Datasets:

Yeva

/

arm-summary

like 0

ՎԻՐՏՈՒԱԼ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՑԱՆՑԵՐԸ՝ ՈՐՊԵՍ ՀԿ-ՆԵՐԻ ՏԵՍԱՆԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ԱՊԱՀՈՎՄԱՆ ԵՎ ԶԼՄ-ՆԵՐԻ ՀԵՏ ԵՐԿԽՈՍՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԳՈՐԾԻՔՎերջին տասնամյակում համացանցի ակտիվ ներգրավումը զանգվածային հաղորդակցությանոլորտում առաջ բերեց նոր գործիքներ և կրիչներ, որոնք իրենց ուղղակի և անուղղակի ազդեցություննունեցան ինչպես լրատվամիջոցների աշխատանքի կազմակերպման, այնպես էլ դրանց բովանդակության վրա։ Մեդիաների նոր փաթեթը, որ այսօր տեսաբանների կողմից ընդունված է անվանել նոր կամայլընտրանքային մեդիա, բոլորովին նոր վիրտուալ խաղի կանոններ սահմանեց հաղորդակցությանոլորտի բոլոր դերակատարների համար։ Նոր մեդիայի հիմնական առանձնահատկություններից մեկըթերևս այն է, որ դրա գործիքակազմը գրեթե հավասարապես հասանելի և կիրառելի է ինչպես զանգվածային հաղորդակցության միջոցների, այնպես էլ պետական, մասնավոր և քաղաքացիական հասարակության կազմակերպված և չկազմակերպված միավորների կողմից։ «Երբ անդրադառնում ենք մեդիային, մենք ոչ միայն պետք է խոսենք այն տեխնոլոգիաների մասին, որոնք կազմավորում են այդ մեդիան, այլև այդ մեդիային առնչվող բոլոր տեսակի գործունեությունների, փորձառության ու սոցիալական պայմանավորվածությունների մասին, որոնք առնչվում են ինչպես մեդիայի բովանդակություննապահովողներին, այնպես էլ այդ բովանդակությունը սպառողներին։ Նոր մեդիայի դեպքում մենք ավելի ու ավելի ենք մոտենում մի իրողության, երբ տրամադրողն ու սպառողը նույն սուբյեկտներն են»1։ Այս նոր մեդիայի գործիքակազմը բոլորովին նոր խաղի կանոններ է թելադրում նաև հկ-ներին ինչպեսշահառուների հետ շփման, այնպես էլ հանրային կապերի համակարգում մեդիահարաբերությունների,ԶԼՄ ներկայացուցիչների հետ հաղորդակցման գործընթացում։ Համացանցը դարձել է այդ հարաբերությունների հիմնական գործիքը, իսկ դրա առանձին բաղադրիչների կիրառումը հաջող աշխատանքի կարևորագույն նախապայմանն է։ Հանրային կապերի նորռազմավարությունը տեսաբանների կողմից ընդունված է անվանել PR 2.0 (կապելով համացանցայինզարգացման 2-րդ սերնդափուլը խորհրդանշող Վեբ 2.0՝ web 2.0 հասկացության հետ)։ Այս նոր եզրույթն ու դրա կիրառության մեկնություններն ուղղված են օգնելու հաղորդակցման ոլորտում աշխատող մասնագետներին արդյունավետ և գրագետ օգտագործելու նոր մեդիայի տված հնարավորություններն ու մշակելու հանրային կապերի հիմնական գործառույթների՝ այդ թվում ԶԼՄ-ների հետ աշխատանքի ապահովման նոր մեխանիզմներ։ Այս հարաբերություններում առանձնակի դեր ունեն վիրտուալ սոցիալական ցանցերը։ Հատկապես այսօր, երբ իր բնույթի շնորհիվ այն ոչ միայն շփման միջավայրէ, այլև նոր մեդիայի այլ գործիքների, նմանատիպ այլ ցանցերի փոխկապակցման հարթակ։ Ի՞նչ դեր ունեն վիրտուալ սոցիալական ցանցերը քաղաքացիական հասարակության ձևավորման,հասարակական նախաձեռնությունների գործունեության խթանման, լրատվամիջոցների հետ աշխատելու արդյունավետության գործում, ինչպե՞ս են օգտագործում հասարակական կառույցները և ի՞նչազդեցություն ունի նրանց մշակած բովանդակությունը ԶԼՄ-ների լրահոսի ստեղծման վրա։ Այս հարցերի քննությունը կարևոր է ոչ միայն ժամանակակից մեդիահարաբերությունների դիտարկման տեսանկյունից, այլև անհրաժեշտ նախապայման է հասկանալու, թե ինչ դեր ունեն նոր մեդիան և հատկապես վիրտուալ սոցիալական ցանցերը հանրային նշանակության խնդիրների բարձրաձայնման, դրանցմեկնաբանման, տրանսֆորմացման և լուծման տարբերակներ փնտրելու համատեքստում։ Իր փորձագիտական հոդվածներից մեկում մեդիափորձագետ Սամվել Մարտիրոսյանը նշում է.«Հաշվի առնելով սոցցանցերի գերակտիվությունը հասարակական և քաղաքական ոլորտներում՝տպավորություն կարող է ստեղծվել, որ պետական հաստատություններն ակտիվորեն օգտվում են այսհարթակներից։ Սա իրականությանն այնքան էլ չի համապատասխանում։ Պետական կառույցները գրեթե չեն օգտագործում սոցիալական մեդիայի ներուժը՝ այն հիմնականում օգտագործելով որպես մամուլի հաղորդագրություններ տեղադրելու հերթական հարթակ»2։ Գրեթե նույն պատկերն է նաև լրատվա1 Logan R., Understanding New Media։ Extending Marshall McLuhan, Peter Lang Publishing, 2010, p. 7.2 Մարտիրոսյան Ս., «Պետական կառույցները և սոցիալական ցանցերը. կիրառման փորձը»,http։ //media.am/Armenian-Government-on-social-media հղմամբ)։ (հասանելիէմիջոցների դեպքում. hայաստանյան լրատվամիջոցներից քչերն են, որ վիրտուալ սոցիալական հարթակում լրատվամիջոցի համանուն էջից նյութերի հղումները տարածելուց բացի տեսանելի այլ գործունեություն են իրականացնում։ Փորձենք հասկանալ՝ ինչ առանձնահատկություններ ունի հայաստանյանհասարակական կառույցների աշխատաոճը վիրտուալ սոցիալական ցանցերում։ Այսօր հասարակական կյանքի զարգացումներում վիրտուալ սոցիալական ցանցերը լուրջ և արդյունավետ գործիք են դարձել՝ հատկապես մարդու հիմնարար ազատություններին առնչվող խնդիրներունեցող երկրներում։ Նոր մեդիայի այս գործիքը հնարավորություն է տալիս շրջանցել տեղեկությունստանալու արգելքները՝ հեռուստատեսության վերահսկողություն, տպագիր մամուլի սահմանափակումներ և այլն։ «Հայաստանում վերջին տարիներին արձանագրվել են մի շարք օրինակներ, որոնքթույլ են տալիս պնդել, որ սոցիալական ցանցերի ճիշտ օգտագործման դեպքում տվյալ խնդրով մտահոգված անձի կամ անձանց խմբի համար արդյունքը կարող է բավական դրական լինել» ։ Հետաքրքիրէ, սակայն, որ սոցիալական ցանցերի միջոցով հանրության մոբիլիզացման այդ դրական օրինակները,որպես կանոն, կապված են այս կամ այն քաղաքացիական նախաձեռնության հետ, մինչդեռ շարունակական գործունեություն ծավալող հասարակական կառույցները ցանցերում շարունակում են ավելիշուտ այցեքարտային գործունեություն ծավալել։ Հայաստանյան հկ սեկտորի՝ վիրտուալ դաշտում աշխատելու մասին ընդհանուր պատկերացումկազմելու համար նախ անհրաժեշտ է հասկանալ, թե հատկապես որ ցանցերում են ընդգրկված հասարակական կառույցները։ Հայաստանում ամենատարածված սոցիալական կայքերը շարունակում ենմնալ Odnoklassniki-ն, Facebook-ը, YouTube-ը և Twitter-ը։ Ըստ մեդիափորձագետ Ս. Մարտիրոսյանի՝YouTube-ը պաշտոնական տվյալներով Հայաստանում այցելությունների քանակով 3-րդ (որոշ հաշվարկներով՝ 4-րդ) տեղում է, սակայն դժվար է նշել, թե այդ այցելուների քանի տոկոսն է պասիվսպառող լինելուց բացի նաև գրանցվում, ներբեռնում տեսանյութեր։ Ամենաայցելվող ցանցը շարունակում է մնալ Odnoklassniki-ն. այս ցանցի հայաստանցի ակտիվ այցելուների թիվը հասել է 1 մլնի։ Սակայն այս կայքն օգտագործվում է հիմնականում շփման նպատակով, իսկ տեղեկատվական ողջ բովանդակությունը հավաքված է այս պահին արդեն շուրջ 800 հազար ակտիվ օգտատեր ունեցող Facebookի տիրույթում։ Հենց այստեղ էլ իրականացնում են իրենց հիմնական տեղեկատվական գործընթացներըհայաստանյան հասարակական կառույցները։ Շարժն ակտիվանում է նաև Twitter-ում։ Պաշտոնապեստվյալները ստուգել այս դեպքում հնարավոր չէ, սակայն փորձագետների հաշվարկով՝ Twitter-ը Հայաստանում 10-20 հազար օգտատեր ունի։ Բովանդակային ակտիվություն է գրանցվում նաև նորահայտTsu.co-ում. գովազդային արշավի շնորհիվ կայքը հաշված օրերի ընթացքում օգտատերերի թիվը հասցրեց 7 հզ-ի։ Սակայն Tsu-ում օգտատերերի վարքագիծն այնքան էլ ադեկվատ չէ, քանի որ պայմանավորված է հիմնականում գումար վաստակելով, ինչի պատճառով մարդիկ այս հարթակում հիմնականում գրում են, բայց չեն կարդում2։ Վերոհիշյալ կայքերի մակերեսային ուսումնասիրությունն անգամհնարավորություն է տալիս փաստելու, որ իրենց հիմնական գործունեությունը հայաստանյան հկ-ներըծավալում են Facebook-ում՝ այս ցանցի միջոցով ապահովելով նաև կապը լրատվամիջոցների հետ,որոշ դեպքերում էլ՝ YouTube-ն օգտագործելով որպես լրացուցիչ գործիք վիզուալ ինֆորմացիա ապահովելու համար։ Ստացվում է, որ վիրտուալ դաշտում հասարակական կառույցներն ու լրագրողներն այսօր, որպեսկանոն, իրար գտնում են Facebook-ում. այստեղ են հկ-ներն իրականացնում իրենց գործունեության տեսանելիությանն ուղղված հիմնական աշխատանքը և շփումը շահառուների և թիրախային մյուս խմբերի հետ, ուստի այս ցանցում հկ սեկտորի ակտիվության դիտարկումը հնարավորություն կտա ամփոփպատկերացում կազմել դաշտում տիրող ընդհանրական իրավիճակի մասին։ Թե որքան հայաստանյան հկ կա գրանցված ֆեյսբուքյան հարթակում, պաշտոնական տվյալներունենալ առկա չեն։ Սակայն այսօր դժվար է պատկերացնել ժամանակակից որևէ գործող հկ, որը կառույցի անունը կրող էջ կամ հաշիվ չունենա Ֆեյսբուքում։ Նրանց պաշտոնական կայքերը ևս կապվածեն վիրտուալ սոցիալական ցանցերի հետ, և ընթերցողները հնարավորություն ունեն տարածելու այնտեղ եղած տեղեկությունը։ Հկ-ներից շատերը, հիմնական էջին զուգահեռ, հաճախ առանձին էջեր ենստեղծում կազմակերպության մասնաճյուղի, կոնկրետ նախաձեռնության և/կամ միջոցառման համար։ Առաջին հայացքից իրար շատ նման այս էջերից յուրաքանչյուրն աշխատանքային իր ձեռագիրն ունի,որը պայմանավորված է ինչպես օբյեկտիվ (կազմակերպության բնույթ, գործունեության հիմնական թիրախային խմբեր, սոցցանցերում աշխատելու դրդապատճառներ) և սուբյեկտիվ (սոցցանցի համակարգմամբ զբաղվող հատուկ մասնագետի առկայություն, այդ գործն իրականացնող աշխատակցի՝1 Հարությունյան Ա., «Քաղաքացիական շարժումները սոցիալական ցանցերում» /«Սոցիալական մեդիան մարդու իրավունքներիպաշտպանության գործում» փորձագիտական հոդվածների ժողովածու/, Երևան, 2012 թ., էջ 6։ 2 Մարտիրոսյան Ս., «Սոցցանցերը Հայաստանում 2015-ի գարնանը», (հասանելի է http։ //media.am/Social-networks-in-Armenia-in2015 հղմամբ)։ սոցցանցերի հետ աշխատանքային գրագիտության աստիճան, փորձառություն) հանգամանքներով։ Ընդհանուր առմամբ պատկերը խիստ բազմաշերտ է, և միանշանակ գնահատականներ դժվար է տալ։ Սակայն կարելի է առանձնացնել այն հիմնական գործոնները, որոնք ազդում են վիրտուալ սոցիալական ցանցերում, մասնավորապես Ֆեյբուքում հայաստանյան ՀԿ-ների աշխատաոճի վրա։ Կազմակերպության աշխատանքի արդյունավետության ցուցիչներից մեկն այն է, թե որքան մարդէ սեղմել այս կամ այն հկ-ի ֆեյսբուքյան էջի «հավանել» կոճակը։ Հայաստանյան ֆեյսբուքյան աշխարհում այս թիվը սովորաբար միշտ չէ, որ ցույց է տալիս տվյալ հկ-ի վարկանիշը։ Ավելի շուտ այդ թվերըտվյալ կազմակերպության վիրտուալ գործունեության ռազմավարության կամ երբեմն նաև դրա բացակայության արդյունք են։ Հավանումների քանակն անհրաժեշտ ոչ այնքան մեծ գումարի առկայությանդեպքում մեկից մի քանի հազարի կարելի է հասցնել հաշված ժամերի ընթացքում։ Սակայն նման՝ արհեստականորեն ուռճացված թվերին լավագույն դեպքում անտարբեր է վերաբերում ցանցերի աշխատանքից քիչ թե շատ հասկացող ցանկացած օգտատեր։ Սա նաև չի ապահովում հկ-ի հաղորդած տեղեկության հասցեականությունը. այս պարագայում հկ-ի էջի մի քանի հազարանոց հավանողներիխմբում բազմաթիվ են այլ երկրներ ներկայացնող օգտատերերը։ Վերջիններս ոչ միայն չեն առնչվումհկ-ի կողմից իրականացվող քաղաքականությանը, այլև բառացիորեն չեն հասկանում, թե ինչ էհայտնվում հկ-ի էջի պատերին։ Այսօր արդեն հանրության արձագանքի ցուցիչ կարող է լինել նաև հետևողների քանակը.Ֆեյսբուքը հնարավորություն է տալիս հավանելու փոխարեն պարզապես դառնալ այս կամ այն օգտատերի կամ էջի հետևողը։ Հայաստանյան հկ-ների ցանցային պատկերում կարելի է նկատել հանրությանլայն զանգվածների վստահությունը վայելող կառույցների պաշտոնական էջեր, որոնց հետևողների ևընկերների պաշտոնական թիվը չի անցնում 1500-ից։ Հասկանալու համար, թե որքանով է հկ-ի էջը տեսանելի Ֆեյսբուքի հանրության համար, և որքանով է հետաքրքրված այդ հանրությունը հկ-ի կողմիցբարձրաձայնված թեմաներով, պետք է առաջին հերթին նայել հրապարակումների դիտումների քանակը։ Մի հետաքրքիր օրինակ. Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ հակակոռուպցիոն կենտրոնի պաշտոնականէջը Ֆեյսբուքում 974 համակիր ունի. գրեթե նույնքան հետևորդ ունի նաև Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոնը (967)։ Ի տարբերություն այս կառույցների՝ Վորլդ Վիժն Արմենիա կազմակերպությանէջի «հավանել» կոճակը սեղմել են 5126 օգտատեր։ Առաջին հայացքից ազդեցիկ այս թիվը կորցնում էիր արժեքը, երբ նայում ենք այն օգտատերերի թվին, ովքեր արձագանքում են էջում տեղադրվող նյութերին. Վորլդ Վիժն Արմենիա՝ 45, Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ՝ 23, Ինֆորմացիայի ազատությանկենտրոն՝ 17։ Ստացվում է, որ շուրջ հինգ անգամ ավելի շատ հավանումներ ունեցող էջի ինտերակտիվության ցուցիչն առաջին երկու հկ-ների նույն ցուցիչից բարձր է ընդամենը 2 անգամ։ Այս թվերը նաևներկայացնում են այն ընդհանրական պատկերը, որ հկ էջերում տեղեկատվական հոսքը հիմնականումմիակողմանի է՝ հկ-ից դեպի ցանց։ Վիրտուալ սոցիալական ցանցերում հկ-ի աշխատաոճի վրա շոշափելի դեր ունի այն հանգամանքը, թե արդյոք տվյալ հկ-ն ունի պաշտոնական կայք, թե ոչ։ Որպես կանոն, պաշտոնական կայք չունեցող հկ-ները վիրտուալ սոցիալական ցանցերում ավելի շատ են գրառումներ անում, հիմնական ինֆորմատիվ հաղորդագրությունները համեմատաբար ավելի երկարաշունչ են, երբեմն տեղադրվում են այսկամ միջոցառման մասին պատմող ամբողջական նյութեր։ Այսպիսի էջերում անհամեմատ ավելի շատեն ֆոտոալբոմները, որոնք ևս ուղեկցվում են նկարագրողական տեքստերով։ Կախված էջի համար աշխատող թիմից՝ այս ամենն արվում է գրագետ, կամ ոչ այնքան, սակայն հնարավորինս ամբողջականինֆորմացիա հաղորդելու միտումն ակնհայտ է։ Պաշտոնական կայք ունեցող և քիչ թե շատ ակտիվ հկների ֆեյսբուքյան էջերի մեծ մասն այցեքարտային բնույթ ունի. այն գրեթե չի տարբերվում հկ-ի պաշտոնական կայքից, այստեղ հայտնվում են կայքում տեղադրված նյութերի և հկ-ի մասին ԶԼՄ-ներիհրապարակումների հղումները՝ լավագույն դեպքում տեղեկատվական կամ, որ ավելի քիչ է պատահում, շեշտադրումներ ունեցող կամ էմոցիոնալ մեկնաբանություններով։ Այդ հղումների բացարձակ մեծամասնությունը տարածման և հավանումների շատ քիչ քանակ ունի, իսկ մեկնաբանությունները գրեթե բացակայում են։ Տպավորություն է ստեղծվում, որ այս հկ-ները սոցիալական մեդիան օգտագործումեն պարզապես որպես կայքում առկա տեղեկությունները հանրայնացնելու լրացուցիչ հարթակ՝ չփոխելով ո՛չ դրանց ձևը, ո՛չ շեշտադրումները։ Հկ-ների էջերով տարածվող հղումների նկատմամբ հանրության սառը վերաբերմունքի հիմնականպատճառը թերևս հղումներին ուղեկցող ոչ ճիշտ մեկնաբանություններն են, իսկ ավելի հաճախ՝ դրանցբացակայությունը։ Դա է փաստում նաև այն, որ երբեմն էջում ոչ մի տեսանելի արձագանք չգտած նյութի առանձին դրվագներ կարող են օգտատերերի կողմից դրանց առնչվող ստատուսների շնորհիվ մեծքննարկումների առիթ դառնալ։ Վիրտուալ սոցիալական ցանցը մարդակենտրոն մեդիա է, և հաղորդագրությունը հասցեատիրոջըհասցնելու համար պետք է խոսել նրա լեզվով։ Եթե պայմանականորեն առանձնացնենք հասարակական կառույցների հիմնական հասցեատերերի խմբերը և դիտարկենք հկ-ի՝ այդ հասցեատերերի հետհաղորդակցումը վիրտուալ սոցիալական ցանցերի միջոցով, ապա տեսանելի պատկերը ցույց է տալիս,որ հկ-ների հիմնական մասը հաղորդագրությունը տարածում է ընդհանրական հասցեով։ Այսինքն՝նույն նյութը նույն մեկնաբանությամբ ուղղվում է ինչպես գործընկեր հկ-ներին, շահառուներին, այնպեսէլ ոլորտի պատասխանատու պետական մարմիններին։ Հարցը մասամբ լուծվում է, երբ հկ-ն, կապվածհաղորդագրության թեմայից, այն տարածում է նաև թեմատիկ խմբերում, օրինակ, այդ ոլորտը լուսաբանող լրագրողների խմբում։ Բացառված չէ, որ հկ-ն վիրտուալ աշխարհից դուրս առանձին աշխատանք է տանում այդ հասցեատերերի հետ և նույնիսկ դրական արդյունքներ գրանցում, սակայն գոնեկառույցների ֆեյսբուքյան էջերը թույլ են տալիս փաստել, որ հկ-ների զգալի մասը, լինելով վիրտուալսոցիալական ցանցերում, չի կարողանում լիարժեքորեն օգտագործել ցանցերի ներուժն իր թիրախայինխմբերի հետ աշխատելու համար։ Որոշ դեպքերում կառույցն իր հասցեատիրոջը հասնում է ոչ թե պաշտոնական էջի, այլ ղեկավարիանհատական ցանցային գործունեության շնորհիվ։ Տիպիկ օրինակ կարող է լինել Գյումրիում գործող«Ժուռնալիստների «Ասպարեզ» ակումբ»-ի էջը, որն ունի 1489 անդամ։ Էջում տեղադրված նյութերիբացարձակ մեծամասնությունը չունի հավանումներ, առկա են մինչև 5 տարածման ցուցանիշ։ Փոխարենն ակումբի նախագահ, 4999 ընկեր և կրկնակի թվով հետևող ունեցող Լևոն Բարսեղյանի գրեթեբոլոր ստատուսներն ու նկարները գրեթե միշտ արձագանք են գտնում։ Խնդիրն այստեղ միանշանակ ոչմիայն ընկերների քանակն է, այլև այն էմոցիոնալ, ընդգծված մարդամոտ ոճը, որով Լևոն Բարսեղյանըմեկնաբանում է նույն ակումբում տեղ գտած նյութը կամ դրա առանձին դրվագը։ Սա սեփական հկ-իգործունեությունը տեսանելի դարձնելու, նոր համախոհներ ձեռք բերելու ձևերից մեկն է։ Փորձագետները խորհուրդ են տալիս սոցցանցերը որպես գործիք օգտագործողներին դառնալ դրանց օգտատերերից մեկը՝ ավելի լավ հասկանալու տիրող իրավիճակն ու ներքին խաղի կանոնները հետագայումդրանք հօգուտ սեփական նպատակների օգտագործելու համար1։ Թե որքանով է ընդունելի անհատի ևկառույցի նույնացումը ցանցային տիրույթում, յուրաքանչյուր կառույց և դրա ղեկավար պետք է ինքըորոշի՝ ելնելով կառույցի ռազմավարությունից։ Սակայն կարևոր է, որ այդ որոշումը մտածված և հիմնավորված լինի։ Որոշ լրագրողներ նախընտրում են գործ ունենալ կառույցների հետ. կախված թեմայից՝ շփվելկազմակերպության տարբեր փորձագետների, շահառուների հետ։ Մյուսները նախընտրում են աշխատել լրագրողների հետ շփման մեծ փորձ ունեցող և անկաշկանդ ղեկավարների հետ, որոնք ասոցացվում են իրենց կողմից ղեկավարվող կառույցի հետ։ Թե՛ առաջին և թե՛ երկրորդ խմբի լրագրողներիհետ աշխատելիս կարևոր է լինել ոչ միայն վստահելի աղբյուր, այլև հասանելի, այդ թվում վիրտուալսոցիալական ցանցերի միջոցով։ Ի վերջո, ավանդական լրատվամիջոցները, չնայած սոցիալական ցանցերում տեղեկություն տարածելու բազմատեսակ մեխանիզմներին, շարունակում են մնալ հանրայիննշանակության խնդիրներ բարձրաձայնելու արդյունավետ գործիքներից մեկը։ Իսկ նրանց գտնելու համար այսօր արդեն վիրտուալ սոցիալական ցանցերից դուրս գալու կարիք անգամ չկա, որովհետևդրանք տեղեկություն ստանալու գործիք են նաև լրագրողների համար։ «Համացանցը և այն ներառողսոցիալական մեդիայի համայնքները լրատվամիջոցների համար բավականին լավ ռեսուրս են։ Դրանքպարունակում են ահռելի քանակության real-time` «իրական ժամանակում» հրապարակվող հաղորդագրություններ մարդկանցից, ովքեր իրադարձությունների հենց կիզակետում են»2։ Այն, որ այսօր վիրտուալ սոցիալական ցանցերը ԶԼՄ-ների հետ հաղորդակցվելու ամենաարդյունավետ հարթակներից են, հաստատում են նաև «Ռեգիոն» հետազոտական կենտրոնի կողմից հայաստանյան 50 տարբեր լրատվամիջոցների 100 ներկայացուցիչների շրջանում 2014 թ.-ի ամռանն իրականացված ուսումնասիրության արդյունքները։ «Սոցիալական մեդիան՝ տեղեկատվության աղբյուր հայաստանյան լրատվամիջոցների համար. ձևավորվող ստանդարտներ և կիրառվող պրակտիկա» խորագրով հետազոտությանը մասնակցած լրագրողների 91%-ը սոցիալական ցանցը նշել է որպես ամենօրյա աշխատանքի ընթացքում կիրառվող կապի հիմնական միջոց3։ Նրանց 94%-ը համոզված է, որսոցցանցերը հանրային նշանակության տեղեկատվության աղբյուր են և այն օգտագործում են ինչպեստեղեկություն տարածելու, այնպես էլ ստանալու համար4, իսկ Ֆեյսբուքը նրանց կապի հիմնականցանցն է։ Իսկ ինչպե՞ս են օգտագործում այս հանգամանքը ցանցերում գրանցված հկ-ները։ Հայաստանյանհկ-ների կողմից սոցիալական ցանցերում լրագրողների հետ տարվող աշխատանքի դիտարկման համար կարելի է առանձնացնել հասարակական կառույցների 2 հիմնական խումբ։ Առաջին խմբում կա1 Տե՛ս Дейдра Б., PR 2.0։ Новые медиа, новые аудитории, новые инструменты, Эксмо, 2010, էջ190։ 2 Գրիգորյան Ա., «Լրատվամիջոցների քաղաքականությունը սոցիալական մեդիայում»/ «Նոր և այլընտրանքային մեդիա.էթիկական և իրավական խնդիրներ»/, Երևան, 2012, էջ 13։ 3 Տե՛ս «Ռեգիոն» հետազոտական կենտրոն, «Սոցիալական մեդիան տեղեկատվության աղբյուր հայաստանյան լրատվամիջոցների համար. ձևավորվող ստանդարտներ և կիրառվող պրակտիկա» հետազոտության արդյունքներ, Երևան, 2014, էջ 9։ 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 13։ ռույցներ են, որոնք աշխատում են ԶԼՄ-ների հետ կամ հկ-ն հատուկ ԶԼՄ է գործարկում։ Այսպիսի կառույցները, գործունեությունից ելնելով, աշխատում են մեդիաոլորտում, իսկ թիմում, որպես կանոն, հիմնական ներկայացուցիչները հենց ավանդական և այլընտրանքային մեդիաներկայացուցիչներ են։ Մյուսխմբում կառույցներ են, որոնց համար ԶԼՄ-ն և լրագրողը պարզապես սեփական գործունեության մասին հանրությանը տեղեկացնելու, որոշ դեպքերում նաև պետական կառույցների և նրանց որոշում կայացնելու վրա ազդեցություն ունենալու գործիք են։ Եթե առաջին խումբը ներկայացնող կառույցներիպաշտոնական էջերում կարելի է գտնել տարբեր մեդիակրիչների միջոցով սեփական հաղորդագրությունը թիրախին հասցնելու օրինակներ, նաև ակտիվորեն գործարկվում են Youtube-ի ռեսուրսները,ապա երկրորդ խմբի դեպքում իրավիճակը նույնքան միանշանակ չէ։ Մի քանի խոշոր հասարակականկառույցներ, որոնք կարող են իրենց թույլ տալ վարձելու հաղորդակցության գծով մասնագետներ, լիարժեքորեն օգտվում են վիրտուալ սոցիալական ցանցերի տված հնարավորություններից։ Սա իր հերթին հնարավորություն է տալիս արդյունավետ և գրագետ երկխոսություն սկսել տարբեր լրատվամիջոցներ ներկայացնող լրագրողների հետ, նրանց համար դառնալ թեմատիկ նյութերի հիմնական տեղեկության աղբյուր, երբեմն նաև նյութի «թեմա տվողը»։ Այնուամենայնիվ, հայաստանյան հկ-ները հազվադեպ են օգտագործում վիրտուալ սոցիալական ցանցը լրագրողներին հանրային ուղերձներ հղելուհամար, ու չնայած տեսաբանները վաղուց արդեն մշակել են սոցիալական ցանցերում կիրառելի մամուլի հաղորդագրության ձևաչափ, այդուհանդերձ, եթե անգամ հկ-ները ցանցում տեղադրում են մամուլիհաղորդագրութուններ, ապա դրանք էլեկտրոնային փոստով տարածվող հաղորդագրություններիցոչնչով չեն տարբերվում։ Ավելի հաճախ հայաստանյան հկ-ները, որոնք գործում են ժամանակ առ ժամանակ տրամադրվողդրամաշնորհներով, հաղորդակցության հատուկ մասնագետներ վարձելուց զերծ են մնում։ Սա ունիինչպես օբյեկտիվ, այնպես էլ սուբյեկտիվ պատճառներ։ Մի կողմից, տրամադրվող դրամաշնորհներիհիմնական մասը թեպետ պահանջում է գործունեության տեսանելիություն, սակայն, որպես կանոն, չինախատեսում հանրային կապերի պատասխանատուի հաստիք և աշխատավարձ։ Այս պարագայումկառույցի ղեկավարն ինքն է որոշում կամ գտնել հաղորդակցման մասնագետ, որը նաև կկարողանաընդգրկվել ծրագիրն իրականացնողների թիմում որպես մեկ այլ գործառույթ ևս իրականացնող, կամընտրում է ավելի առաջին հայացքից էժան ու արդյունավետ տարբերակը՝ հաղորդակցման գործառույթը դնում է թիմի ամենակոմունիկացիոն անդամներից մեկի վրա։ Նման իրավիճակի պատճառներից մեկը նաև այն է, որ վիրտուալ սոցիալական ցանցերն այսօր կիրառելի են համացանցից օգտվողգրեթե բոլորի կողմից, ուստի հաճախ թյուր տպավորություն է ստեղծվում, որ սեփական էջում ինտերակտիվ ստատուսներ գրող անձը նաև հեշտությամբ կկարողանա վարել հասարակական կառույցիպաշտոնական էջը։ Երբեմն իրավիճակն ավելի է սրվում, երբ էջի պատասխանատվությունը ոչ թեդրվում է մեկի վրա, այլ բաժանվում է թիմի մի քանի անդամների միջև։ Այս պարագայում, հատկապեսեթե չկա էջը վարելու հստակ ռազմավարություն, էջի բովանդակության և ձևի առումով հստակ ձեռագիր և ասելիք այդպես էլ չի ձևավորվում։ Փորձագետները հավաստիացնում են, որ բավական է 5 րոպենայել հկ էջին, և պարզ կլինի՝ արդյոք դրանով մասնագետ է զբաղվում, թե ոչ։ Սակայն մասնագետունեցող հկ-ների դեպքում անգամ արդյունավետ աշխատանքը երաշխավորված չէ։ Ոլորտում աշխատողներն իրենք նշում են, որ այս խնդիրների հիմնական պատճառը սոցիալական մեդիայի կառավարման գիտելիքների պակասն է։ Բացի այդ, ցանցային ադմինիստրատորների զգալի մասն աշխատանքինրբությունները սովորել և/կամ շարունակում է սովորել ամենօրյա փորձառության հենքի վրա՝ դաս քաղելով սեփական սխալներից։ Հետաքրքիր է նաև այն, թե ինչ լեզվով են աշխատում միջազգային դրամաշնորհներ ստացող,բայց տեղական համայնքում և տեղական համայնքի համար աշխատող հկ-ները։ Հկ-ների մի մասը համատեղում է հայերենն ու անգլերենը, մյուսները նախընտրում են աշխատանքը հայերենով իրականացնել՝ հաշվի առնելով հիմնական թիրախային խմբի առանձնահատկությունները։ Սրա մասին են խոսումայն, թե ինչ լեզվով է գրված հկ-ի անունը, հկ-ի մասին ներկայացված պաշտոնական տեղեկությունները։ Օրինակ, շուրջ 2000 հետևորդ ունեցող Հայաստանի երիտասարդ իրավաբանների ասոցիացիայի ֆեյսբուքյան էջի անվանումը հկ-ի անգլերեն տարբերակն է՝ Armenian Young Lawyers Association։ Միայնանգլերենով են նաև հկ-ի մասին պատմող պաշտոնական տեղեկությունները։ Սակայն էջում առկա բովանդակության գերակշիռ մասը ներկայացված է հայերենով։ Այդուհանդերձ, հարկ է նշել, որ անկախ հկ-ի աշխատաոճից՝ քիչ թե շատ հետաքրքրություն ներկայացնող լուրը շատ հաճախ գտնում է իր լրագրողին։ Սակայն շատ հաճախ արդեն լրատվամիջոցի՝վիրտուալ սոցիալական ցանցերի հետ աշխատելու ռազմավարությունից է կախված՝ լրատվամիջոցիկայքում կարտատպվի ցանցերում հայտնված նյութը, թե տրված ինֆորմացիան կդառնա տեղեկատվական առիթ՝ թեմայի մասին համեմատաբար բազմակողմանի նյութ պատրաստելու համար։ Այս պարագայում արդեն հկ-ի՝ մեդիայի հետ աշխատող մասնագետը պիտի կարողանա գտնել տվյալ լրատվամիջոցի համար հետաքրքիր շեշտադրումները և համոզի լրագրողին խնդիրն ավելի բազմակողմանիլուսաբանել։ Այսօր, սակայն, վիրտուալ սոցիալական ցանցերում աշխատելիս պետք է հաշվի առնել, որ հիմնական կայքերի կողքին գործում են տեղեկատվության նկատմամբ բոլորովին այլ ռազմավարությունունեցող կայքեր, որոնց հիմնական գործառույթը ոչ թե նյութ պատրաստելն է, այլ սոցիալական ցանցերում հայտնված հանրային նշանակություն և հետաքրքրություն ունեցող ստատուսների արտատպումը։ Սա իրականություն է, որը պետք է հաշվի առնեն հատկապես այն հկ-ները, որոնց ղեկավարըև կամ անդամները սոցիալական ցանցերի ակտիվ օգտատերեր են։ Իհարկե հկ-ն կարող է ներքին համաձայնությամբ թույլ տալ իր աշխատակիցներին սեփական էջի պատին գրել այն, ինչ մտածում են, սակայն չպետք է մոռանալ, որ ցանկացած պահին այդ գրառումը կարող է դառնալ հարյուր հազարավորօգտատերերի քննարկման թեմա։ Շատ դեպքերում սա իր անմիջական ազդեցությունն է ունենում հկ-իիմիջի վրա. օգտատերերի մի մասը մեկնաբանության հեղինակին կարող են նույնացնել հկ-ի հետ, նրադիրքորոշումը վերագրել կառույցին։ Այս պայմաններում լրատվամիջոցը, հաճախ ժամանակի հրամայականով հայտնված կայքերի հետկռիվ տալուն զուգահեռ, մշակում է հավաստի և ճշտված տեղեկությունը նույնքան արագորեն մատուցելու մեխանիզմներ։ Այս հանգամանքը հաշվի առնող հկ-ներն էլ ավելի են կարևորում կառույցի և այններկայացնող փորձագետների՝ ցանցերում գրագետ աշխատելու ունակությունները և ապահովումլրագրողների հետ ցանցային կապը։ Սա հնարավորություն է տալիս լրագրողներին սեղմ ժամկետներում գտնել խնդրին քաջատեղյակ փորձագետների և ստանալ նրանց մեկնաբանությունը։ Սակայնհարկ է նշել, որ այս դեպքում վիրտուալ սոցիալական ցանցերը միայն համատեղ աշխատանքի առաջինփուլի համար են. լրագրողների մեծ մասը, եթե հնարավոր չէ հանդիպել, գերադասում է զրուցել հեռախոսով։ Իրենց աշխատանքին լուրջ վերաբերող հկ-ները նաև հաճախ լրագրողների համար ամենաարդյունավետ միջնորդն են ոլորտում ներգրավված շահագրգիռ կողմերի ներկայացուցիչներին գտնելուհամար։ Ստացվում է մի իրավիճակ, երբ հասարակական կառույցի՝ սոցիալական մեդիայից օգտվելուգրագիտությունը նպաստում է նույն ոլորտում աշխատող լրագրողների առավել արհեստավարժ աշխատանքին։ Վիրտուալ սոցիալական ցանցերում առանձնակի դեր ունեն վիզուալ գործիքները. երբեմն մեկնկարը կարող է ավելին անել, քան մի քանի դիպուկ խոսքերը։ Հայաստանյան հկ-ների էջում հայտնվածլուսանկարները հիմնականում հայտնվում են այս կամ այն միջոցառումից հետո, մի քանիսը՝ մեկ հաղորդագրության մեջ։ Քիչ են դեպքերը, որ դրանք առանձնացվեն հստակ անվանումներ ունեցող ֆոտոալբոմներում. ավելի հաճախ դրանք տեղադրվում են հկ-ի ֆոտոների ընդհանուր արխիվում։ Շատ քիչհկ-ներ են, որոնց ֆոտոալբոմներն ունեն նկարագրություն. առանձին ֆոտոների, այնտեղ ներկայացված հերոսի ու այնտեղ պատկերվող գործողության մասին նկարագրություններ չկան նաև առանձինլուսանկարների կողքին։ Որպես կանոն, լուսանկարները տեքստային հաղորդագրություններից ավելիլայն արձագանք են գտնում, սակայն պետք է հաշվի առնել, որ հատկապես երիտասարդական հկ-ներիլուսանկարների մեկնաբանություններում ավելի հաճախ կարելի է գտնել լուսանկարի հերոսի և նրաընկերների կարծիքը լուսանկարի հերոսի արտաքին տեսքի մասին, քան որևէ խոսք միջոցառման ևդրա նպատակների մասին։ Լուսանկարները նաև հկ շահառուներին ներկայանալու ամենակիրառելի գործիքներն են. Հայաստանյան հկ պաշտոնական էջերում քիչ են օգտագործվում ինտերակտիվ շփումը խթանող գործիքներ,չի ստեղծվում հանրային քննարկումների կամ կարծիքների փոխանակման միջավայր։ Երբեմն սա պայմանավորված է թիրախային խմբի առանձնահատկություններով. չպետք է մոռանալ, որ մեծ թվով հկների շահառուներ դուրս են ֆեյսբուքյան համայնքից։ Վերջիններս ավելի հաճախ օգտագործում ենOdnoklassniki կայքը, որտեղ, սակայն, հկ-ները տեղեկատվական գործունեություն չեն իրականացնում։ Հարկ է նշել նաև, որ ֆեյսբուքյան համայնքի ակտիվ քննարկումների ժամանակ էլ քիչ են դեպքերը, երբիրենց դիրքորոշումը կոնկրետ թեմայի մեկնաբանություններ բաժնում ներկայացնում են հկ-ները։ Լավագույն դեպքում, դրանք հկ ներկայացուցիչներ են կամ ղեկավարներ, ովքեր այստեղ ընկալվում են,նախ և առաջ, որպես անհատներ։ Թույլ է զարգացած նաև վերահսկողության գործառույթը։ Եթե հաշվի չառնենք թափանցիկ կառավարման ոլորտում աշխատող մի քանի հկ-ների փորձը ցանցերում, ապա հկ-ները, որպես կանոն,ներկայանում են բացառապես իրենց իրականացրած ծրագրերի համատեքստում, իսկ նույն այդ ծրագրերին առնչվող տարբեր ինֆորմացիոն հոսքերը սովորաբար թողնում են առանց մեկնաբանության՝արձագանքելով միայն լրագրողական հարցադրումներին։ Ցավոք, ցանցում լայն տարածում չունեննաև այդ հկ-ների կողմից ստեղծված հրապարակային հաշվետվության կամ հանրային առցանց վերահսկողության ռեսուրսները, այնինչ դրանցում առկա տեղեկությունների թարմացման ցանկացած օրինակ, մուտքագրված ցանկացած նոր տվյալ կարող էր այդ ռեսուրսների և դրանցում ընդգրկված տեղեկությունների մասին խոսելու առիթ դառնալ։ Հկ ներկայացուցիչների կողմից վիրտուալ սոցիալական ցանցերի կիրառման պատկերը փոփոխվում է օր-օրի, սակայն այս պահի դրությամբ Ֆեյսբուք սոցիալական ցանցի հիման վրա արված ընդհանրական դիտարկումը ցույց է տալիս, որ հայաստանյան հկ-ների զգալի հատվածը չի օգտագործումսոցիալական մեդիայի ներուժը։ Հկ-ի պաշտոնական էջերում տեղեկատվական հոսքը, որպես կանոն,միակողմանի է՝ հկ-ից դեպի ցանց, քիչ է կամ բացակայում է ինտերակտիվություն ապահովող գործիքների կիրառությունը, տեղադրված նյութերը հասցեական չեն և հաճախ չեն ուղեկցվում շեշտադրումունեցող մեկնաբանություններով։ Ընդհանուր տպավորությամբ՝ վիրտուալ սոցիալական ցանցերը հկների կողմից դիտարկվում են տեսանելիություն ապահովող գործիք, որը սակայն, որպես կանոն, կրկնօրինակում, լավագույն դեպքում լրացնում է պաշտոնական կայքի աշխատանքը։ Որոշ հմուտ կառույցների համար ցանցը նաև շահառուների հետ պարբերական շփման և ինֆորմացիայի փոխանակմանհարթակ է, սակայն այս պարագայում իսկապես արդյունավետ աշխատանք ստացվում է ապահովել միայն այն դեպքում, երբ նախաձեռնության կամ ծրագրի թիրախային լսարանը համընկնում է ֆեյսբուքյան համայնքի հետ։ Այս դիտարկման թերևս ամենահուսադրող կողմն այն է, որ հայաստանյան հկ-ներըվիրտուալ սոցիալական ցանցերում իրենց գործունեության արդյունավետության բարձրացման և ԶԼՄհամայնքի հետ համագործակցության զարգացման համար դեռևս բազմաթիվ չգործարկված հնարավորություններ ունեն։ Մանե ՄադոյանՎԻՐՏՈՒԱԼ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՑԱՆՑԵՐԸ՝ ՈՐՊԵՍ ՀԿ-ՆԵՐԻ ՏԵՍԱՆԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ԱՊԱՀՈՎՄԱՆ ԵՎ ԶԼՄ-ՆԵՐԻ ՀԵՏ ԵՐԿԽՈՍՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԳՈՐԾԻՔԲանալի բառեր՝ սոցիալական ցանցեր, հասարակական կազմակերպություն, հկ, ԶԼՄ-ների հետ աշխատանք, ֆեյսբուք, նոր մեդիա, գործունեության լուսաբանում, կազմակերպության տեսանելիություն։

Հոդվածն անդրադառնում է հայաստանյան հկ-ների կողմից նոր մեդիայի հիմնական բաղադրիչներից մեկի՝ վիրտուալ սոցիալական ցանցերի կիրառությանը։ Ներկայացվում է, թե ինչ գործիքներ է օգտագործում հկ սեկտորն իր թիրախային խմբերի, շահառուների հետ շփման, սեփական գործունեության տեսանելիության ապահովման համար։ Հոդվածում վիրտուալ սոցիալական ցանցերը և դրանց գործիքակազմը դիտարկվում են նաև ԶԼՄ-ների ուշադրությունը գրավելու և լրագրողների հետ համագործակցության համատեքստում։

Ձեռքբերման վաղեմությունը որպես սեփականության իրավունքի հնագույն ինստիտուտներից մեկը, այսօր ոչ միայն չի կորցրել իր արդիականությունը, այլեւ նոր բովանդակություն եւ նշանակություն է ստացել, ինչով էլ պայմանավորված ՀՀ-ում իրականացվող օրենսդրական բարեփոխումների համատեքստում, տնտեսվարման շուկայական օրենքների ձեւավորման եւ սեփականության իրավունքի առկայության ու ընդլայնման արդի պայմաններում ավելի է արժեւորվում ձեռքբերման վաղեմության, որպես քաղաքացիաիրավական շրջանառությունում սեփականության իրավունքի ճանաչման ձեւերից մեկի գիտագործնական ուսումնասիրությունը։ ՀՀ Սահմանադրության 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` Հայաստանի Հանրապետությունում ճանաչվում եւ հավասարապես պաշտպանվում են սեփականության բոլոր ձեւերը [1]։ 222ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն էլ՝ յուրաքանչյուր ոք ունի օրինական հիմքով ձեռք բերած սեփականությունն իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու եւ տնօրինելու իրավունք [1]։ ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված անձի սեփականությունն իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու, տնօրինելու եւ կտակելու իրավասությունները ամրագրում են սեփականության իրավունքի բովանդակությունը կազմող այն իրավազորությունների ամբողջությունը, որոնք օրենքով պատկանում են սեփականատիրոջը` որպես սեփականության սուբյեկտիվ իրավունքի կրողի, եւ ուրվագծում սեփականության իրավունքի իրականացման սահմանները։ Սեփականատիրոջ իրավազորությունների մատնանշված եռամիասնականությունն ունի գիտագործնական կարեւոր նշանակություն [2, էջ 119]։ Այն ապահովում է իրի նկատմամբ սեփականատիրոջ լիակատար գերիշխանությունը, նրա եւ սեփականության ազատությունը։ [2, էջ 153Սեփականության իրավունքի վերաբերյալ ամրագրված սահմանադրաիրավական նորմերի իրականացումը երաշխավորվում է ոչ միայն վերոնշյալ հոդվածներով, այլեւ Սահմանադրությամբ ամրագրված այլ հոդվածներով եւս (տե՛ս ՀՀ Սահմանադրության 74-րդ, 76-րդ, 184-րդ հոդվածները եւ այլն)։ Սեփականության իրավունքի իրականացման հետ կապված հարաբերություններն իրենց իրավական կարգավորումն են ստացել նաեւ Հայաստանի Հանրապետությունում ընդունված մի շարք այլ իրավական ակտերով [9, էջ 360], որոնք սահմանում են սեփականության իրավունքի բովանդակությունը, սեփականության իրավունքի սուբյեկտներին, սեփականության իրավունքի սահմանափակումների թույլատրելի շրջանակները, սեփականության իրավունքն իրականացնելու եւ պաշտպանելու պայմանները եւ կարգը, գույքի նկատմամբ իրավունքներ ունեցող այլ անձանց շահերի պաշտպանության մեխանիզմները։ Ձեռքբերման վաղեմության՝ որպես սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հիմքի վերաբերյալ իրավակարգավորումները տեղ են գտել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում։ Այն նախատեսում է գույքի 223ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման մի շարք հնարավորություններ, որոնցից մեկն էլ ձեռքբերման վաղեմությունն է։ Այն հանդիսանում է գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման լայն կիրառություն ունեցող առավել արդյունավետ միջոց։ Ներկայումս մեզանում իրավագիտության մեջ կարեւորվում է այս ինստիտուտին վերաբերվող օրենսդրական համակարգի կատարելագործման, ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի ճանաչման ինստիտուտի գիտագործնական ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը, ինչպես նաեւ նրա դերի ու էության վերլուծության եւ կանոնակարգման խնդիրը [3]։ Ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտը նպատակ ունի իրավաբանական նշանակություն հաղորդել գոյություն ունեցող փաստացի հարաբերություններին եւ նպաստել քաղաքացիական շրջանառության կայունությանը։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 178-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` տիրազուրկ անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը կարող է ձեռք բերվել ձեռքբերման վաղեմության ուժով (հոդված 187)։ Սույն նորմը չի կիրառվում ինքնակամ կառույց հանդիսացող անշարժ գույքի նկատմամբ [7]։ Նույն օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի համաձայն` 1.Քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը, որն անշարժ գույքի սեփականատեր չէ, սակայն այն տասը տարվա ընթացքում բարեխղճորեն, բացահայտ եւ անընդմեջ տիրապետում է որպես սեփական գույք, այդ գույքի նկատմամբ ձեռք է բերում սեփականության իրավունք (ձեռքբերման վաղեմություն)։ 2. Տիրապետման վաղեմությունը վկայակոչող անձը կարող է իր տիրապետման ժամկետին միացնել այն ժամանակը, որի ընթացքում այդ գույքին տիրապետել է այն անձը, որի իրավահաջորդն է ինքը։ 3. Մինչեւ ձեռքբերման վաղեմության ուժով գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք ձեռք բերելը գույքը որպես սեփականություն տիրապետող անձն իրավունք ունի պաշտպանել այն երրորդ անձանցից, որոնք գույքի սեփականատերը չեն եւ օրենքով կամ պայմանագրով նախատեսված այլ հիմքով դրա նկատմամբ չունեն տիրապետման իրավունք։ 224ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 4. Անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը ձեռքբերման վաղեմության ուժով գույքը ձեռք բերած անձի մոտ ծագում է այդ իրավունքի պետական գրանցման պահից [7]։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի 1-ին մասի վերլուծությունից հետեւում է, որ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի ձեռքբերման համար անհրաժեշտ է մի շարք վավերապայմանների միաժամանակյա առկայությունը։ Մասնավորապես` 1. տիրապետումը պետք է լինի բարեխիղճ։ Տիրապետման բարեխղճությունը գնահատվում է գույքը անձի փաստացի տիրապետմանը անցնելիս։ Գույքն անձի փաստացի տիրապետմանը պետք է անցնի առանց որեւէ բռնության գործադրման։ Տիրապետողի մոտ պետք է առկա լինի այն համոզմունքը, որ նա գույքը ձեռք է բերում օրինական հիմքերով։ Տիրապետումը պետք է հիմնված լինի այնպիսի փաստի հիման վրա, որը տիրապետողին կարող է տալ բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ նա այդ գույքը տիրապետելու է որպես սեփականություն; 2. փաստացի տիրապետողը գույքը պետք է տիրապետի որպես սեփականը, այսինքն` գույքը փաստացի տիրապետողը պետք է մասնակցի գույքի կառավարմանը, հոգ տանի դրա պահպանման համար, ինչպես իր սեփական գույքի դեպքում։ Անձը պետք է գույքը տիրապետի ինչպես սեփականը նաեւ երրորդ անձանց հետ հարաբերություններում; 3. տիրապետումը պետք է լինի 10 տարի եւ անընդմեջ։ Այսինքն՝ 10 տարվա ընթացքում գույքի տիրապետումը չպետք է ընդհատվի։ Տիրապետումը կարող է ընդհատվել կամ տիրապետողի կամքով, երբ նա հրաժարվում է գույքի հետագա տիրապետումից (գույքը դուրս է գալիս նրա տիրապետումից), կամ գույքի սեփականատիրոջ կամ այլ անձանց գործողություններով, որոնք ուղղված են գույքը վերադարձնելուն; 4. տիրապետումը պետք է լինի բացահայտ, այսինքն՝ փաստացի տիրապետողը գույքը չպետք է տիրապետի երրորդ անձանցից գաղտնի եղանակով [4]։ Վերը շարադրվածից հետեւում է, որ ձեռքբերման վաղեմությունն օրենքով նախատեսված որոշակի ժամկետի լրանալու եւ որոշակի պայմանների պահպանման ուժով մեկ անձի կողմից սեփականության իրավունքի ձեռքբերման, իսկ մյուսի համար այդ իրավունքի դադարման միջոց է։ Այդ ինստիտուտը թույլ է տալիս փաստի եւ իրավունքի միջեւ խզում առաջանալու դեպքում, երբ չտիրապետող սեփականատերն ի225ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րեն պատկանող գույքը վերադարձնելու շահագրգռվածություն չի ցուցաբերում, փաստացի տիրապետողին սեփականատեր ճանաչելու միջոցով հաղթահարելու գույքային հարաբերությունների ոլորտում առաջացող անորոշությունը [3]։ Ձեռքբերման վաղեմությունը «բոլոր ժամանակաշրջաններում ուղղված է եղել իրավունքում անհստակությունների վերացմանը» [10, с. 218]։ Վկայակոչված իրավական նորմերի բովանդակությունից ակնհայտ է, որ ձեռքբերման վաղեմության հիմքով անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ձեռքբերման համար պահանջվում է այդ գույքի` որպես սեփական ունեցվածքի բարեխիղճ, բացահայտ, անընդմեջ, տեւական տիրապետում։ Այս նախապայմանները բացառում են ուրիշի գույքը որպես սեփականություն ձեռք բերելու հնարավորությունը, որին տիրապետողը տիրապետում եւ օգտագործում է, մասնավորապես՝ վարձակալության, պահատվության կամ այլ պայմանագրերի հիման վրա, թեկուզեւ բարեխիղճ, բացահայտ, անընդմեջ եւ երկարատեւ, սակայն իր պայմանագրային պարտավորությունների գիտակցմամբ՝ այն համարելով ուրիշի գույք եւ տիրապետելով ոչ որպես սեփական գույք։ Այն կոչված է պաշտպանելու գույքը բարեխղճորեն տիրապետողի իրավունքները։ Միաժամանակ նկատենք, որ ՀՀ քաղ. օր.-ի 187-րդ հոդվածը չի խոչընդոտում սեփականության իրավունքի ճանաչումն ու պաշտպանությունը։ Այն նախատեսում է գույքը բարեխղճորեն, բացահայտ եւ անընդմեջ տիրապետողի դատական կարգով գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հնարավորություն [6]։ Սակայն հարկ ենք համարում նշել, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի, ինչպես նաեւ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումների բովանդակությունից հետեւում է, որ ներպետական օրենսդրությամբ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականատեր դառնալու հնարավորություն նախատեսված է միայն անշարժ գույք համարվող հողամասերի, ընդերքի մասերի, մեկուսի ջրային օբյեկտների, անտառների, բազմամյա տնկիների, ստորգետնյա եւ վերգետնյա շենքերի, շինությունների եւ հողին ամրակցված այն գույքի նկատմամբ, որն անհնարին է հողից անջատել` առանց այդ գույքին կամ հողամասին վնաս պատճառելու կամ դրանց նշանակությունը փոփոխելու, դադարելու կամ նպատակային նշանակությամբ հետագա օգտագործելու անհնարինու226ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թյան 19 [7]։ Ընդ որում, թվարկված օբյեկտների բնույթն այնպիսին է, որ սեփականատեր չհանդիսացող անձը դրանք կարող է տիրապետել, եթե սեփականատերը հրաժարվել է դրանց նկատմամբ սեփականության իրավունքից կամ գույքը թողել է առանց դրա նկատմամբ սեփականության իրավունքը պահպանելու մտադրության կամ կորցրել է գույքի նկատմամբ հետաքրքրությունը եւ տիրապետողից վերադարձնելու ցանկություն չունի։ Այսինքն` այդ ինստիտուտի կիրառմամբ սեփականության իրավունք կարող է առաջանալ ինչպես տիրազուրկ անշարժ գույքի նկատմամբ, այնպես էլ այն անշարժ գույքի նկատմամբ, որը սեփականության իրավունքով պատկանում է այլ անձի, բայց սեփականատերը օրենքով սահմանված ժամկետում անտարբեր վերաբերմունք է ցուցաբերում դրա նկատմամբ [8]։ Հետեւաբար, եթե գույքի սեփականատերը հրաժարվել է իր իրավունքից կամ երկար ժամանակ իր սեփականության իրավունքը պաշտպանելու գույքն իրեն վերադարձնելու ցանկություն չի դրսեւորում, հաշտվել է դրա կորստյան հետ, քաղաքացիական հարաբերություններում հստակություն ապահովելու համար նպատակահարմար է այդ գույքը ճանաչել փաստացի տիրապետողի սեփականությունը [10, с. Վերոգրյալից ելնելով՝ կարող ենք փաստել, որ ձեռքբերման վաղեմությունը՝ որպես իրավական ինստիտուտ, ունի զարգացման երկարամյա պատմություն։ Այն դեռեւս հնագույն ժամանակներից հանդիսացել է գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման եղանակներից մեկը, սակայն ներկայիս օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում այս ինստիտուտի բովանդակության առանձին բաղադրիչներ ենթարկվել են փոփոխությունների։ Ձեռքբերման վաղեմությունը՝ որպես սեփականության իրավունքի հնագույն ինստիտուտ, այսօր ոչ միայն չի կորցրել իր արդիականությունը, այլեւ նոր բովանդակություն եւ նշանակություն է ստացել քաղաքացիաիրավական հարաբերություններում։ Միաժամանակ նկատենք, որ իրավակիրառ պրակտիկայում ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտը կարգավորող իրավական նորմերին տրված իրավական բովանդակությամբ հանդերձ, օրենսդրությամբ Մեր այսպիսի դիրքորոշումը բխում է ՀՀ քաղաքացիական օերսնգրքի 134-րդ հոդվածի իրավական կարագավորումներից։ 227ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ապահովված չեն այս ինստիտուտի լիարժեք կիրառման համար ամբողջական իրավական կարգավորումները, որոնք համահունչ չեն սեփականության իրավունքի իրականացման սահմանադրաիրավական երաշխիքներին։ Հարկ ենք համարում նշել, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի կարգավորումն առավելապես իրականացված է շարժական իրերի ձեռքբերման տրամաբանությամբ, ինչն արդեն խնդիր է առաջացնում անշարժ իերի պարագայում [11], իսկ շարժական գույքի նկատմամաբ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի ճանաչման վերաբերյալ իրավակարգավորումներ առկա չեն, ինչն էլ կարող է հանգեցնել այնպիսի իրավիճակի, որ շարժական իրերը կարող են դուրս մնալ քաղաքացիական շրջանառությունից։ Հարկ է նկատել, որ ռուս գիտնականների կողմից եւս ընդգծվում է շարժական գույքի քննարկվող հիմքով սեփականության իրավունքի ձեռք բերման իրավակարգավորումների սահմանման անհրաժեշտության մասին եւ ընդգծվում է Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության փորձը, մասնավորապես վկայակոչվում է Գերմանիայի քաղաքացիական օրենսգրքի 937-րդ հոդվածը, որով նախատեսվում է, որ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունք կարելի է ձեռք բերել շարժական գույքի նկատմամբ [12с.173]։ Հաջորդ խնդիրը վերաբերում է ՀՀ քաղ. օր. 187 հոդվածով ամրագրված ձեռքբերման վաղեմության հիմքով սեփականատեր դառնալու հնարավորություն ունեցող սուբյեկտներին, մասնավորապես նշված հոդվածը որպես ուբյեկտներ ուղղակիորեն նախատեսում է միայն քաղաքացիներին եւ իրավաբանական անձանց,անտեսելով պետությանը եւ համայնքներին։ Համաձայնվելով Ա.Հովհաննիսյանի այն դիրքորոշման հետ, որ պետության եւ համայնքների մասին հիշատակության բացակայությունից չի հետեւում, որ պետությունը եւ համայնքները նման հնարավորությունից օգտվել չեն կարող, իսկ Քաղ. օր. 187 հոդվածի ձեւակերպումը հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ ձեռքբերման վաղեմությունը կարող է օգտագործվել ցանկացած սուբյեկտի, այդ թվում նաեւ պետության եւ համայնքի կողմից, այլ սուբյեկտներին պատկանող անշարժ գույքի սեփականատեր դառնալու, ինչպես նաեւ պետությանը կամ համայնքին պատկանող անշարժ գույքի նկատմամբ այլ սուբյեկտների սեփականության իրավունքի առաջացման հիմք դառնալ [13,էջ 36]։ Այ228ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նուհանդերձ հաշվի առնելով, այն հանգամանքը, որ նման իրավակարգավորման հստակ բացակայությունը կարող է տարակերպ մեկանբանվել, այն էլ այն պարագայում, որ մեր հանրապետությունում տիրազուրկ գույքի վերաբերյալ դեռեւս հստակ իրավական կարգավորումներ առկա չեն, որոշակի դրույթներ նախատեսված էին ՀՀ կառավարության «Ինքնակամ կառուցված շենքերը, շինությունները, ինքնակամ զբաղեցված հողամասերը, տիրազուրկ (լքված) անշարժ գույքը հաշվառելու մասին» 2000 թվականի հուլիսի 27-ի թիվ 422 որոշմամբ որով կարգավորվում էին տիրազուրկ անշարժ գույքերի հաշվառման վերաբերյալ հարաբերությունները, սակայն որեւէ իրավական կարգավորում առկա չէ որեւէ սուբյեկտի համար չնախատեսելով հաշվառված գույքը պետական կամ համայնքային սեփականություն դարձնելու համար քայլեր ձեռնարկելու պարտականություն, քանի որ հանրահայտ է, փաստն առ այն, որ սեփականության իրավունքը ծագում է պետական գրանցման պահից։ Այսպիսի բացթողումը կարող է քաղաքացիական շրջանառության կայունության ապահովման տեսանկյունից խնդիրներ առաջացնել. Ուստի կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է ներպետական օրենսդրությամբ ամրագրել հետեւյալ կարգավորումները. 1. պետք է նախատեսել շարժական իրերի նկատմամբ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի ճանաչման հնարավորույթուն եւս, 2. ձեռքբերման վաղեմության հիմքով սեփականատեր դառնալու հնարավորություն ՀՀ քաղ. օր. 187 հոդվածն ուղղակիորեն նախատեսում է քաղաքացիների եւ իրավաբանական անձանց համար՝ անտեսելով, որ այդ հնարավորությունից կարող են օգտվել նաեւ պետությունը եւ համայնքները, հետեւաբար քաղաքացիական շրջանառության կայությունության ապահովվման տեսանկյունից ավելի նպատակահարմար կլինի օրենսդրությամբ ձեռքբերման վաղեմության հիմքով սեփականատեր դառնալու հնարավորություն ուղղակիորեն նախատեսել նաեւ պետության եւ համայնքների համար։ Ընդհանրացնելով նկատենք, որ վկայակոչված օրենսդրական փոփոխությունները կապահովեն արդարացի հավասարակշռություն անձի շահերի ու սեփականության իրավունքի եւ հանրային շահերի միջեւ՝ միաժամանակ ապահովելով սեփականության իրավունքի իրականացման սահմանադրաիրավական երաշխիքները։

Հոդվածը նվիրված է սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հիմքերից՝ ձեռքբերման վաղեմությանը։ Հոդվածում ներկայացվել են սույն թեմայի վերաբերյալ սահմանադրաիրավական կարգավորումները, անդրադարձ է կատարվել ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի եւ ՀՀ Սահմանադրական դատարանի նախադեպային իրավունքին։ Տեսության եւ իրավակիրառ պրակտիկայի համադրմամբ հոդվածում վեր են հանվել ձեռքբերման վաղեմության որպես սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հիմքի իրավական կարգավորումներն, ինչպես նաեւ իրավակիրառ պրակտիկայում նկատելի հիմնախնդիրները։ Ներկայացվել են ներպետական օրենսդրության փոփոխության վերաբերյալ առաջարկություններ։

ԳՐԱԲԱՐՅԱՆ ԴԱՐՁՎԱԾՔՆԵՐԸ ՀԻՆ ԿՏԱԿԱՐԱՆԻ «ԵԼԻՑ» ԳՐՔՈՒՄՀայտնի իրողություն է, որ գիտական բոլոր բնագավառներում գերակշռող են վիճահարույց թեմաները, որոնք եղել և մնում են քննարկումների առարկա։ Լեզվաբանության մեջ այդպիսի իրողությունների պակաս չի նկատվում։ Վիճահարույց թեմաներ են եղել գոյականի հոլովները, գոյականի սեռը, բայի սեռի, եղանակների, կերպի, հաջորդականության, ակտի և ստատուսի կարգերը, դերբայ խոսքիմասը, դերանուն խոսքի մասը, դարձվածքները և այլն։ Սույն հոդվածում ներկայացրել ենք Հին Կտակարանի «Ելից» գրքի գրաբարյանդարձվածքները՝ նպատակ ունենալով ցույց տալ հայոց թարգմանական գրականության այս գլուխգործոցի դարձվածային ողջ հարստությունը։ Հավելենք, որ «Գրաբարիդարձուածաբանական բառարանում» այս գրքի դարձվածքները զետեղված չեն [1]։ Եվքանի որ վերը նշվեց, թե դարձվածքը լեզվի վիճահարույց թեմաներից մեկն է, ուստիանմասն չենք կարող մնալ դրա վերաբերյալ առկա հակասություններից՝ չանդրադառնալով այնպիսի մանրամասնություններին, որոնք մեզ հեռուն կտանեն մեր բունթեմայից։ Անդրադառնանք հայերենագիտության մեջ դարձվածքի սահմանման վերաբերյալ եղած տեսակետներին, որպեսզի պարզ լինի մեր դիրքորոշումը։ Ընդհանրական սահմանումը հետևյալն է. «Դարձվածքը կառուցվածքով երկու ևավելի բառերի կայուն, իմաստով ամբողջական, վերաիմաստավորված այնպիսի կապակցություն է, որ խոսքում վերարտադրվում է իբրև լեզվական պատրաստի միավոր»[2]։ «Դարձվածք» տերմինը լեզվաբանության մեջ դիտարկվում է լայն և նեղ առումներով։ Ինչպես նշում է Պ. Բեդիրյանը. «Լայն առումով դարձվածքը, վերջին հաշվով,կայուն բառակապակցություն է՝ հայերենի համար առանձնացված չորս դրսևորումներով՝ բուն դարձվածք, դարձվածային արտահայտություն, հարադրական բայ, բաղադրյալ անվանում։ «Բուն դարձվածք» ասելով նկատի ունենք կայուն կապակցությունների վերաիմաստավորված՝ փոխաբերական-այլաբերական իմաստով օժտվածները, որոնք հայագիտության մեջ նաև «հատկաբանություն» են կոչել» [3]։ Դժվար չէնկատել, որ տարածված սահմանումը համապատասխանում է դարձվածքի չորսդրսևորումներից առաջինին։ Եթե հիմք ընդունենք «բուն դարձվածքի» վերոնշյալսահմանումը, կնշանակի, որ առած-ասացվածքները ևս դարձվածքներ են։ Այս հարցիվերաբերյալ կարծիքները հակասական են։ Լեզվաբանների մի մասը սրանք ընդգրկում է դարձվածքների կազմում, իսկ մյուս մասը՝ ոչ։ Հակասությունների տեղիք էտալիս այն հանգամանքը, որ առած-ասացվածքները խոսքում ևս օգտագործվում ենորպես պատրաստի միավորներ, ինչպես դարձվածքները, բայց, ինչպես նշում է Ա.Սուքիասյանն՝ «առածը պատկերավոր ավարտուն ասույթ է և ունի խրատականիմաստ, իսկ ասացվածքը պատկերավոր, այլաբանական արտահայտություն է, որըառածից տարբերվում է շարահյուսական անավարտվածությամբ» [2]։ Ա. Սուքիասյանը նաև նշում է, որ «այն առածներն ու ասացվածքները, որոնք փոխաբերականընդհանրական իմաստ են արտահայտում, իրենց կառուցվածքով նախադասությունկամ բառակապակցություն են, տրամաբանորեն համապատասխանում են կամ դատողությանը կամ հասկացությանը, և դասվում են դարձվածքային արտահայտությունների շարքը։ Այս դեպքում հաշվի են առնվում նրանց լեզվական հատկանիշները՝կառուցվածքն ու ընդհանուր-փոխաբերական իմաստը՝ անտեսելով նրանց գիտականբանահյուսական ժանրային և այլ առանձնահատկություններ» [2]։ նշելով ․ «Որպեսզի առածները (այլև ասացվածքները) դարձվածք կոչվեն, նրանքՊ. Բեդիրյանը միանշանակ մոտեցում չի ցուցաբերում այս հարցի վերաբերյալ՝պետք է ինչ-որ ձևով ու չափով փոխակերպվեն։ Ամենից առաջ պետք է «ձերբազատվեն» իրենց ընդհանրացնող իմաստից, այնուհետև համեմատաբար ազատ ձևավորում ձեռք բերեն։ Խոսքային միջավայրում առածը կամ ասացվածքը կարող են անգամմիևնույն ձևավորումով այնպես օգտագործվել, որ կորցնեն իրենց ընդհանրացնողիմաստը և կրկին ընկալվեն իբրև դարձվածք» [4]։ Մեր տեսակետը այս հարցի վերաբերյալ միանշանակ է։ Հիմք ընդունելով այնփաստը, որ առած-ասացվածքները հիմնականում խրատական և այլաբանականբնույթ ունեն, իսկ դարձվածքները զուրկ են այս բնութագրական հատկանիշներից՝համոզված ենք, որ սրանք լեզվական տարբեր իրողություններ են և աղերսներ ունենալ չեն կարող։ Երկու տարբեր այս լեզվական իրողությունների նույնացման թերևսհիմնական պատճառը դարձվածքների իմաստային դասակարգումն է, ինչի հիմնական չափանիշ հանդիսանում է դարձվածքի կազմում եղած բաղադրիչների միաձուլության աստիճանը, որը ռուսերենից, մեր համեստ կարծիքով, սխալմամբ անցել էհայերենին։ Ըստ այդմ հայերենում դարձվածքները բաժանվում են չորս խմբի՝ դարձվածքային սերտաճում, դարձվածքային միասնություն, դարձվածքային կապակցություն, դարձվածքային արտահայտություն [2]։ Գիտենք, որ դարձվածք կազմող բաղադրիչները վերաիմաստավորված են ևդրանք այդ կապակցության մեջ չեն պահպանում իրենց բառարանային բուն իմաստը,հետևաբար ի՞նչ իմաստ ունի դարձվածքները իմաստային դասակարգման ենթարկել՝հիմք ընդունելով բառերի միաձուլությունը։ Արդի արևելահայերենի և գրաբարի դարձվածքները իրենց արտահայտության ևբովանդակության պլաններով իրարից չեն տարբերվում։ Ուստի վերոնշյալ տեսությանըմբռնումները լիովին կիրառել ենք «Ելից» գրքից քաղված գրաբարյան դարձվածքների վերլուծության ժամանակ։ «Ելից» գիրքը Հին Կտակարանի երկրորդ գիրքն է, իր գաղափարական կարևորությամբ առաջիններից, քանզի այստեղ նկարագրվում են Աբրահամի ժառանգներիդեգերումները, եգիպտական ստրկությունից Մովսեսի առաջնորդությամբ ազատագրվելը և Սինա լեռան վրա Աստծո պատվիրանների ու օրենքների հայտնությանպատմությունը, այսինքն՝ ելքը ստրկությունից և աստվածընտրյալ ժողովուրդ դառնալու ուղին, տասնաբանյա պատվիրանները։ Ներկայացնենք «Ելից» գրքի դարձվածքները ընտրողաբար. մեր ընտրանքի հիմքում բազմակի գործածություն ունեցող դարձվածքներն են, որոնք աչքի են ընկնումպատկերավորությամբ և աշխարհաբարյան մտածողության տեսանկյունից յուրօրինակ են։ Նշենք, որ մեր հանած դարձվածքների զգալի մասի բովանդակությունը պայմանավորված է հին կտակարանային իրադարձություններով, հրեաների հնագույնավանդույթներով, ատվածաշնչյան հերոսների, մասնավորապես Մովսեսի արարքներով՝ ելանել ի ջուր, ընդ երեկոյ միս ուտելոյ եւ ընդ առաւաւտս հաց տալ, ի ջրոյհանել, կապուտակ եւ ծիրանի եւ կարմիր լինել, ի վիմէ ջուր հանել, համ իբրեւզխորիսխ մեղու, հանել յանապատէ, մտանել ի խորանն վկայութեան, քառասունտիւ եւ քառասուն գիշեր լինել, մանանայ արկանել և այլն։ Մյուս մասն էլ գրաբարինբնորոշ ձևաբանական իրողությունների հիմքի վրա են ձևավորվել, ինչպես բայիխնդիրը (պարագան) դնել բայի նույնարմատ կամ նրան հոմանիշ գոյականով, երբեմնանորոշ դերբայի գործիական հոլովաձևով՝ ընդգծելով գործողության կատարման գերադրականությունը, բազմակիությունը, զորօրինակ՝ գործ գործել, զոհս զոհել,մահու սատակել, մահու մեռանել, մտաւք իմաստութեան խելամտել, ճարտարապետել ճարտարութեամբ, վարձանաւք վարձել, սրբելով սրբել, տուժելովտուժել և այլն։ Ընդհանուր թվով ներկայացրել ենք վաթսունհինգ դարձվածք։ 1) Անցք անցանել-դժվարություններ հանդիպել, 2) աղաղկել ի վեր-Աստծունխնդրել, 3) այց առնել-հանդիպել, տեսնել, 4) առնուլ իբրեւ ի վերայ թեւոց արծուոյպաշտպան, խնամակալ դառնալ, 5) առնուլ պսակ-թագադրվել (և՛ աշխարհիկ և՛հոգևոր իշխանության մեջ), 6) առնել քաւութիւն-մեղքերից ազատվել, ներվել, 7) անպարտ առնել զպարտաաւորն-մեղավորին անմեղ դարձնել, 8) ակն դնել-աչք դնել,9) բարի առնել-համաձայնություն տալ, 10) բարձրանալ ձեռամբ-դժվարությամբ արդյունքի հասնել, 11) բառնալ զանաւրէնութիւն, զմեղս-ներել մեղքերը, թողությունտալ, 12) գին արկանել-գինը իջեցնել, սակարկել, 13) գազանաբեկ լինել-հոշոտվել,մորթոտվել, 14) գործ գործել-եռանդուն աշխատել, 15) դնել ի մահիճս-պառկեցնելբժշկելու համար, 16) դնել զքաւութիւն-զղջալ, մեղա գալ, 17) ելանել ի ջուր-անմեղդուրս գալ, 18) երկայնակեաց լինել-երկար ապրել, 19) զահի արկանել-ահաբեկվել,20) զգոյշ լինել անձին- զգուշավոր լինել, 21) զոհս զոհել-անհամար, անթիվ զոհերանել, 22) զձեռս դնել ի գլխոյ-հովանավորել, 23) ընկենուլ ի խաղ-խաղի մեջ ներքաշել, գործակցել, 24) ընդ երեկոյ միս ուտելոյ եւ ընդ առաւաւտս հաց տալ-հանապազօրյա կարիքները հոգալ, 25) ի ջրոյ հանել-դժվարություններից դուրս հանել, մեծացնել, հովանավորել, 26) ի վիմէ ջուր հանել-անելանելի իրավիճակից ելք գտնել, 27)լինել յորդեգիր-անձնուրաց նվիրվել, մեկին, 28) լուալ զձորձս-ձերբազատվել մեղքերից, 29) լինել թշնամի թշնամեաց-խորը, անանց թշնամանքով լցվել, 30) խօսելյականջս-գաղտնի մտքեր հաղորդել, 31) խոնարհեցուցանէլ զձեռս-աղաչել, պաղատել, 32) խելամուտ լինել-կռահել, գլխի ընկնել, 33) խստապարանոց լինել-խստապահանջ լինել, պահանջատեր լինել, 34) կեղել կեանս-տանջել, բռնությամբ հարկադրել, 35) կարծրանալ, խստանալ սիրտ-դաժանանալ, 36) կապուտակ եւ ծիրանիեւ կարմիր լինել-փառավորվել, 37) հաց յերկնից-մանանա, Աստծո միջոցով ձեռքբերված բարիք, 38) հանել յանապատէ-դժբախտություններից դուրս բերել, 39) համիբրեւ զխորիսխ մեղու-քաղցրահամ, մեղրահամ, անուշ, 40) ձգել զձեռն-օգնել, աջակցել, 41) ճարտարապետել ճարտարութեամբ-գլուխգործոց ստեղծել, 42) մանանայ արկանել-բարեգործություն անել, 43) մահու սատակել, մահու մեռանել-ծանըրմահով մեռնել, 44) մի առնել կուռս-հրաժարվել կռապաշտությունից, կեղծ հեղինակություններ չստեղծել, 45) մատուցանել զողջակէզս-կենդանի-կենդանի զոհ մատուցել, 46) մատնել ի ձեռն-հաշվեհարդարի հանձնել, 47) մտաւք իմաստութեան խելամտել-հույժ իմաստուն դատել, շրջահայաց լինել, 48) մտանել ի խորանն վկայութեան-սրբագործվել, իմաստնանալ, 49) յերկնից խօսել-մարգարեություն անել, 50)յածումն աւծութեան-դժվարությամբ ձեռք բերված, 51) շատն ոչ յաւելուլ և սակաւն ոչպակասել-նախախնամության տրվածը անփոփոխելի է, 52) շինել սեղան-երկրպագել, պաշտել, փառաբանել, 53) որդ լինել-նեխել, փչանալ, քայքայվել, 54) ոչգոյր ջուր ըմպել-անմարդկային, ծանր իրավիճակի մեջ հայտնվել, 55) ողորմելտնանկին ի դատաստանէ-Աստծո ահից բարեգութ լինել, 56) պահել հրամանս-հնազանդվել, ենթարկվել, 57) ջնջել յերկրէ-իսպառ վերացնել, 58) սրբութիւն սրբութեանցն-բացառիկ, սուրբ, 59) սրբելով սրբել-մեղքերը քավել, սրբագործել, 60) վարձանաւք վարձել-հանցանքից հետո փոխհատուցել, 61) տնկել ի լեառն-անմարդաբնակ տեղ բնակեցնել, 62) տուժելով տուժել-մեծ վնասներ կրել, 63) տարածելզթեւս-հովանավորել, 64) քարկոծ առնել-քարկոծելով սպանել, հալածել, 65) քառասուն տիւ եւ քառասուն գիշեր լինել-չափազանց երկար և տանջալի ժամանակի մեջգտնվել։ Նշված դարձվածքները վկայված չեն Ռ. Ղազարյանի կազմած անդրանիկ «Գրաբարի դարձվածաբանական բառարանում», ուստի կարծում ենք, որ մեր աշխատանքըգործնական նպաստ կարող է դառնալ գրաբարի դարձվածաբանական նոր լրացված բառարանի կազմության կարևոր գործում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Ղազարյան Ռ., Գրաբարի դարձուածաբանական բառարան, Երևան, 2012։ [2] Սուքիասյան Ա., Ժամանակակից հայոց լեզու, Երևան, 2008, էջ 296, 305, 301307։ [3] Բեդիրյան Պ., Հայերեն դարձվածքների ընդարձակ բացատրական բառարան,Երևան, 2011, էջ 5։ [4] Բեդիրյան Պ., Ժամանակակից հայերենի դարձվածաբանություն, Երևան, 1973, էջ55։ Աղաբեկյան Քրիստինե ԳՐԱԲԱՐՅԱՆ ԴԱՐՁՎԱԾՔՆԵՐԸ ՀԻՆ ԿՏԱԿԱՐԱՆԻ «ԵԼԻՑ» ԳՐՔՈՒՄ Բանալի բառեր՝ Աստվածաշունչ, Ելից գիրք, գրաբար, դարձվածք, սահմանում, լայնև նեղ ըմբռնում, արտահայտության պլան, բովանդակության պլան,պատկերավորություն, վերաիմաստավորում, փոխաբերական իմաստ, առածասացվածք։

Աշխատանքում անդրադարձել ենք դարձվածքի ըմբռնմանը հայերենագիտության մեջ, դարձվածքների իմաստային և կառուցվածքային դասակարգումներին՝ արտահայտելով մեր դիրքորոշումը։ Դուրս ենք գրել թվով վաթսունհինգ դարձվածքների գրաբարյան ձևերը՝ ներկայացնելով դրանց բացատրությունը։ Հետազոտությունից պարզ է դարձել, որ մեր դուրս բերած դարձվածքները վկայված չեն «Գրաբարի դարձուածաբանական բառարանում» և, որ մինչ այս անդրադարձ չի եղել այս կազմություններին։ Հոդվածի նորույթը և արդիականությունը պայմանավորված են այն հանգամանքով, որ ցայսօր Ելից գրքի դարձվածային հարստությունը առանձին ուսումնասիրության նյութ չի դարձել. գրաբարյան դարձվածաբանությունը նոր զարգացող բնագավառ է։

Նարեկացի, չափազանցություն, արդիականություն, օքսիմորոն, մակդիր, լեզվական, և չնայած վերջն ընկալվում է որպես մահկանացու, Այլ կերպ ասած, այս բազմոցների գրությունը կենդանի է: (Ban DZ, (b) 512) Եվ չնայած որպես մահկանացու ես պետք է մեռնեմ, բայց Ես կմնամ անմահ Aysmatyan- ի մոտ: (Ban DZ, (b) 527) Այս գրքի «հավերժական արյուն» լինելու գաղտնիքներից մեկը լեզուն է: Արիստոտելը հայտնի բանաստեղծից մ-ով տարբերվում է նրանով, որ մեկը պատմում է իրականում տեղի ունեցածի մասին, իսկ մյուսը `հնարավոր ամեն ինչի մասին: Նա գրում է «Պոետիկայում». Այդ պատճառով պոեզիան ավելի փիլիսոփայական է, քան պատմությունը և «»: [2] Այս տրամաբանությունից ելնելով ՝ մենք անդրադառնում ենք «Մատյան ողբերգության» պոեմի Նարեկացուլեսի քննությանը հեղինակային նորույթների ոճական կիրառման տեսանկյունից ՝ հաշվի առնելով այս «հրաշքի» առանձնահատկությունը: Դա միայն արվեստի գործ չէ, դրա մյուս արժանիքները և առանձնահատկությունները արվեստի առանձնահատկություններին գեղարվեստական ​​պատմության փիլիսոփայությունն է: Եվ պատկերագրական խոսքի դերն անգնահատելի է այս հարցում: Եթե ​​գրողի, ընդհանրապես, գեղարվեստական ​​լեզվի, ընդհանուր առմամբ, հիմնական առանձնահատկություններից մեկը անհատականությունն է, ապա դա սկսվում է բառերի օգտագործումից, պատկերների ստեղծումից: Լեզուն պատկերներ ստեղծելու բազմաթիվ եղանակներ ունի: «Պատկերի ստեղծումը հիմնված է անուղղակի, անուղղակի միջոցների, անունների օգտագործման վրա` օբյեկտի, գործողության, ունեցվածքի ուղղակի, անուղղակի, անուղղակի անունների փոխարեն », - իրավացիորեն նշում է լեզվաբանը: Հայտնի է, որ պատկերավորումը գեղարվեստական ​​խոսքի առավել բնորոշ կողմն է, մասնավորապես բանաստեղծական խոսքը, գեղարվեստական ​​լեզվի հիմնական առանձնահատկությունը: Գրողը նկարներով խոսում և պատմում է, և այդ հիման վրա ստեղծվում է պատկերապատման մի ամբողջական համակարգ, որը բնորոշ չէ կամ պակաս բնորոշ է այլ ոճերին: Պատկերապատման միջոցների համեղ ընտրությունը, վարպետության օգտագործումը գրողի խոսքը դարձնում է գեղեցիկ, հուզական, ազդեցիկ, նպատակասլաց: Կատարյալ պատկերներ ստեղծելու համար ձեզ պետք է վառություն, լեզվի յուրահատուկ զգացողություն: Մեզ հետաքրքրում էր Հ.Հարությունյանի կողմից Մարկեսի վկայության ուշագրավ վերլուծությունը: "Պատկերն. Հիմքում միշտ կա պատկեր is Պետք է ասեմ, որ ես ունեմ պատկերների հսկայական շտեմարան, որոնք սկսել են, այսպես ասած, իմաստալից և խտացված դառնալ…, - եզրակացնում է, որ «պոեզիան պատկերավոր մտածողություն է» [3]: , Այս նկարագրությունը բավականին բնորոշ է Նարեկացու գեղարվեստական ​​խոսքին: Այո, «Նարեկը» արվեստի գործ է, որը գնահատվում է իր ոճի բազմազանության, պատմողական ոճի, գույնի, ձայնի, նոր արտահայտիչ ձևերի իրականությունը տեսնելու բարձր արվեստի և լեզվական արտահայտչամիջոցների թարմության համար: Գորգ ahահուկյանի գրքում կարդում ենք, որ հնդեվրոպական շրջանում լեզվի բառապաշարը տարբերակված էր ՝ հարուստ պատկերապատկերներով [4], ուստի կասկածելի է պատմությունից: Նշենք, որ 5-րդ դարում կատարված առաջին գործերի բովանդակությունը Հր. Աճառյանը համարում է լեզվի հարստությունը, պերճախոսությունը, քերականական արտահայտությունների նրբագեղությունը և այլն: Կանոնների դասակարգման մեջ միատեսակություն, կանոնավորություն, հոմանիշություն, որի համատեքստում առանձնանում են լեզվի բառապաշարում անընդհատ ստեղծվող նոր բառերը, որոնք լեզվի զարգացման այս փուլում կոչվում են նորամուծություններ: Մենք գիտենք, որ նոր բառերի և իմաստների ի հայտ գալը կատարվում է երկու եղանակով. Բանավոր և իմաստային: Հայերենում նոր բառեր կազմելու գրեթե անսպառ հնարավորությունները որոշակի կենսունակությամբ են դրսեւորվել հին ու նոր ժամանակաշրջանների հայ գեղարվեստական ​​գրականության մեջ: Անհատական ​​նորարարությունները մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում լեզվաբանական քննության տեսանկյունից. դրանք արտահայտում են աշխարհազգացողությունը, աշխարհընկալումն ու ճանաչողությունը որքան հնարավոր է, և վերաբերմունքը դրա նկատմամբ: Այս դեպքում խոսքը վերաբերում է Նարեկացու խոսքերին, որոնք առանձնացնում և մատնանշում են Վարագ Առաքելյանը, Գր. Նարեկացու լեզվին ու ոճին նվիրված աշխատության մեջ [1]: Ըստ հեղինակի, որը նշում է, որ Նարեկացին հորինել է 700-750 նոր բառ, դրանց նորությունը հաստատում են «Հայկազյան բառարան» -ի տվյալները: Մենք օգտագործեցինք լեզվաբանի տվյալները ՝ ելնելով մեր նպատակից, անդրադառնալու այդ բառերի ոճական դերին, քանի որ հեղինակը ոճական դրդապատճառով բացատրում է բանաստեղծի ստեղծած բառերի աննախադեպ եզակիությունը: Նարեկացու բանաստեղծական լեզվի հարստությունը բաղկացած է լեզվի պատկերացման ճշգրիտ տարրերից, որոնք գործոններից են: Ինչպես հայտնի է, մակդիրը ոճական հնարք է, որը տալիս է ոչ թե առարկայի, իրադարձության կամ գործողության ոչ հիմնական բնութագրական առանձնահատկությունը, այլ դրա գեղագիտական ​​նկարագիրը ՝ զուգորդված հեղինակի կամքի հարաբերական նրբությունների հետ: Makdir- ը սահմանում է առարկա կամ գործողություն. այն շեշտադրում է դրանցում որոշ էական հատկություն, որակ: Macdirioche- ի դերը նրա գեղարվեստական ​​արտահայտությունն է: Այլ կերպ ասած, «առարկան օբյեկտ կամ երեւույթ բնութագրող որոշիչ է, որը հիմնված է փոխաբերական իմաստի վրա» [5]: Սա ճիշտ է, բայց եկեք քննարկենք այն գործածությունները, որոնք բացահայտում են մեծ բառակազմության դրդապատճառները, ոճաբանները, ինչպիսիք են. Այլ հոտեր, տեսք, ողորմություն, քան պատարագի բոլոր մրգերի մեջ ՝ մատուցվող ծխագույն բարդությամբ: Ստացեք այն, ինչ ինձ ասել են մի քանի ժամ, ձեր հաճույքի համար, ոչ թե ձեր զայրույթի: (Ban A, 7) Համաշխարհային բաժնում և բառի կարողությունը շատ նշանակալի է: Բայց դու կնայես նրան, ով ողորմած է, և դու ավելի շատ սիրով կզգաս, քան թե պատարագը ամենայն զոհ է, որը մատուցվում էր ծանր ծխով Ban (Ban A, 5-6) Նկատեք, որ խիստ տառադարձված տարբերակում բոլոր նոր պտուղները: է Այն պահպանվում է իր բովանդակությամբ. Գրգեալը փնթփնթաց, փափկացրած փախստական, ckեղքված սեղան, անպատասխան զոհ, քաղցրավենիք անիծող, կտակարարի հայր, Կտակարանների դավաճան, դավաճանվեց Մովսեսի չար մարդու կողմից, հանճարեղ շատերի: (Ban Kh. (B) 269-270) Հատկապես հետաքրքիր է այն օրինակը, երբ օգտագործված մակդիր ածականը համարվում է օքսիմորոն `հայհոյանքի բառի հետ կապված: Եվ աղյուսակ բառը կարող է փոխարինել մի ամբողջ նկարագրություն: Ոճական հնարքների կուտակումը բառը ավելի արտահայտիչ է դարձնում, բոլորովին չի ծանրաբեռնում: Մակդիրների իմաստն ընդգծվում է ի տարբերություն սպիտակ աչքերով ագռավի սպիտակաթև ագռավի (Ban LA (d), 183)): Վերոնշյալ օրինակներում արջի սպիտակ գծանշումները ոչ միայն նկարագրում են ագռավի աղավնու կերակրումը, այլ նաև նկարագրում են դրանք: Ագռավը արջ է (մութ), այսինքն ՝ չար, իսկ աղավնին սպիտակ է, այսինքն ՝ բարի: Նարեկացին լեզվախնայողության օրենքի միջոցով լուծում է մի քանի ընդարձակ իմաստային-բովանդակային հարց: Դա «Նարեկացուղեղարտանեգ» -ի համեմատությունն է: «Համեմատությունը ոճական արտահայտություն է, որը համատեղելով երկու առարկա կամ երեւույթ` մեկը մյուսի օգնությամբ սահմանում է դրանց նմանության կամ տարբերության հիման վրա »: [5] Հեղինակային նորույթները ակտիվորեն մասնակցում են Նարեկացու բանաստեղծության լեզվով համեմատությունների կազմմանը: Համեմատությունը պատկեր է փոխանցում բառին, եթե այն թարմ է, նոր, ուշագրավ, ինչպես մեկը… որի պատճառով, երբ հայտնվում է, այն միշտ շոյվում է, մաքուր ծիծաղի սատանան, իսկ երկրորդը, ըստ նմանության, շլացնող դժոխքի գազան, Ասես արյան մեջ պարում է սննդի մեջ: (Ban Ժ (a), 56-57) e Այս օրինակում սատանան է ներկայացնում: Դա վայրի գազան է, որը որպես սնունդ լցված է արյունով: Բովանդակային և ոճային առումով zhոխորովյանը ոչ միայն նոր է, այլ նաև շատ տարողունակ և պատկերավոր, և այն վերաբերմունքը, որը առաջացնում է համեմատության մեջ, պարզապես անհամեմատելի է, ազդեցիկ, տպավորիչ: Նարեկացու պոեմում չափազանցությունն ու անատոմիան լայնորեն չեն օգտագործվում, բայց քիչ օգտագործման դեպքում դրանք հայտնվում են որպես ոճական հզոր հնարքներ, որոնք արտացոլում են տրամադրություններն ու զգացմունքները: Չափազանցության ամենաճշգրիտ տեսակը շարունակում է մնալ չափազանցությունը (գրոտեսկ): Հայտնի է, որ այս ոճային հնարքը չափազանցության ծայրահեղությունն է ՝ չափազանցված թռիչքի արդյունքում ստեղծված մասը, որում նոր բառը շատ բնորոշ արժեք ունի: է Ահա Նարեկացին ՝ մեծ երեւակայությամբ: Եվ հիմա, ինչ արժանի եմ գրել իմ բամբասանքների համաձայն: (Ban T (a), 51) Վ. Գորգյանի հետ համատեղ անհարգալից է թարգմանում: Նարեկացու խոսքը հարուստ է հակասություններով: Մենք գիտենք, որ հակառակը հակառակ բառերի քմահաճ արտահայտությունների տառադարձումն է: Գեղարվեստական ​​խոսքի այս միջոցը Նարեկացին օգտագործում է առավելագույն չափով: Բարդ մտավոր վերելքներն ու ավերակները, դառը իրականության և նրա ձգտումների տարբերությունները նման հակադրությունների հետ, որոնք բացահայտում են իրականության երևույթները իրենց բոլոր նրբություններով, խտությամբ: դրանք միևնույն ժամանակ հուզիչ, վարակիչ են իրենց պատճառած ողբերգական փորձի հետ կապված: Այն ստեղծվել է բանաստեղծին արտահայտելու համար, որ հակառակ առարկաները, երևույթները, հատկությունները, հոգեկան վիճակները հասկանալու միջոցով ներկայացվում են ՝ ամրապնդելով և դրանք ավելի ցայտուն դարձնելով: Ահա առհասարակ գրականության պատմության մեջ ամենաազդեցիկ հակադրություններից մեկը: Հակադրություն. Երկու բաժակ երկու ձեռքում. Մին ՝ արյունով, մյուսը ՝ կաթով տես, տրված օրինակում, նոր կազմավորված բառարանային, բայց հակառակ եզրերը լրիվ նոր զուգորդումներ են: Սրանք շարահյուսական նորամուծություններ են, որոնք ոճային և բովանդակային առումով ոճական և փոխաբերական իմաստով են: Երբ բառի տարբեր եզրերը հակադրվում են միմյանց, նկարագրական արտահայտություններն ավելի ընդգծված են իրենց բոլոր կողմերով և նրբերանգներով: Առավել ակնհայտ է, երբ այն կազմվում է մակդիր բառով: Օրինակ ՝ ամբարտավանության մեջ խոնարհություն, կեղծիքի մեջ ճշմարտություն, մանկության տարիներին միամտություն, չարիքում անարատ, լկտիության մեջ պարկեշտություն (Ban LA, 184) ագահություն, Նարեկացիում բարությունը փնտրում է խոսքի սուր հակասություններ, հնարավորի հանկարծակիություն, հանկարծակիի հանկարծակիություն Արտահայտել միայն այս տեսակի հակասությունը, այսինքն ՝ հակադրությունը ստեղծվում է ոչ թե տարբեր առարկաների և երևույթների, այլ հակադրություն նույն նույն անզուգական պետությունների միջև, որոնք բոլորը գրեթե միաժամանակ են հայտնվում: Ստեղծվում է մի տեսակ օքսիմորոն, որտեղ նույն անձի կամ իրադարձության մեջ հայտնվում են հակառակ հատկությունները: Այս դեպքերում նույնպես առաջանում են շարահյուսական նորամուծություններ, որոնք բառը դարձնում են շատ ճշգրիտ և պատկերավոր, ինչպիսիք են. «Թույլ մի տուր ինձ երկնքում լինել և չծնել, Ողբ և մի լաց լինել, Խորհիր և մի հառաչիր, Ամպ և մի անձրև, Քայլիր և չհասնելու, Ինձ կանչելու և Քեզ չլսելու, Սգալու և անտեսվելու, Սգալու և չխղճալու, Աղաչել, և ինձ օգուտ չտալ, sacrificeոհաբերել, և ոչ կրծել, տեսնել քեզ և դատարկ դուրս գալ: (Ban B (c), 15) Բարձրյալին ձգտելու, Նրան ձուլվելու, ամբողջ մարդկությանը «այն չզիջելու» ծառայելու պատրաստակամության անձնական «մարդկային տառապանքները» ավելի ցնցող ներքին տեսք ունեն: հակամարտություններ, քան ցանկացած այլ գեղարվեստական ​​գրականության մեջ: Ընդհանրապես, Նարեկացու բանաստեղծության լեզվով պատկերման միջոցները ծառայում են որոշակի գեղարվեստական ​​խնդիրների լուսաբանմանը; դրանք բանաստեղծի ոճը բնութագրող լեզվական միավորներ են: ։

Հոդվածում ուսումնասիրվում են նարեկացիական նորաբանությունների դերը պատկերավորման միջոցներում և դրանց ոճական արժեքը։ «Մատյան ողբերգության» պոեմի լեզվում պատկերավորման միջոցները բանաստեղծի ոճը հատկանշող լեզվական միավորներ են, որոնք ծառայում են գեղարվեստական որոշակի խնդիրների լուծմանը։ Նարեկացու բառապաշարի նորաբանությունների ուսումնասիրման չափանիշը ոչ միայն դրանց կազմության ճշտությունն է, այլև բառապաշարում ունեցած գեղարվեստական-ոճական գործառության և արժեքի գնահատումը։

Փոփոխությունը երեւույթների շարժման եւ փոխազդեցության գործընթացն է, նոր հատկանիշների, կապերի, փոխհարաբերությունների գոյացումը եւ հնի վերացումը։ Կազմակերպություններում փոփոխությունները կարող են լինել հիմնական կառուցվածքում, խնդիրներում եւ գործունեության մեջ, կիրառվող տեղնոլոգիայում, կառավարման գործընթացում, կազմակերպչական գործառույթներում, աշխատուժի ղեկավարման մեջ, աշխատանքի արդյունավետ կազմակերպման մեջ եւ այլն։ Փոփոխությունների կառավարման հիմնական խնդիրներից է դիմադրության հաղթահարումը։ Ինքնին հասկանալի է, որ ամենաբա117ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ րենպաստ աշխատանքային պայմաններն ու ամենաարտադրողական տեխնիկան, ամենախելացի մեքենաներն անգամ անզոր են առանց մարդու արդյունավետ օգտագործվել։ Նույնը վերաբերում է եւ փոփոխություններին։ Մարդու վարքի փոփոխությունը չի կարելի դիտել որպես կազմակերպության նպատակների, տեխնոլոգիայի կամ կառուցվածքային փոփոխությունների պարզ մի ածանցյալ. Այդ մտայնությունը հաճախ է փակուղի մտցնում կազմակերպության ղեկավարներին[11]։ Մարդկային գործոնի թերագնահատումը խորն արմատներ ունի։ Արիստոտելը աշխատանքի հիմնական սուբյեկտին՝ ստրուկին բնորոշում էր իբրեւ խոսող գործիք՝ լոկ այդքանով զանազանելով անշունչ գործիքներից եւ անլեզու կենդանիներից[5]։ Աշխարհայացքային նույն սխալն էր կրկնում Ֆ.Թեյլորը։ Բանվորների կամովին մասնակցությունը բարեփոխումներին Թեյլորը բացառում էր քանի որ, նրա կարծիքով, միայն մեթոդների հարկադրական ստանդարտացման ճանապարհով, լավագույն գործիքների եւ աշխատանքի պայմանների հարկադրական կիրառությամբ եւ հարկադրական համագործակցությամբ է հնարավոր ապահովել աշխատանքի տեմպի ընդհանուր արագացումը[6]։ Ներկայումս նույնպես շատ է տարածված տեխնոկրատական գործելակերպը թե՛ կառավարման մեջ ընդհանրապես եւ թե՛ փոփոխությունների իրականացման մեջ մասնավորապես։ Ժամանակակից հասարակություններում էլ՝ գործադուլները, նենգադուլը (սաբոտաժ), բողոքի զանազան տեսակները, քաղաքացիական անհնազանդության դրսեւորումները հետեւանք են ողջ հասարակության մեջ կամ նրա առանձին ոլորտներում իրագործվող փոփոխությունների հանդեպ մարդկանց վերաբերմունքի ոչ լիարժեք հաշվառման, փոփոխությունների թերի մեկնաբանման, դրանց կառավարման ռազմավարական ու մարտավարական բացթողումների։ Փոփոխությունների գլխավոր պատասխանատուն, այնուամենայնիվ, ղեկավարն է, եւ նա պիտի ունակ լինի կամք, հետեւողականություն, պահանջկոտություն դրսեւորելու, նախատեսած փոփոխությունների կատարումը ապահովելու համար։ Կազմակերպության ռազմավարության իրագործման, փոփոխությունների ընկալման համար անհրաժեշտ է պարզել, թե մարդիկ ինչու 118ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ են ընդդիմանում փոփոխություններին։ Հաճախ կազմակերպություններում աշխատակիցները ընդդիմանում են փոփոխություններին։ Ընդհանուր բնույթի պատճառներից մեկը պահպանողական մտածելակերպի առկայությունն է, որ խանգարում է տեսնելու նորամուծության անհրաժեշտությունը եւ անգամ՝ շահեկանությունը։ Փոփոխությունների ուրվանկարը, թեկուզ լինի գերհրապուրիչ, միեւնույն է՝ մարդկանց մեծամասնությունը գերադասում է առկան, սովորականը, սովորածը (հաճախ՝ որքան առաջավոր է այս կամ այն նախագիծը, այնքան ավելի դժվար է լինում հաղթահարել պահպանողականությանը խարսխված դիմադրությունը)։ Փոփոխությունների ընդդիմանալու պատճառները տարբեր կարող են լինել, սակայն ամենատարածվածը հետեւյալն են՝պահպանողական մտածելակերպի առկայությունը, ապագայի անորոշությունը, սեփական շահը, հասկանալու եւ վստահության պակասը, տարբեր գնահատականները եւ նպատակները։ Անհրաժեշտ է պարզել, թե կոնկրետ պատճառը որն է փոփոխություններին ընդդիմանալու եւ համապատասխան միջոցառումներ ձեռնարկել։ Պատմությունը վկայում է, թե ամենաբարի նպատակներով ձեռնարկված շատ վերափոխումներ են ձախողվել՝ հատկապես գաղափարական հիմնավորվածության խոցելի լինելու պատճառով։ Առանց այս կամային փոփոխության (առավել եւս ողջ համակարգն ընդգրկող փոփոխության), տեսական-աշխարհայացքային իմաստավորման, նպատակների ու միջոցների հիմնավորման, ցանկալի հեռանկարի համոզիչ պարզաբանման՝ այդ փոփոխությունը արդյունավետ ու ներդաշնակ չի կարող լինել։ Գաղափարական հիմնավորումը զգալիորեն թուլացնում է առկա եւ ակնկալվող սոցիալական լարվածությունը եւ անգամ, հմտորեն գործադրվելիս, գոյացնում է յուրատեսակ հանդիպակաց շարժում, փոփոխություններն իրականացնելու պատրաստակամություն։ Մարդկանց գաղափարական համոզվածությունը, ներքին մղումը, վստահությունն ու խանդավառությունը հզոր միջոց են փոփոխություններ կատարելու։ Եվ ամեն մի փոփոխության վերջնական արդյունքը մեծապես պայմանավորված է այն հանգամանքով, թե ինչպես են մարդիկ պատկերացնում այդ փոփոխությունը, ինչպիսին են ցանկանում դա տեսնել եւ ինչ ջանք ու եռանդ են ծախսում հանուն դրա կենսագործման։ 119ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Փոփոխություններին դիմադրելու մյուս պատճառը ապագայի անորոշությունն է։ Անորոշությունն ապագա դեպքերի մասին տեղեկատվության պակասն է, անհայտի նկատմամբ վախը։ Հատկապես բացասաբար են ընդունում անորոշությունն այն աշխատողները, որոնք առանձնանում են փոփոխությունների նկատմամբ բարձր զգայունությամբ` վախենալով ամեն նոր ու անսովոր բաներից։ Նրանք վստահ չեն փոփոխությունների դրական բնույթի վրա. կարո՞ղ են արդյոք բավարարել նոր ընթացակարգի կամ տեխնոլոգիաների պահանջներին։ Ամեն մի փոփոխություն իր մեջ բովանդակում է անորոշություն, քանի որ փոփոխության իրականացումը միշտ էլ նախնական նպատակի կենսագործման հետ միասին նաեւ սկզբնական փուլում չկանխատեսված (եւ անգամ սկզբունքորեն անկանխատեսելի) հետեւանքների է հանգեցնում։ Սա ամեն մի առաջընթացի անբեկանելի օրենքն է։ Բարեփոխիչներն սկսում են փոփոխությունների գործընթացը` տեսնելով ապագայի որոշակիությունը եւ ձգտելով իրականացնել այն, մինչդեռ դիմադրողները շեշտադրում են անորոշությունը՝ ուռճացնելով դրա նշանակությունը փոփոխությունների ամբողջ ծավալի մեջ։ Տվյալ իրավիճակում մարդն հիմնականում բավարարված է լինում, իրեն զգում է համեմատական անվտանգության մեջ, սակայն փոփոխությունների շունչն արդեն ունակ է առաջին պլան մղելու ապահովության պահանջմունքը, եւ մարդը դատում է՝ ելնելով ամենից առաջ այդ պահանջմունքը բավարարելու մտահոգությունից։ Արդյունքում` պահպանողականությունը, անորոշությունը, անհանգստությունը ձեւավորում են գումարային մի պատճառ՝ անվստահություն փոփոխությունների հանդեպ։ Մարդիկ հաճախ իրենք են արդարացնում իրենց բացասական դիրքորոշումը փոփոխությունների հարցում, մասնավորապես՝ փորձում են իրենց եւ այլոց համոզել, թե փոփոխություններն ավելի շատ վնաս են տալու, քան՝ օգուտ, թե առհասարակ ոչ մի կարիք չկա որեւէ բան փոխելու եւ այլն։ Եվ դա ոչ թե մնում է սոսկ բացասական, սակայն անգործունյա դիրքորոշման տեսքով, այլ դրսեւորվում է նաեւ ընդդիմադիր որոշակի գործողությունների տեսքով։ Այդպես եղավ գիտական կառավարման փորձի տարածման փուլում, երբ Թեյլորի նորարական ձեւակերպումների դեմ հանդես եկան ոչ միայն բանվորներն ու արհմիությունները, այլեւ իրենք՝ կապիտալիստները։ Թեյլորը քանիցս շեշտում է, որ գիտական կառավարման հաջողությունը ենթադրում է 120ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ «մտածելակերպի լիակատար հեղափոխություն» ոչ միայն կառավարողների, այլեւ կառավարվողների մեջ, եւ որ այդ երկուստեք պատրաստակամությունն է հենց գիտական կառավարման արմատական փոփոխությունն իրականացնելու պարտադիր պայմանը Ընկերության ղեկավարությունը հաճախ կասկածամտորեն է ընդունում նորարարական թիմի առաջարկությունները եւ հրաժարվում է դրանք հաստատել [12]։ Հնարավոր է նաեւ, որ այն ղեկավարներին ու աշխատողներին, որոնք ներգրավված չեն ինովացիոն գործընթացում, դուր է գալիս իրերի նման դասավորությունը։ Եթե աշխատողները հիմնավոր պատճառներ ունեն փոփոխություններին դիմադրելու, ապա ղեկավարները պետք է փորձեն դրանք հասկանալ, որն էականորեն կհեշտացնի նորարարությունների իրականացման գործընթացը։ Փոփոխություններին դիմադրելու կարեւոր պատճառ է սեփական շահը։ Փոփոխություններին աշխատողների դիմադրությունը հաճախ բացատրվում է աշխատողների այն համոզմունքով որ տեխնոլոգիաներում կամ կառուցվածքներում առաջարկվող փոփոխությունները բացասաբար կանդրադառան իրենց դիրքի վրա (իշխանական լիազորությունների վատնում, ընկերության շահույթի կամ սեփական աշխատավարձի նվազում)։ Սեփական կորստի վախը հնարավոր է կազմակերպական փոփոխությունների ճանապարհին կանգնած ամենալուրջ արգելքը լինի։ Փոփոխություններին դիմադրելու հաջորդ պատճառը հասկանալու եւ վստահելու պակասն է։ Աշխատողները դժվար թե հավատան փոփոխության կողմնակիցների արդունավետ առաջարկներին, եթե նրանց հասկանալի չեն վերակառուցման եւ ռեֆորմի հիմնական նպատակները։ Դիմադրություն է առաջանում այն դեպքում, երբ աշխատողներն ունեն նորարարությունների պաշտպանների հետ փոխազդեցության բացասական փորձ։ Ամերիկյան ընկերություններից մեկի գործադիր տնօրենը սովորություն ուներ ամեն տարի արմատապես փոխելու ֆինանսական հաշվետվության համակարգը։ Հերթական անգամ փոխելուց հետո աշխատողները հրաժարվեցին նրա ցուցումները կատարելուց, քանի որ չէին վստահում ղեկավարին եւ նրա մտադրություններին։ Փոփոխություններին դիմադրելու պատճառներից է իրավիճակի տարբերակված գնահատականներն ու տարբեր նպատակները։ Փո121ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ փոխություններին դիմադրումը կարող է կապված լինել նրա հետ, որ ընկերության աշխատողներն ընթացիկ իրավիճակը գնահատում են ոչ այնպես ինչպես գաղափարի կողմնակիցները։ Առաջարկվող փոփոխությունների դեմ բերվում են լուրջ փաստարկներ։ Տարբեր բաժինների ղեկավարներն ունեն տարբեր նպատակներ, իսկ նորարարության ներդրումը հաճախ նվազեցնում է դրանց հասնելու հավանականությունը։ Օրինակ` նոր անհրաժեշտ սպառողական ապրանքի արտադրման սկզբի որոշումն անխուսափելիորեն կբերի լրացուցիչ ծախսերի, որի դեմ շատ կտրուկ կարտահայտվի արտադրական բաժնի ղեկավարը։ Մյուս կողմից, դիմադրությունը կգրավի նորարարության հետ կապված խնդիրների նկատմամբ ուշադրությունը։ Աշխատողների տեսանկյունից փոփոխությունների տհաճության պատճառները հասկանալի են։ Այդ իրավիճակում ղեկավարից պահանջվում է չանտեսել դիմադրությունը, այլ` պարզել դրա պատճառները եւ ռազմավարություն մշակել փոփոխությունների հակառակորդներին իրենց կողմը գրավելու համար, որը ներառում է երկու հիմնական մոտեցում` ուժային դաշտի վերլուծություն եւ դիմադրության հաղթահարման մարտավարական հնարքներ։ Փոփոխությունների հաղթահարման համընդհանուր կանոններ գոյություն չունեն։ Շատ ղեկավարներ հաշվի չեն առնում այն փաստը, թե փոփոխություններին ինչպես կարձագանքեն առանձին մարդիկ եւ կոլեկտիվները։ Կամ այդ մարդկանց վրա ինչպիսի դրական ազդեցություն կունենան փոփոխությունները։ Սակայն գոյություն ունեն ընդհանուր մեթոդներ փոփոխությունների դիմադրության հաղթահարման համար։ Դիմադրության հաղթահարման ամենատարածված եղանակը, դա մարդկանց նախապես տեղեկացնելն է սպասվող փոփոխությունների մասին։ Եթե մարդիկ տեղեկացված են, ապա նրանք եւս զգում են փոփոխությունների անհրաժեշտությունը։ Տեղեկացման գործընթացը կարող է լինել դեմ առ դեմ երկխոսությունը, թիմային սեմինարները եւ հաշվետվությունները։ Գործնականում ավելի բարձր օղակի ղեկավարները սկսում են երկխոսությունն ավելի ցածր օղակի ղեկավարների հետ։ Երբեմն այսպիսի սեմիարները կարող են ամիսներ տեւել։ Այս ծրագիրը պահանջում է բավականին ժամանակ եւ աշխատանք, մանավանդ երբ մեծ թվով մարդիկ են ներգրավված այս գոր122ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ծընթացին։ Այն դեպքում, երբ փոփոխությունների գործընթացի ուղղակի մասնակիցներին եւ դիմադրության այլ ուժերին պահանջվում է վերակազմավորման մասին տեղեկատվության մեծ ծավալ, ղեկավարները դիմում են կոմունիկացիաներին եւ ուսուցման ծրագրերին [14]։ Վերջիներս ավելի մեծ նշանակություն ունեն այն դեպքերում, երբ փոփոխության ներդրումը ենթադրում է աշխատողների կողմից նոր տեխնիկական գիտելիքների օգտագործում կամ կիրառողները ծանոթ չեն վերակազմավորման գաղափարի հետ։ Երբ ռազմավարական պլանավորման գործընթացում ներգրավվում են հակառակորդներ, ապա հաճախ նրանք խուսափում են դիմադրությունից, այսինքն մասնակցությունը ենթադրում է փոփոխությունների իրականացման գործընթացին օգտվողների եւ պոտենցիալ հակառակորդների ներգրավում։ Ռազմավարական փոփոխություններ իրականացնելիս նրանց նախաձեռնողները հաշվի են առնում աշխատակիցների կարծիքները, օգտվում են նրանց խորհուրդներից։ Շատ ղեկավարներ ռազմավարության իրականացման հարցում շատ լուրջ են վերաբերում աշխատակազմի մասնակցությանը։ Երբեմն դա բերում է դրական արդյունքի, երբեմն` բացասական։ Որոշ ղեկավարներ գտնում են, որ աշխատակիցների մասնակցությունը այդ գործընթացին պարտադիր պայման է, իսկ մյուսները գտնում են, որ դա սխալմունք է։ Այս երկու ձեւերն էլ ղեկավարներին բերում են մի շարք խնդիրների, քանի որ ոչ մի տեսակետն էլ իդեալական չէ։ Աշխատակիցների աջակցությունը իրականացվում է հետեւյալ կերպ` նրանց հատկացվում է ազատ ժամանակ նոր հմտությունները սովորելու համար, լսելի է դառնում նրանց կարծիքը, նրանք ստանում են էմոցիոնալ աջակցություն։ Օգնությունը եւ աջակցությունը անհրաժեշտ են հատկապես այն ժամանակ, երբ դիմադրության հիմքում ընկած է վախը եւ անհանգստությունը[16]։ Սակայն այս մոտեցման թերությունն այն է, որ այն պահանջում է մեծ քանակությամբ ժամանակ, հետեւաբար թանկարժեք գործընթաց է եւ այնուամենայնիվ հաճախ հանգեցնում է անհաջողությամբ։ Իսկ եթե չկա անհրաժեշտ գումար, ժամանակ եւ համբերություն, նշանակում է, որ աջակցության մեթոդները կիրառելը անիմաստ է։ Փոփոխություններում անձնակազմի մասնակցությունը ղեկավարին հնարավորություն է տալիս օպերատիվորեն հայտնաբե123ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ րել հնարավոր խնդիրները, գիտակցել փոփոխությունների տարբերություններն ու ընկալումը։ Դիմադրության դեմ պայքարի ուղիներից մեկն էլ կայանում է նրանում, որ դիմադրության ակտիվ կամ պոտենցիալ հակառակորդները ստանում են տարբեր խթանման միջոցներ։ Օրինակ` ղեկավարը կարող է աշխատակցին առաջարկել բարձր աշխատավարձ, փոխարենը կարող է փոխել աշխատանքային առաջադրանքը։ Բանակցությունները տեղի են ունենում այն դեպքում, երբ պարզ է, որ փոփոխության արդյունքում ինչ-որ մեկը կորցնում է եւ այդ պատճառով էլ ցույց է տալիս ուժեղ դիմադրություն։ Բանակցությունների ընթացքում գործարք է կնքվում եւ կողմերը համաձայնվում են ցանկալի փոփոխության ընդունման եւ հաստատման մասին։ Դիմադրության հաղթահարման համար անհրաժեշտ է հասնել երկու կողմերի միջեւ համաձայնության, չնայած այս մեթոդն էլ կարող է լինել շատ թանկարժեք[18]։ Որոշ դեպքերում ղեկավարները փորձում են դիմել տարբեր հնարքների, որպեսզի թաքցնեն իրենց իրական մտադրությունները։ Այդ ժամանակ մարդիկ կարող են կարծել որ իրենց խաբում են, որը կբերի նրանց բացասական կարծիքի եւ բացի դրանից ղեկավարը ձեռք կբերի վատ համբավ։ Հաճախ ղեկավարները փորձում են դիմադրությունը հաղթահարելել ստիպողաբար։ Հիմնականում նրանք աշխատողներին ստիպում են համակերպվել ռազմավարական փոփոխությունների հետ գաղտնի կամ բացահայտ սպառնալիքի միջոցով (վախեցնում են հեռացնել աշխատանքից, պաշտոնը չբարձրացնել եւ այլն)։ Սպառնալիքի մեթոդը ռիսկային է, քանի որ մարդիկ ընդդիմանալով են համակերպվում փոփոխություններին։ Լինում են իրավիճակներ, երբ անհրաժեշտ է շատ արագ կիրառել փոփոխություններ, որի դեպքում անկախ ամեն ինչից ստիպողական մեթոդը ղեկավարի համար դառնում է միակը։ Փաստորեն, կարելի է եզրակացնել, որ փոփոխությունները արդյունավետ կլինեն եւ դիմադրության չեն արժանանա աշխատողների կողմից, եթե աշխատողները տեղեկացված լինեն։ Մարդիկ, իրոք, հաճախ ընդդիմանում են փոփոխություններին՝ անտեղյակության, անակնկալի գալու հետեւանքով։ Երբ անձնակազմը տեղյակ է կատարվելիք փոփոխության մասին, աշխատակիցներին հանգամանորեն բացատրվում է դրա էությունը, անհրաժեշտությունը, ծավալման հե124ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ռանկարը նրանք հեշտորեն ընդունում եւ իրենց աշխատանքով նպաստում են այդ փոփոխություններին։ Փոփոխությունները արդյունավետ են լինում նաեւ, երբ բանակցությունների, համատեղ քննարկումների միջոցով աշխատակիցները ծանոթանում են փոփոխություններին, լսվում է նրանց կարծիքը, առաջարկությունները, հիմնավորումները, այլ ոչ թե սոսկ տեղյակ են պահվում կատարվելիքի մասին։ Աշխատակիցները պետք է ոչ միայն մասնակցեն փոփոխությունների պլանավորման, կազմակերպման եւ վերահսկման աշխատանքներին այլեւ բարոյական եւ նյութական որոշակի խրախուսման արժանանան ղեկավարության կողմից։

Կազմակերպությունները շուկայում գոյատեւելու եւ մրցունակությունը պահպանելու համար պետք է ժամանակ առ ժամանակ փոփոխություններ կատարեն իրենց տնտեսական գործունեության մեջ։ Ավելին, փոփոխություններ կատարելու պահանջմունքն ի հայտ է գալիս այնքան հաճախ, որ դրանց ազդեցությունը կազմակերպության կենսական փուլի վրա արդեն չի դիտարկվում որպես բացառիկ երեւույթ։ Փոփոխությունների պահանջմունքները ի հայտ են գալիս ինչպես կազմակերպության ներսում՝ աշխատողների ակնկալիքների եւ պահանջմունքների տեսքով, այնպես էլ կազմակերպությունից դուրս՝ ուժգնացող մրցակցության, տեխնոլոգիական ինովացիաների, նոր օրենսդրության, սոցիալական գոծոնների ճնշմամբ։

ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՝ ՀԱՅՈ G ԵIDEԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ Առաջին համաշխարհային պատերազմում 1918-ին Թուրքիայի պարտությունը գրանցվեց դաշնակից տերությունների և պարտված Օսմանյան կայսրության միջև: Հոկտեմբերի 30-ին Մուդրսումում կնքված խաղաղության պայմանագրով: Այս պայմանագիրը վավերացրեց Թուրքիան Ահմեդ Իզզեթ փաշայի նորընտիր կառավարության կողմից, իսկ Անտանտի անունից վավերացրեց բրիտանացի ծովակալ Կալտրոպը: 1918 թ. Հոկտեմբերի 19-ին, պատերազմական իրավիճակում, Թուրքիայի նորընտիր կառավարության կողմից Օսմանյան խորհրդարանում առաջադրված ծրագիրը որևէ գնահատական ​​չտվեց «Միություն և առաջընթաց» կուսակցության վարած քաղաքականությանը: Ահմեդ Իզետպասան ոչ միայն հետաքննություն չի սկսել իթթիհադականների դեմ, այլեւ հրամայել է ոչնչացնել մի շարք մեղադրական եզրակացություններ: Այնուամենայնիվ, երկրում տագնապալի իրավիճակը պահանջում էր շտապ վերանայել նախորդ իշխանությունների գործողությունները: Մի կողմից ՝ նախորդ կառավարության վարած քաղաքականությունից պոկվելու ցանկությունը, մյուս կողմից ՝ եվրոպական տերությունների ճնշումը իշխող կառավարությանը ստիպեց շարժվել երիտթուրքերի իրավական պատասխանատվության ենթարկելու ուղղությամբ: Այս պահանջը դրվեց ամբողջ միջազգային հանրության կողմից ՝ ի դեմս մշակութային շատ հայտնի գործիչների, ինչպիսիք են J.. Դե Մորգանը, Յ. Մարկվարդը, Յո Lepsius, A. Mayen, Fr. Մեկլեր և այլք: Նման իրավիճակում Ահմեդ Թուֆիկ փաշայի ստեղծած նոր կառավարությունը որոշեց անցկացնել երիտթուրքական «Իթթիհադ վե Թերաք» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամներին, երիտթուրքական խորհրդարանի կառավարության ղեկավարներին, ինչպես նաև իսլամական առաջնորդներին: Օսմանյան կայսրության դեմ ՝ շեյխի դեմ: Դատավարության ընթացքում երկու հիմնական մեղադրանք ներկայացվեց երիտթուրքերին: Առաջինը ՝ առանց Օսմանյան կայսրության բարձրագույն օրենսդիր մարմնի ՝ Մեջլիսի իմացության, երկիրը ներքաշելու Առաջին աշխարհամարտի մեջ. երկրորդը `հայերի տեղահանումը, նրանց նկատմամբ իրականացված բռնություններն ու կոտորածները: Անտանտի անդամ երկրները, փորձելով հավատարիմ մնալ 1915-ին, 1945-ի մայիսի 24-ին Գերագույն դատարանին ուղղված իրենց հայտարարության մեջ նրանք ցանկություն հայտնեցին համատեղ հետաքննել երիտթուրքերի գործը: Այդ նպատակով 1919 թ.-ին: Փարիզում 1919 թվականի հունվարին տեղի ունեցած համաժողովի արդյունքում ստեղծվեց մի մարմին, որը կոչվում էր «Ենթահանձնաժողով III»: 1945 թ.-ի մարտի 29-ին վերջնական զեկույցը կարդալուց հետո եզրակացություն արվեց, որ «բոլոր թշնամի երկրների քաղաքացիները, ովքեր խախտել են մարդկային օրենքները կամ պատերազմի ավանդույթները, ենթարկվում են քրեական հետապնդման»: Չնայած զեկույցում հստակ նշված չէ, այս հանձնաժողովը նաև հաշվի է առել Օսմանյան կայսրության կողմից իր քրիստոնյա քաղաքացիների նկատմամբ իրականացված վայրագությունները 2: Սկզբնապես Մեծ Բրիտանիան ցանկանում էր երիտթուրքերի գործը վարել իր իսկ դատարանում: Այսպիսով, 1919 թ. Հունվարի 7-ին, Օսմանյան կայսրության արտաքին գործերի նախարար Մուստաֆա Ռաշիդ փաշայի հետ հանդիպման ժամանակ, բրիտանական գերագույն կոմիսարը պատերազմական հանցագործներին բաժանեց երկու խմբի. Պատերազմի ընթացքում բրիտանացի գերիների դեմ բռնություն գործադրածները և պատասխանատուները հայերի կոտորածները 3. 1919 թվականին իթթիհադականների զանգվածային ձերբակալությունները կատարվել են 2006 թվականի մարտի 5-ին ՝ Բրիտանիայի բարձրագույն հանձնաժողովի պահանջով: Մեկ տարի անց, սակայն, 1 Հովհաննիսյան Ն., Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը երիտթուրքերի դատավարության լույսի ներքո (19191920), Երեւան, 2006, էջ: 25 2 Անումյան Մ., Recանաչում և դատապարտում: Երիտթուրքերի փորձությունները (1919-1921 և 1926), Երևան, 2013, էջ 44-45: 3 Նույն տեղում, Պ. Կառավարությանն ուղղված իր վերջնական զեկույցում բրիտանական արբիտրաժային տրիբունալը, հաշվի առնելով որոշակի փաստեր, հնարավոր համարեց մեղադրյալի նկատմամբ քրեական հետապնդումը: Այստեղ տեղին է: Չերչիլի մեջբերումը երիտթուրքերի էքսցենտրիկ քաղաքականությունը. «Մենք արժանի ենք պատժվելու, բայց թող մեր հին ընկերը ՝ Անգլիան, մեզ դատի»: Այս պարագայում անգլիական ճկուն դիվանագիտությունը, մի կողմից, հակադրվելով երիտթուրքերին, մյուս կողմից, նրանց ենթարկվելով իր ծրագրերին, ուրվագծեց նրա բնորոշ վարձկան կողմնորոշումը: Երիտթուրքերի դատավարությունը տեղի ունեցավ երեք փուլով: Առաջին փուլը սկսվեց 1918 թվականին: Կայսրության նահանգները բաժանվեցին 10 դատական ​​շրջանների, որոնցից յուրաքանչյուրի համար նշանակվեցին դատախազներ, հարցաքննող դատավորներ և քարտուղարներ: Վերջիններս ենթակա էին մեղադրական ծածկագրերի հեռագրերի, հրամանների, ցուցումների և տարբեր այլ փաստաթղթերի ուսումնասիրության: Դատավարության առաջին փուլում պարզվեց, որ դոկտոր Նազիմը գողացել է մի շարք կարևոր փաստաթղթեր «Միություն հանուն առաջընթացի» կուսակցության գաղտնի արխիվներից: Այնուամենայնիվ, դատավարության ընթացքում տարբեր մեղադրական ցուցմունքների առատությունը հնարավորություն տվեց ամբողջությամբ հիմնավորել իթթիհադականների մեղքը: Դատավարության երկրորդ փուլը սկսվեց, երբ «Նորին Մեծություն Թագավորը 1335 թ. (1919 թ.) Կայսերական հրամանով մարտի 8-ին» ձևավորվեցին առաջին, երկրորդ և երրորդ ռազմական արտակարգ գնդերը `դատարանները: Սուլթանի հրամանով Առաջին ռազմական արտակարգ դատարանում տեղի ունեցավ «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ երիտթուրքերի կառավարության ղեկավարների դատավարությունը: Այն սկսվել է 1919-ին: 1919-ի ապրիլի 28-ին Պոլսում: Դատավճիռը հրապարակվել է հունիսի 26-ին, 2-ին: Դատավճռով պարզվեց, որ «Միություն և առաջընթաց» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեն բաղկացած էր երկու հատուկ կազմակերպություններից, որոնցից մեկը վարում էր «բաց քաղաքականություն» ՝ հիմնված կուսակցության ներքին կանոնադրության վրա, իսկ մյուսը գործում էր գաղտնի ցուցումներով: Կուսակցության «Երեք կոմիտեն», ռազմական գործողությունների պատրվակով, շեղվեց կառավարման ներկայիս ուղուց ՝ կազմելով կեղծիքների ու կեղծիքների հանձնաժողով ՝ առաջնորդվելով միայն իր իսկ որոշումներով: Երիտթուրքերի քաղաքականությունը շրջանցեց խնդրի ժողովրդավարական լուծումները, ինչը հանգեցրեց երկրում խորհրդային պետության առաջացմանը: Այս դատավարության արդյունքում 11 կուսակցական և պետական ​​գործիչներ հեռակա մեղադրանքներ առաջադրվեցին, իսկ ներկաներից 20-ը: Թալեաթը, Էնվերը, emalեմալը և դոկտոր Նազիմը հեռակա են դատապարտվում մահվան, իսկ ամբաստանյալներ Javավիդ, Մուստաֆա Շերեֆ, Շեյխ ուլ-Իսլամ, Մուսա Քազիմը դատապարտվում են 15 տարվա աքսորի, իսկ Ռիֆաթը ՝ արդարացիորեն Հաշիմ բեյի համար: Երկրորդ ռազմական արտակարգ ատյանի առջև կանգնած էին «Միություն և առաջընթաց» կուսակցության տարածաշրջանային գործադիր քարտուղարները և պաշտոնատար անձինք: Այն սկսվել է 1919 թ.-ին: Հունիսի 21-ին այն տևեց մոտ 7 ամիս: Դատավարության սկզբում ամբաստանյալների թիվը 7 էր, հետագայում հասավ 12-ի: Այս դատավարությունը ապացուցում է պատասխանատու քարտուղար-պաշտոնյաների մեղքը Թուրքիային պատերազմ ներգրավելու, տեղահանումներ, կողոպուտներ, կոտորածներ կազմակերպելու, ինչպես նաև ապօրինի առևտրի և այլ տեսակի գործարքների միջոցով երկիրը խղճուկ դարձնելու մեջ: 1920 թ. Հունվարի 8-ին կայացված դատավճռի համաձայն, ամբաստանյալներից մեկը ՝ Հասան Ֆեհմինը, Կաստամոնուի իպ գործադիր քարտուղարը և Բոլուի գործադիր քարտուղար Միդադինդը, դատապարտվեցին 10 տարվա աքսորի, իսկ Մանիսայի գործադիր քարտուղարը Ավնի բեյը դատապարտվեց 9 ամսվա ազատազրկման: Երրորդ ռազմական արտակարգ իրավիճակում, 1919-1920թթ., Քննվել են Յոզղաթի, Տրապիզոնի, Բույուկ Դերեի և Խարբերդի 3-ի տեղահանության և ջարդերի կազմակերպիչների հանցագործների գործերը 3: Յոզղաթում դատավարությունն առաջինն էր հայերի կոտորածի մեղադրանքով ներկայացված դատական ​​գործերի շարքում: Այն սկսվել է 1919 թվականին: Փետրվարի 5-ից ապրիլի 7-ը: Ապրիլի 8-ին կայացված դատավճռի համաձայն ՝ ամբաստանյալներից Բողազլյանը դատապարտվեց: Քեմալ Սարուխանյան Թ., Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում և Մեծ Բրիտանիայում (1915-1918), Երևան, 2005, էջ. 87 2 Հովհաննիսյան Ն., Էջ 27: 3 Հովհաննիսյան Ն., Էջ 27: Tանդարմերիայի գումարտակի հրամանատար Տիֆիկը դատապարտվեց 15 տարվա ազատազրկման: Տրապիզոնում դատավարությունը տեղի է ունեցել 1919 թվականին: Մարտի 26-ից մայիսի 20-ը: Մայիսի 22-ին կայացված դատավճռի համաձայն, կապիտան Թֆիկը դատապարտվեց 10 տարվա աքսորի: Մյուս մեղադրյալների դեմ դատավարությունը շարունակվեց: Բույուկ Դերեի դատավարությունը սկսվել է 1919 թվականին: Մարտի 23-ից մայիսի 24-ը: Ըստ 1919 թ. Բուլյուկ Դերեի ոստիկանապետ Աբդուլ Քերիմը դատապարտվեց 1 տարվա ազատազրկման, իսկ Սալոնիկում խանութպան Ռեֆիկ բեյը դատապարտվեց 2 տարվա ազատազրկման: Մյուս մեղադրյալներն արդարացվեցին: Մամուրեթ-ուլ Ազիզի կամ Խարբերդի դատավարությունը սկսվեց 1919 թվականին: 1920 թվականի հուլիսի 28-ին: Հունվարի 10: 1920 Հակահայկական «Հատուկ կազմակերպության» հիմնադիր Բեհաեդդին Շաքիրը («Թեշքիլաթ Մահսուսե») հեռակա դատապարտվեց մահվան, իսկ հեռակա Ռեսնելի Նազիմը դատապարտվեց 15 տարվա աքսորի: Դատարանը արդարացրեց մյուս ամբաստանյալներին: Երիտթուրքերի դատավարության երրորդ փուլը ներառում է բուն դատավարությունը և երեք ռազմական տրիբունալների կայացրած դատավճիռները 2: Նշված դատավարությունների ընթացքում բացահայտվել են բազմաթիվ հանցագործությունների մանրամասներ, որոնցից են ՝ կանանց, անչափահասների, տարեցների արտաքսման, կարավաններին կյանքի անհրաժեշտ պայմանները չապահովելու, ինչպես նաև նրանց դիմադրության փոքրագույն հնարավորությունը բացառող փաստերը: Հետաքննությունը պարզում է, որ բանտերից ազատված հանցագործներից ստեղծվել են «Թեշքիլաթ Մահսուսե» և «Թեշքիլաթ Գեդիդա» անուններով զինված հանցագործներ, որոնք նպատակ ունեին արտաքսման ընթացքում հայերին ոչնչացնել: Ըստ թուրք սոցիոլոգ Թաներ Աքչամի, Հայոց ցեղասպանության իրականացման մեխանիզմներն ու կառուցվածքները ստեղծվել են 1914 թ.-ին: 1945 թ. Օգոստոսի 2-ին, երբ Միության և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի հատուկ ժողովը որոշեց հիմնել Teshkilat Mahsuse (հատուկ Կազմակերպություն), որը կգործեր Պաշտպանության նախարարության շրջանակներում, այն կդառնար հայերի ոչնչացման հիմնական ոչնչացնող ուժը: «Միություն և առաջընթաց» կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեի գաղտնի փաստաթղթերից մեկում հայտնում է Էրզրումի նահանգապետ Մունիր բեյը: «Կիրգիի միջոցով Էրզրումից ուղարկված մեծահարուստ հայերի քարավանները հարձակման ենթարկվեցին Բեհաեդդին Շաքիրի կողմից կազմված Դերսիմի ավազակախմբերի կողմից, կոտորվեցին, իսկ նրանց ունեցվածքը թալանվեց»: Դատավարության ընթացքում, անդրադառնալով կողոպուտներին, Թուրքիայի իշխանությունները պնդում էին, որ տարհանված բնակչության ունեցվածքը, գտնվելով պետության անմիջական հսկողության տակ, հետագայում կվերադարձվի իրենց օրինական տերերին: Տարբեր փաստաթղթերի ուսումնասիրությունը, սակայն, հիմք է տալիս հաստատելու այս պնդումների անհեթեթությունը: Նախկին իթթիհադական Մեվլան adeադե Ռիֆաթն այսպես է նկարագրել իր գործընկերներին: «Նրանց սնունդը մարդկային մարմիններ են, խմիչքը ՝ արյուն և արցունք, շունչը ՝ վառոդի ծուխ», - արդարությունը կախված է, եղբայրությունը ՝ բռնագաղթ, հավասարությունը ՝ սպանություն, ազատությունը ՝ բանտ: Նրանք քանդեցին ավելին, քան կառուցեցին, նրանք շենքեր կառուցեցին մահացածների ոսկորներով: Այն, ինչ նրանք կարդում էին, միայն մահապատժի դատավճիռներ էին, գրվածը ՝ պատերազմի հրաման, իսկ ծրագրերը ՝ դավադրություն, ընդհանուր ջարդ: »5 Ըստ ֆրանսահայ աղբյուրների, Մուստաֆա Քեմալը դատարանում իթթիհադականների մեղադրողն էր, և երբ հայտնի դարձան նրա դեմ երիտթուրքերի մահափորձի հանգամանքները, նա ասաց. «Ես կսպանեմ բոլորին և ես պետք է ջնջեմ բոլոր անդամներին: Իթթիհադ Այս կուսակցությունն է, որ իր տխուր քաղաքականության պատճառով կոտորեց և արտաքսեց 1 միլիոն քրիստոնյա: »6 Պետք է ընդգծել, սակայն, ոչ միայն թուրք որոշ քաղաքական գործիչների և պաշտոնյաների խիստ բացասական վերաբերմունքը երիտթուրքերի ցեղասպան ծրագրերի նկատմամբ, այլև առաջնորդի մերժումը 1 Anumyan M., p. 87 2 Հովհաննիսյան Ն., Էջ 27: 3 Սարուխանյան Թ., Էջ 47: 4 Փափազյան Ա., Հայոց ցեղասպանությունը ըստ երիտթուրքերի դատավարության փաստաթղթերի, Երեւան, 1988, էջ: 177: 5 Կիրակոսյան J.., Երիտթուրքերը պատմության դատաստանից առաջ, հ. II, Երեւան, 1983, էջ: 225; 6 Նույն տեղում, էջ 179: Կառավարության, «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի գաղտնի հրամանները `արտաքսել և կոտորել հայ ժողովրդին: Այսպիսով, 1919 թ. Մեծ վեզիր Դամադպաշան դատապարտեց իթթիհադականների կողմից ընդունված հանցավոր ծրագիրը: «Ես նպատակ ունեմ ցույց տալ փաստերը ամբողջ աշխարհին, ով իսկապես պատասխանատու է այդ սարսափելի հանցագործությունների համար», - ասաց նա: Թուրքիայի դատարաններում դատապարտվածների նկատմամբ մահապատժի կատարումը, հիմնականում հեռակա կարգով, հայ վրիժառուների կողմից նրանց օրինական որոշում կայացնելու պատճառն էր: «Նեմեսիս» գործողության շրջանակներում ահաբեկչության ենթարկվեցին Թալեաթը, emalեմալը, Էնվերը, Շաքիրը, Սաիդ Հալիմը և Ազմին: Modernամանակակից Թուրքիայի կառավարության դիրքորոշումը `շրջանցել խնդիրները, հերքել պատմական փաստերի իրողությունը, նշանակում է խուսափել քաղաքակրթական պատասխանատվությունից, ինչը հղի է բացարձակապես անշրջելի քաղաքակրթական հետևանքներով: Նելլի Բաղդասարյան ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՝ ՀԱՅՈMENIAN ԵOCԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ Բանալի բառեր. Ստամբուլի դատարաններ, երիտթուրքերի դատավարություն, Թուրքիայի Հանրապետություն, Հայոց ցեղասպանություն, ճանաչում և դատապարտում: ։

Այսպիսով, 1919-1921 թթ. Ստամբուլի իրավական ատյաններում 63 դատական գործերի ուղեկցությամբ երիտթուրքերի գործի քննությունը և համապատասխան իրավական պատիժների սահմանումը խոսում է պատմության ընթացքում թուրքական կառավարության կողմից մեկ անգամ արդեն Հայոց ցեղասպանության ճանաչման և դատապարտման մասին։ Ներկայումս ինչպես վկայում է անվանի հայ պրոֆեսոր Ն. Հովհաննիսյանը` ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետությանը մնում է միայն եղելության վերաճանաչման խնդիրը։

Գիտ. ղեկավար՝ տեխ.գ.դ., պրոֆ. Ա. Առաքելյան Աշխատանքում քննարկվում է վարքագծային մի մոդել՝ նվիրվածվերլուծությանը։ ներդրումայինՈւսումնասիրվող հիմնախնդիրը կարելի է դասել ֆինանսականշուկաներումերկրների արժեթղթերիշուկաներում)տեղեկատվականանկատարությունները հետազոտվող աշխատանքների շարքին18։ Դիտարկվում է անհատի ներդրումային վարքը նմանակող հետևյալիրավիճակը. ենթադրվում է, որ ներդրողը, ելնելով ռիսկի նկատմամբունեցած իր նախընտրություններից, փորձում է իր նախնականհարստությունը (խնայողությունը) տեղաբաշխել երկու՝ ռիսկային և ոչռիսկային ակտիվների միջև։ Այլ կերպ ասած, նա կատարում էընտրությունֆինանսականպորտֆելների միջև (նկատենք, որ ընդամենը երկու ակտիվներիդիտարկումը չի խախտում մոտեցման ընդհանրությունը, քանի որ ըստՇարպ-Լինտներ-Մոսսին առնչության19 Մարկովիցի խնդիրը կարելի էբերել ոչ ռիսկային ակտիվի և դրա հետ կապված շուկայական(շոշափող) պորտֆելի միջև ընտրության, իսկ շուկայական պորտֆելըմաթեմատիկական տեսանկյունից կարելի է դիտել որպես ռիսկայինակտիվ)։ Ենթադրենք՝ ինչ-որ պահի տեղի է ունենում արտաքինպայմանների (էկզոգեն գործոնների), օրինակ՝ ներդրողի հարստության,հուսալի ակտիվի եկամտաբերության փոփոխություն։ Մեր խնդիրն էպարզել, թե, այլ հավասար պայմաններում, ներդրողն իր որոշմանիմաստով ինչպես կարձագանքի այդ շոկերին։ Holmstrom, B., Milgrom, P., Multitask Principal-Agent Analyses։ Incentive Contracts, AssetԿատարենք հետևյալ նշանակումները.1) (cid։ 1875)(cid։ 2868)-ներդրողի նախնական հարստությունը,2) (cid։ 1876)-ռիսկային ակտիվում կատարված ներդրումները,3) (cid։ 1844)-ռիսկային ակտիվի եկամտաբերությունը. այն պատահականմեծություն է՝ բաշխված թվային առանցքի ⦋(cid։ 1853),(cid։ 1854)⦌ հատվածում (cid։ 2011)((cid։ 1844))խտության ֆունկցիայով,4) (cid։ 1870)-ոչ ռիսկային ակտիվի դետերմինացված եկամտաբերությունը։ Պարզ է, որ ոչ ռիսկային ակտիվում ներդրված գումարը կլինի(cid։ 1875)(cid։ 2868) −(cid։ 1876), իսկ ներդրողի վերջնական հարստությունը.(cid։ 1875)(cid։ 2869) = (cid։ 1876)(1+(cid։ 1844))+((cid։ 1875)(cid։ 2868) −(cid։ 1876))(1 +(cid։ 1870)) = (cid։ 1876)((cid։ 1844) −(cid։ 1870))+(cid։ 1875)(cid։ 2868)(1+(cid։ 1870))։ Նկատենք, որ վերջնական հարստությունը ևս պատահականմեծություն է։ Ըստ որում, հարկ է ընդգծել, որ ռացիոնալ ներդրողըմաքսիմալացնում է ոչ թե իր սպասվող եկամուտն, այլ սպասվողօգտակարությունը20։ (cid։ 1875)(cid։ 2869)-ի նկատմամբ սահմանվում է Բեռնուլիիօգտակարության ֆունկցիան.(cid։ 1873)((cid։ 1875)(cid։ 2869)) = (cid։ 1873)((cid։ 1876)((cid։ 1844) −(cid։ 1870))+(cid։ 1875)(cid։ 2868)(1+(cid։ 1870)))։ Նոյման-Մորգենշտերնի օգտակարության ֆունկցիան կլինի.(cid։ 3029) (cid։ 1831)(cid։ 3435)(cid։ 1873)((cid։ 1875)(cid։ 2869))(cid։ 3439) = (cid։ 1831)(cid։ 4672)(cid։ 1873)(cid։ 3435)(cid։ 1876)((cid։ 1844) −(cid։ 1870))+(cid։ 1875)(cid։ 2868)(1 +(cid։ 1870))(cid։ 3439)(cid։ 4673) = = (cid։ 3505)(cid։ 1873)(cid։ 3435)(cid։ 1876)((cid։ 1844) −(cid։ 1870))+(cid։ 1875)(cid։ 2868)(1+(cid։ 1870))(cid։ 3439)(cid։ 2011)((cid։ 1844))(cid։ 1856)(cid։ 1844) (cid։ 3028) ։ Ներդրումային որոշումը նկարագրվում է հետևյալ օպտիմալացմանխնդրով.(cid։ 3029) max(cid։ 3051)(cid։ 3001)(cid։ 2868) (cid։ 3505)(cid։ 1873)(cid։ 3435)(cid։ 1876)((cid։ 1844) −(cid։ 1870))+(cid։ 1875)(cid։ 2868)(1 +(cid։ 1870))(cid։ 3439)(cid։ 2011)((cid։ 1844))(cid։ 1856)(cid։ 1844) Ներքին լուծում ստանալու համար ենթադրվում է, որ (cid։ 1831)((cid։ 1844)) > (cid։ 1870)։ (cid։ 3028) 20Markowitz, H., Portfolio Selection։ Efficient Diversification of Investments, John Wiley &դիտարկումներ),Ենթադրենք.նենցիալ նախընտրություններ,Թվային օրինակներ։ Նախքան (2) խնդրի հավասարակշռությանհատկությունների բացահայտումը, դիտարկենք նրա որոշ մասնավորդեպքեր (իրագործումը կատարվել է MATLAB-ում)։ 1) (cid։ 1873)(cid։ 3435)(cid։ 1876)((cid։ 1844) −(cid։ 1870))+(cid։ 1875)(cid։ 2868)(1+(cid։ 1870))(cid։ 3439) = (cid։ 1827)exp (k(cid։ 3435)(cid։ 1876)((cid։ 1844) −(cid։ 1870))+(cid։ 1875)(cid։ 2868)(1 +(cid։ 1870))(cid։ 3439)`էքսպո2) (cid։ 1827) = 1,(cid։ 1863) = 1 օգտակարության ֆունկցիայի պարամետրերի համար,3) (cid։ 1844)~(cid։ 1847)(0,1)` հավասարաչափ բաշխում (0,1) միջակայքում (50004) (cid։ 1870) = 0.4, այնպես որ բավարարված է (cid։ 1831)((cid։ 1844)) > (cid։ 1870) պայմանը,5) (cid։ 1875)(cid։ 2868) = 100։ Այս տվյալների ներքո լուծում ենք (2) խնդիրը «ներքին կետի»21ալգորիթմով։ Այնուհետև (cid։ 1875)(cid։ 2868) ավելացնում ենք 10 միավորով, մնացածպարամետրերը թողնում ենք անփոփոխ և կրկին լուծում ենք (2)խնդիրը։ Սիմուլյացիան շարունակվում է այնքան ժամանակ, մինչև (cid։ 1875)(cid։ 2868)ընդունի, օրինակ՝ 300 արժեքը։ Ստորև տրված նկարում (գծապատկեր1) պատկերված է նախնական հարստության և ռիսկային ակտիվումկատարվող օպտիմալ ներդրումների միջև կապը.Գծապատկեր 1. Ռիսկային ակտիվում կատարվող օպտիմալ ներդրումների ևնախնական հարստության միջև կապը էքսպոնենցիալ նախընտրություններիհամար։ բացարձակէմեծությունն անկախԳծապատկեր 1-ից կարելի է եզրակացնել, որ ռիսկայիններդրողիչէ կռահել, սակայն, որներդրումներինախնական հարստությունից։ Դժվարէապեսկախվածկատարելովարդյունքնստացվածէներդրողինախընտրությունների տիպից։ Նույնվարժությունըլոգարիթմականօգտակարության համար՝ ստացվում է հետևյալ պատկերը.Գծապատկեր 2. Ռիսկային ակտիվում կատարվող օպտիմալ ներդրումների ևնախնական հարստության միջև կապը լոգարիթմական նախընտրություններիհամար։ եկամտաբերության՝Գծապատկեր 2-ից պարզ է դառնում, որ տվյալ դեպումխնայողությունների ավելի բարձր մակարդակը բերում է ռիսկայինակտիվներում կատարվող ներդրումների ավելացման։ Ըստ որում,հետաքրքրականէ, որ ի տարբերություն առաջին օրինակի՝լոգարիթմական օգտակարության ֆունկցիայի դեպքում (cid։ 1831)((cid։ 1844)) > (cid։ 1870)նախապայմանի ներքո ողջ խնայողություններն ուղղվում են դեպիռիսկային ակտիվ։ Պարզվում է նաև, որ ռիսկային արժեթղթիհուսալի ակտիվիսպասվողհաստատունեկամտաբերությունից ցածր լինելու հանգամանքը լոգարիթմականկհանգեցնինախնտրությունների պայմաններումներդրումներիլիակատար ուղղորդման դեպի ոչ ռիսկային ակտիվ։ Արված վերլուծությունից եզրահանգումներ կատարելու համարառանցքային նշանակություն ունի հետևյալ դիտարկումը. հեշտ էստուգել, որ էքսպոնենցիալ նախընտրությունները բնութագրվում ենհաստատուն ռիսկից խուսափման աստիճանով, իսկ լոգարիթմականօգտակարության ֆունկցիայի համար ռիսկից խուսափման բացարձակգործակիցը նվազող է ըստ հարստության։ Այստեղից ակնհայտ էդառնում այն վարվելակերպային մեխանիզմը, որը բացատրում էեկամտի ներգործությունը ներդրումային վարքի վրա. եթե նախնականհարստության աճին զուգընթաց ներդրողի հակվածությունը դեպիռիսկն ավելանում է(նվազում է, մնում է անփոփոխ), ապա,բնականաբար, ավելանում են (նվազում են, մնում են անփոփոխ) նաևռիսկային ներդրումները։ Անբացահայտ ֆունկցիայի թեորեմի կիրառությունը։ Թվայինօրինակներում մենք, ըստ էության, համեմատում էինք (2) մոդելինհամապատասխանող հավասարակշիռ վիճակները։ Նկատենք, որշնորհիվ պարամետրիզացիայի՝ մոդելն առաջարկում է ոչ թե մեկհավասարակշռություն, այլ հավասարակշիռ վիճակների բազմություն,որոնք կախված են էկզոգեն գործոններից։ Հասկանալի է, նաև, որընդհանուր դեպքում (2) մոդելի լուծումը բացահայտ տեսքով ստանալըբավականին բարդ խնդիր է (հոդվածներից մեկում մենք փորձել ենքմոտարկել լուծումը օգտակարության ֆունկցիայի ընդհանուր տեսքիԹեյլորի ընդարձակման միջոցով22)։ Պարզվում է, սակայն, որանբացահայտ ֆունկցիայի թեորեմի օգնությամբ հնարավոր էգնահատել հարստության և ոչ ռիսկային ակտիվի եկամտաբերությանսահմանային էֆեկտները առանց կախվածության անալիտիկ տեսքըստանալու։ (2)-ի առաջին կարգի պայմանն ունի հետևյալ տեսքը.(cid։ 2034)(cid։ 1876) = (cid։ 1831){(cid։ 1873)(cid։ 4593)((cid։ 1875)(cid։ 2868)(1+(cid։ 1870))+(cid։ 1876)((cid։ 1844) −(cid։ 1870)))((cid։ 1844) −(cid։ 1870))} = 0,(cid։ 2034)(cid։ 1831)(cid։ 1873) իսկ երկրորդ կարգի պայմանը կլինի.(cid։ 2034)(cid։ 2870)(cid։ 1831)(cid։ 1847) (cid։ 2034)(cid։ 1876)(cid։ 2870) = (cid։ 1831){(cid։ 1873)(cid։ 4593)(cid։ 4593)((cid։ 1875)(cid։ 2868)(1+(cid։ 1870))+(cid։ 1876)((cid։ 1844) −(cid։ 1870)))((cid։ 1844) −(cid։ 1870))(cid։ 2870)} < 0։ Երկրորդ կարգի պայմանը բավարարված է ռիսկից խուսափողՆկատենք, որ (3) հավասարումը անբացահայտ կերպով (cid։ 1876)∗-ըներդրողների համար, այսինքն, երբ (cid։ 1873)(cid։ 4593)(cid։ 4593)() < 0։ արտահայտում է որպես ֆունկցիա (cid։ 1875)(cid։ 2868)-ից և (cid։ 1870)-ից։ Ըստ որում.(cid։ 2034)(cid։ 1876)∗ (cid։ 2034)(cid։ 1870) = − (cid։ 2034)(cid։ 1876)∗ (cid։ 2034)(cid։ 1875)(cid։ 2868) = − (cid։ 3105)(cid։ 3118)(cid։ 3006)(cid։ 3022) (cid։ 3105)(cid։ 3051)(cid։ 3105)(cid։ 3050)(cid։ 3116) (cid։ 3105)(cid։ 3118)(cid։ 3006)(cid։ 3022) (cid։ 3105)(cid։ 3051)(cid։ 3118) (cid։ 3105)(cid։ 3118)(cid։ 3006)(cid։ 3022) (cid։ 3105)(cid։ 3051)(cid։ 3105)(cid։ 3045) (cid։ 3105)(cid։ 3118)(cid։ 3006)(cid։ 3022) (cid։ 3105)(cid։ 3051)(cid։ 3118) (cid։ 2034)(cid։ 1875)(cid։ 2868)(cid։ 3440) = (cid։ 1871)(cid։ 1859)(cid։ 1866)(cid։ 4678)(cid։ 2034)(cid։ 2870)(cid։ 1831)(cid։ 1847) (cid։ 2034)(cid։ 1876)(cid։ 2034)(cid։ 1875)(cid։ 2868)(cid։ 4679), Քանի որ երկրորդ կարգի պայմանը ճշմարիտ է, ուրեմն. (cid։ 2034)(cid։ 1870) (cid։ 3440) = (cid։ 1871)(cid։ 1859)(cid։ 1866)(cid։ 4678)(cid։ 2034)(cid։ 2870)(cid։ 1831)(cid։ 1847) (cid։ 1871)(cid։ 1859)(cid։ 1866)(cid։ 3436)(cid։ 2034)(cid։ 1876)∗ (cid։ 2034)(cid։ 1876)(cid։ 2034)(cid։ 1870)(cid։ 4679)։ Այլ կերպ ասած, հարստության և ոչ ռիսկային ակտիվիեկամտաբերության սահմանային ազդեցությունների ուղղություններնամբողջությամբ որոշվում են վերոնշյալ խառն ածանցյալներինշաններով։ (cid։ 1871)(cid։ 1859)(cid։ 1866)(cid։ 3436)(cid։ 2034)(cid։ 1876)∗ Մյուս կողմից.(cid։ 2034)(cid։ 2870)(cid։ 1831)(cid։ 1847) (cid։ 2034)(cid։ 1876)(cid։ 2034)(cid։ 1875)(cid։ 2868) = (cid։ 1831)(cid։ 3419)(cid։ 1873)(cid։ 4593)(cid։ 4593)(cid։ 3435)(cid։ 1875)(cid։ 2868)(1+(cid։ 1870))+(cid։ 1876)((cid։ 1844) −(cid։ 1870))(cid։ 3439)((cid։ 1844) −(cid։ 1870))(1+(cid։ 1870))(cid։ 3423)Ռիսկից խուսափման Պրատի գործակիցը ունի հետևյալ տեսքը.(cid։ 1827)((cid։ 1875)(cid։ 2869)) = −(cid։ 1873)(cid։ 4593)(cid։ 4593)((cid։ 1875)(cid։ 2869)) (cid։ 1873)(cid։ 4593)((cid։ 1875)(cid։ 2869)) => (cid։ 1873)(cid։ 4593)(cid։ 4593)((cid։ 1875)(cid։ 2869)) = −(cid։ 1827)((cid։ 1875)(cid։ 2869))(cid։ 1873)(cid։ 4593)((cid։ 1875)(cid։ 2869))։ Ուստի.(cid։ 2034)(cid։ 2870)(cid։ 1831)(cid։ 1847) (cid։ 2034)(cid։ 1876)(cid։ 2034)(cid։ 1875)(cid։ 2868) = (cid։ 1831){−(cid։ 1827)((cid։ 1875)(cid։ 2869))(cid։ 1873)(cid։ 4593)((cid։ 1875)(cid։ 2869))((cid։ 1844) −(cid։ 1870))(1+(cid։ 1870))}։ Եթե ռիսկից խուսափման գործակիցը հաստատուն է, ապա.(cid։ 2034)(cid։ 2870)(cid։ 1831)(cid։ 1847) (cid։ 2034)(cid։ 1876)(cid։ 2034)(cid։ 1875)(cid։ 2868) = −(cid։ 1827)((cid։ 1875)(cid։ 2869))(1+(cid։ 1870))(cid։ 1831){(cid։ 1873)(cid։ 4593)((cid։ 1875)(cid։ 2869))((cid։ 1844) −(cid։ 1870))} = 0,քանի որ (cid։ 1831){(cid։ 1873)(cid։ 4593)((cid։ 1875)(cid։ 2869))((cid։ 1844) −(cid։ 1870))} = 0 ըստ (1)-ի։ Այսինքն՝ ռացիոնալ ներդրողի ներդրումային վարքը անկախ էնրանկատմամբԻնչ վերաբերում է (cid։ 1870)-ի սահմանային էֆեկտին, ապա դրա համարխնայողություններինախընտրությունների համար Պրատի չափանիշը հաստատուն է։ ստացվում է հետևյալ Սլուցկիի տիպի հավասարությունը. չափից,ռիսկիեթե+ (cid։ 2034)(cid։ 1876)∗ (cid։ 2034)(cid։ 1875)(cid։ 2868) (cid։ 1875)(cid։ 2868) −(cid։ 1876)∗ 1 +(cid։ 1870) ։ (cid։ 2034)(cid։ 1870) = (cid։ 1831){(cid։ 1873)(cid։ 4593)((cid։ 1875)(cid։ 2869))} (cid։ 2034)(cid։ 1876)∗ (cid։ 3105)(cid։ 3118)(cid։ 3006)(cid։ 3022) (cid։ 3105)(cid։ 3051)(cid։ 3118) (cid։ 3105)(cid։ 3050)(cid։ 3116) ≤ 0, ապա (cid։ 3105)(cid։ 3051)∗ Ակնհայտ է, որ եթե (cid։ 3105)(cid։ 3051)∗ (cid։ 3105)(cid։ 3045) ≤ 0։ Հակառակ դեպքումազդեցությունը միանշանակ չէ։ Սա նշանակում է, որ եթե նախկինիհամեմատ հուսալի ակտիվը դառնում է ավելի եկամտաբեր, ապա սաոչ միշտ է բերում պորտֆելի կառուցվածքի վերաբաշխման հօգուտվերջինիս։ ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ՍՏԱՏԻԿ-ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆՆանյան ԱշոտԲանալի բառեր - վարքագծային մոդել, ռիսկից խուսափման գործակից, հուսալիակտիվ, եկամտաբերություն, նախընտրություններ։

Աշխատանքում ներկայացվել է անհատի ներդրումային որոշումը նմանակող վարքագծային մի մոդել և ուսումնասիրվել են նրա օպտիմալ լուծման հատկությունները։ Պատճառահետևանքային կապերը ճշգրտելու համար դիտարկվել են կոնկրետ թվային օրինակներ։ Ցույց է տրվել, որ ռիսկից խուսափման հաստատուն (աճող, նվազող) գործակցով նախընտրությունների համար նախնական հարստության ազդեցությունը ռիսկային ներդրումների վրա չեզոք (բացասական, դրական) է։ Բացի այդ, ստացվել է հուսալի ակտիվի եկամտաբերության սահմանային էֆեկտը նկարագրող Սլուցկիի տիպի հավասարությունը։

ԱԹԱՆԳԵԹՈՍԻ ԵՎ ՄԱՏԹԵՈՒ ՈՒՐԻԱՅԻ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ ԴԱՍԱԿԱՆ ԵՎ ՇԱՐՈՒՆ ԳՐԱԲԱՐԻ համեմատական ​​նկարը Լեզվական հաղորդակցություն «Հաղորդակցվելիս մարդիկ սովորաբար իրենց խոսքը կառուցում են լեզվով բառերի ազատ կապերով, և երբեմն, իրենց խոսքի ուժն ուժեղացնելու, այն ավելի ճշգրիտ և պատկերավոր դարձնելու համար, օգտագործում են լեզվով արդեն գոյություն ունեցող կապեր, ընդունված և հասարակության կողմից գնահատված արտահայտություններ, որոնք ունեն հաղորդակցման արժեք »: 1: Մեր այս ուսումնասիրությունը փորձ է բացահայտելու, թե ինչն է դարձել հին հայերենի դասական և հետադասական համեմատական ​​պատկերը ՝ հիմնվելով Ագաթանգեղոսի ատ Մատթեոս Ուրհայեցիի երկերի վրա 2: Նախքան դասական-հետադասական ժամանակաշրջանների իդիոմների առանձնահատկությունները մատնանշելը, նախ սահմանենք իդիոմը ՝ պատասխանելով մեկ այլ հարցի. Արդյո՞ք դա արդի հայերենի բառապաշարի նման կայուն արտահայտություն է ՝ բաղադրիչների վերաիմաստավորմամբ և կայուն շարահյուսություն? Հին հայերեն թարգմանության առաջին ուսումնասիրությունը հանգեցրեց հետևյալ սահմանմանը. Երկու և ավելի բառերի համադրություն, որոնց բաղադրիչները հիմնականում վերաիմաստավորվում են, և որի շնորհիվ այս կապը արտահայտում է փոխաբերական միտք, ավելի հաճախ փոխաբերական առումով, ավելի շուտ քան բառացիորեն օգտագործվելն անվանում են մատուցվող: Այսպիսով, մեր կարծիքով, այն, ինչ դարձել է գրաբար, կայուն կապ չէ: Փորձենք հիմնավորել այս դրույթը: Գրաբարում մենք ունենք, օրինակ, այսպես կոչված «պատասխան» և «պատասխան» իրենց նախընտրած անդամների հետ: Հնարավո՞ր է դիտել ավելի ուշ «թարգմանական տարբերակը» (կարծում ենք, որ դա երկրորդն է, քանի որ թարգմանությունների ճնշող մեծամասնությունը կատարվում է գրաբարում և բիլերների միջոցով): Միևնույն ժամանակ, պետք է պատասխանել այն հարցին, թե արդյոք արտահայտության տարբերակը ամբողջական է դարձել: «Թարգմանված տարբերակը», մեր կարծիքով, ամբողջական է, 1 Բադիկյան Խ., Armenianամանակակից հայերենի թարգմանված միավորները, Երեւան, 1986, էջ 6: 2 Հեղինակների ընտրությունը պատահական չէ: Ագաթանգեղոսը և Մատթեոս Ուրահայեցին իր ժամանակակիցների մեջ առանձնանում են արտահայտությունների օգտագործման հաճախականությամբ, իսկ Ագաթանգեղոսի «Պատմության» լեզուն սկիզբ է առել V դարում: Այն պատկանում է մատենագրության առանձին դասի, որն այս աշխատության հեղինակի անունով կոչվում է Ագաթանգեղյան: քանի որ համապատասխան բանավոր իրավիճակում այն ​​կարող է օգտագործվել որպես «բնօրինակի» համարժեք, շատ ավելի համապատասխան լինել խոսողի անհատականությանը, բանավոր իրավիճակին: Եկեք դիմենք օրինակների օգնությանը. Ջախջախել // սրերը սրել, կռվել // որևէ մեկի հետ կռվել, մահապատժի ենթարկել իրեն // մահվան կենաց դնել, գրավոր բնութագրել իրեն գրելը Հին հայերեն թարգմանությունը, ի տարբերություն ժամանակակից հայերեն թարգմանության, օժտված է բաղադրիչների ազատ շարադասությամբ, բայց «ազատ շարահյուսություն» ասելով ՝ չպետք է թարգմանության որևէ բաղադրիչի արտահայտություն նշանակել, որպեսզի մյուսը հեշտությամբ զբաղեցնի մյուսի տեղը, իմաստը մաքուր պահել: Ազատ շարահյուսությունը հիմնականում վերաբերում է բայի ազատ տեղաշարժին, որը, ըստ էության, պայմանավորված է խոսքի և հաղորդակցության մեջ նրա նախընտրությամբ: Արդ Ագաթանգեղոսի և Մատթեոս Ուրհայեցու աշխատությունների հատվածների միջով պարզենք, թե ինչ փոխաբերական և վերաիմաստավորված կապեր են գոյացել Գրաբարի դասական և հետադասական շրջաններում: Այսպիսով, Ագաթանգեղոսի աշխատությունը, որը նկարագրում է 4-րդ դարը: Theակատագրական իրադարձությունները, հատկապես քրիստոնեության մուտքը Հայաստան, աչքի են ընկնում պատկերավոր, շատ գրավիչ ոճով ՝ 256 թարգմանությունների պատշաճ և նպատակային օգտագործման շնորհիվ, իսկ Մատթեոս Ուրհայեցու աշխատանքը ժամանակագրություն է, պատմություն, որը գրված է ժամանակագրական կարգով, բայց հեղինակը ոչ միայն իրադարձությունների ու դեմքերի արձանագրող է, այլ հետազոտող: նա իր մոտեցումն ունի իրադարձությունների և դեմքերի նկատմամբ: Փոխակերպումների քանակը 288 է, այսինքն ՝ երկու ֆայլերի փոխակերպումների քանակական տարբերությունը փոքր է: Հիմա տեսնենք, թե իմաստաբանական-կառուցվածքային ինչ խմբավորումներ են ստեղծում այս արտահայտությունները: Ագաթանգեղոսի պատմության արտահայտությունները մենք բաժանել ենք 11 իմաստային խմբերի, իսկ Մատթեոս Ուրհայեցու «ronամանակագրության» արտահայտությունները ՝ 9: Այսպիսով, Ագաթանգեղոսի ստեղծագործությունների թարգմանությունների իմաստային պատկերը հետեւյալն է .1. Մարմնի մասերի անուններից թարգմանված. Մեղքի գոտին կապել (20) - մեղքերի ուղին ընթանալ, ետևից հասնել (24), սրտացավ (34) - վախենալ: 2. Ռազմականության հետ կապված արտահայտություններ. Վերցրեք օրհներգը (24), եղեք փախած (26), տարածեք թուր (28): 3. rasesենքերի անվանումներից բաղկացած արտահայտություններ. Մաքել սուր սուրով (32), բավարարվող մտրակ (36), տեղադրվող սուր (114): 4. Պետություն, պետական ​​կառավարում, օրենք. Թալանել (24), ոչնչացնել (440), դաշինք կազմել (488): 5. Շարժումը դարձնելով շարժումներ նշող արտահայտություններ. Հասնել (26) - հարձակվել, չվերցնել (30), առաջ շարժվել (30): 6. Մտքեր, մտածողության արտահայտություններ. Մտքով մտնել (6), ընդօրինակել (30), խորհել (48): 7. Պայմաններ, պայմանների արտահայտություններ. Կարողանալ (120) - ընկճվել, ինքնագիտակցվել (176) - անձամբ լինել, մեջտեղում լինել (180) - գոյություն ունենալ: 8. Կրոն, հավատք, երկրպագություն. Երկրպագել Երկրին (42), աղոթել (112), աղոթել (126), ծնկաչոք (126): 9. Տարածական հարաբերություններ. Տեղ, ձու, չափ. Ներս բերել (12), օրհներգ վերցնել (24), հասնել (26): 10. Կենդանիներ. Լինել ձիավոր (6): 11. Խմեք ՝ գինով մտեք (36): Նշանակության խմբերը Քանակը Կուսակցություններ itaryինվորական գործեր apենքերՊետք, նահանգային կառավարություն, օրենք Շարժում և շարժումՄտածողություն, մտածողություն Պետություն, կարգավիճակԿրոն, հավատք, երկրպագությունՀանձնային հարաբերություններ ԿենդանիներԽմիչքԱնցնենք Մեթյու Ուրհայեցու իմաստային խմբերը 1: Մարմնի մասեր. Սիրտ առնել (16), ձեռքով հնազանդվել (32) - հնազանդվել, դեմքս շրջել (66): 2. Ներգրավվել ռազմական գործերում. Լինել զինվորական (6), իրականացնել սպանդ (10), քար վերցնել (24) - հիմք դնել: 3. Weենք. Ռումբ նետել մեկի վրա (18), սուր գործել (26), թուր մորթել (26): 4. Պետություն, պետական ​​կառավարում, օրենք. Ավարը հարկելը (12), իշխանությունը վերցնելը (28), աքսորը վերցնելը (368): 5. Շարժում, շարժում. Փախստական ​​լինել (18), ճոճանակ վերցնել (22), շրջան վերցնել (24): 6. Մտածմունք, մտածողություն. Մտածել (34), մտքի գալ (36), մտածել (112): 7. Վիճակ, պայման. Անբնակելի լինել (6), հնազանդվել (14), ունենալ (44): 8. Կրոն, հավատք, երկրպագություն. Աղոթեք (28), աղոթեք (44), ծնկի իջեք (152): 9. Տարածական հարաբերություններ. Տեղ, ձու, չափ. Սպանդ (10), սպանել (18), դնել մեջտեղում (102): Իմաստային խմբերը Քանակը Կուսակցություններ itaryինվորական գործեր apենքեր Պետություն, կառավարություն, օրենք Շարժում, փոխադրումՄտածողություն, մտածողություն Պետություն, կարգավիճակԿրոն, հավատք, երկրպագությունԱպահովության հետ կապեր Կառուցվածքային խմբեր: Մենք ներկայացրել ենք ինչպես Ագաթանգեղոսի, այնպես էլ Մատթեոս Ուրհայեցու կառուցվածքային պատկերները ՝ երկչափ, էներգետիկ, քառաչափ խմբերի տեսքով: Այսպիսով, Ագաթագեղոսի «Պատմության» կառուցվածքային նկարագրությունը հետևյալն է. Դառնալ երկիմաստ. Վախեցիր (6), եղիր հոյակապ (12), նախանձիր (24): Էներգետիկ. Նայել (6) –ին, հարգել (8) –ներ, հսկել (30) –ին: Չորս վերջույթներով. Մտնել մահվան դուռը (18), ունենալ մարմին ՝ ձեռքին (142), գեր լինել (320): Հինգ անգամ. Ինքնասպանության հասցնելը (8), կարծես մի բերանով ասելը (134), ինքն իրեն գործի դնելը (322): Յոթ անդամ ՝ իրենց մահվան դատապարտելու համար (10): Կառուցվածքային խմբեր Քանակը Փոխանցիչ Երեք թիմը Հինգ Հինգերորդ Սեպտեմբեր Հիմա մենք կներկայացնենք այս խմբերը ըստ կառուցվածքային ձևանմուշների: Կտրուկներ երկսայր թուրների համար: • Գոյական + բայ ՝ ուխտ կապիր (18), վրեժ լուծիր (24), պատասխան տուր (28): • Ածական + բայ. Երջանիկ լինել (14), գնալ զույգերով (90), ճկուն լինել (120): • Մակբեթ + բայ ՝ լինել Յանդիմա (30), նախատել (140), առաջ տանել (248): • Բայահիմք + բայ ՝ վախենալ (6), երջանիկ լինել (102), խոստովանահայր լինել (490): • Գոյական անուն + գոյական. Արյան գին (56), սրտի միտք (138): Կաղապարներ էներգետիկ մարդկանց համար: • Առ + գոյական + բայ ՝ Ար յուրաքանչյուր դիֆենալ (240): • + դերանուն + բայի համար. Համարել որպես ոչինչ (68): • Z + գոյական + բայ ՝ քթանցքներս լցնել, ծակել (48), ծունկը խոնարհեցնել (114): • + + դերանուն + բայ ՝ դուրս գալ mմիմեամբկից (98): • Z + բայ + բայ + անտեսել (486): • + գոյական + բայով + ՝ նշանակել (6), հարգել (8), մտնել (36), ընկնել (436), ծուռ դառնալ (464): • + մակբայ + բայով. Առաջ գնալ (30), տեղով հարկել (76), հեռանալ մինչև (108), առաջ լինել (338): • + գոյական + բայում. Փոխել կյանքը (12), կորցնել յուղը (30), խնդրահարույց դարձնել (46): • Ածական + բայ ՝ բաց կորցնել (24), բաց լինել (34), բացել (110): • Ես + մակբայ + բայ ՝ ոչնչացնել (120), ունենալ (198), բերել (230): • Գոյական + ես + գոյական ՝ Ձեռք ձեռքի (186), բերանից բերան (186): • Գոյական անուն + գոյական + բայ ՝ մարտ տալ պատերազմ (34), արյուն թափել (424): Ձևանմուշներ չորքոտանիների համար: • Գոյական + զ + գոյական + բայ ՝ գիրանալ (320), ձեռքերը սեղմել (344): • + գոյական + գոյական + բայով. Կապել մեղքի գարշապարը (20): • Գոյական + բայ + դեմ + դերանուն. Երթ ցանկացածի հետ (436): • + գոյական + գոյական + բայ. Մահվան դուռը մտնելը (18), բերանը դնելը (108): • + գոյական + բայի գոյական +. Ձեռք ունենալ (142), ձեռք հարկել (364), գործել (426): • գոյական + ածական + բայ ՝ մտրակ ստանալու համար (36): • Գոյական + ես + մակբայ + բայ. Վերցրեք օրհներգը (24): • Ածական + գոյական + բայ ՝ Մաշելի սուր սուրեր (32), արկանել նավթային ճանապարհից (134): • + գոյականում + գոյականում + ՝ Յականե (410): Կաղապարներ հնգանկյունների համար: • Z + գոյական + i + գոյական + բայ. Իրեն մահվան հասցնելը (8), գործի դնելը (322): • Նախադասություն (ibr) + ընդդեմ + տարի + գոյական + բայ. Ibr v ասել բերանով (134): Կաղապար յոթերորդ անդամի համար: • Z + գոյական + (i) + նախդիր + գոյական + հղում + գոյական + բայ. Մահվան կենաց դնել (10): Մատթեոս Ուրհայեցու ստեղծագործության թարգմանությունները նույնպես ներկայացնում են կառուցվածքային մեծ բազմազանություն: Կառուցվածքային խմբեր: Երկու հոգանոց. Վերցրեք դաշինք (10), քննություն անցկացրեք (26), արձակեք իմ խնդրագիրը (42): Էներգետիկ ՝ հոգին վստահել (12), հնազանդություն (14), արյուն կուլ տալ (116): Չորս վերջույթ. Իր իշխանությամբ վերցնել (12), սրտում երդումներ տալ (16), անեծքից լուծով մտնել (78), թուրի ձեռքին դավաճանել (94), ոչինչ չհամարել (134), զգուշորեն կրել (150), բերանը թուրը հաշվելու համար (202), հանդարտվել (216): Հինգ անդամ. Serviceույց տալ իրեն ծառայության մեջ (314), մորթվել թուրով (376), ծաղրվել ցանկացածի կողմից (402): Վեց անդամ. Լինել Եհ եր (110), դառնալ հավերժություն (370): Կառուցվածքային խմբեր Քանակը Մոմպլեքս Մոմպլեքս Երաժշտություն Խառնել կաղապարները • Գոյական + բայ ՝ Կոտս առնուլ (34), անեծքներ կարդալ (36), անցնել սրով (40): • Ածական + բայ ՝ հնազանդվել (30), թույլ տալ (116), միամիտ կալ (136): • Դերբի + բայ ՝ համառ լինել (86), համառ լինել (126): • Macbay + Yandiman լինել բայ (188): Կաղապարներ էներգետիկ մարդկանց համար: • Z + գոյական + բայ. Դանդաղ մտնել (42), երեսս շրջել (66), կայանալ (116): • Z + բայ + բայ + անտեսել (196): • Z + դերբայ + բայ ՝ արթուն լինել (130): • Դեպի + գոյական + բայով. Հեղինակով վերցնել (28), շրջվել կրունկով (94), արկանի հետ գրել (112): • + դերանուն + բայով. Հարկադրել միմյանց հետ (42): • ընդդեմ + մակբայ + բայի. Առաջ գնալ (26), շրջվել (100), առաջ շարժվել (238): • Դեպի + գոյական + բայ. Փախչել (14), վտանգել (26), հավատացյալ դարձնել (126): • Ածական + բայ. Կարոտել (38), դավաճանել (48), շտապել (118): • Ես + մակբայ + բայ ՝ առաջ տանել (102), ոչնչացնել (134): • Գոյական + գոյական + բայ. Տալ ավետարանի ձայնը (42), վերցնել իմ արյունը (116), վերցնել իմ արյունը (200), վրեժ լուծել (230): • գոյական + բայ + դերանուն. Ինչ-որ մեկի ձեռքից վերցրու (196): • Ածական + գոյական + բայ ՝ բարի միտք (64): Ձևանմուշներ չորքոտանիների համար: • Ar + i + դերանուն + բայ. Համարել որպես ոչինչ (134): • Z + գոյական + գոյական + բայ. Hetեթը հրամայել է գալ (46): • գոյական + զ + գոյական + բայ ՝ առջևում հարվածել (90): • Z + գոյական + մակբայ + բայ. Zmah- ը դրեք առաջ (18): • Բայ + դեմ + գոյական + գոյական. Անեծքից լուծը մտնելու համար (78), մուտք գործել ընդլայնված ծառայությամբ (80): • Բայ + դեմ + գոյական + դերանուն. Իր հեղինակությամբ վերցնել (12), ձեռքով հնազանդվել (32), ձեռքով վերցնել (332): • Գոյական + ընդդեմ + դերանվան + Բայ ՝ ինչ-որ մեկի հետ սեր հաստատելու համար (152): • Գոյական + ես + գոյական + բայ. Օխսի սիրտը վերցնել (16), թանկ կրել (150), թուր գործածել (282): + Գոյական + գոյական բայ +. Սպանիր թուրի բերանին (26), դավաճանիր թուրին ձեռքին (94), սպանդ թուրին առջև (152), դավաճանիր թուրի բերանին (200 ), հաշվել բերանում (202): • Գոյական + ես + մակբայ + բայ ՝ օրհներգ վերցնել (94): • I + i + գոյական + բայ. Բարձրացնել (170), հեռանալ (216), ձեռնարկել (322), ոչնչացնել երկիրը (402): • Ես + գոյական + բայ + դերանուն ՝ Յոթ անկանել ումեկ (268): • Ես + ածական + գոյական + բայ ՝ Սուր սուրով սպանել (26), սուր թուրով մորթել (136): • Գոյական + կապ + գոյական + բայ ՝ Dul և հանգստանալ (216): • Bayahimq + shaghkap + bayahimq + բայ ՝ Tsir ան tsan atsel (92), tsir և shanhanel (398): Կաղապարներ հնգանկյունների համար: • Z + գոյական + i + գոյական + բայ. Ծառայության մեջ իրեն ցույց տալու համար (314): • Դերբայ + բայ + i + գոյական + գոյական. Սրով ծակելու համար (376): • Գոյական + կապ + գոյական + բայ + դերանուն ՝ Եղիր ծիծաղելի (402): Կաղապար վեց անդամ դարձածների համար: • Դեպի + գոյական + հղում + դեպի + գոյական + բայ. Լինել Yahya կ yorkyugh, դարձնել avaer (ածական և գոյական) ապ դառնալ yapakanutyun (370): Ագաթանգեղոսի և Մատթեոս Ուրհայեցու աշխատություններում հին և հայերեն դասական թարգմանությունների համեմատական ​​ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ իմաստաբանության ամենամեծ խումբը ռազմական աշխատանքին վերաբերող թարգմանություններն են: Մարմնի մասերի անվանումների բաղադրիչները առաջին տեղն են զբաղեցնում իրենց ձևանմուշի բազմազանությամբ, հատկապես ներքին իմաստով: Նույնական մասերի անվանումներն օգտագործվում են տարբեր իմաստներով ՝ տարբեր իմաստներով: Քանակապես գերակշռող (փոքր-ինչ տարբերությամբ շարժման ցուցադրող մարմնի մասերի անուններից կազմվածներից) ռազմական գործերին վերաբերողներն են: Սա, իհարկե, պատահական չէ: Մեր ուսումնասիրած աղբյուրները, լինելով պատմական աշխատություններ, պարունակում են պատերազմի բազմաթիվ նկարագրական մասեր, որոնցում, իհարկե, թարգմանվածներն ունեն իրենց անփոխարինելի դերը: Ինչպես նշվեց վերևում, մարմնի հետ կապված շարժման փոխանցման արտահայտությունները հաճախ ներծծվում են միմյանց տարրերով, այդ իսկ պատճառով մենք տարբերակում ենք շարժման փոխանցման արտահայտությունները `վերապահելով միայն այն մյուսները, որոնք չեն ընդգրկվում մյուս երկու խմբերի մեջ: Փոխակերպվածի կառուցվածքային վերլուծության համաձայն `երկկուսակցական և էներգետիկ, քանակապես համեմատելի, մեծամասնություն են կազմում` համեմատած քառակողմերի, հնգապատիկների, վեցանկյունների հետ: Ագաթանագեղոսում մենք գտանք միայն մեկ յոթերորդ անդամին (ինքն իրեն մահապատժի ենթարկել): Վանուհի Բաղմանյան Դասակարգումների և դասակարգված գրաբարի համեմատական ​​պատկեր Ագատանգելոսի և Մաթեուի Ուրահիտների երկրներում Հիմնաբառեր. Գրաբար, տառադարձված, համեմատական ։

Սույն աշխատանքի նպատակը Ագաթանգեղոսի և Մատթեոս Ուռհայեցու երկերի դարձվածների զուգադրահամեմատական քննության միջոցով դասական և հետդասական գրաբարի դարձվածների մասին ամբողջական պատկերացում ստեղծելն է։ Թե՛ դասական, թե՛ հետդասական շրջանի երկերում դարձվածները գործածության հաճախականության տարբերություն գրեթե չունեն, իսկ ինչ վերաբերում է դրանց զուգադրահամեմատական պատկերին իմաստի և կառուցվածքի տեսանկյունից, ապա երկու երկերում գրեթե նույն խմբերն են առանձնաում և´ իմաստային, և´ կառուցվածքային առումներով։ Նշանակում է` գրաբարը լեզվի զարգացման այնքան կայուն ու միաժամանակ այնքան դինամիկ փուլ է, որ մի կողմից պահպանում է իր հսկայական նշանակությունն ու ազդեցությունը դարեր շարունակ, իսկ մյուս կողմից այդ ընթացքում անընդհատ կատարելագործվում ու հարստանում է։

1. Ներածություն. Էլիպսաձեւ տիպի դիֆերենցիալ հավասարումները լայնորեն օգտագործվում են կայուն դաշտերը նկարագրելու համար [1-3]: Վերջավոր տարբերության (ցանցի) մեթոդը այսօր ծայրամասային խնդիրների լուծման ամենատարածված մեթոդներից մեկն է [3-7]: Վերջավոր տարբերությունների մեթոդը, հատկապես վերջին ժամանակներում, մեծ զարգացում է ապրել ՝ կապված ժամանակակից հաշվողական տեխնոլոգիաների զարգացման հետ [3,8,9]: Ներկայումս Մաթեմատիկան լայնորեն համարվում է համակարգչային մաթեմատիկայի համաշխարհային առաջատարը, որը նաև օգտագործվում է որպես բարձրորակ ծրագրավորման միջավայր [10-16]: Այս աշխատանքը վերաբերում է էլիպսաձեւ տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման մեթոդին ՝ ըստ Jacoby և Zeidel դիֆերենցիալ սխեմաների [3,17]: Jacoby եյ Zeidel դիֆերենցիալ ցանցային ցանցի մեթոդով էլիպսաձև տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման գործընթացները մեկնաբանելու համար օգտագործվում է նոր մեթոդաբանական մոտեցում `ներկայացնելով համապատասխան սխեմատիկ գծագրեր: Այնուհետև դիտարկվում է ստացիոնար ջերմային դաշտի դիֆերենցիալ հավասարումը [1-2]: Վերջինը նախ լուծվում է օգտագործելով Մաթեմատիկա միջավայրի ստանդարտ միջոցները, այնուհետև, ըստ obեյքոբի, «Zeեյդելի մեթոդների հաշվարկման ծրագրեր կազմելով»: Դրանից հետո խնդրի լուծումն իրականացվում է ցանցերի մեթոդով, ներկայացվում են տարբեր սխեմաներ, հաշվարկային ծրագրեր Մաթեմատիկայի միջավայրում `ըստ վերոհիշյալ սխեմաների յուրաքանչյուրի: Ուսումնասիրությունն իրականացվում է գործնական համահունչության տեսանկյունից և հիմնավորված է էլիպսաձեւ տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման գործում ցանցի մեթոդի բարձր արդյունավետությունը: 2 Էլեկտրական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համար ստացված տարբեր սխեմաների լուծման Յակոբիի մեթոդը: Ենթադրենք, որ մենք ունենք հավասարումների հետևյալ համակարգը. (Cid: 3422) (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) + (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) + ⋯ + (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041) = (մուրհ. 1854) (նշ. 2869) (խնամել 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) + (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) + ⋯ + (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041) = (մուրհ. 1854) (նշ. 2870) (խնամել 1853) (նշ. 3041) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) + (նշ. 1853) (նշ. 3041) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) + ⋯ + (նշ. 1853) (նշ. 3041) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041) = (մուրհ. 1854) (նշ. 3041) (1) կամ (cid. 1827) (նշ. 1876) = (մուրհ. 1828), որտեղ (նշ. 1827) = (մուրհ. 3438) (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2869) (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2870)… (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 3041) (խնամել 1854) = (մուրհ. 3438) (նշ. 1854) (նշ. 2869) (նշ. 1854) (նշ. 2870)… (նշ. 1854) (նշ. 3041) (նշ. 3442), (խնամել 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2869) (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2870)… (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 3041) (խնամել 1853) (նշ. 3041) (նշ. 2869) (նշ. 1853) (նշ. 3041) (նշ. 2870)… (նշ. 1853) (նշ. 3041) (նշ. 3041) (նշ. 3442), Կցորդները տարբերվում են զրոյից, այսինքն (cid): 1853) (նշ. 3036) (նշ. 3036) ≠ 0, (նշ. 1861) = 1, (նշ. 1866) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364): (1) հավասարումներ (cid. 1876) = (մուրհ. 3438) (նշ. 1876) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2870)… (նշ. 1876) (նշ. 3041) (նշ. Ենթադրենք `հավասարումների համակարգում (1) անկյունային համակարգի առաջին, երկրորդ,…, n- րդ հավասարումները, համապատասխանաբար, ստանում ենք կամ (cid): 1876) = (մուրհ. 2009 թ.) (Նշ. 1876) + (նշ. 2010 թ.), Որտեղ (նշ. 1876) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1854) (նշ. 2869) - ((նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) + (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2871) (նշ. 1876) (նշ. 2871) + ⋯ + (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041)) (խնամել 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2869) (խնամել 1876) (նշ. 2870) = (մուրհ. 1854) (նշ. 2870) - ((նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) + (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2871) (նշ. 1876) (նշ. 2871) + ⋯ + (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041)) (խնամել 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2870) (խնամել 1876) (նշ. 3041) = (մուրհ. 1854) (նշ. 3041) - (նշ. 3435) (նշ. 1853) (նշ. 3041) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) + (նշ. 1853) (նշ. 3041) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) + ⋯ + (նշ. 1853) (նշ. 3041) ((նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869)) (նշ. 1876) (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869) (նշ. 3439) (խնամել 1853) (նշ. 3041) (նշ. 3041) ⎝⎜⎜⎛ (սիդ. 1854) (նշ. 2869) (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2869) (նշ. 1854) (նշ. 2870) (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2870)… (նշ. 1854) (նշ. 3041) ⎠⎟⎟⎞: (խնամել 2009) = ⎝⎜⎜⎛ - 0− (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2870) (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2869) - (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2871) (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2869)… - (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 3041) (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2869) (խնամել 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2869) (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2870) 0− (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2869) (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2870)… - (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 3041) (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2870) (խնամել 2010) =: (խնամել 1853) (նշ. 3041) (նշ. 2869) (նշ. 1853) (նշ. 3041) (նշ. 2870)… (նշ. 1853) (նշ. 3041) (նշ. 3041) Փնտրեք նախնական (cid): 1876) (նշ. 2868) մոտավորությունը գտեք ՝ օգտագործելով ստացված հավասարումները հաջորդաբար գտնելու համար (cid. 1876) (նշ. 2869), (նշ. 1876) (նշ. 2870) և այլն Այդ դեպքում անհրաժեշտ է ընտրել հավասարումների համակարգի լուծումը: Վերը նկարագրված նկարագրությունը կրկնվող գործընթաց է, որի ավարտը պահանջում է ձեռք բերել նշված ճշգրտությունը կամ ընդհատել գործընթացը: Գործընթացը ընդհատվում է, երբ կրկնությունների քանակը գերազանցում է տրված թույլատրելի թիվը, որի դեպքում համակարգը չի մերձվում կամ կրկնվողների քանակը բավարար չէ նշված ճշգրտությունը ստանալու համար: Կրկնման գործընթացն արտահայտող համակարգը հետևյալն է. ⎩⎪⎪⎪⎨⎪⎪⎪⎧ (cid: 1876) (նշ. 2869) ((նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869)) = (սիդ. 1854) (նշ. 2869) - (նշ. 4672) (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) ((նշ. 3038)) + (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2871) (նշ. 1876) (նշ. 2871) ((նշ. 3038)) + ⋯ + (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041) ((նշ. 3038)) (նշ. 4673) (խնամել 1876) (նշ. 2870) ((նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869)) = (սիդ. 1854) (նշ. 2870) - (նշ. 4672) (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) ((նշ. 3038)) + (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2871) (նշ. 1876) (նշ. 2871) ((նշ. 3038)) + ⋯ + (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041) ((նշ. 3038)) (նշ. 4673) (խնամել 1876) (նշ. 3041) ((նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869)) = (սիդ. 1854) (նշ. 3041) - (նշ. 4672) (նշ. 1853) (նշ. 3041) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) ((նշ. 3038)) + (նշ. 1853) (նշ. 3041) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) ((նշ. 3038)) + ⋯ + (նշ. 1853) (նշ. 3041) ((նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869)) (նշ. 1876) (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869) ((նշ. 3038)) (նշ. 4673) (խնամել 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2869) (խնամել 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2870) (խնամել 1853) (նշ. 3041) (նշ. 3041) (խնամել 1876) ((նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869)) = (սիդ. 2009 թ.) (Նշ. 1876) ((նշ. 3038)) + (նշ. 2010) փակագծերում տրված վերին ցուցիչը ներկայացնում է կրկնության համարը: Այժմ դիմենք էլակտիվ տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների դիֆերենցիալ սխեմայի լուծմանը `յակոբիտական ​​մեթոդով: Հաշվի առեք էլիպսաձեւ տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համար ստացված ընդհանուր դիֆերենցիալ սխեման, ընդ որում եզրային կետի հավասարումների համար էլիպսաձև տիպի դիֆերենցիալ սխեման հետևյալն է. (խնամել 1873) (նշ. 3036) (նշ. 4594) (նշ. 3037) (նշ. 4594) = (մուրհ. 2030) (նշ. 3036) (նշ. 4594) (նշ. 3037) (նշ. 4594), (նշվ. 1861) (նշ. 4593) = 1, (նշ. 1865) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1862) (նշ. 4593) = 1, (նշ. 1839) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (խնամել 4682) (նշ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2879) (նշ. 2869), (նշ. 3037) + (նշ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2878) (նշ. 2869), (նշ. 3037) - (նշ. 1829) (նշ. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) + (նշ. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2879) (նշ. 2869) + (նշ. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1858) (նշ. 3036) (նշ. 3037), (նշ. 1861) = 1, (նշ. 1866) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1862) = 1, (նշ. 1840) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) որտեղ (cid) 1829) տարբերը զրոյից բացի այլ հաստատուն է (cid. 1858) −ը և (cid. 2030) Տրված գործառույթների համար նշվում են ցանցի ներքին հանգույցները ((cid): 1861) (նշ. 1862) ցուցիչներով, իսկ եզրային հանգույցները ՝ ((cid: 1861) (նշ. 4593) (նշ. 1862) (նշ. 4593)): Յակոբի մեթոդի (2) դիֆերենցիալ սխեմայի օգտագործման դեպքում (cid. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2868) = 0, (նշ. 1861) = 1, (նշ. 1866) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1862) = 1, (նշ. 1840) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (խնամել 1873) (նշ. 3036) (նշ. 4594), (նշվ. 2868) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 4594), (նշվ. 3040) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 2030) (նշ. 3036) (նշ. 4594) (նշ. 3037) (նշ. 4594), (նշվ. 1861) (նշ. 4593) = 1, (նշ. 1865) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1873) (նշ. 2868), (նշ. 3037) (նշ. 4594) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1873) (նշ. 3014), (նշ. 3037) (նշ. 4594) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 2030) (նշ. 3036) (նշ. 4594) (նշ. 3037) (նշ. 4594), (նշվ. 1862) (նշ. 4593) = 1, (նշ. 1839) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (խնամել 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = 1 (նշ. 1829) (նշ. 3435) (նշ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2879) (նշ. 2869), (նշ. 3037) + (cid 1858) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 3439) + (cid 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2878) (նշ. 2869), (նշ. 3037) + (cid 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (նշ. 3038) + (cid 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2879) (նշ. 2869) (խնամել 3038) (խնամել 3038) (խնամել 3038) (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1863) = 0,1,2, (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1862) = 1, (նշ. 1840) −1: (խնամել 1861) = 1, (նշ. 1866) −1: ցանցի հանգույցներում (cid. 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 1877)) ֆունկցիայի հաշվարկման գործընթացը. Nանցի ner-Jacobi մեթոդի էությունը բացահայտում է նկ. 1 Այն արտացոլում և փոխվում է հետևյալ տեսանկյունից. Քնած կետերը համարակալվում են ըստ հաշվարկի հաջորդականության: Նկարում կանաչ գույնի հանգույցները համապատասխանում են դիֆերենցիալ հավասարման եզրային պայմաններին, իսկ կարմիրով այն հանգույցները, որտեղ ֆունկցիայի արժեքները հայտնի են ըստ նախորդ կրկնության ՝ կարմիրով: Այս դեպքում նախ `ֆունկցիայի արժեքները ցանցի բոլոր կետերում հավասարեցվում են զրոյի, ապա որոշվում են ցանցի վերջնական կետերում: 1 գործառույթի համապատասխան արժեքները ՝ ելնելով սահմանված սահմանային պայմաններից: Կրկնության սկզբնական հաշվարկը սկսվում է նախորդ կրկնության քայլի արդյունքում ստացված ցանցի հանգույցից (1,1), ապա ֆունկցիայի արժեքը հաշվարկվում է նաև ցանցի հանգույցում (2,1) ՝ իր ֆունկցիայի արժեքներով չորս հարակից հանգույցներ և այլն, մինչև վերջին ներքին ցանցը հանգույցը: Funանցի ներքին տիրույթում գործառույթ (cid): 1873) (նշ. 2869), (նշ. 2869) արժեքը որոշվում է ֆունկցիայի միջոցով (cid): 1873) (նշ. 2868), (նշ. 2869), (նշ. 1873) (նշ. 2869), (նշ. 2868), (նշ. 1873) (նշ. 2869), (նշ. 2870) և (բծ. 1873) (նշ. 2870), (նշ. 2869) արժեքները, արժեքները հաշվարկվում են հրամանագրերով (cid): 1841) (նշ. 1877 թ.) Առանցքի ուղղությամբ վանդակաճաղերով շերտերով, նախ (cid) 1862) = 0 շերտով ((cid. 1877) = (մուրհ. 1877) (նշ. 2868)), ապա և (նշ. 1862 թ.) = 1 շերտով ((cid. 1877) = (մուրհ. 1877) (նշ. 2869)) և այլն: Այս շերտերից յուրաքանչյուրում կատարվում է թարախակույտերի հաշվարկ (cid): 1841) (նշ. 1876) ցանցի շերտերով առանցքի շերտերի ուղղությամբ: Կրկնման այս գործընթացը շարունակվում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ տվյալ հավասարման համար անհրաժեշտ ճշգրտությամբ լուծում չի ստացվել: Եկեք նկարագրենք ցանցի որոշ հանգույցների օրինաչափությունները. Նկար Նկար. 3 Երկու օրինաչափությունները, որոնք բաղկացած են իրենց չորս հարյուր հանգույցներից: Օրինակ նկ 2-ում և նկարում pic 3-ը ցույց է տրված (cid. 1873) (նշ. 2869), (նշ. 2869) և (բծ. 1873) (նշ. 2870), (նշ. 2869) արժեքի հաշվարկը կրկնության տվյալ քայլին (cid) 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) օգտագործվում են քայլը որոշելու համար (cid): 1873) (նշ. 2869), (նշ. 2869) օգտագործվում են (cid) անունով հայտնի տերմինները հաշվարկելու համար: 1873) (նշ. 2868), (նշ. 2869) ևի և (cid. 1873) (նշ. 2869), (նշ. 2868) Հայտնիի արժեքները հայտնի են ֆեդերացիայի նախորդ քայլից (cid. 1873) (նշ. 2870), (նշ. 2869) ևի և (cid. 1873) (նշ. 2869), (նշ. 2870) արժեքները: Կրկնման այս ամբողջ գործընթացի ընթացքում ցանցի նախորդ քայլից ցանցի չորս համապատասխան հանգույցներում ֆունկցիայի համար ստացված արժեքները: Մասնավորապես, կրկնության հանգույցներում սահմանված արժեքներն ըստ սահմանային պայմանների չեն փոխվում: Յակոբի մեթոդը դանդաղ երանգ ունի, այդ պատճառով այն հազվադեպ է օգտագործվում նման առաջադրանքների լուծման ժամանակ: 3 Էլիպսաձեւ տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համար ստացված տարբեր սխեմաների լուծման Zeեյդելի մեթոդը: Գործնական հաշվարկներում առավել հաճախ օգտագործվում է idelեյդելի մեթոդը, որի էությունը ցույց տալու համար մենք հակադարձ կերպով ներկայացնում ենք հավասարումների համակարգը (1): ((cid): 1838) 1830)) (նշ. 1876) ⃗ = - (նշ. 1847) (նշ. 1876) ⃗ + (նշ. 1854) (նշ. 4652) ⃗⎩⎪⎨⎪⎧ (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) = - (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) - (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 2871) (նշ. 1876) (նշ. 2871) - ⋯ - (նշ. 1853) (նշ. 2869) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041) + (նշ. 1854) (նշ. 2869) (խնամել 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) + (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) = - (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2871) (նշ. 1876) (նշ. 2871) - ⋯ - (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041) + (նշ. 1854) (նշ. 2870) (խնամել 1853) ((նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869)) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) + (նշ. 1853) ((նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2870)) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) + ⋯ + (նշ. 1853) ((նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869)) ((նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869)) (նշ. 1876) (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869) = - (նշ. 1853) ((նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869)) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041) + (նշ. 1854) (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869) (խնամել 1853) (նշ. 3041) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) + (նշ. 1853) (նշ. 3041) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) + ⋯ + (նշ. 1853) (նշ. 3041) ((նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869)) (նշ. 1876) (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869) + (նշ. 1853) (նշ. 3041) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041) = (մուրհ. 1854) (նշ. 3041) որտեղ (cid) 1862) Հավասարության մեջ մենք հավասարության աջ կողմում տեղափոխեցինք այն անդամները, որոնք պարունակում են (cid): 1861) <(նշ. 1862 թ.) Բավարար (cid. 1876) (նշ. 3036) անդամում կատարվում են հետևյալ նշանակումները. 1830) Մատրիցան, որի վրա կանգնած է հիմնական անկյունագիծը (cid), նշանակված է ծովին: 1827) մատրիցայի համապատասխան տարրերը, իսկ մնացած տարրերը զրոներ են (cid): 1847) −ն և (cid. 1838) պարունակել (cid. 1827) համապատասխանաբար մատրիցայի վերին և ստորին եռանկյունիները, որոնց բանաձևն ընտրվում է նախնականի (cid) ընտրությամբ: 1876) ⃗ ((նշ. 2868)) մոտավորություն. (cid) 1838) 1830)) (նշ. 1876) ⃗ ((նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869)) = - (նշ. 1873) (նշ. 1876) ⃗ ((նշ. 3038)) + (նշ. 1854) (նշ. 4652) ⃗, (նշ. 1863) = 0,1,2,… (նշ. 1876) (նշ. 2869) ((նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869)) = (սիդ. 1855) (նշ. 2869) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) ((նշ. 3038)) + (նշ. 1855) (նշ. 2869) (նշ. 2871) (նշ. 1876) (նշ. 2871) ((նշ. 3038)) + ⋯ + (նշ. 1855) (նշ. 2869) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041) ((նշ. 3038)) + (նշ. 1856) (նշ. 2869) (խնամել 1876) (նշ. 2870) ((նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869)) = (սիդ. 1855) (նշ. 2870) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) ((նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869)) + (նշ. 1855) (նշ. 2870) (նշ. 2871) (նշ. 1876) (նշ. 2871) ((նշ. 3038)) + ⋯ + (նշ. 1855) (նշ. 2870) (նշ. 3041) (նշ. 1876) (նշ. 3041) ((նշ. 3038)) ++ (նշ. 1856) (նշ. 2870) (խնամել 1876) (նշ. 3041) ((նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869)) = (սիդ. 1855) (նշ. 3041) (նշ. 2869) (նշ. 1876) (նշ. 2869) ((նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869)) + (նշ. 1855) (նշ. 3041) (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 2870) ((նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869)) + ⋯ + (նշ. 1855) (նշ. 3041) ((նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869)) (նշ. 1876) (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869) ((նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869)) + (նշ. 1856) (նշ. 3041) (նշ. 1855) (նշ. 3036) (նշ. 3037) = (մուրհ. 3421) - (նշ. 1853) (նշ. 3036) (նշ. 3037) (նշ. 1853) (նշ. 3036) (նշ. 3036) , (Սիդ. 1856) (նշ. 3036) = (մուրհ. 1854) (նշ. 3036) (նշ. 1853) (նշ. 3036) (նշ. 3036), (նշ. 1861) = 1,2,…, (նշ. 1861) ≠ (նշ. 1862) 0, (նշ. 1861) = (մուրհ. 1862) Idelեյդել մեթոդի (2) օգտագործման դեպքում դիֆերենցիալ սխեման լուծվում է ըստ համակարգի. Հիմնական անկյունագծերի վրա կան զրոներ: Կրկնման գործընթացը կառուցված է Zeեյդելի մեթոդի համաձայն: Այսպիսով, մենք կստանանք հավասարումներով հավասարումներ idelեյդել մեթոդով: Այս ներկայացումը կարող է գրվել հետևյալ ձևով, որտեղ մեկը կունենա հետևյալ տեսքը. (Cid. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2868) = 0, (նշ. 1861) = 1, (նշ. 1866) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1862) = 1, (նշ. 1840) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (խնամել 1873) (նշ. 3036) (նշ. 4594), (նշվ. 2868) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 4594), (նշվ. 3040) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 2030) (նշ. 3036) (նշ. 4594) (նշ. 3037) (նշ. 4594), (նշվ. 1861) (նշ. 4593) = 1, (նշ. 1865) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1873) (նշ. 2868), (նշ. 3037) (նշ. 4594) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1873) (նշ. 3014), (նշ. 3037) (նշ. 4594) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 2030) (նշ. 3036) (նշ. 4594) (նշ. 3037) (նշ. 4594), (նշվ. 1862) (նշ. 4593) = 1, (նշ. 1839) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (խնամել 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = 1 (նշ. 1829) (նշ. 3435) (նշ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2879) (նշ. 2869), (նշ. 3037) + (cid 1858) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 3439) (խնամել 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) + (նշ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2878) (նշ. 2869), (նշ. 3037) (խնամել 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) + (նշ. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2878) (նշ. 2869) + (cid 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2879) (նշ. 2869) (խնամել 3038) (խնամել 3038) (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1863) = 0,1,2, (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1862) = 1, (նշ. 1840) −1: (խնամել 1861) = 1, (նշ. 1866) −1: Idelանցային հանգույցներում Zeidel մեթոդի օգտագործման դեպքում (cid. 1873) ((նշ. 1876), (նշ. Ֆունկցիայի արժեքների հաշվարկման հաջորդականությունը համապատասխանում է յակոբյան մեթոդի դեպքում դիտարկվող հաջորդականությանը (նկ. 1): Այս դեպքում ֆունկցիան զրոյական արժեք է ստանում ցանցի բոլոր հանգույցներում, ապա ստանում է ցանցային հանգույցներում տերմինային պայմանին համապատասխան արժեքներ, իսկ այնուհետև կրկնության հաշվարկը սկսվում է ցանցի առաջին ներքին հանգույցից: Կրկնման գործընթացը, ինչպես Հակոբի մեթոդի դեպքում, իրականացվում է օրդինատների միջոցով (cid): 1841) (նշ. 1877 թ.) Առանցքի ուղղությամբ վանդակաճաղերով շերտերով, նախ (cid) 1862) = 0 շերտով ((cid. 1877) = (մուրհ. 1877) (նշ. 2868)), ապա և (նշ. 1862 թ.) = 1 շերտով ((cid. 1877) = (մուրհ. 1877) (նշ. 2869)) և այլն: Այս շերտերից յուրաքանչյուրում կատարվում է թարախակույտերի հաշվարկ (cid): 1841) (նշ. 1876) ցանցի շերտերով առանցքի շերտերի ուղղությամբ: Ներքին ցանց (cid) 1861), (նշ. 1862)) գործառույթ յուրաքանչյուր հանգույցում (cid. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 3037) գործառույթի արժեքն է (cid): 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2879) (նշ. 2869), (նշ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2879) (նշ. 2869), (նշ. 3037), (նշ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2878) (նշ. 2869), (նշ. 3037) և (բծ. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2878) (նշ. 2869) արժեքների միջոցով, ընդունում (cid. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2879) (նշ. 2869) ևի և (cid. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2879) (նշ. 2869), (նշ. 3037) Կրկնման քայլից ստացված ընթացիկ արժեքները վերցված են և (cid) համար: 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2878) (նշ. 2869), (նշ. 3037) ևի և (cid. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2878) (նշ. 2869) նախորդ կրկնության քայլից ստացված արժեքների համար: Եկեք նկարենք որոշ հանգույցների նմուշներ. Նկար ․ Նկար. 4 5 Ի տարբերություն Յակոբյան մեթոդի, idelեյդելի մեթոդի դեպքում հաջորդական կրկնության ընթացքում հանգույցներում ֆունկցիայի արժեքները հաշվարկելու համար օգտագործվում են ինչպես ընթացիկ, այնպես էլ նախորդ արժեքներ: Նկար. Նկար 4-ի սլաքները ցույց են տալիս այն հանգույցները, որոնց համար վերցվել են ընթացիկ կրկնության արդյունքում ստացված արժեքները, իսկ կապույտով `նախորդ կրկնության մեջ հաշվարկված արժեքները: են (cid 1873) (նշ. 2869), (նշ. 2869) և (բծ. 1873) (նշ. 2870), (նշ. 2869) արժեքի հաշվարկման նմուշները, որտեղ ընթացիկ կրկնության քայլը նարնջագույն է (cid): 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) օգտագործվում է enbar- ը որոշելու համար `տվյալ կրկնության քայլով (cid): 1873) (նշ. 2870), (նշ. 2869) օգտագործվում են (cid) անունով հայտնի տերմինները հաշվարկելու համար: 1873) (նշ. 2870), (նշ. 2868) Արժեքը, որը հայտնի է ընթացիկ կրկնության քայլից (cid. 1873) (նշ. 2869), (նշ. 2869) Հայտնիի արժեքը հայտնի է կրկնության նախորդ քայլից (cid): 1873) (նշ. 2870), (նշ. 2870) ևի և (cid. 1873) (նշ. 2871), (նշ. 2869) Ձախ և ստորին հանգույցներում ընթացիկ կրկնության արդյունքում ստացված ֆունկցիայի արժեքները, և աջ և վերին հանգույցներում նախորդ կրկնության արդյունքում ստացված ֆունկցիայի արժեքները. Մասնավոր բաժնետոմսեր: Idelեյդել մեթոդի դեպքում, կրկնության գործընթացում, ցանցային հանգույցներում տերմինալային հանգույցների կողմից սահմանված արժեքները չեն փոխվում: 4․ heatանցային մեթոդով ստացիոնար ջերմային դաշտի դիֆերենցիալ հավասարման լուծում: Հաշվի առեք ստացիոնար ջերմային դաշտի համար ստացված դիֆերենցիալ հավասարումը (cid) բնութագրվող ջերմային աղբյուրի առկայության դեպքում: 1858) ((նշ. 1876), (նշ. 1877)) = 2 (նշ. 2024) (նշ. 2870) (նշ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1866) (նշ. 2024) (նշ. 1876) (նշ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1866) (նշ. 2024) (նշ. 1877) ֆ գործառույթի միջոցով վերջինիս լուծումը (cid. 2034) (նշ. 2870) (նշ. 1873) (նշ. 2034) (նշ. 1876) (նշ. 2870) + (նշ. 2034) (նշ. 2870) (նշ. 1873) (նշ. 2034) (նշ. 1877) (նշ. 2870) = - 2 (նշ. 2024) (նշ. 2870) (նշ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1866) (նշ. 2024) (նշ. 1876) (նշ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1866) (նշ. 2024) (նշ. 1877), (խնամել 1873) (0, (նշ. 1877)) = (մուրհ. 1873) ((նշ. 1853), (նշ. 1877)) = 0, 0 <(նշ. 1876) <(նշ. 1853), (խնամել 1873) ((նշ. 1876), 0) = (նշ. 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 1854)) = 0 Եկեք լուծենք Դիրիխլեի խնդիրը ․0 <(cid): 1877) <(նշ. 1854) սահմանային պայմանների դեպքում: Խնդրի լուծում ՝ օգտագործելով մաթեմատիկական միջավայրի ստանդարտ միջոցներ Մաթեմատիկական ֆիզիկայի NDolve հավասարումների, ինչպես նաև դիֆերենցիալ հավասարումների, ինչպես նաև դրանց համակարգերի համար, NDSolve օպերատորը տրամադրվում է Mathematica միջավայրում: Լուծեք խնդիրը ՝ օգտագործելով այդ օպերատորը. Prn = NDSolve [{(cid: 1830) [(նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)], (նշ. 1876), (նշ. 1876)] + (նշ. 1830) [(նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)], (նշ. 1877), (նշ. 1877)] =: = −2 (նշ. 1842) (նշ. 1861) 2 2 (նշվ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1876)] (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1877)], (նշ. 1873) [(նշ. 1876), 0] == 0, (նշ. 1873) [0, (նշ. 1877)] == 0, (նշ. 1873) [1, (նշվ. 1877)] =: = 0, (նշ. 1873) [(նշ. 1876), 1] == 0}, (նշ. 1873), {(նշ. 1876), 0,1}, {(նշ. 1877), 0,1}] (խնամել 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) 3 (նշ. 1830) (նշ. 4674) (նշ. 1831) (նշ. 1874) (նշ. 1853) (նշ. 1864) (նշ. 1873) (նշ. 1853) (նշ. 1872) (նշ. 1857) (նշ. 4674) (նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)]: ⁄ (սիդ. 1842) (նշ. 1870) (նշ. 1866) (նշ. 3427) [1] (նշ. 3431) (նշ. 4675), {(նշ. 1876), 0,1}, {(նշ. 1877), 0,1}, (նշ. 1827) (նշ. 1876) (նշ. 1857) (նշ. 1871) (նշ. 1838) (նշ. 1853) (նշ. 1854) (նշ. 1857) (նշ. 1864) → {(նշ. 1850), (նշ. 1851), (նշ. 1852)} (նշ. 4675) Դրանից հետո գրաֆիկորեն պատկերացրեք արդյունքները Դոմ աին 0., 1: Արդյունք scalar: Նկար. 6 Խնդրի լուծումը Վերջավոր տարբերության ցանցի մեթոդի վրա դիտարկված խնդրի վերջավոր սխեման ունի հետևյալ տեսքը. Համաձայն նույն կոորդինատային առանցքների ℎ = (cid: 2869) (նշ. 3040) (նշ. 2879) (նշ. 2869) քայլ առ քայլ (cid. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (խնամել 1873) (նշ. 3036), (նշ. 2868) = 0, (նշ. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869) = 0, (նշ. 1861) = 0, (նշ. 1865) −1: (խնամել 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2879) (նշ. 2869), (նշ. 3037) + (նշ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2878) (նշ. 2869), (նշ. 3037) −4 (բծ. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) + (նշ. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2879) (նշ. 2869) + (նշ. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = - 2ℎ (նշ. 2870) (նշ. 2024) (նշ. 2870) մեղք ((ցիդ. 2024) (նշ. 1861) ℎ) մեղք ((cid. 2024) (նշ. 1862) ℎ) (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1862) = 1, (նշ. 1866) −2: (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (խնամել 1861) = 1, (նշ. 1865) 2: (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (խնամել 1873) (նշ. 2868), (նշ. 3037) = 0, (նշ. 1873) (նշ. 3040) (նշ. 2879) (նշ. 2869), (նշ. 3037) = 0, (նշ. 1862) = 0, (նշ. 1866) −1: Յակոբի մեթոդը (6) օգտագործելու դեպքում այլ սխեմա կներկայացվի (cid): 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1862) = 1, (նշ. 1866) −1: (խնամել 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2868) = 0, (նշ. 1861) = 1, (նշ. 1865) −1: (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1873) (նշ. 2868), (նշ. 3037) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1873) (նշ. 3040) (նշ. 2879) (նշ. 2869), (նշ. 3037) (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (խնամել 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = 0, (նշ. 1861) = 0, (նշ. 1865) −1: (խնամել 1873) (նշ. 3036), (նշ. 2868) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869) (խնամել 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = 0, (նշ. 1862) = 0, (նշ. 1866) −1: (խնամել 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = 14 (նշ. 3435) (նշ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2879) (նշ. 2869), (նշ. 3037) + 2ℎ (սիդ. 2870) (նշ. 2024) (նշ. 2870) մեղք ((ցիդ. 2024) (նշ. 1861) ℎ) մեղք ((cid. 2024) (նշ. 1862) ℎ) (նշ. 3439) + (cid 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2878) (նշ. 2869), (նշ. 3037) + (cid 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2879) (նշ. 2869) + (cid 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (խնամել 3038) (խնամել 3038) (խնամել 3038) (խնամել 3038) (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1863) = 0,1,2, (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1862) = 1, (նշ. 1866) −2: (խնամել 1861) = 1, (նշ. 1865) 2: որի լուծումը կարելի է գտնել ինչպես ճշգրիտ, այնպես էլ թվային (հատկապես կրկնության) մեթոդներով: Հաշվի առեք կրկնության որոշ մեթոդներ: Հաջորդը մի ծրագիր է, որն իրականացնում է Յակոբյան խնդրի առաջարկը Մաթեմատիկայի միջավայրում (cid): 1853) = 0; (խնամել 1854) = 1; (խնամել 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1876) _, (նշ. 1877) _] = (մուրհ. 1832) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) (նշ. 1872) (նշ. 1861) (նշ. 1867) (նշ. 1866) [2 (նշվ. 1842) (նշ. 1861) 2 2 ∗ (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1876)] (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1877)]] [[նշ. 1876), (նշ. 1877)]; (խնամել 1865) = 17; (խնամել 1866) = 17; (խնամել 1863) = 0; ℎ = ((cid. 1854) - (նշ. 1853)) / ((cid: 1865) −1); (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) = 0.001; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = 10; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1858) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = (մուրհ. 1840) [ℎ ^ 2 (նշ. 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1853) + (նշ. 1861) ℎ, (նշ. 1853) + (նշ. 1862) ℎ]]; (խնամել 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = 0, {(նշ. 1861), 0, (նշ. 1865) −1}, {(նշ. 1862), 0, (նշ. 1866) −1}]; (խնամել 1849) ℎ (նշ. 1861) (նշ. 1864) (նշ. 1857) [(նշ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1> (ցիդ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871), (նշ. 1863) = (մուրհ. 1863) +1; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = 0; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1874) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = 0.25 ((նշ. 1873) [(նշ. 1861) −1, (նշ. 1862)] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861) +1, (նշ. 1862)] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862) −1] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862) +1] + (նշ. 1858) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)]); (խնամել 1857) (նշ. 1868) = (մուրհ. 1827) (նշ. 1854) (նշ. 1871) (նշ. 3427) (նշ. 1874) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] - (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] (նշ. 3431); (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = (մուրհ. 1839) (նշ. 1853) (նշ. 1876) [(նշ. 1857) (նշ. 1868), (նշ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1], {(նշ. 1861), 1, (նշ. 1865) −2}, {(նշ. 1862), 1, (նշ. 1866) −2}]; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = (մուրհ. 1874) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)], {(նշ. 1861), 1, (նշ. 1865) −2}, {(նշ. 1862), 1, (նշ. 1866) −2}]]; (խնամել 1847) = (մուրհ. 1827) (նշ. 1870) (նշ. 1870) (նշ. 1853) (նշ. 1877) [(նշ. 1873), {(նշ. 1865), (նշ. 1866)}, 0]; (խնամել 1857) (նշ. 1865) = 1− (նշ. 1873) [8,8]; (խնամել 1842) (նշ. 1870) (նշ. 1861) (նշ. 1866) (նշ. 1872) [»(նշ. 1861) (նշ. 1872) (նշ. 1857) (նշ. 1870) = ", (նշ. 1863), "(նշ. 1872) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1853) (նշ. 1864) = ", (cid. 1857) (նշ. 1865)]; (խնամել 1838) (նշ. 1861) (նշ. 1871) (նշ. 1872) (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) 3 (նշ. 1830) [(նշ. 1847), (նշ. 1827) (նշ. 1876) (նշ. 1857) (նշ. 1871) (նշ. 1838) (նշ. 1853) (նշ. 1854) (նշ. 1857) (նշ. 1864) -> {(ցիդ. 1876), (նշ. 1877), (նշ. 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 1877))}, (նշ. 1830) (նշ. 1853) (նշ. 1872) (նշ. 1853) (նշ. 1844) (նշ. 1853) (նշ. 1866) (նշ. 1859) (նշ. 1857) -> {{0,1}, {0,1}}] (նշվ. 1872) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1853) (նշ. 1864) = 0,04733816324863982 (նշ. 1861) (նշ. 1872) (նշ. 1857) (նշ. 1870) = 154, Տրամադրված ծրագրային կոդում, ինչպես նաև հետևյալ ծրագրաշարային ծածկագրերում `ցանցի հանգույցներում որոնվող գործառույթի արժեքները: 7-ը կնշանակի (cid. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)]: պատկերացրեք արդյունքները գրաֆիկորեն: Արդյունքում, այն ցուցադրվում է (cid): 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 77րագրի առաջին երկու տողերը տրամադրում են մուտքագրման տվյալները, այնուհետև սկսվում է հաշվարկման գործընթացը, նախավերջին գծում ցուցադրվում է հաշվարկման գործընթացում կրկնությունների քանակը, ստացված լուծման սխալը, իսկ վերջին տողը թույլ է տալիս համապատասխանել այդ տարածքին ստացված ֆունկցիան: Նկար 8-ը ցույց է տալիս նույն կոորդինատային համակարգում նկարում կոում ցուցադրված Մաթեմատիկա փաթեթի ստանդարտ մատրիցային արժեքների համար Jacobian մեթոդը (cid): 1873) ((նշ. 1876), (նշ. ) Մակերեսի քառորդ մասը և ցանցի տարանջատման աստիճանները, որոնք ստացվել են գործառույթի օգնությամբ և ստացված լուծույթի կոնվերգենցիան ավելի տեսանելի դարձնելու համար: Մաթեմատիկա փաթեթի ստանդարտ միջոցներով ստացված մակերեսը ցույց է տրված կանաչ գույնով, իսկ ցանցի տարանջատման աստիճանի 15, 19, 21 արժեքների դեպքում, Jacobi մեթոդով ստացված մակերեսները համապատասխանաբար դեղին, կապույտ և կարմիր են: , (խնամել 1853) = 0; (խնամել 1854) = 1; (խնամել 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1876) _, (նշ. 1877) _] = (մուրհ. 1832) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) (նշ. 1872) (նշ. 1861) (նշ. 1867) (նշ. 1866) [2 (նշվ. 1842) (նշ. 1861) 2 2 ∗ (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1876)] (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1877)]] [[նշ. 1876), (նշ. 1877)]; (խնամել 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1870) [21] = (նշ. 1844) (նշ. 1857) (նշ. 1856); (խնամել 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1870) [19] = (նշ. 1828) (նշ. 1864) (նշ. 1873) (նշ. 1857); (խնամել 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1870) [15] = (նշ. 1851) (նշ. 1857) (նշ. 1864) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1875); (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1866) = (մուրհ. 1865); (խնամել 1863) = 0; [(սիդ. 1865)] = ((cid: 1854) - (նշ. 1853)) / ((cid: 1865) −1); (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) = 0.001; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = 10; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1858) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = (մուրհ. 1840) [ℎ [(նշ. 1865)] ^ 2 ∗ (նշ. 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1853) + (նշ. 1861) ℎ [(նշ. 1865)], (նշ. 1853) + (նշ. 1862) ℎ [(նշ. 1865)]]]; (խնամել 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = 0, {(նշ. 1861), 0, (նշ. 1865) −1}, {(նշ. 1862), 0, (նշ. 1866) −1}]; (խնամել 1849) ℎ (նշ. 1861) (նշ. 1864) (նշ. 1857) [(նշ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1> (ցիդ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871), (նշ. 1863) = (մուրհ. 1863) +1; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = 0; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1874) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = 0.25 ((նշ. 1873) [(նշ. 1861) −1, (նշ. 1862)] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861) +1, (նշ. 1862)] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862) −1] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862) +1] + (նշ. 1858) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)]); (խնամել 1857) (նշ. 1868) = (մուրհ. 1827) (նշ. 1854) (նշ. 1871) [(նշ. 1874) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] - (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)]]; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = (մուրհ. 1839) (նշ. 1853) (նշ. 1876) [(նշ. 1857) (նշ. 1868), (նշ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1], {(նշ. 1861), 1, (նշ. 1865) −2}, {(նշ. 1862), 1, (նշ. 1866) −2}]; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = (մուրհ. 1874) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)], {(նշ. 1861), 1, (նշ. 1865) −2}, {(նշ. 1862), 1, (նշ. 1866) −2}]]; (խնամել 1847) [(նշ. 1865)] = (մուրհ. 1827) (նշ. 1870) (նշ. 1870) (նշ. 1853) (նշ. 1877) [(նշ. 1873), {(նշ. 1865), (նշ. 1866)}, 0]; (խնամել 1833) (նշ. 1870) [(նշ. 1865)] = (մուրհ. 1838) (նշ. 1861) (նշ. 1871) (նշ. 1872) (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) 3 (նշ. 1830) [(նշ. 1847) [(նշ. 1865)], (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1845) (նշ. 1872) (նշ. 1877) (նշ. 1864) (նշ. 1857) -> {(ցիդ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1870) [(նշ. 1865)]}, (նշ. 1830) (նշ. 1853) (նշ. 1872) (նշ. 1853) (նշ. 1844) (նշ. 1853) (նշ. 1866) (նշ. 1859) (նշ. 1857) -> {{0,1}, {0,1}}], {(նշ. 1865), {15,19,21}}]; (խնամել 1842) (նշ. 1870) (նշ. 1866) = (մուրհ. 1840) (նշ. 1830) (նշ. 1845) (նշ. 1867) (նշ. 1864) (նշ. 1874) (նշ. 1857) [{(նշ. 1830) [(նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)], (նշ. 1876), (նշ. 1876)] + (նշ. 1830) [(նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)], (նշ. 1877), (նշ. 1877)] =: = −2 (նշ. 1842) (նշ. 1861) 2 2 (նշվ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1876)] (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1877)], (նշ. 1873) [(նշ. 1876), 0] == 0, (նշ. 1873) [0, (նշ. 1877)] == 0, (նշ. 1873) [1, (նշվ. 1877)] =: = 0, (նշ. 1873) [(նշ. 1876), 1] == 0}, (նշ. 1873), {(նշ. 1876), 0,1}, {(նշ. 1877), 0,1}]; (խնամել 1833) (նշ. 1870) 4 = (մուրհ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) 3 (նշ. 1830) [(նշ. 1831) (նշ. 1874) (նշ. 1853) (նշ. 1864) (նշ. 1873) (նշ. 1853) (նշ. 1872) (նշ. 1857) [(նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)] /: (Cid) 1842) (նշ. 1870) (նշ. 1866) [[1]]], {(նշ. 1876), 0,1}, {(նշ. 1877), 0,1}, (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1845) (նշ. 1872) (նշ. 1877) (նշ. 1864) (նշ. 1857) -> {(ցիդ. 1841) (նշ. 1868) (նշ. 1853) (նշ. 1855) (նշ. 1861) (նշ. 1872) (նշ. 1877) [0.5], (նշ. 1833) (նշ. 1870) (նշ. 1857) (նշ. 1857) (նշ. 1866)}]; (խնամել 1845) ℎ (նշ. 1867) (նշ. 1875) [{(նշ. 1833) (նշ. 1870) [15], (նշ. 1833) (նշ. 1870) [19], (նշ. 1833) (նշ. 1870) [21], (նշ. 1833) (նշ. 1870) 4}, (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1844) (նշ. 1853) (նշ. 1866) (նշ. 1859) (նշ. 1857) → {{0,0.5}, {0,0.5}, {0,1}}, (նշ. 1827) (նշ. 1876) (նշ. 1857) (նշ. 1871) (նշ. 1838) (նշ. 1853) (նշ. 1854) (նշ. 1857) (նշ. 1864) → {(նշ. 1876), (նշ. 1877), (նշ. 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 1877))}] Արտահայտեք ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքների առկայության դեպքում Նիգ Ն 8 (cid. 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 1877)) ֆունկցիայի համապատասխան կորերի գծապատկերներ (cid. 1877) համակարգել կախված և (cid): 1876) որոշակի կոորդինատ ((cid. 1876) (նշ. 2868) = 0.5) արժեքի դեպքում (խնամել 1853) = 0; (խնամել 1854) = 1; (խնամել 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1876) (նշ. 2879), (նշ. 1877) _] = (մուրհ. 1832) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) (նշ. 1872) (նշ. 1861) (նշ. 1867) (նշ. 1866) [2 (նշվ. 1842) (նշ. 1861) 2 2 ∗ (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1876)] (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1877)]] [[նշ. 1876), (նշ. 1877)]; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1863) = 0; ℎ = ((cid. 1854) - (նշ. 1853)) / ((cid: 1865) −1); (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) = 0.001; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = 10; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1858) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = (մուրհ. 1840) [ℎ ^ 2 (նշ. 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1853) + (նշ. 1861) ℎ, (նշ. 1853) + (նշ. 1862) ℎ]]; (խնամել 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = 0, {(նշ. 1861), 0, (նշ. 1865) −1}, {(նշ. 1862), 0, (նշ. 1866) −1}]; (խնամել 1849) ℎ (նշ. 1861) (նշ. 1864) (նշ. 1857) [(նշ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1> (ցիդ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871), (նշ. 1863) = (մուրհ. 1863) +1; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = 0; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1874) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = 0.25 ((նշ. 1873) [(նշ. 1861) −1, (նշ. 1862)] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861) +1, (նշ. 1862)] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862) −1] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862) +1] + (նշ. 1858) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)]); (խնամել 1857) (նշ. 1868) = (մուրհ. 1827) (նշ. 1854) (նշ. 1871) [(նշ. 1874) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] - (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)]]; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = (մուրհ. 1839) (նշ. 1853) (նշ. 1876) [(նշ. 1857) (նշ. 1868), (նշ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1], {(նշ. 1861), 1, (նշ. 1865) −2}, {(նշ. 1862), 1, (նշ. 1866) −2}]; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = (մուրհ. 1874) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)], {(նշ. 1861), 1, (նշ. 1865) −2}, {(նշ. 1862), 1, (նշ. 1866) −2}]]; (խնամել 1827) (նշ. 1870) (նշ. 1870) (նշ. 1853) (նշ. 1877) [(նշ. 1870), {(նշ. 1865), 2}, 0]; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1870) [(նշ. 1861), 0] = (նշ. 1861) ∗ ℎ, {(ցիդ. 1861), 0, (նշ. 1865) −1}]; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1870) [(նշ. 1861), 1] = (նշ. 1873) [(նշ. 1865) / 2, (նշվ. 1861)], {(նշ. 1861), 0, (նշ. 1865) −1}]; (խնամել 1848) = (մուրհ. 1827) (նշ. 1870) (նշ. 1870) (նշ. 1853) (նշ. 1877) [(նշ. 1870), {(նշ. 1865), 2}, 0]; (խնամել 1871) = (մուրհ. 1832) (նշ. 1861) (նշ. 1872) [(նշ. 1848), {(նշ. 1876), (նշ. 1876) ^ 2, (նշվ. 1876) ^ 3, (նշվ. 1876) ^ 4, (նշվ. 1876) ^ 5}, (նշ. 1876)]; (խնամել 1868) [(նշ. 1865)] = (մուրհ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 3428) (նշ. 1871), {(նշ. 1876), 0,1}, (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1845) (նշ. 1872) (նշ. 1877) (նշ. 1864) (նշ. 1857) → (նշ. 3420) (նշ. 1833) (նշ. 1870) (նշ. 1853) (նշ. 1877) (նշ. 1838) (նշ. 1857) (նշ. 1874) (նշ. 1857) (նշ. 1864) (նշ. 3428) 1−10 (նշ. 1865) (նշ. 3432) (բծ. 3424) (նշ. 3432), {(նշ. 1865), {8,10,12,14,18,20,24}, {(նշ. 1866), {8,10,12,14,18,20,24}}]; (խնամել 1842) (նշ. 1870) (նշ. 1866) = (մուրհ. 1840) (նշ. 1830) (նշ. 1845) (նշ. 1867) (նշ. 1864) (նշ. 1874) (նշ. 1857) [{(նշ. 1830) [(նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)], (նշ. 1876), (նշ. 1876)] + (նշ. 1830) [(նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)], (նշ. 1877), (նշ. 1877)] == - (նշ. 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)], (նշ. 1873) [(նշ. 1876), 0] =: = 0, (նշ. 1873) [0, (նշ. 1877)] == 0, (նշ. 1873) [1, (նշվ. 1877)] == 0, (նշ. 1873) [(նշ. 1876), 1] == 0}, (նշ. 1873), {(նշ. 1876), 0,1}, {(նշ. 1877), 0,1}]; (խնամել 1833) (նշ. 1870) 2 = (մուրհ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) [(նշ. 1868) (նշ. 1876) (նշ. 1872) [0,5, (նշ. 1877)], {(նշ. 1877), 0,1}, (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1845) (նշ. 1872) (նշ. 1877) (նշ. 1864) (նշ. 1857) -> {(ցիդ. 1844) (նշ. 1857) (նշ. 1856), (նշ. 1846) ℎ (նշ. 1861) (նշ. 1855) (նշ. 1863) (նշ. 1866) (նշ. 1857) (նշ. 1871) (նշ. 1871) [0.008]}]; (խնամել 1868) (նշ. 1876) (նշ. 1872) [(նշ. 1876) _, (նշ. 1877) _] = (մուրհ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)] /: (Cid) 1842) (նշ. 1870) (նշ. 1866) [[1]]; (խնամել 1845) ℎ (նշ. 1867) (նշ. 1875) [{(նշ. 1868) [8], (նշ. 1868) [10], (նշ. 1868) [12], (նշ. 1868) [14], (նշ. 1868) [18], (նշ. 1868) [20], (նշ. 1868) [24], (նշ. 1833) (նշ. 1870) 2}, (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1844) (նշ. 1853) (նշ. 1866) (նշ. 1859) (նշ. 1857) -> {{0,1}, {0,1}}] (նշվ. 1827) (նշ. 1876) (նշ. 1857) (նշ. 1871) (նշ. 1838) (նշ. 1853) (նշ. 1854) (նշ. 1857) (նշ. 1864) → {"(նշ. 1877) "," (cid. 1873) ("cid. 1876) (նշ. 2868) », (նշ. 1877)) "}] Նկար 9 Նկար 9-ը ցույց է տալիս կարմիրով կարմիր գույնի Մաթեմատիկայի փաթեթի ստանդարտ միջոցների օգտագործմամբ ստացված լուծույթի խաչմերուկը, իսկ գույների սերիան `theակոբի մեթոդով ստացված ցանցի աստիճանների տարբեր արժեքների դեպքում (cid ) 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 1877)) ֆունկցիայի համապատասխան նամակագրությունների գծապատկերներ (cid. 1877) կախված է կոորդինատից և (cid): 1876) կոորդինատ 1876) (նշ. 2868) = 0,5 ա Այսպիսով, օգտագործելով Jacobi մեթոդը, մենք ստացանք (6) տարբերությունը: Jacobi մեթոդով մենք 0․001 ճշգրտությամբ խնդրի լուծում ստացանք: Բացի այդ, (cid. 1865) = 14 արժեքից ստացված արդյունքները գրեթե համընկնում են: Եվ ցանցի բաժանման քայլերը (cid: 1865) = 14 և (նշ. 1865) = 16 արժեք Դեպո Zeեյդել մեթոդի (6) օգտագործման դեպքում բերվելու է դիֆերենցիալ սխեմա (cid): 1873) (նշ. 3036), (նշ. 2868) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869) (խնամել 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = 14 (նշ. 3435) (նշ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2879) (նշ. 2869), (նշ. 3037) (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (խնամել 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2868) = 0, (նշ. 1861) = 0, (նշ. 1865) −1: (խնամել 1862) = 0, (նշ. 1866) −1: (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1873) (նշ. 2868), (նշ. 3037) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1873) (նշ. 3040) (նշ. 2879) (նշ. 2869), (նշ. 3037) (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (խնամել 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = 0, (նշ. 1861) = 0, (նշ. 1865) −1: (խնամել 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = 0, (նշ. 1862) = 0, (նշ. 1866) −1: + 2ℎ (սիդ. 2870) (նշ. 2024) (նշ. 2870) մեղք ((ցիդ. 2024) (նշ. 1861) ℎ) մեղք ((cid. 2024) (նշ. 1862) ℎ) (նշ. 3439) (խնամել 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) + (նշ. 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2878) (նշ. 2869) + (cid 1873) (նշ. 3036), (նշ. 3037) (նշ. 2879) (նշ. 2869) (խնամել 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) + (նշ. 1873) (նշ. 3036) (նշ. 2878) (նշ. 2869), (նշ. 3037) (խնամել 3038) (խնամել 3038) (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (նշ. 1863) = 0,1,2, (խնամել 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364) (նշ. 3364), (խնամել 1861) = 0, (նշ. 1865) 2: (խնամել 1862) = 0, (նշ. 1866) −2: բաճկոնի դեպքում. Սխեման մոտավոր լուծումը հետևյալն է. 154 կրկնության քայլերի արդյունքում մոտավոր լուծումների արժեքների տարբերության մոդուլը հավասար է 0.00196907: Խնդիրն իրագործող ծրագիրը Մաթեմատիկայի միջավայրում զեյդելի մեթոդով առաջադրված խնդրի լուծումն է (cid): 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1876) _, (նշ. 1877) _] = (մուրհ. 1832) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) (նշ. 1872) (նշ. 1861) (նշ. 1867) (նշ. 1866) [2 (նշվ. 1842) (նշ. 1861) 2 2 ∗ (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1876)] (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1877)]] [[նշ. 1876), (նշ. 1877)]; (խնամել 1865) = 17; (խնամել 1866) = 17; (խնամել 1863) = 0; ℎ = ((cid. 1854) - (նշ. 1853)) / ((cid: 1865) −1); (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) = 0.001; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = 10; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1875) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = 0.25 ((նշ. 1873) [(նշ. 1861) −1, (նշ. 1862)] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861) +1, (նշ. 1862)] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862) −1] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862) +1] + (նշ. 1858) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)]); (խնամել 1838) (նշ. 1861) (նշ. 1871) (նշ. 1872) (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) 3 (նշ. 1830) [(նշ. 1847), (նշ. 1827) (նշ. 1876) (նշ. 1857) (նշ. 1871) (նշ. 1838) (նշ. 1853) (նշ. 1854) (նշ. 1857) (նշ. 1864) → {(նշ. 1876), (նշ. 1877), (նշ. 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 1877))}, (նշ. 1830) (նշ. 1853) (նշ. 1872) (նշ. 1853) (նշ. 1844) (նշ. 1853) (նշ. 1866) (նշ. 1859) (նշ. 1857) → {{0,1}, {0,1}}] (նշվ. 1853) = 0; (խնամել 1854) = 1; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1858) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = (մուրհ. 1840) [ℎ ^ 2 (նշ. 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1853) + (նշ. 1861) ℎ, (նշ. 1853) + (նշ. 1862) ℎ]]; (խնամել 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = 0, {(նշ. 1861), 0, (նշ. 1865) −1}, {(նշ. 1862), 0, (նշ. 1866) −1}]; (խնամել 1849) ℎ (նշ. 1861) (նշ. 1864) (նշ. 1857) [(նշ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1> (ցիդ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871), (նշ. 1863) = (մուրհ. 1863) +1; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = 0; (խնամել 1857) (նշ. 1868) = (մուրհ. 1827) (նշ. 1854) (նշ. 1871) (նշ. 3427) (նշ. 1875) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] - (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] (նշ. 3431); (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = (մուրհ. 1839) (նշ. 1853) (նշ. 1876) [(նշ. 1857) (նշ. 1868), (նշ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1]; (խնամել 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = (մուրհ. 1875) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)], {(նշ. 1861), 1, (նշ. 1865) −2}, {(նշ. 1862), 1, (նշ. 1866) −2}]]; (խնամել 1847) = (մուրհ. 1827) (նշ. 1870) (նշ. 1870) (նշ. 1853) (նշ. 1877) [(նշ. 1873), {(նշ. 1865), (նշ. 1866)}, 0]; (խնամել 1857) (նշ. 1865) = 1− (նշ. 1873) [8,8]; (խնամել 1842) (նշ. 1870) (նշ. 1861) (նշ. 1866) (նշ. 1872) [»(նշ. 1861) (նշ. 1872) (նշ. 1857) (նշ. 1870) = ", (նշ. 1863), "(նշ. 1872) (նշ. 1867) (նշ. 1864) = ", (cid. 1857) (նշ. 1865)]; (խնամել 1872) (նշ. 1867) (նշ. 1864) = 0,021280220694221197 (նշ. 1861) (նշ. 1872) (նշ. 1857) (նշ. 1870) = 96, Նկար 10. firstրագրի առաջին երկու տողերը տրամադրում են մուտքագրման տվյալները, այնուհետև սկսվում է հաշվարկման գործընթացը, վերջանում է հաշվարկման գործընթացում կրկնությունների քանակը, լուծման արդյունքում առաջացած սխալը, իսկ վերջին տողը թույլ է տալիս ստացված արդյունքները գրաֆիկորեն պատկերացնել: Արդյունքում, այն ցուցադրվում է (cid): 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 1877)) գործառույթին համապատասխանող մակերեսը: Նկար 11-ում, նույն կոորդինատային համակարգում տրված ծայրամասային խնդրի համար, մաթեմատիկա փաթեթի ստանդարտ միջոցներից ստացված տարածքը և ցանցային տարանջատման քայլերի տարբեր արժեքներով, որոնք ձեռք են բերվել Հակոբյան մեթոդով (cid): 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 1877) ֆունկցիայի համապատասխան մակերեսների եռամսյակները `ստացված լուծույթի համաձայնությունը ավելի տեսանելի դարձնելու համար: Մաթեմատիկա փաթեթի ստանդարտ միջոցներով ստացված մակերեսը ցույց է տրված կանաչ գույնով, իսկ ցանցի տարանջատման աստիճանի 15, 19, 21 քայլերի արժեքների դեպքում `idelեյդել մեթոդով ստացված մակերեսները դեղին, կապույտ և համապատասխանաբար կարմիր: (խնամել 1853) = 0; (խնամել 1854) = 1; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = 0; (խնամել 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1876) _, (նշ. 1877) _] = (մուրհ. 1832) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) (նշ. 1872) (նշ. 1861) (նշ. 1867) (նշ. 1866) [2 (նշվ. 1842) (նշ. 1861) 2 2 ∗ (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1876)] (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1877)]] [[նշ. 1876), (նշ. 1877)]; (խնամել 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1870) [15] = (նշ. 1844) (նշ. 1857) (նշ. 1856); (խնամել 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1870) [19] = (նշ. 1828) (նշ. 1864) (նշ. 1873) (նշ. 1857); (խնամել 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1870) [21] = (նշ. 1851) (նշ. 1857) (նշ. 1864) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1875); (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1866) = (մուրհ. 1865); (խնամել 1863) = 0; ℎ = ((cid. 1854) - (նշ. 1853)) / ((cid: 1865) −1); (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) = 0.001; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = 10; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1858) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = (մուրհ. 1840) [ℎ ^ 2 (նշ. 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1853) + (նշ. 1861) ∗ ℎ, (նշ. 1853) + (նշ. 1862) ℎ]]; (խնամել 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = 0, {(նշ. 1861), 0, (նշ. 1865) −1}, {(նշ. 1862), 0, (նշ. 1866) −1}]; (խնամել 1849) ℎ (նշ. 1861) (նշ. 1864) (նշ. 1857) [(նշ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1> (ցիդ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871), (նշ. 1863) = (մուրհ. 1863) +1; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1875) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = 0.25 ((նշ. 1873) [(նշ. 1861) −1, (նշ. 1862)] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861) +1, (նշ. 1862)] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862) −1] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862) +1] + (նշ. 1858) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)]); (խնամել 1857) (նշ. 1868) = (մուրհ. 1827) (նշ. 1854) (նշ. 1871) (նշ. 3427) (նշ. 1875) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] - (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] (նշ. 3431); (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = (մուրհ. 1839) (նշ. 1853) (նշ. 1876) [(նշ. 1857) (նշ. 1868), (նշ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1]; (խնամել 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = (մուրհ. 1875) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)], {(նշ. 1861), 1, (նշ. 1865) −2}, {(նշ. 1862), 1, (նշ. 1866) −2}]]; (խնամել 1847) [(նշ. 1865)] = (մուրհ. 1827) (նշ. 1870) (նշ. 1870) (նշ. 1853) (նշ. 1877) [(նշ. 1873), {(նշ. 1865), (նշ. 1866)}, 0]; (խնամել 1833) (նշ. 1870) [(նշ. 1865)] = (մուրհ. 1838) (նշ. 1861) (նշ. 1871) (նշ. 1872) (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) 3 (նշ. 1830) [(նշ. 1847) [(նշ. 1865)], (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1845) (նշ. 1872) (նշ. 1877) (նշ. 1864) (նշ. 1857) {{(նշ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1870) [(նշ. 1865)]}, (նշ. 1830) (նշ. 1853) (նշ. 1872) (նշ. 1853) (նշ. 1844) (նշ. 1853) (նշ. 1866) (նշ. 1859) (նշ. 1857) -> {{0,1}, {0,1}}], {(նշ. 1865), {15,19,21}}]; (խնամել 1842) (նշ. 1870) (նշ. 1866) = (մուրհ. 1840) (նշ. 1830) (նշ. 1845) (նշ. 1867) (նշ. 1864) (նշ. 1874) (նշ. 1857) [{(նշ. 1830) [(նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)], (նշ. 1876), (նշ. 1876)] + (նշ. 1830) [(նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)], (նշ. 1877), (նշ. 1877)] =: = −2 (նշ. 1842) (նշ. 1861) 2 2 (նշվ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1876)] (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1877)], (նշ. 1873) [(նշ. 1876), 0] == 0, (նշ. 1873) [0, (նշ. 1877)] == 0, (նշ. 1873) [1, (նշվ. 1877)] == 0, (նշ. 1873) [(նշ. 1876), 1] == 0}, (նշ. 1873), {(նշ. 1876), 0,1}, {(նշ. 1877), 0,1}]; (խնամել 1833) (նշ. 1870) 4 = (մուրհ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) 3 (նշ. 1830) [(նշ. 1831) (նշ. 1874) (նշ. 1853) (նշ. 1864) (նշ. 1873) (նշ. 1853) (նշ. 1872) (նշ. 1857) [(նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)] /: (Cid) 1842) (նշ. 1870) (նշ. 1866) [[1]]], {(նշ. 1876), 0,1}, {(նշ. 1877), 0,1}, (նշ. 1827) (նշ. 1876) (նշ. 1857) (նշ. 1871) (նշ. 1838) (նշ. 1853) (նշ. 1854) (նշ. 1857) (նշ. 1864) → {(նշ. 1850), (նշ. 1851), (նշ. 1852)}, (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1845) (նշ. 1872) (նշ. 1877) (նշ. 1864) (նշ. 1857) {{(նշ. 1833) (նշ. 1870) (նշ. 1857) (նշ. 1857) (նշ. 1866)}]; (խնամել 1845) ℎ (նշ. 1867) (նշ. 1875) [{(նշ. 1833) (նշ. 1870) [15], (նշ. 1833) (նշ. 1870) [19], (նշ. 1833) (նշ. 1870) [21], (նշ. 1833) (նշ. 1870) 4}, (խնամել 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1844) (նշ. 1853) (նշ. 1866) (նշ. 1859) (նշ. 1857) -> {{0,0.5}, {0,0.5}, {0,1}}, (նշ. 1827) (նշ. 1876) (նշ. 1857) (նշ. 1871) (նշ. 1838) (նշ. 1853) (նշ. 1854) (նշ. 1857) (նշ. 1864) → {(նշ. 1876), (նշ. 1877), (նշ. 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 1877))}] Նկ 11 Արտահայտեք ցանցի բաժանման տարբեր արժեքների համար (cid): 1853) = 0; (խնամել 1854) = 1; (խնամել 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 1877)) ֆունկցիայի համապատասխան կորերի գծապատկերներ (cid. 1877) համակարգել կախված և (cid): 1876 ​​թ.) Որոշակիի կոորդինատ (cid): 1876) (նշ. 2868) = 0,5 արժեքի դեպքում (խնամել 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1876) _, (նշ. 1877) _] = (մուրհ. 1832) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) (նշ. 1872) (նշ. 1861) (նշ. 1867) (նշ. 1866) [2 (նշվ. 1842) (նշ. 1861) 2 2 ∗ (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1876)] (նշ. 1845) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1842) (նշ. 1861) (նշ. 1877)]] [[նշ. 1876), (նշ. 1877)]; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1863) = 0; ℎ = ((cid. 1854) - (նշ. 1853)) / ((cid: 1865) −1); (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) = 0.001; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = 10; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1858) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = (մուրհ. 1840) [ℎ ^ 2 (նշ. 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1853) + (նշ. 1861) ℎ, (նշ. 1853) + (նշ. 1862) ℎ]]; (խնամել 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = 0, {(նշ. 1861), 0, (նշ. 1865) −1}, {(նշ. 1862), 0, (նշ. 1866) −1}]; (խնամել 1849) ℎ (նշ. 1861) (նշ. 1864) (նշ. 1857) [(նշ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1> (ցիդ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871), (նշ. 1863) = (մուրհ. 1863) +1; (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = 0; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1875) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = 0.25 ((նշ. 1873) [(նշ. 1861) −1, (նշ. 1862)] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861) +1, (նշ. 1862)] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862) −1] + (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862) +1] + (նշ. 1858) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)]); (խնամել 1857) (նշ. 1868) = (մուրհ. 1827) (նշ. 1854) (նշ. 1871) (նշ. 3427) (նշ. 1875) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] - (նշ. 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] (նշ. 3431); (խնամել 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1 = (մուրհ. 1839) (նշ. 1853) (նշ. 1876) [(նշ. 1857) (նշ. 1868), (նշ. 1857) (նշ. 1868) (նշ. 1871) 1]; (խնամել 1873) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)] = (մուրհ. 1875) [(նշ. 1861), (նշ. 1862)], {(նշ. 1861), 1, (նշ. 1865) −2}, {(նշ. 1862), 1, (նշ. 1866) −2}]]; (խնամել 1827) (նշ. 1870) (նշ. 1870) (նշ. 1853) (նշ. 1877) [(նշ. 1870), {(նշ. 1865), 2}, 0]; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1870) [(նշ. 1861), 0] = (նշ. 1861) ∗ ℎ, {(ցիդ. 1861), 0, (նշ. 1865) −1}]; (խնամել 1830) (նշ. 1867) [(նշ. 1870) [(նշ. 1861), 1] = (նշ. 1873) [(նշ. 1865) / 2, (նշվ. 1861)], {(նշ. 1861), 0, (նշ. 1865) −1}]; (խնամել 1848) = (մուրհ. 1827) (նշ. 1870) (նշ. 1870) (նշ. 1853) (նշ. 1877) [(նշ. 1870), {(նշ. 1865), 2}, 0]; (խնամել 1871) = (մուրհ. 1832) (նշ. 1861) (նշ. 1872) [(նշ. 1848), {(նշ. 1876), (նշ. 1876) ^ 2, (նշվ. 1876) ^ 3, (նշվ. 1876) ^ 4, (նշվ. 1876) ^ 5}, (նշ. 1876)]; (խնամել 1868) [(նշ. 1865)] = (մուրհ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 3428) (նշ. 1871), {(նշ. 1876), 0,1}, (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1845) (նշ. 1872) (նշ. 1877) (նշ. 1864) (նշ. 1857) → (նշ. 3420) (նշ. 1833) (նշ. 1870) (նշ. 1853) (նշ. 1877) (նշ. 1838) (նշ. 1857) (նշ. 1874) (նշ. 1857) (նշ. 1864) (նշ. 3428) 1−10 (նշ. 1865) (նշ. 3432) (բծ. 3424) (նշ. 3432), (նշ. 3419) (նշ. 1865), {8,10,12,14,18,20,24} (նշ. 3423), {(նշ. 1866), {8,10,12,14,18,20,24}}]; (խնամել 1842) (նշ. 1870) (նշ. 1866) = (մուրհ. 1840) (նշ. 1830) (նշ. 1845) (նշ. 1867) (նշ. 1864) (նշ. 1874) (նշ. 1857) [{(նշ. 1830) [(նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)], (նշ. 1876), (նշ. 1876)] + (նշ. 1830) [(նշ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)], (նշ. 1877), (նշ. 1877)] == - (նշ. 1858) (նշ. 1873) (նշ. 1866) (նշ. 1855) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)], (նշ. 1873) [(նշ. 1876), 0] =: = 0, (նշ. 1873) [0, (նշ. 1877)] == 0, (նշ. 1873) [1, (նշվ. 1877)] == 0, (նշ. 1873) [(նշ. 1876), 1] == 0}, (նշ. 1873), {(նշ. 1876), 0,1}, {(նշ. 1877), 0,1}]; (խնամել 1833) (նշ. 1870) 2 = (մուրհ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) [(նշ. 1868) (նշ. 1876) (նշ. 1872) [0,5, (նշ. 1877)], {(նշ. 1877), 0,1}, (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1845) (նշ. 1872) (նշ. 1877) (նշ. 1864) (նշ. 1857) -> {(ցիդ. 1844) (նշ. 1857) (նշ. 1856), (նշ. 1846) ℎ (նշ. 1861) (նշ. 1855) (նշ. 1863) (նշ. 1866) (նշ. 1857) (նշ. 1871) (նշ. 1871) [0.008]}]; (խնամել 1845) ℎ (նշ. 1867) (նշ. 1875) [{(նշ. 1868) [8], (նշ. 1868) [10], (նշ. 1868) [12], (նշ. 1868) [14], (նշ. 1868) [18], (նշ. 1868) [20], (նշ. 1868) [24], (նշ. 1833) (նշ. 1870) 2}, (նշ. 1842) (նշ. 1864) (նշ. 1867) (նշ. 1872) (նշ. 1844) (նշ. 1853) (նշ. 1866) (նշ. 1859) (նշ. 1857) -> (ցիդ. 3419) {0,1}, {0,1} (նշ. 3423), {"(նշ. 1877) "," (cid. 1873) ((նշ. 1876) (նշ. 2868), (նշ. 1877)) "}] (խնամել 1868) (նշ. 1876) (նշ. 1872) [(նշ. 1876) _, (նշ. 1877) _] = (մուրհ. 1873) [(նշ. 1876), (նշ. 1877)] /: (Cid) 1842) (նշ. 1870) (նշ. 1866) [[1]]; Գծապատկեր 12-ը Նկար 12-ը ցույց է տալիս լուծման հատվածը, որը ձեռք է բերվել Mathematica փաթեթի ստանդարտ գործիքների միջոցով, կարմիրով, և ցուցադրվում է տարբեր երանգներով `ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքներով: այս դեպքում ձեռք բերված Zeեյդել մեթոդով (cid. 1873) ((նշ. 1876), (նշ. 1877)) ֆունկցիայի համապատասխան նամակագրությունների գծապատկերներ (cid. 1877) կախված է կոորդինատից և (cid): 1876) կոորդինատ 1876) (նշ. 2868) = 0.5 Usingեյդել մեթոդի միջոցով մենք ստացանք (6) դիֆերենցիալ լուծույթի մոտավորումը 0․001 ճշգրտությամբ `96 կրկնության քայլերի արդյունքում: Բաժանման քայլերը (cid. 1865) = 10 արժեքից ստացված idelեյդել մեթոդից ստացված արժեքից մենք եզրակացնում ենք, որ դիտարկված խնդրում theեյդելի մեթոդի միջոցով ստացված լուծումը ավելի շուտ է կոնվերգացվում, քան Հակոբի մեթոդի դեպքում ստացված լուծումը: Արդյունքները գրեթե նույնական են: Իսկ 14 և 16 արժեքների դեպքում երկու մոտավոր լուծումների տարբերության արժեքների մոդուլը հավասար է 0.00086: 7. Եզրակացություն: Աշխատանքում ներկայացված է նոր մեթոդաբանական մոտեցում `կազմելով և տեսողականորեն նկարագրող սխեմաներ էլիպսաձեւ տիպի վերջավոր տարբերությունների մեթոդները վերջավոր տարբերությունների հավասարումների մեթոդով լուծելու համար, ինչը շատ օգտակար է սովորողների համար: Բացի այդ, մշակվում են հաշվարկման ծրագրեր, որոնք ոչ միայն ապահովում են նշված մեթոդներով խնդրի լուծման հաշվարկման գործընթացը `ապահովելով ցանկալի ճշգրտություն, այլ նաև թույլ են տալիս արդյունքների գրաֆիկական պատկերացում, ինչը արժեքավոր է և թվային մեթոդների տեսանկյունից, և մանկավարժական մեթոդաբանություն: Այս ծրագրերը բավականին ընդհանուր են. Դրանք թույլ են տալիս իրականացնել այլ ծայրամասային խնդիրների լուծումներ ՝ փոխելով միայն մուտքային տվյալները: Աշխատանքը մեթոդաբանական մեծ նշանակություն ունի. այն կարող է օգտագործվել ուսումնական գործընթացում, ինչպես կարող է օգտագործվել գիտական ​​հետազոտողների համար: Գրականություն 9. Litvinenko VP, Litvinenko ZV Գծային էլեկտրական խողովակների կտրում: սովորել пособие Воронеж GOUVPO «Воронежскису государственный техничес10. Аладьев В. З., Шишков М. Լ. Ներածություն փաթեթի կեսին Mathematica 2.2 M osqua.13. Սարգսյան ՊՊP Մաթեմատիկա փաթեթի գրաֆիկական տարրերը և դրանց ուսուցումը: Մեթոդական աշխատանք: Գյումրի: Հեղ հրատ 2014 թ. 88 էջ: 14. Մանուկյան ՍԱՊ Մաթեմատիկայի միջավայրում որոշակի ինտեգրալների հաշվարկային ծրագրեր ըստ ուղղանկյունների, աղյուսակների և պարաբոլաների բանաձևերի: Ուսանողների գիտական ​​նստաշրջանի նյութեր. Գյումրի: Էլդորադո հրատարակչություն: 2013 թ. Էջ 10-15: 15. Սարգսյան Ա.Հ., Ալեքսանյան Վ.Ա. (բծ., Շ.): 2196) Միատարր մասերից բաղկացած ձող-ջերմային դաշտի խնդիր. Հաշվարկման ծրագիր Մաթեմատիկայի միջավայրում: GSPI «Գիտական ​​տեղեկագիր» հանդես: 2015 թ. N1, թողարկում Ա. Էջեր 42-56: 16. Սարգսյան Ա.Հ., Սարգսյան Ն.Հ. Քայլերի շարքի օգտագործումը որոշակի և ինտեգրալ ինտեգրալների հաշվարկման համար: Հաշվարկային ծրագրեր մաթեմատիկայի միջավայրում: GSPI «Գիտական ​​տեղեկագիր» հանդես: 2015 թ. N1, թիվ Բ. Էջեր 128-136: 17. Սարգսյան Ա.Հ., Հարությունյան Կ.Ա. Քայլերի շարքի կիրառումը մոտավոր հաշվարկներում: Հաշվարկման ծրագիր Մաթեմատիկայի միջավայրում: «Գիտական ​​տեղեկագիր» ամսագիր: 2017 թ. N1, թիվ Բ. Էջեր 123-136: 18. Օվչիննիկովա SN Численные metodы. Մաս 2. Դոնի Ռոստով. ։

Աշխատանքում ներկայացվում են ցանցերի մեթոդի կիրառմամբ էլիպտական տիպի եզրային խնդիրների համար ստացված տարբերական սխեմաների լուծման Յակոբիի և Զեյդելի մեթոդները։ Կազմվում են սխեմատիկ գծագրեր, որոնք նկարագրում են այդ մեթոդները և պարզաբանում դրանց յուրահատկությունները։ Դիտարկվում է էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարման հանգեցվող կոնկրետ խնդիր։ Կազմվում են հաշվարկային ծրագրեր՝ ըստ վերոնշյալ երկու սխեմաների, և կատարվում ուսումնասիրություն պրակտիկ զուգամիտության տեսանկյունից։

Տարածքի բնակելի կլիման բնական ռեսուրս է, որից կախված են մարդու հարմարավետությունն ու բարեկեցությունը, աշխատունակությունն ու առողջական վիճակը: Հարմար եղանակը, օդերևութաբանական տարրերի (ջերմաստիճան, խոնավություն, մթնոլորտային ճնշում, քամիներ) համադրություն այնպիսին է, որ մարդն իրեն լավ է զգում, հոգնած չէ: [5, 6,7] Կլիմայի բարդ գնահատման ամենատարածված մեթոդը ԵՏՀ-ն է (համարժեք արդյունավետ ջերմաստիճանը `ըստ Ա. Միսենարդի): EEJ = 37— (37— տ) / (0,68—0,0014 զ + տ / (1,76 + 1,4 վ 0,75)) - 0,29 տ (1 - զ / 100), այն արտահայտվում է եղանակի երեք տարրերով. օդի ջերմաստիճանը ՝ t ° C, խոնավությունը ՝ f%, շարժվող օդի շարժը ՝ vm / վ: Քամու և 100% հարաբերական խոնավության պայմաններում անձի ջերմաստիճանը կախված է միայն օդի ջերմաստիճանից: Նույն ջերմաստիճանում, բայց քամու ավելացման և խոնավության նվազման հետ մեկտեղ, մարդը զգում է նույնը, ինչ ցածր ջերմաստիճանի դեպքում: ԵՏՀ-ն հաշվի է առնում մարդու ջերմության զգացումը, բայց ԵՏՄ-ն (նորմալ համարժեք արդյունավետ ջերմաստիճան, ըստ I. Butt) NEE = 7 ° C + 0.8 EE հաշվարկվում է մինչ գոտկատեղ հագած անձի ջերմաստիճանի սենսացիայի համար: Դրա բացասական արժեքը բացասաբար է ազդում անձի բարեկեցության վրա (Սինիցին Ի., Գեորգիցա Մ. Եվ այլն): [6, էջ. 280] NES- ը (կենսաբանորեն ակտիվ ջերմաստիճանը) հաշվարկվում է NEE- ի կողմից: ՈՒRՈՒԹՅՈՒՆ = 9 ° C + 0,8 NE, ինչը գնահատում է շրջակա միջավայրի ջերմաստիճանի, խոնավության, քամու արագության, ընդհանուր և երկարաժամկետ ճառագայթման ազդեցությունը մարդու վրա: Հարմարավետության կամ հարմարավետության գոտի համարվում է + 10 ° C- ից + 20 ° C: [4, էջ 222-228] Սեզոնային եղանակի գնահատման համար կան տարբեր մեթոդներ, ինչպիսիք են Բոդմանի «Եղանակի ծանրությունը» S = (1-0,04 տ) (1 + 0,27 վ), Saipley և Passel »- ը ցուրտ եղանակային պայմանների համար: տարի. սառը սթրեսի ինդեքս »: [7, էջ. 288] Մարդու մարմնի համար սթրեսները ցածր ջերմաստիճանն է, բարձր խոնավությունը, մառախուղը, ուժեղ քամին, վերջինս էլ ավելի է նվազեցնում ջերմության զգացումը: Ձմռան խստությունն ու երկարակեցությունն ուղղակիորեն ազդում են բնակչության նյութական անվտանգության վրա, մեծանում են սպառողական զամբյուղի ջեռուցման, տաք հագուստի, դեղորայքի ծախսերը: Հյուսիսային Հայաստանի Շիրակի, Լոռու և Տավուշի մարզերի քաղաքների ընտրությունը պատահական չէ: դրանք 1988 թվականն են: Աղետալի երկրաշարժը, տնտեսական և սոցիալական խոր ճգնաժամը, գործազրկության բարձր մակարդակը, արտագաղթի համեմատաբար մեծ մասը, ժամանակավոր կացարանները, աղքատության բարձր մակարդակները `շատ այլ խնդիրներ ունեցող քաղաքներ: Յուրաքանչյուր մարզից ընտրվեց երկու քաղաք. Շրջկենտրոն, քաղաք, որը համեմատաբար մեծ բնակչություն ունի: Հետևյալ նկարը քննարկվում է քաղաքներում բնակչության կենտրոնացման հետ կապված: Աղյուսակ 1. Հյուսիսային Հայաստանի քաղաքային բնակչությունԳյումրի ԱրթիկՎանաձոր Ստեփանավան ijիջան Դիլիջան 2015-ի ընդհանուր բաշխումը [2] Բնակչության%% Բնակչության% -ը Աղյուսակ 1-ում նշված քաղաքներում կենտրոնացած բնակչության բաժինը տարածաշրջանի քաղաքային բնակչության 44.9% -ն է, իսկ հետկլիմայական ազդեցության գնահատումը կարևոր է դառնում կենսակլիմայական և սոցիալ-տնտեսական տեսանկյունից: Կլիմայի խստությունը հանգեցնում է բնակչության հիվանդացության բարձրացմանը, ջեռուցման ծախսերի ավելացմանը, բացօթյա աշխատանքի սահմանափակումին և բազմաթիվ համայնքային և կենցաղային խնդիրների ի հայտ գալուն: Ձմռան անձրևի ամենաբարձր ցուցանիշը գրանցվել է Գյումրիում `124 օր, իսկ ամենացածրը` Իջջանում `21 օր: Քննարկվող մյուս քաղաքներից 123 օր Արթիկում, 102 Ստեփանավանում, 92 Վանաձորում և 74 օր Դիլիջանում: Ձմեռն ավելի ծանր է Շիրակում, այն բնութագրվում է նաև կայուն և խիտ ձյան ծածկով, ինչը բնակչության տեղաշարժն ավելի ռիսկային է դարձնում: Ձյան ամենաբարձր տեղումները Արթիկում են ՝ 100 օր, երկրորդը ՝ Գյումրիում ՝ 94 օր, իսկ ամենափոքրը Իջանջանում է ՝ 37 օր: [3, էջ 13-19] Որպես կանոն, կոտրվածքների դեպքեր գրանցվում են բնակչության շրջանում ձմռանը, բայց դրա պատճառը ոչ թե միանշանակ ձյան ծածկույթն է, այլև մարմնի մեջ կալցիումի բացակայությունը, որը առկա է բոլոր տարիքային խմբերը: Աղյուսակ 2, Հյուսիսային Հայաստանի քաղաքների ավիացիոն բնութագրերը ձմռանը [3, էջ.] Դեկտեմբեր ՔաղաքներԳյումրիԱրտիկՎանաձորՍտեփանավանJիջանԴիլիջան f. Ամենացուրտ ամիսը հունվարն է, ոչ միայն միջին ամսական ջերմաստիճանը, այլև բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը: Նվազագույն ջերմաստիճանը դիտվել է Գյումրիում `-36 ° C, իսկ այլ վայրերում` համեմատաբար բարձր, Ստեփանավանում `-31 ° C, Վանաձորում` -30 ° C: Ձմռանը դրական ջերմաստիճան է նկատվում միայն Իջջանում: Peratերմաստիճանը կենսաքիմիական ամենակարևոր բնութագիրն է ՝ կախված դրա մեծությունից, այլ բնութագրերը փոխվում են, և դրա մեծությունը կախված է բնակավայրի բացարձակ բարձրությունից, տեղակայությունից, մթնոլորտային շրջանառությունից և մի շարք այլ երեւույթներից: Չնայած քննարկվող բնակավայրերից ամենաբարձրը Արթիկն է ՝ 1724 մ, բայց Գյումրիում ջերմաստիճանի ցուցանիշները չափազանց ցածր են (1528 մ): Հունվարյան ցուրտ եղանակը ուժեղանում է ուժեղ քամու պատճառով: Դա հանգեցնում է մարդու զգայունության նվազմանը: Հունվարին միջին քամու միջին արագությունից ամենաբարձրն ուղղություններով Վանաձորում 4,0 մ / վ է, Ստեփանավան-Արթիկում ՝ 3,9 մ / վ, Իջջանում ՝ 3,4 մ / վ, Դիլիջանում ՝ 2,8 մ / վ: [3, էջ 39-42] Ուժեղ քամին առաջացնում է ձնաբուք, ճանապարհների անանցանելիություն, մարդու ջերմաստիճանի նվազում, ձմռան եղանակային սթրեսների խորացում: Խոնավությունը պակաս ազդեցություն չունի օրգանիզմի վրա: Բնակավայրերի մեծ մասում հարաբերական խոնավությունը տատանվում է մոտ 7084%, այսինքն ՝ ձմեռը միջին խոնավ է: Չափավոր խոնավ օդում մարդու մաշկը և շնչառական տրակտի լորձաթաղանթները բավարար չափով խոնավանում են: Lowածր ջերմաստիճանը և բարձր խոնավությունը նաև մարմինը սառեցնելու վտանգ են ներկայացնում, քանի որ ջրի գոլորշին ավելի բարձր ջերմային հզորություն ունի, քան օդը, ուստի ավելի շատ ջերմություն է անհրաժեշտ սառը, խոնավ օդը տաքացնելու համար: Խոնավության խտացման հետ մեկտեղ մարդու մաշկի հյուսվածքներն ու հագուստը դառնում են ավելի խոնավ: ջերմափոխանակիչ: Եթե ​​նա երկար ժամանակ մնա նման պայմաններում, օրգանիզմը կորցնում է իր դիմադրությունը ցրտերի և վարակիչ հիվանդությունների նկատմամբ: Այս օդերևութաբանական տարրերի և արդեն հայտնի մեթոդների (Միսենարդ, Բուտի և Բոդման, Բոկշա, Օսոկին ևն) համադրություններով հաշվարկվել են Հյուսիսային Հայաստանի վեց քաղաքների կենսաքիմիական բնութագրերը ՝ EEJ, NEE Է Ջ «Եղանակի խստություն»: Աղյուսակ 3. հյուսիսային Հայաստան և Իջևան «Շատ ցուրտ»: Հունվարի պայմաններն ավելի ծանր են Արթիկում ՝ «շատ ցուրտ», Ստեփանավանում ՝ «ցուրտ», իսկ մյուսներում դեկտեմբերյան պայմանները շարունակվում են մինչ ձմռան վերջ: Ակնհայտ է, որ նման եղանակային պայմանները բացասաբար են ազդում բնակչության առողջության վրա: Աղյուսակ 3-ից պարզ է դառնում, որ NEE ինդեքսը զգալիորեն բարձր է EEE- ից, դա պայմանավորված է նրանով, որ հաշվի է առնում այն ​​կրող անձի ջերմային սենսացիան, այն ավելի տեղեկատվական է: Հունվար ամսվա NEE բացասական է բոլոր մյուս բնակավայրերում, բացառությամբ Իջջանի և այն գտնվում է «ցուրտ տհաճության», «միջին ցրտի անհարմարության» պայմաններում: Սա բացատրում է, թե ինչու է ձմռանը անհրաժեշտ է հագնել ոչ միայն տաք, այլ նաև դրսից խոնավամեկուսացնող հագուստ, որը հիմնականում համարժեք է կաշվե գոտիին: Բոդմանի «Եղանակի սրության ինդեքսի» համաձայն, դեկտեմբերյան պայմանները համարվում են «թույլ ուժեղ եղանակ» 2-ից (Ստեփանավան) մինչև 1,2 (Իջան): Հունվարին և փետրվարին ձմեռը վատթարանում է, հատկապես Ստեփանավանում, հասնելով 2.2-2.4 կետի, այսինքն ՝ «չափավոր խիստ» եղանակ: Ինդեքսի հաշվարկը հաշվի չի առնում տեղի բացարձակ բարձրությունը, ռելիեֆի պայմանները, խոնավությունը, օրական ջերմաստիճանի միջակայքը, դրանք մեր պայմաններում կարող են պատկերի բավականին մեծ փոփոխություններ առաջացնել: Եղանակային պայմանների խստությունը հավասարակշռված է տաք հագուստով: 3.0-3.5 կգ հաստ ձմեռային հագուստի անհրաժեշտությունը միջինը 120 օր է: Այս տեսակի հագուստի անհրաժեշտությունը տարածաշրջանի հյուսիս-արևելքում գրեթե չկա: փոխարենը օգտագործվում են 2.5-3.0 կգ ձմեռային հագուստ: [5] Ձմեռային հագուստի հավաքածուն մեծահասակի համար կարժենա 60-100 հազար դրամ: Հասկանալի է, որ մեր սոցիալ-տնտեսական պայմաններում մարդիկ ամեն տարի չեն գնում տաք ձմեռային հագուստ ՝ այդպիսով կրճատելով ձմռան ծախսերը: Ձմեռը հիվանդ է: Temperatureածր ջերմաստիճանը հանգեցնում է վերջույթների արյան անոթների սեղմմանը, արյան շրջանառության դանդաղեցմանը, նյարդային համակարգի, մաշկի գրգռմանը և այլն: Դա բերում է ինքնագնահատականի վատթարացման և աշխատելու անկարողության: Ձմեռը մեծապես ազդում է բնակչության նյութական անվտանգության վրա: Սպառողական զամբյուղում կտրուկ աճում են ջեռուցման, տաք հագուստի, դեղորայքի ձեռքբերման ծախսերը: Հայաստանում նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքը 2016 թ. Առաջին եռամսյակի գներով այն կազմել է 60397 դրամ (ամսական կտրվածքով): Այս ցուցանիշը ներկայացնում է ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայությունը, որը հաշվարկել է ՀՀ ԱՎSS-ն `ըստ ՀՀ առողջապահության նախարարության կողմից մշակված սննդամթերքի կազմի, կառուցվածքի և էներգիայի: Նույն մեթոդաբանության համաձայն, պարենային զամբյուղի գինը կազմել է 34123 դրամ ՝ կազմելով 56,5%, իսկ ծառայությունների բաժինը ՝ 43,5%, իսկ արժեքը ՝ 26274 դրամ մեկ անձի համար: Պաշտոնական հաշվարկների համաձայն, մարդը ապրուստի համար օրական վաստակում է շուրջ 1050 դրամ ՝ օգտագործելով 11 սննդամթերք, որն ապահովում է օրական 2412,1 կկալ էներգիա: [8] Տեսականորեն, դիետան ոչ միայն անիրատեսական է, և դրան հետեւող մարդիկ քչերն են, բայց սպառված սնունդը դժվար է բաժանել գրամի մեջ, կամ ընդունել բոլոր սննդամթերքները, որոնք նշված են ամենօրյա սննդակարգում: Օրական էներգիայի ընդունման մոտ 41% -ը կազմում է հացը (0,25 կգ հաց, 0,02 կգ ալյուր, 0,015 կգ մակարոնեղեն և այլն), որին հաջորդում են կաթնամթերքը 15,1% (կաթ - 0,2 լ, կաթնաշոռ) 0,01 կգ, կենդանական ճարպ ՝ 0,02 կգ, պանիր (0,025 կգ), իսկ երրորդ տեղում մսամթերքն է ՝ 10% (տավարի միս ՝ 0,1 կգ, ձուկ ՝ 0,03 կգ), իսկ մնացած 34% -ը ՝ այլ ապրանքների բաժնեմասից: [8] Ձմռան ցուրտ եղանակին մարմնի էներգիայի ծախսը մեծանում է: Անհրաժեշտ է օգտագործել կենդանական ճարպեր, վիտամիններ (հատկապես A, մ.թ.ա.) սպիտակուցներ, բայց մարդը կարող է գնել 1 կգ կարտոֆիլ չորս օրը մեկ, 1 կգ ձուկ միայն ամիսը մեկ անգամ 1 կգ միս 10 օրը մեկ և մեկ անգամ յուրաքանչյուր հինգ օրվա ընթացքում 1 կգ պտուղը 600 ՀՀ դրամի սահմաններում, մեկ շիշ յուղը պետք է բավարար լինի 50 օրվա համար, 1 կգ կարագը ՝ 50 օրվա համար: [8] Սպառողական զամբյուղում ոչ պարենային ապրանքներից հագուստի արժեքը նույնպես շատ նշանակալի է, հատկապես վերևից, որի համար տրամադրվում է 5000 դրամ, իսկ կոշիկները `5000 դրամ: Շատ լավ կլիներ, եթե բնակչությունն ընդհանրապես կարիք չունենար դեղեր օգտագործել, բայց դրա համար հատկացված է 1000 դրամ: Հասկանալի է, որ ձմռան պայմաններում կտրուկ աճում է վերոհիշյալ ապրանքների ծախսերի հատկացումների տեսակարար կշիռը, նույնը վերաբերում է էներգիայի ծախսերին (ըստ հատկացման ՝ 4000 դրամ գազի սպառում, 4000 դրամ էլեկտրաէներգիա): Կարո՞ղ է մեկ անձի համար հաշվարկված սպառողական զամբյուղների նվազագույն չափը, հետևաբար սննդի զամբյուղները տրամադրել քաղաքի բնակիչները, կամ հաշվի առնել սննդամթերքի գների տատանումները, գործազրկությունը, ընտանիքի միջին չափը և շատ այլ հանգամանքներ: Օրինակ, եթե ընտանիքի միջին չափը չորսից հինգ մարդ է, երեք մեծահասակ, մեկ կամ երկու անչափահաս, ապա ընտանիքի սպառողական զամբյուղը պետք է լինի մոտ 240 հազար: դրամ, որը այս տարածաշրջանի բնակչության համար անհասանելի է համարվում, նման ընտանիքում ընտանիքի կեսը բյուջեն հազիվ բավարարի: Գործազրկության խնդիրը նույնպես շատ լուրջ է: Հայաստանում 2016 թ. Ըստ տվյալների ՝ աշխատանք փնտրողների թիվը կազմել է 93 510, որից 16201-ը ՝ Շիրակում, իսկ 11,858-ը ՝ Լոռիում: Գործազուրկների թիվը քաղաքային բնակավայրերում կրկնակի բարձր է, քան գյուղական բնակավայրերում: [8] Եվ եթե ընտանիքում միայն թոշակառուներ կան, անվտանգության պատկերը հեռու է նվազագույնից: Հետևաբար, ձմռան ծանր պայմաններում և տաք այսպիսի երկար սեզոնի դեպքում, Վանաձորում, Ստեփանավանում, Արթիկում, հոկտեմբերի երկրորդ տասնօրյակից մինչև ապրիլի երրորդ տասնօրյակ, Գյումրիում, հոկտեմբերի երրորդ տասնօրյակից մինչև ապրիլի երրորդ տասնօրյակում բնակչության սոցիալ-տնտեսական խնդիրներն են: Dilեռուցման շրջանը Դիլիջանում և Իջջանում համեմատաբար կարճ է: [1] Հյուսիսային Հայաստանի քաղաքային բնակավայրերում տարվա ցուրտ սեզոնը բերում է բազմաթիվ խնդիրների, որոնց լուծումը պետք է լինի տարածքային կառավարման մարմինների ուշադրության կենտրոնում: Եզրակացություն .1. Դա կենդանի կլիմայի պոտենցիալ ռեսուրսներից մեկն է, այն ոչ միայն բնակարանային նպաստի գործոն է, այլև բնակչության կյանքի աջակցության գործոն, բայց ունի անմիջական սոցիալ-տնտեսական ազդեցություն: 2. Տարածքի կլիմայական պայմանների գնահատման համար արդեն մշակված մեթոդներից ամենակիրառականն ու արդիականը ԵՏՀ-ն, ԲԷ-ն և «Եղանակի խստության ինդեքսն» են, որոնք լրացնում են միմյանց: 3. Հյուսիսային Հայաստանի վեց քաղաքային բնակավայրերում ձմռան պայմանների կենսաքիմիական գնահատումը կարող է հիմք հանդիսանալ այլ մարզերում նմանատիպ ուսումնասիրությունների և տարածքային կառավարման ռազմավարության ծրագրերի մշակման համար: 4. Սպառողների զամբյուղի վերլուծությունը բժշկական-աշխարհագրական տեսանկյունից, հաշվի առնելով բնակավայրերի ձմեռային կլիմայական պայմանները, իրականացվում է առաջին անգամ անհրաժեշտության դեպքում: 5. Ձմռան երկարությունն ու խստությունը պահանջում են բարձրացնել տաք հագուստի, ինչպես նաև անհրաժեշտության դեպքում `դեղորայքի, որը սպառողական զամբյուղում քիչ է: 6. Անհրաժեշտ է վերանայել սպառողական զամբյուղի չափը: Դա չի համապատասխանում բնակչության ֆինանսական անվտանգությանը: Կլիմայի բժշկական-աշխարհագրական գնահատումը բազմաբնույթ է: выяснить շեղ տարբեր նպատակներ: պարզելու համար, թե որքանով է բարենպաստ կարգավորումը, որո՞նք են գրականության հնարավորությունները 1. Հայաստանի ազգային ատլաս, Ե., «Գեոդեզիայի և քարտեզագրության կենտրոն»: Հատոր Ա. 2007 թ. Էջ 62: 2. Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայություն: 2015 թ. 3. Շինարարական կլիմատոլոգիա: Է. ՀՀՇՆ II-7.01-2011: Էջեր 5-17, 39-42: Խմբագրված է 17. 09. 20188. https. ։

