության (≤30%), տեղումների երկարատև և զգալի պակասով։ Երաշտների ազդեցությունը մշակաբույսերի բերքատվության վրա կախված էբազմաթիվ գործոններից՝ երաշտի երևան գալու պահից, ինտենսիվությունից, տևողությունից, քամու արագությունից, բույսերի վեգետացիայի փուլից, դրանց երաշտադիմացկունությունից, ինչպես նաև կիրառվող ագրոտեխնիկայի մակարդակից։ Երաշտներն ըստ ծագման դասվում են երկու տիպի՝ մթնոլորտային և հողային։ Հողային երաշտների դեպքում բույսերը տուժում են անձրևների երկարատև բացակայությունից և հողի արմատաբնակ շերտում օգտակար խոնավության պակասից։ Մթնոլորտային երաշտի դեպքում հողում կարող են լինել օգտակար խոնավությանորոշ պաշարներ, սակայն բույսերը տուժում են օդի բարձր ջերմաստիճանից ևհարաբերական ցածր խոնավությունից։ Այդ դեպքում բույսի վերերկրյա օրգաններիջրի պահանջը զգալիորեն գերազանցում է արմատային համակարգից ստացվող ջրիմուտքին։ Սովորաբար հողային երաշտին նախորդում է մթնոլորտայինը, որից հետոդրանք միասին են դրսևորվում՝ ունենալով անդառնալի հետևանքներ [7]։ Տավուշի մարզում երաշտային երևույթներ դիտվում են տարվա բոլոր սեզոններին։ Աշնանային, ձմեռային և գարնանային երաշտները սովորաբար լինում են ոչբարձր (20-250) ջերմաստիճանային, բայց երկարատև անձրևազրկության պայմաններում։ Ամառային երաշտների ժամանակ օդի ջերմաստիճանը ցերեկը բարձրանումէ 25-300-ից բարձր։ Հատկապես երաշտներն ուժեղ են լինում այն ժամանակ, երբվեգետացիոն ժամանակահատվածում տեղումների քանակը կազմում է նորմայի 4050 %-ը, չոր տասնօրյակների թիվը հասնում է 4․5–5․5-ի, իսկ օդի միջին ջերմաստիճանը 2․8-3․80-ով գերազանցում է նորմային։ Ուժեղ երաշտի ցուցանիշ էհամարվում համապատասխանաբար 62-70 %, 28-32 չոր տասնօրյակներ և 1․1-2․20միջին ջերմաս-տիճանների գերազանցում նորմայից [1]։ Տավուշի մարզն առանձնանում է երաշտային օրերի նվազագույն քանակով(Բագրատաշեն, Բերդ), որտեղ տեղումները համեմատաբար շատ են, իսկ ցերեկայինտաքացումները՝ ոչ բարձր (Նկար 1 և Աղյուսակ 1)։ Նկար 1. Մթնոլորտային տեղումների քանակը Տավուշի մարզումԲաց. բարձրություն,Օդի ջերմաստիճանըմետրԱղյուսակ 1. Տավուշի մարզում 25, 30, 350 ջերմաստիճաններով օրերի թիվը Նկար 1-ից երևում է, որ Տավուշի մարզում առավելագույն տեղումները (800 մմից ավելի) թափվում են Գուգարաց լեռների գագաթամերձ գոտում, իսկ ամենաքիչտեղումները (մինչև 600 մմ)՝ գետերի ստորին հոսանքների շրջանում՝ 400-600 մբարձրություններում։ Աղյուսակ 1-ում տրված է բարձր ջերմաստիճանով (25-350) օրերի թիվը, որըկախված է տեղանքի բարձրությունից։ Եթե 400 մ-ի վրա 250-ից բարձր օրերի թիվը118 է, ապա 1600 մ-ի վրա՝ 37, իսկ 300-ից բարձրի դեպքում՝ համեմատաբար 52 և 2օր։ Հետաքրքիր է այդ տվյալների համեմատությունը ՀՀ մյուս (ներքին) շրջաններիհետ։ Այսպես, 600 մ-ի վրա 250-ից բարձր ջերմաստիճաններով օրերի թիվը եթեհասնում է 98-ի, ապա ներքին շրջաններում՝ 145 օրվա և այլն։ Տավուշի մարզում երաշտներով տասնօրյակների թիվը տրված է Նկար 2-ում։ Ինչպես երևում է նկարից, 20-40 օր տևողության երաշտներ դիտվում են հիմնականում մարզի ցածրադիր շրջաններում՝ 400-800 մ բարձրություններում։ Սակայնպետք է նշել, որ համեմատաբար խոնավ կլիմայի պայմաններում երաշտներիտևողությունը ՀՀ ներքին շրջանների համեմատ բավականին փոքր է։ Տավուշի մարզում 2000 թ.-ին դիտված տևական երաշտը և սակավաջրությունըմեծ վնաս հասցրեցին գյուղատնտեսությանը [3]։ Նկար 2. Երաշտային տասնօրյակների թիվը Տավուշի մարզումԽորշակը չոր և տաք քամի է, որն արագ խախտում է ջրային հաշվեկշիռը։ Որպես խորշակի չափանիշ ընդունվում է միաժամանակ դիտվող օդերևութաբանական հետևյալ տարրերի համատեղ ազդեցությունը՝ հարաբերական խոնավությունը≤30 %, օդի ջերմաստիճանը՝ ≥250-ից և քամու արագությունը՝ ≥5 մ/վրկ [2]։ Սովորաբար խորշակների ներթափանցման ժամանակ մշակաբույսերը գտնվումեն բուռն զարգացման փուլում, որի պատճառով նկատվում է բերքատվության զգալիանկում, իսկ առանձին դեպքերում՝ նաև բույսերի ոչնչացում։ Քանի որ խորշակայինեղանակները տևում են մի քանի օր (մինչև 5-6), այդ պատճառով բերքատվությանկորուստն էապես կախված է երկրագործության կուլտուրայից և ագրոտեխնիկականմիջոցառումների մակարդակից։ Բույսերի վրա խորշակների ազդեցությունը խորանում է հողում խոնավության պակասի պատճառով, երբ խզում է առաջանում տրանսպիրացիայի միջոցով գոլորշացող և արմատային համակարգով ջրի մուտքի միջև։ Խորշակային օրերին ջրամատակարարվող դաշտերը գրեթե չեն տուժում, կամտուժում են նվազագույն չափով։ Խորշակների ինտենսիվությունը որոշվում է քամու արագության և օդի հագեցման պակասորդի (ժամը 1300-ին) համադրությամբ (տրված է Աղյուսակ 2-ում)։ ԽորշակներիՀագեցման պակասորդի արժեքները ժ 1300-ին ինտենսիվությունըԹույլՄիջակԻնտենսիվՇատ ինտենսիվքամու արագության դեպքում≥ 8 մ/վրկ< 8 մ/վրկԱղյուսակ 2. Խորշակների ինտենսիվության որոշումը քամու արագության և օդի հագեցմանպակասորդի ցուցանիշների համադրությամբՏավուշի մարզում խորշակային իրավիճակներ դիտվում են 25-45 օր։ Այստեղհիմնականում դիտվում են թույլ խորշակներ [5]։ Ինտենսիվ և շատ ինտենսիվ խորշակներ գրեթե չեն դիտվում (Նկար 3)։ Նկար 3. Խորշակներով օրերի թիվը Տավուշի մարզումՏարվա ընթացքում ամենից վտանգավոր, ինտենսիվ խորշակներ դիտվում ենհուլիս և օգոստոս ամիսներին։ Ուսումնասիրություններից պարզվել է, որ եթե հողումառկա է խոնավության բավարար քանակ (20 մմ՝ 0-20 սմ շերտում, ավելի քան 50 մմ՝0-50 սմ և մոտ 100 մմ՝ 0-100 սմ շերտում), ապա հացահատիկային ցանքերը, պտղատուները և խաղողի վազն առանց վնասի կարող են դիմանալ թույլ խորշակներինմինչև 5, միջին ինտենսիվության դեպքում՝ 3-4, ինտենսիվները՝ 2-3 օր [4]։ Կլիմայի գլոբալ փոփոխության պայմաններում ուժեղանալու է երաշտների ևխորշակների բացասական ազդեցությունը մշակաբույսերի բերքատվության վրա։ Այդազդեցությունը մեղմելու և մշակաբույսերի հարմարվողականությունը բարձրացնելունպատակով պետք է ձեռնարկվեն մի շարք միջոցառումներ և ապահովվեն նորտեխնոլոգիաներ։ Դրանց թվում կարևոր տեղ պիտի տրվի երաշտադիմացկուն մշակաբույսերի և սորտերի շրջանացմանը, հատկապես այն շրջաններում, որտեղ երկրագործությունը տարվում է անջրդի պայմաններում։ Պետք է ընտրել այնպիսի սորտեր,որոնք ժառանգական հատկանիշներով ավելի դիմացկուն են օդի չորայնությաննկատմամբ և երաշտի պայմաններում կարող են ապահովել նորմալ բերք։ Կարևոր էնաև մշակաբույսերի ճիշտ պարարտացումը [6]։ Կարկտահարությունը ՀՀ-ում, և մասնավորապես՝ Տավուշի մարզում, օդերևութաբանական ամենավտանգավոր երևույթներից է, որը մեծ վնաս է հասցնում տնտեսությանը։ ՀՀ տարածքում տեղի բարձրության մեծացմանը զուգընթաց կարկտայինօրերի քանակն ավելանում է 1 օր/200 մ գրադիենտով։ Կարկտաամպրոպայիներևույթների մեծ մասն օրվա ընթացքում դիտվում է ժամը 13-2000-ին, իսկ օրվաառավելագույն դեպքերը՝ ժամը 1700-ին։ Ուսումնասիրելով 2006-16 թթ. Տավուշի մարզի տարածքում դիտված կարկտային դեպքերի թիվը, եկել ենք այն եզրակացության, որ գրանցված դեպքերի 50 %ը դիտվել է Դիլիջանում, իսկ կարկտահատիկի տրամագիծը կազմել է 6-25 մմ։ Այսընթացքում Իջևանում կարկտային օրերի թիվը կազմել է 10, իսկ Բագրատաշենում՝ 1օր [5]։ Տավուշի մարզում կարկուտով օրերի թիվը տրված է Նկար 4-ում։ Պարզ երևումէ, որ ըստ բարձրության կարկուտով օրերի թիվն աճում է՝ 1-2-ից մինչև 10 և ավելի օր։ Նկար 4. Կարկուտով օրերի թիվը Տավուշի մարզումՔամու արագության ամսական և տարեկան միջին մեծությունները մարզում ըստբարձրության աճում են։ Մարզի բարձր լեռնային շրջաններում քամու առավելագույնարագությունները (≥20 մ/վրկ) դիտվում են ձմռանը, իսկ ցածրադիր և նախալեռնայինշրջաններում, պայմանավորված լեռնահովտային շրջանառությամբ՝ ամռանը, իսկնվազագույնը՝ ձմռանը։ Մարզում ուշ գարնանային և վաղ աշնանային ցրտահարությունները պայմանավորված են հիմնականում արևմտյան և հյուսիսարևմտյան ցուրտ օդային ներխուժումներով։ Գոգավորությունների հատակում սառնամանիքային ժամանակահատվածը 2-26 օրով երկար է 100-ից բարձր ջերմաստիճաններով ժամանակահատվածիտևողությունից։ Վեգետացիոն ժամանակաշրջանի երաշտային տարիներից Տավուշիմարզում ամենից ընդարձակ տարածքներ են խոցվել 1935, 1941, 1961, 1964, 1985,2017 թթ.։ Վերլուծելով 1955-2016 թթ. Տավուշի մարզի օդերևութաբանական կայաններիգրանցած առավելագույն և նվազագույն ջերմաստիճանների ընթացքը, պարզվում է,որ տեղի է ունեցել և´ նվազագույն, և´ առավելագույն ջերմաստիճանների աճ՝ կազմելով համապատասխանաբար 1․5-2․10 և 1․0–2․00։ Նույն ժամանակահատվածումնվազել են նաև մթնոլորտային տեղումները և´ տարվա կտրվածքով, և´ վեգետացիոնշրջա-նում։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ կլիմայի գլոբալ փոփոխությանպայմաններում նկատվում է օդերևութաբանական վտանգավոր երևույթների ինտենսիվացում, կրկնման մեծ հաճախականություն և տարածական մեծ ընդգրկում։ Ամփոփելով ուսումնասիրության արդյունքները հանգել ենք հետևյալ եզրակացություններին՝• Տավուշի մարզն առանձնանում է երաշտային օրերի նվազագույն քանակով։ Ցածրադիր գոտում (400-600 մ) 250 ջերմաստիճաններով օրերի թիվն ըստբարձրության նվազում է 10 օր/100 մ, 600-1000 մ-ում՝ 7օր /100 մ, իսկ 1400-1600մ-ում՝ 5-6 օր/100 մ գրադիենտով։ • Մարզում խորշակային իրավիճակները դիտվում են 25-45 օր տևողությամբ։ Հիմնականում դիտվում են թույլ խորշակներ, որոնց ամենամեծ հավանականությունը (90-98 %) դիտվում է միայն 400-800 մ բարձրություններում։ Տևողությունը800 մ բարձրություններում կտրուկ նվազում է՝ հասնելով 7 օրվա։ • Կարկտաամպրոպային երևույթների մեծ մասն օրվա ընթացքում դիտվում էժամը 1300-2000-ին, իսկ օրվա առավելագույն դեպքերը՝ ժամը 1700-ին։ 2006-16թթ. Տավուշի մարզում կարկտային օրերը մեծ թիվ են կազմում Դիլիջանում՝կարկտային դեպքերի 50 %-ը։ • Քամու արագության ամսական և տարեկան արժեքներն ըստ բարձրությանաճում են։ Առավելագույն արժեքները (≥20 մ/վ) դիտվում են ձմռանը, իսկցածրադիր և նախալեռնային շրջաններում՝ պայմանավորված լեռնահովտայինշրջանառությամբ՝ ամռանը, իսկ նվազագույնը՝ ձմռանը։ • Ուշ գարնանային և վաղ աշնանային ցրտահարությունները պայմանավորված ենարևմտյան և հյուսիսարևմտյան ցուրտ օդային ներխուժումներով։ Սառնամանիքային ժամանակահատվածը գոգավորությունների հատակում 2-26 օրովերկար է 100-ից բարձր ջերմաստիճաններով ժամանակահատվածի տևողությունից։ Այսինքն, ավելի վտանգավոր են մարզի ցածրադիր շրջանները։ • Հաշվարկները ցույց են տալիս, որ 1955-2016 թթ. ընթացքում աճել են և´նվազագույն, և´ առավելագույն ջերմաստիճանները՝ համապատասխանաբար1․5-2․10 և 1․0–2․00։ Նույն ժամանակահատվածում նվազել են նաև մթնոլորտային տեղումների քանակը և´ տարվա կտրվածքով, և´ վեգետացիոն շրջանում։ Այս միտումը շարունակվում է կլիմայի գլոբալ փոփոխությունների պայմաններում։ Այն կհանգեցնի օդերևութաբանական վտանգավոր երևույթների ինտենսիվացման։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Գյուլխասյան Մ. Ս., Կլիմայի փոփոխության պայմաններում դաշտային մշակաբույսերի հարմարվողականության միջոցառումների տեխնոլոգիական կարիքների գնահատումը։ Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերը, Երևան, 2003, էջ 145-53։ [2] Թորոսյան Ա. Ս., Մելքոնյան Հ. Ա., Կլիմայի փոփոխության ազդեցությունը ՀՀտարածքում առավել վտանգավոր կամ տարերային հիդրոօդերևութաբանականերևույթների փոփոխության վրա։ Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերը, Երևան,1999, էջ 59-63։ [3] Խոյեցյան Ա. Վ., Մկրտչյան Ռ. Ս., Անապատացման պատճառահետևանքայինկապերը և տարածաժամանակային գնահատման սկզբունքները ՀՀ-ում, Երևան2006, էջ 38-46։ [4] Խաչատրյան Լ. Հ., Կլիմայի փոփոխության հետևանքով հողի խոնավությանպաշարների կանխատեսվող փոփոխությունները որպես գյուղատնտեսական կուլտուրաների խոցելիության ցուցանիշ։ Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերը, Երևան,1999, էջ 183-7։ [5] Հայաստանի ազգային ատլաս, հատոր Ա, Երևան, 2007, էջ 51-7։ [6] Ղանդիլյան Պ. Ա., Գյուլխասյան Մ. Ս., Կլիմայի համամոլորակային փոփոխության պայմաններում ՀՀ դաշտային մշակաբույսերի ադապտացիոն հնարավորությունների պարզաբանումը և խոցելիության նվազեցման ռազմավարության հիմնականուղղությունները։ Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերը, Երևան, 1999, էջ 168-73։ Հակոբյան ՍասունՕԴԵՐԵՎՈՒԹԱԲԱՆԱԿԱՆ ՎՏԱՆԳԱՎՈՐ ԵՐԵՎՈՒՅԹՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄԸ ԵՎԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՏԱՎՈՒՇԻ ՄԱՐԶՈՒՄԲանալի բառեր՝ օդերևութաբանական երևույթներ, երաշտներ, խորշակներ,ցրտահարություններ, կարկտահարություն, կլիմայի գլոբալ փոփոխություններ։

Գյուղատնտեսական արտադրության բոլոր օբյեկտների՝ մշակաբույսերի, կենդանիների, հողի, ջրի արտադրողականությունը մեծապես կախված են կլիմայական և եղանակային պայմաններից։ Աշխատանքում քննարկվում են Տավուշի մարզում բնական արտակարգ երևույթների, մասնավորապես՝ երաշտների, խորշակների, ցրտահարությունների, քամիների, կարկտահարության վտանգավորության աստիճանը, գնահատվում է դրանց պատճառած վնասների չափը, նշվում դրանցից պաշտպանվելու կամ մեղմելու ուղիները։

«Ի՞նչ է իրավունքը» հարցի հետեւողական պատասխանը պահանջում է հետազոտություն հարաբերականորեն ինքնուրույն երկու ուղղություններով՝ տրամաբանական եւ իմացաբանական։ Այս ուղություններից կամ եղանակներից յուրաքանչյուրի շրջանակներում իրավունքը հետազոտվում է որոշակի ասպեկտով, լուծվում են գիտական որոշակի խնդիրներ։ Իրավունքի տրամաբանական եւ իմացաբանական ըմբռնումները՝ իբրեւ հետազոտության համապատասխան եղանակների արդյունքներ, ոչ միայն չեն հակասում եւ ավելորդ դարձնում մեկը մյուսին, այլ ընդհակառակը, պայմանավորում եւ լրացնում են միմյանց։ Եթե տրամաբանական հետազոտության արդյունքը իրավունքի հասկացության սահմանումն է, որը թույլ է տալիս իրավունքը որպես սոցիալական անհատի ու խմբերի օբյեկտիվ կենսական շահերի իրացմանը նպատակամիտված հնարավոր վարք, որպես սոցիալական վարքի տեսակ սահմանազատել սոցիալական վարքի ոչ-իրավունք տեսակներից, ա62ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պա իմացաբանական հետազոտության արդյունքը իրավունքի էության բացահայտումն է, որն արդեն սահմանում չէ։ Հետազոտության այս եղանակների որեւէ մեկի բացարձակացումը՝ մյուսի անտեսման հաշվին, հանգեցնում է իրավունք կոչվող սոցիալական ֆենոմենի միակողմանի, սահմանափակ, հետեւաբար եւ ոչ-ադեկվատ ըմբռնմանը։ Հայտնի է, որ հասակցության գլխավոր տրամաբանական գործառույթը որոշակի հատկանիշներով համապատասխան առարկայի կամ առարկաների դասի մտային առանձնացումն է մյուսներից։ Իր տրամաբանական գործառույթը հստակորեն կատարում է հենց իրավունքի նորմատիվային հասկացությունը։ «...Իրավունքը (օբյեկտիվ իրավունք) նորմատիվիստական իրավաընկալման տեսանկյունից, երկրի բնակչության համամարդկային եւ անհատական շահերն արտահայտող, հանրային իշխանության կողմից սահմանված եւ սանկցիավորված, պետական հարկադրանքով ապահովված, հասարակական հարաբերությունները կարգավորող համապարտադիր նորմերի համակարգ է, որին հատուկ է ձեւական որոշակիությունը»3, էջ 11։ «Նորմատիվիստական իրավաընկալման տեսանկյունից» տրվող սահմանումներն առհասարակ, ունեն եւ դատապարտված են ունենալու մեկ ընդհանուր «թերություն»։ Այդ անխուսափելի «թերությունը» դրսեւորվում է նրանում, որ այստեղ իրավունքի հասկացությունը սահմանվում է իրավունքի եւ օրենքի նույնության միջոցով, մինչդեռ, իրավունքը եւ օրենքը ոչ միայն նույնն են ինչը ամրագրվում է նորմատիվային իրավահասկացության մեջ, այլեւ՝ տարբեր։ Բայց, եթե նկատի ունենանք, որ իրավունքի նորմատիվային ըմբռնման սահմանափակությունը կանխորոշված է իրավունքի տրամաբանական հետազոտության սահմանափակություններով, եթե նկատի ունենանք, որ իրավունքի տրամաբանական հետազոտությունից չի կարելի պահանջել ավելին, քան այն, ինչի կոչված է, եւ վերջապես, եթե նկատի ունենանք, որ իրավունքի նորմատիվային հասկացությունը լիովին կատարում է իր տրամաբանական գործառույթը, ապա կարող ենք պնդել, որ նորմատիվային իրավաըմբռնման տրամաբանորեն անհաղթահարելի «թերության», այսինքն՝ իրավունքի եւ օրենքի տարբերության շրջանցման մեջ է տրված նրա գործառնութային առավելությունը։ Մի խոսքով, իրավունքի նորմատիվային հասկացությունն ունի հստակ արտահայտված տրամաբանական հիմնավորում։ 63ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ավելին։ Հակառակ իրավունքի, այսպես կոչված, իրավաբանական ըմբռնման, այլ կերպ ասած, իրավաբանական իրավահասկացության6, էջ 20-23], որտեղ բացահայտ (իրավաբանական իրավահասկացության բնա-իրավական վարկածը) կամ «ամոթխածորեն» (իրավաբանական իրավահասկացության ազատական-իրավաբանական վարկած) իրավունքը ներկայացվում է իբրեւ օրենքից անկախ, օրենքին նախորդող, «Ժամանակից ու տարածությունից» դուրս գտնվող օբյեկտիվ էություն, նորմատիվային իրավաըմբռնումը հենվում է այն փաստի վրա, որ ճանաչողությանը անմիջականորեն տրված է, ոչ թե ընդհանրապես իրավունքը, որն ինքնին գոյություն չունի, այլ «այժմ եւ այստեղ» գործող դրական իրավունքը, այսինքն՝ օրենքը լայն իմաստով, իսկ իրավունքն ընդհանրապես վերացարկություն է օրենքից եւ գոյություն ունի միայն գործող օրենքում եւ օրենքի միջոցով։ Այս իմաստով, իրավունքը եւ օրենքը գտնվում են նույնության հարաբերության մեջ։ Այսպիսով, իրավունքի նորմատիվային հասկացությունը, իրավունքի՝ որպես պետության կողմից սահմանվող եւ սանկցիավորվող համապարտադիր կանոնների համակարգի ըմբռնումը, ունի ինչպես տրամաբանական, այնպես էլ գոյաբանական հիմնավորում։ Գրականության մեջ իրավունքի նորմատիվային ըմբռնումը անթույլատրելիորեն վերագրվում է իրավահասկացողության «լեգիստական» տիպին եւ դրանով արդեն հավասարության նշան է դրվում պոզիտիվիստական եւ նորմատիվային իրավաըմբռնումների միջեւ6, էջ 2023։ «Իրավահասկացողության լեգիստական տիպին,- նշում է Վ. Ա. Ներսեսյանցը,- բնութագրական է իրավունքի (որպես պաշտոնական իշխանության կամքից եւ կամայականությունից անկախ, որոշակի օբյեկտիվ էության) եւ օրենքի՝ (որպես իշխանության հարկադիր–պարտադիր պատվիրանի) նույնականացումը»4, էջ 30]։ Սահմանափակվելով իրավունքի տրամաբանական հետազոտության շրջանակներում, իրավունքի լեգիստական-պոզիտիվիստական ըմբռնումը բացարձակացնում է իրավունքի եւ օրենքի նույնությունը՝ «ամեն մի օրենք իրավունք է» սկզբունքով եւ շեմքից իսկ մերժում է իրավունքի եւ օրենքի տարբերակման իմացաբանական հետազոտության հնարավորությունը։ Մինչդեռ, իրավունքի նորմատիվային ըմբռնումը պոզիտիվիստական-լեգիստական իրավաըմբռնումից տարբերվում է հենց նրանով, որ այստեղ չի բացարձակացվում իրավունքի եւ օրենքի նույնությունը, պարզապես, ի64ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րավունքի եւ օրենքի տարբերակման հարցը չունի տրամաբանական լուծում։ Մյուս կողմից, տրամաբանությունն ինքը թույլ չի տալիս բացարձակացնել իրավունքի եւ օրենքի նույնությունը. Եթե իրավունքը գոյություն ունի միայն օրենքում, ապա սրանից չի հետեւում, թե ամեն մի օրենք արտահայտում է իրավունք։ Նորմատիվային իրավաըմբռնումը հավասարեցնելով իրավունքի պոզիտիվիստական ըմբռնմանը եւ դա «տեղավորելով» իրավահասկացողության լեգիստական տիպում, հեղինակները, փաստորեն, գոնե այս դեպքում, իրավահասկացողության տիպը վերածում են «պրոկրուստյան մահճի»։ Սա վկայում է այն մասին, որ իրավաըմբռնումների տիպաբանության մեթոդոլոգիական նշանակությունը, այնուամենայնիվ, գերագնահատել չի կարելի։ Իրավունքի ըմբռնումների, իրավունքի հասկացության սահմանումների բազմազանությունը իր ողջ հարստությամբ հազիվ թե հնարավոր է դասակարգել իրավաըմբռնումների երկու-երեք տիպերում8], առանց լուրջ կորուստների։ Իրավունքի նորմատիվային ըմբռնումը ոչ թե ժխտում, այլ ենթադրում է իրավունքի իմացաբանական հետազոտություն։ Բանն այն է, որ իրավունքի եւ օրենքի տարբերակման,. ավելի ստույգ, օրենքում իրավունքի եւ ոչ իրավունքի սահմանազատման հարցը կարող է լուծվել միայն իրավունքի իմացաբանական հետազոտության միջոցով, որի գլխավոր գործառույթը իրավունքի էության բացահայտումն է, ինչն անհասանելի է տրամաբանական հետազոտությանը, այն չափանիշի հայտնաբերումը, որն էլ թույլ է տալիս տարբերակել իրավունքը եւ օրենքը՝ ընդ որում, տրամաբանականը եւ իմացաբանականը հետազոտության ոչ միայն եղանակներ, այլեւ աստիճաններ են։ Եթե իրավունքի նորմատիվային սահմանումը կատարում է իր տրամաբանական գործառույթը, այնուամենայնիվ, թերի է, ապա իրավունքի իմացաբանական ըմբռնումը գալիս է հաղթահարելու այդ թերությունը եւ ոչ թե «դատարկ» տեղում, այլ հենվելով հենց իրավունքի նորմատիվային սահմանման, իրավունքի տրամաբանական հետազոտության արդյունքների վրա։ Իրավունքի եւ օրենքի տարբերակման հարցը չի հանգում դրանց բեւեռացմանը, իրավունքի եւ օրենքի նույնության մերժմանը, ինչը բնորոշ է իրավունքի իրավաբանական իրավահասկացությանը։ Ի դեպ, եթե իրավաբանական իրավահասկացության կամ տիպի բնաիրավա65ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան վարկածը բացարձակացնում է իրավունքի եւ օրենքի տարբերությունը եւ այդպիսով վերածվում է իրավունքի եւ օրենքի նույնությունը բացարձակացնող լեգիստական իրավաըմբռնման հակադրությանը, ապա ազատական-իրավաբանական վարկածը, այնուհանդերձ, փորձում է հաղթահարել թե՛ մեկի, թե՛ մյուսի սահմանափակությունները։ «Իրավահասկացողության ազատական–իրավաբանական տեսության մեջ, նշում է նույն այդ տեսության հեղինակ Վ. Ա. Ներսեսյանցը, - իրավական էության եւ իրավական երեւույթի, իրավունքի ու օրենքի տարբերակման ու հարաբերակության հիմնահարցերը մեկնաբանելիս հաղթահարվել են յուսնատուրալիզմին եւ լեգիզմին ներհատուկ հակադիր ծայրահեղությունները եւ թերությունները» 4, էջ 35]։ Հեղինակի հետ դժվար է համաձայնել։ Իրականում, յուսնատուրալիզմի (իրավաբանական իրավահասկացության բնա-իրավական վարկածներ) եւ լեգիզմի ծայրահեղությունները չեն կարող համարվել հաղթահարված, քանի դեռ իրավունքն ըմբռնվում է իբրեւ օրենքից անկախ օբյեկտիվ էություն (ձեւական հավասարություն), իսկ օրենքը՝ որպես այդ էության երեւույթ։ Իրավունքի՝ իբրեւ օրենսդրի կամքից անկախ օբյեկտիվ էության եւ օրենքի՝ իբրեւ օրենսդրի կամքն արտահայտող երեւույթի նման երկատումը եւ նույնիսկ դրանց «հաշտեցումը» իրավական օրենքի տեսքով4, էջ 35], այնուամենայնիվ չի հաղթահարում յուսնատուրալիզմին բնորոշ ծայրահեղությունը։ Ե՛վ յուսնատուրալիզմը, եւ՛ ազատական-իրավաբանական իրավաըմբռնումը իրավունքի օրենքի տարբերակման հարցը, ի վերջո, վերածում են օրենքից անկախ, օրենքին նախորդող, իրավունքի վերապատմական օբյեկտիվ էության որոնումների հարցի։ Քանի որ միեւնույն իրավունքը կարող է դրսեւորվել տարբեր օրենքներով, քանի որ օրենքը պետության ստեղծագործություն է եւ այն կարող է արտահայտել ոչ միայն իրավունք, այլեւ կամայականություն, ապա այստեղից հետեւում է, որ իրավունքի եւ օրենքի տարբերակման հարցը գոյություն ունի օբյեկտիվորեն։ Լեգիստական իրավահասկացությունը սկզբունքորեն մերժում է այս հարցը՝ բացարձակացնելով իրավունքի եւ օրենքի նույնությունը։ Իրավաբանական իրավահասկացությունը նույն հարցը փորձում է լուծել բացարձակացնելով իրավունքի եւ օրենքին տարբերությունը՝ հակադրելով իրավունքը որպես էություն (կամ բովանդակություն) օրենքի որպես երեւույթի (կամ ձեւի)։ 66ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Իրականում, իրավունքի եւ օրենքի տարբերակման հարցը կարող է լուծվել իրավունքի իմացաբանական հետազոտության շրջանակներում՝ հենվելով նորմատիվային իրավահասկացության, այսինքն իրավունքի տրամաբանական հետազոտության արդյունքների վրա, որոնց համաձայն, ցանկացած իրավունք գոյություն ունի օրենքի միջոցով, այսինքն՝ ցանկացած իրավունք պետության հրաման է (իրավունքը եւ օրենքը նույնն են), սակայն ցանկացած օրենք կամ պետության հրաման չէ, որ արտահայտում է իրավունքը (իրավունքը եւ օրենքը տարբեր են)։ Իրավունքը եւ օրենքը եւ՛ նույնն են, եւ՛ տարբեր։ Իրավունքը եւ օրենքը նույնն են, որքանով իրավունքի գոյության միակ եղանակը գործող օրենքն է, իսկ օրենքին ոչ թե իրավունքն է նախորդում, այլ նախորդում են զարգացման տվյալն աստիճանի վրա գտնվող կոնկրետ հասարակության՝ իբրեւ համակեցության սուբյեկտների անհատական (մասնավոր) եւ ընդհանուր շահերը։ Ընդ որում, ընդհանուր շահերը չհանգելով անհատների ու նրանց առանձին խմբերի անհատական ու մասնավոր շահերի մեխանիկական գումարին, ներկայանում են որպես դրանց «փոխհաշտեցման, փոխհամաձայնեցման, սոցիալականացման արդյունք, որը կենսագործվում է հասարակական հարաբերությունների մասնակիցների (նաեւ հանրային իշխանության) նպատակաուղղված վարքի միջոցով։ Բնականաբար, կոնկրետ իրականությունը պարունակում է կոնկրետ շահերի իրացման տարբեր հնարավորություններ։ Դրանցից իրավունք են դառնում այն հնարավորությունները, որոնք ճանաչվում են պետության կողմից, այսինքն՝անցնում են պետության կամքի պրիզմայով եւ ճանաչվում են ոչ այլ կերպ, եթե ոչ օրենքի տեսքով։ Ռեալ իրավունքը, այսպիսով, հակառակ իրավաբանական իրավաըմբռնման, նույնքան է պետության «ստեղծագործություն», որքան ինքը՝ գործող օրենքը։ Իրավունքի եւ օրենքի տարբերությունը օրենքի միջոցով դրսեւորվող անհրաժեշտության եւ կամայականության տարբերությունն է»։ Իրավունքն, ըստ էության, անհրաժեշտն է օրենքում, իսկ անհրաժետն այն է, ինչը համապատասխանում է հասարակության՝ իբրեւ ընդհանուր շահերով միավորված, բազմաբնույթ փոխհարաբերությունների մեջ գտնվող մարդկանց կոնկրետ պատմական համակեցության զարգացման օբյեկտիվ պահանջներին եւ շնորհիվ որի էլ հանդես է գալիս որպես հասարակական հարաբերություների պետական կարգավորիչ։

«Ինչ է իրավունքը» հարցի հետեւողական պատասխանը պահանջում է հետազոտություն հարաբերականորեն ինքնուրույն երկու ուղղություններով՝ տրամաբանական եւ իմացաբանական։ Հետազոտության այս եղանակները (եւ աստիճանները) իրենց միասնության մեջ թույլ են տալիս հաղթահարել լեգիզմի եւ իրավաբանական իրավահասկացողության ծայրահեղությունները։ Իրավունքը եւ օրենքը եւ՛ նույնն են, եւ՛ տարբեր։ Իրավունքն ըստ էության, անհրաժեշտն է օրենքում, իսկ անհրաժեշտն այն է, ինչը համապատասխանում է կոնկրետ պատմական հասարակության զարգացման օբյեկտիվ պահանջներին։

Նախաբան Այսօր միջազգային հանրության առջև ծառացած ամենակարևոր խնդիրներից մեկը երեխայի իրավունքների պաշտպանությունն է այն դեպքերում, երբ ծնողներից մեկը, անտեսելով մյուսի ծնողի երեխայի խնամակալությունը, փոխանցում է նրան այլ պետություն, արգելում է մյուս ծնողին ընկերակցել նրա հետ: կամ նրան: իրավունքները Modernամանակակից աշխարհում երեխաների թրաֆիքինգի դեպքերն աճում են ամուսնալուծությունների թվի աճի, միջազգային փոխադրումների դյուրինության, խառը ամուսնությունների թվի աճի և մի շարք այլ պատճառներով: Երեխաների ապօրինի փոխադրումը կամ խնամակալությունը լուրջ հետևանքներ է առաջացնում ոչ միայն երեխայի, այլ նաև ծնողի համար, որի հետ երեխան կորցնում է կապը երեխայի ապօրինի տեղափոխման արդյունքում: Երեխային ապօրինի տեղափոխած ծնողը սովորաբար խնամակալության իրավունքը փնտրում է այն երկրում, որտեղ երեխան ապօրինաբար է տեղափոխվել: Այսպիսով, երեխայի վերադարձից հետո առաջանում են մի շարք խնդիրներ, որոնք պահանջում են բարդ միջոցառումներ ձեռնարկել: Վերոհիշյալ իրավահարաբերությունները համապարփակ կարգավորված են 1980 թ.-ի Հաագայի կոնվենցիայով `Երեխայի միջազգային առեւանգման քաղաքացիական մոտեցումների մասին: Կոնվենցիայով, որը քաղաքացիական իրավունքի հիմնական մեխանիզմն է երեխայի խնամակալության իրավունք ունեցող ծնողի իրավունքների պաշտպանության համար: Կոնվենցիան նախատեսում է մի շարք համապարփակ միջոցառումներ `իրենց բնակության վայրից այլ երկիր անօրինական կերպով տեղափոխված երեխաներին վերադարձնելու համար` խախտելով մեկ այլ ծնողի խնամակալությունը: Կոնվենցիան միակ միջազգայնորեն ճանաչված փաստաթուղթն է, որը սահմանում է արդյունավետ միջոցներ և մեխանիզմներ `երեխայի ապօրինի տեղափոխման դեպքում երեխայի փաստացի վերադարձը ապահովելու համար: Կոնվենցիան հիմնված է այն ենթադրության վրա, որ երեխայի ապօրինի տեղափոխումը կամ խնամակալությունը չի բխում երեխայի շահերից, բացառությամբ Կոնվենցիայով նախատեսված բացառիկ դեպքերի: Կոնվենցիայի անդամ պետությունների թիվը ներկայումս 101 է: 2007 թվականը Հայաստանի Հանրապետության համար Կոնվենցիան ուժի մեջ է մտել 2007 թվականի մարտի 1-ից: հունիսի 1-ից [9]: Կոնվենցիան սահմանում է երկու հիմնական նպատակ. Ապահովել Պետությունում, Պայմանավորվող պետությունում անօրինական կերպով տեղափոխված կամ կալանավորված երեխաների անհապաղ վերադարձը և բ) ապահովել խնամակալության և Պայմանավորվող պետություն Պայմանավորվող պետություն այլ Պայմանավորվող պետություններում այցերի արդյունավետ հարգանքը (Հոդված 1): Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածը նախատեսում է, որ երեխայի տեղափոխումը կամ խնամակալությունն անօրինական է, եթե դա խախտում է խնամակալության իրավունքները, որոնք տրվել են միասնաբար կամ միանգամայն այն անձի, հիմնարկի կամ պետության այն պետության օրենսդրությամբ, որտեղ երեխան սովորաբար բնակվում էր տեղափոխումից անմիջապես առաջ կամ խնամակալության իրավունք: կամ այդ իրավունքներն արդյունավետորեն իրականացվել են խնամակալության պահին համատեղ կամ անհատապես կամ կկիրառվեին, եթե չլիներ փոխանցումը կամ պահումը: Իրականում, Կոնվենցիայի վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ Կոնվենցիայի համաձայն անհապաղ հայրենադարձության իրավունք ստանալու իրավասություն ունենալու համար կազմակերպությունը պետք է ունենա երեխայի խնամակալություն: Visitնողը, ով միայն այցելության իրավունք ունի, չի կարող օգտագործել Կոնվենցիան `խնամակալ ծնողից երեխայի վերադարձը պահանջելու համար: «Մուտքի իրավունք» հասկացությունը Կոնվենցիայով սահմանվում է որպես երեխա սահմանափակ ժամանակահատվածով մշտական ​​բնակության մեկ վայրից մյուսը տեղափոխելու իրավունք (Կոնվենցիա, հոդված 5 (բ)): Հետևաբար, Կոնվենցիան պաշտպանում է մուտքի իրավունքը, բայց ոչ խնամակալության հավասար աստիճանի: Կոնվենցիայի 4-րդ հոդվածի համաձայն, Կոնվենցիայի կիրառումը դադարեցվում է, եթե երեխան հասնում է 16 տարեկան: Չնայած Կոնվենցիան օգտագործում է «նախազգուշական գործադուլ» տերմինը, այն չի նախատեսում քաղաքացիական, այլ վարչական «քաղաքացիական դատավարություն» ՝ իր հայտարարած նպատակներին հասնելու համար: Նման ընթացակարգ սահմանելու պատճառն այն է, որ Կոնվենցիան փորձում է վերականգնել խնամակալության մյուս ծնողի խախտված իրավունքները `ապահովելով երեխայի անհապաղ վերադարձը և ապահովել երեխային ապօրինի տեղափոխած ծնողի մշտական ​​արտահանձնումը (արտահանձնումը): Հետևաբար, Կոնվենցիայում սահմանված «բռնագանձում» հասկացությունը ունի քրեական նշանակություն: Կոնվենցիայում սահմանված «առեւանգում» հասկացությունը «անօրինականության» կրճատ ձև է: «Անօրինական փոխանցում» -ը երեխայի խնամակալությունն իրականացնող անձից երեխային վերցնելն է: «Ապօրինի խնամակալություն» -ը երեխայի պահումն է ՝ առանց խնամակալության իրավունք ունեցող անձի համաձայնության: Հարկ է նշել, որ Կոնվենցիան չի տարածվում երեխայի խնամակալության կամ այցելության իրավունքների որոշման հետ կապված վեճերի վրա: Այն երաշխավորում է դատարանի կողմից իրավասություն ունեցող դատարանի կողմից խնամակալության իրավունքների մասին որոշման վեճը: Հետևաբար, երեխայի անհապաղ վերադարձը ապահովող ընթացակարգային նորմերը: կիրառել երեխայի խնամակալության կամ այցելության հետ կապված նյութական վեճը: [17] Կոնվենցիայի վերլուծության արդյունքում պարզ է դառնում, որ «երեխայի առեւանգումը» որևէ գործողություն համարելու կամ երեխայի տեղափոխումն ապօրինի համարելու համար անհրաժեշտ է, որ հաստատվի երեխայի մշտական ​​բնակության վայրի մասին օրենքը: Այնուամենայնիվ, Կոնվենցիան թույլ չի տալիս Պայմանավորվող պետությունների դատարաններին տարբեր մոտեցումներ ցուցաբերել Կոնվենցիայի կիրառման արդյունքում մշտական ​​բնակության վայրը որոշելու հարցում: INCADAT պաշտոնական տեղեկատվական կայքում կա 762 դեպք `միջազգային բնակության երեխայի որոշման վերաբերյալ միջազգային տեղեկատվության վերաբերյալ: Մասնագիտական ​​գրականության մեջ նշվում է, որ միջազգային մասնավոր իրավունքի ոչ մի ոլորտում այդքան դատարանի որոշումներ չեն կայացվել հայեցակարգի մեկնաբանման վերաբերյալ, որքան «երեխայի մշտական ​​բնակություն» հասկացության մեկնաբանման վերաբերյալ: Ուսումնասիրելով «Կարգավորման» հայեցակարգը `Կոնվենցիայի կիրառման տեսական գրականության մեջ կիրառելու փորձը, գալիս ենք այն եզրակացության, որ երեխայի մշտական ​​բնակության վայրը որոշելու համար ընդհանուր չափանիշներ սահմանելու անհրաժեշտություն կա: Մասնավորապես, «մշտական ​​Պայմանավորվող պետությունների, օրինակ ՝ Միացյալ Նահանգների [5] և Միացյալ Թագավորության [6] նախադեպային իրավունքի ուսումնասիրությունը պարզում է, որ Պայմանավորվող պետությունները երեխայի մշտական ​​բնակության վայրը որոշելու համար կիրառում են տարբեր չափանիշներ: երկու հիմնական մոտեցում են »: Առաջինը ՝ երեխայի բնակության վայրը որպես երեխայի բնակության վայրը որոշելու չափանիշ նախապատվությունը տալ ծնողների մտադրություններին, երկրորդը ՝ երեխայի երկիր մուտք գործելու փաստի առաջնահերթությունը: «ՀՀ անօրինական կերպով տեղափոխված կամ Հայաստանի Հանրապետությունում ապօրինի պահված երեխայի վերադարձի մասին» օրենքում առաջնությունը տրվելու է այն փաստին, որ երեխան կապ ունի պետության հետ և սովոր է այդ պետությանը: Նախագծի ընդունման դեպքում, Հայաստանի Հանրապետության համար Կոնվենցիան ուժի մեջ մտնելուց հետո, ՀՀ կառավարության կողմից ձեռնարկվեցին մի շարք միջոցառումներ, և ընդունվեցին իրավական ակտեր `միջազգային պայմանագրի ազգային կատարումն ապահովելու համար: Կոնվենցիայով նախատեսված պարտավորությունները: Այսպիսով, օգոստոսի 20-ին ընդունվեց 2009 թվականի օգոստոսի 952-Ն որոշումը [4], ըստ որի ՝ ՀՀ արդարադատության նախարարությունը Կենտրոնական մարմին է նշանակվել Կառավարության թիվ կոնվենցիայով: Բացի այդ, Կոնվենցիայում ամրագրված պարտավորությունների կատարումն ապահովելու համար 1980 թ. Փետրվարի 5-ին ընդունվեց Հաագայի կոնվենցիան երեխաների միջազգային բռնության քաղաքացիական մոտեցման մասին: 2006 թվականի հոկտեմբերի 25-ի կոնվենցիայի իրականացման համար Հայաստանի Հանրապետության իրավասու մարմինների համագործակցության կարգը [3]: Անդրադառնալով այս ոլորտը կարգավորող նյութական և իրավական նորմերին `հնարավոր ենք համարում նշել, որ ՀՀ արդարադատության նախարարությունը ներկայացրել է նաև« ՀՀ-ում ապօրինի պահվող երեխաների վերադարձի մասին »օրենքի նախագիծը (այսուհետ` որպես Նախագիծ) [2]: Նշենք, որ նախագիծը նախատեսում է, որ ՀՀ կենտրոնական մարմինը պատասխանող կողմին առաջարկում է դիմումատուին (հայցող պետության կենտրոնական մարմնի միջոցով կամ ուղղակիորեն) վեճը հաշտեցման միջոցով լուծել: Եթե ​​հաշտության արդյունքում պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել երեխային վերադարձնելու մասին, ապա երեխային վերադարձնելու գործընթացը կազմակերպվում է սույն օրենքով սահմանված կարգով: Նման կանոնակարգ նախատեսված է Ավստրալիայի օրենսդրությամբ, մասնավորապես Կենտրոնական մարմինը պետք է ձեռնարկի համապատասխան միջոցներ, ներառյալ հաշտեցումը, կամավոր վերադարձը և այլն [18]: Կոնվենցիայում ազգային օրենսդրությամբ սահմանված նպատակներն ամրագրելու համար 2018 թվականի փետրվարի 9-ի Քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը [1] նախատեսում էր նոր տիպի հատուկ դատական ​​գործ ՝ ապօրինի տեղափոխված երեխայի Հանրապետություն վերադարձման դեպք: Հայաստանը կամ ապօրինի պահվել է Հայաստանի Հանրապետությունում: Ավելին, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 208-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն `Դատարանը չի կաշկանդվում ՀՀ-ում ապօրինի տեղափոխված կամ կալանավորված երեխայի վերադարձի վարույթով, ապացույցներով, միջնորդություններով, առաջարկություններով, բացատրություններով, առարկություններով, առարկություններով: կամ կոնկրետ նախաձեռնություններ: տեղեկատվություն ստանալ գործի լուծման համար անհրաժեշտ փաստերի վերաբերյալ: Հետևաբար, Դատարանը քննում է ի պաշտոնե գործեր Հայաստանի Հանրապետությունում ապօրինի տեղափոխված կամ Հայաստանի Հանրապետությունում ապօրինի պահված երեխայի վերադարձի վերաբերյալ: Երեխայի խնամակալության հնարավոր ընթացակարգային հարցերի քննարկման համատեքստում մենք կարող ենք դիտարկել այդ դեպքերում միջազգային նախաքննության լսումների հետ կապված խնդիրները, քանի որ Կոնվենցիան հիմնված է այն սկզբունքի վրա, որ նշված նպատակներին հասնելու համար պետք է օգտագործվեն ամենաարագ ընթացակարգերը: Մասնավորապես, Կոնվենցիայի 11-րդ հոդվածով սահմանված վեցշաբաթյա ժամանակահատվածը պահանջում է, որ ներքին օրենսդրությունը նախատեսում է արագ և արդյունավետ հետաքննություն երեխաների առեւանգման միջազգային դեպքերի վերաբերյալ, քանի որ շատ դեպքերում այդ խախտումը անհնար է դարձնում ապահովել երեխայի անհապաղ վերադարձը: , Օրինակ ՝ Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության դեպքում, ելնելով Կոնվենցիայով նախատեսված վեց շաբաթվա ընթացքում գործերի շուտափույթ քննության սկզբունքից, ՀՀ Վերաքննիչ դատարանի որոշումը երեխաների չարաշահման միջազգային գործերի քննության վերաբերյալ վերջնական է: և բողոքարկման ենթակա չէ: Հարկ է նշել, որ հանրապետությունում կա միայն մեկ ատյանի կողմից երեխայի դիմումը միջազգային քննությանը սահմանափակելու միջազգային փորձ: Երեխայի վերաբերյալ վեճերի կարգավորման մասին 1990 թ. Միջազգային օրենքի համաձայն Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությունում երեխաների նկատմամբ միջազգային բռնության գործը ենթակա է հետաքննության երկաստիճան համակարգի, ինչպես փոփոխված է 1999 թ. Ապրիլի 5-ի ակտով: Մասնավորապես, ԳԴՀ-ում այս գործերը քննվում են (առաջին ատյանի դատարանի ընտանեկան դատարանները գործում են որպես ընտանեկան վեճերի բացառիկ իրավասություն ունեցող դատարաններ), միայն բողոքարկման ենթակա են միայն վերաքննիչ դատարանում, որի վճիռը վերջնական է, ենթակա չէ բողոքարկման Դաշնային Գերագույն դատարան: Մենք գտնում ենք, որ մեր երկրում Կոնվենցիայի արդյունավետ կիրարկումն ապահովելու համար անհրաժեշտ է սահմանել այդ գործերի քննության երկաստիճան համակարգ: Եզրակացություն Այս փաստաթղթում, վերլուծելով Հայաստանի Հանրապետությունում ընդունված ազգային իրավական նորմերը `Կոնվենցիայով ստանձնած միջազգային պարտավորությունների կատարումն ապահովելու համար, մենք հայտնաբերեցինք գործող օրենսդրությունները և, մեր կարծիքով, առաջարկեցինք մանրամասն վերլուծություն` դեպքերի միջազգային լուսաբանմամբ: երեխայի առեւանգման: Նախագծում շոշափվում էին իրավաբանական հարաբերությունների կարգավորման համար նախատեսված նյութական և իրավական նորմերը: ։

Սույն աշխատանքը նվիրված է «Երեխայի միջազգային առեւանգման քաղաքացիական մոտեցումների մասին» Հաագայի 1980թ. կոնվենցիային («Կոնվենցիա»)։ Աշխատանքում ներկայացվել է Կոնվենցիայի ընդհանուր բնութագիրը եւ կիրառման ոլորտը, լուսաբանվել են Հայաստանի Հանրապետությունում Կոնվենցիայի իմպլեմենտացման ընթացքն ու առկա իրավակարգավորումները, վերհանվել են Կոնվենցիայի կիրառման ոլորտի իրավական խնդիրները եւ առաջարկվել դրանց հնարավոր լուծումները։ Աշխատանքում ուսումնասիրվել եւ վերլուծվել են Կոնվենցիայով սահմանված որոշ խնդրահարույց հասկացություններ, ինչպես նաեւ՝ երեխայի միջազգային առեւանգման գործերի քննության վարույթի առանձնահատկությունները, վերհանվել նման գործերի քննության հետ կապված գործնական խնդիրները։

Հայկական բարեգործական ընդհանուր միության Կահիրեի մասնաճյուղի ֆինանսավորմամբ 2010 թ. առայսօր լույս է տեսնում «Արեգ» պարբերականը, որը շարունակում է կատարել «Արեւ» օրաթերթի արաբերեն հավելվածի առաքելությունը։ Արաբերեն պարբերականի առանցքային ու հիմնական նպատակն է արաբախոս ընթերցողին եւ արաբերենին տիրապետող հայ սերունդներին ներկայացնել Հայոց ցեղասպանության հիմնահարցը, նրա միջազգային ճանաչման ուղղությամբ տարվող աշխատանքները, մերկացնել Թուրքիայի մերժողական քաղաքականությունը։ 349ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ «Արեգ»-ը մեծ տեղ է հատկացրել Հայոց ցեղասպանության տարբեր փուլերի լուսաբանմանը։ Պարբերականը մերկացնում է Աբդուլ Համիդ Երկրորդի վարած հայահալած քաղաքականությունը` ընթերցողին տեղեկություններ հաղորդելով 19-րդ դարի վերջերին հայ ազատագրական շարժման վերելքի, 1894-1896 թթ. հայկական կոտորածների, 1895 թ. մայիսյան բարենորոգումների ծրագրի վերաբերյալ։ Պարբերականն ընդգծում է, որ մեծ տերությունները բարենորոգումների ծրագիրը ներկայացրեցին օսմանյան սուլթանին, սակայն հետամուտ չեղան, որպեսզի այն իրականություն դառնա [1, No 13, 1-5 էջեր]։ 1878-1923 թթ. Հայկական հարցի տարբեր փուլերի լուսաբանմանը անդրադարձել է նաեւ արաբական` այդ թվում եգիպտական մամուլը։ Մասնավորապես, «Ալ Զաման» թերթը անդրադարձել է հայկական ազատագրական պայքարի լուսաբանմանը, «Ալ Ահրամը», «Ալ Մուկարամը», «Ալ Ռայ ալ Ամը», «Ալ Մուշիրը», «Ալ Ասիման» եւ այլ եգիպտական թերթեր անդրադարձել են համիդյան կոտորածների լուսաբանմանը, «Ալ Մարաթու ալ Ահլուալը» Բեռլինի կոնֆերանսի լուսաբանմանն է անդրադարձել [2, No 54, 15-16 էջեր]։ 1894-1896 թ. հայկական կոտորածների մասին խոսելիս «Ալ Ռայ ալ Ամ» թերթը գրում է, որ թուրքերը բնաջնջեցին հայ ժողովրդին` օրական կոտորելով հազարավոր մարդկանց, իսկ կոտորածներից խուսափածներին էլ կոտորեց ցուրտն ու սովը [1, No 17, էջ-2]։ Երիտթուրքերի ժամանակաշրջանի վերաբերյալ Եգիպտոսի «Ալ Ադլ» շաբաթաթերթը 1917 թ. դեկտեմբերին լույս տեսած համարում հրատարակեց «Հայաստանի շուրջ» հոդվածը, որտեղ ներկայացված է օսմանյան բանակի արաբ զինվորականի հուշերը, ով 1915-1917 թթ. եղել է Արեւմտյան Հայաստանում։ Արաբ զինվորականը հաղորդում է, որ այն ինչ գրվել է հայկական կոտորածների մասին, դա ծովի մի կաթիլն է։ Բացի այդ` զինվորականը հավելում է, որ հայերին կոտորելու գործում իթթիհատականներին օգնել են գերմանացիները [1, No 17, 1-5 էջեր]։ Կիլիկիահայության 1909 թ. կոտորածի մասին խոսելիս «Արեգ»-ը անդրադառնում է 1919 թ. Եգիպտոսում ծավալված ազգային շարժման առաջնորդներից Մուհամմադ Ֆարիդի` Կահիրեի «Ալ Լուա» թերթի 1909 թ. ապրիլի 24-ի համարում տեղ գտած հայտարարությանը, որում եգիպտացի նշանավոր հասարակական-քաղաքական գործիչը նշել էր, որ օսմանյան իշխանությունների վարած քաղաքականությունը կոտո350ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ րածների գլխավոր պատճառ դարձավ, եւ կոտորածի զոհերին բնութագրել էր որպես «սահմանադրության նահատակներ» [1, No 52, 22-25 էջեր]։ Արաբերեն պարբերականը նկատում է, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին երիտթուրքերը թուրքացման քաղաքականության շրջանակներում պետական մակարդակով հայերին ցեղասպանության ենթարկեցին` կոտորելով եւ աքսորելով մայր հայրենիքից [1, No 16, 7-13 էջեր]։ Հայոց ցեղասպանության տարիներին թուրքական իշխանությունները բռնի ուժով կրոնափոխ արեցին հազարավոր հայ որբերի` ամբողջացնելով իրենց որդեգրած քաղաքականությունը։ «Արեգ»-ը հաղորդում է, որ Տրապիզոնի նահանգապետ Ջեմալ Ազման մոտ 450 հայ գեղեցիկ աղջիկների առեւանգեց ու կրոնափոխ արեց` հետագայում կնության տալով թուրքերին [1, No 35, էջ-2]։ Նույն կերպ վարվեց Էնվեր փաշան, ով Սիրիայի անապատներ աքսորված 415 տարեկան հարյուրավոր հայ աղջիկների եւ տղաների կրոնափոխ արեց` նրանց անվանակոչելով թուրքական անուններով [1, No 35, էջ-2]։ 1915-1916 թթ. օսմանյան իշխանությունները հավաքեցին մոտ 6000 երեխա Էրզրումից եւ տեղափոխեցին օսմանյան բանակի ուսումնական կենտրոններ, որտեղ աստիճանաբար տարիների ընթացքում նրանց մոտ ձեւավորվեց թուրքական ինքնություն։ Այս թրքացած հայերից շատերը հետագայում բարձր դիրքեր գրավեցին թուրքական բանակում եւ ակտիվ մասնակցություն ունեցան 1960 թ. Թուրքիայում տեղի ունեցած ռազմական հեղաշրջման ընթացքում [1, No 35, էջ-3]։ Արաբերեն պարբերականը տեղեկացնում է, որ հայկական կոտորածները ուղեկցվում էին նաեւ հայ որբերի «առքուվաճառքով», որոնց որպես ստրուկ թուրքերը վաճառում էին քաղաքային շուկաներում։ 5-8 տարեկան հայ տղաների համար սահմանված գինը 20 սենտ էր, 14-15 տարեկան հայ աղջիկների համար` 50 սենտ։ Եթե հայ երեխան նշանավոր ընտանիքից էր սերում, ապա նրա գինը ավելի բարձր էր։ Պարբերականը հաղորդում է, որ կրոնափոխության ճանապարհով 300000 հայեր փրկվեցին կոտորածներից, եւ ներկայումս մոտ երկու միլիոն հայ արմատներով Թուրքիայի քաղաքացի կա [1, No 35, 1-5 էջեր]։ Հավելենք, որ այսօր Թուրքիայում ապրող հազարավոր հայեր թաքցնում են իրենց ինքնությունը, վախենալով հալածանքներից, ուստի դժվար է Թուրքիայում ապրող հայերի վերաբերյալ կոնկրետ թվաքանակ նշել։ 351ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Արաբերեն պարբերականն ընդգծում է, որ Հայոց ցեղասպանության գլխավոր պատճառը պանթուրքիզմի գաղափարախոսությունն էր, որի նպատակը թուրքական պետությունն ստեղծելն է, որտեղ պետք է գերիշխեն թուրքերը։ «Սա նշանակում է, որ Օսմանյան կայսրությունը պետք է ամեն գնով ազատվեր ոչ թուրքական տարրից` հույներից, քրդերից, արաբներից եւ այլ էթնիկ զանգվածներից [1, No 53, էջ-14]»,նկատում է հոդվածագիրը։ Արաբերեն պարբերականը ցեղասպանության պատճառներից առաջնային է համարում նաեւ տնտեսական գործոնը` նշելով, որ Արեւմտյան Հայաստանում հայերի մեծ մասը բավականին անշարժ եւ շարժական գույք ուներ։ Բացի այդ` պարբերականը նկատում է, որ եթե ցեղասպանություն տեղի չի ունեցել, ապա ինչի են փակ այդ տարիների օսմանյան արխիվները [1, No 23, 6-7 էջեր]։ Այդ արխիվները փակ են, քանի որ դրանց հրապարակումը չի բխում թուրքերի շահերից։ Արաբերեն պարբերականը նշում է, որ «Նոր Թուրքիա» կառուցելու համար պետք է բացվեն ներքին գործերի նախարարության 1915-1916 թթ. արխիվները, եթե իհարկե դրանց մեծ մասը չեն ոչնչացվել ժամանակի ընթացքում [1, No 23, էջ-7]։ «Արեգ»-ը Թուրքիայի ժխտողական կեցվածքը պայմանավորում է մի քանի հանգամանքով։ Գլխավոր պատճառը նախեւառաջ հատուցման խնդիրն է, քանի որ Թուրքիան ստիպված է լինելու նաեւ հայկական հողերը վերադարձնել։ Ընդունելով ցեղասպանության փաստը` ակներեւ կդառնա, որ թուրքական իշխանությունները տասնամյակներ շարունակ սեփական եւ միջազգային հանրությանը խաբել են, ինչը կհանգեցնի Թուրքիայի միջազգային հեղինակության խաթարմանը [1, No 12, էջ-3]։ Հոդվածագիր Արա Աշճյանը ավելացնում է, որ ճիշտ է ցեղասպանությունը հիմնականում իրականացվել է Օսմանյան կայսրության գոյության տարիներին, սակայն Թուրքիայի հանրապետության հիմնադիրների մեծ մասը` այդ թվում Մուստաֆա Քեմալը, եւս մասնակցել է այդ գործընթացին։ Այս հանգամանքը կարող է խարխլել Թուրքիայի հանրապետության ստեղծման իրավական հիմքերը [1, No 12, 3-4 էջեր]։ Նշենք, որ Թուրքիայի հասարակության մեծ մասը մակերեսային տեղեկություններ ունի 1915-1927 թթ. մասին, քանի որ 1928 թ. Թուրքիայում բարենորոգումների շրջանակներում նախկին արաբատառ այբուբենի փոխարեն նոր լատինատառ այբուբեն շրջանառության մեջ մտցվեց։ 352ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Արաբերեն պարբերականը մեծ տեղ է հատկացրել Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացի լուսաբանմանը։ 2010-2015 թթ. այս ուղղությամբ դրական տեղաշարժեր նկատվեցին։ 2010 թ. մարտին Շվեդիայի խորհրդարանը ընդունեց բանաձեւ, որով ճանաչում էր Օսմանյան կայսրության կողմից հայերի, ասորիների եւ հույների նկատմամբ իրականացված ցեղասպանությունները [1, No 1, 11-12 էջեր]։ 2010 թ. մարտին Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման ուղղությամբ եւս մեկ քայլ կատարվեց։ ԱՄՆ-ի կոնգրեսի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովը որոշում ընդունեց, որը դատապարտում էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Օսմանյան կայսրության կողմից իրականացված հայկական կոտորածները։ «Արեգ» պարբերականը վերհիշում եւ արաբախոս ընթեցողին է ներկայացնում 1915 թ. հետո ԱՄՆի կոնգրեսի եւ սենատի Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ ընդունած որոշումներն ու բանաձեւերը [1, No 1, 11-13 էջեր]։ 2015 թ. ապրիլի 24-ին Գերմանիայի խորհրդարանը ձայների գերիշխող մեծամասնությամբ ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը։ Սա շատ կարեւոր իրադարձություն էր, քանի որ Գերմանիան Օսմանյան կայսրության դաշնակիցն է եղել Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, ինչպես նաեւ Թուրքիայի ամենամեծ առեւտրային գործընկերն է Եվրոպայում։ Այս կապակցությամբ պարբերականը նկատում է, որ վերջապես մեկ դար հետո Գերմանիան ճանաչեց Հայոց ցեղասպանության փաստը [1, No 56, էջ-1]։ Գերմանիայի խորհրդարանի ընդունած որոշումից հետո թուրքական մամուլը ողողվեց հակագերմանական հրապարակումներով։ Մասնավորապես, 2015 թ. ապրիլի 26-ին Անատոլիա լրատվական գործակալությանը տված հարցազրույցում Աթաթուրքի համալսարանի պատմության ֆակուլտետի դեկան Սալամի Կալիջը նշեց, որ նույն գերմանական արխիվներում բազմաթիվ փաստեր կան, որոնք հաստատում են, որ հազարավոր թուրքեր կոտորածների են ենթարկվել հայ զինված խմբավորումների կողմից։ Այս կապակցությամբ «Արեգ»-ը ներկայացնում է բազմաթիվ գերմանացի զինվորականների եւ դիվանագետների հուշեր, որոնք հաստատում են թուրքերի կողմից իրականացրած հայկական կոտորածների փաստը [1, No 56, 2-5 էջեր]։ «Հայկական հարցը գերմանացիների հուշերում» հոդվածում «Արեգ» պարբերականը ներկայացնում է Գերմանիայի քաղաքացու հուշերը, ով 1916 թ. հոկտեմբերի 10-11-ը եղել է Թուրքիայի հարավային եւ Սիրիայի հյուսիսային 353ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ շրջաններում։ Ականատեսը ցավով վերհիշում է, որ ամեն քայլափոխի սովալլուկ հայեր էին, որոնք, աքսորից հետո հաստատվելով տարբեր բնակավայրերում, գոյատեւելու համար կատարում էին տարբեր տաժանակիր աշխատանք [1, No 5, 18-19 էջեր]։ Այս առնչությամբ պարբերականը նշում է, որ Հայոց ցեղասպանության մեջ մեղքի իր բաժինն ունի նաեւ Գերմանիան, որն Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Օսմանյան կայսրության դաշնակիցն էր [1, No 5, էջ-19]։ Մեկ այլ հոդվածում արաբերեն պարբերականն ընթերցողին ներկայացնում է Կ. Պոլսում Գերմանիայի դեսպան Հոֆենհոլի 1915 թ. օգոստոսի 12-ին Գերմանիայի արտգործնախարարության ուղարկած նամակի բովանդակությունը, որում դեսպանը հաղորդում էր, որ «թուրքական իշխանությունների նպատակն է ազատվել քրիստոնյա տարրից։ Հայկական զանգվածային կազմակերպված կոտորածները այս քաղաքականության մեջ է տեղավորվում։ Չնայած թուրքերը փորձում են արդարացնել իրենց գործողությունները, սակայն պետք է փաստել, որ թուրքական գործողությունների նպատակը հայերին բնաջնջելն է» [1, No 12, էջ-19]։ 2015 թ. Հայոց ցեղասպանության ճանաչման ուղղությամբ եւս մեկ դրական տեղաշարժ նկատվեց։ 2015 թ. ապրիլի 22-ին Ավստրիայի խորհրդարանը մեկ րոպե լռությամբ հարգեց Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը, որի ընթացքում Ավստրիայի խորհրդարանի նախագահը հայտարարեց, որ այն ինչ տեղի է ունեցել 1915 թ. ապրիլի 24-ին, դա ցեղասպանություն է։ Բացի այդ` այդ նիստի ընթացքում պատգամավորների մի մասը նույնանման հայտարարություն արեց։ Ճիշտ է այդ հայտարարությունը չդրվեց քվեարկության, սակայն առաջին կարեւոր քայլն էր Ավստրիայի կողմից, որը Օսմանյան կայսրության դաշնակից էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում [1, No 56, էջ-12]։ «Արեգ»-ը պատիվ ունի ներկայացնելու ընթերցողին ցեղասպանությունը փաստող ֆրանսիական որոշ արխիվների բովանդակությունը։ 1915-1916 թթ. ֆրանսիական արխիվներում բազմաթիվ տեղեկություններ կան Մուսա լեռան գոյամարտի մասին։ Արաբերեն պարբերականը ներկայացնում է դրանցից մի քանիսը, որոնք ուսումնասիրելուց հետո պարզ է դառնում, թե ինչպես ֆրանսիական ռազմանավերը հայ գաղթականներին տեղափոխեցին Պորտ Սայիդ։ Արխիվներից ակնհայտ է դառնում, որ ֆրանսիական իշխանությունները 1915 թ. սեպտեմբերին ակտիվ շփումների մեջ են եղել բրիտանացի գործընկերների հետ, ո354ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ րոնք սկզբնական շրջանում հրաժարվեցին հայերին ապաստան տալ Պորտ Սայիդում, քանի որ չէին կարող ապահովել նրանց անվտանգությունը։ Երկարատեւ բանակցություններից հետո վերջիվերջո ֆրանսիացիները ստացան թույլտվություն հայ գաղթականներին տեղափոխել Պորտ Սայիդ։ Չնայած Եգիպտոսն այդ շրջանում ծանր օրեր էր ապրում, եգիպտացիները մեծ օգնություն ցուցաբերեցին հայ գաղթականների ճամբարին։ Ճամբարում ՀԲԸՄ-ի հովանու ներքո ստեղծվեց Սիսվան դպրոցը մանուկներին կրթելու համար [1, No 60,6-10 էջեր]։ Արաբերեն պարբերականը պարբերաբար իր համարներում անդրադառնում է Հայկական հարցի վերաբերյալ եգիպտացիների թեկնածուական ատենախոսությունների, հրատարակված գրքերի լուսաբանմանը։ Հալեպում 2012 թ. լույս տեսած «Հայոց ցեղասպանության զոհ դարձած հայ մարզիկները» գրքի կապակցությամբ պարբերականը տեղեկություններ է հաղորդում 20-րդ դարի սկզբին արեւմտահայության սպորտային կյանքի մասին։ Երիտթուրքերի հեղաշրջումից հետո Օսմանյան կայսրությունում որակական տեղաշարժեր նկատվեցին նաեւ սպորտի ոլորտում։ Մասնավորապես, Կ. Պոլսում, Իզմիրում եւ այլ հայաշատ քաղաքներում ստեղծվեցին ֆուտբոլային ակումբներ, ինչպես նաեւ հիմնադրվեցին «Րաֆֆի», «Արաքս», «Արտավազդ», «Վահագն» եւ այլ սպորտային միություններ, Կ. Պոլսից մինչեւ Վան ստեղծվեցին մարտական բազմաթիվ խմբակներ, որոնք կարեւոր դեր խաղացին ոչ միայն արեւմտահայության, այլեւ ամբողջ Օսմանյան կայսրության հասարակական կյանքում։ 1911-1914 թթ. ընթացքում տեղի ունեցան 4 հայկական օլիմպիական խաղեր, որոնց ընթացքում հայտնի դարձած հայ մարզիկներն իրենց անունը թողեցին Օսմանյան կայսրության եւ քեմալական Թուրքիայի սպորտային պատմության մեջ։ Այս խաղերն իրենց հերթին մեծապես նպաստեցին 1911-1915 թթ. հայկական մշակութային եւ հասարակական զարթոնքին։ Հայ նշանավոր մարզիկ, գրող, լրագրող Շավարշ Քրիսյանը Օսմանյան կայսրությունում հրատարակեց առաջին մարզական ամսագիրը` «Մարմնամարզը», որը տպագրվեց 1911-1914 թթ.։ Հայ մարզիկներ Վահրամ Փափազյանը ու Մկրտիչ Մաջրիյանը Օսմանյան կայսրության հավաքականի կազմում մասնակցեցին 1912 թ. Ստոկհոլմում տեղի ունեցած համաշխարհային հինգերորդ օլիմպիական խաղերին, որին մասնակցեց 22 երկրի 2541 մարզիկ։ Պարբերականը հաղորդում է, որ օլիմպիական խաղերի ընթացքում Օսմանյան կայսրու355ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ թյան դրոշը չբարձրացվեց կիլիկիահայության 1909 թ. կոտորածի պատճառով [1, No 61, էջ-3]։ Հայ մարզիկների, հայկական մարզական խմբակների գործունեությունն ու ցուցաբերած հաջողությունները առաջացրեց երիտթուրքական իշխանությունների դժգոհությունը, որոնք էլ 1913-1914 թթ. փակեցին հայկական սպորտային խմբակները։ 1914 թ. սկսած հայկական կոտորածներից անմասն չմնացին նաեւ հայ մարզիկները, որոնք միջազգային հարթակներում բարձր էին պահել Օսմանյան կայսրության պատիվը։ 1915-1920 թթ. հազարավոր հայ մարզիկներ ենթարկվեցին ճնշումների, հալածանքների, որոնց մեծագույն մասը արեւմտահայության մեծագույն մասի նման սպանվեց [1, No 61, 3-4 էջեր]։ Հայկական հարցի պատմության ուսումնասիրման եւ այն արաբական հանրությանը ներկայացնելու գործում անգնահատելի ներդրում ունի «Արեգ»-ի խմբագիր Մուհամմադ Ռիֆաթ ալ Իմամը, ով յուրաքանչյուր պատեհ առիթ օգտագործելով` արաբական հասարակությանը ներկայացնում է Հայկական հարցի պատմությունն ու բովանդակությունը։ 2013 թ. նոյեմբերին Կահիրեում արաբ պատմաբանների ասոցիացիայի կողմից կազմակերպված «Արաբական հայրենիքի պատմությունը դարերի ընթացքում» խորագրով կոնֆերանսի շրջանակներում Մուհամմադ Ռիֆաթ ալ Իմամը հանդես եկավ «Արաբների հիշատակումները օսմանյան հայերի մասին 1878-1923 թթ.» զեկույցով, որի ընթացքում հեղինակը ներկայացրեց նշված ժամանակահատվածում հայերի մասին հիշատակումները արաբ հեղինակների աշխատանքներում, արաբական մամուլում։ Բանախոսը Հայկական հարցի պատմությունը ներկայացնելիս մեջբերումներ արեց Հիջազի «Ալ Կաբլա», Սիրիայի «Ալ Ասիմա» եւ «Ալ Թակադդում», Եգիպտոսի «Ալ Ադիբ» եւ «Ալ Ահրամ» պարբերականներից [1, No 40, 16-18 էջեր]։ Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակի աշխատանքները համակարգելու միջոցառումների ընթացակարգը մշակելու համար ստեղծված հանձնաժողովի աշխատանքները պարբերաբար եղել են արաբերեն պարբերականի ուշադրության կենտրոնում։ «Մասնագետները հավաքել են Երեւանում 100-ամյակի միջոցառումների ցանկը կազմելու» հոդվածում Հարութ Սասունյանը անդրադառնում է 2013 թ. մարտի 2223 Երեւանում տեղի ունեցած կոնֆերանսի լուսաբանմանը, որի ընթացքում ելույթ ունեցավ նաեւ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը։ «Արեգ»-ը ընթերցողին ներկայացնում է բոլոր ելույթները` առանձնահատուկ ու356ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ շադրություն դարձնելով հրեա ցեղասպանագետ Յասիր Աուրունի ելույթին, որտեղ հետազոտողը նշեց, որ չնայած իսրայելական իշխանությունները չեն ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը, Իսրայելի հասարակության մի ստվար զանգված ճանաչում է այն [1, No 33, 1-2 էջեր]։ Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակին նվիրված միջոցառումներից անմասն չմնաց նաեւ արաբական աշխարհը` հանձինս Եգիպտոսի ու Սիրիայի 28 ։ Եգիպտոսում այդ կապակցությամբ անցկացվեցին տարբեր մշակութային միջոցառումներ, դասախոսություններ, երկրի հեղինակավոր թերթերը հրապարակեցին բազմաթիվ հրապարակումներ Հայոց ցեղասպանության մասին։ Բացի այդ` 55 հոգուց բաղկացած պատվիրակություն մեկնեց Երեւան մասնակցելու միջոցառումներին։ Պատվիրակության անդամ արաբ հետազոտող Սաբիթ Սաբրան Հայոց ցեղասպանության թանգարանին նվիրաբերեց բազմաթիվ փաստաթղթեր Պորտ Սայիդի հայ գաղթականների ճամբարի վերաբերյալ [1, No 56, 15-16 էջեր]։ 2015 թ. ապրիլի 7-ին Մերձավոր Արեւելքի հետազոտությունների կենտրոնը Եգիպտոսի Այն Շամս համալսարանի ռեկտոր Հուսեյն Այսիի բարձր հովանու ներքո Հայոց ցեղասպանության 100ամյակին նվիրված գիտաժողով կազմակերպեց, որին ներկա էին արաբ մտավորականներ, պաշտոնյաներ, Կահիրեում ՀՀ դեսպանը։ Իր խոսքով կենտրոնի տնօրեն Ջամալ Չակրանը դատապարտեց Հայոց ցեղասպանությունը եւ մերկացրեց Թուրքիայի ժխտողական կեցվածքը։ Ծավալուն ելույթով հանդես եկավ ՀՀ դեսպան Արմեն Մելքոնյանը, ով ներկայացրեց Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացը։ Հիշարժան է նաեւ Մուհամմադ Ռիֆաթ ալ Իմամի զեկուցումը, որի ընթացքում բանախոսը անդրադարձավ Հայկական հարցի պատմության լուսաբանմանը։ Իսկ կոնֆերանսի մեկ այլ զեկուցող` արաբ մտավորական Մահմուդ Հալաֆը Սիրիայում եւ Իրաքում «Իսլամական պետության» գրոհայինների ոճրագործությունները նույնացրեց թուրքերի` հայերի նկատմամբ իրականացրած գործողությունների հետ` Սիրիայում եւ Իրաքում գործող գրոհայիններին անվանելով օսմանցի թուրքերի «զարգացած հետեւորդներ» [1, No 58, 12-17 էջեր]։ Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակի կապակցությամբ միջոցառումներ տեղի ունեցան նաեւ հայկական սփյուռքում` Իրաքում, Իրաքյան Քրդստանում, Լոնդոնում, Երուսաղեմում, Լոս Անջեոսում, Ստամբուլում, Լիբանանում, Իսրայելում։ Տես՝ «Արեգ», 2015 թ. ապրիլ, No 56, էջ 20-22։ 357ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Չնայած Սիրիայում տիրող դժնդակ պայմաններին ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված այստեղ եւս մի շարք միջոցառումներ անցկացվեցին։ Դամասկոսի հրապարակներից մեկը անվանվեց «Հայ նահատակների» պատվին, ինչպես նաեւ Դամասկոսի նահանգապետը ազդարարեց Դամասկոսի կենտրոնում Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիրի կառուցման մեկնարկի մասին [1, No 56, 17-19 էջեր]։ Իրենց հերթին մուսուլմանական աշխարհի բազմաթիվ հոգեւոր առաջնորդներ Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ սոցցանցերում հայտարարություններ տարածեցին, որոնցում վերջիններս ընդունում եւ դատապարտում էին ցեղասպանությունը։ Դրան ի հակառակ որոշ մուսուլման առաջնորդներ պաշտպանեցին Թուրքիային։ Մասնավորապես, սուննի մուսուլմանների շրջանում մեծ հեղինակություն ունեցող Յուսուֆ Կարդաուին 2015 թ. ապրիլի 24-ին հայտարարությամբ հանդես եկավ, որտեղ իր աջակցությունը հայտնեց Թուրքիային` նշելով, որ «հայերի հետ տեղի ունեցածը միջազգային հանրության որդեգրած քաղաքականության հետեւանք է»։ Բացի այդ` մուսուլման հոգեւոր առաջնորդը Արեւմուտքին հիշեցրեց Անդալուսիայում, խաչակրաց արշավանքների ժամանակ հազարավոր մուսուլմանների կոտորածների մասին [1, No 56, 25-26 էջեր]։

«Արեգ» արաբերեն պարբերականն արաբախոս ընթերցողին ներկայացնում է Հայոց ցեղասպանության հիմնահարցը, վերջինիս միջազգային ճանաչման գործընթացը 2010-2015 թթ, ինչպես նաեւ դատապարտում է Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականությունը։ «Արեգ»-ը մեծ տեղ է հատկացրել Հայոց ցեղասպանության տարբեր փուլերի լուսաբանմանը` տեղեկություններ հաղորդելով ցեղասպանության վերաբերյալ արաբական` մասնավորապես եգիպտական մամուլի հրապարակումների մասին։ Արաբերեն պարբերականը պարբերաբար իր համարներում անդրադառնում է Հայկական հարցի վերաբերյալ եգիպտացի հետազոտողների թեկնածուական ատենախոսությունների, արաբական աշխարհում հրատարակված գրքերի լուսաբանմանը։ «Արեգ»-ը ընթերցողին մանրամասն տեղեկություններ է հաղորդում 100-ամյակի կապակցությամբ Հայաստանում եւ արաբական աշխարհում տեղի ունեցած միջոցառումների մասին։ Բացի այդ` «Արեգ»-ը պատիվ ունի ներկայացնելու ընթերցողին ցեղասպանությունը փաստող ֆրանսիական որոշ արխիվներ ու գերմանացի ու ավստրիացի ականատեսների հուշեր։

ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՌԱԶՄԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՀՀ ՌԱԶՄԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉՌազմական անվտանգությունն ավանդաբար հանդիսանում է պետություններիազգային անվտանգության առաջնային բաղկացուցիչներից մեկը։ Այն հանդես էգալիս որպես պետության տարածքի, բնակչության պաշտպանության ունակությունարտաքին ռազմական սպառնալիքներից և վտանգներից1։ Համաշխարհայնացմանգործընթացների, աշխարհի փոխկապակցվածության խորացման և անվտանգությանոչ համաչափ սպառնալիքների աճի հետևանքով պետություններն այսօր իրենց ռազմական անվտանգության կարևորագույն տարր են դիտարկում միջազգային ռազմական համագործակցությունը։ Պաշտպանական ոլորտը կարգավորող ռազմավարական փաստաթղթերում գնալով ավելի մեծ տեղ է հատկացվում ռազմական դիվանագիտությանը։ Ընդ որում, այս երևույթը բնորոշ է աշխարհաքաղաքական դիրքով, քաղաքական, ռազմական և տնտեսական կարողություններով զգալիորեն տարբերվողպետություններին։ Այսպես, ԱՄՆ պաշտպանական ռազմավարությունում դաշնակցային և բարեկամական համագործակցության զարգացմանն առանցքային նշանակություն է տրվում2։ 2010 թ. ընդունված ՌԴ ռազմական դոկտրինում հիմնական խնդիրների թվում մատնանշված են անվտանգության ոլորտի միջազգային կազմակերպությունների շրջանակներում համագործակցության խորացումը և տարբեր պետությունների հետ փոխշահավետ գործակցության կառուցումը3։ Երկկողմ և բազմակողմ ռազմական և ռազմատեխնիկական համագործակցության ընդլայնումն առանցքային կարևորությունունի Ղազախստանի ռազմական անվտանգության ապահովման գործում4։ ՆԱՏՕ-իշրջանակներում ընթացող գործընթացները և իր դաշնակիցների հետ կապերի զարգացումն Էստոնիայի պաշտպանական քաղաքականության երկու ուղղություններիցմեկն է5։ Վրաստանի ԶՈՒ առջև դրված խնդիրների շարքում կարևորվում է միջազգային պարտավորությունների կատարումը և մասնակցությունը միջազգային ռազմական համագործակցությանը6։ 1 Տե′ս Շահգելդյան Մ., Ազգային անվտանգություն. հասկացությունը, էությունը, ձևավորումը, առաջնահերթությունները, Երևան, 2002, էջ 13։ 2 Տե′ս “National Defense Strategy of The United States”, Department of Defense, http։ //www.defense.gov/news/2008%20national%20defense%20strategy.pdf, էջ 15։ 3 Տե′ս “Военная доктрина Российской Федерации”, 2010, http։ //news.kremlin.ru/ref_notes/461, գլուխ 3, կետ 28։ 4 Տե′ս “Об утверждении Военной доктрины Республики Казахстан”, http։ //www.unesco.kz/cgi-bin/library?e=d5 Տե′ս “National Defence Strategy of Estonia”, 2011, http։ //www.kaitseministeerium.ee/files/kmin/img/files/KM_riigikaitse_strateegia_eng(2).pdf, էջ 2։ 6 “The National Military Strategy of Georgia”, Ministry of Defence of Georgia, 2014, http։ //www.mod.gov.ge/docuԱյսպիսով, թեև իրենց արտաքին և անվտանգության քաղաքականության առաջնահերթություններից կախված պետությունները կարող են տարբեր ձևակերպումներով բնորոշել միջազգային ռազմական համագործակցությունը, սակայն, անվիճարկելի է վերջինիս առանցքային տեղը ժամանակակից պետությունների պաշտպանականքաղաքականության օրակարգում։ Ասվածը չի ենթադրում, որ ռազմական անվտանգության ապահովման համար պաշտպանական դիվանագիտությունը փոխարինելու էգալիս սեփական մարտունակ բանակին, հատկապես` այնպիսի տարածաշրջանում ևբարդ ռազմաքաղաքական միջավայրում, ինչպիսին հանդիսանում է Հարավային Կովկասը։ Ռազմական դիվանագիտությունը ռազմական անվտանգության այն կարևորբաղադրիչն է, որի ստեղծած երաշխիքների համակարգով լրացվում և ամբողջանում էպետության ռազմական անվտանգության ապահովումը։ Անկախության ձեռքբերման սկզբնական շրջանից սկսած` միջազգային ռազմական համագործակցությունը, որպես կարևոր գործոն, ընկալվել է նաև ՀՀ արտաքինև անվտանգության քաղաքականությունը մշակողների և իրականացնողների կողմից։ Անվտանգության ոլորտում գործող միջազգային կառույցներին ներգրավումըդիտվում է ՀՀ անվտանգության ապահովման միջոցներից մեկը1։ Մասնավորապես,Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությունը (ՀԱՊԿ) համարվում է ՀՀ անվտանգության իրական երաշխիք2։ Միջազգային ռազմական համագործակցության տեղը և դերակատարությունըՀՀ ռազմական անվտանգության ապահովման համակարգում ավելի որոշակիացվեցազգային անվտանգության և պաշտպանության ոլորտները կարգավորող հիմնարարփաստաթղթերի ընդունմամբ, ինչպիսիք են 2007 թ. փետրվարի 7-ին ընդունված ՀՀազգային անվտանգության ռազմավարությունը և նույն թվականի դեկտեմբերի 25-ինընդունված ՀՀ ռազմական դոկտրինը։ ՀՀ Ազգային անվտանգության ռազմավարությունը ՀՀ ազգային անվտանգությունը և դրա ապահովման հիմնական ուղղությունները սահմանող փաստաթուղթնէ3։ Ըստ Ազգային անվտանգության ռազմավարությամբ սահմանվող գերակայությունների` Հայաստանը, լինելով միջազգային անվտանգության նոր համակարգի, առաջինհերթին` դրա եվրոպական և տարածաշրջանային հատվածների ձևավորման շահագրգիռ մասնակից, ձգտում է արտաքին անվտանգության ռազմավարությունն իրականացնել բազմավեկտորության և ինտեգրման սկզբունքներով4։ ՀՀ-ը նպաստում էտարածաշրջանում և աշխարհում խաղաղության ու անվտանգության ապահովմանը`մասնակցելով վերազգային հանցագործությունների, այդ թվում` միջազգային ահաբեկչության, զանգվածային ոչնչացման զենքի տարածման դեմ միջազգային պայքարին ու ձգտելով մեծացնել իր ներգրավվածությունը խաղաղության և անվտանգության պահպանման միջազգային ջանքերին, խաղաղապահ գործողություններին մասնակցելու միջոցով5։ «Գիտակցելով արդի մարտահրավերների նկատմամբ մեկ պետության կարողությունների սահմանափակ լինելը` ՀՀ կարևորում է ակտիվ ռազմաքա1 Տե′ս Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթը ԱՄՆ-ում, 1994 թ., http։ //www.ilur.am/news/view/29128.html։ 2 Տե′ս Նախագահ Սերժ Սարգսյանի խոսքը ՀՀ պաշտպանության նախարարությունում տեղի ունեցած ընդլայնված նիստում, 15.01.2013, http։ //www.president.am/hy/statements-and-messages/item/2013/01/15/PresidentSerzh-Sargsyan-speech-session-Ministry-of-Defense/։ 3 Տե′ս «ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարություն», http։ //www.mil.am/1298095835։ 4 Տե՛ս Քոթանջյան Հ., Հայաստանի Հանրապետության ազգային շահերի ապահովման հեռանկարներըհամընդհանուր անվտանգության համակարգի արդիականացման համատեքստում, ՀՀ ՊՆ Դ. Կանայանիանվան ԱՌՀԻ «Հայկական բանակ» ռազմագիտական հանդես, 4 (62), 2009, էջ 46։ 5 Տե′ս «ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարություն» (հավանության է արժանացել ՀՀ Նախագահինառընթեր Ազգային անվտանգության խորհրդի 2007 թ. հունվարի 26-ի նիստում), http։ //www.mfa.am/u_files/file/doctrine/Doctrinearm.pdf։ ղաքական համագործակցությունը ինչպես տարածաշրջանի, այնպես էլ արտատարածաշրջանային պետությունների հետ։ ՀՀ զինված ուժերը մասնակցում են խաղաղության և անվտանգության ապահովման միջազգային գործողություններին... Երկրիանվտանգության ապահովմանն է նպատակաուղղված ինչպես Հայաստանի ռազմական ոլորտի համագործակցությունն առանձին երկրների հետ, այնպես էլ անդամակցությունն անվտանգության միջազգային և տարածաշրջանային կազմակերպություններին, մասնակցությունը դրանց շրջանակներում իրականացվող միջազգային ծրագրերին»1։ Ինչ վերաբերում է ՀՀ միջազգային ռազմական համագործակցության տարբերուղղություններին, ապա Ռազմավարությունը ՀՀ անվտանգության ապահովման բաղադրիչների շարքին է դասում անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին, որն ապահովվում էանդամ-պետությունների միջև բազմակողմ կապերի շնորհիվ` հաշվի առնելով նաև,որ Պայմանագրի ռազմական բաղադրիչն արտոնյալ պայմաններ է ընձեռում անդամպետություններին ռազմատեխնիկական մատակարարումների հարցում, ինչն առաջնային կարևորություն ունի Հայաստանի համար2։ ՀՀ անվտանգության համակարգիհիմնասյուներից են ՀԱՊԿ շրջանակներում Ռուսաստանի հետ համագործակցությունը, երկու երկրների միջև կնքված «Բարեկամության, համագործակցության և փոխադարձ օգնության մասին» և «Հայաստանի Հանրապետության և Ռուսաստանի Դաշնության միջև 21-րդ դար ուղղված դաշնակցային փոխգործակցության մասին» պայմանագրերը, պաշտպանության ոլորտում սերտ համագործակցությունը, իսկ Ռուսաստանի ռազմական ներկայությունը Կովկասում ՀՀ անվտանգության և տարածաշրջանում ռազմաքաղաքական հավասարակշռության ապահովման կարևոր գործոն է3։ Կարևորվում է նաև ՆԱՏՕ-ի հետ գործընկերությունը` ընդգծելով, որ «Հայաստան-ՆԱՏՕ «Անհատական գործընկերության գործողությունների ծրագրի» (ԱԳԳԾ)արդյունավետ իրագործումը նպաստելու է պաշտպանության համակարգի կատարելագործմանն ու արդիականացմանը, բարձրացնելու է վերջինիս արդյունավետությունը և ապահովելու է համատեղելիությունը զարգացած պետությունների պաշտպանական համակարգերի, ներառյալ` զինված ուժերի հետ»4։ ՀՀ ռազմական դոկտրինը ՀՀ ռազմական անվտանգության ապահովման ռազմաքաղաքական, ռազմական-ռազմավարական, ռազմատնտեսական և ռազմատեխնիկական հիմունքները ներառող պաշտոնական հայեցակետերի համախումբն է5։ Համաձայն դոկտրինի` ՀՀ-ն իր ռազմական անվտանգության ապահովման գործում կարևորում է պաշտպանության բնագավառում համակողմանի միջազգային համագործակցության խորացումը, միջազգային առաջատար փորձի ձեռքբերումն ուներդրումը` ի նպաստ ՀՀ ռազմաքաղաքական ու ռազմական հզորացման` որպեսռազմական անվտանգության սպառնալիքները նվազեցնող գործոններ դիտելով ռազմական անվտանգության բնագավառում համագործակցության մակարդակի բարձրացման համար նպաստավոր պայմաններ ստեղծող միջազգային ինտեգրման գործընթացները6։ Համաձայն Դոկտրինի` բազմակողմ և երկկողմ հավասարակշռված ռազմական համագործակցության զարգացումը ՀՀ անկախության, ինքնիշխանության,տարածքային ամբողջականության ու սահմանների անձեռնմխելիության, ՀՀ և ԼՂՀ1 Տե′ս «ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարություն»։ 2 Տե′ս նույն տեղում։ 3 Տե′ս նույն տեղում։ 4 Տե′ս նույն տեղում։ 5 Տե′ս http։ //www.mil.am/1298096344։ 6 Տե′ս «ՀՀ ռազմական դոկտրին», բաժին 1, գլուխ 2, կետ 9, http։ //www.mil.am/files/mil-doctrine-arm.pdf։ բնակչության ֆիզիկական անվտանգության համար անհրաժեշտ պաշտպանականներուժի ապահովման ռազմական նպատակներից են1։ ՀՀ զինված ուժերը հետամուտ են ստեղծելու ռազմական անվտանգության միջազգային երաշխիքներ, որոնք ներառում են հավաքական անվտանգության համակարգերի շրջանակներում դաշնակցային և գործընկերային հարաբերություններիհաստատումն ու շարունակական զարգացումը, ինչպես նաև միջազգային ռազմականանվտանգության մասնաբաժնի ստանձնումը, ուստի ՀՀ ԶՈՒ հիմնական գործառույթների թվում են նաև միջազգային պայմանագրերով սահմանված պարտավորությունների կատարումը, այդ թվում` մասնակցությունը միջազգային մարդասիրական ևփրկարարական, խաղաղապահ և կայունացման գործողություններին2։ Համաձայնդոկտրինի` ռազմական ներգրավումը միջազգային անվտանգության ապահովմանհամար անվտանգության տարբեր կառույցների և միջազգային ուժերի գործողություններին Զինված ուժերի մասնակցության ընդլայնումն է, որի նպատակը միջազգային անվտանգության մեջ ՀՀ մասնաբաժնի լիակատար ստանձնումը և միջազգային անվտանգության համակարգերի ներգրավումն է3։ Միջազգային ռազմական համագործակցությանն անդրադարձ է կատարվում ՀՀպաշտպանության ռազմավարական վերանայման արդյունքների վերաբերյալ հանրային իրազեկման փաստաթղթում. «Հայաստանը կա և կմնա միջազգային անվտանգության կայուն աջակից։ Դա կիրագործվի ՄԱԿ-ի ԱԽ կողմից լիազորված ԵԱՀԿ-ի,ՀԱՊԿ-ի, ՆԱՏՕ-ի և այլ առաքելությունների ու բազմազգ ուժերի շրջանակներում»4։ Վերը հիշատակված փաստաթղթերի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ միջազգային ռազմական համագործակցությունը ՀՀ ռազմական անվտանգության ապահովման վրա ազդեցություն է գործում մի քանի ուղղություններով.1. Ռազմական դիվանագիտությունը նպաստում է ՀՀ անվտանգության հիմնական երաշխավորի` զինված ուժերի արդյունավետության բարձրացմանը և պաշտպանական համակարգի զարգացմանը։ ՀՀ պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանը, անդրադառնալով ՀԱՊԿ ևՆԱՏՕ ծրագրերին ՀՀ մասնակցության դերին, ընդգծում է, որ նման կերպ ոչ միայնբարձրանում է հայոց բանակի միջազգային հեղինակությունը, այլև ՀՀ զինված ուժերը ծանոթանում են ժամանակակից բանակներում քննություն բռնած առաջավորփորձին և այն կիրառում ՀՀ զինված ուժերի շինարարության գործում5։ Անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին ոչ միայն հանդիսանում է ՀՀ անվտանգության կարևոր բաղադրատարրը, այլև արտոնյալ պայմաններ է ընձեռում ռազմատեխնիկական մատակարարումների և ամենամյա համատեղ զորավարժությունների միջոցով բանակի մարտունակության բարձրացման համար6։ ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցությունը միջազգայինփորձի հաշվառմամբ իրականացվող բարեփոխումների միջոցով նպաստում է պաշտպանության ոլորտի արդիականացմանը7։ ՀՀ զինված ուժերի մարտունակությանբարձրացման համար կարևոր է նաև երկկողմ ռազմական համագործակցությունըՌԴ, ԱՄՆ-ի, Հունաստանի և մոտ երկու տասնյակ այլ պետությունների հետ։ 2. Ռազմական դիվանագիտության իրականացման միջոցով ապահովվում են ՀՀռազմական անվտանգության միջազգային երաշխիքները։ 1 Տե′ս «ՀՀ ռազմական դոկտրին», բաժին 2, գլուխ 4, կետ 16։ 2 Տե′ս նույն տեղում։ 3 Տե′ս նույն տեղում, բաժին 1, գլուխ 4, կետ 20։ 4 Տե′ս «ՀՀ պաշտպանության ռազմավարական վերանայման արդյունքների վերաբերյալ հանրային իրազեկման փաստաթուղթ», Էջ 7։ 5 Տե′ս Օհանյան Ս., Հայկական բանակի 20-ամյա տարեգրությունը, Երևան, 2012, էջ 208։ 6 Տե′ս Մինասյան Է., Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության պատմություն, Երևան, 2014, էջ 535։ 7 Տե′ս նույն տեղում, էջ 535։ Ժամանակակից աշխարհում սեփական զինված ուժերի հզորությամբ միայն անհնար է ապահովել երկրի ռազմական անվտանգությունը։ Հ. Քոթանջյանը նշում է.«Ժամանակակից պետությունների ռազմական անվտանգության ամրապնդման մասին խոսելիս (նկատի ունենալով դրա արտաքին կողմը) օրինաչափ է անել այն եզրակացությունը, որ նրանց պաշտպանունակության ու ռազմաքաղաքական դրությանամրապնդումը հնարավոր է ոչ թե ռազմական հզորության մեծացմամբ, ինչի ապակառուցողականությունը գրեթե կասկած չի հարուցում, այլ միջազգային, տարածաշրջանային ու երկկողմ անվտանգության համակարգերի ձևավորմամբ»1։ 3. Ռազմական դիվանագիտության միջոցով Հայաստանը ստանձնում է միջազգային անվտանգության ապահովման իր մասնաբաժինը, ինչը թույլ է տալիս նաևորոշակի ազդեցություն գործել անվտանգության միջավայրի ձևավորման վրա։ «Սառը պատերազմի» դարաշրջանի աշխարհակարգի փլուզման արդյունքը եղավնաև ներքին և արտաքին անվտանգության միջև պարզ սահմանազատման վերացումը2։ Պետությունների ռազմական անվտանգության առջև ծառացան նոր տիպիսպառնալիքներ (ահաբեկչություն, վերազգային այլ հանցագործությունների թվի աճ ևայլն), որոնց դեմ արդյունավետ պայքարի համար հրամայական դարձավ երկկողմ ևբազմակողմ համագործակցության խորացումը։ ՀՀ զինված ուժերը ևս փորձում ենակտիվացնել իրենց ներգրավվածությունն այդ սպառնալիքների դեմ միջազգայինհանրության համատեղ ջանքերում։ Նման կերպ ամբողջացվում է ՀՀ ռազմական անվտանգության միջազգային բաղադրիչը, ինչպես նաև Հայաստանն իր մասնաբաժիննէ ստանձնում միջազգային անվտանգության ապահովման գործում։ ՀՀ պաշտպանության նախարար Ս. Օհանյանը նշում է. «Մենք անվտանգության հարցում սոսկ պասիվ հայցող լինելու իրավունք չունենք և պարտավոր ենք մեր հնարավորություններիչափով մասնակցել միջազգային անվտանգության ապահովման գործընթացներին։ Իլրումն այդ ամենի` միջազգային համագործակցության խորացումն առավել անխոցելիէ դարձնում մեր երկրի անվտանգությունը»3։ Վերը նշված երեք ուղղությունները հիմնականում միահյուսված են հանդես գալիս երկկողմ և բազմակողմ հարթություններում ՀՀ կողմից իրականացվող միջազգային ռազմական համագործակցության ձևաչափերում։ Հայ-ռուսական դաշնակցայինգործընկերությունը ՀՀ զինված ուժերի ռազմական և ռազմատեխնիկական կարիքների լուծումից զատ, նպաստում է նաև տարածաշրջանում ռազմաքաղաքական հավասարակշռության պահպանմանը` ստեղծելով ՀՀ համար ռազմական անվտանգությանմիջազգային երաշխիքներ։ Իր հերթին ակտիվ ներգրավվելով ՀԱՊԿ շրջանակներումիրականացվող գործընթացներում և փորձելով իր նպաստը բերել կազմակերպությանարդյունավետության բարձրացման գործում` Հայաստանը մշտապես ջանքեր է գործադրում առաջին հերթին ՀՀ հանդեպ հնարավոր ագրեսիայի սպառնալիքի կամ ագրեսիայի ակտի դեպքում Պայմանագրի 4-րդ հոդվածից բխող անդամ պետությունների պարտավորությունների՝ հավաքական պաշտպանության սկզբունքի իրագործումնապահովելու նպատակով4։ Վերջին տարիներին ՆԱՏՕ-ի կողմից իրականացվող միքանի խաղաղապահ առաքելություններում ակտիվ ներգրավվածությունը ոչ միայնթույլ է տալիս մեր երկրին ունենալ դերակատարություն միջազգային անվտանգության ապահովման համակարգում, այլև նպաստում է ՀՀ զինված ուժերի կողմից նոր1 Քոթանջյան Հ., Հակամարտության էթնոքաղաքագիտություն։ Հայաստանի ռազմական քաղաքականության և ազգային անվտանգության հիմունքները, Երևան, 2010, էջ 552։ 2 Տե′ս Աբրահամյան Ս., Անվտանգության և պաշտպանության հարցերի որոշ առումներ, «Հայկական բանակ», 2008, թ. 2-3, էջ 59։ 3 Տե′ս Օհանյան Ս., էջ 263։ 4 Տե′ս http։ //mfa.am/hy/international-organisations/CSTO/։ հմտությունների ձեռքբերմանը, մասնավորապես` խաղաղապահ գործողություններիոլորտում, որի դերակատարությունը, կարծում ենք, անհնար է թերագնահատել ՀՀզինված ուժերի` անվտանգության ժամանակակից սպառնալիքներին արագ և արդյունավետ դիմակայելու կարողությունների զարգացման համար։ Անդրանիկ ԳրիգորյանՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՌԱԶՄԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՀՀ ՌԱԶՄԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉԲանալի բառեր` ազգային անվտանգություն, ռազմական անվտանգություն, միջազգայինռազմական համագործակցություն, ռազմական/պաշտպանական դիվանագիտություն։

Հոդվածում ուսումնասիրության են ենթարկվում ՀՀ ռազմական անվտանգության ապահովման գործում միջազգային ռազմական համագործակցության տեղը և դերակատարությունը։ Տարբեր երկրների փորձի վերլուծության, մեր երկրի արտաքին և անվտանգության ոլորտի գերակայությունների, ինչպես նաև պաշտպանական ոլորտի առանձնահատկությունները հաշվի առնելով՝ փորձ է կատարվում վերհանել բազմակողմ և երկկողմ հարթություններում ՀՀ կողմից իրականացվող միջազգային ռազմական համագործակցության դերակատարությունը ռազմական անվտանգության ապահովման տեսանկյունից։ Թեև ժամանակակից աշխարհում զինված ուժերը շարունակում են հանդիսանալ ռազմական անվտանգության ապահովման առաջնային դերակատարները, տարբեր պետությունների համապատասխան փաստաթղթերի վերլուծությունն ու միջազգային պրակտիկան ցույց են տալիս, որ այս գործում գնալով էլ ավելի մեծ առաքելություն է ստանձնում ռազմական դիվանագիտությունը։ Բացառություն չէ նաև Հայաստանի Հանրապետությունը, որը ռազմական անվտանգության ամրապնդման վրա պաշտպանական դիվանագիտությունն ազդում է երեք ուղղություններով` բարձրացնելով զինված ուժերի մարտունակությունը, ստեղծելով անվտանգության ապահովման միջազգային երաշխիքներ և նպաստելով միջազգային անվտանգության ապահովման ջանքերին երկրի զինված ուժերի ներգրավմանը։

Էներգետիկ ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործման, դրանցտարածքային պլանավորման, էներգետիկայի բնագավառի՝ շրջակաէներգետիկայիմիջավայրիբնագավառում ներդրումների իրականացման բնապահպանական ևայլ ռիսկերի կառավարման նպատակով,ջրային ռեսուրսներիկանաչ տնտեսական աճիպատասխանատուհայեցակարգի ներդրման և այլ հիմնախնդիրներն առավել քանհրատապ են հատկապես կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ Փարիզիկլիմայի վերաբերյալ համաձայնագրի կնքումից հետո, որին մասնակիցէ նաև ՀՀ-ն և որի պարտավորությունների առաջնահերթ երեքոլորտներից մեկը հենց կանաչ էներգետիկայի զարգացումն է15։ Հայաստանը և Եվրոպական միությունը համատեղում ենիրենց ջանքերը՝ մեղմելու կլիմայի փոփոխության բացասականազդեցությունը։ Եվրոպական միությունը առաջատար է կլիմայիփոփոխության մեղմման և հարմարվողականության գործընթացներիհամար իր ֆինանսական աջակցությամբ։ 2014-2020թ.թ. ԵՄ բյուջեի20%-ը հատկացվելու է Եվրոպական միության ներսում և դրասահմաններից դուրսիրականացմանը ևքաղաքականության մշակմանը։ Եվրոպական միության ֆինանսականաջակցությամբ իրականացվում է «Կլիմա Արևելք» ծրագիրը, որնուղղված է ԵՀՔ երկրներում(Հայաստան, Ադրբեջան, Բելառուս,Վրաստան, Մոլդովա և Ուկրաինա)կլիմայի փոփոխությանառնչությամբ մշակվող քաղաքականությանն աջակցելուն16։ ստեղծման,կանաչէներգաարդյունավետությանն ու էներգախնայողությանն ուղղված15ԵՄ պաշտոնական կայք էջի հրապարակումներhttp։ //ec.europa.eu/clima/policies/international/negotiations/paris/index_en.htm16http։ //eunewsletter.am/hy/%D6%83%D5%A1%D6%80%D5%AB%D5%A6%D5%B5%D5% կլիմայի ծրագրերիտնտեսությանՀՀ-ումևակտիվէներգետիկայիբնագավառիհատկապեսհարակիցոլորտներիիննովացիաներիսպառողների աջակցման նպատակով էներգետիկ մենեջմենթը դարձելէէկոլոգիականհիմնախնդիրների լուծման կարևորագույն գործիքներից մեկը, որըհնարավորություն է տալիս առավել խորքային ուսումնասիրելէներգետիկայի ևսոցիալ–տնտեսականհարաբերությունները, նպաստել արդյունաբերական և ինովացիոնտեխնոլոգիաների կիրառման խրախուսման քաղաքականությանինտեգրմանը մեկ ամբողջական համակարգում։ էներգոմենջմենթիարդյունավետ համակարգի ներդրումը հանդիսանում է ներկայիստեխնոգեն գեոմիջավայրի խնդիրների լուծման ամենաարդյունավետգրավականներից մեկը, որտեղ իր ուրույն տեղն ունի նաև իննովացիոնկառավարումըկիրառումը։ Էներգոմենեջմենթի հիմնախնդիրների նկատմամբ գնալով մեծացողուշադրությունը պայմանավորված է նաև այն հանգամանքով, որ 20-րդդարում էներգոռեսուրսների սպառումն ավելացել է մոտ 10 անգամ,ընդ որում աճում է ոչ միայն էներգիայի սպառումն ընդհանրապես, այլնաև 1 բնակչին բաժին ընկնող էլեկտրաէներգիայի սպառման ծավալը(տեսակարար սպառումը), 4.5-5 անգամ զարգացած, և 24-25 անգամզարգացող երկրներում17։ Ընդ որում, համաձայն կանխատեսումներիտեսակարար սպառման աճի միտումը կշարունակվի նաև կյանքիտևողության երկարացմամբ պայմանավորված, որն էլ իր հերթինուղեկցվում է տեխնոգեն բացասական հետևանքներով։ Հայաստանի Հանրապետությունում տնտեսության իրականհատվածում էներգետիկ մենեջմենթի ստանդարտների ներդրման ևսպառողների էներգետիկ գրագիտության բարձրացման համակարգիներդրման իրական շահառուներ են ինչպես պետությունը (ի դեմս ՀՀԱԺ-ի, Կառավարության, Բնապահպանության նախարարության,Էներգետիկայինախարարությունների(ստանդարտների մշակման մասով), այնպես էլ հասարակությունը ևառանձին անհատներ։ Հայաստանի Հանրապետությունում էներգետիկմենեջմենթի ստանդարտների ներդրման և սպառողների էներգետիկգրագիտության բարձրացմանն ուղղված միջոցառումների և դրանցարդյունքներիհերթականությանհամապատասխանության սխեման ընդհանուր նպատակադրմանըկարելի է ներկայացնել հետևյալ կերպ․Գծապատկեր 1։ էներգետիկ մենեջմենթի ստանդարտներիներդրմանն ուղղված միջոցառումների հերթականության սխեման17 http։ //ac.gov.ru/files/publication/a/1546.pdf энергетический бюллетеньժամկետայնության,ԷկոնոմիկայիևԷներգետիկ մենեջմենթիստանդարտներ Տեսլականիսահմանում հետ Առաջարկվողլուծումներ Ինտեգրացումայլ ծրագրերիՆորարարականմոտեցումներիկիրառում Համալիրլուծումներիկիրառում էներգետիկանվտանգությունը,Էներգետիկ մենեջմենթը հանդես է գալիս որպես տնտեսությանև դրա ոլորտների ներքին և արտաքին միջազգային մրցունակությանստանդարտներիբաղադրիչ։ ՀՀ-ումպարտադիր ներդրման գործոններն են․էներգետիկապահովմանսահմանափակերաշխիքների անհրաժեշտությունըէներգետիկ ռեսուրսների թանկացմամբ պայմանավորվածդրանց արդյունավետ օգտագործումը՝ հաշվի առնելովէներգետիկ անվտանգության ներկայիս մարտահրավերները,այդ նպատակով տնտեսության արտադրական բազայիվերազինումը,համագործակցությանակտիվացումը, տնտեսության կայուն և կանաչ զարգացմանձգտումը (գործոնային այս խմբի մասին խոսում են բոլորերկրներում, արդիական է բոլոր երկրների համար)մենեջմենթիդրաևմիջճյուղայինորոշիչէհատվածումէներգետիկՀՀ-ումիրականհամարայսինքն՝հիմնախնդիրներից,Այս գործոններն առաջացնում ենէներգետիկ համագործակցության տարբեր ծրագրերի բոլորբնապահպանականանդամներիսահմաններիէներգետիկայիբացությունը,բնագավառիէկոլոգիականհետևանքներիմիգրացիայիմարտահրավերներին դիմակայելը,սոցիալ-տնտեսական գործոնները (բխում է տնտեսությունումառկահատկապեսազդեցությունը սակագների վրա), էներգետիկ գործոններ և բնապահպանական գործոններ(կանաչ տնտեսության զարգացմանն ուղղված վեկտոր)։ էներգետիկ մենեջմենթիստանդարտների պարտադիր ներդրման հետաքրքրություն բոլորերկրների համար։ մենեջմենթիստանդարտների ներդրման, ոլորտի նորարարարական զարգացման ևսպառողների էներգետիկ գրագիտության բարձրացման հայեցակարգիարդիականությունն առաջին հերթին պայմանավորված է դրասոցիալական ևշահառուներիընդգրկունությամբ,ևհնարավորությունների ապահովմամբ։ Այդ նպատակով անհրաժեշտ էխթան ստեղծել իրական հատվածում և սպառողների մոտ էներգետիկկառավարման համակարգերի ներդրման ուղղությամբ։ էներգետիկկառավարման համակարգի բարդությունը և բազմաշերտությունըպայմանավորում է իրականացվող միջոցառումների նկատմամբհամալիր մոտեցման ցուցաբերումը և հաջորդականության սկզբունքիապահովումը, այդ թվումօրենսդրական,նորմատիվային և այլ գործոնների մշակմամբ։ մենեջմենթիստանդարտների ներդրման, ոլորտի նորարարարական զարգացման ևսպառողների էներգետիկ գրագիտության բարձրացման հայեցակարգիառաջնային ուղղությունները պետք է լինեն՝1. տնտեսության զարգացման գործում էներգետիկ գործոնիռիսկերի և վնասների նվազեցումը, նորարարականմենեջմենթիզարգացումը և մոդելավորման մեխանիզմի մշակումը՝ սպառողներիմոտ մուտքային գործոններ - արդյունք կապի ապահովման համար,շուկայական պայմաններինկառավարմանկազմակերպատնտեսական մեխանիզմների ստեղծումը, կազմակերպական,էներգետիկհատվածումհամապատասխանէկոլոգիականերկարաժամկետնշանակությամբ,հեռանկարների ՀՀ-ումիրականէներգետիկհամակարգիիրականացում`3. հետազոտականկառավարմանմենեջմենթիէներգետիկուղղվածհամակարգի արդյունավետությաններդրմանստանդարտներիևգրագիտությանբարձրացմանէներգետիկինդիկատորների համակարգի մշակմանը։ Էներգետիկսպառողներիառաքելությունը և ուղղակի տեսանելի արդյունքներն են՝1. էներգետիկ անկախության ու անվտանգության բարձրացումը(ներմուծումից կախվածության նվազեցում) և ոլորտում ներդրումներիներգրավումը, քաղաքական օգուտներն, էներգաաուդիտի ներդրմամբնոր աշխատատեղերի ստեղծումը,2. երկրի տնտեսությանբարձրացումը,նորարարականէներգառեսուրսներիլուծումներիմատակարարման և կիրառման դիվերսիֆիկացիայի ապահովումը,ծախսեր-օգուտներ վերլուծությամբ դրական հաշվեկշիռն ի օգուտօգուտների,3. շրջակա միջավայրի վիճակի բարելավումը, արտանետումներիկրճատումը,4. էներգետիկհաշվինկառավարչական որոշումների արդյունավետության բարձրացումըտնտեսությունում և սպառողների մոտ, էներգետիկ մենեջմենթիոլորտումհամակարգիներդրումը, 5. Էներգետիկ շուկաների սահմանների ընդլայնումը։ կորպորատիվ պատասխանատվությանմրցունակությանհաշվինվիճակագրությանբարելավմանծրագրերիՄոմջյան ՄարիամԷՆԵՐԳԵՏԻԿ ՄԵՆԵՋՄԵՆԹԻ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր - էներգետիկա, կանաչ տնտեսություն, էներգետիկմենեջմենթ, էներգետիկ անվտանգություն, էներգախնայողություն։

Էներգետիկ մենեջմենթը հանդես է գալիս որպես տնտեսության և նրա ոլորտների ներքին և արտաքին միջազգային մրցունակության բաղադրիչ։ ՀՀում իրական հատվածում էներգետիկ մենեջմենթի ստանդարտների ներդրման, էներգետիկ ոլորտի նորարարարական զարգացման և սպառողների գրագիտության բարձրացման հայեցակարգի արդիականությունն առաջին հերթին պայմանավորված էկոլոգիական նշանակությամբ, երկարաժամկետ հեռանկարների և հնարավորությունների ապահովմամբ։ Իսկ ՀՀ-ում էներգետիկ մենեջմենթի ստանդարտների պարտադիր ներդրման գործոններն են՝ սահմանների բացությունը, ու էներգետիկ անվտանգությունը, սոցիալ-տնտեսական դրա ընդգրկունությամբ, բնապահպանական գործոնները և է շահառուների սոցիալական և էներգետիկ բնապահպանական գործոնները, որոնք առաջացնում են հետաքրքրություն բոլոր երկրների համար։

ԼԵԴԻ ԳՈՏԻ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՎԵԴԻ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ Հայաստանի Հանրապետությունը գտնվում է տեկտոնական ակտիվ գոտում: Ակտիվ խզվածքները տեկտոնական կառուցվածքների բաղկացուցիչ մասն են: Վերջին 10 հազարի ընթացքում ակտիվ գործող խզվածքները ակտիվ են համարվում Հայաստանի Հանրապետության տարածքի համար: Տարվա ընթացքում: Ակտիվ խզվածքների դինամիկայի արդյունքում տեղի են ունենում երկրաշարժեր, որոնք հաճախ ավերիչ են: Սեյսմիկ ակտիվությունը հնարավոր է ակտիվ խզվածքի ողջ լայնության երկայնքով, ուստի լայնության ճիշտ գնահատումը կօգնի խուսափել մարդ-նյութական կորուստներից: Այսպիսով, սեյսմիկ ռիսկը գնահատելիս շատ կարևոր է որոշել ակտիվ խզվածքի գոտու լայնությունը: Ակտիվ անսարքությունները, որոնք ունեն մեծ ներուժ, կարող են առաջացնել ճաքեր երկրի մակերեսին: Այս աշխատության մեջ, հիմնվելով երկրաբանական և երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների արդյունքների վրա հիմնված վեդական շարժունակության օրինակի վրա, հնարավոր է որոշել շարժունակությունը հնարավոր մակերևույթի վրա (ընդունակ խզվածք): Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանի Հանրապետության տարածքը և, մասնավորապես, կենտրոնական մասը, որտեղ տեղակայված է Vedi շարժումը, բնութագրվում է բարդ խճանկար-բլոկային կառուցվածքով: Վեդային գոտում տարածված են նստվածքային հրաբխային ապարները, որոնք հարուստ են օրգանական բրածոներով: Դրանք բարենպաստ են շերտագրական ուսումնասիրության համար: Դրանք երկրաբանական կառուցվածքի մի մասն են ՝ սկսած ուշ Proterozoic- վաղ Cambrian- ից մինչև մարդածին ապարներ, որոնք արտահայտված են մետամորֆիկ, հրաբխային, հրաբխային-նստվածքային-նստվածքային ապարներով: Տեղանքի շերտագրական կոմպլեքսը բաղկացած է պրոտերոզոյական, պալեոզոյական, կավիճ, պալիոգենիկ, նեոգենի չորրորդական քարերից: Տեկտոնիզմի տեսանկյունից վերոնշյալ շերտերն ունեն այլ կառուցվածք: Մի մասում գերակշռում են Ստորին պրոտերոզոյան նեոգեն-չորրորդական կառույցները, մյուս մասում ՝ պալեոզոյան ավիճ ՝ կավիճ-պալեոգեն բարձրության կառույցներ: 2010-2011թթ. Ուսումնասիրություններ են իրականացվել JICA- ի և NAS YAGI- ի կողմից, որի ընթացքում խրամատ է բացվել Նոր Ուղի գյուղի հյուսիսում (նկ. 1 բ): Խրամատում կատարված պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել է տեղահանման գոտի, որտեղ էոցենի տիպի ժայռերը տեղափոխվել են չորրորդական ժայռերի վրա: Նկար 1-ը ցույց է տալիս խրամուղու գտնվելու վայրը (ա) և նկարագրությունը (բ), որը բացվել է Նոր Ուղի գյուղի հյուսիսում: a B Գծապատկեր 1. ՀՀ, Արարատի մարզի Նոր Ուղի գյուղի հյուսիսում բացված խրամատի գտնվելու վայրը (ա) բնութագիրը Նկարագրություն (բ) 2012-2014թթ. Գիտությունների ազգային ակադեմիայի YEG- ի ուսումնասիրությունները շարունակվեցին Վեդիի տարածքում: Երկրաբանական-գեոմորֆոլոգիական-երկրաֆիզիկական մանրամասն վերլուծությունն ուղղված է այն հատվածների բացահայտմանը, որոնց վրա կան երիտասարդ ակտիվացման հետքեր: Այս աշխատանքներն իրականացվել են սեյսմիկ վտանգի գնահատման համար: Այդ նպատակով ստորգետնյա շերտերում խախտման գոտիները հայտնաբերելու համար օգտագործվել է երկրադարական արդյունահանում: ԱՄՆ SIR3000 georadar- ն օգտագործվել է երկրաֆիզիկական հետազոտություններում, օգտագործելով ալեհավաքներ 1000 ՄՀց և 200 ՄՀց հաճախականությամբ, ինչը թույլ է տվել ուսումնասիրել երկրաբանական հատվածը մինչև 30 մ խորության վրա: Հետազոտությունն իրականացվել է Սիսավան գյուղից հյուսիս-հյուսիս-արևելք ուղղությամբ, երկրաֆիզիկական պրոֆիլի երկարությունը 300 մ էր (նկ. 2): Նկար 2. Գեորադարի արդյունահանման հետագիծը (ցույց է տրված դեղին) զուգահեռ 1: 10.000 մասշտաբով տեղագրական մասշտաբով կառուցված պրոֆիլը երկրաբանորեն պեղվել է ՝ պրոֆիլների կրկնության միջոցով հնարավոր ենթամեկուսային շերտերում խախտման գոտիները հայտնաբերելու նպատակով: Գծապատկեր 3-ը ցույց է տալիս մեր հետազոտության երկրաբանաբանական արդյունահանման արդյունքների ընթացքում հայտնաբերված խզվածքի գոտին: Ենթադրյալ խախտման գոտիները պատկերված են կետերով: 2012-2014 թվականներին Վեդիի երկրաշարժի գոտու հարավային ուղղությամբ կատարված երկրաբանական-երկրաբանական-երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների արդյունքում մակերեսին հայտնաբերվել են երկու անհասկանալի կոտրվածքներ: Համեմատելով նախորդ աշխատանքների հետ, ձեւավորվեց պրոֆիլ, որտեղ արտահայտվում են շարժման գոտիները (նկ. 4), որոնց երրորդը հաստատվեց երկրաֆիզիկական հետազոտությունների արդյունքում: Նկար 3. Երկրաբանային արդյունահանում AB պրոֆիլով Նկար 4. Vedi- ի տեղաշարժի երկրաբանական հատվածը ըստ AB պրոֆիլի Նկար 5. Ուսումնասիրության արդյունքում Vedi- ի փոփոխության լայնության և լայնության վերջնական պատկերը: Հետաքննությունների արդյունքում պարզվել է, որ Վեդիի խզվածքի հարավային մասում կա երկու կոտրվածք: Հաստատելով, որ մեր տեղամասում կա առնվազն չորս ժայթքման գոտիներ, որտեղ կրաքարային ժայռերը քայքայվել են էոցենի չափի ժայռերի վրա, Eocene- ը վերանվանեց չորրորդական ապարներ (նկ. 5): Մասնավորապես կարելի է նշել հետևյալը .1. Վեդիի շարժումը երիտասարդանում է հարավում, 2. Վեդիի խզումը ակտիվ է և ունի սեյսմիկ ներուժ, 3. Դա խզվածք է, որն ընդունակ է առաջացնել մակերեսային պատռվածք (4): Շարժման ուսումնասիրված գոտին ունի առնվազն 2,5 կմ լայնություն: Գրականություն 1. Ավանեսյան Մ., Երջան-Վեդու գրաբեն-սինկլինորիումի երկրաբանական-կառուցվածքային առանձնահատկությունները, Դիսերտացիա, 2004: 2. Սեյսմիկ ռիսկի գնահատման և կառավարման պլանավորման ծրագիր Հայաստանի Հանրապետությունում (JICA NAS YGI, 2010-2011): Հայկ Իգիթյան Ակտիվ ֆրակցիոն գոտու ակտիվության գնահատում ՎԵԴԻԱ ՕՐԻՆԱԿՈՎ Հիմնաբառեր. Խզվածք, երկրաբանական ռադար, սեյսմիկ վտանգ, մակընթացային գոտի: ։

Հոդվածում բնապահպանական գիտելիքների խիստ արժևորման համատեքստում նորովի են գնահատված «աշխարհագրական մոնիթորինգ» գիտակարգի բովանդակությունը և ներքին կառուցվածքը։ Մասնավորապես՝ կարևորվել է մարդ-բնություն-հասարակություն համակարգում առկա կապերի և փոխհարաբերությունների բացահայտումը, ինչպես նաև՝ կայուն զարգացման տեսանկյունների միջև հավասարակշռության ապահովումը։ Հետազոտության արդյունքում կատարված եզրակացություններն ու առաջարկները վերաբերում են ինչպես գիտակարգի տեսական և մեթոդական կատարելագործման, այնպես էլ գործնական կիրառության խնդիրներին։ Ըստ այդմ՝ կարևորել ենք «աշխարհագրական մոնիթորինգ» բուհական առարկայի կառուցվածքի և կրթական վերջնանպատակների հստակեցումը։

Կարնոյի բարբառի առանձնահատկությունները ներկայացված են Հ. Մկրտչյանի «Կարնո բարբառը» աշխատությունում [5], բայց տարիների ընթացքում բարբառները ենթարկվել են բազմաթիվ փոփոխությունների: Բառապաշարների փոփոխությունները կապված են կյանքի, գիտության և տնտեսագիտության զարգացման հետ, և գրական լեզվի ազդեցությունը քերականական փոփոխությունների վրա ահռելի է, քանի որ դպրոցը և գրականությունը բարձրացնում են կրթության մակարդակը ՝ բարբառային ուղղագրության քերականական ձևերը մոտեցնելով գրականության նորմերին: լեզու. Հոդվածում մենք ուսումնասիրել ենք, ներկայացրել այն փոփոխությունները, որոնք վերցրել են ժողովրդի կենդանի խոսքը, փորձել ենք ցույց տալ շիրակի բառերի հնչյունական առանձնահատկությունները: Շիրակի մարզի բարբառների փոխհարաբերությունները ավելի հստակ ներկայացնելու համար մենք Շիրակի մարզը բաժանել ենք 4 տարածքի. 1. Կենտրոնական կամ Գյումրու տարածք, որն ընդգրկում է Գյումրի քաղաքը իր շրջակայքում գտնվող մի քանի գյուղական բնակավայրերով ՝ Մայիսյան, Վահրամաբերդ, Կապս , Մարմաշեն, Հացիկ, Շիրակ, Ար և իկ, Հովունի, Այգաբաց, Առափի, Ghaարիբջանյան: Այս տարածքում է, որ պահպանվել է Կարնոյի բարբառի Լենինականի բարբառը, որն ուսումնասիրել է Հ. Մկրտչյանը: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ այսօր Լենինականը կոչվում է Գյումրի, ուստի գտնում ենք, որ նպատակահարմար է Գ. Ahահուկյանի կողմից օգտագործված Լենինական բարբառի անունը փոխարինեք Գյումրու բարբառով: 2. Հյուսիսարևելյան կամ Հարավային կամ Արթիկ-Մարալիկ տարածք, որն ընդգրկում է Շիրակի մարզի ավելի քան 65% -ը. Արթիկի տարածաշրջանի 22 գյուղական բնակավայրեր, Անիի շրջանի 17 գյուղական բնակավայրեր, Աշոցքի շրջանի 25 գյուղական բնակավայրեր, Արթիկ-Մարալիկ քաղաքներ: Քանի որ սակավաթիվ հայ բարբառաբաններ ուսումնասիրել են այս տարածքի բարբառները, ում ՀՀ ԳԱԱ լեզվի ինստիտուտը ունի այս հսկայական տարածքի միայն մի քանի բնակավայրերի բարբառների և ենթալբառների վրա գրանցված տետրեր (Ազատան, Tsողամարգ, Գետք): Ahահուկյանի բազմաբնույթ դասակարգման մեջ «այս տարածքը առանձնացված չէ որպես բարբառախոս տեղ, բայց ինքնաբերաբար ներառվում է Կարնոբարի բարբառի Լենինական բարբառում, ուստի պայմանականորեն կկոչենք Արթիկ-Մարալիկի բարբառ և կփորձենք ցույց տալ բարբառային արտահայտություններն ու դրանց դրսեւորումները »: 3. Արմթյան կամ Ոսկեհասկի տարածք, որն ընդգրկում է Ոսկեհասկ, Հայկավան, Ողջի, Մեղրաշատ բնակավայրերը: Շիրակի մարզի տարածքում, Ոսկեհասկում, շրջակա մի քանի բնակավայրերում պահպանվել է Մշոբարի բարբառը, ուստի մենք կքննարկենք այս տարածքի համար բնորոշ Մուշի բարբառի Ոսկեհասկի բարբառի առկայությունը: 4. Հյուսիս-արևմտյան կամ Ամասիայի տարածք, որն ընդգրկում է Ամասիայի շրջանի հետևյալ բնակավայրերը. 1988-ից հետո այս բնակավայրերում բնակություն հաստատեցին Ախալքալաքից ժամանած այս ներգաղթյալները, ովքեր իրենց հետ բերեցին իրենց բարբառները, որոնք մենք պայմանականորեն կկոչենք Ամասիայի շրջանի բարբառներ: Այսպիսով, ըստ վերոգրյալի, այսուհետ կառանձնացնենք ՝ 1. կենտրոնական շրջանի Գյումրու բարբառը, 2. Արթիկ-Մարալիկի բարբառային բարբառները, 3. Արևմտյան շրջանի Ոսկեհասկի բարբառը, 4. Հյուսիսարևմտյան կամ Ամասիայի բարբառները: Քննարկվող ելույթների հնչյունական առանձնահատկությունների և առանձնահատկությունների ուսումնասիրությունը փաստում է, որ Շիրակի տարածքի բարբառներն ունեն իրենց առանձնահատկությունները, որոնք բնութագրում են այսօրվա Շիրակի կենդանի խոսքը: Մեր խնդիրն է նկարագրել Շիրակի բարբառների ներկայիս վիճակը, բացահայտել ձայնային համակարգում բարբառների հարաբերությունները, ներթափանցումները և փոխազդեցությունները: Մի քանի հրապարակումներում մենք ներկայացրել ենք խնդրահարույց դիսկուրսների հնչյունական առանձնահատկությունները [2,3]: Այժմ մենք կփորձենք ցույց տալ բարբառային առանձնահատկությունների դրսևորումները ՝ բարբառների հնչյունական զուգահեռների միջև կապը պարզելու համար: Հիմնվելով Կարնո և Մուշի բարբառներում բարբառային առանձնահատկությունների դրսևորումների վրա, Գ. Ahահուկյանի ներկայացրած տվյալները [3], լեզվական փաստերը, որոնք հետազոտողները արձանագրել են Կարնո և Մուշի բարբառներում [1, 4.5] «Մեր դիտարկումները Շիրակի տարածքի բարբառների վերաբերյալ , մենք կփորձենք ցույց տալ իմ շրջանի բարբառների հիմնական և էական տարբերությունները » Շիրակի տարածքի բարբառների միջև հարաբերությունների ավելի հստակ պատկերացում կազմելու համար ստորև կներկայացնենք բարբառների բազմաբնույթ դասակարգման աղյուսակները, որոնց միջոցով կփորձենք պարզել հնչյունական զուգահեռների հարաբերակցությունը բարբառներ Աղյուսակները ցույց են տալիս Գ. Մուշի, Կարնոյի և Լենինականի բարբառի կենտրոնի տվյալները ahահուկյանի կողմից արված հայերենի բարբառների բազմաբնույթ դասակարգման մասին, որի կողքին կներկայացնենք Գյումրու բարբառի բարբառային առանձնահատկությունները, Ոսկեհասկի ենթալբառը, Արթիկ-Մարալիկ «Ամասիայի բարբառային տարածքներ»: 1, 2 /: Սյունակները, որոնք լրացնում ենք աղյուսակներում, տրված են շեղատառերով: Աղյուսակներում պլյուսների և մինուսների հարաբերակցությունը ավելի ակնհայտ կլինի: Համաձայն համակարգում դիտված արտահայտությունները ունեն հետեւյալ տարբերությունները / տե՛ս աղ: 1 / .1 / 1 /: Ամասիայի շրջանի բարբառներում բառի սկզբում բարձր պայթյուններն ու կիսաբառերը ցույց են տալիս խեղդման բնութագիրը, ի տարբերություն տարածքի մյուս բարբառների: Իհարկե, մենք այս հատկությունը նշել ենք Ամասիայի տարածքի համար + ̅ նշանով աղյուսակներում, քանի որ Ախալքալաքի բարբառային միավորները, շփվելով Շիրակի այլ բարբառների հետ, ձեռք են բերում ուժեղ պայթյունների խեղդող հնչյուն, որն ամենալավերից մեկն է: Շիրակի բարբառների բնութագրական առանձնահատկությունները: 2/4 /: Համաձայնագրի հնչյունական և կիսահնչյունական դիրքերում և բառի վերջում ձայնային պայթուցիկներն ու կիսակցորդիչները Ամասիայի տարածքի բարբառներում խեղդման բնութագիր ունեն, ի տարբերություն իմ շրջանի մյուս բարբառների: , որոնցում վերոհիշյալ դիրքերում նրանք վերածվում են հասարակ խուլ բաղաձայնների: 3/11 /: N, r, r ձայնավորներից առաջ T- ի նախնական փոփոխությունը, որը բնորոշ էր Կարինի բարբառին, բացակայում է Շիրակի տարածքի բարբառներում: Գ Ahահուկյանը t- ի հարաբերական փոփոխությունը նշում է +1-ով Կարին և Լենինական + բարբառային տեղերի համար r / r / r / ձայնավորներից առաջ: Այսօր այս հատկությունը գրանցված է միայն Ամասիայում, որտեղ կան Ախալքալաքի բարբառային միավորներ: 4/13 /. Կիսախոսների հաղորդականության առանձնահատկությունը նախահաղորդական դիրքում / j, j, ch, d, ts, ts ~ j, sh, z, s, s / այսօր առկա է բարբառներում Գյումրիի և Արթիկ Մարալիկի շրջանի տարածքում, մինչդեռ այս հատկությունը հանդիպում է Գ. ahահուկյանի հիշատակման մեջ. 5/17 /: Բառի սկզբում շրթունքային հոդի / f / առկայությունը h- ի դիմաց մինչ Գ. Ahահուկյանը նշում է Կարին և Լենինական: Մենք բացառել ենք Գյումրիի այս հատկությունը և Արթիկ-Մարալիկը նշել ենք + համար Ամասիայի տարածքի բարբառների համար: 6/24 /: N (b'er, գառ, հարս) բաղաձայնի պահպանումը, որը բացակայում է գրեթե բոլոր բարբառներում, գոյություն ունի միայն Ոսկեհասկում, ինչը պայմանավորված է նրանով, որ նշված ենթախմբում առաջացման կարգը գործում է միայն n- ում: , Հիմա փորձենք առանձնացնել ընդհանուր հատկանիշները, որոնք բնորոշ են իմ շրջանի բոլոր բարբառներին: Դրանք 8.1 / 2 / են: Բառի սկզբի ուժեղ պայթյուններն ու կիսաձայն հնչյունները ցույց են տալիս խեղդման առանձնահատկությունը: 2/6 /: R խ-ից հետո խուլ պայթուցիկներն ու կիսաշրջանները վերջ բառի համահունչ և հետհամաձայն ձայնային դիրքերում: 3/7 /: Ոչ վերբալ շնչառության խուլությունը շնչելն է: 4/9 /: Ձայնային կապի դիմաց կա yn / stand-stand /: 5/14 /: Բառի վերջում y- ի առկայությունը H / / bahb'ay, border-sayman / - ի դիմաց: 6/15 /: Բառի սկզբում (ձայնավորից առաջ) h- ի դիմաց լրացուցիչ շնչառության առկայություն (հատկապես ձայնավոր h), ընդ որում ՝ ինչպես բնիկ, այնպես էլ փոխառված բառերում: 7/21 /: F- ի առկայությունը նշվում է + ̅ նշանով ՝ տարածքի բոլոր բարբառների համար (ցամաքային փայլաթիթեղ, հոն-ֆոն, ֆենդ, այսինչ և այլն): 8/22 /: Հնչյունական զուգահեռներից ուշագրավ է 22 նիշը, որը կապված է r- ի և դրան վերաբերող փոփոխությունների անորոշության հետ: Գ Ahահուկյանը բացառում է այս հատկության հայտնվելը Կարինի և Մուշի և Լենինականների բարբառային կենտրոնների սյունակներում: Այնուամենայնիվ, անդրադառնալով Շիրակի տարածքի բարբառների հնչյունական համակարգի առանձնահատկություններին, մենք արդեն խոսեցինք r- ի արտասանության առանձնահատկությունների մասին [2, p. 68], այնպես որ մենք այս հատկությունը նշել ենք + բոլոր բարբառների համար: Հասկանալի է, որ Շիրակի տարածքի բարբառներն ավելի շատ ընդհանրություններ ունեն, քան հնչյունական համակարգերի տարբերությունները: Հնչյունական առանձնահատկություններ / զուգահեռներ / Հնչյունական առանձնահատկություններԿարինԼենինական Մուշ Գյումրիի Ոսկեհասկ ԱրթիկԱմասիաՄարալիկ աղյուսակ 1.Հնչյունական առանձնահատկությունների համաձայն, համադրելի ելույթները ունեն հետևյալ տարբերությունները .1 / 26 /: Գյումրու և Արթիկ-Մարալիկի շրջանի բարբառները (սա> ես, հայր> հայր) շեշտված այի դիմաց ունեն առաջին ձայնավորը / e /, իսկ Ոսկեհասկի ենթաբարբառախոսությունում կա ay / this / this / , իսկ Ամասիայի բարբառներում ՝ a> a / this-as, հայր> հար /: 2/41 /: Սթրեսի ա – ի դիմաց դա միայն Ոսկեհասկի ենթաբաժնում է, որը ես / գրում եմ> g'erim, տեղ> tigh, back> թաքցրել /: Հնչյունական առանձնահատկություններից միայն երկուսն են ընդհանուր Շիրակի տարածքի բոլոր բարբառներին: 1/32 /: Y- ի ավելացում նախ միաձայն բառերի սկզբնական e- ից / Yezn-yez, kur-yep /: 2/33 /: Շրթունքների տարրի ավելացում նախքան oh-vokh, orphan-vorp / միավանկ բառերի սկզբնական o- ն: Աղյուսակ 2-ի տվյալներից պարզ է դառնում, որ ելույթների հնչյունական զուգահեռներն ավելի քիչ են: Դա պայմանավորված է ժամանակակից գրական լեզվի ազդեցությամբ, որի պատճառով այսօր Շիրակի տարածքում չկան քամու ձայնավորներ, չկան երկբարբառներ, շեշտված-o- ն չունի բարձրացող-երկբարբառ արտասանություն և այլն: , Վերոնշյալ հատկանիշները / 29, 30, 31 / C. ahահուկյանը նշում է + և՛ Լենինականի, և՛ Մուշի համար, բայց այսօր Շիրակում այդ հատկությունները բացակայում են / տե՛ս աղ .2 /: Աղյուսակ 2. Հնչյունական առանձնահատկություններ / զուգահեռներ / Հնչյունական առանձնահատկություններKarinLeninakanMush Gyumri Voskehask ArtikAmasiaMaralik Այժմ փորձենք համեմատել բարբառային կենտրոնների ընդհանուր և տարբերակիչ առանձնահատկությունները ՝ հիմնվելով աղյուսակների մեջ նշված տվյալների վրա: Karno բարբառ վածք Ամասիայի շրջանի բարբառներն ունեն 8 / 4,6,7,9,11,14,17,21 / ընդհանուր և 4 / 2,3,5,22 / տարբեր բաղաձայններ, 2 / 32,33 / ընդհանուր և 2 / 26.34 / տարբերակիչ հնչյունական առանձնահատկությունները: Կառնոյի բարբառը և Արթիկ-Մարալիկ բարբառն ունեն 8 ընդհանուր բաղաձայն / 2,6,7,9,14,15,17,21 / և 3 / 4,13,22 / տարբերակիչ, ձայնավոր 2 / 32,33 / ընդհանուր և 2 / 26.34 / տարբերակիչ հատկություններ: Հիմա համեմատենք Գ. Ahահուկյանի ներկայացրած տվյալները Գյումրիի բարբառային կենտրոնների վերաբերյալ մեր կողմից կազմված Լենինականի զուգակցված եզրակացությունների աղյուսակներն են: Հետևյալ պատկերը գրանցված է աղյուսակներում: Լենինականն ու Գյումրին ունեն բաղաձայններ 7 / 2,6,7,9,14, 15,21 / ընդհանուր և 5 / 4,11,13,17,22 / տարբերակիչ, 3 ընդհանուր ձայնավորներ / 26,32,33 / և 4 տարբեր / 29,30,31,34 / զուգահեռներ: Մշո բարբառի սկ Ոսկեհասկի ստորաբաժանման զուգահեռների ուսումնասիրությունից երեւում է, որ վերոհիշյալներն ունեն 7 ընդհանուր բաղաձայններ / 2,6,9,14,15,19,21 / և 5 դիֆերենցիալ / 4,7 , 13,22,24 /, 2 ընդհանուր ձայնավորներ / 32, 33 / և 6 հստակ / 26,29,30,31,34,41 / զուգահեռներ: Ամփոփելով մեր դիտարկումները ՝ մենք կարող ենք պատկերացնել, թե Շիրակի մարզի բարբառներն ինչպիսի հարաբերություններ և փոխադարձ ներթափանցումներ ունեն, ինչն է փոխում ժողովրդի կենդանի խոսքը ձայնային համակարգում ժամանակի ընթացքում: Ընդհանրապես, կարելի է ասել, որ Շիրակի բարբառների հնչյունական համակարգը բնութագրվում է քամու ձայնավորների բացակայությամբ: c ՙ, d̔, d ՙ̔, j այթ payt ական և կես բարձրախոսի հնչյուններ, ելույթներում ձայնավորը գործում է ոչ թե որպես հիմնական լեզու, այլ որպես միջլեզվական բաղաձայն, որն ուղեկցվում է թույլ հեգարդ շնչով: Գրականություն 1. Բաղդասարյան-Թափալցյան Ս., Մուշի բարբառ, Երեւան, ԽՍՀՄ ԳԱ հրատ., 1958, 277 էջ: 2. Գորգյան Լ.Վ., Համաձայնների ձայնային փոփոխությունը Շիրակի տարածքի բարբառներում, ahահուկյանական ընթերցումներ, հանրապետական ​​գիտական ​​նստաշրջանի զեկույցներ, Երեւան, «angանգակ», 2012, էջ 67-76: 3. Գորգյան Լ.Վ., Շիրակի բարբառների հնչյունական համակարգը, հանրապետական ​​գիտական ​​նստաշրջան, նյութերի ժողովածու, Գյումրի, «Դպիր» հրատարակչություն, 2008 էջ 4-7: 4. Հանեյան Ա., Հայ բարբառների ձայնային շնչառությունների ֆունկցիոնալ նկարագրություն, Գիտական ​​հոդվածների ժողովածու, «Ասողիկ», Երեւան, Կանթեղ, 2003, էջ 55-61: 5. Մկրտչյան Հ.Մ., Կարնոյի բարբառը, ԽՍՀՄ ԳԱ հրատ., Երեւան, 1952, 189 էջ: 6. ahահուկյան Գ.Բ., Հայ բարբառագիտության ներածություն, Երեւան, Գահրատ, Հայկական ԽՍՀ, 1972, 347 էջ: Տեղեկատվություն հեղինակի մասին Լուսինե Վահրամ Գորգյան. գիտնական Ph.D., դասախոս, GSPI մանկավարժության և սոցիալական աշխատանքի ամբիոն, էլ. ։

Կարնո բարբառի առանձնահատկությունները ներկայացված են Հ. Մկրտչյանի «Կարնո բարբառը» աշխատության մեջ, սակայն անցել են տարիներ, և խոսվածքները ենթարկվել են բազմաթիվ փոփոխությունների։ Հոդվածում մենք նկարագրել ենք Շիրակի խոսվածքների արդի վիճակը, փորձել ենք բացահայտել խոսվածքների փոխհարաբերությունները, ներթափանցումներն ու փոխազդեցությունները, ցույց ենք տվել բարբառային հատկանիշների դրսևորումները` պարզելու խոսվածքների հնչյունական զուգաբանությունների հարաբերակցությունը։

Կենսաբանության արդի հիմնախնդիրների մեջ մեծ տեղ է հատկացվումժառանգականության բջջաբանական և մոլեկուլյար հիմունքներին, հատկությունների և հատկանիշների ժառանգման օրինաչափություններին, ժառանգականության քրոմոսոմային տեսությանը, սեռի, օնտոգենեզի, պոպուլյացիոն ևսպորտային գենետիկայի և իմունոգենետիկայի հիմնահարցերին։ Կենսաբանության կարևոր հիմնահարց է համարվում նաև էկոլոգիայի խնդիրը՝ կապվածզանազան վնասակար նյութերի արտադրման, արդյունաբերական թափոններիավելացման, վերականգնվող և չվերականգնվող ռեսուրսների անխնա օգտագործման հետ։ Հաշվի առնելով «Կենսաբանության արդի հիմնախնդիրները»հատուկ մասնագիտական առարկայի էկոլոգիական հիմնահարցերի թեմայիարդիականությունը և ելնելով բնության պահպանության, բնական հարստությունների վերարտադրման, դրանց արդյունավետ օգտագործման, էկոլոգիական դաստիարակության խնդիրների բազմաթիվ միջոցառումների իրականցման անհրաժեշտությունից, ինչպես նաև փորձելով կանխել մարդկային գործոնիվնասակար ազդեցությունները, խնդիր է դրվել ինտերակտիվ մեթոդների կիրառումով վեր հանել դրանց լուծման ուղիները։ Քննարկելով էկոլոգիական հիմնահարցերը՝ հնարավոր է ապահովելբույսերի, կենդանիների, մարդու և բնության կենսագործունեության ներդաշնակությունը, գենոֆոնդի և տարբեր բնատարածքային համալիրների ընդհանուրէկոլոգիական հավասարակշռությունը։ Ուսուցման գործընթացում կարևորվում են ակադեմիական գիտելիքներիպաշարը, ներառարկայական և միջառարկայական կապերի ստեղծումը, ձեռքբերած գիտելիքները կյանքում կիրառելու հմտությունների և կարողություններիդրսևորումը, մասնագիտական տեսական գիտելիքների օգտագործումը գործնականում։ Դասավանդման ժամանակակից մեթոդները հնարավորություն ենընձեռում զարգացնելու ուսանողի ստեղծագործական, տրամաբանական մտածողությունը, ինքնուրույն արտահայտվելու և տարբերելու առաջնային նպատակն ու խնդիրները երկրորդայիններից, ձևավորելու համապատասխան որոշումներ կայացնելու հմտություններ, ինչպես նաև խնդրին ստեղծագործ ևքննադատաբար մոտենալու վերաբերմունք։ Ժամանակակից մանկավարժությունը, բացի առարկայական և մասնագիտական կրթություն ապահովելու խնդրից, ունի նաև մեկ այլ կարևոր խնդիր`սովորողների ընդգրկումը բազմապիսի հասարակական հարաբերություններում` ձևավորելով համագործակցային և ինքնուրույն որոշումներ կայացնելու,դրանց համար պատասխանատվություն կրելու կարողություններ ու հմտություններ։ Կենսաբանության ուսուցման գործընթացում սովորողների տրամաբանական և բնագիտական մտածողության զարգացմանն ուղղված ձևակերպումներն անընդհատ փոփոխվում են։ Դրանք փոխկապակցված են, որոնցից ամենատարածվածներն են գիտականությունը, մատչելիությունը, համակարգվածությունը, հաջորդականությունը, զննականությունը և այլն։ Այս գործընթացումկարևորվում է ուսուցման մեթոդը, որը դասավանդողի և սովորողների միջևփոխազդեցությունն արտացոլող մոտեցումների ու հնարների համախումբ է։ Ուսուցման մեթոդն ընտրվում է դասն ավելի ակտիվ և հետաքրքիր դարձնելունպատակով, որի շնորհիվ էլ հնարավոր է դառնում զարգացնել անհատական,խմբային և համագործակցային աշխատանքային հմտություններ։ Ուսուցման փոխներգործուն մեթոդները (ինտերակտիվ) սկսել են կիրառել վերջին մի քանի տարում։ Այս մեթոդները ենթադրում են սովորողների ավելիընդգրկուն փոխազդեցություն ոչ միայն սովորեցնողի, այլ նաև միմյանց հետ, որիընթացքում գերակայում է սովորողների ակտիվությունը։ Փոխներգործուն մեթոդները միաժամանակ ապահովում են գրեթե բոլոր սովորողների ներգրավվածությունը, որն էլ տանում է անհատական և համագործակցային հմտությունների զարգացմանը՝ դասը դարձնելով ավելի հետաքրքիր, գրավիչ և մատչելի։ Ինտերակտիվ մեթոդների կիրառմամբ ինքնագնահատականի և ինքնավստահության բարձրացման հնարավորություն է ընձեռվում։ Դասավանդման նորագույն մեթոդներով և ԽԻԿ համակարգով փորձել ենքուսումնասիրել թեման, այն դարձնել ավելի հետաքրքիր, զարգացնել ուսանողների անհատական, խմբային և համագործակցային աշխատանքայինհմտությունները՝ ապահովելով նրանց ներգրավվածությունը էկոլոգիականհիմնահարցի լուսաբանման խնդրում։ Հայտնի է, որ ուսանողակենտրոն ուսուցումը, բոլոր մասնակիցներիներգրավվածությունը այդ գործընթացում զարգացնում է այնպիսի բարոյականարժեքներ, ինչպիսիք են` սեփական դիրքորոշում ունենալը, սրտացավությունը,կամքը, փոխօգնությունը, վերլուծելու ունակությունը, համարձակությունը ևայլն 1։ Մարդկությունն այսօր համամոլորակային փոփոխման շեմին է, որիպատճառը մարդն է։ Արեգակի լուսային էներգիայի մեծ մասը, մթնոլորտիմիջոցով թափանցելով կենսոլորտ, կլանվում է Երկիր մոլորակի մակերևույթից,վերածվում ջերմային էներգիայի և ինֆրակարմիր ճառագայթման ձևով անդրադառնում է տիեզերք։ Սակայն մթնոլոտում որոշ «ջերմոցային գազերի»` ածխաթթու գազի (CO2), օզոնի (O3), մեթանի (CH4), ազոտի երկօքսիդի (N2O) և ֆտորքլորածխաջրածնային միացությունների (CFCl) շնորհիվ մթնոլորտը կլանում էԵրկրից անդրադարձող ճառագայթման մեծ մասը՝ հանգեցնելով «ջերմոցայինէֆեկտի»։ «Ջերմոցային էֆեկտի» առաջացման հիմնական դերը (64%) պատկանում է ածխաթթու գազին, 19%-ը` մեթանին, 5,7%-ը՝ ազոտի ենթօքսիդին, 10%-ը՝ֆտորքլորածխաջրածիններին։ Վերջիններս մթնոլորտ են արտանետվումարտադրական պրոցեսների ընթացքում, իսկ N2O-ի հիմնական մասն ունիկենսաբանական ծագում և նպաստում է օզոնի շերտի քայքայմանը 7։ Մեթանը ուժեղ «ջերմոցային գազ է», ունի աճի տենդենց, և շուտով մթնոլորտում նրա քանակությունը կկրկնապատկվի։ Մեթանի առաջացման աղբյուրներ են հանդիսանում գյուղատնտեսությունը, ածխի և բնական գազիարդյունահանումը։ CO2 գազի ավելացման հիմնական պատճառներն են անտառահատումները, հրդեհները, ավտոմեքենաների թվի ավելացումը։ Գլոբալ տաքացման հետևանքով փոխվում է Երկրի առանցքը։ Թեքսասիհամալսարանի գիտնականները պարզել են, որ 2005թ.-ից սկսած՝ Հյուսիսայինբևեռը սկսել է շարժվել արևելք և հասցրել է տեղափոխվել 1,2 մետրով։ Այսկործանարար երևույթները կանխելու կամ ինչ-որ չափով մեղմելու նպատակովանհրաժեշտ է լայնորեն ներդնել և օգտագործել վերականգնվող աղբյուրների`արևի, քամու, ջրի և երկրի ընդերքի էներգիան։ «Ջերմոցային էֆեկտի» ուսումնասիրման նպատակով կիրառել ենք«Ապագայի անիվ» մեթոդը և վերլուծել պրոբլեմի պատճառահետևանքայինկապերը։ Կառուցելով պատճառների և հետևանքների մանրամասն պատկերը՝սովորողները կարողանում են կայացնել ճիշտ որոշումներ՝ տվյալ հիմնախնդրիհետևանքները վերացնելու համար։ Երևույթի պատճառահետևանքային կապի ուսումնասիրման նպատակովուսանողները կիրառել են տարբեր գծապատկերներ, ցուցադրել խնդրի պատճառները, որոնք էլ իրենց հերթին հանգեցրել են մի շարք հետևանքների։ Նշելովբոլոր պատճառներն ու հետևանքները՝ ուսանողներն ինտերակտիվ մեթոդներիկիրառումով հանգել են մի շարք եզրակացությունների՝ պատասխանատվություն կրելով մեկը մյուսի ուսումնառության համար 2։ Մարդու լայնածավալ գործունեության հետևանքով շրջակա միջավայրումտեղի են ունեցել անդառնալի փոփոխություններ։ Երկիր մոլորակի զանազանռեսուրսների չգիտակցված օգտագործման հետևանքով մարդը սպառել էբուսական ու կենդանական աշխարհն այն աստիճան, որ ֆլորայի և ֆաունայիշատ տեսակներ պարզապես անհետացել են, իսկ մյուսները գտնվում ենանհետացման եզրին։ Հասարակությունը, գիտակցելով կորցրած ռեսուրսների աղետալի չափերը, մշակել է բնական ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործմանն ու պահպանմանն ուղղված միջոցառումների հատուկ համակարգ։ Խնդրի վերլուծման ժամանակ ուսանողների կողմից առաջարկվել է M-աձև աղյուսակը, որտեղ առանձին-առանձին բացահայտվել են վերականգնվող և չվերականգնվող կենսաբանական ռեսուրսների առանձնահատկությունները և առաջարկվել են ուղիներվերոհիշյալ խնդիրների լուծման ուղղությամբ։ M-աձև աղյուսակի միջոցովուսանողները հանգել են այն եզրակացության, որ կենսաբանական ռեսուրսները` բույսերը և կենդանիները, ոչ միայն ունեն էկոլոգիական կարևոր նշանակություն, այլև կազմում են կենսերկրացենոզի կենսաբազմազանությանպահպանման միջոց։ Նրանք կարևորել են որոշ միջատների բազմազանությանպահպանումը՝ որպես բնության մեջ փոշոտում իրականացնողների՝ ընդգծելով,որ սանիտար միջատները մաքրում են բնությունը լեշերից, կրծողներից, իսկհողում բնակվող որոշ կենդանատեսակներ փխրեցնում են հողը՝ բարելավելովդրա որակն ու կառուցվածքը։ Քառաբաժան մեթոդով ուսանողները նշել են կենդանիների՝ որպես կենսաերկրացենոզի կարևորագույն հետերոտրոֆ բաղադրիչի սերտ համագործակցությունը բուսական աշխարհի, ինչպես նաև միկրոօրգանիզմների հետ, որոնքապահովում են բնության դինամիկ հավասարակշռությունը։ Կենսաբազմազանության պահպանման և արդյունավետ օգտագործմանմիջոցառումներից ուսանողների կողմից հատկապես առանձնացվել են ձկներիարհեստական ձվադրման, ձկների կլիմայավարժեցման, որսի քանակի և ժամկետների հստակեցման գործընթացներին հետևելը 6։ Վերոհիշյալ միջոցառումներից Հայաստանում կարելի է իրականացնելցանկացածը՝ Սևանա լճում բնակվող իշխան և սիգ ձկնատեսակների պահպանության համար։ Կարևորագույն խնդիր է դրված արհեստականորեն ավելացնելձկան պաշարները՝ արգելելով ձկնորսությունը։ Հայաստանում վերջերս ջրասուզորդների խումբը հետազոտություններ է անցկացրել Սևանա լճի հատակում(այն գրավում է նաև էքստրեմալ դարվինգի սիրահարներին), որի ընթացքումկատարվել է ստորջրյա բուսաբանական հետազոտություն՝ ցամաք դուրս բերելով բարձրակարգ բույսերի 10 տեսակներ, ջրիմուռներ։ Բնապահպանական կարևորագույն հիմնախնդիր է լճի աղտոտվածության հետ մեկտեղ ձկնապաշարի տագնապալից սակավությունը։ Տասնյակժամեր լողալով ջրի հատակում՝ ջրասույզները Սևանա լճի տարբեր հատվածներում չեն հանդիպել խոշոր չափի ձկների, հազվադեպ պատահող ձկներիցամենամեծը եղել է հազիվ 10սմ։ Սևանի էկոհամակարգի խաթարման հետևանքով լճի հատակին շատացել է և՛ ֆիտոպլանկտոնը, և՛ զոոպլանկտոնը, որոնք էլպետք է կեր դառնային ձկներին։ Որոշ հատվածներում էլ ջրասուզորդներըհայտնաբերել են խեցգետինների և ձկների նեխած մնացորդներով լցված լքվածցանցեր։ Հայաստանում գործում են նաև արգելոցներ, արգելավայրեր, ազգայինպարկեր, որտեղ կլիմայավարժեցման և վերաբնակեցման հետևանքով ոչնչացումից փրկվել են Հայաստանի «Կարմիր գրքում» ընդգրկված շատ հազվագյուտտեսակի կենդանիներ` սպիտակագլուխ անգղը, բեզոարյան այծը, գառնանգղը ևայլն։ Հայաստանը բնորոշվում է իր ֆաունայի տեսակային բազմազանությամբև էնդեմիզմով։ Վերջին 2-3 տասնամյակում մարդու գործունեության հետևանքովմեր բնաշխարհից իսպառ վերացել կամ անհետացման եզրին են գտնվում մոտ40 տեսակի ձկներ, կաթնասուններ, թռչուններ և սողուններ։ Հայաստանում մշտապես մոլեգնում է որսագողությունը, իսկ թույլատրվողորսն էլ անկանոն և անկազմակերպ է։ Իսպառ ոչնչացել են կովկասյան ազնիվեղջերուն, փասիանը, հովազը, իսկ հայկական մուֆլոնի և քարայծի միայնհատուկենտ նմուշներ են մնացել 4։ Բուսական կամ ավտոտրոֆ օրգանիզմներից ֆլորայի ռեսուրսների դերըկենսոլորտում և մարդկանց կյանքի ու արտադրական գործունեության համարբացառիկ է։ Բուսական ռեսուրսների պահպանության, ռացիոնալ օգտագործման ու վերականգնման ուղղություններն ու կոնկրետ եղանակները բազմազանեն։ Դրանցից կարևորվում են գենոֆոնդի պահպանումը, հատուկ պահպանվողտարածքների առանձնացումը, բույսերի «Կարմիր գրքի» ստեղծումը, անտառային տնտեսության կազմակերպումը։ Ուսումնասիրվել է Հայաստանի «Կարմիր գիրքը», և Վենի դիագրամի միջոցով քննարկվել են բույսերի և կենդանիներիպահպանման հիմնախնդիրների ընդհանրություններն ու տարբերությունները։ ՀՀ-ում աճում են մշակովի բույսերի մեծ թվով վայրի ներկայացուցիչներ`խնձորենին, տանձենին, կեռասենին, սալորենին, արոսենին, ալոճենին, հոնը,խաղողը, ոլոռը, ոսպը, որոնք գոյատևել են մարդու կողքին, հետևաբար կարողեն փրկվել ոչնչացումից, եթե մարդը նրանց նկատմամբ ցուցաբերի հոգատարվերաբերմունք։ Առանձնապես ուշադրության են արժանի վայրի ցորենի, աշորայի, գարու, արարատյան և ուրարտական ցորենների, Վավիլովի տարեկանիաճման հազվագյուտ վայրերը, որտեղ նկատվում է ներտեսակային մեծ բազմազանություն, որոնց պահպանությունը և մշակման անհրաժեշտությունըխիստ կարևոր է։ Ուսանողները հարցը հետազոտելուց հետո հանգել են այն եզրակացության, որ պետք է ապահովել բուսական տեսակների գենոֆոնդի պահպանությունը, բնական էկոհամակարգերի անձեռնմխելիությունը։ Հայաստանում տարածված վայրի տանձենու բազմաթիվ տեսակներիցտանձենի կովկասյանը անտառահատումների հետևանքով խիստ կրճատվել է,մինչդեռ դրա չորադիմացկունությունը, հիվանդությունների ու վնասատուներիդեմ մեծ կայունությունը կարող են օգտագործվել նոր արժեքավոր ձևեր ստանալու համար 5։ Ֆլորայի, ֆաունայի, կենսաբազմազանության հարցը քննարկելիս կիրառվել է «Խճանկար» համագործակցային մեթոդական վարժություններից մեկը։ Ուսանողները, համագործակցային խմբեր կազմելով, ուսումնասիրել են միևնույն թեման՝ իրականացնելով տարբեր առաջադրանքներ։ Նյութն ուսումնասիրվել է տարբեր տեսանկյունից, իսկ պատկերն ամբողջացել է, երբ միավորվելեն խմբային աշխատանքների արդյունքները 1։ Կենսաբանության և էկոլոգիայի արդի հիմնախնդիր է նաև քաղցրահամջրի խնդիրը։ Քաղցրահամ ջուրն աշխարհում աստիճանաբար ձեռք է բերումկարևոր ռազմավարական նշանակություն և միջազգային հարաբերություններում դառնում է լուրջ քաղաքական գործոն։ Թեպետ այդ ռեսուրսը համարվում էվերականգնվող, բայց այն վերականգնվում է միլիոնավոր տարիների ընթացքում։ Խոսքը վերաբերում է ոչ թե ջրի քանակապես, այլ որակապես վերանալուև աղտոտվելու խնդրին, որը դարձել է համամարդկային, ավելին` համաշխարհային հիմնախնդիր։ Քաղցրահամ ջուրը սահմանափակ և խոցելի ռեսուրս է։ Մաքուր ուանվտանգ ջրի նկատմամբ մարդու կենսական պահանջը բացատրվում է ջրիբացարձակ ֆունկցիոնալ անփոխարինելիությամբ։ Քաղցրահամ ջրի խոշորագույն օգտագործողը գյուղատնտեսությունն է։ Ներկա պայմաններում զգալիորեն բարձրացել է ընդերքի քաղցրահամ ջրի օգտագործումը, որն ավելի գլոբալ է դարձնում մարդկության համար չափազանցկարևոր այդ ռեսուրսի ընդհանուր պակասությունը։ Քաղցրահամ ջրի քանակըկարգավորելու և հետագայում չպակասեցնելու համար անհրաժեշտ է բարձրացնել դրա օգտագործման արդյունավետությունը։ Մի շարք երկրներ արդեն անցելեն կաթիլային ոռոգման համակարգին։ Բնության վրա ներգործող մարդածինմյուս գործոնների հետ միասին քաղցրահամ ջուրը հետզհետե դառնում է կայունզարգացման ռազմավարությանը խանգարող վճռորոշ գործոն։ Միանգամայնընդունելի է, որ 21-րդ դարում քաղցրահամ ջուրը (և ոչ թե նավթը) կդառնաԵրկրի գլխավոր ռազմավարական ռեսուրսը։ Աշխարհի ջրային ռեսուրսների էկոլոգիական վիճակի և օգտագործմանֆոնի վրա Հայաստանի համանուն պատկերը նույնպես մտահոգիչ է։ Հայաստանի տարածքում գոյություն ունեցող 70 մլրդ մետր խորանարդ ջուրն օգտագործման ներկա մակարդակով և տեխնոլոգիաներով «բավարարում» է ժողովըրդի կենցաղի և արտադրության բոլոր պահանջները` միաժամանակ ապահովելով գետերի և ավազանների ինքնամաքրումն ու էկոլոգիական վիճակը։ Եթե քաղցրահամ ջուրն օգտագործվեր խնայողաբար և նպատակային, ապահնարավոր էր անհանգստություն չապրել այս կենսական ռեսուրսի վերարտադրության հարցում, և Հայաստանն այս տեսանկյունից կհամարվեր աշխարհի ամենաբարենպաստ վիճակում գտնվող երկրներից մեկը 7։ Սակայնպատկերն այլ է։ Հայաստանի Հանրապետությունում խմելու ջրի 70%-ից ավելինկորչում է։ Արարատյան դաշտի ընդերքի ջրի բարբարոսական կորուստը ոչ ոքչի չափում։ Մի շարք բնակավայրերում արտեզյան ջրերը խմելու և ոռոգմաննպատակով խոշոր տրամաչափի խողովակներով մակերևույթ են դուրս գալիսինքնաբուխ, անարգել և առուներով հոսում են դեպի գետերը` բարձրացնելովգրունտային ջրերի մակարդակը, ուժեղացնելով հողերի էրոզիան և երկրորդային աղակալումը։ Արտեզյան ջրերի մեծ ծավալի վատնում է կատարվում նաև մասնավորձկնաբուծարանների կողմից։ Խմելու ջրի և ընդհանրապես ջրային ռեսուրսների վրա պետական վերահսկողության բացակայությունը վնաս է հասցնում մեր ժողովրդի կենսական ուպետական անվտանգությանը։ Քաղցրահամ ջրի հիմնախնդիրների ուսումնասիրության և վերլուծությաննպատակով ուսանողների կողմից առաջարկվել է խորանարդի մեթոդը, որտեղխորանարդի յուրաքանչյուր նիստում նշվել են հիմնահարցերից որևէ մեկը, որիցհետո արվել են մի շարք եզրակացություններ։ Այսպիսով, էկոլոգիական հավասարակշռության խախտման հետևանքովմոլորակը կրում է կենսաբազմազանության կորուստ, կլիմայական փոփոխություններ, աղտոտվում է շրջակա միջավայրը, որն էլ կարող է հանգեցնելանդառնալի կորուստների։ Անապատացումը, բնակչության աճը, բնական ռեսուրսների անվերահսկելի օգտագործումն ու սպառումը բերել են կաթնասունների, երկկենցաղների և թռչունների բազմաթիվ տեսակների անհետացման 8։ Անհրաժեշտ է, որ յուրաքանչյուր մարդ, հասարակության ցանկացածանդամ մտածի մոլորակի գոյությունը երաշխավորող կենսաբազմազանությանպահպանման մասին և սերունդներին թողնի այն գեղեցկությունն ու բնականհարստությունը, որից օգտվում ենք անխնա։ Պետք է գիտակցել, որ մարդը ևս միտեսակ է, որն անմիջական կախվածության մեջ է շրջապատող բնական միջավայրից և ուղղակի անհրաժեշտ է համագործակցություն, հետևողականություն՝փրկելու այն, ինչը մեզ տալիս է հնարավորություն ապրելու և գոյատևելու 3։ Վերոհիշյալ խնդիրների լայնածավալ վերլուծության համար ուսանողների կողմից առաջարկվել է էքսկուրսիայի մեթոդը՝ այցելելու արգելոցներ,արգելավայրեր, ազգային պարկեր՝ ֆլորայի և ֆաունայի տեսակային բազմազանությունն ուսումնասիրելու և դրանց պահպանման նպատակով հատուկմիջոցառումներ կազմակերպելու համար։ Հիմնախնդիրների վերլուծությունից հետո ուսանողների կողմից առաջարկվել են վերոհիշյալ պրոբլեմների լուծման ուղիները։ Սևանա լճի մաքրում, ձկնային պաշարների վերականգնում Ծառատնկումներ,կենդանիների բուծում և հետևողականություն գործընթացի իրականացման խնդրում Ջերմոցային գազերի արտանետման սահմանափակում Հիմնախնդիրների լուծում Քաղցրահամ ջրի խնայողություն,ցանցերի վերանորոգում Ձկնագողության,կենդանիների որսի,ծառահատումների խնդրում պետական մակարդակով պատժելիության խստացում Գյուղատնտեսության բնագավառի նկատմամբ հետևողականություն, հատկապես հողերի աղակալման անապատացման խնդրում Արհեստական պարարտանյութերի օգտագործման սահմանափակում,կենսաբանական պայքարի խթանում,ցանցային ոռոգման ներդրում Դասի վերջում իրականացվել է գնահատում՝ կարևորելով այն հանգամանքը, որ այն ոչ միայն վկայում է սովորողների ձեռքբերումների, ուսուցմանարդյունավետության մասին, այլև համարվում է կրթության որակի ապահովման և բարելավման միջոց։ Գնահատման հիմնական նպատակը սովորողներիգիտելիքների, կարողությունների, հմտությունների տիրապետման մակարդակի ստուգումն է, արժեքային որակների բացահայտումը, դրանց հիման վրաուսումնական գործընթացի կատարելագործումը և որակի վերահսկման ուբարձրացման ապահովումը։ Համագործակցային ուսուցման փոխներգործուն մեթոդների կիրառման ևգնահատման գործընթացում հաշվի է առնվել հետևյալ հիմնական սկզբունքները` համապատասխանելիություն, արդարացիություն, մատչելիություն, հաշվառելիություն, թափանցիկություն, հավաստիություն 2։ Պետք է կարևորել այն հանգամանքը, որ գնահատականն ազդում է ինչպեսսովորողի առանձին որակների, այնպես էլ ընդհանրապես անձի վրա։ Գնահատումն օգնում է ձևավորելու համառություն, ազնվություն, ինքնաքննադատություն, իսկ դրա սոցիալական ֆունկցիան առավելապես ստեղծում է լայնածավալ մի պատկեր, որի հիման վրա պատշաճ վերլուծվում է տվյալհիմնահարցը։ Այսպիսով, ինտերակտիվ մեթոդների կիրառումով ուսուցումը հնարավորություն է տալիս ուսանողներին ինքնահաստատվելու, միմյանց արդարացիգնահատելու, փոխզիջումների գնալու, որն էլ ապահովում է գործընթացիարդյունավետությունը։ Մանկավարժական դերից բացի, ինտերակտիվ մեթոդների միջոցով ուսուցումն ունի նաև հասարակական գործառույթ։ Ուսանողներըխմբերով աշխատելով ոչ միայն ձեռք են բերում համագործակցային բազմազանհմտություններ, այլև ինքնաճանաչման ավելի բարձր մակարդակ, որի շնորհիվստեղծվում է ճշմարիտ հետադարձ կապ։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Արնաուդյան Ա. Գյուլբուդաղյան Ա., Խաչատրյան Ս., Խրիմյան Ս., Պետրոսյան Մ., Մասնագիտական զարգացման ձեռնարկ, ԿԱԻ, Երևան, 2004թ., էջ 178։ 2. Եդոյան Ռ. Հ., Հովակիմյան Ժ. Հ., Բնապահպանության դասավանդմանլաբորատոր-գործնական պարապմունքների ձեռնարկ,մեթոդիկայի ևԵրևան, 2015թ., էջ 12-28, 71-79։ 3. Կարապետյան Մ. Ա., Բնությունը և էթիկան, ԵՊՀ, 2009թ., էջ 8-17։ 4. Հայաստանի Հանրապետության Կենդանիների կարմիր գիրք, Երևան, 2010թ,էջ 367։ 5. Հայաստանի Հանրապետության Բույսերի կարմիր գիրք, Երևան, 2010թ., էջ591։ 6. ՀՀ կենսաբազմազանության V ազգային զեկույց, 2014թ., 15 137։ 7. Հայրապետյան Է. Մ., Հարությունյան Վ. Ս., Վարդանյան Ժ. Հ., Շրջակա միջավայրի պահպանություն, Երևան, 2005թ., էջ 112-120, 438-440։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինԳրիգորյան Անահիտ Ֆաբրիցուսկու – ՇՊՀ, Բնագիտաաշխարհագրական ֆակուլտետի դեկան, կենս. գիտ. թեկնածու, դոցենտ E–mail։

