Datasets:

Yeva

/

arm-summary

like 0

Նոր գիտելիքները բժշկագիտության տարբեր ոլորտներում անհրաժեշտություն են առաջացրել համապատասխան գիտական մեթոդիկայի ընդլայնմանն ու վերամշակմանը։ Կոնկրետ ժամանակահատվածում ձեւավորված գիտական գիտելիքների, մեթոդների եւ տեսությունների յուրաքանչյուրին համապատասխան՝ առանձնացվում են աշխարհի գիտական պատկերի երեք մոդելներ՝ աշխարհի դասական (մեխանիստական) պատկեր, աշխարհի ոչ դասական (քվանտառելյատիվիստական) պատկեր եւ աշխարհի հետ-ոչ-դասական (սիներգետիկական) հարացույց (պարադիգմա)։ Պարադիգմա հասկացությունը գործածության մեջ է դրել հետպոզիտիվիստական փիլիսոփայության ներկայա482ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ցուցիչ Թ. Կունը։ Պարադիգման արտահայտում է մեթոդների, համոզմունքների, արժեքների, տեխնիկական միջոցների այն ամբողջությունը, որը բնորոշ է գիտական հանրությանը եւ նրա կողմից օգտագործվում է կոնկրետ գիտական խնդիրներ լուծելու ժամանակ։ Բժշկության թե՛ տեսական, թե՛ գործնական ոլորտում առավելապես կիրառվում է դիալեկտիկական մոտեցումը, որը նպաստում է հետազոտությունների օբյեկտիվ եւ համակողմանի ուսումնասիրությանը, մարդու օրգանիզմում ընթացող գործառույթների քանակական եւ որակական վերլուծությանը։ Այս մոտեցումը նպաստում է փաստերի վերլուծությանը (անալիզ) եւ համադրությանը (սինթեզ), կոնկրետ իրավիճակի մոդելավորմանը եւ համակարգային մտածողությանը։ Բժշկությունն, առավել քան այլ գիտություն, կարիք ունի երեւույթների եւ գործընթացների համակողմանի, ամբողջական վերլուծության։ Բժիշկին անհրաժեշտ է, նախեւառաջ, բացահայտել հիվանդության զարգացման եւ օրգանիզմում կատարվող փոփոխությունների կապը, բացահայտել ախտաբանական պրոցեսների էությունը։ Դիալեկտիկան մշակել է ռացիոնալիստական մեթոդի կարեւորագույն սկզբունքները, որոնք առավել ճշգրիտ են արտահայտում մարդու օրգանիզմում կատարվող գործընթացները։ Համաձայն դիալեկտիկական մոտեցման՝ բնության երեւույթների եւ գործընթացների էությունը կարող է բացահայտվել դրանց արտաքին կապերի եւ փոխհարաբերությունների բացահայտման հետ համատեղ։ Բժշկագիտության մոտեցումները բացահայտում են մարդու օրգանիզմում ախտաբանական գործընթացների ծագման եւ զարգացման փուլերի հաջորդականությունը։ Սակայն պետք է հաշվի առնել, որ բժշկության ընդհանուր սկզբունքները բացահայտում են հիվանդության էության միայն ամենաընդհանրական, «տիպական» կողմերը եւ ինչ-որ տեղ անտեսում են հիվանդության զարգացման անհատական առանձնահատկությունները։ Մասնավորապես՝ հիվանդության պատճառածնությունը (էթիոլոգիան) եւ ախտածնությունը (պաթոգենեզը) [1, էջ17] արտահայտում են հիվանդության զարգացման եւ հանգուցալուծման օրինաչափ բնույթը։ Հիվանդության հիմնական փուլերի հաջորդականությունը եւս ունի օրինաչափ բնույթ։ Բժշկության ընդհանուր սկզբունքները բացահայտում են կայուն, մշտական կապերը, որոնք բնորոշ են բոլոր հիվանդությունների զարգացմանը։ Հատուկ օրենքները բնորոշ են որոշակի հիվանդություննե483ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ րին, իսկ մասնավոր օրենքները՝ առանձին հիվանդությունների զարգացման յուրահատուկ ձեւերին՝ պայմանների ճշգրտմամբ։ Վերոհիշյալ օրենքները փոխկապված են։ Բժշկության ընդհանուր սկզբունքները բնույթով մասնավոր, յուրահատուկ, տիպական են, իսկ դիալեկտիկայինը՝ ընդհանուր։ Ինչպես եզակիի մեջ արտահայտվում է ընդհանուրը, այնպես էլ բժշկության սկզբունքների մեջ արտահայտվում են դիալեկտիկայի մոտեցումների առանձնահատկությունները։ Դիալեկտիկայի հիմնական երեք սկզբունքները՝ հակադրությունների միասնության եւ պայքարի, քանակական եւ որակական փոփոխությունների եւ բացասման բացասման սկզբունքները, գործում են իրականության բոլոր հատվածներում, գործընթացներում, երեւույթներում։ Այս սկզբունքների հիման վրա մարդու գիտակցության մեջ ձեւավորվում է «սուբյեկտիվ դիալեկտիկան» ընդհանրապես եւ բժշկի դիալեկտիկական մտածողությունը մասնավորապես։ «Սուբյեկտիվ դիալեկտիկան» իմացության մեթոդ է, համաձայն որի ճանաչողությունը զարգացող գործընթաց է, որը ընթանում է դիալեկտիկայի հիմնական սկզբունքներին համապատասխան։ Հակադրությունների պայքարի եւ միասնության օրենքը դիալեկտիկայի միջուկն է։ Այն բացահայտում է կենդանի համակարգում ինքնաշարժման եւ ինքնազարգացման ներքին աղբյուրը։ Ցանկացած զարգացման շարժիչ ուժը հակադրությունների առկայությունն է, նրանց պայքարը եւ հաղթահարումը։ Հակադրությունների պայքարի եւ միասնության օրինակներն են՝ քանակը եւ որակը, պատճառը եւ հետեւանքը, անհրաժեշտությունը եւ պատահականությունը, մասը եւ ամբողջը, ձեւը եւ բովանդակությունը եւ այլն։ Հակադրությունների պայքարի եւ միասնության օրենքը բժշկության համար ունի հետեւյալ նշանակությունը՝ այն ուղղորդում է հետազոտողին գտնելու առողջ եւ հիվանդ օրգանիզմի զարգացման պատճառները։ Բժշկագիտության կարեւորագույն մեթոդաբանական սկզբունքներից է հակադրությունը մի կողմից հիվանդության էության, ախտաբանական գործընթացների եւ, մյուս կողմից հիվանդության ծագման եւ բուժման կոնկրետ մեխանիզմների իմացության միջեւ։ Պավլովը նշում էր. «Հիվանդությունը ճիշտ հասկանանլու համար պետք է կարողանաք 484ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ տարբերել որն է վնասվածքի արդյունքը, եւ որն է տվյալ վնասվածքին օրգանիզմի դիմակայելու արդյունքը» [2, էջ 421]։ Օրգանիզմում տեղի ունեցող գործընթացները թաքնված կամ բացահայտ ձեւով հակադրությունների պայքարի օրենքի դրսեւորումներն են։ Օրինակ՝ բորբոքումը բարդ եւ հակասական գործընթաց է, որը միաժամանակ կարող է լինել ոչ միայն ախտաբանական, այլեւ պաշտպանական։ Միեւնույն ժամանակ բորբոքման դրական ազդեցությունը կարող է փոխակերպվել իր հակադրությանը։ Հիվանդության ընթացքում օրգանիզմում հակազդում են՝ «պաթոգենեզը» կոտրվածքը եւ «սանոգենեզը» պաշտպանությունը։ Պայմանավորելով հիվանդության ներքին հակասությունը՝ դրանք միաժամանակ եւ՛ կապված են միմյանց հետ եւ՛ բացառում են միմյանց։ Օրգանիզմի վնաս հասցնող եւ միասնության պաշտպանիչ ռեակցիաների փոխկերպումը կարելի է դիտարկել որպես հակադրությունների միասնություն։ Ընդ որում միեւնույն գործառույթը կարող է դրսեւորվել եւ՛ որպես պաշտպանիչ, եւ՛ որպես պաթոլոգիական գործընթաց։ Օրինակ՝ ֆիբրինոլիզը կարելի է դիտարկել որպես պաշտպանիչ, հարմարվողական մեխանիզմ, որը նպաստում է ֆիբրինի կուտակումների վերացմանը եւ արյան հետ մղելու (отток) գործընթացի վերականգմանը։ Սակայն ֆիբրինոլիզի ինտենսիվությունը, որը առաջանում է որպես հարմարվողական ռեակցիա ներանոթային արյան մակարդելիության դեպքում, բերում է աֆիբրիոգեն եւ պաթոլոգիական արյունահոսության։ Այսպես հարմարվողական ռեակցիա դադարում է պաշտպանական լինելուց եւ վերածվում է վնասողի[3]։ Քանակական-որակական փոփոխությունների օրենքն անխզելիորեն կապված է հակադրությունների պայքարի եւ միասնության օրենքի հետ։ Այն բացահայտում է զարգացման ներքին մեխանիզմը եւ պատասխանում է այն հարցին, թե ինչպես է տեղի ունենում այդ զարգացումը։ Հիվանդության քանակական վերլուծության հիման վրա անցկացվում է հիվանդության տարբերակումը (диференциация) եւ նազոլոգիական դասակարգումը։ Որակը իրերի եւ երեւույթների հարաբերական կայուն, էական որոշակիությունն է։ Բժշկագիտության զարգացումը բերում է ուսումնասիրվող գործընթացների ինչպես որակական, այնպես էլ քանակական հատկանիշների ավելի համակողմանի ուսումնասիրման։ Այսպես մինչեւ XIX դարի կեսերը բժշկության մեջ շեշտը դրվում էր ուսումնասիրվող գործընթացների որակական կողմի վրա, սակայն առանց 485ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ քանակական բնորոշիչների ուսումնասիրման հնարավոր չէ հասկանալ դրանք։ Քանակական եւ որակական փոփոխությունների սկզբունքի մեթոդաբանական նշանակությունը որակապես նոր երեւույթներում եւ գործընթացներում քանակական բնորոշիչների բացահայտումն է։ Քանակական փոփոխությունների անցումը որակական փոփոխությունների կախված է օրգանիզմի կենսագործունեության կոնկրետ պայմաններից։ Հիվանդության եւ առողջության միջեւ գտնվում են բազմաթիվ անցումնային եւ միջանկյալ փուլեր։ Այս անցումներն առավել բնորոշվում են «դեռ առողջ չէ, բայց արդեն հիվանդ չէ» արտահայտությամբ։ Այս վիճակը կոչվում է սուբկլինիկական վիճակ։ Ֆիզիոլոգիական ձեւերի պաթոլոգիականին անցումնային փուլերը, ինչպես եւ հակառակ պրոցեսները ունեն խորը դիալեկտիկական բնույթ։ Բժիշկը պետք է միշտ հաշվի առնի այն դիալեկտիկական օրինաչափությունը, համաձայն որի քանակական փոփոխությունները անընդհատ են, իսկ որակականները՝ ընդհատվող։ Անընդհատ տեղի ունեցող քանանակական փոփոխությունները որոշակի պահի ընդհատվում են նոր որակի առաջացմամբ։ Օրինակ՝ օրգանիզմում թունավոր նյութերի կուտակումը որոշակի փուլում, հասնելով քանակական կուտակման, բերում է համակարգի գործառման դեկոմպենսացիայի եւ նոր կլինիկական վիճակի առաջացմանը (կոմա, մահ)։ Ֆիզիոլոգիակական գործընթացների քանակական փոփոխությունների կուտակումները կա՛մ ավելանում, կա՛մ պակասում են, սակայն անընդհատ բնույթ են կրում, եւ հասնելով որոշակի մակարդակի, օրգանիզմում առաջացնում են որակական նոր վիճակներ (օրինակ՝ հիվանդություն)[3]։ Բացասման բացասման սկզբունքը պատասխանում է այն հարցին, թե որ ուղղությամբ է տեղի ունենում զարգացումը։ Այս օրենքը բացահայտում է բնության, հասարակության եւ գիտակցության զարգացման օբյեկտիվ միտվածությունը։ Այս համընդհանուր միտվածության առաջընթաց (progressive) զարգացումը։ Շարժումը ստորինից դեպի վերինը, պարզից դեպի բարդը՝ բացառելով այն, ինչ խոչընդոտում է զարգացմանը եւ պահպանելով եւ օգտագործելով այն, ինչը նպաստում է զարգացմանը նոր մակարդակի վրա։ Այս սկզբունքի ճիշտ հասկանալը նպաստում է օրգանիզմում տեղի ունեցող դիալեկտիկական գործընթացների խորը ըմբռնմանը։ Օրինակ՝ յուրաքանչյուր կենդանի օրգանիզմ ունի ոչ միայն անհատական, այլեւ իր նախնիների որոշ հատկա486ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ նիշներ, որոնք ձեռք են բերվել ֆիլոգենետիկ երկարատեւ գործընթացի արդյունքում։ Այդ իսկ պատճառով, բացասման բացասման օրենքի տեսանկյունից, բազմացումը կարելի է դիտարկել ոչ միայն որպես հին օրգանիզմի տարրերից նոր օրգանիզմի ստեղծում, ծագում, այլ նաեւ նոր օրգանիզմում հնի տարրերի պահպանում։ Ամեն նոր օրգանիզմ օնտոգենեզի ընթացքում իր մեջ վերառում է հնի այն տարրերը, որոնք նպաստում են նրան ավելի ճկուն եւ տարբերակված հարմարվել շրջակա միջավայրին։ Գործառույթային եւ (մորֆոլոգիական) հատկանիշները, որոնք նոր օրգանիզմը ժառանգում է նախնիներից, շրջակա միջավայրին հարմարվելուն հիմք են հանդիսանում։ Ֆիզիոլոգիական եւ պաթոլոգիական գործընթացներն էվոլյուցիայի վերընթաց բարդացմանը զուգընթաց բարդանում են։ Մեչնիկովը նշում էր, որ եթե ծովաստղի ֆագոցիտոզը կատարվում է առանց արյունատար անոթների եւ նյարդային համակարգի մասնակցության, դրանց բացակայության պատճառով, ապա բարձրակարգ օրգանիզմներում բորոբոքման գործընթացին մասնակցում են տարբեր օրգան համակարգեր (նյարդայինը, իմունայինը եւ էնդոկրինայինը)։ Դիալեկտիկան բացահայտում է օբյեկտիվ իրականության հակադիր կողմերի կապը եւ միասնությունը զույգ կատեգորիաների միջոցով։ Մաս եւ ամբողջ կատեգորիաները շատ կարեւոր են բժշկագիտության համար։ Ամբողջը երեւույթների, գործընթացների մասերի փոխազդեցությունն է, փոխկապվածությունը եւ միասնությունը։ Իրականության տարբեր մակարդակների համակարգերում ամբողջի եւ մասերի փոխհարաբերությունները նույնատիպ չեն։ Մեխանիկական համակարգերում մասերը ունեն որոշակի անկախություն ամբողջից, կենսաբանական համակարգերում մասերը եւ ամբողջը սերտ կապված են եւ միաժամանակ ամբողջը ունի ինքնուրույնության որոշակի աստիճան։ Կենդանի օրգանիզմը, որպես ամբողջ ավելին է քան նրա բաղկացուցիչ մասերը՝ բջիջները, հյուսվածքները, օրգանները։ Այդ ամբողջը ըստ դիալեկտիկական մոտեցման, որակական նոր մակարդակ է, որը առաջացել է էվոլյուցիոն երակարատեւ գործընթացի արդյունքում։ Բժշկության որոշ մասնագետներ մասերի հարաբերական ինքնուրույնությունը (օրինակ բջիջների) բացարձակացնում են։ Ռ. Վիխրովի աշխատություններում ամբողջի (օրգանիզմի) եւ մասերի (բջիջների) փոխհարաբերությունը մեխանիկորեն է դիտարկվում։ Վիրխովը բջջային ռեակ487ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ցիաները հարաբերական ինքնուրույնությունը բացարձակացնում է, հակադրելով դրանք օրգանիզմի տարբեր համակարգերի ինտեգրատիվ եւ կորելյացիոն գործառույթների։ Դիալեկտիկական այս կատեգորիները կենդանի բնության իմացության ոլորտում մշտապես առաջացնում են հակասություններ մասնավորապես՝ ռեդուկցիոնիզմի եւ ինտեգրատիզմի միջեւ։ Այդ մասին խոսում էր դեռեւս Շելլինգը. «Ինչպես հասկանալ ամբողջը մասերից առաջ, եթե այն ենթադրում է մասերի իմացությունն ամբողջից առաջ...» [4, էջ 116] Ռեդուկցիոնիզմը իհարկե, նպաստում է բժշկական գիտության զարգացմանը, սակայն բժշկագիտության տարբեր ոլորտների այդ նույն մասնավոր գիտելիքների ընդհանրացումների բացակայությունը, ընդհանրացում, որը կհանգեցներ տրամաբանական հիմնավորված տեսական համակարգի, (այսպես կորչված ընդհանուր պաթոլոգիայի) խոչընդոտում է ժամանակակից բժշկության զարգացմանը»։ Հ. Սելյեն «Ամբողջական օրգանիզմի մակարդակի վրա» աշխատության մեջ գրում էր. «Կյանքն իր բաղադրիչ մասնիկների հանրագումարը չէ...Ինչքան դուք մասնատում եք կենդանի համակարգերը, այնքան հեռանում եք կենսաբանությունից եւ ի վերջո մնում են միայն անկենդան բնության մշտնջենական, վեհ եւ համընդհանուր օրենքները» [5]։ XIX դարի կեսերին բժշկագիտության ոլորտում դիալեկտիկական մեթոդը համալրվեց համակարգերի տեսությամբ, որը դիտարկում է հիվանդությունը որպես կառուցվածքային-ֆունկցիոնալ համակարգային գործընթաց։ Ֆիզիոլոգիական եւ պաթոլոգիական պրոցեսները ենթաբջջային մակարդակով քննարկելու հնարավորությունները հերքեցին «մաքուր ֆունկցիոնալ», «առաջնային ֆունկցիոնալ» փոփոխությունների եւ «երկրորդային ձեւաբանական» խանգարումների մասին պատկերացումները։ Գոյություն չունեն ֆունկցիոնալ փոփոխություններ, որոնք պայմանավորված չլինեն համապատասխան կառուցվածքային խանգարումներով։ Համակարգայնության սկզբունքները բժշկության ոլորտում արտահայտվում են պաթոլոգիաների տեսության մեջ որպես մորֆոլոգիայի եւ ֆիզիոլոգիայի միասնություն։ Կենսաբանական կառուցվածքը միավորում է ճկուն սուբստրատը (մորֆոլոգիայի օբյեկտը) եւ «ձեւավորված» գործընթացը (ֆիզիոլոգիայի օբյեկտ)[1, էջ 6]։ Երկար ժամանակ համարվում էր, որ հիվանդության սկզբնական փուլերում օրգանների եւ համակարգերի փոփոխությունները չեն անցնում 488ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ գալիս ֆունկցիոնալ խախտումների սահմաններից, միաժամանակ ընդունվում էր կառուցվածքի եւ գործառույթի միասնությունը։ Ժամանակակից կենսաբանության եւ բժշկության, հատկապես մոլեկուլյար կենսաբանության, բիոֆիզիկայի, գենետիկայի ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս հերքել ֆունկցիոնալ հիվանդությունների առկայությունը եւ հստակ գտնել ֆունկցիայի ցանկացած խախտմանը համապատասխանող մորֆոլոգիական սուբստրատը։ Այսպիսով՝ համակարգայինֆունկցիոնալ մոտեցումը բժշկության ոլորտում թույլ է տալիս ուսումնասիրել ինչպես մասերը, բաղադրիչները, անհատական օրգանիզմում տեղի ունեցող գործընթացները, նրա ենթահամակարգերի գործառույթները, այնպես էլ հաշվի առնել օրգանիզմի ամբողջականությունը, ուսումնասիրելով մարդուն ոչ թե որպես «մասերի ու մասնիկների» մեխանիկական հանրագումար, այլ կենդանի համակարգ, ներդաշնակորեն միահյուսված բնական-սոցիալական իրականության հետ։ Պատահականությունը եւ անհրաժեշտությունը, պատճառը եւ հետեւանքը եւս դիալեկտիկայի զույգ կատեգորիաներից են, որոնք կարեւոր են բժշկագիտության մեթոդիկայի համար։ Ըստ դիալեկտիկական մոտեցման այս կատեգորիաները արտահայտում են իրականության հակադիր կողմերի միասնությունը։ Անհրաժեշտությունը արտհայտում է երեւույթների ընդհանուր, տիպական, կայուն կողմերը, պատահականությունը՝ եզակի, մակերեսային եւ անցողիկ կողմերը։ Պատճառահետեւանքային կապերը բացահայտում են երեւույթների անհրաժեշտ կապը, երբ պատճառը նախորդում է հետեւանքին եւ առաջացնում է այն, համապատասխան առիթի եւ պայմանների առկայությամբ։ Պատճառականության սկզբունքը պաթոլոգիայի տեսանկյունից նշանակում է, որ կենդանի համակարգի ցանկացած փոփոխություն պայմանավորված, դետերմինացված է տվյալ համակարգի եւ արտաքին միջավայրի գործոնների նյութական եւ տեղեկատվական (ինֆորմացիոն) փոխազդեցություններով։ Պատճառականությունը հիվանդության ծագումը (էթիոլոգիան) դիտարկում է արտաքինի եւ ներքինի փոխազդեցությունների հետեւանքով, այսինքն որոշ պայմանների առկայությամբ օրգանիզմի եւ արտաքին միջավայրի փոխազդեցությունների հետեւանքով։ Ըստ դիալեկտիկայի առանց պատճառի պատահականություններ գոյություն չունեն։ Ցանկացած պատահականություն ներքին թաքնված օրինաչափությունների հետեւանք է Քվանտային ֆիզիկայի հետագա 489ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ բացահայտումները վերջնականապես խարխլեցին համընդհանուր դետերմինիզմի 1 (determinare լատիներենից թարգմանաբար պայմանավորել) մասին դիալեկտիկական այս պատկերացումները։ Բացահայտվեց ատոմային-մոլեկուլյար մակարդակի օբյեկտների դուալիստական՝ մասնիկային-ալիքային վարքի բնույթը։ Ըստ դիալեկտիկական մոտեցման՝ պարզ համակարգերի (մեկ կամ մի քանի մասնիկներից բաղկացած) վարքն ամբողջությամբ կանխատեսելի է դիտարկման ցանկացած հատվածում (հաշվի առնելով պատճառահետեւանքային կապերը, պայմանները եւ առիթները)։ Պատահական, անկանխատեսելի դրսեւորումները բոլորովին չէին դիտարկվում։ XX դարի երկրորդ կեսին իրավիճակը փոխվեց։ Գիտության տարբեր ճյուղերի հետազոտությունները բերեցին կենդանի եւ անկենդան բնության համակարգերի նոր հիմնարար օրենքների բացահայտմանը։ Պարզվեց, որ կարգավորված շարժումից կարող է առաջանալ քաոս, անկայունություն։ Այս քաոսը սկզբունքորեն տարբերվում է դետերմինացված համակարգի արտաքին պատահական գործոններով պայմանավորված շարժման անորոշությունից։ Դա կարող է առաջանալ նույնիսկ պարզ համակարգերում ոչ գծայնության, անկայունության պատճառով։ XIX դարի կեսերին միաժամանակ ստեղծվեցին թերմոդինամիկայի երկրորդ օրենքը եւ կենսաբանության էվոլուցիոն տեսությունը։ Դասական թերմոդինամիկայի հիմնական սկզբունքներն են՝ փակ համակարգերում էնտրոպիայի աճը եւ էներգիայի պահպանման օրենքը։ Էվոլուցիոն տեսությունը առաջ քաշեց մի կարեւոր խնդիր՝ ինչպես համատեղել թերմոդինամիկական գործընթացները եւ ինքնակա (սպոնտան) բարդացող կենսաբանական համակարգերի էվոլուցիոն առաջացումը։ Թերմոդինամիկայի սկզբունքներին համապատասխան փակ համակարգը շարժվում է դեպի ջերմային հավասարակշռություն, որին համապատասխանում է նվազագույն կարգավորվածությունը։ XX դարում ձեւավորվեց սիներգետիկան, որպես միջառարկայական գիտական ուղղություն, որն ուսումնասիրում է իրականության տարբեր ոլորտներին պատկանող ինքնակազմակերպվող համակարգերը։ Սիներգետիկան, որպես գիտական տեսության մեկնակետ, հաԴետերմինիզմը կեցության համընդհանուր փոխկապվածության եւ փոխպայմանավորվածության մասին ուսմունք է։ Դետերմինիզմնի հիմքը կազմում են պատճառականության եւ օիրնաչափության մասին ուսմունքները։ 490ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ մարվում է 1973 թվականը, երբ տեղի ունեցավ սիներգետիկային նվիրված առաջին գիտաժողովը։ Այս ուսմունքի հիմնադիրներն են գերմանացի ֆիզիկոս Հերման Հակենը եւ բրուսելյան սիներգետիկայի դպրոցի հիմնադիր Իլյա Պրիգոժինը։ Սիներգետիկան ուսումնասիրում է բաց, ոչ գծային, անկայուն համակարգերը, որոնց վառ օրինակ կարող է ծառայել մարդու օրգանիզմը։ Սիներգետիկան (հունարենից թարգմանաբար- համատեղ գործունեություն) գիտական հետազոտությունների միջառարկայական տեսություն կամ պարադիգմա է, որը ուսումնասիրում է ինքնակազմակերպվող (ենթահամակարգերից կազմված), ոչ պարփակված, այսինքն՝ բաց, անկայուն համակարգեր։ «Կենդանի օրգանիզմները բաց, ոչ պարփակված համակարգեր են, որոնք փոխանակվում են շրջապատի հետ էներգիայով եւ նյութով» [6, էջ 4]։ «Անկայունության փիլիսոփայություն» աշխատության մեջ Ի. Պրիգոժինը գիտության ոլորտում տեղի ունեցող անցումը դեպի սիներգետիկական պարադիգման բացատրում է յուրովի։ Ըստ նրա՝ տեղի է ունենում անցում դետերմինիզմից դեպի անկայունությունը, անկայունությունը որոշ առումով փոխարինում է դետերմինիզմին։ Դետերմինիստական աշխարհում բնական գործընթացները կառավարելի են, ենթակա մեր կամայականություններին։ Եթե բնությունը պարունակում է անկայունություն, որպես էական տարր, ապա մենք պետք է այն հարգենք, քանի որ չենք կարող կանխատեսել, թե ինչ կարող է պատահել։ Այսօր գիտությունը ո՛չ մատերիալիստական, ո՛չ ռեդուկցիոնալիստական, ո՛չ դետերմինիստական է» [7, էջ 52]։ Դեռեւս XX դարի առաջին կեսին Էրվին Բաուերը ձեւակերպեց «Կենսաբանության համընդհանուր օրենքը»՝ բոլոր եւ հատկապես կենդանի համակարգերը միշտ գտնվում են անկայուն վիճակում եւ իրենց ազատ էներգիայի շնորհիվ մշտապես գործառում են հավասարակշռության դեմ։ Արտաքին միջավայրի փոփոխությունները օրգանիզմը կոմպենսացնում եւ հավասարակշռում է։ Այս սկզբունքի հիման վրա հետագայում ձեւավորվեց հոմեոստազի, որպես ներքին կայունությունը պահպանելու մասին պատկերացում։ Բաուերի ժամանակաշրջանի գիտական պարադիգման հիմնվում էր XIX դարի վերջի դասական ֆիզիկայի սկզբունքների վրա։ Ըստ թերմոդինամիկայի սկզբունքների համակարգի միակ կայուն վիճակը հավասարակշռությունն է (դադարը), կենդանի համակար491ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ գերի ինքնաշարժումը դիտարկվում էր հիմնարար այդ պարադիգմայի խախտում։ Բաուերի հաստատուն անկայունության սկզբունքը ապացուցվեց միայն 1947 թվականին Պրիգոժինի կողմից։ Կենդանի օրգանիզմի համակարգային անկայունությունը, ըստ Բաուերի, ի տարբերություն անկենդան բջիջների, ապացուցում է այն փաստը, որ կենդանի բջիջների բոլոր կառույցները մոլեկուլյար մակարդակի վրա նախապես լիցքավորված են ավելցուկային էներգիայով, որը արտահայտվում է պոտենցիալների անհավասարությամբ, ստեղծված քիմիական եւ էլեկտրական չափորոշիչներով (գրադիենտով), մինչդեռ անկենդան բնության ոլորտում գրադինետները բաշխվում են հավասարապես համապատասխան էնտրոպիայի սկզբունքի։ Այս ավելցուկային էներգիան, որը գոյություն ունի բոլոր մակարդակների կենդանի բջիջներում, Բաուերն անվանեց «կառուցվածքային էներգիա» եւ բացատրեց՝ որպես կենդանի մոլեկուլի կառույցի ձեւախեղում ( դեֆորմացիա), անկայունություն։ Այսպիսով կենդանի օրգանիզմը բաց, ոչ պարփակված եւ անկայուն համակարգ է։ Հետեւաբար սիներգետիկայի սկզբունքների կիրառումը մարդու օրգանիզմում տեղի ունեցող նորմալ եւ պաթոլոգիական գործընթացների վերլուծության համար կարող է շատ արդյունավետ լինել։ Սիներգետիկայի գիտական ապարատի օգնությամբ կարելի է ուսումնասիրել մարդու օրգանիզմը, որպես ամբողջական, բաց, փոխազդող մասնիկների համակարգ։ Ակնհայտ է, որ օրգանների, հյուսվածքների ցանկացած պաթոլոգիական փոփոխություններ ընդվազման աղբյուր են հանդիսանում ոչ միայն տվյալ օրգանի, այլեւ մյուս օրգանների համար, ընդ որում խախտվում են ենթահամակարգերի եւ մարմնի օրգանների բնական կապերը եւ ստեղծում են նոր ախտաբանական կապեր, որոնց զարգացումը, եւ հետեւաբար, հիվանդության զարգացող բնույթը գրեթե անհնար է կանխատեսել։ Համալիր համակարգերի հետազոտման սիներգետիկ մեթոդի առանձնահատկությունները հասկանալու համար անհրաժեշտ է հասկանալ սիներգետիկական մտածողության առանձնահատկությունները եւ հիմնական հասկացությունները, որոնցով գործառում է սիներգետիկան։ Ընդհանուր առմամբ սիներգետիկան բնորոշվում է հետեւյալ հիմնական հասկացություններով՝ ինքնակազմակերպվածություն, ոչ պարփակվածություն, անկայունություն։ Սիներգետիկան վերլուծում է բաց, ոչ գծային համակարգերը, որոնք փոխկապված մասնիկների ամբող492ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ջություն են եւ միավորված են գործառույթային ամբողջականությամբ, ընդհանուր նպատակով։ Համակարգի հատկություններն ավելին են, քան մասնիկների հատկությունների հանրագումարը։ Համակարգի ոչ պարփակվածությունը բնորոշվում է նրա եւ միջավայրի միջեւ նյութերի, տեղեկույթի, էներգիայի փոխանակման բազմաթիվ աղբյուրների եւ հոսքերի առկայությամբ։ Ոչ գծայնությունը սիներգետիկական պարադիգմայի կարեւորագույն սկզբունքներից է։ Ոչ գծային համակարգի չափանիշների սահուն փոփոխությունները բերում են ողջ համակարգի վիճակի եւ հատկությունների թռիչքաձեւ, անկանխատեսելի փոփոխությունների։ Ոչ գծայնությունը վկայում է էվոլյուցիայի բազմաթիվ ուղիների առկայության, գործընթացների գերարագ զարգացման եւ ծագած փոփոխությունների անդարձելիության մասին։ Սիներգետիկայի տեսանկյունից՝ ոչ գծայնությունը ենթադրում է էվոլուցիայի բազմապիսի այլընտրանքնային ուղիների առակայություն, էվոլուցիայի մշտապես փոփոխվող արագություն եւ անդարձելիություն։ Այդ ամենով հանդերձ՝ էվոյլուցիան կարող է ընթանալ ինչպես աստիճանակարգային, այնպես էլ ճգնաժամային փուլերով՝ քանակապես եւ որակապես փոխելով համակարգի չափորոշիչները։ Անկայունությունը, ոչ գծայնության եւս մի ցուցանիշն է, որը դրսեւորվում է համակարգում ընթացող գործընթացների ուղղության անսպասելի փոփոխություններով։ Դա էվոլուցիոն փոփոխությունների ամբողջությունն է, շարժման եւ զարգացման ձեւը։ Սիներգետիկան նշում է, որ բարդ ինքնակազմակերպվող համակարգերը չեն ենթարկվում զարգացման արտաքին պարտադրող գործոններին։ Ավելի շուտ պետք է բացահայտել նրանց զարգացման սեփական միտումների ուղղությունը եւ նպաստել այդ միտումներին։ Դրանք, համաձայն սիներգետիկայի, մի քանիսն են եւ բոլորն էլ համապատասխանում եմ ներքին բնույթին։ Սիներգետիկան մշակել է կառավարման սկզբունքներ, որոնք, ճիշտ կիրառելով, հիվանդ օրգանիզմի պարագայում կարելի է նպաստել ինքնակարգավորման մեխանիզմին եւ օրգանիզմի արդյունավետ բարելավմանը։ Հիվանդությունը այս կամ այն պատճառի ազդեցության հետեւանքով օրգանիզմի կենսագործունեության խանգարումն է, կարգավորվածության խախտումը, քաոսի տարրատեսակը։ Հիվանդության էությունը պարզաբանվում է էկոլոգիական տեսակետից, այսինքն՝ արտաքին միջավայրի հետ օրգանիզմի բնականոն փոխհարաբերու493ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ թյունների տեսակետից։ Օրինակ՝ ռուս հռչակավոր հիվանդագետ Ա.Ա. Օստրոումովը հիվանդությունը դիտարկում էր իբրեւ միջավայրում մարդու գոյության պայմանների կողմից նրա բնականոն կյանքի խանգարում։ Ս.Պ. Բոտկինը գտնում էր, որ հիվանդությունը օրգանիզմի հակազդեցությունն է արտաքին միջավայրի վնասակար ազդեցությունների հանդեպ։ Կ. Բերնարը հիվանդությունը սահմանում է որպես օրգամիզմի ֆիզիոլոգիական հավասարակշռության խախտում[1, էջ. 324]։ Այսպիսով, սիներգետիկական պարադիգման՝ իր հիմքում ունենալով դիալեկտիկական մեթոդը, ոչ միայն իմացության ձեւ է, այլ մարդուն՝ որպես հոգեսոմատիկ բարդ համակարգ հասկանալու եւ բուժելու սկզբունք։ Սիներգետիկան եւ դիալեկտիկան, ինչպես նաեւ համակարգային մոտեցումը սերտ կապված են միմյանց, սիներգետիկան օգտագործում է տվյալ ուսմունքների հասկացութային ապարատը, դիտարկելով էվոլյուցիայի, համակարգայնության, փախազդեցության, ինչպես նաեւ պատահականության, անհրաժետության եւ իրականության սկզբունքները։ Դիալեկտիկայի սկզբունքները սիներգետիկական պարադիգմայում ընդլայնում են իրենց սահմանները։ Զարգացումը դիտարկվում է ոչ միայն ներքին եւ արտաքին ազդեցությունների միասնության հետեւանք, այլ նաեւ զուտ ներքին ինքնակազմակերպման հակվածություն։