Բնակավայրի կլիմայի բժշկաաշխարհագրական գնահատումը բազմանպատակ է. պարզել բնակեցման նպաստավորության աստիճանը, առողջարանային գործի, հանգստի ու զբոսաշրջության կազմակերպման հնարավորությունները, ազդեցությունը բնակչության առողջության, աշխատունակության և այլնի վրա։ Կա մեկ այլ կողմ ևս՝ ձմռան խստության սոցիալ-տնտեսական հետևանքները, որն էլ կփորձենք վերլուծել ու գնահատել։

Հայ պատմագրությունումհիմնովինուսումնասիրված չէ հայկական մասոնական օթյակների պատմությունըև դրանց անդամագրված երևելի անդամների գործունեությունը։ Այսիմաստով բացառություն չէ նաև Առաջին աշխարհամարտի ավարտիցհետո Կ. Պոլսի Բերա թաղամասում հիմնված հայ ազատորմնադրության պատմության մեջ թվովհայկական«Հայաստան» թիվ 1185 օթյակը։ Բավական ինքնատիպ այս օթյակիմասին քիչ բան է հայտնի, որը պայմանավորված է մեզ հասած նյութերիբայցխիստսակավությամբ։ Օթյակիսահմանափակ,չորրորդմասինմիաժամանակ հետաքրքիր տեղեկություններէ տալիս օթյակիԳերհարգելի Վարպետներից Արմենակ Ֆեներճյանը՝ Բոստոնում լույստեսնող «Հայրենիք» ամսագրում։ Հայ պատմագիտության համար«Հայաստան» թիվ 1185 օթյակի պատմության ուսումնասիրությունըխիստ արդիական է հետևյալ առումներով. առաջին՝ «Հայաստան» թիվ1185 օթյակը դարձավ 19-րդ դարի երկրորդ կեսում Զմյուռնիայումհիմնված հայկական «Տիգրան» թիվ 1014, Կ. Պոլսի «Սեր» և Խարբերդի«Եփրատ» թիվ 1078 օթյակների մասոնական գործունեության արժանիշարունակողը՝ մասոնության հիմնարար գաղափարների տարածմանուղղությամբ։ Երկրորդ՝ «Հայաստան» անունով հայկական օթյակունենալու անհրաժեշտության վկայություն է այն փաստը, որ 1994թ.դեկտեմբերին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում «Կոլումբիայիօկրուգի Մեծ օթյակի» հայ անդամները հիմնեցին «Հայաստան» թիվ 94օթյակը։ Երրորդ՝ ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում«Հայոց գերագույն օթյակի» հովանավորությամբ գործում են 11 օթյակներ,որոնք իրենց շարքերում համալրում են 200-ից ավելի հայ ազատորմնադիրների1։ Նրանք շարունակում են անցյալում աշխարհի տարբերերկրներումհայ ազատորմնադիրներիորնուսումնասիրության առանձին նյութ է։ աշխարհամարտիմասոնականՕսմանյանկայսրությունումիրենցգործունեությունը։ Նրանք աշխատանքները վերսկսեցին միայն 1918 թ.հոկտեմբերի 30-ի Մուդրոսի զինադադարից հետո, երբ դրա համարնպաստավոր պայմաններ ստեղծվեցին։ Մուդրոսի զինադադարից հետոթուրքական որևէ օթյակ չէր աշխատում։ Իրենց գործունեությունըվերսկսեցին բացառապես Կ.Պոլսում հիմնված եվրոպական օթյակները,մասնավորապես՝ անգլիական(«Oriental») թիվ 687,իտալական «Վերածնված Բյուզանդիա» («Byzanzia risorta»), հունական«Ներդաշնակության» («Harmonia») և ֆրանսիական «Վերածնունդ» («Larenaisance») օթյակները։ լավագույն ավանդույթները,դադարեցրինմասոնականհիմնվածհայկականօթյակներիև«Արևելյան»ԱռաջինտարիներինօթյակներըԱռաջին աշխարհամարտի ավարտիցհետո Թուրքիայումնպաստավոր քաղաքական պայմաններ ստեղծվեցին հայկականմասոնական նոր օթյակ ստեղծելու համար։ Հայ ազատ որմնադրությունը«կրկին փիւնիկի նման անգամ մը, եւս հոգի կառնէ Թուրքիոյ մէջ»2։ Դրավկայությունը 1918 թ. դեկտեմբերի 4-ին հայ ազատ որմնադիրների Կ. Պոլսում հիմնած «Հայաստան» թիվ 1185 օթյակն է։ Օթյակի 10հիմնադիրները պատերազմից առաջ անդամագրվել էին Թուրքիայումգործող ֆրանսիական և անգլիական օթյակների։ Նրանցից Կ.Պոլսի«Թուրքիա» («La Turguie») ֆրանսախոս օթյակին 1909 թ. անդամագրվելէին Թորգոմ Պոյաճյանը և Արմենակ Ֆեներճյանը, իսկ 1910 թ.՝ ՊողոսԱլանը, Հրանտ Տողրամաճյանը, Երվանդ Բեքմեզյանը, ԲարունակՄաղաքյանը և Երվանդ Մսրյանը։ «Թուրքիա» օթյակը հիմնվել էրԷդինբուրգի «Շոտլանդական Մեծ օթյակի» արտոնագրով և գործում էրնրա հովանու ներքո3։ «Հայաստան» օթյակի մյուս հիմնադիրները՝ ԱրշակՓափազյանը, Մինաս Մարտիրոսյանըև Վահան Պեշիրյանըներկայացնում էին անգլիական «Էշթոն Իգերթոն» («Ashton Eagerton»)օթյակը, որին անդամագրվել էին 1912 թվականին։ Հիմնադիրանդամների առաջին նիստը տեղի է ունեցել 1918 թ. դեկտեմբերի 2-ին Կ. Պոլսում՝ ֆրանսախոս «Թուրքիա» թիվ 1045 օթյակի քարտուղարԱրմենակ Ֆեներճյանի գրասենյակում։ Նրանք որոշել են իրենց օթյակըկոչել «Հայաստան» և գործել «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակի» հովանուներքո։ Այդ նպատակով նրանք դեկտեմբերի 2-ին նամակ հղեցին«Շոտլանդիայի Մեծ օթյակի» քարտուղար Դեյվիդ Ռիդին։ Նամակումիրենց եղբայրական շնորհավորանքները և ողջույններն էին հղում ՄեծԲրիտանիայի, Շոտլանդիայի և Իռլանդիայի, ինչպես նաև համայնաշխարհի ազատ որմնադիրներին Առաջին աշխարհամարտի ավարտիկապակցությամբ։ Նրանք, մասոնականգաղափարախոսությամբ,պատերազմի ավարտը համարում էին «արդարության մեծ հաղթանակ...,որը ձեռք բերուեցաւ տիեզերական համաշխարհային արիւնահեղպատերազմին մէջ՝ բռնակալութեան ոճրագործ տիրապետութեանվրայ»4։ Հայ ազատ որմնադիրները նամակում միաժամանակ հատուկընդգծում էին պատերազմի տարիներին հայ ժողովրդի ունեցած«անօրինակ տառապանքները և անհուն կորուստները»։ Կարևորվում էր2Ֆէնէրճեան Ա., Ազատ որմնադրութիւնը հայոց մէջ. «Սէր» օթեակը.-«Հայրենիք»,Բոստոն, 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 94։ 3 Ֆէնէրճեան Ա., Ազատ որմնադրութիւնը Մօտաւոր Արեւելքի մէջ, - «Կեանք եւԱրուեստ», Տարեգիրք Ե տարի, Փարիզ, 1935, էջ 77, Ֆէնէրճեան Ա., Ազատորմնադրութիւնը հայոց մէջ, «Սէր» օթյակը, - «Հայրենիք», Բոստոն, 1955, սեպտեմբեր,թիվ 9, էջ 94։ 4 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 95։ «անկախ Հայաստանի» ստեղծումը, որը հայ մասոնները համարում էին«ազգային բաղձանք» և դրան հասնելու համար ակնկալում էին«Շոտլանդիայի Մեծ օթյակի»«բարյացակամ օժանդակությունը»5։ Որոշվեց պաշտոնապես դիմել «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակին», որպեսզիազատ որմնադրության սկզբունքների հիման վրա թույլատրվի ստեղծելհայկական օթյակ, որը կունենա «իր պատուաբեր դիրքն յօգուտ հայազգին»6, գոյություն ունեցող հազարավոր անգլիական, շոտլանդական,ամերիկյան, ֆրանսիական և այլ ազատ որմնադիրների քույր օթյակներիշարքում։ Դեկտեմբերի 4-ին Ա. Ֆեներճյանի գրասենյակում տեղիունեցավ հայկական օթյակի հիմնադրման արարողությունը7։ Օթյակիհիմնադիր անդամները խնդրեցին Թորգոմ Պոյաճյանին անգլերենիցհայերեն թարգմանել շոտլանդական կանոնակարգով նախատեսվածծեսերն ու արարողությունները, որպեսզի իրենց գործունեությունումառաջնորդվեն դրանցով։ Թ. Պոյաճյանը կատարեց իր մասոնեղբայրների խնդրանքը և 1919 թ. Կ.Պոլսում հրատարակեց «Ներքինկանոնագիր եւ պարտաւորութիւնք Հայաստան թ. 1185 օթյակի», որըվավերացրել էր Շոտլանդական գերագույն օթյակը։ Հայ մասոնությանպատմության մեջ սա եզակի դեպք է, երբ օթյակը տպագրում էր իրկանոնադրությունը։ Մինչ այդ հիմնված հայկական օթյակներից ոչ մեկըիր ներքին կանոնադրությունը չէր հրատարակել։ Դեկտեմբերի 4-իննիստում որոշվեց նաև ներկա գտնվող հիմնադիր անդամներիցձևավորել օթյակի ղեկավարություն։ Քվեարկության արդյունքումմիաձայն «Հայաստան» թիվ 1185 օթյակի առաջին Գերհարգելի Վարպետընտրվեց Թորգոմ Պոյաճյանը, Մեծ Վերահսկող՝ Երվանդ Մսրյանը,Կրտսեր Վերահսկող՝ Պողոս Ալանը,քարտուղար՝ ԱրմենակՖեներճյանը, գանձապետ՝ Երվանդ Բեքմեզյանը, կրտսեր սարկավագ՝Հրանտ Տողրամաճյանը, ներքին պահապան՝ Արշակ Փափազյանը ևարտաքին պահապան՝ Բարունակ Մաղաքյանը8։ Օթյակի անդամներիհամար պարտադիր համարվեց ծիսական արարողությունների ևաշխատանքային գործունեության ընթացքում սև հագուստ կրելը։ 1918 թ. դեկտեմբերի 18-ին «Հայաստան» օթյակի անդամները Մինչ «Շոտլանդիայի Մեծերկրորդ անգամ ժողով հրավիրեցին։ 5 Նույն տեղում։ 6 Նույն տեղում։ 7 «Կեանք եւ Արուեստ», 1935, էջ 778 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 95։ օթյակից» հավաստագիր ստանալը որոշվեց օթյակի աշխատանքներըղեկավարելու համար ստեղծել ժամանակավոր դիվան՝ ատենապետ Թ. Պոյաճյան, գանձապետ՝ Ե. Բեքմեզյան և քարտուղար՝ Ա. Ֆեներճյանկազմով։ Օթյակիներկաներինտեղեկացրեց, որ ինքը պատերազմի ավարտի կապակցությամբ, բացի«Շոտլանդիայի Մեծ օթյակից», շնորհավորական նամակներ է հղել նաևՓարիզի երկու օթյակներին, «Իտալիայի Մեծ Արևելք» և «ՀունաստանիՄեծ օթյակին»։ Ներկաները նրան շնորհակալություն հայտնեցին այդծառայության համար։ քարտուղար Ա. Ֆեներճյանը1918 թ. դեկտեմբերի 27-ին տեղի ունեցավ օթյակի հերթականնիստը, որը քննարկեց «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակին» ներկայացվելիքխնդրագիրը։ Անգլերեն խնդրագիրը ներկայացրեց օթյակի անդամԱրշակ Փափազյանը, որն աննշան խմբագրական փոփոխություններովընդունվեց։ Օթյակի քարտուղար Ա. Ֆեներջյանին հանձնարարվեցխնդրագրի խմբագրված տեքստը մեքենագրել և ստորագրել տալ օթյակիբոլոր անդամներին։ 1919 թ. մայիսի 1-ին «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակը»պաշտոնապես վավերացրեց «Հայաստան» օթյակի խնդրանքը և նրանշնորհեց իր արտոնագիրը։ «Հայաստան» օթյակն այդ կապակցությամբհունիսիորոշվեց ժամանակշնորհակալական նամակ ուղղել մայր օթյակի քարտուղարին։ հրավիրեց,որի12-ինժողով1919 թ. հունիսի 26-ին «Հայաստան» օթյակի ղեկավարությունը միշարք հարցերի պարզաբանման նպատակով «Շոտլանդիայի Մեծօթյակին» դիմել է հերթական խնդրագրով։ 1919 թ. դեկտեմբերի 3-ին«Շոտլանդիայի Մեծ օթյակը» հայ մասոնական օթյակին տվել է մի քանիհանձնարարականներ։ Մասնավորապես՝օթյակինպարզաբանվել է, որ այն հայերը, ովքեր թուրքական տարբերօթյակներում ստացել են ազատ որմնադրի առաջին, երկրորդ և երրորդաստիճան, չեն կարող ընդունվել «Հայաստան» օթյակի մեջ որպեսանդամ։ «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակի» գլխավոր քարտուղարը հայմասոններին ակնարկում էր «Թուրքիայի Մեծ Արևելք» («Grand Orient ofTurkey») օթյակը, որի առաջին Գերհարգելի Վարպետը հայոցցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչ, ներքին գործերի նախարար,մեծ եպարքոս Թալեաթ փաշանէր9։ Գլխավոր քարտուղարը«Հայաստան»9 Թալեաթ փաշա (1874-1921) ոչ միայն պետական գործիչ էր և «Միություն ևառաջադիմություն» երիտթուրքական կուսակցության պարագլուխներից մեկը, այլևբարձրաստիճան մասոն։ Նա 1890-ական թվականների վերջին«ՎերածնվածՄակեդոնիա» («Makedonia Rizorta») օթյակի անդամ էր, 1908 թ. դարձավ «Երիտասարդպարզաբանում էր, որ ովքեր ցանկություն են հայտնում անդամագրվելու«Հայաստան» օթյակին, պարտավոր են օթյակին դիմել սահմանվածկարգով և ստանալ պատշաճ պատասխան։ «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակի»մեծ քարտուղարը հայ մասոնների ուշադրությունը հրավիրում էր այնբանի վրա, որ թուրքական օթյակների հայ անդամները չեն կարողանդամագրվել հայկական օթյակին իրենց ունեցած աստիճանով ևակնկալել աստիճանի բարձրացում։ Այդպիսի ցանկություն ունեցողմարդիկ կարող են «Հայաստան» օթյակի անդամ դառնալ միայնընդհանուր հիմունքներով։ Շոտլանդական օթյակի քարտուղարըմիաժամանակ հրահանգում էր, որ«Թուրքիայի Մեծ օթյակին»պատկանող որևէ մարմին իր անդամներով չի կարող ճանաչվել«Հայաստան» օթյակի կանոնավոր մարմինը, հետևաբար չի կարողընդունվել «Հայաստան» օթյակի մեջ։ Առաջնորդվելով նույն սկզբունքով՝«Հայաստան» օթյակի անդամներին չէր թույլատրվում իրականացնելմասոնական որևէ գործողություն կամ հարաբերություն այդ մարմնիհետ10։ Այս հանձնարարականները բխում էին «Հայաստան» օթյակիանդամների շահերից և ամբողջովին համապատասխանում էին նրանցդիրքորոշմանը։ Հայ ազատ որմնադիրները քաջատեղյակ էին, որ 1915 թ.հայության զանգվածային կոտորածների և եղեռնագործության գլխավորգաղափարախոսներըկազմակերպիչները Թալեաթ փաշայիգլխավորած «Երիտասարդ Թուրքիա» և «Թուրքիայի Մեծ Արևելք»մասոնական օթյակների բարձրաստիճան անդամներն էին, ովքեր«Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության պարագլուխներնէին11։ «Հայաստան» օթյակի անդամները նաև իրազեկ էին, որ ՄեծևԹուրքիա» օթյակի Մեծ Վարպետ, իսկ 1909 թ. օգոստոսին ընտրվեց «Թուրքիայի ՄեծԱրևելք» օթյակի Մեծ Վարպետ, որը Թուրքիայի անտեսանելի կառավարությունն էր։ Տե՛ս Heyd Uriel. Foundation of Turkish Nationalizm, London, 1950, p. 98; WalkerChristopher. Armenia։ The Survival of Nation, New York, 1980, p. 344; Robinson Richard. TheDickran. Armenia։ The Case for a Forgotten Genocide, Westwood, New Jersey, 1972, p. 98,Ղազարյան Հ., Ցեղասպան թուրքը, Պէյրութ, 1968, էջ 316-317, Կիրակոսյան Ջ.,Երիտթուրքերը պատմության դատաստանի առաջ, Երևան, 1982, գիրք առաջին, էջ 242։ 10 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 96։ 11 Տե՛ս H.C. Armstrong. Gray Wolf. The Life of Kemal Ataturk. New York, 1961, p. 20; В.1, с. 35; Ռ. Բինոն, Հայերու բնաջնջումը. Գերմանական մէթոտ-թրքական գործելակերպ,եղեռնի զոհ են դարձել իրենց մասոն եղբայրները, մասնավորապես՝«Սապահ» թերթի խմբագիր, Գերհարգելի Վարպետ Տիրան Քելեկյանը12,թուրքական օթյակների անդամ, մեջլիսի պատգամավոր, գրող ԳրիգորԶոհրապը, դաշնակցական գործիչ Վարդգես Սերինգյուլյանը13 ևուրիշներ։ 1920 թ. հոկտեմբերի 18-ի երկուշաբթի օրը՝ ժամը 20 անց 30-ին, տանումէրՀայաստանիաշխատանքները«Հայաստան» օթյակի հանդիսավորԿ. Պոլսի Բերա թաղամասի Քուլօղլու փողոցի թիվ 1 տանը տեղի էունեցելբացումը։ Բացմանարարողությանը ներկա էին 200-ից ավելի հյուրեր։ Հանդիսավորարարողությունը ղեկավարել է Կ.Պոլսի «Արևելյան» («Oriental») թիվ 687օթյակի նախկին Գերհարգելի Վարպետ անգլիացի Փերսի Լիթը14։ «Հայաստան» օթյակը հայ ազատ որմնադրության պատմության մեջհանդիսանում է մինչ այդ հիմնված հայկական օթյակներից միակը, որնիրառաջինհանրապետության եռագույն դրոշի առկայության պայմաններում15։ «Հայաստան» թիվ 1185 օթյակը հայկական մյուս օթյակներիցառանձնանում է նաև նրանով, որ եղել է բացառապես հայ ազատորմնադիրներից կազմված ամենամեծաքանակ անդամ ունեցող օթյակը։ Օթյակի անդամների քանակի մասին միակ տեղեկությունը հայտնածԱրմենակ Ֆեներջյանը տարբեր թվեր է ներկայացնում։ Նա «Կյանք ևԱրվեստ» ամսագրում օթյակի հայ անդամների թիվը ներկայացնում է125 մարդ16, իսկ «Հայրենիք» ամսագրում տպագրած հոդվածում գրում է,որ օթյակը «ունեցած է հարյուրի մոտ անդամներ»17։ Իր գործունեությանտարիներին «Հայաստան» օթյակն ունեցել է վեց Գերհարեգելի Վարպետ՝Թորգոմ Պոյաճյան, Մինաս Մարտիրոսյան, Արմենակ Ֆեներճյան,Տիգրան Պարսամյան, Վահե Հինդլյան և Լևոն Ճգնավորյան18։ ՕթյակիԿ.Պոլիս, 1919, էջ 49, Ր. Մեվլան Զադե, Օսմանյան յեղափոխութեան մութ ծալքերը ևիթթիհատի հայաջինջ ծրգիրները, Պէյրութ, 1968։ 12 «Հայրենիք», 1955, դեկտեմբեր, թիվ 12, էջ 81։ 13 Կիրակոսյան Ջ., նշվ. աշխ., գիրք առաջին, էջ 323-324, գիրք երկրորդ, Երևան, 1983, էջ74։ 14 «Կեանք եւ Արուեստ», 1935, էջ 77, «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 97-98։ 15 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 97։ 16 Տե՛ս «Կեանք եւ Արուեստ», 1935, էջ 78։ 17 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 98։ 18 Նույն տեղում։ ղեկավարման տարիներին նրանք «խիստ փայլուն գործունեութիւն»19ծավալեցին։ «Հայաստան» թիվ 1185 օթյակը Թուրքիայում գործած միակ օթյակնէ, որին աշխարհիկ մարդկանցից զատ անդամագրվել էին նաևհոգևորականներ։ Նրանցից առաջինը օթյակի անդամ է ձեռնադրվելՀովհան Ծայրագույն վարդապետ Կարապետյանը։ Նա «Հայաստանիկոչնակ» թերթի 1924 թ. հոկտեմբերի 4-ի համարում «Գիտակից սեր»վերնագրով մաղթանք է հղել «Հայաստան» օթյակին։ Ինը քառատողից բաղկացած այդ բանաստեղծության մեջհեղինակը ցանկություն է հայտնում «սիրել Տիեզերքն անհուն, անբաժանընկեր ըլլալ աստղերուն, … սիրել մարդկությանն ամբողջ,լսելօգնութեան ընդհանուր կոչ, … սիրել գեղարվեստն անճառ, գիտութեանակէն սերտել անխափան՝ ԱստուածացումիԻ պատասխան այս ցանկության՝ մի ձայն նրան ասում է. եթեցանկանում ես սիրել Տիեզերքն անհուն, ապա «սիրէ նախապես քուհայրենի տուն», եթե ցանկանում ես սիրել մարդկությունն ամբողջ, ապա«սիրէ իսկապես եղբայրդ ողբակոծ», և եթե ցանկանում ես սիրելգեղարվեստն անճառ, ապա ամենից առաջ «սիրէ ջերմապէս պարզկեանքը տիպար»։ Անսալով այդ ձայնի խորհրդին՝ հեղինակն այնուհետևգրում է.լուսաշող ճամբան»։ «Անկեղծ պաշտումով սիրեցի իմ տուն,Ըսի օտարին. «Ալ եղբայր ես դուն»,Կեանքի ուղիեն վազեցի առաջ,Եւ անձնանուէր ծառայութեան մէջ,Գտայ հոգեկան տաճարներ անշեջ»20։ Հովհան վարդապետ Կարապետյանի բանաստեղծությունն իր վրակրում է մասոնական գաղափարախոսության մի շարք հիմնարարդրույթների ազդեցությունը։ Դրանք ամրագրված են «մասոնությանպատմահայր»21որմնադիրներիՋեյմս Անդերսոնի22«Ազատ19 «Կեանք եւ Արուեստ», 1935, էջ 78։ 20 Տե՛ս Յովհան, Գիտակից սէր, - «Հայաստանի կոչնակ», Նյու Յորք, 1924, 4 հոկտեմբերի, թիվ 40, էջ 1267։ 22 Ջեյմս Անդերսոն (1680-1739), շոտլանդական պրեսբիտերական եկեղեցու քահանա, աստվածաբան,խորհրդանշանական մասոնության հիմնադիր, բարձրապատիվ մասոն, Լոնդոնի և Վեստմինսթրի մեծօթյակի Գերհարգելի Վարպետ, 1723թ. հրատարակել է մասոնական օթյակների գործունեությունըկանոնակարգող աշխատանք, որը հայտնի է Անդերսոնի սահմանադրություն անունով։ Տե՛ս Ридли Дж.որըէանհատիբարոյականհամարվումհամակարգ»25,Սահմանադրությունում»23,«մասոնությանԱստվածաշունչ»։ Մասոնությունը «հոգու վիճակ է»24, «իր գեղեցկությամբսքանչելի«մշտականկատարելագործման մասին բարոյական ուսմունք»26։ Մասոնությունընպատակ է հետապնդում բարոյապես ազնվացնել մարդկանց ևմիավորել նրանց եղբայրական սիրո, հավասարության, փոխօգնությանև հավատարմության հենքի վրա»27։ Այս դրույթներն ամրագրված ենՀովհան վարդապետ Կարապետյանի՝ «Հայաստան» օթյակին ուղղվածմաղթանքի մեջ։ Դրա վկայությունը նրա օգտագործած «անհունՏիեզերք», «անբաժան ընկեր», «մարդկությանն ամբողջ», «եղբայր եսդուն», «փոխադարձ սեր», «կյանքի ուղի», «գեղարվեստն անճառ»,«հոգեկան տաճար», «լուսաշող ճամբա» և այլ արտահայտություններնեն, որոնցից յուրաքանչյուրը մասոնության գաղափարախոսության ևբառապաշարի բաղադրիչ են։ Մասոնական գաղափարախոսությունըսահմանում է, որ յուրաքանչյուր մարդ կոչված է ազատ և լիարժեքզարգացնել իր ընդունակությունները, խավարից անցնել դեպի լույս,տգիտությունից՝ դեպի գիտելիքներ, մահից՝ դեպի անմահություն, որըտեղի է ունենում միայն մարդկային ոգու տաճարում կամ մասոնականօթյակում, որտեղ բոլորը եղբայրներ են28։ Հովհան վարդապետ Կարապետյանը«Հայաստան» օթյակինանդամագրված միակ հոգևորականը չէր։ 1923 թ. հունիսի 4-ի երեկոյան«Հայաստան»էԱրտավազդ վարդապետ Սյուրմեյանը29, որին ներկա են եղել մեծ թվովհանդիսավորությամբ անդամագրվելօթյակին29 Արտավազդ արքեպիսկոպոս Սյուրմեյանը (1889-1951) քսան տարուց ավելի ծառայել է Հալեպիև Բեյրութի Հայաստանյայց եկեղեցուն և տեղի հայ համայնքին։ 1946 թ. մեկնել է Փարիզ՝ որպեսՀայրապետական լիազոր ներկայացուցիչ՝ վերակազմելու համար Եվրոպայի թեմը։ Նա նաևձեռագրագետ էր, պատմաբան ու բանասեր, հրատարակել և խմբագրել է «Հայ քնար», «Սասուն»,«Հայ խոսնակ» պարբերականները, «Տաթև» տարեցույցը։ Հեղինակել է պատմագիտական միշարք երկեր, աշխատակցել «Բազմավեպ», «Հանդես ամսօրյա», «Հայաստանի կոչնակ»,«Էջմիածին» և այլ պարբերականների։ Հուղարկավորվել է Փարիզի Պեր Լաշեզ գերեզմանատանը։ Տե՛ս «Հայաստանի կոչնակ», 1946, 5 հոկտեմբերի, թիվ 40, էջ 954։ ազատ որմնադիրներ30։ 1936 թ. նա Հալեպի Քառասուն Մանկանցեկեղեցում պատարագ է մատուցել Անգլիայի մասոն թագավոր Ջորջ V-ի31 մահվան կապակցությամբ, որին ներկա են եղել Անգլիայիհյուպատոսը և օտարերկրյա բազմաթիվ հյուրեր։ Նա «Հայաստան»օթյակի նախկին Գերհարգելի Վարպետ Արմենակ Ֆեներճյանին խնդրելէ իր կարդացած քարոզը ուղարկել «Անգլիայի Մեծ օթյակին»32։ հնարավորություն1923 թ. դեկտեմբերի 17-ին «Հայաստան» օթյակի ԳերհարգելիՎարպետի պաշտոնում Արմենակ Ֆեներճյանին փոխարինել է ՏիգրանՊարսամյանը։ Նոր Գերհարգելի Վարպետին Ա. Ֆեներճյանը մաղթանքիխոսք է հղել, որը լի է մասոնական գաղափարախոսության տարբերդրույթներով։ Այնէ տալիս անմիջականպատկերացում կազմել մասոնական օթյակում վարպետի պաշտոնը մեկազատ որմնադրից մյուսին անցնելու մասոնական արարողակարգիմասին։ Մաղթանքի խոսքում բարձրաստիճան մասոն Ա. Ֆեներճյանը,դիմելով իր իրավահաջորդին, ասել է. «Խոսքս ձեզ ուղղելով, Գերհարգելիեղբայր իմ, նախ՝ կուզեի, որ դուք նկատէք այս պաշտօնը ամենաբարձրպատիւը, զոր Եղբայրութիւնը կրնայ շնորհիլ իր օթեակին որեւէ եղբօրը։ Այն պատասխանատութիւնները, որոնք կապուած են այս պաշտօնինհետ, շատ մեծ ու ծանր են եւ կը պահանջեն մտքի ու սրտի շատ մըյատկութիւններ։ Յաջորդ առաջնորդ մը ըլլալու համար, պէտք է ունենալշատ նուրբ ձիրքեր եւ բարեմասնութիւններ։ Եւ ասոնց ամէնէնցայտունները պէտք է ունենայ նոր Գերհարգելի վարպետը, որ էյարգանք, համարում եւ սէր իր եղբայրներուն վրայ։ Մտքիյատկութիւններով եւ ի մասնաւորի սրտի յատկութիւններով, դուք պիտիյաջողիք շահիլ ձեր եղբայրներուն վստահութիւնը, հաւատարիմ,ուղղամիտգուրգուրանքը։ Ձերպարտականութիւնը պէտք է ըլլայ լուսաւորել անոնց միտքերը ճշմարիտեւօժանդակութիւնը,գորովը30 «Հայրենիք»,1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 100։ 31 Ջորջ V (1865 ⁄ 1910-1936)-Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի ՄիացյալԹագավորության միապետ, բարձրաստիճան մասոն։ 1932 թ. դեկտեմբերի 25-ինառաջին անգամ Ծննդյան տոների կապակցությամբ ռադիոյով շնորհավորել է իրհայրենակիցներին, որի տեքստը գրել էր անգլիական նշանավոր գրող և մասոնՌեդյարդ Կիպլինգը։ Գերմանացի կոմպոզիտոր Պաուլ Հինդեմիթը թագավորիհիշատակին նվիրել է «Սգո երաժշտություն»։ Տե՛ս Harold Nicolson. King George the Fifth;С. Наследники Королевы Виктории и первые британские монархи ΧΧ в։ Эдуард VII и32 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 100։ իմաստութեամբ, խոհականութեամբ եւ չափաւորութեամբ; Եթէ ձերդիրքը եւ վարմունքը այն բարձր արուեստին, զոր մենք ի գործ կը դնենքդարերէ ի վեր, ուղղիչ է, այն ատեն դուք պիտի ստանաք անհրաժեշտ եւկարևոր ուժը այս ձեր ստանձնելիք պաշտօնին համար եւ կարող պիտիըլլաք քողազերծ ընել գեղեցկութիւնը այն թաքուն վարդապետութեան,որ կը կազմէ հիմը Ազատ Որմնադրութեան։ ձերվրայՕթեակինյառաջադիմութիւնըդրուածպարտականութիւն մըն է։ Ինչպէս որ մարդկային կեանքը կը կայանայմարմին, մտքի եւ հոգիի աւելի մօտ գործակցութեան մէջ, նոյնպէս ալօթեակի մը կեանքը կը կայանայ անոր նիւթական, բարոյական եւհոգեկան սերտ գործակցութեան մէջ։ Իւրաքանչիւր Ազատ Որմնադիրիպարտականութիւնն է աշխատել հանդարտօրէն իր անկիւնին մէջ՝չլինելու համար այն վսեմ անտեսանելի տաճարը, ուր պիտի զարգանանիր մտային, բարոյական եւ հոգեկան ուժերը, որոնք միանալով բոլորեղբայրներու միացեալ ջանքերուն, պիտի կրնան վերջնականապեսկերտել մարդկային կատարելագործութիւնը։ Դուք, նոր ընտրուած Գերհարգելի վարպետ, պիտի տաք այսխորունկ դասերուն իրական ցայտուն նշանակութիւնը ոչ միայն ձերխօսքերով, այլ նաև ձեր կեանքով, վարքով ու բարքով։ Գերհարգելիվարպետը միշտ պէտք է յիշէ, թէ երկրիս վրայ է եւ թէ անոր տաճարըանհուն եւ յաւիտենական է. թէ մարդու մը սիրտը խաղաղութեան,անբծութեան, ուժի, գութի եւ յոյսի տաճարն է։ Շատ բարձր է ձեզիյանձնուած վստահութիւնը եւ վստահ եմ թէ չպիտի ուզէիք եւ չպիտիհամարձակեիքայդպարտականութիւններէն, որ ձեր ուսերուն վրայ դրուեցան այս երեկոյ,եղբայրութեան քուէներով։ Սորվինքէ՝ ուսուցանելէ առաջ։ Հնազանդինք՝հրամայելէ առաջ։ Լաւ հասկանանք՝ որեւէ խնդիր քննադատելէ առաջ։ Ահա մի քանի ճշմարտութիւններ օթեակի մըյառաջադիմութեանհամար։ Ուրեմն, կը մաղթեմ, որ կարողանանք միացնել ձեր անձին մէջմտատիպար գերհարգելի վարպետի բոլոր հատկութիւնները»33։ պարկեշտփախիլմարդ,իբրեւ«Հայաստան» օթյակն իր աշխատանքները, ըստ ԳերհարգելիՎարպետ Վահե Հինդլյանի, դադարեցրել է 1925 թվականին՝ ունենալովգործունեության «փայլուն շրջանակ»34։ Այս օթյակն էլ արժանացավ նույնճակատագրին, ինչ Զմյուռնիայի «Տիգրան» թիվ 1014, Կ. Պոլսի «Սեր» և33 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 98-99։ 34 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 100։ Խարբերդի «Եփրատ» թիվ 1078 օթյակները։ Ամեն անգամ Թուրքիայումստեղծված քաղաքական անբարենպաստ պայմանների պատճառով հայէին դադարեցնել իրենցազատ որմնադիրները հարկադրվածգործունեությունը։ մասոնությաներկնակամարում գիսաստղի պես փայլեց ու կարճատև կյանք ունեցավ,այնուամենայնիվլուրջ հետք թողեց հայ ազատ որմնադրությանպատմության մեջ։

Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո Թուրքիայում օթյակների հնարավոր օթյակներ։ Օգտվելով այդ գործունեությունը հնարավորությունից՝ մի խումբ հայ ազատ որմնադիրներ, ովքեր աշխարհամարտից առաջ անգլիական և ֆրանսիական օթյակների անդամ էին, Կ. Պոլսում 1918 թ. դեկտեմբերին հիմնեցին «Հայաստան» թիվ 1185 հայկական օթյակը։ Հայ մասոնության պատմության մեջ «Հայաստան» օթյակը հանդիսացել է մինչ այդ հիմնված օթյակներից միակը, որը համալրված էր բացառապես հայերից, այդ թվում՝ հոգևորականներից, արգելվում էր թուրքերի անդամակցությունը։ Օթյակն իր աշխատանքներն իրականացնում էր հայոց եռագույն դրոշի ներքո։ Հայ ազատ որմնադրության երկնակամարում գիսաստղի պես փայլատակած այս եզակի օթյակը 1925 թ. հարկադրված դադարեցրել է գործունեությունը։

Ռիսկերի գնահատումը և կառավարումը կրթության գործընթացում Այսօր ՝ տեխնոլոգիական դարում, կյանքի ցանկացած ոլորտ շատ արագ է զարգանում: Այս փոփոխությունների ցիկլում ռիսկերը դարձել են մարդկանց կյանքի անբաժանելի մասը: Կրթության գործընթացը շատ արագ զարգանում և փոփոխվում է: Որպեսզի այն չվնասվի, ավելին ՝ կարողանա արդյունավետորեն զարգանալ այդ փոփոխությունների հոսքում, անհրաժեշտ է, որ կրթության ոլորտի ակտիվ սուբյեկտները կարողանան ճիշտ գնահատել, կառավարել ոլորտում առկա ռիսկերը: Երբեմն դրանք կարող են անտեսանելի լինել ՝ վնաս հասցնելով կրթության ողջ գործընթացին: Եթե ​​կրթության գործընթացում ռիսկերի ցուցանիշները ճիշտ գնահատվեն և դրանք հմտորեն կառավարվեն, ապա մենք կունենանք ավելի կայուն, միևնույն ժամանակ, ավելի զարգացող կրթական համակարգ: Ներկայումս ՀՀ-ում կրթական ռիսկերի գնահատման վերաբերյալ լայնածավալ ուսումնասիրություններ չկան, բայց դրանք անհապաղ անհրաժեշտ են, քանի որ տարիների փորձը ցույց է տալիս, որ կրթության ոլորտի շատ խնդիրներ կապված են այդ ռիսկերը ժամանակին հաշվի չառնելու հետ: , Ավելին, այդ ռիսկերը առկա են ինչպես հանրակրթության, այնպես էլ բարձրագույն կրթության ոլորտներում: Այս հոդվածի նպատակն է լուսաբանել կրթության համակարգում ռիսկերի գնահատման և կառավարման գործընթացների առանձնահատկությունները: Նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել հանրակրթության համակարգում `ներկայացնել ռիսկի էությունը, կրթական ռիսկերի առանձնահատկությունները, գնահատման միջոցները, ինչպես նաև կրթության գործընթացում ռիսկերի կանխարգելման միջոցները: , Ռիսկը որոշակի իրավիճակ է, երբ անձնական հնարավորությունները սահմանափակվում են հուզական դաշտի և անկանխատեսելի արդյունքների պատճառով: «Ռիսկ» տերմինը կարելի է գտնել այլ լեզուներով այլ արտահայտություններում: Որոշ լեզուներում ռիսկ բառը արտահայտություններ ունի, օրինակ ՝ իտալերեն «risco» կամ «rischio», ինչը նշանակում է ռիսկ կամ վտանգ (ավելի վաղ հետքեր կարելի է գտնել իտալական «risco» ris «rischio»), հունարենում ՝ «rhizicon»: «պարսկերեն« Rozi (k) »: Հունարեն rhizicon բառը սկզբնապես ուներ արմատային իմաստ, որը հետագայում փոխեց իր իմաստը վել ՝ ասոցացվելով ժայռի հետ: Այս փոփոխությունը կապված է միջնադարում նավաշինության և առևտրի զարգացման հետ: Այսպիսով, ժայռերը վտանգավոր էին նավաստիների համար, քանի որ նրանք կարող էին բախվել նրանց հետ: Այսպիսով, ռիզիկոն բառը վերածվել է զուտ ռիսկի: Շատ լեզուներում այս բառը ունի բնօրինակ նշանակություն: Ներկայումս շատերի համար ռիսկը կապված է վտանգի հետ, միայն մոտեցումներն են տարբեր: Եթե ​​միջնադարում ռիսկերը կապված էին միայն Աստծո ճակատագրի հետ, ապա այժմ ռիսկ ասելով մենք նկատի ունենք հնարավոր կորստի վտանգը, որը կախված է բնության երևույթներից, մարդու գործունեության ձևերից: Միևնույն ժամանակ, վտանգը դեռ ռիսկ չէ: Theիշտ չէ, որ վտանգը գոյություն ունենա ինքնուրույն, «որոշակի կետում» ռիսկի հավասար նշան դնի: Ռիսկի վերցնելը որոշվում է սեփական ընտրությամբ, գիտակցաբար և նպատակային: Կազմակերպությունը ռիսկի է դիմում ՝ իմանալով ռիսկի պատճառները և աղբյուրները, օգտագործելով անվտանգության մեխանիզմներ, մեղմացման մեթոդներ, որոնք չեն խոչընդոտում ռիսկերի խուսափմանը [1]: Բայց որքանո՞վ են հայտնաբերվում ռիսկերը և վախերը, և որո՞նք են դրանց տարբերությունները: Այս հարցն ու պատասխանը տվեց Նիկլաս Լուհմանը, ով շեշտեց ռիսկերի տարբերությունները: Ըստ նրա ՝ «եթե հնարավոր վնասը որոշման հետևանք է համարվում, ապա մենք խոսում ենք որոշում կայացնելու ռիսկի մասին, և եթե վնասի պատճառները արտաքին են, այսինքն ՝ դա վերագրում ենք արտաքին աշխարհին: , ապա մենք խոսում ենք վտանգի մասին »: Այլ կերպ ասած, ռիսկը մարդու կողմից գիտակցված փաստ է, որը գոյություն ունի անկախ մարդու կամքից `ապագա իրադարձությունների արդյունքի անորոշությամբ: Այս դեպքում առարկան բախվում է տարբեր տեսակի անորոշությունների: Դրանց բարդությունն իր համամասնությամբ կազմում է այսպես կոչված կրիտիկական անորոշությունը, որի դեպքում ռիսկի տարրը գործի է մտնում: Անհնար է լիովին խուսափել ռիսկից մարդկային գործունեության որևէ ոլորտում, քանի դեռ դա կապված է մարդկանց որոշումների կայացման գործընթացին ազդող բազմաթիվ պայմանների և գործոնների հետ: Վ.Կուզմինը և Ա. Գոբենկոն անորոշությունը կապում են գործունեության պայմանների կամ հետևանքների վերաբերյալ տեղեկատվության թերի կամ անճշտության հետ: Իսկ Վ. Տամբովցի և Գ. Քելների անորոշությունը պայմանավորված է այն գործոններով, որոնց վրա անձը չի կարող ազդել (օբյեկտիվ անորոշություն): Դա պայմանավորված է արտաքին միջավայրի (սուբյեկտիվության) վերաբերյալ առարկայի գիտելիքների պակասով: Այսպիսով, ռիսկերը պայմանավորված են մեր գործունեությամբ, դրանք անորոշ իրավիճակներում վերընտրման սահմանափակում են: Մանկավարժական ռիսկի դիմելը մանկավարժության մեջ համեմատաբար նոր ոլորտ է, որն ուսումնասիրում է մանկավարժի վարքագծային կողմերը ինչպես մասնագիտական ​​գործունեության, այնպես էլ սոցիալ-տնտեսական-հոգեբանական երևույթների մեջ. դա մանկավարժի անխուսափելի ընտրությունն է մանկավարժական գործունեության մեջ [3]: Ռիսկի խնդիրը ուսումնասիրելու սոցիալ-մանկավարժական մոտեցումը կապված է անձի սոցիալականացման գաղափարի հետ, այսինքն `որն է կրթական գործընթացում առկա ռիսկը, որը թույլ չի տալիս մանկավարժական գործունեությունը լինել արդյունավետ, ստեղծագործական, նորարարական. կոոպերատիվ Այն դեպքում, երբ կրթության գործընթացը չի ընթանում վերը նշվածից, ապա անհրաժեշտ է հասկանալ, թե որոնք են այն ռիսկերը, որոնք մանկավարժները հաշվի չեն առել: Ռիսկի դիմելու պատրաստակամություն ER Khababulin և L. Մ. Միտինան կապված է ուսուցիչների մասնագիտական ​​զարգացման հետ: Այլ կերպ ասած, մանկավարժը միշտ պետք է պատրաստ լինի նոր բան սովորելու, ինքն իրեն զարգացնելու, հակառակ դեպքում սրբության բացակայությունը ռիսկ է կրթության գործընթացում: Դպրոցն ինքնին զարգացող համակարգ է, որը ենթադրում է առաջին հերթին ուսուցիչների զարգացում: Որոշ հետազոտողներ, ինչպիսիք են A. Derkach, V. Գ. Zալիկին, Մ. Ukուկարմենը ուսուցչի ռիսկի դիմադրությունը կապում է ոչ միայն ուսուցչի գիտելիքների, ինքնազարգացման պատրաստակամության հետ, այլև անձնական և հոգեբանական: և անձի մանկավարժական փորձը [5]: Պ. Նկարագրելով ռիսկը որպես տվյալ իրավիճակում գտնվող անձի անորոշություն, Իլյինը տարբերակում է հետևյալ ռիսկերի տեսակները. Իլյինը, որպես մանկավարժական ռիսկեր, համարում է կրթական ծրագրերի փոփոխականությունը, ուսուցչի կողմից տարբեր մեթոդների օգտագործման բացակայությունը ուսումնական գործընթացում `երեխայի կարողությունները և հակումները բացահայտելու համար: Աբրամովան մանկավարժական ռիսկ է համարում ուսուցիչների գործունեության մեջ ստեղծագործականության պակասը: Ն. Դ. Սուխովյանի մանկավարժական ռիսկը պայմանավորված է դպրոցի (համալսարան, քոլեջ կամ այլ ուսումնական հաստատություն) ուսուցիչների, աշակերտների և ուսանողների վերաբերմունքով: Վերջինս առանձնացրեց ռիսկի մի քանի բաղադրիչներ. Կրթության մասնակիցների կարգավորում. • Չորրորդ բաղադրիչը Բաղադրիչն արտացոլում է ուսուցիչների թիմի անդամների մանկավարժական գործունեության համահունչությունը: Սուխովյան դպրոցը դիտում է փոքր հասարակություն, որը մեծ մասամբ կապում է այդ հասարակության անդամների `ուսուցիչ-ուսուցիչ, ուսուցիչ-աշակերտ, ուսուցիչ-ղեկավարող, ուսանող-կառավարող, ուսանող-ուսուցիչ-ղեկավարող սուբյեկտների հարաբերությունների ռիսկերը: Ռայմենը ուսուցիչների դիմադրողականության պակասը մեծ համարում է մանկավարժական մեծ ռիսկ, սթրեսի դիմացկունության պակաս, այսինքն ՝ երեխան կարող է սթրեսի ենթարկվել ուսուցչի պատճառով: Դա պայմանավորված է նրանով, որ այսօր որոշ մանկավարժներ սթրեսակայուն չեն, նրանք կարող են վիրավորական վերաբերմունք ցուցաբերել երեխայի նկատմամբ: Մեծ է ռիսկը, որ երեխան հիասթափվի ուսուցչից, նա կվախենա մոտեցող ուսուցչից: Կա նաև ռիսկ, որ վախը կփոխանցվի դասավանդվող առարկային [7], այսինքն ՝ ուսուցչի ցանկությունը ոլորտում գիտելիքներ ստանալու: Կրթության գործընթացում կան մի շարք կրթական ռիսկեր, որոնք հնարավոր է չեզոքացնել միայն այն դեպքում, եթե ակտիվ սուբյեկտները կարողանան օգտագործել կրթական ռիսկերի առկայությունը `դրանք ինքնուրույն զարգացնելու և կանխատեսելու միջոցով արդյունավետ լուծելու համար: Ռիսկի գնահատումը անհրաժեշտություն է այն դեպքում, երբ կրթության գործընթացում արդեն հայտնաբերվել է ռիսկ, մենք պետք է որոշենք կրթության գործընթացի վրա ռիսկի բացասական ազդեցության չափը: Այս պարագայում պետք է գնահատել այդ կրթական ռիսկի բոլոր հնարավոր հետևանքները: Հայտնի է, որ արդյունավետորեն կառավարվում է միայն այն, ինչը կարող է գնահատվել: Այլ կերպ ասած, մենք կարող ենք կառավարել ոչ թե ռիսկը, այլ ցուցանիշների արժեքները ՝ ոչ ավելին: Ռիսկերի գնահատման մեթոդները սահմանում են դրանց կառավարման մեթոդները, ուստի անհրաժեշտ է ամբողջությամբ ճիշտ գնահատել ռիսկերի կառավարումը, քանի որ ինչպես գնահատում ենք, այնպես էլ վերահսկում ենք: Եթե ​​փորձենք դիտել ավագ դպրոցներում կրթական ռիսկերը, կտեսնենք, որ դրանք բավականին շատ են, քանի որ դրանք ժամանակին չեն բացահայտվել, գնահատվել են, և այսօր դրանք արտահայտվում են շատ ավելի մեծ խնդիրների տեսքով: Առանձնացնենք կրթության առավել ակնհայտ ռիսկերը `կրթական ծրագրերի համապատասխանությունը այսօրվա աշխատաշուկայի պահանջներին: Ներկայումս բարձրագույն կրթություն ունեցող մարդկանց մեծ մասը չի աշխատում իրենց մասնագիտությամբ, քանի որ նրանց ստացած գիտելիքները կամ չեն համապատասխանում այսօրվա աշխատաշուկայի պահանջներին, կամ կա այս ոլորտում մասնագետների գերաճ: Այս խնդիրները չէին կարող պատահել, եթե համալսարանները նախապես իրականացնեին կրթական ծրագրերի ռիսկերի գնահատում ՝ կրթական ծրագրերը համապատասխանեցնելով աշխատաշուկայի իրական պահանջներին: Ամեն տարի բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում մեծ թվով մասնագետներ են արտադրվում, որոնցից քչերն են բավարարում գործատուի պահանջները, և այն ռիսկերը, որոնք չեն գրանցվում համալսարանների կողմից, ստեղծում են լրացուցիչ ռիսկեր, որոնք այսօր պահանջում են հայտնաբերման և լուծման ավելի բարդ մեթոդներ: Հետեւաբար, ռիսկերի գնահատումը կառավարման գործընթացում առաջնահերթ խնդիր է: Projectրագրերի կառավարման ամերիկյան ինստիտուտի համաձայն, ռիսկերի կառավարման գործընթացը ներառում է հետևյալ procedures1 ընթացակարգերը: ռիսկերի կառավարման ձևավորում, 2. ռիսկերի որոշում, 3. ռիսկերի որակական գնահատում, 4. ռիսկերի քանակական գնահատում 5. ռիսկերի գործոնների վրա ազդեցության ձևավորում, 6. վերահսկում և վերահսկում [1]: Այս բոլոր ընթացակարգերը փոխկապակցված են: Այստեղ մենք պետք է որոշենք ռիսկը, քանի որ եթե ռիսկը մեզ համար անհայտ է, և մենք չենք կարող պատկերացնել վտանգները, ապա մենք չենք կարող կառավարել դրանք: Ռիսկի նույնականացումը ներառում է հետևյալ քայլերը. • ռիսկի նույնականացում, • ռիսկի անվանում, • ռիսկի նկարագրություն [1]: Ռիսկի որոշման ընթացքում կազմվում է ենթադրյալ կրթական ռիսկերի ցանկը, որոնք ազդում են ուսման գործընթացի վրա և դրանց առաջացման պատճառները, նկարագրվում են ռիսկերի բնութագրերը և այլն: Ռիսկերի որոշումը ռիսկերի կառավարման հիմքն է: Դա անհրաժեշտ է, բայց դա բավարար չէ: Հնարավոր է գնահատել, թե ինչպես այս կրթական ռիսկը կարող է բացասաբար ազդել ուսումնական գործընթացի արդյունքի վրա: Որպես օրինակ ՝ դիտարկենք հետևյալը 2006-12 թվականների ընթացքում ՀՀ-ում իրականացվել են եռամյա կրթական համակարգով առանձին ավագ դպրոցների համակարգի ստեղծման ռազմավարական ծրագրեր `12-ամյա հանրակրթական համակարգին անցնելու միջոցով, որի արդյունքում` ՀՀ միջնակարգ դպրոցների մի մասը վերակազմավորվեց ավագ դպրոցների: Առանձին ավագ դպրոցների ստեղծումը, որն ի սկզբանե նախատեսվում էր ապահովել տարբեր ուսումնական ծրագրեր և հոսքեր, և ուսանողների կրթական հնարավորությունների ընդլայնում, ենթադրաբար պետք է բարելավեր ավագ դպրոցներում կրթության որակը [2], բայց ծրագիրը ամբողջությամբ իրականացված չէ: Կրթական ծրագրերի անկատարությունը որոշակի ռիսկ էր, բայց հաշվի չի առնվել, թե որքանով այդ ռիսկը կարող է ազդել ուսման գործընթացի և դրա վերջնական արդյունքի վրա: Anyանկացած ռիսկի նկատմամբ անհրաժեշտ է համապարփակ մոտեցում: Սա նշանակում է, որ կախված ռիսկի աստիճանից և հրատապությունից, պետք է ընտրվի ռիսկի գնահատման մեթոդը: Հետևյալ մեթոդները կարող են օգտագործվել. • Որոշվում են որակական ՝ ռիսկի գործոնները, որոշվում են քանակական ՝ ռիսկի մակարդակները, • հիբրիդ ՝ որակական - քանակական մեթոդների համադրություն [1]: Որակական գնահատման ընթացքում որոշվում են ռիսկի գործոնները, որոշվում է ռիսկի աստիճանը, իսկ քանակական գնահատման ընթացքում կատարվում է վիճակագրական տվյալների մաթեմատիկական, վիճակագրական մշակումը, ռիսկի քանակական արտահայտումը [1]: Որակական գնահատում Քանակական գնահատում Ռիսկի գործոնների բացահայտում Մաթեմատիկական մեթոդներով վիճակագրական տվյալների մշակում Ռիսկի աստիճանի որոշում Ռիսկի աստիճանի քանակական արտահայտում Գծապատկեր 1. Ռիսկի որակական-քանակական գնահատում Ռիսկի որակական գնահատումը որակական ռիսկի վերլուծության գործընթաց է, որը գնահատում է որոշակի ռիսկերի ներուժը հետագա վերլուծության կամ ուղղակի մեղմացման համար: Այս մեթոդը ավելի պարզ և կիրառելի է: Ռիսկի որակական գնահատումն իրականացվում է ստանդարտ մեթոդներով և այնպիսի ձևերով, ինչպիսիք են. • ինդուկտիվ մոտեցում (փաստերի հավաքում, համակարգավորում-ընդհանրացում), • դեդուկտիվ մոտեցում (առաջարկելով վարկածներ, որոնք այնուհետև զուգորդվում են փաստերի հետ), • դրական մոտեցում (ուսումնասիրել այնտեղ); • նորմատիվային մոտեցում (արտահայտում է սուբյեկտիվ գաղափարներ այն մասին, թե ինչ կարող է պատահել) [1]: Ինդուկտիվ մոտեցում Նորմատիվ մոտեցում Դեդուկտիվ մոտեցում Դրական մոտեցում Գծապատկեր 2. Ռիսկի որակական գնահատում Որակի գնահատում կատարելիս ռիսկի մակարդակները համարվում են ցածր, միջին, բարձր կրիտիկական և անթույլատրելի: Այս մոտեցումը սուբյեկտիվ է, բայց որոշ հետազոտողների համար այս մեթոդը առավել ընդունելի է: Սա այն մեթոդն է, որի ընթացքում յուրաքանչյուր ռիսկի հավանականությունը որոշվում է ըստ բարձր (բարձր), լուրջ (միջին), միջին (միջին), ցածր (ցածր) մասշտաբների: • H = բարձր ռիսկ - պահանջում է մանրակրկիտ ուսումնասիրություն - կառավարում, • S = լուրջ ռիսկ - պահանջում է բարձր հստակ կառավարման ուշադրություն, • M = միջին ռիսկ - պահանջում է հստակ կառավարման պատասխանատվություն, • L = ցածր ռիսկ ՝ հաղթահարվում է սովորական ընթացակարգով , Այս մեթոդաբանության կիրառման ընթացքում ամբողջ համակարգը գնահատվում է `ելնելով ռիսկերի անհատական ​​գնահատականներից, և ռիսկերը դասակարգվում են ըստ դրանց օգտակարության: Այս մեթոդը թույլ է տալիս արագ որակական ռիսկի գնահատում [1]: Ռիսկը ենթադրում է նաև զարգացում, քանի որ կրթության ոլորտում ցանկացած նորարարություն, սկզբնական փուլում, պարունակում է որոշակի ռիսկեր, որոնք դասակարգվում են, լուծվում ըստ հրատապության, առաջնահերթության: Երբեմն մենք նույնիսկ կարող ենք հավասարեցնել ռիսկը և զարգացումը: Ռիսկը ենթադրում է «հաջողություն, նվաճում», կորուստ: Ամփոփելով և համակարգելով հոդվածը `մենք հասանք հետևյալի. Կրթական գործընթացում կան մի շարք կրթական ռիսկեր, որոնք հնարավոր է չեզոքացնել միայն այն դեպքում, երբ գործընթացի ակտիվ դերակատարները կարող են ինքնազարգացման միջոցով հասկանալ կրթական ռիսկերի առկայությունը, տեսնելով ավելի հեռու ՝ կանխատեսելով և փորձելով արդյունավետորեն լուծել դրանք: Ավելին, ռիսկերը անհնար է ճիշտ կառավարել, եթե չկարողանանք ճիշտ գնահատել, քանի որ կառավարվում են միայն ճիշտ գնահատված ռիսկերը, և վերջնական արդյունքը մեզ համար որոշակիորեն տեսանելի է: Կրթության գործընթացի բոլոր ակտիվ դերակատարները պետք է ամբողջությամբ ներգրավված լինեն կրթական ռիսկերի հաղթահարման գործում: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Գրիգորյան Ռ.Լ., Ռիսկերի կառավարում, Երեւան 2010, էջ 7-8, 128-9, 131-2: [2] «Հայաստանի համայնքների ֆինանսավորողների ասոցիացիա» ՀԿ, Միջին դպրոցի և ավագ դպրոցի ուսումնական պլանների համեմատական ​​վերլուծություն, Երևան 2018, էջ. 11 [4] Antonova L. Н., Педагогическая рискология: теория и история, Проблемы [йлектронный ресурс], URL: http: //www.superinf.ru/view_helpstud.php?id=2729 (датаобращения. 13.01.2019): Անահիտ Տերտերյան Ռիսկերի գնահատման և կառավարման կրթության գործընթաց Բանալի բառեր. Ռիսկ, կրթական ռիսկ, ռիսկի գնահատում, ռիսկերի կառավարում, ընդհանուր կրթություն, ռիսկերի որոշում, անորոշ իրավիճակ, հավանական ռիսկ: ։

Կրթությունն արագ զարգացող և փոփոխվող գործընթաց է, և ներկայիս պայմաններում դրա լիարժեք և արդյունավետ կազմակերպումը բավականին բարդ գործընթաց է, իսկ գործընթացն արդյունավետորեն է իրականացվում միայն այն դեպքում, երբ կրթության ակտիվ սուբյեկտներն այն կազմակերպելիս հաշվի են առնում հնարավոր բոլոր ռիսկերը։ Հոդվածում կարևորվել է կրթական ռիսկերի գնահատման և կառավարման գործընթացների առանձնահատկությունները կրթության համակարգում։ Քանի որ ռիսկը մղում է զարգացման և առաջընթացի, ինչպես նաև հակառակը, սահմանափակ իրավիճակներում շատ կարևոր է կառավարող սուբյեկտի ճիշտ ընտրությունը։ Առաձնացվել է հիմնական նաև այն քայլերը, որոնց միջոցով ռիսկերի կառավարումն արդյունավետորեն կիրականացվի։ Այսօրվա փորձը ցույց է տալիս, որ կրթության համակարգում առկա մի շարք խնդիրներ գոյություն չէին ունենա, եթե կառավարող սուբյեկտները նախապես հաշվի առնեին հնարավոր բոլոր ռիսկերը։

ՔԱILԱՔԱԻԱԿԱՆ ԴԱՏԱԽԱՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ԲԱ EXԱՌԻԿ ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Ընդհանուր իրավասության դատարանների ենթակա քաղաքացիական գործերի իրավասությունը որոշվում է տարածքային իրավասության կանոններով: Տարածքային իրավասությունն ուղղված է նույն շրջանի դատարանների միջեւ գործերի հավասար բաշխմանը ՝ հաշվի առնելով կողմերի տնտեսական-անձնական շահերը, կողմերի համար արդարադատության մատչելիության ապահովումը, տնտեսական և արագ վարույթները [1]: Տարածքային իրավասության որոշակի տեսակների սահմանման նպատակները տարբերվում են միմյանցից: Մի դեպքում, իրավասության կանոնների սահմանումը հիմնված է դատարանի, մյուս դեպքում ՝ կողմերի մասնավոր, մյուս դեպքում ՝ դատարանի և կողմերի շահերի վրա: ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը 1, ընդհանուր տարածքային իրավասություն հաստատող, համաձայն որի հայցը հարուցվում է պատասխանողի բնակության վայրի դատարանում (ՀՀ ՔԴՕ 82-րդ հոդված), միևնույն ժամանակ սահմանում է տարածքային իրավասության այլ տեսակներ, այդ թվում ` շահագրգիռ կողմերը `բացառիկ իրավասության տարածքային իրավասությունը փոխելու համար: Բացառիկ իրավասությունը տարածքային իրավասության հատուկ տեսակ է, որի կանոնները սահմանում են որոշակի գործերի շրջանակներ, որոնց քննությունն իրականացնում են օրենքով հստակ սահմանված դատարաններ ՝ բացառելով այդպիսի գործերի քննության կողմերի համաձայնության հնարավորությունը մեկ այլ դատարան: Իրավաբանական գրականության մեջ տարբեր կարծիքներ կան բացառիկ իրավասության կանոնները սահմանելու այս տեսակի իրավասության որոշման չափանիշների վերաբերյալ: Այսպիսով, տարածված տեսակետ կա, որ բացառիկ իրավասության կանոնների ներքո ներկայացված դատական ​​գործընթացները կարող են ավելի արագ և ճիշտ ուսումնասիրել այն դատարանները, որտեղ գտնվում է վիճելի գույքը, քանի որ այդ գործերի քննությունը, որպես կանոն, ենթադրում է մանրամասն ստուգումներ, շենքեր Քննության ենթարկվելու, տուժողներին հարցաքննելու համար 1 Ընդունված է 17.06.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ. Տե՛ս ARPA 1998.09.09 / 20 (53): Այսուհետ `ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք կամ ՀՀ ԳՇԿ: [2] -ի հետ: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ բացառիկ իրավասության ներքո վեճերի առարկան հիմնականում առնչվում է դատարանի տարածքում գտնվող անշարժ գույքին, ուստի մյուս դատարանի կողմից դատավարությունը կարող է էապես ձգձգել դատաքննությունը, անհրաժեշտություն դարձնել դատական ​​կարգադրությունների կատարմանը, բացասաբար ազդել դատավարության անմիջականությունը: ] Առանց թերագնահատելու վերոհիշյալ բոլոր տեսակետների հրատապությունը, այնուամենայնիվ, մենք կարծում ենք, որ բացառիկ իրավասության սահմանման գործում գերակա են դատարանի շահերը: Այլ կերպ ասած, բացառիկ իրավասության հաստատման հիմնական նպատակը դատարանի համար մատչելիության ավելի բարձր մակարդակի հաստատումն է, այսինքն ՝ դատարանը գործը քննում է այնտեղ, որտեղ գտնվում է վեճի առարկան: Դա հեշտացնում է դատարանի աշխատանքը ապացույցների հավաքագրման և քննության ընթացքում, և օրենսդիրի կարծիքով, դա պետք է հանգեցնի գործի ավելի արագ և ճիշտ լուծմանը: Ավելին, դատարանի շահերը հիմնվելով բացառիկ իրավազորության վրա, այն ի վերջո ուղղված է դատավարության մասնակիցների սուբյեկտիվ իրավունքների պաշտպանության արդյունավետության բարձրացմանը: Այսպիսով, քաղաքացիական դատավարության ընթացքում դատարանի հիմնական հանրային-իրավական գործառույթն է ապահովել գործի պատշաճ ստուգում և լուծում, որն ուղղված է շահագրգիռ անձանց իրավունքների, ազատությունների և օրինական շահերի պաշտպանությանը: Չնայած այն հանգամանքին, որ քաղաքացիական գործ հարուցելու հիմքը հայցվորի կողմից ներկայացված հայցն է, քաղաքացիական գործով դատական ​​պաշտպանությունը տրվում է ոչ միայն հայցվորին, այլ նաև գործին մասնակցող մյուս անձանց: Այս տեսակի իրավասության սահմանման չափանիշների հստակեցումը կարևոր է բացառիկ իրավասության կանոնների տարանջատման համար: Կարծում ենք, որ բացառիկ իրավասության կանոն սահմանելու չափանիշը պետք է լինի առաջին հերթին հայցի առարկան, այսինքն այն առարկան, որին ուղղված է հայցադիմումի առարկայի բովանդակությունը կազմող հայցը: Երկրորդ, այդ օբյեկտի հետ կապված հայցը, բովանդակային հայցը, որը հայցվորը ներկայացնում է պատասխանողի դեմ: Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք կարծում ենք, որ անշարժ գույքը պետք է դիտարկվի որպես օբյեկտ, և որպես այդ օբյեկտի հետ կապված պահանջ ՝ անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի և այլ գույքային այլ իրավունքների հայց: Չնայած ՀՀ ԿՊԿ-ի 85-րդ հոդվածը ամբողջությամբ նվիրված է բացառիկ իրավասությանը, այնուամենայնիվ, հոդվածը չունի կարգեր այս տեսակի իրավասությանը վերաբերող մի շարք հարցերի վերաբերյալ: Այսպիսով, ՀՀ ԳԿԿ-ն չի կարգավորում այն ​​հարցը, թե որ դատարանն ունի հայցադիմում, որի շրջանակներում միացել են մի քանի հայցեր, որոնք ունեն տարբեր իրավասություն: Բարձրացված հարցը հատկապես խնդրահարույց է այլընտրանքային իրավասության նորմերի և բացառիկ իրավասության կանոնների միջև փոխկապակցման դեպքում, այսինքն `այն դեպքերում, երբ հայցադիմումներից մեկը հայցադիմում է բացառիկ իրավասության կանոններով սահմանված դատարանների այլընտրանք: Սա հավասարապես վերաբերում է այն իրավիճակներին, երբ հիմնական ածանցյալ հայցերն ունեն տարբեր իրավասություն պահանջի մեջ ներառված պահանջներից: Նշված հարցը կարգավորվել է Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության աշխատանքային խմբի կողմից մշակված «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագծով [4] (այսուհետ ՝ որպես նախագիծ), վերնագրված «Բացառիկ տարածքային իրավասություն»: Մասում ամրագրված է, որ միևնույն ժամանակ, այլ տարածքային իրավասության հետ կապված բացառիկ հայցերով հայցը հարուցվում է սույն հոդվածով սահմանված առաջին ատյանի դատարանում: Մեր կարծիքով, այլընտրանքային կամ բացառիկ իրավասության կանոններից մեկին նախապատվությունը տալու հարցը պետք է դիտարկվի `պարզաբանելով վերոնշյալ նորմերի փոխկապակցվածությունը: Արդյունքում հնարավոր կլինի որոշել, թե որակին պետք է նախապատվությունը տրվի նորմերի մրցակցության արդյունքում: Կարծում ենք, որ նշված նորմերից մեկին նախապատվություն տալու հարցը պետք է լուծվի առաջին հերթին `հաշվի առնելով այդ կանոնների իրավական բնույթը` այդ նորմերով սահմանված կանոնները սահմանելու նպատակով: Այսպիսով, այլընտրանքային տարածքային իրավասությունը բնութագրվում է նրանով, որ հայցվորը իրեն իրավունք է վերապահում հայց ներկայացնել այլ դատարան (դատարաններ) ընդհանուր կանոնին զուգահեռ, պատասխանողի բնակության վայրի դատարանին զուգահեռ: Նման դեպքերում օրենսդիր մարմինը հայցվորների գործերի համար ստեղծում է հատուկ արտոնյալ պայմաններ, որոնք ազդում են քաղաքացիական շրջանառության մասնակիցների առավել կարևոր շահերի վրա, որոնք, հատուկ հանգամանքների բերումով, հոյակապ պաշտպանության կարիք ունեն: Այլ կերպ ասած, այլընտրանքային իրավասությունը հայցվորներին որոշակի դեպքերում տրված արտոնություն է: Բացառիկ իրավասության դեպքում գործը քննելու համար իրավասու դատարանի ընտրությունը կատարվում է օրենքով և կախված չէ կողմերի հայեցողությունից, հարմարությունից կամ ցանկությունից: Ելնելով վերոգրյալից ՝ կարելի է եզրակացնել, որ այլընտրանքային տարածքային իրավասության կանոնները խրախուսական բնույթ են կրում ՝ բարելավելով հայցվորների վիճակը որոշակի դեպքերում: Մինչդեռ բացառիկ իրավասության դեպքում մենք գործ ունենք ոչ թե խրախուսող, այլ սահմանափակող նորմայի հետ: Հետևաբար, բացառիկ այլընտրանքային իրավասության նորմերի մրցակցության դեպքում դրանցից մեկին նախապատվությունը տալու հարցը պետք է լուծվի հետևյալ հարցով. ՀՀ օրենսդրության ո՞ր նորմն եք նախընտրում ՝ խրախուսող կամ սահմանափակող նորմ: Համաձայն «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 2 78-րդ հոդվածի: «1 (…) Հետադարձ ուժին չի կարող տրվել իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձանց իրավունքները կամ ազատությունները սահմանափակող, դրանց իրականացման կամ պատասխանատվության ենթարկելու կամ պատասխանատվությունը ծանրացնող կարգը խստացնող կամ (…): 2. Իրավախախտում թույլ տված իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձանց իրավիճակը բարելավող կամ մեղմացնող իրավախախտման համար սահմանված պատասխանատվությունը վերացնող կամ մեղմացնող իրավական ակտը կիրառվում է դրա ուժի մեջ մտնելուց բխող հարաբերությունների նկատմամբ, այսինքն `այն կունենա հետադարձ ուժ, եթե այլ բան չկա: օրենքով կամ այդ իրավական ակտով նախատեսված: Վերոնշյալ նորմերի վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ օրենսդիրը նախապատվությունը տալիս է բարելավող նորմին: Ավելին, պետք է հաշվի առնել, որ օրենքի հետադարձ ուժի արգելումը տարածվում է ոչ միայն պատասխանատվություն սահմանող օրենքների վրա, այլ նաև օրենքների վրա, որոնք ընդհանուր առմամբ վատթարանում են անձի իրավական կարգավիճակը: Սա ենթադրում է, որ նշված սահմանադրական դրույթում ամրագրված արգելքը վերաբերում է ոչ միայն նյութական իրավունքին, այլ նաև դրամավարկային նորմերին: Ելնելով վկայակոչվածից ՝ մենք կարծում ենք, որ այլընտրանքային իրավասությունները պարունակում են բարելավող բնույթի նորմեր, այլ կերպ ասած ՝ հուսադրողներ, և բացառիկ իրավասությունը, ընդհակառակը, ունի սահմանափակող բնույթ: Հետեւաբար, այլընտրանքային «բացառիկ իրավասության կանոնների» միջեւ ընտրությունը պետք է կատարվի `նախապատվությունը տալով այլընտրանքային իրավասության կանոններին: Ելնելով վերոգրյալից `մենք գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է սահմանել ՀՀ ՔԴԿ-ն, այն դեպքում, երբ ներկայացված հայցերը (ներառյալ հիմնական ածանցյալը) ունեն տարբեր իրավասություն, այսինքն` դրանք միևնույն ժամանակ իրավասություն են կանոններով սահմանված դատարանների նկատմամբ: «բացառիկ», այլընտրանքային տարածքային իրավասության: ապա հայցը հարուցվում է այլընտրանքային իրավասության կանոններով սահմանված դատարանում: ՀՀ ՔԴԿ-ն նախատեսում է բացառիկ իրավասություն ունեցող հետևյալ դեպքերը. «1. Հողերի, շենքերի, շինությունների, հողամասերի, շենքերի, շինությունների նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչումը անօրինական է 2 Ընդունված է 03.04.2002 թ., Ուժի մեջ է մտել 31.05.2002 թ .: Տե՛ս ARPA N 49 (224), HO-320: «Սեփականության իրավունքը հետ վերցնելու, տիրոջ կամ այլ օրինական տիրապետողի իրավունքների հետ կապված խախտումները վերացնելու հայցերը հարուցվում են հողի, շենքի, շինհրապարակի դատարանում»: Վերաքննիչ դատարանը, վերոնշյալ նորմայի վերլուծությունից հետո, նշում է, որ օրենսդիրը բացառիկ իրավասության այս կանոնի օբյեկտը համարում է ոչ միայն ցանկացած անշարժ գույք, այլ միայն հողամասեր, շենքեր, շինություններ: Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ հոդվածում «անշարժ գույք» ընդհանուր հասկացության փոխարեն օրենսդիրն օգտագործում է «հող, շենքեր, շինություններ» հասկացությունը, ինչը գործնականում հաճախ խնդիրներ է առաջացնում անշարժ գույքի հայցերի հետ կապված: Այսպես, օրինակ, 24.08.2011 թվականի թիվ EADD / 0768/02/11 քաղաքացիական գործով: Որոշումը, որում նշվում է, որ բնակարանի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման հայցը չի կարող նույնացվել հողի, շենքերի և շինությունների նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման պահանջի հետ, և այս հայցը պետք է քննվի ընդհանուր տարածքային իրավասության կանոնով: , ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշված գործի շրջանակներում 18.01.2012 թ. ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով ընդունված որոշման համաձայն `բնակարանը սահմանվում է որպես պլանավորված բնակության տարածք (շենք): Այսինքն ՝ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով սահմանված բացառիկ իրավասության կանոնը տարածվում է որպես շենք որպես բնակարանի սեփականության իրավունքի ճանաչման հայց: Հետեւաբար, մենք կարծում ենք, որ բացառիկ իրավասության այս կանոնի օբյեկտը պետք է համարվի անշարժ գույք ընդհանրապես: Ուստի անհրաժեշտ է մեջբերված նորմում օգտագործվող «հող, շենքեր, շենքեր» արտահայտությունը փոխարինել «անշարժ գույք» հասկացությամբ, ինչը կբացառի սույն կանոնի կիրառման անհարկի սահմանափակումները և գործնականում դրա խիստ նեղ մեկնաբանությունը: Այսպես կոչված բացառիկ իրավասության կանոնն ունի մեկ այլ սահմանափակում: Մասնավորապես, բացառիկ իրավասության այս կանոնը տարածվում է միայն հողի, շենքերի, շինությունների, հետ վերցնող հողերի, շենքերի, շինությունների `այլ մեկի ապօրինի տիրապետությունից (արդարացման հայց) սեփականության ճանաչման վրա, իրավունքի խախտումների վերացման մասին, որոնք կապված չեն տիրապետությունից զրկելուց սեփականատեր կամ այլ օրինական տիրապետող: պահանջների վերաբերյալ պահանջների հետ: Սա նշանակում է, որ օրենսդիրը բացառիկ իրավասության կանոնի կիրառումը պայմանավորել է ոչ միայն վեճի առարկա հանդիսացող հողերով, շենքերով, շինություններով, այլև այդ գույքի դեմ հայցով: Այսինքն ՝ նույնիսկ այն դեպքերում, երբ հայցի օբյեկտը հողամաս է, շենք կամ շինություն, բայց ներկայացված հայցը չի ներառում նշված պահանջներից որևէ մեկը, հայցը պետք է հարուցվի ընդհանուր տարածքային իրավասության կանոնների համաձայն: , Այնուամենայնիվ, իրավագիտության մեջ կան բազմաթիվ դեպքեր, երբ ընդհանուր տարածքային իրավասության կանոնները անշարժ գույքի հետ կապված մի շարք հայցերի կիրառման փոխարեն, հայցերը սխալմամբ ներկայացվում են բացառիկ իրավասության կանոններով: Օրինակ, թիվ EMD / 2814/02/14 քաղաքացիական գործով ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանը 24.10.2014 թ. Ըստ որոշման, գույքը բաժնային սեփականության տակ բաժանելու և բաժնեմասից առանձնացնելու հայցը չի կարող նույնականացվել որևէ արդարացման, մերժման `գույքի ճանաչման պահանջներից որևէ մեկի հետ, ուստի այն ենթակա է հարուցման և քննության ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 82-րդ հոդվածի համաձայն: որպես ընդհանուր կանոն, որի դեպքում հայց հարուցելու բացառիկ իրավասության կանոնը չի գործում այս դեպքում: Թիվ EED / 3788/02/16 քաղաքացիական գործով Երեւան քաղաքի Էրեբունի Նուբարաշեն վարչական շրջանի ընդհանուր իրավասության դատարանի 10.11.2016 թ. «Հայցադիմումը վերադարձնելու մասին» որոշմամբ նա նշեց, որ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 85-րդ հոդվածով սահմանված բացառիկ իրավասության կանոնները տարածվում են պարտապանի մասը համատեղ գույքից առանձնացնելու, բռնագանձումը պատճառված վնասի չափով բաշխելու պահանջների վրա: հանցագործության կողմից: Մեկ այլ դեպքում, Երեւան քաղաքի Ավան-Նոր Նորք վարչական շրջանի ընդհանուր իրավասության դատարանը նշել է, որ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 85-րդ հոդվածը (բացառիկ իրավասություն) վերաբերում է անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչմանը, և ոչ վերականգնման մասին: Դատարանը գտավ, որ բացառիկ իրավասությունը սույն հայցի նկատմամբ կիրառելի չէ [5], մինչդեռ մեկ այլ դեպքում ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանը որոշում կայացրեց, որ գույքային իրավունքների դադարեցման հայցը պետք է քննվի բացառիկ իրավասության կանոնների համաձայն [6]: Այսպիսով, եթե ստեղծվում է բացառիկ իրավասություն անշարժ գույքի վերաբերյալ վեճերն ավելի արագ և արդյունավետ լուծելու համար, ապա հարկ է նշել, որ «անշարժ գույքի հետ կապված վեճեր» կատեգորիան ներառում է ոչ միայն նշված երեք դատական ​​գործերը, այլ նաև այլ գույքային իրավունքների վերաբերյալ վեճերը, օրինակ. Անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի դադարեցում, անշարժ գույքի համար սահմանված սերվիտուտներ, անշարժ գույքի անժամկետ օգտագործման իրավունք, հողամասի օգտագործման իրավունքի ձեռքբերում և այլն: Այս խնդրի լուծման երկու հիմնական մոտեցում կա: Այսպիսով, մի շարք նահանգներում բացառիկ իրավասության կանոնը սահմանվում է բոլոր տեսակի հայցերով `ընդդեմ անշարժ գույքի, առանց հստակեցնելու հայցի բնույթը: Օրինակ, Ուկրաինայի քրեական օրենսգրքի 114 1 1-ին հոդվածի համաձայն, անշարժ գույքի հետ կապված հայցերը ներկայացվում են անշարժ գույքի կամ նրա հիմնական բնակության վայրի դատարան: Աշխարհի այլ մասերում բացառիկ իրավասության սահմանումը հիմնված է անշարժ գույքի պահանջի բնույթի վրա: Օրինակ, Ֆրանսիական քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 44-րդ հոդվածի համաձայն, անշարժ գույքի պահանջները ենթակա են միայն այդ անշարժ գույքի իրավասությանը: Էստոնիայի ՔԴԿ 99-րդ հոդվածի 1-ին մասը թվարկում է այն պահանջները, որոնք անշարժ գույքի վերաբերյալ գույքային վեճերի առարկա են: Այս հայցերի իրավասությունը որոշվում է բացառիկ իրավասության կանոններով: Այսպիսով, դրանց թվում կան դատական ​​գործեր, որոնց առարկան են ՝ անշարժ գույքի կամ հարակից այլ պահանջների նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչում, անշարժ գույքի կամ բաժանման սահմանների որոշում և այլն: 3. Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության և Ռուսաստանի Դաշնության միջև վավերացված Մինսկի 1993 թ. Հունվարի 22-ի Մինսկի կոնվենցիայի 4-րդ հոդվածի 20-րդ հոդվածի 3-րդ կետի `սեփականության իրավունքի և այլ գույքային իրավունքների հայցերը բացառապես վճռական գույքի գտնվելու վայրին: Ինչպես վերը նշվեց, բացառիկ իրավասության այս կանոնի նպատակը վիճահարույց անշարժ գույքի դեպքում կողմերի և դատարանի համար ավելի արագ, ճշգրիտ, ժամանակի խնայողություն ապահովելն է, քանի որ այդ գործերի քննությունը սովորաբար ներառում է մանրամասն կայքի ստուգում: քննություն, և այլ գործողությունների հարցաքննություն: Եվ նշված գործողությունները կատարելու անհրաժեշտությունն առաջանում է ոչ միայն ՀՀ ՔՊ 85-րդ հոդվածի 1-ին մասում նշված պահանջներով գործերի քննության ընթացքում, այլ նաև անշարժ գույքի նկատմամբ այլ պահանջներով գործերի քննության ժամանակ: Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ 3 Լրացուցիչ տեղեկությունների համար տե՛ս Էստոնիայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը 4, որը Հայաստանի Հանրապետության համար ուժի մեջ է մտել 1993 թ. Հունիսի 22-ին, և Ռուսաստանի Դաշնության համար `1994 թ. Դեկտեմբերի 10-ին: Բացառիկ իրավասության այս կանոնը տարածվում է գույքի նկատմամբ գույքային իրավունքներին վերաբերող պահանջների վրա, որոնց ուսումնասիրությունը պահանջում է այդպիսի գործողությունների կատարում: Դրանք կարող են ներառել անշարժ գույքի կողմից սեփականության դադարեցման պահանջներ, անշարժ գույքի նկատմամբ սերվիտուտ և այլն: Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ անշարժ գույքի վեճերում իրավասության որոշումը հաճախ կարող է դժվարություններ առաջացնել: Օրինակ, եթե երկու կամ ավելի դատարանի օրինական տարածքում գտնվող հողամասի սեփականության ճանաչման պահանջ կա, ապա հարց է առաջանում, թե որ դատարան պետք է հայցվորը դիմի: Սա հավասարապես վերաբերում է այն դեպքերին, երբ հայցադիմումի երկու կամ ավելի պահանջներ ենթակա են տարբեր դատարանների, որոնք որոշվում են բացառիկ իրավասության կանոններով: Այս հարցը չի կարգավորվում ՀՀ ՔԴԿ-ի կողմից: Մի շարք երկրների օրենսդրությունը որդեգրել է այն մոտեցումը, որ այդ դեպքում պետք է առաջնորդվի գույքի հիմնական մասի գտնվելու վայրը, այսինքն `այս դեպքերում հայցադիմումը հարուցվում է գույքի հիմնական մասի գտնվելու վայրի դատարան: Նման մոտեցում առկա է ՀՀ ԿՕԿ-ի դեպքում `ժառանգական գույքի դեմ հայցերի դեպքում: Եթե ​​ընդունում ենք, որ նշված դեպքերում պետք է առաջնորդվենք անշարժ գույքի հիմնական մասի գտնվելու վայրով, ապա առաջանում են մի շարք հարցեր: Նախ `« Գույքի հիմնական մաս »հասկացությունը չի տրվել ՀՀ օրենսդրությամբ: Ուստի հարց է առաջանում, թե ո՞րը պետք է դառնա «անշարժ գույքի հիմնական մասը» որոշելու չափանիշ. Գույքի տվյալ մասի արժեքը, դրա դերը բիզնեսի գործունեության մեջ կամ այլ չափանիշներ: Եթե ​​ընդունենք, որ անշարժ գույքի հիմնական մասի որոշման չափանիշը դրա շուկայական արժեքն է, ապա անհրաժեշտ կլինի կարգավորել այն հարցը, թե ինչպես կարելի է որոշել գույքի արժեքը, մասնավորապես, թե ով պետք է որոշի գույքի արժեքը, արդյոք անհրաժեշտ է ներգրավել անշարժ գույքի գնահատող: ում վրա պետք է դրվի գույքի հիմնական մասը որոշելու պարտավորությունը, և ըստ որի դատարանը պետք է քննի գործը: Բացի այդ, եթե գույքի հիմնական մասը որոշվում է գույքի շուկայական արժեքով, ապա հաջորդ հարցն է առաջանում, որ տվյալ պահին գույքի շուկայական արժեքը պետք է որոշվի: Ավելին, չի բացառվում, որ տարբեր վայրերում տեղակայված անշարժ գույքի հիմնական չափը կարող է որոշվել, քանի որ դրանք գրեթե հավասար են: Հաշվի առնելով վերոգրյալը `կարծում ենք, որ նշված դեպքերում պետք է գործի այլընտրանքային-բացառիկ իրավասությունը, այսինքն` հայցվորն ինքը կարող է ընտրություն կատարել այն դատարանների միջեւ, որոնց տարածքում գտնվում է վիճելի անշարժ գույքը: Ավելին, իրավասու դատարանի ընտրությունը սահմանափակվում է միայն այն դատարաններով, որոնք գործում են անշարժ գույքի գտնվելու վայրում, ուստի այդ դատարաններից մեկին դիմելը բացառում է այլ դատարան դիմելու իրավունքը: Հետևաբար, եթե հայցվորը դիմում է գործը քննելու իրավասություն ունեցող բացառիկ իրավասության կանոններով սահմանված դատարաններից մեկին, այդ դատարանը պարտավոր է վարույթ ընդունելու մասին դիմումը ընդունել: Մեր կարծիքով, այս կանոնից բացառությունը, մեր կարծիքով, պետք է սահմանվի այն դեպքերում, երբ իրավասու դատարաններից մեկը համընկնում է ամբաստանյալի բնակության վայրի դատարանի հետ: Այդ դեպքում հայցը հարուցվելու է ամբաստանյալի բնակության վայրում (գտնվելու վայրում), որտեղ գտնվում են անշարժ գույքներից մեկը կամ մի քանիսը: 2. credառանգորդ պարտատերերի հայցերը հարուցվում են դատարանում `ժառանգական գույքի գտնվելու վայրի կամ դրա հիմնական մասի (85-րդ հոդվածի 2-րդ մասի) դատարանում: Նշենք, որ Նախագծով նախատեսված բացառիկ իրավասության այս կանոնը գրեթե ամբողջությամբ խմբագրվել է: 21-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է, որ ժառանգի պարտատիրոջ պահանջները հարուցվում են ժառանգի կամ կտակարարի գրանցման (գտնվելու վայրի) կամ բնակության վայրում, իսկ նշված անձանց բացակայության դեպքում `առաջին տեղի ատյանի դատարանում ժառանգության բացում: Այն, որ Նախագծով սահմանված իրավական կարգավորումը տրամաբանական է այն իմաստով, որ ժառանգորդ պարտատերերի պահանջները հիմնականում ուղղված են ոչ թե ժառանգական գույքի, այլ ժառանգների դեմ (քանի որ նրանք ակնկալվում է ստանալ իրենց պահանջները), բայց, մեր կարծիքով, սա կանոնն այլևս չի կարող համարվել բացառիկ իրավասության կանոն: Քննարկվող նորմի նախագծի առաջին մասում հայցի հարուցումը կապված է կտակարարի գրանցման կամ բնակության վայրի հետ, որն ինքնին ընդհանուր տարածքային իրավասության կանոն է: Երկրորդ մասում հայցը հարուցելու վայրի դատարանը համարվում է ժառանգությունը բացելու վայրի առաջին ատյանի դատարանը, որոնք երկուսն էլ կարող են չհամընկնել ժառանգական գույքի գտնվելու վայրի հետ: Ավելին, չի բացառվում, որ կան մի քանի ժառանգներ և նրանց գրանցման վայրը (գտնվելու վայրը) կամ բնակության վայրը գտնվում է տարբեր վայրերում: Այդ դեպքում հարց է առաջանում, թե որ տեղը դատարանը պետք է քննի ներկայացրած հայցը: Հետևաբար, մենք գտնում ենք, որ նշված կանոնը չի կարող համարվել բացառիկ իրավասության կանոն, քանի որ այն չի համապատասխանում բացառիկ իրավասության կանոն սահմանելու չափանիշներին: 3. Գույքի ազատման վերաբերյալ հայցերը հարուցվում են ՀՀ քրեական օրենսգրքի գույքի գտնվելու վայրի դատարանում (85-րդ հոդվածի 3-րդ մաս): Ինչպես կարելի է նկատել, մեջբերված հոդվածում օրենսդիրն օգտագործում է «գույք» բառը, այսինքն ՝ այս դեպքում խոսքը ինչպես շարժական, այնպես էլ անշարժ գույքի մասին է: Ավելին, նշված բացառությամբ, հիմքը գույքն է և ոչ թե դրա գրանցման վայրը: Այնուամենայնիվ, եթե հոդվածը վերաբերում է շարժական գույքին, ավելի ճիշտ կլինի ամրագրել, որ հայցը կարող է հարուցվել ոչ միայն գույքի գտնվելու վայրի դատարանում, այլ նաև բնակության վայրի (բնակության) դատարանում: անձը, որը տիրապետում է գույքին: Նշենք, որ Նախագծով նախատեսված բացառիկ իրավասության այս կանոնը որոշակիորեն փոփոխվել է, համաձայն որի `21-րդ հոդվածի 2-րդ մասի` անշարժ գույքից հանելու հայցերը ներկայացվում են առաջին ատյանի դատարանում, որտեղ գտնվում է անշարժ գույքը: , Կարծում ենք, որ այս կարգավորումը պետք է համարվի արդարացված, քանի որ շարժական գույքի դեպքում, բացառիկ իրավասության կանոն կիրառելով, կողմերն իրենք կարող են ընտրել իրավասության դատարան ՝ փոխելով գույքի գտնվելու վայրը: Ամփոփելով վերը նշվածը `մենք առաջարկում ենք ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 85-րդ հոդվածը շարադրել հետեւյալ խմբագրությամբ.« 1. Սեփականության իրավունքի և գույքային իրավունքների վերաբերյալ հայցերը բացառապես գտնվում են այն դատարանների իրավասության մեջ, որտեղ գտնվում է գույքը: Այն դեպքերում, երբ հայցերը վերաբերում են տարբեր դատարաններում տեղակայված մի քանի գույքի, հայցադիմումը պետք է ներկայացվի այդ գույքերից մեկի գտնվելու վայրի դատարան `հայցվորի ընտրությամբ, եթե այդ վայրի դատարաններից մեկը դատարանը չէ: ամբաստանյալի բնակության վայրը. է Այդ դեպքում հայցը հարուցվում է ամբաստանյալի բնակության վայրի (գտնվելու վայր) դատարանում, որտեղ գտնվում է անշարժ գույքը: 2. Անշարժ գույքն առգրավումից ազատելու պահանջները ներկայացվում են առաջին ատյանի դատարանում, որտեղ գտնվում է անշարժ գույքը: 3. Միևնույն ժամանակ, բացառիկ այլընտրանքային իրավասության հայցերով հայցադիմումը ներկայացվում է այլընտրանքային իրավասության կանոններով սահմանված դատարան: » ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [4] Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի նախագիծ, URL: http: //www.moj.am/storage/files/legal_acts/legal_acts_7886870405861_K-1041.pdf( Հասանելի է: 08.11.2017): [5] Երեւանի Ավան-ՆորՆորք վարչական շրջանի ընդհանուր իրավասության դատարանի թիվ EAND / 4477/02/16 քաղաքացիական գործով, 2016 թ. Նոյեմբերի 7-ին: Հայցադիմումը վերադարձնելու մասին որոշում: [6] ՀՀ Վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 2010 թվականի դեկտեմբերի 16-ի թիվ EAND / 1635/02/10 քաղաքացիական գործով որոշում: [7] Ուկրաինայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը թվագրված է 18.03.2004 թ. № 1618-IV: Միքայելյան Անի ԲԱCԱՌԻԿ ԴԱՏԱՎԱՐԸ ՔԱIVԱՔԱԻԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Բացառիկ իրավասություն, այլընտրանքային իրավասություն, հարակից վեճեր: ։

Հոդվածը նվիրված է տարածքային ընդդատության տեսակներից մեկի՝ բացառիկ ընդդատության ուսումնասիրությանը։ Հոդվածում հեղինակը փորձ է կատարել առանձնացնելու բացառիկ ընդդատության սահմանման նպատակը և ընդդատության այս տեսակի որոշման չափանիշները։ Քննարկման առարկա է դարձել նաև բացառիկ և այլընտրանքային ընդդատության կանոնների փոխհարաբերակցության հարցը, որի արդյունքում հեղինակը եկել է այն եզրահանգման, որ նախապատվություն պետք է տրվի այլընտրանքային ընդդատության կանոններին։ Մանրամասն վերլուծվել են ՀՀ ՔԴՕ-ի սահմանած բացառիկ ընդդատության առանձին կանոնները։ Հոդվածի շրջանակներում հեղինակը ձևակերպել և հիմնավորել է բացառիկ ընդդատության կատարելագործմանն ուղղված մի շարք դիտողություններ և առաջարկություններ։

ԵՐԱICՇՏԱԿԱՆ ՈՒՍԱՆՈՆԵՐԻ ՈՒՇԱԴՐՈՒԹՅԱՆ Ա INԴԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՄՏԱՎՈՐԱԿԱՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ Մարդը ենթարկվում է շրջակա միջավայրի բազմաթիվ երեւույթների: Բոլոր կենդանի օրգանիզմների, այդ թվում ՝ մարդկանց համար ձայնը շրջակա միջավայրի էֆեկտներից մեկն է: Մարդկության ողջ պատմության ընթացքում նրա կյանքն ուղեկցվել է երաժշտությամբ: Երաժշտությունը արվեստի ձև է, որի գեղարվեստական ​​էությունը համակարգված հնչյուն է: Մեր օրերում կան երաժշտության տարբեր ժանրեր: Նման բաժանման չափանիշները կարող են լինել ռիթմը, օգտագործվող գործիքները և տեխնիկան: Այլ պարամետրեր [6]: Հայտնվելով 50-ականներին ՝ ռոք երաժշտությունը նշանավորվեց ինքնասպանություններով: Նրանց, ովքեր տարված են ռոք երաժշտությամբ, հաճախ համեմատում են թմրամոլների հետ, քանի որ այդ մարդիկ չեն կարող հրաժարվել ռոք երաժշտությունից, ռոքը նրանց համար կախվածություն է: Modernամանակակից ռոք խմբերը գործում են 80,000 հերցից մինչև և 20 [: Ինչպես հայտնի է, մեծահասակի կողմից ընկալվող հնչյունների հաճախականության տիրույթը 16-20 Հց-ից 16-20 կՀց է: Այս ծավալը բնորոշ է մինչև 25 տարեկան մարդկանց, ապա տարեցտարի նվազում է, իսկ տարեցները `15 կՀց [2]: Ռոք երաժշտության բնութագրիչներն են ծանր ռիթմը, միօրինակությունը, բարձրությունը, բարձր հաճախականությունը և լուսային էֆեկտները: Ռեփը հիփ-հոփ ժանրի հիմնական տեսակներից մեկն է: Երաժշտության այս տեսակը մոտ է քաղաքի խոսակցություններին. այն զարգացավ Նյու Յորքում 1970-ականների վերջին: Ռեփը սովորաբար երգվում է երաժշտության ծանր ռիթմերի ներքո: Փոփ երաժշտությունը երաժշտության սիրված ժանր է, որը մշակվել է 1950-ականներին ՝ հիմնված ռոք-ն-ռոլի ոճի վրա: Studiesամանակակից աշխարհում շատ ուսումնասիրություններ են արվում: Երաժշտության ազդեցությունը մարդու կյանքի որակի վրա այսօր առաջնային է նեյրոկենսաբանության, հոգեբանության և, առհասարակ, միջազգային բժշկական գիտական ​​հետազոտություններում, ինչպես նաև երաժշտության թերապիայի երկարամյա ճյուղը `որպես շատ հիվանդությունների արդյունավետ բուժում: ուղեղ Դա խորն է [9, 6], նպաստում է տեսողական և տարբերվող տարբեր հոգեբանության տարբեր տարբեր տարբերակման տարբերակներին 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9: 9։ 9։ 9։ 9. Դասական հուզական երաժշտության ազդեցությունը լավ ուսումնասիրված է, տալիս է լսողական տեղեկատվության մշակման փորձ [10, 6], բարելավում է ուշադրությունը, հույզերի ընկալումը [11, 6]: Դասական երաժշտություն ունկնդրելը բարելավում է ճանաչողական աշխատանքը [12, 6]: Այդ պատճառով առաջադրանքներ կատարելիս խորհուրդ է տրվում լսել ֆոնային երաժշտություն ՝ դասական կամ մեղեդային մեղեդի (Newberg A., Waldman M.): Երաժշտությունը կարող է բարելավել հիշողությունը և սովորելու ունակությունը: Երաժշտության հետ մարզվելը մեծացնում է «կենսունակությունը, որը ճիշտ է» զգացումը սովորելիս: Թեթև դասական երաժշտություն ունկնդրելը (օրինակ ՝ Մոցարտ կամ Վիվալդի) օգնում է որոշ ուսանողների երկար ժամանակ կենտրոնացած մնալ, բայց դա կարող է շեղել ուրիշների ուշադրությունը: Երաժշտության ազդեցությունը Հայաստանում տարբեր հոգեֆիզիոլոգիական գործընթացների վրա գրեթե ուսումնասիրված չէ: Ելնելով վերոգրյալից ՝ աշխատանքի նպատակն էր ուսումնասիրել տարբեր երաժշտական ​​ժանրերի ազդեցությունը Վանաձորի պետական ​​համալսարանի (ՎՊՀ) ուսանողների ուշադրության և մտավոր կարողությունների վրա: Որպես երաժշտական ​​ժանրեր ընտրվեցին դասական, ծանր ռոք, փոփ և ռեփ: Որպես հետազոտության օբյեկտ ընտրվել են տարբեր բաժիններում սովորող 1-ից 4-րդ կուրսի ուսանողներ: Թեստի մեթոդներն ընտրվել են ուսումնասիրության համար (հավելված 1), Կրեպելինի քանակը (մտավոր կարողությունների որոշման համար) և Պիերոն-Ռուզերը (համակենտրոնացման կոնցենտրացիայի որոշման համար) [7, 13]: Հարցմանը մասնակցել է 162 ուսանող (17-22 տարեկան): Հարցվածների 67.9% -ի համար երաժշտությունը կյանքում շատ կարևոր դեր ունի, 27.2% -ի համար այն կարևոր դեր է խաղում, 3.1% -ի համար այն շատ կարևոր տեղ չունի, 1.2% -ը անտարբեր է, իսկ 0.6% -ի համար երաժշտությունը դեր է խաղում: կյանքում. 81,5% -ը շատ հաճախ երաժշտություն է լսում, 15,4% -ը `կանոնավոր, 3,1% -ը` հազվադեպ: 63,8% -ը նախընտրում է փոփը, 57,7% -ը դասականը, ռեփը ՝ 49,1% -ը, ռոքը ՝ 48,5% -ը: Հարցվածների 58% -ը նախընտրում է դասերը կատարել երաժշտության ուղեկցությամբ, իսկ 42% -ը `ոչ: Երաժշտությունը օգնում է կենտրոնանալ հարցվածների 58% -ի վրա, 42% -ը `ոչ: Տրամադրության 86,4% -ը կախված է երաժշտությունից: Հարցին, թե ունե՞ն ուսանողներ ագրեսիայի նշաններ երաժշտություն լսելիս, 66,7% -ը պատասխանել է այո, որից 18% -ը նշել է ռոք երաժշտություն: ժանրային ունկնդրություն 4): Կրեպելինների հաշվարկման մեթոդը նախատեսված է մտավոր աշխատանքի արդյունավետության որոշման համար: Հոգեկան կարողությունը տեղեկատվությունն ընկալելու և մշակելու ունակությունն է, տվյալ ժամանակահատվածում առավելագույն արդյունավետությամբ որոշակի առաջադրանքներ կատարելու անձի հնարավոր կարողությունը: Մտավոր գործունեության չափանիշներն են `հիշողությունը, ուշադրությունը և տեղեկատվության փոխանցման արագությունը: Ուսանողներին տրամադրվել են ձևեր (հավելված 2), որոնցից պահանջվում է կատարել մաթեմատիկական գործողություններ, մինչև «վերջ» ազդանշանը տրվի (աշխատանքը սկսելուց հետո ամեն 15 վայրկյանը մեկ), որից հետո գործողությունները պետք է կատարվեն նոր տողից: Ստեղծագործությունն արվել էր ինչպես երգը լսելուց առաջ, այնպես էլ երաժշտական ​​տարբեր կոմպոզիցիաներ հնչեցին յուրաքանչյուրը 20 րոպե: Roser- ի փորձարկում: Թեստերն ավարտվել են 2 օրվա ընթացքում: Առաջին օրը լրացավ նախքան երգը երգելը: Լսելու ժամանակ դասական և ռեփ երաժշտության ժանրերը յուրաքանչյուր ժանրի տրամադրվում էր առնվազն 45 րոպե ընդմիջում: Երկրորդ օրն ավարտվեց փոփ և ծանր ժանրերը լսելիս: Պիերոն-Ռոզեր թեստը նախատեսված է կենտրոնացման մակարդակը որոշելու համար: Ուշադրությունը արթնացման ակտիվ վիճակն է, որը բնութագրվում է մարմնի պատրաստակամությամբ արձագանքել ազդակին և արտահայտել որոշակի օբյեկտիվացման միջոցով մտավոր գործունեության ուղղությամբ: Կամավոր ուշադրությունը պայմանավորված է նպատակի որոշման գործողությունների ծրագրի մշակմամբ [1, 2]: [14] Ուշադրության կենտրոնում պետք է տարվել գործունեությամբ, ընկղմվել դրա մեջ: Թեստը ցույց է տալիս երկրաչափական պատկերներ, երբ լսում ես «մեկնարկի» ազդանշանը, անհրաժեշտ է տեղադրել «+», «-», «»: Վերջինիս մեջ հնարավորինս շուտ առանց սխալների: նշաններ, մեկ պատկերում ոչինչ չի տեղադրվում: Թեստի համարը տրվում է 60 վայրկյանում (հավելված 3.4): Արդյունավետության գործակիցը (K) որոշվել է К = S2 / S1 բանաձևով, որտեղ S1 առաջին 4 տողերում ճիշտ կատարված գործողությունների քանակն է, S2 վերջին 4 տողերում ճիշտ կատարված գործողությունների քանակն է: Արդյունքները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում: K- ի արժեքը որքան մոտ է 1-ին, այնքան ցածր է հոգնածության մակարդակը (ավելի քիչ սխալներ են թույլ տալիս): Աղյուսակ 1. Կատարման մակարդակի արդյունքները նախքան երաժշտություն լսելը ընտրված երաժշտական ​​ժանրերը ցուցակագրելուց հետո ուսանող առանց K ValueClassicRepropRogian աղյուսակ 2. Տվյալները Պիերոն-Ռոզեր թեստից (sb- շատ բարձր, b- բարձր, ցածր, մմ) Ավարտված պատկերների կենտրոնացման աստիճան n: ա ռ: ա տ: շ: ժ: ա r: ե: k: ա s: ա դ: n: ա փ: ե: ռ: փ: o: փ: r: n: ա ծ: q: o: ռ: ց: n: ա ռ: ա տ: շ: ժ: ա r: ե: k: ա s: ա դ: փ: ե: ռ: n: n: ա փ: o: փ: ց: n: ա ռ: ա տ: շ: ժ: ա r: ե: k: ա s: ա դ: r: n: ա ծ: q: o: ռ: n: ա փ: ե: ռ: փ: o: փ: r: n: ա ծ: q: o: ռ: MBS: ցՇ: ցՇ: ցՇ: ցՇ: ցՑցշ: ցշ: ցշ: ցշ: ցբԲբՄՇ: ցցշ: ցբշ: բշ ցշ: ցշ: ցշ: ցմշ: ցցցշ: ցցցշ: ցշ: ցշ: ցշ: ցմցցշ: ցշ: ցշ: ցշ: բշ ցբմցշ: ցցբՑՄշ: ղ: o: n: ա s: ւ: Ո: մբցԲբցցբՄբբշ: ցցցշ: ցցՑՇ: ցցբմՄմշ: բՄբբբԲցշ: բցցցՑմշ: ցբՇ: բՑՑշ: բցշ: bms ցցշ: բցշ: ցշ: Աշխատելու ունակություն նա գործակիցը Գծապատկեր 1. Երաժշտություն լսելուց առաջ կատարման գործակիցների միջին արժեքը հետո ընտրված երաժշտական ​​ժանրերը լսելուց հետո Համակենտրոնացում: մակարդակ: Գծապատկեր 2. Ուսանողների կենտրոնացվածության մակարդակը նախքան երաժշտություն լսելուց հետո ընտրված երաժշտական ​​ժանրերը լսելուց հետո, Աղյուսակ 1-ից և Նկար 1-ից բերված տվյալների համաձայն, արդյունավետության գործակիցը (K) երաժշտություն լսելուց առաջ ավելի մեծ էր, քան լսելուց հետո, այսինքն ՝ կարող ենք ասել. որ երաժշտության տարբեր ժանրերը «լավ» էֆեկտ ունեին ՝ իջեցնելով հոգնածության մակարդակը (ավելի քիչ սխալներ թույլ տրվեցին): Հոգնածությունն ուներ ամենացածր արժեքը (K- ը մոտ է 1-ին) ռեփ լսելիս, ապա K- ի արժեքը համապատասխանաբար աճեց `լսելով ծանր ռոք, փոփ և դասական երաժշտություն: Աղյուսակ 2-ի տվյալների համաձայն, Նկար 2-ը ցույց է տալիս, որ երաժշտություն լսելուց առաջ կոնցենտրացիայի մակարդակը 73 է, դասական երաժշտություն լսելը `73,5, ռեփ լսել` 75, ծանր ռոք լսել `76, փոփ լսել մոտ 77: Այլ կերպ ասած, կարող ենք ասել, որ ուսանողների կենտրոնացումը բարձրացել է երաժշտություն լսելուց հետո: Չնայած արդյունքներին ՝ ուսանողները հայտնեցին, որ իրենք թուլություն և հոգնածություն են զգացել դասական երաժշտություն լսելիս, իսկ ոմանք նշել են, որ չափազանց հանգիստ են: Ռեփ լսելիս մի մասը շփոթվեց, ագրեսիվացավ, իսկ մյուս մասն ակտիվացավ: Փոփը խթանել է ակտիվությունը, դրական հույզերը ուսանողների 80% -ի մոտ և ծանր ռոքը ՝ գրեթե բոլորի ագրեսիան, նյարդային խանգարումները, ուսանողները փորձել են հնարավորինս կենտրոնանալ աշխատանքի վրա. Մի՛ լսիր երաժշտություն: Հետազոտության արդյունքում պարզ է դառնում, որ դասական երաժշտությունն ուսանողների վրա ավելի «թույլ դրական» ազդեցություն ունի ՝ համեմատած այլ ընտրված երաժշտական ​​ժանրերի հետ: Դա բացատրվում է ուսանողների նախասիրություններով, քանի որ հարցման ընթացքում նրանցից ոչ մեկը դասականը չի նշել որպես նախընտրած ժանր: Նախընտրելի ժանրերում ճնշող մեծամասնությունը չի նշել թմրադեղերը, բայց համեմատելով դասական, ռոկնունի առավել ցայտուն ազդեցությունը ճանաչողական գործառույթների վրա: Ենթադրվում է, որ դա պայմանավորված էր ռոք երաժշտության կողմից առաջ բերված բացասական հուզական վիճակով ՝ այդ վիճակն արագորեն հաղթահարելով, ինչը ստիպեց ավելի շուտ կատարել թեստային առաջադրանքները: Կատարված վերլուծությունների արդյունքում կարելի է եզրակացնել, որ. 1. Բոլոր ընտրված երաժշտական ​​ժանրերը ազդել են ուսանողների մտավոր կարողության և ուշադրության վրա: 2. Փոփ-ռեփ երաժշտության ժանրերի ժանրը առաջացրեց ճանաչողական գործառույթների ամենամեծ փոփոխությունը: 3. Դասական երաժշտությունը ճանաչողական գործառույթների ավելի քիչ փոփոխությունների է հանգեցրել: 4. Երաժշտական ​​տարբեր ժանրերի ազդեցությունն անձամբ է պայմանավորված նրա տարիքով և նախասիրություններով: 1. Ձեր սեռը և տարիքը: 2. Ո՞ր բաժնի ուսանող եք: 3. Սիրու՞մ եք երաժշտություն լսել: Հավելված 1 Հարցաշար Այո No4: Որքա՞ն եք օրվա ընթացքում երաժշտություն լսում: Շատ հաճախ, օրը մի քանի ժամ: Պարբերաբար, գրեթե ամեն օր: Հազվադեպ Գրեթե չեմ լսում: Այլ 5. Ո՞ր երաժշտական ​​ժանրն եք նախընտրում: փոփ, էլեկտրոնային ռոք, այլընտրանքային ռեփ, R&B, հիփ-հոփ դաս 6. Գերադասո՞ւմ եք երաժշտության դասեր վերցնել: Այո Ոչ Այլ 7. Ի՞նչ ժանրի երաժշտություն եք նախընտրում լսել դասեր անցկացնելիս: փոփ, էլեկտրոնային ռոք, այլընտրանքային ռեփ, R&B դասական 8: Երաժշտությունն օգնում է ձեզ ավելի լավ կենտրոնանալ: Այո Ոչ Այլ 9. Ի՞նչ դեր է խաղում երաժշտությունը ձեր կյանքում: Ընդհանրապես, երաժշտությունն իմ կյանքում կարևոր չէ: Երաժշտությունն այդքան էլ կարևոր չէ: Ես չեզոք վերաբերմունք ունեմ երաժշտության նկատմամբ: Երաժշտությունն ինձ համար կարեւոր է: Երաժշտությունը շատ մեծ դեր է խաղում իմ կյանքում: Ձեր տրամադրությունը կախված է երաժշտությունից: Այո, այլ 11: Երբեւէ երաժշտություն լսելիս ագրեսիա եք ունեցել: Այո Եթե ​​այո, ապա երաժշտության ո՞ր ժանրում է ՈՉ: Ո՞րն է ձեզ համար որոշիչ գործոնը երաժշտության ընտրության հարցում: Կատարողների տեսքը Որակական երաժշտություն Երգի բառերի խոր իմաստը Չկան որևէ հատուկ գործոններ Այլ: 13. Վերջին 5-10 տարիների ընթացքում ձեր երաժշտական ​​ճաշակը փոխվա՞ծ է: Այո Ոչ 14: Որքա՞ն հաճախ եք ականջակալներով երաժշտություն լսում: Միշտ հաճախակի հազվադեպ եմ օգտագործում ականջակալներԱյլ լրացում 2 Հավելված 3 Լրացուցիչ պատկերներ Գնահատել 64 և ավելի քիչ Կենտրոնացված High-Level High-Medium Low Low Հավելված 4 Առաջարկվող երաժշտության ցուցակ Դասական երաժշտություն Mozart-Symphony N40 Rap Pop rock ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Կենդանիների ֆիզիոլոգիա, [1] Խուդավերդյան Դ., Ֆանարջյան Վ. Խմբ., Մարդու ֆիզիոլոգիայի հիմունքներ, Երևան, 1998, էջ: 649 թ. [2] Մինասյան Ս., Ադամյան Ծ., Սարգսյան Ն., Մարդու և Եր և ան, 2006, էջ 448: [3] Մեծահասակների կրթություն Հայաստանում Learning in Armenia, Երեւան, 2018, էջ. 254 թ. URL. http: //publishing.ysu.am/files/Metsahasakneri_krtutyun.pdf (Հղումը ՝ 01.05.2019): URL. ֆայլ: /// C: /Users/user/Downloads/moluch_187.1.pdf (գրեք) 05.05.2019) .URL. https: //nsportal.ru/ap/library/nauchno-tekhnicheskoe-tvorchestvo/2016/06/12/issledovanie-vliyaniya-muzyki-na-umstvennuyu( տատի հասցեն: 05.05.2019) .URL. https: //pedtehno.ru/content/issledovanie-vliyanie-muzyki-i-bytovyh-shumov-na-pokazateliustoychivosti-i-koncentracii (տվյալների ամսաթիվը) 05.05.2019): [7] Andronnikova E., Zaika E., Դիտարկումների, ուշադրության և հիշողության հետևյալ մեթոդները: Ձեռնարկ http: //psydilab.univer.kharkov.ua/resources/books/method_VVP_AndrZaika(secured).pdf. 05.05.2019) .URL. http: //unosmirnih.ru/files/konkurs/9-11/onor/vlasenko/Research.pdf (տվյալների ներկայացում 09.05.2019): [9] Baumgartner T., Esslen M, Jäncke L., otionգացմունքների ընկալումից մինչև զգացմունքների փորձ: Otգացմունքներ http: //www0.cs.ucl.ac.uk/research/vr/Projects/PRESENCCIA/Public/ (հասանելի է 09.05.2019) .URL. https: //www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11573015 (հասանելի է: 09.05.2019) .URL. https: //www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17290372( Հասանելի է: 09.05.2019) .URL. https: //www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10716244( Հասանելի է: 09.05.2019): [13] URL. https: //www.psyoffice.ru/1-77-338.htm(да Գեներալ 10.05.2019): [14] URL: https: //arevayin.wordpress.com/2012/10/22/ (Հղումը ՝ 10.05.2019): [15] URL: https: //www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/6152 (Հղումը ՝ 10.05.2019) [16] URL. https: //magref.ru/umstvennaya-rabotosposobnost-cheloveka/(дачастщ. 10.05.2019) .MuradyanNelliInFLUCTIVITY ազդեցությունը ուսանողների ուշադրության և մտավոր գործունեության վրա հիմնաբառեր. Երաժշտական ​​ժանր, ուշադրություն, կենտրոնացում, մտավոր արդյունավետություն, հոգատարություն, արդյունավետության գործակից ։

Քանի որ ձայներն ու երաժշտությունն ուղեկցում են մարդուն ամբողջ կյանքի ընթացքում, ապա շատ կարևոր է հասկանալ նրանց ազդեցությունը մարդու օրգանիզմի գործառական վիճակի վրա։ Առկա են բազմաթիվ գիտական տվյալներ կապված դասական եւ ռոք երաժշտությունների ՝ մարդու տարբեր ֆունկցիաների վրա ունեցած ազդեցությունների մասին։ Աշխատանքի նպատակն է եղել պարզել երաժշտական տարբեր ժանրերի (դասական, ռեփ, փոփ, ծանր ռոք) ազդեցությունը ուսանողների ուշադրության և մտավոր աշխատունակության վրա։ Կիրառվել է անկետավորման, Կրեպելինի հաշվման (աշխատունակության որոշման համար) և Պիերոն-Ռուզերի (ուշադրության կենտրոնացվածության մակարդակի որոշման համար) թեստային մեթոդները։ Հետազոտությունը ցույց տվեց, որ ընտրված ժանրերի երաժշտությունները ՎՊՀ 17-21 տարեկան 22 ուսանողների շրջանում ուշադրության և մտավոր աշխատունակության վրա ունեն դրական ազդեցություն։ Կոգնիտիվ ֆունկցիաների փոփոխություն առաջացրել են բոլոր երաժշտական ժանրերը, սակայն փոփոխություններն առավել արտահայտված են եղել փոփ լսելիս, իսկ դասական երաժշտությունն առաջացրել է առավել քիչ փոփոխություններ։ Երաժշտական տարբեր ժանրերի ազդեցությունն անձի վրա պայմանավորված է նրա տարիքով և նախասիրություններով։

ԻՆՔՆԻՐԱՑՄԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԱԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԻ ԿԱՊԸ ՀՈԳԵԲԱՆԻՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԿԱՅԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄԻնքնիրացումը պահանջմունք է, միտում, որը յուրաքանչյուրս կրում ենք ծնվածօրից։ Այն հնարավորություն է տալիս դրսևորելու մեր ներուժը, տաղանդներն ու ունակությունները։ Ինքնիրացման պահանջմունքի բավարարման եղանակներից մեկն էլաշխատանքային ոլորտն է։ Ներկայումս չի կարելի պատկերացնել պրոդուկտիվ աշխատողի՝ առանց անձնային և մասնագիտական ինքնիրացման։ Սակայն, անձնայինև մասնագիտական ինքիրացման մասին խոսելուց առաջ նշենք, թե ինչ է ինքնիրացումը։ «Ինքնիրացում» եզրույթն առաջին անգամ գործածել է Ք. Գոլդշտեյնը։ Նապնդում էր, թե օրգանիզմը որոշակի կարողություններ և դրանք իրացնելու կարիքունի։ Ի սկզբանե կարծում էր, թե ինքնիրացման կարևոր պայման է կոնֆլիկտի առկայությունը։ Առողջ և նորմալ օրգանիզմն իրացման գործընթացում խոչնդոտներ է հաղթահարում և ինքնիրացումը հնարավոր է միայն այն ժամանակ, երբ երաշխավորվումէ այլ մարդու ինքնիրացումը։ Իսկ ինքնիրացման անկարողությունը հոգեկան հիվանդությունների և՛ պատճառ, և՛ հետևանք է,- պնդում էր Ք. Գոլդշտեյնը [5]։ Ինքնիրացումը կարող է ուսումնասիրվել որպես պահանջմունք, նպատակ,միջոց, գործընթաց, վիճակ, արդյունք։ Այն անձի զարգացման անհրաժեշտ բաղադրիչն է և պայմանավորված է կենսագործունեության որոշակի մարտավարությամբ [2]։ Ի. Ա. Իդինովն առանձնացնում է ինքնիրացման երեք փուլ՝ ակտուալիզացիալարվածություն-թուլացում։ Ակտուալիզացիայի փուլը գոյություն ունի այնքանով, որքանով ինքնիրացման պահանջմունքը միաժամանակ հանդես է գալիս նաև որպես նպատակ։ Լարվածությունը կարող է առաջանալ նպատակին հասնելու ճանապարհին՝դրդապատճառվածության արդյունքում, իսկ դրդապատճառի իրականացումը կարողէ թուլացնել լարվածությունը։ Այնուհետև ցիկլը կրկնվում է։ Յուրաքանչյուր փուլ, ըստԻ. Ա. Իդինովի, ունի մի շարք «ինքնագործընթացներ», օրինակ՝ ինքնաճանաչում,ինքնագիտակցում, ինքնանպատակ, ինքնամոդել, ինքնաընտրություն, ինքնավերահսկողություն, ինքնավերլուծություն։ Բավարարելով իր ինքնիրացման պահանջմունքները՝ մարդը ձևավորում և զարգացնում է իր ներուժը [1]։ Մեր տեսական վերլուծությունը թույլ տվեց ենթադրել, որ Ադլերի գործածածգերազանցության ձգտման հասկացության և ինքնիրացման միջև կարելի է զուգահեռներ անցկացնել։ Իր վաղ մտորումներում Ա. Ադլերը նշում էր, թե մարդիկ ձգտումեն գերազանցության, և այդ ձգտումը տարբերվում է գերազանցության բարդույթից։ Իսկ ահա կյանքի վերջին տարիներին եկավ այն եզրակացության, որ գերազանցության ձգտումը մարդկային կյանքի հիմնային օրենքն է. այն բնածին է, և մենք դրանիցերբեք չենք ազատվի, քանի որ այդ ձգտումը հենց կյանքն է։ Այնուամենայնիվ, այդզգացումը հարկավոր է դաստիարակել և զարգացնել, եթե ցանկանում ենք իրացնելմեր ներուժը։ Ադլերը ենթադրում էր, որ այդ գործընթացը սկսվում է կյանքի 5-րդ տարում, երբ ձևավորվում է կյանքի նպատակը՝ ժամանակի ընթացքում դառնալով դրդապատճառի աղբյուր [8]։ Նա հաստատեց, որ գերազանցության ձգտումը նորմայում և պաթոլոգիայումընդհանուր է բոլորի համար։ Գերազանցության ձգտումն ուղեկցվում է էներգետիկ մեծջանքերի և ծախսի հետ։ Այն դրսևորվում է ինչպես անհատի, այնպես էլ՝ հասարակության մակարդակում։ Մենք ձգտում ենք նաև գերազանցեցնել մեր հասարա-կության մշակույթը [8]։ Կարծում ենք, որ ինքնիրացումը հնարավորություն է տալիս գիտակցելու սեփական ես-ը՝ դրական և բացասական կողմերով, ճանաչելու, զգալու, ընդունելու սեփական էությունը։ Նպաստում է, որ անձը հայտնաբերի, ուսումնասիրի և օգտագործիունակությունները։ Այն նպաստում է նաև կարծրատիպերի կոտրմանն ու այլ մարդկանց հանդեպ ոչ քննադատական վերաբերմունք ձևավորելուն։ Այսպիսով, իմանալով, թե ինչ է ինքնիրացումը, ինչի փուլեր ունի, ինչպես էդրսևորվում, հարց է ծագում. ինչպե՞ս է ինքնիրացումը դրսևորվում մասնագիտականոլորտում։ Խոսելով մասնագիտական ինքնիրացման մասին՝ այն դիտարկում ենք իբրև անձի ճանաչողական գործընթացի հատուկ ձև, որն ակնկալում է սեփական հնարավորությունների, հավակնությունների և դրանք մասնագիտության մեջ իրացնելումիջոցների հայտնաբերում, ուսումնասիրում և գնահատում։ Այլ կերպ ասած` մասնագիտական ինքնիրացումը «ինքդ քեզ մասնագիտության մեջ» որոնելու կարողություննէ։ Մասնագիտական ինքնիրացման ժամանակ տեղի է ունենում անձի սոցիալականվարքի ինքնակարգավորման հատուկ ձև, ձևավորվում է արժեքային կողմնորոշմանհամակարգ, և դրան համապատասխան՝ կյանքի ու մասնագիտական գործունեությանկազմակերպման համար միջոցներ և ձևեր [7]։ Անձնական և մասնագիտական ինքնիրացման վրա կարող են ազդել ինքնահասկացման, ինքնառեֆլեքսիայի ցածր մակարդակը [3], ինչպես նաև ինքնագնահատականը, քանի որ կառուցված լինելով կոգնիտիվ և հուզական բաղադրիչներից (առաջինն արտացոլոււմ է մարդու գիտելիքն իր մասին, իսկ երկրորդն՝ իր վերաբերմունքըսեփական անձի նկատմամբ), արտացոլում է անհատի ինքնահարգանքի զգացմանաստիճանի զարգացումը, սեփական արժեքների զգացումն և դրական վերաբերմունքը սեփական անձի նկատմամբ։ Այդ իսկ պատճառով բացասական ինքնագնահատականն ակնկալում է ինքնամերժում, մերժում այն ամենի, ինչն ընդգրկված էմարդկային ինքնության մեջ [6]։ Այլ կերպ ասած՝ եթե անձի ինքնագնահատականիմակարդակը ցածր է (կա՛մ բացասական, կա՛մ անադեկվատ ինքնագնահատական է),ապա անձի մոտ սեփական ինքնության, իր ներկա ով լինելու, ունակություններիմասին պատկերացումներն ու դրանց հանդեպ վերաբերմունքը խեղաթյուրվում է։ Հոգեբան Ա. Ա. Բերեզովսկայան «Ինքնագնահատականի և ինքնիրացմանկապը հոգեբանական առողջության համատեքստում» խորագրով հոդվածում ներկայացրել է 2007 թ. իր կատարած հետազոտության արդյունքները։ ՈւսումնասիրելովԲելառուսի Հանրապետության սպորտի և տուրիզմի նախարարությունում աշխատող23-70 տարեկան 30 անձանց՝ պարզեցին, որ ինքնագնահատականն անմիջականորեն կապված է անձի ինքնիրացման մակարդակի հետ, այսինքն` անձի ֆիզիկականև հոգեբանական ադեկվատ ինքնագնահատականը կամրապնդի հոգեբանականառողջությունը և կարող է տեղի ունենալ ինքնիրացում [4]։ Ինքնիրացման և ինքնագնահատականի կապի բացահայտմանը նվիրվածաշխատություններ շատ կան, սակայն մենք չենք հանդիպել այնպիսի աշխատությունների, որոնք ուսումնասիրում են հոգեբան ուսանողների, մասնագետների մոտ առկաինքնիրացման դրսևորման տարբերությունները, ինքնիրացման և ինքնագնահատականի մակարդակի կապը։ Այսպիսով, նպատակադրեցինք բացահայտել, թե արդյո՞ք ինքնիրացման ևինքնագնահատականի միջև գոյություն ունի կապ, թե՞ ոչ, և, թե արդյո՞ք ինքնիրացման մակարդակը փոփոխվում է հոգեբանի կայացման տարբեր փուլերում, և առաջադրեցինք վարկած, ըստ որի՝ ինքնիրացման և ինքնագնահատականի միջև գոյություն ունի կապ, և ինքնիրացման մակարդակը փոփոխվում է հոգեբանի մասնագիտական կայացման տարբեր փուլերում։ Փորձարարական ուսումնասիրությունն անցկացվել է 42 հետազոտվողների հետ,որոնցից 15-ը՝ ԵՊՀ փիլիսոփայության և հոգեբանության ֆակուլտետի հոգեբանության բաժնի 3-րդ կուրսի ուսանողներն են, 14-ը՝ նույն հաստատության, նույն բաժնիմագիստրատուրայի 1-ին կուրսի ուսանողներն, և 13-ը՝ 3 տարուց ավելի հոգեբանության բնագավառում աշխատող 40 տարին չլրացած անձինք։ Հետազոտության հիմնական մեթոդական կազմը Գ. Ն. Կազանցևայի ինքնագնահատականի մակարդակի ախտորոշման հարցաշարն է և Է. Շոստրոմի՝ ինքնիրացման «Սամուալ» թեստը։ Է. Վ. Շոստրովի ինքնիրացման «Սամուալ» թեստը հնարավորություն է տալիսորոշելու ինքնիրացման մակարդակը 11 փոփոխականների միջոցով (ժամանակիհանդեպ կողմնորոշում, արժեքներ, մարդու բնույթի հանդեպ հայացքներ, ճանաչմանպահանջմունք, ստեղծարարություն, ավտոնոմություն, սպոնտանություն, ինքնահասկացում, աուտոսիմպատիա, շփվողականություն, շփման ճկունություն)։ Ներկայացվում է յուրաքանչյուր փոփոխականի թվային փոփոխությունն ու դինամիկան հետազոտական երեք խմբերում`Բակալավրիատի Մագիստրատուրայի 3-րդ կուրս1-ին կուրսԺամանակի հանդեպկողմնորոշումԱրժեքներԱշխատողհոգեբաններՄարդու բնույթիհանդեպ հայացքներՃանաչմանպահանջմունքՍտեղծարարությունԱվտոնոմությունՍպոնտանությունԻնքնահասկացումԱուտոսիմպատիաՇփվողականությունՇփման ճկունությունԻնքնագնահատական M=3.9, σ=2.97Աղյուսակ 1. Ինքնիրացման մակարդակը որոշող փոփոխականների ևինքնագնահատականի միջին ցուցանիշները, ստանդարտ շեղումները` հետազոտականերեք խմբերումԻնչպես երևում է աղյուսակ 1-ից՝ բակալավրիատի 3-րդ կուրսի մոտ ամենիցբարձր իրացվել է ստեղծարարությունը, իսկ ամենից ցածրը` շփվողականությունը,մագիստրատուրայի առաջին կուրսի և աշխատող հոգեբանների մոտ ամենից բարձրնիրացվել է ժամանակի հանդեպ կողմնորոշումն, իսկ ամենից ցածրը` սպոնտանությունը։ Երեք խմբերի տվյալներն իրար հետ համեմատելիս ստանում ենք հետևյալպատկերը` բակալավրիատի 3-րդ կուրսի ինքնագնահատականն ունի միջին մակարդակ, իսկ մագիստրատուրայի առաջին կուրսի և աշխատող հոգեբաններից կազմվածխմբերը գրանցել են բարձր ինքնագնահատական։ Ինքնիրացման մակարդակը որոշող 11 փոփոխականներից 9 փոփոխականներնամենաբարձրը դրսևորվել են հոգեբան աշխատողների խմբում, միայն 1 փոփոխական, այն է ճանաչման պահանջմունքի, ամենաբարձրը դրսևորվել է մագիստրատուրայի 1-ին կուրսի ուսանողների մոտ, իսկ արժեքները, ստեղծարարության փոփոխականն ամենաբարձրը դրսևորվել են 3-րդ կուրսի ուսանողների մոտ (ինչպես նաևժամանակի հանդեպ կողմնորշում, մարդու բնույթի հանդեպ հայացքներ, ավտոնոմություն, սպոնտանություն, ինքնահասկացում, աուտոսիմպատիա, շփվողականություն, շփման ճկունություն փոփոխականները գրանցել են դինամիկ աճ)։ Ստեղծարարությունը կարևորագույն գործոն է տարբեր ոլորտներում հաջողության հասնելու համար։ Ստեղծարարության բնութագրումներից մեկը նոր և բազմազանգաղափարների հանդեպ բաց լինելու կարողությունն է։ Մեր կատարած հետազոտության տվյալները փաստում են, որ այս փոփոխականի դինամիկան աստիճանաբար իջնում է։ Ստանալով 3 խմբերի միջինացված տվյալները՝ առանձին խմբերով բաշխեցինքԿոլմոգորով-Սմիրնովի, և քանի որ բակալավրիատի 3-րդ կուրսի մոտ ժամանակիհանդեպ կողմնորոշում, մարդու բնույթի հանդեպ հայացքներ, ճանաչման պահանջմունք, ստեղծարարություն փոփոխականները նորմալ չէին բաշխվել, այդ իսկ պատճառով ինքնագնահատականի և վերոնշյալ փոփոխականների միջև կորելացիոն կապի առկայությունը կամ բացակայությունը բացահայտելու համար տվյալները հաշվելենք Սպիրմանի գործակցով։ Ինքնիրացմանմակարդակը բնորոշողփոփոխականներըԻնքնագնահատականԺամանակի հանդեպկողմնորոշումՄարդու բնույթի հանդեպհայացքներՃանաչմանպահանջմունքՍտեղծարարությունԱղյուսակ 2. Բակալավրիատի 3-րդ կուրսի մոտ ինքնիրացման մակարդակը բնորոշող միքանի փոփոխականների և ինքնագնահատականի միջև կապի բացահայտումը Սպիրմանիգործակցի միջոցով (p<0.05*)Քանի որ բակալավրիատի 3-րդ կուրսի մոտ արժեքներ, ավտոնոմություն, սպոնտանություն, ինքնահասկացում, աուտոսիմպատիա, շփվողականություն, շփմանճկունություն փոփոխականները և ինքնագնահատականն ըստ Կ. Ս.-ի նորմալ ենբաշխված, ուստի նրանց միջև կապը բացահայտելու և ցույց տալու համար կիրառելենք Պիրսոնի գործակիցը։ Ինքնիրացմանմակարդակը բնորոշողփոփոխականներըԻնքնագնահատականԱրժեքներԱվտոնոմությունՍպոնտանությունԻնքնահասկացումԱուտոսիմպատիաՇփվողականությունՇփման ճկունությունԱղյուսակ 3. Բակալավրիատ 3-րդ կուրսի մոտ ինքնիրացման մակարդակը բնորոշող միքանի փոփոխականների և ինքնագնահատականի միջև կապի բացահայտումը Պիրսոնիգործակցի միջոցով (p<0.01**)Աղյուսակ 2-րդից և 3-րդից պարզ է դառնում, որ ինքնագնահատականի և ժամանակի հանդեպ կողմնորոշման, ինքնահասկացման և աուտոսիմպատիա փոփոխականների միջև դրական կապ կա։ Սա նշանակում է, որ, երբ տվյալ խմբի անձինքունենան անադեկվատ ինքնագնահատական, ապա ժամանակի հանդեպ կողմնորոշման, ինքնահասկացման, աուտոսիմպատիա փոփոխականնրի ցուցանիշները կլինենկա՛մ ցածր, կա՛մ բարձր։ Մագիստրատուրայի 1-ին կուրսի տվյալները ենթարկելով Կ.Ս. բաշխմանը պարզ դարձավ, որ ժամանակի հանդեպ կողմնորոշումը, շփվողականությունը և շփման ճկունությունը նորմալ բաշխված չեն, ուստի նրանց և ինքնագնահատականի միջև կապը բացահայտելու համար կիրառել ենք Սպիրմանի գործակիցը։ Ինքնիրացմանմակարդակը բնորոշողփոփոխականներըԺամանակի հանդեպկողմնորոշումՇփվողականությունՇփման ճկունությունԻնքնագնահատականԱղյուսակ 4. Մագիստրատուրա 1-ին կուրսի մոտ ինքնիրացման մակարդակը բնորոշող միքանի փոփոխականների և ինքնագնահատականի միջև կապի բացահայտումը Սպիրմանիգործակցի միջոցով Քանի որ արժեքներ, մարդու բնույթի հանդեպ հայացքներ, ճանաչման պահանջմունք, ստեղծարարություն, ավտոնոմություն, սպոնտանություն, ինքնահասկացում,աուտոսիմպատիա փոփոխականները և ինքնագնահատականն ունեն նորմալ բաշխում, ուստի նրանց միջև կապը բացահայտելու համար կիրառել ենք Պիրսոնի գործակիցը։ Ինքնիրացմանմակարդակը բնորոշողփոփոխականներըԻնքնագնահատականԱրժեքներՄարդու բնույթի հանդեպհայացքներՃանաչմանպահանջմունքՍտեղծարարությունԱվտոնոմությունՍպոնտանությունԻնքնահասկացումԱուտոսիմպատիաԱղյուսակ 5. Մագիստրատուրա 1-ին կուրսի մոտ ինքնիրացման մակարդակը բնորոշող միքանի փոփոխականների և ինքնագնահատականի միջև կապի բացահայտումը Պիրսոնիգործակցի միջոցովԱղյուսակ 5-ից պարզ է դառնում, որ մագիստրատուրայի 1-ին կուրսի ուսանողների մոտ գրանցվել է ինքնագնահատականի և ինքնիրացման միջև կապի բացակայություն, այսինքն՝ ինքնագնահատականը չի կորելացվել ինքնիրացման և ոչ միփոփոխականի հետ։ Մինչև 40 տարեկան, 3 և ավել տարիներ հոգեբան աշխատողներից կազմվածխմբի մոտ պատկերն այլ է։ Տվյալները Կ.-Ս. բաշխմանը ենթարկելուց հետո պարզդարձավ, որ արժեքներ, ստեղծարարություն, շփվողականություն, շփման ճկունություն և ինքնագնահատական փոփոխականները նորմալ բաշխված չեն։ Այդ իսկպատճառով ինքնիրացման մակարդակը որոշող 11 փոփոխականների և ինքնագնահատականի միջև կապը բացահայտելու համար կիրառեցինք Սպիրմանիգործակիցը։ Ինքնիրացմանմակարդակը բնորոշողփոփոխականներըԺամանակի հանդեպկողմնորոշումԱրժեքներՄարդու բնույթի հանդեպհայացքներՃանաչման պահանջմունքՍտեղծարարությունԱվտոնոմությունՍպոնտանությունԻնքնահասկացումԱուտոսիմպատիաՇփվողականությունՇփման ճկունությունԻնքնագնահատականԱղյուսակ 6. Մինչև 40 տարեկան, 3 և ավել տարիներ հոգեբան աշխատող խմբի մոտինքնիրացման մակարդակը բնորոշող փոփոխականների և ինքնագնահատականի միջևկապի բացահայտումը Սպիրմանի գործակցի միջոցով (p<0.01**)Աղյուսակ 6-ի տվյալները ցույց են տալիս, որ հոգեբան աշխատողների մոտինքնագնահատականը հակադարձ կապի մեջ է գտնվում ճանաչման պահանջմունքիհետ։ Սա նշանակում է, որ ինչքան ցածր լինի ինքնագնահատականն, այնքան բարձրկլինի ճանաչման պահանջմունքի բավարարման մակարդակը։ Այսպիսով, ելնելով մեթոդիկաների և կորելացիոն վերլուծության արդյունքներից՝վարկածը, թե ինքնիրացման և ինքնագնահատականի միջև գոյություն ունի կապ, ևինքնիրացման մակարդակը փոփոխվում է հոգեբան մասնագետի կայացման տարբեր փուլերում, մասամբ հաստատվեց։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Պապոյան Վ. Ռ., Գրին Է. Ա., Գալստյան Ա. Ս. և ուրիշներ, Անձի ինքնիրացմանհիմնախնդիրը, ուսումնաօժանդակ ձեռնարկ (խմբագիր՝ Ս. Ս. Ամիրյան), Երևան,ԵՊՀ հրատարակչություն, 2011, 102 էջ։ [2] Փաժուհանդեհ Է., Նոր ուսումնական միջավայրում ուսանողի անձնային աճըպայմանավորող հոգեբանական գործոնները (ատենախոսության սեղմագիր), Երևան2013, URL։ http։ //councils.ysu.am/pdf_files/066/066-!bs2am.pdf։ рефлексии, сc. 6-9, URL։ http։ //psyjournals.ru/files/80122/Gorizonty_zrelosti_sbornik_tezisov.pdf (дата обращения։ психологического здоровья, URL։ http։ //www.psyhodic.ru/arc.php?page=3910 (датаобращения։ 13.06.2017).[5] Леонтьев Д. А., Самоактуализация как движущая сила личностного развития։ URL։ https։ //www.psychologos.ru/articles/view/samoaktualizaciya-kak-dvizhuschaya-silalichnostnogo-razvitiya-dvoe-zn--istoriko-kriticheskiy-analiz-d.a.-leontev (дата обращения։ Прайм-Еврознак, 2002, 656 с., URL։ https։ //www.e-reading.club/bookreader.php/113018/Kollektiv__Psihologiya_cheloveka_ot_rozhdeniya_do_smerti.html (дата обращения։ 21.08.2017). самоактуализирующейця личности, Известие СГУ, том 2, серия։ АкмеологияURL։ razvitiya-samoaktualiziruyuscheysya-lichnosti (дата обращения։ 16.09.2017).http։ //cyberleninka.ru/article/n/akme-kak-vershina-lichnogo-i-professionalnogoԱզիզյան ՄերիԻՆՔՆԻՐԱՑՄԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԱԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԻ ԿԱՊԸ ՀՈԳԵԲԱՆԻՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԿԱՅԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄԲանալի բառեր` ինքնիրացում, ձգտում, ինքնագնահատական, կորելացիա, ակմե։

Ինքնիրացման նվիրված աշխատությունների թիվը շատ է, սակայն մեզ չեն հանդիպել աշխատանքներ, որոնք նվիրված են հոգեբանի մասնագիտական կայացման ճանապարհին ձևավորվող ինքնիրացման կամ զարգացման տարբեր փուլերում ինքնիրացման դրսևորման հիմնական տարբերություններին, հոգեբան ուսանողների, մասնագետների մոտ առկա ինքնիրացման մակարդակի և ինքնագնահատականի ուսումնասիրություններին։ Այս աշխատության շրջանակներում, որի նպատակն է` բացահայտելու ինքնիրացման դինամիկան հոգեբանի մասնագիտական կայացման գործընթացում, ներկայացվել է մեր կատարած վերոնշյալ ուսումնասիրությունների արդյունքները։

Չնայած այն հանգամանքին, որ Հայաստանի Հանրապետությունը շատ երկրներում հիմնել էր դիվանագիտական ​​և հյուպատոսական հաստատություններ, Հայաստանի խորհրդայնացման նախօրեին Հայաստանում գործող արտասահմանյան ներկայացուցչությունների թիվը շատ սահմանափակ էր: 1920 թ. ՝ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո, 1922 թ. Դեկտեմբերի 2-ին: Անդրկովկասի ֆեդերացիայի ձևավորումը 1918 թ. Մարտի 12-ին, Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունն (ԽՍՀՄ) ուներ իր 339 ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ որոշակի տարրեր, որի դրսևորումներից մեկը ներկայությունն էր: արտասահմանում սեփական դիվանագիտական ​​և հյուպատոսական առաքելությունների Խորհրդային Հայաստանում կային նաև արտաքին առաքելություններ, որոնց հետ Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը ՀՍՍՀ-ի անունից հարաբերություններ էր պահպանում հյուպատոսական վարչության պետի և People'sողկոմիսարիատի քարտուղար Միհրան Խոջամիրյանի միջոցով: Վերջինիս ստորագրությամբ ժողովրդական կոմիսարիատը համապատասխան վկայագրեր է տրամադրել վերջիններիս դիվանագիտական ​​առաքելությունների աշխատակիցներին, որոնք ճանապարհորդում են Թուրքիա կամ Պարսկաստան: People'sողովրդական կոմիսարիատը նամակագրական կապ է հաստատել նաև ԽՍՀՄ արտակարգ հանձնաժողովի հետ ՝ կապված արտասահմանում ճանապարհորդներին թույլտվություններ տալու հետ [6, p. 31 և հաջորդը, 170; 13, թ 41, 45, 53, 54, 58; 14, թ 15, 48]: ԽՍՀՄ արտաքին գործերի հանձնաժողովը երկրում արտասահմանյան առաքելությունների հետ սովետական ​​հայաստանյան հաստատությունների և առանձին քաղաքացիների հարաբերությունները կարգավորելու համար սահմանեց հատուկ ընթացակարգ, համաձայն որի ՝ ոչ մի հաստատություն կամ ծառայող իրավունք չունեն պաշտոնական հարաբերությունների մեջ մտնել արտաքին դիվանագիտական ​​ներկայացուցչությունների հետ: և հյուպատոսություններ ՝ առանց ժողովրդական կոմիսարիատի համաձայնության և թույլտվության: 21, էջ 364]: Փաստորեն, ՀԽՍՀ արտաքին գործերի կոմիտեն իրեն վերապահեց արտաքին առաքելությունների հետ հարաբերությունների «մենաշնորհը»: Նման կարգ գոյություն ուներ Խորհրդային Ռուսաստանում: Երկրում օտարերկրյա ներկայացուցչությունների հետ հարաբերություններում ՀԽՍՀ արտաքին գործերի կոմիտեն առաջնորդվում էր ԽՍՀՄ-ում գործող ընթացակարգով (մասնավորապես `ԽՍՀՄ կառավարությունում հավատարմագրված ԽՍՀՄ կառավարությունում հավատարմագրված օտարերկրյա պետությունների հյուպատոսական ներկայացուցչության մասին 30 հունիսի, 1921) [21, էջ 398-399]: Խորհրդային Միության տարիներին Հայաստանում գործում էին Վրաստանի Հանրապետության, Խորհրդային Ռուսաստանի, Պարսկաստանի 340 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ և Քեմալական Թուրքիայի դիվանագիտական ​​և հյուպատոսական առաքելությունները: Հայաստանի խորհրդայնացման նախօրեին Մենշևիկ Վրաստանը ներկայացուցչություն ուներ Երևանում և հյուպատոսություն rakարաքիլիսայում: Խորհրդայնացման հաջորդող օրերին վրացական ներկայացուցչությունը շարունակեց գործել Երեւանում `գեներալ Կարալովի ղեկավարությամբ: Վրաստանի հյուպատոսությունը Ghaարաքիլիսայում հիմնադրվել է 1920 թվականին: Թուրք-հայկական պատերազմի ժամանակ: 1920 թ. Դեկտեմբերի 5-ի լույս 5-ի գիշերը Թիֆլիսում (Վրաստան) Բորիս Լեգրանի գնացքը ձերբակալելուց հետո, Հայաստանի հեղափոխական կոմիտեի հրամանով, ՀԽՍՀ արտակարգ հանձնաժողովը վերցրեց Վրաստանի կառավարության ներկայացուցչին և ներկայացուցչության աշխատակիցներին տնային կալանք: Խնդրի կարգավորումից հետո միայն, Հայկական ԽՍՀ Արտաքին գործերի նախարար Ալեքսանդր Բեկզադյանի հրամանով, դեկտեմբերի 17-ին, Վրաստանի ներկայացուցչության անդամներն ազատվեցին տնային կալանքից [9, 1, 5; 17, N 4]: 1920 թ. Դեկտեմբերին Երևանում Վրաստանի ներկայացուցիչը մասնակցեց նաև հայ-վրացական նամակագրությանը `կապված Լոռու չեզոք գոտու սեփականության իրավունքի հետ: Այսպիսով, դեկտեմբերի 21-ին, վրացական առաքելությանը ուղղված նամակում, ԽՍՀՄ արտաքին գործերի կոմիտեի քարտուղար Մ. Ojողովրդական կոմիտեի հանձնարարությամբ, Խոջամիրյանը փոխանցեց Վրաստանի արտաքին գործերի նախարարին ուղղված Ա. Բեկզադյան 1920 Դեկտեմբերի 18-ի դիմումը Լոռու չեզոք գոտուն պատկանելու խնդրի վերաբերյալ [10, 3-4 փուլ]: Վրաստանի և Ghaարաքիլիսայի վրացական ներկայացուցչությունները գործում էին մինչև 1921 թ. Փետրվար (Վրաստանի խորհրդայնացում): 1920 1918-ի աշնանը Բորիս Լեգրանի ղեկավարությամբ Երեւանում գործում էր Խորհրդային Ռուսաստանի լիազոր ներկայացուցչությունը: Հանրապետության խորհրդայնացումից մի քանի օր անց `1920 թ. ՌՍԿՍՌ – ի և Կովկասյան ճակատի ռազմա – հեղափոխական խորհուրդը ՝ ուղղված Նիկիձեին: Լեգրանը կարծում էր, որ Հայաստանի Հեղափոխական կոմիտեի վերջնական կազմավորումից հետո Երեւանում Խորհրդային Ռուսաստանի առաքելությունը պահպանելու անհրաժեշտություն չկա [18, էջ. 37]: Արդեն 1921 թ. Ապրիլին Բ. Լեգրանը նշանակվեց Խորհրդային Ռուսաստանի լիազոր ներկայացուցիչ Ադրբեջանում, Հայաստանում և Վրաստանում (հիմնված Թիֆլիսում (Վրաստան)): Վերջիններս հաճախ միջամտում էին Անդրկովկասի հանրապետությունների ներքին և արտաքին հարաբերությունների վարմանը, պահանջում էին ուղարկել ժողովրդական կոմիտեների և արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովների կողմից արտաքին քաղաքականության վերաբերյալ պատրաստված փաստաթղթերի պատճենները և այլն [23, էջ. 253]: Բնականաբար, նման պահանջները ենթակա էին միանշանակ կատարման: Վրաստանի և Ռուսաստանի ներկայացուցչությունների համեմատ `Երևանում Պարսկաստանի հյուպատոսությունը ավելի երկար էր գործում: Հիմնադրվել է 1913 թվականին, ցարական ռեժիմի օրոք, այն գործել է նաև Հայաստանի Հանրապետությունում, իսկ հանրապետության խորհրդայնացումից հետո շարունակել է իր գործունեությունը: Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունները հատկապես դրական վերաբերմունք ունեին պարսից հյուպատոսության նկատմամբ: Ասվածի լավագույն ապացույցներից մեկը 1921 թվականն է: 1945-ի հունվարին ՀԽՍՀ արտաքին գործերի կոմիտեի և Երևանում Պարսկաստանի հյուպատոսության միջև ձեռք բերված համաձայնության մեջ նշվում է, որ «Պարսից հյուպատոսության ներկայացուցչի ներկայությունը անհրաժեշտ է որոնման համար Պարսկաստանի քաղաքացիների տները »: Արտաքին գործերի կոմիտեն 1921 թվականին ձեռք բերված համաձայնության մասին: Հունվարի 27-ին նա տեղեկացրեց ՆԳ ժողովրդական կոմիսարիատի ոստիկանության գլխավոր վարչությանը [11, 85]: Այս հանգամանքը պայմանավորված էր Պարսից հյուպատոսի `Հայաստանին օգնություն ցուցաբերելու պատրաստակամությամբ: Պարսկաստանի հետ առևտրատնտեսական հարաբերությունների հաստատումը հատկապես կարևոր էր Խորհրդային Հայաստանի համար: Այդ նպատակով ՀՍՍՀ արտաքին գործերի կոմիտեն բանակցություններ վարեց Երեւանում պարսիկ հյուպատոս Ասադուլլա Խանի հետ: Բանակցություններն ընդհատվել են 1921 թվականին: Փետրվար 342 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ 18-ին Երևանում և հարակից տարածքում իշխանափոխության արդյունքում և վերսկսվել է միայն ապրիլին: Արձագանքելով ՀԽՍՀ արտաքին գործերի փոխնախարար Ասքանազ Մռավյանի `ապրիլի 13-ին առաջարկված առաջարկին` Սովետական ​​Հայաստանին աջակցել ծանր սոցիալ-տնտեսական իրավիճակում սննդով, Ասադուլլահ Խանը մեկնում է Պարսկաստան: Նա հաջողությամբ կատարեց իրեն առաջարկված առաքելությունը: Ատրպատականից անհրաժեշտ սնունդ է ուղարկվել Հայաստան [20, էջ. 113-115; 22, էջ 110-113]: 1921 թ. Հոկտեմբերի 5-ի դրությամբ Պարսկաստանի հյուպատոսությունը ուներ հետևյալ պաշտոնները. Հյուպատոս, քարտուղար (նաև հյուպատոսի տեղակալ), գործավար, հատուկ հերթապահ սպա, անձնագրերի կառավարիչ, մեքենագրիչ, երկու ֆարաշ, երկու պահակ, պահակ (ընդհանուր 11 պաշտոն), Հյուպատոսի տեղակալ Աբդուլը խանն էր [6, 173-174]: Արդեն 1922 թ. Հունվարի 25-ին, հյուպատոսությունն ուներ 8 աշխատակից պահակ (Մաշադի Սադիհ Հասան օղլի), ցրող (Գառնիկ Ամեդեցյան): Բոլոր աշխատակիցները պարսկական հպատակներ էին [14, 34-35]: Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների և Պարսկաստանի հյուպատոսության միջև հակասությունը պայմանավորված էր նրանով, որ հյուպատոսությունը երբեմն Պարսից քաղաքացիության անձնագրեր էր տրամադրում արևմտահայերին (որոշ դեպքերում նաև արևելահայերին) [21, p. 405]: Այս հարցը կարգավորելու համար ստեղծվեց միջգերատեսչական հանձնաժողով Պարսկաստանի քաղաքացիների անձնագրերը ստուգելու համար, Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիտեի լիազոր Կարապետ Սաֆարյանի գլխավորությամբ: Հանձնաժողովի գործունեությունը վերահսկում և կարգավորում էր Արտաքին գործերի ժողկոմը: 1922 թ. Փետրվարի 3-ին K.Կ-ի քարտուղար Մ. Խոջամիրյանը Սաֆարյանին ուղղված նամակում հայտնեց, որ հանձնաժողովն իրավասու չէ նոր անձնագրեր բաժանել, այլ միայն պետք է ստուգի առկա անձնագրերի իսկությունը, որին Կ. 343 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Սաֆարյանը պատասխանեց. «Նման հրահանգով մենք հյուպատոսին անուղղակիորեն պետք է իրավունք տանք անձնագիր տալ իր հայեցողությամբ, ինչը պետք է լիովին հակասի արդեն իսկ մեծ դժվարությամբ ընդունված իմ առաջարկին, որով անցել է նոր անձնագիր տալու իրավունքը հանձնաժողովին, որտեղ հարցը կքննվի իմ ներկայությամբ: Համապատասխան անձնագրերը կտրվեն հյուպատոսին ներկայացնելու համար »[14, էջ 20-22]: Հասկանալի է, որ նշված կարգը միանշանակ ընդունելի չէր կարող լինել պարսից հյուպատոսության համար: Այս կապակցությամբ հյուպատոսությունը դժգոհություն հայտնեց ԽՍՀՄ արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիտեից [14, 32 և շուրջ]: Այնուամենայնիվ, ժամանակի ընթացքում հարցը կարգավորվեց: Պարսկաստանի հյուպատոսությունը շարունակում է իր գործունեությունը 1922 թվականին: Մարտին Խորհրդային Հայաստանը Անդրկովկասի ֆեդերացիային և դեկտեմբերին ԽՍՀՄ-ին միացնելուց հետո: Ի տարբերություն Պարսկաստանի հյուպատոսության, Խորհրդային Հայաստանում թուրքական ներկայացուցչությունների նկատմամբ իշխանությունների վերաբերմունքն ավելի զգուշավոր էր: Երեւանում թուրքական ներկայացուցչությունը հիմնադրվել է 1920 թվականին: Նոյեմբերին `թուրք-հայկական պատերազմում զինադադարի հաստատումից հետո: Դեկտեմբերի 3-ին Երևան ուղարկված հեռագրում Թուրքիայի Արևելյան ճակատի հրամանատար Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան հայտնում է. «Կապիտան Բահեթինը (Բեհաեդդին - Հ.Ս.) նշանակվել է որպես կապի սպա (Արևելյան բանակի գլխավոր սպա) Երևանում ՝ հետապնդելու համար թուրք-հայկական պայմանագրի մի քանի կետեր »[4, էջ. 1; 5, թ 87]: Փաստորեն, նա կհետեւեր Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի դրույթների կատարմանը (1920 թ. Դեկտեմբերի 2/3-ը), որը ստորագրման պահին իրավական ուժ չուներ: Ինչպես տեսնում ենք, Բեհաեդինը նշանակվեց կապի սպա: Այնուամենայնիվ, նա վերապահեց դիվանագիտական ​​ներկայացուցչի իրավունքները: ԽՍՀՄ արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը սկսեց պարզաբանել այս հարցը: 1921 թվականի հունվարի 3-ին Բեհաեդդինին ուղղված նամակում Ա. Բեկզադյանը 344 HISTORY- ը բարձրացրեց իր լիազորությունների հարցը: Ընդգծելով, որ Ալեքսանդրապոլում նախկին (Հայաստանի) կառավարության հետ համաձայնագրի որոշակի դրույթների կատարումը վերահսկելու իր մանդատից բացի, Հայաստանի նոր խորհրդային կառավարությունը տեղյակ չէ Բեհաեդինի որևէ այլ լիազորությունների կամ գործառույթների մասին, Պետական ​​կոմիտեն պահանջեց տեղեկատվություն իր առաքելության բնույթի և ծավալի վերաբերյալ: , թ 22 և շուրջը]: Հիմնվելով ՀՍՍՀ արտաքին գործերի կոմիտեի խնդրանքի վրա ՝ Բեհաեդդինը ներկայացրեց 1921 թ. Հունվարի 25-ին Կարաբեքիրի կողմից տրված մանդատը, ըստ որի, մինչև Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարության լիազոր ներկայացուցչի ժամանումը, Բեհաեդդին նշանակվեց Արևելյան ճակատի գլխավոր հրամանատարության ներկայացուցիչ ԽՍՀՄ-ում [1, 3-4]: Հետագայում թուրքական ներկայացուցչության պաշտոնական բնույթն ընդլայնվեց: Փաստաթղթերում այն ​​կոչվում էր. «Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովի ներկայացուցչությունը Հայաստանում»: Երեւանում թուրքական ներկայացուցչությունը և անձամբ Բեհաեդինը հատկապես ակտիվ էին 1921-ին: Փետրվարյան հակախորհրդային ապստամբության հաղթանակին հաջորդող օրերին: Բեհաեդինը առաջիններից էր, ով շնորհավորեց Հայրենիքի փրկության կոմիտեի կառավարությանը: Իսկ 1921 թ.-ին Փրկության կոմիտեի նախագահ Սիմոն Վրացյանը, անդրադառնալով Ալեքսանդրապոլի պայմանագրին, իրեն ուղղված 1945 թ. Մարտի 18-ին ուղղված իր ուղերձում խնդրեց հայ ռազմագերիներին վերադարձնել թուրքական գերությունից, զենք և զինամթերք տրամադրել: , և ռազմական օգնություն [19, էջ 505-506]: Քեմալականներին ուղղված այս և այլ կոչերի պատճառով Վրացյանը արդարացիորեն խիստ քննադատության ենթարկվեց ժամանակակիցների և պրոֆեսիոնալ պատմաբանների կողմից: Բեհաեդինը մարտի 22-ին դիմեց իր բնակարանի դիմաց հավաքված հայ ցուցարարներին հետեւյալ խոսքերով. «Ես շատ հուզված եմ ձեր ջերմ արտահայտություններից: Մենք ՝ Արեւելքի ժողովուրդներս, իրար հետ անընդհատ պատերազմների մեջ ենք եղել, որոնք միշտ օգտագործել են օտարերկրացիները: Հուսով եմ, որ այսուհետ, ընկերանալով, մենք կապրենք խաղաղություն և օգտակար կլինենք միմյանց: ”[16, N 345 ​​ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Թուրքիայի ներկայացուցիչի այս գործողությունները անտեսված չէին ԽՍՀՄ իշխանությունների կողմից: Փետրվարյան ապստամբության պարտությունից հետո (1921 թ. Ապրիլ) նա հայտարարվեց «Պերսոնա նոն գրատա»: Երկրի ներքին գործերին միջամտելու, հակասովետական ​​ապստամբության առաջնորդների հետ ակտիվ համագործակցելու արդարացումով ՝ Հայաստանի հեղափոխական կոմիտե 1921 թ. 1945 թ. Մայիսի 12-ին, նույն օրը, ՀԿ Կենտկոմ ( բ) Կ-ն պահանջեց, որ Թուրքիայի իշխանությունները հետ կանչեն Բեհաեդդինին Երեւանից [23, p. 61]: Հավանաբար, այս հարցի վերաբերյալ Հայաստանի ղեկավարները խնդրանքով դիմել են Անդրկովկասի Սովետական ​​Հանրապետություններում Խորհրդային Ռուսաստանի լիազոր ներկայացուցիչ Բ. Լեգրանին, որին ի պատասխան մայիսի 17-ին Հայկական ԽՍՀ արտաքին գործերի կոմիտեն Ա. Մռավյանը, տեղեկացրեց վերջինս: «Բեհադդինի վերաբերյալ ձեր որոշումը լիովին ճիշտ է» [12, էջ. 43]: Հետաքրքիր է, որ Կարսի համաժողովի օրերին այստեղ գտնված Բեհաեդինը (1921 թ. Սեպտեմբերի 26 - հոկտեմբերի 13) սեպտեմբերի 27-ին ընդարձակ նամակ է հղել ՀԽՍՀ արտաքին գործերի հանձնաժողով Ա. Մռավյանին: Նամակագիրը ողջունեց ԽՍՀՄ Արտաքին գործերի հանձնաժողովը, որը Կարս էր ժամանել «երկու ժողովուրդների միության իդեալը կյանքի կոչելու համար» և նշեց. «Դուք ուզում էիք խայտառակել ինձ իմ հեղափոխական ազգի առաջ, և ես ապացուցելու եմ, որ պատմություն, որ ես հավատարիմ հեղափոխական եմ: ... Timeամանակն ու իրադարձությունները ձեզ ապացուցելու են, որ դուք շփոթված եք ու սխալ: » Նամակի վրա Ա. Մռավյանը ստորագրել է. «Թողեք առանց պատասխանի» [2, էջ. 26-27]: Օհամ Լութֆի բեյը, որը փոխարինեց Բեհաեդդինին և 1922 թվականին: Մուհիդին բեյը, որը նրան հաջորդեց փետրվարին, նույնպես չփայլեց դատական ​​գործողություններով: Թուրքիայի ներկայացուցիչները փորձում էին հանդես գալ որպես Խորհրդային Հայաստանում բնակվող Թուրքիայի քաղաքացիների պաշտպաններ ՝ ձգտելով իրենց իրավասության տակ վերցնել հանրապետությունում բնակվող բոլոր մահմեդականների հետ կապված հարցերի կարգավորումը: ՀՍՍՀ արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը իր գործողություններով փորձում էր հակադրվել նշված պանթուրքական պրակտիկային: 346 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Երևանում Թուրքիայի ներկայացուցչության աշխատակիցները մասնակցում էին նաև Հայաստանից Թուրքիա զենքի մաքսանենգությանը: Այսպիսով, 1922 թ.-ին: Ըստ ՀԽՍՀ արտակարգ հանձնաժողովի 1945 թ. Մարտի 22-ին պատրաստած տեղեկատվության, Երևանում թուրքական ներկայացուցչության աշխատակիցները «մինչ ատամները զինված» էին մեկնում Իգդիր և այնտեղից անզեն վերադառնում: Theենքերը գնել է ներկայացուցչությունը: Ըստ Արտակարգ իրավիճակների կոմիտեի, նախկին ներկայացուցիչ Օմար Լութֆի բեյն անձամբ է ղեկավարել զենքի գնումը ՝ տարբեր լրտեսական տեղեկություններ հավաքելով Խորհրդային Հայաստանում և մասնավորապես Երևան քաղաքի ներքին իրավիճակի վերաբերյալ: Theեկույցում նշվում էր, որ այս տվյալները ստացվել են լիարժեք վստահություն ներշնչող անձանցից [3, էջ. 4]: 1922 թ. Փետրվարի 27-ին ԽՍՀՄ արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիտե ներկայացված Երևանում Թուրքիայի ներկայացուցչության մշտական ​​աշխատողների և հարցվողների ցուցակում այն ​​ուներ հետևյալ պաշտոնները. Ներկայացուցիչ, գլխավոր քարտուղար, նրա տեղակալ, թարգմանիչ, վարորդ, վարորդի օգնական, 5 հոգուց բաղկացած պահակ: Հայ և ԽՍՀՄ թարգմանիչներից բացի, ներկայացուցչության մյուս աշխատակիցները, որոնք նույնպես Թուրքիայի քաղաքացի էին, զինված էին [13, 126-127]: Երեւանում Թուրքիայի ներկայացուցչությունը շարունակեց գործել նույնիսկ այն բանից հետո, երբ Խորհրդային Հայաստանը Անդրկովկասի ֆեդերացիայի եւ ԽՍՀՄ մաս դարձավ: 1923 թ. Վերակազմավորվեց հյուպատոսության: Թուրքական զորքերի կողմից Ալեքսանդրապոլը տարհանելուց հետո Թուրքական Արեւելյան ճակատի հրամանատարությունը նրա ներկայացուցիչ նշանակեց կապիտան Թեֆիկին: 1921 թ. Ապրիլի 20-ին, Կ. Կարաբեկիրի կողմից տրված մանդատում նշվում էր, որ նա «նշանակվել է որպես ներկայացուցիչ Թուրքիայի [յուրաքանչյուր] հրամանատարությունում և 11-րդ Կարմիր բանակի հրամանատարությունում և Ալեքսանդրապոլում Կարմիր բանակի հրամանատարությունում» [ 8, էջ 53]: Ալեքսանդրապոլի տեղական իշխանությունները համոզված էին, որ Թեֆիկը հիմնականում լրտեսությամբ է զբաղվում: Այսպիսով, 1921 թ. Մայիսի 26-ին, ՀԽՍՀ Արտաքին գործերի կոմիտեն Ա. Ալեքսանդրապոլի հեղափոխական կոմիտեի ներքին գործերի վարչության պետ Հ. Ամատունին Մռավյանին ուղղված նամակում նշեց, որ Թեֆիկը խուսափել է ներկայացնել մանդատը նրան երկար ժամանակ, ինչպես նաեւ շարունակեց ապրել երկաթուղային կայարանում (քաղաքում բնակարան ունենալու դեպքում): Հ.Ամաթունին հայտնեց, որ թուրք ասորիների թիվը շատ ավելի մեծ է, քան 12 մանդատը ստանձնած, և որ Ալեքսանդրապոլում թափառող շուրջ 120 թուրք ասորիներ, որոնք իրենց խորհրդային կարգերի կողմնակից են անվանում, իրականում Թեֆիկի լրտեսական խմբի անդամներ են: 46 և հաջորդ]: 1922-ին ներկայացուցչությունը վերածվեց հյուպատոսության: Ալեքսանդրապոլում Թուրքիայի հյուպատոսությունը պնդում էր, որ օգտագործում է ծածկագիր հեռագիր, որի իրավունքը որպես հյուպատոսություն չունի: Այդ պատճառով գաղտնաբառեր օգտագործելու հյուպատոսության խնդրանքը չի հաստատվել ԽՍՀՄ արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիտեի կողմից: Այս մասին Արտաքին գործերի հանձնաժողովը տեղեկացրեց նաև Երևանում Թուրքիայի ներկայացուցչությանը [21, էջ. 402]: 1922 թվականի աշնանը Ալեքսանդրապոլում Թուրքիայի հյուպատոսությունը, որը գլխավորում էր Հակի բեյը, ուներ ութ աշխատակից: 98]: Այն նաև շարունակեց գործել հետագա տարիներին: 1922 թ. Հուլիսին Խորհրդային Հայաստանի արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիտեի լուծարումից հետո ԽՍՀՄ ժողովրդական խորհուրդը և Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիտեն հարաբերություններ հաստատեցին Երևանում Պարսկաստանի հյուպատոսության, Թուրքիայի դիվանագիտական ​​առաքելության և Ալեքսանդրապոլում հյուպատոսարանի հետ: Ամփոփելով, Հայաստանի խորհրդայնացումից կարճ ժամանակ անց վրացական և ռուսական դիվանագիտական ​​ներկայացուցչությունները փակվեցին, իսկ պարսկական և թուրքական առաքելությունները Երևանում շարունակեցին իրենց աշխատանքը: 1921 թ. Ապրիլին Ալեքսանդրապոլում ստեղծվեց նաև Թուրքիայի հյուպատոսություն: Վերջինիս հետ ՀՍՍՀ ժողովրդական խորհուրդը հարաբերություններ ուներ արտաքին գործերի ժողկոմի միջոցով: Վերջինս փորձում էր կարգավորել հարաբերությունները օտարերկրյա ներկայացուցչությունների հետ 348 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ. Պարսկաստանի հյուպատոսությունը բարյացակամ էր Հայաստանին, իսկ թուրքական ներկայացուցչությունները հիմնականում զբաղվում էին լրտեսական գործունեությամբ կամ փորձում էին ներկայանալ որպես Խորհրդային Հայաստանում բնակվող մահմեդականների շահերը ներկայացնող: , ։

1920 թ. դեկտեմբերին խորհրդայնացման շրջանում Հայաստանում գործում էին Վրաստանի Հանրապետության, Խորհրդային Ռուսաստանի, Պարսկաստանի եւ քեմալական Թուրքիայի դիվանագիտական եւ հյուպատոսական ներկայացուցչությունները։ Խորհրդայնացումից կարճ ժամանակ անց վրացական եւ ռուսական դիվանագիտական ներկայացուցչությունները փակվեցին, իսկ Երեւանում գործող պարսկական ու թուրքական ներկայացուցչությունները շարունակեցին իրենց աշխատանքները։ 1921 թ. ապրիլին Ալեքսանդրապոլում հիմնըվեց նաեւ թուրքական հյուպատոսություն։ Վերջինների հետ հայկական կառավարությունը հարաբերություններ էր իրականացնում արտաքին գործերի ժողկոմատի միջոցով։ Պարսկական հյուպատոսությունը Հայաստանի հանդեպ բարեկամաբար էր տրամադրված, իսկ թուրքական ներկայացուցչություններն առավելապես զբաղված էին լրտեսական գործունեությամբ, կամ էլ փորձում էին իրենց ներկայացնել իբրեւ Խորհրդային Հայաստանում բնակվող մահմեդականների շահերի արտահայտիչ։

ԿՅԱՆՔԻ ՍԿԶԲԻ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՔՐԵԱԻՐԱՎԱԿԱՆՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸԺամանակակից ներպետական և միջազգային իրավունքի կարևորագույնհարցերից մեկը մարդու սաղմի իրավական կարգավիճակի հարցն է։ Սաղմ ասելով՝ հասկացվում է մարմինը բեղմնավորման պահից մինչև ծնվելը։ Ընդորում՝ սաղմին միասնական գնահատմամբ իրավական կարգավիճակ չի տրվում ո՛չ գիտնկանների, ո՛չ իրավագետների կողմից և ո՛չ էլ միջազգային և ներպետական իրավունքի նորմերով։ Հատկանշական է, որ հստակ կանխորոշվածչէ սաղմի զարգացման այն փուլը, որից սկսած՝ այն պետք է գտնվի օրենքիպաշտպանության ներքո և օժտված լինի կյանքի իրավունքով։ Սաղմի իրավական կարգավիճակի վերաբերյալ գիտական գրականության մեջ առանձնացվում է երկու հիմնական մոտեցում։ Առաջին մոտեցմանհամաձայն՝ սաղմը սահմանվում է որպես իրավունքի սուբյեկտ, իրավահարաբերության լիիրավ մասնակից, մարդուն իրավահավասար, իսկ երկրորդի համաձայն՝ սաղմը իրավունքի օբյեկտ է՝ մոր օրգանիզմի մի մաս՝ հավասարեցված մարդու այլ օրգաններին ու հյուսվածքներին, գույք, որի կապակցությամբկարող են ծագել գույքային բնույթի իրավահարաբերություններ1։ Գիտական գրականության մեջ դիրքորոշումները տարբեր են՝ նաև կապված այն հարցի հետ, թե որ պահից մարդկային կյանքը պետք է գտնվիօրենսդրական պաշտպանության ներքո։ Հարցի կապակցությամբ առանձնացվում են մի քանի տեսություններ, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր առանձնահատկությունները։ Այսպես՝ բացարձակ տեսությունը հիմնվում է մարդկայինսաղմի բացարձակ արժեքի վրա՝ դրա զարգացման բոլոր փուլերում։ Լիբերալները համարում են, որ սաղմն ունի փոքր արժեք կամ ընդհանրապես արժեքիցզուրկ է։ Չափավոր տեսության հետևորդները սաղմի կյանքի իրավունքի ծագումը կապում են զարգացման որոշակի մակարդակի կամ կենսունակությանձեռքբերման հետ2։ 1 Տե´ս Федосеева Н.Н., Фролова Е.А., Проблема определения правового статуса эмбрионов вмеждународном и российском праве // Медицинское право, 2008, № 1։ 2 Տե՛ս Пурге А. Р., Правовое положение эмбрионов в современном праве России // Молодойученый, 2012, № 2, с. 202-204։ Չհամաձայնելով վերջին երկու տեսությունների շրջանակներում առաջքաշված դիրքորոշումներին՝ փորձենք ավելի մանրամասն ներկայացնել բացարձակ տեսության հիմքում ընկած փաստարկները։ Այս տեսության կողմնակից Բերնարդ Նատանսոնը՝ վերարտադրողական բժշկության կլինիկայի նախկին տնօրենը, որն իր պրակտիկ գործունեության ընթացքում կատարել էր75.000 հղիության արհեստական ընդհատում, կատարեց մի շարք փորձեր՝որոշելու համար իր գործողությունների անվնաս լինելը։ Դրանց արդյունքումնա հայտարարեց, որ կասկածի տակ չի դրվում այն հանգամանքը, որ սաղմըիր յուրօրինակ անձնային բնութագրիչներով առանձին մարդկային էակ է։ Իրհետևությունները հիմնավորելու համար նա ձեռնամուխ եղավ երեք ամսականսաղմի հեռացման ուլտրաձայնային տեսանկարահանմանը։ Այս ձայնագրությունը՝ «Անձայն ճիչ» անվամբ, ապացուցում է, որ պտուղը զգում է գործիքիկողմից իրեն սպառնացող վտանգը. նա սկսում է ավելի արագ և անհանգիստշարժվել, սրտի զարկերը արագանում են, նա լայն բացում է բերանը՝ կարծեսթե անձայն ճիչով գոռալով 3։ Ժակ Սուդոն ապացուցել է սաղմի բացարձակ արժեքը՝ բերելով հետևյալփաստարկները. բեղմնավորման պահից մարդկային սաղմն ունի նոր, յուրահատուկ կենսաբանական էություն՝ կյանքի և զարգացման իր ծրագրով, տիրապետում է ներքին դինամիկային՝ ուղղված մշտական զարգացմանը, ընդհուպմինչև չափահաս մարդու ձևավորումը։ Այն գոյություն ունի որպես անկախմարմին, այսինքն` կազմավորված կենսաբանական էակ է, իր գենետիկ ծրագրի իրականացման ինքնակառավարողն է։ Գամետները, որոնցից այն ձևավորվում է, ապացուցում են նրա պատկանելությունը մարդկային տեսակին, որըհստակորեն որոշվում է նաև իրեն պատկանող գենետիկական կառուցվածքիառանձնահատկություններով4։ Ամերիկացի բժիշկ Էռնստ Հանթը նշել է. «Բեղմնավորված ձվաբջիջը պարզապես բջջային զանգված չէ` առանց իրեն հատուկ սեփական բնութագրի։ Նաայս փուլում նման չէ ոչ ծաղկի կոկոնի և ոչ էլ առավել ևս կենդանու ձագի։ Դալիովին և բացարձակապես բնութագրում է մարդկային էակի կյանքը, և այնունի նույն կյանքը, ինչ ունեն նորածին երեխան, պատանին ու հասուն մարդը»։ Ուսումնասիրելով բացարձակ տեսության հիմքում ընկած փաստարկները,ինչպես նաև առաջնորդվելով Հայ առաքելական եկեղեցու դիրքորոշմամբ, այնէ` կյանքի սկիզբ համարել ձվաբջջի բեղմնավորման պահը` գտնում ենք, որցանկացած պետության, այդ թվում՝ Հայաստանի Հանրապեության պարտա3 Տե´ս Սիմոնյան Գ., Մարդու կյանքի սկիզբ. Քրեաիրավական կարգավորում, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի ասպիրանտների և հայցորդների 2013 թ. նստաշրջանի նյութերի ժողվածու,էջ 193։ 4 Տե´ս Перевозчикова Е. В., Панкратова Е. А., Конституционное право на жизнь и правовойстатус эмбриона человека, «Медицинское право», 2006, N 2։ կանությունն է ապահովել պտղի զարգացումը և դրա բացարձակ պաշտպանությունը ձվաբջջի բեղմնավորման սկզբնական պահից։ Հայկական իրավաբանական գրականության մեջ, որպես կանոն, այն կարծիքն է արտահայտվում, որ կյանքի սկզբնական պահ պետք է համարել ֆիզիոլոգիական ծննդաբերության գործընթացի սկիզբը։ Ծննդաբերությունը՝ որպես ֆիզիոլոգիոլոգիական որոշակի գործընթաց, բաղկացած է իրար համապատասխանաբար հաջորդող մի քանի փուլերից։ Դրանցից առաջինն ուղեկցվումէ երկունքի ցավերով, որոնք առաջանում են արգանդի մկանների կծկումներիհետևանքով։ Երկրորդ փուլը սկսվում է արգանդից պտղի դուրս մղումով ևվերջնական ծնունդով, երբ երեխան սկսում է շնչել և արձակել առաջին ճիչը։ Հայկական իրավաբանական գրականության մեջ գերակշռող մոտեցման համաձայն` քրեաիրավական առումով կյանքի սկզբնական պահ ասելով՝ պետք էհասկանալ երկունքի ցավերի սկիզբը։ Այս տեսության կողմնակիցները, կյանքիսկիզբը համարելով ծննդաբերության գործընթացի սկիզբը, մարդկային սաղմըչեն դիտարկում որպես կյանքի իրավունք կրող իրավահարաբերությանսուբյեկտ, այլ համարում են, որ այն մոր օրգանիզմի մի մասն է՝ իրավահավասարեցված մարդու օրգանիզմին5։ Հենց սա է պատճառը, որ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգիրքը սահմանափակում է սաղմի իրավունքների պաշտպանությունը` նշելով միայն, որ ակնհայտ հղի կնոջ սպանությունը,անգամ եթե սպանության նպատակը եղել է սաղմին կյանքից զրկելը, կորակվիծանրացուցիչ հանգամանքում կատարված սպանություն, իսկ սաղմին կյանքից զրկելու համար հանցանք կատարած անձը պատասխանատվության չիենթարկվի։ Նույն տրամաբանությամբ է որակվում նաև անձի առողջությանըվնաս պատճառելը, որը զուգորդվել է հղիության ընդհատմամբ. արարքըորակվում է անձի առողջությանը ծանր վնասի պատճառում, իսկ սաղմի սպանության համար հանցավոր արարք կատարած անձը պատասխանատվությանչի ենթարկվի։ Գտնում ենք, որ նման մոտեցումը այնքան էլ արդարացված չէ ևչի պաշտպանում սահմանադրությամբ երաշխավորված կյանքի իրավունքը։ Ուսումնասիրելով արտասահմանյան երկրների փորձը՝ տեսնում ենք, որեկրներից շատերում կյանքի իրավունքը երաշխավորված է ձվաբջջի բեղմնավորման պահից, և հենց այդ պահից էլ սաղմը գտնվում է պետության պաշտպանության ներքո։ Մասնավորապես Իռլանդիայի Սահմանադրության 4-րդհոդվածի համաձայն` «Պետությունը ճանաչում է չծնված երեխայի կյանքի իրավունքը և (…) իր օրենքներում երաշխավորում է հարգանք այդ իրավունքինկատմամբ և հնարավորության սահմաններում իր օրենքներով պաշտպանումև սատարում է այդ իրավունքին»։ Նման ձևակերպում առկա է նաև Չեխիայի5 Տե´ս ՀՀ քրեական իրավունքի բուհական դասագիրք, Հատուկ մաս, Եր., 2007, էջ 38-39։ Հանրապետության Սահմանադրության 6-րդ հոդվածում։ Գերմանիայում ընդունված սկզբունքի համաձայն` մարդու կյանքը սկսվում է բեղմնավորմանպահից։ Ֆրանսիայում 2000 թ. հունվարին առողջապահական օրենսդրությանփոփոխման առնչությամբ օրենսդիրը հայտարարել է, որ մարդկային էակիկյանքը պետք է պաշտպանվի դրա դրսևորման առաջին նշանների պահից։ ԱՄՆ 17 նահանգներ ընդունում են, որ պտղի սպանությունը պետք է համարելմարդկային կյանքից ապօրինի զրկում6։ Մենք ևս, արդարացված համարելով բացարձակ տեսության կողմնակիցների կարծիքները, ինչպես նաև ուսումնասիրելով արտասահմանյան երկրներիփորձը, գտնում ենք, որ ճիշտ կլիներ կյանքի սկիզբ համարել ձվաբջջի բեղմնավորման պահը, և օրենսդրության մեջ կատարել համապատասխան փոփոխություններ, մասնավորապես ակնհայտ հղի կնոջ սպանությունը որակել երկու ևավելի անձանց սպանություն, իսկ անձի առողջությանը վնաս պատճառելը,որը զուգորդվել է հղիության ընդհատմամբ, որակել անձի առողջությանը ծանրվնասի պատճառում և սպանություն, եթե հանցավորը գիտեր, որ վնաս էպատճառում հղի կնոջը։ Կյանքի սկիզբը համարելով ձվաբջջի բեղմավորման պահը` անհրաժեշտենք համարում անդրադառնալ նաև ապօրինի աբորտի քրեաիրավական կարգավորմանը։ ՀՀ քրեական օրենսգիրքը պատասխանատվություն է նախատեսում ապօրինի աբորտի համար։ Աբորտի կատարումը համարվում է ապօրինի, եթե առողջապահական մարմինների կողմից սահմանված կանոնների խախտմամբդիտավորությամբ արհեստականորեն ընդհատվում է կնոջ հղիությունը։ Աբորտի քրեաիրավական կարգավորումը ոչ մի կերպ անդրադարձ չի կատարումպտղի կյանքի պաշտպանությանը, և այդ մասին է վկայում այն հանգամանքը,որ հղիության արհեստական ընդհատում թույլատրվում է իրականացնել մինչև12 շաբաթական հղիության ժամկետը բոլոր այն կանանց, որոնք պարզապեսցանկանում են ընդհատել հղիությունը և չունեն հակացուցումներ։ 12 շաբաթականից ավելի ժամկետով հղիության դեպքում դրա արհեստական ընդհատումը թույլատրվում է կատարել համապատասխան բժշկական և սոցիալական ցուցումների առկայության դեպքում՝ մինչև 22 շաբաթական ժամկետը7։ Այս ժամկետները սահմանված են՝ հաշվի առնելով այն, թե ինչպիսի բացասական ազդեցություն է ունենում հղիության ընդհատումը կնոջ առողջությանվրա՝ կախված պտղի հասունությունից։ Քրեական իրավունքը, չպաշտպանե6 Տե´ս Սիմոնյան Գ., Մարդու կյանքի սկիզբ. Քրեաիրավական կարգավորում, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի ասպիրանտների և հայցորդների 2013 թ. նստաշրջանի նյութերի ժողվածու,էջ 196-197։ 7 Տե´ս ՀՀ քրեական իրավունքի բուհական դասագիրք, հատուկ մաս, Եր., 2007, էջ 38-39։ լով պտղի կյանքի իրավունքը, որևէ նորմ չի նախատեսել ինքնաբորտի համարկնոջ պատասխանատվության վերաբերյալ՝ հանցակազմի սուբյեկտների շարքին դասելով միայն համապատասխան բժշկական բարձրագույն կրթությունունեցող և երկրորդ մասով՝ համապատասխան բժշկական բարձրագույն կրթություն չունեցող երրորդ անձանց։ Նշված հարցի կապակցությամբ անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ միջազգային իրավունքի նորմերին և արտասամանյան երկրների փորձին։ Եվրոպական երկրներում կան չորս տեսակի մոտեցումներ աբորտի քրեաիրավական կարգավորման վերաբերյալ։ Առավել ազատական երկրներում աբորտը թույլատրվում է անձի խնդրանքով` առանց օրենսդրական սահմանափակումների։ Բավականին ազատ երկրներում աբորտը թույլատրվում է բժշկական և սոցիալական բազմաթիվ ցուցումներով։ Խիստ մոտեցում ունեցող երկրներում աբորտը թույլատրվում է որոշ դեպքերում, երբ սպառնալիք կա կնոջֆիզիկական կամ հոգեկան առողջությանը, երբ պտուղը արատավոր է, երբպտուղը բռնաբարության հետևանք է և այլն։ Շատ խիստ օրենսդրական կարգավորում ունեցող երկրներում աբորտն արգելվում է ընդհանրապես կամ թույլատրվում է բացառիկ դեպքերում, երբ այն անմիջականորեն սպառնալիք էստեղծում կնոջ կյանքի համար։ Ընդհանուր առմամբ ամբողջ աշխարհի մակարդակով 98% երկրներում աբորտը թույլատրվում է կնոջ կյանքի փրկությաննպատակով8։ Կյանքի սկիզբ համարելով ձվաբջջի բեղմնավորման պահը՝ վերլուծենքայն երկրների քրեական օրենսդրությունները, որտեղ աբորտը թույլատրվում էբացառիկ դեպքերում։ Այդպիսի երկրների թվին են դասվում Մարոկկոն, ՍանՄարինոն, Թուրքիան, Գերմանիան և այլն։ Այս բոլոր երկրներում օրինականհղիության ընդհատումը թույլատրվում է միայն բժշկական ցուցումների առկայության դեպքում։ Մարոկկոյի քրեական օրենսգիրքը, առանձին հոդվածների շրջանակներում նախատեսելով քրեական պարասխանատվության սահմաններ ապօրինիաբորտի համար ընդհանրապես, առանձին հոդվածով պատասխանատվություն է սահմանել նաև ինքնաբորտի համար և տվյալ արարքը կատարելունդրդելու համար։ Կինը, որն ապօրինի աբորտ է արել, փորձել է աբորտ անել,համաձայնել է օգտագործել միջոցներ, որոնք ուղղված են աբորտ կատարելուն, պատժվում է ազատազրկմամբ` 6 ամսից 2 տարի ժամկետով։ Սան Մարինոյի և Թուրքիայի քրեական օրենսգրքերը տարանջատում են տվյալ կնոջ և աբորտը իրականացնողի քրեական պատասխանատվությունը։ Սան Մարինոյիհանրապետության քրեական օրենսգիրը 6 ամսից 3 տարի ժամկետով ազա8 Տե´ս Медицинский ресурс herpes.ru посвящен широкому кругу вопросов, связанных с медициной и здоровьем человека – http։ //herpes.ru/abort/law/zakonsovzak.htmտազրկում է նախատեսում այն հղի կնոջ համար, որը փորձել է արհեստականաբորտ իրականացնել, և բոլոր այն անձանց համար, որոնք նրան այդ հարցումաջակցություն են ցուցաբերել։ Թուրքիայում ևս այն կինը, որը աբորտի համաձայնություն է տվել, ենթակա է քրեական պատասխանատվության։ Ընդ որում՝ նշված պետությունների օրենսդրության մեջ առանձին նկարագրվում են արարքի հանցավորությունը բացառող հանգամանքները։ Այսպես, ըստ Մարկկոյի քրեական օրենսդրության՝ դրանց թվին է դասվում մորառողջության պաշտպանության անհրաժեշտությունը։ Դրա համար սահմանված է հատուկ կարգ` տվյալ վարույթի իրականացումը հատուկ սուբյեկտիկողմից կնոջ համաձայնությամբ։ Եթե բժիշկը կարծում է, որ մոր կյանքը վտանգի տակ է, նման թույլտվություն չի պահանջվում։ Սակայն այդ դեպքում պետքէ ծանուցել տվյալ նահանգի կամ գավառի առողջապահության գլխավոր պաշտոնյային։ Թուրքիայի քրեական օրենսգիրքի 472-րդ հոդվածի համաձայն՝անօրինական աբորտի իրականացումը իր կամ ազգականի պատվի և արժանապատվության փրկության նպատակով սահմանված պատիժը կրճատում էկեսով կամ 2/3-ով9։ 1966 թվականի Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասինմիջազգային դաշնագրի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` «Յուրաքանչյուրոք ունի կյանքի անօտարելի իրավունք։ Այդ իրավունքը պաշտպանվում է օրենքով։ Ոչ ոքի չի կարելի կամայականորեն զրկել կյանքից»։ Միևնույն հոդվածի5-րդ մասը նշում է, որ մահապատիժը ի կատար չի ածվում հղի կանանց նկատմամբ։ 1989 թվականի Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիան ներառում էդեռևս չծնված երեխայի պաշտպանության վերաբերյալ մի շարք կարևորդրույթներ։ Մասնավորապես, նախաբանում հղում է կատարվում Գլխավորասամբլեայի 1959 թվականի նոյեմբերի 20-ին ընդունած Երեխայի իրավունքների հռչակագրի վրա, համաձայն որի՝ երեխան, հաշվի առնելով նրա ֆիզիկական և մտավոր անհասությունը, կարիք ունի հատուկ պաշտպանության և հոգատարության, ներառյալ պատշաճ իրավական պաշտպանությունը` ծնվելուցառաջ և հետո։ Իսկ կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի համաձայն՝ յուրաքանչյուրերեխա ունի կյանքի անկապտելի իրավունք, և մասնակից պետություններըհնարավոր առավելագույն չափով ապահովում են երեխայի գոյատևումը ևառողջ զարգացումը։ Ուսումնասիրելով միջազգային իրավունքի նորմերը, որոնք թերևս ուղղակի կերպով չեն ամրագրում դեռևս չծնված երեխայի կյանքի իրավունքը, սա9 Տե´ս Дядюн К. В., Регламентация уголовной ответственности за незаконное производствоկայն խրախուսում են վերջինիս պաշտպանությունը պետության կողմից, ինչպես նաև ուսումնասիրելով արտասահմանյան երկրների փորձը և նպատակունենալով ապահովելու կյանքի պաշտպանությունը ձվաբջջի բեղմնավորմանպահից՝ գտնում ենք, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում ապօրինի աբորտ կատարելու հոդվածն անհրաժեշտ է ենթարկել համապատասխան փոփոխությունների։ Մասնավորապես գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է ապօրինի աբորտ կատարելու հանցակազմի սուբյեկտների շարքում ավելացնել նաև հղի կնոջը, որըկատարել է ինքնաբորտ։ Գտնում ենք, որ ճիշտ չէ աբորտը օրինական համարել` կախված պտղիհասունությունից և դրա վերաբերյալ հարցերի շրջանակը կագավորել կառավարության որոշմամբ, ուստի, առաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքովպատասխանատվություն նախատեսել ընդհանրապես աբորտ կատարելու համար` օրենսգրքում հստակ թվարկելով արարքի հանցավորությունը բացառողհանգամանքները՝ դրանց շարքին դասելով, օրինակ, մոր առողջության պաշտպանության անհրաժեշտությունը։ Ժաննա Հակոբյան ԿՅԱՆՔԻ ՍԿԶԲԻ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՔՐԵԱԻՐԱՎԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ էմբրիոն, սաղմի իրավական կարգավիճակ, կյանքի սկիզբ, ձվաբջջի բեղմմոր օրգանիզմ։

Հոդվածի շրջանակներում քննարկվել են կյանքի սկզբի հետ կապված լիբերալ, չափավոր և բացարձակ տեսությունների հիմքում ընկած փաստարկները, տարբեր երկրների օրենսդրական կարգավորումները, միջազգային պայմանագրերը։ Ուսումնասիրության արդյունքում հեղինակը հանգում է այն եզրակացությանը, որ կյանքի սկիզբ պետք է համարել ձվաբջջի բեղմնավորման պահը, նաև գտնում է, որ ցանկացած պետություն, այդ թվում՝ Հայաստանի Հանրապետությունը, պետք է ունենա պտղի զարգացումը և դրա բացարձակ պաշտպանությունը ձվաբջջի բեղմնավորման սկզբնական պահից ապահովելու պարտականություն։ Հիմք ընդունելով այս տեսակետը՝ հեղինակն անհրաժեշտ է համարում ՀՀ քրեական օրենսգրքում կատարել համապատասխան փոփոխություններ։

Հետազոտության նպատակն է բնակչության զբաղվածության ցուցանիշի վիճակագրական գնահատումը ըստ Ազգային վիճակագրական կոմիտեի (ԱՎԿ) 2018թ.-ի մեթոդաբանության, որն իրականացվում է Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության (ԱՄԿ) ստանդարտներին համապատասխան, եւ պարզել, թե 2018թ. կատարված մեթոդաբանական փոփոխությունների արդյունքում աշխատանքի շուկայում ինչպիսի փոփոխություններ տեղի ունեցան։ Հետեւաբար, խնդիր է դրվել վերլուծել աշխատանքի շուկան բնութագրող այնպիսի ցուցանիշների ուսումնասիրությունը, իմչպիսիք են՝ աշխատուժի թերօգտագոր346ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ծումը, արժանապատիվ եւ արտադրողական աշխատանքի ապահովումը, զբաղվածության ցուցանիշները եւ այլն։ Զբաղվածության տեսակների միջազգային դասակարգման համաձայն առանձնացվում են զբաղվածության 3 խմբեր՝ վարձու աշխատողներ, ինքնազբաղվածներ եւ ընտանիքի աշխատող անդամներ [1]։ Ինքնազբաղվածները իրենց հերթին լրացուցիչ տրոհվում են հետեւյալ կատեգորյաների՝ գործատուներ, իրենց հաշվին աշխատողներ, արտադրական կոոպերատիվի անդամներ։ Տնտեսական աճի պայմաններում կարելի էր ակնկալել զբաղվածների արտահոսք գյուղատնտեսության ոլորտից դեպի արդյունաբերության եւ սպասարկման ոլորտներ եւ համապատասխանաբար այս պայմաններում կավելանար վարձու աշխատողների տեսակարար կշիռը եւ կկրճատվեր ինքնազբաղվածների եւ ընտանիքի աշխատող անդամների տեսակարար կշիռը, որոնցից շատերը նախկինում աշխատել էին գյուղատնտեսության ոլորտում։ Համաձայն 2018 թ. կիրառվող մեթոդաբանության՝ «տնտեսապես ակտիվ բնակչություն» եզրույթը վերանվանվել է «աշխատուժ», իսկ «տնտեսապես ոչ ակտիվ» բնակչություն եզրույթը՝ «աշխատուժից դուրս բնակչություն»։ Աշխատանքային ռեսուրսները 15-75 տարեկան աշխատուժի (զբաղված եւ գործազուրկ) եւ աշխատուժից դուրս (աշխատանք չունեցող եւ աշխատանք չփնտրող) բնակչության հանրագումարն են։ Աշխատուժից դուրս բնակչության մեջ ներառվում են անձինք, ովքեր հետազոտվող ժամանակաշրջանում չեն աշխատել եւ աշխատանք չեն փնտրել՝ չեն եղել զբաղված կամ գործազուրկ, մասնավորապես.  առկա ուսուցմամբ եւ արտադրությունից կտրված սովորողները եւ ուսանողները.  տնային տնտեսությամբ զբաղվածները.  երեխաներին, հիվանդ հարազատներին խնամողները.  անձինք, ովքեր զանազան պատճառներով չեն աշխատում եւ աշխատանք չեն փնտրում (կենսաթոշակառուներ (տարիքային, արտոնյալ պայմաններով, հաշմանդամության), սեփականության օգտագործումից եկամուտ ստացողներ, պարտադիր ժամկետային զինծառայողներ եւ այլն) [2]։ 347ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀՎԿ մեթոդաբանության վերանայման հիմքը 2013թ. Աշխատանքի վիճակագիրների միջազգային 19-րդ համաժողովում ընդունված «Աշխատանքի, զբաղվածության եւ աշխատուժի թերօգտագործման վիճակագրության մասին» (19-րդ ԱՎՄՀ) բանաձեւի առանցքային դրույթներն են։ Աշխատուժի մեջ ներառվում են զբաղվածները եւ գործազուրկները, ովքեր դիտարկվող ժամանակահատվածում աշխատանքի շուկայում ապահովում են աշխատուժի առաջարկը՝ ապրանքների եւ ծառայությունների արտադրության համար։ Ըստ 2018թ.կիրառվող մեթոդաբանության զբաղվածների ընդհանուր թվաքանակից բացառվել են այն անձինք, ովքեր զբաղված են բացառապես սեփական կարիքների համար արտադրանքի արտադրութամբ։ Դրա հետեւանքով նվազել են ինչպես ՀՀ աշխատուժի ընդհանուր թվաքանակը, այնպես էլ զբաղվածների ընդհանուր թվաքանակը Աղյուսակ 1. 2017-2018թթ աշխատանքի շուկայի հիմնական ցուցանիշները [3] 1 2017 թ. 2018 թ. 2017 թ. 2018 թ. ըստ ըստ ըստ նոր ըստ նոր նախկին նախկին մեթոդամեթոդամեթոդամեթոդաբանուբանուբանուբանության թյան թյան թյան մարդ) մարդ) մարդ) մարդ) Աշխատանքային ռեսուրսներ 2029,3 2029,3 2021,3 2021,3 Զբաղվածներ 1016,2 906 1074,7 927,7 Բացառապես սեփական սպառման համար ապրանքների արտադրություն 110,3 110,3 158,1 158,1 Աղյուսակից երեւում է, որ ըստ նոր մեթոդաբանության զբաղվածների թվաքանակը նվազել է, քանի որ զբաղվածների մեջ այլեւս չեն ներառվում սեփական սպառման համար ապրանքների արտադրությամբ Աղյուսակը կազմվել է հեղինակի կողմից 348ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ զբաղվողները։ Ըստ ԱՎԿ-ի տվյալների 2018թ. զբաղվածության մակարդակը նախկին եւ նոր մեթոդաբանություններով հաշվարկման համաձայն կրճատվել է 5.4 տոկոսային կետով՝ 50%-ից դառնալով 44.6% [4, 79 էջ]։ Նաեւ պետք է հաշվի առնել, որ Զբաղվածության մասին ՀՀ օրենքով սովորողները եւ ժամկետային զինծառայողները համարվում են զբաղվածներ, մինչդեռ ԱՄԿ մեթոդաբանության համաձայն միայն պայմանագրային զինծառայողներն են համարվում զբաղված։ Ըստ ԱՄԿ-ի գործազրկության մակարդակը որոշվում է աշխատուժի մեջ աշխատանք չունեցող եւ ակտիվորեն աշխատանք փնտրող աշխատուժի տեսակարար կշռով։ Այս ցուցանիշը ըստ երկրների կարող է փոփոխվել՝ տարբեր գործոններից ելնելով։ Թերզբաղվածության ցուցանիշը ոչ լրիվ զբաղվածությունը արտացոլում է աշխատանքային ներուժի արտադրողականության թերօգտագործումը դիտարկվող շաբաթվա ընթացքում։ Այս ցուցանիշի միջազգային սահմանումը ընդունվել է 1982 թ.13-րդ ICLS-ի կողմից, փոփոխվել է 1988թ. 16-րդ ICLS-ի կողմից եւ, այնուհետեւ, ճշտվել է 2013թ. 19-րդ ICLS-ի կողմից։ Այսպիսով, ըստ ԱՄԿ բնորոշման, թերզբաղվածություն առաջ է գալիս այն դեպքում, երբ աշխատողը տվյալ ժամանակահատվածում ցանկանում է եւ կարող է աշխատել, սակայն ոչ իր սեփական ցանկությամբ։ Նրա աշխատած ժամանակը անբավարար է աշխատանքի սահմանված նորմալ տեւողությանը։ Այս ցուցանիշը հատկապես կարեւոր է զբաղվածության խնդրի առավել ճշգրիտ նկարագրման, ինչպես նաեւ մակարդակի գնահատման համար։ Ըստ ԱՄԿ մեթոդաբանության թերզբաղվածության ցուցանիշը հաշվարկվում է աշխատած ժամերի տեւողության տեսակարար կշռով զբաղվածների ընդհանուր թվաքանակի մեջ։ Որոշ դեպքերում թերզբաղվածությունը դիտարկվում է որպես մասնակի գործազրկություն։ Աշխատուժի թերօգտագործման ցուցանիշը ներառում է հետեւյալ 3 ենթացուցանիշները. գործազրկությունը, թերզբաղվածությունը եւ աշխատուժից դուրս բնակչությունը։ Այս ցուցանիշը արտահայտում է աշխատուժի առաջարկի եւ պահանջարկի անհամապատասխանությունը աշխատաշուկայում, այսինքն մի դեպքում խոսքը գնում է աշխատանքային ռեսուրսների որակական, մյուս դեպքում՝ քանակական անհամապատասխանության մասին։ 349ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2 2 . Աշխատուժի թերօգտագործում(ԱԹ), 2017-18թթ. I-III եռամսյակների միջին մակարդակ, % [5, 81 էջ] ԱԹ1. Գոծազրկության մակարդակ, % ԱԹ2. Աշխատաժամանակի տեւողությամբ պայմանավորված թերզբաղվածություն եւ գործազրկությամբ զուգորդված մակարդակ, % ԱԹ3.Գործազրկություն եւ պոտենցիալ աշխատուժի զուգորդված մակարդակ, % ԱԹ4. Աշխատուժի թերօգտագործման ագրեգացված ցուցանիշ, % Թերզբաղվածության մակարդակ, % Երկարատեւ գործազրկության մակարդակ, % Հաշվարկն ըստ Նախկին մեթոդաբանության 2017 Հաշվարկն ըստ Նախկին մեթոդաբանության 17,7 Հաշվարկն ըստ Նոր մոթոդաբանության Հաշվարկն ըստ Նոր մոթոդաբանության Աղյուսակից երեւում է, որ գործազրկության ցուցանիշը աճել է նախկին եւ նոր մեթոդաբանությունների հետ համեմատած։ Ըստ նոր մեթոդաբանության 2018թ գործազրկությունը աճել է 6.4 տոկոսային կետով, ինչը եւ ենթադրվում էր։ Աշխատուժի թերօգտագործման մնացած ցուցանիշները եւս աճել են։ Զբաղվածության ցուցանիշները հանդիսանում են ոչ միայն ժամանակակից հասարակության ամենակարեւոր մակրոտնտեսական բնուԱղյուսակը կազմվել է հեղինակի կողմից 350ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թագրիչները, այլ նաեւ բնութագրում են երկրի սոցիալական իրավիճակը։ Ակնհայտ է հասարակության բարոյական արժեքների, աշխատողների որակի եւ նրանց զբաղվածության միջեւ փոխհարաբերությունները։ Ի վերջո, գործազրկությունը նաեւ մշակույթային գործոն է։ [7, ст. 30] Տարբերում ենք զբաղվածության հետեւյալ ձեւերը՝ լրիվ զբաղվածություն, ոչ լրիվ զբաղվածություն, արդյունավետ զբաղվածություն, ստվերային զբաղվածություն, սեզոնային զբաղվածություն, մասնակի զբաղվածություն եւ այլն։ Լրիվ զբաղվածության դեպքում հասկանում ենք գործազրկության բնական մակարդակ՝ այսինքն ֆրիկցիոն եւ կառուցվածքային գործազրկության առկայությունը։ Այսպիսով, լրիվ զբաղվածությունն արտահայտում է բնակչության աշխատանքի առաջարկի եւ առկա աշխատատեղերի միջեւ քանակական եւ որակական համապատասխանության աստիճանը։ Լրիվ զբաղվածությունը կարող է գոյություն ունենալ առկա աշխատատեղերի որոշակի շեղումներով. երբ աշխատողների մասնագիտական եւ որակավորման կառուցվածքը չի համապատասխանում նրանց կրթական մակարդակի հետ՝ ելնելով տնտեսության կարգավիճակից։ Լրիվ զբաղվածության ապահովումը հնարավոր է միայն շուկայական եւ պետական կարգավորման մեխանիզմների կիրառման արդյունքում։ Այդ պատճառով էլ առաջ է գալիս արդյունավետ զբաղվածության հիմնախնդիրը։ Այս հարցում տնտեսագետների շրջանում կա կարծիքների բավականին լայն շրջանակ։ Շատ տնտեսագետներ արդյունավետ զբաղվածության տակ հասկանում են բնակչության այնպիսի զբաղվածությունը, որն ապահովում է արժանապատիվ եկամուտ, առողջություն, հասարակության յուրաքանչյուր անդամի կրթական եւ մասնագիտական մակարդակի բարձրացում՝ հիմնված աշխատանքի արտադրողականության աճի վրա։ Արդյունավետ զբաղվածության նման բնորոշումը միանգամայն ընդունելի է. այն ներառում է մարդու բազմակողմանի զարգացումը [8]։ ԱՄԿ-ի հիմնական նպատակը կանանց եւ տղամարդկանց շրջանում արժանապատիվ եւ արտադրողական աշխատանքի ապահովումն է՝ ազատության, հավասարության, սոցիալական երաշխիքների եւ մարդկային արժեքների հարգանքի պայմաններում։ Արժանապատիվ աշխատանքը պետք է կետրոնական տեղ զբաղեցնի տնտեսական եւ 351ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ սոցիալական քաղաքականության մշակման գործում։ Արժանապատիվ աշխատանքը հիմնական տեղ է զբաղեցնում աղքատության դեմ պայքարի գործում. այն հանդիսանում է տնտեսության եւ մարդկության զարգացման կայուն միջոց։ ԱՄԿ-ն սահմանում է արժանապատիվ աշխատանքի սկզբունքները՝ առաջ մղելով աշխատանքի պաշտպանությունը եւ անվտանգությունը։ Աշխատանքի պաշտպանության եւ արտադրողականության հետ կապված խնդիրները մտնում են ԱՄԿ-ի նպատակային ծրագրերի գործունեության շրջանակներիի մեջ, որը կոչվում է. «Հանուն անվտանգ աշխատանքի» (In Focus Programme on Safety and Health at Work and Միջազգային քաղաքական գործիչները, հատկապես 2008թ. ֆինանսատնտեսական ճգնաժամից հետո, սկսեցին հրատապ միջոցառումներ իրականացնել բարձրորոկ աշխատատեղեր ստեղծելու համար՝ աշխատողների սոցիալական ապահովվածության եւ իրավունքների պաշտպանության հետ մեկտեղ, որը կայուն տնտեսական աճի եւ աղքատության հաղթահարման գրավականն է։ Այնուամենայնիվ, օգտագործելով նման լայն սահմանում, հնարավոր չէ չափել արդյունավետ զբաղվածությունը մեկ ցուցանիշով, բայց հնարավոր է չափել ցուցանիշների համակարգի միջոցով։ Արդյունավետ զբաղվածության ցուցանիշներն են հանդիսանում աշխատանքային տարիքի բնակչության զբաղվածության մակարդակը, հանրային հատվածում աշխատունակ բնակչության զբաղվածության մակարդակը, աշխատանքային ռեսւորսների բաշխման համամասնություններն ըստ հանրօգուտ աշխատանքի ոլորտների, աշխատողների ռացիոնալ բաշխման կառուցվածքը ըստ արդյունաբերության եւ տնտեսության ճյուղերի, աշխատուժի մասնագիտական-որակական կառուցվածքի օպտիմալ մակարդակը, գործազրկության բնական նորման։ Զբաղվածության կառուցվածքը որոշ չափով արտացոլում է տնտեսության ընդհանուր կառուցվածքը եւ մեծապես փոփոխության է ենթարկվում տնտեսության փոփոխությունների ազդեցության պատճառով։ Զբաղվածության կառուցվածքի եւ մակարդակի վերլուծության արդիականությունը պայմանավորված է սոցիալական, տնտեսական, էթնիկական, ժողովրդագրական տեսանկյունների արտացոլումով սո352ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ցիալական կյանքի միասնությունում։ Հետեւաբար, հասարակական կյանքի վերարտադրության գործընթացում կարեւոր դեր է խաղում ոչ միայն զբաղվածության բովանդակության քանակական գնահատականը, այլեւ ամենից շատ որակական գնահատականը։ ՀՀ զբաղվածության հետ կապված դժվարությունների հիմնական պատճառներն են.  Ուսումնական հաստատությունների շրջանավարտների որակավորման եւ կրթության մակարդակի անհամապատասխանությունը աշխատաշուկայի պահանջարկին (հաշվի առնելով նորամուծությունները)  Ապրանքների արդյունավետ (համախառն) պահանջարկի եւ արտադրության գործոնների բացակայությունը (Քեյնսյան տեսություն)  Գիտական եւ տեխնոլոգիական առաջընթացի հիմնախնդիրները (Մարքսյան տեսություն)  Ցածր որակի կրթական գործընթացի իրականացում մասնագիտական տարբեր մակարդակի հաստատություններում;  Շրջանավարտների զբաղվածության հստակ ռազմավարության բացակայություն։ Մեր կարծիքով՝ հետխորհրդային անցումային տնտեսությունների պայմաններում, մասնավորապես Հայաստանի Հանրապետության, որտեղ շուկայական հարաբերությունները եւ շուկայի հիմնական մեխանիզմները գտնվում են սկզբնական մակարդակում, «նորդասական սինթեզի» գաղափարի ներդրումը տեղին է։ Տվյալ գիտական ուղղության միտքը կայանում է այն գաղափարների փաստարկման մեջ, որ ժամանակակից տնտեսական տեսությունը կայանում է լրիվ զբաղվածության եւ տնտեսական աճի ապահովման հնարավորության՝ որպես շուկայի կառավարման մեխանիզմի տարրեր՝ տնտեսական լիբերալիզմի սկզբունքներով, ինչպես նաեւ որպես Քեյնսյան հայեցակարգի տարրեր, որոնք մերժում են ազատ շուկայի բնույթը։ Պետք է նշել նաեւ, որ շուկայական տնտեսությունում զբաղվածությունը երբեք համընդհանուր բնույթ չի կրում, այն հարաբերական հասկացություն է։ Մրցակցային միջավայրը, կապիտալի շարժը իր հետ առաջ է բերում «պահուստային» աշխատուժի քանակ, եւ այս առումով օբյեկտիվորեն առաջանում է գործազրկություն։ Գործազրկությունը 353ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տնտեսության այնպիսի վիճակ է, երբ աշխատունակ բնակչության մի մասը ցանկանում է աշխատել, սակայն աշխատատեղերի բացակայության եւ աշխատանքի շուկայի պահանջարկի նկատմամբ աշխատանքի առաջարկի անհամապատասխանության պատճառով դառնում է ավելցուկային աշխատուժ։ Տնտեսության դինամիկ զարգացման պայմաններում աշխատանքի շուկայի զարգացման օրինաչափությունները ընդգրկող զբաղվածության միասնական տեսության մշակումը անհնար է, քանի որ «ժամանակի ընթացքում ամեն ինչ փոփոխվում եւ թարմացվում է»։ Ամփոփելով՝ կարող ենք եզրակացնել, որ շուկայական տնտեսության պայմաններում, զբաղվածության խնդիրները եւ դրա բաղադրիչները տեսական եւ գործնական առումներով ձեռք են բերում նոր հատկանիշներ։ Այս խնդիրը արդիական է շատ երկրների համար, եւ դրա լուծումը հիմք կստեղծի արտադրողական տնտեսություն ստեղծելու համար, որը կարող է ապահովել հասարակության սոցիալ տնտեսական առաջընթացը։ Այսպիսով՝ կարող ենք ասել, որ չնայած ըստ նոր մեթոդաբանության զբաղվածության մակարդակը կրճատվում է, սակայն սա կարող է հիմք հանդիսանալ այս ոլորտում առկա խորքային խնդիրների բացահայտման, լուծման հնարավոր տարբերակների մշակման եւ համալիր միջոցառումների իրականացման համար։ Այսինքն 2013թ. Աշխատանքի վիճակագիրների միջազգային 19-րդ համաժողովում ընդունված «Աշխատանքի, զբաղվածության եւ աշխատուժի թերօգտագործման վիճակագրության մասին» բանաձեւի նպատակը աշխատանքի վիճակագրական գործունեության, այդ թվում նաեւ աշխատուժի զարգացումն է բավարար տեղակատվական բազայի ստեղծման միջոցով։ Այս համակարգի նպատակներին հասնելու համար պետք է իրականացվի այնպիսի միջոցառումներ, ինչպիսիք են՝ աշխատաշուկայի եւ աշխատուժի թերօգտագործման մոնիթորինգը, տնտեսական եւ սոցիալական քաղաքականության իրականացումը, որոնք վերաբերում են նոր աշխատատեղերի ստեղծմանը, մասնագիտական ուսուցումները եւ վերապատրաստումները, ինչպես նաեւ արժանապատիվ աշխատանքի ապահովման քաղաքականության իրականացումը, որն էլ կհանդիսանա զբաղվածության մակարդակի աճի հիմքը։

Տնտեսության զարգացման անբաժանելի պայմանը հանդիսանում է բարձրորակ, մրցունակ աշխատուժի առկայությունը։ Այդ իսկ պատճառով աշխատանքային ներուժի ձեւավորման հիմնահարցերը հրատապ են։ Հետեւաբար, աշխատանքային ռեսուրսների եւ զբաղվածության ներկայիս արդյունքային իրավիճակի մասին միայն վիճակագրությունը կարող է տեղեկատվություն տալ։ ՀՀ աշխատուժի վիճակագրության արդիականությունը եւ միջազգային համադրելիությունն ապահովելու նպատակով 2018թ.-ից վերանայվել է Աշխատուժի հետազոտության մեթոդաբանությունը, որը հիմնականում համապատասխանեցվել է Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության սահմանումներին եւ դրույթներին՝ ընդունված 2013թ. Աշխատանքի վիճակագիրների միջազգային 19-րդ համաժողովում։ Նոր մեթոդաբանության համաձայն, առաջին անգամ սահմանվում են աշխատանքային գործունեության վիճակագրական ստանդարտները, որոնք պետք է օգնեն երկրներին վերանայել եւ փոխկապակցել գոյություն ունեցող վիճակագրական տվյալները աշխատանքային վիճակագրության ոլորտում։

ԿՐՈՆԱԿԱՆ ԿԱANՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻԱԿԸ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո փաստացի կրոնական կազմակերպությունները ստացան իրավական կարգավիճակ, և տարբեր օտարերկրյա կրոնական հոսանքներ թափանցեցին հանրապետության տարածք: Հաշվի առնելով երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը ՝ այս նոր կազմակերպությունները կարճ ժամանակահատվածում կարողացան ունենալ մեծ թվով հետեւորդներ: Ըստ պաշտոնական տվյալների, ՀՀ բնակչության 98% -ը Հայ առաքելական եկեղեցու հետնորդներ են, իսկ մնացած բնակչությունը պատկանում է այլ կրոնական կազմակերպություններին 1, սակայն վերջիններս պնդում են, որ այդ թվերը չեն համապատասխանում իրականությանը: Բացի այդ, հարկ է նշել, որ բնակչության մի զգալի մասը, անկախ այն բանից, որ նրանք չեն պատկանում այլ դավանանքների, դեռ սխալ կլինի նրանց համարել Հայ Առաքելական եկեղեցու հետևորդներ, քանի որ նրանք ոչ միայն չեն պահպանում դրա կողմից սահմանված կանոնները: , բայց ինչպես հարկն է չեն մկրտվել: Հայաստանի Հանրապետության անկախության մասին հռչակագրի 9-րդ կետում նշված է. «Հայաստանի Հանրապետությունն իր տարածքում ապահովում է ... խղճի ազատություն ...»: Խղճի ազատություն նշանակում է սեփական կամքի համաձայն ռացիոնալ գործելու ունակություն ՝ ազատություն 2: Այս իրավունքի հիման վրա ՀՀ Գերագույն խորհուրդը 1991 թ. Ընդունեց «Խղճի ազատության մասին - կրոնական կազմակերպությունների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը (այսուհետ `Օրենք): Այս իրավունքն ամրագրված էր նաև ՀՀ Սահմանադրության մեջ: Կրոնի ազատության իրավունքը սերտորեն կապված է սահմանադրական օրենքի հետ: Ինչպես սահմանված է ՀՀ Սահմանադրության 41-րդ հոդվածում: «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի ... դավանանքի կամ դավանանքի ... կա՛մ մենակ, կա՛մ ուրիշների հետ համագործակցություն, հրապարակային կամ մասնավոր, հանրային կամ մասնավոր: //armstat.am/file/doc/99478603.pdf: 2 Տե՛ս Մարդու իրավունքներ / V. Ն. Այվազյան. Խմբագիր ՝ Ա NA Այվազյան: - Երրորդ վերանայված հրատարակություն: -Ս .. ԵՊՀ հրատարակչություն, 2014, էջ 137: Խոսքի, երկրպագության, երկրպագության կամ երկրպագության այլ ձևերի ազատություն: » Սահմանադրության այս հոդվածից կարելի է եզրակացնել, որ յուրաքանչյուր ոք ունի ցանկացած դավանանք, որին պետք է հավատա անձամբ կամ այլ մարդկանց հետ կամ չհավատա որևէ դավանանքի: Նմանատիպ կանոնակարգ նախատեսված է նաև «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքով: Սակայն, մեր կարծիքով, Սահմանադրության «Օրենքի» միջեւ որոշակի հակասություն կա: Եթե, ըստ Սահմանադրության, պետությունը յուրաքանչյուրի համար ապահովում է դավանանքի և դավանանքի ազատության իրավունքը, ապա օրենքի 1-ին հոդվածի համաձայն `« Հայաստանի Հանրապետությունն ապահովում է դավանանքի և քաղաքացիների խղճի ազատությունը ... »: Կարծում ենք, որ այստեղ օրենսդրական բաց կա, քանի որ օրենսդիր մարմինն անհարկի նեղացրել է այն անձանց շրջանակը, որոնց իրավունքները Հայաստանի Հանրապետությունը պարտավոր է պաշտպանել Սահմանադրությամբ: Այս դեպքում դավանանքի ազատության իրավունքը պետք է սահմանվի կրոնական կազմակերպություններին անդամակցելու իրավունքից: Վերը նշված սահմանադրական իրավունքի իրացման ամենատարածված ձևը կրոնական կազմակերպությունների ստեղծումն ու անդամակցությունն է: Օրենքի 4-րդ հոդվածի համաձայն. «Կրոնական կազմակերպությունը քաղաքացիների միություն է, որը ստեղծվել է հավատքի ընդհանուր դավանանքի, ինչպես նաև այլ կրոնական կարիքների բավարարման համար»: Նրանց ՝ որպես հասարակական կազմակերպությունների նկատմամբ տարածվում են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի նորմերը: Դրանց ձևավորման, գործունեության և լուծարման կարգը սահմանված է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում: օրենքով ով Օրենքով: Վերջինիս համաձայն ՝ 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի «դ» կետը ՝ «կրոնական կազմակերպությունները զերծ են նյութապաշտությունից, դրանք ուղղված են դեպի ավելի խորը ոլորտներ»: Այնուամենայնիվ, յուրաքանչյուր կազմակերպություն որոշակի ռեսուրսների կարիք ունի: Օրենքի 12-րդ հոդվածի համաձայն. «Կրոնական կազմակերպությունները կարող են դիմել հավատացյալներին կամավոր դրամական և այլ նվիրատվությունների խնդրանքով ՝ դրանք ստանալու և կառավարելու համար»: Այնուամենայնիվ, 13-րդ հոդվածն արգելում է կազմակերպություններին, որոնց կենտրոնները գտնվում են Հայաստանի Հանրապետության սահմաններից դուրս, ֆինանսավորել այդ կենտրոնները: Կարծում ենք, որ այս մոտեցումն արդարացված չէ, քանի որ Հայաստանում կան կրոնական կազմակերպություններ, որոնց անդամները բացառապես ազգային փոքրամասնություններ են, և այդ կազմակերպությունների կենտրոնները գտնվում են Հայաստանից դուրս: Այս կերպ նրանք կորցնում են կապը իրենց մտքի կենտրոնների հետ, ուստի կարծում ենք, որ նպատակահարմար կլինի բացառել այս նորմը վերազգային փոքրամասնությունների կրոնական կազմակերպությունների համար: Բացի այդ, նրանց ՝ որպես կրոնական կազմակերպությունների կարգավիճակը ոչ մի կապ չունի պետական ​​քաղաքականության հետ, ուստի արտաքին ֆինանսավորման արգելքն այս դեպքում անիմաստ է: Կրոնական կազմակերպությունների կարգավիճակի կարևոր պայմանը պետություն-եկեղեցի կապն է: Պետության և եկեղեցու հարաբերությունների հիման վրա ընդունված է դասակարգել պետությունները աշխարհիկ և ոչ աշխարհիկ պետությունների: Այս դասակարգման համար նպատակահարմար է հաշվի առնել հետևյալ չափանիշները. 1) պետության ազդեցության բնույթը հավատացյալների վարքի վրա, 2) պետության և կրոնական կազմակերպությունների համագործակցության ուղիները, 3) պետության մերձեցման աստիճանը և կրոնական գաղափարախոսություններ, 4) պետության և կրոնական իրավական համակարգերի փոխհարաբերությունները. 5) պետական-կրոնական հաստատությունների միավորման աստիճանը: Չնայած Սահմանադրության մեջ ուղղակիորեն նշված չէ, որ Հայաստանի Հանրապետությունը աշխարհիկ պետություն է, այնուամենայնիվ, Սահմանադրության 17-րդ հոդվածն ասում է. «Կրոնական կազմակերպությունները պետք է առանձնացվեն պետությունից»: Վերոնշյալ սկզբունքներն արտացոլված են Օրենքի 17-րդ հոդվածում, համաձայն որի `պետությունը.« Ա) իրավունք չունի քաղաքացուն ստիպել հավատալ այս կամ այն ​​կրոնին. Բ) չի միջամտում եկեղեցա-կրոնական օրինական գործունեությանը: կազմակերպություններ, ներքին կյանք, արգելում է եկեղեցիներ-կրոնական կազմակերպությունները. գ) արգելում է եկեղեցու մասնակցությունը պետական ​​կառավարման մարմիններին, եկեղեցական-կրոնական կազմակերպություններին չի պարտադրում որևէ պետական ​​գործառույթ: Հայ առաքելական եկեղեցին հեռու է բացառությամբ կրոնական կազմակերպությունների հավասարության սկզբունքից: Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 18-րդ հոդվածի: «Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու ՝ որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգևոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման, իր ազգային ինքնության պահպանման գործում»: Այս հոդվածի հիման վրա Հայ Առաքելական եկեղեցին, ի տարբերություն այլ կրոնական կազմակերպությունների, ունի, իհարկե, որոշակի արտոնություններ: Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը և Օրենքը ճանաչում են Հայաստանում Սուրբ Առաքելական եկեղեցին որպես ազգային եկեղեցի, Օրենքի 17-րդ հոդվածը սահմանում է այն ոլորտները, որտեղ այն ունի կարգավիճակի մենաշնորհ այլ կազմակերպությունների նկատմամբ: Այս ոլորտներն առավել մանրամասն նշված են «Հայ առաքելական եկեղեցու հետ հարաբերությունների մասին» ՀՀ օրենքում: Կրոնական այլ շինությունները ՝ որպես ազգային արժեքներ, գտնվում են պետության հոգածության ներքո: Համաձայն «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի `Հայաստանի Հանրապետության կրթական համակարգը միտված է հայ ժողովրդի հոգևոր և մտավոր ներուժի ամրապնդմանը, ազգային և համամարդկային արժեքների պահպանմանը և զարգացմանը: Հայ եկեղեցին իր ներդրումն ունի այդ աշխատանքին: » Վերջինիս արտահայտման եղանակներից մեկը «Հայ եկեղեցու պատմություն» դասընթացն է, որն ընդգրկված է հանրակրթական դպրոցների 5-12-րդ դասարանների ուսումնական ծրագրերում: Աշխարհիկ պետության այս մոդելի համար I. Ponkin- ն այն անվանում է նույնականացման մոդել 3: Այս մոդելի առանձնահատկություններն են. 1) պետությունը համագործակցում է ավանդական կրոնական կազմակերպությունների հետ տարբեր հարցերի շուրջ, 2) եկեղեցու և պետության տարանջատումը սահմանադրորեն ամրագրված է, սակայն ցանկացած կրոնական կազմակերպության առանձնահատկությունը ամրագրված է նույն կամ ցածր մակարդակի վրա, հաշվի առնելով կազմակերպության պատմական դերը: 3) պետության կողմից չի հայտարարվում որևէ կրոնական կամ ոչ կրոնական (ներառյալ աթեիզմ) գաղափարախոսություն. 4) պետությունը երաշխավորում է մտքի, խղճի և դավանանքի ազատությունը, իսկ դրանց սահմանափակումն օրենքով նախատեսված է պետական ​​անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության, բարոյականության համար: կամ այլոց: հիմնարար իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության համար. 5) պետությունը երաշխավորում է անձանց հավասարությունը օրենքի առջև ՝ անկախ նրանց կրոնական պատկանելությունից կամ վերաբերմունքից դեպի կրոնը. 6) պետությունը երաշխավորում է կրոնական ծեսերի և արարողությունների ազատությունը. 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 244: 7) պետությունը չի միջամտում կրոնական նորմերի, ծեսերի, ներքին կառույցների և կազմակերպությունների կանոնադրության ձևավորմանը: Այնուամենայնիվ, հասարակական շրջանակներում Հայ Առաքելական եկեղեցուն տրված արտոնությունները երբեմն բուռն քննարկումների առիթ են դառնում: Կարծիքներ կան, որ այդ արտոնությունների շրջանակը չափազանցված է, դա հակասում է կրոնական կազմակերպությունների հավասարության սկզբունքին: Այս կարծիքները մասամբ արդարացված են, քանի որ դրանց օգուտներն ազդում են հասարակական կարծիքի վրա: Կամ ՝ օրենքը սահմանում է օրենքի առաջ անձանց հավասարությունը ՝ անկախ նրանց կրոնական պատկանելությունից և կրոնի նկատմամբ վերաբերմունքից, այնուամենայնիվ, հասարակության մեջ կա ներքին խտրականություն նրանց նկատմամբ, ովքեր չեն պատկանում Հայ Առաքելական եկեղեցուն: Նման մարդկանց անվանում են աղանդավորներ ՝ վերապահելով բառը բացասական իմաստով: Սակայն «աղանդ» տերմինի տակ, ըստ Ի. Ըստ Վորոբյովայի, բացասական իմաստ փնտրելու կարիք չկա: Այն միավորում է անհատներին, որոնք համախմբված են մի դոկտրինի շուրջ, որն առանձին է կրոնական ուսմունքներից կամ հիմնված է անհատական ​​գաղափարների և փորձի վրա: Այսօր մեր հասարակության մեջ «աղանդ» տերմինը սերտորեն կապված է որսի հետ: Օրենքի 8-րդ հոդվածի համաձայն `Հայաստանի Հանրապետության տարածքում որսը արգելվում է: Ներկայումս կան բազմաթիվ հաղորդումներ իրավապահ մարմինների կողմից տարբեր կրոնական կազմակերպությունների կողմից հոգևոր որսորդություն կատարելու մասին, սակայն այդ մարմինները չեն կարողանում պատշաճ կերպով մշակել այդ զեկույցները, քանի որ չկա որս հասկացության հստակ իրավական սահմանում և վարչական կամ քրեական պատասխանատվություն: Մեր կարծիքով ՝ նպատակահարմար կլիներ օրենքում «որս» եզրույթին ավելացնել «ապօրինի» բառը, տալ հետեւյալ սահմանումը. «Այլ կրոնական կամ դավանանքի մեկ այլ անձ փոխակերպելու նպատակով անօրինական որսը կրոնական արարք է, որն արտահայտվում է այդ անձի կամ նրա հարևանի նկատմամբ կրոնական բնույթի անօրինական գործողություն կատարելով»: Այս դեպքում «անօրինական» տերմինը պետք է նշանակի խաբեություն կամ վստահության չարաշահում, ֆիզիկական կամ հոգեբանական բռնություն: 4 Տե՛ս Воробьёва И. Բ., «Աղանդ» տերմինը և դրա օգտագործումը դիսերտացիաներում // Вестник Саратовской государственной академии право. գիտական ​​հանդես - 2010, N 3 (73), էջ 163: Տարբեր կարծիքներ են հնչում հանրակրթական դպրոցներում «Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկայի դասավանդման խնդրի վերաբերյալ: Նշվում է, որ դա հակասում է Օրենքի 3-րդ հոդվածին, ըստ որի. , «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքի 5-րդ հոդվածի 6-րդ կետը, համաձայն որի `ուսումնական հաստատություններում կրթությունը աշխարհիկ բնույթ ունի: Թեմայի կողմնակիցները նշում են, որ պետք է հաշվի առնել այն փաստը, որ Հանրապետության բնակչության 98% -ը Հայ առաքելական եկեղեցու հետնորդներ են: Համաձայն ՀՀ ընտանեկան օրենսգրքի 51-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ կետի: «Areնողները, հաշվի առնելով իրենց երեխաների կարծիքը, իրավունք ունեն ընտրելու իրենց երեխաների ուսումնական հաստատությունը ...»: Այն ներառում է կրոնական կրթություն և դաստիարակություն: Եվ եթե հաշվի առնվի, որ հանրակրթական դպրոցների երեխաների ճնշող մեծամասնությունը Հայ Առաքելական եկեղեցու հետևորդներ են այդպիսի ընտանիքներից, ապա այս դեպքում, նրանց կարծիքով, իրավունքի ոտնահարման մասին խոսելը արդարացված չէ: Բացի այդ, նրանք նշում են, որ Հայ Առաքելական եկեղեցուն չպատկանող քաղաքացիների մեծ մասը պատկանում է տարբեր ազգային փոքրամասնությունների, որոնք հիմնականում կենտրոնացած են տարբեր մարզերում, ունեն իրենց ազգային դպրոցները, որտեղ դասավանդում են նախարարության կողմից հաստատված ուսումնական ծրագրի համաձայն: կրթության և գիտության, և այլ կրոնական կազմակերպությունների: Նրանք ունեն իրենց սեփական կիրակնօրյա դպրոցները, որտեղ իրենց անդամների երեխաները հաճախում են և կրոնական դաստիարակություն ստանում ՝ համապատասխան դավանանքի: Այնուամենայնիվ, այս հիմնավորումը ունի իր թերությունը: Պետք չէ մոռանալ, որ էթնիկ փոքրամասնությունների մի մասն այլ վայրերում է ապրում և հնարավորություն չունի հաճախելու ազգային դպրոցներ: Նրանք ՀՀ քաղաքացիներ են, օրենքի առաջ հավասար են, ինչպես մյուս քաղաքացիները: Ուստի նպատակահարմար կլինի «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայական ծրագրում ներառել Հայաստանի Հանրապետությունում գործող այլ կրոնական կազմակերպությունների վերաբերյալ թեմաներ: Ֆրանսիական փորձը հատկապես ուսանելի է հանրակրթական դպրոցներում կրոնական առարկաների դասավանդման համար: Դարի սկզբին Ֆրանսիայի կառավարությունը փորձեց կրոնական առարկաներ ներմուծել հանրային դպրոցների ուսումնական ծրագրերում: Սա բողոքի ալիք բարձրացրեց հասարակության մի ստվար մասում: Նրանք նշեցին, որ դա խախտում է այդ դպրոցների աշխարհիկության սկզբունքը: Ի պատասխան այս բողոքների ՝ Ֆրանսիայի կրթության նախարարությունը հրապարակեց զեկույց ՝ «Կրոնական ուսումնասիրությունների դասավանդումը աշխարհիկ դպրոցներում» վերնագրով, որը հայտնի է նաև որպես Debray Report5: Դա այս խնդրի մշակութային-փիլիսոփայական վերլուծությունն էր, որում հեղինակը տրամադրում էր տվյալներ, համաձայն որոնց ՝ կրոնական հակում ունեցող դպրոցներ հաճախող երեխաներն ավելի հեշտությամբ են ինտեգրվում հասարակության մեջ, քան աշխարհիկ դպրոցների աշակերտները. Հեղինակը նշում է, որ պատճառն այն է, որ երեխաները, ովքեր ուսումնասիրել են կրոնական առարկաներ, սկսում են համագործակցել տարբեր կրոններում գոյություն ունեցող մարդասիրական գաղափարների հետ `զարգացնելով իրենց եսը: Theեկույցում նշվում է, որ այս առարկաների դասավանդումը ուղղված չէ երեխային այս կամ այն ​​կերպ քարոզել, որ դա վարդապետություն է, այլ նպատակ ունի երեխայի մեջ սերմանել բարու, բարության, գեղեցկության և լավագույնի արժեքները: հասարակության մեջ ապրելու պայմանները: Theեկույցի վերջում հեղինակը գրում է. «Եկել է ժամանակը հասուն աշխարհիկությունից (« կրոնը մեզ չի վերաբերում ») դեպի գիտակցված աշխարհիկություն (« մեր խնդիրն է դա հասկանալը »)» 6: Նշենք, որ հանրակրթական դպրոցներում կրոնի վերաբերյալ առանձին առարկա չի ստեղծվել, այնուամենայնիվ, «Պատմություն» առարկայական ծրագիրը զգալի փոփոխությունների է ենթարկվել, ներառյալ Հին աշխարհի մշակույթին, ժամանակակից կրոնների պատմությանը և գաղափարներին վերաբերող թեմաներ: Որոշ կրոնական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ նշում են, որ խտրական է նաև պետության կողմից Հայ Առաքելական եկեղեցու և այլ շենքերի պետական ​​հոգածությունը: Հակառակ այս կարծիքի, հարկ է նշել, որ այդ կառույցների մեծ մասը մշակութային արժեք ունեն, ներառված են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում, համարվում են տուրիստական ​​կենտրոններ, նրանց խնամքը երկրում զբոսաշրջության զարգացման հիմնական պայմանն է: Բացի այդ, Հայաստանի անկախացումից հետո Հայ առաքելական եկեղեցու գանձերը հետ չեն վերադարձվել. Այն միջոցները, որոնք ապօրինի կերպով առգրավվել են Խորհրդային Միություններ և դրվել են թանգարաններում: Ուստի կարելի է ասել, որ այդ արտոնությունները թելադրված են ոչ միայն այն փաստով, որ Հայ Առաքելական եկեղեցին ազգային եկեղեցի է, այլև այդ արժեքների եզակի փոխհատուցում: 5 Տե՛ս Ponkin I. В., Правовые основы светскости государства и услуги. - Մ. Pro-Press, 2003, էջ: 421 թ. 6 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 431: Այսպիսով, աշխատանքներն ամփոփելով ՝ կարող ենք հանգել հետևյալ եզրակացությունների. խղճի և դավանանքի ազատությանը: Խղճի և դավանանքի ազատության իրավունքը պետք է սահմանափակվի կրոնական կազմակերպություններին անդամակցելու իրավունքից: Օրենքը կարող է հստակ կարգավորել կրոնական կազմակերպությունների ֆինանսավորման աղբյուրները ՝ մատնանշելով բացառությունները: 3. Նպատակահարմար է ավելի հստակ սահմանել «որս» տերմինը `հիմնվելով այդ սահմանման վրա` Քրեական օրենսգիրք, Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգիրք `դրա համար համապատասխան պատժամիջոց սահմանելու համար: Անհրաժեշտ է հստակեցնել Հայ Առաքելական Առաքելական եկեղեցու դերը կրթության ոլորտում, վերանայել «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայի ծրագիրը: Կրոնական կազմակերպությունների սահմանադրական օրենսդրությունը Միհրան Բուլղադարյան Հիմնաբառեր. Դավանանքի ազատություն ։

Սույն աշխատության մեջ փորձ է արվում քննարկել Հայաստանի Հանրապետությունում գործող կրոնական կազմակերպությունների սահմանադրաիրավական կարգավիճակի հետ կապված հիմնահարցերը, վեր հանել առկա խնդիրները, գտնել դրանց լուծումները` պետության և կրոնական կազամակերպությունների միջև հակասությունները հնարավորինս հարթելու համար։ Հաշվի են առվնել ոլորտը կարգավորող օրենսդրական հիմքերը, Հանրապետության պատմաքաղաքական զարգացմամբ պայմանավորված առանձնահատկությունները, միջազագային փորձը։

Իշխանություն-ժողովուրդ, հասարակություն հարաբերությունները միշտ էլ կարեւոր են յուրաքանչյուր երկրի, պետության զարգացման համար։ Եվ որքան այդ հարաբերությունները ամուր են, կայուն, այնքան երկիրը հաջողություններ եւ առաջընթաց կարող է ունենալ։ Համաշխարհային պատմության ընթացքը դրա վկայությունն է, իսկ այդ փորձիուսումնասիրումը եւ դրանից դասեր քաղելը կարեւոր է ինչպես բոլոր, առավել եւս մեր օրերի համար, երբ աշխարհը անընդհատ հարափոփոխ վերափոխումների մեջ է ապրում, երբ հնից նորին է անցնում եւ ավելի կատարելագործվում։ Նման դեպքում շահում են այն երկրները, որոնք այդ ամենը կատարում են անցնցում վերափոխումներով։ Բայց նաեւ ցավոք միշտ չէ, որ այդ անցումը կատարվում է հանգիստ, խաղաղ պայմաններում։ Դա կապված է, այլ հանգամանքներից զատ, նաեւ մարդկանց հասարակական գիտակցության փոփոխության հետ, որը նաեւ սերունդների փոփոխության հարց է։ Ի դեպ ամեն մի սերունդ իր դերն ունի այդ փոփոխություններում, քանզի առանց նախորդի նախապատրաստման, նորը չի կարող առանց հիմքի, դատարկ տեղը իրականացնել այդ վերափոխումները։ Եվ որքան սերունդների կապն ամուր է, առողջ, այնքան հնից նորին անցնելը, մեղմ ասած այնքան էլ դժվար չէ, որքան էլ որ դա ժամանակի խնդիր է եւ պահանջ։ Պատմության տարբեր ժամանակներում դրանք իրականացվել են պատերազմների, հեղափոխությունների եւ այլ ցնցումների, ընդհարումների միջոցով՝ խլելով հարյուր հազարավոր մարդկային կյանքեր։ Իշխանություն-ժողովուրդ-հասարակություն հարաբերությունների կարեւոր սկզբունքներից մեկն այն է, որ իշխանություններն ավելի պահպանողական են քան ժողովուրդը, քանզի իշխանությունները կորցնելու եւ ժողովրդին պատասխան տալու շատ բան ունեն։ Նրանք հեղափոխական են մինչ իշխանության գալը, իսկ գալուց հետո նրանց գլխավոր հոգսը ամեն գնով իշխանությունը պահելն է, որի ընթացքում նրանք դիմում են տարբեր քայլերի, անգամ բռնությունների, ճնշումների, մարդկանց իրավունքները ոտնահարելու, հրապարակավ խոսելը 314ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ արգելելու, ձերբակալությունների եւ այլ միջոցների։ Նման դեպքում իշխանությունները մի կողմ են դնում եւ հաճախ մոռանումժողովրդի աջակցությամբ իշխանության գալը եւ այդ ճանապարհին ժողովրդին տված իրենց խոստումները։ Դժվար չէ ենթադրել, որ այդ մեթոդներով կառավարելը, մարդկանց ազատ արտահայտվելու հնարավորություններն ու իրավունքները ոտնահարելը էլ ավելի է մեծացնում իշխանություն-ժողովուրդ-հասարակություն անջրպետը եւ իշխանափոխության հարցը դարձնում օրակարգի հարց։ Այստեղ խնդիրն այն է, թե ինչպես պետք է այն իրականացվի, որը մեծ չափով կախված է՝ նախ տվյալ երկրի ավանդույթներից եւ հետո նաեւ նրանից, թե հեղափոխությունը կամ երկրի վերափոխումները իրականացնողները որքանով են ճիշտ գնահատում երկրում ստեղծված վիճակը, մարդկանց տրամադրությունները, որը մեծ արվեստ է, հմտություն, քանզի ամեն մի սխալ, սայթաքում կարող է անցանկալի հետեւանքներ ունենալ։ Պատմությունը դրա վկայությունն է։ Բավական է հիշել, որ հարյուրամյակներ, հազարամյակներ շարունակ միշտ էլ պայքար է ծավալվել իշխանությունների եւ ժողովրդի միջեւ, որը միշտ էլ ընդվզել, ապստամբել է իշխանությունների դեմ եւ ձգտել փոխել իր վիճակը, ապրել արժանապատիվ կյանքով, պաշտպանել իր իրավունքները։ Այդ երեւույթը միշտ էլ ուղեկցել է մարդկանց անկախ նրանից, թե ինչ համակարգով են նրանք ապրել եւ ստիպել իշխանություններին կատարել քայլեր, որոնք կոչված են մեղմելու իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում առկա մեծ ու փոքր հակասությունները, տարբերությունները։ Կառավարությունները այդ նպատակով տարբեր ժամանակներում միշտ էլ մշակել են իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունները կարգավորող տարբեր մեխանիզմներ, կյանքի, ապրելակերպի կանոններ, ընդունել այդ ամենը կարգավորող օրենքներ, ակտեր (հայ իրականության մեջ Դատաստանագրքեր, մեր օրերի Սահմանադրություններ) եւ այլն։ Հին աշխարհում, առավել եւս Հռոմում այդ հարաբերությունները կարգավորվում էին «Հիմնադիր» իրավական փաստաթղթում, որը դիտվում էր որպես փոխհամաձայնություն միապետական իշխանության եւ հողատերերի ու առանձին քաղաքների միջեւ [1, էջ 19]։ 315ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հայ իրականության մեջ իշխանություն-հասարակություն-ժողովուրդ-եկեղեցի հարաբերությունները կարգավորվում, սահմանվում էին տարբեր կարգի ժողովներում՝ եկեղեցական, աշխարհիկ, ազգային, որոնցում ընդունվում էին պետության, երկրի, ժողովրդի համար կարեւոր նշանակություն ունեցող որոշումներ։ Ներսես Մեծի նախագահությամբ 365թ. Աշտիշատի ժողովի հրավիրումը Հայաստանում դրեց պաշտոնական կանոններ սահմանող ավանդույթի հիմքը։ Հետագա դարերի ընթացքում նույնպես հրավիրվեցին նմանատիպ ժողովներ, որոնք կարգ ու կանոն սահմանեցին։ Ճիշտ է նկատում այդ հարցերը ուսումնասիրողներից Գագիկ Հարությունյանը՝ դիտարկելով այդ ամենը որպես իրավաստեղծ գործունեության տեսակներ, հարաբերությունների կարգավորում եւ վարքագծի կանոնների սահմանում [1, էջ 50, 51, 53]։ Հետագա դարերում հայ ժողովուրդը նույնպես ընդունել է նման կարգի այլ որոշումներ։ Բավական է հիշել Մխիթար Գոշի, Սմբատ Գունդստաբլի գրած Դատաստանագրքերը, Շահամիրյանների կազմած «Որոգայթ փառացը» (389 հոդված), որով նախատեսվում էր սահմանել Հայոց տան (օրենսդիր մարմնի) ընտրությունների կարգը (եռամյա ժամկետ), ընտրությունների ձեւը, այդ մարմնի իրավունքները եւ այլն [1, էջ 97-101]։ Սահմանդրություն հիշեցնող վերոհիշյալ փաստաթղթերից յուրաքանչյուրը հետապնդում էր մեկ կարեւոր նպատակ՝ կարգավորել պետություն (իշխանություն)-ժողովուրդ-հասարակություն հարաբերությունները, այդ հարաբերություններում յուրաքանչյուրի իրավունքներն ու պարտականությունները։ Սակայն հարկ է նշել, որ վերոհիշյալ խնդիրները առավել կարեւորություն ստացան, երբ մարդկությունը մուտք գործեց մի նոր դարաշրջան՝ կապիտալիստական հարաբերությունների դարաշրջան, որն ավելի կարեւոր եւ հրամայական դարձրեց սահմանել իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների նոր կարգ, նոր կանոններ։ Այդ նպատակն էին հետապնդում 1787թ. ԱՄՆ-ի, 1791թ. Ֆրանսիայի, Լեհաստանի, 1866թ. Շվեդիայի, 1868թ. Լյուքսեմբուրգի, 1874թ. Շվեյցարիայի, 1901թ. Ավստրալիայի եւ բազմաթիվ այլ երկրների ընդունած Սահմանադրությունները [1, էջ 34-111]։ Ներկայացնելով այդ ամենը, մենք ցանկացել ենք ցույց տալ, որ պատմության տարբեր ժամանակներում յուրաքանչյուր պետություն 316ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ընդունելով նման կարգի փաստաթղթեր, օրենքներ, հետապնդել է մեկ նպատակ՝ ամրապնդել երկրի կայունությունը, ձեւավորել իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում փոխադարձ վստահություն, լեգիտիմ իշխանություն, իսկ իշխանությունը իրականացնել ազատ եւ արդար ընտրությունների միջոցով։ Իսկ եթե չխորանանք պատմության տարբեր ժամանակների մեջ, ապա միայն XX դարի եւ XXI դարի մոտ երկու տասնամյակի ընթացքում մեր ժողովուրդը ապրել է մի քանի իշխանափոխություն, որով էլ արմատապես փոխվել են իշխանություն-ժողովուրդ-հասարակություն հարաբերությունները։ Եվ եթե XX դարի սկզբի իշխանափոխությունները կապված են պատերազմի եւ դրա հետեւանքով տեղի ունեցած հեղափոխությունների ու երկու հայկական պետությունների ձեւավորման հետ, ապա XX դարի ավարտի եւ XXI դարի սկզբի փոփոխությունները կապված են այլ հանգամանքների եւ հայ ժողովրդի գիտակցության մեջ տեղի ունեցած նոր փոփոխությունների եւ նոր մտածողության հետ։ Այդ փոփոխությունների գլխավոր պատճառը խորհրդային համակարգի ճգնաժամն էր, համաշխարհային զարգացման գործընթացից նրա ետ մնալն էր, իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների սրումն էր, Խորհրդային Միության կազմից տարբեր ժողովուրդների դուրս գալու միտումն էր, ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքն էր, սեփական պետություն ունենալու ձգտումն էր, ազատ ինքնադրսեւորվելու հասարակական եւ համաժողովրդական պահանջն էր, իր ազգային ճակատագիրը ինքնուրույն տնօրինելու այդքան ցանկալի երազանքի իրականացումն էր եւ այլն։ Այդ իմաստով դժվար է գերագնահատել այն մեծ ոգեւորությունը, որը համակել էր նաեւ մեր ժողովրդին, երբ երկրում՝ Խորհրդային Միությունում սկսվեց պատմությանը հայտնի գորբաչովյան «վերակառուցումը», ինչն այլ հետեւանքներից զատ վեր հանեց նաեւ խորհրդային կարգերի ավելի քան 70-ամյա պատմության արատները, ժողովուրդ-իշխանություն կուսակցություն հակասությունները, բայց նաեւ նպաստեց այդ ամենի մասին ի լուր աշխարհի բարձրաձայնելուն, Խորհրդային Միության կազմից դուրս գալուն եւ սեփական երկիրը, պետությունը կառուցելու պատրաստակամությանը։ Եվ պետք է ասել, որ հենց այստեղ էլ կրկին դրսեւորվեցին ժողովուրդ-իշխանություն հա317ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ կասությունները, որոնցից յուրաքանչյուրն իր մոտեցումն ու դիրքորոշումն ուներ երկրում առաջացած խնդիրների լուծման գործում։ Եթե մեր ժողովրդին կառավարող վերնախավը, կուսակցական ընտրանին այդ հարցում պաշտպանում էր Միության, հատկապես ԽՄԿԿ Կենտկոմի, նրա գլխավոր շտաբ՝ Քաղբյուրոյի վարած գիծը երկրում գործերին տալ նոր շունչ, նոր մտածողություն եւ բավարարվել միայն մակերեսային, այսպես կոչված կոսմետիկ վերափոխումներով, ապա ժողովուրդը, նրա բոլոր հատվածները եւ հատկապես Լեռնային Ղարաբաղի հայությունը ոտքի կանգնեց իր նկատմամբ խորհրդային իշխանությունների կատարած սխալն ուղղելու եւ մայր հայրենիքի հետ վերամիավորվելու համար։ Այդ իրավիճակն իր հերթին դարձավ յուրօրինակ պայքար իշխանությունների եւ ժողովրդի միջեւ, որտեղ շատ պարզ երեւաց կողմերից յուրաքանչյուրի իրական դեմքը, դիրքորոշումը, որը եւս իշխանությունժողովուրդ հարաբերությունների ոլորտից է, որտեղ հայ ժողովուրդը ոտքի կանգնեց պաշտպանելու իր իրավունքները, վերականգնելու իր անկախությունը, իսկ Արցախն էլ միավորելու մայր հայրենիքի հետ։ Եվ հենց այս հարցում է, որ ավելի մեծ չափով դրսեւորվեցին ժողովուրդ-իշխանություն հարաբերություններում երկու կողմերի հակասություններն ու տարբեր կարգի մոտեցումները։ Խորհրդային Հայաստանի հատկապես կուսակցական ղեկավարությունը, նրա առաջին դեմքերը՝ Կարեն Դեմիրճյան, Սուրեն Հարությունյան, Վլադիմիր Մովսիսյան, Ստեփան Պողոսյան եւ ուրիշներ չկանգնեցին ժողովրդի կողքին եւ երեւի չէին էլ կարող, որքան էլ որ ներքուստ, հոգու խորքում միգուցե նաեւ ժողովրդի կողմն էին, ինչն էլ շատ արագորեն մեծ ճեղքում առաջացրեց ժողովրդի եւ իշխանությունների միջեւ։ Այստեղ ժողովուրդն իր մտածողության մեջ շատ ազատ էր, անկաշկանդ եւ իր մեջ կուտակած ողջ էներգիան ուղղեց հայ ժողովրդի նկատմամբ խորհրդային իշխանությունների թույլ տված սխալները, անարդար որոշումներն ուղղելու եւ պատմական ճշմարտությունը վերականգնելու համար։ Այդ սխալների շարքում առաջին հերթին Լեռնային Ղարաբաղի հարցն էր, որն անարդարացի կերպով տրվել էր Խորհրդային Ադրբեջանին։ Եվ եթե Լեռնային Ղարաբաղում Արցախի հարցի նկատմամբ իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում թերեւս բոլորը միան318ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ման էին մտածում, ապա նույնը չէր Խորհրդային Հայաստանում։ Այստեղ ժողովուրդ-իշխանություն հարցում պառակտումն ակնհայտ էր, որը նշանակում էր, որ եթե հանրապետության ղեկավարությունը կանգնած էր ԽՄԿԿ Կենտկոմի քաղբյուրոյի Լեռնային Ղարաբաղի մասին որոշումները անվերապահորեն կատարելու դիրքերում, ապա հայ ժողովուրդը, ամեն օր համաժողովրդական հանրահավաքներ կազմակերպող հայ հասարակությունը, նրա կազմակերպիչները, «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամները կանգնած էին ժողովրդի կողքին եւ պայքարում էին Լեռնային Ղարաբաղի անկախության, մայր հայրենիքի հետ նրա միավորման համար։ Նման հանգամանքն էլ հանրապետությունում ստեղծեց բավական լարված մթնոլորտ։ Բայց ի պատիվ շարժումը կազմակերպող ուժերի, «Ղարաբաղ» կոմիտեի եւ նրա հետ միասին անկախության համար պայքարի մյուս մասնակիցների, Երեւանում եւ հանրապետության մյուս քաղաքներում ամենօրյա հանրահավաքները, երթերը անցնում էին բավական կազմակերպված, որն էլ առիթ չէր տալիս հանրապետության իշխանություններին դիմելու արտակարգ միջոցների։ Այս հարցում Միութենական կառավարությունը շատ ավելի կոշտ, բռնի քաղաքականություն էր վարում, դիմում տարբեր քայլերի՝ պարեկային ժամ, արտակարգ վիճակ մինչեւ այլ կարգի սահմանափակումներն ու խիստ միջոցառումները։ Բայց անկախ այդ ամենից հայ ժողովուրդը չկորցրեց իր հավատը եւ պայքարեց մինչեւ վերջ, մինչեւ Արցախի եւ Հայաստանի անկախությունըիրականություն դարձնելու։ Այդ պայքարում իշխանության եկած նոր ուժերի եւ ժողովրդի միասնությունը դեռեւս ամուր էր։ Վերջին հաշվով ժողովրդի պահանջով, ժողովրդի պայքարով ծնվեց հայոց Երրորդ Հանրապետությունը։ Դա միասնական պայքարի արդյունք էր, որտեղ ժողովուրդ-իշխանություն հարաբերություններում կար ամուր կապ, փոխադարձ վստահություն եւ հավատ, որ ժողովրդի բռունցքված կամքով իշխանության եկած ուժերը կիրականացնեն հրապարակավ ժողովրդին տված իրենց խոստումները, որն էլ կնպաստի երկրի ավելի արագ զարգացմանը, նախկին արատներից ազատվելուն եւ այլն։ Բայց ինչպես հաճախ է լինում, իշխանությունները միշտ չէ, որ հավատարիմ են մնում իրենց խոստումներին, որն էլ կրկին աստիճա319ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ նաբար նոր ճեղքում է առաջացնում իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում։ Եվ եթե դա համաշխարհային պատմությանը ուղեկցող երեւույթներից, օրենքներից մեկն է, ապա «Ղարաբաղ» կոմիտեն բացառություն չէր, նա էլ վաղ թե ուշ պետք է հեռանար իշխանությունից՝ իր տեղը զիջելով նոր ուժերին։ Սակայն այդ փոփոխությունները այնքան էլ չհանգեցրին ժողովուրդ-նոր իշխանություններ հարաբերություններում համերաշխ մթնոլորտի ստեղծմանը, մանավանդ որ նոր իշխանությունները՝ Ռոբերտ Քոչարյանի ղեկավարությամբ էլ ավելի խորացրին իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում անջրպետը, առավել եւս, երբ այդ ամենին գումարվեց 1999թ. հոկտեմբերի 27ի Ազգային ժողովում տեղի ունեցած ողբերգությունը, որին զոհ գնացին Հանրապետության ընտրանու մի շարք անդամներ՝ երկրի վարչապետը, Ազգային ժողովի նախագահը, նրա տեղակալները եւ մի շարք այլ պատգամավորներ։ Այդ մինչ այսօր չբացահայտված ոճրագործությունը էլ ավելի խորացրեց ժողովուրդ-իշխանություն հարաբերություններում անջրպետը, որն էլ շարունակվեց ու կրեց շարունակական բնույթ ընդհուպ մինչեւ 2008թ. մարտի 1-ի նոր ողբերգությունը, որին այս անգամ զոհ գնացին 10 հոգի եւ հարյուրավոր վիրավորներ։ Ցավոք այդ ողբերգությունը կրկին առ այսօր բացահայտված չէ, որը համընկնում է Ռոբերտ Քոչարյան-Սերժ Սարգսյան իշխանափոխության ժամանակաշրջանի հետ, որն էլ իր խորը եւ բացասական հետքը թողեց Սերժ Սարգսյանի հետագա շուրջ տասը տարիների կառավարման վրա, որի ժամանակ հանրապետությունում էլ ավելի սրվեցին ժողովուրդ-իշխանություն հարաբերությունները, իսկ դժգոհությունն ու անվստահությունը նոր իշխանությունների նկատմամբ կարծեք թե ուղեկցում էին նրա կառավարման բոլոր տարիներին։ Գլխավոր պատճառը վերը թվարկված հարցերը անպատասխան թողնելն էր, որն էլ օր-օրի լցնում էր ժողովրդի համբերության բաժակը՝ կրկին դարձնելով անհրաժեշտություն երկրում, հանրապետությունում նոր իշխանափոխության, որը կոչված էր բացահայտելու այդ ամենը եւ վարելու ժողովրդի շահերից բխող քաղաքականություն։ Այդպիսի հեղափոխություն տեղի ունեցավ 2018թ. ապրիլ-մայիս ամիսներին, որը կատարվեց բացառիկ արագությամբ եւ նույնքան բացառիկ հանգիստ պայմաններում, որի արարողը, իրականացնողը ժողովուրդն էր, որի տրամադրությունները շատ լավ էին հասկանում եւ 320ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ըմբռնում հեղափոխությունը նախապատրաստողները եւ առավել եւս նրա նախաձեռնողն ու կազմակերպիչը, Ազգային Ժողովի պատգամավոր, Քաղաքացիական պայմանագիր(Ք.Պ) կուսակցության հիմնադիր, «Ելք» խմբակցության անդամ, «Իմ քայլը» նախաձեռնության հեղինակ Նիկոլ Փաշինյանը, ով էլ ժողովրդի կամքով, նրա պարտադրանքով 2018թ. մայիսի 8-ին Ազգային Ժողովում ընտրվեց Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ եւ սկսեց քայլերկատարել՝ իրականացնելու իշխանության գալու ճանապարհին ժողովրդին տված իր խոստումները, որը դեռեւս այնքան էլ շոշափելի եւ տեսանելի չէ։ Ի դեպ, բավական է մի սխալ, տված խոստումներից նահանջ, ժողովուրդը, որն այսօր անհամեմատ փոխվել է եւ հավատում է իր ուժերին, նույն ուժով նորից կդնի իշխանափոխության հարցը եւ չի սպասի ու չի հավատա, որ իշխանությունները առանց ժողովրդի պահանջի իրեն կնվիրի ժողովրդի սպասելիք պահանջները։ Իսկ դա նշանակում է, որ այսօր իշխանությունները ոչինչ չեն կարող անել, եթե ժողովուրդը չպաշտպանի նրանց ձեռնարկած քայլերը։ Իսկ այն հարցին, թե այսօր մեր ժողովուրդը ինչու՞ է պաշտպանում երկրի իշխանություններին, կարծում ենք պարզ է, քանի որ հավատում է նրան։ Դա շատ կարեւոր գործոն է եւ իշխանությունները այդ հանգամանքը շատ լավ են հասկանում, հակառակ դեպքում ամեն ինչ կարող է շատ արագ փոխվել ոչ հօգուտ իշխանությունների, քանի որ ժողովուրդը եւս փոխվել է եւ վաղուց նա երեկվա ժողովուրդը չէ։ Նա եւս դասեր է քաղել անցյալից, դարձել ավելի պահանջկոտ եւ այլեւս չի սպասի, որ իշխանությունները իր իրավունքները որպես ողորմածություն նվիրեն իրեն։ Կարծում ենք, որ դա արդեն անցյալի դասերից է, պատկերավոր ասած՝ պատմության դասերից, որոնց հետ պետք է հաշվի նստել, հակառակ դեպքում պատմությունը ինքը կստիպի քեզ դասեր քաղել, որի գինը բավական մեծ է։ Մյուս խնդիրն այն է, թե որքան ժամանակ իշխանությունները պատրաստ կլինեն ունկնդրել ժողովրդին, անսալ նրա ձայնին եւ իշխանությունը հանձնել նոր ուժերին, եթե դա ժողովրդական պահանջ լինի։ Ի դեպ, այդ հանգամանքը ժողովրդավարական երկրների գործունեության արդեն դարերով ամրագրված եւ դարեր շարունակ իրականացվող կարգ է, որը չի խախտում իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում միմյանց նկատմամբ վստահությունն ու հարգանքը 321ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ եւ իրականացվում է համաժողովրդական հանրաքվեի միջոցով, որն էլ ապահովում է հերթափոխ իշխանությունը մեկ ուժից անցնցում մյուսինանցնելը, չբացառելով, որ իշխանությունը կորցրած ուժերը, դասեր քաղելով անցյալից, կարող են, որն (ի դեպ հաճախ է լինում) նորից գալ իշխանության։ Հակառակ պարագայում իշխանափոխությունը տվյալ երկրում դառնում է ցավագին մի գործընթաց, որը հանգեցնում է իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների սրմանը, դրանով էլ ավելի խորացնելով իշխանություն-ժողովուրդ հակասությունները, առավել եւս երբ իշխանությունները իրենց իշխանությունը պահելու համար դիմում են ժողովրդի, առանձին քաղաքական ուժերի նկատմամբ տարբեր ճնշումների, բռնությունների եւ նույնիսկ ձերբակալությունների։ Նման պայմաններում ժողովուրդը գնում է այն ուժերի ետեւից, որոնք հավատ են ներշնչում է եւ բարձրաձայնում այդ անարդարությունների մասին եւ ժողովրդին կոչ անում պայքարել իշխանությունների դեմ՝ իրենց իրավունքները վերականգնելու համար։ Նման հանգամանքը ստեղծում է իշխանություն-ժողովուրդ նոր տիպի հարաբերություններ։ Այստեղ շահում են այն ուժերը, որոնք կանգնում են ժողովրդի կողքին եւ նրա հետ պայքարում ժողովրդի շահերը պաշտպանելու եւ իշխանափոխությունը իրականացնելու համար։ Մյուս կարեւոր հանգամանքը, որը մեծ չափով ազդում է իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների վրա, դա երկրում իրականացվող տարբեր մասշտաբի, մակարդակի ընտրություններն են, դրանց անցկացման արդարացի կամ անարդարացի լինելն է, որը կարող է նպաստել իշխանությունների նկատմամբ վստահության կամ անվըստահության ձեւավորմանը։ Ցավոք հանրապետության ավելի քան քառորդ դարյա պատմության ընթացքում տեղի ունեցած թե՛ նախագահական եւ թե՛ Ազգային Ժողովի ընտրությունները գրեթե միշտ էլ անցել են մեծ խախտումներով, որքան էլ որ դրանց հետեւել են միջազգային դիտորդները եւ հայտարարել, որ դրանք չեն համապատասխանում միջազգային չափանիշներին։ Խնդիրն այն է, որ հանրապետությունում անցկացվող բոլոր կարգի ընտրություններում տեղ են գտել կաշառակերությունը, կեղծ ցուցակների առկայությունը, կրկնակի ընտրություններ անցկացնելը, այսպես կոչված «կարուսելներ» կազմակերպելը, մարդկանց անձնագրային տվյալները վերցնելը, թաղային հեղի322ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ նակությունների օգտագործումը, ձայները հաշվարկելու ժամանակ տարբեր կարգի խախտումները եւ այլ կարգի անօրինականություններ։ Պատահական չէ, որ յուրաքանչյուր ընտրությունից հետո ընդդիմության կողմից միշտ էլ բարձրացվել է հանրապետության, առավել եւս, նախագահի լեգիտիմության հարցը, որը կամա թե ակամա ազդել է նրա կերպարի եւ առավել եւս միջազգային հեղինակության վրա։ Բնական է, որ այդ հանգամանքը եւս իր հերթին մեծ չափով վնասել է իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններին։ Այդ հարաբերություններին մեծ չափով ազդել է նաեւ այն հանգամանքը, որ հանրապետության Սահմանադրական դատարանը ոչ մի անգամ այդ հարցում ժողովրդի օգտին որոշում չի ընդունել եւ անկախ տարբեր կարգի բողոքներից, միշտ էլ պաշտպանել է իշխանություններին, դրանով կորցնելով հարգանքը ինչպես Սահմանադրական դատարանի, այնպես էլ օրենքի, արդարադատության նկատմամբ։ Դա եւս իշխանություն-ժողովուրդ փոխհարաբերությունների ոլորտից է, որտեղ իշխանությունները շատ բան ունեն անելու։ Խոսքը վերաբերում է մեր օրերում հանրապետությունում ձեւավորված նոր իշխանություններին, որոնք հիմք են դնում իշխանություն-ժողովուրդ նոր տիպի հարաբերությունների ձեւավորմանը, որը որքան էլ երկար գործընթաց է, բայց սկիզբը խոստումնալից է։ Իսկ խոստումնալից է այն պատճառով, որ հանրապետությունում իշխանության եկած նոր ուժերը առ այսօր դեռեւս հավատարիմ են իշխանության գալու ճանապարհին ժողովրդին տված իրենց խոստումներին, իրենց ամեն քայլը ստուգում են ժողովրդի հետ հանդիպումներում, որը հրապարակային դեմոկրատիայի ոլորտից է։ Դա որքան էլ ոգեւորիչ է եւ իրենց կատարածը ժողովրդի հետ ստուգելու ձեւ է, այնուամենայնիվ պետք է զուգակցվի ներկայացուցչական դեմոկրատիայի հետ, ինչը հնարավորություն է տալիս երկրի առջեւ ծառացած խնդիրները քննարկել եւ որոշումներ ընդունել համապատասխան օրենսդրական մարմիններում՝ իրար համադրելով տարբեր կարծիքներ, տեսակետներ, քանզի2018 թ. դեկտեմբերին ձեւավորված նոր Ազգային ժողովը գրեթե միակուսակցական է, որքան էլ որ կան իրենց ընդդիմադիր կամ այլընտրանքային հայտարարած ուժեր՝ Բարգավաճ Հայաստան եւ Լուսավոր Հայաստան։ Նաեւ չմոռանանք ընդգծել, որ իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում շատ է կարեւորվում եւ գնահատվում անհատը, նրա 323ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ գործունեությունը, հատկապես արդար, իր գործը սիրող եւ բարեխղճորեն կատարող մարդ-անհատը, ինչպես ասում են իր աշխատանքով օրվա հացը վաստակող մարդը, որն էլ մեր օրերի համաժողովրդական պայքարի գլխավոր դերակատարն է, որին չի կարելի կորցնել։ Իսկ իշխանությունների գլխավոր հոգսերից մեկը՝ արդարության եւ օրենքի գերակայության հաստատումն է։ Այս հարցում ժողովուրդը վճռական եւ հետեւողական է։ Կասկած չկա, որ երկրի նոր իշխանությունները շատ լավ գիտակցում են դրա նշանակությունը, այն է՝ իրենց հաջողությունների կարեւոր պայմաններից մեկը ժողովուրդ-իշխանություն հարաբերություններում վստահությունը չկորցնելն է։ Այդ իմաստով մենք համամիտ ենք սոցիոլոգ Գեւորգ Պողոսյանի հետ, որն իր «Հայ հասարակությունը 21-րդ դարի սկզբին» ծավալուն աշխատանքում խոսելով պետություն-հասարակություն համագործակցության, փոխհարաբերությունների, քաղաքացիական հասարակության ձեւավորման եւ այլ խնդիրների մասին, ճիշտ է նկատում, որ հայ հասարակության առջեւ ծառացած հիմնախնդիրների բանալին սոցիալական համագործակցությունն է, հասարակության զանազան շերտերի, առանձնապես իշխանության եւ ժողովրդի միջեւ համերաշխության ստեղծումն է [2, էջ 118]։ Բայց նաեւ պետք է ընդունենք, որ եթե թե՛ իշխանությունները եւ թե՛ ժողովուրդը կորցնեն այդ ձեռքբերումը, ապա երկուստեք կհայտնվեն ոչ նախանձելի վիճակում, որից դուրս գալը շատ ավելի մեծ ջանքեր եւ ժամանակ կպահանջեն։ Միաժամանակ իշխանությունները պետք է հասկանան, որ ժողովրդի ոգեւորությունը անսպառ չէ, եւ որ հասարակության բոլոր խավերը, շերտերը չեն, որ պաշտպանում են իշխանության բոլոր քայլերը, ուստի նրանք պետք է իրականացնեն այնպիսի միջոցառումներ, որոնք աստիճանաբար կփոխենմարդկանց վիճակը։ Իսկ իշխանության, կառավարման համակարգը պետք է այնպես գործի, որ չճնշի հասարակությունում գոյություն ունեցող հայացքների, դիրքորոշումների ու պահանջարկի բազմազանությունը, որն էլ կնպաստի, որ հասարակության մեջ համաձայնությունն ու սոցիալական համերաշխությունը, - ինչպես գրում է Տիգրան Թորոսյանը,- դառնան գերակշռող արժեքներ [3, էջ 118]։ 324ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Մնում է լինել լավատես եւ հավատալ, որ հանրապետությունում իշխանության եկած նոր ուժերը հավատարիմ կմնան իրենց սկզբունքներին եւ խոստումներին եւ ամեն ինչ կանեն իշխանություն-ժողովուրդ կապը էլ ավելի ամրապնդելու համար, որն էլ կդառնա կարեւոր գործոն անցյալից դասեր քաղելու եւ նորանոր հաջողությունների հասնելու համար։

Հոդվածը նվիրված է մարդկային հասարակության պատմության, նրա զարգացման կարեւորագույն հարցերից մեկին՝ իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների վերլուծությանը։ Այն հնարավորություն է տալիս հստակ պատկերացում ունենալ այս կամ այն պետության, ժողովրդի իրավիճակի, կենսագործունեության, վարքի, երկրում գործող օրենքների, դրանց կիրառման եւ այլ գործառույթների մասին։ Ընդ որում, իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունները պատմության տարբեր ժամանակներում տարբեր դրսեւորումներ են ունեցել. իշխանությունների կողմից ժողովրդի նկատմամբ բռնություններից, ճնշումներից, մարդու իրավունքների ոտնահարումից մինչեւ այլ կարգի չարաշահումներ եւ այլն։ Հոդվածում ցույց է տրված, որ իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում ժողովուրդը միշտ էլ պայքարել է իր իրավունքները պաշտպանելու համար եւ ստիպել իշխանություններին փոխել կառավարման համակարգը, վարել ժողովրդի շահերից բխող քաղաքականություն եւ ի վերջո՝ կառուցել ժողովրդավարական երկիր։ Հոդվածում նաեւ կարեւորվել է այն գաղափարը, որ ընդհանրապես առաջընթաց եւ զարգացում են ունենում այն երկրները, որոնք ստեղծում են իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում փոխըմբռնման, փոխհամաձայնության, փոխլրացման եւ ներդաշնակության մթնոլորտ, որի դեպքում իշխանության թեւերից յուրաքանչյուրը գործում է սահմանադրորեն որոշված կանոններով եւ իր մասնակցությունը բերում երկրի կառավարմանը։ Հոդվածում կարեւոր տեղ է տրված հանրապետությունում թավշյա հեղափոխությամբ ստեղծված նոր գործընթացների վերլուծությանը, նրա ձեռքբերումներին եւ բացթողումներին։