Աշխատանքի հիմքում ընկած են նորագույն՝ ինտերակտիվ մեթոդներով էկոլոգիական հիմնախնդիրների՝ ջերմոցային էֆեկտի, մոլորակի ֆլորայի և ֆաունայի, ինչպես նաև քաղցրահամ ջրի օգտագործման և մարդու գործունեության վնասակար ազդեցության ուղիների վերլուծությունը։

Highամանակակից կրթությունը ավագ դպրոցում տարբերվում է մի շարք առանձնահատկություններից `պայմանավորված կրթության կազմակերպման և բովանդակության արմատական ​​փոփոխությունների անհրաժեշտությամբ: Այսօր ավագ դպրոցի աշակերտներն ունեն այլ պահանջներ և նպատակներ, որոնցից ամենակարևորը `ընդհանուր անգլերենից բացի, մասնագիտական ​​ոլորտներին առնչվող բառապաշարի իմացություն` որպես հիմք հետագա մասնագիտացման համար: Այնուամենայնիվ, ավագ դպրոցում անգլերենի ժամանակակից դասընթացը հիմնականում նպաստում է ընդհանուր բառապաշարի զարգացմանը, ուստի քիչ ուշադրություն է դարձվում հատուկ մասնագիտական ​​ոլորտներին առնչվող բառապաշարի զարգացմանը: Հետևաբար, բնական գիտությունների և մաթեմատիկայի հոսքում ՀՀ ավագ դպրոցներում օտար լեզվի դասընթացների ընթացքում մասնագիտական ​​բառապաշարի, մասնավորապես մաթեմատիկական առարկաների դասավանդումը խիստ անհրաժեշտ և նպատակային է: Այս հոդվածում մեր նպատակն է մշակել և ներկայացնել արդյունավետ ռազմավարություն ավագ դպրոցի 10-րդ, 11-րդ և 12-րդ դասարանների գիտությունների և մաթեմատիկայի աշակերտներին մաթեմատիկական տերմիններ ներկայացնելու համար: Ինչպես հայտնի է, բառապաշարի ուսուցումը բարդ գործընթաց է, որն իր մեջ ներառում է նոր բառապաշարի ներդրում և ներդրում `իմաստը հայտնաբերելու տարբեր եղանակների միջոցով, ինչպես նաև դրա ուժեղացում համապատասխան վարժություններով: Այսպիսով, բառի միավորի ներդրումը այդ գործընթացի առաջին փուլն է: Որպես եռաքայլ գործընթաց, այն ներառում է նոր նյութի ներդրում, հասկացվածի ստուգում և նախնական ամրացում: կարող է հայտնվել այս փուլերի տարբեր համամասնություններով ՝ կախված լեզվական նյութի բարդությունից, կրթական խմբի առանձնահատկություններից ՝ բնույթից [1; 85]: Նոր բառ ներկայացնելիս անհրաժեշտ է սովորողներին ծանոթացնել բառի, ձիու և օգտագործման նշանակությանը: Բառի նշված երեք մասերը կազմում են մի ամբողջություն, և դրանց տարանջատումը կատարվում է միայն մեթոդաբանական նպատակներով, նախ և առաջ ընդգծելու համար, մասնավորապես, այն դժվարությունները, որոնք կապված են բառի յուրացման դժվարությունները հաղթահարելու ճանապարհին `համապատասխան բացատրություններով և վարժություններով: Որոշ բառեր դժվար է տիրապետել դրանց օգտագործման և քերականական ձևի շնորհիվ, մյուսները ՝ հնչյունական գրաֆիկական պատկեր: Բառի վրա աշխատանքը ենթադրում է տերմինների քերականական և բառաբանական առանձնահատկությունները վերլուծելու ունակության զարգացում: Այս տեսանկյունից բառի վերաբերյալ անհրաժեշտ տեղեկությունները `բառի գրելը, մասնակի, երբեմն` ամբողջ արտագրությունը, այս կամ այն ​​բառի պատկանելությունը, բառաշինարար տարրերի տարանջատումը, հիմնական քերականության նույնացումը օգտագործվում են նաև ձևեր: Տերմինաբանական լեզու ներմուծելիս առաջանում է անհրաժեշտություն. 1. առանձնացնել և համակարգել տվյալ ոլորտի հիմնական հասկացությունները, 2. կազմել վերոհիշյալ հասկացությունների թեմատիկ բառախմբերը մայրենի, օտար լեզուներով, 3. վերլուծել ուսումնասիրության ամենահարմար միջոցները տերմինների արդյունավետ անգիր: Ներկայացրե՛ք բառային թեմատիկ խմբեր տարբեր սխեմաներում, որտեղ հստակ տեսանելի են տվյալ հասկացության տարբեր կողմերը, դրանց հաջորդականությունը, ենթակայությունը և այլն: Բառապաշարի ներդրման և նախնական ամրապնդման փուլերի համար սխեմատիկ նյութերով հատուկ հնարքներ ստեղծել. 6. Վերլուծել ձի հասկացությունների իմաստը ՝ օգտագործելով բառապաշարը բացատրելու լրացուցիչ մեթոդներ, օրինակ ՝ պարզ տերմինի կառուցվածքային մոդելը, նույնացնել ներքին ձին: տերմինի վրա, ընդգծիր ընդհանուր արմատը, եթե դա է Հետևյալը մաթեմատիկական տերմինների համեմատական ​​վերլուծության օրինակ է անգլերեն, ռուսերեն և հայերեն և այլն: Ուղղագրության և հնչյունի մեջ ներկայացված տերմինները համընկնում են երկու (անգլերեն երեն ռուսերեն) և երեք (անգլերեն, ռուսերեն, հայերեն) լեզուներով: Համապատասխանում է անգլերեն և ռուսերեն: Հանրահաշիվ խորանարդ-խորանարդ երկրաչափություն պլան-զուգահեռ-ուղղահայաց-բրգանման երկրաչափություն: tableMatch անգլերեն, ռուսերեն և հայերեն: integrallogarithminus / mineral valbaraplus / plus priism Մաթեմատիկական տերմինների իմաստը հայտնաբերելու եղանակների ընտրությունը կախված է բառի տերմինի բնույթից, նրա ակտիվ կամ պասիվ բառապաշարից, բառապաշարին պատկանելու աստիճանից: Մեթոդաբանության մեջ ընդունված են բառի նշանակության բացահայտման ոչ լեզվաբանական մեթոդները: Ոչ լեզվական ռեժիմը ներառում է առարկայական-տեսողական զննում, որն իր հերթին ներառում է. • առարկաների, նկարների, գործողությունների, իրավիճակների ցուցադրում և իրադարձություններ պատկերող ֆիլմերի ցուցադրում, • ժեստերի ցույց, Իսկ լեզվաբանական մեթոդներն են. • իմաստի հայտնաբերում օտար լեզվով, • իմաստի բացահայտում մայրենի լեզվով: Այսինքն ՝ առաջին դեպքում գործ ունենք ոչ թարգմանական մեթոդի, իսկ երկրորդ դեպքում ՝ թարգմանչական մեթոդի հետ: Երկլեզու պայմաններում մայրենիի հետ միասին կարող է օգտագործվել նաև ռուսերենը: Լեզվաբանական ռեժիմներ. Չթարգմանություն և թարգմանություն 1 Չթարգմանում Օտար լեզվով բառի նշանակության հայտնաբերումը ոչ թարգմանական մեթոդ է և ներառում է. • Սահմանում. Բառի իմաստի բացահայտում ծանոթ բառերի միջոցով, օրինակ ՝ • Listուցակ: օրինակ ՝ • Հոմանիշ: Հոմանիշները, որոնք օգտագործվում են իմաստը պարզելու համար, պետք է ծանոթ լինեն ուսանողներին: Անհրաժեշտ է կենտրոնանալ ոչ այնքան նմանությունների, որքան ոճական տարբերությունների վրա, որոնք դժվարություններ են առաջացնում հոմանիշները յուրացնելու գործում, օրինակ ՝ ոչ մի բան ՝ զրո և այլն: • Հոմանիշ. • Համատեքստի միջոցով գուշակելը. Տրամաբանական եզրակացություն, որը հիմնված է նախադասության ընդհանուր բովանդակությունը գուշակելու վրա, օրինակ. Այս դեպքում, նույնիսկ եթե ուսանողը չգիտի հավասարապես բաժանված արտահայտության իմաստը, նա կարող է դա կռահել ընդհանուր համատեքստը: Համատեքստային ներածման ընթացքում միավոր բառը մուտքագրվում է բառապաշար, որի կառուցվածքը ծանոթ է սովորողին: Համատեքստային ներդրման օգտագործումը հատկապես դժվար չէ: Այս դեպքում ուսուցիչը արտասանած բառի ընթացքում ցույց է տալիս տվյալ բառի միավորը և անհապաղ կատարում է նախնական ուժեղացում `անհատական ​​կամ խմբային կրկնության միջոցով: Նոր բառի միավորն այդ դեպքում պետք է ընկալման կիզակետում լինի, որի համար շեշտը, առարկաների կամ նկարների ցուցադրումը, ժեստերը, ինչպիսիք են տախտակի վրա բառի միավորը, տետրերում գրելը, այն ընդգծելը, կարդալը և կրկնապատկելը օգտագործվում են. • Բառի իմաստի բացահայտում ՝ բառակազմության մոդելի վերլուծությամբ: Բարդ ածանցավոր բառերի իմաստները հայտնաբերելիս դրանց բառերի վերլուծությունը համարվում է առանցքային: Բառաստեղծման նոր մոդելներ և կաղապարներ ուսանողներին ներկայացնելիս նպատակահարմար է վերջիններս համատեղել լեզվական նոր նյութի հետ: Այս դեպքում այն ​​ավելի արդյունավետ է դառնում, քանի որ ուսանողը բառի հետ առնչվում է տարբեր արտահայտություններով և կապերով: Օրինակ. • Բառի հայտնաբերում օտար և մայրենի լեզուներում, հատկապես ռուսերենի ընդհանուր բառերի հիման վրա (բառապաշարներ): օրինակ ՝ թվաբանություն - թվաբանություն, խորանարդ - խորանարդ, տրամագիծ - տրամագիծ, երկրաչափություն - երկրաչափություն և այլն: Այս բառերի իմաստը ուսանողներին հայտնի է ռուսերենից, անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել միայն արտասանության ուղղագրությանը: 2. Թարգմանություն. • բառի ուղղակի թարգմանություն, • թարգմանություն-բացատրություն: Ուսանողներին տրվում է տեղեկատվություն սեմալիստիկայի համապատասխանության մասին, թե ոչ, օրինակ ՝ անգլերեն բառը քառակուսի նշանակում է հրապարակ: Այնուամենայնիվ, այն ունի նաեւ հասարակական նշանակություն, իսկ հայկական հրապարակ բառն այդ իմաստը չունի: Հայկական կետ բառն ունի մաթեմատիկական եմատ կետադրության կետ, բայց դա նշանակում է ջրային կենդանի: Բայց անգլերեն կետը այդ իմաստը չունի: Կետ. Մենք օգտագործում ենք կետ բառը ՝ կենդանի ջրի իմաստը արտահայտելու համար: Որպեսզի սովորողները այս տերմինը ճիշտ օգտագործեն, նրանք պետք է իմանան դրա օգտագործման առանձնահատկությունները, որոնք ներառում են. • տերմինի կապը արդեն հայտնի բառերի հետ, • տիպային կառուցվածքները, որոնցում օգտագործվում է տերմինը, • բանավոր իրավիճակները, որոնք բնորոշ են օգտագործված եզրույթին: Այսպիսով, բառարան բառի իմաստի ընտրությունը կախված է դրա բնույթից: Պետք է հաշվի առնել տերմինի արտասանությունն ու ուղղագրությունը, բառակազմությունը, երկիմաստությունը, կապակցումը, ոճական նրբությունները: Այս բոլորը տիրապետում են որոշակի դժվարությունների: Եթե ​​բառապաշարի միավորը որոշակի դժվարություն է ներկայացնում, ապա ավելի նպատակահարմար է այն ներկայացնել բարդ տարբերակներում ՝ շեշտը դնելով դժվարություններ ներկայացնող գործոնների ծածկույթի վրա: Այսպիսով, նոր բառապաշարին ծանոթանալը նշանակում է. • հայտնաբերել բառի, ձի իմաստի հետ կապված նոր բառերի յուրացման դժվարությունները, • բառերի ուսուցման նպատակի հստակեցում ՝ արտադրողական-ընկալունակ, • բառերի մուտքագրման և բացահայտման արդյունավետ մեթոդների ընտրություն բառերի իմաստը, • բառեր կազմել ըստ խմբավորման դժվարությունների, • կատարել զորավարժություններ, որոնք նպաստում են նախ ուժեղացմանը: Նոր նյութի նախնական ուսուցման մեջ տրամադրված հմտությունները ներառված են վարժությունների ընդհանուր համակարգում, որն ուղղված է տվյալ նյութական բանավոր հմտությունների և կարողությունների զարգացմանը: Մաթեմատիկական բառապաշարին ծանոթանալու ռազմավարության փուլերը ներկայացված են ստորև բերված աղյուսակում, որտեղ ընդգծված են ուսուցիչ-աշակերտի նպատակները, խնդիրները և գործողությունները [3; 91]. Նոր բառապաշարին ծանոթանալու փուլեր 1. բանավոր միավորի ցուցադրում 2: Բառային միավորի առանձնահատկությունների բացատրություն 3. Տիրապետած բառապաշարի թեստ 4. բառերի արտադրություն 5. բացատրել նել բառի իմաստը դրան ծանոթանալու և դրա օգտագործումը the բառի իմաստը բացատրելու համար Հաղորդակցման առանձնահատկությունները և ստուգել բառի միավորի իմաստի տիրապետումը / սովորելը աջ անվանակոչել սովորողներին ՝ բառերի միավորները վերարտադրելու համար հիշելու համար ամրապնդեք նոր բառերի միավորները բանավոր վարժություններով  ընկալել բառերի միավորները, հասկանալ դրանց օգտագործման անհրաժեշտությունը և հմտություններ ձեռք բերել համապատասխան ոլորտներում մասնավոր լեզվական գուշակություններով 2. Ընկալում 3. յուրացում 4: Memorizer ուսուցչի գործողություններ բառապաշարի բաժնի ներածություն 1. համատեքստային ներդրում 2. մեկնաբանություն (սահմանում օտար լեզվով) 3. թարգմանություն 4. տեսողական ընկալման միջավայրի ապահովում (առարկայի նկարազարդում, Power Pointthematic սլայդ շոու և այլն) հոմանիշներ, հականիշների և բառակազմության հիման վրա իմաստի հայտնաբերում 6: Թեմատիկ սխեմաների արդյունահանում / կիրառում 7. Համեմատական ​​վերլուծություն Բառային միավորի առանձնահատկությունների բացատրություն  Բառային միավորի իմաստի առանձնահատկությունների բացում բաց կապի հատկությունների բացատրություն և բառի միավորի իմաստի ստուգում վեր Բառի վերարտադրություն միավոր նախ միավորի բառի նախնական ուժեղացում 1. Ըմբռնում 2. Հափշտակություն 3. նշումներ, նշումներ 1. Համապատասխան առաջադրանքների կատարում, վարժություններ, թեստեր, 2. Տրված բառային միավորների ընկալման և օգտագործման տարբեր հմտությունների ձեռքբերում: Այսպիսով, բառապաշարի ներդրումը, ներառյալ տերմինային բառապաշարը, համապարփակ, համակարգված գործընթաց է, որը ներառում է մի շարք գործառույթներ ՝ ներմուծվող բառի կառուցվածքային և իմաստային առանձնահատկությունների պատճառով: Մաթեմատիկական բառապաշար ուսուցանելիս անհրաժեշտ է ապահովել յուրաքանչյուր լեզվական միավորի առանձնահատկությունների լիարժեք անգիրացում և յուրացում, ինչպես նաև բառապաշարի հմտությունների նպատակային զարգացում, քանի որ դրանք բառապաշարերում օգտագործելու համար անհրաժեշտ է ոչ միայն արտասանության, քերականության և կառուցվածքի իմացություն: բառի, դրա երկրորդական իմաստների և ուսուցանվող լեզվի մեջ, բայց օգտագործման ոլորտում կապը, երբեմն նաև տվյալ բառի տեղը տերմինային համակարգում: Այսպիսով, լեզվական նյութի, այս դեպքում ՝ մաթեմատիկական բառապաշարի ներդրումը ենթադրում է տարբերակված, բարդ մեթոդների և ռազմավարությունների կիրառում ՝ հաշվի առնելով լեզվական միավորների ձեռքբերման լեզվական առանձնահատկությունները, ինչպես նաև ուսման նպատակը, խնդիրները և բովանդակությունը: Գրականություն 1. Աստվածատրյան Մ.Գ., Օտար լեզուների ուսուցման մեթոդներ, Երեւան, «Լույս» հրատ., 1985, 390 էջ: 2. ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություն, Հանրակրթական ավագ դպրոցի ստանդարտներ և ծրագրեր, «Անգլերեն» առարկայի և ստանդարտների ավագ դպրոցի ծրագրեր, Երևան, ՀՀ ԿԳՆ, 2009, 224 էջ: 3. Պողոսյան Ն.Վ., Անգլերենի ճարտարապետական ​​և շինարարական տերմինաբանության ընտրության սկզբունքները և համակարգչային տեխնոլոգիաների կիրառմամբ դասավանդելու ռազմավարությունը, դիսերտացիա, Երևան, ԵՊԼՀ, 2010, 158 էջ: Տեղեկություններ հեղինակի `Նաիրա Վազգենի Պողոսյանի մասին` երեխա: գիտնական թեկնածու, դոցենտ, Armenianարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան, Երջան Վ. Բրյուսովի անվան պետական ​​լեզվահասարակագիտական ​​համալսարան, մանկավարժության և լեզվի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, էլ. ։

Հոդվածում վերլուծվում և ներկայացվում են ՀՀ ավագ դպրոցում անգլերեն մաթեմատիկական բառանյութի ներմուծման ռազմավարությունները։ Տերմինային բառանյութի ներմուծումը համակողմանիորեն բարդ և համակարգված գործընթաց է, որը ներառում է մի շարք գործառույթներ, որոնք հանգամանորեն ներկայացված են հոդվածում։ Առաջարկված մեթոդների ու ռազմավարությունների ճիշտ և նպատակասլաց կիրառումը կարող է նպաստել սովորողների բառապաշարային հմտությունների ձևավորմանն ու զարգացմանը։

Անհնար է պատկերացնել ժամանակակից քաղաքի զարգացումը առանց ներքաղաքային ուղեւորափոխադրումների համակարգի կատարելագործման: Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ փոխկապակցվածություն կա երկրի տնտեսական զարգացման և քաղաքների տրանսպորտային համակարգերի վիճակի միջև, որում մետրոն առանձնահատուկ դեր ունի: Նշենք, որ Հայաստանում հասարակական տրանսպորտի ծառայության մակարդակը ծայրաստիճան ցածր է: Այն ունի մի շարք օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներ, մասնավորապես. Ֆիզ Ուղևորափոխադրումների շարժակազմի ֆիզիկական և բարոյական մաշվածություն, աղ Շարժակազմի նորացման գործընթացի դանդաղում; Road roadանապարհային տրանսպորտային մայրուղիների ժամանակակից պահանջներին չհամապատասխանելը. ոչ ուղևորափոխադրումների իռացիոնալ և անհավասար բաշխում ըստ տրանսպորտի տեսակների. Մետրոն ի վիճակի է արդյունավետորեն լուծել քաղաքի տրանսպորտային խնդիրները ՝ ոչ միայն մարդկանց երաշխավորված տրանսպորտային ժամանակ տրամադրելով, այլեւ բարելավելով տնտեսական իրավիճակը: Փաստորեն, դա քաղաքային գերարագ հասարակական տրանսպորտի միակ տեսակն է: Բացի այդ, մետրոն ավելի քիչ է ազդում տնտեսական գործոնների վրա: Այստեղ ավելի կարևոր են ինչպես տեխնիկական որոշումները, այնպես էլ շարժակազմի և սարքավորումների շահագործման ծառայության ավելի երկարաժամկետ բնույթը և պայմանները: 71 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Վերգետնյա հասարակական տրանսպորտի զարգացման այլընտրանքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ կապիտալ ներդրումները համապատասխան մայրուղիների և փողոցների կառուցման, շենքերի և շինությունների ապամոնտաժման, ինժեներական հաղորդակցությունների վերադասավորման մեջ 1,5-2 անգամ ավելի բարձր են, քան ծախսերը: մետրոյի տրանսպորտային համակարգ]: Բացի այդ, ցամաքային տրանսպորտի զարգացման մակարդակն ունի որոշակի սահման, որը պայմանավորված է վերջինիս տեխնիկական ու քաղաքաշինական հնարավորություններով: Մետրոյի առավելությունն այն է, որ այն տեղակայված է հիմնականում ստորգետնյա տարածքում եւ չի խանգարում քաղաքի պլանավորման աշխատանքներին: Վերջինս թույլ է տալիս կազմակերպել ուղևորափոխադրումներ ՝ անկախ երթևեկության ինտենսիվությունից և եղանակային պայմաններից: Հաշվի առնելով մետրոյի բարձր հզորությունը, մասնավորապես, եթե ցամաքային տրանսպորտի տրանսպորտային կարողությունը 4-5 հազար է: մարդ / ժամ, առավելագույն արագությունը 60 կմ / ժ է, իսկ շարժման նվազագույն միջակայքը ՝ 180 վայրկյան, ապա մետրոյի դեպքում այդ ցուցանիշները համապատասխանաբար 50-55 հազար են: մարդ / ժամ, 90 կմ / ժ և 90 վայրկյան, ապա տրամաբանական է դառնում այն ​​փաստը, որ աշխարհի բոլոր խոշոր քաղաքներում տրանսպորտային խնդրի լուծումն իրականացվում է հօգուտ մետրոյի նոր գծերի կառուցման: Այնուամենայնիվ, շատ հաճախ, ֆինանսական խնդիրների պատճառով, վերջինիս լուծումը հետաձգվում է անորոշ ժամանակով: Մետրոն համարվում է վնասաբեր կազմակերպություն և շահագործման (հատկապես զարգացման) համար արտաքին ֆինանսավորման կարիք ունի: Աշխարհի մետրոպոլիտենի մեծ մասում արտաքին ֆինանսավորումը գալիս է մի քանի աղբյուրներից (պետական ​​բյուջե, համայնքների բյուջե, մասնավոր հատված): Մեր երկրում մետրոն ֆինանսավորվում է միայն պետական ​​բյուջեից: Ըստ Երեւանի Տնտեսագիտության 72-րդ տարվա պետական ​​բյուջեից Երեւանի մետրոյին հատկացված դոտացիան աճի միտում ուներ, մասնավորապես, 2005-2014թթ. Պետական ​​բյուջեից մետրոյին հատկացված գումարը 697 միլիոնից հասել է 1 միլիարդ 855 միլիոնի: Սուբսիդիայի չափն աճել է 1,6 անգամ ՝ հաշվի առնելով նշված ժամանակահատվածում սպառողական գների ինդեքսը (1 մլրդ 099 մլն): Տարիների ընթացքում մետրոյի եկամուտների կառուցվածքի դիտարկման համաձայն, մենք նկատում ենք, որ սուբսիդիան միջինը կազմում է ընդհանուր եկամտի 55% -ը: 2014-ին այն կազմել է եկամուտների 41,3% -ը: Գծապատկեր 1. Երևանի մետրոպոլիտենի 2014 թվականի եկամուտների կառուցվածքը (կազմվել է ըստ Երևանի մետրոպոլիտենի 2005-2015 թվականների աշխատանքի արդյունքների տվյալների) Ուղևորափոխադրումներ Գովազդ Վարկերի տրամադրում Վարձակալություն Այլ ծառայությունների դրամաշնորհ Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ առաջին հայացքից եկամուտները մետրոյի ապահովել աճ ըստ տարիների: Մասնավորապես, 2005 թ. Ուղևորափոխադրումից ստացված հասույթը կազմել է ընդհանուր 42%, 2010 թ. ՝ 25,7%, ինչը պայմանավորված է 2010 թ. 110 մլն դրամ պետության կողմից մետրոպոլիտենին տրամադրվող լրացուցիչ ֆինանսական օգնությամբ: 2013 Այս ցուցանիշն աճել է 10.9 տոկոսային կետով `կազմելով 36%: Սակայն, եթե հաշվի առնենք, որ 2014-ին վճարովի ուղևորափոխադրումների ծավալը կազմել է 14 072 հազ. ուղևոր, իսկ 2010-ին նույն ցուցանիշը 18 161 հազար էր, ապա կտեսնենք, որ եկամտի աճը 73 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ չի պայմանավորված ուղևորահոսքի ավելացմամբ: Վերջինիս պատճառը 2011 թվականից ուղեվարձի բարձրացումն է: Մետրոյի երթևեկության սակագինը սահմանում է Երևանի քաղաքապետարանը `« Կարեն Դեմիրճյանի անվան Երևանի մետրոպոլիտեն »ՓԲԸ-ի Տնօրենների խորհրդի առաջարկով` համաձայնեցված ՀՀ տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարարության հետ: Երեւանի մետրոպոլիտենի ուղեվարձը փոխվել է 2003 թ. Սեպտեմբերի 1-ին `40 դրամից դառնալով 50 դրամ, իսկ 2011 թ.` 100 դրամ սակագինը գործում է 2010 թվականի հուլիսի 1-ից: Ինչպես նշեցինք, եկամուտների կառուցվածքում ուղևորափոխադրումների եկամուտներն ամենամեծ մասն ունեն (բացառությամբ սուբսիդիայի): Դա պայմանավորված է նրանով, որ ոչ հիմնական գործունեությունից ստացված եկամուտը (գովազդ, վարձավճար և այլն) կարելի է ասել կայուն է, և տարիների ընթացքում դրանց տատանումները մեծ չեն եղել: Ոչ հիմնական գործունեությունից եկամտի կտրուկ աճը պայմանավորված է մասնագիտացված կազմակերպությունների հետ պայմանագրերի կնքմամբ: Այլ կերպ ասած, կարելի է պնդել, որ ոչ հիմնական գործունեությունից ստացվող եկամուտները չեն կարող դիտվել որպես լրացուցիչ ֆինանսավորման լուրջ աղբյուր: Ինչ վերաբերում է պետության կողմից հատկացվող սուբսիդավորմանը, ապա հարկ է նշել, որ չնայած տարիների ընթացքում վերջիններիս և 2008 թ. Զգալի աճ կա: Վերջիններիս չափը 2.5 անգամ ավելացել է 2005-ի, մասնավորապես, 2008-ի համեմատ: 2005-ին գումարը ավելացել է 136.4% -ով `2010-ի 2008-ի համեմատ` 1.1 անգամ (11.6%) `2014-ի աճի 2010-ին: Այն չի բարելավել ընկերության ֆինանսական վիճակը, քանի որ աշխատավարձերի և օրենսդրության փոփոխություններ (նվազագույն աշխատավարձի աճ, գնաճ, աճ հարկերի դրույքաչափերը և այլն) հանգեցրին ընկերության ծախսերի ավելացմանը: Եթե ​​սրան գումարենք մետրոյում օգտագործվող ապրանքային արժեքների և պահեստամասերի աճի նկատվող դինամիկան, ապա ակնհայտ կդառնա, որ սուբսիդիայի գումարի ավելացումը զուտ խորհրդանշական բնույթ ունի: 74 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 2014 Սուբսիդիայի փոքր աճը պայմանավորված է նույն թվականին մետրոյին տրամադրված դրամաշնորհի չափով: Մետրոյի ֆինանսավորման համար կարևոր խնդիր է ընկերության ծախսերը: Մետրոյի և այլ գերատեսչական նորմատիվ ակտերի տեխնիկական շահագործման կանոնները հատուկ սահմանում են գծի տնտեսության, կապի և էլեկտրամատակարարման համակարգերի, շարժասանդուղքների, էլեկտրագնացքների և այլ սարքավորումների տեխնիկական վիճակի պահանջները, որոնց պահպանումը միայն երաշխավորում է անվտանգ և անխափան աշխատանքը: տրանսպորտի այս տեսակի: Ստորև ներկայացված է մետրոպոլիտենի ընդհանուր գործառնական ծախսերի կառուցվածքը: Գծապատկեր 2. Երևանի մետրոպոլիտենի ընդհանուր շահագործման ծախսերի կառուցվածքը 2014 թ. (Կազմված ըստ Երևանի մետրոպոլիտենի 2005-2015 թվականների աշխատանքների արդյունքների տվյալների) 2014-ի համար կազմել է 4915.1 մլն դրամ կամ 406.2 մլն դրամ `շահագործվող 49 կմ գծի համար (4915.1 մլն. / 12.1): ԱՊՀ անդամ երկրների մետրոպոլիտենի համար վերոնշյալ ցուցանիշը մի քանի անգամ գերազանցում է Երեւանի մետրոպոլիտենի նույն ցուցանիշը (տե՛ս Աղյուսակ 1): Աղյուսակ 1-ից պարզ է դառնում, որ Երեւանի մետրոպոլիտենի շահագործման գինը ամենացածրն է: Այն նույնիսկ 3,5 և 2,2 անգամ ցածր է, համապատասխանաբար, Եկատերինբուրգի և Սամարայի մետրոպոլիտենի 75 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ նույն ցուցանիշից: Այս հարաբերակցությունը ինքնին խոսում է Երեւանի մետրոպոլիտենի ֆինանսավորման ներկա վիճակի և այն էականորեն վերանայելու անհրաժեշտության մասին: Աղյուսակ 1 2013-ին ԱՊՀ մասնակից պետությունների մի շարք քաղաքներում մետրոպոլիտենի շահագործման ծախսերի կառուցվածքը (ռուսական ռուբլի) (կազմված է Metro International Metro Արտադրության և տնտեսական ցուցանիշների 2013 թ. Տվյալների համաձայն, 2014 թ. Հունվարի 30, էջ 1-9) Քաղաքներ Երևան Սամարա Նիժնի Նովգորոդ Եկատերինբուրգ Նովոսիբիրսկի 1 կմ գծի շահաբաժնի գործակիցը Երևանի երկաթուղու մետրոպոլիտենի արժեքը (միլիոն ռուբլի) Costախսեր (միլիոն ռուբլի) (կմ) (միլիոն ռուբլի) Շարժակազմի, գծի տնտեսության, էլեկտրամատակարարման, կապի, ջրահեռացման և այլնի պահպանում համակարգեր, ընթացիկ և հիմնանորոգում perիշտ իրականացումը անվտանգության և անխափան աշխատանքի համար ամենակարևոր նախապայմանն է: Միևնույն ժամանակ, ինչպես վկայում են այս ոլորտում վերջին մի քանի տարիների ընթացքում կատարված վերլուծությունների արդյունքները, միջոցների բացակայության պատճառով մետրոյի հիմնանորոգման ծրագիրը մշտապես թերակատարվում է: Մասնավորապես, 2004-2005թթ. Կապիտալ նորոգման ծրագրերի իրականացման համար նախատեսված համապատասխան 133.7 մլն և 137.0 մլն դրամի համար, ֆինանսական միջոցների բացակայության պատճառով, 76 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, իրականում կատարվել են համապատասխանաբար 117.3 մլն և 93.3 մլն դրամ, իսկ երկու տարվա ընթացքում `ընդհանուր թերակատարումը: պլանը կազմում էր ավելի քան 28%: Սա այն դեպքում, երբ ծրագիրը նախատեսում է այն հարցերի միայն փոքր մասը, որոնք հնարավորինս արագ լուծման կարիք ունեն: Ընթացիկ վերանորոգման համար 2008-ին պետությունը մետրոյին հատկացրել էր 129,7 մլն դրամ: Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով, որ մետրոյի վագոնների մեծ մասը 25 տարեկանից բարձր են, ինչպես նաև մեքենաների և սարքավորումների շուկայական գները բարձրանում են, պարզ է դառնում, որ այդ գումարը փոքր է, և նման տեմպերով և ծավալներով վերանորոգման աշխատանքների շարունակումը անխուսափելիորեն կլինի: հանգեցնել հետագա տեխնիկական անսարքությունների: բարձրացնել և կարող է սպառնալ երթևեկի անվտանգությանը: Ըստ Երևանի մետրոպոլիտենի վերակառուցման ծրագրի 2010 թ. Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկը վարկ է տրամադրել մետրոյին: Հայաստանի և Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի միջև համաձայնագրի շրջանակներում վարկառուն պարտավորվում է փոխել շարժակազմը, բարելավել գծերը, ինչպես նաև տեղադրել պոմպեր թունելներից ջրահեռացման համար: Երեւանի մետրոպոլիտենի վերակառուցման ծրագիրը բաղկացած էր 2 փուլից: Րագրի արժեքը կազմել է մոտ 15 միլիոն եվրո, որից 5 միլիոն եվրո տրամադրել է Վ EԵԲ-ը, 5 միլիոն եվրո `Եվրոպական ներդրումային բանկը, 5 միլիոն եվրո` Եվրահանձնաժողովը: Րագրի արդյունքում վագոնների 60 ծայրաստիճան մաշված վագոններ փոխարինվեցին նորերով, 36 կիլոմետր երկարությամբ բարձրավոլտ մալուխային համակարգով 6 կՎ նոր մալուխների և 17 նոր ուղղիչների մատակարարում և տեղադրում, 76 նոր խորքային մատակարարում և տեղադրում և կոյուղու պոմպեր, 14 վագոնների նորոգում և արդիականացում: Մետրոյի ընդհանուր գործառնական ծախսերի շարքում կարևոր է ընկերության աշխատավարձի ֆոնդը, որը 2014-ին կազմել է ընդհանուր ծախսերի ավելի քան 48,4% -ը: Վերջինս թույլ է տալիս ընկերության աշխատակիցներին ապահովել 154 հազ. Դրամ միջին աշխատավարձ: 77 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ. Այսպիսով, եկամուտների և ծախսերի վերլուծություն կատարելով, մենք արձանագրում ենք, որ Երևանի մետրոպոլիտենը 2014 թ. Գրանցել է 415 մլն դրամի վնաս, իսկ ֆինանսավորման ներկայիս պայմաններում մետրոպոլիտենի հետագա շահագործումը, անվտանգության տեսանկյունից, պարունակում է որոշակի ռիսկ և արդյունավետ ֆինանսատնտեսական մեխանիզմի մշակում և իրականացում դառնում է անհրաժեշտություն: Հաշվի առնելով վերլուծության արդյունքները և մետրոպոլիտենի ֆինանսավորման օտարերկրյա փորձը ՝ Երևանի մետրոպոլիտենի ֆինանսական վիճակը բարելավելու և վնասը ծածկելու համար առաջարկում ենք. ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Երևանի մետրոպոլիտենը մաս չհամարվեց: ռազմավարական ծրագրի կողմից չի մշակվել որևէ պետական ​​ծրագիր `միջոցներ հայթայթելու և մետրոն որպես այլընտրանքային տրանսպորտային միջոց զարգացնելու, նոր թունելներ կառուցելու և Երևանի ծայրամասերը կենտրոնին միացնելու համար: Հետևաբար, հաշվի առնելով Երևանի հանրային տրանսպորտի, մասնավորապես ցամաքային տրանսպորտի համակարգում առկա իրավիճակը, ավելի լրջորեն ընդունեք մետրոյի ֆինանսավորման, արդիականացման (կարճաժամկետ) և նոր գծերի և կայանների (երկարաժամկետ) կառուցման հարցը, ներառյալ այս ոլորտը կառավարության տնտեսական ծրագրերում, բացառությամբ պետության կողմից տրամադրվածի: Սուբսիդավորել արտասահմանյան ֆինանսավորումը ՝ հաշվի առնելով մետրոպոլիտենի ֆինանսավորման օտարերկրյա փորձը ՝ «աղտոտողը» սկզբունքով, մասնավորապես ՝ մետրոյին նպաստել տրանսպորտային միջոցներից գանձվող գույքահարկի գումարից, որի արդյունքում մի շարք կլուծվեն մետրոյի խնդիրները, ինչպես նաև վերջինները հիմք կլինեն ապագայում փողոցների խցանումների և օդի աղտոտվածության մակարդակի նվազեցման համար: Ավելի իրատեսական է համարվել գումարի չափն արդարացնելը `հիմնվելով ուղևորների թվի և վերգետնյա ուղևորային տրանսպորտով (ավտոբուս, տրոլեյբուս, միկրոավտոբուս, ուղևորային տաքսի, անձնական թեթեւ մարդատար մեքենայի փոխադրում) դեպի 78 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2 Ուղևորափոխադրումներ ցամաքային և մետրոյով 2009-2014թթ. Երևանում [2.3] միլիոն ուղևոր Տրանսպորտի տեսակը 2009 թ. 2013 2014 Ուսումնասիրելով 2009-2014թթ. Ուղևորափոխադրումները ցամաքով և մետրոյով նկատում ենք, որ վերջիններիս հարաբերակցությունը տարիների ընթացքում տատանվել է 6.5-8.6% միջակայքում: Ելնելով նշված ուսումնասիրությունից ՝ մենք առաջարկում ենք մետրոյին հատկացնել տրանսպորտային միջոցների գույքահարկից գանձված գումարի 7.5% -ը (որպես միջինը վեց տարվա ցուցանիշներ): Համեմատության համար նշենք, որ եվրոպական մի շարք երկրներում կան հասարակական տրանսպորտի, մասնավորապես մետրոյի ֆինանսավորմանն ուղղված հարկեր, որոնք տատանվում են 5-10% -ի սահմաններում: , ։

Հասարակական ուղեւորատար տրանսպորտը հանդիսանում է յուրաքաչյուր քաղաքի զարգացման շարժիչ ուժը։ Սակայն, ինչպես հայտնի է, ամբողջ աշխարհում հասարակական տրանսպորտային կազմակերպությունները համարվում են ոչ շահութաբեր։ Ուստի առանց պետական ֆինանսավորման, քաղաքային հասարակական տրանսպորտի ավանդական տեսակների (մետրոպոլիտեն, տրամվայ, տրոլեյբուս, ավտոբուս) գոյատեւումը եւ հետագա զարգացումը հնարավոր չէ։ 79ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Հոդվածում ներկայացվել է Երեւան քաղաքի ուղեւորատար տրանսպորտի համակարգում մետրոպոլիտենի դերը եւ ներկայումս կիրառվող ֆինանսավորման մեխանիզմները։ Մետրոպոլիտենի ֆինանսատնտեսական գործունեության վերլուծության արդյունքում հեղինակի կողմից առաջարկվել է ֆինանսավորման նոր մեխանիզմ։

ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ԳՈՐԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻ PROՆՈՐԴ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ՇՈՒԿԱՅԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄՈՒՄ Մարդու գործունեության յուրաքանչյուր ոլորտի կենսունակությունը կախված է դրա ժամանակին լինելուց: Աշխատաշուկայի, կրթական համակարգի, առանձին դպրոցների և նրանց հարաբերությունների մասին խոսելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել այդ նամակագրությունը: Հաճախ շրջանառվող մոտեցումը, որ Հայաստանի Հանրապետությունում կա մասնագիտական ​​կրթություն-բիզնես համագործակցության ցածր մակարդակ, որոշ չափով արդարացված է: Գերակշռող կարծիքն այն է, որ Խորհրդային Միության ժամանակաշրջանում ձևավորվեց սոցիալական ապահովության կենտրոնացված «կառավարվող» համակարգ, որտեղ պետությունը միակ խոշոր գործատուն էր, որը սահմանում էր մասնագետների պահանջները: ՀՀ անկախացումից հետո մեր երկրում տեղի ունեցան մի շարք գործընթացներ ՝ ներառյալ պետական ​​ձեռնարկությունների մասնավորեցումը և սեփականաշնորհումը: Մասնագիտական ​​կրթությունը Հայաստանում, հիմնականում պետության աջակցության ներքո, մասնակիորեն կորցրեց կապը աշխատաշուկայի հետ ՝ հայտնվելով երկրորդ պլանում: Մենք սա այլ կերպ ենք անվանում «պետական ​​հայրականություն»: Սա մի իրավիճակ է, երբ պետությունը ճնշող դեր է խաղում սոցիալական-աշխատանքային հարաբերությունների մեջ, կամ սոցիալական-աշխատանքային հարաբերությունների տեսակը ամբողջությամբ ձևավորվում է պետական ​​կանոնակարգերով [1]: Հայաստանում սոցիալ-տնտեսական զարգացման անցումային փուլը բացասաբար է անդրադարձել միջին և տարրական մասնագիտական ​​կրթության համակարգի վրա: Հանրապետության տարբեր ոլորտներում անարդյունավետ գործունեությունը, կրթության պետական ​​ծախսերի կրճատումը հանգեցրել են տարրական (արհեստագործական) և միջին մասնագիտական ​​կրթության ծառայությունների որակի անկմանը, իսկ առաջնային (արհեստագործական) և միջին մասնագիտական ​​կրթության որակը բարելավելու համար (այսուհետ ՝ այսուհետ որպես ՄԿՈՒ) ծրագրերը համարվում են աղքատության հաղթահարում: Եթե ​​մենք փորձենք զուգահեռ անցկացնել 2008 թ. Կրթության և 2017-2018 թվականների ծախսերը կրթության ոլորտի բյուջետային փոխանցումների շրջանում առկա է ծախսերի առնվազն կրկնապատկման մասին (Նկար 1): Տարի 2008.2017 2018 Նախնական մասնագետ (արհեստագործական) և մասնագիտական ​​կրթություն Գումարը (հազարավոր դրամներով) Բարձրագույն կրթություն Գումարը (հազարներով) Նկար 1 ․ Կրթության բյուջեի ծախսեր Նախնական և միջին մասնագիտական ​​կրթության զարգացումը պետք է դիտարկել երկրի ընդհանուր զարգացման, ազգային և պետական ​​անվտանգության համատեքստում `հիմնված կայուն տնտեսական աճի, միջազգային և տարածաշրջանային համագործակցության, բարեկեցության, աղքատության և աշխատաշուկայի կառավարման կառավարման և կառավարում Հայաստանում նախնական և միջին մասնագիտական ​​կրթության ոլորտային կարգավորումն ի սկզբանե կապված էր Ազգային ժողովի 1999 թ. Ապրիլի 14-ին ընդունված «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքով: Մասնավորապես, սույն օրենքի 22-րդ և 23-րդ հոդվածները սահմանում են տարրական և միջին մասնագիտական ​​կրթության նպատակը և ինստիտուցիոնալ կառույցները, որտեղ իրականացվում են համապատասխան կրթական ծրագրեր [3]: Հաջորդ իրավական կարգավորումը վերաբերում է «Հայաստանի Հանրապետության առաջնային (արհեստագործական), միջին մասնագիտական ​​կրթության և ուսուցման ռազմավարության» ընդունմանը, որը հաստատվել է ՀՀ կառավարության 2004 թ. [4]: Այնուհետև ՀՀ Ազգային ժողովը 2005 թ. 2006 թ. Հուլիսին ընդունվեց «Նախնական արհեստագործական և միջին մասնագիտական ​​կրթության մասին» ՀՀ օրենքը: Այս օրենքը հիմնական կրթական ոլորտի օրենսդրական փաստաթուղթն է, որը, ի թիվս այլ հարաբերությունների, սահմանում է «սոցիալական գործընկեր» տերմինը, որը սահմանվում է որպես «միջին մասնագիտական ​​միջին կրթություն» համակարգ, որն աջակցում կամ համագործակցում է համակարգի կամ կազմակերպությունների ասոցիացիայի զարգացման գործում: ներառյալ `ցանկացած տեսակի ուսումնական հաստատություն» [5]: Այնուամենայնիվ, սույն օրենքի շրջանակներում չի նախանշվել անցումը գործընկերային հարաբերությունների ձևավորմանը ՝ որպես մասնագիտական ​​կրթության ոլորտում զարգացման հեռանկար:  Հիմք ընդունելով «Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգությունը», մշակվել է «Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիր», «ՀՀ նախնական (արհեստագործական) և միջին մասնագիտական ​​կրթության և ուսուցման ռազմավարություն» սկզբունքները: Դեկտեմբերի 18-ի թիվ 51 արձանագրությունը հաստատեց «Հայաստանի Հանրապետությունում նախնական արհեստագործական և միջին մասնագիտական ​​կրթության զարգացման հայեցակարգը» [6]: միջոցառումների ծրագիրը և ժամանակացույցը »[7]: Հիմնական նպատակը ՄԿՈՒ համակարգի արդի եվրոպական ստանդարտների ներդաշնակեցումն էր Ոլորտի նյութատեխնիկական բազայի ապահովում, համակարգի օպտիմիզացմամբ տեղեկատվական բազայի ստեղծում, կրթական ստանդարտների մշակում, վերապատրաստման ֆոնդերի ստեղծում [8]: Այս ամենին հաջորդեց ՀՀ կառավարությունը 2008 թ .: ՀՀ ռազմավարական զարգացման նոր փաստաթուղթը, որը հաստատվել է 2003 թ. Հոկտեմբերի 30-ին, «Կայուն զարգացման ծրագիրն» է, որը, ըստ էության, «Աղքատության Նվազեցման ռազմավարության փաստաթուղթ », որն իրականացվում է մեր երկրում 2003 թվականից: [8] Փաստաթուղթն ընդգծում է սոցիալական գործընկերության գաղափարախոսության հիման վրա հիմնված Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագրի (ԱՀՌ) մասնակցային կառավարման համակարգի սկզբունքների կիրառումը: Կայուն զարգացման ծրագրի (ԿDPDP) շրջանակներում սոցիալական գործընկերության նպատակն է ներդաշնակեցնել տարբեր պետական ​​հատվածների, պետական ​​հաստատությունների, սոցիալական խմբերի և շահագրգիռ կողմերի միջև շահերը `համակարգելու ծրագրի արդյունավետ իրականացման, մոնիտորինգի և գնահատման ջանքերը: և, անհրաժեշտության դեպքում, վերանայել [9]: Համապատասխան նպատակներ են դրվում Կայուն զարգացման ծրագրի շրջանակներում `« Որակյալ կրթություն »խորագրի ներքո: 4.3 կետում նշվում է, որ մինչև 2030 թվականը անհրաժեշտ է հավասար պայմաններ ապահովել բոլորի համար մատչելի բարձրակարգ տեխնիկական, միջին մասնագիտական ​​և բարձրագույն կրթության համար: տղամարդիկ [[10]: 1994 թ.-ին Կահիրեում Բնակչության զարգացման գործողությունների ծրագրի միջազգային խորհրդաժողովի համատեքստում կրթությունը դիտվում է որպես կայուն զարգացման կարևոր գործոն, բայց դա նաև բարեկեցության բաղադրիչ է, բարեկեցության գործոն, որը կապված է ժողովրդագրական հետ: ինչպես նաև տնտեսական և սոցիալական գործոնները: Ի լրումն այս ամենի, ՀՀ կառավարության 2014 թ. Մարտին ընդունված Հայաստանի հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիրը (2014-2025թթ.) (2014-2025թթ.), Ընդհանուր առմամբ, շեշտում է, որ կրթությունը երկրի կայուն զարգացման հիմնական գործիքն է, որ բոլոր մակարդակներում կրթության որակի, արդյունավետության, համապատասխանության և մատչելիության բարձրացումը: Հիմնական նպատակը [12]: ՀՀ կառավարություն 2009 թ. «Հայաստանի նախնական արհեստագործական և միջին մասնագիտական ​​կրթության ոլորտում սոցիալական գործընկերության հայեցակարգը» հաստատվել է 2006 թ. Մայիսի 7-ի թիվ 19 արձանագրային որոշմամբ: [13] Այս հայեցակարգում ներկայացված էին տարրական, միջին մասնագիտական ​​կրթության ոլորտում սոցիալական գործընկերության հաստատման և զարգացման ռազմավարական խնդիրները և առաջարկվում էին լուծումներ `ելնելով բոլոր շահագրգիռ կողմերի շահերից: Հայեցակարգը նախատեսում է «ՀՀ կառավարության այլ սոցիալական գործընկերների` գործատուների »արհմիությունների համագործակցություն, որի արդյունքում առաջնային մասնագիտական ​​կրթության համակարգի հեղինակություն, ուսումնական հաստատությունների շրջանավարտների մրցունակություն, շահերի պաշտպանություն, հաղթահարում երկրի աղքատությունն ու սոցիալ-տնտեսական զարգացումը: Այն նպատակ ունի խթանել ՀՀ կառավարության, գործատուների, արհմիությունների, քաղաքացիական հասարակության համագործակցությունը և սոցիալական գործընկերության ինստիտուցիոնալացումը: Սոցիալական գործընկերներին հավասարապես ներգրավելով ՄԿՈՒ բարեփոխումների մեջ `նախատեսվում է բարձրացնել համակարգի վստահելիությունն ու շրջանավարտների մրցունակությունը` պաշտպանելով նրանց շահերը աշխատաշուկայում: Արդյունքում, նախատեսվում է նվազագույնի հասցնել երկրում աղքատությունը և բարելավել սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը: Սոցիալական գործընկերության ձևավորումը սովորական խնդիր է մասնագիտական ​​կրթության ոլորտում, որի իրականացման ընթացքում հնարավոր կլինի ստեղծել սոցիալական գործընկերության միջավայր: Մասնագիտական ​​կրթությունն ու ուսուցումը պետք է զարգանան սոցիալական գործընկերության հիման վրա: Սոցիալական գործընկերների որոշումների կայացումը աշխատաշուկայի պահանջները բավարարելու երաշխիք է, և նրանց լայնածավալ ներդրումները ՄԿՈՒ համակարգի տարբեր մակարդակներում կարող են ապահովել տնտեսության և մասնագիտական ​​կրթության համակարգի կայուն զարգացում: Մասնագիտական ​​կրթության բոլոր բաղադրիչները պետք է ստեղծվեն համագործակցության եռաչափ հիմքի վրա, քանի որ աշխատանքի շուկայում սոցիալական գործընկերները պետք է ճանաչեն մասնագետների որակավորումն ու հմտությունները:  Տարբեր վիճակագրություններ ցույց են տալիս, որ ՄԿՈՒ շրջանավարտները լիովին չեն բավարարում աշխատաշուկայի աճող պահանջները, այնքան էլ մրցունակ չեն: Ամեն տարի ավելի քան 8000 երիտասարդ է ավարտում ՄԿՈՒ հաստատությունները, բայց նրանց ստացած կրթությունը հաճախ համապատասխանում է գործատուների պահանջներին ՝ որակական չափանիշների տեսանկյունից: Միևնույն ժամանակ, արագ աճող տնտեսության տարբեր ճյուղերում աճող պահանջարկի պայմաններում, ՄԿՈՒ շրջանավարտները չեն ստանում համապատասխան հմտություններ և գիտելիքներ աշխատաշուկայում զբաղվածությունն ապահովելու համար: Այս համատեքստում ինչպե՞ս են ձեւավորվում գործընկերային հարաբերությունները: Ընդհանրապես, սոցիալական գործընկերության ձևավորման գործընթաց սկսելու ժամանակ շատ հնարավոր է պատասխանել այն հարցին, թե որն է դրա նպատակը, ի՞նչ են ակնկալում նման համակարգ ստեղծելու նախաձեռնության մասնակիցները: Այս առումով ինստիտուցիոնալ կառույցի գոյությունն անիմաստ է, եթե մեծ խնդիր չկա: Սոցիալական գործընկերության դեպքում հիմնական խնդիրն է հասարակական կյանքը հնարավորինս կայուն և հավասարակշռված դարձնելը: Կողմերը, որոնք դարձել են սոցիալական գործընկերներ, պետք է կարողանան լուծել, լուծել կամ նախադրյալներ ստեղծել հասարակական կյանքի սթրեսային կամ հակասական իրավիճակների կամ նման իրավիճակ ստեղծող իրավիճակների համար: [15] Եթե ​​մենք ամփոփում ենք սոցիալական գործընկերության դերը, այն նպատակաուղղված է բոլոր մակարդակների աշխատանքային գործընթացների կարգավորմանը ՝ սկսած պոտենցիալ աշխատողների հարաբերությունների կարգավորումից մինչև զբաղվածություն, կրթություն և ռազմավարական նշանակության սոցիալ-տնտեսական խնդիրներ: Այս դեպքում վարձու աշխատողը քաղաքացի է, որը աշխատանքային պայմանագիր ունի գործատուի, ձեռնարկության տնօրենի կամ անհատի հետ [1], իսկ հավանական աշխատողը շրջանավարտն է կամ ուսանողը, որը որոշակի հմտություններ ձեռք բերելով ՝ պետք է դառնա աշխատաշուկայի որոշակի հատված: Պետությունը, հաշվի առնելով ՀՀ աշխատաշուկայի կազմը և կառուցվածքը, ՀՀ քաղաքացիների համար երաշխավորում է արհեստագործական միջին մասնագիտական ​​ուսումնարանների ընդունելություն պետական ​​բյուջեի, միջին մասնագիտական ​​միջին կրթության, արհեստագործական դասընթացներ և այլն, որոնք ֆինանսավորվում են սոցիալական գործընկերների կողմից: Գործատուների հետ գործընկերության հաստատման կապակցությամբ արհեստագործական և միջին մասնագիտական ​​հաստատությունները մշակում և հաստատում են մասնագիտացումների և մասնագիտացումների ուսումնական ծրագրեր `համապատասխան պետական ​​կրթական ստանդարտների, ծրագրերի առարկայական ուսումնական պլանների, որոնք երաշխավորում են ուսանողների կրթական գործընթացը տարբեր փուլերում: Փաստորեն, սոցիալական գործընկերներին, այս դեպքում գործատուներին, հնարավորություն է տրվում անձամբ մասնակցել մասնագիտական ​​կրթական ծրագրերի մշակմանն ու մշակմանը: Սա ի սկզբանե գործատուին հնարավորություն է տալիս վարձել մասնագետների ՝ իրենց կարիքները բավարարելու համար: Այնուամենայնիվ, մի շարք արհեստագործական ուսումնական հաստատություններ ստեղծել են գործընկերային միջավայր, աշխատում են սոցիալական գործընկերների հետ կարճաժամկետ ծրագրերի, պրակտիկայի մասին և հանդես են գալիս մի շարք այլ ձեռնարկատիրական կրթության նախաձեռնություններով: ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության կառուցվածքում արհեստավարժ կրթության մշակման ռազմավարության մշակման վարչությունը, որը հիմնված է ԵՄ և ՀՀ կառավարության միջև համագործակցության պատրաստակամության վրա ՝ ուղղված ՄԿՈՒ ոլորտը [16]: Այս թեմայի ուսումնասիրության շրջանակներում նախնական-միջին մասնագիտական ​​հինգ ուսումնական հաստատություններում անցկացվել է հարցաշար: Մասնավորապես, որպես պատասխանող ընտրվել է 100 ուսանող, յուրաքանչյուր հաստատությունից առնվազն 20 ուսանող, որոնց հետ անցկացվել է հարցում: Հարցաշարը կատարվել է N 1, 4, 6, 9, 10 նախնական և միջին մասնագիտական ​​ուսումնական հաստատություններում: Այս հարցաշարի նպատակն էր պարզել գործատուի հարաբերությունների բնույթը: Կա արդյոք փոխադարձ հետաքրքրություն քոլեջ / գործատու հարաբերությունների նկատմամբ: Քոլեջը շրջանավարտի համար տեղ հատկացնու՞մ է աշխատանքի շուկայում: Հարցաշարի շրջանակներում պարզ է դառնում, որ ուսանողների մեծ մասն անցել է մասնագիտական ​​պրակտիկա, ավելին ՝ քոլեջները պրակտիկա են ապահովել քոլեջներում: Ուսանողների 60% -ից ավելին նշել է, որ իրենց քոլեջում անցել են մասնագիտական ​​պրակտիկա, իսկ 40% -ը պատասխանել է, որ բացի պրակտիկայից, ունեցել է նաև արտադպրոցական պրակտիկա: Հարցումների արդյունքում պարզ դարձավ, որ ուսանողների միայն 10% -ն է համատեղում ուսումը աշխատանքի հետ: 10% -ը նշել է այն փաստը, որ իրենք գնացել են իրենց աշխատանքի, ոչ թե քոլեջի / քոլեջի օգնությամբ:  Առնվազն 90% -ը դրականորեն արձագանքեց դասի կազմակերպման գործընթացում տեսական-գործնական ուսումնական պլանների առկայությանը: Ինչ վերաբերում է դպրոց-գործատու հարաբերություններին, ապա միայն մեկ քոլեջում են ուսանողները այցելել գործատուներին, իսկ գործատուները ներկա են եղել դասախոսություններին: Հարցին, թե քոլեջներում կա՞ն առաջնորդություն Կարիերայի կենտրոններ, ուսանողների առնվազն 95% -ը բացասական պատասխան տվեց: Այնուամենայնիվ, երեք քոլեջների ղեկավարությունը շեշտեց, որ կա մի աշխատող միաեղջյուրի համապատասխան պաշտոն ՝ համապատասխան աշխատողի հետ: Մյուս երկու քոլեջներում բացասական պատասխան է գրանցվել այս հարցի վերաբերյալ: Բացի վերոնշյալ հարցից, կարելի է ասել, որ ներկայումս կրթական հաստատություններում մասնագիտական, համակարգված կողմնորոշմանն ուղղված շարունակական կրթության պայմաններում գրեթե չկա հոգեբանական ուղղորդման աշխատանք: Մասնագիտական ​​կողմնորոշման ուղղորդման հոգեբանական աշխատանքը հիմնված է անձի կարիքների և հնարավորությունների գնահատման վրա, ոչ միայն նրա մասնագիտական ​​կողմնորոշման վրա, այլ նաև հաշվի է առնում տվյալ մասնագիտության պահանջները աշխատաշուկայում և նրանց ներկայացված աշխատանքի ստանդարտները: Այս առումով, կարիերայի ղեկավարների խնդիրը պետք է լինի ուսանողի մասնագիտական ​​ինքնորոշման որոշիչ ինքնորոշման հոգեբանական առաջնորդության մեջ ներգրավվելը [17]: Այս առումով, մասնագիտական ​​կողմնորոշման համակարգի նպատակն է ապահովել մասնագիտական ​​կողմնորոշման մոդել `առաջադրանքների իրականացման համար, որի հիմնական հիմքը կլինի տարբեր տարիքային խմբերի մարդկանց կարիերայի արդյունավետ ընտրության, փոփոխության և կարիերայի զարգացման հնարավորությունների ապահովումը: ողջ կյանքի ընթացքում: բնութագրեր, ինչպիսիք են աշխատաշուկայի պահանջարկի փոփոխությունը: Ուսանողների առնվազն 40% -ը պատրաստակամություն է հայտնել հետագայում ուսումը շարունակել բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում: Եվ սա հրաշալի ազդանշան է համալսարան-ՄԿՈՒ ոլորտում համագործակցության նոր ուղիներ գտնելու համար: Ամփոփելով հետազոտության արդյունքները ՝ նշենք հետևյալ առանձնահատկությունները. • Բարձրագույն մակարդակի վրա է բարձր մակարդակի վրա անցկացվում քոլեջների տեսական-գործնական դասընթացների կազմակերպումը: Բաց կետերից մեկը արտադպրոցական պրակտիկան է, որի ուղղությամբ թե գործատուները, թե քոլեջները պետք է քայլեր ձեռնարկեն: Անհասկանալի է ՝ կարո՞ղ ենք արդյոք կրթության ընթացքում աշխատանքի համադրությունը որպես թերություն համարել, քանի որ գործ ունենք 15-19 տարեկան երեխաների հետ: Հայաստանում միայն վերջին տասնամյակում է, որ աճում է այս տարիքի երեխաների աշխատելու միտում: Ըստ Գծապատկեր 2-ի, 2017 թ. Այս անգամ աշխատողների թիվը նվազել էր: Empբաղված ՝ ըստ տարիքային խմբերի, 15-19 տարեկան Նկար 2 Հայաստանի Հանրապետությունում 15-19 տարեկան երեխաների զբաղվածություն Ակնհայտ է դառնում, որ վերջին տարիներին միջին և տարրական մասնագիտական ​​կրթական հաստատությունների շրջանավարտները օտարվել են աշխատաշուկայից: 2014-2017 թվականները վկայում են այս ամենի մասին: ցուցանիշներ, որտեղ զգալի անկում կա համանման կրթական ֆոն ունեցող անձանց շրջանում (Նկար 3): Yբաղված - հեղինակ ՝ կրթական մակարդակ - ամենաբարձրն, Ասպիրանտ Yբաղված - հեղինակ ՝ կրթական մակարդակ - արհեստավարժ Yբաղված - հեղինակ ՝ կրթական մակարդակ - նախա-մասնագիտական (արհեստ) Նկար 3 Loymentբաղվածությունն ըստ կրթական մակարդակի Հայաստանի անկախացումից հետո աշխատանքային հարաբերությունների ձևավորումը հնարավոր խնդիր է: Եթե ​​նախկինում հաճախորդը պետություն էր, ապա այժմ գործատուն ստանձնել է այդ դերը: Գործատուն իր հերթին ձևավորել է նոր պահանջներ և հարաբերություններ: Սա նշանակում է որակապես նոր հարաբերությունների ձևավորում, որի արդյունքում իրականացվել է սոցիալական գործընկերության հայեցակարգ տարրական, միջին մասնագիտական ​​կրթության ոլորտում: Կառավարման խորհուրդները կազմավորվել են սոցիալական գործընկերության շրջանակներում նախնական արհեստագործական դպրոցներում և միջին մասնագիտական ​​կրթության քոլեջներում: Յուրաքանչյուր կառավարման խորհրդի կազմը ներառում է գործատուների, արհմիությունների, ինքնակառավարման մարմինների, կրթության, գիտության նախարարության, ուսանողների և դասախոսական անձնակազմի ներկայացուցիչներ: Գործատուների ներգրավումն ինքնանպատակ չէ. Այն երկու բեռ է բերում ՝ կրթություն և աշխատաշուկա: Ի վերջո, երբ մենք ուսումնասիրում ենք քոլեջների, քոլեջների մասնագիտությունները, կան քոլեջներ, որտեղ դասավանդվող մասնագիտությունները չեն համապատասխանում աշխատաշուկայի պահանջներին, շրջանավարտների կարողություններն ու հմտությունները միշտ չէ, որ համապատասխանում են գործատուի պահանջներին և այսօրվա տեխնոլոգիական զարգացմանը: արտադրություն Այսպիսով, ամփոփելով ՄԿՈՒ ոլորտում սոցիալական գործընկերության հիմքերը և հնարավոր զարգացման ուղեցույցները, ոլորտում առկա թերություններն ակնհայտ են: Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով օրենսդրական կարգավորման նորությունը և այդ ուղղությամբ ձեռնարկվող քայլերը, մենք հեռանկարում կարող ենք ակնկալել նոր ձեռքբերումներ: Այս առումով մենք խնդիր ունենք ընդլայնել համագործակցությունը հասարակական գործունեության բոլոր ոլորտներում ՝ ապահովելով քաղաքացիական համերաշխության ցանկալի միջավայր: Սոցիալական գործընկերության դեպքում դա հասարակական կյանքը հնարավորինս կայուն դարձնելն է: Նման դեպքում պետության և բիզնեսի առաջընթացի տնտեսական զարգացումը հնարավոր է միայն գործընթացի 3 մասնակիցների միջև կառուցողական և երկարաժամկետ համագործակցության շրջանակներում `կրթության և աշխատաշուկայի միջև հստակ մեխանիզմ ապահովելու համար: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Համբարձումյան Ա.Հ., Աշխատանքային հարաբերությունների պետական ​​կարգավորում, Երեւան 2014, էջ 13, 8: [2] ՀՀ պետական ​​բյուջե. «Հայաստանի Հանրապետության 2008, 2017, 2018 թվականների պետական ​​բյուջեի մասին» ՀՀ օրենք, էջ 26, 30, 23, URL: http: //www.minfin.am/ (Հղումը կատարվել է 25.06.2018): [3] «Կրթության մասին» ՀՀ օրենք, URL: http: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=68299 (Հղումը կատարվել է 17.06.2018): [4] «ՀՀ տարրական (արհեստագործական) և միջին կրթության և դասավանդման ռազմավարություն», URL: http: //mkuzak.am/wp-content/uploads/razmavarutyun.pdf (Հղումը ՝ 15.06.2018): [5] «Նախնական արհեստագործական և միջին մասնագիտական ​​կրթության մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 3, URL: http: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=90681 (Հղումը ՝ 15.06.2018): [6] «ՀՀ-ում նախնական և միջին մասնագիտական ​​կրթության զարգացման հայեցակարգը», URL: http: //mkuzak.am/wp-content/uploads/hayecak.-1.pdf (Հղումը ՝ 01.07.2018): [7] «Մասնագիտական ​​կրթության բարեփոխումները 2009-2011թթ. իրադարձությունների ժամանակացույց և ժամանակացույց », URL: http: //www.gov.am/files/meetings/2008/85.pdf (Հղումը ՝ 12.06.2018): [8] Մասնագիտական ​​կրթության գիտա-տեղեկատվական հանդես, թիվ 1-2 / 5, Երեւան, 2009, էջ 9, 6: [9] Կայուն զարգացման ծրագիրը հաստատելու մասին ՀՀ կառավարության որոշում, 38-րդ կետ, URL: http: //www.irtek.am/views/act.aspx?aid=47046 (Հղումը ՝ 15.07.2018): [10] Կայուն զարգացման նպատակներ, URL: http: //un.am/hy/p/s Կայուն զարգացման-նպատակը -4 (Հղումը ՝ 15.06.2018): [11] Բնակչության զարգացման միջազգային համաժողով, գործողությունների ծրագիր, էջ 108, URL: http: //www.un.am/up/file/Cairo%20Delcaration_ARM_FINAL_10-11-09.pdf (Հղումը ՝ 13.06.2018): [12] Մասնագիտական ​​կրթության ամսագիր, 3-4, 2014, էջ. 76 [13] «Սոցիալական գործընկերության հայեցակարգը Հայաստանում նախնական մասնագիտական ​​և միջին մասնագիտական ​​կրթության ոլորտում», URL: http: //www.irtek.am/views/act.aspx?aid=48414 (Հղումը կատարվել է 18.06.2018): [14] Համբարձումյան Ա.Գ., Սոցիալական գործընկերությունը ՝ որպես կրթության զարգացման նախապայման. Առաջադեմ երկրների օրինակներ, Երևան, 2011, էջ 6, 7: [15] «Մասնագիտական ​​կրթության գիտական» հանդես, Եռակողմ սոցիալական գործընկերություն, ՀԲԸՄ, 2010/1, էջ 13: [16] Մասնագիտական ​​կրթություն և ուսուցում տեղեկատվական, մեթոդաբանական, վերլուծական հանդես, Երևան, N 1-2, 2013, էջ 6: [17] Պապոյան Վ., Գալստյան Ա., Մուրադյան Ե., Սարգսյան Դ., Մասնագիտական ​​ինքնորոշման հոգեբանական ուղղությունը կրթական համակարգում, Երեւան, 2015, էջ. 29 [18] Կարիերայի ուղղորդման հիմնախնդիրները և զարգացման միտումները, Միջազգային գիտական ​​կոնֆերանսի նյութեր, Երևան, «angանգակ» հրատարակչություն, 2014 թ. 14 [19] loymentբաղվածությունն ըստ 15-19 տարիքային խմբի, URL: http: //www.armstatbank.am/pxweb/hy/ArmStatBank/ArmStatBank__2%20Populatieu-13-2017.px/table/tableViewLayout2/?rxid=4b152d04-cbc7-427c-9148-eae8c5a3bbef. [20] primaryբաղվածություն առաջնային / արհեստագործական «միջին մասնագիտական» բարձրագույն կրթություն ունեցողների շրջանում, URL: http: //armstatbank.am/pxweb/hy/ArmStatBank/ArmStatBank__2%20 Բնակչություն% 20a (Հղումը կատարվել է 25.06.2018): Նիկողոսյան Քրիստինե ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ԳՈՐԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ՇՈՒԿԱՅԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԵՏ Հիմնաբառեր. ։

Այսօր սոցիալական գործընկերության դերը դիտարկվում է ինչպես սոցիալաշխատանքային հարաբերություններում, այնպես էլ մասնագիտական կրթական համակարգի և աշխատաշուկայի խնդիրների հաղթահարման և կառավարման ոլորտում։ Սոցիալական գործընկերությունը դիտարկվել է որպես հարթակ` ուսանող/ շրջանավարտ/պոտենցիալ վարձու աշխատողի և աշխատաշուկայի հետ հարաբերություններում՝ նպատակ ունենալով բացառել հայաստանյան այն պրակտիկան, երբ բարձրագույն կրթություն ունեցողների մի ստվար հատված աշխատում է ոչ իր մասնագիտությամբ՝ կատարելով մասնագիտական որակավորումից ավելի ցածր որակավորում պահանջող աշխատանք, փաստորեն զբաղեցնելով ՄԿՈւ շրջանավարտների տեղն աշխատաշուկայում։

ԿԱԴԱՍՏՐԱՅԻՆ ՔԱՐՏԵԶՆԵՐԻ ՈՒՂՂՄԱՆ ԵՎ ՆՈՐ ՔԱՐՏԵԶԱԳՐԱԿԱՆ ՇԵՐՏԻՍՏԵՂԾՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄՀայաստանի Հանրապետության տարածքում կադաստրային քարտեզագրմանաշխատանքները հիմնականում իրականացվել են 1998-2004 թվականների ընթացքում` հանութագրման ավանդական տարբեր եղանակներով (մենզուլային, տախեոմետրային և այլն)։ Սկզբնական շրջանում կադաստրային քարտեզները ստեղծվում ևպահպանվում էին թղթային տարբերակով, որը ժամանակի ընթացքում մաշվելովտալիս էր էական սխալներ և անճշտություններ։ Համաձայն ՀՀ գործող օրենսդրության` կադաստրային քարտեզները համար-վումեն գրանցման համակարգի հիմնական փաստաթղթերից մեկը, որոնցումարտահայտվում են անշարժ գույքի միավորները։ Քարտեզագրման աշխատանքներըավանդական եղանակներից բացի կատարվել են նաև օգտագործելով ժամանա-կակիցգեոդեզիական սարքավորումներ` էլեկտրոնային տախեոմետրեր, արբանյա-կայինդիրքորոշման կայաններ (GPS), որոնց կիրառումը թույլ է տալիս, առանց միջանկյալհաշվարկներ կատարելու, ստանալ որոշվող կետերի կոորդինատները՝ բարձրճշտությամբ, ինչպես նաև ժամանակակից ծրագրային ապահովման միջոց-ներովհագեցված ավտոմատացված համակարգերում ստանալ տարբեր մասշ-տաբներով ևթեմատիկ շերտերով էլեկտրոնային կադաստրային քարտեզներ [3]։ Կադաստրային քարտեզները և հատակագծերը տեղանքի փոքրացված ևընդհանրացված արտապատկերումներն են՝ համապատասխան մասշտաբով ևպայմանական նշաններով, որոնց վրա արտահայտվում են անշարժ գույքի բոլոր միավորները, դրանց տեղադրությունը, սահմանները, մակերեսները, տեսքերն ու տեսակները, վերգետնյա և ստորգետնյա մայրուղային հաղորդակցուղիների ցանցը և անշարժ գույքի վերաբերյալ այլ տվյալներ։ Կադաստրային քարտեզները ծառայում ենանշարժ գույքի միավորի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման, գնահատման, հողի հարկի և գույքահարկի բազայի ստեղծման, ինչպես նաև բազմանըպատակ կադաստրի վարման համար։ Կադաստրայինքարտեզագրմանաշխատանքների համար ելակետային նյութեր են ծառայում անշարժ գույքի վերաբերյալ գրաֆիկական և տեքստային իրավական փաստաթղթերը, 1։ 50-1։ 500, 1։ 1000, 1։ 2000,1։ 5000, 1։ 10000 և 1։ 25000 մասշտաբների հանույթները, հողաշինարարական ևքաղաքաշինական ծրագրային փաստաթղթերը, գլխավոր հատակագծերը, գեոդեզիական հիմքի կոորդինատների ժողովածուները [4]։ Կադաստրային քարտեզագրման աշխատանքները իրականացվում են երեքփուլերով՝o նախապատրաստական աշխատանքներ,o դաշտային աշխատանքներ,o գրասենյակային աշխատանքներ։ Անշարժ գույքի միավորների վերաբերյալ գրաֆիկական տվյալների մուտքագըրումը և թվայնացումը իրականացվում է դաշտային հանութագրման տվյալներիհիման վրա։ էլեկտրոնային քարտեզների կազմման համար անհրաժեշտ է մուտքագրել կադաստրային քարտեզագրման անհրաժեշտ տվյալները էլեկտրոնայինտախեոմետրի կամ արբանյակային դիրքորոշման (GPS) ընդունիչների հիշողությանքարտից կամ ներքին հիշողությունից։ Մուտքագրված տվյալներով և կազմված ուրվանկարներով կատարվում են թվայնացման աշխատանքներ։ Կադաստրային քարտեզները (հատակագծերը) կազմվում են բացառապես էլեկտրոնային եղանակով.բնակավայրերում՝ 1։ 50 - 1։ 500, 1։ 1000, 1։ 2000, բնակավայրերից դուրս՝ 1։ 2000, 1։ 5000, 1։ 10000, 1։ 25000 մասշտաբներով։ Էլեկտրոնային եղանակով թվային կադաստրային քարտեզներ կազմելուժամանակ օգտագործվում են քարտեզագրական ծրագրերի համապատասխանծրագրային փաթեթներ, որոնց թվային տվյալները պետք է լինեն դիվիջի Ավտոկադ(.dwg (AutoCad)) կամ դիջիէն Մայքրոստեյշն (.dgn (Microstation)) կամ շեյփ ԱրկԳիս (.shape(ArcGis)) կամ մեփինֆո Մեփինֆո (.mapinfo (MapInfo)) ֆորմատներով [1]։ Կադաստրային քարտեզների մուտքագրման և թվայնացման ընթացքում անհրաժեշտէ իրականացնել հետևյալ աշխատանքները՝1) նախապատրաստական աշխատանքներ, որոնց կատարման ժամանակ պետք էստուգվեն թվային քարտեզների կազմման համար հիմք ծառայող նյութերի որակը, 2) մուտքագրման աշխատանքներ, որոնց կատարման ժամանակ մուտքագրվումեն դաշտային հանութային նյութերը` էլեկտրոնային տախեոմետրերի ու արբանյակային դիրքորոշման կայանների միջոցով ստացված դաշտային հանութայինտվյալները,3) մուտքագրված կետերի ստացում էկրանի վրա, 4) ռաստրային պատկերների մշակում, 5) ռաստրային պատկերների վեկտորացում,6) թեմատիկ շերտերի ստեղծում և վերականգնում,7) տոպոլոգիայի ստուգում և ճշտում, 8) ավելորդ տարրերի հեռացում, 9) բազային քարտեզի խմբագրում և ստուգում, 10) կադաստրային թվային քարտեզների բազմացումը՝ էլեկտրոնային կրիչների ևթղթի վրա։ Համատարած քարտեզագրման թվայնացման աշխատանքների ավարտից հետոէլեկտրոնային քարտեզի վրա պատկերվում են՝ [1]1) կոորդինատային ցանցը, 2) գեոդեզիական հիմքի կետերը, 3) համայնքի սահմանները, 4) կադաստրային թաղամասերի սահմանները,5) կադաստրային միավորների սահմանները, 6) շենքերը և շինությունները, 7) կադաստրային պայմանական ծածկագրերը (համարները), 8) անշարժ գույքի միավորների գծային չափերը և մակերեսները, 9) հաղորդակցուղիները։ Կադաստրային հատակագծերում և քարտեզներում հայտնաբերված անշարժգույքի միավորների հետ կապված սխալները դասակարգվում են`o սխալներ, որոնք չեն փոփոխում գույքի պատկանելությունը, դրա նկատմամբիրավունքների բնույթը, որակական և քանակական բնութագրերը (նորմատիվտեխնիկական փաստաթղթերով սահմանված թույլատրելի շեղումներ),o սխալներ, որոնք առաջացնում են գույքի պատկանելության, դրա նկատմամբիրավունքների բնույթի, որակական և քանակական բնութագրերի փոփոխություն։ Կադաստրային հատակագծերում և քարտեզներում հայտնաբերված սխալներիուղղումները կատարվում են հետևյալ սկզբունքով՝1. Իրավունքների պետական գրանցման վկայականներում նշված և փաստացիօգտագործվող սեփականաշնորհված գյուղատնտեսական նշանակությանհողամասերի սահմանների և մակերեսների տարբերությունների ուղղմաննպատակով՝ համայնքների ղեկավարները կից գրությամբ համապատասխանտարածքային ստորաբաժանում կարող են ներկայացնել իրենց կողմիցհաստատված փոփոխվող հողամասերի ճշգրտված հատակագծերը, սեփականատերերին տրված անշարժ գույքի սեփականության (օգտագործման) իրավունքի գրանցման վկայականները և սեփականատերերի համաձայնությունները։ 2. Համայնքներին հողերի փոխանցման ժամանակ առաջացած սեփականությանսուբյեկտների անճշտությունների (քաղաքացիներին սեփականության իրավունքով պատկանող հողամասերը՝ որպես համայնքային սեփականությանհողամասեր փոխանցման կամ համայնքային սեփականության իրավունքովպատկանող հողամասերը՝ որպես քաղաքացիների սեփականության հողամասեր փոխանցման) դեպքում, համայնքների ղեկավարները կից գրությամբտարածքային ստորաբաժանում կարող են ներկայացնել իրենց կողմիցհաստատված փոփոխվող հողամասերի ճշգրտված հատակագծերը, սեփականատերերին տրված անշարժ գույքի սեփականության (օգտագործման) իրավունքի գրանցման վկայականները, սեփականատերերի համաձայնությունները, իրավունքների պետական գրանցում չստացած հողամասերի համարհամապատասխան իրավական հիմքերը (հողի սեփականության իրավունքիպետական ակտ, ժամանակավոր վկայականներ, համայնքի ղեկավարի կող-միցհաստատված հողային բարեփոխումների և սեփականաշնորհման հանձնաժողովի որոշումից քաղվածք)։ 3. Համայնքներին՝ հողերի փոխանցման ժամանակ առաջացած հողատեսքերիանճշտությունների ուղղման համար, համայնքների ղեկավարները կից գրությամբ տարածքային ստորաբաժանում կարող են ներկայացնել ՀայաստանիՀանրապետության կառավարության 2009 թվականի սեպտեմբերի 17-ի«Հայաստանի Հանրապետության գյուղատնտեսական նշանակության հողերի,հողատեսքերի փոփոխման կարգը հաստատելու մասին» N 1066-Ն որոշմանպահանջներին համապատասխան կատարված փոփոխությունները։ 4. Համայնքներին՝ հողերի փոխանցման ժամանակ առաջացած հողամասերինպատակային նշանակությունների հետ կապված անճշտությունների դեպքում,եթե նախկինում հողամասերի նպատակային նշանակության փոփոխմանվերաբերյալ առկա են համապատասխան որոշումներ, ապա ուղղումըկատարվում է Հայաստանի Հանրապետության վարչապետի 2001 թվականիօգոստոսիօգտագործման ժամանակավոր սխեմաներիհամաձայնեցման միջգերատեսչական հանձնաժողով ստեղծելու մասին» N 599որոշմամբ ստեղծված միջգերատեսչական հանձնաժողովի քննարկումից հետոստացված դրական եզրակացության հիման վրա[2]։ Եթե նախկինումհողամասերի նպատակային նշանակությունների փոփոխման վերաբերյալչկան համապատասխան որոշումներ, ապա հողամասերի նպատակայիննշանակությունը փոխվում է՝ ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով։ «Հողերի13-ի5. Համայնքային սեփականություն հանդիսացող և որպես «անհայտ» քաղաքացիների սեփականություն փոխանցված հողամասերի հետ կապված անճշտությունների ուղղման համար, եթե դրանց նկատմամբ գոյություն չունեն որևէիրավունք հաստատող փաստաթղթեր, ապա համայնքների ղեկավարները կիցգրությամբ տարածքային ստորաբաժանում կարող են ներկայացնել նշվածհողամասերը համայնքային սեփականություն ճանաչելու վերաբերյալ համայնքների ավագանիների որոշումները։ Գեոդեզիական աշխատանքների ընթացքում՝ տարբեր հանգամանքներովպայմանավորված, ցանկացած չափագրում ուղեկցվում է որոշակի սխալներով։ Հաշվիառնելով կադաստրային քարտեզագրման և թվայնացման ժամանակ տարբեր գործոնների ազդեցության հետևանքով առաջացած սխալները՝ տարբեր մակերեսներ ևերկրաչափական պատկերներ ունեցող հողամասերի չափագրման դեպքում, կախված չափագրվող հողամասի սահմանակետերի քանակից (սահմանանիշերով չամրացված հողամասերի դեպքում) մակերեսի թույլատրելի սխալի մեծությունըհաշվարկվում է հետևյալ սկզբունքով`1. Բնակավայրի տարածքում՝ա. մինչև 8 սահմանակետեր ունեցող հողամասերի չափագրման դեպքում`մինչև 1000 քառակուսի մետր մակերես ունեցող հողամասերի չափագրման դեպքումթույլատրելի սխալի առավելագույն չափը ընդունել 1.25 % (12.5 քառ. մետր), իսկ 1000քառակուսի մետր մակերեսը գերազանցող հողամասերի չափագրման դեպքում՝ 12.5քառակուսի մետրին ավելացնելով 1000 քառակուսի մետր մակերեսը գերազանցողյուրաքանչյուր քառակուսի մետրի համար 0.3 %։ Օրինակ` 2400 քառակուսի մետր հողամասի մակերեսի հաշվարկման դեպքումկստացվի հետևյալ թույլատրելի սխալի չափը՝1000 մ2x 1.25 % = 12.5 մ2,2400 մ2 - 12.5 մ2 + 1400 մ2 x 0.3 % = 12.5 մ2 + 4.2 մ2 = 16.7 մ2։ բ. 8 և ավելի սահմանակետեր ունեցող հողամասերի չափագրման դեպքում`մինչև 1000 քառակուսի մետր մակերես ունեցող հողամասերի չափագրման դեպքումթույլատրելի սխալի առավելագույնչափը ընդունել 1.5 % (15.0 քառ. մետր), իսկ 1000քառակուսի մետր մակերեսը գերազանցող հողամասերի չափագրման դեպքում, 15.0քառակուսի մետրին ավելացնելով 1000 քառակուսի մետր մակերեսը գերազանցողյուրաքանչյուր քառակուսի մետրի համար 0.5 %։ Օրինակ` 3200 քառակուսի մետր հողամասի մակերեսի հաշվարկման դեպքումկստացվի հետևյալ թույլատրելի սխալի չափը՝1000 մ2 x 1.5 %=15.0 մ2,3200 մ2 - 15.0 մ2 + 2200 մ2 x 0.5% = 15.0 մ2 + 11.0 մ2 = 26.0 մ2 [2]։ 2. Բնակավայրից դուրս տարածքներում՝ա. մինչև 8 սահմանակետեր ունեցող հողամասերի չափագրման դեպքում`մինչև 10000 քառակուսի մետր մակերես ունեցող հողամասերի չափագրման դեպքումթույլատրելի սխալի առավելագույն չափը ընդունել 1.2 % (120 քառ. մետր), իսկ 10000քառակուսի մետր մակերեսը գերազանցող հողամասերի չափագրման դեպքում՝ 120քառակուսի մետրին ավելացնելով 10000 քառակուսի մետր մակերեսը գերազանցողյուրաքանչյուր քառակուսի մետրի համար 0.25 %։ Օրինակ` 24000 քառակուսի մետր հողամասի մակերեսի հաշվարկման դեպքումկստացվի հետևյալ թույլատրելի սխալի չափը՝10 000 մ2 x 1.2 % = 120.0 մ2,24 000 մ2 - 120.0 մ2 + 14000 մ2 x 0.25 % = 120.0 մ2 + 35.0 մ2 = 155.0 մ2։ բ. 8 և ավելի սահմանակետեր ունեցող հողամասերի չափագրման դեպքում`մինչև 10000 քառակուսի մետր մակերես ունեցող հողամասերի չափագրման դեպքումթույլատրելի սխալի առավելագույն չափը ընդունել 1.5 % (150 քառ. մետր), իսկ 10000քառակուսի մետր մակերեսը գերազանցող հողամասերի չափագրման դեպքում՝ 150քառակուսի մետրին ավելացնելով 10000 քառակուսի մետր մակերեսը գերազանցողյուրաքանչյուր քառակուսի մետրի համար 0.4 %։ Օրինակ` 36200 քառակուսի մետր հողամասի մակերեսի հաշվարկման դեպքումկստացվի հետևյալ թույլատրելի սխալի չափը՝ [1]10 000 մ2 x 1.5 % = 150.0 մ2,36 200 մ2 - 150.0 մ2 + 26 200 մ2 x 0.4 % = 150.0 մ2 + 104.8 մ2 = 254.8 մ2 [2]։ Կադաստրային քարտեզներում առկա սխալների հայտնաբերման և դրանց վերացմանն ուղղված ուղիների մշակման համար իրականացվել է կադաստրային քարտեզագրական տվյալների և աէրոնկարների ուսումնասիրություն և վերլուծություն։ Կադաստրային քարտեզները «Arc GIS» ծրագրային փաթեթի միջոցով համադրվել ենայդ տարածքների արբանյակային և աէրոնկարների հետ։ Ստորև ներկայացված է Շիրակի մարզի Ձիթհանքով համայնքի կադաստրայինքարտեզից հատված, որում հայտնաբերվել են շատ անհամապատասխանություններկադաստրային քարտեզի և փաստացի հողօգտագործման սահմանների միջև (նկար 1)։ Նկար 1. Կադաստրային քարտեզ և արբանյակային պատկերՀողակտորների գծային չափերի և տեղադիրքի վերաբերյալ առավել հավաստիտվյալներ ստանալու համար տեղանքում իրականացվել է էլեկտրոնային տախեոմետրով հանութագրում, և ստացված տվյալները GPS ընդունիչի միջոցով կապակցվել ենWGS-84 կոորդինատային համակարգին, որի արդյունքում կազմվել է հողամասերիսահմանների ուղղման հատակագծեր։ Ստացված տվյալների հիման վրա մեր կողմիցճշտվել է հողակտորների տեղադիրքերը կադաստրային քարտեզում (նկար 2)։ Նկար 2. Տեղանքում գեոդեզիական սարքավորումներով կատարված հանույթԱրդյունքում պարզվելհողամասերըկադաստրային քարտեզում համադրվում են պետական գրանցում ստացած այլգույքային միավոր-ների հետ։ սահմաններովէ,որճշտվածՈւսումնասիրվող տարածքի մի քանի հողամասերում կատարվել է արբանյակային պատկերից հողամասերի սահմանների թվայինացում Arc GIS ծրագրային փաթեթի միջոցով (նկար 3)։ Նկար 3. Արբանյակային պատկերից հողամասերի սահմանների թվայնացում Arc GISծրագրային փաթեթի միջոցովԱյնուհետև հաշվարկվել է այդ հողամասերի մակերեսները և գծային չափերը՝ըստ թվայնացման շերտի, և համեմատվել է տեղանքում գեոդեզիական սարքավորումներով կատարված հանութագրման տվյալներով ստացված մակերեսների և գծային չափերի հետ (աղյուսակ 1)։ Աղյուսակ 1. Հողամասերի մակերեսները՝ ըստ փաստացի կատարված հանույթի և «Arc GIS» ծրագրային փաթեթի միջոցով կատարված արբանյակային պատկերի թվայնացմանՀողամասիհամարՄակերեսըՄակերեսըըստըստՄակերեսներիտարբերությու հանույթիթվայնացման(հա)(հա)ն(հա)Համեմատության արդյունքում պարզվել է, որ հողամասերի մակերեսները ևգծային չափերը՝ ըստ թվայնացման շերտի, որոշակի չափով տարբերվում ենտեղանքում գեոդեզիական սարքավորումներով կատարված հանույթով ստացվածմակերեսներից և գծային չափերից։ Պատճառն այն է, որ թվայնացման աշխատանքըկատարվել է ոչ բարձր տարածական լուծաչափ ունեցող արբանյակային պատկերիվրա (50սմ)։ Սա նշանակում է, որ ժամանակակից անօդաչու թռչող սարքերովստացված գերբարձր տարածական լուծաչափի (օրինակ 1սմ) պատկերներով կատարված թվայնացման ճշտությունը կբավարարի կադաստրային քարտեզագրմանհամար պահանջվող ճշտությանը, ինչը հնարավորություն է տալիս քարտեզագրականշերտը ստեղծել Arc GIS ծրագրային փաթեթով կատարված թվայնացման միջոցով։ ՀՀ կադաստրային քարտեզագրական տվյալների վերլուծության արդյունքումգալիս ենք այն եզրահանգմանը, որ Հանրապետության տարածքում առկա էկադաստրային քարտեզների և փաստացի հողօգտագործման սահմանների բազմաթիվ անհամապատասխանություններ։ Այս ուղղությամբ իրականացվող աշխատանքների հիմնական նպատակը քարտեզագրական տվյալների ուղղումը առավել դյուրինդարձնելն է։ Առաջարկվում է ստեղծել նոր փաստացի հողօգտագործման քարտեզագրական շերտ, որը կնպաստի քարտեզագրական տվյալների ուղղմանը, և կունենաշատ կարևոր նշանակություն։ Քարտեզագրական շերտի ստեղծման աշխա-տանքներըչկառուցապատված տարածքներում առաջարկվում է իրականացնել բացառապեսգրասենյակային պայմաններում, իսկ այն տարածքներում, որտեղ ստացվածաէրոլուսանկարներումերևում,կիրականացվեն նաև դաշտային հանութագրման աշխատանքներ՝ ժամանակակիցգեոդեզիական սարքավորումների կիրառմամբ։ Ստացված արդյունքները կմուտքագըրվեն Arc GIS ծրագրային փաթեթ, որի միջոցով էլ կիրականացվի քարտեզագրում։ Կադաստրային քարտեզների ուղղման ժամանակ որպես հիմք կարող է ծառայել նորքարտեզագրական շերտը, համայնքի ղեկավարի կամ համապատասխան լիա-զորվածանձի կողմից ներկայացված պարզաբանումը, ինչպես նաև՝ համադրումների դեպքումհամադրվող հողակտորների սեփականատերերի գրավոր համաձայնութ-յունը։ հողամասերիչենհստակսահմաններն Երկրի պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինները, ներդրողներըև հողօգտագործողները նոր քարտեզագրական շերտում արտացոլված տվյալներիմիջոցով կկարողանան մշակել սոցիալական և տնտեսական կայուն զարգացմանուղղիներ, արդյունավետ կազմակերպել հողաշինարարական աշխա-տանքները,վարել հարկային ճիշտ քաղաքականություն և իրականացնել պետականվերահսկողություն հողօգտագործմանն ուղղված բազմաթիվ խնդիրներում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեինախագահի 2009 թվականի փետրվարի 26-ի N 51-Ն հրամանը կադաստրայինքարտեզագրման աշխատանքներ իրականացնելու հրահանգը հաստատելու մասին,[2] URL։ http։ //www.arlis.am/ (Հղումը կատարվել է՝ 06.04.2019)։ ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեինախագահի 2010 թվականի հունիսի1-ի N 186-Նհրամանը կադաստրայինհատակագծերում և քարտեզներում հայտնաբերված սխալների ուղղման հրահանգըհաստատելու մասին, URL։ http։ //www.arlis.am/ (Հղումը կատարվել է՝ 06.04.2019)։ [3] ՀՀ կառավարության 2010 թվականի մարտի 25-ի N 305-Ն որոշում ՀայաստանիՀանրապետության պետականգույքիզարգացման 2010թվականի համալիր զարգացման ծրագիրը հաստատելու մասին,URL։ http։ //www.arlis.am/ (Հղումը կատարվել է՝ 07.04.2019)։ [4] ՀՀ անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի պաշտոնական կայք՝ URL։ http։ //www.cadastre.am/ (Հղումը կատարվել է՝ 07.04.2019)։ բյուջեից ֆինանսավորվող` անշարժՆահապետյան ՎարդանԿԱԴԱՍՏՐԱՅԻՆ ՔԱՐՏԵԶՆԵՐԻ ՈՒՂՂՄԱՆ ԵՎ ՆՈՐ ՔԱՐՏԵԶԱԳՐԱԿԱՆ ՇԵՐՏԻՍՏԵՂԾՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր՝ կադասրրային քարտեզ, փաստացի հողօգտագործման սահմաններ,արբանյակային պատկեր, աէրոլուսանկարներ, ժամանակակից գեոդեզիականսարքավորումներ, Arc GIS ծրագրային փաթեթ։

Աշխատանքի հիմնական նպատակը կադաստրային քարտեզներում առկա թերությունների ուղղման մեթոդների մշակումն է՝ նոր քարտեզագրական շերտի ստեղծման միջոցով։ ՀՀ կադաստրային քարտեզագրական տվյալների վերլուծութ-յան արդյունքում գալիս ենք այն եզրահանգմանը, որ հանրապետության տարածքում առկա է կադաստրային քարտեզների և փաստացի հողօգտագործման սահմանների բազմաթիվ անհամապատասխանություններ։ Այս ուղղությամբ իրականացվող աշխատանքների հիմնական նպատակը քարտեզագրական տվյալների ուղղումը առավել դյուրին դարձնելն է։ Խնդրի լուծման համար առաջարկվում է ստեղծել նոր փաստացի հողօգտագործման կադաստրային քարտեզագրական շերտ՝ «Arc GIS» ծրագրային փաթեթի և ժամանակակից անօդաչու թռչող սարքերի միջոցով, ստացված բարձր տարածական լուծաչափի աէրոլուսանկարներով, որոնք հնարավորություն են տալիս ստանալ անհրաժեշտ և բավարար ճշտություն։

ՆԱԽԱՊԱՏՐԱՍՏՈՒԹՅԱՆ ԹԵԿՆԱՈՒ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐ Նախապաշարմունքը (նախապաշարմունքային կապը) իրավական ակտի հատկանիշն է, որը ապացույցի տարր է, որը գործի մասնակիցների համար և դատարանի համար պարտադրում է այդպիսի հանգամանքները նոր ուժի մեջ մտած դատական ​​ակտում ներառել: Այս առնչությամբ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 52-րդ հոդվածը սահմանում է. «Նախկինում քննված քաղաքացիական գործով օրինական ուժի մեջ մտած դատարանի որոշմամբ հաստատված հանգամանքները չեն ապացուցվում նույն անձանց կողմից մեկ այլ գործի քննության ընթացքում: Քրեական գործով օրինական ուժի մեջ մտած վճիռը դատարանի համար պարտադիր է միայն այն փաստերով, որոնց համաձայն հաստատվել են որոշակի գործողություններ `դրանք կատարած անձինք: » Դատական ​​ակտերի մինչդատական ​​կապի սուբյեկտիվ սահմաններն այն անձանց շրջանակն են, որոնց հարաբերություններում օրինական ուժի մեջ մտած դատական ​​ակտը («դոնոր» դատական ​​ակտը) ենթադրական նշանակություն ունի: Ընդհանուր կանոնի համաձայն ՝ սահմանված հանգամանքներում դատական ​​ակտը նախաքննական է այն անձանց համար, ովքեր մասնակցել են այդ արարքի կայացման գործին: Ավելին, այս դեպքում վճռական է անձի ներգրավումը գործին, և ոչ թե գործի ֆիզիկական մասնակցությունը 2: Եթե ​​անձը ներգրավված էր գործում, բայց ավելի ուշ, պատշաճ կերպով տեղեկացված լինելով դատաքննության ժամանակի և վայրի մասին, չէր ներկայացել նիստին, դա չի նշանակում, որ որդեգրման ակտի նախադեպը չի տարածվի այդ անձի վրա: Օրինակ, եթե ամբաստանյալը չներկայանա, դատարանը կարող է պարզել որևէ հանգամանքի առկայությունը կամ բացակայությունը `հիմնվելով բացառապես հայցվորի ներկայացրած ապացույցների վրա: Պատասխան 1 Ընդունված է 17.06.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ .: Տե՛ս ARPA 1998.09.09 / 20 (53): 2 Տե՛ս Reshetnikova IV, Ռուսաստանի քաղաքացիական դատարանի արտադրության մեջ ապացույցների վրա հիմնված իրավունքների ընթացքը: - Մ. NORMA հրատարակչություն (NOR-MA-INFA · M հրատարակչական խումբ), 2000 թ., Էջ 139: Նա այլևս չի կարող մատնանշել, որ որևէ այլ ապացույց, որը վերջինս դատարան չի ներկայացրել դատական ​​ակտի ընդունման պահին: Այս դեպքում դատարանի կողմից հաստատված հանգամանքների վճիռը բացասական հետևանք կլինի գործին մասնակցող անձանց համար `իրենց դատավարական իրավունքները չարաշահելու պատճառով, որոնց թվում է նաև դատական ​​նիստին չներկայանալու փաստը 3: Այնուամենայնիվ, եթե կողմը չի մասնակցում դատաքննությանը ոչ պատշաճ ծանուցման պատճառով, հաստատված հանգամանքը չի կարող ճանաչվել նրա կողմից գործի քննության համար մեկ այլ գործ քննող դատարանի կողմից: Հարկ է նշել, որ դատական ​​ակտերի նախապայման կապի սուբյեկտիվ սահմանները չեն փոխվում այն ​​դեպքում, երբ փոխվում է այն գործով ներգրավված անձանց դատական ​​կարգավիճակը, որոնց վրա կայացվել է դատական ​​ակտը: Գործին հարճի փաստացի մասնակցությունը կարևոր է, այլ ոչ թե մասնակցության ընթացակարգային կարգավիճակը: Օրինակ ՝ դատական ​​ակտով օրինական ուժի մեջ մտած փաստը չի կարող վիճարկվել այն անձի կողմից, որը որպես պատասխանող մասնակցել է այդ գործին, նույնիսկ եթե նա մասնակցում է մեկ այլ գործի ՝ որպես հայցվոր կամ երրորդ կողմ: Այս իրավիճակը վերաբերում է հատկապես երրորդ կողմերին, որոնք վեճի առարկայի վերաբերյալ անկախ պահանջներ չեն ներկայացնում: Դատարանը պարտավոր է որոշում կայացնել գործին երրորդ կողմ ներգրավելու մասին: Նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նրանք ներկա չեն նիստին, նրանց ծանուցումը տարածում է վճռի նախապաշարմունքը (իհարկե, եթե նրանք պատշաճ կերպով ծանուցվել են նիստի ժամանակի և վայրի մասին): Օրինակ ՝ հետադարձ հայցի քննության ընթացքում կողմերը կրկին չեն ապացուցում բուն գործով հաստատված հանգամանքները 4: Գործի մասնակիցների համար ապացույցներ հավաքելու, հայցելու և ներկայացնելու դատավարական իրավունքները հավասար են, և մեկ այլ գործի քննության ընթացքում դատավարական կարգավիճակի փոփոխությունը չի նշանակում նոր ապացույցների ի հայտ գալու հնարավորություն: Կողմերի դատական ​​կարգավիճակի փոփոխությունից բացի, դատաքննության ընթացքում կողմերի բովանդակությունը կարող է ավելի հաճախ փոխվել: Անվիճելի է, որ եթե առաջին գործի մասնակիցների շրջանակն ավելի լայն է, քան երկրորդ գործի մասնակիցների շրջանակը 3 Տե՛ս Bezrukov A. М., Предициальная связь судебных актов: Սկավառակ… k ю: ն. - Եկատերինբուրգ, UGJU, 2005, էջ 36: 4 Տե՛ս Reshetnikova IV, հիշյալ աշխատություն, էջ 139: Իրավական ուժի մեջ մտած դատական ​​ակտի օրինականությունը տարածվելու է երկրորդ գործին մասնակցող բոլոր անձանց վրա: Միևնույն ժամանակ, վիճելի է, արդյոք գործին երկրորդ անձի մասնակցությունը հանգեցնում է խորհրդակցական գործողության օրինականության լիակատար բացառմանը դրա իրավական ուժի մեջ, թե՞ դա նշանակում է, որ առաջին գործին մասնակցած անձինք դատապարտելի են Նշված խնդրի լուծումը պետք է տրվի ՝ ելնելով հետևյալ իրավիճակներից: Դատական ​​ակտով հաստատված փաստերն ունեն նախադեպ, որը տարածվում է այն անձանց վրա, ովքեր մասնակցել են այն գործին, որով կայացվել է այդ արարքը: Այս կանոնի իմաստն այն է, որ սույն գործով ներգրավված անձինք հնարավորություն ունեին ապացուցելու այդ գործով նախաքննական դատական ​​ակտով հաստատված փաստերի առկայությունը կամ բացակայությունը, ընդ որում `դա նրանց պատասխանատվությունն էր, մի կողմը մյուս կողմին կհանգեցնի վերահաստատելու պարտավորության, որն անթույլատրելի է, քանի որ գործին մասնակցող անձանց հարաբերություններում «դոնոր» դատական ​​ակտի նախապաշարմունքը նշանակում է այդ դատավորի կողմից սահմանված հանգամանքները վիճարկելու արգելք: գործել Այս արգելքը չի վերանում դատավարությանը նոր անձի մասնակցության դեպքում, հետևաբար, առաջին գործին մասնակցած անձանց հարաբերություններում դատական ​​ակտի նախապաշարմունքը չի վերանում երկրորդ անձի մասնակցության դեպքում: Միևնույն ժամանակ, գործին նորեկի մասնակցության դեպքում «դոնոր» դատական ​​ակտի գերակայությունը նոր գործը քննող դատարանի հետ հարաբերության մեջ ենթակա է որոշակի փոփոխությունների, քանի որ նոր անձը իրավունք ունի կատարել նոր պահանջներ և առարկություններ, և այդ իրավունքը համապատասխանում է իր պահանջների հիմքում ընկած հանգամանքներն ապացուցելու պարտավորությանը: , Դատարանն իրավունք չունի ուշադրություն չդարձնել նոր անձի փաստարկները չքննարկելու վրա, քանի որ դա կհանգեցնի անհիմն դատական ​​ակտի կայացմանը, որը ենթակա է բեկանման: Նման դեպքում նոր ընդունված դատական ​​ակտում («ստացող» դատական ​​ակտ) «փոխանցված» հանգամանքների չափը կախված է նրանից, թե նոր անձը վիճարկում է դրանց առկայությունը (բացակայությունը): Այստեղ հնարավոր է երկու տարբերակ: Եթե ​​նոր անձը չի ցանկանում վիճարկել նախկինում հաստատված հանգամանքները, նա կարող է ուղղակիորեն հայտարարել այդ մասին: Կարծում ենք, որ այս պարագայում նախապաշարմունքը պետք է պահպանվի: Բանն այն է, որ առաջին քննությանը չմասնակցող անձը չի կատարել իր իրավունքներն ու պարտականությունները ապացույցի կապակցությամբ, բայց առաջին գործին մասնակցողների համար ոչինչ չի փոխվում: Իհարկե, նոր անձի դիրքորոշումը պետք է հստակ արտահայտվի (գրավոր, ընդ որում, ցանկալի է, որ այդ դիրքը ամրագրվի արձանագրության մեջ): Գործող դատավարական օրենսդրությունը չի պարունակում նորմ, որը կարգավորում է նոր անձի կողմից ավելի վաղ կայացրած դատական ​​ակտով սահմանված հանգամանքների վերաբերյալ նրա դիրքորոշման արտահայտման կարգը: Որոշակի չափով այդպիսի մեխանիզմը պարունակվում է ՍԴՊ 64-րդ հոդվածում, որը նախատեսում է գործի կողմերին ճանաչելու վիճելի հանգամանքները, որոնցով մյուս կողմը հիմնավորում է իր պահանջները արկ առարկություններ: Կարծում ենք, որ նման նորմ կարող են հաստատել գործին մասնակցող անձինք `գործով օրինական ուժի մեջ մտած դատական ​​ակտով հաստատված հանգամանքները ճանաչելու հնարավորության դեպքում` առանց նրա մասնակցության: Երկրորդ, այն անձը, ով չի մասնակցել «ստացող» դատական ​​ակտի կայացմանը, կարող է չհամաձայնել այդ դատական ​​ակտով սահմանված հանգամանքների հետ: Այս դեպքում այն ​​անձը, ով չի մասնակցել գործի քննությանը, որի հետ կապված կայացվել է «ստացող» դատական ​​ակտը, իրավունք ունի վիճարկել այդ դատական ​​ակտերով սահմանված հանգամանքները մյուս գործի քննության ընթացքում: Այս դեպքում դատարանը որոշում է կայացնում դատական ​​նիստի ընթացքում ուսումնասիրված ապացույցների հիման վրա: Այս դեպքում նոր փաստարկները և նոր անձի կողմից դատարան ներկայացված ապացույցները բացառում են ավելի վաղ դատական ​​ակտի կանխավարկածը: Նման դեպքում հարց է առաջանում. Եթե ​​նոր անձինք կարող են վիճարկել նախկինում քննված գործով օրինական ուժի մեջ մտած դատական ​​ակտով հաստատված հանգամանքները, կարո՞ղ են ավելի վաղ քննված գործին մասնակցած անձինք ներկայացնել իրենց փաստարկները նոր անձանց փաստարկների հետ կապված: Կարծում ենք, որ երկու գործերում ներգրավված անձինք, ովքեր իրավունք չունեին վիճարկելու ավելի վաղ դատական ​​ակտով սահմանված հանգամանքները, այս դեպքում չեն զրկվի ապացույցների հետազոտման գործընթացին մասնակցելու և իրենց դատողությունները ներկայացնելու իրավունքից: դրանց քննության արդյունքում: Եթե ​​դատավարության նոր մասնակիցը ներկայացնում է նոր ապացույցներ, ապա մրցույթի սկզբունքի համաձայն մրցույթի մյուս մասնակիցները պետք է հնարավորություն ունենան ներկայացնել իրենց ապացույցները: Այս դեպքում գործին մասնակցող անձանց ներկայացրած նոր ապացույցները թույլ են տալիս դատարանին կատարել տարբեր եզրակացություններ, քան առաջին դատական ​​ակտում արված եզրակացությունները, ուստի նոր դատական ​​ակտն այդ առումով կարող է տարբեր լինել: Այս դեպքում դատարանն, իհարկե, կարող է համեմատել նոր ապացույցների քննության եզրակացությունները դատարանի կողմից կայացված եզրակացությունների հետ նախորդ քննությանը ներգրավված անձանց ներկայացրած ապացույցների հիման վրա, բայց դատական ​​ակտը `նշանակված կապը բացակայելու է Այսինքն ՝ երկրորդ գործին մասնակցող նոր անձի դեպքում «փոխանցված» հանգամանքներն անմիջականորեն կապված են դատարանի և նոր անձի գործողությունների հետ, և անուղղակիորեն երկու դեպքերում էլ ներգրավված անձանց գործողությունների հետ, ուստի նախ. -դատական ​​ակտերի դատավարական բնույթն է. Նախադեպային կապը այս պարագայում հստակ որոշիչ չի լինի, առաջին գործին չմասնակցած նոր անձի գործողությունները լրացուցիչ գործոն կլինեն: Դատական ​​ակտի օրինականության խնդիրն ավելի բարդ է `կապված անորոշ շրջանի իրավունքների պաշտպանության հայցի հետ: Անձանց անորոշ շրջանակի շահերի պաշտպանության վերաբերյալ դատական ​​հայցի նկարագրությունը ներկայացնող առաջիններից մեկը ՝ Վ.Վ. Դա Յարկովն է: Այս գաղափարը ճանաչվել է քաղաքացիական դատավարությունների գիտության մեջ, ընդունվել և զարգացել է այլ դատաբժշկական փորձագետների աշխատանքում: Այս տեսակի հայցադիմումը ուղղված է անձանց մի մեծ խմբի իրավունքների, ազատությունների և օրինական շահերի պաշտպանությանը, որի կազմը դատարանին անհայտ է գործը հարուցելու պահին: Գ Նշում է O. Abolonin- ը: «Դատավճռի կայացման պահին այդ անձանց շրջանակն անհայտ է»: Այդ կապակցությամբ ՀՀ ՔԴՕ 2-րդ հոդվածը նախատեսում է. «Սույն օրենսգրքով և այլ օրենքներով նախատեսված դեպքերում այդպիսի պաշտպանություն իրականացնելու իրավունք ունեցող անձինք իրավունք ունեն դիմել դատարան` իրավունքների, ազատությունների և օրինական շահերի պաշտպանության համար: այլ անձինք »: Այս տեսակի դատավարության առանձնահատկությունն այն է, որ պետական ​​կառավարման, տեղական ինքնակառավարման մարմինները կամ կազմակերպությունները իրավունք ունեն դիմել դատարան ՝ անձանց անորոշ շրջանակի շահերը պաշտպանելու համար 6: Նմանատիպ նորմ նախատեսված է «Սպառողի իրավունքների պաշտպանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում 7: Մասնավորապես, օրենքի 42-րդ հոդվածի համաձայն, «Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված անձինք կարող են հայցեր ներկայացնել սպառողների անորոշ շրջանակի նկատմամբ վաճառողների (արտադրողների, կատարողների) կամ հանձնաժողովի գործակալների գործողությունները անօրինական ճանաչելու մասին»: 5 Տե՛ս Abolonin GO, iski- ի խմբեր: Մ., 2001, էջ. 101: 6 Տե՛ս Загайнова С. Կ., Դատական ​​ակտերը քաղաքացիական և արբիտրաժային գործընթացում դատական ​​մարմինների իրացման մեխանիզմի մեջ, Մ. Walters Clover, 2007, էջ. 308 թ. 7 Ընդունվել է 26.06.2001 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.2002 թ .: Տե՛ս ARPA 2001.08.02 / 25 (157): Որպես կանոն, նման դատավարությունները ուղղված են քաղաքացիական շրջանառության մասնակիցների այնպիսի անօրինական վարքը կանխելուն, որի արդյունքում անձանց բավականին մեծ անորոշ շրջանակ կարող է վնասվել: Այդ պատճառով այս տեսակի հայցադիմումն ունի հանրային իրավական բնույթ 8: Այն բանից հետո, երբ դատարանը ամբաստանյալի գործողությունները անօրինական է ճանաչել, արգելել է որոշակի գործողություններ և այլն, այն անձինք, ովքեր տուժել են այդ ապօրինի գործողությունների արդյունքում, կարող են պահանջել իրենց կողմից պատճառված վնասի փոխհատուցում այլ գործով ՝ ապացուցելով նրանց պատկանելությունը խմբեր Այսպիսով, ՌԴ «Սպառողների պաշտպանության մասին» ՌԴ օրենքի 9 46-րդ հոդվածը սահմանում է. «Պետական ​​կառավարումը, տեղական ինքնակառավարման մարմինները, սպառողական հասարակական կազմակերպությունները (միավորումներ, արհմիություններ) իրավունք ունեն հայց ներկայացնել դատարան ՝ դադարեցնելու անօրինական գործողությունները վաճառող (կատարող, իրավասու կազմակերպություն կամ անհատ ձեռնարկատեր) անձանց անորոշ շրջանակի շահերը պաշտպանելու համար: Նման հայցը բավարարելու դեպքում դատարանը պարտավորեցնում է հանցագործին դատարանի որոշած ժամկետում դատարանի որոշումը տեղեկացնել զանգվածային լրատվության այլ միջոցներով կամ այլ միջոցներով: Վաճառողի (կատարողի, իրավասու կազմակերպության կամ անհատ ձեռնարկատիրոջ) գործողությունները ապօրինի ճանաչելու մասին դատարանի որոշումը `կապված անձանց անորոշ շրջանակի շահերի պաշտպանության հետ, անօրինական է: տվյալ անձի (վաճառող, կատարող, իրավասու կազմակերպություն կամ անհատ ձեռնարկատեր) կողմից այլ գործողություններ կատարելու փաստերի հետ: Այսինքն, ի տարբերություն «Սպառողի պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի, ՌԴ համանուն օրենքի 46-րդ հոդվածի 3-րդ կետը սահմանում է, որ շահերի պաշտպանության դեպքում անձանց անորոշ շրջանակի շահերի պաշտպանության մասին կայացված որոշում որոշակի սպառողի նախորդում է դատարանը `հետևյալ հարցերով. Зас Загайнова С. Կ., Գրավոր աշխատանք, էջ 308: 9 Տե՛ս https: //www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_305/(20.02.2016): 1) արդյոք կատարվել են հատուկ գործողություններ 2) արդյոք դրանք կատարվել են տվյալ անձի կողմից: ՀՀ օրենսդրության մեջ, մասնավորապես `« Սպառողի պաշտպանության մասին »ՀՀ օրենքում, խափանման միջոց կալանքի վերաբերյալ նման կանոն գոյություն չունի: Չնայած անհրաժեշտ է նշել, որ այս դեպքում հայցը հարուցվում է սպառողների շահերի պաշտպանության համար, գործի դրական ավարտի դեպքում վերջիններս ուղղակիորեն շահագրգռված են դատավճռի վերջնական որոշմամբ: Ընդհակառակը, հայցը մերժելու դեպքում նրանք շահագրգռված կլինեն հնարավորություն ունենալ վերանայել օրինական ուժի մեջ մտած դատական ​​ակտով սահմանված հանգամանքները (հատկապես հայցադիմում ներկայացնող անձի անբարեխիղճության դեպքում): Նման դեպքում անհրաժեշտ է մշակել անորոշ անձանց շահերի պաշտպանության հայցերում դատական ​​ակտերի օրինականության վերաբերյալ կանոններ մշակել, դրանք ամրագրել դատական ​​օրենսդրությունում: Այս ամրագրումը պետք է կատարվի `հաշվի առնելով անձանց անորոշ շրջանակի շահերի պաշտպանության ինստիտուտի առանձնահատկությունները. Ա) այն անձանց իրավունքների և շահերի պաշտպանության անհրաժեշտությունը, որոնց քանակական կազմը որոշված ​​չէ քննության պահին. Այն դեպքում, երբ բավարարվում է անձանց անորոշ շրջանակի շահերի պաշտպանության հայցը, ենթադրվում է, որ այդ դատական ​​ակտը գերակա է ինչպես սույն գործով հայցվորի նկատմամբ, այնպես էլ ցանկացած այլ անձի նկատմամբ, որի պաշտպանության համար հայցադիմումը ներկայացվել է: ման ՝ առաջին գործի առարկա հանդիսացող իրավահարաբերությունների հիման վրա: Հակառակ դեպքում, անձանց անորոշ շրջանակի շահերի պաշտպանության հայցի ինստիտուտի իմաստն անիմաստ է դառնում, քանի որ պաշտպանությունը, որպես այդպիսին, ուղղակի տեղ չունի: Եթե ​​անձանց անորոշ շրջանակի շահերի պաշտպանության հայցը մերժվում է, այդպիսի որոշումը կարող է ենթադրության ենթադրություն չունեն այն անձանց համար, որոնց պաշտպանության համար հարուցվել է հայցը: Խնդրի մեկ այլ եղանակով լուծումը կհանգեցնի այն փաստի, որ անձանց անորոշ շրջանակի շահերի պաշտպանությունը փաստորեն կարող է վերածվել անձանց անորոշ շրջանակի դատական ​​պաշտպանության իրավունքի սահմանափակման: 10 Տե՛ս Bezrukov AM, նշում աշխատություն, էջ 41: Այսպիսով, մենք կարծում ենք, որ մեր օրենսդրությամբ նման նորմ նախատեսելը արդյունավետ կլինի: Նման նորմայի առկայությունը նրան հնարավորություն կտա ապահովել դատական ​​խնայողություններ նոր գործի քննության ընթացքում: Ըստ մեր օրենսդրության, նշված փաստերի նախադրյալի դեպքում գործին մասնակցող անձինք այլևս չեն պահանջի այդ փաստերն ապացուցելու համար ապացույցներ հավաքել, ներկայացնել և ներկայացնել, իսկ դատարանն էլ դրանք քննել և գնահատել: Հաշտության պայմանագիրը հաստատելու մասին որոշման սուբյեկտիվության սահմանների հարցը համարվում է ուսումնասիրության առանձին առարկա: Ռ.Ե. Ghուկասյանը նշում է, որ «հաշտության համաձայնագիրը հաստատելու որոշման նախադեպը տարածվում է միայն այն անձանց վրա, ովքեր մասնակցել են հաշտության համաձայնագրին, այսինքն` կողմերին: Այն անձանց համար, ովքեր չունեն անկախ պահանջներ վեճի առարկայի վերաբերյալ, դատարանի կողմից հաստատված կողմերի հաշտության պայմանագիրը աննշան նշանակություն ունի: Դա պայմանավորված է այն փաստով, որ վեճը լուծվում է կողմերի կամքի համաձայն: Կողմերը կարող են պատասխանատվություն ստանձնել միայն իրենց համար: Գործող օրենսդրության համաձայն, վեճի առարկայի վերաբերյալ անկախ պահանջներ չունեցող երրորդ անձինք չեն կարող մասնակցել հաշտության համաձայնագրի կնքմանը, ուստի ամբողջովին բացառվում է հաշտության համաձայնության հաստատման մասին որոշման նախապաշարման երկարացումը: կողմերի կողմից կնքված: Հետ կարգավորման համաձայնագիրը հաստատող դատարանի որոշման նախադեպը ավելի նեղ է: »11 Ռ.Ե. Ghուկասյանի դիրքորոշումը վիճելի է: Մեր կարծիքով, անհրաժեշտ է հաշվի առնել հետևյալ հանգամանքները. Դատարանի կողմից հաշտության պայմանագրի հաստատումը պետք է համապատասխանի որոշակի պայմանների: այն չի կարող հակասել օրենքին, ոտնահարել այլ անձանց և օրինական շահերի իրավունքները (ՔԴՕ 33-րդ հոդված): Հետևաբար, եթե կողմերի հաշտության համաձայնությունը հակասում է գործում ներգրավված մյուս անձանց շահերին, վերջիններս կարող են իրենց առարկություններն արտահայտել այդ կապակցությամբ, դատարանը մերժելու է այդ կապակցությամբ կողմերի հաշտության համաձայնությունը հաստատել: Եթե ​​այն անձինք, որոնց շահերը ազդել են հաստատված հաշտության համաձայնագրով, բայց գործին չեն առնչվել, ապա առաջին հերթին ուժի մեջ մտած հաշտության համաձայնությունը հաստատելու մասին դատարանի որոշումը նրանց չի նախապաշարում 11 Տե՛ս Gukasyan RE, Սովետական ​​քաղաքացիական գործընթացում հետաքրքրության խնդիր, Սարատով, 1970, էջ. 177: դատական ​​ակտերի մինչդատական ​​կապի սուբյեկտիվ սահմանների ուժով: Երկրորդ, այդ անձինք չեն զրկվում համապատասխան դատական ​​ակտը բողոքարկելու իրավունքից: Այս պարագայում հաշտեցման համաձայնագիրը հաստատելու որոշման կանխատեսելիության սուբյեկտիվ սահմանները նեղացնելու անհրաժեշտություն չկա: Քաղաքացիական դատավարության ընթացքում վճռի կանխատեսելիության սուբյեկտիվ սահմաններն ունեն իրենց առանձնահատկությունները: Այսպիսով, ՀՀ ՔՊ 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն, քրեական գործով օրինական ուժի մեջ մտած դատավճիռը դատարանի համար պարտադիր է միայն այն փաստերով, ըստ որոնց, որոշ անձանց և հաստատվում է, որ նրանք կատարել են այդ գործողությունները: Ավելին, դատավճռի կանխատեսելիությունը կախված չէ այն փաստից, որ դատարանում քննվող քաղաքացիական գործի մասնակիցները քննվող քրեական գործի մասնակիցներ են: Այլ կերպ ասած, ՍԴՀԿ 52 3 3 հոդվածի բովանդակության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ օրենսդիր մարմինը զգալիորեն ընդլայնել է առարկայական սահմանները `համեմատած քաղաքացիական դատավճիռների հետ: Մեր կարծիքով, նման իրավիճակը նորմալ է հետևյալ պատճառներով. Համաձայն ՀՀ քրեական օրենսգրքի 12 18-րդ հոդվածի ՝ «հանցագործություն կատարված հասարակության համար վտանգավոր արարք, որը նախատեսված է սույն օրենսգրքով» համարվում է հանցագործություն: Crimeանկացած հանցագործություն ոտնձգություն է կատարում հանցագործության օբյեկտ հանդիսացող հանրային կապերի որոշակի խմբի վրա: Քրեական իրավունքի հիմնախնդիրների վերլուծությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ հանցագործության օբյեկտ կարող են լինել մարդու հարաբերությունները մարդու քաղաքացի և քաղաքացիական իրավունքներ և ազատություններ, իրավաբանական անձանց իրավունքներ, սեփականություն, շրջակա միջավայր, հասարակական կարգ և անվտանգություն, սահմանադրական կարգ, խաղաղություն `ապահովելով մարդու անվտանգություն և պաշտպանություն 13 Պետությունը չի կարող զերծ մնալ հանցագործություն կատարելու փաստից, քանի որ վերջինս ի վերջո վնասում է հանրային շահին: Կարելի է նշել, որ լայն իմաստով հանցագործությունը վնասում է ողջ հասարակությանը: Այս հանգամանքը թույլ է տալիս հասկանալ, թե ինչու է օրենսդիրն ընդլայնել դատավճռի սուբյեկտիվ սահմանները, ինչու է այդպիսի ընդլայնումն արդարացված: 12 Ընդունվել է 18.04.2003 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.08.2003 թ .: Տե՛ս ARPA 2003.05.02 / 25 (260): 13 Տե՛ս ՀՀ քրեական իրավունք: Ընդհանուր մաս (վեցերորդ հրատարակություն փոփոխություններով և լրացումներով): / Գ. Zinազինյան խմբ., - Երևան: ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ 113: Գործնականում վճռի վճռի սուբյեկտիվ սահմանների երկարացումը կարող է տեղի ունենալ, օրինակ, այն դեպքերում, երբ քաղաքացիական ամբաստանյալը վնասի ուղղակի պատճառը չէ, այլ օրենքով ուղղակիորեն նշանակված մեկ այլ անձ: Պարզաբանման համար կարող ենք նշել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 14 1072 հոդվածը, որը կարգավորում է շրջակա միջավայրի համար առավելագույն վտանգ ստեղծող գործողությունների պատճառած վնասի համար պատասխանատվությունը: Նշված հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է. «Աղբյուրը աղբյուրից անօրինական կերպով վերցնելու մեջ նրա մեղավորության դեպքում պատասխանատվությունը կարող է դրվել ինչպես ամենավտանգավոր աղբյուրի տիրոջ, այնպես էլ ապօրինի ձեռք բերողի վրա»: Այսինքն, եթե վնասը ուղղակիորեն պատճառվել է մեկ այլ անձի (այս դեպքում `ապօրինի ձեռք բերողի) կողմից, որը դատապարտվել է, այս հանգամանքը չի խանգարում տուժողին դատի տալ ամենավտանգավոր աղբյուրի սեփականատիրոջը` պատճառված վնասի հատուցման համար: Այս գործի քննության ընթացքում օրինական ուժի մեջ մտած դատավճիռը կունենա նշանակող նշանակություն: Այսպիսով, մենք կարող ենք անել հետևյալ եզրակացություններն ու առաջարկությունները. 1. Խոսելով դատական ​​ակտերի մինչդատական ​​կապի սուբյեկտիվ սահմանների մասին, գործը պարզելու միջոցով անձի մասնակցությունը դրանց որոշման համար, կարող ենք եզրակացնել, որ կարող է վիճարկվել այդ գործով պատասխանող կողմը, եթե նա մասնակցում է մեկ այլ գործի `որպես հայցվոր կամ երրորդ կողմ): 2. Խոսելով կողմերի բովանդակության փոփոխության մասին, պետք է նշել, որ երկրորդ գործին մասնակցող նոր անձի դեպքում դատական ​​ակտում «փոխանցված» հանգամանքների շրջանակը կախված է նրանից, թե նոր անձը վիճարկում է դրանց առկայությունը (բացակայությունը): Եթե ​​նոր անձը չի վիճարկում նախկինում հաստատված հանգամանքները, ապա նախապաշարմունքը պետք է պահպանվի: Եթե ​​այն անձը, ով չի մասնակցել «ստացող» դատական ​​ակտի կայացմանը, համաձայն չէ դատական ​​ակտով սահմանված հանգամանքների հետ, ապա նոր անձի կողմից դատարան ներկայացված նոր փաստարկները և ապացույցները բացառվում են: 14 Տե՛ս ARPA 1998.08.10 / 17 (50): ավելի վաղ դատական ​​ակտի կանխատեսելիությունը: Ավելին, երկու գործերին մասնակցած անձինք, ովքեր իրավունք չունեն վիճարկելու ավելի վաղ դատական ​​ակտով սահմանված հանգամանքները, այս դեպքում չեն զրկվի ապացույցների հետազոտման գործընթացին մասնակցելու կամ իրենց ներկայացնելու իրավունքից: դրանց քննության արդյունքում կայացված դատողությունները: 3. Քննարկելով դատական ​​ակտերի նախաքննական կապի սուբյեկտիվ սահմանները `երկրորդ գործի քննությանը նոր անձի մասնակցության դեպքում, մենք նշեցինք, որ գործող դատավարական օրենսդրությունը չի պարունակում նորմ, որը կկարգավորի արտահայտությունը նրա դիրքորոշումը նոր անձի կողմից ավելի վաղ հաստատված հանգամանքների վերաբերյալ: Հոդված 2-ին լրացնել երկրորդ պարբերությամբ. «Գործին մասնակցող անձն իրավունք ունի առանց իր մասնակցության ընդունելու քննվող գործով օրինական ուժի մեջ մտած դատական ​​ակտով սահմանված հանգամանքները»: Ավելին, մենք կցանկանայինք ընդգծել, որ այս դեպքում խոսքը միայն դատական ​​ակտով հաստատված փաստի ընդունման մասին է, այլ ոչ թե նախապաշարմունքի սուբյեկտիվ սահմանների ընդլայնման: 4. Խոսելով սպառողների անորոշ շրջանակի շահերի պաշտպանության հայցի մասին, մենք նշեցինք, որ այս դեպքում հայցը հարուցվում է սպառողների շահերի պաշտպանության համար, եթե այս հայցը բավարարվի, դատարանի վճիռը պետք է լինի ենթադրյալ: ինչպես սույն գործով հայցվորի առնչությամբ, այնպես էլ ցանկացած այլ անձի հետ հարաբերությունների մեջ, որի շահերը հայց են ներկայացրել, պաշտպանությունը, որը դատի է տալիս նույն փաստերի կամ առաջին գործի առարկա հանդիսացող իրավական հարաբերությունների հիման վրա: Ուստի մենք առաջարկում ենք ՀՀ ԿՊԿ 52-րդ հոդվածը լրացնել հետևյալով. «Հատուկ սպառողի իրավունքների պաշտպանության գործի քննություն ՝ կապված վաճառողների (արտադրողների, կատարողների) կամ պատվիրատուների գործողությունների քաղաքացիական իրավական հետևանքների հետ: վաճառողների (արտադրողներ, կատարողներ) կամ հանձնակատարների գործողությունների ճանաչում ՝ կապված սպառողների անորոշ շրջանակի շահերի պաշտպանության հետ, տվյալ անձի կողմից (վաճառողներ, արտադրողներ, կատարողներ կամ հանձնաժողովի գործակալներ) տվյալ գործողությունների կատարման փաստերի վերաբերյալ: Քրիստինե Ալեքսանյան ՆԱԽԱՊԱՏՐԱՍՏՈՒԹՅԱՆ ԱՆԴԱՄԱՅԻՆ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐ Հիմնաբառեր. Նախաքննություն, դատական ​​ակտերի նախաքննության առարկայի պաշտպանության հայց Ամփոփում: ։

Հոդվածը նվիրված է նախադատելիության սուբյեկտիվ սահմանների ուսումնասիրությանը։ Ներկայացվել են այն դեպքերը, երբ վերջին գործի քննության ընթացքում տեղի է ունենում անձանց քանակական կազմի փոփոխություն, ուսումնասիրվել են անձանց անորոշ շրջանակի շահերի պաշտպանության վերաբերյալ դատական ակտերի նախադատելիության սուբյեկտիվ սահմանները, և կատարվել են այդ ակտերի նախադատելիության վերաբերյալ ընդհանուր կանոնների սահմանման և դատավարական օրենսդրությունում դրանց ամրագրման անհրաժեշտության մասին եզրակացություններ։

ԿՈՐՊՈՐՏԱՅԻՆ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ Տեսական հիմքերը Ներկայումս աճում է այն ընկերությունների թիվը, որոնք մեծ նշանակություն են տալիս կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությանը (ԿՍՊ) իրենց զարգացման ռազմավարության մշակման գործընթացում: ԿՍՊ-ի հիմնական սկզբունքներից մեկն այն է, որ ընկերությունը հաշվի է առնում ոչ միայն ընկերության բաժնետերերը, այլ նաև ներքին և արտաքին շահառուների ավելի մեծ խմբերը, ներառյալ աշխատողները, սպառողները, կառավարությունը և հասարակական կազմակերպությունները: Developedարգացած երկրներում ԿՍՊ-ի քաղաքականությունը հաջող «շահութաբեր» բիզնեսի երաշխիքներից մեկն է: Հայաստանում ընդամենը մի քանի ընկերություններ են օգտագործում ԿՍՊ քաղաքականության տարրեր: Այնուամենայնիվ, կորպորատիվ մշակույթի զարգացման համար երկարաժամկետ բիզնես ռազմավարությունների ընդունմամբ, ԿՍՊ մեթոդների ներդրումը մեծ տարածում է ստանում: «Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն» տերմինը ծագել է 1950-ականներին: Առաջին պաշտոնական սահմանումը տրվել է Հ. Բոուենի կողմից 1953 թ. Իր «Գործարարի սոցիալական պատասխանատվությունը» գրքում: Այնուամենայնիվ, գաղափարը, որ ձեռնարկատերը պետք է հաշվի առնի սոցիալական գործոնները ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելիս, ներդրվել է դեռ 1938 թվականին: Բարանդի կողմից: Հետագայում նման մի գաղափար առաջ քաշեց մեկ այլ հեղինակ ՝ C. Քլարկ: Այս ժամանակահատվածում ԿՍՊ-ի փոխարեն ավելի լայնորեն օգտագործվում էր «Սոցիալական պատասխանատվություն» տերմինը: Ընկերությունների աճի հետ մեկտեղ աճում էր նրանց ազդեցությունը հասարակության վրա: Հենց այս պատճառով ակնհայտ դարձավ ընկերությունների `հասարակական գործերին մասնակցելու անհրաժեշտությունը: Այնուամենայնիվ, տարաձայնություններ կան, թե ինչպիսի պարտականություններ պետք է ակնկալել բիզնեսից: Պարտականությունների և մակարդակների հարցը բարձրացվել է Հ. Բոուենի կողմից: Հետագա տարիներին հետազոտողները առաջ քաշեցին բազմաթիվ նոր սահմանումներ և առաջարկեցին տարբեր մոտեցումներ ԿՍՊ ոլորտում: Որոշ հետազոտություններ են կատարվել `ԿՍՊ և շահութաբերության և այլ տնտեսական ցուցանիշների միջև կապը գտնելու համար: Տարիների ընթացքում տարբեր տնտեսական միավորների կողմից ԿՍՊ ընկալումը փոխվել է: ԿՍՊ ուսումնասիրություններում կան բազմաթիվ մոտեցումներ: Որոշ հեղինակներ կենտրոնացած են տնտեսական ցուցանիշների, ոմանք էլ ՝ բարոյական կողմերի վրա: Կան տեսություններ, որոնք միավորում են բազմաթիվ գործոններ ԿՍՊ-ի ուսումնասիրության մեջ: Սահմանումներ և մոտեցումներ: Չնայած տասնամյակների ուսումնասիրություններին և համընդհանուր սահմանում ձևակերպելու փորձերին, ԿՍՊ-ի սահմանման շուրջ դեռ շատ հակասություններ կան: Թվարկված է հեղինակ 1 Բոուեն Հ., Գործարարի սոցիալական պարտականությունները, Նյու Յորք: Harper, 1953. վերլուծեց ԿՍՊ-ի սահմանումները `ըստ տարբեր բնութագրերի: Առաջին պաշտոնական սահմանումը տրվել է Հ. Բոուենի կողմից: «[ԿՍՊ] –ը վերաբերում է ձեռնարկատիրական պարտավորություններին, որոնց համաձայն որոշումներ պետք է կայացվեն կամ առաջնորդվեն մի շարք գործողություններով, որոնք ցանկալի են հասարակության արժեքների տեսանկյունից»: Ըստ Հ. Բոուենի ձեռնարկատիրական գործունեության սոցիալական պատասխանատվությունը շատ կարևոր է, բայց դա որևէ խնդրի լուծում չէ: Վաղ շրջանի մեկ հայտնի սահմանում է տվել Հիլդը: «ԿՍՊ-ն կառավարման տեսակետից հասարակության առջև ընկերության պարտավորությունների ճանաչումն է, ըստ որի ընկերությունը հասարակությանը ծառայում է ոչ միայն առավելագույն տնտեսական արդյունք ստանալու, այլև մարդասիրական, կառուցողական և սոցիալական քաղաքականություն վարելու համար»: 1960-ականներ ԿՍՊ-ի հայտնի հետազոտողների թվում են Ք. Դայսը, Ուոլթոնը, Վ. Ֆրեդերիկը և այլք: Q. DGS- ը հաստատեց CSR- ի երկաթե կանոնը, ըստ որի `բիզնեսի և սոցիալական պատասխանատվության ծավալը պետք է համահունչ լինի հասարակության մեջ դրա ազդեցությանը: Մեկ այլ հեղինակ ՝ J. McGuire- ը տարբերակել է ընկերության տնտեսական և իրավական պատասխանատվությունը սոցիալականից: Հ. Johnոնսոնը իր «Բիզնեսը ժամանակակից հասարակությունում» 1 գրքում ԿՍՊ-ն տվել է մի քանի սահմանումներով: Սահմանումներից մեկում նա օգտագործել է շահերի բազմազանության գաղափարը: «Ընկերությունը, որի կառավարության աշխատակազմը հավասարակշռում է շատ շահեր, սոցիալական պատասխանատվություն է կրում: «Փոխանակ ավելի մեծ շահույթ ստանալու միայն իր բաժնետերերի համար, պատասխանատու ձեռնարկությունը հաշվի է առնում նաև իր աշխատողների, մատակարարների, տեղական համայնքի ազգային շահերը»: Ըստ այդ մոտեցման, ձեռնարկատիրության մեջ սոցիալական պատասխանատվությունը սոցիալ-տնտեսական նպատակների հետապնդումն է `սոցիալական նորմերը հստակեցնելով` համապատասխան աշխատանքային դերեր նշանակելով: Հ. Johnոնսոնը նաև նշում է, որ ընկերությունը հետապնդում է մի շարք նպատակներ, ուստի շահույթը միակ փոփոխականը չէ, որը ընկերությունը փորձում է առավելագույնի հասցնել: «Ձեռնարկատերը կամ մենեջերը, որի սոցիալական գործառույթը երկրորդ տեսակի է, սոցիալական պատասխանատվություն է կրում, այսինքն ՝ նա հետաքրքրված է ոչ միայն իր բարեկեցությամբ, այլ նաև բիզնեսի այլ մասնակիցների ՝ քաղաքացիների բարեկեցությամբ: 1971 թ.-ի տնտեսական զարգացման կոմիտեն տվել է CSR2- ի առավել ցիտված սահմանումներից մեկը, ըստ որի `CSR- ն բաղկացած է երեք համակենտրոն տարածաշրջաններից: Ներքին ոլորտը ներառում է տնտեսական պատասխանատվությունը, որն անհրաժեշտ է բիզնեսով զբաղվելու համար: Ապրանքների, աշխատատեղերի և տնտեսական աճի հետ կապված պարտավորությունները պատկանում են այս տարածաշրջանին: Միջին եզրը ներառում է այն պարտավորությունները, որոնք անհրաժեշտ են ընկերության տնտեսական գործառույթը սոցիալական արժեքների նորմերի հետ հաշտեցնելու համար: Միջին շրջանի բաղկացուցիչ մասն են կազմում շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը, աշխատողների հետ հարաբերությունների կարգավորումը և այլն: Արտաքին տարածաշրջանը ներառում է այն պարտավորությունները, որոնք ընկերությունը կատարում է նախաձեռնող, այսինքն ՝ առանց արտաքին ազդեցության, իր նախաձեռնությամբ: Այս վերջին ժամանակահատվածը 1 Johnson H., Բիզնեսը ժամանակակից հասարակությունում: շրջանակ և խնդիրներ, Բելմոնտ: Ուադսվորթ պանդոկ: Co., 1971.2. «Բիզնես կորպորացիաների սոցիալական պարտականությունները», Նյու Յորք: Տնտեսական զարգացման կոմիտե, 1971 թ., Ենթադրում է ընկերության շատ ավելի լայն ներգրավվածություն սոցիալական միջավայրի բարելավման գործում: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ 1970-ականներին: Ամենահզոր ԿՍՊ-ի սահմանումը տրվել է A. Carol 1-ի կողմից: Այս չորս բաղադրիչ հասկացությունը բավականին օգտակար է, երբ տարբեր տեսանկյուններից դիտում ենք ԿՍՊ հասկացությունը: Ա. Կարոլինգի կետը դարձավ ՔՍՊ շատ այլ տեսությունների հիմնաքարը, և դրա սահմանումը ԿՍՊ գրականության մեջ ամենաշատ մեջբերվածներից մեկն է: Հետագայում Ա. Քերոլի ՔՍՊ չորս բաղադրիչները ներկայացվել են բուրգի տեսքով, որը կառուցվածքով բավականին նման է Մասլոուի կարիքների բուրգին: A. Ավելի ուշ հոդվածում Carolynir- ը հայեցողական բաղադրիչը փոխարինեց մարդասիրական բաղադրիչով: Նույն հոդվածում նա վերլուծեց CSR ընկերության պատկերն օգտագործելով CSR բուրգը: Ըստ նրա, ԿՍՊ ընկերությունը պետք է ձգտի շահույթ ստանալ, հարգել օրենքը, բարոյական լավ վարք ունենալ արտերկրում և լինի լավ կորպորատիվ քաղաքացի: 1980-ականներ սահմանումների փոխարեն, հետազոտողները ավելի շատ կենտրոնացան այլընտրանքային գաղափարների վրա, ինչպիսիք են բիզնեսի էթիկան, ընկերությունների սոցիալական արդյունավետությունը, շահագրգիռ կողմերի տեսությունը և այլն: Այս այլընտրանքային տեսությունների հիմքում ընկած է սոցիալական պատասխանատվության գաղափարը: Այս տեսություններն են, որոնք ի հայտ են եկել տարիների ընթացքում, որոնք ձևավորել են կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության ներկայիս բնութագիրը: ԿՍՊ տեսություններ: Բաժնետերերի տեսություն. Այս տեսությունը հիմնված է Ֆրիդմանի աշխատանքների վրա: Ըստ նրա ՝ ձեռնարկության միակ սոցիալական պարտականությունն իր բաժնետերերի համար հարստության կուտակումն է, ընկերության հետ կապված այլ շահառուներն անտեսվում են: Այս տեսության քննադատության արդյունքում ի հայտ եկան «Շահառուի տեսությունը» և «ԿՍՊ բուրգը» 2: Գործակալության մասին տեսություն: Ensենսենի և Մաքլինի գործակալության վերաբերյալ տեսությունը առաջ քաշվեց ի պատասխան բաժնետերերի տեսության: Հիմնական գաղափարն այն է, որ բաժնետերերի և ընկերության ղեկավարների շահերը կարող են չհամընկնել միմյանց հետ: Երկուսի շահերի բախումը կոչվում է գործակալության խնդիր: Այս խնդիրը լուծելու համար ընկերությունը պետք է հասնի հավասարակշռված վիճակի, երբ երկու կողմերի շահերը հավասարակշռված լինեն: Manageեկավարները սովորաբար ավելի քիչ են խուսափում ռիսկից, քան ներդրողները, քանի որ վերջիններս կարող են դիվերսիֆիկացնել իրենց ներդրումները: Ի պատասխան այս տեսության, ի հայտ եկան շահառուների տնտեսության տեսությունները: Շահառուի տեսություն: Շահառուների տեսությունը վերագրվում է Ֆրիմանին: Ի տարբերություն բաժնետերերի տեսության, այս տեսությունը հաշվի է առնում ոչ միայն բաժնետերերի, այլ նաև ընկերության գործունեության վրա ազդող մյուս կողմերի շահառուների շահերը: Շահառուները կարող են լինել սպառողները, մատակարարները, ընկերության աշխատակիցները, կառավարությունը և ամբողջ հասարակությունը: Շահառուի տեսությունը ԿՍՊ-ի հետ կապված շատ այլ տեսությունների հիմքն է: Ինքնապահովման զարգացման տեսություն: Ինքնապահովման զարգացման սահմանումը ՄԱԿ-ը տվել է 1983 թ. Ստեղծված հանձնաժողովի կողմից: Ըստ այդ սահմանման. 2 Carroll A., Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության բուրգ: Կազմակերպչական բարոյական կառավարման նկատմամբ 3 լ. Ա., Քրոութեր Դ., Երկարակյաց կորպորացիան: կայուն զարգացման ռազմավարություններ, Ֆարնհեմ: Գոուեր, 2009. Ինքնապահովվող կամ կայուն զարգացումը ներկա սերնդի ամենօրյա կարիքները բավարարելու կարողությունն է ՝ առանց վտանգելու գալիք սերունդների համանման կարիքների բավարարումը: Ինքնավնասումը ընկերության երկարաժամկետ արդյունավետության ամենակարևոր ցուցիչներից մեկն է: Այս սկզբունքից բխում է բիզնեսի և շրջակա միջավայրի միջև հարաբերությունների կարևորությունը: Այս գաղափարի հետագա զարգացման արդյունքում առաջացավ մի մոդել, ինչպիսին է եռալեզու արդյունքների մոտեցումը: ԿՍՊ բուրգի մոդելը: Քերոլի կողմից նախանշված մոդելը առաջարկում է ընկերության պարտավորությունները բաժանել չորս շերտերի ՝ տնտեսական, իրավական, բարոյական և բարեգործական: Նշված չորս շերտերը կարող են ներկայացվել բուրգի տեսքով: Առաջնային պարտավորությունը տնտեսականն է: Միայն տնտեսական պարտավորությունը կատարելուց հետո ընկերությունը կարող է անցնել այլ պարտավորությունների կատարման: Տնտեսական տեսություն: Այս տեսությունը փորձում է պատասխանել գործակալության խնդրին: Կառավարիչը համարվում է ոչ միայն որպես տնտեսական գործակալ, այլ որպես գործարար մարդ: Այսինքն ՝ շահերի հավասարակշռություն կստեղծվի, եթե ղեկավարի նպատակները համահունչ լինեն այլ շահագրգիռ կողմերի շահերին: Եռանկյուն արդյունքների մոտեցում: Այս մոտեցումը մշակվել է El. Էլկինգտոնի կողմից: Ըստ նրա ՝ ընկերությունը գործելիս պետք է առաջնորդվի երեք ասպեկտներով ՝ շահույթ, մարդ և մոլորակ, այսինքն ՝ շահույթից բացի, օգտագործվում են շրջակա միջավայրը և հասարակության շահերը: Արժեքի ստեղծման ԿՍՊ մոդելը: Այս մոդելը ԿՍՊ-ի համեմատաբար նոր մոտեցումներից մեկն է `մատնանշելով հասարակության միջև կախվածությունը` ստեղծելով ընկերության արժեքներ և նրանց միջև: Արժեքային շղթայի հիմնական տարրերն են ռազմավարությունը, ռեսուրսները և գործընթացները, շահագրգիռ կողմերի հետ գործարար առաջարկների փոխանակումը: Քննարկվում է ԿՍՊ արդյունավետ կորպորատիվ արդյունավետության և՛ ֆինանսական, և՛ ոչ ֆինանսական ասպեկտների միջև կապը: Մոդելը հիմնված է ԿՍՊ բուրգի վրա: Պարտավորությունների չորս խմբերից յուրաքանչյուրի համար որոշվում են ցուցանիշներ, որոնք բնութագրում են տվյալ խմբի պարտավորությունների կատարման մակարդակը: Ամենակարևոր պարտավորությունը տնտեսականն է, և գնահատման ցուցանիշները համարվում են անհատական ​​`ընկերության խնայողությունների մակարդակը, գնաճի մակարդակը` արտադրության ժամանակը: Իրավական պարտավորության ցուցիչներն են մարդու իրավունքները, հարկային օրենսգիրքը, աշխատաշուկան, համատիրության հակամենաշնորհային օրենքները: Բարոյական գործոնը կապված է կոռուպցիայի, փողերի լվացման և վարքագծի նորմերի հետ: CSPburg- ի շերտերը համարվում են որպես անկախ փոփոխականներ: Մշակույթը, տեխնոլոգիական առաջընթացը, կառավարման կենտրոնացումը և ուսուցումը համարվում են կայուն փոփոխականներ: Ֆինանսական (ներդրումներ, ակտիվների վերադարձ, ակտիվներ, գործառնական եկամուտներ) և ոչ ֆինանսական արդյունավետության ցուցանիշներ (կապիտալի հասանելիություն, բիզնեսի արժեքի ցուցանիշներ) փոփոխականներ են: Սպառողի կողմից վերահսկվող կորպորատիվ պատասխանատվություն: Մոտեցումը պարունակում է տարրեր ինչպես ԿՍՊ բուրգից, այնպես էլ ինքնուրույն զարգացումից և շահառու տեսություններից: Այստեղ տնտեսական պարտավորությունն առաջնային է: Ինքնաոչնչացման համար ընկերությունը նախ պետք է շահութաբեր լինի: Հակառակ շահառուների տեսությանը, որտեղ բոլոր շահառուները դիտարկվում են նույն հարթությունում, այստեղ առաջնային են առանձնանում այն ​​սպառողները, որոնց ԿՍՊ պահանջների բավարարումը անհրաժեշտ է ընկերության շահութաբերությունը պահպանելու համար: Այսպիսով, ձեւավորվում է ցիկլ (փուլ): ԿՍՊ քաղաքականության հարմարեցումը հանգեցնում է սպառողական շուկայի աճի, որն էլ իր հերթին բերում է շահութաբերության բարձրացմանը: Սպառողական ոլորտի ընդլայնմանը զուգընթաց աճում են նաև սպառողների ԿՍՊ պահանջները, ինչը ընկերությանը ստիպում է վարել ավելի ակտիվ ԿՍՊ քաղաքականություն: ԿՍՊ տեսությունների դասակարգում: ԿՍՊ տեսությունների սահմանումների ամբողջությունն ուսումնասիրելու համար անհրաժեշտ է դրանք դասակարգել ըստ որոշակի հատկությունների: Ըստ մեկ դասակարգման ՝ տեսությունները կարելի է բաժանել չորս տեսակի ՝ գործիքային, քաղաքական, ինտեգրատիվ-էթիկական: Գործիքային տեսություններում ձեռնարկությունը դիտարկվում է որպես շահույթ ստանալու միավոր, և սոցիալական պատասխանատվությունը միայն այդ շահույթն առաջացնելու միջոց է 1: Քաղաքական տեսություններում ձեռնարկության լծակները օգտագործվում են քաղաքական դաշտում հասարակության վրա ազդելու համար: Ըստ ինտեգրացիոն տեսությունների, ձեռնարկությունն իր որոշումների կայացման մեջ պետք է ներառի հանրային պահանջներ: Քանի որ ձեռնարկությունն իր շարունակական գոյության և աճի համար պարտական ​​է հասարակությանը, այն պետք է ստանձնի հասարակության որոշակի պահանջների բավարարում: Ըստ էթիկական տեսությունների, ձեռնարկության և հասարակության հարաբերությունները ամրագրվում են բարոյական արժեքներով: Եզրակացություն Ի մի բերելով ԿՍՊ-ի հիմնական տեսություններն ու սահմանումները ՝ կարելի է մի շարք եզրակացությունների հանգել: Չնայած սահմանումների և տեսությունների բազմազանությանը, հեշտ է տեսնել դրանց ընդհանրությունները: ԿՍՊ գաղափարի զարգացումը ցույց է տալիս, որ տեսությունների մեծամասնությունը հիմնված է նույնական կամ փոխլրացնող գաղափարների վրա: Նույն օրինակը կարելի է դիտարկել ԿՍՊ-ի սահմանումներում: Ա. Դելսրուդն իր աշխատանքում ուսումնասիրում է ԿՍՊ 37 սահմանում ՝ ըստ 5 չափանիշի 2: Ըստ նրա, հետազոտության սահմանումների 88% -ը ներառում է շահառուի չափանիշը `հասարակական, 86% -ը` տնտեսական, իսկ 80% -ը `կամավոր: Այս սահմանումներում նվազագույն ներկայացված չափանիշը բնապահպանական հարթությունն է: Դա կարելի է բացատրել այն փաստով, որ դա հանրային պատասխանատվության ածանցյալ է: ԿՍՊ տեսական հիմքերը նկարագրելու համար անհրաժեշտ է հասկանալ դրանց զարգացման դինամիկան: 1950-ականներ bornնված այս գաղափարը մեկնաբանվում է տարբեր ձևերով, սակայն ԿՍՊ-ի սահմանման խնդիրը մեկն է `սահմանել հասարակության առջև ձեռնարկատիրական պարտավորությունների շրջանակը: Բնականաբար, պարտավորությունների այս շրջանակը փոխվել է ՝ կախված ժամանակից և այլ հանգամանքներից, ուստի ԿՍՊ գնահատելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել այս փոփոխությունները բնութագրող մեթոդ: Վերոնշյալ մոդելներից այս խնդիրը լավագույնս լուծվում է Քերոլի ՔՍՌ բուրգի մոդելի միջոցով `դրանից բխող տեսությունների միջոցով: Հետագա տեսական մոդելները պետք է ուղղված լինեն ընթացիկ մոդելների շտկմանը, ինչպիսիք են 1 Garriga El., M lé D., Corporate Social պատասխանատվության տեսություններ: Mapping the Territory, «Journal of Business2 Dahlsrud Al., Ինչպես է սահմանվում կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունը: 37 սահմանումների վերլուծություն, «Կորպորատիվ սոցիալական ռեսուրսներ. ԿՍՊ-ն պետք է դիտարկել ոչ միայն բիզնեսի, այլ շահառուների տեսանկյունից: ԿՍՊ տեսությունը պետք է ունենա համակարգային մոտեցում, ինչպիսին է սպառողի կողմից վերահսկվող ԿՍՊ մոդելը: ԿՍՊ բուրգի մոդելը կարելի է համարել որպես անհատական ​​կարիքների ածանցյալ, այսինքն `տնտեսական, իրավական, բարոյական և հայեցողական պարտավորությունները ուղղակիորեն կախված են անհատ շահառուների կարիքներից: Նման մոտեցման զարգացումը նպատակահարմար է «դրական» և «նորմատիվ» վերլուծությունների տեսանկյունից: Այս մոտեցման առավելությունն այն է, որ հաշվի առնելով անհատական ​​կարիքների և արժեքների արժեքների փոփոխությունները, կարելի է կանխատեսել տվյալների շուկայում ԿՍՊ զարգացման հեռանկարների ուղղությունները: Դավիթ Բուդաղյան Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության տեսական հիմքը Հիմնաբառեր. Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն, շահառուների տեսություն, ԿՍՊ բուրգ, ինքնուրույն զարգացում: ։