Հոդվածում վերլուծության են ենթարկվում դիալեկտիկական եւ սիներգետիկական մեթոդները։ Ժամանակակից բժշկագիտությունը չի սահմանափակվում դիալեկտիկական մեթոդով եւ այն համալրում է սիներգետիկական մեթոդով։ Դիալեկտիկական մեթոդի կիրառմամբ բացահայտվում են օրգանիզմում տեղի ունեցող փոփոխությունների ներքին հակասական կողմերը։ Սիներգետիկական մոտեցումը դիտարկում է օրգանիզմը որպես բաց համակարգ, հիվանդությունը որպես կարգավորվածության բացակայություն։ Սիներգետիկական պարադիգման՝ իր հիմքում ունենալով դիալեկտիկական մեթոդը, ոչ միայն իմացության ձեւ է, այլ մարդուն՝ որպես հոգեսոմատիկ բարդ համակարգ հասկանալու եւ բուժելու սկզբունք։ Սիներգետիկան եւ դիալեկտիկան, ինչպես նաեւ համակարգային մոտեցումը սերտ կապված են միմյանց, սիներգետիկան օգտագործում է տվյալ ուսմունքների հասկացութային ապարատը, դիտարկելով էվոլյուցիայի, համակարգայնության, փոխազդեցության, ինչպես նաեւ պատահականության, անհրաժեշտության եւ իրականության սկզբունքները։

ՏԵՂԱՆՎԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՄԵԿՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Գ. ՂԱՓԱՆՑՅԱՆԻ «ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ. ՀԻՆ ՇՐՋԱՆ» ԱՇԽԱՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋՏեղանունները լեզվի բառապաշարի յուրօրինակ և հարուստ տեղեկատվություն պարունակողշերտերից են։ Լինելով լեզվական փաստեր՝ դրանք նաև յուրօրինակ հայելի են, որոնցով արտացոլվումեն ժողովուրդների պատմությունը, լեզուն, ազգային նկարագիրն ու հոգեկերտվածքը։ Տեղանվանծնունդն արդյունք է պատմական, աշխարհագրական, լեզվական և քաղաքական գործոնների։ Տեղանունների ուսումնասիրությունը վերաբերում է լեզվի զարգացման թե՛ համաժամանակյա, թե՛ տարաժամանակյա փուլերին1։ Իբրև գիտակարգ՝ տեղանվանագիտությունը կամրջում է մի քանի գիտություններ՝ լեզվաբանություն, պատմություն, աշխարհագրություն, հոգեբանություն, ազգագրություն։ Տեղանվանագիտությունըերիտասարդ գիտակարգ է. ծագում է 18-19-րդ դարերից, թեպետ տեղանունն ունի 6 և ավելի հազարամյակների պատմություն։ Մեր զեկուցման նպատակն է քննել Գրիգոր Ղափանցյանի մատնանշած տեղանունները՝ դրանքհամեմատելով Հ. Բարսեղյանի, Թ. Հակոբյանի, Ստ. Մելիք-Բախշյանի հեղինակած «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» հինգհատորյակի համապատասխան վկայություններիհետ («Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», Թ.Խ. Հակոբյան, Հ.Խ. Բարսեղյան, Ստ.Տ. Մելիք-Բախշյան, Երևան, 1986, 1988, 1991, 1998, 2001)։ Գրիգոր Ղափանցյանը (1887-1956) Պետերբուրգի համալսարանի արևելյան լեզուների ֆակուլտետի փայլուն փաղանգից է։ Իր մենագրություններում՝ «Լեզվաբանական դիսցիպլինաներ և լեզու»(1914), «Ընդհանուր լեզվաբանություն» (Ե., 1937-39), «Ուրարտուի պատմությունը» (1940), «Հայերենիև լազո-մեգրելական լեզուների փոխհարաբերության մասին» (ռուս., Ե.,1952), «Հայաստան՝ հայերիբնօրրան» (ռուս. 1947), «Հայոց լեզվի պատմություն» (Ե., 1961), «Историко–лингвистические работы»,1-2 (Е., 1956-1975), և բազմաթիվ այլ հետազոտություններում անդրադարձել է ընդհանուր և համեմատական լեզվաբանության, հայոց լեզվի և հայոց պատմության, հայ ժողովրդի կազմավորման ակունքների և ցեղակցական կապերի ցայսօր հրատապ խնդիրներին։ Ղափանցյանի «Հայոց լեզվի պատմություն. հին շրջան» աշխատությունը մեծ գիտնականի կենդանության օրոք անտիպ մնացած միակ գործն է, որում հայագետը քննական մոտեցմամբ ուսումնասիրելէ բոլոր փաստերը հին և մեռած լեզուների առնչակցության վերաբերյալ, միմյանց է համադրել պատմական, դիցաբանական, լեզվական և ազգագրական հարուստ նյութերը։ Ելնելով այդ ընդհանրություններից՝ ուրվագծել է փոքրասիական հին լեզուների՝ խեթերենի, ուրարտերենի, խուռիտերենի, լազո-մեգրելերենի՝ հայերենի վրա ունեցած ազդեցությունները2։ Ղափանցյանը մանրակրկիտ քննության է առելբազմաթիվ տեղանուններ, ցեղանուններ ու տոհմանուններ, տվել է հայերենի և հիշյալ լեզուների ընդհանրությունները բառապաշարի և քերականության մակարդակներում։ 1. Գ. Ղափանցյանը հիշատակում է Այլաբերք գյուղանունը՝ ներկայիս Ալա-փարսը, որը գտնվել էՄեծ Հայքի Կոտայք գավառում։ 2. Նա բառը բացատրում է իբրև «Այլ անունով տոհմեր»՝ նշելով, որ«բեր» նշանակում է «տոհմ, ցեղ», իսկ այլ-ը տոհմի անվանումն է, ինչպես Աղիովիտը՝ ծագած Էլի/ Այլիտոհմից։ 3. Նույն «բեր» արմատն ենք տեսնում Առբերան(ի) տեղանվան մեջ, որը գավառ էր Վասպուրականի նահանգում։ Աղբյուրներում վկայված է 5-րդ դարից և հայտնի է եղել շուրջ 13 անվանումներով,օրինակ՝ Ամկո երկիր, Գնունիս, Տարբերունի։ Անվան հիմքում ընկած է ar- փոքրասիական արմատը,որը նշանակում է «արծիվ», «նվեր», «ընկեր», այս դեպքում՝ «արծիվ», և խոսում է արծվի տոտեմապաշտության հնագույն հետքերի մասին։ 4. Արհիթան, որը եղել է քաղաք Արևմտյան Հայաստանում՝ ավելի որոշակի՝ Հայասայում, ունիխեթական ծագում. հիմքում ընկած է irhi// erhi` «սահման» բառը, իսկ -ita-ն մասնիկ է, որով խեթերենում1 Հմմտ. Դիլբարյան Ն., Պատմաաշխարհագրական և լեզվագրական գործոնները հայերենի տեղանուններում, Երևան, 2001, էջ6-11։ 2 Հմմտ. Ղափանցյան Գ., Հայոց լեզվի պատմություն. հին շրջան, Երևան, 1961, էջ 62-68։ կազմվում էր գործիական հոլովը, և որն առկա է Անձիթ (գավառ Չորրորդ Հայքում), Ամիթ, Խարզիթ,Սևիթ տեղանուններում։ irhi// erhi արմատն առկա է Արխաշեն-ի կազմում, որը Գեղամա լեռնագագաթներից է և հայտնի է այլ անվանումներով ևս, ինչպես՝ Արքաշեն, Արխաշան, Ծաղկավետ։ Ասիանիկ ber արմատն է ընկած Արմավիր, Շուլավեր, Տալավեր և Վաղավեր տեղանուններիհիմքում, պարզապես ber-ը ենթարկվել է հնչյունական ձևափոխության՝ հայերենին բնորոշ բ//վ անցմամբ, որը երևում է Բիայնա-Վան, ուրարտ. abili-ավելի, ebani-ավան և այլ օրինակներում։ 5. Արմավիր` հնագույն քաղաք է Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհում, հիշատակվում է Մ. Խորենացու, Եղիշեի, Ղ. Փարպեցու, Սեբեոսի, Հ. Դրասխանակերտցու, Վ. Արևելցու և այլոց կողմից, վկայված էմոտ 14 անվանումներով, որոնցից թվենք մի քանիսը՝ Արամայիր, Արգիշտիխինիլի, Արմավիա, իսկ Ք.ա.3-րդ դարի վերջից և 2-րդ դարի սկզբից՝ «Լքված մայրաքաղաք»։ Ըստ Խորենացու՝ հիմնադրվել և անվանակոչվել է Հայկի թոռ Արամայիսի անունով։ Հավանական է նաև, որ նշանակում է «արմա-էրի ցեղիքաղաք» և ուրարտական Արգիշտիխինիլիի հայկական տարբերակն է։ 6. Շուլավեր` բնակավայր է Թիֆլիսի նահանգում. եղել են նաև համանուն գետակ, ավան և գյուղ։ Տեղանունը վկայված է առավելապես վրացական աղբյուրներում։ 7. Տալավեր` գյուղ է Արևմտյան Հայաստանում՝ Վանի նահանգում, հայտնի է նաև Թախավեր,Տալվեր անուններով։ 8. Վաղավեր անունով գյուղեր հայտնի են Էրզրումի, Այրարատի, Սյունիքի նահանգներում, ՄեծՀայքի Շիրակ և Կոտայք գավառներում, Կարսի մարզում և ԼՂՀ Հադրութի շրջանում։ Ղափանցյանն անդրադառնում է նաև Հայաստանի տարբեր անվանումներին, որոնցով մեր հայրենիքըհայտնի է եղել օտարներին։ 9. Խոսելով այդ անվանումներից Արմինայի մասին՝ նա այն ենթարկում է բառակազմական վերլուծության. արդյունքում ունենում ենք arminaya` «արմինացի» և -ina տեղանվանակերտ մասնիկը, որնառկա է Hatte-ina, Lulu-ina (Լուլու ցեղի տեղ, թշնամու երկիր), Bia-ina (Բիա ցեղի երկիր՝ Վան), Naşibina(Մծբին), Palestina (Փղշտացիների երկիր), ինչպես նաև Կարին, Պաղին, Աղին, Թալին, Արտինտեղանուններում1։ Ըստ Ղափանցյանի՝ Արմինան համընկնում է հետագա Անգեղտանը, որն ուրարտական, խեթական և ասորեստանյան արձանագրություններում հնչվել է Arme//Arime, հետագայում՝ Արմինա։ Մայրաքաղաքը եղել է Նիհիրան (Nihira// Nihria), որը խուռիտերենում նշանակել է «ամրոց, դղյակ»,ավելի ուշ փոխարինվել է angl<agil=սումերական egal, աքքադական ekall-u` «պալատ» բառով։ Հայերենում արտահայտվել է Անգեղ ձևով։ 10. Հայ - ազզի ցեղանունից է առաջացել Ազա գյուղանունը։ Համանուն գյուղ հիշատակված էԳողթնում և Փոքր Հայքում, իսկ հնագույն երկիր՝ Արարատյան դաշտում՝ հայտնի նաև Ազաինի անվամբ։ Բալա ցեղանունն է ընկած մի շարք տեղանունների հիմքում։ 11. Բալանռոտը կամ Ռոտի Բալան գետ է Կասպից ծովի ավազանում և հայտնի է նաև Բալհաբ,Բոլհ-առու անուններով։ 12. Բաղքը և Բաղաց աշխարհը (13) գավառներ են Սյունիքում։ 14. Բաղաբերդի հիշատակությունը չենք գտնում հին պատմիչների երկերում, իսկ ժողովրդականավանդությունը տեղանունը կապում է Սյունյաց Բաղ նահապետի անվան հետ. իբրև Սիսակյաններիցոմն Բաղակ Ձորք գավառը ժառանգություն է ստացել և այնտեղ հիմնել Բաղակի քար ամրոցը, որն էլվերանվանվել է Բաղաբերդ։ Ինչպես վկայում են Գ. Ղափանցյանն ու Ն. Ադոնցը, անվան ծագումնիրականում էթնիկական է։ Ադոնցի կարծիքով տեղանունն առաջացել է «բաղաս-ճաց» ցեղից։ 15. Կարաբալա կամ Բալա Կարան տեղանվան հիմքում ևս ընկած է Ղափանցյանի մատնանշածբալա ցեղանունը, որը նշանակում է «բալա ցեղ», «ցեղ բալա» և ըստ Ղափանցյանի՝ գտնվում է Արցախում, իսկ «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան»-ում վկայված չէ2։ 16. Քսենոփոնի, Բուզանդի, Խորենացու, Եղիշեի, Սեբեոսի, Հովհ. Մամիկոնյանի, Դրասխանակերտցու և Լաստիվերտցու երկերում բազմիցս հիշատակված Բասեն գավառանունը (գտնվում էր Այրարատում) ծագել է բասյանների կամ փասյանների ցեղանունից։ Բացի «Բասեն»-ից` հայտնի է ևս 37անվանումներով, ինչպես՝ Բագսեն, Բիսանե, Որդունյաց երկիր, Ֆասիանք…17. Բարտավը (Պարտավ)՝ քաղաք, որի հիմքն է մեգրելական bardi արմատը, նշանակում է«թուփ» (чаща, терновый куст), տառացի՝ «բարտուտ»՝ թփուտ։ -Ավ(աւ)-ը տեղանվանակերտ մասնիկ է,որը հանդիպում է Որդնաւ, Կճաւ, Ձիրաւ, վրաց Thelavi («թեղուտ») տեղանուններում։ Հիշյալ քաղաքըգտնվում էր Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգում, հիմնադրվել է Առանշահիկ Վաչե Բ-ի կողմից 462թ.- ին.որոշ մատենագիրների վկայությամբ` քաղաքը հիմնադրվել է պարսից Պերոզ արքայի հանձնարարությամբ։ 18. Գամիրք-Կապադովկիա տեղանունը Ղափանցյանը կապում է գիմիրի (gimirri) ցեղանվան հետև ենթադրում է, որ հայոց «գմիր» նշանակում է «հերոս, զորավար»։ Նշված վայրը հայտնի է նաև Գամի1 Հմմտ. Ջահուկյան Գ., Հայոց լեզվի պատմություն. նախագրային շրջան, Երևան, 1987, էջ 279-292։ 2 Տե՛ս Ղափանցյան Գ., էջ 38։ ռա, Իմա, Կատպատուկ, Սպիտակ Ասորիք և այլ անուններով։ Գամիրք-Կապադովկիան եղել է երկրամաս, երկիր և պրովինցիա Փոքր Ասիայի արևելքում՝ Ալիս գետի միջին հոսանքի շրջանում։ Վկայված էվաղնջական ժամանակներից՝ Խեթական պետության՝ նրա տարածքում գտնվելուց ի վեր։ Ղափանցյանի ստուգաբանությունից զատ՝ կա ևս երկու ստուգաբանություն. ա) Կապադովկիա նշանակում է«երկիր ընտիր երիվարների», բ) ծագել է Կապատագ գետի անունից։ Հին Գամիրք անունը կապվում էՔ.ա. 8-րդ դարում նախկին Խեթական պետության տարածք ներթափանցած կիմերների անվան հետ1։ 19. Գարդաբանի (Գարդավան) տեղանունը բաղադրված է ebani կամ abani արմատներից, որոնցից ebani-ն վրացերեն նշանակում է «երկիր», abani-ն՝ մեգրելերեն «տեղ», ubani-ն՝ քարթվելերեն «տեղամաս, թաղամաս»։ Հայերենին բնորոշ b>v և e>a անցումներով ստացվել է Գարդավան։ Սույն տեղանունն ունի մոտ 13 այլ անվանում ևս՝ Կուրտմանիկ, Փառիսոս, Քրթմանիկ և այլն, տեղակայված էրՄեծ Հայքի Ուտիք աշխարհի Գարդմանաձոր գավառում։ Վկայված է Ստ. Տարոնցի Ասողիկի, Հ. Դրասխանակերտցու աշխատություններում և վրաց աղբյուրներում։ 20. Գեղարքունիք (Welikuni) տեղանունը ծագել է ուրարտերեն wel` «գունդ, զորագունդ» բառից,որը համապատասխանում է ռուսերենի полк` «գունդ» բառին. volk հայերեն նշանակում է «ժողովուրդ»,իսկ wel արմատը թարգմանվում է «գյուղ, գեղջուկ»՝ w>g փոխանցումով։ Ինչպես Ղափանցյանը, այնպես էլ Ն. Ադոնցն անվան ծագումը կապում են Արաքսի շրջանում ապրած գեղ ցեղի անվան հետ, իսկՊատմահոր կարծիքով տեղանունն առաջացել է Հայկի ժառանգ Գեղամի անունից։ Որոշ ուսումնասիրողներ այն նույնացնում են ուրարտական արձանագրություններում հիշատակվող Կիեխունի երկրամասի հետ։ Ըստ «Աշխարհացոյց»-ի՝ գավառը տեղակայված էր Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգում՝ Սևանա լճի ավազանում։ 21. Դատվան տեղանունն ունի խուռիտական ծագում. Dada անունն է՝ կապված խեթական բևեռագրական Patta և խեթական հիերոգլիֆական Tatta աստվածանվան հետ։ Բառացի նշանակում է«Դատ աստծո բնակավայր», իսկ Դատ աստվածը փոխարինում էր ջրի և ամպրոպի աստված Տեշուպին։ Հիշատակվում են այլ անվանումներ ևս՝ Ալթայթուանա, Տադվան, Ցորկոնք և այլն։ Դատվանանունով ունեցել ենք գյուղ, ավան, ամրոց, նավահանգիստ և գյուղաքաղաք Մեծ Հայքի Տուրուբերանաշխարհի Բզնունիք կամ Բիթլիս նահանգի Բիթլիս համանուն գավառում և գյուղ՝ Դիարբեքիրում։ 22. Հայ ժողովրդի հնագույն բնօրրաններից է Եկեղիքը, որ բառացի նշանակում է «դաշտայիններ»։ Ծագել է սեմական ehi-u` «դաշտ» բառից (Եկեղյաց դաշտն է)։ Եղել է Անահիտ դիցուհու սրբատեղին, իսկ քրիստոնեության դարձից հետո՝ Լուսավորչի տան սեփականությունը։ Պայմանավորված այդպատմական փոփոխություններով՝ հայտնի է եղել նաև Անաիտիկա, Անահիտի գավառ, Լուսավորչիգավառ ու ևս 40 այլ անուններով, օրինակ՝ Եկլեց, Չելզենե, Սենե…. Հարկ է նշել, որ անվանումը որևէկապ չունի «եկեղեցի» տերմինի հետ, իսկ անվան մյուս տարբերակներից Եկելեսենե-ն կամ Ակիլիսենեն ոչնչով չեն առնչվում թուրքերեն «քիլիսա»՝ «եկեղեցի» բառին։ Հավանական է նաև Եկեղիք-ի ծագումը Գեղի կամ Եկեղի տեղանունից։ 23. Եղիվարդ տեղանունը տառացի նշանակում է «վերին ջուր». խեթերենի եղի-ն վերին-ն է, իսկվարդ-ը՝ ջուր-ը։ «Եղի» արմատը պահպանվել է նաև այլ տեղանունների կազմում՝ Եղիպատրուշ՝ «վերին քաղաքիկ», Եղիվանք՝ «վերին վանք»։ Եղիվարդ կամ Եղվարդ անունով գյուղ հիշատակվում է ՄեծՀայքի Այրարատ աշխարհի Արագածոտն գավառում և Կապան քաղաքից ոչ հեռու, իսկ հնավայր և քաղաք՝ ներկայիս Կոտայքի մարզում։ Տեղանունը ենթարկվել է ժողովրդական ստուգաբանության։ Ըստդրանցից մեկի՝ երբ Նոյի տապանից տեսնում են՝ Արայի լեռան ստորոտից ջուրը քաշվել է, բացականչում են՝ «եղև արդ»՝ «այժմ արդեն ջուրը