Հոդվածի նպատակային նկարազարդումներով բացահայտել կենաց ծառի պատկերի գաղափարական նշանակությունն ու սիմվոլիկան: Թեման արդիական է, ինչպես նաև կենաց ծառերի պատկերների մանրակրկիտ վերլուծական աշխատանքներ, որոնք հաճախ հանդիպում են ուղղագրության գեղարվեստական ​​կոմպոզիցիաներում: Հետևաբար, այս ուսումնասիրության շրջանակներում փորձ է կատարվել խնդիրը ներկայացնել գեղարվեստորեն և տալ որոշակի պարզաբանումներ: Դաշտի բացակայության պայմաններում, արվեստի տարբեր ճյուղերում հայտնաբերված տոստի ոճավորված մոտիվը ձեւավորվել է Միջագետքում մ.թ.ա. Հայտնվել է 4-րդ հազարամյակում, իսկ 2-րդ հազարամյակում ՝ այլ հին եգիպտական ​​մշակույթներում [21, p. 161]: Կենաց ծառի դեկորատիվ խորհրդանիշը հայտնի է հին Միջագետքի կնիքներից (մի ծառ, որի հիմքը պսակված է պատառաքաղով կամ կիսալուսնով, կենաց ծառ ՝ խաչաձեւ ճյուղերով, որն ավարտվում է մրգերով): Այս պարզ պատկերը հաճախ ծառից դառնում է պտուղ, թուփ և այլն: Ասորական մ.թ.ա. 10-րդ դարի հուշարձաններում: հետագայում հուշարձաններում կենդանի ծառի պատկերը դառնում է ավելի բարդ և խորհրդանիշ ՝ երկու կողմերից հայելային դիրքով մարդու նման պատկերներով [22, էջ. 6]: Հազարամյակի Վանի թագավորության արվեստում ծառի կառուցվածքը, ոճը և պատկերման եղանակները տարբեր են: Կենաց ծառերի երեք մասից բաղկացած կառուցվածքն ավելի տարածված է. Օրիգինալ, բնականորեն առաջացող ճյուղեր, ճյուղեր կամ բույսեր պսակող պտուղներ: Երկրորդ հազարամյակի կեսերից ծառի այս տեսակը ՝ կոնաձև ծաղկեպսակներով, նռան պտուղներով կամ արմավենու տերևներով, բնութագրվում է որպես ասորական ուշ շրջանի մոտիվ [21, p. 163]: Նեո-ասորական թագավորության ամրապնդմանը զուգընթաց այն տարածվեց ամբողջ Մերձավոր Արևելքում և արվեստում պահպանվեց մինչև մ.թ.ա. 1 դյույմ նկարի գաղափարական նշանակության մասին տվյալները չեն պահպանվել Միջագետքի գրավոր աղբյուրներում: Ուրարտական ​​արվեստի տարբեր ծառերը ներկայացված են կամ ամբողջական ծառերով, կամ աստվածների ձեռքում պատկերված ծառի ճյուղերի պատկերներով: Էրեբունի-պալատական ​​կոմպոզիցիաներում ներկայացված են մրգատու ճյուղերով ավարտվող արխետիպերը (նկ. 1, 2): Էրեբունիում հայտնաբերվել է մի բեկոր, կապույտ գույնով պատկերված է բույնից դուրս եկող ճյուղերով իրատեսական ծառ (նկ. 3): Սովորական նկարչություն սովորական նկարչական թագավորության ճյուղերում: Վանիհամալիորից բխող ճյուղերով ծառի սխեմատիկ պարզունակ պատկերներ օգտագործվել են ուրարտական ​​բնական հիերոգլիֆային խորհրդանիշներում [5, p. 8]: Հայկական լեռնաշխարհում այս տոստի ծառի նախատիպը մշտադալար նկարներում [5, էջ. 50, աղ: 16, նկ. 1] Տեսեք ժայռափոր կենացը Գեղամաքարելիի այս պարզունակ ձին կրկնվում է նաև Կարմիր բլուրում հայտնաբերված ուրարտական ​​կնիքում [14, p. 57, նկ. 43]: Նկար 1 Նկար 2 Նկար 3 Որմնանկարներում պատկերված ոճավորված դեկորատիվ դեկորատիվ ծառերն ու բույսերը հստակ պատկերացում են տալիս ուրարտացիների երեւակայության և գունային մտածողության մասին: Արվեստի ծառերի պատկերավոր տեսակները ձեւավորվել են հին ժամանակներում ծառերի մասին մարդկանց գիտելիքներից և տեսողական էմպիրիկ փորձի արդյունքում: Հին արեւելյան արվեստում ծառերի տարբեր ոճական առանձնահատկությունները պայմանավորված էին խորհրդանշական գործառույթներով: Հին Միջագետքի պատկերացումների փաստաթուղթը հանդիպում է «Գիլգամեշ և Խուլուպպու ծառ» էպիկական պոեմում «Գիլգամեշ» էպոսական վեպում [10, էջ: 174], որտեղ մաքուր Եփրատի ափին աճող աստվածուհի Ինանան արմատախիլ արեց ու տարավ տուն: Հայտնի է, որ Հին Միջագետքը հայկական Տավրոսի լեռներից բարձրահարկ փայտանյութ էր ներմուծում հավանաբար անտառածածկ ծառերի բարձր բարձրության տարածաշրջան: Հարավային Միջագետքի ժողովուրդները ծանոթ էին միայն մեկ տեսակի `արմավենու ծառին [15, p. 65], փյունիկյան տեսակը լինելով Միջագետքի կենաց ծառի նախատիպը [11, p. 47]: Դրա վկայությունն են Միջագետքի արմավենու ճյուղերի կենացները [23, p. 154], և հավանաբար նրանց ազդեցության տակ արմավենու կերպարը ներկայացվեց Վանի թագավորություններին: Հայկական լեռնաշխարհում ծառերի պաշտամունքի ապացույցը սուրբ ծառերի օգտագործումն է կրոնական շենքերի կանաչապատման մեջ [1, p. 510]: Հին Հայաստանում ծառապաշտության կարևորությունը վկայում է Արմավիրի սուրբ եղնիկի պուրակը, որտեղ ծառի տերերի տերը զբաղվում էր գուշակությամբ [8, Books A, I]: Treesառերի պաշտամունքը անքակտելիորեն կապված էր աստվածությունների հետ, քանի որ Ուրարտական ​​պատկերագրության մեջ Խալդի աստծո խորհրդանիշներից մեկը համարվում էր կյանքի ծառի ճյուղը կամ տիրակալը [12, p. 194], «գուցե այդ ծառերի տերերի կողմից գուշակության ավանդույթը տեղափոխվեց Եվրոպա»: Հատկանշական է, որ գերմանական ցեղերի մեջ տաճար նշող բառերը, ըստ գերմանացի հայտնի բանասեր, լեզվաբան Յ. Ըստ Գրիմիենթի, դրանք կապված էին անտառները սրբավայրեր համարելու հնագույն ավանդույթի հետ [17, p. 111]: Եվրոպական որոշ ժողովուրդներ ծառեր էին երկրպագում, և սրբավայր բառը սկզբնապես համարժեք էր լատինական «nemus» բառին: Սրբազան զբոսայգիների և ծառերի երկրպագուները անհետացան գերմանացիներից իրենց սերունդների շրջանում [17, p. 111]: Օրինակ ՝ Ուպսալայում կար սուրբ պարկ, որտեղ ծառերը համարվում էին աստվածային [17, p. 111]: Treesառերի պաշտամունքը գոյություն ուներ սլավոնական հեթանոսների շրջանում, որտեղ նույնիսկ ծառի ճյուղը սուրբ էր համարվում, որը արգելվում էր կտրել: Greeceառերի պաշտամունքը տարածված էր Հունաստանում և Իտալիայում: Հին եվրոպական ցեղերում կար քահանայական ծիսակատարությունների և զոհաբերությունների սովորություն սուրբ ծառի մոտ: Առերի արմատները ծառայում էին որպես ամբիոն ծիսական ու ծիսական համակարգի համար: ծառերի պուրակների միջոցով աստվածներին երկրպագելու համար: Չի բացառվում, որ նման իրադարձություն տեղի է ունեցել Վանի թագավորությունում: Ուրարտական ​​ստեղծագործություններում մասունքներով շրջապատված ծառը ներկայացված է բեղմնավորման խորհրդանշական ծեսում: Treeառը, որպես պտղաբեր արարած, ինչպես կինն ու մայրը, երկրպագում են Արևմտյան Աֆրիկայի Վանիկա եղ-տեգ քաղաքում, որտեղ արգելվում է ծառերի հատումը, քանի որ ծառը կապված է մայրության հետ `նրանց կյանք և սնունդ ապահովող արարած: [17, էջ. 112]: Vanառի «կանանց պտղաբերության» այս խորհրդանշական կապը Վանի Թագավորությունում հաստատում են Կարմիր բլուրում հայտնաբերված նախաուրարտական ​​իգական արձաններ, որոնց մակերեսը զարդարված է սխեմատիկ ծաղկային զարդանախշերով [13, p. 115]: Այս երեւույթը խորհրդանշական հիմքում է գտնվում Ուրուբայինինի աստվածուհու ձեռքում գտնվող Թոփրաք-կաղամբում հայտնաբերված ոսկե մեդալիոնի ճյուղի պատկերին (նկ. 4): գեղարվեստական ​​ձևավորման մեջ. Նկար 4-ին վերաբերող և elyanH: Ըստ Մարտիրոսյանի, Ուարուբաինին մեծ տատիկ էր, նախաստվածուհի, Խալդի և Թեյշեբայի մայրը, ինչպես երկնային ինքնաբուխ աստվածուհիները [4, էջ. 77]: Տարբեր հին մշակույթներում բերրիության և բուսականության աստվածուհիների արձանիկները զարդարված էին բուսական մոտիվներով, տեղադրված էին հացահատիկային ջրհորների կամ ջրավազանների մոտ, որոնք օգտագործվում էին գյուղատնտեսական, բնական զարթոնքի արարողություններում: Ըստ որոշ պահպանված տեղեկությունների ՝ հեթանոս հայերը Անահիտ աստվածուհուն նվիրել են ծառի ճյուղեր [2, էջ 35-36], որոնք համեմատելի են Ուրուբայինի ձեռքում ուրարտական ​​արվեստում պատկերված ճյուղերի հետ: Դրանից բխում է, որ որոշ կոմպոզիցիաներում ծառի գաղափարը կապված է իգական սեռի բեղմնավոր ֆունկցիայի հետ, կարելի է եզրակացնել, որ ուրարտական ​​պատկերապատման մեջտեղում դա ծառի բեղմնավորման խորհրդանշական գործողությունն է, որը կատարվում է արական կերպարների կողմից: խաղողի վազով: Ըստ որոշ ուսումնասիրությունների, Ասորեստանի Բաբելոնում սուրբ ծառի պաշտամունքը կապված էր գերբնական աստվածության, իսկ աքքադական մշակույթում ՝ Աստվածության սրբազան մայրու ծառի հետ, որի մեջ միջուկում գրված էր աստծու անունը [22, էջ 6]: -7]: Օրինակ ՝ հին եգիպտական ​​դիցաբանության մեջ Օսիրիսի պաշտամունքը կապված էր ծառի հետ, իսկ հունարենում ՝ Դիոնիսիուսի ունայնության թագավորությունում, որմնանկար էր, որը պատկերում էր որմնանկար Էրեբունու ծաղկամանի մեջ պահպանված խաղողի ողկույզներով 65]: Ուրարտուի բնակիչների խաղողագործական վերաբերմունքն արտացոլվում է նաև գյուղատնտեսական որոշ ծեսերի `խաղողի աճեցման, խաղողի չորացման և խաղողի բերքի հղումներում [3, էջ 76-78]: Այս առումով հատկանշական է, որ դեկորատիվ արվեստում կենաց ծառի գաղափարը կարող է արտահայտվել ոչ միայն ծառի պատկերով, այլ նաև ոճավորված ծաղկային նախշերի տեսքով [4, p. 2]: Կարելի է եզրակացնել, որ ծառը, որը համարվում է գյուղատնտեսության գլխավոր խորհրդանիշը, մեռնելու և հարության կամ սիրո և պտղաբերության աստվածությունների խորհրդանիշն էր [7, p. 212] ՝ մարմնավորելով բնության կարեւոր երեւույթները: Ոճավորված կենաց ծառերը կամ պարզապես ծաղկային զարդանախշերը միշտ կապված են եղել աճի գաղափարի հետ, քանի որ ծաղկազարդերը (Վարսանդա-մրգատու օրգաններ) մարդիկ ակնկալում էին տարբեր դարերում ծաղիկից սպասվող պտուղները [6, p. 5]: Դա է վկայում կյանքի զարգացող գիծը, որն ակնհայտ է ոճավորված ծառերի նկարներում. Ծնունդ, աճ, պտղաբերություն [16, p. 396]: Կարմիր բլուրում հայտնաբերված բրոնզե գոտի (ընդգծված սերմ): Գծապատկեր 5 Այսպիսով, ստացվում է, որ ուրարտական ​​արվեստում կենաց կենդանի ծիսական բեղմնավորման ավանդույթը և այլն և կարող են կապված լինել դիցաբանության հիմնական աստվածների հետ: Դրա վառությունը Աալանի տաճարում Խալդի աստծուն նվիրատվություն կատարելու ծեսերի ավանդույթն է [19, p. 65]: Փաստորեն, ուրարտական ​​մշակույթում կյանքի ծառի ճյուղին տրվել է ծիսական նշանակություն; գեղարվեստական ​​կոմպոզիցիաներում այն ​​պատկերված էր ինչպես արական, այնպես էլ իգական աստվածությունների ձեռքում: Այսպիսով, պտղաբերության գաղափարը կապված է կյանքի չորս փուլերի ՝ կյանքի, աճի, դեգրադացիայի, մահվան հետ [13, p. 396]: Առասպելական «կրոնական համակարգերում» կյանքի աճը շեշտը դնում է ծառի ծաղկման, պտղի հասունացման, կյանքի ու անմահության գաղտնիքի վրա: Որոշ մշակույթներում կենաց ծառը հաճախ օգտագործվում է ձիասպորտի հետ միասին ՝ որպես պտղաբերություն կրող [16, p. 397]: Ուրարտական ​​պատկերագրության մեջ այս պտղաբեր ուժի կրողները արական աստվածներն են, որոնք հավանաբար այն սրբերն են, ովքեր կազմում են կնոջ և ծառի ծննդյան ընդհանուր գաղափարը: ։

Զեկուցումը նվիրված է Վանի թագավորության (Ուրարտու) արվեստում մեծ տարածում գտած կենաց ծառի պատկերագրության ու խորհրդաբանության վերլուծությանը։ Վանի թագավորության արվեստի տարբեր ճյուղերում ներկայացված կենաց ծառերի կառուցվածքը, ոճն ու պատկերման միայն ժամանակաշրջանի գեղարվեստական կանոններով, այլև հորինվածքների պաշտամունքային գործառույթներով։ Վանի թագավորությունում, ինչպես հին արևելյան այլ մշակույթներում, կենաց ծառն ունեցելէ կարևոր ծիսական նշանակություն։ Կենաց ծառապատկերների խորհրդաբանության գաղափարաբանության պարզաբանմամբ հնարավոր է որոշակի պատկերացում կազմել ուրարտական կրոնական հավատալիքների վերաբերյալ։

Հաշվի առնելով Հայաստանի տնտեսության հետ ապրանքաշրջանառության զարգացման առանձնահատկությունները. Փոքր, բաց ներմուծող երկիր, արտաքին տնտեսական ցնցումների առկայություն, ներմուծվող գնաճ, անկաշկանդություն, երկրների շուկայական ռեսուրսների թերզարգացման խնդիրներ: Հոդվածի նպատակը դրամավարկային քաղաքականության իրականացման ընթացքում արդյունավետորեն խոչընդոտող դրամավարկային քաղաքականության ի հայտ գալը խոչընդոտող և քաղաքականության արդյունավետ իրականացմանը խոչընդոտող խնդիրները վերհանելն է: Այս խնդիրը միշտ գտնվում է տարբեր տեսաբանների ուսումնասիրության ներքո, ինչպիսին է ՀՀ կենտրոնական բանկը: Կախված երկրներում դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարության ընտրությունից, ըստ շատ տեսաբանների, կենտրոնական բանկի ուղղակի հայեցողության կամ պարտավորության աստիճանը: Դրամավարկային քաղաքականության շնորհիվ արտացոլվում են տեսամեթոդական խնդիրները: Ֆրենկելը, Ա. Նոբելին, Ա. Թավադյանը, Է. Սանդոյանի և այլ աշխատանքներում: իրականացում R. Ըստ Մանդելի ՝ գների կայունության հասնելու վերջնական նպատակն է, որ երկրների կենտրոնական բանկերը ընտրեն դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարությունը ՝ սահմանելով միջանկյալ նպատակները ՝ անվանական խարիսխները: Ըստ այդմ, փոխարժեքը խաղում է դրամավարկային քաղաքականության անվանական խարիսխի, փողի ագրեգատների և գնաճի կանխատեսվող մակարդակի դեր: [1] Ըստ ընտրված անվանական խարիսխի, իրականացվող ռազմավարությունները համապատասխանաբար կոչվում են փոխարժեք, փողի համախմբում և գնաճի նպատակադրման ռազմավարություն: Կա չորրորդ ՝ առանց անվանական խարիսխի միակ ռազմավարության ակնհայտ արտահայտման: Կարելի է փաստել, որ ներկայումս երկրներում գերակշռում է գնաճի նպատակադրման ռազմավարությունը: 2019 թվական 2013 թվականի օգոստոսի դրությամբ 71 երկիր իրականացնում է գնաճի նպատակադրման ռազմավարություն, որից 36-ը ամբողջովին նպատակային: Դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարության առավելություններն ու թերությունները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում: Դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարության առանձնահատկությունները Առանձնահատուկ գնաճի փոխարժեքը Արտարժույթի աղյուսակ 1. Կենտրոնական բանկի անկախություն Իրական կապ վերջնական նպատակի հետ Նպատակային թափանցիկություն Հաշվետվողականություն Ինքնազբաղված կանոնների ներմուծում Վերահսկելիության ժամկետայնություն Դրամական միավորների թիրախավորումը ենթադրում է վերջնական նպատակի համար դրամական միավորների սահմանափակումներ [3] `գնի կայունությունն ապահովելու համար] Տարբեր երկրների դրամական միավորների կազմը և կառուցվածքը էապես տարբերվում են, ինչը պայմանավորված է երկրների տնտեսությունների և համակարգերի տարբերությունների առանձնահատկություններով: Օրինակ ՝ Ֆրանսիայում և Գերմանիայում կա երկու նման միավոր, Japanապոնիայում ՝ երեք, ԱՄՆ – ում ՝ չորս: Հայաստանում կա երեք դրամական ագրեգատ: Դրամական ագրեգատների դինամիկա 20032019 (տե՛ս Գծապատկեր 1): 1994-2005 թվականներին ՀՀ կենտրոնական բանկի ֆինանսական իրականացումը կապահովեր դրամական միավորների թիրախավորման ռազմավարությունը: Սահմանվել են կայուն գնաճ «դրամավարկային քաղաքականության միջանկյալ նպատակներ», համապատասխանաբար, փողի զանգվածի և փողի բազան: Նպատակը Գործառնական գծապատկեր 1. ՀՀ-ում փողի զանգվածի կառուցվածքը 20032019 թվականների [6] ցուցանիշներում: Այնուամենայնիվ, այս ռազմավարության հիմնական կետն այն է, որ Կենտրոնական բանկը պետք է հասնի իր հիմնական նպատակին `գների կայունությանը` թիրախավորելով դրամական ագրեգատները, ապահովելով վերջիններիս կողմից շուկայի թերզարգացումը, նոր զարգացող (ֆինանսական բանկային համակարգ, տատանվող փոխարժեքի պատճառով դրա վրա ոչ դրամական գործոնների ազդեցությունը (արտաքին ցնցումներ և այլն [4]), շատ դժվարացավ դրամական միավորների ծրագրային ցուցանիշների ապահովումը, առաջացավ Կենտրոնական բանկի կողմից դրամական միավորների լիարժեք կառավարման անհնարինության խնդիր , ՀՀ կենտրոնական բանկը կանգնած էր նոր անվանական խարսխման առջև ՝ կա՛մ փոխարժեքի ընտրության խնդիր, որը կարող էր լինել նպատակը, կա՛մ գնաճի ուղղակի նպատակը: Որպես գնի կայունության ապահովման միջոց, փոխարժեքի թիրախավորումը վերջինիս ամրագրումն է սովորաբար զարգացած, ցածր գնաճի տեմպի, կայուն տնտեսություն ունեցող երկրի և խոշոր առևտրային գործընկեր երկրի փոխարժեքով: Ֆիքսված փոխարժեքի քաղաքականության դեպքում Կենտրոնական բանկի և ռազմավարության հիմնական նպատակը մեկ սկզբունքի բացահայտումն է `ապահովել փոխարժեքի ֆիքսված մակարդակ: 0,0500000,01000000,01500000,02000000,02500000,03000000,020032004200520062007200820092010201120122013201420152016201720182019M1M2M2X Հայաստանի Հանրապետությունում փոխարժեքի նպատակադրման ռազմավարությունը հնարավոր չէ իրականացնել Մեր կարծիքով, այս ընտրությունն ավելի բարդ է ոչ միայն տնտեսական, այլ նաև քաղաքական գործոնների պատճառով: Հաշվի առնելով վերոհիշյալը `2006 թ.-ին ՀՀ կենտրոնական բանկը անցավ գնաճի նպատակադրման ռազմավարությանը: Գնաճի նպատակադրման ռազմավարության դեպքում գների կայունությունը պետք է ընդունվի որպես դրամավարկային քաղաքականության հիմնական նպատակ, եթե նպատակ ունեն գնաճի թիրախները հաղորդել հասարակությանը: Այս ռազմավարության համատեքստում, որպես դրամավարկային քաղաքականության գործիք, վերաֆինանսավորվող մակարդակը, հիմնական տոկոսադրույքը և գնաճի ծրագրային տեմպերը տատանվում են 4% 1.5% (2006 թ. 3%): Հայաստանում գնաճի թիրախավորման ռազմավարության անցումը և ներկայումս իրականացումը զերծ չեն խնդիրներից: Ելնելով ՀՀ կենտրոնական բանկի հիմնական խնդրի տրամաբանությունից `գնաճի մակարդակը պետք է լինի ոչ թե տարեվերջին, այլ 12 ամիսը մեկ 4 ± 1,5% միջակայքում: Գծապատկեր 2-ից պարզ է դառնում, որ 2006 թվականից ի վեր, գնաճի նպատակադրման քաղաքականությանը անցնելուց հետո, տարեկան գնաճի տեմպը փաստորեն եղել է միայն 61.5% դեպքերում `ՀՀ պետական ​​բյուջեի 4 ± 1.5% -ի սահմաններում: Թերզարգացումը, տեղափոխումը Հիմնական խնդիրների շարքում կարելի է առանձնացնել. Ֆինանսական մեխանիզմների մակարդակը, գնային բացերը, դրամայնացման վերահսկողությունը և այլն: Որպես փոքր բաց տնտեսություն ՝ Հայաստանը կրում է արտաքին աշխարհի զգալի ազդեցությունը ՝ կապված ինչպես համաշխարհային տնտեսության, այնպես էլ ապրանքների միջազգային գների տատանումների հետ: Բացի այդ, Հայաստանում, սպառողական զամբյուղի քաշի պատճառով (48%), գյուղատնտեսության ոլորտի սեզոնայնությունը լրացուցիչ խնդիրներ է առաջացնում ՝ կարճաժամկետ կտրվածքով գների կայունությունն ապահովելու համար: Իր կյանքի ընթացքում Կենտրոնական բանկի հիմնական խնդիրը խոչընդոտում է տնտեսության դոլարայնացման բարձր մակարդակը, դրամայնացման մակարդակը, առևտրի մնացորդի բացասական մնացորդը, և կարելի է փաստել, որ Հայաստանում գնաճը դրամավարկային երեւույթ չէ: Chartածր գծապատկեր 2. Փաստացի գնաճի մակարդակը Հայաստանում 2003-2018թթ. Գնաճի մեջ: տվյալներից ՝ EVIEWS ծրագրակազմի փաթեթի միջոցով (տես Աղյուսակ 2): Աղյուսակ 2-ի տվյալների հիման վրա կարելի է տեսնել, որ վերոնշյալ գործոնների մասնակցությունը Հայաստանում կարճաժամկետ հատվածում գնաճային է, մասնավորապես `առաջին ամսվա գնաճի տատանումների 6.4% -ը կարելի է բացատրել դրամային բազան և 1,8% դրամական զանգվածով: Այնուամենայնիվ, երկրորդ ամսից սկսած, դրամավարկային բազայի ազդեցությունը գնաճի վարքի վրա դառնում է էական ՝ 2-5-րդ ամիսներին հասնելով առավելագույնի ՝ կազմելով 21%, և գնաճի տատանումները զանգվածի փոփոխության արդյունքում, առավելագույնը, պայմանավորելով գրեթե Գնաճի տատանումների 2% -ը: Անդրադառնալով տոկոսադրույքների ազդեցությանը, հարկ է նշել, որ վերաֆինանսավորման ժամանակահատվածի առաջին կիսամյակում ռեպոյի տոկոսադրույքի փոփոխության պատճառով գնաճի տատանումները, չնայած տեղի են ունեցել առաջին ամսվա ընթացքում, պայմանավորել են գնաճի միայն 0.9 և 0.6% -ը: համապատասխանաբար տատանումներ: Եթե ​​վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը կտրուկ աճում է երկրորդ ամսվա ընթացքում `հասնելով 4% -ի, ապա 10-րդ ամսում այն ​​առավելագույնի է հասնում` պայմանավորված գնաճի 6% տատանումներով: Սա հնարավորություն է տալիս եզրակացնելու, որ Հայաստանում տոկոսադրույքների ազդեցությունը թույլ ներդրում ունի գնաճի փոփոխություններում, ինչը վատ է բացատրվում շուկաների թերզարգացումով, դրամայնացման ցածր մակարդակով, դոլարայնացման բարձր մակարդակով: Ֆինանսական աղյուսակ ՀՀ-ում 2. Գնաճի «շեղումները» `կապված փողի բազայի, վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի, գնաճի և դրամավարկային վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի հետ [7] Մասնավորապես` արժութային ածանցյալների շուկայի զարգացմանը նպաստելու համար: Հնարավոր է նաև մեծ ուշադրություն դարձնել Հայաստանում դրամայնացման ցածր մակարդակին, քանի որ նման իրավիճակում փողի սով կա, շուկայի խորությունը տոլարիզացիայի է բերում, իրականում դժվար է կարգավորել դրամայնացման զանգվածը կենտրոնական բանկը: Գնաճի հետ հաղորդակցման մակարդակը բարձրացնելու համար ՝ գործիքները, մասնավորապես տոկոսադրույքը որպես փոխանցման մեխանիզմ, ավելի արդյունավետ օգտագործելու գնաճի հետ կապված ՝ միջոցներ կիրառելու համար, որոնք կբերեն ֆինանսական ենթակառուցվածքի զարգացման մակարդակի բարելավմանը: , ։

Գների կայունության ապահովումը՝ որպես դրամավարկային քաղաքականության գլխավոր նպատակ, բացահայտ կամ ոչ բացահայտ կերպով ընդունում են տնտեսական քաղաքականություն մշակող բոլոր մարմինները։ Նշված նպատակին հասնելու մեխանիզմները, դրան համապատասխան և ռազմավարության ընտրության վերաբերյալ չափորոշիչներն ու մոտեցումները տարբեր են։ Վերջինս կախված է երկրի զարգացման առանձնահատկություններից, տնտեսության ֆինանսական և իրական հատվածների փոխկախվածության աստիճանից։ Հոդվածում դիտարկվել են դրամավարկային քաղաքականության անվանական խարիսխները, ինչպես նպատակահարմարությունը նաև Հայաստանում։

ՀՀ ԳՈՐԾԱՐԱՐ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԲԱՐԵԼԱՎՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԻԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆՆԵՐՆ ԸՍՏ «ԴՈՒԻՆԳ ԲԻԶՆԵՍ» ԶԵԿՈՒՅՑԻՏնտեսության զարգացման համար պետությունը պետք է ստեղծի առողջմրցակցություն և տնտեսական գործունեության համար անհրաժեշտ պայմաններ, որոնց իրականացման միջոց է գործարար միջավայրի կարգավորումը։ Առաջադրված նպատակի իրագործման համատեքստում պետությունը տիրապետում է համապատասխան լծակների, որոնց համալիր, նպատակաուղղվածև տնտեսապես հիմնավորված կիրառումը պետք է ուղղված լինի ինչպես տնտեսվարող սուբյեկտների, այնպես էլ ամբողջ տնտեսության բնականոն զարգացման համար նպաստավոր պայմանների ստեղծմանը։ Հայաստանի կառավարությունն իրականացնում է գործարար միջավայրիխորը և համապարփակ բարեփոխումներ` օտարերկրյա ներդրողների և գործարարների համար առաջարկելով բիզնեսի համար նպաստավոր միջավայր։ Անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետության գործարար միջավայրին` հարկ է նշել, որ ոլորտում բարեփոխումների արդյունավետության մասինեն վկայում Համաշխարհային բանկի կողմից հրապարակվող «Doing Business»ամենամյա զեկույցները, որոնք կազմվում են գործարարների և պետականմարմինների կողմից լրացրած հարցաթերթիկների ամփոփման հիման վրա։ Գծապատկեր 1. Առանձին երկրների գործարարության ոլորտի զբաղեցրած դիրքը` ըստ«Դուինգ բիզնեսի» 2012-2016 թվականներին 11 Աղբյուրը` The World Bank. Doing Business in a more transparent world, 2012-2015, էջ 70-74։ Նկատենք, որ Համաշխարհային բանկի և Միջազգային ֆինանսականկորպորացիայի կողմից 2015 թվականի հոկտեմբերի 27-ին հրապարակված`«Գործարարությամբ զբաղվելը 2016» վարկանիշային զեկույցի տվյալներովՀայաստանը 189 երկրների շարքում նախորդ տարվա հրապարակված արդյունքների (49-րդ տեղ) համեմատությամբ բարելավել է իր դիրքը 10, իսկ վերագնահատված արդյունքներով (38-րդ տեղ)՝ 3 կետով` բարձրանալով 35-րդտեղը։ Ինչպես երևում է գծապատկեր 1-ից Հայաստանի գործարար միջավայրըերկրորդն է Վրաստանի ու ԱՊՀ երկրների շարքում ` զիջելով միայն Վրաստանին։ Համաշխարհային բանկի կողմից «Դուինգ բիզնեսի» վերլուծությունը իրականացվում է ըստ հետևյալ ոլորտների՝• կազմակերպությունների գրանցում,• շինարարության թույլատվության ստացում,• սեփականության գրանցում,• վարկերի ստացում,• ներդրողների ապահովություն,• հարկում,• միջազգային առևտուր,• պայմանագրերի իրականացման ապահովում,• ձեռնարկությունների լիկվիդացում։ Աղյուսակ 1.Գործարարության ոլորտում Հայաստանի ցուցանիշները 2012-2016թթ.2ցուցանիշցուցանիշցուցանիշցուցանիշցուցանիշԿազմակերպությունների գրանցումՇինարարությանթույլատվությանստացումՍեփականությանգրանցումՎարկերի ստացում Ներդրողներիապահովություն ՀարկումՄիջազգայինառևտուր2 Աղբյուրը` The World Bank. Doing Business in a more transparent world, 2012-2015, էջ 70-74։ ՊայմանագրերիիրականացմանապահովումՁեռնարկություններ ի լիկվիդացումԱյսպես, աղյուսակ 1-ում ներկայացված է Հայաստանի զբաղեցրած դիրքը«Դուինգ բիզնեսում» 2012-2016 թթ.՝ ըստ 9 առանձին ոլորտների։ Ինչպես երևում է աղյուսակից, Հայաստանի Հանրապետությունը 2012-2016 թթ. ամենաշատը բարելավել է իր ցուցաիշները հարկման ոլորտում 112 կետով՝ աշխարհի189 երկրների շարքում զբաղեցնելով 41-րդ հորիզոնականը, իսկ ամենաքիչը՝սեփականության ոլորտում 10 կետով՝ զբաղեցնելով 62-րդ հորիզոնականը։ Նշված հանգամանքը պայմանավորված է նրանով, որ վերջին տարիներին ՀՀԿառավարության կողմից իրականացվել են գործարար միջավայրին ուղղվածբարեփոխումներ, որի արդյունքում պարզեցվել է տնտեսվարող սուբյեկտներիկողմից հաշվետվությունների ներկայացման գործընթացը, ինչպես նաև կազմակերպությունների գրանցման և լուծարման կարգը։ Որոշակի բարեփոխումներ են իրականացվել նաև հարկային, մաքսային և քաղաքաշինության ոլորտներում։ Անդրադառնանք այն ոլորտներին, որտեղ իրականացվող բարեփոխումները ունեցել են տեսանելի արդյունքներ։ Ինչ վերաբերում է վարկերի ստացման ոլորտին, ապա հարկ է կարևորելհատկապես հետևյալ փոփոխությունները՝• առցանց վարկեր ստանալու հնարավորություն (www.e-credit.am),• վարկային պատմությանը ծանոթանալու հնարավորություն,• կոմունալ-կենցաղային ծառայություններ մատուցող ընկերություններից ԱՔՌԱ վարկային բյուրոյին տեղեկատվության տրամադրման ապահովում։ • ՀՀ բոլոր առևտրային բանկերի կողմից ընդհանուր նկարագրով գրավների տրամադրում,• ընդունվել է «Շարժական գույքի նկատմամբ իրավունքների պետականգրանցման մասին» ՀՀ օրենքը, որով նախատեսվում է որպես գործարքի ապահովման առարկա օգտագործվող շարժական գույքի շրջանակիընդլայնում,• ներդրման փուլում է գտնվում հանրային ռեգիստրների միասնականպորտալի տարբերակը, որը կիրականացնի սպասարկման գրասենյակի գործառույթներ, ինչպես գործող սպասարկման գրասենյակներըհնարավորություն կունենան մեկ պատուհանի սկզբունքով մատուցելուծառայություններ։ Գծապատկեր 2. Վարկերի ստացում ոլորտը բնութագրող գործոնները ՀայաստանիՀանրապետությունում 2012-2016 թվականներին3Կատարված փոփոխությունների արդյունքում մասնավոր վարկային բյուրոյում գրանցած մասնակիցների քանակը աճել է, իսկ պետական վարկայինբյուրոյինը՝ նվազել հասնելով մինչև 0%։ Վարկային հասանելիության գործակիցը ավելացել է 2 միավորով։ ՀՀ հարկման ոլորտը 2012-2016 թթ. «դուինգ բիզնեսում» բարելավել է իրդիրքերը 112 կետով ՝ զբաղեցնելով 41-րդ հորիզոնականը՝ 189 երկրների շարքում (տե՛ս աղյուսակ 1)։ Հարկման ոլորտում իրականացվել են հետևյալ բարեփոխումները։ • ներդրվել են հարկ վճարողների հարցումներով պաշտոնական և ընթացիկ պարզաբանումների տրամադրման հստակ ընթացակարգեր, մասնավորապես սահմանվել են պարզաբանումների տրամադրման կանոնները, ժամկետները և հրապարակումը։ • ներդրվել է վճարումների պետական էլեկտրոնային համակարգը (epayments.am), որը հնարավորություն է տալիս Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված պետական տուրքի, տեղականտուրքի, պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններիկողմից մատուցվող ծառայությունների համար գանձվող վճարը կամվարչական տուգանքները կատարելու էլեկտրոնային եղանակով։ 3 Աղբյուրը՝ The World Bank. Doing Business in a more transparent world, 2012-2015, էջ 70-74։ • Երևանի քաղաքապետարանում ներդրվել է գույքի և հողի հարկերիվճարման առցանց համակարգ. առցանց վճարումները կատարվում ենԵրևանի քաղաքապետարանի www.yerevan.am կայքի միջոցով։ • վերացել է ՀՀ տարածքում արտադրանքի, ապրանքների և դրանց գների (հասույթի) գրանցման (հաշվառման) գրքերի, ինչպես նաև ՀՀ տարածքում առաքվող կամ տրամադրվող կամ տեղափոխվող արտադրանքի, ապրանքների գրանցման (հաշվառման) գրքերի վարման պահանջը։ • ընկերությունները նախկին 50-ի փոխարեն տարեկան միջին հաշվովկատարում են 10 հարկային վճարում։ • էապես կրճատվել են հարկային մարմիններ ներկայացվող հաշվետվությունների քանակը և պարբերականությունը։ • ռեզիդենտ և ոչ ռեզիդենտ կազմակերպությունները, անկախ ԱԱՀ վճարող համարվելու հանգամանքից, այսուհետև հարկային մարմին չեններկայացնում ֆինանսական հաշվետվություններ (Ձև 1 և Ձև 2)։ Իրավական ակտերում կատարված փոփոխություններով հանվել են նաևպետական վիճակագրական հաշվետվությունների 1Ֆ և 2Ֆ ձևերը։ • ԱԱՀ ամսական հաշվետվության ներկայացման պահանջը վերացվել էայն տնտեսվարողների համար, որոնց տարեկան շրջանառությունըփոքր է 100 մլն դրամից` նախկին 60 մլն դրամի փոխարեն։ • ոչ ռեզիդենտներին եկամուտ վճարելիս հարկային գործակալներըվճարված եկամտի և պահված շահութահարկի վերաբերյալ ամփոփհաշվարկը ներկայացնում են տարին մեկ անգամ` նախկին եռամսյակիփոխարեն։ • անկախ վարձու աշխատողների քանակից` գործատուները հարկայինմարմին պարտադիր սոցիալական ապահովության վճարի հաշվետվությունը ներկայացնում են եռամսյակը մեկ` նախկին ամսականի փոխարեն։ • կառավարությունը տնտեսվարողներին հնարավորություն ընձեռեցհաշվետվությունը հարկային մարմին ներկայացնել էլեկտրոնային եղանակով (e-gov.am)։ Հարկային հաշվետվության ներկայացման էլեկտրոնային համակարգի միջոցով այսօր արդեն կարելի է ներկայացնել 39տեսակի հաշվետվություն, ընդ որում՝ համակարգն անընդհատ կատարելագործվում է՝ ընդգրկելով հաշվետվությունների նոր տեսակներ։ Էլեկտրոնային հաշվետվության համակարգից օգտվող հարկատուներիթիվը հասել է 6100-ի։ • 2013 թ. հունվարի 1-ից կիրառության մեջ է դրվել «Շրջանառությանհարկի մասին» ՀՀ օրենքը։ • Ներդրվել և գործում է հարկ վճարողի այլ պարտավորությունների դիմաց հաշվանցման և (կամ) վերադարձի համար դիմումի ներկայացմանառցանց համակարգ։ Համակարգից կարելի է օգտվել հարկային մարմնի պաշտոնական ինտերնետային կայքի «Էլեկտրոնային ծառայություններ» բաժնի «Հաշվետվությունների ներկայացման էլեկտրոնայինհամակարգ» ենթաբաժնում տեղադրված 85-րդ դիմումի միջոցով։ • Թղթային եղանակով շրջանառվող փաստաթղթերի թվի և դրանցպատրաստման ժամանակի կրճատման նպատակով ներդրվել է հաշվարկային փաստաթղթեր ենթահամակարգը։ Գծապատկեր 3. Հարկման ոլորտը բնութագրող գործոնները ՀայաստանիՀանրապետությունում 2012-2016 թվականներին4Ինչպես երևում է գծապատկեր 3-ից 2012-2016 թթ. հարկերի մուծմանվրա ծախսվող ժամանակը էականորեն կրճատվել է 265 ժամով, ինչպես նաևկրճատվել է ընդհանուր հարկերի տեսակարար կշիռը շահույթի նկատմամբ։ Հինգ անգամ կրճատվել է նաև վարկային վճարումների քանակը՝ 50-ից հասնելով 10-ի։ Անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսդրությանը` հարկ է նշել, որ շատ հարկատեսակների սահմանված դրույքաչափերիմեծությամբ Հայաստանը, մյուս երկրների հետ համեմատած, բարվոք վիճակում է։ Սակայն գործարարության արդյունավետությունը բացահայտող ոլորտներից ամենաթույլ ոլորտը շարունակում է մնալ հարկային համակարգը։ Հարկ է հավելել, որ Համաշխարհային բանկի կողմից 2016 թ. զեկույցում2015 թ.-ի համեմատությամբ որոշ ցուցիչների մասով արձանագրված դիրքի4 Աղբյուրը՝ World Bank. 2015. Doing Business 2016։ Understanding Regulations for Small andMedium-Size Enterprises. Washington, DC։ World Bank Group. DOI։ 10.1596/978-0-8213-9615-5.License։ Creative Commons Attribution CC BY 3.0։ հետընթացը (ընկերությունների հիմնում՝ 5-րդ տեղ, կազմակերպություններիլիկվիդացում՝ 71-րդ տեղ, ներդրողների ապահովություն՝ 49-րդ տեղ, վարկերիստացում՝ 42-րդ տեղ) կամ ընդհանրապես փոփոխություն չի գրանցվել (հարկերի վճարում՝ 41-րդ տեղ, սեփականության գրանցում՝ 14-րդ տեղ), գնահատվող այլ երկրների հետ համեմատության կամ մեթոդաբանական փոփոխությունների արդյունք է։ Ներկայումս նախարարության կողմից մշակվել է Գործարար միջավայրիբարելավման 2016 թ. ծրագիրը, որի` ներկայիս ձևաչափով ընդունման և դրանում ներառված միջոցառումների համալիր իրականացման դեպքում, հավասար այլ պայմաններում, Հայաստանի մասով հնարավոր է գրանցել 10 կետովբարելավում։ Միաժամանակ նկատենք, որ իրականացվող բարեփոխումներըոչ միայն պետք է ուղեկցվեն նորմատիվ իրավական ակտեում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելով, այլև նպաստեն երկրում գործարար միջավայրի բարելավմանը՝ տնտեսական զարգացումների համատեքստում։ Թամարա ՇանոյանՀՀ ԳՈՐԾԱՐԱՐ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԲԱՐԵԼԱՎՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԻ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆՆԵՐՆԸՍՏ «ԴՈՒԻՆԳ ԲԻԶՆԵՍ» ԶԵԿՈՒՅՑԻԲանալի բառեր՝ գործարար միջավայր, տնտեսություն, բարեփոխումներ, գործարարությանոլորտ, Դուինգ բիզնեսԱմփոփում։

Առողջ մրցակցություն և տնտեսության զարգացման համար անհրաժեշտ պայման է գործարար միջավայրի բարելավման և ներդրումների խրախուսման քաղաքականությունը։ Ներդրումների խրախուսումը ՀՀ տնտեսական քաղաքականության առաջնահերթ ուղղություններից մեկն է։ «Doing Business» ամենամյա զեկույցներում ներկայացվում են ներդրողների պաշտպանվածության ոլորտում տեղի ունեցող զարգացումները, փոփոխությունները, համընդհանուր և տարածաշրջանային միտումները, լավագույն առաջընթաց արձանագրած երկրներն ու բարեփոխումներից հետ մնացող երկրները։ Հոդվածում քննարկվել են Հայաստանի Հանրապետությունում բարեփոխումներն՝ ըստ «Doing Business»-ի։

ՀԱՅԵՐԻ ԴԵՄ GԵIDEԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՐՄԱՆ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒՈՒԹՅԱՆ ԼՈՒՅՍԻ ԴԵՄ `ընդունեց: Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի կողմից 1915 թվականի օգոստոսի 23-ին ընդունված Հայաստանի անկախության հռչակագրի 11-րդ կետը սահմանում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը սատարում է 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանությունը: Օսմանյան կայսրությունում և Արևմտյան Հայաստանում Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչում: Բազմաթիվ հայտնի փաստաբաններ բազմիցս ցեղասպանության հարցը ներկայացրել են որպես միջազգային հանցագործություն `խնդրի միջազգային իրավական համատեքստի շուրջ, որը ճանաչել և հրապարակորեն ճանաչել են ավելի քան երկու տասնյակ անաչառ դիտորդ պետություններ: Թուրքիան համարյա մեկ դար ժխտում է Հայոց ցեղասպանության փաստը, որպեսզի ապահովի իր «ակադեմիական» հիմքը, միտումնավոր շրջանցվում է արդարության, գիտական ​​անկողմնակալության և անկողմնակալության սկզբունքը: Վերջին տասնամյակների ընթացքում Հայոց ցեղասպանության փաստը ժխտող մենագրությունների ու հոդվածների պակաս չի զգացվել: Նրանք, ընդհանուր առմամբ, մշակում են մի քանի թեզեր, որոնք շրջանառության մեջ են դրվել կոտորածների ժամանակ ՝ տարբեր «փաստարկներով» փորձելով գիտակցության հասարակությանը պարտադրել պատմության իրենց տարբերակը: Այս թեզերի ծագումը կարելի է գտնել Հայոց ցեղասպանությանը հաջորդած տարիներին հրատարակված մի շարք հրապարակումներում, որոնցում փորձ է արվում շեղել միջազգային հանրության ուշադրությունը իրադարձությունների ընթացքից, խեղաթյուրել փաստերը կամ պարզապես հերքել որևէ Հայոց ցեղասպանության մեջ թուրքական դերի մեղադրանք: Այս հոդվածում մենք կփորձենք ներկայացնել միջազգային իրավունքի պրիզմայով Թուրքիայի կողմից որդեգրված Հայոց ցեղասպանության ժխտման քաղաքականության խնդիրները, ներառյալ դրանց իրավական կողմերը Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ `ՄԻԵԴ) վճիռների լույսի ներքո, հաշվի առնելով հաշվի առնելով վերջերս տարածված ԵՄ գործը Մեծ պալատում հայտնի Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի գործը (ԳՈՐ P PERİNÇEK ընդդեմ Շվեյցարիայի գործ) (դիմում թիվ 27510/08) 1: Մի բան ակնհայտ է մնում: Ինչպես շեշտված է Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի համահայկական հռչակագրում, ցեղասպանության հանցագործության մեջ պարունակվող արարքների համար անպատժելիությունն անթույլատրելի է, և այս հանցագործությունը չունի վաղեմության ժամկետ 2: Հայոց ցեղասպանության ժխտումը նոր հնարավորություններ է տալիս մարդկության դեմ հետագա հանցագործությունների համար, ուստի հայերի `« առաջադեմ մարդկության »պատասխանատվությունը` կանխել և կանխել Հայոց ցեղասպանության ժխտումը: Արգենտինան, Շվեյցարիան և Ուրուգվայը ընդունել են օրենքներ, որոնք սահմանում են Հայոց ցեղասպանության ժխտման համար պատասխանատվություն: Հարկ է նշել, որ չնայած ցեղասպանությունը որպես միջազգային հանցագործություն մերժելուն, ՄԱԿ-ի Conventionեղասպանության հանցագործությունը կանխելու և պատժելու մասին կոնվենցիան (1948 թ. Դեկտեմբերի 9) չի նախատեսում ցեղասպանության ժխտումը որպես հանցագործություն: 1 Տե՛ս Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան, CASE OF PERİNÇEK v. ՇՎԵՅZԱՐԻԱ, հասանելի է http: // www. //hudoc.echr.coe.int/arm?i=001139724#{"itemid ": ["001-139724"]}: 2 Տե՛ս ՀԱՅՈ ԵԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 100-ՐԴ ՏԱՐԵԼԻ ONԻ ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, 29 հունվարի, 2015 թ., Գ. Այո, այն հասանելի է http: //armeniangenocide100.org/files/uploads/2015/02/declaration-arm.pdf. օբյեկտիվ կողմից, բայց դատապարտելի է միջազգային այլ իրավական փաստաթղթերի համաձայն. այն կարող է որակվել որպես ատելության, բռնության, էթնիկ խտրականության դրսևորման քարոզչություն և այլն: 1: Ի վերջո, իզուր չէ, որ շատ պետություններ, այդ թվում `Հայաստանը, իրենց քրեական օրենսգրքերում իրականացրել են միջազգային իրավական փաստաթղթեր: Նրանք նախատեսել են քրեական հանցագործություն `ժխտել ցեղասպանության հանցագործությունը: Հարկ է նշել, որ երբ մենք խոսում ենք Հայոց ցեղասպանության ժխտման քաղաքականության մասին, պետք է նկատի ունենալ ոչ միայն Թուրքիան, այլ նաև անհատներ և կազմակերպություններ, որոնց գործունեությունն ուղղված է Հայոց ցեղասպանության ժխտման անհիմն քաղաքականությանը 2: Նման քաղաքականություն մշակողների հիմնական պայքարը խոսքի ազատության իրավունքն է ՝ իրավական ստանդարտների սահմաններում: Այլ կերպ ասած, Genocideեղասպանության ժխտումը ներկայացվում է որպես քննարկում իրավունքի, քաղաքականության կամ պատմության ոլորտում: Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի գործը, որը քննում է ՄԻԵԴ-ը, վերջերս բուռն քննարկման առարկա դարձավ փաստաբանների շրջանում: ՄԻԵԴ-ը այդ դեպքում 2013 թ. Շվեյցարիայի Համադաշնության 2006 թ. Դեկտեմբերի 17-ի որոշմամբ չի համարվել Շվեյցարիայի Համադաշնության դատավճիռը ՝ Պերինչեքչինարիային պատասխանատվության ենթարկել իր և Թալեաթ փաշայի «Հայոց ցեղասպանությունը միջազգային սուտ է» արտահայտության համեմատության համար: ՝ դրանք համարելով խոսքի ազատության ոլորտում: Մի շարք հայտնի փաստաբաններ ՄԻԵԴ-ի այս որոշումը համարեցին ծիծաղելի: Ի դեպ, վճիռը շվեյցարական կողմը բողոքարկել է ՄԻԵԴ-ի Մեծ պալատ, որտեղ 2015-ին տեղի է ունեցել դատական ​​նիստ: Որոշումը կհրապարակվի ՄԻԵԴ-ի կողմից մինչև տարեվերջ 3: Պարզաբանենք, որ ՄԻԵԴ 2013-ի դեկտեմբերի 17-ի որոշման մեջ ասվում էր, որ Թուրքիայի աշխատավորական կուսակցության նախագահ Իրավագիտության դոկտոր Դո ու ու Փերինչեքի հայտարարություններն, ով իրեն պատմաբան և գրող է համարում, արվել են վիճահարույց և բուռն քննարկումների համատեքստում: Դատարանը գտավ, որ նրա հայտարարությունների և փաստարկների էությունը պետք է դիտարկել պատմական համատեքստում ՝ միևնույն ժամանակ հաշվի առնելով այն փաստը, որ Փերինչեքը խոսում էր որպես քաղաքական գործիչ: Դատարանը գտավ, որ դիմումատուի մեկնաբանությունները պատմական, իրավական կամ քաղաքական բնույթ ունեին ՝ նշելով, որ դատարանում չի վիճարկվում այն ​​փաստը, որ 1915-ը հանրային շահի հանցանք է համարվում: Հաջորդող հետագա իրադարձությունները կարելի է որակել որպես «ցեղասպանություն»: Այլ կերպ ասած, ստացվում է, որ Եվրոպական դատարանի կայացրած որոշման մեջ Փերինչեքի հայտարարությունները և ներկայացրեցին խոսքի ազատության ոլորտում ներկայացված փաստարկները ՝ դրանք օրինական ճանաչելով: Գերմանիայում հրեաների և հետագայում հրեաների հետ պատահածի զոհերի հիշատակի խտրականությունը և նրանց սերունդների պատմական հիշողությունը և ինքնությունը դրդեցին Ռաֆայել Լեմկինին մտցնել «ցեղասպանություն» տերմինը ՝ մարդկության դեմ ուղղված այս սարսափելի հանցագործությունը նկարագրելու համար: դա անվանելով միջազգային սուտ: Այս կապակցությամբ նշենք, որ 2015 թ.-ին ՄԵԴ Մեծ պալատում «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» դատավարության մեջ ներգրավված հայկական պատվիրակության անդամ Ամալ Քլունին իր խոսքում շեշտեց, որ «դատարանը, Իհարկե, տեղյակ է Թուրքիայում խոսքի ազատության անմխիթար վիճակի մասին: Այս դատարանը արձանագրել է ազատ խոսքի իրավունքի խախտումներ Թուրքիային վերաբերող 224 առանձին գործերում: Այսպիսով, չնայած այս գործը վերաբերում է Թուրքիայի քաղաքացուն, Հայաստանը նաև շահագրգռված է ապահովել, որ իր սեփական քաղաքացիները չընկնեն ազատ խոսքի չափազանց քրեականացման ծուղակը: »4 1 Տե՛ս Վարդանյան Վ., Կիրակոսյան Ե., Գորգյան Լ., Հայոց ցեղասպանության միջազգային իրավական պատասխանատվության հիմքերը (իրավական ուղեցույց), Երևան, 2014, էջ: 25 2 Տե՛ս Gzoyan E., Denեղասպանության ժխտումը որպես ռասիզմի արտահայտություն: Միջազգային իրավունքի մոտեցումներ (Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ), Journalեղասպանագիտության հանդես, 2 (1), Երևան, 2014, հասանելի է http: // www. //www.genocide-museum.am/arm/articles-Edita-Gzoyan.php. 3 Տե՛ս PERİNÇEK ընդդեմ Շվեյցարիայի ԴԵՊՔ: 4 Տե՛ս «Եզրակացությունները Ստորին պալատի դատավճռում` անհարգալից վերաբերմունք ցեղասպանության զոհերի հիշատակը «Ամալ Քլունին հայտարարեց ՄԻԵԴ-ում», 28.01.2015, հասանելի է http: //bit.ly/1VhMZQd. Ակնհայտ է, որ մարդու իրավունքների ոլորտում խոսքի ազատությունը հատկապես օգտագործվում է իրական, քաղաքական, գործնական ձևաչափով. դա ոչ միայն անձին տրված հնարավորությունների առանձին կատեգորիա է, այլ նաև որպես այլ իրավունքների իրականացման երաշխիք: Միևնույն ժամանակ, խոսքի ազատությունը նույնպես հատուկ պաշտպանության և երաշխիքի կարիք ունի: Միջազգային նշանակության բոլոր հիմնական փաստաթղթերում հատուկ ուշադրություն է դարձվում երկրներում խոսքի ազատությունը երաշխավորելու, գործնականում իրականացվող հնարավորություններ ստեղծելու անհրաժեշտությանը: Խոսքի ազատության երաշխավորման հարցը արտացոլվել է նաև 1950 թ. Մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության կոնվենցիայում: Նոյեմբերի 4-ի Եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածը սահմանում է. «Յուրաքանչյուր ոք ունի խոսքի ազատության իրավունք: Այս իրավունքը ներառում է առանց միջամտության կարծիքներ ունենալու և տեղեկատվություն և գաղափարներ որոնելու, ստանալու և տարածելու ազատությունը ցանկացած լրատվամիջոցի միջոցով և անկախ սահմաններից: Այս իրավունքը պաշտպանվում է Կոնվենցիայով `հավասարապես մարդու այլ իրավունքներին: Այնուամենայնիվ, մենք կցանկանայինք ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրել այն փաստի վրա, որ խոսքի ազատության իրականացման արդյունքում անձի այլ իրավունքներին հնարավոր միջամտության արդյունքում անհրաժեշտություն կա հավասարակշռել այլ իրավունքներ, որոնց վրա ազդում են այս իրավունքը Այս մասին է վկայում այն ​​փաստը, որ Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածը, չնայած երաշխավորում է խոսքի ազատության սկզբունքը, նախատեսում է նաև այդ իրավունքի իրացումը սահմանափակելու հնարավորություն: Այսինքն ՝ Կոնվենցիայի առումով այդ իրավունքը չի կարող ընկալվել և կիրառվել բացարձակ իմաստով: Կոնվենցիան, մասնավորապես, սահմանում է. «Այս ազատությունների իրականացումը, քանի որ վերաբերում է պարտավորություններին և պարտականություններին, կարող է ենթարկվել այնպիսի պայմանների, պայմանների, սահմանափակումների կամ տույժերի, որոնք սահմանված են օրենքով, որոնք անհրաժեշտ են ժողովրդավարական հասարակությունում ՝ խռովությունների կանխարգելման համար: կամ հանրային անվտանգության, տարածքային ամբողջականության կամ հանրային անվտանգության հանցագործություններ »: պաշտպանել առողջությունը կամ բարոյականությունը, ինչպես նաև պաշտպանել այլոց հեղինակությունը կամ իրավունքները, կանխել գաղտնի պայմաններով ձեռք բերված տեղեկատվության բացահայտումը կամ պահպանել արդարադատության հեղինակությունն ու անկողմնակալությունը »2: Խոսքի ազատության իրավունքը ժողովրդավարական հասարակության կարևոր հիմքերից մեկն է `նրա առաջընթացի և ինքնարտահայտման հիմնական պայմաններից մեկը: 10-րդ հոդվածի նպատակների համար. 2, այն վերաբերում է ոչ միայն «տեղեկություններին» կամ «գաղափարներին», որոնք կամ անվնաս են համարվում կամ անտարբեր, այլ նաև վիրավորական, ցնցող կամ անհանգստացնող: Այդպիսին են բազմակարծության, հանդուրժողականության և լայնախոհության պահանջները, առանց որոնց չկա «ժողովրդավարական հասարակություն»: Ինչպես սահմանված է 10-րդ հոդվածում, այդ ազատությունը կարող է սահմանափակվել, որը, սակայն, պետք է նեղ մեկնաբանվի: restrանկացած սահմանափակման անհրաժեշտությունը պետք է համոզիչ լինի: 10 2 2-րդ հոդվածի իմաստով «անհրաժեշտ» ածականը ներառում է «հասարակական անհրաժեշտության ճնշման» առկայությունը: Պայմանավորվող պետությունները որոշակի հայեցողություն ունեն `գնահատելու համար արդյոք այդպիսի կարիքը կա, բայց այդ հայեցողությունն իրականացվում է« ձեռքի հետ »եվրոպական վերահսկողության հետ, ներառյալ երկկողմ օրենսդրությունը և դրա կիրառման արդյունքում բխող որոշումները, նույնիսկ եթե դրանք կայացվել են անկախ դատարանի կողմից: Հետևաբար, Դատարանն իրավունք ունի վերջնական որոշում կայացնելու, թե արդյոք «սահմանափակումը» համապատասխանում է 10-րդ հոդվածով պաշտպանված արտահայտման ազատության սահմանափակման օրինական նպատակներին: Իր վերահսկողության լիազորություններն իրականացնելիս ՝ Դատարանը պետք է խախտումը քննի ՝ հաշվի առնելով գործի բոլոր հանգամանքները, ներառյալ վիճարկվող Հայտարարությունները: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=20870: 2 Նույն տեղում: բովանդակությունը և այն հանգամանքները, որոնցում դրանք ստեղծվել են: Մասնավորապես, այն պետք է որոշի ՝ արդյո՞ք խնդիրները «համապատասխանում են հետապնդվող օրինական նպատակներին», թե ազգային իշխանությունների ներկայացրած հիմնավորումները «պատշաճ և բավարար» են: Դատարանն ինքն իրեն պետք է ապահովի, որ ազգային իշխանությունները կիրառեն չափանիշներ, որոնք համապատասխանում են 10-րդ հոդվածում նշված սկզբունքներին, որ դրանք հիմնված են համապատասխան փաստերի ընդունելի գնահատման վրա: Aողովրդավարական հասարակությունում մարդն իրավունք ունի մեկնաբանելու արդարադատության իրականացումը, դրանում ներգրավված պաշտոնյաները, գործընթացը քննադատելը և անհատները 1: Վերադառնալով ՄԻԵԴ «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» 2013 թ. Պետք է նշել, որ ընդհանուր առմամբ ելույթի `որպես պատմական, իրավական կամ քաղաքական որակումը ինքնանպատակ չէ. Ինչպես նշվեց վերևում, խոսքը խոսքի ազատության լույսի ներքո դիտելու համար նախ անհրաժեշտ է ուսումնասիրել վիճարկվող հայտարարությունների բովանդակությունը: Մենք չպետք է անտեսենք համապատասխան հայտարարություններ անող անձի նպատակը, այսինքն ՝ պարզել ՝ արդյոք անձը ցանկանում է ատելություն սփռել, թե պարզապես հասարակությանը տեղեկացնել ընդհանուր հետաքրքրություն ներկայացնող հարցերի մասին, որի համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել ենթատեքստը, որում դրանք պատրաստվել են: Եվրոպական դատարանի կայացրած որոշումների բովանդակության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ դատարանը խոսքի ազատության իրավունքի «պաշտպանության շղարշի» ներքո հանդես է գալիս ելույթների և հայտարարությունների բազմազանությամբ, որոնց հետ կապված դժվար թե կա որոշակիություն, «որի շուրջ բանավեճերը դեռ շարունակվում են»: Այլ կերպ ասած, ՄԻԵԴ որոշումների պրիզմայով Փերինչեքի գործի վերաբերյալ իրավական եզրակացություն կատարելու համար անհրաժեշտ է պարզել, թե արդյոք կա որոշակի որոշակիություն Հայոց ցեղասպանության փաստի հետ կապված, արդյո՞ք դա դեռ քննարկման փուլում է: բազմամասնագիտական ​​մասնագետներ: Հիմա հարց բարձրացնենք. Կարո՞ղ է անորոշ համարվել մի երեւույթ, որը համարվում է ցեղասպանություն, որի իրագործումը ճանաչել են ավելի քան 20 պետություններ, որի փաստը գրքերի, գիտական ​​աշխատությունների, իրեղեն ապացույցների և նույնիսկ վկաների առկայությունն է ուղղակիորեն: անառարկելի է դարձնում հայտնում է միջոցառումը: Եվ դատարանը, լուծելով այն հարցը, թե արդյոք հայտարարությունը խոսքի ազատության սահմանի մեջ է մտնում, իր որոշման մեջ անտրամաբանորեն նշեց, որ «անհրաժեշտ չէր որոշում կայացնել» հայկական ջարդերը «ցեղասպանությո՞ւն են, թե ոչ»: Անգամ Հայաստանը ներգրավված չէր այդ գործում որպես երրորդ կողմ (ինչպես դա արեց): Մեծ պալատում բողոքարկման լսումներ): Մինչդեռ վերոհիշյալ հարցը պահանջում էր, որ դատարանը դա դիտարկի որոշակիության սահմաններում, այն պատշաճ քննարկման առարկա դարձնի, որպեսզի լուծվի այդ կապակցությամբ բանավեճերի առկայության կամ բացակայության հարցը: Վերջինս պահանջում է Փերինչեքի ելույթի բովանդակությունը, մասնավորապես `Հայոց ցեղասպանության ժխտումը` այն անվանելով «միջազգային սուտ» `զուգահեռ նրան որպես Թալեաթ փաշայի հետնորդ վտարելու սպառնալիքների կամ հայերի արտաքսման սպառնալիքների (հատկապես եթե վերցնենք հաշվի առնելով այն փաստը, որ նման հայտարարության մեջ հստակ նշված է, որ հայ լինելը կարող է օգտագործվել որպես վիրավորանք) չպետք է անտարբեր թողներ դատարանը. դրանք չէին կարող որակվել որպես հայտարարություններ, որոնք նպաստում են իրավական, պատմական կամ քաղաքական բանավեճին: Ուստի անձնական պատմաբան, փաստաբան կամ քաղաքական գործիչ լինելը ոչ մի դեպքում չպետք է համարվի բավարար հիմք անձի խոսքի ազատության շրջանակը ընդլայնելու, մասնագիտական ​​քննարկման ֆոնին վիրավորական խոսքի դրսևորումները դիտարկելու կամ դրանք պատմական, իրավական տալու համար: կամ քաղաքական արժեք: 1 Տե՛ս ՄԻԵԴ: Handyside ընդդեմ Միացյալ Թագավորության, 07.12.1976, շարք A No. 24, Lingens v. Austria, 08.07.1986, Series A, No. 103, Jersild v. Denmark, 23.09.1994, Series A, No. 298, Sfrek v. Turkey (No. 1) [GC], No. 26682/95, ECHR 1999, Janowski v. Poland [GC], No. 25716/94, ECHR 1999-I, Nikula v. Finland, No. 31611/96, 22.03.2002, Lenvk ընդդեմ Սլովակիայի, թիվ 35640/97, 11.03.2003: 2 Վարդանյան Վ., Կիրակոսյան Ե., Գորգյան Լ., Էջ 25: 3 Վարդանյան Վ., Կիրակոսյան Ե., Գորգյան Լ., Էջ 25: Այսպիսով, 2013 թ.-ին ՄԻԵԴ-ի «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործով դեկտեմբերի 17-ի վճիռը ցնցեց ինչպես հանրության, այնպես էլ ոչ իրավաբանական համայնքը, որն ուսումնասիրել է Հայոց ցեղասպանության փաստերը, կարծում է, որ նման որոշումը կարող է օրինական չէ, այն պետք է վերանայվի Մեծ պալատի որոշմամբ, քանի որ Փերինչեքի հայտարարությունները չեն տեղավորվում Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածով նախատեսված արտահայտվելու ազատության շրջանակներում, կա նաև նույն Կոնվենցիայի 17-րդ հոդվածի խախտում: , որն արգելում է օրենքի չարաշահումը, մասնավորապես. «Սույն Կոնվենցիայում որևէ բան չի մեկնաբանվում որպես որևէ պետություն, անձանց խումբ կամ իրավունքներ ունեն այդպիսի գործունեություն կամ գործողություն Այս դատավարությունն արդյունավետորեն պետությունը փոխարինում է անհատով ՝ որպես միջազգային իրավունքի ավանդական սուբյեկտ: Այնուամենայնիվ, ակնհայտ է, որ անհատի հաշվետու լինելը չի ​​լուծում խնդիրը. այն մնում է բաց, մասնավորապես, մնում է չլուծված: Հայոց ցեղասպանությունը ժխտելու, asեղասպանությունը միջազգային հանցագործություն ճանաչելու, ժողովրդից ներողություն խնդրելու (ժամանակակից միջազգային օրենսդրության համաձայն պատասխանատվության ենթարկված) կողմից Թուրքիայի վարած քաղաքականությունը `միջազգային իրավական պատասխանատվության բոլոր ձևերն ու տեսակները (վերականգնում, փոխհատուցում, բավարարում): Ռումինացի փաստաբան, միջազգային փորձագետ Վեսպասիան Պելլան իր 1925 թ. Գրված «Պետությունների հավաքական պատասխանատվությունը. Ապագայի քրեական իրավունք» գրքում 2006 թ. Գրված է, որ նա պետությունը անվանում է «իրավունքի սուբյեկտ», որը չի կարող խուսափել օրենքի պահանջներից: ներկայացվում են անհատներին, չեն կարող կատարել այն հանցագործությունները, որոնցում վերջինս մեղադրում է: Նա հատկապես շեշտում է, որ պետությունն իրականացնում է ժողովրդի կամքը; եթե վերջինս հանցագործ է, ապա պատասխանատվությունն ընկնում է ամբողջ պետության վրա, համապատասխանաբար `ժողովրդի: Բացի այդ, պետության թիկունքում գտնվող անհատները չեն կարող թաքնվել պատասխանատվությունից, և պետությունը չպետք է քավության նոխազը վերածի պետության քավության նոխազի ՝ միայն պետական ​​այրերի համար ՝ հանձնելով նրան արդարադատությանը ՝ պատասխանատվությունից խուսափելու համար 2: Այնուամենայնիվ, Հայոց ցեղասպանության դեպքում, Փերինչեքից բացի այլ անձանց մեղադրելու համար Հայոց ցեղասպանության ժխտման քաղաքականություն վարելու մեջ այլ անձանց մեղադրելու իրավական միջոցների բացակայության պայմաններում, ներկայիս Թուրքիայի պատասխանատվության հարցը, որը համարվում է «իրավահաջորդը»: երկիր »Օսմանյան կայսրության, մնում է: Այս առումով շատ կարևոր է հիմնավորել, որ Հայոց ցեղասպանությունը, անկախ «ցեղասպանություն» տերմինի օգտագործումից, իր կատարման պահին համարվում էր հանցագործություն. Ակնհայտ է, որ ժամանակակից միջազգային իրավունքը պետք է արտահայտի այս հարցական վերաբերմունքը `հիմնվելով նախկինում հաստատված միջազգային իրավական նորմերի և դրանց հռչակած սկզբունքների վրա: Որքան էլ որ Թուրքիան փորձի խուսափել պատասխանատվությունից ՝ պարբերաբար վկայակոչելով 1948 թվականը: ՄԱԿ-ի ofեղասպանության հանցագործության կանխարգելման մասին 2009 թ. Դեկտեմբերի 9-ի կոնվենցիան հետադարձ ուժ չունի և գործում է մինչև 1948 թվականը: Դա նույնն է, անընդունելի է: , քանի որ ՄԱԿ-ը 1968 թ. հանձնաժողով (շեշտադրումն ավելացված է): » Եվ ըստ նույն Կոնվենցիայի երկրորդ հոդվածի ՝ մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունը համարվում է նաև ցեղասպանության հանցագործություն, որը սահմանվել է 1948 թվականին կոնվենցիայով: 1 ԿՈՆՎԵՆԻԱ Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին: 2 Մարուքյան Ա., Հայոց ցեղասպանության հետևանքները հաղթահարելու հիմնախնդիրները և պատմական և իրավական հիմնավորումները, Երևան, 2014, էջ: 180 ՄԱԿ-ի Գերագույն Ասամբլեան 2006 թ. Դեկտեմբերի 11-ի իր 96 (1) բանաձևում նշում է, որ միջազգային իրավունքի համաձայն, ցեղասպանությունը հանցագործություն է, հակառակ ՄԱԿ-ի ոգու նպատակներին, որ քաղաքակիրթ աշխարհը դատապարտում է դա `ընդունելով, որ ցեղասպանությունը մեծ կորուստներ է պատճառել: մարդկությանը պատմության ընթացքում; Քանի որ անհրաժեշտ է միջազգային համագործակցություն մարդկությանը այս նողկալի աղետից ազատելու համար 1, և Թուրքիան իր ժխտողական քաղաքականությամբ էլ ավելի է բորբոքում երկու երկրների միջև առկա հարաբերությունները և խորացնում փոխադարձ համագործակցության խոչընդոտների անհաղթահարելիությունը: Հարկ է նշել, որ Հայաստանի Հանրապետությունը, կարծես 1948 թ.-ին, Genocideեղասպանության հանցագործության կանխարգելման և պատժի մասին կոնվենցիայի անդամ պետությունն ունի զգալի լիազորություններ, չնայած նույն կոնվենցիայի բացերին և թերություններին, որոնք թուրք «միջազգային իրավաբանները» «փորձեք շահարկել այսօր ՝ Կոնվենցիայի դրույթները աղավաղելու և դրանք օգտագործելու համար Հայոց ցեղասպանությունը ժխտելու համար: Օրինակ, հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովի նախկին անդամ Գյունդուզ Աքթանը նախկինում ավելի «հմուտ» էր այս հարցում: Քննարկելով Հայոց ցեղասպանության նկատմամբ Կոնվենցիայի կիրառելիությունը ՝ թուրք «փորձագետը» հակված չէր հայ ժողովրդին դիտել որպես «հանցագործության զոհ», քանի որ կարծում էր, որ Օսմանյան կայսրությունում հայերը պայքարում են անկախության համար, քանի որ «քաղաքական խումբը» Կոնվենցիայի համաձայն `ցեղասպանությունը չի համարվում հանցագործության օբյեկտ, ուստի նրանց համար հնարավոր է անել այն ամենը, ինչը որակվում է որպես ցեղասպանություն` առանց դրա համար պատասխանատվություն կրելու: Վերոհիշյալ իրավական մեկնաբանությունն անթույլատրելի է, չի կարող տեղ ունենալ իրավական մտքի մեջ: Ելնելով Genocideեղասպանության կոնվենցիայի դրույթների էության և բովանդակության վերլուծությունից ՝ ներկայացնենք Հայաստանի Հանրապետության իրավասությունները Թուրքիայի Հանրապետության կողմից վարվող ժխտողական քաղաքականության դեմ անհնազանդ պայքարում, հետևյալ կերպ. Թուրքիայի Հանրապետության կողմից Հայոց ցեղասպանությունը որպես հանցագործություն Հայոց ցեղասպանության մեջ, որը համապատասխանում է ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածին, ինչպես նաև Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածում նշված գործողություններին (ցեղասպանություն, ցեղասպանություն կատարելու դավադրություն, ուղղակի և ցեղասպանության հասարակական դրդում): , ցեղասպանություն կատարելու փորձ, ցեղասպանությանը մեղսակցություն) դիմել ՄԱԿ-ի միջազգային դատարան 2: • Հաշվի առնելով այն փաստը, որ Թուրքիան հերքում է Հայոց ցեղասպանության փաստը ՝ հիմնվելով Կոնվենցիայի 9-րդ հոդվածի վրա, որում ասվում է, որ «Պայմանավորվող կողմերի միջև վեճերը սույն Կոնվենցիայի մեկնաբանման, կիրառման և կիրառման վերաբերյալ, ներառյալ ցեղասպանությունը» կամ թվարկվածները 3-րդ հոդվածում. Այս կամ այն ​​պետության պատասխանատվության վերաբերյալ վեճերը վեճի կողմերից յուրաքանչյուրի խնդրանքով ներկայացվում են Միջազգային դատարան `Հայոց ցեղասպանության հարցը որպես վեճ ներկայացնելու համար Հայաստանի և ՄԱԿ-ի միջև կոնվենցիայի շրջանակներում: Թուրքիան ՝ առանց վերջինիս համաձայնության: անցնել միջազգային դատարանի քննությունը: Կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածի համաձայն `ցանկացած Պայմանավորվող կողմ կարող է դիմել Միավորված ազգերի կազմակերպության իրավասու մարմիններին` համաձայն Միավորված ազգերի կազմակերպության կանոնադրության, այնպիսի գործողություններ ձեռնարկել, որոնք անհրաժեշտ է համարում ցեղասպանությունը ճնշելու համար և կանխարգելել ցանկացած այլ գործողություն: 3-րդ հոդվածում. կարող է դիմել ՄԱԿ-ի համապատասխան մարմնին (օրինակ ՝ Անվտանգության խորհրդին) `Հայոց ցեղասպանության ժխտումը կանխելու համար անհրաժեշտ բոլոր միջոցները ձեռնարկելու համար: 1 Տե՛ս ENԵOCԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ Հանցագործության կանխարգելման և պատժման մասին կոնվենցիան, որը հասանելի է http: // www. //www.un.am/res/UN%20Treaties/III_1.pdf. 2 Մարուքյան Ա., Էջ 200: Առնոլդ Վարդանյան ՀԱՅԵՐԻ ԴԵՄ GԵԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀՐԱԱՐՎԱ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ. ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒ INTՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐՔԻՆ Հիմնաբառեր. Ցեղասպանություն, Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելից, Փերինչեք 1948 թ. Genocideեղասպանության կոնվենցիա, Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականություն, Խոսքի ազատության իրավունք, ՄԱԿ-ի միջազգային դատարան , ։

Սույն գիտական աշխատանքում ներկայացված է հայերի դեմ իրականացված ցեղասպանության միջազգային ճանաչմանը խոչընդոտող հանգամանքների իրավական վերլուծություն։ Քննարկվել է ՄԻԵԴ-ի «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» իր տեսակի մեջ եզակի գործի իրավաչափությունը, ինչպես նաև ներկայացվել է ՀՀ կողմից իրավական հնարավոր ուղղությունները` Թուրքիայի կողմից վարած մերժողական քաղաքականության դեմ։

ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՀԱՐՄԱՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐԸ ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑՀարմարումը կենսաբանական համակարգի կարևոր բնութագրիչ է։ Այն ներկայացված է զարգացման ինչպես ֆիլոգենետիկ, այնպես էլ օնտոգենետիկ մակարդակներում։ Հարմարումը՝ միջավայրի հետօրգանական միասնությունն ու ինֆորմացիոն փոխհամաձայնեցվածությունն է, որ նպաստեց հին հումանոիդների անցմանը զարգացման նոր մակարդակի՝ Homo Sapiens adaptabilis-ի, ինչը և բացահայտեց քաղաքակրթության զարգացման յուրահատկությունը, մարդու կողմից սոցիալ-մշակութային, հասարակաքաղաքական, տնտեսական ռազմավարությունների ընտրության օրինաչափությունները։ Մյուս կողմից, ծննդյան պահից սկսած` մարդն սկսում է հարմարվել իրեն շրջապատող արտաքին միջավայրին, առարկաներին, մարդկանց և արտաքին աշխարհում կատարվող փոփոխություններին։ Հարմարմամբ ուղեկցվող սոցիալականացման գործընթացը տևում է մարդու ծնունդից մինչև մահ։ Դանշանակում է, որ հարմարումը նրա կյանքի անբաժան ուղեկիցն է։ Ադապտացիա տերմինը թարգմանվել է լատիներենից (adaptatio) և նշանակում է հարմարում։ Այնի սկզբանե կիրառվել է կենսաբանական գիտություններում, ապա սոցիոլոգիայում և 19-րդ դարի վերջերին այն իր կիրառությունն ստացավ հոգեբանությունում։ Մարդն ապրում է զուգահեռաբար երեք՝բնական, հասարակական և հոգևոր միջավայրերում, ինչը ստիպում է նրան հարմարվել այդ միջավայրերին առանձին-առանձին, իսկ հետո նաև հարմարեցնել այդ հարմարումները։ Գիտական շրջանումադապտացիան առաջին անգամ ներմուծվեց և կիրառվեց գերմանացի ֆիզիոլոգ Աուբերտի կողմից, ովուներ արտաքին գրգռիչների ազդեցության ուժի փոփոխությամբ պայմանավորված, մաշկայինվերլուծիչի փոփոխությունները պարզելու նպատակ1։ Ֆրանսիացի կենսաբան Ժան Բատիստ Լամարկը բացատրեց հարմարումն էվոլյուցիոն գործընթացի տեսանկյունից։ Նա տարբերակեց ադապտացիայի երեք ձև.1. Օրգանիզմի ուղիղ հարմարում (բույսեր, ցածրակարգ կենդանիները),2. Օրգանիզմի անուղղակի հարմարում (բարձրակարգ կենդանիները),3. Հասարակությամբ ստեղծված ներքին ձգտումով, սեփական օրգանիզմի կատարելագործում(բոլոր կենդանիները)։ Ըստ Լամարկի՝ բոլոր փոխակերպումներն ամրապնդվում և փոխանցվում են սերնդեսերունդ։ Այսինքն հարմարումը հասկացվում է որպես նոր միջավայրի պայմաններին օրգանիզմի հարմարվելուգործընթաց։ Սոցիալական հարմարումը՝ որպես սոցիոլոգիական տերմին, իր կիրառությունը ստացավ ֆրանսիացի իրավաբան Գաբրիել Տարդի աշխատություններում։ 19-րդ դարի վերջերին Տարդն առանձնացրեց սոցիալական հարմարումը` որպես սոցիոլոգիական տեսությունների կարևորագույն գործոններիցմեկը։ Անդրադառնանք հարմարման վերաբերյալ առկա մի քանի մոտեցումներին.Համարման մշակութաբանական մոտեցում։ Ուշադրության կենտրոնում են գտնվում հոգեմարմնական օրգանիզմի թաքնված նպատակները, կոնֆլիկտները, անհանգստությունները, սպասումները,որոնք առաջացնում են սոցիալական միջավայրում հարմարման կոնկրետ միջոցներ։ Մշակութաբանական մոտեցման առավելություններից մեկը` հաջորդ սերնդի ազատումն է նախորդ սերնդի անցած հարմարման գործընթացը կրկնելուց։ Այսինքն՝ նոր սերունդը չի անցնում նախորդ սերնդի անցած հարմարման ճանապարհով, այլ ժառանգում է նրա կողմից ձեռք բերված որակները։ Սոցիալմշակութայինադապտիվ միջավայրը դառնում է ինքնազարգացման գործիք։ Հարմարման համակարգային մոտեցումը հենվում է այն պատկերացումների վրա, որ բոլոր գործընթացները, առարկաներն ու հարաբերությունները կարող են դիտվել որպես կոնկրետ կառույցի կրող1 Տե՛ս Волынская Л., Социокультурная и личностная адаптация человека на различных стадиях жизненного цикла, 2012,էջ168։ ներ։ Մեթոդաբանական համակարգային մոտեցումներից հետևում է, որ ադապտիվ համակարգը միշտպատկանում է բաց, ֆունկցիոնալ, ինքնակառավարվող համակարգերի դասին։ Հարմարման ինֆորմացիոն մոտեցումը հիմնվում է այն կանխադրույթի վրա, որ ինքնակառավարվող կիբեռհամակարգերի բոլոր տեսակները` տեխնիկական, կենսաբանական, սոցիալական ինֆորմացիայի վերամշակման հիմքի վրա ինքնակառավարվող համակարգեր են։ Մեկ այլ տեսակետ է հայտնում 19-րդ դարում Էմիլ Դյուրկhեյմն իր «Աշխատանքի հասարակականբաժանումը» աշխատությունում։ Նա սոցիալական կյանքը բխեցնում է երկակի ակունքից՝ գիտակցմանընդհանրությունից և աշխատանքի հասարակական բաժանումից։ Ըստ նրա՝ առաջին դեպքում, մարդըսոցիալականացված է, որովհետև չունենալով սեփական անհատականություն, նա միաձուլվում է իրնմաններին, երկրորդ դեպքում՝ ունենալով ուրույն կերպար և մյուսներից տարբերվելու յուրահատկություն, մարդը կախված է մյուսներից այնքանով, որքանով որ տարբերվում է նրանցից։ Հետևաբարկարող ենք ասել, որ կախված է հասարակությունից։ Ամփոփելով Դյուրկհեյմի տեսակետը՝ կարող ենքասել, որ ցանկացած դեպքում անհատը կապված է հասարակությանը1։ Հոգեբանական տարբեր դպրոցների ներկայացուցիչները, անդրադարձ կատարելով հարմարմանխնդրին, յուրովի են մեկնաբանել այն։ Բիհեյվիորիզմի և նեոբիհեյվիորիզմի ներկայացուցիչները` ԲերեսՍքինները, Էդվարդ Թորնդայկը, Ալբերտ Բանդուրան, Ջոն Ուոթսոնը և ուրիշներ, սոցիալականացումըբնութագրել են որպես սոցիալական ուսուցման գործընթաց՝ կապված ազդակին անձի տված հակազդեցության հետ։ Ի հակադրություն նրանց՝ սիմվոլիկ ինտերակցիոնիզմի կողմնակիցները` Միդը, Բլումերը, Խորկեն,Կոլբերգը, Շիբուտանին և ուրիշներ, սոցիալականացումը բնորոշեցին որպես անձնային իմպուլսներիսուբյեկտիվ և ինտերսուբյեկտիվ արդյունք։ Հումանիստական ուղղության ներկայացուցիչները` Օլպորտը, Մասլոուն, Ռոջերսը, Գոլդնշտեյնըսոցիալ-հոգեբանական այս ֆենոմենը հասկանում էին որպես անձի ինքնաակտուալիզացիա։ Ի տարբերություն հումանիստական ուղղության՝ սոցիոլինգվիստիկ ուղղության ներկայացուցիչները` Սեպիրը, Ուորֆը, Մակինտայրը, Բերնշտայնը մեկնաբանում էին սոցիալականացումը որպեսանձի` սոցիումում ներառվել, մտնել և նրա հարմարումը տարբեր սոցիալ-մշակութային պայմաններին,ինչպես նաև «խոսքային կոդերին»2։ Հոգեվերլուծության ուղղության հիմնադիր Զիգմունդ Ֆրոյդի տեսակետի համաձայն՝ մարդն իսկզբանե հակասոցիալական է։ Հասարակությունը պետք է սովորեցնի նրան, թույլ տա նրա բիոլոգիական պահանջներին բավարարվել, բայց հասարակության գլխավոր խնդիրը մարդու անփոփոխ իմպուլսների մաքրումը և սահմանափակումն է։ Այս իմպուլսների ճնշվածության արդյունքում տեղի է ունենում հետևյալը. ճնշված հակվածությունները վեր են ածվում ձգտումների, որոնք ունենում են մշակութային արժեք, և այսպիսով դառնումեն մշակույթի հիմք։ Այս տարօրինակ անցումը ճնշվածության վիճակից ցիվիլիզացիոն վարքի, Ֆրոյդնանվանում էր «սուբլիմացիա»։ Եթե այդ ճնշվածության աստիճանն առավել ուժեղ է քան սուբլիմացիայի նկատմամբ, ապա մարդիկ դառնում են նևրոտիկ։ Ըստ Ֆրոյդի տեսության՝ անձի հարաբերությունը հասարակության հետ իր բնույթով ստատիկ է.անձը մնում է նույնը՝ փոփոխվելով միայն այնքանով, որքանով հասարակությունն ուժեղացնում էճնշումն իր բնական հակումների վրա (այսպիսով պարտադրելով առավել շատ սուբլիմացիա), կամ էլպատճառում է առավել ամբողջական բավարարվածություն (այդպիսով զոհաբերելով մշակույթը)։ Ֆրոյդի մարդկային հարաբերությունների կոնցեպցիան, իր բնույթով կրկնօրինակում է տնտեսական հարաբերությունների համակարգը։ Անձը ներկայանում է որպես պահանջմունքների բիոլոգիականհավաք, որոնք պետք է բավարարվեն։ Որպեսզի բավարարվեն, նա պետք է հարաբերություններ հաստատի մյուսների հետ։ Այսպիսով մյուսները հանդիսանում են որոշ նպատակներին հասնելու միջոց։ Ըստ Ֆրոյդի մարդկային հարաբերությունները հիշեցնում են առևտուր, այն բացահայտվում է բիոլոգիական պահանջմունքների բավարարման փոխանակմամբ։ Միևնույն ժամանակ այլ մարդկանց հետկապը հանդիսանում է նպատակին հասնելու միջոց, այլ ոչ հենց նպատակ3։ Այսպիսով կարող ենք ասել, որ բոլոր տեսական կոնցեպցիաները փաստացի հիմնված են երկուհիմքի վրա.ա) Հասարակությունը որոշիչ դեր է կատարում անձի սոցիալական զարգացման մեջ,բ) Յուրաքանչյուրն անձ է դառնում հասարակությունում ադապտացվելու արդյունքում։ Ելնելով սոցիալականացման գործընթացում անձի նշանակությունից` գիտության մեջձևավորվում են երկու հիմնական տեսական մոտեցումներ՝1 Տե՛ս Дюркгейм Э., О разделении общественного труда, Москва,1996։ 2 Տե՛ս Северцов А., Теория эволюции, Москва, 2005։ 3 Տե՛ս Фрейд З., Психоаналитические этюды, Минск, 2010։ 1. Սուբյեկտ-օբյեկտային` անձի պասիվ դիրք (հասարակությունը գործունեության սուբյեկտ, անհատականությունը-օբյեկտ),2. Սուբյեկտ-սուբյեկտային՝ անձի ակտիվ դեր (անձը նպատակադրված ադապտացվում է փոխելով ոչ միայն անբարենպաստ սոցիալական իրավիճակը, այլ նաև ինքն իրեն)1։ Հարմարման հիմնախնդրի արդյունավետ սոցիոլոգիական վերլուծության լավագույն մոտեցումըգտնելու համար անհրաժեշտ է հասկանալ «հարմարում» և «սոցիալական հարմարում» հասկացությունների բացատրությունը։ «Հարմարման» ընդհանուր գիտական միտքը տարբեր բացատրություններ է տալիս`ա) Որպես օրգանիզմի հարմարում միջավայրի փոփոխություններին,բ) Օրգանիզմի և միջավայրի հոմեոստատիկ, դինամիկ հավասարակշռության,գ) Օրգանիզմի և միջավայրի օպտիմալ փոխներգործություն2։ Հարմարման գործընթացը մեկնաբանելու համար նպատակահարմար է տարբերակել «ստատիկ»և «դինամիկ» հարմարում։ Ստատիկ մենք անվանում ենք այն ադապտացիան, որի ժամանակ մարդու բնավորությունը մնումէ անփոփոխ և միայն նոր սովորություններ են առաջանում։ Օրինակ՝ չինական փայտիկներից անցումըեվրոպական պատառաքաղ-դանակով սնվելուն։ Չինացին գալով ԱՄՆ՝ հարմարվում է դանակ-պատառաքաղին, բայց նման հարմարումը դժվար հանգեցնի նրա անձնային, բնավորության փոփոխությունների, նոր նպատակադրումների։ Դինամիկ հարմարման օրինակ կարող է ծառայել, երբ երեխան ենթարկվում է խիստ և դաժանհորը, շատ է վախենում հորից, որ որևէ բան անի, և դառնում է «լսող»։ Այն ընթացքում, երբ նա հարմարվում է անխուսափելի իրավիճակին, նրա մեջ ինչ որ բան փոխվում է։ Կարող է ձևավորվել ինտենսիվ թշնամանք հոր հանդեպ, որը նա կճնշի և անգամ դրա գիտակցումը նրա համար շատ վտանգավորկհամարվի։ Այս ճնշված թշնամանքը, չնայած ոչ մի կերպ չի դրսևորվում, դառնում է դինամիկ գործոն։ Այն կարող է ուժեղացնել երեխայի վախը հոր հանդեպ և սրանով իսկ ավելի ուժեղացնել ենթարկումը,կարող է առաջացնել ապստամբություն, ոչ թե կոնկրետ որևէ մեկի դեմ, այլ ընդհանրապես կյանքինկատմամբ։ Ինչպես առաջին դեպքում, անձը համարվում է արտաքին պայմաններին, բայց նման հարմարումը փոխում է նրան, նրա մեջ առաջանում են նոր ձգտումներ, նոր տագնապներ։ Ցանկացածնևրոզ նման ադապտացիայի արդյունք է, որն անձի համար իռացիոնալ են հատկապես վաղ մանկությունում3։ Մեկ այլ տեսակետի համաձայն՝ յուրաքանչյուր մարդու համար առաջ եկող կարևորագույն խնդիրներից մեկը կարողությունն է գտնել և զբաղեցնել իր տեղն այս կյանքում, գտնել իրեն ընդունելի տեղըսոցիալ-մշակութային հասարակությունում, կայանալ մասնագիտության մեջ, փոխանցել սեփականկոնստրուկտիվ փորձը երեխաներին։ Ինքնաիրացումը պահանջում է նպատակաուղղվածություն ևհարմարվողական վարք, որը կապված է աշխարհի ադեկվատ ընդունման հետ։ «Սոցիալական հարմարում» հասկացությունը բարդ և ոչ միանշանակ է մեկնաբանվում, քանի որհարմարման պրոցեսի առանձին ասպեկտները ձեռք են բերում տարբեր նշանակություններ՝ կախվածսոցիալական կոնտեքստից և ժամանակային պահանջներից։ Ներկա ժամանակներում սոցիալականհարմարումն ընդունված է սահմանել որպես փոփոխվող սոցիալական միջավայրերում անձի հարմարման արդյունք և այդ միջավայրում ներազդում այնպես, որ հնարավորության դեպքում հարմարեցնիայն իրեն։ Այստեղ ներգործությունը հանդիսանում է երկկողմանի, սակայն ադապտիվ գործընթացիսկիզբը պահանջում է նախաձեռնող սուբյեկտի հետ համագործակցության հարմարում։ Ասվածի տրամաբանությամբ հարմարված կարելի է համարել այն մարդուն, ով հասնում է հավասարակշռության` իր ներքին «ես»-ի և արտաքին սոցիալ-մշակութային միջավայրի հետ։ Ըստ մեկ այլ հեղինակի` Ռոզումի մոտեցման՝ այդ հավասարակշռության խախտման արդյունքումսուբյեկտը դառնում է ինքնաիրացմանն ու ինքն իրեն կյանքի ընդունելի պայմաններով ապահովելուն,դրական միջանձնային հարաբերություններ հաստատելուն, սոմատիկ և հոգեկան առողջությանը հետևելուն անընդունակ։ Սոցիալական միջավայրի ընտրությունն ու գնահատումը համարվում է սոցիալմշակութային հարմարման բաղադրիչ։ Այդ ընտրությունը կարող է լինել գիտակցված կամ չգիտակցված, բայց եթե անձն իր շրջապատն ընդունում է անկախ դրա որակից և չի դիտարկում իր պոտենցիալհնարավորություններն այլ խմբում գտնվելու, ապա դա իր հերթին համարվում է ինքնատիպ ընտրություն։ Այսպիսով, Ռոզումը պնդում էր, որ ադապտացիան անհատական է, հարաբերական և հարատև4։ 1 Ромм В., Адаптация личности в социуме, Новосибирск, 2002։ 2 Симаева И., Психология адатации субьекта к изменениям жизнедеятельности., Калининград, 2006։ 3 Фромм Э., Бегство от свободы, Москва, 2009։ 4 Տե՛ս Розум С., Психология социализации и социальной адатации человека, Санкт-Петербург, 2006։ Այսպիսով, լինելով մարդկության զարգացման համար կարևորագույն պայմաններից մեկը`ադապտացիան ենթադրում է, որ մարդը ոչ միայն պետք է պատկանի կամ հնարավորություն ունենաիրեն դասելու որպես որևէ համակարգի մաս, որը կուղղորդի իրեն և իմաստ կտա իր կյանքին, այլևպետք է միջանձնային հարաբերությունների հաստատման և կոմունիկացիայի հնարավորություններունենա։ Ուսումնասիրած գրականությունից ելնելով` կարող ենք պնդել, որ հարմարման գործընթացի քաղաքակրթական յուրահատկությունները դեռ ամբողջությամբ լուծված չեն. բացակայում են բազմաստիճան ռազմավարություններ, ընկալման պարզություն, անձի` սոցիումում հարմարվելու գործընթացումառկա են խոչընդոտներ։ Հաջողված ադապտացիայի համար պայքարը կյանքի գլխավոր օրենքներից է։ Անահիտ ԽաչատրյանՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՀԱՐՄԱՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐԸ ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑԲանալի բառեր՝ ադապտացիա, սոցիալիականացում, միջանձնային հարաբերություններ, կողմնորոշում, պահանջմունք։

Հոդվածը նվիրված է հարմարման հիմնախնդրին։ Հոդվածում քննարկվում է հասարակական հարմարումը որպես մարդու սոցիալականացման համար կարևորագույն գործընթաց, անդրադարձ է կատարվում հարմարման նորմատիվ և ինտերակտիվ հարացույցներին, դիտարկվում են մի շարք տեսաբանների հայեցակարգեր և արվում համապատասխան եզրակացություններ։

Հասարակական-քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կապերը կարևոր դեր են խաղում երկրից երկիր մարդկանց տեղաշարժի մեջ `անկախ այն բանից, որ երկիրը զարգանում է կամ ունի անցումային տնտեսություն: Իր բազմազանությամբ միգրացիան կապված է նմանատիպ փոխհարաբերությունների հետ և ազդում է զարգացման գործընթացների վրա: Տնտեսական անհավասարակշռությունը, աղքատությունը, շրջակա միջավայրում խաղաղության բացակայությունը և մարդու իրավունքների ոտնահարումները, ինչպես նաև անարդարության մակարդակի տատանումը և ժողովրդավարական ինստիտուտների զարգացումը բոլորն են, որոնք ազդում են միգրացիայի վրա: Հաշվարկված է, որ աշխարհում միջազգային միգրանտների թիվը, այդ թվում ՝ 125 փախստական, մեկ միլիոն է, որի կեսը զարգացող երկրներում է: Վերջին տարիներին աշխարհի խոշոր հյուրընկալող երկրներում տարեկան գրանցվում է մոտավորապես 1.4 միլիոն մարդ, որոնց մոտ երկու երրորդը գալիս են զարգացող երկրներից: Ընդհանուր առմամբ, միգրացիան կարող է դրական ազդեցություն ունենալ ելքի, հյուրընկալող երկրների վրա ՝ ելքային երկիր փոխանցումներ տրամադրելով և ընդունող երկրին անհրաժեշտ մարդկային ռեսուրսներ տրամադրելով: Միգրացիան (հատկապես միջազգային միգրացիան) ապահովում է հմտությունների փոխանակում և նպաստում մշակութային հարստացմանը: Կայուն տնտեսական աճը, ունենալով այդ նպատակին համապատասխան զարգացման ռազմավարություններ, այս խնդրի լուծման անհրաժեշտ միջոցն է: Բացի այդ, արտագաղթողների հնարավոր ներդրումը նրանց տնտեսական զարգացման գործում կարող է ավելի արդյունավետ օգտագործվել: Ի տարբերություն բնական շարժումների, որոնք բնակչության կառուցվածքի փոփոխության ներքին աղբյուր են, միգրացիան արտաքին հոսք է, որը ցույց է տալիս մարդկանց որոշակի ամբողջականություն, նրանց այլության հետ հարաբերությունների արդյունք: Այս փոխազդեցությունների արդյունքը միգրացիոն հաշվեկշիռն է (աճ կամ անկում): Միգրացիան, որն ուղեկցվում է վերաբնակեցմամբ, այսինքն ՝ վերաբնակեցմամբ, ներառում է երեք փուլ:  Նախապատրաստական ​​փուլը բնակչության տարածքային շարժունակության զարգացման գործընթացն է:  Հիմնական փուլը բնակչության վերաբնակեցման գործընթացն է: , Վերջնական փուլը վերաբնակիչների հարմարվելն է նոր վայրին: «Միգրացիայի շարժունակություն» կամ «շարժունակություն» հասկացությունը (լատ. ՝ mobilis) և «տեղահանություն» հասկացությունը («վերաբնակեցում») նույնն է [1]: Գիտական ​​գրականության մեջ կան «շարժունակություն» հասկացության տարբեր ըմբռնումներ, որոնք մեկնաբանվում են որպես «ոչ», տարաբնակեցման տարբեր տեսակների ընդհանուր հասկացություն, վերաբնակեցման հոմանիշ, «պոտենցիալ» իրական միգրացիայի ընդհանուր հասկացություն և ներուժ բնակչության պատրաստակամությունը ՝ փոխելու իրենց տարածքային կարգավիճակը: Ինչ-որ չափով, Հայաստանի Հանրապետությունում սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամի, աշխատանքի սոցիալական նշանակության առկայության պայմաններում, մարդկանց մեծամասնությունը աշխատանքը տեսնում է որպես նյութական կարիքների բավարարման միջոց: «Խորհրդային Միության փլուզումից հետո տասնյակ արդյունաբերական ձեռնարկություններ դադարեցին գործել, տասնյակ հազարավոր աշխատողներ կորցրեցին իրենց աշխատանքը: Գործազրկությունը հասել է վտանգավոր մակարդակի, ինչը ոչ միայն տնտեսական, այլև սոցիալական հետևանքներ է ունենում: «[1] Երբ մարդը երկար տարիներ գործազուրկ է, նրա հոգեկան վիճակը խախտվում է, ինչը սպառնում է ողջ հասարակությանը: Մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ երբ մարդը կորցնում է իր աշխատանքը, նա սկզբում չի գիտակցում, թե ինչ է պատահել իր հետ, չի հավատում, որ կորցրել է իր աշխատանքը: Դա տղամարդու հոգեկան վիճակի փոփոխության առաջին փուլն է, որը տևում է մեկ շաբաթ: Երկրորդ փուլում նա գործազրկությունն ընդունում է որպես ժամանակավոր երեւույթ, որը տեւում է մի քանի շաբաթ: Երրորդ փուլը արտահայտվում է անձի անհանգստությամբ, տանջված ուտելուց, քանի որ ֆինանսական միջոցները վերջանում են, «տղամարդը» երկար ժամանակ նոր աշխատանք է փնտրում: Չորրորդ փուլը բնութագրվում է նրանով, որ մարդը հարմարվում է այդ դժվարություններին: Աշխատանքի որոնումը շարունակվում է առանց հույսի: Առօրյա սոցիալական և սոցիալական հետևանքները, առաջին հերթին, աստիճանաբար վատթարանում են ընտանեկան հարաբերությունները ամուսինների և ամուսինների և ծնողների միջև: Գործազրկությունը բազմապատկվում է Միևնույն ժամանակ, երկրում բնակվող պոտենցիալ արտագաղթողների թիվը զգալիորեն աճել է, և մարդկային կապիտալում ներդրումներ ստանալու հնարավորությունների իրականացման վերաբերյալ հոռետեսական սպասումներ են ձևավորվել, հատկապես բնակչության երիտասարդ և աշխատունակ շերտերի շրջանում: , ՀՀ-ում ծագող տարբեր գիտատնտեսական հիմնախնդիրների բացահայտման վերլուծության ընթացքում հայրենիքում տարբեր տնտեսական և մեթոդաբանական խնդիրների լուծմանն ուղղված գիտական ​​մեկնաբանությունների և լուծումների բացահայտման համար: Այս դեպքում այն ​​ձեռք է բերել հատուկ առանձնահատկություն `հայտնվելով խաչմերուկում: ռազմավարական նշանակության գրեթե բոլոր հարցերի: հայտնագործություն Խնդրի մասին վկայում են հարցումների արդյունքները: Տարբեր սոցիալ-ժողովրդագրական խմբերում մեր կողմից իրականացված պայմաններում արդեն կա անհրաժեշտություն մշակել և իրականացնել հատուկ նպատակային քաղաքականություն `ուղղված երիտասարդ մարդկային կապիտալի վրա միգրացիոն ռիսկերի բացասական ազդեցությունը կանխելուն: Ըստ մեզ, ինչպես և մի շարք այլ հետազոտողների, այդ ռիսկերը վերածվել են ազգային անվտանգության խնդիրների ՝ կրթության, շուկաների համաշխարհայնացման, շարժունակության ակտիվացման պայմաններում: Հարկ է նշել, որ երիտասարդ մարդկային կապիտալի ՝ որպես յուրահատուկ սոցիալական և տնտեսական ռեսուրսի, տեսական-մեթոդաբանական հարցերն ու հետազոտությունները սկսեցին իրականացվել 20-րդ դարի կեսերին, ապա մշակվեցին կիրառման առումով ավելի հստակ տարբերակված հեռանկարներով: Մասնավորապես, մշակվել և հիմնավորվել են ֆիզիկական, մարդկային և սոցիալական կապիտալների սահմանման, դրանց սահմանազատման և գնահատման տեսա-մեթոդական մոտեցումները: Կուլման, other. Ուիլիսի այլ հայտնի վերլուծաբանների աշխատություններում: մարդկային խնդիրների ոչ կառուցվածքային բաղադրիչների մեթոդական մեթոդաբանական գնահատում, բայց և քանակական չափում: Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի կողմից օգտագործված Երիտասարդ մարդկային կապիտալի չափման ինդեքսը հիմնված է բոլոր չորս հիմնական ոլորտների ցուցանիշների վրա: Օգտագործվում է գնահատում:  Առողջության և բարեկեցության ցուցանիշները բնութագրում են բնակչության ֆիզիկական առողջության առանձնահատկությունները `երեխաներից մինչև մեծահասակ: Իության աշխատուժի ոլորտի աշխատանքային կարողությունների ցուցանիշներն են աշխատանքային փորձը, բնութագրերը և աշխատուժի հնարավորությունները:  Հնարավորության միջավայրի ցուցիչներ են, որոնք առավել բնականորեն կապված են կապիտալի հետ (բիզնեսի վերարտադրության, գործունեության, մտավոր սեփականության պաշտպանության պայմանների առկայություն, կազմակերպական և գործարար կարողություններ օգտագործելու ունակություն և այլն): Հատկանշական է, որ ոչ ֆորմալ աղբյուրներից օգտվող երիտասարդներն են, ովքեր ամենից շատ գոհ են աշխատանքից և եկամտից: Ավելին, ամենաարդյունավետը ոչ թե հարազատների ու ընկերների սերտ կապերն են, այլ այսպես կոչված հեռահար կապերը ծանոթների ու ընկերների հետ: Եթե ​​թույլ կապերը հնարավորություն են տալիս զգալիորեն ընդլայնել տեղեկատվության շրջանակը, ուժեղ կապերն ավելի արդյունավետ են դառնում ճգնաժամային իրավիճակներում, երբ կա ժամանակի խնդիր: Այսպիսով, աշխատանք գտնելու հարցում երիտասարդների հաջողությունը պայմանավորված է սոցիալական կառույցում երիտասարդների դիրքորոշմամբ: Այլ կերպ ասած, բացի բուն մարդկային կապիտալում կատարված ներդրումներից, անհրաժեշտ են ներդրումներ: Երիտասարդության հասարակայնության հետ կապերի կառուցվածքը, մասնագիտական ​​որակավորումների հետ մեկտեղ, դառնում է աշխատանքի շուկայում առաջխաղացման ամենակարևոր տնտեսական գործոնը: Սոցիալական ուղղվածություն: Developmentարգացման հաստատություններ Հետխորհրդային տարիներին մեր երկրում երիտասարդ շրջանավարտներին աշխատանքով ապահովելու խնդիրը զգալիորեն բարդացավ: Այսինքն ՝ նոր քաղաքական իրավիճակում պետությունը ապակենտրոնացված կարգով պատշաճ աշխատանքի չի ուղարկում մասնագետ-երիտասարդների, բայց նրանք պետք է աշխատանք փնտրեն: Կարելի է նշել, որ երիտասարդները վերածվեցին գործարարների, ձեռներեցների և այլնի և ընդունեցին շուկայական տնտեսության զարգացման սկզբունքները: որոնել ամենատարածված ինքնազբաղվածությունը: Արդյունքում, գործազրկության մակարդակի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ գործազրկության վախը հետաքրքրում է աշխատողներին `աշխատանքի արտադրողականության, որակի և այլնի տեսանկյունից: Հայաստանի երիտասարդության գործազրկությունը կարող է բնութագրվել մի քանի առանձնահատկություններով: Երկրում յուրաքանչյուր հինգերորդը վախենում է արտադրությունից: Արտադրությունն ամբողջությամբ դադարեցված է: Երիտասարդ Երիտասարդները, ովքեր աշխատանքով չեն ապահովվում, հիմնականում 1825 տարեկան են: Եթե ​​Հայաստանի Հանրապետությունում յուրաքանչյուր երկրորդ երիտասարդ ի վիճակի չէ ապահովել իր նյութական կարիքները, ապա նա պետք է կորցնի իր աշխատանքը: Գործազրկության վտանգը, աշխատանք չունենալու հետևանքները, Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական քաղաքականությունը, ճգնաժամը, պետական ​​տնտեսության մի շարք ճյուղերում առկա անկանոնությունները լուրջ պատճառներ են երիտասարդների `իրենց ծննդավայրը, հայրենիքը լքելու, գնալ արտասահմանյան երկրներ ՝ աշխատանք փնտրելու և սոցիալական արդարություն փնտրելու համար: Շատ երիտասարդներ տեղափոխվում են արտերկիր ՝ փորձելու անկախություն ստանալ իրենց ծնողներից և անկախություն ձեռք բերել: Իշխող Հանրապետությունում «Ներկա ժամանակահատվածում Հայաստանի Հանրապետությունում երիտասարդության հոսքն այնքան սուր չէ, որքան սկզբում էր: Այս տարիների ընթացքում, հատկապես 1990-ականներին, երիտասարդների ներհոսքի պատճառների թվում էին հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը, 1988-ի երկրաշարժը և «արդյունաբերականորեն պայմանավորված գործազրկությունը» [1]: Սակայն ուսումնասիրությունների արդյունքում պետք է ընդգծել, որ արտագաղթը մեր երկրում ներառում է չորս մարզեր: Երկրորդ ժամանակահատվածը վերաբերում է 1992-1995 թվականներին, երբ պարտադիր զինվորական ծառայությունից խուսափելու համար զինվորական ծառայության տարիքի կամ նրանց հարազատ երիտասարդները լքեցին երկիրը մոտ 70-80 հազար ընտանիքներով (մոտ 290-320 հազար մարդ). , Նշված ժամանակահատվածում շատ երիտասարդներ լքեցին հանրապետությունը `երկրում տիրող մթության և ցրտի պատճառներով: Երրորդ ժամանակահատվածը վերաբերում է 1995-1998 թվականներին, երբ հանրապետությունը զգալիորեն բարելավվեց: Նշված տարիների ընթացքում տնտեսության մակարդակի բարձրացում է արձանագրվել առանձին ոլորտներում, հատկապես առևտրի ծառայությունների ոլորտներում: Այնուամենայնիվ, այդ տարիներին վարվող մաքսատուրքի անճկուն քաղաքականությունը դարձավ հանրապետության դատական ​​մարմինների, մաքսային և հարկային վարչությունների աշխատակիցների ապօրինի գործողությունների պատճառը, հազարավոր փոքր և միջին բիզնեսի ընտանիքներ լքեցին երկիրը: Ակնհայտ է, որ հանրապետությունից հեռացած երիտասարդ գործարարներն իրենց գումարները փոխանցել են համապատասխան գործունեության: Հասկանալի է, որ երիտասարդ գործարարների արտագաղթը բացասաբար է ազդել Հայաստանի տնտեսության զարգացման, ուղղակի կապիտալ ներդրումների ծավալի աճի և աշխատատեղերի ստեղծման գործընթացների վրա: Դատական ​​մարմինների, մաքսային և հարկային վարչությունների աշխատանքը մասամբ կարգավորվում էր միայն այն ժամանակ, երբ մեծ թվով երիտասարդներ արդեն արտագաղթել էին հանրապետությունից: Չորրորդ ժամանակահատվածն ընդգրկում է 1998-2008թթ. Մոտ 60-70 հազար ընտանիք, որոնք աղքատության եզրին են, գործազուրկ են, պարզապես սոված են, լքել են հանրապետությունը, այսինքն ՝ շուրջ 250-280 հազար մարդ: Ներկայումս Հայաստանի տարբեր մարզերից, հատկապես լեռնային շրջաններից մարդկանց մեծ մասը, ովքեր ունակ են վաճառել բնակարանը, ձեռք բերել համապատասխան ֆինանսական միջոցներ, չունեն կորցնելու բան, պատրաստ են լքել իրենց ծննդավայրը, հայրենի քաղաքը և հայրական տունը: Ըստ Հայաստանի երիտասարդության ազգային զեկույցի [3], հայ երիտասարդների մոտ կեսը (49%) երբևէ եղել է արտերկրում: Այն առավել բնորոշ է հատկապես տղամարդկանց և պայմանավորված է բարձր կենսամակարդակով, մայրաքաղաքում ապրելու ենթամշակութային պատկանելությամբ: Համաշխարհային մակարդակում երիտասարդ միգրանտները կազմում են ընդհանուր առմամբ 232 միլիոն մարդ (միջազգային միգրանտների ավելի քան 10% -ը); լինելով շարժական սոցիալական խումբ, դրանք կազմում են տարեկան միգրացիոն շարժումների հիմնական մասը: Միջազգային միգրացիան երիտասարդներին հնարավորություն է տալիս ավելի լավ կյանք ապահովել իրենց, ընտանիքի համար, հետապնդել կրթական նկրտումներ, բարելավել իրենց մասնագիտական ​​հմտությունները, հեռանկարները կամ անձնական զարգացման ցանկությունը արտերկրում ապրելու արկածների և մարտահրավերների միջոցով: Երիտասարդների շրջանում բարձր գործազրկություն է `առանց պատշաճ աշխատանք ունենալու հայրենիքում: Գրեթե բոլոր երկրներում երիտասարդների գործազրկության մակարդակը առնվազն երկու անգամ գերազանցում է ընդհանուր գործազրկության մակարդակը, գնահատվում է, որ 73 միլիոն երիտասարդ գործազուրկ է: Unfortunatelyավոք, արդյունքում ռիսկերի շատ երիտասարդ շարք: Նրանք հաճախ թալանվում են, շահագործվում են և ենթարկվում են բռնության, ներառյալ հարկադիր աշխատանքը: Եվ շատ հաճախ նրանք, ինչպես մյուս միգրանտները, դառնում են քավության նոխազներ `տնտեսական և սոցիալական համակարգերի թերությունների պատճառով: Երբ երիտասարդները արտագաղթում են ազատության, արժանապատվության, արդարության և անվտանգության պայմաններում, նրանք կարող են նպաստել տնտեսական և սոցիալական զարգացմանը ինչպես իրենց ծագման երկրներում, այնպես էլ իրենց ընդունող երկրներում: Հետևաբար, ԱՄԿ-ն աշխատում է բոլոր համապատասխան շահագրգիռ կողմերի հետ: Այդ կուսակցություններից մեկը հենց երիտասարդներն են: Լայն գործընկերություն, սոցիալական երկխոսության խթանում, լավ փորձի փոխանակում և վերապատրաստում, ավելի լավ զբաղվածության ապահովում և աշխատանքային միգրացիայի արդյունավետ քաղաքականության մշակում, որն ապահովում է պատշաճ զբաղվածություն երիտասարդ միգրանտների համար [6]: Ըստ վարկածի ՝ արտերկրում երիտասարդների փորձը գրեթե նույնն է «մշտապես արտագաղթող» և «ոչ արտագաղթող» խմբերում, ինչը կարելի է ենթադրել, որ երիտասարդների ՝ արտերկրում գտնվելու փորձը նպաստում է նրանց արտագաղթի դիրքերի աճին: Արտագաղթի դիրքերի մեծ մասը հայկական են): Վերջին երեք տարիների ընթացքում երիտասարդների արտասահմանյան այցելությունների 76% -ը միայն երկու երկիր է `Ռուսաստան (46%), Վրաստան (30%), իսկ նպատակների համաձայն` այցելությունների 80% -ը հանգիստ է (46%): , աշխատանք, բիզնես (34%): Ավելին, միայն այս երկու հիմնական նպատակների համար միայն Ռուսաստան և Վրաստան կատարած այցերը կազմում են բոլոր երիտասարդների այցելությունների 60% -ը: Երիտասարդների բարձր տոկոսադրույքը հիմնականում բացատրվում է նրանով, որ աշխատանքային միգրանտներն ավելի մեծ պարտավորություններ ունեն իրենց հարազատների նկատմամբ `այլ հավասար պայմաններում: Օրինակ ՝ միայնակ երիտասարդը ավելի քիչ հավանական է, որ մասնակցի ընտանիքի եկամտի ձևավորմանը: նա «ազատ մարդ» է: Իսկ երիտասարդը մեկնել է արտագնա աշխատանքի, այդ ժամանակ նա Հայաստանում մնացած ընտանիքի անդամների «սնուցողներից» է, եթե ոչ միակը: Ավելին, հայտնի է, որ աշխատանքային միգրանտները (հիմնականում տղամարդիկ Հայաստանում) արտամուսնական կապեր ունեն սեզոնային աշխատանքային միգրացիայի վայրում: Այս կապերի առկայությունն ինքնին խանգարում է միգրանտների `իրենց հարազատներին Հայաստանից արտերկիր տեղափոխելու դիրքերին: Սոցիալ-տնտեսական անվտանգության համատեքստում երիտասարդները լուրջ դեր ունեն նաև մասնագիտական ​​հմտությունների արագ փոփոխման տեսանկյունից: Աշխատանքի շուկայում մրցակցային դիրքում հիմնականում այն ​​մասնագետներն են, որոնք արագորեն արձագանքում են գործատուի կողմից ներկայացված նոր պահանջներին: Բնականաբար, երիտասարդները, ովքեր շատ ավելի հեշտ են ընկալում նորարարական գաղափարներ, արձագանքում են աշխատաշուկայի ներկայիս պահանջներին և չեն խուսափում համապատասխան ուսուցում անցնելուց ՝ ընդունելով նորագույն տեխնոլոգիաներ: Այս առումով, եթե այդ կապիտալի «երիտասարդացումը» դառնա մարդկային կապիտալի արտադրության ողջ գործընթացի արդյունք, ներքին շուկայում տնտեսապես ակտիվ մարդկային ռեսուրսների անարդյունավետ օգտագործման ռիսկերը որոշ չափով կկրճատվեն: Ելնելով այս ամենից ՝ ՀՀ սոցիալ-տնտեսական անվտանգության համատեքստում ռիսկերի կառավարման համար մենք գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է մատը մատնացույց անել դեպի հետևյալ հարցերի լուծումը. Կանխել երիտասարդ մասնագետների երիտասարդացման գործընթացը, ինչպես արտագաղթել երկիրը? գործատու-երիտասարդ մասնագետ »փոխադարձ հարաբերությունների սպասումների շրջանակը: Ընդհանուր եզրակացություն սույն հետազոտության շրջանակներում իրականացված տեսական և գործնական վերլուծությունից: Միգրացիոն ավանդույթներ ունեցող երկրներում, ինչպիսին է Հայաստանի Հանրապետությունը, եկել է ժամանակը մշակելու գիտական ​​չափորոշիչների ամուր համակարգ. Որոշակի ցուցանիշների մեթոդաբանորեն հիմնավոր ցուցանիշներ, արդյունքը կարտացոլի երիտասարդական խնդիրների լուծում, մարդկային կապիտալի վերարտադրություն, երիտասարդ աշխատանքային միգրացիա: ռիսկերը Իհարկե, դա հետագա ուսումնասիրությունների առարկա է: Նման համապարփակ ուսումնասիրությունները Հայաստանի Հանրապետությունում կնպաստեն համեմատաբար երկարաժամկետ, արդյունավետ միգրացիոն քաղաքականության մշակմանը և իրականացմանը, մի քաղաքականություն, որը հնարավորություն կտա երկրին օգտվել արտաքին աշխատանքային միգրացիայի առավելություններից, ինչպես նաև իր թերություններից: երիտասարդ մարդկային կապիտալի կուտակման և դրա ընդլայնված վերարտադրության ապահովման համար: ։

Սույն հոդվածը նվիրված է աշխատուժի միգրացիային և երիտասարդների հասունացման, նրանց կարգավիճակի փոփոխության փոխառնչությունների տեսական և գործնական հիմնախնդիրների լուծմանն ու մեկնաբանմանը։ Բնականաբար չէինք կարող մեկ հետազոտության մեջ «ընդգրկել անընդգրկելին»։ Ուստի առանձնացվել և առավելապես որակական ու քանակական վերլուծության են ենթարկվել հետազոտության առարկայի շրջանակում գտնվող այն հրատապ հիմնախնդիրները, որոնք ծագել են հետերկրաշարժյան շրջանից ի վեր։

ԴՐԱՄԱՎԱՐԿԱՅԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ. ԾԱԳՈՒՄԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ՄԵՐ ՕՐԵՐԸ1Դրամավարկային քաղաքականությունը տնտեսության պետական կարգավորման կարևորագույն բաղադրատարրերից է, և դրա արդյունավետությունը որոշիչ էտնտեսության կայուն զարգացման գործում։ Այս տարի լրանում է Հայաստանում դրամավարկային քաղաքականության իրականացման 20-ամյակը։ Շուկայական տնտեսությամբ այլ երկրների տևական փորձի համեմատ երկու տասնամյակը երկար ժամանակ չէ, սակայն այդ ժամանակաշրջանը Հայաստանում եղել է բավական հարուստև բազմաբովանդակ։ 1994 թ. դրամավարկային քաղաքականության առաջին ծրագրի իրականացումից սկսած հաջողվեց կարճ ժամանակում սանձել գերգնաճի բարձրտեմպերը` թույլ չտալով աղետալի հետևանքների խորացումը։ Հետագա տարիներինՀՀ Կենտրոնական բանկին հաջողվեց ստեղծել կայացած դրամավարկային քաղաքականության համակարգ և տնտեսական աճին զուգընթաց ապահովել մակրոտնտեսական կայունություն։ Վերջին տարիներին ՀՀ դրամավարկային քաղաքականությունըմտել է զարգացման փուլ, ինչը պետք է շարունակական լինի։ ՀՀ դրամավարկային քաղաքականության իրականացման ընթացքը կարելի էբաժանել չորս հիմնական փուլերի։ Դրանցից յուրաքանչյուրն ունի առանձնահատկություններ, ձեռքբերումներ ու մարտահրավերներ։ Անդրադառնանք դրանցից յուրաքանչյուրին առանձին-առանձին։ Առաջին փուլ. դրամավարկային քաղաքականության իրականացման նախադրյալների ձևավորման ժամանակաշրջան (մինչև 1993 թ.)։ 1991 թ. ՀՀ անկախացմամբ սկսվեց պլանայինից շուկայական տնտեսության անցման գործընթացը, որի ընթացքում տեղի ունեցավ գնաճի՝ որպես տնտեսագիտական կատեգորիայի վերաիմաստավորում։ Գնաճը պլանային տնտեսությանը բնորոշ երևույթ չէր, ուստի և պլանային տնտեսության պայմաններում հակագնաճային և դրամավարկային քաղաքականության իրականացման անհրաժեշտություն չկար։ Դրա վառ վկայությունն է այնփաստը, որ 1950 թ. բազային տարվա համեմատ 1990 թ. Հայաստանում ոչ միայնառկա չի եղել գնաճ, այլև տեղի է ունեցել գնանկում 10,8 %-ով (տե՛ս գծ. 1)։ Մյուս կողմից, գնաճը շուկայական տնտեսության մշտական ուղեկիցն է և դրանբնորոշ բաղադրատարր։ Այդ իսկ պատճառով շուկայական հարաբերություններինանցում կատարելիս տեղի ունեցավ գնաճի նշանակության շրջադարձային փոփոխություն, ինչը պահանջում էր դրա նկատմամբ սկզբունքորեն նոր մոտեցում և դրա դեմպայքարի արդյունավետ կառուցակարգերի ներդրում։ Հենց անցումային սկզբնական ժամանակահատվածում Հայաստանում գնաճն ընդունեց հնարավոր ամենածանր տեսքը։ Դա պայմանավորված էր երկու կարևոր հանգամանքներով, որոնցից առաջինը ազգային արժույթի ուշ ներդրումն էր։ 1991-19931 Նվիրվում է Հայաստանում դրամավարկային քաղաքականության իրականացման 20-ամյակին։ թթ. սկսվեց ռուբլու գոտու փլուզումը, և ԱՊՀ երկրներն սկսեցին իրենց ազգային արժույթի ներդրման գործընթացը։ Դրան զուգահեռ տվյալ երկրների շրջանառությունիցդուրս մղվող խորհրդային ռուբլին սկսեց հոսել այն երկրներ, որոնցում ռուբլին դեռհանդիսանում էր օրինական վճարելամիջոց, այդ թվում` ՀՀ, որը նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություններից վերջինն էր, որ ներդրեց իր ազգային արժույթը։ Դա հանգեցրեցՀայաստանում կանխիկ ռուբլու զգալի կուտակման։ Երկրորդ հանգամանքը գներիազատականացումն էր, որն առաջին հանգամանքի հետ մեկտեղ աննախադեպ գերգնաճի (հիպերինֆլյացիայի) առաջացման առիթ հանդիսացավ1։ Գնաճի գագաթնակետը դարձավ 1993 թ., երբ գներն աճեցին շուրջ 110 անգամ (տե՛ս գծ. 2), ինչը հետխորհրդային տարածքում ամենաբարձր ցուցանիշներից էր։ Գծապատկեր 1. Գնաճի դինամիկան Հայաստանում 1950-1990 թթ.2Գծապատկեր 2. Սպառողական գների ինդեքսը Հայաստանում (%) 1991-1994 թթ.3Գերգնաճը բացասական ազդեցություն ունեցավ ՀՀ սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի վրա։ Արժեզրկվեցին բնակչության՝ միլիարդավոր դոլարների խնայողությունները, 1990-1994 թթ. անվանական եկամուտներն աճեցին 1367, սպառողական գները`22111 անգամ` հանգեցնելով բնակչության գնողունակության 16 անգամ անկման4։ 1 Տե՛ս Մխիթարյան Ա., Անցումային ժամանակաշրջանում բանկային համակարգի վերակառուցմանանհրաժեշտությունը և իրականացման փուլերը, Երևան, 1998, էջ 11-12։ 2 Տե՛ս «Գները և գների ինդեքսները Հայաստանի Հանրապետությունում, 1992-2002», ՀՀ ԱՎԾ, Երևան,2003, էջ 32-33։ 3 Տե՛ս «Տնտեսական բարեփոխումների առանձնահատկություններն ու փուլերը Հայաստանում 1991-1998թթ.», ԱՎԾ, Երևան, 1999, էջ 27։ 4 Տե՛ս «Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը 2001 թ.», ՀՀ ԱՎԾ, Երևան, 2002, էջ 10։ Բացի այդ, գերգնաճը պայմանավորեց նաև սեփականաշնորհման գործընթացի անարդար ընթացքը, երբ սեփականաշնորհված ձեռնարկությունների նոր սեփականատերերը խոշոր օբյեկտները, թանկարժեք սարքավորումները և կառույցները ձեռք բերեցին հաշվեկշռային արժեքով արտացոլվող խորհրդանշական գներով1։ Այսպիսի պայմաններում դրամավարկային քաղաքականության իրականացումըդարձավ պատմական անհրաժեշտություն։ Վերջինս առաջին անգամ ամրագրվեց1993 թ. ապրիլի 27-ին Գերագույն խորհրդի կողմից ընդունված «ՀՀ Կենտրոնականբանկի մասին» ՀՀ օրենքում, որի 3-րդ հոդվածի համաձայն՝ դրամավարկային քաղաքականությունը դարձավ Կենտրոնական բանկի հիմնական գործառույթներից մեկը2։ Սակայն Հայաստանում դեռևս շրջանառվում էր խորհրդային ռուբլին, ինչը հնարավորություն չէր տալիս իրականացնել դրամավարկային անկախ քաղաքականություն։ 1993 թ. նոյեմբերի 19-ին «ՀՀ դրամաշրջանառության կարգավորման պետականհանձնաժողովի» թիվ 15 որոշմամբ ՀՀ տարածքում շրջանառության մեջ դրվեց հայկական դրամը3։ Ազգային արժույթի ներդրումով Հայաստանի պատմության մեջ առաջին անգամ իրական հիմքեր ստեղծվեցին ինքնուրույն դրամավարկային քաղաքականության իրականացման համար։ Երկրորդ փուլ. դրամավարկային քաղաքականության սկզբնավորման ժամանակաշրջան (1994-1995 թթ.)։ Գնաճի կառավարումը դարձավ տնտեսական քաղաքականության գերակայություններից մեկը։ 1994 թ. ՀՀ ԿԲ-ը մշակեց դրամավարկային քաղաքականության անդրանիկ ծրագիրը, որի համաձայն դրամավարկային քաղաքականության գլխավոր նպատակն էր հանդիսանում դրամի կայունության և տընտեսության արդյունավետ գործունեությանը նպաստող դրամավարկային և ֆինանսական պայմանների ստեղծումը4։ Դրամավարկային քաղաքականության իրականացումը պահանջում էր հստակսահմանված ռազմավարության առկայություն, քանզի շուկայական տնտեսությանպայմաններում կենտրոնական բանկերը, ունենալով նախանշված վերջնական նպատակներ, չունեն դրանց վրա ազդեցության ուղղակի լծակներ։ Այդ իսկ պատճառովընդունվում է դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարություն, որի ընթացքը ներկայացված է գծ. 3-ում։ Վերջնական նպատակի ընտրությունից հետո ԿԲ-նընտրում է որոշակի ցուցանիշներ` միջանկյալ նպատակներ (անվանական խարիսխ),որոնք ուղղակիորեն ազդում են վերջնական նպատակի վրա և նպաստում նրաիրականացմանը։ Սակայն նույնիսկ միջանկյալ նպատակները չեն կրում ԿԲ դրամավարկային քաղաքականության գործիքների ուղղակի ազդեցությունը։ Այդ իսկ պատճառով ԿԲ-ն ընտրում է ցուցանիշների մեկ այլ խումբ` գործառնական նպատակներ,որոնք ավելի զգայուն են դրամավարկային քաղաքականության գործիքների նկատմամբ և սերտ կապի մեջ են միջանկյալ նպատակների հետ5։ Որպես դրամավարկայինքաղաքականության միջանկյալ նպատակ՝ կարող են հանդես գալ փոխարժեքը, փողիագրեգատները և կանխատեսվող գնաճը։ Ըստ այդմ` տարբերում են դրամավարկայինքաղաքականության երեք հիմնական ռազմավարություններ` փոխարժեքի նպատակադրման, փողի ագրեգատների նպատակադրման և գնաճի նպատակադրման։ 1 Տե՛ս «Կապիտալի նախասկզբնական կուտակման, հարստության ու եկամուտների բևեռացման առանձնահատկությունները և կարգավորման հիմնախնդիրները ՀՀ անցումային տնտեսությունում», Երևան,2011, էջ 14։ 2 Տե՛ս «ՀՀ Կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենքը, 1993 թ.։ 3 Տե՛ս ՀՀ Կենտրոնական բանկի մասին, Պատմություն, Հայաստանի ֆինանսավարկային համակարգի զարգացումները. https։ //www.cba.am/am/SitePages/achfinancialbankingsystem.aspx 22.03.2014 թ.։ 4 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության 1994 թ. դրամավարկային քաղաքականության ծրագիր։ 5 Տե՛ս Mishkin F., The Economics of Money, Banking, and Financial Markets, 7th ed., Prentice Hall, 2004, էջ 414-416։ Գծապատկեր 3. Դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարությունը1994 թ. Հայաստանում, որպես դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարություն, ընդունվեց փողի ագրեգատների նպատակադրման ռազմավարությունը։ Սրա ներքո, որպես միջանկյալ նպատակ, հանդես է գալիս փողի զանգվածը, որը ԿԲ-ըկառավարում է գործառնական նպատակի` փողի բազայի միջոցով։ Այս ռազմավարության ընդունումը ՀՀ-ում այլընտրանք չուներ, քանզի միակ հնարավոր այլընտրանքըհանդիսացող փոխարժեքի նպատակադրման քաղաքականությունը չէր կարող կիրառվել երկրում արտարժութային պահուստների բացակայության պատճառով։ Փողի ագրեգատների նպատակադրման ռազմավարության կիրառությունը Հայաստանում ունեցավ բավական բարձր արդյունավետություն և թույլ տվեց արագորենզսպել գնաճի գերբարձր տեմպերը։ Արդեն 1995 թ. Հայաստանը դարձավ երկրորդամենացածր (32,2%), իսկ 1996 թ.՝ ամենացածր գնաճ (5,7%) արձանագրած երկիրըԱՊՀ երկրների շարքում (տե՛ս գծ. 4)։ Գծապատկեր 4. Սպառողական գների ինդեքսը ԱՊՀ երկրներում (%) 1995-1996 թթ.1Երրորդ փուլ. դրամավարկային քաղաքականության կայացման ժամանակաշրջան (1996-2005 թթ.)։ 1996 թ. ընդունվեց «ՀՀ Կենտրոնական բանկի մասին» երկրորդ օրենքը, որի համաձայն «ՀՀ ԿԲ-ի հիմնական խնդիրը ՀՀ-ում գների կայունություն ապահովելն է և… եթե ԿԲ-ի մյուս խնդիրները հակասում են հիմնականխնդրին, ԿԲ-ն առաջնություն է տալիս հիմնական խնդրին և ղեկավարվում է դրաիրագործման անհրաժեշտությամբ»2։ Այդպիսով սահմանվեց ՀՀ-ում դրամավարկայինքաղաքականության վերջնական նպատակը, այն է` գների կայունության ապահովումը, որը 2005 թ. տեղի ունեցած սահմանադրական փոփոխություններով բարձրացվեցմինչև սահմանադրական մակարդակ3։ 1 Կառուցվել է ԱՄՀ տվյալների բազայի հիման վրա, տե՛ս՝ http։ //www.imf.org/։ 2 Տե՛ս «ՀՀ Կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենքը, 1996 թ.։ 3 Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրություն, hոդված 83.3, կետ 1։ Կարևոր առաջընթաց էր նաև այն, որ դրամավարկային քաղաքականությունըայսուհետև պետք է իրականացվեր միմիայն անուղղակի գործիքների կիրառությամբ,մինչդեռ առաջին օրենքը նախատեսում էր նաև բավական կոպիտ ուղղակի գործիքների կիրառման հնարավորություն, որոնք էին վարկավորման ծավալների, տոկոսադրույքների և միջնորդավճարների սահմանափակումները1։ Վարկավորման ծավալների նկատմամբ սահմանափակումներն իրագործվեցին՝ տոկոսադրույքների նվազագույն չափը 360 % սահմանելով։ Չնայած նաև այս գործիքների շնորհիվ հնարավորեղավ զսպել գնաճի բարձր տեմպերը, դրանց կիրառումը չէր կարող անցավ լինել2։ Բաց շուկայական գործառնությունների և մշտական հնարավորության գործիքներիմիջոցով դրամավարկային քաղաքականության իրականացումը լուրջ քայլ էր Հայաստանում դրամավարկային քաղաքականության կայացման ճանապարհին3։ ՀՀ ԿԲ վարչության 1996 թ. հուլիսի 19-ի «ՀՀ ԿԲ-ի արժութային քաղաքականության սկզբունքների մասին» թիվ 122 որոշմամբ՝ դրամը սահմանվեց, որպես ազատլողացող արժույթ։ Հենց այդ պահից սկսած կարելի է համարել, որ Հայաստանում լիարժեքորեն ներդրվեց փողի ագրեգատների նպատակադրման ռազմավարությունը4։ 1998-2006 թթ. տվյալ ռազմավարության ներքո Հայաստանում միջին գնաճը կազմեց2,4 % (տե՛ս գծ. 5)։ Այսպիսով, կայացած դրամավարկային քաղաքականության շնորհիվ երկնիշ տնտեսական աճի հետ մեկտեղ կայուն գները ապահովեցին մակրոտնտեսական կայունություն և տնտեսական զարգացում։ Գծապատկեր 5. Սպառողական գների ինդեքսը Հայաստանում (%) 1998-2006 թթ.5Դրամավարկային քաղաքականության իրականացման ընթացքում փողի ագրեգատների նպատակադրման ռազմավարությունը շարունակաբար խնդիրներ էր հարուցում։ Այս ռազմավարության առանցքն այն է, որ ԿԲ-ն իր գլխավոր նպատակին`գների կայունությանը պետք է հասնի մեկ ճանապարհով` նպատակադրելով փողիագրեգատները և ապահովելով վերջիններիս ծրագրային ցուցանիշները։ Սակայն, մի1 Տե՛ս «ՀՀ Կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենքը, 1993 թ.։ 2 Տե՛ս «Բանկային գործ», գլխ. խմբ.` Բ. Ասատրյան, Երևան, 2004, էջ 160-161։ 3 Հայաստանում դրամավարկային քաղաքականության իրականացման համար կիրառվում է նաև պարտադիր պահուստավորման մեթոդը, որը, սակայն, ձևակերպված է ոչ թե որպես դրամավարկային քաղաքականության գործիք, այլ` տնտեսական նորմատիվ։ 4 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության Կենտրոնական բանկի կանխատեսման և քաղաքականությանվերլուծության համակարգը», ՀՀ ԿԲ, 2010, էջ 9։ 5 Կառուցվել է ԿԲ վիճակագրական տվյալների բազայի հիման վրա, տե՛ս՝ https։ //www.cba.am/Storage/AM/downloads/stat_data_arm/6.CPI_monthly-armenian.xls։ շարք գործոններով (փողի պահանջարկի տատանողական վարքագիծը, բարձր դոլարայնացման պայմաններում փողի զանգվածում տեղի ունեցող կառուցվածքային փոփոխությունները, գնաճի վրա ոչ մոնետար գործոնների ազդեցությունը` արտաքին շոկերը, և այլն1) պայմանավորված, փողի ագրեգատների ծրագրային ցուցանիշների ապահովումը խիստ դժվարանում էր։ Գլխավոր գործոնը փողի պահանջարկի տատանողականությունն էր, ինչը պայմանավորված էր ՀՀ բանկային համակարգում տեղիունեցող կառուցվածքային տեղաշարժերով, վարկավորման ծավալների աճի բարձրտեմպերով, դրամի արժևորմանը զուգընթաց դոլարայնացման մակարդակի նվազմամբ, ստացվող տրանսֆերտների աճի բարձր տեմպերով և այլն2։ Արդյունքում փողիպահանջարկը դառնում էր խիստ տատանվող, հետևաբար՝ նաև դժվար կանխատեսելի։ Եվ քանի որ 1997 թ. սկսած ՀՀ Ազգային ժողովը ամեն տարի «Պետական բյուջեի մասին» օրենքի 4-րդ հոդվածում ամրագրում էր գնաճի այն մակարդակը, որինԿԲ-ը պետք է հասներ դրամավարկային քաղաքականության իրականացման արդյունքում, ԿԲ-ն անընդհատ դիմում էր հայեցողականության` նախապատվությունըտալով գնաճի ծրագրային մակարդակի ապահովմանը` ի հաշիվ փողի ագրեգատներինպատակային ցուցանիշների ապահովման։ Արդյունքում առաջանում էր վերջիններիսհաճախ վերանայման անհրաժեշտություն ԿԲ կողմից, ինչն էապես ազդում էր իրականացվող դրամավարկային քաղաքականության նկատմամբ ֆինանսական համակարգի, տնտեսվարող սուբյեկտների և հասարակության վստահության վրա։ Գծապատկեր 6. Փողի զանգվածի ծրագրային և փաստացի աճի տեմպերը տարեվերջինկատմամբ (%) 1997-2005 թթ.3Ինչպես երևում է գծ. 6-ից, փողի զանգվածի աճի փաստացի ցուցանիշները մեծամասամբ դուրս էին գալիս ծրագրային ցուցանիշների սահմաններից։ Մասնավորապես, 1997-2005 թթ. ընթացքում այդ ցուցանիշների միջև շեղումը կազմել է միջինում12,6%։ Այսպիսով, փողի զանգվածը անհրաժեշտ կերպով չէր բավարարում դրամավարկային քաղաքականության միջանկյալ նպատակի երկու կարևոր չափանիշներին`վերջնական նպատակի հետ սերտ կապի առկայությանը և ԿԲ-ի կողմից լիարժեք կա1 Տե՛ս «ՀՀ Կենտրոնական բանկի կողմից գնաճի նպատակադրման ռազմավարության ընդունման վերաբերյալ հայտարարություն». https։ //www.cba.am/Storage/AM/downloads/kanon/1_gnach_haytarar.pdf։ 2 Տե՛ս «ՀՀ Կենտրոնական բանկի կողմից գնաճի նպատակադրման ռազմավարության ընդունման հիմնավորում». https։ //www.cba.am/Storage/AM/downloads/DVQ/npatakadrum%20hajeren.pdf։ 3 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության Կենտրոնական բանկի կանխատեսման և քաղաքականությանվերլուծության համակարգը», ՀՀ ԿԲ, 2010, էջ 11։ ռավարելիությանը։ Նման պայմաններում առաջանում էր դրամավարկային քաղաքականության զարգացման օբյեկտիվ պահանջ։ Չորրորդ փուլ. դրամավարկային քաղաքականության զարգացման ժամանակաշրջան (2006 թ. մինչ օրս)։ Համակարգի զարգացման առումով այլընտրանք կարող էին ծառայել կա՛մ փոխարժեքի, կա՛մ գնաճի նպատակադրման ռազմավարությունները։ Անցումը փոխարժեքի նպատակադրման ռազմավարությանը Հայաստանում աննպատակահարմար էր` պայմանավորված հետևյալ գործոններով1.• Անկախ դրամավարկային քաղաքականության իրականացումը կդառնար անհնար, ինչը ՀՀ տնտեսությունը խոցելի կդարձներ արտաքին ցնցումների նկատմամբ։ • Այս ռազմավարության կարևոր առավելությունը գնաճային սպասումների չեզոքացումն է, ինչը ՀՀ պարագայում նշանակալի խնդիր չէ։ • Առկա չէ արդյունավետ ամրակցելի արժույթ։ Որպես այդպիսին չի կարող ծառայել ԱՄՆ դոլարը, քանի որ ՀՀ հիմնական տնտեսական գործընկերներն են Ռուսաստանը և Եվրոպական Միությունը, իսկ եթե դոլարն սկսի արժևորվել ռուբլու կամ եվրոյի նկատմամբ, Հայաստանը կհայտնվի լուրջ տնտեսական դժվարությունների մեջ`չկարողանալով տալ համարժեք պատասխան։ Դրամը աննպատակահարմար է ամրակցել նաև ռուբլուն` հաշվի առնելով ռուբլու տատանողականությունը (օրինակ`նավթի գների տատանման հետևանքով), ինչպես նաև Ռուսաստանում Հայաստանիցավելի բարձր գնաճային միջավայրի առկայությունը։ • Քանի որ դրամավարկային քաղաքականության մշակումն ու իրականացումըորոշվում է «անհնարին երրորդությամբ», որի համաձայն երկիրը կարող է ապահովելկապիտալի ազատ հոսքերից, գների և փոխարժեքի կայունությունից երկուսի համակցությունը միայն, ՀՀ պարագայում ընտրությունը հանգում է գնաճ-փոխարժեք երկընտրանքին։ Պարզ է, որ կապիտալի հոսքերի սահմանափակումը կործանարար կլինիտնտեսության զարգացման տեսանկյունից և նույնիսկ պրակտիկորեն անհնար է իրականացնել (օրինակ` անհնար է պատկերացնել արտերկրից ստացվող մասնավորտրանսֆերտների նկատմամբ հարկի սահմանումը)։ Եվ քանի որ գների կայունությանզոհաբերումը կլինի անօրինական և նույնիսկ հակասահմանադրական, ուստի այստեսանկյունից փոխարժեքը չի կարող օգտագործվել որպես դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարության անվանական խարիսխ։ Այսպիսով, դրամավարկային քաղաքականության զարգացման առումով միակարդյունավետ լուծումը հանգում էր գնաճի նպատակադրման ռազմավարության անցմանը։ Ստեղծված պայմաններում ՀՀ ԿԲ-ը հայտարարեց 2006 թ. հունվարի 1-իցգնաճի նպատակադրման անցումային ռեժիմ ընդունելու մասին, որի վերջնարդյունքըպետք է լինի անցումը գնաճի լիարժեք նպատակադրման քաղաքականությանը։ Տվյալ ռազմավարության ներքո, որպես դրամավարկային քաղաքականությանմիջանկյալ նպատակ, հանդես է գալիս գնաճի կանխատեսված մակարդակը, որը կառավարվում է գործառնական նպատակի` կարճաժամկետ տոկոսադրույքի միջոցով։ Բացի այդ, որպես երկրորդական գործառնական նպատակ՝ դեռևս պահպանվում էփողի բազան։ Այսպիսով, նոր ռազմավարության ներքո դրամավարկային քաղաքականությունն ուղղվում է գնաճի կանխատեսված և ծրագրային մակարդակների միջևշեղումների վերացմանը։ Որպես դրամավարկային քաղաքականության հիմնականգործիք՝ սահմանվեց վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը, իսկ գնաճի ծրագրայինմակարդակ` 4±1,5 % միջակայքը (3 %` 2006 թ.)։ Գնաճի նպատակադրման ռազմավարությանն անցումը դրամավարկային քաղաքականության զարգացման առումով բարենպաստ ազդեցություն ունեցավ ՀՀ-ում մի1 Տե՛ս «ՀՀ Կենտրոնական բանկի կողմից գնաճի նպատակադրման ռազմավարության ընդունման հիմնավորում». https։ //www.cba.am/Storage/AM/downloads/DVQ/npatakadrum%20hajeren.pdf։ շարք ուղղություններով։ Ի տարբերություն նախորդ ռազմավարության, որի առանցքը Մ. Ֆրիդմանի «Գնաճը միշտ և ամենուր դրամական երևույթ է» սկզբունքն էր,ապա այժմ դիտարկվում է գնաճը պայմանավորող գործոնների լայն շրջանակ, լուծվում է «ժամանակային անհամապատասխանության» խնդիրը, ինչպես նաև զգալիորեն նվազում են գնաճային սպասումները։ Բացի այդ, անցումը գնաճի նպատակադրման ռազմավարությանը նպաստեց դրամավարկային քաղաքականության վերաբերյալ որոշումների կայացման նոր ընթացակարգի ներդրմանը, վերլուծությունների և կանխատեսման համակարգի զգալի կատարելագործմանը, ԿԲ հաշվետվելիության և թափանցիկության մեծացմանը, հրապարակայնության մակարդակի բարձրացմանը։ Վերոնշյալ գործոնները մեծ դերակատարություն ունեն ԿԲ նկատմամբ հասարակության վստահության բարձրացման գործում, ինչը դրամավարկային քաղաքականության արդյունավետության կարևորագույն երաշխիքներից է։ Գնաճի նպատակադրման ռազմավարության անցումն ու դրա իրականացումըՀայաստանում զերծ չէր նաև հիմնախնդիրներից։ Գլխավոր հիմնախնդիրը ֆինանսական շուկայի թերզարգացածությունն է։ Ոչ պակաս կարևոր են նաև փոխանցման մեխանիզմների անկատարությունները, հարկաբյուջետային որոշ գերակայության առկայությունը, գնաճի ամբողջական մոդելի բացակայությունը, ակտիվների գների անվերահսկելիությունը և այլն։ Դրամավարկային քաղաքականության հետագա զարգացումը շարունակականգործընթաց պետք է լինի։ Այն հատկապես պետք է ուղղված լինի գնաճի նպատակադրման ռազմավարությանն առնչվող հիմնախնդիրների լուծմանը, ինչպես նաևգնաճի վրա ոչ մոնետար գործոնների ազդեցության մակարդակի կրճատմանը։ Վերջինիս իրականացումը շատ դեպքերում դուրս է ԿԲ լիազորությունների շրջանակից,ինչը նշանակում է, որ գնաճի արդյունավետ կառավարման համար անհրաժեշտ էնաև պետական այլ մարմինների գործուն մասնակցությունն այդ գործընթացին։ Ժիրայր ՄխիթարյանԴՐԱՄԱՎԱՐԿԱՅԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ. ԾԱԳՈՒՄԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ՄԵՐ ՕՐԵՐԸԲանալի բառեր` գնաճ, դրամավարկային քաղաքականություն, գնաճի նպատակադրում, փողի ագրեգատների նպատակադրում։

Վերլուծվել է ՀՀ-ում դրամավարկային քաղաքականության զարգացման փուլային ընթացքը։ Այս տարի լրանում է Հայաստանում դրամավարկային քաղաքականության իրականացման 20-ամյակը։ Շուկայական տնտեսությամբ այլ երկրների համեմատ 20 տարին այնքան էլ երկար ժամանակ չէ, սակայն Հայաստանում այն բավական հարուստ և բովանդակ եղավ։ Հայաստանին հաջողվեց ստեղծել կայացած դրամավարկային քաղաքականության համակարգ, որը վերջին տարիներին մտել է զարգացման փուլ։ Բացահայտվել են ՀՀ-ում դրամավարկային քաղաքականության փուլերը, դրանց առանձնահատկությունները, ձեռքբերումներն ու հիմնախնդիրները։

Գիտ. Գիտական ​​ղեկավար. ՀՀ ԳԱԱ անդամ, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆ. Գ. Ghaարիբյան Հանքարդյունաբերությունը զարգացած և զարգացող մի շարք երկրների տնտեսության կարևորագույն ճյուղերից մեկն է: Դա կարևոր է ինչպես ՀՀ տնտեսության համար, այնպես էլ դրա առանձին մարզերի համար: ՀՀ լեռնահանքային արդյունաբերությունը ստեղծում է աշխատատեղեր, հարկերի տեսքով ապահովում է պետության եկամուտները, իր ներդրումն ունի համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) արդյունքում, քանի որ արտահանման ծավալի մեջ ունի իր դերը: Այնուամենայնիվ, լեռնահանքային արդյունաբերության դերը սահմանափակվում է վերոնշյալ ուղղակի ազդեցության գործոններով: Այսպիսով, հանքարդյունաբերական ընկերություններն իրենց գործունեության համար անհրաժեշտ միջոցներ են ձեռք բերում մատակարարներից, մատակարարներն էլ իրենց հերթին ապրանքներ են գնում այլ ընկերություններից: Մատակարարող ընկերություններն իրենց հերթին հարկեր են վճարում պետությանը, ստեղծում աշխատատեղեր, ավելացված արժեք և ապրանքներ: Բացի այդ, հանքարդյունաբերության ոլորտի աշխատողները իրենց աշխատավարձի մի մասը ծախսում են տեղական արտադրության ապրանքների և ծառայությունների վրա: Այսպիսով, լեռնահանքային արդյունաբերության ազդեցությունը ներքին տնտեսության վրա ներառում է անմիջական ազդեցություն ՝ գումարած լեռնահանքային արդյունաբերության տնտեսական ազդեցությունը լեռնահանքային արդյունաբերության տնտեսական ազդեցության վրա: Լեռնահանքային արդյունաբերություն Քանակական տնտեսական ազդեցության գնահատումը օգտագործում է այսպես կոչված IMPLAN մեթոդաբանությունը, որը հիմնված է մուտքային-ելքային մոդելի վրա: Այս մոտեցման հիմնական տրամաբանությունն այն է, որ տնտեսության մեկ ճյուղի ցանկացած փոփոխություն շղթայական ազդեցություն ունի ամբողջ տնտեսության վրա: Այսպիսով, ապրանքների և ծառայությունների սպառման աճը հանգեցնում է արտադրության աճի, որն էլ իր հերթին բերում է մատակարարների արտադրության աճի: Ընդհանուր առմամբ, լեռնահանքային արդյունաբերության տնտեսական ազդեցությունը գնահատվում է 3 մակարդակով. Ուղղակի, անուղղակի նույնականացված 1. - Ուղղակի ազդեցությունն առաջանում է ոլորտի ձեռնարկությունների տնտեսական ակտիվությունից: Հանքարդյունաբերության ոլորտի համար սա նշանակում է ոլորտի անմիջական ազդեցությունը տնտեսության վրա, ինչպիսիք են այս ոլորտի ձեռնարկությունների արտադրանքը, աշխատողների քանակը և այլն, ներառյալ արտադրանքի փոփոխությունից բխող տնտեսական ակտիվությունը: - Անուղղակի ազդեցությունն առաջանում է լեռնահանքային արդյունաբերություն մատակարարողների տնտեսական գործունեությունից: - Խթանիչ էֆեկտը պայմանավորված է լեռնահանքային արդյունաբերության և մատակարարող ընկերությունների աշխատողների աշխատավարձերի փոփոխությամբ: Օրինակ ՝ այս ոլորտների աշխատողները աշխատավարձերի բարձրացման արդյունքում կարող են ավելացնել իրենց ծախսերը ռեստորաններ և խանութներում: Այս փոփոխություններն ազդում են հարակից ձեռնարկությունների գործունեության վրա 2: Այսպես կոչված մուտքային-ելքային անիմատորները օգտագործվում են ուղղակի, անուղղակի և տնտեսական ազդեցությունը գնահատելու համար: Առավել հաճախ օգտագործվում են արտադրության ծավալը, ՀՆԱ-ն, աշխատողների քանակը և հարկերը 3: Ներկայացված են այդ ակտիվներից յուրաքանչյուրում ստորև և յուրաքանչյուրը:  Ապրանք. Ներկայացվում է որպես հանքարդյունաբերական ձեռնարկությունների գործունեության բոլոր արդյունքները (եկամուտները):  ՀՆԱ-ն արդյունաբերության կողմից տնտեսության ավելացված արժեքն է: Հարկ է նշել, որ դա պետք է տարբերել արտադրանքից, քանի որ լեռնահանքային արդյունաբերությունը ձեռք է բերում արտադրության միջոցներ, որոնք արդեն ներառված են մատակարար ընկերությունների ավելացված արժեքի մեջ:  Աշխատանք. Աշխատողների թիվն է որպես հանքարդյունաբերության արտադրության ֆոն: , Հարկերը լեռնահանքային արդյունաբերության գործունեության շնորհիվ պետության կողմից ստացված հարկային եկամուտներն են: Անհրաժեշտ ենք համարում համառոտ ներկայացնել ներդրում-արդյունքի մոդելի հիմնական մեթոդաբանությունը, որի հիման վրա կգնահատվի լեռնահանքային արդյունաբերության տնտեսական ազդեցությունը 4: 1 Բրիտանական Կոլումբիայի հանքարդյունաբերության կուտակում, Տնտեսական ազդեցության վերլուծություն, 2011 թվականի հոկտեմբեր, էջ 112 Mclntosh C., The Regional Economy, էջ 15: 4 Մեթոդաբանությունը ներկայացնելու համար օգտագործված մեթոդաբանություն. Miller R., Blair E., InputOutput Analysis. Հիմնադրամներ և ընդլայնումներ, Քեմբրիջի համալսարան, 2009, Պյատտ Գ. Եվ Ռաունդ.., Սոցիալական հաշվապահության մատրիցներ: Պլանավորման հիմք, Վաշինգտոն, 1985 թ. Նախ և առաջ, մուտքային-ելքային մոդելը ստեղծվում է `հաշվի առնելով որոշակի տնտեսական տարածք` տարածաշրջան, երկիր և այլն: Տնտեսությունը բաժանված է արտադրության տարբեր հատվածների: Տնտեսության յուրաքանչյուր ճյուղ միաժամանակ հանդես է գալիս որպես գնորդ և վաճառող: Այլ կերպ ասած, տնտեսության յուրաքանչյուր ճյուղ ներգրավում է արտադրության համար անհրաժեշտ միջոցները, որոնք ապրանք են այլ ճյուղերի համար: Տնտեսության ճյուղերի արտադրության և իրացման գործառնությունները կարող են գրանցվել ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ դրամական արտահայտությամբ: Այնուամենայնիվ, նպատակահարմարությունից ելնելով, սովորաբար օգտագործվում է դրամական արտահայտությունը: Մուտք-արդյունքի մոդելի կարևոր բաղադրիչներից մեկը տնտեսական գործարքների ծավալն է տնտեսության տնտեսական հատվածների միջև, ինչը կնշանակի ոլորտի արտադրության միջոցների պահանջարկ, i հատվածի արտադրանք նույն ժամանակահատվածում: Մյուս կողմից, յուրաքանչյուր երկրում կան միավորներ, օրինակ ՝ տնային տնտեսություններ, կառավարություն և այլն, որոնք ստեղծում են տնտեսության ճյուղերի արտադրանքի վերջնական պահանջարկը: Ենթադրենք, տնտեսությունը բաղկացած է n ոլորտներից: Եկեք x- ը նշի i հատվածի ընդհանուր ելքը i- ով վերջնականորեն i հատվածի ելքը fi- ով, ապա մենք կարող ենք գրել հետևյալ հավասարումը: արտադրության միջոցները և վերջնական պահանջարկը: Նույն տրամաբանությամբ մենք կարող ենք գրել տնտեսության բոլոր ճյուղերի արտադրության հավասարումները: Այստեղից մենք կարող ենք գրել, որ X = Zi + F (3), որտեղ Z- ը ներկայացնում է միջ-արդյունաբերական գործառնություններ: Ապրանքի միջ-արդյունաբերական շարժումը կարող է ներկայացվել աղյուսակով, որը կոչվում է արտադրանքի միջ-արդյունաբերական շարժման մուտքային-ելքային աղյուսակ: Աղյուսակ 1. Արտադրանքի միջ-արդյունաբերական շարժման մուտքային-ելքային աղյուսակ: Արդյունաբերության գնումներ Վաճառքի մասնաճյուղեր Արտադրության այս բոլոր միջոցները (z1j,… zij,…, znj) կազմում են ավելացված արժեք j- րդ հատվածում: Բացի այդ, պարզ է, որ ներմուծվող հատվածը որպես արտադրության միջոց օգտագործում է ոչ ներմուծվող ապրանքները: Սա հատկապես ճիշտ է ՀՀ լեռնահանքային արդյունաբերության դեպքում, որտեղ գործող ձեռնարկությունները ներմուծում են արտադրության համար անհրաժեշտ միջոցների մեծ մասը: Այսպիսով, օրինակ, Կապանի կոմբինատը 2014 թ. Տեղական մատակարարներից միջոցներ ստանալու համար: ծախսել է իր կապիտալ ծախսերի միայն 25% -ը և գործառնական ծախսերի 38% -ը 1: Աղյուսակում յուրաքանչյուր սյունակ ցույց է տալիս յուրաքանչյուր հատվածի ելքերը (մուտքերը), իսկ յուրաքանչյուր շարքում `յուրաքանչյուր հատվածի արդյունքները (ելքեր): այստեղից էլ գալիս է մուտքային-ելքային աղյուսակը: Հասկանալի է, որ այս պարագայում դիտարկվելու է միայն մեկ արդյունաբերություն, (ժ-րդ) հանքարդյունաբերության արդյունաբերության փոխկապակցումը տնտեսության այլ ճյուղերի հետ: Այդ նպատակով պետք է ձեւավորվի լեռնահանքային արդյունաբերության արտադրական գործառույթը: Արտադրության գործառույթը և Ներածություն-Արդյունք մոդելը, որի հիմնական ենթադրություններից մեկն այն է, որ արտադրության միջոցների միջ-արդյունաբերական տեղաշարժը տեղի է ունենում որոշակի ժամանակահատվածում, օրինակ `որոշակի տարում: Ենթադրենք, որ zij- ը տվյալ տարվա ընթացքում ինքնաթիռ արտադրողների կողմից գնված ալյումինի արտադրության ծավալն է: Ալյումինի և արժեքը կլինի օդանավի արտադրության հարաբերակցությունը (ասենք aij), այսինքն ՝ օդանավ արտադրողների կողմից արտադրված օդանավի արժեքի և օդանավի արտադրության արժեքի հարաբերակցությունը: Այս հարաբերակցությունը կոչվում է մուտքային-ելքային գործոն: Ենթադրենք z14 = 300 $, իսկ x4 = 15,000 $: Այդ դեպքում aij = 300/15000 = 0,02: Սա նշանակում է, որ $ 1 օդանավ արտադրելու համար անհրաժեշտ է 0,02 դոլար ալյումին: (4) բանաձևից մենք կարող ենք գրել. Aij * xj = zij: Այս գործակիցն անփոփոխ է, եթե անհրաժեշտ է իմանալ, թե որքան ալյումին է անհրաժեշտ $ 45,000 օդանավ արտադրելու համար, ելքային արդյունքը տալիս է պատասխանը. Aij * xj = zij, 0,02 * 45,000 = 900 $, եթե օդանավի արտադրանքը եռապատկվի, ապա ալյումինի եռակի արտադրություն, որն օգտագործվում է օդանավ արտադրողների կողմից: Փաստորեն, մուտքային ելքի մոդելում aij- ը նշում է ֆիքսված հարաբերակցությունը արտադրանքի տվյալների և արտադրության միջոցների միջև: Բացի այդ, մուտքային-ելքային վերլուծությունը ենթադրում է, որ արդյունաբերությունն օգտագործում է արտադրության միջոցները ֆիքսված համամասնություններով: Ենթադրենք, որ տվյալ ժամանակահատվածում ավիաշինությունը (x4) արտադրության միջոցներ է գնում տնտեսության 2-րդ ճյուղից z24 = 750 դոլար: Հետեւաբար ՝ a24 = z24 / x4 = 750/15000 = 0,05: x4 = 15000 $ Ապրանք արտադրելու համար պահանջվող արտադրության միջոցներն օգտագործվում են համամասնորեն p12 = z14 / z24 = 300/750 = 0.4: Եթե ​​x4- ը $ 45000 է, ապա z24- ը կլինի 0,05 * 45000 = 2250 $, իսկ z14` $ 900, 1 և 2 հատվածների արտադրության միջոցների համամասնությունը կլինի 900/2250 = 0,4, ինչպես նախորդ դեպքում: Փաստորեն, p12 = z14 / z24 = a14x4 / a24x4 = a14 / a24 = 0,02 / 0,05 = 0,4: Այստեղից եզրակացնում ենք, որ արտադրական միջոցների համամասնությունը ֆիքսված է, քանի որ ֆիքսված են ելքային ելքի գործակիցները: Տնտեսության j- րդ ճյուղի արտադրական գործառույթը կախված է արտադրության համար անհրաժեշտ միջոցներից: (4) բանաձևը մենք ստանում ենք. Այսպիսով, արտադրական ֆունկցիայի ամենատարածված մարմնավորված մուտքային-ելքային մոդելում բոլոր գործակիցները նույնն են և հավասար են xj ճյուղի ելքին: Արտադրության բոլոր միջոցների եռապատկումը կհանգեցնի տվյալ ճյուղի արտադրության եռապատկմանը: Այժմ եկեք հաշվարկենք Կապանի գործարանի արտադրական ֆունկցիան ՝ ելնելով 2014 թ., Տվյալների հիման վրա: Ըստ 2014 թ. Կայունության հաշվետվության, մատակարարման շղթան կարելի է բաժանել երկու խմբի `գործառնական ծախսեր և կապիտալ ծախսեր 1: 2014 թ.-ի տարեկան ֆինանսական հաշվետվությունից մենք տեսնում ենք, որ այդ տարվա կապիտալ ծախսերը կազմել են $ 15.036 մլն, իսկ գործառնական ծախսերը `$ 36.142 մլն, իսկ եկամուտները` $ 38.810 մլն 2: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ նույն տարում գործառնական ծախսերի 38% -ը տեղական էր, վարձակալներից միջոցների ձեռքբերումը և կապիտալ ծախսերի 25% -ը կարող են z2j = 36,142 * 0,38 = 13,734: a2j = 13734/38810 = 0.35. p12 = z1j / z2j = 3759/13734 = 0.27: Այսինքն ՝ xj = (z1j / a1j, z2j / a2j) = 38,810 միլիոն դոլար: Այսպիսով, մենք կօգտագործենք արտադրական ֆունկցիան ՝ հանքարդյունաբերության արդյունաբերության անուղղակի տնտեսական ազդեցությունը գնահատելու համար: Ինչ վերաբերում է խթանման գնահատմանը, ապա այն հաշվարկելու ենք ՝ ելնելով լեռնահանքային արդյունաբերության աշխատողների թվից, մատակարարման ոլորտում, նրանց ստացած աշխատավարձերի չափից ՝ օգտագործելով «սպառման շեմ» հասկացությունը: Հարկ է նշել, որ հետագա դիտարկումների և հետազոտությունների ընթացքում մենք կփորձենք ձեռք բերել հանքարդյունաբերության արդյունաբերության ուղղակի, անուղղակի և տնտեսական ազդեցության քանակական գնահատականներ `հիմնվելով վերը նշված մուտքային-ելքային մեթոդաբանության վրա, համապատասխան համակարգչային ծրագրերի: Առնո Հովակիմյան ՆԵՐՄՈՒՄԱՆ-ԱՐՏԱԴՐԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼԻ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ. Հանքարդյունաբերության տնտեսագիտական ​​ազդեցության գնահատում Արդյունաբերություն Հիմնաբառեր. Լեռնահանքային արդյունաբերություն, արտադրության արտադրանք, տնտեսական ազդեցություն ։

Հոդվածում նկարագրվում է input-output մոդելի մեթոդաբանությունը՝ նկատի ունենալով լեռնահանքային արդյունաբերությունը։ Այլ կերպ ասած, վեր է հանվել input-output մոդելի այն հիմնական հասկացությունները և լեռնահանքային արդյունաբերության այն հիմնական առանձնահատկությունները, որոնք անհրաժեշտ են ՀՀ լեռնահանքային արդյունաբերության ուղղակի, անուղղակի և խթանող տնտեսական ազդեցության քանակական գնահատականներ ստանալու համար։ Հիմնվելով input-output մոդելի մեթոդաբանության և Dundee Precious Metals ընկերության 2014 թ. տվյալների վրա՝ կազմվել է Կապանի կոմբինատի արտադրական ֆունկցիան։

Անկախության հռչակումից հետո ՀՀ-ում իրականացվեցինարմատական ագրարային վերափոխումներ։ Սեփականաշնորհմանառաջին տարիներըհամընկանշրջափակմանտարիներին։ ևԱրտադրության անմիջական անկման հետ մեկտեղ, խոր ճգնաժամապրեցին գյուղատնտեսության գիտական բազան, նրա գենոֆոնդիվերարտադրությունը։ Ագրարային արմատական վերակառուցումներիառաջին երեք տարիներին գյուղացիական և գյուղացիական կոլեկտիվտնտեսություններից բացի սեփականաշնորհվեցին նաև ՀայաստանիՀանրապետության կոլեկտիվ և պետական գյուղատնտեսական ձեռնարկություններին պատկանող հանրային մյուս արտադրամիջոցները։ Գյուղատնտեսականհավաքակայաններիլուծարման պատճառով վերացավ գյուղատնտեսական տեխնիկականսպասարկման միասնական, կենտրոնացված համակարգը, լուծարվեցճյուղի ժամանակակից տեխնիկական բազան, որի հետևանքովմեքենայացված և ինտենսիվ գյուղատնտեսությունն իր տեղը զիջեցձեռքիէքստենսիվգյուղատնտեսությանը1։ Գյուղատնտեսության մեջ շահագործվող մեքեքենատրակտորային հավաքակազմի շուրջ 90 տոկոսն էլ օգտագործվում էր նորմատիվային ժամկետից 10-15 տարով ավելի 2։ Անդրադառնալով գյուղտեխնիկայի սեփականաշնորհմանը`նշենք, որ գյուղացիական տնտեսություններում հատկապես դժվար էրլուծվում արտադրական գործընթացների մեքենայացման խնդիրը։ Եղած հին տեխնիկան գյուղացիական տնտեսությունների փոքրչափերի պայմաններում ի վիճակի էր կատարելու միայն վարի, կամլավագույն դեպքում հնձի և այգիների բուժման աշխատանքներ։ 1 Տե՛ս Մանասերյան Ն., Ագրարային հարցը երեկ և այսօր, Եր., 2005, էջ111։ 2 Տե՛ս Մովսիսյան Վ., Հողի ճակատագրով. Մտորումներ տքնության, Եր., 2001, էջ 248։ 248։ Տեխնիկաչունեցող գյուղացիական տնտեսությունների համարսպասարկման տեսակետից կարևոր էր «Հայագրոսպասարկում» և«Հայբերրիություն» արտադրական միավորումներին կից գյուղմեքենաների շահագործման կայանների ստեղծումը 1։ Տարիներ շարունակ չէր նորացվում հանրապետության գյուղատնտեսական մեքենաների պարկը։ Եղած մեքենաների մեծ մասըհնացած էր և ֆիզիկապես ու բարոյապես մաշված։ Մի մասն էլպարզապես սարքին վիճակում չէր, ուրեմն չէր օգտագործվում։ Ցածրէր օգտագործվող մեքենաների արտադրողականությունն ու աշխատանքի արդյունավետությունը։ Գյուղատնտեսական մեքենաներիօգտագործման ցածր արդյունավետությունը, այդ ամենից զատ, պայմանավորվում էր մասնավորեցված հողակտորների մանրատվածությամբ։ Իբրև հետևանք, գյուղացիական տնտեսություններումգերակշռում էր ձեռքի` ֆիզիկական ծանր և ցածր արտադրողականաշխատանքը, որն էլ իր հեթին անհնար էր դարձնում գյուղատնտեսական սեզոնային աշխատանքները կարճ ժամանակահատվածումսկսելն ու ավարտելը։ Հատկանշական է, որ սեփականաշնորհման սկզբնականփուլում գյուղատնտեսական մեքենաների, սարքավորումների և այլարտադրամիջոցների զգալի մասը պետք է հանձնվեր տեղականխորհուրդներին` գյուղացիական տնտեսություններին սպասարկելունպատակով։ Դա թուլացնումէր արտադրողների նյութականշահագրգռվածությունն ու պատասխանատվությունը այդ միջոցներըպահպանելու և արդյունավետ օգտագործելու համար։ Մյուս կողմից`այդ միջոցները միշտչէ, որ ինչպես հարկն է ծառայում էինարտադրողների շահերին։ Շատ հաճախ գյուղտեխնիկայի առանձինմասեր վաճառվում էին թանկ գներով, իսկ տեխնիկան վերածվում էրթափոնի։ Գյուղտեխնիկայի բազայի փոշիացումը մեծ հարվածհասցրեց գյուղացիական արտադրությանը։ Գյուղում տեխնիկանկենտրոնացվեց առանձին մարդկանց ձեռքում, որոնք այնպիսի գներէին առաջարկում, որ գյուղացին հնարավորություն չէր ունենումմշակել իր հողը։ Հանրապետությունում չկար նույնիսկ պարզունակգյուղգործիքների կազմակերպված զանգվածային արտադրություն։ Ըստ սեփականաշնորհման սկզբունքի, սեփականացնելուառաջնահերթ իրավունք ունեին տեխնիկան աշխատեցնողները։ Հենցնրանք էլ դարձան գյուղտեխնիկայի սեփականատերերը։ Անհրաժեշտ է1 Տե՛ս Մկրտչյան Հ., Հողային հարաբերությունները և արդի ագրարայինքաղաքականության հիմնական ուղղությունները ՀՀ-ում, Եր., 1997, էջ 18։ գյուղգոր-ծիքների,կատարվեցՀՀշտապումնշել, որ դրա պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ այդ տարիներինփախստականները վճարունակ չէին, իսկ նրանք, ովքեր նվազագույնհնարավորություն ունեին,էին օր առաջ քաղաքտեղափոխվել, անգամ` արտերկիր։ Այսպես, փախստականներովբնակեցված գյուղերի մեծ մասը զրկվեց գյուղտեխնիկայից1։ Գյուղտեխնիկայի ձեռքբերման նպատակով ՀՀ կառավարությունը մի շարք պայմանագրեր կնքեց տարբեր պետություններիհետ։ Այսպես, Հայաստանի Հանրապետության և Ճապոնիայի ուՉինաստանի կառավարությունների միջև կնքված համաձայնագրերով1998 թ. Ճապոնիայից հանրապետություն բերվեց 15 միավորհացահատիկային կոմբայն և 8,5 մլն դրամ արժողությամբ պահեստամասեր։ 1999-2000 թ.թ. Ճապոնիայի կողմից տրամադրված 300 մլնիեն գումարով հանրապետություն ներմուծվեցին 4 տասնյակի հասնողփոքրնաևհացահատիկահավաք կոմբայնների ու պահեստամասերի նորխմբաքանակներ։ 1999 թ. Չինաստանից բերվեց 100 տրակտոր,որոնք կոմբայնների հետ միասին մարզերում իրացվեցին բացաճուրդային եղանակով։ 2 2000 թ. ՉԺՀ կառավարության կողմից 3 մլնյուան գումարով հանրապետություն ներկրվեցին փոքր հզորության 78տրակտորն և պահեստամասեր (70) տեսակի։ Ինչպես Ճապոնիայի,այնպես էլ Չինաստանի կառավարությունների կողմից դրանցմատակարարումըկառավարության 2000թ. հունվարի 26-ի որոշմամբ, որը որակվեց որպեսմարդասիրական օգնության ծրագիր։ 3 Դրանք ապահովեցին բավարար արտադրողականություն։ Հանրապետությունում եղած ավելի քան 333 հազար գյուղացիականտնտեսությունների նյութատեխնիկական բազան 2000 թ. դրությամբուներ հետևյալ պատկերը.հզորության տրակտորների,հանրապետություն• տրակտորներ-13,1 հազար հատ,բեռնատար ավտոմեքենաներ-12,7 հազար հատ,• տրակտորային գութաններ- 3,6 հազար հատ,• տրակտորային սերմնացաններ- 1,6 հազար հատ,կուլտիվատորներ- 2 հազար հատ,հնձիչներ- 0,8 հազար հատ,1 Աղքատությունը և ժողովրդավարությունը Հայաստանում, Եր., 2000, էջ 14։ 2 Մինասյան Է., Սոցիալ-տնտեսական վերափոխումները Հայաստանի Հանրապետությունում (1990-2003 թթ.), Եր., 2003, էջ 93։ 3 Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական տեղեկագիր, հ. 2, 14 փետրվարի,2000, էջ 50-51։ արդիՀայաստանում• տրակտորային խոտհնձիչներ- 1,4 հազար հատ1։ գյուղատնտեսականհացահատիկահավաք կոմբայններ- 1,3 հազար հատ,սիլոսահավաք և կերահավաք կոմբայններ- 0,4 հազար հատ Գյուղացիական տնտեսությունների մանր չափերը պահանջումէին(լեռնայինհողագործության և մանր արտադրության պահանջներին համապատասխանող) մեքենաշինության ստեղծում։ Ուրեմն անհրաժեշտ էրպետականորեն հոգ տանել հանրապետությունում եղած արտադրության միջոցների խնամքի ու պահպանման, դրանց օգտագործման արդյունավետության բարձրացման նկատմամբ։ Այդ տեխնիկան կարելի էր կենտրոնացնել համատեղ օգտագործելու նպատակով։ Միաժամանակ համալիր ծրագիր մշակելիս հարկավոր էրհաշվի առնել 50 ձիաուժանոց տրակտորների պահանջարկը և այն, որտարիներ շարունակ չէր թարմացվում գյուղտեխնիկայի հավաքակազմը, որի միայն 2,7 %-ն էր, որ թողարկվել էր 1994 թ. հետո, չկարօժանդակ տեխնիկա, չկային նյութեր ներմուծող տարբեր տեսակիմիջնորդ ֆիրմաներ, ընկերություններ, տեխնիկայի վարձույթի կետեր։ Փաստորեն ագրոսպասարկման աշխատանքներն անարդյունավետէին` վճարման և այլ խնդիրները կարգավորված չլինելու պատճառով։ Ցածր էին նաև արտադրական և ոչ արտադրական ֆոնդերիսեփականաշնորհման տեմպերը։ Կովանոցները սեփականաշնորհվելէինվերանորոգմանարհեստանոցները` 30,5%-ով, վարչականշենքերը` 11,9%-ով։ Չսեփականաշնորհված հիմնական միջոցները մնացել էին անտեր ուչէին օգտագործվում2։ Սեփականաշնորհման ընթացքում մասնավորեցվին հանրապետության ագրո-արդյունաբերական համալիրում եղած վերանորոգման արհեստանոցների 52840 քառակուսի մետր օգտակար տարածքից 1682-ը, 6373 տոննա արտադրական կարողության կերախոհանոցներից ևկերարտադրամասերից` 930-ը, 52945 տոննակարտոֆիլի, բանջարեղենի և մրգեղենի միանվագ պահպանմանպահեստարան սառնարաններից` 16530-ը, 5054 հանդերձարանտեղով գյուղական բաղնիքներից` 1116-ը։ Այդ ամենից բացի, այդ նույնժամանակահատվածում հանրապետությունում եղած 931 կերահավաք կոմբայններից սեփականաշնորհվեցին 450-ը, միջինը մոտ 9762ռուբլով, 4865 տրակտորային գութաններից` 2602-ը` մոտ 447 ռուբլի1 Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք 1999-2000 թթ., Եր., 2001։ 2 Մամիկոնյան Հ., ՀՀ գյուղատնտեսական արտադրության զարգացման հիմնախնդիրները, Եր., 1997, էջ 20։ 39,2%-ով,ոչխարանոցները`34,8%-ով,միջին գնով, 2344 սերմնացան մեքենաներից` 1176-ը` մոտ 1163ռուբլի միջին գնով1։ Եթե նկատի ունենանք նաև այդ տարիներին ռուբլու արժեզրկումը, ապա բերած թվերից դժվար չէ կռահել, որսեփականաշնորհված արտադրական ռեսուրսներն իրացվել են դրանցիրական արժեքը չարտահայտող բավականին ցածր գներով։ Մյուսկողմից` բերված թվերից երևում է, որ հանրապետության հանրայինգյուղատնտեսության հիմնական ֆոնդերի ավելի քան երկու երրորդըայդ տարիներին (1991-1994 թ.թ.) չի սեփականաշնորհվել։ Ճիշտ է,չսեփականաշնորհված հիմնական միջոցների մի մասը մնում էր դեռևսպահպանվող պետական տնտեսություններում և օգտագործվում էրդրանց կողմից, մի մասն էլ ամրացվեց գյուղական խորհուրդներին`սպասարկելունորաստեղծ գյուղացիական տնտեսություններիննպատակով, այնուամենայնիվ հազարավոր շենքեր, շինություններ,արհեստանոցներ,մեքենահավաքակայաններ,պահեստներ,կերախոհանոցներ, կերարտադրամասեր և այլն մնացելէինչսեփականաշնորհված և հետագայում թալանվեցին։ Դրանց զգալիմասը գյուղատնտեսական արտադրության մեջ այլևս չօգտագործվեց։ Ուրիշ խոսքով, Հանրապետության ազգային հարստության զգալիմասը վերածվեց մեռյալ կապիտալի։ Գյուղատնտեսական արտադրամիջոցների սեփականաշնորհումը, փաստորեն կատարվեց առանց ագրոարդյունաբերականհամալիրի մյուս կարևոր ճյուղերի և օղակների համընթացսեփականաշնորհման2։ Դրա հետևանքով գյուղատնտեսությունըերկար ժամանակ աշխատում էր որպես մասնավոր սեփականության,իսկ նրան սպասարկող ճյուղերը` որպես պետական սեփականություն,ինչըբացասաբար անդրադարձավ ամբողջ ագրոպարենայինհամալիրի արդյունքների վրա։ Ամփոփելով` կարող ենք փաստել, որ կատարված ագրարայինվերափոխումները Հանրապետության գյուղական բնակավայրերի մեծմասում հանգեցրելէին ինքնաբավ բնատնտեսական բնույթիհամակարգի ձևավորմանը։ Կտրտված, միմյանցից մեծ հեռավորությունների վրա գտնվող հողակտորներում ինտենսիվ գյուղատնտեսության վարումն, ըստ էության, հնարավոր չէր։ Գյուղացիականունենալովտնտեսությունը,մեծհնարավորություններ,չէր կարողանում կազմակերպել իրացումը,1 Ֆահրադյան Հ., Ագրարային արմատական վերակառուցումներ ՀայաստանիՀանրապետությունում. անհրաժեշտություն, արդյունքներ, հիմնախնդիրներ, Եր., 2003,էջ 142։ 2 Տե՛ս Մանասերյան Ն., նշվ. աշխ., էջ 105։ առաջարկիավելիորով, բնականաբար նվազեցվում էր գյուղատնտեսական գործունեության արդյունավետությունը։ ԳՅՈՒՂՏԵԽՆԻԿԱՅԻ ԵՎ ԱՅԼ ԱՐՏԱԴՐԱՄԻՋՈՑՆԵՐԻՍԵՓԱԿԱՆԱՇՆՈՐՀՄԱՆ ԸՆԹԱՑՔՆ ՈՒ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄԻՐԱԿԱՆԱՑՎԱԾ ԱԳՐԱՐԱՅԻՆ ՎԵՐԱՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄԳևորգյան Մարինե(1991-2000 ԹԹ.)կատարվածԲանալի բառեր - Ագրարային վերափոխումներ, գյուղտեխնիկա,սեփականաշնորհում, գյուղացիական տնտեսություն, ագրոարդյունաբերականհամալիր, մեքենատրակատորային կայան։

Հոդվածում քննարկվել է ՀՀ-ում ագրարային վերափոխումների գյուղատնտեսական համատեքստում մեքենաների սեփականաշնորհման գործընթացը և արդյունքները։ Վերլուծության արդյունքում պարզ որ համատարած թալանվեցին տասնամյակներով ստեղծված ֆերմաներն ու տեխնիկան` ընդ որում մեծ մասամբ հայտնվելով գյուղատնտեսության հետ կապ չունեցող մարդկանց ձեռքում։ Սեփականաշնորհման հետևանքով զրկվելով գյուղտեխնիկայից, պարարտանյութերի օգտագործման հնարավորություններից` գյուղացին մնաց մենակ իր փոքր հողակտորի հետ` հույսը դնելով ձեռքի անարդյունավետ աշխատանքի վրա, ինչն էլ հանգեցրեց անկումային հանրապետության գյուցատնտեսության երևույթների խորացմանը։

Գիտ. Ղեկավար ՝ Ֆումգտ, դոց. Գ Տոնոյան 2016 թ. ԱՄՆ նախագահի ընտրություններ Ստացված արդյունքները մեծ քննարկումների տեղիք են տվել համաշխարհային հանրության շրջանում, անգամ բողոքների պատճառների վերաբերյալ: Թրամփը, հավանաբար, բազմաթիվ հարցեր է առաջացրել, որոնց մի մասին կփորձենք պատասխանել այս աշխատանքում: Մեր օրինակում մենք կանդրադառնանք ԱՄՆ-ի ընտրություններին մասնակցած հիմնական նահանգներին, ինչպիսիք են համեմատաբար մեծ բնակչություն ունեցող նահանգները (բայց առանցքային նահանգները (1-11 նահանգ) ձայների մեծամասնությունը տվեցին Թրամփին, և II խմբում (12): -22 նահանգ) այն պետություններն են, որոնց ձայների մեծ մասը բաժին է ընկել Քլինթոնին: Յուրաքանչյուր նահանգում ընտրվել է 32 բնակչության նմուշ, որոնց տրվել են հատուկ հարցեր 33: Հետազոտության հիմնական նպատակն է պարզել, թե նահանգների բնակչությանը տրված հարցերից որն է առավել հստակ, Դիտարկվող նահանգներից որոնք են առավել բնորոշ «հակաթրամփյան» և «Թրամփական» պետությունները: Հետազոտության արդյունքները համեմատվել են դիսկրետ կլաստերի վերլուծության և մոդելավորման մեթոդներով ստացված արդյունքների հետ: Առաջին և 32 նմուշառման ժամանակ ընտրված համակցության որոշ միավորներ ուսումնասիրվում են որոշակի կարգով և ստացված արդյունքները տարածվում են ամբողջ համադրության վրա: 33 Փաստորեն, յուրաքանչյուր պետության նմուշին տրվել է 20-25 տարբեր հարց `կապված իրենց նախասիրությունների, ապրելակերպի, քաղաքական հայացքների և այլնի հետ, բայց մենք առանձնացրել ենք 10 ամենակարևոր հարցերը, որոնք, մեր կարծիքով, առավել արդիական են: առավել բնորոշ երկրները (օրինակ ՝ Հայաստանը): ) համար: http: //edition.cnn.com/election/results Բոլոր նահանգները, Ելք-հարցումներ վել Երկրորդ խմբի համար X հատկությունը 1 է ՝ «Պետություններն ընտրում են Թրամփին»: Հաշվի առեք դիսկրետ մոդելավորման I մեթոդը. Ախտորոշիչ թեստ 2 կամ ուղղակի թեստ: ա (P9) Դաշնային կառավարությունից դժգոհ ընտրողների 70% -ից ավելին (P10) {ընտրողների մեծամասնությունը կարծում է, որ Թրամփը կարող է ճիշտ տնտեսական քաղաքականություն վարել} 1H Սարգսյան, Գ. Տոնոյան, Ն Քոչինյան - «Դիսկրետ մոդելավորումը ճանաչողության մեջ» դասակարգման խնդիրները »,« akանգակ », Երեւան - 2015, էջ 9-13: Եկեք որոշ մեկնաբանություններ կատարենք I և II աղյուսակների վերաբերյալ: Մեր օրինակում բնակչությունը բաժանված է 2 խմբի ՝ ըստ տարիքի (ավելի բարձր, քան 45 և ցածր): Վիճակագրության համաձայն, միջին տարիքի (30-45) մարդիկ ավելի հավանական է, որ քվեարկեն Քլինթոնի օգտին, քանի որ Թրամփը հայտնի է իր էքսցենտրիկ պահվածքով և ավելի շուտ 1: Յուրաքանչյուր համար ցույց է տալիս պետության ընտրական ձայները ՝ կախված բնակչությունից: Այսինքն ՝ պետության կշիռը Որքան մեծ է պետության բնակչությունը, այնքան շատ ձայներ: մի քանի Մրցավազքի դեպքում (օրինակ, լատինացիները, անկանխատեսելի աֆրիկացիները, սպիտակները և այլն) ավելի հակված են առաջադրվել Քլինթոնի համար (որը նրանց նկատմամբ համեմատաբար մեղմ քաղաքականություն կվարի), այնպես որ, եթե նրանք բազմանան այդ նահանգում, մեծամասնությունը գնալ մեծամասնություն: Բնակության վայրը մեծ ազդեցություն ունի, քանի որ արվարձաններում ապրող մարդիկ հիմնականում տեսնում են Քլինթոնի նախընտրական ծրագրում իրենց առօրյա կյանքի, ինչպես նաև ենթակառուցվածքների, սոցիալական և այլ խնդիրների լուծումը: Կրթությունը նույնպես կարևոր դեր ունի, քանի որ բարձրագույն կրթություն ունեցող մարդիկ հիմնականում խուսափում են Թրամփի ծայրահեղական քաղաքականությունից: Ընտրողների տեսակետների վերաբերյալ ասենք, որ բնակչությունը կա՛մ դեմոկրատ է, կա՛մ հանրապետական, կա՛մ նրանք անկախ են: Մենք եկամտի մակարդակը 50,000-ից $ 100,000 կդիտարկենք որպես միջին խավ ($ 50,000-ից ցածր եկամուտ ունեցող անձինք սովորաբար պատկանում են դեմոկրատներին, իսկ $ 100,000-ից բարձր եկամուտ ունեցողները ՝ հանրապետականներին կամ անկախներին): Քլինթոնի կողմնակիցները «գոհ են» Բարաք Օբամայի վարած քաղաքականությունից: Բացի այդ, Քլինթոնի ներկայացրած քաղաքական ծրագիրը կարծես թե Օբամայի քաղաքականությունն էր, և մարդիկ փոփոխություններ էին ակնկալում նոր նախագահից: 10-րդ նշանի հետ կապված նշենք, որ բոլոր նահանգներում անցկացված հարցումներից հետո պարզվեց, որ երկրի հիմնական խնդիրը (ըստ ամերիկացիների) տնտեսությունն է, ուստի այն թեկնածուն, ով կարող է ճիշտ տնտեսական քաղաքականություն վարել, ընտրվել Թուլությունները դաշնային կառավարությունից «փոփոխություն են ակնկալում նոր նախագահից»: Հաշվեք ինդեքսների (Pj) e օբյեկտների (ei) տեղեկատվական կշիռները 2 աղյուսակի համար Դիսկրետ մոդելավորման I մեթոդում, որքան մեծ է պիտակի կամ առարկայի տեղեկատվական կշիռը, այնքան մեծ է դրա նշանակությունը: I աղյուսակում համապարփակ թեստերի քանակը 30 է, իսկ II- ում ՝ 2: I- ի փակուղային փորձարկումները ավելին են, քան II թեստերը, ինչը պայմանավորված է նրանով, որ մարդիկ, սովորաբար դեմոկրատները, «նման են» II աղյուսակին (Քլինթոնի կողմից ընտրված նահանգները): Աղյուսակ I (Թրամփ) Աղյուսակ II (Քլինթոն) (I խումբ) P6 = P10 = 0.733 (I խումբ) P! 3 = P! 7 = P! 9 = P! 4 = P! 6 = (II խումբ) P9 = 0,7 (II խումբ) P! 2 = P! 5 = 0,5 (III խումբ) P8 = 0,667 (III խումբ) P! 1 = P! 8 = P! 10 = 0 (IV խումբ) P7 = 0.633 (խումբ V) P3 = 0.6 (խումբ VI) P1 = P5 = 0.567 (խումբ VII) P2 = 0.533 (խումբ VIII) P4 = 0.333 նախագահ. «Թրամփի» բնորոշ նահանգներն են Օհայո (Օ), Յուտա (Յուտա), Արիզոնա (Ազ), Տեխաս (Տեխ), Փենսիլվանիա (Պա), (Ֆլորա) Այս նահանգներում կան բոլոր նախադրյալները, որպեսզի Ֆլորիդան ընտրվի Թրամփ որպես նոտա, Թրամփը հաղթեց ընտրություններում ՝ վերը նշված 6 նահանգների պատճառով: Սովորաբար յուրաքանչյուր 4 տարին մեկ, ընտրությունների ընթացքում, Օհայո Օ և և նույնիսկ ասում է. Օհայոյում հաղթած թեկնածուն կդառնա հաջորդ նախագահը: Եկեք քննարկենք ախտորոշիչ հետազոտության համար նոր օբյեկտ ճանաչելու հարցը: Մենք ուզում ենք պարզել, թե այդ պետություններից որն կարող է ներառվել E օբյեկտների բազմության մեջ (որոնք բավարարում են X հատկությունը) ․ Որոշվում է նոր օբյեկտի քաշը (cid): 1809) (նշ. 1810) (նշ. 2172) ((նշ. 2192)) · (տիկ. 2202) (նշ. 4594) (խնամել 2168) համասեռամոլ (cid) 2196) (նշ. 2192) (նշ. 3128) (նշ. 2778) հետևյալ բանաձևով e (T) = ∑: , որտեղ t! ij- ն ցույց է տալիս աստիճանը, որով e օբյեկտը բավարարում է P բազմության j- րդ ցուցիչը (j = 1,2, .., 10): Եթե ​​min (T) -Ɛ ≤ e! (T) ≤ max (T) +, ապա մենք կասենք, որ e օբյեկտը X հատկություն ունի, և այն կարող է ներառվել E բազմության մեջ: Վերոնշյալ աղյուսակից ՝ min (T) = 0,407; առավելագույն (T) = 0.846: Նյու Մեքսիկոն (Նմ) ընդհանրապես ընդգրկված չէ այս բազմության մեջ, քանի որ նրա քաշը շատ փոքր է (Նյու Մեքսիկոյում ՝ հօգուտ Քլինթոնի): 48% HV- Կարոլինա (Sc) և Missouri (Mo) հարաբերակցությունը նրանց ձայների մեծամասնությունը տվեց Թրամփին, ինչպես կանխատեսվել էր: Կլաստերի 1 վերլուծություն: Թույլ է տալիս բաժանել առարկաները կլաստերի ՝ ընտրելով հեռավորության չափման մեթոդը: Հետազոտության ընթացքում թեստերի հավաքածուն նախ որոշվել է պիտակների (տեղեկատվական կշիռների), ապա ստացված արդյունքների ՝ օբյեկտների տեղեկատվական կշիռներով: Օբյեկտների տեղեկատվական կշիռների հիման վրա օբյեկտների կլաստերային վերլուծության մեջ 2 օբյեկտ նույն կլաստերից (խմբից) է, ոչ փորձնական քննության արդյունքում մեծ է հավանականությունը, որ դրանք կլինեն նույն կլաստերից (խումբ ) Հակառակը միշտ չէ, որ այնտեղ է, որտեղ կա: Կլաստերի վերլուծության երկքայլ մեթոդներ 22 նահանգները 10 չափանիշների համաձայն կբաժանվեն 2 կլաստերի (I կլաստերում ներառվելու են Քլինթոնի կողմից ընտրված նահանգները, իսկ Թրամփի կողմից ընտրվածները բաժանվելու են II): 2.Жамбю М. Հիերարխիկ կլաստերի վերլուծություն և նամակագրություն: - Մ. Финансы и 3.Бююль А., Цёфель П. ՍՊՍՍ Փորձեք տեղեկատվություն մշակել: Վերլուծական վիճակագրական տվյալներ և թաքնված օրենքների հաստատում: Պեր с нем —СПб .: DiaSoftP, 2005. - Գլուխ 20. Կլաստերի վերլուծություն, էջ. 384-408. Վարդերի դասակարգում և դասակարգում: Նշենք, որ ըստ Հիերարխիկ Երկու քայլ 2 կլաստերի վերլուծության, I կլաստերը 13 է, իսկ II- ը ՝ 9: Միչիգան ​​(Mc 0.407) և Hs Կարոլինան (Nc 0.5) ընդգրկված չէ առաջին կլաստերում, ինչը կարող է արդարացվել այն փաստով, որ այս երկու պետությունների տեղեկատվական կշիռը ամենափոքրն է: Likeիշտ այնպես, ինչպես այս նահանգներում, Թրամփը հաղթեց ընտրական ձայների շատ փոքր տարբերությամբ: Անգամ Միչիգանում 3 ձայնի փաստացի քանակով, Թրամփը պարտվեց: Ըստ Ուորդի, կլաստերների չափը նույնն է, բայց այստեղ Hs-Carolina (Nc 0.5) ով Iowa (Iw 0.566) մտավ առաջին կլաստեր, չնայած, ըստ թեստի, դրանք ընդգրկված էին Թրամփի ընտրատարածքներում: Դրանք համեմատաբար թեթև էին (չնայած ամենաթեթևը չէին): Կլաստերի վերլուծության դիսկրետ մոդելավորման արդյունքները, ընդհանուր առմամբ, համընկնում են, բացի այդ, հետազոտության արդյունքները համընկնում են նախագահական ընտրությունների արդյունքների հետ: 2 Կլաստերի երկքայլ վերլուծությունը թույլ է տալիս ոչ միայն պարզել, թե որ օբյեկտներն են որ կլաստերին պատկանում, այլ նաև գնահատել ՝ մենք ունե՞ն լավ կլաստեր, թե ոչ: 3 Իրականում, Քլինթոնը փաստացի ձայների քանակով առաջ է անցել Թրամփից, բայց ԱՄՆ օրենսդրության համաձայն, ընտրությունների արդյունքները որոշվում են ընտրողների ձայներով: ԱՄՆ ՆԱԽԱԳԱՀԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐ Քարամյան Տիգրան ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընտրությունների արդյունքներ բառի հիմնաբառեր. ։

2016թ․ ռեզոնանսային երևույթները ԱՄՆ-ի պատմության մեջ եզակի դեպք չեն։ 2000թ․ ԱՄՆ նախագահական ընտրությունների արդյունքում նախագահ ընտրվեց հանրապետական Ջորջ Բուշը, չնայած բնակչության 48,4% քվեարկել էր դեմոկրատ Ալ Գորի օգտին։ Բնակչության ընտրանքային զանգվածին տալով որոշակի հարցեր՝ կարելի է կանխատեսել, թե ինչպիսի արդյունքներ կունենանք՝ օգտվելով թեստային և կլաստերային վերլուծության մեթոդներից։

Մանկավարժական գիտության գերակա խնդիրներից է կրթության որակի էապես բարելավումը `գիտահետազոտական-ինովացիոն գործունեության կառուցվածքային բովանդակության բաղադրիչները շարունակաբար ներմուծելով, կրթության որակի ժամանակակից պահանջներին համապատասխան, կրթամշակութային գործընթացների կազմակերպում: ըստ տարիքային-անհատական ​​առանձնահատկությունների: Մանկավարժական գործունեության արդյունավետությունը բնութագրվում է մասնագիտական ​​որակների շարունակական կատարելագործմամբ, հիմնականում պայմանավորված է ուսումնական գործընթացի հայեցակարգային հիմքերի խորացմամբ: Ստեղծված պայմաններում մանկավարժի համապատասխանությունը համաշխարհային կրթական գործընթացներին, աշխարհաքաղաքական զարգացումներին համահունչ կրթական քաղաքականության իրականացումը և մասնագիտական ​​խնդիրների լուծման ռազմավարության մշակումը դառնում են մանկավարժի մասնագիտական ​​գործունեության բնութագրական հատկանիշները: , Կրթության նոր հայեցակարգի մշակման ասպեկտները վերաբերում են ուսուցչի և աշակերտի միջև փոխգործակցության ձևերին, սովորողի արժեքային համակարգի ձևավորմանը, դրա իրականացման միջոցներին և ձևերին: Կրթության ավանդական համակարգում առկա են ոչ միայն առարկայական, մանկավարժական-մեթոդաբանական, այլև կրթական խնդիրներ, որոնց լուծում են տվել անվանի մանկավարժներ, փիլիսոփաներ, հոգեբաններ, որոնք դեռևս լուծված չեն: Այս հոդվածի նպատակն է ներկայացնել այն կրթական խնդիրները, որոնք ծագում են հատկապես դեռահասների կրթության գործընթացում, մանկավարժական խորհրդատվության միջոցով բացահայտել դրանց հաղթահարման ուղիները: Խոսելով կրթական խնդիրների մասին ՝ նշենք, որ ներկայումս դրանք ավելի սուր բնույթ են կրում: Դա պայմանավորված է նրանով, որ ժամանակակից պայմաններում երեխայի մանկությունը տեղի է ունենում հասարակության մեջ, որը բնութագրվում է արժեքային անբավարարությամբ, նպատակային հստակ կողմնորոշումների բացակայությամբ, սոցիալական շերտավորման խորացմամբ, երեխաների և դեռահասների կոնֆլիկտներով և ընտանեկան դաստիարակության թերություններով: Ավելացնենք, որ մանկավարժական պրակտիկայում առկա դժվարություններն առաջանում են հիմնականում այն ​​պատճառով, որ հաղորդակցվող կողմերից մեկը ՝ երեխան, այս դեպքում դեռահասը, ինքնաճանաչման փուլում է: պահանջները Այստեղից էլ գալիս են հաղորդակցության տարբեր մակարդակները, որոնք բարդացնում են տեղեկատվության և անձնական հաղորդակցության փոխանցումը: Շատ դեպքերում դեռահասների ագրեսիվ պահվածքը պայմանավորված է դպրոցի կարգապահական աշխատանքի ցածր մակարդակով `այս երեւույթի նկատմամբ անտարբերությամբ, երբեմն նույնիսկ հանդուրժողականությամբ, հանդուրժողականությամբ: Դեռևս իր ժամանակներում I. Գ. Նշել է Պեստալոցցին: «Դպրոցի դժբախտությունն այն է, որ դրանում օգտագործվող ուսուցման մակերեսային, անբավարար մեթոդները, ինչպես նաև ուսումնադաստիարակչական նյութերի ամբողջ ծավալը ոչ մի կերպ կապված չեն պրակտիկայի կենդանի սկզբունքների և տեսակետների հետ» [1, pp. 184-185]: Ներկայացնելով ժամանակակից պայմաններում դեռահասների կրթական աշխատանքում ծագող խնդիրները, որոնք բացասաբար են անդրադառնում ուսումնական գործընթացի արդյունավետության վրա ՝ առաջացնելով սթրեսային իրավիճակներ, անդրադառնանք մանկավարժական խորհրդատվության դերին դրանց հաղթահարման գործում և կազմակերպության ձևերին: Արտասահմանում մշակվել են մանկավարժական խորհրդատվության բազմաթիվ տեսական-գործնական մոտեցումներ, և մանկավարժական գործունեության բոլոր առարկաների համար օգտագործվում են տարբեր մոդելներ: Ըստ Մ. Ն. Pzner, O. Մ. Ayայչենկոյի և այլոց խորհուրդները ձևակերպվում են հետևյալ կերպ. «Խորհրդատուների» կողմից հատուկ ձևով կազմակերպված բարդ հարաբերություններ, որոնք ուղղված են ինչպես անձի, այնպես էլ ամբողջ կազմակերպության գործունեությունից բխող խնդիրների լուծմանը ՝ «դրական փոփոխություններ առաջացնելով» [ 2, էջ 9]: Մանկավարժական խորհրդատվությունն ունի բազմաթիվ բաղադրիչներ և գործառույթներ: Մեր հոդվածի նպատակն է դիտարկել մանկավարժական խորհրդատվության բաղադրիչը, որը ներառում է երեխաների և ընտանեկան աշխատանքում խորհրդատվություն, որը ներառում է. • աշխատել ծնողների հետ, ովքեր հակասում են երեխաների կամ ուսուցիչների, ինչպես նաև սոցիալ-մանկավարժական աջակցության կարիք ունեցող երեխաների հետ: Ներկայացնելով այս խորհրդատվական բաղադրիչի գործառույթները, հաշվի առեք իրավիճակները, որոնք պահանջում են նման խորհրդատվական աշխատանք: իրավիճակներ, որոնք առաջանում են որոշ երեխաների ՝ դասարանի աշխատակազմին հարմարվելու դժվարության պատճառով: Նման դեպքերում անհրաժեշտ է իրականացնել սոցիալ-մանկավարժական խորհրդատվություն, որը թույլ կտա հաղթահարել այդպիսի երեխաների բարդույթները ՝ բարձրացնելով նրանց ինքնագնահատականը: Սոցիալ-մանկավարժական խորհրդատվության դեպքում մանկավարժական խորհրդատուն կարող է օգտագործել խրախուսական-ուղղորդող ազդեցության ռազմավարությունը: Խրախուսական մարտավարության դեպքում խորհրդատուի հիմնական գործառույթը կլինի երեխայի դրական վարքի խթանումը, նրա մեջ ինքնավստահության սերմանումը, առաջադրանքների նշանակումը, որոնք կնպաստեն նրա պատասխանատվության դրսևորմանը: Այս գործողությունները կօգնեն երեխաների միջև դասարանական կապ հաստատել: Հրահանգի ազդեցության ռազմավարությունը կկիրառվի այն դեպքում, երբ երեխան չունի սոցիալական դրական փորձ, գերակշռում է բացասական վարքագծային վերաբերմունքը, որը սովորաբար կապված է արտաքին միջավայրի, սոցիալ-մանկավարժական անտեսման կամ անբարենպաստ ժառանգության հետ: 2. parentնող-երեխա կոնֆլիկտային իրավիճակների դեպքում մանկավարժ-խորհրդատուն կաշխատի ծնողների հետ: Supportingնողների և դաստիարակների գործողությունների համակարգումը կարող է ներգրավվել ընտանիքին աջակցելու գործում: Difficultանկալի է, որ դժվար երեխան անընդհատ գտնվի որևէ կողմի պատասխանատվության տարածքում: Այս ջանքերն անհրաժեշտ են, քանի որ նույնիսկ մեկ «խնդրահարույց» երեխա կարող է էական ազդեցություն ունենալ դպրոցական մյուս երեխաների վրա: Ընտանեկան խորհրդատվության հիմնական կողմնորոշումը ոչ թե ազատվելն է, այլ երեխային հասկանալն ու աջակցելը, նրա շահերը պաշտպանելը: Տարբեր հետազոտողների կողմից առաջարկվել են ընտանեկան խորհրդատվության տարբեր մոդելներ, ներառյալ Ս. «Լուսավորության մոդելը» մշակվել է Գորդոնի կողմից, Ն.Դ. Գիդսոնի կողմից: Ըստ այս մոդելի ՝ ընտանիքին խորհուրդներ տվող մանկավարժը ծնողներին սովորեցնում է ախտորոշել երեխաների խնդրահարույց վարքը, որոշել դրանց բնութագրերը, վերլուծել հնարավոր հետևանքները [3, p. 85]: Այս դեպքում դաստիարակ-խորհրդատուն կարող է ընտրել պաշտպանության ռազմավարությունը, որը օգտակար կլինի ծնողների և երեխաների միջև բախումների դեպքում: Այս մարտավարության հաջողության հիմնական պայմանն այն է, որ բուֆերային համակարգում գործելու խորհրդականը հեղինակություն ունենա երկու կողմերի համար: Անկախ ընտրված մարտավարությունից, յուրաքանչյուր խորհրդատու ընտանեկան միասնության ապահովումը կդիտարկի որպես աշխատանքի արդյունավետության կարևոր ցուցանիշ: Համախմբման հիմնական ցուցանիշը արժեքային և նյութա-արժեքային միասնությունն է, ինչը նշանակում է ընտանեկան հարաբերությունների զարգացման այն աստիճան, երբ ընտանիքի անդամները կիսում են համատեղ գործունեության և արժեքների նպատակները: 3. Ուսուցիչ-աշակերտ շփման գործընթացում հակասական իրավիճակների դեպքում մանկավարժ-խորհրդատուն կաշխատի ինչպես ուսուցչի, այնպես էլ ուսանողի հետ: Մանկավարժ-խորհրդատուի օգնությունն այն է, որ ուսուցիչը նրա միջոցով հասկանա աշակերտի վարքի պատճառը, բացահայտի նրա խոսքերի, գործողությունների համատեքստում թաքնված դրդապատճառները և կանխի հակամարտությունը սկզբնական փուլում, և եթե այն խորանա, գտնի այն հաղթահարելու ուղիներ: Նման իրավիճակներում մանկավարժ-խորհրդատուի կողմից օգտագործվող գործողություններում պետք է առանձնացվի «Համագործակցական զրույց» մոդելը: Ներկայացնելով մոդելը `նշենք, որ այն ներառում է 2 բլոկ` հոգեբանական և մանկավարժական: Հոգեբանական բլոկը ներառում է խորհրդատուին կարեկից լսելով խորհրդատուին, բաց հարցեր տալով և մտքեր ու զգացմունքներ ձևավորելով: Մանկավարժական բլոկը ներառում է հարցերի կառուցվածքավորում, խորհրդատուի դիրքորոշման բացահայտում, նրա դերի հստակեցում: Համագործակցային զրույցի մոդելը իրականացվում է `օգտագործելով հետևյալ հաջորդական քայլերը: Առաջին փուլում ուսուցիչը խնդիրը ներկայացնում է խորհրդատուին, ով լսելուց հետո խորհրդատուին ուղղորդող հարցեր է տալիս, որոնք օգնում են ուսուցչին հստակ արտահայտվել, և խորհրդականը `ավելի լավ հասկանալ ուսուցչի անձնական հատկությունները, ինչպիսին է խնդիրը. Երկրորդ փուլում իրականացվում է պատճառների վերլուծություն, որոնք հանգեցրին այս խնդրահարույց իրավիճակին: Երրորդ փուլում քննարկվում է առաջադրանքների հաջորդականությունը, որը ուսուցիչը պետք է կատարի `իր աշխատաոճում փոփոխություններ կատարելու համար, որոնք նպաստում են խնդրի լուծմանը: Չորրորդ փուլը փոփոխությունների վերլուծության փուլն է: Խորհրդակցության արդյունքում կատարված փոփոխությունները վերլուծվում են: Մանկավարժ-խորհրդատուն այն հայելին է, որում մանկավարժը տեսնում է իր ուսանողի գործունեության ընթացքում ստեղծված իրավիճակը երրորդ անձի տեսանկյունից, բացահայտում երկուսի թույլ տված սխալները, փորձում անաչառ մեկնաբանել այդ իրավիճակը: Ուսանողի համար մանկավարժական խորհրդատվության անհրաժեշտությունն առաջանում է այն ժամանակ, երբ երեխան ինչ-որ բան հաղորդակցելու ցանկություն ունի: Ըստ O. Ս. Ըստ Գազմանի, «օգնել դժվարին իրավիճակում հայտնված դպրոցականին, որպեսզի նա սովորի ինքնուրույն լուծել սեփական խնդիրները, ինքնադրսեւորվել առօրյա դժվարություններում» [4, p. 74]: Մանկավարժ-խորհրդատուի օժանդակությունը կլինի ագրեսիվ վարք ունեցող երեխաների վերականգնումը `ուղղված երեխաների կոնֆլիկտների լուծմանը, շեղված վարքի շտկմանը, վտանգավոր սովորություններից, կախվածություններից, ինքնաիրացումից և ինքնահաստատումից: Ամերիկացի մանկավարժ և հոգեբան Լ. Թորնդայքը ասում է. «Մենք պետք է փոփոխություն տեսնենք դաստիարակության մեջ… Մենք դաստիարակենք մեկին դաստիարակության մեջ, եթե նրա մեջ փոփոխություն չառաջացնենք» [5, p. 25]: Ն. Ն. Միխայլովա և Ս. Մ. Յուսֆինը մանկավարժական աջակցությունը դիտում է որպես հատուկ մանկավարժական գործունեություն, որը զգալիորեն տարբերվում է ուսուցչական և դաստիարակչական գործունեությունից: Ըստ այդ հեղինակների ՝ երեխայի մանկավարժական աջակցությունը կրթական պրակտիկայում «մեծահասակների գործունեության տարբեր ռազմավարություններ են ՝ կապված երեխայի խնդրի հետ: Այս ռազմավարությունները կապահովեն երեխայի անվտանգության պայմանները, երբ նա ձեռք կբերի իր սեփական փորձը, կօգնեն նրան հաղթահարել խնդրի հուզական ապրումները: Դրանք նպաստում են գործունեության մեջ խնդրի փոխանցմանը ՝ ըստ նրա լուծման: Համապատասխան մարտավարության միջոցով մանկավարժական աջակցությունն իրականացնում է որոշակի երեխայի պաշտպանիչ, զարգացման և զարգացման գործառույթներ »[6, p. 108]: Երեխայի ագրեսիան վերացնելու համար խորհրդատու-մանկավարժի կողմից օգտագործվող խորհրդատվության հիմնական ձևերից անհրաժեշտ է առանձնացնել ինչպես անհատական, այնպես էլ խմբային աշխատանքը: Անհատական ​​միջամտությունը կարող է իրականացվել խորհրդատվության «ուսուցողական», «էմպիրիկ» մոդելների միջոցով, որոնք հիմնված են կոնֆլիկտային իրավիճակում մասնակիցների վարքի վերլուծության և մեկնաբանման վրա, և խմբային միջամտությունն արդյունավետ է դերային խաղերի միջոցով, որոնցում վարքագիծն առկա է: մոդելավորվելով սոցիալական ընդունելի վարքի վրա: Հաշվի առնելով անհատական ​​խորհրդատվության մոդելները `հարկ է նշել, որ« հանձնարարականի »մոդելում մանկավարժ-խորհրդատուն ստանձնում է պատրաստ հրահանգի հեղինակի դերը, բայց պատրաստ հանձնարարությունները պակաս ցանկալի են` այն իմաստով, որ դրանք հակասում են երեխայի մանկավարժական աջակցություն: Այս ամենը հաշվի առնելով `առաջարկվում է օգտագործել այս մոդելը միայն այն երեխաների հետ խորհրդակցելիս, ովքեր չունեն իրենց սեփական գործունեությունը վերլուծելու և ինքնուրույն հաղթահարելու դժվարությունները: «Էմպիրիկ» մոդելը մշակող խորհրդատուն պետք է վերլուծի իրավիճակի ծագման պայմանների համատեքստը: D. գծում: «Երեխայի ագրեսիայի պատճառները հասկանալու համար այս գործընթացի զարգացումը չի սահմանափակվում շահագրգիռ կողմերի միջև հարաբերությունների ուսումնասիրությամբ, բայց անհրաժեշտ է մշակել մասնակիցների վարքագծային բարդ մոդելներ, որոնք որոշակի ազդեցություն ունեն ագրեսիայի ձևավորման վրա» [7]: , էջ 255]: Այդ նպատակով խորհրդատուը պետք է հաշվի առնի մասնակիցների անհատական ​​առանձնահատկությունները `ընտանեկան փորձ, դպրոցական գործոն` իրականացնելով խորհրդատվությունը: Խմբային խորհրդատվությունն իրականացվում է խաղային տեխնոլոգիայի, դերային խաղերի միջոցով, որն իրականացվում է որոշակի փուլերում: Նախնական փուլում մասնակիցները քննարկում են իրավիճակը: Հաջորդ փուլի սկզբում, խորհրդատուի հանձնարարությամբ, խմբի անդամներին տրվում են որոշակի դերեր, որոնք պետք է ներկայացվեն խաղային տեխնոլոգիայի միջոցով: Այս դեպքում մասնակիցները կատարում են դերեր, որոնք համապատասխանում են տվյալ իրավիճակում իրենց կարգավիճակին: Հաջորդ փուլի ընթացքում դերերը կփոխվեն: Նախավերջին փուլը ներառում է մասնակիցների կողմից կարծիքների փոխանակում, որի ընթացքում նրանք խորհրդատուի ղեկավարությամբ իրականացնում են գործընթացի վերլուծություն ՝ զարգացնելով ինքնապահպանման գաղափար: Գ Նիբերգալը համոզված է, որ դերային խաղերում ներկայացված խնդիրները հնարավորություն են տալիս բացատրել խնդրի պատճառները, բախումների ծագումը և զարգացումը `հուզական զգացմունքների պատճառ դառնալով [8, p. 15]: Ամփոփելով վերը նշվածը, նշենք, որ մանկավարժական խորհրդատվությունը կապահովի դպրոցում մանկավարժական համայնքի համատեղ աշխատանքի իրականացումը, դպրոց-ընտանիք համագործակցության ձևավորումը, երեխայի անհատական ​​զարգացման օպտիմալ պայմանների ստեղծումը: Կրթական բարեփոխումների ներկա փուլում մանկավարժական խորհրդատվությունը, որպես նորարարություն, դրական փոփոխություններ կբերի ոչ միայն անհատ մանկավարժների մասնագիտական ​​գործունեության մեջ, ուսանողների վարքագծի զարգացման, ուղղիչ մանկավարժության, այլև արդյունավետության բարձրացման ավելի ընդհանուր ձևով: ուսումնական գործընթացի: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ մեր օրերում կրթությունը վերածվում է գործոնի, որը նպաստում է հասարակության մեջ մարդու դերի բարձրացմանը, համակեցության, հանդուրժողականության, համագործակցության որակների զարգացմանը, ապա այս ոլորտի հիմնախնդիրներից է `երեխային ուղեկցելը, գործողություններ ուղղելը, կարգապահական շեղումները վերացնելը: , ստեղծելով նրա նոր բարոյահոգեբանական նոր նկարագիր: Գրականություն 1. Песталоцци И. Պարոն Իզբր Պեդ սոչ В 3 т. Т.3 г. М. խմբ. Ակադ. պեդ գիտություն Կրթություն 1965. Usebnoe posobie: Մ. 2006 319 էջ .4. Gazman OS հարսանիքների մանկավարժություն: ճանապարհ դեպի XXI դարի հումանիստական ​​քաղաքակրթություն // Новые6. Михайлова Н. Н., фисфин С. М. Աջակցության մանկավարժություն: դպրոցական-մեթոդական դիրք. Մ. Տեղեկություններ հեղինակ ahահոյան Անահիտ Մերուժանի մասին - Բենիամին երկրորդական: Դպրոց, քիմիայի-կենսաբանության ուսուցիչ, էլ. ։

Հոդվածում ներկայացված են դաստիարակչական հիմնախնդիրները, որոնք առաջանում են դեռահասների ուսումնական և ընտանեկան դաստիարակության ընթացքում և դաստիարակչական, շտկող, ընտանեկան խորհրդատվության դերը այդ հիմնախնդիրների հաղթահարման գործում։ Ներկայացվում է նաև երեխայի խորհրդատվությունը` որպես սոցիալ-մանկավարժական աջակցության ձև։ Հոդվածի նպատակն է ընդգծել դաստիարակչական խորհրդատվության կարևորությունը՝ որպես դեռահասների պահվածքի ձևավորման հիմնական միջոց, աշակերտների բարոյական արժեքների զարգացման գլխավոր պայման նոր կրթական համակարգի հայեցակարգում։

Նախաբան։ Հայտնի է, որ ցանկացած երկրի տնտեսականզարգացումըբնութագրողցուցանիշների հաշվարկման մեթոդաբանության մշակումը և դրահետագա կատարելագործումը վիճակագրության հիմնախնդիրներից է։ Տարբեր հասարակական կազմակերպությունների, անհատների կողմիցպարբերաբարցուցանիշներիհաշվարկման մեթոդներ, որոնք համակողմանիորեն բնութագրել ենկենսամակարդակըներկայացվելնշվածվերըեներկրի տնտեսական և սոցիալական զարգացումը։ Այդ ցուցանիշներիցեն.• Ջինիի գործակիցը (1912թ. Կորրադո Ջինի),• Մարդկային զարգացման ինդեքսը (1990թ.,Մահբուբ ալ Հաք,Ամարտյա Սեն),• Տնտեսական ազատության ինդեքս(1995թ., Ժառանգությունհիմնադրամ (The Heritage Foundation )),• Կայուն տնտեսականբարեկեցությանինդեքս(1972թ., Ու. Նորդհաուս, Ջեյմս Թոբին),• Տնտեսական կայուն զարգացման գնահատման ցուցանիշ (SEDA)(2012թ. Բոստոնի խորհրդատվական խումբ BCG)։ Սույն հետազոտության նպատակն է պարզաբանել ՀՀ-ում 20092018թթ. գործազրկության մակարդակի, բնակչության մեկ շնչին ընկնողՀՆԱ-ի ազդեցությունը տնտեսական կայուն զարգացման գնահատմանցուցանիշի՝SEDA-ի վրա, ինչպես նաև ցույց տալ վերջինիսազդեցությունը ՀՀ բնակչության բարեկեցության բարձրացման վրա։ 2012թ.-ին BCG-ն մշակեց Տնտեսական կայուն զարգացմանգնահատման ցուցանիշը (այսուհետև՝ SEDA), որի նպատակն էր օգնելերկրներին ազգային ռազմավարական ծրագրերը մշակել բնակչությանբարեկեցության համակողմանի և օբյեկտիվ գնահատականի հիմանվրա։ Աղյուսակ 1.ԽմբերըSEDA ցուցանիշի բաղադրիչները [7]ԲնութագրիչներԵկամուտներՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՏնտեսական կայունությունՆԵՐԴՐՈՒՄՆԵՐԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅՈՒՆԶբաղվածությունԱռողջապահությունԿրթությունԵնթակառուցվածքներՀավասարությունՔաղաքացիական հասարակությունԿառավարումՇրջակա միջավայրԳործնականում տնտեսական զարգացումը հենվում է բնակչությանբարեկեցության ապահովման և տնտեսական աճի խթանման վրա։ SEDAցուցանիշը ցույց տվեց, որ երկրները միայն կայուն տնտեսական աճիպայմաններում կարող են ապահովել բնակչության ընդհանուրբարեկեցություն։ 2012թ.-ին առաջին անգամ հաշվարկված SEDAցուցանիշը թույլ տվեց ներկայացնել, թե ինչպես են մի շարք երկրներիհարստությունը արդյունավետ փոխակերպվում բարեկեցության [7]։ SEDA ցուցանիշը օբյեկտիվ մեծություն է, իր հաշվարկները չենպարունակում սուբյեկտիվ ընկալում ունեցող մեծություններ (ինչպիսինէ «Երջանկության ինդեքսը»)։ SEDA ցուցանիշը հաշվարկվում է երեքխմբերով ներկայացվող 10 չափումների հիման վրա, որոնք իրենցհերթին(աղյուսակ 1)։ SEDA ինտեգրալ ցուցանիշը հաշվարկվում է ներքոհիշյալբնութագրիչները արտացոլող ցուցանիշների նորմավորման հիման վրա։ SEDA ինտեգրալ ցուցանիշը գնահատվում է 0-ից 100 միավորսանդղակով (0-ի դեպքում երկրում տնտեսական աճը չի նպաստումբնակչության կենսամակարդակի բարձրացմանը, 100-ի դեպքումտնտեսական աճը անմիջականորեն նպաստում է բնակչությանկենսամակարդակի բարձրացմանը)։ վիճակագրականբնութագրվումենցուցանիշներով Սույն հետազոտության նպատակն է բացահայտել, թե ՀՀ-ում 20092018թթ. գործազրկության մակարդակը, բնակչության մեկ շնչին ընկնողՀՆԱ-ն ինչպես են ազդում SEDA ինտեգրալ ցուցանիշի վրա։ ֆինանսատնտեսական գրանցվել է գործազրկությանԱղյուսակ 2-ում ներկայացված տվյալներից երևում է, որ 20092011թթ.համաշխարհայինճգնաժամովպայմանավորված ՝ ՀՀ-ում բարձրմակարդակ (2010թ.-ին՝ 19.0%), բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ինվազագույն մակարդակ (2009թ.-ին՝968.5 հազար դրամ), իսկ 20112012թթ. նվազել է SEDA ինտեգրալ ցուցանիշը (2011թ.-ին կազմել է 49.94միավոր,2009թ.-իհամեմատությամբ ՀՀ-ում գործազրկության մակարդակը նվազել է 2.4տոկոսային կետով, բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն ավելացել է1054.1 հազար դրամով։ Նույն ժամանակահատվածում SEDA ինտեգրալցուցանիշը բարձրացել է 1.6 միավորով։ 2012թ.-ին՝2018թ.-ինմիավոր)։ Ուսումնասիրվող ժամանակաընթացքում ՀՀ-ում SEDA ինտեգրալցուցանիշի վրա գործազրկության մակարդակի և բնակչության մեկ շնչիհաշվով ՀՆԱ-ի ազդեցության գնահատման համար կառուցվել էժամանակի գործոնը ներառող ռեգրեսիոն մոդել՝որտեղ՝- արդյունքային և գործոնային հատկանիշներն են,- ժամանակի գործոնն է, ( btxaxaayttt22110ˆtttxxy21,,tnt;.....3;2;1-ն՝ պարամետրերն են [1]։ ՀՀ-ում գործազրկության մակարդակը, բնակչության մեկ շնչի հաշվովՀՆԱ-ն և SEDA ինտեգրալ ցուցանիշը 2009-2018թթ. ՏարիներԳործազրկությանմակարդակը, %Բնակչության մեկSEDA ինտեգրալշնչի հաշվով ՀՆԱ-ն,ցուցանիշը,հազար դրամմիավորԱղյուսակ 2.Քանի որ ուսումնասիրվող ցուցանիշները իրենցից ներկայացնումեն փոխկապակցված ժամանակային շարքեր, ապա դրանց զարգացմանմիտումների չեզոքացման նպատակով մոդելում ընդգրկվել է նաևժամանակի գործոնը [1]։ Կատարվել են հետևյալ նշանակումները՝- SEDA ինտեգրալ ցուցանիշն է t-րդ տարում, միավոր,- գործազրկության մակարդակն է t-րդ տարում,%,-բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն է t-րդ տարում, հազար դրամ։ Ուսումնասիրվող երևույթների միջև ձևավորված կապի սերտությանաստիճանի գնահատման համար կառուցվել է կոռելյացիոն մատրիցա։ Կոռելյացիոն մատրիցաինտեգրալցուցանիշԳործազրկությանմակարդակԱղյուսակ 3.Բնակչությանմեկ շնչի հաշվովՀՆԱSEDA ինտեգրալցուցանիշԳործազրկությանմակարդակԲնակչության մեկշնչի հաշվով ՀՆԱbaaa,,,210tytx1tx2Աղյուսակ 3-ում ներկայացված վերլուծության արդյունքներիցերևում է, որ ուսումնասիրվող տարիներին ՀՀ-ում գործազրկությանմակարդակի և բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի միջև ձևավորվել էհակադարձ ուժեղ կապ։ SEDA ինտեգրալ ցուցանիշի և գործազրկությանմակարդակի միջև նույնպես ձևավորվել է հակադարձ, սակայն միջինուժգնության կապ։ Բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի և SEDAինտեգրալ ցուցանիշի միջև ձևավորվել է ուղիղ միջին ուժգնության կապ։ Աղյուսակ 4-ում ներկայացված են ուսումնասիրվող երևույթներիմիջև ռեգրեսիոն վերլուծության արդյունքները։ Աղյուսակ 4.ՀՀ-ում գործազրկության մակարդակի, բնակչության մեկ շնչի հաշվովՀՆԱ-ի և SEDA ինտեգրալ ցուցանիշի միջև ռեգրեսիոն վերլուծությանարդյունքները 2009-2018թթ. տվյալներովՑուցանիշներՌեգրեսիոն մոդելըԱրդյունքներԲազմակի կոռելյացիայի գործակիցըԲազմակի դետերմինացիայի գործակիցըՄոդելի նշանակալիությանգնահատականըԱղյուսակ4-ում ներկայացված ռեգրեսիոն վերլուծությանարդյունքներից երևում է, որ ուսումնասիրվող երևույթների միջևձևավորվել է ուժեղ կապ ( )։ Կառուցված ռեգրեսիոն մոդելիհամաձայն՝ 2009-2018թթ. ՀՀ-ում գործազրկության մակարդակի մեկտոկոսով կրճատումը հանգեցրել է SEDA ինտեգրալ ցուցանիշի 0.39)։ Նույն ժամանակահատվածում ՀՀմիավորով բարձրացմանը ( ում բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-իյուրաքանչյուր հազարդրամով ավելացմանը զուգընթաց՝ SEDA ինտեգրալ ցուցանիշը նվազել է0.005 միավորով ( )։ Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածումSEDA ինտեգրալ ցուցանիշը, բացի մոդելում ընդգրկված գործոններից,այլ գործոնների ազդեցության արդյունքում տարեկան միջին հաշվովբարձրացել է 0.61 միավորով ( Կատարված վերլուծության արդյունքները փաստում են, որգործազրկությաննշանակալիազդեցություն է թողել SEDA ինտեգրալ ցուցանիշի բարձրացման վրա,կրճատումը ավելի)։ մակարդակիtxxyttt61.0005.039.078.61ˆ21627.0R392.02R29.1F76.462;31;05.0kkcritF627.0R39.01a005.02a61.0bբնակչության մեկքանշնչի հաշվով ՀՆԱ-ի փոփոխությունը։ Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում ՀՆԱ-ն ունեցել է աճիմիտումներ, սակայն այն գրեթե չի նպաստել ՀՀ-ում բնակչությանբարեկեցության բարձրացմանը։ ԿատարվածԵզրահանգում։ վերլուծության արդյունքներըփաստում են, որ գործազրկության մակարդակի կրճատումը ավելինշանակալի ազդեցություն է թողել SEDA ինտեգրալ ցուցանիշիբարձրացման վրա, քան բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-իփոփոխությունը։ Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում ՀՆԱ-նունեցել է աճի միտումներ, սակայն այն գրեթե չի նպաստել ՀՀ-ումբնակչության բարեկեցության բարձրացմանը։ регрессионная модель, решение которой показало следующее։

Հոդվածում ուսումնասիրվել է SEDA ցուցանիշի հաշվարկման նրա մեթոդաբանությունը, կառուցվածքային Որպես հետազոտության ժամանակահատված է ընտրվել 2009-2017թթ.։ Սույն հոդվածում նպատակ բացահայտել գործազրկության մակարդակի և բնակչության մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի ազդեցությունը SEDA ցուցանիշի վրա։ Կառուցվել է բազմագործոնային ռեգրեսիոն մոդել, որի վճռումը ցույց է տվել, որ չնայած ՀՀ-ում տվյալ ժամանակահատվածում ՀՆԱ-ն ցուցաբերել է աճի միտումներ, սակայն այն բարեկեցության բարձրացմանը։

1. Ներածություն։ Մի շարք մաթեմատիկական, ֆիզիկական, տեխնիկական և այլ բնույթի խնդիրների լուծումը պահանջում է տարրական ֆունկցիաների արժեքների հաշվում փոփոխականի տարբեր արժեքների դեպքում։ Այդիսկ պատճառով արդեն միջնադարում ստեղծվեցին եռանկյունաչափականֆունկցիաների արժեքների աղյուսակներ, ինչպես նաև բանաձևեր՝ որոշ ֆունկցիաների արժեքների մոտավոր հաշվման համար։ Իսկ ավելի ուշ լայն կիրառումստացան նաև շարքերի տեսությունը, շղթայական կոտորակները և այլն, որոնցմիջոցով ներկայացվում էին տարրական ֆունկցիաները և որոշվում էին նրանցարժեքները [1-4]։ Նորագույն տեխնոլոգիաների զարգացմանն ընդառաջ վերջինտարիներին համապատասխան մասնագետների կողմից ստեղծվել են համակարգչային մաթեմատիկական փաթեթներ, որոնք հզոր գործիք են զանազանմաթեմատիկական խնդիրների լուծման, մասնավորապես, տարրական ֆունկցիաների արժեքների հաշվման համար։ Նմանատիպ փաթեթներից են MAPLE,MATHEMATICA, MATLAB, MACSYMA և այլ համակարգչային փաթեթներ։ Մասնավորապես, MAPLE փաթեթը զանազան մաթեմատիկական խնդիրներիլուծման համար հզոր և ճկուն գործիք է։ Փաթեթի ավելի քան 2000 հրամաններըհնարավորություն են տալիսլուծելու հանրահաշվի, մաթեմատիկականանալիզի, դիֆերենցիալ հավասարումների և մի շարք այլ մաթեմատիկականոլորտների խնդիրներ, մասնավորապես, հաշվել տարրական ֆունկցիաներիարժեքները փոփոխականի տարբեր արժեքների դեպքում [5, 6]։ Այս աշխատանքի առաջին մասում ներկայացված է եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքների հաշվման անալիտիկ մեթոդները շարքերի ևշղթայական կոտորակների միջոցով, իսկ երկրորդ մասում ներկայացված ենMAPLE համակարգչային փաթեթի որոշ հնարավորություններ, որով անհատական համակարգչի վրա ուզած ճշտությամբ կարելի է հաշվել եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքները, կատարել ինտերպոլյացիա, կառուցել ֆունկցիաների գրաֆիկները և այլն։ 2. Եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքների հաշվումը շարքերիև շղթայական կոտորակների միջոցով։ 2.1. Սինուսի և կոսինուսի արժեքների հաշվումը։ ֆունկցիաների արժեքների հաշվման համար օգտվում ենք ևնրանց՝ աստիճանային շարքերի վերլուծության հանգամանքից [1-4].։ (2)(1) և (2) շարքերը x -ի մեծ արժեքների դեպքում դանդաղ են զուգամիտում, ֆունկցիաներըբայց նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որպարբերական ֆուկցիաներ են և հաշվի առնելով բերման բանաձևերը՝ կարողենք եզրակացնել, որ բավարար է կարողանալ հաշվել այդ ֆունկցիաների միջակայքում։ Ընդ որում, կարելի է օգտվել հետևյալարժեքները ևռեկուրենտ բանաձևերից.որտեղմիջոցով. գումարելիները որոշվում են հետևյալ առնչությունների։ (4)Համանմանորենորտեղմիջոցով. գումարելիները որոշվում են հետևյալ առնչություններիՔանի որ։ (6) միջակայքում (1) շարքը մոդուլով մոնոտոն նվազող անnR մնացորդային անդամի համարդամներով նշանահաջորդ շարք է, ապա նրատեղի ունի հետևյալ գնահատականը [1].։ (7)Համանմանորեն (2) շարքի մնացորդային անդամի համար տեղի ունիհետևյալ գնահատականը.։ (8) Այդ պատճառով էլ ֆունկցիաների արժեքների հաշման գործընթացը կարելի է դադարեցնել, եթե հերթական ստացված անդամն իրբացարձակ մեծությամբ փոքր կլինի թույլատրվող  սխալանքից։ ևՕրինակ 1. հաշվելռադիան ռադիան։ Օգտվելով (4)-ից՝ կունենանք. մինչև510  ճշտությամբ.510  ճշտությամբ.Այսպիսով՝Օրինակ 2. հաշվել։ մինչև ռադիան ռադիան։ Օգտվելով (6)-ից՝ կունենանք.Այսպիսով՝0։ 510  ճշտությամբ.Օրինակ 3. հաշվել մինչև ռադիան։ ռադիանՕգտվելով (6)-ից՝ կունենանք.։ Այսպիսով՝Օրինակ 4. հաշվել մինչև510  ճշտությամբ.։ ռադիան ռադիան։ Օգտվելով (4)-ից՝ կունենանք.։ Այսպիսով՝Համանմանորեն կարելի է հաշվել ցանկացած անկյան կոսինուսը։ 2.2. Տանգենսի և կոտանգենսի արժեքների հաշվումը։ Տանգենսի արժեքը նպատակահարմար է որոշել շղթայական կոտորակներիմիջոցով [2]։ ԸնդունելովԼամբերտի բանաձևի [2] հիման վրա կունենանք.։ y-ի՝ մինչևԱյդ դեպքում կունենանք.3։ 10  ճշտությամբ որոշման համար բավական է վերցնել15։ 13։ 11։ 7։ 5։ 9։ (11)Ունենալով y-ը՝ (9)-ից կորոշենք tgx -ը։ Օրինակ 5. հաշվել ռադիան մինչև ռադիան։ 510  ճշտությամբ.15։ 13։ 15։ 11։ 13։ 15։ 15։ 11։ 9։ 13։ 7։ 9։ 11։ 13։ 15։ Օգտվելով (11)-ից՝ կունենանք.15։ 13։ 11։ 9։ 7։ 5։ 3։ 5։ 7։ 9։ 11։ 13։ 15։ Այսպիսով՝։ Ունենալով անկյան տանգենսը՝ հեշտությամբ կարելի է որոշել այդ անկյանկոտանգենսը։ 3. Եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքների հաշվումը համակարգչային MAPLE փաթեթի միջոցով։ Համակարգչային MAPLE փաթեթում եռանկյունաչափական ֆունկցիայի արժեքը կարելի է որոշել՝ կիրառելով evalf(f,n) հրա, իսկ n-ը՝ տասմանը, որտեղ f-ը հաշվելու ենթակա ֆունկցիան է, օրինակ՝նորդական կոտորակի ստորակետից հետո պահվող թվանշանների քանակը։ Այս հրամանի միջոցով x արգումենտի կամայական արժեքի համար ակնթարթորեն հնարավոր է ստանալ վերևում բերված օրինակների պատասխանները՝ուզած ճշտությամբ [6]։ Օրինակ1. հաշվել ֆունկցիայի արժեքը10  ճշտությամբ-ում։ Օրինակ 2. հաշվել ֆունկցիայի արժեքը-ում։ Քննարկված յուրաքանչյուր օրինակում պատասխանը (ֆունկցիայի արժեքը) ստացվում է վայրկյանի ընթացքում, և հեշտ է համոզվել, որ համընկնում էանալիտիկորեն հաշված արժեքին։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն Տեղեկություններ հեղինակների մասինՄարգարյան Լիլիթ Մկրտչի – ՇՊՀ, Գիտության և հետազոտության բաժնի վարիչ, Բարձրագույն մաթեմատիկայի և մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի ասիստենտ, ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, E-mail։ lilit-margaryan1986@mail.ru Սարգսյան Սամվել Հովհաննեսի - ՇՊՀ, Բարձրագույն մաթեմատիկայի և մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի վարիչ, ՀՀ ԳԱԱ թղթ. անդամ, ֆիզմաթ գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր,E-mail։

Մեթոդական բնույթի այս աշխատանքում ներկայացված է եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքների հաշվման անալիտիկ մեթոդները, որոնց հիման վրա լուծված են մի քանի տիպային վարժություններ։ Այնուհետև նկարագրված է եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքների հաշվման իրականացումը համակարգչային MAPLE փաթեթի միջոցով և դիտարկված են կոնկրետ օրինակներ։

Նախաբան։ Հայերենի բարդ բառերի գերակշռող մասում հիմնականիմաստային կենտրոն հանդիսացող մասը վերջին բաղադրիչն է։ Այնհազվագյուտ դեպքերում, երբ առկա է հակադարձ հարաբերությունը՝հունականարժանահավատ,արժանապատիվ, մայրաքաղաք, բարդության բաղադրիչները մասամբիմաստավորվում են սովորական հարաբերությամբ, մասամբ դիտվումորպես արժանի հավատի, արժանի պատվի բառակապակցություններիցստացված ձևեր [5, էջ 220; 2, էջ 278]։ Վերջինս արտահայտում է այնպիսիիմաստ, որը կոնկրետանում է առաջին բաղադրիչի միջոցով։ Ընդ որում՝գերադաս բաղադրիչը կարող է լինել անվանական կամ բայական։ Առաջին դեպքում բարդության բաղադրիչների կապակցությունըհիշեցնում է անվանական բառակապակցություն՝ որոշիչ, հատկացուցիչկախյալբայականբաղադրիչներով,դեպքում՝երկրորդիսկէջ101]։ Տեսնենք՝ենուղղությամբհետազոտություններբառակապակցություն, ուր կախյալ բաղադրիչները խնդիրներն ուպարագաներնինչպիսի՞իմաստաշարահյուսական առանձնահատկություններ ունեն բայականգերադաս բաղադրիչներով բարդությունները։ Բարդության կազմումհանդես եկող բայական անդամը իրեն ստորադասվող բաղադրիչինկատմամբ ունենում է այնպիսի շարահյուսական հարաբերություններ,է սովորական բառակապակցություններում։ ինչպիսիք ունենումԲարդությունների ևբառակապակցությունների կառուցվածքներիհամեմատությանչենկատարվել, որոնք հնարավորություն կտային ստույգ կերպով պարզելբառակապակցություններիբաղադրիչներիխոսքիմասային կազմերի միջև եղած քանակային հարաբերությունները։ «Մասնավորաբար գրաբարի համար նման կարգի ուսումնասիրությանառատ նյութ կարող«Գրաբարիբառակապակցությունները» աշխատությունը»,- նշում է Լ. Հովսեփյանը[4, էջ 367]։ Ինչպես նշեցինք, նախադասության՝ բայով արտահայտվածանդամի լրացումները բաժանվում են երկու մեծ խմբի՝ խնդիրներ ևպարագաներ։ գերադասէ արտահայտելբաղադրիչներովգործողությանևգործողությանհանգամանքներ+գործողությունընդհանուր կաղապարներով։ Առարկաների հետ առնչվող լրացումներըխնդիրներն են, հանգամանքների հետ առնչվողները՝ պարագաները։ կապված առարկաներ+գործողությունկապվածէ տրամադրել Վ. ՔոսյանիբարդություններըհետհետԸնդհանուրբայահիմքևբարդբառերիառմամբ,դեռևսկարելիԱնուն խոսքի մաս+բայահիմք կաղապարով բարդությունները,որոնք, հիմք ընդունելով արտահայտած ընդհանուր բառային իմաստը,Ս. Էլոյանը ներկայացնում է հետևյալ խմբավորմամբ՝ գործողությանանուն արտահայտող բարդություններ, գործողի անուն արտահայտողբարդություններ և գործողությունն իբրև հատկանիշ արտահայտողբարդություններ [3, էջ 333], շարահյուսական կապակցության վերածելիսհետևյալարտահայտումհարաբերությունները՝ խնդրային,պարագայական, ենթակայական։ ենիսկականԲայականհիմնաբաղադրիչովբարդություններըդիտարկենք ըստ մասնակաղապարում անուն խոսքի մասի՝ որպեսբայահիմքգալու խնդրայինհարաբերության։ Նշենք, որ ուսումնասիրությունը հենվում է 5-րդդարից մեզ ավանդված մատենագրության բառապաշարի վրա՝ քաղվածՆոր հայկազյան բառարանից։ Հանգման խնդրի հարաբերություն։ բաղադրիչիլրացումհանդես(ձուլեալ(գրօղ(համբերօղ վշտաց), բիճհայեացԱյսպիսի հարաբերություն ունեցող բարդության առաջին եզրի անունխոսքի մասն արտահայտում է տրական հոլովի իմաստ՝ դրսևորելովհիմնականում հանգելու, մոտենալու, փարվելու, առնչվելու, կպչելու ևնման իմաստներ. երկնահաս (մինչև յերկինս հասեալ), դիւաձօն (ձօնեալի պատիւ դիւաց), իգատենչ (տենչօղ ի սէր կանանց), մարդանախանձ(նախանձօղ ընդ մարդիկ), աշխարհահայեաց(որ հայի ի վերայ(նուիրեալ Քրիստոսի), մարդախառնաշխարհիս), քրիստոսանուէր(խառնեալ ընդ մարդկութեան), դիւաձոյլյանուն դից),(հայելով ի բէճս),վշտամբերխաւարասովոր (սովորեալ խաւարի) և այլն։ Վերաբերության խնդրի հարաբերություն։ Նման բարդություններում անվանական բաղադրիչը նշում է այն անձը կամ առարկան,որի վերաբերյալ խոսվում է, որի նկատմամբ կատարվում էգործողություն, ինչպես՝ աշխարհագիրզաշխարհէ կամզարարչութենէ աշխարհի), աշխարհապատում (պատմօղ զաշխարհէ),աստուածաճառ (որ ճառէ զԱստուծոյ), բարոյախօս (որ խօսի զբարոյիցկամ բարուց), երկնախոհ/երկնախորհ (որ զերկինս եւ զերկնաւորսխորհի), հնախօսև այլն։ Նմանբարդություններում անվանականէբացառական հոլովաձևի իմաստ։ Իբրև վերջնաբաղադրիչ կենսունակ են«գրել» բայի «գիր», խօսիլ բայի «խօս» և «պատմել» բայի «պատում»բայահիմքերը։ բարդություններում անվանական բաղադրիչը մատնանշում է այն առարկան,նյութը, որից կազմվում, բաղկանում, գոյանում է մեկ այլ առարկա.լուսակազմ (ի լուսոյ կազմեալ), կաւակերտ (կերտեալ ի կաւոյ), կողաշէն(շինեալ ի կողէ), հողաստեղծ (ի հողոյ ստեղծեալ), մայրակերտ (կերտեալի մայր փայտից), մարմարաշէն (ի մարմարիոնէ շինեալ), մոմակերտ (իմոմոյ կերտեալ), ոսկեքանդակ(ոսկւով քանդակեալ), վիմակերտ(կերտեալ ի վիմէ), փայտագործ (գործեալ շինեալ ի փայտէ) և այլն։ Անվանական բաղադրիչն արտահայտում է բացառական հոլովաձևիիմաստ։ Այս կաղապարում բառակազմական ակտիվ գործառույթ ունեն«շինել» բայի «շէն» և «կերտել» բայի «կերտ» բայահիմքերը։ Միջոցի խնդրի հարաբերություն։ Նման բարդություններումանվանական բաղադրիչը ցույց է տալիս այն առարկան կամ անձը, որիմիջոցով կամ օգնությամբ կատարվում է բայահիմքով արտահայտվածգործողությունը. ախտալից (լցեալ ախտիւք մեղաց), աղաղ (աղիւզհնութեանց)բաղադրիչն արտահայտումԲաղկացության խնդրի հարաբերություն։ Նման(որ խօսիյաղելն), աճառապատ (պատեալ աճառովք), առագաստափակ (շուրջփակեալ առագաստիւք), ասեղնակարկատ (իբր ասղամբ կարկատեալ),արիւնոռոգ (արեամբ ոռոգիչ), աւազալից (լցեալ աւազով), բամբռասաց(որ նուագէ բամբռամբ), բեւեռապինդ (պնդեալ բեւեռօք), գանածեծ(գանիւք ծեծեալ), դարգճակալ (կալեալն եւ բարձեալն պատգարակաւ),(լցեալ խնդութեամբ),երկաթակուռկաթնասնոյց(մատամբ ցուցանօղ),նետահար (նետիւ հարեալ), փոշելից (փոշւով լցեալ) և այլն։ Բարդությանկազմում անվանական բաղադրիչն արտահայտում է գործիականհոլովաձևիիբրևվերջնաբաղադրիչ նկատելիորեն կենսունակ են «լնուլ» բայի «լից» և«պատել» բայի «պատ» բայահիմքերը։ (երկաթով կռեալ), խնդալից(կաթամբ սնուցիչ), մատնցոյցիմաստ։ Նշենք,կաղապարումքննվողորԱնջատման խնդրի հարաբերություն։ Նման բարդություններումգերադաս բաղադրիչը ցույց է տալիս զատում, անջատում, հեռացում,բաժանում և այլն. մտածին/մտացածին (ի մտաց ծնեալ), քարաբուղխ (իքարէ բղխեալ), տնանկ (անկեալն ի մեծութենէ տան), փորահան (ի փորոյհանեալ), գերեհան (որ հանէ ի գերութենէ), մանկազրաւ (զրաւեալ իմանկանց), տերեւաթափ (թափեալ եւ մերկեալ ի տերեւոց), ինքնաբուղխ(յիւրմէ բղխօղ), գօտելոյծ (լուծեալ ի գօտւոյ), մարդաթափ (թափեալ իմարդոյ), շնառ (առեալն եւ հափշտակեալն ի բերանոյ շան) և այլն։ Այսկաղապարով կազմված բարդությունները հիմնականում արտահայտումեն անձերի կամ առարկաների՝ իրենց վերաբերող մեկ այլ առարկայիցզրկված լինելու, այն չունենալու հատկանիշ։ Քննվող կաղապարում իբրևհիմքային բաղադրիչներ լայնորեն գործածական են «ծնանել» բայի «ծին»և բղխել բայի «բուղխ» բայահիմքերը։ բաղադրիչըանվանական(յարքայէ տուեալ), գայլակերՆերգործող խնդրի հարաբերություն։ Այս կաղապարով կազմվածբայահիմքովբարդություններումարտահայտված գործողությունը տրամաբանորեն կատարողնէ.այսահար (հարեալ յայսոյ պղծոյ), աստուածագործ (յԱստուծոյ գործեալ),արքայատուր(կերեալ ի գայլոյ),կայսերագիր (ի կայսերէ գրեալ), հայրաշարժ (ի հօրէն երկնաւորէշարժեալ), հովուաբեր (ի հովուէ բերեալ), շամիրամակերտ (կերտեալ իշամիրամայ), վարդապետախօս (խօսեցեալ ի վարդապետէ), տիրախնամ(ի տեառնէ խնամեալ) և այլն։ բարդությունները ներկայացնենք իմաստային առանձին խմբերով.Ուղիղ խնդրային հարաբերություն։ Այսկաղապարով1. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչները վերաբերում ենկենդանական աշխարհին. խաշնաբոյծ (բուծիչ խաշանց), իշավար(վարօղ իշոյ), ձկնախոյզ (որ խուզէ զձկունս), արծուէկիր (որ կրէզարծուի), խոզարած (արածօղն զխոզս), շնասէր (սիրօղ զշնութիւն),աղաւնէվաճառ (վաճառօղ աղաւնեաց), արջառահատ (հատիչ եւջարդօղ արջառոց), գառնածին(ծնօղ գառին), եզնաճաշակ(ճաշակօղ զեզն), մսահան (գործի հանելոյ զմիսն ի կատսայէ)։ 2. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչները վերաբերում ենբուսական աշխարհին. խաղողաբեր (որ բերէ յիւրմէ զխաղող),շուշանաբեր (որ բերէ յիւրմէ զշուշան), ունդակեր (ունդս կերօղ),տատասկաբեր (որ բերէ այսինքն բուսուցանէ զտատասկս),ցորենատու (որ տայ զցորեան), ցորենաւեր (աւերիչ ցորենոյ)։ 3. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչներն արվեստի տարբերբնագավառների հետ կապված զանազան հասկացություններ են.երգահան (որ հանէ զերգս), թէատրասէր (սիրօղ զտեսարանսխաղուց), նուագերգ (որ երգէ նուագս), վիպագիր (գրօղ զվէպս),առասպելաբեր (որ ի մէջ բերէ առասպելս), արուեստասէր (սիրօղարուեստի), թմբկահար (հարկանօղ զթմբուկ)։ 4. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչները վերաբերում ենհոգևոր-կրոնական ոլորտին. Աստուածախոյզ (որ խուզէ կամխնդրէ գտանել զաստուած), դրախտաբաց (բացօղ դրախտին),եկեղեցակապուտ (կապտօղ զեկեղեցի), խորանայար (որյարէյարմարէ զխորան), հրեշտակակիր (կրօղ յինքեան հրեշտակայինձիրս), մեհենաշէն (շինօղ մեհենից), ոգեսպան (սպանօղ հոգւոց),ովսաննայ),ովսաննայաբերպատարագի),պատարագամատոյցպատուիրանասէրպատուիրանս),տարտարոսազնին (զննիչ տարտարոսի)։ բերէ(որպէսպահելմատուցողյինքեանզձայնդ(որ(որսիրէ5. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչները բնությանը,բնության երևույթներին վերաբերող բառեր են. աստեղագիւտ(գտակ աստեղաց), արեւապաշտ(որ պաշտէ զարեւ իբրզԱստուած), կարկտահոս (որ հոսէ զկարկուտ), ձիւնակիր (կրօղկամ բերօղ զձիւնս), օդընկալ (ընդունօղ յինքն զօդս) և այլն։ 6. Բաղադրություններ,մարդունվերաբերող և մարդու մարմնի մասեր նշանակող բառեր են.ատամահան (գործի հանելոյ զատամունս), երակահատ (հատանօղբաղադրիչներըորոնց1-ինզերակ), կրծաբախ (բախօղ զկուրծս), ստնտու (ստինս տուօղտղայոյ), արտասուաբեր (որ բերէ յինքեան զարտասուս)։ 1-ին7. Բաղադրություններ, որոնցբաղադրիչները ընտանիք,արյունակցական-ազգակցական, բարեկամական կապեր ցույցտվող բառեր են. եղբայրատեաց (ատեցօղ եղբօրն), հայրակեր(կերօղիւրոյ),մանկահեղձոյց (հեղձուցիչ մանկան իւրոյ), կնաթող (որ թողու զկինիւր) և այլն։ իւր), մայրատանջ(տանջօղզհայրմօր8. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչները ուտելիք, ըմպելիքնշանակող բառեր են. գինէբեր (որ բերէ զգինի), իւղաբուղխ (որբղխէ յիւրմէ զպարարտութիւն իւղոյ կամ ձիթոյ), մեղրահոս (որհոսէ զմեղր), մսակեր (կերօղ զմիս), բաղարջակերք (ժամանակուտելոյ հրէից զբաղարջ) և այլն։ 9. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչները մետաղներ,հանքեր նշանակող բառեր են. արծաթառ(առօղ զարծաթ),քարակիր (կրօղ զքար), ոսկիակալ (ունօղ յիւր վերայ զոսկի),պղնձահատ (տեղի հատանելոյ ի հանքաց զպղինձ), երկաթահատ(հատանօղ զերկաթ) և այլն։ խնդրայինամենաբազմազանՀավելենք, որ վերը բերված մասնակաղապարները, անվանականպաշտոններիբաղադրիչի՝դրսևորումներով հանդերձ, գերազանցապես ածականակերտ են։ Գոյականակերտ կաղապարներում սերող և բաղադրող հիմքերիհարաբերությունը գերազանցապես ուղիղ խնդրային է, ինչպես՝ատամահան, արիւնակալ, արտհունձ, բանջարավաճառ, գահընկալ,գառնազէն, գինեհան, գիսակալ, դեղաթափ, թղթատար, խաչակալ,հացավաճառ, ձիւնաբեր։ Հաճախ էլ բայական հիմնաբաղադրիչովբարդություններըև ածականիխոսքիմասային հատկանիշներ, ինչպես՝ աստուածաբան, շնառ,քնարահար, քսակակալ, օձակոչ, ապակագործ, առնասպան,աստեղաբաշխ, աստուածածին, արօրավար, աւանդատու, լուսակալ,կաղամբավաճառ, կռապաշտ։ Երբեմն կաղապարի ածականակերտկամ գոյականակերտլինելը պայմանավորված է բաղադրիչներիշարահյուսական հարաբերության բնույթով. այսպես՝ «քարակուռ» ձևումբաղադրիչների միջև կարելի է նկատել ինչպես ուղիղ խնդրայինհարաբերություն,խնդրայինբաղկացությանհամատեղումգոյականիայնպեսենէլհարաբերություն. կռօղ քարանց, կռեալ ի քարանց։ 1-ին դեպքումկաղապարը գոյականակերտ է, 2-րդ դեպքում՝ ածականակերտ։ նյութիԵզրահանգում։ Փաստականուսումնասիրությամբհանգեցինք եզրակացության, որ բայահիմքով բաղադրված իսկականբարդությունների շարքում լայն գործածական են ուղիղ խնդրայինհարաբերություն արտահայտողԳործածականությանառատությամբ առանձնանում են նաև միջոցի և անջատման խնդրայինհարաբերությունները։ Բայահիմքերի և այլ անուն խոսքի մասերիգերազանցապեսզուգորդումներիցածականակերտբաղադրիչներիշարահյուսական հարաբերության բնույթն է, որ պայմանավորում էկաղապարի ածականակերտ կամ գոյականակերտ լինելը։ կաղապարներըդեպքերումստացվողեն։ բառերը։

Բարդության բաղադրիչների միջեւ կարելի է գտնել նախադասության անդամների միջեւ եղած գրեթե բոլոր շարահյուսական հարաբերությունները։ Մասնավորաբար բայական հիմնաբաղադրիչով իսկական բարդությունները շարահյուսական կապակցությունների վերածելիս արտահայտում են խնդրային, պարագայական եւ ստորոգումային հարաբերություններ։ Ներկա հոդվածում, անդրադառնալով անուն խոսքի մաս+բայահիմք կաղապարով իսկական բարդությունների քննությանը՝ ըստ բաղադրիչների շարահյուսական հարաբերության բնույթի, ներկայացրել ենք բաղադրական հիմքերի խնդրային հարաբերությունը։

ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԻՔԱՅԻՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ԱՌԿԱ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀԼԵՌՆԱՅԻՆ ԵՎ ԲԱՐՁՐ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ԳՅՈՒՂԱԿԱՆ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐՈՒՄՀՀ ռազմավարական զարգացման խնդիրների շարքում առանձնահատուկ տեղև դեր ունի լեռնային և բարձր լեռնային շրջանների սոցիալ-տնտեսական զարգացումը։ Տարածքային սահմանափակ ռեսուրսներ ունեցող մեր երկրում այդպիսիշրջանների համաչափ զարգացումը և դրանցում առկա բնակավայրերի ամրապնդումն ունեն կենսական նշանակություն, քանի որ լեռնային և բարձր լեռնայինշրջանները (ծովի մակարդակից 1700 մ-ից բարձր) զբաղեցնում են ՀՀ ցամաքայինտարածքի 60 %-ից ավելին, այդ շրջաններում են գտնվում քաղաքային 13 և գյուղական 344բնակավայր։ 2016 թ. տարեսկզբի դրությամբ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնայինտարածքներին բաժին էր ընկնում երկրի բնակչության 17 %-ը (քաղաքային բնակչության՝ 8, գյուղական բնակչության՝ 34 %-ը) [1]։ Խնդրի դրվածքը և հետազոտության նպատակը։ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային շրջանների տնտեսության զարգացման մեջ առանձնահատուկ տեղ և դեր ունենգյուղական տարածքներն ու բնակավայրերը։ Այդպիսի շրջաններում են գնտվում ՀՀգյուղական բնակավայրերի ավելի քան 36 %-ը։ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնայինշրջանների տարածքային ռեսուրսների ու գյուղատնտեսական հողատարածքների օգտագործման արդյունավետությունը և տնտեսական առաջընթացն այլ գործոններիհետ միասին կախված է նաև մարդկային առկա ներուժի արդյունավետ օգտագործումից և օպտիմալ կառավարումից։ Ուստի, այդպիսի տարածքների ժողովրդագրական իրավիճակի հիմնական բաղադրիչներից մեկի՝ գյուղական բնակչության տարիքային կառուցվածքի ուսումնասիրությունը չափազանց արդիական է և ունի ոչ միայնգիտական, այլև կիրառական կարևոր նշանակություն։ Հետազոտության նպատակն էՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերի բնակչության տարիքայինկառուցվածքի (ըստ հիմնական տարիքային խմբերի) առանձնահատկությունների,տարածքային տարբերությունների և առկա հիմնախնդիրների բացահայտումը, լուծման ուղիների մատնանշումը։ Հետազոտության նյութերը և մեթոդները։ Հետազոտության համար հիմք ենդարձել ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային գյուղական 344 բնակավայրերի առկա բնակչության՝ տարիքային հիմնական խմբերի բաշխման վերաբերյալ ԱՎԾ վիճակագրական տվյալները։ Կատարվել է նշված տվյալների վերլուծություն, ամփոփում և ընդհանրացում։ Աշխատանքում կիրառվել են հետազոտության վիճակագրական, համեմատական-աշխարհագրական և քարտեզագրական մեթոդները։ Հետազոտության արդյունքները և քննարկումը։ Վերջին ավելի քան երկուսուկես տասնամյակի ընթացքում ՀՀ-ում տեղի ունեցած հասարակական-քաղաքական,սոցիալ-տնտեսական գործընթացների և մեր տարածաշրջանում գոյություն ունեցողաշխարհաքաղաքական իրավիճակի պատճառով երկրում առաջացել է ժողովրդագրական չափազանց լարված իրավիճակ։ Միայն 2001-2016 թթ. ընթացքում հանրապետության մշտական բնակչության թվաքանակը նվազել է 214.4, իսկ 1992-2016 թթ.-ին՝շուրջ 635 հազարով [2]։ 1991 թ. համեմատությամբ 2015 թ.-ին հանրապետությունումծնելիության գործակիցը նվազել է 7.7 պրոմիլով (21.6-ից՝ 13.9 ‰), մահացությանգործակիցը 6.5-ից հասել է 9.3 ‰-ի [2]։ 1991 թ. համեմատությամբ ՀՀ-ում բնակչության բնական հավելաճի գործակիցը նվազել է 3.28 անգամ, այն է՝ 15.1-ից նվազելէ 4.6 ‰ [2]։ Նշված գործընթացների պատճառով նկատելի փոփոխություններ է կրելՀՀ բնակչության սեռատարիքային կառուցվածքը։ Բացի այդ, անցած քսանհինգտարիների ընթացքում ՀՀ-ում 11.8 տոկոսային կետով նվազել է մինչաշխատունակտարիքի բնակչության (ՄՏԲ) տեսակարար կշիռը, իսկ աշխատունակ տարիքի բնակչության (ԱՏԲ) տեսակարար կշիռն ավելացել է 12.4 տոկոսային կետով [3]։ Անկախության տարիներին բնակչության ժողովրդագրական իրավիճակումտեղի ունեցած վերը նշված փոփոխություններն առավել սուր են արտահայտված ՀՀլեռնային և բարձր լեռնային տարածաշրջաններում, մասնավորապես՝ գյուղականբնակավայրերում։ Այդպիսի տարածքներում և բնակավայրերում ՀՀ-ին բնորոշսոցիալ-տնտեսական ընդհանուր հիմնախնդիրներից բացի տնտեսական գործունեության համար լրացուցիչ դժվարություններ են առաջացնում նաև տեղանքի բարձրությունը, տարածքի մասնատվածությունը, ջերմաստիճանային պայմանները, ենթակառուցվածքների համեմատաբար թույլ զարգացվածությունը, մայրաքաղաքից հեռուգտնվելու հանգամանքը և այլն։ «Լեռնային շրջանների առավել բնութագրականկողմն ուղղաձիգ գոտիականությունն է, որն իր հերթին պայմանավորում է մարդուտնտեսական գործունեության մի շարք առանձնահատկությունները»,- նշում է պրոֆեսոր Գ. Ավագյանը [4]։ Հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային գյուղական 344 բնակավայրերից 173-ը լեռնային են, 171-ը՝ բարձր լեռնային։ Բնակչության ընդհանուր թվաքանակում 57.1 %-ը բաժին է ընկնում բարձր լեռնային, մնացածը՝ լեռնային գյուղականբնակավայրերին։ Գյուղական լեռնային բնակավայրերի միջին մարդաքանակը կազմում է 897, իսկ բարձր լեռնայիններինը՝ 1209 մարդ։ Գյուղական լեռնային բնակավայրեր Արմավիրից բացի կան նաև այլ մարզերում, իսկ բարձր լեռնային՝ բոլոր մարզերում՝ բացառությամբ Արարատի, Արմավիրի, Լոռու և Տավուշի մարզերի։ Աղյուսակ 1. ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերի ու բնակչությանբաշխումն ըստ մարզերի* (2015 թ.) [5]Ընդամենը Լեռնային Բարձր լեռնային ՄարզերըԱրագածոտնԱրարատԳեղարքունիքԼոռիԿոտայքՇիրակՎայոց ձորՍյունիքՀՀ-ումԳյուղերիթիվըԲնակչությանԳյուղերիԲնակչությանԳյուղերիԲնակչությանթիվըթիվըթիվըթիվըթիվը*Տավուշի մարզի լեռնային համարվող միակ բնակավայրը՝ Գեղատափը, մշտականբնակչություն չունիԼեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերի թվի 67 և բնակչության75.5 %-ը բաժին է ընկնում Գեղարքունիքի, Շիրակի և Արագածոտնի մարզերին (մանրամասն տե´ս Աղյուսակը 1-ը)։ Աղյուսակի 2-ի տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ՀՀ լեռնային ևբարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերի բնակչության տարիքային հիմնականխմբերի տոկոսային միջին ցուցանիշների (0-15 տարեկաններ՝ 21.1 %, 16-62 տարեկաններ՝ 67.7 %, 63 և բարձր տարեկաններ՝ 11.2 %) և ՀՀ համապատասխան միջինցուցանիշների (20.5, 67.9 և 11.6 % [3]) միջև տարբերությունները մեծ չեն։ Սակայնմարզերի դեպքում այդ ցուցանիշների որոշակի տարբերություններ կան (մանրամասնտե´ս Աղյուսակ 2-ը)։ Վայոց Ձորի, Շիրակի, Սյունիքի և Լոռու մարզերում 0-15տարեկան գյուղական բնակչության մասնաբաժինը ցածր է լեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերի բնակչության հանրապետական միջին ցուցանիշից։ Այդ տարբերությունն առավել ակնհայտ է Սյունիքի և Շիրակի բարձր լեռնային,իսկ Գեղարքունիքում, Վայոց Ձորում և Արագածոտնում՝ լեռնային գյուղական բնակավայրերում։ Դժվար չէ նկատել, որ նշված մարզերը ՀՀ-ում առանձնանում են ոչ միայն իրենցաշխարհագրական դիրքով, մայրաքաղաքից ունեցած հեռավորությամբ և տարածքիմասնատվածությամբ, այլև սոցիալ-տնտեսական զարգացման առավել սուր հիմնախընդիրներով։ Այդ ամենն իր ազդեցությունն է թողնում նաև նշված մարզերի, մասնավորապես՝ լեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերի բնակչությանտարիքային կառուցվածքի վրա։ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածք ունեցող մարզերից գյուղական բնակչության տարիքային կառուցվածքի առավել բարենպաստ իրավիճակով առանձնանում է Գեղարքունիքը։ Այստեղ գյուղական բնակչության մինչաշխատունակ (0-15տարեկաններ) տարիքային խմբի բաժինը բարձր է ՀՀ և լեռնային ու բարձր լեռնայինշրջանների համապատասխան միջին ցուցանիշից։ Բացի այդ, մարզում աշխատունակտարիքից բարձր գյուղական բնակչության մասնաբաժինն ամենացածրերից է ՀՀ-ում(10.4 %)։ Լեռնային ու բարձր լեռնային տարածքների գյուղական բնակչությանտարիքային կառուցվածքի գրեթե նմանատիպ պատկեր ունի Կոտայքի մարզը, թեևայստեղ գյուղերի և բնակչության թիվը զգալիորեն պակաս է Գեղարքունիքից (տե´սԱղյուսակ 2-ը)։ Գյուղական բնակչության տարիքային կառուցվածքի առավել անբարենպաստիրավիճակ ունեն Վայոց Ձորի մարզի լեռնային և բարձր լեռնային 19 գյուղ։ Դրանցումմինչաշխատունակ բնակչության տեսակարար կշիռը 4.1 տոկոսային կետով պակասէ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերի միջին ցուցանիշից, իսկաշխատունակ տարիքից բարձր խմբի մասնաբաժինը 2.4 տոկոսային կետով բարձրէ ՀՀ միջինից (տե´ս Աղյուսակ 2-ը)։ Բնակչության թիվն ըստ տարիքային հիմնականխմբերիՄարզերըմարդ (%)մարդ (%)Արագածոտ ԱրարատԳեղարքուն ԼոռիԿոտայքՇիրակՍյունիքՎայոց ՁորՀՀ-ում63 ևբարձր,մարդ (%)մարդ (%)յ ը վ ի թ ի ր ե ղ ւ ո Գ ր ւ ո ն ա հ դ ն Ը յ ն ա թ ւ ո չ կ ա ն բ ը վ ի թ Աղյուսակ 2. ՀՀ մարզերի լեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերիբնակչության բաշխումն ըստ հիմնական տարիքային խմբերի (2015 թ.)Բնակչության թիվն ըստ տարիքային հիմնականխմբերիՄարզերըմարդ (%)մարդ (%)Արագածոտ 4108 (19.1) ԱրարատԳեղարքուն ԼոռիԿոտայքՇիրակՍյունիքՎայոց ՁորՀՀ-ումմարդ (%)63 ևբարձր,մարդ (%)յ ը վ ի թ ի ր ե ղ ւ ո Գ ր ւ ո ն ա հ դ ն Ը յ ն ա թ ւ ո չ կ ա ն բ ը վ ի թ Աղյուսակ 3. ՀՀ մարզերի լեռնային գյուղական բնակավայրերի բնակչության բաշխումն ըստհիմնական տարիքային խմբերի (2015 թ.) Լեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերի բնակչության տարիքային կառուցվածքի անբարենպաստ իրավիճակով առանձնանում է նաև Սյունիքիմարզը։ Այստեղ նմանատիպ 38գյուղերում, որոնք ունեն ավելի քան 16 հազար բնակիչ, թեև 0-15 տարեկանների մասնաբաժինը հավասար է ՀՀ ընդհանուր բնակչության միջին ցուցանիշին, սակայն հետաշխատունակ տարիքի բնակչության մասնաբաժինը լեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակչության միջին ցուցանիշից մեծէ 3,2 տոկոսային կետով։ Ուշադրության է արժանի նաև Արագածոտնի մարզը։ Այստեղ լեռնային և բարձր լեռնային 64 գյուղերի մինչաշխատունակ բնակչության տարիքային խմբի մասնաբաժինը 0.7 տոկոսային կետով բարձր է ՀՀ լեռնային և բարձրլեռնային գյուղական բնակավայրերի բնակչության միջին ցոցանիշից, որը,նախևառաջ, բացատրվում է բնակչության ազգային կազմում եզդի բնակչության առկայությամբ (վերջիններս ՀՀ-ում առանձնանում են ծնելիության համեմատաբարբարձր մակարդակով)։ Սակայն հետաշխատունակ բնակչության մասնաբաժինը 1.8տոկոսային կետով (բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերում՝ 3.2) բարձր էմիջին ցուցանիշից։ Մեծահասակ բնակչության տեսակարար բարձր կշռով առանձնանում են նաև Արարատի մարզի լեռնային 6 գյուղեր (տե´ս Աղյուսակ 3-ը)։ Այստեղհանրապետության մասշտաբով աշխատունակ տարիքի բնակչության մասնաբաժիննամենացածրն է ՀՀ լեռնային գյուղական բնակավայրերում։ Բնակչության թիվն ըստ տարիքայինհիմնական խմբերիՄարզերըմարդ (%)մարդ (%)Արագածոտն ԳեղարքունիքԿոտայքՇիրակՍյունիքՎայոց ՁորՀՀ-ում63 ևբարձր,մարդ (%)մարդ (%)յ ը վ ի թ ի ր ե ղ ւ ո Գ ր ւ ո ն ա հ դ ն Ը ն ա յ թ ւ ո չ կ ա ն բ ը վ ի թ Աղյուսակ 4. ՀՀ մարզերի բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերի բնակչությանբաշխումն ըստ տարիքային հիմնական խմբերի (2015 թ.) Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերում տարիքային հիմնական խմբերի միջև բնակչության բաշխվածությունը որոշակի կախվածություն ունի նաև բնակավայրի մարդաքանակից։ Լեռնային 109 գյուղերում, որոնք ունեն մինչև 1000 բնակիչ, մինչաշխատունակ բնակչությանմասնաբաժինը փոքր է տարիքային տվյալ խմբի միջին ցուցանիշից, իսկ հետաշխատունակ բնակչության բաժինը՝ մեծ (տե´ս Աղյուսակ 5-ը)։ Գյուղերնըստմարդաշատ ությանխմբերի(մարդ)մինչև 200Բնակչության թիվն ըստ հիմնականտարիքային խմբերիԸնդամենըմարդ (%)մարդ (%)63 ևբարձր,մարդ (%)մարդ (%)ԳյուղերԲնակչությունԸնդամենը Աղյուսակ 5. ՀՀ լեռնային տարածքներում գյուղական բնակչության բաշխումն ըստբնակավայրերի մարդաշատության և տարիքային հիմնական խմբերի (2015 թ.)Առավել խոցելի են համարվում լեռնային և բարձր լեռնային մինչև 200 բնակիչունեցող թվով 64 գյուղ, որոնք ունեն շուրջ 7 հազար բնակիչ (Աղյուսակ 5 և 6)։ Միջինմարդաքանակն այդ գյուղերում կազմում է 109 մարդ։ Հիմնական տարիքային խմբերիմիջև բնակչության նմանատիպ բաշխվածության պատճառով այդպիսի գյուղերը դառնում են ծերացող և հայտնվում են բնազրկման վտանգի առջև։ Կատարված հետազոտությունն ավելի ամբողջական դարձնելու համար ՀՀլեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերի բնակչության տարիքայինհիմնական խմբերի տարբեր զուգակցումների հիման վրա առանձնացրել ենք գյուղական բնակավայրերի խմբեր, որոնք միմյանցից տարբերվում են բնակչության հիմնական տարիքային խմբերի առկա կառուցվածքով, ժողովրդագրական իրավիճակիպատկերով և սոցիալ-տնտեսական զարգացման հնարավորություններով։ Այդպիսիխմբավորման հիմքում դրվել է առանձին բնակավայրերի բնակչության տարիքայինհիմնական խմբերի և ՀՀ համապատասխան միջին ցուցանիշներների համեմատությունը։ Նման մոտեցումը հինավորվում է այն հանգամանքով, որ ցանկացած երկրում(բնակավայրում) ժողովրդագրական գործընթացների վերջնական արդյունքում ձևավորվում է բնակչության տարիքային կառուցվածքի որոշակի պատկեր, որով պայմանավորված է բնակչության վերարտադրությունը (ծնելիություն, մահացություն և բնական աճ)։ Կարելի է ասել, որ յուրաքանչյուր բնակավայրի բնակչության տարիքայինկառուցվածքը ժողովրդագրական իրավիճակի խտացված հայելին է, և վերջինիսհամեմատությունը ՀՀ համապատասխան միջին ցուցանիշների հետ հնարավորություն է տալիս պարզել այդ բնակավայրի (գյուղի) ժողովրդագրական ներուժը [6]։ ԳյուղերնԲնակչության թիվն ըստ հիմնական տարիքայինըստմարդաշատ ությանխմբերի(մարդ)խմբերիմարդ (%)մարդ (%)63 ևբարձր,մարդ (%)15-49, մարդԳյուղերԸնդամենըԲնակչությունմինչև 2005001 ևավելիԸնդամենըԱղյուսակ 6. ՀՀ բարձր լեռնային գյուղական բնակչության բաշխումն ըստ բնակավայրերիմարդաշատության և տարիքային հիմնական խմբերի (2015 թ.)Առաջին խմբում բնակչության առավել բարենպաստ տարիքային կառուցվածք ուժողովրդագրական իրավիճակ ունեցող գյուղերն են, որոնցում աշխատունակ և մինչաշխատունակ տարիքի բնակչության մասնաբաժինները գերազանցում են ՀՀ համապատասխան միջին ցուցանիշներին (20.5 և 67.9 %)։ ՀՀ-ում կան այդպիսի լեռնային19 և բարձր լեռնային 22 գյուղ (Արագածոտնում՝ 5, Գեղարքունիքում՝ 12, Կոտայքում՝6, Լոռիում՝ 6, Շիրակում՝ 12)։ Երկրորդ խմբում բարենպաստ ժողովրդագրական իրավիճակ ու բնակչությանտարիքային կառուցվածք ունեցող գյուղական բնակավայրերն են։ Այստեղ ևս աշխատունակ տարիքի բնակչության մասնաբաժինը գերազանցում է ՀՀ միջին ցուցանիշը,իսկ մինչաշխատունակ տարիքի բնակչության մասնաբաժինը ցածր է համապատասխան միջինից, սակայն ոչ ավելի, քան 1.5 %-ով։ Այս խմբի մեջ են մտնում լեռնային 15և բարձր լեռնային 21 գյուղ (Արագածոտնում՝ 9, Շիրակում՝ 7, Գեղարքունիքում՝ 13,Լոռիում՝ 5, Կոտայքում և Սյունիքում՝ 1-ական բնակավայր)։ Երրորդ խմբում ժողովրդագրական լավ իրավիճակ ու բնակչության տարիքայինկառուցվածք ունեցող գյուղերն են։ Դրանցում մինչաշխատունակ բնակչության մասնաբաժինը բարձր է ՀՀ միջինից, աշխատունակ տարիքինը՝ ցածր, բայց ոչ պակաս61.7 %-ից, իսկ հետաշխատունակ տարիքինը ՀՀ միջինից բարձր է ոչ ավելի, քան 2%-ով։ Այդպիսիք են ՀՀ լեռնային 22 և բարձր լեռնային 37 բնակավայր (Արագածոտնում՝ 13, Գեղարքունիքում՝ 19, Շիրակում՝ 10, Սյունիքում և Լոռիում՝ 7-ական, Կոտայքում՝ 4)։ Չորրորդ խմբում ժողովրդագրական բավարար իրավիճակ և բնակչության տարիքային կառուցվածք ունեցող բնակավայրերն են։ Աշխատունակ բնակչության մասնաբաժինն այս գյուղերում բարձր է ՀՀ միջինից, մեծահասակներինը հանրապետական միջին ցուցանիշից բարձր է ոչ ավելի, քան 2 %-ով, իսկ 0-15 տարեկաններինըկազմում է 14-19 %։ Այս խումբը գյուղերի թվաքանակով ամենամեծն է։ Այդպիսիք ենլեռնային 42 և բարձր լեռնային 33 գյուղ։ Նման գյուղերն ամենից շատը Շիրակում են՝23, իսկ Արագածոտնում ու Գեղարքունիքում՝ 14-ական)։ Հինգերորդ խումբն ընդգրկում է ժողովրդագրական անբավարար իրավիճակ ուբնակչության տարիքային կառուցվածք ունեցող գյուղերը։ Դրանցում մինչաշխատունակ տարիքի բնակչության մասնաբաժինը ավելի քան 1.5 %-ով ցածր է ՀՀ միջինից,հետաշխատունակ տարիքի բնակչությունը ՀՀ միջինից բարձր է ավելի քան 2 %-ով,իսկ աշխատանուկ տարիքի բնակչության տեսակարար կշիռը 61-67.9 % է։ Այս խումբնընդգրկում է լեռնային 11 և բարձր լեռնային 6 գյուղ։ Նկար 1. ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային գյուղերի դասակարգումն ըստ բնակչությանտարիքային հիմնական խմբերիՎեցերորդ խումբը կազմում են ժողովրդագրական անբարենպաստ իրավիճակու բնակչության տարիքային կառուցվածք ունեցող բնակավայրերը, որոնցում աշխատունակ տարիքի բնակչության մասնաբաժինը բարձր է ՀՀ միջինից, իսկ մինչաշխատունակ տարիքինը փոքր է 14 %-ից։ Այս խումբն ընդգրկում է լեռնային 14 և բարձրլեռնային 8 գյուղ։ Վերջին՝ յոթերորդ խմբում ընդգրկվել են ժողովրդագրական առավել անբարենպաստ իրավիճակ ու բնակչության տարիքային կառուցվածք ունեցող բնակավայրերը։ Դրանցում աշխատունակ տարիքի բնակչության տեսակարար կշիռը 61 %-իցպակաս է։ Այդպիսիք են ՀՀ լեռնային 23 ու բարձր լեռնային 28 գյուղ (Արագածոտնում՝14, Գեղարքունիքում՝ 11, Սյունիքում՝ 9, Շիրակում՝ 8)։ Այս խմբից բնակչության տարիքային կառուցվածքի մեծ անհամամասնություններով աչքի ընկնող որոշ բնակավայրեր ներկայացված են Աղյուսակ 7-ում։ Բնակավայրերը ԲնակչությանՏարիքային հիմնական խմբերըԱրաՀալավարՆոր ԿյանքՔաշունի ԳողթանիկԱրագածԱվշենՍանգյառՀանքավան Ներքին Շորժաթիվը0-15 տ. (%)16-62 տ. (%)63 տ. և բարձրԱղյուսակ 7. Բնակչության տարիքային հիմնական խմբերի կառուցվածքիանհամամասնություններով աչքի ընկնող լեռնային և բարձր լեռնային գյուղականբնակավայրերԿատարված հետազոտության արդյունքները թույլ են տալիս եզրակացնել, որ ՀՀլեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերի բնակչության տարիքայինկառուցվածքի առկա իրավիճակն աչքի է ընկնում տարածաշրջանային առանձնահատկություններով և տարբերություններով։ Բնակչության տարիքային հիմնականխմբերի կառուցվածքով առավել խոցելի են բնակչության թվաքանակով ոչ մեծ (մինչև1000 բնակիչ ունեցող) բնակավայրերը, որոնք տարիքային կառուցվածքի նման իրավիճակի պահպանման և վատթարացման պայմաններում կարող են ունենալ սոցիալտնտեսական լուրջ հիմնախնդիրներ և հայտնվել բնազրկման վտանգի առջև։ Առաջիկա տարիներին հանրապետական, մարզային և համայնքային կառավարմանմարմինների կարևորագույն խնդիրներից պետք է դառնա ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում տարածաշրջանային և ժողովրդագրական հատուկ քաղաքականության իրագործումը, քանի որ այդ կերպ կարելի է նպաստել համանման տարածքների սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի բարելավմանն ու բնակչության տարիքային առավել բարենպաստ կառուցվածքի ձևավորմանը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ[1] Հայաստանի Հանրապետության մարզերը և Երևան քաղաքը թվերով 2016,վիճակագրական ժողովածու, Երևան, 2016, էջ 247-328։ [2] Հայաստանի ժողովրդագրական ժողովածու 2016, Երևան 2016, էջ 24-25։ [3] Պոտոսյան Վ. Ա., ՀՀ բնակչության սեռատարիքային կառուցվածքի տարածաշրջանային տարբերությունները և հիմնախնդիրները, ԵՊՀ գիտական տեղեկագիր, Երկրաբանություն և աշխարհագրություն, հ. 51, № 1, 2017, էջ 55-61։ [5] ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերում առկա բնակչությանբաշխումն ըստ սեռի և տարիքի, ԱՎԾ տվյալներ, 2015։ [6] Պոտոսյան Ա. Հ., Քոլյան Շ. Մ., Ստեփանյան Ռ. Ռ., ՀՀ գյուղական բնակչությանժողովրդագրական իրավիճակի բարելավումն որպես գյուղական բնակավայրերիզարգացման նախադրյալ, ԵՊՀ գիտական տեղեկագիր, Երկրաբանություն և աշխարհագրություն, 2014, № 1, էջ 38-45։ Պոտոսյան Վահան ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԻՔԱՅԻՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ԱՌԿԱ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀԼԵՌՆԱՅԻՆ ԵՎ ԲԱՐՁՐԼԵՌՆԱՅԻՆ ԳՅՈՒՂԱԿԱՆ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ լեռնային գյուղեր, բարձրլեռնային գյուղեր, բնակչությանմարդաքանակ, հիմնախնդիրներ։