Հոդվածում ներկայացվում և վերլուծվում են կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության՝ մինչ օրս առաջարկված մի շարք տեսություններ։ Տրվում են 1950-ական թթ. մինչև արդի ժամանակներն առաջարկված մոտեցումների համառոտ բացատրություններ, և մատնանշվում են մոտեցումների համընդհանուր հատկանիշները, տարբերությունները և փոխադարձ կապը։ Եզրակացության մեջ առաջարկվում է ԿՍՊ տեսությունների զարգացման մի ուղղություն, որը հաշվի կառնի անցյալում կիրառված տեսությունների առավելություններն ու թերությունները։

Ե. Չարենցը (1897-1937) ժամանակակից հայ գրականության ստեղծողն է: Նա ընդլայնեց գեղարվեստական ​​մտածողության ոլորտը, կանխորոշեց գրականության հետագա զարգացման ուղիները, թարմացրեց լեզուն, քերականությունը, հարստացրեց գրական ժանրերը: 1922-ին նա հրատարակեց «Երեքի հռչակագիրը» վերնագրով հոդված, որը գրական մանիֆեստ էր «ազդարարելով նորարարության մուտքը հայ գրականություն», մասնավորապես ՝ պոեզիա: Հոդվածը հերքում էր անցյալի գրական արժանիքները և փորձը, գրական ներդրումը, նույնիսկ մեծ գրողների գրական մեթոդն ու ժառանգությունը, բայց դրա նպատակը հայ գրականության արդիականացումը և նոր խնդիրների ճանապարհին հայտնվելն էր: Չարենցը հետագայում հրաժարվեց այս գաղափարներից ՝ դառնալով գրողի «մեծ հոգևոր դարձը» [1, 344], և նա կարողացավ ստեղծել իր շատ արժեքավոր գործերը: Անգնահատելի է Ե. Ոչ միայն Չարենցի տաղանդի մեծությունը, այլև նրա թողած ազդեցությունը հայագիտության վրա: Ֆեդերիկո Գարսիա Լորկան (1898-1936) իր ժամանակի գրական շրջանի առաջնորդն էր, «27-րդ սերնդի» երկու պայծառ ներկայացուցիչները: Նա ոչ միայն մտերիմ էր որոշ բանաստեղծների, այլև բնական սյուրռեալիզմի համաշխարհային ներկայացուցիչների ՝ Սալվադոր Դալիի և կինոռեժիսոր Լուիս Բու յու ուելի հետ: Այսպիսով, Լորկան գտնվում էր իսպանական ավանգարդի էպիկենտրոնում: Լորկան 20-րդ դարի իսպանացի ամենաազդեցիկ գրողն է, իսպանական դրամայի գագաթներից մեկը: Նա ներկայացնում է իր գրական համոզմունքները և գեղագիտական ​​հայացքները բազմաթիվ դասախոսություններում («Դուենդեի տեսությունը և խաղը», «Դոն Լուիս Գոնգորայի բանաստեղծական կերպարը» և այլն): Նա դեմ էր Գասեթի արվեստի «ապամարդկայնացմանը», նորարար էր (հետաքրքրվում էր սյուրռեալիզմով), բայց միևնույն ժամանակ, Լորկայի քնարերգությունը բնութագրվում է ազգային մշակույթի առանձնահատկություններով և բանաստեղծության առանձնահատուկ երաժշտականությամբ: Որպես Չ. Չարենցի առաջին բանաստեղծություններում, հատկապես «Տխուր աղջկա երեք երգ» վեց էջանոց գրքում (1914), զգացվում էր, որ Վ. Տերյանի ազդեցությունը, ինչպես նաև Լորկայի 1921 թ. Ռ. Դարիոյի և Խիմենեսի ազդեցությունը զգացվում էր «Բանաստեղծությունների գիրք» խորագրով առաջին ժողովածուում: Հետագայում երկուսն էլ հաղթահարեցին իրենց գրական ազդեցությունը, ունեցան որոնման շրջան և հայտնվեցին որպես նորարարներ, ինչը նրանց դարձրեց 20-րդ դարի հայ-իսպանական գրականության գագաթները: Երեսունականները երկու գրողների համար դարձան ստեղծագործական աճի տարիներ: Այս ընթացքում նրանք գրել են ոչ միայն շատ արժեքավոր գործեր, այլ նաև բանաստեղծությունների ժողովածու: Անունը կապված է 1927 թվականին Լուիս դե Գոնգորայի մահվան երեք հարյուրամյակին նվիրված մշակութային իրադարձության հետ, որի մասնակիցներին անվանում էին «27-րդ սերնդի» ներկայացուցիչներ: որ բերեց նոր որակ ՝ իրենց գեղարվեստական ​​առանձնահատկություններով, գաղափարական-կոմպոզիցիոն լուծումներով: 1929 թ. Լորկան մեկնում է Ամերիկա և ճանապարհորդական տպավորություններն արտացոլված են «Բանաստեղծը Նյու Յորքում» ժողովածուում, իսկ 1933 թ. Չարենցը գրում է «Bookանապարհի գիրք» ժողովածուն: Հետաքրքիր է, որ այս ժողովածուները երկար տարիներ արգելված էին, բայց միայն գրողների մահից հետո լույս տեսան, առանց գրաքննության ենթարկվելու: 20-րդ դարի իրադարձությունները ողբերգականորեն չեն տարբերվում Իսպանիայում `Խորհրդային Միությունում: Ստալինը իշխանության եկավ 1920-ականներին, իսկ գեներալ Ֆրանկոն Իսպանիայում `1930-ականներին: հազարավոր աղավաղված ճակատագրերի պատճառ դարձած երկու բռնապետ: Երկու բանաստեղծներն էլ չափազանց զգայուն էին, նրանք իրենց պոեզիայով անմիջապես անդրադարձան ժամանակի իրադարձություններին: Դա էր հիմնական պատճառը, որ 1936 թ. Նոյեմբերին Չարենցը մեղադրվեց հակահեղափոխական, ազգայնական, տրոցկիստ, ահաբեկիչ լինելու մեջ, տնային կալանքի ենթարկվեց, իսկ հետո ձերբակալվեց: 1936 թ. Օգոստոսին Լորկան ձերբակալված Գ. Նրան մեղադրում էին «ռուս լրտես լինելու, նրանց հետ ռադիոյով հաղորդակցվելու և համասեռամոլ լինելու համար» [5, 476]: Նույն դաժանության զոհեր, երկու բանաստեղծները միաժամանակ դատապարտվում են մահվան, նրանց երկու գերեզմանների գտնվելու վայրը մնում է անհայտ: 1936 թ. Հունիսին, իր մահվան նախօրեին, Լորկան գրեց. Եվ ես չեմ ուզում սգալ: Ես պետք է նայեմ մեռնող eyes Լռությանը, ես ասացի Լռություն: Մենք կխեղդվենք սուգի ծովում ումւ Լսո՞ւմ եք ինձ լռություն, ես ասացի լռություն, լռություն 3 (Toghatsi- ի թարգմանությունը մերն է- SK.) ¡Silencio! (Մեջբերման աղբյուր ՝ https. //www.lainsignia.org/2004/junio/cul_065.htm): Լռության խիտ պատկերը տեսնում ենք Չարենցի վերջին ստեղծագործություններում, հատկապես «Անվերնագիր» պոեմում: Իմ մահվան օրը լռություն կլինի, Նա ծանր նստելու է քաղաքի վրա `բանտարկելով իմ լուռ սիրտը: 1936 թ. Օգոստոսի 18-ին Լորկան գնդակահարվեց Վիսնարից Ալֆակարտա տանող ճանապարհին: Վարկածներից մեկի համաձայն (ըստ Սամսոն Ստեփանյանի ցուցմունքի, որ նա իբր Չարենցի հրաձիգն էր) 1937 թվականի նոյեմբերի 27-ի առավոտյան Չարենցը գնդակահարվեց Ֆանտան գյուղի մոտակայքում: Լորկայի պոեզիայում գերակշռում է մահվան թեման, և դա պայմանավորված է մահվան վախով, որը նրան տանջում է: «Նրա (Garcia Lorcai-SK) պոեզիայում պահպանվում է մահվան ժողովրդական-բախտորոշ սպասումը. Ողբերգությունը Լորկայի ամբողջ աշխատանքի չափանիշներից մեկն է, նրա աշխարհայացքի որակը: Ողբերգական աշխարհայացքը բնորոշ է 20-րդ դարի շատ բանաստեղծների, ովքեր գիտակցելով իրենց մերժումը ողջ կոլեկտիվի նկատմամբ, ձգտում էին հաղթահարել այդ բացը [2, 411]: Լորկան հասկանում էր, որ ժամանակակից արվեստի բարդ, հիվանդագին զարգացումը կապված է նկարչի և արվեստի, հավաքական ամբողջության առանձնացման հետ [2, 418], ինչը կամա թե ակամա հանգեցրեց բանաստեղծի և անհատի անձնական դրամային: «Ես ինձ հեռու եմ զգում ներկա բանաստեղծական անկումից. Երազում եմ գալիք լուսաբացին, երբ կվերադառնա անցյալի անհասկանալի զգացողությունը» [3, 102] », - 1929 թվականին Էռնան գրեց իր ընկերոջը: Չարենցն իր «Մահվան տեսլականները» -ում անդրադարձավ մահվան թեմային: «Կյանքի տրամաբանությունը նրան դրդում է դեպի մահվան թեման, նա շատ թելերի հետ կապված է ողբերգական իրականության, նորագույն բանաստեղծության հոսանքի հետ, որը բերել է մահվան մոխրի ճանապարհի պատմությունը» [1, 419], գրում է գրականագետ Հ.Թամրազյանը: Մեծ ողբերգության թեման ծավալվում է նրա աշխատանքում ՝ ունենալով գրական, հատկապես կենսական աղբյուրներ [1, 420]: Արևը մթնում է մթության մեջ, Մահը մոխիրը մաղում է լուսնից, Խավարը մթնում է մթնշաղի մեջ, Արևը մթնում է մթության մեջ: Իմ մտքերը մահ են, դրանք մութ են, Մարկեի մտքերը միայն կուլ են տալիս, Եվ մայրամուտը փնթփնթում է, Մահը մոխիր է մաղում մ. Մահվան թեման ակնհայտ է ոչ միայն Չարենցի վերջին աշխատություններում, որը պայմանավորված էր իր իսկ մահվան կանխատեսմամբ գալիք աղետի նախորդ իմաստով: Սեփական ժողովրդի ողբերգական ճակատագիրը, հատկապես ցեղասպանության, հայրենիքը զրկելու փաստերը, հետագա շեշտը դարձրին մեծ բանաստեղծի ու հայրենասերի մտահոգությունները: Եթե ​​առաջին շրջանի աշխատանքները մտովի պատկերում են իր ժողովրդի մահկանացու հետապնդումը, ապա նրա կյանքի վերջին տարիներին աճում է նրա անձնական դրամայի ողբերգության զգացումը: Հետաքրքիր նմանություն կարելի է տեսնել երկու բանաստեղծների մահից հետո նրանց արվեստի բարձր գնահատման և գնահատման մեջ: Նման զուգահեռ կարելի է անցկացնել տիպիկ բանաստեղծությունների միջև, որոնք հայտնի են դարձել նրանց մահից հետո: « Լորկայի «Մութ սիրո սոնետներ» վերնագրով բանաստեղծությունները. «Չարենցի անտիպները, որոնցից մի քանիսը, ի դեպ, Չարենցը կոչում է սոնետ, բովանդակությամբ նման են միմյանց», նույնիսկ որոշ բանաստեղծություններ բնութագրվում են պատկերագրական համակարգի նմանությամբ: Անկասկած, թեման բազմաշերտ է, բայց ներկայացված հատորի դեպքում անհնար է ամբողջությամբ խորացնել հոդվածում տեղ գտած նման բանասիրական-կենսաբանական հոգեբանական փաստերը, որոնք, այնուամենայնիվ, կփորձենք ներկայացնել հետագա ուսումնասիրություններում: Այսպիսով, վերոհիշյալ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, թե ինչպես 20-րդ դարի երկու տաղանդավոր գրողներ ինքնուրույն անցան միևնույն ստեղծագործական ուղին, անդրադարձան նման թեմաների, ստեղծեցին գեղարվեստական ​​նկարչական նման համակարգ: E. Չարենց-Գ-ի ուսումնասիրությունը: Լորկայի գրական առանձնահատկությունները ակնհայտ են դարձնում նկարիչների մեծությունն ու տաղանդը: Երկուսն էլ, մոտ լինելով ազգային մշակույթի և պոեզիայի ակունքներին, այնուամենայնիվ, իրենց պոեզիայով կարողացան ազգայինից անցնել համընդհանուրի, որի արդյունքում գեղարվեստական ​​տեքստում ազգային խնդիրների պատկերումը համընդհանուր, համընդհանուր նշանակություն ստացավ: Էգիզե Չարենց-Գարսիա Լորկա: Այս հետազոտությունը երկու նպատակ ունի: Օրինակ ՝ այս գրողները պատմական դարաշրջանում սիրեկան են ցույց տալիս, որի արդյունքում նա մոտեցավ Եղիշե Չարենց-Գարսիա Լորկայի կերպարանափոխությանը: Գրականություն 1. Թամրազյան Հ. Եղիշե Չարենց: Այո՛ «Արիկ», 1987: 477 էջ: 2. Տերտերյան I. А. Պատմության քննություն: Իսպանական գրականության աչքեր XX դար .3. Gallego Morell A. «Ֆեդերիկո Գարսիա Լորկա. Բացիկներ, պոստերներ, բանաստեղծություններ և գրքեր »: Մադրիդ: Էդ. Արժույթ և վարկ 1968. 175 էջ https: //www.lainsignia.org/2004/junio/cul_065.htmvol. II. Բարսելոնա, Գրիգալբո: 1987. 611 էջ ։

Հոդվածում վերլուծվում է 20-րդ դարի երկու հանճարեղ գրողների՝ Ե. Չարենցի և Ֆ. Գ. Լորկայի ստեղծագործությունների և ճակատագրերի ողբերգական նմանությունը։ Առաջին անգամ համեմատական վերլուծության են ենթարկվում նրանց կենսագրական տվյալները, թեմատիկ, պատկերային համակարգի առանձին դրսևորումներ։ Սույն ուսումնասիրությունը նպատակ ունի երկու գրողների օրինակով ցույց տալ հասարակական-քաղաքական իրադարձությունների ազդեցությունը անհատի վրա և արվեստագետի որոնումների ուղին ճգնաժամային պատմաշրջանում, որի արդյունքում նա ստիպված էր վերաիմաստավորել կոնցեպտուալ և գեղագիտական արժեքները։

ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՄԵԿՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Գ. HԱՊԱՆJՅԱՆԻ «ՀԱՅՈ LAN ԼԵAGEՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ. ՀԻՆ PԱՄԱՆԱԿ» ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԸ ինքնաթիռները լեզվի բառապաշարի այն շերտերից են, որոնք պարունակում են եզակի, հարուստ տեղեկություններ: Լինելով լեզվական փաստեր ՝ դրանք եզակի հայելի են, որոնք արտացոլում են ժողովուրդների պատմությունը, լեզուն, ազգային նկարագիրը և մտածելակերպը: Տեղանունը պատմական, աշխարհագրական, լեզվաբանական և քաղաքական գործոնների արդյունք է: Տեղանունների ուսումնասիրությունը վերաբերում է լեզվի զարգացման ինչպես միաժամանակ, այնպես էլ ասինխրոն փուլերին 1: Որպես կարգապահություն, տեղանունը կամրջում է մի քանի գիտություններ ՝ լեզվաբանություն, պատմություն, աշխարհագրություն, հոգեբանություն, ազգագրություն: Տեղանունությունը երիտասարդ գիտական ​​առարկա է: Այն սկիզբ է առել 18-19-րդ դարերից, չնայած տեղանունն ունի ավելի քան 6 հազարամյակների պատմություն: Մեր զեկույցի նպատակն է ուսումնասիրել Գրիգոր hapափանցյանի մատնանշած տեղանունները `դրանք համեմատելով Հ. Բարսեղյանի, Տ. Հակոբյանի և Սբ-ի հետ` «Հայաստանի հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» հնգահատորյակի համապատասխան վկայությունների հետ, որի հեղինակն է Մելիք-Բախշյան («Հայաստանի հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», Թ. Խ. Հակոբյան, Հ.Խ. Բարսեղյան, Ս. Թ. Մելիք-Բախշյան, Երեւան, 1986, 1988, 1991, 1998, 2001): Գրիգոր hapափանցյանը (1887-1956) Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի արեւելյան լեզուների ֆակուլտետի փայլուն անդամ է: Իր մենագրություններում. «Լեզվաբանական առարկաներ և լեզու» (1914), «Ընդհանուր լեզվաբանություն» (Ե., 1937-39), «Ուրարտուի պատմություն» (1940), «Հայերեն և լազ-մեգրելական լեզուների հարաբերությունների մասին» (ռուս. , Ե., 1952), «Հայաստանը ՝ հայերի օրրան» (ռուս. ՝ 1947), «Հայոց լեզվի պատմություն» (Ե., 1961), «Историко-лингвистическиеботы», 1-2 (Ե., 1956 -1975), համեմատական ​​լեզվաբանության, հայոց լեզվի, հայոց պատմության, հայ ժողովրդի կազմավորման ակունքների և մերօրյա ազգակցական հարաբերությունների ընդհանուր հրատապ խնդիրներին: Hapափանցյան «Հայոց լեզվի պատմություն. «Հին շրջան» -ը մեծ գիտնականի կյանքի ընթացքում առանց ուշադրության մնացած միակ աշխատությունն է, որում հայագետը, ուսումնասիրելով հին և մեռած լեզուների կապի մասին բոլոր փաստերը, համատեղել է հարուստ պատմական, դիցաբանական, լեզվաբանական և ազգագրական նյութեր: Ելնելով այս նմանություններից ՝ նա նախանշել է հին Փոքր Ասիայի լեզուների ՝ խեթերեն, ուրարտերեն, խուրերեն, լազո-մետրական լեզուների ազդեցությունները հայերենի վրա 2: Hapափանցյանը մանրակրկիտ ուսումնասիրել է բազմաթիվ տեղանուններ, ազգանուններ և ազգանուններ, բառապաշարի մակարդակով տվել է հայերենի և նշված լեզուների ընդհանրությունները: քերականություն 1. Գ. Hapափանցյանը նշում է Այլաբերք գյուղի անունը, ներկայիս Ալա-Պարս, որը գտնվում էր Մեծ Հայքի Կոտայք նահանգում: 2. Բառը նա բացատրում է որպես «այլ անունով տոհմեր» ՝ նշելով, որ «բերել» նշանակում է «տոհմ, ցեղ», իսկ «ալ» -ը տոհմի անուն է, ինչպես Աղիովիտը, ստացված Էլի / Այլիտոհմից: 3. Նույն «բերելու» արմատը մենք տեսնում ենք Arberan (i) տեղանունում, որը գավառ էր Վասպուրականի նահանգում: Դա վկայվում է աղբյուրներից V դարից հայտնի է եղել մոտ 13 անուններով, օրինակ ՝ Ամկո Երկիր, Գնունիս, Թարբերունի: Անունը հիմնված է փոքրասիական արմատի վրա, որը նշանակում է «արծիվ», «նվեր», «ընկեր», այս դեպքում ՝ «արծիվ», և խոսում է արծիվ տոտեմի պաշտամունքի հնագույն հետքերի մասին: 4. Արհիտան, որը քաղաք էր Արևմտյան Հայաստանում, ավելի կոնկրետ Հայասայում, ունիչեթական ծագմամբ: հիմնված է irhi // erhi - «սահման» բառի վրա, իսկ –ita մասնիկ է, որի հետ խեթերենում 1 Hmmt: Դիլբարյան Ն., Պատմաաշխարհագրական-լեզվաբանական գործոնները հայկական տեղանուններում, Երեւան, 2001, էջ 6-11: 2 հմմտ Hapափանցյան Գ., Հայոց լեզվի պատմություն: Հին շրջան, Երեւան, 1961, էջ 62-68: Ձևավորվել է գործնական վանկ, որը առկա է Անձիտ (գավառ Չորրորդ Հայքում), Ամիտ, Խարզիտ, Սիթ տեղանուններում: irhi // erhi արմատը առկա է Արխաշենում, որը Գեղամայի գագաթներից մեկն է և հայտնի է այլ անուններով, ինչպիսիք են Արկաշեն, Արխաշան, agաղկավետ: Asianik ber- ն իր արմատներն ունի Արմավիր, Շուլավեր, Թալավեր և Վաղավեր տեղանուններում, բայց Ber- ը հնչյունական փոփոխության է ենթարկվել տիպիկ հայկական բ / վ անցումով, որը արտասանվում է Բիյանա-Վան, Ուրարտ: abili- ավելին, ebani- avan և այլ օրինակներում: 5. Արմավիրը հնագույն քաղաք է Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհում: Խորենացի, Եղիշե, Ts. Փարպեցին, Սեբեոսը, Հ. Դրասխանակերտցին, Վ. Արչելցը և այլն, վկայվում է 14 անունով, որոնցից մի քանիսն են ՝ Արամայիր, Արգիշտիխինիլի, Արմավիա, իսկ 3-րդ դարի վերջից սկսած ՝ 2-րդ դարի սկզբից ՝ «Լքված մայրաքաղաք « Ըստ Խորենացու, այն հիմնադրվել է և կոչվել է Հայկի թոռ Արամայիսի անունով: Հավանական է, որ դա նշանակում է «տոհմական Արմա քաղաք» և ուրարտական ​​Արգիշտիխինիլիի հայերեն տարբերակն է: 6. Շուլավեր բնակավայր է Թիֆլիսի նահանգում: Դրանք համանուն գետ էին, գյուղ: Տեղանունը վկայում են հիմնականում վրացական աղբյուրներում: 7. Թալավեր գյուղ է Արևմտյան Հայաստանում, Վանի նահանգում, որը հայտնի է նաև որպես Թաքավեր, Թալվեր: 8. Վաղ անվանումներով գյուղերը հայտնի են Էրզրումի, Այրարատի, Սյունիքի մարզերում, Մեծ Հայքի Շիրակ-Կոտայք նահանգներում, Կարսի մարզում, Լ HadՀ Հադրութի շրջանում: Hapափանցյանն անդրադառնում է նաեւ Հայաստանի տարբեր անուններին, որոնցով մեր հայրենիքը հայտնի էր օտարերկրացիներին: 9. Այդ անուններից խոսելով Արմինայի մասին ՝ նա այն ենթադրում է բառակազմական վերլուծության: Արդյունքում, մենք ունենք արմինայա ՝ «Արմինացի» տեղ –ինա, որը բաղկացած է Հաթե-ինայից, Լուլու-ինայից (Լուլու ցեղի տեղ, թշնամի երկիր), Բիա-ինա (Բիա ցեղի երկիր, Վան), Նաշիբինա (Մծբին): ), Պաղեստին (այլազգիների երկիր), ինչպես Կարին, Պագին, Աղին, Թալին, Արթին անուններում: Ըստ hapափանցյանի, Արմինան համընկնում է ավելի ուշ Անգեղթանի հետ, որը ուրարտական, խեթական-ասորական արձանագրություններում հիշատակվում էր որպես Արմե // Արիմե, ավելի ուշ Արմինա: Մայրաքաղաքը Նիհիրան էր (Նիհիրա // Նիհրիա), որը Խուրիտե լեզվով նշանակում է «բերդ, ամրոց», որը հետագայում փոխարինվեց angl <agil = շումերական ձվով, աքքադական ekall-u բառով ՝ «պալատ»: Հայերենում այն ​​արտահայտվում է որպես Հրեշտակ Ձ. 10. Ազա ազգանունը ծագել է Հայ - Ազգ ազգանունից: Համանուն գյուղը հիշատակվում է Գողթն և Փոքր Հայք քաղաքներում, իսկ Արարատյան դաշտի հնագույն երկիրը հայտնի է որպես Ազայն: Բալա ազգանունը մի շարք տեղանունների հիմքն է: 11. Բալանրոտը կամ Ռոտի Բալան գետ է Կասպից ծովի ավազանում, որը հայտնի է նաև որպես Բալհաբ, Բոլհ-արու անունով: 12. Բաղկ և Բաղաց Աշխարհ (13) նահանգները Սյունիքի մարզում են: 14. Բաղաբերդի հիշատակումը մենք չենք գտնում հին պատմիչների աշխատություններում, իսկ բանահյուսությունը տեղանունը կապում է Սյունյաց Բաղի նախնու անվան հետ: Ասում են, որ Սիսակյաններից ժառանգություն ստացած Բաղակ Ձորքի գավառը այնտեղ հիմնադրել Բաղաքի քարե ամրոցը, որը վերանվանվել է Բաղաբերդ: Ինչպես վկայում են Գ. Hapափանցյանը և Ն. Ադոնցը, ազգի ծագումնաբանությամբ է: Ըստ Ադոնցի, տեղանունը ծագել է «Բաղաս-atsաց» ցեղից: 15. Կարաբալա կամ Բալա Քարան անունը հիմնված է hapափանցյանի նշած Բալա ազգանվան վրա, որը նշանակում է «բալա ցեղ», «ցելա բալա», ըստ hapափանցյանի, գտնվում է Արցախում և չի վկայվում «Տոպոնիմիաների բառարանում Հայաստանի հարակից շրջաններ »2: 16. Քսենոփոն, Բուզանդ, Խորենացի, Եղիշե, Սեբեոս, Հովհ. Բասեն նահանգի անունը (գտնվում է Այրարատում), որը բազմիցս հիշատակվել է Մամիկոնյանի, Դրասխանակերտի և Լաստիվերտցիի աշխատություններում, առաջացել է Բասյանների կամ Պասյանների ազգանունից: Բացի «Բասեն» -ից, այն հայտնի է 37 37 անուններով, ինչպիսիք են Բագսենը, Բիսանեն, Օրդունյաց երկիրը, Ֆասիանք B 17. Բարթավ (Պարթավ), քաղաքը, որը հիմնված է մեգրելական bardi արմատով, նշանակում է «թուփ» куст), բառացիորեն «bartut» - թուփ: -Ավ (ավ) տեղանուն մաս է, որը հանդիպում է Վորդնավ, Կճավ, Ձիրավ, վրացական Թելավի («Թեղուտ») տեղանուններում: Նշված քաղաքը գտնվել է Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգում, հիմնադրել է Առանշահիկ Վաչե Երկրորդը 462 թվականին: Ըստ որոշ մատենագիրների, քաղաքը հիմնադրվել է պարսից թագավոր Պերոզ թագավորի հրամանով: 18. hapափանցյանը Գամիրք-Կապադովկիա տեղանունը կապում է gimirri (gimirri) ազգանվան հետ, ենթադրում է, որ հայ «հերոս» նշանակում է «հերոս, հրամանատար»: Նշված վայրը հայտնի է նաև որպես Gami 1 Hmmt: Ahահուկյան Գ., Հայոց լեզվի պատմություն: Նախնական շրջան, Երեւան, 1987, էջ 279-292: 2 Տե՛ս hapափանցյան Գ., Էջ 38: ra, Ima, Katpatuk, Spitak Assyrik և այլ անուններով: Գամիրկ-Կապադովկիան տարածաշրջան էր, երկիր-մարզ Փոքր Ասիայի արևելքում, Ալիս գետի մեջտեղում: Ապացուցված է իր տարածքում խեթական պետության ժամանակներից: Gափանցյանի ստուգաբանությունից բացի, կա երկու ստուգաբանություն: ա) Կապադովկիա նշանակում է «ընտրյալ ձիերի երկիր». բ) առաջացել է Կապաթագ գետի անունից: Հին Գամիրք անվանումը կապված է Q.- ի հետ, որը կրում է 8-րդ դարում նախկին խեթական պետության տարածք ներթափանցած կիմմերականների անունները 1: 19. Գարդաբանի (Գարդավան) տեղանունը բաղկացած է ebani կամ abani արմատներից, որոնցից ebani վրացերեն նշանակում է «երկիր», abani ՝ մեգրելերենում «տեղ», ubani ՝ «թաղամաս, շրջան» ՝ Kartvelian: Գարդավանը ստացվել է բնորոշ հայերեն> bv e> a անցումներով: Այս տեղանունն ունի շուրջ 13 այլ անուն ՝ Կուրտմանիկ, Փարիոս, Կրտմանիկ և այլն, այն գտնվում էր Մեծ Հայքի Ուտիկ աշխարհի Գարդմանաձոր գավառում: Վկաներ Սբ Տարոնցի Ասողիկը ՝ Հ. Դրասխանակերտի աշխատություններում և վրացական աղբյուրներում: 20. Գեղարքունիք (Վելիկունի) տեղանունը ծագում է ուրարտական ​​wel բառից ՝ «գնդ, գնդ», որը համապատասխանում է ռուսերեն polk բառին ՝ «գնդ»: volk ​​հայերենում նշանակում է «ժողովուրդ», իսկ wel արմատը թարգմանվում է որպես «գյուղ, գյուղացի» w> g փոխանցմամբ: Ե՛վ hapափանցյան, և՛ Ն. Ադոնց անվան ծագումը կապված է Արաքսի շրջանում բնակվող մի գեղեցիկ ցեղի անվան հետ, և ըստ Պատմահորի, տեղանունը առաջացել է Հայկի ժառանգ Գեղամի անունից: Որոշ գիտնականներ այն նույնացրել են ուրարտական ​​արձանագրություններում նշված Կիեհունի շրջանի հետ: Ըստ «Աշխարհագրության» ՝ գավառը գտնվում էր Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգում ՝ Սանաա լճի ավազանում: 21. Դատարանի տեղանունը խուրտական ​​ծագում ունի: Դադա անունը կապված է խեթական ուղղագրական անունով Patta- ի և խեթական հիերոգլիֆային Tatta անվան հետ: Դա բառացիորեն նշանակում է «Դատաստանի Աստծո նստավայր», իսկ Դատաստանի Աստվածը փոխարինեց ջրի որոտի աստված Թեշուպին: Նշվում են այլ անուններ ՝ Ալթայտուան, Թադվան, orkորկոնք և այլն: Մենք ունեինք գյուղ, բնակավայր, բերդ, նավահանգիստ, Բզնունիկ գյուղ Բեթլիսի նահանգի համանուն քաղաքում կամ Բիթլիսի գավառի համանուն Բիթլիսի գավառում և Դիարբեքիրի գյուղում: 22. Հայ ժողովրդի հնագույն օրրաններից մեկը Եկեղեցին է, որը բառացիորեն նշանակում է «դաշտային մարդիկ»: Այն առաջացել է սեմական ehi-u «դաշտ» բառից (դա Եկեղեցու դաշտն է): Դա Անահիտ աստվածուհի սրբավայրն էր, իսկ քրիստոնեություն ընդունելուց հետո `Լուսավորչի տան սեփականությունը: Պատմական այս փոփոխությունների շնորհիվ այն հայտնի էր նաև Անաիտիկա, Անահիտ գավառ, Լուսավորիչիգավար և 40 այլ անուններով, օրինակ ՝ Էկլես, Չելզենե, Սենե: Հարկ է նշել, որ անունը ոչ մի կապ չունի «եկեղեցի» տերմինի հետ, իսկ Էքելեսենե կամ Աքիլեսենե անվան մյուս տարբերակները ոչ մի ընդհանուր բան չունեն թուրքերեն «կիլիսա» - «եկեղեցի» բառի հետ: Հնարավոր է, որ եկեղեցին ծագել է Գեղիից կամ Եկեղեցու տեղանունից: 23. Եղիվարդ տեղանունը բառացիորեն նշանակում է «վերին ջուր»: Խեթերենում ehi- ն վերինն է, իսկ Isvard- ը `ջուրը: «Եղի» արմատը պահպանվել է այլ տեղանուններում ՝ Եղիպատրուշ ՝ «վերին քաղաք», Եղիվանք ՝ «վերին վանք»: Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհի Արագածոտն գավառում ՝ Կապան քաղաքից ոչ հեռու, և ներկայիս Կոտայքի մարզի հին քաղաք է հիշատակվում Եղիվարդ կամ Եղվարդ կոչվող գյուղը: Տեղանունը ենթարկվել է ժողովրդական ստուգաբանության: Նրանցից մեկի խոսքով, երբ Նոյի տապանից տեսան, որ ջուրը նահանջել է Արայի լեռան ստորոտից, նրանք բացականչեցին. «Ահա հիմա ջուրը նահանջեց»: Մեկ այլ ավանդության համաձայն `գյուղի հարակից վանքում պահպանվել է Քրիստոսի նիզակը, որի պատճառով գյուղը վերանվանվել է Գեղարդ, այնուհետեւ` Եղվարդ: Վերջինիս հետ է կապված Արա և Շամիրամի մղած մարտերից մեկը: Եղվարդում ծնվել են Մովսես Բ Եղվարդի կաթողիկոսը (574-604) և Եղվարդի Մաշտոց Ա կաթողիկոսը (897-898): Վերջին Լ. Դա Շանթի «Հին աստվածներ» դրամայի գլխավոր հերոսի նախատիպն է: 24. Ուրարտական ​​թագավորության տարածքներից մեկը Eria կամ Eriain երկիրն է, որը եվրասիական լեզվով կոչվում է Eria-e ibani: Hapափանցյանը դա կապում է իրանական ծագում ունեցող Eria ազգանվան հետ: Հնագետ Նիկոլսկին միջնորդություններ տեսավ ներկայիս Երյան երկրի Երյանի անունների մեջ, բայց այդ տեսակետը մերժեց Ն. Ադոնցը: Շրջանը նշված է Արգիշտի I- ի սեպագիր արձանագրություններում: 25. Լ NKՀ Մարտունու շրջանի Թաղավարդ գետի Թ գյուղի գյուղի անվանումը հիմնված է վերը նշված վարդի / ծիրանի արմատի վրա, որը ծագել է խեթական wātar> հայերեն վարդից, ինչը նշանակում է «ջուր», ինչը նշանակում է «ներքին ջուր»: , Ի դեպ, նույն վարդի արմատը «վարդավառ» բառի հիմքում է: Ըստ ժողովրդական ստուգաբանության ՝ տեղը կոչվել է Թաղավարդ այն բանի համար, որ նախկինում շատ վարդի թփեր (թաղամասեր) ունեցել են այն: 26. Լահիրիլա կամ Լահիրխիլա (հնագույն քաղաք Հայաստանում) տեղանունը բարդ բառ է, որը բաղկացած է լահիր-այրի և խեթական հիլա `« հուղ »բաղադրիչներից: Այրան անունը արտասանվել է Lahr-, 1 Տե՛ս Jahukyan G., p. 495 թ. որը հանդիպում է կապադովկյան բնիկ բառով. La-ah-ra-ah-šu (Lahr-ahšu): «-Ահաու» նշանակում է «իշխան, պետ» և պատկանում է մի շարք նման խմբերի ՝ Բերվ-Ահաու, Ազզան-Ահաու, Հիթահաութ-Կին-Ահաու: Lahr-hila բառացիորեն նշանակում է «Լախր հյուրասենյակ, նախասրահ»: 27. Գ. Gափանցյանը նշում է Լետարիչ գյուղի անունը, որը գտնվում էր պատմական Փոքր Հայքում ՝ Սեբաստիա նահանգի Շապին Գարահիսար գավառում: Տեղանունի բառարանում նշվում է լատառիկ տարբերակում: Hapափանցյանը համարում է, որ տեղանունը ծագել է * Latararichtz- ից, որը բառացիորեն նշանակում է «հացահատիկի տեղ» ՝ «Հացավան»: Այն առաջացել է խեթական aladdar (լադդար) բառից, որը համարժեք է հայերեն «աղանդեր / աղանդեր», «միրգ», «չարիք», «աղ», «հացահատիկ» բառերին: Ստեղծագործության մեջ նշվում են մի քանի տեղանունային ածանցներ, որոնցից մեկը վկայում է Կոտայքի, Կորչայքի, Ռշտունիկի, Մոկքի այդ ընտանիքների ընտանիքների մասին: Այնուամենայնիվ, q միշտ չէ, որ տեղանուն է: Այս դեպքն է, օրինակ, Կարկ (= Կարս), Դողք (= Դողեր), Երերուկ, Եկեղիկ, Կեչառուկ 1 տեղանունների դեպքում: 28. Կոտայքը գավառ էր Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհում, որի մասին վկայում են շուրջ 20 այլ անուններ (օրինակ ՝ Խաթա նահանգ, Կայթա, rրխբուլաղ): Տեղանունը հնագույն ծագում ունի: Այն կապված է համանուն ցեղի հետ, նույնացվում է ուրարտական ​​սեպագիր երկրի երկրի անվան հետ: Ալիշանը հավանական է համարում, որ Պտղոմեոսի կողմից նշված Կոտակենե նահանգը և Կոտայքը նույնն են: Մեկ այլ առիթով հայագետը համարում է, որ անունը ծագել է Մազազ գավառի Կուտիս գյուղից: Որոշ գիտնականներ անունը համարում են իշխանի անունից, մյուսները ՝ Կոտայք Կետրոն (այժմ ՝ Գետամեջ) գյուղից կամ Գեղարքունիքի մարզի Կոտ (Կոտաքար) գյուղից ՝ որպես տեղահանվածների կամ Կոտայեցիք նահանգ: Տեղանվան ապացույցները հայտնվում են Աշխարհագրության մեջ, Սեբեոսի նշած մատենագրության առաջինը (7-րդ դար): Արաբ պատմաբանը Բալաձորը նշում է որպես Կույտա ձ, իսկ Մ.Չամչյանը այն անվանում է Խատա կամ Խաթայոց նահանգ: Ներկայումս Աբովյանից 5 կմ հյուսիս-արևելք կա համանուն գյուղ: 29. Կորչայքը Մեծ Հայքի 15 աշխարհներից մեկն էր: «Աշխարհագրություն» -ում, Խորենացու եւ այլ պատմաբանների աշխատություններում այն ​​կոչվում է Կորչեկ: Այն առավել հաճախ հիշատակվում է իր ամենահայտնի գավառ Կորդուկի անունից հետո: Առաջին ապացույցը մենք գտնում ենք Քսենոֆոնի մեջ, որը հիշվում է որպես հարուստ, զարգացած և բարեկեցիկ երկիր: 30. Ռշտունիք նահանգ էր Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգում: Հայտնի է Արխարունիք, Մանակերտ, Ոստան, Տոսպ անուններով: Անվան ծագումը կապված է Ուրաստուի (Ուրարտուի) և Ռիշուանի երկրների անունների հետ, որոնք նշված են ասորական Յուրայի սեպագիր աղբյուրներում: 31. Մոկքը Մեծ Հայքի ամենափոքր նահանգն էր, ուներ շուրջ 15 այլ անուն, ինչպիսիք են ՝ Մաեկաց, Մոկսենե, Մուշկի և այլն: Մի դեպքում անունը բացատրվում է մուշկ, մուշկ հին անվամբ, մեկ այլ դեպքում ՝ կախարդ բառով (կրոնական իմաստով): 32. Հայոց աշխարհի ամենահին անուններից մեկը Hayasan- ն է, որը հիշատակվում է 20-րդ դարում հայտնաբերված խեթական արձանագրություններում: Դա բառացիորեն նշանակում է «հայ ազգի (աստծու) տեղ»: -Sa (-sa) մասնիկից բաղկացած, որն իր հերթին կազմված է -s (-s) (լուվերեն լեզվով) և a (a) մասնիկներից, ցույց է տալիս խեթական-լուվիական, այսինքն ՝ Փոքր Ասիայի Արևմտյան հատվածի ազդեցությունը: լեզուները 2: Այս մասը կազմված է մի շարք տեղանուններից, ինչպիսիք են Խատուսան, Խութլուսան (Խութլասա) ՝ «խուրիտների տեղ», azzազիզա - «զազաների տեղ», Նինասա ՝ «Նինա աստվածուհի», Թարխունդասա ՝ «Թարխունտի աստծու տեղ»: Հայասան հաճախ միավորված է իր հյուսիսարևելյան հարևան Ազայի հետ Չորոխի ավազանում; այս ցեղային միությունը կոչվում է Հայասա-Ազզի: Ոմանք պարզապես Azz- ը նույնացնում են Hayasa- ի հետ: Այն փաստը, որ Հայաստանը, Հայաստանի ժողովուրդը և Հայաստանը անվիճելիորեն կապված են միմյանց հետ, անվիճելի է, բայց այդ հարաբերությունները դեռ ամբողջությամբ չեն լուսաբանվել: 33. Ամատունի «Մուրացան» նախարարությունները կազմող Mardad, Mardpetaran (34), Managh (Mananagh) (35) տեղանունները առաջացել են Mannian- ի մարդկանց ազգանուններից, maders (= mares) և Mannats 3: Տեղանունների բառարանում առաջին երկուսը, սակայն, ապացուցված չեն, և Մանանան, որը հայտնի է նաև որպես Դերջան Վերին, Լակզո Ձոր, Մանանալիս, գտնվում էր Բարձր Հայքում: Խորենացին առաջինը նշեց, բայց hapափանցյանը, իբր, ընդունեց Սեբեոսինին, որպես առաջին հիշատակող, առաջարկելով J.. Բերել Փարպեցու բերած Մանաղի մանաղը Մարդաղ, ինչպես Եղիշեի հետ: Ըստ hapափանցյանի, անունը ծագել է Մանաղի ձիուց ՝ Դարանաղի ոճով: Ստուգում են նաև Մանան (անձնական անունը) + աղ 1 Տե՛ս hapափանցյան Գ., Էջ 55-56: 2 Տե՛ս ahահուկյան Գ., Էջ 322-332: 3 Տե՛ս hapափանցյան Գ., Էջ 46: (= ali - վերջածանց) ձվով: Ադոնցը ինչ-որ տեղ նշում է Մանրաղի գավառը, ինչը, ամենայն հավանականությամբ, սխալ է: 36. Նպատը լեռ է Հայկական լեռնաշխարհում, որը հայտնի է որպես Աղի, Տապաշեյթ, Նիֆաթ, Նոյապատ, Նպատական ​​և Ապացուցված է ինչպես հայկական, այնպես էլ հունական, լատինական և ուկրաինական աղբյուրներում: Այն կապված է լեռնային աստծո Նուպատիկի անվան հետ: Լեռը պահպանել է իր աստվածաբանական ֆունկցիան ՝ իր լանջին ՝ Հին Բագավանում կառուցված հայտնի «Երեք եկեղեցիների» (Ուչքիլիսա) տեսքով, ինչը բառացիորեն նշանակում է «Աստծո տեղը, տեղը» (խուրիտ): 37. Շաղագոմը (Շաղագումգ, Շաղագմք, Շատալագոմ, Շատգոմք և այլն) Մեծ Հայքի նահանգ էր Բարձր Հայք աշխարհում: Առաջին հիշատակումը hazազար Փարպեցին է: Ըստ հայ պատմիչների, Մաշտոցն իր աշակերտների առաջին խմբին սովորեցրել է հենց այս նահանգում `այստեղից բացել առաջին դպրոցը: Տեղանունը բաղկացած է խեթական արմատից, «մեծ» և նշանակում է «մեծ գոմ»: Այս արմատը պահպանվել է շաղակրատել (քննարկում), շաղակրատել (խաբեբա), շաղակրատել (հիմար, խենթ) բառերում: 38. Շաշվերդը գետ է Արաքսի ավազանում: Origագել է Շաղվերդ ձիուց: Այն հիմնված է «ջուր» բառի վրա, որը բխում է խեթական wetar բառից: Նույն արմատը առկա է Օլավերդում, Լաստիվերդում, ինչպես վերոհիշյալ Եղիվարդ աղ Թաղավարդ տեղանունների հիմքում: 39. Pattariga (Patarič) տեղանունը, որն ուներ 14 այլ անուններ (օրինակ ՝ Բգարիչ, Բթարիչ, Պիտերիչ, Պիտարիջ), գյուղ է Արևմտյան Հայաստանի Էրզրումի նահանգի Երզնկա գավառում: 14-րդ դարի ձեռագրում այն ​​վկայում է Պտարիչի ձվով: Համարժեք ուրարտական ​​պատարի - «քաղաք» (այստեղ «փոքր քաղաք» կամ «ամրոց»): Համապատասխանում է Երզնկայի մոտակայքում գտնվող Բիթարիչ գյուղին: -arig // - rig (-ariga // - riga) տեղանուններն են, կան Btarich, Gagtarich, Gaylarich, Zardarich, Khokarich, Arjo arich-arinj տեղանունները, դրանք նշանակում են «տեղ, բնակության վայր»: Եկեք համեմատենք այն մեգրական օրենջի ձիու հետ, որի բաղաձայնը առաջացել է j, j- ից առաջ, ինչպես Arinj, karmunj, darnunj (դառը բույս) բառերում: Փոքր Ասիայում «առյուծ» բառի հետ մեկտեղ պահպանվել են խեթական բառերը, ինչպիսիք են `« Ալադար-արիզա », որը նշանակում է« հաց »: «Ալադդար» խեթերեն լեզվով նշանակում է «ցորենի հատիկներ» (արտասանվում է աղանդեր <alander <aladdar), որը լադարի կրճատ տարբերակն է (տե՛ս Letarich): 40. ajաջուռ տեղանունը (բնակավայր, գետ, գյուղ, սար Փամբակի լեռնաշղթայում) ծագում է խուրիերեն զազա բառից: 41. Նույն արմատը պահպանվել է azազ և aziազի դոզ (42) տեղանուններում (դաշտ Աշտարակում), որոնք տեղանունների բառարանում չեն վկայում: Hapափանցյանը ենթադրում է, որ ջազը և Ջ ջաջուրը բարբառային ձևեր են, որոնցում f- ն վերածվել է j- ի: Այս անունները հայտնի են Nuzi ապ Cappadocia պլանշետներից որպես բնիկ տեղական բառեր ՝ Zazia, Zaz, Zaza (աստված), Zazuni1: 43. azaազայի անվան հետ Հ. Մանանդյանը կապում է խեթական արձանագրություններում նշված azազիսա երկրի անունը: 44. Սպերը գավառ էր (գյուղ, գյուղաքաղաք) Արևմտյան Հայաստանի Էրզրումի նահանգում: Այն հիշատակվել է հայերեն, հունահռոմեական, ասորական, բյուզանդական, վրացական և թուրքական աղբյուրներում: Ղ. Ինճիճյանը դրախտի չորս գետերից մեկը նույնացնում է Չորոխի, իսկ Խավիլաերկիրը ՝ Խալիբների երկրի հետ, որտեղ, ըստ Աստվածաշնչի, ոսկի կար: Հենց այդ երկրում է ներկայացվում Սպեր, իսկ hapափանցյանն իր անունը կապում է էսպերիական ազգանվան հետ: 45. Թամբերը գավառ է Մեծ Հայքի պարսկահայ աշխարհում, որը նաև անվանվում է Թամբեթ, Թամբեր, Թամբերք, Թանբեր: Դա բառացիորեն նշանակում է «տալ, տոհմ»: 46. ​​Մեծ Հայքի աշխարհներից գավառի անվանումը հազվադեպ է հիշատակվում Տուրուբերան (Տարոնո, Թարբերունի, Թարուբերան): Միայն Եղիշեն, Խորենացին, Շիրակացին: Անունն օգտագործվել է երկու եղանակով. Turuberan և Taruberan: Ավելին, Ա.Շիրակացին, զգալով, որ անունը ավելի քիչ է օգտագործվում, շատերին անծանոթ, նշում է, որ Տուրուբերան Տարոնի աշխարհն է («Տարոնոյի կողմը»): «Taur (և)» բառը նշանակում է «տոհմեր» կամ «ցեղեր», իսկ tauz նշանակում է «ցուլ»: Տարբեր նշանակում է «Taruberan» - ի հետ: 47. Ուտրբունը գյուղ է Սյունիքում: Դա բառացիորեն նշանակում է «ութ տոհմ»: 48. Փամբակ անունը համապատասխանում է p΄ap΄ala ('' обрыв, пропасть '') բառին, որում -ala- վերջածանց է (ինչպես boši - «տղա», bošala - «երիտասարդություն, քաջություն», kazaxi - «գյուղացի, կազակ» », Կազաքսալա ՝« առաքինություն »): P΄ap΄- ն համապատասխանում է հայերեն pamb (pamp) բառին, ուստի ՝ Papshen և Pambak անունները: Խուրիտի պաբը նշանակում է «սար, սար», որից Paphi // Pab-hi - «սար», Ուրարտու: Բաբա - «լեռ, սար», հայկական փամփուշտ ՝ «բարձր տեղ», Բաբա ՝ «բլուր», Ապապայ ՝ «դժվար և ժայռոտ տեղեր» բառերը: Մեգրելերեն p΄ap΄ala նշանակում է «լեռ, ժայռ» ՝ լեռան հատկանիշ: 1 hapափանցյան Գ., Էջ 125: 49. Քաշաթաղ տեղանունը (գավառ Սյունիքի մարզում, Արաքս գետի ավազանում, գագաթը Փոքր Կովկասում), որը նաև կոչվում է Քաշաթաղի գավառ, Քաշտաղ, Քշտաղք և այլ անուններով, ծագել է Քաջբերունի / Քաշբերունի ձիուց, որը իր հերթին kaša (kašga) է: 50. Կաշի մեգ և Քաշունիկի (51) տեղանունները նույն ծագումն ունեն, որոնցից առաջինը գյուղ է Վայոց Ձորի մարզում: Ստեփանոս Օրբելյանը (13-րդ դար) նշում է, որ Մեծ Հայքի Սյունիք աշխարհում կար Քաշունիք կոչվող գավառ, գյուղ Լ ofՀ Քաշաթաղի շրջանում: 52. Հայ-բյուզանդական աղբյուրներում հիշատակվում է Աղձնիք նահանգի Կեղ գավառում գտնվող Կղիմար բերդը (բերդաքաղաք): Յ Մարկվարդը դա նույնացնում է Ասորական Յուրայի արձանագրություններում նշված Կուլիմեր անվան հետ, իսկ մյուսները նույնացնում են խեթական աղբյուրներում հիշատակված Կուտմար բերդաքաղաքի հետ: Անվան ասորական տառադարձումը Kullumeri է, նախ արտասանվում էր Kullimer // Kulimar, ապա Khelimar: Քրիստինե Բագրատյան ՏԵԱԿԱՆ ՄԵԿՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Գ. HԱՊԱՆTSՅԱՆԻ «ՀԱՅՈ LAN ԼԵUՎԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ. ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ՀԻՆ ERԱՄԱՆԱԿ» Հիմնաբառեր. Գր. Hapափանցյան, «Հայոց լեզվի պատմություն. Հնագույն շրջան» աշխատություն, տեղանուններ, ազգանուններ, ազգանուններ, էպիտետներ, ստուգաբանություն: ։

Նշանավոր լեզվաբան Գրիգոր Ղափանցյանն իր «Հայոց լեզվի պատմություն. հին շրջան» աշխատության մեջ ուսումնասիրել է բազմաթիվ տեղանուններ, ցեղանուններ և տոհմանուններ։ Սույն զեկուցման մեջ քննել ենք Ղափանցյանի առանձնացրած շուրջ հինգ տասնյակ տեղանունները՝ դրանք համեմատելով Հ. Բարսեղյանի, Թ. Հակոբյանի, Ստ. Մելիք-Բախշյանի հեղինակած «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» հինգհատորյակի համապատասխան վկայությունների հետ։ Համեմատությունից պարզ է դարձել, որ «Հայոց լեզվի պատմություն. հին շրջան» աշխատությունում հիշատակված մոտ 52 տեղանունների գերակշիռ մասն ունի իր համապատասխան վկայությունները տեղանունների բառարանում. չվկայված են 5 տեղանուններ, որոնց վերաբերյալ Ղափանցյանը հաղորդում է ոչ միայն լեզվաբանական, այլև աշխարհագրական բավարար տեղեկություններ։ Տեղանունների մեծ մասը ստուգաբանվում է առաջին անգամ։

ԲԱՅԱԿԱՆ ԵՐԿԲԱՂԱԴՐԻՉ ԴԱՐՁՎԱԾՔՆԵՐԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ՏԻՊԵՐԸ`ԸՍՏ ԱՂԱՎՆՈՒ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻԴարձվածքները ժողովրդի հոգևոր մշակույթի հարստությունն են, որ խոսքինտալիս են արտահայտչականություն, պատկերավորություն, դիպուկություն և ազատում խոսքը միապաղաղությունից ու միօրինականությունից։ Դրանք այնքան ենշրջանառվում մեր առօրյա և ոչ առօրեական խոսակցություններում, լրատվամիջոցներում, ամենատարբեր ստեղծագործություններում, որ թվում է, թե վաղուց մարսվածիրողություն են, սակայն իրականում պարզվում է, որ որոշ դարձվածային արտահայտությունների գերարագ շրջապտույտը դեռ բնավ չի նշանակում, թե ամեն ինչ «հալածյուղի» պես է։ Հենց այս ոլորտին ավելի մերձ լինելու և այն առավել խորը հասկանալու, հանրությանը իրազեկ դարձնելու նպատակով այս աշխատանքում անդրադարձելենք հայերենի բայական երկբաղադրիչ դարձվածքների կառուցվածքային տիպերին,փորձել հնարավորինս ներկայացնել դրանց կիրառությունը խոսքում, խոնարհմանհարացույցի առանձնահատկությունները, բարբառային ու խոսվածքային տարբերակները` տեսական նյութը հիմնավորելով Աղավնու ստեղծագործություններից քաղվածբնագրային օրինակներով։ Աղավնին մեծապես օգտվել է համաժողովրդական լեզվիդարձվածքների անսպառ հարստությունից։ Նա առանձնահատուկ վերաբերմունքուներ դարձվածքների հանդեպ, որոնք խոսքն օժտում են պատկերավորությամբ, արտահայտչականությամբ ու ժողովրդայնությամբ. առանձնակի հետաքրքրություն էներկայացնում դարձվածքների կառուցվածքների տիպերի ուսումնասիրությունը։ Աշխատանքը կատարել ենք վերլուծական-նկարագրական մեթոդով։ Վերլուծական, քանի որ դարձվածքները վերլուծել ենք ըստ բաղադրիչների խոսքիմասային բաշխվածության և նկարագրական, քանի որ ներկայացրել նրանց իմաստային յուրահատկությունները, բարբառային ու խոսվածքային տարբերակները և այլն։ Հայ լեզվաբանության մեջ դարձվածքի սահմանման, նրա տեսակների առանձնացման և այլ հարցերում կան տարակարծություններ։ Տրված են դարձվածքի տարբեր սահմանումներ, որոնցից առաջինը պատկանում է Մ. Աբեղյանին։ Ըստ նրադարձվածքներն առաջանում են բառերի ազատ կապակցություններից` իմաստափոխությամբ. «Բառերի այսպիսի նորիմաստ կապակցությունները սովորաբար կոչվումեն դարձվածքներ, որոնք, սակայն, մի բառի նշանակություն են ստանում և կարող եննաև մի բարդ բառ համարվել»1։ Պ. Բեդիրյանը, համադրելով լեզվաբանական գրականության մեջ առկա սահմանումները, տալիս է դարձվածքի հետևյալ բնորոշումը. «Դարձվածքը բառերի կայուն,պատրաստի վերարտադրելի, վերաիմաստավորված կապակցություն է, ուր բաղադրիչ բառերի ինքնուրույնությունը ձևական է, շարահյուսական կապը` մթագնած»2։ Նա1 Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, Երևան, 1965, էջ 151։ 2 Բեդիրյան Պ., Ժամանակակից հայերենի դարձվածաբանություն, Երևան, 1973, էջ 5։ քննության է ենթարկում դարձվածքի հիշյալ բնորոշ գծերն առանձին-առանձին`բերելով համապատասխան օրինակներ։ Արդի հայերենում գոյություն ունեն դարձվածքի տարբերակման տարբեր հիմունքներ` ըստ հիմնական բաղադրիչի խոսքիմասային պատկանելության, ըստ բաղադրիչների քանակի և այլն։ Ըստ հիմնական բաղադրիչի իմաստի դասակարգելիսհաշվի է առնվում այն հանգամանքը, որ դարձվածքի բաղադրիչները հավասար դերչեն կատարում. դրանց մի մասը դարձվածքի հիմնական իմաստը կրողն է, իսկ մյուսները` դրա արտահայտման միջոցը. առաջիններն էլ անվանվում են հիմնական բաղադրիչ։ Հասկացություն արտահայտող դարձվածքները, ըստ հիմնական բաղադրիչիխոսքիմասային պատկանելության, լինում են բայական, անվանական, մակբայական1։ Անվանականն ունի իր ենթատեսակները` գոյականական, ածականական, թվականական, դերանվանական։ Բայական երկբաղադրիչ դարձվածքներ։ Բայի լրացում կարող են դառնալ գրեթե բոլոր խոսքի մասերը` գոյականն իր համարյա բոլոր հոլովաձևերով, ածականը,թվականը, դերանունը, մակբայը, կապը (կապվող բառի հետ), անգամ բայն իր անդեմձևերով։ Հանդիպում են նաև անվանական իմաստով առնված ձայնարկություններ՝«Վայ տամ իմ անտեր հալին»…(2-169)2։ Այսինքն` բայը` որպես լրացյալ, կապակցելիության տեսակետից ամենամեծ հնարավորությունն ունի։ Սա էլ այն հիմնական պատճառն է, որ բայական դարձվածքներն ամենաշատ հանդիպողներն են։ Բայական կապակցությունների մյուս առանձնահատկությունն այն է, որ ի տարբերություն մյուսխոսքի մասերի արժեքով հանդես եկողների, որոնք խոսքում կազմում են նախադասության մի մասը, ապա բայականները, բայ բաղադրիչի շնորհիվ, կարող են խոնարհվել և խոսքում հանդես գալ ինքնուրույն, մանավանդ ծավալունները` կերտել ամբողջական նախադասություն, այսինքն` ձեռք բերել հաղորդակցական արժեք։ Բայական դարձվածքներն օժտված են բայի խոնարհման հարացույցի բոլորձևերն ունենալու հատկությամբ։ Բերենք նման օրինակներ ձեռք տալ դարձվածքով։ Վախենում եմ ձեռք տալ, ինձ թվում է, թե տեսիլք է, հենց որ ձեռք տվի, կչքանա (2-9)։ Հա՜, ձեռք չեն տա (2-162)։ Սակայն կան դարձվածքներ, որոնք բայական սահմանափակ ձևով են կազմվում, քանի որ չունեն բաղադրիչ բայերի հարացուցային բոլորձևերը։ Այսպես` -Կոնֆետն իր գլխով կպչի,- ասում է մայրիկս (2-117)։ -Քո տունըշինվի՜, լեզուդ էլ հո սախաթ չէ (2-239)։ -Հա, ջանիդ մեռնեմ, գրե, բա ի՜նչ (2-263)։ Մեր ուսումնասիրած բնագրերում հանդիպում են ականջ անել, բանին կենալդարձվածքների բուն և գլուխ տանել, ձեռք տալ դարձվածքների արգելական հրամայականի ձևեր։ Ինչպես` «Այ ժողովուրդ իմ խոսքին ականջ արա, թե չէ բանդ պրծած է»(2-347)։ -Չի մեռնի, բանիդ կաց, քաղցած չեմ թողնում (2-462)։ -Է՜, գլուխ մի՛ տար,բարկանում է տատիկը (2-83)։ Էդ երգով աստծուն աղաչում են, թե թագավորինխնայի, ձեռք մի տուր….(2-139)։ Դարձվածքների մի մասն էլ կազմվում է միայն ժխտական ձևով, ինչպես` -Հա՜,վարժապետը բանուգործ չունի, քո ձվերը պիտի ուտի…. (2-232)։ Կան բայեր, որոնք դարձվածքների կազմում հանդես են գալիս միայն դերբայական այս կամ այն ձևերով (հարակատար, ենթակայական և այլն)3։ Այսպես,-Էս թո1 Մակբայական դարձվածքները թեև սակավաթիվ են, սակայն առանձնացվում են` որպես առանձինտեսակ և չեն մտնում անվանականների մեջ։ 2 Այստեղ և հետագա շարադրանքում տեսական հարցերը հիմնավորելու նպատակով բերված օրինակներից հետո փակագծերում ընդունված կարգով կնշվի էջը, որտեղ հանդիպել է այդ օրինակը։ 3 Մեր ուսումնասիրած բնագրերում հանդիպում են միայն հարակատար դերբայով ձևեր։ կից փախածին, որտեղից գտար,- հարցրել է Սիմոնը (2-27)։ Տեսնում ես մարդը քափուքրտինք մտած գերանդի է քաշում (2-199)։ Կան բազմաթիվ բայական երկբաղադրիչ դարձվածքներ, որոնք ունեն եղանակավորող բառակապակցության արժեք։ Այսպես, -Օֆ, թե հոգիդ կսիրես, հերիք էխոսես,- բարկացավ քեռին (2-47)։ -Ջրաղացպան Իվանը Հերիքնազի տունը շինում է,ապրի արևը,- ուրախացան ոմանք (2-100)։ Շատ դարձվածքներ` իբրև լեզվական միավորներ, ունեն հարադրական բայիձևաբանական արժեք, ինչպես` Հիմի չգիտենք որտեղ է, գնացինք ման եկանք,չգտանք…. (2-337)։ Կան բավական թվով կապակցություններ, որոնք տարբեր խոսքային միջավայրում հանդես են գալիս մերթ իբրև սովորական հարադրական բայեր` գործողություններն անվանող, առանց փոխաբերական-այլաբանական նշանակության, մերթ էլ`իբրև դարձվածքներ։ Այսպես, Համա Կարոն էլ իր փորացավն ունի,- ասում է քեռին,տխուր նայելով մայրիկիս կողմը (2-28)։ Այս հատվածում ընդգծվածը դարձվածք է,քանի որ գործածված է փոխաբերաբար` «մտադրություն, նպատակ ունենալ» նշանակությամբ։ Մեկը գանգատվում է, թե գլխացավից յոթ տարի է բան չի ուտում, մյուսը թե`փորացավ ունի ու դրա համառ էլ սիրտը խառնում է…. (2-277)։ Ի տարբերություննախորդ հատվածի` այս հատվածում ընդգծվածը հայցական հոլովով ուղիղ խնդրի ևբայի կապակցություն է, դարձվածք չէ, քանի որ ուղիղ իմաստով անվանում է գործողությունը։ Այսպիսով, սոսկական հարադրությունները որոշակի տարբերություններ ենդրսևորում դարձվածքների համեմատությամբ։ Դարձվածքը կարող է հարադրականբայի արժեք ունենալ, բայց ամեն բայական հարադրություն դեռ դարձվածք չէ։ Առաջին հերթին տարբերվում են իմաստային կողմով։ Ոչ դարձվածայինների հարադիրները գերազանցապես գոյականներ են և այն էլ ուղիղ ձևով դրված, նույնիսկ առանցհոդի1, մինչդեռ դարձվածքների կազմում բավական հաճախ հանդես են գալիս նաևայլ խոսքի մասեր` թե՛ ուղիղ, թե՛ թեք ձևերով։ Եվ վերջապես, առաջինների շարադասությունն ավելի կայուն է, քան` երկրորդներինը։ «Բայ + գոյական» երկբաղադրիչ դարձվածային կապակցություններ։ Սրանքբայական դարձվածքների ճնշող մեծամասնություն են կազմում, քանի որ գոյականըբայի հետ կապակցության մեջ է մտնում բոլոր հոլովաձևերով։ Բայը և գոյականըկարող են բազմապիսի լրացումներ ստանալ, այդ իսկ պատճառով այս կառուցվածքային տիպին են պատկանում բայական ամենածավալուն դարձվածքները2, ընդորում դարձվածքի կազմում կարող են հանդես գալ գոյականի մի քանի հոլովաձևեր։ Ներկայացնենք այն կաղապարները, որոնցով բայը կերտում է բայական երկբաղադրիչ դարձվածային կապակցություններ` ըստ գոյականի հոլովների. ա) ուղղականհոլովով. –Օ՜ֆ, երեխիս սիրտը պատռվեց,- ասաց մայրս (2-80)։ Սիրտը պատռվելդարձվաքը հանդիպում է նաև սիրտը ճաքել նույնանիշային տարբերակով, որոնքունեն «սաստիկ վախենալ» նշանակությունը. «նույն դարձվածքը` կազմված գրականլեզվի կամ բարբառային բառապաշարին պատկանող բառերով կամ բառաձևերով.ըստ որում այդ բաղադրիչ բառերը նույնանիշ են և միմյանց փոխարինելիս` անփոփոխէ մնում դարձվածքի բառային ընդհանուր իմաստը….»3, այսպես. Վախից քիչ է մնում1 Մ. Աբեղյանը նկատել է, որ կապակցությունն իր ամբողջությունը կորցնում է, երբ գոյականհարադիրը հոդ է ստանում (տե՛ս Աբեղյան Մ., էջ 173)։ 2 Մեր ուսումնասիրության շրջանակներից դուրս է դրանց քննությունը։ 3 Սուքիասյան Ա., Ժամանակակից հայոց լեզու, Երևան, 1982, էջ 368։ սիրտս ճաքի, բ) տրական հոլովով, Սաթոյիս պահեցինք Արամիս համար, քանի որԱրամս էր իրա ճակատին գրված (2-19)։ Այս կառուցվածքի կազմություններ ենբառակրկնություն ունեցողները` հիմնականում տալ բայի հետ. Սանամ տատն ու իմտատը ձեն-ձենի տված, օրհնում էին վարժապետին (2-273)։ -Առավոտյան տղերքըգան, խելք-խելքի տանք, քոչենք….(2-355), գ) հայցական հոլովով. բայական երկբաղադրիչ դարձվածքները ճնշող մեծամասնություն են կազմում. Գետինը դնեմ էդպիսիընկերուհուն (1-123), դ) բացառական հոլովով. Աղաբեկն էնքան նման չէր, բայց դուկարծես նրա պնչից ես թռել (2-683), ե) գործիական հոլովով. –Վայ թե գեղականիսրտով չեղնի (2-157), զ) ներգոյական հոլովով. Դա քեզ չի՞ վիրավորում, դրանով դուքո աչքում չե՞ս փոքրանում (1-315)։ Կան «բայ + գոյական» երկբաղադրիչ դարձվածային կապակցություններ, որոնցկազմում գոյականը կարող է հանդես գալ և՛ որոշյալ, և՛ անորոշ առումներով, այսինքն` ստանալ ը կամ ն որոշիչ հոդը կամ հակադրվել զրո ձևույթով, ընդ որում որոշիչհոդը կարող է փոխել դարձվածքի իմաստը կամ թողնել նույնը։ Անդրադառնանքայդպիսի դարձվածքների։ Ճամփա պահել դարձվածքի ճամփա բաղադրիչը հանդիպում է և՛ որոշյալ, և՛անորոշ առումներով և՛ ճամփեն բարբառային-խոսակցական տարբերակով։ Այս երեքտարբերակներն էլ ունեն սպասել նշանակությունը։ Այսպես. Մարջան Լեոնիդովնանմի քանի օր եռանդուն ճամփա պահելուց հետո վերջապես բռնեցրեց Տիգրանիչիորդուն` Մհերիկին (1-136)։ Ծնողներն էլ մեռել էին, նրա ճամփան պահելով (1-84) ….Դռան քարին, վիզը ծուռ նստել ճամփես է պահում (1-473)։ Ես իրանց ճամփեն էիպահում…. (1-319)։ Ի հակադրություն նախորդ դարձվածքի, որի դեպքում որոշիչ հոդը չէր փոխումդարձվածքի իմաստը, կան «գոյականի հայցական հոլով + բայ» կաղապարով դարձվածքներ, որոնց գոյական բաղադրիչը, ստանալով որոշիչ հոդ, ամբողջովին փոխում էդարձվածքի իմաստը։ Այսպես` ձեռք տալ դարձվածքն ունի դիպչել, վնասել, իսկ ձեռքըտալ դարձվածքը` հանձնել իմաստը։ Օրինակ` -Սատանի ականջը խուլ, աղվեսը հլաիմոնց ձեռք չի տվել (2-122)։ Այդ ինչ իրավունք է, որ Կարոյի ձեռքը պիտի տան….(2141)։ Նման դարձվածքներ հանդիպում են նաև «գոյականի բացառական հոլով + բայ»և «գոյականի գործիական հոլով + բայ» կաղապարներով։ Բացառական և գործիական հոլովները, թեև որոշիչ հոդ չեն ստանում, բայց դարձվածքների կազմում հանդիպում են։ Սրտից գալ դարձվածքի գոյական բաղադրիչը գործածվել է բացառական հոլովով, հանդիպում են նաև նույն գոյականի որոշյալ առմամբ և բայի ժխտականխոնարհմամբ տարբերակներ։ Դրական խոնարհմամբ նշանակում է սրտով, ցանկությամբ լինել, իսկ ժխտական խոնարհմամբ` իր սկզբունքներին դեմ լինել, կեղծիքլինել։ Ինչպես` Եվ ինչ էլ լինի…. չասես այն, ինչ սրտիցդ չի գալիս….(1-192)։ Իսկ իմըէն ձևի դժգոհություն է, որ բոլորի էլ սրտիցն է գալիս (1-235)։ Այսպես` սրտով լինել և սրտովը լինել (սրտով-ը գործածվել է գործիականհոլովով) դարձվածքները ունեն միևնույն` հավանել, հավանություն տալ իմաստը,ինչպես` Քո հավանած աղջիկը կարող է նրա սրտով չլինի….(1-108)։ ….Դավո ջան,աղջիկը քո սրտովը պիտի լինի….(1-108)։ «Բայ + դերանուն» և «բայ + թվական» երկբաղադրիչ դարձվածքային կապակցություններ։ Դերանուններն իրենց հոլովաձևերի իմաստային առումներով բայի հետնույն կարգի հարաբերությունների մեջ են մտնում, ինչպես և գոյականները, այն տարբերությամբ, որ դրանք կապակցելիության, մանավանդ կառույցի ծավալման ավելիսահմանափակ հնարավորություն ունեն, քան գոյականները (պատճառը դերանվանխոսքիմասային առանձնահատկությունների` կոնկրետ հասկացություններ արտահայտելն է)։ Այդ պատճառով «բայ + դերանուն» դարձվածքները կառուցվածքայինտեսակետից չեն տարբերվում «բայ + գոյական» դարձվածքներից։ Նշենք դերանունլրացումներով դարձվածքներ. ա) սեռական հոլովով. Տատիկն իր ասածին մնաց ու չիուտում (2-55), բ) տրական հոլովով. Երեխան դրանից գոհ կմնա ու իրեն կհավաքի (1100), գ) գործիական հոլովով. Ձորի հեռավոր խորքերից մի ուրիշ համազարկ էլսվում, ժողովուրդն իրարով է անցնում (2-148)։ «Բայ + թվական» դարձվածքային կապակցությունները լիովին նույնանում են«բայ + գոյական» կառույցներին, քանի որ թվականն այնտեղ հանդես է գալիս փոխանունությամբ1։ «Բայ + մակբայ» և «բայ + ածական» երկբաղադրիչ դարձվածային կապակցություններ։ «Բայ + մակբայ» կառուցվածքային տիպի դարձվածքները «բայ +գոյական»-ից տարբերվում են ծավալային առումով, քանի որ ի տարբերությունգոյականի, մակբայն ինքը լրացումներ հազվադեպ է ստանում։ Բայական երկբաղադրիչ դարձվածքները կերտվում են հետևյալ մակբայներով.Առաջ - Կյանքն արագ թափով առաջ է գնում, պահանջները փոխվում են… զարգացած կադրեր են առաջ գալիս (1-342)։ Ետ - Դե, նա սիրում է ոչ մի բանում մեզանիցետ չմնալ (2-129)։ Վրա- Որտեղից որտեղ վրա հասավ տանուտեր Սիմոնն…(2-251) ։ Մեջ - Իվանն էլ էր ուզում մեջ ընկնել (2-171)։ Դուրս - Բարով հասնես մուրազիդ,ոգևորված դուրս եմ տալիս ես (2- 96)։ Դեմ - Քո տունը շինվի, էստեղ ի՜նչ կա, որ դեմես առել….(2-257)։ Հարադրականներով - Քրքրեց, դեսուդեն ընկավ, բան չգտավ, ինչոր բան է որոնում (2-239)։ Մեր նախագահն էլ շատ դես-դեն ընկավ, բան չգտավ, բանդուրս չեկավ… (2-670)։ Կրկնավորներով - Մեր արտը ցանելուց հետո այլևս Կարոյինմոտ-մոտ չի անում…(2-185)։ Տեսա՞ր, էդ էլ քո նոր տերությունը, վեր-վեր էիրթռչում…(2-532)։ Կառուցվածքային այս նույն տիպն են ներկայացնում «բայ + ածական» դարձվածային կապակցությունները, ուր ածական լրացումները մակբայական կիրառությունունեն, այսինքն` հանդես են գալիս պարագայական նշանակությամբ, ինչպես. Լավ, էլո՞ր օրվա դրացին ենք, որ նեղն ընկած տեղը մեկմեկու չհասնենք (2- 80)։ Այսպիսով,«բայ + մակբայ» և «բայ + ածական» բայական երկբաղադրիչ դարձվածքները պատկանում են կառուցվածքային միևնույն տիպին։ Դերբայան և զուտ բայական երկբաղադրիչ դարձվածքային կապակցություններ։ Դերբայական կապակցությունների մեջ մտնում են անորոշ դերբայի թեք ձևերով,համակատար2, հարակատար, ենթակայական դերբայներով կազմված կապակցությունները, որոնք շարահյուսական տեսակետից ներկայացնում են դերբայան դարձվածներ։ Դրանց բնորոշ առանձնահատկությունն այն է, որ գերակշռող մասը ներկայացնում է բայական կապակցությունների մասնավոր կիրառությունները։ Այսպես` հարակատար դերբայով` …Թևի տակ շքեղ մի պորտֆել կար, ոտքերին էլ «տակիցտված» մարկայի կոշիկներ… (1-128)։ Ենթակայական դերբայով` Ամերիկաներումբոլթա տվող Արշակի պատճառով ես ինչու՞ պիտի իմ երեխեքի ապրուստըկորցնեմ…(1-82)։ Անորոշ դերբայով` …Լարված սպասում էր Ռուբենի հերթականֆռթոցին, միաժամանակ երկյուղ կրելով, որ նա կնկատի իր լարվածությունը (1-307)։ 1 Մեր ուսումնասիրած բնագրերում չեն հանդիպել այս կաղապարով օրինակներ։ 2 Համակատարով օրինակ մեզ չի հանդիպել։ Այս բոլոր դարձվածքները բայի ընդհանրական արժեք ներկայացնող դարձվածքներիառանձին կիրառություններ են։ Զուտ բայական կապակցություններում բայ բաղադրիչները համարժեք անդամներ են, որոնց միջև լրացական հարաբերություն չկա, սրանով առանձնանում են ոչմիայն բայական, այլև մյուս դարձվածքներից, քանի որ դարձվածքների բացարձակմեծամասնության միջև առկա է լրացում-լրացյալի հարաբերություն։ Ըստ Մ. Աբեղյանի` խոսքն այն դարձվածքների մասին է, որոնք ներկայացնում են «երկու բայերիհարադրություն»1։ Չլսելու տալ դարձվածքի բաղադրիչները միայն բայեր են` մեկը (միշտ դերբայ)մյուսի լրացում, և այդ կապակցությունը հարում է «բայ + գոյական» կառույցին, ինչպես. Բայց այս դեպքում փեսան կարող էր չլսելու տալ…(1-139)։ Չեմուչում անել դարձվածքը, որ նշանակում է «ոչ վճռաբար ուզենալ, ձևացնել,թե չի ուզում, նազ անել, կոտրատվել»2, նույնպես հարում է «բայ + գոյական» կառույցին, որի «չեմուչում» բաղադրիչն առաջացել է եմ բայի եզակի թվի առաջին դիմային ձևի ժխտական խոնարհումից, որտեղ չեմ-ը հանդես է եկել հնչյունափոխված` չումտարբերակով (ե-ն շրթնայնանում է` առնմանվելով մ-ին` ում), որոնք միանում են ուհամադասական շաղկապով։ Այսպես. Մեր նախագահը չեմուչում է անում…(1-416)։ Հանդիպում է նաև հարադիր գրությամբ և անհնչյունափոխ. Քեռիս չեմ ու չում արեց,ուզում էր դրամը չվերցնել (2-114)։ …Կամակորում է, չեմուչում անում…(1-176)։ Խոսենք տալ-առնել բայական հարադրության մասին։ Երբ այն գործածվում է միբան տալ և փոխարենը ուրիշ բան առնել, փոխանակել իմաստով, դարձվածայինարժեք չունի, չկա բաղադրիչների վերաիմաստավորում։ Սակայն այդ նույն հարադրությունն ունի նաև խոսել, վիճել, խորհրդակցել, մտքեր փոխանակել3 այլաբանականիմաստը, ինչպես. Աղջկերքով իրար գլխի եկել, քչփչում են, տալիս-առնում (1-491)։ Այս նշանակությամբ արդեն դարձվածք է։ Ա. Աբրահամյանը հանգամանալից հետազոտել է այս բայերը` ձևաբանականկտրվածքով` կոչելով «զուգաբայական հարադրություններ»4, իսկ Ալ. Մարգարյաննավելի է խորացել հարցի քննության մեջ` ոչ միայն ձևաբանական, այլև շարահյուսական կտրվածքով` անվանելով զուգաբանական բայեր5։ Այսպես` բայը դարձվածք է կերտում գրեթե բոլոր խոսքի մասերի հետ։ «Բայ + գոյական» դարձվածային կապակցությունները բայական դարձվածքների ճնշող մեծամասնություն են կազմում, որոնց զիջում են «բայ + բայ», «բայ + մակբայ» և «բայ +ածական», իսկ այնուհետև` «բայ + դերանուն» և «բայ + թվական» դարձվածային կապակցությունները։ Աղավնին առօրյա խոսակցություններից լսել, ինչպես նաև ստեղծել է նորանորդարձվածքներ, որոնք կիրառություն են գտել իր ստեղծագործություններում։ Բառարանում6 տեղ են գտել նրա հետևյալ դարձվածքները` անկողին գցել, խմորջուրըդնել, չանգյա ծեծել, լեզուդ կպոկեմ, անունդ կտրի, ճաշը եփել և այլն։ Անունդ կտրի և լեզուդ կպոկեմ դարձվածքներն անեծքի (սպառնական, հանդիմանական) նշանակություն ունեն, ինչպես. -Աղջի, է՛յ, անունդ կտրի, տունն ավլե (21 Տե՛ս Աբեղյան Մ., էջ 173-174։ 2 Սուքիասյան Ա., Գալստյան Ս., Հայոց լեզվի դարձվածաբանական բառարան, Երևան, 1975, էջ489։ 3 Նույն տեղում, էջ 553- 554։ 4 Տե՛ս Աբրահամյան Ա., Բայը ժամանակակից հայերենում, Երևան, 1962, էջ 190-199։ 5 Տե՛ս Մարգարյան Ալ., Հայերենի հարադիր բայերը, Երևան, 1966, էջ 279- 292։ 6 Տե՛ս Սուքիասյան Ա., Գալստյան Ս.։ 547)։ Լեզուդ կպոկեմ, մեկ էլ, որ էդ տեսակ բան ես ասել (2-457)։ Նշենք, որ վերջինսհանդիպում է այլ հեղինակների մոտ` լեզուդ կկտրեմ տարբերակով։ Չանգյա (չանկա) ծեծել դարձվածքը Աղավնու ստեղծագործություններում հանդիպում է նաև չանգեն թուլացնել տարբերակով (երկուսն էլ հատուկ են բարբառներին)`շատախոսել, երկարաբանել նշանակությամբ, ինչպես. ….Գյուղերն ընկած ձու է գնում,իհարկե, յուրաքանչյուր ձվատիրոջ հետ մի քանի ժամ չանգյա ծեծելով….(1-50)։ Շատամոթ կլիներ, եթե կնիկը չանգեն թուլացներ ու մեջ ընկներ (1-487)։ Խմորջուրը դնել դարձվածքը, որ ունի նախօրոք մի գործի պատրաստվելիմաստը, նույնպես բարբառային է` …. Բորիկենց տղերքը վաղուց են իրենց խմորջուրը դրել (1-257)։ Առանձնացրել ենք նաև Աղավնու ստեղծագործություններում հանդիպողայնպիսի կապակցություններ, որոնք տեղ չեն գտել վերոբերյալ դարձվածաբանականբառարանում։ Այսպես` Որբի օրոցքը կոտրված է, մայրիկ ջան, որբը, որ ասե. «Եսկխնդամ», աստված կասե. «Բա ե՞ս որտեղ եմ…» (2-9)։ …Էդ տղամարդն անփորձանքմեծանա, հորդ անտեր թողած մաճը բռնե (2-11)։ Ողջ գյուղում տարածվեց, որ ռուսԻվանը Կարոյին ցից է տվել…(2-101)։ - Դե լավ, ի՜նչ ես շիվանը դրել,- հանդիմանումէ նրան եղբայրը (2-134)։ Այսպիսով, Աղավնու ստեղծագործությունների դարձվածքների կառուցվածքայինտեսակների քննությունը կարևորություն է ստանում հեղինակի լեզուն, նրա ժողովրդայնությունն ու արտահայտչականությունը բացահայտելու և գնահատելու տեսակետից։ Նրա ստեղծած դարձվածքները նպաստում են դարձվածաբանության զարգացմանը։ Մարիամ ՀակոբջանյանԲԱՅԱԿԱՆ ԵՐԿԲԱՂԱԴՐԻՉ ԴԱՐՁՎԱԾՔՆԵՐԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ՏԻՊԵՐԸ` ԸՍՏ ԱՂԱՎՆՈՒ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻԲանալի բառեր՝ բայական դարձվածք, երկբաղադրիչ դարձվածք, հիմնական բաղադրիչ,կապակցություն, նշանակություն, բաղադրիչ բառ, կառուցվածքային տիպ, խոսքի մասեր, վերաիմաստավորում, այլաբանական նշանակություն։

Կապակցելիության տեսակետից բայն ամենամեծ հնարավորությունն ունի։ Ի տարբերություն մյուս խոսքի մասերի` այն ամենագործուն խոսքի մասն է հայերենում, դառնում է դարձվածային միավորների բաղադրիչ և շնորհիվ իր խոնարհման ունակության` կարող է անկախ կերպով խոսք ստեղծել և դառնալ խոսքային գործունեության մասնակից` ցուցաբերելով իր ֆունկցիոնալ-հաղորդակցական ներունակությունը։ Սա ապացուցվում է նրանով, որ հայերենում գոյություն ունեն շատ բայական դարձվածքներ։

ՀՀ ԲԱՆԿԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՏՈԿՈՍԱՅԻՆ ՄԱՐԺԱՅԻԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԻ ՏԱՐԱՆՋԱՏՈՒՄԸԶուտ տոկոսային եկամուտը բանկերի մեծամասնության համար եկամտիկարևորագույն աղբյուրն է։ Տոկոսային մարժան ընդունված է հաշվարկել որպես զուտ տոկոսային եկամտի և շահութաբեր ակտիվների հարաբերություն,սակայն հաճախ վերցնում են ընդհանուր ակտիվների ծավալը։ Տոկոսայինմարժան ուսումնասիրելու եղանակներից է վերջինիս հաշվապահական տարանջատումը բաղադրիչների1։ Օգտագործելով եկամուտների և ծախսերի վերաբերյալ բանկերի հաշվետվությունները` կարելի է ստանալ հետևյալ բանաձևը՝NI = NII – (nIE –nII) – LLP – T, որտեղ՝NI – բանկի զուտ շահույթ,NII – զուտ տոկոսային եկամուտ,nIE – ոչ տոկոսային ծախս,nII – ոչ տոկոսային եկամուտ,LLP – վարկերի մասհանումներ,T – հարկեր։ Փոքր-ինչ ձևափոխելով հավասարումը` ներկայացնենք այն որպես ընդհանուր ակտիվներից տոկոս՝որտեղ NIM=NII/TA։ Վերը բերված բանաձևից կարող ենք ենթադրել, որ տոկոսային մարժայի,հետևաբար նաև զուտ տոկոսային եկամտի վրա ազդում են այլ եկամուտներով չծածկված ոչ տոկոսային ծախսերը, չաշխատող վարկերի համար կատարվող մասհանումները (սա կարելի է նույնացնել վարկային ռիսկի հետ),հարկերի, ինչպես նաև բանկի զուտ շահույթի մեծությունները։ Այս ցուցանիշներից առաջին երկուսը (ոչ տոկոսային ծախսեր և մասհանումներ) կարելի է օգտագործել նաև տոկոսային մարժայի էմպիրիկ գնահատման մեջ։ Intermediation։ Two Studies”r, 06/44, 1986, Industry and Finance. Series 18.Ստորև ներկայացնենք այս բաղադրիչները ՀՀ բանկային համակարգի համար 2003-2014 թթ.։ Գծապատկեր 1. Տոկոսային մարժայի բաղադրիչները՝ % հաշվեկշռայինակտիվների նկատմամբՆերկայացնենք գծապատկերից բխող հիմնական դիտարկումները։ • Բանկերի զուտ շահույթի հարաբերությունը ընդհանուր ակտիվներիննվազել է` 2014 թ. հասնելով 0.6%-ի։ • Զգալիորեն աճել է վարկերի պահուստներին կատարվող զուտ մասհանումների ծավալը, ինչը հստակորեն արտացոլում է վարկային ռիսկիաճի միտումը։ Նշենք, որ վարկերից ստացվող եկամուտը կազմում էտոկոսային եկամտի ավելի քան 70%-ը։ • Գործառնական ծախսերի այն հատվածը, որը չի ծածկվել ոչ տոկոսային եկամուտներով, իր պիկին է հասել ճգնաժամի ժամանակ, իսկ ընդհանուր առմամբ կայուն է եղել։ ՀՀ զուտ ոչ տոկոսային եկամուտըբոլոր տարիներին եղել է բացասական, և վերջինիս նվազումը արդենդրական միտում է։ Միևնույն ժամանակ աշխատավարձի և աշխատողների համար կատարվող այլ վճարումները նվազել են։ Հարկերի մակարդակը համեմատաբար կայուն է՝ նվազման միտումով։ 2014 թ. կազմել է ընդամենը 0.3%։ Տոկոսային մարժայի դետերմինանտների ուսումնասիրությունը կատարվել է ըստ Հո և Սաունդերսի2 (1981) առաջարկած մոդելի։ Տվյալ մոդելում ևմոդելի հետագա ձևափոխություններում ենթադրվում է, որ բանկերը ռիսկիցխուսափող են և հանդես են գալիս որպես անմիջական միջնորդներ դրամա2 Ho, T. and Saunders, A., “The determinants of banks interest margins։ theory and empiricalկան միջոցների նկատմամբ առաջարկ և պահանաջարկ ներկայացնողներիմիջև։ Վարկերի պահանջարկը և ավանդների առաջարկը ժամանակային առումով ասիմետրիկ են, ուստի բանկը ստիպված է դիմել փողի շուկային վարկերի պահանջարկի ավելցուկի կամ անբավարար ավանդների առաջարկիդեպքում։ Բանկը պետք է նշանակի վարկերի և ավանդների այնպիսի օպտիմալ տոկոսադրույքներ, որպեսզի նվազագույնի հասցնի փողի շուկայի տոկոսադրույքների անորոշությունից եկող ռիսկերը։ Այդ պատճառով բանկերը նշանակում են իրենց տոկոսադրույքները` որպես փողի շուկայի տոկոսադրույքների /r/ մարժիններ.a և b նշանակված համապատասխան մարժիններն են փողի շուկայի տոկոսադրույքի նկատմամբ։ Հետևաբար, միավոր սփրեդը կլինի.Մոդելի տրամաբանությունը հետևյալն է։ Ենթադրենք` նոր ավանդը բանկէ հասնում ավելի շուտ, քան վարկի նկատմամբ պահանջարկ է ներկայացվում։ Այդ դեպքում, բանկը ժամանակավորապես ստացված միջոցները r տոկոսադրույքով կներդնի փողի շուկայում և կորուստներ կունենա, եթե փողի շուկայիտոկոսադրույքները նվազեն։ Նմանապես, երբ նոր վարկի պահանջարկը ավելիվաղ է բանկ հասնում, քան ավանդը, բանկը ստիպված է լինում միջոցներ փոխառնելու դրամական շուկայից և հանդիպում է ռիսկի տոկոսադրույքների աճի դեպքում։ Բացի այդ՝ վարկերի վերադարձը անորոշ է՝ կապված վարկայինռիսկի հետ։ Հետևաբար, բանկը այնպիսի մարժաներ կկիրառի վարկերի (b) ևավանդների (a) համար, որպեսզի փոխհատուցի տոկոսադրույքի և վարկայինռիսկերը։ Մոդելի կառուցումը։ Օգտվելով բանկի սկզբնական և վերջնական հարստության ֆունկցիաներից և կատարելով Թեյլորի մոտարկում` դուրս է բերվումբանկի օգտակարության ֆունկցիան։ Այնուհետև հաշվարկվում է ավանդներիու վարկերի ծավալի փոփոխության ազդեցությունը բանկի օգտակարությանվրա։ Մոդելում ենթադրվում է, որ վարկերն ու ավանդները պատահական Փոիզոնի պրոցես են, հետևաբար վարկ տալու և ավանդ վերցնելու հավանականությունը նվազող ֆունկցիա է բանկի կողմից կիրառվող մարժիններից.Հաշվի առնելով վերոգրյալը` կազմվել է բանկի օգտակարության մաքսիմալացման խնդիրը և լուծվել` գրելով առաջին կարգի պայմաններն ըստ a-ի ևb-ի։ Արդյունքում ստացվել է օպտիմալ տոկոսային մարժայի հետևյալ հավասարումը.Հետևաբար, ըստ տեսական մոդելի, տոկոսային մարժայի բաղադրիչներն են.1.Շուկաների մրցակցային կառուցվածքը։ Սա կախված է վարկերի պահանջարկի և ավանդների առաջարկի առաձգականությունից (β)։ Եթե վարկերի պահանջարկը (ավանդների առաջարկը) քիչ առաձգական է, β-ն փոքր կլինի, և բանկը կկարողանա ավելի բարձր մարժա կիրառել։ Հետևաբար, α/β հարաբերությունը բանկի մարժայում առկա մոնոպոլ շահույթների մոտարկումն է։ Էմպիրիկ մոդելներում օգտագործվող առաջին ցուցանիշը Հերֆինդալիինդեքսն է, երկրորդը՝ Լերների ինդեքսը՝ գնի և սահմանային ծախսերի տարբերության հարաբերությունը գնին։ Ցույց է տալիս սահմանային ծախսից ավելի բարձր գին սահմանելու բանկի ունակությունը։ Հակասական են կարծիքները շուկաների կառուցվածքի և տոկոսայինմարժայի կապի մասին։ Ոմանք նույնիսկ ժխտում են կապը տվյալ երկու փոփոխանների միջև։ 2.Միջին գործառնական ծախսեր։ Այս փոփոխականը ցույց է տալիս, որնույնիսկ եթե բանկը բարձր մարժա թելադրելու ուժ չունի, պետք է սահմանիայնպիսի մարժա, որ կարողանա ծածկել իր գործառնական ծախսերը։ Փոփոխականի գործակիցը ցույց է տալիս, թե գործառնական ծախսերի որ մասն էփոխանցվում հաճախորդներին (ավանդատու և վարկառու)։ Այն բանկերը, որոնք բարձր միավոր ծախսեր ունեն, ստիպված կլինեն նաև բարձր մարժա ունենալ, որպեսզի ծածկեն իրենց ծախսերը։ Կանխատեսվում է դրական կապտոկոսային մարժայի հետ (Maudos and Fernandez de Guevara 2004; Williams2007; Hess 2007)։ Էմպիրիկ մոդելներում որոշվում են գործառնական ծախսեր/ընդհանուրակտիվներ՝ գործակցով։ 3.Ռիսկի հակվածությունը` արտահայտված բացարձակ ռիսկի հակվածության գործակցով` U”(E(W))/U’(E(W))։ Ենթադրելով, որ բանկը ռիսկից խուսափող է, U”(E(W)<0, արտահայտությունը կլինի դրական։ Հետևաբար, որքանբանկն ավելի շատ է ռիսկից խուսափում, այնքան ավելի մեծ մարժա է նշանակում։ Որպես փոփոխական՝ այստեղ վերցված է կապիտալ/ակտիվներ գործակիցը։ Տեսության համաձայն` մարժայի և այս ցուցանիշի միջև դրական կոռելյացիան բխում է այն հանգամանքից, որ, ի տարբերություն արտաքին ֆինանսավորման բանկերը պետք է առավել մեծ մարժաներ սահմանեն կապիտալիծախսատարությունը ծածկելու համար (Saunders and Schumacher 2000 andBrook and Rojas 2000)։ Սակայն գոյություն ունի թե՛ դրական, թե՛ բացասականկապ մարժայի մեծության հետ (ըստ տարբեր հեղինակների)։ Բացասականկապ գոյություն ունի, օրինակ Հայաստանում (Dabla-Norris and Floerkemeier2007), և Չեխիայի Հանրապետությունում (Horvath 2009), ինչը բացատրվում էնրանով, որ կապիտալազինվածության բարձր մակարդակ ունեցող բանկերըփոքր մարժա են սահմանում՝ խուսափելու համար սնանկանալու ռիսկից ևպահպանելու համար կայունությունը։ 4.Փողի շուկայի տոկոսադրույքների տատանողականությունը` (σM)2։ Որքան տոկոսադրույքները տատանողական են, այնքան անհրաժեշտ է բարձրմարժա՝ շուկայի անորոշությունը փոխհատուցելու համար։ Տատանողականությունը չափվում է օրական տարբեր տոկոսադրույքների տարեկան ստանդարտ շեղումների ցուցանիշներով։ 5.Վարկային ռիսկը` (σL)2։ Որքան մեծ է վարկերի վերադարձի անորոշությունը կամ տատանողականությունը (դեֆոլտի ռիսկ), այնքան ավելի մեծ կլինի բանկի մարժան։ Չաշխատող վարկերի վնասները փոխհատուցելու նպատակով բանկերը լրացուցիչ ծախսերի առաջ կկանգնեցնեն իրենց հաճախորդներին՝ բարձր մարժայի տեսքով։ Ուստի դրական կապ գոյություն ունի վարկային ռիսկի և մարժայի միջև (Maudos and Fernandez de Guevara 2004;Angzabo 1997; Maudos and Solis 2009)։ Եթե կապը բացասական է (Williams 1997;Hess 2007, Chortareas 2010),ապա բանկը, հաշվի չառնելով վատորակ վարկերի աճը, լրացուցիչ ռիսկի է դիմում նոր` առավել ցածր տոկոսադրույքով վարկեր տրամադրելու համար՝ շուկայում մասնաբաժնի ավելացման նպատակով։ Սա հատուկ է թույլ բանկերին։ Մյուս կողմից, ավանդների բարձր տոկոսադրույքը չաշխատող վարկերի ծավալի աճի արձագանքն է՝ լրացուցիչ միջոցների ներգրավման նպատակով։ Էմպիրիկ մոդելներում վարկային ռիսկը կարող է արտահայտվել չաշխատող վարկեր, մասհանումներ վարկերի և ԴՊ պահուստներին փոփոխականներով։ 6.Տոկոսադրույքի ռիսկի և վարկային ռիսկի կովարիացիան` σLM։ Որպես բացատրող փոփոխական օգտագործվում է երկու ռիսկերի փոփոխականների արտադրյալը։ 7.Բանկի գործարքների միջին մեծությունը (L+D) և վարկերի ընդհանուր ծավալը (L+2Lo)։ Ավանդների և վարկերի գծով շուկայի մասնաբաժինը։ Ըստ մոդելի` միավոր մարժաները աճող ֆունկցիա են գործարքների միջինմեծությունից, ուստի վարկային և շուկայական ռիսկի տրված մակարդակներիհամար գործառնությունների ավելի մեծ ծավալը կենթադրի ավելի մեծ պոտենցիալ վնաս և բանկերին անհրաժեշտ կլինի ավելի մեծ մարժա։ Բացի այդ՝որքան մեծ տեսակարար կշիռ ունի բանկը պրոդուկտների ընդհանուր ծավալում, այնքան ավելի շատ հնարավորություն ունի բարձր մարժաներ սահմանելու (Ho and Saunders 1981; Maudos and Solos 2009)։ Էմպիրիկ մոդելներումցուցանիշը ներկայացված է տրված վարկերի ծավալի լոգարիթմ փոփոխականով։ ՀՀ դեպքը։ ՀՀ համար կառուցվել է պանելային ռեգրեսիա, և ֆիքսված էֆեկտով մոդելի հիման վրա կատարվել է տոկոսային մարժայի գործոններիվերլուծություն ՀՀ համար։ Տեսական մոդելում օգտագործված փողի շուկայիտոկոսադրույքների տատանողականություն և տոկոսադրույքի ռիսկի և վարկային ռիսկի կովարիացիա փոփոխականները չեն ներառվել ՀՀ մոդելում` հաշվի առնելով ՀՀ փողի շուկայի` կայացման փուլում գտնվելը և շուկայական առկա տոկոսադրույքների շարքերի օրգանական բնույթ չկրելը։ Փոխարենը ՀՀ մոդելում օգտագործվել են միջազգային փորձից վերցված այլ գործոններ, մասնավորապես.Թաքնված տոկոսադրույքի վճարում։ Բանկը ավանդների բարձր տոկոսադրույք սահմանելու փոխարեն տրամադրում է մի շարք անվճար ծառայություններ։ Արդյունքում ստացվում է մեծ տոկոսային եկամտի մարժա։ Այս երևույթը դիտարկելու համար ներմուծվում է հետևյալ փոփոխականը՝ գործառնական ծախսեր-ոչ տոկոսային եկամուտներ/ընդհանուր ակտիվներ։ Սպասվում է դրական կապ։ Պահուստների այլընտրանքային ծախսեր։ Բանկային պահուստներ ունենալը որոշակի միջոցների պահպանում է, որոնց դիմաց տոկոսագումարներչեն ստացվելու։ Սա իր հերթին բանկի համար լրացուցիչ ծախս է, որը պետք էփոխհատուցվի՝ բարձրացնելով տոկոսային մարժան։ Ուստի այս ցուցանիշի ևմարժայի միջև գոյություն ունի դրական կապ։ Որքան մեծ են իրացվելի ռեզերվները, այնքան ավելի բարձր է մարժան։ Այս հարաբերությունը ներկայացվում է իրացվելի պահուստներ/ընդհանուր ակտիվներ փոփոխականով։ Որպեսպահուստ՝ վերցվում են բանկի կանխիկ և ցպահանջ միջոցները։ Կառավարման որակ։ Լավ կառավարումը ենթադրում է բարձր շահութաբերությամբ ակտիվների համադրում ցածր ծախսատարությամբ պարտավորությունների հետ, ուստի կա դրական կապ կառավարման որակի և տոկոսային մարժայի միջև։ Այս ցուցանիշը արտահայտվում է հետևյալ հարաբերությամբ՝ ծախս/եկամուտ։ Դա այն գործառնական ծախսն է, որն անհրաժեշտ էմիավոր եկամտի ստեղծման համար։ Այս ցուցանիշի աճը ենթադրում է արդյունավետության կամ կառավարման որակի անկում։ Ուստի բացասական նշանըայստեղ առավել սպասելի է։ Փոփոխականների բնութագիրը և ըստ գնահատված մոդելի ՀՀ-ի համարստացված ազդեցությունները ամփոփված են աղյուսակ 1-ում։ Աղյուսակ 1։ Ըստ Հո և Սաունդերսի մոդելի՝ ՀՀ տոկոսային մարժայի գործոններիբնութագիրը և գնահատված ազդեցություններըԴրական ազդեցությունՇուկաների մրցակցային կառուցվածք(Լերների ինդեքս)Ռիսկի հակվածություն(կապիտալ/ընդհանուր ակտիվներ)Վարկային ռիսկ (վարկեր /ընդհանուրակտիվներ։ Ենթադրվում է, որ որքան մեծէ վարկերի տոկոսային կշիռը, այնքան մեծէ նաև վարկային ռիսկը)Թաքնված տոկոսադրույքի վճարում((գործառնական ծախսեր-ոչ տոկոսայինեկամուտներ)/ընդհանուր ակտիվներ)Բացասական ազդեցությունՄիջին գործառնական ծախսեր(գործառնական ծախսեր/ընդհանուրակտիվներ)Վարկերի ընդհանուր ծավալը (վարկերիծավալի լոգարիթմ)Պահուստների այլընտրանքային ծախսեր(պահուստներ / ընդհանուր ակտիվներ։ Որպես պահուստ՝ վերցվում են բանկիկանխիկ և ցպահանջ միջոցները)Կառավարման որակ (գործառնականծախսեր/ընդհանուր հասույթ)Անդրադառնանք փոփոխականներին առանձին-առանձին։ Հետևյալ փոփոխականները ՀՀ-ի համար ունեն նույն ազդեցությունը, ինչև ենթադրում էր տեսական մոդելը։ Շուկաների մրցակցային կառուցվածքը՝ արտահայտված Լերների ինդեքսով, ցույց է տալիս բանկերի մոնոպոլ ուժը։ Հետևաբար, ինչպես և սպասելիէր, ինդեքսի և մարժայի միջև դիտված դրական կապը հիմնավորված է և արտացոլում է բանկի մարժայում առկա մոնոպոլ շահույթները։ Որքան մեծ մոնոպոլ ուժ ունի բանկը, այնքան մեծ է նրա նշանակած մարժան։ Ռիսկի հակվածության և մարժայի միջև նույնպես նկատվել է դրականկապ։ Որքան մեծ է բանկի լևերիջը, այնքան բանկին հավելյալ միջոցներ ենանհրաժեշտ դրա ծախսատարությունը ծածկելու համար, ուստի բանկերըստիպված են ավելացնել մարժան։ Վարկային ռիսկի աճի հետ հայաստանյան բանկերը ևս ավելացնում են իրենց մարժաները` փոխհատուցելու համար վարկերի կորուստների հետ կապված ռիսկերը։ Թաքնված տոկոսադրույքները, որոնք ենթադրում են բանկերի կողմիցհաճախորդներին տրամադրվող անվճար ծառայություններ, մի կողմից գործառնական ծախս են, մյուս կողմից ավելացնում են բանկի պոտենցիալ պահանջարկը, հետևաբար նաև հետագա եկամուտները։ Սակայն, ներկա ժամանակահատվածում հանդիսանալով եկամուտ չբերող ծախս՝ այլ հավասարպայմաններում ստիպում են բանկերին մեծացնել մարժան՝ հօգուտ իրենց և իվնաս հաճախորդների։ Կառավարման որակ։ Ցուցանիշի աճը ենթադրում է արդյունավետությանանկում. գործառնական ծախսերի աճը չի ուղեկցվում հասույթի համապատասխան աճով։ Հետևաբար՝ կնվազի նաև մարժան` հանգեցնելով բանկի շահույթի նվազման։ ՀՀ-ի համար նույնպես դիտվել է բացասական նշան։ Ներքոնշյալ երեք գործոնները ՀՀ-ի համար ցուցաբերել են տեսական մոդելից շեղվող արդյունքներ։ Դիտվել է բացասական կոռելյացիա վարկերի ընդհանուր ծավալի և մարժայի մեծության միջև, ինչը վկայում է մասշտաբի էֆեկտի ճիշտ օգտագործման մասին. մեծ բանկերը նվազեցնում են մարժան՝ մասշտաբի էֆեկտի արդյունքում (Fungacova and Poghosyan 2009; Maudos and Fernando de Guevara2004; Angbazo 1997)։ Միջին գործառնական ծախսեր։ Ըստ տեսական մոդելի՝ այն բանկերը, որոնք բարձր միավոր ծախսեր ունեն, ստիպված կլինեն նաև բարձր մարժա ունենալ, որպեսզի ծածկեն իրենց ծախսերը։ Հետևաբար, փոփոխականի գործակիցը ցույց է տալիս, թե գործառնական ծախսերի որ մասն է փոխանցվում հաճախորդներին։ Ստացված բացասական նշանը վկայում է այն մասին, որ ՀՀբանկերը նույնիսկ աճող գործառնական ծախսերի դեպքում ծախսերը չեն փոխանցում հաճախորդներին` հաճախորդների իրենց սեգմենտը չկորցնելու համար։ Պահուստների այլընտրանքային ծախսեր։ Ըստ տեսական մոդելի` բանկային պահուստներ ունենալը ենթադրում է որոշակի միջոցների պահպանում,որոնց դիմաց տոկոսագումարներ չեն ստացվելու։ Սա իր հերթին բանկի համար լրացուցիչ ծախս է, որը պետք է փոխհատուցվի՝ բարձրացնելով տոկոսային մարժան։ Ուստի այս ցուցանիշի և մարժայի միջև պետք է գոյություն ունենա դրական կապ։ Մեր կողմից գնահատած մոդելում, սակայն, ստացվել էբացասական կապ։ Ինչը ևս մեկ անգամ վկայում է մեր բանկերի կողմից կիրառվող զգուշավոր քաղաքականության մասին։ Անահիտ ՔեճեճյանՀՀ ԲԱՆԿԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՏՈԿՈՍԱՅԻՆ ՄԱՐԺԱՅԻ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԻՏԱՐԱՆՋԱՏՈՒՄԸԲանալի բառեր` Տոկոսային մարժա, բաղադրիչներ, հաշվապահական տարանջատում,շուկայական տոկոսադրույքԱմփոփում։

Զուտ տոկոսային եկամուտը բանկերի մեծամասնության համար եկամտի կարևորագույն աղբյուրն է։ Տոկոսային մարժան ընդունված է հաշվարկել որպես զուտ տոկոսային եկամտի և ընդհանուր ակտիվների հարաբերություն։ Աշխատանքում տոկոսային մարժան ուսումնասիրվել է` օգտագործելով տոկոսային մարժայի` հաշվապահորեն բաղադրիչների տարանջատումը։ Ինչպես նաև տոկոսային մարժայի դետերմինանտների ուսումնասիրությունը կատարվել է ըստ Հո և Սաունդերսի (1981) առաջարկած մոդելի։ Տեսական մոդելի հիման վրա կառուցվել է պանելային ռեգրեսիա։

ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ ՄԻIVԱԳԱՅԻՆ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔՈՒՄ Մասնավոր միջազգային իրավունքում պայմանական պարտավորությունների հետ կապված տեսական գրականության մեջ գործնականում նկատվում է տարբերակված մոտեցում: Այսպիսով, գերմանական փաստաբան Rape- ը պայմանական պարտավորությունները դասակարգելու համար առաջարկում է հետևյալ տարբերակը .1. Անարդար հարստացում, որն առաջանում է կողմերի միջև առկա հարաբերությունների շրջանակներում: Կիրառական իրավահարաբերության կարգավիճակ. Lex causae, 2. Անարդար հարստացում, երբ կողմերի միջև իրավական հարաբերություններ չկան: Կիրառվում է այն պետության օրենքը, որտեղ տեղի է ունեցել անարդար հարստացման ակտը. Lex loci actus [1]: Առաջին հայացքից նման դասակարգումը սպառիչ բնույթ ունի. այն ներառում է անարդար հարստացման բոլոր հնարավոր տեսությունները: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ հնարավոր է մի իրավիճակ, երբ կողմերի միջև հարաբերություններն ըստ էության ենթադրելի են: Սա մասնավորապես այն դեպքն է, երբ, օրինակ, գույքի փոխանցման իրավական հիմքը վերանում է (օրինակ `գործարք): Այս դեպքում կողմերի միջև փաստացի որևէ իրավական հարաբերություն չկա, բայց դա, ըստ էության, ենթադրվում է: Հետևաբար, նման դեպքում վերոհիշյալ դասակարգման մեջ առաջարկվող lex loci actus բախման հարաբերությունները չպետք է սահմանափակվեն: Հիմնադրամի հետագա վերացման տրամաբանությունից ելնելով, համապատասխան կարգավորումը սահմանվում է Բելառուսի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքով [2]: Մասնավորապես, համաձայն 1131 հոդվածի, lex loci actus բախման հետ կապված նախատեսվում է ընդհանուր նորմ, որը սահմանում է նաև հետևյալը. «Եթե անարդար հարստացումը տեղի է ունենում գույքի ձեռքբերման հիմքի վերացման արդյունքում կամ պահպանված, այդ հիմքին վերաբերող երկրի օրենսդրությունը կգործի »: Հատկանշական է, որ ենթադրյալ իրավահարաբերության պատճառով գործող օրենքի ընտրությունը չպետք է սահմանափակվի միայն իրավական հիմքի վերացմամբ: Օրինակ, պայմանական պարտավորություն կարող է առաջանալ սխալ փոխանցման արդյունքում, երբ տուժողը ենթադրել է, որ ինքը պարտավոր է կատարել այդպիսի փոխանցում: Այս դեպքում պետք է կիրառվի այն իրավունքը, որը տարածվում էր ենթադրյալ հարաբերությունների վրա: Նման մոտեցումն արտացոլվել է շատ երկրների իրավական կարգավորումներում: Այսպիսով, օրինակ, ՌԴ քաղաքացիական. Քրեական օրենսգրքի 1223-րդ հոդվածի երկրորդ կետի համաձայն. «Եթե անարդար հարստացումը տեղի է ունեցել գոյություն ունեցող կամ ենթադրյալ իրավական հարաբերությունների շրջանակներում, որի հետ կապված գույք է ձեռք բերվել կամ խնայվել, ապա այն կիրառող պետության օրենսդրությունը կարող էր ունենալ կիրառվել է այդ իրավական հարաբերությունների նկատմամբ: » Նման կարգավորումը, այսինքն ՝ առկա և ենթադրյալ իրավահարաբերությունների ապահովումը բխում է պայմանի էությունից: Այնուամենայնիվ, կարգավորումը լիովին ընդունելի չէ: Անհասկանալի է, թե որն է հարստացման արդյունահանման ձևերի տարանջատման պատճառը, եթե հաշվի առնենք, որ գործնական տեսանկյունից ՝ հարստացումը խնայողությու՞ն է, թե՞ ձեռքբերում, կարգավորումը չի փոխվի: Շվեյցարիայի մասնավոր միջազգային իրավունքի օրենսգիրքը նախատեսում է նաև ենթադրյալ իրավական հարաբերությունների նկատմամբ կիրառվող օրենքի կարգավորում: «Անարդար հարստացումից բխող պահանջները կարգավորվում են գործող կամ ենթադրյալ իրավական հարաբերությունների նկատմամբ կիրառվող օրենքով»: Հատկանշական է, որ առաջին հերթին տրվում է նման հակամարտության կարգավորումը, իսկ հաջորդ կետում նախատեսվում է հարստացման վայրի իրավունքը `առաջինի կիրառման անհնարինության դեպքում, միևնույն ժամանակ առաջարկելով մեկ այլ` ավելի հետաքրքիր կանոնակարգ: Այսպիսով, 123-րդ հոդվածը սահմանում է, որ պայմանական հայցը ներկայացվում է ամբաստանյալի գտնվելու վայրի դատարան: 124-րդ հոդվածի երկրորդ մասը, որը նախատեսում է lex loci actus բախման նորմը, զուգահեռաբար սահմանում է lex fori- ի կողմերի համաձայնության կարգավորումը, որը ամբաստանյալի փաստացի իրավունքն է: Կարող ենք փաստել, որ Շվեյցարիայի օրենսդրությունը փորձել է հնարավորինս ընդլայնել կամքի ինքնավարության սկզբունքը այն դեպքում, երբ կողմերի միջև նախնական հարաբերություններ չեն եղել: Այնուամենայնիվ, lex voluntais- ի սկզբունքը ուղղակիորեն նախատեսված չէր, որի հետ մենք լիովին համաձայն ենք Պայմանն իր «չնախատեսված» բնույթով ինքնին չի կարող ունենալ կիրառման նախապես որոշված ​​իրավունք: Անդրադառնալով վերը նշված դասակարգման երկրորդ խմբին `lex loci actus- ին, պետք է նշել, որ այս կարգավորումը ամենատարածված մոտեցումն է, որը մեկնաբանվում է որպես պայմանի համար կիրառվող օրենքի ընդհանուր նորմ: Հարցը, թե որն է համարվում անարդար հարստացման վայրը, առանձին պարզաբանման կարիք ունի: Հաշվի առեք հետևյալ իրավիճակները: Այսպիսով, Ա-ն սխալ գումար է կատարում Գերմանիայից Ֆրանսիայում գտնվող Բ-ին: Կկիրառվի՞ արդյոք Գերմանիայի օրենքը, որտեղ տեղի է ունեցել հարստացման ծագման հիման վրա բուն գործողությունը, թե՞ Ֆրանսիայի, որտեղ տեղի է ունեցել անարդար հարստացում, Բ-ի ակտիվների ավելացումը գույքի ձեռքբերման միջոցով: Մեկ այլ իրավիճակ: Ֆրանսիայի ռեզիդենտ Ա-ն պարտավորվել է պայմանագրով որոշակի գումար փոխանցել Գերմանիայի բնակիչ Բ-ին, բայց նա փոխանցում չի կատարում, այսինքն ՝ անարդարացիորեն հարստանում է ՝ խնայելով իր փողերը: Այս պարագայում հարստացման, անգործության և ակտիվների ավելացման հիմքը դրվեց Ֆրանսիայում: Հետևաբար, ըստ էության, անարդար հարստացման երկիրը որոշելու համար պետք է հաշվի առնել, թե որտեղ է հարստացումն ուղղակիորեն տեղի ունենում, հարստացված անձի դեպքում ակտիվների ավելացումը: Հարստացմանը հանգեցնող գործողությունների նկատմամբ կիրառելի իրավունքի կապումը շատ արդյունավետ չէ այդ գործողությունը տեղայնացնելու դժվարության պատճառով, օրինակ, երբ ստացողի տվյալները սխալ են լրացվում բեռներից մեկի ժամանակ: Այսպիսով, մենք կարող ենք փաստել, որ տարբեր երկրներում կանոնակարգերն առանձնանում են որոշակի առանձնահատկություններով: Պայմանական պարտավորությունների վերաբերյալ միասնական նորմերը բացակայում են: Նման միավորումը կարելի է համարել ԱՊՀ երկրների Քաղաքացիական օրենսգիրք [5], որի 1231 հոդվածը առաջարկում է հետևյալ կարգավորումը. 1. Անարդար հարստացումից բխող պարտավորությունները տարածվում են այն պետության օրենսդրության վրա, որտեղ տեղի է ունեցել հարստացումը: 2. Եթե հարստացումը տեղի է ունեցել գույքը ձեռք բերելու կամ ձեռք բերելու հիմքերը վերացնելու արդյունքում, ապա կիրառվում է այդ հիմքի վրա կիրառվող պետության օրենսդրությունը: Անարդար հարստացման գաղափարը որոշվում է [համապատասխան] պետության օրենքով: Փաստորեն, այս օրենսդրությունը չի նախատեսում բախման միացման նոր տեսակ: Առավել ուշագրավ է հարստացման հայեցակարգի վերաբերյալ առկա հրամայական պահանջը: Դժվար է համաձայնել այս նորմի հետ առնվազն այն պատճառով, որ Մոդելային օրենսգրքի 1026-րդ հոդվածը սահմանում է անարդար հարստացման հայեցակարգը, որը սահմանված է մեր ազգային օրենսդրությամբ, այսինքն `սահմանափակվում է գույքով, որի դեպքում ավելի արդյունավետ կլինի սահմանափակել հայեցակարգի մեկնաբանությունը: , Խոսելով միավորման փորձերի մասին, անհրաժեշտ է նշել, որ Հռոմ-II անվանումը ստացած Եվրամիության ոչ պայմանագրային հարաբերությունները կարգավորող բախման նորմերի միավորումը: Կարող ենք փաստել, որ այս կարգավորումը եզակի համակարգում է, որը համապատասխանում է առավել մանրամասն, գերծանրաբեռնված արտաքին հարաբերությունների էությանը: Այն շարադրված է Կանոնակարգի 3-րդ գլխի 3-րդ հոդվածում, որը, մասնավորապես, նախատեսում է հետևյալ կարգավորումը. Այդ հարաբերությունները կարգավորող երկրի օրենսդրությունը: 2. Եթե 1-ին կետով նախատեսված ընթացակարգի նկատմամբ կիրառելի օրենսդրությունը կարող է որոշվել, և կողմերի բնակության վայրը համընկնում է այն վայրի պետության հետ, որտեղ տեղի է ունեցել անօրինական հարստացման իրավական փաստը, ապա պետության օրենսդրությունը կիրառվում են այդ օրինական վայրում: 3. Առաջին երկու կանոններով կիրառելի իրավունքը որոշելու անհնարինության դեպքում կիրառվում է այն պետության օրենքը, որտեղ իրականում տեղի է ունեցել անարդար հարստացում: 4. Այն դեպքում, երբ պարզ կդառնա, որ անարդար հարստացումից բխող պարտավորությունները ավելի սերտորեն կապված են այլ երկրի հետ, քան նախորդ պարբերություններում նշվածը, կիրառվում է այդ պետության օրենսդրությունը: [6] Տեսաբաններն այս կարգավորումը անվանում են «բախման պարտատոմսերի կասկադ» [7] ՝ բախման նորմերի կիրառման աստիճանի պատճառով: Ինչպես նշում ենք, Հռոմ II- ը չի նախատեսում օգտագործել lexvoluntaris բախման պարտատոմսեր ՝ փոխարենը սահմանելով lex causae cl lecloci actus պարտատոմսերի արտահայտման տարբեր եղանակներ: Այսպիսով, երկրորդ կետը նախատեսում է իրավունքի կիրառում իրավաբանական փաստի վայրի նկատմամբ, ինչը հանգեցրել է անարդար հարստացման: Սա նշանակում է, որ խոսքը հարստացման վայրի մասին չէ: Նման իրավիճակ կլինի, օրինակ, երբ մարդը Ֆրանսիայից սխալ փոխանցում է կատարում Գերմանիայում բացված հաշվեհամարին, իսկ հաշիվը պատկանում է այն անձին, որը նույնպես բնակվում է Ֆրանսիայում: Նման դեպքում, կարծում ենք, ֆրանսիական օրենսդրության կիրառումն ավելի արդյունավետ կլինի, ուստի այս առումով ԵՄ կանոնակարգը իսկապես նախատեսում է օպտիմալ կարգավորում: Lex causae կապը մեկնաբանվում է երկու եղանակով: Մի դեպքում ներկայացվում է գոյություն ունեցող կամ ենթադրյալ իրավական հարաբերությունների իրավունքը, իսկ չորրորդ կետում այն ​​ներկայացվում է որպես մյուս երեք կետերի նկատմամբ առավելության հետ բախում: Նման կանոնակարգի առկայությունը խրախուսվում է. այն հնարավորություն է տալիս ցանկացած ընդհատումների դեպքում խնդրին առավել արդյունավետ լուծում տալ: Անարդար հարստացումից բխող պարտավորությունների դեպքում, օտարերկրյա տարրով ծանրաբեռնված լինելու դեպքում, կիրառվող օրենքի վերաբերյալ կարգավորումը նախատեսում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք: 8190-րդ հոդվածի 81-րդ գլխի բախման նորմերը: Պետք է նշել, որ միջազգային մասնավոր հատվածում օդորակման կարգավորումը կարգավորվում է ազգային օրենսդրությամբ առաջին անգամ, «նորմերը» չեն փոխվել: ՀՀ Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 1290-րդ հոդվածը սահմանում է անօրինական հարստացումից բխող պարտավորությունների նկատմամբ կիրառվող օրենսդրության վերաբերյալ հետևյալ կարգավորումը: «Անարդար հարստացումից բխող պարտավորությունները տարածվում են այն պետության օրենսդրության վրա, որտեղ տեղի է ունեցել անարդար հարստացումը, եթե կողմերի համաձայնությամբ այլ բան նախատեսված չէ»: Ինչպես թվում է, Օրենսդիրը նախապատվությունը տալիս է կամքի ինքնակառավարման սկզբունքին ՝ lex voluntaris: Եթե ​​կողմերը պայմանավորվել են գործող օրենքի շուրջ, պայմանական հարաբերությունները կարգավորվում են այդ պետության օրենսդրությամբ: Կարծում ենք, որ նման կարգավորումը չի համապատասխանում անհիմն հարստացման ինստիտուտի էությանը: Ինչպես արդեն քննարկեցինք, պայմանը եզակի տնտեսական կատեգորիա է, երբ գույքային արժեքների սխալ բաշխման արդյունքում դրանց վերաբաշխման անհրաժեշտություն կա: Իրականում, դրանք հիմնականում հարաբերություններ են, որոնց առաջացումը կանխատեսելի չէ, ուստի պայմանի իրավունքի մասին համաձայնության մասին խոսելը շատ տրամաբանական չէ: Նույնը կարելի է ասել `հաշվի առնելով, որ պայմանական պարտավորությունները դասակարգվում են որպես ոչ պայմանագրային: Գործող օրենքի համաձայնության մասին կարող ենք խոսել միայն այն դեպքում, երբ կողմերը նախապես եղել են որոշակի պարտադիր հարաբերությունների մեջ, պայմանավորվել են իրենց նկատմամբ կիրառվելու իրավունքի մասին, իսկ հետագայում պայմանական պարտավորությունները ծագել են նույն հարաբերությունների շրջանակներում: Այնուամենայնիվ, նման տարբերակը հատուկ դեպք է. «Հնարավոր է», որ կողմերի միջև առկա պայմանագրային հարաբերությունների նկատմամբ կիրառվի ոչ թե lex voluntaris, այլ բախման մեկ այլ նորմ: օրինակ `սահմանափակվում է lex voluntaris բախման օգտագործմամբ, գործող կարգավորումը կհանգեցնի lex loci actus բախման օգտագործման: Ուստի, կարծում ենք, որ ավելի նպատակահարմար է հոդվածից բացառել գործող օրենքի վերաբերյալ կողմերի միջև համաձայնության հնարավորությունը: Փոխարենը, ավելի արդյունավետ կարգավորում պետք է տրամադրվի այն դեպքերի համար, երբ պայմանական պարտավորություններ են առաջանում `կապված կողմերի միջև առկա կամ ենթադրյալ հարաբերությունների հետ: Հետևաբար, կարծում ենք, որ lex loci actus կապը պետք է դիտարկել որպես ընդհանուր նորմ, lex- ը նախատեսում է գոյություն ունեցող կամ ենթադրյալ իրավահարաբերությունների հետ lex causae կապը որպես հատուկ կապ, որի արդյունքում ստեղծվում է էկոլոգիական կարգավորման եզակի պանդեկային համակարգ ձեռք բերված. Ամփոփելով վերը նշվածը, առաջարկվում է Քրեական դատավարության օրենսգրքի 1290-րդ հոդվածը շարադրել հետևյալով. «Այն պետության օրենսդրությունը, որտեղ տեղի է ունեցել անարդար հարստացում, տարածվում է անարդար հարստացումից բխող պարտավորությունների վրա: Եթե ​​անարդար հարստացումը տեղի է ունեցել կողմերի միջև գոյություն ունեցող կամ ենթադրյալ իրավական հարաբերությունների շրջանակներում, ապա անօրինական հարստացումից բխող պարտավորության նկատմամբ տարածվում է պետության իրավունքը, որը կիրառվում է կամ կարող է կիրառվել այդ իրավական հարաբերությունների առնչությամբ: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ http. //grazhkod.ru/chast-tretya/razdel-6/glava-68/statya-1223-gk-rf/kommentariicepts1] Հայկյանց Ա., Մասնավոր միջազգային իրավունք, Երեւան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2013, էջ 400: https: //www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/ru/by/by027ru.pdf. https: //www.hse.ru/data/2012/06/08/1252692468/SwissPIL%20%D0%B2%20%D1%80%D URL. (հասցեի ամսաթիվը): 11.09.2017) .URL. http: //docs.cntd.ru/document/901776572 (կիրառման ամսաթիվը) 19.07.2017): առաջարկել, ենթակա է ոչ բանակցային պարտավորությունների կիրառմանը («Հռոմ II»), URL: http: //eulaw.edu.ru/spisok-dokumentov-po-pravu-evropejskogo-soyuza/reglament-864(да Ընդհանուր 15.08.2017): Մելիքսեթյան Լուիզա ՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՄԻERNԱԳԱՅԻՆ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔՈՒՄ Հիմնաբառեր. Անարդար հարստացում, պայման, միջազգային մասնավոր իրավունք, բախման պարտատոմս, բախման նորմ ։

Կոնդիկցիոն պարտավորությունների կոլիզիոն կարգավորումը ներպետական օրենսդրությամբ աչքի է ընկնում որոշակի խնդիրներով։ Գործող քաղաքացիական օրենսդրությունը նախատեսում է կիրառման ենթակա երկու կոլիզիոն կապ, որոնցից մեկն, ըստ էության, չի կարող կիրառման մեջ դրվել՝ հաշվի առնելով անհիմն հարստացման բուն էությունը։ Դրանով պայմանավորված՝ սույն հոդվածում ներկայացվել են թե՛ տեսական գրականության մոտեցումները, և թե՛ այլ պետությունների համապատասխան իրավակարգավորումները՝ նպատակ ունենալով ուսումնասիրելու և առաջ քաշելու ինստիտուտի կատարելագործմանն ողղված որոշ առաջարկներ։

ՀԵՏԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄՑանկացած երկրում օրինականության պահպանումը պետության բոլոր կառույցների ընդհանուր խնդիրն է։ Սակայն պետական մարմինների համակարգում առանձնանում են օրինականության ապահովման համար ձևավորված հատուկ մասնագիտացված կառույցներ։ Դրանց ամբողջությունը կազմում է իրավապահ մարմիններիհամակարգը, որն իր ջանքներն ամբողջապես ուղղում է արդարադատության խնդիրների՝ անհատի (նրա իրավունքների և ազատությունների), հասարակության (նրանյութական և հոգևոր արժեքների), պետության (նրա ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության) պաշտպանության իրացմանը1 ։ Ընդհանրապես ցանկացած ոլորտ ուսումնասիրելիս պետք է հաշվի առնել դրապատմական արմատները։ Սակայն յուրաքանչյուր ոլորտի իրավական կարգավորումպետք է արտահայտի կոնկրետ ժամանակահատվածի հասարակական կյանքի օբյեկտիվ իրողությունները։ Սա հատկապես կարևորվում է ՀՀ-ում տեղի ունեցող դատաիրավական բարեփոխումների փուլում, երբ մշակվել է քրեական դատավարությանօրենսգրքի նոր նախագիծ (այսուհետ՝ Նախագիծ)։ Քրեադատավարական բարեփոխումների ընթացքում խնդիր է դրվել վերանայել մինչդատական վարույթի գործողհամակարգը և իրավական կարգավորումը։ ՀՀ քր. դատ. գործող օրենսդրությանհամաձայն քրեական գործի դատական քննությանը նախորդում է մինչդատականքննությունը, որը կազմված է քրեական գործի հարուցման փուլից և նախնականքննությունից։ Հետաքննությունը և նախաքննությունը նախնական քննության մարմինների գործունեության հարակից ձևերն են։ Հետաքննությունը, որպես գործի քննության սկզբնական մաս, իրականացվում էհետաքննության մարմինների կողմից և իր մեջ ընդգրկում է անհետաձգելի քննչականգործողությունների և օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների կատարումը։ Նախաքննությունը քրեական գործի մինչդատական քննության հիմնական մասն է,որի նպատակն է գործի բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ քննության իրականացումը։ Հանցագործությունների արագ և լրիվ բացահայտման, հանցավորների մերկացման, կատարված հանցագործության համար քրեական պատասխանատվության անխուսափելիության ապահովման գործում նշանակալի դերը պատկանում է հենց նախնական քննության մարմիններին։ Հետաքննությունը, որպես նախնական քննության ինքնուրույն տեսակ, կարևորնշանակություն ունի քրեական դատավարության խնդիրների իրականացման համար։ Այս ինստիտուտն առաջին անգամ Հայաստանի քրեական դատավարություն ներմուծվել է 19-րդ դ. երկրորդ կեսին2։ Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունում հե1 Տե՛ս Гуценко К., Ковалев М., Правоохранительные органы, Москва, 1997, Էջ 5։ 2 Տե՛ս «ՀՀ դատարանակազմությունը և իրավապահպան մարմինները», Երևան, 2009, էջ 107։ Դատականբարեփոխումները կատարվեցին ռուսաց կայսր Ալեքսանդր III-ի՝ 1864 թ. Դատական կանոնադրությունների հիման վրա։ Անդրկովկասի համար հատուկ սահմանվեցին դատավարական կանոններ։ Վաղարշյան Ա.,Հայաստանի I Հանրապետության դատական համակարգը (1918-1920), Երևան, 2006, էջ 122։ տաքննությունը կատարում էին միլիցիայի մարմինները։ Այս ժամանակաշրջանում հետաքննության գլխավոր նպատակն էր պարզել՝ արդյոք արարքում առկա՞ են հանցագործության կամ զանցանքի հատկանիշներ1։ Բացի այդ՝ միլիցիան ձեռնարկում էրմիջոցներ, որպեսզի չվերանան ու չանհետանան հանցագործության հետքերը, և կասկածյալը չխուսափի քննությունից2։ Խորհրդային Հայաստանում 1923 թ. քրեականդատավարության օրենսգիրքն առանձնացնում էր հետաքննության մարմինների կողմից իրականացված գործողությունները՝ հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, թե որգործերով էր նախաքննությունը պարտադիր, իսկ որ գործերով՝ ոչ։ Ըստ օրենսգրքի109-րդ հոդվածի՝ երբ քննիչն իրեն հանձնված հետաքննության նյութերը գտնում էբավականաչափ լրիվ, և գործը բավարար չափով լուսաբանված է, կարող է նախաքննություն չկատարել կամ բավարարվել միայն առանձին քննչական գործողություններ կատարելով։ ՀԽՍՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը (1961 թ.)նույնպես առանձնացնում էր հետաքննության մարմինների քննության ձևերը՝ կապված նախաքննության առկայության հետ՝ ա) գործեր, որոնցով նախաքննությունըպարտադիր էր, բ) գործեր, որոնցով նախաքննությունը պարտադիր չէր3։ Գործունեության առաջին տեսակը դատավարական գրականության մեջ անվանվում է հատված, իսկ երկրորդը՝ լրիվ հետաքննություն4։ Փաստորեն, այս ինստիտուտի պատմական զարգացման վերլուծությունը թույլ էտալիս առանձնացնել հետաքննության հետևյալ տեսակները.• հետաքննություն՝ որպես հանցագործության մասին տեղեկատվությանստուգման եղանակ։ • լրիվ հետաքննություն (ներառում է այն գործերը, որոնցով նախաքննությունըպարտադիր չէ)։ • հատված հետաքննություն (ներառում է այն գործերը, որոնցով նախաքննությունը պարտադիր է)։ ՀՀ քր. դատ. օր.-ն ամրագրում է բոլոր քրեական գործերով նախաքննության կատարման պարտադիր լինելու վերաբերյալ դրույթը, հետևաբար մեզ մոտ գործում էհատված հետաքննությունը։ 188-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ հետաքննությունը կարող է լինել քննության սկզբնական փուլ՝ քրեական գործ հարուցելու պահից 10օրվա ընթացքում։ Այլ կերպ ասած՝ հետաքննության մարմինների դատավարականգործունեությունը հանգում է անհետաձգելի քննչական գործողությունների կատարմանը՝ հանցանք կատարած անձին ու հանցագործության հետքերը հայտնաբերելու ևամրապնդելու համար5։ Օրենսգրքի 56-րդ հոդվածը սպառիչ կերպով տալիս է հետաքննության մարմինների ցանկը։ Հատկանշական է, որ օրենքում թվարկված հետաքննության մարմինների շարքում միայն ոստիկանությանը չի վերագրվում նրա հե1 Տե՛ս Казинян Г., История развития уголовного процесса в Армении, Ереван, 1999, էջ 53։ 2 Տե'ս «Российское законодательство X—XX веков», т. 8, Москва, 1991, «Устав уголовного судопроизводства», հոդված 256։ 3 Տե՛ս Մարտիրոսյան Հ., Հետաքննության և նախաքննության պատմական զարգացումը Հայաստանի I և IIհանրապետություններում, Երևան, 2007, էջ 64-65։ ՀԽՍՀ քր. դատ. օր.-ը սպառիչ թվարկել է այն գործերը,որոնցով նախաքննությունը պարտադիր չէ։ Բացառություն են կազմում այն դեպքերը, երբ դատախազըկամ դատարանը պարտադիր էին համարում նախաքննության իրականացումը։ 4 Տե՛ս Строгович М., Курс советского уголовного процесса, т. 2, Москва, 1970, Էջ 27։ 5 Ժամանակակից պատկերացումներով հետաքննության մարմինների կողմից անհետաձգելի քննչականգործողությունների կատարումն այն գործերով, որոնցով նախաքննությունը պարտադիր է, չի համարվումհետաքննության տեսակ։ Այսպիսի մոտեցում է դրված ՌԴ քր. դատ. օր.-ի հիմքում, որտեղ հետաքննությունը բնորոշվում է որպես նախնական քննության ձև, որն իրականացնում է հետաքննիչը (քննիչը) այնքրեական գործերով, որոնցով նախաքննությունը պարտադիր չէ (ՌԴ քր. դատ. օր., հոդվ. 5, կետ 8), տե՛սԲիշարյան Կ., Հետաքննություն՝ նախնական քննության պարզեցված ձև՞, թե՞ սկզբնափուլ, «Պետություն ևիրավունք», 2010, № 2 (48), էջ 50-54։ տաքննությանը ենթակա գործերի տեսակը։ Եվ դա պատահական չէ. Ոստիկանությունը համարվում է հետաքննության բազմագործառութային, ինչպես հաճախ անվանում են՝ ունիվերսալ մարմին։ Հանցավորության դեմ պայքարը բխում է ոստիկանության հիմնական գործառույթներից, ուստի նա հետաքննություն է կատարում ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված ցանկացած հանցագործության վերաբերյալ ընդունված հաղորդման առթիվ։ Հարկային, մաքսային և մյուս մարմինների համար հետաքննության կատարումը հիմնական գործառույթ չէ, այլ բխում է նրանց կողմիցիրականացվող այլ գործառույթներից, որի համար էլ նրանք ստեղծվել և գործում են։ Այստեղ վերլուծության կարիք ունի օրենսդրի կողմից հետաքննության անխտիր բոլոր մարմիններին այնպիսի լիազորություններով օժտելը, ինչպիսին է հարկադրանքիմիջոցների կիրառումը։ Օրինակ՝ փրկարար ծառայության մարմինները ի՞նչ կարգովպետք է իրականացնեն կասկածյալի ձերբակալումը, որի համար քիչ չեն առիթները,եթե դրա համար նրանք չունեն անհրաժեշտ շենքային պայմաններ կամ նման անհետաձգելի քննչական գործողություն իրականացնելու համար նախատեսված անձնակազմ։ Ասվածը վերաբերում է նաև հարկադրանքի մյուս միջոցներին։ Ի դեպ, փրկարար ծառայության մարմինների օպերատիվ անձնակազմին հատուկ միջոցներ և հրազեն հատկացնելուն զուգահեռ անհրաժեշտ է լուծել նաև վերոհիշյալ խնդիրները,որոնք պետք է քննարկվեն այդ մարմինների կողմից հանցագործություն կատարածանձանց բացահայտելու նպատակով օպերատիվ–հետախուզական և քրեադատավարական միջոցառումներ իրականացնելու տեսանկյունից։ Բարձրացված հարցերը ենթակա են օրենսդրական կարգավորման, հակառակ դեպքում՝ հետաքննության այդմարմիններին հարկադրանքի միջոցներ կիրառելու լիազորությամբ օժտելը կմնա որպես օրենսդրի բարի ցանկություն։ Իսկ հետաքննության մյուս մարմիններից ամենաբարվոք վիճակում գտնվում է ոստիկանությունը, որի մասին 16.05.2001 թ. օրենքըքիչ թե շատ հստակ սահմանել է նրա՝ որպես հետաքննության մարմնի պարտականություններն ու իրավունքները։ Ազգային անվտանգության մարմինները գտնվում են ՀՀԱԱ ծառայության համակարգում ու վերջինիս նյութատեխնիկական ապահովվածության և օպերատիվ անձնակազմերի գործունեության գերատեսչական կարգավորմանշնորհիվ հետաքննության՝ իրենց լիազորություններն իրականացնելիս առանձնապեսդժվարությունների չեն հանդիպում։ Իսկ զորամասերի, զորամիավորումների հրամանատարների և զինվորական հիմնարկների պետերի գործունեությունն ունի հարկադրանքի միջոցներ կիրառելու հնարավորություն՝ կանոնակարգվելով ՀՀ պաշտպանության նախարարի հրամաններով։ ՀՀ գործող քր. դատ. օր.-ի բարեփոխման աշխատանքների քննարկման առարկաէր դարձել հետաքննության ինստիտուտը քրեական դատավարությունում պահպանելու նպատակահարմարության հարցը։ Գործող օրենսդրության համաձայն հետաքննությունը համարվում է նախնական քննության առանձին փուլ, որը պետք էավարտվի քրեական գործ հարուցելու պահից տասն օրվա ընթացքում։ Սակայն արդեն իսկ մշակված նախագծի առաջին մեծ փոփոխությունը մինչդատական վարույթիառնչությամբ այն էր, որ հետաքննությունը, որպես քննության առանձին փուլ, վերացել է, իսկ նախաքննությունն սկսվում է հանցագործության մասին հաղորդում ստանալու պահից, այսինքն՝ վերացել է քրեական գործի հարուցման փուլը։ Նախագծի հեղինակների հիմնավորմամբ՝ փոփոխության նպատակը հանցագործությունների մասին հաղորդումների գրանցման և դրանց իրավական արձագանքի հետ կապվածիրավահարաբերությունները դատախազական հսկողության ոլորտ բերելն է։ Քրեական գործի հարուցման փուլում առաջ է գալիս քրեական գործ անհիմն չհարուցելու,չարաշահումների և խախտումների բարձրացման ռիսկը։ Իհարկե, տվյալ բարեփոխումը կարող է նախադրյալ հանդիսանալ հանցագործությունների լատենտայնության նվազեցման հարցում. լատենտային հանցավորությունը հանցավորության այնմասն է, որը չի արտացոլվում պաշտոնական վիճակագրության մեջ1։ Այն ունի օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներ. օբյեկտիվ պատճառները կապված են իրավապահմարմինների թերի աշխատանքի, հանցագործության այս կամ այն տեսակի ինֆորմատիվության ցածր աստիճանի հետ, իսկ սուբյեկտիվ պատճառներն են հանցագործությունն իրավապահ մարմինների կողմից չգրանցելը կոռուպցիայի, իրենց աշխատանքի թերությունները քողարկելու պատճառներով, ինչպես նաև տուժողների կողմիցհանցագործության մասին իրավապահ մարմիններին չտեղեկացնելը։ Ինչպես վերընշեցինք, նախագծում հետաքննություն և նախաքննություն հասկացությունների հարաբերակցության էական փոփոխություն է առկա։ Նախագծի 6-րդ հոդվածի 6-րդ կետում հետաքննությունը բնորոշվում է որպես հետաքննության մարմնի կողմից նախաքննության շրջանակներում իրականացվող և դրան օժանդակող գործունեություն,որը ներառում է օպերատիվ հետախուզական միջոցառումների և գաղտնի քննչականգործողությունների կատարումը։ Օպերատիվ-հետախուզական գործունեությունըքրեական դատավարության օրենսգիրք ինկորպորացնելը և քրեական վարույթի ընթացքում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների իրականացման գործընթացըհետաքննություն անվանելը նպատակ է հետապնդում այն դարձնել ավելի կանխատեսելի, ինչպես նաև ներառել դատախազական հսկողության տիրույթ։ Տվյալ փոփոխության էական առավելությունն այն է, որ անձի իրավունքների և օրինական շահերիապահովման տեսանկյունից կարևոր երաշխիքներ է նախատեսում. հետաքննությանշրջանակներում քննիչի հանձնարարությամբ առանձին օպերատիվ-հետախուզականմիջոցառումների՝ գաղտնի քննչական գործողությունների (օրինակ՝ հեռախոսայինխոսակցությունների գաղտնալսումը, նամակագրության վերահսկումը և այլն) արդյունքները ապացուցողական նշանակություն են ձեռք բերում միայն դատավարականբոլոր երաշխիքների ապահովման պայմաններում։ Գործող պրակտիկայի համաձայն՝եթե օպերատիվ-հետախուզական մարմինները կոնկրետ հանցագործության մասինստանում են տեղեկություններ, ապա քրեական վարույթի շրջանակներից դուրս,առանց քննիչի գիտության փաստացի իրականացնում են ապացույցների հավաքմանգործընթաց։ Նման կարգավորումը և ձևավորված պրակտիկան առաջացնում ենհետևյալ հիմնախնդիրները.1. Մարդու իրավունքների երաշխիքների անտեսում և արդյունավետ վերահսկողության բացակայություն։ Օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների իրականացումը փակ գործունեություն է, որի ընթացքում մարդու իրավունքների ապահովմաներաշխիքների պահպանումը դուրս է արտագերատեսչական արդյունավետ վերահսկողությունից, օրինակ՝ դատարանը թույլատրում է իրականացնել հեռախոսայինխոսակցության միջոցառումը, սակայն հետագայում չի ստուգում այդ միջոցառումներիիրականացման ընթացակարգը կամ շարունակելու անհրաժեշտությունը։ Մարդուիրավունքների ապահովման տեսանկյունից իրավիճակն առավել սրվում է, երբ առերևույթ հանցագործության հատկանիշների առկայության դեպքում ապացույց հավաքելու նպատակով օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների իրականացումը չիտալիս բավարար արդյունքներ, և ձեռք չեն բերվում քրեական գործ հարուցելու հիմքեր։ Տվյալ իրավիճակում մարդը, ում նկատմամբ իրականացվել են գաղտնի օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներ, դրանց ավարտից հետո չի տեղեկացվում իրվերաբերյալ իրականացված գաղտնի օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներիմասին, ուստի չի կարող պահանջել ոչնչացնել իր վերաբերյալ ձեռք բերված նյութերը։ 1 Տե՛ս Գույումճեան Մ., Ընդարձակ բառարան Հայերէնէ Անգլիերէն, Պէյրութ, 1970, էջ 221։ Latent նշանակում է թաքնված։ Այս հատկանիշը հատուկ է հանցավորությանը, քանզի այն նման է սառցաբեկորի, որիտեսանելի մասն ավելի փոքր է, քան ջրի տակ գտնվող անտեսանելի հիմքը։ 2. Օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների փաստաթղթավորման վերաբերյալ օրենսդրական պահանջների խախտում և ապացույցների թույլատրելիությանվիճարկում։ Պրակտիկայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ օպերատիվ-հետախուզական մարմինների փաստաթղթերը շատ հաճախ չեն համապատասխանումօրենսդրության պահանջներին, որի հետևանքով վիճարկվում են ձեռք բերված ապացույցները։ Այսպես, ՕՀԳ մասին ՀՀ օրենքի 34-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայնօպերատիվ-հետախուզական միջոցառում անցկացնելու մասին որոշումը և դատարան դիմելու վերաբերյալ միջնորդությունը դատարան է ներկայացնում օպերատիվհետախուզական գործունեություն իրականացնող մարմնի ղեկավարը։ Ձևավորվածպրակտիկայի համաձայն՝ վերոհիշյալ փաստաթղթերը ՀՀ ոստիկանության համակարգում դատարան է ներկայացնում ոչ թե ՀՀ ոստիկանության պետը, այլ ՀՀ ոստիկանության պետի՝ օպերատիվ գծով տեղակալը։ Օրենսդրական այս պահանջի անտեսումըկարող է դիտարկվել մարդու իրավունքների խախտում, քանի որ օրենքը մարդուսահմանադրական իրավունքների սահմանափակման համար դատարան դիմելուպատշաճ սուբյեկտ է ճանաչել առավել բարձր երաշխիք հանդիսացող ՀՀ ոստիկանության պետին, այլ ոչ թե նրա տեղակալին։ Այստեղ տեղին է մեջբերել Եվրոպական դատարանի մի վճիռ. Սեֆիլյանն ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության 02.10.2012 թ.վճռի 128-րդ կետում Եվրոպական դատարանը հեռախոսային խոսակցության վերահսկումը բացառապես կոնկրետ ծառայության ղեկավարի կողմից ներկայացվածհիմնավոր միջնորդությամբ թույլատրելը դիտել է որպես իշխանության կողմից կամայական միջամտության դեմ երաշխիք։ Կարծում ենք, որ օպերատիվ-հետախուզական մարմինների գործունեությունըդատախազական հսկողություն ոլորտ ներառելու առումով նպատակահարմար է նաևփոխել «հետաքննություն» սահմանադրական հասկացությունը։ Հետաքննությունհամարել հանցագործության մասին հաղորդում ստանալու կամ հանցագործությանհատկանիշներ անմիջականորեն հայտնաբերելու պահից նախաքննություն սկսելուհարցը լուծելու համար նյութերի նախապատրաստման ամբողջ գործընթացը, որն էլհենց բխում է հետաքննության կատարման հիմնական խնդիրներից, իսկ դա հանցագործությունները և դրանք կատարող անձանց բացահայտելու, հանցագործությունըկանխելու և խափանելու նպատակով համապատասխան օպերատիվ-հետախուզական ու քրեադատավարական միջոցառումների ձեռնարկումն է՝ «տաք հետքերով»հանցագործության քննությունը, ուստի հետաքննության մարմնի կարևոր դերը պետքէ պայմանավորված լինի նաև այն հանգամանքով, որ կատարված կամ նախապատրաստվող հանցագործությունների մասին հաղորդումների ընդունման և գրանցմանիրավասությամբ, որպես կանոն, օժտված կլինի միայն հետաքննության մարմինը։ Գոյություն ունեցող պրակտիկայի վերլուծությունը վկայում է, որ հետաքննությանմարմիններն իրենց հիմնական լիազորությունների շնորհիվ առաջինն են հայտնաբերում հանցագործության դեպքը, կատարում հանցագործության հետքերի ամրապնդման, հանցագործության խափանման, ինչպես նաև կասկածյալի ձերբակալմաննուղղված անհետաձգելի քննչական գործողություններ։ Բոլոր դեպքերում հանցագործության մասին յուրաքանչյուր հաղորդման գրանցման և հաշվառման ընթացքինկատմամբ դատախազական հսկողությունն իրականացնելու նպատակով հետաքննության մարմնի կազմած արձանագրությունը անհապաղ՝ ոչ ուշ, քան 12 ժամվա ընթացքում պետք է ուղարկվի դատախազին։ Չենք բացառում այն իրավիճակը,երբ տարբեր հանգամանքներում հանցագործության մասին հաղորդումն անմիջապեսստանում է դատախազը։ Մեր կողմից առաջարկվող մոտեցմանը համապատասխան՝դատախազը՝ ա) հանցագործության հատկանիշները պարզելու անհրաժեշտությանդեպքում հետաքննության մարմնին հանձնարարում է կատարել հետաքննություն, բ) հանցագործության հատկանիշների ակնհայտ լինելու դեպքում, օրենքով նախատեսված քննչական ենթակայության կանոններին համապատասխան, քննիչին ցուցում է տալիս՝ նախաքննություն սկսելու մասին որոշում կայացնելու և դրանով վարույթ իրականացնելու մասին, ընդ որում՝ դատախազի նման ցուցումը պետք է պարտադիր լինի քննիչի համար և նրա կողմից ենթակա չլինի բողոքարկման։ Մեր կողմիցառաջարկված այս տարբերակը կվերացնի օրենսգրքի և Սահմանադրության միջևհակասությունները, քանի որ Սահմանադրությամբ ամրագրված դատախազական լիազորությունների շարքում տեղ չի գտել հաղորդում ստանալու պահից մինչև քրեական գործի հարուցման պահն ընկած գործողությունների օրինականության նկատմամբ դատախազական հսկողության մասին որևէ դրույթ, ինչն արդեն իսկ նախատեսված է գործող օրենսգրքում։ Հետաքննության մարմինների համար բնութագրական է քննչական գործողությունների և օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների համատեղումը։ Օրենքըհետաքննության մարմնին լիազորում է կատարել անհետաձգելի քննչական գործողություններ։ Քր. դատ. օր.-ի 57-րդ հոդվածի համաձայն՝ անհետաձգելիների թվին ենդասվում ապացույցների հայտնաբերմանն ու ամրագրմանն ուղղված այն քննչականգործողությունները, որոնք պետք է կատարվեն տաք հետքերով, անհապաղ։ Դրանքուշացումով կատարելը կարող է հանգեցնել ապացույցների անհետացման, կորստի,փչացման կամ կեղծման։ Հետաքննության մարմինների կողմից կատարման ենթակաանհետաձգելի քննչական գործողությունների ցանկը օրենքում սպառիչ է տրված։ Դանշանակում է, որ հետաքննության կատարման ընթացքում հետաքննության մարմիններն իրավունք չունեն կատարելու այլ քննչական գործողություններ։ Կարծում ենք՝հետաքննության մարմիններին անհրաժեշտ է իրավունք վերապահել՝ կատարելուհանցագործության հետքերի հայտնաբերմանն ու ամրապնդմանն ուղղված ցանկացած քննչական գործողություն, որն անհետաձգելի կհամարվի կոնկրետ գործով, քանիոր նախօրոք հնարավոր չէ որոշել, թե այս կամ այն դեպքում որ քննչական գործողությունն է անհետաձգելի. այստեղ խոսքը, իհարկե, վերաբերում է այն քննչական գործողություններին, որոնք ուղղված են տաք հետքերով ապացույցների հայտնաբերմանը,հավաքմանն ու ամրապնդմանը։ Նախագծում նախաքննության ծանրաբեռնվածության կրճատման նպատակովառաջարկվում է քրեական դատավարության մեջ ներդնել պարզեցված նախաքննության ինստիտուտը։ Այս ինստիտուտի առանձնահատկությունն այն է, որ սահմանափակվում է ապացուցման առարկան՝ հաշվի առնելով հանցագործության բնույթն ուվտանգավորության աստիճանը, իսկ ապացուցողական գործունեության հիմնականծանրությունն ընկնում է դատական քննության փուլի վրա։ Մյուս կողմից մինչդատական վարույթի վերաբերյալ նախագծի մոդելը կատարյալ չէ հետևյալ նկատառումներով. քննիչների գերծանրաբեռնվածության պատճառով չի ապահովվում քրեականբոլոր գործերի որակյալ, լիարժեք քննությունը, քննության կատարման ռացիոնալությունը, քանի որ բոլոր քրեական գործերով, անկախ հանցագործության ծանրությունից և ակնհայտությունից, նախաքննությունը կատարվում է հենց քննիչի կողմից։ Նախաքննության ընթացքում կատարվող առանձին քննչական գործողությունների համար պատասխանատվությունն ընկած է քննիչի վրա, որի հետևանքով կարող է բարձրանալ հետաքննության մարմինների կողմից առանձին քննչական գործողությունների կատարման անփութության և վատորակության ռիսկը։ Կարծում ենք՝ քննիչներիիրական «բեռնաթափման» համար նպատակահարմար է հետաքննության մարմինների ենթակայությանը վերապահել ոչ մեծ ծանրության հանցագործությունների վերաբերյալ բոլոր քրեական գործերը։ Ասվածից բխում է, որ այս հիմնախնդրի համարլուծում կարող է հանդիսանալ քրեական դատավարությունում լրիվ հետաքննությանինստիտուտի ներմուծումը։ Բայց գործող օրենսգիրքը սահմանում է, որ ոչ մի քրեական գործ չի կարող ավարտվել հետաքննությամբ. բոլոր գործերով նախաքննությանպարտադիր լինելն ունի ինչպես ակնհայտ առավելություններ, այնպես էլ թերի կողմեր։ Առավելություններից է այն, որ բոլոր հանցագործությունների համար սահմանվում է քննության միանման իրավական ռեժիմ, որը մինչդատական վարույթում ապահովում է այնպիսի կարևոր սկզբունքի իրականացումը, ինչպիսին բոլորի հավասարությունն է օրենքի առջև։ Սակայն չտարբերակված մոտեցումը մինչդատական վարույթինկատմամբ, ընդ որում՝ առանց բացառության բոլոր քրեական գործերի նկատմամբ,չի կարելի համարել արդարացված, քանի որ այն չունի օբյեկտիվ հիմքեր։ Այս ձևընվազեցնում է նաև հետաքննության դերն ու նշանակությունը. քննիչը, որպես կանոն,կրկնում է հետաքննության մարմնի կողմից կատարված անհետաձգելի քննչականգործողությունները, իսկ որոշ ոչ մեծ բարդություն ներկայացնող գործերով պարտադիր նախաքննության կատարումը բավականաչափ ռեսուրսներ է խլում նախաքննության մարմնից։ Սա հանգեցնում է ժամանակի, նյութական միջոցների կորստի, նախաքննության մարմինների ուռճացման1։ Օրենսգրքի այս թերության վերացման համար կարելի է նաև նախատեսել քննության տարբերակված ձևեր, օրինակ՝ իտալական քրեական դատավարությանը բնութագրական է նախնական քննության երեքձև. 1. ոստիկանական հետաքննություն, 2. համառոտ քննություն, 3. ձևական քննություն։ Այս կամ այն ձևի ընտրությունը կախված է գործի քննության բարդության աստիճանից, անհրաժեշտ քննչական գործողությունների քանակից և տարատեսակից2։ Իսկ լրիվ հետաքննության առկայության պայմաններում ստացվում է, որ հետաքննության մարմինը հարուցում է քրեական գործ, ձեռնարկում քրեական դատավարությանօրենսգրքով սահմանված ընթացակարգային բոլոր գործողություններն ապացուցմանենթակա բոլոր հանգամանքների վերաբերյալ։ Քննությունը կատարվում է ողջ ծավալով և ավարտվում մեղադրական եզրակացության կայացմամբ կամ քրեական գործիկարճմամբ։ Հսկողություն իրականացնող դատախազի ցուցումների հետ համաձայնչլինելու դեպքում հետաքննության մարմինը կարող է բողոքարկել դրանք վերադասդատախազին՝ չկասեցնելով դրանց կատարումը3։ Քննությունը պետք է ավարտվի ոչուշ, քան քրեական գործի հարուցման պահից 1 ամիս հետո։ Այս ժամկետը կարող էերկարաձգվել ոչ ավելի, քան 1 ամսով՝ հսկողություն իրականացնող դատախազիթույլտվությամբ։ Գործող օրենքը նախատեսում է հետաքննության ավարտման չորս պայման. 1. ավարտվում է հետաքննության ժամկետը, 2. մինչև հետաքննության ժամկետը լրանալն ի հայտ է գալիս հանցանք կատարած անձը, 3. դատախազը հետաքննության մարմնի վարույթում գտնվող գործը հանձնում էքննիչին՝ նախաքննություն կատարելու համար, 4. քննիչը ներգրավվում է գործի քննությանը։ 1 Տե՛ս Ղազինյան Գ., Քրեական դատավարության պատմական և արդի հիմնահարցերը Հայաստանում,Երևան, 2001, էջ 313։ 2 Տե՛ս Лубенский А., Предварительное расследование по законодательству капиталистических государств,Mосква, 1977, էջ 21։ 3 Գործող քր. դատ. օրենսգրքի բացերից մեկն այն է, որ հետաքննության մարմնի կամ նրա պետի լիազորությունների շարքում ուղղակիորեն չի նշվում քննիչի կամ հսկողություն իրականացնող դատախազի որոշումները կամ ցուցումները բողոքարկելու հնարավորությունը։ Մեր կարծիքով՝ հետաքննության ավարտման վերջին պայմանը հստակեցմանկարիք ունի։ Օրենքի նշված նորմից հետևում է, որ գոյություն ունի հետաքննությամբկատարվող նախնական քննությանը քննիչի ներգրավման իրավական երկու հիմք.Առաջինը հետաքննության ժամկետը ավարտվելու կամ մինչև այդ հանցանք կատարած անձին հայտնաբերելու դեպքում գործը քննիչին ուղարկելու վերաբերյալ հետաքննության մարմնի պետի որոշումն է, իսկ երկրորդն ուղղակիորեն կապված է գործը հետաքննության մարմնից վերցնելու և քննիչին հանձնելու՝ օրենքում նշված դատախազի լիազորության հետ։ ՀՀ քր. դատ. օր.֊ի 196-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետի ձևակերպումից (քննիչը ներգրավվում է գործի քննությանը) ընդհանրապես պարզչէ, թե այս դեպքում ում նախաձեռնությամբ և ինչ իրավական հիմքով է ավարտվումհետաքննությունը։ Կարծում ենք, որ օրենքում նշված երկու հիմքերից բացի քննիչը չիկարող և չպետք է որևէ այլ կերպ ներգրավվի գործի քննությանը։ Նման պարագայումիրավաչափ չէ նաև ՀՀ քր. դատ. օր.-ի 55-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 9-րդ կետը, ըստ որի՝քննիչը լիազորված է կատարված հանցագործության մասին հետաքննության մարմնից հաղորդում ստանալիս մեկնել դեպքի վայր և ներգրավվել գործի քննությանը՝քրեական գործ հարուցելու կամ հարուցված գործն ի վարույթ վերցնելու միջոցով։ Հետևաբար ավելորդ է պարտավորեցնել հետաքննության մարմնին՝ հայտնաբերվածհանցագործության և գործով սկսված հետաքննության մասին դատախազի հետմեկտեղ անհապաղ տեղյակ պահելու նաև քննիչին (Քր. դատ. օր., hոդվ. 57, մաս 2,կետ 4)։ Ամփոփելով վերոշարադրյալը՝ ակնհայտ է դառնում, որ ճիշտ իրականացվածմինչդատական վարույթը դատարանում գործի հանգամանքների բազմակողմանի,լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտման, ինչպես նաև օրինական և հիմնավորված դատավճռի կայացման կարևոր նախապայման է։ Այս փուլի բովանդակությունը կազմողիրավահարաբերությունների և գործողությունների ամբողջությունը պետք է ապահովեն քննության օպերատիվությունը, արագությունն ու արդյունավետությունը, ինչըենթադրում է դատավարական գործառույթների հստակ տարանջատում` անձի իրավունքների և ազատությունների առավելագույն պահպանման պայմաններում։ Ուստիև՛ հետաքննության, և՛ նախաքննության մարմինների դերը պետք է կարևորվի ուգնահատվի, սակայն այնպես, որ չհանգեցնի որևէ չարաշահման։ Հետաքննությանմարմինների լիազորությունները նախագծում էլ ավելի սահմանափակ են, ինչը նվազեցնում է հետաքննության ինստիտուտի քրեադատավարական արժեքը։ Այս մարմինների աշխատանքը բավականին դժվար և հագեցած է։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ հետաքննության մարմիններն իրենց հիմնական լիազորություններիշնորհիվ առաջինն են հայտնաբերում հանցագործության դեպքը, կատարում հանցագործության հետքերի ամրապնդմանը, հանցագործության խափանմանը, ինչպեսնաև կասկածյալի ձերբակալմանն ուղղված անհետաձգելի քննչական գործողություններ, պետք է պահպանեն իրենց ինքնուրույնությունը և ամբողջովին կախվածչլինեն նախաքննության մարմնից։ Արփինե ՍարգսյանՀԵՏԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ հետաքննություն, լրիվ հետաքննություն, հետաքննության մարմին,հետաքննության մարմնի լիազորություններ, հետաքննության իրականացման ժամկետ,դատախազական հսկողություն, օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներ։