քաշվել է»։ Համաձայն մյուս ավանդազրույցի՝ գյուղին կիցավերակ մենաստանում պահպանվում էր Քրիստոսի գեղարդը, որով էլ պայմանավորված՝ գյուղը նախկոչվել է Գեղարդ, ապա՝ Եղվարդ։ Վերջինի հետ է կապված Արայի և Շամիրամի մղած մարտերից մեկը։ Եղվարդում են ծնվել Մովսես Բ Եղվարդեցի (574-604) և Մաշտոց Ա Եղվարդեցի (897-898) կաթողիկոսները։ Վերջինը Լ. Շանթի «Հին աստվածներ» դրամայի գլխավոր հերոսի նախատիպն է։ 24. Ուրարտական թագավորության երկրամասերից մեկն Էրիայան երկիրը կամ Էրիաինին է, որիուրարտերեն անվանումն է Eria-հi ebani։ Ղափանցյանն այն կապում է Էրիա ցեղանվան հետ, որնիրանական ծագում ունի։ Արևելագետ Նիկոլսկին Էրիայան երկրի և այժմյան Երևանի անունների միջևնմանություններ էր տեսնում, սակայն այդ տեսակետը մերժվել է Ն. Ադոնցի կողմից։ Երկրամասը հիշատակված է Արգիշտի Ա-ի սեպագրերում։ 25. ԼՂՀ Մարտունու շրջանում գտնվող Թաղավարդ գետի և գյուղի անվան հիմքում ընկած է վերոհիշյալ վարդ/ վերդ արմատը, որը ծագել է խեթական wātar > հայոց vard` «ջուր» արմատից և նշանակում է «ներքին ջուր»։ Ի դեպ, նույն vard արմատն է ընկած նաև «վարդավառ» բառի հիմքում։ Ժողովրդական ստուգաբանությամբ վայրը կոչվել Թաղավարդ՝ ժամանակին շատ վարդերի թփեր (թաղեր) ունենալու պատճառով։ 26. Լահիրհիլա կամ Լահիրխիլա տեղանունը (հնագույն քաղաք Հայասայում) բարդ բառ է՝բաղկացած Lahir- այրանունից և խեթական hila` «հյուղ» բաղադրիչներից։ Այրանունը հնչվել է Lahr-,1 Տե՛ս Ջահուկյան Գ., էջ 495։ որը երևում է կապադովկիական բնիկ մի բառի մեջ՝ La-ah-ra-ah-šu (Lahr-ahšu). «-ahšu» նշանակում է«իշխան, տոհմապետ», մտնում է մի շարք նման կազմությունների մեջ՝ Berw-ahšu, Azzan-ahšu, Hištahšut-Kin-ahšu։ Lahr-hila բառացի նշանակում է «Լախրի հյուրասենյակ, նախասենյակ»։ 27. Գ. Ղափանցյանը հիշատակում է Լեթառիճ գյուղանունը, որը գտնվել է պատմական Փոքր Հայքում՝ Սեբաստիայի նահանգի Շապին Գարահիսարի գավառում։ Տեղանվանագիտական բառարանումվկայված է Լաթառիճ տարբերակով։ Տեղանունը Ղափանցյանը ծագած է համարում *Լաթարառիճձևից, որը տառացի նշանակում է «հացահատիկի տեղ»՝ «Հացավան». ծագել է խեթերեն aladdar (laddar) բառից, որը համարժեք է հայերենի «աղանդեր/ աղընդեր», «մրգեղեն», «չարազ», «աղանձ», «հացահատիկ» բառերին։ Աշխատության մեջ հիշատակվում են նաև մի քանի տեղանվանակերտ ածանցներ, որոնցից է ք-ն.Կոտայք, Կորճայք, Ռշտունիք, Մոկք տեղանուններում այն ընտանիքների և տոհմերի վկայություն է։ Սակայն ք-ն ոչ միշտ է տեղանվանակերտ. այդպես է, օրինակ, Կարք (=Կարս), Դողք (=Դողս), Երերուք,Եկեղիք, Կեչառուք տեղանունների դեպքում1։ 28. Կոտայքը եղել է գավառ Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհում, վկայված է շուրջ 20 այլ անվանումներով (օրինակ՝ Խատա գավառ, Կայտա, Ղրխբուլաղ.…)։ Տեղանունը հնագույն ծագում ունի. Կապվում է համանուն ցեղի հետ, նույնացվում է ուրարտական սեպագրերի էտունի երկրանվան հետ։ Ալիշանը հավանական է համարում Պտղոմեոսի հիշատակած Կոտակենե գավառի և Կոտայքի նույնը լինելը։ Մեկ այլ առիթով հայագետն անունը ծագած է համարում Մազազ գավառի Կուտիս գյուղանունից։ Ուսումնասիրողներից ոմանք անունը սերած են համարում մի իշխանի անունից, ուրիշները՝ ԿոտայքիԿետրոն (այժմ՝ Գետամեջ) գյուղի կամ էլ՝ Գեղարքունյաց գավառի Կոթ (Կոթաքար) գյուղաքաղաքիանունից՝ իբրև Կոթա փոխադրվածների կամ Կոթայեցիքի գավառ։ Տեղանվան մասին վկայություններկան «Աշխարհացոյց»-ում, մատենագիրներից առաջինը հիշատակում է Սեբեոսը (7-րդ դար)։ Արաբպատմագիր Բալաձորին հիշատակում է Կույտա ձևով, իսկ Մ. Չամչյանն անվանում է Խատա կամ Խատայոց գավառ։ Մեր օրերում համանուն գյուղ կա Աբովյանից 5 կմ հյուսիս-արևելք։ 29. Կորճայքը Մեծ Հայքի 15 աշխարհներից էր։ «Աշխարհացոյց»-ում, Խորենացու և այլ պատմիչների երկերում կոչված է Կորճեք։ Ավելի հաճախ հիշատակվում է իր ամենանշանավոր գավառի՝ Կորդուքի անունով։ Առաջին վկայությունները գտնում ենք Քսենոփոնի մոտ՝ հիշված իբրև հարուստ, զարգացած և բարգավաճ երկիր։ 30. Ռշտունիքը եղել է գավառ Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգում։ Հայտնի է Արխարունիք,Մանակերտ, Ոստան, Տոսպ և այլ անվանումներով։ Անվան ծագումը կապվում է Ուրաշտու (Ուրարտու)և Ռիշուանի երկրանունների հետ, որոնք հիշատակված են ասորեստանյան և ուրարտական սեպագիրաղբյուրներում։ 31. Մոկքը Մեծ Հայքի ամենից փոքր նահանգն էր, ունեցել է մոտ 15 այլ անվանումներ ևս, ինչպես՝ Մաեկաց, Մոքսենե, Մուշկի և այլն։ Անունը մի դեպքում բացատրվում է հնագույն մոսկ, մուշկ ցեղանվան, մեկ այլ դեպքում՝ մոգ (կրոնական իմաստով) բառի միջոցով։ 32. Հայոց աշխարհի հնագույն անվանումներից է Հայասան, որը հիշատակվում է 20-րդ դարումհայտնաբերված խեթական արձանագրություններում։ Բառացի նշանակում է «Հայա ցեղի (աստծո)տեղ»։ Բաղադրված է -սա (-sa) մասնիկից, որն էլ իր հերթին կազմված է -ս (-s) (լուվի լեզվով) և ա (a)մասնիկներից, ցույց է տալիս տեղ և կրում է խեթա-լուվիական, այսինքն՝ արևմտյան փոքրասիականլեզուների ազդեցությունը2։ Այդ մասնիկով են բաղադրված մի շարք տեղանուններ, ինչպես՝ Խաթուսա,Խուտլուսա (Խութլասա)՝ «խուռիտների տեղ», Զազզիսա՝ «զազաների տեղ», Նինասա՝ «Նինա աստծոտեղ», Տարխունտասա՝ «Տարխունտ աստծո տեղ»։ Հայասան հաճախ միավորում են Ճորոխի ավազանում գտնվող իր հյուսիսարևելյան հարևան Ազզայի հետ և այդ ցեղային միությունն անվանում Հայասա-Ազզի։ Ոմանք էլ Ազզին ուղղակի նույնացնում են Հայասայի հետ։ Այն փաստը, որ Հայասան, հայասցիները և Հայաստանն անառարկելիորեն կապված են միմյանց հետ, անվիճելի է, սակայն այդ առնչությունները դեռևս լիովին լուսաբանված չեն։ 33. Մարդերի, մադերի (=մարեր) և մաննացիների ցեղանուններից են առաջացել Մարդադ, Մարդպետարան (34), Մանաղի (Մանանաղի) (35) տեղանունները, որոնք կազմում են Ամատունի «Մուրացան» նախարարությունները3։ Առաջին երկուսը տեղանունների բառարանում, սակայն, վկայված չեն,իսկ Մանանաղին, որ հայտնի է նաև Դերջան Վերին, Լակզո ձոր, Մանանալիս անվանումներով, գտնվելէ Բարձր Հայքում։ Թեև առաջինը հիշատակել է Խորենացին, սակայն Ղափանցյանն իբրև առաջինհիշատակություն ընդունում է Սեբեոսինը՝ առաջարկելով Ղ. Փարպեցու բերած Մանաղւոյ ձևը դարձնելՄարդաղւոյ, ինչպես կա նաև Եղիշեի մոտ։ Ղափանցյանի մեկնաբանությամբ անունն առաջացել էՄանաղի ձևից՝ Դարանաղիի համաբանությամբ։ Ստուգաբանում են նաև Մանան (անձնանուն) + աղի1 Տե՛ս Ղափանցյան Գ., էջ 55-56։ 2 Տե'ս Ջահուկյան Գ., էջ 322-332։ 3 Տե՛ս Ղափանցյան Գ., էջ 46։ (=ali` ածանց) ձևով։ Ադոնցը մի տեղ հիշատակում է Մանրաղի գավառը, ինչը, ամենայն հավանականությամբ, վրիպակ է։ 36. Նպատ` լեռ է Հայկական լեռնաշխարհում և հայտնի է Աղի, Թափաշեիտ, Նիֆաթ, Նոյապատ,Նպատական և այլ անուններով։ Վկայված է ինչպես հայկական, այնպես էլ հունական, լատինական ուվրացական աղբյուրներում։ Կապված է լեռան աստծո՝ Nupatik-ի անվան հետ։ Լեռը պահել է աստծոգործառույթը՝ ի դեմս նրա լանջին կառուցված հռչակավոր «Երեք եկեղեցու» (Ուչքիլիսա)՝ Հին Բագավանի, որ տառացի նշանակում է «Աստուծո տեղ, վայր» (խուռիտ.)։ 37. Շաղագոմ` (Շաղագումգ, Շաղգամք, Շատալագոմ, Շատգոմք և այլն) եղել է գավառ Մեծ Հաքի Բարձր Հայք աշխարհում։ Առաջին հիշատակությունը Ղազար Փարպեցունն է։ Հայ պատմագիրներիվկայությամբ Մաշտոցն իր աշակերտների առաջին խմբին ուսուցանել է հենց այս գավառում և այստեղէ բացել առաջին դպրոցը։ Տեղանունը կազմված է խեթական շաղ՝ «մեծ» արմատից և նշանակում է«մեծ գոմ»։ Այդ արմատը պահպանվել է շաղակրատել (շատախոսել), շաղաւաշուրթն (խաբեբա), շաղաշոյտ (անմիտ, խենթուկ) բառերում։ 38. Շաշվերդ` գետ է Արաքսի ավազանում։ Առաջացել է Շաղվերդ ձևից. հիմքում ընկած է վերդ՝«ջուր» արմատը, որը ծագել է խեթերեն wetar բառից։ Նույն արմատն առկա է Օլավերդ, Լաստիվերդ,ինչպես նաև վերոհիշյալ Եղիվարդ և Թաղավարդ տեղանունների հիմքում։ 39. Pattariga (Patarič) տեղանունը, որն ունեցել է 14 ուրիշ անվանումներ էլ (օրինակ՝ Բգառիճ,Բթառիճ, Պիտտերիչ, Փիթարիջ.…), գյուղ է Արևմտյան Հայաստանի Էրզրումի նահանգի Երզնկայի գավառում։ 14-րդ դարի մի բևեռագրում վկայված է Փթառիճ ձևով։ Համարժեք է ուրարտերեն patari` «քաղաք» (այստեղ՝ «փոքր քաղաք» կամ «բերդիկ»)։ Համապատասխանում է Երզնկայի մոտ գտնվողԲըթառիճ ավանին։ -arig//-rig (-ariga//-riga)-ն տեղանվանակերտներ են, առկա են Բթառիճ, Գաղտառիճ, Գայլառիճ,Զարդառիճ, Խոկառիճ, Արջոյ առիճ-առինջ տեղանունների կազմում, նշանակում են «տեղ, բնակատեղի»։ Համեմատենք մեգրելական orenji ձևի հետ, որի ն բաղաձայնը ծագել է ջ, ճ- ից առաջ, ինչպեսԱռինջ, կարմունջ, դառնունջ (դառն բույս) բառերում։ Փոքր Ասիայում «առիճ» բառի հետ պահպանվելեն խեթական բառեր, օրինակ՝ Aladar-ariza` «հացագյուղ»։ «Aladdar» խեթերենում նշանակում է «ցորենի հատիկներ» (հմմտ. աղանդեր<alander<aladdar), որը ladar-ի կրճատ տարբերակն է (տե՛ս Լեթառիճ)։ 40. Ջաջուռ տեղանունը (ավան, գետակ, գյուղ, լեռ Փամբակի լեռնաշղթայում) սերում է խուռիերեն Zaza բառից։ 41. Նույն արմատը պահպանվել է Զազ և Զազի դուզ (42) (հարթություն Աշտարակում) տեղանուններում, որոնք տեղանունների բառարանում վկայված չեն։ Ղափանցյանը ենթադրում է,որ Ջազ-ը և Ջաջուռ-ը բարբառային ձևեր են, որոնցում զ-ն վերածվել է ջ-ի։ Այդ տեղանունները հայտնիեն Նուզիից և Կապադովկիա տաբլետներից՝ որպես բնիկ տեղական բառեր՝ Zazia, Zaz, Zaza (աստված), Zazuni1։ 43. Զազա քաղաքանվան հետ Հ. Մանանդյանը կապում է խեթական արձանագրություններում հիշատակվող Զազզիսա երկրի անունը։ 44. Սպեր` գավառ (նաև գյուղ, գյուղաքաղաք) էր Արևմտյան Հայաստանի Էրզրումի նահանգում։ Հիշատակվել է հայկական, հունահռոմեական, ասորական, բյուզանդական, վրացական, թուրքականաղբյուրներում։ Ղ. Ինճիճյանը դրախտի չորս գետերից մեկը նույնացնում է Ճորոխի հետ, իսկ Խավիլաերկիրը՝ Խալիբների երկրի հետ, որտեղ, ըստ Աստվածաշնչի, ոսկի կար։ Հենց այդ երկրի մեջ է մտցնումնաև Սպերը, իսկ Ղափանցյանն անունը կապում է եսպերիտների ցեղանվան հետ։ 45. Տամբեր` գավառ է Մեծ Հայքի Պարսկահայք աշխարհում, հիշատակված է նաև Տամբեթ,Տամբերս, Տամբերք, Տանբեր անուններով։ Բառացի նշանակում է «տամ,տոհմ»։ 46. Մեծ Հայքի աշխարհներից Տուրուբերանը (Կողմն Տարօնոյ, Տարբերունի, Տարուբերան)՝ իբրևնահանգի անուն, հազվադեպ է հիշատակվում. թերևս միայն Եղիշեի, Խորենացու, Շիրակացու կողմից։ Անունը գործածվել է երկու ձևով՝ Տուրուբերան և Տարուբերան։ Ընդ որում, Ա. Շիրակացին, զգալով, որանունը քիչ գործածական է և շատերին անհայտ, ծանոթագրում է` իբրև թե Տուրուբերան հենց Տարոնիաշխարհն է («Կողմն Տարօնոյ»)։ Բառացի «տավր(ու)» նշանակում է «տոհմեր» կամ «ցեղեր», իսկ tauz`«ցուլ»։ Տարբերունի նշանակում է «Տարուբերանի հետ»։ 47. Ութբրուն` գյուղ է Սյունիքում։ Բառացի նշանակում է «ութ տոհմ»։ 48. Փամբակ տեղանունը համապատասխանում է p΄ap΄ala (''обрыв, пропасть'') բառին, որում -ala-նածանց է (ինչպես boši` «տղա», bošala` «երիտասարդություն, քաջություն», kazaxi` «գյուղացի, կազակ»,kazaxala` «առաքինություն»)։ P΄ap΄-ը համապատասխանում է հայերեն փամբ (փամփ) բառին, որից էլ՝Փապշէն և Փամբակ տեղանունները։ Խուռիտերեն pab նշանակում է «սար, լեռ», որից ծագել են Paphi//Pab-hi` «լեռնային», ուրարտ. Baba` «սար, լեռ», հայերեն պամպ՝ «բարձր տեղ», բաբա՝ «բլուր», ափափայ՝ «դժվար և ապառաժ տեղեր» բառերը։ Մեգրելերեն p΄ap΄ala նշանակում է «լեռնայնություն, ապառաժություն»՝ սարի հատկություն։ 1 Ղափանցյան Գ., էջ 125։ 49. Քաշաթաղ տեղանունը (գավառ Սյունիքի նահանգում, գետ Արաքսի ավազանում, լեռնագագաթ Փոքր Կովկասում)՝ հիշատակված նաև Քաշաթաղաց գավառ, Քաշտաղ, Քշտաղք և այլ անուններով, առաջացել է Քաջբերունի/ Քաշբերունի ձևից, որն էլ իր հերթին՝ kaš (=kaška/ gašga) ցեղանունից։ 50. Նույն ծագումնաբանությունն ունեն Քաշի մարգ և Քաշունիք (51) տեղանունները, որոնցիցառաջինը գյուղ է Վայոց ձորի գավառում։ Հիշատակում է Ստեփանոս Օրբելյանը (13-րդ դար), իսկՔաշունիք անվամբ գավառ կար Մեծ Հայքի Սյունիք աշխարհում և գյուղ՝ ԼՂՀ Քաշաթաղի շրջանում։ 52. Աղձնիք նահանգի Քեղ գավառում գտնվող Քղիմար բերդը (նաև բերդաքաղաք) հիշատակվածէ հայկական և բյուզանդական աղբյուրներում։ Յ. Մարկվարտը նույնացնում է ասորեստանյան ևուրարտական արձանագրություններում հիշատակված Կուլլիմերի տեղանվան հետ, ուրիշները՝ խեթական աղբյուրներում նշված Կուտմար բերդաքաղաքի հետ։ Տեղանվան ասուրական տառադարձությունն է Kullumeri, սկզբում հնչել է Kullimer// Kulimar, հետո՝ Khelimar։ Քրիստինե ԲագրատյանՏԵՂԱՆՎԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՄԵԿՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Գ. ՂԱՓԱՆՑՅԱՆԻ «ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ. ՀԻՆ ՇՐՋԱՆ» ԱՇԽԱՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԲանալի բառեր՝ Գր. Ղափանցյան, «Հայոց լեզվի պատմություն. հին շրջան» աշխատություն, տեղանուններ, ցեղանուններ, տոհմանուններ, դիցանուններ, ստուգաբանություն։