ՀՀ ռազմավարական զարգացման խնդիրների շարքում առանձնահատուկ տեղ և դեր ունի լեռնային և բարձր լեռնային շրջանների սոցիալ-տնտեսական, մասնավորապես՝ գյուղական տարածքների ու բնակավայրերի առաջանցիկ զարգացումը։ Այլ գործոնների հետ միասին, այդ առաջընթացը կախված է նաև լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում առկա մարդկային ներուժի արդյունավետ օգտագործումից։ Հոդվածում վիճակագրական ցուցանիշների վերլուծության ու ամփոփման հիման վրա տրվել են ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքների գյուղական բնակչության տարիքային կառուցվածքի տարածաշրջանային առանձնահատկությունները և հիմնախնդիրները։

Ֆինանսական կայունության գնահատումը ենթադրում է փոխկապակցված ցուցանիշների խորը վերլուծություն `հաշվի առնելով տվյալ երկրի տնտեսական զարգացումը և արտաքին ազդեցությունները: Հայտնի է, որ ՀՀ ֆինանսական շուկայի ամենամեծ մասնակիցը էլեկտրոնային բանկային համակարգն է, որին բաժին է ընկնում ֆինանսական համակարգի ակտիվների շուրջ 89% -ը, այնպես որ համակարգի կայունությունն ավելի շատ ոլորտային է, քան կայունությունը: Արժույթի միջազգային հիմնադրամը ֆինանսական կայունությունը սահմանում է որպես պայման, որի ընթացքում տնտեսական ակտիվությունը խթանելու համար գործում են գնագոյացման, ֆինանսական ռիսկի բաշխման և կառավարման տնտեսական մեխանիզմներ [3]: Ֆինանսական կայունության ապահովումը, ինչպես սահմանված է ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից, կանխում է ֆինանսական համակարգի փլուզումը կամ ձախողումը այնպես, որ համակարգը շարունակի ապահովել իրացվելիության անհրաժեշտ մակարդակ, սահուն գործարքներ և փոխանցումներ, ինչպես նաև կարողություն: ներդրումներ կատարել տնտեսության մեջ: Այս սահմանումը արդարացնում է ընտրված թեմայի արդիականությունը: Աշխատանքի շրջանակներում նպատակն է ուսումնասիրել ՀՀ բանկային համակարգի ֆինանսական կայունության ցուցանիշների դինամիկան ՝ կատարելով համապատասխան վերլուծություններ ՝ առաջարկելով բարելավող լուծումներ: Ֆինանսական կայունության ապահովումը մի շարք երկրների կենտրոնական բանկերի առաջնային խնդիրներից մեկն է: Դա պայմանավորված է նրանով, որ ցածր գնաճը, գործազրկությունը, բարձր տնտեսական աճը, որպես դրամական և այլ պետական ​​մարմինների խնդիրներ, չեն կարող ապահովվել ժամանակակից տնտեսություններում առանց զարգացած, կայուն ֆինանսական համակարգի միջնորդության, որի միջոցով արդյունավետորեն փոխանցվում են դրամավարկային քաղաքականության միջոցառումները: տնտեսության այլ ոլորտներին: Ֆինանսական ՀՀ-ում կայունության ապահովման համար պատասխանատու մարմինը Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկն է, ինչպես սահմանված է «Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով: Համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 200-րդ հոդվածի 2-րդ կետի `Կենտրոնական բանկի հիմնական նպատակը երկրում գների ֆինանսական կայունության ապահովումն է: Այս փոփոխությունից առաջ ֆինանսական կայունությունը, համաձայն «Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենքի, համարվում էր Կենտրոնական բանկի խնդիրներից մեկը, բայց այնուհետև այն դարձավ սահմանադրական դրույթ ՝ «հավասար գնի նպատակին կայունություն." Ֆինանսական կայունության գնահատման ինդեքսը (ԱՄՀ) Արժույթի միջազգային հիմնադրամի կողմից մշակված ֆինանսական կայունության ցուցանիշների համակարգ է: Ֆինանսական կայունության ցուցանիշները բնութագրում են երկրի ֆինանսական համակարգը, տնային տնտեսությունների ֆինանսական առողջությունը: Արժույթի միջազգային հիմնադրամի կողմից կորպորատիվ հատվածում մշակված ցուցանիշները համեմատելի են միջազգային մակարդակում, ինչպես նաև մատչելիություն են ապահովում ոլորտի հետազոտողների համար: Աղյուսակ 1. Ֆինանսական կայունությունը բանկային համակարգ [2] bnutagroghtsutsanishneri դինամիկայի (%) StandartihamareTsutsanishnerHaraberakansheghume (+ TK) H amematNormativayinendhanurkapitaliharaberutyuneriskov kshrvatsaktivnerinNormativayinhimnakan kapitaliharaberutyuneriskov kshrvatsaktivnerinChashkhatogh varkeriharaberutyunnendhanur varkerinShahutaberutyune է aktivneriShahutaberutyune հիման վրա սեփական կապիտալի (ROE) Բարձր iratsveliaktivneriharaberutyunnendhanuraktivnerinBardzr iratsveliaktivneriharaberutyunetspahanjpartavorutyunnerinEst 30.12.2014 Կենտրոնական բանկի թ. որոշում 2017 թ Ֆինանսական կայունության ցուցանիշների դինամիկան ներկայացված է առավել գրաֆիկորեն: Գծապատկեր 1. Հայաստանի բանկային համակարգի ֆինանսական կայունության ցուցանիշների դինամիկան 2015-2019թթ. [4] Բազել, որը պահանջում է համակարգի կապիտալի հարաբերակցություն `8% -ից ոչ պակաս: Աղյուսակ 1-ը և Գծապատկեր 1-ը ցույց են տալիս, որ ՀՀ-ում և այլ ֆինանսական հաստատություններում բանկային համակարգը բավարարել է Հայաստանի Հանրապետության չափը, մասնավորապես `ընդհանուր կարգավորող կապիտալի և ռիսկով կշռված ակտիվների կապիտալի համարժեքության գործակից (RWA) բավականին բարձր, չնայած 2019-ին համեմատած նվազել է 0,7 տոկոսային կետով 2018-ին այն 18,6% -ից աճել է 17,7%, որի հիմնական պատճառը վարկային պորտֆելի աճն է, ինչպես նաև ներգրավված երկարաժամկետ վարկերի կրճատումը: Ստանդարտի Բազել III- ի փաստացի պահանջի համաձայն, բաժնետիրական կապիտալի գործակիցը պետք է լինի 6% -ից ոչ պակաս: Վեց տոկոս պար Բարձր նորմատիվային կապիտալ ունենալու դեպքում համակարգը համարվում է լավ կապիտալացված: Ուսումնասիրվող հինգ տարվա ընթացքում այն ​​14-16,4% -ի սահմաններում էր: Theուցանիշը նույնպես բավականաչափ աճում է. 2019 թ.-ին վարկային պորտֆելում չաշխատող վարկերի մասնաբաժինը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 14,7% -ով: Ըստ տնտեսության ճյուղերի բաշխման, չաշխատող վարկերի տեսակարար կշիռը համեմատաբար բարձր է: Սպառողների, հանրային սննդի, այլ ծառայությունների, տրանսպորտի և մայրաքաղաքների համար տրամադրվող վարկային պորտֆելի որակի անկումը կարող է վերագրվել վարկի գնահատման փափուկ գործիքների օգտագործմանը վերջին տարիներին: վարկերի մեջ: ROA- ն, որը ցույց է տալիս շահույթի չափը ակտիվների միավորի վերաբերյալ, ժամանակի ընթացքում տատանվել է: Վերջին տարում գրանցվել է 1,5% շահութաբերություն, որն ակտիվների փոխհատուցման առումով ավելի ցածր է, բայց համակարգի որակը հաշվի առնելով `այն առնվազն 0,5% -ով գերազանցում է պահանջվող պարտավորությունների տարեկան արժեքը, ուստի կարելի է դրական համարել: ROE- ը կապիտալի վերադարձի առումով համեմատաբար ավելի բարձր է, քան բանկային համակարգում ներդրումների վերադարձը: 2015 թ.-ին ցուցանիշի կտրուկ անկում է տեղի ունեցել, որը կազմել է 4.85% (2014 թ. - 4,5%), ինչը պայմանավորված է 2015 թ.-ի էլեկտրոնային բանկային համակարգով: 20.7 մլրդ դրամ զուտ վնասով, չնայած վերջում 2019-ին գրանցվել է 10.3% շահույթ, ինչը բավականին գրավիչ ցուցանիշ է: Այնուամենայնիվ, հետաքրքիր է նշել, որ 2015 թ.-ին բանկային համակարգի շահութաբերության ցուցանիշները թերակատարել են: Ըստ կապիտալի, շահութաբերությունը նախատեսվածից ցածր էր 9.9 տոկոսային եկամտաբերությամբ, իսկ ըստ ակտիվների ՝ կանխատեսման համեմատ ցուցանիշը թերակատարվեց տոկոսային կետով: 2015 թվականն է Ռուսաստանում բանկային գործունեության վրա մեծապես ազդել են Ռուսաստանում առկա տնտեսական խնդիրները, ներառյալ ԱՄՆ-ի կողմից Ռուսաստանի նկատմամբ կիրառվող պատժամիջոցները, Ուկրաինայի շուրջ աշխարհաքաղաքական լարվածությունը, պարտքերի վճարների աճը, Ռուսաստանի վարկանիշի իջեցումը երկրում, ռուբլու արժեզրկումը: , աճ ամբողջ ընթացքում: Դիտարկվող ժամանակահատվածում իրացվելիության ընդհանուր գործակիցներն ավելի աննշան էին, ինչը դրական երեւույթ չէ, բայց, ընդհանուր առմամբ, տատանումները մեղմ էին: ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից դիտարկված հնարավոր վատթար սցենարներում, բոլոր բանկերում հավաքագրված ակտիվները լիովին բավարար են միջոցների նմանակված արտահոսքը ծածկելու համար: Theուցանիշների փոփոխություններ Բանկային համակարգի կայունությունը գնահատելու համար ՀՀ կենտրոնական բանկը պատկերավոր կերպով ներկայացնում է այն կայունության քարտեզի միջոցով, որն արտացոլում է տվյալ ժամանակահատվածում բանկերին բնորոշ ռիսկերը: Բանկային գործի ընդհանուր պատկերը տալիս են տոկոսադրույքի ռիսկի, արտարժույթի ռիսկի, կապիտալի համարժեքության, ակտիվների որակի, շահութաբերության և իրացվելիության գործակիցների դինամիկ փոփոխությունը: Գծապատկեր 2. ՀՀ ֆինանսական համակարգի կայունության քարտեզը [4] Քարտեզի կենտրոնի նկատմամբ արժեքների մոտեցումը ցույց է տալիս ռիսկի նվազում, իսկ կենտրոնից հեռանալը `ռիսկի աճ: Բանկային համակարգի կայունության քարտեզի 2019-ի բաղադրիչները Նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի վերջին դրանք կտրուկ փոխվել են: Դրական փոփոխություններ են գրանցվել արտարժույթի, տոկոսադրույքների ռիսկերի, ինչպես նաև ակտիվների որակի և շահութաբերության ենթաինդեքսներում: Իրացվելիության ռիսկի ենթաինդեքսը նվազել է: Կապիտալի համարժեքության ենթաինդեքսում որոշակի փոփոխություն կլինի, որը պայմանականորեն կրճատվում է: Կապիտալի համարժեքություն Օգտվելով բարենպաստ մակրոտնտեսական միջավայրի հեռանկարից և իրացվելի ակտիվների առկայությունից ՝ վերջին տարիներին բանկային համակարգը հնարավորություն է ունեցել ընդլայնելու իր վարկային պորտֆելը ՝ ավելի մատչելի դարձնելով վարկային ռեսուրսները: Վարկային շուկայում մրցակցության աճ Ուսումնասիրելով ՀՀ բանկային համակարգը `ֆինանսական կայունության ցուցանիշների վերլուծության համատեքստում, կարելի է առանձնացնել բանկային ոլորտի որոշ մրցակցային առավելություններ, այդ թվում` ճկունություն, խստորեն կարգավորվող վերահսկողություն, թափանցիկություն, կորպորատիվ կառավարման կայուն հիմքեր, իրացվելիություն, ինչպես նաև կայուն մակրոտնտեսական նախաբանկային ակտիվների ցուցանիշներ: Չնայած վերը նշված առավելություններին, ՀՀ-ում ֆինանսական կայունության պահպանման և ամրապնդման հարցերի մոնիտորինգը, բարձր մակարդակը, գնաճի թիրախը, բանկերում չվաճառված գույքի վերագնահատումը, բանկերի վարկավորման պայմանները սեփական միջոցներով հրատապ են: Մասնավորապես, դոլարիզացիայի արդյունքում գործող հայկական առևտրային բանկերը և վարկային կազմակերպությունները շարունակում են միջոցներ ներգրավել դրսից, ուստի արտարժույթի ռիսկից խուսափելու համար նրանք փորձում են դրանք տեղադրել իրենց ներգրաված արժույթով: Կենտրոնական բանկի կողմից վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի իջեցումը հետևողական ազդեցություն ունեցավ ինչպես միջբանկային արժեթղթերի շուկաների, այնպես էլ վարկային և ավանդային շուկաների վրա: Վերջին շրջանում նվազել են ինչպես սպառողական, այնպես էլ հիփոթեքային վարկավորման տոկոսադրույքները: տոկոսադրույքի իջեցում: Ֆինանսական կայունության տեսանկյունից, անշարժ գույքի շուկայում անշարժ գույքի գործարքների քանակի աճը դրական ազդեցություն է ունեցել անշարժ գույքի շուկայից բխող ռիսկերի վրա, սակայն ֆինանսական հաստատություններից անշարժ գույքի գրավադրման հնարավորությունները մնում են սահմանափակ , Ֆինանսական անկախություն ձեռք բերելու համար Հայաստանի բանկային համակարգը պետք է պայքարի դոլարիզացիայի դեմ, քանի որ դրամավարկային մակարդակի իջեցումը երկրին ապահովում է ավելի կայուն արտաքին ֆինանսական ցնցումներ, Կենտրոնական բանկին հնարավորություն է տալիս վարել դրամավարկային քաղաքականությունն ավելի արդյունավետ ՝ արդյունավետորեն կառավարելով գնաճը: Քանի որ ՀՀ առևտրային բանկերի ակտիվները հիմնականում բաշխվում են վարկերի տեսքով, ինչը կարող է խաթարել բանկային համակարգի ներդրումային պորտֆելը `արժեթղթերում ներդրումների ծավալը դիվերսիֆիկացնելով: Կայունություն, առաջարկվող Ֆինանսական Ինչ վերաբերում է միջոցներ ներգրավելուն, ապա հնարավոր է ոչ միայն ներգրավել ավանդների տեսքով, այլ նաև հաճախորդներին առաջարկել իրենց անվճար գումարով պարտատոմսեր գնել, քանի որ բանկերի տեսանկյունից դա ավելի քիչ ծախսատար է: Կիբերհարձակումները վերջին տարիներին աճել են, և հնարավոր է դրանք դիտարկել որպես ֆինանսական կայունության ռիսկ: Կիբերհարձակումները կարող են իրականացվել ինչպես ֆինանսական նպատակներով, այնպես էլ տեխնիկական համակարգերից տեղեկատվությունը ոչնչացնելու համար: Եզրակացություն Ամփոփելով, կարելի է փաստել, որ Հայաստանի բանկային համակարգը շարունակում է պահպանել կայունությունն ու բավարար ճկունությունը, սակայն ներքին և արտաքին ազդակները պահանջում են մշտական ​​հետամնացություն և կարգավորման հայեցակարգային մոտեցումներ: Բանկային կայունության ամրապնդման համատեքստում առաջնային խնդիրն է ապահովել չաշխատող ֆինանսական համակարգերի վերադարձը, որն առնչվում է օրինական սնանկություններին: Բանկերի ֆինանսական կայունությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ է հատուկ ուշադրություն դարձնել բանկերի հաճախորդների վարքագծի փոփոխություններին: Արտակարգ դրության պայմաններում բանկի հաճախորդները հաճախ խուճապահար վարք են դրսեւորում, ինչը կարող է ազդել ֆինանսական կայունության վրա: Վերոհիշյալ խնդրի համար խիստ բանկային համակարգում տեղեկատվական կապուղիների և հաղորդակցությունների արդյունավետ կառավարում ՝ անկախ ընթացիկ ֆինանսական կայունության ցուցանիշներից: https: //www.cba.am/hy/SitePages/fsindicators_FSI.aspx, (04.08.2020) 3. Արժույթի միջազգային հիմնադրամի պաշտոնական կայք https. //www.imf.org/hy/Countries/ARM (04.08.2020) բանկի էջ 4. ՀՀԿ կենտրոնական պաշտոնյա https. ։

Հոդվածում ներկայացվել է ֆինանսական կայունության էությունը և դրա անհրաժեշտությունը տնտեսության հեռանկարային զարգացման գործընթացում։ Կատարվել է ՀՀ բանկային համակարգի ֆինանսական կայունության ցուցանիշների վերլուծություն, ինչպես նաև բանկային համակարգի մրցակցային առավելություններին զուգահեռ դիտարկվել են ֆինանսական կայունության հետ կապված խնդիրները և դրանց հնարավոր լուծումները։

Բնական էկոհամակարգերի խաթարման ներկա պայմաններում, հասարակության կենսապայմաններն ապահովելու համար, հրատապ է պահպանել մինչ այժմ գոյություն ունեցող բնական լանդշաֆտներն ու էկոհամակարգերը և նրանց կողմից տրամադրվող էկոհամակարգային ծառայությունները: Հետևաբար, Հայաստանի Հանրապետությունում և, մասնավորապես, հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգում էկոհամակարգի ծառայություններ մատուցելու հարցը կարևոր է նաև այն բանի համար, որ յուրաքանչյուր բուսական և կենդանական տեսակների յուրահատկությունը պայմանավորված է ոչ միայն գենոֆոնդի միջոցով, այլ նաև իրենց դերով էկոհամակարգում: Ներկայումս հատուկ պահպանվող տարածքները համարվում են կայունություն և էկոհամակարգեր: 92 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Պահպանման և վերականգնման գոտիներ - տարածաշրջանային կենտրոններ, որոնց գործունեությունն ուղղված է ոչ միայն բնական ռեսուրսների պահպանմանը, այլև տեղական բնակչության բարեկեցության բարելավմանը, աղքատության նվազեցմանը և կայուն զարգացմանը: Սա թույլ է տալիս ձևավորել շրջակա միջավայրի ընկալման էկոհամակարգի համապարփակ մոդել, որում բոլոր գործառույթներն ուղղված են գործնական խնդիրների լուծմանը և համահունչ են երկրի սոցիալ-տնտեսական պայմաններին և կարիքներին: Հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգում էկոհամակարգի ծառայությունների առավելությունների հայտնաբերումը կարող է էապես նպաստել վեճերի մեղմացմանը `կապված բնօգտագործման սահմանափակումների հետևանքով, բնակչության համար ստեղծելով բնական ռեսուրսներ օրինական հիմքերով: Ավելին, հատուկ պահպանվող տարածքներում էկոհամակարգի ծառայությունների օգուտները պետք է արդարացիորեն բաշխվեն, որպեսզի նպաստեն համայնքների սոցիալական վիճակի բարելավմանը: Մյուս կողմից, նպաստների բաշխման և փոխհատուցման մեխանիզմների ստեղծումը, ինչպես նաև ծախս-օգուտի և օգուտի համայնքների ու անհատների բացահայտումը բավականին բարդ խնդիր է, որը կարող է լուծվել միայն էկոհամակարգի ծառայությունների խորը հետազոտության միջոցով: Էկոհամակարգերի կողմից մատուցվող ծառայությունները հիմնականում ապահովում են (սնունդ, մաքուր ջուր, մաքուր օդ, վառելիք, հումք), կարգավորող (կլիմա, բնական աղետների և համաճարակների կանխարգելում, ապաստարաններ, բնակավայրեր, էրոզիայի կանխարգելում), մշակութային (գեղագիտական, կրոնական, գիտական, սոցիալական և հոգևոր արժեքները, ավանդույթների ձևավորումը, ռեկրեացիոն ռեսուրսները) և օժանդակ (հողի ձևավորումը, ֆոտոսինթեզը, ազոտը, ածխածինը, թթվածինը, ջրի շրջանառությունը) կարևորությունը: Էկոհամակարգի ծառայությունները տնտեսական արժեք ունեն և պետք է ինտեգրվեն երկրի ընդհանուր տնտեսական համակարգում: Դրանց տրամադրման կամ պահպանման համար փոխհատուցման վճարները պահպանման նոր մոտեցումներ են, որոնք խրախուսում են ստեղծել լրացուցիչ ֆինանսական հոսքեր լանդշաֆտների և կենսաբազմազանության պահպանման համար: Էկոհամակարգի ծառայությունների փոխհատուցման մեխանիզմի ձևավորումը պետք է հստակ ցույց տա էկոհամակարգի ծառայությունների տեսակը, նրանց կողմից սպառողներին հատկացված միջոցների չափը, իրավական և ինստիտուցիոնալ հիմքերը `հաշվի առնելով տեղական առանձնահատկությունները և սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը: Հետևաբար, էկոհամակարգերի ծառայությունների երկարաժամկետ տնտեսական ռազմավարությունը պետք է ուղղված լինի էկոլոգիապես արդյունավետ, ռացիոնալ, սոցիալական արդար և տնտեսապես շահավետ խնդիրների լուծմանը: Տեսականորեն, հատուկ պահպանվող տարածքներում էկոհամակարգի ծառայությունների պահպանման հիմնական ֆինանսական աղբյուրները բնապահպանության ոլորտում պետական ​​ծախսերն են, աղտոտող կազմակերպությունների, դոնոր կազմակերպությունների միջոցները, բնօգտագործման վճարները, հողատերերը, հովանավորները և այլն: Էկոհամակարգի ծառայությունների դիմաց վճարումները կարող են հետագայում ստեղծել վերարտադրվող բնապահպանական ֆոնդեր `նպաստելով բնության պահպանությանը, փոխհատուցման ֆոնդերին և կանաչ տնտեսության հիմունքներին: Նշված մոտեցումները համահունչ են նաև Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2013 թ. Ապրիլի 25-ի «Բնապահպանական ոլորտում նորարարական ֆինանսատնտեսական մեխանիզմների ստեղծման հայեցակարգը հաստատելու մասին» թիվ 16 արձանագրային որոշում: Հայաստանում կան կենսաբազմազանության ազգային ռազմավարություն և գործողությունների ծրագրեր, ինչպես նաև կենսաբանության և էկոհամակարգերի ծառայությունների ոլորտի նախնական ոլորտային ռազմավարություններ: Սակայն մինչ օրս նրանք չեն կարողացել դիմակայել տարբեր ոլորտների ՝ անտառտնտեսության, արոտավայրերի տնտեսության, գյուղատնտեսության, բնության պահպանության և զբոսաշրջության բախվող շահերի բխող մարտահրավերներին: Միևնույն ժամանակ, չկա համակարգում տարբեր պետական ​​և ոչ պետական ​​դերակատարների և բնակչության խմբերի (օրինակ ՝ հովիվների և ֆերմերների) միջև: Բացի այդ, տարբեր ոլորտների վերաբերյալ անբավարար հուսալի տվյալներ կան `պլանավորման և որոշումների կայացման գործընթացներին աջակցելու համար: Հատուկ պահպանվող տարածքներում ձևավորված էկոհամակարգերի ծառայությունների բարդ կարևորությունը, հատկապես դրանց կենսապայմանների ապահովումը, դեռ չունի հատուկ տնտեսական գնահատական, ինչը հանգեցնում է էկոհամակարգերի խափանմանը և կենսաբազմազանության աղքատացմանը: Ներկայումս էկոհամակարգերի ծառայությունների տնտեսական գնահատման մեթոդները հիմնականում օգտագործվում են լեռնահանքային, անտառային և ջրային ռեսուրսների, ինչպես նաև էկոտուրիզմի ոլորտներում: Էկոտուրիզմը բնութագրվում է բնական միջավայրի վրա համեմատաբար թույլ բացասական ազդեցությամբ `հանդիսանալով շրջակա միջավայրի գիտելիքների և տեղեկատվության տարածման, լարվածության և շրջակա միջավայրի և սոցիալ-տնտեսական համակարգերի ինտեգրման խթանման արդյունավետ միջոց: Այն միջոցների լրացուցիչ հոսք է ապահովում հատուկ պահպանվող տարածքների կառավարման համար և բարձրացնում ֆինանսական կայունությունը: Միևնույն ժամանակ, էկոտուրիզմը տեղական բնակչության համար կայուն եկամուտ ստանալու, նրանց կենսամակարդակի բարձրացման, զբաղվածության և հատուկ պահպանվող տարածքների կառավարմանը մասնակցելու արդյունավետ միջոց է: Մենք ընդունում ենք այն մոտեցումը, որ էկոհամակարգի ծառայությունները պարտադիր են, անփոխարինելի և, ցավոք, վատ հասկացված, և, որ կարևոր է, դրանք ունեն իրական արժեք: Եվ պարզ է նաև, որ որոշ մարդիկ ստիպված են վճարել այդ ծախսերը: Այնուամենայնիվ, վճարումները պետք է կատարվեն շուկայական մեխանիզմի միջոցով և, որ ամենակարևորն է, դրանք պետք է լինեն տնտեսապես հիմնավորված: Խնդիրը բարդանում է նաև այն փաստով, որ շուկայի մեխանիզմները միշտ չէ, որ հիմնված են տնտեսապես: ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Ուստի, տնտեսագիտության խնդիրն է ուրվագծել այն միասնական շրջանակները, որոնք կարող են համարժեքորեն հաշվի առնել առանձնահատկությունները: Մասնավորապես, մենք առանձնացրել ենք. 1. Գնահատում Էկոհամակարգերի ծառայությունների գնահատման լավագույն մեթոդները պետք է շարունակեն մշակվել և դրանց արժեքը որոշվել տարբեր մակարդակներում: Միևնույն ժամանակ, մենք չենք կարող սպասել որոշակիության և հստակության գործելուն: Մենք պետք է շարունակենք գնահատման սահուն բարելավման գործընթացը ՝ զարգացնելով այն շրջանակները, որոնք կարող են արդյունավետ օգտագործել այդ գնահատականները: 2. Փոխկապակցում Էկոհամակարգի նշանակալից ծառայությունները ապրանքների, ապրանքների (կամ հակառակը) համատեղ արտադրությունն է, և յուրաքանչյուր ծառայության առանձնահատկությունը տատանվում է մեկ համակարգից մյուսը ՝ մեկ վայրից մյուսը: Այնուամենայնիվ, մենք պետք է հաշվի առնենք ծառայությունների ողջ տեսականին և դրանց փոխկապակցվածության առանձնահատկությունները `կեղծ խթանների ստեղծումը կանխելու և հասարակությանը առավելագույն օգուտ բերելու համար: 3. Կշեռքների (չափերի) համակարգում Էկոհամակարգի ծառայությունների կառավարման համար տարածական և ժամանակավոր չափերը պետք է համակարգված լինեն էկոհամակարգի ծառայությունների հետ: Այդ նպատակով նպատակահարմար է համակարգել կարճաժամկետ, միջնաժամկետ գործողությունների հետ տեղական, տարածաշրջանային և համաշխարհային հաստատությունների հետ: Դրանց նպատակը պետք է լինի ստեղծել բոլոր հղումների տվյալների շտեմարան ՝ հաշվի առնելով բոլոր շահագրգիռ կողմերի ծախսերը, օգուտները և արդյունքները: 4. Սեփականության իրավունքները Էկոհամակարգերի ծառայությունների պատշաճ սեփականության ռեժիմի հաստատումը կարևոր է այդ ծառայությունների արդյունավետ և արդարացի վճարման տեսանկյունից: Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով հանրային ապրանքների բնույթը և մեծ թվով էկոհամակարգային ծառայությունների եզակիությունը, մենք կարող ենք կա՛մ կիրառել գործող ընթացակարգը մասնավոր սեփականության նկատմամբ ՝ սեփականության ձևը փոխելով, կա՛մ մշակել սեփականության իրավունքի համակարգ, որը կարող է կիրառվել էկոհամակարգերի ծառայությունների վրա առանց սեփականաշնորհում Օրինակ ՝ ընդհանուր ռեսուրսների թույլտվության կառավարման մեխանիզմի օգտագործումը դա ընդհանուր ռեսուրսների տեսանկյունից այն իրականացնելու ամենաարդյունավետ եղանակներից մեկն է: 5. Բաշխման խնդիրները costsախսերի և օգուտների վերաբաշխումը պետք է մանրակրկիտ և մանրակրկիտ քննարկվի: Այս համակարգը պետք է նախագծված լինի այնպես, որ ներառի անապահով խավերին, քանի որ դրանք մեծապես կախված են էկոհամակարգի համատեղ ծառայություններից: Մասնավորապես, հարուստ երկրները պետք է պաշտպանված լինեն անվճար դիմորդների խնդրից և փոխարենը վճարեն պակաս արդյունաբերական երկրներից կենսաբազմազանության և էկոլոգիապես արդյունավետ էկոհամակարգերից ստացված ծառայությունների դիմաց: 6. Կայուն ֆինանսավորում Կայունությունն ապահովելու համար կարող են ներգրավվել ներդրումներ, երբ արտադրողներին վճարում են ծառայություններ մատուցելու և ծառայություններ մատուցելը շարունակելու կամ մասնավոր հողատերերին վճարելիս: 7. Կառավարման հարմարվողականություն Հաշվի առնելով այն փաստը, որ էկոհամակարգերի ծառայություններում միշտ առկա է զգալի անորոշություն: Դա պայմանավորված է մոնիտորինգի, ծախսերի և կառավարման ոլորտներում առկա որոշ թերություններով: Դա բավականին դժվար է, քանի որ անընդմեջ հավաքում է անհրաժեշտ տեղեկատվությունը, ինտեգրում այն ​​ուսումնասիրության և կատարելագործման համար: Դրան հասնելու համար անհրաժեշտ է գնահատել ազդեցության ներկա մակարդակը և մշակել փորձնական կառավարման նոր համակարգեր, որոնց միջոցով հնարավոր է ավելի արդյունավետորեն քանակական գնահատել բոլոր ցուցանիշները: 8. Քաղաքականություն և կրթություն Էկոհամակարգի վճարային համակարգի ներդրումը սահմանափակող երկու հիմնական գործոններից մեկը `համակարգի գործելակերպի և քաղաքական կամքի առկայության վերաբերյալ ընդհանուր կրթությունն է: Այս երկու սահմանափակումները հնարավոր է հաղթահարել նպատակաուղղված կրթական և տեղեկատվական միջոցառումների միջոցով ՝ հստակ տարածելով, հաջողությունների և ձախողումների տվյալները տեղեկացնելով, դրանք տրամադրելով հասարակությանը և համապատասխան պետական ​​կառույցներին: 9. Մասնակցություն Բոլոր շահագրգիռ կողմերը (տեղական, տարածաշրջանային, գլոբալ) պետք է մասնակցեն էկոհամակարգի վճարման մեխանիզմի մշակմանն ու իրականացմանը: Շահագրգիռ կողմերի լիարժեք տեղեկացվածությունը և նրանց մասնակցությունը կնպաստեն կանոնների ճանաչման կայունությանը, որոնք որոշում են համապատասխան պատասխանատվությունը և այն կարող է արդյունավետորեն կիրառվել: 10. Քաղաքականության հետևողականություն Էկոհամակարգի ծառայությունների համակարգը առավել արդյունավետ է, երբ դրանք կազմում են քաղաքականության միջոցառումների միասնության համաձայնեցված բաղադրիչը, որը կիրառելի է համակարգի կառավարման տեսանկյունից: Դրանք ավելի քիչ հավանական է, որ գործեն, երբ այլ քաղաքական գործիքներ հակասական խթաններ են ներկայացնում: Օրինակ ՝ ջրի կամ էներգիայի օգտագործման սուբսիդավորումը, կամ երբ վերաբաշխումը կարգավորող օրենսդրությունը ճկուն չէ: Այսպիսով, ներկայացվեցին էկոհամակարգի ծառայությունների կարճ, սկզբունքային մոտեցումները: Իհարկե, կան նաև այլ լրացուցիչ սահմանումներ, ստանդարտներ, որոնք բխում են տվյալ երկրի, տարածաշրջանի էկոհամակարգային ծառայությունների առանձնահատկություններից: , ։

Էկոհամակարգային ծառայությունների վճարման խնդիրը այսօր դարձել է խիստ արդիական, որպես էկոհամակարգի կառավարման եւ տնտեսական խթանների կարեւորագույն գործիքներից մեկը։ Բնօգտագործման տնտեսագիտությունը փորձում է էկոհամակարգային ծառայությունները տեղավորել շուկայական մոդելի մեջ՝ հիմքում դնելով արդյունավետությունը։ Իսկ էկոլոգիական էկոնոմիկան` հակառակը, ձգտում է ադապտացնել տնտեսագիտական ինստիտուտները էկոհամակարգային ծառայությունների ֆիզիկական բնութագրիչներին՝ առավելություն տալով էկոլոգիական կայունությանը եւ արդարացի բաշխմանը։ Աշխատանքում փորձ է արվում ներկայացնել այս երկու մոտեցումների որոշակի սկզբունքները։

Հայտնի փաստ է, որ Խորհրդային Միությունում տոտալիտար ռեժիմի կառավարման պայմաններում ԽՍՀՄ-ում վախի մթնոլորտ էր տիրում խիստ վերահսկողության, աննախադեպ գրաքննության, ինչպես նաև մեկից փոքր-ինչ շեղման պատճառով: - կողմնակի կոմունիստական ​​գաղափարախոսություն: Այս հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ ԳՊԿ-ի կողմից տրամադրված ֆինանսավորմամբ ՝ 16YR-6A057 ծածկագրով գիտական ​​թեմայի շրջանակներում: 364 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ կտրուկ դրսեւորվեց ստալինյան տարիներին: Նույնիսկ հայտնի և ազդեցիկ անհատները ՝ պետական ​​այրեր, գրողներ, գիտնականներ, ավելի հաճախ նախընտրում էին մոռանալ իրենց անցյալի որոշ դրվագներ ՝ խուսափելով բարձրաձայնել իրենց գործունեության մասին մինչև սովետական ​​ռեժիմի հաստատումը: Նման օրինակները շատ են: Միանգամայն բնական է, որ խորհրդային իշխանության տարիներին երկրում գործող դաժան «օրենքները» չեն շրջանցել հայ գրողներին և մտավորականներին, որոնց մեղադրել կամ նույնիսկ հանդիմանել լռությունը պահպանելու համար, բայց այդ մոտեցումը նշանակում է շրջանցել պատմության սկզբունքը , Գրականագետ Դավիթ Գասպարյանն այս առնչությամբ իրավամբ գրում է. «Անցյալը մոռանալով և նույնիսկ ժխտելով ՝ փորձ է արվել պատկերացնել մարդկանց սոցիալիստական ​​առօրյան նոր գաղափարական պահանջների դիրքերից, այնուհետև ՝ սոցիալիստական ​​շինարարությունն ու շինարարությունը» [10, էջ. 6]: Հայ մեծ գրող, պատմաբան Դերենիկ Դեմիրճյանը (1877-1956) նույնպես խուսափեց Հ. Յ. ՀՅԴ-ին անդամակցելուց եւ Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունում նրա գործունեության մասին բարձրաձայնելուց: Եթե ​​1930-ականների սկզբին գրված իր «Ինքնակենսագրականում» նա ակնարկում է 1920 թ. Երևանում պաշտոնավարելու մասին [6, 7-8], ապա շրջանցում է այդ փաստը հետպատերազմյան շրջանում գրված «Ինքնակենսագրություն» -ում [12, pp 285-300; 13, էջ 7-20]: Ինչ վերաբերում է ՀՅԴ-ին անդամակցելու փաստին, Դ.Դեմիրճյանն այդ մասին չի էլ ակնարկում: Ավելին, նա գրում է. Խորհրդային իշխանության գաղափարի ընկալումն ինձ մոտ առաջացավ 19-20-ին, երբ ինձ (Մենշևիկ Թիֆլիսում) ասացին բոլշևիկների մասին, ովքեր «մեծապես նպաստում են մշակույթին, արվեստին և գիտությանը»: Այնպես որ, երբ բոլշևիկները եկան, ես որոշակիորեն պատրաստ էի քաղաքականապես: Այնուամենայնիվ, ստեղծագործական պլանում դեռ շատ բան կար կարգավորելու համար »[13, p. 13]: Չ. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում պահվող Դ. Դեմիրճյանի անձնական արխիվում «Դեմիրճյանի պաշտոնավարման հետ կապված նամակագրություն» բաժնում պահվող փաստաթղթերը (Դեմիրճյանների ընտանիքի կողմից փոխանցվել են պետության պահպանությանը) վերաբերում են միայն նրա գործունեությանը: Գրականության և արվեստի ինստիտուտի գեղարվեստական ​​բաժնում որպես գիտական ​​քարտուղար աշխատելու տարիներին: Այնտեղ 1917-1920թթ. Գրողի հասարակական-քաղաքական գործունեության վերաբերյալ փաստաթղթեր չկան, այդ թվում `ՀՅԴ անդամ լինելը և հատկապես Հայաստանի առաջին հանրապետության օրոք նրա պաշտոնավարման ընթացքում: Ի դեպ, ինչպես խորհրդային, այնպես էլ հետխորհրդային տարիներին Դ. Դեմիրճյանի կյանքին և ստեղծագործություններին նվիրված աշխատություններում [15, էջ V-VIII; 24; 9, 16; 17, էջ 5-23; 22; 11; 19; 14, էջ 506-508] այս իրողությունները չեն հասցեագրվել: Կարելի է ենթադրել, որ, ամենայն հավանականությամբ, այդ փաստերը հայտնի չէին Դեմիրճյան գիտնականներին, մանավանդ որ գրողը նույնպես ամեն գնով փորձում էր շրջանցել, մոռանալ իր կենսագրության այն էջերը, որոնք ոչ միայն անցանկալի էին տեսանկյունից իշխող գաղափարախոսության, բայց կարող էր ճակատագրական լինել գրողի համար: ինչպես դա եղավ նրա մի շարք գործընկերների դեպքում: Վերջին տարիներին հայտնաբերված փաստաթղթերը նոր լույս են սփռում այս հարցերի վրա: Ի սկզբանե տեղեկացնենք, որ մենք չգիտենք, թե երբ Դ. Դեմիրճյանը միացավ Հ. Յ. Դաշնակցությանը: Այդ ուղղությամբ մեր ջանքերը դեռ գործնական արդյունքի չեն հանգեցրել: Հասկանալի է, որ 1917 թ. Մինչև սեպտեմբեր նա արդեն կուսակցության անդամ էր: 1917 Փետրվարյան հեղափոխության պատճառած հուզմունքի պայմաններում, սեպտեմբերի 29-ից հոկտեմբերի 13-ը, Թիֆլիսում (Վրաստան) գումարվեց Հայաստանի ազգային խորհրդակցական ժողովը (համագումար), որին մասնակցում էին արևելահայերի տարբեր խավերի ներկայացուցիչներ: Վերջինիս մասնակիցների թվում էր նաև Դ. Դեմիրճյանը: Պատվիրակների ցուցակում նրա անվան դիմաց գրված է, որ նա Թիֆլիսից էր, ՀՅԴ անդամ, ներկայացնում էր Հայ գրողների ասոցիացիան [21, p. 105]: Դ. Դեմիրճյանը համագումարին այս կազմակերպության միակ ներկայացուցիչն էր: Գիտաժողովի մասնակիցների թվում էին հայտնի մտավորականներ (Լեո, Ավետիս Ահարոնյան, Հակոբ Մանանդյան, Հարություն Սուրխաթյան և այլք): Արդարության համար, դատելով նիստերի արձանագրությունից, Դ.Դեմիրճյա 366 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ-ն ակտիվ մասնակցություն ունեցավ համաժողովի աշխատանքներին: Նա չխոսեց քննարկվող հարցերի շուրջ: Վեհաժողովի որոշմամբ, Ռուսաստանի հայոց ազգային ժողովը ստեղծվեց որպես արևելահայերի «գերագույն ներկայացուցչական մարմին», իսկ վերջինիս գործադիր մարմինը 15 հոգուց բաղկացած Հայ ազգային խորհուրդն էր, որը նախագահում էր ՀՅԴ գործիչ, գրող - հրապարակախոս Ավետիս Ահարոնյան, քարտուղար Նիկոլ Աղբալյան: Դրանից առաջ ՝ 1917 թ. Մայիսին, Դերենիկ Դեմիրճյանը ակտիվ մասնակցություն ունեցավ Թիֆլիսում (Վրաստան) գումարված Հայ ուսուցիչների ժողովին: Ի դեպ, մայիսի 14-ին կայացած համագումարում Դ. Դեմիրճյանին հանձնարարվեց հարգանքի խոսք ասել եկեղեցում բանաստեղծ Ալեքսանդր aturատուրյանի մահվան քառասուներորդ արարողության ժամանակ (1865-1917) նույն օրը , Դեմիրճյանը պատշաճ կատարեց առաջադրանքը: Նրան վիրավորել էր այն փաստը, որ իր խոսքի ընթացքում հոգեւորականները ստիպել էին նրան եկեղեցական վերնաշապիկ հագնել: Այս մասին տեղեկացնելով Վեհաժողովի մայիսի 15-ի նիստում ՝ նա շեշտում է, որ «նա անզոր էր ընդդիմանալու ՝ ցանկանալով անպայման հանդես գալ Վեհաժողովի հայտարարությամբ»: Համագումարի մասնակիցները դատապարտում են հոգևորականության վարքը (Մանուկ Աբեղյանն ավելի կտրուկ է խոսում) [23, թիվ 108, 112]: Դ. Դեմիրճյանի հասարակական-քաղաքական գործունեության հաջորդ դրվագը, որը դուրս էր մնացել գրողի գիտական ​​կենսագրությունից, վերաբերում է 1918 թ. Նրա գործունեությունը մայիսին Երևանում: Հայ ժողովրդի համար այդ ճակատագրական օրերը, երբ մեկ բռունցք դարձած հայերը մահվան կռիվ էին տալիս Սարդարապատում, Բաշ-Ապարանում և rakարաքիլիսայում գտնվող թուրքական բանակների դեմ: Դեմիրճյանը մտավորականներից էր, ով հրապարակային ելույթներով զինվորներին ու աշխարհի զինվորներին հաղթական մարտեր էր անվանում: Հայ ազատագրական շարժման ականավոր գործիչ Արամ Մանուկյանի, հայտնի մանկավարժ Արշավիր Շավարշյանի և այլ հայերի հետ միասին, Դ. Դեմիրճյանը, կոչ անելով բնակչությանը «առանց բարձրության, դասի 367 պատմություն, քաղաքական համոզմունքների և զբաղմունքի խտրականություն, զենք ձեռք բերեք, գնացեք դեպի ռազմաճակատ եւ օգնել մարտական ​​բանակին »[8, p. 32]: Այս կապակցությամբ մենք այլ մանրամասներ չգիտենք, այս մասին արխիվային փաստաթղթեր գտնելու մեր փորձերը դեռ հաջող չեն: Գրողի ինքնակենսագրականներում և Դեմիրճյան գիտնականների ուսումնասիրություններում նույնպես տեղեկություններ չկան: Բոլորովին այլ ՝ 1920-ականներն ավելի ամբողջական են: Սեպտեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին Երևանում Դ. Դեմիրճյանի գործունեության մասին մեզ հասած տեղեկությունները: Այդ փաստաթղթերը տրվել են 2014 թվականին: Մենք հրապարակել ենք ՀՀ ԳԱԱ «Պատմական հանդեսում» [25]: Հայտնի գրականագետ Տիգրան Հախումյանի հուշերում կա մի կարևոր վկայություն: Երեւանում գործունեության մասին: Նա գրում է, որ 1920 թ.-ին Թիֆլիսում (Վրաստան) գրողի «Գարուն» բանաստեղծությունների ժողովածուի քննարկմանը հաջորդած ամիսներին նրանք այլևս չէին հանդիպում Դ. Դեմիրճյանին: Լսվեց, որ նա տեղափոխվել է Երևան ՝ աշխատելու Հանրային կրթության և արվեստի նախարարությունում ՝ ղեկավարելով արվեստի և գրականության հետ կապված գործեր, բայց նրանք տեղեկություններ չունեին նրա գործունեության արդյունքների մասին: Թիֆլիսի Հովնանյանի անվան դպրոցի աշակերտներից մեկը (որտեղ գրողը հայոց լեզու և գրականություն էր դասավանդում մինչ Երևան տեղափոխվելը) ասաց, որ Դեմիրճյանի Երևանից եկած նամակներից մեկը «բացի դժգոհությունից ոչ մի հաճելի տող չունի», և որ իր ջանքերը դեռ չեն տվել ակնկալվող արդյունքները [18, p. 220]: Գրողի կյանքի և գործունեության մասին գրված այլ հուշերում մենք տեղեկություններ չենք գտել նրա գործունեության մասին Երևանում: Հաշվի առնելով ժամանակի պահանջը և հիմք ընդունելով ՀՀ հանրակրթության և արվեստի նախարարության 1919 թ. Որոշումը (այն հաստատվել է 1918 թ. Նոյեմբերին): 2006 թ. Հուլիսի 4-ի առաջարկը ՀՀ կառավարությունը հուլիսի 17-ին օրենք ընդունեց նախարարության Հնաոճ իրերի և արվեստի վարչությունը երկու վարչությունների `հնությունների պահպանման և արվեստի հովանավորչության վերակազմակերպման մասին [5, էջ. 1-2; 20, էջ 144-145]: Հուլիսի 18-ին ՀՀ հանրային կրթության և արվեստի նախարար Ս. Տիգրանյանը հանդիպեց նախկին նախարար Գ. 368 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Մելիք-raարագյոզյանին առաջարկվեց նորաստեղծ արվեստի վարչության պետի պաշտոնը: Հուլիսի 23-ին վերջինս իր համաձայնությունը տվեց Թիֆլիսում (Վրաստան) որոշ ժամանակ մնալու պայմանի վերաբերյալ: Այնուամենայնիվ, նա չկատարեց բաժնի պետի գործառույթները, և օգոստոսի վերջին նա հրաժարվեց այդ պաշտոնից [2, 13-15 փուլ]: Այնուհետև կարճ ժամանակով (մինչև նոյեմբերի 1-ը) արվեստի բաժնի վարիչի պարտականությունները կատարում էր երաժշտագետ Սարգիս Բարխուդարյանը [4, 12 տուր]: Սակայն նրանից հետո, ինչպես թվում է, նոր նշանակում չի եղել: 1920 թ. Նախարարություն Արվեստի բաժնի վարիչը նշված չէ 2013-ի հունվարի աշխատակազմի ցուցակում [4, 25]: 1920 թվ. 1918-ի գարնանը Հյուսիսային Կովկասում հակասովետական ​​ուժերին ջախջախելուց հետո Խորհրդային Ռուսաստանի Կարմիր բանակը տեղափոխվեց Անդրկովկաս: Ապրիլի 28-ին Ադրբեջանում հաստատվեց խորհրդային իշխանություն: Այս փաստից ոգևորված ՝ նա հայ բոլշևիկյան գործիչների մոտ հույսեր արթնացրեց, որ նրանք կարող են հասնել Հայաստանի խորհրդայնացմանը: 1920 թ. Մայիսի սկզբին Ալեքսանդրապոլում, Կարսում և հանրապետության այլ մարզերում բռնկված հակակառավարական ընդվզումը արագորեն ճնշվեց իշխանությունների կողմից: Ապստամբությունից հետո Համազասպ Օհանջանյանի գլխավորած կառավարությունը կառավարության տարբեր ոլորտներում նշանակումներ կատարելիս նախընտրում էր դաշնակցականներին: Այս իրավիճակում Թիֆլիսից (Վրաստան) հրավիրված էր նաեւ հայտնի գրող, դաշնակցական Դ. Դեմիրճյան. Վերջինս հետագայում վկայեց, որ ինքը պարտավորություն է զգացել գալ հայրենիք և ծառայել սեփական ժողովրդին և նրա նորաստեղծ պետականությանը [6, էջ. 7-8]: 1920 Հանրային կրթության և արվեստի նախարար Գևորգ hazազարյան 1920 Սեպտեմբերի 17-ի հրամանով Դ. Դեմիրճյանը նշանակվեց նախարարության արվեստի վարչության պետ սեպտեմբերի 1-ին [25, էջ 194, 196]: Նրա աշխատավարձը 18 800 ռուբլի էր: Գրողը բնակվում էր Երեւանում ՝ Սադովայա 11 հասցեում: Նա Երեւան է տեղափոխվել միայնակ ՝ առանց ընտանիքի: Նրա կինը ՝ Մարիամը, և որդին ՝ Վիգենը, շարունակում էին ապրել Թիֆլիսում (Վրաստան): Salaryածր աշխատավարձի խնայողություններից և որպես պետական ​​պաշտոնյա ստացած սնունդից `նա նաև ուղարկում էր իր ընտանիքի անդամներին [25, էջ 194-195]: Այդ տարիներին ցածր աշխատավարձ ունեցող 369 ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ աշխատավարձին զուգահեռ, պաշտոնյաներին տրամադրվում էր որոշակի քանակությամբ սնունդ: Նոր հայտնաբերված փաստաթղթերի ուսումնասիրությունից մենք տեսնում ենք, որ Արվեստի բաժինը Դեմիրճյանի գլխավորությամբ կատարում էր արդյունավետ աշխատանք (ի տարբերություն նախորդի): Դրա վկայությունն են այն ժամանակվա մի շարք հայտնի մտավորականների կողմից անցկացվող տարբեր դասընթացներ: Այսպիսով, սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին բաժանմունքի կողմից կազմակերպված դրամայի դասընթացներում Վարդան Միրզոյանը (ղեկավար և ուսուցիչ), ուսուցիչ Դերենիկ Դեմիրճյանը, պարուսույց Սուրեն Մխիթարյանը, հոգեբանության ուսուցիչ Ա. Շավարշյանը: Նոյեմբերին ամբիոնի վարիչն էին «տեսության ուսուցիչ» Սարգիս Բարխուդարյանը և «Դաշնակցության ուսուցիչ» Աննա Աբգարյանը: 54 եւ հաջորդաբար, 127-130]: Հարկ է նշել այն փաստը, որ նշված դասընթացները տեղի են ունեցել 1920 թ.-ին: Թուրք-հայկական պատերազմի ժամանակ, երբ վտանգվում էր ոչ միայն հանրապետության ինքնուրույն գոյությունը, այլև հայերի ֆիզիկական անվտանգությունը: Այն պարունակում է անփոխարինելի տեղեկություններ 1920-ին գեղարվեստական ​​բաժնի կատարած աշխատանքների մասին: Դեկտեմբերի 16-ին Դ .- ն դիմեց Խորհրդային Հայաստանի ժողկոմ Աշոտ Հովհաննիսյանին: Դեմիրճյանի ինքնագիրի ընդարձակ զեկույցը: Այստեղ ներկայացված է արվեստի ճյուղերի իրավիճակը ՀՀ-ում, մասնավորապես, թատերական աշխատանքի կազմակերպումը, այս ոլորտում դերասաններ Օ.Սևումյանի և Վ.Միրզոյանի ստեղծագործությունները, Երևանում գործող դրամատիկական դպրոցի, Երևանի կոնսերվատորիայի գործունեությունը: Ալեքսանդրապոլում երաժշտական ​​դպրոց հիմնելուն ուղղված գործողությունները: Ս. Բարխուդարյանի ղեկավարությամբ խմբակային դասընթացներ կազմակերպել, 1919 Երևանում կազմակերպված նկարչական ցուցահանդեսի, պետության կողմից հայ գրողներին և արվեստագետներին ցուցաբերվող աջակցության մասին: Դեմիրճյանը շեշտեց մայրաքաղաքում թատրոնի համար հարմար շենքի բացակայությունը (խորհրդարանական նիստերը տեղի ունեցան նախկին ակումբի դահլիճում), Թուրքիայի կործանարար արշավը հետաձգելու առկա ծրագրերը (ռազմական, ժողովրդական համերգներ, ներկայացումներ, տեղի ստեղծագործական խմբերի կազմակերպում և այլն): ) [25, էջ 196-198]: Դ.Դեմիրճյանը պաշտոնավարեց նաև Հայաստանի Հանրապետության խորհրդայնացումից հետո առաջին օրերին: 1920, դեկտեմբերի 2-ին, ՀՀ հանրային կրթության և արվեստի նախարար Վ. Մինախորյանի հրաժարականից հետո, դեկտեմբերի 3-ին, նախարարի օգնական Պողոս Սոտնիկյանը ժամանակավորապես զբաղեցնում էր Խորհրդային Հայաստանի հանրային կրթության և արվեստի կոմիսարիատի տնօրենի պաշտոնը: 21 տուր]: Նոր կառավարության ձևավորումից հետո, Խորհրդային Հայաստանի նորանշանակ ժողովրդական կոմիտե Աշոտ Հովհաննիսյանը 1920 թ., 2012 թ. Դեկտեմբերի 15-ի հրամանով ՀՀ նախկին հանրային կրթության և արվեստի նախարարության չորս ավագ աշխատակիցներ, որոնք վերափոխվել էին Լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատը պաշտոնանկ արվեց: Սոթնիկյանը, Գեղարվեստի բաժնի վարիչ Դ. Դեմիրճյանը, դպրոցի ղեկավարներ Ս. Շխյանը և Ա. Շահնազարյանը: Նրանք իրենց լուծարման նպաստները ստացել են պետական ​​գանձարանի կանխիկ ֆոնդից դեկտեմբերի 21-ին [25, էջ 195-196]: Դ. Դեմիրճյանին Արվեստի բաժնի պետի պաշտոնում փոխարինեց արդեն հայտնի բանաստեղծ Եղիշե Չարենցը [1, 1 շրջան]: Մենք կարծում ենք, որ Դ.Դեմիրճյանի աշխատանքից հեռացումը կարևոր նշանակություն ուներ աշխատանքից հեռացման համար: Այսպիսով, հիմնվելով նոր հայտնաբերված փաստերի վրա, կարող ենք եզրակացնել, որ հայ ականավոր գրող, դաշնակցական Դերենիկ Դեմիրճյանը 1917-1920թթ. Նա իրականացրել է ուշագրավ գործունեություն, որի մասին, խորհրդային տարիներին, հասկանալի պատճառներով, խուսափում էր բարձրաձայնել: Գրողի կենսագրության այս էջերը դուրս են մնացել նրա գիտական ​​կենսագրությունից: Փաստորեն, 1917 թ. Մայիսին նա մասնակցեց Հայ ուսուցիչների համագումարին, իսկ սեպտեմբերին `Հայ ազգային խորհրդակցությանը: 1918 Մայիսյան հերոսամարտերի նախօրեին Երևանում տեսնում ենք, թե ինչպես է նա կանչում Արամ Մանուկյանին `պայքարելու հայ բնակչության հետ: 1920 թ. Սեպտեմբերի 1-ից մինչև դեկտեմբերի 15-ը եղել է ՀՀ Հանրային կրթության և արվեստի նախարարության 371 ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ Գեղարվեստական ​​բաժնի վարիչ, իսկ 1920-ին նշանակալից ներդրում ունեցել հանրապետության մշակութային կյանքի կազմակերպման գործում: Հայաստանի աշնանը: Իհարկե, ապագայում ի հայտ եկող նոր փաստաթղթերը կբարձրացնեն մեր գիտելիքները, ինչպես Դ. Բացահայտվելու են Դեմիրճյանի կենսագրության նոր ՝ դեռ անհայտ էջերը: , ։

Հայ նշանավոր գրող Դերենիկ Դեմիրճյանը խորհրդային տարիներին խնամքով թաքցրել է Հ. Յ. Դաշնակցությանն անդամակցելու փաստը եւ Հայաստանի Հանրապետության շրջանում իրականացրած գործունեությունը։ Դ. Դեմիրճյանի կյանքին ու գրական գործունեությանը նվիրված ուսումնասիրություններում նրա կենսագրության այս էջերը չեն լուսաբանվել։ Նորահայտ փաստերի հիման վրա հոդվածում ցույց է տրվում, որ Դ. Դեմիրճյանը 1917թ. մայիսին մասնակցել է Հայ ուսուցչական համագումարին, իսկ սեպտեմբերին՝ Հայոց ազգային համախորհրդակցությանը, Սարդարապատի ճակատամարտի նախօրյակին՝ 1918 թ. մայիսի 21-ին, Երեւանում տեղի ունեցած միտինգին, իսկ 1920 թ. սեպտեմբերի 1-ից մինչեւ դեկտեմբերի 15-ը հանդիսացել է Հայաստանի Հանրապետության Հանրային կրթության եւ արվեստի նախարարության Արվեստի բաժնի վարիչը եւ կարեւոր ներդրում ունեցել ՀՀ մշակութային կյանքի կազմակերպման գործում։

ՕԳՈՍՏՈՍԻ ՊՐԻՆՑԻՊԱՏԸՀռոմում հանրապետությունից միապետության անցնելու նախադրյալներ կայինդեռևս Սուլլայի ժամանակ։ Միապետական վերափոխումների նախագիծ մշակվել էարդեն Հուլիս Կեսարի կողմից, սակայն նրա մահից հետո անհրաժեշտ էր քաղաքացիական պատերազմների 14-ամյա փուլ, որպեսզի քաղաքացիական բարեփոխումների հարցը վերջնականապես լուծվի։ Դրան նպաստում էր խաղաղության ծարավը։ Այնհամադրվում էր pietas և fides՝ հռոմեական ստրակատիրական հասարակության բարոյական հիմքերը վերականգնելու հետ։ Այս լոզունգներն Օկտավիանոսին հաշտեցրին ստրկատիրական հասարակության լայն խավերի հետ և ապահովեցին քաղաքական նոր կարգի հաստատումը, որն ստացել է պրինցիպատ անվանումը։ Օկտավիանոսը Ք.ա. 29 թ. սեկստիլիային (օգոստոսին) վերադարձավ Հռոմ։ Նրատրիումֆը կանխորոշում էր հռոմեական հասարակության կյանքում նոր դարաշրջանիսկիզբը։ Իհարկե, ամեն ինչ ներկայացվեց այնպես, որ իբր Հռոմում վերածնվում է կառավարման արմատական հռոմեական ձևը. վերադարձվեց օրենքների ազդեցությունը, վերականգնվեցին դատարանների հեղինակությունը, սենատի հզորությունը, մագիստրատուրաների իշխանությունը` հնագույն ձևով, պետության հնագույն ձևը, տաճարների պատիվը, դաշտերի մշակումը, մարդկանց անվտանգությունը, սեփականության ապահովությունը։ Ե′վ դրամների, և′ գրությունների մեջ Օկտավիանոսը ներկայանում է որպես մարդ, ով ազատել է պետությունը կուսակցության գերիշխանությունից և հռոմեական ժողովրդին ազատություն բերել։ Օկտավիանոսը կտրականապեսընդդիմացավ, որ իրեն հռչակեն Հռոմուլոս, այսինքն` Հռոմի նոր հիմնադիր և առաջնորդ, քանի որ վախենում էր, որ իրեն կկասկածեն թագավորական իշխանությանձգտման մեջ։ Նույնպիսի ջերմեռանդությամբ էլ նա հրաժարվեց դիկտատուրայից,որովհետև Կեսարի օրինակը նրան հանգիստ չէր տալիս։ Ք.ա. 31 թ. նա անընդմեջկոնսուլ է ընտրվում, Ք.ա. 30 թ. նրան տրվում է ցմահ տրիբունի պաշտոն, որը նրանփաստացիորեն ապահովում է իշխանության ամբողջականությունը։ Անցյալի գիրկն էր անցնում Սենատի և Ժողովրդական ժողովի ամբողջատիրության շրջանը։ Ք.ա. 29 թ. կազմվեց սենատորների նոր ցուցակ, իսկ Ք.ա. 20 թ. Օգոստոսն ընտրվեց կոնսուլ (Մարկոս Վիպսանիոս Ագրիպայի հետ) և ցենզոր։ Ք.ա. 28 թ.մտցվեց նոր ցենզ, և Սենատի կազմը նորացվեց։ Սենատորների նոր ցուցակի առանձնահատկությունն այն էր, որ Ք.ա. 28 թ. սկսած Օկտավիանոսը համարվում էր Սենատի առաջին ներկայացուցիչը (princeps senates)։ Ք.ա. 27 թ. հունվարի 13-ին Օկտավիանոսը Սենատի նիստում հայտարարեց ավանդական հանրապետական կարգերիվերականգնման մասին։ Նա հրաժարվեց իր արտակարգ լիազորություններից, սակայն սենատորներն աղերսեցին նրան հետ ընդունել դրանք։ Վերջիվերջո Օկտավիանոսը ենթարկվեց Սենատի «հրամանին», սակայն պետության կառավարման և հասունացած բարեփոխումներն իրականացնելու լիազորություններ պահանջեց իր համար։ Սենատը նրան տվեց այնպիսի լիազորություններ, որոնք նրան դարձրին երկրիմիանձնյա ղեկավարը, օրինականացրին նրա բարձրագույն իշխանությունը և թույլտվեցին իրականացնել Հռոմեական միջերկրածովյան տերության արմատական վերափոխումը և հզորության վերականգնումը1։ Օկտավիանոսը նախընտրում էր ընդգծել, որ պետությունը նա փոխանցել է Սենատին և ժողովրդին, իսկ իր անսահմանափակ իշխանությունը հիմնվում է նրա վրա,որ իր հեղինակությունը (auctoritas) ավելին է, քան մյուսներինը, այն ժամանակ, երբ իրլիազորություններով նա հավասար էր մյուսներին։ Հենց նրա «հեղինակությունն էր»կոչված արժանի երանգավորում տալու Սենատում առաջինի փաստացի մենիշխանությանը։ Էական է այն, որ Օկտավիանոսը միշտ ընդդիմանում էր, երբ նրան անվանումէին պարոն (dominus) և ամեն կերպ խուսափում էր հանդիպումների ու հրաժեշտիհանդիսավոր արարողություններից։ Նա առհասարակ փորձում էր պահել իրեն որպեսսովորական քաղաքացի։ Իր թեկնածուների հետ նա այցելում էր քաղաքացիներին`հին հռոմեական ավանդույթով ընտրությունների ժամանակ նրանց համար կողմնակիցներ հավաքագրելու։ Իր տրիբունում քվեարկում էր որպես հասարակ քաղաքացի`ժողովրդին ներկայացնելով իր որդիներին և նրանց համար հասնելով հռոմեացիներիբարեհաճությանը` կրկնելով` «եթե նրանք դրան արժանի են»։ Նա չէր խառնվում դատարանի գործերին, եթե նույնիսկ հարցը վերաբերում էր իր ընկերներին։ Ք.ա. 27 թ. հունվարի 16-ին Մունացիոս Պլանկն առաջարկեց Օկտավիանոսինանվանել Օգոստոս՝ լրիվ չեզոք մի անուն։ Այդ ժամանակից սկսած Օկտավիանոսընոր անուն ընդունեց` Կեսար Օգոստոս իմպերատոր՝ Աստվածայինի որդի։ Այստեղամեն ինչ նշանակալից էր։ Իմպերատորն անձնանուն (praenomen) չէր, այլ տրվել էր իրիսկական իմաստով։ «Իմպերատոր» տիտղոսը (հրամանատար, առաջնորդ) զինվորները սովորաբար շնորհում էին հաղթանակած հրամանատարին, և նա տրիումֆի իրավունք էր ստանում։ Առաջին անգամ Օկտավիանոսը «իմպերատոր» հռչակվել է Ք.ա.43 թ. Մուտինի ճակատամարտից հետո։ Ք.ա. 40 թ. նա սկսեց իրեն կոչել ԻմպերատորԿեսար, հավանաբար՝ Հուլիոս Կեսարի օրինակով։ Ք.ա. 29 թ. Սենատի կողմից նաայդ տիտղոսը ստացավ ցմահ։ Այն ցույց էր տալիս բարձրագույն իշխանությունը, որնիր մեջ ներառում էր զորքերը ղեկավարելու, հարկերը հավաքելու, պատերազմ հայտարարելու և խաղաղություն հաստատելու, պրովինցիաները կառավարելու, քաղաքացիների նկատմամբ իշխանություն իրագործելու իրավունքը։ Ք.ա. 23 թ. Օգոստոսը հրաժարվեց հաջորդ տարվա կոնսուլությունից և կրկինստացավ ցմահ տրիբունի իշխանություն` Սենատի նիստերին առաջարկներ անելուիրավունքով, ինչպես նաև ցմահ պրոկոնսուլություն։ Ք.ա. 24 թ. Սենատի որոշմամբ`նա ազատվեց օրենքով գրված սահմանափակումներից։ Ք.ա. 19 թ. նրան հանձնվեցին կոնսուլական իշխանության նշանները, 12 լիկտորներ և կոնսուլների միջև նստելու իրավունքը։ Լեպիդոսի մահից (Ք.ա. 13 թ.) հետո Օգոստոսը Ք.ա. 12 թ. դարձավմեծ պոնտիֆիկոս, այսինքն` հռոմեական քրմության ղեկավար։ Նրա որոշումները հավասարվում էին Սենատի որոշումներին։ Ք.ա. 5 և 2 թթ. նա կրկին ընտրվեց կոնսուլ, 3անգամ (Ք.ա. 19, 18 և 11 թթ.) միանձնյա նշանակվեց օրենքների և բարի բարքերիխնամակալ։ Ք.ա. 2 թ. ստացավ հայրենիքի հոր կոչումը, որը նրան «հայրական» իշխանություն տվեց Հռոմի և հռոմեացիների նկատմամբ։ Տիտղոսը նախկինում տրվել էմիայն Ցիցերոնին (Կատիլինայի դավադրության բացահայտումից հետո) և Կեսարին(Մունդեի ճակատամարտից հետո)։ Օգոստոսը հաստատեց վարչակարգ, որը համապատասխանում էր հռոմեական հասարակության ինչպես սոցիալ-տնտեսական պահանջներին, այնպես էլ սոցիալ-հոգեբանական բնույթին։ Քաղաքացիական պատերազմները ցույց տվեցին, որ հռոմեական ավանդական հասարակարգը չի կարող խաղաղություն և կայունություն ապահովել, իսկ Օգոստոսը դրանք ապահովում էր։ Օգոստոսյան խաղաղությունը փառաբանում ու պահպանում էին, նրան խորաններ էին նվիրում։ Երբ Օգոստոսը Իսպանիայից Հռոմ վերադարձավ, Ք.ա. 13 թ. հուլիսի 4-ին Մարտյան դաշտում Խաղաղության խորան բարձրացվեց։ Օգոստոսն իր մեծավանդը համարում էր այն, որ նրա օրոք Յանուսի տաճարը 3 անգամ փակվել է ինշան նրա, որ հռոմեական ողջ տերությամբ խաղաղություն էր տարածվում, այն ժամանակ, երբ Հռոմի ողջ պատմության ընթացքում այն փակվել էր ընդամենը 2 անգամ։ Քաղաքացիական խաղաղության հաստատումը Օգոստոսին ապահովեց հռոմեականհասարակության բոլոր շերտերի լայն աջակցությունը։ Հռոմեական պետության ներքին կյանքում նախ և առաջ անհրաժեշտ էրհաստատել և պահպանել քաղաքացիական պատերազմներից տուժած տարրականկարգուկանոնը։ Իտալիայում կեսօրին զինված ավազակներ էին շրջում, դաշտերում ևճանապարհներին բռնում և՛ ազատների, և՛ ստրուկների, փակում էրգաստուլաներում,ստեղծում նոր կոլեգիաներ՝ փաստացի ավազակախմբեր։ Օգոստոսը հրամայեց հարմար դիրքերում պահակազորեր կանգնեցնել, էրգաստուլաների վերանայում անցկացնել և արձակել կոլեգիաները՝ բացի օրինականներից և հնուց գոյություն ունեցողներից։ Հասարակության հանդարտացմանը պիտի ծառայեին նաև գանձարանի պարտապանների ցուցակների ոչնչացումը, Հռոմում վիճելի տարածքների զիջումը դրանքօգտագործողներին և ձգձգված դատական գործերի դադարեցումը։ Օգոստոսն ամենկերպ ցույց էր տալիս իր ձգտումը՝ բարձրացնելու հռոմեական քաղաքացիության հեղինակությունը և չափից դուրս ժլատորեն էր այն տալիս, թեև բացառություններ լինում էին։ Նա նույնիսկ մերժում էր իր կնոջ՝ Լիվիայի և խորթ որդու՝ ապագա կայսրՏիբերիոսի խնդրագրերը։ Հասավ նրան, որ հռոմեացիները կրեն հին հռոմեական հագուստ՝ տոգա։ Այս ամենն ուղղված էր հռոմեական հասարակության ամրապնդմանը։ Օկտավիանոսն առաջին հերթին հոգ տարավ պետական կառույցի և հռոմեականմիջերկրածովյան պետության ղեկավարման բարեփոխման մասին։ Նա սկսեց նախկին հանրապետական կարգը վերակառուցել և հարմարեցնել միապետական իշխանությանը։ Նոր իշխանության մարմինների ձևավորումը նա իրականացնում էր քաղաքական զգուշությամբ՝ կառավարման նոր մարմիններ ստեղծելով և միաժամանակծնվող միապետության մեջ կառավարման ավանդական ձևերը մտցնելով1։ Իշխանության հին հռոմեական օրգանները, առաջին հերթին` Սենատը, շարունակում էին գործել, սակայն նրանց գործունեությունն ուղղված էր Օգոստոսի որոշումների և նախագծերի իրականացմանը, որոնք նա ընդունում էր իր խորհրդում։ Դրա մեջ մտնում էինմյուս մագիստրատուրաներից մեկական կոնսուլ (մեկ պրետոր, մեկ քվեստոր և այլն),ինչպես նաև հինգ սենատորներ, որոնք ընտրվում էին վիճակահանությամբ` կես տարի ժամկետով։ Խորհրդում հարցերը քննարկվում էին Օգոստոսի ցանկություններինհամապատասխան։ Կոսնուլները նրա որոշումների մասին զեկուցում էին Սենատին,որն էլ հաստատում ու կնքում էր դրանք, և Օգոստոսը հրատարակում էր դրանք որպես էդիլ։ Ժողովրդական ժողովները հավաքվում էին, որպեսզի հաստատեն Օգոստոսի կողմից ընդունված օրենքները և նրա խորհրդով ընտրեն մագիստրոսներին։ Օգոստոսը փորձում էր ցույց տալ, որ ընտրություններին և մագիստրատուրաներին տալիս է հին նշանակությունը։ Խստացվեցին ընտրակաշառքի համար սահմանված պատիժները, ինչը, սակայն, չխանգարեց Օգոստոսին մի քանի տրիբաներում բաժանել հազարական սեստերցիումներ, որպեսզի անցկացնի անհրաժեշտ թեկնածուներին։ Օգոստոսը նույնիսկ իր տրիբայում քվեարկել է որպես հասարակ քաղաքացի։ Երբեմն տպավորություն է ստեղծվել, թե վերադարձել են հին կարգերը2, և Հռոմեական հանրապետության գլխավոր օրգաններ Սենատն ու Ժողովրդական ժողովը միապետական կառավարման համակարգում գրավեցին իրենց հատուկ տեղը։ ՓոխվեցԺողովրդական ժողովի ավանդական դերը։ Մի քանի միլիոն դարձած հռոմեականքաղաքացիների ժողով հրավիրելը գրեթե անհնար էր դարձել, ուստի շուտով դադարեց գոյություն ունենալուց։ Նրա պետական լիազորությունները (մագիստրատներիընտրություններ, օրենքների ընդունում) մասամբ տրվեցին Սենատին։ Կոմիցիաներումօրենքներն ընդունվում էին հենց Oգոստոսի (leges Juliae) կամ այլ մագիստրատուրաների առաջարկությամբ։ Կոմիցիաներում ընտրվում էին մագիստրատներ, բայց քվեարկում էին այն անձանց օգտին, որոնց առաջադրում էր Օգոստոսը` juscommendationis(հանձնարարելու) իրավունքի հիման վրա։ Այսպիսով, կոմիցիաները Օգոստոսի օրոքհնազանդ գործիք էին պրինցեպսի ձեռքում1։ Ավելի դժվար էր Սենատի՝ որպես պետական օրգանի վիճակը, սակայն այն Oգոստոսի ժամանակ էլ համարվում էր պետության բարձրագույն մարմինը։ Ճիշտ է, Սենատը, որի հետ գործ ունեցավ Օգոստոսը, հեռու էր այն սենատից, որում հնչում էին Ֆաբիոս Կունկտատորի կամ Կատոն Ավագի ճառերը։ Երկարատև քաղաքացիական պատերազմները, պրոսկրիպցիաները և զանգվածային ահաբեկման այլ դրսևորումներըսենատորներին հնազանդություն և ստորաքարշություն սովորեցրին։ Բացի այդ, Սենատում շատ էին դրածոները, որոնք ազնվական չէին և հռոմեական ծագում չունեին։ Նրանց հաշվին Սենատի անդամների թիվն արագ աճեց` հասնելով ավելի քան հազարի։ Հանրապետական տրամադրվածություն ունեցող շատ սենատորներ պատերազմների և բռնաճնշումների արդյունքում ոչնչացվեցին։ Եվ այնուամենայնիվ, դեռևս շատթարմ էին հիշողություններն այն որոշիչ դերի մասին, որը Սենատն ունեցել էր հռոմեական հասարակության կյանքում, սենատորները Օգոստոսի մեջ դեռևս տեսնում էինիրենց հավասարին, և Սենատում դեռևս կային մարդիկ, որոնք խիստ կապված էինհանրապետականների և Անտոնիոսի կողմնակիցների հետ, ու նրանցից կարելի էրսպասել թաքնված և նույնիսկ բացահայտ ընդդիմություն2։ Ք.ա. 22 թ. որոշ չափով ընդլայնվեցին պրետորների իրավասությունները. նրանքդարձան ոչ միայն դատավորներ, այլև ղեկավարում էին խաղերը և պետականգանձարանը` էրարիումը։ Սակայն սա ընդհանուր իրավիճակը չէր փոխում, քանի որընտրովի մագիստրատներին բացահայտորեն հետին պլան էին մղում Օգոստոսի կողմից նշանակված և միայն նրան պատասխանատու պաշտոնյաները` քաղաքագլուխը,կառավարիչները, լիազորները (լեգատները), պրետորիական կայազորի հրամանատարը3։ Մագիստրատուրաներ վարելու գործում խիստ հաջորդականություն սահմանվեց,բայց նրանց ամբողջ գործունեությունը պրինցեպսից էր կախված։ Օգոստոսը դարձավ նաև պետության բարձրագույն դատական ատյանը։ Առավելկարևոր քրեական հանցագործությունները քննում էին մշտական դատական հանձնաժողովները (quaestiones perpetuae)։ Ինքը՝ Օգոստոսը, Հռոմում քննում էր քրեականգործեր և երբեմն մահվան դատավճիռներ էր կայացնում։ Բոլոր օրովինցիաներիցնրա մոտ էին ուղարկվում դատվելու այն քաղաքացիները, որոնք մեղադրվում էինծանր հանցագործություններ կատարելու մեջ4։ Իմպերատորի հատուկ կայազորը ղեկավարում էր նրա կողմից նշանակված պրեֆեկտ-պրետորը։ Իմպերատորական պրովինցիաների ղեկավարման համար իմպերատորական լեգատների պաշտոններում նշանակվում էին փոխանորդներ։ Նրանց օգնում էին պրոկուրատորները, որոնց վրա դրվում էին ֆինանսների ղեկավարումը ևհարկերի հավաքումը։ Նրանք իրենց աշխատանքում հենվում էին ենթակաների շտա1 Մաշկին Ն., Հին Հռոմի պատմություն, Երևան, 1951, էջ 548։ 3 Նույն տեղում, էջ 111։ բի վրա։ Այսպիսով, ամեն տարի ընտրվող մագիստրատների փոխարեն աստիճանաբար ստեղծվում էր կառավարման մշտական ապարատ, որն ամբողջությամբ միապետի կամքին էր ենթակա, իսկ ավանդական ընտրական օրգանները մտցվեցին նորհամակարգի մեջ՝ որպես նրա օրգանական մաս։ Օգոստոսի կողմից պաշտոնապեսհաստատված միապետական կարգը կոչվում էր ո′չ միապետություն, ո՛չ կայսրություն,այլ` «վերականգնված հանրապետություն»։ Նոր համակարգի այդ բոլոր յուրահատկությունները նրան տալիս էին հանրապետական երանգ, սակայն իշխանությունըպատկանում էր պրինցեպսին` առաջին սենատորին և պետության առաջին մարդուն։ Այսպիսով, նոր ձևավորված պետական կարգը միապետության հատուկ ձև էր՝ պրինցիպատ, որը տոգորված էր հանրապետական գաղափարներով։ Երկրորդ եռապետության ժամանակ պետական կյանքում գլխավոր դերը խաղում էր բանակը։ Կարճ ժամանակով բանակը հակադրվել էր գրեթե ամբողջ քաղաքացիական բնակչությանը1։ Քաղաքացիական պատերազմի ավարտից հետո պարզդարձավ, որ զորքերի մեծ մասը վտանգավոր էր հռոմեական հասարակության համար, իսկ Օգոստոսին անհրաժեշտ էր, ի դեմս բանակի, հենարան տեսնել, այլ ոչ թեընդդիմություն։ Նրա առջև պրոֆեսիոնալ բանակի վերափոխման խնդիրներ էրդրված։ Հրամանատարական կազմը ենթարկվում էր Օգոստոսին։ Ամբողջ բանակըպետք է գիտակցեր, որ նրան ղեկավարում է Օգոստոսը, և միայն նրանից է կախվածյուրաքանչյուր զինվորի կարիերան2։ Օգոստոսը բանակից ազատեց 300.000 վետերանների՝ տալով գումար և հող։ Սա զինված ուժերի կրճատման աննախադեպ միջոցառում էր, որն անցկացվեց հողային ֆոնդի մանրազնին նախապատրաստումից հետո։ Օգոստոսը զինված ուժերից թողեց 25 լեգեոն (250.000 մարդ), և այն աշխարհիամենամեծ բանակն էր։ Ավարտվեց մշտական վարձու բանակին անցումը։ Կանոնավոր բանակը տեղավորված էր սահմանամերձ պրովինցիաներում։ Հռոմեական բանակի հիմքը շարունակում էր մնալ լեգեոնը, որը բաղկացած էր5.000 ծանրազեն հետևակից և որոշակի քանակի թեթևազեն հետևակից։ Հեծելազորը նախկինի պես փոքրաթիվ էր։ Հավաքագրումն իրականացվում էր կամավորության սկզբունքով՝ հռոմական քաղաքացիներից, որոնք իմպերատորին հավատարմության երդում էին տալիս և գիտակցում, որ հենց նրան են պարտական կյանքով և կարիերայով։ Սակայն կանոնավոր զորքերի համալրումը արդեն Օգոստոսի ժամանակդժվարություն էր ներկայացնում։ Կամավորներն ավելի ու ավելի քիչ էին լինում, բացառիկ դեպքերում ստիպված դիմում էին պարտադիր զորակոչի և նույնիսկ հավաքագրում էին այն ստրուկներին, որոնք ազատ էին արձակվել և քաղաքացիության իրավունք ստացել3։ Բանակ զորակոչված 17-20 տարեկան երիտասարդները ծառայումէին 20-25 տարի։ Ամեն օր նրանց վճարում էին 225 դենար և ապահովում էին հաղթանակի ավարով, որից լեգեոները պաշտոնաթողության պահին (40-45 տարեկանհասակում) կարող էր խնայողություններ ունենալ և դառնալով վետերան՝ հողակտորստանալ, որը բավական էր ոչ աղքատ գոյության համար։ Հետևակից և հեծելազորիցբացի` լեգեոնի մեջ էին մտնում պաշարողական մեքենաների, զինապահեստի ևառաջնային զորամասերը։ Յուրաքանչյուր լեգեոնին կցվում էին խառը տիպի օժանդակ մասեր (հեծելազորային և հետևակային), որոնք կազմված էին պրովինցիալներից, ովքեր հռոմեական քաղաքացիության իրավունք չունեին։ Լեգեոնը ռազմականխոշոր միավոր էր, որն ի վիճակի էր ինքնուրույն ստրատեգիական խնդիրներ կատարել։ Արևելյան պրովինցիաներում զորքերը ձևավորվում էին մեծ մասամբ այնտեղբնակվող հռոմեական քաղաքացիներից։ 1 Մաշկին Ն., էջ 563։ 3 Մաշկին Ն., էջ 564։ Կարգապահությունը պահպանում էին խիստ միջոցներով՝ մարմնական պատիժներ գործադրելով, ծանր աշխատանքներով, ամբողջ զորամասեր այլ պրովինցիաներտեղափոխելով։ Տեղափոխումները պայքարի միջոց էին՝ ուղղված չափազանց զարգացած կորպորատիվ ոգու դեմ, որն ուժեղացել էր քաղաքացիական կռիվների տարիներին և հաճախ նպաստում էր զինվորական խռովություններին ու հուզումներին1։ Լեգեոնի ղեկավար կազմը գտնվում էր Օգոստոսի անուղղակի ենթակայությանտակ։ Լեգեոնի գլուխ կանգնած էր սենատորների կազմից դուրս եկած լեգատը՝ պրոպրետորի (legatus pro praetore) կոչումով, ով կառավարում էր պրովինցիան, կամ էլ իրկողմից նշանակված հատուկ լեգատը (legatus pro Augusti legionis)։ Սենատորականդասից ձևավորվում էին նաև այնպիսի բարձր հրամանատարներ, ինչպես ռազմականտրիբունները, իսկ պրեֆեկտները, որոնք օժանդակ զորքերի հրամանատարներն էինև հետևում էին զինամթերքին, բանակի մատակարարումին, ճամբարներին, հեծյալներից էին։ Միջին հրամանատարական կազմի մեջ էին մտնում ցենտուրիոնները, որոնքհռոմեական բանակի հենարանն էին։ Նրանք, որպես կանոն, դուրս էին գալիս զինվորների միջից և ղեկավարում էին ցենտուրիաներն ու մանիպուլները։ Ավագ սպաներն ուցենտուրիոններն ստանում էի մի քանի անգամ բարձր աշխատավարձ, քան հասարակլեգեոներները։ Ցենտուրիոններն ապահովում էին կարգուկանոնը և հատուկ արժանիքների համար կարող էին մտցվել հեծելազորի մեջ2։ Լրացուցիչ մասերի աշխատավարձը երեք անգամ ցածր էր, քան լեգեոներներինը, սակայն հռոմեական քաղաքացիություն ստանալու ցանկությունը պրովինցիալներին շահագրգռում էր ծառայել բանակում։ Լավ զինված, մարզված և մարտունակ բանակը դարձավ հռոմեական հզորության պատվարը և կառավարման նոր կարգի հենարանը։ Հռոմեական բանակում արշավանքի ժամանակ պրետորիայի (կայսեր վրանի) պահպանության համար գոյություն ուներ պրետորիական կայազոր։ Օգոստոսը իմպերատորի սուրբ անձի անհատական պաշտպանության համար ստեղծեց կայազոր՝ կոչելով պրետորիական։ Այնբաղկացած էր 9 կայազորից, յուրաքանչյուրում` հազար զինվոր՝ ի տարբերություն լեգեոնների, որտեղ միայն առաջին կայազորն էր բաղկացած հազար զինվորից։ Օգոստոսը Հռոմում պահում էր երկու կայազոր, իսկ մյուսները` Իտալիայի խոշորքաղաքներում։ Նրանց խնդիրն էր պաշտպանել կայսերը և պահպանել կարգուկանոնը Իտալիայում, որի բնակիչներից էլ ձևավորվում էր կայազորը։ Նրանք դարձան բանակի ամենաարտոնյալ մասը. ծառայում էին 16 տարի, ստանում 75 դենարիա աշխատավարձ, այսինքն` սովորական լեգեոներներից 3,5 անգամ շատ։ Կայազորը ղեկավարում էր պրետորի պրեֆեկտը, որն անձամբ նշանակվում էր Օգոստոսի կողմից։ Հռոմեական հանրապետության խոշոր, սակայն ցրված ծովային ուժերը Օգոստոսի կողմից վերաձևվեցին՝ Միջերկրական ծովը խաղաղ նավարկության շրջանի վերածելու համար։ Այդ պահակային ֆունկցիան իրականացնում էին երեք նավատորմիղները, որոնց բազաները գտնվում էին ստրատեգիական կարևոր կետերում։ Կամպանիայի ռազմածովային բազան ապահովում էր Արևմտյան Միջերկրածովի կարգուկանոնը, Հռավեննայի նավատորմը (Հյուսիսային Իտալիա)՝ Միջերկրական ծովի կենտրոնական մասը, Ալեքսանդրիայի բազան` Միջերկրական ծովի արևելյան հատվածը։ Օգոստոսի օրոք հատուկ զորամասեր՝ կոգորտաներ առանձնացվեցին կարգուկանոնիպահպանման համար (cohortes urbanae և cohortes vigilum)։ Քաղաքային կայազորները(4.000 մարդ) ենթարկվում էին քաղաքի պրեֆեկտին և պահակություն անում ցերեկային ժամերին։ Վիգլիների հատուկ կայազորները (7.000 մարդ) գտնվում էին պրեֆեկտի հրամանատարության տակ և պետք է մարեին հրդեհները, բայց Ք.հ. 6 թ.2 Մաշկին Ն., էջ 564։ նրանց լիազորություններն ավելացան՝ մինչև գիշեր քաղաքում պահակություն անելըև գյուղական շրջանների պահպանությունը։ Օգոստոսի արտաքին քաղաքականությունը կարելի է բաժանել երկու հիմնական շրջանների` Ք.ա. 27 - Ք.հ. 6 թթ., երբ հռոմեացիներն Արևմուտքում որոշ տարածքներ են զավթում և Արևելքում դիվանագիտական հաջողություններ ձեռք բերում, և Ք.հ. 6-14 թթ., երբ հռոմեացիներն ստիպված էին պաշտպանողական քաղաքականություն վարել1։ Օգոստոսի կառավարման առաջին երկու տասնամյակները հատկանշվում ենհյուսիսային սահմանին ծավալված հարձակողական ռազմական գործողություններով։ Հյուսիսային սահմանին պայքարն սկսվում է քաղաքացիական պատերազմներիավարտից քիչ անց։ Ընդհարումներ տեղի են ունենում տաբեր շրջաններում, և երբեմնհռոմեացիների ռազմական գործողությունները վեր էին ածվում խոշոր պատերազմների, որոնք ղեկավարում էին Օգոստոսի մերձավորները։ Այդ պատերազմներին մասնակցել է Ագրիպպան, մեծ դեր են խաղացել Օգոստոսի խորթ որդիները՝ Տիբերիոսըև Դրուզոսը։ Բայց շուտով մերձհռենոսյան հատվածում հռոմեացիների նվաճումներինվերջ դրվեց։ Նոր պրովինցիայից դեպի հարավ կազմավորվեց մի պատկառելի Սուեբական թագավորություն, որը կառավարում էր Մարոբոդը` մի մարդ, որը քաջ ծանոթէր հռոմեացիների զինվորական կարգերին։ Գերմանիա պրովինցիան նրա հարձակումներից անվտանգ դարձնելու համար Օգոստոսը որոշեց Մարոբոդի դեմ արշավանք ձեռնարկել, և սուեբների թագավորության դեմ պետք է շարժվեր երկու բանակ`մեկը՝ Հռենոսից, իսկ մյուսը՝ Դանուբից։ Բայց այդ պլանն անհաջողության մատնվեց2։ Օկուպացված շրջանները, բացի հարկերից, պետք է տրամադրեին լրացուցիչզորքեր։ Դա հաճախ ուղեկցվում էր հռոմեական կառավարիչների չարաշահումներովև կազմակերպված դիմադրության բերում։ Թեև հռոմեական զորքերը, որոնք ամենինչ ոչնչացնում էին իրենց ճանապարհին, ցույց տվեցին, որ հռոմեական բանակը կարող է հարձակում գործել, սակայն Օգոստոսը հրաժարվեց առաջխաղացումը շարունակելուց` ասելով, թե հռոմեական սահմանը պետք է անցնի Հռենոսի ուղղությամբ։ Հռոմեական քաղաքականության փոփոխությունը կարելի է բացատրել ոչ միայն Տևտոբուրգյան անտառում կրած պարտությամբ, այլև դրան նախորդած պաննոնիականահավոր ապստամբությամբ։ Հռենոսի և Դանուբի վրա գտնվում էր Հռոմի բոլոր զինված ուժերի կեսից ավելին (25 լեգեոնից 15-ը)։ Զորաքանակի հետագա ավելացումըև՛ չափազանց ծանր էր հռոմեական գանձարանի համար, և՛ համարյա անհնարին էրլեգեոնների հավաքագրման գոյություն ունեցող սկզբունքների պայմաններում, երբ լեգեոնների մեջ ներառում էին միայն հռոմեական քաղաքացիներին3։ Օգոստոսի օրոք հաստատված քաղաքական կարգերով ավարտվում է այն ճգնաժամը, որը տասնամյակների ընթացքում ապրել էր հռոմեական պետությունը։ Այդկարգերը նշանակում էին ռազմական դիկտատուրայի և զարգացող բյուրոկրատիզմիհաղթանակը։ Կայսերական իշխանության հզորացումը, մշտական բանակի և բյուրոկրատական ապարատի ստեղծումը պայմանավորված էին նրանով, որ Հռոմը քաղաքպետությունից դարձել էր Միջերկրական ծովի շրջանի գրեթե բոլոր պետություներնընդգրկող կայսրություն։ Օգոստոսի ժամանակ տնտեսական վերելք է ապրում Իտալիան, որ աստիճանաբար ոտքի էր կանգնում քաղաքացիական պատերազմների ժամանակ կրած դաժան ավերածություններից։ Կայսրության հաստատման ժամանակիցսկսած դադարում են քաղաքացիական կռիվները և կարգավորվում է պրովինցիաների կառավարումը։ Արևմուտքում ռոմանականացումը բավականին առաջադիմումէ, իսկ արևելյան մարզերում ամրանում է հռոմեական տիրապետությունը, որով շա2 Մաշկին Ն., էջ 568-569։ 3 Նույն տեղում, էջ 570-571։ հագրգռված էին տեղական բնակչության վերին խավերը։ Քաղաքական նոր ռեժիմընպաստում էր շատ մարզերի տնտեսության և մշակույթի զարգացմանը։ Հռոմեական ազատ բնակչության հանդեպ Օգոստոսի ցուցաբերած վերաբերմունքի մեջ ընդհանուր գծեր ենք տեսնում Հուլիոս Կեսարի սոցիալական քաղաքականության հետ։ Օգոստոսի համար էլ բնորոշ է սոցիալական խմբերի միջև խուսանավելը, բայց նա ձգտում է ընդգծել իր պահպանողականությունը և ցույց տալ, թե հռոմեական կյանքում վերականգնվում են հին` հայրական կագերը1։ Կայսրության արարչի առջև խնդիր էր դրված ստեղծել հենարան միապետականհամակարգի համար` ոչ միայն ռազմական հզորությամբ, այլև քաղաքացիական ինստիտուտներով։ Վերջին հարյուր տարիների ընթացքում Հռոմեական հանրապետության քաղաքական կառույցները չէին կարողանում չեզոքացնել դասակարգային և սոցիալական հակասությունները, իսկ իշխող դասակարգի ներսում առանձին խմբավորումների միջև պայքարն ի չիք էր դարձնում ժողովրդավարությունը։ «Օգոստոսի խաղաղության» արարումը ենթադրում էր սոցիալական հանգստության ստեղծում և խոշոր սոցիալական խմբավորումների դժգոհության նախադրայլների վերացում։ Տաթևիկ ԳոգչյանՕԳՈՍՏՈՍԻ ՊՐԻՆՑԻՊԱՏԸԲանալի բառեր` պրինցիպատ, ստրկատիրական հասարակություն, դատարանայինհեղինակություն, ավանդական հանրապետություն, Սենատ, իմպերատոր, կոնսուլ,խաղաղություն, քաղաքացիական պատերազմներ, պետական ապարատ։

Հռոմում կառավարման հանրապետական ձևից միապետական կարգերին անցնելու հիմքերն ի հայտ են եկել դեռևս Սուլլայի օրոք։ Միապետական կառավարման ծրագիրը մշակվել է Հուլիոս Կեսարի կողմից, սակայն Կեսարի մահից հետո քաղաքացիական ռեֆորմների խնդիրը լուծելու համար պահանջվեց քաղաքացիական պատերազմների 14-ամյա փուլ։ Այդ խնդիրը կարողացավ լուծել Օկտավիանոս Օգոստոսը` հաստատելով պրինցիպատ։

ԲԱERԱԿԱԿԱՆ ԽՆԴՐԱԿԱՆ ԿԱOSՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿԱՌՈՒՎԱՔԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐՆ ԸՍՏ ՇՆԵՐԻ ՍՏԵՈՒՄՆԵՐԻ Դրանք այնքան արմատավորված են մեր առօրյա, ոչ առօրյա խոսակցություններում, լրատվամիջոցներում, ամենատարբեր գործերում, որ կարծես վաղուց մարսվել են, բայց իրականում պարզվում է, որ որոշ արտահայտությունների արագ ռոտացիան նշանակում է, որ ամեն ինչ նման է «հետապնդման»: Այս ոլորտին ավելի մոտ լինելու, այն ավելի խորը հասկանալու, հասարակությանը իրազեկելու համար, այս աշխատության մեջ կանդրադառնանք հայերեն երկբաղադրիչ բառային արտահայտությունների կառուցվածքային տիպերին, փորձենք հնարավորինս ներկայացնել դրանց կիրառումը խոսքում: , Աղավնին մեծապես օգտվեց ժողովրդական լեզվական արտահայտությունների անսպառ հարստությունից: Նա հատուկ վերաբերմունք ունի արտահայտությունների նկատմամբ, որոնք բառին օժտում են պատկերավորությամբ, արտահայտիչությամբ և ժողովրդականությամբ: Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է առաջացնում արտահայտությունների կառուցվածքների տեսակների ուսումնասիրությունը: Մենք աշխատանքը կատարել ենք վերլուծական-նկարագրական մեթոդով: Վերլուծական, քանի որ մենք վերլուծել ենք արտահայտություններն ըստ բաղադրիչների իդիոմատիկ բաշխման և նկարագրական, քանի որ ներկայացրել ենք դրանց իմաստային առանձնահատկությունները, բարբառային և իդիոմատիկ տարբերակները և այլն: Հայ լեզվաբանության մեջ տարաձայնություններ կան արտահայտության սահմանման, դրա տեսակների տարանջատման և այլ հարցերի շուրջ: Տրված են արտահայտության տարբեր սահմանումներ, որոնցից առաջինը պատկանում է Մ.Աբեղյանին: Ըստ մտորումների ՝ դրանք առաջանում են իմաստի փոփոխությամբ բառերի ազատ կապերից: «Բառերի նման իմաստալից կապերը սովորաբար կոչվում են արտահայտություններ, որոնք, սակայն, մի բառի իմաստ են ստանում, կարող է համարվել բարդ բառ» 1: Պ.Բեդիրյանը, համատեղելով լեզվաբանական գրականության մեջ առկա սահմանումները, տալիս է արտահայտության հետեւյալ սահմանումը. «Արտահայտությունը կայուն, վերարտադրման համար վերամեկնաբանվող բառերի կապ է, որտեղ բաղադրիչ բառերի անկախությունը կանացի է, շարահյուսական կապը թաքնված է» 2: Նա 1 Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, Երեւան, 1965, էջ. 151 թ. 2 Բեդիրյան Պ., Արդի հայերենի դարձվածաբանություն, Երեւան, 1973, էջ: 5 առանձին ուսումնասիրում է արտահայտության վերը նշված բնութագրական առանձնահատկությունները ՝ բերելով համապատասխան օրինակներ: Armenianամանակակից հայերենում գոյություն ունեն արտահայտություն տարբերակելու տարբեր հիմքեր ՝ ըստ հիմնական բաղադրիչի բառապաշարի, ըստ բաղադրիչների քանակի և այլն: Հիմնական բաղադրիչի իմաստը դասակարգելիս հաշվի է առնվում այն ​​փաստը, որ արտահայտության բաղադրիչները հավասարապես գործում են: Նրանցից ոմանք արտահայտության հիմնական իմաստի կրողներն են, իսկ մյուսները ՝ դրա արտահայտման միջոցները: Առաջինը կոչվում են հիմնական բաղադրիչ: Հայեցակարգ արտահայտող հասկացությունները, ըստ խոսքի-խմբի պատկանելության հիմնական բաղադրիչի, բանավոր են, անվանական, մակաբերեն 1: Անվանումն ունի իր ենթատիպերը ՝ գոյական, ածական, ամսաթիվ, դերանուն: Բայական երկու բաղադրիչ արտահայտություններ: Բառի գրեթե բոլոր մասերը կարող են լրացվել բայով. Գոյականը ՝ իր գրեթե բոլոր վանկերով, ածականը, թիվը, դերանունը, մակաբայը, կապը (կապված բառի հետ), նույնիսկ իր անդեմ մասերով: Կան անվանական իմաստով վերցված հնչյուններ. «Վա toյ իմ անտուն մարիամին» (2-169) 2: Այսինքն ՝ բայը, որպես լրացում, կապի տեսանկյունից ամենամեծ ներուժն ունի: Սա է հիմնական պատճառը, որ բայական արտահայտություններն ամենատարածվածն են: Բայական կապերի մեկ այլ առանձնահատկությունն այն է, որ, ի տարբերություն խոսքի այլ մասերի արժեք ունեցողների, որոնք խոսքի մեջ նախադասության մաս են կազմում, բայերը `բայական բաղադրիչի պատճառով, կարող են խոնարհվել` խոսելու ինքնուրույն խոսելու մեջ, հատկապես ծավալների, կազմել ամբողջական նախադասություն, այսինքն ձեռքը հաղորդակցական արժեք է բերում: Բայական արտահայտություններն ունեն հատկություն ՝ ունենալով բայական հոլովման բոլոր հոլովումները: Եկեք բերենք նման օրինակներ ՝ արտահայտություն ստանալու համար: Ես վախենում եմ դիպչել, ինձ թվում է, որ դա տեսողություն է, հենց որ ես դիպչեմ դրան, այն կվերանա (2-9): Այո, նրանք չեն դիպչի (2-162): Այնուամենայնիվ, կան արտահայտություններ, որոնք կազմված են սահմանափակ թվով բայերով, քանի որ դրանք չունեն բաղադրիչ բայերի բոլոր պատճառական բայերը: Այսպիսով, «կոնֆետը կպչի նրա գլխին», - ասում է մայրս (2-117): «Թող ձեր տունը կառուցվի: Ձեր լեզուն նույնպես սուր չէ (2-239)»: - Այո, ես կմեռնեմ, գրիր, ինչ (2-263): Մեր ուսումնասիրած ձեռագրերում ընդունված է լսել իրեր, հասկանալ արտահայտությունների ծագումը, շոշափել արտահայտությունների արգելված հրամայականները: Նման ՝ «Ո՛վ ժողովուրդ, լսեք իմ խոսքերը, այլապես նա գերի է» (2-347): - Նա չի մեռնի, լարված մնացեք, ես նրան սոված չեմ թողնի (2-462): - Դե, մի անհանգստացիր, տատիկը զայրացած է (2-83): Նրանք այդ երգով աղաչում էին Աստծուն ՝ չդիպչել թագավորի ձեռքին (2-139): Որոշ արտահայտություններ կազմված են միայն բացասական ձվով, ինչպիսիք են. - Այո, ուսուցիչը աշխատող չունի, նա պետք է ուտի քո ձվերը: (2-232): Կան բայեր, որոնք արտահայտություններում հանդիպում են միայն այս կամ այն ​​ածանցյալ ձևով (ածական, ենթական և այլն) 3: Այսպիսով, մակաբայական այս արտահայտությունները քիչ քանակով են, բայց դրանք առանձնացվում են որպես առանձին, դրանք ընդգրկված չեն գոյականների մեջ: 2 Ահա հետո Հաջորդ պարբերությունում, տեսական հարցերը հիմնավորելու համար բերված օրինակներից հետո, փակագծերում էջը, որտեղ գտնվել է օրինակը, կցուցադրվի սովորական եղանակով: 3 Մեր ուսումնասիրած բնօրինակներում միայն ածանցյալով rs են հայտնաբերում: «Որտեղ եք գտել փախածին»: - հարցրեց Սիմոնը (2-27): Դուք տեսնում եք, թե ինչպես է մարդը կոկորդիլոս քաշում (2-199): Կան բազմաթիվ երկու բաղադրիչ բայական արտահայտություններ, որոնք ունեն հոլովի արտահայտության արժեք: Այսպիսով, «Օ,, եթե սիրում ես քո հոգին, բավական խոսիր», - զայրացած ասաց հորեղբայրը (2-47): «Իլան ջրաղացը կառուցում է Հերիքնազի տունը, կեցցե՛ նա»: Ոմանք ուրախացան (2-100): Շատ արտահայտություններ, ասես լեզվական միավորներ, ունեն քերականական հարաբերական արժեք, ինչպիսիք են ՝ Հիմա մենք չգիտենք, թե որտեղ է այն, մենք գնացինք ու նայեցինք, չգտանք: (2-337): Գոյություն ունեն բավականին մեծ թվով կապեր, որոնք տարբեր բանավոր միջավայրերում երբեմն հանդես են գալիս որպես սովորական հարաբերական բայեր, որոնք անվանում են գործողություններ առանց փոխաբերական-այլաբանական իմաստի, և երբեմն էլ որպես արտահայտություններ: Այսպիսով, Համա Կարոն նույնպես ստամոքսի ցավ ունի, - ասում է հորեղբայրը ՝ տխուր նայելով մայրիկիս (2-28): Այն, ինչ ընդգծված է այս հատվածում, արտահայտություն է, քանի որ այն փոխաբերականորեն օգտագործվում է «մտադրություն ՝ նպատակ ունենալու» համար: Մեկը բողոքում է, որ գլխացավից ի վեր ինքը յոթ տարի չի ուտում, մյուսը բողոքում է, որ ստամոքսի ցավ ունի, և նրա համառ սիրտը ցավում է J..-Ին (2-277): Ի տարբերություն նախորդ բաժնի, այս բաժնում ընդգծվածը ուղղակի խնդրի կապն է բայի հետ, այլ ոչ թե արտահայտությունը, քանի որ այն բառացիորեն անվանում է գործողություն: Այսպիսով, պարզ հարաբերությունները որոշ տարբերություններ ունեն արտահայտությունների համեմատությամբ: Արտահայտությունը կարող է ունենալ հարաբերական արժեք, բայց դեռ ոչ բոլոր բայերն են արտահայտություն: Առաջին հերթին դրանք տարբերվում են իմաստային առումով: Ոչ բառակապակցությունների կապերը հիմնականում գոյականներ են, որոնք դրվում են ուղիղ գծի մեջ, նույնիսկ առանց 1-ին կետի, մինչդեռ արտահայտությունները հաճախ ունենում են խոսքի այլ մասեր ՝ ուղիղ և շեղ: Եվ վերջապես, առաջինի շարահյուսությունն ավելի կայուն է, քան երկրորդի: «Բայ + գոյական» երկբաղադրական արտահայտություններ: Սրանք բայական արտահայտությունների ճնշող մեծամասնությունն են, քանի որ գոյականը բոլոր կապակցություններում կապված է բայի հետ: Բայը և գոյականը կարող են ունենալ տարբեր լրացումներ, այդ պատճառով էլ ամենածավալուն բայական արտահայտությունները պատկանում են այս կառուցվածքային տիպին 2, ընդհանուր արտահայտության մեջ արտահայտությունը կարող է պարունակել մի քանի գոյական արտահայտություն: Ներկայացնենք այն ձևանմուշները, որոնցով բայը կազմում է բայական երկբաղադրական արտահայտություններ ՝ ըստ գոյական վանկերի: ա) ուղիղ գծով: «Օ,, իմ երեխայի սիրտը պատռվեց», - ասաց մայրս (2-80): Երբ սիրտը պատռվում է, պարզվում է, որ սիրտը նույն կերպ ճաք է տալիս, որն ունի «ծանր վախի» իմաստ: «Նույն արտահայտությունը, որը բաղկացած է գրական կամ բարբառային բառապաշարին պատկանող բառերից կամ արտահայտություններից. Որտեղ այս բաղադրիչ բառերը նույնական են. Միմյանց փոխարինելիս արտահայտության ընդհանուր բառային իմաստը մնում է անփոփոխ»: 3, այսպիսով. 1 Մ-ն վախից պակաս է մնում: Աբեղյանը նկատեց, որ կապը կորցնում է իր ամբողջականությունը, երբ գոյական կապը ստանում է հոդված (տե՛ս Աբեղյան Մ., Էջ 173): 2 Մեր ուսումնասիրության շրջանակներից վեր է քննել դրանք: 3 Սուքիասյան Ա., Armenianամանակակից հայոց լեզու, Երեւան, 1982, էջ. 368: Սիրտս կոտրվեց, բ) ողբերգական վանկով, մենք պահեցինք Սաթոն Արամիսի համար, քանի որ Արամը գրված էր նրա ճակատին (2-19): Այս կառուցվածքի կոմպոզիցիաները կրկնվում են ՝ հիմնականում բայի հետ տալու համար: Սանամ տատը և Իմթաթը օրհնեցին ուսուցչին (2-273): - Առավոտյան, տղաներ, եկեք խելացիանանք, եկեք տեղափոխվենք J.. (2-355), գ) հայցվորի հետ: Բայական երկու բաղադրիչ բառակապակցությունները կազմում են ճնշող մեծամասնությունը: Ես նման ընկերոջը գետնին կդնեմ (1-123), դ) բացառիկ ցողունով: Աղաբեկն այդքան նման չէր, բայց, կարծես, նրա շունչը (2-683) լցրեցիր, ե) գործնական վանկով: - Ավաղ, դա չի լինի գեղեցիկ սիրտով (2-157), զ) շարականով: Դա ձեզ չի՞ վիրավորում, չի՞ պակասում ձեր աչքերում (1-315): Գոյություն ունեն երկբաղադրիչ «բայ + գոյական» երկբաղադրիչ արտահայտություններ, որոնցում գոյականը կարող է հայտնվել «որոշակի» կամ «անորոշ» տերմիններով, այսինքն ՝ ստանալ որոշիչ հոդ կամ հակադրվել զրոյի, իսկ որոշման հոդը կարող է փոխվել արտահայտության իմաստը կամ թողնել այն նույնը: Անդրադառնանք նման արտահայտություններին: Onանապարհին պահելու արտահայտության ճանապարհային բաղադրիչը հանդիպում է ճանապարհի բարբառային-խոսակցական եղանակով `որոշակի,« անորոշ »եղանակով: Բոլոր երեք տարբերակները պետք է սպասեն իմաստի: Այսպիսով Մի քանի օր աշխույժ ճանապարհորդություն անցկացնելուց հետո Մարջանը վերջապես բռնեց Տիգրանիչորդին, Մհերիկին (1-136): Նրա ծնողները նույնպես մահացել էին ՝ պահելով նրա ճանապարհը (1-84) S: Նստեք դռան քարին, նրա վիզը ծուռ նստած է և շարունակում է գործը (1-473): Ես նրանց ճանապարհին եմ դեպի J.. (1-319): Ի տարբերություն նախորդ արտահայտության, որում որոշիչ հոդվածը փոխակերպման իմաստը չէր, կան «գոյական բաղաձայն + բայ» ձևանմուշով արտահայտություններ, որոնց գոյական բաղադրիչը, որոշիչ հոդված ստանալով, ամբողջովին փոխում է թարգմանություն Այսպիսով, արտահայտությունը շոշափելը պետք է դիպչել, վնասել, և արտահայտությունը շոշափելը պետք է իմաստ տա: Օրինակ. - Սատանայի ականջը խուլ է, աղվեսը հելիումի ձեռք չի տվել (2-122): Ի՞նչ իրավունք ունեն նրանք Կարոյի ձեռքը տալ J.. (2141): Նման արտահայտություններ հանդիպում են նաև «բացառիկ գոյական + բայ» և «գործնական գոյական + բայ» կաղապարներում: Բացառիկ և գործնական վանկերը վճռական հոդված չեն ստանում, բայց դրանք առկա են արտահայտությունների կազմի մեջ: Սրտից բխող արտահայտության գոյական բաղադրիչը օգտագործվել է բացառիկ վանկով, կան նույն գոյականի տարբերակներ բայի որոշակի բացասական հոլովմամբ: Դրական խոնարհություն ասելով `դա նշանակում է լինել սրտով և ցանկությամբ, իսկ բացասական խոնարհությամբ` նշանակում է դեմ լինել նրա սկզբունքներին, կեղծել: Ինչպե՞ս. Եվ ինչ էլ պատահի J.. Մի ասա այն, ինչ չի գալիս քո սրտից: (1-192): Եվ դա իմ դժգոհությունն է, որ բխում է բոլորի սրտից (1-235): Այսպիսով, լինել սրտի հետ լինել լինել սրտով (սիրտն օգտագործվել է գործնական վանկով) նույն իմաստն ունի. Հավանել, հավանություն տալ իմաստին, ճիշտ այնպես, ինչպես ձեր սիրած աղջիկը կարող է իր սրտով չլինել ( (1-108): … .Դավո ջան, աղջիկը պետք է քո սրտով լինի: (1-108): «Բայ + դերանուն» և «բայ + տարի» երկբաղադրական արտահայտություններ: Դրանք դերանունները իրենց վանկերի իմաստային իմաստով կապված են բայի նույն կարգի հետ, ինչ գոյականները, այն տարբերությամբ, որ դրանք միացման, հատկապես կառուցվածքի ավելի սահմանափակ հնարավորություն ունեն, քան գոյականները (պատճառը դերանունի հատուկ հասկացությունների արտահայտումն է քերականական առանձնահատկություններ): Այդ պատճառով «բայ + դերանուն» արտահայտությունները կառուցվածքային տեսակետից չեն տարբերվում «բայ + գոյական» բառակապակցություններից: Եկեք նշենք դերանուններով արտահայտություններ: ա) սեռական հարաբերությամբ. Տատիկը ողբերգական վանկով պահեց իր ասածը և չիտումը (2-55), բ): Երեխան գոհ կլինի դրանից և կհավաքվի իրեն (1100), գ) գործնական վանկով: Ձորի հեռավոր խորքերից մեկ այլ համազարկ է ժայթքում, մարդիկ անցնում են միմյանց (2-148): «Բայ + տարի» արտահայտությունը լիովին նույնական է «բայ + գոյական» կառուցվածքներին, քանի որ տարին արտասանվում է 1: «Բայ + մակբայ» և «բայ + ածական» երկբաղադրյալ դարձվածքներ: «Bai + macbay» կառուցվածքային տիպի արտահայտությունները ըստ ծավալի տարբերվում են «bay + գոյականից», քանի որ ի տարբերություն գոյականի, մակբայը ինքնին հազվադեպ է հավելումներ ստանում: Բայական երկու բաղադրիչ բառակապակցությունները կազմված են հետևյալ մակաբրերով. Առաջ - կյանքը արագ է շարժվում, պահանջվում է փոփոխություն, ի հայտ են գալիս զարգացած անձնակազմեր (1-342): Ետ - Դե, նա սիրում է ոչ մի բանում ետ չմնալ (2-129): Որտեղից տանտեր Սիմոնը հասավ վրա (2-251): In - Իվանը նույնպես ցանկացավ ընկնել (2-171): Դուրս - Բարի գալուստ Մուրազիդ, ես ոգևորված հեռանում եմ (2-96): Դեմ - Ձեր տունը կկառուցվի, ինչ կա face-ին դիմակայելու համար (2-257): Հանգամանքների առումով - Նա որոնեց, ընկավ, ոչինչ չգտավ, նա ինչ-որ բան էր փնտրում (2-239): Մեր նախագահը նույնպես շատ ընկավ, ոչինչ չգտավ, չեկավ ինձ մոտ 2- (2-670): Կրկնօրինակներով. Մեր դաշտը ցանելուց հետո դա ոչինչ չի անում Կարոինի մոտ… (2-185): Տեսա՞ք, որ ձեր նոր ուժը վեր է թռչում… (2-532): Այս նույն կառուցվածքային տիպը ներկայացված է «բայ + ածական» բառակապակցական կապերով, որտեղ ածական լրացումներն ունեն մակաբային գործածություն, այսինքն ՝ նրանք ունեն գործի իմաստ, օրինակ ՝ Դե, մենք իրար կողքի՞ ենք, որ անենք: միմյանց չհասնել նեղ տեղում (2-80): Այսպիսով, «բաղ + մակբայ» և «բայ + ածական» երկու բաղադրիչ բայական արտահայտությունները պատկանում են նույն կառուցվածքային տիպին: Դերբայան և զուտ բանավոր երկու բաղադրիչ ֆրազեոլոգիական կապեր: Ածանցյալ կապերը ներառում են անորոշ հոլովների անորոշ հոլովներ, կապեր 2, կապեր, ենթական հոլովներ, որոնք շարահյուսական տեսանկյունից ածանցյալ են: Նրանց բնորոշ առանձնահատկությունն այն է, որ նրանց մեծ մասը ներկայացնում է բայական կապերի մասնավոր գործածությունները: Այսպիսով, ուղեկցող դերբիով «Տ – ի տակ շքեղ պորտֆել կար, իսկ ոտքերի վրա ՝« ֆիրմային »բրենդային կոշիկներ» (1-128): Ինչու՞ ես պետք է կորցնեմ իմ երեխաների ապրուստը, Արշակի պատճառով, որը խաղում է Ամերիկայի երկրներում ենթակա դերբիում 1- (1-82): Անորոշ դերբիով նա էր Անհամբեր սպասում էր Ռուբենի հաջորդ հարվածին, միևնույն ժամանակ վախենալով, որ կտեսնի իր լարվածությունը (1-307): 1 Մեր ուսումնասիրած բնագրերում նման օրինակներ չկան: Մենք օրինակ չենք հանդիպել 2 հանցակիցների հետ: Այս բոլոր արտահայտությունները արտահայտությունների առանձին օգտագործում են, որոնք ներկայացնում են բայի ընդհանուր արժեքը: Pureուտ բանավոր կապակցություններում բայի բաղադրիչները համարժեք անդամներ են, որոնց միջեւ լրացնող կապ չկա, այդպիսով տարբերակելով ոչ միայն բանավոր, այլ այլ դարձվածքները, քանի որ արտահայտությունների ճնշող մեծամասնության միջև կա լրացում-լրացում կապ: Ըստ Աբեղյանի, խոսքը «երկու բայական զուգակցություն» ներկայացնող արտահայտությունների մասին է: 1: Չլսելու արտահայտության բաղադրիչները միայն բայեր են, մեկը (միշտ ածանցյալ) լրացնում է մյուսին, և այդ կապը կապված է «բայ + գոյական» կառուցվածքի հետ, ինչպես. Բայց այս դեպքում փեսան չէր կարող լսել… ( 1-139): Chemuchum անել արտահայտությունը, որը նշանակում է «անվճռականորեն ցանկանալ, մտրակել կամ չուզել, նրբորեն անել, կոտրել» 2, նույնպես պատկանում է «բայ + գոյական» կառուցվածքին, որի «շշուկի» բաղադրիչն է բայի առաջին եզակիի բացասական: հոլովույթից, որտեղ not- ը հայտնվել է ձայնավորի ձևափոխված տեսքով (e- ն շրթունքավորված է ՝ վերցնելով m- ում-ում), որոնց միանում է վանկային կապը: Այսպիսով Մեր նախագահը չի հապաղում… (1-416): Այն հանդիպում է այնպես, ինչպես հարաբերական տառում ՝ առանց ձայնի: Ես իմ հորեղբայրը չեմ, և նա չէր ուզում փողը վերցնել (2-114): Է Նա համառ է, չի խոնարհվում… (1-176): Եկեք խոսենք բայեր տալու և վերցնելու մասին: Երբ այն օգտագործվում է ինչ-որ բան գնելու փոխարեն բ տալու, իմաստ փոխանակելու համար, այն չունի թարգմանական արժեք, չկա բաղադրիչների վերաիմաստավորում: Այնուամենայնիվ, նույն հարաբերությունն ունի նույն այլաբանական իմաստը. Խոսելը, վիճելը, խորհրդակցությունը, մտքերի փոխանակումը, ինչպես. Դա արդեն այս իմաստով արտահայտություն է: Ա.Աբրահամյանը մանրակրկիտ ուսումնասիրել է այս բայերը ձևաբանական իմաստով ՝ անվանելով դրանք «զուգահեռ հարաբերություններ» 4, իսկ Ալ. Մարգարյանն ավելի խորացավ հարցի քննության մեջ ՝ ոչ միայն քերականական, այլև շարահյուսական իմաստով ՝ այն անվանելով զուգահեռ բայեր 5: Այսպիսով, բայը կազմում է արտահայտություն խոսքի գրեթե բոլոր մասերի հետ: «Բայ + գոյական» արտահայտությունները կազմում են բայական արտահայտությունների գերակշիռ մասը, որին հետևում են «բայ + բայ», «բայ + մակաբայ», «բայ + ածական», ապա «բայ + դերանուն» և «բայ + տարի» կապեր Լսեք աղավնին ամենօրյա զրույցներից, թե ինչպես է նա ստեղծում նոր արկածներ, որոնք օգտագործվել են իր ստեղծագործություններում: Բառարանում 6 տեղ կա հետևյալ բառակապակցություններով. Անկողնում նետել, հունցել, ծեծել, լեզու կտրել, անունդ կտրել, ընթրիք պատրաստել և այլն: Ես կկտրեմ քո անունը և կպատռեմ քո լեզուն, արտահայտություններն անեծքի իմաստ ունեն (սպառնալիք, նախատողություն), ինչպիսիք են. - Աղջիկ, հե ,յ, անունդ կտրիր, գնա տուն (21 Տե՛ս Աբեղյան Մ., Էջ 173 -174: 2 Սուքիասյան Ա., Գալստյան Ս., Հայոց լեզվի դարձվածաբանական բառարան, Երեւան, 1975, էջ: 489: 3 Նույն տեղում, էջ. 553-554 թթ. 4 Տե՛ս Աբրահամյան Ա., Բայը ժամանակակից հայերենում, Երեւան, 1962, էջ 190-199: 5 Տե՛ս Մարգարյան Ալ., Հայոց լեզվի հարակից բայերը, Երեւան, 1966, էջ 279-292: 6 Տե՛ս Ա. Սուքիասյան, Ս. Գալստյան: 547) Ես կպատռեմ քո լեզուն, հենց որ դու նման բան ասես (2-457): Պետք է նշել, որ վերջինս հանդիպում է այլ հեղինակների մոտ, ես ինչ-որ կերպ կկտրեմ ձեր լեզուն: Արտահայտությունը հաղթահարելու համար changya (չանկա) արտահայտությունը հանդիպում է աղավնի աշխատանքներում նաև չանգան թուլացնելու համար (երկուսն էլ բնորոշ են բարբառներին). Խոսել, իմաստով երկարացնել: The Ձվադրումը գյուղերում գնում են, իհարկե , մի քանի ժամ ծեծելով յուրաքանչյուր ձվի կրողին: (1-50): Ամոթ կլինի, եթե կինը չհանգստանա և չընկնի դրա մեջ (1-487): Խմորը դնելը, որը նախապես աշխատանք պատրաստելու իմաստ ունի, նույնպես բարբառային է. Bor. Բորիկենցի տղաները վաղուց դրել են իրենց թթխմորը (1-257): Մենք առանձնացրել ենք Աղավնիի աշխատություններում հայտնաբերված այնպիսի կապեր, որոնք տեղ չեն գտել բառարանային բառարանում: Այսպիսով, որբի օրրանը կոտրված է, սիրելի մայրիկ, որբը պետք է ասի. «Ես հարցնում եմ», Աստված կասի: "Որտեղ եմ ես?" (2-9): … Այդ մարդը ապահով կմեծանա, կբռնի իր հոր թողած դանակը (2-11): Ողջ գյուղում տարածված էր, որ ռուս Իվան Կարոյին ցցի էր տվել 2- (2-101): - Դե, ի՞նչ եք արել հովվին: Սաստեց եղբորը (2-134): Այսպիսով, Աղավնի ստեղծագործությունների արտահայտությունների կառուցվածքային տիպերի ուսումնասիրությունը օգտակար է հեղինակի լեզուն, նրա ժողովրդականությունը և արտահայտչականությունը բացահայտելու և գնահատելու տեսանկյունից: Նրա ստեղծած արտահայտությունները նպաստում են ֆրեզոլոգիայի զարգացմանը: Մարիամ Հակոբջանյան ՇԱՏ ԲԱԱԴՐԱԿԱՆ ԲԱYԱԴՐԻՉՆԵՐԻ ԿԱՌՈՒՅԱԿԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ ԸՍՏ ՇՆԱԳՈՒՅՆ ՍՏԵՈՒՄՆԵՐ Բանալի բառեր. Բայական արտահայտություն, երկու բաղադրիչ արտահայտություն, ածական, հիմնական բաղադրիչ, զուգակցում, իմաստ, մաս, զուգակցում, իմաստ: ։

Կապակցելիության տեսակետից բայն ամենամեծ հնարավորությունն ունի։ Ի տարբերություն մյուս խոսքի մասերի` այն ամենագործուն խոսքի մասն է հայերենում, դառնում է դարձվածային միավորների բաղադրիչ և շնորհիվ իր խոնարհման ունակության` կարող է անկախ կերպով խոսք ստեղծել և դառնալ խոսքային գործունեության մասնակից` ցուցաբերելով իր ֆունկցիոնալ-հաղորդակցական ներունակությունը։ Սա ապացուցվում է նրանով, որ հայերենում գոյություն ունեն շատ բայական դարձվածքներ։

Մեկ հոդվածի սահմաններում դժվար է անդրադառնալ ռեկրեացիայիբոլոր տարատեսակներին, ուստի առավել նպատակահարմար ենք համարելվերլուծել Աշոցքի բնական պայմանների ձմեռային հանգստի կազմակերպմանհնարավորությունները։ Ներկայումս ոչ մեկի կողմից կասկածի տակ չի դրվում այն տեսակետը,որ ռեկրեացիայի և զբոսաշրջության կազմակերպման համար անհրաժեշտ եննպաստավոր բնակլիմայական պայմաններ և բարենպաստ բնական միջավայր։ Շատ անգամներ է ընդգծվել այն հանգամանքը, որ ռեկրեացիայի զարգացմանգլխավոր նախապայմանը բնական գործոններն են, որոնց գնահատումը առավել կարևոր է նշված ճյուղի զարգացման համար։ Ռեկրեացիոն ռեսուրսների գնահատման գիտական հիմքերը դրվել են20-րդ դարի 70-ական թվականներից խորհրդային գիտնականների կողմից։ Որպես ռեկրեացիոն աշխարհագրության դասական գործեր՝ առավել նշանավորեն Վ.Ս.Պրեոբրաժենսկու (1975), Յու. Ա. Վեդենինի (1969), Ն.Ն. Միրոշնիչենկոյի(1969,1984), Բ.Ն. Լիխանովի (1973), Ն.Ս. Միրոնենկոյի, Ն.Տ. Տվերդոխլեբովի(1981) և այլոց աշխատությունները։ Նշված գիտնականների ճնշող մեծամասնությունը եկել է այն եզրահանգման, որ տարածքի համալիր գնահատումըկարևորագույն պայման է ռեկրեացիոն պոտենցիալի զարգացման համար։ Այս առումով առավել բարդ է լեռնային ռեկրեացիոն ռեսուրսների գնահատումը, քանի որ անհրաժեշտ է հաշվի առնել որոշակի առանձնահատկություններ՝ պայմանավորված բարդ ռելիեֆով, կլիմայական պայմաններով (բարենպաստից մինչև անբարենպաստ), բազմազան լանդշաֆտներով, ձնասառցադաշտային ծածկույթով։ Լեռնային ռեկրեացիայի կազմակերպման կարևոր խնդիրներից է ժամանակային-սեզոնային բաղադրիչի ճիշտ կազմակերպումը։ Հենց սեզոնայինվիճակը լեռնային երկրահամակարգերի համար հանդիսանում է ռեսուրս, ընդորում, գործառական տարբեր նշանակություններով։ Լեռների կլիմայականառանձնահատկություններով կարող է պայմանավորված լինել ռեկրեացիոնգործունեության բնույթը։ Յուրաքանչյուր սեզոնին բնորոշ է ռեկրեացիոնգործունեության որոշակի տեսակ։ Սեզոնային առանձնահատկության հաշվիառնելը կարևոր է ոչ միայն ռեկրեացիոն գործունեության արդյունավետ կազմակերպման համար, այլև անվտանգության նկատառումներով։ Լեռնային երկրների ռեկրեացիոն յուրացման գործում մեծ կարևորությունէ ստանում նպաստող և սահմանափակող գործոնների վերլուծությունը, որտեղկլիմայական պայմաններն ունեն որոշիչ դեր։ Այս առումով հատկապես առաջնային է համարվում մարդու ֆիզիոլոգիական կոմֆորտայնության հիման վրաիրականացված եղանակների տիպայնացումը 1։ Եղանակների դասակարգման (տարանջատման) ժամանակ մեր կողմիցնպատակահարմար է համարվել ցրտահարության քամի՝ ջերմաստիճանայինշեմի կիրառումը։ Նման մոտեցումը, մեր կարծիքով, առավել կարևոր է լեռնայինռեկրեացիայի կազմակերպման ժամանակ, քանի որ այսպիսի երկրաբնապահպանական ցուցանիշի կիրառումը թույլ է տալիս հստակեցնել դրսում գտնվողմարդու հնարավորությունները։ Ըստ եղանակի բարենպաստության՝ լեռնայինռեկրեացիայի համար կլիմաները կարելի է դասակարգել հետևյալ հաջորդականութամբ. ա) բացառիկ բարենպաստ (տևողությունը՝ 210-240օր), բ) բարենպաստ (տևողությունը՝ 150 - 210 օր), գ)նվազ բարենպաստ (տևողությունը՝ 90150 օր)։ Բարենպաստության նվազագույն շեմը վերցված է 90 օր՝ նկատի ունենալով տնտեսական արդյունավետությունը2։ Տարածքի բնական պայմանների ռեկրեացիոն գնահատման համար անհրաժեշտ է վերցնել, այսպես կոչված, հանգուցակետեր, որոնց տվյալների հիման վրա կարելի է իրականացնել գնահատումը։ Բացի սրանից, գնահատմանհամար կարելի է օգտագործել փորձագիտական տվյալներ։ Ստացված արդյունքների մշակումը կատարվում է վիճակագրական վերլուծության մեթոդով։ Առավել ճշգրիտ արդյունքներ ստանալու համար կարևոր է նաև գնահատմանսանդղակի ճիշտ ընտրությունը։ Աշոցքի տարածաշրջանի ձմեռային ռեկրեացիայի գնահատման համարկարելի է վերցնել 3 հանգուցակետ, որոնք օդերևութաբանական կայաններ ևպոստեր են։ Աշոցքի ձմեռային ռեկրեացիոն ռեսուրսների գնահատման արդյունքների քարտեզագրումը անհրաժեշտ է իրականացնել խոշոր մասշտաբով(առնվազն 1։ 100000), քանի որ ավելի փոքր մասշտաբի դեպքում հնարավոր չէպատկերել կոմֆորտայնության պայմանների փոփոխությունը տարածաշրջանային և շրջանային մակարդակներում։ Բնական և էկոլոգիական պայմաններից, որոնք ներազդում են ձմեռայինհանգստի կազմակերպման վրա, մեր կողմից ընտրվել են 10 ցուցանիշներ,որոնցից 9-ը կլիմայական է, և 1-ը՝ ոչ կլիմայական։ Ցուցանիշների ընտրությանգլխավոր պայմանը պետք է լինի համեմատականությունը և դիտարկումներիվստահելիությունը։ Նկատի ունենալով վերևում ասվածը՝ նպատակահարմարենք համարել տվյալներ վերցնել “Справочник по климату СССР, вып. 16, АрмССР”, ինչպես նաև ՀՀ ջրաօդերևութաբանական վարչության կողմից հրատարակած տվյալները (տե՛ս աղյուսակ 1)։ Ի տարբերություն գոյություն ունեցող գնահատման բազմաթիվ սանդղակների, որոնց մեծ մասը 5 բալային է 3, մեր կողմից մշակվել է 7 բալային սանդղակ, որը, մեր կարծիքով, թույլ կտա ավելի լիարժեքորեն գնահատել ցանկացած գործոն։ Գնահատման բալը մեծանում է կոմֆորտայնության գործոնի մեծացման հետ միասին։ Ամենաբարձր բալը տասն է, իսկ ամենացածրը՝ մեկը։ Ձմեռային հանգստի պայմանների գնահատման ժամանակ առավել բարձր բալերը ձևավորվում են ըստ հետևյալ ցուցանիշների. կայուն ձնածածկույթի տևողությամբ և բարձրությամբ, ձմեռային միջին ջերմաստիճաններով և արևայինօրերի թվով։ Ամենացածր բալերի ձևավորման պատճառ կարող է հանդիսանալ ձնաբքերով, մառախուղներով, ինչպես նաև ուժեղ քամիներով օրերի թիվը։ Գնահատման բալերի մեծությունը սահմանվել է պայմանական անընդհատ (աստիճանաձև) սանդղակով։ Միևնույն ժամանակ առաջնային ցուցանիշների պարզգումարումով չի կարելի ստանալ ճշգրիտ տվյալներ բնական պայմաններիվերաբերյալ, որոնք ցույց կտան միջավայրի կոմֆորտայնությունը։ Այս պատճառով յուրաքանչյուր ցուցանիշի համար սահմանվել են չափելիության (կարևորության) գործակիցներ՝ մեկից (առավել փոքր ցուցանիշ) մինչև հինգ(ամենաէական ցուցանիշի համար)։ Այս գործակիցները թույլ են տալիսարտահայտել միջավայրի յուրաքանչյուր բաղադրիչի (տարր) հարաբերականդերը ձմեռային հանգստի և մասնավորապես լեռնադահուկային սպորտիկազմակերպման համար։ Աղյուսակ 1. Աշոցքի տարածաշրջանի 3 դիտակետերի տվյալներըԴիտակետմ ծ մ յ ը ն ւ ո թ ւ ո ր ձ ր ա Բ ԱմասիաԱշոցքՊաղակնԳործակից ն ի ջ ի մ յ ն ի ա ռ ե մ Ձ ն յ ւ ո գ ա զ ա վ ն կ ա ձ ր ա ց ա Բ ի թ յ ւ ո կ ծ ա ծ ա ն ձ ն ւ ո ա Կ յ ր օ յ ը ն ւ ո թ ւ ո ղ ո և տ ն ի ջ ի մ ի թ յ ւ ո կ ծ ա ծ ա ն Ձ մ ս յ ը ն ւ ո թ ւ ո ր ձ ր ա բ ը վ ի թ ի ր ե ր օ վ ո ղ ւ ո խ ա ռ ա Մ ն ի ջ ի մ ի ր ե ն ս ի մ ա ը վ ի թ ի ր ե ր օ վ ո ք ւ ո Բ ն ի ջ ի մ ի ր ե ն ս ի մ ա ն ի ջ ի մ ի ր ե ն ս ի մ ա ը վ ի թ ի ր ե ր օ վ ո ր ե ն ի մ ա ք ղ ե ժ ւ Ո ը վ ի թ ի ր ե ր օ ա կ զ ր ա Պ ը վ ի թ ի ր ե ր օ ծ ա մ ա պ մ ա խ Թ Բալային սանդղակի և չափելիության գործակցի համադրումը կարելի է արտահայտել կոմֆորտայնության գնահատման միասնական բանաձևով, որն առաջարկվել է Վ. Ի. Ֆեդոտովի կողմից 4։ Վերջինս, ըստ էության, ներկայացնում էմիջին թվաբանական և ունի հետևյալ տեսքը.որտեղ A-ն բնական պայմանների կոմֆորտայնության աստիճանի ընդհանուրգնահատականն է, C-ն գնահատման i-երորդ տարրի գնահատականն է բալերով,K-ն գնահատման i-երորդ տարրի չափելիության գործակիցը։ Միջին կշռային բալը պատկերացում է տալիս ընդհանուր և հարաբերական բարենպաստության (կամ անբարենպաստության) մասին։ Աղյուսակ 2. Աշոցքի տարածաշրջանի 10 ցուցանիշների բալային գնահատումըԴիտակետԱմասիաԱշոցքՊաղակնԳնահատման ցուցանիշները (բալերով)ՄիջինԲոլոր գնահատականներն անհրաժեշտ է տալ առանց կլորացումների, այսինքն՝ հենց այնպես, ինչպես ստացվել է հաշվարկից հետո։ Աղյուսակ 2-ումներկայացված են բնական պայմանների ցուցանիշների բալային գնահատմանարդյունքները։ Ստացված տվյալների հիման վրա, ինտերպոլյացիայի մեթոդով, հանգուցակետերի միջև տարված են իզոգծեր (իզովիտներ), որոնք ցույց են տալիս կոմֆորտայնության աստիճանի հավասար ցուցանիշները (նկ. 1)։ Քարտեզներիկազմումը կարելի է իրականացնել GIS Mapinfo 5.0 ծրագրով։ Մասշտաբի մեծությունը կարող է պայմանավորված լինել քարտեզի օգտագործման նպատակներով։ Մեր կարծիքով, Աշոցքի տարածաշրջանի ձմեռային ռեկրեացիոն ռեսուրսների գնահատման քարտեզագրումը առավել նպատակահարմար է իրականացնել 1։ 100000 մասշտաբով։ Առավել հիմնավորված դարձնելու համար գնահատման սկզբունքներըստորև ներկայացվում են մի քանի տվյալների գնահատման չափանիշները։ Ձնածածկութային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման համարշատ կարևոր են տեղի ընտրությունը և ձնաօդերևութաբանական պայմաններիառանձնահատկությունը։ Լեռնադահուկային սպորտի համար ձյան ծածկույթիձևավորման նվազագույն բարձրությունը պետք է լինի 30սմ, իսկ զանգվածայինհանգստի կազմակերպման համար՝ 40-50սմ 5։ Նկատի ունենալով այս տվյալները՝ մեր կողմից երեք դիտակետերի համար էլ այս ցուցանիշը գնահատվել էառավելագույն արժեքով՝ 7 բալ, քանի որ, ըստ աղյուսակ 1-ի տվյալների, ձնածածկույթի միջին բարձրությունը երեք դիտակետերում տատանվում է 74-84սմսահմաններում։ Սա նաև ամենակարևոր գործոնն է լեռնադահուկային սպորտի համար, ուստի կարևորության գործակիցը գնահատվում է 5 բալ։ Գնահատման ժամանակ մեր կողմից հաշվի են առնվել ոչ միայն բազմամյա միջին տվյալները, այլև հավանական զարգացման տարբերակները։ Այսառումով լեռնադահուկային սպորտի կազմակերպման համար կարևորագույնգործոն հանդիսացող ձնածածկույթը, հավանական զարգացման ցանկացածտարբերակի դեպքում երաշխավորված է, քանի որ, ըստ բազմամյա դիտարկումների, ձնածածկույթ չձևավորվելու հավանականությունը բոլոր 3 դիտակետերում հավասար է 0-ի 6։ Ձմեռային ռեկրեացիայի սահմանափակող գործոններից են ուժեղ քամիները։ Ամասիայում ուժեղ քամիների առավելագույն ցուցանիշները դիտվում ենմարտից-օգոստոս ընկած ժամանակահատվածում, որը չի խանգարում ձմեռային ռեկրեացիայի կազմակերպմանը։ Այսպես՝ դեկտեմբերին Ամասիայում ուժեղ քամիների միջին թիվը նոյեմբեր-մարտ ժամանակահատվածում կազմում է11 օր. այն լեռնադահուկային հանգստի կազմակերպման ժամանակահատվածի օրերի ընդամենը 7%-ն է, որն ընդհանուր առմամբ լավ ցուցանիշ է 7։ Ելնելով բերված տվյալներից՝ գնահատման սանդղակում այս գործոնը կարող էստանալ 5 միավոր։ Նույն սկզբունքով գնահատվել են նաև մյուս դիտակետերիտվյալները։ Նկ.1 Աշոցքի տարածաշրջանի ձմեռային ռեկրեացիայի նպաստավորության աստիճանի գնահատման քարտեզ-սխեմա։ Մ 1։ 500000։ Ձնածածկույթի դինամիկայի վրա մեծ ազդեցություն է թողնում բուքը,որը էական դեր է խաղում լեռնային, միջին լեռնային և բարձր լեռնային գոտիներում։ Բքի ժամանակ մեծ փոփոխությունների են ենթարկվում ինչպես ձնածածկույթի բարձրությունը, այնպես էլ նրա խտությունը։ Որոշ հատվածներումմեկ օրվա ընթացքում ձնածածկույթի բարձրությունը կարող է նվազել մինչև50սմ 8, որը բացասական գործոն է լեռնադահուկային սպորտի կազմակերպման համար, ուստի գնահատվել է 4-5 բալ բոլոր դիտակետերի համար (տե՛սաղյուսակ 2)։ Ձնածածկույթի բարձրության վրա զգալի ազդեցություն են թողնում մառախուղները։ Բացասական ջերմաստիճանի և քամու բացակայության դեպքումմառախուղը, նստելով ձնածածկույթի վրա, նպաստում է ձյան հալվելուն ուխտանալուն։ Մեկ օրվա ընթացքում մառախուղի ազդեցության տակ բացասական ջերմաստիճանի, բարձր խոնավության և քամու բացակայության պայմաններում ձնածածկույթի բարձրությունը կարող է նվազել մինչև 5սմ 8։ Նկատիունենալով այս հանգամանքը՝ մառախուղի գործոնը գնահատվել է որպեսսահմանափակող և ստացել 3-5 բալ (տե՛ս աղյուսակ 2)։ Ընդհանրացնելով վերևում ասվածը՝ կարելի է կատարել որոշակի եզրակացություններ։ 1. Չնայած համեմատաբար խիստ բնական պայմաններին՝ Աշոցքը ունի բոլորհնարավորությունները ձմեռային ռեկրեացիայի զարգացման համար։ Վերջինս կարող է դառնալ տարածաշրջանի տնտեսական զարգացման կարևորնախադրյալներից մեկը։ 2. Ըստ քարտեզագրման արդյունքների՝ իզովիտներն ունեն շրջանաձև տարածում, համաձայն որոնց՝ առավել բարենպաստ պայմաններով աչքի ենընկնում տարածաշրջանի կենտրոնական տեղամասերը և Ամասիայի ենթաշրջանը։ 3. Լեռնային ռեկրեացիան (հատկապես բարձրլեռնային գոտում) օգտագործումէ այնպիսի տարածքներ, որոնք չեն կարող արդյունավետ օգտագործվել հողօգտագործման այլ ոլորտներում և լրացնում են այն «վակուումը», որն առաջանում է բնական համալիրների տնտեսական օգտագործման ոլորտում։ 4. Լեռնային ռեկրեացիոն բնօգտագործման ոլորտում պահպանելով երկրաբնապահպանական բաղադրիչը՝ բարձրացվում է լեռնային ռեկրեացիայիարդյունավետությունը, այն չի կարող զարգանալ առանց բնապահպանական բաղադրիչի (հանգստացողներին անհրաժեշտ են մաքուր օդ և մաքուրմիջավայր)։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն туризма”, М., 2007 с.4։ 12. Ա. Ներսիսյան, Հայաստանի կլիման, Եր. 1964, էջ 210-211։ Տեղեկություններ հեղինակի մասին.Մարտիրոսյան Լևոն Մովսեսի – աշխարհագրական գիտ. թեկն., դոցենտ, Գյումրու պետ. մանկ.ինստիտուտի աշխարհագրության ամբիոնի վարիչ։ E-mail։

Սույն հոդվածի նպատակն է գնահատել Շիրակի մարզի Աշոցքի տարածաշրջանի ձմեռային ռեկրեացիայի զարգացման ներուժը։ Ունենալով խիստ բնակլիմայական պայմաններ և աղքատ լինելով հանքային ռեսուրսների պաշարներով` ռեկրեացիան Հայաստանի այս տարածաշրջանի համար կարող է լինել տնտեսական զարգացման կարևոր նախադրյալ։

ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՕՆՏՈԳԵՆԵԶՈՒՄ Մարդու և բնության փոխազդեցությունը հանգեցրել է համաշխարհային նշանակություն ունեցող էկոլոգիական մի շարք խնդիրների՝ էկոլոգիական ճգնաժամի,բնության և մշակույթի ոչնչացման։ Բնության պահպանումը վերածվել է քաղաքական,տնտեսական, սոցիալական, մանկավարժական, հոգեբանական խնդրի։ Այս իսկպատճառով բնության հանդեպ վերաբերմունքի նոր ձևը՝ բնության հետ ներդաշնակությունը, դարձել է դաստիարակության և կրթության գլխավոր խնդիրներից մեկը։ Բացի այդ, էկոլոգիական պայմանները, շրջապատող իրականության գործոնները մեծազդեցություն ունեն մարդու հոգեկան առողջության վրա։ Էկոլոգիական աղտոտվածությունը, բնակլիմայական պայմանների փոփոխությունները հանգեցնում են սթրեսային գործոնների թվի ավելացմանը։ Շրջապատող իրականությունը նաև բավականին մեծ նշանակություն ունի հոգեկանի ձևավորման և զարգացման գործում, ինչպես նաև պերցեպտիվ, կոգնիտիվգործընթացների և հուզակամային համակարգերում։ Այս ամենն ամփոփվում է էկոլոգիական գիտակցության դաշտում, որը բնության մասին պատկերացումների, վերաբերմունքային և վարքային մոդելների համամասնություն է [1]։ Բնության հանդեպ վերաբերմունքն ու փոխազդեցությունը բարդ համակարգ է,որն ունի զարգացման տարիքային որոշակի դինամիկա։ Շրջակա միջավայրն ու պայմանները մեծ դեր են խաղում անձի ձևավորման և հետագա զարգացման գործում։ Յուրաքանչյուր տարիքային փուլին բնորոշ է էկոլոգիական գիտակցության զարգացման ուրույն առանձնահատկություններ։ Էկոլոգիական հոգեբանությունը, լինելով համեմատաբար նոր բնագավառ, բուռնզարգացում է ապրում։ Այն ունի ուսումնասիրության բավական լայն դաշտ և անդրադառնում է հոգեբանական մի շարք խնդիրների խորքային լուծումների վերհանմանը։ Լինելով նոր բնագավառ՝ ներառում է հոգեբանական, սոցիոլոգիական, փիլիսոփայական, էկոլոգիական մի շարք դրույթներ՝ զուգահեռաբար զարգանալով հենց այսգիտակարգերով։ Էկոլոգիական հոգեբանության ուսումնասիրության առարկան էկոլոգիականգիտակցությունն է, որը դիտարկվում է սոցիոգենետիկական, օնտոգենետիկական ևգործառութային ասպեկտներում [2]։ Էկոլոգական հոգեբանության խնդիրը հոգեֆիզիոլոգիական, կենսաբանականկամ կենսահոգեբանական տեսանկությունից մարդու հոգեկանի վրա ունեցած առավել էական էկոլոգիական գործոնների դուրս բերումը և մարդու հոգեկան առողջության վրա ունեցած ազդեցության ուսումնասիրությունն է։ Էկոլոգիական հոգեբանությունը ձևավորվել է 20-րդ դարի 90-ականներին, այն կանխադրույթի հիման վրա,թե էկոլոգիական ճգնաժամն անհնարին է հաղթահարել առանց ավանդական մտածողության փոփոխության, այլ կերպ ասած՝ էկոլոգիական գիտակցության փոփոխության [3]։ «Էկոլոգիական գիտակցություն» հասկացությունը մեկնաբանել է մի շարք հեղինակներ։ Հասկացությանն են անդրադարձել սոցիոլոգները, պատմաբանները, էկոլոգները, հոգեբաններն ու փիլիսոփաները։ Բնականաբար յուրաքանչյուր բնագավառի ներկայացուցիչ հասկացությունը մեկնաբանում է տվյալ բնագավառի շրջանակներում։ Երբեմն հասկացությունն առավել ճշգրիտ մեկնաբանելու համար հարկ է լինումհասկացությանը տալ միջառարկայական սահմանում։ Մինչ էկոլոգիական գիտակցության սահմանումը, հարկ ենք համարում դիտարկել գիտակցության սահմանումը։ Գիտակցությունն օբյեկտիվ իրականության հոգեկան արտացոլման, ինքնակարգավորման բարձրագույն մակարդակն է, որը հատուկ է միայն մարդուն՝ որպեսսոցիալական էակի։ Այն անընդհատ փոփոխվող զգայական և մտավոր պատկերներիհամամասնություն է։ Գիտակցությունը բնութագրվում է ակտիվությամբ և ուղղորդվածությամբ։ Օբյեկտիվ իրականության հոգեբանական արտացուլումը պասիվ բնույթչունի, ինչի արդյունքում հոգեկանի կողմից արտացոլված բոլոր առարկաները տարբերակվում են՝ ըստ իրենց կարևորության աստիճանի։ Այս ամենի արդյունքում մարդու գիտակցությունը միշտ ուղղված է որևէ օբյեկտի, առարկայի կամ պատկերի վրա,այսինքն՝ օժտված է ուղղորդվածությամբ [4]։ «Էկոլոգիական գիտակցություն» հասկացությունը բազմակողմանի է։ Այն ներառում է պահանջմունքների բավարարման համար բնության օբյեկտների օգտագործման ընթացքում սեփական հնարավորությունների գնահատում, ինչպես նաև անտրոպոգեն թույլատրելի ազդեցության սահմանների որոշում, համաշխարհային գործընթացների վրա ներխուժման հետագա հետևանքի գիտակցում, ինչպես նաև ինքնաճանաչում՝ որպես էկոլոգիական համակարգի էլեմենտ [2]։ Էկոլոգիական գիտակցությունը մարդու արտաքին աշխարհի հետ ունեցածկապերի, այդ կապերի փոփոխության հավանականության ու հաջորդականությաննկատմամբ վերաբերմունքային համակարգն է՝ ելնելով մարդու կամ մարդկության շահերից, ինչպես նաև սոցիալական ծագում ունեցող հայեցակարգերի և պատկերացումների տարածումն է՝ հիմնված բնության երևույթների, օբյեկտների և մարդու հետ ունեցած փոխադարձ կապերի վրա [5]։ Էկոլոգիական գիտակցության կառուցվածքային բնութագրիչներն են ծավալը,բնության օբյեկտների հանդեպ վերաբերմունքը, որը կարևոր գործոն է օնտոգենեզիընթացքում բնության հետ փոխազդեցության մարտավարության ընտրության դեպքում, էկոլոգիական դիրքորոշումը՝ որպես սուբյեկտի դինամիկ ամբողջական վիճակև ակտիվության որոշակի պատրաստակամություն, էկոլոգիական ուղղորդվածություն, բնության օբյեկտների և նրանց հետ փոխազդեցության ընկալման հոգեբանական մեխանիզմներ՝ նույնականացում, սուբյեկտիֆիկացիա, էմպատիա, ռեֆլեքսիսա[6]։ Կարելի է առանձնացնել էկոլոգիական գիտակցության ձևավորմանը նպաստողմի շարք գործոններ։ Դրանց թվին են դասվում բնության օբյեկտների մասին իմացական, հուզական, վարքային պատկերացումների զարգացման մակարդակը, բնությանհանդեպ սուբյեկտային վերաբերմունքը, որին բնորոշ է էկոցենտրիկ ուղղվածությունըև դրա հետ փոխազդեցության դիրքորոշումը [6]։ Վաղ մանկությունից սկսած երեխայի և շրջակա աշխարհի միջև փոխազդեցությունը հիմք է դառնում էկոլոգական գիտակցության ձևավորման և հետագա զարգացման համար։ Մանկության շրջանում երեխան դեռևս չի առանձնացնում իրեն շրջակամիջավայրից։ Բնության հանդեպ սուբյեկտիվ վերաբերմունքն սկսում է զարգանալկենսափորձի հիման վրա, որն ի հայտ է գալիս նախադրոցական տարիքում։ Երեխայիվերաբերմունքը բնության հանդեպ աստիճանաբար վերածվում է առանձինկատերգորիայի և դառնում գերակշռող։ Ն. Կատամաձեն փորձարարական իրավիճակներում դիտարկել է 5-7 տարեկան ավելի քան 500 նախադպրոցականների։ Հետազոտվող երեխաները պետք է ընտրություն կատարեին «մարդկանց», «կենդանիների» և «առարկաների» միջև։ 50-60 % դեպքերում նախադպրոցականների ընտրողական ակտիվությունն ուղղված էր կենդանիների և միայն 20-30 %-ը՝ մարդկանցև անկենդան առարկաների վրա։ Հիմնվելով որոշակի չափանիշների վրա՝ երեխաներն այս կամ այն օբյեկտները վերագրում են ողջ լինելու կատեգորիային։ Գրեթեբոլոր նախադպրոցականները կողմնորոշվում են շարժման չափանիշով։ Եթե 3-5տարեկան երեխաները կենդանի են համարում այն ամենն, ինչ շարժվում է, այդ թվումև մեխանիկական խաղալիքները, ապա դպրոցականները կենդանի են համարումմիայն այն, ինչ շարժվում է ինքնուրույն։ Օրինակ, Դ. Ֆ. Պետիաևան արձանագրել էր,որ, ընդհանուր առմամբ, նախադպրոցական երեխաների 30-40 %-ը մտածում է, թեհեռուստացույցին հյուր գնալու հավանականություն կա, և մոտ նույքանն էլ տարակուսում է դրական կամ բացասական պատասխան տալու միջև։ Այս փուլի ավարտիներեխաների միայն 10 %-ն է տալիս բացասական պատասխան, ինչը փաստում է անտրոպոմորֆիզմի աստիճանական վերացման մասին, որը վերջնականապես ավարտվում է կրտսեր դպրոցական տարիքում [1]։ Նախադպրոցականներին բնորոշ մտածողության անտրոպոմորֆիկ ձևը բերումէ նրան, որ բնության տարաբնույթ օբյեկտներն ընկալվում են իբրև սուբյեկտ, որոնքնույնպես ունակ են մտածելու, զգալու, ունենալու սեփական ցանկություններն ունպատակները։ Նախադպրոցականի մոտ «մարդկայինի» և «ոչ մարդկայինի» միջևտարբերակում չկա [2]։ Բնության երևույթների՝ որպես սուբյեկտի ընկալում, դեռևս չի նշանակում, թեդրանք իրենց արժեքով հավասար են իրեն։ Նախադպրոցականի մտածողությանմյուս բնութագրիչ գիծը արտիֆիկալիզմն է, այսինքն պատկերացումն այն մասին, որշրջապատող աշխարհի բոլոր օբյեկտներն ու երևույթները ստեղծել է մարդը՝ նպատակներին հասնելու համար։ Արտիֆիկալիզմը պայմանավորում է բնության հանդեպվերաբերմունքի պրագմատիկ բնույթը [6]։ Երբեմն նախադպրոցականի ճանաչողական ակտիվությունը «չափից դուրսորոնողական» բնույթ ունի։ Այս դեպքում երեխաները պոկում են ծաղիկները, թիթեռնիկների թևերը։ Նմանատիպ վերաբերմունքը բնության օբյեկտների հանդեպ բացատրվում է նրանով, որ նախադպրոցականները բնությունը չեն համարում իրենցհավասար արժեք ունեցող երևույթ։ Հետևաբար, բնության հանդեպ վերաբերմունքընախադպրոցական տարիքում կարելի է որակել սուբյեկտային-ճանաչողական՝ սուբյեկտային-պրագմատիկ [1]։ Սոցիալականացման ընթացքում հաղթահարվում է նախադպրոցականինհատուկ եսակենտրոնությունը, սկսում է տարանջատվել սեփական «ես»-ը շրջապատող միջավայրից, սուբյեկտիվը՝ օբյետկտիվից։ Այս ամենի հետևանքով բնությանվերաբերմունքային դաշում դիտվում է անտրոպոմորֆիկ դիրքորոշումների թուլացում։ Կրտսեր դպրոցականը տարբերակում է «մարդկային» և «ոչ մարդկային» ոլորտները։ Ամեն դեպքում անտրոպոմորֆիզմի վերացումից հետո դեռևս պահպանվում է սուբյեկտիվ ընկալումը։ Կրտսեր դպրոցականի կենսափորձի մեծացումը հանգեցնում էնրան, որ բնության օբյեկտներն իր հետ փոխազդեցության գործընթացում ավելի ուավելի են ընկալվում որպես սուբյեկտներ։ Այս ամենն իր հերթին բերում է սուբյեկտիվդիրքորոշման ձևավորմանը, ինչը հիմք է դառնում բնության երևույթների՝ որպեսսուբյեկտների ըմբռնման համար։ Կրտսեր դպրոցականների մեծ մասն իրենց ընտանի կենդանիների հանդեպ դրսևորում է էմպատիա՝ հուզականորեն հագեցված փոխազդեցություն։ Տ. Կ. Նեստերուկի գիտափորձում դպրոցակններին առաջարկել էինթվարկել այն շրջապատն, ում հետ նրանք շփվում են և որոնք ունեն որոշակի ազդեցություն իրենց վրա։ Պարզվեց, որ մասնակիցների ութ տարեկանների 62 %-ը և 9տարեկանների 41 %-ն անվանել են առավել շատ կենդանիներին, քան պապիկներինև տատիկներին, եղբայրներին և քույրերին, համադասարանցիներին և ուսուցիչներին։ Այդ ցուցակում կենդանիներն իրենց տեղն էին զիջում միայն մայրիկին, հայրիկին և մոտ ընկերոջը։ Հատկանշական է, որ հետազոտություններն անց էին կացվելէլիտար դպրոցական հաստատությունում, որտեղ սովորում էին «ապահովված ընտանիքի երեխաները» [6]։ Կրտսեր դպրոցական տարիքին բնորոշ է սուբյեկտային-ճանաչողական տիպը։ Այդ ամենով հանդերձ բնության հետ վերբերմունքային կառույցում կրտսեր դպրոցականների մոտ սկսում է ձևավորվել գործնական բաղադրիչը։ Հենց կրտսեր դպրոցական տարիքում են երեխաները ծնողներից համառորեն ընտանի կենդանիներ խնդրում [1]։ Կրտսեր դպրոցականների մոտ բնության հանդեպ վերբերմունքը մեծ մասամբդրսևորվոմ է հենց ճանաչողական դաշտում։ Դրան նպաստում են երկու հիմնականգործոն։ Առաջինն ուսումնական գործունեության կարևորությունն է։ Առաջին և երկրորդ դասարանցիների մեծ մասը կլանված են ճանաչողական գործունեությամբ, ինչըհանգեցնում է վարքի որոշակի մարտավարության. նրանց հետաքրքիր է իմանալորևէ նոր բան։ Երկրորդը կարդալու ունակության ձեռքբերումն է. կրտսեր դպրոցականների մոտ ի հայտ է գալիս հուզող հարցերի պատասխաններն ինքնուրույնգտնելու հնարավորություն [6]։ Այսպիսով, կրտսեր դպրոցական տարիքում տեղի է ունենում երկու կարևորգործոնների տարհամաձայնեցում, որոնք պայմանավորում են բնության հանդեպվերաբերմունքի բնույթը։ Մի կողմից առկա է բնության հետ հոգեբանական կապվածության պահանջմունքը, մյուս կողմից՝ պրագմատիզմ, որը փոխանցվում է մեծերից,և բնությունից հոգեբանական բաժանում։ Այս տարհամաձայնեցումը բացասաբար էազդում առաջին հերթին բնության հանդեպ վերաբերմունքի հաստատունության ևսկզբունքայնության զարգացման վրա՝ հանգեցնելով բացասական մի շարքդրսևորումների օնտոգենեզի հետագա փուլերում, մասնավորապես՝ դեռահասությանտարիքում։ Մի շարք հեղինակների կարծիքով կոգնիտիվ դաշտի վերակառուցումը կենտրոնական իրադարձություն է, որը հիմք է դառնում դեռահասների մոտ վարքային միշարք որակական փոփոխությունների դրսևորման համար։ Մասնավորապես, էականէ «ես»-ի բացահայտումը որպես սեփական կյանքի հեղինակի, ստեղծողի և տնօրինողի։ Երեխաները սկում են «գլխի ընկնել», որ իրենց նպատակներն ու արժեքներըփոխկապակցված են։ Այս շրջանում ի հայտ է գալիս հակադրության զգացում, թե ինչեն ուրիշներն իրենցից սպասում և թե ինչի է ինքը ձգտում։ 10-11 տարեկանում այդհակադրությունը զգացվում է արդեն վարքային արտաքին դրսևորումներում։ Համաձայն Բ. Տ. Լիխաչևի՝ դեռահասության տարիքն առավել զգայուն է էկոլոգիականընկալման համար։ Կրտսեր և ավագ դեռահասների մոտ դիտվում է բնության հանդեպվերաբերմունքի ինտենսիվության ամենաբարձր մակարդակը, որն առավելագույնչափն է ամբողջ օնտոգենեզի գործընթացում [6]։ Կրտսեր և միջին դեռահասներին բնորոշ է բնության հետ հարաբերակցման ոչպրագմատիկ բնույթը։ 10-11 տարեկան երեխաների 38 %-ը և 12-13 տարեկանների 46%-ը պատրաստակամ է մասնակցել բնության պահպանմանը և միայն 2 և 6 %-ն ենմերժում [2]։ Կրտսեր և միջին դեռահասներին բնորոշ է բնության հանպեպ վերաբերմունքիսուբյեկտիվ-ոչ պրագմատիկ մոդալությունը։ Միջին դեռահասության տարիքինբնորոշ է նաև բնության հետ հարաբերակցման սուբյեկտային-էթիկական բնույթը։ Ավագ դեռահասության տարիքում տեղի է ունենում բնության հանդեպ վերաբերմունքի արմատական փոփոխություն։ Այդ վերաբերմունքը ձեռք է բերում պրագմատիկ բնույթ։ Ավագ դեռահասների մեծ մասի համար բնությունը, նախ և առաջ,նյութական արտադրանքի աղբյուր է [6]։ Հետաքրքրական է, որ բնության հանդեպ վերաբերմունքի ցածր մակարդակըկարող է համատեղվել էկոլոգիական բարձր կրթվածության հետ։ Ըստ հետազոտական տվյալների՝ դեռահասների և պատանիների տարիքային բոլոր խմբերումդիտվում է բնության հանդեպ վերաբերմունքի ինտենսիվության մակարդակի ևէկոլոգիական կրթվածության միջև կորելացիայի բացակայություն։ Բնության հանդեպ սուբյեկտային վերաբերմունքի բարձր ինտենսիվությունըբնութագրվում է սուբյեկտիվ-ոչ պրագմատիկ մոդալությամբ։ Հաշվի առնելով պրակտիկ բաղադրիչի գերակայումը՝ այդ վերաբերմունքային տիպը սուբյեկտային-պրակտիկ է։ Բացի այդ, բնության հանդեպ վերաբերմունքի զարգացման բարձր մակարդակն ուղեկցվում է բոլոր ցուցանիշների՝լայնության, հուզականության, համախմբման, դոմինանտության, սկզբունքայնության, հաստատունության, գիտակցվածության, կոգերենտության բարձրացմամբ [1]։ Ավագ դպրոցականի պրագմատիզմը բնության օբյեկտների վերաբերմունքայինդաշտում էականորեն տարբերվում է նախադպրոցական տարիքում դիտվող պրագմատիզմից։ Նախադպրոցականի մոտ այն պրագմատիկ մտածողության արդյունք է,իսկ ավագ դեռահասի մոտ դիտվում է հենց բնության հանդեպ պրագմատիգ վերաբերմունք, իսկ մնացած վերաբերմունքային ձևերը կարող են տարբերվել ոչ պրագմատիկ բնույթի մոդալությամբ [6]։ Ինչպես նախադպրոցականները, ավագ դեռահասները նույնպես բույսերի ևկենդանիների նկատմամբ «դաժան» վերաբերմունք են ցուցաբերում։ Եթե մանկականդաժանությունը չիմացության հետևանք է, ապա ավագ դեռահասներինը սոցիալական դժվարությունների հետևանքով կուտակված ագրեսիայի լիցքաթափումն է։ Այսպիսի փոխակերպում տեղի է ունենում միայն նրանց հետ, ում բնության օբյեկտները նախորդ փուլերում ոչ ամբողջապես էին բացահայտվել որպես սուբյեկտներ, ումմոտ չնչին է սուբյեկտիֆիկացիայի փորձը ոչ պրագմատիկ սուբյեկտ-սուբյեկտայինփոխազդեցության արդյունքում։ Երեխան, որը երկար ժամանակ երազել էր շնիկունենալ և վերջապես համոզել է ծնողներին, ով մի քանի տարի խնամել է նրան,խաղացել հետը, դժվար թե հակված լինի մնացած կենդանիների և բույսերի հանդեպդաժան վերաբերմունքի։ Իր սիրելի շնիկի հետ շփման ստերեոտիպիզացիայի մեխանիզմի հիման վրա ձևավորված վերաբերմունքը կտարածվի այլ կենդանի էակներիվրա [1]։ Այսպիսով, ավագ դեռահասներին բնորոշ է բնության հանդեպ վերաբերմունքիմոդալության օբյեկտիվ բնույթը։ Հետևաբար, 14-15 տարեկանում բնության հանդեպվերաբերմունքի սուբյեկտիվ մոդալությունն օբյեկտիվ-պրագմատիկ է, ինչը և պայմանավորում է օբյետկային-պրագմատիկ վերաբերմունքային ձևը, մասնավորապես,ավագ դեռահասների մոտ հաճախ դիտվում է «էկոլոգիական հանցագործություն» [1]։ Պատանեկության տարիքում բնության հանդեպ վերաբերմունքի ինտենսիվության կառուցվածքում, ինչպես և ավագ դեռահասների, շարունակում է գերակայելպերցեպտիպ-աֆֆեկտիվ բաղադրիչը, որը զգալիորեն գերազանցում է մյուսներին ևառավելագույն մակարդակին է հասնում օնտոգենեզի գործընթացում։ Երկրորդ տեղնէ զբաղեցնում գործնական, ապա վարքային, իսկ իմացական բաղադրիչը, որըառաջատար է օնտոգենեզի սկզբնական փուլում, անցում է կատարում վերջին տեղ։ Ինտենսիվության բաղադրիչների այսպիսի աստիճանակարգը բնութագրական մնումէ նաև մեծահասակների մոտ [1]։ 16-17 տարեկանում օնտոգենետիկական առավելագույնին են հասնում էսթետիկտիպի էկոլոգիական դիրքորոշումները, իսկ էսթետիկ բնույթի գործողությունըբնության օբյեկտների հանդեպ դառնում է առավել նախընտրելի։ Ընդհանուր առմամբպատանեկության տարիքում բնության հանդեպ վերաբերմունքը բնորոշվում է որպեսօբյեկտային-էսթետիկ [1]։ Անձի զարգացման հաջորդող փուլում էկոլոգիական գիտակցությունում էականփոփոխություններ տեղի չեն ունենում։ Կարևորվում է մինչև պատանեկության տարիքընկած ժամանակահատվածում տեղի ունեցած փոփուխությունները, որոնք էլ հիմնաքար են դառնում կյանքի հաջորդող փուլերում էկոլոգիական գիտակցության դրսևորման համար։ Ամփոփելով կարելի է առաձնացնել օնտոգենեզի ընթացքում էկոլոգիականգիտակցության զարգացման երկու խոշոր փուլ։ Առաջինը բնութագրվում է բնությանհանդեպ վերաբերմունքի սուբյեկտային մոդալությամբ։ Այն ընդգրկում է նախադպրոցական, կրտսեր դպրոցական, կրստեր և միջին դեռահասության տարիքային փուլերը։ Երկրորդ փուլն օբյեկտային մոդալության ձևավորման շրջանն է։ Այն ներառումէ ավագ դեռահասության և պատանեկության տարիքը։ Ըստ այդմ կարելի է առանձնացնել յուրաքանչյուր տարիքային փուլին բնորոշբնության հետ հարաբերակցման բնույթը։ Սկզբնական շրջանում երեխան իրեն չիառանձնացնում շրջակա միջավայրից։ Այնուհետև, իմանալով, որ բոլոր առարկաներնունեն անվանումներ, իրեն էլ է մյուսների պես անունով կոչում։ Էկոլոգիական գիտակցության զարգացումը տեղի է ունենում կենսափորձի հարստացման արդյունքում։ Նախադպրոցականներին բնորոշ է սուբյեկտային վերաբերմունքի սուբյեկտայինպրագմատիկ, կրտսեր դպրոցականներին՝ սուբյեկտային վերաբերմունքի կոգնիտիվսուբյեկտային-ոչ պրագմատիկ բնույթը։ Կրտսեր և միջին դեռահասներին բնութագրական է սուբյեկտային վերաբերմունքի սուբյեկտային-ոչ պրագմատիկ, ավագդեռահասության տարիքին՝ սուբյեկտային վերաբերմունքի պրակտիկ օբյեկտիվպրագմատիկ, իսկ պանակենության տարիքին՝ սուբյեկտային-էսթետիկ տեսակը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] Глебов В. В., Экологическая психология։ Учебное пособие, Москва, РУДН, 2008,[4] Маклаков А. Г., Общая психология։ Учебник для вузов, СПб, 2008, сс. 88-89.[6] Макарова Л. М., Экологическая психология и педагогика։ учебное пособие,Մովսիսյան ՍիաննաԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՕՆՏՈԳԵՆԵԶՈՒՄԲանալի բառեր՝ էկոլոգիական գիտակցություն, էկոլոգիական հոգեբանություն,օնտոգենեզ, նախադպրոցական տարիք, կրտսեր դպրոցական տարիք,դեռահասություն, պատանեկություն։

Հոդվածում դիտարկվում է տարբեր տարիքային փուլերում էկոլոգիական գիտակցության զարգացման ընթացքը։ Ներկայացվում է էկոլոգիական հոգեբանության ուսումանասիրության դաշտը, էկոլոգիական գիտակցության սահմանումն ու կառուցվածքային բաղադրիչները։ Քննարկվում է տարիքային տարբեր փուլերին բնորոշ էկոլոգիական գիտակցության առանձնահատկությունները։

ՀՀ գյուղատնտեսության համար առանձնակի նշանակություն ունեն ալպյան և ենթալպյան գոտու արոտավայրերը։ Արոտավայրերի պահպանության ևռացիոնալ օգտագործման խնդիրները քննարկելիս պետք է հաշվի առնել նաևկլիմայի փոփոխման ներկա երևույթները։ Արոտավայրերի սեփականաշնորհման և վարձակալության համատարած երևույթը, անկանոն, չհսկվող շահագործումը նպաստում են դրանց արագ դեգրադացմանը։ Այս երևույթը հատկապեսաղետալի է սակավահող համայնքների համար, մասնավորապես նրանց հարողտարածքներում[1]։ Այս իսկ պատճառով մեր ուսումնասիրության համար նախընտրեցինքԱրագած լեռան հյուսիսարևմտյան լանջին գտնվող Պեմզաշեն համայնքին անմիջականորեն հարող, հյուսիսարևմտյան դիրքադրությամբ, մերձալպյան գոտու20-350 թեքությամբ, մոտ 2.5 հա մակերեսով տարածքը, որը վաղ գարնանը, ծլարձակման շրջանում ծառայում է արոտավայր, այնուհետև արոտավայր տանող ճանապարհ, այսինքն՝ երկակի խոցելի տարածք։ Պեմզաշեն համայնքը համարվում է առավել սակավահող համայնքներիցմեկը ՀՀ-ում, ունի ընդամենը 400հա վարելահող, 1200հա արոտավայր և խոտհարք, մեկ շնչի հաշվով մոտ 100 քառ/մետր գյուղատնտեսական հողատարածք։ Համայնքի տարածքում շուրջ 350հա լքված քարհանքեր են։ Համայնքում բարձրէ նաև աղքատության ցուցանիշը։ Գյուղին անմիջական հարող արոտային տարածքներն Արագածի լանջնի վեր են, ունեն լանջային տարբեր դիրքադրումներ ու թեքություններ։ Այս շրջանում շատ են նաև լանջերի հիմքային մերկացումները։ Մերձալպյան գոտու ստորին սահման հանդիսացող նշված տարածքը ծառայում է որպես արոտավայր։ Հողածածկը հիմնականում սևահողային է, հիմքում կավային ծածկույթով, որտեղ սևահողի շերտը տատանվում է 10-15սմ-ի սահմաններում։ Տարածքի կլիման բարեխառն ցամաքային է, լավ արտահայտված տարվա եղանակների հերթագայմամբ։ Տեղումները գերազանցապես թափվում են գարնանը` ապրիլմայիս ամիսներին՝ հասնելով մինչև հունիսի կեսը։ Ամառը տևական չոր է, երբեմն դիտարկվող տեղատարափ անձրևներով։ Տեղումների երկրորդ ռեժիմը ակտիվանում է աշնանը` հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին։ Կայուն ձյունածածկըհաստատվում է նոյեմբերից ապրիլի սկիզբ։ Տարածքում իշխում են տարախոտային հացազգիները, ներկայումս շրջանում անկանոն գերարածեցման հետևանքով նվազել են օգտակար բուսատեսակների բաժինը։ Վերջին հինգ տարիներին նշված տարածքի դիտարկման ժամանակ ուրվագծվում էր ոչ միայն բուսազրկման ու լանջային էրոզիայի զարգացումը, այլև լանջային սողանքիննպաստող հետևյալ պայմանների ակտիվացումը՝ - արոտային շրջանի տևողության ռեժիմի խախտումը վաղ գարնանը և ուշաշնանը, հատկապես մանր եղջերավոր անասունների համար, ընտանիկենդանիների շարժը գարնանային ակտիվ ծլարձակման շրջանում, երբհողաշերտը գերխոնավ է,- ծառայելով որպես անասունների մշտական շարժի ուղի՝ տարածքում ակտիվացել է ճանապարհային էրոզիան՝ ժամանակի ընթացքում վերաճելով ակոսայինի։ Լանջերի ստորին մասում այն արդեն երկարաձգվել է մեկ մետր ևավելի խորության հեղեղատների։ Հեղեղատների խորացմանը և հետագահեղեղատաառաջացման գործընթացին նպաստում են նաև տեղատարափանձրևներն ու կարկտահարությունը, որի արդյունքում ակտիվացել են սելավային երևույթները։ Տարածքի նախնական դիտարկումը կատարվել է 30.06.2010թ. ՀՊՄՀ-իաշխարհագրության բաժնի ուսումնական պրակտիկայի ժամանակ, ուսանողների անմիջական մասնակցությամբ։ Հետագա ուսումնասիրումը կատարվել էպարբերական դիտարկումների և հաշվարկների միջոցով։ Հետազոտության մեթոդաբանությունը։ Ընտրված տարածքը, մոտ 2.5 հա,բաժանվել է պայմանական հավասարաչափ քառակուսիների՝ 100x100մ մակերեսով։ GPS Etexs 20 սարքի օգնությամբ տարածքի ամեն քառակուսում չափվելեն բուսածածկի առկա և բացակա մակերեսները և հաշվարկվել ըստ տոկոսային հարաբերության։ Տարածքի աշխարհագրական կոորդինատները տրվում ենWGS 84 UTM zone 38 համակարգով (աղյուսակ 1)։ Նկ. 1 Ցցանշերի ամրացումը տեղանքում 14.07.2010Ուսումնասիրվող տարածքի աշխարհագրական կոորդինատները Աղյուսակ 1.ԱմսաթիվըՏարածքի սահմանային կետերի համարներըԱշխարհագրականկոորդինատներըԲարձ. ծովիմակ.1840.1 մ1849.7 մ. 1866.7 մ .1892.7 մ1887.6 մ1876.1 մ.*Առաջին դիտարկում ` 14-ը հուլիսի 2010թ. Տարածքի առանձնացված քառակուսիներում բուսածածկի առկա և բացակա մակերեսների առավելագույն արդյունքը կազմել է 78.4% (5 քառակուսիներ), իսկ նվազագույնը 22.5% (10 քառակուսիներ), նախնական հաշվարկով հետազոտվող տարածքի բուսածածկի ընդհանուր միջինացված արժեքը կազմում է 68.2%։ Համապատասխանաբար ներկայացվում են հաջորդ դիտարկումներիարդյունքները։ *Երկրորդ դիտարկում` 14-ը օգոստոսի 2010թ. Առավելագույն արդյունքը կազմել է 61% (2 քառակուսիներ), իսկ նվազագույնը՝ 12.5% (8 քառակուսիներ), նախնական հաշվարկով ընդհանուր միջինացված արժեքը կազմում է 48.8%։ *Երրորդ դիտարկում ` 12-ը սեպտեմբերի 2010թ.Առավելագույն արդյունքը կազմել է 52% (2 քառակուսիներ), իսկ նվազագույնը՝ 2.5% (10-ը քառակուսիներ), նախնական հաշվարկով ընդհանուր միջինացված արժեքը կազմում է 32.2%։ *Չորրորդ դիտարկում` 21-ը նոյեմբերի 2010թ. Գարնանային դիտարկումները ավելի հիմնավոր դարձնելու և գնահատման ճշտության բարձրացման համար լրացուցիչ ընտրվեցին 10 կետեր, որոնքնշվեցին փայտե համարակալված ցցանիշերով և գրանցվեցին նրանց կոորդինատները /աղյուսակ 2/։ *Հինգերորդ դիտարկում 29.05.2011թ.։ Դիտարկումների համար ամրացված ցցանիշերի մի մասը՝ 5 ցցանիշեր տեղանքի հողի հեղեղման և փլվածքների հետևանքով դիտարկման օրը չիհայտնաբերվել։ Մնացած 5-ը պահպանվել են, և ըստ GPS-ի ցուցմունքների համեմատման՝ արձանագրվել է տեղաշարժ` 3 ցցանիշերը (թիվ 1,5,6) մինչև 1մ, իսկ 2-ը(թիվ 3,10) ավելի քան 1մ։ Աղյուսակում փակագծերում ներկայացվածեն հինգերորդ դիտարկման արդյունքները։ Դիտարկման համար կատարված ցցանշումների կոորդինատների Աղյուսակ 2.Ցó³ÝÇß»ñիհամարներըԱշխարհագրականԿոորդինատներըԲ³ñÓñ. ÍáíÇ Ù³Ï.Ծանոթություն։ Բոլոր չափումները կատարվել են GARMIN Etrex 20, GPS+ГЛОНАСС ընդունիչի օգնությամբ, իսկ դիտարկման օրերն ու ժամերն ընտրված են արբանյակային կայանների լավագույն դիմակայության պայմաններում։ Այս առումով չափումների ճշտությունը բավարար է հետազոտության արդյունքների համար։ Բուսազրկված տարածքի չափաբաժնի միջինը 2011թ. կազմել է 60-75% նախորդ` 2010թ. 50-55%-ի փոխարեն, ընդ որում, առկա են լրիվ բուսազրկվածհատվածներ։ Առաջին և հինգերորդ դիտարկումների արդյունքում մեկ տարվա ժամանակահատվածում առաջացած էրոզիոն ակոսներն ու ձորակները խորացել ենմիջինը 15-20%-ով։ Դիտարկման դաշտային աշխատանքների տվյալները մշակվել և քարտեզագրվել են։ Դիտարկման արդյունքներում արձանագրվել է /29.05.2011/ լանջն ի վեր20-50սմ լայնությամբ երկարաձգված նոր հողաշերտի խախտում 52մ երկարությամբ։ Այս հանգամանքը նպաստում է մեկ տարվա կտրվածքով դեպի վեր լանջային էրոզիայի ակտիվացմանը ։ Մարզում և հանրապետությունում այս ամենը սկզբնավորվեց սեփականաշնորհման գործընթացին զուգահեռ, իսկ ավելի ճիշտ՝ պետական վերահսկողության թուլացմամբ։ Բնածին և մարդածին ազդակների համատեղ ներգործությամբ բնական լանդշաֆտները տարեցտարի ավելի խոցելի են դառնում, որիտիպական օրինակն է դիտարկվող տարածքը։ Հանրապետության լանդշաֆտների արիդացման ոլորտը աստիճանաբար ընդլայնվում է, նրանց խոցելիության բնույթն ու աստիճանը ավելի են ուժեղանում։ Դրան համընթաց առաջանում են սելավային նոր օջախներ, և ընդլայնվում՝ հները։ Եզրակացություն• Ուսումնասիրված տարածքի արագ բուսազրկման գլխավոր պատճառը՝չկանոնակարգված արոտային ռեժիմն է։ Մեկ արոտային սեզոնի ընթացքումբուսազրկման միջին ինտենսիվությունը կազմել է 20-25%։ • Լանջի էրոզիոն ակտիվությունը պայմանավորված է բուսազրկմամբ, որիննպաստում են նաև անասունների՝ դեպի արոտ տեղաշարժը և գարնանայինու աշնանային ինտենսիվ տեղումները։ • Ներկայումս վերը նկարագրված տարածքը ներկայացնում է լիովին դեգրադացված, լանջն ի վեր գրեթե բուսազուրկ, նախորդ տարիների համեմատառավել ընդարձակված հեղեղատներով, էրոզացված տարածք։ Նմանօրինակ բնական աղետների ռիսկերի նվազեցման լավագույն միջոցներից է հանրությանը և պատկան մարմիններին իրավիճակի մշտականիրազեկումը։ Մեր կողմից դիտարկված երևույթի՝ որպես դանդաղ ձևավորվողտարերային աղետի իրազեկման գործընթացը արդյունավետ է իրականացնելհետևյալ օղակներով։ Նախ՝ համայնքի ազգաբնակչության իրազեկում՝ ներգրավելով նաև դպրոցը։ Իրազեկման հաջորդ օղակը տեղական ինքնակառավարման մարմիններնեն, քանի որ երևույթը կարող է ավելի լայնամասշտաբ դրսևորումներ ստանալ։ Այս երևույթների ուսումնասիրումը ներկայումս տեղ է գտել «Գլոբալ և տարածաշրջանային կլիմայական մոդելներ և կլիմայական ռիսկեր» ծրագրերում [1]։ Նկ. 2 Տարածքի ներկա իրավիճակը 20.06.2014թ.Առաջարկներ. Դեպի արոտ կենդանիների շարժի կանոնակարգում։ Մշակել ծրագիր համայնքին հարող վերոհիշյալ տարածքներում 25-30 հա ծառատունկ իրականացնելու համար։ defined։ Recommendations for the prevention of disaster risk reduction and publicԳ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն 1. ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարություն, Հայաստանի հիդրոօդերևութաբանության և մոնիտորինգի կետական ծառայություն, Հ.Մելքոնյան,Կլիմայական ծառայություններ, Երևան, 2012թ.։ Տեղեկություններ հեղինակների մասինԱշոտ Գևորգի Աջամօղլյան – մանկ. գիտ. թեկնածու, դոցենտԽ. Աբովյանի անվան Հայկական պետական մանկավարժական համալսարանիաշխարհագրության և աշխ.դաս.մեթոդիկայի ամբիոնի վարիչ։ Տիգրան Հովիկի Բաբայան- Խ. Աբովյանի անվան Հայկական պետականմանկավարժական համալսարանի աշխարհագրության և աշխ.դաս.մեթոդիկայիամբիոնի համակարգչային քարտեզագիր։

Հոդվածում հակիրճ ներկայացվում է ՀՀ գյուղատնտեսության համար առանձնակի նշանակություն ունեցող ալպյան և ենթալպյան գոտու արոտավայրերի պահպանության և ռացիոնալ օգտագործման խնդիրները։ Նմանատիպ երևույթների կանխման և հնարավոր լուծումները հիմնավորելու համար հեղինակները կատարել են երկարաժամկետ մշտադիտարկում՝ օգտագործելով ժամանակակից ԵՏՀ և GPS սարքավորում։ Ներկայացվում է մշտադիտարկման եղանակը, և առաջարկվում են գործնական լուծումներ։

ՆՈՐԱԳՈՒՅՆ ՓՈԽԱՌՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԲԱՌԱՊԱՏՃԵՆՈՒՄՆԵՐՓոխառությունը լեզվի բառային կազմի հարստացման հիմնական միջոցներից է։ «Լեզվական այս կամ այն տարրի` հիմնականում բառի անցումը մի լեզվից մյուսին այդլեզուների շփման, փոխազդեցության հետևանքով (կատարվում է նոր հասկացություններ, իմաստներ կամ եղածների տարբերացումներ արտահայտելու նպատակով)»1։ Պատճենումը փոխառության եղանակ է, որը բնորոշ է եղել հայոց գրականլեզվին։ Փոխառությունը կատարվում է երկու եղանակով` ներքին և արտաքին։ Արտաքին այն փոխառությունները, որոնք մի լեզվից անցել են մյուսին, իսկներքին են մի լեզվի նախորդ փուլից` հաջորդին անցածները (գրաբարից` հընթացս),արևմտահայերենից (ռազմավարական), խոսակցականից (մրմուռ), բարբառներից(չմուշկ, գետնանուշ, դահուկ, էտել և այլն)։ Փոխառության գործընթացը լեզվաբանության մեջ դիտարկվում է ներքին տարբեր դրսևորումներով։ Ըստ անցման եղանակի փոխառությունները լինում են` ա) անմիջական, բ) միջնորդական, գ) բանավոր, դ) գրքային, ե) գրական, զ) կրկնակ կամ ստուգաբանական կրկնակներ։ Հայոց լեզուն իր զարգացման տարբեր շրջաններում այս կամ այն չափով կատարել է փոխառություններ։ Խոսելով փոխառություն կատարելու պատճառների մասին` Մ. Աբեղյանը առանձնացնում է հատկապես արտաքին գործոնները, երբ «գաղափարներ կան, որոնցհամապատասխան բառեր չկան ազգային լեզվի մեջ, ինչպես են դրսից մտած նորգաղափարները, նոր մշակույթի ձևերը, նոր արվեստներ, ապրանքներ և այլն, կամաեթե կան համապատասխան բառեր ու կապակցության ձևեր, բայց խոսողին թվում է,թե չեն արտահայտում, ինչ որ օտար լեզվինը»2։ Հետագայում անդրադառնալով փոխառություններին` լեզվաբան Ա. Սուքիասյանը առանձնացնում է օտար բառեր փոխառելու հետևյալ պատճառները.ա) բառի անբարեհնչունությունը կամ երկար լինելը (տուրիզմ-զբոսաշրջություն),բ) նորակազմ բառի իմաստային որոշակի անհամապատասխանությունը (ընկերվարություն-սոցիալիզմ),գ) Փոխառու լեզվի կողմից տվյալ բառին իմաստային կամ ոճական որևէ նրբերանգ կամ տարբերակում հաղորդելու ձգտումը (հարևան-դրացի),դ) Փոխառու լեզվում օտար բառի հոմանշային կիրառություն ստանալը (կոմպրոմիս-փոխհամաձայնություն),1 Պետրոսյան Հ., Հայերենագիտական բառարան, Երևան, 1987, էջ 613։ 2 Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, Երևան, 1965, էջ 49։ ե) Տերմինային բազմիմաստությունից խուսափելը (կոմպրեսոր-1. ճնշակ, 2. սեղմակ, սեղմիչ)1։ Ժամանակային առումով ընդունված է մեր բառապաշարի փոխառյալ շերտըբաժանել հնագույն, նոր և նորագույն շրջանների։ Նոր են այն փոխառությունները, որոնք ժամանակակից հայերենը կատարել է իրկազմավորման շրջանից մինչև խորհրդային ժամանակաշրջանը։ Դրանք առնչվում ենաշխարհաբարյան շրջանին, երբ հայերենը փոխառություններ է կատարել հիմնականում իտալերենից, նոր հունարենից, ֆրանսերենից, անգլերենից, գերմաներենից ևայլն։ Նորագույնն ամբողջապես ընդգրկում է խորհրդային շրջանը։ Այս շրջանի փոխառություններն առավելապես կապվում են ռուսաց լեզվից, մասնավորապես նրա միջնորդությամբ կատարվածներին, երբ փոխառվեցին և պատճենվեցին հազարավորբառեր2։ Պետք է նշել, որ Մ. Աբեղյանն առանձնացրել է իմաստային փոխառությունը` որպես փոխառության տեսակ, երբ օտար բառի իմաստի ազդեցությամբ լեզվում եղածբառի իմաստը ընդարձակվում կամ փոխվում է։ Հեղինակը նշում է, որ այս երևույթըհաճախ գիտակցաբար կիրառվում է գիտության և արվեստների տերմինահամակարգերում. «փոխանակ օտար բառը ընդունելու դրանց համապատասխան նշանակությունները տրվում են բնիկ բառերին, և կամ այլ լեզուների բառերի օրինակով նոր բառեր են կազմվում»3։ Այսպիսով, կարող ենք փաստել, որ Մ. Աբեղյանն ընդունում է այն իրողությունը,որն այսօր անվանում ենք բառակազմական և իմաստի պատճենում։ Փոխախառություններ կատարելը պայմանավորված է քաղաքական կյանքում,տնտեսության, մշակույթի բնագավառներում, ինչպես նաև հանրության սոցիալականկողմնորոշման մեջ տեղի ունեցած փոփոխություններով։ Լեզվաբան Ա. Մարտիրոսյանը, ուսումնասիրելով նորագույն փոխառությունները,նշում է, որ քանակական տեսակետից առավել գերակշռող են արտաքին փոխառություններն ու պատճենումները` առավելապես ռուսերենի միջնորդությամբ4։ Օրինակ`ակցիա-կազմակերպված բնույթ կրող գործողություն, անիմացիոն-մուլտիպլիկացիոն,բիզնես ֆորում-բիզնես-համաժողով, բիզնեսմեն-գործարար, գենոֆոբիա-ցեղատյացություն, գլոբալիզացիա-համաշխարհայնացում, դեպարտամենտ-նախարարությանկամ կառավարության այլ հաստատության բաժանմունք (վարչություն) (< ռուս.՝ департамент, < ֆրանս.՝ de'partement), ինտերնետ-համացանց, իմիջ-կերպար, լեգիտիմ/ություն-օրինական, լոբբի /-իզմ /-իստ/- օրենսդիր մարմիններին կից մոնոպոլիաների գործակալների ու գրասենյակների համակարգ, որը ճնշում է գործադրում օրենսդիրների ու պաշտոնյաների վրա (< անգլ. lobby ճեմասրահ), կինոբիենալե-կինոփառատոն, կոալիցիոն-դաշնադրային, հակեր-համակարգչահեն, հիթ-ճանաչված երգ,մեղեդի (<անգլ hit հարված), մենեջեր-կառավարիչ, մենեջմենթ-կառավարում, մարկեթինգ-շուկայագիտություն, մենթալիտետ-մտածողություն, կամիկաձե–անձնասպան(< ռուս. камикадзе), շոու բիզնես-հեռուստատեսություն, կինո, թատրոն և այլն (անգլ.՝show business), պապարացցի-լրագրող (իտ.), հաճախ` ֆոտոլրագրող, որն իր տեղեկությունը հայթայթում է լրտեսման ճանապարհով, պոպուլիզմ-ամբոխավարություն,1 Սուքիասյան Ա., Ժամանակակից հայոց լեզու, Երևան, 1999, էջ 187-188։ 2 Տե´ս նույն տեղում, էջ 193-194։ 3 Նույն տեղում, էջ 49։ 4 Մարտիրոսյան Ա., Արդի հայերենի նորաբանությունների բառակազմական կաղապարները, Երևան,2007, էջ 136։ պրոդյուսեր-թողարկիչ, ռետրո-ոճ արվեստի նորաձևության մեջ, որ նախընտրում էհինը, սինգլ-որևէ բանի եզակին, միակը (<անգլ. singl < adj< singl), վիրտուալ-ոչ երկրային, անիրական, թվացյալ, օլիգարխ-տնտեսական, քաղաքական գերիշխանությունունեցող անձ, օմբուդսմեն-մարդու իրավունքների պաշտպան (իրավապաշտպան),ֆալշ ստարտ-կեղծ մեկնարկ և այլն։ Փոխառությունների յուրացման գործառույթում իմաստային փոփոխություններըերբեմն սերտորեն կապված են բառի կառուցվածքային-քերականական առանձնահատկությունների հետ։ Ա. Մարտիրոսյանն անդրադառնում է նաև փոխառյալ բառերի իմաստափոխությանը։ «Հաճախ փոխառյալ բառերի իմաստափոխությունը պայմանավորվոած է լինում նաև այն հանգամանքով, թե փոխառուլեզվում փոխառյալ բառի որիմաստ(ներ)ն է արմատավորվում։ Այսպես` փոխառու լեզվում իմաստի նեղացում ենստացել այնպիսի բազմիմաստ բառեր, ինչպես` business- 1. զբաղմունք, գործ, մասնագիտություն 2. առևտրական ձեռնարկություն` ֆիրմա, 3. շահավետ գործարք, որոնցից հայերենում գործածական է առաջին իմաստը, կամ`Sport- 1. զվարճանք, կատակ, 2. երկրպագու, 3. պճնամոլ, պճնազգեստ տղամարդ, որոնցից որոշ իմաստային ճշգրտմամբ և հավելմամբ գործածական է առաջինը»1։ Տարբերվում են պատճենումների բառակազմական և իմաստային տեսակներ։ Բառակազմական (բառապատճենումներ), երբ կատարվում է օտար բառի՝ ըստձևույթների թարգմանություն՝ հայ.՝ գերխանութ, < ռուս.՝ Супермагазин, անգլ.՝ < supermarket։ Իմաստային, երբ փոխառվում է բառի փոխաբերական իմաստը` հայ.` կառույցհաստատություն, գերատեսչություն, համակարգ ռուս.` структура-ից, դարձվածայինպատճենում, երբ կատարվում է դարձվածային արտահայտության բառացիթարգմանություն` հայ. կուրորեն ենթարկվել< ռուս. Слепое повиновение գերմ. <blinder Gehorsam և կիսապատճենումներ, երբ թարգմանվում է բառի միայն մի մասը`հայ. մակրոտնտեսություն < Макроэкономика։ Պատճենումների առատությունը տվալ լեզվում որպես կանոն պայմանավորվածէ լինում ուղղակի փոխառությունների կտրուկ աճով, որպես հետևանք լեզվակիրներիանմիջական ռեակցիայի։ Ժամանակակից հայոց լեզվում պատճենայլ կաղապարներըառավելապես փոխառված են ռուսերենից։ Պատճենման` որպես բառակազմական եղանակի մասին գաղափար է տվելդեռևս Մ. Աբեղյանը. «Սովորաբար բառեր և կապակցության ձևեր են առնվում ուրիշլեզուներից և ոչ առանձին ձևական մասեր։ Բայց երբ մի որևէ լեզվից մտնում են նույնածանցով կազմված բառեր, որոնց բները ևս մենակ գործածվում են և այդ բառերնայլևս չեն ջոկվում բնիկ բառերից, այն ժամանակ դրանց ածանցական մասերն արդենգործոն են դառնում և ուրիշ բառերի հետ դրվելով` նոր բառեր են կազմում»2։ Պատճենման բառակազմական եղանակին ուշագրավ մեկնաբանություն է տալիսԷդ. Աղայանը. «…. Պատճենումների ժամանակ վերցվում են բառի արտահայտածհասկացություննն ու ներքին ձևը, ու այլ կերպ ասած պատճենման դեպքում օտարբառը պարզապես թարգմանվում է փոխատու լեզվի բառերով կամ բաղադրությունների բաղադրիչներով» 3։ Ըստ Ա. Մարտիրոսյանի` պատճենյալ կաղապարները լինում են`1 Մարտիրոսյան Ա., էջ 133։ 2 Աբեղյան Մ., էջ 49։ 3 Աղայան Է., Բառագիտություն, Հայոց լեզու, մաս 1, Երևան, 1980, էջ 176։ 1. Ածանցավոր պատճենյալ կաղապարներ.ա) նախածանցավոր բ) վերջածանցավոր2. Բարդ պատճենյալ կաղապարներ3. Կիսապատճենումներ։ 1. Ածանցավոր պատճենյալ կաղապարներում գերակշռում են նախածանցավորնորակազմությունները։ Պատճենյալ ածանցավոր նորաբանությունների կաղապարներում բառակազմական ակտիվություն են դրսևորում գեր-<сверх, super, ներ-<внутри-,հակ-<анти-, контр-, հետ-<пост-, после-, փոխ-<вице-, ապա-<де նախածանցները,որոնք բաղադրվում են ինչպես պարզ, այնպես էլ բաղադրյալ հիմքերի հետ։ Նախածանցավոր կաղապարներ։ Բառակազմական ակտիվություն է դրսևորումգեր- նախածանցը, որն առավելապես բաղադրվում է գոյական հիմքերի հետ։ Օրինակ` գերխնդիր, գերաստղ, գերզենք, գերլրտես, գերմարդ և այլն։ Բաղադրյալ հիմքով նորակազմ կաղապարներն ավելի հաճախ են հանդիպում։ Այդպիսի մասնակաղապարներ են` նախածանց + վերջածանցավոր բառ, նախածանց+ բարդ ածանցավոր բառ, նախածանց + բարդ բառ։ Նախածանց + վերջածանցավոր բառ մասնակաղապարով նորակազմություններում առավել հաճախ են հանդիպում ` գեր-, հակ(ա)-, հետ-, ներ-, ապա-, փոխ- նախածանցները։ Օրինակ` գեր- գերտերություն, գերընկերություն, գերշահույթ, հակ(ա)- հակափաստարկ, հակաառևանգչային, հակաարմատական, հականախագահական, հակաքարոզչություն, հետ- հետխորհրդային, հետբուհական, հետտոնական, հետերաշխիքային, հետմասնավորեցում, ներ- ներդաշինքային, ներքաղաքական, ներուժային,ապա- ապագաղափարական, ապաքաղաքական, փոխ- փոխխոսնակ, փոխնախագահ։ Նախածանց + բարդ ածանցավոր բառ` հակ(ա)-հակագովազդ, ապա-ապասղաճ, փոխ-փոխվարչապետ։ Վերջածանցավոր կաղապարներ։ Պատճենյալ վերջածանցավոր կաղապարներնավելի քիչ են։ Նորակազմություններում բառակազմական ակտիվություն է դրսևորում-մետ(про-) վերջածանցակերպը, որով ստեղծված բառերը պատկանում են առավելապես քաղաքական տերմինահամակարգին։ Օրինակ` նախագահամետ, կառավարամետ իշխանամետ, արևմտամետ, կենտրոնամետ և այլն։ Պատճենյալ ածանցավոր նորակազմություններում բավական գործուն են հեռուստ(ա)- (< теле-, < tele) առաջնաբաղադրիչով ձևերը։ Վերջինս բաղադրության կազմում այնքան է կայունացել, որ հավակնում է վերածվել նախածանցակերպի` չնայածբաղադրության կազմում այն դեռևս չի կորցրել իր բառայնացված արտահայտությունը։ Օրինակ` հեռուստագովազդ, հեռուստախաղ, հեռուստահաճախականություն,հեռուստաարտոնագրային, հեռուստաբանավեճ, հեռուստաարտադրանք, հեռուստաընկերություն, հեռուստաէսսե, հեռուսակատալոգ, հեռուստալոտո և այլն։ 2. Բարդ պատճենյալ կաղապարներ։ Պատճենյալ և կիսապատճենյալ բարդություններում առավել հաճախ են բաղադրիչների համադասական հարաբերությամբկապված հարաբերությունները։ Օրինակ` քաղաքաիրավական < политикоправовой,պետաիրավական < государсвенноправовой, հոգեսոցիալական < психосоциальный,դատաիրավական < судебноправовой, կենսատնտեսական < биоэкономический,աֆրասիական < афроазийский, բժիշկ-կենսաբան < врач-биолог, բժիշկ-վարակագետ< врач-вирусолог, բողոք-նամակ < письмо-протест և այլն։ Պատճենյալ բարդ նորակազմություններում բառակազմական ակտիվ գործառույթ են դրսևորում եթեր-< эфир, տեսա-< видео առաջնաբաղադրիչները։ Օրինակ`եթերաժամանակ, եթերաշրջան, եթերաժամ, տեսաալիք, տեսալրաքաղաք, տեսախաղ, տեսաերիզ, տեսանյութ, տեսահեռակապ, տեսահոլովակ, տեսժապավեն, տեսաձայնադարան և այլն։ Պատճենյալ բարդություններում հանդիպում են նաև հատված հիմքով կազմություններ։ Օրինակ` եվրա-(եվրոպական) հիմքով` եվրամիություն, եվրախորհուրդ, եվրադատարան, եվրապատգամավոր։ 3. Կիսապատճենյալ կաղապարներ։ Կիսապատճենյալ նորաբանություններիկաղապարներում հաճախակի են հանդիպում համադասական կազմությամբ բաղադրիչներ։ Օրինակ` շոու-ծրագիր, ցուցահանդես-վաճառք, վագոն-տնակ։ Կիրառելի եննաև էկո-, էներգ (ա)-, միկրո-, մակրո-, մոնո-, ավիա-միջազգային տերմինակազմիչովկազմվածները։ Օրինակ` էկոհամակարգ, էներգահամակարրգ, էներգակիր, էներգամատակարար, մակրոտնտեսագիտություն, մակրոտնտեսություն, մակրոաշխարհ, միկրոմրցախաղ, ավիատոմս, ավիաաղետ, ավիաբեռնափոխադրում։ Օտար բաղադրիչ +հայերեն ձևույթ կազմությունները ինչպես` հիպոթեքային, նյումետալական < անգլ.New metal-ից («Նյու մետալ» երաժշտական ուղղություն), լոբբիստական, ինտերնետային, ամերիկամետ, լիգիտիմություն, բրոքերային, չեչենամետ և այլն։ Հայերեն ձևույթ +օտար բաղադրիչ` գերպրոբլեմ, գերկոնցեռն, գերմոդել, հակապոպուլիստ, հակադեպրեսիանտ։ Կիսապատճենյալ նորակազմություններում գործուն հիմք են նաև կինո-, ավտո-,առաջնաբաղադրիչները։ Օրինակ` կինոգործ, կինոդեր, կինոշաբաթ, կինոդպրոց, կինոշուկա, կինոընկերություն, կինոբանավեճ, ավտոառևանգում, ավտոաշխարհ, ավտոեհեն, ավտոթափոն, ավտոցուցահանդես։ Հերմինե Կարապետյան ՆՈՐԱԳՈՒՅՆ ՓՈԽԱՌՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԲԱՌԱՊԱՏՃԵՆՈՒՄՆԵՐԲանալի բառեր՝ փոխառություն, պատճենում, նորաբանություն, բառապաշար, տերմին, բառակազմություն։

Ամփոփելով լեզվական նյութի ուսումնասիրությունը` կարող ենք ասել, որ փոխառություններ կատարելիս կարևոր հանգամանք է այն, որ օտար բառը պետք է համապատասխանի փոխառու լեզվի հնչյունական և գրաբանական համակարգին, իմաստային առումով հասկանալի լինի, բառակազմական առումով ակտիվ լինի և հաճախ գործածվի լեզվակիրների կողմից։ Իսկ պատճենյալ կաղապարների մասին պետք է նշենք. պատճենման բառակազմական եղանակը գործուն է նորակազմություններում։ Ամբողջությամբ պատճենյալ կաղապարներ հանդիպում են տերմինահամակարգերում` հատկապես իրավական և բժշկական։ Պատճենյալ բարդ նորակազմություններում բառակազմական տեսանկյունից մեծ ակտիվություն են դրսևորում օտար բառ+ հայերեն ձևույթ կառույցով կազմությունները։ Այսպիսով, վերջին շրջանում հայերենը հաճախ է դիմում փոխառության՝ ռուսերենի կամ այլ օտար լեզուների միջնորդությամբ։ Լեզվում ստեղծվում են փոխառությունների հայերեն համարժեքներ, որոնք մրցության մեջ են օտար բառերի հետ և միայն ժամանակի քննության արդյունքում պարզ կլինի, թե՞ դրանցից որոնք կընդունվեն և կգործածվեն լեզվակիր հանրույթի կողմից։

Ա EveryoneԳԱՅԻՆ ՓՈՔՐԱՄԱՍՆՈՒԹՅԱՆ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Բոլորին է հայտնի, որ դարեր շարունակ Հայաստանի տարածքում բնակվել են տարբեր ազգությունների ներկայացուցիչներ, որոնք երբևէ խտրականության չեն ենթարկվել: Հայաստանի Հանրապետությունում ազգային փոքրամասնություն են համարվում Հայաստանի Հանրապետությունում մշտապես բնակվող, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն ունեցող անձինք, որոնք ազգային պատկանելությամբ տարբերվում են երկրի հիմնական բնակչությունից: Ըստ 2011 թվականի մարդահամարի, ազգային փոքրամասնությունները կազմում են Հայաստանի Հանրապետության բնակչության 1,8% -ը: Հայաստանում հայերի հետ միասին ապրում են ավելի քան քսան ազգություններ, որոնցից 11 էթնիկ համայնքներ ինքնակազմակերպված են ՝ ասորական, եզդի, քուրդ, ռուս, բելառուս, ուկրաինացի, վրացի, հրեա, լեհ, հունական և գերմանացի: Մեր պետական ​​քաղաքականությունն է ՝ հնարավորինս աջակցել ազգային փոքրամասնություններին և փոքր ժողովուրդներին: Նախ անդրադառնանք ազգային օրենսդրական դաշտի դրույթներին, որոնք վերաբերում են ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանությանը: Այսպիսով, նախ և առաջ, ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության պետական ​​քաղաքականության իրականացման հիմնական առանցքը պետության հիմնական օրենքն է ՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրություն: «Բոլոր մարդիկ հավասար են օրենքի առաջ»: Խտրականություն ՝ կախված սեռից, ցեղից, մաշկի գույնից, էթնիկական կամ սոցիալական ծագումից, գենետիկական հատկություններից, լեզվից, կրոնից, աշխարհայացքից, քաղաքական կամ այլ տեսակետներից, էթնիկ փոքրամասնության կարգավիճակից, գույքի կարգավիճակից, ծնունդից, հաշմանդամությունից, տարիքից ՝ անձնական կամ սոցիալական այլ հանգամանքներից , դա արգելված է »[1]: Սահմանադրության 41-րդ հոդվածը հայտարարում է, որ յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի պահպանել իր ազգային-էթնիկական ինքնությունը: Ազգային փոքրամասնություններին պատկանող անձինք իրավունք ունեն պահպանել և զարգացնել իրենց ավանդույթները, լեզուն, դավանանքը և մշակույթը: Այնուհետև 1993 թ.-ին «Լեզվի մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հոդվածը սահմանում է. «Հայաստանի Հանրապետությունը երաշխավորում է իր տարածքում ազգային փոքրամասնությունների լեզուների անվճար օգտագործումը» [2]: Համապատասխան ինստիտուցիոնալ համակարգի առկայությունը նույնպես շատ կարևոր է ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից: Այս հաստատություններից մեկը Նախագահի աշխատակազմին կից ՀՀ ազգային փոքրամասնությունների ազգային-մշակութային կազմակերպությունների համակարգող խորհրդի ստեղծումն է, որի գործառույթները ներառում են ազգային փոքրամասնությունների ազատությունների և իրավունքների պաշտպանություն և պաշտպանություն, հարցերի քննարկում: կրթական և մշակութային ծրագրերի հետ կապված և այլն: Ըստ նրա ՝ ՀՀ ազգային փոքրամասնությունների և կրոնի վարչությունը, որը համակարգում է ազգային փոքրամասնությունների կրոնի ոլորտները, իրավասություն ունի պետական ​​մարմինների համակարգում գործառույթներ իրականացնել ազգային փոքրամասնությունների վրա: Այլ կերպ ասած, այս հաստատությունները զբաղվում են ազգային փոքրամասնությունների առջև ծառացած կենսական խնդիրների լուծմամբ: Քայլ առաջ է, որ նոր Ընտրական օրենսգիրքը ՀՀ Ազգային ժողովում 4 տեղ է հատկացրել ամենամեծ համայնք ունեցող եզդիներին, ռուսներին, ասորիներին և քրդերին պատկանող ազգային փոքրամասնություններին, ինչը նրանց թույլ կտա բարձրաձայնել իրենց մտահոգությունները խորհրդարանում: Շատ կարևոր է, որ մեր երկրում ազգային փոքրամասնություններն այժմ ունենան իրենց ներկայացուցիչը մեր օրենսդիր մարմնում: Եկեք ապացուցենք մեկ հնարավոր հանգամանք: 2000 թվականից ի վեր ՀՀ պետական ​​բյուջեից տարեկան 10 միլիոն դրամ է հատկացվել ազգային փոքրամասնություններին: Այդ գումարը հավասարապես բաշխվում է ազգային փոքրամասնությունների հասարակական կազմակերպությունների միջև: « Ինչ վերաբերում է Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների հանրակրթության կազմակերպմանը, ապա կարող ենք ասել, որ ՀՀ օրենսդրության վերլուծությունը թույլ է տալիս ապացուցել այն փաստը, որ Հայաստանում կան լուրջ նախադրյալներ ազգային փոքրամասնությունների կրթական իրավունքների իրացման համար: Նախարարությունը գործնական քայլեր է ձեռնարկում այդ ուղղությամբ ազգային փոքրամասնությունների երեխաների կրթական գործընթացն ավելացնելու ուղղությամբ: Ազգային փոքրամասնությունների մայրենի լեզվով կրթություն ստանալու իրավունքն ամրագրված է 2009 թվականին ընդունված «Հանրակրթության մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի 10-րդ կետում, համաձայն որի «Ազգային փոքրամասնությունների ընդհանուր կրթությունը կարող է կազմակերպվել իրենց մայրենի կամ ազգային լեզվով հայերեն պարտադիր կրթությամբ լեզու »: Այլ կերպ ասած, ազգային փոքրամասնություններին հնարավորություն է ընձեռվում իրենց մայրենի լեզուն սովորել որպես մայրենի, և միևնույն ժամանակ նրանցից պահանջվում է հայերեն սովորել որպես տվյալ երկրի պետական ​​լեզու, քանի որ նրանք ապրում են Հայաստանում: Իսկ փոքրամասնությունների լեզվի ուսուցումը շատ կարևոր է լեզվական իրավունքների պաշտպանության և լեզուների պահպանման համար: Միջնակարգ կրթությունը հասանելի է ազգային փոքրամասնությունների համայնքների լեզուներով, որոնք գտնվում են Հայաստանի կառավարության պաշտպանության և հովանու ներքո: Նախարարությունը միջնակարգ կրթության շրջանակներում տրամադրում է համապատասխան լեզվի ուսուցում ՝ որպես ուսումնական պլանի անբաժանելի մաս, այն ուսանողների համար, ովքեր այդպիսի հայտեր են ներկայացրել, որոնց թիվը համապատասխանում է համապատասխան պահանջներին: ՀՀ օրենսդրությունը թույլ է տալիս ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներին կրթություն ստանալ ինչպես իրենց ազգային փոքրամասնության լեզվով դասավանդվող դպրոցներում, այնպես էլ հայերեն դասավանդվող դասարաններում, ինչպես իրենք են ցանկանում: Նոյեմբերի 24-ին ՀՀ կրթության և գիտության նախարարի ընդունած կարգադրության հիման վրա `ազգային փոքրամասնությանը պատկանող քաղաքացու երեխաներն ընդունվում են երեխայի ազգային (մայրենի) լեզվով դասավանդվող դպրոց: կամ դպրոցում (դասարանում) այդ լեզվի դասընթացով: երեխաների ծնողները: Նախարարությունը ստեղծել է բոլոր հնարավոր պայմանները հանրակրթական դպրոցների տարրական, հիմնական և ավագ մակարդակներում ազգային փոքրամասնությունների երեխաների շարունակական կրթության կազմակերպման համար: Նախարարությունն ամեն տարի հաստատում է ազգային փոքրամասնությունների հանրակրթական դպրոցի ուսումնական ծրագիրը, որտեղ ժամեր են հատկացվում ազգային փոքրամասնությունների մայրենիի, գրականության, մշակույթի և պատմության ուսումնասիրման համար: Կրթության նախարարությունը նախաձեռնել է մի շարք ծրագրեր, որոնք ուղղված են ազգային փոքրամասնությունների կրթության կազմակերպմանը: Օրինակ, Կրթության ազգային ինստիտուտը ամեն տարի ներկայացնում է «օրինակելի ուսումնական պլան ազգային փոքրամասնությունների միջնակարգ դպրոցի (դասարան) համար», ազգային ինստիտուտում 10 եզդի ուսուցիչների, եզդիների, քրդերի և ասորիների վերապատրաստման դասընթացներ (23.02.09-27.02.09) Կրթություն ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության «Իրանագիտություն» և «Իմաստաբանություն» առարկայական հանձնաժողովները գործում են կրթական կարիքների լուծմանը օժանդակելու, համապատասխան ծրագրերում քննական ծրագրեր, դասագրքեր և ձեռնարկներ իրականացնելու նպատակով: լեզուներ Ազգային փոքրամասնությունների խնդրանքով `հայոց լեզվի դասընթացներ են կազմակերպվել ազգային փոքրամասնությունների 20 ներկայացուցիչների համար: Կազմակերպվել են վերապատրաստման դասընթացներ եզդի 21 ուսուցիչների (2013 թ.), 16 քուրդ ուսուցիչների (2014 թ.) Եվ 7 ասորական ուսուցիչների (2015 թ.) Համար: Երեւանի քաղաքապետարանի աշխատակազմի հանրակրթության վարչությունում ստեղծվել է ազգային փոքրամասնություններին պատկանող ուսանողների տվյալների շտեմարան ՝ վերջիններին խրախուսելու եւ խրախուսելու իրենց ազգային տոներին կամ այլ միջոցառումներին մասնակցելու համար: Կրթության նախարարության նախաձեռնությամբ 2009 թ.-ին համապատասխան մասնագետները հայերենից ռուսերեն են թարգմանել 5-րդ դասարանի «Հայրենագիտություն» և ավագ դպրոցի մաթեմատիկայի դասագրքերը և տրամադրել ազգային փոքրամասնությունների դպրոցների աշակերտներին: Այս գործընթացը շարունակական է, նախարարությունն աշխատում է անհրաժեշտ դասագրքերի թարգմանությունը կազմակերպելու ուղղությամբ: Էթնիկ լեզուներով տարրական կրթությունը հասանելի է ազգային փոքրամասնությունների համայնքներին, որոնք գտնվում են Հայաստանի Հանրապետության կառավարության պաշտպանության ներքո: Սկզբնական կրթության շրջանակներում ազգային փոքրամասնությունների լեզուների ուսուցումը տրամադրվում է որպես ուսումնական ծրագրի բաղկացուցիչ մաս. այս ուսմունքը կազմակերպվում է նույնիսկ ուսանողների անբավարար քանակի դեպքում: Օրինակ ՝ եզդի քրդերի բնակավայրերի տարրական դպրոցներում եզդի քրդերենի ուսուցումը կարող է իրականացվել համապատասխան մասնագետի ներկայությամբ ՝ անկախ սովորող երեխաների քանակից: «Ազգային փոքրամասնությունների միջնակարգ դպրոցի (դասի) ուսումնական պլանի» համաձայն ՝ շաբաթվա մեջ 4 ժամ 1-5 դասարաններում և 6-12-րդ դասարաններում հատկացված է պետության մեջ ընդգրկված ազգային փոքրամասնությունների «Մայրենի լեզու» առարկայի դասավանդմանը: ուսումնական պլանի բաղադրիչ: 3-ական դաս: Բացի այդ, ընտրովի լեզվի ուսուցում է անցկացվում խառը բնակավայրերում, որտեղ ազգային փոքրամասնությունների թիվը փոքր է: Ասորերենը դասավանդվում է տարրական դասարաններում Վերին Դվին, Դիմիտրով, Արզնի, Նոր Արտագերս գյուղերի միջնակարգ դպրոցներում, Երհանի Պուշկինի անվան թիվ 8 հիմնական դպրոցի և Անդրանիկ Մարգարյանի անվան թիվ 29 ավագ դպրոցում ՝ նույնիսկ 2-3 երեխա: , Անհրաժեշտ ենք համարում նշել այն փաստը, որ 1979 թվականից ասորիներին իրավունք է տրվել հայկական դպրոցում դասեր ունենալ մայրենի լեզվով: Հայաստանում ասորիները դասագրքերի հետ կապված խնդիրներ չունեն, նույնիսկ այստեղ հրատարակված դասագրքերը օգտագործվում են արտերկրի ասորական համայնքներում: 2009 թ.-ին Կրթության ազգային ինստիտուտը ներկայացրեց ասորերենի 1-12-րդ դասարանների ստանդարտ ուսումնական ծրագիրը, որը հաստատվեց քննություն հանձնելուց հետո: Նախարարության ֆինանսավորմամբ 2009-ին լույս է տեսել «Խոսիր ասորերեն» դասագիրքը, լույս է տեսել 2-րդ դասարանի «Գրիր, կարդա և գրիր ասորերեն» դասագիրքը, իսկ 2011-ին ՝ «Խոսիր ասորերեն» դասագիրքը: Ասորերենով տարրական կրթությունը զարգացնելու համար դասագրքերի հեղինակներին առաջարկվեց ստեղծել համապատասխան ուսումնական նյութեր: Ինչ վերաբերում է այլ փոքրամասնություններին, ապա ասորիների համար դժվարություններ կան, հատկապես ասորերենի մասնագետների պատրաստման գործում: Երիտասարդ ասորիները, ովքեր ցանկանում են ասորերեն սովորել և հետագայում դասավանդել դպրոցներում, ընդունվում են ԵՊՀ հնագիտության ֆակուլտետ ՝ հայերենի չիմացության պատճառով, հիմնականում վճարովի: Իսկ ասորական համայնքին բյուջեից հատկացված գումարը բավական է մեկ ուսանողի նույնիսկ ուսման վարձը վճարելու համար: Ասորական գիտական ​​մտքի մշակույթից նշենք հին սովորույթը, որ երբ մի աղջիկ ասորերեն էր խոսում, հայրը նրան փոքրիկ օժիտ էր նվիրում, քանի որ լեզվի իմացությունն արդեն արժեքավոր է: Քրդերենի տարրական կրթությունը հասանելի է բոլոր քուրդ երեխաներին, որոնց ծնողները ցանկանում են իրենց երեխաներին սովորեցնել քրդական կրթություն: Բոլոր այն բնակավայրերում, որտեղ երեխաների քանակը բավարար է մեկ դասարանի համար (ըստ ԿԳՆ-ի ՝ 5-7 աշակերտ) տարրական կրթությունն իրականացվում է քրդերեն: Կրթության և գիտության նախարարության ջանքերով 2002 թ.-ին Zmane de Kurdish այբբենարանը լույս տեսավ Հայաստանի գրողների միության քրդական բաժնի նախագահ Կառլեն Չաչանիի կողմից [5], որը, իհարկե, կարևոր իրադարձություն էր քրդական համայնքը: Սա հնարավորություն է տալիս Հայաստանում ապրող քրդերին ինտեգրվել աշխարհի շուրջ 40 միլիոն հայրենակիցների հետ: Նշեմ մի հետաքրքիր փաստ: Քրդերը շուրջ 80 տարի ունեցել են Հայաստանում տպագրվող քրդական թերթ, որը եզակի է աշխարհում: Ինչ վերաբերում է եզդիներին, ապա հարկ է նշել, որ Եզդիների միության նախագահ Ազիզ Թամոյանը լրագրողների հետ հանդիպումների ընթացքում բազմիցս նշել է, որ Հայաստանը միակ երկիրն է, որտեղ եզդիները կրթություն են ստանում: Հայաստանում եզդիները կես ժամ տևողությամբ հաղորդումներ են գրում մայրենի լեզվով ՝ հանրային ռադիոյով: Այլ կերպ ասած, միայն Հայաստանում է, որ եզդիները կարողացել են ստեղծել գրականություն, մայրենի այբուբեն, հաղորդակցություն, թերթ և այլն: Կարող ենք ասել, որ Հայաստանում եզդիների ազգային դիմագիծը պահպանելու լիարժեք հնարավորություններ կան: Հայաստանը եզդիների պահպանման ամենաարդյունավետ միջավայրն է: Նրանք գուցե կարողանան բարելավել իրենց ֆինանսական վիճակը Հայաստանից դուրս, բայց կկորցնեն իրենց ազգային դիմագիծը, քանի որ դպրոցներ, դասագրքեր, ազգայնական գործոններ չեն լինի: 2005-2006 թվականներին նախարարության ֆինանսավորմամբ լույս են տեսել «Եզդիերենի» տարրական դասարանների դասագրքերը, 2010-ին `« Եզդի -1 », իսկ 2011-ին` «Եզդի -2» դասագրքերը: Եզդիական գրականությունը դասավանդվում է այն դպրոցներում, որտեղ համապատասխան թվով եզդի դպրոցականներ կան: Նման դպրոցներ կան Արմավիրի, Արագածոտնի, Կոտայքի, Արարատի մարզերում: Ներկայումս եզդիական գրականությունը դասավանդվում է ավելի քան երկու տասնյակ գյուղական բնակավայրերում: Եզդիների ամենամեծ խնդիրը դպրոցներում մասնագիտական ​​կրթության բացակայությունն է: Եզդիերենի բարձր որակավորում ունեցող ուսուցիչների բացակայության պատճառով, այն ուսուցիչները, ովքեր չունեն համապատասխան կրթություն, որը երաշխավորված են հասարակական կազմակերպությունների կողմից, եզակի լեզվով են դասավանդում: Նրանք միայն երեխաներին սովորեցնում են կարդալ և գրել իրենց մայրենի լեզվով: Նշենք, որ եզդի կանանց կրթության հարցը բավականին լուրջ է Հայաստանում ապրող եզդիների շրջանում: Բազմաթիվ եզդի աղջիկներ դեռ հայտնի են անտառում: Եզդիների որոշ շրջաններ կարծում են, որ եզդի աղջիկը, որն ավարտել է դպրոցը կամ սովորում է համալսարանում, ապագայում չի կարող դասավորել իր կյանքը: Շատ հաճախ եզդի աղջիկները նույնիսկ 5-րդ կամ 6-րդ դասարան չեն ավարտում, քանի որ ծնողները թույլ չեն տալիս նրանց շարունակել ուսումը: Այլ կերպ ասած, եզդի աղջիկների կրթության իրավունքի ոտնահարման պատճառներից մեկը նրանց մեջ տարածված վաղ ամուսնություններն են: Եվ եթե հաշվի առնենք այն փաստը, որ այժմ Հայաստանում 12-ամյա միջնակարգ կրթությունը պարտադիր է, ապա կստացվի, որ եզդի աղջիկների մեծ մասը անգրագետ է: Պետք է հաշվի առնել, որ դպրոցները ֆինանսավորվում են աշակերտների քանակով, շատ հաճախ, հատկապես գյուղական վայրերում, երեխաներն ընդունվում են դպրոցներ, բայց իրականում չեն մասնակցում ուսման գործընթացին: Նման դեպքեր եզդիական գյուղերում շատ են: Եթե ​​նախարարության համապատասխան կառույցները ժամանակին պարզեն մեր կողմից նախանշված հնարավոր դեպքերը, եզդի կանանց կրթության իրավունքի ոտնահարման դեպքերը կարող են զգալիորեն կրճատվել: Անհրաժեշտ է բարձրացնել հասարակության իրազեկվածության մակարդակը, որպեսզի եզդի ծնողները նախ գիտակցեն կրթության կարևորությունը, ապա հասկանան, որ նրանք պատասխանատու են իրենց երեխաների կրթության համար, և նույնիսկ կարող են պատժվել օրենքով ՝ երեխաների իրավունքները ոտնահարելու համար: Եզդի, քրդա-ասորական համայնքների երեխաների նախնական կրթությունն ամբողջությամբ կազմակերպելու համար նախարարությունն աշխատում է եզդիերեն և քրդա-ասորերեն լեզուներով մասնագետներ հավաքագրելու ուղղությամբ, քանի որ, ինչպես նկատեցինք, բոլորին էլ անհանգստացնում էր համապատասխան աշխատակազմ: Այսպիսով, ԵՊՀ հնագիտության ֆակուլտետում եզդիերեն, քրդերեն և ասորերեն դասավանդվում են որպես պարտադիր առարկաներ, եթե այդ լեզուների դասավանդումը համապատասխանում է ուսանողի կողմից ընտրված մասնագիտությանը: ԵՊՀ էթիկայի ֆակուլտետը շրջանավարտներին թույլ է տալիս աշխատել որպես լեզվի ուսուցիչ: Եզդիերեն լեզվի դասավանդումը առաջարկվում է նաև Երևանի կառավարման համալսարանում: 2005-2006 ուստարվանից `1-ին դասական ասորերենը դասավանդվում է ԵՊՀ հնագիտության ֆակուլտետում: Մագիստրատուրայի 2-րդ և 2-րդ կուրս: Սակայն պետության ջանքերն այս առումով արդյունավետ կլինեն միայն այն դեպքում, եթե եզդի, քուրդ-ասորական համայնքների ներկայացուցիչները դիմեն Հայաստանի բարձրագույն ուսումնական հաստատություններին `համապատասխան մասնագիտություն ստանալու ցանկություն ունենալով` անվճար կրթական վայրերն օգտագործելու համար: Նշենք, որ ընդունելության քննությունների արդյունքների հիման վրա հանրապետական ​​ընդունող հանձնաժողովը տվյալ համայնքի և, ինչպես գիտենք, պետության առաջարկով ամեն տարի պահուստային տեղերից նպատակային տեղեր է հատկացնում ասորական, եզդի-քրդական համայնքներին: երաշխավորում է անվճար բուհական կրթությունը ՀՀ բուհերում: կրթության իրավունք Եվ 2010 թվականից սկսած ՝ ամեն տարի, Հանրապետական ​​ընդունող հանձնաժողովի որոշմամբ, ավագանու համապատասխան համայնքները ներկայացնող կազմակերպությունների կողմից առաջադրված այլ ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչները, ովքեր ցանկանում են սովորել բուհերի մշակույթի բաժիններում, հնարավորություն ունեն օգտագործել այս արտոնությունները: և զարգացնել լեզուն: Օրինակ `2012-ին ասորական-եզդիական համայնքներին հատկացվել էր 1 տեղ, 2014-ին` եզդիական համայնքին `2 տեղ, իսկ 2015-ին` ասորական-եզդիական համայնքների ներկայացուցիչներին `1 տեղ [4]: Ապագայում ՀՀ ազգային փոքրամասնությունների ազգային-մշակութային կազմակերպությունների համակարգող խորհրդի միջնորդությամբ համալսարանը ուսանողների ուսման վարձի լրիվ կամ մասնակի զեղչեր է տրամադրում: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ ազգային փոքրամասնությունները դեռևս չեն զարգացրել համապատասխան հետաքրքրություն և մոտիվացիա բարձրագույն մասնագիտական ​​կրթության համար: Ինչ վերաբերում է տարրական կրթության մեջ հունարեն դասավանդելուն, ապա կարող ենք ասել, որ 1996 թվականից Հայաստանում Հունաստանի դեսպանության աջակցությամբ և ֆինանսավորմամբ Երջանի թիվ 74 հիմնական դպրոցում հունարեն դասավանդվում է որպես պարտադիր առարկա, իսկ թիվ 122 դպրոցում Թիվ 132 դպրոցը `դպրոցի բաղադրիչի հաշվին: , Հունաստանի դեսպանությունը մեթոդական և կրթական գրականություն է տրամադրում Երևանի թիվ 74 և 12 դպրոցներին: Հարկ է նշել, որ թիվ 74 հիմնական դպրոցը միակ հունական հակում ունեցող դպրոցն է Երեւանում, որտեղ դասավանդվում է հունարեն: Այնուամենայնիվ, այստեղ կրթությունը հունարեն չէ, այլ դասավանդվում է հունարենով, ի տարբերություն այլ դպրոցների: Բացի այդ, 1-12-րդ դասարանների համար առանձին դասագրքեր չկան: Այդ պատճառով հույն երեխաները հիմնականում հաճախում են հայկական դպրոցներ, քանի որ ոչ բոլորը կարող են այդ դպրոց հասնել քաղաքի տարբեր հատվածներից: Նշենք, որ 1995 թվականից Երեւանում գործող Պոնտիի հունական համայնքի գործունեության շնորհիվ հույն դասախոսները շաբաթական երկու օր հունական լեզվի դասընթացներ են անցկացնում ՝ չնչին վարձատրության դիմաց: Այս դասընթացները նախատեսված են ինչպես մեծահասակների, այնպես էլ երեխաների համար. շեշտը դրվում է բանավոր հունարենի վրա, քանի որ կա հույների մի խումբ, որոնք ընդհանրապես չեն խոսում այդ լեզվով: Ընդհանրապես, հունական համայնքն ապրում է ակտիվ մշակութային հետաքրքրություններով, մասնակցում է ինչպես ազգային, այնպես էլ ազգային տոնակատարություններին: Կարելի է ասել, որ հունական համայնքի կրթական և մշակութային կյանքի գործունեությունը մեծապես պայմանավորված է Հայաստանում Հունաստանի դեսպանության ակտիվ գործունեությամբ, որը միավորում է համայնքի ներկայացուցիչներին: Խոսելով ռուսական համայնքի մասին ՝ կարելի է ասել, որ նրանց խնդիրները հիմնականում լուծվում են Ռուսաստանի ձեռնարկած միջոցառումների շնորհիվ: Ակտիվ են հատկապես ՀԿ-ները, որոնք տարբեր դրամաշնորհների միջոցով իրականացնում են ակտիվ կրթական և մշակութային գործունեություն: Այդ կազմակերպությունների թվում են, օրինակ, «Ռուսաստանը», «Հարմոնիան», որոնք հաճախ իրականացնում են մասնավոր ծրագրեր: Ինչպես գիտենք, ՀՀ հանրակրթական դպրոցների ուսումնական պլանի համաձայն ՝ 2-9 դասարաններում «Ռուսաց լեզու» առարկան ընդգրկված է պետական ​​բաղադրիչի առարկաների ցանկում: Դասընթացն իրականացվում է ինչպես Հայաստանում հրատարակված դասագրքերով, որոնք հաշվի են առնում ազգային դպրոցում ռուսաց լեզվի դասավանդման առանձնահատկությունները, այնպես էլ Ռուսաստանի Դաշնության կրթության նախարարության կողմից երաշխավորված դասագրքերով: Հայաստանի Հանրապետությունում ռուսաց լեզվով հանրակրթական ամբողջական ծրագրի դասավանդումն իրականացվում է միայն մեկ պետական ​​միջնակարգ ուսումնական հաստատությունում `109 տարվա պատմություն ունեցող Ֆիոլետովո գյուղի միջնակարգ դպրոցում: Այս դպրոցի աշակերտները սովորում են ռուսական գրքերով և Ռուսաստանի դեսպանատան կողմից տրամադրված ծրագրերով: Ներկայումս Երեւանում գործում է երկու մասնավոր դպրոց ՝ «Սլավյանսկայա» դպրոցը, որտեղ ուսուցումն իրականացվում է ռուսերենով, և «Մաշտոց» -ը, որն ունի ռուսերենի դասընթացներ: Ընդհանուր առմամբ, Երեւանի մարզերի 42 հանրակրթական դպրոցներում գործում են ռուսալեզու դասընթացներ, որտեղ ընդհանուր կրթությունը դասավանդվում է ռուսերենով, բացառությամբ «Հայոց լեզու և գրականություն», ինչպես նաև «Հայոց պատմություն»: Հարկ է նշել, որ ըստ ռուսաց լեզվով դասավանդվող միջնակարգ դպրոցի (դասարանի) ուսումնական պլանի, պետական ​​բաղադրիչի առարկաների ցանկում «Հայոց լեզու» և «Հայ գրականություն» առարկաները սահմանվում են որպես շաբաթական 2-6 ժամ յուրաքանչյուր դասարանի համար: միջնակարգ դպրոցի, ինչը ենթադրում է, որ դպրոցն ավարտելուց հետո սովորողը պետք է տիրապետի հայերենին: Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ նախարարության կողմից սահմանված կարգի համաձայն, եթե շրջանավարտը «հայոց լեզու» առարկան է ուսումնասիրել միայն վերջին երկու դասարաններում, ապա միջնակարգ կրթության վկայականի համապատասխան տողում գրված է. «Չի ուսումնասիրվել ", ուսանողը կարող է ազատվել" "Հայոց լեզու և հայ գրականություն" առարկայի պետական ​​ավարտական ​​քննությունից, իսկ հավաստագրի համապատասխան տողում գրված է "ազատված": Իսկ Գնահատման եստ թեստավորման կենտրոնը քննության առաջադրանքները տրամադրում է այդպիսի դիմորդներին ռուսերենով: Այնուամենայնիվ, սա մի փոքր վիճահարույց հարց է, քանի որ շատ հաճախ երեխաները հայեր են, ովքեր պարզապես Ռուսաստանի քաղաքացիություն ունեն: ցավալի է, որ հայը պատշաճ չգիտի իր մայրենի լեզուն; Հայաստանում Ռուսաստանի դեսպանության աջակցությամբ պետական ​​դպրոցներում պարբերաբար կազմակերպվում են տարբեր միջոցառումներ. Մրցույթներ, փառատոններ, ինչպիսիք են `Ռոմանտիկայի միջազգային մրցույթը, Հայաստանում Ռուսաստանի մշակույթի օրերը և այլն: Մենք արդեն գիտենք, որ ռուսերենը ներառված է հանրապետությունում դպրոցականների, քաղաքային, մարզային և հանրապետական ​​փուլերում անցկացվող դպրոցականների ամենամյա օլիմպիադաների առարկայական ցուցակում: Ինչպես նաև ռուսաց լեզվի ուսուցիչների վերապատրաստման դասընթացներ, սեմինար-խորհրդատվություններ, ռուսաց լեզվով «Տարվա լավագույն ուսուցիչ» մրցույթներ և այլ միջոցառումներ կազմակերպվում են ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության, Կրթության ազգային ինստիտուտի և Ռուսաստանի հետ համատեղ: Գիտության և մշակույթի կենտրոն Երևանում: Ուսուցիչների վերապատրաստման դասընթացներ կազմակերպվում են նաև Հայ-ռուսական (Սլավոնական) համալսարանում: Կազմակերպվում են ռուսաց լեզվի հետ կապված մրցույթներ և փառատոններ: Հայ դպրոցականները մասնակցում են ռուսաց լեզվի հեռավորության (հեռավորության) օլիմպիադային: Ամեն տարի Ռուսաստանի Դաշնությունից Հայաստան է ներմուծվում ուսումնամեթոդական գրականություն: Հայաստանում լույս է տեսնում նաեւ ռուսալեզու ամսագիրը Հայաստանում, որը բոլոր դպրոցներին տրվում է անվճար: Նշենք, որ կիրակնօրյա դպրոցներն իրենց լեզուներով հիմնել են ազգային փոքրամասնությունների հասարակական կազմակերպությունները: Որպես օրինակ կարող ենք նշել 1995-ին Վերին Դվինի միջնակարգ դպրոցում հիմնադրված հայ-ռուս-ասորական «Արբելա» գիտամշակութային կենտրոնը, որի նպատակն է դպրոցական տարիքում սկսել ազգային գիտակցության դաստիարակումը, մայրենի լեզվի իմացության հիմքերի հիմքը: , գրականություն, պատմություն և մշակույթ: Դպրոցում տեղի ունեցան միջոցառումներ «Իմ մայրենի լեզուն», «Մեր լեզուն մեր գոյության գրավականն է» խորագրով (ասորական օր ՝ ապրիլի 21): Արբելա կենտրոնը նաև գիտաժողովներ է կազմակերպում Հնագիտության և պատմության հետինստիտուտի դպրոցում: Դպրոցում գործում է «Արբելա» պարախումբ: 2014 Ներկայումս գործում են լեհական, հունական, վրացական, հրեական, գերմանական, բելառուսական և ուկրաինական կիրակնօրյա դպրոցներ: Դասընթացները բաց են առանց տարիքային ազգային սահմանափակումների: Դասընթացները կազմակերպվում են Հայաստանի կառավարության կողմից մշակույթի տանը, որոնք նախատեսված են ազգային փոքրամասնությունների կրթական և մշակութային գործունեության համար: Անհրաժեշտության դեպքում նախարարությունն աջակցում է ՝ տրամադրելով դպրոցական տարածքներ ազգային փոքրամասնությունների կենտրոնների և կիրակնօրյա դպրոցների բացման համար: Օրինակ ՝ Գյումրու մանկավարժական համալսարանի հիմնական ավագ դպրոցի տարածքում լսարան էր տրամադրվել լեհական «Պոլոնիա» հասարակական կազմակերպության կենտրոնի կիրակնօրյա դպրոցի համար: Այսպիսով, հիմնվելով մինչ այժմ ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների հետ հանդիպումների ընթացքում բարձրացված հարցերի, ինչպես նաև Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների փաստացի իրավիճակի վերաբերյալ վերլուծության և ուսումնասիրության վրա, կարելի է ասել, որ հանդուրժողականության մթնոլորտը, ընդհանուր առմամբ, ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ շարունակում է գերակշռում են Հայաստանում: Theyիշտ է, նրանք խնդիրներ ունեն, բայց չունեն ընդգծված ազգային բնույթ, հիմնականում սոցիալ-տնտեսական բնույթ ունեն, և հայերը նույնպես բախվում են նման խնդիրների, դրանց լուծումը կապված է Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի բարելավման հետ: Ազգային փոքրամասնությունները միշտ գտնվում են մեր իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում: Նրանք ներգրավված են քաղաքական, տնտեսական, ինչպես նաև կրթական և մշակութային զարգացման գործընթացներում: Չնայած Հայաստանում չկա ազգային փոքրամասնությունների մասին հստակ օրենք, որը հնարավորություն կտա լուծել իրավական ոլորտի շատ խնդիրներ, օրենքի բացակայությունը չի խանգարում ՀՀ կառավարությանը մեծ ներդրում ունենալ կրթական և մշակութային հաստատման և զարգացման գործում: ազգային փոքրամասնությունների համակարգ Մայրենի լեզուն սովորելու իրենց իրավունքն օգտագործելիս ազգային փոքրամասնությունները չեն առարկվում, սակայն բոլոր ազգային փոքրամասնությունների համար կան և՛ մասնագետների, և՛ կրթական ծրագրերի պատրաստման խնդիրներ: Բացառություն են կազմում փոքրամասնությունները, որոնք ունեն պետականություն և ստանում են որոշակի օգնություն: աջակցություն իրենց էթնիկ պետության կողմից, օրինակ ՝ ռուսներ, հույներ, լեհեր, վրացիներ: Իսկ քաղաքացիություն չունեցող փոքրամասնությունները աջակցություն են ստանում Հայաստանի իշխանություններից, որոշ դեպքերում `արտերկրի ՀԿ-ներից: Ազգային փոքրամասնությունների կրթության կազմակերպման խնդիրների շարքում կարելի է առանձնացնել անձնակազմի վերապատրաստման խնդիրը, քանի որ գրեթե բոլոր համայնքներում անհրաժեշտ կադրերի պակաս կա: Ի վերջո, հարկ է նշել, որ չնայած այն հանգամանքին, որ ՀՀ պետական ​​բյուջեն տարեկան միջոցներ է հատկացնում ազգային փոքրամասնությունների կրթական և մշակութային գործունեությանը աջակցելու համար, որոնք հասանելի են բոլոր ազգային փոքրամասնություններին, հարկ է նշել, որ այդ միջոցները բավարար չեն լուրջ պահելու համար: իրադարձություններ Այս միջոցները հավասարաչափ բաշխվում են բոլոր համայնքների միջև, բայց պետք է հիշել, որ այդ համայնքների միջև կան զգալի քանակական տարբերություններ: Բացի այդ, որոշ համայնքներ ստանում են արտաքին օգնություն, իսկ ոմանք ՝ ոչ: Խոսքը հատկապես պետականություն չունեցող համայնքների մասին է: Հետևաբար, միջոցներ հատկացնելիս ավելի նպատակահարմար կլինի հաշվի առնել կարիքները, հնարավորությունները, համայնքի անդամների քանակը, արտաքին օգնության առկայությունը և այլ հանգամանքներ: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրություն (փոփոխված է), ՀՀ պաշտոնական տեղեկագիր, հատուկ թողարկում, 5 դեկտեմբերի, 2005 թ., Գլուխ 2, հոդված 14.1, էջ 5: [2] Հայաստանի Հանրապետության գործող օրենքների ժամանակագրական ժողովածու (1990-1995), Երեւան, 1995, էջ: 477: [3] Հայաստանի Հանրապետությունում ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանություն, Արտակարգ հասարակական զեկույց, ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպան, Երեւան, 2011, էջ 16-55: [4] URL: http: //www.irtek.am (հասանելի է. 26.05.2017): [5] Հայաստանի Հանրապետության երրորդ զեկույցը `համաձայն տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիայի 15 1 1-ին հոդվածի, Երևան, 2012, էջ. 53 Հասմիկ Վարդանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱATIONԳԱՅԻՆ ՓՈՔՐԱՄԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Ազգային փոքրամասնություն, համայնք, օրենսդրություն, կառավարություն, կրթական իրավունք, հանրակրթություն, մատչելիություն, հանդուրժողականություն: ։

Ազգային փոքրամասնությունները մշտապես գտնվում են ՀՀ իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում։ Թեպետ Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների մասին առանձին օրենք չկա, սակայն օրենքի բացակայությունը չի խանգարում, որ ՀՀ կառավարությունը մեծ ավանդ ունենա ազգային փոքրամասնությունների կրթամշակութային համակարգը կայացնելու և զարգացնելու գործում։ Ազգային փոքրամասնություններն իրենց մայրենի լեզվի ուսուցման իրավունքն իրականացնելիս չեն հանդիպում հակազդեցությունների, սակայն բոլոր ազգային փոքրամասնությունների համար էլ առկա են և´ մասնագետների, և´ կրթական ծրագրերի պատրաստման խնդիրներ` կապված մեր երկրի սոցիալ-տնտեսական ծանր իրավիճակի հետ։

ԵԳԻՊՏԱ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 2011 Թ.ԵԳԻՊՏՈՍԻ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՀԵՏՈԵգիպտոսը և Թուրքիան միմյանց հետ կապված են կրոնական ու պատմականկապերով, սակայն նրանց միջև դիվանագիտական հարաբերությունները մերթ եղելեն շատ բարեկամական, մերթ` չափազանց լարված ու հակասական։ Թուրքիան Եգիպտոսի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել1925 թ.` գործերի ժամանակավոր հավատարմատարի մակարդակով, իսկ 1948 թ.սկսած երկու երկրներն իրենց մայրաքաղաքներում ունեն դեսպանություններ։ ՆրանքԵվրամիջերկրածովյան միության լիիրավ անդամներ են և դրանից ելնելով՝ 2005 թ.ստորագրել են ազատ առևտրի համաձայնագիր1։ 2008 թ. երկրների միջև շարունակվել է քաղաքական ու տնտեսական երկխոսությունը2, ինչի արդյունքում ստորագրվելէ ռազմական համագործակցության հետագա զարգացման վերաբերյալ հուշագիր3։ Եգիպտոսում 2011 թ. փետրվարին տեղի ունեցած հեղափոխությունից հետոԹուրքիան առաջին պետությունն էր, որն իր աջակցությունն արտահայտեց «եգիպտական ժողովրդի ազատ կամքի և ցանկության հանդեպ»։ Դեռևս նախագահ ՀոսնիՄուբարաքին «անկեղծ նախազգուշացում անելու» իր մտադրությունը բացատրելով՝Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը վերջինիս կոչ արեց որդեգրել խաղաղության, անվտանգության և Եգիպտոսի կայունության համար անհրաժեշտ միջոցներ։ Էրդողանի և պաշտոնական Թուրքիայի որդեգրած բացահայտ դիրքորոշումըտարբերվում էր Արևմուտքի երկրներից հնչող զգուշավոր մեկնաբանություններից4։ Եգիպտոսի հեղափոխության հաղթանակից հետո Թուրքիայի նախագահ Աբդուլլահ Գյուլն առաջին նախագահն էր, ով 2011 թ. մարտի 3-ին այցելեց Եգիպտոս։ Գյուլի այցելության հիմնական նպատակը եգիպտական ժողովրդի հետ համերաշխությանարտահայտումն էր։ Նա հանդիպումներ ունեցավ ժամանակավոր իշխանության ներկայացուցիչների հետ` քննարկելով անցումային շրջանը և ներկայացնելով Թուրքիայիտեսակետները Եգիպտոսի՝ դեպի ժողովրդավարական կարգերի անցման վերաբերյալ։ Իր պնդումների մեջ Գյուլն ընդգծեց ազատ և արդար ընտրությունների միջոցովիշխանության փոխանցման խաղաղ ճանապարհի կարևորությունը5։ Եգիպտացիների համար Թուրքիայի նախագահի հնչեցրած կարծիքը շատ կարևոր էր տվյալ ժամանակահատվածում, ինչը պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ Գյուլը ներկայացնում է մուսուլման մեծամասնություն ունեցող բնակչությամբ[http։ //pdf.usaid.gov/pdf_docs/pnadx293.pdf].[http։ //www.mfa.gov.tr/turkey_s-commercial-and-economic-relations-with-egypt.en.mfa].3 Leber A., “Trade or Aid?։ Egypt-Turkey Economic Ties in Context”, 21.02.2014, [http։ //muftah.org/trade-aid-egypt4 A.A., “Erdoğan։ Mübarek daha5 “Hürriyet Daily News”, “Turkish president to make critical visit to Egypt”, 3.02.2011, [http։ //www.hurriyetdail[http։ //hurarsiv.hurriyet.com.tr/gosերկիր, որտեղ ինչ-որ չափով կարողացել են ցույց տալ աշխարհին, որ «իսլամը և դեմոկրատիան անհամատեղելի չեն»։ Կարևորվում էր նաև այն, որ Թուրքիան ռազմականից քաղաքացիական ղեկավարման անցնելու փորձ ուներ, ինչը թույլ էր տալիս լուրջընդունել թուրք ղեկավարների հնչեցրած խորհուրդները և քաղաքական ուղեգիծը։ Թուրքիայի նախագահին հաջորդեց վարչապետ Էրդողանը՝ եռօրյա պաշտոնական այց կատարելով 2011 թ. սեպտեմբերի 12-ին։ 6 նախարարների և մոտավորապես 200 գործարարների ուղեկցությամբ նրա կատարած այցելությունը դիվանագիտական հաջողություն համարվեց և եգիպտացիների մեծ խանդավառությանը հանդիպեց։ «CNN»-ի ռեպորտաժում որոշ եգիպտացիներ ասում էին. «Մենք նրան համարում ենք իսլամական առաջնորդ Մերձավոր Արևելքում»1։ Այս այցելությունն իր վրասևեռեց աշխարհի ուշադրությունը. Արաբական գարնան ընթացքում Էրդողանը տարածաշրջանում մեծ հեղինակություն էր վայելում։ Եգիպտական, թունիսյան և լիբիական ժողովուրդների կողմից Էրդողանին այսպիսի մեծ ուշադրության արժանացնելուհամար ենթադրվող պատճառներ կային։ Վերջին շրջանում պաշտոնական Թուրքիանկոշտ դիրքորոշում էր ցուցաբերում Իսրայելի նկատմամբ, ինչն արաբների շրջանումորպես արաբամետ կեցվածք կարող էր մեկնաբանվել։ Բացի այդ, Թուրքիան վարումէր «փափուկ ուժի» (soft power)2 քաղաքականություն, ինչը լիովին թույլ է տալիս ընկալել պետության արտաքին քաղաքականության նշյալ ուղեգիծը։ Նշված ժամանակահատվածում «առաջնորդի» իրական պակաս կար Արաբականգարուն ապրած երկրներում։ Հեղափոխությունների ժամանակ մարդիկ սովորաբարփնտրում են հեղինակություն ունեցող անհատների, որոնց կարող են վստահել, և ովքեր կարող են առաջնորդել վերջիններիս։ Սա շատ կարևոր գործոն է հեղափոխությունների կազմակերպման գործում, երբ ղեկավարը ոչ միայն խարիզմատիկ է, այլևուշադրություն է դարձնում փողոցի սովորական մարդկանց՝ այդ կերպ նվաճելով շարքային քաղաքացիների սրտերը։ Նմանատիպ քայլ իր պաշտոնական այցով, փաստորեն, արել էր Էրդողանը՝ եգիպտացիներին խրախուսելով իրենց երկիրը հարմարեցնելդեմոկրատական պետության պահանջներին, ինչի փոխարեն Թուրքիան Եգիպտոսումներդրումներ կատարելու պատրաստակամություն էր ստանձնելու։ Իր այցելությանընթացքում, որը, ի դեպ, թուրքական մամուլում հասցրին «պատմական» անվանել3,Էրդողանը համաձայնեց ավելացնել Թուրքիայի ներդրումները Եգիպտոսում՝ հասցնելով 5 մլրդ դոլարի և մեծացնելով միմյանց միջև եղած առևտրի ծավալները4։ Էրդողանի՝ Եգիպտոսից հեռանալուց մեկ շաբաթ անց Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Ահմեդ Դավութօղլուն իր տեսլականն արտահայտեց Եգիպտոսի ևԹուրքիայի միջև ապագա հարաբերությունների վերաբերյալ։ Նա նշեց, որ սրանք տարածաշրջանի ուժեղագույն, բազմամարդ, ազդեցիկ երկրներն են, և նրանց ամուր դաշինքը կարող է ստեղծել իշխանության նոր առանցք՝ «դեմոկրատիայի առանցք», այնդեպքում, երբ ԱՄՆ ազդեցությունը Մերձավոր Արևելքում նվազող է թվում5։ [http։ //edition.cnn.com/2011/WORLD/meast/09/12/turkey.diplomacy/].2 «Փափուկ ուժը» քաղաքական իշխանության ձև է, որը հնարավորություն է տալիս ցանկալի արդյունքիհասնել ինքնակամ մասնակցության, համակրանքի և գրավչության միջոցներով՝ ի տարբերություն անմիջական հարկադրանք ենթադրող «կոշտ ուժի»։ Հասկացությունն առաջին անգամ օգտագործել է Ժոզեֆ Նայը։ 3 Թուրքիայում Եգիպտոսի հեղափոխությունը և դրան հաջորդած գործընթացներն ընդհանուր առմամբշատ դրական էին լուսաբանում. վերոնշյալ այցելությունն անվանվեց պատմական, անցկացված ընտրությունները՝ ազատ և արդար, առանց որևէ բախումների և այլն։ [http։ //www.todayszaman.com/news-269483-a-year-after-the-egyptian-revolution-egyptian----turkish-relations-are5 Shadid A., “Turkey Predicts Alliance With Egypt as Regional Anchors“, 18.09.2011, [http։ //www.nytimes.com/Եգիպտոսում թուրք պաշտոնյաների ելույթները, սակայն, միանշանակ չէին ընդունվում. ոմանք իրենց անհանգստությունն արտահայտեցին՝ նշելով, որ եգիպտական հեղափոխությունը դեռ չի ավարտվել, և Էրդողանը Եգիպտոսում փնտրում է իրերկրի ռազմավարական հետաքրքրությունները։ Անգամ կարծիքներ եղան, որ Եգիպտոսի անցումային շրջանի ընթացքում Թուրքիան կարող է թեքել հավասարակշռությունն այն ուժի օգտին, որը գուցե և կանգնած կլինի եգիպտացիների ու վերջիններիսազատության միջև1։ Չնայած գաղափարական մերձեցմանը՝ պաշտոնական Կահիրեի և Անկարայիհարաբերությունները Մուբարաքի կառավարման տապալումից հետո դանդաղ էինզարգանում, ավելին՝ վարչապետ Էրդողանի՝ Եգիպտոս այցելության ընթացքումհնչեցրած հայտարարությունը քաղաքական աղմուկի պատճառ դարձավ։ Էրդողանըեգիպտացիներին հորդորեց առաջիկայում ընդունել աշխարհիկ սահմանադրություն,ինչը բացասական ընդունեցին իսլամիստները, հատկապես՝ «Մուսուլման եղբայրները», որոնք թեև Էրդողանին անվանում էին իսլամի պաշտպան, սակայն նրան խորհուրդ տվեցին չխառնվել իրենց երկրի ներքին գործերին2։ Էրդողանը հիմնականում հանդիպում էր իսլամիստների հետ, մասնավորապես՝«Եղբայրների», ինչն այլ քաղաքական խմբերին տագնապալից էր թվում։ Այս կարծիքին էին նաև հեղափոխություն իրականացրած երիտասարդ լիբերալ ուժերը։ Նրանցայդ ժամանակ դեռ թվում էր, թե Էրդողանն այն մարդն է, ով կարող է «Մուսուլմանեղբայրներին» վերափոխել՝ դարձնելով չափավոր ուժ։ Արաբական գարնան հետևանքով Մերձավոր Արևելքում քայքայվեցին երկարտարիներ ի վեր հաստատված սոցիալ-քաղաքական ուժերը։ Սկզբնական բուռն արձագանքներից հետո Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունը կորցրեց իր գործնական-պրագմատիկ ուղղվածությունը՝ դառնալով առավել գաղափարական, ինչընվազեցրեց Թուրքիայի ազդեցությունը տարածաշրջանում3։ Գրեթե մեկ տարի անց՝ 2012 թ. հունվարին, Եգիպտոսում խորհրդարանականընտրությունների արդյունքում իսլամիստների հաղթանակից հետո երկրի հարաբերությունները Թուրքիայի հետ զգալիորեն լավացան։ Պետական մակարդակով կազմակերպվող ֆորումներն ու կոնֆերանսները լավագույնս էին փաստում դա4։ 2012 թ. հուլիսից հետո Եգիպտոսի արդեն ընտրված նախագահ ՄուհամմադՄուրսին ձգտում էր զարգացնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունները։ Նա բարձրաստիճան այն քիչ պաշտոնյաներից է, ով 2012 թ. սեպտեմբերի 30-ին Անկարայում մասնակցեց Թուրքիայում իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության վեհաժողովին՝ ի նշան Թուրքիայի և Եգիպտոսի միջև հաստատված զարգացող հարաբերությունների։ Հանդիպման ընթացքում նա մեկ անգամ ևս ընդգծեց երկկողմ հարաբերությունների զարգացման անհրաժեշտությունը5։ 2012 թ. հոկտեմբերի 1-ին լուրեր տարածվեցին, թե Թուրքիան պատրաստվում էԵգիպտոսին 2 մլրդ դոլարի վարկ տրամադրել, որից 1 մլրդ` շատ սեղմ ժամկետներում6։ Վարկը տրամադրվելու էր 5 տարի ժամկետով և 1 % տոկոսադրույքով։ Վարկի1 Fouad T., “Egypt and Turkey, an Axis against Democracy?”, 30.09.2011, [http։ //democrati.net/2011/09/30/egypt2 “ناغودرأ تاحیرصت نوملسملا ناوخلإا ضفر ։ يرصملاب اندلب”, 15.09.2011, [http։ //www.youtube.com/watch?v=mo8iheeOVSA] . lost promise of Turkey-Egypt relations”, 24.11.2013, [http։ //www.al[http։ //www.masrawy.com/News/Egypt/Economy/2012/september/30/5394483.aspx].6 Badawy N., “With loans, a flood of Turkish business”, 08.10.2012, [http։ //www.egyptindependent.com/news/loansմնացած 1 մլրդ դոլարն ստացվելու էր Եգիպտոսում թուրքական ներդրումների ավելացման և երկրի ենթակառուցվածքների զարգացմանն ուղղված ծրագրերի միջոցով։ Հիմնականում ուշադրություն էր դարձվելու տնտեսական հարցերին1։ Երկու երկրների արտաքին քաղաքականությունը նշված ժամանակահատվածումընդհանուր էր Սիրիական ճգնաժամի հարցում։ Անկարան և Կահիրեն աջակցում էինապստամբներին և հանդես էին գալիս Բաշար ալ-Ասադի հեռացման կոչերով։ Այս համատեքստում Թուրքիան և Եգիպտոսը շատ արագ անցան պաշտպանության ոլորտում համագործակցության։ 2012 թ. հոկտեմբերի 7-ից սկսվեցին ռազմածովային համատեղ զորավարժություններ Միջերկրական ծովի արևելքում՝ Սիրիայի ափերի մոտ։ Հաղորդվում էր, որ Թուրքիան բավականին հարուստ ռազմատեխնիկա էր կենտրոնացրել այդ տարածքում։ Եգիպտոսի մասին ինֆորմացիա չկար։ Զորավարժությունները, որ ստացան «Ընկերության ծով» անվանումը, տևեցին շուրջ մեկ շաբաթ, որիընթացքում եգիպտական և թուրքական ռազմածովայինները մշակեցին միասնականռազմական գործողությունների և փոխհամագործակցության ծրագիր2։ 2012 թ. նոյեմբերի 17-ին Էրդողանն այցելեց Կահիրե՝ միանալու իր եգիպտացիպաշտոնակցին՝ նորանշանակ վարչապետ Հիշամ Կանդիլին, և մասնակցելու եգիպտա-թուրքական տնտեսական ֆորումին, որի ընթացքում մի շարք պաշտոնյաներընդգծեցին նախագահ Մուրսիի ջանքերը երկրում հետագա թուրքական ներդրումների համար պարարտ հող նախապատրաստելու հարցում3։ 2013 թ. առաջին կեսը թուրք-եգիպտական կապերի ամրապնդման խոստումնալից շրջան էր, որի ընթացքում եգիպտացիները հույս ունեին, թե հաստատված ամուրկապերը տարածաշրջանային զարգացման, անվտանգության ու կայունության կարողեն ուղղորդել։ Սակայն Եգիպտոսի նախկին արտգործնախարար և Արաբական պետությունների լիգայի նախկին ղեկավար Ամր Մուսայի կարծիքով՝ եթե երկու երկրների միջև հարաբերությունները զարգանան և ամրանան միայն իշխող կուսակցությունների մակարդակով, ապա դա ոչ մի հաջողություն չի բերի։ Նա գտնում էր, որ կապերըպետք է հաստատվեն եգիպտական ու թուրքական պետությունների և ազգերի միջև4։ 2013 թ. փետրվարին Թուրքիայի նախագահը մեկ անգամ ևս այցելեց Եգիպտոս։ Եգիպտոսն ու Թուրքիան ծրագրում էին կրկնապատկել երկու երկրների միջև առևտրային գործարքները՝ մոտակա մի քանի տարիների ընթացքում դրանք հասցնելով 10մլրդ դոլարի5։ Եգիպտոսի նախագահն անգամ հույս հայտնեց, որ թուրք ներդրողներըկշահեն եգիպտական շուկայի հնարավորություններից6։ 2013 թ. առաջին կիսամյակում փոխադարձ պաշտոնական այցելությունների համատեքստում առավել ակտիվացավ եգիպտական կողմը։ Մասնավորապես, 2013 թ.մայիսի 3-ին Թուրքիա այցելեց քաղաքական հարցերով Եգիպտոսի նախագահիավագ օգնական Պակինամ Ալ-Շարկավին, ով մասնակցեց «Պետությունը, հասարակությունը և արդարություն հասկացությունը Արաբական գարնան համատեքստում»[http։ //www.aljazeera.net/ebusiness/pages/3da08584-5a93-4fe5-8346[http։ //www.dailynewsegypt.com/2012/11/18/egyptian-turkish-relations-to-begin-a-new-era/].[http։ //www.turkishweekly.net/news/146248/-strong-ties-between-the-whole-of-turkey-and-the-whole-of[http։ //www.mfa.gov.tr/relations-between-turkey-egypt.en.mfa].[http։ //www.egyptindependent.com//news/egypt-turkey-hope-double-bilateral-trade-says-morsy].[http։ //www.mignews.com/news/exխորագրի ներքո անցկացվող արաբա-թուրքական 3-րդ համաժողովին1։ Եգիպտոսիպաշտպանության և ռազմական համագործակցության նախարար Աբդ Ալ-ՖաթահԱլ-Սիսին պաշտոնական այցով Թուրքիա էր եկել 2013 թ. մայիսի 5-ին՝ ռազմականհամագործակցության հեռանկարը և Եգիպտոսում նոր ներդրումներ իրականացնելուԹուրքիայի հետաքրքրվածությունը քննարկելու համար։ Ալ-Սիսին մասնակցեց նաևՍտամբուլում Թուրքիայի պաշտպանության նախարարության հովանու ներքո կազմակերպված «Միջազգային պաշտպանական արտադրություն» տոնավաճառին։ 2013 թ. մայիսի 10-ին Թուրքիայի նախագահ Գյուլն ընդունեց Եգիպտոսի վարչապետ Հիշամ Կանդիլին։ Նրանք քննարկեցին երկկողմ հարաբերությունների հնարավոր ակտիվացումը տարբեր ոլորտներում։ 2013 թ. մայիսի վերջին Թուրքիայում սկսվեցին Գեզի այգու հետ կապված ցույցներն ու դրան հետևած հետագա իրադարձությունները։ Թուրքական կառավարությունն այդ ընթացքում մեծապես զբաղված էր երկրի ներքին խնդիրներով, քանի որցույցերն արդեն լայնամասշտաբ բնույթ էին կրում։ Այս դեպքերին անմիջապես հաջորդեց հուլիսի 3-ի ռազմական հեղաշրջումը Եգիպտոսում։ Եգիպտոսում «Մուսուլման եղբայրներ»-ի իշխանության տապալման նկատմամբամենակոշտ քննադատությունը հնչեցրեց Թուրքիան։ Մամուլում խոսվում էր, որԹուրքիայում իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը սերտ կապերուներ Մուրսիի «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպության հետ2։ Թուրքիայից հայտարարում էին, որ դեռ շարունակում են Մուրսիին համարել Եգիպտոսի «լեգիտիմնախագահ»։ Ասվածի ապացույց կարող էր ծառայել այն, որ իր ելույթներից մեկի ժամանակ Էրդողանը չորս մատերի շարժանշան էր ցույց տվել՝ ի նշան Կահիրեի մզկիթիշուրջը հավաքված իսլամիստ ցուցարարների հետ համերաշխության3։ Երկար ժամանակ Թուրքիան տարածաշրջանում քաղաքականապես ակտիվ չէր,սակայն «զրո խնդիրներ հարևանների հետ» սկզբունքի ներդրումից հետո շատ բանփոխվեց, և եգիպտացիների աչքում արդեն տարօրինակ թվաց Թուրքիայի՝ Մուրսիինհեռացրած զինվորականների նկատմամբ կոպիտ դիրքորոշումը4։ Թուրքիայի այսօրինակ դիրքորոշումը կարելի է բացատրել ոչ միայն Մուրսիի իսլամիստական «Ազատություն և արդարություն» կուսակցության և ԱԶԿ-ի պաշտոնյաների միջև հաստատվածսերտ հարաբերություններով, այլև ռազմավարական պատճառներով։ Գեզիի ցուցարարների կողմից ձախողված հեղաշրջման փորձը Թուրքիային ստիպեց հստակ դիրքորոշում ունենալ Եգիպտոսում ռազմական հեղաշրջման նկատմամբ։ 2013 թ. օգոստոսի 28-ին Էրդողանն իր ելույթում քննադատեց Ալ-Ազհարի համալսարանի գլխավոր իմամին` զինվորականներին աջակցելու համար։ Նա նույնիսկհայտարարեց, որ Թուրքիան չի հարգում նրանց, ովքեր «չեն հարգում մարդկանց իրավունքների գերակայությունը»՝ վկայակոչելով հուլիսի 3-ի ռազմական հեղաշրջումը5։ Իպատասխան հնչեցված քննադատության՝ Ալ-Ազհարից Թուրքիային հիշեցրին, որԹակսիմի հրապարակի դեպքերի ժամանակ իրենք չեն միջամտել Թուրքիայի կառավարության գործերին, ուստի նմանատիպ արձագանք են սպասում նաև Թուրքիայից`[http։ //www.sis.gov.eg/En/Templates/Articles/tmpArticles.aspx?ArtID=333#.U0Plvah_v4v].2 Abdel Kader M., “Turkey’s relationship with the Muslim Brotherhood”, 14.10.2013, [http։ //english.alarabi[http։ //www.todayszaman.com/news-332204-turkey-egypt-expel-ambassadors-downgrade-diplomatic-ties.html].4 Cengiz S., “From honeymoon to bitter divorce։ Turkey-Egypt relations in 2013”, 25.12.2013,[http։ //www.todayszaman.com/news-334933-from-honeymoon-to-bitter-divorce-turkey-egypt-relations-in-2013.html].5 Նույն տեղում։ երկու երկրների հարաբերությունների հավասարակշռությունը չխախտելու համար1։ Թեև հեղաշրջումից հետո Եգիպտոսի ներկայացուցիչները մեղադրում էին Թուրքիային իրենց երկրի ներքին գործերին խառնվելու և օրենքից դուրս հայտարարված«Մուսուլման եղբայրներ»-ին սատարելու մեջ, սակայն պաշտոնական Անկարանմշտապես հայտարարում էր, որ սատարում է միայն ժողովրդավարությանը2։ Թեև խոսվում էր, որ քաղաքական այս վիճաբանությունը չէր կարող վնասել դեպի Եգիպտոս ուղղված թուրքական արտահանումների ծավալներին3, այնուամենայնիվ նախորդ տարի կնքված տնտեսական մի շարք համաձայնություններ դադարեցվեցին և սառեցվեցին։ Եգիպտոսի հետ հարաբերությունների սերտացման այս կարճժամանակահատվածում Թուրքիան բաց չթողեց թուրքական ապրանքների սպառմանևս մեկ լայն շուկա ստեղծելու հնարավորությունը։ 2013 թ. նոյեմբերի 23-ին երկու երկրների միջև ծագած քաղաքական լարվածությունը հասավ իր գագաթնակետին։ Պաշտոնական Կահիրեն Թուրքիայի դեսպանՀուսեյն Ավնի Բոտսալիին հայտարարեց անցանկալի անձ (persona non-grata) Եգիպտոսում՝ նրան տալով մեկ շաբաթ ժամանակ երկրից հեռանալու համար4։ ԵգիպտոսըԹուրքիայի հետ իր դիվանագիտական հարաբերություններն իջեցրեց գործերի ժամանակավոր հավատարմատարի մակարդակի։ Թուրքիան չէր կարող պատասխանելնույն կերպ, քանի որ Եգիպտոսի դեսպան Աբդ Ալ-Ռահման Սալահ Ալ-Դինն արդեն ետէր կանչվել օգոստոս ամսին և կրկին ետ չէր ուղարկվել՝ ի պատասխան երկրում վերջին զարգացումների շուրջ Թուրքիայի դիրքորոշման5։ Եգիպտական իշխանությունների որոշումը երկրի ԱԳՆ-ը մեկնաբանեց որպես ամենածայրահեղ միջոցը, որին ստիպված էին դիմել Թուրքիայի՝ Եգիպտոսի հանդեպ քաղաքականությունը փոխելու հնարավորությունը չօգտագործելուց հետո6։ Եգիպտոսի նախագահ Գ. Նասերի ղեկավարման ընթացքում էլ նման նախադեպ գրանցվել էր, երբ Թուրքիայի դեսպանը հեռացվել էր երկրից։ 1954 թ. Նասերը ետ էր ուղարկել Թուրքիայի դեսպանին այն պատճառով, որ վերջինս «Ազատ սպաների» գործողությունները քննադատորեն էր ընդունել7։ Եգիպտական «Al-Watan» շաբաթաթերթն այս ընթացքում հաղորդում է, որ «Մուսուլման եղբայրներ»-ի միջազգային անդամները շարունակում էին հանդիպումներունենալ Ստամբուլում և քննարկել իսլամիստական շարժման հետագա ճակատագիրը Եգիպտոսում8։ «Մուսուլման եղբայրներ»-ին մեղադրում էին ցույցերն արտասահմանում պլանավորելու և նոր կառավարություն ձևավորելու փորձերի համար9։ Եգիպտական հասարակությունում Թուրքիայի հետ հարաբերությունների խզմանհարցում գերիշխող կարծիքները բաժանվել էին երկու տարբեր բևեռների։ Այն հատվածը, որը կողմ էր երկկողմ հարաբերությունների խզմանը, ինչպես օրինակ` Եգիպ1 Aggour S., “Troubled Egyptian-Turkish trade relations։ FEDCOC”, 28.08.2013,[http։ //www.dailynewsegypt.com/2013/08/28/troubled-egyptian-turkish-trade-relations-fedcoc/].[http։ //www.businessweek.com/articles/2013-09-05/egypts-turmoil-batters-turkeys-exports].23.11.2013, [http։ //www.reuters.com/article/2013/11/23/us-egypt-turkey-idUSBRE9AM03Y20131123].5 “Turkey sends back envoy to Cairo despite chilly ties”, 04.09.2013, [http։ //www.hurriyetdailynews.com/turkey[http։ //shorouknews.com/news/view.aspx?cdate=23112013&id=535da775-4f30-4d4e-9f98-5ea63f79ad0e].[http։ //elwadynews.com/community-news/2013/11/23/1374#.UpDleMSJWSp].[http։ //www.csmonitor.com/World/2013/1123/What-s-behind-Egypt-vs.-Turkey-diplomatic-feud].”, 23.09.2013, [http։ //www.aawsat.com/de ماع مارهلأا تیشنامل ةروص ։ هسف ։ » տոսի խորհրդարանական հանձնաժողովի արտաքին կապերի ղեկավար ՄուհամադԻբրահիմ Շաքերը, ընդգծում էր, որ այս որոշումը դարձավ Էրդողանի՝ հուլիսի 3-ի հեղաշրջման հասցեին հնչեցված քննադատական հայտարարություններին Եգիպտոսիհամարժեք պատասխանը1։ Եգիպտոսի ժամանակավոր նախագահ դարձած ԱդլիՄանսուրն ասում էր, որ Թուրքիան պետք է կապեր ունենա «Եգիպտոսի և նրա ժողովրդի հետ», այլ ոչ թե որոշակի խմբերի ղեկավարության հետ միայն2։ Էրդողանիփաստարկներին և ելույթներին ի պատասխան՝ օգոստոսի 17-ին համացանցում տարածվեց Մանսուրի Twitter-յան էջի գրառումը, թե իբր Եգիպտոսը որոշել է ստորագրելՀայոց ցեղասպանությունը ճանաչող փաստաթուղթ. «ՄԱԿ-ում մեր մշտական ներկայացուցիչը կստորագրի միջազգային փաստաթուղթը, որը ճանաչում է թուրքական բանակի իրականացրած և 1 մլն զոհ տված Հայոց ցեղասպանությունը»3։ Twitter-ումշուրջ 80 հազար հետևորդ ունեցող Մանսուրի այս հայտարարությունը 22 ժամում365 անգամ վերատարածվել էր։ Այն տեղադրել էին նաև արաբալեզու լրատվականկայքեր։ Հայտարարությունը բուռն քննարկումներ առաջացրեց։ Թուրքական ԶԼՄ-ներում սկսեցին հայտնվել վարկածներ, որոնց համաձայն Ադլի Մանսուրը Twitter միկրոբլոգում ընդհանրապես չունի պաշտոնական էջ, իսկ վերջին լուրը միայն սադրանք է4։ Եգիպտական պաշտոնական աղբյուրները որևէ մեկնաբանություն չէին տալիս նախագահի պաշտոնակատարին վերագրվող հայտարարության շուրջ, ոչ էլ պայքարումէին այդ «կեղծ» հաշիվը ջնջելու համար։ Դրան հակառակ, որոշ աղբյուրներ պնդումէին, որ այդ էջը ոչ պաշտոնական է ու ծառայում է Եգիպտոսի նոր իշխանություններիմասնավոր ուղերձները տարածելու և հասարակական կարծիքը ստուգելու համար։ Եգիպտական (և ոչ միայն) մի շարք թերթեր սկսեցին հիշեցնել Թուրքիայի վարչապետին 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը5։ «Ալ-Ահրամ»-ի տպագրած «Հայերի ջարդ,Էրդողա՛ն» հոդվածում հեղինակը կոչ էր անում Թուրքիային պաշտոնապես ընդունելՀայոց ցեղասպանությունը, որն իրականացվել էր Էրդողանի նախնիների կողմից6։ «Middle East Panorama»-ն իր հերթին «Էրդողան. առա՛ջ, առա՛ջ» հոդվածում Թուրքիայի վարչապետին անվանում է «բարոյապես այլանդակ»՝ արաբների հանդեպ իրվարած քաղաքականության պատճառով7։ Այս դեպքերից օրեր առաջ Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանը Եգիպտոսի բանակին մեղադրել էր սեփական երկրում ցեղասպանություն իրականացնելու մեջ։ Թուրքիայի փոխվարչապետ Բեքիր Բոզդաղն այս առիթով ասել է, թե Եգիպտոսի ներկաիշխանություններն ու նրանց որոշումները Թուրքիայի համար օրինական ուժ չունեն։ Այս ամենը մեկնաբանելիս ՌԴ Մերձավոր Արևելքի ինստիտուտի տնօրեն ԵվգենիՍատանովսկին նշել է. «Իրավիճակը շատ պարզ է. Թուրքիան շատ սուր քննադատության է ենթարկում Եգիպտոսի նոր իշխանություններին, իսկ Եգիպտոսն էլ հնարավորությունը բաց չի թողել նույն կերպ պատասխանելու։ Բացի այդ, կա մեկ մանրուք.1 “ةرقنأ يف اهریفس يعدتستو دلابلا ةرداغمب يكرتلا ریفسلا بلاطت رصم”, 23.11.2013,[http։ //www.ahram.org.eg/NewsQ/244158.aspx].2 El Deeb S., Fraser S., “Egypt expels Turkish ambassador, scales back ties”, 23.11.2013, [http։ //bigstory.ap.org/ar3 Ibrahim R., “Egypt to Acknowledge Armenian Genocide”, 17.08.2013, [http։ //www.raymondibrahim.com/from-the[http։ //www.trend.az/news/politics/2180568.html].5 http։ //www1.youm7.com/News.asp?NewsID=1220049&SecID=65&IssueID=168#.U3M6pvmSySo.6 “ةیسایس تلامأت ناغودرأ ای نمرلأا حباذم”, 27.11.2013, [http։ //www.ahram.org.eg/NewsQ/244842.aspx].7 سنوت ىسابحلا دمحأ, “ماملأا ىلإ ، ماملأا ىلإ ، ناغدروأ”, 23.11.2013, [http։ //www.mepanorama.net/379410/-،-ماملأا-ىلإ-،-ناغدروأ այսպիսի դիրք ընդունելով՝ եգիպտական իշխանությունները մեխանիկորեն ԱՄՆ-ի ևՖրանսիայի հայկական խոշոր համայնքներին դարձնում են իրենց լոբբիստները»1։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները չշարունակելուն կողմնակից էին եգիպտացիների լայն շրջանակները, որոնք երկրի կառավարությունից պահանջում էին վերջնականապես խզել երկկողմ դիվանագիտական կապերը։ Այս մասին հաճախ էրպնդում «Ազգային փրկության ճակատ» քաղաքական ուժերի կոալիցիայի ղեկավարՆաբիլ Զաքին2։ Եգիպտացի վերլուծաբանների շրջանում տարածված էր այն կարծիքը, թե թուրքական հատուկ ծառայություններն աջակցում էին Սինայի թերակղզուտարածքում իրականացվող ահաբեկչությանը3։ «Ալ-Մանար»-ը ևս հիշատակում էրՍինայի թերակղզում, Սուդանում և Լիբիայում ահաբեկչական խմբավորումներինԹուրքիայի օժանդակության մասին4։ Որոշ աղբյուրների տվյալներով՝ Թուրքիայի` ետ ուղարկված դեսպանը համարվում էր «Մուսուլման եղբայրներ»-ի անդամ և ղեկավարում էր Եգիպտոսի տարածքում գործող լրտեսական մի հսկայական ցանց մամուլում և համալսարաններում5։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների պահպանման ամենաակտիվ ու մոլի կողմնակիցներից էր «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպությունը, որը զգուշացնում էր,թե կապերի խզումը կարող է երկրի համար հսկայական տնտեսական կորուստներգրանցել։ Կազմակերպության պաշտոնական տպագիր օրգանը մեջբերում էր Թուրքիայի ԱԳՆ հայտարարությունը, թե «հեղաշրջում իրականացրած կառավարությանվրա» դրվում է պատմական պատասխանատվություն այդ քայլի համար6։ Երկու երկրների հարաբերությունների խզման ընդդիմախոսները նշում էին, թեայնպիսի մեծ երկիր, ինչպիսին Եգիպտոսն է, չի կարող հեշտությամբ խզել իր դիվանագիտական, քաղաքական-տնտեսական հարաբերությունները տարածաշրջանումայնպիսի առանցքային երկրների հետ, ինչպիսիք Սիրիան և Թուրքիան են։ ԹեևԹուրքիան հայտնի է իր «արտաքին քաղաքական անկանխատեսելիությամբ», սակայն տարածաշրջանում առանցքային դեր ունի։ Եգիպտոսի կառավարության կողմիցվերցված արտաքին քաղաքական ուղղությունը տագնապալից էր համարվում, ևնշվում էր, որ երկիրը չպետք է հրաժարվի երկխոսության հնարավորությունից7։ Վերջին տարիներին իր հակասիրիական քաղաքականության հետևանքով Թուրքիան տարածաշրջանային որոշակի մեկուսացման մեջ է հայտնվել, որն ընդգծվեց«Մուսուլման եղբայրներ»-ին և իսլամիստներին սատարելու պատճառով։ Թուրքիանայսօր նույնպես չի դադարում սուննիական աշխարհում առաջատար և համախմբողդեր ստանձնելու իր փորձերը՝ ձգտելով առաջ անցնել Սաուդյան Արաբիայի հետմրցակցությունում։ Ռազմաքաղաքական խոշոր կենտրոններն անընդհատ խոչընդոտում են Թուրքիայի կրոնական դերի բարձրացմանը։ Այս համատեքստում մինչև նախագահ Մուրսիի տապալումն իսլամիստական «Մուսուլման եղբայրներ»-ի և Սաուդ1 “Сатановский։ Темой геноцида армян Египет вербует армянские общины Запада в свои лоббисты”,20.08.2013, [http։ //www.regnum.ru/news/1696645.html#ixzz2yU7aMRD4].2 Եգիպտոսում իսլամիստներն ընդդիմադիր խոշորագույն քաղաքական ուժն են՝ միավորելով 35 կուսակցություններ։ 3 “باهرلإاو ناوخلإل ةرقنأ معد ىلع ّدر يكرتلا ریفسلا درط ։ نولّلحم”, 23.11.2013, [http։ //www.elaph.com/Web/news/2013/11/8504 “ءانیس يف ةیباهرلاا تاعومجملا معد يف يرطقلا يكرتلا رودلا نع ةدیدج لیصافت”, 24.11.2013, [http։ //www.manar.com/page-129157 يواتنرلا بیرع,“ایكرتو رـصم”, 23.11.2013, [http։ //www.mepanorama.com/379590/%D9%85%D8%B5%D9%80%ایكرت عم تاقلاعلا عطق!”, 23.11.2013, [http։ //www.egyptwindow.net/news_De”, 24.11.2013, [http։ //www.manar.com/page "يناوخإ " ایكرت ریفس ։ قبسلاا يرصملا ةیجراخلا ریزو دعاسم յան Արաբիայի միջև հարաբերությունները բավականին լարված էին` ի հեճուկս Թուրքիայում և Եգիպտոսում իշխող վերնախավերի մերձեցման։ Սակայն Մուրսիի իշխանության անկման հետ իրադարձությունները սկսեցին նախկինի նկատմամբ հակադարձ համեմատականորեն զարգանալ։ Եգիպտոսի զինվորականների գլխավորությամբ ներկայիս ժամանակավոր իշխանությունները երկրի արտաքին քաղաքականությունը տանում են Սաուդյան Արաբիայի հետ հարաբերությունների սերտացմանը։ Զինվորականների վերադարձից անմիջապես հետո Ռուսաստանն սկսեց իր հարաբերությունները լավացնել Եգիպտոսիհետ՝ առաջարկելով ֆինանսական գործարքներ, մինչդեռ ԱՄՆ-ը մերժել էր Եգիպտոսին այդ հարցում1։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ վերջին շրջանում Կահիրեի ևՄոսկվայի միջև կապերը որոշակիորեն զարգացել են, կարելի է համարել, որ Եգիպտոսի հետ Թուրքիայի հարաբերությունների բացը լրացնելու է գալիս Ռուսաստանը։ Եգիպտոսի և Թուրքիայի հարաբերությունների սրումից հետո միլիարդավոր դոլարների օգնությունը Եգիպտոս սկսեց հոսել նաև Ծոցի արաբական միապետություններից, հատկապես՝ Սաուդյան Արաբիայից, Քուվեյթից և ԱՄԷ-ից։ Մուհամմադ Մուրսին իր նախագահության մեծ մասը ծախսեց թուրքական ֆոնդեր և ֆինանսավորումներ ստանալու համար։ Սակայն ներկայումս Ալ-Սիսիի տնտեսական հարթակը, որըևս արտասահմանյան ֆոնդերի հաշվին է ստեղծվում, հիմնվում է հիմնականում Ծոցից եկող ֆինանսական աջակցության վրա։ Տնտեսությունը փլուզումից ետ պահելունպատակով արտաքին ֆինանսական օգնություններին դիմելը դառնում է Կահիրեիդե ֆակտո տնտեսական քաղաքականությունը։ Ամփոփելով նշենք, որ եթե Թուրքիան այլևս չէր կարողանում երկխոսել արաբական նախկին վարչակարգերի հետ, ապա արաբական հասարակական որոշակի շերտերի, մասնավորապես` «Մուսուլման եղբայրներ»-ի հետ նրա հարաբերություններըբավական խոսուն էին։ Թուրքիան փորձում էր իր երկրում ձևավորված աշխարհիկության և իսլամականության միահյուսման «Թուրքական մոդել»-ը ներդնել «Արաբական գարնան» միջով անցած երկրներին, հատկապես՝ Եգիպտոսին՝ տարածաշրջանային դերի բարձրացման հասնելու նկրտումներով։ Սակայն «Արդարություն և զարգացում» և «Ազատություն և արդարություն» կուսակցությունների միջև բավականինմեծ տարբերություններ կային․ առաջինի դեպքում կրոնականությունը չէր սփռվումԹուրքիայի քաղաքական և սոցիալական կյանքում, մինչդեռ «Մուսուլման եղբայրները» դա փորձում էին անել ամենուր։ Բացի այդ, երկու երկրներում գոյություն ունի քաղաքական մշակույթների և իսլամի տարբերություն, քանի որ Թուրքիայում ներկայումս իշխում է նակշբանդիական սուֆիական վերնախավը, իսկ արաբական իսլամումսուֆիզմը երբեք իշխող չի եղել քաղաքական համակարգում։ Եգիպտոսը 2011-2013 թթ. ընդգրկվեց Թուրքիային ընկեր երկրների «ցուցակում», ու քանի դեռ լավ հարաբերությունները տնտեսական շահույթներ էին բերում,Թուրքիան շարունակում էր տարածաշրջանային ինտեգրացիան։ Թուրքիայի հարաբերությունները տարածաշրջանի երկրների հետ լավացան տնտեսական միտումների,գլոբալ տեղաշարժի և Թուրքիայի «հարևանային» նոր քաղաքականության շնորհիվ։ Այլ հարց է, որ մի շարք դրդապատճառների հետևանքով Թուրքիան չկարողացավպահել իր ընտրած քաղաքական գիծը, իսկ Եգիպտոսն էլ իր հերթին որոշեց ստեղծված պայմաններում չշարունակել քաղաքական երկխոսությունը։ Դեսպանների հեռացումից հետո Թուրքիան Եգիպտոսի հետ նշանակալից դիվանագիտական շփումներ չունի։ Խոստումնալից թվացող հարաբերությունները տարածաշրջանի երկու կարևոր երկրների միջև անսպասելիորեն վաղաժամ ընդհատվեցին։ Դիանա ԵղիազարյանԵԳԻՊՏԱ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 2011 Թ. ԵԳԻՊՏՈՍԻ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՀԵՏՈԲանալի բառեր՝ Եգիպտոս, Թուրքիա, «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպություն,դիվանագիտություն, հետհեղափոխական Եգիպտոս, ռազմական հեղաշրջում, միջազգային հարաբերություններ, իսլամիստներ, «Թուրքական մոդել», առևտրատնտեսական հարաբերություններ, Մերձավոր Արևելք։