Հոդվածում ուսումնասիրվում են հետաքննություն ինստիտուտը և նրա հիմնախնդիրները քրեական դատավարությունում։ Քննարկվող ինստիտուտն ու իր խնդիրները առավել արդիական են, քանի որ արդեն իսկ առկա է ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագիծը, որտեղ առաջարկվում է փոփոխել այս ինստիտուտի դատավարական նշանակությունը։ Սույն աշխատանքով փորձել ենք վերհանել հետաքննության ինստիտուտի օրենսդրական կարգավորման թերի կողմերը։ Ուսումնասիրել ենք նաև արտասահմանյան փորձը և փորձել ներկայացնել այնպիսի առաջարկներ, որոնք, մեր կարծիքով, կօգնեն վերացնել այս ոլորտի բացերն ու կնպաստեն հանցագործությունների և հանցանք կատարած անձանց բացահայտմանը, ինչպես նաև կկանխեն և կխափանեն նախապատրաստվող կամ կատարված հանցագործությունները։

Տասներկուամյա կրթական համակարգին անցնելու ընթացքում փոփոխություններ կատարվեցին տարբեր առարկաների ուսումնական ծրագրում. Ավելացվեցին նոր բաժիններ, կամ եղած բաժիններում տրամադրվող նյութն ավելի ընդգրկուն դարձավ: Մասնավորապես, 11-րդ դասարանի բնական գիտությունների և մաթեմատիկայի հոսքերի հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում «Տրամաբանության տարրերը» գլխում ավելացվեց նոր պարբերություն. «Ապացույց և հերքում: Ապացուցելու և հերքելու հիմնական մեթոդները »[1]: Այս պարբերությունում օրինակների ապացուցման այլ մեթոդների միջոցով համառոտ քննարկվում է Դիրիխլեի սկզբունքը, ինչպես նաև այս սկզբունքի հետ կապված որոշ բնորոշ խնդիրներ: Հայտնի է, թե որքան տարածված է Դիրիխլեի սկզբունքը դպրոցական մաթեմատիկայում: Այս սկզբունքի կիրառումը հիմք է դպրոցական մաթեմատիկայի օլիմպիադաներում հայտնաբերված ապացույցների հետ կապված բազմաթիվ խնդիրների լուծման համար: Այս հոդվածը նվիրված է Դիրիխլեի սկզբունքի որոշ հնարավոր կիրառությունների քննարկմանը: Հայտնի գերմանացի մաթեմատիկոս Peter Hustav Lezen Dirichlet- ի սկզբունքը սովորաբար մաթեմատիկական գրականության մեջ տրվում է նապաստակի վանդակների օրինակով [2], այսինքն ՝ եթե մեկ վանդակում նապաստակներ լինեն, ավելին ՝ կգտնվի մեկից ավելի վանդակ: նապաստակ Այս սկզբունքի ճշմարտությունը հեշտությամբ կարելի է պարզել հակասական ենթադրության մեթոդով: Դիրիխլեի ընդհանրացված սկզբունքը [2] վերաբերում է նաև տարբեր խնդիրների, ըստ որոնց, եթե կան նապաստակներ մի շարք վանդակներով, ապա կգտնվի վանդակ առնվազն մեկ նապաստակով: Պետք է նշել, որ Դիրիխլեի սկզբունքը պնդում է, երբ նապաստակների քանակը ավելին է, քան վանդակների քանակը: Նման հայտարարություն կարելի է անել դեֆիցիտով, երբ նապաստակների քանակը պակաս է վանդակների քանակից, այսինքն ՝ եթե յուրաքանչյուր վանդակում կա մի շարք նապաստակ, ապա կլինի մի վանդակ, որում նապաստակներ չեն լինի: Մաթեմատիկական գրականության մեջ մենք գտնում ենք հանրահաշվական-երկրաչափական տատանումները, որոնք նման են Դիրիխլեի սկզբունքին: Ենթ-թեորեմների տեսքով մենք կձևակերպենք, ապացուցենք, Դիրիխլեի սկզբունքի վրա հիմնված մի քանի պնդումներ, որոնք այնուհետև կօգտագործենք տարբեր անտիպ խնդիրներ լուծելու համար: Թեորեմ 1: Naturalանկացած բնական թվաքանակում միշտ կլինեն երկուս, որոնց տարբերությունը բաժանվում է ըստ: Ապացույց Ինչպես գիտենք, կամայական բնական թիվը տրված թվին բաժանելու արդյունքում ստացված մնացորդը կարող է լինել բնական կամ, այլ կերպ ասած, ստացված մնացորդը կարող է ընդունվել: Ենթադրենք, որ մենք ունենք նապաստակներ և համարակալեք բջիջները ըստ հնարավոր բջիջների քանակի: Եկեք տեղադրենք տրված բնական թվերից մեկը հավասարապես համամասնորեն յուրաքանչյուր նապաստակի, մասնավորապես դնենք տրված nNNnnNNkn1knNNn2; 3; 51n121; ; ; naaann0, 1 ,, n21nn1nn0, 1 ,, n21n121; ; ; naaak բնական թիվ: Եկեք պայմանավորվենք յուրաքանչյուր բնականին համապատասխան նապաստակը տեղադրել այն տուփի մեջ, որի թիվը հավասար է բնական թվին բաժանելու մնացորդին: Արդյունքում կունենանք նապաստակներ, որոնք տեղադրել ենք անհատական ​​վանդակների մեջ, և, հետեւաբար, Դիրիխլեի սկզբունքի համաձայն, կգտնվի մեկից ավելի նապաստակներով վանդակ: Այսպիսով, այդ վանդակի երկու նապաստակներին համապատասխան թվերը բաժանելով, դրանք տալիս են նույն մնացորդը, ապա , Թեորեմն ապացուցված է: Թորեմա 2: Եթե ​​տվյալ տարածքով պատկերի մեջ տեղադրված լինեն մի քանի պատկերներ, դրանց տարածքների հանրագումարը. Ա) պակաս է, ապա կլինի տվյալ պատկերին պատկանող առնվազն մեկ կետ, որը և չի պատկանում որևէ պատկերի, բ) ավելի մեծ է, քան, ապա կլինի առնվազն մեկը, որը պատկանում է երկուսին էլ: գոնե նկարներից: Նախ ապացուցենք թեորեմի «ա» կետը: Եկեք նախ քննարկենք դեպքը, երբ տեղադրված պատկերները չեն հատվում: Այս դեպքում պատկերի տարածքը հավասար կլինի պատկերների տարածքների գումարին և, ըստ խնդրի վիճակի, փոքր կլինի պատկերի տարածքից, ապա կարող ենք ասել, որ պատկերը և կհայտնաբերվի տվյալ պատկերով, հնարավոր չէ ծածկել պատկերին պատկանող գոնե մեկ կետ: Այս դեպքում ապացուցվում է թեորեմի «ա» կետը: Հիմա ենթադրենք, որ տեղադրված պատկերներից մի քանիսը հատվում են: Տրված պատկերներից մենք փոխադարձ հատվող պատկերների նոր շարք ենք կազմում հետևյալ սկզբունքով. Թող, եթե չունենան ընդհանուր կետեր, մենք կընդունենք, հակառակ դեպքում մենք կընտրենք որպես կետերի ամբողջություն, որոնք պատկանում են, բայց չեն պատկանում ka- ին: 1; 1knkakan1NnnNniajanijaanS12 ,,, nSiS12 ,,, ni12 n12 ,,, n12 n ii12 ,,, n1112222 21: , Նշենք, որ այս դեպքում J և ոչ մի ընդհանուր բան չունեն (մենք կհամաձայնվենք նկարի տարածքը նշել դրանով): Նույն կերպ մենք կընտրենք այն կետերի ամբողջությունը, որոնք պատկանում են, բայց չեն պատկանում, այսինքն. Մենք կընտրենք պատկերները (մասնավորապես) նույն սկզբունքի համաձայն: Արդյունքում, մենք ունենք պատկերների նոր հավաքածու, որոնք չեն հատվում միմյանց հետ, այնպիսին, ինչպիսին է Հետեւաբար, ըստ վերոնշյալ ապացույցի, տվյալ պատկերին պատկանող գոնե մեկ կետ կլինի, որը, կամ որը նույնն է, պատկերի չի պատկանում: Ապացուցված է թեորեմի «ա» կետը: Հիմա եկեք ապացուցենք թեորեմի «բ» կետը: Քանի որ պատկերները տեղադրված են պատկերի մեջ, ակնհայտ է, որ մենք հակասական ենթադրություն կանենք: Ենթադրենք, որ պատկերները փոխադարձ չեն հատվում, դա նշանակում է, որ դրանց մակերեսների գումարը հավասար է պատկերի մակերեսին, ուստի դա հակասում է էթորեմի վիճակին, այսինքն ՝ տեղադրված մակերեսների գումարը մեծ է պատկերներից: Արդյունքում առաջացած հակասությունը պայմանավորված է meritocracy- ով, ըստ որի պատկերները չեն հատվում: Եվ այսպես, պատկերներից առնվազն երկուսը հատվում են, և դրանց հատման կետը որոնման կետն է, որը պատկանում է տվյալ պատկերին: Թեորեմն ապացուցված է: 221 \ 1211212; SS12ST33123312 \ : 45 ,,, n121 \ nnn12 ,,, n1212nn  ՝ 1212, nSSSS12n12 n : 12 ,,, n12. nSSS12 ,,, n12n1212, nnSSSSSS12 ,,, n : S12 ,,, n12 ,,, n Ուշադրություն դարձրեք, որ թեորեմ 2-ն ըստ էության երկչափ տիրույթ է: Նմանատիպ հայտարարությունները հայտնի են միաչափ և եռաչափ տիրույթներում: Եկեք այժմ քննարկենք տարատեսակ անտիպ խնդիրներ, որոնց լուծումը կօգտագործենք վերոհիշյալ թեորեմներից: Խնդրագրի մեջ մենք նման խնդրի ենք հանդիպում: ապացուցել, որ կա ավելի ընդհանուր պնդում: Բնական թիվ, որն ավարտվում է 1971 թվականին, որը բաժանվում է 1971 թվականի: Ենթախնդիր 1: Ապացուցեք, որբ որևէ թվի դեպքում գոյություն ունի բնույթ, որն ավարտվում է ցանկացածի հետ փոխադարձով, որը բաժանվում է ըստ: Լուծում Ditsuk-n-anish- ը բնական թիվ է: Դիտարկենք հետևյալ բնական թվերը. Համաձայն 1 թեորեմի, այս թվերի մեջ կլինեն երկուս, որոնց տարբերությունը բաժանվում է, այսինքն ՝ գոյություն ունեն և այնպիսի բնական թվեր, որոնք, բայց քանի որ n- ը փոխադարձաբար պարզ են, ուրեմն Միջնորդագրում մենք նման խնդրի ենք հանդիպում: Կա՞ մի միջոց ավելի ընդհանուր հայտարարությունն ապացուցելու համար: բնական ցուցիչով այն աստիճանի, որն ավարտվում է: Խնդիր 2: Ապացուցեք, որ որբ համարի համար գոյություն ունի այնպիսի աստիճան, որն ավարտվում է- (որտեղ կամայական բնական թիվ է): Լուծում Դիտարկենք հետևյալ բնական թվերը. Համաձայն թեորեմ 1-ի, այս թվերը կպարունակեն երկու այնպիսի, որ դրանց տարբերությունը բաժանվի, այսինքն ՝ գոյություն ունեն այնպիսի բնական թվեր a և b, ինչպիսիք են որբերը, քանի որ 3; 5; 641972101kk1kkpk; ; ; .... kkkkkkkѳï k1k1nkabab ... bkkkѳï ...... 101paabakkkkkkkkk10pa1k ... 1bakkkkѳï43000110nnk 0001ѳïk1101k1123101; ; ; ; knnnn110k1101, kab1110, baabaknnnn1; 101; 101aknn այնքան հետընթաց: - այնպես որ, դա ավարտվում է խնդրագրով, որի հետ մենք բախվում ենք նման խնդրի: Ապացուցեք, որ ուղեծիրը ունի 11… 100… 0 ձևի բնական թիվ, որը բաժանվում է 1998-ի: Եկեք ձևակերպենք և ապացուցենք ավելի ընդհանուր հայտարարություն: Խնդիր 3: Ապացուցեք, որ ցանկացած և բնական թվերի դեպքում գոյություն ունի բնական թիվ, որը բաժանվում է ըստ: Լուծում Դիտարկենք հետևյալ բնական թվերը. Համաձայն 1 թեորեմի, այս երկու բնական թվերը բաժանվում են երկուսի: Հեշտ է տեսնել, որ այս թվերից ցանկացած երկուսի տարբերությունը բնական թիվ է: Խնդրագրի մեջ մենք նման խնդրի ենք հանդիպում: Տարածքի հրապարակի ներսում կա 1975 պատկեր, որի մակերեսների գումարն ավելի մեծ է, քան: Ապացուցեք, որ գոյություն ունի առնվազն մեկ կետ, որը պատկանում է բոլոր պատկերներին: Եկեք քննարկենք ավելի ընդհանուր հարց: Խնդիր 4: Անհատական ​​պատկերներ, որոնք տեղադրված են պատկերի ներսում `մեծ քանակությամբ մակերեսներով: Ապացուցեք, որ գոյություն ունի առնվազն մեկ կետ, որը պատկանում է բոլոր պատկերներին: սկսած Լուծում Սահմանեք տվյալ պատկերի ներսում տեղադրված պատկերները և համապատասխանաբար այդ պատկերներից յուրաքանչյուրը հանձնարարեք նախապատկերող պատկերներին: Ակնհայտ է, որ պատկերների տիրույթի յուրաքանչյուր օղակ պատկանելու է պատկերներից միայն մեկին: Դիցուկը և համապատասխանաբար և համապատասխանաբար պատկերի 1110 տարածքներն են, bakn11110 101bakbaknttNntbank 0001ѳï5nk000kkkn1nn + 1 ; ; ; ... kkkkkkkkkkkѳïn000kkk5197419750S nnN01nSnn12; ; ; n12; ; ; niiSiSii1; nii1; , in Ըստ խնդրի պայմանի, մենք կունենանք հետևյալը. Այսպիսով, տարածքի հետ պատկերի ներսում ունենք անհատական ​​պատկերներ, որոնց մակերեսը պակաս է, հետևաբար, ըստ 2-րդ թեորեմի «ա» կետի, կլինի կետ պատկերի ներսում այն ​​պատկանում է այդ պատկերներից ոչ մեկին, ինչը նշանակում է, որ որոնման նյութը պատկանելու է տրված պատկերներից յուրաքանչյուրին: Խնդիր 5: Քառակուսիի ներսում երկարության տարբեր հատվածներ կան միավորի կողմից: Ապացուցեք, որ այս հատվածներից երկուսին պատկանող M և N կետերը կգտնվեն այնպես, որ. Լուծում Եկեք ավելի խիստ ապացուցենք, այսինքն. Յուրաքանչյուր տրված հատվածի համար հաշվի առեք կետերի երկրաչափական դիրքը, որոնցից յուրաքանչյուրի հեռավորությունը այդ հատվածին պատկանող մոտակա կետից չի գերազանցում: Հեշտ է նկատել, որ այն կներկայացնի երկու շառավղով երկու կիսաշրջանների չափսերով ուղղանկյուններից կազմված պատկեր (տե՛ս նկ. 1): Այդ պատկերի տարածքը հավասար կլինի: Յուրաքանչյուր հատվածի համար կառուցելով նման պատկեր, մենք կունենանք 9 անհատական ​​պատկեր, որոնք ցույց են տրված Նկ. 1 Նկ.21201, nSSSnS12nSSS: 010200120 () nnSSSSSSnSSSSnS 001nSS0Sn12; ; ; n0S12; ; ; n12; ; ; n12914MN610,2484MN0,124r0,5x0,1240,124220,523,140,172 rrrr129 ,,, rrrr12ra տարածքների գումարը գերազանցում է: Հասկանալի է, որ այս պատկերների առանձին մասերը կարող են հանվել տվյալ միավորի քառակուսուց, բայց ակնհայտ է, որ դրանք բոլորը կգտնվեն Նկարում: Նկար 2-ում ներկայացված տիրույթում, որը բաղկացած է չափերի տվյալ քառակուսուց, չորս ուղղանկյուններից չափը և շառավղի չորս քառակողմ շրջանակները: Այս պատկերի տարածքը հավասար է. Այսպիսով, մենք ունենք մի մակերեսով պատկեր, որի մեջ տեղադրվում են ենթապատկերներ այնպես, որ դրանց մակերևույթների գումարը մեծ լինի պատկերի մակերեսից, ուստի, ըստ Թեորեմ 2-ի, «բ» պատկերի կետը պատկանում է ասենք ևս այս պատկերներից առնվազն երկուսը: Պատկերների կառուցվածքի համաձայն, մենք կարող ենք պահանջել կետի հեռավորությունը չի գերազանցում պատկերին համապատասխան հատվածի մոտակա կետից, նույն կերպ, Հեռավորությանը պատկերին համապատասխանող մասին համապատասխանող կետից ամենամոտ կետից հեռավորությունը: Փաստորեն, հետևաբար, տվյալ հավասարակողմ անհավասարության «որտեղ» -ն երկուսին էլ պատկանող կետեր են: Խնդիր 6: Շառավիղի միավորներով շրջանները տեղադրվում են չափսերի ուղղանկյան մեջ: Ապացուցեք, որ տվյալ ուղղանկյունում հնարավոր է տեղադրել մեկ միավորի շառավղով շրջան, որպեսզի վերջինս նշված օղակների հետ ընդհանուր կետ չունենա: Լուծում Որպեսզի միավորի շառավիղն ամբողջությամբ ուղղանկյուն լինի, պետք է բավարար լինի, որ միավորի կենտրոնը լինի տվյալ ուղղանկյան ներսում, առնվազն կողմերից հեռավորության վրա: 390,1721,5481; 0,124ar1x11x0,1240,1242211410,12440,124140,1243,150,1241,5454S1,545S129 ,,, 12P129 ,,, 12iP1M0,124rP2N0,124r0,124PM0,124PN10,2484MNPMPNMN10x12810x121 1 1 1 1MNPQ այսինքն որոնման կենտրոնը շրջանը պետք է հեռադիտակի ուղղանկյուն տիրույթում լինի / տե՛ս նկ. 3 /. Մյուս կողմից, որպեսզի մեկ միավորի շառավղով շրջանագծի տված ութ շրջանների հետ ընդհանուր կետեր չլինեն, անհրաժեշտ է, որ դրա հեռավորությունը կենտրոնից մեծ լինի տրված ութ շրջանակներից յուրաքանչյուրի կենտրոնից: Տրված ութ օղակներից յուրաքանչյուրը միավոր շառավղով գոտիով շրջապատելով, մենք ունենք շառավղով ութ շրջան, որից դուրս պետք է գտնվի որոնման շրջանի կենտրոնը: Այժմ դիտեք ուղղանկյան գագաթները: Հասկանալի է, որ եթե դրանցից որևէ մեկը չի պատկանում որևէ տարածաշրջանի, ապա այդ գագաթը կարող է ընտրվել որպես որոնվող տարածաշրջանի կենտրոն: Եվ եթե ուղղանկյան յուրաքանչյուր գագաթը պատկանում է որոշակի տարածաշրջանի, ապա պարզ է, որ այդ շրջանի որոշ հատված դուրս կգա ուղղանկյունից: Փորձենք գնահատել այդ դուրս ցցված մասի տարածքը / տե՛ս նկ. 4 /: Հեշտ է նկատել, որ 4 Իրականում, մենք ունենք քար: Մեկ քառակուսի մետր մակերեսով ուղղանկյուն, որում մարզերի տարածքների կամ դրանց առանձին մասերի տարածքների գումարը գերազանցում է քառակուսի միավորը: Միավորը, հետեւաբար, ըստ թեորեմի 2-րդ կետի «ա» կետի, կլինի ուղղանկյուն տիրույթի մի կետ, որը. չի պատկանում այս շրջաններից որևէ մեկին, և հենց այդ կետը կլինի այն շրջանի կենտրոնը, որը պետք է որոնվի իններորդ միավորի շառավղով: Ինչպես տեսնում ենք, ինչպես Դիրիխլեի սկզբունքը (հավելուրդի պակասուրդ), այնպես էլ այդ սկզբունքից բխող կամ վերոնշյալին նման տիպի թեորեմները կարող են իրենց առավել արդյունավետ կիրառումը դպրոցական մաթեմատիկայում տարբեր անտիպ խնդիրներ լուծելիս: 9x11MNPQ22r128; ; ; MNPQ128; ; ; MNPQ 1; 8iiiMNPQ0S202KOEEOLKONNOLrSSSSS221sinsin2,28: 22RrONr91199MNPQ2r128; ; ; 202208483,1542,2891,6899rSrMNPQ128; ; ; NEKLO2rГ.С: Նիկոգոսյան, Վ.Ֆ. Մանուկյան Գրականություն 1. Գորգյան Գ.Գ., Սահակյան Ա.Ա., Հանրահաշիվ տարրեր մաթեմատիկական վերլուծության տարրեր: Ավագ դպրոցի 11-րդ դասարանի դասագիրք (բնագիտության և մաթեմատիկայի հոսքի համար): Երեւան, «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն, 2010, 208 էջ: 2. Հանրագիտարանային բառարան юного математика / Сост. Ա.Պ.Սավին. Մ. Մանկավարժ 4: Բաբինսկի IL առաջադրանքների մաթեմատիկական օլիմպիադա: Էդ. «Գիտություն»: 1975. 111 էջ 5: Н.В. Գորբաչով Օլիմպիական մաթեմատիկական առաջադրանքի նյութեր. Մ. MCNMO, 2004.6. Агаханов Н.Х. et al., Մաթեմատիկայի համառուսաստանյան օլիմպիադաները, Մ. Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Գագիկ Սերյոժայի Նիկողոսյան - ֆիզ. Մաթ. գիտնականի թեկնածու, ՀՊՏՀ Գյումրու մասնաճյուղ, էլ. gagonik@mail.ru Վարդան Ֆրանցի Մանուկյան - ֆիզ. մաթ. գիտնական թեկնածու, GSPI, էլ. ։

Աշխատանքը նվիրված է տարբեր խնդիրներում Դիրիխլեի սկզբունքի որոշ հնարավոր կիրառությունների քննարկմանը։ Թեորեմների տեսքով ձևակերպված և ապացուցված են Դիրիխլեի սկզբունքից բխող կամ այդ սկզբունքին համանման մի քանի կարևոր պնդումներ։ Քննարկված են նաև տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։

ԲՈTՈՔԻ ԵՎՐՈՊԱՅԻ ԲՈTՈՔԻ ՔԱELԱՔԱԿԱՆ ԵՎ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԸ Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցին ժամանակի ընթացքում ազդեց միայն աշխարհիկ, բայց աշխարհիկ: 16-րդ դար 20-րդ դարի սկզբին Գերմանիայի կյանքի բոլոր շերտերում սկսված անկարգությունները եկեղեցական բարեփոխումների պահանջի տեսք ստացան: Պապից պահանջվում էր հրաժարվել աշխարհիկ իշխանությունից և իրականացնել աշխարհիկ իշխանություն եկեղեցական օրենսդրության սահմաններում: Այս պահանջները հիմք դրեցին Բարեփոխմանը, որն առաջին անգամ իրականացվեց Գերմանիայում: Բարեփոխման սկիզբը կապված է գերմանացի գիտնական-աստվածաբան Մարտին Լյութերի (1483-1546) հետ 1517 թ.-ին `հակաթաթոլիկ ելույթով, որում նա կանգնած է հասարակական կյանքի կենտրոնում 2: Բարենպաստ հասարակական կարծիքի աջակցության պայմաններում Ռեֆորմացիան արագորեն տարածվեց զանգվածների վրա ՝ վերածվելով համապետական ​​շարժման: Յուրաքանչյուր սոցիալական շերտ տեսնում էր իր շահերի արտահայտումը բարեփոխումների գաղափարների մեջ 3: Չնայած միապետությունը բացասաբար էր նայում բարեփոխմանը, բայց իր որդերի մեջ տեսնում էր սպառնալիք իր գրանդ քաղաքականությանը, սակայն ներկայիս միջազգային իրավիճակը թույլ չտվեց արտաքին վտանգը զբաղվել ընթացիկ գործերով: Կայսեր երկար բացակայությունը նպաստում է բարեփոխումների շարժման հետագա ընդլայնմանը, սոցիալական պայքարի վերածվելուն: Մինչև 1526 թվականը Ռեֆորմացիան ավելի շատ ժողովրդական շարժում էր, բայց գյուղացիական պատերազմի ճնշումից հետո աշխարհիկ կառավարիչները հայտնվեցին առաջին պլանում ՝ օգտագործելով լյութերականության գաղափարները իրենց շահերի, եկեղեցական հողերի աշխարհիկացման, ինչպես նաև եկեղեցական կենտրոնացման համար: ուժ. Դա Լյութերն էր, ով հասարակության մեջ հաշվարկվող ուժ էր տեսնում միայն աշխարհիկ ղեկավարներին: 1526 թ.-ին, օգտվելով Կայսերական Ռայխստագում Չարլզ V– ի բացակայությունից, ինչպես նաև նրա «պապիկի» ստեղծած անդունդից, Սփեր Ռայխստագը պաշտոնապես չեղյալ հայտարարեց Որդերի հրամանագիրը ՝ որոշելով, որ բոլոր կալվածքներին թույլատրվում է գործել կրոնին համապատասխան , պարտավորություն Սա անուղղակիորեն ճանաչեց Բարեփոխման օրինականությունը 5: 1529 Չարլզ V- ը Ռայխստագ է հրավիրում Speer- ում, ինչը այլ գործընթաց է: Այստեղ կաթոլիկների մեծ մասը, ովքեր քննադատում են Լյութերի ուսմունքը, պահանջում են իրականացնել որդերի հրամանագիր և մերժել բարեփոխման օգտին նախորդ Սփեր Ռայխստագի որոշումը: Ապրիլի 19-ին գերմանացի հինգ արքայազնները գրավոր բողոք ներկայացրեցին Բարեփոխումը տապալելու Չարլզ Լյութերի մտադրության դեմ: Նրանց միացան գերմանական 14 քաղաքներ: Նրանք միավորվում են ՝ իրենց բողոքն արտահայտելու Ռայխստագի որոշման դեմ: Այդ ժամանակից ի վեր Ռեֆորմացիայի կողմնակիցներին անվանում են բողոքական, իսկ ներկայիս ՝ բողոքականություն 1: Որպեսզի հարցին վերջնական լուծում տրվի 1530 թվականին: Կայսրը Աուգսբուրգում հրավիրում է կայսերական ռայխստագ, որին ինքը անձամբ է ներկայանում: Այդ առիթով բողոքողները. Մ. Մելանշթոնի գլխավորությամբ, Ռայխստագը ներկայացնում է բողոքական «Կրոնը», որը համակարգում էր լյութերականության գաղափարախոսությունը ՝ կաթոլիկությունից հիմնարար տարբերությունները: Այն կոչվում էր «Աուգսբուրգյան կրոն» ՝ դառնալով բողոքականների կայսեր դեմ միավորված ճակատով միավորվելու միջոց 2: Այդ ժամանակ Լյութերը գտնվում էր Սաքսոնիայի հեռավոր հարավում գտնվող Կոբուրգ ամրոցում ՝ հետևելով Աուգսբուրգի իրադարձություններին: Այդ ժամանակ էր, որ Լյութերի կնիքը կամ Լյութերի վարդը ՝ իր սկզբնատառերով, հայտնվեցին որպես նրա հեղինակության և հեղինակության հաստատում, ինչը բացատրվում է Լյութերի ուսմունքի համառոտ տեսությամբ: Այդ կնիքի վրա պատկերված վարդը (խաչը) հիմք է տալիս հետագա կապերի համար Լյութերնիկի «Ռոսիկրուկյանները», Վարդին ՝ «Խաչի եղբայրության խորհրդանիշը»: 1530-ականներ Հաբսբուրգների կողմից կաթոլիկության հարկադիր վերականգնումը բավականին իրական էր, ինչը սպառնում է ընդհանրապես բողոքականության գոյությանը: Եթե ​​կայսրը միավորեր իր իսպանա-գերմանական ուժերը, նա հեշտությամբ կկործաներ ցանկացած բողոքական իշխան: Ահա թե ինչու 1531 թվականին Շմելկալդենում բողոքական ղեկավարները ստորագրեցին Փոխադարձ աջակցության և պաշտպանության դաշինք 3: Դրան հաջորդում է 1532 թվականը: Նյուրնբերգում կայսեր և բողոքականների միջև փոխզիջումային համաձայնությունը, որով բողոքականները պահպանում էին իրենց դավանանքը `ստանալով նույնիսկ միջեկեղեցական ժողով գումարելու իրավունք: Դա դառնում է առաջին կրոնական խաղաղությունը: Կողմերը պարտավորվում են մինչ Ռայխստագի գումարումը չպայքարել կրոնական հարցերի շուրջ 4: Այսպիսով, Ռեֆորմացիայի շարժումը ամբողջովին հանձնվեց ազնվականությանը: Հռոմի կախվածությունից ազատվելու պահանջը մասամբ բավարարվեց, բայց լիակատար անկախություն տեղի չունեցավ, քանի որ վերահսկողությունը չէր հանձնվում ժողովրդին, համայնքի անդամներին, բայց մնում էր կախված արտաքին ուժից: 1546 Կառլոսը, տեսնելով իր Հաբսբուրգյան բռնապետության իշխանների զորացման վտանգը, որոշեց հարձակվել և վերջ դնել լյութերականությանը Գերմանիայում: Դա առաջին կրոնական պատերազմն էր Գերմանիայում 5: Գաղտնի բանակցությունների ընթացքում կայսրը կարողացավ բաժանել բողոքականներին և ստանալ աջակցություն Բրանդենբուրգի ընտրող Յոահիմ II- ի ՝ Սաքսոնիայի դուքս Մորիցին: Նիդեռլանդների և Հռոմի օգնությամբ Կառլոս V– ին հաջողվեց ձեռք բերել ռազմական 1 1 Рыжов К., Рыжова Е., с. 391. Talberg N., s. 68. «Հարյուր մարդ, ովքեր փոխեցին պատմության ընթացքը: Martin3 Նույն տեղում: ձեռք բերել. 1547 Մյուլբերգի ճակատամարտում Շմելկալդենի միության ուժերը պարտվում են, իսկ գլխավոր առաջնորդները գերի են ընկնում: Բողոքական միավորումը ցրվեց ՝ լյութերականներին ստիպելով հրաժարվել իրենց դոկտրինալ սկզբունքներից, ինչը երկրում լուրջ դժգոհություն առաջացրեց: Թուլացնելով բողոքականներին ՝ կայսրը ձեռնամուխ եղավ նրանց կաթոլիկության դարձնելուն: Նրա հանձնարարությամբ 1548 թվականին կազմվեց համաձայնեցված «Կրոն», որը պետք է ընդունվեր երկու կողմերի կողմից: 1548 Աուգսբուրգի Ռայխստագում բողոքականները ստիպված էին կրոնական դաշինք կազմել, համաձայն որի ՝ բարեփոխված կաթոլիկությունը կտարածվի բողոքական իշխանների տարածքներում: 1551 Միևնույն ժամանակ, Ֆրանսիան և Օսմանյան կայսրությունը ռազմական գործողություններ սկսեցին Հաբսբուրգների դեմ, ինչը բարենպաստ պայմաններ ստեղծեց բողոքականների համար: Իր մորից սաքսոնը կտրուկ փոխեց իր քաղաքականությունը ՝ դառնալով հակահաբսբուրգյան ուժերի ղեկավար ՝ լուրջ ֆինանսական օգնություն ստանալով Ֆրանսիայից: 1552 Բողոքականները հանկարծ ներխուժեցին Տիրոլ: Կայսրը հազիվ փրկվեց գերությունից, իսկ կաթոլիկ զորքերը շրջապատեցին նրան: ՆԱՍԱ-ում 1552 թվին: Դաշինքը չեղյալ հայտարարեց Աուգսբուրգի կրոնական համաձայնագիրը և ճանաչեց լյութերականությունը 2: 1555 Աուգսբուրգի Ռայխստագում կնքվեց կրոնական դաշինք Չարլզ V կայսեր «բողոքական իշխանների» միջեւ: Կայսրը ստիպված էր լյութերականությունը ընդունել ոչ թե որպես հերետիկոսություն, այլ որպես անկախ կրոն ՝ հավասար կաթոլիկությանը: Լյութերականներին տրվում է դավանանքի ազատություն: Կայսրության հպատակների հավատքին վերաբերող հարցեր տրվում են տեղի իշխաններին: Յուրաքանչյուր իշխան որոշում է իր հպատակների դավանանքը: Աուգսբուրգյան խաղաղությունը միջեկեղեցական համաձայնագրի առաջին փորձն էր եվրոպական քաղաքակրթության պատմության մեջ, բայց խաղաղությունը հավերժ պահպանել հնարավոր չէր: Աուգսբուրգի հաշտեցման արդյունքում ՝ Հաբսբուրգյան ժառանգական բոլոր հողերը ՝ Բավարիան, Ֆրանկոնիան, Ռ – ի «Հյուսիս – Արևմտյան Գերմանիա» Ալզասը, մնացին գերմանացի իշխանների կաթոլիկ ճամբարում: Հյուսիսային Գերմանիայի իշխանությունները, Պրուսիայի դքսությունը, Բրանդենբուրգը, Սաքսոնիան, Հեսսեն, Բրաունշվայգը, Վերին և Ստորին Պֆալցիան յուրահատուկ Վյուրթեմբերգը կազմեցին բողոքական խումբ: Երկու խմբերը բախվեցին ոչ միայն կրոնական, այլ նաև քաղաքական ոլորտում 4: Այսպիսով, Լյութերի աշխատանքով սկսված բարեփոխումը հեռուն գնացող հետևանքներ ունի, որոնցից ամենաակնհայտը կրոնական և քաղաքական է: Առավել ակնհայտ հետևանքը բողոքական հոսանքի առաջացումն էր, որն իր հերթին հիմք է հանդիսանում նոր քրիստոնեական դավանանքների առաջացման համար: Մինչեւ 1517 թվականը Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցին ճանաչվում էր որպես միակ եկեղեցի, իսկ բոլոր նրանք, ովքեր չէին ընդունում այն, կոչվում էին հերետիկոսներ: Նման մթնոլորտը կանխեց անկախ մտածողության ձևավորումը: Բարեփոխումից հետո արդեն հնարավորություն կա այն համատեղել այլ կրոնական ուղղությունների հետ: Բարեփոխման մյուս հետևանքն այն էր, որ երկու կրոնական ուղղությունների միջև հակամարտությունը սկսվեց քաղաքացիական, միջպետական, նույնիսկ 2 Նույն տեղում, էջ 261: պատմություններ », էջ. 29. http: //www.booksgid.com. Համաեվրոպական (երեսնամյա պատերազմ) պատերազմներ, ուղեկցվող արյունահեղությամբ, բնակչության անկմամբ, տնտեսական և ֆինանսական ճգնաժամով: Նոր քրիստոնեական ուսմունքներն առանձնանում են բողոքականությունից. Լյութերականություն, զվինգլիականություն, կալվինիզմ, անգլիկանիզմ, անաբապտիզմ, որոնք հիմնականում հակադրվում են կաթոլիկությանը, բայց չեն ձուլվում, հաճախ հակասում են միմյանց ՝ պահպանելով աստվածաբանական տարբերությունները, իրենց եկեղեցիների առանձնահատկությունները: Լյութերականությունը տարածվեց Լյութերի կենդանության օրոք ՝ ներառյալ Հյուսիսային Գերմանիան, Դանիան, Նորվեգիան, Իսլանդիան և Շվեդիան: Բողոքականության հիմքը Շվեյցարիայում Բարեփոխված եկեղեցին էր, որը ղեկավարում էր Ուլրիխ wվինգլին և Յան Կալվինը, որի դավանանքը տարածվեց երիտասարդության տեսքով: Ուինգլիի գլխավորած բարեփոխումը ենթարկվեց ոչ միայն կրոնական, այլև սոցիալական փոփոխությունների: 1522 Ուինգլիի կողմնակիցները ստեղծում են հատուկ համայնք: «Կաթոլիկների» ու նրանց դաշնակիցների բախումը քաղաքացիական պատերազմ սկսեց, որի արդյունքում «Ուինգլին» սպանվեց: Նրան հաջորդում են Jeanան Կալվինի գործունեությունը: Նա եկեղեցում կիրառում է խիստ եկեղեցական կարգ ՝ հաճախ օգտագործելով դաժան միջոցներ: Ֆրանսիայում կալվինիզմը տարածվեց Կալվինի կենդանության օրոք, և նրա հետնորդները կոչվեցին հուգենոտներ: Նոր վարդապետությունը հետեւորդներ է գտնում ազնվականների, հոգեւորականների, հասարակ ժողովրդի շրջանում, բայց հետապնդվում է թագավորների կողմից: Նրանք կուսակցություն են ստեղծում ՝ հետապնդումներից խուսափելու համար: «Հուգենոտների թշնամական կաթոլիկ ուժերի» շարքում ՝ դուքս դը Գիզի ՝ արքայադուստր Քեթրին դե Մեդիչիի գլխավորությամբ, սկսվեց զինված պայքար, որը տևեց 36 տարի և ավարտվեց արյունալի «Բարդուղիմեոսի գիշերով», որը տեղի ունեցավ 1572 թվականի օգոստոսի 23-ին: 24-ի գիշերը սպանվեց շուրջ 30,000 հուգենոտ 4: Շոտլանդիայում Knոն Նոքսը քարոզում է կալվինիզմ: 1560 Նոքսը և նրա կողմնակիցները բռնազավթում են իշխանությունը, և նրան հաջողվում է ստիպել Շոտլանդիայի խորհրդարանին կալվինիզմը որպես պետական ​​կրոն ընդունել: Կալվինի օրինակով, նա ստեղծեց մի իշխանություն, որում յուրաքանչյուր համայնք ղեկավարում էր մի երեց, որը հետագայում շոտլանդացի կալվինիստներին անվանեց պրեսբիտերյաններ: Նիդեռլանդներում, որը Սուրբ Հռոմեական կայսրության մաս էր կազմում և պատկանում էր իսպանական գահին, բողոքականությունը տարածվեց, չնայած Չարլզ V- ի կիրառած դաժան միջոցառումներին: Այստեղ բարեփոխումը ստացավ ազգային-կրոնական շարժման տեսք ՝ վերածվելով քաղաքացիական պատերազմի, որի արդյունքում ծաղկող Նիդեռլանդները հասան ճգնաժամի: 80 տարվա հակամարտությունից հետո երկիրը բաժանված է երկու մասի ՝ հարավային կաթոլիկ Բելգիա և հյուսիսային բողոքական Հոլանդիա 7: 7 Նույն տեղում: Բողոքական ուսմունքները նույնպես մուտք գործեցին Անգլիա, բայց, ի տարբերություն այլ վայրերի, դրանց տարածումը հետապնդում էր զուտ քաղաքական նպատակներ. սկզբում այն ​​չուներ հաստատված կրոն: Անգլիկան եկեղեցու ընդհանուր սկզբունքները ձևավորվում են ավելի ուշ ՝ «գրավելով բողոքականության և կաթոլիկության միջև»: 1559 Պառլամենտը հաստատում է եկեղեցում միապետության գերակայությունը, այն եկեղեցական կառույցը, որով վերջապես կազմավորվում է Անգլիայի պետական ​​եկեղեցին: Երկիրը բաղկացած է պուրիտաններից, որոնք ծայրահեղ բողոքականներ էին: Նրանք պահանջում էին, որ Անգլիական եկեղեցին մաքրվի կաթոլիկության մնացորդներից: Անաբապտիզմը բողոքականության արդյունքում, պուրիտանիզմի նման, ծայրահեղ դիրք է գրավում ՝ քննադատելով ինչպես կաթոլիկությունը, այնպես էլ բողոքականությունը: Վերածննդի անունով կոչված անաբապտիստները պահանջում էին հասուն տարիքում համայնքի բոլոր անդամների գիտակցված մկրտությունը և, համապատասխանաբար, ունենան սոցիալական հավասարության լիարժեք ծրագիր 2: 16-րդ դարը շրջադարձային պահ դարձավ կաթոլիկության իշխանությունը վերականգնելու գործընթացում: Jesեզվիտական ​​վանական նոր կարգի ի հայտ գալը, որի հիմնական նպատակը հերետիկոսությունն ու դաժան ճնշումը մերկացնելն էր: Նրանց հաջողվեց կասեցնել բողոքականության հետագա տարածումը գերմանական որոշ տարածքներում: Նրանց գործունեությունը հատկապես ցայտուն է Լիտվայում, մասամբ ՝ Լեհաստանում 3: Երեսնամյա պատերազմը (1618-1648) կաթոլիկության հետ «բողոքականության բախման» ամենամեծ և ամենաերկար քաղաքական հետևանքն էր: Դա իր բնույթով առաջին համաեվրոպական հակամարտությունն էր. դա ծանր հետևանքներ ունեցավ եվրոպական երկրների, հատկապես Գերմանիայի համար, որոնք հասան լիակատար սնանկացման կետին, որոշ բնակավայրեր ամբողջությամբ դատարկվեցին: 1648 Ստորագրվեց Վեստֆալիայի պայմանագիրը, որտեղ վերջապես հաստատվեց Գերմանիայի բոլոր բողոքականների և կաթոլիկների հավասարությունը 4: Բարեփոխման արդյունքում քրիստոնեական աշխարհը զրկվեց միասնական քրիստոնեական մշակույթից, բայց ազգային եկեղեցիների ստեղծումը նպաստեց եվրոպական ժողովուրդների ազգային գիտակցության և կրթության մշակութային մակարդակի աճին: Աստվածաշնչի ուսումնասիրության կարիքը առաջացրել է կրթական հաստատությունների կարիքը, և մի շարք լեզուների համար ստեղծվել են նամակներ, որոնք հնարավորություն են տալիս տպել Աստվածաշունչը: Ակնհայտ և խոշոր հետևանքներից բացի, դրվում է բաց ներքին կրոնական պայքարի հիմքը: Բողոքականության պաշտոնական հաստատումը նշանակում է քրիստոնեության շրջանակներում շատ աղանդների, խմբերի և աղանդների առաջացման սկիզբ: Նրանցից յուրաքանչյուրն ունի իր սեփական գաղափարախոսությունը, նպատակներն ու նկրտումները և պայքարում է հակառակ գաղափարախոսությունների դեմ: Այս դիմակայությունը պակաս վտանգավոր չէ նույնիսկ հիմա, քանի որ այն չի բերում բաց պայքարի, այլ մասնատում է հասարակական կարծիքը, 3 Նույն տեղում: մարդկանց վերցնում է նրանց ազդեցության և գաղափարների տակ ՝ զրկելով նրանց ինքնուրույն մտածելու և գործելու կարողությունից: Սակ Սարգսյան ԲՈTՈՔԻ ԲՈTՈՔԻ ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԵՎ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԸ ԵՎՐՈՊԱՅՈՒՄ Հիմնաբառեր. Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցի, կաթոլիկություն, բողոքականություն, բարեփոխումներ, Մարտին Լյութեր, Չարլզ V ։

Հոդվածում ներկայացվում է, թե ինչպես է Ռեֆորմացիան սկիզբ առել Մարտին Լյութերի գործունեությամբ, այնուհետև տարածվել է և հիմք դարձել քրիստոնեական կրոնադավանական ուղղություններից մեկի՝ բողոքականության համար։ Բողոքականությունը կրոնական և քաղաքական զգալի հետևանքներ ունեցավ Եվրոպայում։ Որպես բողոքականության ուղղություններ՝ ձևավորվեցին լյութերականությունը, ցվինգլիականությունը, կալվինիզմը, անգլիկանությունը, անաբապտիզմը։ Կաթոլիկության և բողոքականության բախման արդյունքում Եվրոպայում տեղի են ունեցել արյունալի պատերազմներ, որոնք բնակչության թվի կրճատման և ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի պատճառ են դարձել։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐIONԵՐԻ ՀԱՆԳՍՏԻ ՆԱԽԱԳԻ ԱՆՀՐԱARԵՇՏ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐՆԵՐԸ ՝ որպես RT- ի ձևավորման կարևոր նախապայման Այս խնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ է քննարկել Հայաստանի Հանրապետության հանգստի գոտիները և դրանց հանգստի պոտենցիալի տարածական տարբերությունները: Ստորև բերված է հանգստի գոտիների համառոտ նկարագրություն: Շիրակի հանգստի շրջանը տարածված է Հայաստանի Հանրապետության հյուսիս-արևմուտքում, այն առանձնանում է բնական պայմանների մեծ բազմազանությամբ: Ախուրյանի կիրճը (սյուներ բազալտով, խճաքարերով, եզակի ժայռերով), հրաբխային եզակի ռելիեֆ ագ Արագածի լեռնազանգվածը (խառնարան, գագաթի մոտակայքում գտնվող փոքր սառցադաշտեր, փոքր հանքային կիրճեր, փոքր հանքային աղբյուրներ, որոնք բացառիկ են գեղեցիկ տեսնելու համար և ստեղծում են գեղեցիկ լանդշաֆտներ): Հնարավոր հանգստի ռեսուրսներից մեկը Շիրակի կլիման է, որը թույլ է տալիս զարգացնել «ամառային» և «ձմեռային» հանգստի բազմաթիվ ձևեր, բուսականության բազմազանություն, ինչը կարող է լինել էկոտուրիզմի, ճանաչողական տուրիզմի համար այլ օբյեկտների հետաքրքրության օբյեկտ: հանգստի տեսակները: Շիրակի հանգստի գոտին ունի հանգստի գործունեության ամենամեծ ներուժը հետևյալ տեսակների համար. Քայլում-էսթետիկ, քայլում-սպորտ, դահուկ-դահուկ, լեռնադահուկային սպորտ, արևի լոգանք, էկոտուրիզմ: Այսինքն ՝ այն շրջապատված է զգալի ռեկրեացիոն ներուժով, ինչը հաստատվում է 1 օգտակարության գործոնով (K = 2.1), բայց ներկայումս օգտագործվում է ընդհանուր ներուժի 5-10% -ը [2, 78]: Հայաստանի հյուսիսում տարածված է Լոռու հանգստի շրջանը, որը բնութագրվում է բնական պայմանների բազմազանությամբ, անտառների առկայությամբ, ինչը մեծացնում է տարածքի ռեկրեացիոն նշանակությունը: Էկոտուրիզմի և գեոտուրիզմի համար կարևոր օբյեկտներ են Javավախքի, Բազումի, Վրաստանի հայերի և լեռնագնացության լեռները ՝ Ուրասար գագաթը: Նշված լեռնաշղթաների լեռնանցքները հարմար են արշավային երթուղիներ անցկացնելու համար: Լոռվա գոգավորությունն ունի եզակի բնական պայմաններ, որոնք բաժանված են գետահովիտներով և ստեղծում են գեղեցիկ լանդշաֆտ: Գոգավոր կլիման բարենպաստ է բժշկական և առողջարարական հանգստի կազմակերպման, էկոլոգիական և ճանաչողական տուրիզմի զարգացման համար [3, 146-149]: Այսինքն ՝ Լոռու հանգստի գոտում հանգստի գործունեության հնարավոր տեսակներն են ՝ քայլում-գեղագիտական, զբոսաշրջային սպորտ, էկոտուրիզմ, լեռնագնացություն, առողջարանային, ինչպես նաև դահուկասահք (արևմտյան տարածաշրջան), հատապտուղներ քաղել, սունկ: Լոռու հանգստի գործակիցը 2.2 է [2, 90]: Տավուշի հանգստի գոտին զբաղեցնում է Հայաստանի Հանրապետության հյուսիս-արևելքը և առանձնանում է բնական պայմանների մեծ բազմազանությամբ: Հայաստանի Հանրապետության առավել անտառային հանգստի գոտին է (50%) [2, 90]: Տավուշի լեռնաշղթաները գրեթե ամբողջությամբ անտառապատ են, ինչը մեծացնում է դրանց հանգստի նշանակությունը: Այս լեռնաշղթաները կարող են լինել էկոտուրիզմի, լեռնագնացության, լեռնագնացության և գեոտուրիզմի համար հետաքրքրող օբյեկտ: Միափորի լեռնաշղթայի ռեկրեացիոն պիտանիությունը որոշելիս անհրաժեշտ է որոշել դրա գործառնական նշանակության չափը: Հաշվելով գործառույթների քանակը, հնարավոր է ստացվել տվյալ տարածաշրջանի ռեկրեացիոն պիտանիության գործակիցը, որի օգնությամբ գնահատվում է ցանկացած տարածքային միավորի հանգստի պոտենցիալը: Theամանցի պիտանիության գործոնի հաշվարկը կատարվել է ըստ EA- ի: Կոտլյարովի առաջարկած բանաձևը հետևյալն է. հանգստի գործառույթների քանակը [2, 76-77]: Կենտրոնական մասում կա սրբավայր, որի նպատակը կարմիր ծառի կամ կանեփի պահպանումն է: Դիլիջանի մերձակայքում պահպանվել են սոճու անտառներ, որոնք ունեն էկո-էկոլոգիական և առողջարանային նշանակություն: Այստեղ եզակի է Բլդանի հովիտը ՝ իր հարուստ հանքային աղբյուրներով: Դիլիջանն աչքի է ընկնում իր արոտավայրերով, որի շնորհիվ առողջարանային համալիրը կարող է աշխատել ամբողջ տարվա ընթացքում: Հնարավոր է արևի լոգանք ընդունել: Հովտի շրջանները եզակի են: Աղստի միջին հոսքը առանձնանում է իր անտառային տնտեսությամբ և բնապատկերների բարձր գեղագիտական ​​գնահատականներով: Տավուշի ամենացուրտ պայմանները Գետիկ ձորում են, որը հարմար է ամառային հանգստի համար: Ձմեռային ջրային հանգստի տեսակներ Տավուշում չկան, բայց Հայաստանում հնարավոր հանգստի գործունեության հնարավորությունների 90% -ն է: Տարածքի ռեկրեացիոն պիտանիության գործակիցը 2.2 է [2,104]: Արագածոտնի հանգստի շրջանը կամարակապ է և տարածվում է Արագածի լեռնազանգվածի շրջակայքում ՝ տարբեր բնական պայմաններով և եզակի բնական բարդույթներով: Արագածի գագաթի մոտակայքում գտնվող սարահարթում կան աստիճանավոր աստիճաններ, հատման մակերեսներ, որոնք կարևոր են գեոտուրիզմի զարգացման համար: Ամբերդի կիրճը ստեղծում է նաև գեղեցիկ լանդշաֆտ, որը հարմար է ամառային արշավային երթուղիների համար: Արկաշենի հովիտը գեղեցիկ է, որը ստեղծում է ամենակարևոր տուրիստական ​​օբյեկտը ՝ Կարի լիճը: Արագածի, Ալայի և Ալպյան գոտիների ենթալպյան գոտիները (այստեղ երթուղիների հատուկ պատրաստում է պահանջվում), Փամբակ-Tsաղկունյաց լեռնաշղթաները, որտեղ երթուղիները կարող են լինել ճանաչողական-էկոտուրիստական, առանձնանում են եզակի բուսականությամբ և բազմաբնույթ տեսանկյունից: Քասախի կիրճը բնական պատմական նշանակություն ունի, որի խորությունը Սաղմոսավանքիմի մոտ հասնում է 150 մ-ի: Ապարանի ջրամբարը կարող է դառնալ ջրային մարզաձեւերի պոտենցիալ հանգստի օբյեկտ: Այսինքն ՝ Արագածոտնում մեծ հնարավորություն կա էկոտուրիզմի, գեոտուրիզմի, մասամբ ագրոտուրիզմի զարգացման համար: Մարզի հանգստի գործակիցը 1.2 է [2, 117]: Կոտայքի հանգստի շրջանը տարածվում է Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական մասում, որտեղ կտրուկ վերելքներով կարելի է առանձնացնել Մարմարիկի և Tsաղկամարգի կիրճերը: Մարմարիկի հովտի ռեկրեացիոն ներուժը մեծացնում են այստեղ տարածված անտառները, որոնք էապես տարբերվում են Հայաստանի մնացած անտառներից: Հրազդանի տարածաշրջանը (մասնավորապես ՝ akhաղկաձորը) ձմեռային հանգստի մեծ ներուժ ունի ձյան ծածկույթի բարձրության, կայունության և լանջերի կառուցվածքի պատճառով: Լեռնագնացության կարեւոր օբյեկտ է Հատիս լեռը, որը զուրկ է անտառներից: Գեոտուրիզմի հնարավորությունները մեծ են Գութանասարում և Մենաքսարում: Էնդեմիկ առարկա Կարմիր գրքում թվարկված բույսերի առկայությունը էկոտուրիզմի զարգացման նախապայմանն է: Կոտայքի մարզի հանգստի գործունեության հնարավոր տեսակներն են `քայլում-գեղագիտական, զբոսաշրջային սպորտ, արևի լոգանք, էկոտուրիզմ, լեռնագնացություն, առողջարան, դահուկներ: Գեղամա լեռների արևմտյան լանջերը հարմար են արշավային ուղիների համար: Թիրախը կարող են լինել հրաբխային կոները, լեռնային լճերը (Ակնա, eynեյնալ, Բիշարի), որոնց շրջակայքում կա եզակի կենսաբազմազանություն: Կոտայքում հանգստի ենթակառուցվածքն անհամեմատ լավ է զարգացած, իսկ հանգստի պիտանիության գործակիցը `1,5 [2, 131]: Գեղարքունիքի հանգստի շրջանը տարածվում է Հայաստանի Հանրապետության արևելք `ներառյալ Սանաա լիճը: Այն Այնիրի խորը ընկճվածությունն է, որի հատակը Սանա լիճն է, իսկ շուրջը ՝ լեռնաշղթաները: Սանաա լճի արեւելյան ափերի լանդշաֆտները ունեն ամենաբարձր գեղագիտական ​​վարկանիշը Հայաստանում: Արեգունի-Ս և n լեռնաշղթաների լանջալանջերը (գիհու մասունքային անտառները ուշագրավ են երկու շղթաների լանջերին), Վարդենիսի լեռնաշղթայի արևելյան մասը, ինչպես նաև Արտանիշ թերակղզին, որտեղ համանուն արգելոցն է: կազմակերպվում է արգելոցը պահպանելու, էկոտուրիզմի մեծ ներուժ ունենալու համար: Երթուղիների նպատակակետն այստեղ կարող է լինել Արտանիշի գագաթը, որտեղից երեւում է լիճը ՝ իր ողջ հմայքով: Շոնի արևմտյան ափը հանգստի ռեսուրսների զգալի ներուժ ունի, որտեղ լանջերի մասնատումը թույլ է տալիս լեռնագնացության առանց բարդության վերելքներ, իսկ Գրիձորի գետի ակունքներում պահպանված աքսորական ռելիեֆը շատ հայտնի է գեոտուրիզմով, որտեղ Վարդենիսի կենտրոնական սարահարթի գեղեցիկ լանդշաֆտն է: հայտնվում է ամռանը: Արշավային երթուղին անցնում է Մարալդաղի անդ Սանդուխտասար և Սոթքի տարածքների նախալեռներով (Տանձուտի ջրվեժ), իսկ gղասար լանջերը հարմար են սիրողական լեռնագնացության համար: լեռնագնացություն Լճի առկայությունը մեղմացնում է Սանգի ընկճվածության կլիման, որի առանձնահատկություններից մեկը արևային ճառագայթման առատությունն է: Գեղարքունիքում կան բացօթյա հանգստի լավ հնարավորություններ, իսկ լողի շրջանը ավելի երկար է տևում արևմուտք-հարավ-արևմուտք գոտում: Լճի ափագիծը թույլ է տալիս կատարել տարբեր տեսակի շրջանաձեւ երթուղիներ (հետիոտնային, մեքենայով): Բացառությամբ մի քանի տեսակների, Կարապի ավազանում հանգստի բոլոր տեսակները կարող են իրականացվել: Waterրի հանգիստը զարգացնելով և կազմակերպելով ՝ այն կարելի է դարձնել միջազգային զբոսաշրջության լավագույն մարզերից մեկը: Գեղարքունիքի ռեկրեացիոն պիտանիության գործակիցը 3.1 է [2, 147]: Արմավիրի հանգստի գոտին զբաղեցնում է Հայաստանի Հանրապետության հարավ-արևմտյան հատվածի մի փոքր մասը: Շրջանի հյուսիսային մասը օշինդրայի կիսաանապատն է, որի գորշ գույնը փոխվում է միայն գարնանը: Ահա գյուղատնտեսական վարելահողերը, ցամաքային կոշտ կլիման, բարձր ջերմաստիճանի երկարատև շրջանը, որի պատճառով այն անբարենպաստ է դառնում հանգստի կազմակերպման համար: Պայմանները համեմատաբար բարենպաստ են էկոտուրիզմի, ճանաչողական-պատմամշակութային զբոսաշրջության զարգացման համար: Այլ կերպ ասած, Արմավիրում հանգստի գործունեության հնարավոր տեսակներն են `քայլող-գեղագիտական, արևի լոգանք, էկոտուրիզմ, իսկ հանգստի պիտանիության գործակիցը` 0,8 [2, 155]: Արարատի հանգստի գոտին զբաղեցնում է Արարատյան դաշտի հարավ-արևելյան ցածրադիր վայրերը, որի մակերեսը բաժանված է երկու տարբեր մասերի ՝ հյուսիսային (լեռնային) և հարավային (ցածրավայր): Կլիմայի խիստ երկրային բնույթի պատճառով արշավային երթուղիները կարող են կազմակերպվել ապրիլ-մայիս-հոկտեմբեր ամիսներին: Չնայած թվացյալ միատարրությանը, Արարատյան դաշտավայրն առանձնանում է բուսականության մեծ բազմազանությամբ, որի լավագույն պահպանված տարածքները ներառված են «Խոսրովի անտառ» արգելոցում: Պահպանվել են կիսաանապատային բնական անապատային բնական համալիրները (Երասխավանի դաշտում), որոնք էկոտուրիզմի համար մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում: Էկոտուրիզմի օբյեկտը նաև կենդանական աշխարհն է (մասնավորապես թռչունների աշխարհը): Բնական պայմանները եզակի են լեռնային հատվածում: Ազատ Խ Խոսրովի անտառային արգելոցը տարածված է Վեդի գետի ավազանում, որի որոշ մասերում հնարավոր է էկոտուրեր իրականացնել: Կան բազմաթիվ տպավորիչ քարանձավներ, հանքային ջրի աղբյուրներ, ինչպես նաև Նագիհու նոսր անտառներ: Ազատ գետի կիրճի սյունավոր բազալտերը, նրա վերին հոսանքի քառասուն աղբյուրները, Սջուր գետի երկու փոքրիկ ջրվեժները, վայրի պտղատու ծառերը կարող են ունենալ զվարճանքի դեր: Ուրցի լեռնաշղթան հարմար է լեռնագնացության ոչ բարդ վարժությունների, արկածային տուրիզմի, էկոտուրիզմի, ինչպես նաև արշավային ուղիների համար: Գեոտուրիզմի համար լայն հնարավորություններ կան Ուրցաձոր և Արացո գետերի գողտրիկ կիրճերում: Դահնակ լեռնաշղթայի բուսականությունը կարող է հետաքրքրություն ներկայացնել էկոտուրիզմի համար: Արարատի ռեկրեացիոն գործունեության հնարավոր տեսակներն են `քայլում-գեղագիտական, զբոսաշրջային սպորտ, արևի օդային լոգարան, էկոտուրիզմ: Նոսր անտառների առատությունը ապահովում է շրջակա միջավայրի բարձր որակը. հանգստի պիտանիության գործակիցը 1,2 է [2, 167]: Վայոց Ձորի հանգստի շրջանը տարածվում է Հայաստանի Հանրապետության հարավ-արևելքում և ունի բնորոշ լեռնային ռելիեֆ: Հանգստի ժամանակահատվածում (հատկապես Վայքում) կլիմայի փոփոխված բուսականության փոփոխությունները տեղի են ունենում վերևում գտնվող գոտում շատ կարճ հեռավորության վրա, ինչը անակնկալ է դիտողի համար: Վայքի լեռնաշղթայի հարավ-արևելյան մասում գտնվող դայկաները լավ նախադրյալներ են արկածային զբոսաշրջության և ալպինիզմի համար: Լեռնաշղթայի հյուսիսային լանջերի շատ մասերում կարելի է իրականացնել ամառային արշավային արահետներ, որոնց հիմնական նպատակը պետք է լինի քարանձավներ այցելելը: Քարանձավներից ամենամեծը Արջի քարանձավն է, որին գեղագիտական ​​արժեք են տալիս ստալակտիտների և ստալագմիտների բազմազան կազմավորումները: Հետաքրքիր է նաև ՝ Մոզրովի քարանձավը, որը շատ մատչելի է: Մագել և Թռչունների քարանձավները ունեն նաև յուրօրինակ օրգանական աշխարհ և գեղագիտական ​​հմայք: Գետահովիտներն աչքի են ընկնում իրենց ժամանցի ներուժով: Այս առումով հնարավոր են Եղեգիսն իր իրվաթներով և Սուլեմա ամֆիթատրոնի նման լողավազանով, որոնք ունեն գեղեցիկ բնություն: Գողթանիկի ջրվեժն ու քարանձավը նույնպես տպավորիչ են այս տարածաշրջանում: Վանքասար, Tsաղացար, Մուրադսար, Դարբ ս ahահուկ գետերի հովիտները հարմար են լեռնագնացական «գեոտուրիզմի» համար: Էկոտուրիզմ նախընտրողների համար կարող են հետաքրքիր լինել Արփա և Դարբ ahահուկ գետերի հովիտները, ինչպես նաև Սուլեմա լեռնանցքում աճող հազվագյուտ բույսերի տեսակները: Մարզի հարավային հատվածը լեռնագնացության և ագրոտուրիզմի զարգացման զգալի ներուժ ունի: Վայքը բարենպաստ պայմաններ ունի ձմեռային հանգիստը կազմակերպելու համար: Ermերմուկն ունի կլիմայական հիանալի պայմաններ դահուկավազքի և սպորտային միջոցառումների տարեկան և անխափան կազմակերպման համար: Բացի այդ, այն մեծ ներուժ ունի առողջարանային հանգստի համար: Ստեղծվել է ermերմուկի մեծ բժշկական-առողջապահական համալիրը: Այսինքն ՝ Վայոց Ձորում, բացառությամբ ջրային հանգստի ձիերի, հնարավոր է կազմակերպել բոլոր տեսակի ժամանցային միջոցառումներ: Fitnessամանցի պիտանիության գործակիցը 1,5 է, որի վրա մեծապես ազդում է տարածքի փոքր չափը [2, 184]: Սյունիքի հանգստի գոտին զբաղեցնում է Հայաստանի Հանրապետության ծայրահեղ հարավ-արևելյան հատվածը, որի բնական պայմանների բազմազանությունը լավ նախադրյալ է տարբեր տեսակի հանգստի զարգացման համար: Սյունիքի հանգստի տարածաշրջանի ամենահզոր լեռնային համակարգը geանգեզուրի լեռնաշղթան է, որի լեռնանցքները տեղակայված են մեծ բարձրության վրա: Դա լեռնաշղթան մատչելի է դարձնում արևելք-արևմուտք ուղղությամբ, դա նախապայման է հետիոտնային երթուղիների կազմակերպման համար: Մարզի հյուսիսային մասը, Սյունիքի լեռնաշխարհը, Բարգուշատի լեռնաշղթան, Կապուտջուղ ուտ ghղուկ գագաթները հիանալի հնարավորություններ ունեն արշավային, գեոտուրիզմի և ալպինիզմի զարգացման համար: Որոտանի կիրճը, Կալեր և Գեղի գետերի հովիտները հարմար են լեռնագնացության համար: Սիսիան գետի հովտի երկայնքով կարելի է արշավային արահետ կազմակերպել, որտեղ Տոլորսի ջրամբարը ստեղծում է գեղեցիկ լանդշաֆտ, իսկ նպատակակետը կարող է լինել Գյադիկի լեռնանցքը, որն առանձնանում է իր յուրահատուկ բուսականությամբ և եզակի ռելիեֆային լեռնաշղթաներով: Մեծ Իշխանասարի գագաթն աչքի է ընկնում մարզական երթուղիներ անցկացնելու ներուժով: Սյունիքի մարզն առանձնանում է էկոտուրիզմի մեծ ներուժով: Geանգեզուրի հարավային մասում, էկոտուրիզմի հիմնական նախապայման հանդիսացող եզակի էկոհամակարգերը պահպանելու համար կազմակերպվեց «geանգեզուր» սրբավայրը: Էկոտուրիզմի ամենակարևոր օբյեկտը Շիկահողի արգելոցն է, որը հարուստ է էնդեմիկ և հազվագյուտ կենսազանգվածով: Սյունիքի սարահարթը, Այիրիգետ, Գեղի, Թաթ, Արամազդ, Լեռնաշեն գետերի հովիտներն ունեն էկոտուրիզմի հիանալի պայմաններ `եզակի լանդշաֆտներով և եզակի կենսազանգվածով (պտղատու ծառերը տարածված են): Այսպիսով, Սյունիքում հանգստի գործունեության հնարավոր տեսակները հետևյալներն են. պատշաճ կազմակերպվածության դեպքում կարող է դառնալ այս ճյուղի առաջատարը Հայաստանում: Անտառների ռեկրեացիոն նշանակությունը այստեղ մեծ է: Սյունիքի ռեկրեացիոն պիտանիության գործակիցը 2.3 է [2, 208]: Գնահատելով Հայաստանի Հանրապետության հանգստի գոտիների ներուժը ՝ կարող ենք ասել, որ աշխարհում գոյություն ունեցող ավելի քան 40 տեսակի հանգստի տեսակներից միայն 13-ը կարող են իրականացվել Հայաստանի տարածքում: Հայաստանի Հանրապետությունում զբոսաշրջությունը գերակա դարձնելու, հանգստի գործունեության ինտենսիվ զարգացում ապահովելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել հանգստի տարածական համալիրներ (ՌՏՍ), որոնք պետք է լինեն բազմաֆունկցիոնալ համակարգեր: Հանգստի ոլորտի զարգացումը պետք է հիմնված լինի էկոլոգիական մոտեցման վրա: Այլ կերպ ասած, RTH- ի զարգացումը պետք է հիմնված լինի Հայաստանի Հանրապետության որոշ հանգստի գոտիների էկոլոգիային ուղղված ողջամիտ քաղաքականության վրա, քանի որ զբոսաշրջության զարգացման հիմնական նախապայմանը անաղարտ բնույթն ու SPA- ների առկայությունն է: , Միևնույն ժամանակ, զբոսաշրջիկների մեծ հոսքն ինքնին վտանգավոր է դառնում բնական միջավայրի խոշոր չափի յուրացման և աղտոտման համար: RT- ի ձևավորումը պետք է հիմնված լինի փոխհամաձայնեցված «հիմնավորված» դրույթների մշակման վրա `բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների, որակյալ անձնակազմի (երկրաբաններ, բնապահպաններ, սոցիոլոգներ, հոգեբաններ, ինժեներներ) կողմից իրականացվող բնական պայմանների համապարփակ և մանրակրկիտ ուսումնասիրության արդյունքում: ) RT– ի ձևավորման առաջնահերթ խնդիրները պետք է լինեն. 1. Հայաստանի Հանրապետության տարածքի գիտականորեն հիմնավորված գոտիավորում, որն ունենալու է հետագա տաքսաբանական բաժանում ՝ թաղամաս-ենթաշրջան-կենտրոն: Խոշոր տարածական միավորների ՝ մարզերի սահմանները, ընդհանուր առմամբ, համընկնում են մարզերի վարչական սահմանների հետ, ինչը ոլորտի կառավարումն ավելի արդյունավետ է դարձնում: Մարզերն իրենց հերթին բաժանվում են ենթաշրջանների, որոնց շրջանակներում ավելի հստակ են հանգստի ռեսուրսների բազմազանությունը, փոխկապակցվածությունը, փոխլրացումը և լրիվությունը: Յուրաքանչյուր ենթաշրջանի կենտրոնը կարող է դառնալ ավելի մեծ, սոցիալ-տնտեսական, մշակութային առումով զարգացած բնակավայրեր `հարմար աշխարհագրական դիրքով: Հարկավոր է հաշվի առնել հանգստի ռեսուրսները հետևյալ ասպեկտներում `բժշկական, սպորտային, ճանաչողական, մարդկանց գնահատելու նրանց հանգստի կարիքների տեսանկյունից` բժշկական-կենսաբանական, հոգեբանական-գեղագիտական, տեխնոլոգիական: Աղյուսակ 1. reամանցի ֆիթնեսի հանգստի ֆիթնեսի գործակցի համեմատական ​​բնութագրերը Շիրակ Լոռի Տավուշի Արագածոտնի Կոտայք 6. Գեղարքունիք 9. Վայոց Ձոր 10 ՍյունիքԱրմավիրԱրատ ]), Ամենամեծ ռեկրեացիոն ներուժով աչքի է ընկնում Գեղարքունիքը, Սյունիքի, Տավուշի, Լոռու և Շիրակի մարզերը գրեթե հավասար են: Այնուամենայնիվ, բոլոր մարզերն ունեն հավասար հնարավորություններ բարձր պտույտ-գեղագիտական, զբոսաշրջային սպորտի, արևի օդային բաղնիքի, լեռնային տուրիզմի, էկոտուրիզմի տեսակների զարգացման համար, իսկ առողջարանային տիպերի, ջրային-ձմեռային հանգստի գործունեության համար: անհրաժեշտ է ուժեղ ներուժ ունեցող մարզերն առանձնացնելու համար: Ավելին, առողջարանն իր հերթին, կախված կլիմայական պայմաններից, հանքային ջրերի բնույթից, տորֆի առկայությունից, պետք է դասակարգվի ըստ մարզերի: Այս ամենը կապահովի տարբեր մարզեր ընդգրկող ընթացակարգերի հեծանվավազքը տարվա ընթացքում: Հաշվի առնելով նշված առանձնահատկությունները `հնարավոր կլինի ստեղծել տուրիստական ​​ծառայությունների համալիրներ կամ կազմել տարբեր տողերով տուրիստական ​​փաթեթներ: Փաթեթները պետք է հիմնված լինեն հանգստի գործունեության նպատակի, ռեսուրսների օգտագործման բնույթի վրա: Միավորել հիմնական նպատակի հետ `հանգստի գործունեության այլ տեսակներ, ներառել հնարավորինս շատ ոլորտներ, որոնք կապահովեն լիարժեք հանգիստ: Որոշիչ գործոն է տուր փաթեթների գների, ինչպես նաև ծառայությունների որակի համապատասխանությունը միջազգային չափանիշներին: 2. Գյուղատնտեսական տնտեսությունների համապարփակ ուսումնասիրություն, ագրոտուրիզմի զարգացման ուղիների մշակում: Բուսաբուծությունը զարգացնելու, անասնապահության արտադրությունը մեծացնելու համար `այցելուներին էկոլոգիապես մաքուր գյուղատնտեսական արտադրանք տրամադրելու, ինչպես նաև տեղի բնակչության ներքին կարիքները լուծելու համար: Գյուղատնտեսական արտադրության զարգացումը ոչ միայն կնպաստի տեղի բնակչության զբաղվածության խնդրի լուծմանը, այլև հիմք կդառնա գյուղական զբոսաշրջության զարգացման համար: 3. Հայաստանի Հանրապետության տարածքում հանգստի ցանցի ստեղծում, որտեղ ՌՏԿ ենթաշրջանները պետք է գործեն խիստ փոխկապակցված և փոխկապակցված եղանակով: 4. Ենթաշրջանների մատակարարում բարձրակարգ սպասարկման ուղեկցող անձնակազմով, ինչպես նաև հզոր տեղեկատվական բազա Հայաստանի Հանրապետության բնական արհեստական ​​հանգստի ռեսուրսների վերաբերյալ `ուղեցույցների, քարտեզների, DVD- ների տեսքով: 5. Տրանսպորտային խնդիրների կարգավորում (տրանսպորտային միջոցների ճիշտ ընտրություն, կազմակերպում ՝ կախված ժամանցի գործունեության տեսակից, բնական պայմաններից և այլն): Կարելի է ապացուցել այն փաստը, որ Հայաստանի Հանրապետության հյուսիսային մասի `Շիրակի, Լոռու, Տավուշի հանգստի գոտիները առանձնանում են ամենահարմար տրանսպորտային-աշխարհագրական դիրքով: 6. Ազգային-միջազգային մասշտաբով հզոր գովազդային գործունեություն `լայնորեն օգտագործելով« զեղչի »քարտերը: Այսինքն `ներկայացնել ճկուն զեղչի համակարգ: 7. Արտաքին և ներքին հարաբերությունների հաստատում և զարգացում: RTC- ն կարող է ստեղծվել, ամբողջությամբ գործել և զարգացում ապահովել միայն պետական ​​և պետական ​​գերատեսչությունների սերտ համագործակցությամբ, ինչպես նաև պետության ֆինանսական աջակցությամբ: Իսկ միջազգային տուրիստական ​​հայտնի կազմակերպությունների հետ արտաքին կապերն առավել վճռական են, հատկապես նրանց, ովքեր ավելի շատ հետաքրքրվելու են: Սա ոչ միայն զբոսաշրջիկների մեծ հոսք կբերի Հայաստան, այլ նաև կապահովի մեծ արտահոսք Հայաստանից: 8. Իրականացնել օրենսդրական դաշտում փոփոխություններ և կատարելագործումներ: Պետք է ընդունվեն օրենքներ, որոնք խրախուսում են զբոսաշրջության զարգացումը և օտարերկրյա կապիտալի ներգրավումը այս ոլորտի կազմակերպման մեջ: Վարել ողջամիտ, մեղմ հարկային քաղաքականություն: Բացի այդ, համատեղ զբոսաշրջային կազմակերպությունների ստեղծումը դրսից լրացուցիչ կապիտալ ներգրավելու արդյունավետ միջոցներից մեկն է: 9. tourismբոսաշրջության շուկայի վերահսկողություն, առավել շահավետ ճյուղերի առանձնացում: 10. Սահմանելով բնակչության թվաքանակի և բնակչության թվաքանակի թույլատրելի հարաբերությունները, նրանք հավաքում են տարածքի տնտեսական հնարավորությունները և: Քանի որ դրանք դինամիկ են, դրանք կարող են հաճախ փոխվել: Հնարավոր է տարբեր ժամանակային ընդմիջումներով ամրագրել և համեմատել ռեկրեատորտի մնացորդը: 11. Անտառահատումների նկատմամբ խիստ վերահսկողության հաստատում: Անտառների առկայությունը մեծացնում է տարածքի ռեկրեացիոն նշանակությունը: 12. systemառայությունների համակարգում տեղական բնակչության ներուժի օգտագործումը, որը ենթադրում է սննդի կազմակերպում, հյուրանոցային բիզնես, ինչպես նաև տուրիստական ​​հատկությունների (տեղական հուշանվերներ, տեղական արհեստներ) արտադրություն: 13. Ենթակառուցվածքների արագ զարգացում (հյուրանոց-ռեստորանային համալիրներին զուգահեռ `տարբեր տարածաշրջաններում բոլոր հարմարություններով ճամբարային կայանների կառուցման խթանման համար) և ծառայությունների բազմազանություն: Այսպիսով, RTU- ի ստեղծումն ու զարգացումը լուրջ խթան կդառնան Հայաստանի տնտեսության զարգացման համար, քանի որ արդյունավետորեն կօգտագործվեն բնական արհեստական ​​հանգստի ռեսուրսներ, կզարգանան միջտարածաշրջանային-միջպետական ​​սոցիալ-տնտեսական և մշակութային կապերը: Ենթակառուցվածքներ և սպասարկման ոլորտի զարգացումը հավասարապես կընթանա բոլոր հանգստի գոտիներում, և ներկայումս առկա խիստ կենտրոնացումը չի պահպանվի: Այս ամենի արդյունքում ներդրումների ծավալը կավելանա, կստեղծվեն բավարար նախադրյալներ Հայաստանում ոլորտի դինամիկ զարգացման համար: Գրականություն 1. Հայրապետյան Ե., Հարությունյան Լ., Բնապահպանության հիմունքները, Երեւան, 1983, էջ: 382: 2. Martirosyan L. Ռեկրեացիոն աշխարհագրություն, Վանաձոր, 2014, էջ 277: 3. Մնացականյան Բ., Թադոսյան Գ., Լոռվա կլիման և ջրերը, Վանաձոր, 2007, էջ 290: 4. Astashkina M., Kozyreva O., ographyբոսաշրջության աշխարհագրություն: Учебное пособие. - Մոսկվա, 2010, էջ. 134. Նարե Գյոզալյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԱՐԵՐԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳՉԱՅԻՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐՆԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ՌՏԿ ձևավորման կարևոր նախապայման Բանալի բառեր. Հանգստի, ժամանցի ներուժ գործակից: , ։

Սույն հետազոտական աշխատանքում կատարված է ՀՀ ռեկրեացիոն ռեսուրսների համալիր ուսումնասիրություն, գնահատում և դրանց արդյունավետ օգտագործման սկզբունքների մշակում՝ ռեկրեացիոն շրջանների օրինակով։ Տրված է ռեկրեացիոն շրջանների համեմատական բնութագիրը և դրանց ռեկրեացիոն պիտանելիության համեմատությունը, ըստ գործակիցների (գործակիցների հաշվարկը կատարված է ըստ Ե. Ա. Կոտլյարովի առաջարկած բանաձևի)։ Աշխատանքում ներկայացված է նաև ռեկրեացիոն տարածական համալիրների (ՌՏՀ) ստեղծման նախագիծ, որը ռեկրեացիան կդարձնի ՀՀ տնտեսության առաջատար ոլորտ և կդառնա լուրջ խթան երկրի տնտեսության զարգացման համար։

ԱՆՍԱՆԻՏՐՈՍԱՅԻՆ ԱՆՀԱՐՏԱՐՈ IN ԿԱՊԱԿՈՒԹՅԱՄԲ ԲՆԱԿԱԼԻ ԱՍԻՄՄՏՐԱԿԱՆ ՍԻՆԹԵ Գրականությունը հայտնի է սահմանափակ քանակությամբ ացետիլեն պարունակող ամինաթթուներով, որոնք հիմնականում անջատված են բջիջներից [սնկային մեկուսացմամբ] Օրինակ ՝ Streptomyces catenula (S) -2-aminobuty-3-acid (propargyl glycine) սնկերից մեկուսացվածը խանգարում է Saccharomyces cerevisiae և Escherichia coli բջիջների գործունեությանը, հանդես է գալիս որպես ամիլազի սինթեզի արգելակիչ] Այն հանդիսանում է հակամանրէային դեղամիջոցների FR 900130 [3]: Սնկերից մեկուսացված նոր Guninea (S) -2-ամինոհեքս-4-թթուն համարվում է AED արգելակիչ [4], իսկ Euphoria- ն երկար տարանջատված (S) -2-ամինո-4-մեթիլհեքս-5-թթու և (2S, 4R) -2-ամինո-4-հիդրոքսիհեպտ-6-թթուները ցույց են տալիս հակամուտագեն ակտիվություն [5] և այլն: Նախկինում enantiomerically հարստացված (ոչ սպիտակուցներով հարստացված) S հարստացված շատ enantiomerically (ոչ հարստացված) S ասիմետրիկ սինթեզով [6-9]: Բոլոր դեպքերում, նիկելի կոմպլեքսների քիրալ մակրոկառուցվածքն ապահովում էր բարձր ստերեոսելեկտիվություն, ինչը կարելի էր ակնկալել, երբ օգտագործվում էր պրոպարգիլգլիցին (NiII- (S) -BPB- (S) -PGly) համանման նմանատիպ կառուցվածք: Սույն աշխատանքում օպտիկականորեն ակտիվ ոչ սպիտակուցային ամինաթթու (S) -2-ամինո- 2- (4-ֆտորոբենզիլ) պենտ-4-ամինաթթուն սինթեզվել է NiII- (S) -BPB- (S ) -Պղպեղային բարդ: NiII- (S) -BPB- (S) -PGly (1) բարդույթը սինթեզվել է նախկինում մշակված մեթոդով [10]: Որպես ալկիլացնող նյութ ընդունվել է 4-ֆտորոբենզիլբրոմիդը (2): Ալկիլացման ռեակցիան ուսումնասիրվել է տարբեր միջավայրերում. DMF / NaOH, CH3CN / NaOH, CH3CN / K2CO3 ինչպես սենյակային ջերմաստիճանում, այնպես էլ ջեռուցման պայմաններում: Այնուամենայնիվ, լավագույն արդյունքները ստացվեցին DMF միջավայրում ՝ 600C ջերմաստիճանում NaOH– ի առկայության դեպքում (Նկար ․ 1): Նկար 1 Մենք հետևեցինք ռեակցիայի գործընթացին NSHK մեթոդով (SiO2, CHCl3): CH3COCH3 (3. 1)) ելքային ելքի բարդույթի հետքերի վերացման համաձայն (1) արտադրանքի դիաստերեոմերային բարդույթների միջև հավասարակշռություն հաստատելու համար: Արգասիկի համալիրը (3) տարանջատվել է արձագանքման միջավայրից `ջրից տեղումների եղանակով և մեթանոլի վելից բյուրեղացումով, որը բնութագրվում է ֆիզիկաքիմիական վերլուծության մեթոդներով (տե՛ս փորձարարական բաժինը): Հիմնական դիաստերեոմերային համալիրի (3) α ամինաթթվի մնացորդի բացարձակ կազմաձեւը հաստատվել է 589 նմ ալիքի բևեռաչափական չափումներով: Diastereomer համալիրի օպտիկական ռոտացիայի դրական արժեքը ցույց է տալիս դրա (S, S) բացարձակ կազմաձևը: Հիմնական դիաստերեոմերային համալիրի դիաստերեոմերային ավելցուկը որոշվել է Chiral BAHC վերլուծության միջոցով: NNiOONNOHNiII- (S) -BPB- (S) -PGly (1) T = 60Co (S) (S) NNi (S) OON (S) NO (S) DMF / NaOH + Br (3) FF (2) Ալկիլման Բազային բարդույթի (3) հիդրոքլորային թթվի հիդրոքլորային քայքայումից հետո թիրախային ամինաթթուն (4) առանձնացվել է նախկինում մշակված մեթոդով (տող ․ 2), որի արդյունքում մեկնարկային քիրական օժանդակ ռեակտիվը [(S) -BPB ] վերականգնվել է քիմիական քանակական ելքով: թույլ է տալիս այն օգտագործել բազմիցս: Թիրախային ամինաթթուն բյուրեղացվել է C2H5OH- ից: H2O (1: 1) համակարգից: Սինթեզված ամինաթթվի կառուցվածքը և բացարձակ կազմաձևը որոշվել են ֆիզիկաքիմիական վերլուծության մեթոդներով (տես փորձարարական մաս): Այսպիսով, մենք սինթեզեցինք ացետիլենով կապակցված ակնաբուժական 2-տեսականորեն ակտիվ նոր ամինաթթու (4) ՝ 98% էնանտիոմերային մաքրությամբ: Փորձարարական մաս: 1H-MMR սպեկտրները հանվել են Merkury-300 Varian NMR (300 ՄՀց) սպեկտրոմետրով (Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Մոլեկուլի կառուցվածքի հետազոտման կենտրոն): Օպտիկական ռոտացիայի արժեքը չափվել է «Պերկին Էլմեր -341» սպեկտրոպոլիմետրով: Ամինաթթվի օպտիկական մաքրությունը որոշվել է բարձրորակ զգայունությամբ հեղուկ քրոմատագրությամբ (HPLC) «Waters Alliance 2695 HPLC System» սարքի վրա (Երևան, ՀՀ ԳԱԱ «Հայբիոտեխնոլոգիա» ՊՈԱԿ): Հալման ջերմաստիճանը չափվել է «Էլեկտրոթերմային» սարքի միջոցով: 4-ֆտորոբենզիլբրոմիդի հետ NiII- (S) -BPB- (S) -PGly համալիրի C- ալկիլացում: 5 գ (0,0093 մոլ) պրոպարգիլգլիցինային համալիրում մենք ավելացրինք 1,12 գ (0,0279 մոլ) NaOH, 3,42 մլ (0,0279 մոլ) 4-ֆտորոբենզիլ բրոմիդ: Մենք հետևեցինք արձագանքին NSH մեթոդով (SiO2, CHCl3): C2H5C OO CH3 (3. 1)): Լուծվել է 50 մլ dimethylformamideComplex 3. Thal = 249-251oC: [α] D: 20 = + 1'544: 0 ° (գ 0.11, CH 3 OH): Գտնվել է (%) C37H32FN3NiO3 (644.36), C, 68.97; H, 5.01; N, 6.52; Հաշվարկված (%): C, 69.05; Հ, 5.31; N, 6.82. 1H NMR (CDCl3, d, md, Hz): 1.55-1.69 (1H, m, γ -Ha Pro); 1.82-1.95 (2H, m γ - Hb և δ-Ha Pro); 2.06 (1H, dd, 2J = 17.3, 4J = 2.5.7.48 (3H, մ, HAr); 7.94-8.01 (2H, մ, HAr); 8.28-8.33 (1H, մ, H-2.2 'Ph): NMR , 22.7 (γ –C Pro), 30.8 (, β (= C), 162.9 (d, J = 245.8, C-4 C6H4F); 172.9 (= C); 179.2 (= C); 180.5 (= C): Կոմպլեքսի տարրալուծում թիրախային ամինաթթվի տարանջատում: Լուծել համալիրի չոր մնացորդը 50 մլ CH3OH պայմաններում դանդաղորեն ավելացնել խառնուրդով 500 N ջերմաստիճանում տաքացրած 2 N HCl լուծույթին: Համալիրին բնորոշ կարմիր գույնի անհետացումից հետո լուծույթը գոլորշիացվեց վակուումում: Չոր մնացորդին ավելացնել թորած ջուր և զտել ելքի քիրալ ռեակտիվը ((S) -BPB): Առանձնացրեք թիրախային ամինաթթուն ստացված ջրային լուծույթից ՝ այն անցնելով H + ձի Ky-2x8 կատիոնային փոխանակման խեժով լցված աշտարակի միջով ՝ օգտագործելով 5% NH4OH լուծույթը որպես տարր: Այնուհետև ամոնիակի էլուատը վակուումային եղանակով գոլորշիացավ և վերածվեց չոր մնացորդի: Մենք բյուրեղացրինք թիրախային օպտիկական ակտիվ C2H5OH ամինաթթուն: H2O (1: 1) համակարգից: (S) -BPBxHCIiiiiii.2NHCI / CH3OH, T = 50oCii.Ky2x8H + / 5% NH4OHiii.C2H5OH / H2O (1/1) N (R) NiO (S) ON (S) NO (S) OOHNH2 (3) (3) 4) NiII- (S) -BPB- (S) --Bn-PGlyFF (S) -2-ամինո-2- (4-ֆտորոբենզիլ) պենտ-4-թթու (4): T hal = 219-223 OC: [α] + 47,44 (գ 0,1, CH 3 ՕՀ): Գտնվել է (%) C12H13NO2 (221.23) C, 65.15; Հ, 5.47; N, 6.33. Հաշվարկված (%): C, 65,35; H, 5.50; N, 6.53. 1H NMR (δ, DMSO / CCl4 + CF3COOD (1/3), Հց): 2.71 (1H, dd, J = 17.0, J = 2.8, ≡CCH2); 2.77 (1H, t, (3H, մ) և 7.24-7.31 (1H, մ, C6H4F): 13C NMR. 25.3 (CH2); 39.3 (CH2); 61.6 (NC); 75.5 (≡C); 76.7 (≡C); Գրականություն N.Belokon 'Yu., Fisher K., β-heterocycle փոխարինված l-α-amino թթուների ասիմետրիկ սինթեզ // Tetrahedron. β-հետերոցիկլային փոխարինող (S) -α-ամինոբուտիրաթթուներ // տետրախցիկ: Ասիմետրիա, 2006, հ. 17, էջ 2743-2753. Amino թթուներ // Tetrahedron. Ասիմետրիա, 1998, հ. 9, էջ 2121-2131: Անետա Ամիրջանյան Ասիմետրիկ սինթեզ `հանրաճանաչ բովանդակությամբ հարստացված առհասարակ Հիմնաբառեր. Ասիմետրիկ սինթեզ, ոչ սպիտակ, քիրալ, ոչ սպիտակ ։

Մշակվել է կողքային ռադիկալում ացետիլենային կապ պարունակող էնանտիոմերապես հարստացված նոր ոչ սպիտակուցային ամինաթթվի արդյունավետ ասիմետրիկ սինթեզի մեթոդ պրոպարգիլգլիցինի և (S)-2-[N-(Nբենզիլպրոլիլ) ամինո-բենզոֆենոն քիրալային օժանդակ ռեագենտի Շիֆի հիմքի հետ NiII իոնի առաջացրած կոմպլեքսի ամինաթթվային մնացորդի С ալկիլման (de=80% ստերեոսելեկտիվությամբ) ճանապարհով։ Դիաստերեոմերային կոմպլեքսների աղաթթվային քայքայումից հետո էնանտիոմերապես հարստացված նպատակային (S)-2ամինո-2-(4-ֆտորբենզիլ)պենտ-4-ինաթթուն անջատվել է ee = 98% էնանտիոմերային մաքրությամբ։

Գերմանալեզու գործընթացը պահանջում է նոր մոտեցումներ և գերմաներենի ՝ որպես օտար լեզվի դասընթացների մեթոդաբանական հիմքի մշակում: Ուստի այս հոդվածի հրատապությունը պայմանավորված է ներբուհական դասընթացների համար նոր մեթոդաբանական հիմք ստեղծելու անհրաժեշտությամբ: Այս հոդվածի նպատակն է օրինակով ներկայացնել գերմանալեզու մոտեցման համակարգի հատուկ առանձնահատկությունները: Վերջիններս թույլ են տալիս ուսուցչին հասնել արդյունավետ քերականական ուսուցման: Այս նպատակին հասնելու համար հոդվածը անդրադառնում է հետևյալ խնդիրներին. Դասավանդման քերականության շնորհիվ. • ցույց տալ գերմաներենի քերականության դասավանդման առանձնահատկությունները. • Օրինակի միջոցով պարզել գերմանական քերականության համակարգված բնույթը. • Ներկայացրեք գերմաներենի գերմաներենի քերականության գործնական նշանակությունը Քերականությունը գերմաներենով ՝ որպես օտար լեզու դասավանդելու անհրաժեշտությունը վերջերս հակասությունների մեջ է ընկել: Գերմաներենի քերականական համակարգը համարվում է բարդ, և նման կարծրատիպային մոտեցումը հաճախ խոչընդոտներ է ստեղծում ուսման գործընթացում: Այս պարագայում համապատասխան մեթոդաբանական հիմքը էական դեր է խաղում: Germanամանակակից գերմաներենի դասընթացում հին մեթոդները փոխարինվել են նոր, ժամանակակից մեթոդներով, որոնք ոչ միայն ուղղված են քերականության արդյունավետ ուսուցմանը, այլ նաև այլ ուսանողների մոտ դրական նախատրամադրվածության զարգացմանը [4]: Այնուամենայնիվ, կան հարցեր, որոնք կասկածի տակ են առնում քերականության ներմուծման մեթոդների և մեթոդների ուսուցման կարևորությունը: Գերմաներենը որպես օտար լեզու սովորողները կարող են ձանձրանալ կամ լեզվի ընկալման խնդիրներ ունեն, քանի որ անընդհատ խնդիրներ են ունենում, քանի որ շեշտը դրվում է հաճախ թեմայի վրա: Օրինակ ՝ բացի բառերի, հատկապես գոյականների իմաստը սովորելուց բացի, պետք է նաև ուշադրություն դարձնել մի շարք այլ երևույթների, ինչպիսիք են գոյական միացումը, բայի հոգնակի ձևը և որոշ դեպքերում հոլովման տեսակը: Ուստի ձիու վրա դասավանդման դեպքում քերականորեն արժեքավոր երևույթները, թվացյալ թերությունները, որոնք բարդացնում և դանդաղեցնում են ուսման գործընթացը լեզվի ուսուցման վերջին փուլերում, դառնում են այն անկյունաքարը, որի վրա կառուցված է ամբողջ օտար լեզվի ուսուցման գործընթացը: Քերականության ուսուցման գործընթացի արդյունավետությունն ապահովելու համար կարող է օգտագործվել քերականական ուսուցման համակցված ձի, որի համաձայն քերականական տարրերը ներմուծվում են լեզվական համապատասխան նյութերի, տեքստերի միջոցով `լեզվի և բովանդակության միջև կապ ստեղծելով, ինչը զգալիորեն նպաստում է զարգացմանը: գերմանական դասընթացի հաղորդակցական բաղադրիչի մասին: Այսպիսով, ուսանողները կենտրոնում են իրենց անձնական կարիքներով: Ուստի յուրաքանչյուր դասի նպատակների, մեթոդների և մեթոդների պլանավորումը պետք է համապատասխանեցվի համապատասխան խմբի կարիքներին և պահանջներին: Տեղայնացնելով քննարկվող հարցը ՝ եկեք սահմանափակվենք միայն գերմաներենի համալսարանական դասընթացով, որտեղ խոսքը գերմաներենի մասին է ՝ որպես օտար լեզվի կամ որպես երկրորդ օտար լեզվի դասընթացների: Այս դեպքում քերականության դասավանդման անհրաժեշտությունն այլևս քննարկելի չէ այն պարզ պատճառով, որ գերմաներենը, որպես առաջին կամ երկրորդ լեզու սովորող, չի կարող զրկվել գերմաներենի տեսական հիմքերից: Դասընթացի գերմաներենի բաղադրիչը առաջնային է դառնում հատկապես առաջին լեզու սովորողների համար ՝ մայրենի լեզուների տիպաբանական ամբողջական նկարագրություն ձևավորելու, ինչպես նաև տարբեր լեզուներով անգլերեն լեզվի համակարգի առանձնահատկությունների մասին գաղափար ձևավորելու համար: լեզվի զարգացման փուլերը: Այս դեպքում հիմնական լեզվական գիտելիքների ներդրումը նպատակ ունի սիստեմատիկ մոտեցում զարգացնել սովորողների շրջանում `նախադրյալներ ստեղծելով ուսման հետագա փուլերում լեզվաբանական հետազոտությունների համար: Այսպիսով, դիտարկվում է գերմաներենի մոտեցումը գերմաներենում որպես օտար լեզու կամ որպես երկրորդ օտար լեզու բարձրագույն կրթության դասավանդման հարցում: Այս հոդվածում համակարգվածության առանձնահատկությունը ներկայացված է որպես էթիկական-քերականական հարաբերություններ, համակարգային ներքին կապերը ծառայում են որպես դրական գործոն նոր մեթոդաբանական հիմքի ձևավորման համար `ապահովելով ուսումնառության գործընթացի արդյունավետությունը: համակարգվածության սկզբունքի օրինակով: Գոյականների պարադիգմը գերմաներենում առատորեն ներկայացված է: Այն դասակարգվում է ըստ հատկանիշի: Գոյականների ավանդական համակարգին շատ մոտեցումներ կան: Առանց դրանց անդրադառնալու `նշենք, որ գոյականի համար ընդունում ենք հոլովման 4 տեսակները, որոնք բոլոր քերականություններում ավելի ընդհանուր են, ըստ որի` առանձնացնում ենք engo- վանկային, խառը տիպերը: Ուժեղ, թույլ, թեք գերմաներեն ՝ գերմաներենը բարդ ենթատեքստ ունի: Գերմաներենում գոյականն ունի 4 վանկ ՝ ուղիղ, սեռական, ողբերգական, մեղադրական, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր գործառույթները և գործում է որոշակի շարահյուսական դիրքում: Գոյականի հոլովումը սերտորեն կապված է ածականի հոլովման հետ, ինչպես դերանունների որոշ տեսակների դեպքում ՝ ածականի հոլովումը: Ավելին, գոյականի հոլովումը անմիջականորեն կապված է է սեռի կարգի հետ: Այն բխում է դրանից ՝ առնական, իգական, չեզոք: Հոլովը, որպես գոյականի քերականական կարգ, արտահայտում է վերջինիս շարահյուսական գործառույթը [1]: Անդրադառնալով գոյականի ածանցների բոլոր տեսակներին `նշենք, որ ուժեղ վերջածանցին են պատկանում միայն չեզոք սեռի գոյականները, որի հիմնական հատկանիշը սեռական ածանցում –es ածանցն է: Իգական գոյականը պատկանում է իգական սեռի գոյականներին, որոնց բնութագիրը բոլոր վանկերում ածանցի բացակայությունն է: Թույլ հոլովումն օգտագործում է բացառապես եզակի գոյականներ, որոնց ինդեքսը սեռական, ողբերգական և մեղադրական զուգակցական հանգույցներում -en վերջավորությունն է: Խառը բաղաձայնները սահմանափակ թվով են, և հիմնական բաղկացուցիչը 3 բաղաձայններում, բացառությամբ ուղղակիի, ինչպես բաղաձայնով ավարտվող '--երում `համատեղելով թույլ և ուժեղ բաղաձայն վերջավորությունները: Այս հոլովումը ներառում է նաև սեռական գոյականներ, բացառությամբ das Herz գոյականի, որը, սակայն, մատնանշում է հոլովման հատուկ տեսակ ՝ խառնուրդի մեջ թողնելով խառն հոլով: Հիմնվելով գերմաներենի ՝ որպես օտար լեզու դասընթացի ընթացքում ձեռք բերված փորձի վրա, պետք է փաստել, որ այստեղ առաջնային նշանակություն ունի որոշակի հոդվածի ուղղագրությունը, որը ստեղծում է տեսական ամբողջ հիմքը, որի վրա կառուցվում է գերմաներենի ուղղագրական պարադիգմը: Այս առումով այն համարվում է ելակետ `կապված կցորդի բարդ համակարգի հետ, որը կատարյալ համարժեքություն է ցույց տալիս 4 կցորդի ներառմամբ: Հայերենում այլ վանկերի բացակայությունը գերմաներենում լրացվում է նախածանցային կառուցվածքներով, որոնք թույլ են տալիս վերջավորությունը ներկայացնել լեզվով, այսինքն ՝ քերականական իմաստներն ու հարաբերությունները: Ձիասայլերի որոշակի վագոնների ներդրումը սովորողների մոտ պետք է ամրապնդվի համապատասխան վարժությունների համակարգի միջոցով ՝ ավելի արդյունավետ և հետաքրքիր դարձնելով տվյալ թեմայի յուրացումը: Անորոշ հոդվածը պետք է զուգակցվի անորոշ հոդվածի հետ, ցույց տալով այն հիմնական սկզբունքը, որով անորոշ հոդվածի ուսուցումը սովորողի կողմից լրացուցիչ ջանք չի պահանջի: Այլ կերպ ասած, պետք է նշել, որ համապատասխան վերջածանցները անորոշ հոդին կցվում են որոշակի հոդվածի անալոգիայով ՝ կազմելով անորոշ հոդի ածանցային համակարգ ՝ ընդգծելով ածանցային համակարգում արական «չեզոք» սեռական վանկերի ընդհանուրությունը: Այստեղ պետք է ընդգծել անորոշ հոդի հոգնակի բացակայությունը: Նույն սկզբունքի համաձայն, բացասական (kein, kein, keine, keine (Pl.)), Ստացական (mein, mein, meine, meine (Pl.) Եվ այլն), ինդեքս (dieser, dieses, diese, diese (Pl .) Ներկրվում են., Jener, jenes, jene, jene (Pl.)) Եվ հարցական դերանունների միջանկյալ հարցումներ (welcher, welches, welche, welche (Pl.)): Այս ամենը, սակայն, ենթադրում է ոչ թե տրված թեմաների միաժամանակյա ներդրում, այլ հաջորդականության սկզբունքով ՝ աստիճանաբար միանալով խմբի առանձնահատկություններին: Պետք է նշել, սակայն, որ ժամանակակից դասագրքերում քերականական համակարգվածության սկզբունքը չի պահպանվում. Հետեւաբար, այս դեպքում քերականության դասավանդման ողջ բեռը մնում է ուսուցչի վրա, որի խնդիրն է միավորել տարբեր դասագրքեր, ներկայացնել քերականությունը ճիշտ հաջորդականությամբ ՝ ելնելով խմբի առանձնահատկություններից: Այսպիսով, գերմաներենի համակարգին բնորոշ համակարգվածությունը, որը դառնում է գերմաներենի ՝ որպես օտարալեզու համալսարանական դասընթացի հիմնական դրույթը: Այս հանգամանքը էական դեր է խաղում գերմանական քերականության ներդրման մեթոդաբանության մշակման գործում, վերջինիս օգտագործումը օտար լեզուների դասընթացներից մեկում դառնում է անկյունաքարերից մեկը: Ուստի քերականության խորը գիտելիքներ ներմուծելու անհրաժեշտությունը երբեք կասկածի տակ չի կարող դրվել, այս դեպքում միակ հարցը մնում է մեթոդաբանության ընտրությունը: Գերմաներենի քերականությունը, իր ամբողջ բարդությամբ, նշում է համակարգային առանձնահատկություններ, որոնք հնարավորություն են տալիս զարգացնել գերմաներենը որպես օտար լեզու դասավանդելու մեթոդաբանական հիմք: Արդյունավետ գերմանալեզու մոտեցումներ ՝ լեզվի ձեռքբերմանը հասնելու համար: ։

Գերմաներենի քերականության հիմնական առանձնահատկություններից մեկը համակարգայնությունն Է։ Համակարգայնության հատկանիշը կարելի է դիտարկել որպես քերականության ուսուցման նոր մեթոդական հիմք գերմաներենի՝ որպես օտար լեզվի բուհական դասընթացում՝ ներկայացնելով այն գոյականի հոլովման օրինակով։

Արդի կրթությունը ավագ դպրոցում տարբերվում է մի շարք առանձնահատկություններով՝ պայմանավորված կրթության կազմակերպման ու բովանդակության արմատական փոփոխությունների պահանջով։ Այսօր ավագ դպրոցի աշակերտի առջև դրված են այլ պահանջներ և նպատակներ, որոնցից առաջնայինը ընդհանուր անգլերենի իմացությունից բացի մասնագիտական կոնկրետոլորտների վերաբերող բառապաշարի իմացությունն է` որպես հիմք հետագայում մասնագիտանալու համար։ Սակայն ավագ դպրոցում ժամանակակից անգլերեն դասընթացը հիմնականում նպաստում է ընդհանուր բառապաշարի զարգացմանը, և այնքան էլուշադրություն չի դարձվում մասնագիտական կոնկրետ ոլորտներին վերաբերող բառապաշարի զարգացմանը։ Ուստի ՀՀ ավագ դպրոցներում բնագիտամաթեմատիկական հոսքում օտար լեզվի դասընթացի ժամանակ մասնագիտական բառապաշարի, մասնավորապես մաթեմատիկական տերմիններիուսուցումը խիստ անհրաժեշտ է և նպատակային։ Սույն հոդվածում մեր նպատակն է մշակել և ներկայացնել մաթեմատիկական տերմինների ներմուծման արդյունավետ ռազմավարություններ ՀՀավագ դպրոցի 10-րդ, 11-րդ և 12-րդ դասարանների բնագիտամաթեմատիկականհոսքի աշակերտների համար։ Ինչպես հայտնի է, բառապաշարի ուսուցումը բարդ գործընթաց է, որըներառում է բառիմաստի բացահայտման տարբեր եղանակների կիրառմամբնոր բառապաշարի ծանոթացումն ու ներմուծումը, ինչպես նաև ամրապնդումըհամապատասխան վարժություններով։ Այսպիսով, բառային միավորի ծանոթացումն այդ գործընթացի առաջին փուլն է։ Որպես եռափուլ գործընթաց՝ այններառում է նոր նյութի ներմուծումը, հասկացածի ստուգումը և նախնականամրապնդումը. կարող է հանդես գալ այդ փուլերի տարբեր համամասնություններով` կախված լեզվական նյութի բարդությունից, բնույթից և ուսումնականխմբի առանձնահատկություններից [1; 85]։ Նոր բառ ներմուծելիս անհրաժեշտ է սովորողներին ծանոթացնել բառիիմաստին, ձևին և գործածությանը։ Բառի նշված երեք կողմերը կազմում են միամբողջություն, և դրանց տարանջատումը կատարվում է միայն մեթոդականնպատակներով` նախևառաջ շեշտելու համար մասնավորապես այն բոլորդժվարությունները, որոնք կապված են բառի յուրացման և համապատասխանբացատրություններով և վարժություններով դժվարությունները հաղթահարելուեղանակի հետ։ Որոշ բառերի յուրացման դժվարությունը պայմանավորված էդրանց օգտագործմամբ և քերականական ձևով, մյուսներինը` հնչյունական կամգրաֆիկական պատկերով։ Բառաձևի շուրջ տարվող աշխատանքները ենթադրում են տերմիններիքերականական և բառակազմական հատկանիշների վերլուծության կարողության ձևավորում։ Այս տեսակետից, բառին վերաբերող անհրաժեշտ տեղեկությունները`բառի գրառումը, մասնակի, երբեմն նաև ամբողջ տառադարձումը(transcription), այս կամ այն խոսքի մասին պատկանելությունը, բառակազմական տարրերի առանձնացումը, հիմնական քերականական ձևերի վերհանումընույնպես կարևորվում են։ Տերմինաբանական լեզվանյութի ներմուծման ժամանակ անհրաժեշտություն է ծագում`1. առանձնացնել և համակարգել տվյալ ոլորտի հիմնական հասկացությունները,2. մայրենի և օտար լեզուներով կազմել վերոնշյալ հասկացությունների թեմատիկ բառախմբեր,3. վերլուծել և տերմինների արդյունավետ մտապահման նպատակով ընտրելզննականության հնարավորինս ճիշտ միջոցներ,4. ներկայացնել թեմատիկ բառախմբերը զանազան սխեմաներում, որտեղակնհայտորեն երևում են տվյալ հասկացության տարբեր կողմերը, դրանցհերթականությունը, ստորակարգությունը և այլն,5. բառանյութի ծանոթացման և նախնական ամրապնդման փուլերի համարստեղծել սխեմատիկ նյութերով հատուկ հնարներ,6. կատարել տերմինների ձևի և իմաստի վերլուծություն բառանյութի բացատրության լրացուցիչ մեթոդների կիրառման նպատակով, օրինակ` պարզելտերմինի կառուցվածքային մոդելը, բացահայտել տերմինի ներքին ձևը, ընդգծել ընդհանուր արմատը, եթե այն, իհարկե, ընդհանուր է երկու լեզուներում,ընդգծել տերմինների ձևի հետ կապված տարբերությունները, ինչպես նաևառանձնացնել ուսուցանվող լեզվում ձևով իրար մոտ տերմինները և այլն [3;81]։ Ստորև ներկայացվում են անգլերենում, ռուսերենում և հայերենում մաթեմատիկական տերմինների զուգադրական վերլուծության օրինակ և հատված։ Ներկայացված տերմինները գրելաձևով և հնչողությամբ համընկնում են երկու(անգլերեն և ռուսերեն) և երեք (անգլերեն, ռուսերեն, հայերեն) լեզուներում։ Համընկնում են անգլերենում և ռուսերենում.հանրահաշիվթվաբանությունխորանարդանկյունագիծերկրաչափություններքնագիծզուգահեռուղղահայացբուրգշառավիղերկրաչափ. սեղանՀամընկնում են անգլերենում, ռուսերենում և հայերենում.ինտեգրալլոգարիթմմինուս/հանածօվալպարաբոլպլյուս/գումարածպրիզմառոմբՄաթեմատիկական տերմինների իմաստի բացահայտման եղանակներիընտրությունը կախված է`բառ-տերմինի բնույթից,նրա ակտիվ կամ պասիվ բառապաշարին պատկանելու իրողությունից,ուսուցման աստիճանից։ Մեթոդիկայում ընդունված են բառիմաստի բացահայտման ոչ լեզվականև լեզվական եղանակները։ Ոչ լեզվական եղանակն ընդգրկում է առարկայական-պատկերավոր զննականություն, որն իր հերթին ներառում է`• առարկաներ, նկարներ, գործողություններ, իրադրություններ և իրադարձություններ պատկերող ֆիլմերի ցուցադրում,• ժեստերի ցուցադրում,• դիմախաղ։ Իսկ լեզվական եղանակներն են`• բառիմաստի բացահայտումը օտար լեզվով,• բառիմաստի բացահայտումը մայրենի լեզվով։ Այլ կերպ ասած, առաջին դեպքում մենք գործ ունենք ոչ թարգմանական,իսկ երկրորդ դեպքում` թարգմանական եղանակի հետ։ Երկլեզվյան պայմաններում, մայրենի լեզվին զուգընթաց, կարելի է օգտագործել նաև ռուսաց լեզուն։ Լեզվական եղանակներ` ոչ թարգմանական և թարգմանական1. Ոչ թարգմանականՕտար լեզվով բառիմաստի բացահայտումը ոչ թարգմանական եղանակ էև ներառում է`• սահմանում` բառի նշանակության բացահայտում ծանոթ բառերի միջոցով,oրինակ`• Թվարկում. օրինակ՝• Հոմանիշ. բառիմաստի բացահայտման ժամանակ գործածվող հոմանիշներըպետք է աշակերտներին ծանոթ լինեն։ Անհրաժեշտ է ուշադրությունը կենտրոնացնել ոչ այնքան նմանությունների, որքան ոճական տարբերությունների վրա,որոնք էլ առաջացնում են հոմանիշներիյուրացման դժվարությունները,oրինակ`nought – zero, o և այլն։ • Հականիշ.• Համատեքստի միջոցով իմաստի կռահում` նախադասության ընդհանուրբովանդակության կռահման հիման վրա տրամաբանական եզրահանգում,oրինակ`Այս դեպքում, եթե անգամ աշակերտը չիմանա divide equally արտահայտության իմաստը, նա կարող է կռահել այն ընդհանուր համատեքստից։ Համատեքստային ներմուծման ժամանակ բառային միավորը ներմուծվում է խոսքաշարում, որի կառուցվածքը աշակերտին ծանոթ է։ Համատեքստային ներմուծման կիրառությունն առանձնակի դժվարություն չի ներկայացնում։ Տվյալ պարագայում ուսուցիչը ցույց է տալիս տվյալ բառային միավորըբանավոր խոսքի ընթացքում և անմիջապես կատարում է նախնական ամրապնդում անհատական կամ խմբային կրկնության միջոցով։ Նոր բառային միավորն այդ դեպքում պետք է լինի ընկալման կիզակետում, որի համար կարևորվում են նաև առոգանությունը, առարկաների կամ նկարների ցուցադրությունը,ժեստերը, ինչպես նաև բառային միավորը գրատախտակին և տետրերում գրիառնելը, այն ընդգծելը, ընթերցելն ու կրկնակի արտաբերելը։ • Բառիմաստի բացահայտումը բառակազմական մոդելի վերլուծությամբ։ Բարդ ածանցավոր բառերի իմաստները բացահայտելիս առանցքային է համարվում նրանց բառաձևի վերլուծությունը։ Նոր բառակազմական մոդելներին, կաղապարներին աշակերտներին ծանոթացնելիս նպատակահարմար է վերջիններս նոր լեզվական նյութի հետ զուգակցելը։ Տվյալ պարագայում արդյունքնավելի ակներև է դառնում, քանի որ աշակերտը առնչվում է տվյալ բառին տարբեր դրսևորումներում և կապակցություններում։ Օրինակ`• Բառիմաստի բացահայտում օտար և մայրենի լեզուներում, հատկապես ռուսերենում առկա արմատների ընդհանրության հիման վրա (բառկոգնատներ). oրինակ`arithmetic – арифметика, cube – куб, diameter – диаметр,geometry – геометрия և այլն։ Այս բառերի իմաստը հայտնի է աշակերտներինռուսերենից, հարկավոր է ուշադրություն դարձնել միայն արտասանության ևգրության վրա։ 2. Թարգմանական`• բառի ուղիղ թարգմանություն,• թարգմանություն-բացատրություն։ Թարգմանության հետ աշակերտներին տրվում են իմաստային ծավալների համընկնելու-չհամընկնելու վերաբերյալ տեղեկություններ, օրինակ` անգլերեն square բառը նշանակում է քառակուսի։ Սակայն այն ունի նաև հրապարակիմաստը, իսկ հայերեն քառակուսի բառը չունի այդ իմաստը։ Հայերեն կետ բառը ունի մաթեմատիկական և կետադրական նշան իմաստը, սակայն այն նշանակում է նաև ջրային կենդանի։ Սակայն անգլերեն pointբառը չունի այդ իմաստը։ Կետ` ջրային կենդանի իմաստը արտահայտելու համար օգտագործում ենք whale բառը։ Որպեսզի սովորողները կարողանան ճիշտ գործածել տերմինը, նրանքպետք է իմանան դրա գործածության առանձնահատկությունները, որը ներառում է՝ • տվյալ տերմինի կապակցելիությունն արդեն հայտնի բառերի հետ,• տիպական կառուցվածքները, որոնցում օգտագործվում է տվյալ տերմինը,• խոսքային իրադրությունները, որոնք բնորոշ են ուսումնասիրվող տերմինինգործածության համար։ Այսպիսով, տերմինային բառանյութի իմաստի բացահայտման եղանակիընտրությունը կախված է նրա բնույթից։ Պետք է հաշվի առնել տերմինի արտասանությունը ու գրելաձևը, բառակազմությունը, բազմիմաստությունը, կապակցելիությունը, ոճային երանգները։ Այս բոլորը որոշակի դժվարություններ եններկայացնում յուրացնելիս։ Եթե բառապաշարային միավորը ներկայացնում էորոշակի դժվարություն, ապա ավելի նպատակահարմար է այն ներմուծել համալիր տարբերակներով` շեշտը դնելով դժվարություններ ներկայացնող գործոնների լուսաբանման վրա։ Այսպիսով` ծանոթանալ նոր բառապաշարին նշանակում է`• բացահայտել նոր բառերի յուրացման դժվարությունները` կապված բառիիմաստի, ձևի և գործածության հետ,• ճշտել բառերի ուսուցման նպատակը` պրոդուկտիվ-ռեցեպտիվ,• ընտրել բառերի ներմուծման ու բառիմաստի բացահայտման արդյունավետմեթոդներ,• ըստ դժվարության աստիճանի և տեսակի կատարել բառերի խմբավորում,• կատարել նախնական ամրապնդմանը նպաստող վարժություններ։ Նոր նյութի նախնական մարզումն ապահովող հնարները մտնում են վարժությունների այն ընդհանուր համակարգի մեջ, որն ուղղված է տվյալ լեզվականնյութի խոսքային հմտությունների և կարողությունների զարգացմանը։ Մաթեմատիկական բառանյութին ծանոթանալու ռազմավարության փուլերը ներկայացնում ենք ստորև պատկերված աղյուսակով, որտեղ առանձիննշվում են ուսուցչի և աշակերտի նպատակները, խնդիրներն ու գործողությունները [3; 91].նոր բառանյութինծանոթանալուփուլերը1. բառային միավորիցուցադրում2. բառային միավորիհատկանիշներիբացատրություն3. յուրացրած բառանյութի ստուգում4. բառանյութիվերարտադրում5. բառային միավորինախնական ամրապնդումուսուցչի նպատակսովորողի նպատակբացահայտել բառիմաստը և ծանոթացնել դրաձևին ու գործածությանը բացատրել ձևի, իմաստի ևգործածության, կապակցելիության առանձնահատկությունները ստուգել բառային միավորի նշանակության յուրացումը /սերտումը  մտապահման նպատակովառաջադրել սովորողներինվերարտադրել բառայինմիավորները  բառային վարժություններով ամրապնդել նոր բառային միավորները ընկալել բառայինմիավորներըգիտակցել դրանցգործածությանանհրաժեշտությունըյուրացնել դրանք և ձեռքբերել այդ բառային միավորները մասնագիտական համապատասխան ոլորտներում և համատեքստերումգործածելու կարողություններ ու հմտություններաշակերտիգործողություններ1. լեզվակռահում2. ընկալում3. յուրացում4. մտապահումուսուցչի գործողություններբառային միավորի ծանոթացում1. համատեքստային ներմուծում2. մեկնաբանում (օտար լեզվով սահմանում)3. թարգմանություն4. զննական ընկալման միջավայրի ապահովում(առարկայական պատկերավորում, Power Pointthematic slide show և այլն)5. իմաստային շարահյուսական վերլուծություն հոմանիշների, հականիշների և բառակազմության հիման վրա բառիմաստի բացահայտում6. թեմատիկ սխեմաների դուրս բերում/կիրառում7. զուգադրական վերլուծություն բառային միավորի հատկանիշների բացատրություն ձևի իմաստի գործածության և կապակցելիության առանձնահատկությունների բացատրություն բառային միավորի նշանակությանստուգում բառային միավորի վերարտադրում բառային միավորի նախնական ամրապնդումյուրացման1. ընկալում2. յուրացում3. գրառումներ, նշումներ1. համապատասխան առաջադրանքների, վարժությունների, թեստերի կատարում,2. տրված բառային միավորների ընկալման և գործածության զանազան հմտությունների ձեռքբերումԱյսպիսով, բառապաշարի, այդ թվում նաև տերմինային բառանյութի ներմուծումը համակողմանիորեն բարդ և համակարգված գործընթաց է, որը ներառում է մի շարք գործառույթներ` պայմանավորված ներմուծվող բառի ինչպեսկառուցվածքաիմաստային առանձնահատկություններով, այնպես էլ սովորողիանհատական լեզվազգացողությամբ, նաև մտավոր և հոգեբանական առանձնահատկություններով, որոնք պետք է հաշվի առնվեն ուսուցման գործընթացը կազմակերպելիս։ Մաթեմատիկական բառապաշարը ուսուցանելիս անհրաժեշտ է ապահովել յուրաքանչյուր լեզվական միավորի հատկանիշների լիարժեք մտապահումն ու յուրացումը, ինչպես նաև բառապաշարային հմտությունների նպատակասլաց ձևավորումը, քանի որ խոսքաշարում դրանք կիրառելու համար անհրաժեշտ է իմանալ ոչ միայն տվյալ բառի արտասանությունը, քերականականձևն ու կառուցվածքը, հիմնական և երկրորդական իմաստները, տվյալ իմաստների համարժեքները մայրենիում ու ուսուցանվող լեզվում, այլև կապակցելիությունը գործածության ոլորտում, երբեմն նաև տվյալ բառի տեղը տերմինային համակարգում։ Այսպիսով` լեզվական նյութի, տվյալ պարագայում մաթեմատիկականբառապաշարի ներմուծումը ենթադրում է տարբերակված և համալիր մեթոդների ու ռազմավարությունների կիրառում` հաշվի առնելով լեզվական միավորների յուրացման լեզվաբանական առանձնահատկությունները, ինչպես նաևուսուցման նպատակը, խնդիրներն ու բովանդակությունը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Աստվածատրյան Մ.Գ., Օտար լեզուների դասավանդման մեթոդիկա, Երևան,Լույս հրատարակչություն, 1985, 390 էջ։ 2. ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություն, Հանրակրթական ավագդպրոցի չափորոշիչներ և ծրագրեր, «Անգլերեն» առարկայի ավագ դպրոցիծրագրեր և չափորոշիչներ, Երևան, ՀՀ ԿԳՆ, 2009, 224 էջ։ 3. Պողոսյան Ն.Վ, Անգլերենի ճարտարապետաշինարարական տերմինաբանության ընտրության սկզբունքներն ու ուսուցման ռազմավարություններըհամակարգչային տեխնոլոգիաների կիրառմամբ, ատենախոսություն,Երևան, ԵՊԼՀ, 2010, 158 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՊողոսյան Նաիրա Վազգենի – մանկ. գիտ. թեկնածու, դոցենտ, Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան, Երևանի Վ. Բրյուսովի անվան պետական լեզվահասարակագիտական համալսարան, Մանկավարժության և լեզուների դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, E-mail։

Հոդվածում վերլուծվում և ներկայացվում են ՀՀ ավագ դպրոցում անգլերեն մաթեմատիկական բառանյութի ներմուծման ռազմավարությունները։ Տերմինային բառանյութի ներմուծումը համակողմանիորեն բարդ և համակարգված գործընթաց է, որը ներառում է մի շարք գործառույթներ, որոնք հանգամանորեն ներկայացված են հոդվածում։ Առաջարկված մեթոդների ու ռազմավարությունների ճիշտ և նպատակասլաց կիրառումը կարող է նպաստել սովորողների բառապաշարային հմտությունների ձևավորմանն ու զարգացմանը։

Բժշկական-աշխարհագրական քարտեզների կիրառական նշանակությունը Աշխարհագրական գիտելիքների գործնական կիրառման առաջին փորձերից մեկը աշխարհագրության և բժշկության կառուցողական կապն էր, որը սկիզբ է դրել բոլոր ժամանակների մեծագույն բժիշկ Հիպոկրատին մ.թ.ա. 5-րդ դարում: Նա բնակչության հիվանդության հիմնական պատճառները տեսնում էր բնական միջավայրի, մասնավորապես `օդի, ջրի և տեղական որակի մեջ: Այս սկզբունքային մոտեցումը այժմ ոչ միայն պահպանվում է, այլ հարստացվել և նոր բովանդակություն է ստացել հիմնարար գիտությունների նվաճումների շնորհիվ: Այժմ բնակչության առողջական վիճակը գնահատելու և բավարարելու համար օգտագործվում են աշխարհագրական միջավայրի գիտությունների բոլոր հատկությունները ոչ թե անհատապես, այլ համակարգային մոտեցմամբ, որպես բաց համակարգի փոխկապակցված և փոխկապակցված բաղադրիչներ, որոնք կոչվում են մարդու բնական միջավայր: գոյություն. Դրա շնորհիվ ավելի ու ավելի բազմազան են դառնում բժշկության փոխհարաբերություններն ու համագործակցությունը աշխարհագրության ՝ որպես մարդու գոյության և զարգացման բնական և սոցիալական-սոցիալական պայմաններն ուսումնասիրող անբաժանելի գիտության հետ [1, p. 359]: Բժշկական-աշխարհագրական հետազոտությունների ընթացքում օգտագործվում են գիտական ​​մեթոդներ. Պատմական, մաթեմատիկական, մոդելավորում, քարտեզագրություն, բնագիտական-գիտական, վիճակագրական, սոցիոլոգիական, տեղեկատվության ստացում, դաշտային դիտարկումներ, հարցաշարեր, տեղեկատվություն, էմպիրիկ, տեսական ընդհանրացումներ, դասակարգման, կլորացման, գնահատման ստացված տեղեկատվության տեխնիկական մշակումը: և միջոցների մի շարք այլ մեթոդներ. էլեկտրոնային հաշվիչ սարքավորում, պերֆո քարտեր: Առաջին բժշկական-աշխարհագրական քարտեզները հայտնվեցին 19-րդ դարում ՝ հետագայում նախաձեռնելով քարտեզագրության անկախ ճյուղի ստեղծում: Այս ոլորտում մեծ ներդրումներ են ունեցել Ա. Ավցինը, Բ. Վերշինսկի, Բ. Պրոխորով, Ա. Կելլեր, Ս. Մալխազովա, Վ. Տիկունով, Ա. Հայրիյան և այլք: Բժշկական-աշխարհագրական քարտեզներ ստեղծելու համար օգտագործվում են տեղեկատվության երեք տեսակ: 1. Տեղեկատվություն քարտեզի տարածքում բնակվող բնակչության առողջության մասին: Այն հիմնված է բնակչության բժշկական հաստատություններից ստացված վիճակագրական տվյալների վրա: Դա կարող է լինել առանձին հիվանդների համար `տարեկան հաշվետվությամբ: 2. Տեղեկատվություն քարտեզագրված տարածքի գեոմորֆոլոգիական, երկրաքիմիական, երկրաբանական առանձնահատկությունների, եղանակի, հողի ծածկույթի, ջրի քիմիական կառուցվածքի, բուսականության գործոնների մասին: կարելի է ձեռք բերել համապատասխան քարտեզներից և բացատրական նյութերից: 3. Տեղեկատվություն քարտեզագրված տարածքի բնակչության տնտեսական կյանքի պայմանների մասին: վերաբերում է վերաբնակեցման առանձնահատկություններին (բնակչության խտությունը, բնակավայրերի տեսակը, բնակչության կառուցվածքը): կարելի է ձեռք բերել բարդ ատլասների քարտեզներից [3, p. 345]: Բժշկական-աշխարհագրական քարտեզներ կազմելու համար անհրաժեշտ է բժշկական աշխարհագրագետ-քարտեզագրողի համատեղ աշխատանք: Աշխատանքի կազմակերպման սկզբնական փուլում բժշկական աշխարհագրագետի դերը կարող է դեր ունենալ քարտեզի, խորհրդանիշների համակարգի, համապատասխան տեղեկատվության և քարտեզագրիչի մշակման մեջ քարտեզի հիմքի ընտրության և քարտեզագրման մեթոդներ: Նա նաև ղեկավարում է քարտեզագրումը: Քարտեզների կիրառման ոլորտները շատ բազմազան են `քաղաքաշինություն, հանգստի աշխատանք, առողջապահություն, տարածքային կառավարում: Բժշկական-աշխարհագրական ատլասի քարտեզագրության մեջ հատուկ աշխատանք է համարվում Ա. Կելլերի օվկիանոսների ատլասը (1974, 1977, 1996): Ներկայացնում է օվկիանոսների առափնյա տարածքների ուսումնասիրությունները, ափամերձ տարածքների բժշկական-աշխարհագրական բնութագրերը: Նախատեսված է գիտնականների, բժիշկների, նավաստիների, զբոսաշրջիկների համար: Ա. Քելլերն առանձնացնում է երևույթների երեք խումբ. • Վարակիչ հիվանդություններ, • Վտանգավոր ծովային կենդանիներ, • Առողջապահություն: Գրական և քարտեզագրական աղբյուրների վերլուծության և ընդհանրացման միջոցով նրան հաջողվել է ցույց տալ ժանտախտի, դեղին տենդի, utsուցուգամիի տենդի, Չագասի հիվանդության և այլ հիվանդությունների տարածումը: Նշանների համակարգը ներկայացնում է դրանց տարածման պատճառները. Մողեսներ, մոծակներ, ճանճեր և այլն: Առանձնահատուկ տեղ է հատկացվում մարդկանց համար վտանգավոր ծովային կենդանիների բաշխման տարածքներին `շնաձկներին, թունավոր ձկներին, ծովային օձերին, ծովախորշերին և այլն: Քարտեզները ցույց են տալիս նաև խնամքի վայրերը, ԱՀԿ (Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն) տեղեկատվական կենտրոնները: Նման քարտեզները օգնում են նվազեցնել համանման հիվանդություններով հիվանդանալու, վտանգավոր կենդանիների հետ շփվելու ռիսկը և ծածկում են զբոսաշրջիկների բժշկական ծառայությունների ամբողջ ցանցը: Հայաստանը նաև որոշակի նվաճումներ ունի քարտեզագրության այս ոլորտում: A. Keller և O. Խմբագրվել է Շեպինա Ա. Հայրիյանի «Հայաստանի բժշկական-էկոլոգիական ատլաս» աշխատության կողմից (1998), որը ներկայացնում է առողջության վիճակագրության հիման վրա վերլուծական քարտեզներ: Այս քարտեզներն օգտագործվում են փոխկապակցվածություն արտահայտելու, տարածքի բնական և սոցիալ-տնտեսական պայմանների և բնակչության առողջության միջև փոխգործակցության բնույթը ներկայացնելու համար: Այնուամենայնիվ, բժշկական-աշխարհագրական գոտիավորման քարտեզներ դեռ չեն ստեղծվել: Դրանք հիմնված են շրջակա միջավայրի և բնակչության առողջության միջև տարածքային պայմանական տարբերությունների վրա: Բժշկական-աշխարհագրական տարբերակումը տարբեր բնական և սոցիալ-տնտեսական երեւույթների և բնակչության առողջության միջև կապերի արտահայտումն է: Տարածքի բժշկական-աշխարհագրական տարբերակումը, ինչպես ցանկացած այլ աշխարհագրական տարբերակում, կարող է արտահայտվել երեք հիմնական ձևերով ՝ դասակարգում, տեսակավորում և գոտիավորում: Սրանք շրջանագծելու լավագույն տարբերակներն են: Բժշկական աշխարհագրական տարբերակման գործընթացն ավարտվում է բժշկական-աշխարհագրական առանձնահատկություններով բնութագրվող տարածքային համակարգերի բաժանմամբ: Եվ յուրաքանչյուր ենթահամակարգը կրկին այլ գործոնների և տարրերի փոխհարաբերություն է: Գիտականորեն օգտագործվել են այնպիսի բնապահպանական համակարգեր, ինչպիսիք են մարդաբանությունը և կենսասոցիալականը: Առաջինները ձեւավորվում են մարդ-աշխարհագրական օբյեկտների, բնական-տարածքային, տարածական-արտադրական համալիրների փոխազդեցության արդյունքում, և դրանց քարտեզագրումը հիմնված է բնական, տեխնածին-սոցիալական բաղադրիչների վրա (աղյուսակ 1): Հիվանդությունների պատճառներն այնքան բազմազան են, որ դրանց տարածական համակցությունները հաճախ օգտագործվում են քարտեզագրման համար: Աղյուսակ 1-ում ներկայացված օբյեկտի տեսակներից յուրաքանչյուրը քարտեզագրման առումով ունի իր առանձնահատկությունները: Հատկապես օգտագործվում են օբյեկտի գնահատման չափանիշները, քանի որ դրանց ձևերն ու արտահայտությունները կարող են շատ տարբեր լինել: Մարդու-շրջակա միջավայրի փոխազդեցության արդյունքում տեղի ունեցած փոփոխությունները կարող են տարբեր լինել տարբեր սեռի մարդկանց տարբեր սեռական խմբերի համար, ուստի դրանց քարտեզագրման մոտեցումները տարբեր են: Աշխարհագրագետի և քարտեզագրի համագործակցությունը կարող է չբավարարել մարդաբանական համակարգերը ուսումնասիրելու և քարտեզագրելու համար. պահանջվում են այլ մասնագետներ, ինչպիսիք են հոգեբաններն ու սոցիոլոգները: Քարտեզները հիմքում ընկած տարրերի ուսումնասիրության Antropoekologiakan համակարգերի [4, էջ 25]: Աղյուսակ 1-ObyektitipeObyektshrjakamijavayrBnakanKlimayakanErkrakimiakanJrayinHoghayinBiogenAbiogenSubyektiSubyektChapanishikategorianmardkategorianObyektignahatmanchapanishnereMorfologiakanFiziologiakanBzhshkakanKensabanakanMardanhatSeratarikayin khmberRasanerMardkutyunBzhshkakensabanakanSnndi tesankyunnereVarki bzhshkakensabanakantesankyunnereTekhnatsinSotsialakanSotsialakanArtadrakanZhoghovrdagrakanTarabnaketsmanTntesakanSotsialakanKartezagrutyan կենսաբժշկական արդյունաբերության զարգացումը լուրջ խնդիրներ կան մեր երկրում: Դրանք հիմնականում պայմանավորված են տեղեկատվության ստացումով և մշակմամբ, ինչպես նաև բժշկական-աշխարհագրական լայնածավալ ուսումնասիրություններ անցկացնելով: Վիճակագրական տվյալների համաձայն, Հայաստանում 2012 թ. 15 տարեկան և բարձր բնակչության ընդհանուր հիվանդացությունը կազմում է երկրի բնակչության մոտ 40% -ը: Ամենաբարձր ցուցանիշը Երեւանում է ՝ մոտ 45%, իսկ Լոռու, Շիրակի, Սյունիքի, Կոտայքի ցուցանիշները համեմատաբար ավելի բարձր են, քան մարզերը: Հիվանդության պատճառները Վարչական ստորաբաժանումների կառուցվածքի տարբերությունները մնում են քիչ ծածկված: Բժշկական-աշխարհագրական քարտեզների կարիքը մեծ է, նրանց օգնությամբ կարելի է հստակ պատկերացում կազմել երկրի բժշկական-աշխարհագրական իրավիճակի մասին `հիվանդության տարածքների տարածման, դրանց առաջացման հավանական պատճառների (հատկապես եթե դրանք էկոլոգիական են), քանակական ցուցանիշներ, ինչպես բացարձակ, այնպես էլ հարաբերական: Բժշկական-աշխարհագրական գոտիավորման քարտեզները կարող են կազմվել ինչպես ամբողջ երկրի, այնպես էլ առանձին վարչական միավորների և քաղաքների համար: Նման փորձ կատարվեց Գյումրու համար (քարտեզ-սխեմա 1, հեղինակ ՝ Ա. Վալեսյան): Այն կազմվել է շուրջ հինգ տարի վիճակագրական նյութերի մշակման արդյունքում, առանձնացվել են քաղաքի պոլիկլինիկաների կողմից սպասարկվող տարածքները, դրանցում հայտնաբերվել են բնակչության շրջանում ամենատարածված հիվանդությունները: Նման քարտեզների միջոցով հնարավոր է կանխատեսել և էլ ավելի արդյունավետ կազմակերպել բժշկական օգնության գործընթացը: Քարտեզ-սխեմա 1. Գյումրիի բժշկաաշխարհագրական գոտիավորում [2, էջ. 29] Նշված քարտեզ-սխեման սահմանում է այն տարածքները, որոնք համարվում են տարբեր աստիճանի առողջության համար վտանգավոր: Նրանց տարանջատման հիմքում դրվել են տարբեր մարդաբանական էկոլոգիական բաղադրիչներ: Ակնհայտ է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում բժշկական-աշխարհագրական քարտեզագրությունը պետք է մշակվի, որպեսզի հնարավոր լինի բնակչության հիվանդությունը թեկուզ փոքր չափով նվազեցնել `պայմանավորված տարածքի բնական-էկոլոգիական վիճակով: Գրականություն 1. Վալեսյան Ա., Բժշկական-աշխարհագրական հետազոտությունների կառուցողական նշանակությունը առողջության խնդիրների լուծման գործում, աշխարհագրության գիտական-կառուցվածքային ներուժը և գործնական կիրառումը, Երևան, 2011: 2. Վալեսյան Ա., Քաղաքային բնակավայրի առողջապահական-աշխարհագրական իրավիճակի գնահատում (Գյումրի քաղաքի օրինակով), վերացական, Երեւան, 2004: Ազատուհի Վալեսյան Բժշկական աշխարհագրական քարտեզների պրակտիկ նշանակությունը Հիմնաբառեր. Կառուցողական, Հիպոկրատներ, բնական համակարգային մոտեցում, լուրջ խնդիրներ, հանգստի աշխատանքներ, քաղաքաշինություն, տարածքային կազմակերպում, առողջապահություն: ։

Աշխարհագրություն-բժշկագիտություն կառուցողական փոխհարաբերությունների սկիզբը դրվել է դեռևս Ք.ա. 5-րդ դարում` ժամանակների մեծագույն բժիշկ Հիպոկրատի կողմից։ Ներկայումս այս կապն ավելի է զարգացել` շնորհիվ հիմնարար գիտությունների ձեռքբերած նվաճումների։ Բնակչության առողջական վիճակը գնահատելու ու կարգավորելու համար օգտագործվում են աշխարհագրական միջավայրի գործոնները ոչ թե առանձին-առանձին, այլ համակարգային մոտեցմամբ, որպես մարդու գոյության բնական միջավայրի բաղադրիչներ։ Բժշկաաշխարհագրական քարտեզների կիրառության ոլորտները բազմազան են` քաղաքաշինություն, ռեկրեացիոն գործ, առողջապահական սպասարկում, տարածքային կազմակերպում։

ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՄԵԴԻԱՅԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԵՌՈՒՍՏԱՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՈՒԼՐԱՏՎԱԴԱՇՏԻ ՎՐԱ՝ ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՓՈԽԱՆՑՄԱՆ ԵՎ ՀԱՆՐԱՅԻՆՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑԱշխարհում ավելի քան 3 միլիարդ մարդ օգտվում է սոցիալական տարբեր մեդիաներից։ Համացանցը մի քանի անգամ փոքրացրել է աշխարհն ու գրեթե վերացրելսահմանները։ Ընդ որում, իրենց ստեղծման ժամանակ նույնն արել են տպագիր մամուլը, ռադիոն ու հեռուստատեսությունը, բայց ավելի նեղ իմաստով։ Մարշալ Մաքլյուենն առհասարակ էլեկտրական տեխնոլոգիաների առաջացումը համարում էրգործոն, որը Երկիր մոլորակն անդառնալիորեն վերածել է «գլոբալ գյուղի» [1]։ Հանրության հետ հարաբերություններ հաստատելը տեխնիկապես դարձել է չափից դուրսհեշտ, բայց մի քանի անգամ ավելի է բարդացել այդ հարաբերությունները պահելն ուճիշտ ընթացքով տանելը։ Դրանք ամեն քայլափոխի կարող են հայտնվել տեղեկատվական պատերազմների թիրախում։ Վերջիններս դարձել են ավելի հաճախադեպ ուսովորական, որովհետև «յուրաքանչյուր նոր տեխնոլոգիա պահանջում է նոր պատերազմ» [2]։ Մարդկանց գործողությունների հիմքում տեղեկատվությունն է։ Կախված նրանից, թե մենք ինչպիսի տեղեկատվություն ունենք տվյալ երևույթի կամ առարկայիմասին, որոշում ենք մեր քայլերը վերջիններիս նկատմամբ։ Տեղեկատվություննսպառողին հնարավորություն է տալիս գնահատելու, համամեմատելու և կատարելուընտրություն։ Որքան լավ է մատուցվում տեղեկատվությունը, այնքան ավելի հավանական է, որ հասցեատիրոջ որոշումն աշխատի հօգուտ դրա։ Բայց շատ հաճախ որևէարտադրանքի սպառող չդառնալը պայմանավորված է լինում կա՛մ նրանով, որ տեղեկատվությունը վատ է մատուցված, կա՛մ որ այն առհասարակ չի հասել սպառողին։ Յուրաքանչյուր բիզնես ունի հանրային կապեր ձևավորելու պահանջ, եթե չի ցանկանում մնալ բուլվարային մակարդակի։ Սպառողի հետ մշտական կապի մեջ լինելու ավելի լավ վայր, քան սոցիալականմեդիան է, չկա։ Այն ընձեռում է բոլոր հնարավորությունները, որոնք անհրաժեշտ ենհանրային հարաբերություններ իրականացնողներին։ Բայց վերջիններս ոչ լիարժեքեն պատկերացնում սոցիալական մեդիայի դերը։ Գուցե այն պատճառով, որ սոցիալական մեդիան նոր երևույթ է, խրթին է, կամ ամեն օր փոխվում է՝ նետելով նոր մարտահրավերներ։ Ասվածի մի քանի դրսևորումներ կան, որոնոցով պայմանավորված է թեմայիարդիականությունը.Հանրային կապեր ձևավորողները հստակ չեն պատկերացնում սոցիալական ու ավանդական մեդիաների դերային տարբերությունը։ Հանրային հարաբերություններ ձևավորելիս շարունակում են աշխատելդասական՝ ընդունված մոդելներով՝ կարծելով, թե սոցիալական մեդիան պտտվում էիրենց շուրջ և գործում հանուն իրենց։ Ապահովում են իրենց չտրամաբանված ներկայացվածությունը սոցիալական տիրույթում՝ չկատարելով սոցիալական մեդիահարթակների ճիշտ ու թիրախավորված ընտրություն։ Հաշվի չեն առնում, որ սոցիալական մեդիայի հետ աշխատել՝ նշանակում է մի կողմից աշխատել հասարակության լայն զանգվածների, իսկ մյուս կողմից՝արհեստական բանականության և ռոբոտների հետ։ Ուստի միայն տեքստեր ու մամուլի հաղորդագրություններ հրապարակելը բավարար չէ արդյունքի հասնելու համար, և հարկավոր է զինվել տեխնիկական այն գիտելիքներով, որոնցով կառուցվածէ թվային մեդիան։ Հանրային հարաբերություններն ունեն հստակ նպատակ. դրանք «ուղղված են՝պահպանելու ներդաշնակ հարաբերություններ հասարակության հետ և միտված՝ձևավորելու ընկերության դրական կերպարը» [3]։ Տարբեր ժամանակներում հանրային կապերի դրսևորման լավագույն եղանակ համարվել են տարբեր (մեդիա)հարթակները։ Խոսքը հասնում է մինչև Կեսարյան ժամանակներ, երբ մարդկանց ու երկրիղեկավարությանը կապող օղակ էր քաղաքային հրապարակը, ապա՝ նոր-նոր գրվողթերթերը։ Հուլիոս Կեսարն առաջին ղեկավարը կամ պաշտոնյան էր, ով կարևորեցօբյեկտի (այստեղ՝ իշխանության) և անհատների միջև հարաբերությունների ստեղծումը։ Գայոս Սվետոնիուսը «Տասներկու կեսարների կյանքը» գրքում հիշատակություն է թողել այն մասին, թե Կեսարը պաշտոնն ստանձնելուց հետո առաջին բանը, որհրամայեց, ժողովրդի ու սենատի մասին ամենօրյա հաշվետվությունների հրապարակումն էր [4]։ Հեռուստատեսությունն ի հայտ գալուց հետո այն առաջատար հարթակն է, որիմիջոցով հանրային կապեր ձևավորելու ամենաշատ քայլերն են արվում։ Ընդ որում,ամեն օբյեկտ յուրովի է օգտագործում հեռուստատեսության հնարավորությունները.եթե քաղաքական գործիչների ու պետական պաշտոնյաների համար հանրությանհետ երկխոսությունն իրականանում է լրատվական դաշտում, ապա բիզնես գործունեությամբ զբաղվողները հետաքրքրված են գովազդային արշավներով։ Սույն ենթատեքստում կարելի էր ենթադրել, թե կգա մի նոր մեդիահարթակ, որն ավելի մեծռեսուրսներ կընձեռի գործարարությանն ու հանրային դեմքերին, քան հեռուստատեսությունն՝ իր սահմանափակ եթերաժամանակով և ոչ բոլորին հասանելի գովազդային թանկարժեք քաղաքականությամբ։ 1995 թ. ստեղծվում է սոցիալական առաջին ցանցը, որը նշանակում է՝ 1995թվականից ի վեր գնալով ավելի ու ավելի է պակասում հեռուստատեսության դերակատարումը՝ ի շահ սոցիալական մեդիայի։ Վիճակագրությունն ուսումնասիրելիսակնառու է, որ հեռուստատեսությունից դեպի համացանց, մասնավորապես սոցիալական մեդիա անցումը մեծ մասամբ պայմանավորվում է տարիքային գործոնով։ «24տարեկանից ցածր մարդիկ շաբաթական 2 ժամ պակաս են դիտում հեռուստացույց,քան նախորդ տարի։ 25-34 տարեկանները նախորդ տարվա համեմատ՝ 1 ժամ պակաս, 35-49 տարեկաններն ավելի կայուն են. նրանց դիտումների տարբերությունը 22րոպե է՝ ի վնաս հեռուստատեսության» [5]։ Պակասեցնելով հեռուստացույց դիտելու ժամանակը՝ մարդիկ գնում են այլընտրանքի հետևից, որն այսօր ներկայացնում են Ֆեյսբուքը (Facebook), Թվիթերը(Twitter), Լինքթինը (LinkedIn), Ինստագրամը (Instagram), Սնափչաթը (Snapchat),ՅուԹյուբը (YouTube), Վկոնտակտեն (Vkontakte) և այլն։ Որպեսզի համոզվենք այսիրողության մեջ և ամրապնդենք այն կարծիքը, թե դառնալ համացանցի սպառող՝գրեթե նշանակում է դառնալ սոցիալական մեդիայի օգտատեր, ուսումնասիրենք հետևյալ թվային պատկերը, որը ներկայացրել է wearesocial.com ռեսուրսը՝ թվայինմեդիայի մասին 2018 թվականի իր ամփոփագրում։ Ընթացիկ տարում համացանցիցօգտվողների թիվը հասել է 4 միլիարդի՝ նախորդ տարվա համեմատ աճելով 7 %-ով։ Սոցիալական մեդիաներից օգտվողների թիվն անցել է 3 միլիարդից, որը 13 %-ովավելին է, քան 2017-ին [6]։ Վիճակագրությունը բերում է այն համոզմանը, որ սոցիալական մեդիայի օգտատերերի թիվը տարեցտարի ավելի շատ է աճում, քան առհասարակ համացանցից օգտվողների։ Խոսքը մոտավորապես կրկնակի աճի մասին է։ Դժվար չէ հետևություն անել՝ որոշ ժամանակ անց թվերը կխոսեն այն մասին, որ գրեթե համացանցային յուրաքանչյուր օգտատեր սոցիալական որևէ մեդիայի սպառող է։ Այս պայմաններում սոցիալական մեդիան դառնում է այն պարարտ հողը, որտեղկարելի է հանդիպել Երկրի բնակչության ավելի քան 45 %-ին։ Եթե խոսենք տեղականլսարանի մասին, ապա 2017 թվականի դրությամբ ամսական կտրվածքով՝ Facebookի այցելությունների թիվը Հայաստանում հասել է 1 միլիոն 200.000-ի, իսկ Ինստագրամի ամսական ակտիվ օգտատերերը 550.000-ն են [7]։ Այս տվյալները կտրուկաճել են ընդամենը մեկ ամսում, ինչը պայմանավորված էր Հայաստանում քաղաքական իրադրությամբ (բնական է, որ արտաքին իրավիճակները, քաղաքական իրադրությունն ազդում են հատկապես տվյալ երկրում սոցիալական մեդիաների վրա)։ Հայաստանում օգտատերերի թվի տարեկան աճը տատանվում է 10 %-ի սահմաններում։ Սոցիալական մեդիան պատահականորեն չբնորոշեցինք որպես ազդեցիկ հարթակ՝ հանրային հարաբերությունների կայացման տեսանկյունից։ Մինչդեռ մեկ այլտեղ հեռուստատեսությանը վերագրել ենք առաջատարի դերը։ Տարբեր լսարաններինախասիրությունները ցույց են տալիս, որ հեռուստատեսությունն այսօր էլ մնում էամենապահանջվածը։ Այդ դեպքում ինչի՞ հաշվին է սոցիալական մեդիան կարողանում ազդեցիկ լինել նրանց համար, ովքեր ցանկանում են հանրային հարաբերություններ ձևավորել մարդկանց՝ սպառողների հետ։ Ավանդական հեռուստատեսության պարագայում դիտումներն այսպես ենբաշխվում. մինչև 35 տարեկան մարդիկ հեռուստացույց են դիտում շաբաթականառավելագույնը 19 ժամ։ 35-ից 65+ տարիքի մարդիկ հեռուստատեսությանը տրամադրում են շաբաթական մոտ 50 ժամ [8]։ 2016 թ. ԱՄՆ նախագահական ընտրություններում հաղթանակեց ԴոնալդԹրամփը։ Միջազգային մամուլն այդ հաղթանակը վերագրեց Թվիթերին ու Ֆեյսբուքին։ CBC News հեռուստաալիքին տված հարցազրույցում Թրամփն այսպես էարտահայտվում իր հաղթանակի ու սոցիալական մեդիայի մասին. «Ֆեյսբուքում,Թվիթերում ու Ինստագրամում ես ունեմ 28 միլիոն հետևորդ։ Սա հաղորդակցությանժամանակակից տարբերակ է։ Ես հաղթեցի։ Ես կարծում եմ, որ սոցիալական մեդիանավելի մեծ ուժ ունի, քան նրանց (Հիլարի Քլինթոնի և նրա թիմի,հեղ․) ծախսածգումարները» [9]։ ԱՄՆ 45-րդ նախագահը չհաղթեց միայն իր սոցիալական հաշիվներին բաժանորդագրված մարդկանց քվեներով։ Եվ ահա այստեղ է, որ կրկնապատկվում է սոցիալական մեդիայի ազդեցիկությունը։ Աշխարհում սոցիալական ցանցերից օգտվողների 70 %-ը մինչև 35 տարեկանմարդիկ են։ Դոնալդ Թրամփի օգտին 2016 թվականին քվեարկածների 52 %-ը 45-իցբարձր տարիքի քաղաքացիներն էին [10], ովքեր ոչ թե սոցիալական, այլ ավանդական մեդիայի ակտիվ օգտագործողներ են։ Թրամփն իր ամբողջ քարոզարշավը,կարելի է ասել, վարում էր Ֆեյսբուքով ու Թվիթերով։ Այժմ նա խոստովանում է, որվերջիններիս շնորհիվ էլ հաղթանակ է տարել։ Այդ դեպքում ինչպե՞ս է բացատրվումայս պարադոքսը, երբ նախընտրական շրջանում Միացյալ Նահանգների օրակարգձևավորող ավանդական մեդիաներն աշխատում էին բացառապես թեկնածուներիցՀիլարի Քլինթոնի օգտին։ Այսօր ավանդական մեդիաների, այդ թվում՝ հեռուստատեսության համարլրատվության առաջնակարգ աղբյուրներից մեկը սոցիալական մեդիան է։ Այս իրավիճակը ձևավորվել է մի քանի պատճառով։ Օրինակ վերցնենք Հայաստանը։ Շատքաղաքական գործիչներ ու պաշտոնյաներ իրենց հայտարարությունների, որոշումների մասին տեղյակ են պահում Ֆեյսբուքի կամ Թվիթերի անձնական էջով (մանավանդ 2018 թ․ մայիսի 8-ից հետո, երբ երկրի վարչապետ ընտրվեց Նիկոլ Փաշինյանըև ձևավորեց կառավորության իր կազմը, որի ներկայացուցիչ շատ նախարարներսկսեցին պարբերական գրառումներով ու ուղիղ եթերներով կապ պահել հասարակության հետ)։ Եթե խոսենք ավանդականի մասին, ապա դա պահանջում է հակառակ գործելակերպ. պայմանական գերատեսչության մամուլի խոսնակը պետք է մամուլի հաղորդագրություն ուղարկի խմբագրություններին, որոնցից էլ լսարանը կիմանա որևէորոշման կամ հայտարարության մասին։ Մինչև 2016 թվականը սոցիալական ցանցերում հայ ամենաակտիվ կուսակցական ու քաղաքական գործիչը Արմեն Աշոտյաննէր [11], ով 2009-2016 թթ. որպես ԿԳ նախարար պաշտոնավարելիս, հատկապես վերջին 2-3 տարիների ընթացքում, իր որոշումներն առաջինը տեղադրում էր ֆեյսբուքյանէջում, որից էլ շարքային օգտատերերի նման, երբեմն՝ նրանցից ավելի ուշ, իմանումէին նաև լրագրողներն ու լրատվամիջոցները։ Նույն գործելաոճը բնորոշ է նաև տարբեր գերատեսչությունների մամուլի խոսնակներին։ Ավելին, շատերը խուսափում եննույնիսկ անմիջական շփման մեջ մտնել լրատվամիջոցի հետ։ Քիչ չեն դեպքերը, երբլրագրողը զանգահարել է պաշտոնյայի կամ նրա մամուլի խոսնակին, և վերջինս հրաժարվել է հարցին պատասխանել՝ ասելով, թե տվյալ հարցադրման մասին արդենգրել է Ֆեյսբուքում՝ խորհուրդ տալով կարդալ գրառումը։ 2016 թ. ԱՄՆ նախագահական ընտրություններում սոցիալական մեդիայի այսդերը հանգեցրեց նրան, որ թեպետ հեղինակավոր հեռուստաալիքները հակաթրամփական քաղաքականություն էին վարում, բայց չէին կարող զերծ մնալ Թվիթերումկամ Ֆեյսբուքում նրա կատարած գրառումները հրապարակելուց կամ քննարկելուց։ Արդյունքում ակներև դարձավ՝ սոցիալական մեդիան այնքան ազդեցիկ է, որ բացիիր լսարանին տեղեկատվություն փոխանցելուց՝ թափանցում է նաև ավանդական մեդիայի էջեր կամ էկրաններ և իր ուզած տեղեկատվությունը հասցնում նաև վերջիններիս լսարանին, որն այս դեպքում 35-40-ից բարձր տարիքի մարդիկ էին։ Ստացվումէ, որ 2016 թ. ընտրություններում Դոնալդ Թրամփը, շնորհիվ սոցիալական մեդիայումհանրային հարաբերությունների ճիշտ ու թափանցիկ կազմակերպման, իր ուղերձըվերջինիս միջոցով հասցրել էր ավանդական մեդիայի 40 տարեկանն անց սպառողներին, որոնք էլ ձևավորեցին Թրամփի՝ նախագահ ընտրվելու քվեների 52 %-ը։ ԱՄՆ նախագահը և կամ նրա մեդիապատասխանատուները սոցիալական մեդիայում այնքան խնամքով են աշխատում տեղեկատվության հետ, որ The Guardian-իսյունակագիր Ջոն Նաթոնը տպավորիչ նկատառում է կատարում. «Տարիներշարունակ մարդիկ զարմանում էին՝ ինչի՞ համար է Թվիթերը։ Բայց հիմա մենքգիտենք. դա ստեղծված է, որպեսզի օգնի Թրամփին՝ ղեկավարելու համաշխարհայինլրատվական օրակարգը» [12]։ Ուրեմն, հանրային հարաբերությունները և տեղեկատվությունը խնամքով մշակելիս հնարավոր է սոցիալական մեդիայի շնորհիվ դառնալ գլոբալ լրատվադաշտիօրակարգը թելադրող և հանրային հարաբերություններում գլխավոր խաղացող։ Վստահաբար կարելի է ասել, որ աշխարհն ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի շնորհիվ հասկացավ սոցիալական մեդիայի ուժը և սկսեց դրան ավելի լուրջ վերաբերել։ Բացի այդ, Թրամփը դարձավ ԱՄՆ այն երեք նախագահներից մեկը, ով մեդիանվերածեց քաղաքականության գործիքի՝ ձևավորելով հանրային հաղթող հարաբերություններ։ The New York Times-ի սյունակագիր Ֆրանկ Րիչը գրում է. «Ջոն Քենեդինհեռուստատեսության համար արեց նույն բանն, ինչ Ռուզվելտը՝ ռադիոյի. դարձրեցմեդիան «քաղաքական ուժ»»։ Մենք այս փաստարկումը վստահ լրացնում ու վերաձևակերպում ենք՝ Դոնալդ Թրամփը սոցիալական մեդիայի համար արեց նույնը, ինչՌուզվելտը՝ ռադիոյի, իսկ Քենեդին՝ հեռուստատեսության։ Երբ վերջինս 1960 թ. դարձավ նախագահ, ամերիկացիների 90 %-ը հեռուստացույց ուներ։ Նա առաջին քաղաքական գործիչն էր, ով հաշվի նստեց այս իրողության հետ և երկխոսության դուրսեկավ հեռուստատեսության միջոցով [13]։ Դոնալդ Թրամփն արեց նույնը սոցիալական մեդիայի պարագայում։ ԱՄՆ 3 մեդիահաշվենկատ նախագահները հռչակվեցինքաղաքական լուրջ դերակատարներ՝ շնորհիվ հանրության հետ հարաբերությունների վերաբերյալ ունեցած մեդիագիտակցության։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆURL։ 453, URL։ http։ //robynbacken.com/text/nw_research.pdf. [4] Մորիկյան Ա․, Ժուռնալիստիկա. Ինչ. Ինչպես. Ինչու, Երևան, 2006, էջ 28։ [5] Koblin J., How Much Do We Love TV? Let Us Count the Ways, June 30, 2016, URL։ https։ //www.nytimes.com/2016/07/01/business/media/nielsen-survey-media-viewing.html(Accessed։ 07.09.2018). [6] Kemp S., Digital in 2018։ World’s Internet Users Pass the 4 Billion Mark, January 30,https։ //wearesocial.com/uk/blog/2018/01/global-digital-report-2018(Accessed։ 10.07.2018).[7] Մարտիրոսյան Ս., Սոցցանցային փոփոխություններ Հայաստանում, 14 մայիսի,2018, URL։ https։ //media.am/social-media-spring-2018-armenia (Accessed։ 09.07.2017)։ [8] The State of Traditional TV։ Updated With Q2 2017 Data, December 13, 2017, URL։ https։ //www.marketingcharts.com/featured-24817 (Accessed։ 07.07.2018).URL։ https։ //www.cbsnews.com/news/60-minutes-donald-trump-family-melania-ivankalesley-stahl/ (Accessed։ 10.07.2018).URL։ https։ //edition.cnn.com/election/2016/results/president (Accessed։ 10.07.2018). URL։ http։ //www.regioncenter.info/sites/default/files/Facebook_and_Parliamentary_Electio 07։ 00 GMT, URL։ https։ //www.theguardian.com/commentisfree/2018/jan/07/how-donaldtrump-helped-twitter-find-its-true-purpose (Accessed։ 06.07.208). [13] Diggs-Brown B ․ , Strategic Public Relations։ An Audience-Focused Approach,Australia, Boston, MA։ Wadsworth Cengage Learning, 2012, p. 54, ISBN 10։  053463706X. Մելքոնյան Սամվել ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՄԵԴԻԱՅԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԵՌՈՒՍՏԱՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՈՒԼՐԱՏՎԱԴԱՇՏԻ ՎՐԱ՝ ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՓՈԽԱՆՑՄԱՆ ԵՎ ՀԱՆՐԱՅԻՆՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑԲանալի բառեր՝ սոցիալական մեդիա, ավանդական մեդիա, հեռուստատեսություն,լրատվադաշտ, քաղաքականություն, հանրային հարաբերություններ,մեդիագիտակցություն։

Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս սոցիալական մեդիայի ուժը և դրա ազդեցությունը հեռուստատեսության ու լրատվադաշտի վրա։ Մատնացույց է արվում այն հանգամանքը, որ սոցիալական մեդիան ոչ միայն աճում է ի հաշիվ ավանդական մեդիայի, այլև կարողանում է հենց վերջինիս միջոցով հասնել նրա լսարանին։ Նյութի եզրակացությունը հետևյալն է՝ սոցիալական մեդիան ձևավորում է թե՛ իր ու իր լսարանի, թե՛ ավանդական մեդիայի ու նրա լսարանի լրատվական օրակարգը։ Իսկ մեդիագիտակից լինելը կարող է բոլոր ժամանակներում հաղթաթուղթ լինել անգամ տեղական ու համաշխարհային քաղաքականության մեջ։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՇՐOLԱՆԱԿԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԼՈՆԻԿԱԿԱՆ ՀԱՐԵՐԸ Հին հայերենի, միջին հայերենի և Աշխարհաբարի քերականական համակարգի փոխանցման մեթոդաբանական խնդիրները պարզելու համար այս աշխատության մեջ մենք կանդրադառնանք յուրաքանչյուր առարկայի առանձին-առանձին, ապա շարունակենք ուսումնասիրությունը հայկական առաջնորդությամբ: Առաջնորդվելով միաժամանակյա (համաժամանակյա) տեսակետից ՝ լեզվական իրականությունը քննվում է անկախ վերջինիս ժամանակային սահմանափակումներից ՝ որպես իրողություն ընդհանրապես 1: Contամանակակից տեսակետը ենթադրում է տիպաբանական հետազոտություն կատարել համեմատության միջոցով, այս դեպքում ՝ գրաբարի, միջին հայերենի և Աշխարհի լեզվական իրողությունների վերաբերյալ: Պտտվող համակարգի առաքման սկզբում հստակեցվում է գլանափաթեթային բանալին կապը: Ընդունված է ընդունելը դիտարկել որպես բառերի ծալման օրինաչափությունների ամբողջություն, իսկ վերջիններիս առանձին արտահայտությունը համարել հոլով: Թեման դասավանդելը պահանջում է լեզուների լեզվաբանական կամ տիպաբանական դասակարգման հիմնական գիտելիքներ: Գրաբարում քերականական և հոլովման համակարգերում քերականական արտահայտությունը գերակշռում է թեք: Grabarum holovum- ը զուգահեռ է holovich- ի, իսկ holov- ը `holovakert- ի հետ: Grabarum holovum- ը որոշվում է holovichs- ի կողմից: Գլանափաթեթները ձայնավորներն են, որոնք մասնակցում են բառերի ուղղագրությանը և պարունակում են տեղեկություններ բառերի ուղղագրության մասին: Գրաբարում մեկ կամ ավելի գլանափաթեթներ կարող են մասնակցել բառի ուղղագրությանը, ըստ որի `մենք տարբերակում ենք պարզ խառնված կապվածքները, առանձնացնում ենք արտաքին-ներքին ուղղագրությունները` ըստ կտորների տեղադրման: Այսպիսով, բաղաձայնների բաղադրության դիտարկումը ցույց է տալիս, որ եզակի ուղիղը և մեղադրականը հնչյունային կազմով նման են: Դրանք տարբերակելու միակ միջոցը որոշիչ հոդվածն է: Եզակիներից սեռականը ձեւավորվում է համապատասխան գլանափաթեթների ավելացմամբ: Ողբերգականը ձեւավորվում է ինչպես սեռական, միայն որսորդության միջոցով: Տրական հոլովման բառը ստանում է հոլովումներ: Բացառիկությունը ծագում է ուղիղ կամ ողբերգական հիմքերից ՝ կցանք կցելով: Պրագմատիկայի հիմքը սեքսուալ, ողբերգական տեսահոլովակներն են ՝ համապատասխան հոլովակների ավելացմամբ: Հոգնակի ուղղակիը կազմվում է q հոգնակիով, որը գումարվում է կամ եզակի ուղղակիին կամ եզակին ՝ կախված բառի թեքությունից: Բազմակի հայցը կազմված է q հաջորդականության ուղղակի հոգնակիից: Բազմակի սեռական վանկերը ունեն նույն կազմը: Բազմակի հոգեբանի բացառությունը 1 Տե՛ս Աղայան Էդ., Լեզվաբանության հիմունքներ, Երեւան, 1987, էջ: 128 Այն կազմված է տրականից, նախապես պատրաստված կցորդի միջոցով: Գործնականում q- ն ավելացվում է եզակի 1-ի հիմքին: Միջին հայերենի քերականական համակարգում, ի տարբերություն գրաբարի, զարգանում է մակդիր կառուցվածքը: Հետքերի կազմը կրում է հետևյալ փոփոխությունները. Հայցվորների թվի հաճախակի նվազում կա, որի արդյունքում տեղի է ունենում հայցային դրույթների ուղղակի բացահայտում, ինչպես նաև սեռական դրույթների նույնացում: Գործնականում (բ-ին զուգահեռ) վերջավորությունն ընդլայնում է իր օգտագործման ոլորտը: Բացառությունը ե. Ներգոյան վանկը միջին հայերենում շարունակում է մնալ նոր կազմավորված քերականական իրողություն 2: Կցորդը քերականական արտահայտության հիմնական կառուցվածքն է համաշխարհային համակարգում: Համաձայնների համակարգում բացահայտվում են ուղղակի պահանջը, սեռական և ողբերգականները: Միայն դերանունների դեպքում սեռական վանկերը տարբերվում են իրենց ձայնավոր կազմով: Եզակի և եզակի բացառությունը կազմված է ածանցից, իսկ գործնականը ՝ բոլոր ածանցներից: Ներգոյանի համար ո՞ւմ մասը կայունանում է: Հին հայերենի, միջին հայերենի և Աշխարհաբար համակարգի լեզվական իրողությունների ուսումնասիրությունից մենք պարզում ենք. 1. Եթե հին հայերեն վանկային համակարգում գերակշռում են հակումի տարրերը, ապա միջին հայերենում և համաշխարհային լեզվով `ավելիի տարրերը: գերակշռում է էքսցենտրիկությունը և համեմատականությունը: 2. Գրաբարում բառի հոլովումը որոշվում է սեռական սեռի ակտիվ բայերով, քանի որ Գրաբարում տարբերվում է պարզ և խառն հոլովներից: Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ երբեմն երկրորդ հոլովումը, որը պետք է հայտնվեր եզակի դեպքում, դիտվում է բացառիկ հոլովման մեջ, ինչպես EA խառը հոլովման բառերի դեպքում, օրինակ ՝ եզան, ձողի բեռ, գառ և այլն: Ձուլումները մաքուր և մաքուր չէին: Հետագայում այս լեզվական իրողությունը վերանում է: Աշխարհում բառի հոլովումը որոշվում է եզակի հոլովով: 3. Եթե գրաբարի մեջ հոլովման հասկացությունը կապված էր հոլովման, իսկ հոլովումը հոլովման հետ, ապա միջին հայերենում հոլովիչի և հոլովակի դերը նկատելիորեն նվազում է, քանի որ դրանք ավելի հաճախ սկսում են հանդես գալ որպես մեկ ձև, որը կազմում է այս կամ այն ​​հոլովումը: 4. Եթե գրաբարում սեռական վանկը կազմավորվել է որպես թրակիական, միայն այն տարբերությամբ, որ թրակիական վանկը վանկեր է ստացել ՝ y, n, j, nj, որոնց համապատասխանաբար Արշակ - Արշակայ, արական - գյուղ, գյուղ - գյուղ, կին - կին, - Թունջյան, աջ - աջ, ապա միջին հայերենում և Աշխարհաբարում սեռական-ողբերգական վանկերը նույնն են, քանի որ վանկի հասկացությունն այլևս հասկանալի չէ: Միջին հայերենում A արտաքին կապի A բառերի վերջում y հոլովումը կանոնական կանոնական գործածություն չունի, իսկ աշխարհիկ աշխարհում մենք այդպիսի զուգակցմամբ չենք առանձնացնում, արական գոյականը չի օգտագործվում, մանավանդ որ դրա սեռական բառը զուգակցվում էր այրի բառի հետ: Կնոջ բառի դեպքում ՝ ֆյուժն 1 Տե՛ս Abrahamyan A., Grabar ձեռնարկ, Երեւան, 1976, էջ 15-27: 2 Տե՛ս «Էսսեներ միջին գրական հայերենի պատմության մասին», հ. Բ, Երեւան, 1975, էջ 64: կամ ձուլման արդյունքում ձվերը յուրացվել են. Tujanj բառի մեջ (արդեն համաշխարհային լեզվով ասած բառ) nj հոլովակը, որը հայտնվել է հոլովումից առաջ, այլևս ընկալելի չէ: Եվ որի կցորդը կայունացել է որպես սիմետրիկ նյարդի և այլնի ձև: 5. Եթե գրաբարում ուղղակի-մեղադրական վանկերը եզակիորեն առանձնանում էին միայն որոշակի հոդի գոյության կամ բացակայության պատճառով, իսկ հոգնակի ամբաստանիչը կազմվում էր գ-ի կարգով ուղղակի-կ-ով, ապա միջին հայերենում ուղիղը -բացասական վանկերը նույնն են: Միջին հայերենում զ տարբերակման միջոցները կանոնավոր կիրառում չունեն: Միակ տարբերությունը հոգնակի գործն է, որի ուղղակի մասը կազմված է հոգնակի q- ով կամ բարդ հոգնակիով, որի մեջ q- ը վերջին բաղադրիչն է: Աշխարհում հայցվորը չունի իր սեփական իրավունքը, այն երբեմն շիտակ է, երբեմն `շիտակ: 6. Եթե գրաբարում արտաքին երեք բաղաձայնները տարբերում ենք վեց արտաքին բաղաձայնների, ապա միջին հայերենում բաղաձայնների թիվը հասնում է 13-ի, որոնցից հինգը ներքին թեքություն են, ութը ՝ արտաքին թեքության: Աշխարհաբարում մենք ունենք վեց արտաքին հակում և երկու ներքին հակում, այսինքն ՝ եթե գրաբարում ներքին թեքության բառերը մեծ խումբ են կազմում ՝ քերականական արտահայտությունը թեքության տեսքով լինելու պատճառով, և միջին հայերենում, ապա ՝ համաշխարհային լեզվով գերակշռում են արտաքին հակումի բառերը: 7. Եթե գրաբարում և միջին հայերենում առանձնացնում ենք ԱՕ արտաքին բաղաձայնները, ավելին, նկատելի է, որ եթե գրաբարում առաջին անունների են ենթարկվում հատուկ անունները ՝ Արշակայ, Վարդանայ, Տաշրաց, Կուշանաց, ապա միջին հայերենում նույնպես ընդհանուր անվանումները ՝ սուլթանա, ֆուլանայ, մամկա, տիկին և այլն, ապա աշխարհում մենք նշում ենք այս իմաստներին պատկանող երկու բառ. աղջիկ, սիրում եմ մի քանի բառ, որոնք օգտագործվում են գրաբարյան հոլովման որոշ կիրառություններում, բայց զուգահեռաբար ենթարկվում են I հոլովման ՝ սուգ, հույս, լույս-լույս և այլն: 8. Եթե գրաբարում հ-ն ակտիվ է միջին հայերենում, Ե բաղաձայնը ակտիվ չէ, ապա համաշխարհային լեզվով մենք այդպիսի բաղաձայն չենք առանձնացնում, վկայվում են ընդամենը մի քանի օրինակներ. Կայսր, դուստր, որոնք համաձայն են մեկ այլ բաղաձայնի հետ: և 9. O's's's's's's's կան. ով ով է .։ ,։ ,, բն. ՝։ –ը.ը.ը.ը.ը.թ. Միջին հայերենում այն ​​դառնում է կանոն և օրինաչափություն և այն փոխանցվում է համաշխարհային լեզվով: 10. Եթե հին հայերենում O բաղաձայնը դեռ գոյություն չուներ, ապա միջին հայերենում j բաղաձայնը, միաձուլվելով բաղաձայնի հետ, հայտնվում է որպես սինգլ և հայտնվում է նոր բաղաձայնում: Առանձնացված գոյականները ենթակա են այս հակումին ՝ այրի, հարեւան, հարս և այլն: Տիեզերքում մարդուն նշող գոյականները պատկանում են այս հատվածին: 11. Գրաբարում VAN- ի արտասանություն գոյություն չի ունեցել, իսկ միջին հայերենում VAN- ի արտասանությունը դեռ նորաստեղծ քերականական վեպ էր ՝ սահմանափակ գործածությամբ: Աշխարհում այս հոլովումը, ինչպես միջին հայերենում, իմաստային է, որին պատկանում են ժամանակակից գոյականները: 12. Գրաբարում հոգնակի ուղիղը հիմնականում կազմված է հոգնակի թվերից, բայց բազմակի գաղափարը արտահայտվում է նաև այլ հոգնակիներով: Եթե ​​գրաբարում այս վանկերը երկիմաստ են քերականական արտահայտության թեք կառուցվածքի պատճառով, այսինքն ՝ կարելի է համարել «» -ը ՝ որպես ածական, «որպես թվանշան», ապա միջին հայերենում հոգնակի ուղիղ մասնակիցը չի վերցնում վանկի, այն տարբերվում է այլ թեք ձևերից միայն թվանշանի (ների) առկայության դեպքում: , Միջին հայերենում շատ թվանշաններ կան, բայց –q, -er, -ner, -ni առանձնանում են իրենց ֆունկցիոնալ ակտիվությամբ: Տիեզերքում հոգնակի ուղիղը չի ստանում համահունչ վիճակներ, բայց թվային վիճակներ ՝ -er, -s: 13. Եթե գրաբարի մեջ եզակիը կազմվել է և, իսկ հոգնակի հոգնակիը կազմվում է նախաբանով `նախածանի ավելացումով, ապա միջին հայերենում եզակիը կազմվում է կամ ածանցով կամ առանց ածանցի: Բազմակի եզակիը կազմվում է կա՛մ քերականական ձևով, կա՛մ երկու ձևով ՝ մեկը համարի համար, իսկ մյուսը ՝ վանկի քերականական իմաստով: Developsարգանում է քերականական արտահայտության կեղծ կառուցվածքը: Աշխարհում այն ​​ունի բացառիկ բաղաձայն `հ-ից, վերջավորություններ, որոնք ավելացվում են կամ ուղղակիին, կամ սեռականին: Այսպիսով, գրաբարյան արտաքին հոլովման հոգնակի ձևերի ազդեցության ներքո ձևավորվում և կայունանում է աշխարհի բացառիկ բացառության ինդեքսը, ինչպես եզակի, այնպես էլ հոգնակի թվով: Իսկ Գրաբարյանը եզակի բացառություն է: Հայահայերենի հոլովումը վերածվում է հոլովի, եզակի, հոգնակի բացառիկ ցուցիչի: Հատկանշական է, որ այս պարագայում բազմակարծությունն ազդել է, «ճնշել» է եզակիությունը: Հոգնակիից եզակի դաշտ անցումներից, իսկ ե-ի դեպքում եզակիությունը գերակշռում է: E- ն եզակի թվից անցնում է հոգնակի դաշտի: 14. Գրաբարում բայը բաղկացած էր եզակի սեռից ՝ ստանալով համապատասխան հոլովումներ, իսկ հոլովման բառերը ստացան թվային զրո վերջաբան: Հոգնակի հոգնակիը բաղկացած է էրեզակի հոգնակիից `q հավելումով: Միջին հայերենում պրագմատիկն առաջանում է ում բառով, որը, բացի գրաբարյան բառերից, տարածվել է այլ տառերին պատկանող այլ բառերի վրա: Հոգնակի ձևը կազմվում է երկու ձևով ՝ հին տիպ, երբ q հոգնակի է, այն գումարվում է եզակի ձևին: Հոգնակի գործառույթի երկրորդ տեսակը ունի բարդ կազմ: Այն բաղկացած է Czakak ֆունկցիայի ուղղակի հոգնակի գործառույթի լանջերի համադրությունից: Աշխարհաբարում գործնական կցորդը կազմված է այն բանից, թե ով է հոգ տանում: Գործնականը հիմնականում կազմված է ուղղակի հիմքից: Քանի որ եզակի է, այնպես էլ հոգնակի թիվը հայտնվում է որպես վերջավորություն: 15. Եթե գրաբարում ներգոյի արտահայտության իմաստը եզակի է արտահայտված `տրական", իսկ հոգնակիը `i + hog: Պարզ հայերենում այս ձևանմուշները դեռ ակտիվ են գոյականի իմաստն արտահայտելու առումով: Միևնույն ժամանակ ի հայտ են գալիս այլ կարծրատիպեր ՝ որպես ուղղափառ բաղաձայնի արտահայտման միջոց, նախաբան և ամբողջ արտահայտություն, որը գրաբարում արտահայտում էր անփոխարինելիի իմաստը, բայց արդեն անհետանում էր լեզվական իրողությունների պատճառով ՝ տարբերակը կայունանում է համասեռական բաղաձայնի համար: Աշխարհաբարի աշխարհական վանկը սկիզբ է առնում գրաբարյան «i + um տրականով ավարտվող» բառից: Վերջաբանն ավելացվում է ուղղակի հիմքին: Հայարփի Բաղդասարյան ՇՐ RԱՆԱԿԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒՄ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Բանալի բառեր. Գլանվածքային համակարգ, գլորում, գլորում , ։

Սույն հոդվածում քննության առարկա ենք դարձրել գրաբարի, միջին հայերենի ու աշխարհաբարի հոլովական համակարգը և վերջինիս ավանդման հարցերը։ Ուսումնասիրությունն իրականացնելիս առաջնորդվել ենք հարաժամանակյա (պանխրոնիկ) հայեցակետով։ Այս հայեցակետը ենթադրում է համադրմամբ և զուգադրմամբ քննել տիպաբանական առանձնահատկությունները։ Համալիր կերպով քննվել է հոլով-հոլովում առանցքային կապը վերը թվարկված գիտակարգերում։ Կատարվել է անդրադարձ հոլովների կազմությանն ու դասավանդման հարցերին։

ԱՍԱԼԱԻ ՎԵENԱԳՈՒՅՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄՆԵՐԸ ԵՎ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ peoplesողովուրդների ազգային-ազատագրական պայքարը մեկ նպատակ ունի, որը ենթակա չէ որոշակի կանոնների, չունի նույն արտահայտչամիջոցները: Այս բոլոր նպատակները, միջոցներն ու միջոցները դրսևորվում են միասնության մեջ կամ առանձին ՝ ըստ տվյալ ժամանակահատվածի պայմանների և պահանջների թելադրանքի: Աշխարհի շատ ժողովուրդներ անցել են այս ճանապարհը, հասել են իրենց նպատակին, դարձել են իրենց երկրի տերը, ստեղծել են իրենց ազգային պետականությունը: Սակայն աշխարհի ժողովուրդների կողմից մղված ազգային-ազատագրական պայքարի պատմության մեջ մենք հանդիպում ենք այդ պայքարի եզակի դրսեւորման: Դա պատմական հայրենիքից, հայրենի հողից բռնի տեղահանված, աշխարհի տարբեր երկրներում ապաստան գտած ու պետականությունից զրկված հայերի ազգային-ազատագրական պայքարն է, հայրենիք վերադառնալու, դառնալու պայքարը: հայրենիքի տերը: Հայաստանի հայության ազգային-ազատագրական պայքարը, որը նա մղեց 20-րդ դարի երկրորդ կեսին, պարտադրված պայքար է ինչպես իր տեսքով, այնպես էլ բովանդակությամբ: Այսօր ընդունված է հրեաների դեմ իրականացված Հայոց ցեղասպանությունը համեմատական ​​մակարդակի վրա դնել: Եվրոպայում հրեաները ենթարկվել են տարբեր վայրագությունների, կոտորածների, կորցրել են իրենց կյանքն ու ունեցվածքը: Այնուամենայնիվ, հայերի հարցը շատ ավելի բարդ ու բարդ էր: Հայերը կորցրին ոչ միայն իրենց կյանքի ունեցվածքը, այլև իրենց պատմական հայրենիքը: 1 Սակայն քաղաքակիրթ աշխարհը արագորեն մոռացավ հայերի ողբերգությունը: Կորած հայրենիքի մոռացված ցեղասպանության հարցը, հայերը ստիպված էին ահաբեկչության միջոցով հիշեցնել աշխարհը: 1 Ա. Հարությունյան, Հայոց ցեղասպանություն և հայկական հարց. Գրքերի մատենագիտություն (1860-2010), Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին 2014, էջ 560: «Անհատական ​​պատերազմի» դրոշը բարձրացնող Գուրգեն Յանիկյանը իջնում ​​է անհավասար մարտի դաշտ `ընդդեմ անարդարության և որակազրկման: Լոս Անջելեսի Սանտա Բարբարա արվարձանում Գուրգեն Յանիկյանի արձակած կրակոցը, որից սպանվեցին երկու թուրք դիվանագետներ, սփյուռքահայ երիտասարդության համար ուղեցույց դարձավ: 20-րդ դարի վերջին քառորդի հայոց պատմության ուշագրավ իրադարձություններից մեկը ՀԱԿ-ի ձևավորումն է: Կազմակերպությունն իր գոյության մասին հայտարարեց 1975 թվականի հունվարի 20-ին ՝ Բեյրութում գտնվող Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի գրասենյակի ռմբակոծմամբ: Իր ստեղծման պահից մինչև 1990 թ. Դեկտեմբերը ՀԱԿ-ը իրականացրել է շուրջ 300 զինված գործողություն աշխարհի տարբեր երկրներում, այդ թվում ՝ Թուրքիայի գլխավոր քաղաքներում (Անկարա, Ստամբուլ) և Արևմտյան Հայաստանում: ՀԱԿ-ը փորձում էր իրականություն դարձնել հայ հայրենասեր երիտասարդության երազանքը, որոնք ցեղասպանությունից հետո երրորդ սերունդն էին: «Ստեղծվել է բռունցք, որը կոչվում է HHGB: «Այդ բռունցքը նա է, ով կատարում է աշխատանքը, այսօր դրա հույսը միայն դրված է», - ասաց Յանիկյանը ԱՄՆ-ի խցից, որտեղ նա անցկացրեց 11 տարի: Դատավարության ընթացքում այն ​​հարցին, թե ինչու է նա սպանել թուրք դիվանագետներին, նա պատասխանեց. «Մեր գործողությունները ոչ միայն վրեժի բարկությունն է առաջնորդելու, այլ մարդկությանը ապացուցելու, որ հայ անհատը դեռ իր կրծքին պահում է պահանջի ոգին: « 2 ՀԱԿ-ի ծննդյան առաջին հինգ տարիների ընթացքում տեղի է ունեցել ավելի քան 150 ռազմական գործողություն: Այս գործողությունների առյուծի բաժինը ուղղված էր Թուրքիայի ներսում կամ Թուրքիայի սահմաններից դուրս գտնվող թուրք դիվանագիտական ​​անձնակազմի դեմ: ՀԱԿ պայքարը ծնվեց պատմական անհրաժեշտությունից, այն իր վրա կրեց պատմական Հայաստանը փրկելու առաքելությունը: Birthնունդից ի վեր արված յուրաքանչյուր քայլ արվել է հօգուտ հայության: Դատապարտելի է այն մտածողությունը, որը որոշ շրջանակներ ANCA- ն անվանում էին անձնական շահերից ելնելով կառուցվածք: Վրիժառուների դեպքը տեսանելի էր ամբողջ աշխարհում: Այդ մասին է վկայում Թենեսիի տեխնոլոգիական համալսարանի քաղաքագիտության պրոֆեսոր Մայքլ Քվինտտերի ելույթը անգլերենի «Միջազգային ահաբեկչության ուղղությունը 1982-1983թթ.» Հոդվածում: «Հայկական ահաբեկչական խմբավորումների գործունեությունն այնքան տարածված է, որ գրեթե ամբողջ Արեւմուտքն ունեցավ իր փորձը: Նրանց աշխարհագրական տեսանյութը չի տարբերվում այլ ահաբեկչական խմբավորումներից: Ավելի քան 20 հարձակում է տեղի ունեցել Վան Հայության 2 ԱՍԱԼԱ-ում: հայրենիքի համար, Երեւան 1995, էջ. 15 Տարբեր երկրներում միայն 1982-1983 թվականներին գործողություններ են եղել 16 տարբեր երկրներում: «Հայկական գործողությունները գրավեցին աշխարհի ուշադրությունը և արագացրեցին հայկական հարցի քննարկումը»: 3 Հայ հայրենասեր երեխաների գործողությունների շնորհիվ ընդլայնվեցին նվիրյալների շարքերը, ովքեր, թողնելով իրենց բոլոր գործերը, դարձան ազատագրման նվիրյալներ, հստակ հասկացան, որ իրենք ոչ թե մահվան կամ ազատության, այլ մահվան ճանապարհին են: Այս ամենի հետ մեկտեղ ռազմական գործողությունները բազմազան դարձան: 1976-ի դրությամբ գործողությունները դուրս չէին գալիս սովորական ականազերծումից: 1980-ի ամառը փոխվեց: Հուլիսի 31-ին Աթենքում սպանվեց թուրք դիվանագետի, օգոստոսի 5-ին Լիոնում Թուրքիայի հյուպատոսության վրա հարձակման ենթարկվեց, իսկ սեպտեմբերի 26-ին Փարիզում թուրք դիվանագետի դեմ մահափորձ կատարվեց ՝ նրան ծանր վիրավորելով: Առավել ուշագրավ է 1981 թ. Մարտի 4-ին Փարիզում ՄԱԿ ՓԳՀ կողմից երկու թուրք դիվանագետների սպանությունը: 4 Շարքերի ընդլայնման հետ «կազմակերպությունում» տեղի ունեցան երկու հնարավոր փոփոխություններ: Դրանցից առաջինը «Հայաստան» պաշտոնական թերթի տպագրությունն էր, որը դեր խաղաց հայ ժողովրդի շրջանում կազմակերպության նկատմամբ հետաքրքրություն առաջացնելու գործում: Երկրորդ փոփոխությունը ճամբարում կազմակերպության մշտական ​​ներկայության հաստատումն էր: Theամբարը մեծացրեց ՀԱԿ-ի կարողությունները `իր անդամներին լրջորեն մարզելու և ռազմական գործողություններ սկսելու համար: Արդար է, շնորհիվ այս ճամբարում օգտագործված ուսումնական ծրագրի, որ ռազմական անձնակազմը վերապատրաստվում էր ՀԱԿ-ում: Վերոհիշյալ բոլոր գործողությունները ղեկավարում էր հայրենիքի նվիրյալ անհատ Հակոբ Հակոբյանը (հայտնի է նաև որպես Մոջահեդ): Նա հատուկ ուշադրություն էր դարձնում կազմակերպության յուրաքանչյուր անհատի: Նրա ցուցումներով էր, որ աշխարհի տարբեր մասերում կազմակերպվեցին մի շարք գործողություններ, կազմակերպվեցին ԱՍԱԼԱ-ի գործող մասնաճյուղեր Եվրոպայում, Ամերիկայում և Իրանում: Մոջահեդները ղեկավարում էին գործողություններն ամենուր: Մինչ ԱՍԱԼԱ-ի հիմնադրումը, «Հայոց ցեղասպանության արդարադատության մարտիկներ» կազմակերպությունը, որը վրեժխնդրության գործողություններ էր իրականացնում, շեշտը դնում էր հայկական հարցը միջազգային ճանաչման հասցնելու խնդրի վրա: Օգնայան, Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակ, Երեւան, 2015, էջ 8-9: 4 Ս. Գպրանյան, Մ. Մելքոնյան, Իրականություն, Երեւան, 1992, էջ 16-17: 5 Ռ.Հովնանյան, Գաղտնի բանակ, Երեւան, 2015, էջ. 41 մինչ ԱՍԱԼԱ-ն տարածված հայ ազգային-ազատագրական շարժման գաղափարախոսն է: ՀՅԴ-ն հաճախ նշում է, որ «Հայոց ցեղասպանության արդարադատության մարտիկները», «Հայ հեղափոխական բանակը» իրականացնում էին հիմնական գործողությունները թուրքական շրջանակների դեմ, իսկ ԱՍԱԼԱ-ն իրականացնում էր հիմնական գործողությունները ոչ թուրքական կուսակցությունների դեմ, բայց չհիմնելով դրա պատճառները: Բայց պետք չէ հետ թողնել այն փաստը, որ Թուրքիայի կառավարությունն ամեն ինչ անում էր, որպեսզի ASALA- ն այլ կերպ ներկայացնի եվրոպական երկրներում, որի արդյունքում մի շարք պետություններ սատարեցին թուրքական տեսակետը: Այնուամենայնիվ, մենք լիովին արդարացնում ենք վրեժխնդրությունը 1982-ից հետո: 2010 թ. Հունվարի 30-ին, Թուրքիայի նախագահ Քենան Էվրենը շարժումը անվանեց հայկական ահաբեկչություն `ասելով, որ շարժումը հիմնված է թուրք ազգի ոչնչացման վրա: Նա ասաց. «Այս այլասերվածները, որոնց սրտերում բացի ատելությունից այլ բան չկա, որոնք խայտառակություն են մարդկության համար, հարձակվում են օտարերկրյա ներկայացուցիչների և գրասենյակների վրա, որոնք մենք խստորեն դատապարտում ենք ազգովի»: Նման հայտարարությունը չէր կարող անպատիժ մնալ: Ինչքան էլ փորձեին արատավորել ԱՍԱԼԱ-ի անունը, դա նրանց չհաջողվեց, ազատամարտիկները շարունակեցին իրենց գործողությունները: Երեք կողմից ՝ իմպերիալիզմ, ֆաշիստական ​​Թուրքիա, հետամնաց կուսակցությունները ցանկանում էին ճզմել առաջադեմ-հեղափոխական ճակատները միասին, բայց ստիպված էին դիմադրել, քանի որ հասկանում էին, որ Սպիտակ կոտորածը կասեցնելու համար պետք է վերադառնան իրենց նախնիների հողեր ՝ Արևմտյան Հայաստան Հարկ է նշել, որ Իրանում որոշակի համագործակցություն կար PKK- ի, MIT- ի հետ, բայց դա պայմանավորված էր նրանով, որ նրանց բոլորի պայքարի եզրերը որոշ չափով համընկնում էին, և այդպիսի համագործակցությունը կարող էր բխել մեր շահերից: Անկարայի Էսենպողա օդանավակայանի շահագործումը մեծ նշանակություն ուներ ՀԱԿ-ի մի շարք գործողությունների շրջանում: 1982-ի օգոստոսի 7-ին, հատուկ հանձնարարությամբ, orորհապ Սարգսյանն ու Լեոն Էքմեքջյանը ձեռքի նռնակներով և գնդացիրներով հարձակվեցին օդանավակայանի վրա ՝ սպանելով 10 մարդու և վիրավորելով 62 այլ մարդու: Սպանվածներից առնվազն երեքը ղեկավարում էին օդանավակայանի անվտանգության աշխատակիցները, իսկ նրանցից մեկը `անվտանգության ուժերի տնօրեն: Zոհրաբը սպանվեց, իսկ Լոնը սպանվեց: Օգնայան, Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակ, Երեւան, 2015, էջ 9-10: Մի քանի ամիս բանտում պահվելուց հետո թուրքական իշխանությունները դատապարտվել են կախաղանի 7: Այս քայլը հնարավոր էր, քանի որ դա տեղի ունեցավ Թուրքիայում, այն վստահություն ներշնչեց հայ ժողովրդին `Թուրքիայում իրենց ջանքերը կենտրոնացնելու կարողության առումով: Սակայն այս քայլը հաճախ որակվում է բացասական, քանի որ գործողության ընթացքում սպանվել են «անմեղ թուրքեր»: Այնուամենայնիվ, մենք մի պահ փորձում ենք հասկանալ, թե ինչ մեղքի են պատժվել 1915 թվականին զոհ դարձած միլիոնավոր հայերը: Կարելի է ասել, որ ԱՍԱԼԱ-ի գործողությունները գնահատվեցին նաև միջազգային ասպարեզում, ինչի մասին վկայում է իսպանացի լրագրող Խոսե Անտոնիո Գուրիարանի հայտարարությունը: Նա հավատում էր, որ իր գաղափարական հասունացումը տեղի է ունեցել 1980-ականներին, երբ Մադրիդում ASALA- ի գործողությունների արդյունքում ոտքը կորցրեց: Արդյունքում, նա բողոք ներկայացրեց դատարան, բայց շուտով հանդիպեց ԱՍԱԼԱ-ի տղաներին, ինչը հետագայում նրան ստիպեց ուսումնասիրել հայոց պատմությունը և գրել, որ իր հետ կատարվածը շատ փոքր է ՝ համեմատած այն բանի հետ, թե նա ինչ է արել հայերի հետ: (Նա գրել է հայերին նվիրված երկու գիրք. «La bomba» ռումբ, «Հայերի մոռացված ցեղասպանություն»): 1982-ի սկզբին Իրանի Իսլամական Հանրապետությունն արգելեց ապրիլի 24-ի ավանդական հանրահավաքը: Այդ օրերին Իսրայելը հարձակվեց Լիբանանի վրա, որպեսզի վերջ դնի հեղափոխական կազմակերպություններին: Դրանից հետո նա հարձակվեց Հյուսիսային Իրաքի ՝ Քուրդիստանի վրա, նույն ծրագրով, բայց այլ ուղղությամբ: Օգտվելով սա որպես հարմար առիթ ՝ նրանք KHNAB- ի անդամ Կառլեն Անանյանի մշակած ծրագրով հարձակվեցին Թեհրանում Թուրքիայի դեսպանատան վրա: Սա մեծ իրարանցում առաջացրեց ամբողջ հայ համայնքում, ամբողջ Իրանում, նա ժամանակավորապես հանգստացրեց իրավիճակը Սփյուռքում: Բայց ապրիլի 24-ից 9-ը կրկին խաղաղությունը խախտվեց: Նախատեսվում էր գործողություն իրականացնել Ֆրանսիայում: Գործողությունը կոչվում էր «Վան»: Նպատակը Փարիզում Թուրքիայի հյուպատոսությունն էր: Երկար պլանավորումից հետո գործողությունը հանձնարարվեց Հակոբ Julուլֆայանին, Գորգ Գյուզելյանին, Արամ Պասմաջյանին, Վազգեն Սիսլյանին: Վերջինս խմբի ղեկավարն էր: 1981 թ. Սեպտեմբերի 24-ին, առավոտյան ժամը տասնմեկին, 7 Ս. Ձեռքը ձեռքին նռնակի ձգանին: Գպրանյան, Մ. Մելքոնյան, Իրականություն, Երեւան, 1992, էջ 32-33: 8 Նոր բառեր. ԱՍԱԼԱ-ի պայթյունից տուժած իսպանացի լրագրողը նվիրվեց Հայ դատին, 26 հունվարի, 2015 թ. 9 Ե. Նազարյան, Ս. Թորոսյան, Անհայտ էջեր հերոսի մասին, Երևան, 2011, էջ 206-207: Վազգենը մտավ հյուպատոսի սենյակ: Ընդհանուր դահլիճից դուրս բերելով Թուրքիայի փոխհյուպատոս Իմամ Քայալուին ՝ նա բղավեց, որ բոլորը պատանդ են վերցնում, բայց ոչ մեկին չի վնասի, քանի որ պահանջը Թուրքիայի կառավարությունից էր: Այս գործողության ընթացքում տղաները ձերբակալվել են և տեղափոխվել Ֆրանսիայի ամենադաժան բանտերից մեկը ՝ «Ֆրեն»: Այստեղ տղաների հետ դաժան էին վարվում, համարվում էին ահաբեկիչներ: Թուրքական կառավարությունը խոստացավ տղաների բանտարկության համար գնել ֆրանսիական ռազմական ինքնաթիռ, 28 ռազմական ինքնաթիռ գնեց, և 7-ական տարվա դատապարտված վրիժառուները տեղափոխվեցին Փարիզի արվարձաններից մեկի Ֆլեուրիմերոգիս ամրոց: Նրանք դատապարտվեցին յոթ տարվա ազատազրկման, և չցանկանալով վատնել իրենց ժամանակը, նրանք որոշեցին սովորել, քանի որ ֆրանսիական բանտը նման հնարավորություն էր ընձեռում: Նրանք ընդունվել են Սորբոնի համալսարան կես դրույքով: Նրանք 1986-ին ժամանակից շուտ ազատ արձակվեցին բանտից և վերադարձան Լիբանան 10: Սակայն չորս մարտիկներից երեքը կենդանի դուրս եկան բանտից: Արամ Բասմաջյանը 1985 թ. Ինքնասպան է եղել: Վազգենը, Գորգը, Հակոբը տարիներ անց հաստատվեցին Հայաստանում, միացան «Մեծ Մուրադ» ջոկատին, մասնակցեցին Արցախյան ազատամարտին 11: Վազգեն Սիսլյանը իր ներդրումն ունեցավ ազատագրական մարտերում, և մինչ օրս նա հայ երիտասարդների համար կենդանի լեգենդ է իր գործունեության և հայրենասիրության համար: Իր գործունեությամբ ANCA- ն պարզաբանեց, որ Հայկական հարցը հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարն է, արդար պայքարը «բռնադատված մարդկանց բռնագրավված հայրենիք վերադարձնելու և այնտեղ ազատ ինքնորոշման իրավունքի ձեռքբերման համար»: ՀԱԿ-ը եկավ ապացուցելու, որ հայկական հարցը ազգային-ազատագրական հեղափոխություն է: Այս փաստը պետք է հասցեագրված լինի նրանց, ովքեր ՀԱԿ-ին մեղադրում են ահաբեկչության մեջ 12: Հիմնադրման առաջին տարվանից ANCA- ն գրավել է արտասահմանյան մամուլի ուշադրությունը: 1975 թվականից ի վեր միջազգային լրատվամիջոցները, հղում կատարելով ՀԱԿ գործունեությանը, հայտարարում են, որ շարժման պատճառը հայկական հարցը չէ: Հրապարակումներում կան հակահայկական նյութեր, կան նաեւ դրական վերաբերմունքի դրսեւորումներ: 1980-ի դեկտեմբերի 19-ին թուրքական «Հուրիեթ» թերթը, խոսելով հայ վրիժառուների մասին, գրեց. «Ինչ է պատահել տարիներ առաջ, հետո ՝ 10 Նարե, Երբ վրեժը ճակատագիր է դառնում, Երեւան, 2014, էջ 30-31: 11 ԱՍԱԼԱ. Հանուն հայության, հանուն հայրենիքի, Երեւան, 1995, էջ 20: 12 Վ. Պետրոսյան, Գաղտնի բանակ: նրա գաղափարախոսությունը, Երեւան, 2015, էջ. 159 թ. Աշխարհի ազգերի արյունը կհոսի, եթե մարդուն սպանելու միջոց կա: Կարմիր ամերիկացիներն անընդհատ արյուն կթքեն ՝ հաշիվ պահանջելով ամերիկացիներից, հրեաներից և գերմանացիներից: Այս կերպ դա մարդկային պրակտիկա չէր լինի: «Կիպրոսյան պատերազմում աճող այս տգեղ ահաբեկչության համար պատասխանատուները պետք է բացահայտվեն մարդկային հայտնության միջոցով»: 131981 թվականի մարտի 7-ին The Calf News- ը հաղորդեց, որ Գաղտնի բանակը հաստատեց, որ թուրք դիվանագետների սպանությունները վրեժխնդրություն էին 1915-ի Genocideեղասպանության համար: Թերթը հղում է կատարել թուրքական «Միլլիեթ» թերթին, որը հատուկ հոդված էր նվիրել մեծ թվով թուրք դիվանագետների սպանությանը: «Նրանց գործողությունների անիմաստությունը չպետք է վերագրվի Թուրքիայի Հանրապետությանը: «Եկել է պահը, երբ պետական ​​գաղտնի կազմակերպությունները պետք է քայլեր ձեռնարկեն մեր զոհված դիվանագետների արյան պատասխանատվության համար»: 14 Այսպիսով, Թուրքիան, միշտ անտեսելով իր ոճրագործությունները, հանդես եկավ որպես հայցվոր: Այսօր Եռաբլուրի նահատակների կողքին ՝ Նահատակների պանթեոնում, տեղադրված են Հայ ազգային բանակի 39 նշանավոր նահատակների հայտնի պանթեոնի շիրմաքարերը: Գերեզմանաքարերը կանգնեցված են Գուրգեն Յանիկյան, Հակոբ Տարաջյան, Արամ Պասմաջյան, Սիլվա Չիլինկիրյան, Լեոն Էքմեքջյան և այլոց անուններով: Լեոն Էքմեքջյանը վերջին մարդն էր, ով մահապատժի ենթարկվեց Թուրքիայի պատմության մեջ: 1983-ի հունվարի 29-ից Թուրքիայում մահապատժի դատավճիռ չի իրականացվել: Էքմեքջյանի գերեզմանը մնում է անհայտ: Լեոն Էքմեքճյանի մահվան կապակցությամբ, սփյուռքը բազմաթիվ երկրներում բողոքով արձագանքեց: 2016-ին Էքմեքճյան ընտանիքի ներկայացուցիչները ժամանեցին Անկարա: Ստանալով բոլոր թույլտվությունները ՝ նրանք բացեցին Լ. Էքմեքջյանի գերեզմանը և մասունքներ գործեցին: Հերոսների կյանքն ավարտվեց տարբեր կերպ: Նրանցից շատերը գոյություն չունեն, շատերը կենդանի են (Վարուժան Կարապետյան, Վազգեն Սիսլյան և ուրիշներ), և նրանցից շատերը դեռ մնում են անթափանց վարագույրի ետևում: Հարցազրույցներից մեկի ժամանակ Վ.Սիսլյանը ասաց. «Վանի շահագործումը կշարունակվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ մենք չենք ստացել մեր իրավունքները, սա ինձ համար շատ կարևոր է: Ես շատ կցանկանայի, որ մեր պայքարը լիներ խաղաղ ճանապարհով, 13 Նույն տեղում, Pp. 256-257թթ. 14 Նույն տեղում, Պ. բայց մենք այլընտրանք չունենք, երբ ձեր թշնամին թուրքն է, և ոչ թե թուրքը, ով ուզում է ձեզ հասկանալ, այլ ոչնչացնել ձեզ »15: Մեր ուսումնասիրությունները թույլ տվեցին գտնել մի մարտիկի, որի անունը կապվում է ԱՍԱԼԱ-ի հետ `Պետիկ Ինջյան: Նա ծնվել է 1950 թվականի նոյեմբերի 3-ին: Նա նահատակվել է Հայ դատի համար ՝ Փարիզում, 1976-ին: Բոլոր ժամանակների վրիժառուները Հայաստանում չեն մոռացվել: Նրանց պատվին գրվել են գրքեր, հոդվածներ, «Դա դու ես ստեղծել» երգը: Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ «oraորավար» հիմնադրամը հիմնադրել է «Հայ ժողովրդի վրեժխնդիր բազուկը` Սողոմոն Թեհլիրյան »մեդալը, որը կտրամադրվի Հայոց ցեղասպանության համար վրեժխնդիր Հայոց ցեղասպանության համար պատասխանատուներին: 2015 թվականի մարտի 25-ի հրամանով «oraորավար» բարեգործական հիմնադրամը հետմահու պարգևատրեց 1922-1984 թվականներին վրեժ լուծած 70 հայերի (2016 թվականի հունվարի 22-ին մեդալը շնորհվեց Հայոց ցեղասպանության ինստիտուտ-թանգարանին) 17: ԱՍԱԼԱ-ի կենդանի մարտիկները պարգեւատրվել են ՀՀ ՊՆ մեդալներով: 18 Մարինե Սահրադյան ՍԱԼԱ-ի ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈ ԳՈՐՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՏԱՐԱՔՆԵՐԻ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐ Հիմնաբառեր. Հայեր, Օսմանյան կայսրություն, հայկական: ։

ԱՍԱԼԱ-ի պատմության ասպարեզ իջնելը կապված էր Հայոց պահանջատիրության հետ, որը հազարամյակների ընթացքում շարունակում էր չլուծված մնալ։ Անհրաժեշտ էր մի ուժեղ բռունցք, որը կփորձեր իրականացնել դա։ Այն բոլոր գործողությունները, որոնք իրականացրեց ԱՍԱԼԱ-ն, միայն մի նպատակ էին հետապնդում, որ հայրենակորստի պահանջը դառնա միջազգային օրակարգի խնդիր։ Նրանք ուղցակի վրիժառուններ չէին, ինչպես շատ շատերն են այդպես անվանել, նրանք հայոց ազատության համար պայքարի դուրս եկած մարտիկներ էին։ Նրանց կերպարը միշտ ոգևորում և ուժ է տալիս նորանոր մարտիկների։ Հայրենիքի ազատության ու միավորման համար նահատակված հերոսների շարքում անպայմանորեն իրենց արժանի տեղն ունեն Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի այն մարտիկները, որոնք անհուն հավատով և անձնվիրաբար իրենց կյանքը զոհեցին Հայակական հարցը արդարացիորեն լուծելու, պատմական հայրենիքին վերատիրանալու համար մղվող պայքարի ճանապարհին։ Եվ կարող ենք ասել, որ չնայած որոշ բացթողումների, բայց ԱՍԱԼԱ-ն եղավ առաջինը՝ ապացուցելով այն, որ չկա մի թշնամի, որի դեմ կռիվը անհնարին լինի, չկա անարդարություն, որի դեմ պայքարն անմիտ բան լինի։

Արտաշես Հարությունյանն արևմտահայ գրականության այն երախտավորներից է, որի գրական-հասարակական կյանքը համընկավ թուրքականբռնապետության հայաջինջ քաղաքականության տարիներին, երբ արյան մեջ էրհեղվում ազգային ու մտավոր ինքնության արտահայտման ամեն մի փորձ։ Հասարակական-քաղաքական կյանքի տարուբերումների այս շրջանում արևմտահայ մշակույթի կարող ուժերը մեծավ մասամբ տարագրված էին։ Իր սթափկանխատեսումներով ու անաչառ գրական-հրապարակախոսական հոդվածներով արևմտահայ մշակութային մտքի վրա իշխում էր Արտաշես Հարությունյանը՝ կենդանի պահելով դժգունացած մտավորական կյանքը։ 1908-1910-ական թվականներին «Ազատամարտ», «Հայ գրականություն»,«Ձայն հայրենյաց», «Բյուզանդիոն» պարբերականներում Արտաշես Հարությունյանը (1873-1915) հանդես է գալիս ազգային-քաղաքական հարցեր շոշափողհրապարակա-խոսական հոդվածներով։ Երիտթուրքերի պետական հեղաշրջումն ու հուլիսյան սահմանադրությունը ռոմանտիկական պատրանքներ ներշնչեցին հայությանը։ Տարագրվածմտավորականներից շատերը բռնեցին ետդարձի ճամփան։ Սահմանադրությունից ընդամենը քսան օր անց «Ազատության բարիքը» հրապարակախոսականհոդվածում Հարությունյանը գրում է. «Աստված իմ, ի՞նչ զարհուրելի երազե մըկ’արթննանք։ ...Կապրեի՞նք։  Համր, եղերական մարտիրոսություն մըն էր։ Պիտիգրենք, պետք է, որ գրենք պատմությունն այս երեսնամյա մարտիրոսության» [2]։ Մի ներքին տագնապով Արտ. Հարությունյանը կանխատեսում էր, որ1908 թվականի համաժողովրդական ցույցերն ու տոնախմբությունները տեղիպիտի տային համազգային սուգ ու ավերի և «...օսմանյան Սահմանադրությունը,որ իր ազատաշունչ տրամադրություններով կարելիությունը կը խոստանարպարգևել ցեղային մասնահատկությանց»[2, էջ 793], ազգային քաղաքականության նորովի ծրագրով պիտի նյութեր նոր ոճիրներ։ 1909 թվականի կիլիկյանդեպքերը հաստատեցին գրողի տագնապները։ Ի մի բերելով հայ ժողովրդի պատմական անցյալն ու դժնդակ ներկան`նա գրում է. «Առանց քնարերգության և առանց հռետորական պչրանքի... անհույզլրջությամբ մը պիտի կարենանք արձանագրել, թե` մարդկության պատմությանդրվագները փառավորող կարմիր գինարբուքներուն մեջ հայուն արյունը միակնէ ամենեն ավելի առատորեն մատռվակվածը, հագեցնելու համար արյունախանձբնազդին պարբերական հեշտախնդիր պապակները»[3]։ Հրապարակախոսըթվարկում է որոշակի փաստեր. «Ճինկիզ խան այդ արյունով ներկեց իր` մսակերթաթարի ցախ ու ցանցառ մորուքը, Լենկթիմուր` անով օծեց իր խարանավորկաղ գազանի մաղձագույն մորթը. Բուղա` հայու արյունով լոգանքներ առավ, իրգինով վագրի կատաղություններուն ու տենդերուն հուրքը ամոքելու համարև Ապտուլ Համիտ, ներկա ժամանակներու ամենեն արյունարբու և ամենեն մռայլու նենգամիտ Կորիլլան, իր երկդիմի խառնածինի պարբերական մոլեխանձխելահեղությունները երեսուն տարի հայու արյուն խմելով կը հանդարտեցներ»[2, էջ 795]։ Երիտթուրքերի հուլիսյան սահմանադրությունը խոստանում էր վերջդնել գոյապայքարի բոլոր ձևերին և «հայուն արյունն ալ չպիտի վազեր», «հրաշքով մը, վեց հարյուր տարվան բաց վերքը» պետք է սպիանար[3]։ Սակայն հօդսեն ցնդում ակնկալիքները, քանզի «Սահմանադրությունը, - գրում է Հարությունյանը, - ուժ մը չէր, ընդհանրական և լիակատար հաղթանակ մը չէր, այլ` խոստում մը և ժպիտ մը միայն»[3]։ Չէ՞ որ 95-96թթ. արյունալի կոտորածների ժամանակավոր դադարը նոր թափով ու բարբարոսությամբ «վերստին արյունեցավ,արյունեցավ` անօրինակ ահավոր արյունահոսությամբ մը, թերևս խեղդելուհամար ծիլ տվող անորոշ կանաչությունները»[3]։ Արտաշես Հարությունյանը թուրքական կառավարությունից պահանջումէ վերջակետ դնել «քաղաքագիտական, դիվանագիտական թե բարբարոսական»բոլոր որոշումներին, որոնք «ամենքն ալ ծառայելով մահկանացու մարդոց միևնույն եսական ու գազանական բնազդներուն գոհացմանը», հատկապես թափվում են հայության գլխին։ Հրապարակախոսը դիմակազերծում է թուրքականկառավարության «բարոյականության» քարոզները, բացահայտում թուրքերիքաղաքական, տնտեսական ու մշակութային զարգացման ծայրահեղ հետամնացությունը։ Գրողի վրդովմունքը փոխվում է բողոքի պոռթկման. «Ինչո՞ւ խուժանըկը ջարդե, կը ջնջե զմեզ,- հարցնում է նա ու ավելացնում.-հինցած, անժամանակդարձած... բարոյականության հակապատկեր մըն է...»[4, էջ 1]։ Անողոք քննադատության ենթարկելով «Ժեոն թուրքերի» վարած քաղաքականությունը` երեք տարիների փորձից հետո Ա. Հարությունյանը գալիս է այնեզրակացության, որ, «...բացի կարգ մը ձևական շռայլություններե և հարաբերական խաբեպատիր ազատությունե մը», սահմանադրությունը ոչ մի նորություն չբերեց։ Իրողության պատճառների որոնումը ևս հանգեցնում է այնեզրակացության, որ թուրքական պետությունը առաջադեմ երկրների հետ բաղդատվելու ոչ մի եզր չունի։ Ըստ Արտ. Հարությունյանի` սահմանադրությունըկոչված էր ոչ միայն բարվոք վիճակ ստեղծելու թուրքական տիրապետության լծիտակ գտնվող ժողովուրդների համար, այլև խորտակելու հենց թուրքերի հետամնացության կապանքները։ Թուրք ազգի մարդատյաց վարքագծին հրապարակախոսը տվել է դիպուկբացատրություն. այն սերվում է խուժդուժ, վայրենաբարո խավերի մեջ արմատավորված ազգային էգոիզմի զգացմունքներից։ Ժողովուրդների ազգային ինքնության բնաջնջմանը նպատակաուղղվածթուրքական կառավարության քաղաքականությունը սրատում էր ազգայինազատագրական պայքարի ամեն մի բռնկում։  Օսմանյան կառավարությանգործնական քաղաքականությունը` ազգային ճնշում, բռնի տեղահանություն,կրոնափոխություն, մեջընդմեջ կոտորածներ, ուղղվում էր հայերի, արաբների,հույների, բուլղարների, սերբերի, քրդերի ոչնչացմանը։  Արտ. Հարությունյանըդիմակազերծում է թուրքական ռազմաֆեոդալական բյուրոկրատիայի քաղաքականությունը և գրում. «Արդարություն ոչ թե հայուն համար, ոչ թե թուրքին համար, ոչ թե քյուրտին համար, ոչ թե հույնին համար, ոչ թե պալկարին համար, ոչթե առնավուտին համար, ոչ թե արաբին համար, այլ` որևէ զգացումե, որևէկիրքե, որևէ հաշիվե դուրս, անխտրական ու բացարձակ Արդարությունը` Արդարության համար»[5, էջ 248]։ Ինչպես նկատում ենք, Հարությունյանը պաշտպան է կանգնում հանուրմարդկության երջանկությանն ու բարօրությանը։ Իսկ ո՞ւր է քաղաքակիրթ Եվրոպան, մարդու իրավունքների պաշտպանը,մարդասիրության քարոզիչը։ Հրապարակախոսը քննադատում է եվրոպականպետությունների անտարբերությունը և աշխարհի ժողովուրդներին է ուղղում իրհարցումը. մի՞թե «Տոնքիշոթին հետ գերեզման մտած» ազնվականություն է բարբարոս ցեղի արյունլվա ճիրաններից եղերական ոչնչացման դատապարտվածհայի փրկության խնդիրը։ «Շահապարտ ու նենգամիտ պաշտոնական Եվրոպան, ... զգացինք թե իր երբեմնակի լացած բոզի արցունքները, թափված հայունվիրավոր արժանապատվության վրա, անոր կսկիծը կը ավելցնե, իրեն կեղծավորության ծաղկալից թույնով»[3]։ Գրողը անողոք քննադատության է ենթարկում, Վարուժանի խոսքերովբնորոշված, «Եվրոպական պետությունների պոռնկացած դիվանագիտությունը»և զարմանում է, թե Եվրոպան ինչպես է աղարտում առաջադեմի իր անունը։ Բայց ազատագրական գաղափարաբանություն արծարծող մեր մյուս գրողներիպես համոզվում է, որ քաղաքակիրթ Եվրոպայի շահերը չեն համընկնում «հայուններուն», և որ «եվրոպական դիվանագիտությունն անտարբեր է մեր մարտիրոսացման արյունազանգ տեսարանին հանդեպ» [3]։ Ադանայի աղետը Հարությունյանին ստիպում է վերլուծել երիտթուրքերի կատարած պետական հեղաշրջման արդյունքները։ 1910 թվականին «Ձայն հայրենյաց»-ի էջերում «Շահեկան էջեր ռուս հեղափոխական պատմութենեն» հոդվածում, Արտ. Հարությունյանն անդրադառնում է ցարական Ռուսաստանի քաղաքական կյանքի ներքին տեղաշարժերիքննությանը։ Նա արևմտահայությանը հիշեցնում է 1879-1880 թվականներինՌուսաստանում ստեղծված հեղափոխական իրադրության առանձին դրվագներ, Ալեքսանդր II ցարի, ներքին գործերի մինիստր կոմս Սիպյակինի, Պոբեդանոսցևի, «Ռուսիո բռնապետական կարկառուն դեմք Ֆոն Փլեհվեի», Կովկասիփոխարքա իշխան Գոլիցինի, Բոբրիկովի, Անդրեևի սպանության դեպքերը։ Ինչպես նկատում ենք, քաղաքական հարցեր շոշափող հրապարակախոսը դառնում է արևմտահայ այն եզակի մտածողներից մեկը, որը հասարակական-քաղաքական հեղաբեկումների շրջանում պաշտպան կանգնեց հեղափոխական պայքարի գաղափարին։ Ազնիվ հայրենասերի ոգևորությամբ, Արտ.Հարությունյանը մասնակից է դառնում զորավար Անդրանիկի կամավորականջոկատի մղած ազգային-ազատագրական կռիվներին։ Անդրանիկ Զորավարի մշակած ռազմավարության շնորհիվ անհամեմատ փոքրաթիվ ուժերով մեծ վնաս է հասցվում թուրքական բանակին, և նրահրամանատար Յավեր փաշան գերվում ու խայտառակ ձևով ուղարկվում էՍոֆիա` բուլղարների ցարին[6, էջ 75]։ Թուրքերը վրեժխնդիր են լինում նաև Արտաշես Հարությունյանից, որբալկանյան պատերազմի օրերին «…կը մասնակցեր այն գործունեության, որուննպատակն էր խնդրել հաղթական պետություններեն, որ Մալկարան ևս մտներՊուլկարական սահմանի մեջ» [7]։ Քաղաքի վերագրավումը նրանց կողմից այնքան արագ է տեղի ունենում,որ Հարությունյանների ընտանիքը չի հասցնում անցնել Բուլղարիա։ Թուրքերիբարբարոս վրեժխնդրությունը քաղաքում ստեղծում է մղձավանջային վիճակ։ «Զինված հայ տղամարդիկ, հայկական թաղամասի շրջանակներում անցնումէին տնից տուն և արթուն հսկում, որ չլինի թե թուրքերը նահանջի ժամանակջարդ կատարեն։ Եվ թուրքերը փորձեցին այդ։ Նախքան Մալկարան բուլղարներին հանձնելը ցանկացան կոտորել հայերին, բայց հայերը նախապատրաստվածէին... Դպրոցի դիրեկտոր Հ. Օշականը, բանաստեղծ Արտաշես Հարությունյանը,եղբայրը` գրող Վահանն ու անգամ իրենց հայրը` հաջի Արթի աղան, զինվել էինու որոշել դիմադրել` վստահ լինելով, որ բուլղարական բանակը գտնվում էՄալկարայի դռների առաջ…» [7]։ Գավառներում սկսվել էին հայերի տեղահանություններն ու ջարդերը։ «Հայ մտավորականության ընտրանին կը քալեր դեպի Գողգոթա»[8]։ Թուրքական աշխարհակալական մարմաջը հայ ժողովրդի պատմականկենսագրության էջը լրացրեց մի նոր «կարմիր գինարբուքով» (Արտ. Հարությունյան)։ Արվեստի մեծ քուրմերն ընկնում էին կացնահար։ Հարյուրավոր հայերձերբակալվում էին։ Հայոց աշխարհը վերածվում է ընդարձակ սպանդանոցի։ Օրեր ու գիշերներ ոճիրը շարունակվում է։ Բանտարկված որդուն փրկելու նպատակով Հարությունյանի հայրըգնում է Պոլիս։ Հայության սարսափը դարձած մալկարացի Ալի Րիզան ՀուսեյինԷֆենտի կոչված բռնապետի թոռնորդին էր։ ճանաչելով հանդերձ Արթինաղային՝ Ալի Րիզան անմիջապես ձերբակալում է նրան։ Պոլսի բանտերի նախկին տնօրեն չեթեճի Իպրահիմի հրամանով վերսկսում են գազանաբարո խոշտանգումները։ Հակոբ Սարգսյանը վկայում է, որ գրողը արիությամբ է տարելզարհուրելի տանջանքները. «Արտաշես տեսած էր իր ծերունի հոր լացը, բայցինքը ոչ իսկ աղաչանքի բառ մը փախցուցած էր դահիճներու հասցեին»[9]։ Պատմում են նաև, որ համեմատաբար լավ ինքնազգացողության օրերին Արտ. Հարությունյանը խանդավառությամբ խոսում էր գրականության մասին։ Ժամանակակիցների հուշերից ներկայանում է գրողի բարոյական նկարագիրը. «Տառապանքի վայրկյաններուն մեջ… ենթարկված ամենեն դառն վիճակին, մեր գտնված սենյակի պատուհանեն կը նայեր դուրսի բակը լեցված կիներուն, տղաքներուն, ու մոռցած իր ցավերը կը տոչորվեր անոնց ցավերով,գրում է Ա. Մուբահեաճյանը։ - Քանի՜-քանի՜ անգամ հարցուց ինծի. «Ի՞նչ պիտիըլլա ասոնց վիճակը, երբ աքսորեն անոնց այրերը։ Այս կիներն ու փոքրիկներըսովամահ պիտի ըլլան» [10]։ Գիշերով երեք զինված թուրք պահապաններիհսկողությամբ տարվում են երկու անպաշտպան հայերը, որոնք, արդարև, մահվանից բացի ուրիշ ոչնչի չէին կարող սպասել։ «Մահվան դեմ` ինչպես ալ գոցես աչքերդ, ով իմ լավագույն մարդս, եսհամոզված եմ, արիի զվարթությունը բացվեցավ ոսկիի պես քու մաքուր արյունիդ միջեն ու այնքան սիրած Մեթերլինկիդ հոգիեն երիզ մը իջավ քու վրադ։ Ուհակառակ անոր որ ոճիրն էր քեզ զգետնողը, քու պատանքդ ժպիտ մը եղավ,Մեթերլինկի ժպիտ»[11], - գրում է Հակոբ Օշականը։ Արտաշես Հարությունյանը չունեցավ Աստծո պարգևած կյանքը բնականոն ապրելու բարեբախտությունը և դարձավ 1915-ի անասելի եղեռնագործության զոհերից մեկը՝ կիսելով անթիվ-անհամար հայերի՝ թուրքական կազմակերպված սպանդից նահատակվելու ճակատագիրը։ Արտ. Հարությունյանի թողած արժեքավոր գրական էջերում այսօր էլերևակվում են տեսաբան վերլուծողի առաջադեմ դիրքորոշումն ու ակտիվ քաղաքացիությունը ժամանակի հասարակական-քաղաքական կացության ընկալման ու գնահատման լայն դիտակետով։ Նա չոգևորվեց երիտթուրքերի խոստացած ազգային ինքնավարության հեռանկարներով, դիմակազերծում էր Օսմանյան կայսրության և երիտասարդ թուրքերի վարած հակաժողովրդական գործելակերպն ու իմպերիալիստական պետությունների դիվանագիտական ձեռնածությունները՝ ներկայացնելով իր գեղարվեստական առաջադեմ դիրքորոշումնու ակտիվ քաղաքացիությունը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. ԳԱԹ, Արտաշես Հարությունյանի արխիվ, գործ №23, էջ 14։ 2. Հարությունյան Ա. Հ., «Ազատության բարիք», «Արևելյան մամուլ», Պոլիս,1908, №34, էջ 793-796։ 3. Հարությունյան Ա. Հ., «Անցամաքելի շնչերակը», Կ. Պոլիս, «Ազատամարտ»1909, №11,12։ 4. Հարությունյան Ա. Հ., «Վրիպած հրաշք մը», «Հայ գրականություն»,Զմյուռնիա, 1912, №7, էջ 1-5։ 5. Հարությունյան Ա. Հ., «Շահեկան էջեր ռուս հեղափոխական պատմութենեն»,«Ձայն հայրենյաց», 1910, №13, էջ 248։ 6. Փանիկյան Օ. Ս., Մահից դեպի կյանք, Երևան, 1965, 334 էջ։ 7. ԳԱԹ, Արտաշես Հարությունյանի արխիվ, գործ 63։ 8. Պարսամյան Մ. Ա., Արտաշես Հարությունյան «Իր կյանքն ու գործը», «Հայրենիք», Բոստոն, 1928թ., №49, 50։ 9. Աղասյան Մ., «Արտաշես Հարությունյան», «Նոր օր», Աթենք, 1930, 20ապրիլի։ 10. ԳԱԹ, Արտաշես Հարությունյանի արխիվ, գործ №66-68։ 11. Օշական Հ. Հ., «Արտաշես Հարությունյան», «Հուշեր», «Ճակատամարտ», Պոլիս, 1919, 15 հունիսի։ Տեղեկություններ հեղինակների մասինԱնահիտ Գևորգի Նահապետյան - բան. գիտ. թեկնածու, դոցենտ, ԳՊՄԻհայ գրականության, նրա դասավանդման մեթոդիկայի և լրագրության ամբիոնի դասախոս։ Մարի Վարուժանի Սողոմոնյան - «№ 7 հիմնական դպրոց» ՊՈԱԿ –ում և ՀՊՏՀ վարժարանումհայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ։

Հոդվածում երևակվում է XX դարասկզբին հայ ժողովրդին բաժին ընկած աննախադեպ ոճրագործության սահմռկեցուցիչ ողբերգությունը։ Ներկայացվում է 1908-1910թթ.-ին «Ազատամարտ», «Հայ գրականություն», «Ձայն հայրենյաց», «Բյուզանդիոն» պարբերականներում Արտաշես Հարությունյանի (18731915)՝ ազգային-քաղաքական հարցեր քննարկող հրապարակախոսությունը որպես Օսմանյան կայսրության և երիտթուրքերի անողոք քննադատության վավերագրեր՝ լուսաբանելով գրողի առաջադեմ դիրքորոշումն ու ակտիվ քաղաքացիությունը։

Էքզյուպերիի «Փոքրիկ իշխանը» աշխարհահռչակ բազմադիսցիպլինար և բազմաշերտ աշխատանք է: Գոյություն ունեն տարբեր գնահատականներ, որոնք շատ առումներով գնահատում են աշխատանքը հայտնի մասնագիտական ​​աշխարհում: Մենք կփորձենք ստեղծագործության վերլուծության նոր մոտեցմամբ հանդես գալ: Ներկայացնելով դրվագներ «Փոքրիկ իշխան» հեքիաթից ՝ մենք մատնանշելու ենք դրանց մեջ թաքնված բնական ու էկոլոգիական գիտելիքները: Մենք առաջարկում ենք հումանիտար և բնական գիտությունները ինտեգրելու այս մեթոդական հնարքը `որպես բնական գիտությունների ուսուցմանը օժանդակելու միջոց [1]: 1) Փոքր իշխանի մոլորակի վրա, ինչպես մյուս բոլոր մոլորակներում, կան ինչպես օգտակար խոտաբույսեր, այնպես էլ մոլախոտեր: Եվ սա նշանակում է, որ կան ոչ միայն օգտակար խոտաբույսերի օգտակար սերմեր, այլ նաև մոլախոտերի անօգուտ սերմեր: Բայց այդ սերմերը անտեսանելի են: Նրանք քնում են հողի խորքում, մինչ նրանցից մեկը հանկարծ որոշում է արթնանալ ՝ արյունին անվնաս ծիլ արձակելով: Եթե ​​դա բողկ կամ վարդ է, ապա թող աճի այնքան, որքան ուզում է: Բայց եթե մենք խոսում ենք մոլախոտերի մասին, այդ բողբոջը պետք է անհապաղ արմատախիլ արվի և վերացվի: Եվ այսպես, Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա կային նաև «վնասակար սերմեր»: Նրանք բաոբաբի սերմեր էին: Մոլորակի ամբողջ ընդերքը վարակված էր այդ սերմերով: Եվ եթե դուք ժամանակին չեք գտնում բաոբաբը, ապա դրանից չեք ազատվի: Եթե ​​մենք խոսում ենք բաոբաբի մասին, ապա հետաձգումը հավասար է աղետի: Ես գիտեմ մի մոլորակ, որտեղ ծույլ մարդ էր ապրում: Նա անտեսել էր բաոբարի միայն երեք ծիլերը [2, p. 26]: Ամբողջ դրվագը վկայում է այն փաստի մասին, որ կենսոլորտի բոլոր միջավայրերում կառուցվածքով, գործառույթով և նշանակությամբ կան տարբեր օրգանիզմներ, օգտակար և «վնասակար», տեսանելի և անտեսանելի, որոնց տեսակների առանձնահատկություններն արտահայտվում են բազմացման միջոցով: Առանձնահատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել `կանխելու պաթոգեն, վնասակար օրգանիզմների արագ բազմացումը: Դա կարող է համաճարակ առաջացնել, որից դժվար կլինի ազատվել: Երկրորդ մասը բացահայտում է արհեստական ​​ընտրության էությունը, որ այդ եղանակով ընտրվածները համապատասխանում են մարդկային շահերին: Բայց տողերի խորհուրդն այն է, որ տվյալ միջավայրում բույսեր աճեցնելու համար տեսակներ ընտրելիս պետք է առաջնորդվել ոչ թե անհատական ​​հետաքրքրություններով և նախասիրություններով, այլ, ինչպես սովորեցնում է բնական ընտրության էությունը, հասարակությանը օգտակար լինելու սկզբունքով: Վերջին տողը կարող է օգտագործվել բազմապատկման ուժը ցույց տալու համար: Ինչպես ասաց Վերնադսկին. «Երկրի վրա չկա ավելի հզոր և հզոր ուժ, քան կենդանի օրգանիզմների բազմացումը»: Դա նշանակում է, որ օրգանիզմի վերարտադրությունը կարգավորող գործոնների բացակայության դեպքում յուրաքանչյուրը, հատկապես վայրի, «մոլախոտ» օրգանիզմները, կարճ ժամանակում բազմանալով, կզբաղեցնեն կյանքի բոլոր ոլորտները ՝ դուրս մղելով մնացածը: Օրինակ ՝ մանրէի մեկ բջիջը ընդամենը երեք օրվա ընթացքում կկարողանա իր սերունդներով ծածկել երկիրը, մորեխների անկանխատեսելի վերարտադրության տարիները սպառնում են ոչնչացնել տարածաշրջանի ողջ բուսականությունը և այլն: Իսկ դրվագի փիլիսոփայությունն այն է, որ մարդուն տրված է բազմազանության մեջ ընտրություն կատարելու իրավունք, ինչը նա կարող է անել կամ անձնական ճաշակի համար, կամ գիտակցաբար `հանուն հանրային շահի: (2) Ոչխարն ուտում է այն, ինչ տեսնում է: «Անգամ փշոտ ծաղիկներ»: «Այո, նույնիսկ փշոտ ծաղիկներ»: «Փուշերը ինչի՞ համար են»: - Փշերը ոչ մի օգուտ չունեն, փշերի օգնությամբ ծաղիկները միայն արտահայտում են իրենց չարությունը: … - Ես չեմ հավատում. Theաղիկները թույլ են: Եվ նրանք շատ միամիտ են: Նրանք փորձում են ամեն ինչ անել, որ համարձակ լինեն: Նրանց թվում է, որ նրանք կարող են փշերով վախեցնել բոլորին: … Եվ լուրջ հարց չէ՞, երբ փորձում ես հասկանալ, թե ինչու են նրանք այնքան ջանք թափում փշեր արձակելու համար, որ նրանց կարիքը չունեն: Հնարավոր չէ՞ ոչխարի ու ծաղկի կռիվը: Արդյո՞ք դա ավելի լուրջ և հզոր գործ չէ, քան գեր ու կարմրավուն տղամարդու կանչելը [2, էջ 32-34]: Դրվագում «լուրջ գործ» արտահայտությունը կարելի է հասկանալ որպես ճանաչողության, կրթության, գիտելիքի մակարդակի բարձրացման խորհրդանիշ, որը մեծ արժեքի խորհրդանիշ է, իսկ գեր ու կարմրավուն պարոնի ավելացումը խորհրդանիշն է ծառայելով այն, ինչ մարդ գիտի իր օգտին, ոչ թե արժեքից: Հասկանալով փշերի, ոչխարների և ծաղիկների արձակած ծաղիկների պայքարի իմաստը կարող է ընկալվել որպես մարդու գերագույն նպատակ: հասկանալով, ճանաչելով աստվածային օրենքներն ու կատարելությունը: Այն, ինչ տեսնում է ոչխարը, ուտում է, միտքը սովորեցնում է, որ բնության մեջ գտնվող օրգանիզմների կապը միմյանց հետ հիմնականում արտահայտվում է սննդային շղթաների միջոցով: Եվ որպեսզի մի տեսակ ամբողջությամբ չքանդվի ՝ դառնալով մեկ այլ սնունդ, այն պետք է ունենա պաշտպանության տարբեր միջոցներ: Բնագիտական ​​գիտելիքներն այն են, որ բույսերն անշարժ են (ծաղիկները թույլ են): Եվ նրանք շատ միամիտ են: Նրանք ամեն կերպ փորձում են համարձակ լինել, չկործանվել խոտով, գոյատևել գոյատևման պայքարում, նրանք անպայման ունեն ինչ-որ պաշտպանիչ սարք, օրինակ ՝ փշեր, թույն և այլն: Սարքերը ձեռք են բերվում էվոլյուցիայի երկար ժամանակահատվածում `բնական օրգանները կամ դրանցից ոմանք ձու փոխակերպելով, ուստի դրանք այլևս չեն կարող անօգուտ լինել (... անհրաժեշտ փուշեր արձակել): 3) Ես գիտեմ ծաղիկ, եզակի ծաղիկ, որը աճում է միայն իմ մոլորակի վրա, և եթե հանկարծ ոչխարի մտքում փչի ուտի այդ միայն ծաղիկը տիեզերքում ուտելու համար, առանց հաշվի առնելու այն, ինչ անում է, հա՞ ? , ... Բայց եթե ոչխարն ուտի այդ ծաղիկը, նրան կթվա, թե Տիեզերքի բոլոր աստղերը միանգամից մահացան: Եվ ձեր կարծիքով դա հնարավոր չէ, չէ՞: [2, էջ 34-35]: Ըստ հեքիաթի, ոչխարները պատահաբար հայտնվեցին մի մոլորակի վրա, որտեղ աճում էր այս եզակի ծաղիկը: Սննդամթերքի այլ աղբյուր չունենալը կարող է հանգեցնել բույսի եզակի տեսակի ոչնչացմանը: Դրվագի բնական գիտությունն այն է, որ պատահական փոփոխությունները (օրինակ ՝ մուտացիաները) կարող են վտանգավոր լինել համակեցության կամ դրա որևէ անդամի համար, եթե դրանք չեն համապատասխանում երկարաժամկետ զարգացած միջանձնային հարաբերություններին: Իսկ դրվագի դաստիարակչական ներուժը բնապահպանական գիտակցության ի հայտ գալն է, որ ցանկացած պատմական տարածքի կենսաբազմազանության գոյությունը կարող է վտանգվել մարդու անգիտակցական գործունեության արդյունքում: «Եզակի ծաղիկ, որը աճում է միայն իմ մոլորակի վրա» տեղեկատվությունը սովորեցնում է յուրաքանչյուր կենդանի օրգանիզմի անփոխարինելիության համար տիեզերքի և էնդեմիկ բույսերի ամբողջականության համար, որոնք տարածված են աշխարհում, ուստի `մարդկանց ավելի մեծ ուշադրության կարիք ունեն: Միևնույն ժամանակ, ամբողջ դրվագի խորհուրդը, առաջնորդվելով անձնական շահերով, կոչ է անում գեր-դեմքով գեր տղամարդկանց չվնասել մոլորակին: 4) Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա միշտ աճել են պարզ ծաղիկներ `ընդամենը մի քանի թերթիկներով: Բայց այս մեկը, այդ եզակի ծաղիկը, մի օր ծլեց ​​մի սերմից, որը չգիտես որտեղից է եկել: ... Սերմերի տեսքով հայտնվելը չգիտեր ոչինչ այլ մոլորակների մասին: ... Փոքրիկ իշխանը երբեք չի լքել այդ ծիլը, որը նման չէր մնացած բոլոր ծիլերին: Դա կարող է լինել նաև բաոբաբի անհայտ տեսակ: Բայց մի օր թփի աճը միանգամից դադարեց, և նա սկսեց պատրաստվել ծաղիկ դառնալու համար: Փոքրիկ իշխանը զգաց, որ հիմա ինչ-որ տեղ հրաշք է տեղի ունենալու: Բայց ծաղիկը չէր շտապում այնտեղից դուրս գալ: Նա զգուշորեն ընտրեց իր գույները: Նա դանդաղ հագավ իր հագուստը ՝ մեկ առ մեկ ավելացնելով իր ծաղկաթերթերը: Նրա խորհրդավոր հագուստը ձեւավորվել է երկար օրերի ընթացքում: Եվ ահա, մի առավոտ, ճիշտ լուսադեմին, նա իրեն ցույց տվեց: ... - Որքան գեղեցիկ ես դու! ... Մի անգամ, խոսելով իր չորս փշերի մասին, նա ասաց փոքրիկ իշխանին. «Թող այդ վագրերը իրենց ճանկերով գան Դեհիմա»: Ես չեմ վախենում վագրերից, բայց, ավաղ, վախենում եմ քամուց [2, էջ 37-38]: Դրվագը խոսում է մի քանի կենսաբանական օրինաչափությունների մասին: ա) Անհայտ վայրից ստացված սերմը կարելի է նշել որպես կյանքի օգտի «պանսպերմիայի տեսության» օգտին օրինակ, ըստ որի կյանքը Երկիր մոլորակի վրա հայտնվել է այլ մոլորակներից և տարածությունից սերմերի, սպորների տեսքով: բ) Տեղեկատվությունն այն մասին, որ ծաղիկը նման չէ շրջապատին, ինչպիսին է այն փաստը, որ դրա վերջնական տեսքին պատրաստելը շատ երկար է տևում, կարող է օգտագործվել էկոլոգիական տեսակների պրոցեսը ուսումնասիրելու համար `ցույց տալու համար, որ նոր մուտացիա նախորդել է անսպասելի մուտացիա: , բայց տեսակների ձևավորումը և ձևավորումը բոլոր դեպքերում պահանջում է երկար էվոլյուցիոն ուղի: գ) Flowաղկի փշերը էվոլյուցիոն սարք են, որոնք ձեռք են բերվել սնունդ չդառնալու համար: Եվ այն փաստը, որ սարքը, որը չի կարող սարքը պաշտպանել մեկ գործոնից (բիոտիկ) մեկ այլ գործոնից (ոչ բիոգենիկ - միջանցք), վկայում է սարքերի հարաբերականության մասին: 5) Երբեք չպետք է ծաղիկներ լսել: Պետք է նայել ծաղիկներին ու հոտոտել: ... Ես պետք է կարծիք կազմեի նրա մասին ՝ նայելով ոչ թե նրա խոսքերին, այլ նրա գործերին: Նա բուրմունք տարածեց իմ շուրջը, նա լուսավորեց իմ կյանքը [2, էջ. 42]: ա) Դրվագում կարելի է գիտելիքներ գտնել տեսակների ձևաբանական չափանիշի սահմանափակման վերաբերյալ, որ միայն այդ չափանիշով (բառերով) չի կարելի ճշգրիտ նկարագրել տեսակները (կամ որևէ երեւույթ): Միշտ անհրաժեշտ է հասկանալ համապարփակ չափանիշները, էությունը (դեպքերը): բ) Մեկ այլ տեսանկյունից, դրվագը մատնանշում է յուրաքանչյուր տեսակի յուրահատկությունը, եզակիությունը, որը կարելի է սովորեցնել, որ յուրաքանչյուրից պահանջվում է սահմանել իր կարողությունը, գնահատել յուրաքանչյուր առանձնահատկություն որպես միայն որոշակի պայմանների սարք: 6) ... բայց քանի որ նա շատ հոգնած էր, նա մի փոքր հորանջեց: «Թագավորի ներկայությամբ հորանջելը վարքի կանոնների խախտում է», - ասաց միապետը: «Ես արգելում եմ ձեզ հորանջել»: - sorryավում եմ, որ դա դիտմամբ չեմ արել, - ասաց փոքրիկ իշխանը: - Ես երկար ճանապարհ եմ անցել ու ընդհանրապես չեմ քնել ... - Եթե այդպես է, - ասաց թագավորը, - ես քեզ հրամայում եմ հորանջել: Ես վաղուց չեմ տեսել, թե ինչպես է մեկը հորանջում, ես հաճույքով եմ հորանջում ուրիշների վրա: Այնպես որ, նորից հորանջիր: Սա պատվեր է: - Ամաչում եմ, ... ես էլ չեմ կարող ... - փնթփնթաց փոքրիկ արքայազնը ու ամոթից կարմրեց: - Հըմ, հը, - փնթփնթաց թագավորը, - ճիշտ է, ես հրամայում եմ ժամանակ առ ժամանակ հորանջել: Նա բացարձակ միապետ էր: Բայց քանի որ նա շատ բարի թագավոր էր, նա միայն ողջամիտ հրամաններ արձակեց: «Եթե ես հրաման տամ գեներալ դառնալ ճայ, եթե գեներալն ինձ ենթարկվի, գեներալը մեղավոր չի լինի: Ես եմ լինելու մեղավորը: « ... Մարդուց պետք է պահանջել, թե ինչ կարող է անել: Եթե ​​ձեր ժողովրդին հրամայվի գնալ, և ծովը ջրհեղեղ է, նրանք հեղափոխություն կանեն: Ես իրավունք ունեմ հնազանդություն պահանջելու, քանի որ իմաստուն հրամաններ եմ տալիս: ... Ավելի դժվար է ինքներդ ձեզ դատել, քան մյուսները: Եթե ​​հաջողվում է ինքներդ ձեզ դատել, ուրեմն իսկապես իմաստուն եք [2, էջ 48-51]: Դրվագը շատ խորհրդանշական է ՝ կյանքի ձևավորման ցանկացած փուլում բոլոր գործընթացները կարգավորելու, սխալներից դասեր քաղելու, երևույթների պատճառահետեւանքային կապերը ուսումնասիրելու, էկոլոգիական վերաբերմունք մշակելու ունակությունը ցույց տալու համար: Ուսումնասիրելով միաբջիջ կենդանի օրգանիզմ ՝ որպես բարդ համակարգ, որը բաղկացած է տարբեր կառուցվածքներից, որոնք նախատեսված են տարբեր գործառույթներ ՝ օրգանոիդներ, անխուսափելիորեն զարգացնում է այն գաղափարը, որ համակարգի համեմատաբար անկախ կառույցները միաժամանակ միմյանց հետ կապված են ամենաբարդ շղթաներով: Եվ որպեսզի նրանց փոխհամաձայնեցված գործունեությունը հանդես գա որպես միասնական ամբողջություն, համակարգը պետք է կարգավորել: Բջջում այն ​​իրականացվում է միջուկով, կենդանի օրգանիզմում ՝ նյարդային և հումորալ համակարգերով, ընտանիքում ՝ անցյալի ժառանգության փորձառու կրող, պետության կողմից ՝ կառավարություն, տիեզերքում ՝ աստվածային օրենքներով , Եվ եթե միջուկը, նյարդային համակարգը կամ ղեկավարը սխալ պատվերներ են անում, որոնք չեն բխում կառուցվածքի շահերից, բջիջը մեռնում է, օրգանիզմը հիվանդանում է, ընտանիքն ու պետությունը քայքայվում են, մոլորակի կյանքը դուրս է գալիս հավասարակշռությունից: 7) 325-330 թվերի համաստեղություններին և մոլորակներին ծանոթանալը բնակիչներին ՝ միապետ-արքան [2, էջ. 47], ագահ [2, էջ. 55], հարբեցողը [2, էջ. 58], գործարարը [2, էջ. 60], լապտերը [2, էջ. 66], հետազոտող աշխարհագրագետ [2, էջ. 77]. Փոքրիկ իշխանը հասկանում էր տարբեր զբաղմունքների առանձնահատկությունների, մթնոլորտի (այսինքն ՝ ցանկացած միջավայրի) և նրա բնակչի (այդ միջավայրում ապրող օրգանիզմի) զբաղմունքի (սարքերի) միջև համապատասխանությունը: Այս բոլոր գլուխները բացահայտում են օրգանիզմների սարքերի և միջավայրի փոխկապակցվածությունն ու փոխկախվածությունը, ինչը էվոլյուցիայի տեսության հիմնական գաղափարներից մեկն է `էվոլյուցիայի հիմնական հետքը: Կարող ենք օգտագործել այն փաստը, որ յուրաքանչյուր մոլորակի վրա միայն մեկ բնակչի հետ կյանքը անհետաքրքիր է `որպես էվոլյուցիոն գաղափարների ընկալումը հեշտացնելու միջոց, որ միատեսակ պայմանները զարգացում չեն ապահովում, և տեսակները չեն փոխվում: Այս գաղափարը համարժեք է կայունացնող ընտրության էությանը, ըստ որի տեսակը մնում է նույնը մշտական ​​պայմաններում ՝ առանց կազմավորման մակարդակը փոխելու: Եվ այս ամենից արվող ընդհանուր եզրակացությունն այն է, որ մարդու կյանքի ամենակարևոր իմաստը ստեղծագործության կատարելության ընկալումն է, որը բնորոշ չէ ոչ մի այլմոլորակային բնակչի, քանի որ այդպիսի գիտակցության կարելի է հասնել միայն կենսաբազմազանության պատճառով սարքերի բազմազանությունը: Սա դրվագի ուսանողների կրթական ներուժն է: 8) ապահովել բնապահպանական կրթություն նա և աշխարհագրագետի մտքերը: Նրա մատնանշած ֆիզիկական աշխարհին պատկանող արժեքները (կամ աբիոտիկ գործոնները), ինչպիսիք են ժայռը, լեռը և օվկիանոսը, հավերժ են. Հազվադեպ է պատահում, որ սարը փոխի իր տեղը: Հազվադեպ է, երբ օվկիանոսը չորանում է: Եվ կարո՞ղ է ծաղիկը անհետանալ մոտ ապագայում ... քանի որ այն անցողիկ է [2, p. 75]: 9) Յոթերորդ մոլորակը Երկիրն էր: 111 թագավոր կա (իհարկե, մենք հաշվում ենք սպանդի արքաներին), 7000 աշխարհագրագետ, 900 000 գործարար, 7,5 միլիոն հարբեցող, 311 միլիոն ագահ մարդ, այսինքն ՝ մոտ երկու միլիարդ մեծահասակ: ... Բոլոր վեց մայրցամաքներում նրանք ստիպված էին պահպանել 462,511 մարդուց բաղկացած լապտերների հսկայական բանակ: Լապտերները կարելի է համեմատել արտադրողների (ֆոտոտրոֆներ կամ բույսեր) էկոհամակարգում գտնվողների հետ, որոնք օկտոգեն սնունդ են ապահովում որպես լույսի պայմաններում համակարգի այլ մասերում կյանքի առաջնային սնունդ: Նույն տրամաբանությամբ դրանք կարելի է համեմատել մտավորականության, ուսուցիչների և փիլիսոփաների հետ, ովքեր կրթություն են կազմակերպել մինչև գիտության ծնունդը: Այս կետով մենք կարող ենք ընդգծել գիտելիքի և կրթության դերը անհատի և մարդկության զարգացման համար: Մինչև նրանք հայտնաբերեցին էլեկտրականություն Երկրի վրա, այնտեղ ՝ վեց մայրցամաքներում, նրանք ստիպված էին պահպանել լապտերների հսկայական բանակ, որը բաղկացած էր 462,511 մարդուց [2, p. 76]: Եվ ուղղակիորեն, այս գաղափարը մատնանշում է, որ նախքան Երկիր մոլորակի վրա արհեստական ​​լույս հայտնաբերելը, բնական լույսի միակ աղբյուրը երկնային լուսատուներն էին: 10) Դրվագի շարունակությունն ամփոփում է շատ աշխարհագրություն Հետաքրքիր տեղեկություններ Երկիր մոլորակի վեց մայրցամաքների, նրանց տարբեր ժամային գոտիների և դրանց ճիշտ հաջորդականության մասին: Սկզբում Նոր alandելանդիայի և Ավստրալիայի, այնուհետև Չինաստանի և Սիբիրի, ապա Ռուսաստանի և Հնդկաստանի, ապա Աֆրիկայի և Եվրոպայի, ապա Հարավային Ամերիկայի և վերջապես Հյուսիսային Ամերիկայի լույսերը: Եվ նրանք երբեք չեն խախտել բեմում հայտնվելու կարգը: Հյուսիսային և հարավային բևեռների միակ լապտերների լապտերները հանգիստ կյանք էին ապրում: նրանք աշխատում էին տարեկան երկու անգամ [2, էջ 76-77]: Վերջին միտքը սովորեցնում է պարբերականների մասին կարևոր գիտելիքները, որ բեռների մեջ տարվա կեսը ցերեկն է, իսկ մյուս կեսը գիշերը: Նշված երկրների կարգը համընկնում է այն բնական գիտելիքների հետ, որ լուսաբացը նախ հանդիպում են Ավստրալիայում, Նոր Zeելանդիայում, այնուհետև դրվագում նշված կարգով և վերջապես Հյուսիսային Ամերիկայի Ալյասկա նահանգում: 11) Փոքրիկ իշխանը նայեց վարդերին, բոլոր վարդերը նման էին նրա ծաղիկին: ... Նրա ծաղիկն ասաց, որ իր նման ծաղիկ չկա ամբողջ տիեզերքում: Այստեղ, միայն մեկ պարտեզում, նրա նման 5,000 ծաղիկ կար ... [2, p. 87]: Այս դրվագը (ինչպես 4-րդ կետում) կարող է օգտագործվել բացատրելու համար կյանքի սերմնաբջիջների ծագման տեսության էությունը, ըստ որի կյանքի սերմերը ընկել են Երկիրը արտաքին տարածությունից (այստեղ ՝ միայն պարտեզում ...): 12) Դուք ինձ համար պարզապես փոքրիկ տղա եք, դուք ոչնչով չեք տարբերվում մյուս 100,000 փոքր տղաներից: Ես քո կարիքը չունեմ. Քեզ էլ պետք չես: ... Բայց եթե դուք ընտելանաք ինձ, մենք իրար պետք կգանք: Ինձ համար դու միակը կլինես ամբողջ աշխարհում: Ես միակն եմ լինելու ձեզ համար ամբողջ աշխարհում ... ... Դուք հավերժ պատասխանատու եք բոլոր նրանց համար, ում դուք մարզել եք [2, p. 91; 97]: Դրվագի իմաստը մեկնաբանելու համար այն կարելի է համեմատել բնական և արհեստական ​​ընտրության հետ `շեշտը դնելով աճեցված բույսերի սորտերի և կենդանիների ցեղերի կախվածությունը մարդու խնամքից` բնության վայրի տեսակների համեմատ: Արվեստի և գիտելիքների այս համադրությունը դաստիարակության հզոր ներուժ ունի `յուրաքանչյուրի մեջ պատասխանատվության զգացում զարգացնելու համար` իրենց արածի համաձայն: - Խնդրում եմ մարզել ինձ, - ասաց աղվեսը: - Ես հաճույքով կվարժվեի դրան, - ասաց փոքրիկ իշխանը, - բայց հիմա ես շատ քիչ ժամանակ ունեմ: Եվ դրան ընտելանալու համար պետք է շատ համբերատար լինել [2, էջ 93]: Այս դրվագը նաև ցույց է տալիս, որ մշակովի բույսերի և ընտանի կենդանիների առաջացումը երկարատև էվոլյուցիոն գործընթացի արդյունք է: Այստեղ է, որ, մեր կարծիքով, ամփոփվում է հեքիաթի գլխավոր առեղծվածներից մեկը: Սիրել ձեր հարևանին, դիմանալ տարբեր փորձությունների, պահել ձեր մտերիմները կամ, նույն կերպ, պատասխանատվություն կրել բոլոր նրանց համար, ում դուք մարզել եք: Սա շատ հուզիչ է դարձնում հասկանալ շրջակա միջավայրի մտածողության կարևոր կետը, որ կենսաբազմազանության պահպանումը կյանքի կայունության պայման է: ԳԻՐՔ 1. Ադամյան Ն.Վ. Հեքիաթները ՝ որպես բնագիտական ​​գիտելիքների ուսուցման միջոց »// Երեւանի համալսարանի գիտական ​​տեղեկագիր: 2016 թ. N1 Պրակ Բ. էջ 198-209: 2. Exupery A. de S. «Փոքրիկ իշխանը»: Այո՛ «Արեգ» հրատարակչություն: 2010 թ. 125 էջ: ։

Որպես գիտելիքների ինտեգրացման մեթոդական հնար ներկայացվում է մանկական գեղարվեստական ստեղծագործությունների բնագիտական գիտելիքների ուսուցմանն օժանդակող ներուժը։ Վերլուծված են դրվագներ «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթից։

ԴՊՐՈ PRԻ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ MANԵԿԱՎԱՐԻ THEԵԿԱՎԱՐԸ ԵՎ ՈՒՍՈՒԻՉ ԱՇԽԱՏԱԿԱՄԻ ԻՆՏԵԳՐԱՈՒՄԸ Կրթական համակարգում տեղի ունեցող բարեփոխումների շնորհիվ դպրոցի տնօրենի նկատմամբ պահանջները փոխվել են: Տնօրենը գործում է որպես վարչական աշխատող, որպես կառավարիչ, այսինքն ՝ տնօրենը, բացի դպրոցի ներկայիս ղեկավարումն իրականացնելուց, ղեկավարում է նաև կրթական և վարչական աշխատանքը: Դպրոցում տեղի ունեցող գործընթացների արդյունավետությունը, կրթական միջավայրի առանձնահատկությունները ուղղակիորեն կախված են ներդպրոցական կառավարման համակարգից, տնօրենի աշխատանքի ոճից, մասնավորապես `անձնական-մասնագիտական ​​հատկություններից: Հոդվածում ներկայացված են ռեժիսորի կառավարման ոճից բխող կոլեկտիվ-միջանձնային հարաբերությունների առանձնահատկությունները: Այս հետազոտության հիմքը դպրոցների տնօրենների կառավարման ոճի ախտորոշումն էր ՝ հիմնված Վանաձորի մի շարք դպրոցներում անցկացված հարցումների վրա: Ուսումնասիրությունն իրականացնելիս մենք առաջնորդվել ենք «Կառավարում-վարչարարական ոճի որոշում (Ե. Թունիկի հարմարեցված տարբերակ)» 1 մեթոդով: Այս մեթոդի տարբերակիչ առանձնահատկությունն այն է, որ կառավարման առաջատար ոճի վերաբերյալ եզրակացությունը տրվում է որոշակի դատողությունների հիման վրա: Դրանք են. • Ինչպե՞ս ես կառավարել և վերահսկել, • Իմ վերաբերմունքը կանոնակարգերին, • crisisգնաժամային իրավիճակներում իմ վարքագիծը, • Իմ վերաբերմունքը աշխատանքի պլանավորման նկատմամբ: «Կառավարման վարչարարական ոճը որոշելու» մեթոդով անցկացված հետազոտության արդյունքների համաձայն `ամենացածր միավորը կառավարչի նկատմամբ գերակշռող վարչարարական ոճն է: Ամփոփելով արդյունքները ՝ մենք եկանք այն եզրակացության, որ, ըստ Ե. Ավտորիտարի, դպրոցների տնօրենների շրջանում ժողովրդավարական, ոչ ներխուժող, համագործակցային ղեկավարման ոճերն ավելի տարածված են տունիկի 7 ոճերում (ավտորիտար, ժողովրդավարական, կոոպերատիվ, սահմանափակ մասնակցություն, բյուրոկրատական, չխանգարող, ընկերական, բռնակալ): Իրականացված հետազոտությունների արդյունքում ձեւավորվել է հետեւյալ կարծիքը. Դպրոցի մանկավարժական կազմի ձևավորման և զարգացման մակարդակի վրա ազդող հիմնական գործոններից մեկը տնօրենի ղեկավարման ոճն է: Կառավարումը որոշակի օբյեկտի վրա կազմակերպված, պլանավորված և համակարգված ազդեցությունն է: Առանց կառավարման անհնար է բարելավել ուսումնական գործընթացը, լուծել դրա բոլոր խնդիրները: Ուսումնական գործընթացի համար դպրոցի կառավարման հիմքը 1 Տե՛ս Fetiskin N., Kozlov V., Manuilov G., Social- հոգեբանական ախտորոշում անհատականությունների զարգացման մի խմբի, Մոսկվա, 2005: Արձագանքի պայմանների ստեղծումը 1 է: Դպրոցի կառավարման բնույթը պայմանավորված է մանկավարժական անձնակազմի միջանձնային հարաբերություններով, մասնավորապես, համախմբվածությամբ և բախումներով: Մանկավարժական անձնակազմի միջանձնային կապերն ուսումնասիրելու համար ընտրվել են 4 կառավարման տարբեր ոճեր ունեցող 4 դպրոցներ: Տնօրենի կառավարման ոճը կախված է և՛ օբյեկտիվությունից (աշխատանքային պայմաններ, թիմի զարգացման մակարդակ), և՛ սուբյեկտիվ գործոններից (մենեջերի անհատականություն, պատրաստվածության մակարդակ): Կառավարման տեսության և սոցիալական հոգեբանության մասնագետները տարբերակում են կառավարման ավտորիտար, ժողովրդավարական-ազատական ​​ոճերը 2: Առաջնորդության յուրաքանչյուր ոճ ունի մի շարք առանձնահատկություններ: Դեմոկրատական ​​ոճն ավելի արդյունավետ է, ինչը հանգեցնում է համագործակցության, հարաբերությունների և փոխգործակցության մակարդակի բարձրացմանը ՝ այդ հարաբերությունները տանելով անձնական կողմնորոշումից դեպի սոցիալական ուղղվածություն 3: Կառավարումը դպրոցի անձնակազմի վարչական գործունեության մի մասն է, որի միջոցով ապահովվում են աշխատակազմի անդամների միջև կապերը, որոնք իրենց հերթին նպաստում են դպրոցի նպատակների իրականացմանը 4: Կառավարման գործընթացում մշակվում են թիմի ներքին աշխատանքային կանոնները, ավանդույթներն ու սովորույթները: Այստեղ է, որ ձևավորվում է թիմի աշխատանքի տրամաբանությունը ՝ իր անդամների գիտակցությունը, գործունեությունը և այլն: Այստեղ ձեւավորվում են նաև մի շարք հոգեբանական գործոններ, որոնք ազդում են թիմի կազմակերպման մակարդակի, նախաձեռնողականության և ձեռներեցության մակարդակի վրա: Մանկավարժական կոլեկտիվը միմյանց հետ աշխատող մանկավարժների մի խումբ է, որն ունի ընդհանուր նպատակներ, որի իրականացումը անձնական նշանակություն ունի այդ անդամների համար `իրագործելով միջանձնային հարաբերությունների և համագործակցության գործընթացը, նպաստում է ընդհանուր նպատակների իրականացմանը 6: Մանկավարժական կազմը համարվում է մի տեսակ սոցիալական խումբ, որտեղ միջանձնային հարաբերությունները ձեւավորվում են հասարակական և անձնական շահերի ներդաշնակության հիման վրա: Սոցիալական հոգեբանության մեջ միջանձնային հարաբերությունները դիտարկվում են որպես միջանձնային անձնական հարաբերություններ, որոնք օբյեկտիվորեն ի հայտ են գալիս իրենց փոխազդեցության ձևերի և բնույթի մեջ, մարդկանց փոխազդեցության և հաղորդակցման ձևի մեջ: Ուսումնական գործընթացների կառավարման հոգեբանության հայտնի մասնագետ Ռ.Շակուրովը, ուսումնասիրելով կառավարման գործընթացում մանկավարժական անձնակազմի հարաբերությունների խնդիրը, առանձնացնում է անձնակազմի կառուցվածքում գործնական-սոցիալ-հոգեբանական հարաբերությունները: Գործնական կառուցվածքը բաղկացած է մարդկանց գործնական փոխազդեցություններից `իրենց պաշտոնական պարտականությունների կատարման ընթացքում: Սոցիալ-հոգեբանական կառուցվածքը բաղկացած է անտեսանելի հուզական կապերից. Հարգալից և անհարգալից վերաբերմունք, համակրանք և հակակրանք և հոգեկան կյանք. Միջանձնային հ. 1 Ամիրջանյան Յ., Սահակյան Ա., Մանկավարժություն, Երևան, 2005, էջ 403-404 3 Խրիմյան Ս., Հովսեփյան Ա., Մելքոնյան Մ. Եվ ուրիշներ, դպրոցի կառավարում և կառավարում, Երևան, 2004, էջ 135 4 Ասատրյան Լ. Եվ ուրիշներ, Կրթության համակարգի կառավարման հիմունքները, Երևան, 2003, էջ: 170 5 Խաչատրյան Գ., Տնտեսական մենեջեր և կառավարման հոգեբանություն, Երևան, 1989, էջ: 102 6 Ասատրյան Լ., Էջ 171: հարաբերությունների պատճառով այլ ձևերից: Սոցիալ-հոգեբանական երեւույթներից ՝ թիմում տիրող հոգեբանական մթնոլորտը հիմնականում կապված է հույզերի հետ: Հոգեբանական մթնոլորտը կարելի է բնութագրել որպես գերակշռող հուզական վիճակների ամբողջություն, համեմատաբար կայուն հուզական տրամադրություն, որը թափանցում է գործունեության ամբողջ մեխանիզմը ՝ իր ազդեցությունն ունենալով թիմի շփումների և հարաբերությունների վրա: Հոգեկան առողջ, պատասխանատու, բարոյական բարձր մթնոլորտը բնորոշ է հոգեբանորեն առողջ թիմին: Անառողջ հոգեբանական մթնոլորտը կապված է բացասական հույզերի հետ, ինչը նվազեցնում է թիմի արդյունավետությունը 1: Ռ.Շակուրովը նշում է, որ դպրոցում հոգեբանական մթնոլորտը հիմնականում պայմանավորված է ոչ մանրաթելերով, որոնք որոշում են թիմի անդամների տեղեկատվության թափանցիկությունը, ենթակետի են բերում ղեկավարի տված հանձնարարականները և գտնում դրական արձագանք, երբ կա համապատասխան «աշխատակազմ»: կապ 2: Դպրոցի մանկավարժական անձնակազմն ունի մի շարք առանձնահատկություններ, որոնցից մեկը անձնակազմի միասնությունն է: Կոլեկտիվը սկսվում է մարդկանց միասնությունից, բայց ոչ թե մեխանիկական, այլ սոցիալ-հոգեբանական միասնությունից, երբ մարդկանց այդ խումբը կարող է ավելին տալ հասարակությանը, նրանցից յուրաքանչյուրն անհատապես: Թիմի միասնությունը բնութագրվում է նրանով, որ այն կարող է դիմակայել արտաքին ազդեցություններին, տարբեր պայմաններում պահպանել ներքին միասնությունը 3: Այն նպաստում է թիմի կյանքի և գործունեության բոլոր ասպեկտների բարելավմանը, կրթական հնարավորությունների էական ավելացմանը, ինչպես նաև նրա անդամների բարոյահոգեբանական միասնությանը և կազմակերպմանը: Թիմի միասնությունը արդյունավետ կառավարման հզոր լծակներից մեկն է: Խմբերի ուժն է, որ ղեկավարը պետք է ձգտի օգտագործել կազմակերպության նպատակներին հասնելու համար: Որքան թիմը ավելի համախմբված է, այնքան ավելի հեշտ է կառավարել այն: Միավորված թիմը կայուն թիմ է, որն ունակ է հաջողությամբ դիմակայել ներքին և արտաքին ուժերի ազդեցությանը, որն ուղղված է անդամների կապերի թուլացմանը: Համախմբումը թիմի ամենադժվար հատկանիշներից մեկն է: Այն կարող է հիմնված լինել տարբեր գործոնների վրա: Կարելի է առանձնացնել նպատակային, միջանձնային հոգեբանական, գաղափարական, կազմակերպչական գործոնները: Կազմակերպական համախմբվածությունն արտացոլում է անձնակազմի անդամների ձգտումը ՝ մնալ իրենց թիմում, աշխատել, շարունակել իրենց գործունեությունը, դա կարող է լինել ոչ միայն տվյալ դպրոցի աշխատանքի բովանդակության գրավչությունը, այլ նաև միջանձնային-հոգեբանական նպատակը: անձնակազմի միասնություն: Գաղափարական-միջանձնային-հոգեբանական միասնությունը կարող է էապես խորացնել կազմակերպությունում միասնության մեջ աշխատելու անհրաժեշտությունը `կապված համատեղ գործունեության հետ, ինչը նպաստում է կազմակերպության նպատակների և խնդիրների վերաբերյալ ընդհանուր տեսակետների մշակմանը, ոչ ռասայական, ընկերական զարգացմանը: միասնություն թիմում: Միասնության ցուցիչը նաև մանկավարժական կոլեկտիվի կազմակերպական միասնությունն է, որն արտացոլում է այդ աշխատակազմում աշխատելու ուսուցիչների ցանկությունը. այն ունի սոցիալ-հոգեբանական 2 Asatryan L., p. 100 Կարևոր նշանակություններ կան: Միասնությունը նաև արտահայտում է թիմի ընդհանուր կարծիքը և գործունեությունը տարբեր հարցերի լուծման հարցում: Հակամարտության իրավիճակները հաճախ առաջանում են թիմի կառավարման գործընթացում: Հակամարտությունները հանգեցնում են կոլեկտիվի սոցիալական վատթարացման, աշխատանքի արտադրողականության անկման, կոլեկտիվի պառակտման: Այնուամենայնիվ, կոնֆլիկտները մարդկային հարաբերությունների անբաժանելի մասն են ՝ նպաստելով անհատի զարգացմանը, բարձրացնելով պատասխանատվության մակարդակը և ինքնագնահատականը 1: Միջանձնային կոնֆլիկտների պատճառները հիմնականում պայմանավորված են հոգեբանական գործոններով. Անհատականության գծերի, հետաքրքրությունների, հետաքրքրությունների, համոզմունքների, վերաբերմունքի, ցանկությունների տարբերություններ 2: Թիմի անդամների միջեւ կոնֆլիկտը հիմնականում պայմանավորված է մասնագիտական ​​մրցակցության և վարքի հետ, իսկ տնօրեն-մանկավարժական կոլեկտիվ բախման պատճառը կարող է լինել տնօրենի պաշտոնական լիազորությունների կողմնակալությունը 3: Կառավարման մեթոդների և ոճերի ընտրությունը, դպրոցի գործունեության ճիշտ պլանավորումը, իրականացումը և վերահսկումը կարևոր են հակամարտությունների հաղթահարման և աշխատակազմի առողջ բարոյահոգեբանական մթնոլորտի պահպանման համար: Հետազոտությունների կազմակերպում և անցկացում: Հետազոտությունն իրականացվել է զրույցների, հարցումների, «Վարքի տեսակները կոնֆլիկտային իրավիճակներում (ըստ Կ. Թոմասի)» թեստերի միջոցով 4: Կ. Թոմասի մեթոդաբանության նպատակը հակամարտության իրավիճակներում անձի վարքի բացահայտումն է: Թեստը բաղկացած է երկընտրանքի 30 հարցից: Կ. Թոմասը առանձնացնում է հակամարտության կարգավորման հետևյալ միջոցները. • Մրցակցություն ՝ սեփական շահի ձգտում ՝ ի վնաս այլոց. • Համագործակցություն - փոխշահավետ փոխշահավետ համաձայնագիր; , Աղյուսակ 1 Հավաքական մրցույթի համագործակցություն Համատեղ փոխզիջումների ճշգրտման խուսափում Դպրոցական ADSchoolBSchoolGSchool Արդյունքների վերլուծություն և քննարկում: Համաձայն «Վարքագծի տեսակները հակամարտությունների իրավիճակներում» թեստում անցկացված հետազոտության արդյունքները հետեւյալն են (տե՛ս Աղյուսակ 1): Չորս դպրոցների մանկավարժական աշխատակազմերում քիչ թե շատ կոնֆլիկտային իրավիճակ է: Ուսուցիչ-ուսուցիչ բախումների պատճառը հիմնականում մասնագիտական ​​մրցակցությունն է, որի լուծման հիմնական ձևը փոխզիջման արդյունքում փոխզիջումն է: Տնօրենի և ուսուցչի բախումը կարող է առաջանալ տնօրենի պաշտոնական լիազորությունների կողմնակալության պատճառով: Որպեսզի ուսումնասիրենք թիմում առկա միջանձնային հարաբերությունները, կախված կառավարման ոճից (թիմի անդամների միջև անբարենպաստ հարաբերությունների զարգացում `կապված թիմի ղեկավարից կախվածության կամ թիմի անբավարար վերահսկողության հետ), մենք հարցում ենք անցկացրել -մշակված հարցաթերթիկ: Ամփոփելով հարցումների արդյունքները ՝ մենք պարզեցինք, որ այն կոլեկտիվներում, որտեղ թիմի անդամների կախվածությունը առաջնորդից միջինից ցածր է, թիմի անդամների միջեւ անբարյացակամ հարաբերությունները գրեթե բացակայում են, կա միավորված, ցածր կոնֆլիկտ հավաքական Իսկ այն թիմերում, որտեղ թիմի անդամների կախվածությունը առաջնորդից միջինից բարձր է, հակամարտությունը մեծ է: Եզրակացություն Ամփոփելով հետազոտության արդյունքները ՝ եկեք հետևյալ եզրակացությունների: • Աշխատակազմի անդամների շրջանում բարոյահոգեբանական բարենպաստ մթնոլորտի հաստատումը, անձնակազմի անդամների միջև կապերը, կոնֆլիկտները, անձնակազմի միասնությունը կախված են դպրոցի տնօրենի կառավարման ոճից: • Կառավարման ոչ մի ոճ չի կարող արդյունավետ լինել: Կառավարումը պետք է լինի ճկուն, իրավիճակային ՝ համապատասխան պետության և մակարդակի, մակարդակի, գործունեության պայմանների: 31% 6% 63% Դպրոց Աշխատակազմում անբարյացակամ հարաբերությունների առկայություն Կառավարչի կողմից թիմի անբավարար վերահսկողություն Թիմի կախվածությունը մենեջերից 18% 35% 47% Դպրոց Աշխատակազմում անբարենպաստ հարաբերությունների առկայություն Թիմի կողմից թիմի անբավարար վերահսկողություն մենեջեր 30% 15% անգործունյա 45% դպրոց Աշխատակազմում անբարյացակամ հարաբերությունների առկայություն theեկավարի կողմից անձնակազմի անբավարար վերահսկողություն • Մանկավարժական անձնակազմի համատեղության և «բախման» միջև ուղղակի կապ կա, որը հակառակ համեմատական ​​բնույթ ունի: , Աննա Հովհաննիսյան ԴՊՐՈ LEԻ LEԵԿԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԵՎ ՄԱՆԿԱՎԱՐԱԿԱՆ ԹԻՄԻ ԱՍՈIԻԱԻԱ Հիմնաբառեր. Դպրոցի տնօրեն, ղեկավարության ոճ, մանկավարժական կազմ, միասնություն, կոնֆլիկտ: ։

Հոդվածում ներկայացված է դպրոցի տնօրենի ղեկավարման ոճից բխող կոլեկտիվում առկա միջանձնային հարաբերությունների առանձնահատկություններից մի քանիսը, մասնավորապես` համախմբավածությունը, կոնֆլիկտայնությունը։ Հետազոտության նպատակն է ուսումնասիրել մանկավարժական կոլեկտիվի համախմբվածության և կոնֆլիկտայնության փոխհարաբերությունը` պայմանավորված տնօրենի ղեկավարման ոճով։ Ուսումնասիրության արդյունքում պարզվեց, որ մանկավարժական կոլեկտիվի համախմբվածության և կոնֆլիկտայնության միջև առկա է անմիջական կապ, որը հակառակ համեմատական բնույթի է։

ՄԵԾ ՔՍԱՆՅԱԿԻ (G20-2017) ԳԱԳԱԹՆԱԺՈՂՈՎԻ ԼՈՒՍԱԲԱՆՈՒՄԸ ՀՀՀԵՌՈՒՍՏԱԵԹԵՐՈՒՄ 1990-ականներից ի վեր մասնակից երկրների թվաքանակի տեսանկյունից միքանի անգամ փոփոխված Մեծ ութնյակը 2008 թվականից դարձավ աշխարհի ևմասնավորապես մեդիայի հետաքրքրության առարկան։ Դրան թերևս նպաստեցին2008 թ.-ի ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հաղթահարման նպատակով գագաթնաժողովում նախագահների մակարդակով տեղի ունեցող հանդիպումները. մինչ այդքննարկումները կազմակերպվում էին ներկայացված երկրների ֆինանսների նախարարների մասնակցությամբ։ Նախագահների մակարդակով հանդիպումները դառնում են գագաթնաժողովում ներկայացված երկրների լրահոսի քննարկման և անդրադաձի թիվ մեկ թեման։ Պրակտիկան ցույց է տալիս, որ G20-ում աստիճանաբար նահանջում է քննարկումների տնտեսա-ֆինանասական բաղադրիչը՝ «տեղը զիջելով» քաղաքականին։ Վերջինս ընդգրկում է թեմաների առավել լայն շրջանակ՝ շնորհիվհամաշխարհային հետաքրքրությունների։ Այս համատեքստում կարող ենք դիտարկելահաբեկչության դեմ միասնական պայքարը, գլոբալ տաքացման հիմնախնդիրները,աշխարհում, այսպես կոչված, «թեժ օջախների» կայունացման համընդհանուր մոտեցումների փնտրտուքը։ G20-2017-ի ժամանակ տեղական և համաշխարհային նշանակությություն ունեցող հեռուստաընկերությունները «լրատվության զարկերակի վրա էին պահում» ԱՄՆի և Ռուսաստանի նախագահների ցանկացած ժեստ ու արտահայտություն՝ ուշադրությունը սևեռելով գագաթնաժողում տեղի ունեցող իրադարձությունների քաղաքական երանգների փոփոխությանը։ Ըստ էության, հեռուստատեսությունը դեռևս շարունակում է մնալ Մեծ քսանյակի լուսաբանմանը (ինչպես նաև նախորդող և հաջորդողժամանակահատվածներին) վերաբերող խմորումների՝ քաղաքական կանխատեսումների, վերլուծությունների համար հարմար և ազդեցիկ հարթակ։ Մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում մեդիայի և հատկապես՝ հեռուստանընկերությունների՝ գագաթնաժողովի լուսաբանման միջազգային և տեղական-տարածաշրջանային մոտեցումների ուսումնասիրությունը։ Հայկական հեռուստաընկերությունների անդրադարձը Մեծ քսանյակի գագաթնաժողովին տարբերվում է դրա լուսաբանման միջազգային մոտեցումներից ու ձևաչափերից։ Դրան հիմնականում նպաստում են տեղական-տարածաշրջանային հետաքրքրությունները, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ մեր հեռուստաընկերությունները գտնվում են անցումային փուլում։ Քանի որ ներկայումս պետությունները գտնվում են փոխկապակցված շղթայում,ուստի մեկ պետության ներսում տեղի ունեցող ֆինանսական, քաղաքակականցնցումները չեն կարող չանդրադառնալ առանձին սուբյեկտների և տարածաշրջանային մթնոլորտի վրա։ Այդ ազդեցություններն իրենց առավել քան զգացնել են տալիս, երբ խոսքը վերաբերում է գերտերություններին և դրանց հարաբերություններիզարգացումներին։ Ավելի փոքր երկրները գերտերությունների հետ կապված ենտնտեսական և քաղաքական որոշակի ակնկալիքներով։ Դա է թերևս համեմատաբարփոքր երկրների մեդիայի՝ խոշոր պետություններում կամ դրանց շուրջ տեղի ունեցողզարգացումների նկատմամբ հետաքրքրության պատճառը։ Այս տարի Մեծ քսանյակիհամբուրգյան գագաթնաժողովի կիզակետը Ռուսաստանի և Միացյալ Նահանգներինախագահների հանդիպումն էր։ Հետևելով արևմտյան որոշ լրատվամիջոցների լուսաբանմանը՝ կարելի է մեկ անգամ ևս համոզվել դրանց քաղաքական կողմնորոշման մեջ։ «Հակաթրամփյան» քարոզչական գիծը շարունակում էր տանել, օրինակ,CNN-ը։ Հեռուստաալիքի եթերում քաղաքական մեկնաբաններն առիթը բաց չէինթողնում հիշեցնելու, որ հանրապետական Դոնալդ Թրամփը բանակցություններ վարելու փորձ չունի, և նրա ռուս գործընկերը քաղաքական արենայում ավելի փորձառուէ։ Ռուսական հեռուստաալիքներից, օրինակ, Ռոսիա 1-ում՝ «60 րոպե» ծրագրի շրջանակներում, մեծ ոգևորությամբ էին ընդունում Թրամփ - Պուտին հանդիպումը և վերլուծելով նրանց ժեստերը՝ ընդգծում ամերիկյան կողմի պատրաստակամությունը՝հարթելու ռուս-ամերիկյան հարաբերությունները։ Ռուսական կողմի համար այն փաստը, թե բանակցություններն արդեն ընթացքի մեջ էին, մեծ տեղաշարժ էր ռուս-ամերիկյան թնջուկի լուծման համար։ Ոգևորությունը և սպասելիքներն այնքան մեծ էին,որ ուկրաինացի քաղաքագետ Վադիմ Կարասևը կես լուրջ, կես կատակ ասաց, թեհուլիսի 7-ը Ռուսաստանի համար կարելի է տոն համարել [1]։ Ռուսական հեռուստաընկերությունների՝ գագաթնաժողովի լուսաբանման գլխավոր առանցքներն էին ուկրաինական խնդիրը, սիրիական թեժ օջախների մարումը(պայքարը Իսլամական Պետության դեմ), համաշխարհային տնտեսության զարգացման հարցերը, որոնց համատեքստում դիտարկվում էին այն պատժամիջոցները,որոնք Միացյալ Նահանգները կիրառել էր Ռուսաստանի նկատմամբ։ Ռուսականպաշտոնական շրջանակներում սա համարվում էր համաշխարհային տնտեսությանլճացման գլխավոր պատճառներից մեկը, և Պուտինը Թրամփի հետ հանդիպման ժամանակ բաց տեքստով այս մասին ասաց իր գործընկերոջը։ ԱՄՆ-ի կողմից Ռուսաստանի նկատմամբ կիրառվող պատժամիջոցներին արձագանքում էր նաև հայաստանյան մեդիան։ Պատճառն այն էր, որ Ռուսաստանը Հայաստանի գլխավոր տնտեսական գործընկերն է։ Ստացվում է, որ հնարավոր է՝ ԱՄՆ-Ռուսաստան պատժամիջոցների շղթայում տուժի տեղական տնտեսական շուկան, մանավանդ, որ Հայաստանը ԵՏՄ անդամ է։ Հեռուստաընկերություններն այդ շրջանում անդրադարձ էինկատարում քաղաքագետների և տնտեսագետների ներկայացրած դիտարկումներին,թե Հայաստանը պետք է վերանայի իր տնտեսական գործակցության առաջնահերթությունները։ Օրինակ՝ «Սիվիլնեթ» առցանց հեռուստաընկերության եթերում«Գլոբալիզացիայի և տարածաշրջանային հետազոտությունների կենտրոնի» տնօրեն,քաղաքագետ Ստեփան Գրիգորյանը նշել է, որ Ռուսաստանի նկատմամբ ԱՄՆ-իսահմանած նոր պատժամիջոցներն ազդելու են նաև Հայաստանի վրա՝ նախևառաջէներգետիկ ոլորտի։ Նրա հավաստմամբ՝ Վրաստանում անցկացվող ՆԱՏՕ-ի զորավարժություններին Հայաստանի մասնակցությունը ճիշտ որոշում է, և Հայաստանըպետք է կարմիր գծեր սահմանի Ռուսաստանի հետ իր հարաբերություններում [2]։ «Մեծ քսանյակը» և հայաստանյան հեռուստաընկերությունները։ Թեև այսպիսի համաժողովները բուն Հայաստանին չեն առնչվում, և Հայաստանը ներկայացված չէ համանման գագաթնաժողովներում, սակայն հայտնի է, որ, օրինակ, «Մեծութնյակի»՝ 2009 թ.-ի Ակվիլա քաղաքում 35–րդ, 2010 թ. Մուսկոկայի 36-րդ, 2011 թ.Դովիլի 37–րդ համաժողովների շրջանակներում ԵԱՀԿ համանախագահող երեքերկրների նախագահները համատեղ հայտարարություններ են տարածել արցախյանհակամարտության մասին։ Անգամ հակամարտության կարգավորման վերաբերյալհնչել էին ավելի բարձր՝ նախագահների մակարդակով հայտարարություններ։ Այսպես՝ 2011 թ. մայիսի վերջին ֆրանսիական Դովիլ ավանում ընթացող «Մեծութնյակի» գագաթնաժողովի շրջանակներում ՌԴ-ի, ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի նախագահները համատեղ հայտարարություն ընդունեցին արցախյան հակամարտությանկարգավորման վերաբերյալ, որում Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահներին կոչարեցին քաղաքական կամք ցուցաբերել և այդ տարվա հունիսին կայանալիք իրենցգագաթնաժողովի ընթացքում ավարտին հասցնել կարգավորման հիմնարարսկզբունքների շուրջ աշխատանքը։ Հայաստանի ու Ադրբեջանի առաջնորդներին կոչարեցին նաև իրենց երկրների բնակչությանը նախապատրաստելու խաղաղության, ևոչ՝ պատերազմի։ Բարաք Օբամայի, Դմիտրի Մեդվեդևի և Նիկոլա Սարկոզիի համատեղ հայտարարության մեջ ասվում էր, թե հետագա ձգձգումը միայն հարցականիտակ կդնի կողմերի հանձնառությունը՝ հասնելու համաձայնության։ Սա նշանակում է, որ քաղաքական քարոզչության բուն գործընթացներից դուրս,որոնցով զբաղվում է Արտաքին գործերի նախարարությունը, մեդիան նույնպես պետքէ ակտիվորեն անդրադառնա այսօրինակ գագաթնաժողովներին և անգամ` օրակարգթելադրի։ Հայաստանյան հեռուստանընկերությունների լուսաբանումը՝ կապված համբուրգյան գագաթնաժողովի հետ, ընդհանուր առմամբ տարերային էր։ Նկատելի է, որդրանք փորձում էին G20-ում տեղի ունեցող իրադարձություններն առավելագույնսմոտեցնել իրենց լսարանի հետաքրքրություններին։ Այդ մոտեցումն, ինչպես ցույցտվեց գագաթնաժողովի ընթացքը, որոշ դեպքերում արհեստական էր։ Լսարանինհեռուստաէկրանների մոտ պահելու համար որոշ հեռուստաընկերություններ գագաթնաժողովը կապում էին տեղական մեդիայում մեծ արդիականություն ունեցող թեմաների հետ (օրինակ՝ սահմանային լարվածություն)։ Այդ կապերն արհեստական անվանելն, իհարկե, հարաբերական է, որովհետեւ այդ շրջանում մեդիան ավելի շատ արտահայտում էր տարածաշրջանային իրավիճակին առնչող ակնկալիքները։ Հուլիսի 4-ին Ալխանլու գյուղում տեղակայված կրակակետից հակառակորդը ՏՌ– 107 համազարկային հրթիռային կայանքներից կրակ էր բացել հարավային ուղղությամբ տեղակայված ՊԲ զորամասերից մեկի վրա։ Ադրբեջանը, սովորության համաձայն, կրակակետը տեղակայել էր բնակավայրում` խաղաղ բնակչությունն օգտագործելով որպես կենդանի վահան։ Հրետակոծման ժամանակ Ադրբեջանում զոհվել էիներկամյա աղջիկն ու նրա տատիկը։   Հայաստանյան փորձագիտական շրջանակներըսահմանային լարումները կապվում էին նաև Համբուրգում հուլիսի 7-ին մեկնարկողՄեծ քսանյակի գագաթնաժողովի հետ։ Եթե վերլուծենք այդպիսի մեծ համաժողովների անցկացման և սահմանային սրացումների ժամանակագրությունը, ապա կտեսնենք, որ հակառակորդը սադրանքների է դիմում համաշխարհային նշանակությունունեցող հանդիպումներից առաջ։ Բացի այդ՝ պրակտիկան ցույց է տալիս, որ Ադրբեջանն իրավիճակը սրում է նաև, օրինակ, համանախագահների՝ հակամարտությանգոտի այցելության շրջանում։ Սահմանային լարվածությանը վերաբերող այս իրադարձությունը լայնորեն լուսաբանվեց մեդիայի, այդ թվում՝ հեռուստաընկերություններիկողմից։ Լրատվական-վերլուծական ծրագրերում փորձագետների ներգրավման միջոցով այս օրինաչափությունը բացատրվում էր նախ նրանով, որ Ադրբեջանը փորձումէր հասկացնել, թե Մինսկի խմբի ձևաչափն արդեն սպառել է իրեն, և հարկավոր էհակամարտության կարգավորման այլ ուղիներ փնտրել։ Երկրորդ՝ Ադրբեջանն իրագրեսորի համբավը կոծկելու համար դիմում էր ծրագրված սադրանքների և հայկական կողմի պատասխան գործողությունները ներկայացնում որպես նախահարձակգործողություն։ Եվ սա հատկապես այն դեպքում, երբ պաշտոնական Բաքուն միջազգային հանրության համար իր կորուստներն օգտագործում է իբրև խայծ՝ տվյալ դեպքում շահարկելով երկամյա աղջկա և նրա տատի մահը։ Թեև լսարանն ակնկալում էր, որ արցախյան հակամարտության հարցըկքննարկվի Մեծ քսանյակի գագաթնաժողովում, սակայն հեռուստաեթերում հնչողկանխատեսումները ճիշտ էին, այն է՝ խնդիրների առատությունը տեղ չի թողնի այսհիմնահարցի քննարկման համար։ Սա այն դեպքում, երբ, ըստ փորձագետների,արցախյան հակամարտությունն ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի համար առաջնահերթխնդիր չէր [3]։ G20-ի համատեքստում հայաստանյան հեռուստաընկերությունները մեծ մասամբանդրադառնում էին ընդհանուր թեմաների, որոնք ուղղակի և անուղղակի կերպովառնչվում էին Հայաստանին և աշխարհին։ Այդ թեմաների թվում կարող ենք դիտարկել սիրիական խնդիրը (պայմանավորված Սիրիայում հայկական համայնքի առկայությամբ), գլոբալ տաքացման հարցը և այլն։ Եթերում գագաթնաժողովին նախորդողև հաջորդող օրերին «մեծ պահանջարկ էին վայելում» թուրք-գերմանական լարվածհարաբերություններին առնչվող սյուժեները [4]։ Գագաթնաժողովի լուսաբանման դրական և բացասական միտումները։ Հեռուստաընկերությունների կողմից «Մեծ քսանյակի» գագաթնաժողովի բուն աշխատանքներին և նպատակին վերաբերող տեղեկատվությունը մեծ մասամբ տրվում էրկարճ տեսասյուժեների միջոցով՝ հաճախ առանձնացված «միջազգային լուրեր» բաժնում (Երկիր Մեդիա, Արմենիա Թի-Վի)։ Դաշտում հայտնի հեռուստաընկերություններից «Շանթ»-ն, օրինակ, 2 օր անընդմեջ այս իրադարձությունը պահում էր լրահոսիկենտրոնում։ Ընդ որում ՝ անդրադարձերը լինում էին տարբեր ձևաչափերով, այսինքն՝օրվա ընթացքում` կարճ տեսասյուժեների, իսկ գլխավոր թողարկմանը՝ թեմատիկքննարկումների («Հորիզոն») և հարցազրույցների («Հեռանկար») միջոցով։ Մեր դիտարկումները ցույց են տալիս, որ Հանրային հեռուստաընկերությունըG20-ի լուսաբանման հարցում ակտիվ չէր՝ հատկապես նկատի առնելով այն հանգամանքը, որ այս մոդելի ընկերությունները միջազգային լրատվական հարթակում երկրիպաշտոնական քարոզչամեքենան են, և, ինչպես վերը նշվեց՝ օրակարգ թելադրողն ուառաջարկողը։ Այս գործառույթներն իրագործելն, իհարկե, բավականին դժվար ևժամանակատար գործընթաց է։ Հաճախ այդ արդյունքներին հասնելու միջոց կարողէ լինել, օրինակ, համացանցային հարթակում նյութերի թարգմանությունը։ «Առաջինալիքի» պաշտոնական կայքը հասանելի է միայն հայերենով ու անգլերենով։ Ընդորում՝ կայքում ռեպորտաժները տեղադրվում են ընդամենը մի քանի նախադասության ուղեկցությամբ։ Համբուրգյան գագաթնաժողովը եթերում լուսաբանվում էր ռեպորտաժներով՝ առանց վերլուծությունների կամ թեմատիկ անդրադարձերի։ Նկատելի է, որ վերջին տարիներին միտումներ են նկատվում այսօրինակգագաթնաժողովների լուսաբանմանն առնչվող նորությունները սեփական արտադրանքի միջոցով ներկայացնելու ուղղությամբ։ Եվ սա այն հեռուստաընկերություններիդեպքում, որոնք հավակնում են դառնալու տարածաշրջանային մեդիամրցակցությանառաջատարներ։ Այն լրատվամիջոցները (այս դեպքում հեռուստաընկերությունները),որոնք իրենց լրահոսը համալրում են տեղական կամ միջազգային արտատպված նորություններով, վարկանշային առումով զիջում են սեփական մեդիաարտադրանքառաջարկողներին։ Ստացվում է, որ այս իմաստով «փոքր» մեդիատեսակները (հեռուստաընկերությունները) «կուլ են գնում» խոշորներին։ Տեղական լսարանը պահանջում է իր հետաքրքրություններին մոտ տեղեկատվություն, ինչն այսպիսի գագաթնաժողովների դեպքում միջազգային լրահոսը չի ապահովում, քանի որ համցանցայինկոնտենտը, որից սնվում են տեղական լրատվամիջոցները, ողողված է իրենց երկըրների մեդիաօրակարգի տեղեկատվությամբ։ Սեփական արտադրանքն, անշուշտ,հանգեցնում է նաև լրատվական-բովանդակային բազմազանության։ Տեղեկատվական հոսքերի կառավարման խնդիրները։ Թեև տեղեկատվականտեխնոլոգիաների դարում համացանցը և դրա մաս կազմող առցանց լրատվամիջոցները գրեթե ստվերել են այլ մեդիատեսակաների օպերատիվ աշխատանքը, այդուհանդերձ զգացվում է, որ ֆինանսապես զարգացած (և ոչ միայն) հեռուստաընկերությունների պարագայում նշված խնդիրը լուծելու և մրցակցությանը դիմակայելուհնարքները հաջողությամբ կիրառվում են։ Խոսքն, այսպես կոչված, ուղիղ հեռարձակումների մասին է։ Ռուսական և հատկապես արևմտյան լրատվամիջոցներն այսպրակտիկան օգտագործում են տեղեկատվությունն առաջին ձեռքից հաղորդելու ևինտերակտիվությունն ապահովելու համար։ Փորձը ցույց է տալիս, որ լրատվամիջոցների համար տեղեկատվության ռեսուրսը հիմնականում առցանց հարթակն է։ Սակայն G20-ի լուսաբանման համատեքստում հետևելով արևմտյան առցանց լրատվամիջոցների հրապարակումներին՝ կարելի է տեսնել, որ հեռուստաընկերությունների «հրապարակումները» դարձել էին տեղեկատվական առաջնային աղբյուր։ Համեմատելով արևմտյան և ռուսական լրատվամիջոցների՝ հեռուստատեսության ևառցանց տեղեկատվամիջոցների մրցակցային ակտիվությունը հայաստանյան մեդիաիրականության հետ ժամանակային մեծ կտրվածքով՝ կարելի է տեսնել հայաստանյան հեռուստանընկերությունների տեղեկատվական հոսքերի կառավարմանխնդիրները։ «Կենտրոն» հեռուստատնկերությունն, օրինակ, գագաթնաժողովին անդրադարձել էր դրա ավարտից երկու օր հետո միայն՝ օգտագործելով մամուլի ասուլիսըորպես տեղեկատվական առիթ [5]։ Սա, անշուշտ, հեռուստատեսային օպերատիվության օրինակելի դրսևորում չէ։ Այսպիսով՝ դիտարկումների արդյունքում կարելի է փաստել, որ, ընդհանուրառմամբ, հայաստանյան որոշ հեռուստաընկերությունների կողմից Մեծ քսանյակիգագաթնաժողովի լուսաբանումը թեև դրական միտումներ է ցույց տալիս, սակայնմեդիայի մերօրյա զարգացման պարագայում այդ առաջընթացի դինամիկան բավարար չէ։ Լուսաբանման միջազգային չափանիշներին ինտեգրումը բխում է միայնմեդիայի շահերից։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆhttps։ //russia.tv/video/show/brand_id/60851/episode_id/1520199/video_id/1649366/viewt ype/picture/, продолжительность։ 01։ 00։ 23, (дата обращения։ 09.08.2017). [2] Ռուսաստանի դեմ ԱՄՆ-ի պատժամիջոցները կազդեն Հայաստանի էներգետիկոլորտի վրա, Ստեփան Գրիգորյան, 3 օգոստոսի, 2017, 18։ 20, URL։ https։ //goo.gl/sL3fVH, duration 22։ 56 (Accessed։ 15.09.2017)։ [3] Հարցազրույզ Ստեփան Սաֆարյանի հետ, YouTube, LLC, 06.07.2017, URL։ https։ //www.youtube.com/watch?v=vMD3p-qsDfQ, duration 7։ 35 (Accessed։ 18.08.2017)։ Summit, 26 June, 2017, 15։ 46, URL։ http։ //news.1tv.am/en/2017/06/26/Berlin-does-not(Accessed։ 30.07.2017).[5] Էպիկենտրոն, 10 հուլիսի, 2017, 22։ 10, URL։ http։ //www.kentron.tv/programs/informational-political/epiketron/14171.html,duration։ 57։ 23 (Accessed։ 21.08.2017)։ Բադալյան Վյաչեսլավ ՄԵԾ ՔՍԱՆՅԱԿԻ (G20-2017) ԳԱԳԱԹՆԱԺՈՂՈՎԻ ԼՈՒՍԱԲԱՆՈՒՄԸ ՀՀ ՀԵՌՈՒՍՏԱԵԹԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ Մեծ քսանյակ, գագաթնաժողով, հեռուստաընկերություններ,հայաստանյան, ռուսական և արևմտյան լրատվամիջոցներ, միտումներ։

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում Մեծ քսանյակի համբուրգյան գագաթնաժողովի լուսաբանման տեղական առանձնահատկություններին (համեմատությամբ միջազգային փորձի), ինչպես նաև լուսաբանման դրական և բացասական միտումներին։

ԿԱՅՈՒՆ ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ԴԵՍՏԻՆԱՑԻԱՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄՈԴԵԼՆԵՐԻՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԶբոսաշրջային դեստինացիան զբոսաշրջային համակարգի որոշիչ տարրերիցէ։ Այն կարելի է բնորոշել որպես կենտրոն (տարածք) բոլոր հնարավոր հարմարություններով, մատուցման միջոցներով և զբոսաշրջիկների տարատեսակ կարիքներիբավարարման ծառայություններով։ Այլ խոսքով, զբոսաշրջային դեստինացիաններառում է զբոսաշրջիկին անհրաժեշտ առավել կարևոր և որոշիչ տարրեր։ Զբոսաշրջային դեստինացիայի շրջանը ամենակարևորներից է զբոսաշրջության համակարգում, քանի որ հենց դրա ստեղծած իմիջը գրավում է զբոսաշրջիկին, խթանումայցելությունները՝ ակտիվացնելով զբոսաշրջային համակարգերի գործունեությունը։ Լեյպեր Ն.Կուպեր Ս.,Փլետչեր Դ.,Գիլբերտ Դ.,Շեպերդ Ռ.,Վանխիլ Ս.ԶբոսաշրջությանհամաշխարհայինկազմակերպությունՌիչի Բ.,Քրոուչ Դ.Կոնկրետ տարածք, որն զբոսաշրջիկն ընտրում էայցելության համար և որոշակի ժամանակ անցկացնումայնտեղ, տարածք՝ օգտվելով զբոսաշրջային ենթակառուցվածքների առաջարկած ծառայություններից [1]։ Ծառայությունների և միջոցների ամբողջություն, որոնքձևավորվել են զբոսաշրջիկի պահանջմունքներըբավարարելու համար [2]։ Ֆիզիկական տարածություն, որտեղ զբոսաշրջիկըանցկացնում է նվազագույնը մեկ գիշեր։ Դեստինացիանունի ֆիզիկական և վարչական սահմաններ, որոնքսահմանում են դեստինացիայի շուկայականմրցունակությունը որոշող կառավարման համակարգն ուիմիջը [3]։ Վարչական սահմաններ ունեցող կոնկրետ տարածք,երկիր, մակրոշրջան (մի քանի երկրի ամբողջություն),երկրի որևէ շրջան, քաղաք, յուրահատուկ տարածք(ազգային պարկ) և այլն [4]։ Աշխարհագրական տարածք, որը բնորոշվում էՆիկիտինա Օ. Ա.զբոսաշրջային ռեսուրսների բարձր կոնցենտրացիայով,ինչպես նաև պարտադիր և օժանդակ ծառայություններմատուցող ենթակառուցվածքային ցանցով [5]։ Սոցիալ-աշխարհագրական որևէ տարածք, որըզբոսաշրջիկը կամ զբոսաշրջիկների խումբը ընտրել էՊավլովա Է. Ն.որպես այցելության նպատակակետ, և որն ապահովում է Փրամկե Վ.տեղավորման և ժամանցի համար անհրաժեշտ բոլորհաստատություններով, կազմակերպություններով,միջոցներով և ծառայություններով [6]։ Դեստինացիան հետաքրքրությունների,ծառայությունների տարբեր տեսակների, գրավչությանենթակառուցվածքային ցանցի ամբողջություն է, որոնքձևավորում են տարածքի յուրահատկությունը [7]։ Աղյուսակ 1. Դեստինացիա հասկացության սահմանումն ըստ տարբեր հեղինակների «Զբոսաշրջային դեստինացիա» հասկացությունը 1980-ականներին տուրիստիկայի համաշխարհային գրականության գործածության մեջ է դրել պրոֆեսոր Լեյպերը։ Ըստ նրա դեստինացիան աշխարհագրական որոշակի սահմաններով տարածք է, որը, պարունակելով գրավչություն ապահովող պայմանների համալիր, կարող է ազդել զբոսաշրջիկի ընտրության վրա և բավարարել նրա պահանջմունքները։ Հիմնվելով վերոնշյալ հեղինակների կողմից առանձնացված սահմանումներիվրա՝ բխեցնում ենք զբոսաշրջային դեստինացիաների բնորոշ կողմերը, որոնքմիմյանց հետ փոխկապված և փոխպայմանավորված են։ Բնորոշ կողմերը կարելի էբաժանել 5 հիմնական մասի՝1. Աշխարհագրական տարածականություն. Ընդունված է համարել, որ դեստինացիան աշխարհագրական որոշակի սահմաններ ունեցող տարածք է՝ քաղաք,երկիր, կղզի և այլ։ 2. Ենթակառուցվածքայնություն և զբոսաշրջային ռեսուրսների առկայությանանհրաժեշտություն. Դեստինացիան ուղղակի տարածք չէ, որտեղ այցելում ենզբոսաշրջիկները, այլ տարածք, որն ապահովում է զբոսաշրջային բնույթի ծառայությունների մատուցման համապատասխան ենթակառուցվածքային ցանց։ Սակայն ենթակառուցվածքային ցանցը համարվում է դեստինացիայի ընդամենը օժանդակ արտադրանք։ Զբոսաշրջիկներն այցելում են դեստինացիոնվայր ոչ հանուն ենթակառուցվածքի։ Դեստինացիայի համար սկզբունքային կարևորություն ունեն զբոսաշրջային ռեսուրսները։ 3. Մարքետինգային ռազմավարության կիրառության անհրաժեշտություն.Դեստինացիան ինտեգրված, համակարգված արտադրանք է, որի հիմքում ընկած են զբոսաշրջիկի սպասելիքներն ու պահանջմունքները, իսկ զբոսաշրջայինենթակառուցվածքներն ապահովում են այդ պահանջմունքների բավարարումը։ Մարքետինգային քաղաքականության կիրառումն ընդլայնումէ դեստինացիայի՝ որպես միայն տարածական միավորի մասին պատկերացումներնու ձևավորում դեստինացիայի մրցակցային համապատասխան իմիջ։ 4. Դեստինացիան որպես կառավարվող օբյեկտ. Ըստ «Զբոսաշրջությանհամաշխարհային կազմակերպության» սահմանման դեստինացիաների կառավարումը դեստինացիան ձևավորող բոլոր տարրերի համակարգված կառավարումն է (ենթակառուցվածքներ, հասանելություն, առաջխաղացում, գնագոյացում և այլն) [3]։ 5. Սոցիալական հատկանիշ. Սոցիալական կողմը ցույց է տալիս, որ դեստինացիան միայն զբոսաշրջային հետաքրքրության համար նախատեսված վայրչէ, այլ տարածք, որտեղ մարդիկ ապրում և աշխատում են։ Այն սոցիալական,տնտեսական, մշակութային փոխհարաբերությունների և գործունեության համալիր է, որը կարող է նաև գոյություն ունենալ զբոսաշրջային գործունեությանշրջանակներից դուրս։ Անհրաժեշտ է համալիր կերպով մոտենալ տարածքըդեստինացիոն վայր վերածելու խնդրին. հաշվի առնել ոչ միայն զբոսաշրջիկի,այլև տեղի բնակչության՝ այդ տարածքի հետ կապված նախապաշարմունքները։ Կայուն զբոսաշրջային դեստինացիաներ. 1980-կան թվականներին հասարակության ժամանակակից հիմնախնդիրների և դրանց լուծման որոշումների ռազմավարության մշակման համար առաջ քաշվեց կայուն զարգացման կոնցեպցիան,ըստ որի կայուն զարգացումն այնպիսի զարգացում է, որը բավարարում է արդի ժամանակների սերունդների պահանջները` չվտանգելով ապագա սերունդների պահանջների բավավարումը և պահպանելով բնապահպանական անաղարտության ուսոցիալական հավասարության և արդարության սկզբունքները [8]։ Բխելով կայունության գաղափարախոսությունից` կայուն է համարվում այն զբոսաշրջությունը, որն ամբողջությամբ հաշվի է առնում իր ծավալած գործունեությանտնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական ներկա և ապագա ազդեցությունները` բավարարելով այցելուների, տնտեսության ճյուղերի և հյուրընկալող համայքների կարիքները [9]։ Ընդ որում, զբոսաշրջային դեստինացիան կարող է կայունլինել, եթե նրանում առկա մարդածին օբյեկտներն ու ենթակառուցվածքները,զբոսաշրջիկների պահանջմունքների բավարարմանը նպատակաուղղված սպասարկման ձեռնարկությունները գործում են կայուն բիզնեսի սկզբունքով։ Այսինքն,զբոսաշրջային դեստինացիայի կայունության գործոնը պայմանավորում է դեստինացիայում ներդրված և կիրառվող կայուն կառավարման քաղաքականությունը։ Որպեսզի առավել հստակ հասկանանք զդոսաշրջային դեստինացիաների կայուն կառավարման էությունն ու առանձնահատկությունները, անհրաժեշտ է դիտարկել զբոսաշրջային դեստինացիաների կառավարման մի քանի մոդել և վերլուծել կառավարման այդ մոդելների ու կայուն կառավարման միջև եղած փոխառնչությունները, բացահայտել՝ այդ մոդելներից յուրաքանչյուրը որքանով է համապատասխանում կայունության սկզբունքներին և իր կառավարման քաղաքականության մեջկիրառում կայուն բիզնեսի առաջնային տարրերն ու մեթոդները։ Նկար 1. Դեստինացիայի կառավարման վերևից ներքև մոդել [10]Վերևից ներքև մոտեցման դեպքում (նկար 1) զբոսաշրջային ռազմավարությունը, որպես կանոն, մշակվում է ազգային ամենաբարձր մակարդակով (հիմնականում զբոսաշրջության նախարարության կողմից) (օրինակ՝ Ավստրալիա, Իտալիա)ամբողջ երկրի և առանձին տարածաշրջանների համար (հիմնականում սահմանվումեն զբոսաշրջային ռազմավարության միջոցով)։ Արդյունքում այս ռազմավարություննամրապնդվում է համապատասխան մակարդակներում, ապա՝ իրականացվում։ Այլկերպ ասած, շրջանը իրականացնում է զբոսաշրջային համապատասխան զարգացումների և պլանների վերահսկումը (լավագույն դեպքում ազգային մակարդակով),դրանց իրականացման համար սահմանում է առաջնահերթություններ, իսկ փոքրտարածաշրջանների համար՝ ստեղծում որոշումներ կայացնելու ուղեցույցներ։ Այնուհետև այդ չափանիշներն ու ռազմավարություններն ընդունվում են ենթակա քաղաքական մակարդակներում այնքանով, որքանով թույլ են տալիս տեղական պայմանները։ Շուկայական ուղղվածություն ունեցող ապրանքներ և ծառայությունների փաթեթներ մշակելու համար պատասխանատվությունը (օրինակ՝ ամենըներառված ճամփորդություններ) ընկնում է ծառայություն մատուցող տեղական ընկերությունների և համագործակցող կողմերի վրա։ Այնուամենայնիվ, հնարավոր է նաև, որ առանձին տարածաշրջաններ անբարենպաստ պայմաններում լինեն, քանի որ ֆինանսավորումը կարող է չբավարարել բոլոր տարածաշրջաններին, և հնարավոր է, որ աջակցություն ստանան միայն այն տարածաշրջանները, որոնք հետաքրքիր են կամ հարմար տեղադիրք ունեն զբոսաշըրջության տեսանկյունից։ Նկար 2. Դեստինացիայի կառավարման ներքևից վերև մոդել [10]Ներքևից վերև մոդելում (Նկար 2) ռազմավարական որոշումները կայացվում ենստորին մակարդակներում։ Հիմնականում նման մոտեցման դիմում են, երբ քաղաքական ամենափոքր միավորներն ունեն ինքնավարության բարձր աստիճան, ինչընշանակում է, որ նրանք կարող են անկախ որոշումներ ընդունել՝ ելնելով իրենցքաղաքապետարանների/մարզպետարանների/ բնակիչների շահերից։ Որպես կանոն, այս մոտեցման դեպքում երկրի համար չկա որևէ ընդհանուր ռազմավարություն։ Արդյունքում սա հաճախ հանգեցում է նրան, որ առանձին քաղաքապետարաններ/մարզպետարաններ մշակում են նմանատիպ մոտեցումներ՝ հաշվի առնելովիրենց իրավասության տակ գտնվող տարածքում իրականացվելիք զբոսաշրջայինհետագա գործունեությունը։ Զբոսաշրջային դեստինացիաների վերոնշյալ երկու մոդելների օրինակի հիմանվրա կարող ենք բացահայտել կայուն կառավարման առանձնահատկությունները։ Սակայն անհրաժեշ է նախ և առաջ պատասխանել հետևյալ հարցերին՝ 2. Ինչո՞ւ։ Ինչո՞ւ ենք մենք անհանգստանում ծառացած տնտեսական, սոցիալաԻ՞նչ։ Ի՞նչն ենք մենք ուզում կայունացնել։ կան և բնապահպանական հիմնախնդիրների համար։ 3. Ինչպե՞ս։ Ինչպե՞ս մենք կարող ենք ապահովել կայուն զարգացում։ Ինչպիսի՞բազային մոտեցումներ կարող են մեզ օգնել [11]։ Ի՞նչն է պետք կայունացնել` զբոսաշրջային դեստինացիաների կառավարումը։ Կայունացնելով զբոսաշրջային դեստինացիաների կառավարումը տեղային և համաշխարհային մակարդակներով նպաստում ենք տնտեսական առաջընթացին, սոցիալական խնդիրների լուծմանն ու բնապահպանական գործընթացների առաջխաղացմանը։ Ինչո՞ւ ենք ուզում կայունացնել։ Քանի որ խախտվել է միջսերնդային և ներսերնդային տարածական հավասարությունը։ Զբոսաշրջային դեստինացիաների կայուն կառավարումը սոցիալական հավասարության և արդարության ծառացած մարտահրավերները հաղթահարելու միջոց է։ Ինչպես նաև գործիք՝ շրջակա միջավայրիռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումն ապահովելու համար, որոնք կազմում ենզբոսաշրջության զարգացման գլխավոր տարրը՝ աջակցելով էկոլոգիական հիմնական գործընթացներին և օգնելով պահպանել բնական ժառանգությունն ու կենսաբազմազանությունը։ Ինչպե՞ս։ Հհիմնվելով համակարգային մոտեցման վրա։ Համակարգայինսկզբունքներից առավել ընդունվածն են բազմազանությունը, մասնակցությունը,գործընկերությունը, ենթակարգությունը։ Վերևից ներքև մոտեցման դեպքում երկրի կառավարությունն է մշակում զբոսաշրջության զարգացման ռազմավարությունն ու իրականացնում զբոսաշրջայինդեստինացիաների կառավարում։ Այսինքն, «կայուն կառավարման մասնակցայնություն և բազմազանության ապահովում» բաղադրիչը ստորադասվում է։ Համայնքներում թե´ սոցիալական, թե´ տնտեսական և թե´ բնապահպանական խնդիրներինքաջատեղյակ որոշում կայացնողների մասնակցության դերը կառավարման գործընթացում նվազում է, որը հակասում է կայուն կառավարման սկզբունքներին։ Կայունկառավարման դեպքում տեղական իշխանությունների ղեկավարները, մարզպետարանների զբոսաշրջային, սոցիալական, առողջապահության համապատասխանբաժինների ներկայացուցիչները և տեղի բնակչությունը պետք է ներգրավված լինենդեստինացիոն համակարգի կողմից առաջադրվող ծրագրերի, ծառայություններիառաջարկների քննարկմանը՝ պահպանելով տեղի կենսական առաջնահերթությունները։ Ներքևից վերև մոտեցման դեպքում թույլ կողմերն այլ են։ Չնայած զբոսաշրջային դեստինացիաների կառավարման գործընթացում բազմազանության,մասնակցության և գործընկերության բաղադրիչների ապահովմանը, դեստինացիաների դերի բարձրացման և իմիջի հանրայնացման տեսանկյունից անհրաժեշտ ենպետության կողմից մարքետինգային ռազմավարական քայլեր և զանգվածային ներդրումներ, որոնք այս դեպքում արվում են տեղական մակարդակով։ Ամփոփելով կարող ենք նշել, որ զբոսաշրջային դեստինացիան ֆիզիկականտարածք է, որը զբոսաշրջիկն ընտրում է այցելության համար և որտեղ տպավորություններ ձեռք բերելու նպատակով ժամանակ է անցկացնում՝ օգտվելով զբոսաշրջային ենթակառուցվածքային ցանցի ծառայություններից։ Այն ունի ֆիզիկականև վարչական սահմաններ, որոնք թույլ են տալիս դառնալ կառավարվող օբյեկտ։  Ուսումնասիրելով զբոսաշրջային դեստինացիաների կառավարման մոդելները`պարզ է դառնում, որ յուրանքանչյուր մոդել ունի իր թույլ և ուժեղ կողմերը` դեստինացիան տնտեսապես առավել եկամտաբեր դարձնելու և կայուն կառավարումը որպեսսոցիալական/բնապահպանական խնդիրների լուծման ռազմավարական քայլ դիտարկելու տեսանկյունից։ Հաշվի առնելով զբոսաշրջային դեստինացիաների բնորոշկողմերն ու յուրահատկությունները` դեստինացիան կառավարող թե´պետականմարմինները, թե´ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու կազմակերպությունները պետք է ներդնեն կայուն կառավարման մեխանիզմներ` զբոսաշրջային դեստինացիայում կայունության իմիջ ստեղծելու, իմիջի տարածած արժեքը պահպանելուև զարգացնելու, ինչպես նաև ձեռք բերած փորձը փոխանցելու նպատակով՝ կայունկառավարման մեխանիզմները ենթարկելով դրական համաշխարհայնացման։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] Cooper C., Tourism։ Principles and Practices, Harlow, Pearsen, 2005, p. 278.[4] Ritchie B., The Competitive Destination։ a Sustainable Tourism Perpective,Cambridge։ CAB International, 2003, p. 291.[7] Framke W., The Destination as a Concept։ A Discussion of the Business - Related[8] Boyd Stephen W. and Butler Richard W., ‘Managing Ecotourism։ an Opportunity[9] URL։ http։ //www.e-unwto.org/home/main.mpx. (дата обращения։ 06.11.2017). [10] Scherhag K., Events - Wachstumsmarkt im Tourismus, Dresden։ FIT, pp. 83-100.Գևորգյան ՇամամԿԱՅՈՒՆ ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ԴԵՍՏԻՆԱՑԻԱՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄՈԴԵԼՆԵՐԻՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր` կայունություն, կայուն զարգացում, զբոսաշրջայինդեստինացիա, կառավարում։

Աշխատանքում բացահայտվել են զբոսաշրջային ինդուստրիայի մաս կազմող զբոսաշրջային դեստինացիաների էությունն ու բովանդակությունը, մատնանշվել են դեստինացիայի առանձնահատկություններն ու բնորոշող կողմերը։ Աշխատանքի նպատակն է ընդգծել զբոսաշրջային դեստինացիաների կառավարման գործընթացում կայունության մեխանիզմների ներդրման անհրաժեշտությունը։ Արդյունքում եզրակացնում ենք, որ զբոսաշրջային դեստինացիաների կառավարման յուրանքանչյուր մարմին, հաշվի առնելով կառավարման իր ուրույն մեխանիզմներին բնորոշ առավելություններն ու թերությունները, պետք է կիրառի կայունության սկզբունքները՝ կայուն դեստինացիայի առողջ ֆունկցիոնալության միջոցով տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական, լոկալ և գլոբալ մարտահրավերները հաղթահարելու նպատակով։