Նշանավոր լեզվաբան Գրիգոր Ղափանցյանն իր «Հայոց լեզվի պատմություն. հին շրջան» աշխատության մեջ ուսումնասիրել է բազմաթիվ տեղանուններ, ցեղանուններ և տոհմանուններ։ Սույն զեկուցման մեջ քննել ենք Ղափանցյանի առանձնացրած շուրջ հինգ տասնյակ տեղանունները՝ դրանք համեմատելով Հ. Բարսեղյանի, Թ. Հակոբյանի, Ստ. Մելիք-Բախշյանի հեղինակած «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» հինգհատորյակի համապատասխան վկայությունների հետ։ Համեմատությունից պարզ է դարձել, որ «Հայոց լեզվի պատմություն. հին շրջան» աշխատությունում հիշատակված մոտ 52 տեղանունների գերակշիռ մասն ունի իր համապատասխան վկայությունները տեղանունների բառարանում. չվկայված են 5 տեղանուններ, որոնց վերաբերյալ Ղափանցյանը հաղորդում է ոչ միայն լեզվաբանական, այլև աշխարհագրական բավարար տեղեկություններ։ Տեղանունների մեծ մասը ստուգաբանվում է առաջին անգամ։

ՏԻԵԶԵՐԱԾՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՒ ՄԱՐԴԱԾՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՅԱՆԵՐԻ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄՈւսումնասիրելով մայաների` աշխարհի ծագման, երկնային մարմինների և մարդու արարման մասին ունեցած պատկերացումների վերաբերյալ XVI դ. հնդկացի և իսպանացի ժամանակագիրների թողած տվյալները և դրանք համեմատելով մեզոամերիկյան այլ ժողովուրդների (օրինակ՝ ացտեկների) լեգենդների հետ՝ հստակորեն կարող ենք փաստնել նրանց մեջ գոյություն ունեցած մշակութային սինկրետիզմը։ Հարկենք համարում նշել, որ մայաների մասին մեր տեղեկություններն առավել չափով հենվում են դիցաբանական շերտի վրա։ Ինչպես ացտեկները և ինկերը, այնպես էլ մայաները հավատում էին հասարակության բոլոր մակարդակներում ժամանակային պարբերաշրջանների գոյությանը։ Նրանք տիեզերքի գոյությունը դիտարկում էին որպես «Մեծ երկարության» դարերիխումբ, այսինքն` մի փոքր քիչ, քան 5200 տարին, որ բաժանվում է 13 փոքր շրջափուլերի։ Մայաների օրացույցերից մեկի համաձայն` աշխարհն արարվել է Ք.ա. 3114 թ.օգոստոսի 13-ին և պետք է ավերված լիներ 2012 թ. դեկտեմբերի 23-ին, երբ «Երկարհաշվի» ժամանակային ցիկլը կհասներ իր վախճանին։ Որոշ աղբյուրների համաձայն`նախորդ աշխարհը կործանվել է մեծ ջրհեղեղի արդյունքում, որի ժամանակ երկինքնընկել է ամերիկյան հողերի վրա, և լույսն անհետացել է։ Դրանից հետո երկու աշխարհների միջև հաստատվել է հարաբերական դադար։ Այս ժամանակաշրջանը հայտնի է մոգություններով և հերոսական արարքներով,որոնց նկարագրությունը տեսնում ենք «Պոպոլ-Վուխ» գրքում, որտեղ շարադրվածպատմություններից մեկում նկարագրվում է առաջին զույգ հերոս-երկվորյակներիծնունդը։ Վերջիններս համարվում են նախորդ արարիչների որդիները և պահպանումեն կապը երկու աշխարհների միջև։ Երբ հերոս-երկվորյակները հասունանում են, շատբարձր աղմուկով գնդակ խաղալու պատճառով կանչվում են Շիբալբա` ստորերկրյաթագավորություն։ Դաժան խոշտանգումներից հետո նրանք դատապարտվում ենմահվան, և նրանցից մեկի գլուխը կախում են դդումի ծառի վրա։ Ստորերկրյա տիրակալներից մեկի դուստրը մի անգամ անցնում էր այդ ծառի մոտով, և գլխի բերանիցթուքը հոսում ու ընկնում է նրա ձեռքին, որի արդյունքում էլ վերջինս հղիանում է1։ Այս դեպքից հետո ստորերկյա տիրակալի դուստրն աքսորվում է, որտեղ էլ լույսաշխարհ է բերում լեգենդար հերոս-երկվորյակների նոր զույգին։ Երբ նրանք մեծացան, բազմաթիվ հերոսական արարքներ իրականացրին. նախ հաղթեցին իրենցխորթ, չար եղբայրներին` նրանց վերածելով մարդ-կապիկների (որոնք, ըստ ավանդության, ավելի ուշ դարձան նկարիչների, դերասանների և պարողների հովանավորաստվածություններ), իսկ հետո սպանեցին ահավոր թռչուն Վուկուբ-Կակիշին և հանեցին նրա ատամները, որոնք կրակում էին պայթող գնդակներով։ «Պոպոլ-Վուխ»-ում կա մեկ այլ պատում, որի համաձայն` Հուն Հունախպուն ևնրա եղբայրը Շիբալբայի տիրակալների կողմից կանչվում են ստորերկրյա թագավո1 Տե՛ս Гуляев В., Древние цивилизации Америки, Москва, 2008, էջ 265։ րություն` գնդակ խաղալու, բայց պարտվելով ենթարկվում են հալածանքների և գըլխատվում1։ Սակայն երկնքի աստվածները նրանց կենդանացնում են, և թշնամիներինսպանելուց հետո նրանք կենդանացնում են իրենց հորը` եգիպտացորենի աստծուն։ Մայաների լեգենդներում աշխարհն արարվել է ոչնչից, կարելի է ասել` միայնաստվածների կամքից և նրանց խոսքով։ Թեբեյը և Գուկումացը, որը հայտնի է նաևԿուկուլկան և ացտեկական աստված Կեցալկուատլ անուններով, համարվում է արարիչ աստվածը։ Հարկ է նշել, որ նրանք եղել են աշխարհի առաջին արարածները ևառանձնանում էին իրենց իմաստությամբ։ Իրենց իշխանությունը պահպանելու համար Թեբեյն ու Գուկումացը որոշում ենստեղծել մի ժողովուրդ, որը կկարողանար պաշտել նրանց։ Թեբեյի և Գուկումացի ղեկավարած գործընթացն իրականացվում է հողմի աստված Խուրականի կողմից։ Աշխարհն արարվում է, և աստվածներն իրենց ցանկացած ժողովուրդն ստեղծելու համար մի քանի անհաջող փորձեր են կատարում։ Սկզբում ստեղծվում են կենդանիները,որոնք, սակայն, չեն կարողանում խոնարհվել իրենց արարիչների առաջ և վտարվումեն անտառ։ Մարդուն անհաջող կերպով արարում են կավից, որը շուտով փշրվում է,այնուհետև` փայտից, որից ստեղծվածն այնքան անուղեղ էր, որ անմիջապես ոչնչացվում է։ Սրանք փոխարինվում են մսից ստեղծված մարդկանցով, սակայն նրանք էլհարում են չարին և ոչնչացվում աստվածների կողմից ուղարկված սարսափելի հեղեղից2։ Այսքանից հետո միայն մարդիկ արարվում են եգիպտացորենի ալյուրից3։ Իրենցկերակուրի հիմնական և անբաժան մասը հանդիսացող եգիպտացորենի ալյուրը,փաստորեն, հնագույն մայաները դնում էին նաև իրենց ստեղծման հիմքում` համարելով, որ իրենք ստեղծվել են նրանից, ինչ ուտում են։ Վերը շարադրվածը մեզ իրավունքէ տալիս կարծելու, որ հենց այս հանգամանքով է պայմանավորված մարդակերությունը, որը տարածված էր ուսումնասիրման առարկա հանդիսացող ցեղի մոտ։ Ի վերջո, մարդիկ ստեղծվել էին աստվածներին երկրպագելու, ծառայելու ևնրանց հաճելի գործեր կատարելու համար։ Այս պատճառով մեծ տեղ էր գրավումզանազան արհեստներով` ոսկերչությամբ, կավագործությամբ և թանկարժեք քարերիմշակումով զբաղվելը։ Մայաները արվեստի արժեքներ էին ստեղծում ոչ թե իրենց, այլ`աստվածներին հաճույք պատճառելու համար։ Մայաների պետության յուրաքանչյուր մայրաքաղաք ուներ աշխարհի արարմանմասին իր լեգենդը, որը կապված էր տվյալ քաղաքի ղեկավար դինաստիայի նախնիների անվան հետ։ Այդ լեգենդներից մեկը պահպանվել է Պալենկում Հանաբ Պակալիորդի Կան Բալամի ժամանակներում կառուցված Խաչի տաճարի գրություններում։ Այդ լեգենդի համաձայն` նախորդ աշխարհի կործանումից դեռևս ութ տարի առաջծնվել է Առաջին Հայրը, իսկ 540 օր անց` Առաջին Մայրը, որը ծնել է Կավիլին (համարվում է մայաների գլխավոր աստվածներից մեկը, տարերքների տիրակալը)։ Վերջինսպատկերվում էր օձակերպ, ճակատին երկար խողովակով և միշտ համարվել է այդքաղաքի արքայական տան հովանավորը։ «Յոկ-կաբ» տիեզերքը հնագույն մայաների կողմից պատկերվում էր իրար վրադրված երկու աշխարհների տեսքով։ Երկրի ուղիղ վերևում գտնվում էին տասներեքերկինքները կամ տասներեք երկնային շերտերը, իսկ երկրի տակ թաքնված էին իննըստորերկրյա աշխարհները, որոնք էլ կազմում էին դժոխքը։ Հետարքրական են նաև հնագույն մայաների պատկերացումները տիեզերակառույցի վերաբերյալ։ Նրանք կասկած չունեին, որ երկիրը քառակուսի է, ծայրահեղդեպքում` ուղղանկյուն։ Երկինքը, որպես տանիք, հանգչում է հինգ հենարանների` երկ1 Մանրամասները տե՛ս Усобой Н., Затерянный мир майя, Москва, 1997, էջ 56։ 2 Տե՛ս Ко М., Майя. Исчезнувшая цивилизация։ легенды и факты, Москва, 2003, էջ 213։ 3 Մանրամասները տե՛ս “Пополь-Вух”, Москва, 1982, էջ 76։ նային սյուների` կենտրոնական և աշխարհի չորս անկյունների չորս գունավոր ծառերիվրա։ Այսպիսով, կարելի է ենթադրել, որ մայաները իրենց հնագույն տների պլաններըհամապատասխանեցնում էին շրջակա աշխարհին։ Ինչպես արդեն նշեցինք, երկինքըչորս կողմերից պահվում էր չորս տարբեր ծառերով, իսկ մեջտեղում գտնվում էր կանաչ ծառը, որը երբեմն համարվում էր նաև «Կենաց ծառ»։ Չորս անկյուններում, որոնք հստակորեն համընկնում էին աշխարհի չորս ծայրերին, աճում էին չորս Համաշխարհային ծառերը։ Արևելքում աճում էր կարմիր ծառը, որը խորհրդանշում էր առավոտյան արևածագի գույնը, հյուսիսում` սպիտակ ծառը։ Գիշերը խորհրդանշող սևծառը կանգնած էր արևմուտքում, իսկ հարավում` արևը խորհրդանշող դեղին ծառը։ «Կենաց ծառի» հով շողքերում էլ տեղադրված էր կանաչ դրախտը, որտեղ արդարամիտների հոգիները հանգստանում էին երկրային հոգսերից, արևադարձային խեղդողտոթից, վայելում հանգիստ և համտեսում հրաշալի ուտելիքներ։ Ամենահետաքրքիրն այն է, որ տասներեք երկինքների մասին մայաների պատկերացումները անհիմն չէին։ Դրանք հանդիսանում են մայաների` երկնային լուսատուների շարժման երկարատև և ուշադիր դիտման ուղղակի արդյունք։ Այս հետազոտությունները, որոնք կատարվում էին անզեն աչքով, ինչպես հնագույն աստղագետ մայաներին, այնպես էլ օլմեկներին, հնարավորություն ընձեռեցին` հետևելու արևի, լուսնիև Վեներայի տեղաշարժմանը տեսանելի հորիզոնում։ Մայաները, ուշադիր հետևելովերկնային լուսատուներին, չէին կարող չնկատել, որ դրանք տեղաշարժվում են ոչ թեմնացած աստղերի նման, այլ յուրաքանչյուրն ունի իր սեփական ճանապարհը։ Նրանքկարծում էին, որ յուրաքանչյուր լուսատու ունի իր սեփական երկինքը, ավելին` երկարատև դիտումները թույլ տվեցին հստակեցնել և անգամ կոնկրետ նշել այդ լուսատուների մեկ տարվա ճանապարհը։ Արևի աստեղային երթուղիները մայաները բաժանելէին աստղերի ծագմանը համապատասխան։ Պարզվեց, որ ժամանակի այդպիսի բաժանումները տասներեքն են, և դրանցից յուրաքանչյուրում արևը մնում է քսան օր։ Տասներեք քսանօրյա ամիսները կազմեցին մի ամբողջ տարի, որն էլ սկսվում էր ձմեռային արևադարձից։ Աստղային խմբերը, որոնց միջով անցնում էին այդ երթուղիները, մայաներիերևակայության շնորհիվ հեշտությամբ կապվում էին առասպելական կամ իրականկենդանիների հետ։ Այսպես էլ առաջացան աստղագիտական օրացույցի հովանավորաստվածները` բոժոժավոր օձը, կարիճը, գազանի գլխով թռչունը, երկարաքիթ հրեշըև ուրիշներ։ Հետաքրքրական է, որ, օրինակ, բոլորիս ծանոթ Երկվորյակի համաստեղությունը համապատասխանում է մայաների Կրիայի համաստեղությանը։ Մայաների` տիեզերքի մասին պատկերացումները հիմնականում հայտնի են մեզև զարմանք չեն առաջացնում, սակայն ստորերկրյա աշխարհների մասին նրանցպատկերացումների վերաբերյալ մեր ունեցած տեղեկությունները խիստ սահմանափակ են և հիմնականում անբացատրելի։ Մենք անգամ չենք կարող ասել, թե ինչու էինդրանք կոնկրետ իննը (և ոչ թե ութ կամ տասը)։ Հայտնի է միայն դժոխքի տիրակալԱխ Պուչը, որը համարվում է մահվան աստվածը և ստորգետնյա աշխարհի` դժոխքի 9աշխարհներից ամենավատի տիրակալը։ Սովորաբար նա պատկերվում է որպեսկմախք, դի կամ անտրոպոմորֆ կերպարանքով` գլխի փոխարեն գանգ, մարմնի վրասև հետքերով, գլխի զարդը ունի բվի կամ կայմանի գլխի տեսք։ Սակայն մանրամասնտեղեկություններ ստորերկրյա աշխարհների թվի և դրա բացատրության մասին մեզանհայտ են։ Այսպիսով, ընդհանրացնելով նշենք, որ մայաները, ունենալով յուրահատուկ աշխարհատարածքային դիրք, առանձնացած լինելով աշխարհի մյուս ժողովուրդներից,ստեղծել են բավականին տարբեր տիեզերածնական և մարդածնական առասպելներ`հաճախ դրանք համապատասխանեցնելով իրենց մշակույթին, կլիմային, ապրելակերպին և աշխարհընկալմանը։ Մարդածնական առասպելների հիմքում ընկած է այն գաղափարը, որ աստվածներն իրենց կերակրելու և պաշտամունք մատուցելու համար ստեղծեցին մարդկանցայն ժամանակ, երբ հայտնաբերվեց եգիպտացորենը (մայիս)։ Միայն մայիսի ալյուրիցաստվածները կարողացան ստեղծել իրենց բոլոր պահանջներին համապատասխանող ժողովուրդը։ Նազելի ՀայրապետյանՏԻԵԶԵՐԱԾՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՒ ՄԱՐԴԱԾՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՅԱՆԵՐԻ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄԲանալի բառեր՝ մեզոամերիկյան, մայա, «Պոպոլ-Վուխ», տիեզերածնություն, մարդածնություն,հերոս-երկվորյակներ, երկնային լուսատուներ, Ստորերկրյա աշխարհ։