Հոդվածում ներկայացվում են Եգիպտոսի 2011 թ. հեղափոխությունից հետո եգիպտաթուրքական սերտացող դիվանագիտական հարաբերությունները։ Մերձավոր Արևելքի երկու առաջատար պետությունները դիվանագիտական, հատկապես՝ առևտրատնտեսական փոխշահավետ հարաբերություններ հաստատեցին, երբ Եգիպտոսում 2012 թ. խորհրդարանական և նախագահական ընտրություններից հետո իշխանության եկավ «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպությունը։ Աշխատանքի նպատակն է ներկայացնել վերոնշյալ իրադարձությունների արդյունքում ձևավորված հարաբերությունների առանձնահատկությունները, դրանք պայմանավորող հանգամանքները և պատճառները։ Հոդվածում պարզ է դառնում, որ կայծակնորեն վեր սլացող երկկողմ դիվանագիտական հարաբերությունները կարող են անսպասելիորեն ընդհատվել տարածաշրջանային փոփոխությունների և անկայուն իրավիճակի պատճառով։

Մանկավարժական գործընթացն ուղղված է հաջորդ սերնդի կրթական խնդիրների լուծմանը, ուսանողների կարողությունների և անձնական հատկությունների բացահայտմանը և զարգացմանը: Այն իր բնույթով դինամիկ է և փոփոխական: Ամբողջ մանկավարժական գործընթացը բաղկացած է մանկավարժական գործունեության ընթացքում առաջացած այս կամ այն ​​մանկավարժական իրավիճակից, որը լուծման, շտկման, կարգավորման կարիք ունի: Մանկավարժական գործընթացում հանդիպած շատ իրավիճակներ վերածվում են մանկավարժական խնդիրների, ինչը ուսուցիչներին, ուսանողներին և նրանց ծնողներին դրդում է վերլուծել իրավիճակը, գնահատել առաջարկվող լուծումները, ընտրել լավագույն տարբերակը և մշակել իրականացման ծրագիր: Շատ հնարավոր է, որ ուսուցիչները ուշադրություն դարձնեն ցանկացած մանկավարժական իրավիճակի, ճիշտ մոտեցում ցուցաբերեն, խնդրահարույց իրավիճակին լուծում տան ՝ ըստ մանկավարժական գործընթացի նպատակի, մանկավարժական իրավիճակի բնույթի, ուսանողների տարիքային առանձնահատկությունների, և այլն Մանկավարժական գործընթացում հանդիպող ցանկացած մանկավարժական խնդիր դրոշմ է դնում դրա վրա, այն մեծ ազդեցություն ունի աշակերտների հետագա զարգացման վրա, հատկապես այդ ազդեցությունը շատ ուժեղ է, դա ակնհայտ է տարրական դպրոցում: Մանկավարժական իրավիճակների մեծ մասը խնդրահարույց է: Մենք բախվում ենք մանկավարժական խնդրի հետ, երբ խնդրահարույց մանկավարժական իրավիճակը կարող է ունենալ մի քանի լուծում. անհրաժեշտ է գտնել այն մեթոդը, որն այս դեպքում կհանգեցնի խնդրի արդյունավետ լուծմանը: Մանկավարժական խնդիրների կարևորությանը, դրանց կրթական նշանակության խնդրին անդրադարձել են այնպիսի մանկավարժներ, ինչպիսիք են Մ.Ա. Դանիլովը, Լ.Լ. Դոդոնը, Վ. Zag. Zagագվյազինսկին, Վ.Ա.Սլաստյոնինը, ԵԹԵ Իսան և այլոք: Մանկավարժական խնդիրը, ըստ հայտնի մանկավարժներ Վ.Ա.Սլաստյոնինի, ԵԹԵ Իսայի իմաստալից մանկավարժական իրավիճակը, որի նպատակը իրականության գիտելիքն ու վերափոխումն է [7, էջ 504-505]: Այսպիսով, մանկավարժական խնդիր ասելով `մենք հաճախ նկատի ունենք ուսուցչի կամ ուսանողների կողմից ստեղծված մանկավարժական իրավիճակը, որը զգում է վերլուծության, ուղղման, կարգավորման անհրաժեշտություն: Տարբեր գիտությունների համակարգում դիտվում և ուսումնասիրվում են տարբեր խնդիրներ: Խնդիր ասելով ՝ մենք հաճախ նկատի ունենք. • առաջադրանք կամ առաջադրանք, • խնդիր, որը լուծման կարիք ունի, • նախանշված նպատակ, որն անհրաժեշտ է իրականացնել և այլն: Բնական գիտությունների դեպքում, անկախ հանգամանքներից, խնդրի պատասխանը միշտ նույնն է, եթե խնդիրը ճիշտ լուծվի: Մանկավարժական խնդիրների դեպքում լուծումը կարող է փոխվել: Խնդրի լուծման գործընթացը կարող է փոխվել ՝ կախված տարբեր հանգամանքներից, հնարավոր է, թե երբ, ում հետ, ինչ պատճառներով և այլն: Դեռևս անցյալ դարի 60-ական թվականներին ռուս մանկավարժ Լ.Դ. մատնանշեք մանկավարժական համալիրի ելքը: գտնել կոնկրետ խնդրի ճիշտ լուծում [5, էջ. 9]: Մանկավարժական խնդրի լուծման ընթացքի և արդյունավետության վրա մեծապես ազդում է այն, թե ով է լուծում այդ խնդիրը: Մանկավարժական գործընթացի կազմակերպումը, դրա արդյունավետությունը, ինչպես նաև մանկավարժական խնդրի ճիշտ լուծումը մեծապես կախված են մանկավարժից, նրա մասնագիտական ​​և անձնական հատկություններից, ուսուցչի մանկավարժական վարպետությունից: Վարպետ ուսուցիչը միշտ ի վիճակի է ելք գտնել մանկավարժական բոլոր դժվար իրավիճակներից, պատասխանել ուսանողների անսպասելի հարցերին: Մանկավարժական հմտություններ ունեցող ուսուցիչը խորապես հասկանում է, թե ինչ անել, ինչպես դա անել ՝ բարձր նպատակին հասնելու համար: Ուսուցչի վարպետության մեջ շատ կարևոր է մանկավարժական հաղորդակցությունը, որը կարելի է համարել ուսուցչի մասնագիտական ​​ազդեցություն ուսանողների վրա `վստահության համար հեշտ հարաբերություններ ստեղծելու համար: Մանկավարժական խնդիրների լուծման արդյունավետությունը կարելի է ապահովել բարձր արդյունքի հասնելու համար `հիմնվելով հետևյալ ելակետերի վրա. • Հարմարավետություն` երեխաների բնական զարգացման օրինաչափությունների հաշվառում, նրանց հոգեկան առողջության ամրապնդում. Կյանքի գործողություններ. Երեխաների ներգրավում իրական կյանքում իրենց սեփական խնդիրները լուծելու գործում; • Համագործակցություն. Երեխաների և մեծահասակների նպատակների միավորում, գործողությունների համակարգում, փոխադարձ աջակցություն և փոխօգնություն [4, էջ. Մանկավարժական խնդիրների դեպքում խնդիրը հնարավոր չէ անհապաղ լուծել: Դա երկար գործընթաց է, որը բաղկացած է մի քանի փուլերից: Առաջին հերթին անհրաժեշտ է վերլուծել բոլոր տվյալները: Մանկավարժական խնդրի լուծման առաջին հնարավոր քայլը իրավիճակի վերլուծությունն է և գիտակցումը, թե ինչն է իրավիճակի պատճառը, երբ և ինչ պայմաններում է տեղի ունեցել, ինչ առանձնահատկություններ և հարաբերություններ ունեն ուսանողների և ուսուցիչների հետ իրավիճակի հետ և ինչ խնդիր է այս ամենը: ստեղծում է Եթե ​​այս քայլն անտեսվի, անհնար է ամբողջությամբ ուսումնասիրել խնդրահարույց իրավիճակը և խնդրին ճիշտ լուծում տալ: Մանկավարժական խնդրի լուծման հաջորդ փուլը լուծման մեթոդի ընտրությունն է, երբ մանկավարժը իր գիտելիքների բազայից և իր մանկավարժական փորձից ընտրում է տվյալ խնդրին համապատասխան լուծման մեթոդ `վերլուծելով և գնահատելով ընդունված որոշումը: Խնդիրը լուծելու համար մանկավարժը նախ կարող է խոսել ուսանողի հետ, անհրաժեշտության դեպքում, նրա ծնողների հետ, խորհրդակցել երեխայի հետ աշխատող կամ ավելի մեծ փորձ ունեցող այլ մանկավարժների հետ: Մանկավարժական խնդրի լուծման վերջին փուլը համապատասխան լուծման իրականացումն ու արդյունքների վերլուծությունն է [7, էջ 509-511]: Այսպիսով, մանկավարժական խնդիրների լուծումն իրականացվում է հետևյալ փուլերով. • մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն, • խնդրի իրազեկում, • խնդրի լուծման մեթոդի ընտրություն, • խնդրի լուծման իրականացում, • արդյունքների վերլուծություն: Դժվար մանկավարժական իրավիճակների շտկման և կարգավորման, մանկավարժական խնդիրների լուծման դժվարին գործընթացի սկիզբը դրվում է տարրական դպրոցում, քանի որ այն համարվում է երեխաների կրթական գործունեության սկիզբ: Յուրաքանչյուր տարիքային փուլ բնութագրվում է որոշակի մանկավարժական իրավիճակներով և այդ իրավիճակներից բխող մանկավարժական խնդիրներով `ելնելով ուսանողների տարիքային առանձնահատկություններից: Կրտսեր դպրոցական տարիքը անցումային շրջան է, երբ երեխան ունի ինչպես «նախադպրոցական», այնպես էլ «դպրոցական» հատկանիշներ: Այս տարիքում երեխան պետք է պատրաստ լինի ոչ միայն գիտելիքներ ձեռք բերելու, այլ նաև ամբողջ կյանքի բովանդակությունը փոխելու համար, որն իր հերթին որոշակի դժվարություններ է առաջացնում: Կրտսեր դպրոցականների աշակերտները կարող են դժվարությունների հանդիպել երեխայի անսովոր առօրյայի, ուսուցիչների, դասընկերների և ընտանիքի անդամների հետ հարաբերությունների, ինչպես նաև դպրոցի և մանկավարժական գործընթացի նկատմամբ հետաքրքրության և հիասթափության պատճառով [2, էջ 84-93]: Նախակրթական տարիքի երեխաների մեծ մասին բնութագրելու են մի շարք առանձնահատկություններ: Այսպիսով, կրտսեր դպրոցի աշակերտները: • գրգռված են, արագ հուզվում, հաճախ դասերին հիշում են ծնողներին (այս դեպքում անհրաժեշտ է շեղել երեխաներին հետաքրքիր թեմաներով, աշխատել, տալ առաջադրանքներ, առաջադրանքներ ՝ օգտագործելով աշակերտի դերը), • հետաքրքրասեր են, ուզում են իմանալ ամեն ինչ (պետք է համբերատար լինել, պատասխանել բոլոր հարցերին, մանրամասն և մատչելի բացատրությանը), • արագ հոգնել և ձանձրանալ (անհրաժեշտ է երեխաներին դասի ընթացքում պահել ակտիվ դերում ՝ անընդհատ փոխելով նրանց աշխատանքի ոճը, ներառյալ հետաքրքիր խաղեր, մրցույթներ, տարբեր ֆիզիկական վարժություններ), • արագ տպավորված և անապահով են (հանձնարարությունները պետք է տրվեն ՝ հաշվի առնելով երեխաների մտավոր և ֆիզիկական պատրաստվածության մակարդակը ՝ բացառելով վատ պարունակությունը և վերջավոր նյութերը) Վերոհիշյալ տարիքային առանձնահատկությունները հաճախ հանգեցնում են մանկավարժական այնպիսի բարդ իրավիճակների, որոնք անհապաղ լուծում են պահանջում: Դրանց ճիշտ լուծումը կարող է ուղղակիորեն ազդել երեխայի ապագայի, նրա վարքի, ներաշխարհի, աշխարհայացքի վրա և այլն: Մանկավարժական գրականության ուսումնասիրության արդյունքում մենք կարող ենք ընդհանրացնել և առանձնացնել մի շարք մանկավարժական կանոններ, որոնք կարող են էապես ազդել մանկավարժական գործընթացի արդյունավետության վրա: Տարբեր մանկավարժական խնդիրներ լուծելիս դրական արդյունքի կարելի է հասնել, եթե պահպանվեն հետևյալ կանոնները. • Յուրաքանչյուր վատ գործողության մեջ բացասական դրդապատճառ չտեսնել, լավատես լինել, ցուցաբերել մարդասիրական մոտեցում, քանի որ բացասական մակարդակի վրա հույս դնելը կարող է միայն խորացնել բարդույթը: կոնֆլիկտային իրավիճակ: պետք է ավելի արդյունավետ լինի, քանի որ ուղղակի դիտողությունները, սպառնալիքները կարող են դժգոհություն և դժգոհություն առաջացնել, ուսանող-ուսանող, ինչպես նաև ուսանող-ուսուցիչ համագործակցություն, • մանկավարժական նրբություն և վարպետություն. Մի փոքր հումորը կանխում է հակասությունները: Այժմ ներկայացնենք տարրական դպրոցում հանդիպող որոշ մանկավարժական խնդիրների մի օրինակ ՝ դրանց որոշ հնարավոր լուծումներ տալով: Խնդիր 1: • Մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն: Առաջին դասարանցիներից մեկը առանց մոր չի հաճախել դասերի: Նա սկսեց լաց լինել, երբ հեռու էր մորից: • Խնդրի իրազեկում: Ուսուցիչը, գիտակցելով տրված մանկավարժական իրավիճակի լրջությունը, փորձում է հնարավորինս շուտ լուծել խնդիրը ՝ աշակերտի մեջ ստեղծելով ուսման դրական շարժառիթներ ՝ ներգրավելով նրան տարբեր գործողությունների մեջ: • Խնդիրների լուծման իրականացում: Սկզբնապես ուսուցիչը դասերին հրավիրում էր իր մորը: Հետո, աստիճանաբար, տարբեր պատրվակներով, ուսուցիչը աշակերտի մորը դուրս էր ուղարկում դասարանից, և այդ ընթացքում նա աշակերտին տալիս էր հետաքրքիր առաջադրանքներ ՝ ուշադրությունը շեղելու համար, որպեսզի մոր բացակայությունը չնկատվի: Այսպիսով, որոշ ժամանակ անց մայրը սկսեց սպասել երեխային միջանցքում, ապա դպրոցի բակում: • Արդյունքների վերլուծություն: Վերոնշյալ մոտեցման շնորհիվ խնդիրը լուծվեց, և երեխան ամբողջությամբ ներգրավվեց մանկավարժական գործընթացում: Խնդիր 2: • Մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն: Երկրորդ դասարանի ուսուցչուհին նկատեց, որ իր դասարանի աշակերտներից ոմանք դաս էին սովորում, բայց նրանք ձեռք բարձրացրին, կամ նրանց հարցնելիս նրանք կամ չէին պատասխանում, կամ խոսում էին կաշկանդվածությամբ ու վախով: • Խնդրի իրազեկում: Բախվելով հետևյալ մանկավարժական խնդրին ՝ ուսուցիչը փորձում է մշակել իրավիճակը լուծելու ուղիներ ՝ աշակերտներին դրդելով լինել ակտիվ և անկախ: • Խնդիրների լուծման իրականացում: Ուսուցիչը ուսանողներին անընդհատ ներգրավում էր աշխատանքի ոլորտում, որտեղ ստեղծվում էր անկաշկանդ մթնոլորտ, երեխաները կարողանում էին արտահայտել իրենց մտքերն ու զգացմունքները, դասարանում զգալ իրենց սեփական անձի դերը և այլն: • Արդյունքների վերլուծություն: Որոշ ժամանակ անց իրավիճակը բարելավվում է: Երեխաների վախը վերանում է, աշակերտները հասկանում են, որ հնարավոր է ազատորեն արտահայտել իրենց մտքերը, նրանք կարող են նույնիսկ սխալվել, շփոթության մեջ չպատժվել, որ այդ դեպքում նրանք մնան սիրված ուսուցչի կողմից և վայելեն հեղինակություն: Խնդիր 3: • Մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն: Երրորդ դասարանի ուսուցչուհին նկատում է, որ իր դասարանի երեխաները ընկերասեր չեն, օգնում են միմյանց, իրենց իրերը չեն տալիս ընկերներին, չեն վստահում միմյանց: • Խնդրի իրազեկում: Այս խնդիրը լուծելու համար ուսուցիչը հաճախ օգտագործում է կոլեկտիվ ուսուցման տեխնոլոգիա ՝ խթանելով աշակերտների համագործակցությունը: • Խնդիրների լուծման իրականացում: Ուսուցիչը դիտավորյալ ստեղծում է մի իրավիճակ, երբ անհրաժեշտ է կա՛մ սեփական իրերը տալ ընկերոջը, կա՛մ միասին աշխատել նույն բանի վրա, սովորել մեկ գրքով, հաղորդիչով և այլն: Որպես օրինակ բերելու համար, ուսուցիչը երբեմն իրեր է տալիս աշակերտներից մեկին: • Արդյունքների վերլուծություն: Նման գործողությունները օգնեցին միավորել ուսանողական մարմինը ՝ դառնալով համագործակցող և աջակից: Ներկայացված մանկավարժական խնդիրները կարող են ունենալ այլ լուծումներ, քանի որ մանկավարժական խնդիրը, ի տարբերություն այլ խնդիրների, օրինակ ՝ մաթեմատիկական, ունի բազմաթիվ լուծումներ և տարբեր «պատասխաններ»: Մանկավարժական գործընթացում կան ինչպես վերը նշված, այնպես էլ մանկավարժական շատ այլ իրավիճակներ, որոնք պետք է լուծել: Բացի մանկավարժական բազմաթիվ իրավիճակներից, որոնք ինքնաբերաբար ստեղծվում են մանկավարժական գործընթացում, ուսուցիչները և ուսանողները կարող են նաև ստեղծել մանկավարժական խնդիրներ, որոնք հետապնդում են հատուկ նպատակ ՝ հաշվի առնելով դրանց կարևորությունն ու ազդեցությունը ուսանողների ուսուցման և կրթության գործընթացում: Խնդրահարույց մանկավարժական իրավիճակների պատճառով հնարավոր է գտնել բազմաթիվ հարցերի պատասխաններ ՝ նպաստելով ուսումնական գործընթացի արդյունավետության բարձրացմանը: մանկավարժական իրավիճակները կազմված են ինչպես ուսուցչի, այնպես էլ ուսանողների կողմից: Գրականություն 1. Կրուտեցկի Վ.Ա., Մանկավարժական հոգեբանության հիմունքներ, Երեւան, «Լույս», 1976, 443 էջ: 2. Պետրովսկի Ա.Վ., Տարիքային և մանկավարժական հոգեբանություն, դասագիրք երեխաների համար: ինստ. համար, Երեւան, «Լույս», 1977, 398 էջ: 3. Bordovska NV, Rean AA մանկավարժություն: Սովորելը Ավելին. - SPb Peter. 2006.-304 էջ 4: Guslova MN Նորարարական մանկավարժական տեխնոլոգիաներ: Սովորելը пособие.-М 5. Dodon LL Առաջադրանքների ժողովածու և մանկավարժության կառավարում: UCPEDGIZ.-1959.6. Подласый И.П. Педагогика начальной школы. Սովորելը ցրտի համար պեդ դպրոցщ иколледжей.- М.: ՎԼԱԴՈՍ.- 2004.- 399 էջ 7: Slastenin VA, Isaev IF, Shijanov EN մանկավարժություն: Սովորելը пособие длястудентов высш. պեդ уч зав.- М .. ։

Հոդվածը նվիրված է մանկավարժական խնդիրների բացահայտմանը, վերլուծությանն ու դրանց լուծման ուղիների պարզաբանմանը։ Մանկավարժական խնդիրը ստեղծված մանկավարժական իրավիճակի իմաստավորումն է՝ ուղղված դրա շտկմանն ու վերափոխմանը՝ ելնելով մանկավարժական գործընթացի նպատակից։ Մանկավարժական իրավիճակներն ստեղծվում են ինչպես ուսուցչի, այնպես էլ աշակերտների կողմից տարերայնորեն և նպատակադրված։

ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌՈՒՍԱԿԱՆԱՑՄԱՆՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ XIX Դ. ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ(ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ)XIX դ. սկզբին նպաստավոր ռազամաքաղաքական իրադրություն էրստեղծվել Անդրկովկասին տիրանալու համար, և ցարական իշխանությունները չհապաղեցին օգտվել առիթից1։ Անդրկովկասյան երկրամասը գրավելուցհետո ռուսական իշխանությունները ձեռնամուխ եղան վերջինիս ռուսականացման գործին։ Ի դեպ, «ռուսականացում» ասելով հասկանում ենք՝ ա. ռուսական օրենքներ և վարչաձև, բ. երկրամասում ռուս տարրի վերաբնակեցում։ Երկրամասը հավատարիմ ժողովրդով բնակեցնելու և ֆինանսատնտեսականտեսանկյունից նորանվաճ շրջանները գայթակղիչ դարձնելու համար ցարական իշխանությունները 1819 թ. փորձեցին այժմյան Վրաստանի և Ադրբեջանի հանրապետությունների տարածքներում վերաբնակեցնել Վիրտեմբերգյանգերմանացիների 500 ընտանիք2։ Բայց գերմանացիների վերաբնակեցումըսպասված օգուտը չտվեց, քանի որ վերջիններս թեև արագ բարելավեցին իրենց տնտեսական վիճակը, սակայն վարում էին մեկուսացված կյանք և չնպաստեցին երկրամասի ընդհանուր զարգացմանը։ Գերմանական ծրագրի անհաջողությունից հետո իշխանությունները փորձեցին նորանվաճ երկրամասիյուրացման և ռուս-պարսկական սահմանի ամրացման խնդիրը լուծել 80000մալոռուս (ուկրաինական) կազակների Արևելյան Հայաստանի սահմանամերձշրջաններ վերաբնակեցնելով և այդտեղ «զինվորական բնակավայրեր» ստեղծելով3։ Արաքսի կազակություն ստեղծելու ծրագրի ջատագովները Կովկասյանկորպուսի հրամանատար` Ի. Պասկևիչը, և ռուսական բանակի գլխավոր շտա1 Մանրամասն տե´ս Դիլոյան Վ., Արևելյան Հայաստանը XIX դարի առաջին երեսնամյակին և հայռուսական հարաբերությունները, Երևան, 1989։ 2 Հայրապետյան Ա., Ռուս վերաբնակներն Ալեքսանդրապոլի գավառում, Շիրակի պատմամշակութային ժառանգությունը (այսուհետև՝ ՇՊՄԺ), 8-րդ միջազգային գիտաժողով, Գյումրի, 2010,էջ 90։ 3 Հայրապետյան Ա., Արևելյան Շիրակը 19-րդ դարի առաջին կեսին, Գյումրի, 2005, էջ 68։ բի պետ Դիբիչն էին4։ Համաձայն վերջիններիս կանխատեսումների՝ այս զինվորական բնակավայրերը պետք է աճեին ու զարգանային Ռուսաստանից պարբերաբար ստացվող համալրումների հաշվին։ Այդ տեղաշարժերը նախ և առաջհնարավորություն կտային ազատելու Մալոռուսիան ավելորդ բնակչությունից,զուգահեռ կապահովեին պարսկական սահմանի անվտանգությունը և տեղիժողովուրդների հնազանդությունը։ Նոր բնակլիմայական պայմաններին հարմարվելուց հետո կազակները կփոխարինեին ռուսական ներքին նահանգներիցԱնդրկովկաս ուղարկված ռուս զինվորներին, ինչը հնարավորություն կտարկանխելու զորքերում առկա մահացության բարձր ցուցանիշները5։ Ծրագիրն իրագործելու նպատակով 1827 թ. կոմս Պ. Տոլստոյի գլխավորությամբ ստեղծվեց հատուկ կոմիտե` կազակներին ընդունելու, բնակեցնելու, ինչպես նաև կազակային 10 օկրուգներ (ամեն օկրուգին հատկացվելու էր 200000 դեսյատինհող և 8000 բնակիչ) ստեղծելու համար6։ Սակայն, վերոհիշյալ ծրագրի իրագործումը գերազանցապես երկար ժամանակ և մեծ ծախսեր պահանջելուպատճառով այդ շրջանում չիրագործվեց։ Փոխարենը ցարիզմը իր սահմանամերձ շրջանների մի մասը էթնիկ հուսալի տարրով շուտափույթ բնակեցնելու նպատակով կազմակերպեց 8249 ընտանիք պարսկահպատակ հայերի ներգաղթ։ Արևելյան Հայաստանում մալոռուսկազակներ վերաբնակեցնելու Ի. Պասկևիչի երկրորդ և երրորդ ծրագրերը ևսնույն պատճառներով չիրագործվեցին։ Չհամակերպվելով կրած անհաջողության հետ՝ 1829 թ. Ի. Պասկևիչն արքունիք ներկայացրեց նոր ծրագիր` այսանգամ առաջարկելով Արևելյան Հայաստանում բնակեցնել 20000 ընտանիքկազակների։ Այս ծրագրին ևս արքունիքը ընթացք չտվեց, և փոխարենը, ինչպես գիտենք, ընդամենը 95000 ռ. ոսկով և 380000 ռ. արծաթով կազմակերպեց 12357 ընտանիք արևմտահայերի վերաբնակեցումը։ Երկրամասում ռուսական գաղութներ հիմնելու Ի. Պասկևիչի երրորդ անհաջող փորձը թվագրվում է 1830 թ.-ով։ Այս անգամ կառավարչապետն առաջարկում էր Անդրկովկասում անհապաղ անցկացնել վարչատարածքային բաժանում և հաստատել ռուսական կառավարչաձև։ «Ինքնակալական պետության անհրաժեշտ հատկությունն է,‒ գրում էր նա,‒ ստեղծել նաև ռուսական4 Գրիգորյան Զ., Ռուսաստանի հետ Արևելյան Հայաստանի միավորման նշանակությունը հայժողովրդի ազգահավաքման և գոյատևման համար, «Պատմա-բանասիրական հանդես»(այսուհետև՝ ՊԲՀ), Երևան, 1978, № 3, էջ 17։ 5 Հայրապետյան Ա., Էթնո-ժողովրդագրական և կրոնադավանական իրավիճակը Ալեքսանդրապոլի գավառում (1840-1850-ական թթ.), ՀՀ ԳԱԱ ՇՀՀ կենտրոնի «Գիտական աշխատություններ», հ. 6, Գյումրի, 2003, էջ 74։ 6 Պարսամյան Վ., Գրիբոյեդովը և հայ-ռուսական հարաբերությունները, Երևան, 1947, էջ 104։ գաղութներ, հիմնել զինվորական բնակավայրեր, ինչպես նաև ռուս գյուղացիների բնակավայրեր»7։ Չնայած Ի. Պասկևիչի ողջ ջանքերին՝ այս ծրագիրը ևս իր ծախսատարության պատճառով կյանքի չկոչվեց։ Ցարական արքունիքը Անդրկովկասի ռուսականացմանը լրջորեն ձեռնամուխ եղավ միայն XIX դ. 40-ական թվականների կեսերից, երբ իր տիրապետությունը երկրամասում և Արևելյան Հայաստանում ամրապնդելու նպատակով սկսեց իրագործել ռուս աղանդավորների վերաբնակեցման քաղաքականությունը։ Վերջին տարիներին, պայմանավորված ժողովրդագրական նոր գործընթացներով, նաև հարցի գիտաքաղաքական կարևորությամբ, զգալիորեն աճելէ հետաքրքրությունը ժողովրդագրական խնդիրների նկատմամբ։ Ցարիզմի Արդրկովկասում վարած վերաբնակեցման քաղաքականության ուսումնասիրությունը արդիական է այնքանով, որքանով կարևորվում է երկրամասի ռազմավարական և տնտեսական նշանակությունը Ռուսաստանի համար, ինչպես XIXդարում և XX դարասկզբին, այնպես էլ այսօր։ Անդրկովկասն աշխարհագրական այն դարպասն էր, որով Ռուսաստանը ներթափանցում էր Փոքր Ասիա, ևերկրամասի ռուսականացմամբ ցարական ինքնակալությունը փորձում էր հիմնավորապես խառնել արևմտաեվրոպական տերությունների ռազմաքաղաքական նախագծերը տարածաշրջանում։ Վերջին ծրագիրը ևս Ի. Պասկևիչի «փայլուն» մտահաղացումն էր։ Դեռևս1830 թ. ապրիլին նա ցարին մի նամակ է, գրել, որում կարևորել էր Ռուսաստանի ներքին նահանգների ռուս աղանդավորների` որպես «անհանգիստտարրի» վերբնակեցումը Անդրկովկասում։ Ընդ որում՝ այս ծրագիրն առաջարկվում էր իրագործել զորակոչի միջոցով. նախատեսվում էր զորակոչել ոչմիայն առողջներին, այլև խեղանդամներին, փախստականներին և նույնիսկթափառաշրջիկներին8։ Արևելյան Հայաստանի վերաբնակեցման առաջին երկու ծրագրերի հեղինակները Երևանի գավառապետ Բլավատսկին (Երևանի և Նոր Բայազետիգավառների համար նրա կազմած վերաբնակեցման ծրագրի իրագործման արդյունքում մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը Երևան‒Դարաչիչագ‒Դիլիջան‒Շորժա-Նոր Բայազետ խճուղիներով անցնող անծանոթին կարող էր թվալ, թե երկրամասի հիմնական բնակիչները ռուսներն են9) և Անդրկովկասի վերաբնակեցման ժամանակավոր կոմիտեի նախագահ, Անդրկովկասյան երկրամասի գլխավոր վարչության խորհրդի անդամ Ֆադեևն էին (վերջի7 Հայրապետյան Ա., Էթնո-ժողովրդագրական և կրոնադավանական իրավիճակը Ալեքսանդրապոլի գավառում (1840-1850-ական թթ.), էջ 74։ 8 Նույն տեղում, էջ 74։ նիս ջանքերով իրագործվեց Ալեքսանդրապոլի գավառի վերաբնակեցումը)։ Նշված քաղաքականությունն իրագործելիս ցարիզմը առաջին հերթին ընտրեցՌուսաստանի կլիմային մոտ վայրեր, ինչպիսիք կարող էին լինել Լոռին, Գյոկչան, Դիլիջանը և Զանգեզուրը։ Սակայն գաղութարարների առաջին խնդիրըայս տարածքներից տնտեսական օգուտ քաղելն էր, որովհետև ցարիզմի մտահոգությունը այն էր, որ գյուղատնտեսական մթերքները պետք է տեղում արտադրվեին, այլն ոչ թե ներմուծվեին։ Ասվածը ավելի պատկերավոր դարձնելուհամար ներկայացնում ենք ռուս հեղինակ Շավրովի տեսակետը Կասպիականավազանի տնտեսական անհրաժեշտության մասին. «Մեր տնտեսական շահերը Կասպիական ավազանում այնքան ակնառու են, որ աչք են ծակում։ Ինչո՞ւմենք գնենք բրինձ, բամբակ և այն Եգիպտոսում, Հնդկաստանում և Ամերիկայում, երբ այդ բոլորը մենք կարող ենք աճեցնել մեր անդրկովկասյան հողերում»10։ Իշխանությունների մեծապետական ծրագրերն իրագործելու նպատակովստեղծվեց վերաբնակեցման ժամանակավոր կոմիտե, որի նախագահ հաստատվեց Անդրկովկասյան երկրամասի գլխավոր վարչության անդամ, խորհրդատու Ֆադեևը։ Մի քանի տարի անց՝ 1849 թ. դեկտեմբերի 21-ին, կոմիտեիփոխարեն ստեղծվեց Անդրկովկասյան երկրամասի պետգույքերի վարչություն,որի ծավալելիք գործունեության իրական ուղղությունները նշված են 1850 թ.մարտի 4-ին Ֆադեևի՝ Երևանի նահանգապետ Բալավատսկուն ուղարկած գրության մեջ. «Անդրկովկասյան երկրամասի պետգույքերի վարչության նորկանոնադրության հաստատման կապակցությամբ ռուս վերաբնակների տեղավորման գործը, որը մտնում էր ռուս վերաբնակների տեղավորման նախկինժամանակավոր կոմիտեի պարտականության մեջ, այսուհետև մտնում է տեղական նահանգային և գավառային ղեկավարության պարտականության մեջ,պետգույքերի վարչության շրջանակներում։ Այդ կապակցությամբ ես փոխարքայի հաստատմանն եմ ներկայացնում վերաբնակների վերաբնակեցման, տեղավորման և ընդհանուր ղեկավարման համար նախագիծ»11։ 1850 թ. մարտի 13-ին Ֆադեևը փոխարքային գրել է. «1848-1849 թվականներն ընթացան Ռուսաստանի ներքին նահանգներից եկող ռուս վերաբնակներին տեղավորելու համար հողերի ընտրությամբ»12։ Ֆադեևը փոխարքայի խորհրդատուն էր, ինչը հնարավորություն տվեց վերջինիս իրագործելուիր հեռահար նպատակները։ 1849 թ. մայիսի 13-ին նա Ալեքսանդրապոլի գավառի վերաբնակեցման կապակցությամբ Երևանի նահանգապետին գրել է.«Այստեղ ռուսական վերաբնակեցման համար նախատեսված է երկու հողա11 Հայթյան Ա., Հայաստանի ռուս վերաբնակները (1830-1920), Եր., 1989, էջ 40։ 12 Նույն տեղում, էջ 43։ մաս, մեկը Շորագյալի Էլիդար կոչված տեղամասն է, որը… չափված է, նրա վերաբերյալ կազմված է հատուկ պլան։ Նրանում կա 6928 դեսյատին օգտակարհողամաս, հետևաբար, նախատեսելով յուրաքանչյուր ընտանիքի համար 30դեսյատին, այնտեղ կարելի է բնակեցնել մինչև 230 ընտանիք։ Այդ տեղամասում ռուսական ընտանիքների բարեկեցության համար բոլոր հնարավորությունները կան, այն գտնվում է Ալեքսանդրապոլ‒Ախալցխա ճանապարհի մոտ,հեռու չէ արդեն գոյություն ունեցող ռուսական ինչպես դուխոբորների, այնպեսէլ մոլոկանների գյուղերից։ Իմ համոզմամբ, ինչպես նաև գավառապետի կարիքով, ոչ մի արգելք չկա այդ տեղամասը ռուսական վերաբնակներով զբաղեցնելու համար։ Մյուս տեղամասը այդ բանի համար նախատեսված է Ալեքսանդրապոլքաղաքը՝ այնտեղ 20 ընտանիք միայն արհեստավորներ… բնակեցնելու համար»13։ Ֆադեևը ծրագրել էր վերաբնակեցնել Ալեքսանդրապոլի հարթավայրը, Ախուրյան գետի միջին հոսանքի ձախափնյա տարածությունները և Լոռվա դաշտը։ «Առավել օգտակար է 100 ընտանիք ունեցող ռուսական գյուղերը հիմնել(Երևան‒Ալեքսանդրապոլ‒Թիֆլիս) երկայնքով…ցարական ճանապարհիգարնանից մինչև խոր աշուն այդ ճանապարհով անընդհատ անցնում են Կողբի աղահանքից աղ տեղափոխող փոխադրամիջոցները, և քանի որ հիմա ջուրկա, ապա կառապանները ձգտում են այդ կետին։ Եթե այստեղ լինի ռուսականգյուղ, ապա գյուղացիները, զանազան պարենային ապրանքներ վաճառելով,նշանակալից եկամուտ կստանան։ Բացի դրանից՝ իրենք ևս կարող են զբաղվել Կողբից Ալեքսանդրապոլ աղ փոխադրելով։ Նրանք փոխադրական կապկպահպանեն Ալեքսանդրապոլի և Երևանի միջև, իսկ երբ այդ ճանապարհիվրա փոստային ուղի բացվի, ապա գյուղացիները հնարավորություն կստանանփոստակայան պահելու»։ Այսպես՝ Ֆադեևի հիմնական նպատակը Ալեքսանդրապոլի գավառի բոլոր ճանապարհները ռուսական գյուղերով շրջապատելնէր։ Ռուս իշխանավորների համառ ջանքերի արդյունքում 1844 թ. Թիֆլիս‒Ալեքսանդրապոլ ռազմուղու վրա՝ Մեծ Ղարաքիլիսա գյուղի տարածքում, հիմնվեց Ալեքսանդրապոլի գավառի առաջին ռուսական բնակավայրը` Վորոնցովկան, որից հետո մեկը մյուսի հետևից հիմնվեցին Պրիվոլնոյե, Պակրովկա,Գյառ-գյառ (ռուսական) և Նիկոլաևկա ռուսական գյուղերը։ Ինչ վերաբերում էԱխուրյանի միջին հոսանքի ձախափնյա տարածություններին, ապա այստեղռուսական բնակեցումներ չիրագործվեցին, քանի որ այս ժամանակ ընթանում13 Ավդալբեգյան Խ., Հողային հարցը Արևելյան Հայաստանում (1801-1917 թթ.), Եր., 1959, էջ219-220։ էին Արագածի ստորոտից սկիզբ առնող ջրանցքի վերականգնման աշխատանքները։ Վերաբնակեցման գործը նոր հարթության վրա դրվեց, երբ 1850 թ. մարտի 28-ին Երևանի նահանգապետը փոխարքայից թույլտվություն ստացավՖադեևի և Բլավատսկու ծրագրերը կյանքի կոչելու համար։ Արդյունքում Արևելյան Հայաստան տեղափոխվեցին և 15080 դեսյատին 6574 սաժեն հողիվրա (այդ թվում՝ Ալեքսանդրապոլի գավառում` Էլիդար թաղամասում 6928 դեսյատին և 1574 սաժեն, Ալեքսանդրապոլ քաղաքի մոտ` 60 դեսյատին, Դարաչիչագի և Ալեքսանդրապոլի միջև ընկած Միսխանա տեղամասում` 1906 դեսյատին) հաստատվեցին ևս 500 ընտանիք ռուս աղանդավորներ։ Այս կապակցությամբ Կովկասյան փոխարքայության քաղաքացիական վարչության պետգեներալ Բեհբութովը գրեց Երևանի նահանգապետին. «Պետգույքերի էքսպեդիցիան ի նկատի ունենալով ձերդ պայծառափայլության կարծիքը… այն մասին, որ Երևանի նահանգում ռուսական բնակավայրերի բազմապատկումըԴուք ևս ձեր կողմից գտնում եք շատ օգտակար, նկատի ունենալով, որ այն կնպաստի անմարդաբնակ վայրերի ուժեղացմանը, գյուղատնտեսական արտադրության ավելացմանը և արդյունաբերության ուժեղացմանը, և այն իրագործելու համար ոչ մի դժվարություն չի ակնկալվում… Պետգույքերի էքսպեդիցիանբոլոր նախատեսումներին… փոխարքան տվեց իր համաձայնությունը և թույլատրեց իրագործել այն»14։ Այսպիսով՝ ցարիզմին գաղութացման այս փուլում հաջողվեց Ալեքսանդրապոլի գավառում իրագործել նախապես ծրագրված գործը։ Թիֆլիս‒Ջալալօղլի‒Ղարաքիլիսա‒Դիլիջան փոստային մայրուղու վրա հիմնադրվեցին ռուսական Նովո-Միխայլովկա, Վորոնցովկա (Տաշիր), Պրիվոլնոյե, Նիկոլաևկա,Գյառգյառ, Պոկրովկա, Նիկիտինովկա (Ֆիոլետովո), Վոսկրեսենովկա (Լերմոնտովո) գյուղերը։ Իսկ ընդհանուր առմամբ, չնայած ցարիզմի գործադրած ողջ ջանքերին,գաղութացման քաղաքականությունն Արևելյան Հայաստանում, մասնավորապես Ալեքսանդրապոլի գավառում, ձախողվեց։ Ռուսներին նախ չհաջողվեց վերաբնակեցնել Ախուրյանի միջին հոսանքի ձախափնյա տարածությունները։ Չիրագործվեցին նաև Ալեքսանդրապոլ‒Ղարաքիլիսա‒Ջալալօղլի‒Դիլիջանճանապարհի վրա ռուսական բնակավայրեր հիմնելու ծրագրերը։ Ֆադեևյան ծրագրով Ալեքսանդրապոլի գավառում հիմնադրված վերջիներկու գյուղերը ուղղափառներով բնակեցված Նիկոլաևկան ու Նովո-Ալեքսանդրովկան էին։ Առաջինը հիմնվել էր 1858 թ. Բորժոմի գավառի Ցիխիսդտվարի (26 ընտանիք) և Բակուրիանի (16 ընտանիք) գյուղերից, իսկ Նովո-Ալեք14 Հայթյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 49-50։ սանդրովկան` ըստ Երևանի նահանգապետի 1862 թ. մարտի 4-ին Կովկասիփոխարքային ներկայացրած թիվ 481 զեկուցագրի` Աստրախանի նահանգիՉերնոյարի գավառի Կորմովսկոյ գյուղից (10 ընտանիք) Ալեքսանդրապոլի գավառ տեղափոխվածների կողմից15։ Մեր կարծիքով՝ վերաբնակեցման կամ ռուսականացման քաղաքականությունը և´ դրական, և´ բացասական գործընթաց էր։ Վերաբնակեցումը կարելիէ դրական համարել, քանի որ ցարիզմի Անդրկովկասում իրագործած այս քաղաքականության շնորհիվ երկրամասը նոր շունչ ստացավ, և կարճ ժամանակում տնտեսական վերելք ապրեց։ Այս առիթով Ֆադեևը գրում է. «Ռուս վերաբնակաները Անդրկովկասյան երկրամասում հատկապես օգտակար են նրանով, որ բարեկարգ բնակավայրերի ստեղծման օրինակ են հանդիսանում ևնպաստում են փոստային և առևտրական հաղորդակցությանը, այնպիսի նորցանքատեսակների մշակում են սկսում, որոնք Անդրկովկասում մինչ այդ հայտնի չէին, ինչպես օրինակ հնդկացորենը, տարեկանը, կարտոֆիլը և այլն, բնիկներից ավելի լավ են օգտագործում ալրաղացները։ Իրենց մեջ ունեն շատ լավարհեստավորներ, որոնք այս երկրամասում պակասում են և ընդհանրապեստեղական շինականներից ավելի ձեռներեց ու գործունյա են… բնիկները սկսում են նրանցից ընդօրինակել տնտեսական և կենցաղային մի շարք բարեփոխումներ»16։ Հաստատվելով Անդրկովկասում, մասնավորապես Արևելյան Հայաստանում՝ ռուս վերաբնակները կարճ ժամանակահատվածում հարմարվեցին տեղիպայմաններին և հակառակ գերմանացիներին՝ զարկ տվեցին տեղի տնտեսությանը։ Վերջիններս հմուտ ատաղձագործներ, կաշվեգործներ, անասնապահներ, մեղվապահներ և հողագործներ էին17։ Ի վերջո բարեկարգվեցին մի շարքհայկական բնակավայրերը կամ հիմնվեցին ռուսական նոր բնակավայրեր`Վորնցովկա, Սեմյոնովկա, Ելենովկա և այլն։ Ինչպես վերևում արդեն նշվեց,նման գյուղերի առկայությունը (գյուղերի արտաքին տեսքը, բնակարաններիարտաքին հարդարանքը, վերաբնակների ջանքերը հիշյալ բնակավայրերը բարեկարգելու ուղղությամբ) կարող էր միայն օրինակ ծառայել տեղացիներին։ Բացի դրանից, հիմք ընդունելով Վ. Դիլոյանի, Լեոյի, Ա. Հայթյանի և մյուսներիպնդումները, մենք ևս գտնում ենք, որ ցարիզմի ռուսականացման քաղաքականությունը Անդրկովկասում, մասնավորապես Արևելյան Հայաստանում մասամբ արդարացված էր։ Ըստ Վ. Դիլոյանի՝ Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանի ենթակայության տակ անցնելուց հետո հայ ժողովրդի մի մասի համար զարգացման անհամեմատ նպաստավոր հեռանկարներ ստեղծվեցին. վերջ տրվեցավատատիրական անիշխանությանը, արևելյան բռնապետական կարգերին,տեղացիներին կյանքին ու ունեցվածքին կայուն երաշխիքներ տրվեցին, ինչպես նաև խթանվեց արտադրողական ուժի աճը18։ Ուշագրավ է Լեոյի տեսակետը. «…Հայ ժողովուրդը ինքնաբերաբար, իրսեփական բնազդի թելադրությամբ միակերպ էր լուծել իր ֆիզիկական գոյության պահպանման առեղծվածը,… դա ռուսաց տիրապետության տակ գոնեկյանքի և գույքի երաշխավորություն էր»19։ Ըստ Ա. Հայթյանի՝ ռուսների վերաբնակեցումը դարձավ ռուս ժողովրդի միփոքր մասի և հայ ժողովրդի համատեղ ապրելու, աշխատելու և բարեկամության ամրապնդման կոնկրետ արտահայտությունը20։ Վերաբնակեցման գործընթացն ուներ նաև բացասական կողմեր. բավական է միայն նշել Արևելյան Հայաստանի սակավահողությունը, տեղացիներիոչ բարեհամբույր վերաբերմունքը վերաբնակների նկատմամբ, էլ չենք խոսումռուսներին շնորհված բազմաթիվ արտոնությունների մասին։ Ինչ վերաբերումէ ռուսականացման քաղաքականության ձախողմանը, ապա կարծում ենք, որինչպես Ռուսական կայսրությունը, այնպես էլ ներկայիս Ռուսաստանի Դաշնությունը, խնդիր ունի վերանայելու իր իսկ որդեգրած գաղութատիրական քաղաքականությունը, այն է` Անդրկովկասը Ռուսաստանի գաղութային կցորդն է։ Այս անհեռատես քաղաքականության պատճառով էլ Ռուսաստանը ժամանակառ ժամանակ արժանացել է և շարունակում արժանանալ իր դաշնակիցներիև հատկապես հայության անվստահությանն ու ապակողմնորոշմանը։ Մելքոնյան ՎարդուհիԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌՈՒՍԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ XIX Դ. ԴԱՐԻԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ (ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ)Բանալի բառեր` ժողովրդագրական գործընթացներ, Ալեքսանդրապոլի գավառ, Ալեքսանդրապոլ քաղաք, Էլիդար թաղամաս, ցարական իշխանություններ, ռուսականացում, վերաբնակեցումԱմփոփում։

Արևելյան Հայաստանի ռուսականացման առաջին լուրջ փորձերը ցարական իշխանությունների կողմից արվեցին արդեն XIX դ. առաջին կեսերին Ալեքսանդրապոլի գավառում։ Վերաբնակեցման ծրագիրը մշակեց փոխարքայի խորհրդատու Ֆադեևը։ Վերջինս ծրագրել էր վերաբնակեցնել Ալեքսանդրապոլի հարթավայրը, Ախուրյան գետի միջին հոսանքի ձախափնյա տարածությունները և Լոռվա դաշտը։ 1849-1850 թթ. ընկած ժամանակահատվածում Թիֆլիս‒Ջալալօղլի‒Ղարաքիլիսա‒Դիլիջան փոստային մայրուղու վրա հիմնադրվեցին ռուսական Նովո‒Միխայլովկա, Վորոնցովկա, Պրիվոլնոյե և այլ գյուղեր։ Այնուամենայնիվ, գաղութացման քաղաքականությունն Ալեքսանդրապոլի գավառում ընդհանուր առմամբ ձախողվեց. չվերաբնակեցվեցին Ախուրյանի միջին հոսանքի ձախափնյա տարածությունները, ինչպես նաև չիրագործվեցին Ալեքսանդրապոլ‒Ղարաքիլիսա‒Ջալալօղլի‒Դիլիջան ճանապարհի վրա ռուսական բնակավայրեր հիմնելու ծրագրերը։

ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԱՃ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ ՓՈԽԿԱԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ԷԿՈՆՈՄԵՏՐԻԿ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆՆերածություն։ Բնակչության աճի տեմպի ներգործությունը տնտեսական զարգացման վրա լայնքննարկման առարկա է դարձել տնտեսագիտական գրականությունում սկսած 1798 թ., երբ հրատարակվեց Թ. Ռ. Մալթուսի «Փորձ ազգաբնակչության օրենքի մասին կապված հասարակության ապագակատարելագործման հետ» աշխատությունը։ Նեո-մալթուսականների կարծիքով՝ հասարակական ինստիտուտներն ի վիճակի չեն տնտեսությունը համապատասխանեցնել արագ աճող բնակչության ևմարդկանց խիտ բնակեցման հետ կապված փոփոխություններին, բնակչության աճն անխուսափելիորեն բախվում է սահմանափակ ռեսուրսների հետ՝ բացասական ներգործություն թողնելով կայուն զարգացման վրա։ Մալթուսյան ազգաբնակչության տեսությունը ժամանակ առ ժամանակ կրկին արդիական է դառնում, քանի որ նման հիմնախնդիր այսօր ծառացած է աֆրիկյան շատ երկրների առջև։ 1950-ական թթ. հետո բնակչության աճի տեմպը թույլ զարգացած երկրներում բարձրացավ՝ ի հաշիվ մահացության գործակցի կրճատման և ծնելիության գործակցի բարձր մակարդակի։ Մի շարք տնտեսագետների կարծիքով` աղքատ երկրներում բնակչության արագ աճը խոչընդոտում է երկրի զարգացմանը։ Բլումն ու Քենինգը հաստատում են, որ այս երկրներում ընտանիքում երեխաների միջին թվի նվազումը դրական տնտեսական ազդեցություն ունի ինչպես ընտանիքների, այնպես էլ հասարակության վրա1։ Սինկոտայի համոզմամբ՝ բարձր ծնելիությունը կարող է պատճառ դառնալ, որ երիտասարդների շրջանում մրցակցությունն աշխատատեղերի համար դաժան բնույթ ստանա,որին էլ կարող է հաջորդել քաղաքական անկայունությունը2։ Շատ երկրներ մշակեցին ժողովրդագրական քաղաքականություն, որում տեղ գտան ընտանիքի պլանավորման անվճար ծրագրերը, յուրաքանչյուր երեխայի համար հարկերի աճը, ներգաղթի կասեցումը, ամուսնության տարիքի աճը և այլն։ Սույն աշխատանքի նպատակն է՝ վիճակագրական տվյալների հիման վրա վերլուծել բնակչությանաճ - մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ փոխկախվածությունը և պարզել, թե արդյոք բնակչության արագ աճըկասեցնում է ՀՆԱ-ի աճը։ Վիճակագրական վերլուծություն։ SPSS 16.0 և Eviews 4.0 ծրագրային փաթեթների կիրառմամբկատարվել է էկոնոմետրիկ վերլուծության, որի համար օգտագործվել են Համաշխարհային Բանկի,2012 թ. համաշխարհային զարգացման ցուցանիշները3։ Ներառվել են 203 երկրների տվյալներ։ Մոդելներում կատարվել են հետևյալ նշանակումները.GDP_PC – մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ (տարեկան %), MORTALITY_R – մանկամահացության գործակից (1,000 կյանքի հաշվով),FERTILITY_R – բեղունության գործակից (մեկ կնոջ հաշվով),DEATH_R – մահացության գործակից (1,000 մարդու հաշվով),BIRTH_R – ծնելիության գործակից (1,000 մարդու հաշվով),POP_65_AND – 65 տարեկան և բարձր բնակչություն (%-ն ընդհանուրի մեջ),POP_0_14- 0-14 – տարեկան բնակչություն (%-ն ընդհանուրի մեջ),POP_GR – բնակչության աճ (տարեկան %-ը),URB_POP_GR – քաղաքային բնակչության աճ (տարեկան %-ը),URBAN_POP – քաղաքային բնակչություն (%-ն ընդհանուրի մեջ),AR_GDP – ՀՀ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ (դոլար),AR_POP_GR – ՀՀ բնակչության աճ (տարեկան %-ը),AR_GDP_GR - ՀՀ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ (տարեկան %)։ 2 Cincotta R., Engelman R., Anastasion D., The Security Demographic։ Population and Civil Conflict After the Cold War, Population3 World Bank, World Development Indicators 2012 (հասանելի է http։ //data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD հղմամբ).Աղյուսակ 1-ը ներկայացնում է փոփոխականների կորելացիոն մատրիցը։ Գոյություն ունի ուժեղդրական կորելացիոն կապ բնակչության աճի և ծնելիության, բեղունության, մանկամահացությանգործակիցների, քաղաքային բնակչության տոկոսի միջև։ Ուժեղ հակադարձ կապ է արձանագրվելբնակչության աճի ու բնակչության մեջ 65 և ավելի տարիքի անձանց տոկոսի միջև։ Աղյուսակ 1. Կորելացիոն մատրիցըԱղյուսակ 2-ում որպես կախյալ փոփոխական դիտարկվել է մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճը։ Մոդելիսպեցիֆիկացիան է.որտեղ POPSQ-ն բնակչության աճի քառակուսին է։ Աղյուսակ 3-ում կախյալ փոփոխական է բնակչության աճի տեմպը։ Մոդելի սպեցիֆիկացիան է.Էմպիրիկ արդյունքներ։ Աղյուսակ 2-ում ներկայացված է բազմաչափ ռեգրեսիայի 6 մոդել։ Առաջին մոդելում ներառված որոշ անկախ փոփոխականներ ուժեղ կորելացված են, գոյություն ունի բազմակոլենիարություն, ուստի հետագայում հետազոտվող փոփոխականների մի մասը հանվել էմոդելներից։ Վերջին մոդելում(M6) բոլոր գործակիցները վիճակագրորեն նշանակալի են 1%նշանակալիության մակարդակում։ Քաղաքային բնակչության աճի ավելացումը 1%-ով հանգեցնում էմեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճի՝ 0,52 %-ով։ Բնակչության աճի և մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի աճի միջևգոյություն ունի նշանակալի հակադարձ կապ. բնակչության աճի մեկ տոկոսով ավելացումը մեկ շնչիհաշվով ՀՆԱ-ի աճը կնվազեցնի 1,7%-ով։ Այս արդյունքը համապատասխանում է տնտեսագիտականորոշ հայեցակարգերում առաջ քաշված դրույթներին։ Մոդելում ներառված փոփոխականներով բացատրվում է մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճի վարիացիայի 2,8 %-ը, քանի որ մոդելի ռեգրեսորները հիմնականում դեմոգրաֆիական ցուցանիշներ են և ոչթե ՀՆԱ աճը պայմանավորող գործոններ։ Աղյուսակ 2. Ռեգրեսիայի ամփոփում (կախյալ փոփոխականն է մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճը)***- նշանակալիության մեկ, **-հինգ և *-տաս տոկոս մակարդակներ։ Ռեգրեսիայի էմպիրիկ մոդելն է.Աղյուսակ 3-ի արդյունքները վկայում են, որ բեղունության գործակից, քաղաքային բնակչությանաճ և քաղաքային բնակչություն փոփոխականները դրական են ներգործում բնակչության աճի տեմպիվրա, իսկ մահացության գործակից, 0-14 ու 65 և ավելի տարիքային խմբերի բնակչություն փոփոխականները՝ բացասական։ Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճի արագացումը մեկ տոկոսով «այլ հավասար պայմանների դեպքում» նվազեցնում է բնակչության աճի տեմպը 0,034 տոկոսով։ Գնահատված բոլոր գործակիցները վիճակագրորեն նշանակալի են նշանակալիության 1 % մակարդակի վրա։ Աղյուսակ 3. Ռեգրեսիայի ամփոփում (կախյալ փոփոխականն է բնակչության աճի տեմպը)*** - նշանակալիության մեկ, ** - հինգ և * - տասը տոկոս մակարդակներՀիմք ընդունելով Հայաստանի՝ 1990-2013 թթ. և աշխարհի 1966-2013 թթ. տվյալները՝ բնակչության աճի տեմպ - մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ փոխկախվածությունն ուսումնասիրելու նպատակով կիրառել ենք Գրենջերի թեստը։ Թեստի արդյունքների համաձայն՝ աշխարհի մակարդակով բնակչությանաճի տեմպը հանդիսանում է մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճի փոփոխության պատճառ նշանակալիության5% մակարդակի վրա, մինչդեռ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճը բնակչության աճի պատճառ չէ։ Նմանատիպ արդյունք ստացել ենք նաև Հայաստանի դեպքում։ Sample(adjusted)։ 1994 2013ՀՀ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ և ՀՀ բնակչության աճ փոփոխականների փոխադարձ կապը բնութագրող վեկտորական ավտոռեգրեսիայի (VAR) մոդելը նույնպես վկայում է միակողմանի ազդեցությանառկայության մասին։ ՀՀ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի հավասարման մեջ բնակչության աճի տեմպը երկրորդլագի համար ունի նշանակալի բացասական գործակից։ Մոդելում ներառված փոփոխականներով բացատրվում է կախյալ փոփոխականի վարիացիայի 49,41 %-ը։ Բնակչության աճի տեմպի հավասարմանմեջ ՀՆԱ-ի աճի տեմպի գործակիցները վիճակագրորեն նշանակալի չեն, այսինքն` ՀՀ բնակչության աճիտեմպի փոփոխությունը չի ներգործում մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճի տեմպի վրա։ Այսպիսով, վիճակագրական տվյալների էմպիրիկ արդյունքները չեն հակասում տնտեսագիտության տեսության դրույթներին. Աշխարհի մի շարք երկրներում բնակչության աճի բարձր տեմպերը «այլհավասար պայմանների դեպքում» խոչընդոտում են մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի արագ աճին։ Հայկ ՀամբարձումյանԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԱՃ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ ՓՈԽԿԱԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆԷԿՈՆՈՄԵՏՐԻԿ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր՝ Թ.Ռ. Մալթուս, բնակչության աճ, պրոգրեսիա, ռեգրեսիա, ՀՆԱ, էմպիրիկ մոդել, գործակից։

Աշխատանքի նպատակն է՝ վիճակագրական տվյալների հիման վրա ստուգել նեո-մալթուսականների այն տեսակետը, որ բնակչության աճը բացասական ներգործություն է թողնում կայուն զարգացման վրա։ Ռեգրեսիոն և VAR մոդելների կիրառմամբ վերլուծվել է բնակչության աճ - մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ փոխկախվածությունը, որի արդյունքում ստացվել է, որ զարգացող երկրներում բնակչության աճի բարձր տեմպերը խոչընդոտում են մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի արագ աճին։

Կառավարող մարմինների հեղինակությունը մեծ դեր ունի հասարակական կյանքի սոցիալական կարգավորման գործընթացում: Հեղինակություն ընդհանուր իմաստով նշանակում է անձի կամ կազմակերպության ընդհանուր ազդեցությունը հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտների վրա ՝ հիմնվելով գիտելիքների, բարոյական արժեքների, փորձի վրա, և նեղ իմաստով ՝ դա իշխանության իրականացման եղանակներից մեկն է [1, p. 17]: Կրթական գործընթացի արդյունավետությունը որոշող գործոնների շարքում հատուկ տեղ է զբաղեցնում մանկավարժական մարմինը, որի միջոցով հեղինակության սուբյեկտը ի վիճակի է ազդել ինչպես անհատական ​​վարքի, այնպես էլ ուսման գործընթացի վրա: Մանկավարժական հեղինակությունը, որը կապված չէ սոցիալական կարգավիճակի հետ, մանկավարժի կարողությունն է ՝ ազդել ուսանողների մտքերի, զգացմունքների և վարքի վրա հարկադրանքի և փոխհատուցման միջոցով: [2] Ուսուցիչը դասավանդման գործընթացում գործում է որպես տեղեկատվություն փոխանցող, և դասավանդման գործընթացի հաջողությունը պայմանավորված է ոչ միայն փոխանցվող տեղեկատվության պարզությամբ և արժեքով, այլև տեղեկատվությունը փոխանցող անձով: Ուսուցչի անձնական և մասնագիտական ​​գործոնները նպաստում են ուսուցչի նշանակության բարձրացմանը դասավանդման միջավայրում, որի միջոցով նա հիմնականում իր ազդեցությունն է ունենում ուսուցման գործընթացի վրա: Այս գործընթացում երկու կողմերի արժեքները հանդիպում են: Սովորողը ուսուցչին ուղղորդում է իր արժեքային կողմնորոշումների պրիզմայով և իր համար կազմում հեղինակավոր դասախոս: Սովորողը հեղինակավոր ուսուցչից զգալի վարք է ակնկալում, ներառյալ խոսքի և գործի մեջ հետևողականություն: Միջանձնային հարաբերություններում հեղինակության ազդեցության արդյունավետությունը բարձրանում է, եթե հեղինակավոր ուսուցիչը իմաստալից, բարենպաստ և հիմնավորված որոշումներ է կայացնում սովորողների համար: Համակրանքը, հարգանքը և վստահությունը ուսուցչի հեղինակության ձևավորման հիմքն են: Համակրանքը (հունարեն sympatheia բառից, որը նշանակում է հակում, ձգտում, դրական տրամադրություն) կայուն, դրական վերաբերմունք է ինչ-որ մեկի նկատմամբ `արտահայտված բարությամբ, բարի կամքով, հիացմունքով, շփմամբ, ուշադրությամբ և օգնությամբ: [3, էջ. 297] Հարգանքը շրջապատի կողմից անհատի գործունեության կամ անձնական հատկությունների անվայել գնահատումն է, որը կախված չէ կարգավիճակից կամ վարկից: [4] Վստահությունը, որպես հոգեբանական փոխհարաբերություն, ներառում է. 465 մանկավարժություն 1. հետաքրքրություն և հարգանք օբյեկտի կամ զուգընկերոջ նկատմամբ, 2. կարիքների ընկալում, որոնք կարող են բավարարվել վերջինիս հետ փոխգործակցության ընթացքում. զուգընկերոջ գնահատում 4. թուլություն և անվերապահորեն բարի կամք ցուցաբերելու ցանկություն 5. իրականացնել որոշակի գործողություններ, որոնք կնպաստեն հաջող փոխգործակցության [5, p. 45]: Ուսանողների հանդեպ նախապես ձևավորված վստահությունն օգնում է էլ ավելի ամրապնդել նրանց արդեն ունեցած հարգանքն ու համակրանքը: Այս զգացմունքները հեշտացնում են փոխանցվող նյութի հեշտ հասանելիությունը և ուժեղացնում համոզման ուժը ազդեցության ընթացքում: Համակրանքի և հարգանքի զգացումը առաջացնում է գնահատական ​​դատողություններ և անվերապահ վստահություն ուսուցչի և անձի հանդեպ: Յուրաքանչյուր հեղինակավոր դասախոս հանդես է գալիս որպես ուսանողների տեղեկատվության պահանջվող աղբյուր: Հենվելով իր հեղինակության վրա ՝ ուսուցիչը արդյունավետորեն բավարարում է աշակերտների ճանաչողական կարիքները: Գիտատեխնիկական առաջընթացի, զարգացման և սոցիալական կյանքի փոփոխությունների շնորհիվ ուսանողների ճանաչողական կարիքները ժամանակի ընթացքում փոխվում են, և ուսուցչի նկատմամբ վստահությունը որոշ չափով նվազում է: Սովորողը համացանցը ընկալում է որպես տեղեկատվության հուսալի աղբյուր, ոչ թե դասախոս: Սովորողը ինտերնետից ստացված գիտելիքն ընկալում է առանց զտման և ավելի արագ, քանի որ ուսուցչից տեղեկատվությունը ստանում է ուշացումով, բայց զտված (մաքուր) ձևով, այսինքն ՝ փոխանցվում է հուսալի տեղեկատվություն: Այս պայմաններում տեղեկատվության նախասիրությունները չեն համընկնում սովորողի և ուսուցչի հետ: Ինտերնետի նկատմամբ վստահությունն աճում է: Վերոնշյալ հանգ 466 EXՈՐԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Մանկության պատճառով ուսուցչի կերպարը շեշտելու անհրաժեշտություն կա: Տեխնոլոգիական առաջընթացի, տեղեկատվության մատչելիության և աղբյուրների բազմազանության շնորհիվ ուսուցչի նկատմամբ վստահությունը նվազում է: Հեղինակությունը տրամադրված նյութի իսկության նկատմամբ վստահության մակարդակը բարձրացնելու միջոց է: Վստահության աստիճանը պայմանավորված է նաև նրանով, թե ինչ տեղեկատվություն է ակնկալում սովորողը հեղինակավոր դասախոսից: Հեղինակությունն ունի իր տևողությունը: Եթե ​​հեղինակության ձևավորման փուլեր անցած անձի տեսակետներն ու արժեքները չեն համապատասխանում ժամանակի պահանջներին, ապա նրա լիազորությունները կարող են ամբողջությամբ մարվել: Հասարակության կարիքները բավարարող արժեքային համակարգի դեպքում հեղինակությունը օգնում է արգելափակել հին կողմնորոշումների տարածումը և ձևավորում նոր կողմնորոշումներ: Մանկավարժական ազդեցությունը հեղինակության միջոցով ենթադրում է նաև իշխանության առկայություն: Օգտագործելով իր հեղինակությունը ՝ ուսուցիչը ղեկավարում է ուսումնական գործընթացը ՝ ակնհայտորեն ոչ թե ցույց տալով իր հեղինակությունը, այլ ապավինելով դրան: Այդ ընթացքում ուսանողները կատարում են հեղինակավոր ուսուցչի պահանջները առանց երկմտելու ՝ ներշնչված վստահությունից: Պահանջարկը նպաստում է ուսուցիչ-սովորող հարաբերությունների ամրապնդմանը, փոխըմբռնման ձևավորմանը, աշխատանքային հարաբերությունների հաստատմանը: Այս համատեքստում միջանձնային փոխազդեցությունը տեղի է ունենում հուզական կապի հիման վրա, երբ սովորողները ուսուցչի տեսակետները, կարծիքները և գնահատում են իրենց ունեցվածքը: Իշխանությունն իրականացվում է ազդակիր անձանց ընկալումների շնորհիվ, քանի որ նրանց ընկալման և արժեքային համակարգի մակարդակը պայմանավորված է հեղինակավոր անձի տեսակետների, կարծիքների և արժեքների գնահատմամբ: Ազդեցության միջոցով ազդեցությունը մեծացնում է առարկաների հուզական զգայունությունը, վերացվում է ստացված տեղեկատվության նկատմամբ վստահությունը, փոխադարձ հաղորդակցության խոչընդոտները: Դասախոս-ուսանող փոխազդեցության արդյունավետությունը պայմանավորված է հեղինակության վրա հիմնված հարաբերությունների կառուցմամբ: Հեղինակության վրա հիմնված հարաբերությունների առկայությունը կապված է ուսուցչի տարբեր իրավասությունների հետ, որոնք նրան անհրաժեշտ են մասնագիտական ​​խնդիրներ լուծելու համար: Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում, որտեղ կրթության հետ մեկտեղ կա նաև ծառայություն (կապված լիազորությունների իրականացման հետ), լիազորությունների ձևավորման վրա ազդում են նաև պաշտոնը, կոչումը, գործելաոճը, ստորադաս հարաբերությունները և ծառայության կարգապահությունը: Հարկ է նշել, որ նման պայմաններում իշխանությունը կապված է պետական ​​լիազորությունների իրականացման հետ, ոչ թե «հեղինակության լիազորության», այլ «հեղինակության իշխանության» հիման վրա: Այլ կերպ ասած, իրական մարմինը ազդում է, խուսափելով բռնությունից, այն հիմնված է միայն փոխըմբռնման վրա, ինչը նվազեցնում է միջանձնային բարդույթները նման հարաբերություններում: Ձևավորելով հարաբերություններ առանց բարդույթների և օգտագործելով հեղինակության ուժը ՝ ուսուցիչը ի վիճակի է արդյունավետ ղեկավարել դասարանը: Օգտագործելով իր հեղինակությունը և չընդգծելով իր նախընտրությունը ՝ ուսուցիչը ինքնաներկայացման միջոցով հասնում է ուսումնական գործընթացի մանկավարժական խնդիրների արդյունավետ լուծմանը: Հետազոտության արդյունքում մենք եկանք այն եզրակացության, որ «հեղինակություն» տերմինը ազդում է կրթական գործընթացի վրա հետևյալ ձևով. 1. Բարձրացնում է ուսուցչի նկատմամբ վստահության մակարդակը 2. Ստեղծում է փոխանցված նյութի հեշտ ընկալման զգացողություն 3: Նպաստում է նոր կողմնորոշումների ձևավորմանը և կանխում հին կողմնորոշումների տարածումը 468 ՈՒՍՈՒՈՒՄ 4. Ամրապնդում է ուսուցիչ-սովորող կապը և վերացնում կապի խոչընդոտները արդյունավետ 6. ավելի բարդ մանկավարժական խնդիրները լուծվում են հեղինակության միջոցով: Հետևաբար, ժամանակակից պայմաններում հեղինակության ձևավորումը պետք է իրականացվի ուսուցման մշակույթի ստեղծագործական մակարդակի ձգտման միջոցով ՝ ուժեղ անհատականություն ցուցաբերելով և մանկավարժության բոլոր տեխնոլոգիական հնարքների վրա ազդելով: , ։

Հոդվածում քննարկվում է «դասավանդողի հեղինակության»՝ որպես ուսումնական գործընթացի արդյունավետության բարձրացման միջոցի դերը։ Դասավանդողի հեղինակությունը մեծ ներգործություն ունի ուսումնական նյութը ներկայացնելիս, հեշտացնում է սովորողների կողմից ուսումնական նյութի ընկալումը, նպաստում է լսարանի արդյունավետ կառավարմանը, շտկում է միջանձնային հարաբերությունները, ուսումնական գործընթացում կարեւորում է դասավանդողի դերը եւ միջոց է հանդիսանում լուծելու մանկավարժական բարդ խնդիրները։

ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ,ԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ARԱՐԳԱՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ARԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ, ԱԴՐԲԵԱՆ, ՎՐԱՍՏԱՆ Միջազգային զբոսաշրջությունը սկսեց զարգանալ XIX դարի կեսերին զանգվածային դարձավ XX դարի կեսերին: Tourismբոսաշրջության հանգիստը մարդկանց ժամանակավոր տեղափոխումն է իրենց մշտական ​​բնակության վայրից մեկ այլ վայր ՝ հանգստի, առողջության վերականգնման, ճանաչողական, կրոնական, գործնական կամ այլ նպատակներով ՝ այցելության վայրում վճարովի աշխատանքով զբաղվելու համար: Սա բիզնեսի ոլորտ է, որը բավարարում է զբոսաշրջիկի կարիքները, և զգալի ֆինանսական եկամուտ է ապահովում երկրների ազգային տնտեսություններին: Tourismբոսաշրջությունը հզոր խթան է տնտեսությունների բազմազանության և զարգացման համար: Որոշ երկրներում ազգային եկամտի 70-80% -ը գալիս է զբոսաշրջությունից: Վիճակագրությունը վկայում է զբոսաշրջության զարգացման դերի և տեմպերի մասին: 2017-ին միջազգային զբոսաշրջիկների ժամանումների թիվը կազմել է 1,326 միլիարդ մարդ, ինչը 7% -ով ավելին է, քան 2016-ին ՝ աճելով 86 միլիոնով: Միջազգային զբոսաշրջության ընդհանուր ֆինանսական եկամուտները 2016-ին կազմել են 1,245 միլիարդ դոլար, իսկ 2017-ին `1,340 միլիարդ դոլար: 4.9% աճի համեմատ: 2017 զբոսաշրջային ուղևորությունների 57% -ը կատարվել է օդային, 37% ճանապարհային, 4% ջրային, 2% երկաթուղային ճանապարհներով: 2017 միջազգային զբոսաշրջիկների 55% -ը ճանապարհորդում է հանգստի, 27% -ը `հարազատներին այցելելու, առողջապահական, կրոնական նպատակներով, 13% -ը` բիզնեսի և 6% -ը `այլ նպատակների համար: 2017 Միջազգային զբոսաշրջիկների ժամանումների ընդհանուր թվի 51% -ը (այսուհետ `զբոսաշրջիկներ) այցելել է Եվրոպայի տարածաշրջան, Ասիա - Խաղաղ օվկիանոսի տարածաշրջան` 24%, Ամերիկա `16%, Աֆրիկա` 5%, Մերձավոր Արևելք `4%: Touristsբոսաշրջիկների թվի աճի ամենաբարձր տեմպերը գրանցվել են Եվրոպա-Աֆրիկա մարզերում `մոտ 8,5%, ամբողջ աշխարհում` 7%: 2017 թվականն ամենաշատ զբոսաշրջիկ է ընդունել Ֆրանսիան ՝ 86,9 միլիոն, Իսպանիան ՝ 81,8 միլիոն, ԱՄՆ-ը ՝ 76,9 միլիոն, իսկ տասնյակում այս երկրներին հաջորդում են Չինաստանը ՝ 60,7 միլիոն, Իտալիան ՝ 58,3 միլիոն, Մեքսիկան ՝ 39,9 միլիոն, Մեծ Բրիտանիա 37,7 մլն. , Թուրքիա ՝ 37,6 միլիոն, Գերմանիա ՝ 37,5 միլիոն և Թաիլանդ ՝ 35,4 միլիոն զբոսաշրջիկներով: Tourismբոսաշրջությունից ֆինանսական եկամուտները կազմել են Եվրոպայի տարածաշրջանում, Ասիայում ՝ Խաղաղ օվկիանոսում ՝ 29%, Ամերիկայում ՝ 24%, Աֆրիկայում ՝ 3%, Մերձավոր Արևելքում ՝ 5%, բոլոր եկամուտների 39% -ը: Tourismբոսաշրջությունից ֆինանսական եկամուտների առումով առաջատարն ԱՄՆ-ն է (210,7 մլրդ), որին հաջորդում են Իսպանիան և Ֆրանսիան (համապատասխանաբար 68 և 60,7 մլրդ դոլար): Այս երեք երկրներից հետո անընդմեջ լավագույն տասնյակում ՝ Թաիլանդ ՝ 57,5 ​​միլիարդ, Մեծ Բրիտանիա ՝ 51,2 միլիարդ, Իտալիա ՝ 44,2 միլիարդ, Ավստրալիա ՝ 41,7 միլիարդ, Գերմանիա ՝ 39,8 միլիարդ, Մակաո (Չինաստան) ՝ 35,6 միլիարդ, Japanապոնիա ՝ 34,1 միլիարդ ԱՄՆ դոլար: 2017 թվականը tourismբոսաշրջության ուղղակի ներդրումը համաշխարհային ՀՆԱ-ում կազմել է 2570.1 միլիարդ դոլար (ՀՆԱ-ի 3.2% -ը), համախառն ներդրումը `8272.3 միլիարդ դոլար (ՀՆԱ-ի 10.4% -ը): Tourismբոսաշրջությունն ուղղակիորեն ապահովել է 118,454,000 աշխատատեղ (ընդհանուր զբաղվածության 3,8% -ը): Անդրադառնալով այս ցուցանիշներին ՝ ցույց տալով տուրիզմի դերն այժմ աշխարհում, մենք չենք կարող չանդրադառնալ դրա տեղին և մաշկին մեր տարածաշրջանում, մասնավորապես Հայաստանում, Ադրբեջանում և Վրաստանում: Theբոսաշրջության մրցունակության զեկույցի վերլուծական տվյալների համաձայն ՝ Վրաստանը տարածաշրջանում մրցունակության ցուցանիշով առաջին տեղում է, որը գտնվում է 70-րդ տեղում, նախորդ տարվա համեմատ ՝ բարելավելով իր դիրքերը 3,70 կետով (+1 մրցունակության տեսանկյունից), ապա Ադրբեջանը ՝ 71-րդ տեղում: - + 3,70 միավոր (մրցունակության տիրույթում ՝ + 13), Հայաստանը ՝ 84-րդ տեղում, աճը ՝ +3,53 միավոր (մրցունակության սահմաններում ՝ + 5) [1]: Վերջին տարիներին զբոսաշրջությունն այս մարզում կայուն աճում է, ինչի մասին վկայում է զբոսաշրջիկների այցելությունների թվի փոփոխության գծապատկերը (Նկար 1): Հայաստան: Ադրբեջան Որջիա 2010 թ 2016 թ 2017 թ Գծապատկեր 1. Հայաստան, Վրաստան, Ադրբեջան միջազգային զբոսաշրջիկների ժամանումների քանակ, մարդ: Բոլոր երեք երկրներում գրանցվել է զբոսաշրջիկների թվի աճ, ինչը, իհարկե, նպաստել է այդ երկրների տնտեսական զարգացմանը ՝ բարելավելով նրանց դիրքերը միջազգային զբոսաշրջության ոլորտում: Այլ կերպ ասած, դա նպաստում է այս երկրների վերելքին միջազգային ասպարեզում, կամ, ընդհակառակը, Ադրբեջանում, աճին զուգընթաց, այնուամենայնիվ գրանցել է 4 դիրքի անկում: Իրավիճակն ավելի մանրամասն ներկայացնելու համար նշենք, որ 2010-ին Հայաստան է այցելել շուրջ 687 հազար զբոսաշրջիկ, Ադրբեջան `1,280 միլիոն, Վրաստան` 1,067 միլիոն: 2017-ին Հայաստանում զբոսաշրջիկների թիվը կազմել է 1.495 միլիոն, Ադրբեջանում ՝ 2.454 միլիոն, Վրաստանում ՝ 3.479 միլիոն: Ըստ տվյալների `զբոսաշրջիկների թվի ամենաբարձր աճը գրանցվել է Վրաստանում, զբոսաշրջիկների թիվն ավելի քան եռապատկվել է, մինչդեռ Հայաստանում և Ադրբեջանում դիտարկվող ժամանակահատվածում դրանք ընդամենը կրկնապատկվել են: Ըստ փորձագետների, Վրաստանն, ընդհանուր առմամբ, մի երկիր է, որտեղ կան շատ բարձր, շատ բարձր և ֆանտաստիկ սեզոններ ոչ միայն այն պատճառով, որ այն ավելի գրավիչ է կամ ունի ավելի բարենպաստ պայմաններ զբոսաշրջության համար: Ոչ, պարզապես գաղտնիք է, որ տուրիստական ​​գովազդի շուկայում, ինչը ենթադրում է տարբեր միջազգային ցուցահանդեսներում հայտնվելը: Վրաստանն ամենուր է: Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի եռյակում զբոսաշրջիկները պետք է գոնե ճանաչեն Հայաստանը: ՀՀ Կառավարությունը տարեկան տրամադրում է մոտ 200 հազար ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ տնտեսության ճյուղերից մեկի `առավել շահութաբեր զբոսաշրջության զարգացման համար: Այս նախադասությունը կարելի է համարել քննարկման ավարտ ՝ այն պարզ պատճառով, որ երկիրը արտաքին գովազդի և տեղեկատվական հարթակում պատշաճ կերպով ներկայացնելու համար անհրաժեշտ է ընդամենը երկու անգամ ավելին, քանի որ, ինչպես 19-րդ դարում լորդ Թոմաս Մաքոլին էր կրկնում, Գումար վաստակեք առանց գովազդի »« Մեկ մետաղադրամի տպարանը ի վիճակի է փող ծախսել: » Փաստ է նաև, որ Հայաստանը գրավիչությամբ և զբոսաշրջային ներուժով արդարացիորեն չի զիջում հարևան երկրներին, որ վերջին տարիներին նկատվում է զբոսաշրջիկների հոսքի աճ: Սակայն միևնույն ժամանակ փաստ է, որ Հայաստանը դեռևս 70-րդ տեղում է համաշխարհային զբոսաշրջության մրցույթի ճանապարհորդության մրցույթի զեկույցում ՝ փոքր տարբերությամբ զիջելով հարևան երկրներին ՝ Ադրբեջանին և Վրաստանին, նախորդ տարիների համեմատ զգալի առաջընթաց ունենալով: , Փաստ է, որ զբոսաշրջության փորձագետները միաձայն պնդում են, որ անկախ նրանից, թե ինչ վիճակագրություն է զբոսաշրջության հոսքերի վերաբերյալ, «Հայաստանը տուրիստական ​​շուկայում առաջին ջութակահարներից չէ» [3]: Tourismբոսաշրջությունը համարվում է աշխատատար ոլորտ, որը ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն նպաստում է գործազրկության նվազեցմանը և աղքատության հաղթահարմանը: Այս ամենի շնորհիվ զարգացող զբոսաշրջությունը, ներառյալ տարածաշրջանի երկրների համար, ձեռք է բերել ընդգծված սոցիալ-տնտեսական նշանակություն: Հատկանշական է, որ ոլորտի պետական ​​կարգավորման քաղաքականությունը որոշիչ դեր է խաղում Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջության զարգացման գործընթացում: Notարմանալի չէ, որ 2003 թվականին «Tourismբոսաշրջության մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն, ոլորտը հայտարարվել է տնտեսության գերակա ճյուղ [4]: Հաջորդ գծապատկերը ցույց է տալիս տարածաշրջանի երեք երկրներում զբոսաշրջությունից ստացված ֆինանսական եկամուտների ծավալի և շարժի փոփոխությունները: Հայաստան: Ադրբեջան Որջիա Գծապատկեր 2. Տարածաշրջանի երեք երկրներում միջազգային տուրիզմի ներհոսքը, միլիոն, ինչպես ցույց է տրված գծապատկերում, երեք երկրներում էլ գրանցվել է զբոսաշրջության ոլորտի ֆինանսական եկամուտների աճ, սակայն երեք երկրներից յուրաքանչյուրում գրանցվել են տարբեր տեմպեր: Հայաստանում զբոսաշրջության ոլորտից 2010-ին ստացվել է շուրջ 646 մլն ԱՄՆ դոլար, որն աստիճանաբար աճել է ոլորտի զարգացման, ինչպես նաև զբոսաշրջության հոսքերի աճի արդյունքում, 2016-ին կազմել է $ 968 մլն, իսկ 2017-ին `գերազանցել 1 մլրդ. եւ կազմել է 1,120 մլն դոլար: Պատկերն ամբողջովին փոխվում է Ադրբեջանում: Այստեղ, եթե զբոսաշրջության ոլորտի ֆինանսական եկամուտները 2010-ին կազմել են 657 միլիոն դոլար, 2016-ին այդ եկամուտները գերազանցել են 2 միլիարդը ՝ կազմելով մոտ 2.714 միլիոն, իսկ մեկ տարի անց ՝ 2017-ին ՝ 3.012 միլիոն դոլար: Վրաստանում իրավիճակը բոլորովին այլ է: 2010 Այս երկրում զբոսաշրջության ոլորտի եկամուտները կազմել են 659 միլիոն դոլար, 2016-ին `2.166 միլիոն, իսկ 2017-ին` 2.751 միլիոն դոլար: Համեմատության համար նշենք, որ եթե 2017-ին Ադրբեջանն այցելեց 2,454 մլն զբոսաշրջիկ, այդ տարի նա ստացավ 3,012 մլն դոլար, ապա 2017-ին նա այցելեց 3,4479 մլն զբոսաշրջիկ Վրաստանում, ստացավ ընդամենը 2,751 մլն դոլար: Նույն թվականին Հայաստան է այցելել 1,495 մլն զբոսաշրջիկ և ստացել 1,120 մլն դոլար: Ստացվում է, որ Հայաստանում մեկ զբոսաշրջիկի եկամուտը 749 դոլար է, Վրաստանում ՝ 791 դոլար, Ադրբեջանում ՝ 1227 դոլար: Դա հիմնականում պայմանավորված է նրանով, որ Վրաստանում զբոսաշրջության ոլորտում առաջարկվող գներն ավելի մատչելի են, քան Ադրբեջանում: ՄԱԿ-ի Tourismբոսաշրջության համաշխարհային կազմակերպության զեկույցի համաձայն `Վրաստանը զբոսաշրջության զարգացման տեսանկյունից աշխարհում ամենաարագ զարգացող երկրներից մեկն է` աշխարհում չորրորդ տեղում, իսկ Եվրոպայում `երկրորդ: Մարզերում զբոսաշրջության զարգացման ավելի ամբողջական պատկերացում կազմելու համար եկեք հաշվարկենք մեկ շնչի հաշվով զբոսաշրջիկների քանակը (2017 թ. Երկիր այցելող զբոսաշրջիկների թվի հարաբերակցությունը և բնակչության հարաբերակցությունը) բնակչության մեկ շնչի հաշվով ֆինանսական եկամուտը ( զբոսաշրջությունից ֆինանսական մուտքերի ծավալը 2017 թվականին) բնակչության հարաբերակցությունը): Այդ հաշվարկների հիման վրա մենք ստացանք հետևյալ նկարը: Հայաստան: Ադրբեջան Որջիա Գծապատկեր 3. Տարածաշրջանի երեք երկրներում մեկ շնչի հաշվով զբոսաշրջիկների ժամանումների թիվը (զբոսաշրջիկ) Գծապատկեր 3-ի ուսումնասիրությունից պարզ է դառնում, որ 2017 թ. Տվյալներով ՝ Հայաստանում մեկ շնչի հաշվով կա 0,5 մարդ, Ադրբեջանում ՝ ընդամենը 0,25 (կես պակաս, քան Հայաստանում), իսկ Վրաստանում `0.94: Կանխատեսվում է, որ առաջիկա տարիներին Վրաստան կայցելեն ավելի շատ զբոսաշրջիկներ, քան նրա բնակչությունը: Ըստ այդ ցուցանիշի ՝ Վրաստանը լավագույնն է գրանցել, հետո ՝ Հայաստանը ՝ իր բնակչության կեսը, և միայն Ադրբեջանը ՝ իր բնակչության մեկ քառորդը: Վերոնշյալ երեք երկրներում 2017 թ. Մեկ շնչի հաշվով տուրիստական ​​եկամուտների հաշվարկները հետաքրքիր պատկեր են տալիս: Հայաստան: Ադրբեջան Որջիա Գծապատկեր 4. Մեկ շնչի հաշվով զբոսաշրջությունից մուտքերը դոլարով: Գծապատկերի ուսումնասիրությունից մենք տեսնում ենք, որ 2017-ին Հայաստանի յուրաքանչյուր բնակիչ 383 ԱՄՆ դոլարի եկամուտ է ստացել ներգնա տուրիզմից, Ադրբեջանից `304 դոլար, իսկ Վրաստանից` 740 դոլար: Վրաստանը մեկ շնչի հաշվով ամենաշատ մուտքերն է ստացել այս երեք երկրներից ՝ կրկնակի անգամ ավելին, քան մյուս երկու հարևան երկրներից: Հայաստանը երկրորդ տեղում է ՝ ոչ շատ տարբերությամբ, միայն Ադրբեջանն է: Այսպիսով, ամփոփելով նշված վերլուծությունը, կարող ենք հստակ արձանագրել, որ տարածաշրջանի բոլոր երեք երկրներում ՝ Հայաստանում, Ադրբեջանում և Վրաստանում, վերջին տարիներին զբոսաշրջությունը գրանցել է կայուն զարգացման միտումներ: Նրանք, ում զբոսաշրջիկների թիվն աճել է, զբոսաշրջությունից ստացված ֆինանսական եկամուտներն աճել են: Տարբեր վերլուծական ցուցանիշների համաձայն ՝ տարբեր երկրներում երեք երկրներից մեկը առաջատար էր, օրինակ ՝ Հայաստանը զբոսաշրջիկի համար նվազագույն ծախսերի քանակով առաջինն էր, Ադրբեջանը ՝ զբոսաշրջությունից ֆինանսական մուտքերի բացարձակ, զբոսաշրջիկների քանակը ՝ մեկ շնչին, մեկ շնչի հաշվով ներհոսքերը մեկ շնչի հաշվով: Վրաստանը, սակայն, վերոհիշյալ բոլոր երկրներում զբոսաշրջության ոլորտում դրական զարգացումները անհերքելի իրողություն են: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Travelանապարհորդության և տուրիզմի մրցունակության զեկույց 2017,387 էջ, URL: http: //ev.am/sites/default/files/WEF_TTCR_2017.pdf (Հղումը ՝ 19.02.2019): URL. https: //www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284419894 (Հղումը ՝ 19.02.2019): [3] URL: https: //www.aravot.am/2019/03/28/1032147/ (Հղումը կատարվել է 19.02.2019 թ.): [4] URL: http: //dspace.paara.am/xmlui/handle/123456789/118 (Հղումը կատարվել է 19.02.2019 թ.): [5] URL: https: //168.am/2019/01/06/1064552.html (Հղումը կատարվել է 19.02.2019 թ.): Հարությունյան Դիանա ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ, ԱԴՐԲԵԱՆԻ, ՎՐԱՍՏԱՆԻ URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ VԱՐԳԱՄԱՆ ARԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ARԱՐԳԱՈՒՄԸ Հիմնաբառեր. Տուրիզմ, տարածաշրջան, ֆինանսական մուտքեր, աճի տեմպեր, վիճակագրություն, մրցունակություն ։

Հոդվածի նպատակն է համեմատական վերլուծության ենթարկել վերջին տարիներին դիտվող զբոսաշրջության զարգացման միտումները՝ Հայաստանում, Ադրբեջանում և Վրաստանում։ Ուսումնասիրվել է այս երկրների միջազգային զբոսաշրջային ժամանումների թիվը, ստացվող ֆինանսական մուտքերը, մեկ բնակչի հաշվով զբոսաշրջային ժամանումների թիվը և ստացած ֆինանսական մուտքերը։ Արդյունքում պարզվել է, որտարածաշրջանի երեք երկրներում էլ զբոսաշրջությունը վերջին տարիներին գրանցել է կայուն զարգացման միտումներ։ Այնուհանդերձ բոլոր վերոհիշյալ երկրներում զբոսաշրջության ոլորտում դրական տեղաշարժերը անհերքելի իրականություն են։

ՆՈՐԱՀԱՅՏ ՄԱՐԴԱԿԵՐՊ ԿՈԹՈՂՆԵՐ ԴԱՇՏԱՅԻՆ ԱՐՑԱԽԻՑՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արցախյան արշավախմբի հետազոտությունների շրջանակում 2013 թ. հունիս-հուլիս ամիսներին քարեմարդակերպ կոթողների ուսումնասիրության նպատակով հետախուզական աշխատանքներ ենք իրականացրել Արցախի դաշտային որոշ հատվածներում։ Աշխատանքիհիմնական նպատակն էր` • Ճշտել նախկինում տեղահանված կոթողների սկզբնական տեղադրման վայրըև պարզել դրանց մշակութային միջավայրը,• Հետախուզել և հայտնաբերել նոր կոթողներ Արցախի տափաստանային հատվածներում։ Մարդակերպ կոթողներ նախկինում հայտնաբերվել են Մարտակերտի տափաստանային մասի մի շարք վայրերից։ Այսօր դրանց կուտակումներ կան Արցախի Տիգրանակերտի, ինչպես նաև վերջինից ոչ հեռու գտնվող Գյավուրկալա բնակատեղուշրջակայքում։ Այս միջավայրից մի քանի կոթողներ էլ դեռևս խորհրդային տարիներինտեղափոխվել են Ստեփանակերտի և Մարտակերտի պատմաերկրագիտական թանգարաններ, իսկ մի մասը շարունակում է ընկած մնալ բաց դաշտում։ Վերգետնյա նյութի հետախուզական աշխատանքների արդյունքում մենք կարողացել ենք հայտնաբերել մարդակերպ 5 կոթող, ինչպես նաև պարզել նախկինում հայտնաբերված մի քանիկոթողների նախնական վայրն ու հայտնաբերման հանգամանքները։ Հաջողվեց պարզել նախկինում հայտնաբերված և այժմ Մարտակերտի պատմաերկրագիտական թանգարանի բակում կանգնեցված կոթողներից մի մասի նախնական հայտնաբերման վայրը1։ Դրանք հայտնաբերվել և Մարտակերտ են տեղափոխվել 1975-1976 թթ. Մարտակերտից մոտ 3 կմ հյուսիս գտնվող Բախշուն-թափա տեղավայրից։ Կոթողները գտնվել են այգեգործական նպատակներով տեղանքի հարթեցման ժամանակ։ Դրանք տեղափոխվել են Մարտակերտի շրջգործկոմի շենքի բակ,այնտեղից՝ քաղաքի կամուրջի մոտ գտնվող բլուր, ուր նախատեսվում էր զբոսայգուստեղծում, այնտեղից էլ՝ Մարտակերտի պատմաերկրագիտական թանգարան։ Կոթողների հետ հայտնաբերվել են նաև մի քանի խեցանոթներ, որոնց գտնվելու վայրըայժմ հայտնի չէ։ Կոթողների հայտնաբերման կոնկրետ տեղանքը հաջողվեց հստակեցնել հարթեցման աշխատանքները ժամանակին կազմակերպած աշխղեկ Արտավազդ Նալբանդյանի օգնությամբ։ Այս տեղավայրում արշավախմբի մի ջոկատի կողմից իրականացված հետախուզական պեղումների արդյունքում հայտնաբերվեցինխեցու մի քանի բեկորներ, որոնք թվագրվում են Ք.ա. 1-ին հազարամյակից մինչևմիջնադար։ Սակայն նույն վայրում մեր կողմից իրականացված պեղումների արդյունքում որևէ մշակութային շերտ կամ կոթող այլևս չի հայտնաբերվել։ 1 Երանյան Ն., Մարտակերտի քարե մարդակերպ կոթողները (պատկերագրությունը և տիպաբանությունը),«Հայ գրատպության 500-ամյակին և ԵՊՀ ՈՒԳԸ հիմնադրման 65-ամյակին նվիրված միջազգային գիտաժողովի հոդվածների ժողովածու», հ. 4, Երևան, 2013, էջ 110-114։ Որոնողական աշխատանքներ իրականացվել են նաև Մարտակերտի շրջանի միշարք հնավայրերում ու բնակավայրերում՝ Գյավուրկալայի տարածքում և շրջակայքում՝ նախկին Մոլլալար, Սոֆուլու, Բոյահմեդլի (այժմ՝ Նոր Հայկաջուր), Փափրավենդ(այժմ՝ Նոր Կարմիրավան), Ղարաչիլար գյուղերի տարածքում և Տիգրանակերտիշրջակայքում։ Աշխատանքների արդյունքում քարե մարդակերպ մեկ կոթող հայտնաբերել ենք նախկին Մոլլալար գյուղի գերեզմանոցում (նկ. 1)։ Կոթողը կոտրված է,պահպանված է մոտ մեկ երրորդ մասը։ Այն ընկած է դեմքով դեպի հողը, մեջքի կողմից երևում է ռելիեֆ փորագրության միջոցով պատկերված ինչ-որ պատկեր (հավանաբար՝ մազերը)։ Կոթողի դիմացի կողմից պահպանվել են ձեռքերի մի փոքր մասը ևնրանից ներքև ընկած հատվածը։ Դատելով պահպանված մասից՝ կարող ենք ենթադրել, որ ձեռքերը դարձյալ պարզած են դեպի վեր։ Կոթողի պահպանված մասի չափսերն են` 80 սմ բարձրություն և 50 սմ լայնություն։ Եվս երկու մարդակերպ կոթող հայտնաբերել ենք Սոֆուլու գյուղի գերեզմանոցում` Գյավուր-կալա տեղավայրից հյուսիս-արևմուտք։ Կոթողներից առաջինը կիսովչափ խրված է հողի մեջ, հստակ եռամաս է, երևում է միայն գլխի հատվածը, իսկ գոտկատեղից ներքև կոտրված է։ Ձեռքերը դարձյալ պարզած են դեպի վեր։ Հակառակկողմից պատկերագրության հետքեր չկան։ Կոթողի պահպանված մասի չափսերն են`բարձրություն 70 սմ, լայնություն 45 սմ (նկ. 2)։ Մյուս կոթողը գտնվում էր վերջինիցմոտ 30 մ հեռավորությամբ, ընկած է դեմքով դեպի հողը, հետևի կողմից պատկերագրության հետքեր չունի։ Դիմացից կոթողը կարծես թե երկմաս է, հազիվ նշմարվումեն աչքերը և քիթը։ Չափսերն են` 140 սմ բարձրություն և 60սմ լայնություն (նկ. 3)։ Առավել հետաքրքրություն է ներկայացնում հաջորդ երկու կոթողների բացահայտումը։ Դրանցից առաջինն արշավախումբը հայտնաբերել է Գյավուր-կալա տեղավայրի վաղքրիստոնեական եկեղեցուց մոտ 70 մ արևելք (նկ. 4)։ Կոթողը հայտնաբերվել էՀ. Պետրոսյանի և Լ. Կիրակոսյանի կողմից` վերգետնյա հնագիտական իրերի որոնման ընթացքում փորված զինվորական խրամատի հատակին։ Իրականացված պեղումների արդյունքում պարզեցինք, որ կոթողը տեղադրված է վաղքրիստոնեականքարարկղային թաղման վրա։ Այն արևելք-արևմուտք ուղղվածությամբ է, ինչը փաստում է, որ վերաօգտագործվել է և ծառայել զուտ որպես շինանյութ։ Կոթողի երեսինպատկերված են U-աձև քիթը և դեպի վեր պարզած մատները, իսկ դրանցից ներքևկոտրված է և բացակայում է։ Հակառակ կողմից կոթողը պատկերագրություն չունի։ Եվս մեկ մարդակերպ կոթող կարողացանք հայտնաբերել Տիգրանակերտի վաղքրիստոնեական երկրորդ եկեղեցու հարավային սալահատակի մեջ (պեղումներն իրականացրել են Հ. Պետրոսյանը, Տ. Վարդանեսովան և Ն. Երանյանը)։ Կոթողն ամբողջական է և հստակ եռամաս, երկու կողմից էլ հարթեցված է և որևէ պատկերագրություն չունի, սակայն դատելով կոթողի գոտիների ակոսներից՝ կարող ենք ենթադրել,որ այն պառկեցված է եղել դեմքով դեպի վեր։ Ուստի խիստ հավանական է, որ կոթողը նախապես ունեցել է պատկերագրություն, սակայն սալահատակի մեջ տեղադրվելուց հետո ժամանակի ընթացքում քայքայվել է և կորցրել պատկերագրությունը։ Կոթողի չափսերն են` բարձրությունը` 110 սմ, լայնությունը՝ 50 սմ (նկ. 5)։ Պետք է նշել, որ ինչպես նախկինում հայտնաբերված, այնպես և նորահայտ կոթողներից որևէ մեկն իր նախնական կանգնեցման վայրում (in situ) չէր։ Չնայած դեռևս դժվար է հստակ թվագրել կոթողները, սակայն ակնհայտ է, որ դրանցից որևէ մեկըչի պատկանում այն միջավայրին, որտեղից հայտնաբերվել է. դրանք վերաօգտագործված են։ Կարծում ենք, որ ինչպես այս, այնպես և մոտակա տարածքներից հայտնաբերված կոթողները կանգնեցվել են առնվազն Ք.ա. VII դ. հետո և որևէ առնչությունունեն կիմերա-սկյութական քոչվոր ցեղերի հետ։ Ինչպես հայտնի է, այս ցեղերը դեպիԱռաջավոր Ասիա իրենց արշավանքների ժամանակ եղել են նաև Արցախի և Ուտիքիտարածքում։ Այդ մասին են վկայում ինչպես պատմական սկզբնաղբյուրները, այնպեսև Արցախի տարածքից հնագիտական գտածոները։ Հավանաբար այդ շփումների արդյունքում էլ այս տարածքներում հայտնվել են մշակույթի այս դրսևորումները1։ Նման կոթողները տարբեր դարերում սփռված են եղել Մոնղոլիայից մինչև Ապենինյան թերակղզի՝ ներկայացնելով տարաբնույթ ժամանակներ և էթնիկ հանրություններ։ Գրականության մեջ առավել հին կոթողները վերագրվում են սկյութա-սարմատական ցեղերին։ Սկյութական մարդակերպ կոթողները, որպես կանոն, պատկերումէին ռազմիկ սկյութին (հնարավոր է՝ նախահորը) և կանգնեցվում դամբարաններիվրա։ Ներկայումս հայտնի է այսպիսի շուրջ 160 կոթող2։ Համանման մարդակերպ այլ կոթողների հորինվածքային-իմաստաբանական մեկնաբանությունների հետ կապված բազմաթիվ տեսակետներ կան։ Մասնավորաբար,Դ. Ռաևսկին սկյութական կոթողներում տեսնում է մահացած, սակայն հերոսացվածմարդկանց` ռազմիկների, հնարավոր է՝ նաև թագավորի պատկեր։ Իսկ Մ. Արտամանովն արտահայտել է մի տեսակետ, որ կոթողները պատկերում են «հերոսացվածռազմիկների», և սա կապված է սկյութական հայտնի նախնու` Տարգիտայի պաշտամունքի հետ։ Նա ուշադրություն է դարձրել կոթողների այն առանձնահատկությանը,որ գրեթե բոլորին բնորոշ ատրիբուտ է ակինակի (կեռ դաշույն) պատկերումը3։ Այսպիսով, քննության առնելով Արցախի տարածքից հայտնի քարե մարդակերպկոթողները՝ կարող ենք նշել, որ Արցախը ժամանակին բնակեցված է եղել նաև կիսաքոչվոր կենսակերպ վարող իրանալեզու սկյութական ցեղերով, կամ առնվազն եղել էնրանց գաղափարական կամ ֆիզիկական ազդեցության գոտում։ Դրան հավանաբարնպաստել են ինչպես Արցախի ռազմավարական հարմար դիրքը, այնպես էլ բնակլիմայական նպաստավոր պայմանները։ Պատահական չէ, որ ինչպես այս նորահայտ,այնպես և մինչ այժմ հայտնի բոլոր կոթողները գտնվել են Արցախի հարթավայրայինհատվածներից, ինչը պետք է որ նպաստավոր լիներ կիսաքոչվոր կենսակերպ վարողսկյութական ցեղերի համար։ Նժդեհ ԵրանյանՆՈՐԱՀԱՅՏ ՄԱՐԴԱԿԵՐՊ ԿՈԹՈՂՆԵՐ ԴԱՇՏԱՅԻՆ ԱՐՑԱԽԻՑԲանալի բառեր` քարե մարդակերպ կոթողներ, Մարտակերտ, ԱրցախիՏիգրանակերտ,Գյավուր-կալա, կիմերա-սկյութական ցեղեր։

ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արցախյան արշավախմբի հետազոտությունների շրջանակում 2013 թ. հունիս-հուլիս ամիսներին քարե մարդակերպ կոթողների ուսումնասիրության նպատակով հետախուզական աշխատանքներ ենք իրականացրել Արցախի դաշտային որոշ հատվածներում։ Աշխատանքի հիմնական նպատակն էր` • Ճշտել նախկինում տեղահանված կոթողների սկզբնական տեղադրման վայրը և պարզել դրանց մշակութային միջավայրը, • Հետախուզել և հայտնաբերել նոր կոթողներ Արցախի տափաստանային հատվածներում։

ՂԵԿԱՎԱՐԻ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՄարդկային ռեսուրսների կառավարումը մի համապարփակ համակարգ է, որի միջոցով կատարվում է կազմակերպության աշխատանքային ռեսուրսների կառավարում՝ տվյալ կազմակերպությաննպատակներին արդյունավետորեն հասնելու համար։ Յուրաքնչյուր կառույցի զարգացման գործումմեծ դեր ունեն ղեկավարն ու կառավարիչը։ Այս աշխատանքում մենք կներկայացնենք ղեկավարի հաղորդակցման առանձնահատկությունները, սակայն մինչ այդ խոսենք ղեկավարների, նրանց տիպերիմասին։ Ո՞վ է ղեկավարը. նա կազմակերպության զարգացման ծրագիր մշակողն է, որի իրականացումըկառավարչի գործառույթն է։ Ըստ անհատականության տեսության՝ ղեկավարները բաժանվում են 2խմբի. առաջին խմբին պատկանողները եսակենտրոն են, խելացի, չեն սիրում քննադատություններ,իսկ երկրորդ խմբի ղեկավարները համեստ են, մասնագիտական կարողություններից՝ թույլ։ ԱրթուրՕպսը տարբերակում է լավ և վատ ղեկավարներ։ Լավ ղեկավարները կարևորում են գործընկերներիհոգեվիճակը, կարծիքը, զգացմունքները, անհանգստանում են աշխատողների համար, պաշտպանումեն նրանց, գնահատում և պահպանում են աշխատողներին, աշխատանքային կոլեկտիվում ստեղծումեն բարոյահոգեբանական առողջ մթնոլորտ, միջանձնային հարաբերություններում դրական են գնահատում ոչ միայն իրենց, այլև դիմացինին, ունեն հեռու գնացող պլաններ և ամեն ինչ անում են բացահայտ։ Վատ ղեկավարները կարևորում են հաստատության արտաքին տեսքը, չեն վստահում մարդկանց, նրանց համարում են անկարող և անվստահելի, կրնկակոխ հետևում են նրանց, ամեն բանանում են գաղտնի, նրանց մոտ բացակայում է ստեղծագործ միտքը։ Ղեկավարների մեծ մասն իրենց գործի մասնագետն է, սակայն աշխատակազմի հարաբերությունների հոգեբանության վերաբերյալ քիչ տեղեկություններ ունի. ահա այստեղից էլ գալիս են նրանց՝ որպես ղեկավարների ցածր ցուցանիշները։ Մարդու և մարդկային հարաբերությունների հոգեբանությանվերաբերյալ տարրական գիտելիքների բացակայությունն էլ ղեկավարների, կադրերի բաժնի վարիչների, աշխատակազմի հետ տարվող աշխատանքների կառավարիչների խնդիրներից են, քանի որ դրանքտվյալ կառույցի կադրերի արտահոսքի պատճառներից են։ Յուրաքանչյուր ղեկավար պետք է կարողանա իր աշխատակիցների հետ ճիշտ կապեր հաստատել, հաշվի առնել իր աշխատակցի թերություններնու առավելությունները՝ դրանք ծառայեցնելով կազմակերպության բարգավաճմանը։ Եթե կարծում եք, թե ղեկավարը միայն պաշտոն է, ապա Դուք միայն մասամբ եք ճիշտ։ Ղեկավարը ոչ միայն պաշտոն է, այլև հոգեբանություն, կենսակերպ, մտածելակերպ։ Մարդ կարող է զբաղեցնելբարձր պաշտոններ, սակայն չլինել լիդեր, որին բոլորը հարգում են, լսում և հաշվի առնում։ Ղեկավարըպետք է տարբերվի հրամաններ կատարողից, մասնագետից ամենագլխավոր հատկանշով՝ պատասխանատվությամբ։ Եթե հրամաններ կատարողն իրեն առաջադրված հրամաններն ու առաջադրանքներն է կատարում և պատասխանատու է իրեն առաջադրված աշխատանքների կատարման համար,եթե մասնագետը պատասխանատու է իր ոլորտում կատարվող աշխատանքների որակի համար, ապաղեկավարը պատասխանատվություն պետք է կրի ինչպես կատավող ամբողջ աշխատանքի, այնպես էլիր ենթակաների կատարած արարքների համար։ Կազմակերպությունում աշխատանքի ավարտից հետո ղեկավարը պարտավորվում է ամփոփելկատարված աշխատանքը՝ ինչպես գովեստի խոսքեր ասելով, այնպես էլ թերությունները և սխալներընշելով, որպեսզի հետագայում աշխատակիցները խուսափեն նմանատիպ սխալները կրկնելուց։ Այսամենն արդյունավետ կազմակերպելու համար ղեկավարը պետք է ունենա հաղորդակցման բարձրկուլտուրա, կարողանա ճիշտ մոտեցում ցուցաբերել յուրաքանչյուրի նկատմամբ։ Լավ ղեկավարը նախ պետք է օժտված լինի լսելու կարողությամբ։ Հետազոտությունները ցույց ենտվել, որ այդ կարողությամբ շատերը չեն, որ օժտված են։ Լսելով տասը րոպեանոց բանավոր խոսք՝մարդ հասկանում և հիշում է միայն դրա կեսը։ Երկու օր անց մոռանում է նաև այդ հիշած հատվածիկեսը. այլ կերպ ասած, մարդ կարող է հիշել մի քանի օր առաջ ասված նյութի մոտ մեկ քառորդ մասըմիայն։ Իսկ ի՞նչն է չլսելու պատճառ դառնում։ Որոշ դեպքերում պատճառներն ակնհայտ են՝ լսողի դերում հայտնվածը (այս դեպքում ղեկավարը կամ ենթական) ինչ-որ խնդրով մտահոգված է, խոսակցության առարկան չի հետաքրքրում լսողին կամ էլ չի ցանկանում լսել։ Սակայն կան պատճառներ, որոնքայդքան էլ ակնհայտ չեն։ Օրինակ, երբ ենթակաները և ղեկավարը որևէ թեմա են քննարկում, նրանցիցյուրաքանչյուրը կենտրոնանում է իր խոսքի վրա և ինքնաբերաբար ուշադրություն չի դարձնում դիմացինի հայտնած մտքերին։ Պատճառներից մեկն էլ այն է, որ ղեկավարը, օրինակ, ոգևորված լինելովիր առաջարկած ծրագրով, չի ցանկանում լսել քննադատություններ այդ թեմայի վերաբերյալ, քանի որկարծում է, որ դրանք կարող են խանգարել իր նպատակներին։ Լռել դեռ չի նշանակում լսել։ Լսելուգործընթացն ակտիվ գործընթաց է, որը մեծ ջանքեր և կենտրոնացում է պահանջում։ Իսկ ղեկավարը՝որպես տվյալ կառույցի գլխավոր, պարտավոր է լսել յուրաքանչյուրի կարծիքը, քանի որ հենց այդհայտնած մտքերի մեջ կարող է թաքնված լինել տվյալ կառույցի հաջողության հասնելու բանալին։ Սակայն միայն լսելը դեռ բավարար չէ, պետք է դրդել և ոգևորել դիմացինին, որպեսզի նա արտահայտի իր մտքերը։ Դրա համար երբեմն կարելի է անցնել պատասխանների լակոնիկացման։ Չեզոքպատասխանները (այո, այդ ինչպե՞ս, հասկանում եմ Ձեզ) թույլ են տալիս խոսակցին շարունակել զրույցը և միևնույն ժամանակ թույլ են տալիս դիմացինին արտահայտվել ավելի ազատ և անկաշկանդ ։ Այն, թե ինչ է ցանկանում հայտնել դիմացինը, կարելի է հասկանալ նաև ժեստերի, շարժումների ևդեմքի արտահայտության միջոցով։ Այս դեպքում դիմացինին կարելի է խոսեցնել հետևյալ արտահայտությունների օգնությամբ՝ երջանիկ մարդու տեսք ունեք, անհանգի՞ստ եք, ինչ-որ բա՞ն է պատահել։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ հասարակ, չեզոք պատասխանները կամ գլխի դրականշարժումը ոգևորում և թույլ են տալիս խոսակցին շարունակել իր խոսքը։ Սակայն, ղեկավար-աշխատակից հաղորդակցման ընթացքում կարող են առաջանալ մի շարքբարդություններ։ Դրանցից են.1. Բառերի մեծամասնության բազմիմաստություն. այս խնդրի պատճառով հաճախ դժվար է լինում հասկանալ դիմացինին, քանի որ չգիտես, թե նրա համար այդ բառի առաջնային իմաստը որն է։ Նույն բառը լսողի և խոսողի համար տարբեր նշանակություն կարող է ունենալ, ուստի, պետք է շատուշադիր լսել դիմացինին՝ կիրառած բառի կոնկրետ նշանակությունը հասկանալու համար։ 2. Հայտնած մտքերի կոդավորում։ Այն, ինչ հայտնում ենք դիմացինին, կոնկրետ նշանակությունունի մեզ համար։ Հաղորդակցվելիս մենք մեր մտքերը հայտնում ենք բառերի միջոցով, ուստի, որոշ չափով կատարվում է կոդավորում։ Հետևաբար, որպեսզի դիմացինը հասկանա այն, ինչի մասին խոսվումէ, պետք է ուշադիր լսի ամբողջ միտքը։ 3. Ազատ ինքնաարտահայտման խնդիրներ։ Սա առաջանում է այն ժամանակ, երբ տվյալ կազմում ընդունված է պաշտոնականության այնպիսի մակարդակ, որը թույլ չի տալիս խոսողին ազատ արտահայտվել. դա ստիպում է նրան սկսել նախաբանով։ Թոմաս Գորդոնը, իր երկարատև աշխատանքային տարիների ընթացքում ուսումնասիրելով հաղորդակցման արվեստը, առանձնացրել է 12 խումբ խոչընդոտներ, որոնք կարող են խանգարել ճիշտհաղորդակցմանը.1. հրաման, հրահանգ,2. զգուշացում, սպառնալիք, խոստում,3. խրատ,4. խորհուրդ, առաջարկություն կամ որոշում,5. բարոյախոսություն, տրամաբանական փաստարկում,6. դատապարտում, քննադատություն, տարաձայնություն, մեղադրանք,7. գովեստ, համաձայնություն,8. վիրավորանք, ստորացում,9. մեկնաբանություն, վերլուծություն, դիագնոստիկա,10. կարեկցանք, սփոփանք,11. հարցաքննություն,12. խուսափում խնդիրներից, ցրվածություն, հումոր։ Այս կետերը սովորաբար խանգարում են զրուցակցին և խախտում մտքերի ճիշտ դասավորությունը։ Սրանց կիրառումը նշանակում է, որ ղեկավարը ցանկանում է փոխել ենթակայի մտքերի ընթացքը, հետևաբար դրանց օգտագործումը ստիպում է դիմացինին անցնել ինքնապաշտպանության։ Այս ամենի արդյունքում ենթական, աշխատակիցը չեն արտահայտում իրենց տեսակետը, թաքցնում ենմտքերը։ Կարևոր է, որ հաղորդակցման ընթացքում ղեկավարը պահպանի հետևյալ հրահանգները. Մի՛ ընդունեք լռությունը որպես ուշադրության արդյունք։  Մի՛ ձևացրեք, թե լսում եք։  Մի՛ ընդհատեք առանց անհրաժեշտության։  Մի՛ կատարեք արագ եզրակացություններ։  Վեճի մի՛ բռվեք։  Մի՛ տվեք շատ հարցեր։  Մի՛ տրվեք հույզերին։ Իսկ ի՞նչ է անհրաժեշտ ղեկավար-աշխատակից հաղորդակցման արդյունավետության ապահովման գործում։ Ցանկացած թեմայի քննարկման համար նա պետք է ստեղծի համապատասխան միջավայր։ Եթե աշխատանքն այդքան էլ հաջող ավարտ չի ունեցել, միևնույնն է, քննարկման համար պետքէ ստեղծել դրական միջավայր։ Ղեկավարը կարող է առաջարկել ժողովին ներկա աշխատակիցներիցյուրաքանչյուրին իրենց շնորհակալության խոսքը հայտնել նրաց, ովքեր օգնել են թիմային աշխատանքկատարելուն։ Ավելի ճիշտ կլինի, եթե ղեկավարն ինքն առաջինը շնորհակալություն հայտնի որևէմեկին՝ դրան զուգահեռ ներկայացնելով թե կոնկրետ ինչի համար։ Բացասական խոսք ասելով անցյալի վերաբերյալ՝ պետք է առաջարկի նոր լուծումներ։ Ղեկավարները հաճախ սիրում են անընդհատ խոսել և շեշտել բացթողումները. ավելի արդյունավետ կլինի, եթենա բացասական արդյունքը ներկայացնի որպես փաստ և անցում կատարի խնդրի լուծման նոր տարբերակների։ Կարևոր է ձևակերպումների հստակությունը, կոնկրետությունը և պարզությունը։ Քննարկմանժամանակ հնարավոր է, որ աշխատակիցներից մեկը մեղադրի մյուսին իր կատարած աշխատանքումթերանալու մեջ։ Այս դեպքում ղեկավարը պետք է խնդրի, որ նա ներկայացնի տվյալ մարդկանց և խոսելու հնարավորություն տա նաև նրանց։ Ղեկավարը կարող է առաջարկել, որ խնդրի լուծման իր տարբերակն առաջարկի տվյալ աշխատակիցը։ Դրական նոտայով ավարտ։ Ցանկալի է, որ ղեկավարը քննարկումն ամփոփի նմանատիպ խոսքերով. «Լավ է, որ կատարվում է միասնական աշխատանք, հասկանում ենք միմյանց, պատրաստ ենքլսել և աջակցել միմյանց»։ Ղեկավար-աշխատակից հաղորդակցման ժամանակ կարևոր է նաև ոչ վերբալ հաղորդակցումը։ Ոչ վերբալ հաղորդակցումը, որը հայտնի է որպես ժեստերի լեզու, իր մեջ ներառում է ինքնարտահայտման այնպիսի միջոցներ, որոնք չեն հենվում խոսքային արտահայտման վրա։ Ոչ վերբալ հաղորդակցման լեզուն հասկանալու համար կան մի քանի պատճառներ.1. Բառերով կարելի է արտահայտել միայն փաստացի գիտելիքները, սակայն բառերը հաճախ չենբավարարում զգացմունքներն արտահայտելու համար։ Դրանք հաճախ արտահայտվում են ոչ վերբալհաղորդակցման լեզվի միջոցով։ 2. Ոչ վերբալ հաղորդակցման լեզվին տիրապետելը թույլ է տալիս հասկանալ, թե որքանով ենքմենք մեզ տիրապետում։ Ոչ վերբալ լեզուն կասի մեզ այն, ինչ իրականում մարդիկ մտածում են մեր մասին։ 3. Ոչ վերբալ հաղորդակցումը կարևոր է այնքանով, որ արտահայտվում է անգիտակցորեն։ Այդիսկ պատճառով, չնայած նրան, որ մարդիկ փորձում են արտահայտվելուց առաջ խորը մտածել, հաճախ նրանց զգացմունքներն արտահայտվում են միմիկայի, ժեստերի, ինտոնացիայի, ձայնի երանգիմիջոցով։ Այս ոչ վերբալ էլեմենտների իմացությունը մեզ կարող է օգնել պարզել, թե որքանով է բառերովարտահայտված միտքը համապատասխանում իրականությանը։ Միմիկա։ Դեմքի արտահայտությունն զգացմունքների արտահայտման գլխավոր գործոնն է։ Հեշտեն հասկացվում հատկապես դրական էմոցիաները՝ ուրախությունը, սերը, զարմանքը։ Ավելի բարդ էգուշակել բարկությունը, թախիծն ու զզվանքը։ Էմոցիաներն ու դիմախաղը հետևյալ կերպ են արտահայտվում.• զարմանք - բարձրացրած հոնքեր, լայն բացված աչքեր, շրթունքների ծայրերի իջեցում, բացվածբերան,• վախ - բարձրացրած և ունքերը կիտած հոնքեր, լայն բացված աչքեր, շրթունքների ծայրերիիջեցված են և մի փոքր ետ քաշված, ձգված շրթունքներ, բերանը կարող է մի փոքր բաց լինել,• բարկություն - իջեցված հոնքեր, ճակատին առաջացած կնճիռներ, նեղ աչքեր, իրար կպցրածշրթունքներ, սեղմված ատամներ,• զզվանք - իջեցված շրթունքներ, կնճռոտված քիթ, ներքևի շրթունքը բարձրացված և կպած էվերևի շրթունքին,• թախիծ - միացված հոնքեր, հանգած աչքեր։ Որոշ դեպքերում շրթունքների արտաքին ծայրերնիջեցված են, • երջանկություն - հանգիստ աչքեր, շրթունքների ծայրերը բարձրացված են և ետ քաշված։ Վիզուալ կոնտակտը հաղորդակցման կարևորագույն մասն է կազմում։ Խոսողին նայելը ոչ միայնհետաքրքիր է, այլև օգնում է կենտրոնանալ խոսակցության նյութի վրա։ Հեշտ է վիզուալ կոնտակտըպահպանել, երբ խոսվում է հաճելի թեմաների վերաբերյալ. հակառակ դեպքում խուսափում ենք դրանից։ Հաճախ մարդիկ խուսափում են վիզուալ կոնտակտից, երբ դիմիացինի հետ մրցակցության մեջ ենգտնվում։ Ձայնի երանգ և տեմբր։ Լսողի դերում հանդես եկողը լսում է բառերից ավելին. նա լսում և նկատում է ձայնի հզորությունն ու տոնը, արտահայտությունների անավարտ մնալը, հաճախակի դադարները։ Ձայնի տոնը կարևոր մի բանալի է խոսակցի զգացմուքները հասկանալու գործում։ Այդ կերպ հեշտկարելի է գուշակել բարկությունն ու թախիծը։ Ձայնի հզորությունն ու բարձրությունը նույնպեսկարևոր ազդանշաններ են դիմացինի խոսքը վերլուծելու գործընթացում։ Որոշ զգացումներ՝ էնտուզիազիզմը, ուրախությունը կամ անվստահությունը, սովորաբար փոխանցվում են բարձր ձայնով։ Բարկությունն ու վախը նույնպես բարձր ձայնով են արտահայտվում, սակայն ավելի լայն տոնային երանգով։ Խոսքի արագությամբ նույնպես կարելի է կռահել դիմացինի զգացումների մասին։ Մարդիկ արագեն խոսում, երբ հուզված են կամ ինչ-որ բանով անհանգստացած։ Նրանք, ովքեր փորձում են համոզելդիմացինին, նույնպես խոսում են արագ։ Դանդաղ խոսքն էլ սովորաբար խոսում է բարձր կարծիքի,տխրության կամ էլ հոգնածության մասին։ Դիրք և ժեստ։ Մարդու դիրքից և ժեստերից ևս կարելի է կռահել նրա ապրուների մասին։ Եթեզրուցելիս նա թեքվում է դեպի Ձեզ, ապա նրան հետաքրքրում է խոսակցության թեման և հակառակը։ Խաչված ձեռքերը վկայում են թերահավատության, պաշտպանական ֆունկցիաների մասին։ Երբ ձեռքը դնչի տակ է, դա նշան է մտորումների, իսկ երբ գլխի ետևում՝ հիացմունքի։ Ժեստերի ակտիվ կիրառումը հաճախ խոսում է դրական էմոցիաների մասին, սակայն դրանց չարաշահումն արդեն ենթադրումէ անհանգստություն, անվստահություն։ Միջանձնային հեռավորություն։ Հաղորդակցման ընթացքում մյուս կարևոր գործոնը, որը պետք էիմանա և կիրառի ղեկավարը, միջանձնային հեռավորությունն է։ Տարբերակվում են միջանձնային հեռավորությունների մի քանի տեսակներ.• Ինտիմ հեռավորությունը հասնում է մինչև 0.5 մետրի, բնորոշ է ինտիմ հարաբերություններին։ • Միջանձնային հեռավորությունը 05.-1.2 մետր է. նախատեսված է ընկերական շփումների համար։ • Սոցիալական հեռավորությունը 1.2 մետրից հասնում է մինչև 3.7 մետրի. այս հեռավորությանվրա են կայանում ոչ ֆորմալ սոցիալական և գործնական հանդիպումները։ • Հանրային հեռավորությունն էլ համարվում է 3.7 մետրից ավելի հեռավորությունը։ Ղեկավարը գործնական միջավայրում լավ պետք է գիտակցի և պահպանի սոցիալականհեռավորությունը, քանի որ չափից շատ մոտիկ կամ էլ չափից շատ հեռու լինելը կարող է բացասականազդել հաղորդակցման վրա։ Հաճախ կարելի է հանդիպել մարդկային ռեսուրսների թույլ կամ սխալ կառավարման, որիարդյունք է դառնում կադրերի արտահոսքը։ Ահա դրանց նախանշանները.• նվիրվածության և հավատարմության բացակայություն ինչպես ղեկավարության, այնպես էլաշխատակիցների մոտ,• ղեկավարի կազմակերպչական ցածր ունակություններ, ղեկավարի ցածր հեղինակություն, մարդու հոգեբանության թերի իմացություն,• շատ աշխատակազմեր թույլ թիմ են. այդտեղ կան բամբասանքներ, հաճախակի կրկնվող կոնֆլիկտներ,• երիտասարդ աշխատակազմը, որտեղ բոլորը հասակակիցներ են. հաճախ աշխատանքը տուժում է կարգապահության բացակայության, գործարար էթիկայի բացակայության պատճառով, • կադրերի ընդունման սխալ մեթոդներ,• աշխատակիցների բարոյական ցածր որակները, նրանց անորոշ նպատակներն ու արժեքները,որոնք զարգացման և վերապատրաստման կարիք են զգում։ Այս նշված գործոնները կապված են ինչպես մարդկային հարաբերությունների հոգեբանության,այնպես էլ մարդկային ռեսուրսների կառավարման հոգեբանության հետ։ Ուստի, ղեկավարի համարկարևոր է մարդու և մարդկային հարաբերությունների վերաբերյալ տարրական գիտելիքների իմացությունը։ Իսկ որո՞նք են դրանք։ Կարևոր է տարբերակել աշխատողներին՝ ըստ իրենց խառնվածքի, այսինքն հասկանալ, թե ովքերեն խոլերիկ, ովքեր սանգվինիկ, ովքեր ֆլեգմատիկ կամ մելանխոլիկ։ Խառնվածքը մարդու բնածին,ժառանգական, անփոփոխելի և անվիճելի բնական հոգեվիճակն է, որից կախված է մարդու աշխարհայացքն ու միտքը, ֆիզիոլոգիական ծանրաբեռնվածության նկատմամբ նրա դիմադրությունն ու տոկունությունը։ Խառնվածքը տարբերել կարելի է բնավորության գծերով՝ պահվածք, ձայնի բարձրություն, համբերություն, բռնկվողականություն։ Խոլերիկները ռեակտիվ են, անզուսպ, անհամբեր, բռնըկվող, արագաշարժ։ Սանգվինիկներն արագաշարժ են, եռանդուն, կարգապահ, հավասարակշռված,կենսուրախ։ Ֆլեգմատիկները դանդաղաշարժ են, հավասարակշռված, համբերատար և զուսպ, համառև հաստատակամ։ Մելանխոլիկներն ունեն բարձր զգացմունքայնություն և ցածր ռեակտիվություն, անհամարձակ են, ամաչկոտ, շուտ հոգնող։ Իսկ ինչի՞ համար է անհրաժեշտ իմանալ այս ամենը. դա անհաժեշտ է, որպեսզի ղեկավարը կարողանա կատարել պաշտոնների և պարտականությունների ճիշտ բաշխում։ Խոլերիկին չի կարելի տալմիատոն աշխատանք, ինչպիսին, օրինակ, ղեկավարի վարորդի աշխատանքն է։ Այս դեպքում նաստիպված է լինելու սպասել, անգործ նստել մեքենայում մինչև ղեկավարը կավարտի խորհրդակցությունը կամ հանդիպումը։ Նա երկար չի դիմանա այս աշխատանքին, քանի որ նրա խառնվածքին բնորոշ է ակտիվ, շարժուն աշխատանքը։ Իսկ ահա մելանխոլիկը հեշտ կդիմանա նմանատիպ մոնոտոն աշխատանքին։ Սանգվինիկներն ու մելանխոլիկներն ավելի հավասարակշռված և տանելի բնավորություն ունեն։ Ղեկավարը պետք է հաշվի առնի այս առանձնահատկությունները, քանի որ դրանք անհրաժեշտ են նաև արդյունավետ համագործակցության, կոնֆլիկտային իրավիճակների նվազեցման,ինչպես նաև հնարավոր սթրեսներից խուսափելու համար։ Չկա ավելի լավ կամ ավելի վատ խառնվածք։ Ուստի, մարդկանց հետ շփման ժամանակ ջանքեր պետք է գործադրել ոչ թե դրանք շտկելու, այլխառնվածքի առավելությունները խելամիտ ձևով օգտագործելու համար։ Այս ամենից բացի՝ կարևոր է նախ իմանալ աշխատակիցների շփվողականության, ամբիցիաներիաստիճանը, սթրեսակայունությունը։ Շփվողականությունը նույն շատախոսությունը չէ։ Գործնականհարաբերություններում շփվողականություն ասելով՝ պետք է հասկանալ մտքերի հստակ և պարզ արտահայտումը, շրջապատին դրանք հասցնելը, բանակցությունների ճիշտ և փաստարկներով վարումը։ Ամբիցիաներ չունենալը լա՞վ է։ Վատ է, երբ մարդ ամբիցիոզ չէ կամ էլ չափից դուրս ամբիցիոզ է։ Երբ մարդն ունի առողջ ամբիցիաներ, դա լավ է, քանի որ կարող է պաշտպանել իր տեսակետներըփաստարկների միջոցով կամ էլ ընդունել սխալները՝ լսելով դիմացինի հիմնավորումները։ Սթրեսակայունությունը նույնպես կարևոր է, քանի որ իր մեջ ներառում է աշխատելու կարողությունը շատ սեղմ ժամկետներում և տարբեր բնավորությունների տեր մարդկանց հետ։ Դա ենթադրումէ դիմացկունություն քննադատությունների, նկատողությունների և բախումնային իրավիճակների ժամանակ։ Ահա այս կետերի իմացությունը և հաշվառումը նպաստում են կադրային ճիշտ քաղաքականության վարմանը և աշխատակիցների հետ հարաբերությունների ճիշտ ձևավորմանը։ Էլեն ՉավուշյանՂԵԿԱՎԱՐԻ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ մարդկային ռեսուրսների կառավարումը, ղեկավար, ղեկավարում, կառավարիչ, կառավարում, ենթակա, ղեկավար-աշխատակից հաղորդակցություն։

Հոդվածում քննության են ենթարկվել ղեկավարի հաղորդակցման առանձնահատկությունները։ Վերլուծել ենք, թե ինչպիսի որակներ և հատկանիշներ պետք է ունենա ղեկավարը, որ գործոնները պետք է հաշվի առնի ղեկավարումն իրականացնելիս։ Միայն այդ ամենի իմացությունն է բերում առողջ և բարենպաստ աշխատանքային հարաբերությունների ձևավորմանը, որն էլ արդեն իր հերթին կազմակերպության առաջանցիկ զարգացման հիմք է դառնում։

Ինչպես գիտենք, միկրո մասնիկների փոխազդեցության ընթացքում տեղի է ունենում բախվող մասնիկների ազդակների էներգիա և վերաբաշխում, որոնք կարող են ուղեկցվել այլ մասնիկների առաջացմամբ: Մասնավորապես, առաձգական փոխազդեցությունները բնութագրվում են փոխազդող մասնիկների ընդհանուր կինետիկ էներգիայի պահպանմամբ. բոլոր տեսակի փոխազդեցությունների դեպքում դրանք կարելի է նկարագրել պարզ երկրաչափական գծապատկերների, զարկերակային գծապատկերների միջոցով: Իսկ բնականաբար բարձր էներգիաների դեպքում դիտարկվում են գծապատկերների ռելյատիվիստական ​​տարբերակները: Ընդհանուր առմամբ, զարկերակային դիագրամի մեթոդը լայնորեն օգտագործվում է առաձգական ոչ ռելյատիվիստական ​​[2] և ռելյատիվիստական ​​[3] գործընթացների, ինչպես նաև ոչ առաձգական բախման գործընթացների համար: Իմպուլսային դիագրամները թույլ են տալիս ցրման գործընթացից հետո գտնել փոխազդող մասնիկների իմպուլսներն ու էներգիաները ցրման ցանկացած անկյան տակ, ինչպես նաև լուծել հակադարձ խնդիրը: Ստորև առաջարկվում է հետևյալ մոտեցումը `նմանատիպ գործընթացների գրաֆիկական վերլուծության համար: Օգտագործելով զարկերակային-էներգետիկ ռելյատիվիստական ​​անփոփոխ մաթեմատիկական ներկայացուցչություն, գաղափարը, երբ էներգետիկ արժեքների, իշեմիկ էներգիայի տարածքի հորիզոնական դադարը թվագրվում է մասնիկի ուղղահայաց առանցքով, «շարժման» իմպուլսն է: էներգիայի արժեքները, երբ մասնիկի ռելյատիվիստական ​​նման երկրաչափական մոդելավորմամբ, մասնավորապես, ռելյատիվիստական ​​էլեկտրոնի էներգետիկ վիճակը. էլեկտրոնի դադարային էներգիան է, և ուղղահայաց «բաղադրիչը» , որտեղ է էլեկտրոնի հարաբերական իմպուլսը (նկ. 1): Այսպիսով, էներգետիկ տարածքում մասնիկների էներգետիկ վիճակները արտահայտվում են գծերի ոչ ուղղորդված հատվածներով, որոնք թելադրված են կետերով կամ կառուցվածքային հարմարություններով, որոնք O ելակետը (էներգիայի հաշվարկի սկիզբը) միացնում են մասնիկի դիրքին էներգետիկ տարածքը: 42022 cmcPE, Կետ 20 cmeeEcPe. Այժմ փորձենք վերլուծել որոշ ռելյատիվիստական ​​գործընթացներ ՝ օգտագործելով նման մոդելավորումը: 1. Կոմպտոնի տեսքը: Նկար .2 Ինչպես գիտենք, ճառագայթման փոխազդեցությունը շրջակա միջավայրի հետ առաջացնում է ցրման պատճառ: Եկեք կառուցենք Compton- ի ելույթի էներգետիկ դիագրամը: Արտահայտեք փոխազդող մասնիկների էներգետիկ վիճակները (ազատ շարժվող էլեկտրոն և ընկնող ֆոտոն) էներգիայի տարածքում համապատասխանաբար A և B կետերում (OA = և OB =: հատվածներ, որտեղ գտնվում է ֆոտոնի նախնական զարկերակը): Էներգիայի լիարժեք պահպանման օրենքը ապացուցում է փոխազդող մասնիկների մեկուսացված համակարգի ամբողջական էներգիայի (OA հատված OB հատվածների երկարությունները (OA + OB գումար)) ամբողջ էներգիայի անփոփոխությունը: Ելիսպը, լինելով այն կետերի երկրաչափական կետը, որի հեռավորության հանրագումարը երկու տրված կետերից (A և B) ունի նույն հաստատուն արժեքը, էներգետիկ տարածության մեջ միավորում է փոխազդող մասնիկների համակարգի բոլոր հնարավոր էներգետիկ վիճակները (էլեկտրոն և ֆոտոն) մինչ փոխարկելը: փոխազդեցություն SuchEO2cmecPP.2constcPcmOBOAeEOAKBKKFIIIIII Նման հնարավոր արտադրական վիճակներից մեկը, օրինակ, համակարգային սկզբնական վիճակն է, որը ներկայացված է O կետով: Դիտարկենք կամայական K կետով նշված համակարգի արտադրական վիճակը, որը քարտեզագրման համակարգի վիճակն է էլեկտրոն-ֆոտոն փոխազդեցության որոշակի գործընթացից հետո (էլեկտրոնը ֆոտոն էլեկտրոնի վրա ցրելու գործընթացից հետո): Այստեղ պետք է ենթադրել, որ BK ցնցումը արտացոլում է ցրված ֆոտոնի էներգետիկ վիճակը, իսկ AK- ը վերաբերում է վանող էլեկտրոնին (չնայած որ այդպիսի փոխկապակցվածությունը միատեսակ չէ, գործընթացի հնարավոր արդյունքներից մեկը հնարավոր է հակառակ փոխկապակցվածություն): Եկեք այժմ պտտենք AK և BK հատվածները ՝ ցրված ֆոտոնի և վանող էլեկտրոնի էներգետիկ վիճակները ՝ դրանք համատեղելով էներգիայի EO ֆիքսված համակարգի հետ: Նման ֆունկցիան հնարավոր կդարձնի որոշել վանող էլեկտրոնի ցրված էլեկտրոնային իմպուլսների մեծությունները (նկ. 2): Քայլ 1 Եկեք հատենք B կետի BK շառավղով: Այս դեպքում աղեղը E առանցքի երկայնքով ցրված ֆոտոնի էներգիան է ՝ ցրված ֆոտոնի զարկերակը: Քայլ 2 Ա-ի շառավղի երկայնքով գտնվող կետում գծեք A ում կենտրոնի հետ հատումը: Այս դեպքում աղեղը գտնվում է մինչև E առանցքը, որտեղ էլեկտրոնի զարկերակը հետ է մղվում: Քայլ 3 Նկարեք ով աղեղը O կենտրոնով, մինչև այն հատվի կամարի հետ F կետում: Արդյունքում, կձևավորվի BOF զարկերակային շառավղով եռանկյուն (նկ. 3), որտեղ: Line3 ePPIKcPKBPIIK422222cmcPOAKOKAAKee, cPKOeePKOIIIIcPcPcPecPOBcPKBBKBF PcPKOOFe  Ակնհայտ է, որ BOF եռանկյունու հիման վրա լայնամասշտաբ տեղաշարժի միջոցով կարելի է գծագրել Compton- ի զարկերակային դիագրամը (նկ. 4), նկ. 4-ը ֆոտոնի ցրման անկյունն է: որտեղ մենք այժմ վերլուծելու ենք Compton- ի արտաքին տեսքի համար էներգիայի գծապատկերի կառուցման Կ հնարավոր կիրառման քայլերը: Ենթադրենք, որ ցրված ճառագայթման ալիքի երկարությունը (ցրված ֆոտոնի հաճախականությունը) փորձնականորեն չափվում է, այսինքն ՝ հայտնի են ցրված ֆոտոնային զարկերակի երկարության բացարձակ մեծության, ինչպես նաև նրա էներգիայի վիճակի EO տարածքում: Էներգիայի գծապատկերի կառուցումից հետո կարելի է ընդգծել հետևյալ ալգորիթմը (Նկար 5): Տող 5-ը `առանցքների վրա ընկած ֆոտոնը արտացոլելու համար` ներկայացնելով ստացիոնար էլեկտրոնային էներգիաները B (OB =) ) և A (OA =: միավորներ 2. Կառուցեք ելակետով և O- ով անցնող էներգետիկ էլիպս A և B առանցքային կետերով: 3. Նկարեք աղեղ B կենտրոնով և շառավղով, K կետում հատեք էլիպսի հետ: Այս կերպ, փոխազդեցիկ էլեկտրոնից և ֆոտոնից բաղկացած համակարգի արտադրողական էներգիայի վիճակը որոշվելու է K կետի դիրքով, որն արտացոլում է EO տարածության փոխազդեցությունը: 4. Կառուցել վանող էլեկտրոնի էներգետիկ վիճակի AK մասը): Հետագա շինարարությունը պետք է ընթանա վերը նշված (1-3) քայլերով սահմանված ընթացակարգի համաձայն: Այսպիսով, էներգետիկ վիճակների գծապատկերը հնարավորություն է տալիս գնահատել ցրված ֆոտոնի հայտնի արժեքի իմպուլսը, ֆոտոնի ցրման անկյան մեծությունը, վանումի էլեկտրոնի մեծությունը որպես անկյուն: Հնարավոր է նաև ուսումնասիրել ցրման գործընթացի տարբեր հնարավոր ելքերի պարամետրերի փոխկապակցվածությունը `K կետում, որը բնութագրում է համակարգի արտադրողական վիճակը ցրումից հետո, էներգետիկ էլիպսային աղեղի թույլատրելի տեղաշարժերի դեպքում: Հեշտ է տեսնել, որ համակարգի վերջնական արտադրանքը, M կետում, էլեկտրոնով արտացոլված ինսուլտի վիճակի դեպքում, երբ AM = OA = Իմպուլս: (Դա կարելի է հաստատել ՝ շառավղով կենտրոն AM աղեղով գծելով A կենտրոնով, որը O կետում հատվելու է E առանցքի հետ (նկ. 6)): Տող 6 cP2cmecPIeEeP2cme0eP Շարունակել շինարարությունը ըստ ընթացակարգի (1-3) և հաշվի առնելով, որ OA + OB = AM + BM, այսինքն BM = OB մենք կարող ենք լինել վստահ. այս դեպքում զարկերակային գծապատկերն այսպիսի տեսք կունենա (Նկար 7) (ցրվածություն չկա): Նկար .7 Նկար 8: Եվ երբ համակարգի վերջնական արտադրանքի վիճակը գծագրվի N կետում, ապա քայլերի ընթացակարգը (1-3) հանգեցնում է I աղեղի կառուցմանը B կենտրոնով B կենտրոնով և III աղեղով շառավղով ON- ը ON- ի հետ հատվում է միայն N կետում (նկ. 8): ), այսինքն ՝ ստացիոնար էլեկտրոնի վրա ֆոտոնի իմպուլսի ցրման դիագրամը կստանա հետևյալ ձևը (նկ. 9): 9-րդ տող (հետ ցրվելով հետ): Այսպիսով, համակարգի վերջնական վիճակը ներկայացնող K կետի թույլատրելի շարժումները էլեկտրոնի վրա ֆոտոնի ցրումից հետո կարող են կատարվել ըստ էներգետիկ էլիպսային աղեղի MN հատվածի, և այդպիսով `ֆոտոնի ցրման սահմաններում: Անկյունը փոխվում է: Հիմա եկեք նայենք հակադարձ խնդրին: Ենթադրենք, որ ցրված ճառագայթման ալիքի ալիքի երկարությունը պահանջվում է անկյան տակ (հաճախականություն): Այդ նպատակով եկեք նախ որոշենք որոշակի (ֆոտոնիկայի վերլուծություն) (նկ. 10): Տող 10 այստեղ: Եվ ըստ էներգիայի ամբողջական պահպանման օրենքի, որտեղ է խփված էլեկտրոնի ամբողջ էներգիան: ըստ կոսինուսի թեորեմի, որտեղ: Մյուս կողմից. Վերջին երկու հարաբերություններից մենք կստանանք. Այնուամենայնիվ, ինչպես գիտենք Կոմպտոնի համեմատության համար, համեմատելով վերջին արդյունքը (**) - ի հետ, մենք կկարողանանք վերադառնալ հակադարձ խնդրին և առաջարկել էներգիա (ըստ): (4) դիագրամը կառուցելու հետևյալ կարգը. Եկեք կառուցենք էներգիայի էլիպսը տարածության մեջ, որտեղ 2. B կետից վերցրու BC գիծը հայտնի անկյան տակ OE առանցքի: 3. B կետից դեպի էլիպսի առանցք ՝ համաձայն (4) –ի առանցքի, վերցրու BD գիծը, որի կետի խաչմերուկը էներգետիկ էլիպսի հետ որոշվելու է էլեկտրոն – ֆոտոնի վերջնական վիճակից հետո: համակարգ Ավելին. 4. Նկարիր I աղեղ B կենտրոնով և BK շառավղով, որը հատվում է F գծի հետ գծի հետ: Արդյունքում կձևավորվի Compton- ի BOF զարկերակային դիագրամը, որի կողմերն են. Ահա հարվածի էլեկտրոնի զարկերակը: Այսպիսով, իմանալով ցրված ֆոտոնի անկյունը ՝ կապված ֆոտոնի ցրման հետ (4), կարելի է որոշել էներգիայի գծապատկերը բնութագրող հաճախականության զարկերակը, մեծությունը և էլեկտրոնային զարկերակի մեծությունն ու ուղղությունը: Եկեք այժմ քննարկենք հետևյալ խնդիրը ՝ օգտագործելով էներգետիկ դիագրամ, որը վերաբերում է ստացիոնար էլեկտրոնների վրա ֆոտոնների ցրմանը: Օգտագործելով պահպանման օրենքները ՝ ցույց տալու համար, որ ազատ էլեկտրոնը կարող է կլանել ֆոտոնը: Լուծում Համաձայն խնդրո առարկա փոխազդեցության մասնիկների համակարգի ՝ սկզբնական հիմքում ընկած վիճակը ներառում է ֆոտոնային և ազատ էլեկտրաբացասական էներգիայի վիճակները, որոնք արտահայտվում են EO էներգիայի տարածքում երկու OA = հատվածներով (նկ. 11): Այսպես գծագրվում է էներգետիկ կենտրոնացված էլիպս A, B, որը կանխորոշում է էներգիայի հաշվարկման EO համակարգում ֆոտոնազուրկ էլեկտրոնային համակարգի վերջնական վիճակը ներկայացնող K կետի թույլատրելի դիրքերի NM աղեղը (AM = OA) , Հեշտ է տեսնել, որ K կետի (համակարգի վերջնական վիճակը) դիրքը A և B առանցքային կետերի նկատմամբ (համակարգի սկզբնական վիճակի համեմատ) տրվում է երկու (AK և BK) էներգետիկ հատվածների կողմից, որն ինքնին փաստում է, որ համակարգի վերջնական վիճակը բաժանելի է: Այս եղանակով բացառվում է ազատ էլեկտրոնի կողմից ֆոտոնի կլանման ֆիզիկական իրականությունը, ինչը կհանգեցնի ֆոտոնը կլանող էլեկտրոնի մեկ բաղադրիչ պետության գոյությանը: Այլ կերպ ասած, պահպանման մասին օրենքները թույլ են տալիս ֆոտոնները ցրել միայն ազատ էլեկտրոնով, երբ համակարգի երկու բաղադրիչ (էլեկտրոն-ֆոտոն) կազմը պահպանվում է փոխազդեցությունից առաջ կամ հետո: Նկար 11 Գրականություն Հեղինակ Հրաչիկ Ս. Նիկողոսյանի մասին - ֆիզիկոս: Թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, ֆիզիկայի, տեխնոլոգիայի ամբիոն և նրանց դասավանդման մեթոդաբանություն, էլ. ։

Աշխատանքում դիտարկվում են առաձգական ռելյատիվիստական փոխազդեցությունների վերլուծության համար էներգիական դիագրամների ձևավորման առանձնահատկություններն ու հնարավոր կիրառությունները։ Ներմուծվում է երկչափ էներգիական տարածության գաղափարը, որը մոդելավորման նոր հնարավորություններ է ընձեռում։

Աշխարհավարակ COVID-19-ով պայմանավորված զանգվածային հեռաուսուցման անցումը վերհանեց խնդիրներ համալսարանական կրթության ոչ միայն կազմակերպչական, այլեւ կառավարման հմտությունների հետ կապված։ Ավանդական կրթությունից տոտալ եւ նամանավանդ՝ անպատրաստի անցումը առցանց ուսուցման, շոկային իրավիճակ ձեւավորեց ակադեմիական միջավայրում։ Նման իրավիճակում, կրթության կառավարման առջեւ ծագեցին նոր մարտահրավերներ։ Մասնավորապես, պահանջվեցին ակադեմիական միջավայրը կառա169ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ վարելիս ակտիվացնել այնպիսի գործառույթներ, ինչպիսիք են մուլտիմեդիա գործիքներով շահադրդումը, ակադեմիական ինքնակազմակերպման խթանումը, ուսանողի սոցիալական ինքնամեկուսացման կանխարգելումը, կրթության շահառուների միջեւ հետադարձ կապի ակտիվացումը։ Առցանց ուսուցումը հաստատակամորեն արմատավորվեց համալսարանական միջազգային կրթական միջավայրում՝ մրցակցային դիրքեր գրավելով ավանդական դասավանդման մեթոդների նկատմամբ։ Եվ պատճառը միայն այն չէ, որ ուսուցման այս ձեւն ավանդականի համեմատ առավել քիչ ծախսատար է, սովորողների զանգվածային ընդգրկում ունի, կիրառում է ժամանակակից տեղեկատվական եւ հաղորդակցման համակարգեր եւ ունի կազմակերպման հարմարավետություն։ Այսօր արդեն կրթական ծառայությունների շահառուները, լինեն դրանք ուսանողներ, դասախոսներ, թե գործատուներ, ձգտում են կրթության ոլորտում տեսնել առավել դինամիկ զարգացումներ։ Մի կողմից, գիտելիքը ներկայումս արագ է «հնանում», մյուս կողմից, այն ուսանողի համար առավել բազմաոլորտ ու բազմաշերտ է դառնում, քանի որ ընդլայնվում է շրջանավարտների հմտությունների եւ կարողությունների շրջանակը։ [1] Եվ ստացվում է այնպես, որ միայն լսարանային դասախոսություններով ու պարապմունքներով հնարավոր չէ պատրաստել աշխատաշուկայում մրցունակ շրջանավարտներ։ Կրթությունը պահանջում է բազմակողմանի տեղեկացվածության ապահովում, խմբային լայնամասշտաբ քննարկումներ, ակադեմիական զանգվածային բանավեճեր, փորձառության փոխանակումներ, եւ այդ գործընթացներում առցանց գործիքների կիրառում։ Առցանց ուսուցումը կրթության ոլորտի շահառուների համար դառնում է գրավիչ նաեւ ժամանակի կառավարման առումով։ Կոնտակտային շփումների պահանջի բացակայությունը հնարավորություն է ստեղծում դասավանդման մասնակիցներին երկուստեք ճկունություն եւ անհատական մոտեցում ցուցաբերելու դասաժամերի կազմակերպման հարցում։ Իսկ դա ներկայումս չափազանց կարեւորություն է ստանում, քանի որ սովորողների զգալի մասը՝ հատկապես մագիստրատուրայում եւ ասպիրանտուրայում, աշխատում է ուսումնառությանը զուգահեռ եւ կարողանում է առցանց սովորելու ընթացքում կարգավորելու իր աշ170ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ խատօրը։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ միջազգային պրակտիկայում առցանց ուսուցման համակարգում առավել մեծ ընդգրկվածություն ունեն հատկապես այն սովորողները, որոնք արդեն իսկ ունեն համալսարանական դիպլոմներ, սակայն մասնակցելով վերապատրաստման դասընթացների, աշխատանքային նոր կարողություններ են ձեռք բերում կրթական աստիճան չտրամադրող հատուկ կուրսերում (տե՛ս գծապատկեր 1.)։ Սակայն, դրան զուգահեռ, աստիճանաբար մեծանում է մագիստրատուրայում եւ ասպիրանտուրայում առցանց ուսուցմամբ կրթական ծրագրերի տեսակարար կշիռը։ Դոկտորանտուրա, մագիստրատուրա (35%) Բակալավրիատ, նախաբակալավրիատ, (15%) Կրթական աստիճան չտրամադրող (վկայագրերով) հատուկ կուրսեր (50%) Գծապատկեր 1. Առցանց կրթական ծրագրերով սովորող ուսանողների բաշխվածությունը ըստ կրթական աստիճանների Վերջին տարիներին, բարձրագույն կրթության համակարգում ուսանողների շուրջ 29.7%-ը մասնակցել է հեռավար կրթության առնվազն մեկ դասընթացի[2,p.4]։ Մինչեւ աշխարհավարակը, Հայաստանի Հանրապետությունում հեռավար ուսուցումը թերեւս փոքր-ինչ արմատավորվել էր դպրոցական ծրագրերում, երբ դասավանդում է իրականացվում մարզերի հեռավոր եւ սահմանամերձ գյուղերում, իսկ համալսարանական միջավայրում 171ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ այն նոր է սկսել իր առաջին քայլերը, եւ արդյունքում, սովորողների շուրջ 2%-ն է առնվազն մեկ հեռավար դասընթաց վերցրել, այն էլ այն դեպքում. երբ մի քանի տարի է, ինչ ՀՀ-ում հեռավար ուսուցման ոլորտը կարգավորող մի շարք փաստաթղթեր են մշակվել։ [3] COVID-19 աշխարհավարակը եկավ ապացուցելու, որ հեռավար կրթությանը պետք է առավել լուրջ ուշադրություն դարձնել, նամանավանդ, երբ համալսարանների դռները ժամանակավորապես փակվեցին ուսանողների առջեւ։ Ակնհայտ դարձան հեռաուսուցման տեխնիկական ոչ բավարար հագեցվածությունը, էլեկտրոնային շտեմարանների պակասը, ոլորտին առնչվող դասավանդման փորձառության պակասը, անվստահությունը կրթական այս տեխնոլոգիայի նկատմամբ։ Սակայն, առցանց ուսուցման հիմնախնդիրները առաջին հերթին առնչվեցին դասավանդման մեթոդաբանության կառուցման եւ ուսուցման կազմակերպման շրջանակի հետ։ Հարկ է նշել, որ առցանց ուսուցումը թերեւս հաճախ շփոթում են հեռավար ուսուցման հետ։ Հեռավար ուսումնառություն հնարավոր է կազմակերպել էլեկտրոնային փոստով՝ ուսանողներին ուղարկելով համապատասխան էլեկտրոնային նյութեր եւ նրանցից ստանալով հարցումների, թեստային ստուգումների պատասխաններ։ Հեռավար կրթություն կարելի է կազմակերպել տեսաուղերձներով եւ տեսաձայնագրված դասախոսություններով, երբ ուսանողը տարբեր հարթակների տեսակոնֆերանս գործիքի օգնությամբ ունկնդրում է դասախոսի կողմից մատուցվող նյութը։ Սակայն, առցանց ուսուցումը ընդգրկելով վերը թվարկած ուսումնառության եղանակները, առավել ընդգրկուն է, եւ ձգտում է ավանդական կրթական տեխնոլոգիաները վերափոխելով՝ դրանք փոխադրել վիրտուալ աշխարհ։ Ընդ որում, այդ փոխադրումը պետք է կատարել այնպես, որ ուսանողը չզգա ավանդական կրթական ծառայությունների մատուցման կորուստները, եւ ավելին՝ օգտվի էլեկտրոնային կրթության առավելություններից (տե՛ս գծապատկեր 2.)։ Այսպես, ի տարբերություն ավանդական ուսուցման, առցանց ուսուցման պարագայում բացակայում է սովորողի եւ դասախոսի միջեւ անմիջական հաղորդակցումը, ուսանողական խմբերում առկա ակադեմիական մրցակցությունը, բավական բարդ է ունկնդիրներին շահադրդելու խնդիրը, պահանջվում են մի շարք անհատական եւ հոգե172ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ բանական պայմաններ, նաեւ խիստ ինքնակարգապահություն, իսկ դա ուղղակիորեն կախված է սովորողի ինքնուրույնությունից եւ ինքնագիտակցությունից, հատկապես, երբ կազմակերպվում է ուսանողակենտրոն ուսուցում [4. էջ 56]։ Ավանդական ուսուցում Առցանց ուսուցում Գծապատկեր 2. Առցանց կրթական ծրագրերի ուսանողակենտրոն հակվածությունը Սակայն կարծում ենք, որ առցանց ուսուցման պարագայում ուսանողների ակադեմիական գործունեության ակտիվության մոտիվացիան պետք է լինի ավելին, քան ավանդական կրթություն կազմակերպելիս (տե՛ս գծապատկեր 2.), այլապես առցանց ուսուցումը կկորցնի իր գրավչությունը, ունկնդիրների համար կդառնա ձանձրալի, եթե համալսարանական միջավայրի բացակայությունը չլրացվի հեռաուսուցման հետաքրքրաշարժ եւ ժամանակակից կրթական տեխնոլոգիաներով։ Փորձը ցույց է տալիս, որ հեռավար ուսուցման դեպքում սովորողներին հեռացնելու դեպքերն ավելի շատ են, քան ավանդական կուրսե173ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ րում։ Oրինակ՝ ԱՄՆ-ի տարբեր քոլեջներում հեռավար ուսուցմամբ սովորողների շրջանում հեռացվածների թիվը 20-50% է, իսկ ավարտածների թիվը 10-20%-ով ավելի փոքր է, քան ավանդական կուրսերում։ Բացի այդ, առցանց ուսումնառության ժամանակ բացասական գործոն է նաեւ սոցիալական մեկուսացումը. հաղորդակցման տեխնոլոգիաները հանգեցնում են սովորողների մեկուսացման, նվազում է հսկողությունը դասախոսի կողմից։ Որպեսզի հեռավար ուսուցման մեթոդներն արդյունավետ լինեն, մասնագիտական գրականությունում առաջարկվում է. - Առավել մեծ ուշադրություն դարձնել սովորողին, դասավանդումը դարձնելով ուսանողակենտրոն, մանրակրկիտ պլանավորել եւ կազմակերպել սովորողի գործունեությունը, - Սահմանել ուսուցման նպատակներն ու խնդիրները, տրամադրել անհրաժեշտ ուսումնական նյութեր, - Ապահովել առավելագույն ինտերակտիվություն սովորողների եւ դասախոսների միջեւ, - Հնարավորություն ընձեռել խմբակային ուսուցման համար, - սովորողների շրջանում իրականացնել հետադարձ կապ եւ ստեղծել ակադեմիական շահադրդման մթնոլորտ։ [5, էջ 45] Այս առումով, առցանց ուսուցման մեթոդաբանության շրջանակում պետք է կիրառվեն մի շարք կարեւորագույն ակադեմիական գործիքներ, ինչպիսիք են էլեկտրոնային ուղղորդող դասախոսությունները, էլեկտրոնային վարժանքները, հեռավար սեմինարները (WEB սեմինարներ), հեռարձակվող դասախոսությունները, խմբային առցանց քննարկումները (տե՛ս գծապատկեր 3.)։ Թվարկած գործիքները հնարավորություն կստեղծեն ապահովելու ուսանողների ակադեմիական ակտիվությունը առցանց ուսուցման համակարգում եւ ուսումնառությունը դարձնելու գրավիչ։ Բնականաբար, ուսումնառության կարգապահության եւ ակադեմիական ինքնակազմակերպման աստիճանի բարձրացման նպատակով անհրաժեշտ է սահմանել էլեկտրոնային համալսարանում ուսանողի «ներկայության նորմեր», կամ համացանցում ուսումնառության ակտիվության պահանջներ։ 174ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ուղղորդող էլեկտրոնային նյութեր խմբային առցանց քննարկումներ էլեկտրոնային վարժանքներ հեռավար դասախոսություններ սեմինարներ Գծապատկեր 3. Առցանց ուսուցման ակադեմիական նվազագույն գործիքակազմը Առցանց ուսուցման մեթոդաբանության արդյունավետության աստիճանի բարձրացման առաջնահերթ պայմանը ավանդական ուսուցման տեխնոլոգիաների փոխակերպումն ու հարմարեցումն է էլեկտրոնային միջավայրին այնպես, որ համալսարան չայցելող ուսանողը չզգա իր ակադեմիական մեկուսացումը, պրոֆեսորադասախոսական անձնակազմի հետ կենդանի շփումների պակասը, ուսանողական խմբերում չընդգրկվածությունը՝ արդյունքում խթանելով անհատական ուսումնառության ակտիվությունն ու համացանցում ուսանողի ներկայությունը։ Համալսարանում տիրող ակադեմիական միջավայրը միշտ էլ «հղկել է» ուսանողին, տալով նրան մտավորականին հարիր վարքա175ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ գիծ, մարդ-քաղաքացուն բնորոշ որակներ, մարդասիրական նկրտումներ։ Այս առումով, համալսարան հաճախելը դեռեւս միջին դարերից մինչեւ մեր օրերը՝ պատվաբեր է եւ ակադեմիական հպարտություն յուրաքանչյուր անհատի համար։ Սակայն դրան զուգահեռ, մեր օրերում բուհ հաճախելու այդ միտմանը հակադարձում է առցանց ուսուցումը, որը ուսանողին տալով մասնագիտական որակներ, կարծես հեռացնում է նրան ակադեմիական միջավայրում կենդանի շփումներից եւ կրթությունը փոխադրում է համացանց, իսկ դասընթացները՝ էլեկտրոնային ոլորտ։ Եվ ստացվում է, որ ավանդական համալսարանական կրթությունը, վերոնշյալ իր առավելությունների հետ մեկտեղ, ներկայումս կարծես «ճգնաժամ» է ապրում, քանի որ մոլորակի վրա տարեց տարի աճում է հեռավար ուսուցման ծրագրերում ընդգրկվող ուսանողների թիվը, որոնք համեմատաբար պասիվ հաճախումներ են ունենում բուհեր եւ նախընտրում են ուսուցանվել էլեկտրոնային միջավայրում։ Մեր կարծիքով, համալսարանական ավանդական ուսուցման ներկայիս «ճգնաժամը» ունի մի շարք պատճառներ։ Նախ, եթե նախկինում համալսարանը հանդիսանում էր որպես գիտելիքի աղբյուր եւ իմացաբանության դարբնոց, հիմա արդեն այդ դերը բուհը աստիճանաբար զիջում է համացանցին։ Եթե նախկինում, ուսանողների համալսարան հաճախելու առանցքային շարժառիքը գիտելիքի ձեռքբերումն էր, հիմա դա հնարավոր է առավել լայնամասշտաբ եւ արագընթաց ճանապարհով ստանալ համացանցից, որտեղ ի դեպ, տարեց տարի կտրուկ ավելանում են ինչպես տեսական, այնպես էլ կիրառական տեղեկատվության շրջանակը։ Եվ պատահական չէ, որ ժամանակակից պայմաններում պրոֆեսորադասախոսական անձնակազմը զանգվածային գիտելիքահենք տեղեկատվության տրամադրման առումով չի կարող «մրցել» առցանցի հետ։ Բացի այդ, տեղեկատվական հասարակության դարաշրջանում ձեւավորված գիտելիքները առավել արագորեն են հնանում, քան ոչ վաղ անցյալում։ Եվ եթե ինդուստրիալ հասարակությունում համալսարանական ուսումնառության չորս-հինգ տարիների ընթացքում ձեռք բերված գիտելիքները շրջանավարտները օգտագործում էին տասնյակ տարիներ, ապա ներկայումս՝ դեռեւս բուհը չավարտած, ուսումնառության իմացաբանական տեղեկատվությունը հաճախակիորեն սկսում է հնա176ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ նալ եւ չհամապատասխանել աշխատաշուկայի պահաջների դինամիկ փոփոխություններին։ Եվ ստացվում է այնպես, որ համալսարան հաճախելը եւ տարիներով սովորելը «արագորեն հնացող գիտելիքների» ձեռքբերման որոշակի ռիսկեր է պարունակում, ուստի բուհում անհատի ներկայության պահանջը հենց այդ առումներով դառնում է ոչ արդիական։ Այնուհանդերձ, առցանց ուսուցումը մեթոդաբանական առումներով նույնպես կատարյալ չէ. որը բազմիցս նշվում է մասնագիտական գրականությունում։ Այսպես, հեռավար ուսուցման թերությունների շարքում նշվում է, որ  բացակայում է սովորողի եւ դասախոսի միջեւ անմիջական հաղորդակցումը,  դժվար է ձեւավորվում ստեղծագործական մթնոլորտ սովորողների խմբում, իսկ երբ սովորողի կողքին չկա մեկը, ով կարող է ոգեւորել նրան, դա կարող է խիստ բացասաբար ազդել ուսուցման գործընթացի վրա,  բարձր պահանջներ է ներկայացվում ուսուցման գործընթացի կազմակերպմանն ու կառավարմանը, բավականին բարդ է ունկնդիրներին շահադրդելու խնդիրը,  անհրաժեշտ են մի շարք անհատական եւ հոգեբանական պայմաններ, նաեւ խիստ ինքնակարգապահություն, իսկ դա ուղղակիորեն կախված է սովորողի ինքնուրույնությունից եւ ինքնագիտակցությունից,  մասնագիտական որոշակի գործնական հմտություններ կարելի է ձեռք բերել միայն իրականում (բայց ոչ վիրտուալ) գործնական եւ լաբորատոր աշխատանքներ կատարելով [6, էջ 15-19],  հաղորդակցման տեխնոլոգիաներով դասավանդումը հանգեցնում է սովորողների մեկուսացման, նվազում է հսկողությունը դասախոսի կողմից,  միշտ չէ, որ սովորողները պատրաստ են լարված, արդյունավետ ինքնուրույն աշխատանքի, ինքնակազմակերպվելու, ի զորու են անձնապես պլանավորելու ակադեմիական աշխատանքը, բացակայում է ինքնակարգապահությունը [7]։ 177ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Այս առումով, մեր կողմից առաջարկվում են առցանց ուսուցման կառավարման առանցքային սկզբունքներ, որոնք փոխկապակցված են եւ պետք է գործեն միաժամանակ՝ դասավանդման ամբողջ ժամանակահատվածում (տե՛ս գծապատկեր 4.)։ հետադաձ կապի խթանում առաջնորդող դասախոսություններ սոցիալական ինքնամեկուսացման կանխարգելում շահադրդում՝ մուլտիմեդիա գործիքներով ինքնակազմակերպման խթանում Գծապատկեր 4. Առցանց ուսուցման կառավարման առանցքային գործառույթները Չունենալով հնարավորություն մասնակցելու լսարանային դասընթացներին եւ մնալով «միայնակ» դեմ հանդիման համակարգչի հետ, հեռավար դասընթացին ուսանողը առաջին հերթին ակադեմիական վարքագծի կազմակերպման ուղղորդմանկարիք ունի։ Այս առումով, ցանկացած դասընթացնախագծելիս, պետք է լսելի լինի դասախոսի խոսքը, երբ վիդիո ուղերձով դասավանդողը ունկընդրին ներկայացնում է դասավանդման նպատակը, խնդիրները ակնկալվող ուսումնառության վերջնարդյունքները «գիտելիք-հմտություններ-կարողությու178ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ններ» կտրվածքով։ Այնուհետեւ ուսանողին հասցեագրված վիդիո ուղերձով պետք է ներկայացվեն սովորողի ուսումնառության եղանակները, գնահատման մոտեցումներըեւդասընթացինառնչվողկազմակերպչականայլխորհուրդներեւուղղորդումներ։ Կարեւորվում է նաեւ առաջնորդող դասախոսությունների շարքը, որը հնարավորության դեպքում պետք է լինի տեսաձայնագրված, հակառակ դեպքում՝ PDF տեքստային ձեւաչափով։ Ունենալով համացանցից ստանալու իմացաբանական տեղեկատվության լայն հնարավորություններ, այնուամենայնիվ, առանց ուղղորդող դասախոսությունների՝ ուսանողը կխճճվի «տեղեկատվական սարդոստայնում»։ Այս առումով, հեռավար ուսուցման ժամանակ պարտադիր տրամադրվում են թեմատիկ եւ թիրախավորված դասախոսություններ, որոնք ուղղորդում են ուսանողին ճիշտ կողմնորոշվել ուսումնառությանը առնչվող համացանցում առկա այլընտրանքային տեղեկատվության ընտրության հարցում։ Հետեւաբար, առաջնորդող դասախոսությունների առկայությունը պարտադիր է սկզբունք է առցանց դասընթացի նախագծման գործընթացում (տե՛ս գծապատկեր 2.)։ Հեռավար ուսուցմանը հատուկ է «ձանձրույթի ախտանիշի» ձեւավորման ռիսկը, սակայն այն հաղթահարելի է ակտիվ մուլտիմեդիա գործիքակազմով ակտիվ ուսումնառության շահադրդման կիրառման դեպքում (տե՛ս գծապատկեր 2.)։ Հայտնվելով «էլեկտրոնային» միջավայրում եւ չզգալով ակադեմիական կենդանի լսարանի ջերմությունը, ունկընդրելով հեռավար դասախոսությունների շարք, միայնակ կատարելով էլեկտրոնային վարժանքներ, չվայլելով իրեն հասցեագրված դասախոսի կամ դասընկերների գովասանքը, ուսանողի համար հեռաուսուցումը պարզապես դառնում է ձանձրալի։ Հենց այստեղ է, որ դասընթացը նախագծելիս պետք է կիրառվեն շահադրդիչ ազդակներ, որոնք աշխուժություն կհաղորդեն ուսումնառությանը։ Դրանք կարող են լինել հեռաուսուցմամբ դասընթացում ընդգրկված ուսանողական խմբի գնահատման վարկանիշային սանդղակում՝ սովորող անձի առաջադիմության դիրքի պարբերաբար ներկայացումներ, էլեկտրոնային վարժանքները ճիշտ լուծելիս էմոցիոնալ պատկերային նշանների վաստակումներ, մուլտիմեդիա ձեւաչափով խրախուսանքի արժանացումներ եւ այլն։ Ինքնակազմակերպման խթանումը նույնպես կարեւորագույն սկզբունք է առցանց ուսուցման կառավարման գործընթացում։ Կրթա179ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կան ոլորտում ինքնակազմակերպումը առավել հաջող է ստացվում հասուն տարիքային խմբերում, իսկ երիտասարդների մոտ այն առավել ռիսկային է։ Հետեւաբար, հեռավար ուսուցմամբ ցանկացած գործընթաց պետք է ուղեկցվի հատուկ հրահանգավորմամբ, մանրամասն ներկայացնելով էլեկտրոնային թեսթերի, վարժանքների ընթացիկ եւ ամփոփիչ քննությունների ժամանակացույցը, վեբինարների օրերը, առցանց խմբային բանավիճային ակումբների կազմակերպման ժամերը։ Հատկանշական են նաեւ համացանցում ուսանողի ներկայության ժամային առավելագույն եւ նվազագույն սահմանաչափերի պահանջները յուրաքանչյուր գործընթացի գծով։ Ուսանողը չպետք է պասիվ դիրք գրավի վեբինարների, առցանց բանավեճերի դեպքում, որը հնարավոր է մոնիտորինգի ենթարկել ուսումնառության այդ գործընթացներումհամացանցում նրա փաստացի ժամային ներկայությամբ։ Մյուս կողմից, ուսանողներին ներկայացվում են համացանցում գտնվելու առավելագույն սահմանաչափեր՝ թեսթերը, էլեկտրոնային վարժանքները, կամ քննական հարցերը լուծելիս։ Բնականաբար, առցանց ուսուցման ժամայիննման սահմանափակումները կստիպեն ուսանողին ինքնակազմակերպվելու եւ իրականացնելու արդյունավետ ժամային կառավարում։ Ուսանողի սոցիալական ինքնամեկուսացման ռիսկերի կանխարգելումը նույնպես հաշվի է առնվում առցանց ուսուցման կառավարման ժամանակ։ Այս առումով դասավանդելիս պետք է հնարավորինս օգտագործել տեսանկարահանված դասախոսական նյութեր, վեբինարներ, ուսանողական բանավեճային առցանց ֆորումներ, խմբային առաջադրանքներ եւ ծրագրեր, որոնք դասավանդման գործընթացին կհաղորդեն խմբավարություն եւ հեռավար ուսուցումը չեն տանի անհատի ինքնամեկուսացման ճանապարհով (տե՛ս գծապատկեր 4.)։ Առցանց ուսուցման կառավարման վերոնշյալ սկզբունքների կիրառման տրամաբանական շղթայի կարեւորագույն օղակ է հանդիսանում հետադարձ կապի ապահովումը «ուսանող-դասախոս», «ուսանողուսանող», «ուսանող-էլեկտրոնային դեկանատ» հաղորդակցման ուղիներում։ Հեռավար դասավանդման արդյունավետ կազմակերպումը մեծապես կախված է հետադարձ հաղորդակցման ուղիների անխափան գործունեությամբ, որով ավանդական ուսուցումը կարողանում է սահուն անցում կատարել էլեկտրոնային ուսումնառության միջավայր՝ մշտական կապ հաստատելով կրթական գործընթացի հիմնական շա180ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ հառուների հետ (պրոֆեսորադասախոսական անձնակազմ, ուսանողական խմբեր, համալսարանի վարչակազմ եւ այլն)։ Մեր կարծիքով առցանց ուսուցման կառավարման կարեւոր գործընթացներից է առցանց ուսուցման գնահատումը։ Այս առումով հարկ է մշակել առցանց գնահատման չափորոշիչներ, որոնց միջոցով հնարավոր կլինի առավել օբյեկտիվ գնահատել ուսանողի ուսումնառությունը։ Այդ չափանիշների շարքում կարող են ընդգրկվել տնային առաջադրանքների, իրավիճակային խնդիրների, խմբային քննարկումների, թեստերի գնահատումները, ինչպես նաեւ առցանց քննությունների գնահատումները։

Առցանց ուսուցման ծրագրերում իրականացված սոցիալական հարցումները վկայում են, որ ուսանողները ավանդական ուսումնական ծրագրերի համեմատ, առավել հաճախ են ընդհատում հեռավար ուսումնառությունը, համարելով այն դժվար, ակադեմիական առավել դժվարություններով ուղեկցվող, եւ անգամ՝ ձանձրալի [8]։ Հետեւաբար, ներկայումս խնդիր է առաջանում առցանց ուսուցումը կառավարելիս ստեղծել այնպիսի ակադեմիական միջավայր, որը հնարավորինս կապահովի համալսարանական կրթության ավանդույթները, ուսուցման ինտերակտիվությունը, ուսումնառության ինքնակազմակերպման բարձր աստիճանը, եւ որ ոչ պակաս կարեւոր է՝ ի վերջո կձեւավորի ուսանողակենտրոն ուսուցում։

Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում «կապիտալ» կատեգորիան լայն կիրառություն է ստացել սոցիոլոգիայում ՝ հաճախ խոսելով հեղինակության, վստահության, օրինական և այլ մայրաքաղաքների մասին: Կապիտալի հիմնական հատկությունները հիմնավորվել են գերմանացի մտածող Կառլ Մարքսի կողմից [2], բայց վերջինիս իմաստն ընդլայնվել է ժամանակակից սոցիոլոգիայում: Այսօրվա ռուս սոցիոլոգ Վ.Վ.Ռադան, ապավինելով կապիտալի քաղաքական-տնտեսական մեկնաբանությանը, ընդգծում է դրա սոցիալական էությունը: Ըստ նրա, դա «կարող է ընդունել ոչ միայն նյութականացված, այլ նաև ձվաբջիջներ, այսինքն դրանք մարմնավորվում են անհատների և անհատների միջև հարաբերություններում», - կապիտալի էության սոցիոլոգիական ըմբռնումը էապես թույլ է տալիս ընդլայնել ձվաբջիջների շարքը: վերլուծել [6, p. 22]: Նշենք, որ ռուսական սոցիոլոգիական մոտեցումը հիմնված է այն բանի վրա, թե ինչպես Պ. Բուրդյեն, ինչպես նաև On. Կուլմանի տեսակետները: Մեր ուշադրությունը կենտրոնացած է կորպորատիվ հեղինակության վրա `խորհրդանշական և սոցիալական կապիտալի բովանդակության համատեքստում: Ըստ այդմ, տրամաբանական է նախ հակիրճ ներկայացնել այդ ձվերը: Իրականում, սոցիոլոգիայում անբավարար ուշադրություն է դարձվել միջին մակարդակի սոցիալական և խորհրդանշական կապիտալների `անհատական ​​ձեռնարկությունների, ձեռնարկությունների, ընկերությունների` կորպորացիաների ուսումնասիրությանը: «Սոցիալական կապիտալ» տերմինն առաջին անգամ ստեղծեց ամերիկացի սոցիոլոգ Գլեն Լոուրին: Այնուամենայնիվ, սոցիալական կապիտալի հայտնի հասկացություններից մեկը պատկանում է Coեյմս Քոլմանին, ըստ որի սոցիալական կապիտալը փոխադարձ վստահության և փոխօգնության ներուժ ունի նպատակային ձևավորված միջանձնային հարաբերությունների մեջ: Պարտավորություններ և սպասումներ, տեղեկատվության աղբյուրներ և սոցիալական նորմեր [7,9]: Ըստ Կուլմանի, սոցիալական կապիտալը հարաբերությունների ամբողջություն է, գործողությունների ծնող, և այդ հարաբերությունները կապված են այն ակնկալիքի հետ, որ գործակալները կկատարեն իրենց պարտավորությունները առանց պատժամիջոցների [8], և ակնկալիքների և պարտավորությունների միաժամանակ կենտրոնացումը արտահայտվում է ընդհանրացված «վստահության» զգացում: Ստացվում է, որ որքան շատ պարտավորություններ են կուտակվում տվյալ հասարակության մեջ, այնքան ավելի վառ է արտահայտվում երկու կողմերի կողմից արտահայտված «հավատը», և, հետևաբար, այնքան բարձր է սոցիալական կապիտալի մակարդակը [12, p. 66]: Այս դեպքում սոցիալական կապիտալը դիտարկվում է միկրո մակարդակում, մասնավորապես `փոխվստահության և նպատակային գործողությունների համատեքստում: Այնուամենայնիվ, այն կարող է առաջարկվել նաև սոցիալական կապիտալի ավելի լայն սահմանման մեջ, որում անձը միակը չէ սոցիալական դերակատարի դերում: Ռուսական հայտնի սոցիոլոգիական ամսագրերից մեկում առաջարկված սահմանումը ավելի ընդունելի է: «Սոցիալական կապիտալը սոցիալական ցանցերի գիտակցված օգտագործումն է անհատի, կազմակերպության, սոցիալական խմբի կամ հասարակության կողմից որպես ամբողջություն, որը վստահության, նորմերի և կանոնների շնորհիվ դառնում է նպատակ»: [3, p. 33]: Նման սահմանման մեջ սոցիալական ցանցերը դիտարժան են, որոնք սոցիալական կապիտալի հիմնական բաղադրիչներից են: Ավստրալացի սոցիոլոգ JA Barnes- ի սոցիալական ցանցը միավորների համակարգ է, որի մի մասը կապված է մյուսի հետ: Մարդիկ այդ համակարգի կետերն են, և այս կետերի միացման գծերը ցույց են տալիս, թե որ մարդիկ են փոխազդում միմյանց հետ »[1, էջ 53-54]: Հնարավորություն տալով .Ա. Բարնսի մոտեցումը կդիտարկվի ոչ միայն մարդկանց, այլ նաև սոցիալական խմբերի և կազմակերպությունների կողմից: Ըստ այդմ, սոցիալական ցանցը առկա սոցիալական կապերի ամբողջություն է անհատների, սոցիալական խմբերի և կազմակերպությունների միջև: Սոցիալական ցանցերի օգտագործումը պատահական չէ, քանի որ դրանք սերտորեն կապված են կազմակերպության հեղինակության հետ: Հիշարժան է ավստրալացի գիտնական Ռոզա դե Կարվալյուի գիտական ​​աշխատանքներից մեկը ՝ նվիրված կազմակերպության կորպորատիվ հեղինակության կառավարմանը: Աշխատանքի առանձնահատկությունը «Հեղինակության կառավարումը որպես հարաբերությունների կառավարում» վերնագիրն է [13]: Անունից պարզ է դառնում, որ սոցիալական փոխազդեցությունների և հարաբերությունների կառավարումը կարևոր նշանակություն ունի կազմակերպության հեղինակության կառավարման համար: Բայց հարաբերությունների կառավարումն անհնար է առանց սոցիալական կապիտալի այլ բաղադրիչների օգտագործման: Սոցիալական կապիտալի հիմնական կառուցվածքային բաղադրիչներից մեկը վստահությունն է, որի ազդեցությունը սոցիալական կապիտալի վրա երկիմաստ է: Americanապոնական արմատներով ամերիկացի տնտեսագետ, փիլիսոփա, քաղաքագետ Ֆ. Ֆուկույաման [9] շեշտեց վստահության ՝ որպես սոցիալական կապիտալի բաղկացուցիչի կարևորությունը, որը նպաստում է կազմակերպության աշխատակիցների միջև փոխգործակցության հաստատմանը ՝ հանգեցնելով դրա ավելի հաջող աշխատանքի և աշխատունակության բարձրացմանը: Հարվարդի համալսարանի պրոֆեսոր RD Patnem- ը [12] այն համարում է որպես սոցիալական կապիտալի տարր: Պատնեմը կարծում է, որ որքան ուժեղ է վստահության և համերաշխության փոխհարաբերությունը, այնքան շատ անհատներ և խմբեր համագործակցության և փոխօգնության են դիմում, այնքան ավելի շատ սոցիալական կապիտալ է կուտակվում [5, էջ 210-211]: Ըստ Լեսերի [10], «վստահությունը» առանձին հասկացություն է. այն կարող է լինել ինչպես սոցիալական կապիտալի աղբյուր, այնպես էլ դրա արդյունք: Հասկանալի է, որ սոցիալական կապիտալի և վստահության կապերը բավականին բարդ են, որոշ չափով խճճված: Սոցիալական կապիտալի սկզբնական բաղադրիչները դիտարկելուց հետո անցնենք ոչ պակաս արժեքավոր կապիտալ ձիուն, որը խորհրդանշական է: Պ.Բուրդիուի պատկերացումները խորհրդանշական կապիտալի մասին հաճախ բավականին ընդգրկուն են: Օրինակ ՝ մեկնաբանություններից մեկը հետևյալն է. «Սիմվոլիկ կապիտալը սոցիալական գործակալների կողմից ընկալվող ցանկացած սեփականություն է, ցանկացած տեսակի կապիտալ, որի ընկալման կատեգորիաներն այնպիսին են, որ թույլ են տալիս իմանալ դրա մասին, նկատել, տալ արժեք »[14, p. 116]: Այս սոցիոլոգիական-տնտեսական սահմանման հիմնական կետը տարբեր շահագրգիռ կողմերի ճանաչման և գնահատման մեջ է, ինչը բովանդակությամբ նույնական է «կորպորատիվ հեղինակություն» հասկացության հետ: Նմանատիպ ըմբռնում կարելի է գտնել նաև ռուս սոցիոլոգ Ա. Մեստնիկովի հայեցակարգում, որը «խորհրդանշական կապիտալը» համարում է շուկայի մասնակիցների սեփականություն, որը դրսևորվում է ազդեցության, հեղինակության կամ ճանաչման մեջ: «Եվ վենչուրային կապիտալի շուկայում պոտենցիալ գործոն է խորհրդանշական կապիտալի ներդրումը որպես շուկայի մասնակից (վենչուրային ֆոնդ, կառավարման ընկերություն), երբ դա ընկալվում է այլ գործակալների կողմից, ովքեր իրենց փորձով ի վիճակի են գնահատել այդ հատկությունը և որոշել իրենց դիրքը: այդ շուկայում: մասնակցի հետ: Պետությունը խորհրդանշական կապիտալի աղբյուրն է »[4, էջ. 113]: Հարկ է նշել, որ հատուկ Պ. Բուրդյեի հայեցակարգում հեղինակությունը, վստահության, պատվի և հեղինակության հետ միասին, կապիտալիզմի խորհրդանշական ձևերից մեկն է: Կազմակերպության կորպորատիվ հեղինակությունը կապիտալի խորհրդանիշ է, բայց այն սերտորեն փոխկապակցված է կազմակերպության սոցիալական կապիտալի հետ և հիմնված է դրա վրա: Վստահությունը խորհրդանշական կապիտալի արտահայտման ձև է և միևնույն ժամանակ այն սոցիալական կապիտալի անբաժանելի մասն է: Ըստ այդմ, վստահությունը կարելի է դիտել որպես միջանցք երկու կապիտալիստների միջև (տե՛ս Գծապատկեր 1): Վստահեք Կազմակերպության խորհրդանշական մայրաքաղաքին Կազմակերպության սոցիալական կապիտալը Նկար 1. Կազմակերպության սոցիալական և խորհրդանշական մայրաքաղաքները նրանց միջև կապը: Այսպիսով, յուրաքանչյուր կազմակերպության ձևավորման սկզբնական փուլում նախ պետք է մտածել դրական սոցիալական ցանցի, նորմերի և կանոնների ձևավորման մասին, ինչը թույլ կտա ժամանակի ընթացքում շահել հիմնական շահագրգիռ կողմերի վստահությունը: Իր հերթին, արդյունավետորեն կառավարվող սոցիալական կապիտալը հիմք կդառնա խորհրդանշական կապիտալ ձեռք բերելու և կուտակելու համար: Անկասկած, կուտակված խորհրդանշական կապիտալն իր հերթին դրականորեն կանդրադառնա կազմակերպության սոցիալական կապիտալի վրա: Ըստ այդմ, ցանկացած կազմակերպության օրինական լիազորության ապահովումը խարսխված է կազմակերպության ինչպես խորհրդանշական, այնպես էլ սոցիալական կապիտալի վրա, քանի որ այն աջակցում է մյուսին: Տուր համակարգերի գրականություն: Դիս սոցիոլոգիական գիտությունների թեկնածու: Մ., -2005.- 130 էջ .2. Նշաններ K. Capital (I հատոր) // Marx K., Angelus F. Soc. 2-ое изд. T. 23. М.: Հարցված կազմակերպություններին: հետազոտության մեթոդաբանություն .// սոցիոլոգիական հետազոտություն 4: Местников А. Ա. Մշակել վենչուրային կապիտալ ներդրումներ: սոցիոլոգիական 5. Патнэм Р. «Demողովրդավարություն» կուսակցությունն աշխատեց: Քաղաքացիական ավանդույթները ժամանակակից Իտալիայում: -Մ. Ad Marginem, 1996. - 258 էջ 7: Швери, Р. Տեսական սոցիոլոգիա ՝ Jamesեյմս Քոլմանի: վերլուծական կարգ: Լոնդոն Profile Books, 1999— P.354. Slusher JA Բոստոն: Butterworth Heinemann, 2000. P. 123-131.http: //195.130.87.21. 8080 / dspace / bitstream / 123456789/163/1 / Carvalho14: Bourdieu, P. (1994): Գործնական բարձրացումներ: Գործողության տեսության մասին: Փարիզ Seuil, Տեղեկություններ հեղինակի մասին Թերեզա Արթուր Խաչատրյանի մասին - ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի կիրառական սոցիոլոգիայի ամբիոնի դիմորդ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, տնտեսագիտության ամբիոնի դասախոս, էլ. ։

Սոցիոլոգիայում դեռևս ոչ բավարար ուշադրություն է հատկացվыут կազմակերպությունների սոցիալական և սիմվոլիկ կապիտալների հետազոտմանը։ Հոդվածում խոսվում է երկու կապիտալների բովանդակության, նրանց փոխադարձ ազդեցության և ընդհանուր կապող օղակի` վստահության մասին։ Համապատասխանաբար, կորպորատիվ հեղինակության` որպես սիմվոլիկ կապիտալի բարձրացումը ենթադրում է կազմակերպության սոցիալական կապիտալի կառավարում։

Հոդվածի հիմքում ընկած է «Լեզուների իմացության/իրազեկությանհամաեվրոպականմշակվածտեսությունները, ըստ որոնց՝ լեզուների ուսուցումը ենթադրում է այնհիմնական կոմպետենցիաների զարգացումը, ինչպիսիք են՝ լեզվական,հանրալեզվաբանական և գործաբանական, սակայն Դ. Հայմզը իրդիտարկումներում անդրադառնում է արտալեզվական կոմպետենցային՝որպես լեզուների ուսուցման կարևորագույն բաղադրիչի [12]։ կողմիցԱյս տեսակետն էլ հավանության է արժանացել մեր կողմից, որըմասնավորապես քննվել է հոդվածում։ Հոդվածի նպատակն էլեզուների ուսուցման գործընթացում կարևորել CEFR-ի կողմից առաջադրվող լեզվական-հաղորդակցականկոմպետենցիայիուսուցմանչանտեսելով արտալեզվականգործընթացում՝ միևնույն ժամանակզարգացումըլեզուներիօտարկոմպետենցիայի դերը հաղորդակցվելիս, որը հանդիսանում է վերջինիսկարևորագույն բաղադրատարրը։ Օտար լեզվով հաղորդակցվելու համար կարևորվում է ոչ միայնլեզվական, այլ նաև հանրալեզվական և գործաբանական գիտելիքներիիմացությունը։ Այսինքն՝ արդյունավետ զրույց ունենալու համարքերականական, բառապաշարային և հնչյունաբանական գիտելիքներիցզատ անհրաժեշտ է ցուցաբերել պատշաճ վարքագիծ, գիտելիքներխոսքի գործընթացի մասին։ Այնուամենայնիվ, ոչ պակաս ուշագրավ է արտալեզվականիրառանձնահատուկ նշանակությունն ունի արդյունավետ հաղորդակցմանիրականացման գործում։ Այս ամենով է պայմանավորված սույնհոդվածի արդիականությունը։ կոմպետենցիայիտիրապետումը,որնԱշակերտի՝տեսանկյունիցանհրաժեշտ է կարևորել ոչ միայն գիտելիքների ծավալը և որակը, այլևգիտելիքների մտապահման ձևերը և դրանց մատչելիությունը։ կոմպետենցիայիլեզվականՀանրալեզվաբանական կոմպետենցիան իր մեջ ներառում է լեզվիկիրառման սոցիալ-մշակութային բաղադրիչը։ Այս համատեքստումհատկանշական է ուսուցման գործընթացում աշակերտների լեզվականկարողություններիտարբերիրավիճակներում։ կիրառումըլեզվականճշգրիտԻնչ վերաբերում է գործաբանական կոմպետենցիային, ապա այնհանրությանլեզվամշակութայինառնչվումհաղորդակցական նորմերի և ավանդույթների հետ։ կամ այնէ այսԱյս համատեքստում իր ուրույն դերն ունի նաև արտալեզվականկոմպետենցիան, առանց որի չի կարող իրականանալ ոչ մի իրականշփում։ Օտարլեզվի ոլորտում հաղորդակցական-լեզվական կոմպետենցիան (communicative language competence) չի նշանակում միայներկու անձանց մտքերի բանավոր փոխանակում, այլև ներառում էփոխներգործուն խոսքային գործունեության բաղադրամասերի միամբողջություն։ Օտարլեզուներ ուսուցանելիս հաղորդակցության զարգացումնընդգրկում է մի շարք մտավոր գործընթացներ՝ նոր տեղեկատվությանընկալում, մտապահում, ճանաչում, ինչպես նաև մշակում ույուրաքանչյուրը ֆիզիկական և մտավորփոխանցում։ Դրանցիցունակություններիևգործողություններիէ՝պայմանավորված մի շարք գործոններով՝ սովորողի տարիքը, մտավորհամադրություններուժը, աշխարհայացքը, ընդհանուր հաղորդակցական-լեզվականգիտելիքները, լեզվամտածողությունը, լեզվազգացողությունը և այլն։ ընդգրկվածթեման ամբողջովինԻնչ վերաբերում է հաղորդակցական-լեզվական կոմպետենցիային,ապա այս«Լեզուներիիմացության/իրազեկության համաեվրոպական համակարգի» (CEFR)կողմից մշակված տեսություններում, որտեղ հստակ նշվում է.«Լեզվական-հաղորդակցական կոմպետենցիան կարող է դիտարկվելորպես մի շարք բաղադրիչների ամբողջություն. լեզվական (linguistic),հանրալեզվաբանական (socio-linguistic) և գործաբանական (pragmatic),որոնցիցյուրաքանչյուրն իր հերթին ընդգրկում է գիտելիքներ,կարողություններ և հմտություններ» [2, 15-16]։ էԸստ էության՝«լեզվական կոմպետենցիա» եզրույթն ինքնինհարաբերական է, քանի որ՝1. տարբեր մշակութակիրներ ունեն լեզվի ճիշտ կիրառման իրենցպատկերացումները, յուրաքանչյուր էթնիկ խումբ մշակել է լեզվական կոմպետենցիանգնահատելու իր մեխանիզմը,3. հաղորդակցմանկոմպետենցիայիմակարդակը կարող է տարբերվել՝ կախված հաղորդակցությաննպատակներից։ ցուցաբերածընթացքումՎ. Ի. Կարասիկի կողմից նույնպես դասակարգվել է լեզվականկոմպետենցիայի մի քանի դրսևորում՝լեզվի իրական իմացություն,• կրթված և ոչ կիրթ լեզվակիրների լեզվական կոմպետենցիա,օտարալեզու խոսողներիլեզվականուլեզվակիրներիկոմպետենցիա,լեզվակիրների և փորձագետների[7, 63-64]։ լեզվական կոմպետենցիա Լեզվական կոմպետենցիան ներառում է բաղադրիչներ, որոնք շատկարևոր են լեզվի դասավանդման մեթոդիկայում։ Դրանք կապված ենլեզվի և մտածողության, քերականության և բառապաշարի հետ։ է հավելել, որԱյս համատեքստում կարելիլեզվականկոմպետենցիա ասելով՝ հասկանում ենք քերականական ճիշտ ձևերի ևշարահյուսական կառույցների կիրառման կարողություններ։ Առանցբառերիիմաստալիցարտահայտությունների կազմման որևէ հաղորդակցման մասին խոսքլինել չի կարող [10]։ քերականականիմացության,ձևերիևԻնչպես հայտնի է, լեզվական կոմպետենցիան առնչվում է լեզվիհամակարգի, այսինքն՝հնչյունաբանական,շարահյուսական գիտելիքների և ունակությունների ձեռքբերմանը։ Տիրապետելով այս կոմպետենցիային՝ հնարավոր է կազմել իմաստալիցնախադասություններ։ բառապաշարային,Ինչ վերաբերում է հանրալեզվաբանական կոմպետենցիային(sociolinguistic competence), ապա վերջինս ենթադրում է գիտելիքներհանրամշակութային կանոնների վերաբերյալ, այն է՝ իմանալ, թե ինչպեսկիրառելլեզուն պատշաճ ձևով։ Պատշաճությունը կախված էհաղորդակցման վայրից, թեմայից և հաղորդակցվողների միջև եղածհարաբերությունններից։ Ավելին, լինել պատշաճ՝ նշանակում է իմանալօտարինչքաղաքավարության նորմեր կիրառել, ինչպես համապատասխանվերաբերմունքհեգնանքի,ակնածանքի, երախտագիտության դեպքում։ մշակույթի խոհրդանիշները,որ պարագայումցուցաբերել,հարգանքի,օրինակ՝Ա. Վ. Գլուխովան հանրալեզվաբանական կոմպետենցիանդիտարկում է որպես աշակերտների կողմից լեզվական միջոցներիիրացման կարողություն որոշակի լեզվական իրադրությունում։ Այստեղնա կարևորում է բառի և բառակապակցության իմաստավորումները՝կապված հաղորդակցման ձևից և ոճից, ինչպես նաև հաղորդակցմանգործնական նպատակից [4, 206]։ Ըստ Լեզուների իմացության/իրազեկության համաեվրոպականհամակարգի (CEFR)՝ հանրալեզվաբանական կոմպետենցիան առնչվումէ լեզվի օգտագործման սոցիալ-մշակութային պայմաններին [2, 16]։ Ա. Արշակյանն այն կարծիքին է, որ հանրալեզվաբանականկոմպետենցիան վերաբերում Էլեզվական ձևերի միջև եղածհարաբերությունների նշանակություններին, նրանց իմաստին, որըտարբերվում է լեզվական իրազեկության պարունակած իմաստից։ Եթեվերջինս հենվում է լեզվական նշանների միջև եղած կապի և նրանցպայմանական(խոսքաշարից դուրս) նշանակության վրա, ապահանրալեզվաբանական կոմպետենցիանլեզվականնշանների և նրանց նշանակյալի միջև եղած կապը խոսքաշարում կամտվյալ իրադրությունում։ Այս իրազեկության բաղկացուցիչ մասերից Է«կազմված»համապատասխանխոսքաշարում կիրառումը [1, 83-84]։ հաղորդակցականմտադրությանճշգրտումէԳործաբանական կոմպետենցիան (pragmatic competence) առնչվումէ լեզվական պաշարների գործառնական կիրառման հետ «լեզվականգործառույթիփոխներգործության մեխանիզմներին համապատասխան [2, 15-16]։ իրագործում, խոսքային ակտ»՝հաղորդակցականՎերը նշվածի լույսի ներքո կարելի է ենթադրել, որ գործաբանականկոմպետենցիանհամապարփակտիրապետում է, որը տվյալ լեզվակիր ժողովրդի հաղորդակցականնորմերի և ավանդույթների ընդհանրությունն է և ներկայացնում է այսկամ այն լեզվամշակութային հանրությունը։ հաղորդակցականվարքագծիԱյլ կերպ ասած՝ գործաբանական կոմպետենցիան կարողություն է,որը թույլ է տալիս հաղորդակցվելիս ճիշտ կողմնորոշվել, հաշվի առնելզրուցակցի կարծիքը, կիրառել առավել պատշաճ արտահայտչամիջոցներ՝ ելնելով շփման պայմաններից և նպատակներից։ Հաղորդակցական կոմպետենցիային (communicative competence)անդրադարձել են նաև մի շատ հետազոտողներ՝ Ա. Ա. Լեոնտևը, Ի. Ա.Զիմնյայան, Մ. Ն. Վատյուտնևը, Բ. Մ. Պոլոնսկին, Օ. Մ. Կազարցևան,ովքեր այն կարծիքին են, որ վերջինս խոսքային գործունեությունիրականացնելու կարողությունէ հարցերառաջադրելու և դրանց պատասխանները հստակ ձևավորելու, ուշադիրլսելու և առկա խնդիրները ակտիվզրուցակցիարտահայտածքննադատականգնահատական տալու կարողություն, ինչպես նաև կարողություն՝սեփական կարծիքը հիմնավորելու,լսելու և այլ մասնակիցներիկարծիքները լսելու և ընկալելու [8], [5], [3], [9], [6]։ է։ Սա ենթադրումմեկնաբանելուքննարկելու,մտքերըևԻնչպես պատկերված է գծապատկերում, Դ. Հայմզը դիտարկել է միկաղապար, որն առավել լայն շրջանակներ է ընդգրկել։ Վերջինիսկարծիքովշարքկարողությունների և հմտությունների շնորհիվ արտացոլվում էսոցիալական իրականության մեջ [12]։ գործունեության արդյունքըմտավորմիՀայմզի տեսակետն առավել ընդունելի է, քանի որ չենք կարողչսահմանազատել լեզվական կոմպետենցիան արտալեզվականից, որնիր առանձնահատուկ դերն ունի միջանձնային հարաբերություններում։ Հատկապես, երբ առանցքում դպրոցն է, ապա արտալեզվականհաղորդակցության այն հիմնական բաղադրիչները՝ աչքերի և դեմքիարտահայտությունները,կարևորագույնգործիքակազմդեմքիարտահայտությունից կռահում է՝ արդյոք սովորել է դասը, թե՞ ոչ, նորնյութը հասկանալի՞ է, թե՞ ոչ, ասվածի մեջ ճշմարտություն կա՞, թե՞ ոչ։ մտքեր փոխանակելիսաշակերտիուսուցիչըՀմուտեն։ Գծապատկեր 1. Հաղորդակցական կոմպետենցիայի կաղապար [12]զարգացմանկոմպետենցիայիՋ. Մակքեյը իր հետազոտություններում առանձնակի քննության էառնում արտալեզվականդերըդասապրոցեսի ընթացքում, քանի որ աշակերտները նախ և առաջարձագանքում են ուսուցչի արտալեզվական խոսքին։ Օրվա դասիտրամադրությունը կերտվում է առաջին մի քանի րոպեների ընթացքում,երբ ուսուցիչները և աշակերտները բնազդաբար կողմնորոշվում են, թեինչպես պետք է հաղորդակցման սկիզբը դրվի։ Ուսուցչի դեմքիարտահայտությունը, ձայնը, շարժուձևը և ժեստերը կարող ենվստահություն ներշնչել և հակառակը [13, 54]։ Ուստիօտարցանկալի կլիներ, որլեզվի ուսուցիչներըհավասարապես կարևորություն տային արտալեզվական միջոցներիտիրապետմանն ու կիրառմանը դասապրոցեսին՝ հատկապես ավագդպրոցում, երբ աշակերտները դերային խաղեր են ներկայացնում կամիրականացնում են քննարկումներ։ Արտալեզվական միջոցներիցառանձնացրել ենք առավել գործնական տարբերակները.կիրառումարտահայտությունների1. դիմային(զայրույթ,տխրություն, ուրախություն, վախ, արհամարհանք և այլն),2. ժեստերի կիրառում (մատնացույց անել, բարևել կամ ցտեսությունմաղթել և այլն),3. աչքերի հայացք, որը կարող է արտահայտել հետաքրքրություն,հիացմունք, վստահություն, ինչպես նաև խաբեություն ևանտարբերություն,4. պատկերներ և առարկաներ, որոնք կարող են որոշակիտեղեկություն փոխանցել տվյալ անձի կամ առարկայի մասին։ Հետևաբար, կարելի է փաստել, որ լեզվական-հաղորդակցականկոմպետենցիայի միջոցով կարելի է հիմնարար գիտելիքներ փոխանցելաշակերտներին,կարողություններըբացահայում են, թե ով ենք մենք, ինչպես ենք հաղորդակցվում այլանձանց հետ։ Հաճախ է խոսվում այն մասին, թե ինչպես լեզուդասավանդող ուսուցչին հեշտությամբ կարելի է տարբերել ժեստերով,որոնք նա կիրառում է խոսակցության ընթացքում։ մինչդեռ արտալեզվականԱմփոփելով՝ կարելի է գալ այն եզրահանգման, որ լեզվականհաղորդակցական կոմպետենցիան ներառումէ գիտելիքներ ևկարողություններ, որոնք անհրաժեշտ են սովորողներին՝ ստեղծելուխոսքային վարքագծի սեփական ծրագրեր և համապատասխան շփմանիրավիճակներ։ Վերջինս խոսքային գործունեության բոլոր տեսակներիտիրապետումն է, ինչպես նաև հաղորդակցման գործընթացումսովորողիկախվածհաղորդակցման պայմաններից։ կարողություն՝դրսևորմանպատշաճՍակայնոչ պակասկարևորություններկայացնումարտալեզվական կոմպետենցիան ուսուցման գործընթացում։ Եթելեզվական-հաղորդակցականէ տալիսհաղորդակցվող կողմերին ստեղծել արդյունավետ շփում, ապաարտալեզվական կոմպետենցիայի դեպքում շփումն իրականանում էհաղորդակցվողների կողմից առանց խոսքի ուղերձ փոխանցելու կամընդունելու միջոցով։

Սույն հոդվածում մասնավորապես քննվում է հաղորդակցականլեզվական կոմպետենցիան որպես լեզվական, հանրալեզվաբանական և գործաբանական կոմպետենցիաների ամբողջություն։ Այն իր մեջ ներառում է գիտելիքներ և կարողություններ, որոնք միտված են ստեղծելու խոսքային սեփական հաղորդակցություն և շփման տարբեր իրավիճակներ աշակերտների համար։ Առանձնակի կարևորվում է նաև լեզվի ուսուցման արտալեզվական կոմպետենցիայի դերը օտար գործընթացում, առանց որևէ հաղորդակցական գործընթաց։

ԿՈՐՊՈՐԱՏԻՎ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍԱԿԱՆ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸՆերկայումս գնալով աճում է այն ընկերությունների թիվը, որոնք իրենց զարգացման ռազմավարությունը մշակելիս մեծ նշանակություն են տալիս կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությանը (ԿՍՊ)։ ԿՍՊ հիմնական սկզբունքներից մեկն այնէ, որ ընկերությունը հաշվի է նստում ոչ միայն ընկերության բաժնետերերի, այլև ներքին և արտաքին շահառուների ավելի մեծ խմբերի, ներառյալ` աշխատողների, սպառողների, կառավարության և հասարակական կազմակերպությունների հետ։ Զարգացած երկրներում ԿՍՊ քաղաքականությունը հաջողակ և հարատև բիզնեսի գրավականներից մեկն է։ ՀՀ միայն սակավաթիվ ընկերություններ են կիրառում ԿՍՊ քաղաքականության տարրեր։ Այնուամենայնիվ, կորպորատիվ մշակույթի զարգացման ևերկարաժամկետ բիզնես ռազմավարությունների որդեգրմանը զուգընթաց ԿՍՊ մեթոդների ներդրումը համատարած երևույթ դառնալու միտում ունի։ «Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն» տերմինը առաջ է եկել1950-ական թթ.։ Առաջին ֆորմալ սահմանումը տվել է Հ. Բոուենը 1953 թ.` իր «Բիզնեսմենի սոցիալական պատասխանատվությունը»1 գրքում։ Սակայն այն գաղափարը,որ ձեռներեցը ձեռնարկատիրական գործունեություն ծավալելիս պետք է հաշվի առնինաև հասարակական գործոնները, ներկայացվել է դեռևս 1938 թ. Չ. Բարանդի կողմից։ Հետագայում նմանատիպ գաղափար առաջ քաշեց մեկ այլ հեղինակ` Ջ. Կլարկը։ Այս ժամանակաշրջանում ԿՍՊ փոխարեն առավել լայն կիրառություն ուներ «Սոցիալական պատասխանատվություն» տերմինը։ Ընկերությունների աճին զուգընթաց մեծանում էր նաև հասարակության վրա նրանց ազդեցությունը։ Այս իսկ պատճառովակնհայտ էր դառնում հասարակական հարցերում ընկերությունների մասնակցությանկարիքը։ Այնուամենայնիվ, կան տարաձայնություններ, թե ինչ տեսակի պատասխանատվությունների ստանձնում պետք է ակնկալել ձեռնարկատիրություններից։ Պատասխանատվության տեսակների և մակարդակների հարցը բարձրացրել է դեռևս Հ.Բոուենը։ Հետագա տարիներին հետազոտողներն առաջ քաշեցին բազմաթիվ նորսահմանումներ և առաջարկեցին զանազան մոտեցումներ ԿՍՊ ոլորտում։ Որոշ հետազոտություններ կատարվեցին՝ ԿՍՊ և շահութաբերության ու այլ տնտեսականցուցանիշների կապը գտնելու համար։ Տարիների ընթացքում փոխվել է նաև տարբերտնտեսական միավորների կողմից ԿՍՊ ընկալումը։ ԿՍՊ ուսումնասիրություններումմոտեցումները բազմաթիվ են. որոշ հեղինակներ շեշտը դնում են տնտեսական ցուցանիշների, որոշները՝ բարոյական ասպեկտների վրա։ Կան տեսություններ, որոնք բազմաթիվ գործոններ համատեղում են ԿՍՊ ուսումնասիրության շրջանակներում։ Սահմանումներ և մոտեցումներ։ Չնայած տասնամյակների հետազոտություններին և համընդհանուր սահմանում ձևակերպելու փորձերին, ԿՍՊ սահմանման վերաբերյալ դեռ շատ տարաձայնություններ կան։ Մի շարք հեղինակներ դասակարգել և1 Bowen H., Social Responsibilities of the Businessman, New York։ Harper, 1953.վերլուծել են ԿՍՊ սահմանումները՝ ըստ տարբեր հատկանիշների։ Առաջին ֆորմալսահմանումը տվել է Հ. Բոուենը. «[ԿՍՊ] վերաբերում է ձեռներեցի այն պարտավորություններին, համաձայն որոնց պետք է կայացվեն որոշումներ կամ ուղղորդվեն այնգործողությունների շարքով, որոնք ցանկալի են հասարակության նպատակների ևարժեքների տեսանկյունից»։ Ըստ Հ. Բոուենի` ձեռներեցի գործողություններն ուղղորդելու համար սոցիալական պատասխանատվությունը շատ կարևոր է, սակայն ցանկացած խնդրի լուծում չէ։ Վաղ շրջանի ևս մեկ հայտնի սահմանում տվել է Հիլդը. «ԿՍՊ-ն մենեջմենթի տեսանկյունից ընկերության՝ հասարակության նկատմամբ պարտավորությունների ճանաչումն է, ըստ որոնց ընկերությունը ծառայում է հասարակությանը ոչ միայն առավելագույն տնտեսական արդյունքի ստացման, այլ նաև մարդկային և կառուցողականսոցիալական քաղաքականության վարման համար»։ 1960-ական թթ. ԿՍՊ ականավոր հետազոտողներից են Ք. Դևիսը, Ուոլթոնը, Ու.Ֆրեդերիքը և այլք։ Ք. Դևիսը սահմանեց ԿՍՊ երկաթե կանոնը, ըստ որի` բիզնեսիսոցիալական պատասխանատվության ծավալը պետք է համահունչ լինի հասարակության մեջ իր ազդեցությանը։ Մեկ այլ հեղինակ` Ջ. ՄաքԳուայրը, ընկերության տնտեսական և իրավական պատասխանատվությունը տարբերակեց սոցիալականից։ Հ. Ջոնսոնը «Բիզնեսը արդի հասարակության մեջ»1 գրքում տվեց ԿՍՊ մի քանիսահմանում։ Սահմանումներից մեկի մեջ նա օգտագործեց շահերի բազմակիությանգաղափարը. «Սոցիալապես պատասխանատու է այն ընկերությունը, որի կառավարական անձնակազմը հավասարակշռում է բազմաթիվ շահեր։ Միայն իր բաժնետերերի համար ավելի մեծ շահույթ հետապնդելու փոխարեն պատասխանատու ձեռնարկությունը նաև հաշվի է առնում իր աշխատողների, մատակարարների, տեղականհամայնքի և ազգային շահերը»։ Համաձայն այս մոտեցման՝ ձեռներեցության մեջ սոցիալական պատասխանատվությունը սոցիալական նորմերի հստակեցմամբ համապատասխան աշխատանքայինդերերի նշանակման միջոցով սոցիալ-տնտեսական նպատակների հետապնդումն է։ Հ. Ջոնսոնը նաև նշում է, որ ընկերությունը հետապնդում է մի շարք նպատակներ, հետևաբար շահույթը միակ փոփոխականը չէ, որ ընկերությունը փորձում է մաքսիմալացնել. «Սոցիալապես պատասխանատու է այն ձեռներեցը կամ մենեջերը, ումօգտակարության ֆունկցիան երկրորդ տեսակի է, այսինքն՝ նա հետաքրքրված է ոչմիայն իր սեփական, այլ նաև ձեռնարկատիրության այլ մասնակիցների և քաղաքացիների բարեկեցությամբ»։ Տնտեսական զարգացման կոմիտեն 1971 թ. տվեց ԿՍՊ կարևորագույն և ամենաշատ մեջբերվող սահմանումներից մեկը2, ըստ որի՝ ԿՍՊ-ն բաղկացած է երեք համակենտրոն շրջաններից։ Ներքին շրջանը ներառում է տնտեսական պատասխանատվությունը, որն անհրաժեշտ է ձեռնարկատիրական գործունեության համար։ Այսշրջանին են պատկանում ապրանքների, աշխատատեղերի և տնտեսական աճին վերաբերող պարտավորությունները։ Միջին օղակն ընդգրկում է այն պարտավորությունները, որոնք անհրաժեշտ են ընկերության տնտեսական ֆունկցիան սոցիալական արժեքների և նորմերի հետ համատեղելու համար։ Միջին օղակի բաղկացուցիչմաս են կազմում շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը, աշխատակիցների հետ հարաբերությունների կարգավորումը և այլն։ Արտաքին շրջանն ընդգրկում է այն պարտավորությունները, որոնք ընկերությունն իրականացնում է պրոակտիվ կերպով,այսինքն՝ առանց արտաքին ազդակի, իր իսկ նախաձեռնությամբ։ Այս վերջին շրջանը1 Johnson H., Business in contemporary society։ framework and issues, Belmont։ Wadsworth Pub. Co., 1971.2 “Social responsibilities of business corporations”, New York։ Committee for Economic Development, 1971.ենթադրում է ընկերության կողմից հասարակական միջավայրի բարելավմանը միտված շատ ավելի լայն մասնակցություն։ Սակայն հարկ է նշել, որ 1970-ական թթ. ամենակարևոր ԿՍՊ սահմանումը տվելէ Ա. Քերոլը1։ Չորս բաղկացուցիչ մասերով այս կոնցեպցիան բավականին օգտակարգործիք է ԿՍՊ հասկացությունը տարբեր տեսանկյուններից դիտարկելիս։ Ա. Քերոլիտեսակետը դարձավ բազմաթիվ այլ ԿՍՊ տեսությունների հիմնաքար, իսկ նրա սահմանումը ԿՍՊ գրականության մեջ ամենաշատ մեջբերվողներից մեկն է։ ՀետագայումԱ. Քերոլի ԿՍՊ չորս բաղկացուցիչ մասերը ներկայացվեցին բուրգի տեսքով, որն իրկառուցվածքով բավական նման է Մասլոուի պահանջմունքների բուրգին։ Ա. Քերոլնիր հետագա հոդվածներից մեկում հայեցողական բաղկացուցիչ մասը փոխարինեցմարդասիրականով։ Նույն հոդվածում ԿՍՊ բուրգի միջոցով նա վերլուծեց ԿՍՊ ընկերության պատկերը։ Ըստ նրա` ԿՍՊ ընկերությունը պետք է ձգտի ստեղծել շահույթ,հարգի օրենքը, դրսևորի բարոյական վարք և լինի լավ կորպորատիվ քաղաքացի։ 1980-ական թթ. հետազոտողները սահմանումների փոխարեն ավելի շատ կենտրոնացան այլընտրանքային գաղափարների վրա, ինչպիսիք են օրինակ բիզնես էթիկան, կորպորատիվ սոցիալական արդյունավետությունը, շահառուների տեսությունըև այլն։ Այս այլընտրանքային տեսությունների հիմքում ընկած է սոցիալական պատասխանատվության գաղափարը։ Հենց այս տարիներին առաջ եկած տեսություններն են ձևավորել կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության ներկայիստեսական բնութագիրը։ ԿՍՊ տեսություններ։ Բաժնետերերի մասին տեսություն։ Այս տեսության հիմքում ընկած են Ֆրիդմանի աշխատությունները։ Ըստ նրա` ձեռնարկության սոցիալական միակ պատասխանատվությունն իր բաժնետերերի համար հարստության կուտակումն է, և անտեսվում են ընկերության հետ առնչություն ունեցող այլ շահառուները։ Այս տեսության քննադատության արդյունքում ի հայտ եկան «Շահառուների տեսությունը» և «ԿՍՊ բուրգը»2։ Գործակալության մասին տեսություն։ Ջենսենի և Մեքլինգի գործակալությանմասին տեսությունը առաջադրվեց ի պատասխան բաժնետերերի մասին տեսության։ Հիմնական գաղափարն այն է, որ բաժնետերերի և ընկերության մենեջերների շահերըկարող են միմյանց հետ չհամընկնել։ Այս երկուսի միջև շահերի բախումը կոչվում էգործակալության խնդիր։ Այս խնդրի լուծման համար ընկերությունը պետք է հասնիմի հավասարակշիռ վիճակի, որտեղ երկու կողմերի շահերը հավասարակշռված են։ Սովորաբար մենեջերներն ավելի քիչ են հակված ռիսկի, քան ներդրողները, քանի որվերջիններս կարող են դիվերսիֆիկացնել իրենց ներդրումները։ Ի պատասխան այստեսության` առաջ եկան շահառուների և տնտեսվարության տեսությունները։ Շահառուների մասին տեսություն։ Շահառուների տեսությունը վերագրվում էՖրիմանին։ Ի տարբերություն բաժնետերերի տեսության, այս տեսության մեջ հաշվիեն առնվում ոչ միայն բաժնետերերի, այլև ընկերության գործունեությունից ազդեցություն կրող մնացած կողմերի` շահառուների շահերը։ Շահառուներ կարող են լինելինչպես սպառողները, մատակարարները, ընկերության աշխատակիցները, կառավարությունը, այնպես էլ ողջ հասարակությունը։ Շահառուների տեսությունը ԿՍՊ-ին վերաբերող բազմաթիվ այլ տեսությունների հիմք է հանդիսանում։ Ինքնահարատ զարգացման տեսություն։ Ինքնահարատ զարգացման սահմանումը տրվել է ՄԱԿ 1983 թ. ձևավորած հանձնաժողովի կողմից3։ Ըստ այդ սահմանման`2 Carroll A., The pyramid of corporate social responsibility։ Toward the moral management of organizational3 l A., Crowther D., The durable corporation։ strategies for sustainable development, Farnham։ Gower, 2009.ինքնահարատ կամ կայուն զարգացումը ներկա սերնդի հանապազօրյա կարիքներըհոգալու ունակությունն է՝ առանց գալիք սերունդների նմանատիպ պահանջների բավարարումը վտանգի տակ դնելու։ Ինքնահարատությունը ընկերության երկարաժամկետ արդյունավետությունն արտացոլող կարևորագույն ցուցանիշներից է։ Այս սկըզբունքից է բխում ձեռնարկատիրության և շրջակա միջավայրի հարաբերության կարևորությունը։ Այս մտքի հետագա զարգացման արդյունքում առաջ եկավ այնպիսիմոդել, ինչպիսին է եռաճյուղ արդյունքների մոտեցումը։ ԿՍՊ բուրգի մոդել։ Քերոլի կողմից նախանշված մոդելն առաջարկում է ընկերության ստանձնած պարտավորությունները բաժանել չորս շերտի՝ տնտեսական, իրավական, բարոյական և բարեգործական։ Նշված չորս շերտերը կարելի է ներկայացնելբուրգի տեսքով։ Առաջնային պարտավորությունը տնտեսականն է։ Տնտեսական պարտավորությունը բավարարելուց հետո միայն ընկերությունը կարող է անցնել մյուսպարտավորությունների բավարարմանը։ Տնտեսվարության տեսություն։ Այս տեսությունը փորձում է պատասխանել գործակալության խնդրին։ Մենեջերը դիտարկվում է ոչ թե որպես պարզապես տնտեսական ագենտ, այլև որպես տնտեսվարող։ Այսինքն, շահերի հարաբերության մեջհավասարակշռություն կհաստատվի, եթե մենեջերի նպատակները համահունչ լինենմյուս շահառուների շահերի հետ։ Եռաճյուղ արդյունքների մոտեցում։ Այս մոտեցումը մշակել է Ջ. Էլքինգթոնը։ Ըստնրա՝ ընկերությունը գործունեություն ծավալելիս պետք է առաջնորդվի երեք ասպեկտներով՝ շահույթ, մարդիկ և մոլորակ, այսինքն՝ շահույթից բացի կարևորվում եննաև բնապահպանությունը և հասարակության շահերը։ Արժեքների ստեղծման ԿՍՊ մոդել։ Այս մոդելը ԿՍՊ-ին վերաբերող համեմատաբար նոր մոտեցումներից է, մատնանշում է հասարակության և ընկերության համարարժեքների ստեղծումը և դրանց միջև փոխկապվածությունը։ Արժեքների շղթայիհիմնական տարրերն են ռազմավարությունը, ռեսուրսներն ու պրոցեսները, բիզնեսառաջարկները և շահառուների հետ փոխազդեցությունը։ Դիտարկվում է ԿՍՊ և կորպորատիվ արդյունավետության ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ ոչ ֆինանսականասպեկտների կապը։ Մոդելի հիմքում ընկած է ԿՍՊ բուրգը։ Պարտավորություններիչորս խմբերից յուրաքանչյուրի համար առանձնացվում են ցուցանիշներ, որոնք բնորոշում են տվյալ խմբի պարտավորության կատարման մակարդակը։ Կարևորագույնպարտավորություն է համարվում տնտեսականը, իսկ գնահատման ցուցանիշներն ենանհատական և ընկերության խնայողությունների մակարդակները, ինֆլյացիայի մակարդակը և արտադրաժամանակը։ Իրավական պարտավորության ցուցանիշներ ենհանդիսանում մարդու իրավունքները, հարկային օրենսգիրքը, աշխատաշուկային,համատիրություններին վերաբերող և հակամենաշնորհային օրենքները։ Բարոյականգործոնն առնչվում է կոռուպցիայի, փողերի լվացման և վարքագծի նորմերին։ ԿՍՊբուրգի շերտերը դիտարկվում են որպես անկախ փոփոխականներ։ Հաստատուն փոփոխականներ են համարվում մշակույթը, տեխնոլոգիական առաջընթացը, կառավարման կենտրոնացումը և վերապատրաստումները։ Կախյալ փոփոխական են ֆինանսական (ներդրումների, կապիտալի, ակտիվների եկամտաբերություն, գործառնականեկամուտ) և ոչ ֆինանասական արդյունավետության ցուցանիշները (կապիտալի հասանելիություն, բիզնեսի արժեքի որոշման ցուցանիշներ)։ Սպառողի կողմից վերահսկվող կորպորատիվ պատասխանատվություն։ Մոտեցումը տարրեր է պարունակում ինչպես ԿՍՊ բուրգի և ինքնահարատ զարգացման,այնպես էլ շահառուների տեսություններից։ Այստեղ ևս տնտեսական պարտավորությունն առաջնային տեղ է զբաղեցնում։ Ինքնահարատության համար ընկերությունըպետք է նախ և առաջ շահութաբեր լինի։ Ի տարբերություն շահառուների տեսության,որտեղ բոլոր շահառուները դիտարկվում են նույն հարթության մեջ, այստեղ որպեսառաջնային են առանձնացվում սպառողները, որոնց ԿՍՊ պահանջների բավարարումն անհրաժեշտ է ընկերության շահութաբերության պահպանման համար։ Այսպիսով, ձևավորվում է ցիկլ (փուլ). ԿՍՊ քաղաքականության ընտելացումը հանգեցնում էսպառողական շուկայի մեծացման, որն իր հերթին բերում է շահութաբերության աճ։ Սպառողական դաշտի ընդլայնմանը զուգընթաց աճում են նաև սպառողների ԿՍՊպահանջները, ինչն էլ ընկերությանը ստիպում է ծավալել ավելի ակտիվ ԿՍՊ քաղաքականություն։ ԿՍՊ տեսությունների դասակարգում։ ԿՍՊ տեսությունների և սահմանումներիբազմությունն ուսումնասիրելու համար անհրաժեշտ է դասակարգել դրանք՝ ըստ որոշակի հատկանիշների։ Ըստ մի դասակարգման՝ տեսությունները կարելի է բաժանելչորս տեսակի՝ ինստրումենտալ, քաղաքական, ինտեգրատիվ և էթիկական։ Ինստրումենտալ տեսություններում ձեռնարկությունը դիտարկվում է որպես շահույթ ստեղծողմիավոր, և սոցիալական պատասխանատվությունը միայն այդ շահույթի ստեղծմանմիջոց է1։ Քաղաքական տեսություններում ձեռնարկության լծակներն օգտագործվումեն հասարակության մեջ և քաղաքական դաշտում ներգործության համար։ Ինտեգրատիվ տեսությունների համաձայն` ձեռնարկությունն իր որոշումների ընդունման մեջպետք է ներառի նաև հասարակական պահանջները։ Քանի որ ձեռնարկությունն իրշարունակական գոյությամբ և աճով պարտական է հասարակությանը, հետևաբարպետք է ստանձնի հասարակության որոշակի պահանջների բավարարումը։ Համաձայն էթիկական տեսությունների` ձեռնարկության և հասարակության հարաբերություններն ամրագրված են բարոյական արժեքներով։ Եզրակացություն։ Ի մի բերելով ԿՍՊ առանցքային տեսություններն ու սահմանումները՝ կարելի է հանգել մի շարք եզրակացությունների։ Չնայած սահմանումներիև տեսությունների բազմազանությանը, հեշտ է նկատել դրանց ընդհանրությունները։ ԿՍՊ գաղափարի զարգացման ուղին ցույց է տալիս, որ տեսությունների գերակշռողմասը հիմնված է միանման կամ փոխլրացնող գաղափարների վրա։ Նույն օրինաչափությունը կարելի է նկատել նաև ԿՍՊ սահմանումների մեջ։ Ա. Դեհլսրուդն իր աշխատությունում ուսումնասիրում է ԿՍՊ 37 սահմանումներ` ըստ 5 չափորոշիչների2։ Ըստնրա` հետազոտության սահմանումների 88 %-ը ներառում է շահառուների և հասարակական, 86 %-ը` տնտեսական, իսկ 80 %-ը` կամավորական չափորոշիչը։ Այս սահմանումներում ամենաքիչ ներկայացված չափորոշիչը բնապահպանական հարթությունն է։ Սա կարող է բացատրվել նրանով, որ այն հասարակական պատասխանատվության ածանցյալ մաս է։ ԿՍՊ տեսական հիմունքները բնութագրելու համար անհրաժեշտ է հասկանալդրանց զարգացման դինամիկան։ 1950-ական թթ. ծնունդ առած այս գաղափարըենթարկվել է տարբեր մեկնաբանությունների, սակայն ԿՍՊ սահմանումների առջևդրված խնդիրը նույնն է՝ առաջադրել բիզնեսի՝ հասարակության առջև ունեցած պարտավորությունների շրջանակը։ Բնականաբար, պարտավորությունների այս շրջանակը, կախված ժամանակից և այլ հանգամանքներից, ենթարկվել է որոշակի փոփոխությունների, ուստի ԿՍՊ գնահատման համար անհրաժեշտ է կիրառել մեթոդ, որը կարող է բնութագրել այս փոփոխությունները։ Վերոնշյալ մոդելներից այդ խնդիրն առավել լավ լուծում են Քերոլի ԿՍՊ բուրգի մոդելը և դրանից բխող տեսությունները։ Հետագա տեսական մոդելները պետք է ուղղված լինեն շտկելու ներկայիս մոդելների թե1 Garriga El., M lé D., Corporate Social Responsibility Theories։ Mapping the Territory, “Journal of Business2 Dahlsrud Al., How corporate social responsibility is defined։ an analysis of 37 definitions, “Corporate Social Resրությունները։ ԿՍՊ-ն անհրաժեշտ է դիտարկել բոլոր շահառուների և ոչ թե միայնբիզնեսի տեսանկյունից։ ԿՍՊ տեսությունը պետք է համակարգային մոտեցում ունենա, ինչպես օրինակ՝ սպառողի կողմից վերահսկվող ԿՍՊ մոդելը։ ԿՍՊ բուրգի մոդելըկարելի է դիտարկել որպես անհատական պահանջմունքների ածանցյալ, այսինքն՝տնտեսական, իրավական, բարոյական և հայեցողական պարտավորություններն ուղղակիորեն կախված են անհատ շահառուների պահանջմունքներից։ Այսպիսի մոտեցման մշակումը նպատակահարմար է և՛ պոզիտիվ, և՛ նորմատիվ վերլուծության տեսանկյունից։ Այս մոտեցման առավելությունն այն է, որ, դիտարկելով անհատականպահանջմունքների և արժեքների փոփոխությունները, կարելի է կանխատեսել տվյալշուկայում ԿՍՊ զարգացման ուղղությունները և հեռանկարները։ Դավիթ ԲուդաղյանԿՈՐՊՈՐԱՏԻՎ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍԱԿԱՆ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն, շահառուներիտեսություն, ԿՍՊ բուրգ, ինքնահարատ զարգացում։

Հոդվածում ներկայացվում և վերլուծվում են կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության՝ մինչ օրս առաջարկված մի շարք տեսություններ։ Տրվում են 1950-ական թթ. մինչև արդի ժամանակներն առաջարկված մոտեցումների համառոտ բացատրություններ, և մատնանշվում են մոտեցումների համընդհանուր հատկանիշները, տարբերությունները և փոխադարձ կապը։ Եզրակացության մեջ առաջարկվում է ԿՍՊ տեսությունների զարգացման մի ուղղություն, որը հաշվի կառնի անցյալում կիրառված տեսությունների առավելություններն ու թերությունները։

Շիրակի մարզը և մասնավորապես մարզկենտրոն Գյումրին իրաշխարհագրական դիրքի, ինքնատիպ բնական ռեսուրսների և հարուստպատմամշակութային արժեքների շնորհիվ համարվել է Հայաստանիզբոսաշրջության խոշոր կենտրոններից մեկը։ Այն հայտնի է եղել ամբողջԽորհրդային Միությունում։ Գյումրի և Շիրակի մարզ զբոսաշրջիկներ էին ժամանումՀայաստանի և ԽՍՀՄ բազմաթիվ քաղաքներից։ Զբոսաշրջությունըհատկապես մեծ զարգացում է ապրել 20-րդ դարի 70-80-ականթվականներին, երբ Գյումրի այցելած զբոսաշրջիկների թիվը տարեկանհասնում էր ավելի քան 20.000 մարդու (սրա մեջ չի մտնում չգրանցվածզբոսաշրջիկների թիվը)։ Այդ ընթացքում քաղաքում ձևավորվել էրզբոսաշրջիկների սպասարկման զարգացած ենթակառուցվածք։ Շիրակիմարզի տարածքով և Գյումրիով են անցել 4 համամիութենական ևբազմաթիվ պայմանագրայինառանձնապեսզբոսաշրջությունը։ մեծ պահանջարկերթուղիներ։ Այդ տարիներինմշակութայինվայելումէր1988թ. երկրաշարժից հետո զբոսաշրջությունը Գյումրիում ունեցելէ զգալի անկում։ քաղաքումՆերկայումս թե՛և թե՛ մարզի տարածքումզբոսաշրջության ոլորտում նկատվում է զարգացման բավականինբարձր տեմպ։ Նկատի ունենալով այս հանգամանքը՝ անհրաժեշտությունկա կատարել որոշակի հետազոտություն քաղաքի և մարզիհյուրանոցային սերվիսի ոլորտում, քանի որ վերջինս հանդիսանում էայս ճյուղի ենթակառաուցվածքային կարևոր բաղադրիչը։ Ընդհանրապես զբոսաշրջության զարգացման մակարդակը ցույցտվող գլխավոր ցուցանիշներից է տվյալ տարածքում իրացվածզբոսաշրջայինքանակականբնութագիրը [1, էջ 211]։ ծառայություններիորակականևՄեր կողմից կատարված հետազոտությունը նպատակ է ունեցելբացահայտելու երկու կարևոր գործոնների առանձնահատկությունըԳյումրիում և Շիրակի մարզում։ Դրանցից առաջինը զբոսաշրջիկներիհոսքի քանակական բնութագիրն է, իսկ երկրորդը՝ զբոսաշրջայինենթակառուցվածքի զարգացման մակարդակը։ որոնքԸստ 2020 թվականի հունվարի տվյալների՝ Գյումրու և Շիրակիմարզի համար «Booking» հարթակում գրանցված է 23 հյուրանոց և 39հյուրատուն,սպասարկելզբոսաշրջիկներին՝ իրականացնելով դրա համար անհրաժեշտ որոշակիծառայությունները [3]։ Այսպիսով՝ ներկայումս Գյումրիում միաժամանակ հնարավոր է ընդունել ավելի քան 1000 զբոսաշրջիկ, ինչը ավելիքան 5 անգամ գերազանցում է 2006 թ.-ի ցուցանիշը։ ընդունելկարողենևՄարզի մյուս բնակավայրերում, մասնավորապես Արթիկում ևՄարալիկում եղած հյուրանոցները և հյուրատները, ըստ էության, չունենզբոսաշրջային նշանակություն։ Ոչ մեծ հյուրատներ կան Ամասիայիենթաշրջանում, որոնք ընդունում են «Արփի լիճ» ազգային պարկ այցելողզբոսաշրջիկների, այն էլ՝ միայն ամառային ամիսների ընթացքում։ Հետաքրքիր է ևս մեկ ցուցանիշ. ըստ նույն «Booking» հարթակի՝ մեկտարվա ընթացքում օրավարձով բնակարանների և առանձնատներիթիվը Գյումրիում հասել էր 130-ի՝ այն դեպքում, երբ 2019թ. Դրանց թիվըչէր գերազանցում 30-ը։ Զարգացման նման բարձր տեմպի շարունակվելու դեպքումԳյումրին և Շիրակի մարզը կարող են դառնալ Հայաստանի խոշորզբոսաշրջային տարածաշրջաններից մեկը։ Գյումրու հյուրանոցների մի քանի ցուցանիշներըԱղյուսակ 1.Հյուրանոցի անվանումըի ր ե ղ ե Տ ը կ ա ն ա ք ի ց ո ն ա ր ւ ո Հ յ ղ տ ս ա ը գ ր ա կ ն ո ի ս ր ւ ո կ ս ք Է ր ի գ ա ր ծ յ ն ա տ ո վ ա ռ Ա շ ա ճ ա խ ա ն «Նանե»«Արաքս»«Բեռլին»«Վանատուր»«Ոսկե ծիրան»«Ոսկե բլուր»«Փարվանա оջախ»«Ալեքսանդրապոլ»9 Վիլլա Կարս»«Գարուն»«Երազանք»«Գյումրի»«Ջրահարս»«Ալհմաս»«Աստրալ»«Թումոս»«Ֆելիսա»«Օլիմպիկ»«Վիկտորիա պլազա»«Վալե»«Տիգրան Մեծ»ԸնդամենըԵթե նկատի ունենանք, որ ըստ 2019թ. տվյալների՝ Գյումրի այցելածզբոսաշրջիկների թիվը կազմել է 60 հզ., ապա կարելի է ասել, որ քաղաքիև մարզի հյուրանոցային համալիրը աշխատել է բավականին մեծծանրաբեռնվածությամբ։ Ընդ որում՝ զբոսաշրջիկները Գյումրի և Շիրակեն այցելել հիմնականում հունիս-հոկտեմբեր ամիսներին(80%)։ Մնացած 7 ամիսների ընթացքում հյուրանոցները և հյուրատները գործելեն թերբեռնված։ Պետք է ասել, որ զբոսաշրջային ենթակառուցվածքներիեկամտաբերություն ապահովելու համար աշխատանքային ժամանակահատվածը հաշվարկված է ոչ պակաս քան 90 օր [2, էջ 67]։ Մյուս կարևոր հարցը զբոսաշրջիկների անցկացրած օրերիվերլուծություննուսումնասիրություններից պարզ դարձավ, որ Գյումրի ժամանած զբոսաշրջիկների90%-ը քաղաքում մնացել է 1 օր՝ գիշերելով այնտեղ գտնվողհյուրանոցներից որևէ մեկում։ է Գյումրիում։ ՄերկատարածՀետևաբար կարելի է փաստել, որ Գյումրին համարվում էտարանցիկ քաղաք Վրաստանից դեպի Երևան զբոսաշրջայինուղղության համար։ Այստեղ հիմնականում գիշերում են առավոտյանճանապարհը շարունակելու նպատակով, չնայած մեր հարցումներիցպարզվել է, որ գիշերակացի համար մնացած խմբերի մոտ կեսըպատվիրել է նաև էքսկուրսիոն ծրագիր։ Ընդհանրացնելովվրակատարված վերլուծությունը՝ կարելի է ասել, որ Գյումրիում և Շիրակիմարզում զբոսաշրջությունը բնութագրվում է որպես դինամիկ զարգացողճյուղ։ ցուցանիշներիվերոհիշյալհիմանՀամեմատելով Գյումրու հյուրանոցային համալիրը Հայաստանիմյուս քաղաքների հետ՝ ակնհայտ է դառնում, որ ներկայումս այն մեծչափով զիջում է միայն մայրաքաղաքին։ Այժմ Հայաստանում գործում են 700-ից ավելի հյուրանոցներ։ Ամրագրմանհյուրանոցներ, որոնցիցՀյուրանոցներիամրագրման հայկական Hotelium.am կայքում ներառված է մոտ 500հյուրանոց [4], Բարև «Արմենիա» կայքում՝ ընդամենը 191 [5], իսկհայկական «Սփյուռ» տեղեկատուում գրանցված են 461 հոթելներ, 15հոսթելներ, 27 մոթելներ, 25 «B&B»-ներ [6]։ համակարգում471-ը՝ Երևանումհաշվառված[3]։ ենԶբոսաշրջային համալիրի զարգացման մակարդակի գնահատմանհամար մեր կողմից իրականցվել են հաշվարկներ տուրօրերիվերաբերյալ։ Հաշվարկների կատարվել են հետևյալ բանաձևով.Տօր = Զ × Ժմիջ.,որտեղ՝ Տօր- տուրօրերի թիվն է (մարդ/օր), Զ-զբոսաշրջիկների թիվը(մարդ), Ժմիջ – տվյալ ռեգիոնում զբոսաշրջիկների մնացած օրերի միջինթիվը։ Համեմատական վերլուծություն կատարելու համար ՝ հաշվարկվելեն երեք մարզերի ցուցանիշներ, ընդ որում՝ ընտրվել են զբոսաշրջայինառոմով Շիրակի մարզից համեմատաբար լավ և վատ զարգացածմարզեր։ Նպատակահարմար է համարվել համեմատել Շիրակի, Լոռու ևՏավուշի մարզերի ցուցանիշները։ Նման հաշվարկների դժվարությունը այն է, որ չկան լիարժեքտվյալներ մարզեր այցելած զբոսաշրջիկների վերաբերյալ։ Մեր կողմիցհաշվարկների համար օգտագործված տվյալները գնահատականներ են,որոնք ներկայացվել են մարզպետարանների կողմից։ Աղյուսակ 2.Տուրօրերի հաշվարկի տվյալներըԶբոսաշրջիկներիթիվը (մարդ)Զբոսաշրջիկներիմնացած օրերիմիջին թիվը (օր) ։ Տուրօրերիքանակը(մարդ/օր)Մարզ1 ՇիրակԼոռիՏավուշԸստ կատարված հաշվարկների՝ տուրօրերի թվի առավել մեծցուցանիշ գրանցվել է Տավուշի մարզում, որը պայմանավորված է լավզարգացած զբոսաշրջային ենթակառուցվածքներով, ինչպես նաևբազմօրյա տուրերի անցկացման հնարավորություններով։ բավականինցածրէՇիրակի մարզ այցելած զբոսաշրջիկների թվի կտրուկ աճիէ, ինչըպայմաններում տուրօրերի թիվըպայմանավորվածմեկօրյա տուրերիգերակշռությամբ։ Ի տարբերություն Շիրակի մարզի՝ Լոռիումզբոսաշրջիկների թիվը չի գերազանցում 18 հզ.-ը, որը կազմում է Շիրակիմարզ այցելած զբոսաշրջիկների թվի ընդամենը 30%, բայց տուրօրերիթվով Լոռին գրեթե հավասարվում է Շիրակի մարզին (54 հզ. մարդ/օր),որը կազմում է Շիրակի մարզի տուրօրերի քանակի 90%-ը։ մարզի տարածքումՆշված վերլուծությունը թույլ է տալիս ասելու, որ չնայած Շիրակիմարզում զբոսաշրջիկների թվի կտրուկ աճին՝ տուրօրերի թիվն այստեղցածր է, ինչի հետևանքով հյուրանոցային համալիրը, ինչպես նաևհասարակական սննդի օբյեկտները աշխատում են սեզոնայինթերբեռնված ռեժիմով։ Ինչպես նշվեց, Գյումրիում գործող հյուրանոցների թիվը անցնում է20-ից, հետևաբար կարելի է ասել՝ Հայաստանում գործող հյուրանոցներիմիայն մոտ 3%-ն է գտնվում Գյումրիում։ Գյումրիում չորս և հինգաստղանի հյուրանոցներ չկան։ Առկա հյուրանոցներից մի քանիսըդասվում են «Երեք պլյուս» աստղի հյուրանոցների շարքին (տեսաղյուսակ 1)։ հետևաբարՀյուրանոցներիծանրաբեռնվածությունը,նաևտուրօրերի թիվը ավելացնելու համար մեծ նշանակություն կարող էունենալ «ամեն ինչ ներառված է/allinclusive» համակարգը։ Շատզբոսաշրջիկներ նախընտրում են այցելել հյուրանոցներ, որոնքառաջարկում են երեքանգամյա սնունդ։ Այդպիսի հյուրանոցներըհիանալի տարբերակ է համարվում զանգվածային զբոսաշրջիկներիհամար։ Գյումրիում նմանատիպ ծառայությունչի մատուցվում։ Հյուրանոցներն առաջարկում են միայն նախաճաշ։ թվի ավելացմանԱնիմացիոն ծառայությունները ևս ունեն վճռորոշ ազդեցությունհյուրանոցների արդյունավետության բարձրացման և գիշերակացովօրերիհամարհյուրանոցների համարի հարմարավետությունից և սնունդից հետոկարևոր պայման է համարվում ժամանցի առկայությունը։ Այդ իսկպատճառովհյուրանոցային տնտեսություններում անիմացիանզբաղեցնում է գլխավոր դերերից մեկը, որը սերտորեն կապված է մյուսոլորտների հետ և ունի որոշակի նշանակություն։ Զբոսաշրջիկներիգործում։ Անիմացիոն ծառայության նպատակն է հանգստացողների հետանընդհատ շփումը, որի արդյունքից էլ կախված է զբոսաշրջիկիհանգստի որակը։ Անիմացիաների որակից կարող է կախված լինելհյուրանոցի ծանրաբեռնվածությունը։ Անիմացիոնծառայություններըհամապատասխանումենհատկապես երեխաների հետ հանգստացող զբոսաշրջիկների համար։ Հյուրանոցը կգրավի զբոսաշրջիկներին՝ նաև ծառայությունների լայնշրջանակներ տրամադրելով, այդ թվում՝ լողավազանի, ֆիթնես-սրահի,սպա-կենտրոնի, գեղեցկության սրահի, բժշկի սենյակի առկայությունըկարողհյուրանոցներիարդյունավետության գործում։ դրական ազդեցությունենթողնելՆկար 1։ Հյուրանոցների և որոշ զբոսաշրջային օբյեկտների տեղադիրքըքաղաքի տարածքումԳյումրուկարողդեպքումհյուրանոցները պատվերիենառաջարկել անիմացիոն ծառայություններ։ Տեղի հյուրանոցներումանիմացիա կազմակերպելու համար կարևոր հանգամանք ենքդիտարկել լողավազանների առկայությունը։ Գյումրիում անիմացիոնծառայություններ կարող են առաջարկել «Արաքս», «Վանատուր» և«Երազանք» հյուրանոցները։ «Վանատուր» և «Արաքս» հյուրանոցներըառաջարկում են ֆիննական բաղնիք (սաունա), հանդիսություններիսրահ, գործնական հանդիպումների սրահ, սրճարան, ռեստորան։ «Երազանք» հյուրանոցն ունի բացօթյա լողավազան և սաունա։ Հյուրանոցներինաևհյուրանոցի ապրանքանիշի անվանումից։ Հյուրանոցների տերերըժամանակի հետ եկել են եզրակացության, որ եթե դրանք պահանջարկծանրաբեռնվածությունըկախվածէունեն մի վայրում, ապա կարող են պահաջարկ ունենալ նաև մեկ այլվայրում։ Այսինքն՝ դրանք կարող ենչափանիշ դառնալ, որըպահանջված է ողջ աշխարհում։ Ընդհանուր առմամբ կարելիտնտեսությունների արդյունավետությանհամեմատական է զբոսաշրջիկների հոսքին։ է ասել, որ հյուրանոցայինուղիղբարձրացումըԵզրակացություններ Կատարված հետազոտական աշխատանքի հիման վրա կարելի էեզրակացնել.1. Շիրակիմարզումենթակառուցվածքներըտեղաբաշխված են խիստ անհավասարաչափ, որը զբոսաշրջությանզարգացման լուրջ խոչընդոտ է։ զբոսաշրջային2. Զբոսաշրջիկների թվի կտրուկ աճի պայմաններում տուրօրերի թիվըփոքր է, ինչի հետևանքով մարզի հյուրանոցային համալիրը դառնումէ քիչ եկամտաբեր։ 3. Զբոսաշրջային ենթակառուցվածքների, մասնավորապես հյուրանոցներիէզբոսաշրջային հոսքերի խիստ սեզոնայնությամբ և անիմացիոնծառայությունների ցածր որակով։ ցածր արդյունավետությունը պայմանավորվածԱռաջարկություններԳյումրիում հյուրանոցների գործունեության արդյունավետությունըկախված է ոչ միայն որակից, այլև գնային քաղաքականությունից։ Որքան բարձր է հյուրանոցային համարի գինը, այնքան քիչ հասանելի էդառնում զանգվածային զբոսաշրջության համար։ Միջսեզոնայինժամանակահատվածում զեղչային համակարգը գործում է ոչ բոլորհյուրանոցներում։ Հյուրանոցներում ծանրաբեռնվածություն ապահովելու համար անհրաժեշտ է ոչ սեզոնային ամիսներին իջեցնելհամարների գները խելամիտ տոկոսներով։ Գյումրիում սեզոննընդգրկում է ապրիլ-հոկտեմբեր ամիսները։ Հետևաբար նոյեմբերիցապրիլ ամիսներին անհրաժեշտբազմաթիվփառատոններ, միջոցառումներ, իջեցնել գները, առաջարկել յուրօրինակճանապարհորդություններ։ կազմակերպելէԱնհրաժեշտ է նաև ձևավորել զբոսաշրջային նոր, մրցունակուղղություններ, ապահովելև պատմամշակութայինռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումն ու պահպանությունը,առևտրայնացումը, ինչպես նաև զարգացնել ձմեռային և սպորտայինզբոսաշրջությունը։ Գյումրին և Շիրակի մարզն ունենբոլորբնականհնարավորությունները վերականգնելու և զարգացնելու առողջարանայինկանէկոզբոսաշրջության զարգացման համար։ հնարավորություններզբոսաշրջությունը։ ՄեծՀետազոտությունն իրականացվել է ՇՊՀ-ի կողմից տրամադրվողֆինանսական աջակցության շնորհիվ՝ № 02-SCI-2019 գիտական թեմայիշրջանակներում։

Հոդվածում ներկայացված է Շիրակի մարզի և Գյումրու հյուրանոցային սերվիսի առանձնահատկությունը և զբոսաշրջային համալիրի զարգացման հեռանկարները։ Կատարված է համեմատական վերլուծություն Հայաստանի Հանրապետության հյուսիսային երեք մարզերի զբոսաշրջային հոսքերի վերաբերյալ։ Հոդվածում ներկայացված է նաև այն հնարավորությունները, որոնց օգտագործման դեպքում Շիրակի մարզը կարող է դառնալ Հայաստանի զբոսաշրջության առաջատար տարածաշրջաններից մեկը։

Հայտնի է, որ ծնելիությունը և մահացությունըժողովրդագրական այն գործընթացներն են, որոնք ապահովում ենբնակչության սերնդափոխությունը՝ ձևավորելով բնակչության բնականշարժը։ Բնակչության վերարտադրության գործընթացները իրենց ազդեցությունն են թողնում երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի վրա։ Սույն հետազոտության նպատակն է վերլուծել ՀՀ բնակչության բնականշարժի ցուցանիշների դինամիկան, բացահայտել ՀՀ-ում գրանցվածամուսնալուծությունների քանակի և ծնելիության ընդհանուր գործակցիմիջև եղած փոխկախվածությունը։ Ցանկացած ժողովրդագրական վերլուծություն սկսվում է երկրիբնակչության թվաքանակի դինամիկայի ուսումնասիրությամբ։ Ինչպեսգիտենք,գնահատականըմիջմարդահամարային ժամանակահատվածներում ստացվում է վերջինբնակչության թվաքանակիընթացիկմարդահամարի և բնական շարժի ընթացիկ հաշվառման տվյալներիհիման վրա։ ՀոդվածումներկայացվելէՀՀ մշտականբնակչությանթվաքանակի դինամիկան 2008-2017 թվականների դրությամբ։ Գծապատկեր 1. ՀՀ բնակչության թվաքանակի դինամիկան, հազ.մարդ [3]Գծապատկեր 1-ում ներկայացված տվյալների վերլուծությունըվկայում է, որ ՀՀ բնակչության թվաքանակը ուսումնասիրվողժամանակահատվածում տարեկան միջին հաշվով նվազել է 11.6 հազ.մարդով կամ 0.4% -ով։ Հարկ է նշել, որ ՀՀ բնակչության ընդհանուր թվաքանակի շուրջ64%-ը կազմում է քաղաքային բնակչությունը, իսկ գյուղականը՝ 36%-ը։ Ինչպեսհայտնիմահացությունըժողովրդագրական այն գործընթացներն են, որոնք ապահովում ենբնակչության սերնդափոխությունը` ձևավորելով բնակչության բնականշարժը։ ծնելիությունըէ,ևԲնակչության բնականէ միշարքցուցանիշներով,ծնելիության,մահացության գործակիցները, բնակչության բնական շարժի գործակիցը,մանկական մահացության գործակիցը, կյանքի սպասվող միջինտևողությունը ծննդյան պահին [5]։ շարժը բնութագրվումենկարևորագույններնորոնցիցԲնակչության բնական շարժի բացարձակ ցուցանիշները լիարժեքչեն բնութագրում երևույթների ինտենսիվությունը, քանի որ դրանքկախված են միայն բնակչության բացարձակ թվաքանակից։ Ուստիբնական շարժը բնութագրող ցուցանիշները պետք է վերլուծել միայնհարաբերական մեծություններով [5]։ Աշխատանքում ներկայացվել է ՀՀ բնակչության բնական շարժըբնութագրող ցուցանիշների դինամիկան 2008-2017թթ. կտրվածքով։ Գծապատկեր 2. ՀՀ բնակչության բնական շարժի ցուցանիշների դինամիկանհազար բնակչի հաշվով [2, 3]Գծապատկեր 2-ում ներկայացված տվյալներից ակնհայտ է, որ ՀՀ-ում ծնելիության գործակցի բարձր մակարդակ գրանցվել է 2014թվականին, ներկայացված տվյալների վերլուծությունից ելնելով՝ կարողենք ասել, որ ՀՀ-ում ծնելիության ընդհանուր գործակիցը 2017թ-ին2014թ-ի համեմատ նվազել է շուրջ 12.0%-ով։ Մահացության ընդհանուրգործակիցը 2017թ.-ին 2008թ.-ի համեմատ բարձրացել է շուրջ 7.1%-ով,հետևաբարժամանակահատվածում տասը հազար բնակչի հաշվով կրճատվել է 7-ով։ գործակիցընույնբնականհավելաճիՀայտնի է, որ բնակչության բնական շարժը բնութագրվում է նաևամուսնություններով և ամուսնալուծություններով։ Ինչպես գիտենք,ամուսնությունները բերում են ծնվածների թվի ավելացման ևբարենպաստ պայմաններում կրճատում մահացությունը։ Հակառակդրան՝ ամուսնալուծությունները կրճատում են ծնելիությունը ևավելացնում մահացությունը [6]։ Աշխատանքում ուսումնասիրվել և վերլուծվել է ՀՀ-ում գրանցվածամուսնությունների և ամուսնալուծություններրի թվի դինամիկան 20082017թթ. կտրվածքով, որից պարզէ դարձել, որ գրանցվածամուսնությունները տարեկան միջին հաշվով կրճատվել են 1.8-ով՝հազար մարդու հաշվով, իսկ ամուսնալուծությունները հազար մարդուհաշվով ավելացել են շուրջ 3-ով։ ներկայացվելգրանցվածամուսնությունները և ամուսնալուծությունները՝ ըստ մարզերի և Երևանքաղաքի [3]։ ՀոդվածումՀՀ-ումէ2017թ.-ինԳծապատկեր 3. 2017թ.-ին գրանցված ամուսնություններն ըստ ՀՀ մարզերի ևԵրևան քաղաքի, 1000 բնակչի հաշվովԳծապատկեր 3-ում ներկայացված տվյալներից ակնհայտ է, որ 2017թ-ին Երևան քաղաքում գրանցված ամուսնությունները հազարմարդու հաշվով կազմել են 5,8, որը ամենաբարձր ցուցանիշն է,մայրաքաղաքին հաջորդում է Վայոց ձորի մարզը՝ 5,7 գործակցով։ Գրանցված ամուսնությունների ցածր մակարդակով աչքի է ընկնումՇիրակի մարզը՝ 1000 բնակչի հաշվով 3,9 ամուսնություն։ Ուսումնասիրությունները վկայում են, որ ՀՀ-ում առաջին անգամամուսնացած կանանց միջին տարիքը 2017թ.-ին կազմել է 26,6 իսկտղամարդկանցը՝ 29,9 տարի [3], որը 2008թ.-ի համեմատ բարձրացել էհամապատասխանաբար 2,1 և 1,5 տարով։ Գծապատկեր 4-ում ներկայացված տվյալներից ելնելով՝ կարող ենքասել, որ 2017թ.-ին գրանցված ամուսնալուծությունների բարձրմակարդակ գրանցվել է մայրաքաղաքում, որին հաջորդում է Լոռվամարզը՝ 1.4 գործակցով։ Կոտայքի, Շիրակի և Սյունիքի մարզերումգրանցվել է ամուսնալուծության գործակցի միևնույն մակարդակը։ Ամուսնալուծությանցածր մակարդակէԳեղարքունիքի մարզում՝ 10000 բնակչի հաշվով 7 դեպք։ գործակցիգրանցվելԳծապատկեր 4. 2017թ.-ին գրանցված ամուսնալուծություններն ըստ ՀՀմարզերի և Երևան քաղաքի, 1000 բնակչի հաշվովԻնչպես հայտնիէ, ամուսնալուծության ժողովրդագրականգործոններից է ամուսնության տևողությունը։ Ուստի աշխատանքումանդրադարձ է կատարվել ՀՀ-ում գրանցված ամուսնալուծություններիբաշխվածությանն ըստ ամուսնության տևողության։ ՀՀ-ում2017թ.-ի տվյալներով1-4 տարի ամուսնությանտևողությամբ ամուսնալուծություններնընդհանուր ամուսնալուծությունների քանակի մեջ կազմել են 25,9%, իսկ մինչև 1 տարիտևողությամբ ամուսնալուծությունները՝ 6,3 %։ Հարկ է նշել, որ 2017թ.-ին1-4 տարի ամուսնության տևողությամբ ամուսնալուծություններիքանակը 2008թ.-ի համեմատ ավելացել են շուրջ 2 անգամ, իսկ 15-19տարի ամուսնության տևողությամբ ամուսնալուծությունները նվազել են192-ով կամ շուրջ 35 %-ով։ Հիմք ընդունելով գրանցված ամուսնալուծությունների բաշխումնըստ ամուսնության տևողության՝ հաշվարկվել է ամուսնության հաճախհանդիպող տևողությունը մինչև ամուսնալուծությունը։ 2008թ.-իտվյալներով մեր երկրում ամուսնության մոդայական տևողությունըմինչև ամուսնալուծությունը կազմել է 21 տարի, իսկ 2017թ.-ին՝ շուրջ 3տարի։ Գծակատկեր 5. ՀՀ-ում գրանցված ամուսնալուծությունների բաշխումն ըստամուսնության տևողության, տարի [3]ՀՀ-ում գրանցված ամուսնալուծությունների քանակի և ծնելիությանընդհանուր գործակցի միջև եղած փոխկախվածության բացահայտմաննպատակով կառուցվել է լագային բաշխմամբ ռեգրեսիոն մոդել։ Ուսումնասիրվողերևույթներիմիջև փոխկախվածությունըներկայացվել է կոռելյացիոն դաշտի միջոցով։ ենտվել,որցույցընտրվելէ2007-2015թթ.հատկանիշՎերլուծություններըՀՀ-ումամուսնալուծությունների քանակի փոփոխությունը սկսում է ազդելծնելիության մակարդակի վրա երկու տարի անց, հետևաբար որպեսգործոնայինգրանցվածամուսնալուծությունների քանակը (xt-2), իսկ արդյունքային հատկանիշ՝2009-2017թթ.(yt)։ Գծապատկեր 6-ում ներկայացված արդյունքներից երևում է, որուսումնասիրվող երևույթների միջև կապը հակադարձ է և միջինուժգնության։ Կառուցված ռեգրեսիոն մոդելի համաձայն՝ ՀՀ-ումգրանցված ամուսնալուծությունների թվի մեկով ավելացումը՝ հազարմարդու հաշվով, ծնվածների թիվը կրճատել է շուրջ երկուսով՝ հազարմարդու հաշվով։ ծնվածների թիվը հազար մարդու հաշվովԳծապատկեր 6. ՀՀ-ում ծնվածների թվի և գրանցված ամուսնալուծություններիքանակի միջև փոխկախվածությունըԵզրահանգում։ Հոդվածում ներկայացված վերլուծություններիարդյունքում կատարվել են հետևյալ եզրահանգումները, որ ՀՀ-ումծնելիության գործակցի բարձր մակարդակ գրանցվել է 2014 թ.-ին, ՀՀ-ումծնելիության ընդհանուր գործակիցը 2017թ.-ին 2014թ.-ի համեմատնվազել է շուրջ 12.0%-ով։ Մահացության ընդհանուր գործակիցը 2017թ.-ին 2008թ.-ի համեմատ բարձրացել է շուրջ 7.1%-ով, հետևաբարբնական հավելաճի գործակիցը նույն ժամանակահատվածում տասըհազար բնակչի հաշվով կրճատվել է 7-ով։ 2008թ.-ի տվյալներով մերերկրումմինչևամուսնալուծությունը կազմել է 21տարի, իսկ 2017թ.-ին՝ շուրջ 3 տարի։ 2017թ.-ին1-4 տարի ամուսնության տևողությամբ ամուսնալուծությունների քանակը 2008թ.-ի համեմատ ավելացել է շուրջ 2 անգամ,իսկ 15-19 տարի ամուսնության տևողությամբ ամուսնալուծություններընվազել են 192-ով կամ շուրջ 35 %-ով։ ամուսնությանտևողությունըմոդայականՀՀ-ումգրանցված ամուսնալուծություններիմեկովավելացումը՝ հազար մարդու հաշվով, ծնվածների թիվը կրճատել է շուրջերկուսով՝ հազար մարդու հաշվով։

Հոդվածում վերլուծվել է ՀՀ բնակչության բնական շարժի հիմնական ցուցանիշների դինամիկան, ներկայացվել է 2017թ-ին ՀՀ-ում գրանցված ամուսնությունները և ամուսնալուծություններն ըստ մարզերի և Երևան քաղաքի, ինչպես նաև ուսումնասիրվել է գրանցված ամուսնալուծությունների բաշխումն ըստ ամուսնության տևողության։ ՀՀ-ում գրանցված ամուսնալուծությունների քանակի և ծնելիության ընդհանուր գործակցի միջև եղած փոխկախվածության բացահայտման նպատակով կառուցվել է լագային բաշխմամբ ռեգրեսիոն մոդել։