Նախաբան։ Զբաղվածությունը սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունների համակարգ է, որը վերաբերում է բնակչության որոշակիխմբերի ներգրավմանը տարածաշրջանի տնտեսական գործունեությանմեջ, նրանց ապահովում է տնտեսապես իրագործելի աշխատատեղեր,որոնք համապատասխանում են իրենց մասնագիտական որակավորումներին, կրթական մակարդակին [2, էջ 31]։ Զբաղվածության աճը ևաղքատության կրճատումը նախ և առաջ պայմանավորված ենտնտեսական աճով [3, էջ 56]։ Այն ապահովելու գործում կարևորվում է կենտրոնական, մարզային և տեղական իշխանությունների դերը։ ՆյութիՆերկայիսարդիականությունը։ իրավիճակումտնտեսության խնդիրներից մեկը զբաղվածության խնդիրն է, որնանբաժանելիորեն կապված է մարդկանց և նրանց արտադրողականգործունեության հետ։ Հետևաբար, այս թեման արդիականէսահմանամերձ տարածաշրջանների սոցիալ-տնտեսական միջավայրում։ Անհրաժեշտ է ուսումնասիրել և վերլուծել բնակչությանզբաղվածության ապահովման հիմնախնդիրները և դրա հաղթահարմանուղիները, հաշվի առնել ՀՀ սահմանամերձ մարզերի աշխատաշուկայումզբաղվածության բարելավման և զարգացման հնարավորությունները։ Նյութը և մեթոդները։ 2018 թվականին Իջևանի տարածաշրջանիբնակչության ընդհանուր թվաքանակը կազմել է 47,6 հազար մարդ, ինչըկազմում է Տավուշի մարզի բնակչության 42.2% -ը (1-ին տեղը Տավուշիմարզի տարածաշրջանների մեջ) և Հայաստանի Հանրապետությանբնակչության 1.6%-ը։ Իջևան քաղաքի բնակչությունը 2018 թ.-ի վերջինկազմում է 20.6 հազար մարդ (մարզի քաղաքային բնակչության 39.5 %)։ Իջևանի ողջ տարածքի բնակչության 43%-ը ապրում է Իջևան քաղաքում, մնացածը՝ 17 գյուղական բնակավայրերում։ Աղյուսակ 1. Իջևանի տարածաշրջանի բնակչության աշխատանքայինռեսուրսների տնտեսապես ակտիվ բնակչության զբաղվածների թիվը 2014-2018թթ. [6]Բնակչություն ( հազար մարդ)Աշխատանքային ռեսուրսներ(հազար մարդ) 37.2Տնտեսապես ակտիվ բնակչություն ( հազարմարդ)ՏԱԲ տեսակարարկ կշիռը ( %)Զբաղվածներ ( հազար մարդ)Զբաղվածության մակարդակ ( % )Տնտեսական ակտիվության մակարդակ (%)Իջևան քաղաքի բնակչությունը 2014 թ. համեմատ 2018թ. նվազել է 1.6%-ով, իսկ տարածաշրջանի բնակչությունը՝ 0.4%-ով։ Իջևանի տարածաշրջանի տնտեսապես ակտիվ բնակչությանտեսակարար կշիռը 2018թ. բնակչության ընդհանուր թվաքանակինկատամաբ կազմել է 44.5 %, որը 7%-ով ցածր է 2014թ. արձանագրվածտվյալներից։ Նշենք, որ տնտեսական ակտիվ բնակչության թվաքանակըգործազուրկ72 տարեկան՝զբաղված ևէներառումքաղաքացիները [4, էջ 15]։ 15-ից1-ումԱղյուսակբնակչության, այնպեսներկայացված տվյալներիհամաձայն՝աշխատունակ տարիքի մարդկանց թվի նվազումը պայմանավորված էինչպես ամբողջ տարածաշրջանիէլաշխատանքային ռեսուրների թվի նվազման հետ։ Զբաղվածությանմակարդակը 2018թ. կազմել է 41.5%, որը 2014թ. համեմատ ավել է 0.1%-ով։ 2014թ. համաեմատ նվազել է նաև բնակչության տնտեսապեսակտիվության մակարդակը(7.4%)։ Այն 2018թ. կազմել է 59%։ Գյուղատնտեսության ոլորտում զբաղվածների թիվը շարունակում էնվազել. 2014թ. համեմատ 2018թ. այն նվազել է 6.1%-ով (621 մարդ)։ Դապայմանավորված է գյուղատնտեսական արտադրության անկմամբ,ֆինանսականբանկայինտոկոսադրույքների բարձր լինելու հետ։ միջոցների անհասանելիությանևՆմանատիպ գործընթացները միաժամանակ տեղի են ունեցելօրինակ,շատ երկրներում գյուղատնտեսության ոլորտումաշխարհիԵվրամիությանզբաղվածների թիվը այժմ 2-5 տոկոս է, իսկ ՌԴ-ում՝ 13 տոկոս։ երկրներում։ Այսպես,զարգացածշատԱրդյունաբերության ոլորտում զբաղվածների ընդհանուր թիվը2014-2018թթ. անընդհատ նվազել է՝ 539-ից մինչև 488 մարդ։ 2014թ.նկատմամբ զբաղվածների թվի կրճատումը կազմել է 51 մարդ կամ 9.5տոկոս։ Առավել շատ ազատումներ կատարվել են հանքաարդյունաբերության որորտում, որոնցում զբաղվածների թիվը նվազել է 9% -ով(30 մարդ)։ Սննդի և վերամշակող արդյունաբերության ոլորտում այննվազել է 2 %-ով։ Էլեկտրաէներգիայի, գազի և ջրի արտադրության ևբաշխման ոլորտում զբաղվածների թիվը փոքր-ինչ աճել է՝ 1,5 %-ով։ Մանրածախ-մեծածախ առևտրի ոլորտում զբաղվածների թիվը 2014թ.աճել է 11.1 %-ով (80 մարդ)։ Ոլորտում ամենամեծ զբաղվածությանմակարդակն արձանագրվել է 2016թ. (816 մարդ), ամենացածրը՝ 2014թ.(721 մարդ)։ Զբաղվածների թվի էական աճ է արձանագրվել կացության ևհանրային սննդի ոլորտում։ 2014թ. համեմատ 2018թ. ոլորտումզբաղվածների թիվն աճել է 41.9%-ով (31 մարդ)։ Ոլորտում զբաղվածներիթվի աճը պայմանավորված է տարածաշրջանի բնակավայրերում նորհանրային սննդի և հյուրատների բացման հետ։ Զբաղվածների թվիզգալի աճ է արձանագրվել նաև ֆինանսական և ապահովագրականգործունեության 7.3% (11 մարդ) որոլտներում։ Ոչ արտադրական հատվածներից (կրթություն ու գիտություն,մշակույթ, զվարճություններ և հանգիստ) զբաղվածների ընդհանուրթվի նվազումը կազմել է 189 մարդ։ Գծապատկեր 1. Իջևանի տարծաշրջանի զբաղվածության կառուցվածքնըստ տնտեսության ճյուղերի 2018թ. [6]Արդյունքները և վերլուծությունը։ Զբաղվածության ոլորտում գյուղատնտեսության բնագավառը զբաղեցնում է առաջին տեղը (64%),կրթության և գիտության բնագավառը՝ երկրորդ (13%), երրորդ տեղում էառևտրի և հանրային սննդի բնագավառը՝ 6%, այնուհետև՝ առողջապահության ու սոցիալական սպասարկման (3%), արդյունաբերության (3%),պետական կառավարման (3%), շինարարության (2%), մշակույթի ևարվեստի (2%) բնագավառները։ զարգացմանՏնտեսականկոնկրետժամանակահատվածում գործազրկության մակարդակի վրա ազդում ենժողովրդագրականիրավիճակը, աշխատանքի արտադրողականությունը, տնտեսական աճի տեմպերը, սոցիալական պատճառները [5, էջ 617]։ յուրաքանչյուր2018-ին տեղավորման նպատակով Իջևանի զբաղվածությանտարածքային կենտրոնում հաշվառված աշխատնք փնտրողների թիվըկազմել է 1713 մարդ, որի 93.5%-ին (1602 մարդ) տրվել է գործազուրկիկարգավիճակ։ Գծապատկեր 2. Գործազուրկների հաշվառման դինամիկան Իջևանիտարածաշրջանում 2014-2018թթ. [6]տարածաշրջանի2018թ. հաշվառված գործազուրկների թիվը 2014թ.նկատմամբ աճելէ 4%-ով (62 մարդ), իսկ 2016 թ. համեմատ նվազել է 26.4%-ով (490 մարդ)։ 2015-2016թ.թ. հաշվառված գործազուրկների թվի աճը պայմանավորվածէսեզոնայինզբաղվածության ծրագրերի իրականացման հետ։ Կանայք ընդհանուրգործատուների թվում 2018թ. կազմել են 64.2% (1028 կին)։ 2018թ.կանանց թիվը 2014թ. համեմատ նվազել է 11.4%-ով։ Գյուղաբնակգործազուրկների թիվը հաշվառված գործազուրկների թվում կազմել է61.6% (987 մարդ)։ Ինչպես 2014թ., այնպես էլ 2018թ. հաշվառվածգործազուրկներիընդհանուրկրթություն ունեցող անձինք են (52.1%)։ մեծամասնությունըհամայնքներումգյուղականմիջնակարգ15402090209218341602112541576479166557465111101169132613011028987122011220500100015002000250020142015201620172018ԸնդամենըկինտղամարդգյուղաբնակներՄիջնակարգ մասնագիտական կրթություն ունեցողները կազմել ենհաշվառված գործազուրկների 17.%-ը, նախնական մասնագիտական (արհեստագործական) կրթություն ունեցողները՝ 2.%-ը, հիմնականընդհանուր կրթություն ունեցողները՝ 10%-ը, տարրական կրթությունունեցողները՝ 0.8%-ը։ 2014թ. համեմատ 2018թ. բարձրագույն կրթությունունեցողերի թիվը նվազել է 2, միջնակարգ մասանգիտական կրթությունունեցողներինը՝ 6.9, նախնական մասնագիտական արհեստագործականկրթությունկրթությունուներողների թիվն աճել է 0.7 տոկոսով։ իսկ տարրականունեցողներինը՝Աղյուսակ 2. Կենտրոնում գրանցված գործազուրկների կրթականմակարդակի կառուցվածքը 2014-2018թթ. [6]հետբուհական, բարձրագույն թերի բարձրագույն, միջին մասնագիտական նախնական մասնագիտական (արհեստագործական) միջնակարգ ընդհանուրհիմնական ընդհանուրհատուկ ընդհանուրտարրական, ոչ լրիվ տարրականԸնդամենըԳործազուրկների կրթական մակարդակի վերլուծությունը ցույց էտվել, որ գործազուրկների մեծամասնությունը հանրակրթականընդհանուր կրթություն ունեցող անձինք են։ Ուսումնասիրությանժամանակ նրանց թիվը դինամիկ կերպով աճում է. 2014թ.-ի 766-ից մինչև2018թ.-ը՝ 844 մարդ։ Նախնական և միջին մասնագիտական կրթությամբմասնաբաժինըընդհանուրկառուցվածքում նվազել է։ Անցած տարիներին գործազուրկներիտարիքային կառուցվածքը ունի հետևյալ պատկերը (Աղյուսակ 3)։ գործազուրկներիտարիամենԻջևանի տարածշրջանի զբաղվածների թվաքանկն ըստ տնտեսությանԱղյուսակ 3. ճյուղերի 2014-2018թթ. [6]Գյուղատնտեսություն, անտառայինտնտեսություն և ձկնորսությունԱրդյունաբերությունՇինարարությունՄեծածախ և մանրածախ առևտուր, ավտոմեքենաների և մոտոցիկլների նորոգումՓոխադրումներ և պահեստային տնտեսությունԿացության և հանրային սննդիկազմակերպումՏեղեկատվություն և կապՖինանսական և ապահովագրականգործունեությունԱնշարժ գույքի հետ կապված գործունեությունՄասնագիտական, գիտական և տեխնիկականգործունեությունՊետական կառավարում և պաշտպանությունպարտադիր սոցիալական ապահովությունԱռողջապահություն և բնակչությանսոցիալական սպասարկումՄշակույթ, զվարճություններ և հանգիստՍպասարկման այլ ծառայություններՏնային տնտեսությունների գործունեությունորպես գործատու. տնային տնտեսություններում չտարբերակված ապրանքների և ծառայությունների արտադրություն սեփականսպառման համարՕտարերկրյա կազմակերպություններիգործունեությունԸնդամենըԶՏԿ-ում հաշվառված գործազուրկների տարիքային կազմիԱղյուսակ 4. կառուցվածքը 2014-2018թթ. [6]55 և ավելիԸնդամենը Հաշվառված գործազուրկների տարիքային ցուցանիշներում 2018թ.ամենաբարձր35-44 տարեկանքաղաքացիների խմբում (31.8%), ինչը վկայում է աշխատաշուկայում այդտարիքի անձանց աշխատանքի տեղավորման դժվարություններիմասին։ ցուցանիշը արձանագրվելէՀաշվառված գործազուրկների գործազրկության տեևողությանԱղյուսակ 5. կառուցվածքը 2014-2018թթ. [6]Մինչև 3 ամիս4- 6 ամիս7 - 11 ամիս1-3 տարի3 տարուց ավելիԸնդամենը2018թ. նշված խմբի գործազուրկների թիվը 2014թ. նկատմամբ աճելէ 43.8%-ով։ Գործազուրկների թվում 16-29 տարեկան երիտասարդներըկազմել են գրանցված գործազուրկների 21.9% (2014 թ. նկատմամբ այսցուցանիշը նվազել է 13.9%-ով), 30-34 տարեկանները՝ 15.7% (2014թ.նկատմամբ աճել է 4%-ով), 45-54 տարեկանները՝ 15.4%(2014թ.նկատմամբ նվազել է 6% -ով) 55 և ավելի տարեկաններինը՝ 15.2 %-ով(2014 թ. նկատմամբ նվազել է 1.2% -ով)։ ունի4.2%, իսկ մինչև13.2%-ի փոխարենհետյալ պատկերը.Հաշվառված գործազուրկների գործազրկության տևողությանև ավելի տարիկառուցվածքնկարգավիճակում գտնվողները 2014թ. 29.2%-ի փոխարեն 2018թ. կազմելեն հաշվառված գործազուրկների 57.3%-ը, 1-3 տարի կարգավիճակումգտնվողները՝ 32.6%-ի փոխարեն 29.2%, 7-11 ամիս կարգավիճակումգտնվողները՝ 12.3%-ի փոխարեն 3.7%, 4-6 ամիս կարգավիճակումգտնվողները՝3 ամիսկարգավիճակում գտնվողները՝ անցած տարվա 12.7%-ի փոխարեն 5.4%։ Զբաղվածության ակտիվ ծրագրերում ընդգրկվելու նպատակովդադարեցվել է 28 գործազուրկի կարգավիճակը։ Ամենաշատ կասեցումըարձանագրվել է 2014թ.(278 մարդ), որըպայմանավորված է գործազուրկների ակտիվ ծրագրերում ընդգրկվելուհետ։ 2018թ. դադարեցվել է 525 գործազուրկների կարգավիճակը, որից1-ը՝ հարմար աշխատանքից 2 անգամ հրաժարվելու, 1-ը՝ զբաղվածության պետական ծրագրում ընդգրկվելուց հետո հարմարաշխատանքի առաջարկից հրաժարվելու, 139-ը՝ զբաղվածությանգործակալության հրավերով հարմար աշխատանքի տեղավորման կամզբաղվածության պետական ծրագրերում ընդգրկվելու առաջարկությունստանալու նպատակով երկու անգամ անհարգելի չներկայանալու, իսկ384-ը՝ այլ պատճառներով։ (337 մարդ) և 2016թ.2018թ. Իջևանի ԶՏԿ-ն համագործակցել է տարածաշրջանումտնտեսական գործունեություն իրականացնող 1307 գործատուների հետ։ Նրանցից 117-ը (8.9%) պետական, իսկ 1190-ը (91.1%) ոչ պետականկազմակերպություններ են։ հետԿենտրոնիհամագործակցողձեռնարկություններիևկազմակերպությունների 64%-ը անհատական ձենարկություններ են,15% ը՝ սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերություններ են,7%-ը ՊՈԱԿ-ներ են, 3%-ը ՓԲԸ-ներ են, 3-% ը ՀՈԱԿ-ներ են, 2%-ըկոոպերատիվներ են, 2%-ը հասարակական կազմակերպություններ են,2%-ը դուստր ձեռնարկություններ են, 1%-ը հիմնադրամներ են և 1%-ըԲԲԸ-ներ են։ Համագործակցող կազմակերպությունների կողմից 2018 թ.ներկայացվել է 114 թափուր աշխատեղ, որը 2014թ. համեմատ ավել է 47-ով։ 2018թ. աշխատուժի պահանջարկի վերաբերյալ հայտ ներկայացնող գործատուների թիվը աճել է 41-ով կամ 193%-ով։ ԻջևանիԶՏԿ-ումհաշվառվածգործազուրկներից2018թ.աշխատանքի են տեղավորվել 312 մարդ, որը 2014թ. համեմատ ավել է117 մարդով։ Աշխատանքի տեղավորվածության մակարդակը ԻջևանիԶՏԿ-ում հաշվառված գործազուրկների շրջանում 2018թ. կազմել է 19.5%։ Չնայած տարեցտարի աճում է գործատուներից հավաքագրվող թափուրաշխատեղերի թիվը, սակայն դեռևս բարձր տոկոս է կազմումաշխատաշուկայի լարվածության գործակիցը։ ԵզրակացությունԶբաղվածության գործակիցը Իջևանի տարածաշրջանի աշխատանքիԱղյուսակ 6. շուկայում 2014-2018թթ. [6]Գրանցված գործազուրկներԹափուր աշխատեղերԱշխատաշուկայում լարվածությանգործակիցշուկայումԱշխատանքայինգործակիցը(գործատուների կողմից հայտարարված թափուր աշխատատեղերիհարաբերությունը աշխատանք փնտրող գործազուրկ քաղաքացիներիթվաքանակին) 2018 թ.-ի Իջևանի տարծաշրջանում կազմել է 7.1 միավոր,ինչը 2.8-ով ավելի է 2014 թ. և 1.4 միավորով՝ 2017թ. համեմատ։ լարվածությանշուկայիգործակցիԱշխատանքիլարվածությանբացակայության,աճըհիմնականում պայմանավորված է գյուղական բնակավայրերումաշխատատեղերիթափուր աշխատատեղերիսահամանափակ լինելու դեպքում մի մասի՝ երկար ժամանակովչհամալրելու, աշխատավարձի ցածր լինելու, աշխտատեղերի մեծ մասիգրավիչ չլինելու, որակավորում պահանջող թափուր աշխատատեղերիսահմանափակ լինելու, այլ վայրում աշխատանքի անցնելու դեպքումտրանսպորտային խնդիրների առաջացման հետ։ 2019թ. երկար ժամանակ չհամալրված աշխատատեղերից ենմատուցողների, հավաքարարների, ամանլվացողների, կոյուղագործների, փողոց մաքրողների, հացթուխների մասնագիտությամբաշխատատեղերը։ Թափուր աշխատաեղերի գերակշիռ մասը Իջևան քաղաքումտնեսական գործունեություն իրականացնող գործատուների կողմից զբաղվածության տարածքային կենտրոն ներայացված աշխատատեղերնեն։ շուկայիաճըԱշխատանքիպայմանավորվածէ նաև այն հանգամանքով, որ գյուղականբնակավայրերից հաշվառված գործազուրկները (նրանք 2018թ. կազմելեն հաշվառվածների 67%-ը) տրանսպորտային վատ կապի հետևանքովհրաժարվում են աշխատանքի անցնել Իջևան քաղաքում։ լարվածությանգործակցիԻջևանի տարածաշրջանի բնակչության զբաղվածության խնդրիլուծման նպատակով առաջարկում եմ ընդլայնել վարձատրվողհասարակական աշխատանքներ ծրագրում ընդգրկված աշխատանքների ցանկը (ոռոգման և խմելու ջրագծերի վերանորոգում և նորերիկառուցում, կոյուղու ցանցի վերանորոգում և նորերի կառուցում)։ Նմանծրագրերի շրջանակներում հարկավոր է բարձրացնել մասնագիտականաշխատանքով զբաղվածության մակարդակը։ Ներկայումս նմանաշխատանքըիսկհարկումներից հետո մաքուր վարձատրությունը կազմում է 3700 դրամ։ Այդ իսկ պատճառով հարկավոր է օրավարձը 5000 դրամից հասցնել 7000դրամի, որպեսզի բարձրանա աշխատանքի գրավչությունը։ Ծրագրինորմալ իրականացման դեպքում նույնպես հնարավոր կլինի նվազեցնելմարզի գործազրկության մակարդակը։ Առաջարկում եմ նաև հեշտացնելնման ծրագրերին մասնակցելու ընթացակարգը. դրանով զբաղվում ենզբաղվածության մարզային կենտրոնները։

Զբաղվածությունը ժողովրդագրական իրավիճակի, հասարակության արտադողական ուժերի զարգացման աստիճանի, աշխատանքային ներուժի և որակի ցուցանիշ է։ 2018թ. նվազել 1.6%-ով, Իջևան քաղաքի բնակչությունը 2019 թվականի սկզբին կազմում է 20.4 հազար մարդ [1, էջ 75]։ Իջևան քաղաքի բնակչությունը 2014թ. համեմատ իսկ տարածաշրջանի բնակչությունը՝ 0.4%-ով։ Գյուղատնտեսության ոլորտում զբաղվածների թիվը շարունակում է նվազել՝ 2014թ. համեմատ 2018թ. այն նվազել է արտադրության անկմամբ, ֆինանսական միջոցների անհասանելիության և բանկային տոկոսադրույքների բարձր լինելու հետ։ Իջևանի ԶՏԿ-ում հաշվառված գործազուրկներից 2018թ. աշխատանքի են տեղավորվել 312 մարդ, որը 2014թ. համեմատ ավել է 117 մարդով։ Աշխատանքի տեղավորվածության մակարդակը Իջևանի ԶՏԿ-ում հաշվառված գործազուրկների շրջանում 2018թ. կազմել է 19.5%։ Չնայած տարեցտարի աճում է գործատուներից հավաքագրվող թափուր աշխատեղերի թիվը, սակայն դեռևս բարձր տոկոս է կազմում աշխատաշուկայի լարվածության գործակիցը։

ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆՈՒՄ (XIX Դ.) ՀԱՅ ARԱՐՏԱՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔՆԵՐԸ Օսմանյան իշխանության դաժան պայմաններում ստեղծագործ հայ ժողովուրդը, բեղմնավոր գործունեություն ծավալելով, առաջադեմ ազդեցություն ունեցավ պետության սոցիալ-տնտեսական կյանքի վրա: Կայսրության իշխող ժողովրդի ՝ թուրքերի մշակութային և տնտեսական զարգացումը շատ հետ էր մնում նրանց ճնշման տակ գտնվող ոչ մահմեդական ժողովուրդների զարգացումից: Հայերը, հույները և այլ ուկրաինական ազգային փոքրամասնությունները, լինելով շատ ավելի քաղաքակիրթ, բացառիկ դեր խաղացին երկրի տնտեսական, մշակութային և սոցիալական կյանքում ՝ չնայած կայսրությունում տիրող սոցիալ-տնտեսական ծանր պայմաններին, կրոնական հալածանքներին, ճնշումներին և անհավասարությանը: , Հայ ժողովուրդը, իր աշխատասիրության, որակյալ կրթության և ճաշակի շնորհիվ, կարողացավ կենտրոնանալ իր ձեռքում ՝ սերնդեսերունդ փոխանցել կյանքի ամենակարևոր ոլորտները: Օսմանյան կայսրությունում արհեստները դարձել էին հայերի մենաշնորհը: Արհեստագործությունն արժանի չէր մուսուլմանին, ուստի այն մնում էր բացառապես քրիստոնյա հպատակներին, մասնավորապես հայերին և հույներին: Հույները հիմնականում զբաղվում էին կոշկակարությամբ, որմնադրությամբ և ատաղձագործությամբ, իսկ մնացած արհեստները հայերի մենաշնորհն էին: Երկրի տնտեսական կյանքի լճացման, տեխնիկական հետամնացության, սարքավորումների և աշխատանքային գործիքների բացակայության, ծանր հարկային քաղաքականության պայմաններում հայ արհեստավորները արհեստների զարգացման հիմնական շարժիչներն էին: Հայ արհեստավորների վարպետությունը հայտնի էր ամբողջ կայսրությունում, պատահական չէր, որ 1534 թ.-ին Սուլթան Սուլեյման Հոյակապը Վանից և հարակից տարածքներից արտաքսեց շատ հայ արհեստավորների, մասնավորապես `ոսկերիչներին: Պոլիս (Սամաթիա) 1. Հայկական արհեստ 1 Ստեփանյան Հ., Հայերի ներդրումը Օսմանյան կայսրությունում, Երեւան, 2012, էջ. 584 թ. Նրանք, ովքեր տեղափոխվել են մայրաքաղաք, հետագայում դարձել են ավանդույթ: Արդյունքում, հայ լավագույն վարպետները աստիճանաբար կենտրոնացան Պոլսում ՝ օգտագործելով մեծ քաղաքի ընձեռած լայն հնարավորությունները ՝ զարգացնելով և կատարելագործելով իրենց արհեստները սերնդեսերունդ: Արդեն XIX դարում Պոլսի 600,000 բնակչությունից 150,000-ը հայեր էին ՝ բանվորներ, արհեստավորներ, վաճառականներ և այլն: 2: Դարեր շարունակ արհեստների բազմաթիվ ոլորտներում ՝ դարբինություն, սպառազինություն, զարդեր, արծաթագործություն, ատաղձագործություն, կտավագործություն, գորգագործություն, դերձակ և այլն, հայ արհեստավորները մրցակիցներ չունեին: 1889 «Մշակ» թերթի ծրագրում ժամանակակիցը նշում է, որ «հայ արհեստավորները կառուցում են ժամանակակից եվրոպական կատարելագործված արհեստների առավել նուրբ և բարդ արտադրանքները: Եվ սա քիչ է: Նրանք աշխատում են արհեստը ազգային ոգով զարգացնելու համար: Այդ ձգտումը սովորական է հայ արհեստավորների շրջանում: »3 Ոսկե և արծաթյա զարդեր, փայտե իրեր և կարված հագուստներ, որոնք պատրաստվել են հայ վարպետների կողմից, շատ տարածված էին ոչ միայն հայրենիքում, այլև արտերկրում: Այս ոլորտում ունենալով բացարձակ մենաշնորհ `հայ արհեստավորները ստեղծեցին արվեստի եզակի գործեր: Նրանցից շատերը աշխատում էին հատուկ սուլթանների, վեզիրների, պալատական ​​կանանց և բարձրաստիճան պաշտոնյաների համար: Օսմանյան սուլթանները օտարերկրյա բարձրաստիճան հյուրերի, նույնիսկ կայսրերի համար նվերներ պատրաստելու գործը վստահում էին բացառապես հայ արհեստավորներին ՝ ի նշան երախտագիտության, վերջիններս պարգևատրվում էին մեդալներով և բազմաթիվ այլ պատվոգրերով: XIX դարի հայ արհեստավորները հատուկ համբավ էին վայելում սուլթանների արքունիքում (Մահմուդ Բ. Ադլի (1808-1839), Աբդուլ Մաջիդ (1839-1861), Աբդուլ Ազիզ (1861-1876), Աբդուլ Համիդ II (1876-1909)): Պատահական չէ, որ դարի վերջին 18 արքայական արհեստավորներից միայն մեկը հայ չէր: Armինումը Օսմանյան կայսրությունում ամենատարածված արհեստներից մեկն էր: Չնայած հայերը զրկված էին զենք կրելու իրավունքից, բայց նրանց արգելված չէր դրանք պատրաստել կամ արտադրել: Հայ զինագործները բարձր հմուտ արհեստավորներ էին, նորոգում և պատրաստում էին թուրեր, զենքի փողեր, «պարսկական տապան» կոչվող զենքեր, թնդանոթներ և այլն: Նշան Գզիրյան, Ha2 Մելքոնյան Ռ., Ստամբուլի հայ համայնքի պատմության ակնարկ, Երեւան, 2010, էջ. 72 3 «Մշակ», Թիֆլիս, Վրաստան, 9 հուլիսի 1889, թիվ 84, էջ 3: Կոբ Պոնտոսյանը, Խաչատուրը և Սահակ Պանտազյանը և այլք: Հատկապես հայտնի էին կարնետի զրահատեխնիկները, որոնք կատարում էին սուլթանների հրամանները: Նրանցից Սարգիս Աճեմյանը զենքը հասցրել էր գեղարվեստական ​​մակարդակի: Նա պատրաստեց սուլթան Մահմուդ II- ի (1806-1839) թուրերը: Նրա աշխատանքները ցուցադրվել են Ստամբուլի Թոփքափի պալատում, Աթենքի Նյու Յորքի Մետրոպոլիտեն Բ Բենակի թանգարանում 4: Պալատի ճարտարապետներ Պալյան ընտանիքի անդամները իրենց կառուցած շենքերի համար ստեղծել են ատաղձագործության հատուկ արհեստանոցներ, որտեղ հարյուրավոր երիտասարդներ արհեստ են սովորել: Մասնավորապես, Սարգիս Պալյանի օրոք այս արհեստանոցներում եվրոպական վարպետություն էին հրավիրում եվրոպացի վարպետների, ովքեր իրենց հետ բերեցին նոր կատարելագործված գործիքներ, նստարաններ, նյութեր և այլն ՝ նպաստելով այս արհեստի առաջընթացին և զարգացմանը 5: Արևելյան և եվրոպական ավանդական կահույքը, որը պատրաստել են հայ հայտնի հյուսները և կահույքագործները, կենցաղային շքեղ իրեր զարդարում էին սուլթանների դատարանը: Հայտնի ատաղձագործներն էին Քեմհաջյանները, Մոսկովյանները և այլն: 6: Օդիկ Քեհմաջյանը, սուլթան Աբդուլ Ազիզի հովանավորությամբ, հիմնում է ատաղձագործության արհեստանոց, որտեղ օգտագործվում էին բարձրորակ, թանկարժեք փայտեր երաժշտական ​​գործիքներ, բարձրորակ կահույք, պալատների գեղարվեստական ​​կառուցում և ներքին հարդարանքի իրեր պատրաստելու համար 7: Հայ դերձակները և հյուսողները շատ հայտնի էին դատարանում: Թագավորական անկողնային սպիտակեղենը և հարսանեկան օժիտները պատրաստվել են հայկական հյուսվածքի արտադրամասերում: Հայ դերձակները կատարում էին օտարերկրյա վաճառականների և կառավարության պատվերները: Եվրոպական հագուստը հայ-հույն դերձակների միջոցով մտավ երկրի քաղաքներ: 20-րդ դարի սկզբին հայ վարպետները լայնորեն տարածում էին անգլիական նորաձեւությունը պալատական ​​շրջանակներում 8: Հայ կնոջ համն ու ստեղծագործելու կարողությունը դրսեւորվել են ժանյակագործության մեջ: Եվրոպան այս գործերը ճանաչում է որպես հայկական ժանյակ. 4 Բախչինյան Ա., Հայ գործիչները հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 4: 145 թ. 5 Ստեփանյան Հ., Նշվ. աշխատանք, էջ 599: 6 Նույն տեղում: 7 Նույն տեղում: 8 Ալփոյաջյան Ա., Հայոց Կեսարիայի պատմություն, հ. Բ, Կահիրե, 1937, էջ 1520: «Տանտելահայ» անունով: Այս ժապավենները զարդարում էին թուրք բարձրաստիճան պաշտոնյաների հագուստները Սուլթանական 9 հարեմում 9: Հայ ոսկերիչները շատ հայտնի էին Սուլթանի արքունիքում: Հատկապես հայտնի էին Թուզյանների, raրաչյանների, Մրմրյանների, Եգանյանների, Գալեմկերյանների, Թուլումպաչյանների, Թոսունյանների և այլոց ընտանիքները: Թուզյան ընտանիքի անդամները արքայական ոսկերչական բիզնեսը կենտրոնացրել էին իրենց ձեռքում դեռ Մուստաֆա III Սուլթանի ժամանակներից (1754-1774): Միքայել Թուզյանը, լինելով բարձր ճաշակ, հիանալի կերպով զուգորդեց եվրոպական և արևելյան մշակութային առանձնահատկությունները և պատրաստեց նուրբ քարեր, ամաններ, ծաղիկներ և այլն: Սուլթանը, որը մեծ սեր ուներ ոսկերչության հանդեպ, սերտ կապեր էր հաստատել Միքայել Թուզյանի հետ: Վերջինս միշտ կատարում էր սուլթանի քմահաճ հրամանները 11: Իր արհեստների հմտությունները Թյուզյանը փոխանցեց բացառապես հայ ուսանողներին, որոնք տարածում ու ծաղկում էին այդ արհեստը: Սուլթան Աբդուլ Մեջիդի (1839-1861) ոսկերիչը Մկրտիչ Բենտերյանն էր (1835-1901): Նա էմալապատ է պատրաստել թանկարժեք քարերով ադամանդապատված ադամանդագործության Օսմանյան կառավարության մեդալները: Նա հայտնի էր իր բազմաթիվ նորամուծություններով: Նրան հանձնարարվեց զարդեր պատրաստել օտար տիրակալների, թագավորների ութանկյունների համար: Մ. Բենտերյանի գլուխգործոցներից մեկը Աբուդ Համիդ Երկրորդի ոսկե մոնոգրամն է, որը փորագրված է երեք կարատանոց ադամանդի վրա ՝ Ֆաուդ փաշայի կնիքը: Մկրտիչ Բենտերյանը պատրաստեց սուլթան Աբդուլ Մեջիդի դստեր ՝ Ֆաթմայի հարսանեկան թանկարժեք զարդերը: Վարպետը իր ձեռքի աշխատանքների վրա դրոշմել է հայերեն «M» տառը 12: Ֆրանսիայի թագուհուն նվեր ուղարկված 150 հազար ֆրանկ վզնոցը պատրաստել է սուլթան Աբդուլ Մեջիդի հայ ոսկերիչներից մեկը ՝ Հոկա Պողոսը, որը բացառիկ արվեստի գործ է: Քերովբե Թուլումպաջյանը (1858-1929) մեծ հեղինակություն ուներ որպես գեղարվեստական ​​փորագրող: Նա պատրաստել է հին ձեռագրերի թանկարժեք կազմեր և պատյաններ: Ք. Թուլումպաչյանին է պատկանում Աբդուլ Համիդ Բ 9 Սիրունի Հ., Պոլիս և նրա դերը, հ. 4, Անթիլիաս, 1988, էջ. 241: 10 Ստեփանյան Հ., Նշվ. Աշխ., Էջ 588: 11 Աճառյան Հ., Հայ դերը Օսմանյան կայսրությունում, Երեւան, 1999, էջ: 17 12 Ստեփանյան Հ., Նշվ. Աշխ., Էջ 586-587: շքանշաններ, թանկարժեք ակնոցներ և զարդեր, որոնք նվիրվել են Գերմանիայի կայսրին 13: Մկրտիչ Գալաֆյանը սուլթան Աբդուլ Համիդ Երկրորդի ոսկերիչն էր: Նա պատրաստեց ծխախոտի հրաշալի տուփեր, որոնց մի կողմում փորագրված էին օսմանյան զինանշանը, իսկ մյուս կողմից `Կ. Պոլսից մի քանի գեղեցիկ տեսարաններ, որոնք տեսանելի էին միայն խոշորացույցով: Գալաֆյանի ստեղծագործությունների շարքում սուլթանը բարձր է գնահատվել «Սամսոնը առյուծի բերանը պատռող», «Տարվա չորս եղանակները», «Վագրը և առյուծը» ստեղծագործությունների համար, որոնց համար հեղինակը 1888 թվականին ստացել է Սուլթանի շքանշան 14 , Jewelryարդերին զուգահեռ, հայ արհեստավորները տիրապետում էին ժամացույցի արհեստին, հայտնի դարձան այս ոլորտում իրենց գյուտերով ու նորամուծություններով: Չուխաճյան, Երամյան, Գալաֆյան, zezեզվեչյան և Պապյան ընտանիքները հատուկ տեղ էին զբաղեցնում արքայական ժամագործների շրջանում: Հայ ամենահայտնի ժամագործներից մեկը մեծ կոմպոզիտոր Տիգրան Չուխաճյանի հայրն էր ՝ Georgeորջ Չուխաչյանը, ով սուլթան Աբդուլ Մեջիդի արքայական ժամագործ էր: Նա էր հորինել երգելու ժամացույցը: Աբդուլ Համիդ II գրագիր Մկրտիչ Գալֆայանը ժամագործ էր (1837-1910), նրա գյուտը մեծ ժամացույցն էր, որը լարվում էր տասը տարին մեկ անգամ 15: Սուլթանների հովանավորության ներքո արքայական ոսկերիչները արտադրում և վաճառում էին իրենց ժամացույցները: Արքայական ոսկերիչ-ոսկերիչ Պապյաններն արտադրում էին «Համիդիե» ժամացույցներ, «Պուլչյան-Jezեզվեչյան-Արաբական ընկերությունը» վաճառում էր «Պուլչյան» ապրանքանիշի ժամացույցներ, «Jezեզվեչյան-Օրդիկ» հաստատությունը արտադրում էր «Longines» ապրանքանիշի ժամացույցներ: , Կ. Պոլսի Դոլմաբահչե պալատի մուտքի մի սենյակ ծառայում էր որպես թանգարանի ժամացույցների պատկերասրահ: Այստեղ պալատում օգտագործված եվրոպական հայտնի վարպետ ժամագործների հոյակապ աշխատանքների կողքին ցուցադրվում էին օսմանյան դարաշրջանի ժամացույցներ, որոնք ոչնչով չէին զիջում եվրոպական արվեստի և տեխնոլոգիայի այդ նմուշներին: Դրանք հիմնականում ձեռագործ են հայ վարպետների կողմից: 13 Նույն տեղում, Պ. 14 Նույն տեղում, Պ. 15 Նույն տեղում, Պ. 16 Նույն տեղում: Պալատի համար նախատեսված կենցաղային իրերի արտադրությունը համարվում էր զարդերի և արծաթեղենի առանձին ճյուղ: Հայտնի ոսկերիչ-փորագրող Papa (կամ Usta) Ադամը մասնագիտանում էր այս գործում: Ձուլման միջոցով նա պատրաստեց պալատների նոր ապրանքների ոսկե, արծաթե բռնակներ: Նրա ձեռքի աշխատանքներից էին Դոլմաբահչե պալատի դերասանական աշխատանքները: Սիմոնյանների ընտանիքին վստահվել էր պալատի պղնձե և փողային ամաններն ու տապակները պատրաստելը: Գազանջյանները տրամադրեցին պալատի տարբեր իրեր, արձաններ, սուրճ, թեյի արծաթե բաժակներ և ոսկե մետաղադրամների թեփուկներ: Հայ կերամիկական վարպետների պատրաստած ուտեստներն օգտագործվել են սուլթանների պալատներում: XIX դարում Հովհաննիսյան, Մինասյան, Վարդանյան և Մինասյան ընտանիքները հայտնի էին այս ոլորտում, և նրանց հիմնադրած կերամիկական գործարանների արտադրանքը բազմիցս ներկայացվում էր միջազգային ցուցահանդեսներում 17: Օսմանյան արքունիքում ծառայող այս արհեստավոր ընտանիքների ձեռագործ աշխատանքները, լինելով հայ ստեղծագործ մտքի ծնունդ, մեծ փառք են բերել երկրին ՝ հնարավորություն տալով ժամանակակից թուրքական հասարակությանը ներկայանալ աշխարհին: Ռոզա ԳորգյանՀայ արհեստավորական ընտանիքները Օսմանյան արքունիքում (19-րդ դար) Հիմնաբառեր. Արհեստներ, հայկական արհեստավոր ընտանիքներ, սուլթանական արքունիք: ։

Արհեստագործության շատ բնագավառներում հայերը չունեին մրցակիցներ։ XIX դարում հայ արհեստավորական ընտանիքները մեծ փառք էին վայելում օսմանյան արքունիքում` աշխատելով բացառապես սուլթանների, վալիդե սուլթանների ու վեզիրների համար։ Հայ արհեստավորներն աչքի ընկան ոսկերչության, արծաթագործության, վառոդագործության, ժանեկագործության, ժամագործության և այլ ոլորտներում։ Շատերն՝ իրենց ստեղծագործ մտքի արարումների համար սուլթանների կողմից արժանացան բարձրագույն պարգևների ու շքանշանների։ Պատահական չէ, որ դարավերջին արքունական 18 արհեստավորներից հայ չէր միայն մեկը։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Էլ. Առևտրի իրավաբանական կարգավորում Ուսումնասիրելով էլեկտրոնային առևտրի և ՀՀ օրենսդրական դաշտի իրականացման շուրջ ծագող հասարակական կապերը `մենք տեսնում ենք, որ իրավահարաբերությունները պետք է լրացնեն օրենսդրական բացերը, շտկեն թերությունները: Էլեկտրոնային առևտրի հետ կապված հասարակական հարաբերությունների իրավական կարգավորման բացերը. Թերությունները բազմաթիվ խնդիրներ կառաջացնեն այդպիսի իրավական հարաբերությունների մեջ մտնող սուբյեկտների համար: Էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի շուրջ ծագող հասարակայնության հետ կապերը, մասնավորապես `պայմանագիր կնքելու ընդհանուր դրույթները, կարգավորվում են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով: Հարկ է նշել, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը կարգավորում է էլեկտրոնային եղանակով իրականացված գործարքի ընթացքում բանակցություններ վարելիս (պայմանագիր կնքելու առաջարկ ներկայացնելը `առաջարկ) առաջարկող հասարակական կապերը: Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 451-րդ հոդվածի `առաջարկը առաջարկ է` ուղղված մեկ կամ մի քանի կոնկրետ անձանց, որոնք որոշ չափով արտահայտում են հայտատուի մտադրությունը դիտարկել առաջարկն ընդունած հասցեատիրոջ հետ կնքված պայմանագիրը: Երբ վաճառողի կողմից էլեկտրոնային առևտրի նպատակով վաճառվող ապրանքների մասին տեղեկատվությունը տեղադրվում է համապատասխան կայքում, վաճառողը առաջարկում է գնորդի հետ էլեկտրոնային պայմանագիր կնքել, այսինքն `վաճառողը որոշ չափով արտահայտում է պայմանագրի կարգավիճակը նրա հետ: ստացողը, ով ընդունել է առաջարկը: Համապատասխան առաջարկին (առաջարկին) գնորդի պատասխանը ընդունումն է, որը սահմանված է նաև Քաղաքացիական օրենսգրքով: Էլեկտրոնային առևտրում ընդհանուր առմամբ ընդունումն իրականացվում է էլեկտրոնային ստորագրությամբ, որը կարող է արտահայտվել էլեկտրոնային ստորագրության ցանկացած ձևով: Եթե ​​Ա-ն ցանկանում է վաճառել իր արտադրանքը amazon.com կայքի միջոցով, ապա այդ ապրանքի վերաբերյալ տեղեկատվություն է տեղադրում amazon.com կայքում: Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ կան համապատասխան իրավաբանական անձանցից երկուսը ՝ վաճառողը կամ նույնպես: Առևտրի մասին օրինագծում նշվում է «տվյալների հաղորդագրության ստեղծող» և «Amazon.com, Inc» ընկերությունը, որը հանդիսանում է «տվյալների միջնորդ»: Վաճառողը առաջարկում է առաջարկ (առաջարկ) համապատասխան տեղեկատվության հետ պայմանագիր կնքելու գնորդին ՝ «տվյալների հաղորդագրության հասցեատիրոջը», որը հանդիսանում է համապատասխան իրավական հարաբերությունների սուբյեկտներից մեկը: Անձը, տեսնելով համապատասխան տեղեկատվություն, ցանկություն է հայտնում ձեռք բերել համապատասխան ապրանքը պատասխանը արձագանքում է առաջարկի ընդունմանը, այսինքն `ընդունմանը, որն արտահայտվում է էլեկտրոնային ստորագրությամբ, այս դեպքում` էլեկտրոնային պայմանագիր կնքելով `մուտքագրելով գաղտնագրային էլեկտրոնային ստորագրություն Այս գործողությունները կատարելով ՝ այդ անձը (արդեն գնորդը) դառնում է իրավահարաբերության երրորդ սուբյեկտ: Առաջարկը պետք է պարունակի պայմանագրի էական պայմանները: Առաջնորդին առաջարկում է հասցեատիրոջ կողմից այն ստանալու պահից: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 448-րդ հոդվածի 2-րդ կետը սահմանում է, որ պայմանագիրը կնքվում է կողմերից մեկին առաջարկ (պայմանագիր կնքելու առաջարկ) ուղարկելով և մյուս կողմի կողմից այն ընդունելով (առաջարկն ընդունելով): Իսկ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 449-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ պայմանագիրը համարվում է այդ պահից առաջարկ ուղարկած անձի կողմից կնքված: Հայտերի ներկայացման հրավերը կարող է կատարվել էլեկտրոնային եղանակով կամ հրապարակային: Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 453-րդ հոդվածի 1-ին կետի `Գանձանցի անորոշ շրջանին ուղղված այլ առաջարկներ գովազդելը համարվում է հայտի հրավեր, եթե այլ բան հստակ նշված չէ, և նույն հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն` բոլոր անհրաժեշտ առաջարկները պայմանագրի պայմանները, որոնցից յուրաքանչյուր պատասխանողի հետ վերը նշված պայմաններով պայմանագիր կնքելու հայտատուի առաջարկը համարվում է հանրային առաջարկ: Նշենք, որ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 31-րդ գլխում սահմանված նորմերը («Առևտուր») տարածվում են էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող ժամանակավոր առևտրային պայմանագրի վրա, իսկ վճարովի ծառայությունների կամ պայմանագրի կնքման դեպքում, Կիրառվում են 37 և 39 հոդվածները: գլուխներում սահմանված նորմերը: Որոշ տեսաբաններ կարծում են, որ էլեկտրոնային առևտրի հետ կապված հանրային կապերը լիովին կարգավորվում են Քաղաքացիական օրենսգրքով, այլ իրավական ակտ ընդունելու անհրաժեշտություն չկա, բայց դրանք սխալ են, քանի որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը չի պարունակում էլեկտրոնային եղանակով հանրային առևտրի համար անհրաժեշտ որոշակի նորմեր: առևտուր լիովին կարգավորել հարաբերությունները: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը չի պարունակում. • էլեկտրոնային առևտրի հասկացություն. • էլեկտրոնային առևտրի շուրջ ծագող հանրային կապերի սուբյեկտների հասկացությունները. • նրանց իրավունքները և պարտականությունները. • պայմանները, էլեկտրոնային առևտրի համար պայմանագիր կնքելու պայմանները: Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունն ուսումնասիրելիս մենք տեսնում ենք, որ կա միայն մեկ ակտ, որը որոշ չափով կարգավորում է էլեկտրոնային առևտրից բխող հասարակայնության հետ կապերը ՝ «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք - էլեկտրոնային ստորագրություն »: Սույն օրենքը կարգավորում է էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրությունների օգտագործման ընթացքում ծագող հասարակայնության հետ կապերը: Սույն օրենքը չի կարգավորում ձեռագիր ստորագրությունների էլեկտրոնային փոխարկման, օրինակ `դրանց միջոցով ստորագրված փաստաթղթերի օգտագործման միջև կապը: «Էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում էլեկտրոնային փաստաթղթերի հետևյալ սահմանումները տրված են. • էլեկտրոնային փաստաթուղթ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրություն, • էլեկտրոնային փաստաթուղթ ստորագրող անձ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստեղծման տվյալներ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստուգում տվյալներ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստեղծում էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստուգման գործիքներ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստեղծման գործիքներ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության վավերացում, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության սերտիֆիկացում, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության սերտիֆիկացման կենտրոն, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության հավաստագրման տեղեկատվական կենտրոն, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության սերտիֆիկացման համակարգ, • • էլեկտրոնային լրատվամիջոցներ • շահագրգիռ անձ 3. Գոյություն ունեն էլեկտրոնային ստորագրության երեք հիմնական տեսակներ. Էլեկտրոնային ստորագրություն, էլեկտրոնային կենսաչափական ստորագրություն և էլեկտրոնային գաղտնագրության ստորագրություն: Այնուամենայնիվ, համաձայն «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հոդվածի տրոն թվային ստորագրության, օրենքը կարգավորում է էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրությունների կիրառման ընթացքում ծագած հարաբերությունները: Այսինքն ՝ էլեկտրոնային ծածկագրագրական-էլեկտրոնային կենսաչափական ստորագրությունների շուրջ ծագող հասարակայնության հետ կապերը չեն կարգավորվում ՀՀ օրենսդրությամբ: Այստեղից եզրակացնում ենք, որ եթե կա էլեկտրոնային առևտուր էլեկտրոնային ծածկագրության կամ էլեկտրոնային կենսաչափական ստորագրությունների հետ, այդ հարաբերությունները չեն ենթարկվի իրավական կարգավորման: Բացի այդ, «Էլեկտրոնային փաստաթղթի էլեկտրոնային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքը հարմարեցված չէ էլեկտրոնային առևտրի ընթացքում օգտագործվող էլեկտրոնային թվային ստորագրության շուրջ հասարակական կապերը պատշաճ կարգավորելու համար: Դրա համար անհրաժեշտ են մի շարք բարդ փոփոխություններ և լրացումներ: ՀՀ օրենսդրության մեջ կա մեկ իրավական ակտ ՝ «Էլեկտրոնային հաղորդակցության մասին» ՀՀ օրենքը, որը որոշ չափով պետք է պարունակի նորմեր, որոնք կկարգավորեն էլեկտրոնային առևտուրը, բայց օրենքի 3-րդ հոդվածում 1 Տե՛ս «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 1 2 Տե՛ս նույն տեղում: 3 Տե՛ս նույն տեղում, հոդված 2: Նշվում է, որ օրենքը սահմանում է վերջնական օգտագործողների, հանրային էլեկտրոնային հաղորդակցության ցանցի օպերատորների, հանրային էլեկտրոնային հաղորդակցության ծառայություններ մատուցողների, մասնավոր էլեկտրոնային հաղորդակցության ցանցի օպերատորների, էլեկտրոնային հաղորդակցության կարգավորման, ստեղծման, զարգացման և շահագործման պետական ​​մարմինների իրավունքներն ու պարտականությունները: էլեկտրոնային հաղորդակցության ծառայություններ դրույթի հետ կապված, ինչպիսիք են պետական ​​հսկողությունը և վերահսկողությունը տրամադրման նկատմամբ և այնպիսի սահմանափակ ռեսուրսների օգտագործման, ինչպիսիք են ռադիոհաճախականությունները, արբանյակային ուղեծիրը և համարները: Այլ կերպ ասած, օրենքը ոչ մի կերպ չի կարգավորում էլեկտրոնային առևտուրը: Գործնականում շատ դեպքեր կան, երբ էլեկտրոնային առևտրի շրջապատում գտնվող հանրային կապերում առկա է էլեկտրոնային օտարերկրյա տարր: Այսինքն ՝ երբեմն տվյալ հանրային կապը կարող է լինել մասնավոր միջազգային իրավունքի օբյեկտ, քանի որ տվյալ իրավահարաբերությունը կողմերի հավասարության վրա հիմնված գույքային հարաբերություն է, որում կա օտար տարր 1: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1253-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն `օտարերկրյա քաղաքացիների, այդ թվում` անհատ ձեռնարկատերերի, օտարերկրյա իրավաբանական անձանց, օտարերկրյա օրենսդրությանը համապատասխան իրավաբանական անձ չհամարվող կազմակերպությունների, քաղաքացիություն չունեցող անձանց, ինչպես նաև այն դեպքերում, երբ քաղաքացիական իրավունքը օտար է: Դատարանի կողմից հարաբերությունների առնչությամբ իրականացման իրավունքը որոշվում է սույն օրենսգրքի, Հայաստանի Հանրապետության այլ օրենքների, Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերի և Հայաստանի Հանրապետության կողմից ճանաչված միջազգային սովորույթների հիման վրա: Ըստ 2-րդ մասի, եթե իրականացման իրավունքը հնարավոր չէ որոշել սույն հոդվածի 1-ին պարբերության համաձայն, ապա կիրառվում է օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ քաղաքացիական-իրավական հարաբերությունների հետ առավել սերտորեն կապված իրավունքը: Այսինքն, այն դեպքերում, երբ անհնար է որոշել գործող օրենքը 1253-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն, քաղաքացիաիրավական հարաբերությունները օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ (օտարերկրյա տարրով) ավելի սերտորեն կապված են ՀՀ օրենսդրության հետ, ապա իրավական հարաբերությունները պետք է կարգավորվեն ՀՀ օրենսդրությամբ: Սակայն, ինչպես տեսնում ենք, դա հնարավոր չէ անել, քանի որ ՀՀ օրենսդրության մեջ էլեկտրոնային առևտուրը կարգավորող բավարար նորմեր չկան: Ինչպես նշեցինք, «Թվային ստորագրություն» էլեկտրոնային փաստաթղթերի մասին ՀՀ օրենքը կարգավորում է միայն էլեկտրոնային ստորագրությունից բխող հասարակայնության հետ կապերը միայն էլեկտրոնային թվային ստորագրության շուրջ, այսինքն `այլ էլեկտրոնային ստորագրություններից բխող հասարակայնության հետ կապերը (էլեկտրոնային գաղտնի ստորագրություն, էլեկտրոնային կենսաչափական ստորագրություն) չի կարգավորվում այդ օրենքով: , Այս օրենքը հարմարեցված չէ էլեկտրոնային առևտրի շուրջ ծագող հասարակական կապերը կարգավորելու համար: Երկու կողմերի միջև որևէ գործարք չի կարող կնքվել էլեկտրոնային եղանակով, եթե կողմերից մեկը տիրապետում է ՀՀ սերտիֆիկացման կենտրոնի կողմից տրամադրված գործարքին: 1 Տե՛ս Հայկյանց Ա., Մասնավոր միջազգային իրավունք, Երևան, 2003, էջ: 9 էլեկտրոնային ստորագրության վկայականը, բայց ոչ մյուս կողմը: Այս դեպքերը կարող են առաջանալ, երբ գործարքի մի կողմը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի է, իսկ մյուս կողմը ՝ այլ երկրի քաղաքացի: Օրինակ ՝ կա երկու կուսակցություն, որոնցից մեկը ՀՀ քաղաքացի է, իսկ մյուսը ՝ ԳԴՀ քաղաքացի: Նրանք ցանկանում են կատարել էլեկտրոնային գործարք, որի ընթացքում ցանկանում են օգտագործել էլեկտրոնային թվային ստորագրություն: ՀՀ քաղաքացին ունի ՀՀ սերտիֆիկացման կենտրոնի կողմից տրված էլեկտրոնային ստորագրության սերտիֆիկատ, իսկ Գերմանիայի քաղաքացին `ոչ: Այս դեպքում նրանք չեն կարող ուղղակիորեն վավերացնել գործարքը էլեկտրոնային ստորագրությամբ, քանի որ դրա իրականացման համար անհրաժեշտ է, որ ԳԴՀ քաղաքացին ունենա ՀՀ սերտիֆիկացման կենտրոնի կողմից տրված էլեկտրոնային ստորագրության վկայագիր: Հարկ է նշել, որ Գերմանիայի քաղաքացին կարող է ձեռք բերել ՀՀ սերտիֆիկացման կենտրոնի կողմից տրված էլեկտրոնային ստորագրության վկայագիր միայն այն դեպքում, եթե նա կացության քարտ, սոցիալական քարտ կամ հանրային ծառայության համարանիշի վկայագիր ներկայացնի 1: Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ այս հանգամանքը խոչընդոտում է ՀՀ «օտարերկրյա իրավաբանական անձանց» էլեկտրոնային առևտրին, քանի որ օրինակում նշված Գերմանիայի քաղաքացին, եթե չունի վերը նշված փաստաթղթեր, չի կարող ունենալ ՀՀ հավատարմագրման կողմից տրված էլեկտրոնային ստորագրության սերտիֆիկատ: Կենտրոն լինել գործարքի կողմ: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ էլ. Առևտրի դիրեկտիվի 2-րդ հոդվածի 7-րդ մասը («Միջազգային հասկացություններ») նախատեսում է, որ անդամ պետությունները պետք է ապահովեն, որ երրորդ երկրում հաստատված սերտիֆիկացման վրա հիմնված ծառայություններ մատուցողի կողմից հասարակությանը տրված սերտիֆիկացված վկայագրերը ունենան նույն իրավական ուժը, ինչ համայնքային հիմքով սերտիֆիկացումը ծառայության մատակարար. ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենքի 54-րդ հոդվածի 1-ին կետը («Գրավոր ապացույցներ») սահմանում է, որ գրավոր ապացույցները պարունակում են ակտեր, պայմանագրեր, տեղեկանքներ, գործարար նամակագրություն, գործի հանգամանքներին վերաբերող տեղեկություններ պարունակող այլ փաստաթղթեր, այդ թվում ` էլեկտրոնային կամ կապի այլ միջոցներ կամ փաստաթղթերի իսկությունը ստուգելու այլ միջոցներ: Այնուամենայնիվ, մշակված չէ էլեկտրոնային փաստաթղթերը դատարաններին որպես ապացույց ներկայացնելու մեխանիզմը, ինչը խոչընդոտ է, մասնավորապես, էլեկտրոնային փաստաթղթերի փոխանակմամբ պայմանագրեր կնքելու համար: Էլ. Փոստ Ստորագրության դիրեկտիվը սահմանում է, որ անդամ պետությունները պետք է ապահովեն դատական ​​գործընթացում էլեկտրոնային ստորագրությունների իրավական նշանակությունը, քանի որ հրաժարվել են հրաժարվել դրանք որպես ապացույց օգտագործել հետևյալ հիմքերից մեկի հիման վրա. • ունի էլեկտրոնային մասշտաբ, • չի հիմնված վավերացված սերտիֆիկատ, • հիմնված չէ սերտիֆիկացված սերտիֆիկացման ծառայություններ մատուցողի վրա • չի ստեղծվել ապահով ստորագրության ստեղծման միջոցով 3: 1 Տե՛ս http: //www.ekeng.am/?page_id=73&lang=am: 3 Տե՛ս Եվրոպական խորհրդարանի և Խորհրդի 1999/93 / ԵՀ հրահանգը, հոդված 5: Այսպիսով, մենք առաջարկում ենք ընդունել օրենք «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքն անվավեր ճանաչելու մասին և ընդունել «Էլեկտրոնային ստորագրության մասին» ՀՀ նոր օրենք: Այս նոր իրավական ակտը մշակելիս օրենսդիրը պետք է առաջնորդվի էլ. ստորագրության օրինակելի օրենքով, ե. ստորագրության դիրեկտիվով, էլ. փոստ ՝ առևտրի դիրեկտիվով, էլեկտրոնային առևտրի օրինակելի օրենքով, օտարերկրյա պետությունների օրենսդրական կարգավորման փորձով: «Էլեկտրոնային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքը պետք է բաղկացած լինի երկու մասից `ընդհանուր և հատուկ: Ընդհանուր մասը պետք է պարունակի հասկացություններ, սկզբունքներ, հիմնական ելակետեր, իսկ հատուկ մասը պետք է լինի հանրային կապերը կարգավորող նորմերը, որոնք բխում են էլեկտրոնային առևտրի ընթացքում կնքված գործարքներից: Ընդհանուր մասը պետք է պարունակի հետևյալ հասկացությունները .1. «Էլեկտրոնային ստորագրություն» նշանակում է `էլեկտրոնային ձևաչափով տվյալներ, որոնք կցված են կամ տրամաբանորեն զուգորդվում են այլ էլեկտրոնային տվյալների հետ և ծառայում են որպես նույնականացման տվյալներ և: 2. «Բարելավված էլեկտրոնային ստորագրություն» նշանակում է էլեկտրոնային ստորագրություն, որը բավարարում է հետևյալ պահանջները. • կապված է բացառապես ստորագրողի հետ. վերաբերում է այն տվյալներին, որոնց վերաբերում է այնպես, որ հետագա ցանկացած փոփոխություն հնարավոր լինի որոնել: 3. «Ստորագրող» - այն անձը, ով տիրապետում է ստորագրություն ստեղծելու միջոցներին, գործում է կամ իր անունից, կամ այն ​​ֆիզիկական / իրավաբանական անձի անունից, որին նա ներկայացնում է: 4. «Ստորագրության ստեղծման տվյալներ» նշանակում է այն եզակի տվյալները, ինչպիսիք են ստորագրությունները կամ գաղտնաբառի անձնական ստեղները, որոնք ստորագրողն օգտագործում է էլեկտրոնային ստորագրությունը ստեղծելու համար: 5. «Ստորագրության ստեղծման միջոց» նշանակում է ծրագրային ապահովման կամ ապարատային միջոց, որն օգտագործվում է ստորագրության ստեղծման տվյալների կատարման համար: 6. «Ապահով ստորագրության ստեղծման միջոց». Ստորագրություն ստեղծելու միջոց, որը համապատասխանում է N 3 հավելվածում նշված պահանջներին: 7. «Ստորագրության ստուգման տվյալներ» ՝ էլեկտրոնային ստորագրությունը ստուգելու համար օգտագործվող տվյալներ (խորհրդանիշներ կամ հանրային գաղտնաբառի ստեղներ): 8. «Ստորագրության ստուգման գործիքներ» նշանակում է ծրագրային ապահովման կամ ապարատային գործիքներ, որոնք օգտագործվում են ստորագրության ստուգման տվյալները կատարելու համար: 9. «Վկայական» `էլեկտրոնային սերտիֆիկացում, որը ստորագրության ստուգման տվյալները կապում է անձի հետ և հաստատում է անձի ինքնությունը: 10. «Վավերացված սերտիֆիկատ» նշանակում է սերտիֆիկատ, որը բավարարում է Հավելված 1-ում նշված պահանջները և տրամադրվում է սերտիֆիկացման ծառայություններ մատուցողի կողմից, որը համապատասխանում է Հավելված 2-ում նշված պահանջներին: 11. «Հավաստագրման ծառայություններ մատուցող» նշանակում է `ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ / ֆիզիկական անձ, որը տրամադրում է սերտիֆիկատներ կամ էլեկտրոնային ստորագրությունների հետ կապված այլ ծառայություններ: 12. «Էլեկտրոնային ստորագրության արտադրանք» նշանակում է `ծրագրակազմ, սարքավորում և հարակից բաղադրիչներ, որոնք նախատեսված են սերտիֆիկացման ծառայություններ մատուցողի կողմից` էլեկտրոնային ստորագրության ծառայություններ տրամադրելու, էլեկտրոնային ստորագրությունների ստեղծման կամ ստուգման համար: «Կամավոր հավատարմագրում» նշանակում է ցանկացած թույլտվություն, իրավունքների, պարտավորությունների սահմանում, որոնք հատուկ են սերտիֆիկացման ծառայությունների մատուցմանը: Ինչպես տեսանք, մեր առաջարկած նոր օրենքը նույնիսկ «էլեկտրոնային ստորագրություն» վերնագրի մեջ չի պարունակում «էլեկտրոնային թվային ստորագրություն» արտահայտությունը: Օրենքը պետք է կարգավորի ոչ միայն էլեկտրոնային թվային ստորագրությունը, այլ նաև էլեկտրոնային ստորագրության շուրջ ծագող հանրային մյուս կապերը: ՀՀ նոր օրենքը պետք է պարունակի նորմեր, որոնք օտարերկրյա քաղաքացիներին հնարավորություն կտան ձեռք բերել ՀՀ հավատարմագրման կենտրոնի կողմից տրված էլեկտրոնային ստորագրության վկայագիր `առանց կացության քարտի, սոցիալական քարտի կամ հանրային ծառայության համարանիշի վկայականի: Այս դեպքում այն ​​օտարերկրյա այն քաղաքացիները, ովքեր չունեն կացության քարտ, սոցիալական քարտ կամ հանրային ծառայության համարի վկայական, հնարավորություն կունենան Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների հետ գործարքներ կնքել էլեկտրոնային եղանակով (որի ընթացքում օգտագործվում է էլեկտրոնային ստորագրություն): «Էլեկտրոնային ստորագրությունների մասին» ՀՀ օրենքը, ի տարբերություն «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի մասին» ՀՀ գործող օրենքի `էլեկտրոնային թվային ստորագրությունների, կկարգավորի էլեկտրոնային պայմանագրերի ընթացքում օգտագործվող էլեկտրոնային ստորագրությունների հետ կապված հասարակական կապերը: «Էլեկտրոնային առևտրի մասին» ՀՀ օրենքը պետք է կարգավորի էլեկտրոնային առևտրի շուրջ ծագող հասարակական կապերը: Այս իրավական ակտը մշակելիս պետք է առաջնորդվեք էլ. համաձայն առևտրի օրինակելի օրենքի, ե. առևտրի դիրեկտիվով, ստանդարտ ակտով, օտարերկրյա պետությունների օրենսդրական կարգավորման փորձով: Այլ երկրների օրենսդրական փորձի կիրառումը կնպաստի էլեկտրոնային առևտրի պատշաճ կարգավորմանը: Ությունում Հայաստանի Հանրապետությունում քաղաքացիական իրավահարաբերությունների սուբյեկտները չեն բախվի այն խնդիրների, որոնց նրանք նախկինում բախվել են օտար երկրներում: Առաջարկում ենք լրացում կատարել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում: Այս նորմերը կկարգավորեն էլեկտրոնային ստորագրությունը դատարան որպես ապացույց ներկայացնելու մեխանիզմը: Սա նաև կպաշտպանի գործարքի կողմերի իրավունքները էլեկտրոնային ստորագրությամբ, ինչը կօգնի խուսափել որոշակի ռիսկերից: Վարդան Խաչատրյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ Բանալի բառեր. Էլեկտրոնային առևտուր, էլեկտրոնային ստորագրություն, էլեկտրոնային թվային ստորագրություն, էլ. ։

Աշխատանքը նվիրված է ներկայումս բուռն զարգացում ապրող ոլորտներց մեկի` էլեկտրոնային առևտրի իրավական կարգավորմանը Հայաստանի Հանրապետությունում։ Հեղինակը ուսումնասիրել է նաև էլեկտրոնային ստորագրության իրավական կարգավորումը։ Վերհանվել են էլեկտրոնային առևտրի և էլեկտրոնային ստորագրության հետ կապված իրավական խնդիրները և առաջարկվել են հնարավոր լուծումներ։ Հեղինակն առաջարկում է ընդունել ՀՀ օրենք «Էլեկտրոնային առևտրի մասին», որը կկարգավորի էլեկտրոնային առևտրի հետ կապված հասարակական հարաբերությունները։ Միևնույն ժամանակ, առաջարկվում է ուժը կորցրած ճանաչել ՀՀ օրենքը «Էլեկտրոնային փաստաթղթի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» և ընդունել նոր օրենք «Էլեկտրոնային փաստաթղթի և էլեկտրոնային ստորագրության մասին», որը կկարգավորի ոչ միայն էլեկտրոնային թվային ստորագրության, այլև էլեկտրոնային ստորագրության այլ ձևերի հետ կապված հասարակական հարաբերությունները։

Հայ ճանաչված գրող Ավետիս Ահարոնյանի /1866-1948/ ստեղծագործությունները, մասնավորապես գեղարվեստական արձակը, զանազան հայեցակետերից և տարբեր ընդգրկումներով գնահատվել և մեկնաբանվել են դեռևսհեղինակի կենդանության օրոք։ Մամուլում տպագրված գրականագիտականհոդվածներում, որոշ դասագրքերում կամ գրողին նվիրված առանձին գրքերումնրա արձակ ստեղծագործությունների արժևորմամբ հանդես են եկել տարբերսերունդների մի շարք հայ գրողներ, քննադատներ, հասարակական գործիչներ,այլևայլ մտավորականներ։ Այս հոդվածում ընթերցողների ուշադրությանն ենքներկայացնում արևմտահայ ու սփյուռքահայ գրողների, քննադատների կողմիցԱհարոնյանի գեղարվեստական արձակ երկերի վերլուծության սկզբունքները ևդրանց տրված գնահատականները։ Խորհրդային տարիներին ՀՅԴ անդամ և Հայաստանի Առաջին Հանրապետության ազգային խորհրդի նախագահ Ա.Ահարոնյանի նկատմամբ եղածբացասական վերաբերմունքն արգելված, մերժված գրող էր դարձրել նրան ևԽորհրդային Հայաստանում ընթերցողների լայն շրջաններին հեռացրել նրաստեղծագործություններից։ Արևելահայ արձակագրի ազգային կյանքից վերցրած թեմատիկան և հայրենասիրական ու ազատասիրական գաղափարներովոգևորող ստեղծագործությունները հոգեհարազատ էին սփյուռքում հանգրվանած և հայրենիքի կարոտից մորմոքվող հայության համար։ Ահարոնյանիպատմվածքների, վիպակների ու վեպերի գաղափարագեղարվեստական արժանիքների գնահատմամբ հանդես են եկել արևմտահայ ու սփյուռքահայ այնպիսի նշանավոր գրողներ, քննադատներ, գիտնականներ ու այլ մտավորականներ, ինչպիսիք են Դ. Վարուժանը, Կ. Զարյանը, Ն. Ադոնցը, Մ. Պարսամյանը,Ն.Աղբալյանը, Հ. Օշականը, Համաստեղը, Հ. Կարապենցը և ուրիշներ։ Բունհայրենիքում միայն հետխորհրդային տարիներին է, որ մի շարք նշանավորգրողների ու գրականագետների /Ստ. Թոփչյան, Ա. Եղիազարյան, Ժ.Քալանթարյան, Դ. Գասպարյան և ուրիշներ/ կողմից ըստ արժանվույն գնահատվեցարձակագրի ժառանգությունը։ Այս ամենով հանդերձ՝ արևմտահայ ու սփյուռքահայ վերոհիշյալ գրողների, քննադատների ու մտավորականների կարծիքներն Ահարոնյանի ստեղծագործության մասին թե՛ գրապատմական և թե՛ արդիական նշանակություն ունեն։ Դրանք յուրովի նպաստում են գրողի արձակերկերի գեղարվեստական ու գաղափարական բովանդակության տարբեր կողմերն արժևորելուն։ 1900-ական թվականներին, ի տարբերություն Ա.Ահարոնյանին «լալկան»ու հոռետես գրող համարողների, Դանիել Վարուժանը նրան բարձր գնահատանքի է արժանացնում իբրև ազատագրական պայքարի երգչի, ինչպես բանաստեղծն է արտահայտվել՝ պայքարի առաքյալ։ Հատկապես իր «Ցեղինսիրտը» /1909/ ժողովածուով լայն ճանաչման արժանացած Վարուժանը հենցայս գրքի «Դյուցազնավեպեր» մասում զետեղված «Հովիվը» պոեմն ընծայագրելէ «Ա.Ահարոնյանին»1։ Պոեմի թեմատիկան հոգեհարազատ էր Ահարոնյանիստեղծագործությանը, հատկապես նրա «Ազատության ճանապարհին» /1906/ժողովածուի պատմվածքներին։ Դրանց, ինչպես նաև արձակագրի այլ ստեղծագործություններին Վարուժանն ամենայն հավանականությամբ լավածանոթ էեղել։ Այս մասին է վկայում նաև այն, որ բանաստեղծին հետաքրքրել է Ահարոնյանի «Արցունքի հովիտ» դրաման։ Դեռևս Սեբաստիայում ուսուցիչ աշխատելիս «Վարուժանի ղեկավարությամբ մի խումբ օրիորդներ ներկայացնում ենԱվետիս Ահարոնյանի «Արցունքի հովիտը»՝ ի նպաստ Գորգի բանվորուհիներիմիության։ Ներկայացումից առաջ Վարուժանը հանդես է եկել բանախոսությամբ /չի պահպանվել/»2։ Իսկ ահա 1909թ. Թիֆլիսի Մետեխի բանտում Ահարոնյանի բանտարկվելու կապակցությամբ Վարուժանը գրում է «Պատգամավորներս» բանաստեղծությունը։ 1910թ. «Ազատամարտ»-ում առաջին անգամ տպագրված այսքերթվածն ուներ «Ա.Ահարոնյանին» ընծայականը /հեղինակը հետագայում այնզետեղել է 1912թ. լույս տեսած «Հեթանոս երգեր»-ի «Գողոգոթայի ծաղիկներ»շարքում3/։ Այստեղ իրեն բնորոշ պատկերավորությամբ Վարուժանը բանտարկված գրողին հուսադրել է, գոտեպնդել՝ գրելով. Այլ այնտեղ Պայքարն Առաքյալ մ, ունի բանտի մեջ կրանիթ.Թևերովդ հուժկու զա՛րկ, փըշրե՛ խախամն իր լուսամուտին,Եվ շանթը կտուցիդ՝ Հույսն երգե՛՝ թառած իր ուսին վըճիտ։ Ըսե՛ թե շուտով մենք պիտի կանգնենք արձանն իր փառքին։ Ա՜խ, գընա՛, բազե՛, դափնի՜ մը կտուցիդ։ Սփյուռքահայ նշանավոր գրող ու քննադատ Հ. Օշականը դեռևս 1910ական թվականներին անդրադառնում է Ահարոնյանի ստեղծագործություններիգնահատմանը։ Իրեն բնորոշ գեղագիտական ճաշակով ու խորաթափանցությամբ ներկայացնում է գրողի բազմաժանր երկերի մի շարք էական ձեռքբերումներն ու թերությունները։ Ա.Ահարոնյանի արձակ գործերը արժևորելովժամանակի հայ գրականության գործընթացների մեջ` քննադատն անվերապահորեն նշանակալի էր համարում գրողի ներդրումը 1895-1896 թթ. ողբերգականու հերոսական դեպքերին, ֆիդայական պայքարին գեղարվեստորեն արձագանքելու և իմաստավորելու գործում։ Այդ ասպարեզում գրողի ստեղծագործական նվաճումն է համարում «Ազատության ճանապարհին» ժողովածուն։ «Մեր դյուցազնամարտին գեղեցկագույն հիշատակարանն է ան, հայրենանվերգրականության մը հասարակությանց մեջ փառավոր բարձունք մը, ուր աչքերըկը սիրեն հանգչիլ հպարտությամբ։ Հարյուր հազարներով նահատակներունմաքուր արյունովը կարմրած, մեր դյուցազներուն անմահ անձնվիրությամբըթրթռուն, այդ գիրքը լավագույն գոհարն է, զոր կրնանք սիրտի հանգիստով դնելմեռելներուն անծիր գերեզմանին վրա, մեր սուգին մեջ կերպով մը մխիթարվածայդ թանկագին ընծային ընձեռած հպարտ խաղաղությամբը»4 ։ Արևմտահայ քննադատ, Մխիթարյան միաբանության անդամ Ս.Երեմյանն ընդգծում է և՛ հոռետեսություն, և՛ մարտական տրամադրություններ արտահայտելու գրողի նախասիրությունները, վկայում նրա ձեռք բերած հեղինակության և երիտասարդ գրողների վրա թողած ազդեցության մասին։ 1929-ից մինչև 1930թ. սփյուռքահայությունը աշխարհի տարբեր գաղթօջախներում լայնորեն նշեց ճանաչված գրողի գրական գործունեության 40ամյակը։ Միջոցառումների բարձրակետը հանդիսացավ Փարիզի Սորբոնիհանրահռչակ համալսարանում 1930 թ. մայիսի 1-ին տեղի ունեցած մեծարումը,ուր ելույթ է ունենում նաև Ահարոնյանը։ Այս հոբելյանի առիթով, մամուլումհրապարակված զանազան տպագիր նյութերից ու հոդվածներից բացի, լույս ենտեսնում նաև նրա գրական գործունեությանը նվիրված գրքեր։ Դրանց հեղինակները տարբեր ընդգրկումներով և արհեստավարժության տարբեր մակարդակներով են վերլուծում գրողի արձակ երկերը կամ կարծիք հայտնում դրանցմասին։ Եվրոպական գիտական շրջաններում հայտնի հայ պատմաբանՆ.Ադոնցը գրողի հոբելյանի առթիվ Սորբոնի համալսարանում արտասանածիր խոսքում մատնացույց է անում Ահարոնյանի ստեղծագործություններինբնորոշ և՛ իրատեսական, և՛ ռոմանտիկական երանգները։ Արժևորում է նրաստեղծագործությունների ինքնատիպությունն ու հայ ժողովրդի սերունդներինդաստիարակելու մեծ ներուժը։ «Ահարոնյանի հատորները, - ասել է նա, - պիտիկրթեն և ազնվացնեն սերունդները՝ պատվաստելով ասպետական ոգի, հանունՀայրենիքի բարօրության, ներշնչելով սեր դեպի հայ ժողովուրդը, հայ Հայրենիքը և նրա հրաշակերտ բնությունը»5 ։ Ահարոնյանի գեղարվեստական արձակը մեկ երկի տիրույթում վերլուծելու տեսանկյունից առավել ուշագրավ է գրող և քննադատ Մ.Պարսամյանի1930 թվականին Փարիզում տպագրված «Ավետիս Ահարոնյան, իր կյանքը ևգրականությունը» ուսումնասիրությունը։ Հեղինակն Ահարոնյանի ստեղծագործությունները մեկնաբանում է՝ հենվելով համաշխարհային գեղագիտականմտքի, դարասկզբի արևմտաեվրոպական գրականագիտության մեջ տարածված որոշ նոր ըմբռնումների, էկզիստենցիալիզմի, ինտուիտվիզմի փիլիսոփայական հայեցության սկզբունքների վրա։ Գրողի ստեղծած կերպարները նաքննում է նրանց գիտակցական ու ենթագիտակցական ներունակության, անհատի և հասարակության փոխհարաբերությունների հարթության վրա՝ կարևորելով հայ մարդու ներաշխարհն ազգային ու համամարդկային արժեքներիդիտանկյուններից արծարծելու հանգամանքը։ Մ.Պարսամյանն իր համեմատաբար ծավալուն գրքում փորձում է նաև պարբերացման ենթարկել նրաստեղծագործական գործունեությունը։ Քննադատն առանձին երկերի մեկնաբանությունների կապակցությամբ կարողանում է դրսևորել նուրբ դիտողականություն, փորձում է բացահայտել գրական երկի ենթատեքստը, ցույց տալգրական ստեղծագործության, կերպարների՝ իրականության հետ ունեցածառնչությունները։ Այս ամենով հանդերձ, մեր համոզմամբ, նա մնացել է գրական երևույթներն իրենց տեսանելի մակերևույթով մեկնաբանելու մակարդակիվրա։ Առանձին երկերի՝ խանդավառությամբ տրված բարձր գնահատականները հաճախ չեն հիմնավորվում բովանդակության ու ձևի, լիարժեք, համակողմանի մեկնություններով կամ էլ տրվում են մակերեսային բացատրություններ։ Իսկ որոշ ստեղծագործությունների տրված երբեմն չափից ավելիբարձր գնահատականը թերևս ավելի շատ դրանց վրա ուշադրություն հրավիրելու հանգամանքով էր պայմանավորված։ Այսպես, օրինակ, նկատի ունենալով մի քանի, իրոք, գեղարվեստորեն արժեքավոր երկեր /«Ճամփորդը», «Երբձյունն իջնում է», «Կաթուշքը», «Մոխիրների տակից»/, նա գրում է. «Իր պատմվածքներու այս նոր շարքով Ահարոնյան մեր գեղարվեստական գրականությանմեջ նոր հորիզոններ նկարեց։ Համամարդկային հարցերն են, որ իր գրչին տակթև առնել կը սկսին»6։ Հատկապես գրողի սփյուռքյան շրջանի արձակ երկերիգաղափարագեղարվեստական նոր որակները նկատի ունենալով՝ առանձնացնում է այս շրջափուլը, կատարում է ինքնատիպ դիտարկումներ։ Խոսելով «Իմգիրքը» երկի մասին՝ նշում է նրա ուրույն նշանակությունը գրողի ժառանգության մեջ։ «Անիկա խտացումն է իր բովանդակ գրականության, մտածումներուն ու զգայուն հոգիին»7։ Ուսումնասիրության մեջ կան ուշագրավ մեկնություններ, բայց և այնպես դրանք հետևողական տրամաբանությամբ, ամբողջական և կուռ շարադրանքով չեն ներկայացնում Ահարոնյանի ստեղծագործության խոր, համակողմանի գրականագիտական վերլուծությունը։ Մ.Պարսամյանի այս գիրքը, այնուամենայնիվ, մնում է գրողի մասին մինչև այդ հրատարակված առավել ընդգրկուն, առանձին դեպքերում դիպուկ մեկնաբանություններ ու գնահատություններ պարունակող միակ ծավալուն ուսումնասիրությունը։ Այս շրջանում գրականագետ Ն.Աղբալյանը Ահարոնյանի մասին խոսելիս ընդգծել է ազգայինը համամարդկային խնդիրների հետ հարաբերակցելու նրա գաղափարական, փիլիսոփայական կենսադիրքորոշումը. «Որքան ևվեճ լինի իր արվեստի կատարելության մասին, սակայն, եթե տասնի ճաշակինգոհացում չի տալիս, հազարի սրտից է խոսում և հազարներին սովորեցնումմտածել ու գործել հանրորեն, սա ինքնին մեծ գործ է։ Հանապազօրյա հացն է սաքաղաքական հայության համար և մեծ խթանը ինքնամփոփ հային դուրս գալուհամար իր առանձնությունից»8 ։ Համաստեղը ևս Ահարոնյանի ստեղծագործություններում նկատել էրտարբեր գրական ուղղություններին /իրապաշտություն, վիպապաշտություն,խորհրդապաշտություն, դեկադենտություն/ բնորոշ սկզբունքների դրսևորումներ։ Բացի այս, նա սերտ կապ էր տեսնում Ահարոնյանի ստեղծագործությունների և անցյալի հայ գրողների /Աբովյան, Րաֆֆի, Ալիշան, Պեշիկթաշլյան/ստեղծած գաղափարական ու գեղարվեստական ավանդույթների միջև։ Իբրևգրողի ոճի ինքնատիպության դրսևորում՝ Համաստեղն ընդգծում էր Ահարոնյանի ենթակայական, գաղափարական-գեղագիտական մոտեցումը կերպարների կերտման գործում։ «Անոր համար,-գրում է նա,- կարևոր էր իր ըսելիքներըգեղեցիկ ձևով ըսել։ Անոր համար զրկանք էր չհարստացնել իր ճոխ երևակայություններով տիպը կամ նկարագիրը, եթե այդ ըլլա «Մայրը» և կամ տիրացու«Սողոնը»9»։ Համաստեղը վկայում է, որ Ահարոնյանի անունը ժողովրդի համարդարձել էր «հմայիչ ու կախարդական», իսկ դրա համար նախադրյալներ էինհանդիսանում գրողի անկեղծությունը, ժողովրդի հույզերն ու զգացմունքներնարտահայտելու կարողությունն ու մեծ հայրենասեր լինելու ընդունակությունը։ «Ահարոնյանի գրականության մեջ,- գրում է Համաստեղը,- կար մեկ ձգտում,մեկ նպատակ՝ փրկել հայ ժողովուրդը. Լաոկոոնի և իր զավակներուն նմանբռնված էր հսկայական օձերով։ Քննադատները այդ էր, որ չուզեցին ըմբռնել ևԱհարոնյանի մեջ փնտրեցին գրական դպրոցի մը նկարագիրը։ Ահարոնյան եթեգրագետ չըլլար, ան պիտի քալեր Հայաստանի լեռներեն որպես ֆետայի՝ինքզինքը զոհելու հայ ժողովուրդին։ Ահարոնյանի մը և կամ Անդրանիկի մըդերերը նույնը եղած են մեր ազգային գոյության պայքարին մեջ»10։ Գրողի որդուն՝ Վ.Ահարոնյանին, հաջողվում է ԱՄՆ-ում՝ Բոստոնում,1947-ից մինչև 1951թ.-ը տպագրել հոր ստեղծագործությունների տասնհատորյակը։ Առաջին հատորում նա զետեղել է «Ավետիս Ահարոնյան /կյանքը ևգործը/» վերնագրով ընդարձակ ակնարկը։ Այն արժեքավոր է հատկապեսԱ.Ահարոնյանի կենսագրության մասին հեղինակի գրի առած հավաստիտեղեկությունների շնորհիվ։ 1958թ. գրողի մահվան 10-ամյակի առթիվ գրած փորձագրության մեջԱհարոնյանի ստեղծագործությունների արժևորմանը հատկապես դրամատիկական իրադրություններում հոգեբանական նրբերանգներով կերպարներ կերտելու դիտանկյունից էր մոտենում գրող և հրապարակախոս Հ.Կարապենցը։ «Իր մտասևեռումը մարդն է ու մարդկային ողբերգությունը,- գրում է նա։ - Եվ իրհոգեբանի կարողության շնորհիվ Ահարոնյանը ճշգրտորեն վերլուծում է ներաշխարհները, թափանցում սրտերի մեջ և շոշափելով էականը՝ կերտում տիպարներ։ Անգերազանցելի է Ահարոնյանը, երբ գործ ունի հոգեկան տագնապների ենթակա նկարագրերի հետ։ Այդտեղ իր կատարյալ տարերքի մեջ է»11 ։ Ա. Ահարոնյանի և նրա ստեղծագործությունների հանդեպ հետաքրքրությունը սփյուռքում իր հերթական կիզակետին է հասնում 1966 թ.-ին՝ գրողիծննդյան 100-ամյակի կապակցությամբ։ Բեյրութում հրատարակվող «Բագին»գրական հանդեսի այս տարվա թիվ 8-9 միացյալ համարն ամբողջությամբնվիրվում է նշանավոր գրողին։ Տպագրված նոր նյութերի մեջ հատկապես ուշագրավ են և արժեքավոր Ահարոնյանի մի քանի պատմվածքների վերլուծությունները, որոնք տրված են Պ.Սնապյանի ««Ղեղոյի արտի»-ի ակոսներուն», Ա.Հայկազի ««Հազրե»-ի ընթերցումը», Ն. Փաթանյանի «Վազրիկը ազատությանճանապարհին վրա» հոդվածներում։ Դրանք այս պատմվածքների վերլուծության առաջին փորձերն էին։ Հանդեսի «վարիչ խմբագիր» Կ.Սասունին ձգտում էուրվագծել գրողի տեղն ու բերած նորույթները հայ գրականության մեջ, նշումկրած գրական ազդեցությունները։ Նա մասնավորապես գրել է. «Եթե մեկ կողմդնենք Ահարոնյանի քաղաքական, բանասիրական և պատմական երկերը ևմիայն ուշադրության առնենք իր գրական ստեղծագործությունները, պիտիտեսնենք Րաֆֆիի անմիջական հաջորդը, իր շունչով և ազգային ձգտումներով.ան լայն շունչով մը կը շարունակե վիպագրությունը արևելահայ գրականության մեջ։ Րաֆֆիեն Ահարոնյանի տարբերությունը այն է, որ իրապաշտ ուխորհրդապաշտ ուղղություն մը կընդգրկե Ահարոնյան, պահելով վիպապաշտդպրոցի հատկությունները»12։ Իսկ ահա, գրող, գրականագետ Մուշեղ Իշխանը,ընդգծելով Ահարոնյանի երկերում դրսևորված ռոմանտիկական /Խ.Աբովյանինման «բանաստեղծ հոգի մըն է»/ և իրապաշտական սկզբունքների համադրությունը, ավելացնում է, որ. «Գաղափարական ընդհանուր մտահոգությունը իրմեջ ավելի զորավոր է, քան արվեստի կատարելության ձգտումը։ Երբեմն իրհերոսները կը վերածվին տառապանքի մարմնացումներու կամ դյուցազնականգերմարդերու։ Այս բոլոր չափազանցություններուն փոխարեն, որոնք կըվնասեն իր երկերու բնականության, Ահարոնյան իր գունագեղ նկարագրություններով կը հմայե մեզ»13։ Վերոհիշյալ տպագիր նյութերում դրսևորվածմոտեցումները, անկախ ձևակերպումների ճշգրտության աստիճանից /ինչպեսնաև կուսակից ընկերոջը դրվատելու ջանքից/, Ա.Ահարոնյանի գրականժառանգությունը լրջորեն, գրականագիտության ընդհանուր առմամբ ընդունելիըմբռնումների, այս դեպքում՝ գրապատմական ու տեսական օրինաչափությունների տեսանկյուններից կատարված դիտարկումներ էին՝ չհաշված մասնակի վրիպումները։ Արևելահայ իրականության մեջ նախախորհրդային շրջանում, Ահարոնյանի գեղարվեստական ստեղծագործությունների մասին դրվատանքով գրողներից բացի /Լեո, Վրթ. Փափազյան և ուրիշներ/, եղել են նաև սուր քննադատական վերաբերմունք արտահայտողներ։ Իրենց քաղաքական ու գեղագիտական հայացքների դիտանկյունից Ահարոնյանի երկերը քննադատաբար էին գնահատում Ց. Խանզադյանը, նշանավոր բանաստեղծ Վ.Տերյանը։ Հայտնի է, որՎ.Տերյանն իր «Հայ գրականության գալիք օրը» /1914/ ելույթ-ուսումնասիրության մեջ, մտորելով հայ գրականության զարգացման հեռանկարի մասին, բացահայտ կերպով ժխտում էր Ահարոնյանի գրական ճանապարհի արդյունավետությունը՝ նախապատվությունը տալով Շիրվանզադեին։ Ժամանակակիցհայ քննադատության մեջ արդեն դիտվել է, որ հայ մեծ բանաստեղծի նմանդիրքորոշումը և այդ ելույթում արտահայտված այլ ծայրահեղ գնահատականները պայմանավորված էին ոչ միայն գեղարվեստականության բարձր չափանիշների պահանջով, այլև գաղափարական տարաձայնություններով։ Տերյանըազգային կուսակցությունների սոցիալական ու քաղաքական միտումներինհակադրվում էր «նոր ինտելիգենցիայի»՝ «ռուս առաջավոր դեմոկրատ ինտելիգենցիայի» ազգային-քաղաքական ու մշակութային ծրագրերի հայեցակետից։ «Զգալի չափով հենց գաղափարական այս հակադրությանը պետք է վերագրել19-րդ դարի գրականության և աշխարհայեցության տերյանական քննադատության ծայրահեղությունը»14։ Կարծում ենք՝ Ահարոնյանի նկատմամբ Վ. Տերյանի վերաբերմունքըմասամբ պայմանավորված էր նաև ահա այն հանգամանքով, որ արձակագիրնայդ ժամանակ արդեն Դաշնակցություն կուսակցության ճանաչված դեմքերիցէր։ Փաստորեն, առավելապես այդ քաղաքական հայեցակետից էր Ահարոնյանին քննադատում նաև Ց. Խանզադյանը։ Հայաստանի առաջին հանրապետության խորհրդարանի նախկին նախագահ Ա. Ահարոնյանի նկատմամբԽորհրդային տարիներին առաջացած բացասական վերաբերմունքի պատճառով նրա գեղարվեստական ստեղծագործությունները գնահատելիս սահմանափակվեցին առավելապես Ց. Խանզադյանի, Էդ. Ջրբաշյանի, Ա. Օհանյանիակնհայտ կերպով միակողմանի գնահատականներով ու մակերեսային վերլուծություններով15։ Այդ համապատկերում հոդվածում ներկայացված արևմտահայ հեղինակների կարծիքներն ու մեկնաբանությունները ավելի շատ եննպաստում իր ապրած ժամանակաշրջանում սիրված ու լայն շրջանակներումընթերցվող գրողի ստեղծագործությունների գրականագիտական վերլուծությանը։ Դա հատկապես ակնառու է դարձել այսօր, երբ հայ ժամանակակիցճանաչված գրականագետների կողմից Ահարոնյանի մասին գրվել են հոդվածներ՝ աննախապաշար մոտեցմամբ, գիտական բարեխղճությամբ։ Նրա մասինպաշտպանվել են թեկնածուական /հեղինակ՝ Վ. Գրիգորյան/ և դոկտորական/հեղինակ՝ Գ. Խաչիկյան/ ատենախոսություններ։ Ասվածից հետևում է, որ քաղաքական հայացքներով ու շահերով պայմանավորված աչառու մոտեցումըգրողի գեղարվեստական ստեղծագործությունները վերլուծելիս և արժևորելիսխանգարում է գրական երևույթը անկողմնակալ կերպով, ըստ իրական արժանիքների գնահատելու գործին։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Վարուժան Դ., Երկերի լիակատար ժողովածու, երեք հատորով, ՀՍՍՀ ԳԱհրատ., Ե, 1986, հ. 1, էջ 204։ 2. Շարուրյան Ա., Դանիել Վարուժանի կյանքի և ստեղծագործության տարեգրություն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Ե, 1984, էջ 154։ 3. Վարուժան Դ., Երկերի լիակատար ժողովածու, երեք հատորով, ՀՍՍՀ ԳԱհրատ., Ե, 1986, հ.2, էջ 116։ 4. Օշական Հ., Արևելահայ դեմքեր, Բեյրութ, 1999, էջ 99-100։ 5. Նիկողայոս Ադոնցի խոսքը Ավետիս Ահարոնյանի հոբելյանի առթիվ //«Գրական թերթ», Ե, 2000, սեպտեմբեր 1-15, էջ 2;6. Պարսամյան Մ.,Ավետիս Ահարոնյան..., Փարիզ, 1930, էջ 79։ 7. Նշվ. աշխ., էջ 84։ 8. Մեջբերումն ըստ` Գ.Լազյան, Դեմքեր հայ ազատագրական շարժումեն,Կահիրե, 1949, էջ 238։ 9. Համաստեղ, Ավետիս Ահարոնյան //«Բագին», Բեյրութ, 1966, թիվ 8-9, էջ 22։ 10. Համաստեղ, Ա.Ահարոնյանի մահվան առթիվ//Համաստեղ, Մոռացվածէջեր, Ե., հ. Բ, 2005 էջ 68։ 11. Կարապենց Հ., Երկու աշխարհ։ Գրական փորձագրություններ, Բոստոն,1992, էջ 323։ 12. Սասունի Կ., Ավետիս Ահարոնյան/համառոտ ակնարկ///«Բագին»,Բեյրութ, 1966, թիվ 8-9, էջ 27։ 13. Իշխան Մ., Երկեր, «Նաիրի», Ե,1990, էջ 535։ 14. Հայ քննադատության պատմություն, 2 հատորով, ընդհ. խմբ. Ս.Ն. Սարինյանի, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., Ե., 1998, հ. 2, էջ 220։ 15. Տես՛ Խանզադյան Ց.,Ավետիս Ահարոնյան, ՀՍԽՀ պետհրատ, Ե., 1926։ Հայնոր գրականության պատմություն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Ե.,1979, հ. 5, էջ 81-83,749-752։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինԽաչիկյան Գագիկ Վահեի – բ. գ. դ., դոցենտ, Գյումրու Մ.Նալբանդյանի անվան պետականմանկավարժական ինստիտուտ, Հայ գրականության, նրա դասավանդման մեթոդիկայի ևլրագրության ամբիոնի վարիչ, E-mail։

Ավետիս Ահարոնյանի /1866-1948/ ստեղծագործությունը, մասնավորապես գեղարվեստական արձակը, 20-րդ դարում մեծ ուշադրության է արժանացել արևմտահայ ու սփյուռքահայ գրողների, գրականագետների, ինչպես նաև այլ մտավորականների շրջանում։ Դ. Վարուժանի, Կ. Զարյանի, Ն. Ադոնցի, Մ.Պարսամյանի, Ն. Աղբալյանի, Հ. Օշականի, Համաստեղի, Հ. Կարապենցի և ուրիշների ինքնատիպ գնահատականներն ու մեկնաբանությունները շոշափելի ներդրումներ են Ա. Ահարոնյանի ստեղծագործությունն արժևորելու գործում։

ԻՍԼԱՄԻ ՏԵՍՉՈՒԹՅՈՒՆԻ CH Շախմատի թույլատրելիության խնդրի մասին »Ասում են, որ երբ Սիսան [Սիսա իբն Դահիր - Ա. Գ.] Հորինեց, և Թագավոր Շիհրամինը ներկայացրեց շախմատի պարտիան, վերջինս ցնցվեց հիացմունքով և ուրախությամբ լցվեց: Նա որոշեց շախմատի տախտակները տեղադրել տաճարներում; նա այդ խաղը համարում էր լավագույն բանը, որ կարելի է սովորել որպես մարտարվեստի նախերգանք, որպես փառք կրոնին և աշխարհին, որպես հիմք ողջ արդարության համար: « Իբն Խալիքա (1211-1282) 1 Շախմատ խաղալը միավորում է Երկիր մոլորակում ապրող տարբեր ազգությունների, դավանանքի և ռասայի ավելի քան 600 միլիոն մարդու: Այս տեսակետից առանձնահատուկ հետաքրքրություն է առաջացնում աշխարհի մեծությամբ երկրորդ դավանանքը, իսլամը մասնագետ է իր իրավագիտության մասնագետների կողմից (ֆուկահա) (արաբ. ءاهق )) Տերմինի ներքո միավորվողների վերաբերմունքը) շախմատի ՝ որպես սեղանի խաղի, թույլատրելիության հարցը: Իսլամական օրենք - Ֆիքհ (արաբ. ՝ هق: )) Տեսանկյունից ՝ մարդու բոլոր գործողությունները (ներառյալ շախմատ խաղալը) դասակարգվում են ըստ հետևյալ 5 կատեգորիաների (ընդհանուր անվանում ՝ ալ-ահկամ ալ-խամսա, արաբերեն ՝ ةس مخ لا لأ امك ح): Վաջիբ (արաբ. ՝ بجاو), ֆարդ (արաբ. ՝ ضر ف) - պարտադիր գործողություններ, որոնց կատարումը ենթակա է պարգևատրման և պատժի չկատարման, 2. Մանդուբ (արաբ. ՝ م), մոստահաբ (արաբ. ՝ ب سم) ) - գործողություններ, որոնք առաջարկվում են կատարել, և դրանց կատարումը ենթակա է վարձատրության, և չկատարելը պատժելի չէ, 3. Մուբահ (արաբ. ՝ حاب م) - չեզոք գործողություններ, որոնց կատարումը ենթակա չէ վարձատրության, ոչ էլ որի չկատարումը պատժվում է, 4. մակրո (արաբ. ՝ هورك م) - անցանկալի գործողություններ, որոնց կատարումը, սակայն, արգելված չէ և ենթակա չէ պատժի, 5. հարամ (արաբ. Այս հոդվածը ներկայացնում է շախմատի ձևավորումը, իսլամական իրավաբանների շրջանում շախմատի վերաբերյալ հաճախ հակասական տեսակետները, դրանց պատճառները, արդարացումը և արդիականությունը: Այս խաղի առաջացման պատմական շրջանը պարուրված է խորհրդավորությամբ: Այդ շախմատը կարող էր նույնքան ծանոթ լինել, որքան իր ներկայիս ձին, նույնիսկ Patanjali- ին, Mahabhasia- ի հեղինակին (մ.թ.ա. 2-րդ դար) 4, հետազոտողներ 2 Ըստ ՖԻԴԵ-ի Նախագահի Ռուսաստանի ձայնը ռադիոկայանին տված հարցազրույցի, տես Http //voiceofrussia.com/2012_07_20/ ՖԻԴԵ-մի-մի-միլիարդ-խելացի-մարդկանց / միլիարդ /: Ըստ մեծամասնության, այն հայտնվել է հավանաբար 5-6-րդ դարերում: 1: Այնուամենայնիվ, ռուս գրոսմայստեր և հեղինակ Յուրի Ավերբախը (ծնվ. 1922 թ.) Նշում է, որ շախմատի ակունքներն ու պատճառները կարելի է հասկանալ միայն շախմատից առաջ գոյություն ունեցող խաղերն ուսումնասիրելուց հետո 2: Անկասկած, այս ուղղությամբ մեծ աշխատանք պետք է կատարվի: Շախմատի առաջին գրավոր աղբյուրների շարքում հետևյալ երկուսը պետք է նշվեն միջին պարսկերենով. «Արտաշիրի արարքներ, Պապակ որդու որդին» (պար. Kār-nāmak ī Artaxšēr ī Pāpakān) 3; Vičārišn ī ranatrang u nihišn ī nēv-artaxšēr) 4: Հատկապես հետաքրքիր է երկրորդը: Այս աղբյուրի հեղինակը փոխանցում է այն հայտնի պատմությունը, որ շախմատը, որպես գլուխկոտրուկ, Հնդկաստանի տիրակալ Դսարմը ուղարկել է Խոսրով I Անուշիրվա (531-579): Վերջինս, ամենայն հավանականությամբ, համապատասխանում է Սարվա Վարմանին (560 / 565-580) ՝ Կանաուջիի Մաուհար տոհմի տիրակալ 5: Խաղ-գլուխկոտրուկը, ըստ աղբյուրի, լուծում է սասանյան լեգենդ Վազուրգմիհրը (Բոզորգմեհր-է Բոխթագան) ընդամենը 3 օրվա ընթացքում: Այս պատմության գեղարվեստական ​​վերապատմումը կարելի է տեսնել նաև Ֆիրդուսիի (940-1019 / 1025) «Շահնամե» -ում 6: Այս լեգենդների պատմական և փաստագրական արժեքը խիստ կասկածելի է, բայց դրանք հնարավորություն են տալիս գաղափար կազմել Իրան շախմատի ժամանման ժամանակահատվածի մասին: Պահլավի տեքստի հիման վրա շախմատի պատմության ուսումնասիրության դասական բրիտանացի հնագետ Հարոլդ Jamesեյմս Ռութեն Մարեյը (1868-1955) նույնիսկ նշում է շախմատի առաջացման որոշակի ամսաթիվը ՝ 570,7: Ընդհանրապես, համաձայնելով Մյուրեյի հաշվարկների հետ, անհրաժեշտ է մեջբերել սովետական ​​շախմատի մեթոդաբան Յակով Ռոխլինի (1903-1995) կարծիքը: «... Պարզ է դառնում, որ շախմատի հայտնաբերումը չէր կարող մեկ անձի վաստակը լինել: Պատմությունը խոսում է այն բանի օգտին, որ շախմատի գաղափարը և ձին 64 քառակուսիով տախտակ ունեցող ձին ժողովրդի հավաքական մտածողությունն է ... »8: Շախմատն իր հնդկական անունը Հնդկաստանից բերեց Իրան: Վերահիշյալ Պահլավիի տեքստերում շախմատի համար օգտագործված «ռանատրանգ» բառը, ինչպես նաև արդյունքի անց ատրանգի ձիերը (հայերեն ՝ «ճատրակ», հունարեն ՝ ζατρίκιον (զատրիկիոն), արաբերեն ՝ ج نرطش (հոգնակի թիվ), վրացերեն ՝ ჭადრჯ) մայրը ադր aturaṅga (սանսկրիտ) ճ atur բառը է, որը կազմված է չորս atur չորս չորս ՝ aṅga, նշանակում է «մաս, անդամ»: բնօրինակ նշում «Չորս ոտանի, չորս ոտանի» 9: Անվան բացատրությունը հավանաբար պայմանավորված է նրանով, որ ժամանակակից շախմատի հնդկական նախատիպը խաղ էր 4 հոգու համար 10 և ներկայացնում էր 4 տեսակի զորքերի պայքար (մարտեր ՝ 1 Գոլլոն J.., Շախմատային տատանումներ): Հնագույն, տարածաշրջանային և ժամանակակից, 3-րդ հրատ., Թաթլ հրատարակչություն, 2013, էջ. 7.2 Ավերբախ Յ., Շախմատի ծագման հարցին, Մոսկվա, 1999 (http: //www.schachquellen.de/14912.html).3 Ռուսերեն: թարգմանություն տե՛ս Perihanyan A., Chunakova O., Book of the Day Ardashira by Papaka, Moscow, 1987: 4 ռուս. թարգմանություն տե՛ս Orbeli I., Trever K., Shatrang: Book of Chess, Լենինգրադ, 1936, էջ 49-52: 5 Սայեդ Ռ., Կանաուջի թագավոր Սարավարման: Նա կատուրանգա՞ է փոխանցել Սասանի Խուսրաու Անուշիրվանին ՝ «Arbeitspapiere / Working Papers. Շախմատ Առաջացել է Հնդկաստանում: Չորս ներդրում », 2000, էջ 1-12: Dsarm անվան մեջ «da» անունը, որը հաճախ օգտագործում են հնդիկ թագավորները, սանսկրիտում նշանակում է «աստված», տե՛ս Kochergina V., Textbook of Sanskrit, Moscow, 1994, p. 336: 9 Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական ​​բառարան, հ. Գ, Երեւան, 1977, էջ 190: «Ռաթա», փղեր ՝ «խիտ», հեծելազոր ՝ «աշվա», մեջք ՝ «պադատի»: «Ռաջան» կանգնած էր բանակի գլխին: Աբու Ռեյհան ալ-Բիրունին (լատ. ՝ Alberonius, 973-1048), որը տվել է խաղի առաջին ազգագրական նկարագիրը, մեջբերում է դրա նկարագրությունը իր «Տարիք ալ-Հինդ» աշխատության մեջ 2: Մյուրեյի հաշվարկների հիման վրա ՝ 570 թվականին (իսլամի մարգարեի ՝ Մուհամեդ ծննդյան տարում) շախմատը թափանցում է Իրան: Այն տարածված է և ասան Սասանյան Խոսրով Երկրորդ Ապարվեսը (590 / 591-628) Եգիպտոս է մտել եգիպտական ​​օկուպացիայի ժամանակ (619-620): Սասանյան պետության գրավումից հետո (633-654) 4 արաբներ սասանիական մշակույթով շախմատ ժառանգեցին: Դա ապացուցում է այն փաստը, որ Իբն ալ-Նադիմի (932-990) մատենագիտական ​​«Կիտաբ ալ-Ֆիկրիստ» երրորդ բաժնի վերջին ենթաբաժնում նշվում են 6 հեղինակներ, ովքեր արդեն գիրք են գրել շախմատի մասին. 1 . Ալ-Ադլի ալ-Ռումի (9-րդ դար, «Քիթաբ աշ-Շատրանջ» / «Շախմատի գիրք»), 2. Ար-Ռազի (9-րդ դար, «Լաթիֆ ֆի-շ շիրանջ» / «Էլեգանտություն շախմատում»), 3: Աբու Բաքր բին Յահյա ալ-Սուլի (854-946, «Քիթաբ աշ-Շատրանջ» / «Շախմատի գիրք»), 4. Ալ-Լաջլաջ (մահացել է 970 թվականին, «Քիթաբ Մանսուբաթ Աշ-Շատրանջ» / «Շախմատային խնդիրների գիրք»): ), 5. Ալ-Իկլիդիս (10-րդ դար, «Քիթաբ Մաջմուֆի Մանսուբաթ Աշ-Շատրանջ» / «Շախմատային խնդիրների ժողովածու»): Խաղի տարածման ապացույցն այն փաստն է, որ 5-րդ Աբբասյան խալիֆ Հարուն ալ-Ռաշիդը (786-809) և նրա արքունիքը սիրում էին շախմատ խաղալ: Խալիֆան, չնայած բավականին լավ շախմատիստ էր, պարտվեց իր քրոջ Աբբասիային և իր վեզիր afաֆարին 8: Այս ժամանակահատվածում արաբներն արդեն ըստ գործնական ուժի խաղացողներին բաժանեցին 5 կատեգորիաների, որոնցից բարձրագույն միավորներով խաղացողները սակավաթիվ էին (միայն 4-ը ՝ 820-ից) և համարվում էին ժամանակի գրոսմայստերներ (նրանց սովորաբար անվանում էին ալիաթ 9): Հետևաբար, տրամաբանական է, որ արաբական աշխարհում հայտնվելուց հետո սկսվեցին քննարկումներ այն մասին, որ թույլատրվի խաղը համապատասխանել ուղղափառության ապրելակերպի նորմերին, և շախմատը ստիպված էր պայքարել բավականին դաժան գոյության համար 10: Islamicարմանալիորեն, իսլամական իրավական միտքը հանգեցրեց այս հարցի երեք տարբեր մոտեցումների 11: Իսլամական կասկածելի դիրքի պատճառով դա թյուրիմացությունների տեղիք է տալիս հատկապես արևմտյան երկրներում, որտեղ տեղի իսլամահայերն ակտիվորեն ներգրավված են: 3 Wilkinson C., Chess. East and West, Past and Present, Metropolitan Museum of Art, 1968, p. XV.4 Pourshariati P., Սասանյան կայսրության անկում և անկում. Սասանյան-Պարթեւական Համադաշնությունը և Արաբական Կոնվերսիան «Ալ-Նադիմի Ֆիհրիստ. Մահմեդական մշակույթի տասներորդ դարի հետազոտություն », խմբ. և տրանս. Բ. Դոջի կողմից, հ. 1, New7 Bobrick B., The Caliph's Splendor. Իսլամը և Արևմուտքը Բաղդադի ոսկե դարաշրջանում, Սիմոն և Շուստեր, 2012, 8 Forbes D., Շախմատի պատմությունը: Հնդկաստանում խաղի վաղ գյուտի ժամանակներից մինչև դրա շրջանը 10 Ավերբախ Յ., Շախմատի պատմություն: Չատուրանգայից մինչև մեր օրերը, Russell Enterprises, 2012, p. 8. Համայնքների սոցիալական ինտեգրման վերաբերյալ ընդհանուր պատկերացում կազմելու համար անհրաժեշտ է մանրամասնորեն արտացոլել բոլոր կողմերի կարծիքները: Առաջին հերթին պետք է նշել, որ հատկապես Եվրոպայում շախմատ խաղալիս խաղացողները և հանդիսատեսները սովորաբար որոշակի դրամական խաղադրույքներ էին կատարում 2: Իսլամական տեսանկյունից նման դեպքերը դասվում են որպես քիմար (արաբ. ՝ رام ق) և արգելված են ըստ Qur'anուրանի (2): 219, 5: 90) Այսպիսով, մենք խոսում ենք այն շախմատիստների մասին, ովքեր խաղադրույքներ չեն ստանձնում: Անհրաժեշտ է փաստել, որ ոչ Qur'anուրանում, ոչ էլ Սուննայում, ի տարբերություն նշվածի: Իսկ այն հադիսները, որոնք վկայում են շախմատի արգելքի մասին, ինչպես պնդում է Իսմայիլ իբն Քասիրը (1301-1373) - այլ աստվածաբաններ-մուհադդիններ, միանշանակ անհավատալի են - կեղծ են 3: Չնայած արաբներին շախմատը հայտնի էր դեռ Մուհամեդի մարտական ​​ընկերների ժամանակներից, նրանցից ոմանք իրենց կարծիքն ունեին խաղի մասին: Մասնավորապես, երկրորդ ուղղափառ խալիֆա Աբդուլլահ իբն Ումարի որդին (614-693) շախմատը նարդիից ավելի վատ համարեց 4: Չորրորդ ուղղափառ խալիֆը ՝ Մուհամմադ իբն Աբի Թալիբը ՝ Մուհամեդի փեսան (600-661), շախմատ խաղալը համարում էր խաղամոլության ձև: Թաբիի հայտնի ուղեկիցները թույլ տվեցին խաղը, օրինակ ՝ Աբդուլլահ իբն Աբբասը (619-687), Աբու Հուրեյրան (603-681), Իբն Սիրին (653-729), Հիշամ իբն Ուրուանը (680-763): , Սաիդ իբն ալ-Մուսայիբ (642-715), Սաիդ իբն ubուբայր (665–714) 6: Իջթիհադի ոսկե դարաշրջանի աստվածաբաններից շատերը շախմատ խաղալը համարում էին մակրո-հարամ: Acquaintանոթությանը զուգահեռ նրանք համարում էին, որ դրսից խաղը միայն շեղում է մարդկանց անհրաժեշտ իրերից 7: Մասնավորապես, Աբու Բաքր իբն ալ-Արաբիին (1076-1148) բնորոշ է հետեւյալ միտքը. «... Շախմատը նարդու եղբայրն է, որը սնվում է նույն կրծքից, և նույնական է մարդկանց կլանելու, նրանց ժամանակը վատնելու, Աստծո մասին մոռանալու և աղոթելու տեսանկյունից»: Այժմ եկեք դիտենք խնդրի 3 մոտեցումները առանձին: Առաջին տեսակետի համաձայն ՝ շախմատ խաղալը արգելված (հարամ) կամ ծայրաստիճան անցանկալի է (մակրուհ թահրիման / արաբ. ام ير ت هورك م لا /) գործողություն: Նրանք ընդունում են սուննի 3 աղանդները ՝ Հանբալի, Հանաֆի և Մալիքի: Իբն Քուդաման (1147-1223) հայտնում է, որ Հանբալիի աստվածաբանները նշում են, որ, այնուամենայնիվ, շախմատը իրականում նույնական է զառախաղով խաղերին (օրինակ ՝ նարդիին), և դրա արգելքը կարգավորվում է անալոգային պատճառաբանությամբ 9: Հետաքրքիր է, որ ասում են, որ Ահմադ իբն Հանբալը (780-855) ինքը և նրա ուսանողները կոչ էին անում կոշտ (երբեմն ֆիզիկապես) վերաբերմունք ցուցաբերել նրանց նկատմամբ, ովքեր գինեմոլի երաժշտի նման բարոյական վիրավորանքներ էին հասցնում շախմատիստին 10: Իր հերթին, Աբու Հանիֆան (699-767) ոչ ողջունեց, ոչ էլ պատասխանեց այն մարդուն, ով այդ ժամանակ շախմատիստ էր: 1 Տե՛ս MacEoin D., Երաժշտություն, շախմատ և այլ մեղքեր: Բրիտանիայի տարանջատում, ինտեգրում և մուսուլմանական դպրոցներ, Սիվիտաս: Քաղաքացիական հասարակության ուսումնասիրության ինստիտուտ, Լոնդոն, 2009 (http: //www.civitas.org.uk/pdf/MusicChess AndOtherSins.pdf) .5 Աբդուլ-Ռահման Մ., Թաֆսիր Իբն Կաթիր uzուզ '7 (Մաս 7): Al-Maidah 82 to Al-An'am 110, London, 2009, p. 36.10 Hurvitz N., Հանբալիզմի ձևավորումը: Piety into Power, Routledge, 2012, էջ. 68-69 թթ. Նա խաղում էր մատի հետ: Ես խոսակցություն փոխանցեցի Մուհամեդ ալ-Ռեյ ալ-Անդալուսին (1380-1449), որի ընթացքում Մալիկ իբն Անասին (711-795) հարցրեցին շախմատի մասին: Նա պատասխանում է. «Դա ճշմարտության մաս՞ է»: Նրանք պատասխանում են. «Ոչ» Հետո Մալիքը, մեջբերումներ անելով theուրանից (10): 32), ասում է նա: «Ի՞նչ կարող է լինել ճշմարտությունից այն կողմ, բացի մոլորությունից»: Մոտավորապես նույն բովանդակությունը կարելի է տեսնել ալ-Մուվատտայում (52): 7) 3 Երկրորդ տեսակետը, որը կցված է շաֆիական աղանդին, նշում է, որ շախմատը անցանկալի է, բայց դա արգելված չէ: Ալ-Նավավին (1233-1277) ասում է. «Մեր դպրոցը կարծում է, որ [շախմատ խաղալը] անցանկալի է, բայց արգելված չէ»: Ալ-Սուբկին (1284-1355), միանալով այս կարծիքին, այն համարում է «պարզ, ակնհայտ ճշմարտություն» 5: Երրորդ տեսակետի կողմնակիցները կարծում են, որ շախմատ խաղալը թույլատրելի է (մուբա): Նման տեսակետին աջակցում էին Մուհամմադի վերոհիշյալ կողմնակիցները և նրանց իրավահաջորդները: Theամանակակից աստվածաբան Յուսուֆ ալ-Քարավավին (ծն. 1926) խոսում է շախմատի թույլատրելիության մասին ՝ նշելով, սակայն, հետևյալ նախապայմանները: 1. Խաղացողը չպետք է շեղվի խաղից, հետևաբար չկատարի պարտավորությունները, ինչպիսիք են աղոթքը (սալաթ, արաբ. ةلا ص), 2. Խաղը չպետք է ներառի որևէ դրամական խաղադրույք, 3. Խաղացողները չպետք է անպարկեշտ արտահայտություններ օգտագործեն: և վիրավորանքներ 6. Իրականում շախմատը արգելված չէ, հիմնական խնդիրը մարդու վերաբերմունքն է դրան: Անդալուսցի գիտնական Իբն Աբդ ալ-Բարրը (978-1071) գրում է. «Այս ամենը ցույց է տալիս, որ շախմատն ինքնին արգելված չէ: Եթե ​​այդպես լիներ, նշանակություն չէր ունենա նրանք շախմատ շատ, թե քիչ: Այնուամենայնիվ, սա [թույլատրելիությունը] կիրառվում է, եթե անձը տարված չէ խաղամոլությամբ կամ չի խաղում լրիվ դրույքով »7: Ramadanամանակակից իրավաբան Ռամադան ալ-Բուտին (1929-2013), որը զոհվել է սիրիական պատերազմի ժամանակ, ասում է. «Եթե նրանք չափերով շախմատ են խաղում (ժամանակի, ուշադրության տեսանկյունից), ես դրանում ոչ մի վատ բան չեմ տեսնում: Ես համարում եմ, որ դա թույլատրելի է: Հադիսներում շախմատ խաղալու արգելքի մասին ուղղակի տեքստ չկա, ի տարբերություն նարդի խաղալու: »8 Կարծիքները նացիստների շրջանում միանշանակ չեն: Դրա ապացույցը «իրանական շախմատային պատերազմն» է: 1981 թ.-ին Իրանի իսլամական հեղափոխությունից հետո հեղափոխության հայրը `այաթոլլա Ռուհոլլահ Խոմեյնին (1902-1989) արգելեց շախմատը, քանի որ այն նպաստում էր խաղային խաղերին, վնասում էր հիշողությունը, կարող էր խաթարել ուղեղի աշխատանքը և զարգացնել մարտական ​​հոգեբանություն: 1988 թ. Համարելով, որ շախմատը լավ վարժություն է, նա վերացրեց իր արգելքը, պայմանով, որ խաղադրույքներ չլինեին: Ընդհակառակը, Իրաքի շիաների առաջնորդ Ալի ալ-Սիստանին (ծն. 1930) շախմատ խաղալը համարում է հարամ մութլական (բացարձակապես արգելված, արաբերեն ՝ 2 Dutton Y., Original Islam): Malik and the Madhhab of Madina, Routledge, 2007, էջ. 55.5 Նույն տեղում:  اق طم مارح): Նա նշում է, որ կապ չունի խաղը խաղադրույքներ է պարունակում, թե ոչ, նշանակություն չունի ՝ խաղը խաղարկվում է իրական տախտակի առջև, թե համակարգչի 1: Չնայած այս ամենին, նույնիսկ 21-րդ դարում շախմատը այնքան էլ ողջունելի զբաղմունք չէ ինչպես պահպանողականների, այնպես էլ բարեփոխիչների շրջանում: Իսլամական իսլամական ֆորումներում շեյխերը հաճախ մեջբերում են հին մտածող Սենեկայի հետևյալ խոսքերը. «Մեր կյանքը կարճ չէ, բայց մենք այն չափազանց շատ ենք ծախսում: Կյանքը բավականին երկար է: »2 Իսլամական օրենքի մասնագետները, նույնիսկ ամենաչեզոքները, կոչ են անում ժամանակ ծախսել ավելի արդյունավետ, աստվածահաճո գործողությունների վրա: Հատկանշական է, որ նույնիսկ խնդրին խորհուրդ տվող հոգևորականները, որոնք հաճախ դժվարանում են հստակ խորհուրդներ տալ, իրենց կարծիքն ավարտում են Qur'anուրանից մեջբերումով (2): 216) «Ալլահը գիտի, և դուք չգիտեք»: Համենայն դեպս, շախմատը շատ բան է պարտական ​​արաբներին իր վերջնական ձևի համար, ներկայիս փառքի համար Արևմուտքին: Նրա հավերժ հավատացյալը «ալ-Սուլի» ադամանդն է ՝ անհավանական գեղեցկության շախմատային առաջադրանք, որը դնում է իսլամական քաղաքակրթության լավագույն շախմատիստ Աբու Բաքր բին Յահյա ալ-Սուլին: Խնդիրն անլուծելի մնաց ավելի քան հազար տարի, մինչև Յուրի Ավերբախը բացահայտեց 20-րդ դարի վերջ 3: Արշակ Գորգյան Շախմատի թույլատրելիության թույլտվության վերաբերյալ հարցի հարցից ։

Աշխարհի ամենահայտնի ու տարածված սեղանի խաղերից մեկի՝ շախմատի մասսայականությունը շարունակում է աճել։ Ժամանակակից շախմատի վերջնական ձևավորման և տարածման գործում ամենևին ոչ վերջին դերը պատկանում է արաբների իսլամական քաղաքակրթությանը։ Չնայած դրան՝ համաշխարհային կրոններից մեկը՝ իսլամը, զարմանալիորեն ոչ միանշանակ վերաբերմունք ունի խաղի թույլատրելիության հարցի նկատմամբ։ Սույն հոդվածը համառոտ փորձ է՝ ներկայացնելու շախմատի նկատմամբ իսլամական դավանաիրավական համակարգի վերաբերմունքի տարբեր դրսևորումները խաղի առաջացման համատեքստում։

ԱՇՏԱՐԱԿ ՔԱՂԱՔԻ ԽՈՍՎԱԾՔԻ ՀՆՉՅՈՒՆԱԿԱՆ ԵՎ ԲԱՌԱՊԱՇԱՐԱՅԻՆ ՈՐՈՇ ՏԵՂԱՇԱՐԺԵՐՀայոց լեզվի հնագույն տարածքային տարբերակներից է Արարատյան բարբառը, որն ունի հնչյունական, քերականական և բառային ֆոնդի հստակ համակարգ։ Արարատյան բարբառին է պատկանում Աշտարակի խոսվածքը, որով ներկայումս խոսում են հիմնականում Արագածոտնի մարզի մարզկենտրոն Աշտարակ քաղաքում։ Քաղաքն ունի մոտ 21 000 բնակիչ։ Աշտարակի խոսվածքի կրողներըհիմնականում տեղացիներն են, կան նաև քիչ թվով տեղափոխվածներ Պարսկաստանից, Սիրիայից,Ղարաբաղից, Մարտունիից։ Քաղաքի բնակչությունը լեզվական տեսակետից համասեռ է։ Մենք խոսվածքի կրողներից քաղել և մեր քննության մեջ ենք ներառել լեզվական որոշ առանձնահատկություններ, որոնք բնորոշում են խոսվածքի ներկա լեզվավիճակը։ Լեզվական փաստերի գրանցման հիմնական աղբյուրը տեղեկատու անձինք են՝ տվյալ խոսվածքի կրողները։ Հարցմանը ենթարկվել են 26հոգի՝ 18-76 տարեկան։ Ինչպես գիտենք, գրաբարի համեմատ կրած հնչյունական փոփոխություններն Արարատ Ղարիբյանը1 դասակարգում է 4 հիմնական խմբերի՝ առաջին տեղաշարժ, երկրորդ տեղաշարժ, տեղաշարժտեղափոխություն, անտեղաշարժ կամ գրաբարատիպ։ Բաղաձայնական համակարգի երկրորդ տեղաշարժն առկա է Արատյան բարբառում, որն ունի քառաստիճան բաղաձայնական համակարգ.բանալի>բ՛անալիդաս>դ՛ասձոր>ձ՛որջուր-ջ՛ուրգիրք>գ՛իրքԱպարան>հԱբարանվատ>վադհանկարծ>հանգարձխիղճ>խիղջակ> հագԱշտարակի խոսվածքում առկա է ձայնեղների շնչեղ ձայնեղացման երևույթը։ Այս խոսվածքինբնորոշ է նաև խուլերի ձայնեղացումը (օր.՝ ապացուցանել-աբացուցել, դիպչել(իմ)-դիբեմ և այլն), որըգործում է միայն բառամիջի և բառավերջի դիրքերում։ Բառասկզբի դիրքում խուլերը մնում են անփոփոխ։ Նշենք նաև, որ կան մի քանի բառեր (օրինակ՝ պարապել, ապուշ, ապագա, պապ, տատ և այլն),որոնք այս կանոնից դուրս են մնում։ Հնարավոր է, որ գրական արևելահայերենի ազդեցությունն այնքան է մեծանում, որ բաղաձայնների համակարգային փոփոխությունն աստիճանաբար դուրս է մղվումխոսվածքից։ Աշտարակի խոսվածքին բնորոշ է նաև այն, որ ձայնեղները վերածվում են խուլ կամ շնչեղ խուլհնչյունների, որը, սակայն, առավելապես բնորոշ է բաղաձայնական համակարգի տեղաշարժ-տեղափոխությանը պատկանող բարբառներին.խուբլի>խուփլի2մարդ>մարթհունձք>հունցքառաջին>հառաչիԲագրատ>Բաքրադ։ Եթե հիմք ընդունենք այն, որ համակարգային փոփոխությունը տվյալ դիրքում տվյալ փոփոխության տարածումն է բոլոր բառերի վրա, ապա Աշտարակ քաղաքի խոսվածքը մասնակիորեն պետք էհամարենք երրորդ տեղաշարժի քառաստիճան բաղաձայնական համակարգի ենթախմբին պատկանողմիավոր։ Աշտարակի խոսվածքն առանձնանում է նաև հնչյունական, բառապաշարային հատկանիշներով։ Նրանում առկա են հնչյունափոխված, իմաստափոխված շերտեր՝ բարբառային նորակազմություններիև փոխառյալ բառերի հիման վրա։ Մենք դիտարկել ենք նշյալ խոսվածքի հնչյունական համակարգում1 Տե՛ս Ղարիբյան Ար., Հայ բարբառագիտություն, Երևան, 1953, էջ 58։ 2 Աշտարակի խոսվածքում այս բառն ունի փոքր իմաստը, հնչվում է և՛ բ-ով, և՛ փ-ով, սակայն ավելի գործածական է փ-ով ձևը։ և բառապաշարում 25 տարիների ընթացքում առաջացած որոշ փոփոխությունները՝ համեմատությանհամար հիմք դարձնելով Ռ. Մարկոսյանի «Արարատյան բարբառ»1 աշխատությունը։ Առավելապեսանդրադարձել ենք Ռ. Մարկոսյանի առաջադրած այն կանոններին, որոնք ենթարկվել են փոփոխության կամ առաջացել են վերջին շրջանում։ Այժմ Աշտարակի շրջանում Արարատյան բարբառով խոսում են հետևյալ գյուղերը՝ Փարպին, որիբնակիչների լեզուն համարվում է ամենամաքուր խոսվածքներից մեկը, Օշականը, Աշտարակը, Մուղնին, Սաղմոսավանը, Կոշը, Նաիրիի շրջանին անցած Եղվարդը և Դովրին, որոնք ունեն ավելի քան 40հազար բնակչություն2։ Արարատյան բարբառի խոսվածքների հնչյունական համակարգը քննելիս Ռ. Մարկոսյանն անդրադարձել է նաև Աշտարակի խոսվածքի ձայնավորական, բաղաձայնական համակարգերին, որոնքանփոփոխ են մնացել։ Ինչ վերաբերում է շեշտին, ապա Ռ. Մարկոսյանը գրում է, որ Լոռու, Աշտարակի, Էջմիածնի, ՎայոցՁորի, Սպիտակի, Աբովյանի շրջանի, Դաշբաշի խոսվածքներում, այսինքն՝ բարբառի տեղակայմանգերակշիռ մասում, Աստապատի ենթաբարբառում շեշտը վերջընթեր ձայնավորի վրա է3։ Սակայն առհասարակ ասել, թե Աշտարակի խոսվածքում շեշտը վերջընթեր ձայնավորի վրա է ընկնում, ճիշտ չիլինի, քանի որ սա վերաբերում է մասնավորապես Փարպի գյուղի խոսվածքին. բուն Աշտարակի խոսվածքում շեշտն ընկնում է վերջին վանկի ձայնավորի վրա։ Հաջորդիվ անդրադառնանք հնչյունական փոփոխություններին՝ առաջինը ներկայացնելով դիրքային կամ շեշտի ազդեցությամբ կատարված հնչյունափոխության որոշ տեղաշարժեր։ Ռ. Մարկոսյանը գրում է, որ ու հնչյունը բառասկզբում և բառավերջում մնացել է անփոփոխ4, սակայն մենք նկատել ենք, որ հոգնակիի կազմության ժամանակ ու-ն դառնում է վ հիմնականում բառավերջի դիրքում, օրինակ՝ առուներ-հառվընէր, մեղուներ-մէղվընէր, կատուներ-կադվընէր և այլն։ Ըստ Ռ. Մարկոսյանի հայտնած տվյալների5՝ Աշտարակի և Օշականի խոսվածքներում գ, կ, ք բաղաձայնների քմայնացումն այնքան է ուժեղացել, որ դրանք վերածվել են ջ՛, ճ, չ շչականների, օր.՝ ք>ճ՝աչք-հաշճէր (hայտնի է նրանց արտահայտությունը փոքր աչքերի վերաբերյալ՝ բըզօվ ծակած հաշճէր),գ>ջ՛՝ գինի-ջ՛ինի, ք>չ՝ քերեղան-չէրէղան (աման), քոյր-չիր, գ>չ՝ հոգի-ֆոչի, կ>ճ՝ կեր>ճեր։ Այս երևույթնայժմ այնքան էլ հարազատ չէ Աշտարակի խոսվածքին. այն պահպանվել է որոշ բառերում և բառակապակցություններում, սակայն միտված է դուրս մղվելու խոսվածքակիր հանրության բառապաշարից,հատկապես՝ 18-45 տարեկան անձանց։ Փոխարենն այն լայնորեն կիրառվում է, օրինակ, Եղվարդիխոսվածքում։ Հավելենք փոխազդեցական հնչյունափոխության այնպիսի օրինակներ, որոնք նշված չեն Մարկոսյանի գրքում. 1) հնչյունի անկում, օրինակ՝ ջրաղաց-ջաղաց, ետին-եդի, ներքևի-ներքի, վերևի-վիրի և այլն, 2) առաջընթաց առնմանում, օրինակ՝ տրորել-տըվորել, խաղող-հավող և այլն։ Սրանք թերևս հնչյունական համակարգի այն փոփոխություններն են, որոնք ի հայտ են եկելվերջին 25 տարիների ընթացքում։ Արարատյան բարբառում՝ այդ թվում Աշտարակի խոսվածքում, ձայնավորների, բաղաձայնների, երկբարբառների կրած մնացյալ փոփոխությունները մանրամասնքննված են Ռ. Մարկոսյանի «Արարատյան բարբառ» գրքում և Աշտարակի խոսվածքում նույնպես փոփոխության չեն ենթարկվել։ Նշված գրքում հեղինակը փաստում է, որ Լոռու, Աշտարակի, Վայոց Ձորի, Աբովյանի շրջանի միքանի խոսվածքներ, ինչպես նաև Ջավախքի, Դաշբաշի խոսվածքներն ունեն նաև -իլ խոնարհում։ 6 Աշտարակի խոսվածքին վերագրվող այս կանոնն այլևս ճիշտ համարվել չի կարող, քանի որ –իլ խոնարհումն այնքան բնորոշ չէ այս խոսվածքին, որքան, օրինակ, Լոռիի (օրինակ՝ բերիլ տեմ, ասիլ տեմ ևայլն) կամ մեկ այլ խոսվածքին։ Հնարավոր է, որ այս խոնարհման բայեր կան Աշտարակի տարածքիորոշ խոսվածքներում, բայց ոչ Աշտարակ քաղաքի խոսվածքում։ Ուշագրավ է մեկ այլ փաստ ևս. գրաբարյան լինել(իմ) բայը բուն հրամայականում հարադիր կազմություններում հանդես է գալիս ինչպես էղի(ր), էղեք, այնպես էլ՝ իլ, իլեք ձևով՝ մա՛րդ էղի(ր)//մա՛րդ իլ,մա՛րդ էղեք//մա՛րդ իլեք, խելո՛ք էղի(ր)//խելոք իլ, խելո՛ք էղեք//խելոք իլեք, բա՛նդ էղի(ր)(սպասի՛ր)//բա՛նդիլ, բա՛նդ էղեք//բա՛նդ իլեք և այլն։ Կարծում ենք՝ այս իլ-ը լինել(իմ) բայի հնչյունափոխված ձևն է։ Ըստերևույթին՝ լինել(իմ)-ի լին-ն ընկել է, ել-ի ե-ն հնչյունափոխվել է ի-ի, որի հիմքում գրաբարյան լինիմ ձևի1 Տե՛ս Մարկոսյան Ռ., Արարատյան բարբառ, Երևան, 1989, էջ 56։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 36։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 56։ 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 62։ 5 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 68։ 6 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 50։ ազդեցությունն է։ Սակայն չի բացառվում նաև, որ այս իլ-ն առաջացած լինի բոլորովին այլ արմատիազդեցությամբ կամ հնչյունափոխմամբ։ Այսպիսով՝ Աշտարակի խոսվածքը տարբերվում է հարևան մյուս խոսվածքներից լեզվական միշարք իրողություններով։ Նմանություններ կան Օշականի և Աշտարակի խոսվածքների միջև, հատկապես՝ բառապաշարային, սակայն դրանով այս երկուսը դարձյալ չեն նույնանում։ Աշտարակի խոսվածքնառանձնանում է իր յուրահատկություններով։ Քննությունը ցույց տվեց, որ Աշտարակի խոսվածքը և Ղարաբաղի բարբառն ունեն բառապաշարային ակնհայտ նմանություն։ Սա թերևս այն պատճառով է, որ Աշտարակում քիչ չեն Ղարաբաղից տեղափոխվածները, և նրանց բարբառային ազդեցությունը նկատվում է խոսվածքի բառապաշարի վրա։ Հաջորդիվ քննենք Աշտարակի խոսվածքի բառապաշարային շերտերը՝ առաջին հերթին անդրադառնալով իմաստափոխված բառերին։ Ներկայացնենք մի շարք օրինակներ՝ համեմատելով Հայոցլեզվի բարբառային բառարանի և այլ բառարանների տվյալների հետ։ Ստորև կներկայացնենք վերաիմաստավորված և իմաստի ընդլայնում ունեցող բառեր. հԱՓ-Ուղիղ, կանաչապատ տարածք (այլ բարբառներում՝ 1.Եզր, եզերք։ 2.Ձեռքի ափ։ 3.Խմորիտաշտի եզրը) (իմաստի ընդլայնում), ԲԱԴՈՑ-Մեծ քարերից հավաքված աստիճաններ (այլ բարբառներում՝ 1.Տան ներսի պատինկից թարեքաման, կիսապատ, որի վրա ամանեղեն են շարում։ 2.Դարակ, պատի մեջ խորշ՝զանազան բաներ պահելու համար) (վերաիմաստավորում), ԴՈՒԳՄԱ-Խաղողի նորածիլ բողբոջներ (Ար, Ղզխ, Գնձ.՝ կոճակ) (վերաիմաստավորում), ԸՏԻ-Այդտեղ (ՂՐԲ., ՇՄԽ.՝ այդպես, այդպիսի) (վերաիմաստավորում), ԼԱՄԲԱՐ ՏԱԼ-Ջրի հոսքը կանգնեցնելը (Այլ բարբառներում՝ ԼԱՄԲԱՐ՝ շղթայախարիսխ)(վերաիմաստավորում), ԿԸՂՊԸՎԷԼ-ՈՒտել (Այլ բարբառներում ՝ փակվել) (վերաիմաստավորում), ԿՈՐԹԻՆ-Ծիտրոն (այլ բարբառներում՝ շրթնածաղիկների ընտանիքին պատկանող բույս,ուրց) (վերաիմաստավորում), ՃՈՒԼԸ-Չտես (Ղրբ., Ղզխ.,Խրբ.,Բլ. ՃՈՒԼ՝ Ցնցոտի, լաթ) (վերաիմաստավորում), ՄԸԽԼՈԻ-Լոլիկով ձվածեղ։ (Արարատյան մի շարք խոսվածքներում (Կարին՝ ՄԽԼՈՒ, Լոռի՝ՄԽԼԱՎ, Ակն՝ ՄԽԼԱ) նշանակում է ձվածեղի մի տեսակ, որ եփելու ժամանակ ձվերը չենհարում) (վերաիմաստավորում), ՄԸՌ- Խաղողի հիվանդություն (այլ բարբառներում՝ Ցեց) (վերաիմաստավորում), ՊՈՐԸՆՋԱՆ//ԿՈՐԸՆՋԱՆ-Լոլիկ (այլ բարբառներում՝ սմբուկ) (վերաիմաստավորում)։ Ներկայացնենք նաև մի քանի բառեր՝ պարսկա-թուրքական ծագմամբ, որոնք մինչ այժմ էլգործածվում են Աշտարակի խոսվածքում. հԱԲԻՋԱՐԴԱՆ-Երեք լիտրանոց մետաղյա գավ<  ԱՄՕՂԼԻ-Հորեղբոր տղան, ԲԱԴՐԼԱՄԻՇ//ԳՅԱԲՐԼԱՄԻՇ-Վթարվել, ԴՈՆՈՒԳ1-Գինու տակառի գլխամաս,  ԴՈՇԼՈՒԽ2-Երեխայի արտահագուստ, ԶԱԽԿԻ-Մանրադրամով խաղ, ԹԱՐԱԶԸՎԻ ԳԱԼ-1.նորմալանալ։ 2.Խելքի՝ ուշքի գալ։ (թուրք.՝ ԹԱՐԱԶ-նորմալ, բնականոն), ՂԱՅՍԱՐ-Ցուրտ, սարնամանիք, ՂՈՎԹ-Ագահ, անկուշտ, ՅԱԼԱՆԹՐԱԽԻ3- Իմիջիայլոց, ՋԸԼՈՒՌ-ՈՒռենու ճյուղ, ՕՂՐԱՇ-անպիտան մարդ (թուրք.՝ վատ, չար)։ Վերջում անդրադառնանաք, ըստ մեզ, ամենակարևորին։ Այստեղ ներկայացնում ենք Աշտարակիխոսվածքի որոշ բառեր, որոնք ստեղծել և գործածում են աշտարակցիները։ Դրանց հանդիպում ենքբառապաշարային ընդհանրություն ունեցող շրջաններում՝ Օշական, Փարպի և այլ գյուղերի խոսվածքներում ևս։ Բառերը համեմատել ենք Հայոց լեզվի բարբառային բառարանի, Հր. Աճառյանի «Հայերէնգաւառական բառարան»-ի, Սահակ վարդապետ Ամատունու «Հայոց բառ ու բանը» բառարանի հետ.1 Այս բառը թուրքերենում ունի ձանձրալի, հիմար իմաստը։ 2 Լուխ-ը թուրքական ածանց է։ 3 Յալան՝ թուրք.՝ սուտ։  ԱԳԸ ՏԱԼ-1.Տեսնել 2.Ուսումնասիրել, ԸԼԷՎԱԶԻ-ՉԸԼԷՎԱԶԻ-Մանկական խաղ, հԸՆԴԱՐ ՄՆԻ-Այդքան, հԸՍՔԱՆ ՄՆԻ-Այսքան,  ԹԱՓՉԱՔ- Ոտքը բահի վրա՝ հողը փորելը, ԼԱԲԼԱԲՈՒՋ-Հասած ծիրանի գետնին ընկնելը, ԼՈՒՍԻՆԸ ՋՈԼԱ ՏՎԷԼ-Կիսալուսին է, ԽԱՉԱՆԴԱԶ-Գոգաթիակ, ԾԸՌՆՈ-Վիզը ծուռ, ԾՈՒԿՈՒԼ-Փոքրամարմին, ՄԷԿՍԷԼՕՐԸ-Անցած 3-րդ օրը, ՊԻԿՈՒԼ - 3 լիտրանոց տարա, ՕՏՈՑ-Փայտը սրածայր դարձնող գործիք։ Մարիանա ԲոցինյանԱՇՏԱՐԱԿ ՔԱՂԱՔԻ ԽՈՍՎԱԾՔԻ ՀՆՉՅՈՒՆԱԿԱՆ ԵՎ ԲԱՌԱՊԱՇԱՐԱՅԻՆ ՈՐՈՇ ՏԵՂԱՇԱՐԺԵՐԲանալի բառեր՝ Աշտարակի խոսվածք, բառապաշարային տեղաշարժեր, նորագյուտ բառեր, իմաստափոխված բառեր։

Ներկա հոդվածում քննել և ներկայացրել ենք Արարատյան բարբառի մեջ մտնող Աշտարակի խոսվածքի հնչյունական և բառապաշարային մի քանի առանձնահատկություններ։ Քննելով Աշտարակի խոսվածքը՝ մենք հայտնաբերել ենք բառարաններում չվկայված մոտ երկու տասնյակ բառեր, և այդ շարքն անընդհատ կարելի է համալրել, որովհետև կատարված հարցումները ցույց տվեցին, որ երիտասարդների լեզուն ավելի մոտ է գրական արևելահայերենին, նրանք հեռանում են իրենց խոսվածքից. շատ բառերի բացատրություններ անհայտ են նրանց համար, մինչդեռ ավագ սերնդի խոսքում դեռևս հնարավոր է լսել զուտ բարբառային բառեր, որոնք այլ աղբյուրներում կամ խոսվածքներում չեն հանդիպում։

Գործադիրն օժտված է լիազորությունների բավականին լայն շրջանակով, և բնականաբար, բոլոր նահանգներում, անկախ կառավարման ձևից, գործադիրը վերահսկվում է ՝ զերծ մնալու տարբեր չարաշահումների հնարավորությունից: Այսօր այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են քաղաքական գործընթացի անկայունությունը, բնակչության աճը, դրա կարիքներն ու շահերը, հանգեցնում են պարբերական ճգնաժամերի մի շարք պետական ​​իրավական հաստատություններում, որոնք առաջին հերթին ընդլայնում և ակտիվացնում են գործադիր իշխանության գործունեությունը: Եվ բնականորեն ստեղծված պայմանները գործադիր մարմնի նկատմամբ վերահսկողությունը ավելի անհրաժեշտ են դարձնում, քան երբևէ: Այս վերահսկողության իրականացումը խորհրդարանի հիմնական լիազորություններից մեկն է: Խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտի անհրաժեշտությունն ու կարևորությունն ընդգծելու համար անդրադառնանք մի քանի իրավաբանների կարծիքներին: Այսպիսով, ըստ AA Mishin- ի, գործադիր իշխանությունը բնութագրվում է 32 ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՝ որպես կառավարության ամենաակտիվ և դինամիկ տարր, որը նվազագույնը ենթակա է իրավական կարգավորման [2 էջ: 219]: Համարժեքորեն արտահայտվում է նաև Մ.Վ. Բագլայը, որը գործադիր իշխանության լայն լիազորությունները շեշտելու համար այն սահմանում է որպես պետական ​​միավոր, որը գործնականում կազմակերպում է մարդկանց կյանքը [3, p. 553]: Այսպիսով, ակնհայտ է դառնում, որ գործադիր իշխանության իրավական սահմանափակումը ՝ անկախ պետությունների քաղաքական ռեժիմից կամ այլ գործոններից, արդիական է: Որքան լայն է գործադիր մարմինների գործունեության շրջանակը, այնքան մեծ է չարաշահման հնարավորությունը, ուստի բոլոր ասպեկտները պետք է լինեն օրենքի շրջանակներում, և խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտի իրավական-քաղաքական ինստիտուցիոնալացումը ամենակարևոր երաշխիքն է այս գործընթացում: Հետևաբար, խորհրդարանական վերահսկողությունը դառնում է հրամայական `կառավարության առավել արդյունավետ գործունեությունը վերլուծելու, ամբողջ պետական ​​մեխանիզմի ներդաշնակեցումը և, իհարկե, գործող օրենսդրության կիրառման պրակտիկան վերլուծելու համար: Խորհրդարանական վերահսկողության արդյունավետ մեխանիզմների ստեղծումը, հատկապես օրենքի գերակայություն կառուցելու ճանապարհին, ամենակարևոր խնդիրներից մեկն է: Ըստ Վ. Օռլանդոյի, վերահսկողության հիմնական գործառույթը խորհրդարանի կողմից կառավարման բոլոր ճյուղերի վրա մշտական ​​և ակտիվ վերահսկողություն իրականացնելն է: Այսպիսով, մենք կարող ենք հստակ ասել, որ խորհրդարանական վերահսկողությունը գործադիր իշխանության արտաքին վերահսկողությունն է, պետական ​​վերահսկողության տարրերից մեկը: Դա պառլամենտարիզմի անկախ ինստիտուտ է, որն իր մեջ ներառում է վերահսկողության տարբեր ձևեր [4, p. 139]: Ս.Ա.Կոտուլարիևսկին նույնպես չափազանց կարևոր համարեց վերահսկողական գործառույթը `նշելով, որ« ժամանակակից պետությունում խորհրդարանի վերահսկողական գործառույթը նույնքան կարևոր է, որքան կառավարության ուժեղացման անխուսափելիությունը, որն իր ձեռքում է պահում օրենսդրական և բյուջետային աշխատանքի թելերը »[5 , էջ 264]: Խորհրդարանական վերահսկողությունը իրականացվում է մի կարևոր սկզբունքի հիման վրա, այն է, որ 33 ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ խորհուրդը արտահայտում է ժողովրդի կամքը և, հետեւաբար, պետք է կարողանա վերահսկել պետական ​​քաղաքականության իրականացումը: Խորհրդարանական անարդյունավետ վերահսկողությունը կհանգեցնի գործադիրի կողմից իշխանության զավթմանը և ժողովրդավարական ինստիտուտների ոչնչացմանը: Ակնհայտ է, որ հատկապես օրենքի գերակայության պետության համար խորհրդարանական վերահսկողությունը, որը գործում է օրինական և դինամիկ, կենսական նշանակություն ունի: 4]: PI Novgordtsev- ը նշում է, որ դեռ միջնադարում ժողովրդական ինքնիշխանության գաղափարը իրավական հարաբերությունների ամենահայտնի արժեքներից մեկն էր: Այս գաղափարը հասարակության կողմից կառավարության իրավական կախվածության հետագա ձևակերպումն էր: Դա ժողովրդի համար ենթադրում է կառավարման նկատմամբ վերահսկողության և գերակայության մշտական ​​իրավունք [7, էջ. 23]: Ս.Ավագյանը գտնում է, որ խորհրդարանական վերահսկողությունը պետք է դիտարկել որպես պառլամենտարիզմի անկախ ինստիտուտ, որի նպատակը ոչ միայն խորհրդարանի կողմից ընդունված օրենքների պահպանումն ու կիրառումն է, ներառյալ բնակչության շահերը, այլ նաև վերահսկողություն իրականացնել գործադիր , էջ Եկեք ուսումնասիրենք նաև Խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտի առարկաների շրջանակը և առարկան: Հստակեցնելով խորհրդարանական վերահսկողության շրջանակը `հարկ է նշել, որ այն իրականում բավականին լայն է և ներառում է խորհրդարանական և ընդդիմության կառավարական մեծամասնությունը [9, p. 13]: Քննարկվող ինստիտուտի գործադիրը գործադիր մարմինների պաշտոնատար անձանց գործունեությունն է, որի նպատակն է բացահայտել վերջիններիս անօրինականությունը կամ անարդյունավետությունը: Եկեք խոսենք արտասահմանյան երկրներում խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտի կիրառելիության մասին: Բնականաբար, վերահսկողության ոլորտում որոշակի երկրի խորհրդարանի լիազորությունների իրական շրջանակը կախված է մի շարք գործոններից, ինչպիսիք են `պետական ​​կառուցվածքը, քաղաքական ռեժիմը, կառավարման եղանակը, պատմական պայմանները, ձևավորված ավանդույթները, և այլն: Եվ, իհարկե, քննարկվող թեմայի տեսական վերլուծությունը հնարավորություն կտա պարզել օտարերկրյա պետություններում խորհրդարանական կառավարման ինստիտուտի բազմաֆունկցիոնալ կիրառելիությունը և վերահսկողության լիազորությունների շրջանակը: Այսպիսով, Ավստրիայի Սահմանադրության 50-54-րդ հոդվածները, որոնք ընդունվել են 1920 թվականի նոյեմբերի 10-ին, վերաբերում են խորհրդարանական վերահսկողությանը: Վերստուգման առարկաներն են Ավստրիայի օրենսդիր մարմինը, Ազգային խորհուրդը և Դաշնային խորհուրդը, այս երկու օրենսդիր մարմիններից յուրաքանչյուրը և Ազգային ժողովի կողմից ստեղծված հետաքննող հանձնաժողովները [10, p. 59]: Վերստուգիչ մարմինները վերահսկում են կառավարության գործերի վարումը, իր անդամներին հարցնում են գործադիր իշխանության բոլոր ասպեկտների մասին, խնդրում են անհրաժեշտ տեղեկատվությունը և, իհարկե, խորհրդի նիստերի ընթացքում հակիրճ դիմում են կառավարության անդամներին: Ինչպես արդեն նշել ենք, Ավստրիայի Սահմանադրությունը Ազգային ժողովին լիազորել է ստեղծել քննչական կոմիտեներ: Եվ ըստ այդմ, դատարանները և այլ մարմինները պարտավոր են բավարարել այդ կոմիտեների կողմից ապացույցներ ներկայացնելու պահանջը, նույնը վերաբերում է պետական ​​հաստատություններին, որոնք կոմիտեի պահանջով տրամադրում են անհրաժեշտ փաստաթղթեր: Բացի այդ, Ավստրիայում խորհրդատվական վերահսկողության իրականացումը անմիջականորեն կապված է Սահմանադրության 55-րդ հոդվածով ստեղծված հատուկ մարմնի ՝ Գլխավոր կոմիտեի ձևավորման հետ, որը կազմված է Ազգային խորհրդի անդամներից: Դաշնային օրենքը կարող է սահմանել, որ Դաշնային նախարարի և Կառավարության որոշումները պետք է հաստատվեն Գլխավոր կոմիտեի կողմից մինչ հրապարակումը: Հաշվեքննիչ պալատը, որը սահմանադրական պարտավորություն ունի վերստուգել ֆեդերացիայի և նրա համայնքների ֆինանսական գործունեությունը, պարտավոր է տարեկան հաշվետվություն ներկայացնել Ազգային խորհրդին իր գործունեության վերաբերյալ [11, p. 121]: 35 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ 1978 թվականի դեկտեմբերի 27-ին ընդունված Իսպանիայի Սահմանադրությունը խորհրդարանական վերահսկողությունն ավելի ընդգրկուն է դարձնում: 101-րդ հոդվածում նշվում է, որ խորհրդարանական վերահսկողությունը կարող է իրականացվել ինչպես ամբողջ Կառավարության, այնպես էլ «նրա յուրաքանչյուր անդամի նկատմամբ»: Կառավարությունն ընդհանուր առմամբ պատասխանատու է Նախարարների խորհրդի գործողությունների համար [12, հոդված 101]: Խորհրդարանական հանրապետություններում (մասնավորապես ՝ Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությունում, Իտալիայում) և սահմանադրական միապետություններում (Մեծ Բրիտանիա) գործում է կառավարության խորհրդարանի առջև պատասխանատվության ինստիտուտ, որը ենթադրում է ներկայացուցչական մարմնի կառավարություն կազմելու իրավունքը: Գերմանիայում խորհրդարանական վերահսկողությունը Բունդեսթագի պարտականությունն է: Դա արտահայտվում է դաշնային կանցլերին ընտրելու իրավունքի, ինչպես նաև նրան պաշտոնից հեռացնելու նախաձեռնության մեջ: Բյուջեն հաստատելու իրավունքը նաև հուսալի միջոց է Գերմանիայում խորհրդարանական վերահսկողություն իրականացնելու համար: Գերմանիայի Բունդեսթագը նույնպես իրավունք ունի ստուգելու գործադիր իշխանության ֆինանսական գործունեությունը: Սահմանադրության 114-րդ հոդվածի համաձայն, Ֆինանսների դաշնային նախարարը պարտավոր է Բունդեսթագին զեկույց ներկայացնել բոլոր եկամուտների և ծախսերի, պետական ​​կարգավիճակի և պետական ​​պարտքի վերաբերյալ: Գերմանիայում խորհրդարանական վերահսկողությունը մեկ այլ առանձնահատկություն էլ ունի: Հատուկ վերահսկողություն են իրականացնում խորհրդարանական վերահսկիչ խումբը, բյուջեի հանձնաժողովը և 010 հանձնաժողովը (Գերմանիայի Սահմանադրության 45-րդ հոդված): Ըստ հոդվածի ՝ Բունդեսթագ նշանակում է մի խումբ, որը զբաղվում է ֆեդերացիայի հետախուզական գործունեության մանրամասն ուսումնասիրությամբ: Պարբերաբար, ծառայությունները պետք է խորհրդարանական վերահսկող մարմնին տրամադրեն օրենսդիր մարմնին հատուկ հետաքրքրություն ներկայացնող ցանկացած հարցի վերաբերյալ իրենց գործունեության համապարփակ հիմնավորում: 36 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Իտալիայի Սահմանադրությունը (1947 թ. Դեկտեմբերի 22) սահմանում է խորհրդարանական վերահսկողության վերապահումը խորհրդարանի պալատներից յուրաքանչյուրի ՝ Պատգամավորների պալատի, Հաշվեքննիչ պալատի և Պետխորհրդի նկատմամբ: [12, էջ. 114] Ի տարբերություն քննարկվող երկրների, Պորտուգալիայի 1976 թ. Սահմանադրության մեջ ընդունված պառլամենտական ​​վերահսկողության ձևերի ցուցակը հստակ սահմանված և առանձնացված է 162-րդ հոդվածում `« վերահսկողական լիազորություններ »վերնագրի ներքո: Խորհրդարանական վերահսկողության ձևերի համակարգը ներառում է մի քանի տեսակներ, ինչպիսիք են. Բան. Կառավարությանը պատգամավորների բանավոր կամ գրավոր հարցումներ գնահատել Կառավարության գործողությունների գնահատում `դրանք Սահմանադրությանը և օրենքներին համապատասխանեցնելու համար. և այլն Kazakhազախստանի խորհրդարանականները բավականին հաճախ են դիմում խորհրդարանական վերահսկողության այնպիսի ձևի, ինչպիսին է խորհրդարանական հետաքննությունը: Համաձայն «Kazakhազախստանի Հանրապետության խորհրդարանի և նրա տեղակալների կարգավիճակի մասին» ofազախստանի Հանրապետության 1995 թվականի հոկտեմբերի 2529-ի սահմանադրական օրենքի ՝ խորհրդարանի համատեղ և առանձին նիստում խորհրդարանի խնդրանքը մարմնի կամ պաշտոնատար անձի իրավասությունը: Ազգային ժողովի պատգամավորն իրավունք ունի դիմում ներկայացնել վարչապետին և կառավարության անդամներին, ազգային բանկի նախագահին, կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահին և անդամներին, գլխավոր դատախազին, ազգային անվտանգության նախագահին: Կոմիտե, վերստուգիչ հանձնաժողովի նախագահ և անդամներ: Ավելին, իրավապահ մարմինների և հատուկ պետական ​​մարմինների առաջին ղեկավարներին կամ գլխավոր դատախազին ուղղված հարցումը չի կարող վերաբերել քրեական հետապնդման գործառույթների իրականացման հետ կապված հարցերին: Ազգային անվտանգության հանձնաժողովի նախագահին ուղղված հարցումների ուսումնասիրությունն իրականացվում է խորհրդարանի կամ նրա պալատների փակ նիստերում: Պատգամավորական հայցը կարող է ներկայացվել գրավոր [Դանիայի Թագավորության Սահմանադրության 13-րդ հոդվածը, համաձայն 38-րդ պարբերության, Վարչապետին պարտավորեցնում է ketողովրդական ժողովի առաջին նստաշրջանում զեկուցել գործերի ընդհանուր վիճակի և առաջարկված միջոցառումների մասին: կառավարությունը: Նշված զեկույցը խորհրդարանում դառնում է ընդհանուր քննարկման առարկա: Բացի այդ, դանիական Folketing- ն իրավունք ունի հանձնաժողովներից կազմելու հանձնաժողովներ ՝ հատուկ նշանակության հարցերը քննելու համար: Այս հանձնաժողովներն իրավունք ունեն ինչպես գրավոր, այնպես էլ բանավոր տեղեկատվություն խնդրել ինչպես քաղաքացիներից, այնպես էլ պետական ​​մարմիններից [14, p. 65]: Այսպիսով, խորհրդային վերահսկողության ինստիտուտի տեսական վերլուծությունը և օտարերկրյա պետությունների միջազգային փորձը ցույց տվեցին, որ խորհրդարանական վերահսկողությունը անհրաժեշտ պայման է և գործադիր իշխանության պետական ​​իրավական պատասխանատվության կարևոր տարր: Կառավարության և կառավարման այլ կառույցների խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտի զարգացումն ու ամրապնդումը օրենքի գերակայության և ժողովրդավարության երաշխիքներից են: , ։

Սույն հոդվածի շրջանակներում ներկայացվում են խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտի հասկացությունը,վերջինիս դերն ու նշանակությունը իրավական պետության զարգացման գործում եւ արտասահմանյան երկրներում խորհրդարանական վերահսկողության ձեւերն ու առանձնահատկությունները։