Ամերիկյան հնդկացիների մշակույթում իրենց ուրույն տեղը զբաղեցնելով` մայաները կերտել են յուրահատուկ տիեզերածնական և մարդածնական առասպելներ։ Վերջիններս հիմնականում պահպանվել են մեզոամերիկյան ժողովուրդների «Պոպոլ-Վուխ» գիրք-էպոսում։ Մայաների կրոնական համակարգը լի է առանձնահատկություններով, որոնք պայմանավորված են այս ժողովրդի մտածելակերպի և աշխարհագրական դիրքի յուրահատկություններով։ Առավել հետաքրքրական են ժամանակային պարբերաշրջանների, ինչպես նաև տասներեք երկինքների ու ինը ստորերկյա աշխարհների գոյության մասին պատկերացումները։

«ԵՐԵՎԱՆ» ԱՄՍԱԳԻՐ. ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՁԵՎԱԳՐԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 2000 թվականից ի վեր Հայաստանում լույս է տեսել ավելի քան 100 երիտասարդական, քաղաքական և մշակութային ամսագիր: Ընդհանուր հայացք գցելով ՝ կարող ենք ասել, որ սկզբում դրանց մեծ մասը տպագրվում էր ցածր մակարդակով, քանի որ միջոցներ չկային, և ընթերցողները պատրաստ չէին գումար տրամադրել հայալեզու ամսագրեր գնելու համար: Վստահություն չկար նաև հայկական ամսագրեր կարդալու մեջ: Հայկական ամսագրերը տպագրվում էին հիմնականում արտասահմանյան ամսագրերում նորաձեւության, շոու բիզնեսի և առողջության վերաբերյալ նյութերի թարգմանությունների հիման վրա: 21-րդ տարվա առաջին տասնամյակը որակական առումով չի կարող պատմական համարվել: Trueիշտ է, ամսագրերը ստեղծվել են, այնուամենայնիվ, նույնիսկ ամիսներ լույս տեսնելուց հետո նրանք չէին պատկերացնում իրենց նպատակային լսարանը: Մինչդեռ, կարծում եմ, որ ունկնդիրների հետաքրքրությունների վերաբերյալ գաղափարները միշտ պետք է ուղեկցեն մասնագետին ամբողջ աշխատանքի ընթացքում ՝ նախաբանը գրելիս, հերոս ընտրելիս, հարցեր տալիս, նյութը ներկայացնելու տեսակետ ընտրելիս և այլն: Ընդհանուր առմամբ էլեկտրոնային լրատվամիջոցների առաջխաղացումը զգալիորեն թուլացրել է թերթերի և ամսագրերի դերը: Աշխարհում թերթերի քանակը նվազել է, իսկ ամսագրերի պարագայում իրավիճակն ավելի բարդ է: Անգամ The Guardian- ը վերջերս հայտարարեց տպագրության դադարեցման մասին: Անկման օբյեկտիվ պատճառներից մեկն այն է, որ հասարակությունն այսօր տեղեկատվություն ստանալու, կարդալու, տեսնելու ավելի շատ միջոցներ ունի, քան տարիներ առաջ: Անդրադառնալով Հայաստանում ամսագրերի պատմությանը ՝ հարկ է նշել, որ ստեղծվել են ամսագրեր, որոնք, սակայն, չդիմանալով ժամանակի մարտահրավերներին, հետագայում դադարեցին տպագրվել: Այնուամենայնիվ, որքան էլ վերջին շրջանում (և ոչ միայն Հայաստանում) ամսագրերի ոլորտում անկում է նկատվում, այնուամենայնիվ, ամսագիրը մնում է ամենահետաքրքիր լրատվամիջոցներից մեկը ինչպես մասնագետների, այնպես էլ հասարակության համար: Չնայած վերջին տարիներին նկատվում է նման մոտեցում, այնուամենայնիվ, կարծում եմ, որ ամսագրերի ոլորտն ունի զարգացման ավելի քան լուրջ հեռանկարներ: Հոդվածի շրջանակներում ավելի մանրամասն անդրադառնանք «Երջան» ամսագրին 2, որն իր ուրույն տեղն ու դերն ուներ ամսագրի «բովանդակային» ձևաչափում ՝ հիմնադրվելուց 12 տարի անց դառնալով առաջին անվճար հայկական ամսագիրը: Սկզբնապես «Երեւան Փրոդաքշնս» -ը առավել հայտնի էր սփյուռքահայերի համար «Երեւան» ռուսալեզու ամսագրով: Ոչ հայալեզու «Երեւան» -ը կատարում էր ճիշտ նույն գործառույթները, ինչ ներկայիս «Երեւան» ամսագիրը: Երկու դեպքում էլ կար և հստակ նպատակներ, որոնք օգտագործվում են լրագրողական շատ ժամանակակից մեթոդների հասնելու համար: Ամսագրի հայերեն լեզվով տարբերակը տարածվում է 2012 թվականից: Ամսագրի վերջին հինգ համարների հրատարակությունը ձևաչափի փոփոխություն բերեց: Նոր «Երջանի» ձևաչափը տարբերվում է ոլորտի մյուս ամսագրերից: Սկզբում 3000, ապա 6000 օրինակ ունենալը Հայաստանում քիչ թիվ չէ: Հաշվի առնելով մայրաքաղաքի բնակիչների հետաքրքրությունը և քաղաքի ուսումնասիրությունը 1 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս http: //www.theguardian.com/media/2011/jun/16/guardian-observer-digital-first-strategy հղում: 2 «Երջան» ամսագրի գլխավոր խմբագիրն է Արտավազդ Եղիազարյանը: Այն թողարկվում է ամեն ամիս, բացառությամբ հունվար-հուլիս-հուլիս-օգոստոս ամիսների համատեղ համարների: Քաղաքային ամսագիրն ունի 56 էջ հատոր, որի բոլոր էջերը գունավոր են, և այն տպագրվում է օֆսեթ տպագրական թղթի վրա: Տպման ձևաչափը տարբերվում է մյուս ամսագրերից. Փոքր է A3- ով և ավելի մեծ է, քան A4: Ամսագրի բերքի վերջին հինգ համարների հրատարակությունը ձևաչափի փոփոխություն բերեց: Ամսագրի յուրաքանչյուր նոր համար իր տեղն է գտնում քաղաքի սրճարաններում, հիմնականում նրանց, ում մշտական ​​այցելուները երիտասարդներ են, ովքեր հետաքրքրված են մշակութային արժեքներով: Նշենք, որ ամսագիրը տարածվում է անվճար: Սա առավելությունների հիմքն է շատ այլ ամսագրերի նկատմամբ: Եթե ​​այլ ամսագրեր ֆինանսական խնդիրների պատճառով հաճախ ի վիճակի չեն իրականացնել նոր ծրագրեր ու գաղափարներ, ունենալ որակյալ լուսանկարներ, գեղարվեստական ​​խմբագիր, ապա «Երջանին» այդ ամենը պետք չէ: «Երջան» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Արտավազդ Եղիազարյանի խոսքով ՝ ավանդական լրատվամիջոցները չեն ոչնչացվի, այլ կներկայացվեն ժամանակակից լրատվամիջոցների դաշտ; նոր լրատվամիջոցների ընձեռած հնարավորությունները կարող են օգտագործվել ավանդական massԼՄ-ները զարգացնելու համար: Պլանշետների հայտնվելը շուկայում նոր հնարավորություն տվեց տպել պարբերականները: Թերթերի և ամսագրերի էլեկտրոնային տարբերակները այժմ կարող են ընթերցվել տպագիր եղանակով: Այս հնարավորությունը լայնորեն օգտագործվում է միջազգային պարբերականների կողմից: Այս առիթն օգտագործում է նաև հայկական պարբերականներից մեկը ՝ «Երջան» ամսագիրը: Այն գրանցված է www.issuu.com կայքում, որը ներառում է ավելի քան 11,7 միլիոն հրապարակում: Դա թվային հրատարակչական հարթակ է, որը թույլ է տալիս կարդալ ամսագրերի և թերթերի տպագիր համարները: Սրա միջոցով «Երջանը» դառնում է շատ սիրված, քանի որ ունի որբ հայերեն վարկածի ռուս-անգլերեն տարբերակները: Էլեկտրոնային տարբերակ ստեղծելուց բացի, հայկական ամսագրերն օգտագործում են վիրտուալ սոցիալական ցանցերի տրամադրած հարթակը: Նրանք ծառայում են նյութերը հնարավորինս շատ մարդկանց բաշխելուն: Ինտերնետում մեկնաբանություններ թողնելու և էլեկտրոնային նամակներ գրելու ունակությունը լրագրողների համար ավելի հեշտ է հասկանում, թե ինչ է ուզում տեսնել ընթերցողը: Դրանցում քննարկված հարցերը կարող են դառնալ հոդվածի, նույնիսկ մի ամբողջ շարքի նյութ: «Երջան» -ը բարձրաձայնում է նաեւ երիտասարդներին հուզող հարցեր ու խնդիրներ, որոնց միջոցով ամսագրի երիտասարդ, բայց փորձառու լրագրողները առաջարկում են իրենց լուծումներն ու դրանց հաղթահարման տարբերակները: Ամսագրում կան նաև ժամանցային նյութեր, որոնք որոնման ընթերցողների համար ամենօրյա ձանձրալի զվարճանքի լավագույն միջոցն են: «Քաղաքի մեջտեղում» խորագրի ներքո պարբերաբար ներկայացվում է երիտասարդների համար նախատեսված միջոցառումների ժամանակացույցը: Դրանք հիանալի առիթ են նոր իրադարձությունների, ինչպես նաև հետաքրքիր ծրագրերի մասին իրազեկելու համար: 2014-ի սեպտեմբերյան համարում ամսագիրը շտապում է իր ընթերցողներին տեղեկացնել, որ ստեղծվել է նոր հավելված: Imyerevan.com կայքի Armenian Navigator նախագծի բջջային հավելվածն արդեն հասանելի է App Store- ում: Գաղափարը պարզ է: Ստեղծեք աշխարհում հայկական վայրերի անվճար, ինտերակտիվ, անընդհատ թարմացվող առցանց հանրագիտարան 1: Նմանատիպ այլ հրատարակություններ, որոնք նորություններ են պարունակում, հայտնվում են «Քաղակամեջ» «խառն» ենթավերնագրում: - Յեր! Ամսագիրն անդրադառնում է քաղաքում տեղի ունեցող խնդիրներին: Որպեսզի պարզենք, թե որոնք են հայկական ամսագրի բովանդակությունն ու ծավալային առանձնահատկությունները, մենք որպես հետազոտության առանցք վերցրեցինք ամսագրի կողմից հրատարակված բոլոր 31 համարները: Կամ որ նախորդ չորս տարիների ընթացքում ամսագիրն ընդմիջումներ ուներ (կար ժամանակ, երբ ամսագիրը պատրաստվում էր փակվել), բայց այն շարունակում էր իր գործունեությունը: «Երեւան» -ի բովանդակությունն ամբողջությամբ նվիրված է Երեւան քաղաքի անցյալին ու ներկային: Բոլոր հարցերը թեմատիկ են: 2015 թվականի մարտ ամսվա դրությամբ հրապարակված 31 համարների շարքում կան գրականությանը, տրանսպորտին, թանգարաններին, Կոնդին, արվարձաններին, Փակ շուկային, ժայռին, արձանիկներին և հայրենադարձներին նվիրված հարցեր: Հատուկ ուշադրություն է դարձվում քաղաքաշինական ճարտարապետական ​​խնդիրներին, ինչպես նաև քաղաքաբնակների պատմություններին: Հայտնի մարդիկ ամսագրում որպես այդպիսին չեն ներկայացվում, բացառությամբ մեկ վերնագրի `« Իմերջան », որտեղ հայտնի մարդիկ (Ռոլանդ Գասպարյան, Գոռ Սուջյան, Վարդան Պետրոսյան, Քրիստ Մանարյան, Արսեն Գրիգորյան և այլն) պատմում են իրենց նախընտրած վայրերի, մտքերի, հիշողությունների մասին: Երեւանի. Նշենք, որ ամսագրի հրատարակչական կազմը սերտ կապեր է պահպանում ժամանակակից հայ գրականության ներկայացուցիչների հետ: Մասնավորապես, ամսագրի գրական խմբագիրը գրականագետ Արքմենիկ Նիկողոսյանն է, և նա պարբերաբար գրում է շարադրություններ և պատմվածքներ: 1 Տե՛ս «Երեւան» ամսագիր, թիվ 9 (27), 2014 թ., Երեւան: Հեղինակների թվում են արձակագիրներ Արմեն Օհանյանը, Արամ Պաչյանը, բանաստեղծ Կարեն Անտաշյանը, որոնց նյութերը սովորաբար նվիրված են թողարկման հիմնական թեմային (օրինակ ՝ ԱրմենՕհանյանի «Եր և այլ աղբի երգ» -ը տպագրվել է աղբի խնդրին նվիրված ամսագրում) , Բացի այդ, «Թող գրողը վերցնի» մշտական ​​խորագրի շրջանակներում ժամանակակից գրողները շարադրություններ են գրում Երջանի մասին (վերնագիրն ընդգրկում է Հովհաննես Իշխանյանի, Հովհաննես Թեքգյոզյանի, Նառա Վարդանյանի, Արեգ Ազատյանի և այլոց տեքստերը): Ամսագրի նկարազարդումները ստեղծվել են տարբեր տարիների «Երջան Փրոդաքշն» դիզայնի ստուդիայի դիզայներների կողմից (Գեղամ Վարդանյան, Սարգիս Անտոնյան, Վիլյամ Կարապետյան), ինչպես նաև հրավիրված դիզայներներ (Վահրամ Մուրադյան, Սերգեյ «Կախարդական» Նավասարդյան): «Երևանի» էջերում ընթերցողները կարող են կարդալ պատմություններ Երևանի հայտնի մարդկանց, ինչպես նաև քաղաքում բնակվող քաղաքացիների `կոշկակարների, տաքսու վարորդների, գրաֆիտիով զբաղվող երիտասարդների մասին: Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ յուրաքանչյուր համարում ներկայացված պատմությունները ծնվում են նոր գաղափարների և ստեղծագործական լուծումների արդյունքում: Եթե ​​օտար լեզուներով լույս տեսնող «Երեւան» ամսագրերը ներկայացնում են Հայաստանն ու մեր մայրաքաղաքը արտերկրում, ապա հայերեն տարբերակը երեւանցիների համար է, ուստի «Երևանի» բովանդակությունը հետաքրքիր մանրամասներ է պատմում պատմության, իրավիճակի, վերջին զարգացումների և խնդիրների մասին: մեր մայրաքաղաքը 1: «Քաղաքային տրանսպորտը և դրա բնակիչները, ովքեր բազմիցս նստել և վազում են» վերնագրով թեմատիկ համարում, ամսագիրը համապարփակ կերպով ներկայացնում է հասարակական նշանակության տրանսպորտային խնդիրը: Բոլոր ժամանակներում հասարակական տրանսպորտի խնդիրը մեծ ուշադրության է արժանացել հասարակության կողմից: Գլխավոր խմբագիրն այս առնչությամբ գրում է. «Դուք առավոտյան դուրս եք գալիս տնից ՝ աշխատանքի կամ դասի գնալու: Հասնում ես կանգառ: Դուք տեսնում եք տասնյակ համաքաղաքացիների, ովքեր լքել են տունը ձեզ հետ նույն առիթով: Եվ դուք հասկանում եք, որ հավաքների մի մասը ձեր հակառակորդն է: »3 Humիծաղելի, միևնույն ժամանակ նպատակասլաց տողերն ապացուցում են քաղաքային իշխանությունների թերություններն ու բացթողումները, և ամսագրի էջերում դրանց շեշտադրումը օգնում է հնարավորինս շուտ հասնել խնդրի լուծմանը: «Քաղաքում», «Իրադարձություն», «Իրադարձություն», «Ինտերնետ», «Funվարճանք», «Քաղաքացիներ», «Կարծիք», «Ուսումնասիրություն», «Դեմքեր», «Պատմություններ», «Տարբերակ», «Խորհրդանիշ» և «Կադրեր» «Բաժանմունք» խորագրով բաժինը տարբեր ժամանակներում արտացոլում էր մայրաքաղաքի տրանսպորտային խնդիրները: Նրանց ուսումնասիրությունները համեմված են ֆոտոպատմություններով, որոնք օգնում են այն ավելի պատկերավոր ներկայացնել: Օրինակ ՝ «Երթուղիների վաճառք» վերնագրով հոդվածում ասվում է, որ Երևանի տրանսպորտային ցանցը հսկայական արդյունաբերական համակարգ է ՝ իր բոլոր պողոտաներով և փողոցներով, որի միջով հոսում է միկրոավտոբուսային միկրոավտոբուսը, որը դառնում է հսկայական թրոմբոցիտոպենիկ կրիչ, որը պատրաստ է ցանկացած պահի: Հոդվածի հեղինակ Կարեն Անտաշյանը համոզված է. «Մարշուտկան բարդ սոցիալական համակարգ է, որտեղ գործում են ներդասարանական դերեր ՝ միահյուսված հոգեֆիզիկական հարաբերությունների հետ»: Ըստ նրա, վերջին թռիչքին ուշ երեկոյան գնացող միկրոավտոբուսը հիմնականում լցված է հանցագործ տեսք ունեցող միջին տարիքի երիտասարդ տղամարդկանցով, որոնց լարված ու մռայլ դեմքերը փաստորեն վկայում են կանանց կամ կանանց շապիկների հիմքում ընկած պատճառաբանությունը: Ընդհանուր առմամբ, եկեք դրականի կողքին արձանագրենք բացասական: «Երթուղիների վաճառք» նյութում զրուցակիցների կամ մասնագետների վերաբերյալ կարծիք կամ վերլուծություն չկա: Կարծում եմ ՝ շատ արդյունավետ չէ նյութը լրիվ համեմել լրագրողի ստեղծագործական մտքերով: Բայց «Ուրախություն» վերնագրով «Լավ հաջողություն» հրատարակությունը ոչ թե երթուղայինների, այլ Հայաստանում գործող տաքսիների մասին է: Հետաքրքիր համեմատություն արվեց. Լրագրող Վիկտորիա Ալեքսանյանը և ֆոտոլրագրող Արթուր Լումեն Գորգյանը կենտրոնանում էին տաքսու վարորդների դեմքի արտահայտությունների և մեքենայի վրա դաջված տաքսիների անունների վրա: Եզակի ֆոտոշարքն օգնում է ընթերցողին այն կարդալ վերջին տողը: «Երջան» ամսագրում, ընդհանուր առմամբ, մեծ ուշադրություն է դարձվում լուսանկարներին: Ֆոտոպատմությունների կողքին մենք կարող ենք տեսնել հետաքրքիր մեկնաբանություններ: Դրանք ոչ միայն նպատակային են իրենց բովանդակությամբ, այլ նաև օգնում են հեշտությամբ կարդալ երկար նյութեր: 1 Եղիազարյան Ա.-ի հետ հարցազրույցից, Երեւան, 2 մարտի, 2015 թ. 2 Տե՛ս «Երեւան» ամսագիր, թիվ 5 (6), Երեւան, 2012: 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում, Պ. Ամսագրի նշված համարում ոչ պակաս տպավորիչ է «Դեմքեր» վերնագրում հայտնված հայուհին ՝ մազերի հարդարված, շրթներկով և դիմահարդարմամբ, վարելով դանդաղ տրոլեյբուս: Ահա թե ինչ է գրում ամսագիրը: «Սիրելի հարբած քառանիվ ամուսին», Էմման հսկա տրոլեյբուսի ղեկին է: Ներկայացնելով տիկին Էմմայի պատմությունը ՝ «Եր և ան» ամսագիրն իր էջերում շեշտը դնում է հայ կնոջ կերպարի վրա: Նման քաղաքացիների պարբերաբար կարող եք հանդիպել ամսագրի էջերում ՝ «Ոչինչ անհնար է» կարգախոսով: Արձանագրենք նաեւ այն փաստը, որ «Երջան» ամսագրում հիմնական խնդիրները ներկայացվում են անձի միջոցով: Այսինքն ՝ հերոսները մարդիկ են իրենց պատմություններով: Ըստ իս, դա լավագույն միջոցն է խնդիրները ավելի հանրային դարձնելու համար: Այս մեթոդը օգտագործվում է նաև միջազգային հեղինակավոր թերթերում և ամսագրերում, ինչպիսիք են ֆրանսիական «Լե Մոնդ» օրաթերթը և գերմանական «Բրավո» ամսագիրը: Ինչպես «Երջանում», այս ամսագրերում էլ առաջնայինը մարդկանց միջոցով տեղեկատվություն հաղորդելն է: Բացարձակապես անհրաժեշտ չէ, որ հերոսները լինեն հասարակական նշանակության մարդիկ: Ընդհակառակը, իրենց կերպարը արտահայտիչ դարձնելու համար նրանց համար նախընտրելի է լինել քաղաքի կամ գյուղի շարքային բնակիչներ, ովքեր ապրում ու քայլում են մեզ նման: Երջանն օգտագործում է այս արդյունավետ մեթոդը հայկական ամսագրերի ոլորտում: Հայալեզու «Երջան» ամսագրի առաջին համարում տպագրվել է հարցազրույց Արթուր Մեսչյանի հետ քաղաքի ճարտարապետական ​​դեմքի մասին, ընդարձակ հոդված Երջանի մասին, որը նախկինում երկրորդ ակտիվ կենտրոնն էր, կայանը և դրա հեռանկարները, հարցազրույց քաղաքապետի հետ Երեւանի, ինչպես նաեւ շատ այլ հետաքրքիր հոդվածների: Ամենից հաճախ բովանդակության որակը քննարկվում է տարբեր փորձագետների կողմից, երբ խոսում են տպագիր առցանց լրատվամիջոցների բնութագրերի մասին: «Երջան» ամսագիրը ուսումնասիրելու դեպքում պարզ է դառնում, որ խմբագրության մեջ հարցը լրջորեն հարցնում են: Փաստն այն է, որ ամսագրի ոչ միայն բովանդակությունը, այլեւ բուն կառուցվածքն արժանի է հատուկ ուշադրության: Այս երկուսի համատեղման արդյունքում ամսագիրը պահպանում է միջազգային չափանիշները: Անդրադառնալով բովանդակությունը ձևավորող և միևնույն ժամանակ բովանդակության բազմազանությունը սահմանափակող մի քանի գործոնների ՝ խմբավորենք վերջիններս: • Թեմատիկ բազմազանություն և լուսաբանման առանձնահատկություններ, • Ֆոտոպատմություններ ՝ հանդիսատես գրավելու լավագույն միջոց: Յուրաքանչյուր լրատվամիջոց, այս կամ այն ​​պատճառով, ընդունում է որոշակի չգրված կանոններ այն մասին, թե ինչ թեմաներ կարող են «լինել» կամ «չպետք է» լուսաբանվել: Բովանդակության ձևավորումը սերտորեն կապված է լսարանի հետ: Բազմաթիվ դեպքերում բովանդակության ցածր որակը լրատվամիջոցների ղեկավարների կողմից հիմնավորված է որպես «ուժեղացված պահանջարկ» (լսարանի կարիքներին համապատասխան բովանդակություն տրամադրելը, հետաքրքրությունները) ՝ անտեսելով հետադարձ կապը: Լսարանի գործոնի ազդեցությունը բովանդակության ձևավորման վրա սրվում է նաև լրատվամիջոցների միջև մրցակցության աճով: Հաշվի առնելով շուկան, ռեսուրսները և հնարավորությունները, անհրաժեշտ է հասկանալ, թե որքանով են պայմաններն ու ռեսուրսները բավարար ՝ դրված նպատակներին հասնելու համար: Մենք հաճախ «դրսից» արտասահմանյան գործընկերներից հիացական կարծիքներ ենք լսում այն ​​մասին, թե ինչպես է ձեզ համար մեկ մարդ աշխատում գերմարդի պես ՝ համատեղելով մի քանիսի աշխատանքը (գաղափար տվեք, կազմակերպեք մի քանի տարբեր մասնագիտություններ ունեցող մարդկանց հանդիպում. Լուսանկարիչ, հերոս, նկարահանման , մասնակցեք սցենարին, խմբագրեք և այլն), եթե ենթավերնագիրը կարող է ունենալ խմբագիր, մի քանի օգնական և այլն: Այստեղ գործ ունենք շուկայի ծավալների հետ: Իրոք, ստեղծագործական աշխատանքը պահանջում է, որ մի քանի մարդ աշխատի մեկ մանրուքի վրա ՝ վերջնական արդյունքը ճշգրտելու համար: Unfortunatelyավոք, դա մեզ համար հնարավոր չէ: Բայց նույնիսկ այդ դեպքում ստեղծագործական խումբը պետք է փորձի իր հնարավորությունների սահմաններում լրացնել այդ բացը: Օրինակ ՝ կանոնավոր քննարկումների և հանդիպումների արդյունքում թիմում աշխատանքի քննարկումը և միմյանց կարծիքները լսելը կարող է դառնալ արդյունավետ աշխատանքային գործիք: Ի վերջո, հատկապես ստեղծագործական աշխատանք կատարելիս հնարավոր է սխալ թույլ տալ, որը գուցե առաջինը տեսած լինեիք ուրիշի աշխատանքներում: Ինքնաքննություն-հանդիպումներով աշխատանքն ավելի հասուն է դառնում: Հովհաննես Վարդանյանի «ԵՐԵՎԱՆ» ԱՄՍԱԳԻՐ. ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՁԵՎԱԳՐԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Բանալի բառեր ՝ էլեկտրոնային լրատվամիջոցներ, նպատակային լսարան, անվճար ամսագիր, թիմային աշխատանք, թվային հրատարակչական հարթակ, զվարճանքի նյութեր, հայտնի մարդիկ, թեմատիկ խնդիրներ, ռեսուրսներ և հնարավորություններ: ։