ՉՀԱԳԵՑԱԾ ԿԱՊ ՊԱՐՈՒՆԱԿՈՂ ԷՆԱՆՏԻՈՄԵՐԱՊԵՍ ՀԱՐՍՏԱՑՎԱԾ ՆՈՐ ԱՄԻՆԱԹԹՎԻ ԱՍԻՄԵՏՐԻԿ ՍԻՆԹԵԶ Գրականության մեջ հայտնի են սահմանափակ թվով ացետիլենային կապ պարունակող ամինաթթուներ, որոնք հիմնականում անջատվել են սնկերի բջիջներից և ունեն արգելակիչ հատկություններ [1]։ Օրինակ, Streptomyces catenula սնկերից անջատված (S)-2-ամինոբութ-3-ինաթթուն (պրոպարգիլգլիցին) արգելակում է Saccharomyces cerevisiae և Escherichia coli բջիջների գործունեությունը,հանդես է գալիս՝ որպես ամիլազի սինթեզի արգելակիչ և պիրիդօքսալֆոսֆատ-կախյալ ֆերմենտներիակտիվատոր [2], բացի այդ այն մտնում է FR 900130 հակամանրէային պրեպարատի կազմի մեջ [3]։ New Guninea սնկերից անջատված (S)-2-ամինոհեքս-4-ինաթթուն համարվում է ԱԵՖ-ի արգելակիչ [4],իսկ Euphoria long բույսից անջատված (S)-2-ամինո-4-մեթիլհեքս-5-ինաթթուն և (2S,4R)-2-ամինո-4-հիդրօքսիհեպտ-6-ինաթթուն ցուցաբերում են հակամուտագեն ակտիվություն[5] և այլն։ Նախկինում գլիցինի և (S)-2-[N-(N-բենզիլպրոլիլ)ամինո-բենզոֆենոն (BPB) քիրալային օժանդակռեագենտի Շիֆի հիմքի հետ NiII իոնի առաջացրած կոմպլեքսի C-ալկիլման ճանապարհով իրականացվել է բազմաթիվ էնանտիոմերապես հարստացված ոչ սպիտակուցային (S)- -ամինաթթուների ասիմետրիկ սինթեզ [6-9]։ Բոլոր դեպքերում նիկելային կոմպլեքսների քիրալային մակրոկառուցվածքն ապահովել է բարձր ստերեոսելեկտիվություն, ինչը կարելի էր սպասել նաև նմանատիպ կառուցվածքով պրոպարգիլգլիցինային (NiII-(S)-BPB-(S)-PGly) կոմպլեքսի կիրառման ժամանակ։ Ներկայացված աշխատանքում սինթեզվել է (S)-2-ամինո-2-(4-ֆտորբենզիլ)պենտ-4-ինաթթու օպտիկապես ակտիվ ոչ սպիտակուցային ամինաթթուն NiII-(S)-BPB-(S)-PGly կոմպլեքսի ալկիլման ճանապարհով։ NiII-(S)-BPB-(S)-PGly (1) կոմպլեքսը սինթեզվել է նախկինում մշակված մեթոդով [10]։ Որպեսալկիլող ագենտ վերցվել է 4-ֆտորբենզիլբրոմիդ (2)։ Ալկիլման ռեակցիան հետազոտվել է տարբեր միջավայրերում՝ DMF/NaOH, CH3CN/NaOH,CH3CN/K2CO3 ինչպես սենյակային ջերմաստիճանում, այնպես էլ տաքացման պայմաններում։ Սակայնլավագույն արդյունքներ են արձանագրվել DMF-ի միջավայրում NaOH-ի ներկայությամբ 600C տաքացման պայմաններում (գծ․ 1)։ Գծապատկեր 1․Ռեակցիայի ընթացքին հետևել ենք ՆՇՔ մեթոդով (SiO2, CHCl3։ CH3CՕCH3 (3։ 1)) ըստ ելայինկոմպլեքսի (1) հետքերի վերացման և արգասիք դիաստերեոմեր կոմպլեքսների միջև հավասարակշռության հաստատման։ Արգասիք կոմպլեքսն (3) անջատվել է ռեակցիոն միջավայրից ջրից նստեցմամբ ու մեթանոլից բյուրեղացմամբ և բնութագրվել է ֆիզիկաքիմիական անալիզի մեթոդներով (տես փորձնական մասը)։ Հիմնական դիաստերեոմերային կոմպլեքսի (3) α-ածխածնի ամինաթթվային մնացորդի բացարձակ կոնֆիգուրացիան հաստատվել է պոլյարիմետրիկ չափումների միջոցով 589նմ ալիքի երկարության տակ [11]։ Դիաստերեոմեր կոմպլեքսի օպտիկական պտույտի դրական արժեքը վկայում է դրա(S,S)-բացարձակ կոնֆիգուրացիայի մասին։ Հիմնական դիաստերեոմեր կոմպլեքսի դիաստերեոմերային ավելցուկը որոշվել է քիրալային ԲԱՀՔ անալիզի մեթոդով։ NNiOONNOHNiII-(S)-BPB-(S)-PGly(1)T=60Co(S)(S)NNi(S)OON(S)NO(S)DMF/NaOH+Br(3)FF(2)Ալկիլման արգասիք հիմնական կոմպլեքսի (3) աղաթթվային քայքայումից հետո նպատակայինամինաթթուն (4) անջատվել է նախկինում մշակված մեթոդով (գծ․ 2), որի արդյունքում ելային քիրալային օժանդակ ռեագենտը [(S)-BPB] վերականգնվել է քանակական քիմիական ելքով և ելային օպտիկական ակտիվության լրիվ պահպանմամբ, ինչը հնարավորություն է տալիս նրան օգտագործել բազմակիանգամ։ Նպատակային ամինաթթուն բյուրեղացվել է C2H5OH։ H2O (1։ 1) համակարգից։ Սինթեզվածամինաթթվի կառուցվածքն ու բացարձակ կոնֆիգուրացիան որոշվել է ֆիզիկաքիմիական անալիզիմեթոդներով (տես փորձնական մասը)։ Այսպիսով, մեր կողմից սինթեզվել է կողքային ռադիկալում ացետիլենային կապ պարունակող օպԳծապատկեր 2․տիկապես ակտիվ նոր ամինաթթու (4) 98% էնանտիոմերային մաքրությամբ։ Փորձնական մաս։ 1H-ՄՄՌ սպեկտրները հանվել են Merkury-300 Varian NMR (300 MHz) սպեկտրոմետրի վրա (ք. Երևան, Մոլեկուլի կառուցվածքի ուսումնասիրման կենտրոն, ՀՀ ԳԱԱ)։ Օպտիկական պտույտի արժեքը չափվել է «Perkin Elmer-341» սպեկտրոպոլյարիմետրի վրա։ Ամինաթթվի օպտիկական մաքրությունը որոշվել է քիրալային բարձր զգայունության հեղուկային քրոմատոգրա‎‎ֆիայի մեթոդով (HPLC) «Waters Alliance 2695 HPLC System» սարքի վրա (ք. Երևան, ՀՀ ԳԱԱ «Հայկենսատեխնոլոգիա» ԳԱԿ ՊՈԱԿ։ Հալման ջերմաստիճանները չափվել են «Elektrothermal» ֆիրմայի սարքով։ NiII-(S)-BPB-(S)-PGly կոմպլեքսի C-ալկիլումը 4-ֆտորբենզիլբրոմիդով։ 5գ(0.0093 մոլ)պրոպարգիլգլիցինային կոմպլեքսըջերաստիճանում ավելացրել ենք 1,12գ (0.0279 մոլ) NaOH, 3,42մլ (0.0279 մոլ) 4-ֆտորբենզիլբրոմիդ։ Ռեակցիայի ընթացքին հետևել ենք ՆՇՔ մեթոդով (SiO2, CHCl3։ C2H5CՕՕCH3 (3։ 1))։ լուծել ենք 50 մլ դիմեթիլֆորմամիդումԿոմպլեքս 3. Tհալ = 249–251oC. [α]D 20 = + 1’544. 0° (с 0.11, CH3OH). Գտվել է (%) C37H32FN3NiO3(644.36), C, 68.97; H, 5.01;N, 6.52; Հաշվվել է (%) ։ C, 69.05; H, 5.31; N, 6.82. 1H NMR (CDCl3, d, m.d.,Hz)։ 1.55-1.69 (1H, m, γ -Ha Pro); 1.82-1.95 (2H, m γ –Hb and δ-Ha Pro); 2.06 (1H, dd, 2J=17.3, 4J=2.5,7.48(3H, m, HAr); 7.94-8.01 (2H, m, HAr); 8.28-8.33 (1H, m, H-2.2' Ph). 13C NMR։ 22.7 (γ –C Pro), 30.8 (, β(=C), 162.9 (d, J=245.8, C-4 C6H4F); 172.9 (=C); 179.2 (=C); 180.5 (=C) ։ Կոմպլեքսի քայքայումը և նպատակային ամինաթթվի անջատումը։ Կոմպլեքսի չոր մնացորդըլուծել ենք 50մլ CH3OH-ում և խառնման պայմաններում դանդաղ ավելացնել մինչև 500C տաքացված2N HCl-ի ջրային լուծույթին։ Կոմպլեքսին բնորոշ կարմիր գույնի անհետացումից հետո լուծույթը ենթարկել ենք վակուում գոլորշիացման։ Չոր մնացորդին ավելացրել ենք թորած ջուր և ֆիլտրել ելայինքիրալային ռեագենտը ((S)-BPB)։ Ստացված ջրային լուծույթից նպատակային ամինաթթուն անջատելենք այն անցկացնելով H+ ձևի Ky-2x8 կատիոնափոխանակային խեժով լցված աշտարակով, որպեսէլյուենտ օգտագործելով 5% NH4OH լուծույթը։ Այնուհետև ամոնիակային էլյուատը ենթարկել ենք վակուում գոլորշիացման մինչև չոր մնացորդ։ Նպատակային օպտիկապես ակտիվ ամինաթթուն բյուրեղացրել ենք C2H5OH։ H2O (1։ 1) համակարգից։ (S)-BPBxHCIiiiiiii.2NHCI/CH3OH,T=50oCii.Ky2x8H+/5%NH4OHiii.C2H5OH/H2O(1/1)N(R)NiO(S)ON(S)NO(S)OOHNH2(3)(4)NiII-(S)-BPB-(S)--Bn-PGlyFF(S)-2-ամինո-2-(4-ֆտորբենզիլ)պենտ-4-ինաթթու (4)։ Tհալ = 219-223 OC. [α] + 47,44 (с 0,1,CH3OH). Գտվել է (%) C12H13NO2 (221.23) C, 65.15; H, 5.47; N, 6.33. Հաշվվել է (%) ։ C, 65.35; H, 5.50;N, 6.53. 1H NMR (δ,DМSО/CCl4+CF3COOD (1/3), Hz)։ 2.71 (1H, dd, J=17.0, J=2.8, ≡CCH2); 2.77 (1H, t,(3H, m) and 7.24-7.31 (1H, m, C6H4F). 13C NMR։ 25.3 (CH2); 39.3 (CH2); 61.6(NC); 75.5 (≡C); 76.7 (≡C);ԳրականությունN.Belokon’ Yu., Fisher K., Asymmetric synthesis of β-heterocycle substituted l-α-amino acids //Tetrahedron։ β-heterocycle substituted (S)-α-aminobutyric acids // Tetrahedron։ Asymmetry, 2006, v. 17, pp. 2743-2753.amino acids // Tetrahedron։ Asymmetry, 1998, v. 9, pp. 2121-2131.Անետա ԱմիրջանյանՉՀԱԳԵՑԱԾ ԿԱՊ ՊԱՐՈՒՆԱԿՈՂ ԷՆԱՆՏԻՈՄԵՐԱՊԵՍ ՀԱՐՍՏԱՑՎԱԾ ՆՈՐ ԱՄԻՆԱԹԹՎԻ ԱՍԻՄԵՏՐԻԿ ՍԻՆԹԵԶԲանալի բառեր՝ ասիմետրիկ սինթեզ, քիրալություն, ոչ սպիտակուցային ամինաթթու, էնանտիոմերապես հարստացված, ստերեոսելեկտիվություն, չհագեցած կապ։

Մշակվել է կողքային ռադիկալում ացետիլենային կապ պարունակող էնանտիոմերապես հարստացված նոր ոչ սպիտակուցային ամինաթթվի արդյունավետ ասիմետրիկ սինթեզի մեթոդ պրոպարգիլգլիցինի և (S)-2-[N-(Nբենզիլպրոլիլ) ամինո-բենզոֆենոն քիրալային օժանդակ ռեագենտի Շիֆի հիմքի հետ NiII իոնի առաջացրած կոմպլեքսի ամինաթթվային մնացորդի С ալկիլման (de=80% ստերեոսելեկտիվությամբ) ճանապարհով։ Դիաստերեոմերային կոմպլեքսների աղաթթվային քայքայումից հետո էնանտիոմերապես հարստացված նպատակային (S)-2ամինո-2-(4-ֆտորբենզիլ)պենտ-4-ինաթթուն անջատվել է ee = 98% էնանտիոմերային մաքրությամբ։

ՕՐՀԱՆ ՓԱՄՈՒԿԻ ՆՈՎԵԼ «EWՈՒԴԵԹ ԲԵՅ ԵՎ ՈՐԴԻՆԵՐ» ՈՐՊԵՍ ՆԱԽԿԻՆ ՄԻMԱԳԱՅՆԱISՆՈՒԹՅԱՆ ՕՐԻՆԱԿ. Նոբելյան մրցանակակիր (2006) Թուրք գրող Օրհան Փամուկ քաղաքը և հիշողությունները », նշում է, որ մինչև 1974 թվականը նա սովորել է ճարտարապետություն, նկարչություն, բայց դրանից հետո թողել է ամեն ինչ և սկսել գրելը 1979-ին պատրաստվում է «Խավար և լույս» խորագրով նրա առաջին վեպը, որը նույն թվականին արժանացավ «Միլլիյեթ» թերթի կողմից սահմանված գրական մրցանակի: Այս գիրքը, սակայն, լույս է տեսել միայն 1982-ին ՝ «Մահացած բեկերը» խորագրի ներքո: Գրականագետները և հեղինակը համաձայն են, որ դա դասական ընտանեկան վեպ է ՝ «bildungsroman», ամ Փամուկը որպես օրինակ վերցրեց Թոմաս Մանի «Budenbrockers» վեպը 1: Ինքը ՝ Փամուկը, խոստովանում է, որ այդ ժամանակ տարված էր Թոմաս Մանովով, փորձում էր օգտագործել իր մեթոդները, ոճն ու լեզուն: Գրականագետների շրջանում կարծիք կա, որ այս վեպն ավելի իրատեսական է: Օրինակ, ըստ թուրք գրականագետ Ն. Էսենի, գրքում կա ռեալիստական ​​վեպերին բնորոշ «պատմող, ով ամեն ինչ գիտի» 2, այսինքն ՝ հեղինակը, որը Փամուկի այլ վեպերում երբեմն իր տեղը զիջում է հերոսին կամ հերոսներին, ովքեր ինքնուրույն թելադրում է իրադարձությունների ուղղությունը: Մեր կարծիքով, սակայն, Օրհան Փամուկի առաջին վեպը գտնվում է իրատեսության և պոստմոդեռնիզմի սահմանագծում: Novelիշտ է, վեպում գերակշռում են իրատեսական շեշտադրումները, բայց պոստմոդեռնիզմի որոշակի տարրեր արդեն ակնհայտ են: Այդ վեպը չէր կարող ամբողջովին իրատեսական համարվել, քանի որ հեղինակ Օրհան Փամուկն այդ ժամանակ արդեն իր գեղագիտական ​​հայացքներով դեմ էր ռեալիզմի, «Անատոլիական վեպի» և դրա սկզբունքների դեմ: Վեպում մեջբերված ժամանակի թերթերից որոշ փորձագետներ համարում են, որ դա իրատեսական շեշտադրում է, բայց ահա թե ինչպես է միջտեքստայնությունը դրսևորվում զարգացող պոստմոդեռնիզմի սկզբունքներում: Նման մեջբերումները դարձել են որոշակի ոճ, որն օգնում է կառուցել իրական ֆանտաստիկայի համադրությունը կամ հակադրությունը, օգնում է այս երկու ընկալումների սահմաններն ավելի անորոշ դարձնել և փոխանցել ընթերցողի ընկալումը: 1905-1970թթ. «Մահացած բեյը և որդիները» վեպի ժամկետները: Թուրքիան է: Անգամ այս ժամանակային ընտրությունը պարունակում է սահմանային շեշտադրում ՝ Օսմանյան կայսրության անկում, Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծման տարիներ: Վեպը ներկայացնում է այդ ժամանակաշրջանում Թուրքիայի սոցիալական, քաղաքական, մշակութային զարգացումները, և մեկ ընտանիք ուղղակի հիմք է ցույց տալու այդ երեւույթների ընդհանուր զարգացման ընդհանուր պատկերը: Վեպը բաղկացած է երեք մասից, որոնք վերնագրված են հետևյալ կերպ. «Նախաբան», «Երկրորդ մաս» և «Վերջաբան»: Առաջին մասի համար ընտրված վերնագիրը կարծես համապատասխանում է ընդհանուր տրամաբանությանը, քանի որ այդ մասում նկարագրված է թուրքական սկսնակ «ամսաթվի» օրը, այդ օրվա ընթացքում ներկայացվում են երիտասարդ գործարարի կողմից առաջադրված հիմնական գերակայություններն ու նպատակները: Այս նպատակները հիմնականում կենցաղային են, դրանք կապված են բարեկեցիկ ընտանիք ստեղծելու հետ: Այստեղ, առաջին հերթին, ուշագրավ է Օսմանյան կայսրությունում մուսուլման-քրիստոնեական հարաբերությունների ուղղությունը: Հայտնի է, որ կայսրությունում ոչ մուսուլմանները ՝ հայեր, հույներ, հրեաներ, հիմնականում զբաղվում էին առևտրով, արհեստներով և բիզնեսով, իսկ թուրքերը ընդգրկված էին գրասենյակային համակարգում ՝ ռազմական ոլորտում: Հասարակության մեջ նույնիսկ ընկալում կար, որ 2 Նույն տեղում: Մահմեդականի համար լավ չէ բիզնեսով զբաղվել: Փոխարենը ոչ մահմեդականներն ունեին միջին դասի, միջին և միջին խավ, որը շատ ավելի անվտանգ էր, քան մահմեդականները: Եվ ահա եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ Ջև եթ եթ եթ։ եթ եթ եթ .։ Հեղինակը շատ մանրամասն նկարագրում է մահմեդական և ոչ մուսուլման գործարարների փոխըմբռնման լուռ գործընթացը. 30-ից հետո Դեթը, արվեստի ոլորտում որոշակի հաջողությունների հասնելով, սկսում է պլանավորել իր հետագա կյանքը, որտեղ հնարավոր են գրեթե բոլոր մանրամասները: Նա որոշում է տուն գնել Ստամբուլի արդեն էլիտար շրջանում ՝ Նիսանտաշում, ամուսնանալու համար բարձր կարգի փաշայի դստեր հետ 3: «Դեթթի եղբայրը ՝ Նուսրեթը, բոլորովին այլ է նրանից», իր հերթին դառնում է վեպի «ոչ հարմարվողների» շարքի հիմնադիրը, որը նույնպես գտնվում է տարբեր հոգեբանական ճգնաժամերի մեջ: Այս պատկերում նրա խնդիրների հիմքում ընկած է Արևելք-Արևմուտք կամ Թուրքիա-Եվրոպա հակամարտությունը: Նուսրեթն այցելել է Եվրոպա, Փարիզ, ծանոթ է եվրոպական գրականությանը, արվեստին, Ֆրանսիական հեղափոխությանը, նրա գաղափարական կողմին և այդ ժամանակ ակտիվ երիտթուրքերին: Փամուկի վեպում եկեք հանդիպենք հայկական կերպարին, ընդ որում `հիմնականում դրական գունավորմամբ: Դա հիվանդ Նուսրեթի ողջ մնացած ընկերուհին է ՝ դերասանուհի Մարի Չուխաջյանը 4: Վեպի երկրորդ մասի գործողությունները սկսվում են արդեն 1936 թվականից: Եվ հենց սկզբից նոր հերոսների խոսակցության թեման կրկին եվրոպականացումն է, բայց ավելի ընդգծված նրբերանգներով: Ինչպես նշվեց, վեպի առաջին և երկրորդ մասերի միջև կա շուրջ 30 տարվա ժամանակային վակուում, ընթերցողն արդեն տեսնում է երեխային 60-ից հետո, ով հասել է իր նպատակներին, ստեղծել մեծ բարեկեցիկ ընտանիք, գնել տուն, տուն ամառանոց, զարգացրեց ձեռնարկությունը: «Dead Bay- ը ներկայացնում է իր կյանքը ներքին մենախոսությունների միջոցով» և իրադարձությունները, որոնք տեղի են ունեցել կարծես հենց առաջին մասի նկարագրությունների ավարտի պահից: Այսպիսով «Ես այս տունը գնել եմ 1905 թվականին, ամուսնացել եմ: Հենց այդ ժամանակ մահափորձ կատարվեց սուլթանի դեմ: Հետո իշխանության եկած թուրքերը և վերականգնեցին սահմանադրությունը: Հետո գնեցի հարևան այգին: Պատերազմի տարիներին ես հարստացա ՝ շաքարավազ ներմուծելով, այդ գումարով ամեն ինչ այստեղ դասավորեցի: Իմ ձեռնարկությունը սկսեց ծաղկել »5: Պատմական իրադարձությունները Ջև դետ մենախոսության և անձնական խնդիրները դրված են նույն հարթության վրա: Ասես հեղինակը փորձում է ցույց տալ, որ պատկերի համար հավասար հնարավորություններ ունեն. երբեմն առօրյան նույնիսկ ավելի կարևոր է: Օրինակ, Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծումը և ածուխի վառարան ձեռք բերելը ներկայացված են նույն հարթության վրա: Dդեթն ունի իր կյանքից երջանիկ մարդու կերպար ՝ փաշայի դուստրը ՝ Նիգյան Հանիմ, երկու որդի ՝ Օսման, Ռեֆիկ, և դուստր Այշեն: Ռեֆիկը «Դեթ բեյ» -ի որդին է բարեկեցիկ ընտանիքից, որն ամուսնացած է և սպասում է իր առաջնեկին: Նա իր ավագ եղբոր հետ աշխատում է հոր ձեռնարկությունում: Թվում է, թե ամեն ինչ ուրախանալու համար է, բայց նրա մեջ աստիճանաբար հայտնվում են ճգնաժամային երեւույթներ, որոնք վերածվում են խորը ճգնաժամի: Նմանատիպ իրադարձությունները սկսվում են նրա ընկերներից: Եվրոպայից վերադարձած նրա ընկերը ՝ Օմերը, լինելով քաղաքացիական ինժեներ, ձգտում է լավ ու մեծ նախագիծ իրականացնել, մեծ գումարներ վաստակել ՝ դառնալով «նվաճող»: Մյուս ընկերը ՝ Մուհիտտինը, նույնպես ինժեներ է, բայց բանաստեղծություններ է գրում: Նա իր ընկերների մեջ ամենաէքստրեմալն է, նրանցից ամենաընթերցվողը նա ճգնաժամի մեջ է ընկել: Արդեն ուսանողական տարիներին նա ընկերներին խոստացավ, որ եթե 30 տարեկանում լավ բանաստեղծ չդառնա, ինքնասպան կլինի: Ընկերները հաճախ հավաքվում են Ռեֆիկի տանը, մտավոր զրույցներ վարում և քննարկում համաշխարհային գրականությունը: Այս վեճերը վեճեր են ճգնաժամից դուրս գալու ելքեր գտնելու և ուղիներ գտնելու շուրջ: Ինտեքստեքստության օգտագործման համատեքստում, հեղինակը զգալի ուշադրություն է դարձնում պարբերականների մեջբերումներին ՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով քաղաքական և սոցիալական 1 theարգացող թուրքական բուրժուազիայի և դրա հարստացման մեթոդների մասին ավելի մանրամասն ՝ տե՛ս веевелева А., Об исского университета, 2009, серия 13, выпуск 2, էջ: 42 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում, Պ. 5 Նույն տեղում, էջ. 123-124թթ. հոսանքի խնդիրներ: Օրինակ ՝ Ալեքսանդրեթի սանջակը ՝ Հաթայը, պարբերաբար հիշատակվում է 1939 թվականին: բռնակցվեց Թուրքիային: Մասնավորապես, Մուհիտտինը նստած է սրճարանում, կարդալով հարևան սեղանի մոտ նստած տղամարդու թերթի որոշ վերնագրեր: «Հաթայը այլևս չի կարող մնալ սիրիական գերության մեջ ... Երեկ Նախագահ Աթաթուրքը ...» 1: Սակայն edեդիտ բեյի մահից հետո նրա ընտանիքում ավանդական կարգը սկսեց շատ արագ փչանալ: Կրկին պահպանվում են կերպարների երկու պայմանական խումբ: Detև Դեթի մտածելակերպը և աշխարհայացքը պահպանում է նրա ավագ որդին ՝ Օսմանը, և Դիփիկի հետ ճգնաժամն անմիջապես խորանում է, և նա աստիճանաբար ընկնում է ավելի ու ավելի անորոշության մեջ: Այնուամենայնիվ, Ռեֆիկը չի կարող հասկանալ, թե իրեն ինչ է պետք ՝ ինչ է նա իրականում փնտրում: Մի քանի ներքին մենախոսությունների ժամանակ նա նշում է. «Ես հասկանում եմ, որ ինչ-որ բան պետք է արվի, բայց չեմ կարող հասկանալ, թե կոնկրետ ինչ: Ի՞նչ կարելի է անել ... »2: Ռեֆիկը վերջապես վիճում է իրեն ընդհանրապես չհասկացող մի կնոջ հետ և հայտարարում, որ նա լքում է տունը ՝ այդպիսով փախչելով ընտանիքից, կյանքից, իրենից: Ռուս թուրքագետ Ա. Սուլեյմանովան ուշադրություն է հրավիրում այն ​​փաստի վրա, որ տնից փախչելը Փամուկի քաոսի սկիզբի որոշակի խորհրդանիշ է 3: Այլ կերպ ասած, տունը խաղաղության, ընտանիքի միասնության, ինքն իր հետ հաշտեցման խորհրդանիշ է, և, այնտեղից փախչելով, հերոսի համար խառնաշփոթ է սկսվում: «Մեռյալ ծոցը և որդիները» վեպը մեծ տեղ է տալիս ընտանեկան տոների և իրադարձությունների նկարագրությանը, ինչը նույնպես ընտանեկան վեպի կարևոր տարրերից մեկն է: Սակայն այս ամենը և ազդում է հերոսների, մասնավորապես Ռեֆիկի հոգեկանի վրա, նա փորձում է հեռանալ իրականությունից: Թուրք գրականագետ Գ. Այթաչն առանձնացնում է ընտանեկան վեպի մեկ այլ առանձնահատկությունը `կենցաղային իրերի նկարագրությունը, կահույքը, որը նույնպես կա այս վեպում 4: Առատաձեռնությունը, դրա հիման վրա զարգացող անտարբերությունն ու ճգնաժամը խորանում են մեկ այլ վեպի բնավորության մեջ: Ռեֆիկի ընկերը ՝ Օմերը, կարծես թե հասնում է իր նպատակներին: Կամախումում թունելի կառուցումից հետո նա մեծ գումար վաստակեց, նա արդեն ամեն ինչ պատրաստել էր պատգամավորի դստեր հետ ամուսնության համար, բայց անհասկանալի պատճառով սկսեց հետաձգել ամուսնությունը ՝ ընկնելով անտարբերությամբ ծածկված անտարբերության մեջ: Օմերը նույնպես չունի այդ բացատրությունը, նրան տանջող հիմնական հարցը հետեւյալն է. «Ի՞նչ կարելի է անել, ի՞նչ կարելի է անել»: 5 Ներքին մենախոսությունների շղթայում նա սկսում է վախենալ սեփական ունեցվածքից: «Ես գիտեմ, թե ինչ չեմ ուզում դառնալ, բայց չգիտեմ ՝ ​​ինչ եմ ուզում դառնալ»: Վեպի մի մասում Փամուկը խառնաշփոթ կերպար է ստեղծում, երբ բոլոր հերոսները ճգնաժամի մեջ են: Ոչ միայն Ռեֆիկը, Օմերը, Մուհիտտինը, այլեւ գլխավոր հերոսները «պատկերված են այդ նահանգում: Սա մի տեսակ քաոսային աշխարհ նկարագրելու փորձ է: Այս վեպում Փամուկը բավականին հաճախ օգտագործում է բազմաձայնության մեթոդը, որը գրեթե ընդունված սկզբունք է պոստմոդեռնիզմի համար: Ներքին մենախոսությունների ընթացքում տարբեր կերպարներ սկսում են բազմաձայնորեն քննարկել իրավիճակը, յուրաքանչյուրն իր մեջ: Հատկանշական է, որ Փամուկի առաջին վեպում կան որոշ ակնարկներ, պատահական նկարագրություններ Թուրքիայում քրիստոնյաների, մասնավորապես հայերի նկատմամբ պետական ​​հետապնդումների մասին: Այսպիսով, հանդիպման ժամանակ թենիսի ակումբի նախագահը, խոսելով Օսման և Ռեֆիկի հետ, նշեց, որ իրենց ակումբի վրա սպառնալիք կա, որովհետև «նոր մարզպետը որոշեց քանդել ներկայիս շենքը ՝ փոխարենը տալով մի փոքր հողակտոր: դեպի լքված քրիստոնեական գերեզմանատուն «Մոտակայքում է Սբ. »8 Չնայած գերեզմանոցի հայկական պատկանելությունը նշված չէ այստեղ, միայն անունը պարզ է դարձնում խնդիրը ՝ Թուրքիայի կառավարության վերաբերմունքը հայկական և քրիստոնեական սրբավայրերի նկատմամբ: Ավելին, շարունակելով նույն թեման, Փամուկը մանրամասնում է, որ զրույցին ներկա կանանցից մեկը նկատում է, որ գերեզմանոցում չի թույլատրվում թենիս խաղալ, 2 Նույն տեղում, էջ 262: 6 Նույն տեղում, Պ. 7 Նույն տեղում, էջ. 521-522թթ. Ինչին ներկաները պատասխանում են, որ տարածքում չկա գերեզման, որը նախատեսվում է նվիրել ակումբին, այլ «միայն հին եկեղեցու ավերակներ» 1: «Վերջաբան» վերնագրով վեպի երրորդ մասում իրադարձությունները տեղի են ունենում մոտ 30 տարի անց ՝ 1970 թ. Հեղինակը կրկին տալիս է անցյալ տասնամյակների հերոսների հետ տեղի ունեցած իրադարձությունների նկարագրությունները ակնարկների միջոցով կամ հերոսների մտորումների, ներքին մենախոսությունների միջոցով: Մասնավորապես, երրորդ մասի իրադարձությունները հիմնականում կենտրոնացած են Ռեֆիկի որդու ՝ նկարիչ Ահմեթի կերպարի շուրջ: Հենց սկզբից նշվում է, որ դեպքերից հինգ տարի առաջ, այսինքն ՝ 1965 թվականին: Ռեֆիկը, ով վաղուց էր սնանկացել, մահացել էր ՝ կորցնելով իր կյանքի բոլոր վերջին տարիները մոր փոքրիկ սենյակում: Կինը ՝ Փերիհան, վաղուց լքել է նրան և ամուսնացել ուրիշի հետ: Dդեթ բեյի ընտանիքն արդեն ապրում է նոր բազմաբնակարան շենքում, որը կառուցվել է նախկին առանձնատան տեղում: Ռեֆիկի որդին ՝ Ահմեթը, ապրում է այդ շենքի ձեղնահարկում, ինչը միակ բանն է, որ հայրը թողել է իրեն: «Դեթ Բեյի կինը ՝ Նիգյան Հանիմը, որը տառապում է հին հիվանդությամբ, դեռ ողջ է ու մահվան շեմին: Այս բաժնում նկարագրված են 1960-1970 թվականներին տեղի ունեցած քաղաքական և սոցիալական իրադարձությունները: Թուրքիայում նա հատկապես առանձնացնում է ուսանողական ձախ և ակտիվ շարժումները: Թերթերից մեջբերումները կրկին բերվում են որպես միջտեքստայինության օրինակ: Նրանց մեջ գերակշռում են ռազմական վերջնագրերը և անմիջական ռազմական միջամտության բացահայտ ակնարկները: Ահմեթը սկսում է բոլորի հետ խոսել հեղաշրջման հավանականության մասին, որի միջոցով հեղինակը պատկերում է տեղի ունեցող իրադարձությունների հանրային ընկալումները: Համառոտ ներկայացվում է օսմանյան որդի Cemեմիլը, որը «Մահ բեյ» շարքի ժառանգորդն է: Նա ամուսնացած է, ունի երեխաներ, ղեկավարում է նրանց ձեռնարկությունը, ընդհանրապես չի հետաքրքրվում քաղաքականությամբ, արվեստով կամ այլ խնդիրներով: Գիրքն ավարտվում է Նիգյան Հանիմի մահով, փոքրիկ մի մանրուք կրկին խորհրդանշում է ժամանակի վերջը: Ահմեթը, դուրս գալով տատիկի սենյակից, ինչ-որ տարօրինակ բան է զգում և, մի պահ կանգնելով, հայտնում է, որ 20-րդ դարի սկզբին իրենց գնած տան հայտնի ժամացույցը դադարել է: Սա խորհրդանշում է Նիգյան Հան Դեյի շրջանի ավարտը ՝ նրա մտածելակերպի կրողը: Ահմեթը մի պահ տատանվում է ՝ պետք է ժամացույցը ֆիքսվի, բայց հետո եզրակացնում է. «Թող ժամանակը վազի» 2: Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ Օրհան Փամուկի առաջին վեպը մի կողմից ստեղծագործություն է, որը հստակ պարունակում է ընտանեկան վեպի ժանրի տարրերը, բայց, մյուս կողմից, դժվար է նկարագրել այն որպես պարզապես իրատեսական: Մենք ավելի հակված ենք կարծելու, որ սա այն դեպքերից է, երբ իրատեսական, ուշ մոդեռնիստական ​​կամ նախապոստմոդեռնիստական ​​մեթոդները միահյուսվում են: Այնուամենայնիվ, պոստմոդեռնիստական ​​կողմը հստակ արտահայտված է միջտեքստայինության, հերոսների ճգնաժամի, որոնման և այլ տարրերի մեջ: Երիտասարդ ու սկսնակ գրողի համար նշված գործը կարելի է համարել հաջողված և միևնույն ժամանակ բավականին ճշգրիտ արտացոլում այդ ժամանակվա Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական իրադարձությունների վրա: Ամփոփելով, կարելի է նշել, որ Օրհան Փամուկի «Մահացած բեյքերը և որդիները» վեպը գրողին նախ որոշ ճանաչում բերեց Թուրքիայի ներսում, և երկրորդը հիմքեր ստեղծեց հետմոդեռնիստական ​​ուղղվածություն ունենալու համար: Վեպում հերոսների պատկերման տարբեր հնարքներ և մեթոդներ թույլ են տալիս այն նկարագրել որպես նախապոստմոդեռնիզմ: ԳՈՐԳ ՍԱՀԱԿՅԱՆ ՕՐՀԱՆ ՓԱՄՈՒԿԻ ՆՈՎԵԼ «EWՈՒԴԵԹ ԲԵՅ ԵՎ ՈՐԴԻՆԵՐԸ» ՈՐՊԵՍ ՆԱԽԿԱՊԵՏ ՄՈԴՄՈՆՆԵՌՆԻՄԻ ՕՐԻՆԱԿ Հիմնաբառեր. Օրհան Փամուկ, dդեթ Բեյ և որդիներ, postmalm. ։

Հոդվածն անդրադառնում է աշխարհահռչակ թուրք գրող, նոբելյան մրցանակակիր Օրհան Փամուքի առաջին վեպին՝ «Ջևդեթ բեյը և որդիները»։ Դա մի ծավալուն պատում է ստամբուլաբնակ հարուստ ընտանիքի երեք սերունդների մասին, որոնք անցում են կատարում դեպի նոր կենսակերպ, նոր արժեքներ և առաջնահերթություններ։ Իր բնույթով այն կարելի է համեմատել Թոմաս Մանի «Բուդենբրոկների» հետ։ Վեպի գործողություններն ընդգըրկում են բավական մեծ պատմական ժամանակահատված՝ երիտթուրքերից մինչև 1971 թ. ռազմական միջամըտության նախաշեմը։ Ստեղծագործության մեջ թուրքական ընտանիքակենտրոն հասարակության անցումն անձնակենտրոնության պատկերված է ուրույն մի ոճով, որ միավորում է ռեալիզմի ու պոստմոդեռնիզմի հիմնական գծերը։

ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՂՆԵՐԻ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՄՇԱԿՈՒՄՔաղաքացիական ծառայության պաշտոնները, լինելով մասնագիտականգործունեություն, այն զբաղեցնողին ներկայացնում են որոշակի պահանջներ,որոնք մասնավորապես վերաբերում են մասնագիտական կրթությանը, գիտելիքներին, կարողություններին, հմտությանը և անձնային-հոգեբանական որակներին։ Չնայած աշխարհի զարգացած շատ երկրներում, վերջին տարիներին նաևմեր երկրում, օբյեկտիվ հանգամանքներով մասնագիտական ընտրության մեջառաջնային կարևորություն է տրվում անձի հոգեբանական որակներին, այնուամենայնիվ ՀՀ-ում քաղաքացիական ծառայողների ընտրության գործընթացում դեռևս չի կատարվում հոգեբանական ընտրություն, և քաղաքացիականծառայողներ ընտրելիս, փաստորեն, հաշվի չեն առնվում հոգեբանական որակներն և հատկությունները։ Մեր հետազոտությունը ուղղված է ՀՀ քաղաքացիական ծառայության մեջ մասնագիտական հոգեբանական ընտրության համակարգի մշակմանը։ Ընդհանրապես, որևէ մասնագիտության կամ որևէ ոլորտում անձնակազմի հոգեբանական ընտրության համակարգ մշակելու համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել հետևյալ հիմնարար գործոնները.• տվյալ պաշտոնի համար անհրաժեշտ մասնագիտական կարևոր որակները և հոգեբանական այն հատկությունները, որոնք անհրաժեշտ ենմասնագիտական պիտանիության տեսանկյունից, այս պարագայում՝ ինչպիսի հոգեբանական որակներ և հատկություններ պետք է ունենաքաղաքացիական ծառայողը, • կառավարման համակարգը (համակարգի առանձնահատկությունները),• աշխատողի բարոյական որակներն ու առանձնահատկությունները։ Մասնագիտական հոգեբանական ընտրությունը բազմամակարդակ գործընթաց է, որն անցնում է մի քանի փուլերով։ Սույն աշխատանքում քննարկելու ենք մասնագիտական հոգեբանական ընտրության համակարգի մշակմանև կազմակերպման գործընթացը, այսինքն՝ ինչ փուլերով է անցնում այն, որպեսզի մեզ համար պարզ դառնա, թե ինչպես պետք է իրականացնեք այդ գործընթացը քաղաքացիական ծառայության ոլորտում։ Մարդկանց գործունեության բոլոր տեսակներում, այդ թվում՝ աշխատանքային և մասնագիտական գործունեություններում, արդյունավետությունը մեծչափով կախված է մարդու անհատական հոգեբանական առանձնահատկություններից։ Յուրաքանչյուր գործունեություն որոշակի պահանջներ է ներկայացնում մարդու անհատական-հոգեբանական առանձնահատկություններիհամակարգին։ Մարդու գործունեության և այդ համակարգի համապատասխանությունը ապահովելու համար, անհրաժեշտ է իրականացնել մասնագիտական հոգեբանական ընտրություն։ Մասնագիտական հոգեբանական ընտրությունը մի շարք միջոցառումներիհամակարգ է, որը հնարավորություն է տալիս յուրաքանչյուր կոնկրետ մասնագիտության համար ընտրելու այնպիսի մարդկանց, որոնք իրենց անհատականառանձնահատկություններով առավել համապատասխան են, այսինքն՝ պիտանի այդ գործունեությունը առավելագույն արդյունավետությամբ կատարելուհամար։ Մասնագիտական ընտրությունը ընդգրկում է բժշկական, կրթական, սոցիալական և հոգեբանական ընտրություններ1։ Բժշկական ընտրության խնդիրնէ գնահատել տվյալ մասնագիտության կամ աշխատանքային գործունեությանհամար մարդուն ներկայացվող ֆիզիկական և հոգեկան առողջական պահանջները։ Կրթական ընտրությունը կատարվում է մասնագիտական գիտելիքները և կարողությունները ստուգելու համար։ Այս երկու ընտրությունների առումով ՀՀ քաղաքացիական ծառայության համակարգում կան մշակված սկսբունքներ և ընթացակարգեր, որոնք ամրագրված են նաև համապատասխանօրենքով։ Օրինակ՝ «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ օրենքը սահմանում է առողջական վիճակի հետ կապված քաղաքացիական ծառայությանպաշտոն զբաղեցնելու իրավունք չունենալը՝ համապատասխան ՀՀ Կառավարության հաստատած հիվանդությունների ցանկի՝ հաշվի առնելով, որ այդ հիվանդությունները քաղաքացիական ծառայության պաշտոնի նշանակվելուդեպքում կարող են խոչընդոտել ծառայողական պարտականությունների կատարմանը և լիազորությունների իրականացմանը2։ Քաղաքացիական ծառայողների ընտրության գործընթացում բժշկական ընտրության խնդիրը լուծվում է համապատասխան բժշկական փաստաթղթերի ստուգումով։ Կրթական ընտրության առումով ևս կան մշակված ընթացակարգեր ևսկզբունքներ քաղաքացիական ծառայության համակարգում։ Օրենքը և համապատասխան որոշումները քաղաքացիական ծառայության յուրաքանչյուրպաշտոնի համար սահմանում են համապատասխան կրթության և գիտելիքներին ներկայացվող հստակ պահանջներ, և մասնագետների ընտրության գոր1 Տե՛ս Աղուզումցյան Ռ. Վ., Ստեփանյան Ռ. Ռ., Մասնագիտական հոգեբանական ընտրություն,Երևան, 1988, էջ 4։ 2 Տե՛ս «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 12։ ծընթացում կատարվում է այդ գիտելիքների ստուգում գրավոր և բանավորկերպով։ Մասնագիտական ընտրության գործընթացում առանձնակի կարևորություն ունի հոգեբանական ընտրությունը, որը որոշում է գործունեության համար ամենակարևոր հոգեբանական հատկությունների հետ կապված պահանջները՝ այդ գործունեությունը առավել արդյունավետ իրականացնելու համար։ Մասնագիտական հոգեբանական ընտրության գործընթացը կազմակերպելու համար նախ անհրաժեշտ է մշակել հոգեբանական ընտրության համակարգ աշխատանքային գործունեության տվյալ ոլորտի կամ տվյալ մասնագիտության համար։ Մասնագիտական հոգեբանական ընտրությանը պետք է նախորդի ընտրության մեթոդակազմակերպչական առաջարկությունների մշակման փուլը։ Այդ առաջարկների մշակման նպատակներն են կոնկրետ տվյալգործունեության համար մասնագիտական անհրաժեշտ հոգեբանական գործառույթների գնահատման մեթոդիկաների (թեստերի) և մասնագիտական պիտանիության հայտանիշների որոշումը, դուրսբերումը և գիտական հիմնավորումը։ Մասնագիտական հոգեբանական ընտրության համակարգի մշակումըանցնում է հետևյալ հաջորդական փուլերով3.• տվյալ մասնագիտության համար մասնագիտական ընտրության համակարգի ստեղծման նպատակահարմարությունը որոշելը (անհրաժեշտության հիմնավորումը),• հոգեբանական ընտրության կոնկերետ խնդրի հստակ սահմանումը,• տվյալ աշխատանքի հոգեբանական ուսումնասիրությունը և աշխատանքային գործունեության հոգեբանական վերլուծությունը, որոնցնպատակն է մասնագիտական կարևոր որակների և հատկություններիդուրսբերումը,• պրոֆեսիոգրաֆիական մեթոդների միջոցով թեկնածուներին ներկայացվող համապատասխան որակական պահանջների որոշումը ևդրանց հիման վրա պրոֆեսիոգրամաներ և փսիխոգրամաներ կազմելը, • թեկնածուների մասնագիտական անհրաժեշտ հոգեբանական հատկությունների գնահատման մեթոդիկաների (թեստերի) մշակումը և դրանցվալիդությունն ու հուսալիությունը ապահովումը,• հոգեբանական ընտրության կազմակերպչական-մեթոդական կոնկրետընթացակարգերի սահմանումը։ Այժմ անդրադառնանք նշված գործընթացներին՝ քննարկելով դրանք ՀՀքաղաքացիական ծառայության համակարգում։ 3 Տե՛ս Աղուզումցյան Ռ. Վ., Ստեփանյան Ռ. Ռ., Մասնագիտական հոգեբանական ընտրություն,Երևան, 1988, էջ 6։ Քաղաքացիական ծառայության համակարգի համար մասնագիտականհոգեբանական ընտրության համակարգի մշակումը ունի ծանրակշիռ հիմնավորված անհրաժեշտություն։ Նախ այն, որ թափուր պաշտոնների համար անցկացվող մրցույթը բավական բաց տեղեր ունի, և, փաստորեն, առկա ընտրության համակարգը չունի մշակված գիտամեթոդական այնպիսի մեխանիզմ, որըհնարավորություն կտա չափելու ընտրված քաղաքացիական ծառայողներիանձնային-հոգեբանական որակների և պաշտոնի համապատասխանությունը։ Բացի այդ՝ մենք այս համակարգում հոգեբանական ընտրության համակարգիներդրման անհրաժեշտության գնահատման համար անցկացրել ենք անկետային հարցում քաղաքացիական ծառայության ղեկավարման և կազմակերպման մարմին հանդիսացող քաղաքացիական ծառայության խորհուրդի ղեկավար կազմի, թափուր պաշտոն զբաղեցնելու մրցույթն անցկացնող հանձնաժողովի և պետական կառավարման տարբեր կառույցների քաղաքացիական ծառայողների շրջանում։ Աշխատանքային գործունեության հոգեբանական ուսումնասիրությունը ևաշխատանքային գործունեության հոգեբանական վերլուծությունը իրականացվում են մասնագիտական կարևոր որակների դուրսբերման և դրանց հիման վրա պաշտոնների պրոֆեսիոգրամաներն ու փսիխոգրամաները կազմելունպատակով։ Մասնագիտական կարևոր որակները, ըստ Վ․ Դ․ Շադրիկովի,գործունեության սուբյեկտի անհատական որակներն են, որոնք ազդում ենգործունեությունը հաջող յուրացնելու և իրականացնելու արդյունավետությանվրա4։ Հաջորդ հարցը՝ թեկնածուներին ներկայացվող համապատասխան պահանջների որոշումը, ինչ-որ առումով իրականացվում է քաղաքացիական ծառայության համակարգում։ Քաղաքացիական ծառայության յուրաքանչյուրպաշտոն ունի իր «պաշտոնի անձնագիրը», որը մշակում, հաստատում և փոփոխում է քաղաքացիական ծառայության խորհուրդը5։ «Քաղաքացիականծառայության մասին» ՀՀ օրենքում պաշտոնի անձնագիրը ներկայացվում էայսպես․ «Քաղաքացիական ծառայության պաշտոնի անձնագիրը տվյալ պաշտոնն զբաղեցնող քաղաքացիական ծառայողի համար օրենքով և այլ իրավական ակտերով նախատեսված իրավունքներն ու պարտականությունները նկարագրող և տվյալ պաշտոնն զբաղեցնելու համար քաղաքացիական ծառայողին մասնագիտական գիտելիքների ու աշխատանքային ունակություններիտիրապետման տեսանկյունից ներկայացվող, ինչպես նաև քաղաքացիականծառայության դասային համապատասխան աստիճան ունենալու պահանջներըսահմանող, սույն օրենքով սահմանված կարգով հաստատված փաստաթուղթէ»6։ 4 Տե՛ս Աղուզումցյան Ռ․, Պետրոսյան Ռ․, Պողոսյան Ս․, Խաչատրյան Ա․, Կառավարչական գործունեության առանձնահատկությունների հոգեբանական նկարագիրը, -Եր․, 2015, ՀՊԿ, էջ 118։ 5 Տե՛ս «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 10։ 6 Տե՛ս «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 3։ Քաղաքացիական ծառայողներն իրենց պաշտոնային պարտականությունները և աշխատանքային գործունեությունը իրականացնում են պաշտոնի անձնագրի հիման վրա, որը մշակվում է՝ ելնելով կոնկրետ պաշտոնի համար նախատեսված գործառույթներից։ Ըստ էության, պաշտոնի անձնագիրը քաղաքացիական ծառայության համակարգում պրոֆեսիոգրամային փոխարինող փաստաթուղթ է, քանի որ պրոֆեսիոգրաման ևս կոնկրետ մասնագիտության կամ պաշտոնի նկարագիրն է,որում, ըստ Ե․ Ի․ Գարբերի և Վ․ Վ․ Կոզաչի, ներկայացվում են պաշտոնի նկարագիրը, մասնագետին ներկայացվող պահանջները, հիմնական պաշտոնեական պարտականությունների կարճ բնութագիրը, մասնագիտական հեղինակությունը որոշակի պաշտոնների խմբում, պահանջվող կրթությունը, որակավորման ընդգրկումը (կարգ, աստիճան և այլն), սոցիալ-տնտեսական նշանակությունը7։ Պրոֆեսիոգրամայի նման մասնագիտության վերլուծություն է նաև փսիխոգրաման, սակայն վերջինս տալիս է մասնագիտության կոնկրոտ հոգեբանական վերլուծությունը8։ Եթե պաշտոնի անձնագիրը ինչ-որ առումով պարունակում է այն տեղեկատվությունը, որը տալիս է պրոֆեսիոգրաման, ապապաշտոնի հոգեբանական վերլուծության առումով այն չի պարունակում տեղեկատվություն, այսինքն՝ պաշտոնի անձնագրի մեջ չկա տվյալ մասնագիտության փսիխոգրաման։ Առկա պրակտիկայում պաշտոնի անձնագիրը կազմվում է պրոֆեսիոգրամայի հիման վրա։ Հարկ է նշել, որ մեր երկրում շատ կազմակերպություններերբեմն չեն տարբերում այս հասկացությունները և պաշտոնի կամ մասնագիտության վերաբերյալ նույն բնույթի տեղեկատվությունը տարբեր կազմակերպություններում կարելի է տեսնել և՛ պրոֆեսիոգրամայի, և՛ պաշտոնի անձնագրի մեջ։ Նույն կերպ ՀՀ քաղաքացիական ծառայության համակարգումբացակայում է պրոֆեսիոգրաման, և դրա փոխարեն կիրառվում է «պաշտոնիանձնագիր» հասկացությունը, որը սակայն բովանդաային առումով ևս տարբերվում է պրոֆեսիոգրամայից։ Այդ իսկ պատճառով այս ոլորտում հոգեբանական ընտրության համակարգի մշակման համար անհրաժեշտ է ստեղծել առկապաշտոնների պրոֆեսիոգրամաները և փսիխոգրամաները, որոնցից էլ դուրսեն բերվելու բոլոր այն հոգեբանական որակներն ու հատկությունները, որոնքկարելի է չափել՝ պաշտոնի ներկայացրած պահանջների և թեկնածուի անձնային-հոգեբանական առանձնահատկությունների համապատասխանությունը գնահատելու համար։ Պրոֆեսիոգրամայի առանձին մաս է փսիխոգրաման, որը կազմվում էմասնագիտական գործունեության հոգեբանական վերլուծության միջոցով։ 7 Տե՛ս Պետրոսյան Մ․, Ջավադյան Ա․, Ամիրյան Դ․, Անձը և պաշտոնը, Երևան, Պետական ծառայություն, 2013, 288, էջ 86։ 8 Տե՛ս Бодров В. А., Психология профессиональной пригодности. Учебное пособие для вузов –Մասնագիտական գործունեության հոգեբանական վերլուծությունը ուղղված էմասնագետի հոգեբանական առանձնահատկություններին ներկայացվող պահանջների որոշմանը, որի արդյունքում դուրս են բերվում մասնագիտականկարևոր հոգեկան գործընթացների առանձնահատկությունները, բացահայտվում են մասնագիտության համար կարևոր զարգացման ներուժ ունեցող հոգեբանական որակները, որոշվում են այն հոգեբանական առանձնահատկությունները, որոնք կարող են բացասաբար ազդել հետագա մասնագիտականգործունեության վրա։ Պրոֆեսիոգրաֆիական մեթոդներ են՝ փաստաթղթերիվերլուծությունը, հարցման մեթոդը, դիտման մեթոդը, ինքնադիտումը և ինքնահաշվետվությունը, գիտափորձի մեթոդը, աշխատանքային գործընթացինկարագրության ալգորիթմական մեթոդը և այլն։ Պրոֆեսիոգրաֆիայի և մասնագիտական գործունեության հոգեբանականվերլուծության միջոցով տվյալ մասնագիտության համար մասնագիտականկարևոր որակները դուրս բերելուց հետո դրանց հիման վրա կազմվում է պրոֆեսիոգրամա և փսիխոգրամա, որը կատարել ենք այս աշխատանքում։ Այս ամենն իրականացնելուց հետո դուրս բերված մասնագիտական կարևոր որակները արդեն չափելու, գնահատելու կամ բացահայտելու համար անհրաժեշտ էլինում օգտագործել համապատասխան գործիքներ (մեթոդներ, թեստեր)։ Հոգեբանական ընտրության համակարգի մշակման գործընթացում հաջորդ գործընթացը թեկնածուների մասնագիտական անհրաժեշտ հոգեբանական որակների գնահատման մեթոդիկաների (թեստերի) ընտրությունը, մշակումը ևդրանց վալիդությունն ու հուսալիությունը ապահովելն է։ Հոգեբանական ընտրության համակարգի մշակման վերջին փուլը ընտրության կազմակերպչական-մեթոդական կոնկրետ ընթացակարգերի սահմանումն է, որը ենթադրում է ավելի շատ տեխնիկական և կազմակերպչական խնդիրների լուծում։ Ստորև ներկայացնում ենք ՀՀ քաղաքացիական ծառայության գխավորխմբի պաշտոնի պրոֆեսիոգրաման, որը կազմվել է մեր կողմից։ Պրոֆեսիոգրամաները կազմելիս օգտվել ենք քաղաքացիական ծառայության պաշտոնների առկա ընդհանուր նկարագրից և «Կառավարչական գործունեության առանձնահատկությունների հոգեբանական նկարագիրը» կոլեկտիվ մենագրությունից (Աղուզումցյան Ռ․, Պետրոսյան Ռ․, Պողոսյան Ս․, Խաչատրյան Ա.)։ Որպես պրոֆեսիոգրամայի գծապատկերի ընդունված օրինակ՝ վերցրելենք Ե․ Ս․ Ռոմանովայի «147 հանրահայտ մասնագիտություններ» պրոֆեսիոգրամաների և մասնագիտությունների հոգեբանական վերլուծության ձեռնարկում առկա գծապատկերը (որտեղ բոլոր պրոֆեսիոգրամաները կազմվածեն ոչ թե մասնագիտությունների ֆորմալ առանձնահատկությունների, այլդրանց հոգեբանական ուսումնասիրման հիման վրա)՝ հարմարեցված քաղաքացիական ծառայության պաշտոնների խմբերի առանձնահատկություններին։ Ձեռնարկում ներկայացված են պրոֆեսիոգրամաներում առկա բոլոր բաժինների և յուրաքանչյուր հասկացության նկարագրություններն ու իմաստները9։ «Քաղաքացիական ծառայության պաշտոնների գլխավոր խումբ»Պաշտոնի դասակարգման քարտՊրոֆեսիոգրամաԳլխավորՎերարտադրություն (Производство)ՀՀ Սահմանադրություն, «ՀՀ ՔԾ մասին»ՀՀ օրենք, Աշխատանքային օրենսգիրք ևմարմնի գործունեությանհամապատասխան օրենքներ (3-րդմակարդակ՝ բարձր) Հատուկ մասնագիտական առարկաներիիմացություն, կառավարում (3-րդմակարդակ՝ բարձր)ՂեկավարՀաճախակի շփման «միասին» տիպՆախաձեռնող տիպՍոցիալական տիպ Պաշտոնի խմբի անվանումՄտածողության գերիշխող ձևըԲազային իմացության 1-ին ոլորտը ևմակարդակըԲազային իմացության 2-րդ ոլորտը ևմակարդակըՄասնագիտական ոլորտըՄիջանձնային փոխազդեցությունԳերիշխող հետաքրքրությունըԼրացուցիչ հետաքրքրություն1․ Գործունեության գերխշխող ձևերըԻր ենթակայության տակ գտնվող կառուցվածքային ստորաբաժանմանաշխատանքների կազմակերպում, ծրագրում, համակարգում, ղեկավարում ևվերահսկում։ հիմնախնդիրներ և տալիս է հանձնարարականներ։ կերպական խնդիրներ, դրանց տալիս է ստեղծագործական լուծումներ։ րող որակներըՈւնակություններ Բարձր զարգացած կազմակերպչական ընդունակություններ, որոնց հիմքում ընկած են այնպիսի որակներ, ինչպիսիք են՝ ուժեղ կամքը, վճռականությունը, նպատակաուղղվածությունը, համառությունը, ստեղծագործական մոտեցումը։ 9 Տե՛ս Романова Е. С., 147 популярных профессий։ Психологический анализ и профессиограммы. 3-е изд, перераб. и доп. /— М.։ Аспект Пресс, 2011, 416 с.2․Մասնագիտական գործունեության արդյունավետությունը պայմանավոՈրպես ղեկավար՝ ընդունում է որոշումներ, լուծում է կառավարչականԲացահայտում, վերլուծում և գնահատում է ռազմավարական և կազմաՂեկավար ձիրք, առաջնորդի որակներ, թիմի ստեղծում։ Հաղորդակցման հմտություններ (շփվելու, բանակցելու, փոխհարաբերություններ հարթելու կարողություն)։ Ինքնակառավարում։ Լավ զարգացած վերլուծական ընդունակություններ (տեղեկատվությունըմշակելու, համեմատելու, գնահատելու և յուրացնելու ընդունակություններ)։ Աշխատանքի արդյունավետ բաժանման և պատվիրակելու ունակություններ։ Տրամաբանելու, արագ կողմնորոշվելու կարողություն։ Կառավարչական հմտություններ։ Իր պաշտոնի անձնագրով սահմանված գործառույթներից բխող կառավարչական հմտություններ և ունակություններ։ Անձնային որակներ, հետաքրքրություններՊատասխանատվությունՀետևողականությունԱռույգությունՀստակ, պարզ, կենդանի խոսքՀամբերատարությունՆպատակաուղղվածություն Նրբազգացություն (փոխհարաբերվելու ամենալավ ձևը գտնելու ընդունակությունՊահանջկոտությունՔննադատական մոտեցումՃկունություն, ստեղծարարությունՍթրեսակայունությունՀուզական հասունություն և կայունություն, հեռատոսություն, դիտողականություն3․ Մասնագիտական գործունեության արդյունավետությանը խոչընդոտողորակներԿազմակերպչական և արդյունավետ հաղորդակցման հմտություններիբացակայությունՀուզական անկայունություն, անկառավարելիությունՌիգիդությունՍեփական պատասխանատվությունը ուրիշների վրա դնելու հակումԱվտորիտարությունՊահպանողականություն4․ Մասնագիտական գիտելիքների կիրառության ոլորտըՔաղաքացիական ծառայությունՀամայնքային ծառայությունՊետական ծառայություն5․ Անձի նման տիպին համապատասխանող այլ պաշտոնի խումբՔԾ պաշտոնների բարձրագույն և առաջատար խումբ6․ Այդ մասնագիտությունը պատրաստող ուսումնական հաստատությունԲարձրագույն ուսումնական հաստատություններներՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՂՆԵՐԻ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻՄանուկ ԽաչատրյանՄՇԱԿՈՒՄԲանալի բառեր՝ քաղաքացիական ծառայություն, հոգեբանական ընտրության համակարգ,պրոֆեսիոգրամա, գործունեության հոգեբանական վերլուծություն, փսիխոգրամա,պաշտոնի պրոֆիլԱմփոփում։

Սույն աշխատանքը այժմ իրականացվող հետազոտության հիմնական ուղղվածության, ընթացքի և արդյունքների ամփոփ նկարագիրն է։ Հետազոտության նպատակը ՀՀ քաղաքացիական ծառայության թափուր պաշտոնների համար թեկնածուների հոգեբանական ընտրության համակարգի մշակումն է։ Աշխատանքում ներկայացված են համակարգի մշակման անհրաժեշտությունը, իրականացման գործընթացի փուլերը, անհրաժեշտ նախապայմանները, և որպես օրինակ՝ ներկայացված է մեր կողմից մշակված քաղաքացիական ծառայության պաշտոնների գլխավոր խմբի պրոֆեսիոգրաման։

ՏԻՐԱՊԵՏՄԱՆ ԲԱՐԵԽՂՃՈՒԹՅՈՒՆԸ` ՈՐՊԵՍ ԱՆՇԱՐԺ ԳՈՒՅՔԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՁԵՌՔԲԵՐՄԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼՀայաստանի Հանրապետությունը, խորհրդային կարգերից անցում կատարելով ժողովրդավարականի, հռչակեց սեփականության իրավունքը, որը կենսական նշանակություն ունի հասարակությանզարգացման համար։ Պատահական չէ, որ սեփականության իրավունքն ամրագրված է ՀՀ սահմանադրության «Մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքները և ազատությունները» գլխում, ինչը երաշխավորում է սույն իրավունքի ավելի բարձր մակարդակի ապահովվածությունը, քանի որ, ինչպես ամրագրված է սահմանադրությունում, այն ունի բարձրագույն իրավաբանական ուժ, իսկ վերջինիս նորմերը գործում են անմիջականորեն։ ՀՀ սահմանադրության 31-րդ հոդվածը սահմանում է. «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու, տնօրինելու և կտակելու իրսեփականությունը։ …Ոչ ոքի չի կարելի զրկել սեփականությունից՝ բացառությամբ դատական կարգով`օրենքով նախատեսված դեպքերի…»։ Ինչպես պարզ է դառնում սահմանադրական վերոնշյալ նորմից,այն ամրագրում է սեփականատիրոջը պատկանող իրավազորությունները, որոնք պատկանում եննրան՝ որպես սեփականության սուբյեկտիվ իրավունքի կրողի` սրանով իսկ ցույց տալով սեփականության իրավունքի բովանդակության շրջանակները։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի (այսուհետ՝ քաղ.օր.) 163-րդ հոդվածը լրացնում է սահմանադրական նորմը` բացահայտելով սեփականատիրոջ լիազորությունների բովանդակությունը և կիրառման սահմանները։ Մասնավորապես՝ տվյալ հոդվածի 1-ինև 2-րդ մասերում ամրագրված է. «1. սեփականության իրավունքը սուբյեկտի` օրենքով և այլ իրավական ակտերով ճանաչված ու պահպանվող իրավունքն է` իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու և տնօրինելու իրեն պատկանող գույքը։ Տիրապետման իրավունքը գույքը փաստացի տիրապետելու իրավաբանորեն սահմանված հնարավորությունն է։ Օգտագործման իրավունքը գույքից դրաօգտակար բնական հատկությունները քաղելու, ինչպես նաև դրանից օգուտ ստանալու իրավաբանորեն ապահովված հնարավորությունն է։ …Տնօրինման իրավունքը գույքի ճակատագիրը որոշելու իրավաբանորեն ապահովված հնարավորությունն է։ 2. սեփականատերն իրավունք ունի իրեն պատկանողգույքի նկատմամբ կատարել օրենքին չհակասող և այլ անձանց իրավունքներն ու օրենքով պաշտպանվող շահերը չխախտող ցանկացած գործողություն, այդ թվում` իր գույքը որպես սեփականությունօտարել այլ անձանց, նրանց փոխանցել այդ գույքի օգտագործման, տիրապետման և տնօրինման իրավունքները, գույքը գրավ դնել կամ տնօրինել այլ եղանակով»։ Ինչպես ցույց է տալիս ՀՀ սահմանադրության և ՀՀ քաղ. օր.-ի համակարգային վերլուծությունը,սեփականատիրոջ լիազորությունները հայեցողական են։ Դա նշանակում է, որ ՀՀ օրենսդրությունըհնարավորություն է տվել սեփականատիրոջը սեփական կամքով, ներքին համոզմամբ, ազատորենընտրել իր գույքը օգտագործելու, տիրապետելու, տնօրինելու ուղիները, ինչը կախման մեջ չի կարողլինել այլ անձանց թույլտվությունից կամ կամահայտնությունից։ Այս իրավազորություններից օգտվելուհիմնական և միակ չափորոշիչը անձի հայեցողությունն է, ինչը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով, այսինքն` սեփականատերն ազատ է սեփական հայեցողությամբ օգտվելու իր իրավազորություներից, սակայն պայմանով, որ դա չի խախտելու որևէ իրավական ակտ կամ այլ անձի օրինական շահ։ Ինչպես ամրագրված է Սահմանադրության 31-րդ հոդվածում՝ սեփականությունից կարելի է զրկելմիայն օրենքով նախատեսված դեպքերում։ Այդպիսի յուրօրինակ հիմք է նախատեսում Քաղ. օր.-ը, որի187-րդ հոդվածը ամրագրում է. «Քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը, որն անշարժ գույքի սեփականատեր չէ, սակայն այն տասը տարվա ընթացքում բարեխղճորեն, բացահայտ և անընդմեջ տիրապետում է որպես սեփական գույք, այդ գույքի նկատմամբ ձեռք է բերում սեփականության իրավունք(ձեռքբերման վաղեմություն)»։ Տվյալ նորմը առանձնահատուկ «ընթացակարգ է» սահմանում, որի դեպքում նախկին սեփականատերն իր կամքից անկախ կորցնում է սեփականության իր սուբյետիվ իրավունքը, և միաժամանակ այդ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք է ծագում փաստացի տիրապետող անձի մոտ։ Այս նորմն ունի երկակի բնույթ, քանի որ վերջինս հանդես է գալիս և՛ իրավադադարեցնող, և՛ իրավաառաջացնող նորմի տեսքով։  Ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտի նշանակությունը չի կարելի թերագնահատել։ Ընդհանրապես, յուրաքանչյուր գույք պետք է գտնվի բնականոն քաղաքացիաիրավական շրջանառության մեջ։ Սակայն հնարավոր են դեպքեր, երբ գույքն ինչ-ինչ պատճառներով դուրս է գալիս այդ շրջանառությունից (օր.՝ տիրազուրկ գույք)։ Այս ինստիտուտը կոչված է այդպիսի գույքը վերադարձնելու բնականոնքաղաքացիաիրավական շրջանառություն։ Սակայն, ինչպես ակնհայտ երևում է վկայակոչված նորմիդիսպոզիցիայից, որպեսզի ձեռքբերման վաղեմության ուժով ծագի սեփականության իրավունք,անհրաժեշտ են մի շարք նախադրյալների միաժամանակյա առկայություն։ «Իրավական ակտերիմասին» ՀՀ օրենքի 86-րդ հոդվածի 1-ին մասում ամրագրված է, որ իրավական ակտը մեկնաբանվում էդրանում պարունակվող բառերի և արտահայտությունների տառացի նշանակությամբ` հաշվի առնելովօրենքի պահանջները, բացի այդ ակտի մեկնաբանությունը չպետք է փոփոխի դրա իմաստը։ Առաջնորդվելով իրավական ակտերի մեկնաբանման վերոնշյալ կարգով` պարզ է դառնում, որ անհրաժեշտեն հետևյալ նախադրյալները. 1) տիրապետումը պետք է իրականացվի անշարժ գույքի նկատմամբ,2) անձը չպետք է հանդիսանա տվյալ գույքի սեփականատերը,3) տիրապետումը պետք է իրականացվի տասը և ավելի տարվա ընթացքում,4) այդ տիրապետումը պետք է իրականացվի անընդմեջ,5) տիրապետման պարտադիր հատկանիշն է դրա բարեխղճությունը,6) տիրապետումը պետք է լինի բացահայտ,7) անձը պետք է գույքը տիրապետի որպես իր սեփական։ Այստեղից պարզ է դառնում, որ վկայակոչված նախադրյալները պետք է առկա լինեն միաժամանակ. դրանցից թեկուզ մեկի բացակայությունը արգելք է սեփականության իրավունքի ծագման համարսույն նորմի ուժով։ Անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել «բարեխիղճ տիրապետում» եզրույթի վրա։ Դրա համար նախ և առաջ պետք է բացահայտել տիրապետման էությունը, իսկ այնուհետև պարզաբանել դա բարեխղճության տեսանկյունից։ Կ. Սկլովսկին իր աշխատությունում տիրապետումը բնութագրում է որպես «փաստացի դրություն,երբ անձը իշխում է գույքի ֆիզիկական սուբստանցիայի նկատմամբ»1։ Հատկանշական է տեսաբանիայն միտքը, որ ինքնին իշխանությունը գույքի նկատմամբ չի հավաստում ոչինչ՝ բացի տիրապետմանիրավունքից, սակայն դրանից ենթադրվում է, որ անձի մոտ գոյություն ունի սեփականության իրավունք։ Տիրապետման իրավունքն ամրագրված է եղել դեռևս Հռոմեական իրավունքում։ Ըստ հռոմեական աղբյուրների՝ տիրապետումը համեմատաբար երկարատև, ամրակայված, այլ անձանց ներգործությունից ապահովված ֆիզիկական, իրական իշխանությունն է իրի նկատմամբ corpus և animus միասնությամբ, այսինքն` փաստացի իշխանությունը զուգորդված տիրապետելու մտադրության հետ2։ Corpus-ը և animus-ը տիրապետման որակական հատկություններն են, այսինքն` տիրապետման մեջ միահյուսված են կամքը (animus) և փաստացի իշխանությունը (corpus)։ Վերոգրյալից պարզ է դառնում, որհռոմեական իրավունքում արտացոլված են տիրապետման երկու տարրերը` տիրապետման նյութական կողմը` փաստացի տիրապետման մարմինը (corpus possessionis) և տիրապետման կամքը (animuspossidendi)։ Ժամանակակից ըմբռնմամբ՝ փաստացի իշխանությունն առկա է բոլոր այն դեպքերում, երբանձի համար ապահովված է իրի նկատմամբ երկարատև, անխոչընդոտ ազդեցության հնարավորությունը3։ Տեսաբանների որոշ մասն ավելի նեղ է մեկնաբանում այս կատեգորիան` համարելով, որ տիրապետումն առկա է միայն անձի կողմից ֆիզիկական ներգործության և ներկայության պայմաններում։ Տեսաբանների մեկ այլ խումբ դրան տալիս է ավելի լայն մեկնաբանություն. իրերի նկատմամբփաստացի իշխանությունը դրսևորվում է այդ իրերի պահպանման համար ձեռնարկվող այնպիսի միջոցներով, որոնք սովորաբար ընդունված են հասարակությունում4։ Այս պարագայում ֆիզիկական ներգործությունն ու ներկայությունը պարտադիր չեն։ Մեր կարծիքով՝ ժամանակակից պրակտիկային ավելի համահունչ է երկրորդ տեսակետը։ Տիրապետման հաջորդ հատկանիշը տիրապետման կամքն է։ Հատկանշական է, որ այս կատեգորիայի շուրջ միասնական մոտեցում չկա։ Տեսության մեջ առկա են երկու տեսակետներ.1) կամքը տիրապետման հատկանիշ է (տիրապետման սուբյեկտիվ տեսություն)5,2) կամքը չի դիտվում որպես տիրապետման հատկանիշ (տիրապետման օբյեկտիվ տեսություն)։ Ընդ որում, հարցը լուծելիս պետք է հաշվի առնել, որ իրի տիրապետման ընթացքում կամքի դրսևորումները տարբերվում են միմյանցից։ Տիրապետման ընթացքում դրսևորվող կամքի առանձնահատ1 Տե՛ս Скловский К., Собственность в гражданском праве, изд 2-ое, Москва, 2000, էջ 205-366։ 2 Տե՛ս Новицкий И., Римское право, Москва, 2002, էջ 93-94։ 3 Տե՛ս Մովսիսյան Վ., Տիրապետման ինստիտուտը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքում, ատենախոսություն, Երևան, 2010, էջ 14-30։ 4 Տե՛ս Иеринг Р․, Об основании защиты владения։ пересмотр учения о владении, Москва, 1883, էջ 129-130։ 5 Տե՛ս Покровский И․, Основные проблемы гражданского права Статут 2001, էջ 230-231։ կություններից ելնելով` կարելի է առանձնացնել մի քանի դեպք, օրինակ, երբ անձը իրը տիրապետում էսեփական անունից, մեկ այլ դեպքում տիրապետումն իրականացվում է այլ անձի անունից։ Առանձնահատուկ կատեգորիա է այն դեպքը, երբ անձն իրի տիրապետումը իրականացնում է՝ որպես սեփականատեր կամ կարծում է, որ ինքն է տվյալ իրի սեփականատերը։ Տիրապետման սուբյեկտիվ տեսությանհիմնադիր Կ. Սկլովսկու կարծիքով՝ տիրապետման համար պարտադիր է իրի նկատմամբ այնպիսիփաստացի իշխանության առկայություն, որի պարագայում անձը տիրապետում է դա՝ որպես սեփականատեր1։ Ռ. Իերինգը, ով օբյեկտիվ տեսության հիմնադիրն է, հանգում է նրան, որ իրի նկատմամբունեցած փաստացի իշխանությունն արդեն բավարար է տիրապետման իրավունքի հաստատման համար։ Մենք համակարծիք ենք օբյեկտիվ տեսության հետ, քանի որ, ինչպես ցույց է տալիս Քաղ. օր.-իհամակարգային վերլուծությունը, օրենսդրական կարգավորման են ենթարկվել տիրապետման այնպիսի դեպքեր, երբ անձը չի տիրապետում որպես սեփականատեր, սակայն նա դա անում է օրինական ճանապարհով, այսինքն` նրա տիրապետումն ունի օրինական հիմք (տիտղոս), և օբյեկտիվ անհրաժեշտություն է առաջանում պաշտպանել նման տիրապետողի օրինական շահերը և իրավունքները։ Հենց այսուղղությամբ է առաջնորդվել նաև Գերմանիան, որի Քաղաքացիական օրենսգրքի 854-րդ պարագրաֆի 1-ին կետը սահմանում է, որ իրի նկատմամբ տիրապետումը ձեռք է բերվում այդ իրի նկատմամբփաստացի իշխանության հաստատմամբ։ Այսպիսով, ընդհանրացնելով տեսական գրականության մեջարտահայտված կարծիքները և դրանք համադրելով օրենսդրական համակարգի հետ, կարելի է տալտիրապետման՝ ժամանակակից պրակտիկ ընբռնումներին համապատասխանող ընդհանրական սահմանում. Տիրապետումը գույքի գտնվելն է սեփականատիրոջ տնտեսությունում, նրա փաստացի տնտեսական իշխանության ներքո։ Տիրապետման իրավազորությունը գույքն իր տնտեսական իշխանությաններքո, սեփական տնտեսությունում պահելու` օրենքի վրա հիմնված հնարավորությունն է։ Ընդ որումփաստացի ֆիզիկական ներգործությունը և ներկայությունը դրա պարտադիր հատկանիշներից չեն, ևկարևորվում է միայն փաստացի իշխանության հաստատումը։ Տիրապետման էությունը բացահայտելուց հետո անհրաժեշտ է քննարկել «բարեխիղճ տիրապետում» կատեգորիան։ Ինչպես պարզ է դառնում Քաղ. օր.-ի 187-րդ հոդվածի բովանդակությունից, տիրապետումը անպայման պետք է լինի բարեխիղճ, որպեսզի անձը հնարավորություն ստանա դառնալտիրապետվող իրի սեփականատերը։ Բարեխղճության վերաբերյալ անդրադարձ է կատարվում Քաղ.օր.-ի 275-րդ հոդվածում. «…ձեռք բերողը չգիտեր և չէր կարող իմանալ…»։ Նախ և առաջ, տիրապետման բարեխղճությունը գնահատողական կատեգորիա է, և պետք է դիտարկել անձի սուբյեկտիվ ընկալման տեսանկյունից։ Իրականում հնարավոր են այնպիսի դեպքեր, երբ փաստացի առկա վիճակը,թեև համապատասխանում է իրավահարաբերության բովանդակությանը, սակայն նման պարագայումփաստացի չկա իրավունք (հիմքում չկա տիտղոս)։ Այս դեպքում բարեխիղճ տիրապետողը հիմնավորկասկածներ ունի, որ փաստացի վիճակը լիովին համապատասխանում է իրավունքին2։ Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ բարեխիղճ է այն տիրապետողը, ով հիմքեր ունի կարծելու, որ իր տիրապետումնառաջացել է իրավունքի հիման վրա, այսինքն` նրա տիրապետման հիմքում ընկած է տիտղոս։ Մինչդեռանբարեխիղճ տիրապետողը ոչ միայն գիտի, որ իր տիրապետման հիմքում չկա որևէ տիտղոս, այլևանհրաժեշտ հիմքեր էլ չունի, որ մտածի հակառակը3։ Անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ Քաղ. օր.-ը շատ ընդհանրական ձևով է անդրադառնում այս կատեգորիային։ Այդ բացն իր նախադեպային որոշումներով փորձել է լրացնել ՀՀ վճռաբեկ դատարանը։ «Բարեխիղճ տիրապետում» եզրույթը բազմիցս եղել է Վճռաբեկ դատարանի քննարկման առարկան,մասնավորապես` իր թիվ ԵԿԴ/1221/02/08 2009 թ. ապրիլի 17-ի և ԵԱՔԴ/1272/02/08 2009 թ. հուլիսի24-ի որոշումներում ամրագրել է. «Տիրապետման բարեխղճությունը գնահատվում է գույքն անձի փաստացի տիրապետմանը անցնելիս։ Գույքն անձի փաստացի տիրապետմանը պետք է անցնի առանցորևէ բռնության գործադրման։ Տիրապետողի մոտ պետք է առկա լինի այն համոզմունքը, որ նա գույքըձեռք է բերում օրինական հիմքերով։ Տիրապետումը պետք է հիմնված լինի այնպիսի փաստի հիմանվրա, որ անձը այդ գույքը տիրապետելու է որպես սեփականություն»4։ Այս կատեգորիայի հետ անխզելիորեն կապված է Քաղ. օր.-ի 187-րդ հոդվածում նշված «տիրապետում է որպես սեփական գույք» եզրույթը։ Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ տիրապետումը ոչ միայն պետք է լինի բարեխիղճ, այլև անձը այդ անշարժ գույքը պետք է տիրապետի որպես սեփականգույք։ Վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով դրան, նշել է, որ վերոնշյալ կատեգորիայի առկայության համար անհրաժեշտ են մի շարք նախադրյալներ, որոնք թույլ են տալիս ենթադրել, որ անձը գույքը տիրապետել է որպես իր սեփական, մասնավորապես` գույքը փաստացի տիրապետողը պետք է1 Տե՛ս Скловский К., էջ 512-515։ 2 Տե՛ս Մովսիսյան Վ., էջ 109-114։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 122։ 4 Տե՛ս Թորոսյան Գ., ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի գործնական մեկնաբանություններ, Երևան, 2014, էջ 232-248։ մասնակցի գույքի կառավարմանը, հոգ տանի դրա պահպանման համար, ինչպես իր սեփական գույքիդեպքում։ Բացի այդ, անձը պետք է գույքը տիրապետի ինչպես սեփականը նաև երրորդ անձանց հետհարաբերություններում։ Որպես սեփական գույք տիրապետելն այն կարևորագույն հատկանիշներից է,առանց որի հնարավոր չէ կիրառել ձեռքբերման վաղեմությունը։ Այս կատեգորիային է անդրադարձելնաև ՀՀ սահմանադրական դատարանը, որն իր 21.11.2006 թ/ ՍԴՈ-667 գործում անդրադարձել էՔաղ. օր.-ի 187-րդ հոդվածի համապատասխանելիությանը ՀՀ սահմանադրությանը` նշելով. «Ձեռքբերման վաղեմությունը դասվում է սեփականության իրավունքի ձեռքբերման եղանակների թվին։ Ձեռքբերման վաղեմության հիմքով անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ձեռքբերման համար պահանջվում է այդ գույքի` որպես սեփական ունեցվածքի բարեխիղճ, բացահայտ, անընդմեջ, տևական տիրապետում։ Այս նախապայմանները բացառում են ուրիշի գույքը որպես սեփականություն ձեռք բերելու հնարավորությունը, որին տիրապետողը տիրապետում և օգտագործում է, մասնավորապես՝ վարձակալության, պահատվության կամ այլ պայմանագրի հիման վրա, թեկուզև` բարեխիղճ, բացահայտ, անընդմեջ և երկարատև, սակայն իր պայմանագրային պարտավորությունների գիտակցմամբ այն համարելով ուրիշի գույք և այն տիրապետելով ոչ որպես սեփական գույք»։ Այս նույնտրամաբանությամբ էլ առաջնորդվել է ՀՀ վճռաբեկ դատարանը։ Այսօրվա պրակտիկ զարգացումները ցույց են տալիս, որ դատարանները, գործի բազմակողմանի,օբյեկտիվ և լրիվ քննության ընթացքում պարզելով, որ անձը հիմք չի ունեցել ենթադրելու, որ գույքըտիրապետում է որպես սեփական, ամրագրում են բարեխիղճ տիրապետման բացակայությունը։ Այսինքն` «որպես իր սեփական գույք տիրապետելը» և «բարեխիղճ տիրապետումը» համարվում են փոխկապակցված և փոխլրացնող երևույթներ։ Դա է վկայում Վճռաբեկ դատարանի 3-184(ՎԴ) 2008 թ.մարտի 27-ի, 3-433(ՎԴ) 2008 թ. հուլիսի 25-ի և 3-47(ՎԴ) 2008 թ. փետրվարի 29-ի որոշումները, որոնցով ամրագրվել է այն տեսակետը, որ երբ անձը չունի բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ նա այդ գույքըիր տիրապետմանն անցնելու պահից տիրապետելու է որպես սեփականը, ապա նման պարագաներումբացակայում է բարեխիղճ տիրապետումը։ Սակայն, ինչպես բխում է օրենսդրական ձևակերպումներիցև տեսական գրականության մեջ արտահայտված տեսակետներից՝ վերոնշյալ երկու կատեգորիաներըառանձին երևույթներ են։ Ճիշտ է, նրանք լրացնում են մեկը մյուսին, սակայն պետք է դիտարկել դրանքառանձին, և եթե բացակայում է մեկը, դա դեռ չի նշանակում, որ մյուսն էլ չկա։ Հնարավոր են այնպիսիդեպքեր, երբ անձը հանդիսանա բարեխիղճ տիրապետող (օրինակ՝ տիրապետում է պայմանագրի հիման վրա և այլն), սակայն բավարար հիմքեր չունենա ենթադրելու, որ այդ գույքը տիրապետում է որպես սեփական։ Նման դեպքերում ամրագրելով ոչ բարեխիղճ տիրապետման առկայություն` անձըհայտնվում է ոչ բարենպաստ պայմաններում (օրինակ՝ առաջանում է եկամուտները հատուցելու պարտականություն ավելի մեծ ծավալով և այլն)։ Հարկավոր է, որ նման իրավիճակներում ամրագրվի միայնդիսպոզիցիայի պայման հանդիսացող «որպես սեփական գույք տիրապետելու բացակայությունը միայն։ Բացի այդ՝ ինչպես նշվեց, բարեխիղճ տիրապետումը գնահատողական և սուբյեկտիվ կատեգորիաէ։ Ընդհանրապես, սուբյեկտիվ կատեգորիաները պրակտիկայում շատ դժվար ապացուցվող երևույթներ են. անգամ հստակ չէ, թե ով է կրում դրա ապացուցման բեռը։ Այս հիմնահարցը լուծելու համարառաջարկվում է օրենսդրորեն ամրագրել բարեխիղճ տիրապետման կանխավարկածը, այսինքն` անձնի սկզբանե բարեխիղճ տիրապետող է, քանի դեռ հակառակը չի ապացուցվել։ Մեկ այլ հիմնախնդիր է այն, որ Քաղ. օր.-ը չի սահմանում բարեխղճության «տևողությունը», իսկպրակտիկայում էլ հստակ մեկնաբանված չէ, թե որ պահից է սկսվում և ավարտվում բարեխիղճ տիրապետումը։ Հնարավոր են իրավիճակներ, երբ իրը ձեռք բերելու պահին տիրապետումը լինի բարեխիղճ,սակայն տիրապետման ընթացքում այն վերածվի ոչ բարեխիղճ տիրապետման։ Տեսաբաններիքննարկման առարկա է այն հարցը, թե արդյոք բավարար է բարեխղճությունը տիրապետման սկզբում,թե դա պետք է ուղեկցվի տիրապետման ողջ ընթացքում։ Դ. Մեյերը նշում է. «եթե ուրիշի գույքի բարեխիղճ տիրապետողը տեղեկացված է սեփականատիրոջ կողմից իրեն ներկայացված հայցի մասին,ապա նա այդ պահից չի կորցնում բարեխղճությունը»։ Մեյերին համակարծիք է նաև Կ. Սկլովսկին։ Տեսաբանների մյուս մասն էլ գտնում է, որ բարեխղճությունը պետք է դրսևորվի տիրապետման ողջ ընթացքում1։ Մենք համակարծիք ենք առաջին մոտեցման հետ, քանի որ միայն հայց հարուցելը կամ պահանջ ներկայացնելը դեռ բավարար չէ, որպեսզի պնդենք` տիրապետումը անբարեխիղճ է։ Հնարավոր է,որ այդ պահանջը հիմնավոր չէ կամ հայցվորը չի հանդիսանում տվյալ սուբյեկտիվ իրավունքի կրողը, ևայլն։ Բացի այդ նաև տեսական անհրաժեշտություն կա պաշտպանելու անբարեխիղճ տիրապետողի շահերը։ Բերենք երկու օրինակ։ 1 Տե՛ս Բարսեղյան Տ., Ձեռքբերման վաղեմություն, Բանբեր Երևանի համալսարանի․ «Իրավագիտություն», 143.3, 2014 (№ 2),էջ 32-34։ 1) Անձն ի սկզբանե անբարեխիղճ տիրապետող է, գույքը ձեռք է բերել անօրինական ճանապարհով ու տիրապետել տասը և ավելի տարի, իսկ օրինական սեփականատիրոջ մոտ ավարտվելեն հայցային վաղեմության ժամկետները, որը վկայակոչում է պատասխանողը։ 2) Անձն ի սկզբանե բարեխիղճ տիրապետող է, բայց տիրապետման ընթացքում ի հայտ են եկելայնպիսի հանգամանքներ, որոնց ուժով տիրապետումը վերածվել է անբարեխղճի, սակայնօրինական սեփականատերը հետ չի պահանջում գույքը։ Առաջին պարագայում կազուսային իրավիճակ է ստեղծվում, քանի որ սեփականատերը չի կարողհարկադրաբար պաշտպանել իր շահերը, իսկ, ինչպես հայտնի է, առանց հարկադրանքի սուբյեկտիվիրավունքը տվյալ պարագայում ի չիք է դառնում։ Մյուս կողմից՝ տիրապետումն անբարեխիղճ է, ինչնարգելք է հանդիսանում սեփականության իրավունքի ծագման համար։ Երկրորդ իրավիճակում, չնայած որ ի սկզբանե տիրապետումը եղել է բարեխիղճ և ընթացքում է վերածվել անբարեխղճի, սեփականատերը հետ չի պահանջում գույքը` կարծեք, հրաժարվելով դրանից։ Այս երկու օրինակներում ներկայացված կազուսի պատճառով գույքի հետագա ճակատագիրը մնում է անորոշ։ Այսպիսի իրավիճակները հիմք են տալիս պնդելու, որ անհրաժեշտություն կա պաշտպանելու նաև անբարեխիղճ տիրապետողների շահերը, ինչը բխում է ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտի էությունից, քանի որ այն կոչված է հետ վերադարձնելու գույքը բնականոն քաղաքացիաիրավական շրջանառություն, բացի այդգույքի ճակատագիրը ամեն դեպքում չպետք է մնա անորոշ։ Նման պարագայում գույքը շրջանառության մեջ ներդնելու միակ ուղին ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտն է։ Այսպիսով, ամփոփելով կարելի է հանգել հետևյալ եզրակացությունների.1) Տիրապետման մեկնաբանման համար պետք է հիմք ընդունվի օբյեկտիվ տեսությունը, համաձայն որի՝ իրի նկատմամբ փաստացի ֆիզիկական ներգործությունը պարտադիր չէ։ Կարևոր է այդ իրինկատմամբ փաստացի իշխանություն հաստատելը և այդ իրի նկատմամբ ձեռնարկվող այն միջոցները,որոնք բավարար են իրի պահպանվածության համար,2) Բարեխիղճ տիրապետումը սուբյեկտիվ կատեգորիա է, որը պրակտիկայում շատ դժվար է ապացուցել։ Այդ իսկ պատճառով առաջարկվում է սահմանել տիրապետման բարեխղճության կանխավարկածը, համաձայն որի՝ տիրապետումը կհամարվի բարեխիղճ, քանի դեռ հակառակը չի ապացուցվել,3) Բարեխիղճ տիրապետման հետ հանդես է գալիս նաև գույքը որպես իր սեփականը տիրապետելու կատեգորիան, ինչը ևս սուբյեկտիվ, գնահատողական կատեգորիա է։ Այդ իրավիճակը առկա է այնպարագայում, երբ անձի սուբյեկտիվ ընկալմամբ՝ փաստացի դրությունը համընկնում է իրավաբանական դրության հետ, մինչդեռ իրականում դա այդպես չէ։ Ուրեմն, պետք է ուշադրություն դարձնել անձիսուբյեկտիվ ընկալման վրա, և եթե բավարար հիմքեր կան ենթադրելու, որ նա գույքը տիրապետում էորպես իր սեփական, ապա նման պարագայում կասկածի տակ չպետք է դրվի դրա առկայությունը,4) «Որպես սեփական գույք տիրապետելը» և «բարեխիղճ տիրապետումը» որքան փոխկապակցված, այնքան էլ ինքնուրույն կատեգորիաներ են։ Անհրաժեշտ է դրանք պրակտիկայում դիտարկել որպես առանձին երևույթներ և մեկի առկայությունը անհարկի կախման մեջ չդնել մյուսի առկայությունից. դա էական վնաս կարող է պատճառել տիրապետողի շահերին,5) Պրակտիկ անհրաժեշտությամբ թելադրված է պաշտպանել նաև անբարեխիղճ տիրապետողիշահերը։ Ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտի բուն էությունն այն է, որ դրանով ապահովվի գույքիբնականոն քաղաքացիաիրավական շրջանառությունը։ Բացի այդ՝ ոչ մի գույք չպետք է մնա անորոշկարգավիճակով։ Սարգիս ԻսոյանՏԻՐԱՊԵՏՄԱՆ ԲԱՐԵԽՂՃՈՒԹՅՈՒՆԸ` ՈՐՊԵՍ ԱՆՇԱՐԺ ԳՈՒՅՔԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՁԵՌՔԲԵՐՄԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼԲանալի բառեր՝ սեփականություն, սեփականության իրավունք, տիրապետում, corpus possessionis, animus possidendi, բարեխիղճ տիրապետում, ձեռքբերման վաղեմություն։

Սույն աշխատությունում բացահայտված է տիրապետման էությունը, համադրվել են տարբեր տեսաբանների մոտեցումները և փորձ է արվել հիմնավորելու, թե ինչպես պետք է զարգանա պրակտիկան տիրապետման փաստը հաստատելու դեպքում։ Կատարված հետազոտության արդյունքում բացահայտվել է «բարեխիղճ տիրապետում» հասկացության բովանդակությունը` մատնանշելով այն թերությունները, որոնք նկատվում են պրակտիկ զարգացման ընթացքում։ Բացի այդ, սույն աշխատանքում հիմնավորվում է անբարեխիղճ տիրապետողի շահերի պաշտպանության անհրաժեշտությունը։

Շարժական տեխնոլոգիաների օգնությամբ իրականացվող ուսուցմանգործընթացը կոչվում է շարժական ուսուցում։ Շարժական ուսուցման ապագանպայմանավորված է ոչ միայն տեխնոլոգիայի, այլ նաև շարժական տեխնիկական միջոցներով մատուցվող ուսուցողական նյութերի զարգացմամբ։ Շարժական տեխնոլոգիաների կիրառմամբ ուսուցման գործընթացն անցնում էավելի պատկերավոր, հետաքրքիր և արդյունավետ։ Այս աշխատանքի նպատակն է ծանոթացնել առավել արդի շարժականտեխնիկական միջոցներին, դրանց միջոցով դասավանդման գործընթացի հնարավորություններին, առավելություններին, թերություններին և շարժականտեխնիկական միջոցների օպտիմալ ընտրությամբ իրականացնել տարածական պատկերումների պատրաստումը և ցուցադրումը ցանկացած հարթ մակերևույթի վրա։ Շարժական ուսուցման հիմնական տեխնիկական միջոցներն են` I. Շարժական անհատական համակարգիչներ (նկ.1), որոնց բաղկացուցիչմասերը և որոնցով կատարվող գործառույթները նույնն են, ինչ սեղանիանհատական համակարգիչներինը։ Բաղկացուցիչ մասերը փոքրացված ևօպտիմիլիզացված են տեղաշարժման ու էներգիայի խնայողության համար։ նկ.1Սեղանի անհատական համակարգչի նկատմամբ շարժական անհատականհամակարգիչի առավելություններն են`1. Դյուրակիր են։ 2. Կարող են աշխատել առանց էլեկտրական հոսանքի սնուցման աղբյուրինմիացնելու մինչև մարտկոցների նստելը։ 3. Առանձին մասերը` էկրանը, ստեղնաշարը, բլոկը և ցուցիչը ղեկավարողսարքը միշտ մնում են միմյանց միացված։ 4. Կարող են միանալ անլար ցանցերին` ներկառուցված Wi-Fi սարքավորման միջոցով։ 5. Ներկառուցված բարձրախոսի, իսկ որոշ մոդելների նաև տեսախցիկի ևխոսափողի առկայությունը։ Սեղանի անհատական համակարգչի նկատմամբ շարժական անհատականհամակարգիչի թերություններն են`1. Համանման բնութագրիչների դեպքում բարձր ինքնարժեքը, որը, տեխնոլագիայի զարգացմանը զուգընթաց, նվազում է։ 2. Առավելագույն արտադրողականության ցածր մակարդակը, քանի որ չափերը շատ փոքր են։ Այդ հատուկ պայմաններում հովացման համար օգտագործվող սարքավորումներն ունեն շատ խիստ սահմանափակումներ` կապված ջերմահեռացման գործընթացի հետ, որի պատճառով մեծ հզորությամբմշակիչների դեպքում խոչընդոտներ են առաջանում։ Այդ պատճառով նույնիսկ միջին հզորության սովորական համակարգիչների արտադրողականությունն ավելի բարձր է, քան համակարգչային խաղերի, եռաչափ մոդելավորման, նախագծային և նման այլ աշխատանքների համար նախատեսվածշարժական անհատական համակարգիչներինը։ Այդ շարժական անհատական համակարգիչներում բնականոն աշխատանքի համար տեղադրվում ենոչ առավելագույն արտադրողականության մշակիչներ, և օգտագործում ենտեսաքարտերի մոբիլային տեսակները։ 3. Սարքավորումների վերափոխման սահմանափակումները. շարժական անհատական համակարգիչների մեծ մասում տեսաքարտերի վերափոխմանհնարավորություն չկա, իսկ մշակիչը և օպտիկական խտասկավառակիսկավառակակիրը փոխելու համար անհրաժեշտ է դիմել համապատասխան մասնագետներին։ 4. Տարբեր օպերացիոն համակարգերին անհամատեղելիությունը։ 5. Շահագործման անհարմարավետությունը՝ կապված չափի փոքրությանհետ. մեծ մասի ստեղնաշարերի սեղմակները ավելի քիչ են և փոքր, 14 դյումից առավել փոքր անկյունագծերով էկրաններից դիտման անհարմարավետությունը, մկնիկից չօգտվելու դեպքում ցուցիչը մատով կարգավորելուանհարմարավետությունը։ 6. Էլեկտրական մասերի հովացման համակարգը. հովացուցիչները, չնայածբարձր պտուտաթվերի, չեն ապահովում անհրաժեշտ ջերմահեռացում, որիհետևանքով երբեմն կարող է առաջանալ բարձր հաճախականությամբաղմուկ, իսկ միկրոսխեմաները հաճախակի շարքից դուրս են գալիս բարձրջերմաստիճանի պատճառով։ 7. Վնասվելու մեծ հավանականությունը, որը պայմանավորված է շարժունությամբ։ 8. Վերանորոգման դժվարությունները, որի պատճառներն են չափերի փոքրությունը և մասերի փխրունությունը։ Անկյունագծի երկարությունից կախված` շարժական անհատական համակարգիչները հիմնականում լինում են` 17 դյույմ և ավելի սովորական համակարգչին փոխարինող ծնկակալներ 14-ից մինչև 16 դյույմ զանգվածային օգտագործման նոթբուքեր` ծոցատետրեր (Notebook), 11-ից մինչև 13,3 դյույմ սուբնոթբուքեր (SubNotebook), 9-ից մինչև 11 դյույմ ուլտրաշարժական նոթբուքեր, որոնց քաշը մոտ 1կգ է, 7–ից մինչև 12,1 դյույմ նեթբուքեր (Netbook), DVD սկավառակասարքեր չունեն, 7 դյույմից փոքր ափակալ (Palmtop) կամ գրպանի համակարգիչ։ Այն շարժական անհատական համակարգիչները, որոնց էկրաններըպատրաստված են սենսորային համակարգի հիման վրա (այսինքն՝ զգայուն են,կարելի է ներմուծել տվյալներ մատով էկրանին հպման դեպքում) անվանումեն պլանշետային անհատական համակարգիչներ։ Արտադրողականությամբ պլանշետային անհատական համակարգիչները զիջում են սեղանի անհատական համակարգիչներին և նութբուքերին։ Apple ընկերության կողմից iPad-ը` համացանց պլանշետի առաջին նմուշը, թողարկվել է 2010 թ., երկրորդ սերունդը` iPad 2 –ը, 2011 թ., իսկ երրորդ սերունդը` «The New IPad»-ը, 2012 թ.։ Ուսումնական նպատակներով օգտագործվող շարժական անհատականհամակարգիչները, նրանցով կատարվող աշխատանքներով պայմանավորված,լինում են` ա) միջին կարգի նոթբուքեր, որոնց էկրանի անկյունագիծը կարող է լինել 7-ից21 դյույմ չափի, օգտագործվում են տեքստային նյութեր և միջին բարդությանաշխատանքներ կատարելու համար,բ) մուլտիմեդիային նոթբուքեր, որոնց էկրանի անկյունագիծը կարող է լինել15.6-ից 18.4, օգտագործվում են տարբեր տեսակի աշխատանքների համար,գ) խաղային նոթբուքեր, որոնց էկրանի անկյունագիծը կարող է լինել 17 դյույմ ևավելի, ունեն համեմատաբար մեծ հզորությամբ պրոցեսոր և տեսաքարտ,օգտագործվում են համակարգչային ուսումնական խաղերի և գրաֆիկականաշխատանքների համար,դ) շարժական աշխատանքային կայան, որի էկրանի անկյունագիծը կարող էլինել 15,4-ից 17դյույմ չափի, ունեն համեմատաբար մեծ հզորությամբ պրոցեսոր, մոբիլային տեսակի պրոֆեսիոնալ տեսաքարտ, օգտագործվում ենեռաչափ մոդելավորման աշխատանքների համար,ե) սենսորային էկրանով նոթբուքեր, որոնց էկրանի անկյունագիծը կարող էլինել տարբեր չափերի, ունեն լիարժեք ստեղնաշար, օգտագործվում են տեքստային աշխատանքների համար։ II. Շարժական էլեկտրոնային գրատախտակներ(նկ.2), որոնցում կիրառվողինֆրակարմիր տեխնոլոգիան հնարավորություն է տալիս ցանկացած հարթմակերևույթ (պատը, սովորական գրատախտակը և այլն) ձևափոխելու էլեկտրոնային գրատախտակի։ նկ.2Ինֆրակարմիր տեխնոլոգիայի հիմքում էլեկտրոնային մարկերի դիրքի ֆիքսման երևույթն է` կախված լազերային ճառագայթի ազդանշանից։ Այստեղ պրոյեկտման մակերևույթից ազդանշանների ընդունման համար չեն պահանջվում հատուկ սարքավորումներով հագեցած պրոյեկտմանմակերևույթներ։ Պրոյեկտման տիրույթից էլեկտրոնային ցուցափայտի կամէլեկտրոնային մարկերի միջոցով աշխատանքը կառավարելու համար տեսախցիկը, ընդունելով լազերային ճառագայթի ազդանշանը, տեսագրված պատկերը հաղորդում է համակարգչին, որն իր հերթին պրոյեկտորի միջոցով այնպատկերում է գրատախտակին (նկ.3)։ նկ.31.Պատի մակերևույթ կամ մարկերային գրատախտակ։ 2. Շարժական էլեկտրոնայինգրատախտակ 3. Պրոյեկտոր։ 4. Համակարգիչ։ 5. Էլեկտրոնային ցուցափայտ։ Համակարգչով աշխատանքը կարելի է կառավարել նաև մկնիկի օգնությամբ։ Աշխատանքային գոտին կարող է հասնել մինչև 150 դյույմի։ Գրատախտակի վրա կարելի է գրել տարբեր ձևաչափերի ֆայլերով(PPT, PDF, Word ևայլն), որոնք ներմուծված են համակարգիչ։ Շարժական էլեկտրոնային գրատախտակների կիրառմամբ դասավանդման առավելություններն են`1. դասի մատչելի մատուցում և մատուցվածի ստուգում ժամանակի խնայողությամբ,2. ուսումնասիրվող օբյեկտների համոզիչ, զննական, հուզական ընկալում,3. սովորողի մեջ դասի նկատմամբ հետաքրքրության առաջացում,4. ուսուցիչների և աշակերտների ավելի ակտիվացնում՝ մղելով հետազոտական աշխատանքի։ III. Բջջային հեռախոսները (նկ.4), որոնք նախատեսված են հեռախոսայինհաղորդակցության և բազային կայանների (բազմահաճախականության ռադիոընդունիչ և հաղորդիչ) միջոցով բջջային ցանցի ծածկույթի տիրույթումհեռախոսային կապ իրականացնելու համար։ Կրթության բնագավառում կիրառվում են այն բջջայինհեռախոսները, որոնք, ունենալով հեռախոսի գործառույթներ և լիարժեք օպերացիոն համակարգ, թույլ ենտալիս ներբեռնել ծրագրեր։ Դրանցից է Apple ընկերության կողմից 2007թ.-ից թողարկվող iPhone մուլտիմ-եդիային սմարտֆոնը, որն աշխատում է Apple iOS օպերացիոն համակարգով, մոդելներն են`iPhone 2G, iPhone 3G,iPhone 3GS, iPhone 4, iPhone 4S, iPhone 5։ Ուսուցման պրոցեսում կիրառող բջջային հեռախոսներըհնարավորություններ են տալիս օգտագործելու՝նկ.4ցանկացած հարթ մակերևույթին պատկերների ևտեսապատկերների պրոյեկտման տեխնիկական միջոց,2. ֆաքս, համացանց, Bluetooth, Wi-Fi և այլն տեղեկատվություն փոխանակելուհամար,3. ֆոտոխցիկ, տեսախցիկ, տպիչ և պատկերամուտ,4. ականջակալներ և խոսափողներ,5. ֆլեշ քարտեր` տվյալների պահպանման համար,6. ձայնագրիչ, ռադիոընդունիչ, երաժշտական նվագարկիչ և տեսավերարտադրիչ,7. կարճ հաղորդագրություններ (SMS) փոխանակելու համար,8. ընդլայնված հաղորդագրություններ (EMS) փոխանակելու համար։ EMS-իմիջոցով կարող ենք տեքստը ֆորմատավորել, ավելացնել պատկերներ, ձայնև երաժշտություն,9. մուլտիմեդիային հաղորդագրություն (MMS) փոխանակելու համար։ MMS-ըհնարավորություն է տալիս տեքստում ավելացնելու պատկերներ, տեսահոլովակներ, ձայն և երաժշտություն։ IV. Լազերային միկրոշարժական պրոյեկտորները (նկ.5ա)։ Դրանցից է MicroVision կազմակերպության կողմից ստեղծված SHOWWX+ լազերայինմիկրոշարժական պրոյեկտորը, որը հնարավորություն է տալիս միանալու սմարտֆոններին, անհատական համակարգիչներին և ցանկացած հարթ մակերևույթին պրոյեկտել որակյալ պատկերներ և տեսապատկերներ(նկ.5բ)։ Այնունի 10 լյումեն լուսային հոսք, 848х480 թույլատրելի ունակություն, 122գ կշիռ,արտաքին չափերը՝ 60x14x118մմ, կարող է աշխատել ինչպես հոսանքի սնուցման ցանցով, այնպես էլ մարտկոցով (մոտ 2 ժամ տևողությամբ), պրոյեկտմանպատկերի մակերևույթի անկյունագիծը 0.15-ից մինչև 2.5 մետր է։ ա բ նկ.5 Կրթական բնագավառ շարժական ուսուցման տեխնիկական միջոցներիներդրման առավելություններն են`1. սովորողների ուսուցման անհատականացումը, 2. անընդհատ շարժման մեջ գտնվող ուսուցիչների ուսուցման գործընթացիարդյունավետ կազմակերպումը,3. սովորողների պատասխանատվության բարձրացումն իրենց աշխատանքինկատմամբ,4. սովորողի մեջ ուսման նկատմամբ հետաքրքրության առաջացումը,5. ուսուցման գործընթացի հավասարաչափ տարածումը ժամանակի մեջ. Դասավանդվող նյութի մի մասը մատուցվում է արտադասարանային քննարկումների միջոցով (կարճ հաղորդագրություններով ուսումնական նյութիփոխանակմամբ),6. կրթության կազմակերպումը տարածության մեջ` ուսուցման գործընթացումընդգրկելով տարբեր քաղաքների, երկրների ուսանողների,7. տեղեկատվության հետ աշխատելու կարողությունների զարգացումը։ Թերություններն են`Ճառագայթման ենթարկվելու վտանգը, այնուամենայնիվ, նվազագույն է,1. Bluetooth տեխնոլոգիան և բջջային հեռախոսների միջոցով համացանցինհեշտությամբ միանալու հնարավորությունը առաջ են բերում անվտանգության հետ կապված հարցեր։ Ուսուցման շարժական տեխնիկական միջոցների հնարավորությունները, առավելություններն ու թերություններն գիտենալուց հետո ընտրում ենքանհրաժեշտ տեխնիկական միջոցը։ Տարածական պատկերացման զարգացմանն առավելապես նպաստում է ակնառու պատկերումների ստացումը ևպատկերավոր ու հետաքրքիր ցուցադրումը։ Ակնառու պատկերումների ստացման համար խոչընդոտներ են՝ զուգահեռ և կենտրոնական պրոյեկցիաների մեթոդներով աքսիոնոմետրիկև հեռանկարային պատկերումների կառուցումների բարդությունը ևաշխատատարությունը, կառուցումների անճշգրտությունը, որը կախված է օգտագործվող գործիքների և միջոցների անճշտությունից, ինչպես նաև ուսուցչի հմտություններիցև կարողություններից։ Այդ խոչընդոտները հեշտությամբ կարելի է հաղթահարել՝ օգտվելովառավել հզոր մշակիչով և մեծ ծավալի տեսաքարտով անհատական շարժական համակարգիչներից, որոնց կիրառմամբ ուսուցիչը կարող է ավելի բարձրարդյունքների հասնել՝ դասավանդման պրոցեսում օգտագործելով համակարգչային ծրագրային փաթեթները։ Ուսումնական նյութի պատրաստման ճշգրտությունը և ակնառուությունը ապահովելու համար անհրաժեշտ է օգտվել AutoCAD, ArchiCAD գծագրմանծրագրերից։ Ուսումնական նյութը տեքստային և այլ արտահայտչամիջոցներով պատկերավոր և հետաքրքիր ներկայացնելու համար պատրաստվում է շնորհանդեսների պատրաստման MICROSOFT POWERPOINT ծրագրով և ցուցադրվումէ սմարտֆոն բջջային հեռախոսի, լազերային միկրոպրոյեկտորի միջոցով։ Պետք է ճիշտ որոշել. Պատկերման անկյունագծի մեծությունը (մինչև 2,5մ)՝ սենյակի մեծությամբ(մինչև 30մ2) և նստատեղերի քանակով պայմանավորված (մինչև 30 հոգի)։  Օպտիմալ տեսադաշտի գոտին՝ ըստ նստատեղերի։  Պատրաստված նյութի ցուցադրման ժամանակահատվածը (դասի սկիզբ,միջնամաս, վերջնամաս) և տևողությունը դասապրոցեսում (մոտ 20 րոպե)։ Տարածական պատկերացումների զարգացման գործընթացում ուսուցման շարժական տեխնիկական միջոցների կիրառման առավելություններն են`1. Դասը մատուցվում է մատչելի և մատուցվածը ստուգվում է ժամանակիխնայողությամբ։ 2. Դասը զարգացնում է աշակերտի ստեղծագործական ունակությունները։ 3. Ուսումնասիրվող օբյեկտները մատուցվում են համոզիչ, զննական։ 4. Աշխատանքը դասի ժամանակ դառնում է կենդանի գործողություն, որը սովորողի մեջ մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում։ 5. Անընդհատ շարժման մեջ գտնվող ուսուցիչները հնարավորություն են ունենում ուսուցման գործընթացի արդյունավետ կազմակերպման։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 2. http։ //ru.wikipedia.org/wiki/Ноутбук3. http։ //ru.wikipedia.org/wiki/ Микропроектор4. http։ //ru.wikipedia.org/wiki/ Мобильный телефон5. http։ //ru.wikipedia.org/wiki/ Интерактивная доска6. http։ //interaktiveboard.ru/publ/ Как я использую интерактивную доску на уроках русского7. http։ //www.mobi.ru/videos.php?rTag/ Ноутбуки -- Видео8. http։ //droider.ru/.../3m-mp220-mikroproektor-dlya-android-ustroystv/ Տեղեկություններ հեղինակի մասինԽաչատուր Գարեգինի Սուլթանյան – Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետականմանկավարժական ինստիտուտ, դոցենտ, E-mail։

Ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաները ենթադրում են գիտելիքների ձեռքբերման բոլորովին նոր ուղղություններ և ուսուցման կազմակերպման նոր ձևեր։

Ներածություն։ Հայտնի է, որ բնակլիմայական պայմաններն ունեն զգալիազդեցություն մարդկանց առողջության ու գործունեության վրա։ Դրանք նաևռեկրեացիոն համալիրի կարևոր տարրեր են, քանի որ սանատոր-առողջարանային տնտեսության, զբոսաշրջային կենտրոնների աշխատանքը մեծապեսպայմանվորված է եղանակային պայմաններով։ Վերջինս կարևոր է նաև զբոսաշրջային երթուղիների, լեռնագնացության, ինչպես նաև ռեկրեացիայի բազմաթիվ այլ ճյուղերի գործունեության համար։ Նկատի ունենալով ասվածը՝ ցանկացած տարածքի բնակլիմայականպայմանները կարելի է դիտել որպես ռեկրեացիոն ռեսուրս։ Բարենպաստ կլիման և եղանակը շատ կարևոր են մարդու հոգեկան և ֆիզիոլոգիական հանգստիհամար [1]։ Նյութը և մեթոդիկան։ Դրսում գտնվող մարդու վրա օդերևութաբանականգործոններն ունեն համալիր ազդեցություն։ Մեր կողմից նպատակահարմար էհամարվել մարդու ջերմազգացողության հաշվարկել ըստ էկվիվալենտ-էֆեկտիվ ջերմաստիճանի (ԷԷՋ), որը ցույց է տալիս ջերմաստիճանի, խոնավությանև քամու արագության միագումար ազդեցությունը։ Էկվիվալենտ էֆեկտիվ ջերմաստիճանի հաշվարկը իրականացվել է ըստ երկու բանաձևերի։ Դրանցիցառաջինը Ա. Միսսենարդի առաջարկած բանաձևն է [4].1,76+1,4×(cid։ 1874)(cid։ 2868),(cid։ 2875)(cid։ 2873)−0,29×(cid։ 1872)×(cid։ 3436)1− (cid։ 1858)100(cid։ 3440) (1) 37−(cid։ 1872) 0,68−0,0014×(cid։ 1858)+ ԷԷՋ=37− որտեղ t-ն՝ օդի ջերմաստիճանն է 0C, v-ն՝ քամու արագությունը մ/վրկ, f-ը՝ օդիհարաբերական խոնավությունը %-ով։ Հետազոտվող տարածքի սահմաններում ԷԷՋ արժեքների հաշվարկմանհամար ելակետային են օդերևութաբանական 17 կայանների տվյալները։ Որպեսօդի ջերմաստիճան ընդունվել է ամենատաք և ամենացուրտ ամիսների միջինջերմաստիճանը, օդի հարաբերական խոնավության համար վերցվել են ամենատաք և ամենացուրտ ամիսների խոնավության ցուցանիշները։ Կարևոր է ընդգծել այն հանգամանքը, որ օդերևութաբանական կայանները ունեն միանգամայն տարբեր հիպսոմետրիկ դիրք, և դրանց բարձրությունները տատանվում են460-ից մինչև 2020 մ-ի սահմաններում, ինչը նշանակում է, որ դրանք տարածվումեն ուսումնասիրվող տարածքի գրեթե բոլոր բարձունքային գոտիներում։ Անդրադառնալով ԷԷՋ արժեքների հաշվարկին՝ նշենք, որ վերոնշյալ բանաձևով հաշվարկն իրականացվել է MS Excel միջավայրում, որտեղ կառուցվել էբանաձև (1)-ը, ապա մուտքագրվել են համապատասխան օդերևութաբանականտվյալները, և ստացվել են ԷԷՋ ցուցանիշները։ (cid։ 1845)=(1−0,006×(cid։ 1872))×(1+0,2×(cid։ 1874))×(1+0,006×(cid։ 1834))×(cid։ 1837)(cid։ 3003)×(cid։ 1827)(cid։ 3004) (2) Ելակետային նույն տվյալների հիման վրա ԷԷՋ արժեքները հաշվարկվելեն նաև Օսոկինի բանաձևով.որտեղ որտեղ t-ն՝ օդի ջերմաստիճանն է 0C, v-ն՝ քամու արագությունը մ/վրկ, H-ը՝ կետի բացարձակ բարձրությունը մ-ով, իսկ KB և AC-ն գործակիցներ են,որոնց արժեքը պայմանավորված համապատասխանաբար օդի հարաբերականխոնավության և օդի ջերմաստիճանի արժեքներով, վերցվել են ստորև բերվածաղյուսակ 1-ից։ Աղյուսակ 1. Օսոկինի բանաձևում օգտագործված գործակիցներիարժեքները։ ԱրժեքըԽոնավությանմիջակայքըԱրժեքըՕդիջերմաստիճանիմիջակայքըՎերոնշյալ երկու բանաձևերով ստացված արդյունքների համար կազմվելեն թվով 3 քարտեզներ։ Քարտեզագրական աշխատանքների կատարման համար անհրաժեշտ էեղել վերցնել ելակետային կայանների բացարձակ բարձրության և աշխարհագրական կոորդինատների տվյալները, որոնք վերցվել են Google Earth միջավայրից։ Հետագա քարտեզագրական աշխատանքները իրականացվել են Surfer14 ծրագրային միջավայրում։ Առաջին քայլով ելակետային ԷԷՋ տվյալները ենթարկվել են ինտերպոլյացիայի Kriging մեթոդի օգնությամբ, որի արդյունքում ստացվել է ՀյուսիսայինՀայաստանի (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ) սահմաններում ԷԷՋ արժեքների քանակական դաշտը բնութագրող ելքային ռաստրը։ Հաջորդիվ կառուցվել է թեմատիկ շերտի գունային սանդղակը, ընտրվել էքանակական դաշտի իզոգծերի քայլը։ Ստացված արդյունքները ներկայացվածեն ստորև բերված նկար 1 և 2-ում։ Զբոսաշրջիկների համար, որոնք գտնվում են բնության մեջ, շատ կարևորեն եղանակային պայմանները։ Եղանակային ցուցանիշներից մարդու վրա զգալի ազդեցություն են թողնում օդի ջերմաստիճանը, հարաբերական խոնավությունը և քամու արագությունը։ Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի կենսակլիմայական ցուցանիշների գնահատումը կարևորվում է գլխավորապես բացօթյահանգստի (էկոզբոսաշրջություն, լեռնային տուրիզմ, առողջարարական քայլք ևայլն) նպատակով։ Նկ. 1 Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի ամառային ամիսների ԷԷՋ տվյալներիքարտեզ։ Ուստի առավել կարևորվում է, այսպես կոչված, «կոմֆորտային զոնայի»բացահայտումը։ Առողջ մարդու համար կոմֆորտային են 17°-ից մինչև 23°-ի ջերմաստիճանները։ Ընդ որում, պետք է նշել, որ ակտիվ ռեկրեանտների համար,կոմ ֆորտային է համարվում 12-16° էկվիվալենտ-էֆեկտիվ ջերմաստիճանը [2,էջ47]։ Ըստ ստացված տվյալների՝ մեր կողմից կազմված քարտեզների վերլուծությունն ընդհանուր առմամբ ցույց է տալիս, որ Հյուսիսային Հայաստանիտարածքը մեծ մասամբ ունի բարենպաստ կենսակլիմայական ցուցանիշներռեկրեացիայի և զբոսաշրջութան համար։ Նկ. 2 Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի ձմեռային ամիսների ԷԷՋ տվյալներիքարտեզ-սխեմա։ Ըստ ԷԷՋ-ի ամառային ամիսների ցուցանիշների՝ հետազոտվող տարածքում առկա են կոմֆորտային տաք ջերմաստիճաններից (ԷԷՋ=18°C) հյուսիսարևելքում, մինչև զով (ԷԷՋ = 9°C) հյուսիս-արևմուտքում։ Պետք է նկատել, որ առավել կոմֆորտային (ԷԷՋ = 12-18°C) ցուցանիշներառկա են Լոռու մարզում, որտեղ Սպիտակ-Տաշիր գծից արևելք ընկած տարածաշրջաններոմ պայմանները առավել քան նպաստավոր են։ Ամառային նպաստավոր պայմաններ են առկա Գյումրիում և նրա շրջակայքում։ Ամառային շոգից խուսափելու համար զով եղանակների գերակշռությամբ առանձնանում է Աշոցքի սարահարթը, ինչպես նաև Լոռու մարզի Լերմոնտովո բնակավայրը իր շրջակայքով։ Տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Հյուսիսային Հայաստանի տարածքում չեն գրանցվում ուժեղ ջերմայինծանրաբեռնվածություններ։ Հյուսիսային Հայաստանի համար մեծ կարևորություն ունի նաև ձմեռայինզբոսաշրջությունը, որի զարգացումը կարող է նվազեցնել տարածաշրջանի զբոսաշրջության սեզոնային անհամաչափությունը։ Ձմեռային սեզոնի կոմֆորտայնության հաշվարկը, ըստ ԷԷՋ-ի, ունի հետևյալ պատկերը (նկ. 2)։ Առավել ցածրարժեքները ստացվում են հետազոտվող տարածքի հյուսիս-արևմուտքում՝ Արփի լճի ավազանում, որտեղ ԷԷՋ-ի արժեքը նվազում է մինչև -22°C կամ «շատցուրտ» ցուցանիշի։ Ցածր արժեքներ են գրանցվել նաև Տաշիրի (ԷԷՋ = 16°C, կամ«ցուրտ») և Լերմոնտովոյի շրջանում։ Ձմռանը համեմատաբար մեղմ պայմաններ են ձևավորվում Օձուն-Դիլիջան իզոթերմից (- 9°C) դեպի արևելք ընկած տարածաշրջանում, որտեղ ձմեռային ԷԷՋ-ն կարելի է գնահատել որպես «շատ զով» (ԷԷՋ = - 6 -7°C)։ Նկ. 3 Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի եղանակային խստության գնահատման քարտեզ-սխեմա (ըստ Օսոկինի, 1968) [5]Նկատի ունենալով, որ Հյուսիսային Հայաստանի տարածքը տարածվում էզգալի հիպսոմետրիկ բարձրությունների վրա, մեր կողմից նպատակահարմարհամարվեց ձմեռային սեզոնի եղանակային խստությունը գնահատելու համարհաշվարկ կատարել նաև Օսոկինի բանաձևով, որում որպես ցուցանիշ օգտագործվում է նաև տեղանքի բարձրությունը (նկ. 3)։ Ի տարբերություն ԷԷՋ-ի՝ Օսոկինի մեթոդով գնահատման արդյունքում ստացվել են բալեր, որոնք ցուց են տալիս տարածքի եղանակի խստությունը։ Ըստ ստացված ցուցանիշների՝ առավելխիստ ձմեռային պայմաններ կան հետազոտվող տարածքի հյուսիսարևմտյանտարածաշրջանում՝ Աշոցքի գոգավորությունում։ Աղյուսակ 2։ Ձմեռային խստության գնահատման սանդղակն ըստ Բոդմանի [10]։ Ձմեռային խստությանՈրակական գնահատականըցուցանիշը SՄեղմ ձմեռՔիչ ցուրտ ձմեռՉափավոր ցուրտՑուրտՇատ ցուրտՍաստիկ ցուրտԾայրահեղ սաստիկ ցուրտՀաշվարկի արդյունքում նման ցուցանիշների ստացումը, մեր կարծիքով,պայմանավորված է օդերևութաբանական տվյալների սակավությամբ և ինտերպոլյացիայի մեծ մակերեսով։ Համեմատելով ձմեռային ջերմաստիճանների ևԷԷՋ ցուցանիշների հետ՝ Օսոկինի մեթոդով ստացված արդյունքները՝ մոտավորապես ունեն նույն տարածական բաշխումը։ Տարածքի խստությունը նվազում էհյուսիս-արևմուտքից դեպի հյուսիս-արևելք, ընդ որում, խստության մեղմացման հիմնական պատճառը հիպսոմետրիկ բարձրությունների նվազումն է։ Եզրակացություններ։ Կատարված հաշվարկների և ստացված արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ.1. Հյուսիսային Հայաստանի գրեթե ամբողջ տարածքն ունի բարենպաստ կենսակլիմայական պայմաններ ռեկրեացիայի և զբոսաշրջության զարգացմանհամար։ 2. Կոմֆորտային տաք ջերմաստիճանները (ԷԷՋ=18°C) գերակշռում են Տավուշիմարզի արևելյան, հյուսիսարևելյան և մասամբ Լոռու մարզի հյուսիսարևելյան շրջաններում։ 3. Ձմեռային ռեկրեացիայի համար առավել բարենպաստ պայմաններ են առկաՀյուսիսային Հայաստանի արևմտյան և հյուսիսարևմտյան տարածաշրջաններում՝ մինչև So=10 իզոգիծը։ 4. Հետազոտվող տարածքում ԷԷՋ ցուցանիշները զգալի փոփոխությունների ենենթարկվում, ինչպես ամառային, այնպես էլ ձմեռային ամիսներին։ Զբոսաշրջիկների համար պայմանները անբարենպաստ կարող են լինել հյուսիսարևմտյան տարածաշրջանի բարձրլեռնային հատվածամասերը՝ So=10 իզոգծից հյուսիս-արևմուտք, որտեղ խիստ ձմեռների դեպքում կարող է լինելցրտահարության վտանգ։ Հետազոտությունն իրականացվել է ՇՊՀ-ի կողմից տրամադրվողֆինանսական աջակցության շնորհիվ՝ № GSPI 01-SCI-2017 գիտական թեմայիշրջանակներում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ные, части 1-7, Выпуск 16, Армянская ССР. Л. Гидрометеоиздат. 1989г. С. 365։ климата. – СПб.։ Гидрометеоиздат, 2002. – С. 266–271.нального зимоведения. Вып.2. – Чита։ Забайкальск. географическое общество10. Андреев С.С. Экология человека. - Ростов н/Д.։ Издатель Турова Е.А., 2007. Տեղեկություններ հեղինակների մասինՄարտիրոսյան Լևոն Մովսեսի - աշխ. գիտ. թեկնածու, դոցենտ Շիրակի Մ.Նալբանդյանի անվան պետական համալսարան Էլ. փոստ։ mlevon2003@mail.ruՍարգսյան Ռուդոլֆ Սուրենի - երկրաբ. գիտ. թեկնածու Շիրակի Մ.Նալբանդյանի անվան պետական համալսարան Էլ. փոստ։ rudolf-sargsyan@mail.ruԳրիգորյան Անահիտ Արայիկի – հայցորդՇիրակի Մ.Նալբանդյանի անվան պետական համալսարան Էլ. փոստ։

Հոդվածում ներկայացված է օդերևութաբանական մի քանի ցուցանիշների վերլուծություն, որի նպատակն է գնահատել Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի կենսակլիմայական ռեսուրսները ռեկրեացիայի զարգացման նպատակով։ Չնայած բոլոր կենսակլիմայական տվյալները ազդում են մարդու վրա, հոդվածում անդրադարձ է կատարվել օդի ջերմաստիճանին, խոնավությանը և քամու արագությանը։

ԳԻՏԱԿՐԹԱԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐԸ ԳԱՐԵԳԻՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆՑԻԲԱՐԵՆՈՐՈԳՉԱԿԱՆ ԾՐԱԳՐԵՐՈՒՄԳ. Հովսեփյանցն իր հոդվածներում և քարոզներում, թեև բավականինսուր քննադատության էր ենթարկում ժամանակի դպրոցների, ճեմարանի ևմիաբանության գործունեությունը, սակայն Կարապետ Տեր-Մկրտչյանի նմանմիայն Ս. Էջմիածնին էր վերապահում հայ ժողովրդի և եկեղեցու վերածննդիու վերանորոգության գործը։ Դպրոցը համարելով ազգի գլխավոր երակներից մեկը՝ Գ. Հովսեփյանցըհատուկ ուշադրություն է դարձրել Մայր աթոռի միաբանության և ընդհանրապես՝ հոգևոր դասի կրթության հարցերին։ Միաբանությունից են դուրսգալիս եկեղեցու նվիրապետներն ու բարձրաստիճան հոգևորականները, ևայստեղից պետք է դուրս գան նաև եկեղեցու բանիմաց քարոզիչները, աստվածաբանները և գիտնականները. «Վերակազմել այդ միաբանությունը ժամանակի պահանջների համեմատ կրթված, գիտուն և գործին ընդունակ մարդկանցով… Մայր Աթոռի ճեմարանը բարձրագույն դպրոց դարձնել, հատուկ ուսուցիչներ պատրաստել` հոգևորական և աշխարհական, որոնք գիտություն ունենան ազգային և եկեղեցական գիտություններ մշակելու … Մայր Աթոռըվարչականի հետ դարձնել մտավոր շարժման և առաջադիմության կենտրոն»1։ Գ. Հովսեփյանցը, հանգամանալից նկարագրելով միաբանության անմխիթար վիճակը, բարձրաստիճան հոգևորականների անխոհեմ պահվածքը,սեփական կոչման նկատմամբ գիտակցության պակասը, նշում էր, որ կարևորպաշտոնների գլուխ անցած մարդիկ պետք է համապատասխան պատրաստություն, հմտություն և մտավոր կարողություն ունենան։ Նա միաբանությանըկոչ էր անում վերականգնել նախկին բարոյական հեղինակությունը, որպեսզիկարողանա ազդեցիկ դեր կատարել։ Այդ հեղինակությունը նա կապում էրմտքի գերազանցության և գիտության հետ. «Բարձր տիտղոսներն ու պաշտոնները բավական չեն ժողովրդի առաջադիմության և փրկության առաջնորդհանդիսանալու համար, այլ անհրաժեշտ է պաշտոնի հետ միացնել բարոյականարժանիքը, գիտությունը, կրթությունը, եթե չենք կամենում սիրո փոխարեն1 Հովսեփյան Գ., Հայոց Հայրապետական Աթոռը, «Արարատ», Հունվար, էջմիածին, 1908, էջ 33։ արհամարհանք հնձել»2։ Նա մատնանշում է ճեմարանի անպտուղ գործունեությունը, որը չէր կարող ժամանակի պահանջներին բավարարել. «Խանգարումեն՝ երիտասարդ ուսանող սարկավագների միանգամայն ազատական և անպատասխանատու վիճակը, տարիների ընթացքում Էջմիածնից կտրվածլինելը և հոգևոր իշխանության բացարձակ անտարբերությունը, հասարակության սխալ կարծիքն ու տրամադրությունը դեպի նորությունը։ Հեղափոխական վերարկու հագած զանազան արտառոց գաղափարներ և պղտոր հոսանքներ տատանում առաջ բերեցին երիտասարդ նվիրյալներից ոմանց մեջ, ևմիմյանց հետևից վանականությունից հրաժարվեցին պատրաստի ուժերի միմասը, որոնց ներկայությունը և գործակցությունը, անշուշտ, ուրիշ կերպարանքպիտի տար միաբանությանը»3։ Անդրադառնալով հնագույն շրջան եկեղեցական վարդապետական հատուկ դասակարգին` նշում էր, որ քարոզչի միայն տաղանդն ու համոզմունքըբավարար չեն զանգվածներին ու հարյուրավորներին բարոյական նկարագիրապահովելու համար. քարոզիչը պետք է սոցիալական ու քաղաքակրթականկյանքի երևույթներին ու պահանջներին քաջատեղյակ լինի։ Մայր աթոռիմիաբանությունը պետք է նաև գիտական հեղինակություն ունենա։ Խոսքըբարձրագույն կամ առնվազն ճեմարանական գիտության մասին չէ, որ ստանում է վարդապետը, այլ գիտության մասնագետի մասին։ Միաբանությունընվիրված պիտի լինի միայն գիտության մշակությանը, կրթություն առնիարտասահմանյան համալսարաններում, և այդ գործը նույնչափ պիտի հարգիլինի, գնահատության և ուշադրության արժանանա, որչափ եկեղեցու համարկարևոր համարվող բարձր պաշտոնները4։ Եկեղեցու հեղինակությունը պահանջում է, որ նա իր մասնագետ աստվածաբանների, հայագետների և հնագետների դաս ունենա։ Քրիստոնեություննայլևս հնարավոր չէ ավանդական ձևով քարոզել. այդպես այն լսելի չէ ժողովրդի, մասնավորապես զարգացած դասի համար, որը ներգործական դերունի եկեղեցու մեջ։ Յուրաքանչյուր ժամանակ իր լեզուն ու հասկացություններն ունի, որոնքվերաբերում են նաև կրոնական ճշմարտություններին։ Իսկ այդ լեզուն մեզկարող է տալ գիտությունը, ինչի համար հրամայական է դառնում եկեղեցուծոցում աստվածաբանների և հայագետների խմբերի ձևավորումը, որոնքմշտապես գիտությանը նվիրվելու կոչում կունենան, քննադատական դիրքերիցկուսումնասիրեն մեր հավատի աղբյուրները` Հին և Նոր կտակարանները,2 Հովսեփյանց Գ., Էջմիածնի միաբանությունը, «Արարատ», Փետրվար, էջմիածին, 1908, էջ 142։ 3 Նույն տեղում, էջ 143։ 4 Ղազարյան Խ., Բարենորոգչական նախաձեռնությունները Հայ առաքելկան եկեղեցում 19-րդդարի վերջին քառորդին և 20-րդ դարի առաջին կեսին, Ս. Էջմիածին, 1999, էջ 53-55։ ընդհանուր և մեր եկեղեցու պատմությունը, դավանաբանությունը։ Քահանայությանն անդրադառնալիս նրա քննադատական վերաբերմունքը հասնում է ծայրահեղ դրսևորումների՝ անվանելով վերջիններիս տգետ ևանտեղյակ սեփական ուսուցանելիք նյութից։ Պնդում է, որ նրանք պետք է լինեին եկեղեցու հոգևոր զինվորականությունը, որոնց զենքը լինելու էր հոգևորուսումն ու հավատը, որից զուրկ էին իր ժամանակի քահանաները։ Այս առումով նա նշում է, թե «ինչպե՞ս կարող է եկեղեցին այսպիսի սպասավորների ձեռքով վսեմ կոչման ծառայել… պատմական նման բարդ շրջանում դժվար էմիանգամից բարեկարգություն իրականացնել, սակայն ոչ անհնար, հարատևու հետևողական աշխատանք է անհրաժեշտ… եկեղեցու պաշտոնեությանանկմամբ, ընկնում է եկեղեցին, խեղդվում է ժողովուրդը կրոնական անտարբերության և ամեն տեսակ անբարոյականության ծովի մեջ, որն ավելիվտանգավոր է ազգի ապագայի համար, քան սովն ու սուրը»5։ Գ. Հովսեփյանցն իր նկատառումներում միտում չուներ որոշակի անձանցպատասխանատվություն վերագրելու դեռևս չկայացած բարեփոխումներիհամար։ Նրա համոզմամբ՝ դա տևական գործընթացի արդյունքում պիտիկայանար6։ Մաքուր և վերածնված կենդանի և ազգային եկեղեցու գաղափարը, ըստԳ. Հովսեփյանցի, զտվել, բյուրեղանալ և խոր նստվածք կարող է տալ մեր հոգու և գիտակցության մեջ, երբ ուսումնասիրենք անցյալը։ Այս անսասան ժայռիվրա կարող է հաստատվել մեր հոգևոր ինքնուրույնությունը և ապահովել գոյությունը հավիտենականության մեջ։ Հայի գոյությունը, պահպանությունը ևշարունակականությունը նա տեսնում է միայն եկեղեցու մեջ, որը պետք է ժամանակի հրամայականով ընթանա` առանձնահատուկ տեղ հատկացնելով հոգևորականի արժանավոր կրթությանը։ Գ. Հովսեփյանը առանձնահատուկ վերաբերմունք ուներ դպրոցների ևմանկավարժության նկատմամբ։ Նրա կարծիքով՝ դպրոցը եկեղեցու նախագավիթն է։ Թևավոր խոսքի ուժ ստացած այս արտահայտությունը, նրա մշտականհոգածության նյութն էր։ Նա պնդում էր, որ որքան էլ փոխվեն կրթականհամակարգի ձևերը, մեթոդները, այնուամենայնիվ, եկեղեցուց անբաժան էմնում այդ գաղափարը. «Այն հոգևոր բարիքը, որ ժառանգութիւն է մնացելմեզ, ըստ մեծի մասի պարտական ենք վանական դպրոցներին, վարդապետարաններին ու վարդապետներին»7։ Կրթության և դպրոցների մասին խոսելիս Գ. Հովսեփյանցը կողմնակից էր5 Հովսեփյան Գ., Քահանաների ընտրության եղանակը, «Արարատ», փետրվար, Էջմիածին, 1900,էջ 143։ 6 Ղազարյան Խ., նշվ. աշխ., էջ 79։ 7 Հովսեփյան Գ., Դէպի լոյս և կեանք, Անթիլիաս, 1986, էջ 108։ բարեփոխումներին, որոնց իրականացումը հրամայական էր դարձել Հայոցեկեղեցու համար։ Դպրոցներին վերաբերող հոդվածներում նա ներկայացրել էժամանակի ուսումնական գործընթացների խառնակությունները։ Արժևորելովդպրոցների դերը եկեղեցու և ժողովրդի պահպանման և զարգացման մեջ՝ցավով արձանագրում էր, որ տվյալ շրջանում դրանք վերածվել էին բաբելոնյան խառնակության, տիրապետում էր կամայականությունը, աշակերտական սանձարձակությունը, կուսակցական պայքարները հիմնահատակ քանդում էին ուսումնական գործընթացների բնականոն ընթացքը, յուրաքանչյուրքայլ ուղղված էր եկեղեցու դեմ։ Նա իր «Հայոց եկեղեցին 1906 թ.» հոդվածումցավով է արձանագրում ժողովրդի չմիաբանված, եկեղեցու նկատմամբ անտարբեր ու սառը վերաբերմունքը։ Երբ ռուսական կառավարության կողմիցտրվեցին Հայ եկեղեցու վերաբերյալ ժամանակավոր կանոններ, միակ ձեռքբերումը համարում էր փակված դպրոցների բացումը, որոնք բարեկարգությանկարիք ունեին։ Սակայն դպրոցներում քաղաքական նպատակներով դասադուլներ էին ընթանում, արհեստածին շարժումներ էին ձևավորվում, և տեղի էրունենում սերնդի այլասերում։ Այդ խառնակ վիճակը տիրում էր ոչ միայն թեմական դպրոցներում այլև ճեմարանում։ Կաթողիկոսական կոնդակը, որը թեմական դպրոցների և ճեմարանի ուսուցման գործընթացը կարգավորող ծրագրերի մշակմանն էր ուղղված, կյանքի չկոչվեց։ Այս առումով շատ բնութագրականէ Հովնանյան դպրոցի օրինակը, որտեղ չիրագործվեցին կոնդակի պահանջները։ Սուխումիում վերացվեցին ուսումնական տարվա ավարտական քննությունները, ինչպես նաև եկեղեցական ու կայսերական տոները. սահմանվեցմիայն մեկ ազատ օր շաբաթվա մեջ։ Նմանատիպ երևույթ նկատելի էր նաևԱխալցխայի, Ալեքսանդրապոլի և Շուշիի դպրոցումներում։ Ի դեպ, խառնակությունները հասել էին ընդհուպ ճեմարանի լսարաններ։ «Թո՞ւյլ տանք, որմեր եկեղեցին էլ նույն վիճակի հասնի։ Եթե ոչ, ապա ուրեմն եկեղեցականդպրոցները պետք է այնպիսի վիճակի մեջ դրվեն, որ նոքա իրենց իսկականկոչման ծառայել կարողանան, որովհետև, դպրոցները ոչ միայն նպաստում ենկրոնական-բարոյական գաղափարների տարածմանը ժողովրդի մեջ, այլևաղբյուր են եկեղեցու հարաճուն զարգացման և կենդանության համար։ …Դպրոցները պետք է հող նախապատրաստեն ազգային եկեղեցական գիտությունները զարգացնելու, քրիստոնեական բարձր ճանաչողությունը ուսումնասիրելու և յուրացնելու»8։ Նման իրավիճակի հիմքում նա տեսնում էր ռուսական հեղափոխության ազդեցությունը, կուսակցական պայքարը, ինչպես նաևհոգևոր վարչության անհետևողականությունը, անտեղի լուռ մնալու և գլուխպահելու գործելակերպը, իսկ որոշ դեպքերում՝ նաև նման խառնակություն8 Հովսեփյան Գ., Դպրոցը եկեղեցու նախագաւիթն է, «Արարատ», Փետրվար, 1907, էջ 130-131։ ների հրահրումը։ Ըստ Գ. Հովսեփյանցի՝ «կրթությունը և դաստիարակություննիր օրենքները և կանոններն ունի, որը հիմնված է հոգեբանության վրա։ Տհասպատանիները, քաղաքական և մանկավարժական ծանրակշիռ խնդիրներ էինվճռում մի ակնթարթի մեջ և իրենց կատարյալ տեր-տնօրեն համարելով, թույլէին տալիս կատարել ամենայն տեսակ աններելի հանցանքներ… վերջապեսպետք է պարզվի և գործադրվի մեր դպրոցների մեջ այն տարրական, պարզխնդիրը, թե դպրոցը քաղաքական և հեղափոխական կուսակցություններիպայքարի և եկամուտներ որսալու ասպարեզ չէ»9։ Դպրոցների վերականգնման ու կարգավորման խնդիրը նա դնում էհոգևոր իշխանության ուսերին, որը պետք է լինի օրենքով ու պատմականկյանքի ավանդված պարտավորությամբ դպրոցների տնօրենն ու հսկողը։ Նադավաճանության է նմանեցնում այս գործի նկատմամբ ոչ հոգացավ վերաբերմունքը, առաջարկում է նոր կենտրոնական մարմնի ստեղծում, որը Հայրապետին օգնական կլիներ` զբաղվելով դպրոցների և ուսումնական գործընթացների կարգավորմամբ։ Այսպիսով՝ անդրադառնալով կրթության և դպրության հիմնախնդիրներին՝ Գ. Հովսեփյանցը կոչ էր անում՝- ունենալ համապատասխան խոնարհություն ու եկեղեցասիրություն ևապահովել կրթական համապատասպան աստիճան,- օտարների տգետ նմանակումներով չստեղծել կրթական համակարգեր,- ազգային ու եկեղեցական ժառանգության հիմքերի վրա հենվելով՝բարեփոխել ու ժամանակի համահունչ մեթոդներով կազմակերպել ուսումնական գործընթացը,- հրամայական դարձնել հոգևորականների լավ կրթությունը,- գիտական բոլոր ուժերը կենտրոնացնել Մայր աթոռում։ Առ այսօր էլ բավականին այժմեական ոն Գ. Հովսեփյանցի հետևյալխոսքերը. «Մենք ունենք պատերազմ ոչ զենքի, ոչ հալածանքի դեմ, այլ միուրիշ տեսակի ահավոր թշնամու, որ անտարբերության հոգի է կոչվում դեպիհամազգային ժառանգությունները, երկպառակության համառ հոգի, որսպառնում է երկրորդականը կարևորից, սխալն ու ճշմարիտը իրարից զանազանելու»։ 9 Նույն տեղում, էջ 132-133։ ԳԻՏԱԿՐԹԱԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐԸ ԳԱՐԵԳԻՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆՑԻ ԲԱՐԵՆՈՐՈԳՉԱԿԱՆԱննա ՄարմարյանԾՐԱԳՐԵՐՈՒՄԲանալի բառեր` բարենորոգություն, կրթական համակարգ, վարդապետարաններ,կրթություն և դաստիրակություն, մանկավարժություն, մեթոդաբանությունԱմփոփում։

Տվյալ հոդվածում քննարկվում են 20-րդ դարասկզբի Արևելյան Հայաստանի կրթական համակարգի խնդիրները Հայ եկեղեցու բարենորոգությունների համատեքստում։ Մատնանշվում են հայ եկեղեցու բարենորոգիչներից Գարեգին Հովսեփյանցի առաջ քաշած հիմնախնդիրները և առաջադրած լուծումները։ Ժամանակի թելադրանքով կրթությունը եկեղեցապատկան էր, այնուամենայնիվ, եկեղեցին ի զորու չէր հարթել և իրականացնել նշված բարենորոգությունները, ինչը մնաց անավարտ, սակայն դրանցից շատերն առ այսօր այժմեական են։

Կազմակերպությունը բաղկացած է անհատներից, ուստի նրանց եւ՛ վարքագիծը, եւ՛ փոխհարաբերությունները իրենց ազդեցությունն են ունենում կազմակերպական վարքագծի մյուս մակարդակների վրա՝ լինի դա կազմակերպությունում խմբերի դրսեւորած վարքագիծը, առաջնորդությունը կամ կորպորատիվ մշակույթը։ Այսինքն, անհատական վարքագծի առանձնահատկությունների իմացությունը հանդիսանում է կարեւոր գործիք, որն օգնում է կառավարչին հասկանալ ինչպես են մարդիկ իրենց դրսեւորում եւ ինչպես են հարաբերվում այլ մարդկանց հետ։ Կազմակերպությունում անհատական վարքագծի ուսումնասիրման սկզբնակետը համարվում է անհատը, ով փոխազդեցության միջոցով ազդելով կազմակերպության այլ անհատների վրա, ազդում է նաեւ այն բանի վրա, թե ինչպես են անհատները ընկալում իրենց եւ, հետեւաբար, ինչ չափով են անհատները կազմակերպությունում դառնում դրա3ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան կամ բացասական ուժ։ Օրինակ, անհատական տարբերությունները կարող են հանգեցնել անհատների միջեւ թշնամանքի, ինչը կկանխի արդյունավետ թիմերի ստեղծումը, մինչդեռ տարբեր անհատականությունների ճիշտ համադրությունը կնպաստի այդպիսի թիմերի ստեղծմանը։ Այս առումով առանցքային գործոն է այն, թե ինչպես են անհատներն ընկալում իրենց՝ կազմակերպությունում։ Սա հատկապես վերաբերում է ինքնահարգանքին եւ ինքնաարդյունավետությանը։ Ինքնահարգանքը անհատի՝ իր արժանիքների գնահատումն է։ Դա, ըստ էության, արտացոլում է, թե անհատը որքան լավ է զգում իրեն կազմակերպությունում։ Ակնհայտ է, որ եթե մարդը ունի բարձր ինքնագնահատական, ապա նա ավելի ինքնավստահ է, չնայած որ միշտ էլ կա ինքնագնահատականի ուռճացման վտանգ, երբ սեփական արժանիքների մասին անձնական ընկալումը չի համընկնում այդ արժանիքների մասին կազմակերպության ընկալման հետ։ Այնուամենայնիվ, դրական ինքնագնահատականի շնորհիվ անհատը կարող է դրական դիրքեր զբաղեցնել կազմակերպությունում, եւ դա կազդի է նրա մոտիվացիայի, հաճախելիության եւ սթրեսը հաղթահարելու ունակության վրա։ Կազմակերպության համար ավելի լուրջ խնդիր է ցածր ինքնագնահատականը, ինչը կարող է հանգեցնել կազմակերպության հետ կապված հարցերի բացասական ընկալմանը եւ կազմակերպության համար անհատի դերի կարեւորությանը։ Ինքնարդյունավետությունը կապված է ինքնագնահատականի հետ, քանի որ դա վերաբերում է անհատի՝ առաջադրանքը կատարելու ունակության ընկալմանը։ Այսպիսով, ինչպես նկատում ենք, ընկալումը խիստ կարեւոր գործոն է անհատական վարքագծի ցուցաբերման հարցում, ինչպես կազմակերպության ներսում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս։ Ինչպես գիտենք, մարդիկ շրջակա աշխարհն ընկալում են 5 զգայարանների միջոցով՝ համի, հոտի, տեսողության, լսողության եւ շոշափելիքի։ Վերջիններս ունեն ֆիզիկական սահմանափակումներ, որոնք պաշտպանում են գերտեղեկատվությունից։ Ընկալումը հանդիսանում է իմացաբանական գործընթաց, որի միջոցով անհատը ճանաչում է շրջակա միջավայրը, առանձնահատուկ կերպով մեկնաբանում է իրավիճակը եւ ձեւավորում պատասխան վարքագիծ (տե՛ս գծապատկեր 1)։ 4ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընկալումը (ըմբռնում) (լատ.՝ perceptio` պերցեպցիա), տեղեկատվության ընդունման եւ վերափոխման գործընթաց է, որն օգնում է անձին ըմբռնել իրականությունը եւ կողմնորոշվել տարբեր իրավիճակներում։ Ընկալման միջոցով անձը նշանակություն է տալիս շրջակա միջավայրի տարրերին եւ երեւույթներին։ Ընկալվող աշխարհը իրականության զգայական արտացոլումն է։ Պետք է նշել, որ ընկալման մեջ առանձնահատուկ դեր է խաղում ցանկությունը ընկալելու այս կամ այն խթանը, այն ընկալելու անհրաժեշտության գիտակցումը։ Խթանը ցանկացած իրադարձությունը, առարկան, պատկերը, հասկացությունն է, այն ամենը, ինչը փոխազդում է անձի հետ այնպես, որ վերջինիս վարքագիծը նկատելիորեն փոփոխվում է Արտաքին միջավայր Կազմակերպության ներքին միջավայր արժեքային կողմնորոշում դիրքորոշում անհատ մոտիվացիա Իրավիճակի պատկերը ընկալում սովորելու ունակություն անհատական վարքագիծ ունակություններ, հմտություններ Գծապատկեր 1. Անհատական վարքագծի վրա ազդող հիմնական փոփոխականները [1, с. 36] Ընկալման հիմնական առանձնահատկություններն են [2, с. 31].  Առարկայնությունը. իրական կյանքի օբյեկտները եւ երեւույթները կոնկրետ առարկաների ձեւով արտացոլելու ունակությունը։ Ընդ որում առարկայնությունը ընկալման բնածին հատկություն չէ։ Վերջինիս ծագումը եւ կատարելագործումը կատարվում է օնտոգենեզում՝ սկսած անձի կյանքի առաջին տարուց։ Այն ձեւա5ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վորվում է շարժումների հիման վրա, որոնք ապահովում են առարկայի կապը, շփումը երեխայի հետ։ Այդպիսի շարժումներ են ձեռքերի շարժումներն առարկաները շոշափելիս, աչքերինը՝ հայացքով հետեւելիս, ձայն լսելով կամ հոտ զգալով՝ մենք կատարում ենք կողմնորոշիչ շարժումներ գրգռիչի աղբյուրի նկատմամբ։ Սակայն դրանք հաճախ չեն գիտակցվում մարդու կողմից։ Կառուցվածքայնության էությունն այն է, որ իրական կյանքում հանդիպած երեւույթներն ու իրերը ընկալման միջոցով հասնում են մեր գիտակցությանը ամբողջացած ու համակարգված, օրինակ՝ երաժշտություն լսող մարդը հասկանում է մեղեդին, այսինքն դրա իմաստային կառուցվածքը, այլ ոչ թե տվյալ պահին հնչած առանձին նոտաները։ Ակտիվությունը նշանակում է, որ որոշակի պահի մարդը կենտրոնացած է մեկ խթանի կամ խթանների խմբի վրա, իսկ իրական կյանքի մյուս օբյեկտները չեն կարեւորվում գիտակցության մեջ։ Ապերցեպտիվությունը նշանակում է, որ ընկալումը կախված է ոչ միայն արտաքին գրգռիչի բնույթից, այլ նաեւ հենց սուբյեկտից։ Սա նշանակում է, որ ընկալման վրա մեծ ազդեցություն են թողնում մարդու նախկին փորձը, գիտելիքները։ Հենց դա է պատճառը, որ միեւնույն առարկան տարբեր կերպ է ընկալվում տարբեր մարդկանց կողմից։ Իրավիճակային ազդեցությունը մարդկանց արձագանքն է արտաքին գրգռիչներին, կախված է դրանց բնույթից։ Գլխավոր խնդիրն այստեղ էական իրավիճակային ազդակները ոչ էականից տարբերելն է։ Իմաստալիությունը սերտորեն կապված է մարդու մտածողության եւ լեզվի հետ։ Հաստատունությունը առարկայի որոշակի հատկանիշների համեմատական կայունությունն է ընկալման պայմանների փոփոխության դեպքում։ Այս հատկությունը որոշակի չափով դրսեւորվում է առարկայի ձեւի, չափի, գույնի, մեծության տեսողական ընկալման դեպքում։ 6ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընկալման բոլոր առանձնահատկությունների միջեւ առկա է ֆունկցիոնալ նմանություն։ Եթե ընկալումը չունենար այսպիսի հատկություններ, ապա շրջակա միջավայրին մեր հարմարվողականության հնարավորությունը կլիներ անհամեմատ ցածր։ Ընկալման այսպիսի կազմակերպվածությունը թույլ է տալիս ադեկվատ հարաբերվել շրջակա միջավայրի հետ։ Ընկալման առանձնահատկությունները բնածին չեն եւ զարգանում են մարդու կյանքի ընթացքում։ Ընկալումը մեծամասամբ կախված է անձի առանձնահատկություններից։ Մարդու գիտելիքները, հետաքրքրությունները, դիրքորոշումները, հուզականությունը ազդում են օբյեկտիվ իրականության վրա։ Քանի որ մարդիկ տարբերվում են իրենց անհատականությամբ, ուստի կարելի է ասել, որ գոյություն ունեն ընկալման անհատական տարբերություններ։ Դա պայմանավորված է նրանով, թե մարդիկ ինչպես են ընտրում ու կազմակերպում հուզական մակարդակով ընկալված տեղեկատվությունը։ Ընկալման գործընթացի վրա ազդում են մի շարք արտաքին ու ներքին գործոններ։ Արտաքին գործոնները կապված են զգայարանների հետ, իսկ ներքին գործոնները՝ ընկալող անձի։ Արտաքին գործոնների թվին են դասվում ընտրության վրա ազդող հետեւյալ գործոնները.  Չափը. ինչքան մեծ է արտաքին գործոնը, այնքան այն ընկալելն ավելի հեշտ է։  Շարժումը. շարժվող մարմինն արագ ընկալվելու ավելի մեծ հավանականություն ունի։  Լարվածությունը (ինտենսիվություն), օրինակ՝ վառ լույսը, բարձր ձայնը եւ այլն,  Հակադրությունը, միմյանց հակադիր գործոններն ավելի ընկալելի են, օրինակ՝ միջինից բարձր հասակ ունեցող մարդու հասակն ավելի ակնառու է ցածրահասակի կողքին։  Կրկնությունը. նույն գործոնի անընդհատ կրկնությունը հանգեցնում է դրա ավելի արագ ընկալմանը, օրինակ՝ գովազդը, որտեղ անընդհատ կրկնվում է հիմնական գաղափարը, եւ գովազդային հոլովակն ինքնին, որը պարբերաբար կրկնվում է։  Նոր եւ ճանաչելի լինելը. ավելի արագ ուշադրություն են գրավում կա՛մ նոր, կա՛մ լավ ճանաչված երեւույթները։ 7ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընկալման ներքին գործոններն են՝ պերցեպտիվ (զգայական) սպասումները, պահանջմունքները եւ մոտիվացիան, նպատակները եւ խնդիրները, գիտելիքը, անձնային առանձնահատկությունները, Եսհայեցակարգը, հուզական վիճակը, կենսափորձը եւ մասնագիտական փորձառությունը։ Պերցեպտիվ սպասումները հիմնված են նույնատիպ իրավիճակների անցյալի փորձի վրա։ Սա ընկալման դիրքորոշումն է, որի դեպքում մարդը տեսնում, լսում է այն, ինչ ինքն է ցանկանում կամ ինչի սպասելիքներ նա ունի։ Պահանջմունքները եւ մոտիվացիան կարեւոր դեր են խաղում ընկալման գործընթացում։ Մարդիկ նկատում են այն զգայական տարրերը, որոնք կբավարարեն իրենց պահանջմունքները։ Օրինակ՝ քաղցած մարդն ավելի զգայուն է կերակրի նկատմամբ, քան ոչ քաղցածը։ Մոտիվացիան կարեւոր դեր է կատարում անձի առաջնահերթությունները որոշելիս, օրինակ՝ կազմակերպության ճգնաժամային եւ անձնակազմի հնարավոր կրճատումների իրավիճակներում աշխատողներն ավելի զգայուն կլինեն աշխատանքի ընդունման հայտարարություններին, քան կազմակերպության նորմալ կենսագործունեության պայմաններում։ Անձնային առանձնահատկություններն, անհատականությունն ազդում են մարդկանց միմյանց եւ այլ իրերն ընկալելու տեսանկյունի վրա։ Օրինակ՝ լավատեսները իրերը տեսնում են դրական, իսկ հոռետեսները՝ բացասական տեսանկյունից։ Իրատեսները շրջակա աշխարհին վերաբերվում են քիչ թե շատ օբյեկտիվորեն։ Իրենց իրատեսորեն ընկալող մարդիկ լավ գիտակցում են իրենց առավելությունները եւ թերությունները, կարողանում են արդյունավետ գործել՝ առանց սեփական սխալների համար ավելորդ հուզական ապրումների։ Ես- հայեցակարգը յուրաքանչուր անձի ինքնորոշումն է։ Այն ձեւավորվում է այլ անձանց հետ շփման ընթացքում եւ ցույց է տալիս, թե ինչպես ենք մենք ընդունում շրջապատի եւ մեր անձի վերաբերյալ տեղեկատվությունը։ Ես-հայեցակարգը փոփոխվում է տարիքի հետ եւ մի շարք իրավիճակային գործոնների ազդեցությամբ, որոնք են՝ [3, c. 88]  Մշակույթը. արեւմտյան երկրների անհատականացված մշակույթները դաստիարակում են անկախ, անհատական «Ես»-ի զգացողություն։ Ասիական երկրների կոլեկտիվացված մշա8ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կույթները դաստիարակում են փոխկապված, «սոցիալապես կախվածություն ունեցող» «Ես»-ի զգացողություն։  Անձնական փորձ. սեփական գործունեության արդյունավետությունը առաջանում է փորձի հիման վրա վարպետանալով։ Մեծ ջանքեր պահանջող խնդրի հաջող լուծումը ծնում է կոմպետենտության զգացողություն։  Այլ մարդկանց դատողությունները. մենք մեզ գնահատում ենք՝ մասամբ նաեւ հաշվի առնելով այլ մարդկանց կարծիքը մեր մասին։ Այն երեխաները, որոնց մասին հնչում են կարծիքներ՝ որպես տաղանդավոր, բարի, օգնող, աշխատասեր մարդկանց, ձգտում են այդ հատկանիշները ներառել եւ պահպանել իրենց Ես-հայեցակարգի եւ վարքագծի մեջ։  Դերերը, որոնք մենք խաղում ենք. երբ անձը սկսում է խաղալ նոր դեր (ուսանողի, աշխատողի, ծնողի եւ այլն), սկզբից ունենում է անհարմարության զգացողություն եւ ընկալվում է որպես դեր։ Ժամանակի ընթացքում այն ներթափանցում է «Ես»-ի մեջ եւ դառնում իրականություն,  Ինքնաարդարացում եւ ինքնաընկալում. երբեմն մենք ունենում ենք անհարմարության զգացողություն, երբ անկեղծ չենք լինում կամ պաշտպանում ենք գաղափարներ, որոնցից գրեթե տեղյակ չենք։ Նման դեպքերում մենք փորձում ենք արդարանալ՝ մեզ նույնացնելով տվյալ անձի հետ։  Սոցիալական համեմատում. մարդիկ միշտ փորձում են հասկանալ, թե ինչով են իրենք տարբերվում շրջապատի մարդկանցից, օրինակ՝ որպես միակ կին տղամարդկանց խմբում, միակ բարձրագույն կրթություն ունեցող կոլեկտիվում։ Դրանով մարդիկ գիտակցում են իրենց առանձնահատկությունը։ Շրջապատի հետ համեմատումը նաեւ հանգեցնում է մարդկանց որեւէ խմբին դասակարգելուն՝ հարուստ, աղքատ, սրամիտ, ոչ սրամիտ, բարձրահասակ, ցածրահասակ եւ այլն։ Մենք օգտագործում ենք մեր «Ես»-ը՝ որպես ընկալման հիմք, օրինակ՝ եթե անձը իրեն ընկալում է որպես թույլ, անօգնական, ոչ կոմպետենտ, ապա շրջակա աշխարհը կթվա սպառնացող։ Ուստի նա դժվար թե ռիսկի դիմի եւ փորձի գրավել շրջապատը։ Եթե անձն իրեն ընկալում 9ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ է որպես գիտակ, ունակ, ապա նա իր առջեւ նպատակներ կդնի եւ կհասնի դրանց։ Սա կոչվում է ինքնագնահատական կամ ինքնահարգանք։ Ընկալման գործընթացում մեծ նշանակութուն ունի ատրիբուցիան։ Այն ցույց է տալիս, թե մարդիկ ինչպես են բացատրում ինչպես սեփական, այնպես էլ ուրիշների վարքի պատճառները։ Երբ անձի դրսեւորած վարքագծի պատճառները հայտնի չեն, այդ դեպքում որպես վարքի բացատրման միջոց հանդես է գալիս վերագրումը։ Ատրիբուցիան (վերագրումը) վարքի պատճառների եւ հետեւանքների ընկալման գործընթացն է, որը թույլ է տալիս մարդկանց իմաստավորել շրջապատը։ Վարքի պատճառները սովորաբար բացատրվում են անհատական առանձնահատկություններով, այն իրավիճակով, որում դրսեւորվել է վարքագիծը, կամ երկուսը միասին։ Դիսպոզիցիոն (անհատական, ներքին) ատրիբուցիան ընդգծում է անձի որոշ առանձնահատկություններ, օրինակ՝ ունակություններ, հմտություններ կամ ներքին մոտիվացիա։ Իրավիճակային ատրիբուցիան շեշտադրում է արտաքին միջավայրի ազդեցությունը մարդկանց վարքագծի վրա, օրինակ՝ աշխատանքից ուշանալը ճանապարհային խցանումների պատճառով։ Հասկանալու համար վերագրել վարքագիծը անձին, թե իրավիճակին, Հ. Քելլին առաջարկել է ատրիբուցիայի հետեւյալ երեք տեսակները 1. Անհատական (պատճառը վերագրվում է գործողություն իրականացնող անձին), 2. Օբյեկտային (պատճառը վերագրվում է օբյեկտին, որին ուղղված է արարքը), 3. Իրավիճակային (պատճառը վերագրվում է իրավիճակին)։ Հ. Քելլիի ուսումնասիրության արդյունքները ցույց տվեցին, որ իրադարձության մասնակիցը առավել հաճախ օգտագործում է իրավիճակային ատրիբուցիա, իսկ կողմնակի դիտորդը՝ անհատական։ Ատրիբուցիան ուսումնասիրելիս Քելլին առաջարկում է օգտագործել հետեւյալ չափորոշիչները՝ 1. Համաձայնեցվածություն. կասե՞ր կամ կանե՞ր նույնը մարդկանց մեծամասնությունը տվյալ իրավիճակում. եթե այո, ապա մենք առավել քիչ ենք հակված բացատրելու մեր վարքագիծը 10ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ անձի անհատական գծերով (օրինակ՝ արտադրանքի ցածր որակը)։ 2. Արտասովորությունը. արդյո՞ք դրսեւորած վարքագիծը արտասովոր է կամ բնորոշ չէ տվյալ անձին, եթե այո, ապա խոսքն այստեղ որեւէ իրավիճակային գործոնի մասին է։ Սակայն, եթե անձը հաճախ է այդ կերպ վարվում, առավել հակվում ենք անհատական ատրիբուցիային։ 3. Շարունակականություն. Արդյո՞ք այդպիսի վարքի դրսեւորումը շարունակական է, եթե այն շարունակական չէ, հակված ենք իրավիճակային ատրիբուցիային։ Շատ մարդկանց մոտ առկա նախապաշարմունքները կարող են հանգեցնել ոչ ճիշտ եզրահանգումների։ Ատրիբուցիոն նախապաշարմունքը վարքագծի մի բացատրությունը մյուսից նախընտրելու միտումն է։ Ատրիբուցիայի սկզբունքային սխալն առաջանում է այն դեպքում, երբ անձի կամ իրավիճակի մասին դատում են սահմանափակ տեղեկատվության հիման վրա։ Մարդիկ ցանկանում են գնահատված լինել իրենց կատարած լավ աշխատանքի համար եւ հակված են ժխտել իրենց պատասխանատվությունը աշխատանքում առկա ձախողումների համար։ Մարդիկ հիշում են իրենց հաջողությունները եւ ձգտում են մոռանալ անհաջողությունները։ Մարդիկ՝ որպես կանոն, իրենց խնդիրները կապում են արտաքին գործոնների, այլ ոչ թե անհատական առանձնահատկությունների հետ։ Ատրիբուցիայի սկզբունքային սխալի առաջացման պայմաններն են՝ [5, с. 56]  «Կեղծ համաձայնություն», սեփական վարքագծի գերագնահատում (զգացմունքները, հավատը, համոզմունքները), ինչը նշանակում է, որ անձը իր տեսակետը համարում է միակ ճշմարիտը, եւ բոլորը պետք է համաձայնվեն իր հետ, իսկ ցանկացած անհամաձայնություն վերագրվում է անձնային առանձնահատկություններին (ոչ դրական)։  «Անհավասար հնարավորություններ». սա նշանակում է դիմացինի դերային դիրքը հաշվի չառնելը։ Յուրաքանյուր մարդ խաղում է բազմաթիվ դերեր։ Դրանց մի մասը մարդուն թույլ է տալիս ավելի հեշտ ինքնաարտահայտվել եւ ցուցադրել դրական հատկանիշները։ Այս մեխանիզմն է գործում ղեկավար- ենթակա ատրիբուցիայի գործընթացում։ 11ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ  «Առավել մեծ վստահություն փաստերին, քան դատողություններին»։ Առաջին հայացքը միշտ ուղղված է ամենաակնառու փաստին՝ անձին, իսկ իրավիճակը դեռ պետք է պարզել։  «Կեղծ կորելյացիաների կառուցման դյուրինություն»։ Սրա էությունն այն է, որ անձը ինքնակամ միավորում է երկու միմյանց ուղեկցող անհատական հատկանիշներ։ Առավել հաճախ համադրվում են արտաքին հատկանիշներ եւ հոգեբանական հատկություններ, օրինակ՝ բոլոր գեր մարդիկ բարի են, բոլոր կապուտաչյաները խորամանկ են եւ այլն։ Այսպիսով, ընկալման առանձնահատկությունների, ատրիբուցիայի օրենքների եւ հիմնական ատրիբուտիվ սխալների իմացությունը կօգնի կառավարչին ճիշտ ընկալել իր եւ ենթակաների վարքի դրդապատճառները։

Արդի ժամանակաշրջանում ցանկացած կազմակերպության համար կարեւորագույն ռեսուրս է համարվում կազմակերպության աշխատակիցը, ուստի կառավարչից պահանջվում է անհատական մոտեցում ցուցաբերել յուրաքանչյուր աշխատակցի եւ ուսումնասիրել անձի դրսեւորած վարքագծի պատճառները։ Կազմակերպությունում անհատական վարքագծի ուսումնասիրությունը կարող է դառնալ կարեւոր գործիք արդյունավետ կառավարման եւ կազմակերպության նպատակների իրականացման գործընթացում։ Այստեղ առանցքային նշանակություն ունի ընկալումը, որի միջոցով անհատը ճանաչում է շրջակա միջավայրը, առանձնահատուկ կերպով մեկնաբանում է իրավիճակը եւ ձեւավորում պատասխան վարքագիծ, որի արդյունքում էլ կատարում է իր առջեւ դրված պարտականությունները։

Հայոցառանձնահատուկկարևորություն ունի Հայաստանում պատկերամարտական շարժմանպատմությանեկեղեցումեջերևույթիբազմաշերտերբ սրվումուսումնասիրությունը՝մանրակրկիտևհամակողմանի քննությամբ։ Ժամանակի ընթացքում քրիստոնեականեկեղեցու պատմության մեջ ծագել են բազմաթիվ շարժումներ, որոնցծագումը պատահական բնույթ չի կրել։ Հայ առաքելական եկեղեցին՝որպես տիեզերական եկեղեցու մի մասնիկ, անմասն չի մնացել այդպիսիշարժումներից։ Այդպիսի երևույթները աշխուժացնում էին իրենցգործունեությունը,էին հասարակական հարաբերությունները, հասարակ ժողովրդի նկատմամբ ճնշումները ևհարստահարումները։ Առաջին երեք դարերում քրիստոնյաներն իրենցգաղափարներն արտահայտելու համար բավարարվում էին զանազանխորհրդանկարներով՝ ձուկ, նավ, քնար, աղավնի, խարիսխ ևհատկապես խաչ։ Վերջինս, ի հակակշիռ խաչը մերժող ժամանակակիցաղանդավորական կեղծքրիստոնեական մի շարք ուսմունքների, ունիաստվածաշնչական հենք (Հմմտ՝ Մատթ. ԺԶ. 24, Մարկ. Ը. 34, Ղուկ. Ը. 23)։ Պատկերների մասին Սուրբ Գրքում նույնպես հանդիպում ենքբազում վկայությունների, որոնք իրենց մեջ պարունակում ենպատկերահարգության գաղափարական ակունքներ (Հմմտ՝ Ելից ԻԶ․ 31,Գ․ Թագ․Զ. 23-24, Եզեկ. ԽԱ․ 18-20)։ Դեռևսառաջպատկերամարտներիցքրիստոնյաներինպախարակում էին հրեաները՝ մեղադրելով նյութապաշտության մեջ։ Հրեաները կարծում էին, որ քրիստոնյաները պատկերի բուն փայտն եներկրպագում իբրև Աստծու։ Նրանք ծաղրում էին քրիստոնյաներին այնպատճառով, որ վերջիններս հարգում են սրբերի մասունքները։ Սրա մեջնրանք տեսնում էին սոսկ ոսկրերի հանդեպ հարգանք։ Կռապաշտ էինկոչվում բոլոր նրանք, ովքեր համբուրում էին Քրիստոսի և Տիրամորկամ որևէ այլ սրբի պատկեր [8]։ Ժամանակի ընթացքում պատկերներինվերագրվում է զորություն, իսկ այն նյութը, որով պատրաստվում և ձևվումէրէր պատկերը,պաշտամունքի առարկա։ համարվելովսրբազան,դառնումԱյնուամենայնիվ,քրիստոնյա աշխարհիողջ տարածքումնկարներին վերագրվող հարգանքի աստիճանը միակերպչէր։ Պատկերամարտները դեմ էին ավետարանական բնույթ ունեցողնկարներին։ Ըստ նրանց՝ կռապաշտություն և սրբապղծություն էրՔրիստոսին, նրա աշակերտներին և առհասարակ սրբերին նկարելը։ Պատկերամարտական հակումներ ունեցող շարժում ձևավորվել էրդեռևս 1-ին դարերից։ Բյուզանդիայի կայսր Լևոն Իսավրացու(717-741) անձնականցանկությամբ և հայացքներով առաջ եկած այս շարժումը՝ որպեսհեթանոսական աշխարհայացքի վերակենդանացում, իր արտացոլումն էգտել նաև Հայաստան աշխարհում։ Հայ եկեղեցին պատկերներիվերաբերյալ որդեգրել է չափավոր մոտեցում։ Այդ զուսպ մոտեցումըբնորոշՀայաստանումպատկերամարտական շարժումը տարածվում է գերազանցապեսաղանդավորների մոտ։ Այդպիսի աղանդներից էին մծղնեականները,պավլիկյանները և թոնդրակյանները։ հայրերին։ եկեղեցուբոլորհայէրևէ ունենում Պատկերամարտությունըբացառապես գիտական ճանապարհովպատկերահարգությունըՀայաստանում ծնունդ են առնում հայ-բյուզանդական եկեղեցիներիփոխառնչության համատեքստում։ Նման երևույթների ներմուծումըտեղի[7]։ նշել, որ հայ եկեղեցին չգնաց ոչ միԱյնուհանդերձ, հարկ էծայրահեղության՝ պահելովչափի զգացողությունը։ Պատկերներիհանդեպ որդեգրած մոտեցմամբ ավելի մոտ էր պատկերահարգությանը[3]։ Պատկերապաշտությունըև առաջ խաչիպաշտամունքի ազդեցությամբ։ Սրբապատկերների հարցում Հայոցեկեղեցու զուսպ դիրքորոշման պատճառը ժողովրդական ըմբռնմանհետևանքև՛պատկերապաշտությունը խորթ երևույթ են և միայն քաղկեդոնականներին են բնորոշ։ Սա էր պատճառը, որ Հայոց եկեղեցինբավարարվում է պատկերամարտության խափանմամբ, ինչպես նաևանխոսէ պատկերների քարոզչությունը և նրանցպաշտամունքի խրախուսումը։ և՛ պատկերամարտությունը,շրջանցումորի՝ընկրկեցնախէր,ըստՀայաստանում պատկերամարտական շարժման դրսևորումներիմասին մեզ տեղեկություններ են հաղորդում մի քանի աղբյուրներ։ Նրանցից է Վրթանես Քերթողի «Յաղագս պատկերամարտից» նշանավորաշխատությունը։ Վրթանես Քերթողը հայ եկեղեցական պատմությանականավոր դեմքերից է։ Մաղաքիա Օրմանյանը, հիմք ընդունելով«քերթող» անվանումը, Սյունյաց նշանավոր վարդապետական դպրոցիաշակերտ է նրան համարում [13]։ Երվանդ Մելքոնյանն իր «ՎրթանեսՔերթողը և պատկերամարտությունը» աշխատության մեջ նշում է, որ«քերթող» մակդիրը նրան որակել են ուսումնական կարողություններիհամար։ Մովսես Բ Եղիվարդեցի կաթողիկոսի (574-604) գահակալությանժամանակաշրջանում Վրթանեսը եղել է նրա օգնականը, իսկ երբմահացել է վեհափառը, նա կաթողիկոսական տեղապահ է նշանակվումմոտևմինչդեռ պառակտման։ Ըստ հիշյալ թղթի՝ՎրթանեսհարգումՔերթողիէին խաչըև 604-607 թթ., երբ հայրապետական գահը թափուր էր, եկեղեցականգործերն էր վարում։ Եվ հետագայում էլ, երբ կաթողիկոսական աթոռին էհաստատվում Աբրահամ Ա Աղբաթանեցի կաթողիկոսըՎրթանեսը շարունակում է կարևոր գործունեություն ծավալել հայեկեղեցում։ Սա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ հայ և վրաց եկեղեցիներիմիջև վեճ էր առաջացել, ինչն էլ պատճառ հանդիսացավ երկու եկեղեցիների պակերներընախատեսված էին «Աստվածության փառքի պատվի և երկրպագության»համար [5]։ Ինչպես գիտենք, պատկերամարտները թշնամաբար էին վերաբերվում ոչ միայն պատկերներին ու սրբերի մասունքներին, այլև խաչին,հիշատակվածպատկերամարտներըերկրպագում։ Հատկանշական են նաև եկեղեցիներում պատկերվող նկարների թեմաները։ Հայերին բնորոշ էր սրբերի հիշատակությունը։ Հաճախպատկերվում էին Քրիստոսը, Խաչը, նաև Աստվածածինը՝ առանձինկամվայրերում որմնանանկարավոր եկեղեցիներ է ունեցել։ Որպես նման եկեղեցիներ՝հիշատակվում են Հոգյաց վանքի Տիրամոր պատկերը, Աղթամարի Ս.Խաչ եկեղեցին[5]։ Պատկերների արտացոլումը նկատելի է նաև գերեզմանաքարերի վրա։ Կարևորվում էին նաև գունային չափորոշիչները՝ կարմիր, կանաչ, սև ևկապույտ, որոնք երկրի չորս տարրերն էին խորհրդանշում՝ լույս, հող,ջուր և օդ։ Ըստ Գրիգոր Տաթևացու՝ ոսկին նույնպես կարևորվում է՝որպես գույնի վարդապետություն։ Այն համարում է «անապականհինգերորդ էություն երկնից», որը վեր է բոլոր նյութերից[6]։ Առհասարակ մեր միջնադարյան եկեղեցիները, հատկապես 7-րդ դարումկառուցվածները, գլխավորապես որմնանկարվել են, որոնք խաթարվելեն Հայաստանում արաբական տիրապետության հաստատմամբ։ Պատկերամարտությունը՝ որպես դավանական, կրոնական վեճ,սերտորեն կապ ունի նաև արվեստի զարգացման պատմության հետ,քանի որ իր բնույթով դեմ էր նկարներին։ [7], Մրենը, Անիի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչըժողովուրդը տարբերմանուկըգրկին։ ՀայՊատկերները,եղել։ Պատկերների միջոցով փորձել են հավատացյալին ըմբռնելի դարձնելաստվածայինը, անհասկանալին և անտեսանելին։ երբեք աննպատակնկարներըչենՊատկերապաշտության ի հայտ գալու մեջ կարևոր է նաև միհանգամանք՝ հեթանոսական կրոնի ազդեցությունը։ Հարկ է նշել, որպատկերապաշտության նախնական, ոչ խեղաթյուրված նշանակությանպահպանման դեպքում այսպիսի երևույթներ տեղի չէին ունենա։ դարինշանավորգիտնական, աստվածաբան,Պատկերամարտության մասին տեղեկություններ կան պահպանված նաև Մովսես Կաղանկատվացու «Պատմութիւն Աղուանիցաշխարհի» աշխատության մեջ տեղ գտած Մեծ Կողմանց Դավիթեպիսկոպոսին ուղղված Հովհան Մայրագոմեցու թղթում [1]։ Ըստ Կ. Մելիքյանի՝ «Մայրագոմեցի» անունը ածական էր, որն առաջացել էրՄայրոց Գոմից։ Այն Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսի (630-641)կողմից Մայրոց Վանք տեղանունի արհամարհաբար գործածվածտարբերակն էր [4]։ Հ․Քենդերյանը «Մայրագոմ» տեղանվան մասին մեկայլ լուսաբանում է տալիս, և նշում է նաև պարզաբանող հեղինակի՝բյուզանդագետ Հ. Բարթիկյանի անունը։ Նա նշում է, որ Մայրագոմըհունական «Մետրոկոմե» բառին է նման, որն էլ թարգմանաբար «Մայրավան» է նշանակում, և չի հիշեցնում գոմի այսօրվա իմաստը [11]։ 7-րդերդվյալհակաքաղկեդոնական Հովհան Մայրավանեցու վերաբերյալ ստահոդ ումտացածին պատմություններ են հորինել հայ երկաբնակները, ըստորոնց՝ Հովհան Մայրագոմեցին հետագայում ընդդիմանում է հայոցկաթողիկոսին, որի պատճառը առաջին հերթին իր հերետիկոսականհայացքներն էին, այնուհետև՝ օգնության միջոցով հայոց կաթողիկոսդառնալու հույսը։ Նա աքսորվում է Կովկաս լեռը՝ կայացրած ժողովիորոշման համաձայն, որի ճակատին «աղվեսադրոշմ» են խարանում։ Հետագայում, սակայն, նա վերադառնում է հայրենիք և խոր ծերությանմեջ վախճանվում Գարդման գավառում։ Մինչդեռ իրականում Կարինի633թ.ՀովհանՄայրավանեցինէ Եզր Ա. Փառաժնակերտցիկաթողիկոսին՝ ասելով, որ նա եզր տարավ հայոց առաքելականդավանանքը։ Հալածվելով վեհափառի կողմից՝ միառժամանակ քաշվումէ Կոտայքի Մայրավանք, որի պատճառով Եզրը նրան արհամարհաբարկոչում է Մայրագոմեցի։ Քանի որ Մայրավանքը մոտ էր, և Հովհանըշարունակ հալածվում էր Եզրի կողմից, ուստի նա հեռացավ հայրենիԳարդման գավառ։ Նրա՝ հայրենիք վերադառնալու մասին տարբերկարծիքներ կան։ Հովհան Մայրագոմեցի վարդապետին, սակայն (պետքէ նկատի ունենանք Հովհան Օձնեցուն) դիմել էր Դավիթ եպիսկոպոսը։ Այս հանգամանքի մասին է խոսում նաև այն փաստը, որ ՀովհանՕձնեցին քաջատեղյակ էր աղանդներին և ունի հակաաղանդավորականգրվածքներ՝ «Ընդդէմ պաւղիկեանց» և «Ընդդէմ երեւութականաց» ։ հայ-բյուզանդականքննադատումհամատեղժողովիցհետոՀովհանվարդապետի՝պատկերամարտությանմասինտեղեկություններ պարունակող նամակը բաղկացած է երկու մասից. միմասը ներկայացնում է ժամանակակից իրադարձությունները, որոնքմտահոգել էին Մեծկվենից Դավիթ եպիոկոպոսին, իսկ մյուս մասումներկայացվում է Հայաստանում Հեսու, Թադեոս և Գրիգոր անուններովմարդկանց քարոզչության մասին։ Թղթում նշվում է. «Ոմանք պատկերսոչ ընդունին, ոմանք մկրտութիւն ոչ առնեն, ո՛չ աղ օրհնեն, ո՛չ պսակդնեն հարսնեայ. յայս, եթե քահանայութիւն բարձեալ է յերկրես» [1]։ Այսպիսի մարդկանց գործունեության մասին Դավիթ եպիսկոպոսըհայտնում է Հովհան վարդապետին և խնդրում է հասկանալի դարձնելերևույթը։ նրանց պարտադրումՀայտնի է, որ Հեսու, Թադեոս և Գրիգոր քահանաները բաժանվում են եկեղեցուց [5] և հեռանալով մայրաքաղաք Դվինից [10]՝ քարոզչությաննպատակով հասնում Սյունիքի Սոթք գավառը։ Հայոց կաթողիկոսՄովսես Եղիվարդեցինվերադառնալմայրաքաղաք՝ իր մոտ, բայց նրանք մերժում են կաթողիկոսի պահանջը։ Այնուհետև կրկին քարոզչական նպատակներով տեղափոխվում ենԱրցախ և աղվանների հարևան երկրում խռովություն են բարձրացնում։ Այնուհետև Աբրահամ Ա Աղբաթանեցի կաթողիկոսի խնդրանքովԳարդմանա տերը նրանց ձերբակալում է և ուղակում Դվին, որտեղ այդաղանդավորներին «համոզելով դարձի են բերում» [5]։ Գարդմանի տիրոջկողմից ձերբակալվելը խոսում է այն մասին, որ Արցախումքարոզչություն իրականացնելուց հետո շարժվել են դեպի ավելի հյուսիս՝Ուտիք։ էՄեզ հուզող խնդրի մասին պատառիկներ կան պահպանված«Կանոնագիրք հայոց» ժողովածուում։ «Կանոնք տեառն ՅովհաննիսիՀայոց կաթողիկոսի» կանոնախմբի Ժ. սահմանման մեջ խոսվում էմկրտության մասին. «Պարտ և արժան է զմկրտութեանն ձէթ քահանայինաւրհնել մի ըստ միոջէ ընդ մկրտելն, ըստ բաւականի ժամուն պիտոյիցեւ նոյնժամայն առմկրտեալսն մերձեցուցանելով՝ զաւրհնեալն սպառել, եւ մի՛ իշխել զմիանգամ աւրհնեալն բազում անգամ աւրհնել. եվ միայնաւծանել նովաւ զերեխայսն եւ զմկրտեալսն ընդ մկրտելն յաւազանին, եւյայլ խորհուրդ աւծման մի՛ իշխեսցեն մատուցանել զնա» [2]։ Սրանիցկարող ենք եզրակացնել, որ Արցախի աղանդավորները մերժում էինմկրտությունը։ «Կանոնագիրք հայոց»-ի նույն կանոնախմբի ԻԷ.կանոնում հստակ նկատվում է, որ խաչի զորության և ժողովրդի կողմիցգործածման հիմնական և առաջնային պայմանը եղել և մնում է առ այսօրխաչը մյուռնով օծելն ու օրհնելը։ Սահմանման մեջ մասնավորապեսկարդում ենք.«Եթե ոք խաչ արասցե փայտեաց եւ կամ յինչ եւ իցէ նիւթոյ,եւ ոչ տացե քահանային աւրհնել եւ աւծանել զնա միւռոնավն արբով, ոչ էպարտ զնա ի պատիւ ընդունել կամ երկրպագութիւն մատուցանել, զիդատարկ եւ ունայն է յաստուածային զաւրութենէն եւ արտաքոյաւանդութեան առաքելական եկեղեցւոյ» [2]։ Եվ այս կարգը կատարելուցհետո արժան է երկրպագություն մատուցել։ որպեսԹադեոսը՝Հայաստանում պատկերամարտության քարոզիչ, հիշատկվում է և՛ Հովհան վարդապետի թղթում, և՛ ՎրթանեսՔերթողի մոտ։ Եսային էլ կարող է նույնացվել Հեսուի հետ։ Այս երկուանունները հայկական տեքստերում հաճախ շփոթությունների տեղիքէին տալիս։ Այնուհանդերձ պարզ հասկանալի է, որ երկու հեղինակներիխոսքը նույն շարժման մասին է։ Հայաստանում պատկերամարտական շարժման գաղափարականկրողների՝ պավլիկյանների դեմ գործունեություն ծավալած ՀովհանՕձնեցին իր «Ընդդէմ պաւղիկեանց» ճառում նույնպես խոսում է միշարժման մասին, որը Հայաստանում լայն տարածում էր գտել, և որիգաղափարական ակունքներումկային պատկերամարտականհակումներ և ուղղակիորեն պատվաստված էին պատկերամարտությանհողի վրա [12]։ Այս աղանդի տարածման համար կարևոր հիմք էհանդիսացել ոչ միայն պատկերամարտական շարժումը, այլ նաևիսլամի վտանգը [9]։ Եվ բնական է, որ հայ եկեղեցին, իր ազգայինէ դուրս գարդավանաբանական խնդիրներից ելնելով, պետքպավլիկյաններինույնըստմծղնեականներնչէին կարողանում տարբերակելքրիստոնեական աստվածպաշտությունը և հեթանոսական բազմաստվածությունը։ Խաչի պաշտամունքինկարևորությանըանդրադառնում է նաև Օձնեցին։ Օձնեցին նշում է, որ նրանք,չընդունելով պատկերը, դեմ են կանգնում նաև խաչին [10]։ Խաչիպաշտամունքը համազգայնացվել էր 7-8-րդ դարերում, որը ուներնախընթաց զարգացման[7]։ Այս ժամանակաշրջանումխաչապաշտության և պատկերապաշտության միջև սկսվում է պայքար։ Խաչի պաշտամունքը, որն իր նախնական ձևավորումը գտել էր 6-րդդարում, հասնելով 8-րդ դար, առավել մասսայականացվում է։ Եվ քանիոր պատկերների պաշտամունքի հարցը այս նույն ժամանակաշրջանումէր հայտնվել, բնական է, որ պայքարում դրական արդյունքի կհասներժողովրդիերևույթը։ Ե՛վորոնք,դեմ,էին։ Նրանքմոտ առավել տարածումՀովհան Օձնեցու,շրջանևնրագտածխաչապաշտությունը, և՛ պատկերապշտությունը հասարակությանմիևնույն տիպի պահանջն էին բավարարում, ունեին նույն նպատակը։ Երևութականությունը՝ որպես պատկերամարտության կրող, գնոստիկյան երևույթ էր, և նրա ջերմեռանդ հետևողները պատրաստ էինմոլորեցնել տգետներին [9]։ Հարկ է նաև նշել, որ «Կանոնագիրք հայոց»-ում ներկայացվող խաչի օրհնության մասին տեղեկություններն անչափերկրպագության ևկարևոր և բազմազան են։ միջոցովբացատրվողցածրմակարդակմիհանգամանքգոյությունուներ։ Պատկերը,թեմատիկան։ ԿրթվածությանՊատկերապաշտության տարածման և զարգացման գործումկարևորորընախատեսված էր Քրիստոսի կյանքի պատմությունը ներկայացնելու,ժողովրդական շատ զանգվածների էր հասանելի։ Այսինքն՝ պատկերիխորհուրդն ըմբռնելու համար անհրաժեշտություն չկար մեծ ճիգգործադրելու։ Սա հնարավորություն էր տալիս հասարակության բոլորանդամներին, անկախ նրանց կրթվածության մակարդակից, հասկանալպատկերիՊատկերիարդյունավետությունը պայմնավորված է ոչ թե նրա իրապաշտությամբ,այլ խորհրդով։ ունեցողհասարակության անդամներն էլ գերադասեցին իրապաշտությունը։ Ընդունելով այն, որ պատկերագրական որոշ մասեր մեզ է հասելհեթանոսությունից, այնուամենայնիվ, մանրանկարչությունն արդենկիրառվում և դրսևորվում է քրիստոնեության մեջ։ Քրիստոնեականմիջավայրումբացիհավատացյալներին բովանդակությունը մատչելի դարձնելուց, ուներնաև մեկ այլ նպատակ՝ Ս. Գիրքը վայելուչ կերպով զարդարել։ Հայեկեղեցում խորանները նույնպես ներկայացվում էին պատկերներիտեսքով։ Այս մտածումը իրենից բխեցնում էր երկու նախադրյալ։ Առաջինը՝ զգայական, իբրև դրական զգացողությունը, իսկ երկրորդըխորաններում պատկերված նկարների ծածուկ իմաստն է, որն էլ իրենիցբխեցնում է պատկերների խորհրդավոր էությունը։ Հայ եկեղեցինպատկերների նկատմամբ որդեգրած իր առանձնահատուկ մոտեցմամբ կրկինո՛չպատկերապաշտությունն էր, ո՛չ էլ պատկերամարտությունը, այլպատկերահարգությունը։ Պատկերահարգությունըեկեղեցուդավանանքի կարևոր մասը կազմեց և հետագայում էլ մնաց անսասան։

Հոդվածը վերաբերոմ է Հայաստանում պատկերամարտական որպես շարժման իր Բյուզանդական արտացոլումը գտավ Հայաստանում, որի վերաբերյալ, սակայն, Հայ առաքելական եկեղեցին որդեգրեց զուսպ մոտեցում։ Այն տարածվեց մասնավորապես աղանդավորների մոտ, որոնցից էին մծղնեականները, պավլիկյանները, թոնդրակյանները։ Հայ եկեղեցու դավանանքը կազմեց պատկերահարգությունը, ըստ որի՝ ոչ թե պատկերի մասը բուն նյութին էին երկրպագում, այլ խորհրդին։ Իսկ հայերի մեջ առավել տարածում գտավ խաչապաշտությունը, որն իր ողջ էությամբ դրսևորվում է նաև այսօր։ Քանի որ 8-9-րդ դարերում խաչի պաշտամունքը դարձել էր համազգային և ունեցել էր զարգացման նախընթաց շրջան, և պատկերների պաշտամունքի հարցը հայտնվել էր համազգայնացման շրջանում, պարզ է դառնում, որ ժողովրդի մոտ տարածոմ կգտներ այն երևույթը, որն առավել տարածված էր։ Ե՛վ խաչապաշտությունը, և՛ պատկերապաշտությունը հասարակության նույն պահանջն էին բավարարում, ունեին նույն նպատակը։ Հայ եկեղեցու պաշտամունքի մասը կազմեց խաչապաշտությունը, որը հետագայում էլ մնաց անսասան։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԳՅՈՒԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՊԱՀՈՎԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐՄՈՒՄԱՆ Ա SԱԿՄԱՆ ԿԱՐԳԸ Գյուղատնտեսության ոլորտում կենսունակ ապահովագրության համակարգի ներդրումը երկրի տնտեսության ագրարային հատվածի կայուն և հավասարակշռված զարգացման հիմնական նախապայմաններից մեկն է: Միևնույն ժամանակ, գյուղատնտեսական ապահովագրությունը ոլորտի կայուն զարգացման, ներդրումային դաշտի բարելավման, երկրի պարենային անվտանգության մակարդակի ապահովման նախապայման է: Միջազգային դիտարկումների համաձայն, մոլորակի բնակչության մոտ 13% -ը ներկայումս թերսնված է, մինչդեռ գյուղատնտեսության ներուժը միշտ չէ, որ ամբողջությամբ օգտագործվում է: Օրինակ, ներկայումս Հայաստանում վարելահողերի ավելի քան 30% -ը մնում է անմշակ: 1: Հարկ է նշել, որ երեւույթը պայմանավորված է մի շարք պատճառներով, որոնցում, իհարկե, առանցքային դեր է խաղում գյուղատնտեսական ապահովագրության բացակայությունը: Հարկ է նշել, որ գյուղատնտեսության ոլորտը զարգանում է այն երկրներում, որտեղ ոլորտի ապահովագրական համակարգը գործում է արդյունավետ ՝ նպաստելով առկա խնդիրների արդյունավետ լուծմանը: Այլ կերպ ասած, գյուղատնտեսական ապահովագրության համակարգի առկայությունը գյուղատնտեսության ոլորտի զարգացման հիմնական հնարավորությունն է, և դրա բացակայությունը լուրջ խոչընդոտ է: Ապահովագրական համակարգում գյուղատնտեսական ապահովագրությունն ամենաբարդ տեսակներից մեկն է, որը պայմանավորված է ինչպես ոլորտային առանձնահատկություններով, այնպես էլ այս տեսակի ապահովագրության ներդրման խոչընդոտներով: Միջազգային փորձի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ պետությունն ուղղակի աջակցություն է ցուցաբերում գյուղատնտեսության առանձնահատկություններից թելադրված ապահովագրությանը: Նման մոտեցումը խթանում է գյուղատնտեսական ապահովագրությունը, բարձրացնում ապահովագրական ընկերությունների ներդրումային վստահությունը, մեղմացնում նրանց ռիսկերը: 1 Սարգսյան Հ., Հայաստանի տնտեսական վերափոխումները հեռացնում են վերելքի հեռանկարները, Երևան, 2014, էջ: 355 թ. Գյուղատնտեսական ապահովագրության գաղափարը ծագեց Ֆրանսիայում 1750 թվականին, երբ մի խումբ ֆերմերներ ստեղծեցին միություն ՝ գյուղատնտեսական գործունեության հետ կապված ռիսկերը ապահովագրելու նպատակով: 1797 թվականին Գերմանիայում ներդրվեց գյուղատնտեսական ապահովագրությունը: Հետո այս համակարգի արդյունավետության շնորհիվ այն տարածվեց աշխարհով մեկ: Գյուղատնտեսական ապահովագրությունն ինքնին գույքի և բիզնեսի ռիսկերի ապահովագրության համադրություն է: Այնուամենայնիվ, տարբեր երկրներում այն ​​լինում է տարբեր ձևերով: Օրինակ ՝ Գերմանիայում գյուղատնտեսական ապահովագրությունն ապահովում են հիմնականում ասոցիացիաները: Ֆերմերային տնտեսությունների մեծ մասը այդ ասոցիացիաների հիմնադիր անդամներն են, բայց ֆերմերները, որոնք ասոցիացիայի անդամ չեն, կարող են նաև ապահովագրել իրենց ռիսկերը: Նշենք, որ Գերմանիայում գյուղատնտեսական ապահովագրության ամենատարածված տեսակը կարկուտի ապահովագրությունն է: Այստեղ ապահովագրավճարների գանձման և փոխհատուցումներ վճարելու ողջ գործընթացը համակարգվում է ասոցիացիաների աշխատակազմի կողմից: Այնուամենայնիվ, հատկանշական է, որ փոխհատուցման ենթակա վնասների գնահատումն իրականացնում են ասոցիացիայի անդամները, այսինքն ՝ ֆերմերները: Ֆրանսիայում կառավարության կողմից ստեղծվել է «Աղետի ֆոնդ»: Գյուղացիական տնտեսությունները վճարումներ են կատարում այս ֆոնդին, իսկ բնական աղետների (ցրտահարություն, ջրհեղեղ, երաշտ, համաճարակներ, համանման այլ աղետներ) դեպքում հիմնադրամի փորձագետներն իրականացնում են վնասի գնահատում, որից հետո վնասված տնտեսությունները փոխհատուցում են ստանում: Ի դեպ, ֆերմերները ոչ մի կերպ չեն մասնակցում այս ֆոնդին, նրանք չեն մասնակցում դրա կառավարմանը: Իտալիայում և Իսպանիայում գյուղատնտեսական ապահովագրությունը հիմնականում ապահովում են մասնավոր ապահովագրական ընկերությունները: Միևնույն ժամանակ, կառավարության և տեղական ինքնակառավարման մարմինները զգալի ֆինանսական աջակցություն են ցուցաբերում և գյուղացիական տնտեսություններին (ստանձնելով ապահովագրավճարների բաժինը հետևյալ համամասնություններով. Իտալիայում ՝ պետական ​​բյուջեի մինչև 50%, համայնքների բյուջեների մինչև 10% , իսկ Իսպանիայում պետությունը ֆերմերներին փոխհատուցում է ապահովագրավճարների 44% -ը): Ընկերակցեք ապահովագրական ընկերություններին ՝ կիսելով ապահովագրական ընկերությունների ռիսկը մատչելի վերաապահովագրության միջոցով: Իսպանիայում ապահովագրական ընկերությունների մեծ մասը կապված են ասոցիացիաների հետ, որոնք պատասխանատու են արդյունաբերական ռազմավարության մշակման և իրականացման համար:  ԱՄՆ-ում Կանադայի գյուղատնտեսական ապահովագրության համակարգերը շատ ընդհանրություններ ունեն, ինչը պայմանավորված է երկու երկրների սերտ տնտեսական կապերով և փորձի կանոնավոր փոխանակմամբ: Այս երկու գերտերություններում գյուղատնտեսական ապահովագրությունն ապահովում են մասնավոր ընկերությունները: Գոյություն ունեն գյուղատնտեսական ապահովագրության երեք հիմնական տեսակներ. • «Մուլտիրիսկ» (ծածկում է գրեթե բոլոր բնական աղետները), • Կարկուտի և հրդեհի ապահովագրություն, • Ֆերմերային տնտեսություններին վերաբերող ռիսկերի ապահովագրություն (օրինակ ՝ ցրտահարության ապահովագրություն): Պետության աջակցությունն այստեղ այն է, որ Միացյալ Նահանգների և Կանադայի դեպքում կառավարությունը և տեղական ինքնակառավարման մարմինները վերցնում են բազմավտանգ ռիսկի մի մասը (մինչև 50%): Ներքևից պետությունը զգալի աջակցություն է ցուցաբերում նաև ապահովագրական ընկերություններին ՝ ստանձնելով ապահովագրական հատուցման 50% -ը: Միացյալ Նահանգներում և Կանադայում գյուղատնտեսության զարգացման գործակալությունները տասնամյակներ շարունակ վարում են ԱՀԹ (փաստացի արտադրության պատմություն), որի հիմնական նպատակն է ապահովագրական ընկերություններին ապահովել բերքի և բերքի արտադրության վերաբերյալ հավաստի տեղեկատվություն: Իրական ապահովագրական ընկերությունները, հիմնվելով այս տեղեկատվության վրա, որոշում են ռիսկի աստիճանը, ապա ապահովագրավճարները: Ռուսաստանի Դաշնությունում որպես ֆինանսական հաստատություն ապահովագրությունը գտնվում է զարգացման սկզբնական փուլում: Այս իրավիճակը բնորոշ է զարգացող տնտեսությունների մեծամասնությանը, այդ թվում ՝ Հայաստանի Հանրապետությանը: Ռուսաստանում կառավարությունը սուբսիդավորում է ապահովագրական պայմանագրերի կնքման ժամանակ գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվողներին: Միևնույն ժամանակ, Ռուսաստանի Դաշնության Գյուղատնտեսության նախարարությանը կից ստեղծվեց «Ապահովագրական օգնության պետական ​​գործակալություն», որի հիմնական խնդիրներն են. • Պետական ​​ապահովագրական աջակցության միջոցառումների կազմակերպում, Վիճակագրական գրառման վարում (օրինակ, պահպանում անասունների և կենդանական ծագման բույսերի գրանցամատյան », • նախորդ տարիների փորձի ընդհանրացում, համակարգի բարելավման հիմնավոր առաջարկների ներկայացում,« օրինակ ՝ պետական ​​աջակցության նոր մեխանիզմների մշակում »: Նշենք, որ Հայաստանի Հանրապետությունում գյուղատնտեսությունը հիմնականում գտնվում է ֆիզիկական անձ հանդիսացող տնտեսվարող սուբյեկտների գործունեության մեջ: Այսինքն ՝ ֆերմա վարելիս հաշվապահական հաշվառում, փաստաթղթավորում կամ վերամշակում չի իրականացվում: Իհարկե, նման իրավիճակը բարդացնում է գյուղատնտեսական ապահովագրության ներդրման գործընթացը, քանի որ ապահովագրողի տրամադրած ցանկացած տեղեկատվություն պետք է հիմնավորված լինի համապատասխան փաստաթղթերով: Տեղեկատվական անհամապատասխանությունների խնդրի լուծման համար կառավարությունը կարող է կազմակերպել տվյալների հավաքագրման, մշակման, պահպանման և ռիսկերի գնահատման գործընթացներ, ինչպես նաև ապահովագրատերերին տրամադրել համապատասխան խորհրդատվական և տեղեկատվական ծառայություններ: Նշենք, որ «ՀՀ գյուղի գյուղատնտեսության կայուն զարգացման ռազմավարությունը 2010-2020թթ.» Նախատեսում է գյուղատնտեսական ռիսկի գնահատում: Պետական ​​մարմինների աջակցությամբ փորձ է արվել գյուղատնտեսական ապահովագրությունը ներմուծել Հայաստանի Հանրապետությունում 1990-ականների վերջին, բայց դա կենսունակ չէր: Գյուղատնտեսական պրակտիկայով զբաղվող մասնագետները հիմնականում խուսափում էին ապահովագրական գործարքներ կնքելուց, քանի դեռ նրանցից դա չէր պահանջվում ՝ նպատակային վարկ ստանալու համար: Այս իրավիճակը պայմանավորված էր մի կողմից ապահովագրական ընկերությունների նկատմամբ անբավարար վստահությամբ և բիզնես վարելու ավանդույթով, իսկ մյուս կողմից `ցածր վճարունակությամբ: Ըստ որոշ հաշվարկների, գյուղատնտեսական արտադրության ընդհանուր ծախսերում գյուղատնտեսական ապահովագրավճարների մասնաբաժինը տատանվում է 20-30% միջակայքում, ինչը լուրջ պատճառ է գյուղատնտեսական ապահովագրությունից խուսափելու համար: Ապահովագրական ընկերությունները խուսափում են նաև գյուղատնտեսական ապահովագրությունից, քանի որ շահառուների համար հավաքագրված ապահովագրավճարների 70-75% -ը, իսկ անբարենպաստ տարիներին `80-85% -ը ուղղվում են ապահովագրական հատուցումներին: Գյուղատնտեսական ապահովագրության ցածր պահանջարկի հիմնական պատճառներից մեկն այն է, որ գյուղացիական տնտեսությունները լիովին տեղյակ չեն ապահովագրության առավելությունների մասին: Այն հաճախ դիտվում է որպես շահույթ չհետապնդող ներդրում, քանի որ ամեն տարի վճարվում են ապահովագրավճարներ, իսկ փոխհատուցումը վճարվում է միայն ապահովագրական պատահարի դեպքում: Պետությունը, համագործակցելով ապահովագրական ընկերությունների, խորհրդատվական գործակալությունների և այլ ծառայությունների հետ, կարող է մեծ դեր ունենալ գյուղատնտեսական ապահովագրության առավելությունների վերաբերյալ բնակչության ընկալման ձևավորման գործում: 2 Այսպիսով, կարող ենք փաստել, որ ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում գյուղատնտեսական ապահովագրության համակարգի ներդրման հետևյալ խոչընդոտները կան. • Իրավական դաշտի անկատարություն, • Փոքր և մեծ թվով գյուղացիական տնտեսություններ, ինչը բարդացնում է արտադրության վերահսկողությունը: գործընթացը պետական ​​ապահովագրական ընկերությունների, նույնիսկ գյուղատնտեսական ապահովագրական ընկերությունների կողմից: (Գյուղացիական տնտեսությունները հիմնականում չեն պահում գրառումներ, որի պատճառով ձեռնարկությունը չի կարողանա ապահովագրական ընկերությանը հաստատել, որ արտադրական գործընթացները ժամանակին և պատշաճ կերպով են կազմակերպվել), • գյուղատնտեսության ոլորտի վերաբերյալ հավաստի վիճակագրության բացակայություն, • անբավարար վստահություն ապահովագրական ընկերություններում. • գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվողների մեծ մասի ցածր վճարունակությունը. • Ապահովագրված անձանց սովորույթի / մշակույթի բացակայություն, • որակավորված մասնագետների պակաս: Հարկ է նշել, որ գյուղատնտեսությունում ապահովագրական համակարգի ներդրման գործընթացի արդյունավետությունը պայմանավորված է տնտեսական օպերատորների, ապահովագրական ընկերությունների և պետության միջև համագործակցության արդյունավետությամբ: Անվիճելի է, որ այս համատեքստում ավելի լայնորեն օգտագործվում է պետության դերը տնտեսական-ապահովագրական ընկերության հարաբերություններում: 2 Սարգսյան Հ., Գյուղի կայուն զարգացման սոցիալ-տնտեսական հիմնախնդիրները, Ագրարային հատված, Երեւան, 2011, էջ. 54 Տնտեսական զարգացման համատեքստում առանձնահատուկ տեղ է հատկացվում գյուղատնտեսության զարգացմանը: Մինչդեռ ՀՀ ապահովագրական ընկերություններից ոչ մեկը ռիսկ չի անում զբաղվել գյուղատնտեսության ոլորտում ապահովագրական գործունեությամբ, որը համարվում է զարգացած երկրների ապահովագրական շուկայի կարևոր բաղադրիչ: Բնականաբար, բարձր ռիսկի պատճառով ապահովագրական գործունեության ընդլայնումը հիմնականում ուղեկցվում է եկամտի հոսքի դժվար կանխատեսմամբ: Հետևաբար, գյուղատնտեսական արտադրանքը դառնում է անհրապույր ներդրումների համար ՝ դանդաղեցնելով կապիտալի ներհոսքը: վարկային ռեսուրսներ ներգրավելու հնարավորություններ: Այս պայմաններում գյուղատնտեսական ապահովագրության իրականացումը դառնում է ռազմավարական նշանակություն: Այնուամենայնիվ, ոլորտում ապահովագրության ներդրման օբյեկտիվ դժվարությունների պատճառով հնարավոր չէ այն ներմուծել առանց պետության միջամտության և աջակցության: Նշենք, որ Հայաստանի Հանրապետության գյուղատնտեսության ոլորտում ապահովագրության ներդրման գործընթացը կարող է իրականացվել միայն պետական ​​մակարդակով մշակված երկարաժամկետ ծրագրի հիման վրա: Պետությունն ինքը պետք է նախաձեռնի ապահովագրության ներդրման գործընթաց, այն պետք է իրականացնի մասնավոր հատվածի հետ համագործակցությամբ: Այս առումով անհրաժեշտ է ձեռնարկել հետևյալ քայլերը. • Մշակել գյուղատնտեսական ռիսկերի գնահատման համակարգ, • Պայմանագիր կնքել մասնավոր ապահովագրական ընկերությունների հետ, • Պլանավորել սուբսիդիաների կարգը և չափը: Պետությունը կարող է մեծ դեր ունենալ գյուղատնտեսական ապահովագրության իրականացման վերոհիշյալ խոչընդոտները վերացնելու գործում: Մենք շեշտը դնում ենք Հայաստանի Հանրապետությունում գյուղատնտեսական ապահովագրության իրականացման, հատկապես գյուղատնտեսական ռիսկերի գնահատման, ապահովագրավճարների սուբսիդավորման և ապահովագրական ընկերությունների գործառնական ծախսերի վրա: Գյուղատնտեսական ապահովագրության գծի հետ հարաբերությունները կարգավորելու համար անհրաժեշտ է նախաձեռնել «Գյուղատնտեսական ապահովագրության մասին» ՀՀ օրենքի մշակում և ընդունում: Մենք առաջարկում ենք կիրառել տարբերակված մոտեցումներ ապահովագրավճարների սուբսիդավորման հարցում, որի դեպքում պետք է տրամադրվեն համեմատաբար բարձր սուբսիդիաներ Հայաստանի համար ռազմավարական նշանակություն ունեցող մշակաբույսերի (շրջանների և լեռնային շրջանների), ինչպես նաև ապահովագրական ընկերությունների պետական ​​քվոտաների համար: հետ փոխկապակցվելով): ՀՀ գյուղատնտեսության կայուն զարգացման ապահովագրական համակարգի ներդրումն ունի սոցիալական և տնտեսական նշանակություն: Գյուղատնտեսական ապահովագրության համակարգի ներդրումը հանրապետությունում թույլ կտա նվազեցնել գյուղացիների կորուստները և փոխհատուցել եկամտի կորուստը անբարենպաստ կլիմայական պայմանների և ֆորսմաժորային իրավիճակների պատճառով: Մելսիդա Թովմասյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԳՅՈՒԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՊԱՀՈՎԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐՄՈՒՄԱՆ ԵՎ ՊԵՏԱԿԱՆ Ա SԱԿՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳԸ Հիմնաբառեր. Գյուղատնտեսական գործունեություն, պետական ​​ապահովագրություն, գյուղատնտեսական ապահովագրություն, ապահովագրություն ։

Տնտեսական բարեփոխումների համատեքստում ապահովագրությունը էական նշանակություն է ձեռք բերում՝ պայմանավորված գործարար ակտիվության խթանման, ներդրումային միջավայրի բարելավման և ռիսկերից պաշտպանվելու հնարավորությունների ընդլայնման ու նոր տնտեսական միջավայրի ձևավորման հետ։ Հոդվածում կարևորվել է այն գաղափարը, համաձայն որի՝ ՀՀ գյուղատնտեսության ոլորտում ապահովագրության ներդրման գործընթացը կարելի է իրականացնել միայն պետական մակարդակով մշակված երկարաժամկետ ծրագրի հիման վրա։ Պետությունը պետք է նախաձեռնի ապահովագրության ներդրման գործընթացը և այն իրականացնի մասնավոր հատվածի հետ համագործակցությամբ։

Ներկայումս զբոսաշրջության զարգացման ամենահեռանկարային ուղղություններից մեկը էկոլոգիական տուրիզմն է (էկոտուրիզմ), որը տուր (տուրեր) է ՝ կրթական, արկածային և այլն: Վերջինիս ընդհանուր հայտարարը բնական տարածքների օգտագործումն է, որոնք հնարավորինս քիչ են ենթարկվել մարդու գործունեության: Սա արդարացնում է բնական համալիրները որպես տուրիստական ​​ռեսուրսներ ուսումնասիրելու անհրաժեշտությունը: Մեծ քաղաքների արվարձաններում բնական համալիրները մեծ արժեք ունեն զանգվածային հանգստի գոտիների համար: Նման վայրերում զբոսաշրջային գործունեության պլանավորման և կազմակերպման գործընթացը հնարավոր է միայն այդ տարածքների հանգստի պոտենցիալի մանրամասն ուսումնասիրության պայմաններում, որը դեռևս արդիական է: [1] Աշխատանքի նպատակն է պարզել մեծ քաղաքի արվարձանների բնական-ռեկրեացիոն ներուժը: Այն իրականացնելու համար անհրաժեշտ է լուծել հետևյալ խնդիրները. - առանձնացնել խոշոր քաղաքների արվարձանների բնական տարածքներում զարգացող զբոսաշրջության տեսակները, - Արևմտյան շրջաններում զբոսաշրջության զարգացման գործում առանձնացնել լանդշաֆտի անհատական ​​բաղադրիչների կարևորությունը: մեծ քաղաքների,) մեծ քաղաքի ռեկրեացիոն թեմայով մեծ քաղաքի արվարձանային մասի համար ստեղծել նմանատիպ ԵՏՀ նախագիծ և ԵՏՀ ծրագրի միջոցով կազմակերպել ՀՀ տարածքի արվարձանային հատվածի բնական-ռեկրեացիոն գոտիավորում: ստացել է 456 TOԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ ՝ ուսումնասիրելու ՀՀ զբոսաշրջության զարգացման ժամանակակից միտումները: Հետազոտության օբյեկտը Հայաստանի Հանրապետության արվարձանում գտնվող հանգստի գոտիների, հանգստի ռեսուրսների և տարածքային-հանգստի համակարգերի բաղադրամասերի բնական բարդույթներն են: Հետազոտության առարկան քաղաքային խոշոր արվարձաններում հանգստի գործունեության պայմանների տարածքային տարանջատումն է: [2] Աշխատանքի գործնական նշանակությունը հետևյալն է. Բնական-հանգստի գոտիավորման նախագիծը կարող է օգտագործվել Հայաստանի Հանրապետության արվարձաններում զբոսաշրջության զարգացման նախագծման համար: ԵՏՀ ծրագիրը կարող է օգտագործվել որպես տեղեկատվական աղբյուր պետական ​​մարմինների, ինչպես նաև տուրիստական ​​կազմակերպությունների համար ՝ որպես տվյալների շտեմարան: Ի՞նչ է GIS- ը: ԵՏՀ համակարգերը գերժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ են, որոնք օգտագործվում են մարդու գործունեության շատ ոլորտներում, ինչպիսիք են առողջապահությունը, կառավարությունը, տրանսպորտի պլանավորումը, ծառայությունների պլանավորումը, քարտեզագրումը, աղտոտման վերահսկումը, շրջակա միջավայրի կառավարումը և շատ այլ ոլորտներում: Հայաստանի Հանրապետությունը չունի ժամանակակից պահանջներին համապատասխանող տեղեկատվական համակարգ, որն անհրաժեշտ է պետական ​​կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմիններին (այսուհետ `կառավարման մարմիններ)` տնտեսական կառավարման ոլորտում առկա խնդիրները արդյունավետորեն լուծելու համար: Բավականին դժվար է տալ ET համակարգի ֆենոմենի համառոտ բնութագիրը: ԵՏՀ-ն հնարավորություն է տալիս նոր հայացքով նայել մեզ շրջապատող աշխարհին: Մի կողմ թողնելով պատկերներն ու ընդհանրացումները ՝ դա համակարգչային տեխնոլոգիա է իրական աշխարհը քարտեզագրելու և վերլուծելու, ինչպես նաև մեր մոլորակում տեղի ունեցող իրադարձությունների համար: ԵՏՀ-ն հսկայական արդյունաբերություն է, որին մասնակցում են հազարավոր մարդիկ ամբողջ աշխարհում: Այս տեխնոլոգիան օգտագործվում է մարդու գործունեության գրեթե բոլոր ոլորտներում: [3] Այս տեխնոլոգիան համատեղում է գործառնությունների ավանդական տվյալները տվյալների շտեմարանի տվյալների հետ, ինչպիսիք են հարցումը և վերլուծությունը, քարտեզագրության և աշխարհագրական (տարածական) վերլուծության առավելությունների հետ, որոնք տրամադրված են քարտեզով: Այս առանձնահատկությունները տարբերում են ԵՏՀ-ն տեղեկատվական այլ համակարգերից և եզակի հնարավորություններ են ընձեռում անդրադառնալ շրջակա աշխարհի վերլուծությանը և կանխատեսմանը վերաբերող մի շարք հարցերի, հիմնական գործոններն ու պատճառները հասկանալու և բացահայտելու, ինչպես նաև դրանց հնարավոր հետևանքները `պլանավորելով ռազմավարական որոշումներ և շարունակական գործողություններ: , , Քարտեզագրումն ու աշխարհագրական վերլուծությունը նորություն չեն: ԵՏՀ տեխնոլոգիան ապահովում է նոր, ավելի ժամանակակից, ավելի արդյունավետ, հարմար և արագ մոտեցում խնդրի վերլուծության և խնդրի լուծման, որի հետ բախվում է մարդկությունը առհասարակ, և որոշակի կազմակերպություն կամ մարդկանց խումբ: Այն ավտոմատացնում է վերլուծության և կանխատեսման գործընթացը: Մինչ ԵՏՀ-ի օգտագործումը քչերն էին հնարավորություն ունեցել ընդհանրացնել և համապարփակ վերլուծել աշխարհագրական տեղեկատվությունը `ժամանակակից մոտեցումների և գործիքների հիման վրա հիմնավոր որոշումներ կայացնելու համար: Ներկայումս ԵՏՀ-ն բազմամիլիոնանոց արդյունաբերություն է, որում ներգրավված են հարյուր հազարավոր մարդիկ ամբողջ աշխարհում: Այս տեխնոլոգիան օգտագործվում է մարդու գործունեության գրեթե բոլոր ոլորտներում, լինի դա խնդրի գլոբալ վերլուծություն, ինչպիսիք են գերբնակեցումը, հողերի աղտոտումը, անտառահատումները, բնական աղետները կամ մաս 458 ՏՈՒՐԻMՄ նոր գրասենյակ Տանը փնտրում է իր հասցեն, տեղադրում տարածքում խողովակներ և այլն: Մեծ քաղաքների արվարձանների բնական տարածքներում հնարավոր է զարգացնել զբոսաշրջության հետևյալ տեսակները. Հանգիստ առանց ծանրաբեռնվածության, մարզական և ուսումնական արշավներ, սպառողների ժամանց ՝ սնկով հավաքում, ձկնորսություն, հատապտուղների հավաքում և այլն: Հարկ է նշել, որ զբոսաշրջության զարգացման համար շատ կարևոր են անտառների, կոպիտ տեղանքի, եզակի երկրաբանական օբյեկտների առկայությունը, ինչպես նաև բուսական և կենդանական աշխարհի բազմազանությունը, ինչը տեղն ավելի գրավիչ է դարձնում: ԵՏՀ հիմնական պահանջները ԵՏՀ-ները աշխատում են ցանկացած տեսակի տվյալների հետ, որոնք կարող են տեղադրվել քարտեզի կամ գծապատկերի վրա: ԵՏՀ-ն ավանդական քարտեզների և տվյալների շտեմարանների համադրություն է: Համակարգիչների օգտագործումը թույլ է տալիս ստանալ նման համադրության նոր որակներ: ԵՏՀ-ն հնարավորություն է տալիս ունենալ կառավարման ենթակա օբյեկտների ամբողջական նկարագրություն, որն արդեն առկա է առկա շտեմարաններում և փաստաթղթերում, միևնույն ժամանակ ցույց է տալիս այդ օբյեկտների գտնվելու վայրը տարածության մեջ, դրանց փոխազդեցությունը, ինչպես նաև դրանց ազդեցությունը: տարբեր գործոններ, որոնք ազդում են այդ օբյեկտների վրա: [4] GIS- ի ստեղծման նպատակն ու խնդիրները: ՀՀ EE համակարգի ստեղծման նպատակն է ստեղծել միասնական պետական ​​աշխարհագրական տեղեկատվական բանկ, որը հանրապետության բնական և տնտեսական ռեսուրսների, նրանց իրավական կարգավիճակի և արժեքի վերաբերյալ ամբողջական տեքստային և գրաֆիկական տվյալների կենտրոնացումն է և ուղղված է ռեսուրսների կառավարման արդյունավետությունը: 459 URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ Նախկինում պլանավորված պետական ​​կառավարումից 459 URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ հարաբերություններին անցումը ստեղծել է բազմաթիվ նոր խնդիրներ, որոնց արդյունավետ լուծումը հնարավոր է միայն ամբողջական տեղեկատվության և նորագույն տեխնոլոգիաների կիրառմամբ: ԵՏՀ ստեղծման և իրականացման հետ բացատրվեց անբավարար հիմնավորմամբ որոշումների ընդունումը, և տեղի ունեցավ անցում պետական ​​կառավարման որակապես բարձր մակարդակի: [5] Ի՞նչ կարող է անել ԵՏՀ-ն մեզ համար: Կատարել տարածական հետազոտություններ և վերլուծություններ: ԵՏՀ տվյալների շտեմարանները որոնելու և տարածականացնելու ունակությունը թույլ է տվել շատ ընկերությունների խնայել միլիոնավոր դոլարներ: ԵՏՀ-ն օգնում է կրճատել հաճախորդների հարցումներին պատասխանի ժամանակը, նույնականացնում է անհրաժեշտ գործունեության համար հարմար տարածքները, տարբեր պարամետրերի փոխկապակցումը (օրինակ `հողի, կլիմայի կամ բերքի բերքը) և էլեկտրահաղորդման գծերի տեղակայումը: Անշարժ գույքի գործակալները օգտագործում են ԵՏՀ-ն `գտնելու համար, օրինակ, որոշակի տարածքում գտնվող բոլոր տները, որոնք ունեն սալաքարերով տանիքներ, երեք սենյականոց են, ունեն 5 մետրանոց խոհանոցներ, ապա թողարկում են այդ կառույցների ավելի մանրամասն նկարագրությունը: Հարցումը կարող է ճշգրտվել `մուտքագրելով լրացուցիչ պարամետրեր, ինչպիսիք են գինը: Կարող եք ձեռք բերել բոլոր տների ցուցակը, որոնք գտնվում են որոշակի գծի կամ աշխատանքի վայրից որոշակի հեռավորության վրա: ET համակարգեր օգտագործող շատ կազմակերպություններ նկատել են, որ դրա հիմնական առավելություններից մեկը սեփական կազմակերպությունը բարելավելու և դրա ռեսուրսների կառավարումը բարելավելու նոր հնարավորություններն են `հիմնված առկա տվյալների աշխարհագրորեն ինտեգրման և փոփոխությունները փոխանակելու և համակարգելու ունակության վրա: Տվյալների բազան կիսելու հնարավորությունը և տարբեր գերատեսչությունների կողմից անընդհատ լրացումը և ուղղումը հնարավորություն են տալիս բարձրացնել ինչպես բաժանմունքների, այնպես էլ ամբողջ կազմակերպության արդյունավետությունը: ԵՏՀ-ն, ինչպես տեղեկատվական այլ տեխնոլոգիաները, հաստատում է, որ լավագույն տեղեկատվությունն օգնում է լավագույն որոշում կայացնել: Հասկանալու և ինտեգրվելու համար տեղեկատվության մատչումը հնարավորություն է տալիս պատասխանատու աշխատակիցներին կենտրոնացնել իրենց ջանքերը լուծումներ գտնելու վրա ՝ առանց շատ ժամանակ ծախսելու առկա տարբեր տվյալների հավաքագրման և վերլուծության վրա: Կարող եք արագ դիտարկել մի քանի լուծումներ և ընտրել ամենաարդյունավետը: ԵՏՀ-ում հատուկ տեղ է հատկացվում այն ​​քարտեզներին, որոնց ստեղծման գործընթացը շատ ավելի պարզ և ճկուն է, քան ավանդական ձեռքի կամ ավտոմատ քարտեզագրման մեթոդներում: Սովորական թղթային քարտեզների թվայնացումը կարող է օգտագործվել որպես ելքային տվյալների աղբյուր: ԵՏՀ-ի վրա հիմնված քարտեզագրական շտեմարանները կարող են լինել շարունակական (առանց առանձին թերթերի և տարածաշրջանների) և կապված չլինեն որոշակի մասշտաբի հետ: Նման տվյալների բազայի հիման վրա մենք կարող ենք ստեղծել քարտեզներ էլեկտրոնային եղանակով: Տվյալների բազան ցանկացած պահի կարող է թարմացվել նոր տվյալներով (օրինակ ՝ այլ տվյալների շտեմարաններից), իսկ անհրաժեշտության դեպքում առկա տվյալները կարող են թարմացվել: ԵՏՀ-ն ցուցադրում է իր հնարավորությունների մեծ մասը, երբ իր վերլուծական գործառույթները տեղակայվում են: ET համակարգերը թույլ են տալիս հաշվապահություն, պլանավորում և կանխատեսում: ԵՏՀ-ն թույլ է տալիս ճշգրիտ հաշվարկել օբյեկտների կոորդինատները և կայքի տարածքը: ԵՏՀ-ները կարող են տարբեր տեղեկատվություն պահանջել տարբեր աղբյուրներից `թղթե քարտեզներ, հատակագծեր, գծագրեր և գծապատկերներ: Դրանք կարելի է սկանավորել համակարգչի մեջ և թվայնացնել: Եթե ​​թղթի վրա փաստացի տեղեկատվություն չկա, այդ փաստաթղթերը կարող են զրոյից ստեղծվել ԵՏՀ-ում: [6,7] Հանգստի գոտու ԵՏՀ բազան բաղկացած է հետևյալ շերտերից. տարածքներում տրանսպորտի, - զբոսաշրջության զարգացման ներկա վիճակը նկարագրող շերտեր, - բնական-հանգստի գոտիների հատվածների շերտեր: Այսպիսով, մերձքաղաքային հանգստի ինտենսիվ զարգացման և բնական-հանգստի ռեսուրսների պահպանման համար անհրաժեշտ է առաջին հերթին: - պլանավորել զբոսաշրջիկների հոսքի տարածքային բաշխումը, - հաշվարկել բնական-հանգստի օբյեկտների օգտագործման սահմանափակումները, - բոլոր հնարավոր միջոցներով ապահովել բնակչության տեղեկացվածությունը: Ո՞րն է ԵՏՀ համակարգերի դերը զբոսաշրջության զարգացման գործում: ԵՏՀ համակարգերի խաղացած թերևս ամենակարևոր դերը տարածական տեղեկատվության, ինչպես նաև տարածության մեջ գտնվող ցանկացած այլ տեղեկատվության ամենաբնական ներկայացումն է: Նշենք, որ տեղեկատվության ներկայացման եղանակները կարող են տարբեր լինել: Տվյալների, տվյալների շտեմարանից աղյուսակների, նկարների կամ իրական վիդեո ձայնագրությունների թվային ներկայացում: Այսպիսով, GIS- ը կարող է օգնել ամենուր, որտեղ օգտագործվում են տարածական տեղեկություններ և տեղեկություններ տարածության որոշակի մասերում գտնվող օբյեկտների մասին: [8] Եթե փորձենք վերլուծել ԵՏՀ տնտեսական արդյունքները, կտեսնենք, որ շատ կազմակերպություններ կարողացել են միլիոնավոր դոլարների տնտեսական արդյունքներ ապահովել: Օրինակ ՝ Կանադայի Պինավայում և հարակից տարածքներում ԵՏՀ զբոսաշրջային համակարգի վրա ծախսվել է 82.500 ԱՄՆ դոլար, որն այժմ տարեկան բերում է 5.000.000 ԱՄՆ դոլարի եկամուտ: [9] ET համակարգերը օգնում են կրճատել հաճախորդների հարցումներին պատասխանելու համար անհրաժեշտ ժամանակը, 462 ՏՈՒՐԻՄ-ը տարածքներ է հատկացնում համապատասխան իրադարձությունների համար և տարբեր կապի միջև կապեր հայտնաբերում (օրինակ ՝ եղանակի և բերքատվության միջև կապը): Internetբոսաշրջության ոլորտում ET համակարգերի տեխնոլոգիայով ինտերնետի ձևավորում: ԵՏՀ-ն ինտերակտիվ տեխնոլոգիա է, որը գրեթե անմիջապես արձագանքում է օգտագործողի հարցմանը, որն ավելի արդյունավետ է: ET համակարգեր և արբանյակային տեխնոլոգիաներ: Բարձր տեխնոլոգիաների զարգացման հետ մեկտեղ մեր առօրյա կյանքում զգալի փոփոխություններ են տեղի ունենում: Ի վերջո, 30-40 տարի առաջ, ով կմտածեր, որ բջջային կապը հասանելի կլինի բոլորին, կամ էլեկտրոնային քարտեզները կփոխարինեն ճանապարհային քարտեզներին, որոնք ոչ միայն ներառում են ցանկացած մասշտաբի քարտեզներ կամ տեղադրման պլաններ, այլ նաև նշում են օբյեկտի գտնվելու վայրը: և շարժման ուղղությունը: Վերջինիս միջոցով հնարավոր է կողմնորոշվել, թե ինչպես հասնել օբյեկտի նախընտրելի հասցեին: Ավելին, մանրամասները կարող են հասնել նույնիսկ շենքի հատուկ հատակի ներկայացմանը: Այն թույլ է տալիս տեղեկատվություն ստանալ ճանապարհային աշխատանքների մասին, որոնք երբեք հնարավոր չեն լինի քարտեզի միջոցով: Ներկայումս կան երկու արբանյակային համակարգեր ՝ ամերիկյան Navstar (նավիգացիոն համակարգ ՝ օգտագործելով ժամանակացույցը և կախվածությունը), ամենատարածված GPS- ը (գլոբալ տեղորոշման համակարգ) և ռուսական GLONASS- ը: Վերջինիս աշխատանքի բնույթը շատ դեպքերում նման է: Այս համակարգերի մաս կազմող արբանյակների հիմնական խնդիրը ազդանշանների շարունակական փոխանցումն է, որոնք ստանում են ազդանշանային կայանները ՝ ավիացիա, սուզանավեր, ավտոմոբիլ և այլն: Ավելին, համակարգերը կառուցված են այնպես, որ ստացողը միաժամանակ «տեսնի» մի քանի արբանյակ: Համեմատելով տարբեր արբանյակից ստացված ազդանշանների ուշությունը, ստացողը հաշվարկում է դրանց հեռավորությունը դրանից, որից հետո լուծում է հավասարումների համակարգերը `որոշելու իր կոորդինատները ha 463 ՏՈՒՐԻISՄ Դա հեշտ է և գեղեցիկ: Արբանյակային նավիգացիան անհրաժեշտ է այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են զբոսաշրջությունը, ավիացիան, ծովային և ճանապարհային տրանսպորտը, ԵՄ համակարգերը, շինարարությունը, փրկարարությունը, որսորդությունը, ձկնորսությունը և այլն, որտեղ դա անհնար է առանց կոորդինատների իմացության: [10,11] Ունենալով նավիգացիոն ընդունիչ ՝ մի քանի մետր ճշգրտությամբ կարող եք որոշել օբյեկտի կոորդինատները, շարժման արագությունը և շարժման ուղղությունը: Վերջինս, տեղանքի էլեկտրոնային քարտեզի և շարժական միջոցների հետ միասին, դառնում է հզոր գործիք դիսպետչերական համակարգերի կառուցման համար: Արբանյակային նավիգացիայի հնարավորությունները նախ գնահատեցին սովորական քաղաքացիական օգտագործողները բանկիրների կողմից. Ստեղծվեցին դրամական փոխանցումների կառավարման համակարգեր: Այսպիսով, բանկի աշխատակիցը մոնիտորի վրա տեսնում է փոխանցման ամբողջական պատկերը, թե փողոցի որ կետում է հավաքման մեքենան, որի ուղղությամբ է այն շարժվում և այլն: Ներկայումս աշխարհագրական տեղեկատվական տեխնոլոգիաներն աստիճանաբար գրավում են հայկական շուկան: Tourismբոսաշրջությանը միտված ԵՏՀ ստեղծումը կպահանջի ֆինանսական և օրենսդրական աջակցություն պետությունից ՝ ԵՏՀ նախագծերի բարձր արժեքի պատճառով: Այսպիսով, ԵՏՀ տեխնոլոգիայի օգտագործումը մեծապես կօգնի շրջագայությունների, ինչպես նաև ուղեկցող ծառայությունների կազմակերպման և իրականացման գործում: , ։

Ներկայումս երկրատեղեկատվական տեխնոլոգիաները աստիճանաբար գրավում են հայկական շուկան։ Բնական-ռեկրեացիոն գոտիավորման նախագիծը կարող է օգտագործվել ՀՀ տարածքի արվարձանային հատվածների զբոսաշրջության զարգացման նախագծման համար։ ԵՏՀ ծրագիրը կարող է օգտագործվել որպես պետական մարմինների համար տեղեկատվական աղբյուր, ինչպես նաեւ զբո464ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ սաշրջային կազմակերպությունների համար` որպես տվյալների բազա։ Զբոսաշրջային ուղղվածություն ունեցող ԵՏՀ ստեղծման համար անհրաժեշտ կլինի ֆինանսական եւ օրենսդրական աջակցություն պետության կողմից` ԵՏՀ նախագծերի չափազանց թանկ լինելու պատճառով։ Այսպիսով, ԵՏՀ տեխնոլոգիայի կիրառումը մեծ օգնություն կլինի տուրերի կազմակերպման եւ իրականացման, ինչպես նաեւ ուղեկցող ծառայությունների գործում։

Անընդհատ փոփոխվող աշխատաշուկայի ներդաշնակ համակեցությունը հեշտ գործ չէ: Վերջին լուծումը պահանջում է ինչպես դասական, այնպես էլ ոչ ստանդարտ ուսուցման մեթոդների օգտագործում: Այլ կերպ ասած, պահանջվում է ուսուցիչ-աշակերտ փոխազդեցություն, որը ուսանողներին կսովորեցնի սովորել, «տեսնել անտեսանելին», փնտրել խնդրի լուծման ստեղծագործական-նորարարական ուղիներ: ուսանող-ուսանող »Շիրակի Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​համալսարան հիմնադրամը (այսուհետ` համալսարան) հանդիսանում է Գրադարանային-կրթական խորհրդատվությունների, նորարարությունների և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կենտրոնի (այսուհետ `Կենտրոն) կազմակերպչական միավորներից մեկը, որը համակարգում է գիտ. խորհրդակցություններ ՀՀ բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում: Initiativeանկացած նախաձեռնության ելակետ, իհարկե, «զարգացման գաղափարն» է, որը պատասխանում է «ինչի՞ համար» հարցերին: Եւ ինչ?" Համալսարանի օբյեկտիվ սոցիալական պահանջներին համապատասխան: Գիտական ​​խորհրդատվությունների մեկնարկը հնարավոր է Համալսարանի գիտական ​​խորհրդի 25.09.18 թ. N2 / 1 որոշմամբ «Շիրակի Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​Հելսինկյան հիմնադրամ» «Ակադեմիական կառավարման կարգը» հաստատելուց հետո (այսուհետ `Աշխատանքային կարգ): Ակադեմիական խորհրդատվությունը հոդվածի մեկնակետերից մեկն է: 2]: Ասվեց, որ մի կողմից ակադեմիական խորհրդատուները գիտական ​​խորհրդատվության ակտիվ դերակատարների դերում են, իսկ մյուս կողմից `ուսանողները սովորում են բակալավրիատի և մագիստրատուրայի ծրագրերի շրջանակներում: Ավելին, ակադեմիական խորհրդատվությունը կարող է ոչ միայն խթանել համալսարանական ուսանողների, այլև դասախոսական կազմի ներկայացուցիչների մարդկային ռեսուրսների զարգացումը ընդհանուր մասնագիտական ​​գիտելիքների ձեռքբերման գործում: Վերոնշյալ սահմանումից պետք է նշել, որ ակադեմիական խորհրդատվությունն ուղղված է խնդիրների լուծման միջոցով նոր կամ որակյալ արտադրանքի կամ ծառայության ստեղծմանը, որը կգնահատեն համալսարանի ներքին շահագրգիռ կողմերը: Ակադեմիական խորհրդատվություն տրամադրելիս համալսարանի մարդկային ռեսուրսները նախ գնահատվում են `միայն համապատասխան մասնագետների բացակայության պայմաններում: Ակադեմիական խորհրդատվության չորս տեսակ ՝ բովանդակության կողմնորոշման տեսանկյունից. 1) գիտական ​​գրագիտության խորհրդատվություն, 2) համակարգային (ընդհանուր) հմտությունների վրա հիմնված խորհրդատվություն, 3) հետազոտական ​​խորհրդատվություն, 4) կրթական ծրագրերի մասնագիտական ​​առարկաների ենթաթեմատիկա, 2 էջից դուրս խորհրդակցություն ] 2 Վերոնշյալ տրամաբանության համաձայն ՝ ակադեմիական խորհրդատվության յուրաքանչյուր ձու համառոտ կներկայացվի: 1) Գիտական ​​գրագիտության վերաբերյալ խորհրդատվությունները ուղղված են բակալավրիատի և մագիստրոսի կրթական ծրագրերի կողմից պատրաստված աշխատանքին համապատասխան բաժինների աշխատանքի կառուցվածքի ընդհանուր մեթոդական ներկայացման կանոններին [2, էջ 3]: Ակադեմիական խորհրդատվության այս ձևի առկայությունը պայմանավորված է ուսանողների սոցիալական աշխատանքի համապատասխան պահանջներով: (ավարտական ​​աշխատանք և այլն): Ուսանողները հաճախ ունենում են մի շարք հարցեր: Մասնավորապես, գրագիտության վերաբերյալ խորհրդատվության ընթացքում ուսանողները հնարավորություն ունեն գտնել պատասխաններ այն հարցերի, ինչպիսիք են կատարվելիք հետազոտության կարևորությունը, փուլերը, աշխատանքի բովանդակությունը և հիմնական գլուխների կառուցման տրամաբանությունը, գրականության ընտրությունը, Օգտագործված հղումների ցանկը և մեջբերումները, աշխատանքի ներկայացումը և եզրակացությունը: պատասխանները. Գիտական ​​ընդգրկում Քառասունից հիսուն ուսանող ընդունելու դեպքում հետազոտական ​​գրագիտության վերաբերյալ խորհրդատվությունը կասեցվում է չորս ուսումնական ժամով: Համալսարանի յուրաքանչյուր ֆակուլտետի համար ընտրվում են մեկ կամ երկու հետազոտական ​​գրագիտության խորհրդատուներ: 2) Համալսարաններում ակադեմիական խորհրդատվության զարգացում հետագայում վերջինս որպես ուսանողի անհատականություն օգտագործելու դասավանդման գործընթաց, ինչպես նաև իր կարողություններն ու հնարավորությունները արտահայտելու հնարավորությունները հասկանալու հետ մեկտեղ ի հայտ է եկել կյանքի պլանների ընտրություն, ակադեմիական խորհրդատվություն մշակելը , Գիտնականները պարզել են ակադեմիական խորհրդատվության երեք նպատակները ՝ կարողությունների զարգացում, անկախության զարգացում և ուսանողների նպատակասլացության զարգացում [3, p. 67]: Համակարգի (ընդհանուր) կարողությունների վրա հիմնված խորհրդատվություն մասնագիտացման համակարգի շրջանավարտների համար ՝ աշխատաշուկայում համալսարանի մրցակցային առավելությունների որոշման հմտությունների զարգացմանն աջակցելու համար: Ստեղծագործական-նորարարական (ընդհանուր )ներից Հայաստանի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների հրատապ խնդիրներից մեկն այն է, որ շրջանավարտների համար իրատեսական է բարձրացնել իրենց մրցունակությունը աշխատաշուկայում `ապահովելով աշխատաշուկայի կարիքները բավարարելու իրենց ընդհանուր կարողությունը: Գոհունակություն Ընդհանուր իրավասությունները, մյուս կողմից, այն հմտություններն են, որոնք անմիջականորեն կապված են տարբեր գործողություններ իրականացնելու համար անհրաժեշտ մասնագիտության հետ (օրինակ ՝ թիմային աշխատանք, որոշումների կայացում, նախագծերի մշակում, կառավարում և այլն) [1, էջ. 15]: Աշխատանքի ոլորտում արդյունավետ է հմտությունների և ունակությունների համադրությունը, որոնք անհրաժեշտ են որոշակի խնդիր լուծելու համար [2, p. 2]: գիտելիքի կարողություն, բարձրագույն ուժ: Այժմ լայնորեն ընդունված է, որ ուսուցանող ուսումնական հաստատությունները պետք է ապացուցեն, որ ավելի ունակ շրջանավարտներ են պատրաստվում: Ըստ այդմ, համալսարանները միջոցներ են հատկացնում շրջանավարտների կողմից նշված հմտությունները զարգացնելու համար: Օրինակ, դիտարժան է ստեղծագործական մտածողության իրավասությունը, որի ձևավորումը «Ինչպե՞ս խթանել, զարգացնել ստեղծագործ մտածողությունը» խորագրով խորհրդակցական դասախոսության իրականացումը: Միջառարկայական թիմերի մասնագիտացման տրամաբանությունը (յուրաքանչյուր թիմ բաղկացած է հինգ անդամից) կենտրոնացած է մասնագիտացման վրա, ներկայացուցիչների փոխգործակցությունը մեկ վայրում կարող է տեսական գիտելիքները վերածել շոշափելի արդյունքի: Հետևյալը թիմի հետ մտքի ազատության վերաբերյալ միջառարկայական խորհրդատվության վերաբերյալ մի շարք դասախոսությունների իրականացումն է ՝ թիմերի հետ հարաբերություններ կազմակերպելու, գաղափարներ և առաջարկներ ներկայացնելու համար: Եվ, իհարկե, գաղափար-առաջարկների ձևավորմանը պետք է հաջորդի դրանց իրականացումը: Արդյունքում, ուսանողները հասկանում են, որ և՛ գործընթացը, և՛ արդյունքը հավասարապես կարևոր են, նրանք սովորում են լինել նախաձեռնող և այլն: Այլ կերպ ասած, ուսանողները պասիվ ազդեցության օբյեկտից վերածվում են ակտիվ առարկայի: Տրամադրում ՝ խորհուրդ: 3) Ուսանողների սոցիալական փոխհարաբերությունները կառուցելու, փոխօգնության մշակույթ ստեղծելու նպատակով հիմնադրվել են հետազոտություններ: Այս պարագայում գիտական ​​խորհրդատուները գերազանց ուսանող-կամավորներ են, ովքեր աշխատում են իրենց բակալավրիատի ուսանողների հետ [2, p. 7]: Հետազոտական ​​կրթության սահմանումից պարզ էր, որ հետազոտական ​​խորհուրդը կազմակերպված կամավոր գործունեություն է: Պետք է նշել, որ կամավորությունը սոցիալական գործունեության հեռանկարային ձև է. համալսարանական միջավայրը կարող է խթանել կամավորության մշակույթի ձևավորումը, որն անհրաժեշտ է կամավոր-ուսանողին գործունեության արդյունքում: իրականում. Կամավորական գործունեություն. Ամերիկացի հայտնի մանկավարժ Br. Բրուները նշում է, որ «յուրաքանչյուր ուսանողի համար նպատակահարմար է ուսուցչի դեր խաղալ իր հասակակիցների հետ կապված, քանի որ ուսանողներին սովորեցնել սովորեցնելը ուսուցման ընթացքում արդարացված հոգեբանական գործունեություն է, որն ակտիվացնում է երկու կողմերի ուսումնառության գործողությունները »[4, էջ. 114]: Հնարավոր է, որ կամավորությունը ակտիվացնում է երիտասարդների ստեղծագործական նախաձեռնությունը [5, p. 82]: Մի խոսքով, ուսուցմամբ ուսանողը սովորում է, ապահովում է իր մասնագիտական ​​ներուժի զարգացումը: Ավելին, նա կուտակում է սոցիալական կապիտալը ՝ հիմնվելով վստահության վրա: 4) Կենտրոնը կազմակերպում է արտադասարանական խորհրդակցություններ կրթական ծրագրերի մասնագիտացված թեմաների վերաբերյալ, որոնք ուղղված են որոշակի մասնագիտացված առարկաների ուսանողների հատուկ կարիքների բավարարմանը և ուսանողին (ուսանողներին) հետաքրքրող հարցերի սպառիչ, ամբողջական պատասխանների տրամադրմանը [2, էջ , 7]: Կեղծավորները վճարում են միայն խորհրդատվության այս ձուն: Արտադասարանական գործունեություն ունեցող ուսանողները հաճախ ունենում են մասնագիտական ​​հարցեր, որոնց ընթացքում պատասխան չի տրվում: Ուստի տրամաբանական է ցանկալի ակադեմիական խորհրդատուին հնարավորություն տալ որոնելու հետաքրքրող հարցերի պատասխանները: Ակադեմիական խորհրդատվության շարունակական վերջնական գնահատումը թույլ կտա ձեզ հասկանալ և բարելավել կազմակերպչական, բովանդակային խնդիրները `ապահովելով սահմանված նպատակների իրագործումը: ։

Հոդվածը նվիրված բարձրագույն ակադեմիական ուսումնական խորհրդատվությունների հաստատությունում ստեղծարար-նորարարական ձևերի ներկայացմանը, որոնք միտված են ուսանողների և բարձրացման աջակցմանը, աշխատաշուկայում մրցունակության ինչպես սոցիալականմասնագիտական ներուժի զարգացման խթանմանը։

«Քառակուսի հավասարումներ» թեման խորությամբ ուսումնասիրվում է դպրոցական մաթեմատիկայի դասընթացում: Կախված խտրականության նշանից, քննարկվում են իրական արմատների գոյության հետ կապված հարցեր: Այնուամենայնիվ, տարբեր խնդրագրերում մենք հաճախ հանդիպում ենք խնդիրների, որոնցում անհրաժեշտ է ուսումնասիրել թվային առանցքի վրա քառակուսի հավասարության իրական արմատների դասավորությունը: Սովորաբար, նման դեպքերում ուսանողներին խնդրում են հաշվի առնել տվյալ քառակուսային էներգիայի համապատասխան ֆունկցիան և քննարկել վերջինիս պարաբոլայի գծապատկերի բոլոր հնարավոր դիրքերը: Մենք առաջարկում ենք այլ մոտեցում: Թերթը փորձում է առանձնացնել թվային առանցքի վրա քառակուսային հավասարման իրական արմատների դասավորվածության որոշ հնարավոր տարբերակներ: Հոդվածում քննարկվում են դպրոցական մաթեմատիկայի դասընթացին հանդիպած որոշ ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում օգտագործվել են ձևակերպված թեորեմները: Ենթադրենք, որ տրված է իրական գործակիցներով քառակուսիի հավասարումը (որի տարբերակող արմատները իրական են, ապա թվային առանցքի վրա այդ արմատների «իրական համարի» համար հնարավոր են հետևյալ պայմանավորվածությունները. Իրական թիվը հավասարության հիմքը չէ: Եթե ​​կա) ունենա հավասարություն: Եկեք նախ քննարկենք այս դեպքերը արժեքի համար, որից հետո կքննարկենք դրանք ցանկացած կամայական իրական արժեքի համար: Թեորեմ 1: Որպեսզի հավասարումը իրական արմատներ ունենա, այդ արմատները պետք է լինեն. Ա) դրական, անհրաժեշտ և բավարար ՝ հետևյալ պայմանների առաջացման համար. Բ) բացասական, անհրաժեշտ և բավարար ՝ հետևյալ պայմանների առաջացման համար. Գ) տարբեր նշան, անհրաժեշտ և բավարար հետևյալ պայմանների առաջացման համար. Ապացույց Հասկանալի է, որ եթե հավասարումը դրական արմատներ ունի, ապա և, ավելին, ըստ Վիետի թեորեմի, ապացուցվում է «ա» կետում նշված պայմանների անհրաժեշտությունը: Հիմա եկեք խոսենք բավարարվածության մասին: Հավասարումը պայման է, որ պայմանից, հաշվի առնելով Վիետերկի իրական արմատները, թեորեմը կհետևի, որ այդ իրական արմատները նույն նշանի են, և պայմանից, նորից, հաշվի առնելով Վիետի թեորեմը, կհետևեն նույն նշանը դրական է: «Ա» կետը ապացուցված է: Եթե ​​հավասարումը բացասական արմատներ ունի, ապա և, ավելին, համաձայն Վիետի թեորեմի, ապա «բ» կետում  0 02acbxaxxf1Dm1121xxm21xxm նշանը mxx 122121xmx0mm10; 0; 0acabD0; 0; 0acabD0ac121; xx0D0; 0 0; 02121acabacxxabxx0 theD10ac0ab121 պայմանների անհրաժեշտությունը; xx0D0; 0 0; 02121acabacxxabxx ապացուցված է: Հիմա եկեք խոսենք բավարարվածության մասին: հավասարումը ունի պայման ՝ հաշվի առնելով պայմանը, հաշվի առնելով Վիետի երկու իրական արմատները, Հետեւաբար, հետեւում է, որ այդ իրական արմատները նույն նշանի են, և պայմանից, կրկին հղում կատարելով Վիետայի թեորեմին, հետեւում է, որ այդ նույն նշանի իրական արմատները բացասական են: «Բ» կետն ապացուցված է: Եթե ​​հավասարումը տարբեր նշանների արմատներ ունի, ապա, համաձայն Վիետի թեորեմի, ապացուցվում է «գ» նշվող պայմանի անհրաժեշտությունը: Հիմա եկեք խոսենք բավարարվածության մասին: Հավասարության նշաձողը ունի իրական արմատներ ունենալու պայման: Մյուս կողմից, ըստ Վիետի թեորեմի, հավասարման իրական արմատները տարբեր նշանի են: «Գ» կետն ապացուցված է: Թեորեմը ապացուցեց: Եկեք այժմ դիտարկենք I-III դեպքերի կամայական իրական արժեքը: Թորեմա 2: Որպեսզի հավասարումն իրական արմատներ ունենա, և այդ արմատները պետք է տրվեն) մեծ, անհրաժեշտ է արդյոք իրական թվից հետևյալ պայմանները առաջանան, թե՞ նույնն է. Բ) փոքր, արդյո՞ք բավարար է հետևյալ պայմանների առաջացման համար: , կամ դա նույնն է: Ապացույց Հաշվի առնենք քառակուսիի էներգիան: Նկատենք, որ քառակուսային հավասարումներն ունեն նույն տարբերակիչը և, բացի այդ, եթե իրական քառակուսային հավասարումը և ը ը արմատներն են, քառակուսային հավասարման իրական արմատները: Այսպիսով, մենք կարող ենք պնդել, որ իրական թվից մեծ իրական հավասարումը կունենա կամային արմ քառակուսի արմատ այն դեպքում, եթե հավասարումը դրական արմատներ ունի, և դրա համար, ըստ 0 D10ac0ab- ի: 121; xx0 021 acacxx0ac042acbD121; xx021acxx121; xxm1m0; 0; 0mfamfaD0; 2; 0 FmfamabD0; 0; 0mfamfaD0; 2; 0mfamabDxbamaxmxfxg22 cbmam20xf0xg1x2x0xfmxx11mxx22 0xg1m0xg 1 թեորեմը անհրաժեշտ է, որպեսզի առաջանան հետևյալ պայմանները. Նույն կերպ, հավասարումը կունենա տրված իրական թվից պակաս քառակուսի արմատներ միայն այն դեպքում, եթե հավասարումը բացասական արմատներ ունի, և դրա համար, ըստ 1 թեորեմի, անհրաժեշտ է, որ առաջանան հետևյալ պայմանները. , Թեորեմն ապացուցված է: Թեորեմ 3: Որպեսզի հավասարումը իրական թվից բխի իրական արմատներից, իսկ մյուսը փոքր լինի, այդ արմատներից մեկը պետք է տրվի և այնքան, որ պայմանը առաջանա: Ապացույց Հասկանալի է, որ եթե հավասարումը ունի այնպիսի իրողություններ, որոնք ապա, և, ի լրումն, Ուստի ապացուցվում է թեորեմի անհրաժեշտությունը: Եկեք հիմա դիմենք գոհունակությանը: Մենք կունենանք այն պայմանից, որ հասարակածի հետ հավասարումը իրական արմատներ ունենա: Իրականում, մենք կարող ենք ասել, որ և արտադրողները տարբեր ապրանքանիշերի են, և, որովհետև, հիմա եկեք անցնենք մի քանի օրինակների, որոնց լուծումը: Թեորեմն ապացուցված է: Մենք գաղտնի կկիրառենք վերը նշված թեորեմները: Օրինակ 1. պարամետրի արժեքների դեպքում հավասարումը կունենա միայն բացասական արմատներ: Լուծում Համաձայն 1 թեորեմի, տրված հավասարումը միայն բացասական արմատներ կունենա միայն այն դեպքում, եթե առաջանան հետևյալ պայմանները. Պատասխան. Օրինակ 2. պարամետրերի արժեքների դեպքում ; 02; 0mfabamaD0 2mfacbmama1m0xg cbmamamfabamaD2; 02; 00mfa1m0mfa121; xx21xmx0D Fmfaxxxxacbxaxxf 2120212xmxma0mfa444 0222acbDacabmma022 Bam121xx 20212xmxmamfa021xmxm1xm2xm21xx21xmxa05122axax2 1; 5; 51 ;; 41; 0502205142. aaaaaaaaDD1 հավասարումը; 5ab03222bbxxb- ը կունենա երկու դրական արմատ: Լուծում Որպեսզի տվյալ հավասարումը ունենա երկու դրական արմատ, այն նախ պետք է լինի քառակուսային, այսինքն և, բացի այդ, պետք է բավարարել 1-ին թեորեմայի համապատասխան պայմանները (պայմանով, որ տվյալ հավասարման տարբերակողը դրական է), այսինքն. Պատասխան. Օրինակ 3. պարամետրի որ արժեքներում Հավասարության արմատները պատկանելու են տիրույթին: Լուծում Երբ ունենք, և երբ, տրված հավասարումը վերափոխվում է քառակուսային հավասարման, ապա, ըստ թեորեմ 2-ի, այդ քառակուսային հավասարման արմատները պատկանելու են տիրույթին, միայն եթե ( և) երբ տեղի են ունենում հետևյալ պայմանները. Այսպիսով, Պատասխանեք: Օրինակ 4. պարամետրի որ արժեքների դեպքում հավասարումը կունենա իրական արմատներ, որոնք ըստ մոդուլի չեն գերազանցի Լուծումը: Որպեսզի տվյալ հավասարումը ունենա միայն իրական արմատները, որոնք գերազանցում են մոդուլը, այդ հավասարումը պետք է ունենա: արմատավորված չէ այնպես, որ կամ կամ ե՞րբ: , , հետեւաբար, արժեքը բավարարում է խնդրի պայմանները: 202b2; 3; 02 ;; 02; 0; 320230220234022: bbbbbbbbbbbbDb2; 3bp03222 ppxxp3; 1302p3; 15,20522xxp02p3; 1211xx321xx 6; 75,3; 75,32 ;; 32 ;; 2; 26; 20154201242020220324022  : ppppppppppppppppppDp6; 75,32p6; 75,32pq0122qxx24221; xx2221xx2221 xx2221xx2175,001222212121xqqxxxxxx22x75,0q Երբ Հետեւաբար, արժեքը բավարարում է խնդրի պայմանները: Երբ մենք ունենք, համաձայն թեորեմ 2-ի ( և Այսպիսով, Պատասխանեք: Օրինակ 5. որի պարամետրերի մեծությունների դեպքում հավասարության միայն մեկ արմատը կբավարարի Լուծում: Տրված հավասարության միայն մեկ արմատը իրական անհավասարություն բավարարելու համար այդ հավասարումը պետք է ունենա անհավասարություն: այնպիսի արմատներ, որոնք կամ, կամ, կամ: Երբ ունենք, ապա արժեքը չի բավարարում, և արժեքը բավարարում է խնդրի պայմանները: Երբ ունենք, հետ-սեփական կապիտալը չի ​​համապատասխանում խնդրի պայմաններին: Երբ, համաձայն Թեորեմ 3-ի, մենք կունենանք. Այսպիսով, Պատասխանեք: Եզրակացություն Ինչպես տեսնում ենք, քննարկվող թեորեմները ոչ միայն տեսական են կամ ձևական, այլ նաև կարող են լայնորեն օգտագործվել դպրոցական մաթեմատիկայում: Փաստորեն, դրանք հնարավորություն են տալիս արդյունավետորեն լուծել տարբեր իիպ անտիպ խնդիրներ `խուսափելով ավանդական մոտեցումից քառակուսի հավասարման արմատները դասավորելիս 2175,001222122221 xqqxxxx21x75,0  q2221xx212xx221xx75,0; 75,075,0; 2 ;; 75,0; 201440240144024012, 0qqqqqRqqqqqqq75,0; 75,0 ՝ q75,0; 75,0qа029322axax2x52x21; xx221xx212xx212xx221xx 29029342aaD2123402121xxxxaa0a4a212xx  02932222axax25 5,0 1xa5,0 2a212xx029344aa5,0; 5,0aa45,0; a 45,0; լուծ ա խնդիրները լուծելիս հաշվի առեք պարաբոլի բոլոր հնարավոր դիրքերը, որոնք համապատասխանում են տվյալ քառակուսի քառակուսի գործառույթին: Գրականություն 1. Հ.Միքայելյան, Հանրահաշիվ -9, Երեւան, Էդիթ Պրինտ, 2008: Տեղեկություններ հեղինակների մասին `Ֆրանց Մանուկյան Վարդան - Ֆիզ. Մաթեմատիկա: գիտնականի թեկնածու, Գյումրու պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, էլ. mvardan_1972@mail.ru Նիկողոսյան Գագիկ Սերյոժա - ֆիզ. մաթ. գիտնականի թեկնածու, ՀՊՏՀ Գյումրու մասնաճյուղ, էլ. ։

Աշխատանքը նվիրված է թվային առանցքի վրա քառակուսի հավասարման իրական արմատների հնարավոր դասավորությունների որոշ դեպքերի քննարկմանը։ Թեորեմների տեսքով ձևակերպված և ապացուցված են այն անհրաժեշտ և բավարար պայմանները, որոնց բավարարման դեպքում ընդհանուր տեսքի քառակուսի հավասարման իրական արմատները թվային առանցքի վրա կունենան կոնկրետ դասավորություն։ Քննարկված են նաև տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։

Կարնո բարբառի առանձնահատկությունները ներկայացված են Հ.Մկրտչյանի «Կարնո բարբառը» [5] աշխատության մեջ, սակայն անցել են տարիներ, և խոսվածքները ենթարկվել են բազմաթիվ փոփոխությունների։ Բառապաշարի փոփոխությունները կապվում են կենսաձևի, գիտության, տնտեսության զարգացման հետ, իսկ քերականական փոփոխությունների վրա հսկայական է գրական լեզվի ազդեցությունը, քանի որ դպրոցը, գրականությունը ուկրթվածության մակարդակի բարձրացումը նպաստում են, որ բարբառների ուխոսվածքների քերականական ձևերը մոտենան գրական լեզվի նորմերին։ Հոդվածում մենք ուսումնասիրել և ներկայացրել ենք այն փոփոխությունները, որկրել է ժողովրդական կենդանի խոսքը, փորձել ենք ցույց տալ Շիրակի արդիխոսվածքների հնչյունական յուրահատկությունները։ Շիրակի տարածքի խոսվածքների փոխհարաբերություններն ավելիհստակորեն ներկայացնելու նպատակով Շիրակի մարզը բաժանել ենք 4տարածքների`1. Կենտրոնական կամ Գյումրիի տարածք, որն ընդգրկում է Գյումրի քաղաքը իր շրջակայքի մի քանի գյուղական բնակավայրերով` Մայիսյան, Վահրամաբերդ, Կապս, Մարմաշեն, Հացիկ, Շիրակ, Արևիկ, Հովունի, Այգաբաց,Առափի, Ղարիբջանյան։ Հենց այս տարածքում է պահպանվել Կարնո բարբառիԼենինականի խոսվածքը, որն ուսումնասիրել է Հ. Մկրտչյանը։ Հաշվի առնելովայն փաստը, որ այսօր Լենինականը կոչվում է Գյումրի, ուստի նպատակահարմար ենք գտնում Գ. Ջահուկյանի օգտագործած Լենինականի խոսվածք անվանումը փոխարինել Գյումրիի խոսվածքով։ 2. Հյուսիսարևելյան և հարավային կամ Արթիկ- Մարալիկի տարածք, որնընդգրկում է Շիրակի մարզի ավելի քան 65 %-ը` Արթիկի տարածաշրջանի 22գյուղական բնակավայրերը, Անիի տարածաշրջանի 17 և Աշոցքի տարածաշրջանի 25 գյուղական բնակավայրերը, Արթիկ և Մարալիկ քաղաքները։ Քանի որ հայ բարբառագետներից քչերն են զբաղվել այս տարածքիխոսվածքների քննությամբ, և ՀՀ ԳԱԱ լեզվի ինստիտուտում այս հսկա տարածքի ընդամենը մի քանի բնակավայրերի խոսվածքների ու ենթախոսվածքների վերաբերյալ գրանցված տետրեր կան (Ազատան, Ցողամարգ, Գետք), իսկհայ բարբառագիտական աշխատություններում, հատկապես Գ. Ջահուկյանիկատարած բազմահատկանիշ դասակարգման մեջ ևս այս տարածքը չի առանձնացվում որպես բարբառախոս վայր, այլ մեխանիկորեն ընդգրկվում է Կարնոբարբառի Լենինականի խոսվածքի մեջ, ուստիև պայմանականորեն կանվանենք Արթիկ-Մարալիկի տարածքի խոսվածքներ և կփորձենք ցույց տալ բարբառային հատկանիշների դրսևորումները, դրանց փոխհարաբերություններն ուփոխներթափանցումները։ 3.Արևմտյան կամ Ոսկեհասկի տարածք, որի մեջ ընդգրկված են Ոսկեհասկ, Հայկավան, Ողջի, Մեղրաշատ բնակավայրերը։ Շիրակի մարզի տարածքում Ոսկեհասկում և շրջակա մի քանի բնակավայրերում պահպանվել է Մշոբարբառը, ուստի այս տարածքի համար բնութագրական կհամարենք Մշո բարբառի Ոսկեհասկի խոսվածքի առկայությունը։ 4.Հյուսիսարևմտյան կամ Ամասիայի տարածք, որն ընդգրկում է Ամասիայի տարածաշրջանի հետևյալ բնակավայրերը` Ամասիա, Գտաշեն, Զարիշատ, Ալվար, Բերդաշեն, Արդենիս, Աղվորիկ, Զորակերտ, Ծաղկուտ, Գառնարիճ, Շաղիկ, Արեգնադեմ, Բյուրակն, Բանդիվան, Հովտուն, Ջրաձոր։ Այս բնակավայրերում 1988թ.–ից հետո բնակություն են հաստատել Ախալքալաքիցներգաղթածները, որոնք իրենց հետ բերել են իրենց խոսվածքները, որոնք էլպայմանականորեն կանվանենք Ամասիայի տարածքի խոսվածքներ։ Այսպիսով, ըստ վերը նշվածի` այսուհետ կառանձնացնենք. 1. Կենտրոնական տարածքի Գյումրիի խոսվածք, 2. Արթիկ-Մարալիկի տարածքի խոսվածքներ, 3. Արևմտյան տարածքի Ոսկեհասկի խոսվածք,4. Հյուսիսարևմտյան կամ Ամասիայի տարածքի խոսվածքներ։ Խնդրո առարկա խոսվածքների հնչյունական հատկանիշների ու առանձնահատկությունների քննությունը փաստում է, որ Շիրակի տարածքի խոսվածքներն ունեն իրենց ինքնատիպ յուրահատկությունները, որոնցով հատկանշվումէ այսօրվա շիրակցու կենդանի խոսքը։ Մեր խնդիրն է` նկարագրել Շիրակի խոսվածքների արդի վիճակը, բացահայտել խոսվածքների փոխհարաբերությունները, ներթափանցումներն ու փոխազդեցությունները հնչյունական համակարգում։ Մի քանի հրապարակումներում մենք ներկայացրել ենք խնդրո առարկախոսվածքների հնչյունական առանձնահատկությունները [2,3]։ Այժմ կփորձենքցույց տալ բարբառային հատկանիշների դրսևորումները` պարզելու խոսվածքների հնչյունական զուգաբանությունների հարաբերակցությունը։ Հիմք ընդունելով Կարնո և Մշո բարբառներում բարբառային հատկանիշների դրսևորումների` Գ. Ջահուկյանի [3] բերած տվյալները, Կարնո և Մշո բարբառներում ուսումնասիրողների [1, 4.5] արձանագրած լեզվական փաստերը ևՇիրակի տարածքի խոսվածքների վերաբերյալ մեր դիտարկումները` կփորձենքցույց տալ տարածքիս խոսվածքների հիմնական և էական տարբերություններըև ներկայացնել բարբառային միավորների իրական փոխհարաբերությունները։ Շիրակի տարածքի խոսվածքների փոխհարաբերություններն առավելհստակորեն պատկերացնելու համար ստորև կներկայացնենք բարբառներիբազմահատկանիշ դասակարգման աղյուսակները, որոնց օգնությամբ կփորձենք պարզել խոսվածքների հնչյունական զուգաբանությունների հարաբերակցությունը։ Աղյուսակներում բերված են Գ. Ջահուկյանի կատարած հայերենի բարբառների բազմահատկանիշ դասակարգմանը վերաբերող Մշո, Կարնո և Լենինականի բարբառախոս կենտրոնների տվյալները, որոնց կողքին ներկայացրելենք Գյումրիի խոսվածքի, Ոսկեհասկի ենթախոսվածքի, Արթիկ-Մարալիկի ևԱմասիայի տարածքների բարբառախոս վայրերի բարբառային հատկանիշները/տե´ս աղ. 1, 2/։ Աղյուսակների` մեր լրացրած սյունակները տրվում են շեղատառերով։ Աղյուսակներում պլյուսների և մինուսների հարաբերակցությամբ առավել ակնառու կլինեն խոսվածքների փոխհարաբերությունները։ Դիտարկվող խոսվածքները բաղաձայնական համակարգում ունեն հետևյալ տարբերությունները /տե´ս աղ. 1/.1/1/. Ամասիայի տարածքի խոսվածքներում բառասկզբի ձայնեղ պայթականներն ու կիսաշփականները շնչեղ-խլության հատկանիշ են դրսևորում` իտարբերություն տարածքի մյուս խոսվածքների։ Իհարկե, այս հատկանիշը աղյուսակներում Ամասիայի տարածքի համար նշել ենք +̅ նշանով, քանի որ Ախալքալաքի բարբառային միավորները, շփվելով Շիրակի մյուս խոսվածքների հետ,ձեռք են բերում բառասկզբի ձայնեղ պայթականների և կիսաշփականներիշնչեղ-ձայնեղություն, ինչը Շիրակի տարածքի խոսվածքների ամենաբնութագրական հատկանիշներից է։ 2/4/. Ր-ից հետո և միջձայնավորային ու բառավերջի հետձայնավորայինդիրքերում գտնվող ձայնեղ պայթականներն ու կիսաշփականները շնչեղ-խլության հատկանիշ ունեն Ամասիայի տարածքի խոսվածքներում` ի տարբերություն տարածքիս մյուս խոսվածքների, որոնցում վերոնշյալ դիրքերում վերածվում են պարզ խուլ բաղաձայնների։ 3/11/. Տ-ի առնմանական փոփոխությունը ն, ռ, ր ձայնորդներից առաջ,որը բնորոշ է եղել Կարինի խոսվածքին, Շիրակի տարածքի խոսվածքներումբացակայում է։ Գ. Ջահուկյանը Կարինի և Լենինականի բարբառախոս վայրերիհամար +1 -ով է նշում տ-ի առնմանական փոփոխությունը ն, ր, ռ ձայնորդներիցառաջ` կր՜ռ/ռ/։ Այսօր այդ հատկանիշը արձանագրվում է միայն Ամասիայում,որտեղ առկա են Ախալքալաքի բարբառային միավորները։ 4/13/.Կիսաշփականների շփականության հատկանիշը նախաբաղաձայնական դիրքում /ջ, ճ, չ, ձ, ծ, ց~ժ, շ, զ, ս/ այսօր առկա է Գյումրիի և ԱրթիկՄարալիկի տարածքի խոսվածքներում, այնինչ այս հատկանիշը Գ. Ջահուկյանը– -ով է նշում թե´ Կարինի, թե´ Լենինականի բարբառախոս վայրերի համար։ 5/17/. Բառասկզբում ո-ից առաջ հ-ի դիմաց շրթնային շփականի /ֆ/առկայությունը Գ. Ջահուկյանը նշում է Կարինի և Լենինականի համար։ Այսհատկանիշը մենք բացառել ենք Գյումրիի համար, իսկ Արթիկ-Մարալիկի ևԱմասիայի տարածքի խոսվածքների համար նշել ենք +̅ -ով։ 6/24/. Բաղաձայնահաջորդ ն-ի պահպանվածությունը /բ’էռըն, գ′առըն,հարսըն/, որը բացակայում է գրեթե բոլոր խոսվածքներում, առկա է միայն Ոսկեհասկում, ինչը պայմանավորված է նաև այն հանգամանքով, որ առկայացմանկարգը նշված ենթախոսվածքում գործառում է միայն ն հոդով։ Այժմ փորձենք առանձնացնել այն ընդհանուր հատկանիշները, որոնքբնորոշ են տարածքիս բոլոր խոսվածքներին։ Դրանք 8-ն են.1/2/. Բառասկզբի ձայնեղ պայթականներն ու կիսաշփականները շնչեղձայնեղության հատկանիշ են դրսևորում։ 2/6/. Ր-ից հետո և միջձայնավորային ու բառավերջի հետձայնավորայինդիրքերում գտնվող խուլ պայթականներն ու կիսաշփականները ձայնեղանումեն։ 3/7/. Ոչ բառասկզբի շնչեղ խուլերը ապաշնչեղանում են։ 4/9/. Նգն հնչյունակապակցութան դիմաց առկա է յն /կանգնել-կայնէլ/։ 5/14/. Հ-ի դիմաց բառամիջում և բառավերջում յ-ի առկայությունը /բահբ’այ, սահման-սայման/։ 6/15/. Բառասկզբում /ձայնավորից առաջ /հ-ի դիմաց հավելական շնչի/հատկապես ձայնեղ հ-ի/ առկայությունը, ընդ որում թե´ բնիկ, թե´ փոխառյալբառերում։ 7/21/. Ֆ-ի առկայությունը տարածքի բոլոր խոսվածքների համար նշվածէ +̅ նշանով /հող-ֆօղ, հոն-ֆօն, ֆանդ, ֆըլան/։ 8/22/. Բաղաձայնական զուգաբանությունների շարքում ուշագրավ է 22-դհատկանիշը, որն առնչվում է ր-ի քմայնացածությանը և դրա հետ կապվածփոփոխություններին։ Գ. Ջահուկյանը Կարինի, Մշո և Լենինականի բարբառախոս կենտրոնների սյունակներում բացառում է այս հատկանիշի դրսևորումը։ Սակայն Շիրակի տարածքի խոսվածքների հնչյունական համակարգի առանձնահատկություններին անդրադառնալիս արդեն խոսել ենք ր-ի արտասանականյուրահատկությունների մասին [2, էջ 68], ուստիև այս հատկանիշը մենք նշել ենք+-ով բոլոր խոսվածքների համար։ Պարզորոշ երևում է, որ Շիրակի տարածքի խոսվածքները բաղաձայնական համակարգերում ավելի շատ ընդհանրություններ ունեն, քան տարբերություններ։ Հնչյունական հատկանիշներ/զուգաբանություններ/Բաղաձայնական հատկանիշներԿարինԼենինական Մուշ Գյումրի Ոսկեհասկ ԱրթիկԱմասիաՄարալիկԱղյուսակ 1.Ըստ ձայնավորական հատկանիշների` համեմատվող խոսվածքներնունեն հետևյալ տարբերությունները.1 /26/. Շեշտակիր այ-ի դիմաց առաջին շարքի ձայնավոր /է/ ունեն Գյումրիի և Արթիկ-Մարալիկի տարածքի խոսվածքները /այս>էս, հայր>հէր/, իսկ Ոսկեհասկի ենթախոսվածքում առկա է այ>ը /այս>ըս/, իսկ Ամասիայի տարածքիխոսվածքներում` այ>ա /այս-աս, հայր>հար/։ 2 /41/.Շեշտակիր ա-ի դիմաց միայն Ոսկեհասկի ենթախոսվածքում է, որկա ի /գրեմ>գ’ըրիմ, տեղ>տիղ, հետ>հիդ/։ Ձայնավորական հատկանիշներից ընդամենը երկուսն են, որ ընդհանուրեն Շիրակի տարածքի բոլոր խոսվածքների համար.1/32/. Միավանկ բառերի սկզբնային ե-ից առաջ յ-ի հավելումը /եզն-յէզ,երբ-յէպ/։ 2/33/. Միավանկ բառերի սկզբնային ո-ից առաջ շրթնային տարրի հավելումը ոխ-վօխ, որբ-վօրպ/։ Աղյուսակ 2-ի տվյալներից պարզորոշ երևում է, որ խոսվածքների ձայնավորական զուգաբանություններն ավելի սակավաթիվ են։ Սա պայմանավորվածէ արդի գրական լեզվի ազդեցությամբ, ինչի հետևանքով Շիրակի տարածքումայսօր չկան քմային ձայնավորներ, բացակայում են երկբարբառները, շեշտակիրե-ն և ո-ն չունեն բարձրացող-երկբարբառային արտասանություն և այլն։ Վերոնշյալ հատկանիշները /29, 30, 31/ Գ. Ջահուկյանը նշում է + -ով թե´ Լենինականի, թե´ Մուշի համար, սակայն Շիրակում այսօր այդ հատկանիշներըբացակայում են /տե´ս աղ.2/։ Աղյուսակ 2.Հնչյունական հատկանիշներ/զուգաբանություններ/Ձայնավորական հատկանիշներԿարինԼենինականՄուշ Գյումրի Ոսկեհասկ ԱրթիկԱմասիաՄարալիկԱյժմ փորձենք աղյուսակների տվյալների հիման վրա համեմատել բարբառախոս կենտրոնների ընդհանուր և տարբերիչ հատկանիշները։ Կարնո բարբառը և Ամասիայի տարածքի խոսվածքներն ունեն 8/4,6,7,9,11,14,17,21/ ընդհանուր և 4 /2,3,5,22/ տարբեր բաղաձայնական, 2 /32,33/ընդհանուր և 2 /26,34/ տարբերիչ ձայնավորային հատկանիշներ։ Կարնո բարբառն ու Արթիկ-Մարալիկի խոսվածքն ունեն բաղաձայնական 8 ընդհանուր /2,6,7,9,14,15,17,21/ և 3 /4,13,22/ տարբերիչ, ձայնավորային 2/32,33/ ընդհանուր և 2 /26,34/ տարբերիչ հատկանիշներ։ Այժմ համեմատենք Գ. Ջահուկյանի ներկայացրած տվյալները Լենինականի և մեր կազմած զուգաբանությունների աղյուսակները Գյումրիի բարբառախոս կենտրոնների վերաբերյալ։ Աղյուսակներում արձանագրվում է հետևյալպատկերը. Լենինականն ու Գյումրին ունեն բաղաձայնական 7 /2,6,7,9,14, 15,21/ընդհանուր և 5 /4,11,13,17,22/ տարբերիչ, ձայնավորային 3 ընդհանուր /26,32,33/և 4 տարբեր /29,30,31,34/ զուգաբանություններ։ Մշո բարբառի և Ոսկեհասկի ենթախոսվածքի զուգաբանություններիքննությունից երևում է, որ վերոնշյալներն ունեն բաղաձայնական 7 ընդհանուր/2,6,9,14,15,19,21/ և 5 տարբերիչ /4,7,13,22,24/, ձայնավորային 2 ընդհանուր/32,33/ և 6 տարբերիչ /26,29,30,31,34,41/ զուգաբանություններ։ Ամփոփելով մեր կատարած դիտարկումները` կարող ենք պատկերացնել, թե ինչպիսի փոխհարաբերություններ և փոխներթափանցումներ ունեն Շիրակի տարածքի խոսվածքները, և ժամանակի ընթացքում ինչպիսի փոփոխություններ է կրել ժողովրդի կենդանի խոսքը հնչյունական համակարգում։ Ընդհանրացնելով կարող ենք նշել, որ Շիրակի տարածքի խոսվածքների հնչյունական համակարգին բնորոշ է քմային ձայնավորների բացակայությունը, գրաբարի երկբարբառների և եռաբարբառների փոփոխությունները Շիրակի տարածքում գրեթե համընդհանուր կարգով ընթացել են դեպի երկբարբառների պարզեցում` մենաբարբառացում, բաղաձայնական համակարգում բացի գրաբարի ևարդի հայերենի 30 բաղաձայններից գործառում են նաև շնչեղ ձայնեղ բ̔, գՙ, դ̔, ձ̔, ջ̔պայթական և կիսաշփական հնչյունները, խոսվածքներում ր ձայնորդը գործառում է որպես ոչ թե առաջնալեզվային, այլ միջնալեզվային բաղաձայն, որինուղեկցում է թույլ հագագային շունչը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Բաղդասարյան-Թափալցյան Ս., Մշո բարբառը, Եր., ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ.,1958, 277 էջ։ 2. Գևորգյան Լ. Վ., Բաղաձայնների հնչյունափոխությունը Շիրակի տարածքի խոսվածքներում, Ջահուկյանական ընթերցումներ, Հանրապետականգիտական նստաշրջանի զեկուցումներ, Եր., «Զանգակ», 2012, էջ 67-76։ 3. Գևորգյան Լ. Վ., Շիրակի խոսվածքների բաղաձայնական համակարգը,Հանրապետական գիտական նստաշրջան, Նյութերի ժողովածու, Գյումրի, «Դպիր» հրատարակչություն, 2008 էջ 4-7։ 4. Հանեյան Ա., Հայ բարբառների ձայնեղ շնչեղ բաղաձայնների գործառական բնութագիրը, Գիտական հոդվածների ժողովածու, «Ասողիկ», Եր.,Կանթեղ, 2003, էջ 55-61։ 5. Մկրտչյան Հ. Մ., Կարնո բարբառը, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., Եր., 1952, 189 էջ։ 6. Ջահուկյան Գ. Բ., Հայ բարբառագիտության ներածություն, Եր., ՀՍՍՀ ԳԱհրատ., 1972, 347 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինԼուսինե Վահրամի Գևորգյան – բան. գիտ. թեկն.,ԳՊՄԻ մանկավարժության և սոցիալական աշխատանքի ամբիոնի դասախոս,E-mail։