ԱԿՏԻՎ ԽԶՎԱԾՔԻ ԼԱՅՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՏՈՒ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՎԵԴԻԻ ՎՐԱՇԱՐԺԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎՀայաստանի Հանրապետությունը գտնվում է տեկտոնական ակտիվ գոտում։ Տեկտոնական կառուցվածքների բաղադրիչ մաս են կազմում ակտիվ խզվածքները։ ՀՀտարածքի համար ակտիվ են համարվում այն խզվածքները, որոնք ակտիվություն ենցուցաբերել վերջին 10 հազ. տարվա ընթացքում։ Ակտիվ խզվածքների դինամիկայիարդյունքում առաջանում են երկրաշարժեր, որոնք հաճախ լինում են կործանիչ։ Ակտիվ խզվածքի ամբողջ լայնությամբ հնարավոր է սեյսմիկ ակտիվություն, ուստիայդ լայնության ճիշտ գնահատումը կօգնի խուսափել մարդկային և նյութականկորուստներից։ Այսպիսով, սեյսմիկ ռիսկի գնահատման ժամանակ խիստ կարևոր էակտիվ խզվածքի գոտու լայնության որոշումը։ Ակտիվ խզվածքները, որոնք ունեն մեծպոտենցիալ, կարող են պատռվածքներ առաջացնել երկրի մակերևույթին։ Այս աշխատանքում Վեդիի վրաշարժի օրինակով և երկրաբանական ու երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների արդյունքներով հնարավոր է որոշել վրաշարժիլայնությունը և երկրի մակերևույթին պատռվածք առաջացնելու հնարավորությունը(capable fault)։ ՀՀ տարածքն ընդհանրապես, և մասնավորապես կենտրոնական հատվածը,որտեղ գտնվում է Վեդիի վրաշարժը, բնութագրվում է բարդ խճանկարա-բլոկայինկառուցվածքով։ Վեդիի վրաշարժի գոտում տարածված են նստվածքային ևհրաբխանստվածքային ապարներ, որոնք հարուստ են օրգանական բրածոներով ևբարենպաստ են շերտագրական ուսումնասիրման համար։ Երկրաբանական կառուցվածքի մաս են կազմում ուշ պրոտերոզոյ–վաղ քեմբրից մինչև մարդածին ապարներըներառյալ, որոնք արտահայտված են մետամորֆային, հրաբխածին, հրաբխածիննստվածքային և նստվածքային ապարներով։ Տեղամասի շերտագրական կոմպլեքսիմաս են կազմում պրոտերոզոյան, պալեոզոյան, կավճի, պալիոգենյան, նեոգենի ևչորրորդական հասակի ապարները։ Տեկտոնիզմի տեսանկյունից վերոնշյալ շերտերըունեն տարաբնույթ կառուցվածք. մի մասում գերակայում են ստորին պրոտերոզոյի ևնեոգեն-չորրորդականի, մյուսում՝ պալեոզոյի և կավիճ-պալեոգենյան հասակի կառուցվածքները։ 2010-2011 թթ. JICA և ԳԱԱ ԵԳԻ կողմից կատարվել են ուսումնասիրություններ,որոնց ընթացքում Նոր ուղի գյուղի հյուսիսում բացվել է խրամուղի (նկ. 1բ)։ Խրամուղում կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքում հայտնաբերվել է վրաշարժային զոնա, որտեղ էոցենի հասակի ապարները վրաշարժվել են չորրորդական հասակի ապարների վրա։ Նկար 1-ում ներկայացված են Նոր ուղի գյուղի հյուսիսում բացված խրամուղուտեղադիրքը (ա) և նկարագիրը (բ)։ ա բՆկար 1. ՀՀ Արարատի մարզի Նոր ուղի գյուղի հյուսիսում բացված խրամուղու տեղադիրքը (ա) և նկարագիրը (բ)2012-2014 թթ. ԳԱԱ ԵԳԻ կողմից ուսումնասիրությունները շարունակվել են Վեդիի վրաշարժի գոտում։ Կատարված երկրաբանա-գեոմորֆոլոգիական և երկրաֆիզիկական մանրամասն վերլուծությունը նպատակ ունի բացահայտել այն սեգմենտները, որոնց վրա կան երիտասարդ ակտիվացման հետքեր։ Այս աշխատանքները կատարվել են սեյսմիկ վտանգի գնահատման համար։ Այդ իսկ նպատակով օգտագործվել է գեոռադարային հանույթ՝ ենթամակերևութային շերտերում խախտման գոտիների բացահայտման համար։ Երկրաֆիզիկական հետազոտություններում օգտագործվել է ամերիկյան SIR3000 գեոռադարը, 1000 ՄՀց և 200 ՄՀց հաճախականությամբ ալեհավաքների կիրառմամբ, որոնք թույլ են տվել ուսումնասիրել մինչև 30 մ խորությամբ երկրաբանական կտրվածքը։ Հետազոտություններն իրականացվել են Սիսավան գյուղից հյուսիսհյուսիս-արևելք ուղղությամբ, երկրաֆիզիկական պրոֆիլի երկարությունը կազմել է300 մ (նկ. 2)։ Նկար 2. Գեոռադարային հանույթի հետագիծը (ներկայացված դեղինով)՝ զուգահեռ1։ 10000 մասշտաբի տեղագրական հիմքով կառուցված պրոֆիլինԳեոռադարային հանույթը իրականացվել է իրար կրկնող պրոֆիլների եղանակովհնարավոր ենթամակերևութային շերտերում խախտման գոտիները բացահայտելունպատակով։ Նկար 3-ում պատկերված է մեր ուսումնասիրությունների ընթացքում գեոռադարային հանույթի արդյունքներով հայտնաբերված խզվածքային գոտին։ Կետագծերովպատկերված են ենթադրվող խախտման գոտիները։ 2012-2014 թթ. կատարված երկրաբանական և երկրաբանա-երկրաֆիզիկականուսումնասիրությունների արդյունքում Վեդիի վրաշարժի զոնայի հարավային ուղղությամբ հայտնաբերվել է մակերեսին չարտահայտված երկու խզվածք։ Համադրելով նախկինում կատարված աշխատանքների հետ կազմվել է պրոֆիլ,որտեղ արտահայտված են վրաշարժի գոտիները (նկ. 4), որոնցից երրորդը հաստատվեց նաև երկրաֆիզիկական հետազոտությունների արդյունքում։ Նկար 3. Գեոռադարային հանույթ AB պրոֆիլովՆկար 4. Վեդիի վրաշարժի երկրաբանական կտրվածքը՝ ըստ AB պրոֆիլիՆկար 5. Ուսումնասիրությունների արդյունքում ստացված Վեդիի վրաշարժի գոտիների և լայնության վերջնական պատկերըԵզրակացություն։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում Վեդիի խզվածքինշված տեղամասի հարավային ուղղությամբ հայտնաբերվեցին երկու խզվածքներ։ Հաստատելով, որ մեր տեղամասում առկա է առնվազն չորս վրաշարժի գոտի, որտեղկավճի հասակի ապարները վրաշարժվել են էոցենի հասակի ապարների վրա, Էոցենըիր հերթին վրաշարժվել է չորրորդականի վրա (նկ. 5)։ Հատևաբար կարելի է նշել հետևյալը.1. Վեդիի վրաշարժը երիտասարդանում է հարավ ուղղությամբ,2. Վեդիի խզվածքը ակտիվ է և ունի սեյսմիկ ներուժ,3. Այն մակերեսային պատռվածք առաջացնելու ունակություն (capable fault)ունեցող խզվածք է,4. Վրաշարժի ուսումնասիրված գոտին ունի առնվազն 2,5 կմ լայնություն։ Գրականություն1. Ավանեսյան Մ., Երևան-Վեդու գրաբեն-սինկլինորիումի երկրաբանա-կառուցվածքայինառանձնահատկությունները, Ատենախոսություն, 2004։ 2. Հայաստանի Հանրապետությունում սեյսմիկ ռիսկի գնահատման և կառավարմանպլանավորման ծրագիր (JICA ԳԱԱ ԵԳԻ, 2010-2011)։ Հայկ ԻգիթյանԱԿՏԻՎ ԽԶՎԱԾՔԻ ԳՈՏՈՒ ԼԱՅՆՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՎԵԴԻԻ ՎՐԱՇԱՐԺԻՕՐԻՆԱԿՈՎԲանալի բառեր՝ խզվածք, երկրաբանական ռադար, սեյսմիկ վտանգ, վրաշարժային գոտի։

Խոշոր սալերի բախման գոտում գտնվող ՀՀ տարածքի համար սեյսմիկ վտանգի գնահատման տեսանկյունից անհրաժեշտ է որոշել հավանական վտանգի գոտիները, դրանց լայնությունը և առավելագույն պոտենցիալը։ Վեդիի վրաշարժի տարածման գոտու լայնության գնահատման համար օգտագործվել են համալիր երկրաբանա-երկրաֆիզիկական հետազոտություններ, վերլուծվել են հետազոտման գոտում տարբեր հեղինակների կողմից նախկինում կատարված աշխատանքները։ Երկրաֆիզիկական գեոռադարային հանույթի միջոցով հայտնաբերվել է վրաշարժի համալիրի նոր խզվածք՝ Վեդիի վրաշարժի գոտով դեպի հարավ-արևմուտք ուղղությամբ։ Միևնույն ժամանակ վրաշարժի որոշված գոտու շերտագրության և երկրաբանական հասակների համադրումը թույլ է տվել ենթադրել, որ Վեդիի վրաշարժը ունակ է (capable fault) առաջացնել նոր մակերեսային պատռվածքներ։

Փիլիսոփայության մեջ «մտակերտվածք» ու «մտակեցվածք» եզրույթների բովանդակային համայնապատկերի լուսաբանումը պարտադիր է, քանի որ դրանց իմաստային սահմանումները մշտապես շփոթվել են։ Պետք է նկատել, որ մինչ այժմ նմանօրինակ հայալեզու հետազոտություն չի արվել, եւ այդ պատճառով ոլորտի ներկայացուցիչը հնարավորություն չունի ըմռնելու, թե բովանդակային ինչ ամփոփում են 320ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ դրանք կրում։ Մեր գիտական տիրույթում տերմինները որպես բառեր գոյություն ունեն, բայց էութենական տարանջատում արված չէ։ Հոդվածի նպատակը մարդու մտային կառուցվածքի հիմքը հասկանալն է, որը եւ հանդիսանում է ելակետ աշխարհի իմացության գործում։ Արդյունքում բացահայտվում է, թե քննարկվող եզրույթներից ամեն մեկը «պատասխանատվության» ինչ շրջանակ ունի այդ գործում։ Օգտագործվել է գոյություն ունեցող սակավաթիվ անգլալեզու, ռուսալեզու գրականություն։ Վերտառությունից մակաբերվում է վերլուծության մեթոդը. այն պատմահամեմատականն է։ Դեռեւս Արիստոտելի ժամանակներից բանական էակի մտային առաջին փորձերն ուղղված են եղել բացահայտմանը՝ ի դեմս աշխարհի թե’ գոյաբանական, թե’ իմացաբանական ակունքներին։ Եթե մետաֆիզիկական կենսաշխարհում հետազոտության քննարկման թիրախում են հայտնվել ավելի քան երկու հազար հինգ հարյուր տարի «դասական»-ի պիտակը կրող կատեգորիաները (տարածություն, ժամանակ, կեցություն, մատերիա), ապա ճանաչողության ներուժի վերծանումն անխուսափելիորեն առնչություն է ներկայացրել բանականության ու գիտակցության՝ մտահայեցողության հետ։ Ժամանակային տարբեր հարթակներում մարդը այս կամ այն կերպ պայմանավորել է իր լինելիության իմացական կողմնորոշիչը, մի դեպքում դրեւորվելով՝ ըստ հասարակական «թելադրության», ի դեմս մշակույթի, կրոնի ու հոգեւորին այլեւյալ ծառայեցման ակունքների, իսկ մյուս դեպքում ուղղորդիչ ընտրելով ազգային-գաղափարաբանականը։ Բայց հստակ է, որ երկուստեք մարդը լիիրավ տիրապետող է դարձել իր մտածելու կերպին այն պարագայում, երբ ունակություն է ունեցել վեր հանելու իր ճանաչելու հնարավորությունները՝ անկախ իրեն լռելյայն հատկացվող ու այդ իմաստով պարտադրվող խոչընդոտների բարդույթից։ Իսկ վերջիններից մեկն ու, ըստ հավանականի, ամենահիմնայինը, լեզվականն է։ Հղում անելով 17-րդ դարում աշխարհաճանաչողության գործընթացում հանդիպող արգելանքների կամ «ուրվականների» առկայության հրատարակիչ Ֆ.Բեկոնին, ով հայտարարեց «Գիտելիքը ուժ» է, դրանով իսկ պարզորոշ ընդգծելով իմացական տիրույթին իր կողմից հատկացվող առանձնահատուկ վերաբերմունքը, կարելի է ցույց տալ այն վտանգները, որոնք միտում ունեն կասեցնելու մտածողության եւ, ի մասնավորի, ճանաչողության գործընթացը։ Հոգեւոր այս 321ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ գործունեության մեջ կեցութային առանցք վերագրելով իմացության գործընթացում ընտրված մեթոդին՝ «Նոր Օրգանոն» աշխատության մեջ նա անդրադարձ է կատարում թվով չորս «ուրվականներին» կամ «կուռքերին»։ Մտածողի համար քննության թիրախը բառերի սխալ կիրառության արդյունքում սխալ մտածելու իրողությունն է։ Ըստ ամենայնի, կարծել կուզեր, թե բառերը վերագրվում են երեւույթներին զանգվածային մշակույթի անձնագիրը ստացած, ամբոխի հոգեբանությամբ օժտված հասարակության անհիմն որոշումների արդյունքում։ Իսկ դա «զարմանալիորեն կաղապարում է բանականությունը» [1, с. 19]։ Անցյալին նետված իմացական այս հայացքը հուշում ուներ, որ մարդն իր հաղորդակցման առաջնախաղում լիիրավ դեր է հատկացրել խոսքին, որն ապահովել է մեկմեկու միավորման կենսատու փաստը։ Բայց հիմա, ժամանակակակից աշխարհում «քաղաքակրթության մայրամուտն» արձանագրած, իր դիմագիծը կորցրած վարքանմուշային հարաբերություններում ներկայացվում է անձի տեսակ, որը կարծես բնութենապես չի կրում նախնիների գենետիկ կոդը, եւ իր մարդակերտությունն արարում է՝ «խոսքային» հումքը հայթայթելով ոչ թե ըստ պատմական պատճառավորվածության սկզբունքի, այլ սեփական շահեկանության առաջնորդությամբ։ Իրար չհասկանալու արդիական պատկերում բնության հետ անհամաքայլ ձեւավորվեց մի միջավայր, որում «իմ» բառը նույնական չէ իմաստավոր «քոնին». խախտված է երիցս սնուցվող բառերի միանշանակության հունը։ Գիտական հանրույթում այդօրինակությունը բոլոր ժամանակներում քննարկվել է սոփեստության ծածկի տակ, երբ տեսությունը չի ունեցել հիմնավոր փաստարկողական հենք, իսկ տեսակետը չի զանազանվել կարծիքից։ Եվ հեցն սա է պատճառը, որ այսօր քան երբեւէ հետազատողն իր գործունեության մեջ ազնվության հայտն է ներկայացնում գիտական լեզվի ապարատի կառուցարկմամբ՝ ապահովելով ուսումնասիրության մեջ հանդիպող, կիրառվող տերմինների ստուգաբանական ստույգությունն ու իմաստային ծանրաբեռնվածությունը։ Վերոգրյալով էլ պայմանավորված է նպատակադրվածությունը բացորոշել «մտակերտվածք» ու «մտակեցվածք» եզրույթների բովանդակային համայնապատկերը։ Պարզաբանումներն այն հարցերին, թե ինչպես է ձեւավորվել անհատի մտային էությունն ու արդյոք այն գոյություն ունի ինքնին, թե այն լոկ մշակույթի, սոցիումի, գուցե եւ համընդգրկուն կեցության 322ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ապրման վկայությունն է, որոշակի իմաստով հնարավոր է ամփոփել այս երկու տերմինների շրջանակներում։ Մտակեցվածքի իմաստային առաջին մեկնությունը տվել է ամերիկացի փիլիսոփա Ռ.Էմերսոնը, երբ հոգու գլխավոր՝ փիլիսոփայական նշանակությանն էր վերագրում որպես արժեքների եւ ճշմարտության սկզբնաղբյուր հանդես գալը [6, p. 25]։ Ասել կուզի, որ մտակեցվածքն է այս երկու կենսահենքերի համոզչականության վկայությունը։ Քննության առնելով «մտակեցվածք» հասկացույթը՝ հետազոտության առաջին քայլերին հանդիպում են ձեւակերպումներ գիտության ու փիլիսոփայության պատմության տարբեր դրվագներում այս տերմինի ոչ միանշանակության առթիվ։ Եվ իսկապես, եթե հղում կատարենք եզրույթների ստուգաբանական մեկնաբանություններին, ապա կնկատենք, որ մասնագիտական գրականության մեջ առկա է դրանց ըմբռնման խրթին պատկեր, իսկ երբեմն նաեւ իմաստային նույնականացում։ Մասնավորապես, արձանագրվում է մտակերտվածքի (менталитет)՝ որպես հավաքական գիտակցության խորքային մակարդակ լինելը, «որն իր մեջ է ներառում նաեւ անգիտակցականը» [4, с. 525] եւ մտակեցվածքի (ментальность)՝ «անհատի կողմից աշխարհը որոշակի կերպ ընկալելուն ծառայող նախատրամադրվածությունների ու մտադրությունների ամբողջություն» [4, с. 525] բացատրությունը։ Ելնելով մտակեցվածքի՝ լինելիության հիմնավորման բացահայտման դիրքերից, պետք է նկատել, որ հասկացույթի՝ որպես անհատական գիտակցության հենասյուն լինելու դրույթը պատմափիլիսոփայական հարթակում եւս տեղ գտել էր, սակայն ծայրահեղ բեւեռացման ակնարկը սոցիալականի եւ անհատականի միջեւ իր քննադատական տեսլականն է պատկերում հատուկենտ մտածողների մոտ 25 ։ Աշխարհի մտածական կառուցարկման մոդելում մտակեցվածքին երբեմն վերագրվել է կենսաշխարհում մարդու բնակության ապահովման համար հարկավոր ազգային բնութագրիչների ձեւակերտման լուսացույցի դերակատարում։ Որքան էլ այսօր նորաձեւ է շրջանառել «լուսանցքային» իրականություն բառակապակցությունը, տարածաշրջաԱյս առնչությամբ տեղին է առանձնահատուկ շեշտադրել Մ.Լուտցեւին. տե՛ս Лутцев филос. наук. М., 2005, էջ 22-24։ 323ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ նային հարմըբռնելի բախումները բարձրագոչ հայտարարում են հատկապես մշակութային հատվածականության մասին։ Եվ այս առթիվ արդիական է համարվում մտակեցվածքի ու մտակերտվածքի պատճառահետեւանքային կապի վերհանումն՝ ի հեճուկս վերոնշյալ բինարային ընդդիմության սկզբունքի։ Մտակերտվածքը ազգը «ազգային» դարձնող տարրերի միասնությունն է, որը գոյություն ունի, քանի որ կա մտակեցվածք՝ այդ ամբողջականության գոյության պատճառը։ Ի հեճուկս այս տարահիմք վերծանումների՝ մասնագիտական գրականությունը, իսկ ավելի կոնկրետ, անգլալեզու փիլիսոփայական միտքը, տրամադրում է քննարկվող եզրույթների սահմանման լիարժեք համընկնում։ Երկուսի համար էլ կիրառելով «Mentality»-ն՝ այն սահմանվում է իբրեւ «մտքի որակ, որը բնութագրում է անհատին կամ անհատների խումբ» [7, p. 484]։ Որպես գիտական հասկացություն «մտակեցվածք» բառն առաջին անգամ կիրառվել է ֆրանսիացի փիլիսոփա եւ ազգագրագետ Լ.ԼեվիԲրյուլի կողմից։ Նա առաձնացնում է երկու տեսակի մտակեցվածք՝ նախատրամաբանական եւ տրամաբանական։ Առաջինը վերագրվում էր տոհմացեղային հանրույթը որպես հասարակության նախատիպ ընդունած ժողովուրդներին, գլխավորապես, ավստրալիացիներին ու աֆրիկացիներին՝ իրենց ձեւավորումից ի վեր ցուցադրած պահպանողականությամբ եւ միասնական գործելակերպով հանդերձ։ Մի մտածականություն, որը անհամաչափ էր Եվրոպայի բնակիչների ռացիոնալ մտածողության հետ [3, стр. 24-37]։ Հեղինակը, հավանաբար, միտում ուներ մատնանշելու, որ մարդու մտքի ձեւավորման հիմքը անպայման կախում ունի թե՛ իր բնակության աշխարհագրական, թե՛ սոցիալական ու թե՛ ժամանակագրական չափորոշիչներից։ Այս տեսակետի օգտին է կարծես հարում մտակեցվածքների փիլիսոփայական մեկնության զարգացումն ապահովող մի դիտարկում, որը առաջ է բերում մտակեցվածքների տիպերի համակարգման հնարավորությունը։ Սակայն այս մոդելում խնդրո առարկան ցուցադրում է կախվածություն արտաքին աշխարհի հասկացման եղանակից, երբ, ի մասնավորի, դրա էությունն են պայմանավորում կրոնական, լեզվական դրսեւորման կերպերը 26 ։ Հարցի քննության այս տեսանկյունը առաջին անգամ ներկայացրել է նեոկանտականության փիլիսոփայության հավատարմորդ Է.Կասիրերը. տե՛ս Кассирер Э., Избранное. 324ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ Ինչ վերաբերում է մտակեցվածքի փիլիսոփակայական դիտարկման հիմքերին, ապա դրանք ի հայտ են եկել XX դարի 30-ական թթ. ֆրանսիական «Աննալներ» պատմական դպրոցի մտածողների մոտ։ Դպրոցի համահիմնադիր կամ առաջին սերնդի ներկայացուցիչ Լ.Ֆեվրը մտակեցվածքը բացատրում է սոցիալ-պատմական հոգեբանության տեսանկյունից։ Ուսումնասիրություններից կարելի է եզրակացնել, որ մարդն իր մտածական սովորությունները, ընկալման եղանակներն ու հույզերը յուրացնում է առանց դրանց հստակ գիտակցման, եւ հենց այդ «ժառանգությունն» էլ, ըստ ամենայնի, ձեւավորում է մարդ էակին։ Այդօրինակ հաստատուն պատկերացումները «մուտքագրվում» են մարդկանց գիտակցության մեջ մշակույթի, ինչպես նաեւ սոցիալական փոխազդեցության արդյունքում ստացվող դաստիարակության միջոցով։ Արդյունքում մտակեցվածքի ըմբռնումը մտածողը ներկայացնում է ոչ թե որպես կենսաբանական հաստատուն, այլ պատմականորեն ձեւավորվելիք կառուցվածքային միավոր, որը պայմանավորում է մարդկանց վարքը, արժեքները, զգացմունքները եւ մտքերը։ Տարիներ անց Ժ.Դյուբին, ով պատկանում է վերոնշյալ դպրոցի երկրորդ սերնդին, տալիս է մտակեցվածքի ավելի կոնկրետ սահմանում՝ «այն պատկերացումների համակարգ է, ...որն...ընկած է աշխարհի վերաբերյալ մարդու ու դրանում իր ունենալիք տեղի մասին հայացքների հիմքում, եւ որը որոշում է մարդկանց վարքագիծն ու կատարվելիք քայլերը» [2, с. 52]։ Հետաքրքիր է նկատել, որ մտակերտվածքի ու մտակեցվածքի բովանդակային հարաբերակցության ոչ միանշանակության պարզաբանման մեթոդաբանական խնդրի շուրջ առաջին անգամ մասնագիտական կլոր սեղան-քննարկում է ծավալվել ռուսալեզու գիտափիլիսոփայական տիրույթում 1993 թ., որի եզրակափակիչ դրույթները տպագրվել են «Փիլիսոփայության հարցերը» («Вопросы философии») գիտական հանդեսում։ Անցում կատարելով մտակերտվածքին՝ նշել է պետք, որ այն ուսումնասիրման ինքնուրույն առարկայի կարգավիճակում գիտության մեջ շրջանառվել է XX դարի 40-ական թթ.-ից ի վեր, սակայն ֆենոմենի հետազոտման որոշ տեսանկյուններ արժանացել են մտահայեցողական տարբեր ուղղվածությունների ու դպրոցների ներկայացուցիչների ուշադրությանն ավելի վաղ շրջանում։ Մի շարք փիլիսոփաների մշա325ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ կումներում (Շ.Մոնտեսքյո, Յ.Հերդեր, Գ.Հեգել, Իմ.Կանտ եւ այլք) երբեմն մտակերտվածքը զարգացում է ապրել այս կամ այն «ազգի ոգու» մասին գաղափարի համատեքստում՝ նույնականացնելով մտակերտվածքն ու ազգային դիմագիծը։ Այդուհետ, «հոգեփիլիսոփայական ազգագրության» զարգացումն ապահովել են XIX դարի վերջին եւ XX դ. սկզբին ռուս կրոնական փիլիսոփայության այնպիսի ներկայացուցիչներ, ինչպիսիք են՝ Վ.Սոլովյովը, Լ.Լոսկին, Գ.Ֆեդոտովը։ Իսկ արդեն սոցիալական փիլիսոփայության ոսպնյակով մտակերտվածքը լրջագույնս դիտարկվել է Ն.Բերդյաեւի, Ս.Ֆրանկի ու Ա. Դմիտրիեւայի գրվածքներում։ Հարկ է ամրագրել, որ եզրույթների՝ մեկը մյուսի միջոցով կամ միմյանց շնորհիվ գոյություն ունենալու ամենաակնառու իմաստային մեկնություններից մեկում խոսվում է մտակերտվածքի կողմից մտակեցվածքի ծավալային ներառման մասին, երբ վեր են հանվում կեցության սոցիալական, պատմական, տարածքային, կրոնական մակարդակները [5, стр.17-30]։ Մտակերտվածքի կառուցվածքաբանությունն ուսումնասիրելիս արժանահավատ է ակնդետ լինել տեսակավորումներից այն մեկի նկատմամբ, որում առանցքային է համարվում հասարակական գիտակցության սուբյեկտի ու օբյեկտի փոխհարաբերությունը։ Եվ այսու, եզրույթի բովանդակության բազմաբեւեռությունը կարելի է ամփոփել կառուցվածքային մակարդակների հետեւյալ առանձնացմամբ, որտեղ մտակերտվածքը պարունակում է՝  մասնավոր (պարտիկուլյար) շերտ կամ, որ նույնն է, անգիտակցական. արտացոլում է մասնավոր կյանքի ընդհանուր միտումները եւ մեծապես պատճառավորում է անձի սոցիալական դերերի ձեւավորումն, ինչպես նաեւ այլոց հետ փոխհարաբերությունների բնույթը։ Այս մակարդակում կենցաղային հարաբերությունները միատեղվում են ծեսերի, սոցիալական նորմերի, արժեքների հետ։ Փաստորեն, մակարդակներից առաջինը ներկայացնում է սոցիալական փոխազդեցությունների աշխարհը, որի նկատմամբ հնարավոր չէ կիրառել վերադարձի «սեղմակը» այն վերափոխելու իմաստով;  «հոգեւոր ինքնության» շերտ. սոցիալական կոնկրետ հանրույթի մշակույթ, դրա յուրատիպությունը, հարմարվողականության ու326ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ նակությունները, որոնք դրսեւորվում են անդրադարձի ապահովման մակարդակում;  սոցիալական արձագանքի շերտ. անհատի կամ հանրույթի արձագանքը քաղաքական իրողություններին ու պետական իշխանությանն առհասարակ;  մետասոցիալական շերտ. դեպի արտաքին միջավայր ու ներաաշխարհ անդադարձներ կատարելով ձեւավորվելիք էթնոմշակութային կողմնորոշում (օր.՝ ազգային գաղափարաբանություն)։ Ահա այն չորս բաղկացուցիչները, որոնց հանրագումարը եւ ներկայացնում է եզրույթներից երկրորդի իմաստն ու էությունը։ Արդյունքում բացահայտվեց ոչ այնքան շրջանառվող հասկացույթների իմացաբանական գերակայությունը մեկը մյուսի նկատմամբ, այլ դրանց բովանդակության կոնկրետ շրջանակները։ Ամփոփելով եզրույթների պատմափիլիսոփական մեկնությունը՝ համահավաք է թվում ելնել մտակերտվածքի՝ իբրեւ անհատի սոցիալականացման իրողության տեսանելի դրսեւորումն ապահովող հենքի դիրքերից, իսկ մտակեցվածքի համար որպես կատեգորիա ընդունելի համարել մտքի որակի սահմանումը, որը հանդիսանում է նախահիմք հավաքական գիտակցության լինելիության կայացման համար։ Այսպիսով, մտակերտվածքն իր փիլիսոփայական արժեքն է արտահայտում սոցիալական հավաքականության դաշտում, իսկ ահա մտակեցվածքի գոյությունը պատճառավորվում է գլխավորապես փիլիսոփայական մարդաբանության մեջ արդիական մարդու սոցիալ-կենսաբանական՝ անթրոպոսոցիոգեն գործընթացն ապրելու հրամայականով։

Խնդրի լուսաբանման պատճառը պայմանավորված է ժամանակակից աշխարհում մարդու՝ ինքն իրեն անդադար որոնելու ու բացահայտածի հետ անհաշտ պայքարի հետ։ Հոգեւոր ճգնաժամ ապրող աշխարհաքաղաքացին ջանում է վերծանել կեցության գաղտնագիրը։ Եվ որպես դրա անդրադարձ նա քննադատական հայացք է նետում մտածականի ստեղծման ֆենոմենին ու վերջինիս ակունքներին։ Սրանով պայմանավորված՝ հոդվածում փորձ է արվում ներկայացնել մտակերտվածքի կառուցվածքաբանական պատկերը հասարակական գիտակցության օբյեկտի ու սուբյեկտի փոխհարաբերության դիրքերից, որն իրականացվում է մինչ այդ հնչեցված գաղափարական դիտարկումների տրամաբանական հավաքագրմամբ։ Այնուհետ, վեր է հանվում այլ եզրույթի՝ մտակեցվածքի իմացական ծանրաբեռնվածությունը ու բացորոշվում է վերջինիս կարգավիճակն իբրեւ նախապայման նախորդ հասկացույթի գոյության համար։ Վերջում բխեցվում է դրանց փիլիսոփայական նշանակությունը։

ԱՐԱԳԱS ԼԵՌՆԻ ՀԻԴՐՈԳԵԱԼՈԳԻԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ԳԵՈՖԻSԻԿԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՄԵԹՈԴՆԵՐՈՎ Waterուրը անօրգանական միացություն է, որը բնության մեջ գրեթե ամենատարածված նյութն է: Մեր մոլորակի ջրի 2,5% -ը թարմ է (պիտանի խմելու համար), ընդ որում ՝ 98,8% -ը սառույցն ու ստորերկրյա ջրերն են: Ստորերկրյա ջուրը ջուր է երկրի տարբեր խորություններում, ժայռերի ճեղքերում և ծակոտիներում: Ստորերկրյա ջրհավաք ջրերը սնվում են գետերով, վտակներով և վերգետնյա արտահոսքերով: Դա կարող է շատ կարևոր լինել գետի հոսքի ձևավորման ժամանակ, երբ ջրատարները հրաբխային ծագում ունեն: Կասաղ գետը կերակրման նման մոդել ունի Արագածի լեռնազանգվածում, որի ստորգետնյա կերակրման բաղադրիչը կազմում է 51%: Consumptionրի սպառման ավելացումը ՝ մարդկության տնտեսական և կենսական կարիքները բավարարելու, ինչպես նաև իռացիոնալ օգտագործումը բավարարելու համար, Հայաստանի որոշ մարզերում տասնամյակներ անց կհանգեցնի ջրի սակավության, ինչը կհանգեցնի շրջակա միջավայրի լուրջ խնդիրների: Չնայած այն հանգամանքին, որ Հայաստանի Հանրապետությունը համարվում է քաղցրահամ ջրերի «չափով ապահովված» երկիր, ՀՀ Արագածոտնի և Արմավիրի մարզերի մի շարք բնակավայրեր դեռ խմելու ջրի և ոռոգման ջրի խնդիր ունեն, ուստի շատ կարևոր է ստորգետնյա ջրերի ձևավորման, փոխադրման և բեռնաթափման տարածքները բացահայտելու համար: , Նախկինում շատ հետազոտողներ զբաղվել են այս խնդրով. Ավետիսյան Վ. Ա., Բալյան Ս. Պ., Մինասյան Ռ. Ս., Վարդանյան Փ. Պ. Եվ այլք: Իրականացվել են բարդ երկրաբանական-երկրաֆիզիկական ուսումնասիրություններ [1, 2]: Արագածի լեռնազանգվածի կենտրոնական մասը հիմնականում ծածկված է պլիոցեն-չորրորդական հրաբխային, սառցադաշտային-ցամաքային գոյացություններով: Հիմնական շերտագրական բաժանմունքները տվել է VI- ը ՝ Ամարյան [3]: Պլիոցենի ապարները զգալի տարածում ունեն և բաժանված են երկու խմբի ՝ Ողջաբերդ և Արագած: Ողջաբերդի շերտը բաղկացած է հրաբխային բեկորներից `ծածկված անդեզիտներով, անդեզիտ-բազալտներով, լիպարիտ-օբսիդիանային լավաներով: Քվատերնարի ժամանակաշրջանի առաջացումները լայն տարածում ունեն, դրանք ներկայացված են հրաբխային, լակաստրին, լակաստրին, սառցադաշտային, ալյուվիալ, ալյուվիալ-դելյուվիալ կազմավորմամբ: Հաշվի առնելով էֆուզիվ ծածկույթների լայն տարածումը, հատկապես հիմքի երկրաբանական կառուցվածքում, մենք կարող ենք հիպոթետիկ պատկերացում ունենալ լեռնազանգվածի տեկտոնական կառուցվածքի մասին: Ապացուցված է, որ բազային հրաբուխները գտնվում են էնեոպալեոզոյան ժայռերի վրա ՝ կենտրոնական մասերում, որոնք վերին կավճե – էոցենի բարձրությունն են, իսկ օլիգոցեն-միոցենում ՝ պիեսպերֆերաները: Բնականաբար, սա հուշում է հակագիծ կառուցվածք: Theանգվածի հարավային և հարավ-արևելյան լանջերի երկրաֆիզիկական հետազոտություններն իրականացվել են 400 կմ 2 տարածքում, որոնք իրականացվել են ուղղահայաց էլեկտրական ձայնագրմամբ (UEZ), էլեկտրական պրոֆիլավորման (EP) մեթոդներով `միջաստղային, ընդարձակ ջրի հոսքերի, քարտեզագրման համար ընդարձակ ռելիեֆը: UEZ բացում AB = 1000 մ: Դաշտային աշխատանքները բաժանվել են ենթաբաժինների (կիրճերում 400-500 մ անկմամբ), իրականացվել է 21 զոնդ երկու պրոֆիլով. 1) Ահագչի-Արթիկ, 2) Արթիկ-Ապարան: Ingոնդավորման մնացած ծավալն իրականացվել է լեռնաշղթայի հարավային լանջին ՝ Բյուրական-Կոշ հատվածում (Նկար 1): AB մեթոդի համար AB = 300-1000 մ, MN = 60200 մ: Նկար 1. Ուսումնասիրվող տարածքի վարչական քարտեզը: Աշխատանքներն իրականացվել են 1700-ից 3200 մ բարձրությունների վրա, կտրված լանջերի և ևս 300 և ավելի լանջերի պայմաններում: Էլեկտրահետախուզական աշխատանքների արդյունքներից ակնհայտ է, որ հրաբխային ապարները հիմնականում ներկայացված են բազալտներով, անդեզիտային բազալտներով, անդեզիտ-դացիտներով, որոնց հատուկ էլեկտրական դիմադրությունը 1000-7000 օմ է, հրաբխային ապարների համար (տուֆ, 200 մ 3) ): 10-40 օմմ: Effրաջրերի ժայռերի համար այն տատանվում է 200-400 օմ: Այսպիսով, հատուկ էլեկտրական դիմադրության նման փոփոխությունը բավարար հիմք է արտերկրյա ջրերի որոնման, ինչպես նաև լայնակի ջրատարի քարտեզագրման համար [5]: Արագածի լեռնազանգվածի UEZ մեթոդի երկրաէլեկտրական հատվածները, որոնք կատարվել են մեր ուսումնասիրած լանջերին, բազմաշերտ են: UEZ կորերը հիմնականում կապված են երկշերտ, եռաշերտ, չորս շերտ տիպի կորերի հետ ՝ K, AK, AKQ, KQQ, KHK: UEZ կորերի համատեղ վերլուծության արդյունքում ներկայացնում ենք հետևյալ գեոէլեկտրական հատվածները (Նկար 2 ա, բ): Նկար 2. ա, բ Արագածի լեռնազանգվածում UEZ մեթոդի երկրաէլեկտրական հատվածների օրինակներ: Առաջին շերտը ներկայացված է ժամանակակից գոյացություններով (ալյուվիալ-դելյուվիալ և այլն): Վերջին, չորրորդ շերտը հատվածի առավել անցողիկ շերտն է, որը ներկայացված է կավե-ավազային կազմավորմամբ ՝ 20-30 օմ դիմադրությունով: Ստորերկրյա ջրերը բաշխվում կամ կուտակվում են այստեղ, ինչը ազդում է ապարների էլեկտրական դիմադրության նվազման վրա: Ստորերկրյա ջրերի բաշխման ուղղությունները հայտնաբերելու համար ուսումնասիրության տարածքում իրականացվել է EP մեթոդի աշխատանք: Արագածիլ լեռնազանգվածի առանձին լանջերի քարտեզագրման վերջնական նյութերը ներկայացվեցին ρ գծապատկերներով `AB = 1000 մ և AB = 300 մ: Նկատի ունեցեք, որ AB = 300 մ և AB = 1000 մ համար ԵՀ գծապատկերները նկարագրում են ապարների փոփոխությունները 50-60 մ-ից 200-220 մ խորության վրա (Նկար 3): Նկար 3. EP մեթոդի գրաֆիկների օրինակ ρ Երկրաբանական-հիդրոերկրաբանական պայմանների փոփոխությունը այստեղ հնարավոր է: Սրանք ռելիեֆի մակերևույթի ռելիեֆներն են և երթուղիների տարբեր հաճախականությունները, որոնք փոխկապակցված են RT- ի նվազագույն տարածքները բաժանելու համար: Էլեկտրահետախուզական աշխատանքների տվյալների հիման վրա մենք առանձնացրել ենք ստորգետնյա ջրերի որոնման հեռանկարային կայքերը: Ստորագրվել են այդ տեղամասերի բնութագրերը: Tsաղկահովիտ տեղանքը տեղակայված է Արագածի հարավային լանջերին ՝ ներառյալ Մեծ Մանթաշ, agաղկահովիտ և Հովիտ գյուղերը: Մեկուսացված տարածքներում դիտվել է ապարների էլեկտրական դիմադրություն 50-60 մ խորության վրա: Խորության ընտրության համար, ինչպես ցույց է տրված գծապատկերներում, հինգ ցածր օհմ կայքեր են ներկայացվել ρ tminch և 600 ohm: Նրանք առանձնացվել են արևելքում ՝ Մեծ Մանթաշում և Tsաղկահովիտում: Հայտնաբերված ցածր օմմային գոտիների երկարությունն ու լայնությունը տարբեր էին: Լեռնազանգվածից դեպի արևելք ՝ Tsաղկահովիտ տեղամասում, երկարությունը 7 կմ է, լայնությունը ՝ 100-300 մ: Մնացած գոտիները ունեցել են 2-4 կմ երկարություն և 80.300 մ լայնություն: Հայտնաբերված ցածրադիր վայրերը կարող են համարվել ստորգետնյա ջրերի որոնման հեռանկարային վայրեր: Պետք չէ մոռանալ, որ ստորգետնյա հոսքի խորությունը պայմանականորեն որոշվում է: EP- ի կողմից կատարված ուսումնասիրության խորությունը կախված է AB- ի չափի փոփոխությունից: Օրինակ ՝ ՀՀ հրաբխային գոտիներում ուսումնասիրությունների ընթացքում ուսումնասիրության խորությունը հավասար է AB բացվածքի չափի 1/5-ից 1/6 չափի: AB = 300 և 1000 մ բացվածքների դեպքում, գծապատկերների համադրությունը ցույց է տալիս, որ AB- ի երկու բացվածքների օմիկական ցածր գոտիները համընկնում են: Սա նշանակում է, որ ջրատարերը գտնվում են 50-60 մ մ խորություններում (քարտեզի վրա AB = 300) և շարունակում են 200-220 մ խորություններում (Նկար 3): Ահագչի տեղանքը տեղակայված է Արագածի արևմտյան լանջին և ներառում է Վերին Սասնաշեն, Կաթնաղբյուր, Ահագչի, Պեմզաշեն, Արթիկ և Մեծ Մանթաշ: Tsաղկահովիտի համեմատ `կայքի դիտումները որոշակի տարբերություններ ունեն երկրաֆորֆոլոգիական, երկրաբանական-երկրաֆիզիկական տեսանկյունից: Այս հանգամանքն արտացոլված է EP ρ գծապատկերում (Նկար 3): Քարտեզների համադրությունը AB = 1000 մ և 300 մ բացվածքներով ցույց է տալիս, որ ցածրադիր գոտիների տարածական բաշխումը միշտ չէ, որ գոտիներն են այն տարածքները, որտեղ առկա համընկնումը կա: Այսպիսով, ρ թ Ստորերկրյա ջրերի կուտակման համար բարենպաստ պայմաններ և AB = 300 մ ունեն բացվածքներով քարտեզներում AB = 1000 ունեն տարբեր տարածական բաշխում: Ապացուցված է, որ նույն ուսումնասիրության խորքում կան տարբեր երկրաբանական առանձնահատկություններ: MinQuchak տեղամաս Գտնվում է Արագածի լեռնազանգվածի արևմտյան ար հարավ-հարավային լանջերին ՝ Հովիտի, Քուչակի, Արագածի, Արտաշավանի, Օհանավանգյուղերի շրջանում: Դիտարկվող տեղանքը կտրուկ տարբերվում է նախորդ երկու տեղանքներից `երկրաֆորֆոլոգիական և երկրաբանական-երկրաֆիզիկական առանձնահատկություններով, ինչը հաստատվում է տվյալ վայրում ρ- ի տարբերությամբ: Հյուսիսային պրոֆիլում ρ – ի ցածր և բարձր արժեքներ չեն նկատվում, որոնք բնորոշ են լավային կազմավորումները (բազալտներ, անդեզիտ-բազալտներ): Այստեղ առանձնացված ցածրադիր տարածքները փոխկապակցված չեն, քանի որ որդերը բավականին հավասար են: Ρ τ AB = 300 մ և AB = 1000 մ գծապատկերների համադրությունը ցույց է տալիս, որ առանձնացված գոտիները և տարածքները հիմնականում համընկնում են: Սա նշանակում է, որ այդ տարածքում ջրատար ապարները տարածված են 50-60 մ խորություններում և շարունակվում են 200-220 մ խորության վրա (Նկար 3): Գծապատկերում AB = 300 մ և AB = 1000 մ գրաֆիկի վրա ցածրադիր գոտիների լայն տարածական տարբերությունները խոսում են ստորերկրյա ջրերի տարբեր բաշխման և ապարների ջրի ընդունման մասին: Բյուրականի տեղամաս Այս վայրը տեղակայված է Արագածի լեռնազանգվածի հարավային լանջին, որի մեջ կան Սասունիկ, Բյուրական, Ագարակ բնակավայրերը: ՊՊ մեթոդի հիմնական աշխատանքներն իրականացվել են ρ AB = 300 մ և AB = 1000 մ, 1 գծապատկեր կազմելով: 50 000 մասշտաբով: Տրված քարտեզները լավայի գոյացությունները նկարագրում են 50-60-ից 200-220 մ խորություններում: Ի տարբերություն նախորդ տեղամասերի, rt գրաֆիկները այստեղ բավականին բարդ են: Ուսումնասիրության արդյունքների հիման վրա մենք եկել ենք հետևյալ եզրակացությունների. 1. Երկրաբանական խնդիրները լուծելու համար մանրակրկիտ ուսումնասիրվել են տարածքի երկրաբանական-տեկտոնական կառուցվածքները, առանձնացվել են այն շերտերը, որտեղ առաջացել են ստորգետնյա ջրերը, տարածվել, բեռնաթափվել: , 2. Խնդիրն ուսումնասիրելու համար օգտագործվել են էլեկտրամշակման UEZ-EP մեթոդներ: 3. Էլեկտրահետախուզական մեթոդների տվյալների մեկնաբանության համաձայն `տարածքում առանձնացված ուղիների երկայնքով որոշվել են ցածր ճնշման գոտիներ, որոնք համարվում են ստորերկրյա ջրերի հեռանկարային վայրեր: 4. Ուսումնական համալիրում առանձնահատուկ տեղ ունեն գեոէլեկտրական հատվածները, որոնք էական տվյալներ են տրամադրել ուսումնասիրվող խնդրի վերաբերյալ: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [4] Վարդանյան Վ.Պ., Էլեկտրական հետախուզություն, ուղղակի ընթացիկ մեթոդներ, Երեւան, 2013, ԵՊՀ հրատարակչություն, 193 էջ: ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ ՍԻՓԱՆ ։

Ներկայացված հոդվածում ստորերկրյա ջրերի հայտնաբերման նպատակով ուսումնասիրություններ ենք իրականացրել ՀՀ Արագածի լեռնազանգվածի հարավային և հարավարևելյան լանջերին։ Ուսումնասիրությունները կատարվել են էլեկ-տրահետախուզական՝ ուղղաձիգ էլեկտրական զոնդավորման (ՈւԷԶ) և էլեկտրական պրոֆիլացման (ԷՊ) մեթոդներով, օգտագործվել են նաև տարածքում փորված հիդրոերկրաբանական հորատանցքերի տվյալները։ Հետազոտության նպատակն է եղել ուսումնասիրվող տարածքներում ՈւԷԶ և ԷՊ մեթոդների տվյալների օգնությամբ երկրակեղևի որոշակի խորություններում ցածրաօհմային գոտիների հայտնաբերումը, որոնք, իհարկե, կապված են ստորեկրյա ջրերի առկայության հետ։ Ուսումնասիրվող ցածրաօհմային գոտիները ՈւԷԶ և ԷՊ մեթոդների օգնությամբ քարտեզագրել ենք՝ ներկայացնելով գեոէլեկտրական կտրվածքների և ρթ-ի գրաֆիկների միջոցով։ Այդ գոտիները հիմնականում հետազոտվել են AB=300-1000մ բացվածքների պայմաններում` ուսումնասիրելով 50-60 մ-ից մինչև 200-220 մ խորությունները։

ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔՈՒՄԺամանակակից տեղեկատվական հասարակությունն անհնար է պատկերացնել առանց զարգացած հաղորդակցության տեխնոլոգիաների, որոնցով պայմանավորված է հասարակական հարաբերությունների առաջընթացը։ Հասարակության քաղաքակրթական զարգացման գրեթե ողջ հոլովույթումլեզուն, խոսքը ծառայել են՝ որպես անհատների և հասարակական լայն զանգվածների վարքագծիկարգավորման միջոց։ Այս իմաստով հին հունական և հռոմեական իրականության մեջ բանավեճի ևհռետորական արվեստի՝ որպես քաղաքական կյանքի կոչման և գործընթացների կազմակերպման կարևոր գործոնի առանձնացումը պատահական չէ։ Լեզվի, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների վիթխարի ներուժը հասարակական կարծիքի ձևավորման, մարդկային վարքագծի կարգավորման և այսօրինակ այլ գործառույթների իրականացման հարցում հասարակական-քաղաքական գործընթացների դերակատարների և տեսաբանների ուշադրությունից չի վրիպել։ Ասվածի համատեքստում պատահականչի կարելի համարել այն, որ կրոնական բարեփոխական շարժման ակունքներում կանգնած գործիչներից մեկը՝ Մ. Լյութերը, Սուրբ գրքի գերմաներեն թարգմանությամբ և դրա հանրայնացման գործինունեցած ավանդով հավակնեց դարակազմիկ նշանակության «առաքելություն» իրականացրած գործչիկարգավիճակին, քանի որ եվրոպական իրականության մեջ խթանեց եկեղեցու հոգևոր և քաղաքականմենիշխանական հավակնությունների դեմ պայքարի աշխուժացմանը։ Իսկ ֆրանսիական լուսավորական շարժման ականավոր ներկայացուցիչներից մեկը՝ Շ.Լ. Մոնտեսքյոն, ժամանակին այս առնչությամբ ասել է, թե գոյություն ունի ուժ՝ հայտնի դեռևս Մաքիավելու դարից. դա մամուլն է՝ երկար ժամանակ արգելված, բայց աստիճանաբար ուժ հավաքած՝ որպես «չորրորդ իշխանություն»։ Հենց դրա շնորհիվ ժամանակակից ժողովուրդների մոտ ի հայտ է գալիս գաղափարների շարժ։ Մամուլի գործառույթներն, ըստ Մոնտեսքյոյի, համապատասխանում են ոստիկանության գործառույթներին։ Այն արտահայտում է քաղաքացիների կարծիքները, հաղորդում բողոքները, մերկացնում շահագործումները, անօրինականությունները, իշխանության ղեկը ստանձնածներին պարտադրում հետևել բարոյականությանը1։ Նշենք, որ հասարակական-քաղաքական կյանքում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների դերի վերաբերյալ գնահատականները օրինաչափորեն ենթարկվել են որոշակի փոփոխությունների՝ պայմանավորված դրանց զարգացման փաստով։ Ավելին՝ այդ փոփոխությունները ոչ թե կասկածի տակ էինառնում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների դերը հասարակական-քաղաքական գործընթացներում,այլ փաստում էին այդ գործընթացներում վերջիններիս ազդեցության դինամիկան։ ԶԼՄ-ի՝ մարդկանցվարքագծի ուղղորդման ու կարգավորման, հասարակական կարծիքի ձևավորման մասին տեսակետները բազմազան են։ Այն, որ այդ ազդեցությունը համընդհանուր ընդունելության է արժանացել, վիճարկման ենթակա չէ, մինչդեռ երբ խոսքը ազդեցության բնույթի կամ որակի մասին է, ապա նկատվումեն որոշակի տարաձայնություններ։ 2Ջ. Բրայանտը և Ս. Թոմփսոնն իրենց «ԶԼՄ-ի ազդեցության հիմունքները» աշխատության մեջփորձել են դասակարգել այդ մոտեցումները և առանձնացրել են ԶԼՄ-ի սահմանափակ, չափավոր ևուժեղ ազդեցության գաղափարի ջատագով-ուսումնասիրողներին3։ Հարկ է նշել, որ այդ բաժանումըփոքր-ինչ անհասկանալի է, քանի որ հստակ չեն նշվում այն չափանիշները, որոնց հիման վրա պարզ էդառնում, թե չափավոր ազդեցությունը, օրինակ՝ ինչու՞ միևնույն ժամանակ սահմանափակ չէ կամուժեղ ազդեցությունն ինչո՞վ է տարբերվում ոչ սահմանափակ չափավորից։ Նշված բաժանումն իրականացնելիս հեղինակներն ամենից առաջ նկատի ունեն 20-րդ դարի տարբեր ժամանակահատվածներումքննարկվող ԶԼՄ-ի խնդրի վերաբերյալ հետազոտական արդյունքների ընդհանուր պատկերը, միտվածությունը։ 2 Տե՛ս Брайант Дж., Томпсон С., “Основы воздействия СМИ”, Москва, 2004, с. 52.3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 53-60Տարբեր տարիների ուսումնասիրություններում ԶԼՄ-ի դերի վերաբերյալ պատկերացումների փոփոխությունը որոշակիորեն հասկանալի է։ Վերջինս նախևառաջ պետք է բացատրել ԶԼՄ-ի մատչելիության և տարածվածության գործոնով։ Այսինքն՝ համապատասխան լսարանի մեծության, դրա վրա անմիջական ներգործության հնարավորության փաստով։ «Զանգվածային լրատվական միջոցներ» հասկացությունը թե՛ առօրյա խոսակցական լեզվում, թե՛տարաբնույթ հրապարակումներում հաճախ որակվում է «չորրորդ իշխանություն»։ Գիտական հեղափոխությունների դարաշրջանից ի վեր դատական, օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների կողքինիշխանական նոր «կառույցի» ի հայտ գալը պատահական չէր։ Սակայն, այս հասկացությունը 20-րդդարավերջի և 21-րդ դարասկզբի միջազգային և ներպետական հասարակական-քաղաքական անցուդարձում ԶԼՄ-ի ունեցած հարաճուն ազդեցիկ դերակատարման բովանդակությունը չի ներկայացնում։ ԶԼՄ-ի քաղաքական դերակատարության կամ նշանակության հարցը տեսական քննարկումներիմակարդակում լուրջ տարակարծություններ է առաջ բերել, քանի որ հետազոտողների մի մասն ընդունում է ԶԼՄ-ի էական դերը հասարակական-քաղաքական կարծիքի ձևավորման գործում, իսկ մյուսմասը՝ ոչ։ Այսպես, օրինակ՝ Է. Դենիսը գրում է. «ԶԼՄ-ը ձևավորում են մեր մտածողությունը, ազդում ենմեր կարծիքների և դիրքորոշումների վրա, դրդում են վարքի որոշ ձևերի դրսևորման. օրինակ, քվեարկելու կոնկրետ թեկնածուի օգտին»1։ Հարկ է նկատել, որ այս աշխատության համահեղինակը ընդդիմանում է Է. Դեննիսին ԶԼՄ-ի գործառնական նկարագրի հարցում։ «Հնարավոր է,- գրում է նա,- որԶԼՄ-ն ի զորու են մեր ուշադրությունը որոշ առարկաների ուղղությամբ կիզակետել, սակայն սա այն իշխանությունը չէ, որը ստիպում է գործել»2։ «Չորրորդ իշխանություն» եզրի հանդեպ «անհյուրընկալ» վերաբերմունքն ամենից առաջ պայմանավորված է նրանով, որ այն չունի լեգիտիմություն, իշխանության երեք թևերի «իրավահավասար»անդամը չէ։ Իսկ եթե այդպիսին չէ, ապա այն հանդես է գալիս ոչ թե որպես «իշխանություն», այլ՝ իշխանության գործիք, ինչն էլ համապատասխան եզրի գիտական առումով օգտագործումը դարձնում է անթույլատրելի։ Իհարկե, ԶԼՄ-ն, իշխանության գործադիր, դատական և օրենսդիր թևերի հետ համեմատած, չունի լեգիտիմության համապատասխան մակարդակ, պաշտոնապես նման ճանաչում չունի,զուրկ է պետական հարկադրման ուժից և նրա «իշխանական լիազորությունները» պատկանում են հոգևոր-գաղափարական ոլորտին, սակայն դա բնավ չի կարող հիմք հանդիսանալ այն մոտեցումներիհիմնավորվածությունը փաստելու համար, որոնք «չորրորդ իշխանություն» եզրին օգտագործումիցկամ հրաժարվում են կամ էլ կիրառելի են համարում միայն փոխաբերական իմաստով։ Դա պետք էբացատրել այն իրողությամբ, որ այս հարցում տարաձայնությունները հիմնականում պայմանավորվածեն իշխանություն հասկացության տարբեր ըմբռնումներով։ «Իշխանության էությունը,- գրում է Ե. Պրոխորովը,- ուղղակի կամ անուղղակի ճանապարհով մարդկանց ենթարկելու ընդունակությունն է՝ առաջադրված խնդիրների լուծման նպատակով»3։ Այստեղից պարզ է դառնում, որ այսօրինակ (մարդկանցենթարկելու, նրանց վրա անուղղակի կամ ուղղակի կերպով ազդելու) իշխանական գործառույթներ կարող են իրականացնել ոչ միայն այն պետական կառույցներն ու հաստատությունները, որոնք լիազորված են հանդես գալու որպես իշխանության թևեր, այլև քաղաքականության ֆորմալ ու ոչ ֆորմալսուբյեկտները, տարաբնույթ կազմակերպությունները և այլն։ Եթե անգամ ընդունենք այն, թե «չորրորդ իշխանություն» եզրը կիրառելի է սոսկ փոխաբերականիմաստով, դա էական ոչինչ չի փոխի ԶԼՄ-ի՝ իշխանական գործառույթներ իրականացնելու ներուժիհարցում, քանի որ լեզվական «շապիկներն» ի զորու չեն սահմանափակել այն օբյեկտիվ գործընթացները, որոնք ուղեկցվում են ժամանակակից իրականության մեջ տեղեկատվական գործոնի ազդեցությանաճով։ «Զանգվածային լրատվական միջոցները,- գրում է Ա. Կովլերը,- դառնալով չորրորդ իշխանություն՝ հավակնություն ունեն դառնալու առաջինը և, ըստ ամենայնի, կհասնեն իրենց նպատակին»4։ Այսօր արդեն ամբողջ աշխարհում ԶԼՄ-ն ժամանակակից հասարակության կարևոր ինստիտուտներից է, առանց որոնց դժվար է պատկերացնել հասարակության առաջընթացն ու զարգացումը։ ԶԼՄի՝ հասարակական կարծիքի ձևավորման, ուղղորդման ներուժը ունի ոչ միայն դրական, այլև բացասական նշանակություն, քանի որ ի զորու է ժողովրդավարական «դիմակահանդեսի» մասնակից դարձնելապաժողովրդավարական ուժերին և խորագրերին, նպաստել միաչափ մարդու ձևավորման գործընթացներին և այլն։ Ուստի, պատահական չեն այն մտահոգությունները, որոնք կապված են Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների գործունեության մեջ բարոյական բաղադրատարրի հնարավոր անտեսման,լրագրողների՝ բարեխղճության և մասնագիտական էթիկայի կանոնները շրջանցող գործունեության2 Նույն տեղում, էջ 155։ հետ։ Այդ մտահոգություններն իրենց արտահայտություններն են գտել ոչ միայն հետազոտական դաշտըներկայացնողների, այլև տարաբնույթ կառույցների ու հաստատությունների շրջանակներում։ Քաղաքական գիտակցության և վարքի վրա տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ունեցած հսկայական ազդեցությունը ձևավորել է երկու հիմնական տեսակետներ, որոնցից մեկը քաղաքականությանև հասարակության վրա ԶԼՄ-ի ունեցած և աճող ազդեցությունը գնահատում է որպես դրական, մյուսը՝ բացասական։ Այս դիրքորոշումներն անհարկի ծայրահեղացումների արտահայտություն են, քանիոր դրանք, ուշադրությունը բևեռելով հասարակական-քաղաքական կյանքում ԶԼՄ-ի խաղացած դերիայս կամ այն կողմի վրա, «անտեսում» են մյուսները։ Այն, որ ԶԼՄ-ի միջոցով մանիպուլյացիաների ենթարկվող հասարակական կարծիքը կարող է ուղղորդվել հակապետական, ապաազգային և անմարդկային գործողությունների իրականացմանը, անշուշտ, վկայությունն է ԶԼՄ-ի ապակառուցողական ներուժի։ Սակայն, նույն ԶԼՄ-ն ի զորու են իրականացնելու նաև ճիշտ հակառակ գործառույթը, ինչը խոսում է այն մասին, որ դրանք ինքնին ո՛չ դրական, ո՛չ էլ բացասական «առաքելության» կրող են։ Քաղաքացիների ու ժողովրդավարական երկրների համար ամենամեծ վտանգը քաղաքական մանիպուլյացիաների նպատակով զանգվածային լրատվական միջոցների օգտագործումն է։ Այն քաղաքական գիտակցության փակ կառավարում է՝ հիմնված կեղծիքի ու ստի վրա։ Ժամանակակից աշխարհում քաղաքական մանիպուլյացիայի «ինստիտուտը», ցավոք, լայնորեն կիրառվում է ոչ միայն ամբողջատիրական ու ավտորիտար պետություններում, որտեղ այն հանդես է գալիս՝ որպես զանգվածային լրատվական միջոցների գործունեության կարևոր մեթոդ, այլև օգտագործվում է ժամանակակից ժողովրդավարական երկրներում, հատկապես կուսակցական քարոզչության ու ընտրարշավների ժամանակ։ Այսօրարևմտյան պետություններում նախագահական կամ խորհրդարանական ոչ մի ընտրարշավ չի կարողընթանալ առանց մանիպուլյացիայի հատուկ ձևերի ու գովազդի, որոնք ամուր միահյուսվելով, ընտրողի մոտ ստեղծում են քաղաքականության մասին պատկերացում, որը շատ հեռու է իրականությունից։ ԶԼՄ-ն, ինչպես նաև բոլոր խոշոր հաստատությունները, կառավարում և ստուգվում են որոշ մարդկանցկամ էլ հատուկ մարմինների կողմից։ Աշխարհի երկրների մեծ մասում ԶԼՄ-ի աշխատանքը կառավարելու ու վերահսկելու համար գոյություն ունեն հատուկ կազմակերպություններ, որոնք հետևում են բարոյականության և օրենքների նորմերին։ Այսպես, Ֆրանսիայում այդօրինակ հաստատություն է համարվում Հաղորդակցության բարձրագույն խորհուրդը, որը վերահսկվում և կառավարում է ոչ միայն պետական, այլև նաև մասնավոր հեռուստա- և ռադիոկայանները․ այն պետական թույլտվություն է տալիս եթեր դուրս գալու համար։ Մեծ Բրիտանիայում ռադիո- և հեռուստատեսության գործունեությանուղղությունները սահմանում են կառավարությունը և խորհրդարանը։ Թերթերը, ռադիոն, հեռուստատեսությունը քաղաքական հարաբերությունների մեջ ընդգրկում են և՛ շարքային քաղաքացիներին, և՛քաղաքական գործիչներին, և՛ նրանց, ովքեր արհեստավարժ կերպով չեն զբաղվում քաղաքականությամբ, բայց մեծ ազդեցություն են ունենում քաղաքական գործընթացների վրա։ Այդ իմաստով կարելիէ հաստատել, որ ԶԼՄ-ն քաղաքական հաղորդակցության օրգանական մաս է։ Ժողովրդավարական պետություններում շատ մեծ են ազատ մամուլի դերն ու նշանակությունը, ևայդ հանգամանքը պաշտպանում է թե՛ ժողովուրդը, թե՛ նրա կողմից ընտրված իշխանությունը։ Ժողովրդավարության «առողջության» երաշխիքը ժողովուրդ-իշխանություն մշտական կապն է, որը պահելու առաքելությունը կատարում են լրատվամիջոցները։ ԶԼՄ-ի բացակայության պարագայում ժողովրդավարությունը դատապարտված է «մահվան»։ Իսկ եթե լրատվամիջոցները ազատ չեն, այդ դեպքում ժողովրդավարությունը չի կարող խուսափել ծանր «հիվանդությունից»։ Ահա թե ինչու է ամբողջաշխարհում այդքան կարևորվում մամուլի ազատությունը, որն ամրագրված է միջազգային մի շարքփաստաթղթերով։ Ավելին, մերօրյա իրականության մեջ ԶԼՄ-ի իշխանական հավակնությունները միանգամայն համահունչ են ժողովրդավարական զարգացումների տրամաբանությանը։ Եթե ամբողջատիրական վարչակարգերում ԶԼՄ-ի իշխանությունը շարունակությունն է իշխող վարչակազմի իշխանության, ապա ժողովրդավարական պետություններում ԶԼՄ-ի իշխանությունը պետք է լինի շարունակությունը ժողովրդավարության ամրապնդման և զարգացման տրամաբանության, որի համատեքստում էլ իշխանական օղակները դառնում են «խոցելի» խմբեր։ Արգինա ԴավթյանՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔՈՒՄԲանալի բառեր՝ տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ, ԶԼՄ, չորրորդ իշխանություն,ժողովրդավարություն, հասարակական կարծիք, մանիպուլյացիա։

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում քաղաքական գործընթացներում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հատկապես ԶԼՄ-ի դերակատարության իմաստավորմանը, դրա դինամիկայի վերհանմանը։ Հատուկ վերլուծելով հասարակական-քաղաքական կյանքում ԶԼՄ-ի ազդեցության դինամիկան, դրա բնորոշ գծերը՝ հիմնավորվում է, որ այն պայմանականորեն կարելի է ներկայացնել որպես «չորրորդ իշխանություն»։ Հիմնավորվում է, որ ԶԼՄ-ի միջոցով մանիպուլյացիաների ենթարկվող հասարակական կարծիքը կարող է ուղղորդվել հակապետական, ապազգային և ապամարդկային գործողությունների իրականացմանը։

ԳՅՈՒՂԱՇԽԱՐՀԻ ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ ՀԱԿՈԲ ՄՆՁՈՒՐՈՒ «ԿԱՊՈՒՅՏ ԼՈՒՅՍ»,«ԱՐՄՏԱՆ», «ԿՌՈՒՆԿ, ՈՒՍՏԻ՞ ԿՈՒԳԱՍ» ԺՈՂՈՎԱԾՈՒՆԵՐՈՒՄԳյուղի մարդկանց և տոհմիկ հայի կյանքը պատկերելու մեծ ցանկություններովերիտասարդ գրողը խարիսխ էր գցել հայրենի գյուղում, բայց եղեռնը անկատար թողեց նրա իղձերը [1]։ Կորցրած ամեն ինչ, փշրված սրտով ու երազներով` նա նոր կյանքէ սկսում Պոլսում, բայց 20-30-ականների Թուրքիայում հայ գրողը հայ գյուղի մասինգրելու իրավունք չուներ։ Մնձուրին գրում է 1915-ից առաջ եղած գյուղի մասին. «Մերտեղահանութենեն առաջ իմ գիտցածներես են, որ կը պատմեմ։ Անկե հետո ո՞վ մնաց,ի՞նչ եղավ, չեմ գիտեր» [2]։ Մնձուրին իր պատմվածք-պատկերներում կերտել է բազմաթիվ հերոսներ, որոնքցայտուն, ընդգծված բնավորություններ են, մեր գրականության մեջ աչքի ընկնողգրական կերպարներ, մարդկային մի-մի անհատականություններ, և որոնք միաժամանակ տիպեր են, հայ գյուղացու տարբեր շերտերի տիպական գծերը խտացնողկերպարներ։ Իրենց մտածողությամբ, վարքագծերով, կյանքի, աշխատանքի, մարդկանց ու կենդանիների նկատմամբ ունեցած մեծ սիրով նրանք ամբողջացնում են հայգյուղացու կերպարը, որը բնության ու ժամանակի համապատկերի վրա տեղայնանումու կոնկրետանում է, և այդ պատմվածքները ընթերցողի աչքի առջև վերակենդանացնում են 20-րդ դարասկզբի արևմտահայ գավառը, մարդկանց ու բնաշխարհը` անթերի, ամբողջական։ Մնձուրու հերոսներն իրենց հողին ու ջրին, իրենց դարավոր պատմությանն ու ավանդներին կապված մարդիկ են, նրանց ամեն մի շարժումը, արարքը,խոսքը հարազատ տարերքի արտահայտություններն են։ Հերոսների արտաբերածյուրաքանչյուր նախադասությունը ժողովրդի կյանքի ու կենցաղի խոր կնիքն է կրում։ Բայց, ահա, զարմանալին ու տարօրինակն այն է, որ այդ ամենի հետ շփվելուց հետոմնում է անմեկնելի կարոտը։ Այդ կարոտը հեղինակինն է, ով իր հերոսների կողքին է։ Իսկ ամենաէականն այն է, որ նույնիսկ ամենաբացասական հերոսի մեջ հեղինակըկարող է ցույց տալ թեկուզ չնչին լավը, դրականը՝ մարդկայինը ասելու, պնդելու,փաստելու, հաստատելու համար, և որ կարելի է չհիասթափվել անգամ ամենավատմարդուց, եթե նրա մեջ՝ ինչ-որ տեղ, առկա է լավի, մարդկայինի սաղմը, մասնիկը։ Միհանգամանք, որ չի կարող գոյություն չունենալ, չլինել… «Այստեղից էլ Հակոբ Մնձուրուառողջ հայրենասիրությունը, նրա գյուղագրության դրականը, նրա գրականությանշինիչ ակունքը» [3]։ Մնձուրին գլխավորապես պատկերում է հայրենի բնության մեջ իր ապրուստըդժվարությամբ հայթայթող մարդկանց, որոնք իրենց գործը կատարում են համբերությամբ, հեզորեն, ճակատագրին համակերպված։ Նրանք, ասես, բնության մասնիկն են՝ նախնիների պարզամիտ հոգով, հողի ու կենդանիների նկատմամբ ունեցածմտերմությամբ։ Մնձուրու հերոսները գյուղացի մարդիկ են, մեծ մասամբ՝ ազգությամբ հայ, բայցկան նաև այլազգիներ։ Նրանք բոլորն էլ նույն հողի ու ջրի մարդիկ են՝ աշխատանքումեղբայրացած, բարիացած։ Նրա պատկերած գյուղաշխարհը բնակեցված է ոչ միայնհայերով, այլև քուրդ, ղզլբաշ, ասորի, հույն և այլազգի մարդկանցով, ովքեր ապրում են կողք կողքի, միմյանց հետ կյանքի բնական կապերով կապված, բայց և ունենիրենց ապրելակերպի, սովորույթների, ավանդույթնների առանձնահատկությունները(«Տիվրիկցի Միսաքը», «Ատը Կյուզելը», «Ղոռի… ղոռի տե զոռի», «Ճիկառան», «Անոթությունը», «Բիրիտեդեցի Տիմիթը», «Տաղլուենց Մարոն», «Ղուռուչայցիները», «Եսկըսեմ այս մարդը հայ չէ», «Հարեն», «Ըստամբոլ», «Նռնիկ մամայի տղուն խանութը»)։ Մնձուրին պատմում է նաև նրանց սովորույթների մասին՝ կողք կողքի դնելով՝ առանցդիտավորության, ցույց է տալիս այդ աշխարհի իսկական տերերի` բնիկների առանձնահատուկ հարազատությունը հողի նկատմամբ։ Երկրագործությամբ զբաղվող հայնէ այդ հողի բնիկը։ Հողի, բնության, ընտանի կենդանիների հետ ունեցած հոգեկանկապերը նրա էության գլխավոր հատկանիշներն են։ Մնձուրին ցույց է տալիս, թեինչպես այդ բնիկների հետ ապրող այլազգիները ևս հայախոս են, ուրեմն` աշխարհըՀայաստանն է, տիրապետողները` ուրիշ… «Մեր աչքերում կը բացվի աշխարհ մը, որհայ է իր հողով, իր լեզվով, իր բարքերով։ Աշխարհ մը, ուր հայը բնիկի աչքերով կընայի իր տիրապետողներուն։ Եվ զարմանքը կա այդ նայվածքին մեջ։ Հողին լեզվենչհասկացող եկվորին հանդեպ…» [4]։ Մնձուրու ստեղծագործության մեջ կան և՛ աշխատավորներ, և՛ գյուղականհարուստներ, բայց չկա ընդգծված սոցիալական հակասություն։ Նրանք բոլորն էլ հողագործներ են, մեկն աղքատ է, մյուսը` հարուստ, գյուղացի մարդիկ` իրենց հոգսերով,ցավերով, տքնությամբ։ Մնձուրին չի փորձում ստեղծել հատկապես բացասականկերպարներ երկու պատճառով. նախ Մնձուրու պատկերած գյուղը, իսկապես, սոցիալական ընդգծված հակասությունների վայրը չէր. այն ինչ-որ չափով դեռևս նահապետական գյուղն էր, և ապա` կա սուբյեկտիվ մի հանգամանք։ Մնձուրին խոսում էմարդկանց մասին, ովքեր մեծամասամբ իրական մարդիկ են, և ովքեր արդեն չկան։ Ողբերգականորեն կյանքից հեռացած իր մտերիմների, ծանոթների մասին խոսելիս,որպես հիշատակի, հարգանքի տուրք, Մնձուրին խոսում է մեղմ երանգներով,կարոտով և բարի ու անաչառ սիրով։ Գրողը պատմում է իր անդարձ կորած բնաշխարհի, իր սերերի ողբերգական կորուստնեի մասին։ Մնձուրու հերոսը Աստծո մարդն է, ում աշխարհ է բերում խեղճ ու աննկատ,դժվար ճակատագրով մի գեղջկուհի՝ Մարիամ անունով, որի բարոյականությանհենքի վրա ամրանում ու բարձրանում է հայոց գերդաստան-հայրենիքը։ Նրան հայոցնահապետական գերդաստանի խիստ կանոններով դաստիարակված զավակը մայրանվանել չի կարող, նա մունջ է՝ գերդաստանի մեծերի հետ խոսելու, նրանց ներկայությամբ իր զավակին գուրգուրելու, առհասարակ իր հույզերն ու մտածումներըդրսևորելու աստվածային պարգևից զրկված։ «Մեր մայրերը» հուզառատ պատումիմեջ Մնձուրին պատկերագրում է հայ հարսների ծանր առօրյան (ի դեպ, Մնձուրուբարբառում հարսիկ ասելով պիտի հասկանալ մայր, իսկ մայր հասկացության տակտեսնել մեծ մորը, տատին)։ Հեղինակը զուսպ ընդդիմանում է այն դժվարին ու ծանըր կեցությանը, որով ապրում էին անանուն հայ խոնարհները` միայն գրով պաշտպանելով իր հարսիկի, այսինքն` մոր և բոլոր հայ հարսիկների տանուլ տված իրավունքը. «Ինչեր որ քաշեցին անոնք, սուրբերը չքաշեցին, Հռիփսիմեները, Գայանեները,ավելի չչարչարվեցան սուրբ ըլլալու համար» [5]։ Հարսները չխոսկանություն և խոնարհություն էին պահպանում ոչ միայն տղամարդկանց, օտարների, այլև սկեսուրների հետ, նրանց տված բոլոր հարցերին պատասխանում էին ձայնարկություններով, գլխի շարժումներով, կամ էլ` երեխաների միջոցով։ Եթե տանը միջնորդ չկա մեծերի հետ խոսելու համար, նման դեպքում,խոսակցական լեզուն մունջերենն է. «Կինս պապուս, մամուս հետ անխոս է։ Հորս,մորս հետ ալ անխոս է։ Տունը իմ ու տղոցս հետ կխոսի, միայն թե երբ մենք մեզիըլլանք»։ «Ըֆֆ… կընե շրթներուն արանքեն շունչը ներս քաշելով - իր «այո»-ն է։ - Ը ը… կընե - իր «ոչ»-ն է։ - Շը՛շ…կընե-իր «տես, նայե»-ն է։ - Հը… ի՞սս…կընե-իր բողոքն է, իր «ինձի՞ ես, ե՞ս ըրի»-ն է» («Կինս ու ես») [6]։ Հարսների մունջությունը նկարագրող բազմաթիվ էջեր կան Մնձուրու պատմըվածքներում («Կոզիկ», «Հարսնություն», «Հարսիկը» և այլն), և ինչպես երևում է,«մունջերենը» յուրաքանչյուր հարսի մոտ յուրահատուկ «բառապաշար» ուներ։ Ծանոթ-բարեկամ տղամարդկանց բարևել կարող էին միայն ամուսնացած կանայք.առանց որևէ բառ արտասանելու նրանք միացնում էին աջ ձեռքի բթամատը, ցուցամատն ու միջնամատը, մեղմորեն դնում ծանոթի (բարեկամի) ձեռքի վրա, ապա, մատները բաժանելով, ձեռքը տանում շուրթին, ճակատին, ի վերջո` նորից շուրթին։ Եթետղամարդը հեռվից եկած կամ հաճելի հյուր էր, այս ողջույնը կրկնվում էր երկուանգամ` ասել ուզելով, որ կինը շատ ուրախ է նրան տեսնելու համար։ Օրիորդը, թեկուզ և հյուրը բարեկամ լիներ, չէր մոտենում, չէր բարևում, անտարբեր և անխոսհեռանում էր։ Իմաստ ու տրամաբանություն կա՞ այդ բոլորի մեջ։ Հարցը դա չէ, իհարկե։ Այստեղ կարևորը այդ բարքին ու սովորույթններին առիթ հանդիսացող պատճառնէ, որ ծնունդ է առնում մեծերին ուղղված հարգանքից ու պատկառանքից։ «Ամեն մարդինչո՞ւ հարս կ'ուզե։ Աշխատելու համար։ Տունը, ախոռը ավլե, աղբը շալակե, ջուր մըբերե, լեռը խոտ քաղող, դաշտը արտքաղոց, եգին փորող, պահող մը ունենալ։ Հարսըսածդ ասոնց համար է։ Զավակ բերելը երբ ըլլա, կ'ըլլա»,- բացատրում է Մնձուրին։ «Աղջկան աղվորը ինչի՞ պետք կըլլա։ Տան ճակա՞տը պիտի նստեցուցես, երեսի՞նպիտի նայիս։ Աղվո՜ր։ Ադ աղվոր ըսածդ չպիտի՞ ծերանա։ Չըլլա, որ պզտիկ աղջիկառնես։ Թող տղեդ վեց, յոթը տարու մեծ ըլլա։ Մեծ տարիքովը ու ուժովը առ, որ աղբյուրն երթա, կուժը լեցնե, մեկ անգամեն շալակը նետե ու քալե» [5]։ Ահա թե ինչու է Մնձուրին խոսում անհավասար ամուսնությունների և դրանիցառաջացած սոցիալական ողբերգությունների մասին՝ իր գութն ու համակրանքըշեշտելով զոհերի նկատմամբ։ Ինչպես սոցիալական այլ չարիքների մասին խոսելիս,այս հարցում ևս, Մնձուրու նշանակետը, իհարկե, խոցել է նաև այդ չարիքների արմատները հանդիսացող պատճառները։ Մի տեղ` հարուստների վարքագիծը, մի այլ տեղ`հասարակության հետամնացությունը, տգիտությունը, բայց հիմնականում, որպեսսկզբունք, գրողի ստեղծագործության հիմնական առանցքը ոչ այնքան դատափետումն է չարիքը պատճառողների, այլ ավելի իր պատշտպանության, գութ ու համակրանքի տակ վերցնելը այն «խոնարհներին», ովքեր զոհ են չարիքի։ «Սիրահարություն մը» պատմվածքը, իր սքանչելի գյուղաշխարհով ոգեշընչված,գրականությամբ իր աշխարհը կերտած երիտասարդ ուսանողի սիրո պատմություննէ, որ սյուժեի տարրերի տարբերությամբ միայն, գաղափարի ու թեմայի նույնականությամբ գրական նմանակներ շատ ունի հայ գրականության մեջ, պայմանականորեն դրանք կարելի է խորագրել «Հայ խոնարհներ»` առանցքում ունենալով ԱկսելԲակունցի «Խոնարհ աղջիկը»` որպես նյութի կատարյալ իրացում, որի շուրջ բոլորվումեն նոր և նորագույն հայ գրի խոնարհների տիպեր` Սուսան («Նամուս»), Սոնա(«Միրհավ»), հնձվորի կինը («Ալպիական մանուշակ»)։ Ինչպես հունձքն էր առատ գյուղում, այնպես էլ հույզերն էին հորձանք տալիս.սիրահարությունը բուռն էր և փոխադարձ։ Հուռթի արտերի հասունության հանգույնհասակ էր նետել նաև Նարոն, ում ուղղված առաջին հայացքն արդեն սեռայինթրթիռներ է ծնում. «Ցորնագույն դեմքով, դեղնագույն մազերով նուրբ, երկայն աղջիկմըն էր դարձած ան։ Մեր երկրի կիներուն հատուկ չէր այդպես նուրբ, սլացիկ, երկայնհասակը, իսկ մազերը, ոսկիի զմայլելի գույնի մը մեջ հալելով, կիջնային աղջկա հատուկ ծաղկենկար, փոքրիկ լաչակին ներքևեն ու նստած ըլլալով կհասնեին մինչև գետինը ու դեռ գետնին վրա ալ կերկննային» [5]։ Այս հիացումը փոխակերպվում է սիրո,արտքաղի հովվերգական երեկոներին նրանք հանդիպում են, գուրգուրում իրար`տեսանելի դարձնելով իրենց զգացմունքները խստականոն միջավայրին, որն էլ կասեցնում է սիրո հետագա ընթացքը։ Նարոյին արագորեն ամուսնացնում են գյուղիունևոր տան զավակի հետ. մեզ արդեն ծանոթ է այս հանգուցալուծումը «Նամուս»-ը,«Միրհավ»-ը, «Խոնարհ աղջիկը» պատմվածքներից։ Պատումը դառնում է նովելային։ Նարոն հանդիպում է իր անկեղծ ու իսկական սիրո առարկային, ասում է, որ իրկամքին հակառակ են ամուսնացրել, և նրա թարթիչներին «թառում» են արցունքի կաթիլներ։ Անավարտ սիրո դրաման չի բացահայտվում։ Աղջկա ցանկություններն ուկամքը հաշվի չառնելը, որևէ հիմնավորում չունեցող գործարքը խեղելու է նորձևավորվող ընտանիքի հոգեբարոյական մթնոլորտը. չէ՞ որ ապրված վեհագույնհույզերին հաջորդող կենցաղային տաղտուկը սպանելու է հոգին, որոշ դեպքերում`նաև մարմինը։ Եթե նույնիսկ մարմինը դիմադրում է, ապա հոգին ըմբոստանում է։ Այսիմաստով ընդվզման կատարյալ մարմնացում է Հրանտ Մաթևոսյանի Աղունի տիպը,ով իր ներսում դեմ էր խեղճ ու անկամ Սիմոնի տեսակին։ Գերբարոյական հայ միջավայրում խոնարհները մենակ են, նրանց զոհաբերում են՝ հնարավոր մեղքից հեռացնելու նպատակով, սեր-մեղք հակադրությունը էթնիկ բարոյագիտությամբ վերածվումէ միասնության` որտեղ սեր, այնտեղ մեղք հիմնավորմամբ։ Անդրադառնալով անհավասար ամուսնությունների թեմային՝ կարելի է հիշել«Ատը Կյուզելը», «Էյուպ աղան», «Իմ տղայությունս», «Հարենը», «Աննան» պատմըվածքները, իսկ սեռային կեցության բարդություններից առաջացած ողբերգություններին նվիրվածներից` «Էլիֆ», «Համը» և այլն, որոնցից յուրաքանչյուրը պեղում էսոցիալական հիմք ունեցող այդ շեղումների գործած ավերները։ Այս պատմվածքներում Հակոբ Մնձուրին վերցրել է ոչ միայն հայ հերոս-հերոսուհիների, այլև այլ ազգությունների, այսպիսով ընդգծելով սոցիալական անհավասարությունների ու բարդությունների համընդհանուր բնույթը, որոնց զոհն էին և՛ հայը, և՛ թուրքը, և՛ ղզըլպաշը, և՛ հույնն ու ասորին։ «Ատը Կյուզելը» պատմվածքում հերոսն ու հերոսուհիներըղզըլպաշներ են։ «Քանի մը վայրկյան վերջ մայր մը, տղա մը երևցան, հետերնին ալջորի մը ու քովը սոխի արտ մը կար…» [5]։ Պատմվածքի հետագա տողերից պարզվումէ, որ տղան ջերմախտով էր վարակված։ Հազիվ տասնհինգ տարեկան, նիհար, վատառողջ պատանի էր, իսկ մայրը` գեղանի և ուժեղ Մելեկը, երեսունհինգը անց։ Պարզվում է նաև, որ նրանք ոչ թե մայր ու տղա են, այլ այր ու կին։ Տղան ամուսինն է այդուժեղ և գեղանի կնոջ։ «Ալի Էֆենտին իր գործը գիտե, աս Մելեկը իր մեծ տղուն կիննէր։ Անկե չորս հատ ալ թոռ ունի։ Ան մեռավ, պզտիկ տղուն Ատը կյուզելին առավ։ Կթողու որ ուրիշին երթա։ Մելեկը հորենական շատ արտեր ունի թե հոս և թե վարիՉայղարան։ Աս սոխին արտն ալ Մելեկին է։ Դուն ըլլայիր ի՞նչ կընեիր։ Կհանեի՞րասանկ կնիկ մը ձեռքեդ» [5]։ Մելեկի հարստությունից չզրկվելու համար, իր առաջին որդու կորստից հետո,երկրորդ որդուն նրա հետ ամուսնացնող Ալի Էֆենտին, զոհ է տալիս և «Ատը կյուզելին»։ Դա ևս դաս չի լինում հարստությունը որևէ կերպ ձեռքից չհանելու մարմաջովտարված Էֆենտուն և նրան նոր ռիսկի է մղում։ «Ալի Էֆենտին կձգե՞ր որ ուրիշին երթա…Ան ի՞նչ խելացի է։ Ուրիշ զավակ չուներ, իր եղբոր տղան իրեն որդեգիր ըրավՄելեկը անոր տվավ։ Մելեկին արտերն ալ իրեն մնաց նորեն։ Հիմա ճյուպպեն կհագնի,կնստի բակին դուռը, ձորը կդիտե։ Մելեկն ու որդեգիրն ալ իրեն համար կբանին» [5]։ Հակոբ Մնձուրու պատմվածքներում մանրամասն նկարագրված է գյուղական այրերի և կանանց արտաքինը, հագուստները իրենց մանրամասնություններով, մինչևսպիտակեղենը («Ոսկի տեղաց Էլպակյանի հարսանիքին» [7], և մասնավորապես,«Մենք ինչ կհագնեինք» [8] և այլ պատմվածքներում)։ Առանձին ու խիստ բարքեր ու սովորույթներ կային, անգիր օրենքներ նաևդրսում, նույնիսկ եկեղեցում՝ մասնավորապես կանանց համար։ Իհարկե, այդ ամենի մեջ դեր էր խաղում նաև այն, որ կանայք երկրորդ դասիմարդիկ են համարվում։ Արհամարհանք կար այդ կանանց նկատմամբ և միջնադարյան շատ տարրեր` կանանց պարտադրված այդ մեկուսացման մեջ։ Այդուհանդերձ,տան, նույնիսկ դրսի աշխատանքով, անշուշտ, կանայք էին զբաղվում։ Իսկ այդ աշխատանքները, առաջին հերթին, առիթ էին իրար հետ խոսելու՝ տան մեջ մունջ լինելուդատապարտվածությունից հետո. «Աղբյուրին գուռներուն առաջքը, սալ քարերունվրա կիները լվացք կընեն։ Էնթարիները վեր ժողոված, յուբանաձև գունավոր ներքնավարտիքներով, բոբիկ ոտքերով, բոլորը միասին կխոսին, առանց մեկ-մեկու ժամանակ թողելու ու հասկ ծեծողներու ըրածին պես, թանկերը կելլեն ու կիջնեն լարերունվրա» [9]։ Գլխավոր հերոսներից էին նաև այրերը, որոնք ամուսնությունից մեկ-երկու տարիանց ստիպված գնում էին պանդխտության՝ դրամ աշխատելու։ Հաճախ նըրանցառաջնեկները նոր էին ծնված լինում կամ էլ ծնվում էին հոր բացակայությամբ։ Ողջկյանքի ընթացքում չորսից հինգ տարին մեկ այս պանդխտությունը պարբերաբարկրկնվում էր։ Ընտանիքի մի անդամը վերադառնում էր, մյուսը` գնում։ Եվ ստացվումէր այնպես, որ ամուսնական կյանքի ընթացքում ամուսինները հինգ-տասը տարի էլմիասին չէին ապրում («Նազար», «Ըստամբուլ», «Սիլա»)։ Այդպես էր ամբողջ գավառում ու Եփրատին մերձակա մյուս գյուղերում ևս` Քեմախի, Չմշկածագ, Ակն, Արաբկիր, Տիվրիկ և այլն։ Թուրքական կառավարությունը հարկերի մի մասը վերցնում էրդրամով, որը գյուղացին չուներ։ Չնայած հացահատիկի, միրգ-բանջարեղենի, կաթնամթերքի բավականին մեծ ավելցուկ ուներ, բայց իրենից ոչ մի գյուղացի չէր գնում, այդիսկ պատճառով հարկադրված պանդխտում էր։ Հայրենի տան ու հարազատների նկատմամբ պանդուխտների կարոտը, Վարուժանի բնութագրությամբ` «կարոտախտը», տանջալից էր։ «Սիլա» պատմվածքում կամի դրվագ, որտեղ հեղինակը պատմում է, թե ինչպես էին պանդուխտները տառապումհայրենիքի, հարազատների կարոտից։ Ամեն անգամ, երբ հայրենի գյուղից կամգավառից մի նոր մարդ էր գալիս, նրանք հավաքվում էին, և սկիզբ էր առնում հարցերի հեղեղը։ Հավաքվում էին, երբ մեկը «երկիր» էր վերադառնում` բարի վերադարձիխոսքեր ասելու, որևէ իր կամ դրամ ուղարկելու հարազատներին և անպայման`բարևներ ու համբույրներ։ «Երթաք բարով, բարի ճանապարհ… Մեր բարևներըտարեք ամենուն, մեզ հարցնողներուն, հայրենիքի լեռներուն, ձորերուն…- Մնաք բարով ամենուդ… տարոսը ձեզի, որ դուք ալ գաք…» [5]։ Նույն պատմվածքի հերոսը` Վահանը, ոչ թե հարստանալու տենչանքով էր Պոլիսգնում, այլ ստիպված, կարիքից դրդված։ «Ճամփա ելավ, Ստամպոլ եկավ… Շատծանր եղավ կնոջմեն բաժնվիլը… Բայց ինչ պիտի ըներ։ Դրամ չկար երկիրը, հետինտասնոց մը անգամ» [5]։ Իր պանդուխտ հերոսներից մեկի` Ավետյանի մասին Մնձուրին ասում է. «Երկրենխոսք բացվի, երկիրը միտքն ինկնա, մեր հարսներուն հայրենները կը կանչե»։ Հայրենները գյուղի հարսների հորինած ժողովրդական երգերն էին, որոնց մեջ նրանքպատմում էին իրենց ամուսինների նկատմամբ ունեցած մեծ ու բուռն սիրո, կարոտի,տենչանքի մասին։ Ավետյանը երգում էր այդ երգերը, և ընկերները թախծոտհայացքներով լուռ լսում էին, ու երգը ասես մեղմում էր կարոտը։ Այդ երգերը «Արմտանի հարսներուն ստեղծագործություններն էին։ Անոնք կը հավաքեին ու կը հորինեին» [5]։ Այդ երգերը կարոտի, տենչանքի, սիրո արտահայտություն էին, «տնասեր հարսների» ներաշխարհի փոթորկումները։ Ահա ժողովրդականերգերից մի օրինակ, որ բերում է Մնձուրին «Սիլա» պատմվածքում. «Զարկիր, կրակ տվիր, աղաս, կ'երիմ, կը վառիմ, Ջուրի պես ծարըվցեր եմ, աղաս, ճամփուդ կը նայիմ։ Քներ եմ խոշ եմ եղեր, աղաս, սիրուդ սերխող եմ եղեր, Հերու շատ աղեկ էր, աղաս, աս տարի ի՜նչ եմ եղեր։ Հաներ եմ կապույտս, աղաս, հագեր եմ ալը, Ես քենե կարոտ եմ, աղաս, ի՜նչ ընեմ մալը։ Շըլլե ես չըլլայի, աղաս, քու սիրած յարը, Շըլլե իս չբերեր, աղաս, իս բերող մարը։ Տուն եկու, աղաս, ելիր տուն եկուր, Արմուղանդ չեմ ուզեր, աղաս, արևդ առ եկուր» [5]։ Ինչպես Մնձուրին է վկայում, «աղաս» հարսները անվանում էին «20-40 տարեկան իրենց էրիկներին, որպես կարոտի, պաշտամունքի հավասար սիրո արտահայտություն»։ Կանայք դրսի աշխատանքով էին զբաղված, տղամարդիկ պանդխտության մեջէին գտնվում, տունը կառավարում էին կեսուրները։ Երեխաները տատերին մամ էինասում, իսկ մայրերին տատերից լսած բառով` հարսիկ։ Մեծ մամի կերպարի տիպական դրսևորումներից է «Նուռ մամը» պատմվածքը։ Հայ տոհմիկ գերդաստանի առանցքային դերակատարը` օջախի նյութական պատասխանատուն, հոգեբարոյականմիջավայրի արարիչը «Գոլով թոնիրին վերի կուշտը լայն, լայն այտերով, մեծղի կազմով Նուռ մամը նստեր է» [9]։ «Նուռ մամը» պատմվածքում համանուն հերոսուհինհեքիաթասաց է, իր թոռներին և հարևանների փոքրիկներին հաղորդակցում է ազգային բանահյուսական գանձարանին` հարստացնելով նրանց երևակայությունը,ձևավորելով ու հղկելով միտքը, խոսքը, լեզուն։ Ժողովրդական բանարվեստի նրապաշարն աղքատ չէ, և փոքրիկներն ընտրում են ցանկալի հեքիաթը. «Քառսուն աղջիկներուն հեքիաթը պատմե, Նու'ռ մամ…» [9]։ Ծավալվում է հեքիաթը` թոնրատանգոլը հագեցնելով փոքրիկների հիացումով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Գաբրիելյան Վ., Սփյուռքահայ գրականություն, Երևան, 2008, էջ 317։ [2] Դարբինյան Գ., Արևմտահայաստանը Մնձուրու արձակում, Երևան, 1994, էջ 28։ [3] Սևան Գ., Հակոբ Մնձուրի, Երևան, 1981, էջ 63։ [4] Գալֆայան Հ., «Արևմտահայ գյուղագրությունը և Հակոբ Մնձուրին», «Աշխարհ»,Փարիզ, 1977, էջ 1001-2։ [5] Մնձուրի Հ., Երկեր, Երևան, 1986, էջ 397, 299, 87, 139, 141, 142, 336, 369, 397,376։ [6] Մնձուրի Հ., Արմտան, Ստամբուլ, 1966, էջ 258։ [7] Մնձուրի Հ., Արմտան, Ստամբուլ, 1966, էջ 200-1։ [8] Մնձուրի Հ., Կռունկ, ուստի՞ կուգաս, Ստամբուլ, 1974, էջ 216։ [9] Մնձուրի Հ., Կապույտ լույս, Ստամբուլ, 1958, էջ 15, 28, 30։ Գրիգորյան ԱլվինաԳՅՈՒՂԱՇԽԱՐՀԻ ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ ՀԱԿՈԲ ՄՆՁՈՒՐՈՒ «ԿԱՊՈՒՅՏ ԼՈՒՅՍ»,«ԱՐՄՏԱՆ», «ԿՌՈՒՆԿ, ՈՒՍՏԻ՞ ԿՈՒԳԱՍ» ԺՈՂՈՎԱԾՈՒՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ Մնձուրի, խոնարհություն, վարքագիծ, անհավասար ամուսնություն,գեղջկուհի, պայքարողներ։

Հոդվածում քննվում են գյուղաշխարհի հերոսները և նրանց հուզող խնդիրները Հակոբ Մնձուրու ստեղծագործություններում։ Նրանք իրենց հողին ու ջրին, դարավոր պատմությանն ու ավանդներին կապված մարդիկ են, որոնց ամեն մի քայլը, արարքը, խոսքը իր՝ գրողի հարազատ տարերքի արտահայտություններն են։ Մնձուրին հիմնականում պատկերել է հայրենի բնության մեջ իրենց ապրուստը դժվարությամբ հայթայթող մարդկանց, ովքեր իրենց գործը կատարում են համբերատարությամբ, հեզորեն, ճակատագրին համակերպված։

1. Ներածություն. Թվային-ֆունկցիոնալ շարքերը կարևոր դեր են խաղում ինչպես տեսական, այնպես էլ կիրառական մաթեմատիկայում ՝ կազմելով մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի և տեխնիկայի բնագավառում բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների մաթեմատիկական վերլուծության կարևոր բաղադրիչներից մեկը [1]: Թվային-ֆունկցիոնալ զանգվածները լայնորեն օգտագործվում են գործառույթների արժեքները հաշվարկելու և այլ խնդիրների մեջ ինտեգրալները հաշվարկելու մոտավոր հաշվարկներում [1,2]: Թվային մեթոդներն այժմ բավականին տարածված են և ժամանակակից գիտության արագ զարգացումն ապահովելու համար: Մաթեմատիկան միշտ դիտվել է որպես աշխարհի առաջատար համակարգչային մաթեմատիկայի համակարգ: Այն ապահովում է բազմաթիվ, բազմոլորտային խնդիրների լուծում երկխոսության ռեժիմում ՝ միաժամանակ լինելով ժամանակակից բարձր մակարդակի ծրագրավորման լեզու [3-7]: Միևնույն ժամանակ, օգտագործելով այն որպես ծրագրավորման միջավայր, մշակվել են հաշվողական ծրագրեր, որոնք թույլ են տալիս հաշվարկել գործառույթների արժեքները տվյալ կետերում, որոշել որոշակի ինտեգրալների արժեքները և լուծել դիֆերենցիալ հավասարումներ: Կատարվել են թվային հաշվարկներ, հետազոտություններ են իրականացվել բազմակողմանիության տեսանկյունից: Արդյունքում, մեթոդների արդյունավետությունը ներկայացվում է ՝ օգտագործելով Մաթեմատիկա միջավայրի գրաֆիկական տարրեր ՝ դրանք դարձնելով ավելի դիտողական: Այս խնդիրների լուծումը Mathematica միջավայրի ծրագրավորման հնարավորությունների միջոցով կարևոր է ինչպես գիտական, այնպես էլ մեթոդաբանական տեսանկյունից: 2. Հաշվիր գործառույթների արժեքները քայլ շարքերի միջոցով: Հաշվարկային ծրագրեր մաթեմատիկայի միջավայրում: Տրված կետում ֆունկցիայի արժեքը որոշելու հիմքը ֆունկցիան է ՝ համաձայն Թեյլորի շարքի վերլուծության: Ենթադրենք, որ տրված է 𝑦 = function (𝑥) գործառույթը, անհրաժեշտ է որոշել վերջին արժեքը 𝑐 = –ում: Ենթադրենք, որ 𝑦 = 𝑓 (𝑥) ֆունկցիան ինչ-որ պահի շուրջ 𝑥 = վերլուծել (պարունակում է) բավարարում է Թեյլորի սերիայի վերլուծության պայմանները [1], արդյունքն այն է, որ սերիայում գործառույթի վերլուծությունը (1) թույլ է տալիս շատ դեպքերում ավելի մեծ ճշգրտությամբ հաշվարկել այդ գործառույթների արժեքները: Այժմ եկեք ներկայացնենք հաշվարկման ծրագիրը Mathematica միջավայրում, որը թույլ է տալիս հաշվարկել ֆունկցիաների արժեքները ցանկացած պահի ՝ օգտագործելով Taylor շարքի վերլուծությունը: Looksրագրի առաջին տողն ապահովում է տվյալների մուտքային մասը: 𝑓 (𝑥) իան ֆունկցիան է, 𝑐 է այն կետը, որի վրա հաշվարկվում է ֆունկցիայի արժեքը, - է այն կետը, որի շուրջ վերլուծվում է ֆունկցիան ըստ Թեյլորի շարքի, և 𝑘 - պահեստավորված անդամների քանակն է հաշվարկման գործընթացում: Երկրորդ տողը ապահովում է իրական հաշվարկման գործընթացը: Րագրի վերջին տողը ապահովում է համապատասխան տվյալների արդյունքը: Րագիրը ներկայացվում է այն դեպքերի համար, երբ 𝑓 (𝑥) = 𝑒 𝑥, 𝑎 = 2, 𝑐 = 2.1, 𝑘 = 5, ինչը թույլ է տալիս հաշվարկել 𝑒2.1 վեցանիշ ճշգրտությամբ: Theրագրի իրականացման արդյունքում մենք կստանանք. Այստեղ է Թեյլորի շարքի անդամների թիվը, իսկ 𝑆 [𝑛] - ը համապատասխան արդյունք է: Եկեք ստացված արդյունքները պատկերավոր պատկերացնենք: Գրաֆիկական ներկայացման ենթածրագիրը ունի հետևյալ տեսքը.> {Text ["S [1]", {1.0005,8.13}], Text ["S [2]", {1.0017,8.165}], Text ["ճշգրիտ արժեք", {1.005,8.1720537}]}, AxesLabel -> {, "S [n]"}, Նշումներ -> {Ոչ, ավտոմատ}] implementationրագրի իրականացման արդյունքում մենք կստանանք Նկար 1: Նկար 1-ը ներկայացնում է ինչպես ճշգրիտ արժեքը, այնպես էլ որոշ մոտավոր արժեքներ: Ինչպես թվում է, 𝑛 = 4 դեպքում մենք ունենք լուծում վեցանիշ ճշգրտությամբ: Մեթոդը միանգամայն արդյունավետ է համընկնման տեսանկյունից: Ներկայացնենք հաշվարկման ծրագիրը այն դեպքում, երբ 𝒇 (𝒙) = 𝑺𝒊𝒏 (𝒙), 𝒂 = 𝟏, 𝒄 =: 𝟏, 𝒌 =., Որը թույլ է տալիս 𝑺𝒊𝒏 (𝟏. 𝟏) հաշվել յոթ նիշով: [𝒙_]: = 𝑺𝒊𝒏 [𝒙]; 𝒌 = 𝟓; 𝒄 =: 𝟏; 𝒂 = 𝟏; Projectրագրի իրականացման արդյունքում մենք կստանանք. Պատկերացրեք ստացված արդյունքները գրաֆիկորեն (նկ. 2): Արդեն 𝑛 =: 4-ի դեպքում մենք ունենք յոթ նիշ ճշգրտությամբ լուծում: Նկար 2 Ներկայացրե՛ք հաշվարկման ծրագիրը այն դեպքում, երբ 𝒇 (𝒙) = 𝑪𝒐𝒔 (𝒙), 𝒂 = 𝟏, 𝒄 =: 𝟏, 𝒌 = 𝟓, ինչը թույլ է տալիս 𝑪𝒐𝒔 (𝟏. 𝟏) հաշվել յոթ տասնորդական դրվագներով: [𝒙_]: = 𝑪𝒐𝒔 [𝒙]; 𝒌 = 𝟓; 𝒄 =: 𝟏; 𝒂 = 𝟏; Projectրագրի իրականացման արդյունքում մենք կստանանք. Պատկերացրեք ստացված արդյունքները գրաֆիկորեն (Նկար 3): Այս դեպքում, արդեն 𝑛 = 4 դեպքում մենք ունենք յոթ նիշ ճշգրտությամբ լուծում: Նկար 3 Այսպիսով, դիտարկված մեթոդը բավականին արդյունավետ է, կազմված ծրագիրը դյուրին է օգտագործման համար, և արդյունքների գրաֆիկական ներկայացումը շատ կարևոր է դիտարկման տեսանկյունից: 3. Հաշվարկել որոշակի ինտեգրալները `օգտագործելով աստիճանի շարք: Հաշվարկային ծրագրեր մաթեմատիկայի միջավայրում: Ենթադրենք, որ որոշակի ինտեգրալ է պահանջվում: Ավելին, 𝑓 (𝑥) ֆունկցիան կարելի է վերլուծել ըստ Թեյլորի շարքի: Այն ինտեգրելով անդամ առ անդամ, մենք կստանանք: Բերենք մի քանի օրինակներ. Օրինակ 1. Հաշվարկային ինտեգրում: Նշումը այդ = այդ բերում է այդ բաղկացուցիչը հետևյալ ձևին: Քայլերի շարքի նման արդյունքը սովորաբար անվանում են ընդհանրացված քայլաշար: Երբեմն ավելի հարմար է ֆունկցիան ներկայացնել ընդհանուր կարգի զանգվածի տեսքով, քան սովորական զանգված: Ներկայացնելով հաշվարկման ծրագիրը, որը թույլ է տալիս հաշվարկել տրված ցանկացած ինտեգրալի արժեքը ըստ ներկայացված մեթոդի [7]. Theրագրի առաջին տողը տրամադրում է տվյալների մուտքային մասը: 𝑓 (𝑥) ընդ- նը անբաժանելի գործառույթ է, 𝑎 է այն կետը, որի շուրջ գործառույթը վերլուծվում է ըստ Թեյլորի շարքի, և 𝐵 «վերին սահմանը Երկրորդ-երրորդ տողերն ապահովում են իրական հաշվարկման գործընթացը: Րագրի վերջին տողը տալիս է համապատասխան տվյալները: Րագիրը ներկայացվում է այն դեպքում, երբ 𝑓 (𝑥) = 𝑒 𝑥, 𝑎 = 2, 𝑘 = 8, 𝐴 = 2, 𝐵 = 3, ինչը թույլ է տալիս հաշվարկել ∫ 𝑒 𝑥𝑑𝑥 Իրականացման արդյունքում մենք կստանանք. Վեցանիշ ճշգրտությամբ: Ստրագրի ստեղ 𝑛 է Թեյլորի անդամների քանակն է, իսկ 𝑆 [𝑛] - ը համապատասխան արդյունք է: Եկեք ստացված արդյունքները պատկերավոր պատկերացնենք (նկ. 4): Ներկայացված է ճշգրիտ արժեքը, ինչպես նաև որոշ մոտավոր արժեքներ: Ինչպես թվում է, 𝑛 = 7-ի դեպքում մենք լուծումը ունենք վեցանիշ ճշգրտությամբ: Մեթոդը միանգամայն արդյունավետ է համընկնման տեսանկյունից: Ներկայացրե՛ք հաշվարկման ծրագիրը case (𝒙) = դեպքում: Նկար 4, որը թույլ է տալիս հաշվարկել վեց նիշով: [𝒙_]: = 𝑺𝒊𝒏 [𝒙] / 𝒙; 𝒌 = 𝟏𝟏; 𝒂 = 𝟐; 𝑨 = 𝟎; 𝑩 = 𝟐; Theրագրի իրականացման արդյունքում մենք կստանանք. Պատկերացրեք ստացված արդյունքները գրաֆիկորեն (նկ. 5): Ինչպես կա, already = 9-ի դեպքում արդեն լուծումը ունենք վեցանիշ ճշգրտությամբ: Նկար 5 Ներկայացրե՛ք հաշվարկման ծրագիրը case (𝒙) = դեպքում: 𝟐, 𝒌 = 𝟕, 𝑨 = 𝟎, 𝑩 = 𝟏 ինչը թույլ է տալիս հաշվել վել-ը յոթ նիշով: [𝑥_]: =: Իրականացման արդյունքում մենք կստանանք. Այժմ պատկերացրեք ստացված արդյունքները գրաֆիկորեն (նկ. 6): Մենք արդեն ունենք բավականին ճշգրիտ լուծում 𝑛 = 25-ի դեպքում: Նկար 64. Քայլերի շարքի օգտագործմամբ դիֆերենցիալ հավասարումների մոտավոր ինտեգրում: Հաշվարկային ծրագրեր մաթեմատիկայի միջավայրում: Այժմ եկեք ունենանք հետևյալ դիֆերենցիալ հավասարումը: Որի համար սահմանվում են նախնական պայմանները, որտեղ given, 𝐵, 𝑐, են տրվում թվեր: 𝑓 (𝑥) որոշակի ֆունկցիա է: Ենթադրենք, որ լուծումը ներկայացված է մի շարք քայլերով. Որոշեք և և ′ ′, մենք կստանանք, ապա մենք կվերլուծենք և (Թ) գործառույթը Թեյլորի կարգով. Տեղ (6) - (9) (4) դիֆերենցիալում հավասարություն, ստացեք հավասար Հավասար կստացվի նաև `համապատասխան աստիճանի գործակիցներ: Մաթեմատիկայի միջավայրում ներմուծեք հաշվարկման ծրագիր, որը թույլ է տալիս լուծել սահմանված եզրերի խնդիրը: Րագրի առաջին տողը տրամադրում է տվյալների մուտքային մասը: 𝑓 (𝑥) աջը տարասեռ դիֆերենցիալ հավասարման աջակողմյան կողմն է, 𝑛 է ՝ հաշվարկի գործընթացում շարքում պահվող անդամների քանակը: Երկրորդ տողը ապահովում է արագ հաշվարկման գործընթաց: Րագրի վերջին տողը ապահովում է համապատասխան գործառույթի ելքը: Այժմ դիտարկենք այն օրինակը, որի լուծումը ներկայացված է տվյալ ծրագրում: Ենթադրենք, որ ծայրի խնդիրը ունի հետևյալ ձևը. Րագրի իրականացման համար անհրաժեշտ է հաշվի առնել հետևյալ նշանակումները. 𝑑 = 1, 𝐴 = −2, 𝐵 = 0: Isրագիրն իրականացվում է 𝑛 = 10 և մենք կստանանք արդյունքը. Ապա և, տալով տարբեր տարբեր արժեքներ, օրինակ ՝ 2, 4, 6,8, մենք կստանանք հետևյալ տողերը: Եկեք ստացված արդյունքները պատկերավոր պատկերացնենք (նկ. 7): Նկար 7 Մենք տեսնում ենք, որ այս պարագայում օգտագործվող մեթոդը արդյունավետ է նաև համընկնման տեսանկյունից: Արդեն 𝑛 = 10 դեպքում մենք ունենք բավականին ճշգրիտ վերլուծություն: Հաշվի առեք նաև հետևյալ եզրային խնդիրը: Րագրի իրականացման համար անհրաժեշտ է հաշվի առնել հետևյալ նշանակումները. 𝑑 = 1, 𝐴 = −2, 𝐵 = 0: Իրականացրեք ծրագիրը 𝑛 = 10 – ի համար և մենք կստանանք արդյունքը. Ապա և, տալով տարբեր տարբեր արժեքներ, օրինակ ՝ 2,4, 6, 8, կստանանք հետևյալ գործառույթները Գրաֆիկական պատկերացումը տրված է նկ. 20.00-ին Նկար 8 Մենք տեսնում ենք, որ այս պարագայում օգտագործվող մեթոդը արդյունավետ է նաև համընկնման տեսանկյունից: Արդեն 𝑛 = 10 դեպքում մենք ունենք բավականին ճշգրիտ վերլուծություն: 5. Եզրակացություն: Այսպիսով Աշխատությունը նախ դնում է դասային շարքի տեսական հիմքերը: Այնուհետև հղում է արվում մոտավոր հաշվարկներին `օգտագործելով քայլաշարը: Ներկայացված են աստիճանի շարքի երեք կիրառություններ. 1) ֆունկցիայի կետային արժեքի հաշվարկման մեջ, 2) հստակ ինտեգրալների հաշվարկման և 3) դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման: Յուրաքանչյուր դեպքում մանրամասն նկարագրված է մեթոդը և հաշվարկման ալգորիթմը: Այնուհետև նկարագրված ալգորիթմների հիման վրա հաշվարկային ծրագրերը վերակազմավորվում են Մաթեմատիկայի միջավայրում: Ֆունկցիաների արժեքները հաշվարկելու հաշվարկման ծրագիրը թույլ է տալիս հաշվարկել ցանկացած գործառույթի արժեքը, որը բավարարում է Տեյլորի վերլուծության պայմանները տվյալ կետում: Տրված ինտեգրալի հաշվարկման հաշվարկային ծրագիրը թույլ է տալիս հաշվարկել տվյալ ինտեգրալը, պայմանով, որ ինտեգրալ ֆունկցիան բավարարի Թեյլորի շարքի վերլուծության պայմանները: Դիֆերենցիալ հավասարումների դեպքում հղում է արվում երկրորդ կարգի հաստատուն գործակիցներով միատարր դիֆերենցիալ հավասարումների լուծմանը: Այս գործի համար կազմվել է կարգավորման ծրագիր: Հաշվարկման բոլոր այս ծրագրերն իրականացվում են հատուկ օրինակների համար, և ուսումնասիրությունն իրականացվում է զուգահեռության տեսանկյունից: Օգտագործվում են նաև Մաթեմատիկա միջավայրի գրաֆիկական գործիքներ ՝ այսպիսով արդյունքների ներկայացումն ավելի դիտարժան դարձնելով: Արդյունքում, հիմնավորված է օգտագործված մեթոդների արդյունավետությունը: Աշխատանքը մեթոդաբանական մեծ նշանակություն ունի և կարող է օգտագործվել բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում աստիճանական շարքերի դասավանդման ժամանակ: Էլեկտրաէներգիայի սերիայի կիրառումը մոտավոր հաշվարկներին: ԳԻՐՔ 6. Սարգսյան Սարգսյան. H. Մաթեմատիկա փաթեթի գրաֆիկական տարրերը և դրանց ուսուցումը: Մեթոդական աշխատանք: Գյումրի: Հեղ հրատ .: 2014 թ. 88 էջ: 7. Սարգսյան Ա.Հ., Սարգսյան Ն.Հ. Ստեփանակերտի օգտագործումը որոշակի ոչ-ինտեգրալ ինտեգրալների հաշվարկման համար: Հաշվարկային ծրագրեր Մաթեմատիկայում // GSPI գիտական ​​տեղեկագիր: 2015 թ. N1 էջ 128-136: ։

Սույն աշխատանքում դիտարկվում է աստիճանային շարքերի կիրառումը ֆունկցիաների արժեքների հաշվման, որոշյալ ինտեգրալների հաշվման և դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման ժամանակ։ Լուծման մեթոդին համապատասխան՝ Mathematica միջավայրում կազմված են հաշվարկային ծրագրեր, իրականացված է ուսումնասիրություն զուգամիտության տեսանկյունից։ Արդյունքները ներկայացված են դիտողական կերպով՝ կիրառելով Mathematica միջավայրի գրաֆիկական տարրերը։

ԱԶԳԱԿՑԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՑՈՒՅՑ ՏՎՈՂ ԲԱՌԵՐԸ ՀԱՅԵՐԵՆՈՒՄ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԱզգակցական հարաբերություններ անվանող բառանվանումները բավականաչափ անաղարտորեն պահպանել են հնդեվրոպական արմատները, իսկ եթե կան փոխառյալ բառեր, ապա դրանքհիմնականում զուգահեռաբար են գործածվում բնիկ հայերեն բառերի հետ։ Հրաչյա Աճառյանը «Հայոց լեզվի պատմություն» աշխատության մեջ թեմատիկ խմբեր առանձնացնելիս ընտանիք խմբի մեջ հնդեվրոպական բառաշերտին հատկացնում է հետևյալ բառերը. «Ամուսին, այր, կին, հայր, մայր, հօրու, յօրայ, մօրու, հաւ, եղբայր, թոռն, քույր, որդի, ուստր, դուստր և այլն»1։ Հայոց լեզվի պատմության նախագրային ժամանակաշրջանին նվիրված իր աշխատության մեջԳ. Ջահուկյանը «Մարդկություն, սեռ, տարիք, ընտանեկան հարաբերություններ» թեմատիկ խմբում բերում է հետևյալ բառերը. «Մարդ, այր, կին, մանչ, աղիճ (աղջիկ), ամուսին, հայր, ափու, մայր, նան,ուստր, դուստր, որդի, եղբայր, կեսուր, աներ, նու, տայգր, տալ, քեռի, ներ և այլն»2։ Ազգակցական հարաբերություն ցույց տվող բառերը ներառվում են հետևյալ խմբերի մեջ` 1. բուն ազգակցական անուններ (մայր, հայր, երեխա, տղա, աղջիկ, քույր, եղբայր, զավակ,դուստր, ուստր, որդի ),2. միջնորդավորված արյունակցական-ազգակցական հարաբերությունների անուններ (տատ,պապ, քեռի, մորաքույր, հորաքույր, հորեղբայր, թոռ),3. ձեռքբերովի ազգակցական հարաբերությունների անուններ (ամուսին, կին, այրի, սկեսուր,սկեսրայր, տայգր, տալ, աներ, զոքանչ, քենի, աներձագ, հարս, փեսա)։ Մայր - բնիկ հայերեն բառ է, որ ծագում է հնխ. mate’r նախաձևից։ Այս բառարմատը գործածական է նաև հնդեվրոպական քույր լեզուներում (օրինակ` ռուս. мать, անգլ. mather, գերմ. mutter և այլն)։ Գրաբարից ավանդված բառ է, ունեցել է հետևյալ հնչյունափոխված ձևերը` մար, մէր։ Մար (այ>ա)հնչյունափոխված տարբերակն առավելապես տարածված է արևմտյան խմբակցության բարբառներում (Մարաշ, Սեբաստիա, Պոլիս, Խարբերդ, Արաբկիր)։ Մէր (այ>է) հնչյունափոխված տարբերակը գործածական է հայերենի և´ արևելյան, և´ արևմտյան խմբակցության բարբառներում։ Մենք ունենք մամ բառաձևը, որն Աճառյանը փոխառություն է համարում հունարեն mamme՝ մեծմայր, մամ բառից։ Նրա կարծիքով մամ-ը կարող էր մայր բառից կազմված փաղաքշականի մի ձև լինել,բայց քանի որ մայր բառի փաղաքշականին զուգահեռ կա հայր բառի փաղաքշականը (պապ), որը չէրկարող հայր բառից առաջանալ և փոխառյալ է, ուստի, եզրակացնում է, որ մամ-ը ևս պետք էփոխառություն համարել հունարենից։ Ակադեմիկոս Գ. Ջահուկյանը «Հայոց լեզվի պատմություն. նախագրային ժամանակաշրջան» աշխատության մեջ նշում է, որ բարբառներում պահպանվել են հնդեվրոպական արմատական ձևեր,որոնք, սակայն, բացակայում են հայերենի գրավոր հուշարձաններում։ Նա ազգակցություն արտահայտող բառերի թվում ներառում է ապի, դադո, ատտա, մա, մամ, նան բարբառային բառերը, որոնք համարում է գերազանցապես մանկական կամ փաղաքշական բնույթի։ Մայր բառի բարբառային տարբերակներն են` մամ, նան, ազի, ադէ, դադէ, աբա, անա, այա, դէյա,ավա, նաև հարս, հարսա, հարսի տարբերակներով, որոնք կոչականական կիրառություն ունեն։ Հայերենի բարբառներում առկա է հնդեվրոպական նան արմատական բառը, որը չի ավանդված գրավորհուշարձաններում։ Հ. Խաչատրյանը «Ազգակցական հարաբերություններ արտահայտող բառերը հայերենի բարբառներում» աշխատության մեջ նշում է. «….սա առնչվում է Նանե աստվածուհու անվանհետ։ Ողջախոհության, իմաստության, մայրության խորհրդանիշը կարող էր մայրը լինել»3։ Հայր-բնիկ հայերեն բառ է, որն առաջացել է հնդեվրոպական pater նախաձևից4։ Հայր-ը` -իկածանցով, ավելի գործածական է որպես կոչականի ձև։ Բարբառային տարբերակներն են` հար, հէր1 Աճառյան Հ., Հայոց լեզվի պատմություն, Երևան, 1940, հ. 1, էջ 109։ 2 Ջահուկյան Գ., Հայոց լեզվի պատմություն. նախագրային ժամանակաշրջան, Երևան, 1987, էջ 259։ 3 Խաչատրյան Հ., Ազգակցական հարաբերություններ արտահայտող բառերը հայերենի բարբառներում, Երևան, 2009, էջ 20։ 4 Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, Երևան, 1926, էջ 31։ (Ղարաբաղ, Շամախի), խէր (Վան, Մուշ), հարի, հարիկ, բաբ (Մուշ, Կիլիկիա, Պոլիս), ապա, ապի, դադո,դադա (Խոյ, Վան, Մարաղա), ադա, ափօ, բիձի, խէր (Արագածի շրջանի Վարդապլուրում), տայու(Ախալքալաքի Բեժանո և Կարսի Ղզլչախչախ գյուղեր)։ Տայու-ն հայերենի որոշ խոսվածքներում նաևհորեղբայր, մեծ մարդուն դիմելու հարգական ձև է նշանակել, օրինակ` Ախալքալաքի Փոկա և Օլավերդգյուղերում։ Բիձի տարբերակը, որը վրացերենում հորեղբայր է նշանակում, պահպանվել է միայն մեկխոսվածքում` Լոռու Շամուտ գյուղում։ Պապ բառը հայերենի բարբառներում գործածական է 2 իմաստով` մեծ հայր (պապիկ) և հայրիկ։ Աճառյանը պապ-ը մեծ հայր իմաստով փոխառյալ է համարումպահլավերենից, իսկ պապա-ն հայրիկ իմաստով նորագյուտ բառ է համարում։ Երեխա – նախ, նշանակում է փոքրահասակ` պատանեկան հասակին չհասած աղջիկ կամ տղա։ Ազգակցական հարաբերություններում ունի զավակ նշանակությունը։ Հայերենի բարբառներում զավակ շղթայի դուստր, ուստր և որդի գրական բառաձևերը բացակայում են, և դրանց փոխարեն գործառում են երեխա, տղա, աղջիկ բառանվանումները։ Այս հասկացության բարբառային ձևերն են` էրեխա,ճիժ (որը միջին հայերենում արդեն առկա էր), տղա, չաղա, չոջուղ, ուշաղ (թուրքերենից), խիզան,բուլուզ, պլուզ, տըխմար, բըզդիկ, խոխա (Աճառյանն այն համարում է թուրքերենից փոխառյալ բառ)։ Պլուզ բառին Աճառյանը տալիս է նշանակությունը և այն կապում արաբերեն biliz (կարճահասակ)արմատի հետ։ Որոշ բարբառներում (Սասուն, Մուշ, Վան) երեխա բառի կոչական ձև հանդես է գալիսլաօ բառաձևը, որը քրդական փոխառություն է։ Զուգահեռաբար գործում են ճիժ և բալա (Եղեգնաձորի Եղեգիա գյուղ), ճիժ և քյորփը (Եղեգնաձորի Վերնաշեն գյուղ) բառերը երեխա հասկացության դիմաց։ ՆՀԲ-ում տղա բառը բացատրվում է իբրև մանուկ, փոքր երեխա։ Տիգրանակերտի, Ակնի բարբառներում գործում է երեխա հասկացության տխմար բառաձևը։ ՆՀԲ-ում այն խամար՝ գիտուն արմատիցտ ժխտական ածանցով կազմված բառ է համարվում։ Տղա-արու զավակ իմաստն է ստացել արևելահայերենում։ Աճառյանը համարում է ասորերենիցփոխառյալ բառ, որ նշանակում է փոքր մանուկ, երեխա, պատանյակ, եբրայերենում նշանակել է մատղաշ գառ։ Լեզվաբանը նշում է, որ Սուրբ գրքում, նաև Եղիշեի մոտ, բառը գործել է պարզամիտ, տգետիմաստով։ Արևելյան գրականում հատուկ է միայն արական սեռին, բայց արևմտյան գրականում, գրաբարում և միջին հայերենում հատուկ է թե´ արական, թե´ իգական սեռին։ Արու զավակ հասկացությանդիմաց հայերենի բարբառներում գրանցված են հետևյալ բառազուգադիպությունները` տըղա, լաճ,մանչ, պոլուզ, գյադա, տըղա խոխա և այլն։ Լաճ-ն աճառյանը համարում է միջինհայերենյան բառ`ուստր, մանչ, տղա իմաստով։ Մանչ-ը ` արու տղա իմաստով, ևս միջինհայերենյան բառ է համարում,որը ծագում է հնխ. mas՝ տղայ արմատից։ Աղջիկ-երեխա հարաբերության իգական եզրն արտահայտվում է աղջիկ բառանվամբ։ Աճառյաննայս բառը թողնում է չմեկնված։ Անտուան Մեյեն աղջիկ բառի ծագումը կապում է աղալ բայի հետ։ Առաքել Սյունեցին այն ստուգաբանում է չիք բառից։ Պոնտական ժողովրդական ստուգաբանությամբբառը ծագել է ա~հ չիք արտահայտությունից, որ արտասանել էր Ադամը, երբ կենդանիների մեջ իրենընկեր չէր գտել, և դրանից հետո Աստված ստեղծել է աղջկան։ Այս բառի ծագման քննությանն է անդրադարձել նաև Վ. Համբարձումյանը, որը բառի նախնական ձևն է համարում աղիջ-ը, որը ծագում էհնդեվրոպական at արմատից։ Նա գտնում է, որ աղջիկ բառի աղ արմատն ամենանախնական իմաստով նշանակել է երկանքով աղացող, աշխատող տնտեսուհի։ Այս բառանվան տարբերակ է նաև աչոնը։ Հայերենի բարբառներում աղջիկ հասկացությունն է արտահայտում նաև բուլիգ բառաձևը, որն առկա է Համշենի բարբառում։ Լոռու խոսվածքում այս հասկացության բառային դրսևորում է համարվումխիզան բառը։ Թումանյանն այս բառը գործածում է «Մարո» պոեմում.Կարմիր շորով մի խիզանԸնկավ ձորը, մի կածան….1։ Քույր-բնիկ հայերեն բառ է։ Աճառյանը նշում է այս բառի սեռական հոլովից կազմված բառերը`քեռորդի, քեռայր, քեռորդեակ, հորաքեռորդի։ Բառը բարբառներում ունեցել է հետևյալ հնչյունականտարբերակները` քուր, քոր, քէր, քիյ, քիր, քայր և այլն։ Քույր հասկացության բառանվանում է դիտվելնաև դադո բառաձևը, որը հանդիպում է Խոյ-Մարաղայի բառախմբում։ Հայերենի բարբառներում այնհանդիպում է և´ հայր, և´ մայր, և´ քույր իմաստով։ Բաջի բառաձևը, որը թուրքերենից փոխառյալ բառէ, քույր հասկացության դիմաց գործածվում է Մարտակերտի, Նախիջևանի բարբառներում։ Եղբայր-բնիկ հայերեն բառ է` հնխ. bhrater նախաձևից առաջացած։ Եղբայր հասկացությունը և´գրական հայերենում , և´ բարբառներում դրսևորվում է միայն եղբայր բառանվանումով, սրա դիմացփոխառյալ որևէ բառ չի գործածվում։ Աճառյանը բերում է այս հասկացության մի շարք հնչյունականտարբերակները բարբառներում` ախբար, ախպէր, աբար, աբարիկ, ապեր, ապի, ապին, բաբար,1 Թումանյան Հ., Ընտիր երկեր, հ. 1, Երևան, 1985, էջ 171։ ափար, ափու, ափուն, և նշում, որ սրանք նախնական եղբայր նշանակությունից անցել են մեծ եղբայր,հայր, հորեղբայր նշանակության և դարձել մեծերին տալու պատվանուն։ Այսպիսով՝ բուն ազգակցական հարաբերություն արտահայտող բառերը դարերի ընթացքում ոչ թեկորցրել են իրենց կենսունակությունը, այլ, ընդհակառակը, հարստացել են ուրիշ լեզուներից փոխառված միջոցներով։ Այն բառաձևերը, որոնք հին գրական հայերենում չեն վկայվել, բարբառներում պահպանել են հնդեվրոպական արմատական ձևերը։ Մյուս խումբը միջնորդավորված արյունակցական-ազգակցական հարաբերություններ ցույց տվողբառերն են (տատ, պապ, քեռի, մորաքույր, հորաքույր, հորեղբայր, թոռ)։ Տատ-Աճառյանն այս բառը բացատրում է որպես մեծ մայր, որից էլ տատիկ` մեծ մայրիկ իմաստը։ Նա նշում է նաև տատա` մեծ մայրիկ և տատէ` հորեղբոր կին իմաստները։ Լեզվաբանը տատ-ը համարում է բնաձայնական բառ, որը հատուկ է մանկական լեզվին և առկա է թե´ հնդեվրոպական, թե´ այլլեզվախմբերի մեջ։ Հայերենի բարբառներում այս բառի հնչյունական ձևերն են` տադի, տատօ, տատա,որոնք կոչականական արժեք ունեն։ Այս հասկացությունն են արտահայտում նաև մամ և նան բառերը,որոնք հայերենի բարբառներում գործածվում են և´ մայր, և´ տատ իմաստներով։ Որոշ բարբառներումմոր և հոր մայրերին տարբեր անվանումներ են տրվում։ Օրինակ ՝ Կարինի Ծոկու գյուղում մամիկ-ըհոր մայրն է, իսկ տատիկ-ը` մոր մայրը։ Քանի որ որոշ բարբառներում (Գորիս, Շամախի, Հադրութ և այլն) մամ, նան, անա, աբա, ադա,այա բառաձևերը մայր նշանակությունն են ունեցել, ուստի, և մեծ ածականով ստացել են տատ իմաստը` մէծ մամ, մէծ նան, մէնձ անա և այլն։ Տատ հասկացության բառային դրսևորումների մեջ առանձնանում է բաբո բառանվանումը, որը գործածվում է Ղարաբաղ-Շամախիի որոշ խոսվածքներում։ Դադոհնդեվրոպական արմատը սահմանապակ կիրառություն ունի Մուշի, Ալաշկերտի, Սասունի խոսվածքներում։ Հազի բառի գործածությունը տատ իմաստով հանդիպում է Գորիսի, Նախիջևանի, Ղարաբաղիբարբառներում։ Պապ-Աճառյանն այս բառի մեծ հայր իմաստը փոխառություն է համարել պահլավերեն pap ձևից,իսկ ՆՀԲ-ն պապ-ը համարել է հունարեն փոխառություն։ Այս բառը դրսևորվում է նաև -իկ փոքրացուցիչ-փաղաքշական մասնիկի հավելումով` պապիկ։ Պապ բառի բարբառային հնչյունական տարբերակներն են` պապկա (Բերկրի), բաբա (Մարտակերտ), պաբա (Նախիջևան), մենձ բոբ (Հաճն) և այլն։ Այսհասկացության ապու, ապո, ապի բառանվանումները վկայված են Կապանի բարբառում։ Քեռի-Աճառյանն այս բառը թողնում է չմեկնված, թեև գտնում է, որ այն անհրաժեշտ է կցել քույրբառի սեռական ձևին` քեռ։ Ջահուկյանը քեռի-ն համարում է քույր-ից անկախ կազմություն։ Քեռի արմատը կապում է հնդեվրոպական su-esor -սեփական արյունից ձևին։ Ի տարբերություն մյուս ազգակցական բառանվանումների՝ քեռի բառը հայերենի բարբառներում քիչ բառազուգաբանություններ ունի`քեռի, դայի (Գորիս, Շամախի), խալո (Մուշ, Սասուն), դայջան (Մարաշա), դադայ (Գորիս)։ Աճառյանը բերում է սրանից կազմված բառերի խումբ` քեռակին, քեռանք, քեռմայր, քեռպապ։ Հայերենի բարբառներից գրեթե ոչ մեկում մորեղբայր նկարագրական բառաձևը չի արձանագրված։ Աճառյանը նշում է, որայն վկայված չէ նաև հին մատենագրության մեջ, սակայն դա պատահական է համարում, քանի որ հինմատենագրության մեջ գործում է նրանից կազմված մորեղբորորդի բառը։ Մորաքույր-նկարագրական ձևով առաջացած բառաձև է, ինչպես հորաքույր, հորեղբայր բառաձևերը։ Բարբառային ձևերն են` մորքուր, մույքիյ, մոչիր, մաքիր, բաջի, բիբի, մրաքէր։ Բիբի բառաձևըհայերենի որոշ բարբառներում գործում է հորաքույր, որոշներում` մորաքույր իմաստով։ Բաջի-ն, որըթուրքերեն քույր է նշանակում, Մարաղայի խոսվածքում և´ քույր է նշանակել, և´ մորաքույր։ Հորաքույր-նկարագրական ձևով առաջացած բառաձև է։ Բարբառային ձևերն են` հորքուր, խորքուր, խէրքուր, հրաքիր, հիրաքիր, հաքուր, հոքիր, հաքու, բիբի, բաջի և այլն։ Կռզենի բարբառում հորաքույր հասկացությունը դրսևորվում է տատ բառաձևով, իսկ տատ հասկացությունը` մեծիկ բառաձևով։ Հորեղբայր-սա ևս նկարագրական եղանակով առաջացած բառաձև է։ Նշանակում է հոր եղբայրը։ Բարբառային տարբերակներն են` հորոխպեր, հոպար, հերբար (Մեղրի), խորփեր (Գորիս), ղորփեր(Ղարաբաղ)։ Որոշ բարբառներ էլ գործածում են թուրքերենից փոխառյալ ամի, վրացերենից փոխառյալբիձի բառաձևերը։ Թոռ-բնիկ հայերեն բառ է, հնխ. tor արմատից։ Ցեղակից ձևերից է սանսկրիտում հանդիպողtaruna բառը` երիտասարդ, մանկամարդ կին կամ աղջիկ։ Այս բառը դրսևորվում է նաև -իկ փոքրացուցիչ-փաղաքշական մասնիկի հավելումով` թոռնիկ, որի ժամանակ գրաբարյան ն-ն վերականգնվում է։ Բարբառային հնչյունական ձևերն են` թէոռ, թոր, թուռ, թառ, թուռն և այլն։ Ձեռքբերովի ազգակցական հարաբերություններ անվանող բառերն են` ամուսին, կին, այրի,սկեսուր, սկեսրայր, տայգր, տալ, աներ, զոքանչ, քենի, աներձագ, հարս, փեսա։ Ամուսին-սա այր և կին եզրերի ընդհանրացված բառանվանումն է եղել ինչպես հին հայերենում,այնպես էլ արդի գրական հայերենում։ Աճառյանն այն համարում է բնիկ հայերեն բառ և ստուգաբանում այսպես` ամ-միասին + ուս-սովորել + ին (ածանց)։ Արտահայտում է իրար վարժված իմաստը։ Այս բառի նախնական նշանակությունը եղել է հասակակից, ժամանակակից, որը ժամանակի ընթացքում ետին պլան է մղվել, և նրան փոխարինելու են եկել այր և կին իմաստները։ Այս բառանվանումըսեռային տարբերակում չի դնում։ Այն հավասարապես կիրառվել է և´ այր, և´ կին բառերի փոխարեն։ Ժամանակի ընթացքում այս բառաձևը վերածվել է այր եզրի բացարձակ անվանման, մինչդեռ բաղադրաձևերը վերաբերում են զույգ եզրերին` ամուսիններ, ամուսնանալ, ամուսնություն։ Ամուսին հասկացությունը հայերենի բարբառներում աչքի է ընկնում հոմանշային բազմազանությամբ` մարդ, էրիկ,նշանած։ Ամուսին նշանակությամբ մարդ բառաձևը գրաբարից մեզ ավանդված չէ։ Միջին հայերենիցսկսած է այն ամուսին նշանակությամբ կիրառվել։ Ամուսին հասկացության դիմաց գործող մարդբառաձևն ընդգրկում է բարբառների թե´ արևելյան, թե´ արևմտյան խոսվածքները։ Այս մասինԱճառյանը գրում է. «Ընտանեկան կազմակերպությունը նահապետական ձևով էր. ամուսինը տանմեծն էր, հրամայողը և կառավարողը. այս պատճառով potis՝ ամուսին բառը, հնդեվրոպական լեզվիմեջ նշանակում է նաև պետ, տեր1։ Այր-բնիկ հայերեն բառ է։ Արդի գրական արևելահայերենն այր բառն ամուսին իմաստով համարյա չի գործածում։ Է. Աղայանը նրա բուն իմաստը տղամարդ-ն է համարում, իսկ երկրորդականը` ամուսին-ը։ Բարբառների մի մասում այն հանդես է գալիս –իկ ածանցի համադրությամբ` ամուսին իմաստով(այր + իկ), որն էլ բարբառների արևմտյան խմբում այ>է հնչյունափոխությամբ դարձել է էրիկ։ Աճառյանը բերում է առնանք, առնենք, առնտաք բառաձևերը, որոնք ունեն ամուսնու կողմի ազգականներիմաստը։ Այր բառից ունենք նաև արամբի բառը, որը նշանակում է ամուսնացած կին։ Կին-Աճառյանը սա համարում է բնիկ հայերեն բառ, որը ծագում է հնխ. gen ձևից։ Այս արմատիերկրորդ ձևն է կան, որից կազմվում են հետևյալ բառաձևերը` կանամբի, կանանի, կանանոց, կանացիև այլն։ Աճառյանը նշում է նաև, որ արմատական նախնական ձևը պահում է միայն Սվեդիայի բարբառը` գեն։ Կին-ն ամուսին հասկացության իգական եզրն արտահայտող բառանվանումն է։ Կնիկհնչյունական տարբերակը հանդիպում և´ արևելյան, և´ արևմտյան բարբառներում։ Սկեսուր-բնիկ հայերեն բառ է, որն ունի կնոջ ամուսնու մայր իմաստը։ Նախալեզուն զանազանումէր իգական և արական ձևեր։ Հայերենի մեջ արականը կորած է, հետո կազմվել է կեսրայր` «կեսրոջայր» ձևը։ Բարբառային ձևերն են` ըսգեսուր, օսգոսուր, կիսուր, ըսկեսոր։ Մարաղայի և Հաճնի բարբառներում այս հասկացության դիմաց գործում են բարմա, բայմայ բառաձևերը։ Սկեսրայր հասկացությունը բարբառներում դրսևորվում է հետևյալ ձևերով` կեսրար, կերսար, պատրոն, աղա, գեսար ևայլն։ Տեգր-բնիկ հայերեն բառ է` հնխ. daiver ձևից առաջացած։ Աճառյանը հին ձևն է համարումտայգր-ը։ Այս բառի իմաստն է ամուսնու եղբայր։ Բարբառային ձևերն են` տեքր, դեքր, դաքր, տաքիր ևայլն։ Ինչպես գրական հայերենում, այնպես էլ բարբառներում ամուսնու եղբայր հասկացություննարտահայտվում է գրեթե միայն տեգր բառաձևով։ Տալ-Աճառյանն այն համարում է բնիկ հայերեն բառ` հնխ. de, do ձևից առաջացած։ Ենթադրում է,որ սկզբում պետք է եղած լինի ծալ, հետո տագր բառի ազդեցությամբ` տալ։ Ինչպես հին հայերենիցավանդված տայգր բառը, այնպես էլ տալ-ը հայերենի բարբառներում չունեն հոմանշային դաշտ։ Հնչյունական տարբերակային ձևերն են` տալ, դալ, դուլ, դոլ։ Տեգերկին-նկարագրական եղանակով առաջացած բառաձև է։ Բարբառներում հանդիպողհնչյունական տարբերակային ձևերն են` տեգորկին, տիքիրակեն, տեքերկնիկ, տագերկին և այլն։ Տեգերկին հասկացության բառային դրսևորում է նաև բարբառներում հանդիպող ներ բառը, որնԱճառյանը համարում է բնիկ հայերեն բառ և բացատրում հետևյալ կերպ` կնոջ ամուսնու եղբոր կինը։ ՆՀԲ-ում բառը համարվում է նու + եր՝ նուեր, նուանք ձևից առաջացած։ Զոքանչ-Աճառյանն իր «Հայերենի արմատական բառարան»-ում այն թողնում է չստուգաբանված։ Այնուհետև իր «Հայոց լեզվի պատմություն» աշխատության մեջ նշում է, որ այն ուրարտական ծագումունի։ Այս կարծիքը հանդիպում է նաև Ջահուկյանի մոտ։ Արևելյան խմբակցության բարբառներումհանդիպում է զանքաչ բառաձևը, առկա է նաև դրափոխությամբ տարբերակը` զոնքաչ։ Այս հասկացության բառային դրսևորում է նաև հասի բառաձևը, որն առկա է Կապանի Խոտանան գյուղում։ Աներ-այս բառը ևս ստուգաբանված չէ։ Դեռ հին հայերենում այն գործածվել է երկու իմաստով`կնոջ հայր և կնոջ եղբայր։ 5-րդ դարից վկայված աներ բառն առ այսօր պահպանվել է և գործածականէ ինչպես արդի գրական հայերենում, այնպես էլ բարբառներում։ Աներձագ, աներորդի-նկարագրական եղանակով առաջացած բառաձև է, որն ունի կնոջ եղբայրիմաստը։ Բարբառներում հանդիպող ձևերն են` աներտղա, անիրուչ տղա, անուր տղա, կայինճի (Տրապիզոն, Օրդու), միրզամ (Աշտարակ, Քանաքեռ, Լոռի)։ 1 Աճառյան Հ., Հայոց լեզվի պատմություն, Երևան, 1940, հ. 1, էջ 17-18։ Քենի-բնիկ հայերեն բառ է, որն ունի կնոջ քույր իմաստը։ Գրական հայերենում առկա են քենակալ, քենեկալ բառաձևերը, որոնք հայերենի բարբառներում վկայված չեն։ Ավելի ուշ թուրքերենից փոխառվել է բաջանաղ բառը, որը գործածվում է հայերենի բարբառներում։ Հարս-բնիկ հայերեն բառ է։ Աճառյանը «Հայերենի արմատական բառարան»-ում վկայակոչում էՏերվիշյանին, որը հարս բառը համարում է հարճ փոխառյալ բառի բնիկ հայկական ձևը։ Փեսա-Աճառյանն այս բառը համարում է չստուգաբանված և բերում սրանից ածանցված մի շարքբառեր` փեսադարձ, փեսատես, փեսատեր, փեսացու և այլն։ Այս հասկացության դիմաց Մարաշիբարբառում հանդիպում են էնիշտա թագավոր, թաքվոր բառաձևերը։ Լիանա ՀակոբյանԱԶԳԱԿՑԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՑՈՒՅՑ ՏՎՈՂ ԲԱՌԵՐԸ ՀԱՅԵՐԵՆՈՒՄ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ ազգակցական, հնդեվրոպական, փոխառյալ բառեր, բնիկ հայերեն բառեր, բառաշերտ, բառարմատ, նկարագրական եղանակ։

Մեր նպատակն է ցույց տալ ազգակցական հարաբերություններ անվանող բառանվանումների ծագումը և դրանց փոփոխությունները։ Այս բառերի քննությունը ցույց է տալիս, որ դրանք մեծ մասամբ անաղարտորեն պահպանել են հնդեվրոպական արմատները, իսկ եթե կան փոխառյալ բառեր, ապա դրանք հիմնականում զուգահեռաբար են գործածվում բնիկ հայերեն բառերի հետ։ Բուն ազգակցական հարաբերություն արտահայտող բառերը դարերի ընթացքում չեն կորցրել իրենց կենսունակությունը։ Այդ բառերի կողքին գործածվել են նաև այլ լեզուներից փոխառված բառեր։ Այն բառաձևերը, որոնք հին գրական հայերենում չեն վկայվել, բարբառներում պահպանել են հնդեվրոպական արմատական ձևերը։

Տնտեսական աճի ապահովումը յուրաքանչյուր երկրի տնտեսական համակարգի արդյունավետության բնութագիրն է: Կախված տնտեսական աճի տեմպերից `կայացվում են որոշումներ, որոնք ազդում են ինչպես ներկա իրավիճակի, այնպես էլ ապագայում տնտեսվարող սուբյեկտների սպասումների վրա: Տնտեսական աճի ապահովման ուղիները տարբեր տնտեսություններում տարբեր են: Այնուամենայնիվ, կա մեկ ընդհանուր ձևակերպում ՝ տնտեսական աճի ապահովում ներքին և արտաքին գործոնների միջոցով: Գործոնների երկու խմբերն էլ կարևոր են, բայց կախված միջազգային ասպարեզում երկրի կշռից, կառավարությունը ինչ խնդիրներ է դնում տնտեսական համակարգի առջև, որն է բնորոշ աշխարհաքաղաքական իրավիճակը, 304 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ Այս գործոններից մեկը տարբեր փուլերում կարևոր է: տնտեսական քաղաքականության իրականացմանը: կամ մյուսը, ինչպես նաև, հնարավոր է, դրանց համադրությունը [4, էջ. 76]: Տնտեսական աճի բարդությունն ու բազմակողմանիությունը, յուրաքանչյուր երկրի տնտեսական կյանքի ամենակարևոր բնութագիրը, տնտեսական աճի վրա դինամիկ փոփոխվող տնտեսական միջավայրի ազդեցության առանձնահատկությունները, ինչպես նաև տնտեսական աճի գործոնները պարզելու մեթոդաբանական դժվարությունները: պայմանավորում են գիտնական-տնտեսագետների մշտական ​​ուշադրությունը: Հայաստանում տնտեսական աճն ունի եզակի առանձնահատկություններ և պահանջում է հատուկ ուսումնասիրություն: Դրանք ներառում են երկրի տարածքային անհամաչափ զարգացումը, երկարաժամկետ ներդրումների բացակայությունը, արտագաղթի աճող տեմպը և ՀՆԱ-ի զգալի անկումից հետո այն վերականգնելու անհրաժեշտությունը: ՀՀ տարածքային տնտեսական զարգացման համաչափության հիմնական խոչընդոտներից մեկը տնտեսական գործունեության շարունակական կենտրոնացումն է Երևանի և փոքր թվով մարզերի շուրջ, ինչը արտացոլվում է մայրաքաղաքի տնտեսական դերի աճի մեջ: Արդյունքում, Երևանի և մարզերի, ինչպես նաև մարզերի միջև տարածքային զարգացման համահարթեցումը կարևոր տեղ է գրավում տնտեսության առջև ծառացած և հրատապ լուծում պահանջող խնդիրների շարքում: Տարածքային զարգացման անհամապատասխանությունների հետագա խորացումը խոչընդոտում է երկրի ներքին սոցիալական և տնտեսական կայունությանը և նույնիսկ անվտանգությանը ՝ նպաստելով բնակչության անցանկալի արտահոսքին տնտեսապես թույլ զարգացած տարածքներից: Ուստի տարածքային զարգացման և տարածքային համաչափ զարգացման անհամապատասխանությունների հաղթահարումը համարվում է երկրի տարածքային զարգացման առաջնահերթություն ինչպես միջնաժամկետ, այնպես էլ երկարաժամկետ հեռանկարում: Հետազոտության թեմայի ընտրությունը պայմանավորված է անհրաժեշտ 305 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՈՎ, որոնք անհրաժեշտ են երկրի տնտեսական աճի և սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի փոխկապակցվածության սիստեմատիկ ուսումնասիրության համար `նպատակ ունենալով բացահայտել այն գործոնները, որոնք առավել զգալի ազդեցություն ունեն տնտեսական աճի վրա: և դրանց տատանումները տարածքների միջև: Ներկայումս աշխարհի գրեթե բոլոր երկրներում տնտեսական գործունեության մակարդակի հիմնական ցուցանիշը մեկ շնչի հաշվով համախառն ներքին արդյունքն է (ՀՆԱ), որն ավելի ճշգրիտ է նկարագրում ինչպես երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացումը, այնպես էլ նրա տարածքային կազմավորումները: Քանի որ համախառն ներքին արդյունքը մեր երկրում չի հաշվարկվում տարածքային հիմունքներով (բացառությամբ ՀՀ ԱՎSS-ի փորձնական գնահատականների 2015-2016 թվականների համար), մեկ շնչի հաշվով համախառն ներքին արդյունքի ցուցանիշները կարող են համարվել արդյունաբերության, գյուղատնտեսության, շինարարության ցուցանիշներ: և ՀՀ մարզերի և Երևանի ծառայություններ: մեկ շնչի հաշվով գումարը: ՀՀ տարածքային զարգացման արդյունավետ ծրագրեր մշակելու համար կարևոր է խմբերը (ներառյալ Երևան քաղաքը) խմբավորել ըստ մեկ շնչի հաշվով տարածքային ՀՆԱ-ի: Բայց քանի որ այս ցուցանիշի արմատները սերտորեն փոխկապակցված են մարզերի տնտեսական զարգացման վիճակի և տնտեսական կյանքի առկա խնդիրների հետ, կարևոր խնդիր է ՀՀ մարզերի բազմաչափ խմբավորումը `ըստ տնտեսական զարգացման մակարդակի: Այս կապակցությամբ կատարվել է կլաստերային վերլուծություն, որը հնարավորություն է տվել խմբավորել ՀՀ մարզերը ըստ մի շարք առանձնահատկությունների: Հաշվի առնելով, որ սոցիալ-տնտեսական զարգացման շատ վիճակագրական ցուցանիշներ տարածքային առումով բացակայում են, ուստի բազմաչափ վերլուծության համար դիտարկվել են միայն այն գործոնները, որոնց վրա առկա են ելակետային տեղեկատվություն: Ըստ այդմ, առանձնացվել են հետևյալ գործոնները, որոնց վերաբերյալ տվյալները ներկայացված են Հավելված 1-ի աղյուսակում. Y - ՀՆԱ մեկ շնչի հաշվով, հազ. Դրամ, X 1 - արդյունաբերական արտադրության ծավալը մեկ շնչի հաշվով, հազ. Դրամ, 306 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ X 2 - գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալը մեկ շնչի հաշվով, հազ. Դրամ, X 3 - մեկ շնչի հաշվով շինարարության համախառն արտադրանքի ծավալը, հազ. Դրամ, X 4 - մեկ շնչի հաշվով մանրածախ առևտրի ծավալը, հազ. ՀՀ դրամ, X 5 - աղքատության մակարդակ,%, X 6 - քաղաքային բնակչության տեսակարար կշիռը ընդհանուր բնակչության մեջ,%, X 7 - զբաղվածության մակարդակ,%, X 8 - գործազրկության մակարդակ,%, X 9 - տնտեսապես ակտիվ բնակչության տեսակարար կշիռը (վերանվանվել է աշխատուժ ՝ նոր ստանդարտի համաձայն) ընդհանուր բնակչության շրջանում,%, X 10 - տղամարդկանց մասնաբաժին աշխատուժի ընդհանուր քանակի մեջ,%, X 11 - միջին ամսական անվանական աշխատավարձ (հազար դրամ), X 12 ՝ սպառողի ծախսեր մեկ շնչի հաշվով (միջին ամսական, դրամ), X 13 - ներմուծման ծավալը մեկ շնչի հաշվով, հազ. ՀՀ դրամ 14 X - մեկ շնչի հաշվով արտահանման ծավալը, հազ. Դրամ: X 14. Մեկ շնչի հաշվով արտահանման ծավալը ՝ հազար դրամ: X 14. Մեկ շնչի հաշվով արտահանման ծավալը ՝ հազար դրամ: Այս ցուցանիշների բազմաչափ խմբավորման համար ընտրվել են միայն մեկ շնչին ընկնող տարածաշրջանային ՀՆԱ-ի վրա ազդող ամենաէական գործոնները, որոնք բացահայտվել են նախորդ փոխկապակցվածության վերլուծության արդյունքում. Y, X 1 - r 0,79 (տե՛ս Հավելված 1-ի աղյուսակ 2): ՀՀ մարզերի կլաստերացումն իրականացվել է հիերարխիկ և K- միջին մեթոդներով [1, p. 102]: Հիերարխիկ կլաստերացումը հնարավորություն տվեց գնահատել տարբեր շրջաններն ընդգրկող կլաստերների կազմը և քանակը, որն այնուհետև օգտագործվել է որպես կլաստերի մեթոդի ներդրման ցուցիչ K- միջոցների մեթոդով: 307 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ Կլաստերի կլաստերի միջինացման մեթոդը օգտագործվել է կլաստերի բնութագրերը արդյունահանելու և վերլուծելու համար: Ավելին, 3-ը սահմանվել է որպես կլաստերների օպտիմալ քանակ: Ստորև բերված աղյուսակները ցույց են տալիս Հայաստանի Հանրապետության մարզերի կլաստերացման արդյունքները `օգտագործելով IBM SPSS ծրագիրը [5, էջ. 101] օգտագործելով k- միջոցների մեթոդը: Աղյուսակ 1 Փոփոխականների միջին արժեքներն ըստ կլաստերի (կլաստերի վերջնական կենտրոններ) Կլաստերների փոփոխականներ Դասակարգում ըստ կլաստերի Հայաստանի Հանրապետության մարզերի կլաստերի կազմը ներկայացված է աղյուսակում 2. Աղյուսակ 2. Կլաստերի կազմը ըստ մարզերի ՀՀ մարզեր) Առաջին գ. Երեւան, Սյունիք Արագածոտն, Շիրակ, Վայոց Ձոր Արարատ, Արմավիր, Գեղարքունիք, Լոռի, Կոտայք, Տավուշ, մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի երկրորդ երրորդ միջին ցուցանիշը (հազար դրամ) 1011,72 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Առաջին կլաստերը ներառում է Երևան քաղաքը ՝ Սյունիք, որտեղ դիտված բոլոր ցուցանիշները, ներառյալ մեկ շնչի հաշվով տարածքային ՀՆԱ-ն, առավելագույնն են 3 կլաստերում `2346,35 հազ. Դրամ: Երկրորդ կլաստերը ներառում է 3 մարզեր `Արագածոտն, Շիրակ, Վայոց Ձոր, որը բնութագրվում է տարածաշրջանային ՀՆԱ-ի մեկ շնչի հաշվով միջին մակարդակով և ներմուծման ծավալով, բայց մնացած ցուցանիշներն ամենացածրն են` համեմատած այլ կլաստերների հետ: Երրորդ կլաստերը ներառում է Արարատի, Արմավիրի, Գեղարքունիքի, Լոռու, Կոտայքի և Տավուշի մարզերը: Այս կլաստերում նկատվում է հակառակ պատկերը. Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն և ներմուծման ծավալը մյուս կլաստերի համեմատ ամենացածրն են, բայց մյուս ցուցանիշները գտնվում են միջին դիրքում: Հետընթացի վերլուծության մեթոդը օգտագործվել է տարածաշրջանային ՀՆԱ-ի վրա տարբեր գործոնների ազդեցությունը քանակականորեն գնահատելու համար, ինչը, ի վերջո, հնարավորություն տվեց կառուցել բազմաֆակտորային մոդել `որոշելով ինչպես անհատական, այնպես էլ դրանց ընդհանուր ազդեցությունը մոդելի վրա: Հետընթացի վերլուծության սկզբնական փուլը գործոնների ընտրությունն է, որն առաջին հերթին որոշվում է ելքային հատկության և այլ ցուցանիշների միջև փոխկապակցվածության որակական, տեսական վերլուծության հիման վրա `օգտագործելով վիճակագրական և մաթեմատիկական չափանիշներ: Արդյունքում վերցվեց մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ հարաբերակցությունը (Y), որի տարածքային շերտավորումը հիմնականում բացատրվում է մարզերի սոցիալ-տնտեսական զարգացման հիմնական ցուցանիշների շերտավորմամբ: Հետևաբար, որպես գործոնային առանձնահատկություններ առանձնացվել են մարզերի սոցիալ-տնտեսական զարգացումը պայմանավորող մի շարք ցուցանիշներ: Բազմաստիճան ռեգրեսիայի վերլուծությունը սկսելիս նախ հաշվի է առնվել, որ սոցիալ-տնտեսական հետազոտություններում բազմաչափ վիճակագրական մեթոդների կիրառումը պահանջում է ուսումնասիրվող վիճակագրական համադրության միատարրություն, որն ուսումնասիրվել է փոփոխականության գործակցով (տե՛ս Հավելված 1, աղյուսակ 309 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 1): Արդյունքում պարզվեց, որ համադրությունը տարասեռ է ելքային հատկության և համարյա բոլոր գործոնների համար: Ուստի, հաշվի առնելով մայրաքաղաքի և մարզերի միջև տարածքային զարգացման բևեռացումը, Երեւան քաղաքը բացառվեց ուսումնասիրությունից: Արդյունքում, տատանումների գործակիցները զգալիորեն նվազեցին, բայց X1, X 3, X 6, X 8, X 13 և X 14 գործոնների համար անհամաչափությունը չվերացավ (տատանման գործակիցները 90.8%, 36.9%, 35.7 էին Համապատասխանաբար%, 42.1%, 57.9%, 125.2%): Հետևաբար, այդ գործոնները բացառվել են ուսումնասիրությունից, ինչը հնարավորություն է տվել նաև բացառել բազմաբջջության ֆենոմենը, որը, ինչպես կարելի է տեսնել Հավելված 1-ի Աղյուսակ 1-ում ներկայացված զույգ փոխկապակցվածության գործակիցների մատրիցից, X 1 և X 11 է, X 1 և X 14., X 3 և X 10, X 4 և X 8, X 7 և X 13, X 9 և X 13, X 11 և X 14, X 13 և X 14 (զույգի փոխկապակցման գործակիցները բացարձակ արժեքով գերազանցում են 0.7): Այս գործոնների ներառումը մոդելում կարող է հանգեցնել կոլեգիալ փոփոխականների համապատասխան ռեգրեսիայի գործակիցների անկայունության: Դրանից հետո մոդելը հաշվի է առնում այն ​​մյուս գործոնները, որոնց զույգերի փոխկապակցման գործակիցը ելքային հատկանիշի հետ առավելագույնն է: Ավելին, յուրաքանչյուր քայլում p- արժեքի միջոցով ստուգվեց մոդելի համապատասխանությունը: Եթե ​​p- արժեքը պակաս է α ընտրված նշանակության մակարդակից, ապա ռեգրեսիայի հավասարում պարտատոմսերի առկայության անհամապատասխանության զրոյական վարկածը մերժվում է, և գործոնն ընդգրկվում է ռեգրեսիայի մոդելում: Այս գործընթացը շարունակվում էր այնքան ժամանակ, քանի դեռ p գործակիցը մոդելի մեջ ներառելիս p նշանակության մակարդակից ավելին էր, ինչը նշանակում է, որ մոդելը այլևս ադեկվատ չէ և մոդելի մեջ տեղին չէ ներառել գործոնը [8, p. 960]: Այսպիսով, հաշվի առնելով վերը նշված սկզբունքները, քայլ առ քայլ ռեգրեսիայի վերլուծությունը IBM SPSS- ի միջոցով տրամադրեց ՀՆԱ-ի տարածաշրջանային շերտավորման մոդել, որը ներառում է X 5 և X 11. գործոններ: 310 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ հետևյալը. Հայաստանի մարզերում աղքատության մակարդակի 1 տոկոսային կետով նվազեցումը կհանգեցնի տարածաշրջանային ՀՆԱ-ի մեկ շնչի հաշվով 22,300 դրամի բարձրացմանը, իսկ միջին ամսական անվանական աշխատավարձի 1000 դրամով բարձրացմանը `աճի: տարածաշրջանային ՀՆԱ-ն մեկ շնչի հաշվով 10.000 դրամով: Որոշման բազմակի գործակիցը ցույց է տալիս, որ մեկ շնչի հաշվով տարածաշրջանային ՀՆԱ-ի 74% -ով փոփոխությունը պայմանավորված է մոդելում ներառված գործոնների ազդեցությամբ: Ձեռք բերված մոդելի միջոցով արվեց այսպես կոչված «պայմանական» կարճաժամկետ կանխատեսումը ՝ առանձնացնելով պայմանական 3 սցենար: Լավատեսական սցենար. Ենթադրվում է, որ աղքատության մակարդակը Հայաստանի մարզերում կնվազի տարեկան 1% -ով, իսկ միջին ամսական անվանական աշխատավարձը կբարձրանա տարեկան 10% -ով, կամ զրոյական կամ չեզոք սցենար: Ենթադրվում է, որ ՀՀ մարզերում մոդելում արտացոլված ցուցանիշների փոփոխություն չի լինի: Հոռետեսական սցենար: Ենթադրվում է, որ Հայաստանի մարզերում աղքատության մակարդակը կբարձրանա տարեկան 1% -ով, իսկ միջին ամսական անվանական աշխատավարձի բարձրացում չի լինի: Վերոհիշյալ պայմանական սցենարների համաձայն, մինչև 2021 թվականը արված կանխատեսումը ներկայացված է Հավելված 2-ում, որի տվյալները ցույց են տալիս, որ 2021 թ.-ին Արագածոտնի և Վայոց Ձորի մարզերում 2018-ի հավասար հավասար պայմաններում այլ հավասար պայմաններում լավատեսական զարգացումների դեպքում կկազմի մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն: զգալիորեն աճել, համապատասխանաբար, 1.7 և 1.9 անգամ: Արմավիրի և Շիրակի մարզերում կանխատեսվում է մեղմ 3-5% աճ: Այլ տարածաշրջաններում մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն կաճի միջինը 40% -ով: Չեզոք և հոռետեսական սցենարների դեպքում մարզերի մեծ մասում, բացառությամբ Արագածոտնի, Գեղարքունիքի, Վայոց ձորի և 311 ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՏԱՎՈՒՇԻ, կանխատեսվում է մեկ շնչի հաշվով տարածաշրջանային ՀՆԱ-ի նվազում: Այսպիսով, վերլուծությունը կարող է հիմք հանդիսանալ տարածքային զարգացման քաղաքականության մշակման համար ՝ նպատակաուղղված աջակցություն տրամադրելով Հայաստանի Հանրապետության յուրաքանչյուր մարզին: , ։

Սույն հոդվածում ուսումնասիրվել եւ գնահատվել են ՀՀ տնտեսական աճի տարածքային շերտավորման վրա ազդող գործոնները՝ կիրառելով բազմաչափ վիճակագրության երկու՝ կլաստերային եւ ռեգրեսիոն վերլուծության մեթոդները։ Կլաստերային վերլուծությունը հնարավորություն է տվել խմբավորել ՀՀ մարզերն ըստ մեկ շնչին ընկնող տարածքային ՀՆԱ-ի եւ դրա վրա ազդող առավել էական գործոնների, իսկ քայլային ռեգրեսիոն վերլուծության արդյունքում ստացվել է ռեգրեսիոն մոդել, որի հիման վրա իրականացվել է մեկ շնչին ընկնող տարածքային ՀՆԱ-ի կարճաժամկետ սցենարային կանխատեսում։