Հոդվածը ներկայացնում է «Երևան» ամսագրի ստեղծման ու ներկայիս գործունեության պատմությունը։ Առանձնացնելով և շեշտակի ուշադրության արժանացնելով ամսագրի ձևաչափն ու բովանդակային առանձնահատկությունները՝ ներկայացվել է ամսագրում առկա խորագրերն ու դիզայներական լուծումները։ Հայկական ամսագրային դաշտում իր ուրույն տեղն ու դերն ունեցող «Երևան» ամսագիրը տարբերվում է իր խորագրերի ու թեմատիկ համարների բազմազանությամբ։ Առանձնակի ու նպատակային ուշադրություն դարձնելով մայրաքաղաքի խնդիրներին ու կատարվող փոփոխություններին՝ ամսագրի գունազարդ էջերում հաճախակի կարելի է հանդիպել թիմային աշխատանքի յուրօրինակ մտահղացումներ, որոնք օգնում են նյութը մատուցել հետաքրքիր կերպով՝ ֆոտոպատմությունների, ինչպես նաև դրանց մեկնաբանությունների տեսքով։

Երկարժամանակհասարակությանբարեկեցությունըբնութագրվում էր կյանքի միայն տնտեսական դինամիկան բնութագրողցուցանիշներով և կողմնորոշվածէր միայն դեպի անհատիպահանջմունքները։ Այս պարագայում անհրաժեշտություն առաջացավկիրառել մարդկային բարեկեցության չափման նոր սանդղակ՝ իրտարբեր ցուցանիշներով։ Այս հիմնարար պահանջները բավարարելուհամար սկսեց կիրառվել «կյանքի որակ» հասկացությունը, իսկ խնդրիշուրջ գիտական ուսումնասիրությունները սկսեցին գործել դեռևս 18-րդդարից։ ՀՀ-ումորակիկյանքիցուցանիշներիուհետազոտությանն անդրադարձ է կատարվել մի շարք գիտականհոդվածներում ու աշխատություններում, սակայն անձրադարձ չիկատարվել ՀՀ-ում կյանքի որակի գնահատմանը [1], [2], [3]։ Մեր կողմիցառաջարկվում է ՀՀ-ում կյանքի որակի գնահատման նոր մեթոդ, որումներառված են կյանքի որակի վրա ազդող կարևոր գործոնները։ հաշվարկմանՍոցիալ-տնտեսական զարգացման առումով առաջնորդներ ենհամարվում այն երկրները, որոնք ունեն կրթության, գիտության,առողջապահության և մշակույթի զարգացածության բարձր մակարդակ,այլ ոչ թե տնտեսական աճի բարձր տեմպեր։ Վերը նշվածը հիմնավորումէ կյանքի բարձր որակի դերի և ազդեցության բացահայտմանանհրաժեշտությունըև այս աշխատանքի արդիականությունը՝ներկայացնելով այն տվյալհամաթվիվերլուծության միջոցով։ որպեսհասկացությունոլորտներիցհիմնարարկազմվածընտրվելԱյստեղէկենսամակարդակը՝ իր տարբեր մեկնաբանումներով։ Կենսամակարդակը արտահայտում է սպառման ծավալը ևև արտադրականկառուցվածքը, աշխատանքիպայմանները, ծառայությունների ոլորտի զարգացման մակարդակը, ոչաշխատանքային և ազատ ժամանակի կառուցվածքը, անհատականսեփականության չափերը։ Այս կատեգորիայի նման լայն սահմանումըբնութագրում է բնակչության սոցիալ-տնտեսական վիճակը։ սոցիալականմարդկանցընդհանուրդիտարկվելովԿյանքի որակըբարեկեցությունըբնութագրող ցուցանիշների ամբողջություն է, որը բնութագրում էմարդկանց նյութական և հոգևոր պահանջմունքների բավարարմանմակարդակը՝(սոցիալական,հոգեբանական, տնտեսական, քաղաքական և այլն) գործոններիինտեգրալ համակարգ։ Կյանքի որակը, որպես կանոն, կապվում էֆինանսական անվտանգության, բնության հետ միասնության, ապագասերունդների առաջ պատասխանատվության և այլ ասպեկտների հետ[4]։ որպեսշարքմիՆերկայումս գոյությունչունի բնակչության կյանքի որակիգնահատման մեկ ամբողջական մոտեցում և մեթոդ։ Իրականում կյանքիորակի գնահատման խնդիրն առաջին հերթին առնչվում է հենց կյանքիորակի սահմանմանը, այսինքն՝ թե ինչն է կոնկրետ փորձ արվումգնահատել։ Մինչև 20-րդ դարում մարդկային զարգացման հայեցակարգերի իհայտ գալը բնակչության կենսամակարդակը բնութագրող հիմնականցուցանիշ էր համարվում մեկ բնակչի հաշվով իրական ՀՆԱ-ի ծավալը։ Սակայն ժամանակի ընթացքում պարզ դարձավ, որ առանց լրացուցիչցուցանիշներիկամբարեկեցությունը ճշգրտորեն բնութագրել, ներկայացնել սոցիալական ևշրջակա միջավայրերի արժեքները։ Զարգացումը և առաջընթացնայնքան էլ հեշտ չէ չափել, քանի որ այդ հասկացությունները միայնօբյեկտիվ տարրեր չեն պարունակում։ Զարգացումը նպատակաուղղվածէ մարդկանց կյանքի որակի բարելավմանը, հետևաբար զարգացմաննպատակները և դրանց նվաճման եղանակները կտարբերվեն ըստչէ առաջընթացըկիրառմանհնարավորԵրկրի,շրջանիանհատների։ և անհատի առաջընթացը,բարեկեցությունը կապված են այնպիսի ցուցանիշների հետ, ինչպիսիքեն եկամուտը, տնտեսական աստիճանավորումը, գործազրկությունը,կրթությունը և մարդկային կապիտալը, ռեսուրսների առկայությունը ևտեղաբաշխումը, անվտանգությունը, առողջությունը,հանցավորությունը, երջանկությունը, էկոհամակարգերի արժեքները և այլն։ Որպեսզի որոշվի, թե որակյալ է կյանքը, կամ կայուն է զարգացումը,վերը թվարկված գործոնները պետք է համախմբել մեկ ընդհանուրցուցանիշում՝ համաթվում։ ԿարևորԿյանքի որակի բնութագրման բազմաթիվ համաթվեր կան, որոնք և բնապահպանականմիավորում են տնտեսական, սոցիալականպայմանները։ Այդ համաթվի ընտրությունը կախված է նրանից, թե ինչիհամար է այն կիրառվում։ Ցուցանիշի վերլուծական և տեղեկատվականկողմը և դրա ներկայացման մեթոդն է որոշում դրա կիրառելիությանաստիճանը։ դրամականարտահայտությամբ ներկայացման ձևը՝ դրամական արտահայտությամբ, դինամիկայով, աստիճանով (գերազանց, լավ, վատ, շատվատ)։ 1975թ. Մ. Մորրիսի ղեկավարած գիտնականների խմբի կողմիցմշակվել է կյանքի ֆիզիկական որակի համաթիվը (PQLI), [5] որը շատհաճախ օգտագործվում է մակրոտնտեսական մակարդակում մարդկանցֆիզիկական առողջությանմարդկային պահանջմունքներիբավարարման մակարդակի գնահատման համար. [6]ցուցանիշիևխնդիրէորտեղ՝ -ն գրագիտության աստիճանն է, -ն նորածինների մահացության համաթիվ 1000 ծնվածների հաշվով,(166-նորածինների մահացության մակարդակ)*0,625,-ն կյանքի սպասվելիք տևողության համաթիվ, (նորածինների մահացության մակարդակ-42)*2,7։ Արդի ժամանակաշրջանում Մարդկային զարգացման համաթիվը(ՄԶՀ) դարձել է հասարակական առաջընթացի առավել լավ չափորոշիչ,քան բազմաթիվ այլ ցուցանիշներ։ Արդի արագ փոփոխվող աշխարհումարագ փոփոխուն են դարձել նաև մարդու կենսապայմանները,կենսակերպն ու վարքագիծը, ինչպես նաև մարդկային զարգացմանմասին պատկերացումները։ «Մարդկային զարգացման համաթիվը»չափում է երկրի՝ մարդկային ներուժի զարգացման միջին առաջընթացը,հստակորեն ցույց է տալիս տարբեր երկրների զարգացման միտումներըև հնարավորություն է տալիս դրանք համեմատել իրար հետ, որոնքարտացոլվում են երկրների մարդկային զարգացման զեկույցներում [7]։ Այն ներկայացնումէ մարդկային զարգացման հետևյալ երեքհարթությունների բաղադրյալ գնահատականը. ապրել երկար և առողջկյանքով (չափվում է կյանքի տողությամբ), լինել կրթված (չափվում էգրագիտությամբ) և ունենալ արժանավայել կենսամակարդակ (չափվումէ գնողունակության համարժեքությամբ, եկամտի մակարդակով)։ ՄԶՀ-ն երեք առանձին համաթվերի ամփոփ գնահատականն է։ Դրանք են՝ կյանքի տևողության համաթիվը, կրթության համաթիվը ևհամախառն ազգային եկամտի (ՀԱԵ) համաթիվը։ Այն հաշվարկվում էհետևյալ կերպ. [8]որտեղ՝-մարդկային զարգացման համաթիվն է,-կյանքի տևողության համաթիվն է,-կրթության համաթիվ,-համախառն ազգային եկամտի համաթիվը։ Գծապատկեր 1. 2018թ-ի արդյունքներով՝ աշխարհի 188 երկրների շարքում ամենաբարձր ՄԶՀ ունեցող, այսինքն՝ ամենաբարեկեցիկ և ոչբարեկեցիկ երկրները [9]։ Կյանքի միջին տևողությունը ամենացածրն է Սիեռա Լեոնեում՝ 52,2տարի, իսկ ամենաբարձրն է Հոնկոնգում՝ 84.1 տարի։ Մեկ շնչին բաժինընկնող ՀԱԵ-ի ամենաբարձր արդյունքն ունի Քաթարը՝ 116,818 ԱՄՆդոլար։ Ամենաաղքատ բնակչությունն ունի Կենտրոնական ԱֆրիկյանՀանրապետությունը. այստեղ մեկ շնչին բաժին ընկնող տարեկանեկամուտը չի գերազանցում 663 ԱՄՆ դոլարը [10]։ Հայաստանը 189 երկրների շարքում 83-րդ տեղն է զբաղեցրելՄարդկային զարգացման ինդեքսում, ՄԶՀ-ն գնահատվել է 0.755միավոր, որը նախորդ տարվա ցուցանիշի հետ համեմատած աճել է 0,006միավորով։ Հայաստանի հարևաններ Իրանը, Վրաստանը, Թուրքիան ևԱդրբեջանը համապատասխանաբար 60, 70, 64 և 80-րդ տեղում են, իսկՌուսաստանը՝ 49-րդ։ Կյանքի որակի ուսումնասիրման նպատակով գնահատումնիրականացվում է տարիների կտրվածքով՝ նպատակ ունենալով նաևբացահայտել տարիների ընթացքում կյանքի որակի դինամիկան։ Տվյալմեթոդաբանությունը ենթադրում է գնահատում ըստ 7 ոլորտների՝1. ժողովրդագրական ցուցանիշներ (բնական աճ, ամուսնություններիթիվ),2. եկամուտ (համախառն արդյունք մեկ շնչի հաշվով, իրականաշխատավարձ),3. սոցիալական ոլորտ (գործազրկության մակարդակ, աղքատությանմակարդակ),4. կրթություն, գիտություն, մշակույթ (պետական նախադպրոցականհիմնարկներում ընդգրկված երեխաների թիվ, հանրակրթականդպրոցներում ընդգրկվածների թիվ),5. առողջություն (կյանքի սպասվող տևողություն, հաշմանդամներիթվաքանակ),6. սոցիալական ենթակառուցվածքների օբյեկտների հասանելիություն (բջջային կապի բաժանորդների քանակ, համացանցիբաժանորդների քանակ),7. շրջակա միջավայր (մթնոլորտ արտանետված վնասակար նյութերիքանակ)։ Կյանքի որակի համաթվի կառուցման համար անհրաժեշտ եննշված ցուցանիշների քանակական գնահատականները, որոնք վերցնումեն Հայաստանի ԱՎԾ-ի կայքից [11]։ Հայաստանում բնակչության կյանքի որակի մակարդակը ճիշտբնութագրելու համար պետք է այն գնահատել ընդհանրականցուցանիշների միջոցով, որն էլ ստանալու համար անհրաժեշտ էիրականացնել առավել էական ազդեցություն ունեցող ցուցանիշներինորմավորում։ Կյանքի որակի համաթիվը հաշվարկում ենք հետևյալկերպ.ԿՈՀ=0.20*ԵՀ+0.20*ՍՈՀ+0.15*ԿԳՄՀ+0.10*ԱՀ+0.15*ԺՈՀ+0.10*ՍԵՀ+0.10*ԲՈՀորտեղ՝ԵՀ-եկամտի համաթիվՍՈՀ-սոցիալական ոլորտի համաթիվԿԳՄՀ-կրթության, գիտության, մշակույթի ոլորտների համաթիվԱՀ-առողջության համաթիվԺՈՀ-ժողովրդագրական ոլորտի համաթիվՍԵՀ-սոցիալական ենթակառուցվածքների ոլորտի համաթիվԲՈՀ-բնապահպանական ոլորտի համաթիվԴիտարկենք մեր կողմից կազմված կյանքի որակի համաթվիդինամիկան 10 տարվա կտրվածքով.Աղյուսակ 1. Հայաստանի բնակչության կյանքի որակի համաթիվը 2009-2018թթ.-իընթացքում1ԵՀՍՈՀԿԳՄՀԺՈՀՍԵՀԲՈՀԿՈՀԱՀԻնչպես երևում է գծապատկեր 2-ից, կյանքի որակը բարձրտեմպերով աճել է՝ առավելագույնը 7 տոկոս աճ գրանցելով 2011թ.-ին,2013թ.-ին՝ 9.5 տոկոս աճ, 2017թ.-ին գրանցելով ընդամենը 2.4 տոսկոսաճ, 2018թ.-ին՝ 4.2 տոկոս աճ։ 1 Կազմվել է հեղինակների կողմից` հիմք ընդունելով գնահատման սեփականմեթոդաբանությունըԳծապատկեր 2. Հայաստանի բնակչության կյանքի որակի դինամիկան 2009-2018թթ.-ի ընթացքում, (%)22019թ.-ի ներկայիս տվյալներով կյանքի որակի համաթվով ևենթահամաթվերով Հայաստանը զբաղեցնում է 153-րդ տեղը՝ առաջանցնելով Վրաստանից (156-րդ), Ադրբեջանից (179-րդ), Իրանից (203-րդ) և Ռուսաստանից (171-րդ), ընդ որում՝ Թուրքիան 130-րդ տեղում է։ Սույնտարում կյանքի որակի համաթվերը ներկայացված են աղյուսակ 1-ում։ Աղյուսակ 2. Երկրների դասկարգումն ըստ կյանքի որակի համաթվի [12]ԵրկիրԹուրքիաՀայաստանՎրաստանՌուսաստանԱդրբեջանԻրանԿյանքի որակի համաթիվՀՀ-ում տնտեսական աճը դիտարկելով որպես երկրի ևհասարակության տնտեսական զարգացման բաղկացուցիչ մաս և նրա2 Կազմվել է հեղինակների կողմից36,272,59,57,475,62,44,20123456789102009201020112012201320142015201620172018Կյանքիորակազդեցությունը կյանքի որակի վրա առավել ճշգրիտ ներկայացնելուհամար գնահատենք տնտեսական աճի և կյանքի որակի միջև առկափոխազդեցությունը ռեգրեսիոն վերլուծության միջոցով։ Ռեգրեսիոներևույթների միջև հարաբերակվերլուծությունըցություններըկամբացակայությունը որոշելու համար [13]։ Մեր վերլուծությունում (Y)-ը՝կյանքի որակը, հանդիսանումէ կախյալ կամ արդյունքայինփոփոխական, իսկ X1-ը՝ անկախ փոփոխական։ էբացահայտելու,առկայությունըծառայումկապիԻրականացնենք զույգային ռեգրեսիոն վերլուծություն կյանքիորակի և տնտեսական աճի միջև։ Ռեգրեսիոն վերլուծության համարանհրաժեշտ տվյալները ներկայացված են աղյուսակ 3-ում։ ՀՀ-ում բնակչության կյանքի որակի աճի և տնտեսական աճիԱղյուսակ 3. Կյանքի որակՏնտեսական աճ(X1)գործակիցները 2009-2018թթ.–ի ընթացքումՈւնենալով աղյուսակ 3-ում նշված ցուցանիշները՝ կարող ենքիրականացնել զույգային ռեգրեսիա կյանքի որակի և տնտեսական աճիմիջև՝ նպատակ ունենալով բացահայտել կյանքի որակի և տնտեսականաճի միջև առկա փոխազդեցությունը։ Այս վերլուծությունում (Y)-ը՝կյանքի որակը, հանդիսանումէ կախյալ կամ արդյունքայինփոփոխական, իսկ (X1)-ը՝ տնտեսական աճը, անկախ փոփոխական։ Աղյուսակ 4. Ռեգրեսիոն վերլուծության ամփոփ արդյունքները3ՍտորինՍտորինՎերին ԳործակիցներՎերին Այս զույգային ռեգրեսիոն վերլուծության արդյունքները ցույց ենտալիս, որ տնտեսական աճը մեկ միավորով ավելանալու դեպքումկյանքի որակը կավելանա 0.0513 միավորով, իսկ 5.362 միավորովկավելանա մնացած գործոնների փոփոխության արդյունքում։ Կյանքի3 Կազմվել է հեղինակների կողմիցորակի վարիացիայի ընդամենը 27%-ը պայմանավորված է տնտեսականաճի վարիացիայով, և հետևաբար 73%-ը՝ վերլուծության մեջ չներառվածայլ գործոններով։ Վերլուծության արդյունքները ցույց տվեցին, որտնտեսական աճի մեկ միավորով ավելացման դեպքումհավանականությամբ կյանքի որակի փոփոխությունը կտատանվի (-0.3648;0.4951) միջակայքում։ միջակայքում,իսկհավանականությամբ՝ Եզրահանգում։ Կյանքի որակի համաթվի նոր մեթոդաբանականգնահատումը հիմք է հանդիսանում ՀՀ-ում դեռևս գոյություն չունեցող վերլուծությունների իրականացման՝ներառելով կյանքի որակըպայմանվորող 7 ոլորտային ցուցանիշների ամփոփ բնութագիր։ Ուսումնասիրությունների և կատարած գնահատումների արդյունքները,որոնք հնարավորություն են տալիս Հայաստանում գնահատել կյանքիորակը, թույլ են տալիս եզրակացնել, որ կյանքի որակի վրատնտեսական աճն ունի ուղղակի ազդեցություն, իսկ ՀայաստանիբարելավմանՀանրապետությանորակիհամար առաջնայինմեխանիզմներ ապահովելուճանապարհըտնտեսությանզարգացումնէ և տնտեսության կայուն աճիապահովումը։

Աշխատանքում ներկայացվել է կյանքի որակը որպես սոցիալտնտեսական կատեգորիա, առաջարկվել է Հայաստանի տնտեսական և սոցիալական վիճակը առավելագույնս արտահայտող կյանքի որակի գնահատման նոր մոդել։