Կարնո բարբառի առանձնահատկությունները ներկայացված են Հ. Մկրտչյանի «Կարնո բարբառը» աշխատության մեջ, սակայն անցել են տարիներ, և խոսվածքները ենթարկվել են բազմաթիվ փոփոխությունների։ Հոդվածում մենք նկարագրել ենք Շիրակի խոսվածքների արդի վիճակը, փորձել ենք բացահայտել խոսվածքների փոխհարաբերությունները, ներթափանցումներն ու փոխազդեցությունները, ցույց ենք տվել բարբառային հատկանիշների դրսևորումները` պարզելու խոսվածքների հնչյունական զուգաբանությունների հարաբերակցությունը։

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԸՆԴԴԻՄՈՒԹՅԱՆ ՄՈԴԵԼՆԵՐԸ ՈՉ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆՎԱՐՉԱԿԱՐԳԵՐՈՒՄՔաղաքական ընդդիմության լեգիտիմ գործունեությունը հանդիսանում է ցանկացած ժողովրդավարական հասարակության բաղկացուցիչ տարր։ Իշխանությանքաղաքականության և գործողությունների հրապարակային քննադատությունը նույնքան կարևոր է զարգացած քաղաքական համակարգերի համար, որքան ազատ և արդար ընտրությունների անցկացումը։ Որպես ժողովրդավարության կայացման կարևոր գործոն, Ռոբերտ Դալն ուշադրություն է դարձնում քաղաքական ընդդիմությանառկայության և իշխանության ու նրա հակառակորդների միջև մրցակցության հնարավորությանը1։ Քաղաքական ընդդիմության կարևորության մասին գաղափարներըկարելի է հանդիպել նաև ժողովրդավարության տեսության մի շարք այլ հետազոտողների աշխատություններում։ Յան Շապիրոն գտնում է, որ ժողովրդավարությունըհանդիսանում է ինչպես ընդդիմության, այնպես էլ իշխանության արդյունավետ գործունեության հիմք2։ Իսկ ահա Մ. Դյուվերժեն «Քաղաքական կուսակցություններ» աշխատության մեջ կազմակերպված քաղաքական ընդդիմության առկայությունը դիտարկում է որպես արևմտյան ժողովրդավարություններին բնորոշ երևույթ3։ Քաղաքական ընդդիմության կազմակերպման, գործունեության ձևերի և մեթոդների, ինչպես նաև նրա կողմից առաջ քաշված խնդիրների վրա մեծ ազդեցությունունի վարչակարգը, որի շրջանակներում այն գործում է։ Զարգացած քաղաքական համակարգերում քաղաքական ընդդիմությունն ընկալվում է որպես ժողովրդավարության կարևոր ինստիտուտ։ Որոշակի հանգամանքների դեպքում ընդդիմությունը կարող է փոխարինել գործող քաղաքական էլիտային՝ դառնալով իշխանություն։ Ձևավորվելու և գործունեություն ծավալելու առումով այլ է քաղաքական ընդդիմության դրությունը ոչ ժողովրդավարական վարչակարգերում։ Այստեղ ընդդիմությանխնդիրներն ու կազմակերպման ձևերն արմատապես տարբերվում են նրանցից,որոնք գործում են ժողովրդավարության պայմաններում։ Քաղաքական ընդդիմությանգոյության և գործունեության մոդելների ուսումնասիրության առումով ոչ ժողովրդավարական համակարգերի հիմնական առանձնահատկությունը հանդիսանում է գերիշխող քաղաքական պաշարների նախկին տիրապետողի պահպանումը մի քանի հաջորդող քաղաքական փուլերի ընթացքում, ինչպես նաև այդ պաշարների առավելագույն կենտրոնացումը մեկ դերակատարի մոտ, որը ձևավորվել է այլընտրանքայնության արհեստական սահմանափակման, տվյալ համակարգի իշխանական ինստիտուտների միջև իշխանության բաշխման առանձնահատկությունների կամ էլ ընտրու1 Dahl R., Polyarchy։ Participation and Opposition, New Heaven and London։ Yale University Press, 1971, p. 6.2 Shapiro I., Democracy’s Place, Ithaca։ Cornell University Press, 1996, p. 51.3 Duverger M., Political Parties, Their Organization and Activity in Modern State, New York։ John Wiley & Sons,թյունների արդյունքում։ Իշխանությունն ու ընդդիմությունը հանդես են գալիս որպեսթշնամիներ, որոնց նպատակն է ոչնչացնել իրենց քաղաքական հակառակորդին։ Տոտալիտար վարչակարգերում քաղաքական ընդդիմությունը փաստացի ոչնչացման վտանգի առջև է. այդ պատճառով կազմակերպված ընդդիմությունն այստեղ բացակայում է կամ ծավալում ընդհատակյա գործունեություն։ Այստեղ կարելի է խոսելավելի շատ լատենտային, քան իրական ընդդիմության մասին։ Ավտորիտար վարչակարգերում խիստ սահմանափակված է քաղաքական մասնակցությունը։ Իշխանությունը ոչ միայն չի ընդունում ընդդիմադիր խմբավորումների և կուսակցություններիգործունեությունը, այլև փորձում է դուրս հանել դրանց քաղաքական գործընթացներից։ Լինում են նաև դեպքեր, երբ քաղաքական ընդդիմությունը, չնայած բոլոր դժվարություններին, կարող է լեգալ գործունեություն ծավալել և անգամ մասնակցել ռեժիմի կողմից կազմակերպված ընտրություններին. այնուամենայնիվ, ավտորիտար վարչակարգերում, որտեղ օրենսդրությունը չի նպաստում բազմակարծության ձևավորմանը, ժողովրդավարական նորմերը հիմնականում դեկլարատիվ բնույթ են կրում։ Ընդդիմության կողմից իշխանության համար մղվող պայքարի մեթոդները տարբեր են և կախված է քաղաքական ռեժիմի բնույթից ու պատմական պայմաններից։ Այս առումով Վ. Գելմանն առանձնացնում է ոչ ժողովրդավարական վարչակարգերումգործող ընդդիմության 3 տեսակ. Ֆրակցիոն, որն իր մեջ ներառում է իշխող վարչախմբի մի մասը, որ ձգտում էփոխել կառավարության կազմը՝ չվերափոխելով ռեժիմի բնույթը, Սեկտորալ, որի անդամները, որպես կանոն, հաշտվողական են տրամադրվածվարչակարգի նկատմամբ, սակայն ձգտում են փոխել իրականացվող քաղաքականության առանձին ասպեկտները, Արմատական, որը մերժում է վարչակարգի գործունեության սկզբունքները1։ Ոչ ժողովրդավարական վարչակարգերի ուսումնասիրության ժամանակ հասարակության միատարրության կամ բազմատարրության չափանիշներն այնքան նշանակալի չեն, որքան ժողովրդավարականինը։ Բռնությամբ պահպանվող միաբևեռ համակարգերում գերիշխող սուբյեկտը ձգտում է հասարակության միատարրացմանը, ևփոքրամասնությունների շահերը հաշվի չեն առնվում։ Այսպիսով, միատարրությունըչի հանդիսանում ընդդիմադիր սուբյեկտների և դրանց ռազմավարությունների ձևավորման վրա ազդեցություն ունեցող որոշիչ գործոն։ Ուստի՝ նշված կատեգորիայիշրջանակներում քաղաքական ընդդիմության մոդելների ուսումնասիրության համարմենք առաջարկում ենք առանձնացնել երկու տիպի միաբևեռ համակարգեր` սուբյեկտային և ինստիտուցիոնալ՝ կախված իշխանության հիմնական կենտրոնի բնույթից։ Սուբյեկտային միաբևեռ համակարգերում տիրապետող քաղաքական ռեսուրսըպատկանում է կոնկրետ սուբյեկտի` անկախ այն դիրքից, որը նա զբաղեցնում է իշխանության պաշտոնական մարմինների համակարգում։ Սուբյեկտային միաբևեռ համակարգերը կարող են հանդես գալ անձնական դիկտատուրաների տեսքով, որոնցումբոլոր կարևոր քաղաքական որոշումների ընդունումն ընկած է լիդերի վրա, կամ կուսակցապետության տեսքով, որի տարբերակիչ հատկանիշն է հանդիսանում կուսակցական և պետական ապարատների սերտաճումն ու երկրորդի փոխարինումն առաջինով։ Ընդ որում, որպես կանոն, իշխանական ռեսուրսները միանձնյա տնօրինողբռնապետը կամ քաղաքական կուսակցությունը կանգնած են պետական մարմիններիհամակարգից վեր, փաստացի հաշվետու չեն նրանց։ Հաճախ դժվար է հստակ սահմանազատել այս երկու տիպերը, որ բնորոշում են իշխանության բաշխման աստիճանը և իշխող էլիտայի ներսում քաղաքական որոշումների ընդունման գործընթացը։ 1 Гельман В., Трансформация в России։ Политический режим и демократическая оппозиция, Москва, 1999, Սուբյեկտային համակարգերի կարևորագույն առանձնահատկությունը, որն ազդեցություն է թողնում ընդդիմության մոդելների վրա, իշխանության ձևավորման ոչընտրական կամ կեղծ ընտրական ձևն է։ Քանի որ իրական իշխանական սուբյեկտըգտնվում է պետական ոլորտից դուրս, բացակայում է հստակ ամրագրված և օրենքովպաշտպանված իշխանական սուբյեկտների ռոտացիայի ընթացակարգը, որը քաղաքական մեկ ուժի ձեռքերում բոլոր ռեսուրսների կենտրոնացման պայմաններում հանգեցնում է նրան, որ իշխանություն-ընդդիմություն հարաբերությունների կարգավորումն իրականացվում է մասնակիցներից մեկի կամքով։ Դրա հետևանքն է հանդիսանում այսպիսի համակարգերում ներքաղաքական պայքարի սկզբունքային ճնշումը։ Գոյություն ունեցող վարչակարգը ձեռնտու է իշխող սուբյեկտի համար։ Վերացվում էոչ միայն իշխող կուսակցությունից դուրս, այլ նաև նրա ներսում գտնվող ընդդիմությունը, իսկ իշխող կուսակցությունը, ինչպես ԽՍՀՄ-ում և Արևելյան Եվրոպայում,հիմնվում է «ժողովրդավարական ցենտրալիզմի» սկզբունքի վրա։ Ընդդիմությունըճանաչվում է համակարգի նկատմամբ ոչ լոյալ և հակահամակարգային։ Ինչպես արդարացիորեն պնդում է Ռ. Դալը, խիստ միակուսակցական վարչակարգն ի վիճակի չէտարբերել իր համար վտանգ ներկայացնող ընդդիմությունն անվտանգից1։ Հետևաբար, այդպիսի վարչակարգի սկզբունքային դիրքորոշումը դառնում է յուրաքանչյուրընդդիմության ոչնչացումը` լինի դա լոյալ կամ ոչ լոյալ։ Ինստիտուցիոնալ միաբևեռ համակարգերը տարբերվում են նրանով, որ տիրապետող քաղաքական ռեսուրսը սահմանադրորեն և փաստացի ամրագրված է պետական ինստիտուտներին։ Այսպիսով, միաբևեռ ինստիտուցիոնալ համակարգերը բնորոշվում են պետական իշխանություն իրականացնող ինստիտուտների՝ քաղաքականմեկ ուժին կայուն ենթարկվածությամբ՝ այլընտրանքային քաղաքական ուժերի գործունեության արգելքների բացակայությամբ։ Անհրաժեշտ է նաև տարբերակել ընդդիմության դեմ պայքարի մեթոդները ընդհանուր, սակայն, այնուամենայնիվ, միմյանցից մի շարք հատկանիշներով տարբերվողտոտալիտար և ավտորիտար վարչակարգերում։ Ոչ ժողովրդական վարչակարգերիայս երկու տիպերում ընդդիմության դեմ պայքարի տարբեր մեթոդներ կարելի է արձանագրել խորհրդային վարչահրամայական համակարգի տարբեր փուլերում։ Խորհըրդային հասարակարգում ոչ միայն չէր կարելի խոսել իրական ժողովրդավարության մասին, այլև ընդհակառակը՝ այն ժողովրդավարական հասարակության բնույթնամբողջովին բացառում էր։ Վարչահրամայական համակարգի այս տեսակին բնորոշ էինչպես քաղաքական իշխանության բռնազավթումը ղեկավարող նեղ շրջանակի կողմից, այնպես էլ՝ վերջիններիս կամքի իրագործումը տեղերում։ Այս երևույթի հակառակկողմն էլ համարվում է հասարակության օտարումը, քաղաքական անտարբերությունը և անգամ հասարակության թշնամական վերաբերմունքը իշխանություններինկատմամբ։ Այս համակարգն ակնհայտորեն անհամատեղելի է բազմակարծության,քաղաքական ու գաղափարական ինքնուրույնության և անկախության հետ։ Կ. Պոնոմարյովը նշում է, որ վարչահրամայական համակարգն իրականում միապետություն է։ Ընդ որում՝ իշխանությունը մենաշնորհ ունի բոլոր ոլորտներում՝ անձնական կարողությունների, աշխատանքի և անգամ անհատների կյանքի ու ճակատագրի։ Իր բնույթով այն ավտորիտար է, իսկ որոշակի ժամանակահատվածներում՝անգամ տոտալիտար։ Իշխանությունը փաստացիորեն բռնազավթված է պետականկուսակցական բյուրոկրատիայի կամ վերջինիս օգնությամբ առանձին անհատներիկողմից, սակայն ֆորմալ առումով իրականացվում է ժողովրդի անունից2։ 1 Dahl R., Introduction.- Regimes and Opposition, New Haven and London։ Yale University Press, p. 98.Ստալինյան բռնությունների տարիներին ցանկացած ընդդիմադիր տրամադրվածության և «ժողովուրդների առաջնորդի» հասցեին ուղղված քննադատության պատասխանը իշխանությունների կողմից իրականացվող ահաբեկումն էր։ Այն ուղեկցվում էր գաղափարախոսական խիստ վերահսկողությամբ, ցանկացած այլախոհության հանդեպ անհանդուրժողականությամբ, ինչպես նաև արտացոլվում էր «ով մեզհետ չէ, մեր դեմ է» սկզբունքի մեջ1։ Այսպիսի մոտեցումը և բռնությունները ոչ իշխանական քաղաքական ուժերի նկատմամբ հանգեցրին նրան, որ հասարակության մեծմասը դառնում է իշխանության որոշումների լուռ կատարող։ Կոլեկտիվիզմի ներմուծումն ուղեկցվում էր ինդիվիդուալիզմի հակադրմամբ։ «Կոլեկտիվը ամեն պարագայում ճիշտ է» կարգախոսի ներքո հաստատվում էր կոլեկտիվիզմի գերակայությունըանհատականության նկատմամբ, մեծամասնությանը՝ փոքրամասնության։ Այսպիսիքաղաքականության իրականացման հիմնական բացասական հետևանքներն են անհատների կեղծ հավասարեցումը, նրանց դիտարկումը մեկ ընդհանուր, մտացածինդասի մեջ, որի վարքը սահմանվում էր համակարգի կողմից։ Գաղափարական նմանիրավիճակը սահմանափակում էր անհատների ստեղծագործական ներուժի բացահայտումը, բազմակարծության գաղափարների տարածումը, ինչպես նաև նվազեցնում էր փոքրամասնության դերը հասարակական կյանքում։ Պետք է ընդունել նաև այն հանգամանքը, որ փոքրամասնությունը նույնպես կարող է սխալվել կամ ընդունել ոչ ճիշտ դիրքորոշում այս կամ այն հարցի շուրջ, սակայնայն պետք է ունենա օրենքով ապահովագրված իրավունքներ՝ արտահայտելու իրկարծիքը և օրինական ուղիներով ձգտելու հասնել իր նպատակներին։ Իսկ մեծամասնությունն էլ չի կարող մշտապես և բոլոր իրավիճակներում ճիշտ լինել այն պարզպատճառով, որ նոր, ոչ ավանդական գաղափարները հասարակության բոլոր անդամների մոտ միաժամանակ չեն առաջանում, այլ ի հայտ են գալիս մի քանիսի մտքերումև միայն դրանից հետո ստանում համընդհանուր կիրառելիություն։ Ի տարբերություն ամբողջատիրական վարչակարգի, որը, ինչպես արդեն նշվեց,չի ընդունում ընդդիմադիր գործունեության ոչ մի տեսակ և ձգտում է ոչնչացնել ցանկացած այդպիսի դրսևորում, ավտորիտար վարչակարգերը չեն բացառում հստակընդգծված սահմաններում քաղաքական ընդդիմության գործունեությունը։ Բնականաբար, համակարգի այս հանդուրժողականությունն առաջին հերթին վերաբերում էներհամակարգային ընդդիմությանը, որը պահպանում է լոյալությունը համակարգինկատմամբ, իսկ ընդդիմադիր գործունեությունն ուղղված է քաղաքական էլիտայիառանձին անդամներին կամ քաղաքականության առանձին ճյուղերին։ Այնուամենայնիվ, ժողովրդավարացման ուղիով ընթացող հասարակություններիվերափոխման տարբեր փուլերում քաղաքական ընդդիմության դերը չի մնում անփոփոխ։ Այն ըմբռնելու համար անհրաժեշտ է որոշել քաղաքական ընդդիմության տեղըոչ ժողովրդավարական համակարգերում գործող քաղաքական այլ ուժերի շրջանում։ Այդպիսի ուժերն են համակարգի ակտիվ աջակիցները (որոնք գտնում են, որ գոյություն ունեցող ստատուս-քվոն լավագույնս համապատասխանում է իրենց քաղաքական և տնտեսական շահերին), պատժիչ գործողություններ իրականացնողները (որոնք աջակցում են իշխող վարչակարգին), համակարգի պասիվ աջակիցները, ակտիվհակառակորդները և պասիվ հակառակորդները2։ Ընդհանուր առմամբ ակտիվ ընդդիմությունը նպաստում է ավտորիտար վարչակարգի անկմանը, ինչպես նաև նպաստավոր պայմաններ է ստեղծում ժողովրդավարացման համար։ Սակայն նրանց անդամների քանակը, կազմակերպվածության մակարդակը և ազդեցությունը մեծապես2 Stepan A., On the Tasks of a Democratic Opposition // The Global Resurgent of Democracy, Baltimore and London։ տարբերվում են՝ կապված հենց իշխող վարչակարգից (դրա ծաղկման և կենսունակության շրջան կամ անկման և մարման շրջան)։ Նշված շրջաններից առաջինում համակարգի առավել ընդգծված կողմնակիցներն ակտիվորեն աջակցում են նրա քաղաքականությանը՝ ներառելով անգամ ռեպրեսիվ մեթոդներ։ Իսկ ահա բնակչության մեծամասնությունը, այդ թվում՝ «միջին դասը», ընդհանուր առմամբ լուռ, իսկ երբեմն էլ՝բացահայտ աջակցում է վարչակազմին։ Այս իրավիճակում առավել բարդ պայմաններեն առաջանում համակարգի ակտիվ հակառակորդների գործունեության համար։ Իրավիճակն արմատապես փոխվում է ավտորիտար վարչակարգի անկման շրջանում։ Իշխող խմբերի շարքերում ի հայտ են գալիս ճեղքեր։ Համակարգի անկումըստիպում է որոշ խմբերի աստիճանաբար ավելի հեռու պահել իրենց ոչ պոպուլյարքաղաքականությունից։ Չի բացառվում նաև համակարգի աջակիցների անցումը պասիվ հակառակորդների, երբեմն նաև՝ ակտիվ հակառակորդների շարքը և վերածումըքաղաքական ընդդիմության։ Ալեքսանդր ՍարգսյանՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԸՆԴԴԻՄՈՒԹՅԱՆ ՄՈԴԵԼՆԵՐԸ ՈՉ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆՎԱՐՉԱԿԱՐԳԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ քաղաքական ընդդիմություն, ոչ ժողովրդավարական վարչակարգ,քաղաքական ընդդիմության մոդելներ։

Քաղաքական ընդդիմությունը ժողովրդավարական կամ ժողովրդավարության ձգտող քաղաքական համակարգերի անհրաժեշտ բաղկացուցիչ է։ Կարևոր է քաղաքական ընդդիմության ուսումնասիրությունը ոչ միայն ժողովրդավարական, այլև ոչ ժողովրդավարական վարչակարգերում։ Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել քաղաքական ընդդիմության մոդելները և գործունեության առանձնահատկությունները ոչ ժողովրդավարական վարչակարգերում։ Կարելի է փաստել, որ քաղաքական ընդդիմության ակտիվ գործունեությունն ու քաղաքական մրցակցության առկայությունը հակադարձ համեմատական է իշխանությունների կողմից քաղաքական ազատությունների սահմանափակմանը։

Հասարակության զարգացման ներկա տեղեկատվական փուլում, երբ գլոբալիզացիան, կյանքի տեմպի աճը, քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական անկայուն ցնցումները, գոյաբանական խնդիրները մարտահրավեր են նետում հոգեկան առողջ մարդու ձևավորմանը, սոցիալական հարմարվողականության հարցը դառնում է հրատապ: Մարդիկ բախվում են բացասական իրավիճակների, դառնում են անզոր, անօգնական, կորցնում են իրենց բարոյական կողմնորոշումները: Հարցն այն մասին, որ այդ ազդեցություններից ոչ միայն մեծահասակները, այլեւ երեխաները ազդում են, ավելի ու ավելի է դառնում, ինչի արդյունքում նրանք ազդում են: Այս առումով կարող են ձեւավորվել համակարգային բնութագրեր, ինչպիսիք են անձնական անօգնականությունը: Ուսումնասիրության արդիականությունը հիմնականում պայմանավորված է նախազգուշացման և հաղթահարման ռազմավարության մշակմամբ, քանի որ անօգնականությունը շոշափում է երեխայի մտավոր զարգացման բոլոր ասպեկտները ՝ ճանաչողական, հուզական և վարքային, նպաստելով նրա սոցիալական միջավայրին: Մեր աշխատանքի նպատակն է զարգացնել հոգեբանական ուղիներ `տարրական դասարանների երեխաների անձնական օգնությամբ պայմանավորված խնդիրները հաղթահարելու համար: Վարքային խանգարում Հոգեբանության անօգնականության խնդիրը այս աստիճանի քննարկվել է տարբեր հոգեբանական տեսությունների միջոցով: Հոգեվերլուծությունը դա դիտում է հոգեվնասվածքային փորձի, հարաբերությունների տեսանկյունից (.. Ֆրեյդ, Ա. Ադլեր, Դ. Վինիկոտ); Էկզիստենցիալ հոգեբանությունը անօգնականությունը համարում է դժվար իրավիճակներում որոշումներ կայացնելու միջոց, որոնման անկարողություն, պատասխանատվությունից խուսափելու միջոց (Լ. Բիսվանգեր, Վ. Ֆրանկլ, Ռ. Մեյ): Անօգնականության խնդիրն ավելի համակարգված կերպով `« ձեռք բերված անօգնականության »տեսության շրջանակներում, որտեղ այն դիտվում էր որպես անկառավարելի բացասական իրավիճակներից բխող հոգեկան վիճակ, որն ուղեկցվում է պասիվ վարքով, իրավիճակը փոխելու փորձերի բացակայությամբ: , Հիրոտո, T. Թիսդալ, Լ. Աբրամսոն): Ձեռք բերված անօգնականության սինդրոմը առաջին անգամ նկարագրել են ամերիկացի հոգեբաններ Մարտին Սելիգմանը և Սթիվեն Մայերը ՝ հիմնվելով շների վրա կատարված փորձերի վրա, երբ էլեկտրական ցնցում ստանալուց հետո շներն այլևս չեն փորձում խուսափել դրանցից: Հետագայում բազմաթիվ ուսումնասիրություններ պարզեցին մարդկանց մոտ այս երեւույթի գոյությունը (Բ. Հանուսա, Ռ. Շուլց, Դ. Հիրոտո): Անօգնականության ֆենոմենը անձամբ ուսումնասիրել են Մ. Սելիգմանը, Ս. Մայերը, անօգնականության տեսության ներկայացուցիչները (DA Gering, EV Vedenea, EV Zabelina, IV Ponomorova, YVYakovl) [1, 2]: «Անձնական անօգնականություն» տերմինը գիտական ​​շրջանակներում մտավ Ա NA Բատուրինը, որն առանձնացրեց անօգնականության երկու տեսակ ՝ և անձնական: Իրավիճակային օգնությունը ժամանակավոր պատասխան է անվերահսկելի իրավիճակներին: Անձնական անօգնականությունը անհատականություն-մոտիվացիոն բնութագիր է, որը ձեւավորվում է զարգացման ընթացքում հարաբերությունների փոխազդեցության արդյունքում: Անձնական անօգնականությունը արտահայտվում է երկփեղկվածությամբ, հուզական անկայունությամբ, գրգռվածությամբ, վախկոտությամբ, հոռետեսական աշխարհայացքով, մեղավորությամբ, ցածր ինքնագնահատականով, փառասիրության ցածր մակարդակով, անտարբերությամբ, պասիվությամբ: շրջապատողների հետ: Սելիգմանը նշում է, որ անօգնականությունը հիմնված է ութ տարեկան երեխաների արդյունավետության վրա: Նա առանձնացնում է անօգնականության երեք աղբյուր. Եվ արտահայտում է ինքնավստահություն 1: Անբարենպաստ իրադարձություններ ապրելու փորձ, այսինքն ՝ սեփական կյանքի իրադարձությունների նկատմամբ վերահսկողության բացակայություն: Ավելին, այս փորձը սկսում է ազդել մարդու կյանքի այլ իրադարձությունների վրա, երբ դրանք իրականում հնարավոր է վերահսկել: Ըստ Ս. Սելիգմանի, անկառավարելի իրավիճակները ներառում են ծնողների վիրավորանքները, սիրելիի կամ կենդանու մահը, ծանր հիվանդությունը, ծնողների ամենօրյա վեճերն ու ամուսնալուծությունները, աշխատանքի կորուստը: մանկավարժներ) (ուսուցիչների կողմից, 2. անօգնական մարդկանց դիտելու փորձ (օրինակ ՝ անօգնական զոհերի մասին հեռուստատեսային պատմություններ): 3. Մանկության տարիներին անկախության բացակայություն, ծնողներին փոխարինելու երեխաների պատրաստակամությունը [4]: Ընտանիքը հիանալի միջավայր է երեխայի անհատականության զարգացման համար: Ընտանեկան դաստիարակության ոճեր. Գերհովանավորչություն, բարոյական պատասխանատվության կոպիտ չարաշահում: Roversնողների վիճահարույց ոճի դաստիարակության հակասական ոճն ազդում է երեխաների աջակցության վրա: Attentionնողների ուշադրությունը, երեխայի խնամքը երեխայի խնամքին: Փոխարենը, սահմանափակումները, վերահսկողությունը, երեխաներին չեն սովորեցնում անկախություն և պատասխանատվություն: Դաստիարակության նման ոճի դեպքում երեխան ի վիճակի է ցուցաբերել նախաձեռնություն, գործունեություն, ինքնուրույնություն, ինչը երեխայի անօգնականության հիմքն է: Անպայմանորեն սահմանափակումները դրվում են, շատ դեպքերում երեխան պահանջում են: Բարձր բարոյական պատասխանատվություն, դաստիարակություն, կարգապահություն, պատասխանատվություն, որը համապատասխանում է երեխայի տարիքին: Անտեսելով երեխայի շահերը և հնարավորությունները ՝ նրանք երեխայի վրա են դնում ուրիշների բարեկեցության համար պատասխանատվությունը: Նողները մեծ հույսեր են կապում իրենց երեխայի հետ, և նա վախենում է իրեն հիասթափեցնողներից: Երեխայի սպասումներն իրականանում են: Նա հաճախ սկսում է հիասթափեցնել, հուզել ծնողներին, ինչի պատճառով երեխայի ինքնագնահատականը ընկնում է, իրեն համարում է անկարող, աստիճանաբար դառնում է անօգնական: Երեխայի չարաշահումը կարող է դրսեւորվել այն ժամանակ, երբ երեխան բռնության է ենթարկվում, բռնության է ենթարկվում կամ քավության նոխազ է դառնում, կամ այն ​​կարող է թաքցվել, երբ խանգարում են ծնողը և երեխան զգացմունքային սառնությունը, անտարբերությունն ու թշնամանքը: Հոգեկան անկայունություն Դաստիարակության հակասական ոճը ձևավորում է երեխայի խնամքը, դաստիարակության մեթոդները, խրախուսանքներն ու պատիժները, որոնք խաթարում են երեխայի հոմեոստազը: Նման ծնողների երեխաները համոզված են, որ իրենցից կախված չեն կյանքի պայմաններն ու իրադարձությունները, նրանք չեն կարող որոշում կայացնել և անել ինչ-որ բան, չեն փորձում իրավիճակը փոխել ՝ այդպիսով պահպանելով թվացյալ հարմարավետության վիճակը: Ինքնօգնության նման պաշտպանիչ գործառույթը թուլացնում է ինքնագնահատականը, քանի որ անձը խուսափում է որոշումներ կայացնելու իրավիճակներից ՝ պատասխանատվություն ստանձնելով դրանց համար, ինչը անձնական անօգնականության կարևոր ցուցանիշներից մեկն է: Հետաքրքիր է, որ դաստիարակության նման ոճերի ազդեցությունն առավել ակնհայտ է տարրական դպրոցական տարիքում, քանի որ այս տարիքում երեխան լիովին կախված է ծնողներից, և մեծանում է անձնական օգնությունը: Բնականաբար, այդպիսի երեխաները հոգեբանական աջակցության կարիք ունեն ՝ պայմանավորված երեխայի զարգացման առանձնահատկություններով և վարքային դրսևորումներով: Պետք է հաշվի առնել, որ վարքի հետ կապված խնդիրները սերտորեն կապված են հուզական և հաղորդակցության խնդիրների հետ, տարրական դասարանների աշակերտներին աջակցելը պահանջում է համապարփակ մոտեցում, հակառակ դեպքում նրանց հետ աշխատանքը դժվար թե տա ցանկալի արդյունքի: Վ.Վ. Շիպովսկայան անձնական անօգնականությունը համարում է բնութագիր, որը բաղկացած է վեց բաղադրիչներից. Վարքային, ճանաչողական, հուզական, խուսափողական սթրես և շփոթություն [5]: Անհատական ​​անօգնականության պատճառով վարվելակերպի խնդիրները հաղթահարելու համար համարվող հոգեբանական աշխատանքը պետք է իրականացվի տարբեր ուղղություններով. (Փախուստ), 1. երեխայի հուզական ոլորտի կայունացում ՝ անհանգստության և ֆոբիայի մակարդակի իջեցմամբ: Անհանգստությունը նվազեցնելու համար մկանների լարվածությունը մեղմելու համար հարկավոր է օգտագործել թուլացման մեթոդներ, ապա աշխատել երեխայի ինքնագնահատականը բարձրացնելու ուղղությամբ: Երեխայի հույզերն արտահայտելու տեխնիկան շատ արդյունավետ է, երբ երեխան պատմում է իր հույզերի մասին ՝ թուլացնելով լարվածությունը: Իռացիոնալ վախերն ու ֆոբիաները հաղթահարելուն ուղղված տեխնիկան և հոգեթերապիան բազմազան են `վարքային (ապազգայունացման մեթոդ), ճանաչողական թերապիա, NLP և այլն: 2. Համարժեքություն: Ինքնագնահատական ​​- selfածր ինքնագնահատականը նպաստում է անձնական անօգնականության ձեւավորմանը: Այդ պատճառով անհրաժեշտ է աշխատել նրանց հետ, ովքեր վերցնում են դրանք ՝ նպատակ ունենալով փոխել ավտորիտար, հակասական կրթության ոճերը, հովանավորչության կամ դաժան վերաբերմունքը: Երեխային ներկայացնել տարիքին համապատասխան պահանջներ և ակնկալիքներ, քանի որ չափազանց մեծ պահանջները հիասթափեցնում են, հիասթափեցնում են երեխաներին անձնական անօգնականության անհատականացում է: Դաստիարակության խրախուսման մեթոդները, որոնք մեղք չեն առաջացնում, բարձրացնում են երեխայի ինքնագնահատականը, նպաստում երեխայի հարմարվողականությանը: Հարաբերությունների բարելավման հիմքը պետք է լինի օգտակար և 3. Ինքնապաշտպանական հմտությունների զարգացում: Ավագ դպրոցի աշակերտի ինքնագնահատականը կարող է համարժեք լինել, բայց ոչ վարպետի ինքնապաշտպանության հմտությունները: Շատ երեխաների համար դպրոցը առաջին սոցիալական միջավայրն է, որտեղ նրանք մնում են առանց ծնողական վերահսկողության: նրանք պետք է սովորեն պաշտպանել իրենց: Սկզբնապես երեխան զգում է հուզական և սոցիալական զրկանքների զգացում (զրկանք) (նրան տարել են, նույնիսկ դպրոցից չեն հանի), հետբուհական շրջանն ավելանում է, երեխան մեկուսանում է դասընկերներից: Այս դեպքում երեխան պետք է սովորեցնի կոնֆլիկտային իրավիճակներում, վարքային ռազմավարություն ընտրելու ուղիներ, պնդի սեփական կարծիքը, խոսի, դիմացինին լսի: արդյունավետ վեճերի ընթացքում 4. Հաղորդակցման հմտությունների զարգացում: Երեխայի կրթության մեջ իմիտացիան կարևոր դեր է խաղում: Այդ պատճառով հնարավոր է, որ ուսուցիչները և ծնողները անընդհատ մեկուսացված երեխաներին ներգրավեն խմբային աշխատանքի մեջ ՝ այդպիսով ստեղծելով երեխայի համար հաղորդակցման տարածք: Շփվելով, դիտելով, միմյանցից սովորելով ՝ երեխաները փորձարկում են տարբեր դերեր, խաղեր և ինքնօգնության զարգացում: համագործակցել, կխոչընդոտի 5. Ռեսուրսների ակտիվացումը: Շրջակա միջավայրի նկատմամբ անվստահությունը, կարիքներից դժգոհությունը, հուզական զրկանքները, ընտանեկան անբարենպաստ հարաբերությունները, կոնֆլիկտները, ամուսնալուծությունները տարրական դպրոցի աշակերտի անձնական անօգնականության դրսեւորման հիմնական պատճառներն են: Դրանք կարող են առաջացնել նյարդայնություն, էնուրեզ, ագրեսիվ պահվածք: Այդ պատճառով երեխայի ներքին և արտաքին ռեսուրսների հայտնաբերումը, մոբիլիզացումը և ակտիվացումը կարևոր դեր են խաղում տրավմայի հետ կապված խնդիրների հաղթահարման գործում: ապահովում է. 6. Երեխաներին զբաղեցնել, այդ թվում ՝ կյանքի ոլորտը, ինքնասպասարկումը, որը երեխայի մոտ կստեղծի օգտակարության և ինքնավստահության զգացում, ընդլայնել երեխաների հետաքրքրությունների շրջանակը: Սրանք ընդամենը նպատակ դնելու փորձնական ծրագրեր են, որոնք կարող եք օգտագործել: Այսպիսով, կրտսեր դպրոցի աշակերտների հետ անօգնական վիճակում հոգեբանական աշխատանք իրականացնելիս անհրաժեշտ է ցուցաբերել համապարփակ մոտեցում, աշխատել ինչպես ծնողների, այնպես էլ կրտսեր դպրոցականների հետ, ուշադրություն դարձնել երեխաների ճանաչողական, հուզական և մոտիվացիոն ոլորտների առանձնահատկություններին: Բարձրացնել ժամանակակից կյանքի անորոշ, անընդհատ փոփոխվող պայմաններին հարմարվողականությունը: Դպրոցականների քայլերը թույլ են տալիս բոլոր քայլերը: հոգեթերապիաներ, խաղեր, ինքնակարգավորում, վարվելակերպի ձևեր: ։

Հոդվածում վեր է հանվում կրտսեր դպրոցականների մոտ հոգեվիճակով պայմանավորված անձնային անօգնականության Կրտսեր վարքային խնդիրների դպրոցականների անձնային անօգնականությունն արտահայտվում է նախաձեռնողության, վարքային ինքնուրույնության բացակայություն, հոգեկան անկայունության վիճակ, նեգատիվիզմ, կամակորություն, պասիվություն։ Վարքային այսպիսի խնդիրների հաղթահարման համար անհրաժեշտ են ազդեցության համալիր մեթոդներ և եղանակներ՝ հոգեթերապիաներ, խաղեր, վարքի ինքնակարգավորում, դրական գծերի շեշտադրում վարքի խրախուսում, պիտանելիության զգացման, որոշման կայացման ընդունակության ձևավորում, ընտրության հնարավորության տրամադրում։

Սոցիալական շուկայական տնտեսությունը (գերմաներեն՝ soziale Marktwirtschaft), որն անվանվում է նաեւ Ռայնի կապիտալիզմ կամ սոցիալական կապիտալիզմ [19], սոցիալ-տնտեսական մոդել է՝ իր միա230ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ վորելով ազատ շուկայական կապիտալիստական տնտեսական համակարգը սոցիալական քաղաքականության հետ, ինչն էլ շուկայում հաստատում է արդար մրցակցություն եւ բարեկեցության պետություն [15, էջ 2]։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության հայեցակարգի արմատները գնում են դեպի Գերմանի՝ մասնավորապես, Լյուդվիգ Էրհարդի գերմանական տնտեսության լավագույն ցուցանիշներ։ Տնտեսական այս մոդելը, որը կիրառվել է 1948-ին, Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության կողմից, 1930-ին արված որոշ տնտեսական վերլուծությունների եւ հիմնադիր հայրերի քաղաքական կամքի սինթեզն է։ Ընդհանարացնելով, հարկ է նշել, որ սոցիալական շուկայական տնտեսությունը երրորդ տեսակի ճանապարհ չէ՝ առանց սահմանների կապիտալիզմի եւ կոլեկտիվիստական կոմունիզմի միջեւ, բայց նպատակ ունի համատեղելու մրցակցային տնտեսությունը, մասնավոր նախաձեռնությունները եւ սոցիալական առաջընթացը։ Որոշ հեղինակներ օգտագործում են «սոցիալական կապիտալիզմ» տերմինը մոտավորապես նույն իմաստով, ինչ «սոցիալական շուկայական տնտեսությունը» [7, էջ 18] [13, էջ 19-20]։ Այն կոչվում է նաեւ «Ռայն կապիտալիզմ», որը սովորաբար հակադրվում է կապիտալիզմի անգլո-սաքսոնական մոդելի հետ [12, էջ 199]։ «Սոցիալական» տերմինը ստեղծվել է Ադենաուերի կողմից՝ քրիստոնեական սոցիալիզմին հետագա հիշատակումները կանխելու համար [8, էջեր 53-54]։ Սոցիալական շուկայական տնտեսությունը հակադրվում է չմիջամտելու քաղաքականությանը եւ սոցիալիստական տնտեսական համակարգերին [14, էջ 185] եւ համատեղում է մասնավոր ձեռնարկությունը՝ պետության միջամտության հետ՝ արդար մրցակցություն հաստատելու համար։ Այդ ամենով հանդերձ, այն պահպանում է հավասարակշռություն տնտեսական աճի բարձր տեմպի, ցածր գնաճի, գործազրկության ցածր մակարդակի, աշխատանքային բարենպաստ պայմանների, սոցիալական բարեկեցության եւ հանրային ծառայությունների միջեւ [18]։ Ամենից առաջ Ռապկեի տեսության սկզբունքն այն է, որ ուժի, իշխանության կենտրոնացումը բացասաբար է ազդում շուկայական տնտեսության, ինչպես նաեւ սոցիալական ոլորտի վրա, ուստի սոցիալական քաղաքականությունը չի կարող առանձնացվել տնտեսական քաղաքականությունից։ Հետեւաբար սոցիալական շուկայական տնտեսության հիմնական նպատակը աշխատանքի ապամոնտաժումն(de-proletarization) է, բարեկեցության ընդհանուր զարգացու231ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ մը, սեփականության եւ համերաշխության միաձուլումը (Müller-Armack, 1972) [10, էջ 99-108]։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության հիմքում ընկած է նաեւ Վալտեր Էուկենի հայեցակարգը, որի համաձայն՝ պետության դերն է տնտեսական արդյունավետ կառավարման համար գործնական իրավական հիմքերի ստեղծումը՝ տնտեսական արդյունավետ կառավարման համար՝ սահմանափակելով տնտեսական գործընթացում քաղաքական միջամտությունների հնարավորությունները։ Վրոբելը (2012) իր աշխատությունում սոցիալական շուկայական տնտեսությունը համարում է սոցիալ-տնտեսական մոդել, որը սինթեզում է ազատ շուկայական կապիտալիստական տնտեսության համակարգը սոցիալական բարեկեցության համակարգի հետ։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության կարեւոր առանձնահատկությունը կազմում է ինստիտուցիոնալ տնտեսական կարգի հիմնաքարը։ Ընդհանրապես նայելով տնտեսական քաղաքականությանը՝ սա ոչ միայն պետք է լինի ժամանակի ընթացքում հետեւողական, այլեւ կայուն, որպեսզի մասնավոր որոշումներ կայացնողները կարողանան կառուցել հուսալի սպասելիքներ [3, էջ 10]։ Այս սկզբունքը նաեւ պահանջում է, որ տվյալ անհրաժեշտության բավարարման համար այլեւս չօգտագործվեն ավելի շատ ռեսուրսներ, քան բացարձակապես անհրաժեշտ են։ Այլ կերպ ասած, սահմանափակ ռեսուրսները չպետք է վատնվեն՝ առավելագույն տնտեսական ընդհանուր օգուտ ստանալու համար(→ ռեսուրսների պաշտպանություն) [5, էջ 407]։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության շրջանակը ներառում է վեց բաղադրիչային սկզբունք, որոնք նպատակ ունեն մրցակցային տնտեսության սահմաններում ստեղծել աշխատունակ գների համակարգ [14, էջ 348] Սոցիալական շուկայական տնտեսության չափման համար կիրառվում է սկզբունքային բաղադրիչների վերլուծության տեխնիկան (PCA), որի նպատակն է տարբեր երկրների սոցիալական շուկայական տնտեսության ցուցանիշների համեմատումը։ «Ժամանակակից սոցիալական շուկայական տնտեսության ինդեքսը» (MSME Index) սահմանում եւ չափում է ժամանակակից սոցիալական շուկայական տնտեսության առանձնահատկությունները միջազգային համեմատության միջոցով [2, էջ 6]։ Ի տարբերություն տնտեսական կատարողականի չափման այլ ցուցանիշների՝ սոցիալական շուկայական տնտեսության ինդեքսը (MSME) ինստիտուցիոնալ մոտեցում է, որն ուրվագծում է առաջնային 232ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ինստիտուտների արդյունքների չափելի ցուցանիշները, որը Լիսաբոնի պայմանագրի համաձայն [16]՝ թույլ է տալիս պարզել բարձր մրցակցային սոցիալական շուկայական տնտեսությունների ցուցանիշները։ Ըստ վերոնշյալ պայմանագրի՝ Եվրոմիության երկրները պետք է մեծ կարեւորություն տան սոցիալական շուկայական տնտեսության կարգի կիրառմանը, որը ապահովում է տնտեսական ազատության եւ սոցիալական բարեկեցությության հավասարակշռությունը։ Ի թիվս այլ պատկերացումների, ցուցանիշը կարող է Եվրամիությանը ուղղորդել դեպի «բարձր մրցակցային սոցիալական շուկայական տնտեսություն», որը նա սահմանում է Լիսաբոնի պայմանագրում՝ որպես ցանկալի տնտեսական կարգը [1, էջ 228]։ Լիսաբոնի պայմանագրի համաձայն՝ սոցիալական շուկայական տնտեսությունը կայուն սոցիալական զարգացման մոդել է։ Այս տեխնիկայի կիրառման էմպիրիկ արդյունքները ցույց են տվել, որ եվրոպական մակարդակով սոցիալական շուկայական տնտեսությունը բնորոշելու որոշիչ գործոններն են շուկայի արդյունավետ բաշխումը՝ հատկապես բաց շուկաները, պայմանագրերի ազատությունը, ֆինանսական կայունությունը, սոցիալական ներառումը եւ շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության չափման համար անհրաժեշտ է չափել վերոնշյալ սկզբունքային բաղադրիչների ցուցանիշները, որոնց մանրամասները ներկայացված են ստորեւ։ Աղյուսակ 1. Շուկայի արդյունավետ եւ մրցակցային բաշխում Սկզբունք Բաց շուկաներ Արդյունավետ գնային համակարգ Ցուցանիշ Կապիտալի շարժի վերահսկողություն Միգրացիայի ազատություն Շուկայի մուտքի սահմանափակումներ Արտադրանքի շուկայի կարգավորում Գնային վերհսկողություն Վարչարարական գներ ընդդեմ շուկայական գների Սուբսիդիաներ կամ այլ փոխանցումներ Մեդիայի բազմակարծություն Մրցակցային վերահսկող մարմին 233ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Աղյուսակ 2. Արդյունավետ սեփականության իրավունք Սկզբունք Սեփականության իրավունք Պայմանագրային իրավունք Պատասխանատվություն Ցուցանիշ Ներդրողի պաշտպանություն Արտոնագրի պաշտպանություն Ինտելեկտուալ սեփականության իրավունք Աշխատատեղի ընտրություն Շուկայի թափանցիկություն եւ սպառողների պաշտպանություն Դատական վերանայում Մասնավոր անվճարունակություն Միջին ձեռներեցների հարաբերակցությունը ընդհանուր ձեռներեցների թվին Կառավարչի պատասխանատվություն Աղյուսակ 3. Տնտեսական եւ միջավայրային կայունություն Սկզբունք Ֆինանսական կայունություն Տնտեսական քաղաքանության հետեւողականություն Ցուցանիշ Անկախություն միջազգային բանկերից Վարկային տեղեկատվության ինդեքսի խորություն Հանրային եւ մասնավոր վարկային ռեգիստրի լուսաբանում «Շատ մեծ մասշտաբներ ունի, որպեսզի ձախողվի» սկզբունքի կանխարգելում Բանկային կապիտալի եւ ակտիվների հարաբերակցությունը Ընկերությունների բաժնեմասի հարաբերակցությունը Ֆինանսական միավորման(համախմբման) վերահսկողություն Աշխատակազմի պատրաստվածության աստիճանը Կենսաթոշակային համակարգերը՝ կապված կյանքի տեւողության հետ 234ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Միջավայրային պաշտպանության արդյունավետություն Սոցիալական ապահովագրության ծախսերը Գիտահետազոտական եւ առաջընթացի(զարգացման) ծախսեր Շուկայական տնտեսության գործիքներ Շրջակա միջավայրի քաղաքականություն (պետական կայուն ցուցանիշներ) Եկամուտ «կանաչ հարկերից» Աղյուսակ 4. Սոցիալական ներառում Սկզբունք Արդյունավետ աշխատաշուկա Սոցիալական շարժունակություն (մոբիլություն) Ցուցանիշ Ակտիվ աշխատանքային շուկայական քաղաքականություն՝ ուղղված յուրաքանչյուր գործազուրկին Զբաղվածության պաշտպանության օրենսդրություն Վերածածկերի կանխում Գործատու-աշխատակից հավասարություն Աշխատաշուկայի արդյունավետ ծրագրեր Սոցիալական ներառման պետական կայուն ցուցանիշներ Խտրականության բացառում (պետական կայուն ցուցանիշներ) Հանրային ծախսեր երեխաների խնամքի եւ վաղ կրթության համար Կրթական կառուցվածքներ Պարտադիր գործազրկության ապահովագրություն Երաշխավորված նվազագույն սոցիալական պաշտպանություն Եկամուտների հարկում եւ աշխատելու խթաններ Իսկ ահա ներքոնշյալ գծապատկեր 1-ում արտացոլված են Եվրոպական միության երկրների սոցիալական շուկայական տնտեսության 235ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ցուցանիշների արդյունքները՝ վերոնշյալ աղյուսակների բաղադրիչների ցուցանիշների ուսումնասիրման հիմքով։ Գծապատկեր 1. ԵՄ անդամ պետությունների բաշխումը՝ ըստ սոցիալական շուկայական տնտեսության ցուցանիշների (2013) [1, p. 236] Այսպիսով, Եվրոպական միության երկրներում 2013 թ. իրականացվել է լայնածավալ հետազոտություն՝ ըստ վերոնշյալ ցուցանիշների, որտեղ 0-ն ամենացածրն է, 100-ը՝ ամենաբարձրը։ Հատկանշական էր, որ երկրների գրեթե կեսն ուներ սոցիալական շուկայական տնտեսության միջին ցուցանիշ (51,78) (տե՛ս գծապատկեր 1)։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության ամենաբարձր մակարդակ ունեցող երկրներն էին Շվեդիան, Ֆինլանդիան, Դանիան, Էստոնիան եւ Գերմանիան։ Կարեւոր է նշել, որ սոցիալական շուկայական տնտեսության ցածր մակարդակ ունեցող երկրներն ունեն 0÷40 ընկած ցուցանիշ, միջին մակարդակը ընկած էր 40-ից 70 հատվածում, իսկ սոցիալական շուկայական տնտեսության բարձր մակարդակը՝ 70-ից 100-ի միջեւ։ Այս առումով կարելի է առանձնացնել (տե՛ս գծապատկեր 1). 236ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  11 երկրներ ունեն ցածր շուկայական տնտեսության մակարդակ, որոնց թվում Ռումինիան եւ Հունգարիան զբաղեցնում են վերջին դիրքերը, իսկ Ֆրանսիան եւ Պորտուգալիան այս խմբում զբաղեցնում են լավագույն դիրքերը.  8 երկրներ ունեն սոցիալական շուկայական տնտեսության միջին մակարդակ, որոնց թվում են Ավստրիան, Կիպրոսը, Չեխիան, Սլովենիան, Բելգիան, Լատվիան, Լյուքսեմբուրգը եւ Լիտվան։  Գոյություն ունեն սոցիալական շուկայական տնտեսության բարձր մակարդակ ունեցող 9 երկրներ, որոնց թվում են Մեծ Բրիտանիան, Նիդեռլանդները, Լեհաստանը, Իռլանդիան, Գերմանիան, Էստոնիան, Դանիան, Ֆինլանդիան եւ Շվեդիան։

Հոդվածի հիմնական նպատակը սոցիալական շուկայական տնտեսության չափման մեթոդաբանության ներկայացումն է, որը կարող է օգտագործվել որպես այդ տնտեսության առաջընթացը չափելու ուղեցույց՝ համապատասխանեցնելով Լիսաբոնյան պայմանագրին (2009)։ «Սոցիալական շուկայի տնտեսության» հայեցակարգը կապակցում է ազատ շուկաների սկզբունքը եւ սոցիալական փոխհատուցման սկզբունքը։ Շուկայական տնտեսության առավելությունները, ինչպիսիք են տնտեսական ազատությունը եւ տեխնոլոգիական առաջընթացը, զուգորդվում են սոցիալական նպատակների հետ, ինչպիսիք են զբաղվածության բարձր մակարդակը։ Նման մոտեցումը թույլ է տալիս մեզ բացահայտել ԵՄ անդամ երկրների միջեւ սոցիալական շուկայական տնտեսության հիմնական որոշիչ գործոնները՝ օգտագործելով հիմնական բաղադրիչի վերլուծության մեթոդը, որը վերլուծում է տնտեսության կարեւոր բաղադրիչները՝ շուկայի արդյունավետ բաշխում, սեփականության իրավունքի արդյունավետություն, տնտեսական ու շրջակա միջավայրի կայունություն եւ սոցիալական ներառում։ Փաստ է, որ սոցիալական շուկայական տնտեսությունը լավագույն արձագանքն է այն մարտահրավերներին, որոնց բախվում են մի շարք երկրներ։ Սա կօգնի պահպանել ընդհանուր բարեկեցությունը, զբաղվածությունը եւ ձեռներեցությունը։ Սոցիալական շուկայական տնտեսությունն այն է, ինչ պետք է վերականգնենք 21-րդ դարում՝ ընդհանուր բարեկեցությունը եւ սոցիալական անվտանգությունը։

Ամանորի նախօրեին բնութագրերը բնակավայրերի գյուղում Վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում հակամարտությունները, ներառյալ էթնիկական հակամարտությունները, գտնվել են տարբեր առարկաների հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում: Ազգագրությունը բավականին ակտիվորեն հետաքրքրված է պատերազմների և էթնիկական բախումների ազգագրական ասպեկտներով ՝ փորձելով պարզել, թե ինչպես է հասարակությունն արձագանքում նոր իրողություններին, ինչպես է այն կազմակերպում և ինքնակազմակերպվում, ինչպես է վերանայում հարևանների վերաբերյալ ընկալումներն ու հարաբերությունները և այլն: Վերոնշյալ հիմնական հարցերը հայտնվել են նաև հայ հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում: Հրապարակվել են առանձին հոդվածների մենագրություններ (Ա. Դաբաղյան, Մ. Գաբրիելյան և այլոք), որոնցում հեղինակները պատերազմն ու հակասությունները համարում են առօրյա կյանքի վրա հիմնված իրողություններ և միևնույն ժամանակ կառուցվում են այդ առօրյա կյանքի վրա: Այս հոդվածում մենք կքննարկենք այս բոլոր իրողությունները ՀՀ Տավուշի մարզի սահմանամերձ Դովեղ գյուղի օրինակով ՝ հիմնվելով վերջին մեկ-երկու տարվա ընթացքում մեր գրած ազգագրական նյութերի վրա: Հիմնական շեշտը դրվելու է այն բանի վրա, թե ինչպես է գյուղում կազմակերպվում արձակուրդային կյանքը ընդհանրապես, մասնավորապես ՝ Ամանորը, մի կողմից, որպես ընտանեկան տոն, իսկ մյուս կողմից ՝ համայնքային, ինչպես են պահպանվում Ամանորի հիմնական խորհրդանիշները վերարտադրվում է (օրինակ, հնձելը և դրան ուղեկցող գործողությունները): և ինչպես են հայտնվում նորերը (օրինակ ՝ համար գրելը): Մենք դիտելու ենք, թե ինչպես է սահմանային պատերազմի ֆենոմենը ազդում տոնի բոլոր հիմնական բաղադրիչների և գործողությունների վրա: Այլ կերպ ասած, Ամանորը կդիտարկվի ոչ միայն որպես արձակուրդ ինքնին, այլ նաև տոն, որի բովանդակության և գործողությունների շուրջ զգալիորեն ազդում են սահմանով պայմանավորված շատ իրողություններ: Հոդվածի նպատակն է Դովեղ գյուղում ներկայացնել Սուրբ ննդյան սովորույթները, գյուղը հանրությանը հանրությանը հայտնի դարձնել: Դովեղ գյուղը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի հյուսիսային սահմանին: Այն սահմանից 15 կմ արևելք է և ուղղակիորեն սահմանակից է Ադրբեջանին: Սահմանից հեռավորությունը 1,5 կմ է: 1 Գյուղը բավականին հին է, ունի դարավոր պատմություն: Որպես պատմամշակութային հուշարձան ՝ Սուրբ Սարգիս եկեղեցին: Ինչպես սահմանամերձ բոլոր գյուղերում, այնպես էլ Դովեղում, առաջին հերթին, լուծվում են գոյության և բնակության անվտանգության խնդիրները: Այստեղ «նույնիսկ թեթև» լարվածությունը բնակչությանը դրդում է ակտիվ շարժումների: Վտանգը առաջին պլան մղելով ՝ սահմանամերձ գյուղերի բնակչությունը նաև պաշտպանության է ձգտում, ինչը հանգեցնում է ոչ միայն միջազգային կազմակերպությունների ծրագրերի իրականացմանը, այլև առաջին հերթին պետության միջամտությանը և աջակցությանը: Պետական ​​միջամտությունն օգտագործվում է սահմանամերձ գյուղերի պաշտպանության և դրանց զարգացման հիմնախնդիրների համար 2: Այն փաստը, որ այն այդքան մոտ է սահմանին, նույնիսկ չի խանգարում դովեղի բնակիչներին նշել ամենասպասված տոներից մեկը ՝ Նոր տարին: Ինչպես ասում են ՝ սահմանը սահման է, իսկ տոնը ՝ արձակուրդ: Թշնամու ներկայությունը Դովեղ գյուղում սովորական է, ինչպես ասում են դովեղցիները, գյուղը տեսել է ամենավատը: 1990-ականներ Տոնին նախորդող օրերին այստեղ ոչ թե թատերական, այլ ռազմական «հրավառություն» կար: Այժմ անդրադառնանք Դովեղ գյուղում Սուրբ Christmasննդյան տոնի ամենահետաքրքիր նախապատրաստություններին: Խոզի միսը Dovegh- ի ամանորյա ուտեստների ամենակարևոր բաղադրիչն է: Խոզի մսով ուտեստները շատ բազմազան են, որոնցում օգտագործվում են խոզի միս, ենթամթերք (ոտքեր, սիրտ, թոքեր, փայծաղ, լյարդ, աղիքներ), մաշկ: Նոր տարվա նախապատրաստական ​​աշխատանքներից մեկը խոզերի մորթման գործընթացն է: Գյուղացիները հիմնականում խոզը մորթում են Նոր տարուց մի քանի օր առաջ կամ առավելագույնը մեկ շաբաթ: Հատկապես Ամանորի տոների կապակցությամբ գյուղում խոզերի մորթման գործընթացը այլ կերպ է կազմակերպվում: Խոզը մորթելուց հետո մաշկը, ինչպես ասում են գյուղացիները, «այրվում» է, հետո մաքրվում է կեղևից (մաշկը տաքացնելուց հետո հաճախ քերելու կարիք չկա, քանի որ տաքացնելուց հետո այն հեշտությամբ պոկվում է), այնուհետև այն համտեսում և զվարճացնում է ներկաներին: , Այս նրբության (օժանդակ սնունդ) սիրահարները շատ են: Կաշի մշակման ձի 1 հոդվածը գրվել է 2015-2016 թվականներին: Դովեղ գյուղի դաշտային ազգագրական նյութերի հիման վրա (այսուհետ `MPI): 2 Տե՛ս Դաբաղյան Ա., «Սահմանը» և «Սահմանը» Տավուշի մարզում (պատմություն և ներկայումս), Տավուշի նյութ և հոգատար ժառանգություն, Երևան, 2009, էջ: 72 3 Գորգինյան Օ., MPI, Դովեղ, 2015: Այն շատ հատուկ է Տավուշի մարզին: Հազիվ թե գտնվի Տավուշի մի բնակիչ, ով անծանոթ լինի կաշվի մշակման այս տարբերակին: Նրանք իրենց հարազատներին հայտնում են այդ գործընթացի մասին, որպեսզի կարողանան գալ մաշկ ու խորոված ուտելու: Գյուղում ընդունված է, որ այն հարազատները, ովքեր ներկա չեն եղել նշված գործընթացին, անպայման նրանց համար «մի կտոր կաշի» են ուղարկում: Որպես կանոն, խոզը մորթելուց հետո խորովածի կրակը վառվում է և հյուրերի համար խնջույք է կազմակերպվում 4: Խոզերի սպանդը և ենթամթերքները մշակում և պատրաստում են բացառապես տղամարդիկ 5: Ստացված միսը լուծում է Ամանորի ամբողջ մսի հարցը: Գյուղացիներից շատերը հաճախ միս են վաճառում, իսկ փողերն օգտագործում են Սուրբ Christmasննդյան այլ գնումների համար: Եվ, ինչպես ասում են, «այդպիսով ծախսերի մի մասը դուրս է գալիս» 6: Գյուղում կան բավականին հետաքրքիր ամանորյա սովորույթներ, որոնցից հատկապես կցանկանայինք առանձնացնել, ինչպես գյուղացիներն են ասում, «համարը գրելու» սովորույթը: Այն ամեն տարի սովորույթ է դարձել գյուղի բարձր լեռան ՝ «Կտուց կարին» լանջին, ժամը 24-ին: Գրելով գալիք տարվա տարին 00 7-ին: 66-ամյա Վանիկ Գորգինյանը շատ լավ է հիշում այդ օրը: «1965 Մենք որոշ երիտասարդների հետ որոշեցինք կրակ վառել Կտուց քարի մեջ: Ես սովորույթի նախաձեռնողներից մեկն էի: « Բայց տարիների ընթացքում կրակները վառելու սովորությունը բարելավվել է: Ինչպես հիշում է Վանիկը: «Դրանից 10-11 տարի անց ՝ 1976 թվականին, նրանք սկսեցին գրել այդ ամսաթիվը»: Այլ կերպ ասած, համարներ գրելու սովորույթը շուրջ 40 տարի շարունակ անընդմեջ էր Ամանորի գիշերը: Մի շարք գրելու այդ որոշումը, իհարկե, երիտասարդների գաղափարն էր, որը նշանակալից արարողություն դարձավ գյուղի համար: Գյուղացիներից շատերը հիշում են, թե ովքեր էին առաջին «համարները գրողները»: Դովեղի բնակիչները այդ մասին խոսում են առանձնահատուկ հպարտությամբ, քանի որ տարածաշրջանի միակ գյուղն է, որն ունի Ամանորի հետ կապված այսպիսի գեղեցիկ սովորույթ: Այդ է պատճառը, որ երիտասարդներին հնարավորինս աջակցվում է այն ամեն գնով պահպանելու համար 8: Արարողությունն ինքնին շատ պարզ է: Այն, կարծես, ոգեշնչող խորհուրդներ է պարունակում և միևնույն ժամանակ ազդարարում է գալիք տարվա սկիզբը: Նրանք համարը պատրաստվում են գրել դեկտեմբերի սկզբից: Որպես կանոն, այդ տարվա ավարտական ​​տղաները ընդունվում են հաշիվ, իհարկե, նրանցից բացակայում է 4 Նույն տեղում: 5 Տե՛ս Tsaturyan R., խոզի միսը Տավուշի մարզի հայերի սննդի համակարգում, Տավուշի ոչ նյութական և հոգատար ժառանգություն, Երևան, 2009, էջ: 122: 6 Գորգինյան Օ., MPI, Դովեղ, 2015: 7 Գորգինյան Օ., MPI, Դովեղ, 2015: 8 Գորգինյան Օ., MPI, Դովեղ, 2016: ավագ և փորձառու ընկերների օգնությունը: Նրանք հավաքում են մաշված, անօգտագործելի անվադողեր իրենց համագյուղացիներից, ինչպես նաև թիթեղյա տարաներ են հավաքում իրենց տներից և սահմանապահներից, որոնք բոլորը դիզելային վառելիքի հետ միասին բարձրանում են լեռ `համապատասխան սարքավորումների օգնությամբ: գյուղապետարան: Մոտ մեկ շաբաթ առաջ տղաները բարձրացան Կտուց քարը, մաքրեցին տարածքը, հավասարեցրին այն և ազատվեցին տարբեր մոլախոտերից: Հաջորդ փուլում մոխիրը և դիզվառելիքը լցվում են թիթեղյա տարաների մեջ, այնուհետև այն տեսակավորվում է ըստ նախապես չափված թվերի: Այս աշխատանքները կավարտվեն դեկտեմբերի 30-ին: Արդեն դեկտեմբերի 31-ին ՝ 24-00-ից րոպեներ առաջ, նրանք սկսում են այրել անագի բանկաների պարունակությունը հերթականությամբ, այնպես որ ուղիղ 24-00-ին այրվող տարին պատրաստ լինի Դովեղի բնակիչների համար: Ամբողջ գործընթացը տևում է 10-15 րոպե 9: Գյուղացիներն այդ մի քանի րոպեներն անցկացնում են իրենց պատշգամբներում, և եթե տան գտնվելու վայրը թույլ չի տալիս տեսնել այրվող թիվը, նրանք իջնում ​​են գյուղ ՝ այն տեսնելու: Եվ այդ պայծառ թիվը, որը կարծես հեռվում այրվում է, մի քանի րոպեով կտրում է բոլորին նրանց հոգսերից և նրանց հեռու տանում դեպի իրենց պայծառ ցանկությունների ու ազատության իրականացմանը: Իհարկե, համագյուղացիների հրավառությունը այս ամենի բաղկացուցիչ մասն է: Այս ամենից հետո անվադողից ծխող տղաները սարով իջնում ​​են գյուղապետարան, որտեղ նրանց սպասում է Ամանորի սեղանը (գյուղապետարանի հովանու ներքո) և նույն եռանդով շարունակում են իրենց ուրախությունը մինչև ուշ 10-ի գիշերը: Նրանք չեն մոռանում մի քանի րոպեով մտնել իրենց տուն, բաժակ բարձրացնել ընտանիքի անդամների հետ և միանալ իրենց ընկերներին: Այսպիսով, համարների գրումը, որպես համեմատաբար նոր իրողություն, ձեռք է բերել լրացուցիչ գործառույթ, քանի որ այն կարող է համարվել ոչ միայն որպես համայնքի կենսունակության ցուցիչ, այլև որպես ադրբեջանական համայնքներին ուղղված խորհրդանշական նշան, որը ցույց է տալիս, որ կա համայնք, անկախ սահմաններից: վեճերից ու բախումներից: Կեսգիշերն անց սկսվում են ամենամոտ հարազատների տներ այցելությունները, որոնք շարունակվում են հունվարի 1-ին: Վաղ առավոտից առատ սեղաններ իրենց հյուրերին սպասում են բոլորի տներում: Այցերն ավարտվում են հունվարի 3-ին կամ 4-ին: Նրանք այցելում են հարազատների, ընկերների, դասընկերների տներ (բոլորը պարում են 9 Գորգինյան Օ., MPI, Դովեղ, 2016 թ.) 10 Գորգինյան Օ., MPI, Դովեղ, 2016: tadir) և այլն: Հյուրերը գալիս են, բաժակ բարձրացնում, շնորհավորում բոլորին Ամանորը և հաջող տարի մաղթում: Առաջին կենացը, որպես կանոն, «Շնորհավոր բոլորի Նոր տարին»: Ինչպես իր կենացում նշեց Սամվել Գորգինյանը, «Հաջողություն բոլորին, խաղաղություն սահմաններին, բարի ծառայություն զինվորներին»: Մենք սահմանամերձ գյուղ ենք, որի կարգավիճակը տարբերվում է մյուս գյուղերից: «Նույնիսկ եթե կան կրակոցներ, դրանք չեն ազդում մեր տրամադրության վրա, մեր ցավը միշտ կա»: 11 Արդեն մի քանի տարի է, ինչ համայնքի ղեկավարը Ամանորի նախօրեին զինվորական համազգեստ է հագնում ՝ բարձրանալով առաջնագիծ ՝ գյուղի անվտանգությունն ապահովող զինվորների կողքին լինելու և նրանց շնորհավորելու տոնի առթիվ: Թշնամու կրակի տակ ապրող ու ստեղծագործող գյուղացիները հույս ունեն, որ մի օր կհաստատվի երկար սպասված խաղաղությունը, որը կլինի տարիներ շարունակ սահմանին ապրելու մարդկային երազանքը: այն կարելի է ամփոփել մի բաժակ գինիով: «Մենք խաղաղություն ենք ուզում» ... Օքսանա Գորգինյան Ամանորի տոնի առանձնահատկությունները Դովեչ գյուղի գյուղում Հիմնաբառեր. Դովեղ, գյուղ, Էթնիկական հակամարտություն, Ամանոր, սահմանային երևույթ, խոզերի սպանդ, սպանդ, քար, սահման Ամփոփում Այսպիսով, ինչպես վերը նշվեց, վերջին մի քանի տասնամյակների էթնիկական հակամարտությունը: ։

Սույն հոդվածի հիմնական շեշտադրումը վերաբերում էր նրան, թե Դովեղ գյուղում ընդհանրապես ինչպես է կազմակերպվում տոնական կյանքը, մասնավորապես՝ Ամանորը՝ որպես մի կողմից ընտանեկան, իսկ մյուս կողմից՝ համայնքային տոն, ինչպես են Ամանորի հիմնական սիմվոլները պահպանվում ու վերարտադրվում։ Դիտարկեցինք նաև, թե ինչպես է պատերազմի ու սահմանամերձության ֆենոմենն ազդում տոնի բոլոր հիմնական բաղադրիչների ու գործողությունների վրա։ Այսինքն՝ Ամանորը դիտարկվեց ոչ միայն որպես ինքնին տոն, այլ այնպիսի տոն, որի բովանդակության ու որի շուրջ կառուցվող գործողությունների վրա էապես ազդում են սահմանամերձությամբ պայմանավորված բազմաթիվ իրողություններ։ Այս ամենը ապացույց է այն բանի, որ համայնքը կա, գոյություն ունի՝ անկախ սահմանային վեճերից ու հակամարտություններից։

Առողջությունը մարդու կյանքի անգնահատելի, անփոխարինելի հարստությունն է, կյանքի հիմքը, ուրախության աղբյուրը, մարդու համապարփակ զարգացման համար անհրաժեշտ պայմանը: Ուստի յուրաքանչյուր մարդ ՝ երիտասարդ տարիքից, երիտասարդ տարիքում, պետք է հոգ տանի իր առողջության, ֆիզիկական զարգացման մասին, տիրապետի որոշակի գիտելիքների և վարի առողջ ապրելակերպ: Ակնհայտ է, որ մարդու բարեկեցությունն ամբողջ կյանքի ընթացքում պայմանավորված է առողջությամբ: Worldամանակակից աշխարհի զարգացումները, շրջակա միջավայրի և հասարակայնության հետ կապերի աննախադեպ փոփոխությունները ուղղակիորեն ազդում են մարդու առողջության սոցիալական և սոցիալական բարեկեցության վրա ՝ առաջնային պլան մղելով կրթության դերը և կրթության որակը բարելավելով: Լայն իմաստով «առողջ ապրելակերպը» կյանքի ընթացքում մարդու համար անհրաժեշտ հմտությունների տիրապետումն է: Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը կենտրոնանում է որոշումներ կայացնելու, խնդիրների լուծման, քննադատական-ստեղծագործական մտածողության, հաղորդակցության, միջանձնային հարաբերությունների, ինքնագիտակցության, կարեկցանքի, հույզերի և սթրեսի հաղթահարման հմտությունների վրա: «Առողջ ապրելակերպ» կրթության հիմնական նպատակն է սովորողների մեջ սերմանել անվտանգ վարք ՝ հիմնված գիտելիքների, կարողությունների և հմտությունների վրա ՝ պահպանելու իրենց առողջությունը որպես ամենաարժեքավորը: «Առողջ ապրելակերպի» զարգացումը առանցքային առողջապահական կարողություն է, որի ուղղությամբ անհրաժեշտ են նշանակալի բազմամասնագիտական ​​գործողություններ: Ուսուցման արդյունքում ուսանողները պետք է զարգացնեն համապատասխան վերաբերմունք, առողջությունը ամենաբարձր արժեքը ընկալելու պատրաստակամություն և այն գնահատելու ունակություն, հասարակության համակեցության որակներ, առողջ, անվտանգ ապահով վարք `առողջ ապրելակերպ, ապրելակերպ: Առողջ ապրելակերպի կրթության խնդիրները միջնակարգ դպրոցում սահմանվում են հետևյալ հիմնական դրույթներով. Ա) զարգացնել աշակերտների գիտական ​​աշխարհայացքը `ուսուցանելով անհրաժեշտ գիտելիքներ և հմտություններ հետևյալ հարցերի վերաբերյալ. • Վատ սովորություններից, վատ վարքից բխող հիվանդությունների կանխարգելում • բացասական վերաբերմունք զարգացնել վնասակար սովորությունների նկատմամբ; • Առողջապահության համար զարգացնել պատասխանատու, անվտանգ վարքագիծ; • Բնապահպանական որակի գնահատում; • Կյանքին սպառնացող հիվանդությունների (ՄԻԱՎ / ՁԻԱՀ, սեռավարակների), թմրամոլության կանխարգելում: բ) զարգացնել առողջ ապրելակերպի հմտություններ, ինչպես նաև զարգացնել սովորողների ՝ տեղեկատվության աղբյուրները օգտագործելու, վերլուծելու և համեմատելու ունակությունը: գ) նպաստել «Առողջ ապրելակերպ» թեմաների շրջանակներում աշակերտների հետ արտադպրոցական, կրթական միջոցառումների պլանավորմանը և կազմակերպմանը, առանձին միջդասարանական, միջդպրոցական, միջդպրոցական միջոցառումների (օլիմպիադաներ, գիտելիքների թեստերի կազմակերպում և կազմակերպում). մրցույթներ և այլն): դ) ներգրավել սովորողներին և նրանց ծնողներին «Առողջ ապրելակերպ» շահերի պաշտպանության խնդիրները լուծելիս: «Առողջ ապրելակերպը» ներառում է տարիքին համապատասխան ֆիզիկական գործունեություն, առողջ սնունդ, անվտանգ միջավայր ստեղծելը և վնասակար սովորություններից հրաժարվելը: Առողջապահության միջազգային կազմակերպությունների գնահատմամբ ՝ առողջ ապրելակերպի զարգացումը հիվանդությունների կանխարգելման ամենաարդյունավետ, ցածր գիներից մեկն է: Ավելին, առողջ ապրելակերպի խթանմանն ուղղված միջոցառումները լավագույն ներդրումն են հանրային դպրոցի, ինչպես նաև բնակչության առողջությանը, և, որպես արդյունք, դրական ազդեցություն են ունենում երկրի տնտեսական բարեկեցության վրա: Պետք է հիշել, որ «Առողջ ապրելակերպը» ներառված է ստանդարտ «Ֆիզիկական դաստիարակություն», «Հիմնական ռազմական ուսուցում» (CFS), բայց դա ինքնուրույն ոլորտ է, ներառում է հատուկ թեմաներ, որոնք անհրաժեշտ է ուսումնասիրել բոլորովին այլ ճանապարհ մեթոդներ և մեթոդներ: Այստեղից բխում է ուսանողների գնահատման մեթոդների և ուսուցիչների մասնագիտական ​​զարգացման ընտրությունը: Նախատեսվում է, որ թեստավորման ավանդական մեթոդների, հարցաթերթիկների և գնահատումների օգտագործումը հնարավորություն կտա ուսանողներին և ուսուցիչներին ստեղծել վստահության մթնոլորտ և ազատ արտահայտվել լսարանի միջավայրում: Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ կլինի ուսուցիչներին վերապատրաստել դասընթացի առանձնահատկություններին համապատասխան ուսանողների հետ աշխատելու համար: Առաջարկվում է հանրակրթության հիմնական և ավագ դասարաններում դասավանդել «Առողջ ապրելակերպ» ՝ հաշվի առնելով նախորդ դասարանների աշակերտների կողմից ձեռք բերած գիտելիքների և հմտությունների մակարդակը, նրանց տարիքը և սեռի առանձնահատկությունները [1]: Դասընթացի բովանդակությունն աստիճանաբար խորացնելով `պարուրաձեւ զարգացման սկզբունքով թեմաների հաջորդականություն կազմելով: Թեմաները պետք է ներառեն հետևյալ բովանդակային ոլորտները. 1. Ֆիզիկական առողջություն, 2. Հոգեկան առողջություն 3. Սոցիալական առողջություն 4. Առողջության վրա ազդող գործոններն ու միջավայրը: Այս տարածքները ներառում են հետևյալը. • Առողջապահության մասին արժեքների ընկալում զարգացում • Անձնական հիգիենայի հմտություններ • Առողջ սննդի և դիետայի պահպանում; • Հիվանդություններ, համաճարակներ `դրանցից պաշտպանվելու ուղիներ: կարողությունների զարգացում • ՄԻԱՎ / ՁԻԱՀ-ի կանխարգելում • Ալկոհոլի, ծխախոտի, թմրանյութերի, հոգեմետ նյութերի օգտագործում և այլն չարաշահման կանխարգելում • Վերարտադրողական առողջություն, սեռական վարք; • Առողջ միջավայրի ստեղծում • Միջանձնային հարաբերությունների, սոցիալական համակեցության և սոցիալական հաղորդակցման հմտությունների, համագործակցության և հանդուրժողականության որակների զարգացում, մտավոր առողջության գաղափար: Միևնույն ժամանակ, կրթության բովանդակությունը, ըստ ուսանողների տարիքի, պետք է ներառի և հստակեցնի մի շարք միջազգային ընդունված և հաճախ շրջանառվող հասկացություններ, այդ թվում `« առողջության գործոններ »,« ամուսնական հարաբերություններ »,« ընտանիքի պլանավորում »,« անվտանգ վարքագիծ »,« դիրքորոշում »: «« Արձագանք »« Ձեռնպահ »,« Սինդրոմ »,« Համաճարակ »,« Վարակիչ »,« Խոցելի խմբեր »,« Էմպատիա »,« Իրազեկություն »,« Հոգեկան-ֆիզիկական կախվածություն »,« Էյֆորիա »,« Վնասների նվազեցում »: Վերոհիշյալ բովանդակության ոլորտների համակարգված ուսուցումը սովորողներին հնարավորություն է տալիս զարգացնել սեփական «այլ մարդկանց առողջության» վարքը, գնահատել դա որպես արժեքավոր արժեք: «Առողջ ապրելակերպ» առարկայի նպատակային ուսուցումը կնպաստի ուսանողների ֆիզիկական, մտավոր, բարոյական, հուզական զարգացմանը: Այն հնարավորություն կտա զարգացնել առողջության, ընտանիքի, ընտանեկան առողջ հարաբերությունների, կայունության, ինչպես նաև արժեքային համակարգում հարգանքի, սիրո և հոգատարության գենդերային հարաբերություններում: «Առողջ ապրելակերպ» դասավանդելով հնարավոր կլինի խթանել հստակ դիրքորոշումների ձևավորումը, որն իր հերթին կօգնի սովորողներին ճիշտ, հավասարակշռված որոշումներ կայացնել: Այսպիսով, ի վերջո, ուսանողները պետք է զարգացնեն համապատասխան վերաբերմունք, առողջությունը որպես ամենակարևորը գնահատելու պատրաստակամություն, այն գնահատելու կարողություն, հանրային համակեցության որակներ, առողջ, անվտանգ և անվտանգ վարք, առողջ ապրելակերպ: ԱՌԱԱՐԿՈՒՄ 1. Հանրակրթական դպրոցում առողջ ապրելակերպ ուսուցանելու մեթոդաբանական հիմքեր: Ուսումնական ձեռնարկը երկու մասով, մաս I: Այո՛ 2015 թ. Էջ 31-40: 2. Մինասյան Ս.Մ., Ադամյան JI Առողջապահական գիտություն: Այո՛ ԵՊՀ հրատարակչություն: 2008 թ. 376 էջ: 3. Արզումանով Ս.Գ. Դպրոցում ֆիզիկական դաստիարակությունը դասավանդվում է 10-11 դասարանում: 4. Вайнер Э. Н. Վալեոլոգիա Դասագիրք վուզովի համար: Մոսկվա Ֆլինթից: Գիտություն »: 5: Дубровский В. И. Վալեոլոգիա zdorov այտ ուղիղ. Դասագիրք վուզովի համար: Թողարկում 7. https: ։

Հոդվածն ուղղված է հանրակրթական դպրոցում սովորողների առողջության ու անվտանգության խնդիրների, հարաբերությունների բնութագրմանն ու դրանց կարգավորմանը։ ‹‹Առողջ ապրելակերպը›› պետք է դիտարկել որպես միասնական կրթական և առողջապահական խնդիր՝ սահմանելով աշակերտի կենսագործունեության ընթացքում իր և այլոց առողջության նկատմամբ դրսևորվող վերաբերմունք, որն արտահայտվում է տարբեր իրավիճակներում պատասխանատու, անվտանգ վարքագծի դրսևորմամբ և համարժեք գործողություններով։

ԵՏՄ շրջանակներում ինտեգրման գործընթացները, հիմնվելով Եվրասիական տնտեսական համայնքի դրույթների վրա, նախատեսում են տնտեսության ճյուղերի զարգացում, նոր տնտեսական միջավայրի ստեղծում և զարգացման նոր հեռանկարներ, շուկաների ընդլայնում, որտեղ չեն լինի ներմուծման և արտահանման սակագներ: կիրառվում է ոչ սակագներում: Միջոցներ, հակացուցումներ 31 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ պինգ և փոխհատուցման միջոցներ [14]: Իրական պատկերը ստանալու համար ներկայացնենք ԵՏՄ առավելություններն ու թերությունները ՝ մատնանշելով մի շարք փաստարկներ: Նախ նշենք, որ ԵՏՄ-ի, ինչպես նաև ԱՊՀ-ի ստեղծումը հետապնդում է հիմնականում քաղաքական նպատակ: Ռուսաստանը փորձում է վերականգնել իր գերակայությունը խորհրդային տարիներին: Ռուսաստանը, ինչպես միշտ, իր քաղաքական շահերը որոնում է Հայաստանում: Մի կողմից Հայաստանը Ռուսաստանի համար անփոխարինելի ռազմական հենակետ է, մյուս կողմից ՝ Հայաստանը գտնվում է կարեւոր խաչմերուկում: խաչմերուկ, որով իրանական նավթն ու գազը կարող են հասնել Եվրոպա: Այսպիսով, Ռուսաստանը, Հայաստանի անդամակցությամբ ԵՏՄ-ին, արգելափակում է Իրանի հնարավորությունը, ինչը կնշանակի միլիարդավոր դոլարների կորուստ Եվրոպա ռուսական գազի արտահանման կրճատման արդյունքում: ԵՏՄ-ն չի կարող լուծել անդամ երկրների տնտեսական հետամնացության խնդիրը, եթե հաշվի առնենք, որ տնտեսական զարգացման և տեխնոլոգիական առաջընթացի գլխավոր բևեռներն են ԱՄՆ-ը, Japanապոնիան և եվրոպական զարգացած երկրները: Հետևաբար, եթե Հայաստանը չզարգացնի այդ երկրների հետ տնտեսական համագործակցության հարաբերությունները, ապա նա զերծ կմնա զարգացման համաշխարհային գործընթացներից և տեխնիկական առաջընթացից: Այս իմաստով կա ենթադրություն, ըստ որի ՝ Եվրամիության (ԵՄ) հետ Հայաստանի տնտեսական հարաբերությունների զարգացումը ունի ավելի լուրջ նախադրյալներ ու հեռանկարներ: Հայաստանի տնտեսական հարաբերությունները ԵՏՄ անդամ պետությունների հետ առավել հաստատված են առևտրային հարաբերություններում, եթե չսահմանափակվեն առևտրի ազատականացման քաղաքականության շրջանակներում: ԵՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցության դրական կողմը կամ առավելությունն առևտրի հնարավորությունների ապահովումն է արտոնյալ (ընդհանուր) մաքսային տարածքի ստեղծմամբ: Այս փաստը հիմնավորելու կամ ժխտելու համար ուսումնասիրվել են վերջին հինգ տարիների ՀՀ արտաքին առեւտրի վիճակագրական ցուցանիշները: 32 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 1 ԵՏՄ և ԵՄ երկրների հետ Հայաստանի արտաքին առևտրաշրջանառությունը (միլիոն դոլար) [6, էջ 114-115], [7, էջ 124-125] ԵՏՄ երկրներ, ներառյալ Ռուսաստանը Հունվար ամսվա աճի տեմպը Բելառուս 40,1 39, 3 36, 7 46,1 50,3 109,1 31,3 Kazakhազախստան 7,5 5,1 5,6 9,0 13,5 150,0 3,3 gyրղզստան Առևտրի դինամիկայի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս ասել, որ և՛ ԵԱՏՄ-ի ներսում, և՛ 2016-2019 թվականներին ԵՄ երկրների հետ Հայաստանի արտաքին առևտուրը հիմնականում ուներ աճի միտումներ: 2018-ի վերջի դրությամբ զգալի աճ է գրանցվել Հայաստան-Kazakhազախստան առեւտրային հարաբերություններում: Աճը պայմանավորված էր արտահանման գրեթե կրկնակի աճով (9,8 մլն դոլար, նախորդ տարվա 4,9 մլն դոլարի համեմատ): Հայաստան արտահանվող հիմնական արտադրանքը ալկոհոլային խմիչքներն են, որոնք պետք է հասկանալ հիմնականում որպես կոնյակ: ԵՄ-ի հետ Հայաստանի ապրանքաշրջանառությունն ունեցել է աճի ավելի բարձր տեմպեր (119.0%), քան ԵՏՄ երկրների հետ (111.3%): Այնուամենայնիվ, 2019-ին 2018-ի առաջին կեսին, նախորդ ժամանակահատվածի նույն ցուցանիշների համեմատ, ցուցանիշի աճի տեմպերը համեմատաբար ցածր էին ԵՏՄ-Հայաստան մասում, իսկ ԵՄ երկրներում առևտրի ծավալները նվազել էին 16,6% -ով (2018-ի առաջին կիսամյակում ցուցանիշը կազմել է $ 906,8 մլն): Միևնույն ժամանակ, անկում է գրանցվել ինչպես ներմուծման, այնպես էլ արտահանման 33 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ կառուցվածքում: Արտահանումը կրճատվել է 26% -ով (369,6 մլն դոլարից մինչև 273,2 մլն դոլար), իսկ ներմուծումը ՝ 1,1% (537,1 մլն դոլարից մինչև 483,1 մլն դոլար): ՀՀ ապրանքաշրջանառության կառուցվածքի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հիմնական ուղղությունը ԵԱՏՄ-ն է, որը 2019 թ. Այն ունեցել է աճի միտում տարվա առաջին կիսամյակում: 2019 թ. Մաս I ԵՏՄ ԵՄ գծապատկեր 1. Հայաստանի արտաքին առևտրի կառուցվածքի դինամիկան (տոկոս) 2017-2018 թվականներին ինչպես արտահանումը, այնպես էլ ներմուծումը դինամիկ զարգացում ունեցան: Արտահանումների ներմուծում Գծապատկեր 2. Հայաստանի արտաքին առևտուրը ԵՏՄ երկրների հետ (միլիոն դոլար) 34 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Արտահանումների ներմուծում գծապատկեր 3. Հայաստանի արտաքին առևտուրը ԵՄ երկրների հետ (միլիոն դոլար) ԵԱՏՄ երկրներից ներմուծումը գրեթե կրկնակի բարձր է արտահանումից: Indicatorsուցանիշների համեմատությունը թույլ է տալիս ասել, որ ներմուծումն ավելի շատ ԵԱՏՄ-ից էր, քան ԵՄ-ից, միևնույն ժամանակ մենք ավելի շատ ԵՄ ենք արտահանում, քան ԵԱՏՄ, չնայած 2018-ին: Արտահանումը ԵԱՏՄ (689 մլն դոլար), ինչը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 20% -ով, գերազանցել ԵՄ արտահանման ցուցանիշը (684 մլն դոլար): Այս փաստը պայմանավորված է միության երկրների միջեւ առեւտրային խթանների և մեխանիզմների կատարելագործմամբ: Հատկանշական է, որ արտահանման գերակշիռ մասը ՝ 684 մլն դոլարի 97% -ը (666,5 մլն դոլար) պատկանում է ռուսական շուկային: Դիտարկվող ժամանակահատվածի դրական միտումը դեպի ԵՄ երկրներ արտահանման մասով ակնհայտ է: 2016-2018 թվականների ցուցանիշը աճել է 1.4 անգամ (479 միլիոն դոլարից մինչև 684 միլիոն դոլար): Այնուամենայնիվ, 2019-ին հունվար-հունիս ամիսներին, նախորդ ժամանակահատվածի համեմատ, արտահանման տեսակետից ցուցանիշը նվազել է 26% -ով ($ 370 մլն-ից $ 273 մլն), իսկ ներմուծման մասով `10% -ով (537 մլն դոլարից) 483 միլիոն դոլար): Եվրոպական տնտեսական համագործակցության կարևոր նախապայմաններից մեկը ԵՄ արտոնությունների ընդհանրացված «GSP +» համակարգն է, որի շնորհիվ 6300 հայկական ապրանք արտահանվում է ԵՄ ՝ առանց մաքսատուրքերի: Այս հանգամանքը բացատրում է եվրոպական շուկա արտահանման համեմատաբար բարձր մակարդակը: 35 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Վերջին երկու հաշվետու տարիներին Հայաստանից արտահանվող ապրանքների ցանկում կրկին գերակշռում են հումքն ու պատրաստի արտադրանքը [10]: Հայաստանը հիմնականում Ռուսաստան է արտահանում ալկոհոլային և ոչ ալկոհոլային խմիչքներ, որոնց 94% -ը կազմում են ալկոհոլային խմիչքները, հիմնականում կոնյակն ու օղին [11, p. 27]: Այս իմաստով, ԵՏՄ ինտեգրման առավելությունը հաճախ նույնացվում է արտոնյալ պայմաններով Ռուսաստան հայկական ալկոհոլային խմիչքների արտահանման մեխանիզմների ստեղծման հետ: Բացի Ռուսաստանից, ներկայումս բոլոր տնտեսական հարաբերությունները ԵՏՄ մնացած երկրների հետ գտնվում են զարգացման շատ ցածր մակարդակի վրա: ԵՏՄ-ն արտահանում է հանքային և վառելիքի արտադրանք և ներմուծում պատրաստի տեխնոլոգիական արտադրանք, ինչը վկայում է ԵԱՏՄ արդյունաբերական ներուժի ցածր և անմրցունակ մակարդակի մասին [12]: Ակնհայտ է, որ լիարժեք շուկայի ձևավորման և լիարժեք ինտեգրման գործում կան մի շարք ներքին և արտաքին խոչընդոտներ: Մի կողմից դա Հայաստանի աշխարհագրական դիրքն է, ճանապարհային և տրանսպորտային փոխադրումների դժվարությունները և տնտեսական շրջափակումը, մյուս կողմից `այն դեռ եվրոպական չափանիշներին համապատասխանեցնելու խնդիր կա: Բացի այդ, ներկայումս միջազգային տնտեսական գործարքները շրջանցում են խոշոր ներդրումային նախագծերը: Պետք է հաշվի առնել, որ հետխորհրդային երկրների շարքում Հայաստանը ցածր դիրքում է գտնվում ուղղակի օտարերկրյա ներդրումների տեսանկյունից: 2017-ին, հինգ տարի շարունակ, ցուցանիշն ուներ միայն անկման միտում ՝ կազմելով $ 246 մլն [3, էջ. 187]: Ուսումնասիրելով տնտեսության ճյուղերի ներդրումների բաշխումը ՝ մենք կտեսնենք, որ ռուսական ներդրումների ամենամեծ մասը կենտրոնացած է էներգետիկ ոլորտում, մասնավորապես էլեկտրաէներգիայի արտադրության մեջ, բայց ներդրումների հոսքերի աշխարհագրական կառուցվածքի հիմնական ուղղությունը մնում է վերջին տարիներին: Օֆշորային 36 երկրներ [5, էջ 515-522]: Այսպիսով, մեկ անգամ ևս կարող է փաստվել, որ տարածաշրջանային տնտեսական համագործակցության այս մակարդակը դեռ շատ ցածր է `Հայաստանի տնտեսության իրական հատվածի վրա դրական ազդեցություն ունենալու առումով: Եթե ​​ուզում ենք ուժեղացնել ազգային տնտեսությունը, ապա 21-րդ դարի տնտեսական մտածողությամբ պետք է զարգացնենք գիտական ​​ոլորտները, այսինքն ՝ մտածենք, թե ինչպես ապահովենք մեր տեղը տեղեկատվական տեխնոլոգիաների համաշխարհային շուկայում: Չնայած ԵՏՄ առավելությունը կայանում է արտաքին առևտրի խթանման մեջ, երբ ներքին ապրանքները արտոնյալ հիմունքներով առանց մաքսատուրքերի արտահանվում են անդամ երկրների շուկաներ, այդպիսով դառնում են մրցակցային, միևնույն ժամանակ Հայաստանն ավելի էժան է ներկրում, այսինքն ՝ առանց մաքսատուրքերի: Առևտրի զարգացման քաղաքականությունը, մեղմ ասած, անարդյունավետ և անհեռանկար է, հատկապես, երբ արտահանման մեջ գերակշռում են հանքային և մետաղական ռեսուրսները և գյուղատնտեսական արտադրանքը, միայն չորս երկրների հետ: Արդյունաբերական ապրանքների փոխադարձ առևտրի աճը 2017-ին Սննդամթերքի և գյուղատնտեսական ապրանքների արտահանման աճը կազմել է 23,7%, ինչը կազմում է ընդհանուր արտահանման 57,6% -ը [1, p. 54]: ԵԱՏՄ երկրի միջեւ ֆինանսական հոսքերի և առևտրաշրջանառության կառուցվածքի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս պնդել, որ առաջավոր փորձի, նորարարական տեխնոլոգիաների ներհոսքի և գիտական ​​արտադրանքի ներմուծման և արտահանման լուրջ հեռանկար դեռ չկա: Առևտրի այսպիսի միտումները նշանակում են հետ մնալ գիտական ​​և տեխնիկական առաջընթացի տեմպերից: ԵՏՄ-ին անդամակցությունը, ընդհանուր առևտրային քաղաքականության շրջանակներում, անդամ երկրներին զրկում է տնտեսական որոշումներ կայացնելիս որոշակի անկախությունից: Ռուսաստանի դեմ արեւմտյան պատժամիջոցները երկակի ազդեցություն են ունենում Եվրասիական տնտեսական միության անդամ երկրների վրա: Հայտնի է, որ պատժամիջոցների արդյունքում ռուսական ռուբլին արժեզրկվում է, իսկ 37 ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ նավթի գները նվազում են: Արդյունքում, Ռուսաստանի հետ առեւտուրը կրճատվում է: Միևնույն ժամանակ, պատժամիջոցները կարող են դրական ազդեցություն ունենալ արտաքին առևտրի վրա այն իմաստով, որ Ռուսաստանում արգելված ապրանքների փոխարինումը Միության անդամ երկրներից ներմուծված ապրանքներով բերում է այդ երկրների առևտրային հաշվեկշռի բարելավմանը: ԵՏՄ-ի և ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրի շրջանակներում առկա են հակասություններ, քանի որ դրանցից յուրաքանչյուրը ենթադրում է տարբեր իրավական ռեժիմներ: ԵՏՄ օրենսդրությունը սահմանում է, որ Միության ցանկացած անդամ պետության և այլ ինտեգրացիոն կառույցների միջև հարաբերությունները պետք է կարգավորվեն Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի որոշումներով: Եվրոպական երկրների հետ առևտրային համաձայնագրերով սահմանված արտոնյալ առևտրային ռեժիմը ենթարկվում է հարձակման: Պետք է հաշվի առնել նաև շուկաների տարողունակության տարբերությունները: ԵՄ-ն ունի 512 միլիոն բնակչություն ունեցող շուկա, ԵԱՏՄ-ն ՝ 183 միլիոն: Տնտեսության չափի տարբերությունն ավելի մեծ է: Համախառն ներքին արդյունքի առումով ԵՄ-ն 8,5 անգամ ավելի մեծ է, քան ԵՏՄ-ն: 2017 ԵՄ ՀՆԱ-ն կազմել է 17 տրիլիոն դոլար, իսկ ԵՏՄ ՀՆԱ-ն ՝ 2 տրիլիոն դոլար: Ամփոփելով ուսումնասիրությունները `հարկ է նշել տարածաշրջանային ինտեգրման գործընթացների մի շարք դրական և բացասական կողմեր, որոնք բխում են ԵԱՏՄ կառուցվածքի և ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրի պահանջներից: 1. ԵԱՏՄ-Հայաստան առևտրատնտեսական համագործակցության շրջանակներում Ռուսաստանը շարունակում է մնալ ոչ միայն հիմնական գործընկերը, այլև գրեթե միակ երկիրը, հատկապես tiesազախստանի և Kyrրղզստանի հետ տնտեսական կապերի բացակայության ֆոնին: 2. Հայաստանի անդամակցությունը ԵՏՄ-ին նպաստում է մի շարք ապրանքների, հատկապես ավանդական ապրանքների (գյուղմթերքների, այդ թվում `կոնյակի) վաճառքին Ռուսաստանում: 3. ԵՏՄ-Հայաստան ինտեգրման տնտեսական բաղադրիչը պայմանական է և որոշ չափով ձևական: 38 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 4. ԵՄ երկրների հետ Հայաստանի տնտեսական համագործակցության մակարդակը գտնվում է շատ ցածր մակարդակի վրա, ինչը ուղղակիորեն ցույց է տալիս զարգացած տնտեսությամբ Հայաստանի մեկուսացումը արևմտյան աշխարհից: 5. Տնտեսական բաղադրիչի դրական ազդեցությունը շոշափելի չէ ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրում, փոխարենը ակնհայտ է մարդու իրավունքներով քողարկված եվրոպական նորմերի պարտադրումը, ինչը հակասում է մեր ազգային արժեքային համակարգին: 6. ԵՄ-ի հետ տնտեսական մերձեցումը կարող է իրական խթաններ ապահովել Հայաստանի տնտեսության զարգացման համար `ներդրումների և գիտելիքների վրա հիմնված ոլորտների հաշվին: 7. ԵՄ-ի հետ առեւտրային հարաբերությունների ամրապնդումը կախված է եվրոպական ստանդարտացման մակարդակից: Ելնելով վերոհիշյալ արձանագրություններից ՝ մատնանշենք Հայաստանի ինտեգրման կապերը բարելավելու մի քանի պայմաններ. 1. Հայաստանը պետք է զարգացնի տնտեսական հարաբերություններ այնտեղ, որտեղ կա գործընկերություն և ոչ թե շահագործում, որտեղ գործելու է համագործակցության էֆեկտը, այլ կերպ ասած ՝ արդյունաբերական: շղթան կլինի համագործակցող երկրներում: Երկրներից յուրաքանչյուրը կշահի: 2. ՏՏ ոլորտի հաշվին տնտեսության զարգացումը պետք է դառնա մեր առաջնահերթություններից մեկը: Ի վերջո, փորձի փոխանակման արդյունքում առաջադեմ տեխնոլոգիաներին տիրապետելու հնարավորություններն ու հեռանկարներն ավելի շատ եվրոպական ինտեգրման ոլորտում են: 3. Եվրոպական ինտեգրման հեռանկարները չպետք է սահմանափակվեն առևտրային հարաբերությունների բարելավմամբ: Կենսական հարցն այն է, թե ինտեգրման արդյունքում ինչպիսի առաջադեմ փորձ ենք ձեռք բերելու, ինչպես ենք օգտագործելու այդ ինտեգրման ընձեռած հնարավորությունները մեր տնտեսությունը զարգացնելու համար, ինչ համատեղ նախաձեռնություններով ենք հանդես գալու, ինչ արտադրական կոոպերատիվներ ենք մտնելու, ինչպես: մենք կօգտագործենք ԵՄ 39 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ տեսության զարգացման ծրագրերը: ներդրումներից և այլն: 4. Համագործակցության հարաբերությունները պետք է հնարավորինս խորացվեն միայն տնտեսական ոլորտում, իսկ քաղաքական ոլորտում, միգրացիոն պարտավորությունները և մարդու իրավունքների պաշտպանության պարտավորությունները, անհրաժեշտ է ծայրահեղ զգուշությամբ ցուցաբերել բացասական դիրքորոշում: Եվրոպան չպետք է լինի այն կենտրոնը, որտեղից կկառավարվեն մեր ազգի հասարակական-քաղաքական կյանքը կարգավորող ինստիտուցիոնալ միավորները, կամ Եվրոպան չպետք է դիտվի որպես բարոյական և իրավական նորմ, օրակարգ և մշակույթ, բայց Եվրոպան պետք է պարզապես առիթ լինի մեզ համար: ազատ շուկա մտնելու համար: զարգացնել մեր տնտեսությունը և ամրապնդել մեր երկրի դիրքերը արևմտյան գործարար աշխարհում: Եվ առանց տնտեսական ամրապնդման կշարունակվի ճնշումը այս կամ այն ​​երկրի վրա և տարածաշրջանում մեր շահերի անտեսումը: 5. Հանքարդյունաբերության ոլորտում ներդրումային ծրագրերին չպետք է առաջնահերթություն տրվի, փոխարենը պետք է առաջնահերթություն տրվի կանաչ տնտեսության աճի և այլընտրանքային էներգիայի արտադրության ապահովման գաղափարին: Եվ վերջապես, Հայաստանի ազգային և տնտեսական անվտանգության և զարգացման խնդիրները չեն լուծվի տնտեսական, արհմիությունների կամ ասոցացման համաձայնագրերով, չեն լուծվի այս կամ այն ​​երկրի հովանավորությունը վայելելով, ոչ էլ կլուծվեն տնտեսական կցորդների դերը ստանձնելով: , էժան աշխատուժի մատակարարներ կամ իրենց սեփական ռազմավարական ծրագրերը: ստորագրելով իրականացման համար ընդունված փաստաթղթերը: Համաձայնագրեր, պայմանագրեր, հուշագրեր, արձանագրություններ ստորագրելուց առաջ անհրաժեշտ է նախ ստեղծել պետական ​​և ազգային ծրագրերի ամուր փաթեթ, որում հատուկ տեղ պետք է ունենա տնտեսական զարգացման ռազմավարական ծրագիրը: Այն պետք է պատասխանի հետևյալ հարցերին. «Ի՞նչ ենք ուզում աշխարհից որպես ազգ, ի՞նչ ենք տալու աշխարհին, ինչպե՞ս ենք ուժեղանալու, ո՞րն է լինելու մեր կշիռը և ո՞րն է մեր երկրի դերը այս բարդ աշխարհաքաղաքականության մեջ: 40 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ բախումների և շահերի բախման համատեքստում »: Քանի դեռ մենք չունենք ազգային տեսլական, ցանկացած ինտեգրացիա վաղ թե ուշ կվերածվի լուրջ վտանգի ազգային անվտանգության համար: Այս կամ այն ​​ինտեգրացիոն ստորաբաժանման հետ մերձեցման հարցում մեր տնտեսական-քաղաքական կողմնորոշումները և օրակարգային խնդիրները պետք է լինեն մեր քաղաքական շահերի հետապնդումը, ներառյալ տարածքային ամբողջականության ապահովումը և դիվանագիտությունը `մեր օգտին խոչընդոտները լուծելու համար: Հակառակ դեպքում աշխարհայացքի բացակայությունը կվտանգի մեր երկրի միջազգային վարքն ու հեղինակությունը: , ։

Ունենալ փակ տնտեսություն, նշանակում է օտարվել համաշխարհային տնտեսական եւ տեխնոլոգիական զարգացումներից։ Ինչպե՞ս է Հայաստանը ներգրավված միջազգային ինտեգրացիոն գործընթացներում, ինչպիսի՞ն է դրա արդյունքը մեր երկրի տնտեսության զարգացման վրա, ի՞նչ հիմնախնդիրներ, վտանգներ ու միտումներ կան այդ գործընթացներում, որո՞նք են տարբեր ինտեգրացիոն կառույցներին Հայաստանի անդամակցության հեռանկարները եւ այլն։ Սյս հարցերն են ուսումնասիրվել սույն հոդվածում, որի նպատակն է գնահատել տարածաշրջանային տնտեսական համագործակցության մոդելի արդյունավետությունը Եվրամիության Ասոցացման համաձայնագիր թե՞ Եվրասիական տնտեսական միություն (ԵԱՏՄ) երկընտրանքում։ Ընդ որում, արդյունավետությունը գնահատելու համար ուսումնասիրվել են արտաքին առեւտրաշրջանառության, ներդրումների, արտադրական գործընթացներին մասնակցության, տեխնոլոգիական առաջընթացի եւ գիտատար ոլորտների համատեղ ֆինանսավորման հիմնահարցերը։

Սեփականության ժողովը ՝ որպես անշարժ գույքի իրավունքի ձեռքբերման նախապայման: Պատահական չէ, որ սեփականության իրավունքն ամրագրված է ՀՀ Սահմանադրության «Մարդու հիմնարար իրավունքներ և ազատություններ» գլխում, որը երաշխավորում է այդ իրավունքի ավելի բարձր մակարդակ, քանի որ, ինչպես ամրագրված է Սահմանադրության մեջ, այն ունի բարձրագույն իրավական ուժ, և դրա նորմերը կիրառվում են: ուղղակիորեն ՀՀ Սահմանադրության 31-րդ հոդվածը սահմանում է. «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետել, օգտագործել, տնօրինել և կտակել իր ունեցվածքը: «Ոչ ոք չի կարող զրկվել իր ունեցվածքից, բացառությամբ օրենքի և կարգի պահպանման դեպքերի»: Ինչպես պարզ է դառնում վերը նշված սահմանադրական նորմից, այն ամրագրում է սեփականատիրոջը պատկանող լիազորությունները, որոնք պատկանում են նրան որպես սուբյեկտիվ սեփականության իրավունքի կրող ՝ այդպիսով ցույց տալով սեփականության իրավունքի բովանդակության շրջանակը: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 163-րդ հոդվածը (այսուհետ `քաղաքացիական օրենսգիրք) լրացնում է սահմանադրական նորմը` բացահայտելով սեփականատիրոջ լիազորությունների բովանդակությունը սահմանում է կիրառման սահմանները: Մասնավորապես, տվյալ հոդվածի 1-2-րդ մասերում ամրագրված է. «1. Սեփականության իրավունքը օրենքով ճանաչված և պաշտպանված `այլ իրավական ակտերով սուբյեկտի` իր հայեցողությամբ իրեն պատկանող գույքի տիրապետման, օգտագործման, տնօրինման իրավունքն է: Տիրապետման իրավունքը գույքն իրականում տիրելու իրավաբանորեն սահմանված հնարավորությունն է: Օգտագործման իրավունքը օրինականորեն ապահովված հնարավորություն է գույքից ստանալու իր օգտակար բնական հատկությունները, ինչպես նաև դրանից օգուտ քաղելու համար: Իրավ Իրացման իրավունքը գույքի ճակատագիրը որոշելու համար իրավաբանորեն ապահովված հնարավորություն է: 2. Սեփականատերն իրավունք ունի կատարել ցանկացած գործողություն, որը չի խախտում օրենքով և օրենքով պաշտպանված այլ անձանց շահերը, ներառյալ իր գույքը որպես սեփականություն այլ անձանց օտարելը, նրանց փոխանցել օգտագործման, տիրապետման և տնօրինման իրավունքները: այդ գույքի գույքը գրավ դնելու կամ տնօրինելու համար: ինչ-որ իմաստով « Ինչպես ցույց է տալիս ՀՀ Սահմանադրությունը և ՀՀ քաղաք: Օրենքի համակարգի վերլուծությունը, սեփականատիրոջ լիազորությունները հայեցողական են: Սա նշանակում է, որ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունը սեփականատիրոջը հնարավորություն է տվել ազատորեն ընտրել իր սեփական կամքով, ներքին համոզմամբ իր ունեցվածքի օգտագործման, տիրապետման և կառավարման եղանակները, որոնք չէին կարող կախված լինել այլ անձանց թույլտվությունից կամ կամքից: Այս լիազորությունների իրականացման միակ հիմնական չափանիշը անձի հայեցողությունն է, որը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով, այսինքն `սեփականատերն ազատ է իր հայեցողությամբ իրականացնել իր լիազորությունները, բայց պայմանով, որ այն չի խախտում որևէ իրավական ակտ կամ այլ անձի օրինական շահ: Ինչպես սահմանված է Սահմանադրության 31-րդ հոդվածում, գույքը կարող է զրկվել միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում: Նման եզակի հիմք է տալիս Սիվիլը: Դրա 187-րդ հոդվածը սահմանում է. «Քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը, որը անշարժ գույք չունի, բայց տաս տարի բարեխղճորեն, բացահայտորեն կամ շարունակաբար տիրապետում է այն որպես իր սեփականություն, ձեռք է բերում այդ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք (վաղեմության ժամկետ ) »: Այս նորմը սահմանում է հատուկ «ընթացակարգ», երբ նախկին սեփականատերը, անկախ իր կամքից, կորցնում է սեփականության իր սուբյեկտիվ իրավունքը, և միևնույն ժամանակ այդ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը ծագում է այն փաստացի տիրապետող անձից: Այս նորմը ունի երկակի բնույթ, քանի որ վերջինս հանդես է գալիս որպես «օրինականացնող» և «օրինականացնող» նորմ:  Պետք չէ թերագնահատել վաղեմության ժամկետի ինստիտուտի նշանակությունը: Ընդհանրապես, յուրաքանչյուր գույք պետք է լինի նորմալ քաղաքացիական շրջանառության մեջ: Այնուամենայնիվ, կան դեպքեր, երբ ինչ-ինչ պատճառներով գույքը շրջանառությունից դուրս է (օրինակ ՝ անտեր գույք): Այս հաստատությունը կոչված է վերադարձնելու այդպիսի ունեցվածքը բնականոն քաղաքացիական շրջանառությանը: Այնուամենայնիվ, ինչպես ակնհայտ է մեջբերված նորմերի դրույթից, վաղեմության ուժի մեջ մտնելու համար սեփականության իրավունքի ծագման համար անհրաժեշտ են մի շարք նախապայմաններ: «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 86-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ իրավական ակտը մեկնաբանվում է դրանում պարունակվող բառերի և արտահայտությունների բառացի իմաստով `հաշվի առնելով օրենքի պահանջները, բացի ակտի մեկնաբանությունից, չփոխել դրա իմաստը: Legalեկավարվելով իրավական ակտերի մեկնաբանման վերոնշյալ ընթացակարգով `պարզ է դառնում, որ անհրաժեշտ են հետևյալ նախապայմանները. 1) անշարժ գույքի նկատմամբ գույքի վարումը պետք է իրականացվի, 2) անձը չպետք է լինի գույքի սեփականատեր, 3) տիրապետելը իրականացվի ավելի քան տաս տարի, 4) տիրապետումը պետք է իրականացվի շարունակաբար, 5) տիրապետելու հնարավորությունը պարտադիր հատկանիշ է. 6) տիրապետումը պետք է ակնհայտ լինի, 7) անձը պետք է գույքն ունենա որպես իր սեփականություն: Դրանից պարզ է դառնում, որ մեջբերված նախադրյալները պետք է միաժամանակ լինեն: Դրանցից գոնե մեկի բացակայությունը խոչընդոտ է սեփականության իրավունքի ծագման գործող նորմայի ուժի մեջ: Անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել «ազնիվ տիրապետում» եզրույթին: Դրա համար առաջին հերթին պետք է բացահայտվի վարպետության էությունը, ապա այն պետք է հստակեցվի բարեխղճության տեսանկյունից: Կ. Սկլովսկին իր աշխատանքում տիրապետումը նկարագրում է որպես «փաստական ​​իրավիճակ, երբ մարդը ղեկավարում է գույքի ֆիզիկական նյութը» 1: Հատկանշական է, որ կառավարությունն ինքը չի տիրապետում այդ գույքին, բացի տիրելու իրավունքից, բայց ենթադրում է, որ անձը ունի սեփականության իրավունք: Տիրապետման իրավունքն ամրագրված էր հռոմեական օրենսդրությունում: Հռոմեական աղբյուրների համաձայն, տիրապետումը համեմատաբար երկար, ամուր, ֆիզիկական և իրական ուժ է, որն ապահովված է իրերի վրա մարմնի և կենդանիների միասնությամբ այլ անձանց ազդեցությունից, այսինքն ՝ իրական իշխանությունը զուգորդվում է տիրելու մտադրությանը 2: Դատը և կենդանին տիրապետման որակական հատկություններն են, այսինքն ՝ տիրապետման մեջ կամքը (animus), իսկ իրական ուժը (corpus) փոխկապակցված են: Վերոնշյալից պարզ է դառնում, որ հռոմեական օրենսդրությունն արտացոլում է տիրապետման երկու տարրերը ՝ տիրապետման նյութական կողմը, իրական տիրապետման մարմինը (corpus ունեցավ) և տիրելու կամքը (animuspossidendi): Modernամանակակից ընկալման համաձայն, դե ֆակտո իշխանությունը առկա է բոլոր դեպքերում, երբ անձի համար ապահովվում է իրի վրա երկարաժամկետ, անկաշկանդ ազդեցության հնարավորություն 3: Որոշ տեսաբաններ այս կատեգորիան ավելի նեղ են մեկնաբանում ՝ հաշվի առնելով, որ տիրապետումը գոյություն ունի միայն ֆիզիկական ազդեցության առկայության դեպքում: անձի ներկայությամբ: Տեսաբանների մեկ այլ խումբ դրան ավելի լայն մեկնաբանություն է տալիս: Իրերի նկատմամբ իրական հսկողությունն իրականացվում է այն միջոցների միջոցով, որոնք ուղղված են պահպանել հասարակության մեջ ընդունված բաները 4: Այս դեպքում ֆիզիկական ազդեցությունն ու ներկայությունը անհրաժեշտ չեն: Մեր կարծիքով, երկրորդ տեսակետն ավելի շատ համապատասխանում է ժամանակակից պրակտիկային: Տիրության հաջորդ հատկությունը տիրելու կամքն է: Հատկանշական է, որ այս կատեգորիայի նկատմամբ ընդհանուր մոտեցում չկա: Տեսության մեջ կա երկու տեսակետ. 1) կամքը տիրապետելու հատկություն է (տիրապետման սուբյեկտիվ տեսություն) 5.2) կամքը չի համարվում որպես տիրապետման հատկություն (տիրապետման օբյեկտիվ տեսություն): Ավելին, հարցը լուծելիս պետք է հաշվի առնել, որ իրը տիրապետելու ընթացքում կամքի դրսեւորումները տարբերվում են միմյանցից: Տիրապետման ընթացքում դրսեւորված կամքի առանձնահատկությունը 1 Տե՛ս Sklovsky K., Ownership in civil law, 2nd ed., Moscow, 2000, pp. 205-366: 2 Տե՛ս Novitsky I., Roman Law, Moscow, 2002, էջ 93-94: 3 Տե՛ս Մովսիսյան Վ., ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում տիրապետման ինստիտուտ, դիսերտացիա, Երեւան, 2010, էջ 14-30: 4 Տե՛ս Yering RJ, Կառավարությունները պաշտպանող հիմունքներ: կառավարության ուսմունքների վերանայում, Մոսկվա, 1883, էջ 129-130: 5 Տե՛ս Պոկրովսկի Ի. Ի., Քաղաքացիական իրավունքների կանոնադրության հիմնական խնդիրները 2001 թ., Էջ 230-231: Կախված իրավիճակից `կարելի է առանձնացնել մի քանի դեպք, օրինակ, երբ անձը ինչ-որ բան ունի իր անունից, մեկ այլ դեպքում տիրապետումն իրականացվում է մեկ այլ անձի անունից: Հատուկ կատեգորիա է համարվում այն ​​դեպքը, երբ անձը որպես սեփականատեր իրականացնում է իրի տիրապետում կամ կարծում է, որ ինքը այդ իրի սեփականատերն է: Սեփականության սուբյեկտիվ տեսության հիմնադիր Կ. Ըստ Սկլովսկու ՝ տիրապետելու համար անհրաժեշտ է առարկայի նկատմամբ ունենալ այդպիսի փաստացի իշխանություն, որի դեպքում անձը այն տիրապետում է որպես սեփականատեր 1: R. Iering- ը, որը օբյեկտիվ տեսության հիմնադիրն է, եզրակացնում է, որ իր նկատմամբ գործադրված իրական իշխանությունն արդեն իսկ բավարար է տիրելու իրավունքը հաստատելու համար: Մենք համաձայն ենք օբյեկտիվ տեսության հետ, քանի որ, ինչպես ցույց է տալիս Սիվիլը: օրինակ `համակարգի վերլուծություն, տիրապետման դեպքերը կարգավորվել են, երբ անձը չի տիրապետում որպես սեփականատեր, բայց նա դա անում է օրինական կերպով, այսինքն` նրա տիրապետությունն ունի իրավական հիմք (վերնագիր), եթե օբյեկտիվ անհրաժեշտություն կա պաշտպանել օրինական շահերը այդպիսի տիրապետող և իրավունքներ: Այս ուղղությամբ է առաջնորդվել Գերմանիան, որի Քաղաքացիական օրենսգրքի 854-րդ կետի 1-ին կետը սահմանում է, որ օբյեկտի տիրապետումը ձեռք է բերվում այդ օբյեկտի վրա դե ֆակտո իշխանություն հաստատելու միջոցով: Այսպիսով, տեսական գրականության մեջ արտահայտված կարծիքներն ընդհանրացնելով, դրանք համեմատելով օրենսդրական համակարգի հետ, հնարավոր է ունենալ տակտի ընդհանուր սահմանում ՝ համապատասխան ժամանակակից գործնական ըմբռնումներին: Տիրապետելը սեփականատիրոջ տնտեսության մեջ իր իրական տնտեսական հզորության տակ գտնվող գույքի տիրապետումն է: Տիրապետման իրավունքը տնտեսական իշխանությունների ՝ սեփական օրենսդրության հիման վրա գույք պահելու ունակությունն է: Ավելին, իրական ֆիզիկական ազդեցությունը և ներկայությունը դրա պարտադիր հատկություններից չէ, օգտագործվում է միայն իրական ուժի հաստատումը: Տիրապետման էությունը հայտնաբերելուց հետո անհրաժեշտ է քննարկել «ազնիվ տիրապետման» կատեգորիան: Ինչպե՞ս է պարզվում: Քրեական դատավարության օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի բովանդակությունից տիրելը պետք է բարեխղճորեն լինի, որպեսզի անձը հնարավորություն ունենա դառնալու տիրապետող իրի սեփականատեր: Խիղճը նշված է Քաղաքացիական օրենսգրքի 275-րդ հոդվածում: «Եթե ձեռք բերողը չգիտեր և չէր կարող իմանալ…»: Առաջին հերթին սեփականատիրոջ բարեխղճությունը գնահատող կատեգորիա է, դա պետք է դիտարկել անձի սուբյեկտիվ ընկալման տեսանկյունից: Իրականում կան դեպքեր, երբ առկա իրավիճակը համապատասխանում է իրավական հարաբերությունների բովանդակությանը, բայց նման դեպքում փաստացի իրավունք գոյություն չունի (հիմքում չկա վերնագիր): Այս դեպքում բարեխիղճ տիրապետողը ողջամիտ կասկածներ ունի, որ իրական իրավիճակը լիովին համապատասխանում է իրավունքին 2: Դրանից կարելի է ենթադրել, որ տիրապետողը ազնիվ է, ով հիմքեր ունի կարծելու, որ իր տիրապետությունն առաջացել է օրենքի հիման վրա, այսինքն ՝ նրա տիրապետումը հիմնված է կոչման վրա: Մինչդեռ բարեխիղճ տիրապետողը ոչ միայն գիտի, որ իր տիրապետման հիմքում ոչ մի կոչում չկա, այլև հակառակը մտածելու անհրաժեշտ հիմքեր չունի 3: Պետք է հիշել, որ այս հոդվածը այս կատեգորիան ընդգրկում է շատ ընդհանուր ձևով: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը փորձեց այդ բացը լրացնել իր նախադեպային որոշումներով: «Բարեխիղճ տիրապետում» տերմինը բազմիցս քննարկվել է Վճռաբեկ դատարանի կողմից, մասնավորապես `դրա համարը EKD / ​​1221/02/08 2009 թ. Ապրիլի 17-ին և EACD / 1272/02/08 2009 թ., Ամրագրված հուլիսի 24-ի որոշումներում: «Սեփականության ամբողջականությունը գնահատվում է, երբ գույքը փոխանցվում է անձի իրական տիրապետմանը: Առանց բռնության կիրառման գույքը պետք է փոխանցվի անձի իրական տիրապետմանը: Սեփականատերը պետք է համոզված լինի, որ գույքը ձեռք է բերում իրավական հիմքերով: Տիրապետումը պետք է հիմնված լինի այն փաստի վրա, որ անձը որպես գույք տիրապետելու է այդ ունեցվածքին »4: Այս կատեգորիայի հետ անքակտելիորեն կապված է Քաղաքացիականը: Քրեական դատավարության օրենսգրքի 187-րդ հոդվածում նշված «տիրապետում է որպես սեփական սեփականություն» տերմինը: Դրանից կարելի է եզրակացնել, որ տիրապետումը ոչ միայն պետք է լինի բարեխղճորեն, այլև անձը պետք է տիրապետի անշարժ գույքին ՝ որպես գույքի: Վճռաբեկ դատարանը, վկայակոչելով սրան, նշեց, որ վերոհիշյալ կատեգորիայի առկայությունը պահանջում է մի շարք նախապայմաններ, որոնք թույլ են տալիս ենթադրել, որ անձը գույքն ունեցել է որպես իր սեփականություն, մասնավորապես գույքի փաստացի սեփականատերը պետք է 1 Տե՛ս Սկլովսկի Կ., Էջ. 512-515թթ. 2 Տե՛ս Մովսիսյան Վ., Էջ 109-114: 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 122: 4 Տե՛ս Թորոսյան Գ., Գործնական մեկնաբանություններ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի վերաբերյալ, Երեւան, 2014, էջ 232-248: Մասնակցել գույքի կառավարմանը, հոգ տանել դրա պահպանման մասին, ինչպես իր սեփական ունեցվածքի դեպքում: Բացի այդ, անձը պետք է ունենա գույքը որպես իր սեփական երրորդ անձանց նկատմամբ: Սեփական ունեցվածքի տիրապետումը ամենակարևոր հատկանիշներից մեկն է, առանց որի անհնար է կիրառել վաղեմության ժամկետը: Այս կատեգորիայի մասին վկայակոչելու է ՀՀ Սահմանադրական դատարանը, որն իր 21.11.2006 թ. / SDO-667 գործով վերաբերում էր Քաղաքացիական օրենսգրքին: Քրեական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի համապատասխանությունը ՀՀ Սահմանադրությանը, որում ասվում է. «Ձեռքբերման վաղեմության ժամկետը սեփականության իրավունքի ձեռքբերման եղանակներից մեկն է: Հայցային վաղեմության հիման վրա անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք ձեռք բերելու համար պահանջվում է ունենալ այդ սեփականության բարեխիղճ, բաց, շարունակական, տեղական տիրապետում `որպես սեփական սեփականություն: Այս նախապայմանները բացառում են ուրիշի գույքը որպես գույք ձեռք բերելու հնարավորությունը, որը տիրապետողն ունի և օգտագործում է, մասնավորապես, վարձակալության, խնամակալության կամ այլ պայմանագրի հիման վրա, չնայած բարեխղճորեն, բացահայտ, շարունակաբար և երկարաժամկետ, բայց իմանալով, որ դա ուրիշի սեփականությունն է: սեփականություն այն ոչ որպես մեր սեփականություն ունենալու համար: » ՀՀ վճռաբեկ դատարանն առաջնորդվել է այս տրամաբանությամբ: Այսօրվա գործնական զարգացումները ցույց են տալիս, որ դատարանները, գործի համապարփակ, օբյեկտիվ և լրիվ քննության ընթացքում, գտնելով, որ անձը հիմքեր չունի ենթադրելու, որ ինքը այդ գույքն իրեն է պատկանում, ամրագրում են բարեխիղճ տիրապետման բացակայությունը: Այլ կերպ ասած, «տիրապետումը որպես սեփական սեփականություն» և «ազնիվ տիրապետում» համարվում են փոխկապակցված և լրացնող երեւույթներ: Այս մասին վկայում են Վճռաբեկ դատարանի 2008 թ. Մարտի 27-ի 3-184 (ՎԴ), 3-433 (ՎԴ) 2008 թ. Հուլիսի 25-ին և 3-47-ին (ՎԴ) 2008 թ. Փետրվարի 29-ի որոշումները, որոնք հիմնադրել են տեսակետը որ երբ անձը չունի բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ տիրապետման պահից ինքը այդ գույքն ունենալու է որպես իր, ապա այդպիսի դեպքերում պարտաճանաչ տիրապետման պակաս կա: Այնուամենայնիվ, ինչպես բխում է օրենսդրական ձևակերպումներից, տեսական գրականության մեջ արտահայտված տեսակետներից, վերոհիշյալ երկու կատեգորիաները առանձին երևույթներ են: Trueիշտ է, դրանք լրացնում են միմյանց, բայց դրանք պետք է առանձին դիտարկել, և եթե մեկը չկա, դա չի նշանակում, որ մյուսը գոյություն չունի: Կարող են լինել դեպքեր, երբ անձը բարեխիղճ տիրապետող է (օրինակ, նա տիրապետում է պայմանագրի հիման վրա և այլն), բայց նա չունի բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ ինքը այդ սեփականությունն ունի որպես իր սեփականություն: Նման դեպքերում, անբարեխիղճ տիրապետման առկայությունը ամրագրելով, անձը հայտնվում է անբարենպաստ պայմաններում (օրինակ ՝ եկամուտը ավելի մեծ չափով փոխհատուցելու պարտավորություն կա և այլն): Նման իրավիճակներում անհրաժեշտ է ամրագրել միայն սեփականության իրավունքի բացակայությունը `որպես տնօրինման պայման: Բացի այդ, ինչպես նշվեց, բարեխիղճ տիրապետումը գնահատող և սուբյեկտիվ կատեգորիա է: Ընդհանուր առմամբ, սուբյեկտիվ կատեգորիաները գործնականում շատ դժվար է ապացուցել: Նույնիսկ պարզ չէ, թե ով է կրում դա ապացուցելու բեռը: Այս խնդիրը լուծելու համար առաջարկվում է օրենսդրորեն ամրագրել բարեխիղճ տիրապետման կանխավարկածը, այսինքն `անձը ի սկզբանե բարեխիղճ տիրապետող է, մինչև ապացուցվի հակառակը: Այլ խնդիր է, որ Օրենքը չի սահմանում պարտաճանաչության «համառությունը», և գործնականում այն ​​հստակ չի մեկնաբանվում, երբ սկսվում և ավարտվում է բարեխիղճ տիրապետումը: Կարող են լինել իրավիճակներ, երբ տիրապետումը ձեռքբերման պահին բարեխիղճ է, բայց տիրապետման ընթացքում այն ​​վերածվում է անբարեխիղճ տիրապետման: Տեսաբանների հարցն այն է, թե արդյո՞ք պարտաճանաչությունը վարպետության սկզբում բավարար է, թե՞ այն պետք է ուղեկցվի վարպետության ողջ ընթացքում: Դ.Մեյերը նշում է. «Եթե ուրիշի ունեցվածքի բարեխիղճ տիրոջը տեղեկացվում է սեփականատիրոջ կողմից իր դեմ հարուցված դատական ​​գործի մասին, ապա նա այդ պահից չի կորցնում բարեխղճությունը»: Մեյերը համաձայն է Կ. Սկլովսկու հետ: Տեսաբանների մյուս մասը կարծում է, որ ազնվությունը պետք է դրսևորվի տիրապետման ողջ ընթացքում 1: Մենք համաձայն ենք առաջին մոտեցման հետ, քանի որ միայն հայց ներկայացնելը կամ հայց ներկայացնելը բավարար չէ պնդելու համար, որ տիրապետումն անազնիվ է: Հնարավոր է, որ այս հայցն անհիմն է, կամ հայցվորը տվյալ սուբյեկտիվ իրավունքի `Գայլը կրողը չէ: Բացի այդ, անբարեխիղճ սեփականատիրոջ շահերը պաշտպանելու տեսական անհրաժեշտություն կա: Բերենք երկու օրինակ: 1 Տե՛ս Բարսեղյան Թ., Ձեռքբերման հնություն, Բանբեր Երջանի համալսարան Իրավագիտություն, 143.3, 2014 (№ 2), էջ 32-34: 1) Անձը ի սկզբանե անբարեխիղճ տիրապետող է, գույքը ձեռք է բերել ապօրինի և տիրապետում է ավելի քան տաս տարի, իսկ օրինական սեփականատիրոջ մոտ լրանում է վաղեմության ժամկետը, որին հղում է կատարում պատասխանողը: 2) Անձը ի սկզբանե բարեխիղճ տիրապետող է, բայց տիրապետման ընթացքում հանգամանքներ են առաջացել, որոնց ուժով գույքն անազնիվ է դարձել, բայց օրինական սեփականատերը գույքը հետ չի պահանջում: Առաջին դեպքում ստեղծվում է գործի իրավիճակ, քանի որ սեփականատերը չի կարող հարկադրաբար պաշտպանել իր շահերը, և, ինչպես հայտնի է, սուբյեկտիվ իրավունքն առանց հարկադրանքի այս դեպքում դառնում է անվավեր: Մյուս կողմից, տիրապետումն անազնիվ է, ինչը խոչընդոտ է սեփականության իրավունքի ծագման համար: Երկրորդ իրավիճակում, չնայած տիրապետումը ի սկզբանե բարեխղճորեն էր, այն վերածվեց անազնվության, սեփականատերը չի պահանջում վերադարձնել գույքը ՝ կարծես դրանից հրաժարվելով: Այս երկու օրինակներում ներկայացված գործի պատճառով գույքի հետագա ճակատագիրը մնում է անորոշ: Նման իրավիճակները հիմք են տալիս պնդելու, որ անբարեխիղճ սեփականատերերի շահերը պաշտպանելու անհրաժեշտություն կա, ինչը վաղեմության ինստիտուտի էությունն է, քանի որ կոչված է գույքը վերադարձնել բնականոն քաղաքացիական շրջանառության, բացառությամբ այն բանի, որ այդ գույքի ճակատագիրը չպետք է անորոշ մնա: Այս պարագայում գույքը շրջանառության մեջ դնելու միակ միջոցը վաղեմության ժամկետի հաստատումն է: Այսպիսով, որպես եզրակացություն, կարելի է հանգել հետևյալ եզրակացությունների. 1) տիրապետման մեկնաբանությունը պետք է հիմնված լինի օբյեկտիվ տեսության վրա, ըստ որի `օբյեկտի վրա իրական ֆիզիկական ազդեցությունը անհրաժեշտ չէ: Այդ իրագործմամբ հնարավոր է դե ֆակտո իշխանություն հաստատել, այդ բանի նկատմամբ ձեռնարկված միջոցները, որոնք բավարար են իրի պահպանման համար: 2) Բարեխիղճ տիրապետումը սուբյեկտիվ կատեգորիա է, որը գործնականում շատ դժվար է ապացուցել: Ուստի առաջարկվում է սահմանել բարեխղճության տիրապետման կանխավարկածը, ըստ որի տիրապետումը կհամարվի բարեխիղճ, քանի դեռ հակառակն ապացուցված չէ: 3) բարեխիղճ տիրապետելը գույք ունենալու կատեգորիա է, որը սուբյեկտիվ, գնահատող կատեգորիա է: Այս իրավիճակը գոյություն ունի այն դեպքում, երբ, ըստ անձի սուբյեկտիվ ընկալման, փաստացի իրավիճակը համընկնում է իրավական իրավիճակի հետ, մինչդեռ իրականում դա այդպես չէ: Հետևաբար, պետք է ուշադրություն դարձնել ինքնասուբյեկտիվ ընկալմանը, և եթե կան բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ նա այդ սեփականությունն ունի որպես սեփական, ապա այդ դեպքում դրա գոյությունը չպետք է կասկածի տակ դրվի, 4) «սեփականություն ունենալը» և «բարեխիղճ տիրապետում », որքան դրանք փոխկապակցված են, այնքան անկախ կատեգորիաներ են: Անհրաժեշտ է դրանք գործնականում դիտարկել որպես առանձին երեւույթներ. մեկի գոյությունը անհարկի կախված չդարձնել մյուսի գոյությունից: դա կարող է զգալի վնաս հասցնել տիրոջ շահերին. 5) Անբարեխիղճ տիրապետողներին պաշտպանելը գործնական անհրաժեշտություն է: Ձեռքբերման հնության ինստիտուտի էությունը գույքի բնականոն քաղաքացիական-իրավական շրջանառության ապահովումն է: Բացի այդ, ոչ մի գույք չպետք է մնա անորոշ վիճակում: Սարգիս Իսոյան Սեփականության դիրքը որպես անշարժ գույքի սեփականության իրավունքի ձեռքբերման նախապայման Հիմնաբառեր. Սեփականություն, սեփականության իրավունք, ձեռքբերում: ։

Սույն աշխատությունում բացահայտված է տիրապետման էությունը, համադրվել են տարբեր տեսաբանների մոտեցումները և փորձ է արվել հիմնավորելու, թե ինչպես պետք է զարգանա պրակտիկան տիրապետման փաստը հաստատելու դեպքում։ Կատարված հետազոտության արդյունքում բացահայտվել է «բարեխիղճ տիրապետում» հասկացության բովանդակությունը` մատնանշելով այն թերությունները, որոնք նկատվում են պրակտիկ զարգացման ընթացքում։ Բացի այդ, սույն աշխատանքում հիմնավորվում է անբարեխիղճ տիրապետողի շահերի պաշտպանության անհրաժեշտությունը։

ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 1991-1994ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ1990-ական թթ. սկզբներին Խորհրդային Միությունը հայտնի պատճառներով կանգնած էր փլուզման եզրին, ինչը անխուսափելիորեն հանգեցնելու էրմիջազգային ասպարեզում ռազմաքաղաքական իրավիճակի կտրուկ փոփոխության։ Նախկին միութենական հանրապետությունները, այդ թվում՝ Հայաստանը, բռնել էին անկախության ուղին` ձերբազատվելով նաև արտաքինաշխարհի հետ կապը Մոսկվայի միջոցով իրականացնելու հարկադրանքից։ Անկախության վերահաստատումից հետո նորանկախ հանրապետությունըդարձավ միջազգային հարաբերությունների լիիրավ անդամ` հնարավորությունստանալով իր կամքով և հայեցողությամբ մշակելու իր արտաքին քաղաքականությունը։ Սակայն հարկ է նկատել, որ նախընթաց տարիներին գտնվելովխորհրդային պետության կազմում և զրկված լինելով ինքնուրույն արտաքինքաղաքականություն վարելու հնարավորությունից՝ Հայաստանը չուներ միջազգային շփումների փորձ, միջազգային քաղաքականության հայեցակարգ ևգործելակերպի չափանիշներ։ Իսկ ինչպիսի՞նն էր Թուրքիայի տարածաշրջանային քաղաքականությունըայդ ժամանակ։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, տեղի ունեցած իրադարձություններըտարածաշրջան մուտքի հնարավորություն էին ընձեռել, Ռուսաստանի Դաշնությունից բացի, նաև այլ գլոբալ դերակատարների՝ ԱՄՆ-ին և եվրոպականկառույցներին։ Նրանց հետ միաժամանակ Հարավային Կովկասի նկատմամբսկսեցին հետաքրքրություն դրսևորել նաև նախկինում տարածաշրջանում այսկամ այն չափով դերակատարություն կամ ազդեցություն ունեցած այնպիսիպետություններ, ինչպիսիք էին Իրանը և Թուրքիան։ Ընդ որում՝ վերջինսԱրևմուտքի համար տարածաշրջանում դիտվում էր որպես իրանական ազդեցությունը սահմանափակելու և Ռուսաստանի «վերադարձը» խափանելուցանկալի միջոց։ Ստեղծված նոր իրադրության պայմաններում Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության մեջ տարածաշրջանային նոր բաղադրիչի մշակման և իրականացման անհրաժեշտություն առաջացավ։ Մասնավորապես ՀարավայինԿովկասն աշխարհաքաղաքական, ռազմավարական և անվտանգությանտեսանկյունից մեծ կարևորություն է ներկայացնում Թուրքիայի համար, ավելին՝ Անկարան հանգել էր այն համոզման, որ Հարավային Կովկասն ու Կենտրոնական Ասիան ապագայում հանդիսանալու են Թուրքիայի ազդեցությանգոտիները։ Նրանք հավատացած էին, որ «21-րդ դարը թուրքերինն է լինելու»1։ Նկատենք նաև, որ Թուրքիան, Ադրբեջանի հետ ունենալով լեզվական, պատմամշակութային և քաղաքական սերտ առնչություններ, Հարավային Կովկասում հենց սկզբից նախապատվությունը տվեց այդ երկրին։ Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա այն, ի դեմս իր ղեկավարության,անկախության սկզբնական շրջանում, Մոսկվայի նկատմամբ կոշտ դիրքորոշում որդեգրելով, սկսեց դեպի Արևմուտք կողմնորոշվելու հակումներ ցուցաբերել, և Թուրքիան՝ որպես արևմտյան ճամբարի լիիրավ անդամ, իր վրագրավեց նրա ուշադրությունը։ Ըստ ՀՀ ԳԽ նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանի՝ Հայաստանի առջև ծառացած կարևորագույն խնդիրներից էր միջազգային մեկուսացման հաղթահարումը, և եթե ոչ բարիդրացիական, ապա գոնե նորմալ հարաբերություններիհաստատումը անմիջական հարևանների հետ։ Ըստ նրա՝ «Հայաստանըքաղաքակիրթ երկրներին արժանավայել հարաբերություններ պետք է հաստատեր անխտիր բոլոր հարևանների, այդ թվում` Թուրքիայի հետ... Ավանդական հակասությունները չպետք է խոչընդոտեն՝ օգտվելու այն հնարավորությունից, որ կտան Թուրքիայի հետ ստեղծվող հարաբերությունները, գոնեզուտ առևտրական, իսկ այնուհետև` տնտեսական ավելի լայն հարաբերությունների մակարդակի վրա»2։ Հարկ է ընդգծել նաև այն հանգամանքը, որ դառնալով անկախ պետություն` Հայաստանը զրկվել էր խորհրդային վահանից, մինչդեռ նրա ռազմականկարողությունները խիստ սահմանափակ էին։ Ազգային անվտանգությանհրամայականը նման պետության համար ենթադրում էր խաղաղ ճանապարհով չեզոքացնել ռազմական հնարավոր սպառնալիքը։ Այդ առումով «բարիդրացիական հարաբերությունների հաստատումը բոլոր հարևանների հետ», որդրվեց նորանկախ հանրապետության արտաքին քաղաքականության հիմքում, կարելի է համարել ճիշտ։ Թվում էր, թե Հայաստանի ղեկավարությունըդրանով փորձում է լուծել ոչ միայն միջազգային ասպարեզում հանրապետության դիրքերն ամրապնդելու, այլև քաղաքական եղանակով ազգայինանվտանգությունը ապահովելու առաջադրանքը։ 1991 թ. սեպտեմբերին Հայաստանի Հանրապետության անկախությանհանրաքվեից հետո թուրքական կողմը` առաջին հերթին լրատվամիջոցները,շրջանառության մեջ դրեցին մի վարկած, համաձայն որի՝ ՀՀ առաջին նախագահ ընտրված Լ. Տեր-Պետրոսյանը Թուրքիային հավաստել է, որ Հայաստանը1 Տե՛ս Демоян Г., Внешняя политика Турции и карабахский конфликт, Ереван, 2013, стр. 121։ 2 Տեր-Պետրոսյան Լ., Հայ-թուրքական հարաբերություններ, Երևան, 2009, էջ 16-17։ կարող է հրաժարվել դարասկզբին Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանությունը հիշատակող սգո միջոցառումներից, ընդ որում` իբրև Հայաստանը պատրաստ է գնալ այդ քայլին այն պայմանով, որ երկու պետությունների միջև հաստատվեն տնտեսական համագործակցության նպաստավորպայմաններ, մասնավորապես Հայաստանին թույլատրվի Թուրքիայի տարածքով բեռնափոխադրումներ կատարել։ Դեկտեմբերին Հայաստանի արտգործնախարար Ր. Հովհաննիսյանը հերքում է նման նամակի իսկությունն և հայտարարում, որ Հայաստանը թեև ձգտում է տարբեր երկրների հետ տնտեսական ակտիվ համագործակցութան, սակայն խոսք չի կարող լինել հայ ժողովրդի պատմության ողբերգական շրջանը մոռացության մատնելու մասին3։ 1991 թ. դեկտեմբերի 16-ին Թուրքիայի կառավարությունը, ի թիվս նախկին ԽՍՀՄ հանրապետությունների, ճանաչեց նաև ՀՀ անկախությունը։ Այդկապակցությամբ 1991 թ. դեկտեմբերի 24-ին Թուրքիայի վարչապետ Ս. Դեմիրելն ուղերձով դիմեց ՀՀ նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանին, որով ՀՀ-ին կոչ էրանում Թուրքիայի և մյուս հարևանների հետ իր հարաբերություններում հավատարիմ մնալ միջազգային իրավունքի հիմնական, հատկապես տարածքային ամբողջականության ու սահմանների անձեռնմխելիության սկզբունքներին,ղեկավարվել բարիդրացիության սկզբունքներով և իր քաղաքականությունըկառուցել դրանց հիման վրա4։ Թեև Թուրքիան ճանաչեց ՀՀ անկախությունը,այնուամենայնիվ չշտապեց նրա հետ դիվանագիտական հարաբերություններհաստատել։ Վկայակոչելով ՀՀ Անկախության հռչակագիրը՝ նա իր քայլըպատճառաբանեց Հայաստանի տարածքային պահանջներով5։ Սակայն, հարկ է նկատել, որ թեև Թուրքիան ցուցադրաբար հրաժարվեցՀՀ հետ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելուց, այդուհանդերձ պաշտոնական Անկարան փորձեց որոշակի հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ, մասնավորապես տնտեսական ոլորտում։ Այս համատեքստում հատկանշական էր Թուրքիայի դիրքորոշումը, որը հավանությունտվեց «Ալարկո Հոլդինգ» բաժնետիրական ընկերության խորհրդի նախագահԻ. Ալաթոնի ծրագրին և պատրաստակամություն հայտնեց ՀՀ օգտագործմանտրամադրել Տրապիզոնի նավահանգիստը6։ Այդ կապակցությամբ պաշտոնա3 Տե՛ս Արշակյան Գ., Թուրքիայի քաղաքականության հիմնական սկզբունքները ՀայաստանիՀանրապետության նկատմամբ 1991-1994 թթ., // «Հայագիտության հարցեր», Երևան, 2015, էջ22։ 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 274։ 5 Տե՛ս Անանյան Ա., Հայոց ցեղասպանությունը հայ-թուրքական երկխոսության հարցի համատեքստում, // «Հայոց ցեղասպանության պատմության և պատմագրության հարցեր», Երևան,2004, էջ 6։ 6 Տե´ս Հովհաննիսյան Ն., Մերձավորարևելյան տարածաշրջանը և Հայաստանի ազգայինանվտանգության խնդիրը, // «Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ», Երևան,1996, N 16, էջ 15։ կան Անկարան, ի դեմս արտաքին գործերի նախարար Ս. Գիրայի, հայտարարեց, որ «Թուրքիան բարյացակամորեն է տրամադրված իր բոլոր հարևաններինկատմամբ, որոնք հրաժարվում են ցանկացած թշնամանքից և ձգտումբարեկամական հարաբերություններ ունենալ իր հետ»7։ Նկատենք նաև, որ պատրաստակամություն հայտնելով ընդլայնելառևտրատնտեսական կապերը Հայաստանի հետ և համաձայնվելով տրամադրել Տրապիզոնի նավահանգիստը՝ Թուրքիան այդպիսով միաժամանակ փորձում էր հայ-թուրքական հարաբերությունները տնտեսականից տեղափոխելքաղաքական հարթություն։ Քանի որ Ալթոնյան ծրագիրը նախատեսում էրմիջինասիական հանրապետությունների հումքը Հայաստան փոխադրելԱդրբեջանի տարածքով, ուստի և Թուրքիան այդ ծրագրով փորձում էր Հայաստանին ներքաշել բավականին շահավետ մի գործարքի մեջ՝ ամենայն հավանականությամբ Ադրբեջանի հետ բանակցություններում նրան «զսպաշապիկ»հագցնելու մտադրմամբ։ Ուստի պատահական չէ, որ այդ շրջանում Թուրքիայիղեկավար շրջանակները սկսեցին հանդես գալ մասնավորապես ղարաբաղյանհիմնահարցում միջնորդի դեր ստանձնելու պատրաստակամությամբ։ Այսկապակցությամբ վարչապետ Ս. Դեմիրելը 1992 թ. հունվարին հայտարարեց,որ Թուրքիան մեծապես կնպաստի հայ-ադրբեջանական հակամարտությանկարգավորմանը, միայն թե Հայաստանն ու Ադրբեջանը շարունակեն իրենվստահել։ Նմանատիպ հայտարարությամբ նրան կրկնեց նաև արտգործնախարար Հ. Չեթինը8։ Սակայն իրադրությունը փոխվեց 1992 թ. փետրվարի վերջերի իրադարձությունների հետևանքով։ Ղարաբաղյան ուժերի կողմից Խոջալուի ազատագրավումը առիթ հանդիսացավ, որպեսզի Թուրքիան հրաժարվի ալաթոնյանծրագրից։ Հայաստանի հետ մերձեցման թուրքական միտումները վերաճեցինհամատարած հակահայկական հիստերիայի։ Թուրքիայի արտգործնախարարՀ. Չեթինը, ով այդ օրերին պաշտոնական այցով գտնվում էր Տաշքենդում,շտապ Բաքու մեկնելու հրահանգ ստացավ, իսկ նախագահ Թ. Օզալը, մարտի4-ին Իզմիրում ելույթ ունենալով, իր կառավարությունից պահանջեց հայերի«ոճրագործությունների» դեմ վճռական միջոցների դիմել9։ Այս առումով ավելորդ չէ հիշատակել, որ Խոջալուի դեպքերի առնչությամբԱդրբեջանում մինչ այժմ շրջանառվում է «Խոջալուի ցեղասպանություն»արտահայտությունը, որը դարձել է թուրք-ադրբեջանական համատեղ ծրագիր՝ի հեճուկս Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացի։ Այդպիսովադրբեջանական կողմը փորձում է կոծկել իր հրեշավոր հանցանքը սեփական7 Արշակյան Գր., նշվ. աշխ., էջ 25։ 8 Տե՛ս նույն տեղում։ 9 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 21։ ժողովրդի հանդեպ, որն իրականացվել է քաղաքական խարդավանքներիպատճառով և հանուն իշխանական պայքարի։ Իրականում Խոջալուի խաղաղբնակիչները գնդակահարվել են Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատի ստորաբաժանումների կողմից վերահսկվող Աղդամի մոտակայքում, իսկ հայկականկողմի թողած «մարդասիրական միջանցքի» գոյության մասին վկայել է անգամԱդրբեջանի նախկին նախագահ Ա. Մութալիբովը չեխ լրագրողուհի Դ. Մազալովային տված և 1992 թ. ապրիլի 2-ի «Независимая Газета»-ում տպագրվածհարցազրույցում10։ Խոջալուի ազատագրմանը 1992 թ. մայիսին էլ հետևեց Շուշիի ազատագրումն և Լաչինի մարդասիրական միջանցքի բացումը։ Շուշիի ազատագրումից հետո վարչապետ Ս. Դեմիրելը կառավարության արտակարգ նիստումհայտարարեց, որ տեղի ունեցածն «ադրբեջանցիների նկատմամբ հայերի հերթական ահաբեկչությունն է։ Այսուհետ Թուրքիան չի կարող հանդես գալորպես կողմնակի դիտորդ, որովհետև ակնհայտ է ղարաբաղյան հակամարտությունն ուժի միջոցով լուծելու փորձը»11։ Իսկ 1992 թ. մայիսի 20-ին Թուրքիայի խորհրդարանի հատուկ նիստում արտգործնախարար Հ. Չեթինը հայտարարեց. «Մինչև այսօր Թուրքիան այս հարցում աշխատել է չեզոք դիրքգրավել, և նրա դիվանագիտական ջանքներն ուղղված են եղել հարցի խաղաղկարգավորմանը, սակայն այսուհետ Թուրքիան բոլոր միջազգային ատյաններում սատար է կանգնելու Ադրբեջանին։ ԵԱՀԽ-ն ընդունել է, որ ՂարաբաղըԱդրբեջանի տարածքն է, իսկ հայերն այսօր գրավել են նաև Լաչինը։ Թուրքիան սահմանների փոփոխություն թույլ չի տա։ Այստեղից ծագող բոլոր հետևանքների համար պատասխանատու է Հայաստանը»12։ Փորձելով փոքր-ինչ մեղմել հայ-թուրքական հարաբերությունները, նաևնպաստել երկու երկրների առևտրատնտեսական կապերի զարգացմանը՝1992 թ. հունիսին նախ Ռիո դե Ժանեյրոյում, ապա Ստամբուլում տեղի ունեցան Լ. Տեր-Պետրոսյան-Ս. Դեմիրել հանդիպումներ13։ Վերջին հանդիպմանժամանակ, անդրադառնալով Հայաստան-Թուրքիա երկկողմ հարաբերություններին, Լ. Տեր-Պետրոսյանը նշեց, որ դրանք չպետք է բխեն հայ-ադրբեջանական հարաբերություններից, ինչին ի պատասխան՝ Ս. Դեմիրելն ընդգծեց, որիրենք համաձայն են, բայց այնտեղ արյուն է հեղվում, և երկու երկրների միջևդիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը խոչընդոտող միակհանգամանքը շարունակվող զինված ընդհարումներն են14։ 10 Մանրամասն տե՛ս http։ //www.xocali.net/ha/p07.html (հասանելի է՝ 30.05.2016)։ 11 Արշակյան Գ., նշվ. աշխ., էջ 26։ 12 Հակոբյան Թ., Հայերը և թուրքերը։ Պատերազմ, սառը պատերազմ, դիվանագիտություն,Երևան, 2012, էջ 282։ 13 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 287։ 14 Տե՛ս Արշակյան Գ., նշվ. աշխ., էջ 27։ 1992 թ. աշնան էլ շրջափակման և սոցիալ-տնտեսական ծանր իրավիճակում գտնվող Հայաստանում առաջացավ հացի խնդիր։ Հայաստանը Եվրամիության վարկով պետք է հաց գներ։ Նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանը կապվեցվարչապետ Ս. Դեմիրելի հետ և քննարկեց Թուրքիայի տարածքով ցորեն ներկրելու հնարավորությունը։ Վերջինիս դրական պատասխանից հետո հոկտեմբերին Անկարայում ստորագրվեց համապատասխան համաձայնագիր, և Թուրքիան փոխարինաբար Հայաստանին տրամադրում էր հարյուր հազար տոննահացահատիկ։ Նոյեմբերին Թուրքիայի տարածքով Հայաստան հասավ նաևՍիրիայի նախագահ Հ. Ասադի նվիրած վեց հազար տոննա հացահատիկը։ 1992 թ. դեկտեմբերի 29-ին տեղի է ունեցավ Լ. Տեր-Պետրոսյանի հեռախոսազրույցը Ս. Դեմիրելի հետ, որի ընթացքում Թուրքիայի վարչապետըպատրաստակամություն հայտնեց շարունակել Հայաստան հացահատիկիառաքումները, ինչպես նաև քննարկել երրորդ երկրներից Թուրքիայի տարածքով Հայաստանին էլեկտրաէներգիա մատակարարելու հնարավորությունը։ Հայաստան-Թուրքիա արձանագրության նախագծի և Երևան-Անկարա հարաբերությունների շուրջ բանակցությունները շարունակվեցին մինչև 1993 թ.գարուն։ Հենց այդ ժամանակ է, որ հարաբերությունները կողմերի միջև կրկինսրվեցին` կրկին պայմանավորված լինելով ղարաբաղյան խնդրի հետ։ Հավելենք նաև, որ, ամենայն հավանականությամբ, Թուրքիայի կողմիցորոշակի միտումը հայ-թուրքական հարաբերությունները զարգացնելու ուղղությամբ, պայմանավորված էր Հայաստանը Թուրքիայի քաղաքականուղեծրում պահելու հանգամանքով։ Քանի որ Թուրքիան Արևմուտքի շահերնէր արտահայտում, հետևաբար Հայաստանը թուրքական միջանքով ուղղակիորեն ներքաշվում էր Արևմուտքի ազդոցության ոլորտ։ Այլ կերպ ասած՝ նրակապը Արևմուտքի հետ միջնորդավորվում էր Թուրքիայով։ Այսպիսով, ինչպես նկատում ենք հայ-թուրքական հարաբերություններիզարգացման տրամաբանությունից, դրանում աստիճանաբար վճռական գործոն է դառնում Ղարաբաղի հիմնահարցը, որի նկատմամբ Թուրքիայի դիրքորոշումը անընդհատ սրվում է Ադրբեջանի իշխանության կողմից։ Իր հերթին,հարկ է ընդգծել, որ Թուրքիան այդ հարցը արծարծում է՝ համաշխարհայինհանրության ուշադրությունը Հայոց ցեղասանության ճանաչումից շեղելուհամար։ Թուրք-հայկական հարաբերությունները առավել բարդացան 1993-1994թվականներին։ Ի մասնավորի` 1993 թ. ապրիլին, երբ հայկական ուժերը ազատագրեցին Քելբաջարը (Քարվաճառ), հայ-թուրքական հարաբերություններըծայրաստիճան լարվեցին։ Թուրքիայի հակազդեցությունը Քելբաջարի ազատագրմանը չափազանց կտրուկ էր. արդեն ապրիլի 2-ին Թուրքիան հայտարարեց, որ այսուհետ ստուգելու է բոլոր ինքնաթիռները, որոնք Թուրքիայի տարածքով Հայաստանի համար բեռներ են տեղափոխում։ Ապրիլի 3-ին էլ Թուրքիան կառավարական որոշումով արգելեց իր տարածքով բոլոր տեսակիբեռնափոխադրումները Հայաստան՝ պատճառաբանելով, թե «դրանք նպաստում են հայերի ռազմական ջանքներին ընդդեմ Ադրբեջանի»15։ Հայկականինքնաթիռների առջև փակվեց H-50 օդային միջանցքը, ինչպես նաև ԳյումրիԿարս երգաթգիծը` այդպիսով Հայաստանը ենթարկելով լիակատար շրջափակման։ Դրան հետևեցին բացահայտ ռազմական սպառնալիքները։ Այդ օրերին Թուրքիայի քաղաքական և ռազմական շրջանակներում դարձյալ ակտիվորեն սկսեց քննարկվել նաև Ղարաբաղյան հակամարտությանը Թուրքիայի հնարավոր ռազմական միջամտության հարցը։ Նախագահ Թ. Օզալըհանդես եկավ «հայերի առաջխաղացումը թուրքական ռազմական ուժերովկանգնեցնելու» հայտարարությամբ։ Դեռ ավելին, նա հայտարարեց. «Ժամանակն է, որ Թուրքիան ատամներ ցույց տա Հայաստանին» 16։ Թ. Օզալի ռազմաշունչ հայտարարություններն առիթ ծառայեցին, որպեսզի Անկարայի պաշտոնական շրջանակներում քննարկվի Հայաստանի նկատմամբ «Կիպրոսյան տարբերակի» կիրառման հարցը։ Տարբերակով ենթադրվում էր հանկարծակի հարձակում և Հայաստանի արագ գրավում։ Այդընթացքում թուրքական զորամիավորումները, որոնք Հայաստանի սահմանամերձ շրջանում դրվել էին «զգոնության վիճակի» մեջ, ապրիլին համալրվեցին։ Նկատենք նաև, որ Քելբաջարի ազատագրումից հետո Թուրքիայի նմանկոշտ դիրքորոշումը, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված էր այնհանգամանքով, որ դա սկիզբն էր այն տարածքների գրավման, որոնք հետագայում ադրբեջանական կողմից պետք է հորջորջվեին «գրավյալ տարածքներ»։ Այս կապակցությամբ տեղին է մեջբերել 1993 թ. ապրիլի 20-ին վարչապետ Ս. Դեմիրելի` ՀՀ նախագահին ուղղված խոսքերը։ Վերջինս, քարտեզիվրա ցույց տալով, ասում էր. «Սա՛ Հայաստանն է, հայկական հող է, հարց չունենք, մեր հարևանն է, սա՛ Ղարաբաղն է, հայկական հող չէ, բայց այնտեղ հայեր են ապրում, մտահոգություններ ունեիք, վերցրիք Ղարաբաղը, դա էլ հասկացանք, սա՛ Լաչինն է, սա ձեր հողը չէ, ոչ էլ հայեր էին ապրում, վերցրիք,ասացիք՝ անվտանգության համար է, դա էլ հասկացանք։ Քելբաջարի հե՞տ ինչգործ ունեք... Դուք սպանում եք մեր եղբայրներին»17։ Թուրք-հայկական լարված հարաբերությունների մթնոլորտում 1993 թ.հուլիս-օգոստոսին հայկական ուժերը նոր հաջողություններ ունեցան։ ԼՂՀբանակին հաջողվեց ազատագրել Աղդամը և Ֆիզուլին, Ջաբրայիլը և Զանգե15 Չաքրյան Հ., Ղարաբաղյան հիմնահարցը հայ-թուրքական հարաբերությունների համատեքստում, Եր., 1998, էջ 23։ 16 Նույն տեղում, էջ 24։ 17 Հակոբյան Թ., նշվ. աշխ., էջ 297։ լանը. Հանգամանք, որը բողոքի մեծ ալիք բարձրացրեց Թուրքիայում։ Հայկական ուժերի հաջողությունների կապակցությամբ 1993 թ. հուլիսի 25-ին Թուրքիայի նորընտիր նախագահ Ս. Դեմիրելի նստավայրում տեղի ունեցավ Թուրքիայի անվտանգության խորհրդի դռնփակ նիստ, որից հետո արտգործնախարար Հ. Չեթինը հայտարարեց, որ օգտվելով Ադրբեջանի ներքին անկայունությունից նկատի ունենալով Ադրբեջանում տեղի ունեցող իշխանափոխությունը` հայերը նոր տարածքներ էին «նվաճել»։ Նա հայերին զգուշացնում էր,որ այդ տարածքները չեն կարողանալու իրենց ձեռքում պահել. «Հայաստանըշատ թանկ է վճարելու այս տարածքների համար»18,- հայտարարեց նա։ Ղարաբաղյան ճակատում ռազմական գործողությունների դադարեցումնու 1994 թ. մայիսին ղարաբաղյան ճակատում հաստատաված հրադադարըորոշ չափով մեղմեցին Հայաստան-Թուրքիա լարված հարաբերությունները,որով էլ հայ-թուրքական հարաբերությունները թևակոխեցին նոր փուլ, թեևհարկ է նկատել, որ Անկարան շարունակեց Հայաստանը շրջափակման մեջպահելու և Երևանի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ չհաստատելու իր կեցվածքը։ 1994 թ. մայիսյան զինադադարի նախօրեին նախագահ Ս. Դեմիրելը միհարցազրույցում ասել է. «Թուրքիան պատրաստ է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել, եթե Հայաստանն իր զորքերը դուրս բերի Ադրբեջանի տարածքից։ Հայաստանի նկատմամբ մեր վերաբերմունքը հիմնված չէթշնամանքի վրա։ Սակայն, եթե նրանք կամենում են տարածաշրջանում գոյություն ունենալ որպես անկախ պետություն, ապա Թուրքիայի հետ պիտի լավհարաբերություններ ունենան։ Նրանք շարունակում են սպանել մարդկանց,զավթել Ադրբեջանի տարածքը։ Մենք եվրոպական երկրների ղեկավարներինհայտարարել ենք, որ եթե արևմտյան երկրները հրապարակայնորեն և բացաջակցեն Հայաստանին, իսկ մահմեդական երկրները գան Ադրբեջանին օգնության, ապա այն ժամանակ Կովկասում կսկսվի մահմեդական-քրիստոնեականպատերազմ»19։ Այս և նմանատիպ այլ հատարարություններից ենթադրելի էր, որ Թուրքիան հայ-թուրքական հարաբերություններում արդեն որդեգրել և հետագայում էլ շարունակելու էր նախապայմանների լեզվով խոսելու գործելաոճը։ Իսկինչ վերաբերում է հայկական կողմին, ապա Լ. Տեր-Պետրոսյանի խոսքերով`«Թուրքիան իր համար ստեղծել է մի թակարդ, որից չի կարողանում դուրսգալ, քանի որ Հայաստանի հետ հարաբերությունների բարելավումը կապում էԼՂ խնդրի կարգավորման հետ։ Եթե Թուրքիան իսկապես շահագրգռված էնպաստել ԼՂ հարցի լուծմանը, որը նա դարձրել է հարաբերությունների բա18 Նույն տեղում, էջ 307։ 19 Նույն տեղում, էջ 313։ րելվման նախապայման, ապա Թուրքիան իր նպատակներին շատ ավելի հեշտությամբ կհասներ, եթե մինչև հիմա բարելաված լիներ իր հարաբերությունները Հայաստանի հետ»20։ Հետադարձ հայացք գցելով հայ-թուրքական 1991-1994 թթ. հարաբերությունների վրա՝ հարկ է արձանագրել, որ այն բնութագրվում է բարդ ու հակասական ընթացքով։ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև մերթ ի հայտ են եկել մերձեցման միտումներ, մերթ փոխհարաբերությունները լարված բնույթ են ստացել։ Որպես կանոն, մերձեցման որոշակի փուլում ռազմաքաղաքական իրավիճակը հայ-ադրբեջանական հակամարտության գոտում սրվել է՝ այդպիսով իչիք դարձնելով նաև մերձեցման միտումները։ Թուրքիայի վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ կախված է եղել Ղարաբաղյան հիմնահարցի ընթացքից,և, դա՝ որպես լարվածության աղբյուր, բացասական ներգործություն է ունեցելերկու երկրների փոխհարաբերությունների վրա։ Ի հավելումն սրան՝ ընդգծենքնաև, որ Երևանի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելուհամար թուրքական կողմը Հայաստանի առջև դրեց նաև Հայոց ցեղասպանության հետ կապված պահանջատիրությունից հրաժարվելու և Թուրքիայիհանդեպ տարածքային պահանջներ չարծածելու նախապայմաններ։ Փաստորեն՝ թուրքական կողմը ընտրեց Հայստանի վրա ճնշում գործադրելու քաղաքականությունը` փորձելով օգտագործել Հայաստանի տնտեսական և քաղաքական դժվարությունները` նրանից զիջումներ կորզելու նպատակով։ Գայանե ՀովհաննիսյանՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 1991-1994 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆԲանալի բառեր՝ Հայաստան, Թուրքիա, Ռուսաստան, Ադրբեջան, ԼՂ հակամարտություն,Հայոց ցեղասպանություն, Ալաթոնյան ծրագիրԱմփոփագիր։

Հոդվածը նվիրված է 1991-1994 թթ. հայ-թուրքական հարաբերությունների սկզբնավորման բարդ ու հակասական ընթացքին, որի ընթացքում երկկողմ հարաբերություններում ձևավորված միտումներն ընդհանուր գծերով շարունակվում և իրենց դրսևորումներն են ունենում մինչ օրս։ Ի մասնավորի, լուսաբանված են 1990-ական թթ. սկզբներին հայթուրքական քաղաքական առաջին երկխոսությունները, ներկայացված են Թուրքիայի կողմից հայկական կողմին առաջադրված նախապայմանները։ Հոդվածում անդրադարձ է կատարվել նաև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը՝ պայմանավորված այն էական ազդեցությամբ, որ ունի վերջինս հայ-թուրքական հարաբերություններում։

Ցանկացած ժողովրդավարական քաղաքացիական հասարակությունում իշխանության իմանենտ կրողն ու սեփականատերը համարվում է ժողովուրդը, որն այն իրականացնում է հիմնականում ընտրություների միջոցով։ Այս հանգամանքի հաշվառմամբ հայեցկարգային մտածող Իմանուիլ Կանտն իր «Բարքերի մետաֆիզիկա»-աշխատության մեջ նշում է, որ միայն ընտրելու կարողությունն է որակում մարդուն որպես քաղաքացի 1 ։ ՀՀ Սահմանադրությունը հռչակում է ժողովրդաիշխանության սկզբունքը, ինչը հիմնականում կյանքի է կոչվում ընտրական իրավունքի իրացմամբ։ Ժողովրդի կողմից ընտրված ներկայացուցչական մարմինների գործունեությունն էլ իր հերթին անդրադառնում է պետության կառուցակարգի բոլոր տարրերի վրա, ուստի դժվար է պատկերացնել արդի ժողովրդավարական մի պետություն առանց պատշաճ ներդրված ընտրական համակարգի։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 48-րդ հոդվածում տեղ են գտել քաղաքացիների ընտրական իրավունքին վերաբերող հիմնարար դրույթները։ Այսպես, Հայաստանի Հանրապետության՝ տասնութ տարին լրացած քաղաքացիներն ունեն ընտրելու եւ հանրաքվեներին մասնակցելու իրավունք։ 2015 թ. հանրաքվեով փոփոխված սահմանադրությունը մարդու իրավունքների սահմանափակման նոր մոտեցում է որդեգրել։ Մասնավորապես, ցանկացած, այդ թվում նաեւ, ընտրեու իրավունքի, սահմանափակման հիմքերը սպառիչ կերպով սահմանվում են Սահմանադրությամբ։ Այդ առնչությամբ ՀՀ սահմանադրության 48-րդ հոդվածի չորրորդ կետով սահմանվում են ընտրական իրավունքի սահմանափակման դեպքերը, համաձայն որոնց՝ ընտրել եւ ընտրվել, հանրաքվեներին մասնակցել չեն կարող наследие).- Т. 4 էջ 235. 360ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 1. դատարանի վճռով անգործունակ ճանաչված, 2. դիտավորությամբ կատարված ծանր հանցանքների համար օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով դատապարտված եւ պատիժը կրող անձինք։ Ընտրվելու իրավունք չունեն նաեւ այլ հանցանքների համար դատապարտված եւ պատիժը կրող քաղաքացիները։ Սահմանադրական նշված նորմը թեպետ արտացոլում է Հայաստանի Հանրապետության կողմից վավերացրած եվրոպական տարածաշրջանային եւ ունիվերսալ միջազգային-իրավական փաստաթղթերի պահանջները, այդուհանդերձ հիմնահարցը հայեցակարգային առումով յուրահատուկ դրսեւորում է ունեցել հայկական պետականության ձեւավորման տարբեր ժամանակահատվածներում, ինչի փորձն ուսանելի կարող է լինել արդի ժամանակաշրջանում։ Այս հոդվածով կփորձենք վեր հանել քաղաքացիների ընտրական իրավունքի սահմանափակման «հայկական» մինչխորհրդային ժամանակաշրջանի փորձը։ Դարեր շարունակ զրկված լինելով պետականությունից՝ հայ իրավական միտքը չէր դադարում ուղիներ փնտրել թուրք-պարսկական տիրապետությունից դուրս գալու եւ պետական կառավարման արդյունավետ համակարգ ստեղծելու հարցում։ Առաջին նման փորձը թերեւս կարելի է համարել 1773 թվականին Շահամիր Շահամիրյանի «Որոգայթ Փառաց» աշխատությունը, որում սահմանադրական իրավունքի լուծումներ ստացած մի շարք հարցերից զատ ներկայացված են նաեւ ընտրությունները՝ որպես իշխանությունների ձեւավորման եղանակ։ Այսպես, աշխատության 14-րդ գլխում ասվում է. Հայոց աշխարհի բոլոր պաշտոններն ընտրովի են։ Յուրաքանչյուր գավառից, որն ունի մինչեւ 12 հազար տուն, ընտրվում են մարդիկ։ Քանի մարդ որ ընտրվի, նրանց միջեւ վիճակ գցելով, դարձյալ ընտրվում է երկու մարդ, որոնց էլ իրավունք է տրվում տանուտերությամբ նստել Հայոց տան աթոռին եւ փոխանորդ լինել 12 հազար տան։ Հեղինակը հետաքրքիր անդրադարձ է կատարում ընտրական իրավունքի սահմանափակման խնդրին՝ նշելով, որ ընտրվելու իրավունքը (պասիվ ընտրական իրավունք) սահմանափակվելու էր սոսկ բարոյական հատկանիշներով, մասնավորապես՝ ընտրելու եւ ընտրվելու իրավունքը վերապահելով «ծնունդով Հայաստանից, հեզ ու խոնարհ 361ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ մի մարդու» 2 ։ Փաստորեն Շահամիր Շահամիրյանը ընտրելու իրավունքի (ակտիվ ընտրական իրավունք) իրացման կոորդինատային հարթությունը այդ ժամանակաշրջանում դիտարկում էր քաղաքացիական հասարակությունը, քանզի քաղաքացու հեզ ու խանորհ լինելը տրամաբանորեն բխում է վերջինիս կրթված լինելու եւ մի շարք այլ բարոյական հատկանիշներից։ Հետեւաբար այդ կատեգորիայի քաղաքացիները միայն կարող էին զերծ մնալ ընտրակաշառքի սուբյեկտ դառնալու գայթակղությունից։ Ոչ պակաս ուշագրավ է հայ իրավաքաղաքական մտքի գոհար հանդիսացող մեկ այլ արժեքավոր հուշարձան՝ թուրքահայության՝ 1860 թվականին ընդունված «Ազգային սահմանադրություն Հայոց»-ը։ Այն նույնպես պարունակում է ընտրական իրավունքին վերաբերող մանրամասն դրույթներ։ Այսպես՝ Փաստաթղթի համաձայն՝ Ընտրելու իրավունք վերապահվում էր Օսմանյան տերության հպատակ հանդիսացող քսանհինգ տարին լրացած անձանց 3 ։ Այստեղ արդեն Ընտրական իրավունքի հիմնական ցենզը ազգային տուրք վճարելը (տարեկան գոնե յոթանասունհինգ հազար ղուռուչ ընդհանուր տուրք) ու անձնական արժանիք ունենալն էր, որը վերաբերում էր արքունի դիվաններում եւ տերության ուրիշ պաշտոններում գտնվողներին, բժիշկներին, օգտակար գրքերի հեղինակներին, ուսուցիչներին եւ ազգին օգտակար այլ ծառայություններ մատուցած անձանց 4 ։ Նշված փաստաթուղթը ընտրական իրավունքի ցենզերից զատ ամրագրում էր նաեւ այդ իրավունքի սահմանափակման հիմքերը։ Այսպես, Ընտրելու իրավունքից դատարանով զրկված էին հետեւյալ անձինք՝  քրեական հանցագործությունների համար դատապարտված անձինք, որոնք ըստ օրինական պատժի՝ տերության համար քաղաքականապես մեռյալ էին համարվում,  ազգային գործերի մատակարարության մեջ խարդախության մեջ բռնվածները, որոնք դատապարտվել էին Ազգային ժողովներից որեւէ մեկի կողմից, Որոգայթ Փառաց, Շահամիր Շահամիրյան. թարգմանությունը գրաբարից Պ.Խաչատրյանի, Երեւան, Հայաստան, 2002թ. էջ 78 Ազգային Սահմանադրություն Հայոց, «Կ.Պոլիս-Սթանպօլ»-ի տպարանի Յ. Միիհէնտիսեան, 1863թ, հոդված 66 Ազգային Սահմանադրություն Հայոց, «Կ.Պոլիս-Սթանպօլ»-ի տպարանի Յ. Միիհէնտիսեան, 1863թ, հոդված 65 362ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ  ինչպես նաեւ խելագարությամբ տառապող անբուժելի հոգեկան հիվանդները 5 ։ Եթե Շահամիրյանի սահմանադրությամբ ընտրական իրավունքի սահմանափակումներն ունեին զուտ բարոյական հիմքեր, ապա «Ազգային Սահմանադրությամբ» ընտրական իրավունքի ինչպես ցենզերը (գույքային), այնպես էլ սահմանափակման դեպքերը շատ ավելի լայն էին, որոնք ըստ էության, իրենց մեջ ներառում էին նաեւ արարքի բարոյական կողմերը (խարդախության համար բռնված լինելը)։ Առավել յուրօրինակ էր Ռուսական Կայսրության կազմում գտնվող Արեւելյան Հայաստանի բնակչության ընտրական իրավունքի իրացումը։ Քաղաքական եւ տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում 1905թ օգոստոսի 5-ին Նիկոլայ 2րդ ցարը ստորագրեց մանիֆեստ «օրինախորհրդակցական» դումա հիմնելու մասին։ Փաստաթղթի համաձայն՝ Բուլիգինյան դումայի պատգամավորների ընտրությունը պետք է կատարեին ընտրողների նահանգային ընտրական ժողովները, այսինքն ներդրվում էր միջնորդավորված ընտրությունների ինստիտուտը։ Մասնավորապես, Պատգամավորներին ընտրելու իրավունք վերապահվում էր հետեւյալ 4 կուրիաներին (ընտրախմբերին)՝ առնվազն 100 դեսյատին հող ունեցող հողատերերին, ոչ պակաս, քան 1500ռ գույքի տեր քաղաքացիներին, վոլոստների եւ ստանցիաների լիազորներին 6 ։ Ինչպես երեւում է վերոշարադրյալից ընտրական իրավունքի համար ցարական փաստաթուղթը նախատեսում էր բավականին բարձր գույքային ցենզեր, ինչի արդյունքում հասարակության լայն շերտեր՝ կանայք, զինվորականները, ուսանողները 7 , քաղաքի աղքատ խավը, ազատազրկման դատապարտված անձինք 8 եւ այլք զրկված էին ընտրական իրավունքից 9 ։ Ընտրական իրավունքով օժտված էին կայսրության մոտ 15 միլիոն հպատակներ, ինչը կազմում էր արական սեռի Ազգային Սահմանադրություն Հայոց, «Կ.Պոլիս-Սթանպօլ»-ի տպարանի Յ. Միիհէնտիսեան,1863թ,հոդված 67 Ֆ. Ն. Սամոյլով, «Ինչպես են կատարվել ընտրությունները ցարիզմի ժամանակ» Երեւան, Պետական Հրատարակչություն 1937, էջ 5 Государственную думу, 5 օգոստոսի 1905թ. հոդված 6, Նույն տեղում, հոդված 7 Москва, Высшая школа,1968, էջ 265 363ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ բնակչության 1/3-ը 10 ։ Այս հանգամանքը փաստում է, որ բացակայում էր ընդհանուր ընտրական իրավունքի սկզբունքը, որի արդյունքում պետական իշխանության ձեւավորումը դառնում էր բացառապես ունեւոր խավի մենաշնորհը՝ խաթարելով ժողովրդաիշխանության գաղափարը։ Ընտրական իրավունքի դերը վերարժեւորվեց 1918 թ. Հայաստանի Առաջին Հանրապետության կազմավորմամբ։ Պետք է հաշվի առնել իհարկե, որ պատմաքաղաքական ծանր ժամանակահատծը լուրջ մարտահրավերների առջեւ էր կանգնեցնում Առաջին Հանրապետության կառավարությանը, եւ որպես արդյունք, նույն թվականին կազմավորված Հայաստանի Ազգային խորհրդում ոչ թե ընտրված, այլ նշանակված պատգամավորներ էին։ Այս առնչությամբ հետաքրքիր միջադեպ է գրանցվել 1919թ փետրվարի 28-ի Պառլամենտի 73-րդ նիստը բացելիս, երբ հասարակության միջից լսվել են բացականչություններ. «Չե՛նք ուզում այսպիսի խորհրդարան», «Մենք պահանջում ենք ընտրովի խորհրդարան», «Դու՛րս ինքնակոչ պատգամավորներ» 11 ։ Իսկ ՀՀ Պառլամենտի սոցիալ-դեմոկրատական ֆրակցիայի Հայաստանի Պառլամենտի ընտրությունների ժամանակավոր կանոնադրության նախագծի առթիվ տրված բացատագրում նշվում է. «...իրերի նման դասավորության հետ կարելի էր մերվել միայն ժամանակավորապես, որ առաջին իսկ հնարավորության դեպքում անցկացվեն հնարավորինս արդար ընտրություններ՝ համընդհանուր ընտրական իրավունքի սկզբունքի հիման վրա» 12 ։ Վերոնշյալի հաշվառմամբ «Հայաստանի Պառլամենտի ընտրությունների մասին» 1919 թվականին ընդունված օրենքում արդեն մանրամասն կարգավորում է ստանում ընտրությունների անցկացման կարգը։ Մասնավորապես ՀՀ-ի Պառլամենտին ընտրում է ազգաբնակչությունը առանց սեռի խտրության՝ ընդհանուր եւ հավասար ընտրական իրավունքի հիման վրա, ուղղակի ընտրության եւ գաղտնի քվեարկության միջոցով, գործադրելով համեմատական ներկայացուցГосударственную Думу,Выпуск N2 (68), էջ 5 Հայաստանի Հանրապետության Պառլամենտի նիստերի արձանագրությունները 1918-1920թթ Ամատունի Վիրաբյան, Երեւան, Հայաստանի ազգային արխիվ, 2009, էջ 216 Հայաստանի Ազգային արխիվ, Ֆոնդ 198, ցուցակ 2, գործ 64 364ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ չության սկզբունքը։ Օրենքի 2-րդ հոդվածում նշվում է, որ ՀՀ երկու սեռի քաղաքացիները, որոնց քսան տարին լրացել է ընտրությունների օրը, վայելում են Պարլամենտի ընտրություններին մասնակցելու իրավունք։ Օրենքն ընդունելիս քննարկումների առարկա էր դարձել զինվորական ծառայության մեջ եղածների ընտրական իրավունքի հարցը 13 ։ Ի վերջո, որոշվում է, որ իսկական զինվորական ծառայության մեջ եղածները ընտրություններին մասնակցելու իրավունք չունեն։ Այս առիթով հատկանշական է Զինվորական մինիստր Ախվերդովի բացատրագիրը ընտրություններին զինվորական ծառայողների մասնակցությունը աննպատակահարմար գտնելու մասին, որում մասնավորապես ասվում է.«...որպեսզի բանակը լինի միասնական եւ կառավարության կամքին հնազանդ, այն պետք է լինի նեյտրալ» 14 ։ Ընտրություներին չէին մասնակցում նրանք, ովքեր հաստատված օրինական կարգով խենթ կամ խելագար էին ճանաչված, նաեւ խուլուհամրերը, որ ենթակա էին խնամակալության։ Օրենքի 5-րդ հոդվածն անդրադառնում է ընտրական իրավունքից զրկելու դեպքերին. այսպիսով ընտրելու եւ ընտրվելու իրավունք չունեին՝ 1. Նրանք, որոնց իրավունքներն ավելի վաղ չեն վերականգնված եւ որոնք օրինական զորություն ստացած դատաստանական վճիռներով դատապարտված են՝ ա) Տաժանակիր աշխատանքների եւ պատիժը կրելուց հետո դեռ տաս տարի չի անցած բ) որոնք՝ իրավունքների զրկումով կամ սահմանափակումով՝ դատապարտված են աքսորական տարաբնակության, կալանավորական բարքուղղիչ բաժանմունքներ փոխանցելու, բարքուղղիչ տան մեջ արգելափակելու, բանտի կամ բերդի մեջ բանտարկելու եւ պատիժը կրելուց հետո դեռ հինգ տարի չի անցած։ 2. Որոնք դատապարտված են գողության համար, խարդախության, վստահված գույքի իրացման կամ վատնումի, գողոնի թաքցման, բացահայտ գողոնի գնման ու գրավառման, կեղծարարության, Հայաստանի Հանրապետության Պառլամենտի նիստերի արձանագրությունները 1918-1920թթ Ամատունի Վիրաբյան, Երեւան, Հայաստանի ազգային արխիվ, 2009 էջ Հայաստանի Ազգային արխիվ, Ֆոնդ 198, ցուցակ 2, գործ 84 365ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վաշխառության, կաշառակերության, կաշառատվության, ինչպես նաեւ կավատության եւ անառակությանը սատարելու համար, ինչպես նաեւ այն գործերի համար, որ նպատակ են ունեցել խանգարելու օրենսդիր հիմնարկությունների եւ ինքնավարության օրգանների ընտրության ազատությունն ու կանոնավորությունը եւ պատժվելուց հետո դեռ երեք տարի չի անցած։ 3. Անկար պարտապանները, որ օրինական զորություն ստացած դատաստանական որոշումների հիման վրա չարամիտ սնանկներ են ճանաչված, եւ այդ ճանաչումից հետո դեռ երեք տարի չի անցած. 15 Իսկ նույն հոդվածի 8-րդ մասը հավելում է, որ «նրանք, ովքեր ընտրությունների ժամանակ զրկված կլինեն ազատությունից կամ օրինական զորություն ստացած դատաստանական դատավճիռների հիման վրա կամ դատական իշխանության կողմից քաշված կլինեն դատի՝ իբրեւ ամբաստանվածներ որեւէ հանցագործության համար եւ նրանց վերաբերմամբ, իբր կանխարգել միջոց, ընտրված կլինեն պահակի հսկողությամբ պահելը, նույնպես իրավունք չեն ունենա մասնակցելու ընտրություններին։ Փաստորեն երեք շատ կարեւոր տարբերություն կա ՀՀ գործող Ընտրական օրենսգրքի (սահմանադրական օրենքի) եւ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության «Պարլամենտի ընտրությունների մասին» օրենքի միջեւ։ Նախ այն, որ խուլուհամրերը չունեին ընտրելու իրավունք, ինչը իրավունքի ժամանակակից ընկալմամբ ամենեւին անգործունակ ճանաչելու հիմք չէ։ Երկրորդ, որ ազատազրկման դատապարտված անձինք չէին վերականգնում ընտրական իրավունքը պատիժը կրելուց անմիջապես հետո, նրանք չէին կարող մասնակցել ընտրություններին դատվածության մարման ժամկետի ընթացքում եւս։ Եվ վերջապես, ընտրական իրավունքից զրկված էին նաեւ կալանավորված անձինք, ինչը նսեմացնում էր անմեղության կանխավարկածի սկզբունքը։ Այս դրույթների լույսի ներքո էլ 1919 թ. հունիսի 21-23-ը Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունում կայացան առաջին եւ միակ խորհրդարանական ընտրությունները։

Հոդվածում պատմական անդրադարձ է կատարվել հայ իրավաքաղաքական իրականության մինչխորհրդային հատվածի ընտրական իրավունքի ընկալմանը։ Քննարկվել են թե՛ ակտիվ (ընտրելու), թե՛ պասիվ (ընտրվելու) ընտրական իրավունքի սահմանափակման հիմքերը ինչպես հայկական պետության բացակայության պայմաններում, այնպես էլ Հայաստանի առաջին Հանրապետության ընդունած իրավական ակտերում։ Հեղինակի կողմից վեր են հանվել եւ մեկնաբանվել արդի օրենսդրության հետ համեմատականներն ու ընդհանուր գծերը։

Երկար տարիներ միջոցառումների անցկացումը հղկել է Երևանի ենթակառուցվածքները `մայրաքաղաքին նախապատրաստելու համար մարդկանց մեծ հոսք, որը դեռ պետք է տեղի ունենա Հայաստանի Հանրապետության այլ քաղաքներում և գյուղերում: Տոնակատարությունների ապակենտրոնացումը մեծ հնարավորություն է ստեղծում կարգավորման համար, հատկապես տնտեսական: Քաղաքը չհյուծելու համար անհրաժեշտ է նախօրոք կազմակերպել միջոցառումը `ռիսկերը վերահսկելու համար: Այս աշխատանքը հիմնականում քննարկում է այն խնդիրները և դրանց հնարավոր լուծումները, որոնք առաջացել են Անկախության օրվա ընթացքում Գյումրիում ՝ Վարդավառում: ՀՀ պետական ​​տոների ապակենտրոնացումը դրական ազդեցություն կունենա բնակավայրի բնակիչների վրա: Միևնույն ժամանակ, դեպի բնակավայր զբոսաշրջիկների մեծ հոսքը կարող է անհարմարություն առաջացնել, որի պատճառով զբոսաշրջիկները վատ տպավորություն կստանան, ինչը ապագայում կդառնա բնակավայր հերթական անգամ չայցելելու պատճառ: Անհարմարություններից մեկն այն է, որ առանց նախնական պատրաստվածության մարդկանց մեծ հոսքը կարող է հանգեցնել սննդի պակասի, ինչը անհարմարություն կառաջացնի ինչպես տեղացիների, այնպես էլ զբոսաշրջիկների համար: Մեկ այլ խնդիր է բնակավայրի սպասարկման ոլորտի անձնակազմը և վերապատրաստումը: Արձակուրդների ընթացքում սպասարկող ռեստորանները, սրճարանները, հացաբուլկեղենները ստիպված են նույն անձնակազմով լայնածավալ աշխատանքներ իրականացնել, ինչը հանգեցնում է ծառայության որակի իջեցմանը ՝ առաջացնելով դժգոհություն և ֆինանսական կորուստներ: Հետևյալ միջոցառումները կարող են ձեռնարկվել `մի շարք նմանատիպ բարդություններից խուսափելու համար: Քաղաքային կամ մարզային կառավարությունների կողմից զբոսաշրջիկների ընդունելության պայմանավորվածությունների կենտրոնացված կառավարում: Հանրային հրապարակներում հիմնական զբոսաշրջային վայրերի ստեղծում: Նման տեղեկատվության վառ օրինակ է շտապօգնության ծառայության զանգը, քանի որ շատերը գիտեն 1-03 հեռախոսահամարի մասին, բայց մարզերում բջջային հեռախոսից զանգելու դեպքում այդ համարը միանում է Արտակարգ իրավիճակների ծառայությանը [2]: քարտեզ, արտակարգ իրավիճակներ Քաղաքային և մարզային և մարզային կառավարման մարմինները պետք է նաև իրականացնեն սպասարկման ոլորտի անձնակազմի, հատկապես միջին և սպասարկման ստորաբաժանումների վերապատրաստում: Ինչպես նշվեց, նույն անձնակազմի հետ աշխատանքը լի է դժվարություններով `զբոսաշրջիկների մեծ հոսքի ժամանակ: Այս խնդրի հնարավոր լուծումը կարող է լինել ժամանակավոր անձնակազմի վերապատրաստումը: Որպեսզի ժամանակավոր աշխատողը, չիմանալով գործի նրբությունները, ավելի շատ խառնաշփոթ չստեղծի, անհրաժեշտ է հավաքագրել նրանց, ովքեր ցանկանում են պատրաստվել որոշակի վայրում, իրադարձությունից մի քանի օր առաջ, որի արդյունքում անձնակազմը կլուծի խնդիրը: Հնարավոր է ներառել ուսանողներ, հատկապես սպասարկման կամ զբոսաշրջության տարբեր դասընթացներից, որոնք արդեն ունեն այսպիսի աշխատանքի քիչ թե շատ փորձ (դա նրանց համար կլինի պրակտիկա, լրացուցիչ ֆինանսավորում): ցույց տվեց սեպտեմբերի 21-ը sectorառայությունների ոլորտի մեկ այլ խնդիր է գույքի վերահսկողությունը: Օրինակ ՝ Գյումրիում ուժեղ քամու և ցրտի պատճառով զբոսաշրջիկները ռեստորանից դուրս գալիս իրենց հետ վերցնում էին ծածկոցներն ու տաք ըմպելիքների բաժակները: Արդյունքում, այդ կազմակերպությունները մնացին առանց սպասքի ՝ չկարողանալով սպասարկել այլ այցելուների ՝ զրկելով նրանց հնարավոր եկամուտներից: Նման դեպքում զբոսաշրջիկները կարող են օգտակար լինել, մեկնելուց առաջ նրանք կկարողանան հեռանալ իրենց վերականգնված կազմակերպություններից: Տեղեկատվությունը կվերադարձվի կենտրոններին, այն իրերը, որոնք կարող են լրացվել տեղեկատվական ոլորտի կազմակերպություններում աշխատողների պակասի պատճառով, հատկապես նրանց, ովքեր ուսումնասիրում են հարակից տուրիզմ, մասնագիտություններ: Իրականացնել ուսանողներին գործնական աշխատանքի ձևաչափով: «Managementառայությունների կառավարման ծառայության ներգրավումը» կարող է օգտվել քաղաքային և մարզային իշխանությունների `տվյալ բնակավայրի այն քաղաքացիների համակարգված գործողություններից, որոնք պատրաստ են մեկ գիշերվա ընթացքում զբոսաշրջիկ ընդունել, բայց նախկինում նման փորձ չեն ունեցել: Անգամ անուղղակիորեն, տեղեկատվությունը բրոշյուրների տեսքով ներկայացնելով, հնարավոր է նախապատրաստել բնակչությանը զբոսաշրջային ընդունելությանը: Այն դեպքերում, երբ սպասվում է մեծ թվով զբոսաշրջիկների այցելություն, հնարավոր է օգտագործել առցանց հարթակ, որտեղ նրանք կկարողանան մեկ գիշերվա ընթացքում ամրագրել ոչ միայն հյուրանոցներում, այլ նաև բնակարաններում: Hotelsիշտ է, հյուրանոցները համեմատաբար հարմարավետ են, բայց գիշերակացը B&B ձևաչափով ունի իր առավելությունները, մասնավորապես, դա թույլ է տալիս օրն անցկացնել տեղականի նման: Եվ, ամենակարևորը, գինն էժան է եզրակացության մեջ: Հայաստանի Հանրապետությունում ներգնա տուրիզմի զարգացումը, որն իրականացվում է պետական ​​տոների ապակենտրոնացման, Tourբոսաշրջության տեղեկատվության անհրաժեշտ կենտրոնների կառուցման, անհրաժեշտ նյութերի մատակարարումը կխթանի զբոսաշրջիկի ժամանցը, կդարձնի այն ավելի անվտանգ, անվտանգ: ուղղել. Howշգրիտ, թե ինչպես ժամանակավոր աշխատուժի վերապատրաստումը, բնակչությունը դեպի զբոսաշրջիկների մեծ հոսք, կնպաստի հարմարավետության բարձրացմանը, քանի որ դա անմիջական տնտեսական, բարոյական և հոգեբանական ազդեցություն կունենա բնակչության վրա: Ընդունելով այն փաստը, որ ենթակառուցվածքները Հայաստանի Հանրապետության գրեթե բոլոր քաղաքներում բավարար են բնակչությանը նախապատրաստում առանց գործող տեղական ինքնակառավարման կառավարման մարմինների կողմից այդպիսի միջոցառումների լիարժեք իրականացմանը ՝ կատարված աշխատանքները ճիշտ ուղղությամբ տանելու համար: ։

Վերջին տարիներին ՀՀ-ում ներքին և ներգնա զբոսաշրջությունը մեծ զարգացում է ապրում։ Բացի մեծաքանակ փառատոններից, տեղի է ունենում նաև սովորական տոների ապակենտրոնացում։ Մի շարք միջոցառումներ, որոնք երրորդ հանրապետության հիմնադրումից ի վեր անցկացվել են Երևանում, կառավարության հորդորով տեղափոխվում են ՀՀ տարբեր բնակավայրեր, օրինակ՝ Անկախության տոնի անցկացումը Գյումրիում սեպտեմբերի 21-ին։

Գիտ. ղեկ.՝ տ.գ.դ., պրոֆ. Ա. ՍարգսյանԳինեգործության պատմությունը Հայաստանում գրեթե նույնքան հինէ, որքան խաղողագործությանը։ «Գինի» բառն առաջացել է հնդեվրոպական նախալեզվից։ Ի սկզբանե այս բառով բնորոշել են խաղողի հյութիխմորումից ստացված խմիչքը։ 1Հայաստանում գինեգործական հիմնական շրջաններն են Արարատի,Արմավիրի, Արագածոտնի, Սյունիքի և Վայոց Ձորի մարզերը։ Արարատյանհարթավայրը գինեգործության խոշորագույն շրջանն է. այստեղ է աճեցվում երկրի խաղողի 60%-ը։ Այս տարածաշրջանում աճեցվող խաղողըպարունակում է արոմատիկ բաղադրիչներ և շաքար, ինչը պայմանավորում էխաղողի արտասովոր համը։ Արարատյան դաշտավայրում կա մոտ 30հողային տեսակ, ինչի արդյունքում տարբեր հողատարածքների վրաաճեցվող խաղողի նույն տեսականին ունի տարբեր համային երանգներ։ Ներկայումս Հայաստանի տարածքում գործում է գինեգործական 43 գործարան։ Հայկական գինու 70%-ն արտահանվում է ԱՊՀ երկրներ, իսկ մնացած մասը` ԱՄՆ և ԵՄ երկրներ։ ՀՀ գինու շուկայում ձեռնարկատիրությանզարգացումը երկրի պարենային մթերքների արտաքին ապրանքաշրջանառության հաշվեկշռի, հանրապետության մակրոտնտեսական ցուցանիշների բարելավման, գյուղական բնակավայրերի աղքատության հաղթահարման կարևորագույն գործոններից է։ Վերջինս պահանջում է հանրապետության խաղողագործության և գինեգործության ճյուղի ավանդույթների,ստեղծված վիճակի համակողմանի ուսումնասիրությունների հիման վրագինու շուկայի զարգացման և մրցունակության բարձրացման խոչընդոտների բացահայտում և դրանց լուծման քաղաքականության ուղղությունների առաջադրում։ Ալկոհոլային խմիչքների շուկայում արտադրության ծավալների փոփոխությունը հստակ կերպով արտացոլվում է ներքոհիշյալ աղյուսակում։ 1 Հարությունյան Ս., Քալանթարյան Ա., Պետրոսյան Հ. և ուրիշներ, «Գինին հայոց ավանդական մշակույթում», Երևան, 2005, էջ 19։ Աղյուսակ 1. ՀՀ-ում ալկոհոլային խմիչքների արտադրության ծավալների փոփոխությունը 2010-2014 թթ.1 (հզ. լիտր)Արտադրանքի անվանումըԽաղողի գինիՇամպայնԿոնյակ Օղի և օղի-լիկյորգարեջուրՏարիՆշված խմիչքների արտադրության 88.1%-ը բաժին է ընկնում կոնյակի,իսկ 9.2%-ը` խաղողի գինու արտադրությանը։ 2010-2014 թթ. արտադրվելէ 30.723 հզ լիտր խաղողի գինի։ 2015 թ. հունվար-նոյեմբեր ամիսներինՀՀ-ում արտադրվել է 2022.3 հզ լիտր՝ նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի 5127.8 հզ լիտրի փոխարեն։ Գինի օգտագործող 70 երկրների ցանկում Հայաստանը զբաղեցնում է68-րդ հորիզոնականը։ Սա չափազանց ցածր ցուցանիշ է, եթե հաշվի առնենք, որ գինեգործության հնագույն օրրաններից մեկը` Արենին գտնվում էՀայաստանում։ Մինչդեռ ալկոհոլ օգտագործող երկրների ցանկում Հայաստանը լավագույն եռյակում է։ Հայաստանում մեկ շնչին բաժին է հասնում16 լիտր ալկոհոլ։ Ըստ պաշտոնական վիճակագրության` մեկ շնչի հաշվովտարեկան օգտագործվում է 1.25 լիտր գինի, 220 գրամ կոնյակ և 5.8 լիտրօղի։ Նշենք, որ գինու մեծ արտադրություն ունեցող երկրներում ճիշտ հակառակ իրավիճակն է. ավելի շատ գինի է սպառվում (1 շնչի հաշվով 50լիտրից ավելի), քան օղի։ Համեմատության համար նշենք, որ Ռուսաստանում տարեկան օգտագործում են 5.5, Սկանդինավյան երկրներում` 15, Ֆիլիպիններում` 21.5, Սինգապուրում` 23.5 լիտր գինի։ Այսպիսով, հենց միայնայն բանի հաշվին, որ մենք` հայերս, օղու փոխարեն գինի նախընտրենք,կարող ենք ունենալ գինու արտադրության և սպառման նկատելի աճ։ Գինու սպառման աճը Հայաստանում 2015 թ-ին 2014 թ. համեմատկազմել է 31%, 2000 թ. համեմատ` 12%։ Վերջին 10 տարվա կտրվածքովսպառման ծավալները ավելացել են 2.3 անգամ։ Գինեգործական արտադրանքի իրացման համար հիմնական շուկանԱՊՀ երկրներն են, առաջին հերթին` Ռուսաստանի Դաշնությունը, այնուհետև Բելառուսի և Ուկրաինայի Հանրապետությունները, իսկ այլ երկրներից գինին համեմատաբար մեծ սպառում ունի Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում։ Աղյուսակ 2, 3-ում ներկայացվել են գինու արտահանման ևներմուծման ծավալները 2013-2014 թթ.։ 1 Տվյալների համար հիմք են ծառայել հետևյալ աղբյուրները` ՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը2010 թ., 2011 թ., 2012 թ., 2013 թ., 2014 թ., 2015 թ. հունվար-դեկտեմբերին։ ՀՀ ԱՎԾ,Երևան, 2010; 2012; 2013; 2014; 2015; Աղյուսակ 2.Խաղողի գինու արտահանման և ներմուծման ծավալները ՀՀ-ում (հզ լիտր)1ՔանակԱրժեք /հզ դոլար/ՔանակԱրժեք /հզ դոլար/ՆերմուծումԱրտահանումԱղյուսակ 3.Վերմուտի և խաղողի այլ բնական գինու՝ ավելացրած բուսական կամհոտավետ նյութեր արտահանման և ներմուծման ծավալները ՀՀ-ում (հզ լիտր) ՔանակԱրժեք /հզ դոլար/ՔանակԱրժեք /հզ դոլար/ՆերմուծումԱրտահանումՆերմուծվող 1լ խաղողի գինու մաքսային արժեքը 2013 թ. կազմել է5.7 դոլար, իսկ 2014 թ.՝ 4.7 դոլար, արտահանվող գինու 1 լիտրի մաքսային արժեքը 2013 թ. կազմել է 3 դոլար, իսկ 2014 թ.՝ 25.98 դոլար։ Ներմուծվող 1 լիտր վերմուտի գինու մաքսային արժեքը 2013 թ. կազմել է 3.4դոլար, իսկ 2014 թ.՝ 3.3 դոլար, արտահանվող գինու 1 լիտրի մաքսայինարժեքը 2013 թ. կազմել է 3 դոլար, իսկ 2014 թ.՝ 0.004 դոլար։ 2015 թ. առաջին կիսամյակի ընթացքում արտահանվել է 628.9 հզլիտր՝ 1657.7 հզ դոլար արժողությամբ, իսկ ներմուծվել է 75.6 հզ լիտր՝360 հզ դոլար մաքսային արժողությամբ։ Վերջին տարիներին ընդլայնվել է գինու արտահանման շուկաների աշխարհագրությունը, մասնավորապես` ոչ մեծ քանակությամբ արտադրանքէ արտահանվում Եվրոպա (հատկապես` Ֆրանսիա, Գերմանիա, Բելգիա,Ավստրիա, Չեխիա, Լեհաստան և Շվեյցարիա), Ավստրալիա և այլն։ Ավստրիալիա /լ/Գերմանիա /հզ լ/Իսպանիա /հզ լ/Իտալիա /հզ լ/Աղյուսակ 4.Ներմուծման ծավալներն՝ ըստ երկրների 2013-2014 թթ. Մաքսային արժեք/հազ դոլար/ՔանակՄաքսային արժեք/հազ դոլար/Քանակ1 Հայաստանի Հանրապետության արտաքին առևտուրն ԱՏԳ ԱԱ-ի ապրանքախմբերով,http։ //customs.am/Shared/Documents/_CI/Customs_Statistics/Import_Statistics/2014/vt_artar_imp _apr_2013_2014.pdf։ Լեհաստան /հզ լ/Լիբանան /հզ լ/Մոլդովիայի Հանրապետություն /հզ լ/Ուկրաինա /հզ լ/Չիլի /հզ լ/ՌԴ /հզ լ/Վրաստան /հզ լ/Ֆրանսիա /հզ լ/ՄիացյալԹագավորություն /լ/Ինչպես երևում է, 2015 թ. 157.5 լիտրով ավելացել են Ավստալիայիցներմուծման ծավալները, սկսել են ներմուծվել նաև Լեհաստանից, Լիբանանից, Միացյալ Թագավորությունից։ Աղյուսակ 5.Արտահանման ծավալներն՝ ըստ երկրների 2013-2014 թթ.Ավստարալիա /լ/Բելգիա /լ/Գեմանիա /հզ լ/Բրազիլիա /լ/Թայվան (Չինաստանի նահանգ) /լ/Լիտվա հազ. լ.Կանադա /հզ լ/Կուբա /լ/Ղազախստան /հզ լ/Միացյալ Նահանգներ /հզ լ/Նիդերլանդներ լՉինաստան /լ/Չեխիայի հանրապետություն /հզ լ/ՌԴ հազ լՎրաստան /հզ լ/ՔանակՄաքսային արժեք/հազ դոլար/Մաքսային արժեք/հազ դոլար/ՔանակԻնչպես երևում է, 2014 թ. Վրաստան արտահանման ծավալներըկրճատվել են 6 հզ լիտրով, ՌԴ՝ ավելացել 485.2 հզ լիտրով, Չինաստան՝44532.3 հզ լիտրով։ ՀՀ գինու շուկան բնորոշվում է սուր մրցակցությամբ, որտեղ կազմակերպությունների մրցակցային դիրքի գնահատման համար նպատակահարմար է գնահատել նրանց կողմից ձեռքբերումների (խաղողի մթերումների) ծավալը և դրանց փոփոխությունը։ ՀՀ-ում գործող գինեգործական ընկերություններից ոչ մեկն, ըստ ՀՀօրենսդրության, մենաշնորհային դիրք չի ունեցել և չունի, սակայն որոշ ընկերություններ ունեն գերիշխող դիրք։ Այսպես, գերիշխող դիրք են ունեցել«Երևանի կոնյակի գործարան» ՓԲԸ-ն և «Գրեյթ-Վելլի» ՀՁ ՍՊԸ-ն։ Սակայն նշված ընկերությունների հետ միասին առաջատար է եղել նաև«Երևանի կոնյակի-գինու-օղու կոմբինատ Արարատ» ԲԲԸ-ն։ Խաղողի հումքի գնումների շուկայում առաջատար դիրք են ունեցել նաև «Գրեյթ-Վելլի»ՀՁ ՍՊԸ-ն (4.16%), «Պռոշյանի կոնյակի գործարան» ՍՊԸ-ն (11.07%),«ՄԱՊ» ՓԲԸ-ն (4.16%), «Սամկոն» ՍՊԸ-ն (4.07%), «Քաղցրաշենի գինուգործարան» ՍՊԸ-ն (4.27%)։ Գինեգործության ոլորտի զարգացումն ունի ինչպես դրական, անպեսէլ բացասաբար ազդեցություն ունեցող գործոններ։ Դրական ադեցությունունեն՝1. ՀՀ գինեգործության լավագույն ավանդույթը, լավագույն պայմանները,տարբեր արտադրատեսակների գծով նախկինում ձեռքբերած համբավը.2. Խաղողի հումքի աճեցման ավանդույթը, ջրի լավ որակը.3. Խաղող վերամշակող ընկերությունների առկայությունը, դրանց զարգացման կարողությունները.4. Գինեգործութան ոլորտում գործող կազմակերպությունների կողմից արտադրվող գինիների մեծ տեսականու առկայությունը։ 1Բացասական ազդեցություն ունեն՝1. Գինեգործության հումքի բազա հանդիսացող խաղողի սորտային կառուցվածքում տեղական ավանդական սորտերի կրճատումը.2. Առանձին տարիներին խաղողագործության համար անբարենպաստ բնակլիմայական պայմանները.3. Գինեգործության ընկերությունների կարողությունների օգտագործմանցածր մակարդակը.4. Մարքեթինգային և գովազդի գործունեության անարդյունավետությունը.Գինեգործության ոլորտում գինեգործական կազմակերպություններիտեխնոլոգիական վերազինման անրաժեշտությունը2.Զարգացման հիմնական ուղիներն են՝1. Խաղողի սելեկցիայի, այգու մշակման ագրոտեխնիկական կատարելագործումը.2. Վիրուսազերծ տնկանյութի արտադրությունը և հիվանդությունների դեմպայքարի արդյունավետ տեխնիկայի ներդրումը, բարձրորակ սորտերիփորձարկումը.3. Արարատյան դաշտավայրում և Վայոց Ձորի մարզում խաղողի այգիներիհիվանդության բացառում։ 1 Հայկական ըմպելիքների ընտրանի, Երևան, 2002, էջ 150։ 2 Ղազարյան Ա., ՀՀ գինեգործական կազմակերպությունների մրցունակությունը և այդ պայմանավորող գործունեությունը։ Տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ և կառավարում 2։ Երևան,Էնցիկլոպեդիա-Արմենիա հրատ. 2010, էջ 102-121։ Քնարիկ ԽաչատրյանԳԻՆՈՒ ՈԼՈՐՏԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր՝ գինեգործություն, արտահանում, ներմուծում, մաքսային արժեք։

19-րդ դարի վերջին Հայաստանում արդեն ձևավորվել էր գինու և կոնյակի խոշոր արդյունաբերական արտադրություն։ Գինեգործության ճյուղի տեսակարար կշիռը հանրապետության սննդարդյունաբերության եկամուտների մեջ կազմում է 37.4%, իսկ վերջինիս տեսակարար կշիռը հանրապետության արդյունաբերական արտադրանքի կառուցվածքում հասնում է 16.7%-ի։ Ոլորտն ունի զարգացմանն խոչընդոտող որոշակի գործոններ, որոնց համար անհրաժեշտ է իրականացնել մի շարք միջոցառումներ (խաղողի սելեկցիայի զարգացում, առավել բարձրորակ սորտերի փորձարկում, բերքահավաքի ժամկետների և հավաքագրման պարբերականության պահանջների ապահովում և այլն)։

Քիմիական գիտության ամենակարևոր խնդիրներից մեկը կենսաբանորեն ակտիվ նոր նյութերի սինթեզումն է, դրանց հիման վրա ավելի արդյունավետ դեղամիջոցների արտադրությունը, որոնք կունենան բարձր ընտրողականություն և ցածր թունավորություն: Հնարավոր է հայտնաբերել և ընդլայնել նուրբ օրգանական սինթեզի արտադրանքի օգտագործման նոր ոլորտներ: Բժշկության մեջ օգտագործվող կենսաակտիվ նյութերի մեծ մասը թթվածին պարունակող հետերոցիկլիկ միացություններ են, ներառյալ ֆունկցիոնալացված լակտոնները: Շատ հագեցած լակտոնների ֆունկցիոնալորեն փոխարինված ածանցյալները գտել են դրանց կիրառումը տարբեր ոլորտներում, ինչպիսիք են թունաքիմիկատները, բույսերի աճի խթանիչները, դեղերը և այլն: Կենսաբանական ակտիվությամբ չհագեցած γ- լակտոնները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում ինչպես տեսական քիմիայի ոլորտում, այնպես էլ ագրոքիմիայում դեղերի արտադրության մեջ [7, 8]: Բնական ալկալոիդ սերժինը մեկուսացված է Ceropegia juncea բույսից, որն օգտագործվում է ավանդական բժշկության մեջ, ունի հանգստացնող, հակաբորբոքային, ցավազրկող և խոցային հատկություններ: Սերգեյնի ալկալոիդային կառուցվածքը հագեցած γ-լակտոնների և պիրիդոնային ցիկլի խտացրած հետերոցիկլային համակարգ է: Լակտոնների շարքում ամենաակտիվը այն նյութերն են, որոնք պարունակում են անուշաբույր կամ չհագեցած փոխարինիչներ: Բնական ալկալոիդի կառուցվածքը Serpezhin- ը պարզաբանվել և հաստատվել է որպես 1,1,5-տրիմեթիլ-ֆուրո [3,4-գ] -պիրիդին -3,4 (1H, 5H) -դիոն [5]: Սերպեգինի առաջին սինթեզն առաջարկել է պրոֆեսոր Գի Կեկին և, հիմնվելով 3-N, N-diisopropylcarbamoyl-2-methoxypyridine- ի քիմիական փոխարկման վրա, համաձայն հետևյալ սխեմայի [6]: N- փոխարինված ֆուրոպիրիդոնների արտադրության համար քիմիական վերափոխման մի շարք աշխատանքներ հրատարակվել են Կայգորոդովայի և Սերպեժինի և ալկալոիդների անալոգների կողմից [1-3]: Այս սինթեզների համար օգտագործվել է 2-քլորոցյանոպիրիդին: NN (iPr) 2OONON (iPr) 2OOHNOOONHOOO68% 91% 68% 70% NOOONClOCNNClOONHOOO Հեղինակները կարծում են, որ այս դասի միացությունների ուսումնասիրությունը խոստումնալից է գործնական օգտագործման համար: Նրանց կարծիքով, այս միացության նկատմամբ հետաքրքրությունը պայմանավորված է դրա հնարավոր օգտագործմամբ ՝ վիտամին B6- պիրիդոկինի սինթեզում: Նրանք հետագայում ուսումնասիրեցին 6-մեթիլ-3-օքսո-4-քլոր-1 Հ-ֆուրո [3,4-C] պիրիդինի փոխազդեցությունը թիոացաթթվի հետ: Ձեռք է բերվել 2 (5H) - ֆուրանոնով խտացրած 2 (1H) - պիրիդինիոնով: Ստացված միացությունն այնուհետ խտացրեց տարբեր ֆուրան-տիոֆենկարբալդեհիդներով: Միացությունների այս շարքում հայտնաբերվել են խնձորի սերմերի աճն ակտիվացնելու հատկությամբ օժտված միացություններ: Օգտագործելով խնձորի սերմերը 24 ժամ թրջելու նախնական մեթոդը, պարզվեց, որ սինթեզված միացությունն ունեցել է բարձր աճ ակտիվացնող ակտիվություն `համեմատած գիբերելլինի հետ, 0.0005% օպտիմալ կոնցենտրացիայով, և կառուցվածքով չի զիջում անալոգային քրոտոնլակտոնին, ընդ որում դա ավելի ուժեղ էր: ԵՊՀ օրգանական քիմիայի ամբիոնի աշխատակազմն առաջարկել և հրատարակել է սերպեզինի ալկալոիդի և դրա 3-կարբոէթօքսիլակտոնիտրիլի չհագեցած ածանցյալների ունիվերսալ մեթոդ [11, 12]: Մեթոդը թույլ է տալիս օգտագործել տարբեր լակտոններ: ամիններ Մեթոդը հիմնված է 3-կարբոէթօքսի-4,5,5-տրիմեթիլ-ֆուրանոն -2 և դիմեթիլֆորմամիդ դիմեթիլացետատի փոխազդեցության վրա ստացված դիմեթիլամինովինի ածանցյալների առաջնային ամինների հետ, որը ցուցադրվում է ըստ հետևյալ սխեմայի: պարունակում է լակտոնային օղակ, օժտված է արդյունավետ կենսաբանական ակտիվությամբ [4]: Փարիզ -6 համալսարանի հետազոտողները ուսումնասիրել են սերժենի ՝ որպես պրոտեազոմային ինհիբիտորների, ալկալոիդային ածանցյալ ածանցյալների գործունեությունը: Մեթոդը հարմար է և թույլ է տալիս պիրիդոնի ցիկլում բազում ատոմային ազոտի ածանցյալների սինթեզ: Նախկինում ցույց է տրվել, որ ալկալոիդ սերպեժինի N- փոխարինված որոշ ածանցյալներ օժտված են կենսաբանական ակտիվությամբ [9, 12]: Հաշվի առնելով NOClO (NH4) 2CSNOOSNH2NH2Cl NOSOXRCHO + -XRNOSOX = O, SR = H, CH3, Br մեթոդը, որը ԵՊՀ օրգանական քիմիայի ամբիոնում մշակված եղանակային պայմանների լայն շրջանակ ունի, այս աշխատանքում փորձել ենք օգտագործել լակտոններ տարբեր C-5 ատոմներով: Որպես սկզբնական α-keto ալկոհոլ օգտագործեցինք 3-հիդրօքսի-3-մեթիլպենտեն-4-օ `չհագեցած փոխարինիչների հետ հետերոցիկլային համակարգեր ստանալու համար: Նատրիումի էթիլային էթանատի էթիլային սպիրտի առկայության դեպքում մալոնաթթվի դիէթիլային էսթերի հետ դրա փոխազդեցությունը եռման պայմաններում տալիս է 3-կարբոէթօքսի-4,5-դիմեթիլ-5-վինիլ-ֆուրանոն -2 (5 Հ): Ստացված լակտոնի արձագանքը դիմեթիլֆորմամիդ դիմեթիլացետատի հետ եռման պայմաններում ստացվել է տրված միացության 4-դիմեթիլամինովինիլային նոր ածանցյալը ՝ համաձայն հետևյալ սխեմայի: Ստացված միացությունը մուգ կարմիր բյուրեղային նյութ է: Ազոտիատոմում տարբեր փոխարինիչներով նոր ածանցյալներ ստանալու համար օձի ալկալոիդ C-1 ատոմից ստացված նյութը ազոտիատոմում արձագանքել են ալիֆատիկ ամիններով, ցիկլոհեքսիլամինով և 1,1 dimethylethylenediamine- ով: ԵՊՀ օրգանական քիմիայի ամբիոնում կատարված ուսումնասիրությունների համաձայն `նախ տեղի է ունենում վերամարմացում, որն ուղեկցվում է գազային դիմեթիլամինի արտանետմամբ, այնուհետև տեղի է ունենում հեծանվավազք, որն ուղեկցվում է էթիլային սպիրտի հեռացումով: Ստացված նյութը սպիտակ փոշի է: Սերպեզինի ազոտի ատոմի մոտակայքում նոր ֆենիլային փոխարինողներով ածանցյալներ ստանալու համար մենք այս ռեակցիայի մեջ օգտագործեցինք բուրմունքային ամիններ բենզիլամին և ֆենիլէթիլամին: N (CH3) 2CH (OCH3) 2OOHOC2H5OC2H5OOC2H5ONaC2H5OHOOC2H5OO + OOOC2H5ONNH2R-NH (CH3) 2NOOOROONOOC2H5NH2R-NH (CH3) 2NOOOROONOOC2H5NH2R-NH (CH3) 2NOOOROONOOC2H5NH2R-NH (CH3) 2OONHROOC2O ի տարբերություն, ածխաջրածնային ջերմաստիճանում, , Նախկինում ԵՊՀ օրգանական քիմիայի ամբիոնում սինթեզվում էր սերպեզինի ալկալոիդ ածանցյալը: [9] Հետագայում հեղինակները հաջողությամբ օգտագործեցին նրա սինթետիկ հնարավորությունները `մի շարք հետաքրքիր արձագանքներ կատարելու համար: Այն ստանալու համար որպես ելակետային միացություն օգտագործվել է 3-կարբոէթօքսի-4,5,5-տրիմեթիլֆուրանոն -2 (5 Հ): Օգտագործվել է dimethylformamide- ի օգտագործմամբ սխեման `օգտագործելով dimethyl acetate, և նպատակային բաղադրությունը ստացվել է 65% եկամտաբերությամբ: Ստացված սերժինի կառուցվածքային անալոգը հետաքրքրություն է առաջացնում հետերոցիկլային համակարգերի ավելի քիչ ուսումնասիրված դասի միացությունների սինթեզում ֆուրոպիրիդինի և ամինի փոխարինիչների հետ [9, 10]: Վինիլային խումբ պարունակող նորցեպինը ստացվել է նա-3-կարբամոյլ-4,5-դիմեթիլ-5-վինիլ-ֆուրանոն -2 (5 Հ) -ից: Մենք այն դնում ենք ռեակցիայի մեջ dimethylformamide dimethyl acetate- ի հետ փոխազդեցության մեջ, մենք առանձնացնում էինք թիրախային նոր սերնդի ածանցյալը: Այսպիսով, առաջին անգամ մենք սերպեզինի ալկալոիդի լակտոնային ցիկլում վինիլային փոխարինիչների հետ սինթեզեցինք ֆունկցիոնալացված նոր ածանցյալներ վինիլային փոխարինիչներով և ազոտի ատոմի վրա ստացանք տարբեր փոխարինիչներ. Մենք իրականացրինք լակտոնային օղակում վինիլային խումբ պարունակող norserpezhine alkaloid- ի հակառակ սինթեզը: Ստացված միացությունները գտնվում են կենսաբանական փորձարկման փուլում: Ստացված NHOOONOOOH NOOClNOONHRPCl5NH2RClR =, OONOC2H5ONH3-NH (CH3) 2-C2H5OHNOOOONH2OON (CH3) 2CH (OCH3) 2OONH2ON NHOOO Բաղադրությունների կառուցվածքն ապացուցվել է Գրականություն Նանե Ավագյան Ալկալոիդի կառուցվածքային անալոգների պահպանման կառուցվածքը ։

Բժշկության մեջ օգտագործվող կենսաակտիվ նյութերի զգալի մասը թթվածին և ազոտ պարունակող հետերոցիկլիկ միացություններ են, այդ թվում նաև ֆունկցիոնալիզացված լակտոնները։ Սերպեժին ալկալոիդի կառուցվածքը որոշված է որպես չհագեցած γ-լակտոնի և պիրիդինի բիցիկլիկ կոնդենսված համակարգ։ Բնական ալկալոիդ սերպեժինը անջատվել է Ceropegia juncea բույսից, որն օգտագործվում է ավանդական բժշկության մեջ և օժտված է տրանկվիլիզատոր, հակաբորբոքային, ցավազրկող և հակախոցային հատկություններով։ Մեր կողմից առաջին անգամ ստացվել են սերպեժին ալկալոիդի նոր ֆունկցիոնալիզացված ածանցյալներ՝ վինիլային տեղակալիչով լակտոնային ցիկլի C-1 ատոմի և տարբեր տեղակալիչներով պիրիդինային ցիկլի ազոտի ատոմի մոտ։ Իրականացրել ենք լակտոնային օղակում վինիլային խումբ պարունակող սերպեժին ալկալոիդի անալոգների հանդիպակաց սինթեզ։ Ստացված միացությունները գտնվում են կենսաբանական թեստավորման փուլում։ Ստացված միացությունների կառուցվածքը ապացուցվել է ԻԿ և ՄՄՌ սպեկտրների տվյալներով, մաքրությունը վերահսկվել է նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիայի մեթոդով։

Գիտ. ղեկ.՝ տ.գ.դ., պրոֆ. Ա. ՄարկոսյանՄինչև 1970-ական թթ. երկրների զարգացման առաջնահերթությունները խարսխված էին «աճ», «զարգացում» գաղափարների շուրջ։ Համարվում էր, որ գլոբալ մակարդակով տնտեսական աճը վաղ թե ուշ կհանգեցնի թույլ զարգացած երկրներում աճի խթանմանը և ազգամիջյան անհավասարությունների մեղմմանը։ Այնուամենայնիվ, 20-րդ դարի գլոբալ մարտահրավերները՝ աղքատություն, աճող անհավասարություն, շրջակա միջավայրի վատթարացում, ստիպեցին միջազգային հանրությանը միջոցներձեռնարկել վերջիններիս հաղթահարման ուղղությամբ։ Որպես այդպիսին, 1970-ական թթ. սկզբից սկսեց շրջանառվել «կայունզարգացում» գաղափարը, որը միջազգային հարթակում առաջին անգամքննարկվեց 1972 թ. Ստոկհոլմում Միավորված ազգերի կազմակերպության «Մարդու շրջակա միջավայրը» համաժողովի շրջանակում՝ շեշտադրելով առողջ և կենսունակ շրջակա միջավայրի պահպանման անհրաժեշտության վերաբերյալ խնդիրները։ Հիմք դրվեց այն տեսլականին, որտնտեսական գործունեության ընթացքում պետք է հաշվի առնել ոչ միայնտնտեսական, այլև էկոլոգիական օրենքները1։ Հետագա զարգացումները, մասնավորապես՝ շրջակա միջավայրի ևբնական ռեսուրսների վիճակի շարունակական վատթարացումը և սոցիալտնտեսական զարգացման վրա բացասական ազդեցությունը, վկայեցին,որ անհրաժեշտ է հետևողական լինել և առկա իրավիճակի հասցեագրմաննպատակով շարունակական միջոցառումներ ձեռնարկել։ Այդ առումով բեկումնային կարելի է համարել 1987 թ. Շրջակա միջավայրի և զարգացման միջազգային հանձնաժողովի գործունեությունը,որի հրապարակած փաստաթուղթը՝ Բրունդտլյան զեկույցը, նշանավորվում է «կայուն զարգացում» հասկացության առավել շատ հղվող սահմանման ձևակերպմամբ2, ըստ որի՝ կայուն է համարվում այնպիսի զարգացումը, որը հնարավորություն է ընձեռում բավարարել ներկա պահանջմունքները, առանց վտանգելու ապագա սերունդների համար նման հնարավորությունը։ Վերջինս հիմք հանդիսացավ կայուն զարգացման գաղափարախոսության հետագա ինստիտուցիոնալացման համար։ Մասնավորապես, 1992 թ. Ռիոյի Երկրի գագաթնաժողովում ընդունվեց 21-րդ դարում շրջակա միջավայրի պահպանության և զարգացման օրակարգայինփաստաթուղթ՝ «Օրակարգ 21» անվամբ, որում արդեն հռչակվեց համընդհանուր ընկալումն այն մասին, որ էկոլոգիական խնդիրները գլոբալ բնույթունեն, հանուն որոնց լուծման անհրաժեշտ է ջանքերի համատեղում ևմիասնական պայքար։ Այդպիսով համաձայնություն ձեռք բերվեց, որ յուրաքանչյուր երկիր պետք է ընդուներ և առաջնորդվեր կայուն զարգացմանռազմավարությամբ, որը կհանդիսանար վերջիններիս զարգացման ուղենիշային փաստաթուղթը1։ Նախատեսվում էր տնտեսական զարգացման,սոցիալական արդարության և շրջակա միջավայրի պահպանության ուղղությամբ իրականացվող քաղաքականությունների ներդաշնակեցում։ Ժամանակը վկայեց, որ նման քաղաքականությունը գործնականում շատ ավելի բարդ է կիրառել, և իրական առաջընթաց գլոբալ առումով չգրանցվեց,քանի որ ազգային մակարդակում տնտեսական աճի բարձր ցուցանիշներիապահովման նպատակադրումը շատ ավելի առաջնահերթ է, քան նշվածմյուս երկու բաղադրիչների ապահովման ուղղությամբ ներդրվող ջանքերը։ Արդյունքում, եթե 1992 թ. համեմատ 2014 թ. արձանագրվել է գլոբալտնտեսության մոտ 68%-ով2 աճ, մյուս կողմից բնակչության աննախադեպ՝7.26 մլրդ3 աճ՝ 2014 թ. 1992 թ. 5.5 մլրդի համեմատ, ապա զարգացմանգործող մոդելները շարունակել են առավել մեծ վտանգ սպառնալ շրջակամիջավայրին։ 1970 թ. համեմատ 2008 թ. գլոբալ կենսաբազմազանությունը մոտ 28%-ով4 կրճատվել է, իսկ մարդկությանն անհրաժեշտ էկոհամակարգային ծառայությունների մոտ 2/3-ը5 նվազման ընթացքում են։ Ածխաթթու գազի արտանետումների ծավալը 2011 թ. 1990 թ. համեմատ աճել է56.1%-ով6։ Այս ամենը մեծացնում է կլիմայի փոփոխության ռիսկերը՝ հնարավոր բոլոր բացասական հետևանքներով։ Նման վիճակագրությունը, ինչպես նաև 2008-2010 թթ. Ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը ստիպեցին միջազգային հանրությանըվերսկսել ժամանակակից տնտեսական պարադիգմայի փոփոխման վերաբերյալ բանավեճերը։ Հաճախ քննարկվող թեմաներից էր երկրների կողմից «կանաչ» տնտեսության սկզբունքների ներդրումը ՝ որպես ռեսուրսների կրճատման և կլիմայի փոփոխության դեմ պայքարի միջոց, այսինքն՝ առկա խնդիրներիհաղթահարման նպատակով առավել շեշտադրվում էր տնտեսական գործիքների կիրառման անհրաժեշտությունը։ http։ //data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD/countries. 3 World Development Indicators։ Population dynamics 2.1, The World Bank, 2015,http։ //wdi.worldbank.org/table/2.1.Resilient Planet։ A future worth choosing”. NY։ United Nations, 2012, p. 19,6 World Development Indicators։ Trends in greenhouse gas emissions 3.9, The World Bank,2015, http։ //wdi.worldbank.org/table/3.9.Գլոբալ հարթակում այդ գաղափարն առաջին անգամ միջկառավարական մակարդակում քննարկվել է 2005 թ. Բնապահպանության և զարգացման 5-րդ նախարարական համաժողովում։ Հետագայում՝ 2012 թ., ՄԱԿ Ռիո+20 կայուն զարգացման գագաթնաժողովի հռչակագրում1, արդեն հստակ ամրագրվեց, որ «կանաչ» տնտեսությունը կայուն զարգացման հանգեցնող գործողությունների վրա հիմնվածուղի է։ Այսինքն՝ միջազգային հարթակներում համաշխարհային զարգացման նոր պարադիգմայի անկյունաքարային տարրերից է դիտարկվում«կանաչ» տնտեսությանն անցումը՝ որպես ահագնացող բնապահպանական խնդիրների լուծման և ներդաշնակ տնտեսական աճի ուղի։ Համաձայն Միավորված ազգերի կազմակերպության Բնապահպանական ծրագրի զեկույցի2՝ «կանաչ» տնտեսությունը տնտեսական համակարգէ, որը հանգեցնում է մարդկանց բարեկեցության աճին և սոցիալական արդարության՝ միաժամանակ զգալիորեն կրճատելով բնապահպանականռիսկերը և ռեսուրսային սակավությունը։ Այս համակարգի շրջանակում ներդրումային որոշումներ կայացնելիստնտեսվարող սուբյեկտներն առաջնորդվում են հետևյալ սկզբունքներով.1. ածխածնային արտանետումների և աղտոտման կրճատում, 2. էներգետիկ և ռեսուրսային արդյունավետության ընդլայնում,3. կենսաբազմազանության և էկոհամակարգային ծառայությունների կորստիկանխում։ Բազմաթիվ հրապարակումների ուսումնասիրությունից կարելի է հանգել այն եզրակացության, որ «կանաչ» տնտեսության պայմաններումներդրումային առաջնահերթությունը տրվում է հետևյալ ոլորտներին3. վերականգնվող էներգետիկա, էներգաարդյունավետ կառույցներ, ցածր ածխածնային տրանսպորտ, էկոտուրիզմ, կայուն գյուղատնտեսություն և անտառների կառավարում, կայուն ձկնաբուծություն, մաքուր տեխնոլոգիաներ և արդյունաբերական պրոցեսներ, թափոնների բարելավված կառավարում, ջրամատակարարման բարելավում։ Այդ ներդրումները պետք է ուղեկցվեն պետական ծախսերի և աջակցության այնպիսի ուղղվածությամբ, որոնք կխթանեն ներդրումներն այդոլորտներում՝ այդպիսով ստեղծելով բարենպաստ միջավայր։ Այսինքն՝ միջավայրաստեղծ կամ շրջանակային քաղաքականության միջոցառումներըպետք է թիրախավորեն մասնավորապես «կանաչ» նորարարությունները,պետական գնումները և հարկային համակարգի բարեփոխումները։ ԸնդReform”, UNEP, 2010, p. 3, և հեղինակի դիտարկումներ.որում, այս գործընթացը պետք է ուղեկցվի համապատասխան ստանդարտների և վերահսկողական համակարգի ներդրմամբ և սպառողների ևարտադրողների շրջանում իրազեկվածության ընդլայնմամբ։ Ըստ այդմ, «կանաչ» տնտեսության շրջանակը սխեմատիկորեն կարելիէ ներկայացնել հետևյալ գծապատկերով.«Կանաչ» ներդրումներՈլորտներ Վերականգնվողէներգետիկա Ցածր ածխածնայինտրանսպորտ Էներգաարդյունավետկառույցներ Էկոտուրիզմ ԿայունԲարենպաստմիջավայր ապահովողքաղաքականություն «կանաչ» նորարարու «կանաչ» գնումներ «կանաչ» հարկայինթյուններբարեփոխումներ համապատասխանստանդարտներ ևվերահսկողություն իրազեկվածությանընդլայնում սպառողների և արտադրողներիշրջանում «Կանաչ» աշխատատեղեր «Կանաչ»ապրանքներգյուղատնտեսություն ևանտառների կառավարում Կայուն ձկնաբուծություն Մաքուր տեխնոլոգիաներև արդյունավերականպրոցեսներ Թափոնների բարելավվածկառավարում ՋրամատակարարմանբարելավումԳծ. 1Ձախ մասում ներկայացվում են միջավայրաստեղծ կամ շրջանակայինքաղաքականության ուղղությունները, որոնք խթանիչ և կարգավորիչ ազդեցություն պետք է ունենան «կանաչ» տնտեսության պոտենցիալ ունեցողոլորտներ ներդրումների ուղղորդման համար։ Արդյունքում տնտեսությունում կստեղծվեն «կանաչ» աշխատատեղեր և կարտադրվեն «կանաչ» ապրանքներ։ Ընդ որում, այս համատեքստում «կանաչ» հատկանիշով բնորոշվող հասկացությունները կամ գործունեության տեսակները հանգեցնում ենածխածնային արտանետումների և աղտոտման կրճատման, էներգետիկ ևռեսուրսային արդյունավետության ընդլայնման և կենսաբազմազանության, ինչպես նաև էկոհամակարգային ծառայությունների կորստի կանխման։ ՀՀ ծրագրային և իրավական դաշտի վերլուծութան արդյունքում կարող ենք եզրակացնել, որ «կանաչ» տնտեսության տարրերը ներառված ենմի շարք ոլորտային ռազմավարական և ծրագրային փաստաթղթերում ևիրավական ակտերում. մասնավորապես՝ պլանավորման համընդգրկունփաստաթղթերում, ինչպիսիք են ՀՀ հեռանկարային զարգացման 20142025 թթ. ռազմավարական ծրագիրը, ՀՀ կառավարության 2014-2017թթ. ծրագիրը։ Ոլորտային փաստաթղթերից են Բնապահպանության ոլորտի նորարարական ֆինանսատնտեսական մեխանիզմների ստեղծման հայեցակարգը (2013 թ.), «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության մասին» ՀՀ օրենքը (2014 թ.), ՀՀ էներգախնայողության և վերականգնվող էներգետիկայի ազգային ծրագիրը (2007 թ.)և մի շարք այլ ոլորտային փաստաթղթեր։ Միաժամանակ, Հայաստանում զարգացման տարբեր միջազգայինկազմակերպությունների աջակցությամբ իրականացվում են մի շարքծրագրեր նշված ոլորտներում։ Կարելի է նշել Եվրամիության Արևելյանգործընկերություն ծրագիրը, Համաշխարհային բանկի, Ասիական զարգացման բանկի, Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի բազմաթիվ ոլորտային ներդրումային ծրագրեր։ Երկրների փորձի վերլուծությունը վկայում է, որ «կանաչ» տնտեսության սկզբունքների ներդրման գործընթացը բնորոշվում է տարբեր հարթություններում առկա մի շարք խնդիրներով և խոչընդոտներով։ Ընդհանուր քաղաքականության տեսանկյունից նման բարեփոխումների համար անհրաժեշտ պայման է դիտարկվում քաղաքական կամքիառկայությունը՝ մեկնարկած գործընթացների շարունակականություննապահովելու և բարեհաջող կայացնելու նպատակով։ Ընդ որում, միջազգային կազմակերպությունների հետ համագործակցության տարբեր ձևաչափերը, ինչպես նաև գիտական հետազոտությունները կարող են կատալիզատոր հանդիսանալ այդ գործընթացների առաջմղման գործում։ Չափազանց կարևոր է էկոլոգիական կրթվածության ապահովումը դեռ վաղ տարիքից՝ բնակչության շրջանում պատասխանատու սպառողական և արտադրական վարքագիծ ձևավորելու նպատակով։ ՀՀ առնչվող օրենսդրական դաշտի վերլուծությունը վկայում է, որ չափազանց կարևոր է բնապահպանական օրենսդրության արդիականացումը, այդ թվում՝ շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման ևռազմավարական էկոլոգիական գնահատման օրենսդրական շրջանակիկայացման, բնօգտագործման և բնապահպանական վճարների վերանայման, էկոհամակարգային ծառայությունների վճարների համակարգիներդրման միջոցով և այլն։ Պետության կողմից տրամադրվող բնապահպանական տեսանկյունից ոչ արդյունավետ սուբսիդիաների վերանայումը,«կանաչ» պետական գնումների և էկոպիտակավորման համակարգի ներդրումը նույնպես համարվում են համակարգի բաղադրիչ տարրերից։ Տնտեսության ոլորտների առումով մի շարք դժվարություններ են առկա մի կողմից տնտեսական զարգացման առաջնահերթության, մյուս կողմից՝ հանքային արդյունաբերության և մաքուր գյուղատնտեսության ուտուրիզմի համատեղման առումով։ Անհրաժեշտ է դեռևս քայլեր ձեռնարկել«կանաչ» տրանսպորտի սկզբունքների ներդրման ուղղությամբ, կանոնակարգել ձկնաբուծության, սերմերի ներկրման և թունաքիմիկատների օգտագործման ոլորտները, մշակել և ընդունել «կանաչ» տեխնոլոգիաներիներդրմանը նպաստող ստանդարտներ և տեխնիկական կարգավորումներ։ Նման բարեփոխումների իրականացումն ապահովելու նպատակովանհրաժեշտ է նաև ոլորտային հետազոտությունների միջոցով բացահայտել ֆինանսական կարիքները։ Ներկայումս բնագավառի հիմնական ծրագրերն իրականացվում ենմիջազգային դոնոր կազմակերպությունների հետ համագործակցությամբ։ Այս առումով, հաշվի առնելով հատկապես մասնավոր հատվածի մեծ դերակատարումը նշված գործընթացներում, քանի որ ներդրումների մեծ մասը պետք է իրականացվեն հենց մասնավոր կազմակերպությունների կողմից, անհրաժեշտ է մասնավոր ներդրումների խթանման նպատակով վարկավորման այնպիսի սխեմաներ և ֆինանսավորման այնպիսի մեխանիզմներ կիրառել, որոնք հնարավորություն կընձեռեն տնտեսական շահը համադրել էկոլոգիական նկատառումների հետ։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ Հայաստանն արդեն իսկ ընդգրկված է զարգացման միջազգային գործընթացներում և երկրում համապատասխան ուղղություններով բարեփոխումներ իրականացվում են, սակայնառաջնահերթ ուղղությունները հատկապես միջավայրաստեղծ քաղաքականության մասով ծրագրային մակարդակում թիրախավորելու, առնչվողօրենսդրական դաշտը վերանայելու, ինչպես նաև համապատասխան գերակա ոլորտները բացահայտելու և հասցեական աջակցություն տրամադրելու նպատակով անհրաժեշտ է դեռևս համապատասխան ուսումնասիրություններ կատարել և գնահատել երկրի պոտենցիալը, այնուհետև զարգացման տվյալ փուլի կարիքներից ելնելով՝ համապատասխան ռազմավարական կամ հայեցակարգային փաստաթղթում սահմանել երկրի գերակայությունները «կանաչ» տնտեսության սկզբունքների ներդրման ուղղությամբ՝։ ԱՆՑՈՒՄԸ «ԿԱՆԱՉ» ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ՝ ՈՐՊԵՍ ԿԱՅՈՒՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆԼուսինե ՀարությունյանՆԱԽԱՊԱՅՄԱՆԲանալի բառեր՝ կայուն զարգացում, «կանաչ»տնտեսություն, շրջանակայինքաղաքականություն, ներդրումներ։

Կայուն զարգացման տեսլականը ավելի քան չորս տասնամյակ հանդիսացել է «փրկօղակ» միջազգային հանրության համար՝ գլոբալ մարտահրավերների՝ աղքատության, աճող անհավասարության և շրջակա միջավայրի վատթարացման խնդիրների հասցեագրման նպատակով։ Այնուամենայնիվ, 21-րդ դարի սկզբին արձանագրված ոչ գոհացուցիչ արդյունքները բարելավելու նպատակով շեշտադրվեց հատկապես տնտեսական մեխանիզմների դերը այդ գործում՝ կարևորելով անցումը «կանաչ» տնտեսության։ Հոդվածում վերլուծվել են «կանաչ» տնտեսության հիմնական տարրերը և քաղաքականության ուղղությունները։ Ներկայացվել են ՀՀ-ում վերջիններիս ներդըրման հետ կապված առանցքային խոչընդոտները, առաջարկվել են նշված խոչընդոտների հաղթահարման ուղղություններ և պլանավորման մակարդակում անհրաժեշտ մեկնարկային քայլեր։

Սոցիալ-քաղաքական, տնտեսական և մշակութային փոխհարաբերակցությունները կարևոր դեր են խաղում երկրից երկիր մարդկանցտեղաշարժերի գործում՝ անկախ երկրի զարգացող (զարգացած) լինելուկամ անցումային տնտեսություն ունենալու փաստից։ Բազմաբնույթլինելով՝ միգրացիան կապված է նմանատիպ փոխհարաբերակցությունների հետ և ազդում է զարգացման գործընթացների վրա։ Տնտեսական անհավասարակշռությունները, աղքատությունը և շրջակամիջավայրիև խաղաղությանբացակայության, մարդու իրավունքների ոտնահարման հետ մեկտեղ,ինչպես նաև անարդարության և դեմոկրատական հաստատություններիզարգացածության տատանվող աստճանները բոլոր այն գործոններն են,որոնք ազդում են միգրացիայի վրա։ Գնահատված է, որ միջազգայինմիգրանտների թիվն աշխարհում փախստականների հետ ներառյալ 125հետընթացը, անվտանգությանմիլիոն է կազմում, որի կեսը զարգացող երկրներում են [5]։ Վերջինտարիներին աշխարհի զարգացած հիմնական ընդունող երկրներումտարեկան կտրվածքով գրանցվել է մոտավորապես 1.4 միլիոն մարդուներհոսք, որոնց մոտ երկու երրորդը եկել է զարգացող երկրներից [5]։ Ընդհանուր առմամբ միգրացիան կարող է դրական ազդեցությունունենալ և՛ ելքի, և՛ ընդունող երկրների վրա՝ ելքի երկրին տրամադրելովդրամական փոխանցումներ, իսկ ընդունող երկրին ապահովելանհրաժեշտ մարդկային ռեսուրսներով։ Միգրացիան(հատկապեսմիջազգային միգրացիան) ապահովումէ նաև հմտություններիփոխանակում և նպաստում է մշակութային հարստացմանը։ Կայունտնտեսական աճը, ունենալով զարգացման ռազմավարություններ,որոնք համապատասխանում են այս նպատակին, անհրաժեշտ միջոց ենհանդիսանում այս խնդրի լուծման հարցում։ Ի լրումն, կարելի է ավելիարդյունավետ օգտագործել էմիգրանտների պոտենցիալ ներդրումընրանց ելքի երկրի տնտեսական զարգացման գործում։ թվաքանակիևփոփոխությանԻ տարբերություն բնական շարժումների, որոնք հանդես են գալիսբնակչությանկառուցվածքիփոփոխությունների ներքին աղբյուր, միգրացիան արտաքին հոսքն է,որը ցույց է տալիս մարդկանց որոշակի ամբողջություն՝ այլամբողջությունների հետ փոխհարաբերությունների արդյունքը։ Այդփոխհարաբերությունների արդյունքը միգրացիոն սալդոն է (աճ կամնվազում) [3]։ Միգրացիան, որն ուղեկցվում է բնակավայրից տեղափոխությամբ,այսինքն՝ վերաբնակեցմամբ, ընդգրկում է երեք փուլ. Նախապատրաստական փուլը բնակչության տարածքայինշարժունության ձևավորման գործընթացն է։  Հիմնական փուլը բնակչության վերաբնակեցման գործընթացն է։  Ավարտական փուլը վերաբնակների հարմարվելն է նոր տեղում։ «Միգրացիոն շարժունակություն» կամ «շարժունություն» (լատ.՝ mobilis)հասկացությունը և «տեղաշարժ» («վերաբնակեցում») հասկացությունընույնական[1]։ Գիտական գրականության մեջ առկա են«շարժունություն» տերմինի տարբեր ըմբռնումներ, որոնք մեկնաբանվում են իբրև՝չեն տեղափոխության տարբեր տեսակների ընդհանուրհասկացություն,  վերաբնակեցման հոմանիշ, պոտենցիալ և իրական միգրացիայի ընդհանուր հասկացություն, բնակչության՝ իրենց տարածքային կարգավիճակի փոփոխությանպոտենցիալ պատրաստություն։ ինչ-որչափովՀՀ-ում տիրող սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամի առկայությանպայմաններում աշխատանքնիրհասարակական նշանակությունը, և մեծ մասամբ մարդիկ աշխատանքըդիտում են որպես նյութական պահանջների բավարարման միջոց։ «Խորհրդային Միության փլուզումից հետո դադարեցին գործարկվելարդյունաբերական տասնյակ ձեռնարկություններ, աշխատանքիցզրկվեցին տասնյակ հազարավոր աշխատավորներ։ Այս պատճառովվտանգավոր աստիճանի հասավ գործազրկությունը, որն ունի ոչ միայնտնտեսական, այլև սոցիալական հետևանքներ» [1]։ կորցրելէԵրբ մարդը գործազուրկ է երկար տարիներ, ապա խախտվում էնրա հոգեկան վիճակը, ինչը սպառնում է ողջ հասարակությանը։ Մեր կողմից կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որմարդը, աշխատանքը կորցնելով, սկզբում չի գիտակցում, թե ինչ էպատահել իր հետ, և չի հավատում, որ զրկվել է աշխատանքից։ Սամարդու հոգեկան վիճակի փոփոխության առաջին փուլն է, որը տևում էմեկ շաբաթ։ Երկրորդ փուլում նա գործազրկությունն ընդունում է իբրևժամանակավոր երևույթ, որը տևում է մի քանի շաբաթ։ Երրորդ փուլնարտահայտվում է մարդու անհանգստությամբ, տանջանքով ուտառապանքով, քանի որ վերջանում են ֆինանսական միջոցները, ևմարդը երկարատև որոնում է նոր աշխատանք։ Չորրորդ փուլըբնութագրվում է այն հանգամանքով, որ մարդը հարմարվում է այդդժվարություններին։ Աշխատանքի որոնումն ընթանում է առանց որևէհույսի։ Օրեցօրկարգավիճակիսոցիալական հետևանքները, և, առաջին հերթին, աստիճանաբարվատթարանում են ընտանեկան հարաբերություններն ամուսիններիմիջև, ամուսինների և ծնողների միջև։ գործազուրկիբազմանումենՄիաժամանակ, էապես ընդլայնվել է նաև երկրում բնակվողպոտենցիալ արտագաղթողների թվաքանակը, բնակչության հատկապեսերիտասարդ և աշխատունակ շերտերի շրջանում ձևավորվել ենհոռետեսական սպասումներ մարդկային կապիտալում կատարվողներդրումներիստանալուհնարավորությունների իրացման վերաբերյալ։ հայրենիքումսեփականհատույցըՀՀ-ում առաջացածբազմաբնույթ սոցիալտնտեսական հիմնախնդիրների վերհանման վերլուծության, գիտականմեկնաբանման և լուծման ուղիների պարզորոշման հարցում ինչպեսբազմազան ուէլտեսական-մեթոդաբանական, այնպեսգործնական առումով,առանցքային նշանակություն է ձեռք բերել մարդկային կապիտալիվերարտադրության և միգրացիայի ռիսկերի միջև ձևավորվողփոխառնչություններիսոցիոլոգիականառումով բոլորովին նոր չէ, պարզապես երկրում սոցիալ-մշակութային,ժողովրդագրական ու քաղաքատնտեսական որոշակի պայմաններիձևավորման պարագայում այն ձեռք է բերել առանձնահատուկկարևորություն՝ հայտնվելով ռազմավարական նշանակության գրեթեբոլոր հանգուցահարցերի խաչմերուկում։ բացահայտումը։ Խնդիրըեն,վկայումհարցումների արդյունքներըՄեր կողմից սոցիալ-ժողովրդագրական տարբեր խմբերումորանցկացվածժամանակակից պայմաններում արդեն իսկ հանրապետությունումանհրաժեշտություն է առաջացել մշակել և իրագործել մարդկայիներիտասարդ կապիտալի վրա միգրացիայի ռիսկերի բացասականներազդեցության կանխարգելմանն ուղղված հատուկ նպատակայինքաղաքականություն։ Ինչպես մեր, այնպեսշարք այլհետազոտողների փաստմամբ, այդ ռիսկերը կրթական, շուկաներիգլոբալացման,շարժունությանակտիվացման պայմաններումվերաճել ազգայինանվտանգության խնդիրների։ աշխատուժիկապիտալիէլ միևկարողենՀարկ ենք համարում նշել, որ երիտասարդ մարդկային կապիտալի՝որպես յուրատեսակ սոցիալական, տնտեսական ռեսուրսի վերաբերյալտեսական-մեթոդաբանական հարցադրումներն ու հետազոտությունները սկսել են իրականացվել դեռևս 20-րդ դարի կեսերին՝ այնուհետևլրամշակվելով կիրառական առումով առավել կոնկրետացված տարբերգիտական հայեցակետերով։ Մասնավորապես, ֆիզիկական, մարդկայինև սոցիալական կապիտալների բնորոշման, դրանց սահմանազատման ևգնահատման տեսամեթոդաբանական մոտեցում-ները մշակվել ուհիմնավորվել են Ջ. Քուլմանի, Ջ. Ուիլլիսի և այլ հայտնիվերլուծաբանների աշխատություններում [10]։ կապիտալիշարքումմեթոդաբանականՄարդկայինհիմնախնդիրներիոչդրակառուցվածքային բաղադրիչների արժևորումը, այլ նաև քանակականչափումը։ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի կողմից կիրառվողերիտասարդ մարդկային կապիտալի չափման համաթիվը ձևավորվում էչորս հիմնական ոլորտների ցուցիչներով.գնահատմանէկարևորվումմիայն Կրթական ոլորտի ցուցիչները ներկայացնում են տարրական,միջնակարգ և բարձրագույն ուսուցման քանակական և որակականասպեկտները՝ փոխկապակցված աշխատաշուկայի պահանջներիև աշխատուժի որակական հատկանիշների հետ։  Առողջապահության և բարեկեցության ոլորտի ցուցանիշներըբնութագրում են բնակչության ֆիզիկական առողջության ևինտելեկտուալ ներուժի հատկանիշները՝ մանկահասակներիցմինչև մեծահասակներ։  Աշխատուժի և աշխատունակության ոլորտի ցուցանիշներըեն աշխատուժի աշխատանքային փորձը,բնութագրումունակություններն ու կարողությունները։ են Հնարավորությունների միջավայրի ցուցիչներն առավելապեսբնականոնվերաբերումկապիտալի(գործարարվերարտադրության պայմանների առկայությանըակտիվություն, մտավոր սեփականության պաշտպանություն,կազմակերպաձեռնարկատիրական կարողությունների իրացմանհնարավորություն և այլն)։ մարդկայինՈւշագրավն այն է, որ ձեռք բերված աշխատանքից ու եկամտիցավելի մեծ բավարարվածություն ունենում են հենց ոչ ֆորմալաղբյուրներիցօգտված երիտասարդները։ Ընդ որում՝ առավելարդյունավետ են ոչ թե հարազատների և բարեկամների հետերիտասարդների ունեցած մտերիմ կապերը, այլ ծանոթների ևընկերների հետ ոչ ազգակցական բնույթի, այսպես կոչված, հեռավորկապերը։ Եթե թույլ կապերը հնարավորություն են տալիս զգալիորենընդլայնել տեղեկատվության շրջանակը, ապա ուժեղ կապերն առավելարդյունավետ են դառնում ճգնաժամային իրավիճակներում, երբ առկաէ ժամանակի խնդիրը։ էմեծապես պայմանավորվածԱյսպիսով, երիտասարդների աշխատանք գտնելու հարցումհաջողությունըերիտասարդի՝սոցիալական կառուցվածքում ունեցած դիրքի հետ։ Այլ կերպ ասած՝բուն մարդկային կապիտալում կատարվող ներդրումներից զատ,անհրաժեշտ են ներդրումներ սեփական հեղինակության և հանրայինկապերիցանցումերիտասարդի ձևավորած կապերի կառուցվածքը, մասնագիտականորակավորման հետ մեկտեղ, դառնումէ աշխատաշուկայումառաջխաղացման կարևորագույն տնտեսական գործոն։ Սոցիալականուղղությամբ։ զարգացմանուսումնականհաստատություններՀետխորհրդային տարիներին մեր երկրում նշանակալիորենդժվարացավավարտածերիտասարդներին աշխատանքով ապահովելու խնդիրը։ Այսինքն՝քաղաքական նոր իրավիճակում մասնագետ-երիտասարդներին ոչ թեկենտրոնացված կարգով պետությունն է ուղարկում համապատասխանաշխատանքի, այլ իրենք պետք է փնտրեն աշխատանք։ Կարելի է նշել,դարձավոր աշխատանքերիտասարդներինրանքդառնում էին կոմերսանտներ, ձեռներեցներ և այլն, ընդունումշուկայական տնտեսության զարգացման սկզբունքները։ որոնելու ամենատարածվածինքնազբաղվածությունը։ ԱրդյունքումձևըԳործազրկության երևույթի ուսումնասիրությունները ցույց ենտալիս, որ գործազրկության վախը աշխատողներին շահագրգռում էաշխատանքիլինելարտադրողականությունը,ումակարդակը և այլն։ մասնագիտականհմտություններնկարգապահ,բարձրացնելմշտապեսՀայաստանիերիտասարդությանգործազրկությունը կարելի է բնորոշել մի քանի առանձնահատկություններով.Հանրապետությունումվախենումհինգերորդըյուրաքանչյուր Ամբողջովին դադարեցվում է արտադրությունը։  Աշխատանքով չապահովված երիտասարդները հիմնականում 1825 տարեկաններն են։ Եթե յուրաքանչյուր երկրորդ երիտասարդըՀՀ-ում չի կարողանում ապահովել իր նյութական պահանջները,ապակորցնելաշխատանքը։ Գործազրկության վտանգը, աշխատանք չլինելու հետևանքները,սոցիալ-տնտեսականՀայաստանիքաղաքականությունը ևճգնաժամը, պետության վարած թույլտնտեսության մի շարք ճյուղերում տիրող անօրինակությունները լուրջպատճառ են, որ երիտասարդությունը լքի իր ծննդավայրը, հայրենիտունը, մեկնի օտար երկրներ՝ որոնելու աշխատանք և սոցիալականարդարություն։ Բազմաթիվ երիտասարդներ էլ տեղափոխվում ենարտասահման, որպեսզի փորձեն անկախանալ իրենց ծնողներից ուձեռք բերեն ինքնուրույնություն։ Հանրապետությունում տիրողէ«Ներկա ժամանակաշրջանում Հայաստանի Հանրապետությունումերիտասարդության հոսունությունն այնքան սուր չէ, որքան այն զգալիէրսկզբներին։ Այս տարիներիներիտասարդության հոսունության պատճառներից հատկապես կարելիթվականների1990-ականէ նշել հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտը, 1988 թվականի երկրաշարժը ևարդյունաբերականհետևանքովառաջացած գործազրկությունը [1]»։ գործարաններիչաշխատելուԱյնուամենայնիվ, ուսումնասիրությունների արդյունքում պետք էհատուկ ընդգծել, որ մեր հանրապետությունում արտագաղթնընդգրկում է չորս շրջան.Առաջին շրջան, երբ 1988 թվականի երկրաշարժից հետո Շիրակի ևԼոռու մարզերից շուրջ 30-40 հազար ընտանիք (130-160 հազար մարդ),զրկվելովմոտակաժամանակաշրջանում ձեռք բերել բնակարան, ստիպված հեռացանհանրապետությունից։ բնակարաններիցչունենալովհույսուԵրկրորդ շրջանն ընդգրկում է 1992-1995 թվականները, երբ միայնզինվորական ծառայության հասակ ունեցող կամ դրան մոտեցողպատանիները շուրջ 70-80 հազար ընտանիքով (մոտ 290-320 հազարմարդ) հեռացան երկրից, որպեսզի խուսափեն պարտադիր զինվորականծառայությունից ևչզոհվեն պատերազմական գործողություններիժամանակ։ Նշված ժամանակահատվածում բազմաթիվ երիտասարդներհանրապետությունիցպատճառներով,այլմասնավորապես՝ երկրում տիրող խավարի ու ցրտի։ հեռացաննաևվիճակըտնտեսականԵրրորդ շրջանը վերաբերում է 1995-1998 թվականներին, երբհանրապետությունումորոշակիորենբարելավվեց։ Նշված տարիներին արձանագրվեց տնտեսությանմակարդակի վերելք առանձին բնագավառներում, հատկապես՝ առևտրիու ծառայությունների ոլորտներում։ Սակայն այդ տարիներին վարվողմաքսային և հարկային ոչ ճկուն քաղաքականությունը հանրապետության դատաքննչական մարմինների, մաքսատների և հարկայինգերատեսչությունների աշխատողների անօրինական գործողությունների պատճառ դարձան, և հազարավոր փոքր ու միջին գործարարներընտանիքներով հեռացան երկրից։ Ակնհայտ է, որ հանրապետությունիցհեռացած երիտասարդ գործարարներն իրենց դրամական միջոցներըփոխանցեցինհամապատասխանգործունեություն։ ծավալելուերկրներ՝այլՀստակ է՝ երիտասարդ գործարարների արտագաղթը բացասաբարանդրադարձավ ՀՀ տնտեսության զարգացման, ուղղակի կապիտալներդրումների ծավալի մեծացման և նոր աշխատատեղերի ստեղծմանգործընթացների վրա։ Դատաքննչական մարմինների, մաքսատների ևհարկային գերատեսչությունների աշխատանքները մասնակիորենկանոնակարգվեցին միայն այն ժամանակ, երբ հանրապետությունիցարդեն արտագաղթել էին մեծ թվով երիտասարդներ։ Չորրորդ շրջանն ընդգրկում է 1998-2008 թվականները։ Այստարիներին հանրապետությունից հեռացել են աղքատության եզրինհասած, աշխատանքչունեցող, հուսահատ և պարզապես սովիմատնված մոտ 60-70 հազար ընտանիք, այսինքն՝ շուրջ 250-280 հազարմարդ։ Ներկայում էլ մեծ մասամբ ՀՀ տարբեր մարզերից, հատկապես՝լեռնային շրջաններից այն մարդիկ, որոնք կարողանում են բնակարանըվաճառել, ֆինանսական համապատասխան միջոցներ հայթայթել ևկորցնելու ոչինչ չունեն, պատրաստ են լքել իրենց ծննդավայրը, հայրենիքաղաքը և հայրական հարազատ տունը։ Համաձայն «Հայաստանի երիտասարդության ազգային զեկույցի»[3]՝ Հայաստանի երիտասարդների մոտ կեսը (49 տոկոս) երբևէ եղել էարտասահմանում։ Դա առավել բնորոշ է հատկապես տղամարդկանց ևպայմանավորված է բարձր կենսամակարդակով, ենթամշակութայինպատկանելությամբ և մայրաքաղաքաբնակ լինելու հանգամանքով։ Իսկաշխարհի մակարդակով երիտասարդ միգրանտները կազմում ենընդհանուր 232 միլիոն (միջազգային միգրանտների ավելի քան 10տոկոսը) և հանդիսանալով շարժական սոցիալական խումբ` կազմումեն տարեկան միգրացիոն շարժումների հիմնական մասը։ Միջազգայինմիգրացիան երիտասարդության համար հնարավորություն է տալիսավելի լավ կյանք ապահովել իրենց և իրենց ընտանիքների համար,հետամուտ լինել կրթական ձգտումներին, կատարելագործել իրենցմասնագիտական հմտությունները և հեռանկարները կամ բավարարելանձնական զարգացման ցանկությունը`արտերկրում ապրելու հետկապված արկածների և մարտահրավերների միջոցով։ Երիտասարդներիմոտ առկա է բարձր գործազրկություն` հայրենիքում չունենալովպատշաճ աշխատանք։ Գրեթե բոլոր երկրներում երիտասարդությանշրջանում գործազրկության մակարդակը առնվազն երկու անգամգերազանցումգործազրկության ընդհանուր մակարդակը, ևգնահատվում է, որ 73 միլիոն երիտասարդ գործազուրկ է[5]։ Դժբախտաբար, արդյունքումշատ երիտասարդ միգրանտներշարք ռիսկերի. հաճախ թալանվում են,հանդիպում են միշահագործվում, ենթարկվում բռնությունների` ներառյալ հարկադիրաշխատանքը։ Եվ շատ հաճախ նրանք, ինչպես մյուս միգրանտները,դառնում են քավության նոխազ՝ տնտեսական և սոցիալականհամակարգերի թերությունների պատճառով [5]։ էԵրբ երիտասարդները գաղթում են ազատության, արժանապատվության, արդարության և անվտանգության պայմաններում, նրանքկարող են խթանել տնտեսական և սոցիալական զարգացումը ինչպեսծագման, այնպես էլ ընդունող երկրների [4]։ Հետևաբար, ԱՄԿ-նաշխատում է բոլոր համապատասխան շահագրգիռ կողմերի հետ։ Այդկողմերից մեկը հանդիսանում են նաև իրենք՝ երիտասարդները։ Լայնգործընկերություն, սոցիալական երկխոսության խթանում, լավ փորձիփոխանակում և վերապատրաստում, ապահովվում է ավելի լավզբաղվածություն և մշակվում աշխատանքային միգրացիայիարդյունավետ քաղաքականություն, որը ապահովում է պատշաճաշխատանք երիտասարդ միգրանտների համար [6]։ վարկածը,Երիտասարդների շրջանում արտասահմանում լինելու փորձըմոտավորապես նույնն է և՛ ընդմիշտ արտագաղթելու հակում ունեցող, և՛արտագաղթելու հակում չունեցող խմբերում, ինչից կարելի է առաջքաշել այնենթադրելու, թեերիտասարդության` արտասահմանում լինելու փորձը նպաստում էնրանց արտագաղթելու դիրքորոշումների աճին (և հակադարձաբարկարելի է առաջ քաշել այն վարկածը, որ ընդմիշտ արտագաղթելուդիրքորոշումներիառավելապեսներհայաստանյան են)։ պատճառներնձևավորմանորհիմքերչկանՎերջին երեք տարիներին երիտասարդների՝ արտերկիր կատարածայցերի 76%-ը վերաբերում է ընդամենը երկու երկրի` Ռուսաստան(46%) և Վրաստան (30%), իսկ ըստ նպատակների՝ այցերի 80%-ըկազմում են հանգստանալը (46%) և աշխատելը, բիզնեսով զբաղվելը(34%)։ Ընդ որում՝ այդ երկու հիմնական նպատակով միայն Ռուսաստանև Վրաստան կատարած այցերը կազմում են երիտասարդների բոլորայցերի 60%-ը [3]։ Երտասարդների բարձր տոկոսներով հոսունությունըհիմնականում բացատրվում է այն իրողությունով, որ աշխատանքայինմիգրանտները մյուս հավասար պայմանների դեպքում ավելի մեծպարտավորություններիրենցհարազատների նկատմամբ։ Օրինակ՝ այն երիտասարդը, որը միայնուսանող է, չնչին հավանականությամբ է մասնակցում ընտանիքիեկամուտների կազմավորմանը. նա «ազատ մարդ է» [3]։ Իսկ եթեերիտասարդը մեկնել է արտագնա աշխատանքի, ապա նա Հայաստանում մնացած ընտանիքի անդամների «կերակրողների» շարքում է,եթե ոչ միակը։ Ավելին` հայտնի է, որ սեզոնային աշխատանքայինմիգրացիայի վայրում աշխատանքային միգրանտները (հիմնականումՀայաստանումգտնվողունենտղամարդիկ) ունենում են արտամուսնական կապեր։ Այդ կապերիառկայությունն էլ ինքնին խոչընդոտում է միգրանտների՝ իրենցհարազատներինՀայաստանից արտասահման տեղափոխելուդիրքորոշմանը։ ՀՀսոցիալ-տնտեսական անվտանգությանհամատեքստումերիտասարդները լուրջ դերակատարում ունեն նաև մասնագիտականկարողությունների արագընթաց փոփոխումների առումով։ Աշխատուժիշուկայում մրցակցային բարենպաստ դիրքերում են հայտնվումհիմնականում այն մասնագետները, որոնք արագորեն արձագանքում ենգործատուի կողմից ներկայացվող նորանոր պահանջներին։ Իսկաշխատուժիշուկայում ձևավորված արդիական պահանջներին,բնականաբար, առավելապես արագ ու ճկուն արձագանքում եներիտասարդ կադրերը, որոնք անհամեմատ ավելի հեշտությամբ ենընկալում ինովացիոն գաղափարները,չեն խուսափում անցնելհամապատասխան վերապատրաստումներիյուրացնելովնորագույն տեխնոլոգիաները։ Այս առումով, եթե մարդկային կապիտալիվերարտադրության ամբողջական գործընթացի արգասիքը դառնա այդկապիտալի «երիտասարդացումը», ապա որոշակիորեն կկրճատվենտնտեսապես ակտիվ մարդկային ռեսուրսների անարդյունավետօգտագործման ռիսկերը երկրի ներքին շուկայում։ բովով`Ելնելով այս ամենից՝ ՀՀ սոցիալ-տնտեսական անվտանգությանհամատեքստումռիսկերիկառավարման համար գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է սլաքները ուղղելներքոնշյալ հիմնահարցերի լուծմանը.կանխարգելվելուերիտասարդ մասնագետներիերիտասարդացմանգործընթացի ինչպե՞սէարտագաղթը երկրից, ինչպե՞ս է մեղմվելու գործազրկության մակարդակը երիտասարդմասնագետների շրջանում, երկուկողմերի ինչպե՞ս է կարգավորվելու «գործատու-երիտասարդ մասնագետ»փոխադարձփոխհարաբերություններիակնկալիքների շրջանակը։ Սույն հետազոտության շրջանակում կատարված տեսական ևէ միգործնական ուղղվածության վերլուծություններիցընդհանրական եզրահանգում. միգրացիոն ավանդույթներ ունեցողերկրներում, ինչպիսին Հայաստանի Հանրապետությունն է, վաղուցհասունացել է ժամանակը՝ մշակելու գիտական չափանիշների ևկոնկրետ ցուցիչների մեթոդաբանորեն հիմնավորված կուռ համակարգ,բխումորը կարտացոլի երիտասարդների հիմնախնդիրների կարգավորում,մարդկային կապիտալի վերարտադրության և երիտասարդ աշխատուժիմիգրացիայի ռիսկերի իրական փոխկապվածություն։ Իհարկե, դահետագա ուսումնասիրությունների առարկա է։ ՀՀ-ում այդպիսիհամապարփակ ուսումնասիրությունները կնպաստեն համեմատաբարերկարաժամկետ և արդյունավետ միգրացիոն քաղաքականությանմշակմանն ու իրագործմանը, քաղաքականություն, որը երկրինհնարավորությունարտաքինաշխատանքային միգրացիայի առավելություններից, ինչպես նաև`փոխհատուցելու դրա թերությունները` երիտասարդ մարդկայինկապիտալի կուտակման և նրա ընդլայնված վերարտադրությանապահովման առումով։

Սույն հոդվածը նվիրված է աշխատուժի միգրացիային և երիտասարդների հասունացման, նրանց կարգավիճակի փոփոխության փոխառնչությունների տեսական և գործնական հիմնախնդիրների լուծմանն ու մեկնաբանմանը։ Բնականաբար չէինք կարող մեկ հետազոտության մեջ «ընդգրկել անընդգրկելին»։ Ուստի առանձնացվել և առավելապես որակական ու քանակական վերլուծության են ենթարկվել հետազոտության առարկայի շրջանակում գտնվող այն հրատապ հիմնախնդիրները, որոնք ծագել են հետերկրաշարժյան շրջանից ի վեր։