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԺՈՂՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՏԿԵՐԻ ՇՈՒՐՋՀայ սփյուռքը ձևավորվել է ցեղասպանության և հայրենազրկման հետևանքով,երբ հարյուր հազարավոր մարդիկ ստիպված եղան գտնել ապրելու իրավունք օտարերկրներում։ Ոճրագործության արդյունքում Արևմտյան Հայաստանից գաղթեց և օրհասական վիճակում հայտնվեց շուրջ 1 մլն մարդ։ Առաջին գերխնդիրը նրանց բնակեցման հարցն էր։ Ազգային պատվիրակությունների և քաղաքական կուսակցությունների կարծիքով` «առայժմ լավագույն է հայ գաղթականությանը պահել Թուրքիոյ եւՀայաստանի մերձակայ պետութեանց եւ վայրերու մէջ։ Անոնք այս ձեւով կը յուսան,որ՝ ա) գաղթականները կը պատսպարուին արդեն հայ գաղութներ ունեցող եւ նիւթական տեսակետով դիւրութիւններ ընծայող երկրներու մէջ և բ) մանաւանդ եթէ ապագային դիւրութիւններ ստեղծուին հայ ժողովրդին իր բնագաւառը վերադառնալու,անոնցմէ շատեր անմիջապէս կրնան մեկնիլ Հայրենիք»1։ Փախստական հայերը հայրենիք վերադառնալու հույսեր ունեին։ Նրանց այդհույսն էին ներշնչել Հայաստանի Առաջին Հանրապետության գոյությունը, Միացյալ ևանկախ Հայաստանի հռչակումը, Սևրի պայմանագիրը։ Սակայն դրանք պիտի ի դերևբարձրանային Հայաստանի խորհրդայնացումից և թաղվեին Լոզանի կոնֆերանսիցհետո։ Վերջինում մերժվեց անգամ «Հայկական օջախ» ստեղծելու գաղափարը։ «Այդպահից էլ օտար ափերին հայտնված հայությունը առաջնահերթ ձեռնամուխ եղավ իրտնտեսական ու ազգային կեցությունն ապահովելու և զարգացնելու, նոր ապրելավայրերում արմատավորվելու գործին»2,- նշում է Կ. Դալլաքյանը։ Այսպես ձևավորվեց հայկական սփյուռքը։ Նկատենք, որ, չնայած սփյուռքի ձևավորման տարիների երկարատևությանը, այն առաջացել է բազմահազար հայությանմիաժամանակյա մասնակցությամբ. հոծ խմբերով հաստատվում էին որևէ վայրում,ինչը գոյապահպանման և ինքնության պահպանման ուժ է եղել։ Այժմ հայություն կա աշխարհի 190 երկրներում, և տեղին է հայ մեծ բանաստեղծՀ. Շիրազի խոսքը. «…Որ լուսինն անգամ ծանոթ է բոկոտն հայ թափառ ոտքին»3։ Հիմք ընդունելով սփյուռքահայության գոյավիճակը, որը պայմանավորված է ընդունող երկրի սոցիալ-քաղաքական, տնտեսական և մշակութային առանձնահատկություններով, հայ սփյուռքի համայնքները կարելի է խմբավորել ըստ այդ երկրների ընդհանուր բնութագրերի՝ Արևելքի, Արևմուտքի, Հարավային Ամերիկայի և հետխորհրդային տարածքի հայկական համայնքներ4։ Դրանցից դիտարկել ենք հետևյալները. Արևելքի երկրներ՝ Լիբանան, Սիրիա, Իրան, Թուրքիա, Եգիպտոս, Եթովպիա,Հնդկաստան, Ավստրալիա, Արևմուտքի երկրներ՝ ԱՄՆ, Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա,Իտալիա, Կանադա, Բուլղարիա, Լեհաստան, Հունգարիա, Հարավային Ամերիկայի1 «Հայոց պատմություն», հ. 4, գիրք Ա, Երևան, 2010, էջ 624-625։ 2 Նույն տեղում, էջ 626։ 3 Շիրազ Հ., Հայոց Դանթեականը, Երևան, 1991, էջ 1։ 4 Տե՛ս «Հայ սփյուռք» հանրագիտարան, Երևան, 2003, էջ 9։ երկրներ՝ Ուրուգվայ, Արգենտինա, Բրազիլիա, հետխորհրդային երկրներ՝ Ռուսաստան, Վրաստան (տե՛ս աղ. 1)։ Իսկ ի՞նչ է սփյուռքը։ Մենք համաձայն ենք Վ. Սաֆրանի հետ, ով սփյուռք է համարում գաղթական այն համայնքները, որոնք (կամ նրանց նախնիները) սփռվել եննախահայրենիքից դեպի օտար շրջաններ, ունեն հավաքական հիշողություն, տեսլական կամ մյութոս իրենց իսկական հայրենիքի, դրա գտնվելու ֆիզիկական վայրի,պատմության և նվաճումների մասին, հավատացած են, որ անհնար է ամբողջությամբինտեգրվել ընդունող հասարակությունում, ուստի և մասամբ օտարված են զգում այնտեղ, նախնիների հայրենիքին վերաբերում են որպես իրենց իսկական իդեալականհայրենիքի, ուր իրենք կամ իրենց զավակները պետք է վերադառնան, հավաքականուժերը նվիրաբերում են հայրենիքի պահպանությանը կամ վերականգնմանը, անվտանգությանը և բարեկեցությանը, շարունակում են անհատապես կամ զգայականորեն կապված մնալ հայրենիքին, որը պայմանավորում է նրանց համերաշխությունըև էթնոհամայնքային գիտակցությունը1։ Սփյուռքահայերի թվաքանակի շարժը (հազարներով)Աղյուսակ 1ԺամանակաշրջանԵրկիր1 ԱՄՆ2 Ուրուգվայ3 Արգենտինա4 Կանադա5 Բրազիլիա6 Սիրիա7 Լիբանան8 Հնդկաստան9 Իրան10 Հունգարիա11 Թուրքիա12 Եգիպտոս13 Եթովպիա14 Մեծ Բրիտանիա15 Ֆրանսիա16 Լեհաստան17 Իտալիա18 Ավստրալիա19 Ռուսաստան20 Վրաստանթ թ ն ա կ ա թ թ ն ա կ ա թ և չ ն ի Մ թ թ ն ա կ ա թ թ ն ա կ ա թ թ ն ա կ ա թ թ ն ա կ ա թ թ ն ա կ ա թ թ ն ա կ ա թ թ ն ա կ ա թ թ ն ա կ ա Երբ նայում ենք աղյուսակին, տեսնում ենք, որ 20-րդ դ. 2-րդ կեսին տեղի է ունենում սփյուռքահայության ինտենսիվ տեղաշարժ։ Մի կողմից նոսրանում են Մերձավոր և Միջին Արևելքի հայ համայնքները, մյուս կողմից՝ ավելանում Եվրոպայի և Ամե1 Տե՛ս Բեժանյան Ա., Սփյուռքի մասին տեսությունների համառոտ ակնարկ, «ԼՀԳ», թ. 1, էջ 211-227։ 2 «Հայ սփյուռք» հանրագիտարան։ Գասպարյան Ս., Սփյուռքահայ գաղթոջախներն այսօր. մշակութայինկյանքի ուրվագիծ, Երևան, 1962։ Ոսկանյան Ա., Սփյուռքահայության թվական կազմը, «ԼՀԳ», թ. 9, էջ 4751։ «Հայերն աշխարհում. հանրագիտական համառոտ բառարան», Երևան, 1995։ «Հայկական սփյուռք»տարեգիրք, Երևան, 2009։ րիկայի հայության թվաքանակը, այսինքն՝ տեղի է ունենում Արևելքի երկրներից հայության տեղաշարժ Արևմուտքի երկրներ։ Ըստ Օքսֆորդի համալսարանի դասախոս,հաս. գիտ. դոկտոր Հրաչ Չիլինգիրյանի տվյալների` Միջին Արևելքի հայ բնակչությունը 1975 թ. 625 հազ. մարդուց նվազել է և 2008 թ. կազմել 320 հազ.1։ Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներից հայության՝ դեպի ԱՄՆ, Կանադա ևեվրոպական երկրներ տեղաշարժի պատճառներ «Նորավանք» ԳԿՀ հայագիտականկենտրոնի փորձագետ Վ. Հովյանը համարում է.1. Կյանքի որակի ավելի բարձր մակարդակն արևմտյան երկրներում։ 2. Արևմտյան սոցիալ-մշակութային միջավայրի նկատմամբ հեշտ հարմարվողականությունը։ Հայերը, լինելով քրիստոնյա, ավելի հեշտ են յուրացնում եվրոպական ևամերիկյան սոցիալ-մշակութային բարքերը և, հետևաբար, ավելի հեշտությամբ ինտեգրվում այդ հասարակություններում, քան մուսուլմանները։ Իրենց ավելի հոգեհարազատ եվրոպական և ամերիկյան սոցիալ-մշակութային միջավայրերը խթան ենհանդիսանում Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրների հայության՝ դեպի Արևմուտքարտագաղթի համար։ 3. Տիրապետող իսլամական միջավայրը։ Այն որոշակիորեն խորթ է հայերի համար։ Չնայած հիմնականում աշխարհիկ պետության նկարագրին և հայերի նկատմամբ ցուցաբերվող հանդուրժողականությանը, այնուամենայնիվ Մերձավոր և ՄիջինԱրևելքի երկրներում չեն եղել քաղաքական և քաղաքացիական ազատություններ,որոնք ինքնադրսևորման լայն հնարավորություններ ընձեռնեն հայերին։ Սրանով էբացատրվում այդ երկրների հայ համայնքների քաղաքական պասիվությունը։ 4. Ներքին և արտաքին ցնցումները` արաբա-իսրայելական հակամարտություն,1975-1990 թթ. Լիբանանյան քաղաքացիական պատերազմ, 1979 թ. Իսլամական հեղափոխություն Իրանում, Իրան-իրաքյան պատերազմ (Ծոցի առաջին պատերազմ,1980-1988 թթ.), Իրաքի ներխուժում Քուվեյթ (Ծոցի երկրորդ պատերազմ, 1990 թ.),Իրաք-ամերիկյան պատերազմ (Ծոցի երրորդ պատերազմ, 2003 թ.)2։ Այս ամենին Հ. Չիլինգիրյանն ավելացնում է ներհամայնքային խնդիրները, որոնքկապում են երեք հաստատությունների` Հայոց եկեղեցու, հայկական դպրոցի և հայալեզու մամուլի հետ3։ Սփյուռքահայերի կողմից սեփական շահի գերադասումը և մյուս բացասականգործոնները չշրջանցելով` ցանկանում ենք նշել դրականը։ Սփյուռքահայությունն իրենպարտավորված չի զգում որևէ երկրի նկատմամբ, պատրաստ չէ սեփական ջանքերնուղղել վերջինիս պաշտպանությանը, այսինքն՝ անգամ եթե նրանք կորցնում են հայկականի զգացումը, նրանք չեն յուրացնում որևէ ուրիշը և դառնում են աշխարհաքաղաքացի։ Այս հանգամանքը պահպանում է նրանց «դարձի բերելու» և հայեցի դաստիարակելու հնարավորությունը։ Սակայն պիտի խոստովանենք, որ Սփյուռքում առկա է հայի ինքնազգացողության խնդիրը։ Մասնավորապես, «Հորիզոն» թերթի 1983 թ. մայիսի 19-ի համարումասված է, որ նույն տարվա ապրիլի 26-ին Օտտավայում հրատարակված “1981 Censusof Canada” աշխատության մեջ բերված տեղեկությունների համաձայն Կանադայում«իրենց հայ է ճանաչում» 21 հազ. մարդ4։ Երբ այս թիվը դնում ենք Կանադայում այդժամանակ հաշվվող 70 հազ. հայերի թվի կողքին, զգացվում է, թե ինչքան մեծ էուծացման վտանգը։ Ավելի տխուր է վիճակը Հունգարիայում։ 2002 թ. հայկական1 Տե՛ս «Նոր Յառաջ», 25 մայիս, 2013։ 2 Հովյան Վ., Հայկական սփյուռքի փոխակերպումը. մարտահրավերներ և հնարավորություններ, «Գլոբուս», թ. 5, 2013, էջ 25։ 3 Տե՛ս «Նոր Յառաջ», 25 մայիս, 2013։ 4 Տե՛ս Ոսկանյան Ա., էջ 47-51։ ինքնավարությունների ընտրություններին որպես հայ գրանցվեց և ընտրություններինմասնակցեց մոտ 2500 մարդ (նախորդ տարում իրենց հայ էին համարում 600-ը)1։ Հիշենք, որ Հունգարիայում այս շրջանում ապրում էր 15 հազ. հայ։ Այս փաստերը ստիպում են մեզ համաձայնվել Ա. Այվազյանի մտքի հետ, որ կանծագումով հայեր և հայեր։ Առաջին դեպքում նրանք չունեն պատասխանատվությանզգացում հայրենիքի նկատմամբ, չեն ուզում մտածել հայրենիքում ապրելու մասին,չեն ուզում լինել հայոց լեզվի կրողը, գիտակցաբար կամ անգիտակցորեն հաշտվել ենիրենց սերունդների անխուսափելի ուծացման ու ձուլման հետ, այսինքն՝ չունեն ազգիընդհանուր կենսագործունեության մեջ անձնական ներգրավվածություն և ներդրածավանդ2։ Այստեղ պետք է հիշել ամերիկացի ճանաչված սոցիոլոգ, պրոֆեսոր ԼուիզՔրիզբերգի ուսումնասիրության արդյունքը. «Ավելի մեծ հանրությանը պատկանելըհաճելի զգացողություն է պարգևում. ինքնաշարունակ խմբի մաս կազմելն անմահության նման ինչ-որ բան է ապահովում։ Մինչդեռ պատկանելությունն այնպիսի միխմբի, որ զուրկ է ներքին հպարտությունից, վնասակար է անհատի ինքնագնահատականի համար»3։ Հայերն իրենց ապրած երկրների բնակչության տեսակարար կշռում չնչին մաս ենկազմում։ Այդ թիվը տատանվում է մինչև 1 %-ի շրջանակներում և միայն առանձինդեպքերում է անցնում 1 %-ը։ Նման դեպքերից են Լիբանանի (2 %), Ռուսաստանի(1,5-2 %) օրինակները։ Սակայն միասնություն և համակուռ լինելու դեպքում նրանքկարող են իրենց և իրենց հայրենիքի շահերը պաշտպանող պահանջներ ներկայացնելայդ երկրներին։ Նման օրինակ է 1994 թ. ԱՄՆ-ում տեղի ունեցածը։ Արևմտյան Ամերիկայի ՀՅԴ Հայ դատի հանձնախմբի շնորհիվ նախագահ Բ. Քլինթոնի վարչակարգի՝ադրբեջանցիներին ԱՄՆ օժանդակությունն արգելող բանաձևը վերացնելուն ուղղվածփորձին ամերիկահայերը հակազդեցին` հազարավոր հեռագրեր ուղղելով Վաշինգտոն (3000 հեռագիր Սպիտակ տուն և Դեմոկրատական կուսակցության ղեկավարներին), հիշեցնելով, որ այդ բանաձևի վերացումը մեծապես կվնասի Կալիֆորնիայի հայերի շրջանում ԱՄՆ նախագահի վայելած հեղինակությանը4։ Օգնության օրինակների առատություն գրանցվեց 1988 թ. Հայաստանում տեղիունեցած երկրաշարժից հետո և Արցախյան շարժման ժամանակ։ Սակայն պետք էնշենք, որ ոչ բոլորն էին հետաքրքրված Հայաստանի վիճակով։ Երբ նայում ենք «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի նվիրատվությունների ցուցակը, պարզ էդառնում, որ Հայաստանով մտահոգված է ոչ ավելի, քան երկու տասնյակ երկրներիսփյուռքահայություն, այն էլ՝ ոչ ամբողջական ներգրավմամբ։ Օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ պայմաններից վեր կանգնելով՝ սա ցույց է տալիս ափյուռքահայության՝ հայրենիքին ծառայելու պատրաստակամության պասիվությունը։ Հաջորդ խնդիրը սփյուռքահայության թվակազմի աճման դինամիկան է։ Աղյուսակի տվյալներում նկատվում է սփյուռքահայության թվաքանակի աճի տեմպերի նվազում։ Այսպես, եթե շուրջ 20 երկրների օրինակով սփյուռքահայության թիվը 1980 թ.1960 թ. համեմատ ավելի քան կրկնապատկվել է՝ 943.700-ից հասնելով 1.965.500-ի,ապա հաջորդ 20 տարվա ընթացքում (2000-ական թթ. համեմատ 1980-ական թթ.)այն ավելացել է շուրջ 13 %-ով՝ կազմելով 2.232.780 մարդ։ Եվ սա այն դեպքում, երբվերջին տասնամյակներին ավելացել է ՀՀ-ից հայության արտահոսքը և սփյուռքի համալրումը։ Վերջին հանգամանքը ցույց է տալիս, որ խիստ նվազել են սփյուռքահայության բնական աճի տեմպերը, կամ ավելացել են նրանց ուծացման տեմպերը։ 1 Տե՛ս Ժամակոչյան Ա., Արևելյան Եվրոպայի հայ համայնքների խնդիրները, Երևան, 2011, էջ 117։ 2 Տե՛ս Այվազյան Ա., Հայկական ինքնության գրավականները, կամ ո՞վ է հայը, Լոս Անջելես, 2008, էջ 16-17։ 3 Տե՛ս http։ //vahagnakanch.files.wordpress.com/2011/04/azgaynaganutyan-masin.pdf։ 4 Տե՛ս Պետրոսյան Ք., Հայրենիք-Սփյուռք հարաբերությունները 1988-2001 թթ., Երևան, 2011, էջ 28-29։  Հայերն աշխարհում սփռված լինելու հետ մեկտեղ տարածված են պետությունների ամբողջ տարածքով։ Այս հանգամանքը նվազեցնում է նրանց համախմբման ևհայկական ինքնության պահպանման հնարավորությունները։ Օրինակ, ինչպե՞ս կարող է հայը մնալ հայ 162 հազ. բնակչություն և 152 հազ. դոմինանտ տարր ունեցողերկրամասում ապրելով 11 հոգով, և սա այն դեպքում, որ Սփյուռքի յուրաքանչյուրկենտրոն յուրովի է կառուցում հարաբերությունները հայրենիքի հետ։ Այս իմաստովբացակայում է միանմանությունը հայկական սփյուռքի կենտրոնների միջև։ Որպեսարդյունք՝ մենք ստանում ենք հայի տասնյակ կերպարներ։ Այստեղ մեծանում է ՀՀդերն այն առումով, որ յուրաքանչյուրի հետ շփման հիմքում դրվի հայկականությունը,որն աշխարհի այլազանության մեջ հայերի միասնության հիմքը կլինի։ Հայերին բնորոշ հաջորդ երևույթն ուրբանիզացիայի բարձր ու աճող դինամիկանէ։ Ներկայումս քաղաքաբնակ է սփյուռքահայերի 80 %-ը1։ Սա պայմանավորված էնրանց զբաղմունքով, աշխատանքի բնույթով։ Փոփոխվել է նաև Հայաստանում բնակվող հայերի և սփյուռքահայերի թվի հարաբերակցությունը։ 1970 թ. աշխարհի հայության 36 %-ը բնակվում էր ԽորհրդայինՀայաստանում։ 2001 թ. տվյալներով այդ թիվը նվազել է՝ կազմելով 32 %2։ Ներկայումս ՀՀ-ում է բնակվում հայության 25-30 %-ը։ Սա հետխորհրդային շրջանում ՀՀ-ումարձանագրվող ծնելիության ցածր մակարդակի և ՀՀ-ից հայերի արտահոսքի արդյունք է։ Վերջինիս արդյունքում լրացվում են գործող համայնքները, ինչպես նաևձևավորվում են նոր համայնքներ, նոր սփյուռք։ Սա մի կողմից հայերի ուժերի ցրվածության խորացում է նշանակում, մյուս կողմից՝ թարմացնում է նախկին սփյուռքանդամների հիշողությունը և ձգձգում ու դժվարացնում նրանց ուծացումը։ Փոխվել է նաև սփյուռքահայության տեղաբաշխվածության պատկերն ըստ աշխարրամասերի։ Սփյուռքի ձևավորման շրջանում մեծաքանակ էր հայերի թիվը Ասիայում։ 1926 թ. այնտեղ բնակվում էր ամբողջ աշխարհի հայության 74 %-ը (չհաշվածԽորհրդային Միության տարածքում ապրողներին)։ Սակայն այս թիվն աստիճանաբար նվազել է։ 1970 թ. առաջնությունը պատկանում էր Ամերիկային, որն ավելանալով 2001 թ. կազմեց 54,1 %, այսինքն՝ Ամերիկայում էր բնակվում նախկին Խորհրդային Միության տարածքից դուրս բնակվող հայության կեսից ավելին։ 2001 թ. տվյալներով երկրորդ տեղում էր Եվրոպան՝ 31 %, իսկ Ասիան 12 %-ով նահանջել էր երրորդհորիզոնական։ Ասիայում սփյուռքահայությունը կենտրոնացած էր Խորհրդային Միության տարածքում, որտեղ հայ բնակչությունը 1970 թ. տվյալներով կազմում էր Ասիայի հայբնակչության 72 %-ը, որից 88 %-ը՝ Անդրկովկասի երկրներում։ Այս թիվը ևս աստիճանաբար նվազեց, և 2001 թ. նախկին Խորհրդային Միության տարածքում բնակվումէր աշխարհի ամբողջ հայության 69 %-ը, որից 58 %-ը՝ Անդրկովկասի երկրներում3։ Այսպիսով, հայությունը Սփյուռքում դեռևս կայուն բնակություն չունի։ Բացի Հայաստանից Սփյուռք ուղղվածությամբ տեղաշարժին, տարբեր ուղղություններով շարժէ կատարվում նաև Սփյուռքի ներսում։ Բացահայտելով այդ շարժերի պատճառները՝պարզ է դառնում, որ հայությունը որևէ երկրի նկատմամբ պարտավորություն չիստանձնել։ Միաժամանակ պետք է փաստենք, որ նրա մի ստվար զանգված ամրագրվել է ինչ-որ պետության և կորցրել հայի ինքնագիտակցությունը։ 1 Տե՛ս «Հայրենիք-Սփյուռք առնչությունները հայկական մամուլում», Երևան, 2012, էջ 21։ 2 Տե՛ս Կարապետյան Ռ., Միգրացիան և հայկական նոր սփյուռքը, Երևան, 2013, էջ 34։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 33։ Գևորգ ԿեսոյանՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԺՈՂՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՏԿԵՐԻ ՇՈՒՐՋԲանալի բառեր՝ սփյուռքահայության տեղաշարժեր, նրանց պատասխանատվության հարցը, ծագումով հայեր և հայեր, սփյուռքահայության ուծացում, աշխարհագրական տարածվածություն։

Սփյուռքահայության զգալի հատվածը գտնվում է անընդհատ տեղաշարժի մեջ։ Դա պայմանավորված է այն երկրներում տիրող ներքին և արտաքին պայմաններով, որտեղ հայերը բնակվում են։ Սա վկայում է այն մասին, որ նրանք իրենց պատասխանատու չեն համարում տվյալ երկրի ճակատագրի հանդեպ, սակայն ցավալի է, որ հեռացած են նաև Հայաստանի հոգսերով անհանգստանալուց։ Վերջինս թույլ է տալիս ասել, որ կան ծագումով հայեր և հայեր։ Ցավալի է ընդգծել, որ բավական մեծ ծավալներ ունի սփյուռքահայերի ուծացումը։ Նրանք աշխարհագրական մեծ ցրվածություն ունեն, որն էլ ավելի է մեծացնում ուծացման վտանգը։ Այստեղ առաջին պլան է գալիս Հայաստանի Հանրապետության` որպես հայությանը համախմբող կառույցի դերը։

ՀԱՆՑԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ԿԱՄՈՎԻՆ ՀՐԱԺԱՐՈՒՄԸՀանցագործությունների կանխարգելումը քրեական իրավունքի խնդիրներիցմեկն է։ Այն իրականացվում է քրեաիրավական տարբեր միջոցներով ու մեխանիզմներով։ Այդպիսի մեխանիզմներից մեկն էլ հանցագործությունից կամովին հրաժարվելուինստիտուտն է։ Այն խթանում է անձին` հետ կանգնելու իր հանցավոր մտադրությանիրականացումից՝ հանցագործությունն ավարտին հասցնելուց։ Հանցագործությունիցկամովին հրաժարվելու վերաբերյալ իրավական նորմերի ամրագրումը քրեականօրենսգրքում նպատակ ունի կանխել նոր հանցագործությունների կատարումը։ Հանցագործությունից կամովին հրաժարված անձը, եթե նրա փաստացի կատարածն այլհանցակազմ չի պարունակում, ենթակա չէ քրեական պատասխանատվության։ Այսինստիտուտի սոցիալական առաքելությունն ու նշանակությունը պատկերավոր կարելի է բնորոշել հետևյալ կերպ. «Հանցագործությունները առավել հեշտ է կանխարգելել,քան պայքարել դրանց հետևանքների դեմ»։ Հանցագործությունից կամովին հրաժարվելու դեպքում քրեական պատասխանատվությունից ազատելու ինստիտուտը նպատակաուղղված է խթանելու հանցավոր գործունեություն սկսած անձի կողմից իր գործունեությունը դադարեցնելը, հանցավոր նպատակի իրականացումից հրաժարվելը ևդրանով հասարակության համար վտանգավոր հետևանքների առաջացումը կանխելը։ Կամովին հրաժարվելու ինստիտուտը կարող է գործել այն ժամանակ, երբ անձիգործողությունները բավարար են՝ նրան քրեական պատասխանատվության ենթարկելու համար։ Իր աշխատության մեջ այս իրավիճակը պատկերավոր կերպով բնորոշել է գերմանացի իրավաբան, քրեագետ Ֆ. Լիստը. «Օրենսդիրը կառուցել է ոսկե կամուրջ` նախնական հանցավոր գործունեություն սկսած անձի նահանջի համար»1։ Հանցագործությունից կամովին հրաժարվելու վերաբերյալ նորմերի ամրագրումըքրեական օրենսգրքում հետապնդում է անձի կողմից անձամբ իր հանցավոր գործունեությունը դադարեցնելու առավելագույն պայմանների ստեղծման նպատակ։ Քրեական օրենսգրքում ամրագրված այս նորմը, պարունակելով կանխարգելիչ մեծ լիցք,ուղղված է այդ նպատակի իրականացմանը։ Հանցագործությունից կամովին հրաժարվելու վերաբերյալ նորմեր ամրագրվածեն տարբեր երկրների՝ Ռուսաստանի Դաշնության, Ավստրիայի, Իսպանիայի, Լեհաստանի, Գերմանիայի քրեական օրենսգրքերում։ Հանցագործությունից կամովին հրաժարվելն ամրագրված է նաև ՀՀ քրեականօրենսգրքում։ Վերջինիս 36-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` հանցագործությունիցկամովին հրաժարում է համարվում անձի կողմից հանցագործության նախապատրաստությունը, հանցափորձը կամ անմիջականորեն հանցանք կատարելուն ուղղվածգործողությունը (անգործությունը) դադարեցնելը, եթե անձը գիտակցել է հանցագոր1 фон Лист Ф., Учебник уголовного права, Москва, 1903, с. 321. Цит. по։ Уголовное право России, под ред. В.ծությունը ավարտին հասցնելու հնարավորությունը1։ Հանցագործությունն ավարտինհասցնելուց հրաժարվելը լիովին բացառում է քրեական պատասխանատվությունը։ Սակայն, որպեսզի հանցագործությունից կամովին հրաժարված անձը չենթարկվիքրեական պատասխանատվության, անհրաժեշտ են որոշակի պայմաններ։ Նախ, նրափաստացի կատարածում պետք է բացակայի այլ հանցակազմի առկայությունը։ Այսդրույթն ամրագրված է 36-րդ հոդվածի 2-րդ մասում, համաձայն որի` հանցագործությունից կամովին հրաժարված անձը ենթակա չէ քրեական պատասխանատվության,եթե նրա փաստացի կատարած արարքը այլ հանցակազմ չի պարունակում։ Նախնական հանցավոր գործունեությունն ավարտին հասցնելուց հրաժարվելը պետք է լինիկամովին։ Այս հատկանիշի առանձնահատկությունն այն է, որ անձը հանցագործությունից հրաժարվում է իր սեփական կամքով (ներքին մղումով) և ոչ թե այն ավարտին հասցնելու անհնարինության պատճառով։ Ն. Դուրմանովի կարծիքով հանցագործությունից կամովին հրաժարում չի կարող լինել այն դեպքում, երբ հանցագործության կատարման ժամանակ հանդիպում են խոչընդոտներ, թեկուզ և հաղթահարելի,սակայն ավելի էական, քան կարծում էր անձը հանցագործությունը սկսելիս, և այդհանգամանքների պատճառով է անձը հրաժարվում հանցագործությունն ավարտինհասցնելուց2։ Այսինքն, հանցավորը գիտակցում է, որ հանցանքի կատարումը դժվարացել է, և այդ հանգամանքի ուժով է դադարեցնում հանցագործությունը։ Գ. Կրիվոլոպովը, որպես կամովին հրաժարվելու ինքնուրույն հատկանիշ, առանձնացնում է հանցագործությունը ավարտին չհասցնելը։ Սակայն դա առանձին հատկանիշ համարելն այնքան էլ ճիշտ չէ, քանի որ, հրաժարվելով հանցագործությունից,անձը միաժամանակ հրաժարվում է այն ավարտին հասցնելուց։ Կամովին հրաժարվելու հաջորդ հատկանիշը հանցագործությունն ավարտինհասցնելու գիտակցումն է։ Իրավաբանական գրականության մեջ տարածված է այնկարծիքը, որ այս հատկանիշն ինքնուրույն դեր չի կատարում, այլ հանդես է գալիսորպես կամովին հրաժարվելու բաղադրատարր։ Սակայն կամովին հրաժարվելու համար միայն ցանկությունը բավարար չէ, անհրաժեշտ է, որ անձը գիտակցի հանցագործությունը ավարտին հասցնելու հնարավորությունը։ Գիտակցությունը և կամքն ընկած են մարդկային ցանկացած գործունեության հիմքում, սերտորեն կապված են,փոխպայմանավորում են միմյանց, սակայն միևնույն ժամանակ հադիսանում են անձիհոգեբանական գործունեության տարբեր կողմեր։ Ուստի հանցագործությունը ավարտին հասցնելու գիտակցումն ունի կարևոր իրավական նշանակություն։ Կարևոր հատկանիշ է համարվում նաև հանցագործությունից վերջնականապեսհրաժարվելը։ Նախնական հանցավոր գործունեություն սկսած անձը պետք է ամբողջությամբ և վերջնականապես հրաժարվի այն ավարտին հասցնելուց և ոչ թե ժամանակավորապես հետաձգի հանցագործության կատարումը` հետագայում առավելնպաստավոր պայմաններում իրականացնելու համար։ Վերջնական հրաժարվելու հարցը կարգավորված չէ ՀՀ քրեական օրենսգրքում։ Այս բացը անհրաժեշտ է լրացնել, որպեսզի պրակտիկայում այս ինստիտուտի կիրառման հետ կապված դժվարություններ չառաջանան։ Հանցագործությունից կամովին հրաժարումը հնարավոր է հանցագործությաննախապատրաստության և չավարտված հանցափորձի ժամանակ, երբ դեռ հանցա1 ՀՀ քր. օր.-ի 36-րդ հոդվածի 1-ին մասում թույլ է տրվել անհարկի կրկնաբանություն։ Հանցափորձը, համաձայն քր. օր.-ի 34-րդ հոդվածի, հենց համարվում է անմիջականորեն հանցանք կատարելուն ուղղվածգործողություն, ուստի քր. օր.-ի ձևակերպումը` «հանցափորձը կամ անմիջականորեն հանցանք կատարելուն ուղղված գործողությունը», այդքան էլ ճիշտ չէ։ 2 Տե՛ս Дурманов Н., Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву, Москва, 1999, էջ193։ գործն իրենից կախված ամեն ինչ չի կատարել՝ հանցագործությունը ավարտին հասցնելու համար։ Այս դեպքում անձը կարող է հանցագործությունից հրաժարվել` դրսևորելով ինչպես ակտիվ, այնպես էլ պասիվ վարքագիծ։ Քրեական իրավունքի գիտության մեջ վեճեր են ընթանում այն հարցի կապակցությամբ, թե հնարավոր է արդյոք հանցագործությունից կամովին հրաժարվելավարտված հանցափորձի ժամանակ։ Ռ. Գաբդրախմանովը պնդում է, որ ավարտված հանցափորձի ժամանակ կամովին հրաժարվելու մասին խոսել չի կարելի1։ Այդպիսի կարծիք են հայտնում նաև Ի.Տիշկևիչը2, Կ. Պանկոն և ուրիշները3։ Նրանց կարծիքով՝ չի կարելի հրաժարվել նրանից, ինչ արդեն կատարվել է։ Ն. Դուրմանովի կարծիքով՝ ավարտված հանցափորձի ժամանակ հնարավոր էհանցագործությունից կամովին հրաժարվել՝ պայմանով, որ կատարված արարքըդեռևս չի առաջացրել հասարակության համար վտանգավոր հետևանքներ, և անձըակտիվ վարքագիծ է դրսևորում՝ այդ հետևանքները կանխելու համար4։ Մի շարք այլիրավաբաններ (Կուզնեցովա, Իվանով, Կորոուլով, Զդարովամիսլով, Նաումով ևուրիշներ)5 համակարծիք են վերջին տեսակետի հետ։ Մեր կարծիքով՝ այս հարցի լուծման վերջին տարբերակն առավել նախընտրելի է։ Այսինքն, բացառիկ դեպքերում հանցագործությունից կարելի է հրաժարվել նաևավարտված հանցափորձի ժամանակ։ Այս դեպքում անհրաժեշտ է պարզել` արդյոքանձը պահպանե՞լ է վերահսկողությունը հանրորեն վտանգավոր գործողության (անգործության) և հանցավոր հետևանքների միջև զարգացող պատճառական կապինկատմամբ, կարո՞ղ է ազդել պատճառահետևանքային կապի հետագա զարգացմանվրա և կանխել հանցավոր հետևանքների առաջացումը, թե՞ պատճառահետևանքային կապի զարգացումը և հանցավոր հետևանքների վրա հասնելը այլևս կախված չէհանցավորից։ Եթե պատճառական կապի զարգացումը դեռևս կախված է անձից,ապա անձը կարող է հրաժարվել հանցագործությունից` հասարակության համարվտանգավոր հետևանքների առաջացումը կանխելով, իսկ եթե պատճառահետևանքային կապի զարգացումն այլևս կախված չէ հանցավորից, ապա հանցագործությունից հրաժարվել այլևս հնարավոր չէ։ Օրինակ, հանցավորը մեկ այլ անձի սպանելունպատակով նրան թույն է տալիս, սակայն մինչև թույնը կսկսի ազդել, հրաժարվում էիր նպատակի իրականացումից և տալիս է հակաթույն` կանխելով հանցավոր հետևանքների առաջացումը։ Այս դեպքում նրա արարքը կորակվի որպես հանցագործությունից կամովին հրաժարում, որովհետև նա պահպանել էր վերահսկողությունըպատճառական կապի նկատմամբ, և հանցագործության ավարտը կախված էր նրանից։ Սակայն եթե հանցավորը, չունենալով հակաթույն կամ չիմանալով թույնի բաղադրությունը, դիմում է բժշկական ծառայության օգնությանը և այդպիսով, փաստորեն, պատճառական կապի զարգացումը և հանցավոր հետևանքների վրա հասնելըկախվածության մեջ է դրվում բժշկական ծառայությունից, ապա սա չի դիտվի որպեսկամովին հրաժարում։ ՀՀ քրեական օրենսգիրքը կարգավորում է նաև հանցակիցների` կազմակերպչի,դրդիչի, օժանդակողի՝ հանցագործությունից կամովին հրաժարվելու հետ կապվածհարցերը։ Համաձայն 36-րդ հոդվածի 3-րդ մասի` հանցագործության կազմակերպիչը,դրդիչը կամ օժանդակողը կամովին հրաժարվելու դեպքում ենթակա չէ քրեական պա1 Տե՛ս “Уголовное право России. Общая часть”, под ред. А. Игнатова, Ю. Красикова, Москва, 2003, էջ 24։ 2 Տե՛ս Тишкевич И., Приготовление и покушения по советскому уголовному праву, Москва 1958, էջ 74։ 3 Տե՛ս “Уголовное право. Общая часть”, под ред. Н. Кузнецовой, Москва, 2004, էջ 124։ 4 Տե՛ս “Уголовное право России. Общая часть”, էջ 124։ 5 Նույն տեղում, էջ 33։ տասխանատվության, եթե նա, պետական մարմիններին հաղորդելով կամ ձեռնարկված այլ միջոցներով, կանխել է կատարողի կողմից հանցագործությունն ավարտինհասցնելը։ Վերոգրյալից պարզ է դառնում, որ հանցակիցներն իրենց ակտիվ գործողություններով պետք է կանխեն կատարողի կողմից այն հանցագործությունն ավարտին հասցնելը, որին իրենք հանցակցել են, և միայն այս դեպքում նրանք կազատվենքրեական պատասխանատվությունից։ Իսկ եթե նրանք չկարողանան կանխել կատարողի կողմից հանցագործությունն ավարտին հասցնելը, ապա նրանք ենթակա ենքրեական պատասխանատվության։ Սակայն այս դեպքում նրանց գործողություններըորպես մեղմացնող հանգամանք հաշվի կառնվեն պատասխանատվությունը անհատականացնելիս։ Այս մասին ուղղակի ամրագրված է քրեական օրենսգրքի 36-րդ հոդվածի 4-րդ մասում. «Եթե սույն հոդվածի երրորդ մասում նշված գործողություններըչեն հանգեցրել կատարողի հանցագործությունը կանխելուն, ապա ձեռնարկված միջոցները պատիժը նշանակելիս կարող են հաշվի առնվել որպես պատասխանատվությունը և պատիժը մեղմացնող հանգամանք»։ Եթե կազմակերպչի կամ դրդիչի` հանցագործությունից կամովին հրաժարվելուառանձնահատկությունն այն է, որ նրանք նախապատրաստվող հանցագործությունից«հանում են իրենց ներդրումը» հանցագործությունը կատարողի կողմից ավարտինհասցնելը կանխելու միջոցով, ապա նույնը չի կարելի ասել օժանդակողի մասին։ Օժանդակողի կողմից հանցագործությունից կամովին հրաժարվելը էապես տարբերվում է կազմակերպչի և դրդիչի հրաժարումից։ Օժանդակողի կողմից հանցագործությունից հրաժարվելու համար բավարար է միայն, որ նա կատարի իրենից կախված ամեն ինչ՝ նախապատրաստվող հանցագործությունը կանխելու համար։ Հանցագործությունը կանխարգելելը և այն կանխարգելելու համար գործողություններ իրականացնելը նույնական չեն։ Օժանդակողի համար, ով միաժամանակ չի հանդիսանումհանցագործության կազմակերպիչ, հանցագործությունից կամովին հրաժարվելուդեպքում բավարար է միայն նախապատրաստվող հանցագործությունից իր ներդրումը հանելը։ Ֆիզիկական օժանդակության դեպքում, երբ օժանդակողը կատարողինտրամադրում է միջոցներ, գործիքներ կամ վերացնում է խոչընդոտները, հանցագործությունից հրաժարվելու համար բավարար է տրված գործիքներն ու միջոցները հետվերցնելը կամ նախապես վերացրած խոչընդոտները վերականգնելը։ Ինտելեկտուալօժանդակության դեպքում, երբ այն դրսևորվում է հանցագործին, հանցագործությանմիջոցներն ու գործիքները, հանցագործության հետքերը կամ հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված առարկաները պարտակելու, այդպիսի առարկաները ձեռք բերելուկամ իրացնելու խոստումով, հանցագործությունից հրաժարվելու համար բավական էմիայն կատարողին տեղեկացնել, որ տրված խոստումները չեն կատարվելու։ Կատարողի համար պետք է պարզ լինի, որ օժանդակողը «խաղից դուրս է գալիս», և նրավրա հույս դնել չի կարելի։ Այս քայլով օժանակողը խզում է բոլոր այն կապերը, որոնքառկա էին իր և հանցագործությունը կատարողի միջև, ու, փաստորեն, օժանդակողիգործողությունների և հանցավոր հետևանքների միջև բացակայում է պատճառականկապը` որպես հանցակցության օբյեկտիվ հատկանիշ։ Օժանդակողի նշված գործողությունները պետք է որակվեն որպես հանցագործությունից կամովին հրաժարում։ Սակայն ինտելեկտուալ օժանդակության այն դեպքում, երբ օժանդակությունըդրսևորվում է խորհուրդներ, ցուցումներ կամ տեղեկատվություն տալով, հանցագործությունից հրաժարվելը իրականացվում է որոշակի առանձնահատկություններով։ Եթե նա դեռևս չի կատարել վերոգրյալ գործողությունները, ապա հանցագործությունից հրաժարվելու համար բավարար է պարզապես այն չկատարելը, իսկ եթե կատարել է, ապա հանցագործությունից հրաժարվել հնարավոր է միայն ակտիվ գործողություններ իրականացնելու և հանցագործությունը կանխելու միջոցով։ Վերջին տարբերակում օժանդակողը, հանցագործությունից հրաժարվելու առումով, նմանվում էկազմակերպչին և դրդիչին։ Կարծում ենք, որ օժանդակողի կողմից հանցագործությունից կամովին հրաժարվելը նպատակահարմար է նախատեսել 36-րդ հոդվածի առանձին մասով` հաշվի առնելով վերոհիշյալ առանձնահատկությունները։ Ինչպես նշվեց, հանցագործության մյուս մասնակիցները` կազմակերպիչը և դրդիչը, հանցագործությունից կամովին հրաժարվելու դեպքում պետք է պետական մարմիններին հաղորդելով կամ ձեռնարկված այլ միջոցներով կանխեն կատարողի կողմից հանցագործությունն ավարտին հասցնելը։ Ձեռնարկված միջոցները կարող են լինել ինտելեկտուալ և ֆիզիկական։ Ինտելեկտուալ միջոցները կարող են դրսևորվել տարբեր եղանակներով` հորդորելով, համոզելով հրաժարվել հանցագործությունն ավարտին հասցնելուց, հրաժարվելով նախապես տրված խոստումներից, սպառնալով պետական մարմիններին տեղեկացնելնախապատրաստվող հանցագործության մասին և այլ միջոցներով։ Կանխարգելելհանցագործությունը կազմակերպիչը և դրդիչը կարող են նաև կատարողի նկատմամբֆիզիկական ներգործության միջոցով, օրինակ` հետ վերցնելով հանցագործությանիրականացման համար տրված միջոցներն ու գործիքները, վերականգնելով վերացված խոչընդոտները։ Առանձին հետաքրքրություն են ներկայացնում կատարողի նկատմամբ ֆիզիկական ուժ գործադրելը և դրա քրեաիրավական գնահատականը։ Այստեղ հարց է առաջանում` կարելի՞ է արդյոք ֆիզիկական ուժ գործադրելը որակել որպես անհրաժեշտպաշտպանություն։ Որպեսզի արարքը որակվի որպես անհրաժեշտ պաշտպանություն, հարկավոր է այս ինստիտուտի կիրառման համար անհրաժեշտ բոլոր հատկանիշների առկայությունը։ Այստեղ պետք է մանրամասն վերլուծել հասցված վնասի ևկանխարգելված հանցանքի համարժեքությունը։ Օրինակ, կազմակերպիչը, ով միաժամանակ հանցագործության համակատարող է, հանցափորձի փուլում հրաժարվումէ երկու և ավելի անձանց սպանությունից և ֆիզիկական հարկադրանք, նույնիսկ՝մահ է պատճառում համակատարողին` վերջինիս կողմից հանցագործությունը ավարտին հասցնելը կանխելու համար` պահպանելով անհրաժեշտ պաշտպանության իրավաչափության բոլոր պայմանները։ Այս դեպքում կատարողի գործողություններըպետք է որակվեն որպես անհրաժեշտ պաշտպանություն։ Եթե կատարողը նույն կերպէ վարվում գողությունը կանխելու համար, ապա այս դեպքում, ազատվելով գողության համար քրեական պատասխանատվությունից, նա կենթարկվի պատասխանատվության՝ անհրաժեշտ պաշտպանությունը սահմանազանցելու համար։ Նախնական հանցավոր գործունեության՝ առավել վաղ փուլում անհրաժեշտպաշտպանության մասին խոսք լինել չի կարող։ Այս փուլում հանցագործությունը կարելի է կանխել առավել անվտանգ եղանակներով, օրինակ` պետական մարմիններինդիմելով։ Հանցագործությունից հրաժարվելն ունի անհատական բնույթ, և քրեական պատասխանատվությունից կազատվեն միայն այն հանցակիցները, որոնք կամովին հրաժարվել են հանցագործությունն ավարտին հասցնելուց։ Եթե կատարողը հանցագործությունից հրաժարվել է կազմակերպչի, դրդիչի կամ օժանդակողի ազդեցությամբ,ապա նրանք նույնպես կազատվեն քրեական պատասխանատվությունից` հանցագործությունից կամովին հրաժարվելու հիմքով։ Սակայն, եթե կատարողը հանցագործությունից հրաժարվել է կազմակերպչի, դրդիչի կամ օժանդակողի կամքից անկախ կամհակառակ նրանց կամքին, ապա նրանք պետք է ենթարկվեն քրեական պատասխանատվության` հանցագործության նախապատրաստության համար։ Կարգավորելով հանցակիցների՝ հանցագործությունից հրաժարվելու հարցերը`օրենսդիրը, սակայն, չի անդրադարձել համակատարողների հրաժարվելու խնդրին։ Այստեղ կարող է հարց առաջանալ` բավակա՞ն է արդյոք համակատարողի կողմից իրգործողությունները դադարեցնելը, թե՞ նա պետք է ձեռնարկի միջոցներ՝ մյուս համակատարողների հանցավոր գործունեությունը նույնպես դադարեցնելու և հասարակության համար վտանգավոր հետևանքների առաջացումը կանխելու համար։ Մեր կարծիքով` համակատարողի՝ հանցագործությունից հրաժարվելու համարբավական է միայն սեփական գործողությունները դադարեցնելը։ Սակայն, եթե նախապատրաստվող հանցագործությունը ծանր կամ առանձնապես ծանր է, ապա անձը պատասխանատվության կենթարկվի՝ հաստատապես հայտնի նախապատրաստվող ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության մասին չհայտնելու համար(քր. օր.-ի հոդված 335, 1-ին մաս)։ Բայց եթե անձը, հրաժարվելով անմիջականորենհանցանքը կատարելուց, որևէ ձևով մասնակցում է հանցագործության կատարմանը,ապա պատասխանատվության կենթարկվի որպես կազմակերպիչ, դրդիչ, կամ օժանդակող։ Օրինակ, մի խումբ անձինք պայմանավորվում են կատարել սպանություն(ծանր հանցագործություն), սակայն կատարողներից մեկը հրաժարվում է հանցավորմտադրության իրականացումից և չի մեկնում դեպքի վայր։ Այս դեպքում անձը,ազատվելով սպանության համար պատասխանատվությունից, պատասխանատվության կենթարկվի համաձայն քրեական օրենսգրքի 335-րդ հոդվածի 1-ին մասի` հաստատապես հայտնի նախապատրաստվող ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության մասին չհայտնելու համար։ Իսկ եթե, այնուամենայնիվ, մեկնել է հանցանքի վայր, սակայն հրաժարվել է մասնակցել հանցագործության օբյեկտիվ կողմի իրականացմանը, ապա կարող է պատասխանատվության ենթարկվել՝ հանցագործությանն օժանդակելու համար։ Տվյալ դեպքում օժանդակությունը կդրսևորվի խոչընդոտները վերացնելու տեսքով, քանի որ նրա ներկայությունը կարող է ամրապնդելկատարողի վճռականությունը, ինչի պակասը կարող էր հանցագործությունը ավարտին հասցնելու համար խոչընդոտ հանդիսանալ։ Կարծում ենք՝ նպատակահարմարկլիներ համակատարողների՝ հանցագործությունից հրաժարվելու առանձնահատկությունները մյուս հանցակիցների նման կարգավորել քրեական օրենսգրքի 36-րդ հոդվածի առանձին մասով։ Հովհաննես ՀովհաննիսյանՀԱՆՑԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ԿԱՄՈՎԻՆ ՀՐԱԺԱՐՈՒՄԸԲանալի բառեր` հանցագործությունից կամովին հրաժարվելու ինստիտուտ,հանցագործությունից կամովին հրաժարված անձ, հանցանք, հանցանք կատարած անձ, հանցակիցներ, հանցագործություն կատարող, կազմակերպիչ, դրդիչ, օժանդակող, համակատարողներ, հանցագործությունից կամովինհրաժարվելու հատկանիշներ, հանցագործության նախապատրաստություն, չավարտված հանցափորձ, ավարտված հանցափորձ ։

Հոդվածում քննարկվում են հանցագործությունից կամովին հրաժարվելու հատկանիշները, դրանց առանձնահատկությունները, hանցագործությունից կամովին հրաժարվելու առանձնահատկություններն ավարտված և չավարտված հանցափորձի ժամանակ։ Հիմնավորվում է հանցագործությունից կամովին հրաժարվելու հնարավորությունն ավարտված հանցափորձի ժամանակ։ Վերլուծվում են հանցագործության կազմակերպչի, դրդիչի, օժանդակողի՝ հանցագործությունից հրաժարվելու առանձնահատկությունները։ Հատկապես ուշադրություն է դարձվում օժանդակողի՝ կամովին հրաժարվելու խնդրին, ինչպես նաև քննարկվում են հանցագործության համակատարողների կամովին հրաժարվելու խնդիրները։ Քննարկվող ինստիտուտի կիրառման արդյունավետությունը բարձրացնելու, այս ոլորտում առկա օրենսդրական բացերը լրացնելու համար առաջարկվում են համապատասխան օրենսդրական փոփոխություններ։

Integrationամանակակից աշխարհում ինտեգրման և համաշխարհայնացման միտումները անխուսափելիորեն հանգեցնում են մարդկանց հոսքի ավելացմանը երկրների միջև, ինչը բարելավում է հյուրընկալության ոլորտի զարգացման նախադրյալները: Սա իր հերթին նշանակում է, որ հյուրընկալության ոլորտի բոլոր այլ հարմարությունների հետ մեկտեղ զարգանում է նաև հյուրանոցային բիզնեսը: Tourismբոսաշրջության համաշխարհային կազմակերպության տվյալների համաձայն, ներկայումս աշխարհում կա ավելի քան 16 միլիոն հյուրանոց, որոնց մոտ 20% -ը հյուրանոցային ցանցեր են 1: Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության վերջին տվյալների համաձայն ՝ 2017-ին կար 556 հյուրանոցային օբյեկտ, ինչը մոտ 36% -ով ավելին է, քան 2014-ին: Վերջին 4 տարիների ընթացքում ՀՀ տարածքում հյուրանոցային օբյեկտների քանակն աճել է տարեկան միջինը շուրջ 12% -ով: Այնուամենայնիվ, Հայաստանում միջազգային ցանցերին պատկանող հյուրանոցների թիվը չի անցնում տասնյակից: 178 Նկար 1. Հայաստանում հյուրանոցների քանակը 2 Հյուրանոցների քանակի հետ մեկտեղ, բնականաբար, դրանց շրջանառությունն աճում է: Վերջին տարիների այս ցուցանիշի դինամիկան պատկերավորելու համար մենք այն կներկայացնենք ստորև բերված գծապատկերում: Գծապատկեր 2. Հյուրանոցների շրջանառությունը բնակության վայրի եկամուտներից (1000 դրամ) 3 Ինչպես երեւում է գծապատկերից, հետճգնաժամային տարիներին Հայաստանում տեղաբաշխումից ստացված եկամուտները ցույց են տալիս միայն աճի միտում 179 հյուրանոցային համարներում: Մասնավորապես, 2018 թվականին շրջանառությունը կազմել է շուրջ 34,5 միլիարդ դրամ, ինչը գրեթե 3 անգամ ավելին է, քան 7 տարի առաջ: Կարելի է նկատել նաև, որ վերջին 2 տարիներին աճի տեմպերն էլ ավելի են աճել `գերազանցելով տարեկան 20% -ը: Համոզված լինելով հյուրընկալության ոլորտում, մասնավորապես հյուրանոցային շուկայում տնտեսական գործունեության մեջ, կարող ենք ասել, որ ոլորտի կարգավորման բարելավումը հրատապ խնդիր է, քանի որ զարգացող արդյունաբերությունը կայուն և փորձառու հիմնասյուների կարիք ունի: Բացի այդ, շրջանառության այդպիսի աճը հաստատ կգրավի շահագրգիռ կողմերի ուշադրությունը նոր ներդրումներ կատարելու համար: Ըստ այդմ, անհրաժեշտություն կառաջանա բարձրացնել պետության ներգրավվածությունը ոլորտի մի շարք հարցերում, ներառյալ հատուկ ֆինանսական վերահսկողության և հարկային քաղաքականության հնարավորությունները: Այդ պատճառով կարելի է գնահատել, որ հուսալի ֆինանսական համակարգ ներմուծելու առաջարկը, որը հաշվի է առնում ոլորտի բոլոր մանրամասները, կարող է հետաքրքիր թվալ հյուրանոցների շուկայի արագ զարգացման շրջանում: Այսպիսով, հյուրանոցային ոլորտի հայկական շուկան պահանջում է ինչպես քանակական, այնպես էլ որակական աճ `ըստ ժամանակի հրամայականի: Վերջինս կարող է գրանցվել միջազգային լավագույն փորձի կիրառման արդյունքում: Խոսքը ոչ միայն միջազգային ցանցի հյուրանոցների բացման, այլև գործող հյուրանոցներում միջազգային արդյունավետ ստանդարտների ներդրման մասին է: Ավելին, նշված ստանդարտները վերաբերում են ինչպես հյուրանոցային հաստատության գործառնական, այնպես էլ ֆինանսական կառավարմանը: Հյուրանոցում, ինչպես ցանկացած այլ բիզնես, արդյունավետությունն ու զարգացումը հիմնականում պայմանավորված են արդյունավետ ֆինանսական կառավարմամբ: Հետևաբար, ոլորտի առաջընթացը ենթադրում է նաև ոլորտում ֆինանսական կառավարման և վերահսկման համակարգի ստեղծում և կատարելագործում: Այս համատեքստում փորձենք ուսումնասիրել հյուրանոցներում ֆինանսական կառավարման և վերահսկողության միջազգային փորձը և դիտարկել դրանք Հայաստանում գործող հյուրանոցներում օգտագործելու հնարավորությունները: Հյուրանոցային ոլորտում ֆինանսական կառավարման և վերահսկողության իրականացումը հիմնականում ուղղված է եվրոպական և ամերիկյան ստանդարտներին: Այնուամենայնիվ, այս ոլորտի ամենաարդյունավետ դրոշակակիրը ամերիկյան 180 հյուրանոցներում ֆինանսական կառավարման և վերահսկման ամենաարդյունավետ փորձն է: Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո 1920-ականներին ԱՄՆ տնտեսության բռնկումից հետո հյուրընկալության արդյունաբերությունը ծաղկում ապրեց, ֆինանսական և հաշվապահական հաշվառման մասնագետները դրդեցին ստեղծել հաշվապահական հաշվառման համընդհանուր ուղեցույցների շարք, որը հայտնի է որպես Հյուրանոցային հաշվապահություն: Միասնական համակարգ Հյուրանոցային արդյունաբերության միասնական համակարգը ստեղծվել և առաջին անգամ օգտագործվել է 1926 թվականին ԱՄՆ-ում: Համակարգի առաջին հրատարակության հրապարակումից հետո կազմավորվեց ձեռնարկի ձեռնարկը, որի միջնորդությամբ շարունակվեցին բնօրինակ աշխատանքները: Այժմ հաշվետու հյուրընկալության ֆինանսական և տեխնոլոգիական մասնագետները (HFTP) հիմնադրվել է Նյու Յորքի Հյուրանոցների հաշվապահների ասոցիացիայի կողմից, որը կարգավորում էր ասոցիացիաների մասնակցությունը միասնական համակարգի նախորդ խմբագրումները փոփոխելուն: 1961 թ.-ին, Հյուրանոցների և կացարանների ամերիկյան ասոցիացիան (AH&LA), իր անդամների խնդրանքով, նշանակեց Հաշվապահների ազգային ասոցիացիա ՝ ստեղծելու և զարգացնելու փոքր հյուրանոցների և մոթելային հաշիվների միասնական համակարգ: Այնուամենայնիվ, 1996 թ.-ին որոշվեց վերամիավորել միասնական համակարգի երկու ուղղությունները `հյուրանոցային ոլորտի հաշիվների միասնական համակարգի անվան տակ 4: Այդ ժամանակ Ամերիկայի հյուրանոցների և հյուրընկալության ասոցիացիայի ֆինանսական կառավարման խորհուրդը, Նյու Յորքի հյուրանոցների հաշվապահների ասոցիացիայի և Հյուրընկալության ֆինանսների և տեխնոլոգիաների ասոցիացիայի հետ միասին, սկսեցին աշխատել ձեռնարկի նոր հրատարակության վրա: Այս համակարգը ներկայումս մշակվում և ճշգրտվում է Հյուրընկալության ֆինանսների և տեխնոլոգիաների ասոցիացիայի (HFTP) և Հյուրանոցների ամերիկյան ինստիտուտի և հյուրընկալության կրթական ինստիտուտի (AH&LA EI) կողմից: Հյուրանոցային արդյունաբերության հաշիվների միասնական համակարգը, որը գոյություն է ունեցել ավելի քան 90 տարի, փորձված է, և 181-ը նույնպես արդարացված է ժամանակով: Այն փաստը, որ համակարգը ուներ տասնմեկ անընդմեջ խմբագրական տախտակ, ներառյալ շատ բարձր որակավորում ունեցող մասնագետներ, կառավարման ընկերություններ, սեփականատերեր և հաշվապահներ, անհերքելի է դարձնում համակարգի մանրակրկիտ ձևավորումը և կառուցումը `հյուրանոցային բիզնեսին անթերի ծառայելու համար: Հյուրանոցային ոլորտի հաշիվների միասնական համակարգի հիմնական սկզբունքն այն է, որ արդյունքները արտահայտվեն բաժիններով `հիմնված պատասխանատվության կենտրոնների վրա: Վերջինս կարող է ներկայացվել ինչպես եկամտի, այնպես էլ ծախսերի կենտրոնների տեսքով: Այսինքն, ըստ այս համակարգի, ամբողջ հյուրանոցը բաժանված է բաժինների, որոնցից յուրաքանչյուրը պատասխանատու է իր միավորի եկամուտների և ծախսերի համար: Որոշ հյուրանոցներ կարող են չունենալ առանձին կառուցվածքային ստորաբաժանումներ, որոնք համապատասխանում են որոշակի պատասխանատվության կենտրոնների, բայց անկախ դրանից, պատասխանատվության կենտրոնները բաժանվում են ըստ համակարգի: Հյուրանոցային արդյունաբերության համար այս միասնական համակարգի ստեղծումն ու ներգրավումը շատ կարևոր նշանակություն ունեցավ: Նախևառաջ, լինելով արդյունաբերության բոլոր ներկայացուցիչների համար ընդհանուր ընդհանուր ուղեցույց, այն ապահովում է տարբեր ընկերությունների միջև համադրելիության, համեմատության և զուգահեռության հնարավորություն: Համակարգի ամբողջական ներկայացման շնորհիվ հնարավոր է դառնում այն ​​ամբողջությամբ օգտագործել հյուրընկալության ոլորտի բոլոր օբյեկտների կողմից: Օգտատերերի կողմից միասնական համակարգի պատշաճ ներգրավումը լծակ է `մեկ օբյեկտի ֆինանսական արդյունքները մյուսի հետ համեմատելու համար: Համադրելիության հետ մեկտեղ առաջին պլան է մղվում նաև թափանցիկությունը: Մեկ ուղեցույցի շնորհիվ վերացվում են բազմաթիվ սխալներ և հաշվետվությունների անցանկալի մեթոդներ, ինչը ապահովում է բոլոր կողմերի հաշվապահական հաշվառման թափանցիկությունը: Համակարգի ամբողջականության ներառումը նաև ապահովում է հնարավոր ներդրողների և հաճախորդների հաշվետվությունների ամբողջական հասանելիությունը: Հյուրանոցային ոլորտի հաշիվների միասնական համակարգը հիմնված է ֆինանսական հաշվետվությունների երեք հիմնական ձևերի վրա: 182 • հաշվեկշիռ, • եկամուտների և ծախսերի քաղվածք, • դրամական միջոցների հոսքերի մասին քաղվածք: Միասնական համակարգը ուղեցույց է ոչ միայն ֆինանսական և հաշվապահական հաշվառման մասնագետների, այլ նաև ղեկավարների, սեփականատերերի, ձեռնարկատերերի և հաշվապահական տեղեկատվության բոլոր ներքին և արտաքին օգտագործողների համար: Համակարգը արդյունավետ գործիք է ֆինանսական և հաշվապահական հաշվառման մասնագետների համար `հյուրանոցի ֆինանսական գործառնությունները ընդհանուր ձևով ներկայացնելու համար: Եթե ​​հյուրանոցի սեփականատերը աշխարհի տարբեր մասերում ունի մի քանի հյուրանոցներ `տարբեր ֆինանսական մասնագետներով, ապա մեկ համակարգի բացակայությունը կհանգեցնի խեղաթյուրումների և հյուրանոցների շահութաբերության վերաբերյալ տեղեկատվության անվստահելիության: Մի շարք անկախ փորձագետներ, ներառյալ O'Connor Davis- ի ավագ խորհրդատու Ռոնալդ Մարտինեսը, նույնպես իրենց կարծիքներն են հայտնել հյուրանոցների հաշվարկման միասնական համակարգի վերաբերյալ: Ըստ նրա, միասնական համակարգը ապահովում է հաշվետվական բաղադրիչների ներկայացումը մեկ ընդհանուր ձևով և սկզբունքներով, ինչը ճշգրիտ տեղեկատվության երաշխիք է տարբեր տնտեսական միավորները համեմատելիս 5: Ռեյմոնդ Շմիդգալը, Միչիգանի Պետական ​​Համալսարանի և Հիլթոն հյուրանոցի պրոֆեսոր, իր աշխատանքում ասում է, որ այս հաշիվների միասնական համակարգը ժամանակի համար ստուգված, օգտագործման համար օգտակար ծրագիր է, որը հեշտությամբ ներառվում է տարբեր մասշտաբների գործողությունների մեջ: Այն ներառում է Ընդհանուր Ընդունված Հաշվապահական Սկզբունքների (GAAP) անբաժանելի բաղադրիչները ՝ կայունություն, անաչառություն, հուսալիություն, ճշգրտություն և արտացոլում է առողջ հաշվապահություն: Այս ամենի արդյունքում այս հոդվածի հիմնական հարցը բարձրացվում է մեզ համար: Ի՞նչ օգուտ USALI- ին `Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գործող հյուրանոցներում: Հարկավոր է, որ հյուրընկալության մեր տեղական հատվածը հաշիվների միասնական համակարգ ներդնի, և եթե այո, ապա հետագա ի՞նչ քայլեր պետք է ձեռնարկենք դրա իրականացման համար: 183 Նախ և առաջ պետք է նշել, որ չնայած այն բանին, որ USALI- ն տարածվել է ամբողջ աշխարհում `իր լայն կիրառման շնորհիվ, Հայաստանում դեռևս չկա հստակ հյուրանոցների ֆինանսական կառավարման միասնական համակարգ: Ներկայումս յուրաքանչյուր հյուրանոց կախված է հայկական լինելուց կամ միջազգային ցանցից է, ունի իր ֆինանսական կառավարման համակարգը: Սակայն, ինչպես ավելի վաղ ցույց տվեցինք, զարգացման կայուն և դինամիկ տեմպեր գրանցող այս ոլորտում, անկասկած, անհրաժեշտ է ներդնել միասնական ֆինանսական հաշվառման համակարգ: Վերջինս հատկապես կարևոր է այս փուլում, քանի որ զարգացման վաղ փուլերում արդյունավետ ֆինանսական վերահսկողության համակարգի ներդրումը կապահովի դրա հետագա կայունությունն ու ստացված վիճակագրական և ֆինանսական հաշվետվությունների հուսալիությունը: Մյուս կողմից, Հայաստանում միասնական համակարգի ներդրումը թույլ կտա համեմատել արդյունաբերության բոլոր ներկայացուցիչների ֆինանսական տվյալները, ունենալ միատարր և ճշգրիտ վիճակագրություն, համեմատել առանձին հյուրանոցները միմյանց հետ և տարբեր ժամանակներում նույն հյուրանոցի արդյունքները, գնահատել տարբեր պատասխանատվության կենտրոնների արդյունքներ: Հասկանալի դարձնելով ոլորտում ընդհանուր ֆինանսական համակարգ ունենալու առավելությունները, կարելի է նաև պնդել, որ Հայաստանում հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի ներդրումը ավելի արդյունավետ կլինի, քան մեր տեղական ծրագրերի և համակարգերի մշակումը և կատարելագործումը: Այն փաստը, որ USALI- ն օգտագործվել է աշխարհի շատ երկրներում գրեթե մեկ դար, այժմ մեզ վստահություն է տալիս, որ հեծանիվը նորից հորինելու փոխարեն, մենք պարզապես պետք է օգտագործենք ընձեռված հնարավորությունը: Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ ոլորտի այս խնդրով հետաքրքրված ցանկացած պետական ​​ներկայացուցչություն պետք է նախ և առաջ ձեռնարկի հյուրանոցային ոլորտի հաշիվների միասնական համակարգի ներդրում: Հաշիվների նոր համակարգի ներդրման հետ կապված բոլոր վերը նշված դրական գործոնների հետ մեկտեղ պետք է հիշել նաև օրենսդրական դաշտը: Այստեղ գաղափարն առաջին հերթին հակասում է «Հաշվապահական հաշվառման մասին» ՀՀ օրենքին, ըստ որի `ՀՀ տարածքում գործում են Ֆինանսական հաշվետվությունների միջազգային ստանդարտները (ՖՀՄՍ): Սա նշանակում է, որ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության և հյուրանոցային ոլորտի հաշիվների միասնական համակարգի միջև կարող են լինել որոշակի անհամապատասխանություններ, քանի որ վերջինս բխում է Ընդհանուր հաշվապահական սկզբունքներից (GAAP), այլ ոչ թե Ֆինանսական հաշվետվության միջազգային ստանդարտներից (ՖՀՄՍ): , Թվում է, որ այս հանգամանքը կարող է լուրջ սպառնալիք հանդիսանալ Հայաստանում USALI ներդրումներ կատարելու հնարավորության համար, բայց այս հարցի լուծումը կարելի է գտնել նաև միջազգային փորձից հետո: Ինչպես ավելի վաղ նշվեց, հյուրընկալության ոլորտում ֆինանսական կառավարման ստանդարտը ամերիկյան մոդելն է: Խոսքը հաշիվների միասնական համակարգի մասին է `համընդհանուր հաշվապահության սկզբունքներին համապատասխան: Պատահական չէ, որ այսօր նույնիսկ եվրոպական ամենախոշոր հյուրանոցային ցանցերը, ինչպիսիք են AccorHotels- ը և InterContinental Hotels Group- ը, ձգտում են հրապարակել իրենց ֆինանսական հաշվետվությունները `հյուրանոցային արդյունաբերության հաշիվների միասնական համակարգին համապատասխան: Բացի այդ, կա և՛ լրիվ հայտ, երբ ֆինանսական հաշվետվությունները ներկայացվում են համաձայն USALI– ի, և՛ մասնակի, երբ ՖՀՄՍ-ի ներքո գտնվող ֆինանսական հաշվետվությունները ուղեկցվում են իրենց համաձայնությամբ հաշիվների միասնական համակարգին: Չնայած որոշակի օրենսդրական փոփոխություններ կարող են անհրաժեշտ լինել Հայաստանում USALI- ի լիարժեք կիրառման համար, այսօր մասնակի կիրառմանը ոչինչ չի խանգարում: Հիշեցնենք նաև, որ անկախ ֆինանսական հաշվապահությանը վերաբերող օրենսդրական դաշտի պահանջներից, տնտեսվարող սուբյեկտներն ազատ են վարել իրենց կառավարչական հաշվառումը: Հետևաբար, առնվազն վերջինս կարող է իրականացվել հյուրանոցային ոլորտի հաշիվների միասնական համակարգի համաձայն: Նման հաշվապահությունն իր հերթին կարող է ընդգծել համակարգի և օրենսդրության միջև առկա անհամապատասխանությունները և ճանապարհ բացել ֆինանսական հաշվապահությանը հնարավոր անցման համար: Ամփոփելով ՝ կարելի է մեկ անգամ ևս շեշտել այն փաստը, որ Հայաստանի տնտեսության գերակա ճյուղ համարվող զբոսաշրջության հիմնասյուներից մեկը ՝ հյուրընկալության ոլորտը, ֆինանսական կառավարման և վերահսկողության տեսանկյունից բարելավման կարիք ունի: Ըստ այդմ, հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի ներդրումն ու կիրառումը ոչ միայն կօգնեն 185-ին `հյուրանոցների ֆինանսական կառավարման և համադրելիության հարցում, այլև թույլ կտան պետությանը ունենալ այս ոլորտում փորձառու ազգային և միասնական վիճակագրություն: դինամիկ զարգացում: , ։

Զբոսաշրջության գլխավոր ուղղություններից մեկի՝ հյուրընկալության ոլորտի տնտեսական վերելքը պահանջում է նաեւ ֆինանսական վերահսկողության համակարգում ու բարելավում։ Առաջարկվում է հետեւել միջազգային փորձին՝ մասնավորապես կիրառելով ամերիկյան հայտնի մոդելը՝ հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգը (USALI)։ Հոդվածը երեւան է հանում այդ համակարգի առավելությունները եւ քննարկում դրա ներդրման հնարավորությունները ՀՀ-ում։

ՔՍԱՆՏԻՆ ՕՔՍԻԴԱԶԻ ՀԱԿԱՕՔՍԻԴԱՆՏԱՅԻՆՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՎ ՕԺՏՎԱԾ ԱՐԳԵԼԱԿԻՉՆԵՐԻԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ԳԼԽՈՒՂԵՂԻ ԷՔՍՊԵՐԻՄԵՆՏԱԼ ԻՇԵՄԻԱՅԻՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄՊուրինային և պիրիմիդինային կատաբոլիզմի կարգավորող ֆերմենտները կարող են ցուցաբերել վերականգնող հատկություններ պրոլիֆերացիայիգործընթացում։ Նախորդ աշխատանքում մենք ցույց ենք տվել, որ ալոպուրինոլը, որը հանդիսանում է ՔՕ-զի (Քսանտին օքսիդազի) արգելակիչ է, ընդունակ է կարգավորել պուրինային կատաբոլիզմը լյարդի հյուսվացքում [1] ևխթանել բջջային պրոլիֆերացիան [2]։ Ալոպուրինոլի հետ կապված հազվադեպ հանդիպող խիստ կողմնակի բացասական ռեակցիաները մահվան առիթ է դառնում։ Այդպիսի ռեակցիաներիհետևանքով նկատվում են կարմրություն, բորբոքման պրոցեսների խթանում,որոնք զուգակցվում են էոզինոֆիլների, լեյկոցիտների քանակության աճով,տենդով, լեյկոցիտոզով, ինչպես նաև զարգացող երիկամային վնասվածքներով։ Ալոպուրինոլից գոյացած օքսիպուրինոլը ունակ է կազմել կոմպլեքսայինմիացություններ HLA-B 58։ 1 գենով կոդավորած պեպտիդի հետ։ Այս կոմպլեքսը խթանում է իմունային համակարգի պատասխանը և նպաստում T-բջիջների գոյացմանը և կողմնակի բացասական էֆեկտների դրսևորմանը [3]։ Այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտություն է ծագում այլ արգելակիչների կիրառումը էքսպերիմենտալ պայմաններում, ինչպես նաև կլինիկայում։ Մեր կողմից հայտնաբերված նոր ՔՕ-զի արգելակիչը՝ պիրիդոքսինը [4], կարող է հանդիսանալ լավագույն միացությունը հետիշեմիկ պայմաններում, որը չի ցուցաբերում կողմնակի բացասական էֆեկտներ, ինչպես նաև արդեն իսկ կիրառելիէ բժշկության մեջ։ Բջջային մշակույթի կիրառմամբ մենք հայտնաբերեցինք, որ պիրիդոքսինըինչպես նորմալ, այնպես էլ պաթոլոգիկ պայմաններում ունակ է խթանել բջջային պրոլիֆերացիան [5]։ Մեր աշխատանքում մենք գնահատել ենք պիրիդոքսինի նյարդապաշտպանիչ հատկությունները պերօքսիդի առկայության պայմաններում «in vitro»փորձարկումների շնորհիվ՝ կիրառելով նյարդային բջիջներ պարունակողսաղմնային մշակույթը։ Նաև դիտարկվել է պիրիդոքսինի պաշտպանիչ հատկությունները փորձարարական ինսուլտի պայմաններում առնետների օրինակով։ Մեթոդներ1. Կենդանիների անալգեզիա, անեսթեզիա, էֆթանազիաԱռնետներին ներարկվել է պենտոբարբիտալ 10մգ/100գ։ Էֆտանազիանկառաջացնենք՝ կիրառելով անեսթետիկների մեծ դեղաչափ։ 2. Առաջնային մարդու ուղեղից ստացված բջջային կուլտուրաՓորձի ընթացքի համար անհրաժեշտ բոլոր գործողություններն իրականացվել են Հելսինկի դեկլարացիայի համաձայն։ Մարդու սաղմի հեռացումն իրականացվել է կանանց համաձայնությունը հաշվի առնելով։ Որպես փորձնական կենսաբանական հիմք` օգտագործել ենք 12 շաբաթական սաղմնային ուղեղ։ Ստացված ուղեղը մի քանի րոպեների ընթացքում տեղադրում են նեյրոբազալ սնուցող միջավայր, որը պարունակում է 0.05% սիճուկային ալբումին։ Կենսաբանական էքսպերիմենտալ հումքը տեղափոխվում է թերմոստատայինպայմաններ (t=4C)։ Կենսաբանական հումքը, տեղափոխվելով լաբորատորիա,370C աստիճան պայմաններում ինկուբացիայի է ենթարկվում լուծույթում 20րոպեի ընթացքում, որը պարունակում է 0.05% սիճուկային ալբումին և 0.13%տրիպսին։ Ուղեղային հյուսվածքը մանրացվում է Պաստյորի պիպետի օգնությամբ։ Նստվածքը, որը ստացվում է 15 րոպե ցենտրիֆուգելուց հետո(G=5000), լուծում են նեյրոբազալ սննդային միջավայրի մեջ, որը պարունակումէ 1% սիճուկային ալբումին, այս գործողությունը կրկնում ենք երեք անգամ։ Վերջնական բջջային ֆրակցիայով ցանք է արվում 35 մմ պետրիի ամաններիմեջ, որոնք նախապես պատված են լինում պոլի-L-լիզինի լուծույթով (Sigma), որը պարունակում է նաև 0.09% Na2HPO4, 1% գլյուկոզ, 0.04% KCl, 0.06%KH2PO4, 0.4% MgSO4*7H20 և 0.001% գենտամիցինի սուլֆատ։ Մեկ օր անց՝միջավայրը փուխարինվում է նոր նեյրոբազալ միջավայրով, որը պարունակումէ 2% B27 հավելումը (Gipco)։ Բջիջների քանակությունը հաշվարկվել է 7-րդ օրվա ընթացքում։ 3. Բջիջների ներկումը տրիպան կապույտովԲջիջների սուսպենզիան լուծվում է HBSS միջավայրում։ Բջջային սուսպենզիայի 0.2 մլ լուծույթի վրա ավելացվում է 0.3 մլ HBSS, 0.5 մլ 0.1%-ոց տրիպան կապույտ։ Բջիջները ներկի մեջ ինկուբացիայի են ենթարկվում հինգ րոպեների ընթացքւմ, որից հետո մոտ մեկ մկլ բջջային ներկ պարունակող սուսպենզիան տեղափոխում են հեմատոցիտոմետրի մեջ (Գորյաևի խցիկ)։ Մահացած բջիջներն այս պայմաններում ներկված են լինում կապույտ գույնով։ Անհրաժեշտ է նշել, որ 1 սմ3 խցիկի մակերեսը համապատասխանում է 0,1 մկլ լուծույթին, այսինքն, հաշվարկելով բջիջների քանակությունը 1 սմ3 ծավալում,մենք կարող ենք խոսել բջիջների քանակության մասին մեկ մկլ լուծույում[6]։ 4. Պրոտեինների քանակական որոշումը Բրեդֆորդի մեթոդովԿումասի բրիլիանտը (G -250) (100 մգ) լուծում ենք 50 մլ 95% էթանոլում,ավելացնում ենք 100 մլ 85% (կշիռ և ծավալ) ֆոսֆորաթթու, որից հետո ավելացնում ենք այնքան ջուր, որ այդ ընդհանուր ծավալը հասնի 1000 մլ-ի, որիցհետո ֆիլտրում ենք վատման #1-ով (watman #1)։ Ինկուբացնում ենք 20 րոպեիընթացքում։ Այնուհետև, օգտագործելով Carry 80 (Agilent Technologies, USA)սպեկտրոֆոտոմետրը, կիրառում ենք 590 նմ ալիքի երկարությունը, երբ որոշում ենք պրոտեինների կոնցենտրացիան կենսաբանական լուծույթում [7]։ 5. Ջրածնի պերօքսիդով առաջացվող գլխուղեղային վնասվածքի մոդելՋրածնի 3% պերօքսիդի լուծույթը 5 մկլ քանակությամբ ներուղեղային ուղիով սրսկվել է սահմանափակ, կետային կրանիոտոմիայից հետո։ Սրսկումըկիրականացվի հետևյալ գլխուղեղի կոորդինատներում՝ բրեգմայից՝ 2 մմ պոստերիոր, միջին գծից 3 մմ լատերալ, 2 մմ ներքև գանգոսկրի ներքին մակերեսից։ Սրսկումը կիրականացվի ստերիոտոքսիկ շրջանակի կիրառմամբ։ Քսանյոթ համարի ասեղը, որը ունի 30 աստիճանի տակ սրացված կեռ, իջեցվել է դեպի գլխուղեղի պարենքիմա՝ նշված դիրքում։ Սրսկումից հետո ասեղըմնացել է գլխուղեղում ևս 2 րոպե, որից հետո դանդաղ հեռացվել է։ Վիրահատությունից հետո անցքը փակվել է ոսկրային մոմով, կտրվածքը կարվել ևկենդանին վերադարձվել վանդակ։ Կենդանին կկարողանա ազատ օգտվելջրից և կերակից։ Ազատ՝ ջրից և կերակրից օգտվելու ունակություն։ Հեմատոէնցեֆալիկ պատնեշի վնասվածքների աստիճանը որոշվել է «Evans blue»ներկի օգնությամբ, որը 4մգ/կգ դեղաչափով, 2 ժամ փորձի ավարտից առաջներարկվել է եղանակով կսրսկվի կենդանիներին (Oie,Ono et all, 2007)։ 6. Վիճակագրական վերլուծությունԲոլոր տվյալները արտահայտված են որպես միջին ցուցանիշ ± SEM։ Վիճակագրական ճշգրտությունը վերլուծվել է «ONE-WAY ANALYSIS OF VARIANS(ANOVA)»-ի միջոցով։ Տվյալները համարվել են վիճակագրորեն հավաստի, այնդեպքում, երբ p<0.05։ Հաշվարկումները կարող են իրականացվել «Sigma Stat» կամ«Graphprism» ծրագրերի օգնությամբ։ Ստացված տվյալները1. «In vitro» բջիջների քանակության հաշվարկը մշակույթում ջրածնիպերօքսիդը սնուցող միջավայր ավելացնելուց հետո Մարդկային գլխուղեղի առաջնային սաղմնային մշակույթը պահպանվել է7 օր։ Յոթերորդ օրվա ընթացքում մշակույթի միջավայր ավելացվել է 3%ջրածնի պերօքսիդ և բջջային մշակույթը պահպանվել է ևս 24 ժամ։ Հաշվարկվել է ոչ ներկված բջիջների քանակությունը մանրադիտակի դաշտում։ Մանրադիտակային ուսումնասիրությունների ընթացքում բոլոր պայմանները պահպանվել են նույնը. մանրադիտակի սեղանիկի բարձրությունը, լույսի ինտենսիվությունը և այլն։ Ի համեմատ ստուգիչ խմբի (2680.00±45.34)՝ պերօքսիդստացված մշակույթի դաշտում բջիջների քանակությունը զգալիորեն փոքրանում էր (1631.89±111.77) (նկար 1 A)։ Ալոպուրինոլի ավելացումը պերօքսիդից15 րոպե (1852.38±94.79) առաջ և 15 րոպե հետո (1950.38±33.67) զգալիորեն և հաստատուն, վիճակագրորեն ճշգրիտ բարձրացնում է այդ ցուցանիշները։ Հետաքրքրաշարժ է, որ պիրիդոքսինի ավելացումը միջավայր նույնպեսնպաստում է բջջային կենսունակությանը։ Ավելին՝ վերջինիս ավելացումը միջավայրի մեջ պերօքսիդից հետո ցուցաբերում է ավելի ուժգին պաշտպանություն (2392.38±104.01), (p<0.05), քան հետո (2106.88±79.64)։ Այսպիով՝ջրածնի պերօքսիդի ավելացումը բջջային մշակույթի սնուցող միջավայր կտրուկ իջեցնում է բջջիների քանակությունը ի համեմատ ստուգիչ խմբի։ Պիրիդոքսինը, ավելացված մինչև, ինչպես նաև ջրածնի պերօքսիդից հետո, ցուցաբերում է նյարդապաշտպանիչ հատկություններ և նպաստում է վերջիններիսքանակության պահմանմանը։ Նկար 1. «In vitro» բջիջների քանակության հաշվարկը մշակույթում ջրածնի պերօքսիդըսնուցող միջավայր ավելացնելուց հետո։ Փորձերի ընթացքում օգտագործվել է «Boeco»մանրադիտակը, կոնտրաստ ֆազային հավելյալ ոսպնյակների համակարգի հետ միասին (Գերմանիա, 60x1.25x40 խոշորացմամբ)։ Բջիջներն աճեցվել են ապակու վրա`պատված պոլիլիզինով։ Որպես սնուցող լուծույթ կամ միջավայր` օգտագործել ենք նեյրոբազալ/B27-ը։ Նկարները ենթարկվել են անալիզի «Pixcavator 4» ծրագրի օգնությամբ։ A. բջջային կուլտուրայի մանրանկարները, որտեղ գծանիշը համապատասխա նում է 10 նանոմետրի։ B. բջիջների քանակությունը`հաշվարկված 7-րդ օրվա ընթացքում։ Վերջնական հաշվարկների համար կիրառվել է «t-student»։ 2. Մահացած բջիջների քանակության հաշվարկումը պերօքսիդի ավելացումից հետո Մեկժամյա սթրեսի ենթարկելուց 24 ժամ հետո մենք հաշվարկեցինք մահացած բջիջների քանակությունը, ներկելով վերջիններս տրիպան կապույտով։ Ջրածնի պերօքսիդը կտրուկ բարձրացրեց մահացած բջիջների քանակությունը (740.33±86.16) ի համեմատ ստուգիչ խմբի (245.90±31.72), (p<0.05), (նկար2)։ Ալոպուրինոլի ավելացումը պերօքսիդից առաջ (556.78±16.17), ինչպեսնաև պերօքսիդից հետո (536.70±49.79) նվազեցրեց բջջային մահը։ Պիրիդոքսինի ավելացումը պերօքսիդից առաջ (231.50±53.77) շատ ավելի արդյունավետ էր (630.22±71.84), (p<0.05, ONE WAY ANOVA)։ Բջիջները ներկվել են0.04% տոկոսանոց տրիպան կապույտ ներկով և վերջիններիս քանակությունըհաշվարկվել է նույն քանակությունը հաշվարկվել է նույն «Pixcavator 4» ծրագրի օգնությամբ։ Համաձայն փորձի տվյալների ալոպուրինոլի կիրառումը ջրածնի պերօքսիդից առաջ և հետո, ինչպես նաև պիրիդոքսինի ավելացումը միջավայր պերօքսիդից հետո կանխարգելում է բջջային մահը։ 3. Ալոպուրինոլի և պիրիդոքսինի փորձարկումը «in vivo» էքսպերիմենտներում Իշեմիկ տիպի ինսուլտը, այնպես ինչպես հեմոռագիկը կարող են ավելիսրվել մի շարք հավելյալ մեխանեիզմների շնորհիվ, որոնց թվին է պատկանումազատ ռադիկալների գոյացումը, ինչպես նաև հեմոգլոբինի արտազատումը։ Մեր փորձերի ընթացքում մենք մոդելավորել ենք ինսուլտի ընթացքում ազատռադիկալների գոյացման փուլը։ Այդ նպատակով, մենք իրականացրել ենքջրածնի պերօքսիդի ներուղեղային սրսկում։ Լաբորատոր սպիտակ առնետների սրսկումից հետո ներորովայնային եղանակով նաև ներարկվել է պիրիդոքսին, մյուս խմբերը ստացել են ալոպուրինոլ խմելու ջրի միջոցով տասներկուկամ վեցական օրերի ընթացքում։ Տասներկու օր անց կենդանիներին ներարկվել է «Еvans Blue» ներկը և վերջիններս ներսրտային պերֆուզիայից հետո դեկապիտացիայի են ենթարկվել և ներկը էքստրակցիայի է ենթարկվել գլխուղեղի պարենքիմայից։ Պիրիդոքսինի բարձր դեղաչափի օգտագործման պայմաններում կենդանիների միայն տասնյոթ տոկոսն է կենդանի մնացել։ Ցածր պիրիդոքսինի դեղաչափերը, ինպես նաև ալոպուրինոլը կանխարգելեցին կենդանիների մահացելիությունը։ Ավելին` ալոպուրինոլը, ինչպես նաև պիրիդոքսինիցածր դեղաչափը փորձերում կանխարգելեցին հեմատոէնցեֆալիկ պատնեշիվնասումը և Еvans Blue ներկի թափանցելիությունը դեպի գլխուղեղային պարենքիմա (նկար 3)։ Նկար 3. «Evans Blue» թափանցումը առնետների գլխուղեղի պարենքիմա։ A. Ցուցադրելի նկարներ, որոնք ներկայացնում են ամեն խմբի համար բնորոշ ներկի թափանցելիության ինտենսիվությունը գլխուղեղի պարենքիմա։ B. «Evans Blue» ներկի քանակության որոշումը վերահաշվարկված 1 գ հյուսվածքի վրա։ Եզրակացություններ և տվյալների քննարկումԱյսպիսով մենք հանգեցինք այն եզրակացությանը, որ ջրածնի պերօքսիդիավելացումը բջջային մշակույթի սնուցող միջավայր կտրուկ իջեցնում է բջջիների քանակությունը ի համեմատ ստուգիչ խմբի։ Պիրիդոքսինը, ավելացվածմինչև, ինչպես նաև ջրածնի պերօքսիդից հետո, ցուցաբերում է նյարդապաշտպանիչ հատկություններ և նպաստում է վերջիններիս քանակության պահմանմանը։ Համաձայն փորձի տվյալների՝ ալոպուրինոլի կիրառումը ջրածնի պերօքսիդից առաջ և հետո, ինչպես նաև պիրիդոքսինի ավելացումը միջավայր պերօքսիդից հետո կանխարգելում է բջջային մահը։ «In vivo» փորձարկումները հաստատեցին մեր նախորդ փորձերի ընթացքում ստտացված տվյալները։ Պիրիդոքսինը ի համեմատ ստուգիչ խմբի կանխարգելում է հեմատոէնցեֆալիկ պատնեշի վնասվածքների գոյացումը և«Evans Blue» ալբումինային կոմպլեքսի արտաթափանցումը գլխուղեղայինպարենքիմա։ Գրականությունregulation. Electronic Journal of Natiral Science, 2013. 2(21)։ p. 17-21.Culture. Central Nervous System Agents in Medicinal Chemistry, 2013. 13(2)։ p. 108-13.3. Stamp, L.K., R.O. Day, and J. Yun, Allopurinol hypersensitivity։ investigating the cause andNeuroscience and Biomedical Engineering, 2014. 2։ p. 81-86.2013. 1(2)։ p. 28-34.Transplantation, 1964. 2(Nov )։ p. 685-694.7. Kruger, N.J., The Bradford method for protein quantitation. Methods Mol Biol, 1994. 32։ p.Մ. Տ. Ավետիսյան, Ք. Է. Դանիելյան, Ա. Ս. ՍաղյանՔՍԱՆՏԻՆ ՕՔՍԻԴԱԶԻ ՀԱԿԱՕՈՍԻԴԱՆՏԱՅԻՆ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՎ ՕԺՏՎԱԾԱՐԳԵԼԱԿԻՉՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ԳԼԽՈՒՂԵՂԻ ԷՔՍՊԵՐԻՄԵՆՏԱԼ ԻՇԵՄԻԱՅԻԲանալի բառեր՝ փորձարարական ինսուլտ, պիրիդոքսին, ալոպուրինոլ, նյարդապաշտՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄպանիչ միացություններԱմփոփում։

Նախորդ աշխատանքում մենք ցույց տվեցինք, որ ալոպուրինոլը, որը հանդիսանում է ՔՕ-զի (քսանտին օքսիդազի) արգելակիչ, ընդունակ է խթանել բջջային պրոլիֆերացիան։ Մեր կողմից հայտնաբերվել է նաև մեկ այլ նոր ՔՕ-զի արգելակիչ՝ պիրիդոքսինը։ Մեթոդներ։ Կիրառվել է մարդու ուղեղից ստացված առաջնային բջջային մշակույթը։ Ջրածնի 3% պերօքսիդի լուծույթը ներուղեղային ուղիով սրսկվել է սահմանափակ, կետային կրանիոտոմիայից հետո`հանդիսանալով էքսպերիմենտալ ինսուլտի մոդել։ Եզրակացություններ և տվյալներ։ Մենք եզրակացրեցրինք, որ պիրիդոքսինը ցուցաբերում է նյարդապաշտպանիչ հատկություններ և կանխարգելում է հեմատոէնցեֆալիկ պատնեշի վնասումը։

ԸՆՏԱՆԻՔՈՒՄ ԱՌԿԱ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԲՌՆՈՒԹՅԱՆՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՐԵԽԱՅԻ ՀՈԳԵԿԱՆԻ ՎՐԱՀՀ պետական վիճագրական տվյալների բացակայության պատճառով դժվար է ամբողջական պատկերացում կազմել հանրապետությունում երեխաների հանդեպ կիրառվող բռնության չափերի և ձևերի մասին։ Սակայն մի շարքկազմակերպությունների հետազոտությունները հաստատում են հանրապետությունում երևույթի առկայությունը։ 2014 թ. հունվար-հուլիսին նախարարության աշխատանքի և սոցիալական հետազոտությունների ազգային ինստիտուտի կողմից անցկացվել է «Երեխայի հանդեպ բռնության վերաբերյալ» հետազոտություն, որի նպատակն էրվերլուծել ՀՀ-ում երեխաների նկատմամբ կիրառվող բռնության տարածվածության աստիճանը, տեսակները, դրանց պատճառներն ու հետևանքները։ Հետազոտությունը տեղի ունեցավ բոլոր մարզերում` պահպանելով գյուղ-քաղաքհամամասնությունը, առնվազն մեկ անչափահաս երեխա ունեցող 1215 ընտանիքներում։ Հետազոտության մասնակիցների 44%-ը համարում է, որ մեր հասարակության մեջ երեխաների նկատմամբ բռնությունն այն խնդիրներից է, որը հրատապ լուծում է պահանջում։ Հարցվածների 59%-ը համարում է, որ ընտանիքներում առավել տարածված է ֆիզիկական բռնությունը կամ ֆիզիկական պատիժը, 43%-ը նշել է հոգեբանական բռնությունը, 30%-ը` անտեսումը,4%-ը` սեռական բռնությունը և միայն 11%-ն է ասել, որ ոչ մի բռնության տեսակ էլ տարածված չէ։ Հետազոտության մասնակիցները նշել են` ծեծելը, տարբեր առարկաներով հարվածելը (83%), մութ սենյակում փակելը (73%), քաղցած թողնելը կամ չկերակրելը (71%), սպառնալը կամ ահաբեկելը (64%), երեխային անտեսելը և երեխային աշխատել ստիպելը (56%), երեխային ապտակելը, հրմշտելը (43%), հարազատի կամ ընկերների հետ շփումը արգելելը (45%),երեխայի արտաքին տեսքը, պահվածքը, մտավոր ունակությունները անընդհատ քննադատելը (46%)` որպես երեխաների նկատմամբ բռնություն։ Հարցվածների 36%-ը փաստել է նաև, որ իրենց երեխաները ընտանիքումերբեմն ենթարկվում են բռնության, հիմնականում՝ ֆիզիկական բռնության և/կամ ֆիզիկական պատժի (59%), հոգեբանական բռնության (58%), անտեսման(6%)։ Որպես բռնության հիմնական պատճառներ՝ հարցվողները առաջին հերթին նշել են՝ ընտանիքում վատ սովորությունների առկայությունը (հարբեցողություն, թմրամոլություն, խաղամոլություն)` 84%, ընտանիքում ճգնաժամային իրավիճակի առկայությունը (ծնողներ ամուսնալուծություն, մարդկայինկորուստ, ընտանիքում մշտապես կոնֆլիկտային մթնոլորտի առկայություն)`50%, բռնություն կիրառողի հոգեկան կամ մտավոր հիվանդությունների առկայությունը՝ 48%։ Կարևորվել է նաև ԶԼՄ-ների կամ համացանցի միջոցով ներկայացվող(բռնության տեսարաններ պարունակող) նյութերի բացասական ազդեցությունը` 16%։ Ըստ Երևանի ընդունման և կողմնորոշման կենտրոնի տվյալների՝ մինչև2014 թվականը կենտրոն տեղափոխված երեխաներից 75%-ը ընտանիքումենթարկվել է անտեսման, 53%-ը` ֆիզիկական, 8%-ը` սեռական, 61%-ը հոգեբանական բռնության12։ «Բռնություն` մարդու նկատմամբ գործադրվող բռնի ուժ կամ հարկադրանք։ Դրսևորվում է երկու ձևով` ֆիզիկական և հոգեկան»13։ Բռնության դասական տիպերն են` ֆիզիկական, սեքսուալ, հոգեբանական(հուզական) և տնտեսական բռնություն։ Բռնության հատուկ տեսակ է ընտանեկան բռնությունը։ Այս տիպերից որևէ մեկի նախընտրումը և ի կատար ածումը պայմանավորված է բռնություն կատարողի բնույթով14։ Ընտանեկան բռնությունը բռնության համալիր տեսակ է։ Այն ֆիզիկական,հուզական, հոգևոր և տնտեսական ճնշումն է վախեցնելու, վերահսկելու, ահարկելու նպատակով։ Ընտանեկան բռնության մասին խոսում են, երբ այնկրում է մշտական բնույթ։ Հիմնականում ընտանեկան բռնության են ենթարկվում կանայք։ Հաճախնրանք, ապրելով բռնության իրավիճակում, չեն էլ նկատում, որ իրենց հետ կատարվածը բռնություն է։ Այս երևույթը տեղի է ունենում, եթե ամուսինը կամնախկին ամուսինը վիրավորում և նվաստացնում է կնոջը, չի թույլատրումտեսնել բարեկամներին, ընկերուհիներին, հարվածում և ճնշում է, խփում է երեխային, չի ցանկանում, որ կինը աշխատի, ստիպում է մտածել, որ ինքը չիկարող տնօրինել ընտանեկան բյուջեն։ Զույգերի խնդիրների ուսումնասիրման ժամանակ պետք է հաշվի առնելնրանց ամուսնության պայմանները և գործոնները։ Բախումների և կոնֆլիկտների մեծ մասը տեղի է ունենում համատեղ կյանքի առաջին տարիներին։ Այսշրջանում զույգի առջև դրված է 3 խնդիր` ընտանիքի կառույցի ձևավորումը,գործառույթների և դերերի բաժանումը և ընտանեկան ընդհանուր արժեքներիձևավորումը։ Բարենպաստ հարմարման համար կարևոր է այս 3 կետերի մասին պատկերացումների համընկնումը, որն իրական կյանքում հազվադեպ է12 www.womennet.am/child-abuse/Հայաստանում երեխաները բռնության են ենթարկվում. Առաջարկվում է խստացնել պատիժները։ 13 Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 2, գլխ. խմբ.՝ Համբարձումյան Վ. Հ., Երևան,1976. 541 էջ։ հանդիպում։ Այդ իսկ պատճառով ընտանեկան բռնության կրիտիկական շրջանէ համարվում առաջին ամուսնական շրջանը` մինչև 1.5-2 տարի, և համատեղկյանքի՝ 10-15 տարուց հետո ընկած շրջանը, որի ընթացքում փոխվում են հարաբերությունները և մարդիկ։ Երբեմն ամուսինները բռնություն են կատարում, երբ գտնվում են աֆեկտի, ալկոհոլի և թմրանյութի ազդեցության տակ։ Հիմնականում ընտանիքում բռնության կիրառման մոդելը ամուսիններըստանում են իրենց ծնողական ընտանիքից։ Հավասարակշռված, երջանիկ, անմիջական փոխհարաբերությունները ծնողական ընտանիքում չեն հանգեցնումբռնության։ Զոհին բնորոշ հատկանիշները մի կողմից նպաստում են բռնության առաջացմանը, մյուս կողմից` զարգացմանը։ Ագրեսորներին բնորոշ են իշխանությունը, ագրեսիվությունը, իմպուլսիվությունը, ուրիշներին քննադատելը, կոնֆլիկտային իրավիճակներում գերիշխելու և ճնշելու ձգտումը15։ Ընտանեկան բռնության մեկ այլ հիմնախնդիր է երեխայի հանդեպ բռնությունը։ Որպես կանոն՝ այդ քայլին մեծահասակներն են հակված, որոնք ենթարկվել են դրան մանկության տարիներին։ Հոգեպես առողջ մարդն իրենթույլ չի տա երեխայի հուզական կամ ֆիզիկական անվտանգությունը ոտնձգության առարկա դարձնել։ Երեխայի նկատմամբ բռնությունը, ըստ էության,մեծահասակների ախտաբանության խնդիր է։ Նման մեծահասակը իր վիրավոր մանկության համար սկսում է վրեժխնդիր լինել հասարակությունից` փոխարինելով վրիժառության օբյեկտը իր կամ օտար երեխաներով։ Երբեմն երեխաների նկատմամբ բռնությունը բացատրվում է կյանքի սոցիալ-տնտեսական պայմաններով, ընտանիքի նյութական ցածր ապահովվածությամբ։ Այս գործոնը կարող է բռնության պատճառ դառնալ, սակայն դրանքերկրորդական պատճառներ են։ Ծնողները պետք է հասկանան, որ նյութականծանր պայմանների համար իրենց երեխաները մեղավոր չեն։ Ընտանիքում անբավարար հուզական փոխհարաբերությունները, հուզական դեֆիցիտը ևսկարող են երեխաների նկատմամբ բռնության պատճառ հանդիսանալ։ Այն ընտանիքներում, որտեղ ամուսինների միջև հարաբերությունները կոնֆլիկտային են, նույնպես կարելի է սպասել բռնություն երեխաների հանդեպ։ Երեխաների նկատմամբ բռնություն ծնող ոչ պակաս կարևոր գործոն է ամուսինների սեքսուալ անբավարարվածությունը կամ նրանց միջև հուզականկապերի դեֆիցիտը։ Որոշ հետազոտողներ գտնում են, որ երեխայի նկատմամբմոր բռնության պատճառ կարող է հանդիսանալ հղիության ախտաբանականընթացքը և ծանր ծնունդը։ Երեխաների նկատմամբ բռնության կարևորագույնպատճառներից է նաև ծնողական պատասխանատվության ախտաբանությունը։ 15 Малкина-Пых И. Г., ”Виктимологиа. Психология поведения жертвы”, http։ //readli.net/chitatՄեծ մասամբ բռնության ենթարկվում են հետևյալ տիպի երեխաները` • ֆիզիկական թերություններ և հոգեբանական խնդիրներ ունեցող,• անցանկալի հղիությունից ծնված,• բազմանդամ ընտանիքների,• բնածին կամ ձեռքբերովի արատներ ունեցող,• փողոցում ապրող,• մանկական հիմնարկություններում մեծացող։ Զարգացման հոգեբանությունը առանձնացնում է երեխաների նկատմամբբռնության մի քանի տեսակներ`• ֆիզիկական,• սեռական,• հոգեբանական կամ հոգեհուզական,• արհամարհանք16։ Երեխաների հանդեպ կիրառվող բռնության պատճառները տարբեր ժամանակներում դիտարկվել են տարբեր նախադրյալներով։ Առկա պատճառըծնողների հոգեպաթոլոգիկ վիճակն էր, այնուհետև պատճառը դիտարկվեց սոցիալական կոնտեքստում, ըստ որի` բռնության պատճառ են՝ ծնողական արժեհամակարգը, սոցիալական մեկուսացումը, որին հաջորդեց այն գաղափարը,որ ծնող-երեխա համակարգի ոչ առողջ հարաբերություններն են պատճառը։ Այժմ ապացուցված է, որ ոչ թե մեկ գործոնն է առաջացնում երեխաների հանդեպ բնռություն, այլ գործոնների ամբողջական համակարգը17։ Հոգեբանական բռնություն ասելով՝ հասկանում ենք մշտական կամ երբեմնի վիրավորանք, մարդկային որակների ոտնահարում, ոչ հուսալի կապվածություն, մերժվածության զգացում, երբ ծնողը կամ խնամակալը երեխային մեղադրում է մի բանում, ինչը նա չի կատարել, մշտական սուտ, որի արդյունքումերեխան կորցնում է վստահությունը մեծահասակների հանդեպ, պահանջներիներկայացում, որոնք երեխայի ընդունակություններից, ուժերից վեր են։ Շատերը կարծում են, որ եթե երեխային մշտապես ճնշեն, ենթարկեն իրենց կամքին, ապա այն ոչ մի կերպ չի վնասի երեխայի զարգացմանը, այլ, ընդհակառակը, կնպաստի կայուն բնավորություն ունենալուն, իսկ մշտական արհամարհանքը և նվաստացումը կնպաստեն, որ ապագայում երեխան ինքնասիրահարված և բարձր ինքնագնահատական չունենա։ Իրականում սա այսպես չէ։ Այն հետևանքները, որոնք առաջանում են հոգեբանական բռնությունից, հրեշավոր են և հետք են թողնում ողջ կյանքի վրա։ Բռնությունը լինում է 2 տեսակի` բացահայտ և թաքնված` կախված զոհիքայլերից։ Ըստ ժամանակի՝ տարբերվում են կատարվող և անցյալում կատարված բռնություններ։ Ըստ տևողության` մեկանգամյա և բազմակի (կրկնվող), ո16 Միքայելյան Վ., Միքայելյան Լ., Երեխայի հոգեբանական զարգացման խնդիրները, Երևան, 2013,224 էջ։ րը կարող է տևել մինչև մի քանի տարի։ Ըստ բռնություն կատարված վայրի`տանը` բարեկամների կողմից, փողոցում` երեխաների և անծանոթ մեծահասակների կողմից, դպրոցում` ուսուցիչների կամ երեխաների կողմից։ Երեխաների հետ աշխատող մասնագետները պնդում են, որ երեխան կարող է չգիտակցել, որ իրեն բռնության են ենթարկում` կախված իր տարիքիցկամ այլ գործոններից։ Եթե հասկանում են, որ բռնության զոհ են, միևնույնն է,չունեն բավարար փորձ, որպեսզի կանխատեսեն նման գործողություններիհետևանքների ազդեցությունները ֆիզիկական և հոգեկան առողջության վրա։ Բռնության այս տեսակը ներառում է հոգեբանական խեղում և հոգեբանական դաժան վերաբերմունք։ Հոգեբանական խեղումները առաջանում են, երբ ծնողը կամ խնամակալը հոգատարություն, ուշադրություն, աջակցություն,հուսալի կապվածություն չի ցուցաբերում, չի հասկանում և չի ընկալում երեխայի հոգեբանական պահանջմունքները։ Ծնողների կամ խնամակալների սխալ պահվածքը հանգեցնում է ինքնագնահատականի իջեցման, թերարժեքության, իր ընդունակություններին չհավատալուն, մերժվածության։ Երեխան մերժված է իրեն զգում, եթե ծնողականսիրուն, քաջալերանքին արժանանում է միայն, երբ կատարում է ծնողի բոլորպահանջները, եթե անտեսում են երեխայի ցանկությունները, պահանջները, ևերբ կոնֆլիկտային իրավիճակում ծնողը իրեն օգտագործում է18։ Հոգեբան Բոուլբին նշում է, որ ծնող-երեխա հարաբերության մեջ կարող էլինել 2 տիպի կապվածություն` հուսալի և ոչ հուսալի։ Ոչ հուսալի կապվածությունը կառաջացնի բազային անվստահություն, տագնապ։ Ըստ Կ. Հորնիի՝ բազային տագնապը ինտենսիվ և ամբողջական զգացումէ` անվտանգության բացակայություն։ Նա պնդում է, որ տագնապը առաջանում է միջանձնային հարաբերությունների մեջ անվտանգության զգացմանբացակայության ժամանակ։ Այն ամենը, ինչ ծնողների հետ հարաբերությունների ժամանակ կործանում է անվտանգության զգացումը, հանգեցնում է բազային տագնապի։ Հետևաբար նևրոտիկ պահվածքի էթոլոգիան պետք է գտնել ծնող-երեխա հարաբերության մեջ։ Եթե երեխան զգում է սեր, հոգատարություն, ապա ապահով է իրեն զգում, ամենայն հավանականությամբ նորմալկզարգանա։ Կ. Հորնին պնդում է` եթե երեխայի մոտ կա բազային տագնապ,ապա մեծ տարիքում կարող է առաջանալ նևրոզ։ Բազային տագնապը ձևավորվում է միայնության, անկարողության և լքվածության զգացումից19 ։ Հոգեբանական բռնություն կարող է առաջացնել.• երբ մայրը չի ցանկանում մխիթարել իր մխիթարության կարիք ունեցող երեխային,• վիրավորանքը,СПб.։ Питер Ком, 1999. – 608 с.• երբ ծնողը երեխային նույնացնում է իր կողմից չսիրված, մերժված բարեկամին,• երբ մեծահասակը իր անհաջողության համար մեղադրում է երեխային,• մշտական քննադատական վերաբերմունքը,• երբ ծնողը բացահայտ խոստովանում է, որ երեխային չի սիրում,• այլ պատճառներ։ Ընտանիքի հետևյալ տիպերում է ավելի հաճախ հանդիպում հոգեբանական բռնություն երեխայի հանդեպ`• ընտանիք, որտեղ բռնության տարբեր տեսակների իրագործումը կյանքի, ապրելակերպի ոճ է,• դաստիարակության ավտորիտար ոճին պատկանող ընտանիքներում,• պրոբլեմատիկ ընտանիքներում (հաշմանդամ երեխա(ներ), անբարենպաստ պայմաններ ունեցող ընտանիքներ),• անպարկեշտ ընտանիք, որտեղ ծնող(ներ)ը օգտագործում են ալկոհոլ,թմրանյութ կամ տառապում են տարբեր պաթոլոգիաներից,• ընտանիք, որտեղ կան հոգեբանական կամ այլ խնդիրներ։ Հուզական մերժումը երեխայի մոտ առաջացնում է.• աֆեկտիվ ոլորտում` ցածր ինքնագնահատական, անհանգստություն ևբարձր տագնապայնություն, նևրոզ և այլն,• կոգնիտիվ ոլորտում` կենտրոնացման դժվարություններ, վատ հիշողություն և այլն,• վարքային ոլորտում` հակասոցիալական վարք, ագրեսիա, իր հասակակիցների հետ ընկերություն անելու անկարողություն, վառ արտահայտված սեքսուալ վարք և այլն,• ֆիզիկական զարգացման մեջ` ցածրահասակություն, քաշի նվազում,• ըստ հասակակիցների հետ փոխհարաբերությունների` շփման մեջ անկարողություն, ագրեսիա և այլն20։ Այսպիսով՝ հոգեբանական բռնությունը մշտական կամ երբեմնի վիրավորանք է, մարդկային որակների ոտնահարում, ոչ հուսալի կապվածություն,մերժվածություն, արհամարհանք։ Բռնությունը լինում է բացահայտ և թաքնված, կատարվող և կատարված, մեկանգամյա և բազմակի, տանը, դպրոցում,փողոցում։ Երեխան կարող է չգիտակցել, որ իրեն բռության են ենթարկումկամ ենթարկել են։ Կառավարությունը և հասարակությունը անմիջական պատասխանատվություն են կրում երեխայի ֆիզիկական և հոգեբանական առողջության համար։ Եթե այս խնդիրը չկարևորվի, և քայլեր չարվեն խնդիրը կասեցնելու համար, ապա առողջ և կայուն հասարակության ունենալը գրեթե անհնար կլինի։ 20 Платоновой Н. М. и Платонова Ю. П., Насилие в семье։ Особенности психологической реаՄերի ԱզիզյանԸՆՏԱՆԻՔՈՒՄ ԱՌԿԱ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԲՌՆՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՐԵԽԱՅԻ ՀՈԳԵԿԱՆԻ ՎՐԱԲանալի բառեր՝ բռնություն, ընտանեկան բռնություն, հոգեբանական բռնություն, ագրեսորև զոհ, կոգնիտիվ, աֆեկտիվ, վարքային ոլորտներԱմփոփում։

Սույն աշխատանքի նպատակն է բացահաըտել ընտանիքում հոգեբանական բռնության ենթարկված երեխաների հոգեբանական վիճակը, խնդիրները՝ տեսականորեն նեկայացնելով «բռնություն» հասկացության բնույթն ու բովանդակությունը, ընտանիքում հոգեբանական բռնության ենթարկված երեխաների հոգեբանական վիճակը։ Պրոբլեմատիկ, դևիանտ վարք ունեցող, դաստիարակության ավտորիտար ոճին պատկանող ընտանիքներում առկա է հոգեբանական բռնություն, որը բացասաբար է ազդում երեխայի աֆեկտիվ, կոգնիտիվ, վարքային ոլորտների վրա։ Երեխաները երբեմն գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար կրկնում են ծնողների ընտանեկան սցենարները, ինչը նշանակում է, որ երեխան կարող է նպաստել ոչ առողջ հարաբերությունների մոդելի շղթայի շարունակությանը։

ՈՍԿԱՆ ԵՐԵՎԱՆՑՈՒ «ԱՅԲԲԵՆԱՐԱՆ ԵՎ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆ» ԱՇԽԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ2014 թ. լրացել է հայ գրահրատարակչության և առհասարակ գրավոր մշակույթի մեծ երախտավոր Ոսկան Երևանցու ծննդյան 400-ամյակը։ Եվ մեր հրապարակումը նվիրված է այդ հիշարժան տարելիցին։ Ոսկան Վարդապետը հայ տպագրիչ-գրահրատարակիչ, մշակութային գործիչ, լեզվաբան, Հայաստանյաց եկեղեցու արքեպիսկոս է1։ Նա ծնվել է Նոր Ջուղայում։ Ծնողները եղել են երևանցի, Նոր Ջուղայում հաստատվել Շահ Աբասի բռնագաղթի ժամանակ։ Սովորել է տեղի ծխատեր քահանայի մոտ,ապա՝ Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքում (Խաչատուր Կեսարացու դպրոցում)։ 1629-ին եկել էԷջմիածին, ապա՝ Երևան, որոշ ուսումնառությունից (Մելիքսեթ Վժանեցու մոտ) հետո վերադարձել ՆորՋուղա։ 1634 թ. Փիլիպոս Աղբակեցի կաթողիկոսի հրավերով կրկին եկել է Էջմիածին, մտերմացելդոմինիկյան վանական, գիտնական Պաուլո Փիրոմալիի հետ, նրա մոտ առել լատիներենի, փիլիսոփայության, երկրաչափության, աստղաբաշխության դասեր, միաժամանակ նրան հայերեն է սովորեցրել,թարգմանություններ է կատարել լատիներենից։ Հետագայում նշանակվել է վանահայր Ուշիի Ս. Սարգիս վանքում։ Ամստերդամում գտնվող վաճառական եղբորից՝ Ավետիս Ղլիճենցից հրավեր է ստացելստանձնելու այդ քաղաքում 1660-ին Մատթեոս Ծարեցու հիմնած հայկական տպարան-հրատարակչության տնօրինությունը։ 1662 թ. սեպտեմբերի 27-ին Հակոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսիհանձնարարականով մեկնել է Եվրոպա՝ Աստվածաշունչը հայերենհրատարակելու։ 1664 թ. աշնանը ստանձնել է Ամստերդամի Ս.Էջմիածնի և Ս. Սարգսի անվան տպարանի տնօրինությունը և1666 թ. մարտի 11-ին իր աշակերտների՝ Կարապետ Անդրիանացու և Օհան Երևանցու հետ սկսել և 1668 թ. ավարտել է հայերենամբողջական Աստվածաշնչի առաջին տպագրությունը։ Ամստերդամում Ոսկան Երևանցին հրատարակել է 14 անուն այլ գրքեր,այդ թվում՝ «Գիրք այբուբենից յաղագս նորեկ տղայոց և մանկանց….» (1666), իր հեղինակած «Քերականութեան գիրք.…»-ը(գրաբարի քերականություն), Նոր կտակարան (1668), Մովսես Խորենացուն վերագրվող «Գիրք աշխարաց»-ը՝ միջնադարյան հայառակների ժողովածուի («Գիրք աշխարհաց և առասպելաբանութեան, որ է Աղուէսագիրք») հետ (1668), Առաքել Դավրիժեցու«Գիրք պատմութեանց»-ը, «Տօնացոյց» (1669), Շարականոց (1665,1669)։ 1669 թ. տպարանը փոխադրել է Լիվոռնո, ապա ստանալովՖրանսիայի Լյուդովիկոս XIV թագավորի համաձայնությունը՝ հաստատվել է Մարսելում (1672), հրատարակել ևս 8 անուն գիրք, այդթվում առաջին անգամ Գրիգոր Նարեկացու Մատյանը՝ «Գիրքաղօթից» (մնացել է անավարտ)։ Գոյության 26 տարվա ընթացքում(գործել է մինչև 1686 թ.) երեք քաղաքներում 40 անուն հայերեն գրքեր հրատարակած տպարանըՈսկան Երևանցու պատվին կոչվել է Ոսկանյան։ Ոսկան Երևանցին հայ հին տպագրության ամենախոշոր դեմքն է Հակոբ Մեղապարտից հետո։ Հիմնել է շարունակաբար գործող հայկական գրահրատարակչություն, պատրաստել հայ տպագրիչ1 Ոսկանի մասին կենսագրական տվյալները քաղել ենք մի քանի աշխատություններից, տողատակերը չծանրաբեռնելու համարներկայացնենք միասին. Գալայճեան Ա., Ոսկան Երեւանցի հայ տպագրութեան մեծ երախտաւորը,- «Սիոն», 1966, թիւ 2-3, էջ89-104։ Անանեան Պ., Ոսկան Վարդապետի նամականին, «Բազմավէպ», 1967, էջ 298։ Սահակ Ճեմճեմեան Հ., Հայ տպագրութիւնը և Հռոմ (ԺԷ դար), Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1989։ Պողոսյան Ն., Ոսկան Երևանցու ձեռագիր և տպագիր թարգմանականերկերի համեմատական վերլուծության փորձ, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», հայագիտություն, թ. 138.1, էջ 46-58։ Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Երևան, 2003, հտ. 4, էջ 99-100։ հրատարակիչներ։ Ոսկանյան հրատարակություններն այնքան բարձրորակ են եղել, որ բազմիցս նույնությամբ արտատպել են հետագա տպագրիչները։ Ոսկանի գրքերի շարքում ուրույն տեղ են զբաղեցնում քերականական աշխատությունները։ Ձեռագիր մատյաններում պահպանվել է լատիներենից նրա (Թովմա Իտալացու) թարգմանած քերականությունը մեկնաբանություններով, ավելի ուշ տպագրել է քերականական երկու աշխատություններևս1։ Այս շրջանի քերականական աշխատություններն ուսումնասիրելիս Գևորգ Ջահուկյանը տեսակետէ հայտնում, որ XVII դ. քերականների մոտ գոյություն ուներ քերականության նկատմամբ ռացիոնալիստական վերաբերմունք. քերականությունը դիտվում էր իբրև քերականների կողմից հաստատվող կանոնների ժողովածու։ Այս վերաբերմունքը հիմք է ստեղծում քերականության մեջ սեփական հայեցողությամբ «բարեփոխումներ» մտցնելու։ Տարբեր փոփոխություններ կատարելիս քերականներն առաջնորդվում են կամ «բանական» անհրաժեշտությամբ կամ ավելի բանական համարվող լեզուների, հատկապես լատիներենի, քերականական առանձնահատկությունները հայերենին վերագրելու սկզբունքով։ XVII դ. քերականության մեջ ռացիոնալիզմն ընթանում է լատինաբանության հետ գիրկընդխառն.ծանոթությունը լատիներենի և լատիներեն լեզվով գրված զանազան երկերի հետ, լատիներենից կատարվող թարգմանությունների նշանակալից թիվը, կաթոլիկ քարոզչության, հայերենի քերականության` օտարազգի հեղինակների կողմից գրված լատիներեն ձեռնարկները,- այս բոլորը նպաստում ենլատիներենի նկատմամբ այնպիսի վերաբերմունք մշակելուն, ինչպիսին մի ժամանակ ունեին հունաբան հայ հեղինակները հունարենի նկատմամբ, մանավանդ որ լատինաբան հեղինակներն անքննադատ կերպով են ընդունում հունաբան դպրոցի շատ դրույթներ, հաճախ դիմում նրանց իբրև պատրաստի նյութի։ Այս դարում սկսում են հայերենի քերականության մեջ լատիներենի քերականությունների օրինակով «բարեփոխումներ» մտցնելու, քերականական նոր ըմբռնումներ, նոր անվանումներ ներմուծելուփորձերը։ Գրվում են քերականություններ լատիներենի օրինակով, երբեմն էլ լատինական քերականությունները փոխադրվում և հարմարեցվում եմ հայերենին. որոշ հեղինակներ էլ յուրահատուկ ձևովզուգորդում են Թրակացու մեկնիչների և լատինական քերականության ավանդույթները։ Այս կարգի քերականություններից մեկը պատկանում է Ոսկան Երևանցուն։ Հայ տպագրությանգրքերի լեզուն Ոսկանն աշխատում է «ուղղել» հայերենի կատարելության մասին ունեցած գաղափարիհամաձայն։ Այդ նույն ոգով էլ նա 1666 թ. հրապարակում է «Քերականութեան գիրքը», որը, ինչպես հեղինակն է նշում, թարգմանել է «դաղմատերենից» և հարմարեցրել հայերենին. «Տէր Ոսկան բանիսպասաւոր յիշել աղերսեմ,- գրում է նա գրքի հիշատակարանում,- զի աշխատեալ թարգմանեցի ի բարբառոյ դաղմատացւոցն ի հայս և անտի ևս ծաղկաքաղ արարեալ կարճառօտիւք ի զբօսանս ուսումնասիրաց զյաւետ պիտանացուն և զկարևորն հաւաքեցի։ Նաև առընթեր բնաբանին կացուցեալ զհոլովսանուանց և դերանուանց և զխոնարհմունս բայից, կարգաւորեալ կանօնիւք և գլխակարգութեամբ»։ Բացի այս քերականությունից՝ Մաշտոցի անվան մատենադարանի թ. 2295 ձեռագրում (նաև միքանի այլ ձեռագրերում) պահպանվել է նաև այդ քերականության մեկնությունը, որը նույնպես պատկանում է Ոսկանի գրչին, ինչպես համոզմունք են հայտնում ուսումնասիրողները։ Տպագիր քերականությունն իր ընդհանուր բնույթով ներկայացնում է ավելի լատինականացված մի երկ։ Բացի սրանցից՝Ոսկան Երևանցին 1671 թ. հրատարակում է «Գիրք այբուբենից» դասագիրքը, որտեղ տալիս է որոշքերականական տեղեկություններ (տառերը, նրանց տեսակներն ու դասակարգումը, վանկերի և միավանկ, երկվանկ ու բազմավանկ բառերի օրինակներ, «բանի» տեսակները, ուղղագրական կանոներ),իտալերենի մի քերականություն՝ իտալերեն զրույցներով հանդերձ՝ «Սկզբունք իտալականի լեզուի համառօտապէս շարադրեցեալք» վերնագրով2։ Բացի Գ. Ջահուկյանից՝ Ոսկանի քերականական գործերին անդրադարձել են Հ. Մխիթարյանը, Ն.Պողոսյանը, Հ. Ներսէս Տէր-Ներսէսեանը և այլ ուսումնասիրողներ3։ Վերջինս մեծ ներդրում ունի մեր ուսումնասիրվելիք գրքի մանրաժապավենի պահպանության գործում։ «Այբբենարան և քրիստոնեական»։ Վերը նշեցինք Ոսկանի հայտնի և բազմիցս օգտագործվողգրքերը։ Ցանկանում ենք ուշադրությունը կենտրոնացնել մեկ այլ, գիտական շրջանառության մեջ ոչհաճախ մտած և սակավադեպ հիշատակվող գրքին` «Այբբենարան և քրիստոնէական»-ին։ Այն բաղկացած է 64 էջից։ Ութածալ է, մամուլանիշերը հայատառ են։ Գրքի մեծությունը 12,5X10սմ է։ 2 փորագիր պատկերներ կան 2 և 33 էջերում։ Բնագիրը բոլորագրով է, օգտագործված են նաևգլխագրեր և նոտրգիր։ 1 Այդ մասին առավել մանրամասն տե՛ս Պողոսյան Ն., էջ 46-58։ 2 Ջահուկյան Գ., Գրաբարի քերականության պատմություն, Եր., 1974, էջ 63-67։ 3 Տես Մխիթարյան Հ., Ոսկան Երևանցին իբրև քերականագետ, «Էջմիածին», 1966, էջ 210-217։ Տէր-Ներսէսեան Հ. Ն., Ոսկանվարդապետի քերականական ըմբռնումները, «Բազմավէպ», 1966, թ. 11-12, էջ 310-321։ Պողոսյան Ն., էջ 54-68։ Նկարագրությունը կատարել ենք գրքի մանրաժապավենից, որն Ազգային գրադարանին է ուղարկել Հայր Ներսես Տեր-Ներսեսյանը։ Ա. Ղազիկյանի («Հայկական նոր մատենագիտություն», էջ 131) տեսած օրինակը կազմված է եղել նույն՝ 1666 թ․ տպագրված Ոսկան Երևանցու «Քերականութեան» հետմեկտեղ։ Գ. Զարբհանալյանն իր մատենագիտության մեջ «Քրիստոնէական»-ը նշել է երկու անգամ՝Այբբենարանի հետ (էջ 26) և առանձին (էջ 714) 1։ Տիտղոսաթերթին գրված է՝ ՀԱՆԴԵՐՁ ԱՍՏՈՒԾՈՎ։ Գիրք այբուբենից՝ յաղագս նորեկ տղայոց՝ ևմանկանց անկրթից. նաև արանց դեռևս ոչ ուսելոց, որոց լիցի օժանդակ հասանիլ ի կատարումնկրթութեան և ի վարժումն ճահապէս ընթերցողութեան։ Յօրինեալ ներ տպարանում սրբոյ Էջմիածնի, և սրբոյն Սարգսի զօրավարի. Յամսդէրտամ քաղաքի։ Ի ներ թուում փրկչին, 1666. Իսկ Հայոց, ՌՃԺԵ. յունվարի Գ։ Հատկանշական է, որ հենց առաջին իսկ էջից հեղինակը նշում է, թե իր գիրքն ուղղված է դեռահասակ մանուկներին, բայց դա կարծես դեռ բավական չէ։ Ոսկանը նաև իր խոսքն է ուղղում հենցանմիջապես ընթերցողին։ Թերթելով մեկ էջ՝ տեսնում ենք հետևյալ տողերը.Ով դու մանուկ բարի և դեռահասակհայեաց ուշիմ մտօք եքո նըպատակ։ Ջանա մեծաւ բաղձմամբ և մըշտադիտակկրթմամբ տառից շինիլ հոգւոյն ընդունակ։ Քանզի մանուկն Յիսուս աստուածտեսակիհասակս մանկութեան քոյ քեզ օրինակ։ Գրքի վերնագրից կարելի է նկատել, որ այն ոչ միայն կրթական, այլ նաև դաստիարակչականբնույթ ունի։ Հենց միայն հիմնական վերնագրերը դա են մատնանշում՝• Յաղագս վարժման մանկանց նորագունից դեռևս եկելոց յուսումն տառակրթութեան։ • Նախկին աստիճան տառից. որք արտաբերին միով հնչմամբ։ • Յաղագս վանկի։ • Յաղագս բառի։ • Համարողութիւն թուականութիւն ըստ հայոց և ըստ հռօմայեցւոց։ • Յաղագս մանկանց. առ ի կրթութիւն և վարժումն ի կրօնս քրիստոնէութեան։ • Գլուխ երկրորդ վասն հաւատոյ։ • Մինչև ցաստեն հաւատոյ բանք։ • Ի սրբոյ լուսաւորչէն մերմէ Գրիգորէ ասացեալ։ • Գլուխ երրորդ վասն տերունական աղօթից։ • Գլուխ չորրորդ վասն տասանց բանից օրինացն։ • Գլուխ հինգերորդ յաղագս եօթանց խորհրդոց եկեղեցւոյ։ • Գլուխ վեցերորդ յաղագս աստուածայնոց առաքինութեանց։ • Գլուխ եօթներորդ վասն սկզբնականաց և ներգործականաց մեղաց։ • Գլուխ ութերորդ յաղագս Առաքինութեանց։ • Իններորդ յաղագս դիտաւորութեան ողջոյն քեզ Մարիամին։ • Տասներորդ. Յաղագս պատւիրանաց և ինն երանութեանց սրբոյ աւետարանին և մասանցհոգւոյ։ • Շարադրեցաւ բանս… հիշատակարան։ Ուսուցանվում է նյութը հարց ու պատասխանի ձևով, որն էլ կենդանի երկխոսության է նմանվումսովորեցնողի և սովորողի միջև։ Առաջին հինգ կետերում ուսուցանվում է այբուբենը, հետո արդեն անցում է կատարվում բարոյական դաստիարակությանը։ Այբուբենը սովորելիս քննվում են հետևյալ հարցերը.• Քանիք են տառք։ • Քանիք են Տառք ձայնաւորք։ • Որքան են բաղաձայնք։ Ուսուցանվող նյութին տրվող պատասխանները հստակ են. տառերն երեսունութն են, որոնցիցութը ձայնավոր են, իսկ երեսունը` բաղաձայն։ Առանձին-առանձին նշված են տառերը։ Սակայն ի՞նչըգրավեց մեր հետաքրքրությունը. բաղաձայններն ամբողջությամբ նշված են, իսկ ներկայացված ութձայնավորներից նշված է միայն յոթը` ա, ե, է, ը, ի, ո, օ։ Իսկ ո՞ւր է ՈՒ ձայնավորը։ Արդյո՞ք նկատիառնելով ւ-վ հերթագայությունը՝ այն դուրս է թողել ուսումնառությունից։ Մեկ հետաքրքրական փաստ1 Ոսկանյան Ն., Կորկոտյան Ք., Սավալյան Ա., Հայ գիրքը 1512-1800 թվականներին, Եր., 1988, էջ 43-44։ էլ պետք է արձանագրել. իր «Քերականություն» գրքում Ոսկանը նշում է ութ ձայնավոր, սակայն, իտարբերություն այս գրքի, այնտեղ նշված է նաև ւ տառը՝ որպես ձայնավոր։ Այնուհետև անցում է կատարվում բառագիտությանը` քննելով հետևյալ հարցերը.• Զինչ է վանկ։ • Զինչ է բառ։ Նախ տալով վանկի և բառի սահմանումը` հեղինակը մանրամասն բացատրում է վանկերն ու բառերն իրենց աստիճաններով։ Այստեղ նույնպես բաց է թողնված ՈՒ ձայնավորը, ինչն էլ վկայում է այնմասին, որ նախորդ դեպքում ուղղակի վրիպակ տեղի չի ունեցել։ Նշենք վանկերի օրինակներն իրենց աստիճաններով.• երկրորդ աստիճան վանկից. բա, բե, բէ, բը, բի, բո, բօ,• երրորդ աստիճան վանկից. բաբ, բեբ, բէբ, բըբ, բիբ, բոբ, բօբ,• չորրորդ աստիճան վանկից. բաւ, բեւ, բէւ, բիւ, բու։ Եւս մեկ հարց, որ առաջացավ ուսումնասիրելիս. վանկի չորրորդ աստիճանը կազմվում է ւ տառով, այսինքն՝ այդ տառը և´ ձայնավոր է, և´ բաղաձայն, այդ պատճառո՞վ է համարվում չորրորդ աստիճանի վանկ։ Անդրադառնալով բառին՝ կարող ենք ասել, որ հեղինակը նշել է առաջներորդ աստիճան, երկրորդաստիճան, երրորդ աստիճան, չորրորդ աստիճան, հինգերորդ աստիճան, վեցերորդ աստիճան, որոնքհամապատասխանաբար միավանկ, երկվանկ, եռավանկ, քառավանկ, հնգավանկ և վեցվանկ բառերնեն։ Բերենք մի քանի օրինակ` • առաջներորդ աստիճան բառից՝ ազգ, ահ, այր, աչք, աստղ, բանտ, բլուր, բուք,• երկրորդ աստիճան բառից՝ ըմբիշ, ժառանգ, իմաստ, լեզու, խաւար, ծաղիկ, • երրորդ աստիճան բառից՝ հեղինակ, ձայնաւոր, ղեկավար, ճառագայթ, • չորրորդ աստիճան բառից՝ աշխարհական, ընդունարան, թելադրութիւն, • հինգերորդ աստիճան բառից՝ երկրաչափական, ճարտասանական, • վեցերորդ աստիճան բառից՝ աստեղաբաշխական, փիլիսոփայութիւն։ Մենք նշեցինք միայն հասարակ անունները, բայց հեղինակը դրանց զուգահեռ նշել է նաև անձնանուններ։ Հավելենք, որ միավանկ, հնգավանկ ու վեցվանկ անձնանուններ հեղինակը չի նշում, մնացածներից բերենք մի քանի օրինակ.• երկրորդ աստիճան բառից՝ Ադամ, Դաւիթ, Մաշտոց, Նարեկ, Վարդան, Ռուբէն, • երրորդ աստիճան բառից՝ Բաղդասար, Կոմիտաս, Մարիամ, Միքայել,• չորրորդ աստիճան բառից՝ Աբիսողոմ, Արամանեակ, Գրիգորիոս, Եղիազար։ Հեղինակը դրանք գրել է փոքրատառ և ներկայացրել հասարակ անունների հետ միևնույն շարքում։ Այստեղ հանդիպում ենք նաև մի քանի աշխարհագրական տեղանունների, որոնցից են՝ Կիպրոս,Սոդօմ, Բաբիլօն, Բիւրական, Լիբանան, Իսրայէլ, Հայաստան, Երուսաղէմ, որոնք նույնպես բնագրումնշվում են փոքրատառ։ Ոսկանն իր տպագիր «Քերականության» գրքում նույնպես անում է վերը նշված հարցադրումներնու տալիս դրանց պատասխանները, բայց ոչ այնպես մանրամասն, ինչպես մեր ուսումնասիրած գրքումէ։ «Քերականություն»-ում բերում է մեկ-երկու օրինակ, երբեմն նաև բաց է թողնում օրինակները։ Հեղինակի ուշադրությունից չեն վրիպել նաև թվականները, որոնք մանրամասնորեն ներկայացված են։ Թվանշանների կողքին բերված են հայկական այբուբենի տառերը։ Մեկից մինչև հարյուր տասը թիվը, առանց բացթողման, նշված են բոլոր թվականներն և՛ թվերով, և՛ տառերով ու դրանց զուգահեռ՝ թվերին համապատասխան տառերը, նշված են կլոր թվականներն ու բերված են մի քանի օրինակներ, որպեսզի ուղղորդեն ընթերցողին։ Բերենք մի քանի օրինակ.ա-մէկ-1, բ-երկու-2, գ-երեք-3, դ-չորս-4, ե-հինգ- 5, զ-վեց-6, է-եօթն-7, ը-ութն-8, թ-ինն-9, ժ-տասն10, ի-քսան-20, ճ-հարիւր-100, ռ-հազար-1000, ժռ-10000, մռ-200000, ռռ-1000000 և այլն։ Վերը նշվածը կազմում է գրքույկի գրեթե կեսից ավելին, սակայն, քերականական գիտելիքներ մատուցելուց բացի, հեղինակի նպատակը մարդուն քրիստոնյա դարձնելն է` իր բոլոր արժանի որակներով։ Բովանդակությունում նշված մնացյալ կետերն ուղղված են հենց այդ նպատակին։ Մեր խոսքնավելի ակնառու դարձնելու համար նշենք, թե այդ կետերով հեղինակն ինչ հարցադրումներ է արել. • Զինչ նշանակէ ասելն քրիստոնեայ։ • Զիարդ է Քրիստոս Աստուած։ • Որքան է աստիճան հաւատոյ։ • Գիտես զհայր մեր որ յերկինս։ • Քանիք են օրինացն բանք զորս ետ և կամ ի ձեռն որոյ ես զնա Աստուած։ • Քանիք են խորհուրդք եկեղեցւոյ կամ զինչ զօրութիւն ունին։ • Որքանք են աստուածայինք առաքինութիւնք։ • Որքանք են զօրութիւնք որք շարժեն զյոյսն։ • Որքանք են պարգևք Հոգւոյն սրբոյ։ Ոսկանի այս փոքրիկ գրքույկն իրենից մեծ կարևորություն ունի ոչ միայն գիտելիքների փոխանցման, այլ նաև իսկական քրիստոնյա ձևավորելու գործում։ Այն ծավալով փոքր, բայց բովանդակությամբմեծ գործ է։ Կարևորելով իսկական մարդ դառնալու հանգամանքը՝ Ոսկանը երկու կարևոր արժանիքներ՝ կրթությունն ու դաստիարակությունը, դնում է կողք կողքի ու միաժամանակ զարգացնում։ Այսինքն՝ Ոսկան Երևանցու համար այս դեպքում քերականական գիտելիքներն ինքնանպատակ չեն,այլ ծառայում են հոգևոր, քրիստոնեական վերելքին։ Հռիփսիմե ԿոստանյանՈՍԿԱՆ ԵՐԵՎԱՆՑՈՒ «ԱՅԲԲԵՆԱՐԱՆ ԵՎ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆ» ԱՇԽԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ Ոսկան Երևանցի, «Այբբենարան և քրիստոնեական», գրքույկ, քերականական և քրիստոնեական գիտելիքներ։

2014 թ. լրանում է հայ գրահրատարակչության և առհասարակ գրավոր մշակույթի մեծ երախտավոր Ոսկան Երևանցու ծննդյան 400-ամյակը։ Եվ մեր հրապարակումը նվիրված է այդ հիշարժան տարելիցին։ Ոսկան Վարդապետը հայ տպագրիչ-գրահրատարակիչ, մշակութային գործիչ, լեզվաբան, Հայաստանյաց եկեղեցու արքեպիսկոս է։ Ոսկանի այս փոքրիկ գրքույկը շատ կարևոր է ոչ միայն գիտելիքների փոխանցման, այլ նաև իսկական քրիստոնյա ձևավորելու հարցում։ Այն ծավալով փոքր, բայց բովանդակությամբ շատ մեծ գործ է։ Կարևորելով իսկական մարդ դառնալու հանգամանքը՝ Ոսկանը կրթությունն ու դաստիարակությունը դնում է կողք կողքի ու միաժամանակ զարգացնում։ Ոսկան Երևանցու համար այս դեպքում քերականական գիտելիքներն ինքնանպատակ չեն, այլ ծառայում են հոգևոր, քրիստոնեական վերելքին։

Բնակչության առողջության վրա ազդող արտաքին գործոններիցշատ մեծ կարևորություն է տրվում սննդին։ Օրգանիզմի նորմալգործունեության համար նույնքան կարևոր են սննդի ինչպեսքանակական, այնպես էլ որակական բնութագրիչները, որոնք կախվածեն տվյալ վայրի բնակլիմայական և սոցիալ-տնտեսական պայմաններից։ Ազգային խոհանոցների վերլուծությունը բժշկաաշխարհագրականէտեսանկյունից հնարավորություն է տալիս պարզելու բնակչությանառողջության վրա սննդի տարբեր տեսակների ազդեցությունը։ Այնարտահայտվումբնակչության ճարպակալման, մարսողականհամակարգի տարբեր հիվանդություններով հիվանդացության և այլցուցանիշների մեծությամբ։ Կան մշակված ազգային սննդատեսակներիհետազոտման բազմաթիվ մեթոդիկաներ (Պոկրովսի Ա., Ֆրումկին Ի.,Ալեկսեվա Տ. և այլք), որոնք գնահատում են այն տարբերտեսանկյուններից [4, 5, 6, 7]։ Ազգային խոհանոցը առաջին հերթինդիտարկվում է որպես տվյալ ազգի հարստություն, որում նաև ազգիպատմությունն է, ավանդույթները, ազգային բնավորությունն ու ոգին [4, էջեր 251-255, 271-274]։ Կանմեթոդիկաներ՝մշակված տարբեր անկետային, հարցումային-հաշվեկշռային մեթոդները հետազոտելու բնակչության կողմից փաստացի օգտագործվող սննդի կազմը, քանակը,նախընտրվող սննդատեսակները։ Այդպիսիքեն հաշվեկշռային,բյուջետային,[7, էջ 93-95]։ Այս մեթոդներն ունեն իրենց ինչպես առավելությունները,այնպես էլ թերությունները, օրինակ՝ անկետային մեթոդը թույլ է տալիսմիաժամանակյա հարցման ենթարկել մեծաթիվ բնակչության, սակայնդրա ճշգրտությունը բավականաչափ փոքր է, քանի որ մարդիկհարցերին պատասխանում են ընդհանուր գծերով,չեն կարողպարունակելօգտագործվողսննդատեսակների չափերը։ Կան մշակված նաև սննդի տարբերտեսակների չափորոշիչներ, որոնց հիման վրա էլ մշակվում ենպարենային զամբյուղները [6, էջ 207-222]։ թվեր,որոնքհաստատումենԱյս հոդվածի նպատակն է սննդի աշխարհագրության ուհայկական խոհանոցի տեղի շուրջ ստեղծել պատկեր, ներկայացնել մերավանդական խոհանոցիինքնատիպությունը՝ պայմանավորվածհայկական բնաշխարհի ու բնակչության առանձնահատկություններով,ինչպես նաև քննարկել ազգային սննդի առողջարարության հետկապված մի քանի խնդիրներ։ Սննդիկառուցվածքն անմիջականորեն անդրադառնումէօրգանիզմի վրա։ Ազդեցության առաջին ազդակներից է բնակչությանմոտ ճարպակալման բարձր ցուցանիշը։ Ճարպի ավելցուկը կուտակվումէ օրգանիզմում, որը կարող է լինել բարձր կալորիականություն ունեցողսննդի ընդունման հետևանք, հատկապես երբ բացակայում է ակտիվշարժունակությունը։ Ճարպակալումը նպաստում է շաքարախտի,լեղաքարայինգերճնշմանաթերոսկլերոզի,հիվանդության,կամ«Սննդայինհիվանդություններ»առաջացմանը [3, էջ 438]։ Սննդով պայմանավորված՝ առնձնացվում էնաևալիմենտարհիվանդություններ (լատիներեն՝ alimentarius-կապված սննդով)։ Այդհիվանդություններն առաջանում են սննդում վիտամինների, հանքայինտարրերի, սպիտակուցային ու էներգետիկ անբավարարության ինչպեսպակասի, այնպես էլ ավելցուկի պատճաոով։ Առավել հաճախակի ենհանդիպում սակավարյունություն, քաշի անկում (երկաթի պակաս),անպտղություն, ոսկորների ձևավորման խանգարում(մանգանիպակաս), էնդեմիկ խպիպ (յոդի պակաս), մաշկաբորբեր (նիկելիպակաս) և այլն։ Սննդային պատճառներ ունի նաև գերվիտամինությունը (հիպերվիտամինոզ), օրինակ՝ A գերվիտամինոզ կարող է առաջանալայս վիտամինը շատ պարունակող սննդամթերքների՝ խոզի լյարդ,ձկնկիթ, ձվի դեղնուց և այլն օգտագործելու դեպքում։ Ազգայինկառուցվածքայինյուրաքանչուր խոհանոց առանձնանում է տվյալբնաշխարհին բնորորշ կերակրատեսակներով։ Որտեղ որ ապրում էտվյալ ազգը, նրա օրգանիզմն արդեն հարմարված է ինչպես բնակլիմայաական պայմաններին, այնպես էլ վայրում առկա բուսականու կենդանական սննդային տարրերին։ Բոլոր խոհանոցներն ունենիրենց առանձնահատկությունները. դրանք առանձնանում են համային,հոտային,ինքնատիպությամբ։ Խոհանոցներիբժշկաաշխարհագրական վերլուծությունը ստեղծում է պատկեր տվյալխոհանոցի առանձնահատկությունների և բնակչության առողջությանշուրջ։ Բազմաթիվ ազգային խոհանոցներ աչքի են ընկնում իրենցառողջարարությամբ, այսինքն՝ դրանցում գերակշռում են այնպիսիտարրեր ու կերակրատեսակներ, որոնք առողջարար ազդեցությունունեն, ու բնակչության մոտ էլ սննդային հիվանդություններովհիվանդացությունը փոքր է։ Այդպիսի խոհանոցներից են ճապոնականը,չինականը, ֆրանսիականը, եթովպիականը, հնդկականը և այլն։ Ճապոնական խոհանոցն ունի ինքնատիպ գծեր՝ մեծ քանակությամբվիտամիններ ու հանքային տարրերի պարունակություն, թարմբանջարեղենների (դդմիկ, վարունգ, կաղամբ, բրոկոլի և այլն), ծովայինվիճակով։ մթերքներիՃապոնիայումչիգերազանցում 1,5 %, իսկ կյանքի միջին տևողությունն ամենաբարձրն էաշխարհում՝ 82 տարի։ Ոչ պակաս առողջարար է համարվում նաևչինական խոհանոցը, որին նպաստում են տարածքի բնակլիմայական ևհետևաբար նաև սննդային բուսակենդանական ռեսուրսների շատ մեծճարպակալումըշոգեխաշվածբնակչությանլայնօգտագործումհում,ընդհանուրբազմազանությունն ու բնակչության բարձրշարժունակությունը։ Օրական սննդակազմի երկու երրորդը կազմում են բանջարեղենները,մրգերը, լոբազգիները, հատիկավոր հացազգիները և այլն։ Դրանքպարունակում են P, B, E վիտամիններ, հանքային աղեր։ Բնակչությանմոտ ճարպակալումը կազմում է 1,8 %, իսկ կյանքի միջին տևողությունը73 տարի է։ Եվրոպական տարածաշրջանում առողջարարությամբ առանձնանում են ֆրանսիական, սկանդինավյան խոհանոցները։ Այստեղբավական մեծ բաժին ունեն ճարպային կառուցվածք ունեցողշոկոլադ, մսի տարբեր տեսակներ։ սննդատեսակները՝ պանիր,Բնակչությանորըբավականաչափ փոքր է ու պայմանավորված է նրանով, որ բացակայումէ այսպես կոչված «перекуса», այսինքն՝ հիմնական ուտելուց առաջ միփոքր ուտելը, բացի սրանից փոքր են նաև չափաբաժինները։ ճարպակալումըկազմումմոտէԱֆրիկյանտարածաշրջանումառողջարարությամբուինքնատիպությամբ աչքի է ընկնում եթովպիական խոհանոցը։ Բոլորկերակրատեսակներն այստեղ մատուցվում են տեղական հացով, որընման է բլիթի ու պատրաստվում է տեֆայի ալյուրով, որն ունի անսովորկծու համ, իսկ դա բարձրացնում է մարսողականությունը։ Միսը,կաթնամթերքները տեղական են ու էկոլոգիապես մաքուր, որը նույնպեսշատ կարևոր է։ Անառողջորոնցումկերակրատեսակները խիստ սննդարար են, պարունակում են ճարպերիմեծ քանակություն, շատ կծու են, թթու են և այլն։ Անառողջխոհանոցներից են գերմանականը,չեխականը, հունգարականը,ամերիկյանը և այլն։ Գերմանական խոհանոցն առանձնանում է մսայինբազմապիսի կերակրատեսակներով, որոնք պատարատվում ենհիմնականում տապակման միջոցով։ Օգտագործվումեն նաևբանջարեղեններ, իսկ ամենակարևորը, որ գրեթե ոչինչ են ուտումառանց ավանդական գարեջրի։ համարվում այն խոհանոցները,ենՉեխական խոհանոցը նույնպես առանձնանում է ճարպոտ մսի,կարտոֆիլի, հացամթերքների, ախորժակը գրգռող համեմունքների շատլայն օգտագործմամբ։ Այստեղ բնակչության ավելի քան մեկ երրորդնունի քաշի ավելցուկ։ Գրեթե նույնպիսի վերլուծություն կարելի է անելամերիկյան խոհանոցի շուրջ, քանի որ այստեղ էլ բնակչության մոտ կաննմանատիպ խնդիրներ,բայց այստեղ, ի տարբերության այլտարածաշրջանների, շատ մեծ օգտագործում ունի այսպես կոչված«արագ սնունդը», որը միանշանկորեն անառողջ սննդատեսակ է։ էՀայկականԻ՞նչ տեղհայկական խոհանոցըգրավումտեսանկյունից։ սննդիառողջարարությանազգայինկերակրատեսակներն ունեն բազմաթիվ առանձնահատկություններ.դրանից մեկը նրա բարձր գրգռականությունը և կծվությունն է։ Բարձրջերմության տակ սննդային կենտրոնի գրգռականութոյւնը ցածրանում է,անհրաժեշություն է դառնում նպաստել սննդիյուրացմանը, որըհնարավոր է գրգռող ամոքային, կծու համեմունքերի օգտագործմամբ։ Որպես համեմունք գործածվում են տաքդեղ, սխտոր, քեմոն և զանազանհամեմունքային կանաչիներ։ Սննդի մեջ շատ է օգտագործվում նաևկերակրի աղ։ Այս բնորոշ գիծը ևս պատմական արմատներ ունի։ Աղըմարդկանց սննդի համար կենսականորեն այնքան անհրաժեշտամոքանք է, որ հին դարերում այն որոշ առումով նույնիսկ երկրպագումէին։ Տաք, բավարար խոնավ կլիմայական պայմաններում աղիօգտագործումն ունի առողջարար նշանակություն, քանի որ դրա ոչբավարարջերմությանբարձրացման, անոթազարկի արագացման, ջերմային հարվածի և այլնի։ Սակայն կա նաև մեկ այլ առանձնահատկություն, որ լեռնային շրջաներիբնակչությունն ավելի քիչ է աղ օգտագործում, քան ցածրավայրերի շոգշրջանների բնակչությունը [2, էջ 19]։ օգտագործումըհանգեցնելկարողէշատշուրջկառուցվածքիԱզգային խոհանոցներիկատարվող հետազոտությունների արդյունքում պարզվում են, թե տարբերխոհանոցներում ի՞նչ մթերքներ և որքա՞ն են օգտագործվում, օրինակ՝բելոռուսական խոհանոցումէ օգտագործվում կարտոֆիլ(ուտեստներ մոտ 50%), ձու (ուտեստներ մոտ 44%), սունկ, ապխտածճարպ, թթվասեր, տավարի միս (ուտեստներ մոտ 20-30%) և այլն [7, էջ 96-97], իսկ հայկական խոհանոցում ապուրների բաղադրությանմեջ շատ են հանդիպում՝ միս, բանջարեղեն, ձավարեղեն, տարբերտեսակիհամադրությունըհագեցնում է կերակուրը օրգանիզմի համար անհրաժեշտ նյութերով,օրինակ՝ բանջարեղենն ու կարտոֆիլն այն հարստացնում են հանքայիննյութերով և C վիտամինով։ համեմունքներ։ մթերքներիՏարբերՀայկական խոհանոցում հնուց ի վեր կիրառվում են ձմեռվահամար մթերված մթերքներ՝ մրգեր, բանջարեղեններ ինչպես չորացված,այնպեսմշակում անցած,կաթնամթերքներ՝ այդ թվում կարագ՝ յուղի ձևով, հատուկ կճուճների,էլ տարբեր տեսակիջերմայինտկերի մեջ սեղմված ձևով պահվող պանիրներ (մոթալ), եփված միս՝տհալ(ղավուրմա), ինչպես նաև թթուների ու աղծուների մեծտեսականի։ Թթու դրվող մրգերը, հատապտուղները, բանջարեղեններըլավ մշակվում ու հատուկ պայմաններում թթվեցվում են։ Այդգործընթացը պետք է ընթանա 15-22°C ջերմության պայմաններում։ 15°Cցածրի դեպքում դանդաղում է կաթնաթթվային բակտերիաներիզարգացումը, որոնք խոչընդոտում են նեխումային միկրոբներիառաջացմանը,նաև այլբակտերիաների զարգացմանը, որոնք թթուն կդարձնեն անօգտագործելի[ 2, էջ 175]։ բարձրը կնպաստի22-25°C-իցիսկԱզգային սննդի առանձնահատկությունների պարզման բազմաթիվ մեթոդիկաներ կան մշակված (Պոկրովսկի Ա., Ֆրումկին Պ.), համաձայնորոնց կարելի է պարզել, թե ի՞նչ մթերքներ են օգտագործվում, որքանկալորիա է կազմում օրական սնունդը,ինչ են նախընտրում ուտելբնակչության առանձին խմբեր և այլն։ Եթե վերլուծում ենք հայկականխոհանոցը, օրինակ՝ հաշվեկշռային մեթոդով, որը ներկայացնում էբնակչության մեկ շնչի հաշվով սպառված սննդատեսակների չափը,ապա պարզ է դառնում, որ սպառումն առանձին սննդատեսակներիկտրվածքովտնայինտնտեսությունների կողմից սպառված հիմնական սննդատեսակներիչափը մեկ շնչի հաշվով տարեկան (կգ) կազմում է.Հայաստանումբավականփոքրէ։ Աղյուսակ 1. Տնային տնտեսությունների կողմից հիմնականսննդամթերքի սպառում [1, էջ 108]ՍննդատեսակՑորենի հաց-կգԲրիձՏավարի միսՈչխարի միսԽոզի միսԹռչնի միսԱնարատ կաթ -լՍերուցքայինկարագ-կգՁու, հատ2013թ.2014թ.2015թ.2016թ.2017թ.Աղյուսակ 1-ում ներկայացված ցուցանիշներից շատերըչենհամապատասխանում ՀՀ առողջապահության նախարարության կողմիցմշակված նվազագույն պարենային զամբյուղի մեջ ընդգրկվածսննդամթերքների համապատասխան ցուցանիշներին։ Ըստ դրա՝ կաթիտարեկան սպառման տարեկան նորման կազմում է 73 կգ, ձվինը՝ 182,5հատ, մսամթերքինը՝ 36,5 կգ և այլն [9]։ Կան նաև այլ մոտեցումներ, որօրգանիզմի նորմալ կենսագործունեության համար մեկ մարդու հաշվովկաթի չափը կազմում է 164,2 լ/տարեկան (կամ 450 գ օրական), միս ևմսամթերքներ՝ 74,8 կգ/տարեկան, ձու՝ 340 հատ և այլն [6, էջ 233]։ Բնակչությանկողմից պարենային ապրանքների տարբեր(Պոկրովսկի Ա., սպառմանբյուջետային մեթոդըտեսակներիՖրումկին Ի. և այլք) թույլ է տալիս պարզել առանձին ընտանիքներիսնման վիճակը, այսինքն՝ որքան բաժին են հատկացնում տարբերտեսակի սննդամթերքներին։ Հայաստանում 2013-2017թթ. ընթացքում սննդամթերքի ծախսերի մեջ երկու երրորդից ավելին բաժին է ընկնումհաց և հացամթերք՝ 21,2-19,7%, միս՝ 21-22%, մրգեր և բանջարեղենին՝17,1-18,4% [1, էջ 108]։ Ամենօրյա սննդի էներգետիկ արժեքն էլ շատկարևոր է, որը կարող է պահպանվել միօրինակ սննդատեսակներիհամեմատաբար շատ քանակության դեպքում՝ առանց հաշվի առնելուօրգանիզմին անհրաժեշտ վիտամինների, միկրոտարրերի, հանքայինմիացությունների անհրաժեշտ քանակությունը։ Հայկական խոհանոցում, բացի ամենօրյա սննդատեսակներից,ընդունված են նաև տոնական ճաշատեսակներ, օրինակ՝ խաշը,խորովածը, ձկան տարբեր ուտեստները, հարիսան և այլն։ Բոլորճաշատեսակների բաղադրիչներն ունեն իրենց ինչպես առողջարար,այնպես էլ հիվանդածին ազդեցությունները։ Անդրադառնանք դրանցիցմի քանիսին։ էեղանակայինՀայկական խաշը յուրահատուկ ճաշատեսակ է, որին վերագրում ենբազմաթիվ հրաշագործ որակներ՝ ոսկորների ամրացում, օրգանիզմի սթափեցում, այն ունի նաև սննդային բարձր էներգաարժողություն, որովէլ պայմանավորվածսառըպայմաններում ուտելը։ Խաշ պատրաստելու համար անհրաժեշտ էտավարի ոտքեր, փորոտիք, սխտոր և բողկ։ Այն պարունակում է մեծքանակությամբկալցիում, խոնդրոիտին, միկրոտարրեր, որոնքնպաստում են կոտրվածքների արագ լավացմանը։ Շատ առողջարար էհամարվում նաև սխտորը։ Այն պարունակում է կալցիում, մագնեզիում,պղինձ, ֆոսֆոր, վանադիում և մի շարք այլ տարրեր։ Սխտորնօգտագործում են հաստ աղու և ստամոքսի քաղցկեղի կանխարգելման,մրսածության դեմ, արյան մեջ շաքարի պարունակության նվազեցմանհամեմատաբարհամար, հանգստացնում է ալերգիաները, հատկապես նրանք, որոնքազդում են շնչուղիների վրա և այլն։ Օրգանիզմի վրա բարերար ազդեցություն ունի նաև բողկը։ Այսբանջարեղենը պարունակում է վիտամիններ C, B, կալիումի, կալցիումի,երկաթի և ֆոսֆորի աղեր(գերակշռում են հիմնային աղերը),գլիկոզիդներ, սպիտակուցներ, ֆերմենտներ և այլն։ Այն նպաստում էլյարդի դետոքսիկացիային և օգնում է արյունը մաքրել տոքսիններից ուավելորդ նյութերից, կանխարգելում է միզուղիների վարակները,նպաստում է քաշի նվազմանը, նպաստում արյան շրջանառության,նյութափոխանակության կարգավորմանը։ Բողկն ունի նաև որոշհակացուցումներ։ Այն բացասաբար է անդրադառնում ստամոքսի ու 12-մատնյա աղիքի խոց, գաստրիտ, բարձր թթվայնություն, էնդերոկոլիտ,լյարդի ու երիկամների հիվանդություններ, ենթաստամոքսային գեղձի,վահանաձև գեղձի հիվանդություններ ունեցող մարդկանց առողջականվիճակի վրա։ համար։ որէ,Ըստբացկրակիէլ պատրաստողներիՀայկական խոհանոցի տոնական զարդնէ հանդիսանումխորովածը, և որքա՞ն է այն անվտանգ ինչպես այն ճաշակողների,այնպեսկատարվածուսումնասիրությունների՝ պարզվելվրապատրաստված մթերքի օգտագործումը 40-60% բարձրացնում էթոքաբորբերի, ասթմաների և շնչառական այլ հիվանդություններիմթերքըառաջացմանբարձրացնումբերման22%։ Խորովմանհավանականությունը՝աշխատանքներով զբաղվողների առողջության վրա այդ ծուխը նույնպեսունի բացասական ազդեցություն. նրանց օրգանիզմ են ներթափանցումքաղցկեղածին նյութեր, որոնք մեծացնում են ներքին տարբերօրգանների,ռիսկը։ Մսի,բանջարեղենի հետ մարդու օրգանիզմ ներթափանցած վտանգավորմիացությունների քանակություը շատ ավելի մեծ է [8]։ ռիսկը։ Վառելափայտիէվրա խորովածձեռք37%, իսկ ածխովինը՝մաշկիքաղցկեղովհիվանդանալութոքայինհիվանդություններիՀայակական խոհանոցն առանձնանումբուժականսննդատեսակներով, որոնք պարունակում են այն բոլոր օգտակարտարրերը, ինչն անհրաժետ է մարդուն ապաքինման համար, հետևաբարվատլինի վեականգնվեին այսպես կոչված դիետիկ սննդիմատուցման վայրերը։ է նաևչէրԵզրահանգում.1. Ազգային խոհանոցը համադրում է տվյալ ազգի ձևավորման ու զարգացման, բնակեցման վայրի բնական ու սոցիալ-տնտեսականպայմանների այն գծերը, որոնք այն դարձնում են ինքնատիպ ույուրօրինակ։ 2. Ազգային խոհանոցի առողջարարլինելը պայամանավորված էօգտագործվող սննդատեսակների կառուցվածքով, պատրաստմանեղանակներով, սննդային էներգաարժողության չափով։ 3. Անառողջհամարվող խոհանոցներումկերակրատեսակներըպատրաստվում են հիմնականում տապակած եղանակով, խիստսննդարար են, պարունակում են ճարպերի մեծ քանակություն, շատկծու են, թթու, որոնք գրգռում են ախորժակը և մարդը սկսում էանհամեմատ ավելի շատ ուտել։ 4. Հայկական խոհանոցն առանձնանում է համային, օգտագործվողմթերքների, մշակման եղանակների շատ մեծ բազմազանությամբ,որը պայմանավորված է նաև տեղի բնակլիմայական պայմաններով։ 5. Ազգային խոհանոցի կառուցվածքային վերլուծության համարմշակված հաշվեկշռային, բյուջետային մեթոդով պարզվում է մեկշնչի հաշվով սպառված սննդատեսակների չափը, որը պատկեր էստեղծում բնակչության նախընտրելի կամ ուղղակի գնային առումովհասանելի մթերքների շուրջ։ 6. Հայկական ազգային խոհանոցն ունի հիմնականում առողջարարհատկություններ, բայց կան նաև օրգանիզմի համար որոշ վտանգպարունակող կերակրատեսակներ, սակայն դրանք ամենօրյա գրեթեչեն լինում, այլ տոնական կամ հանգստյան օրերին են միայն ուտում։ 7. Հայկական խոհանոցի առողջար, նույնիսկ բուժական նշանակությունունեցող կերակրատեսակների շուրջ պահանջվում է ցուցաբերել շատմեծ ուշադրություն, և դրանք դարձնել առողջարանային վայրերիկերակրացանկի հիմնական բաղադրիչները։ несколько видов деятельности։

Ազգային խոհանոցը տվյալ ազգին բնորոշ ապրելակերպի արդյունք է։ Ապրելակերպը գործունեության մի շարք ձևեր՝ աշխատանքային, կրթական, կենցաղի, հանգստի, սպորտի։ Այն զգայուն է արտաքին միջավայրի նկատմամբ, հետևաբար իր վրա բնական, սոցիալ-տնտեսական, մշակութային, քաղաքական գործոնների ազդեցությունը։ Ազգային խոհանոցի բժշկաաշխարհագրական ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս պարզել սննդի ազդեցությունը բնակչության առողջության վրա, կատարել խոհանոցի կառուցվածքային վերլուծություն և մեկնաբանել բնակչության մոտ սննդային բնույթի հիվանդությունների առկայությունը։ Հայկական ազգային խոհանոցը հազարամյակների պատմություն ունի և ձևավորվել է ազգի բնակեցման պայմանների ու զարգացման առանձնահատկությունների ներքո։ Ունի՞ արդյոք ազդեցություն բնակչության առղջության վրա, ինչպե՞ս է այն արտահայտվում։ Այս և բազմաթիվ այլ հարցերի պատասխանը կտրվի սույն հոդվածում։