Գաղտնիք չէ, որ ուսուցման արդյունավետության, ինչպես նաեւ կրթության որակի բարձրացման ուղիներից մեկը միջառարկայական կապերի վեր հանումն ու անմիջական կիրառումն է ուսուցման գործընթացում, քանզի այդ կապերի շնորհիվ է, որ դպրոցական դասընթացը դառնում է ամբողջական, իսկ ուսուցումն էլ՝ առավել արդյունավետ եւ նպատակային։ Միջառարկայական կապերը ժամանակակից աշխարհում գիտության եւ հասարակության մեջ տեղի ունեցող ինտեգրացիոն գործընթացների անմիջական եւ կոնկրետ արտացոլանքն են։ Այդ կապերը կարեւոր դեր են խաղում սովորողների պրակտիկ եւ տեսական գիտելիքների յուրացման գործընթացում։ Միջառարկայական կապերի վեր հանումն օգնում է սովորողների ձեռք բերված գիտելիքները դարձնել գործնականում առավել իմաստալից եւ կիրառելի։ Այդ կապերը էական դեր են խաղում սովորողների մոտ համակարգային մտածողության զարգացման գործընթացում։ Դրանք հնարավորություն են տալիս որեւէ ուսումնական առարկայի ուսուցման 244ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ արդյունքում ձեւավորված կարողությունները եւ հմտությունները փոխանցել այլ առարկաների բնագավառ։ Դիդակտիկայի տեսակետից միջառարկայական կապերի օգտագործումը որոշակիորեն բարձրացնում է ուսուցման գիտական մակարդակն եւ նպաստում է մատուցվող նյութի սովորողների կողմից հեշտ յուրացմանը։ Միջառարկայական կապերի մասին Յան Ամոս Կոմենսկին իր «Մեծ դիդակտիկա» աշխատությունում նշում է, որ ուսումնական առարկաների փոխկապակցված ուսուցումը սովորողներին հնարավորություն է ընձեռում բացահայտել ուսումնասիրվող առարկաների եւ երեւույթների միջեւ եղած կապերը։ Հայտնի մանկավարժը մասնավորապես նշում է. «Ամեն ինչ ամրապնդել բանականության հիմունքներով, նշանակում է ամեն ինչ սովորել՝ մատնացույց անելով պատճառները, այսինքն ոչ միայն ցույց տալ, թե ինչպես է այս կամ այն բանը տեղի ունենում, այլ նաեւ ցույց տալ, թե ինչու դա այլ կերպ լինել չի կարող։ Չէ՞ որ իմանալ որեւէ բան, նշանակում է այն ճանաչել իր փոխկապվածության մեջ» [1, 181-182 էջեր]։ Ըստ էության միջառարկայական կապերն որպես դիդակտիկական հասկացություն կախված են շրջակա միջավայրի եւ աշխարհի ուսումնասիրման մակարդակից ու դրսեւորվում են որպես.  միջգիտական կապերի արտացոլանք ուսուցման գործընթացում,  հանրակրթական տարբեր առարկաների ուսումնական նյութերի փոխկապվածությունն ապահովող միջոց, որի նպատակն է գիտության տեսական հիմքերի դասավանդման որակի բարելավումը, սովորողների աշխարհայացքի ձեւավորումը եւ զարգացումը,  ուսումնական առարկաների փոխպայմանավորվածությունն ապահովող դիդակտիկական գործոն,  սովորողների գեղագիտական ճաշակի ձեւավորմանը նպաստող գործոն։ Միջառարկայական կապերի մասին իր դիտարժան մոտեցումներն է ներկայացրել նաեւ հայտնի մանկավարժ Յուրի Կոնստանտինովիչ Բաբանսկին՝ իր «Մանկավարժական աշխատանքների ընտրանի» հայտնի աշխատությունում, որտեղ հեղինակը մասնավորապես նշում է. «Անկարե245ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ լի է մեկ ուսումնական առարկայի շրջանակներում ձգտել ճշգրիտ պատկերացում ստանալ իրականության մեջ տեղի ունեցող այս կամ այն երեւույթի մասին, ըստ այդմ նմանօրինակ խնդիրներն անհրաժեշտ է լուծել միջառարկայական ընդհանրացումների միջոցով» [2, 304-305 էջեր]։ Գեղագիտական ճաշակի հետ կապված հարկ է նշել, որ Ն. Ռոշչինան, սովորողների գեղագիտական ճաշակի ձեւավորմանը նվիրված իր [3] աշխատությունում, հենվելով մաթեմատիկական գեղեցիկի արտաքին եւ ներքին գեղագիտության վրա, առանձնացնում է մաթեմատիկայի գեղագիտական զարգացման երեք մակարդակ։ Դրանցից առաջինը նա համարում է զգայական կամ տեսողական մակարդակը՝ ի նկատի ունենալով մաթեմատիկական օբյեկների արտաքին գեղագիտությունը։ Հաջորդ մակարդակը Ն. Ռոշչինան կոչում է այլընտրանքային մակարդակ, ի նկատի ունենալով, որ այս մակարդակը հնարավորություն է ընձեռում գեղեցիկը տեսնել մաթեմատիկական օբյեկտների համեմատության մեջ։ Գեղագիտական ճաշակի ձեւավորման եւ զարգացման վերջին՝ երրորդ մակարդակը Ն. Ռոշչինան կոչում է բարձրագույն մակարդակ, ինչն ըստ նրա, թույլ է տալիս սովորողներին առաջադրված խնդիրների եւ դրանց լուծումների բազմազանությունից ընտրել հնարավոր «գեղեցիկն» եւ փաստարկել այդ ընտրությունն, ինչը ենթադրում է մաթեմատիկական օբյեկտների ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին գեղագիտության ընկալում։ Ըստ այդմ ակնհայտ է, որ հանրահաշվի եւ երկրաչափության միջառարկայական կապերը լավագույնս կարող են նպաստել սովորողների գեղագիտական ճաշակի ձեւավորմանն եւ զարգացմանը, ի ցույց դնելով մաթեմատիկական օբյեկտների ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին գեղագիտությունը։ Այս համատեքստում, արժեւորելով առհասարակ ուսուցման պրոցեսում միջառարկայական կապերի վեր հանման կարեւորությունն ու օգտակարությունը, ինչպես նաեւ սովորողների գեղագիտական ճաշակի ձեւավորման խնդիրները, սույն աշխատանքում փորձել ենք անդրադառնալ, մասնավորապես, հանրահաշիվ եւ երկրաչափություն առարկաների միջառարկայական կապերի որոշ դրսեւորումների վեր հանմանը։ Ավելորդ չէ նշել, որ հանրահաշվի հանրակրթական կարեւորագույն արժեքներից ու առանձնահատկություններից մեկը նրա կիրառությունն 246ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ է հարակից ուսումնական առարկաներն ուսումնասիրելու, դրանցում առաջացած օրինաչափությունները հասկանալու եւ հիմնավորելու մեջ։ Այստեղ հատկանշականն այն է, որ բացառությամբ հայոց լեզվի, ուսումնական այլ առարկաների (երկրաչափություն, ֆիզիկա, քիմիա, կենսաբանություն եւ այլն) հետ հանրահաշվի միջառարկայական կապերում «թելադրող» կողմը հենց հանրահաշիվն է։ Առանձնակի «ամուր» են հատկապես երկրաչափության հետ հանրահաշվի միջառարկայական կապերը, որոնք, չնայած վերը նշած «թելադրող» հանգամանքի, ունեն երկակի բնույթ։ Մի կողմից հանրահաշվական գիտելիքը օգտագործվում է երկրաչափական խնդիրներն ու պրոբլեմներն ուսումնասիրելու համար, մյուս կողմից առկա է նաեւ հակառակ կապը, երբ երկրաչափական խնդիրները լցնում են հանրահաշվական գիտելիքի կիրառման ոլորտը եւ առարկայական ու առավել հետաքրքիր են դարձնում հանրահաշվական «վերացական» նյութի ուսուցումը։ Սույն աշխատանքը նվիրված է հենց այդ հակառակ կապի հնարավոր կիրառությունների վեր հանմանը։ Ստորեւ նախ համառոտակի կնշենք երկրաչափական այն «գործիքակազմը» եւ հանրահաշվական խնդիրների այն դասերը, որոնցում երկրաչափական ապարատը, մեր կարծիքով, կարող է ունենալ իր արդյունավետ եւ էվրիստիկ կիրառությունը, որից հետո կքննարկենք հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում դիտարկվող տարբեր տիպային եւ ոչ տիպային խնդիրներ եւ վերջիններիս լուծման համար հակիրճ կնշենք հայտնի հանրահաշվական մոտեցումների մասին ինչպես նաեւ կառաջարկենք երկրաչափական նոր մոտեցումներ՝ ի ցույց դնելով երկրաչափության ապարատի հնարավոր եւ օգտակար կիրառությունները հանրահաշվական նյութի ուսուցման պրոցեսում։ Ընդ որում անհրաժեշտ է ի նկատի ունենալ, որ առաջարկվող երկրաչափական նոր մոտեցումները կիրառելի են ոչ միայն կոնկրետ դիտարկված առանձին խնդիրների լուծման համար, այլ ընդհանրապես հանրահաշվական խնդիրների վերոգրյալ դասերի համար, ինչում էլ կայանում է աշխատանքի բուն գիտամանկավարժական նորույթը։ Այժմ անցնենք հանրահաշվական խնդիրների առանձին դասերի քննարկմանը։ 247ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ 1. Մոդուլով հավասարումների եւ անհավասարումների որոշակի դասեր։ Ինչպես գիտենք, հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում դիտարկվում են տարբեր տիպի մոդուլով հավասարումներ եւ անհավասարումներ եւ մեկից ավել մոդուլ պարունակող հավասարումների կամ անհավասարումների լուծման համար հայտնի հանրահաշվական մոտեցումը այսպես կոչված միջակայքերի եղանակն է [4, 52-54 էջեր], որը որպես մեթոդ էությամբ բավական պարզ ու կիրառելի լինելով հանդերձ մի քանի մոդուլների պարագայում նաեւ զգալի ժամանակատարր է։ Ստորեւ, որոշակի դասի մոդուլով հավասարումների եւ անհավասարումների համար կառաջարկենք լուծման այլ մոտեցում։ Այսպես, ի նկատի ունենալով իրական թվի մոդուլի երկրաչափական մեկնաբանությունը, համաձայն որի կամայական a իրական թվի մոդուլը, դա կոորդինատային ուղղի վրա կետի՝ սկզբնակետից ունեցած հեռավորությունն է, եւ հետեւյալ երկրաչափական հայտնի, ակնհայտ առնչությունները, այն է` միեւնույն ուղղին պատկանող կամայական A ; B եւ X կետերի համար AX  BX  AB [5, էջ 87], ընդ որում.  հավասարության դեպքը տեղի ունի այն եւ միայն այն դեպքում, երբ X կետը պատկանում է AB հատվածին,  երբ X կետը չի պատկանում AB հատվածին, ապա AX  BX  2 XM , որտեղ M -ը AB հատվածի միջնակետն է, գումարը կարելի է դիտարկել որպես հատվածների երկարությունների գումար, որտեղ A  a  -ն, B  b  -ն եւ X  x  -ը կոորդինատային ուղղին պատկանող կամայական կետեր են։ Այսպիսի մոտեցման կիրառման արդյունքում AX  BX  2 XM հավասարությունը հնարավորություն է ընձեռում դիտարկվող երկու մոդուլների գումարը փոխարինել իրեն համարժեք մեկ մոդուլով եւ, ըստ այդմ, համապատասխան հավասարումներում կամ անհավասարումներում խուսափել միջակայքերի եղանակից։ 248ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ Այսպես, համաձայն վերը նշածի, օրինակ հավասարման համար կունենանք հետեւյալ դեպքերը.  երբ  երբ երբ r  a  b եթե եւ եթե , ապա տրված հավասարումը համարժեք է կամ որ նույնն է՝ հավասարմանը։ Հեշտ է նկատել, որ առաջարկվող մոտեցման բազմակի կիրառման արդյունքում, նույն կերպ կարող են լուծվել նաեւ եւ այլ տիպի հավասարումները կամ համապատասխան անհավասարումները, որոնցում  -ն    0  , a -ն, b -ն, c -ն, d -ն եւ r -ը կամայական իրական թվեր են։ Օրինակ 1։ Լուծել x  1  x  3  6 հավասարումը [4, էջ 56]։ Լուծում։ Ունենք՝ Պատ.` 2. Պարամետրական հավասարումների եւ համակարգերի որոշակի դասեր։ Պարամետրական հավասարումների եւ համակարգերի լուծման հանրահաշվական հայտնի մոտեցումների հիմքում ընկած է պարամետրից կախված գծային եւ քառակուսային հավասարումների արմատների գոյության հայտնի բանաձեւերը [6, 209-216 Էջեր]։ 249ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ Ի նկատի ունենալով երկրաչափության դպրոցական դասընթացից հայտնի տարբեր երկրաչափական օբյեկտների փոխադարձ դասավորությունների հնարավոր դեպքերը (օրինակ շրջանագծի եւ ուղղի կամ երկու շրջանագծերի փոխադարձ դասավորության հնարավոր դեպքերը) [7, 40-42 էջեր], մեր կարծիքով պարամետրից կախված բոլոր այն հավասարումները կամ համակարգերը, որոնց երկրաչափական «մեկնաբանությունները» հանգում են, օրինակ, շրջանագծի եւ ուղղի կամ երկու շրջանագծերի փոխդասավորությունների քննարկմանը, կարող են հեշտությամբ լուծվել երկրաչափական ապարատի անմիջական կիրառման արդյունքում, ինչը հնարավորություն կընձեռի խուսափել վերոգրյալ հանրահաշվական մոտեցումներից։ Օրինակ 2։ a պարամետրի ո՞ր արժեքների դեպքում համակարգն ունի ճիշտ երկու լուծում [8, էջ 37]։ Լուծում։ Հեշտ է նկատել, որ երբ համակարգը լուծում չունի, իսկ երբ առաջին հավասարումն ապա տրված ապա համակարգի ուղղանկյուն դեկարտյան կոորդինատային համակարգում կներկայացնի նով եւ կենտրոR  2  a  1  շառավղով շրջանագիծ, իսկ երկրորդ հավասարումը՝ y   x ուղղի նկատմամբ համաչափ եւ կոորդինատների սկզբնակետից կամ որ նույնն է, շրջանագծի կենտրոնից d  7 չափով հեռացված զուգահեռ ուղիղներ (տես նկ. 1)։ Պարզ է, որ տրված համակարգը կունենա ճիշտ երկու լուծում այն եւ միայն այն դեպքում, երբ նշված զուգահեռ ուղիղները կշոշափեն Նկ. 1 250ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ նշված շրջանագիծը, այսինքն երբ Պատ.` a  2, 5 ։ Օրինակ a պարամետրի որ արժեքների դեպքում x  4 x  a  6 a  12 հավասարման իրական արմատների քառակուսիների տարբերության մոդուլը կընդունի մեծագույն արժեք [9, էջ Լուծում։ Նկատենք, որ տրված ելակետային հավասարումը համարժեք է  1 հավասարմանը, որը xOa ուղղանկյուն դեկարտյան կոորդինատային համակարգում ներկայացնում է կենտրոնով եւ շառավղով շրջանագծի հավասարում (տես նկ. 2)։ Հեշտ է նկատել, որ եթե տրված հավասարումը a պարամետրի ինչ որ արժեքի դեպքում ունի իրական արմատներ, ապա այդ արմատների քառակուսիների տարբերությունը, ի նկատի ունենալով նաեւ Վիետի թեորեմը, հավասար a 0 կլինի 3 լարի երկարության քառապատիկին եւ ուրեմն, այն կընդունի մեծագույն արժեք, երբ լարի երկարությունը լինի առավելագույնը։ Իսկ դա տեղի կունենա այն եւ միայն այն դեպքում, երբ լարը հանդիսանա շրջանագծի տրամագիծ, այսինքն երբ a  3 ։ Պատ.` Նկ. 2 3. Հակադարձ եռանկյունաչափական ֆունկցիաներից կազմված տարբեր արտահայտությունների արժեքների որոշում։ 251ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ Հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում հանդիպում են տարբեր վարժություններ, որոնցում պահանջվում է որոշել հակադարձ եռանկյունաչափական ֆունկցիաներից կազմված տարբեր արտահայտությունների արժեքները եւ ընդունված հանրահաշվական մոտեցումը ենթադրում է այդ արտահայտությունները դիտարկել որպես անկյուններ, գնահատել վերջիններիս քառորդը եւ, հաշվելով այդ անկյունների սինուսը, կոսինուսը, տանգենսը կամ կոտանգենսը, ի վերջո որոշել ելակետային արտահայտության արժեքը [10, 155-160 էջեր]։ Ստորեւ կառաջարկենք նմանատիպ խնդիրների լուծման ժամանակ կիրառել այսպես կոչված «քառակուսային ցանցի» մեթոդը, ըստ որի բավական է դիտարկել միավոր կողմով քառակուսիներից կազմված «ցանց» եւ նրանում, խնդրի պայմաններից ելնելով, հարմար կառուցումների միջոցով, անմիջականորեն հաշվել պահանջվող արտահայտության արժեքը։ Առաջարկվող մոտեցումը, կարծում ենք, կարելի է համարել մեթոդ, ելնելով Պոյայի հայտնի այն դիտարկումից, համաձայն որի ամեն մի հնարք, որը կիրառելի է մեկից ավել դեպքերում, կարելի է համարել մեթոդ [11, էջ 14]։ Օրինակ 4։ Որոշել arctg 1  arctg թյան արժեքը [12, էջ 312]։ Լուծում։ Դիտարկենք արտահայտուչափսերի քառակուսային ցանցը (տես եւ նկ. 3)։ Հեշտ է նկատել, որ  ACE  90 0 եւ ուղղանկյուն եռանկյուններից ունենք՝ Նկ. 3 եւ քանի որ  BAC ;  CAD եւ  DAF 252ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ անկյունները սուր են, ուրեմն՝  BAC  arctg 1 ;  CAD  arctg մյուս կողմից Պատ.` Հավելենք, որ ըստ նկ. 3-ի, դիտարկելով  CDA ;  ADF եւ ուղղանկյուն ապացուցել, որ եռանկյուններում, համապատասխանաբար, եւ  FDE անկյունները, հեշտությամբ կարելի է 4. Եռանկյունաչափական տարբեր հավասարությունների ապացուցում։ Հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում հանդիպում են բազում վարժություններ, որոնցում պահանջվում է ապացուցել եռանկյունաչափական տարբեր հավասարություններ եւ ընդունված հանրահաշվական մոտեցումը ենթադրում է տրված արտահայտությունների ձեւափոխություն՝ կիրառելով հիմնական եռանկյունաչափական նույնությունները, բերման բանաձեւերը, երկու անկյունների գումարի եւ տարբերության, կրկնակի անկյան, կես անկյան եռանկյունաչափական ֆունկցիաների բանաձեւերը եւ այլն [10, 51-76 էջեր]։ Ստորեւ կառաջարկենք նմանատիպ դեպքերում դիտարկել «հարմար» եռանկյուններ կամ բազմանկյուններ եւ, օգտվելով երկրաչափության դպրոցական դասընթացից հայտնի տարբեր թեորեմներից (օրինակ եռանկյունների համար սինուսների կամ կոսինուսների թեորեմներից կամ վեկտորական տարբեր առնչություններից) [13, 81-82 էջեր], անմիջականորեն հանգել պահանջվող հավասարության ապացուցմանը։ Օրինակ 5։ Ապացուցել հավասարությունը [10, էջ 83]։ 253ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ Լուծում։ Դիտարկենք O կենտրոն եւ միավոր արտագծյալ շրջաA 1 A 2 A 3 A 4 A 5 կանոնավոր բազմանկյունը նագծի շառավիղ ունեցող (տես նկ. Երկրաչափության դպրոցական դասընթացից հայտնի է, O կենտրոնով կամայական որ կանոնավոր n -անկյուն բազմանկյան հետեւյալ համար տեղի ունի հավասարությունը՝ հետեւաբար Նկ. 4 կանոնավոր հնգանկյան համար, մասնավորաբար, կունենանք՝ որտեղից կստանանք՝   , ինչն էլ պահանջվում էր ապացուցել։ Հավելենք, որ նմանատիպ մոտեցման արդյունքում, կանոնավոր հնգանկյան փոխարեն դիտարկելով կանոնավոր յոթանկյուն, անմիջականորեն կհանգենք cos հավասարության ապացուցմանը։ Օրինակ 6։ Ապացուցել  4sin 70 0  2 հավասարությունը [10, էջ 194]։  C  90 0 ուղիղ անկյունով  ABC ուղղանկյուն եռանկյունը, որում  B  10 եւ AC  1 (տես նկ. 5)։ Այս եռանկյան BC եւ AB կողմերի վրա վերցնենք, համապատասխանաբար, D եւ E կետերն այնպես, որ  CAD  60 0 եւ  EDB  10 0 ։  ADC ; Լուծում։ Դիտարկենք 254ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ  AED եւ  BED եռանկյուններից հեշտ է նկատել, որ  ADC  30 0 ;  DAE   DEA  20 0 եւ  EDB   EBD  10 0 , հետեւաբար BE  ED  DA  2 AC  2 ։ Մյուս կունենանք՝ կողմից  ABC եռանկյան համար սինուսների թեորեմից կստանանք՝  AED եռանկյունուց կունենանք՝ AE  2 ED cos 20 0  4cos 20 0  4sin 70 0 ։ Քանի ուրեմն կստանանք՝ որ իսկ  4sin 70 0  2 , ինչն էլ պահանջվում էր ապացուցել։ Ամփոփելով կարող ենք արձանագրել, որ երկրաչափական ապարատն իր արդյունավետ եւ էվրիստիկ կիրառությունը կարող է ունենալ հանրահաշվական տարբեր տիպային եւ ոչ տիպային խնդիրների (մոդուլով հավասարումներ, պարամետրական հավասարումներ եւ համակարգեր, ե- A ռանկյունաչափական նույնություններ) լուծման ժաՆկ. 5 մանակ, ինչն ինքնին միջառարկայական կապերի արտացոլման լավագույն դրսեւորում է։ Ըստ այդմ կարող ենք փաստել, որ միջառարկայական կապերի վեր հանումը թույլ է տալիս էլ ավելի լավ ընկալելու իրականության մեջ գոյություն ունեցող միջառարկայական կապերի գեղագիտական նշանակությունը, ինչպես նաեւ նպաստում է սովորողների՝  ուսուցանվող առարկայի նկատմամբ հետաքրքրությունների մեծացմանը,  ճանաչողության գործընթացի ակտիվացմանը,  տրամաբանական եւ ստեղծագործական մտածողության զարգացմանը,  համադրող եւ ընդհանրացնող ունակությունների ձեւավորմանը։ Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ գիտության պետական կոմիտեի տրամադրած ֆինանսավորմամբ` 18T-5C287 ծածկագրով գիտական թեմայի շրջանակներում։

Աշխատանքը նվիրված է մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում հանրահաշվի եւ երկրաչափության միջառարկայական կապերի որոշ հնարավոր դրսեւորումների վեր հանմանը։ Հոդվածում նախապես հնարավորինս հակիրճ անդրադարձ է կատարվել դիդակտիկայի տեսանկյունից միջառարկայական կապերի էությանն ընդհանրապես, որից հետո առանձնացված եւ վեր են հանված հանրահաշվական խնդիրների այդ դասերը։ Աշխատանքում քննարկված են նաեւ հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում դիտարկվող տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում առաջարկվել են երկրաչափական ապարատի անմիջական կիրառմամբ նոր մոտեցումներ։

ՍՈՀԵՄՈՍ-ՏԻԳՐԱՆԻ ԳԱՀԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ՇՈՒՐՋԵրկրորդ դարի կեսերի հայոց պատմության ժամանակագրական և ուսումնասիրվածությանառումով մշուշապատ ժամանակաշրջանի կարևոր հիմնահարցերից է Սոհեմոս-Տիգրան արքայիգահակալության խնդիրը։ Հայոց Վաղարշ Առաջին արքայի գահակալության ավարտն ուսումնասիրողները թվագրում են140-143 թթ. միջև։ Թեպետ այդ մասին հունահռոմեական սկզբնաղբյուրներում ուղղակի վկայությունները բացակայում են, սակայն այդ ժամանակաշրջանում Հայաստանում նոր թագավոր նշանակվելումասին են հավաստում այդ ընթացքում Հռոմում հատված դրամները, որոնց մի կողմում դրոշմված էկայսր Անտոնինուս Պիուսի (138-161 թթ.) գլուխը, որի շուրջը գրված է «Անտոնինուս կոնսուլ երրորդանգամ Օգոստոս»), իսկ մյուս կողմում կայսերական ծիրանի հագած կայսրը պսակ է դնում Հայոցթագավորի գլխին, և շուրջը գրված է. «Տրվեց թագավոր հայերին հրամանով Ծերակույտի»1։ Այս տեղեկության արդյունքում պատմագետներից ոմանք ենթադրում են, որ Անտոնինուս Պիուսընոր թագավոր է նշանակել Հայաստանում նախորդ գահակալի՝ Վաղարշ Առաջինի մահվան պատճառով2։ Միանգամայն այլ եզրահանգման է եկել Հ. Աստուրյանը։ Նրա տեսակետի համաձայն՝ կայսերական գահին Հադրիանուսին փոխարինած Անտոնինուս Պիուսը, թշնամական վերաբերմունք ունենալովՎաղարշի նկատմամբ, 140-143 թթ. միջակայքում գահընկեց է արել նրան մեզ անհայտ պատճառով։ Աստուրյանի կարծիքով՝ Պիուսին Վաղարշի դեմ գրգռած կարող էր լինել Իբերիայի թագավոր, Հռոմիկամակատար Փարասման Երկրորդը3։ Այս հարցի առնչությամբ Աստուրյանի ենթադրությունները Հ.Մանանդյանը համարել է հնարավոր, բայց ոչ հաստատուն, մինչև որ դրանք չապացուցվեն նոր ուհամոզիչ փաստերով4։ Վաղարշ Առաջինին հավանաբար հաջորդել է Սոհեմոսը։ Նա Եմեսայի (այժմ՝ Հոմս) իշխանականտոհմից էր և ամենայն հավանականությամբ՝ կրում էր Արշակունյաց արյունը։ Նա ազգակից էր նաևԿոմմագենեի թագավորներին, որոնք իրենց վերագրում էին Աքեմենյան ծագում։ Բայց նա միաժամանակ հռոմեական քաղաքացի էր և Սենատի անդամ5։ Սոհեմոսի մասին մեզ հասած սակավաթիվ տեղեկություններից ամենաուշագրավը, թերևս, Փոտպատրիարքի «Բիբլիոտեկա» աշխատության մեջ պահպանված վկայությունն է, որտեղ հեղինակը, խոսելով Յամբղիկոսի Բաբելոնականք վեպի մասին, նրան հիշատակում է հետևյալ հատվածում. «Իր մասին մատենագիրն ասում էր, որ բաբելոնացի էր… և ծաղկում էր Աքեմենյան Արշակունյան Սոհեմոսիժամանակ, որը թագավոր էր և հաջորդել էր իր նախնիներին, որոնք նույնպես եղել էին թագավորներ։ Բայց նա նաև Հռոմի ծերակույտի անդամ եղավ ու նաև հյուպատոս և հետո կրկին դարձավ թագավորՄեծ Հայաստանի։ Արդ՝ ինքը ծաղկում էր, ինչպես ասում է նա, հենց սրա օրով։ Իսկ Հռոմայեցոց թագավորությունը ժառանգեց Անտոնինոսը»6։ Այսպիսի ուղղակի տեղեկությունից անվանի հայագետներ Գ. Խալաթյանցը, Յ. Մարկվարտը, Հ.Աստուրյանը, Հ. Մանանդյանը, Բ. Հարությունյանը եզրակացրել են, որ Սոհեմոսը Հայաստանում գահակալել է երկու անգամ։ Ըստ որում՝ առաջին 4 հեղինակների կարծիքով՝ առաջին անգամ ՍոհեմոսըՀայաստանում իշխել է 140-143 թթ. Անտոնինուս Պիուսի ձեռքով, իսկ երկրորդ անգամ՝ ՄարկուսԱվրելիուսի կարգադրությամբ 164 թ.7։ 1 Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. Բ, Ա մաս, Երկեր, հ. Բ, Երևան, 1978, էջ 42-43։ 2 Sandalgian J., Histoire documentaire de l’ Arméniee, t. II, Rome, 1917, p. 551. Տաշյան Հ., Արշակունի դրամներ, Վիեննա, 1919,էջ 126։ 3 Աստուրյան Հ., Քաղաքական վերաբերութիւններ ընդ մէջ Հայաստանի և Հռովմայ, 190-էն ն. Ք. մինչև 428 յ. Ք., Վենետիկ,1912, էջ 214։ 4 Մանանդյան Հ., էջ 42։ 5 Նույն տեղում։ 6 Մարկվարտ Ջ., Էջ մը հայ Արշակունեաց հնագույն պատմութենէն, Հանդէս Ամսօրեայ, 1906, թ. 2, էջ 37։ 7 Халатьянц Г., Очерк истории Армении, Москва, 1910, с. 309, 311, Աստուրյան Հ., էջ 210 և 215, Մանանդյան Հ., էջ 43։ Բ. Հարությունյանի կարծիքով, որի հետ մենք միանգամայն համաձայն ենք, Սոհեմոսը 140-143թթ. չէր կարող Հայաստանում գահ բարձրանալ1։ Հիմնավորումը հետևյալն է. անդրադառնանք ՄովսեսԽորենացու հաղորդմանը Տիգրան Վերջինի գահակալության վերաբերյալ։ Ըստ այդմ՝ հայոց ՎաղարշԵրկրորդ թագավորը եղել է Տիգրանի որդին, իսկ այս Տիգրանը (Տիգրան Վերջին) թագավորել է պարսից Պերոզ թագավորի 24-րդ տարում՝ իշխելով 42 տարի2։ Ապա պարզվում է, որ Տիգրան Վերջինըկալանավորվեց «մի հույն աղջկանից այն ժամանակ, երբ վախճանվեց հռոմեացիների Տիտոս Երկրորդթագավորը, որը կոչվեց Անտոնինոս Ավգոստոս, և Պարսից Պերոզ թագավորն արշավեց հռոմեացիներիիշխանության վրա, որի պատճառով և Պերոզ կոչումն ստացավ, որը նշանակում է հաղթող, որովհետևնա առաջ հունարեն լեզվով կոչվում էր Վաղեգեստոս…»3։ Հետագա հաղորդումներում երևում է, որ Պերոզն Ասորիքի վրայով ասպատակում էր պաղեստինացիների կողմերը, և «Նրա հրամանով մեր Տիգրանն էլ ասպատակեց Միջերկրայքը, որտեղ և կալանավորվեց մի աղջկանից, որ իշխում էր այդկողմերում, մինչ Ղուկիանոս կեսարն Աթենքում շինում էր մեհյանը։ Սա, Պերոզի մեռնելուց հետո մեծզորքով Միջերկրայք գալով, նվաճեց Հայաստանը և արձակեց Տիգրանին։ Նա Տիգրանին կին տվեց իրմերձավոր Ռոփի կույսը, որին Տիգրանը Հայաստան դառնալիս արձակեց իր մոտից, իսկ նրանիցծնված չորս պատանիներին նախարարական ցեղի վերածեց նրանց մոր՝ Ռոփիի անունով Ռոփսյանկոչելով, որպեսզի Արշակունի չկոչվեն»4։ Հետազոտողները ցույց են տվել, որ վերը նշված Տիտոս Երկրորդն Անտոնինուս Պիուս կայսրն է,իսկ պարթևների (Խորենացու մոտ՝ պարսիկների) Պերոզ թագավորը Վաղարշ Երկրորդն է (121130/148-149 թթ.)։ Ղուկիանոս Կեսարը Պիուս կայսեր որդեգրած Վերուսի որդին է, որը գահ էբարձրացել Մարկուս Ավրելիուսի հետ համատեղ 161 թ.5։ Նախ, հարկ է նշել, որ Հայոց գահին հաստատվելով՝ օտար գահակալը պետք է ընդուներհայկական դինաստիական անուն։ Նրա դեպքում բացառություն չպետք է լիներ նաև Սոհեմոսը։ ԴեռևսՄիքայել Չամչյանցը և Կ. Կոստանյանը նկատել են, որ Խորենացու երկում Սոհեմոսին համապատասխանում է Տիգրան Վերջինը6։ Այսպիսով՝ ի՞նչ եզրակացությունների կարելի է հանգել Պատմահոր այս խճողված վկայությունից։ Համակիր լինելով Բ. Հարությունյանի տեսակետին՝ անհրաժեշտ է առաջին հերթին ընդունել հայկականգահի վրա Սոհեմոս-Տիգրանից առաջ ևս մեկ Տիգրանի գահակալությունը, քանզի թեպետ արդեն իսկանվիճելի է, որ Սոհեմոսը նույնանում է Տիգրան Վերջինին, սակայն պարզ է, որ Սոհեմոսը հազիվ թեՊերոզի հրամանով ասպատակեր Միջերկրայքը և ընդհանրապես հանդես գար պարթևական դրածոյիդերում7։ Բոլոր փաստերը վկայում են, որ Սոհեմոսը Հայաստանի թագավոր էր նշանակվել առանցպարթևների համաձայնության, որը Հռանդեայի պայմանագրի կոպիտ խախտում էր։ Տիգրան Վերջինիխորենացիական կերպարը, ամենայն հավանականությամբ, իր մեջ միահյուսում է առնվազն 3 անձի,որոնց գործունեությունը բավական հակասական է։ Խորենացու վկայությամբ՝ նա թագավորել է պարթևական Պերոզ թագավորի 24-րդ տարում, ապա մասնակցել է դեպի Միջերկրայք կատարվածարշավանքին և գերի ընկել տեղի իշխանավոր մի հույն աղջկա ձեռքը, սակայն Ղուկիանոս Կեսարիարշավանքի ժամանակ, երբ Հայաստանը նվաճվել է, նա Կեսարի կողմից ազատվել է բանտարկությունից։ Միակ հնարավոր բացատրությունն այստեղ այն է, որ Տիգրան Վերջինի կերպարն իր մեջ ներառում է ևս մի Տիգրանի, որն ապրել է Տիտոս Երկրորդի ժամանակ, որը Պերոզի, այսինքն պարթևական Վաղարշ Երկրորդի դաշնակիցն էր, որը վերջինիս՝ Ասորիքի վրայով Պաղեստինացիների կողմերնարշավելու ժամանակ ասպատակեց Միջերկրայքը և կալանավորվեց այդ կողմերում իշխող մի հույնաղջկանից8։ Ամեն ինչից դատելով՝ այս տեղեկությունը միահյուսում է 2 տարբեր ժամանակաշրջանների իրադարձություններ, քանի որ Անտոնինուս Պիուսի օրոք Պարթևական պետությունը մեծ մասամբ կրավորական դիրք էր գրավել և խուսափում էր Հռոմի հետ հակամարտությունից։ Ըստ այդմ՝ Բ.Հարությունյանը եզրակացնում է, որ հայոց Վաղարշ I թագավորը մահացել էր իր բնական մահով,Անտոնինուս Պիուսը գահը հանձնել էր մի ինչ-որ Տիգրանի՝ հավանաբար Արշակունիների տոհմից9։ 1 Հարությունյան Բ., Հայոց պատմութեան II և III դարերի ժամանակագրութեան շուրջ, Հանդէս Ամսօրեայ, 2007, էջ 106։ 2 Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երևան, 1997, էջ 177 ։ 3 Նույն տեղում։ 4 Նույն տեղում։ 5 Հարությունյան Բ., էջ 106։ 6 Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հատոր Ա, Վենետիկ, 1784, էջ 355-357, Костанянц К., История Армении (краткий очерк),7 Հարությունյան Բ., էջ 106։ 8 Նույն տեղում, էջ 109։ 9 Նույն տեղում, էջ 109։ Հատկանշելի է, որ նոր Տիգրանի նշանակումը, դատելով կայսեր դրամների արձանագրության բովանդակությունից, կատարվեց ոչ միայն առանց պարթևների կողմից թեկնածու առաջադրելու, այլևառանց նրանց համաձայնության, ինչը թեպետ անպատվաբեր էր պարթևների համար, սակայն նրանք,այնուամենայնիվ, հաշտվեցին այդ իրողության հետ՝ բավարարվելով նոր գահակալի՝ Արշակունի լինելով։ Այսպիսով՝ վերոհիշյալ Տիգրանը գահ բարձրացավ 140-143 թթ. միջակայքում։ Հուլիուս Կապիտոլինուսի հաղորդմամբ, սակայն, պարթևներն սկսեցին նախապատրասվել պատերազմի՝ Մեծ Հայքի թագավորությունը գրավելու նպատակով։ Խնդիրը պատերազմի չհասավ, քանիոր Հռոմի կայսրը նամակներով կարողացավ նրան հետ պահել բացահայտ առճակատումից1։ Սա որոշչափով զարմանալի տեղեկություն է, քանի որ պարթևների ուժը քննարկվող ժամանակաշրջանում բավական չէր առանց լուրջ անհրաժեշտության պատերազմ սկսելու համար։ Խորենացու հաղորդումըցույց է տալիս, որ հայոց թագավոր Տիգրանի և պարթևների միջև բարեկամական հարաբերություններէին հաստատվել, որը հակասում էր հռոմեացիների շահերին։ Ուստիև, Անտոնինուս Պիուսը գահընկեցարեց Տիգրանին և փոխարենը գահը հանձնեց Սոհեմոս-Տիգրանին (հավանաբար 148 թ.՝ ՎաղարշԵրկրորդի իշխանության վերջին տարում)2։ Սա արդեն անհանդուրժելի էր պարթևների համար, քանիոր Մեծ Հայքի թագավորության ամբողջ տարածքը հայտնվում էր Հռոմեական կայսրության ազդեցության ոլորտում։ Այդ իսկ պատճառով էլ նախապատրաստվում է պատերազմը Հայաստանի դեմ։ Այդուհանդերձ, պարթևական արքան հրաժարվում է իր ծրագրերից հռոմեական կայսեր հորդորներից հետո։ Դրանով պայթյունավտանգ դրությունը չի հանդարտվում, բայց պատերազմը հետաձգվում է ամբողջ13 տարով։ Պարթևա-հռոմեական հարաբերությունների հետագա սրումը կապված է պարթևական գահինՎաղարշ Երկրորդին փոխարինած Վաղարշ Երրորդի (148-191 թթ.) անվան հետ։ Ներքին խռովություններին վերջ տալով՝ նա արդեն նախապատրաստվում էր Մեծ Հայքի թագավորության գրավմանը։ Սակայն 154 թ. կամ 155 թ. իրադրությունը կայունացավ՝ շնորհիվ կայսեր և պարթևական թագավորի՝Եփրատի վրա ունեցած հանդիպման։ Սոհեմոս-Տիգրանի իշխանությունը Հայաստանում պահպանվեցԱնտոնինուս Պիուսի ճնշման ներքո, իսկ խաղաղությունը պահպանվեց3։ Իրադրությունն արմատապես փոխվեց 161 թ.՝ Անտոնինուս Պիուսի մահից հետո։ Պահը հարմարգտնելով՝ պարթևները հարձակվեցին Մեծ Հայքի թագավորության վրա, և Հռոմ փախած ՍոհեմոսՏիգրանի փոխարեն գահ բարձրացրին Բակուր Արշակունուն (161-163 թթ.)4։ Սակայն չի բացառվում,որ մինչև գերի ընկնելը գահի թեկնածու էր նաև գահընկեց արված Տիգրանը, որը միայն 161 թ. կարողէր ասպատակել Միջերկրայքը։ Դրա օգտին է խոսում նաև Ղուկիանոս կայսեր հիշատակությունը։ Ըստորում՝ դատելով Պատմահոր հաղորդումից, ձերբակալվեցին միաժամանակ թե՛ Տիգրանը, թե՛ ՍոհեմոսՏիգրանը, որովհետև առաջինին Ղուկիանոս Կեսարը գերությունից չէր ազատի, այլ հաղթական կռիվներից հետո կարող էր ազատություն բերել միայն պարթևական գերության մեջ գտնվող ՍոհեմոսՏիգրանին5։ Պատերազմի հենց սկզբում Կապադովկիայի կուսակալ Էլիուս Սևերիանուսը Հայաստանում ծանրպարտություններ կրեց պարթևներից, որոնք, անցնելով Եփրատը, ներխուժեցին Կապադովկիա ուԱսորիք։ Այս մասին է գրում Խորենացին՝ խոսելով Պերոզ արքայի՝ Պաղեստին ու Ասորիք և Տիգրանի՝Միջերկրայք կատարած արշավանքի մասին։ Տիգրանը, որն, անկասկած, պետք է լիներ հայոց գահիառաջին թեկնածուն, գերի ընկավ ու դուրս մնաց պայքարից, որի արդյունքում էլ գահակալեց Բակուրը։ Սակայն հաջողության անիվը թեքվում էր հռոմեացիների կողմը։ Գահ բարձրացած Մարկուս Ավրելիուս կայսրը (161-180 թթ.) Արևելք է ուղարկում իր գահակից եղբայր Լուկիուս Վերուսին՝ խորենացիական Ղուկիանոս Կեսարին։ 163 թ. վերջերին հռոմեական զորքերը գրավեցին ու ավերեցին Արտաշատը։ 164 թ. Միջագետքյան ճակատում հռոմեացիներից ծանր պարտություններ կրեց Վաղարշ Երրորդը։ Այս պատերազմները մանրամասն նկարագրված են հռոմեական աղբյուրներում6։ Հայաստանում գահընկեց արվեց, ձերբակալվեց և Հռոմ տարվեց Բակուրը, իսկ հայկական գահը հանձնվեց Սոհեմոս-Տիգրանին7։ 163-165 թթ. հատված հռոմեական դրամները խորհրդանշում են հռոմեական դրոշիառջև նստած տխրադեմ մի կնոջ, որի ներքևում գրված է «Արմենիա», իսկ Լուկիուս Վերուսի հատած2 Հարությունյան Բ., էջ 111-112։ 3 Նույն տեղում, էջ 112։ 4 Մանանդյան Հ., էջ 44։ 5 Հարությունյան Բ., էջ 112։ դրամներում պատկերված է հենց ինքը՝ գահին բազմած և զինվորներով շրջապատված։ Նա թագ էդնում հայոց թագավորի գլխին, իսկ պատկերի շուրջը գրված է «Հայաստանին թագավոր տրվեց»1։ Խորենացու հաղորդման համաձայն՝ Տիգրան Վերջինն իշխել է 42 տարի։ Թվաբանական պարզհաշվարկներն ապացուցում են այս տեղեկության ճշմարտացիությունը։ Եթե հաշվի առնենք, որ իրառաջին գահակալության ընթացքում նա իշխել է 13 տարի (148-161 թթ.), իսկ երկրորդ գահակալության ընթացքում՝ 29 տարի՝ 163 կամ 164-191 թթ. (հռոմեական աղբյուրներից հստակորեն հայտնի է,որ 191 թ. Հայաստանում արդեն գահակալում էր Վաղարշ Երկրորդը), ապա միանգամայն հաստատվում է Պատմահոր հաղորդումը2։ Հույժ ուշագրավ է, որ Պատմահայրը որպես Տիգրան Վերջինի մասին հատվածի համար սկզբնաղբյուր հիշատակում է Բարդածան Եդեսացու (154-222 թթ.) երկը, որը պահպանել է հեղինակի կենդանության օրոք ապրած Սոհեմոսի մասին ճշգրիտ տեղեկություններ3։ 165 թվականից ընդհուպ մինչև դարավերջ ընկած շրջանի պատմությունը խիստ մշուշապատ է։ Կցկտուր ու հակասական սկզբնաղբյուրային նյութի պայմաններում տարբեր հեղինակներ փորձել ենգալ տարբեր իրարամերժ եզրակացություների, որոնք, սակայն, լույս չեն սփռում ժամանակաշրջանիվրա։ Սոհեմոսի գահակալության հետագա շրջանը ևս պարզաբանված չէ։ Հայտնի է միայն, որ նա սիրված ու ընդունված գահակալ չէր, այլ ավելի շատ հռոմեական դրածո էր հայկական գահի վրա։ Նրագահակալության ավարտ պատմագիտության մեջ ներկայումս ընդունվում է 191 թվականը։ Նինա ՀայրապետյանՍՈՀԵՄՈՍ-ՏԻԳՐԱՆԻ ԳԱՀԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ՇՈՒՐՋԲանալի բառեր՝ Վաղարշ I-ի մահվան կամ գահազրկման խնդիր, Սոհեմոսի գահակալությանը վերաբերող տեղեկություններ հայ և օտար աղբյուրներում, պարթևա-հռոմեական կոնֆլիկտ հայոց գահի շուրջ, Խորենացու Տիգրան Վերջինը՝ 2 անձի համադրություն ։

Հոդվածի նպատակն է վեր հանել երկրորդ դարի կեսերին Հայաստանի գահին բազմած Սոհեմոս թագավորի գահակալության հետ կապված բազում խնդիրներն ու դրանց առավել հավանական լուծումները։ Հայ և օտար սկզբնաղբյուրների, դրամագիտության տվյալների, ինչպես նաև տարբեր ուսումնասիրողների տեսակետների հիման վրա փորձ է կատարված բացահայտելու Սոհեմոսի ինքնության հարցը։ Հետազոտության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացությանը, որ Սոհեմոսը մեկ այլ թագավորի հետ միասին Մովսես Խորենացու երկում խտացվել է Տիգրան Վերջինի կերպարում։

ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆՆԵՐՈՒՄ ՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ anyանկացած երկրում օրենքի գերակայության պահպանումը պետական ​​բոլոր կառույցների ընդհանուր խնդիրն է: Այնուամենայնիվ, օրինականությունն ապահովելու համար պետական ​​մարմինների համակարգում կան հատուկ մասնագիտացված կառույցներ: Դրանք բոլորը կազմում են իրավապահ մարմինների համակարգը, որն իր ջանքերն ամբողջությամբ ուղղում է արդարության խնդիրների իրացմանը ՝ անհատի (նրա իրավունքների և ազատությունների), հասարակության (նրա նյութական հոգատար արժեքների), պետության պաշտպանությանը ( նրա ինքնիշխանությունը և տարածքային ամբողջականությունը) 1 , Ընդհանուր առմամբ ցանկացած ոլորտ ուսումնասիրելիս պետք է հաշվի առնել պատմական արմատները: Այնուամենայնիվ, յուրաքանչյուր ոլորտի իրավական կարգավորումը պետք է արտացոլի որոշակի ժամանակահատվածի հասարակական կյանքի օբյեկտիվ իրողությունները: Սա հատկապես ճիշտ է Հայաստանի Հանրապետությունում դատական ​​համակարգի բարեփոխումների փուլում, երբ մշակվել է Քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագիծ (այսուհետ `Նախագիծ): Քրեական արդարադատության բարեփոխումների ընթացքում խնդիր է դրվել վերանայել մինչդատական ​​վարույթի ներկայիս համակարգը և իրավական կարգավորումը: ՀՀ քրեական դատավարություն Ըստ գործող օրենսդրության, քրեական գործի քրեական հետաքննությանը նախորդում է նախաքննությունը, որը բաղկացած է քրեական գործի հարուցման փուլից ՝ նախաքննությունից: Հետաքննությունը և նախաքննությունը կապված են նախաքննական մարմինների գործունեության հետ: Քննությունը, որպես գործի քննության սկզբնական մաս, իրականացվում է քննչական մարմինների կողմից, այն ներառում է անհետաձգելի քննչական գործողությունների, օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների իրականացումը: Նախաքննությունը քրեական գործի նախաքննական քննության հիմնական մասն է, որի նպատակն է գործի համապարփակ, լրիվ և օբյեկտիվ քննություն իրականացնելը: Նախաքննական մարմինները նշանակալի դեր ունեն հանցագործությունների արագ և ամբողջական բացահայտման, հանցագործներին բացահայտելու և կատարված հանցագործության համար քրեական պատասխանատվության անխուսափելիության ապահովման գործում: Հետաքննությունը, որպես նախաքննության անկախ տեսակ, կարևոր է քրեական դատավարության իրականացման համար: Այս ինստիտուտը առաջին անգամ ներկայացվեց Հայաստանի քրեական դատավարությանը 19-րդ դարում: երկրորդ կեսին 2. Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունում 1 Տե՛ս Gutsenko K., Kovalev M., Legal Protection Organs, Moscow, 1997, Էջ 5: 2 Տե՛ս «ՀՀ դատական ​​մարմիններ և իրավապահ մարմիններ», Երևան, 2009, էջ: 107: Դատական ​​բարեփոխումներն իրականացվել են Ռուսաստանի կայսր Ալեքսանդր III- ի կողմից 1864 թվականին: Դատարանների կանոնադրության հիման վրա: Հատուկ Անդրկովկասի համար սահմանվել են ընթացակարգային կանոններ: Վաղարշյան Ա., Հայաստանի առաջին հանրապետության դատական ​​համակարգը (1918-1920), Երեւան, 2006, էջ. 122: Theերմությունն իրականացնում էին միլիցիայի մարմինները: Այս ժամանակահատվածում հետաքննության հիմնական նպատակն էր պարզել, արդյոք արարքում առկա են եղել հանցագործության կամ զանցանքի հատկանիշներ 1: Բացի այդ, ոստիկանությունը միջոցներ է ձեռնարկել հանցագործության հետքերի անհետացումը և անհետացումը կանխելու համար, կասկածյալը չի ​​խուսափել հետաքննությունից 2: 1923 թվականը Խորհրդային Հայաստանում Քրեական դատավարության օրենսգիրքն առանձնացնում էր քննչական մարմինների կողմից ձեռնարկված գործողությունները `հիմնվելով այն բանի վրա, որ որոշ դեպքերում նախաքննությունը պարտադիր էր, իսկ որ դեպքերում` ոչ: Օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի համաձայն, երբ քննիչը գտնում է, որ իրեն հանձնված քննության նյութերը բավականաչափ ամբողջական են, և գործը բավարար կերպով լուսաբանվում է, նա չի կարող նախաքննություն իրականացնել կամ կարող է բավարարվել միայն առանձին քննչական գործողություններ կատարելով: ՀԽՍՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը (1961) առանձնացրեց նաև քննչական մարմինների կողմից նախաքննության առկայության հետ կապված հետաքննության ձևերը. Ա) դեպքեր, երբ նախաքննությունը պարտադիր էր, բ) դեպքեր, երբ նախաքննությունը պարտադիր չէր 3: Դատական ​​գործերի գրականության գործունեության առաջին տեսակը կոչվում է բաժին, իսկ երկրորդը ՝ ամբողջական հետաքննություն 4: Փաստորեն, այս ինստիտուտի պատմական զարգացման վերլուծությունը թույլ է տալիս տարբերակել հետաքննության հետևյալ տեսակները. • Հետաքննությունը ՝ որպես հանցագործության մասին տեղեկատվության ստուգման մեթոդ: • Ամբողջական հետաքննություն (ներառում է դեպքեր, երբ նախաքննությունը պարտադիր չէ): • Մասնակի քննություն (ներառում է դեպքեր, երբ նախաքննությունը պարտադիր է): ՀՀ քրեական դատավարություն Օրենքը սահմանում է դրույթ բոլոր քրեական գործերով նախաքննություն իրականացնելու անհրաժեշտության մասին, և, հետևաբար, մեր գործով միջանկյալ հետաքննություն: Համաձայն 188-րդ հոդվածի 2-րդ մասի `հետաքննությունը կարող է լինել քննության նախնական փուլը` քրեական գործ հարուցելու պահից 10 օրվա ընթացքում: Այլ կերպ ասած, քննչական մարմինների դատական ​​գործունեությունը հանգեցնում է անհետաձգելի քննչական գործողությունների իրականացմանը `հանցագործություն կատարած անձին ուժեղացնելու և հանցագործության հետքեր հայտնաբերելու համար 5: Օրենսգրքի 56-րդ հոդվածը տրամադրում է քննչական մարմինների սպառիչ ցուցակ: Հատկանշական է, որ օրենքում թվարկված քննչական մարմիններից միայն ոստիկանությունը չի վերագրվում իր 1 1 Տե՛ս Կազինյան Գ., Հայաստանում խոսակցական գործընթացի զարգացման պատմություն, Երևան, 1999, էջ: 53 2 Տե՛ս «Ռուսական օրենսդրություն X - XX դարեր», հ. 8, Մոսկվա, 1991 թ., «Գերագույն դատարանի Սահմանադրություն», հոդված 256: 3 Տե՛ս Հ. Մարտիրոսյան, Հետաքննության և նախաքննության պատմական զարգացումը Հայաստանի I և II հանրապետություններում, Երևան, 2007, էջ 64-65: ՀՍՍՀ քրեական գործի դատավարությունը Դատարանը սպառիչ թվարկել է այն գործերը, որոնց հետ նախաքննությունը պարտադիր չէ: Բացառություն են կազմում այն ​​դեպքերը, երբ դատախազը կամ դատարանը նախաքննությունը պարտադիր են համարել: 4 Տե՛ս Strogovich M., Course of the Counselling Conversally Process, հատ. 2, Մոսկվա, 1970, էջ 27: 5 modernամանակակից պատկերացումներով, քննչական մարմինների կողմից անհետաձգելի քննչական գործողությունների իրականացումը այն դեպքերում, երբ նախաքննությունը պարտադիր է, չի համարվում հետաքննության տեսակ: Նման մոտեցումը սահմանված է ՌԴ քրեական գործում: դատավարություն Քրեական օրենսգրքի հիման վրա, երբ քննությունը սահմանվում է որպես քննիչի (քննիչի) կողմից իրականացվող նախաքննության ձև այն քրեական գործերում, որոնց համար նախաքննությունը պարտադիր չէ (ՌԴ քրեական օրենսգիրք, հոդված 5, կետ 8) , տե՛ս Բիշարյան Կ., Հետաքննություն. նախաքննության պարզեցված ձև կամ նախնական փուլ, «Իրավունքի պետություն», 2010, № 2 (48), էջ 50-54: Հետաքննվող դեպքերի տեսակը Եվ դա պատահական չէ: Ոստիկանությունը համարվում է բազմաֆունկցիոնալ քննչական մարմին, ինչպես այն հաճախ անվանում են ՝ համընդհանուր մարմին: Հանցագործության դեմ պայքարը բխում է ոստիկանության հիմնական գործառույթներից, ուստի այն հետաքննում է ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված ցանկացած հանցագործություն: Հարկային և մաքսային մարմինների համար հետաքննությունը հիմնական գործառույթը չէ, այլ բխում է նրանց կողմից իրականացվող այլ գործառույթներից, որոնց համար ստեղծվել և գործում են: Այստեղ օրենսդիր մարմինը պետք է օրենսդիրին օժտի անխտիր լիազորությունների բոլոր լիազորություններով, ինչպիսիք են հարկադրանքի միջոցների օգտագործումը: Օրինակ, ինչպե՞ս պետք է փրկարարական ծառայությունները ձերբակալեն կասկածյալի, որի համար շատ հնարավորություններ կան, եթե նրանք չունեն անհրաժեշտ շենքային պայմաններ կամ անձնակազմ ՝ նման հրատապ հետաքննություն իրականացնելու համար: Սա վերաբերում է հարկադրանքի այլ միջոցներին: Ի դեպ, փրկարարական ծառայության մարմինների օպերատիվ անձնակազմին հատուկ միջոցներ տրամադրելուց բացի անհրաժեշտ է լուծել վերոնշյալ խնդիրները, որոնք պետք է քննարկվեն օպերատիվ-հետախուզական-քրեական միջոցառումներ իրականացնելու տեսանկյունից այդ մարմինները հանցագործությունները կատարողներին բացահայտելու համար: Բարձրացված հարցերը ենթակա են օրենսդրական կարգավորման, հակառակ դեպքում այս քննչական մարմիններին հարկադրանքի միջոցներ կիրառելու լիազորությունները կմնա օրենսդիրի բարի ցանկությունը: Իսկ հետաքննության մյուս մարմիններից ոստիկանությունը գտնվում է լավագույն վիճակում, որի մասին 16.05.2001 թ. Օրենքը քիչ թե շատ հստակ սահմանում էր նրա պարտականություններն ու իրավունքները ՝ որպես քննչական մարմին: Ազգային անվտանգության մարմինները գտնվում են ԱՀՀ ծառայության համակարգում և վերջիններիս նյութատեխնիկական ապահովման պատճառով չեն հանդիսանում օպերատիվ անձնակազմի գործունեության գերատեսչական կարգավորում, հետաքննության ընթացքում նրանք իրենց լիազորություններն իրականացնելիս դժվարությունների չեն հանդիպում: Իսկ զորամասերի հրամանատարների, զորամասերի, ռազմական հիմնարկների ղեկավարների գործունեությունը հարկադրական միջոցներ կիրառելու հնարավորություն ունի ՝ կարգավորվելով ՀՀ պաշտպանության նախարարի հրամաններով: ՀՀ ընթացիկ քրեական դատավարությունը Քրեական դատավարությունում հետաքննության ինստիտուտի պահպանման նպատակահարմարության հարցը դարձել է Քրեական օրենսգրքի բարեփոխումների աշխատանքների քննարկման առարկա: Գործող օրենսդրության համաձայն, քննությունը համարվում է նախաքննության առանձին փուլ, որը պետք է ավարտվի քրեական գործ հարուցելու պահից տասն օրվա ընթացքում: Այնուամենայնիվ, նախաքննության հետ կապված արդեն մշակված նախագծի առաջին մեծ փոփոխությունն այն էր, որ հետաքննությունը, որպես քննության առանձին փուլ, վերացվեց, և նախաքննությունը սկսվում է հանցագործության մասին հաղորդում ստանալու պահից, այսինքն ՝ քրեական գործ հարուցելու փուլը: Նախագծի հեղինակների կարծիքով ՝ փոփոխության նպատակը հանցագործության մասին հաղորդումների գրանցման և դրանց իրավական արձագանքման հետ կապված իրավական կապերը դատախազական վերահսկողության ոլորտ բերելն է: Քրեական գործ հարուցելու փուլում կա ռիսկ ՝ չհարուցելու քրեական գործ առանց հիմքերի, չարաշահումների կամ խախտումների: Իհարկե, այս բարեփոխումը կարող է նախապայման լինել հանցագործությունների ուշացումը նվազեցնելու համար: Թաքնված հանցագործությունը հանցագործության այն մասն է, որն արտացոլված չէ պաշտոնական վիճակագրության մեջ 1: Այն ունի օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներ: Օբյեկտիվ պատճառները կապված են իրավապահ մարմինների անբավարար աշխատանքի, այս կամ այն ​​տեսակի հանցագործությունների տեղեկատվության ցածր մակարդակի հետ, իսկ սուբյեկտիվ պատճառներն են իրավապահ մարմինների կողմից հանցագործությունը կոռուպցիայի պատճառով չարձանագրելը, թերությունները քողարկելը: նրանց աշխատանքը, ինչպես նաև իրավապահ մարմիններին չտեղեկացնելը: Ինչպես նշեցինք վերևում, նախագծում հետաքննություն և հետաքննություն հասկացությունների հարաբերակցության մեջ էական փոփոխություն է տեղի ունեցել: Նախագծի 6 6 6-րդ հոդվածը նախաքննությունը սահմանում է որպես նախաքննության ընթացքում քննչական մարմնի կողմից դրան օժանդակող գործունեություն իրականացվող գործունեություն, որը ներառում է օպերատիվ հետախուզական միջոցառումների և թաքնված քննչական գործողությունների կատարում: Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության ներառումը Քրեական դատավարության օրենսգրքում Քննությունը քրեական դատավարության ընթացքում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներ իրականացնելու գործընթացն անվանելն ուղղված է այն ավելի կանխատեսելի դարձնելուն, ինչպես նաև դատախազական վերահսկողության շրջանակներում ներառելուն: Այս փոփոխության էական առավելությունն այն է, որ այն ամուր երաշխիքներ է տալիս անհատի օրինական շահերն ապահովելու տեսանկյունից: Քննության շրջանակներում որոշակի օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների, գաղտնի քննչական գործողությունների (օրինակ ՝ հեռախոսային խոսակցությունների գաղտնալսում, նամակագրության վերահսկում և այլն) արդյունքները ապացուցողական նշանակություն են ստանում միայն դատական ​​բոլոր երաշխիքների տրամադրման պայմաններում: Ըստ գործող պրակտիկայի, եթե օպերատիվ-հետախուզական մարմինները տեղեկատվություն են ստանում որոշակի հանցագործության մասին, ապա քրեական հետապնդման շրջանակներում, առանց քննիչի իմացության, նրանք իրականում իրականացնում են ապացույցների հավաքման գործընթաց: Կարգավորման վրա հիմնված նման պրակտիկան առաջ է բերում հետևյալ խնդիրները .1. Մարդու իրավունքների անտեղյակությունը երաշխավորում է բաց Արդյունավետ վերահսկողության բացակայություն: Օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների իրականացումը փակ գործունեություն է, որի ընթացքում մարդու իրավունքների երաշխիքների պահպանումը վեր է վարչության արդյունավետ վերահսկողությունից, օրինակ `դատարանը թույլ է տալիս իրականացնել հեռախոսային խոսակցության միջոց, բայց չի ստուգում ընթացակարգը կամ պետք է շարունակել: Մարդու իրավունքների ապահովման տեսանկյունից իրավիճակը սրվում է, երբ ակնհայտ հանցագործության տարրերի առկայության դեպքում ապացույցներ հավաքելու համար օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների իրականացումը չի ապահովում բավարար արդյունքներ, և հիմք չկա քրեական գործ հարուցելու համար: ստացվում են. Այս իրավիճակում այն ​​անձը, որի դեմ իրականացվել են գաղտնի օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներ, դրանց ավարտից հետո տեղեկացված չեն իր նկատմամբ ձեռնարկված գաղտնի օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների մասին, ուստի նա չի կարող պահանջել ոչնչացնել իր վերաբերյալ ձեռք բերված նյութերը: 1 Տե՛ս Գույումճեան Մ., Հայ-անգլերենի համապարփակ բառարան, Բեյրութ, 1970, էջ: 221: Թաքնված նշանակում է թաքնված: Այս հատկությունը յուրահատուկ է հանցագործությանը, քանի որ այն նման է այսբերգի, որի տեսանելի մասը փոքր է ջրի տակ գտնվող անտեսանելի հիմքից: 2. Օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների փաստաթղթավորման իրավական պահանջների խախտում վ. Ապացույցների թույլատրելիության վիճարկում: Պրակտիկայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ օպերատիվ-հետախուզական մարմինների փաստաթղթերը շատ հաճախ չեն համապատասխանում օրենսդրության պահանջներին, ինչի արդյունքում վիճարկվում են ձեռք բերված ապացույցները: Այսպիսով, օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում անցկացնելու մասին որոշումը `համաձայն« ԲՈՒ մասին »ՀՀ օրենքի 34-րդ հոդվածի 2-րդ մասի և դատարան դիմելու միջնորդության ներկայացվում է օպերատիվ-հետախուզական գործունեություն իրականացնող մարմնի ղեկավարին: Ըստ սահմանված պրակտիկայի `վերոհիշյալ փաստաթղթերը ՀՀ ոստիկանության համակարգում դատարան է ներկայացվում ոչ թե ՀՀ ոստիկանության պետի, այլ ՀՀ ոստիկանության պետի տեղակալի կողմից` օպերատիվ շարքի համար: Այս օրենսդրական պահանջի անտեսումը կարելի է համարել մարդու իրավունքների խախտում, քանի որ օրենքը ճանաչել է ՀՀ ոստիկանապետին, որը ամենաբարձր երաշխիքն է, որպես մարդու սահմանադրական իրավունքները սահմանափակելու համար դիմելու պատշաճ սուբյեկտ, այլ ոչ թե նրա: տեղակալ Այստեղ տեղին է մեջբերել Եվրոպական դատարանի որոշումը: Սեֆիլյանն ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության, 02.10.2012 թ. Վճռի 128-րդ կետում Եվրոպական դատարանը համարեց, որ հեռախոսային խոսակցությունը բացառապես հիմնավորված միջնորդությամբ վերահսկելու թույլտվությունը որոշակի ծառայության ղեկավարի կողմից ներկայացվել է որպես կամայականություն ընդդեմ կամայականության: կառավարության միջամտությունը: Կարծում ենք, որ օպերատիվ-հետախուզական մարմինների գործունեությունը դատախազական վերահսկողության ոլորտում ընդգրկելու առումով նպատակահարմար է փոխել «հետաքննություն» սահմանադրական հասկացությունը: Քննություն անցկացրեք հանցագործության մասին հաղորդագրություն ստանալու կամ հանցագործության բնութագրերը ուղղակիորեն հայտնաբերելու պահից հարցը լուծելու համար նյութերի նախապատրաստման ամբողջ գործընթացը, որը հիմնված է հետաքննության հիմնական խնդիրների վրա: «Թեժ հետքերով» հանցագործության քննությունը, հետևաբար, քննչական մարմնի կարևոր դերը պետք է պայմանավորվի նրանով, որ, որպես կանոն, միայն քննչական մարմինը լիազորություն ունի ստանալու և գրանցելու կատարված կամ հանցագործության մասին հաղորդում պատրաստել Գոյություն ունեցող պրակտիկայի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ քննչական մարմինները, իրենց հիմնական լիազորությունների շնորհիվ, առաջինն են բացահայտում հանցագործության դեպքը, կատարում հրատապ քննչական գործողություններ ՝ ուղղված հանցագործության հետքերը ամրապնդելուն, հանցագործությունը կանխելուն, ինչպես նաև ձերբակալելով կասկածյալին: Բոլոր դեպքերում, հանցագործության մասին յուրաքանչյուր հաղորդման գրանցման ընթացքում դատախազական հսկողություն իրականացնելու նպատակով քննչական մարմնի կողմից կազմված գրությունը դատախազին ուղարկվում է անհապաղ, ոչ ուշ, քան 12 ժամվա ընթացքում: Մենք չենք բացառում իրավիճակը, երբ տարբեր հանգամանքներում հանցագործության մասին հաղորդումը անմիջապես ստանում է դատախազը: Մեր առաջարկած մոտեցմանը համապատասխան ՝ դատախազը ՝ ա) քննչական մարմնին հանձնարարում է անհրաժեշտության դեպքում հետաքննություն անցկացնել ՝ հանցագործության հատկությունները պարզելու համար. բ) հրահանգում է քննիչին որոշում կայացնել նախաքննություն սկսելու մասին `օրենքով նախատեսված քննչական իրավասության կանոններին համապատասխան: Ավելին, դատախազի նման ցուցումը պետք է պարտադիր լինի, որպեսզի քննիչը չբողոքարկի իր կողմից: Մեր առաջարկած այս տարբերակը կվերացնի օրենսգրքի և Սահմանադրության միջև հակասությունները, քանի որ գործողությունների օրինականության նկատմամբ դատախազական հսկողություն ապահովելը զեկույց ստանալու պահից մինչև քրեական գործ հարուցելու պահը դատախազական լիազորությունների մեջ չի մտնում ամրագրված Սահմանադրությունը: Քննչական մարմինների համար բնորոշ է քննչական գործողությունների, օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների համադրությունը: Օրենքը քննչական մարմնին լիազորում է իրականացնել անհետաձգելի քննչական գործողություններ: Քր. դատավարություն Քրեական դատավարության օրենսգրքի 57-րդ հոդվածի համաձայն `հորդորողների քանակը ներառում է ապացույցների հայտնաբերման և հաստատմանն ուղղված քննչական գործողությունները, որոնք պետք է անհապաղ իրականացվեն: Դա չկատարելը կարող է հանգեցնել ապացույցների անհետացման, կորստի, խեղաթյուրման կամ կեղծման: Քննչական մարմինների կողմից իրականացվելիք անհետաձգելի քննչական գործողությունների ցանկը սպառիչ է օրենքում: Դա նշանակում է, որ հետաքննության ընթացքում քննչական մարմիններն իրավունք չունեն այլ քննչական գործողություններ իրականացնել: Կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է քննչական մարմիններին իրավունք վերապահել իրականացնել հանցագործության հետքերը հայտնաբերելուն և ամրապնդելուն ուղղված ցանկացած քննչական գործողություն, որը կոնկրետ դեպքում կհամարվի հրատապ, քանի որ նախապես հնարավոր չէ պարզել արդյո՞ք հրատապ է այս կամ այն ​​քննությունը: Սա, իհարկե, վերաբերում է քննչական գործողություններին, որոնք ուղղված են տաք օդով ապացույցներ գտնելուն, հավաքելուն և համախմբելուն: Նախագծում նախաքննության բեռը մեղմելու համար առաջարկվում է քրեական դատավարություններում ներկայացնել պարզեցված նախաքննության ինստիտուտ: Այս հաստատության առանձնահատկությունն այն է, որ ապացույցների առարկան սահմանափակ է ՝ հաշվի առնելով հանցագործության բնույթը և վտանգի աստիճանը, և ապացուցողական գործունեության հիմնական բեռը ընկնում է դատական ​​քննության փուլում: Մյուս կողմից, նախաքննության վարույթի նախագծի մոդելը կատարյալ չէ հետևյալ պատճառներով. Քննիչների գերծանրաբեռնվածության պատճառով բոլոր քրեական գործերի որակը, լիարժեք քննությունը չի ապահովվում հետաքննության ռացիոնալությունը, քանի որ բոլոր քրեական գործերում, անկախ հանցագործության ծանրությունից, նախաքննությունն իրականացնում է քննիչը: Նախաքննության ընթացքում անհատական ​​քննչական գործողությունների համար պատասխանատվությունը կրում է քննիչը, ինչը կարող է մեծացնել քննչական մարմինների կողմից կատարված անհատական ​​քննչական գործողությունների անփութության կամ անորակության ռիսկը: Կարծում ենք, որ քննիչներին «բեռնաթափելու» համար նպատակահարմար է աննշան հանցագործությունների վերաբերյալ բոլոր քրեական գործերը վերապահել քննչական մարմինների ենթակայությանը: Վերոգրյալից հետեւում է, որ քրեական դատավարությունում հետաքննության լիարժեք ինստիտուտի ներդրումը կարող է լինել այս հարցի վերլուծությունը: Բայց գործող օրենսգիրքը սահմանում է, որ ոչ մի քրեական գործ չի կարող ավարտվել հետաքննությամբ: Բոլոր դեպքերում նախաքննության անհրաժեշտությունն ունի ինչպես ակնհայտ առավելություններ, այնպես էլ թերություններ: Առավելություններից մեկն այն է, որ բոլոր հանցագործությունների համար սահմանվում է հետաքննության միասնական իրավական ռեժիմ, որն ապահովում է նախաքննական վարույթում այնպիսի ուժեղ սկզբունքի իրականացումը, ինչպիսին օրենքի առջև բոլորի հավասարությունն է: Այնուամենայնիվ, մինչդատական ​​վարույթի նկատմամբ անտարբեր մոտեցումը, ընդ որում, առանց բացառության բոլոր քրեական գործերից, չի կարող արդարացված համարվել, քանի որ այն չունի օբյեկտիվ հիմքեր: Սա նվազեցնում է հետաքննության դերն ու նշանակությունը: Քննիչը, որպես կանոն, կրկնում է քննչական մարմնի կողմից իրականացված անհետաձգելի քննչական գործողությունները, իսկ պակաս բարդ գործերի որոշ դեպքերում պարտադիր նախաքննության կատարումը նախաքննության մարմնին զրկում է բավարար ռեսուրսներից: Դա հանգեցնում է ժամանակի, նյութական միջոցների կորստի, նախաքննության մարմինների ուռճացման 1: Օրենսգրքի այս թերությունը վերացնելու համար հնարավոր է նաև նախատեսել քննության տարբերակված ձևեր, օրինակ `Իտալիայի քրեական դատավարությունը բնութագրվում է եռակողմ քննությամբ: 1. ոստիկանության հետաքննություն, 2. կարճ քննություն, 3. գործի քննություն: Այս կամ այն ​​ձիու ընտրությունը կախված է գործի բարդության աստիճանից, պահանջվող քննչական գործողությունների քանակից և բազմազանությունից 2: Եվ լիարժեք քննության առկայության դեպքում պարզվում է, որ քննչական մարմինը հարուցում է քրեական գործ, ձեռնարկում է Քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված բոլոր դատավարական գործողությունները ՝ ապացուցված բոլոր հանգամանքների վերաբերյալ: Քննությունն իրականացվում է ամբողջությամբ ՝ ավարտվելով մեղադրական եզրակացության հրապարակմամբ կամ քրեական դատապարտմամբ: Վերստուգող դատախազի հանձնարարականների հետ չհամաձայնելու դեպքում քննչական մարմինը կարող է դրանք բողոքարկել վերադաս դատախազին ՝ առանց դրանց կատարումը կասեցնելու 3: Քննությունը պետք է ավարտվի քրեական գործի հարուցումից ոչ ուշ, քան 1 ամիս հետո: Այս ժամկետը կարող է երկարացվել ոչ ավելի, քան 1 ամսով `վերահսկող դատախազի թույլտվությամբ: Գործող օրենքը քննչական գործողությունների ավարտի համար սահմանում է չորս պայման: 1. քննության ժամկետը ավարտվում է, 2. նախաքննության ժամկետի ավարտը `հանցագործություն կատարած անձը հայտնվում է, 3. դատախազը քննվող գործը հանձնում է քննիչին նախաքննության համար, 4. քննիչը ներգրավված է գործի քննության մեջ: 1 Տե՛ս zinազինյան Գ., Հայաստանում քրեական դատավարության պատմական և արդի հիմնախնդիրները, Երևան, 2001, էջ: 313: 2 Տե՛ս Լուբենսկի Ա., Կապիտալիստական ​​կառավարությունների օրենսդիր մարմնի նախնական քննություն, Մոսկվա, 1977, էջ: 21 3 Ընթացիկ քրեական դատավարություն Օրենսգրքի բացերից մեկն այն է, որ քննչական մարմնի կամ նրա ղեկավարի լիազորությունները ուղղակիորեն չեն նշում քննիչի կամ վերահսկող դատախազի որոշումները կամ ցուցումները բողոքարկելու հնարավորությունը: Մեր կարծիքով, հետաքննությունը ավարտելու վերջին պայմանը պետք է հստակեցվի: Օրենքից հետեւում է, որ քննիչը նախաքննությանը ներգրավելու համար կա երկու իրավական հիմք: օրենքում նշված դատախազի լիազորություններով քննիչին հանձնելը: ՀՀ քրեական դատավարություն Օրինակ ՝ 196-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետի ձևակերպումից (քննիչը մասնակցում է գործի քննությանը), ընդհանուր առմամբ, պարզ է, թե այս գործով ում նախաձեռնությամբ, ինչ իրավական հիմքով է հետաքննությունը դադարեցվում: , Մենք կարծում ենք, որ բացի օրենքում նշված երկու հիմքերից, քննիչը չպետք է որևէ այլ կերպ ներգրավվի գործի քննության մեջ: Նման դեպքում նա օրինական չէ: դատավարությունը Քրեական օրենսգրքի 55-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 9-րդ կետով, ըստ որի `քննիչը իրավասու է քննչական մարմնից հաղորդում ստանալուց հետո մեկնել հանցագործության վայր` ներգրավվել գործի քննությանը `նախաձեռնելով քրեական գործ կամ հարուցված գործի վարում: Հետևաբար, անհրաժեշտ չէ պարտավորեցնել քննչական մարմնին անհապաղ տեղեկացնել քննիչին հայտնաբերված հանցագործության մասին գործով հարուցված քննությունից (Քրեական դատավարության օրենսգիրք, հոդված 57, մաս 2, կետ 4): Ամփոփելով վերը նշվածը ՝ ակնհայտ է դառնում, որ դատարանում պատշաճ կերպով կատարված նախաքննությունը գործի հանգամանքների համապարփակ, ամբողջական, օբյեկտիվ քննության և նախնական և դատական ​​դատավճռի հնարավոր նախապայմանն է: Իրավական հարաբերությունների բովանդակությունը կազմում է այս փուլի բովանդակությունը, որը պետք է ապահովի հետաքննության արագությունը, արագությունը և արդյունավետությունը, ինչը ենթադրում է դատական ​​գործառույթների հստակ տարանջատում `անհատական ​​իրավունքների և ազատությունների առավելագույն պաշտպանության պայմաններում: Ուստի պետք է գնահատել ինչպես հետաքննության, այնպես էլ նախաքննական մարմինների դերը, բայց այնպես, որ չհանգեցնի որևէ չարաշահման: Քննչական մարմինների լիազորությունները էլ ավելի սահմանափակ են նախագծում, ինչը նվազեցնում է քննչական ինստիտուտի քրեական արժեքը: Այս մարմինների աշխատանքը բավականին բարդ է և հագեցած: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ քննչական մարմինները, ելնելով իրենց հիմնական լիազորություններից, առաջինն են հայտնաբերում հանցագործությունը, իրականացնում հանցագործության հետքերի ամրապնդում, հանցագործությունը կանխելու, ինչպես նաև կասկածյալի ձերբակալմանն ուղղված հրատապ հետաքննություններ, պետք է պահպանեն իրենց անկախությունը և լիովին անկախ լինեն նախաքննության մարմնից: Արփինե Սարգսյան ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Հիմնաբառեր. Հետաքննություն, լրիվ հետաքննություն, քննչական մարմին, քննչական մարմնի լիազորություններ, հետաքննության ժամկետ, դատախազական վերահսկողություն, օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներ: ։

Հոդվածում ուսումնասիրվում են հետաքննություն ինստիտուտը և նրա հիմնախնդիրները քրեական դատավարությունում։ Քննարկվող ինստիտուտն ու իր խնդիրները առավել արդիական են, քանի որ արդեն իսկ առկա է ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագիծը, որտեղ առաջարկվում է փոփոխել այս ինստիտուտի դատավարական նշանակությունը։ Սույն աշխատանքով փորձել ենք վերհանել հետաքննության ինստիտուտի օրենսդրական կարգավորման թերի կողմերը։ Ուսումնասիրել ենք նաև արտասահմանյան փորձը և փորձել ներկայացնել այնպիսի առաջարկներ, որոնք, մեր կարծիքով, կօգնեն վերացնել այս ոլորտի բացերն ու կնպաստեն հանցագործությունների և հանցանք կատարած անձանց բացահայտմանը, ինչպես նաև կկանխեն և կխափանեն նախապատրաստվող կամ կատարված հանցագործությունները։

ԲԱՐՁՐԱՔԱՇԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԼԵԶՎԱՈՃԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲարձրաքաշ Ս. Գրիգորի վանքը գտնվում է Դսեղ գյուղում։ Ավերակ վիճակում մեզ հասած արձանագրություններից պարզ է դառնում, որ այն կառուցվել է 13-րդ դարում։ Վանական համալիրը բաղկացած է երկու եկեղեցուց, գավթից, մատուռից, Մամիկոնյանների տոհմական գերեզմանոցից, ձիթհանից,խաչքարերի մնացորդներից։ Գլխավոր եկեղեցին Ս. Աստվածածինն է։ Կառուցումն սկսվել է Համազասպ Մամիկոնյանի թոռ և Սարգսի որդի Մարծպանի կողմից։ Հարավից եկեղեցում կից է գավիթը։ «Բարձրաքաշ է կոչվել գյուղի նկատմամբ ունեցած դիրքի պատճառով. հարթավայրից ցած, քաշ,ներքև դեռևս Ժ դարում կառուցված եկեղեցու տեղը մատնանշելու ձգտումով։ Բարձրաքաշը դարձել էտեղանուն»1։ Դեպի հարավ գտնվում է միջնադարյան գերեզմանոցը, որի տարածքում տեղադրված է Ս. Հարություն մատուռը, որն անվանում են նաև Ագռավի տապան։ Կառուցվել է Հովհաննես վարդապետի ևնրա եղբոր` Սարգսի կողմից 1234 թ.։ Ս. Հարություն մատուռի հարավային կողմում եղել է ձիթհան,որից պահպանվել է ստորին մասը։ Կառուցվել է Գորգ վարդապետի կողմից2։ Սույն հոդվածում մեր նպատակը վանքի պատերին արված արձանագրությունների վերծանումն էև դրանց լեզվաոճական առանձնահատկությունների վերհանումը։ Թեման արդիական է այնքանով, որարձանագրությունները լեզվական, պատմական, հայագիտական և ազգագրական հարուստ նյութ ենամփոփում։ Արձանագրությունների միջոցով կարող ենք տեղեկանալ, թե տվյալ ժամանակաշրջանումինչ տոներ են տարածված եղել հայոց մեջ, որ անձնանուններն են գերակշռել, դրանցից քանիսն ենգործածվել այդ դարաշրջանում, գրային նշանների ինչպիսի համակարգ է եղել և այլն։ Ընդհանուր առմամբ հայտնաբերել ենք 24 արձանագրություն` տարբեր ծավալի և տարբերբովանդակության։ Բարձրաքաշ անունը հանդիպում է 4 արձանագրության մեջ՝ 3-ը՝ գավթի արևելյանպատի հարավային մասում, 1-ը՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցու հարավային պատին։ Արձանագրությունները գրված են առաջին դեմքով և կառուցվածքային խմբերի են բաժանվում.1. առաջին հերթին կենսագրական տեղեկություններ են, որտեղից պարզվում է կառուցողի ովլինելը, կառուցման նպատակը,2. արձանագրություններից առանձնացնում ենք նաև հատկանունները, որոնց մեջ գերակշռող ենտղամարդկանց անունները, դրանց կողքին հիշատակվում են նաև կանանց անուններ, 3. արձանագրություններն ամփոփում են նաև հովանավորների անուններ, 4. արձանագրություններից պարզ է դառնում նաև ընտանիքի սրբության գաղափարը, քանի որհեղինակը ներկայացնում է ծնողների, քրոջ, եղբոր, կնոջ անունները,5. հայտնի է դառնում նաև, թե տվյալ ժամանակաշրջանում ով է թագավորել, ում օրոք է կառուցվել վանքը և այլն։ Արձանագրությունների վերջնամասում սովորաբար անեծքներ են` ուղղվածվանքը քանդողներին, իրենց գործը խափանողներին, իսկ վերջում աստծո օրհնությունն ենխնդրում իրենց կատարած գործի համար,6. բարձրաքաշի արձանագրություններում կարդացվում են տոների հետևյալ անվանումները` Ջրօրհնեք, Հռիփսիմեանց տոն, Սուրբ Խաչի տոն, Համբարձում, Սուրբ Իգնատիոսի, Սուրբ Սարգսի, Սուրբ Թեոդոսի, Դաւթի, Սուրբ Գրիգորի տոն, Քառասնից տոն, Զատիկ, Խաչգիւտի տոն։ Արձանագրությունների մեջ հիշատակված են բազմաթիվ հատուկ անուններ, մեծամասամբ՝ անձնանուններ։ Դրանց մի մասն աստվածաշնչյան ծագում ունի, ինչպես օրինակ` Յուդա, Քրիստոս, Կայէն։ Անձնանուններից շատերի ծագումը Հրաչյա Աճառյանը համարում է անհայտ։ Դրանց թվին ենպատկանում Աշոտ, Համլիկ, Պռաւշ, Սմբատ, Խաղբակ, Հռիփսիմէ անունները։ Հունական ծագումունեն Գրիգոր, Թեկղի, պարսկական` Մարզպան (Մարծպան), Վասակ, Քուրդ, Համազասպ, Խորիշահ անունները։ Լատինական ծագում ունի Մարկոս անձնանունը, արաբական` Մլքան։ Գաւկա և1 Դիվան հայ վիմագրության, Պրակ 9, Երևան, 2012, էջ 356։ 2 Տե′ս Շախկյան Գ., Լոռի Պատմության քարակերտ էջերը, Երևան, 1986թ., էջ 36- 38։ Ջաւլպէք անունների առաջացման մասին տվյալներ չունենք։ Հայկական ծագում ունի Մամքանանունը, որի հիմքում մամ բառն է, իսկ քան-ը վերջավորություն է։ Թվարկված անձնանուններից իգական են Թեկղի, Խորիշահ, Հռիփսիմէ, Մամքան, Մլքան անձնանունները1։ Այս անձնանունների մեծամասնությունը գործածական էր հենց 13-16-րդ դարերում, շատերն էլդրանից հետո հայոց մեջ այլևս չէին գործածվում։ Արձանագրություններում տեղ են գտել նաև որոշ տոհմանուններ։ Հնագույն տոհմանուններիցհիշատակված են Մամիկոնեան, Խաղբակեան, Համազասպեան, իսկ ավելի ուշ շրջանի ազգանուններից՝ Հակոբյան և Ունանյան ազգանունները։ Հատուկ անուններից արձանագրությունների մեջ հանդիպում ենք հինգ տեղանուն` Ողջաբերդ,Ծաղկուտ, Սերեկագոմ, Խրամ և Սանահին։ Ինչպես հնագույն մատենագրության մեջ, այնպես էլ վիմագրության մեջ լայնորեն կիրառվել է համառոտագրությունը։ Ձեռագրերում և հնատիպ գրականության մեջ սովորություն է եղել սղել մեկ կամմի քանի տառ խնայողության նպատակով։ Այդ երևույթը կոչվել է համառոտագրություն կամ պատվագրություն։ Հնում հանդիպել է միայն յոթ բառի համառոտագրություն` Աստուած, Յիսուս, Քրիստոս,Տէր, Սուրբ, Երուսաղէմ, Իսրայէլ 2։ Համառոտագրվում էին միայն սրբազան բառերը, որոնց վրա դրվում էր հին հայերենի կետադրական համակարգին հատուկ պատվի նշանը (–), որտեղից էլ ծագում է պատիվ բառը։ Ավելի ուշ պատիվըդարձավ սովորական համառոտագրության նշան և սկսվեց գործածվել ամեն բառի համար3։ Բարձրաքաշի արձանագրություններում հանդիպում ենք հետևյալ համառոտագրությունները` ԱԾ ԱՅ ՅԱՅ ՎԴ ՔՍ ՏԷ ՍԲ ԹՈՒ ԹԵ ԹԲԱստուածԱստծոյՅԱստուծոյՎարդապետՔրիստոսՏեառնէՍուրբթուականութեանութեամբԻնչպես նշեցինք, հնում համառոտագրությունները գրվում էին պատվի նշանով, սակայն վանքիարձանագրությունների մեջ հանդիպում ենք նաև ձևավոր նշաններով կատարված համառոտագրություններ, որոնք, սակայն, միայն ոճական արժեք ունեն և իմաստային որևէ փոփոխության չեն ենթարկում բառը։ Պատվի նշանին հանդիպում ենք նաև առանձին տառերի վրա` ։ Բ։ Սա արդեն չենք դիտում որպեսհամառոտագրություն, քանի որ այստեղ գործ ունենք տառի թվային արժեքի հետ։ Այդ նշանն ունեցել էիր սկզբնական նշանակությունը` դրվելով նաև թվանշան տառերի վրա։ Վիմագրության անբաժան մասն են կազմում նաև կցագրությունները։ Կցագիր կամ կապագիր էկոչվել գրի այն տեսակը, որը կազմվել է մեկ կամ մի քանի տառերի միավորումից։ Տեղ տնտեսելունպատակով աշխատել են որքան կարելի է շատ տառեր զետեղել միևնույն տարածության վրա։ Բարձրաքաշի արձանագրությունների մեջ ամենամեծ խումբը կազմում են այն կցագրերը, որոնքձևավորվել են նախորդ տառի աջ սյունագծի` հաջորդ տառի ձախ սյունագծին միանալով։ Այսպեսիրար են միացել հետևյալ տառերը` ՈՐ, ԱՒ, ՊԱ, ԵՒ, ՄԻ, ԱԲ, ԱՐ, ՔԱ, ԻՍ, ՈՒ, ՊԷ, ԿԱ, ԵՐ, ՄԵ, ԱՄ,ՄԱ, ԱԽ, ԻՐ, ՄԷ, ԱՔ, ՏԱ, ՆԱ, ԴԱ, ՏԻ, ԻՄ, ԿԱՄ, ԿԱՐ, ՊԱՐ, ՄԱՐ, ԳՈՐ, ԱՄԷՆ, ԹԲ։ Կան կցագրություններ, երբ մի տառը նստած է մյուսի ուսին` ՏԱՐ, ՏԵ։ Մի քանի կցագրերում տառերն այնպես ենդասավորված, որ մի տառը թվում է՝ գրված է մյուսի ծոցում։ Դրանք կոչվում են ծոցագիր4` Րի,ԱնՅ, Էն։ Կցագրությունները կարող ենք խմբավորել նաև ըստ տառանիշերի քանակի։ Ամենամեծ խումբըկազմում են երկտառանոց կցագրությունները, համեմատաբար ավելի քիչ թիվ են կազմում այն կցագրերը, երբ միմյանց են միացած երեք տառեր։ Հազվադեպ հանդիպում են չորս տառանոց կցագրություններ։ Վերջիններս ԱՄԷՆ բառի կցագրերն են։ Արձանագրությունների մեջ մեկ անգամ հանդիպում ենքերկտառանոց մի կցագրության` ԹԲ, որը միաժամանակ նաև -ութեամբ վերջավորությամբ համառոտագրությունն է։ Մենք կարող ենք սա համարել կցագիր-համառոտագրություն։ 1 Տե′ս Աճառեան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, Երևան, 1942։ 2 Տե′ս Աբրահամյան Ա., Հայոց գիր և գրչություն, Երևան, 1973, էջ 195։ 3 Տե′ս Աճառյան Հ., Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի, հ. 6, Երևան, 1971, էջ 372։ 4 Տե՛ս Աբրահամյան Ա., էջ 187։ Կապագրության մեջ ամենից հաճախ գործածվողներն այն տառանիշերն են, որոնք սյունագծերունեն` Ա, Կ, Մ, Ռ, Ո, Ս, Ր։ Օժանդակ դերում են հանդես գալիս հետևյալ տառանիշերը` Դ,Ե, Թ, Ի, Խ,Ղ, Ն, Պ, Ւ, Փ, Ք։ Համեմատաբար քիչ են գործածվում Զ, Ը, Ժ, Լ, Ծ, Ձ, Ճ, Յ, Շ, Չ, Ջ, Վ տառերը1։ Վերը նշված արձանագրություններում շփոթության տեղիք է տալիս հետևյալ կցագրությունը` Ռ։ Այն հանդես է գալիս որպես ՈՒ, այսինքն` Ո և Ւ տառերի կապակցություն, որոշ դեպքերում էլ պարզապես ռ։ Արձանագրությունների մեջ կետադրական նշաններ գրեթե չեն հանդիպում։ Հազվադեպ հանդիպում է վերջակետը, որը դրվում է արձանագրության վերջում, այն էլ միայն որոշ դեպքերում։ Վերջակետի նշանն առավել հաճախ կարելի է տեսնել տառերով ներկայացված թվերից աջ և ձախ։ Այսպեսօրինակ` ։ Զ։ Ա։ կամ ։ ՈՂԹ։ և այլն։ Միջակետի կիրառություն գրեթե չկա, եթե հաշվի չառնենք վերջինշրջանի մի արձանագրություն։ Վերջին շրջանի արձանագրություններից մեկում տեսնում ենք նաև կոտորակի նշանի գործածություն։ Այդ երկու նշանների մասին ավելի մանրամասն կխոսենք ստորև։ Արձանագրությունները հիմնականում արված են 13-րդ դարում՝ բացի 2–ից։ Մեր խորինհամոզմամբ դրանք ավելի ուշ շրջանի են։ Խոսքը գավթի հարավային պատին արված հետևյալ արձանագրությունների մասին է. «20/V 28 Ա. Հակոբյան» և «Լեւ. Ունանյան»։ Այս արձանագրություններիուշ շրջանի լինելը մատնում է մի քանի հանգամանք։ Առաջին հերթին դրանք գրված են արդի ուղղագրությամբ և գրաբարյան ուղղագրության դեպքում պիտի գրվեին «Յակոբեան» և «Ունանեան»։ Մենքականատես ենք լինում նաև համառոտագրության, որը, սակայն, կատարվել է ոչ թե պատվի նշանով,այլ միջակետով, որը տվյալ ժամանակաշրջանին խորթ էր։ Գործածված է նաև կոտորակի նշանը (/), որըբացակայում էր հին հայերենի կետադրական համակարգում։ Արձանագրություններում թվականներըներկայացված են տառերով, ինչպես` ՈՂԹ կամ ՈՂԵ և այլն, իսկ այստեղ մենք տեսնում ենք թվերովարտահայտված քանակական թվական` 20, 28 ։ Ոճական առանձնահատկություններից կարող ենք նշել ինքնանվաստացման ձևերի առկայությունը։ Նման ձևերից են նվաստս, չնչինս և այլ բառեր։ Արձանագրություններից մի քանիսում հանդիպում ենք ծառա բառի կիրառմանը` որպես ինքնանվաստացման ձև. «Ես Սարգիս ծառա տէառնյիշեցի» կամ «Ես Մարկոս ծառա աստուծոյ » և այլն։ Փոխառյալ բառերում նկատվում են հատկապես ա և ե ձայնավորների տարբերություններ2։ Նմանօրինակ երևույթ հանդիպում ենք նաև արձանագրություններից մեկում, երբ աթաբէկ բառըներկայացված է աթապակ ձևով` «Թագաւորութեան Գեաւրգա որդոյ Թամարին եւ իշխանութեանաթապակ Իւանէի եւ զաւակաց նորա աւագին»։ Քննության ենթարկելով վանքի բոլոր արձանագրությունները` եկանք այն եզրակացության, որդրանց ուղղագրության հիմունքը հնչյունականն է։ Պահպանված չեն պատմական ուղղագրության կանոնները։ Եվ այսպես` գրաբարում ա և ո ձայնավորներից հետո գրվել է յ կիսաձայնը, սակայն մորքննած արձանագրությունների մեջ նկատում ենք յ հնչյունի անկում, ինչպես օրինակ` Մարծպանա,Աշոտո, Հոգո, Համլկա և այլն։ Դա փաստում է, որ արդեն 13-րդ դարում յ-ն այլևս չէր արտասանվում։ Իհարկե, կային որոշ բացառություններ, մասնավորապես Աստծոյ բառում յ-ն պահպանվում էր,քանի որ համառոտագրության ժամանակ կարող էր շփոթ առաջանալ։ Մի արձանագրության մեջ սորադերանունը գրված է սորայ ձևով, զուգահեռաբար գործածվում էին և՛ հոգո, և՛ հոգոյ, և՛ որդո, և՛ որդոյձևերը և այլն։ Երբեմն նույն արձանագրության մեջ ականատես ենք լինում ուղղագրական տարբերակների,օրինակ՝ հանդիպում են յեկեղեցի, միաժամանակ` յէկեղէցի ձևերը, կամ մերոց լինելու փոխարենմէրոց ձևն է։ Նույն կերպ զսոցա դերանունը հանդիպում է զսացա ձևով։ Վկայված է հետ ձևը յետձևին զուգահեռ։ Նույն բառը կարող է հոլովվել տարբեր հոլովիչներով։ Օրինակ՝ վանք բառն արձանագրություններում հանդես է գալիս և՛ ի-ա արտաքին հոլովմամբ, և՛ ա արտաքին՝ վանիցս//վանացս ։ Խոսքի մասերից առավել հաճախադեպ են հասարակ գոյականները, որոնք պատկանում ենտարբեր հոլովումների՝ ի տարբերություն հատուկ անունների, որոնք հիմնականում ենթարկվում են աարտաքին հոլովման։ Սակայն այստեղ նույնպես կան բացառություններ, ինչպես՝ Իւանէ, Յուդա, Կաէնև Քրիստոս անունները ենթարկվում են ի արտաքին հոլովման, Գրիգոր և Աշոտ անունները` ոարտաքին հոլովման և այլն։ Հասարակ գոյականների մեծամասնությունը ենթարկվում է ո-ա և ի-ա արտաքին հոլովումների։ Առկա են նաև այլաձև հոլովումների օրինակներ՝ գալուստ, Տէր և այլն։ Գոյականներից հետո հաճախակի հանդիպում են բայերը, դերանունները։ Բայերը հիմնականումսահմանական եղանակի անցյալ կատարյալի ձևեր են՝ դրված առաջին դեմքի եզակի թվով, երբեմն՝1 Տե՛ս Աբրահամյան Ա., էջ 187։ 2 Տե′ս Աճառյան Հ., Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի, հ. 6, էջ 838։ հոգնակի։ Կան նաև մի ժխտական ցուցիչի հետ կիրառված երկրորդ ապառնու ձևեր՝ մի՛ ընկալցի։ Անցյալ դերբայի կազմության հետ կապված կարող ենք նշել, որ 13- րդ դարում արդեն –եալ վերջավորությանը զուգահեռ գործածական էր նաև -ած վերջավորությունը, ինչպես՝ Ոսկով եւ մարգարտով եւակամբք պատուականաւք զարդարած։ Դերանունները հիմնականում ստացական (իմ, իւր), ցուցական (սա, նա, այն) և անձնական (ես,մեք) տեսակներն են։ Ոչ մեծ թիվ են կազմում որոշյալ (իւրաքանչիւր, ամէն, յամենայն) և հարցահարաբերական (որ, ով, ոք, զինչ) դերանունները։ Ստացական դերանունները սովորաբար հետադաս կիրառություն ունեին հին հայերենում, օրինակ՝ ազգի մերոյ, իսկ այս արձանագրություններում քիչ չենդրանց նախադաս կիրառությունները, օրինակ՝ մեր ազգի։ Ածականների, մակբայների թիվը սահմանափակ է. հանդիպում է ընդամենը 3 մակբայ՝ անդ, արդ,կրկին։ Կապերը հազվադեպ են հանդիպում, որոնց մի մասը նախադրություններ են՝ ի, յանուն, վասն,ըստ, մինչև, առ, մի մասը՝ հետադրություններ՝ մաւտ, հետ, վերա ։ Գրաբարում հետադաս կապերգրեթե չկային, իսկ վերը նշված օրինակները վկայում են արդեն 13-րդ դարում դրանց առկայությանմասին։ Մի արձանագրության մեջ յետ կապը գործածված է հետո իմաստով՝ Յետ մահուանն հաւր իմո։ Շաղկապները հաճախադեպ են, սակայն մեծամասամբ կրկնվում են, հատկապես եւ, կամ, երբեմնէլ այլ շաղկապները։ Վերաբերականներ և ձայնարկություններ վկայված չեն, իսկ թվականներն արտահայտված են տառերով՝ բացառությամբ վերջին շրջանի մի արձանագրության, որտեղ կիրառվել են 28,20 քանակական թվականները։ Լիլիթ ՂուլինյանԲԱՐՁՐԱՔԱՇԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԼԵԶՎԱՈՃԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ բարձրաքաշ, արձանագրություն, համառոտագրություն, կցագիր, կապագիր, ։

Բարձրաքաշի վանքը գտնվում է Դսեղ գյուղում։ Վանքի պատերին պահպանվել են արձանագրություններ, որոնք վկայում են, որ վանքը կառուցվել է 13-րդ դարում։ Այդ արձանագրություններն ունեն պատմական, լեզվական, հայագիտական և ազգագրական մեծ նշանակություն։ Դրանց միջոցով ծանոթանում ենք տվյալ ժամանակաշրջանի գրային նշանների, համառոտագրությունների համակարգին, ազգային տոներին, տեղեկանում, թե ինչ անձնանուններ են տարածված եղել հայոց մեջ։

Համաշխարհային ճանաչում ունեցող բազմախորհուրդ ու բազմաշերտգիտելիքներ ամփոփող ստեղծագործություն է Էքզյուպերիի «Փոքրիկ իշխանը»։ Ստեղծագործությունը բազմակողմանիորեն արժևորող ամենատարբեր գնահատականներ են հայտնի մասնագիտական աշխարհում։ Մենք կփորձենք հանդեսգալ ստեղծագործության վերլուծման նոր մոտեցմամբ։ Ներկայացնելով դրվագներ «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթից` կմատնանշենք նրանցում թաքնված բնագիտական, բնապահպանական գիտելիքները։ Հումանիտար ու բնագիտականգիտելիքների ինտեգրացման մեթոդական այս հնարն առաջարկում ենք որպեսբնագիտական գիտելիքների ուսուցմանն օժանդող միջոց[1]։ 1)Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա, ինչպես և մնացած բոլոր մոլորակներում, հանդիպում են թե՛ օգտակար խոտաբույսեր, թե՛ մոլախոտեր։ Իսկ դա նշանակում է, որ այնտեղ կան ոչ միայն օգտակար խոտաբույսերի օգտակար սերմեր, այլև մոլախոտերի անպետք սերմեր։ Բայց այդ սերմերն անտեսանելի են։ Նրանք խորը գետնի տակ քնում են այնքան ժամանակ, մինչև մեկնումեկը հանկարծ որոշում է արթնանալ և մի անվնաս ծիլ է արձակում դեպի արևը։ Եթե դաբողկի կամ վարդի ծիլ է, ուրեմն թող ուզածի չափ աճի - մեծանա։ Բայց եթե խոսքը մոլախոտի մասին է, պետք է այդ ծիլն անմիջապես պոկել արմատից ու դենշպրտել։ Եվ այսպես, Փոքրիկ իշխանի մոլորակում կային նաև վնասակարսերմեր…։ Դրանք բաոբաբի սերմեր էին։ Մոլորակի ամբողջ ընդերքը վարակված էր այդ սերմերով։ Իսկ եթե ժամանակին չհայտնաբերես բաոբաբը, դրանիցայլևս չես ազատվի։ … Եթե խոսքը բաոբաբների մասին է, ապա հապաղելը հավասար է աղետի։ Ես մի մոլորակ գիտեմ, որտեղ ապրում էր մի ծույլ մարդ։ Նաանուշադրության էր մատնել բաոբարի ընդամենը երեք ծիլ [2, էջ26]։ Ամբողջ դրվագը վկայում է այն մասին, որ կենսոլորտի բոլոր միջավայրերում գոյություն ունեն կառուցվածքով, գործառույթով ու նշանակությամբ տարբեր` օգտակար ու «վնասակար», տեսանելի ու անտեսանելի օրգանիզմներ,որոնց տեսակային հատկանիշները դրսևորվում են բազմացման շնորհիվ։ Հատկապես պետք է ուշադիր լինել կանխելու համար ախտածին, վնասակար օրգանիզմների արագ բազմացումը. այն կարող է առաջացնել համաճարակային իրավիճակ, որից ազատվելը դժվար կլինի։ Երկրորդ հատվածը բացահայտում է արհեստական ընտրության այն էությունը, որ այդ ճանապարհով ընտրվածները համապատասխանում են մարդուշահերին։ Սակայն տողերի տակ թաքնված խորհուրդն այն է, որ տվյալ միջավայրում բույսեր աճեցնելու համար տեսակներ ընտրելիս պետք է առաջնորդվելոչ թե անհատական շահով ու ճաշակով, այլ, ինչպես բնական ընտրության էությունն է սովորեցնում, հասարակությանը պիտանի, օգտակար լինելու սկզբունքով։ Վերջին տողը կարելի է օգտագործել բազմացման հզոր ուժը ցույց տալուհամար։ Ինչպես Վերնադսկին է ասել. «Երկրի վրա չկա ավելի հաստատուն ազդող ու ավելի հզոր ուժ, քան կենդանի օրգանիզմների բազմացումը»։ Նշանակումէ, որևէ օրգանիզմի բազմացումը կարգավորող գործոնների բացակայությամբ,յուրաքանչյուր, հատկապես վայրի, «մոլախոտային» օրգանիզմները, կարճ ժամանակում բազմանալով, կզբաղեցնեն կյանքի բոլոր տարածքները՝ դուրս մղելով մնացածներին։ Օրինակ, բակտերիայի մեկ բջջին կհաջողվի ընդամենը երեքօրում երկրագունդը ծածկել իր սերունդներով, մորեխների անկանխատեսելիբազմացման տարիները սպառնալից են տարածաշրջանի ողջ բուսականությանոչնչացման համար և այլն։ Իսկ դրվագի փիլիսոփայությունն այն է, որ մարդուն տրված է բազմազանության մեջ ընտրություն կատարելու իրավունք, ինչը կարող է անել կա՛մ ըստճաշակի՝ անձնական, կա՛մ գիտակցաբար՝ հասարակական շահի համար։ 2)Ոչխարն ինչ տեսնում է, ուտում է։ - Նույնիսկ փշոտ ծաղիկնե՞ր։ - Հա,նույնիսկ փշոտ ծաղիկներ։ - Բա փշերն ինչի՞ համար են։ - Փշերը ոչ մի բանիպետք չեն, փշերի օգնությամբ ծաղիկներն ընդամենը արտահայտում են իրենցչարությունը։ … - Չեմ հավատում։ Ծաղիկները թույլ են։ Եվ շատ միամիտ են։ Նրանք ամեն կերպ փորձում են համարձակ երևալ։ Նրանց թվում է, թե փշերովկարող են բոլորին վախեցնել…։ …Եվ մի՞թե լուրջ գործ չէ, երբ փորձում ես հասկանալ, թե ինչու են նրանք այդքան ջանք թափում, որպեսզի արձակեն փշեր,որոնք բանի պետք չեն։ Ոչխարների ու ծաղիկների կռիվը նույնպե՞ս կարևոր չէ։ Մի՞թե դա ավելի լուրջ ու կարևոր գործ չէ, քան հաստափոր ու կարմրադեմպարոնի գումարումները [2, էջ 32-34]։ Դրվագում լուրջ գործ արտահայտությունը կարելի է հասկանալ որպեսճանաչողությունը, կրթությունը, իմացական մակարդակի բարձրացումը կարևոր արժեք ներկայացնող խորհրդանիշ, իսկ հաստափոր ու կարմրադեմ պարոնի գումարումները` իմացածը սեփական շահին ծառայեցնելու, ոչ արժեքավորության խորհրդանիշ։ Ծաղիկների արձակած փշերի, ոչխարների ու ծաղիկների կռվի իմաստը հասկանալը կարելի է ընկալել որպես մարդու գերագույննպատակ. հասկանալով` ճանաչել աստվածային օրենքներն ու կատարելությունը։ Ոչխարն ինչ տեսնում է, ուտում է, միտքը սովորեցնում է, որ բնության մեջօրգանիզմների կապը միմյանց հետ հիմնականում արտահայտված են սնմանշղթաներով։ Եվ, որպեսզի մի տեսակը ամբողջությամբ չոչնչանա մեկ ուրիշինսնունդ դառնալու հետևանքով, անպայմանորեն պետք է ունենա պաշտպանվելու տարբեր հարմարանքներ։ Բնագիտական գիտելիքն այն է, որ բույսերը, անշարժ լինելով (Ծաղիկներըթույլ են։ Եվ շատ միամիտ են։ Նրանք ամեն կերպ փորձում են համարձակերևալ), խոտակերի կողմից չոչնչանալու, գոյապայքարում դիմանալու համարանպայմանորեն ունեն որևէ պաշտպանական հարմարանք,օրինակ, փուշ, թույնև այլն։ Հարմարանքները ձեռք են բերվում երկարատև էվոլյուցիայի ընթացքում`բնական օրգանները կամ դրանց մի մասը ձևափոխելու միջոցով, հետևաբար չենկարող անիմաստ լինել (...որպեսզի արձակեն փշեր, որոնք բանի պետք չեն)։ 3)Ես մի ծաղիկ գիտեմ, մի եզակի ծաղիկ, որն աճում է միայն իմ մոլորակում, և եթե հանկարծ ոչխարի խելքին փչի ուտել տիեզերքի այդ միակ ծաղիկը`առանց իրեն հաշիվ տալու, թե այդ ինչ է անում, մի՞թե դա կարևոր չէ, հը՞։ ... Բայցեթե ոչխարն ուտի այդ ծաղիկը, նրան կթվա, թե Տիեզերքի բոլոր աստղերը միանգամից մարեցին։ Ու քո կարծիքով դա կարևոր չէ, հա՞ [2, էջ 34-35]։ Ըստ հեքիաթի՝ ոչխարը պատահական է հայտնվել մի մոլորակում, որտեղաճում էր այդ եզակի ծաղիկը։ Չունենալով այլ սննդի աղբյուր՝ հնարավոր է ոչխարը եզակի տեսակի բույսի ոչնչացման պատճառ դառնա։ Դրվագի բնագիտական գիտելիքն այն է, որ պատահական փոփոխությունները (օրինակ՝ մուտացիաները) կարող են վտանգավոր լինել համակեցության կամ նրա որևէ անդամիհամար, եթե չեն համապատասխանում երկարատև էվոլյուցիայի ընթացքումձևավորված միջտեսակային հարաբերություններին։ Իսկ դրվագի դաստիարակող ներուժը բնապահպանական այն գիտակցության ձևավորումն է, որ ցանկացած պատմական տարածքի կենսաբազմազանության գոյությունը կարող էվտանգվել մարդու անգիտակից գործունեության հետևանքով։ «Եզակի ծաղիկ,որն աճում է միայն իմ մոլորակում» տեղեկությունը սովորեցնում է Տիեզերքիամբողջականության համար յուրաքանչյուր կենդանի օրգանիզմի անփոխարինելիության և էնդեմիկ բույսերի մասին, որոնք աշխարհում սահմանափակ տարածվածություն ունեն, հետևաբար, մարդու կողմից առավել շատ ուշադրությանու պահպանության կարիք ունեն։ Միաժամանակ, ամբողջ դրվագի խորհուրդը՝անձնական շահերով առաջնորդվելով՝ մոլորակը չվնասելու կոչ է հաստափորու կարմրադեմ պարոններին։ 4)Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա միշտ աճել են ընդամենը մի քանի թերթիկներով զուգված պարզ ու հասարակ ծաղիկներ։ Բայց այս մեկը` այն եզակիծաղիկը մի օր ծլել է մի սերմից, որը չգիտես որտեղից էր հայտնվել այդտեղ։ ...Հայտնվել էր սերմի տեսքով և ոչինչ չգիտեր մյուս մոլորակների մասին։ ... Փոքրիկ իշխանը երբեք չի հեռացել այդ ծիլի կողքից, որը նման չէր մյուս բոլոր ծիլերին։ Դա կարող էր նաև անհայտ տեսակի բաոբաբ լինել։ Բայց մի օր թփի աճըմիանգամից կանգ էր առել և սկսել էր ծաղիկ դառնալու պատրաստություն տեսնել։ Փոքրիկ իշխանը զգում էր, որ հիմա, ուր որ է հրաշք է կատարվելու։ Բայցծաղիկը չէր շտապում դուրս գալ այնտեղից։ Նա խնամքով ընտրում էր իր գույները։ Դանդաղ հագնում էր շորերը` մեկիկ-մեկիկ ավելացնելով իր ծաղկաթերթերը։ Նրա խորհրդավոր հագուկապը ձևավորվեց երկարուձիգ օրերի ընթացքում։ Եվ ահա, մի առավոտ` ճիշտ արևածագին, նա ցուցադրեց իրեն։ ... –Ի՜նչսիրուն ես։ ...Մի անգամ, խոսելով իր չորս փշերի մասին, Փոքրիկ իշխանին ասաց. - Դեհիմա թող գան այդ վագրերը` իրենց ճանկերով։ Ես վագրերից չեմ վախենում,իսկ, ա՛յ, միջանցիկ քամուց վախենում եմ [2, էջ 37-38]։ Դրվագը կենսաբանական մի քանի օրինաչափությունների մասին է խոսում։ ա/ Անհայտ տեղից եկած սերմի մասին կարելի է հիշատակել որպես կյանքի ծագման «պանսպերմիայի տեսության» օգտին խոսող օրինակ, որի համաձայն՝ կյանքը Երկիր մոլորակում հայտնվել է այլ մոլորակներից ու տիեզերական տարածությունից՝ սերմերի, սպորների տեսքով։ բ/ Այն տեղեկությունը, որ ծաղիկը նման չէ իր շրջապատում եղածներին,ինչպես նաև այն, որ իր վերջնական տեսքն ստանալու համար շատ երկար ուդանդաղ է պատրաստվում, կարելի է օգտագործել էկոլոգիական տեսակառաջացման գործընթացը ուսումնասիրելիս՝ ցույց տալու համար, որ նոր տեսակիառաջացման նախադրյալ կարող է հանդիսանալ անսպասելի մուտացիան, սակայն տեսակի ձևավորումն ու կայացումը բոլոր դեպքերում պահանջում են երկարատև էվոլյուցիոն ճանապարհ։ գ/ Ծաղիկի փշերը կեր չդառնալու համար ձեռք բերած էվոլյուցիոն հարմարանք են։ Իսկ այն, որ մի գործոնի (կենսածին) նկատմամբ հարմարանքը չիկարող օրգանիզմը պաշտպանել մեկ այլ գործոնից (ոչ կենսածին` միջանցիկքամի), վկայում է հարմարանքների հարաբերականության մասին։ 5) Երբեք չի կարելի ծաղիկներին լսել։ Ծաղիկներին պետք է նայել և հոտքաշել նրանցից։ ... Պետք է նրա մասին կարծիք կազմեի` նայելով ոչ թե խոսքերին, այլ նրա գործերին։ Նա բուրմունք էր տարածում իմ շուրջը, նա լուսավորումէր իմ կյանքը [2, էջ 42]։ ա/ Դրվագում կարելի է գտնել տեսակի մորֆոլոգիական չափանիշի սահմանափակության մասին գիտելիք, որ միայն այդ չափանիշով (խոսքերով) առաջնորդվելով չի կարելի տեսակը (կամ` ցանկացած երևույթ) ճիշտ բնութագրել։ Միշտ անհրաժեշտ է համակողմանի չափանիշները, էությունը (գործերը)հասկանալ։ բ/ Մեկ այլ տեսանկյունից՝ դրվագը մատնանշում է յուրաքանչյուր տեսակիեզակիությունը, անկրկնելիությունը, ինչով կարելի է սովորեցնել, որ յուրաքանչյուրից պետք է պահանջել իր հնարավորության սահմանում, յուրաքանչյուրիառանձնահատկությունը գնահատել որպես միայն որոշակի պայմանների հարմարանք։ 6) ... բայց քանի որ շատ էր հոգնած, մի լավ հորանջեց։ -Թագավորի ներկայությամբ հորանջելը վարվելաձևի կանոնների խախտում է, - ասաց միապետը։ - Ես քեզ արգելում եմ հորանջել։ - Կներեք, ես դիտավորյալ չարեցի, - շփոթվեց Փոքրիկ իշխանը։ -Ես երկար ճանապարհ եմ անցել ու բոլորովին չեմ քնել ...։ - Եթե այդպես է, - ասաց թագավորը, - ես քեզ հրամայում եմ հորանջել։ Վաղուցհորանջող մարդ չեմ տեսել, ուրիշի հորանջելը ինձ հաճույք է պատճառում։ Ուրեմն` նորի՛ց հորանջիր։ Սա հրաման է։ -Ամաչում եմ, ... էլ չեմ կարող... - կմկմացՓոքրիկ իշխանն ու ամոթից կարմրեց։ - Հը՜մ, հը՜մ,- քրթմնջաց թագավորը, - որայդպես է, ես քեզ հրամայում եմ մերթ-մերթ հորանջել...։ Նա բացարձա՜կ միապետ էր։ Բայց քանի որ շատ բարի թագավոր էր, միայն խելամիտ հրամաններ էր արձակում։ «Եթե ես հրամայեմ մի գեներալի ճայ դառնալ, և եթե գեներալն ինձչենթարկվի, ապա մեղավորը գեներալը չի լինի։ Մեղավորը ես կլինեմ»։ ... Մարդուց պետք է պահանջես այն, ինչ նա կարող է անել։ Եթե ժողովրդիդ հրամայեսգնալ ու ծովը լցվել, նա հեղափոխություն կանի։ Ես իրավունք ունեմ հնազանդություն պահանջելու, որովհետև խելացի հրամաններ եմ տալիս։ ...Ավելիդժվար բան է ինքդ քեզ դատելը, քան ուրիշներին։ Եթե քեզ հաջողվի ինքդ քեզդատել, ուրեմն դու իսկական իմաստուն ես [2, էջ 48-51]։ Դրվագը շատ խորհրդանշական է կյանքի կազմավորման ցանկացած մակարդակում բոլոր գործընթացների կարգավորման կարևորությունը ցույց տալու, սխալների վրա սովորելու, երևույթների պատճառահետևանքային կապերիուսումնասիրման և բնապահպանական վերաբերմունք դաստիարակելու համար։ Ուսումնասիրելով միաբջիջ կենդանի օրգանիզմը՝ որպես բարդ համակարգ, որը կազմված է տարբեր ֆունկցիաների իրականացման համար նախատեսված տարբեր կառույցներից՝ օրգանոիդներից, անպայմանորեն ձևավորվումէ այն պատկերացումը, որ համակարգում հարաբերականորեն անկախ կառույցները միաժամանակ ամենաբարդ շղթաներով կապված են մեկը մյուսին։ Իսկ դրանց փոխհամաձայնեցված գործունեության և որպես միասնական ամբողջություն հանդես գալու նպատակով համակարգն ունի կարգավորման անհրաժեշտություն։ Բջջում դա իրականացնում է կորիզը, կենդանի օրգանիզմում`նյարդային ու հումորալ համակարգերը, ընտանիքում` փորձառու, անցյալիիմաստության ժառանգությունը կրողը, պետության մեջ` իշխանությունը, Տիեզերքում` աստվածային օրենքները։ Եվ եթե կորիզը, նյարդային համակարգըկամ ղեկավարը սխալ, կառույցի շահերից չբխող հրամանններ են արձակում,բջիջը մեռնում է, օրգանիզմը՝ հիվանդանում, ընտանիքն ու պետությունը՝ քայքայվում, մոլորակի կյանքը դուրս է գալիս հավասարակշռությունից։ 7) Ծանոթանալով 325-330 համարների աստղակերպերի, մոլորակների բնակիչներին` միապետ-թագավորին [2, էջ 47], փառամոլին [2, էջ 55], հարբեցողին [2, էջ 58], գործարարին [2, էջ 60], լապտերավառին [2, էջ 66], հետազոտողաշխարհագրագետին [2, էջ 77]՝ Փոքրիկ իշխանը հասկացավ տարբեր զբաղմունքների առանձնահատկությունների, նշանակության և մոլորակի (այսինքն`ցանկացած միջավայրի) ու նրա բնակչի (այդ միջավայրում ապրող օրգանիզմի)զբաղմունքի (հարմարանքների) համապատասխանությունը։ Բոլոր այս գլուխներում բացահայտվում են օրգանիզմների հարմարանքների ու միջավայրիպայմանների հետ դրանց փոխկապակցվածությունն ու փոխպայմանավորվածությունը, ինչը էվոլյուցիոն տեսության հիմնական գաղափարներից է և էվոլյուցիայի հիմնական հետևանքը։ Յուրաքանչյուր մոլորակում միայն մեկ բնակչիներկայությամբ կյանքի անհետաքրքրիր լինելու փաստը կարող ենք օգտագործել որպես էվոլյուցիոն այն պատկերացումների ընկալմանը օժանդակող միջոց,որ միօրինակ պայմանները չեն ապահովում զարգացում, տեսակն էլ չի փոխվում։ Այս գաղափարը համարժեք է նաև կայունացնող ընտրության էությանը,ըստ որի` անփոփոխ պայմաններում տեսակը պահպանվում է նույնությամբ,առանց փոխելու կազմավորման մակարդակը։ Իսկ այդ ամենից արված ընդհանուր եզրակացությունն այն է, որ մարդու կյանքի ամենակարևոր իմաստը արարչագործության կատարելագործման ընկալումն է, ինչը ոչ մի մոլորակիմիայնակ բնակչի բնորոշ չէ, քանի որ այդպիսի գիտակցության կարելի է հանգելմիայն կենսաբազմազանության շնորհիվ՝ հարմարանքների բազմազանությանզարմանալիությանն առնչվելիս։ Սրանում է դրվագի սովորողների բնապահպանական գիտակցություն դաստիարակող ներուժը։ 8)Բնապահպանական դաստիարակության հնարավորություն են տալիս նաև Աշխարհագետի խորհրդածությունները։ Նրա մատնանշած ֆիզիկականաշխարհին պատկանող արժեքները (կամ աբիոտիկ գործոնները)` քարը, լեռը,օվկիանոսը հավերժական են, և մարդը դրանք չի կարող վերացնել, իսկ ծաղիկները բիոտիկ գործոններն են, որոնք անցողիկ են, կարող են փոխվել կամ ընդհանրապես վերանալ` մարդու սխալ գործունեության հետևանքով։ Հազվադեպէ պատահում, որ լեռը տեղը փոխի։ Հազվադեպ է լինում, որ օվկիանոսը ցամաքի։ Իսկ ծաղիկը կարող է մոտ ապագայում վերանա՞լ..., որովհետև նա անցողիկ է [2, էջ75]։ 9) Յոթերորդ մոլորակը Երկիրն էր։ Այնտեղ կա 111 թագավոր (անշուշտ,հաշվում ենք նաև սևամորթ թագավորներին), 7000 աշխարհագրագետ, 900000գործարար, 7,5 մլն հարբեցող, 311 մլն փառամոլ, այսինքն` շուրջ երկու միլիարդմեծահասակ մարդ։ ... Բոլոր վեց աշխարհամասերի վրա հարկադրված էին պահել 462511 հոգուց բաղկացած լապտերավառների մի հսկա բանակ։ Լապտերավառներին կարելի է համեմատել էկոլոգիական համակարգում պրոդուցենտների (ֆոտոտրոֆների կամ բույսերի) հետ, որոնք լույսի պայմաններում համակարգի մյուս օղակների կյանքի ապահովման համար առաջնային սնունդ ութթվածին են ստեղծում։ Նույն տրամաբանությամբ նրանց կարելի է համեմատելնաև մտավորականների, ուսուցիչների ու փիլիսոփաների հետ, որոնք կազմակերպում էին նաև կրթությունը մինչև գիտության ծնունդը։ Այդ մատնանշումովկկարևորենք գիտելիքի ու կրթության դերը անհատի ու մարդկության զարգացման համար։ Քանի դեռ Երկրի վրա չէին հայտնաբերել էլեկտրականությունը,այնտեղ՝ բոլոր վեց աշխարհամասերում, հարկադրված էին պահել 462511 հոգուց բաղկացած լապտերավառների մի հսկա բանակ [2, էջ 76]։ Իսկ ուղղակիորեն, այս միտքը մատնանշում է, որ Երկիր մոլորակում մինչև գիտության կողմիցարհեստական լույսի հայտնաբերումը, բնական լույսի միակ աղբյուրը երկնայինլուսատուներն են եղել։ 10) Դրվագի շարունակությունը ամփոփում է աշխարհագրության շատ հետաքրքիր տեղեկություն Երկիր մոլորակի վեց աշխարհամասերի, դրանցումտարբեր ժամային գոտիների ու դրանց ճիշտ հերթագայության մասին։ Նախ բեմէին դուրս գալիս Նոր Զելանդիայի ու Ավստրալիայի, հետո Չինաստանի ու Սիբիրի, այնուհետև Ռուսաստանի ու Հնդկաստանի, ապա Աֆրիկայի ու Եվրոպայի, հետո՝ Հարավային Ամերիկայի, իսկ վերջում՝ Հյուսիսային Ամերիկայի լապտերավառները։ Եվ նրանք երբեք չէին խախտում բեմ դուրս գալու հերթականությունը։ Միայն Հյուսիսային ու Հարավային բևեռների միակ լապտերների լապտերավառներն էին հանգիստ կյանք վարում. նրանք աշխատանքի էին գնումտարին երկու անգամ [2, էջ76-77]։ Վերջին միտքը սովորեցնում է պարբերականերևույթների մասին այն կարևոր գիտելիքը, որ բևեռներում տարվա կեսը ցերեկէ, մյուս կեսը` գիշեր։ Իսկ երկրների թվարկված հերթականությունը համընկնում է բնագիտական այն գիտելիքին, որ արևածագը առաջինը դիմավորում ենԱվստրալիայում, Նոր Զելանդիայում, ապա դրվագում թվարկված հերթականությամբ, իսկ վերջում` Հյուսիսային Ամերիկայի Ալյասկա նահանգում։ 11) Փոքրիկ իշխանը նայեց վարդերին, բոլոր վարդերը նման էին իր ծաղկին։ ... Իր ծաղիկն ասում էր, որ ամբողջ տիեզերքում իր նման ծաղիկ չկա։ Իսկայստեղ, միայն մի այգում, նրա պես 5000 ծաղիկ կար... [2, էջ 87]։ Այս դրվագը (ինչպես՝ 4-րդ կետում) կարելի է օգտագործել կյանքի ծագմանպանսպերմիայի տեսության էությունը բացատրելու ժամանակ, որի համաձայն՝կյանքի սերմերը Երկիր մոլորակ ընկել են տիեզերական տարածությունից(այստեղ, միայն մի այգում...)։ 12) Դու ինձ համար ընդամենը մի փոքր տղա ես և ոչ մի բանով չես տարբերվում մյուս 100000 փոքր տղաներից։ Ես քո կարիքը չունեմ։ Դու էլ իմ կարիքըչունես։ ... Բայց եթե դու ինձ ընտելացնես, մենք միմյանց կարիքը կզգանք։ Ինձհամար դու միակը կլինես ամբողջ աշխարհում։ Ես էլ քեզ համար միակը կլինեմամբողջ աշխարհում...։ ... Դու ընդմիշտ պատասխանատու ես բոլոր նրանցհամար, ում ընտելացրել ես [2, էջ 91; 97]։ Դրվագի իմաստը մեկնելու համարկարելի է այն համեմատել բնական ու արհեստական ընտրության հետևանքների հետ՝ շեշտադրելով բնության մեջ վայրի տեսակների համեմատ մշակովիբույսերի սորտերի, ընտանի կենդանիների ցեղատեսակների գոյության կախվածությունը մարդու խնամքից։ Գեղարվեստի ու գիտելիքի այս համադրությունը դաստիարակման հզոր ներուժ ունի՝ յուրաքանչյուրի մեջ իր արածներինկատմամբ պատասխանատվության գիտակցության ձևավորման համար։ Խնդրում եմ ..., ընտելացրո՛ւ ինձ, - ասաց աղվեսը։ Հաճույքով կընտելացնեի, - ասաց Փոքրիկ իշխանը, - բայց հիմա շատ քիչ ժամանակ ունեմ։ Իսկ ընտելացնելու համար պետք է շատ համբերատար լինել [2, էջ 93]։ Այս դրվագն էլ էվկայում, որ մշակովի բույսերի ու ընտանի կենդանիների առաջացումը էվոլյուցիոն երկարաժամկետ գործընթացի արդյունք է։ Հենց այստեղ էլ, մեր կարծիքով, ամփոփված է հեքիաթի հիմնական խորհուրդներից մեկը. սիրել մերձավորին, տարբեր փորձությունների դիմանալով`պահպանել մտերիմներին, կամ որ նույնն է, պատասխանատվություն կրել բոլոր նրանց համար, ում ընտելացրել ես։ Սա շատ զգացմունքային ձևով հասկանալի է դարձնում բնապահպանական մտածողության այն կարևոր դրույթը, որկենսաբազմազանության պահպանումը կյանքի հաստատունությունն ապահովող պայման է։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Ադամյան Ն.Վ. Հեքիաթները որպես բնագիտական գիտելիքների ուսուցմանմիջոց» // ՇՊՀ «Գիտական տեղեկագիր»։ 2016։ N1։ Պրակ Բ։ էջ 198-209։ 2. Էքզյուպերի Ա. դը Ս. «Փոքրիկ իշխանը»։ Երևան։ «Արեգ» հրատարակչություն։ 2010։ 125 էջ։

Որպես գիտելիքների ինտեգրացման մեթոդական հնար ներկայացվում է մանկական գեղարվեստական ստեղծագործությունների բնագիտական գիտելիքների ուսուցմանն օժանդակող ներուժը։ Վերլուծված են դրվագներ «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթից։

ՔԵՍԱԲՅԱՆ ԴԵՊՔԵՐԻ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐԶԱԲԱՆՄԱՆՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԶԼՄ-ՆԵՐԻ ՄԻՋՈՑՈՎ Քեսաբյան դեպքերի հիմքում կանգնած էր «արաբական գարունը»։ Վերջինս ցույցերի և հանրահավաքների հեղափոխական ալիք է, սկիզբ է առել արաբական աշխարհում 2010 թ դեկտեմբերի 18-ին։ Հավաքների և ցույցերի շարքը ամբողջ Մերձավոր Արևելքում և Հյուսիսային Աֆրիկայում հայտնի դարձավ «արաբական գարուն»,«արաբական գարուն և ձմեռ», «արաբական զարթոնք», «համաարաբական հեղափոխություն», «արաբական ապստամբություններ» անուններով, չնայած, որ ցույցերիմասնակիցներից ոչ բոլորն էին արաբ։ Այն սկսվեց Թունիսում 2011 թ. դեկտեմբերի15-ի իրադարձությամբ, երբ Մուհամեդ Բուազիզի անունով մի երիտասարդ ինքնահրկիզվեց` ի նշան բողոքի՝ ընդդեմ ոստիկանական կոռուպցիայի և դաժան վերաբերմունքի։ Տեղի ունեցան հեղափոխություններ Թունիսում և Եգիպտոսում, քաղաքացիական պատերազմ Լիբիայում, որն ավարտվեց իշխանափոխությամբ։ Արաբականերկրների ռեժիմները դոմինոյի քարերի նման սկսեցին ընկնել։ 2011 թ. հունվարի 26-ին Սիրիայում սկսվեցին բողոքի առաջին ցույցերը։ Օր օրիվիճակը ավելի էր սրվում և դառնում ավելի մասսայական։ Շուտով ցուցարարներիթիվը կտրուկ ավելացավ, և սկսվեց պայքար երկրում առկա ռեժիմի դեմ։ Ցուցարարները պահանջում էին ներկա նախագահի և կառավարության հրաժարականը։ Պայքարն էլ ավելի սրվեց այն ժամանակ, երբ երկրի կառավարությունը որոշեց պայքարելցուցարարների դեմ՝ կիրառելով զրահատեխնիկա և ծանր հրետանի։ Եթե քաղաքացիական պատերազմի սկզբում ընդդիմությունում բազմաթիվ սիրիացի սուննիներկային, որոնք իրոք հավատում էին իրենց պայքարին և ժողովրդավարությանը, ապաայսօրվա դրությամբ ապստամբների զգալի մասը կազմում են միջազգային ծայրահեղական իսլամիստական խմբավորումները, որոնք հաճախ անգամ արաբներից էլչեն բաղկացած։ Այժմ ընդդիմության շարքերում են գրեթե բոլոր ահաբեկչական կազմակերպությունների մարտական թևերը։ Սիրիայի նախագահ Բաշար Ասադը Թուրքիայի «Այդին Լիք» օրաթեթին և «Ուլոսալ» լրատվական հեռուստակայանին տվածհարցազրույցում նշել է. «Սիրիայի պատերազմը ներքին պատերազմ չէ, այլև հակասիրիական արտաքին պատերազմ է, որն առնչվում է տարածաշրջանային քարտեզին։ Այդ պատերազմը կրոնական հողի վրա չի ընթանում, այլ տեղի է ունենում արևմուտքի կողմնակից պետությունների և նրանց միջև, ովքեր դիմադրում են Արևմուտքին»1։ Լոնդոնի հետազոտությունների կենտրոնի գիտաշխատող Ահարոն Վայ Զելինըհայտարարել է, որ վերջին ամիսներին եվրոպական տարբեր երկրներից Սիրիա ենմեկնել ավելի քան 600 ահաբեկիչներ։ «Առավոտ» օրաթերթը, վկայակոչելով տարբեր աղբյուրներ, 2014 թ. մարտի 21ին հաղորդեց, որ վաղ առավոտյան Ալ Քաիդային կից իսլամական ջիհադիստներըԹուրքիայից մտել են Սիրիա և հարձակվել քրիստոնեական Քեսաբ գյուղի վրա2։ 1 Տե՛ս www.armenian.irib.ir/rangarang/item/27882։ 2 Տե՛ս http։ //www.aravot.am/2014/03/21/443050/։ 2014 թ. մարտի 30-ին ռուսական lifenews.ru լրատվական կայքը պատրաստում էմի ռեպորտաժ, որտեղ ներառված են դաժան սպանությունների կադրեր՝ դրանք վերնագրելով, որ Ալ Քաիդա և Ալ Նուսրա խմբավորումների ահաբեկիչները քրիստոնյահայերին ստորացնում են և դաժանորեն սպանում։ Իսկ հաղորդագրության մեջ նշվածէր, որ քեսաբահայերը օգնություն են խնդրում համայն հայությունից, միջազգայինհարթակներում այդ հարցը բարձրացնելու և դատապարտելու նպատակով։ Ռուսական կայքը նաև նշում է, որ եթե չգար օգնություն երկրի ղեկավարության կողմից,ապա այնտեղ բոլորը սպանված կլինեին։ Ավելի ուշ, ուսումնասիրելով հաղորդմանշրջանակներում տեղ գտած դաժան սպանության կադրերը, որոնք անմիջականորենկապվում էին հայերի հետ, պարզ է դառնում, որ այդ հոլովակները վերցվել են Ալ Քաիդա խմբավորման Youtube-յան էջից, որը վերբեռնվել էր մարտի 15-ից առաջ, և ներկայացնում էր հատված խմբավորման հալեպյան գործողություններից, երբ գերի էինընկել սիրիական բանակի մի շարք զինվորներ, որոնք ընդհանրապես կապ չունեն Քեսաբի, առավել ևս՝ հայերի հետ։ Կարճ ժամանակ անց ապատեղեկատվության տարածման գործին միացան նաև այնպիսի լուրջ լրատվամիջոցներ, ինչպիսիք են «Россия 24», «Россия 1»։ Դրանից հետո լրատվամիջոցները մեկը մյուսի ետևից անդրադառնում էին Քեսաբին։ Բազմաթիվ աստղեր անդրադարձան դրան և իրենց խոր ցավակցությունները հայտնեցին հայ ժողովրդին։ Ստեղծվեց «SAVE KESSAB» նախաձեռնությունը, որն ունեցավ հազարավոր հետևորդներ, այդ թվում՝ անգամ աշխարհահռչակ Շեռլին Սարգսյանը և Քիմ Քարդաշյանը։ Շ. Սարգսյանը Twitter-ի իր միկրոբլոգում գրել էր «Տեսե՛ք, թե ինչ է կատարվում Քեսաբում, Սիրիայում։ Անմեղ քրիստոնյաներին և հայերին սպանում են թուրքերը։ Փրկեք Քեսաբը»։ Ք. ՔարդաշյանըTwitter-յան էջում գրել է. «Աղոթենք բոլորի համար։ Եթե տեղյակ չեք Քեսաբի իրադարձությունների մասին, կարող եք google-ում որոնել։ Շատ ցավալի է։ Որպես հայ` ես մեծացել եմ՝ հայ ժողովրդի կոտորածների մասին դաժան պատմություններ լսելով։ Եկեքթույլ չտանք, որ պատմությունը կրկնվի։ #SaveKessab #ArmenianGenocide»1։ Արաբագետ Արաքս Փաշայանը Aravot.am-ին տված հարցազրույցում նշում է.«Մեզ համար ամենանուրբ կետը, ամենացավոտ հարցերից մեկը Քեսաբն էր, որը մինչև վերջերս հնարավոր էր լինում զերծ պահել ընդդիմադիր զինյալներից։ Բայց հիմագրեթե ամբողջությամբ բնակավայրը դատարկված է, դրանից ավել էլ ի՞նչ մարտահրավեր պետք է լինի։ Թուրքիայի գործողություններն ուղղված են նաև հայկականհամայնքը թուլացնելու ծրագրի իրագործմանը։ Ինչ-որ իմաստով դա Թուրքիային հաջողվեց, քանի որ մեծ վնաս հասցրեց Սիրիայում մեր մայր գաղութին` Հալեպին։ Այդառումով Թուրքիան շահած դուրս եկավ սիրիական գործընթացից` թուլացնելով Սիրիան` որպես հզոր պետություն»։ Նա նաև հավելեց. «Մենք շատ բան ենք կորցնում.նախ ամբողջ հայության ճակատագիրն է մնում անորոշ, մենք կորցնում ենք պատմական Կիլիկյան Հայաստանի վերջին շրջանը։ Քեսաբը հայաշատ բնակավայր էր, մի քանի գյուղերից կազմված գյուղաքաղաք, համապարփակ հայություն ունեցող բնակավայր, որտեղ մարդիկ զբաղվում էին գյուղատնտեսությամբ և այլ գործերով։ Այստեղանցկացվում էին սկաուտական բանակումներ, հայ առաքելական և հայ ավետարանական եկեղեցիներն էին գործում, այստեղ հայերն ապրում էին հայկական ավանդույթներով»2։ Մինչև սիրիական ճգնաժամի հասունացումը Քեսաբում բնակվում էր ավելի քան670 հայկական ընտանիք։ Նրանց մեծամասնությունը հարձակման ժամանակ տարհանվեց, և նրանց տները թալանվեցին։ Փախչելով մոտ 350 ընտանիք պատսպարվեցհայկական եկեղեցում, որտեղ նրանք ամեն օր ստանում են ուտելիք և այլ օգնություն,1 Տե'ս սոցիալական կայքերի համապատասխան էջերը։ 2 Տե՛ս www.armenian.irib.ir/rangarang/item/27882։ իսկ մնացած 320 ընտանիքները ցրվեցին տարբեր քաղաքներով։ Բոլորը սպասում ենվիճակի կայունացմանը և կառավարական բանակի կողմից Քեսաբի ազատագրմանը,որպեսզի վերականգնեն իրենց տնտեսությունները և վերադառնան իրենց առօրյակյանքին։ Բայց հայկական համայնքի և Սիրիայի թուլացումից բացի Թուքիան ուներևս մեկ շատ կարևոր խնդիր։ 2012 թ. Ռուսաստանը Թուրքիայի սահմանի մոտ՝ Քեսաբում, կառուցել է ռադիոլոկացիոն կայան, որը ռազմավարական նշանակությունունի։ Կայանը թույլ է տալիս հետևել Ադանայում տեղադրված ՆԱՏՕ-ի բազային։ Թուրքիայի կողմից Քեսաբ ներխուժած ավելի քան 6000 վարձու ահաբեկիչներինպատակն էր գրավել ռադիոլոկացիոն կայանը, զրկել Ռուսաստանին տվյալ տարածաշրջանում տեղեկատվական աղբյուրներ ունենալու հնարավորությունից։ Իսկ հետոհերթական անգամ Հայոց ցեղասպանության հարցը օգտագործվեց շահերի համար,մասնավորապես՝ Ռուսաստանը սկսեց ապատեղեկատվություն տարածել, իբրև թեկատարվում է ցեղասպանություն հայերի նկատմամբ, սակայն Քեսաբի բնակիչներըարդեն իսկ տեղափոխվել էին Լաթաքիա։ Ռուսաստանի նման քայլն ուղղված էրԹուրքիայի դեմ, քանի որ ցեղասպանության հարցը Թուրքիայի համար շատ նուրբ է։ Արամ ԱռաքելյանՔԵՍԱԲՅԱՆ ԴԵՊՔԵՐԻ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐԶԱԲԱՆՄԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԶԼՄ-ՆԵՐԻ ՄԻՋՈՑՈՎԲանալի բառեր՝ Քեսսաբ, Արաբական գարուն, Սիրիական պատերազմ, SAVE KESSAB։

2011 թ. Թունիսում տիրող վարչակազմի դեմ ժողովրդական հուզումներ սկսվեցին։ Այդ պայքարը, որ անվանվեց Արաբական գարուն, վարակիչ եղավ նաև Արաբական մյուս պետությունների համար։ Հեղափոխական ալիքը բավականին ահագնացավ Սիրիայում։ Ծայրահեղական խմբավորումների համար ռազմավարական մեծ նշանակություն ուներ Քեսաբը, որտեղ տեղակայված է Ռուսաստանի կողմից կառուցված ռադիոլոկացիոն կայան, որը թույլ է տալիս հետևել Թուրքիայում տեղակայված ՆԱՏՕ-ի ռազմաբազաներին։

Այսօր կրթության առաջնային նպատակներից են սովորողի ինքնուրույնմտածողության, դատողություններ անելու կարողությունների, ինքնուրույնխնդիրներ լուծելու և այլ հմտությունների զարգացումը։ Դրան կարելի է հասնելտարբեր ճանապարհներով՝ ծրագրային անհրաժեշտ փոփոխություններ,ուսումնական համապատասխան միջավայրի ապահովում, մեթոդների ու գործնական առաջադրանքների բազմազանության կիրառում, որոնք նպաստեն գիտելիքի որակական ու նաև մտածողության աշխարհայացքային փոփոխմանը,կրթության արժևորմանը և այլն։ Ինտեգրացված ուսուցման առանձնահատկությունների լուսաբանմանմեր հերթական աշխատանքում ցանկանում ենք վերլուծել ու առաջարկելուսուցման (ինչպես հանրակրթական, այնպես էլ մասնագիտական) գործընթացում տարբեր առաջադրանքների բազմանպատակ ու բազմաձև կիրառականհնարավորություններ։ Դասավանդողը, որպես կրթության բովանդակության կազմակերպողպլանավորում է ինտեգրացված, ինչպես նաև ցանկացած այլ տիպի դասեր՝նախատեսելով ուսուցման կազմակերպման տարբեր ձևեր ու առաջադրանքների տարբեր տիպեր։ Առաջադրանքները կարող են ուղեցույց լինել ուսուցիչների ու դասախոսների համար` նաև դասի պլանավորման ժամանակ ուսուցման նպատակներ,վերջնարդյունքներ ձևակերպելիս։ Այդ առաջադրանքները ներառում են կրթության բովանդակության բոլոր բաղադրիչները` գիտելիքներ, կարողությունհմտություններ և արժեքային համակարգ և կարող են բնութագրել, ըստ Բենիամին Բլումի սանդղակի, սովորողի ճանաչողական նվաճումների տարբեր մակարդակները՝ հիշողություն - իմաստի ընկալում - կիրառություն – վերլուծություն – սինթեզ (համադրում) - գնահատում (արժևորում) [4; 6]։ Կախված նպատակից` մեր կողմից ներկայացվող առաջադրանքներից յուրաքանչյուրը կարելիէ օգտագործել տարբեր տարատեսակներով։ Ասվածը ներկայացնենք տարբերառարկաների ուսուցման գործընթացում ամենահաճախակի օգտագործվողաղյուսակներով առաջադրանքների բազմանպատակ կիրառական նշանակությունների ցուցադրմամբ՝ կենսաբանության մասնավոր օրինակով։ Կենսաբանության ուսուցման գործընթացում աղյուսակներ կարելի է կազմել տարբեր նպատակներով։ Օրինակ` խթանելու և զարգացնելու համար սովորողի ուշադրությունը, համեմատական կարողությունները, խորհրդանշանայինմտածողությունը (քանի որ հաճախ կարող է կարիք լինել պայմանական նշաններ ստեղծել և օգտագործել), աշխատասիրությունը, կարդալու, սկզբնաղբյուրուսումնասիրելու, տեղեկատվությունը ընտրված չափանիշով դասակարգելու,կարևորն անկարևորից, առաջնայինը երկրորդայինից, արդյունավետը անարդյունավետից զատելու, համադրելու, մտքերն ամփոփ ձևով ներկայացնելու,տեղեկատվությունն ամբողջությամբ ընկալելու, յուրացնելու և նյութի տրամաբանական հաջորդականությունն ու ամբողջականությունը ապահովելու, ինքնաստուգում կատարելու, հարցեր ձևակերպելու, սխալներ ու բացթողումներհայտնաբերելու, խմբագրելու, ինչպես նաև ոչ խոսքային հաղորդակցության,ժամանակը արդյունավետ օգտագործելու և այլ հմտություններ։ Ուստի, սովորողի կողմից գիտելիքի ներկայացումը առաջադրված նպատակին համապատասխան աղյուսակի տեսքով` մեր կարծիքով, նրա իմացության ծավալի, խորության և յուրացման աստիճանի մասին ամենախոսուն վկայություններից է։ Կենսաբանության ուսուցման ժամանակ աղյուսակները կարելի է օգտագործել դասի կազմակերպման տարբեր փուլերում։ Օրինակ՝ երևույթի դրական,բացասական, որոշ դեպքերում նաև չեզոք կողմերը համեմատելու, վերլուծելու,կառուցվածքի ու ֆունկցիայի, պատճառի ու հետևանքի փոխկապակցվածությունը, միջավայրի պայմանների հետ կապված օրգանիզմի հարմարանքներիբնույթը, տարբեր կարգաբանական խմբերի միևնույն օրգան - համակարգերիկազմավորման մակարդակները բացահայտելու կամ համեմատելու, էվոլյուցիոն զարգացման օրինաչափությունները հասկանալու, առաջարկված նյութիմեջ սովորողների կողմից օրինաչափություններ գտնելու հնարավորությունները զարգացնելու համար և այլ նպատակներով աղյուսակներ կարելի է ստեղծել1) դասի բացատրմանը զուգահեռ՝ նյութի ընկալումը հեշտացնելու համար, 2)հանձնարարել որպես տնային առաջադրանք՝ ուսումնառությունն ու յուրացումը առավել արդյունավետ դարձնելու համար։ Սովորողի կողմից պահանջված աղյուսակներ կազմելը, վերը նշված հատկությունները զարգացնելուց բացի, հնարավորություն կտա ուսուցչին ճշտելու նաև այն աշակերտների թույլ ևուժեղ կողմերը, որոնք սովորաբար դժվարանում են բանավոր արտահայտվել,ներկայացնել իրենց իմացածը (ինչը հարմար է նաև որոշակի ԿԱՊԿՈՒերեխաների ներառական կրթության կազմակերպման համար), 3) գիտելիքիստուգման համար։ Վերջինիս համար առաջարկում ենք ամենատարբեր վարիացիաներ` չափորոշչային տարբեր մակարդակների ստուգման նպատակով։ Բոլոր դեպքերում աղյուսակներ կազմելու կարևոր մեթոդական մոտեցում է պահանջի հստակ ձևակերպումը, որը, ըստ մեթոդաբանության պետք է առաջադրվիհրամայական կամ հարցի ձևով։ Այս պահանջը վերաբերում է նաև ցանկացածայլ առաջադրանքի ձևակերպմանը [5]։ Օրինակ, գիտելիքի ստուգման նպատակով օգտագործվող աղյուսակի ամենատարածված ձևը հետևյալն է.ա) Լրացրո՛ւ ներզատիչ գեղձերն ու դրանց ֆունկցիաները ներկայացնող աղյուսակը։ ՆերզատիչԳեղձիՀորմոնիՀորմոնիգեղձիանունըարտադրածթերֆունկցիայիգերֆունկցիայիհորմոնըդրսևորումըդրսևորումըբ) Աղյուսակի մեկ այլ տարատեսակում կարելի է թողնել միայն առաջիներկու սյունակները, կամ նաև երրորդ և չորրորդ սյունակներից որևէ մեկը։ գ) Կարելի է առաջարկել սյունակներից մեկը կամ (երկուսից ավելի լինելուդեպքում) մի քանիսը ամբողջությամբ լրացված, իսկ սովորողին տրվի այնավարտելու հրահանգ։ դ) Առաջադրել սյունակներից մեկը ամբողջական, մյուսը մասնակիլրացված աղյուսակ` պահանջելով լրացնել աղյուսակի դատարկ հատվածները,որոնք կարող են լինել նաև գլխագրեր և այլն։ ե) Առաջարկել, որ սովորողը` ելնելով աղյուսակի լրացված սյունակներիբովանդակությունից, ընտրի դատարկ թողած գլխավոր տողերի համարգլխագիր։ Առավել թույլ առաջադիմությամբ սովորողներին` զ)առաջադրել աղյուսակի բոլոր սյունակներում լրացված որոշ վանդակներ՝ պահանջելով բաց թողնվածները ինքնուրույն լրացնել։ Աղյուսակներ կազմելու հմտությունները նպատակահարմար է ձևավորելու զարգացնել` սկսելով փոքրածավալ տեղեկությունից, աստիճանաբար անցնելով առանձին փոքր տեղեկությունները միավորելու, ապա ավելի մեծածավալնյութը աղյուսակով ներկայացնելու հմտության զարգացմանը։ Նշված հաջորդականությամբ հմտությունը կարելի է զարգացնել ինքնուրույն, չգնահատվողհանձնարարությունների միջոցով` ուշադրության կենտրոնում պահելով աղյուսակի վերնագրի ու բովանդակության կապը տեսնելու, ավելորդ տեղեկույթիցազատվելու, ավելի դիպուկ գլխագիր ընտրելու, աղյուսակում ամփոփված բովանդակության ստուգման համար ճիշտ հարցադրումներ ձևակերպելու պահանջները և այլն։ Ստորև կներկայացնենք ևս մի քանի առաջադրանքներ, որոնց մի մասըամենաշատն է հանդիպում մանկավարժական պրակտիկայում` ցանկանալովշեշտադրել դրանց կիրառական ոչ սպառիչ հնարավորություններն ու նպատակները։ Եվ հիշեցնենք, որ առաջադրանքները իրենց բազմանպատակային մոտեցմամբ կարելի է կիրառել ինչպես ամբողջական դասերի, այնպես էլ ցանկացածդասի որևէ քայլի կազմակերպման համար, ինչպես ուսուցչի կողմից ուսուցման,այնպես էլ սովորողի ուսումնառության արդյունքների ներկայացման համար։ Քանի որ, նույն մեթոդական մոտեցման զուգակցումը և՛ ուսուցման, և՛ ուսումնառության փուլերում, լավագույն երաշխիքը կլինի սովորողի կողմից այն հմտությունների ու կարողությունների ձեռքբերման համար, ինչը ուսուցիչը դրել է իրառջև՝ որպես ուսուցման կազմակերպման նպատակ ու ակնկալվող վերջնարդյունք։ 1) Նյութի ներկայացում՝ զուգակցված բացատրություն ներով։ Ուսուցման ամենատարածված ձևն է, ապահովում է ուսուցիչ-սովորող, սովորող-սովորող երկխոսություն։ Կարող է ուղեկցվել սահիկների, նկարների, ֆիլմերի, գծապատկերների ցուցադրումով` նպատակ ունենալով պարզաբանել ու հեշտացնելտեղեկատվության ընկալման, յուրացման գործընթացը` ապահովելով տարբերզգայարանների ներգրավվածություն, ձևավորել ու զարգացնել տեղեկատվությունը ամփոփ, համակարգված ներկայացնելու, առաջնայինը երկրորդայինիցտարբերելու, մոդելավորելու հմտություննեը։ Բացատրությունների զուգակցումը մեդիաներկայացումներով նպաստում է սովորելու շարժառիթի ակտիվացմանը։ Իսկ, որպես անհատական կամ խմբային տնային հանձնարարություն,սովորողների կողմից պատրաստված մեդիա ներկայացումները ոչ միայն օժանդակում են ուսումնառության արդյունավետության բարձրացմանը, այլև զարգացնում են ինքնուրույն և խմբային աշխատանքների հստակ կազմակերպման,սեփական և ուրիշների հնարավորությունները ճիշտ գնահատելու հմտություններ, դաստիարակում են ընկերասիրություն, փոխադարձ օգնության ու պատասխանատվության զգացումներ և այլն։ 2) Նյութի պարզաբանում՝ տարբեր գիտելիքների զուգահեռների, համանմանությունների օգտագործումով։ Այսպիսի առաջադրանքները հարմար է օգտագործել համեմատական կարողություններ զարգացնելու, պատճառահետևանքային, կառուցվածքային ու ֆունկցիոնալ կապերը վերլուծելու, մի բնագավառի գիտելիքը այլ բնագավառի խնդիրների լուծման համար օգտագործելու,հիմնարար բնագիտական օրենքների կիրառումով` տարբեր բնական երևույթներ բացատրելու, համանմանությունների միջոցով բնության ներդաշնակության ու միասնականության մասին աշխարհայացքային պատկերացումներձևավորելու նպատակով և այլն։ Օրինակ, առաջին հայացքից կարող է զարմանալի թվալ, բայց կենսաբանական կառուցվածքաֆունկցիոնալ միասնությունների, վարքագծային ժառանգական հատկանիշների բազմաթիվ օրինակների վերլուծման վեկտորը կարելի է ուղղորդել հայրենասի րության, մարդասիրության դաստիարակման ուղղությամբ։ Մասնավորապես, թռչունների չուի,շատ ձկների գաղթի մեխանիզմը բացատրելիս՝ շեշտադրելով այն օրինաչափությունը, որ նշված կենդանիները հասուն տարիքում ապրում են որոշակի, կայուննպաստավոր միջավայրում, սակայն բազմանալու համար անպայմանորենվերադառնում են ամենանպաստավոր պայմաններ ունեցող հայրենի ծննդավայր՝ հաճախ ստիպված լինելով շատ երկար, դժվարին, փորձություններով լիճանապարհ հաղթահարել (ձկները հաճախ ստիպված են հոսանքին հակառակլողալ)։ Համանմանությունների սկզբունքով, նկարագրվածը համեմատելովմարդկային մտածողության հետ` հաջողությամբ կարելի է հանգել հայրենասիրության դաստիարակման` կոչ անելով հայրենիքում բազմանալու առաջնայինկարևորությունը տեսակի պահպանման և զարգացման համար։ Որպես մարդասիրություն ու անձնվիրություն դաստիարակող օրինակկարող է համարվել արյան կարմիր բջիջների՝ էրիթրոցիտների կառուցվածքային առանձնահատկության բացատրությունը պատճառահետևանքային կապի վերլուծման սկզբունքով։ Բջիջը կորցրել է կորիզը, իր ամենագլխավոր օրգանոիդը, որը հնարավոր կդարձներ այդ բջջի բազմացումը, «երիտասարդացումը»՝հանուն այն բանի, որ կորիզի զբաղեցրած ծավալում ևս կուտակի հեմոգլոբին,որով բջիջը պետք է թթվածին հասցնի օրգանիզմի բոլոր բջիջներին, քանի որվերջիններիս կենսագործունեության ակտիվությունը ուղղակիորեն պայմանավորված է արյան միջոցով ստացած թթվածնի քանակից։ Այս մոտեցմանտրամաբանական շարունակությունը էներգետիկ փոխանակության անթթվածին և շնչառական փուլերի էներգիա կան արժեքների բաշխման օրինաչափությունների վերլուծումն է։ Սովորողների ուշադրությունը հրավիրելով բջջումընթացող երկու փուլերում անջատված լրիվ էներգիաներից ջերմային էներգիայի տեսքով դեպի արտաքին միջավայր հեռացվող էներգիաների չափաբաժինների վրա` անթթվածին փուլում 150 կՋ-ից 90 կՋ, իսկ շնչառական փուլում` 2650կՋ-ից 1570 կՋ, կարելի է համանմանության սկզբունքով հանգել մարդկային հարաբերություններում բարության, բարեգործության կարևորության գաղափարին։ Այս տրամաբանությունը առավել տպավորիչ ու պատկերավոր կդառնանաև ժողովրդական իմաստություններով խոսքը համեմելիս` օրինակ, երբ որպես համանմանություն հիշատակվի նաև «Լավություն արա` ջուրը գցիր» կամնման այլ իմաստություններ։ Նմանատիպ մոտեցմամբ կարելի է մատնանշելօրինակներ ցանկացած օրգան-համակարգի վերլուծության ժամանակ և դաստիարակել ոչ միայն քրիստոնեական բարոյագիտություն, այլև ձևավորել բնության կատարելության, կենդանի համակարգերի տարբեր մակարդակներումգործող օրինաչափությունների ընդհանրության պատկերացումներ և ապահովել բարձր արժեքային համակարգ կրողի զարգացում։ Այսօր սրանք ուսուցմանև մասնավորապես ինտեգրացված ուսուցման առաջնահերթ նպատակներից են։ Զուգահեռների, համանմանությունների սկզբունքի կիրառումով առաջադրանքները կարող են լինել համեմատական աղյուսակների, գիտելիքը լուսաբանող, տրամաբանական հաջորդականություն ցույց տվող, տարբեր սկզբունքներով միջառարկայական կապեր ստեղծող հասկացությունները դասակարգողգծապատկերների, հասկացությունների ցանցերի քարտեզագրման, տերմինների բացատրության, գեղարվեստական ու բանահյուսական նյութի (արձակ, չափածո ստեղծագործություններ, առակ, ասացվածք, դարձվածք, թևավոր խոսք,հանելուկ, խորհրդանշանային իմաստություններ, երգ, ֆիլմ, նկար) բնագիտական ու կենսափիլիսոփայական մտածողությամբ ստեղծագործությունների վերլուծության և այլ ձևերով [ 2; 3; 4]։ 3) Բիոնիկայի և գիտաֆանտաստիկ երևույթների օրինակների վերլուծություն։ Կիրառելի է նույն նպատակների համար, ինչ 2)-ը։ Բացի այդ, խթանումէ սովորողի իմացական ակտիվությունը, զարգացնում երևակայությունը` կենսաբանական ու ճարտարագիտական, տեխնիկական գիտելիքների ինտեգրացման օրինակով, ձևավորում է պատկերացումներ գիտելիքի գործնական կիրառության ոլորտների բազմազանության, գիտելիքների ձեռքբերման ու ինտեգրացման կարևորության, բնության կատարելության ու միաս նականությանմասին, որից կարելի է սովորել ամեն բան, ինչ պետք է յուրաքանչյուրին՝ իրկյանքը ճիշտ կազմակերպելու համարև այլն։ 4) Փորձեր, լաբորատոր, գործնական աշխատանքներ։ Առաջին հերթինզարգացնում է տեսական գիտելիքը գործնականում կիրառելու աշխատանքային հմտություններ։ Ձևավորում ու զարգացնում է ուշադրություն, աշխատանքպլանավորելու, նախագծելու, արդյունքներ վերլուծելու, եզրահանգումներկատարելու, հետևություններ ու առաջարկություններ անելու, ինքնագնահատման, անսպասելի իրավիճակներում ճկուն, ստեղծագործական վերաբերմունքդրսևորելու և այլ կարողություններ։ 5) Դերային խաղ, դատավարություն, հիմնախնդիրների պատճառների ևհետևանքների վերլուծություն։ Վերջինս շատ հարմար է կազմակերպել «Ապագայի անիվ» մեթոդի կիրառութ- յամբ։ Դերային խաղն ու դատավարությունըձևավորում ու զարգացնում են տարբեր դերերով հանդես գալու, միևնույն հարցինկատմամբ տարբեր տեսանկյուններ գնահատելու, վերլուծելու, սեփական տեսակետը հիմնավորելու, տարբեր իրավիճակներում ճկունություն դրսևորելու,ազնվություն, պատճառահետևանքային կապերի մասին պատկերացումներձևավորելու հմտություններ, գիտելիքների ինտեգրացման կարևորության,մարդկանց և բնության նկատմամբ սեփական անձի տեղի ու դերի քաղաքացիական գիտակցություն, աշխարհայացքային վերաբերմունք և այլն։ 6) Նյութի վերլուծում հարցաշարքերի միջոցով։ Հարցերի շարքը պետք էկազմել խնդրի բացահայտումը պարզից դեպի բարդը տանելու, տրամաբանական հաջորդականության պահպանման սկզբունքով` սովորողի տրամաբանությունը, երևույթ ների պատճառահետևանքային կապերը, կառուցվածքի ուֆունկցիայի կապի հիմնարար սկզբունքը բացահայտելու, ուսուցման կառուցողականության գիտակցությունը ձևավորելու ու զարգացնելու նպատակով։ Մեծչափով ապահովում է ինտերակտիվ մթնոլորտ, ակտիվացնում է սովորողիճանաչողական գործընթացը, զարգացնում տրամաբանական մտածողությունը,ըստ էության հարցեր կազմելու հմտությունները, երևույթի պատճառահետևանքային կապերի ընկալումը, եզրակացություններ ու առաջարկություններ անելուկարողությունը, ապահովում երևույթի ամբողջականության ընկալումը[1]։ 7) Ձեռքի աշխատանքների ստեղծում։ Զարգացնում է տեսական գիտելիքները գործնականում կիրառելու, ինքնաշեն ուսումնական նյութեր պատրաստելու, թափոնների երկրորդային մշակման աշխատանքային հմտություններ,ձևավորում է բնության արժևորման գիտակցություն, իրականացնում է ռեսուրսների նկատմամբ խնայողական վերաբերմունքի, ինչպես նաև ճաշակի ուգեղագիտական, աշխատանքային ու բնապահպանական դաստիարակություն։ 8) Ռեֆերատների, հետաքրքրաշարժ տեղեկությունների քննարկում։ Ռեֆերատ գրելը առաջին հերթին ձևավորում ու զարգացնում է հետազոտականհմտություններ (թեմայի ընտրություն և նշանակության հիմնավորում, պլանավորում, տիտղոսաթերթի և այլ տեխնիկական պահանջների կիրառում, հղումների, եզրակացությունների ձևակերպում, գրականության ցանկի ստեղծում ևայլն), սովորեցնում աշխատանք պլանավորել, սկզբնաղբյուրներ որոնել, տարբեր տեղեկատվությունների միջև տրամաբանական կապ ստեղծել, գրագետգրավոր խոսք կառուցել, կարծիք հիմնավորել, գնահատել, արժևորել, եզրակացություններ ու առաջարկություններ ձևակերպել։ Ռեֆերատների քննարկումըձևավորում ու զարգացնում է նաև լսարանի առաջ հանդես գալու` ներկայացման, գրագետ բանավոր խոսք կառուցելու, հարցերին պատասխանելու միջոցովլսարանի հետ հաղորդակցվելու հմտություններ։ Հետաքրքրաշարժ տեղեկությունները հենց այդպես էլ կոչվում են, քանի որօգնում են լուսաբանել, հարստացնել, պատկերավոր դարձնել տեղեկությունը։ Խթանում են ուսուցման նկատմամբ ոչ միայն տրամաբանական, այլև զգայականմոտեցման դրսևորումը, ընդարձակում են ճանաչողական գիտելիքներիշրջանակը։ 9) Ռեբուսներ, խաչբառեր, խառնագրեր, մրցույթային հարցեր, գուշակումներ` ըստ նկարի, ցուցադրության կամ պատմության։ Այսպիսի առաջադրանքները ապահովում են սովորողների մեծ ներգրավվածություն, ուսուցումըդարձնում են ավելի աշխույժ, հետաքրքիր, մարզում են ուղեղը, հեշտացնումընկալումն ու մտապահումը, ստեղծում են խաղային մթնոլորտ, բարձրացնումեն ուսուցման նկատմամբ զգայական մոտեցումը, զարգացնում երևակայությունը, ստեղծագործական կարողությունները, տրամաբանական, զուգորդական ու խորհրդանշանային մտածողությունը, ձևավորում են թիմային գիտակցություն և այլն։ 10) Խնդրահարույց հարցերի վերաբերյալ գրույթներ, գեղարվեստականստեղծագործությունների բազմանիստ վերլուծություն։ Զարգացնում են գրավորու բանավոր խոսքը, երևույթը բազմակողմանի վերլուծելու, գնահատելու համարօբյեկտիվ (պատմական ժամանակաշրջան, աշխարհագրական դիրք, քաղաքակրթության մակարդակ, հասարակական հարաբերություններ, լեզվամտածողություն) և սուբյեկտիվ պայմանները համադրելու, սեփական կարծիքը հիմնավորելու, եզրահանգումներ և առաջարկություններ անելու, խնդրի այլընտրանքային լուծումներ որոնելու կարողություն։ Ձևավորում ու զարգացնում են տիեզերքի միասնականության, երևույթների փոխկապակցվածու թյան, մարդկանց ևբնության նկատմամբ սեփական անձի տեղի ու դերի քաղաքացիական գիտակցություն, աշխարհայացքային վերաբերմունք։ Ներկայացվածով, բնականաբար, չեն սպառվում ուսուցման գործընթացիկազմակերպման հնարավորությունները նվիրյալ մասնագետների համար։ Սակայն աշխատանքում վերլուծված բոլոր տեսակի առաջադրանքները բազմանպատակ կիրառելու հնարավորությունների ընդգծումները կհարստացնենորակյալ կրթության ապահովման գործին նվիրված յուրաքանչյուր մասնագետիմեթոդական մոտեցումները, կօժանդակեն՝ կարևորելու նորացված ուսուցմանկազմակերպման գործընթացում մեր կողմից մատնանշված երկու մոտեցումները. մեխանիկական գիտելիքներ հաղորդելու և գնահատելու տարածվածև կրթության որակ չապահովող ուսուցման ձևերը փոխարինելու այնպիսիձևերով, որոնք կկարևորեն սովորողների կողմից գիտելիքները ինքնուրույն բացահայտելու, երևույթների նկատմամբ ինտեգրացված վերաբերմունք դրսևորելու, աշխատանքում բազմիցս մատնանշված բարձրագույն մտածողության այլկարողություն-հմտություններ ապահովող վերջնարդյունքները, գիտելիքները կծառայեցնեն ժամանակակից աշխարհի մարտահրավերներին պատրաստ քաղաքացու համապատասխան մակարդակի դաստիարակության ապահովմանը։ Բոլոր մասնագետների կողմից ուսուցման ամենօրյա գործընթացի կազմակերպման նկատմամբ նմանատիպ ստեղծագործական մոտեցումը ոչ միայնկնպաստի այն առավել արդյունավետ ու հետաքրքրիր դարձնելուն, այլև կմեծացնի սովորողների հետաքրքրվածությունն ու ներգրավվածությունը ուսուցման գործընթացին, ինչի բացակայությունը ևս կրթական համակարգում առկաանժխտելի փաստերից է։ Հետազոտությունն իրականացվել է ԳՊՄԻ-ի (այժմ` ՇՊՀ) կողմից տրամադրվող ֆինանսական աջակցության շնորհիվ՝ № ShSU N 02-SGI-2017 թ գիտականթեմայի շրջանակներում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Ադամյան Ն. Մաթեմատիկական տարրերի կիրառումը կենսաբանական որոշհասկացությունների ուսուցման ժամանակ //Հանր. գիտական նստաշրջան։ Նյութերի ժողովածու։ 10-11 դեկտեմբերի 2007։ Գյումրի։ ԳՊՄԻ։ «Դպիր»հրատ.։ 2008։ էջ 405-408։ 2. Ադամյան Ն. Լուիս Քերոլի հեքիաթների մեկնության մի բանալի //«Ոսկեդիվան հեքիաթագիտական հանդես»։ 2014-2015։ Պրակ 5։ էջ 97-104։ 3. Ադամյան Ն. Բնագիտական գիտելիքների ուսուցումը հեքիաթների միջոցով// ԳՊՄԻ «Գիտական տեղեկագիր» 2016։ N1։ Պրակ Բ։ էջ 198-209։ 4. Ադամյան Ն. Ավագյան Կ., Ամազարյան Ա., Միքայելյան Հ. Ինտեգրացվածուսուցման առանձնահատկությունները // Բնագետ։ 2017։ N1։ էջ 23-28։ 5. Ջիվանյան Կ. և ուր. Կենսաբանության ընթացիկ գնահատման առաջադրանքների ժողովածու // Երևան։ ԿԳՆ ԿԾԿ 2007։ 6. TEMPUS «ԱՐՄԵՆՔԱ» նախագիծ թիվ 543817- TEMPUS-1-2013-1-SE- TEMPUSSMHES Որակավորումների ազգային և ոլորտային շրջանակների իրականացումը Հայաստանում։ Դասախոսական կազմի վերապատրաստում. Թեմա 1.Դասընթացի կրթական վերջնարդյունքների ձևակերպում։ Աշխատաժողովինյութեր։ 24 նոյեմբեր-16 դեկտեմբեր։ Երևան։

Աշխատանքում ներկայացված են բնագիտական առարկաների ուսուցման ու գիտելիքի, կարողության-հմտության տարբեր մակարդակների բացահայտման համար նպատակահարմար առաջադրանքներ։ Վերլուծված են դրանց կիրառության բազմաթիվ հնարավորություններ։

ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՆԻՀԻԼԻԶՄԻՀԱՂԹԱՀԱՐՄԱՆ ՄԻՋՈՑՀՀ Սահմանադրության 1-ին հոդվածը համարվում է Սահմանադրության հիմքըև կանխորոշում է պետության զարգացման ուղին։ Իրավական, ժողովրդավարականպետության կայացմանը խոչընդոտող հանգամանքների հաղթահարման համարանհրաժեշտ է պետական իշխանության, բնակչության և քաղաքացիական հասարակության միասնական աշխատանքը և վստահության մթնոլորտ։ Վերջինիս ձևավորման մեջ մեծ է նաև իրավունքի դերը, որը հանդիսանում է այս երեք ուժերիհիմնական կապող օղակը։ Ուստի, իրավունքի դերի նվազեցումը և իրավականնիհիլիզմի դրսևորումները կարող են հիմք հանդիսանալ նրանց ապահաղորդակցության համար։ Ներկայումս այս խնդիրն առավել օրհասական է։ Նախ երկիրը գտնվում էսահմանադրաիրավական և քաղաքական լուրջ բարեփոխումների փուլում, որն ինքնին բարդ գործընթաց է և ուղեկցվում է առկա համակարգի ամբողջական վերակառուցմամբ։ Բացի այդ ժամանակակից աշխարհում, երբ իրավունքը հասարակական գրեթեբոլոր հարաբերությունների վրա թողնում է այս կամ այն չափով որոշակի ազդեցություն, իրավական նիհիլիզմի յուրաքանչյուր դրսևորում դառնում է խոչընդոտ տվյալհասարակության զարգացման համար։ Իսկ եթե հաշվի առնենք, որ գլոբալիզացիայիպայմաններում աստիճանաբար վերանում են պետությունների մեջ առկա սահմանները իրենց նախկին իմաստով, ապա կոնկրետ հասարակությունում առկա իրավական նիհիլիզմի մասսայական դրսևորումները իրենց ազդեցությունն են թողնումնաև մյուս պետությունների վրա և խոչընդոտում տարատեսակ ինտեգրումներիգործընթացներին, որն էլ հանգեցնում է համաշխարհային տարատեսակ խնդիրներիլուծմանն ուղղված քայլերի դժվարեցմանը։ Ուստի ժամանակակից աշխարհումիրավական նիհիլիզմի հաղթահարումը պետք է դառնա պետությունների առաջնահերթ խնդիրներից մեկը։ Այս խնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ է, որ հասարակության յուրաքանչյուր օղակ իրավունքն ընկալի որպես սոցիալական կարգավորիչ։ Ինչպես նշումէր Ի. Կանտը, իրավունքը քաղաքացիական հասարակության կարևորագույն գործիքնէ, որը կոչված է պաշտպանելու քաղաքացուն ամենաթողությունից և ապահովելուդրա համար ազատությունների սահման [1]։ Իսկ վերջինս կախված է իրավագիտակցության, ինչպես նաև հասարակության իրավական մշակույթի և իրավունքիպահանջվածության մակարդակից։ Այս երևույթների հակապատկերը հանդիսանումէ իրավական նիհիլիզմը։ Դրա լուծման թերևս ամենագլխավոր միջոցներից մեկը իրավական մշակույթիբարձրացումն է անհատի և հասարակության մեջ։ Դրա նպատակը այդ սուբյեկտներիմեջ իրավունքի դերի, դրա կարևորության, խնդիրների և նպատակների բացատրումնէ։ Այս ամենը իրականացնելու համար պետք է պետության կողմից լինի հստակմշակված քաղաքականություն և այն պետք է նպատակամղված լինի վերոնշյալ խնդրիիրականացմանը։ Նախ նշենք, որ իրավական նիհիլիզմը իրավունքի գնահատման արդյունքումառաջացող, որոշակի ակտիվ կամ պասիվ գործողություններից բխող սոցիալականֆենոմեն է, որը իրենից ներկայացնում է իրավագիտակցության աղավաղում,իրավունքի արժեքի թերագնահատում կամ մերժում, և ունի իր կառուցվածքը, կրողները, մակարդակները, արտահայտման ձևերը, որոնք կարող են հանգեցնել հասարակության մեջ իրավախախտումների ծավալի մեծացմանը և հասարակական զարգացման խոչընդոտմանը։ Այն մեր հասարակության մեջ ունի տարատեսակ դրսևորման ձևեր։ Ուսումնասիրումն ամբողջական դարձնելու համար, անհրաժեշտ ենքհամարում կարճ անդրադառնալ դրանց։ 1. Իրավական նիհիլիզմի հիմնական դրսևորման ձևը մեր հասարակության մեջիրավունքի ուղղակի խախտումներն են կամ այսպես կոչված ակտիվ նիհիլիզմը։ Խախտվում են իրավունքով և օրենքով պաշտպանվող բազմաթիվ հարաբերություններ։ Ընդ որում այս խախտումները լինում են ոչ միայն քրեական, այլ նաևվարչական և քաղաքացիական օրենքով պաշտպանվող հարաբերությունների նկատմամբ։ Այսպիսի խախտումներին բնորոշ է ակնհայտ արհամարհանքով կատարելը։ Այս երևույթը Ն. Մատուզովը անվանում է «սոցիալական բոյկոտ» [2]։ 2. Պետության և հասարակության անդամների մեջ առկա համագործակցության, հասարակության մեջ պետության կառավարմանը մասնակցելու և իրենցկարծիքը արտահայտելու ցածր մակարդակը։ 3. Պետական ապարատում առկա կոռուպցիայի դրսևորումները, որը հանգեցնում է պրոֆեսիոնալիզմի պակասի և վերջինիս նկատմամբ հասարակությանանվստահության ձևավորման։ 4. Զսպումների և հակակշիռների մեխանիզմների վատ գործելը պետության մեջ,որը նույնպես հանգեցնում է պետական ապարատի նկատմամբ անվստահությանառաջացման։ 5. Իրավունքի դերը թերագնահատող սոցիալիստական տեսակետների գոյատևումը գիտության մեջ։ Իրավական նիհիլիզմը մեծամասամբ արդյունք է հասարակության մեջ առկաբարոյական, կրթական և գիտակցական ցածր մակարդակի, որոնք առաջանում ենորոշակի պատմաքաղաքական զարգացումների արդյունքում։ Այդ մակարդակըբարձրացնելու միջոցը իրավունքի նկատմամբ հարգանքի ձևավորման, սեփականիրավունքների և պարտականությունների իմացության, մարդուն որպես բարձրագույնարժեք ընկալելուն ուղղված գործողություններն են։ Իսկ դրանց կարելի է հասնելիրավական մշակույթի ձևավորման միջոցով։ Այսինքն կարելի է նշել, որ իրավականնիհիլիզմը և իրավական մշակույթի պատշաճ մակարդակը հակադարձ համեմատական են։ Ամենևին չնսեմացնելով մնացած միջոցների դերը՝ պետք է փաստել, որդրանք չեն կարող անհրաժեշտ արդյունք տալ, եթե հասարակության մեջ իրավականմշակույթի մակարդակը ցածր է։ Առանց այն բարձրացնելու մյուս միջոցների կիրառությունը պարզապես դառնում է մակերեսային պայքար և չի տալիս խնդրին համակարգային լուծում։ Իրավական մշակույթի առկայությունը կամ դրա մակարդակը հանդիսանում ենհասարակության բնութագրման հիմնական չափանիշներից մեկը։ Ինչպես արդեննշել ենք, այն հակադարձ համեմատական է իրավական նիհիլիզմին, այսինքն դրանքհանդիսանում են միմյանց հակապատկերներ։ Կարելի է համաձայնվել Վ. Ներսիսյանցի այն պնդման հետ, որ «ժամանակակից իրավագիտակցության ճգնաժամը մեծմասամբ կապված է ցածր իրավական մշակույթի հետ» [3]։ Իրավական նիհիլիզմի ևիրավական մշակույթի փոխադարձ կապը հասկանալու համար նախ պետք է հասկանալ, թե ինչ է իրավական մշակույթը, դրա բովանդակությունը և տեսակները։ Նախ նշենք, որ իրավական մշակույթը կարելի է համարել իրավունքը ևմշակույթը կապող օղակ, որի սահմանները երկու կողմերից էլ հստակ չեն [4], ուստինախ և առաջ պետք է հասկանալ, թե ինչ է իրենից ներկայացնում մշակույթնընդհանրապես։ Գիտության մեջ ընդհանուր առմամբ մշակույթի միասնական սահմանում առկա չէ, սակայն ներկայումս առավել ընդունված տեսակետը ԷդուարդԹեյլորի սահմանումն է, ըստ որի մշակույթը համալիր է, որն իր մեջ ներառում էգիտությունը, հավատքը, արհեստը, արվեստը, օրենքները, սովորույթները, սովորությունները և այն ամենն, ինչ մարդը ձեռք է բերում՝ դառնալով հասարակության անդամ[5]։ Այս սահմանումից կարելի է ենթադրել, որ անձը հաղորդակից է դառնում միայնայն ժամանակ, երբ փոխգործակցում է հասարակության հետ և դառնում է դրա մասը։ Սա վերաբերում է նաև իրավական մշակույթին, քանի որ իրավունքն իր էությամբհանդիսանում է հասարակության անդամների միջև հարաբերությունները կարգավորող գործիք։ Իրավական մշակույթն իրենից ներկայացնում է ամբողջ հասարակության մշակույթի մաս, որը ստեղծվում է հասարակության աստիճանական զարգացման, սերունդների՝ միմյանց փոխանցող աշխատանքի և այդ աշխատանքիամբողջացման միջոցով։ Իրավական մշակույթը, ինչպես և մշակույթն ընդհանուր առմամբ, հանդիսանումէ հասարակության պատմականորեն ձևավորված հոգևոր-մշակութային արժեքներիարտացոլում, որը կանխորոշում է նրա ապրելակերպը և նրա անդամների փոխադարձ կապը։ Իրավական մշակույթի մակարդակը մեծ մասամբ կապված է հասարակության պատմական անցյալին, ներկա քաղաքական վիճակին։ Հաճախ իրավական մշակույթը նույնացվում է իրավագիտակցության հետ, սակայն պետք է նշել,որ իրավական մշակույթն առավել լայն հասկացություն է։ Եթե իրավագիտակցությունը ներառում է սուբյեկտի գաղափարական և հոգեբանական տարրերը, ապաիրավական մշակույթը ներառում է նաև սուբյեկտի վարքագիծը։ Այն արտահայտվումէ ինչպես պետական մարմինների, այնպես էլ հասարակության անդամներիվարքագծի մեջ։ Գրականության մեջ առկա տեսակետներից մեկի համաձայն` իրավականմշակույթը ներառում է երեք հիմնական տարր [6]։ Առաջին տարրը հասարակությանկամ առանձին վերցված սուբյեկտի իրավագիտակցությունն է։ Այս տարրը ենթադրումէ, թե ինչ խորությամբ են հասարակության կողմից ընկալվում այնպիսի երևույթներ,ինչպիսիք են մարդու իրավունքները և ազատությունները, վեճերի լուծման իրավական տարբերակը, օրենքի նկատմամբ հասարակության էմոցիոնալ վերաբերմունքը, տեղեկացվածությունը և այլն։ Երկրորդ տարրը ներառում է հասարակությանիրավական գործունեության զարգացվածությունը, որի տակ ենթադրվում է տեսական(այսինքն՝ իրավունքի` որպես գիտության զարգացումը) և գործնական (այսինքն՝իրավաստեղծ և իրավակիրառ գործունեությունը)։ Երրորդ տարրն իր մեջ ենթադրումէ իրավական ակտերի զարգացվածության աստիճանը։ Սրա տակ պետք է հասկանալիրավական տեխնիկայի որակը, միմյանց հակասող և կոլիզիոն նորմերի քանակը ևայլն։ Սակայն պետք է նշել, որ վերջին երկու տարրերը նույնացվում են և կազմում ենհասարակության իրավական մշակույթի գաղափարական տարրը, իսկ առաջին կետըհամարվում է իրավական մշակույթի հոգեբանական տարրը։ Իրավական մշակույթիտարրերի հարցում առավել տեղին է այն տեսակետը, ըստ որի` բացի վերջիններից,իրավական մշակույթն ունի նաև վարքագծային [7] տարր, որն ամբողջ հասարակության կամ նրա առանձին անդամի ամենօրյա վարքագծում առկա իրավականմշակույթի արտահայտումն է։ Այսպիսով կարելի է նշել, որ իրավական մշակույթըհասարակության իրավական կյանքի որակական վիճակն է, որը պայմանավորված է հասարակության սոցիալական, հոգևոր, քաղաքական և տնտեսականգործոններով, և արտահայտվում է հասարակության մոտ իրավագիտակցության,իրավական ակտերի, դրանց կատարման և պետության ու քաղաքացիականհասարակության կողմից մարդու հիմնական իրավունքների ու ազատություններիապահովման մակարդակով։ Վերոնշյալ եզրահանգումներից ակնհայտ է, որ իրավական մշակույթն առանձինվերցված կամ բոլոր տարրերի առկայությունը կամ մակարդակը հանդիսանում ենհասարակության մեջ իրավական նիհիլիզմի մակարդակը ձևավորող գործոններ։ Այսինքն, եթե իրավական մշակույթի այս տարրերից մեկը հասարակության մեջ առկաչէ կամ գտնվում է ցածր մակարդակի վրա, ապա դա կարող է հանգեցնել իրենհակապատկեր հանդիսացող իրավական նիհիլիզմի որևէ դրսևորման ձևիզարգացման, իսկ այդ մեկ ձևի զարգացումն էլ կարող է հանդիսանալ մյուսդրսևորման ձևերի զարգացման ազդակ, քանի որ իրավական նիհիլիզմն իր էությամբհադիսանում է մեկ ամբողջական օրգանիզմ և կարող է հեշտությամբ հարմարվելցանկացած նոր իրավիճակի։ Հետևաբար, անհրաժեշտ պայման է, որ իրավականմշակույթի բարձրացումը կատարվի դրա բոլոր մակարդակներում։ Այդ մակարդակներն են հասարակական, խմբային և անհատի իրավական մշակույթը։ Հասարակության իրավական մշակույթը հասարակության ընդհանուր մշակույթի անխզելի մասն է, որն իրենից ներկայացնում է իրավունքի ոլորտում հասարակության կուտակած փորձը, իրավագիտակցության ընդհանուր աստիճանը, օրինականության և իրավակարգի մակարդակը, օրենսդրական պրակտիկայի մակարդակը։ Հասարակական իրավական մշակույթի բարձր մակարդակը հանդիսանում էհասարակական պրոգրեսի ցուցանիշ։ Խմբային իրավական մշակույթը հանդիսանում է կոնկրետ սոցիալական խմբիիրավագիտակցության, իրավական ակտերին փաստացի ենթարկվելու և դրանքհարգելու մակարդակը։ Սակայն, խմբային իրավական մշակույթը հիմնականումնույնանում է հասարակության իրավական մշակույթի հետ, ուստի դրա վերլուծությունը կարող է անհրաժեշտ լինել միայն կոնկրետ սոցիալական խմբին, այլ ոչ թեիրավական մշակույթն ընդհանուր վերցված ուսումնասիրելու համար։ Իրավական մշակույթի երեք մակարդակներից հատկապես կարևոր է անհատիիրավական մշակույթի ուսումնասիրումը, քանի որ այն հանդիսանում է մնացածմակարդակների հիմքը։ Յուրաքանչյուր սոցիալական խումբ կամ ամբողջականհասարակություն կազմված է մեկ հիմնական բջջից՝ անհատից։ Միևնույն ժամանակ,իրավական մշակույթը վերաբերում է արժեքների ու հարաբերությունների որոշակիհամակարգի, որոնք միավորում են մարդկանց և որոշում իրավական համակարգիտեղը հասարակության ընդհանուր մշակույթի մեջ [8], ուստի, իրավական նիհիլիզմիվերացման համար անհրաժեշտ պայման է, որ յուրաքանչյուր անհատ իրեն զգահասարակության անբաժանելի մասը և հասկանա, որ իր կողմից կատարվող յուրաքանչյուր քայլ կարող է ազդեցություն ունենալ ամբողջ խմբի համար։ Անհատիիրավական մշակույթն իրենից ներկայացնում է առանձին անհատի իրավականհատկությունները և որակները, հատկապես անհատի գաղափարահոգեբանականիրավական աշխարհը և վարքագիծն իրավական ոլորտում [9]։ Անհատի իրավականմշակույթը բազմաշերտ երևույթ է։ Այն ենթադրում է իրավական գիտելիքներիառկայություն (ինտելեկտուալ մաս), առկա գիտելիքներն իրավական համոզմունքի ևսովորույթի վերածում (գաղափարական, էմոցիոնալ-հոգեբանական մաս), այդսովորույթներով և համոզմունքներով առաջնորդվելու պատրաստակամություն,այսինքն՝ ապրել և գործել իրավունքի ու օրենքի շրջանակներում (վարքագծային մաս)։ Անհատի իրավական մշակույթն ունի ենթաշերտեր, որոնք կախված են այն հանգամանքից, թե ինչ իրավական գիտելիքների է տիրապետում անձը։ Ըստ դրա՝ անհատիիրավական մշակույթն ունի երեք ենթաշերտ. առօրեական, մասնագիտական ևտեսական։ Առօրեական ենթաշերտի տակ հասկացվում է անձանց գործողություններիիրավական շրջանակը, որոնք նրանք օգտագործում են առօրյա կյանքում իրավականխնդիրների հետ առնչվելիս։ Մասնագիտական ենթաշերտը ձևավորվում է որակավորված իրավաբանմասնագետների մոտ՝ նրանց մասնագիտական գործունեության ընթացքում։ Տեսական ենթաշերտն իրավական մշակույթի այն հատվածն է, որը ձևավորվումէ իրավաբան-գիտնականների կողմից հասարակության մեջ առկա իրավականգաղափարների, արժեքների և երևույթների ուսումնասիրության ընթացքում։ Բոլոր այս մակարդակներում իրավական մշակույթի ցածր մակարդակը ստեղծում է իրավական նիհիլիզմի առաջացման համար բարենպաստ պայմաններ։ Ուստիդրա կանխման համար պետք է հասարակության կողմից կատարվեն քայլեր, որոնքկապահովեն իրավական մշակույթի հիմնական գործառույթների իրականացումը։ Այդգործառույթները հետևյալներն են. 1. Ճանաչողական-վերափոխիչ գործառույթի նպատակը կապված է տեսական ևկազմակերպչական գործողությունների հետ, որի նպատակն իրավական պետությունև քաղաքացիական հասարակություն կառուցելն է։ Այս գործում հատկապես կարևորէ երկրում սահմանադրականության ապահովումը, սահմանադրական մշակույթիզարգացումը, քանի որ սահմանադրական պետություն ձևավորվում է միայն հասարակությանը համարժեք սահմանադրական մշակույթով [8]։ Բացի դա, այս գործառույթը կապված է նաև արդարության, բարության, բարոյականության, խղճի, արժանապատվության և ընտրության ազատության արժեքների ամրապնդման համարհոգևոր և իրավական հենք ստեղծելու հետ։ 2. Իրավակարգավորիչ գործառույթի նպատակն ուղղված է հասարակության մեջիրավական բոլոր տարրերի կայացմանը, դրանց կայուն, արդյունավետ և դինամիկգործունեությանը։ 3. Արժեքանորմատիվիստական գործառույթի նպատակն արտահայտվում էարժեքաբանական համակարգերի բնութագրմամբ։ Այն արտահայտվում է անհատների և նրանց գործողությունների մեջ առկա փաստերի որոշակի արժեքի ձեռքբերմամբ։ Այսինքն, այս փաստերը հասարակության կամ դրա առանձին անհատներիկողմից ստանում են որոշակի գնահատական։ Այս գնահատականների ամբողջությանշնորհիվ կանոնակարգվում է հասարակության օրենսդրական գործունեությունը,առանձին իրավական նորմերի որակը, քաղաքացիների վարքը, իրավապահ մարմինների գործունեությունն ընդդեմ իրավախախտումների [10]։ 4. Իրավասոցիալական գործառույթի նպատակն անձի մոտ իրավական որակների ձևավորումն է։ Սրա իրականացման հիմնական ձևն իրավական ակտիվքարոզչությունը և դաստիարակությունն է, որոնց վրա մեծ ազդեցություն է թողնումտվյալ պահին հասարակության մեջ առկա իրավական իրականությունը։ 5. Հաղորդակցական գործառույթի նպատակը հասարակության անդամ-ներիմիջև իրավական հարաբերությունների ընթացքում իրավական կապ ստեղծելն է,ինչպես նաև այդ կապն ապահովելը և պաշտպանելը։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ իրավական մշակույթի բարձրացմանմիջոցով հասարակության մեջ աստիճանաբար սկսում է նվազել իրավական նիհիլիզմը։ Այն հասարակության մեջ, որտեղ իրավունքի նկատմամբ հարգանքը, դրապաշտպանությունից օգտվելու հիմքերն ունեն ամուր արմատներ, չի կարող զարգանալ իրավական նիհիլիզմ։ Այս գործողությունների իրականացման համար անհրաժեշտ է մոբիլիզացնել հասարակության բոլոր շերտերի ուժերը։ Հատկապես կարևորդեր ունեն պետական իշխանության մարմինները։ Այդ մարմինների ձեռքում էգտնվում պետության մեջ մշակութային արժեքների ձևավորման, ամրապնդման ևկարգավորման հնարավորությունները։ Նրանք են ձևավորում պետության մշակութային քաղաքականությունը և ապահովում դրա իրականացումը։ Ուստի այդ քաղաքականությունը պետք է լինի այնպիսին, որ հասարակության մեջ ձևավորվի հարգանքիրավունքի նկատմամբ։ Պետք է հասարակության մշակույթի միջից աստիճանաբարվերացվեն իրավունքի դերին վնասող և իրավական նիհիլիզմ ծնող տարրերը։ Սրանում պետական մարմինների հիմնական գործիքը պետք է լինեն մասսայականլրատվության միջոցները։ Դրանցում առկա նյութերը (ֆիլմեր, հեռուստասերիալներ,շոուներ, ժամանցային ծրագրեր, լրատվական ծրագրեր և այլն) պետք է իրականացնեն իրավունքի ակտիվ քարոզչություն, հասարակության մեջ աստիճանաբար ձևավորեն այն միտքը, որ յուրաքանչյուր անդամ հանդիսանում է այդ մեծ օրգանիզմիանբաժանելի տարրը և պետք է իր ուժերի չափով նպաստի դրա զարգացմանը։ Պետքէ մասսայական մշակույթի միջից հեռացնել կամ գոնե նվազեցնել քրեական տարրերիցուցադրումը, դրանց ռոմանտիզացումը և այն ցույց տալ որպես հասարակությանհիմքը քանդող երևույթ։ Իհարկե, այս քայլերը պետք իրականացնել այնպես, որչառաջանա գրաքննություն, քանի որ դրա առկայությունն ինքնին կառաջացնիհակազդեցություն, ինչն ինքնին հանդիսանում է իրավական նիհիլիզմ ծնող պատճառ։ Բացի այդ իրավական մշակույթի բարձրացման հիմնական միջոց պետք էհամարել իրավական դաստիարակության պատշաճ մակարդակի ձևավորումը, որիհիմնական մեթոդները պետք է լինեն դեռևս վաղ տարիքից անձի մեջ իրավունքի,օրենքի, պետության և պետական ծառայողի նկատմամբ հարգանքի սերմանումը։ Պետք է ամբողջությամբ վերանայել առկա կրթական համակարգը, մանկապարտեզներում մտցնել իրավունքի վերաբերյալ պարապմունքներ՝ տվյալ տարիքային խմբիչափանիշները հաշվի առնելով։ Դպրոցական ծրագրում առկա «Հասարակագիտություն» առարկան դարձնել ավելի պարզ դպրոցական տարիքի անձանց համար,պատրաստել որակյալ, պրոֆեսիոնալ մասնագետներ դրա դասավանդման համար,բուհերի ոչ իրավաբանական ֆակուլտետների և միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատությունների ուսանողների համար ավելացնել իրավագիտությանդասավանդումը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆКритика чистого разума, Изд. второе, СПб.։ Издательство «Наука», 2005 (Серия[6] Теория государства и права։ Учебник для вузов, под ред. проф. В. М. Корельского[8] Հարությունյան Գ. Գ., Սահմանադրական մշակույթի պատմության դասերը ևժամանակի մարտահրավերները, Երևան, Նժար, 2005, էջ 21, 25։ [9] Վաղարշյան Ա. Գ., Պետության և իրավունքի տեսություն-2, ԵՊՀ, Երևան, 2011,էջ 240։ Բուլղադարյան ՄիհրանԻՐԱՎԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՆԻՀԻԼԻԶՄԻՀԱՂԹԱՀԱՐՄԱՆ ՄԻՋՈՑԲանալի բառեր՝ իրավական նիհիլիզմ, իրավական մշակույթ, անհատի իրավականմշակույթ, առօրեական իրավական մշակույթ, մասնագիտական իրավականմշակույթ, տեսական իրավական մշակույթ, իրավական մշակույթի գործառույթներ։

Աշխատանքի մեջ փորձ է արվում տալ իրավական նիհիլիզմի հասկացությունը, դրա դրսևորման հիմնական ձևերը Հայաստանի Հանրապետությունում, իրավական մշակույթի հասկացությունը, նշել դրա առանձնահատկությունները, շերտերը և գործառույթները, տալ իրավական մշակույթի և իրավական նիհիլիզմի փոխադարձ կապը, գտնել դրա զարգացման ուղիները Հայաստանի Հանրապետության պայմաններում։

ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Բաժնետոմսերի համախմբման ընթացիկ խնդիրները Այս հոդվածը վերաբերում է բաժնետիրական ընկերությունների կողմից իրականացվող բաժնետոմսերի համախմբմանը, Հայաստանի Հանրապետությունում առկա հիմնախնդիրները հիմնավորում են դրա արդյունավետ լուծումը: Ազատ շուկայական տնտեսությունում բաժնետիրական ընկերության կազմակերպական և իրավական բնույթը լայնածավալ բիզնես գործունեություն իրականացնելու ավելի բարդ, բայց արդյունավետ միջոց է: Եվ քանի որ ՀՀ Սահմանադրությունը երաշխավորում է տնտեսական գործունեության ազատությունը, կարելի է նշել, որ և՛ բաժնետիրական ընկերությունները, և՛ կազմակերպական և իրավական այլ իրավունքներ ունեցող այլ իրավաբանական անձինք վերապահված են Հիմնական օրենքով ՝ ազատորեն օգտագործելու իրենց հնարավորությունները, սեփական կարողությունները և գույքը `օրենքով չարգելված տնտեսական գործունեություն իրականացնելու համար: համար Բաժնետիրական ընկերության բիզնեսի ազատությունը ներառում է բաժնետոմսեր թողարկելու, բաժնետոմսեր տեղաբաշխելու, կանոնադրական կապիտալը մեծացնելու կամ նվազեցնելու, բաժնետոմսերի անվանական արժեքը մեծացնելու կամ նվազեցնելու ազատությունը: Գործող օրենսդրության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ բաժնետոմսերի անվանական արժեքի փոփոխությունը կարող է կատարվել ինչպես կանոնադրական կապիտալի փոփոխության, այնպես էլ առանց կանոնադրական կապիտալի չափը փոխելու: Վերջինիս վառ օրինակը բաժնետոմսերի համախմբումն է, որը երկու կամ ավելի բաժնետոմսեր է վերափոխում նույն տեսակի ավելի մեծ անվանական արժեքի բաժնետոմսերի ՝ առանց բաժնետիրական ընկերության կանոնադրական կապիտալի փոփոխման: Այլ կերպ ասած, համախմբման էությունը բաժնետոմսերի անվանական արժեքի ավելացումն է `դրանց քանակի նվազեցմամբ: Մասնագիտական ​​գրականության մեջ բաժնետոմսերի համախմբումը, տեղաբաշխված բաժնետոմսերի ձեռքբերման հետ մեկտեղ, «զուգահեռ ընկերության» ստեղծումը `այլ բաժնետերերի հետ հավատարմագրային հարաբերությունների հաստատմամբ, վերահսկիչ խաղադրույքների ձևավորման մեխանիզմներից մեկն է: Սահմանադրական դատարանն իր դիրքորոշումն արտահայտեց 903 2 բանաձևով, համաձայն որի բաժնետոմսերի համախմբումը տնտեսապես հիմնավորված գործընթաց է, որը բաժնետիրական ընկերության տնտեսական ազատության դրսևորումներից մեկն է: Փաստորեն, բաժնետոմսերի համախմբումը բաժնետիրական ընկերությունների առանձնահատկությունն է: Դա կորպորատիվ գործողություն է, քանի որ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» օրենքի 56-67-րդ հոդվածների համաձայն, այդպիսի իրավասությունը վերապահված է բացառապես ընկերության ընդհանուր ժողովին: Նման իրավունքով բաժնետիրական ընկերության վերապահումը ինքնանպատակ չէ: Առաջին հերթին դա ուղղված է ընկերության արդյունավետության բարձրացմանը, քանի որ երբեմն ընկերությունը ցանկանում է բաժնետոմսերի փոքր փաթեթ կազմել, որը կկարողանա վաճառել ընկերության զարգացման մեջ հետաքրքրվողներին `պատրաստ այդ նպատակին հասնելու համար: , այսինքն ՝ համախմբման միջոցով ընկերությունը ցանկանում է որոշակի գումար հայթայթել: ավելացնել շահույթը, իրականացնել բիզնես ծրագրեր: Վերոնշյալ խնդիրների լուծումը բաժնետոմսերի համախմբմամբ ավելի արդյունավետ է: Ինչպես ճիշտ է նշել Վ. Ավետիսյանի «Բաժնետերերի մասին» դասագրքում, անհրաժեշտ է նախապատրաստվել բաժնետերերի ընդհանուր ժողովի կազմակերպմանը բավականին նուրբ ձևով ՝ հստակ հիմնավորելու այն շարժառիթները, որոնք առաջացրել են բաժնետոմսերի համախմբման անհրաժեշտություն: Երկրորդ ՝ բաժնետոմսերի համախմբում 1 Տե՛ս Могилевский С. 2 ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 903 որոշում ՝ «Բաժնետիրության մասին» ՀՀ օրենքի 56-րդ, 57-րդ և 58-րդ հոդվածների համապատասխանության հարցը որոշելու դեպքի վերաբերյալ քաղաքացի Ռուբեն Ավագյանի, Հրաչիկ Հակոբջանյանի, Հրաչյա Ավետիսյանի, Արայիկ Ավետիսյանի դիմումի հիման վրա: Ընկերություններ ՀՀ Սահմանադրությամբ, 2010 թ. Հուլիսի 13: Դա պետք է իրականացվի ընկերության կողմից այնպես, որպեսզի ապահովվի փոքրամասնությունների բաժնետերերի օրինական շահերի ամենաբարձր մակարդակը, որն իրականացվելու է հանուն ընդհանուր շահի, հիմնված բացառապես կորպորատիվ և ոչ թե առանձին բաժնետերերի կամ բաժնետերերի շահերի վրա, այսինքն ՝ համախմբում չպետք է լինի բաժնետերերին վտարելու միջոց: Երրորդ, բաժնետոմսերի համախմբումը հնարավորինս պարզեցնում է գրանցամատյանի վարումը, պարզեցնում է բաժնետիրական ընկերության թողարկած արժեթղթերի գրանցումը 1: Գործող օրենսդրությունը չի նշում այն ​​հիմքերը, որոնցով ընկերությունը կարող է համախմբում իրականացնել, այսինքն `յուրաքանչյուր դեպքում ընկերության ժողովը պարտավոր է հիմնավորել բաժնետոմսերը համախմբելու անհրաժեշտությունը (չնայած օրենքով այդպիսի պարտավորություն նրանց չի դրվում): Քաղաքացիական օրենսգրքի 3-րդ հոդվածը սահմանում է, որ քաղաքացիական ֆիզիկական իրավաբանական անձինք իրավունքները կամավոր ստանձնում են իրենց սեփական շահերի համար: Ձեռք բերելով բաժնետոմս, բաժնետերը ձեռք է բերում որոշակի իրավունքներ, որոնցից ամենակարևորը `ընկերության ղեկավարմանը մասնակցելու, ընկերության շահույթից շահաբաժին կամ շահաբաժին ստանալու կամ ընկերության լուծարումից հետո գույք ստանալու իրավունքներն են: Բաժնետեր ունենալով `բաժնետերը ձգտում է իրականացնել վերոհիշյալ իրավունքները, և քանի որ բաժնեմասը գույքի տեսակ է, որը կարող է պատկանել ցանկացած անձի (որը նախատեսում է, որ ցանկացած գույքի քաղաքացիները կարող են լինել իրավաբանական անձանց), ոլորտում գործող իրավական կարգավորումների: Հիմնարար դերը ստանձնում է սեփականության անձեռնմխելիության սահմանադրորեն ամրագրված սկզբունքը: Այս սկզբունքն ուղղակիորեն ամրագրված է Սահմանադրության 31-րդ հոդվածում, համաձայն որի յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետել, օգտագործել, կառավարել և կտակել իր ունեցվածքը: Ոչ ոք չի կարող զրկվել իր ունեցվածքից, բացառությամբ դատարանի դատարանի: Սահմանադրության մեջ ամրագրված այս դրույթը իր տեղն է գտել նաև ՀՀ քաղաքում: Նշվում է, որ քաղաքացիական օրենսդրությունը հիմնված է օրենսգրքով կարգավորվող գույքային հարաբերությունների անձեռնմխելիության սկզբունքի վրա: Քննարկվող հարցը ՝ բաժնետոմսերի համախմբումը և նրանց սեփական անձեռնմխելիությունը, կապված է ինչպես օրենսդրական թերությունների, այնպես էլ դատական ​​պրակտիկայի հետ: Մասնավորապես, բաժնետոմսերի համախմբման ընթացքում հնարավոր է, որ առաջանան կոտորակային բաժնետոմսեր, ինչը բիզնեսի ոլորտում համախմբման օբյեկտիվ-անխուսափելի գործընթաց է: Եվ, ինչպես Սահմանադրական դատարանն է պարզել, այդպիսի բաժնետոմսերի առկայությունը նպատակահարմար չէ ինչպես արժեթղթերի շուկայի կայունության ապահովման, այնպես էլ բաժնետիրական ընկերության արդյունավետ կառավարման համար, հետևաբար, օրենքը նախատեսում է այդպիսի հետգնման պարտավորություն: բաժնետոմսերի կողմից բաժնետիրական ընկերության կողմից: Հարկ է նշել, որ բաժնետիրական ընկերությունների բնույթն այնպիսին է, որ ընկերության գործունեության շրջանակներում բախվում են բաժնետերերի տարբեր շահերը, ինչը առավել հստակ արտահայտվում է խոշոր և փոքր բաժնետերերի հարաբերություններում: Խոշոր բաժնետերերի հիմնական շահը որոշակի արդյունքների հասնելն է `անհրաժեշտ կառավարման որոշումներ կայացնելով: Նրանք ընկերության ռազմավարական ներդրողներն են, ովքեր հնարավորություն ունեն կանխորոշելու ընկերության որոշումները, ի տարբերություն փոքր բաժնետերերի, որոնք նման իրավունքներ չունեն: Նրանց հիմնական շահը որոշակի շահույթ ստանալն է այն միջոցներից, որոնք նրանք ներդնում են իրենց մասնաբաժնում: Օրենքի գերակայության պետության կողմից տնտեսական գործունեության կարգավորումը ենթադրում է արդյունավետ հավասարակշռություն բաժնետիրական ընկերության խոշոր «փոքր բաժնետերերի» միջև, և այդ նպատակն է օրենսդիրից պահանջել ապահովել պաշտպանական մեխանիզմ, որն ապահովում է իրավական երաշխիքներ: խոշոր բաժնետերերի դեմ համախմբման գործընթացում: Սակայն գործող իրավական համակարգի վերլուծությունից հետո բխում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում նման մեխանիզմ գոյություն չունի, այս պարագայում մանր բաժնետերերի շահերը էապես վտանգվում են: Մասնավորապես, ինչպես նշվեց, բաժնետոմսերի համախմբումը հանգեցնում է ենթածավալ բաժնետոմսերի (կոտորակային բաժնետոմսեր, որոնք առաջանում են ընկերության կողմից իրականացվող այս կամ այն ​​կորպորատիվ գործունեության արդյունքում, ինչպիսիք են վերակազմակերպումը, համախմբումը, կանոնադրական կապիտալի նվազումը և այլն): պետք է համարել կոտորակային, բայց որից հնարավոր է խուսափել: չէ, քանի որ կոտորակային բաժնետոմսերի ձևավորումը օբյեկտ է 1 Տե՛ս Grandfather D. 9, սեպտեմբեր 2003, էջ 6: 2 Տե՛ս Ավետիսյան Վ., Կորպորատիվ իրավական հարաբերությունների արդի հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում, Երևան, 2013, էջ: 179: անհրաժեշտ գործընթաց է բիզնես գործունեության ոլորտում: դրանք պետք է հետ գնվեն բաժնետիրական ընկերության կողմից: Ավելին, ՀՀ օրենսդրությունն ընտրել է պարտադիր հետգնման ինստիտուտը `որպես կոտորակային բաժնետոմսերի առկայությունը բացառելու միջոց, այսինքն` բաժնետերերի բաժնետոմսերը մարվում են. յուրաքանչյուր դեպքում բաժնետիրական ընկերությունը պարտավորվում է հետ գնել կոտորակային բաժնետոմսերը `առանց հաշվի առնելու օրենքով սահմանված շուկայական գինը: Այս առումով հետաքրքիր է Մարդու իրավունքների եվրոպական հանձնաժողովի 1982 թ. Bramelid և Salmstr r ընդդեմ Շվեդիայի 2006 թ. Հոկտեմբերի 12-ի գործով: Այս դեպքում դիմումատուները վիճարկել էին այն փաստը, որ նրանք իրենց կամքին հակառակ զրկվել էին բաժնետոմսերից ՝ հանուն հասարակական շահի, արդար փոխհատուցման համար: Հանձնաժողովը եզրակացրել է, որ օրենքը չպետք է ստեղծի այնպիսի անհավասար իրավիճակ, որ անձը կամայականորեն անարդարացիորեն կորցնի իր ունեցվածքը `հօգուտ մեկ այլ անձի 1: Իհարկե, յուրաքանչյուր դեպքում, ինչպես ճիշտ է նշել Վ. Ավետիսյանի «Բաժնետերերի մասին» դասագրքում, բաժնետոմսերի համախմբման ընթացքում պետք է բացահայտվի հետևյալ հատկությունը. Համախմբված բաժնետոմսի անվանական արժեքը չպետք է բարձր լինի ընդհանուր արժեքից: մեկ բաժնետիրոջ պատկանող բաժնետոմսերի ամենափոքր փաթեթը: Միայն այս դեպքում բաժնետոմսերի համախմբման ընթացքում ամենափոքր փաթեթը կրող բաժնետիրոջը երաշխավորված է ստանալ առնվազն երկու բաժնետոմս, հակառակ դեպքում բաժնետերը կզրկվի բաժնետոմսերի ընդհանուր իրավունքից 2: Հետևաբար, եթե ընկերությունում կան բաժնետերեր փոքր բաժնետոմսերով, բաժնետոմսերի համախմբումն արդյունավետ չէ, քանի որ դա, ըստ էության, չէ ընկերության արդյունավետությունը բարձրացնելու, լրացուցիչ միջոցներ ներգրավելու, այլ փոքր բաժնետերերին վտարելու համար: , Հայաստանի Հանրապետությունում բաժնետոմսերի համախմբումը հիմնականում իրականացվում է հենց այդ նպատակով: Գործող իրավական շրջանակներում պետք է նշել, որ, այսպես ասած, փոքր բաժնետերերի շահերն անտեսվում են, քանի որ համախմբումը հանգեցնում է բաժնետոմսերի անվանական արժեքի բարձրացմանը `միաժամանակ նվազեցնելով բաժնետոմսերի քանակը, ուստի հնարավոր է, որ փոքր բաժնետերերը գոնե մեկ նոր բաժնեմաս չունեն: Արդյունքում, ստացված կոտորակային բաժնետոմսերն ամեն դեպքում ենթակա են ընկերության կողմից հետգնման: Ստացվում է, որ անձը զրկված է բաժնետոմսերի նկատմամբ սեփականության իրավունքից: Հարցի առնչությամբ ՀՀ Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ «գույքից զրկելու» սահմանադրական բովանդակությունը պարունակում է կոտորակային բաժնետոմսերի հարկադիր հետգնման դեպքում բաժնեմասի շուկայական արժեքի սեփականատիրոջը վճարելը օրենքով սահմանված կարգով պարտադիր չէ, այսինքն ՝ Այնուամենայնիվ, եթե մենք մեկնաբանում ենք ինչպես Սահմանադրությունը, այնպես էլ գործող օրենսդրությունը, ապա գործ ունենք հետևյալ խնդրի հետ: Սահմանադրության 31-րդ հոդվածը սահմանում է գույքի անձեռնմխելիությունը, մասնավորապես նշելով, որ ոչ ոք չի կարող զրկվել գույքից, բացառությամբ օրենքով նախատեսված օրենքով նախատեսված դեպքերի: Վերոնշյալ նորմայի բառացի մեկնաբանությունից հետեւում է, որ սեփականությունից զրկելը կատարվում է օրենքով նախատեսված հիմքերի առկայության դեպքում, այսինքն ՝ բացառապես դատարանում: Սակայն, եթե նշված նորմը համեմատում ենք «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի հետ, տեսնում ենք, որ այստեղ մենք գործ ունենք սեփականությունից զրկելու հասկացության հետ, որովհետև եթե համախմբման արդյունքում առաջանում են մասնատված բաժնետոմսեր, ապա առանց հաշվի առնելու կամքը այդ կոտորակային բաժնետոմսերի սեփականատերերը, այն ընկերությունը, որը նա գնում է դրանք: Խնդիրն այն է, որ օրենքը չի սահմանում մանր բաժնետերերի իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության արդյունավետ մեխանիզմ, նրանց զրկում է սեփական հայեցողությամբ կառավարել, օգտագործել և սեփական կոտորակային բաժնետոմսերը տիրապետելու հնարավորությունից ՝ այդպիսով թույլ տալով համախառն Սահմանադրության խախտում: Սա է պատճառը, որ համախմբումը Հայաստանում միջոց է ազատվելու փոքր «անցանկալի» բաժնետերերից 4: Գործող օրենսդրական դաշտում օրենքը թույլ է տալիս նման հնարավորություն միայն սահմանելով այդ կոտորակային բաժինը 1 Տե՛ս Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի Եվրոպական հանձնաժողով, 1982 թ. «Բիամելիդ և Սալմսթոն ընդդեմ Շվեդիայի» գործի 12 հոկտեմբերի 2006 թ. Որոշում , 2 Տե՛ս Ավետիսյան Վ., Էջ 93: 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 95: 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 94: սիրո շուկայական գնի մարում: Միևնույն ժամանակ, եթե ուսումնասիրենք Քաղաքացիական. Օրինակ, մենք կտեսնենք, որ այն չի սահմանում գույքային իրավունքների պարտադիր դադարեցման հիմքերը: Այսպիսով, մենք կարող ենք եզրակացնել, որ մեր օրենսդրությունը, որպես կոտորակային բաժնետոմսերը բացառելու միջոց, ամրագրել է պարտադիր հետգնման ինստիտուտը: Այս կապակցությամբ հարկ է նշել, որ գործող կարգավորումները չեն բխում փոքր բաժնետերերի շահերից: Նրանց շահերը պաշտպանելու արդյունավետ մեխանիզմ գոյություն չունի: Բաժնետիրական ընկերությունների մասին օրենքի վերլուծությունը թույլ է տալիս ասել, որ օրենսդիրն ընտրել է խոշոր բաժնետերերի իրավունքների պաշտպանությանը առաջնահերթություն տալու քաղաքականություն, որը փոքր բաժնետերերին զրկում է նրանց կողմից ներդրված խնայողությունները պաշտպանելու իրավունքից 1: Ռուսաստանի Դաշնության օրենսդրությունն ունի իր առանձնահատկությունները համախմբման հետ կապված հարաբերությունների համախմբման ոլորտում: Մասնավորապես, մինչև 2001 թվականը: Ռուսաստանում կիրառվում էր պարտադիր հետգնման ինստիտուտ, որը «չէր համապատասխանում ազատ շուկայական հարաբերությունների ոգուն», հակասում էր Ռուսաստանի Սահմանադրությանը և Քաղաքացիական օրենսգրքին (այն չի նշում բաժնետոմսերը նման հիմքերով): 2001 Փոփոխություններից հետո կոտորակային բաժնետոմսերի ինստիտուտը ներդրվեց «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» Ռուսաստանի Դաշնության Դաշնային օրենքով 2: Օրենքի 25 3 3-րդ հոդվածը սահմանում է, որ մի շարք այլ հիմքերի հետ միասին, կոտորակային բաժնետոմսերն առաջանում են բաժնետոմսերի համախմբման դեպքում, և միայն այն դեպքում, երբ անհնար է ձեռք բերել ամբողջ թվով բաժնետոմսեր: Փաստորեն, ռուսական դոկտրինը հրաժարվեց պարտադիր հետգնման իրավունքից ՝ այդպիսով նշելով, որ անկախ համախմբման արդյունքներից, բաժնետերը շարունակում է մնալ իր բաժնեմասի սեփականատերը. նա որոշում է իր մասնաբաժնի կառավարման ուղիները: Ռուսաստանի Դաշնության դաշնային օրենքը մանրամասնորեն կարգավորում է հարաբերությունները կոտորակային բաժնետոմսերի ձևավորման հետ կապված `դրանք համարելով քաղաքացիական իրավահարաբերությունների օբյեկտ: Օրենքը սահմանում է, որ կոտորակային մասնաբաժինը համարժեք է սովորական լրիվ բաժնեմասին, ինչը ենթադրում է, որ կոտորակային բաժնեմասը կարող է ազատորեն լինել առևտրի պայմանագրի, ցանկացած քաղաքացիական պայմանագրի առարկա, որպես ամբողջական բաժնեմաս: Կոտորակային բաժնետոմսը սեփականատիրոջ-բաժնետիրոջը իրավունք է տալիս այդ բաժնեմասի համապատասխան չափով շահաբաժին ստանալ, ընկերության լուծարումից հետո ստանալ իր ունեցվածքի համապատասխան մասը: Կոտորակային մասնաբաժնի սեփականատիրոջ ձայնը արտահայտվում է կոտորակային թվերով: Օրենքի համաձայն, կոտորակային բաժնետոմսը բաժնետիրոջը, նրա սեփականատիրոջը տալիս է ընդհանուր բաժնում այդ բաժնեմասի չափին համապատասխանող իրավունքների չափը, որը տրամադրվում է այդ կատեգորիայի բաժնետոմսերով: Միևնույն ժամանակ, օրենքը սահմանում է այն իրավիճակները, երբ բաժնետերը ձեռք է բերում նույն տեսակի երկու կամ ավելի կոտորակային բաժնետոմսեր: Նման դեպքերում դրանք գումարվում են միասին և դառնում են կամ ամբողջություն, կամ կոտորակային բաժին: Նշվում է նաև, որ հատկացված կոտորակային բոլոր բաժնետոմսերը գումարվում են միասին, եթե այս դեպքում ստացվում է կոտորակային թիվ, ապա ընկերության կանոնադրության մեջ դրված կոտորակային բաժնետոմսերի քանակը արտահայտվում է որպես կոտորակային թիվ: Սխալ չի լինի ասել, որ Ռուսաստանի իրավական համակարգն ավելի արդյունավետ կերպով է շարժվել ՝ փորձելով հնարավորինս համապատասխանեցնել օրենսդրությունը Սահմանադրությանը, դադարեցնել խոշոր բաժնետերերի չարաշահումները և կապիտալ կենտրոնացնել նրանց ձեռքում ՝ փոքր բաժնետերերի համար արդյունավետ պաշտպանության միջոցառումներ սահմանել: Այդ պատճառով Հայաստանում ռուսական փորձի կիրառումը լիովին արդարացված կլինի, ինչը կդառնա այս հիմնարար խնդրի լուծումներից մեկը: Միացյալ Թագավորությունը, Միացյալ Նահանգները և Շվեյցարիան ունեն իրենց մոտեցումները այս հարցում: MB օրենսդրությունն արգելում է գործողությունները, որոնք կարող են հանգեցնել կոտորակային բաժնետոմսերի ձևավորման: ԱՄՆ-ում կոտորակային բաժնեմասի սեփականատիրոջը տրված փոխհատուցման չափը որոշվում է էկոնսոլիդացիայից բխող մեկ բաժնետոմսի արժեքով, իսկ Շվեյցարիայում այն ​​տրամադրվում է կանոնադրական կապիտալի չփոխվելու պայմանով: Այսպիսով, այս աշխատանքում փորձ է արվել ներկայացնել ՀՀ-ում բաժնետոմսերի համախմբման արդի խնդիրները. մենք եկանք այն եզրակացության, որ գործող իրավական կարգավորումը չի ապահովում համախմբման հիմնական նպատակը, իր հերթին չի ապահովում փոքր բաժնետերերի շահերը: 1 Տե՛ս Ավետիսյան Վ., Էջ 170: Երբեմն փորձ է արվում խոշոր բաժնետերերի շահերը հավասարեցնել ընկերության շահերին `դրանով արդարացնելով խոշոր բաժնետերերին իրավունքներ տրամադրելը, ինչը կարող է հանգեցնել փոքր բաժնետերերի բաժնետերերի վտարման նրանց կամքին հակառակ 1: Որպես ընկերության արդյունավետության բարձրացման հիմնական միջոց `այս կորպորատիվ գործողությունն իրականացվում է բաժնետերերի ընդհանուր ժողովում` ուղղված ընկերության կողմից առաջադրված խնդիրների արդյունավետ իրականացմանը: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ «թույլատրվում է անել այն, ինչը չի արգելվում օրենքով» սկզբունքը հավասարապես տարածվում է իրավաբանական անձանց վրա, բաժնետիրական ընկերությունները օրենքով սահմանված կարգով բաժնետոմսեր են վաճառում համախմբման մեջ: Այնուամենայնիվ, այստեղ խնդիրն այն է, հատկապես, թե ինչ նպատակով է իրականացվում այս կորպորատիվ գործողությունը: Գործող օրենսդրության վերլուծությունը ենթադրում է, որ բաժնետոմսերի համախմբումը կարող է իրականացվել հանրային նպատակներով, բայց այն նաև օգտագործվում է բաժնետերերին դուրս մղելու համար, խոշոր բաժնետերերի ձեռքում կապիտալը կենտրոնացնելու համար `դառնալով օրինականորեն գործադրվող գործիք, որն իրավաբանորեն համատեղելի չէ , գաղափարին, քանի որ այս դեպքում տնտեսական գործունեության մասնակիցների միջեւ արդար հավասարակշռություն չի ապահովվում: « Եվ այս պարագայում հնարավոր է իրավունքների չարաշահում, ինչը, ըստ Սիվիլի: օր Հոդված 12. Քաղաքացիների `իրավաբանական անձանց գործողությունները, որոնք իրականացվում են բացառապես ուրիշներին վնաս պատճառելու նպատակով: Միևնույն ժամանակ, չկա որևէ դրույթ, որը կարող է ստեղծել արդյունավետ պաշտպանության մեխանիզմ խոշոր բաժնետերերի կամայականություններից: Եվ դա է պատճառը, որ մենք առաջարկում ենք համապատասխան փոփոխություններ կատարել օրենսդրությունում: Այս առումով խելամիտ կլինի կիրառել Ռուսաստանի փորձը, որը կարգավորում է այս հարցը Սահմանադրության ոգուն համապատասխան, ազատ շուկայական հարաբերությունների բնույթին համապատասխան: Մարտուն Ստեփանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԲԱ SHՆԱՅԻՆ ԽՆԴՐԻ ԳՈՐԸՆԹԱԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Բաժնետիրական ընկերություն, բաժնետոմսեր, բաժնետոմսերի համախմբում Խոշոր և փոքր բաժնետերեր, կոտորակային բաժնետոմսեր , ։

Սույն հոդվածում վերլուծվում է բաժնետոմսերի կոնսոլիդացիայի, ՀՀ-ում ձևավորված պրակտիկայի, առկա հիմնախնդիրների և միջազգային պրակտիկան, ինչպես դրանց լուծման միջոցները։ Քննարկվել են բաժնետոմսերի կոնսոլիդացիայի հասկացությունը, դրա նպատակները, իրականացման կարգը, կոտորակային բաժնետոմսերը, օրենքում տրված կարգավորումներն ու դատական պրակտիկան, արտասահմանյան երկրների օրենսդրությամբ նախատեսված կարգավորումները և այլն։ Հոդվածում առաջարկված լուծումները կնպաստեն մանր բաժնետերերի իրավունքների պաշտպանությանը և բաժնետիրական ընկերությունների գործունեության արդյունավետության բարձրացմանը։

ԳԻՆՈՒ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԹԱՓՈՆԻ ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅՈՒՆԸԲուսական ծագմամբ կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների, հատկապես՝երկրորդային փոխանակության արգասիքների այժմյան մեծ պահանջարկը կապվածէ այդ միացությունների՝ մարդու գործունեության տարբեր բնագավառներում լայնկիրառության հետ։ Հատկապես հետաքրքրություն է ներկայացնում հակաօքսիդանտային բարձր ակտիվությամբ օժտված բուսական թափոնների բացահայտումը՝պայմանավորված դեղագործության, սննդի, կոսմետիկայի արդյունաբերությունումունեցած մեծ նշանակությամբ [2]։ Մարդու օրգանիզմում ազատ ռադիկալներն առաջանում են էնդոգեն տարբերհամակարգերով և ազդում են տարիքի և ախտաբանական բազմաթիվ վիճակներիվրա։ Սինթետիկ հակաօքսիդանտները մարդու առողջության համար կարող ենվտանգավոր լինել, հետևաբար, բուսական ծագման ոչ թունավոր հակաօքսիդանտների որոնման խնդիրը շարունակում է արդիական մնալ։ Բուսական թափոններիցառանձնահատուկ ուշադրություն է գրավում խաղողագործության թափոնը։ Խաղողագործությունը գյուղատնտեսության հիմնական ճյուղերից մեկն էամբողջ աշխարհում։ Խաղողի բերքը տարեկան կազմում է 60 մլն տոննա, որի միայն80 %-ը օգտագործվում է գինեգործության համար, իսկ մնացած 20 %-ը կազմում ենգինու արտադրության թափոնները [8]։ Գինու արտադրության թափոնները հարուստ են սպիրտով և գինեթթվով(դիօքսիսաթաթթու)։ Գինու արտադրության թափոն է խաղողի վազը, խաղողիմզվածքը, խմորեցված թանձրուքը, այդ թվում նաև՝ նստվածքները, որոնք ստացվումեն գինու վերալցնումից՝ գինու քարերը, կավճային և սուլֆիդացված նստվածքը,ինչպես նաև խաղողի վազի տերևները և ընձյուղները [1]։ Խաղողում ամենակարևոր կենսաքիմիական միացություննեը պոլիֆենոլներնեն, որոնք ունեն կենսաքիմիական բարձր ակտիվություն և օգտակար են մարդուառողջության համար։ Ֆենոլային միացությունները հիմնականում նեռարում են երկրորդային հետևյալ մետաբոլիտները՝ անտոցիանիններ, ֆլավոնոիդներ, ստիլբեններ և ֆենոլային թթուներ։ Անտոցիանինները պիգմենտներ են, որոնք հիմնականումգտնվում են խաղողի պտղի թաղանթում։ Ֆլավոնոիդները տարածված են խաղողում,կուտակվում են սերմերում և հիմնականում պարունակում են (+) կատեխիններ և (-)էպիկատեխիններ։ Այս կենսաբանական ակտիվ նյութերի ներուժը շատ մեծ է։ Օժտված են հակաօքսիդանտային ակտիվությամբ և կանխում են մի շարք հիվանդությունների առաջացումը կամ դրանց զարգացումը [3]։ Այս աշխատանքի նպատակն է եղել ուսումնասիրել գինու արտադրությանթափոնի (կեղևի (պտղի), տերևի, ընձյուղի լուծամզվածքների) կենսաբանականակտիվությունը։ Հետազոտման օբյեկտը և մեթոդները (որպես հետազոտման օբյեկտ է ծառայելգինու արտադրության թափոնը)։ Գինու արտադրության թափոնի՝ կեղևի, տերևի,ընձյուղի լուծամզվածքների ստացումը։ Հետազոտվող գինու արտադրության թափոնները տարբերակվել և չորացվել ենօդաչորային պայմաններում։ Չորացված նմուշներից 300-ական մգ տրորվել էհախճապակյա սանդում մինչև փոշենման զանգված ստանալը։ Որպես լուծիչ օգտագործվել է մեթիլ սպիրտը (70 %)։ Գինու արտադրության թափոնի փոշենման զանգվածին ավելացվել է լուծիչը, հոմոգենացվել և տեղափոխվել սառնարան 24 ժ, 5-6 C0[6]։ Այնուհետև 3-4 անգամ լուծամզվել է, կենտրոնախուզվել է 5 000 պտ/րոպ,միավորված վերնստվածքը չորացվել է սենյակային պայմաններում։ Ստացված չորլուծամզվածքները կշռվել և տեղափոխվել են հերմետիկ փակվող տարաների մեջ,պահվել են սառնարանում 5-6 C0 և օգտագործվել կենսակտիվ նյութերի որոշմանհամար։ Հակաօքսիդանտային ակտիվության որոշումն ազատ ռադիկալային մեթոդով։ Լուծամզվածքի հակաօքսիդանտային ակտիվությունը գնահատվել է 1․1դիֆենիլ-2-պիկրիլհիդրազիլի՝ ԴՊՖՀ ազատ ռադիկալային մեթոդի կիրառման միջոցով [5]։ Փորձնական տարբերակները պարունակել են 500-ական մկլ ուսումնասիրվողնմուշներ, համապատասխանաբար՝ 1000, 500, 250 և 125 մկգ/մլ կոնցենտրացիաներով լուծամզվածք, 375 մկլ էթանոլ և 125 մկլ ԴՊՖՀ 1000 մկգ/մլ կոնցենտրացիայովսպիրտային լուծույթ (պատրաստված 96 % սպիրտում)։ Ստուգիչ տարբերակըպարունակել է 750 մկլ էթանոլ և 125 մկլ ԴՊՖՀ (բացասական ստուգիչ)։ Կատեխիննօգտագործվել է որպես դրական ստուգիչ։ Լուծույթները ինկուբացվել են 45 րոպե՝սենյակային ջերմաստիճանում։ Լուծույթների կլաման սպեկտրը չափվել է սպեկտրալուսաչափի միջոցով (GENESYS 10S UV-Vis, ԱՄՆ), 517 նմ ալիքի երկարության պայմաններում։ Ռեակցիայի ընթացքում ԴՊՖՀ մանուշակագույն գունավորումն աստիճանաբար փոխարինվում է դեղինով։ Հակառադիկալային ակտիվությունը հաշվում ենհետևյալ բանաձևով՝որտեղ՝ Ac-ը ստուգիչի օպտիկական խտության արժեքն է (ԴՊՖՀ օպտիկականխտության արժեքն է առանց թեստավորվող լուծույթի), իսկ As–ը՝ փորձնականտարբերակների օպտիկական խտության արժեքը։ Արդյունքները ներկայացվել են IC50– ի արժեքով, որը հետազոտվող լուծույթի այնկոնցենտրացիան է (մկգ/մլ), որի օպտիկական խտությունը համապատասխանում էստուգիչի՝ ԴՖՊՀ-ի լուծույթի օպտիկական խտության 50 %-ին՝ 517 նմ ալիքիերկարության պայմաններում։ Այսինքն, սա հետազոտվող նյութի այն կոնցենտրացիան է, որը չեզոքացնում է լուծույթում առկա ազատ ռադիկալների (ԴՖՊՀ) 50 %-ը։ Մետաղ խելատացնող ակտիվության որոշումը։ Մեթոդը հիմնված է ֆերոզինիև Fe2+ իոնների միջև)-5,6-բիս(4-ֆենիլ-սուլֆոնաթթու)-1,2,4-թրիազին) կարող է քանակապես խելատացվել Fe2+-ի հետ և առաջացնել կարմրավարդագույն համալիր։ Այդ ռեակցիայի ընթացքը սահմանափակվում է խելատացնող այլ ագենտներիառկայության դեպքում, որը երևում է կարմիր գույնի (ֆերոզին-Fe2+ համալիրի առաջացման) նվազմամբ։ Գույնի նվազումը գնահատում է լուծամզվածքի մրցակցությանուժը ֆերոզինի հետ Fe2+ իոնների համար։ Բույսերում գտնվող հակաօքսիդանտներնառաջացնում են համալիր միացություններ մետաղների իոնների հետ (խելատացնողակտիվություն) և արգելակում են էլեկտրոնների տեղափոխումը։ Այդպիսով, օքսիդացման ռեակցիան դադարում է, և ազատ ռադիկալներ չեն առաջանում։ Փորձնական նմուշը պարունակում է 100 մկլ լուծամզվածք (10 մգ-ը 1մլ ԴՄՍՕ – ում (դիմեթիլ սուլֆօքսիդ) լուծված), 50 մկլ 2 մլՄ FeCl2 և 200 մկլ 5 մլՄ ֆերոզին։ Ինկուբացիայի համար թողնվել է 10 րոպե՝ սենյակային ջերմաստիճանում։ Դրականստուգիչում լուծամզվածքի փոխարեն օգտագործվել է 100 մկլ ԷԴՏՔ (էթիլենդիամինտետրաքացախաթթու), իսկ բացասական ստուգիչում՝ 100 մկլ ԴՄՍՕ։ Նմուշներիօպտիկական կլանումը չափվել է 562 նմ ալիքի երկարության պայմաններում։ Ֆլավոնոիդների ընդհանուր պարունակության որոշումը սպեկտրալուսաչափման մեթոդով։ Այս մեթոդի կիրառման միջոցով կարել է որոշել բուսականնմուշներում պարունակվող ֆլավոնոիդների ընդհանուր քանակությունը։ Մեթոդիէությունն այն է, որ AlCl3-ը, փոխազդելով ֆլավոնոիդների հետ, առաջացում է դեղինգույնի համալիր միացություն։ Տրամաչափական կոր կառուցելու համար պատրաստվել է կատեխինի 1 %- անոց(1 մգ/մլ) էթանոլային ստանդարտ լուծույթ, որից համապատասխան կոնցենտրացիաներով կատարվել են նոսրացումներ։ Փորձնական տարբերակը պարունակել է 5 մլ0․4 մգ/մլ կոնցենտրացիայով էթանոլային լուծամզվածք և 5 մլ 2 %-անոց AlCl3-ի էթանոլային լուծույթ։ Ստուգիչ տարբերակը պարունակել է 5 մլ էթանոլային լուծամզվածքև 5 մլ էթանոլ՝ առանց AlCl3-ի։ Փորձնական լուծույթն ինկուբացնելու համար պահվելէ սենյակային ջերմաստիճանում 10 րոպե տևողությամբ։ Այնուհետև լուծույթի կլանումը չափվել է սպեկտրալուսաչափ միջոցով՝ 415 նմ ալիքի երկարության պայմաններում։ Ընդհանուր ֆենոլների որոշումը Ֆոլին-Չեոկալտեուի ռեագենտի կիրառմամբ։ Ֆոլին-Չեոկալտեուի ռեագենտը ֆոսֆովոլֆրամատի և ֆոսֆոմոլիբդատիխառնուրդ է՝ բաց կանաչ գույնի հեղուկ։ Ֆենոլներն ունակ են հիմնային միջավայրումվոլֆրամատը և մոլիբդատը օքսիդացնել մինչև օքսիդներ (WO2, MoO2)։ Վերջիններսունեն կապույտ գունավորում։ Որքան հագեցած է կապույտ գունավորումը, այնքանշատ են ֆենոլները հետազոտվող լուծամզվածքում։ Ֆենոլների ընդհանուր քանակըորոշելու համար պատրաստված լուծամզվածքից 5 մգ-ը լուծվել է 5 մլ թորած ջրում և5-8 րոպե պահվել սենյակային պայմաններում։ Փորձնական նմուշի ստացման համար0.5 մլ ստացված լուծամզվածքի վրա ավելացվել է 0.1 մլ Ֆոլին - Չեոկալտեուիռեագենտ և 1 մլ 7 %-ոց Na2CO3–ի լուծույթ։ Ստացված լուծույթը թորած ջրով հասցվելէ 2.5 մլ–ի։ Փորձնական լուծույթն ինկուբացիայի համար երկու ժամ պահվել էսենյակային ջերմաստիճանում [7]։ Ֆենոլների ընդհանուր քանակը որոշվել էգալաթթվի համարժեքով (ԳԹՀ)։ Կառուցվել է նոսրացումներով համադրման կոր։ Հակաբակտերիական ակտիվության որոշումը` ագարում դիֆուզիայի մեթոդով։ Հակաբակտերիական ակտիվության որոշումը կատարվել է ագարումդիֆուզիայի մեթոդով [4]։ Լուծույթների նվազագույն ազդեցության կոնցինտրացայիորոշման համար թեստավորվել են չոր լուծամզվածքների տարբեր կոնցենտրացիաները։ Որպես լուծիչ օգտագործվել է դիմեթիլսուլֆօքսիդը։ Պետրիի թասերումթեստ-միկրոօրգանիզմով վարակված (100 մկլ գիշերային կուլտուրա) 20 մլ ագարիմեջ մանրէազերծ սնամեջ 8 մմ տրամագծով մետաղական ձողի միջոցով արվել ենփոսիկներ, որոնցից յուրաքանչյուրի մեջ ավելացվել է 100 մկլ քանակությամբհետազոտվող նյութ և դրվել ինկուբացիայի` 24-78 ժամվա ընթացքում, 22–37 0C–ում(ջերմաստիճանի ընտրությունը կախված է թեստ- միկրոօրգանիզմ բնույթից)։ Թեստիարդյունքները գնահատվել են փոսիկների շուրջն առաջացած միկրոօրգանիզմներիաճի բացակայության գոտիների չափման միջոցով։ Որպես դրական ստուգիչօգտագործվել է ամպիցիլինը (25 մկգ/մլ), իսկ որպես բացասական ստուգիչ` ԴՄՍՕ-ն։ Հակաբակտերիական ակտիվության թեստի արդյունքների գնահատման համարկիրառվել են գրամ-դրական (Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis) և գրամբացասական (Escherichia coli M17, E. coli dhpα-pUC18) բակտերիաների շտամեր [6]։ Հակաբակտերիական ակտիվության արժեքը ներկայացված է լուծամզվածքներինվազագույն ճնշող կոնցենտրացիայով (ՆՃԿ)։ Հետազոտությունների արդյունքները և դրանց քննարկումը։ Խաղողի տերևիև ընձյուղի մզվածքներն ունեցել են կիսաարգելակման ցածր արժեքներ (IC50=19.8մկգ/մլ և 28.1 մկգ/մլ) և համապատասխանաբար՝ հակառադիկալային բարձրազդեցություն (Նկար 1, 2)։ կ ի դ ա ռ ա կ ա Հ Տերևի լուծամզվածքի… ն ի ա յ Ընձյուղի… լ ա կ ի դ ա ռ ա կ ա Հ Նկար 1. Խաղողի տերևի, ընձյուղի և կեղևի լուծամզվածքների հակառադիկալայինակտիվությունը։ Նկար 2. Խաղողի տերևի, կեղևի և ցողունի լուծամզվածքների հակառադիկալայինակտիվությունը՝ 1. Կատեխին (+ ստուգիչ), 2. Ընձյուղ, 3. Տերև, 4. Կեղև, 5. Ստուգիչ (-)Տերևի լուծամզվածքում ֆենոլների ընդհանուր պարունակությունը կազմել է55.4±1.1, ընձյուղ և կեղևի լուծամզվածքներում համապատասխանաբար` 76.52±1.2 և78±1.6 մկգ ԳԹՀ/մլ–ից (Նկար 3)։ Տերևի, ընձյուղի և կեղևի լուծամզվածքներում ֆլավոնոիդների ընդհանուրպարունակությունը կազմել է համապատասխանաբար՝ 166, 77․4 և 26․3 մկգ ԳԹՀ/մլ– ից (Նկար 3)։ Ֆենոլների պարունակությունը Ֆլավոնոիդների պարունակությունը Տերև Ընձյուղ Կեղև Նկար 4. Խաղողի տերևի, ընձյուղի, կեղևի լուծամզվածքներում ֆենոլների ևֆլավոնոիդների ընդհանուր պարունակությունը։ Մեր հետազոտությունների համաձայն՝ ուսումնասիրված լուծամզվածքները չենազդում երկաթի իոնների խելատացման ունակության վրա։ Փորձարկված գրամ-դրական և գրամ-բացասական բոլոր բակտերիաներիցմիայն Escherichia coli-ն է որոշակի զգայունակություն դրսևորել ուսումնասիրվողլուծամզվածքների նկատմամբ (Նկար 4)։ Այս դեպքում նվազագույն ճնշող կոնցենտրացիան կազմել է 250 մկգ/մլ։ Նկար 4. E. coli M17 շտամի աճի բացակայությամբ ձևավորված գոտիները գինեգործությանթափոնից ստացված լուծամզվածքների ադեցությամբ։ Այսպիսով, գինու արտադրության թափոնն օժտված է կենսաբանականակտիվությամբ, դրսևորում է հակաօքսիդանտային ակտիվություն։ Ստացվել ենփորձարարական նոր տվյալներ, որոնք կարող են նպաստել գինու արտադրությանթափոնի հետագա ուսումնասիրմանը՝ որպես երկրորդային նյութափոխանակությանարգասիքների ստացման այլընտրանքային աղբյուր։ Շնորհիվ արժեքավոր հատկությունների՝ գինու արտադրության թափոնը կենսատեխնոլոգիական ուսումնասիրությունների համար լավ օբյեկտ է և կարող է մեծ կիրառություն ունենալ բժշկության,կոսմետիկայի և սննդի արդյունաբերության մեջ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆof Ten Medicinal Plants Used in Colombian Folkloric Medicine։ A Possible Alternative inԽալաթյան Գայանե, Սահակյան ՆաիրաԳԻՆՈՒ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԹԱՓՈՆԻ ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր` գինու արտադրության թափոն, ֆենոլներ, ֆլավոնոիդներ, IC50։

Սինթետիկ հակաօքսիդանտները մարդու առողջության համար կարող են վտանգավոր լինել, հետևաբար, բուսական ծագման ոչ թունավոր հակաօքսիդանտների որոնման խնդիրը շարունակում է արդիական մնալ։ Այս աշխատանքի նպատակն է եղել ուսումնասիրել գինու արտադրության թափոնի (պտղի, տերևի, ընձյուղի լուծամզվածքների) կենսաբանական ակտիվությունը։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ գինու արտադրության թափոնn ունի հակաօքսիդանտային մեծ ներուժ և կարող է օգտագործվել սննդում, բճշկությունում և կոսմետիկայում։

ՂԵԿԱՎԱՐԻ ԱՆՁԻ ԱԿՄԵԱԲԱՆԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԴԵՐԸ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐՈՒՄՆերկա ժամանակներում մեծ արդիականություն են ձեռք բերել կազմակերպության գործունեության արդյունավետության բարձրացման, դրա կառավարման ու ղեկավարման, գործընթացի արդյունավետ կազմակերպման հիմնահարցերը։ Ժամանակակից միտումը ցույց է տալիս, որ դա կարող է մեծապես պայմանավորված լինել աշխատակիցների և ղեկավարների անձնայիննախադրյալներով, ինչպես նաև մասնագիտական զարգացմամբ և ակմեաբանական մշակույթի ձևավորմամբ, այսինքն՝ ինքնաճանաչման, ինքնիրացման,ինքնազարգացման, ինքնաբացահայտման և ինքնաարդիականացման բարձրմակարդակով։ Նշված խնդիրների ուսումնասիրությունը կատարվում է ակմեաբանության շրջանակներում։ «Ակմեաբանություն» բառը ծագում է հունարեն «acme»բառից, որը նշանակում է ինչ-որ բանի, մասնավորապես անձի, զարգացմանբարձրագույն կետ (հակ. մառազմ)1։ Ակմեաբանության շրջանակներում ուսումնասիրվում են այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են պրոֆեսիոնալիզմի, աշխատանքի արդյունավետության տարբեր մակարդակները, ինչպես նաև դրանցհիմքում ընկած հոգեբանական նախադրյալները։ Ակմեն անձի բազմաչափ վիճակ է, որը չնայած երկար ժամանակ է պահանջում մարդու կյանքից, բայց միշտ իրապես ցույց է տալիս, թե որքան էմարդը կայացած որպես քաղաքացի, որպես մասնագետ-գործարար, որպես սոցիալական կապերով հարուստ կամ աղքատ մարդ։ Դրա հետ մեկտեղ, ակմեն չի համարվում ստատիկ կայուն վիճակ, այլ, ընդհակառակը, տարբերվումէ շատ կամ քիչ փոփոխելիությամբ և վարիատիվությամբ2։ Ակմեի զարգացման համար կարևորվում է մարդու ինքնիրացման ունակությունը հետևյալ ուղղություններով՝ ինքնագիտակցություն, ինքնասահմանում, ինքնագնահատական, հավակնությունների մակարդակ, իմաստավորում, ինքնակարգավորում, ինքնակազմակերպում։ Ինքնիրացված մասնագետը՝ պրոֆեսիոնալը, իր պրոֆեսիոնալիզմը չիկարող ձևավորել միայն մեկ ոլորտից ձեռք բերված գիտելիքների շնորհիվ։ Դրա համար պետք է զարգացնել հատուկ ունակություններ, ձեռք բերել գիտելիքներ նաև այլ ոլորտներից։ Սակայն ըստ նորարարական տեսակետի՝ կարևոր է ոչ այնքան գիտելիքի ծավալը, որքան իմացածի և չիմացածի միջև հավասարակշռությունը պահպանելու ունակությունը3։ Միևնույն ժամանակ մասնագիտական ինքնագիտակցության զարգացման ոչ բավարար մակարդակը բերում է ոչ արդյունավետ մասնագիտական գործունեության։ Իսկ զարգացման բարձր մակարդակը թույլ է տալիսձևավորել անձի կարևոր մասնագիտական որակները, գնահատել արդեն առկա որակներն ու նվաճումները, պլանավորել ինքնազարգացման ուղղությունները։ Մասնագիտական ինքնագիտակցության կարևոր բաղադրիչ է ինքնագնահատականը։ Ս.Ֆ. Մուռաշկոյի կողմից ստացված տվյալները թույլ են տալիս եզրակացնել. որքան խորն է պրոֆեսիոնալը թափանցում իր մասնագիտության խորքերը, տիրապետում պրոֆեսիոնալիզմի բարձունքներին, այնքանավելի ադեկվատ են դառնում սեփական մասնագիտական ես-ի մասին պատկերացումները։ Վերջինս էլ իր հերթին թույլ է տալիս սուբյեկտին ավելի նրբորեն, ճշգրտորեն կարգավորել վարքը և գործունեությունը մասնագիտականմիջավայրում՝ հաշվի առնելով հոգեբանական հնարավորությունները4։ Մասնագիտությունը ոչ միայն աշխատանք է կամ ուղղակի որակավորում, կամմարդկանց հանրություն, այլև կենսաձև5։ Մեկ գործոն ևս ազդում է անձի ինքնիրացման ձգտման վրա։ Ապրելով սոցիալական միջավայրում՝ մարդը ձգտում է իր անձնային ներուժը ծառայեցնելայդ սոցիալական միջավայրին, այլ մարդկանց, ինչը նրան կօգնի ավելի բավարարված լինել սեփական գործողություններով, կնպաստի սեփական նշանակալիության գիտակցմանը, կյանքով բավարարվածությանը, ներդաշնակ՝ հարմոնիկ, վիճակին։ Սա խոսում է հոգեբանորեն առողջ անձի մասին, այսինքն՝ որքան բարձր է անձի հոգեբանական բարեկեցության մակարդակը, այնքան մեծէ անձի ձգտումը ինքնիրացման6։ Յու. Զինչենկոյի և Ի. Բոսիգինայի հետազոտության արդյունքում պարզվեց, որ մասնագիտորեն առողջ ղեկավարների ինքնաակտուալիզացիան ավելի արդյունավետ է, քան ոչ առողջներինը։ Նրանք բնորոշվում են մասնագիտական ակտիվությամբ, անկախությամբ, նպատակասլացությամբ, կենսասիրությամբ և մասնագիտությամբ բավարարվածությամբ, նորը ընդունելով, ստեղծագործականությամբ, նախաձեռնողականությամբ և գործնականությամբ ևայլն7։ Այսինքն՝ ղեկավարի ինքնիրացման մակարդակի վրա ազդում է նաև ղեկավարի անձի հոգեբանական առողջության աստիճանը։ Կատարված տեսական դիտարկումների արդյունքում կարելի է ենթադրել,որ ղեկավարի ակմեաբանական մշակույթի զարգացվածության աստիճանըմեծապես պայմանավորում է կառավարման որակը, միևնույն ժամանակ ղեկավարի ինքնիրացման մակարդակը կանխորոշվում է կազմակերպության գործունեության առանձնահատկություններով։ Քանի որ ղեկավարի գործառույթն է կազմակերպության գործունեությանարդյունավետության ապահովումը, ինչը ինստրումենտալ (տեխնոլոգիականգործընթացներ) և էքսպրեսիվ (ենթակաների միջանձնային փոխհարաբերություններ) ոլորտների վերահսկում է և ճիշտ կազմակերպում, ուստի ղեկավարըպետք է զարգացնի իր մոտ ինքնակազմակերպման ունակությունը, ինչն էլկազմում է ղեկավարի ինքնաակտուալիզացիայի մի մասը8։ Տվյալ աշխատանքի նպատակն ի սկզբանե եղել է բացահայտել ղեկավարի և կազմակերպության ակմեաբանական մշակույթի փոխկապակցվածությունը, նաև ցույց տալ, թե ինչ ճանապարհներով կարելի հասնել այդ փոխհամաձայնությանը։ Այսպես, մասնագիտական ինքնակատարելագործումը իրականացվում էպահանջմունքների, մոտիվացիոն և արժեքային ոլորտների կառուցվածքումմասնագիտորեն անհրաժեշտ փոփոխություններ մտցնելով։ Վերջինների կարևորության գիտակցումը հնարավոր է ռեֆլեքսիվ մշակույթի զարգացման արդյունքում։ Ռեֆլեքսիվ մշակույթը ենթադրում է կենսական և մասնագիտական խնդրային իրավիճակների վերաիմաստավորման և հաղթահարմանպատրաստականություն, ներքին և արտաքին կոնֆլիկտների արդյունավետլուծում, նոր ուժերի, իմաստների և արժեքների ձեռքբերում, ոչ սովորական գործնական խնդիրների առաջադրում և լուծում։ Այն մասնագետը, որը տիրապետում է ռեֆլեքսիվ մշակույթին, բնորոշվում է սեփական մասնագիտական ևանձնային փորձի հիման վրա նորարարական ձևերի և մեթոդների մշակմանունակությամբ։ 9։ Ակմեն կարող է բնորոշ լինել նաև կազմակերպությանը՝ որպես կենդանիօրգանիզմի, քանի որ այն ևս ունենում է իր ծաղկման շրջանը10։ Կազմակերպության աշխատանքի հիմքում ընկած հոգեբանական-ակմեաբանական համակարգը նպաստում է աշխատանքի որակի բարելավմանը, կազմակերպուпотенциал։ работы молодых ученых, 2009, с. 247-250.թյան կենսագործունեության արդյունավետության բարձրացմանը11։ Մասնագիտական զարգացմանը, կատարելագործմանը նպաստում է նաև ակմեաբանական միջավայրը, որը ստեղծվում է կազմակերպությունում, և որը կրթականզարգացնող միկրոմիջավայր է. այն նպաստում է մարդու կողմից անձնային ևմասնագիտական ակմեի նվաճմանը։ Այսինքն՝ «ակմեաբանական միջավայր»հասկացությունը ենթադրում է մշտապես ուսուցում, զարգացում։ Այդ միջավայրը տալիս է առավելագույն հնարավորություն անձնային և մասնագիտականներուժն իրականացնելու համար։ Այն նաև անձին «դրդում է» ստեղծարար մեխանիզմների կիրառման, որոնք ուղղված են լինելու ինքնազարգացման ևինքնաիրականացման12։ Ակմեաբանական միջավայրը բարելավող պայմանները և գործոնները ապահովում են, իհարկե, նաև ղեկավարի մասնագիտական զարգացումը ևկայացումը։ Բայց դրանց ազդեցությունը կարող է լինել նաև բացասական։ Այդազդեցությունը պայմանավորված է նշանակալի պայմանների ստեղծած դաշտով։ Նույն կերպ արտաքին գործոնները (հասարակությունը, խումբը, միջանձնային կապերի համակարգը) կարող են կա՛մ նպաստել, կա՛մ խոչընդոտելմասնագիտական կայացման գործընթացին13։ Մասնագետի ակմեաբանական զարգացումն այնքանով է արդյունավետ,որքանով նա պատրաստ է գնալ այդ ինքնաբացահայտմանը, այսինքն՝ ինքնիրացումը և ակմեաբանական զարգացումը հատուկ ինքնուրույն գործընթացներ են և կախված են գլխավորապես մասնագետից։ Իսկ ինքնաբացահայտման պատրաստակամությունն ունի ներքին և արտաքին ասպեկտներ. ինքնագիտակցման գործընթացներն ընթանում են անձի ներսում, բայց դրսևորվումեն արտաքնապես ինքնաներկայացման գործընթացներում (ինքնաարտահայտում և ինքնացուցադրություն)14։ Այսպիսով՝ ղեկավարի մասնագիտական և ակմեաբանական կոմպետենցիաները մեծ մասամբ կանխորոշում են ղեկավարի գործունեության արդյունավետությունը, որի արտադրյալներն են կազմակերպության ակմեաբանական միջավայրի ձևավորումը մի կողմից, իսկ մյուս կողմից՝ այդ իսկ միջավայրում ղեկավարի և աշխատակիցների անձնային և մասնագիտական անընդհատ աճը։ Դրա հետ մեկտեղ ակմեաբանական մշակույթով օժտված կազմակերպությունը բնութագրվում է երկարաժամկետ արդյունավետ և զարգացողգործառությամբ։ ՂԵԿԱՎԱՐԻ ԱՆՁԻ ԱԿՄԵԱԲԱՆԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԴԵՐԸ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆԳինյա ՍումբուլյանՄԻՋԱՎԱՅՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ ղեկավար, ակմե, ակմեաբանական մշակույթ, կազմակերպության ակմեաբանական մշակույթ, պրոֆեսիոնալիզմ, աշխատանքի արդյունավետություն։ Ամփոփում։

Տվյալ աշխատանքում ուսումնասիրվել և բացահայտվել է ղեկավարի և կազմակերպության ակմեաբանական մշակույթների փոխկապակցվածությունը։ Կատարված դիտարկումների արդյունքում կարելի է ենթադրել, որ ղեկավարի ակմեաբանական մշակույթի զարգացվածության աստիճանը մեծապես պայմանավորում է կառավարման որակը, միևնույն ժամանակ ղեկավարի ինքնիրացման մակարդակը կանխորոշվում է կազմակերպության գործունեության առանձնահատկություններով։ Ղեկավարի մասնագիտական և ակմեաբանական կոմպետենցիաները մեծ մասամբ կանխորոշում են ղեկավարի գործունեության արդյունավետությունը։ Իսկ ակմեաբանական մշակույթով օժտված կազմակերպությունը բնութագրվում է երկարաժամկետ արդյունավետ և զարգացող գործառությամբ։

Ժամանակակից զբոսաշրջային շուկայի զարգացման կարեւոր միտումներից է շուկայի հիմնական մասնակիցների` զբոսաշրջային արդյունք ստեղծողների եւ սպառողների միջեւ փոխհարաբերությունների ձեւաչափի փոփոխությունը, որը պայմանավորված է զբոսաշրջային ծառայությունների պահանջարկի բարդացման գործընթացով։ Եթե 20-րդ դարի վերջին զբոսաշրջային պահանջարկը դեռ ձեւավորվում էր 381ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ զբոսաշրջային առաջարկի ազդեցության ներքո, ապա 21-րդ դարի սկզբից անցած գրեթե երկու տասնամյակների ընթացքում իրավիճակի զարգացումը «թեքվեց» հակառակ ուղղությամբ։ Ակնհայտ դարձավ սպառողական պահանջմունքների թե՛ կազմակերպական, թե՛ բովանդակային դիֆերենցման խորացումը, որի հիմքում ընկած է առաջին հերթին մարդկանց տեղեկատվական եւ նյութական հնարավորությունների ընդլայնումը։ Amadeus IT Group ընկերության փործագետների պատրաստած` «Future Traveller Tribes-2020» զեկույցում զբոսաշրջային ընկերությունների արդի զարգացման կայուն միտում է ճանաչվել «տեխնոլոգիաների հումանիզացումը», որի տակ պետք է հասկանալ «ինտուիտիվ փոխգործակցություն ճանապարհորդող անձանց եւ նրանց սպասարկողների միջեւ» [1]։ Ավելին` փորձագետների կարծիքով, ապագա ճանապարհորդները, դառնալով ավելի ու ավելի տեղեկացված, առավել պահանջկոտ ու ընտրողական վարքագիծ են դրսեւորելու, ուստի եւ տուրիստական ընկերությունները պետք է պատրաստ լինեն բավարարելու պահանջմունքների աճող բազմազանությունը։ Այսպիսով, զբոսաշրջության զարգացման արդի պայմաններում ծառայությունների առաջարկը լիովին պայմանավորված է պահանջարկով, քանի որ զբոսաշրջիկները ոչ միայն ակտիվորեն մասնակցում են տուրապրանքի ստեղծման գործընթացին (կազմակերպված զբոսաշրջության շրջանակներում), այլեւ, օգտագործելով տեղեկատվական տեխնոլոգիաների նորանոր նվաճումները, կարող են ինքնուրույն ձեւավորել իրենց սեփական տուրարդյունքը (չկազմակերպված զբոսաշրջության շրջանակներում 1 )։ Սպառողի կողմից տուրապրանքի ընկալումն ու համապատասխան պահանջարկի ձեւավորումը ենթադրում են մեր կողմից «զբոսաշրջային արդյունք» եւ «զբոսաշրջային արդյունքի արժեք» հասկացությունների ճշտում։ Զբոսաշրջային արդյունքը դա ծառայությունների ամբողջական համալիր է, որը կարող է վաճառվել զբոսաշրջային փաթեթի ձեւաչափով։ Վերջինն, իր հերթին, ընդգրկում է ծառայությունների մատուցման առնվազն երկու գործառույթ` կապված տրանսպորտային (եւ դրա հետ առնչվող), հյուրանոցային (եւ դրա հետ առընչվող) ծառայությունների հետ, ինչպես նաեւ այն ծառայությունների Երբ զբոսաշրջիկն ինքնուրույն է ծրագրում եւ կազմակերպում իր ուղեւորությունը` առանց զբոսաշրջային գործակալության միջնորդության։ 382ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ հետ, որոնք կապված չեն տրանսպորտային եւ հյուրանոցային ծառայությունների հետ եւ զբոսաշրջային արդյունքի էական մասն են կազմում [2]։ Տվյալ մեկնաբանության շրջանակներում հասկացությունը սահմանվում է առաջին հերթին արտադրողի տեսանկյունից։ Սակայն զբոսաշրջիկն զբոսաշրջային արդյունքն ավելի լայն է ընկալում, քանի որ նրա համար դա ոչ թե պարզապես ծառայությունների համալիր է, այլեւ` տարաբնույթ տպավորությունների ամբողջություն։ Այդ իսկ պատճառով, խոսելով զբոսաշրջային արդյունքի մասին պահանջարկի կտրվածքով, ավելի նպատակահարմար է օգտագործել «զբոսաշրջային արդյունքի արժեք» եզրույթը։ Անհրաժեշտ է նշել, որ զբոսաշրջային արդյունքի արժեքի համընդհանուր բնութագիր դեռեւս չի մշակվել։ Լայն իմաստով այն իրենից կարող է ներկայացնել իրարից անկախ արժեքների տարբեր համադրություններ, որոնց առանձին բաղադրիչների ազդեցության աստիճանը սպառողի որոշման վրա կարող է միանգամայն տարբեր լինել (Շեթ - Նյուման - Գրոսի հինգ արժեքների հայեցակարգը) [3]։ Նեղ իմաստով զբոսաշրջային արդյունքի արժեքը հանդես է գալիս իբրեւ որոշակի սպառողական օգուտ, որը բավականաչափ անհատականացված է կոնկրետ զբոսաշրջիկի համար։ Անհատականացված զբոսաշըրջային պահանջարկի պայմաններում առաջ է գալիս զբոսապրանքի արժեշղթայի ստեղծման գաղափարը, որը հիմնված է այն դրույթի վրա, որ ամեն մի արդյունք (ծառայություն) պահանջում է արժեք ստեղծող գործողությունների որոշակի ալգորիթմ, որն իրականացվում է որոշակի թվով կատարողների կողմից` ձեւավորելով արժեքի ստեղծման ամբողջական համակարգ (value-creating system) [4]։ Իսկ «զբոսաշրջային արդյունքի արժեշղթա» հասկացությունը սահմանվում է որպես երկարաժամկետ կողմնորոշմամբ ստեղծված կայուն կառուցվածք, որը կազմված է բիզնեսի իրացման տեսանկյունից հավասար իրավունքներով օժտված եւ յուրահատուկ շուկաներ սպասարկող գործընկեր-կազմակերպություններից [5]։ Ի տարբերություն Մ.Պորտերի կողմից ավելի վաղ առաջարկված մոտեցման 2 , արժեշղթայի ստեղծման ժամանակակից հայեցակարգը ենթադրում է շղթայի մոդելում ընդգրկել մասնակից ընկերության համար ոչ միայն ներքին, այլեւ բոԻ սկզբանե Պորտերը ենթադրում էր, որ արժեշղթայի ստեղծումն իրականացվում է միայն առանձին ձեռնարկության շրջանակներում [6]։ 383ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ լոր արտաքին գործընթացները` այնպես, որ շղթան հանդիսանում է ընկերությունների մի ամբողջ ցանցի բազմամակարդակ փոխգործակցության արդյունք (value nets)։ Այս դրույթի ճշմարիտ ապացույցները կարող ենք գտնել զբոսաշրջային բիզնեսի արդի զարգացումներում. թեեւ համալիր տուրապրանքի առանձին բաղադրիչները տարբեր դերակատարություն ունեն պահանջարկի գեներացման հարցում, բայցեւայնպես, զբոսաշրջային արդյունքի սպառողական ընդհանուր արժեքը ձեւավորվում է արժեշղթայի ստեղծմանը մասնակցող բոլոր կառույցների համատեղ աշխատանքի շնորհիվ։ Զբոսաշրջության ոլորտում արժեշղթաների ստեղծման ֆենոմենը հետազոտողների կողմից դիտարկվում է գիտելիքային տարբեր տեսանկյուններից` տնտեսագիտության եւ մենեջմենթի, մարքեթինգի եւ լոգիստիկայի, ռեկրեացիոն աշխարհագրության եւ տարածքների կայուն զարգացման կառավարման եւ այլն։ Ընդ որում, ինչպես դա հաճախ պատահում է միջգիտակարգային երեւույթների հետ, միասնական գիտական մոտեցումը բացակայում է։ Այս թեմայի բացահայտմանն ուղղված մի շարք աշխատությունների ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս պնդել, որ դրանց մեծ մասը հիմնված է այսպես կոչված SCM (Supply Chain Management) մոտեցման, կամ մատակարարման շղթայի հայեցակարգի վրա։ Արեւմտյան հեղինակներն ավելի հաճախ կիրառում են նեղ բնագավառային TSC (Tourism Supply Chain) մոտեցումը։ Մի շարք գիտական ուսումնասիրություններում դիտարկված «զբոսաշրջային արդյունքի արժեշղթա» հասկացության համեմատական վերլուծությունը ներկայացված է Աղյուսակ 1-ում։ 384ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 1. Զբոսաշրջային արդյունքի արժեշղթայի հայեցակարգը մի շարք գիտական աշխատություններում (ժամանակագրական հաջորդականությամբ) Զբոսաշրջային արդյունքի արժեշղթայի հասկացության մեկնաբանություն Զբոսաշրջային արդյունքի տիպիկ արժեշղթան կազմված է չորս տարրերից` զբոսաշրջային ծառայության մատակարարից, տուրօպերատորից, տուրգործակալից եւ հաճախորդից [7] Շղթա, որը ներառում է բոլոր ապրանք եւ ծառայություն արտադրողներին, ովքեր կարող են համարվել զբոսաշրջային համալիր արդյունքի մատակարարներ [8] Արժեշղթան ներկայացված է հետեւյալ տարրերով` մատակարարներ (կոնտրգործակալներ` սպասարկող պրովայդերներ), ֆինանսական միջնորդներ (տուրիպերատորներ եւ տուրգործակալներ) եւ զբոսաշրջիկներ [9] Զբոսաշրջային-ռեկրեացիոն գոտու լոգիստիկ համալիր` միասնական համակարգ, որն ինտեգրացնում է զբոսաշրջային գործունեության բոլոր տեսակները եւ նվազագույն ժամանակատարությամբ իրականացնում է տեղեկատվական, ֆինանսական, կադրային եւ զբոսաշրջային հոսքերի առավել օպտիմալ կառավարում [10] Զբոսաշրջային արժեքի կուտակման համակարգ, որը ներառում է չորս տիպի մատակարարման շղթաներ. 1) տրանսպորտային ծառայություններ, 2) տեղավորման եւ ժամանցի ծառայություններ, 3) տուրապրանքի իրացման ցանց` տուրօպերատորներ եւ տուրգործակալներ, 4) զբոսաշրջիկներ [11] Շղթան ներառում է արտադրական գործունեության հինգ հատված` տեղավորում, հանրային սնունդ, ուղեւորությունների կազմակերպում, տրանսպորտ եւ հանրային Տ/թ Հեղինակ J.DenmanԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ առեւտուր։ Ընդգծված է, որ ամեն մի հատվածի շրջանակներում կարելի է մի քանի մատակարարման շղթա ձեւավորել [12] Զբոսաշրջային ծառայությունների մատուցման լոգիստիկ շղթա` որպես տնտեսական միավորների (իրավաբանական եւ ֆիզիկական անձանց) միավորում, որոնք անմիջականորեն մասնակցում են հիմնական եւ լրացուցիչ ծառայությունների իրացմանը, ինչպես նաեւ դրանց ձեւավորման համար անհրաժեշտ տեղեկատվական, ֆինանսական եւ կադրային ռեսուրսները։ Առաջնային դերը տրվում է ԶՏԼԿ-ին (զբոսաշրջային տեղեկատվական լոգիստիկ կենտրոն) [13] TSC-րը` զբոսաշրջային մատակարարման շղթաները սահմանվում են իբրեւ զբոսաշրջության ոլորտի կազմակերպությունների ցանցեր, որոնք վերջնական արժեքը ձեւավորում են կոնկրետ դեստինացիայում մատուցվող տարաբնույթ ծառայությունների օգնությամբ եւ ընդգրկում են մասնակիցների լայն շրջանակներ մասնավոր եւ պետական հատվածներից [14] Շղթայի տարրերը միավորված են տուրապրանքի ստեղծման հետ կապված լոգիստիկ գործողությունների կիրառման գործառույթային օղակներում. մատակարարում (ծառայությունների մատակարարներն ու նրանց միջնորդները), արտադրություն (տուրօպերատորներ), իրացում (տուրգործակալներ եւ սպառողներ) [15] Զբոսաշրջային արդյունքի արժեշղթան իրենից ներկայացնում է զբոսաշրջային ոլորտի միջկազմակերպական ցանցային փոխհարաբերությունների ձեւ, որն ունի կայուն կառուցվածք, երկարաժամկետ համագործակցության կողմնորոշում եւ կազմված է տուրծառայությունների մատակարարներից, միջնորդներից եւ սպառողներից [16] 2015 Н.В.РубцоваԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ Բոլոր դեպքերում, զբոսաշրջության ոլորտին բնորոշ են բարդ արժեշղթաները, որոնց ամեն մի գործառույթային օղակում կարող են մեծ թվով գործողներ լինել։ Հետեւաբար, այն դեպքերում, երբ արժեքի ստեղծման փուլը ներկայացված է մասնակիցների խմբով, գործ ունենք զբոսաշրջային արդյունքի արժեքի ստեղծման ցանցի հետ (tourism value chain network)։ Այնուամենայնիվ, նմանատիպ համագործակցության առանցքային բնութագիրը դա արժեքի ստեղծման «հորիզոնական» շղթան է։ Այս առումով նպատակահարմար ենք գտնում փոքր ինչ վերաիմաստավորել մատակարարման ավանդական միակողմանի ուղղված շղթան, եւ այն ներկայացնել հետեւյալ կերպ. նախ համադրել S (supply) եւ D (demand) շղթաների փոխադարձաբար ուղղված հորիզոնականները, ինչպես նաեւ ավելացնել երրորդ` միջնորդի երկկողմանի-հակառակ ուղղված R (reselling) հորիզոնականը։ Առաջարկված գաղափարը պատկերված է Նկար 1-ում։ Մատակարարի գերիշխում / Supply dominant Ծ ԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ Շ ՈՒԿԱՅԱԿԱՆ ՄԱՏԱԿԱՐԱՐՆԵՐ ՄԻՋՆՈՐԴՆԵՐ (սերվիսային պրովայդերներ)  Փոխադրում  Տեղավորում  Սնունդ  Էքսկուրսիոն սպասարկում  Ժամանց  Լրացուցիչ ծառայություններ 1. Տուրօպերատորներ 2. Տուրգործակալներ, Բրոքերներ 3. Ամրագրման թվային հարթակներ Զ ԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔԻ ՍՊԱՌՈՂՆԵՐ ` ԶԲՈՍԱՇՐՋԻԿՆԵՐ Միջնորդի գերիշխում / Reselling dominant Սպառողի գերիշխում / Demand dominant Նկար 1. Զբոսաշրջային արդյունքի արժեքի ստեղծման համակարգը` տարբեր շղթաների համադրման արդյունքում 387ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ Նկարում պատկերված համակարգը ենթադրում է, որ զբոսաշրջային արդյունքի արժեշղթայում կարող է գերիշխել այս կամ օղակը` կախված համակարգի գործման կոնկրետ պայմաններից։ Ինչպես երեւում է նկարից, զբոսաշրջության ոլորտում դա կարող է դրսեւորվել երեք տարբերակով. 1. Երբ շուկային առաջարկվում են միանմանեցված պատրաստի տուրփաթեթներ, այսինքն` արդյունքն ի սկզբանե կանխորոշված է, եւ գոյություն ունեն դրա մատուցման լիովին ստանդարտացված ընթացակարգեր։ Այս դեպքում գերիշխում է մատակարարման օղակը 3 ։ 2. Հատուկ, էքսկլյուզիվ զբոսաշրջային պատվերների դեպքում (անհատական կամ VIP-տուրեր) աճում է ընդգծված ուշադրությունը պահանջարկի նկատմամբ` ձեւավորելով այնպիսի արժեշղթա, որում գերիշխում է սպառողի օղակը։ 3. Զարգացած մրցակցային զբոսաշրջային շուկայում առավել տարածված` երրորդ տարբերակը դրսեւորվում է, երբ սպառողն ունի տուրփաթեթի բաղադրիչ-ծառայությունների տարբերակման լայն հնարավորություններ եւ կարող է ընտրել նույն դեստինացիայի համար կազմված տասնյակ պատրաստի փաթեթներից այն մեկը, որը լավագույնս կհամապատասխանի իր պահանջմունքներին։ Այս դեպքում տեղի է ունենում պահանջարկի եւ առաջարկի առավել ակտիվ փոխգործակցություն հատկապես տուրի կազմակերպման մակարդակում, այսինքն` միջնորդի օղակի գերիշխման իրավիճակում, որի դեպքում էլ, մեր կարծիքով, ձեւավորվում է զբոսաշրջային արդյունքի արժեքի ամենաարդյունավետ շղթան։ Միջնորդի օղակի գերիշխումը, որպես կանոն, ավելի հաճախ արտահայտված է զբոսաշրջային արդյունքի արժեքի ստեղծման միջազԱնհրաժեշտ է ասել, որ մատակարարման օղակում գերիշխող կարող է լինել ցանկացած սերվիսային պրովայդեր կամ կոնտրգործակալ (հյուրանոց, տրանսպորտային ընկերություն, ՀՍՍՕ, ժամանցի կազմակերպություն եւ այլն)։ Երբեմն էլ առկա են իրավիճակներ, երբ որեւէ մեկ պրովայդերի մենաշնորհային դիրքի պատճառով նրան պետք է ենթարկվեն շղթայի այլ մասնակիցները։ Օրինակ, Բայկալ լճի հանրահայտ Օլխոն կղզին մայր ցամաքի հետ կապվում է միայն ջրային տրանսպորտի օգնությամբ։ Փոխադրումն իրականացնում է միակ մոնոպոլիստ-ընկերությունը, որի աշխատանքային գրաֆիկին պետք է հարմարվեն տվյալ զբոսաշրջային արդյունքի արժեշղթայի մնացած մասնակիցները` այլ ծառայությունների մատակարարները, միջնորդներն ու սպառողները։ Նմանատիպ դեպքերի կարելի է հանդիպել աշխարհի տարբեր դեստինացիաներում։ 388ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ գային շղթաներում` ներգնա եւ արտագնա տուրերի կազմակերպման գործընթացներում։ Մինչդեռ աշխարհագրական տարածքների ավելի նեղ ընդգրկումով տուրերի կազմակերպման դեպքում (ասենք` անցագրային սահմանափակումներ չունեցող հարեւան երկրների տարածքներում, կամ որոշակի տարածաշրջանային միավորման շրջանակներում սերտ համագործակցակցող երկրների տարածքներում, ու առավել եւս` ներքին տուրերի շրջանակներում) զբոսաշրջային արդյունքի արժեշղթայում դոմինանտ դերը կարող է ստանձնել մատակարարման օղակի մասնակիցներից որեւէ մեկը։ Պետք է շեշտել, որ արժեշղթայի միջնորդի օղակն այսօր կարող է ներկայանալ բնավ ոչ միայն տուրօպերատորական եւ տուրգործակալական ընկերություններով։ Զբոսաշրջային արդյունաբերության զարգացման թերեւս ամենաարդիական միտումը արտահայտված է համացանցային կայքերի եւ մասնագիտացված պորտալների տարեցտարի աճող դերով։ Վերջինները հանդես են գալիս որպես միջնորդներ` սպառողների եւ զբոսաշրջության ոլորտի ծառայությունների մատակարարների միջեւ, «զինված» են անհրաժեշտ ինֆորմացիայի որոնման մեխանիզմներով եւ ծառայությունների ու տուրապրանքների լայն սպեկտր են առաջարկում։ Այնպիսի հանրահայտ ինտերնետ-հարթակները, ինչպես օրինակ` Expedia-ն, TripAdvisor-ը, Booking.com-ը, Yahoo Travel-ը, Priceline-ը, Travelocity-ն, EnglandNet-ը, Skyscanner-ը, Kayakը, Jizo-ն, Momondo-ն եւ այլն, իրենցից ներկայացնում են հզորագույն մետա-որոնողական համակարգեր, որոնց առավելությունը` սպառողին տրամադրվող արժեքավոր տեղեկությունների վիթխարի ծավալն է։ Ի լրացումն կոմերցիոն տեղեկատվության, այս հարթակները ներառում են օգտակար խորհուրդներ ճանապարհորդներին, զբոսաշրջային կենտրոնների եւ տեսարժան վայրերի նկարագրություններով հագեցած ուղեցույցներ, զանազան ինտերակտիվ քարտեզներ, եղանակի տեսություն, արտարժույթի փոխանակման կուրսեր եւ այլն։ Հարթակներից օգտվողները գրեթե ազատվում են այլ աղբյուրներից ինֆորմացիա հայթայթելու անհրաժեշտությունից։ Բացի դրանից, օնլայն ամրագրումներ իրականացնող խոշոր հարթակների հաջողության գրավականներ են հանդիսանում այնպիսի առավելությունները, որոնցով այդ ինտերնետային ռեսուրսները շահավետ կերպով տարբերվում են 389ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ տուրօպերատորներից եւ տուրգործակալներից։ Այդ առավելություններից են`  ամրագրումների շուրջօրյա հասանելիությունը,  ամրագրման արագ փոփոխության կամ չեղարկման հնարավորությունը,  մայրենի կամ այլ մատչելի լեզվով հաճախորդների աջակցման ծառայությունը,  հատուկ մոտիվացնող ակցիաների մշտական անցկացումը,  ամբողջ աշխարհով սփռված հյուրանոցների եւ տրանսպորտային ընկերությունների հսկայական բազաները,  ինտերնետ միացման կանալների պաշտպանվածությունը,  սեփական փորձով կիսվող հարյուրավոր մարդկանց կարծիքների եւ ակնարկների առկայությունը,  օպերատիվ հետադարձ կապի հնարավորությունը։ Հետաքրքրական է նաեւ այն փաստը, որ այսօր աշխարհում զբոսաշրջային ընկերությունների ծառայություններից հիմնականում օգտվում են ավելի ցածր եկամուտներ եւ համեմատաբար ցածր կրթական մակարդակ ունեցող մարդիկ, ովքեր ապրում են փոքր բնակավայրերում, երբեմն` անհրաժեշտ կոմունիկացիաների բացակայության պայմաններում, հաճախ` համապատասխան գիտելիքների եւ ֆինանսական միջոցների անբավարարությամբ։ Այս գործոնները մարդկանց տվյալ կատեգորիայի մոտ ամրագրումներ կատարելու հարցում անհաղթահարելի դժվարություններ են առաջացնում, ուստի եւ, որպես ճանապարհորդելու առավել մատչելի եւ ապահով տարբերակ, մնում է զբոսաշրջային ընկերության ծառայություններից օգտվելը։ Դրան հակառակ` «ինքնուրույն» (չկազմակերպված) զբոսաշրջիկներն աչքի են ընկնում բարձր կրթական մակարդակով, առնվազը մեկ օտար լեզվի իմացությամբ եւ ՏՏ բարձր իրազեկությամբ, բնակվում են, որպես կանոն, խոշոր քաղաքներում եւ ունեն միջինից բարձր եկամուտներ [17]։ Զբոսաշրջության ոլորտի որոշ փորձագետներ գտնում են, որ օնլայն միջնորդության վերջին տարիների աննախադեպ զարգացումը եւ երիտասարդ սպառողների աճող իրազեկությունը թվային տեխնոլոգիաների ասպարեզում աստիճանաբար կհանգեցնեն զբոսաշրջային բիզնեսի օֆլայն միջնորդների` տուրօպերատորների եւ տուրգործակալների հետզհետե անհետացմանը։ Դա, իր հերթին, անվերադարձ 390ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ կփոխի զբոսաշրջային արդյունքի արժեշղթայի կառուցվածքը, որում այլեւս կբացակայեն համալիր տուրապրանք ստեղծող եւ վաճառող կազմակերպությունները։ Եվ, քանի որ աշխարհի հիմնական ուղարկող տարածաշրջաններում այդ ծառայությունների պահանջարկն իսկապես նվազում է, ապա կարելի է ենթադրել, որ տուրօպերատորական եւ տուրգործակալական գործունեություն իրականցնող ընկերություններն աստիճանաբար կդիրքավորվեն էքսկլյուզիվ, անհատականացված տուրերի կազմակերպման սեգմենտում, որն այսօր բավական հեռանկարային է եւ կարող է համաշխարհային զբոսաշրջային բիզնեսի հետագա զարգացման վեկտորային ուղղությունը դառնալ։ Նման զարգացման դեպքում, զբոսաշրջային արդյունքի արժեշղթայում վերջնականապես կհաստատվի սպառողի գերիշխանությունը, եւ ամենամեծ տարածումը կգտնեն պահանջարկի շղթաները։

Հոդվածը նվիրված է զբոսաշրջային արդյունքի արժեշղթայի ֆենոմենի բացահայտմանը եւ ժամանակակից զբոսաշրջային շուկայում արժեքի ստեղծման տարբեր շղթաների ձեւավորման սկզբունքների վերլուծությանը։ Այսօր զբոսաշրջության դինամիկ զարգացման կարեւոր միտումներից է սպառողի վարքագծի այնպիսի փոփոխությունը, որի արդյունքում իրենց կառուցվածքն են փոխում զբոսաշրջային արդյունքի արժեքի ստեղծման ավանդական մատակարարման շղթաները` զիջելով պահանջարկի շղթաներին։ Զբոսաշրջային արժեշղթայի գաղափարի դիտարկմանը նվիրված մի շարք գիտական աշխատությունների ուսումնասիորթյունը թույլ է տալիս առանձնացնել շղթաների երեք հիմնական տեսակներ` ըստ մատակարարի, միջնորդի եւ սպառողի գերակայության։ Հոդվածում առաջարկվել է արժեշղթայի ձեւավորման մեկ այլ կառուցվածք` փոխադարձ եւ հակառակ ուղղվածության երեք հորիզոնականների համադրման սկզբունքով։ Հատուկ ուշադրություն է դարձվել շղթայում միջնորդների օղակի կառուցվածքին, որի արդի զարգացումներն ապագայում կարող են հանգեցնել զբոսաշրջային բիզնեսի օֆլայն միջնորդների հետզհետե անհետացմանը եւ օնլայն միջնորդության ծավալների աննախադեպ աճին։