ԱՍԻԱ-ԽԱՂԱՂՕՎԿԻԱՆՈՍՅԱՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՆԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄԱսիա-Խաղաղօվկիանոսյան տնտեսական համագործակցության կազմակերպությունը (ԱԽՏՀ) աշխարհի խոշորագույն տնտեսական տարածքային ինտեգրմանխմբավորումներից մեկն է։ Ինչպես հուշում է անվանումը, ԱԽՏՀ-ն գործում է միջազգային տնտեսական հարաբերություններում և համաշխարհային առևտրում գնալովավելի ու ավելի մեծ նշանակություն ձեռք բերող Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում, որը ձգվում է Ռուսաստանի արևելյան հատվածից մինչև Ավստրալիա,Չինաստանից մինչև Կանադա և Լատինական Ամերիկա։ ԱԽՏՀ անդամները միջազգային տնտեսական համակարգում լուրջ կշիռ ունեցողպետություններ են։ ԱԽՏՀ անդամ տնտեսություններում է բնակվում աշխարհի բնակչության 40 %-ը՝ մոտ 2.7 մլրդ մարդ, համաշխարհային առևտրի 44 %-ը1։ Այս երկրների ՀՆԱ-ն կազմակերպության հիմնադրումից ի վեր կրկնապատկվել է։ ԱԽՏՀ անդամեն հանդիսանում տարածքով և էներգառեսուրսների պաշարների, արդյունահանմանև արտահանման ծավալներով աշխարհում ամենամեծ պետությունը՝ ՌուսաստանիԴաշնությունը, աշխարհում ամենամեծ բնակչությունը և ամենադինամիկ զարգացողտնտեսությունն ունեցող պետությունը՝ Չինաստանը (ՉԺՀ), աշխարհի խոշորագույնտնտեսական տերությունները, այդ թվում՝ ԱՄՆ-ը և Ճապոնիան2։ Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան տնտեսական համագործակցության կազմակերպությունը ստեղծվել է 1989 թ. Ավստրալիայի նախաձեռնությամբ։ Նրա առաջին անդամներն էին 6 զարգացած (Ավստրալիա, Կանադա, Նոր Զելանդիա, ԱՄՆ, Հարավային Կորեա, Ճապոնիա) և Հարավարևելյան Ասիայի պետությունների ընկերակցության՝ ԱՍԵԱՆ-ի զարգացող 6 երկրները (Բրունեյ, Ինդոնեզիա, Մալայզիա, Սինգապուր, Թայլանդ, Ֆիլիպիններ)։ Հետագայում նրանց միացան Հոնգկոնգը, ՉԺՀ և Թայվանը (Չինական Թայբեյ) 1993 թ., Մեքսիկան և Պապուա Նոր Գվինեան՝ 1994 թ., Չիլին՝ 1995 թ., Ռուսաստանի Դաշնությունը, Վիետնամն ու Պերուն՝ 1998 թ.։ Փաստորեն, այժմ ԱԽՏՀ-ն ունի 21 անդամ, սակայն դրանց թիվը կարող է ապագայում ավելանալ, քանի որ անդամակցելու ցանկություն արդեն հայտնել են Հարավային, Հարավարևելյան, Արևելյան Ասիայի, ինչպես նաև՝ Լատինական Ամերիկայի մի շարքերկրներ, այդ թվում՝ Հնդկաստանը, Պակիստանը, Շրի Լանկան, Կամբոջան, Մակաոն,Մոնղոլիան, Գվատեմալան, Կոլումբիան, Պանաման, Կոստա Ռիկան և Էկվադորը3։ 1 Achievemnts and Benefits, Official web-page of APEC, http։ //www.apec.org/About-Us/About-APEC/Achievements3 Նույն տեղում, էջ 2-3։ Նախքան ԱԽՏՀ ստեղծումը տարածաշրջանում արդեն կատարվել էին մի շարքփորձեր՝ հիմնելու տնտեսական համագործակցության կառույցներ, որոնք հիմնականում կրում էին ոչ կառավարական բնույթ։ Միայն ԱԽՏՀ հիմնադրմամբ հնարավորդարձավ տարածաշրջանի երկրների միջև պետական պաշտոնական մակարդակովբազմակողմ և ընդգրկուն տնտեսական համագործակցությունը։ ԱԽՏՀ-ն ունի երեք հիմնասյուներ՝ առևտրի և ներդրումների ազատականացումը,ձեռներեցության դյուրացումը և տնտեսական ու տեխնիկական համագործակցությունը։ Դրանցից կարևորագույնը թերևս առաջինն է, որն իր արացոլումն է գտել առևտրիազատականացման ծրագրի մեջ։ Այն ամրագրվել է 1994 թ. Ինդոնեզիայի Բոգոր քաղաքում տեղի ունեցած ԱԽՏՀ անդամների գագաթաժողովի շրջանակներում ընդունված հռչակագրում և ենթադրում է ստեղծել տարածաշրջանում ազատ առևտրի ևկապիտալի տեղաշարժի գոտի մինչև 2010 թ. զարգացած երկրների և մինչև 2020 թ.՝զարգացող երկրների համար1։ Այս ծրագիրը հայտնի է Բոգորյան նպատակներ անունով։ 1995 թ. Ճապոնիայի Օսակա քաղաքում էլ տեղի ունեցած գագաթաժողովի ընթացքում որոշվեցին այն 15 հիմնական ոլորտները, որտեղ անդամ տնտեսություններըպետք է կատարեն փոփոխություններ՝ Բոգորյան նպատակներին հասնելու համար։ Այսպես ԱԽՏՀ անդամները որդեգրեցին Օսակայի գործողությունների ծրագիրը։ ԱԽՏՀ-ն ստեղծվել և գործում է որպես ոչ քաղաքական ֆորում, որի հիմնականնպատակն է նպաստել տարածաշրջանի երկրների «կայուն տնտեսական աճին ևբարգավաճմանը»2։ Այդ մասին է վկայում այն հանգամանքը, որ ԱԽՏՀ անդամներըկոչվում են պաշտոնապես ոչ թե անդամ պետություններ կամ անդամ երկրներ, ինչպեսընդունված է այլ միջազգային միջկառավարական կազմակերպությունների անդամների դեպքում, այլ՝ անդամ տնտեսություններ։ ԱԽՏՀ անդամները առաջնորդվում ենԱսիա-Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում լայնորեն կիրառվող մի սկզբունքով՝քաղաքական տարաձայնությունները չպետք է խոչընդոտեն պետությունների միջևտնտեսական բնականոն հարաբերությունների զարգացմանը։ Կազմակերպության տնտեսական բնույթի մասին է խոսում դրա կազմը։ Այստեղմիմյանց հետ տնտեսապես համագործակցելու հնարավորություն են ստանում այնպիսի երկրներ, ինչպիսիք են Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը և Չինաստանի Հանրապետությունը (Թայվանը)։ Կազմակերպության առանձին անդամ է համարվում նաև ՉԺՀ կազմի մեջ մտնող հատուկ վարչական շրջան Հոնգկոնգը (Սյանգանը)։ ԱԽՏՀ տնտեսական համագործակցության՝ հնարավորինս ապաքաղաքականացված մեխանիզմ լինելու մասին է վկայում նաև այն փաստը, որ ամենամյա ոչ պաշտոնական գագաթաժողովները հիմնականում անցկացվում են այնպիսի քաղաքներում,որոնք թեև գտնվում են տվյալ տարում կազմակերպությունում նախագահող պետության տարածքում, սակայն դրա մայրաքաղաքը չեն հանդիսանում։ Մինչ օրս անցկացված 23 գագաթաժողովներից մայրաքաղաքներում չեն անցկացվել 14-ը, այդ թվում՝վերջին 5 հանդիպումներն անընդմեջ (2010 թ.՝ Յոկոհամա, Ճապոնիա, 2011 թ.՝ Հոնոլուլու, ԱՄՆ, 2012 թ.՝ Վլադիվոստոկ, ՌԴ, 2013 թ.՝ Բալի, Ինդոնեզիա, 2014 թ.՝ Նանպո, ՉԺՀ)։ ԱԽՏՀ՝ որպես միջազգային տնտեսական կազմակերպության առանձնահատկություններից կարելի է առանձնացնել անդամ-տնտեսությունների զարգացվածությանմակարդակների տարբերությունը։ Այս կազմակերպությունը միավորում է թե՛ նոր արդյունաբերական մի շարք երկրների, թե՛ արդեն զարգացած տնտեսություն ունեցող2 Mission Statement, Official web-page of APEC, http։ //www.apec.org/About-Us/About-APEC/Mission-Stateհսկաների և թե՛ դեռևս զարգացող տնտեսությունների։ Այս խայտաբղետ կազմի պայմաններում կազմակերպության ձևավորման ժամանակ ստեղծվել են ավելի պակասֆորմալ մեխանիզմներ, քան օրինակ՝ Եվրոպական Միության, ՄԵՐԿՈՍՈՒՐ-ի կամՆԱՖՏԱ-ի պես տարածաշրջանային ինտեգրացիոն կազմակերպությունների դեպքում1։ Ի սկզբանե ԱԽՏՀ-ն ձևավորվել է որպես ազատ խորհրդակցական ֆորում՝առանց կոշտ կազմակերպական կառույցի և խոշոր բյուրոկրատական ապարատի։ Մշտապես գործող հիմնական կառույցը 1993 թ. հիմնված քարտուղարությունն է, որըգտնվում է Սինգապուրում։ Եվ չնայած ԱԽՏՀ գործունեությունը իրականացվում էգլխավորապես ոչ պաշտոնական մեխանիզմների հիմքի վրա, կազմակերպություննունի դինամիկ զարգացում2։ ԱԽՏՀ մեկ այլ առանձնահատկություն է անդամ տնտեսությունների իշխանությունների և գործարարների միջև մշտական երկխոսությունը3։ Սա անհրաժեշտ նախապայման է կազմակերպության երկրորդ հիմնասյան զարգացմանը, այսինքն՝ ձեռներեցության դյուրացմանը նպաստելու համար։ Աշխարհաքաղաքական առումով ԱԽՏՀ հիմնական առանձնահատկություննավանդական մրցակիցների ներկայությունն է մեկ կազմակերպության կազմում։ Միկողմից այստեղ առկա է ԱՄՆ-ն իր դաշնակիցներով, որոնց շարքին տարածաշրջանիերկրներից կարելի է դասել Ճապոնիան, Ավստրալիան, Ֆիլիպինները, Թայլանդը,մյուս կողմից՝ տարածաշրջանում և աշխարհում ԱՄՆ ավանդական մրցակիցները՝Ռուսաստանը և ՉԺՀ-ն։ Եթե աշխարհի մեկ այլ խոշորագույն կազմակերպության՝ Եվրոպական միության և դրան նախորդած տնտեսական համայնքի ստեղծման հիմքումընկած են տարածաշրջանի երկու հզորագույն պետությունների՝ Ֆրանսիայի ու Գերմանիայի միջև համագործակցությունը և այս երկու պետությունների՝ Եվրոպայիտնտեսական զարգացմանն ուղղված ջանքերը, ապա ԱԽՏՀ հիմքում նման միակարծություն գտնելը դժվար է։ Լինելով տնտեսական կառույց՝ ԱԽՏՀ-ն սերտորեն համագործակցում է Առևտրիհամաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) հետ։ Խոսքը վերաբերում է նախ և առաջառևտրի ազատականացմանն ուղղված քայլերին։ ԱԽՏՀ-ն իր առջև Բոգորյան նպատակների տեսքով դրել է ազատականացման խնդիրը, սակայն չի ստեղծել մեխանիզմներ՝ այն իրականություն դարձնելու համար։ Մյուս կողմից, ԱՀԿ-ն ունի նման մեխանիզմներ՝ մշակում է լիբերալիզացիայի գործընթացները, ավելի գործնական բնույթհաղորդում դրանց։ ԱԽՏՀ անդամներն արդեն ապացուցել են, որ անկարող են կամավոր ազատականացման մեխանիզմներ մշակել, և կան բոլոր հիմքերը ենթադրելու, որառանց ԱՀԿ միջամտության Բոգորյան նպատակները երբևէ իրականություն չեն դառնա, քանի որ ԱԽՏՀ որոշ անդամներ ընդհանրապես դեմ են առևտրի ազատականացմանը, ինչպիսիք են Ճապոնիան, Մալայզիան, Չինաստանը4։ ԱԽՏՀ-ն երբեք չի կարողանա խաղալ այն դերը, որը խաղում է միջազգայինտնտեսական հարաբերութուններում ԱՀԿ-ն, քանի որ այն դրա համար չի ստեղծված։ ԱԽՏՀ-ն կոնֆլիկտների առաջացման դեպքում դրանց լուծման համար պարտավորեցնող լիազորություններով օժտված չէ (ի տարբերություն ԱՀԿ)։ Այն աշխատում է միայնխորհրդակցությունների և կոնսենսուսի հաստատման հիմքի վրա5։ 2 Նույն տեղում, էջ 6։ 3 Мизеровская У., Азиатско-Тихоокеанское экономическое сотрудничество։ Сведения о международном форуме, http։ //geo.1september.ru/view_article.php?id=200203204. 4 Australian APEC Study Centre Issues Paper 15։ The importance of the WTO negotiations to APEC and Australia'srelated national interests, http։ //www.apec.org.au/docs/iss15.htm. ԱԽՏՀ-ն և ԱՀԿ-ն իրենց գլխավոր նպատակների շարքին են դասել առևտրիազատականացումը։ Այդուհանդերձ դա երկու կազմակերպությունները միավորողմիակ գործոնը չէ։ Հատկանշական է այն, որ թե՛ ԱԽՏՀ-ն, թե՛ Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունը չին-ամերիկյան տնտեսական տարաձայնություններիքննարկման մշտական հարթակ են դարձել։ ԱԽՏՀ շրջանակներում ՉԺՀ և ԱՄՆ միջևհարաբերությունները հատկապես սրվեցին 2011 թ. նոյեմբերի 12-13-ին Հավայանկղզիներում կայացած ԱԽՏՀ անդամ տնտեսությունների ղեկավարների հերթականգագաթաժողովի ժամանակ։ Դեռ գագաթաժողովի նախօրեին Չինաստանի կառավարությունը բողոք հնչեցրեց տարածաշրջանում ԱՄՆ վարած քաղաքականության,մասնավորապես` Անդրխաղաղօվկիանոսյան համագործակցության նախաձեռնության դեմ, որի շուրջ բանակցությունները պետք է տարվեին հանդիպման շրջանակներում ԱԽՏՀ մի շարք երկրների միջև, սակայն դրան միանալու առաջարկություն Չինաստանին չէր արվել1։ Նշենք, որ Անդրխաղաղօվկիանոսյան համագործակցությունը(«Trans-Pacific Partnership») ընդգրկված է 2011 թ. ԱՄՆ կողմից որդեգրված հեռավորարևելյան նոր ռազմավարության մեջ և կազմում է դրա կարևորագույն մասերիցմեկը։ Այն ի հայտ է եկել 2006 թ. Բրունեյի, Նոր Զելանդիայի, Սինգապուրի և Չիլիիմիջև կայացած ազատ առևտրի վերաբերյալ համաձայնության արդյունքում, իսկ2009 թ. ԱՄՆ-ը ցանկություն է հայտնել անդամակցելու այս նոր կառույցին։ Կառույցիանդամ դառնալու իրենց մտադրությունն են հայտնել նաև տարածաշրջանի այլպետություններ, այդ թվում՝ ԱՄՆ հիմնական դաշնակիցները2։ Չինաստանի և Միացյալ Նահանգների միջև ընթացող մրցակցությունը գնալովաճում է։ Երկու տերություններից յուրաքանչյուրը ձգտում է թույլ չտալ մյուսի դիրքերիամրապնդումը տարածաշրջանային կազմակերպություններում՝ արգելափակելով հակառակորդի հասանելիությունը պոտենցիալ դաշնակիցների առաջ3։ ԱՄՆ-ը ձգտում էԱնդրխաղաղօվկիանոսյան համագործակցության շնորհիվ յուրահատուկ հակակշիռստեղծել ՉԺՀ-ին, որը մասնակցում է տարածաշրջանային ինտեգրացիոն գործընթացներին այնպիսի մեխանիզմների միջոցով, ինչպիսին է ԱՍԵԱՆ-ի հետ համագործակցությունը ԱՍԵԱՆ+1, ԱՍԵԱՆ+3, ԱՍԵԱՆ+6 ձևաչափերով, մինչ ԱՄՆ-ը մասնակցում էմիայն Ասեան+6-ին։ ԱՄՆ-ն Անդրխաղաղօվկիանոսյան համագործակցությունը դիտում է որպես Արևելյան Ասիայի և ամերիկյան մայրցամաքի արևմտյան ափի պետությունների միջև տարածաշրջանային նոր միության տնտեսական հիմք4։ Չին-ամերիկյան հարաբերություններում տիրող լարված իրավիճակն ավելի թեժացավ 2011 թ. ԱԽՏՀ գագաթաժողովի մեկնարկից հետո։ ԱՄՆ նախագահը սպառնաց չինական կողմին, որ տնտեսական պատժամիջոցներ կկիրառի ՉԺՀ դեմ, եթեվերջինս չսկսի վերջապես «խաղալ կանոններով»5։ Նման կոշտ դիրքորոշման հիմնական պատճառը Չինաստանի՝ օրեցօր հզորացող տնտեսության նկատմամբ ԱՄՆմտահոգությունն էր։ Այդուհանդերձ, քիչ դեր չխաղաց նաև մոտալուտ նախագահական ընտրություններում Օբամայի վերընտրվելու ցանկությունը. Օբամայի մրցակիցները նրան մեղադրում էին Չինաստանի նկատմամբ չափազանց մեղմ քաղաքականություն վարելու համար6։ http։ //online.wsj.com/article/SB10001424052970204554204577023460833102898.html. 2 Depillis Լ., Everything you need to know about the Trans Pacific Partnership, December 11, 2013, http։ //www.wa4 Նույն տեղում։ 5 “Growing tensions over trade agendas at APEC summit”, November 13, 2011, France 24, http։ //www.fran6 Նույն տեղում։ ԱԽՏՀ-ում ԱՄՆ և ՉԺՀ հետ մեծ դեր է խաղում նաև Ռուսաստանի Դաշնությունը,որը Խորհրդային Միության փլուզումից հետո երկար տարիներ պայքարում էր ԱԽՏՀանդամ դառնալու համար. ՌԴ-ն դարձել է կազմակերպության անդամ միայն 1998 թ.։ Նման ձգձգման հիմնական պատճառներից մեկը ԱԽՏՀ հիմնադիր անդամ Ճապոնիայի հետ քաղաքական հակասություններն էին՝ կապված Կուրիլյան կղզիներիշուրջ տարածքային վեճերի հետ1։ ԱԽՏՀ ձևավորման սկզբնական շրջանում Ռուսաստանի Դաշնությունը չափազանց պասիվ դերակատարություն ուներ կազմակերպության շրջանակներում տեղիունեցող գործընթացներում, սակայն այսօր այն կազմակերպության առաջամարտիկներից մեկն է։ Անդամակցությունը ԱԽՏՀ-ին չափազանց նպաստավոր է Ռուսաստանիհամար։ Աշխարհի խոշորագույն պետությունն օգտագործում է իր անդամակցությունըայս կազմակերպությանը՝ Սիբիրի և Հեռավոր Արևելքի իր տիրույթների ներուժըԱԽՏՀ տարածքում գործող տնտեսական ինտեգրացիայի մեխանիզմների մեջ ակտիվորեն ներգրավելու համար2։ Ռուսաստանի համար ճակատագրական պահ էր 2012 թ., երբ ՌԴ-ն նախագահում էր ԱԽՏՀ-ում, և հատկապես՝ 2012 թ. Վլադիվոստոկի հանդիպումը։ Այն ազդարարեց ՌԴ քաղաքական և տնտեսական ակտիվացումը Հեռավոր Արևելքում։ Արտաքին քաղաքականության կուրսի՝ նման փոփոխության պատճառներից կարելի է նշելՌուսաստանի և Եվրոպական Միության միջև հարաբերությունների սառեցումը3։ ՌԴհամար վլադիվոստոկյան գագաթաժողովի կարևորության մասին է խոսում այն հանգամանքը, որ նախապատրաստության ծախսերը կազմեցին ավելի քան 20 մլրդ ԱՄՆդոլար4, ինչն աննախադեպ էր ԱԽՏՀ գագաթաժողովների պատմության մեջ։ Գագաթաժողովի ընթացքում բացահայտ էր ռուս-չինական մերձեցումը։ Երկուպետություններն ակնհայտ կերպով ձգտում էին և մինչ օրս էլ ձգտում են տարածաշրջանում որոշիչ դեր խաղալ և թույլ չտալ ԱՄՆ-ին միանձնյա գերիշխանություն հաստատել Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում։ ԱԽՏՀ շրջանակներում ՌԴ ևՉԺՀ միջև բարեկամական հարաբերությունները պայմանավորված են մասնավորապես այն հանգամանքով, որ կազմակերպության մեկ այլ խոշոր անդամ հանդիսացողԱՄՆ-ը, ինչպես արդեն նշվեց, ձգտում է համախմբել կազմակերպության որոշ անդամներին իր շուրջը Անդրխաղաղօվկիանոսյան համագործակցության շրջանակներում,ինչի դեմ էլ երկու տերությունները պայքարում են միացյալ ուժերով։ Ռուսաստանի և ԱԽՏՀ փոխհարաբերություններում իր ուրույն տեղն ունի Մաքսային միությունը։ Եվրասիականության գաղափարներին հետևելով՝ ՌուսաստանիԴաշնությունը փորձում է միջնորդի դեր խաղալ ԵՄ և Ասիայի միջև։ Այսօր արդենխոսվում է այն մասին, որ Մաքսային միությունը կարող է կամրջի դեր խաղալ ԱսիաԽաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանի, այսինքն՝ հիմնականում ԱԽՏՀ անդամ տնտեսությունների և ԵՄ միջև։ Դեռևս 2012 թ. օգոստոսին Մաքսային միությունը նմանկամրջի հետ համեմատել է Ռուսաստանի տնտեսական զարգացման նախարարության Ասիայի և Աֆրիկայի վարչության պետ Սերգեյ Չեռնիշովը5։ Վլադիվոստոկյանհանդիպման ժամանակ ԱԽՏՀ և Մաքսային միության միջև կապերի ընդլայման մա1 Christoffersen G., APEC 2012։ Russia’s State-Managed Integration into the Asia-Pacific, e-International Relations,September 18, 2012, http։ //www.e-ir.info/2012/09/18/apec-2012-russias-state-managed-integration-into-the-asia3 Richardson P., Eastern Promises։ Russia and the 2012 APEC Summit, e-International Relations, September 8, 2012,http։ //www.e-ir.info/2012/09/08/eastern-promises-russia-and-the-2012-apec-summit/. 4 “Шувалов։ на саммит АТЭС во Владивостоке потрачено $20,7 млрд”, 28.08.2012, http։ //www.forbes.ru/news5 “Таможенный союз воспринимается государствами АТЭС как мост в Европу։ Мнение”, 28 августа 2012,http։ //www.iarex.ru/news/28632.html. սին խոսել է ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը1։ 2013 թ. Բալիում կայացած ԱԽՏՀհերթական գագաթաժողովի ժամանակ ՌԴ արտաքին գործերի նախարար Ս. Լավրովը ֆորումի համար գրված հոդվածում նշել է, որ ԱԽՏՀ և Մաքսային միությանմիջև մերձեցումը պետք է տեղի ունենա հնարավորինս արագ։ Լավրովի կարծիքով՝դա օգտակար կլինի երկու կողմի համար էլ։ Ռուսական արտաքին գերատեսչությանղեկավարը հայտնել է, որ Եվրասիական տնտեսական միությունը կարող է կապողօղակի դեր խաղալ Եվրոպայի և Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանի միջև2։ Եթե Մաքսային միությունը, իսկ հետագայում նաև՝ Եվրասիական տնտեսականմիությունն իրոք դառնա այնպիսի կառույց, ինչպիսին այն պատկերացնում է ռուսական կողմը, այն մեծապես կնպաստի միասնական համաշխարհային ավելի ուժեղ ուփոխկապակցված տնտեսական համակարգի ձևավորմանը։ Այդուհանդերձ, այսօրդժվար է պնդել՝ արդյոք կհաջողվի Մաքսային միությանը զբաղեցնել նման կարևորդիրք միջազգային տնտեսական հարաբերությունների համակարգում։ Այսպիսով, ԱԽՏՀ-ն այսօր շարունակում է ակտիվորեն գործել միջազգային տնտեսական հարաբերությունների համակարգում և արձանագրել նորանոր ձեռքբերումներ։ Կազմակերպության անդամների միջև հակասություններն ու վեճերը չեն վերածում այս կառույցն անօգուտ և անիմաստ գործիքի։ Տարածաշրջանի պետություններըգիտակցում են, որ այսօր համաշխարհային տնտեսական համակարգը ենթադրում էփոխկախվածություն պետությունների տնտեսությունների միջև, ուստի առկա քաղաքական տարաձայնություններից տնտեսական համագործակցությունը չպետք է տուժի։ Առանց ԱԽՏՀ պես համապատասխան կազմակերպության առկայության նմանհամագործակցությունը ավանդական քաղաքական հակառակորդների միջև գրեթեանհնարին կլիներ։ Արուսյակ ՀովհաննիսյանԱՍԻԱ-ԽԱՂԱՂՕՎԿԻԱՆՈՍՅԱՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՆԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԸԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄԲանալի բառեր՝ Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան տնտեսական համագործակցություն, միջազգային տնտեսական հարաբերություններ, չին-ամերիկյան հարաբերություններ, Ռուսաստանի Դաշնության հեռավորարևելյան քաղաքականություն։

Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան տնտեսական համագործակցությունը (ԱԽՏՀ) ստեղծվել է 1989 թ.՝ որպես տնտեսական ֆորում։ ԱԽՏՀ առանձնահատկություններից կարելի է նշել անդամ տնտեսությունների զարգացման մակարդակների տարբերությունը և ավանդական մրցակիցների ներկայությունը մեկ կազմակերպության կազմում։ ԱԽՏՀ-ն սերտորեն համագործակցում է Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության հետ։ Կազմակերպությունը նաև հանդիսանում է չին-ամերիկյան տարաձայնությունների քննարկման հարթակ։ ԱԽՏՀ-ում կարևոր դեր է խաղում Ռուսաստանի Դաշնությունը։

Ներածություն։ Ներկա տեխնոլոգիականզարգացումներիդարաշրջանում անհրաժեշտություն է առաջանում զարգացնելու ևառավել ընդլայնելու մի շարք մաթեմատիկական ապարատներիկիրառությունները։ Զարգացման այսպիսի ուղի է որդեգրել շղթայականկոտորակների համակարգը, որը հիմնաքարային դիրքում է հայտնվելհաշվողական մաթեմատիկայում։ Աշխարհի տարբեր ծայրերում,մասնավորապես Եվրոպայում, ներկայումս զբաղվում են շղթայականկոտորակների առավել ակնառու և անհրաժեշտ կիրառություններիորոնմամբ, զարգացմամբ և օգտագորմամբ՝ ծանր հաշվարկներն առավելպարզերով փոխարինելու համար։ Այդ պարագայում շղթայականկոտորակներնարդյունավետկիրառություններով դառնում են մաթեմատիկական «թեժ կետերից»,որոնք էլ կբացահայտենք աշխատանքի շրջանակներում։ բազմասպեկտիրենցևՇղթայական կոտորակները և նրանց մի քանի հատկությունները։ Ցանկացած ռացիոնալ թիվ կարելի է ներկայացնել վերջավորշղթայական կոտորակի տեսքով`որտեղթվերը վերլուծվում են անվերջ շղթայական կոտորակի [1-3, 5]։ - ամբողջ թվեր են, իսկ ԻռացիոնալԿամայական, վերջավոր կամ անվերջ շղթայականկոտորակի«կտրվածքը» կոչվում է մերձավոր կոտորակ։ Նշենք մերձավորկոտորակների մի քանի հատկություններ [1-4].Հատկություն 1։ 1 7 Կամայական-ի դեպքում մերձավոր կոտորակի համարիչն ու հայտարարը որոշվում են ևռեկուրենտ բանաձևերով, ուր նախնական տվյալներն են՝Հատկություն 2։ և մեծություները փոխկապակցված ենհետևյալ կերպ.Հատկություն 3։ Եթե -ն որևէ դրական, ռացիոնալ թիվ է, իսկ -ն-ի -րդ մերձավոր կոտորակը, ապա7 Հատկությունների ապացույցները կարելի է նայել [1]-ում։ Շղթայական կոտորակներն օրացույցում։ Գրիգորյան օրացույցը,որով առաջնորդվում ենք մենք, հիմնված է այն փաստի վրա, որ Երկիրըհավասարաչափ պտտվում է իր առանցքի շուրջը՝ մեկ օրումկատարելով մեկ պտույտ։ Երկրի՝ Արեգակի շուրջ պտտման մեկպտույտը կազմում է մեկ տարի, և այդ տարին հավասար է 365,24219878...օր։ Ըստ Գրիգորյան օրացույցի՝ պարզ և նահանջ տարիներիհերթագայությունը պահպանվում է ըստ հետևյալ կանոնի. եթե տարվաթիվն ավարտվում է երկու զրոներով, իսկ մյուս երկու թվանշաններիցկազմված թիվը չի բաժանվում 4-ի, ապա այդ տարին պարզ տարի է(օրինակ 1700,1800-պարզ են, իսկ 2000-նահանջ տարի է)։ Այդպիսիօրացույցում տարվա միջին տևողությունը կազմում է 365 օր 5 ժամ 49րոպե 12 վայրկյան, որն ընդամենը 12 վայրկյան է ավել տարվա իրականերկարությունից[4]։ Այսպիսի ճշգրտությունըլիովին ընդունելի էպրակտիկության տեսանկյունից, քանի որ այդ դեպքում 1 օրվասխալանք առաջ կգա 3300 տարին մեկ անգամ։ Այժմ օրացույցի խնդրին անդրադառնանք շղթայական կոտորակներիտեսանկյունից։ Տարվա տևողությունն արտահայտենք օրերով և այններկայացնենք շղթայական կոտորակով.այսհաջորդականությունն է՝շղթայականկոտորակիմերձավորկոտորկներիԵթե ընտրենք կոտորակը, ապա այդ դեպքում յուրաքանչյուրչորրորդ տարիննահանջէ։ Երրորդ մերձավոր կոտորակը՝, ընկած էր իրանական օրացույցի հիմքում, որը 1079թվականին առաջարկել է մաթեմատիկոս, աստղագետ և բանաստեղծՕմար Խայամը։ Այդպիսի օրացույցը մեկ տարում սխալվում է 19վայրկյան, և 1 օրվա սխալանք ստացվում է 4500 տարին մեկ անգամ։ Նրանում բոլոր տարիները բաժանված են 33-ամյա շրջափուլի, որիներսում 7 անգամ նահանջ է համարվումյուրաքանչյուր չորրորդտարին, իսկ ութերորդ անգամ նահանջ է համարվում հինգերորդտարին։ Եթե վերցնենք կոտորակը, կստանանք նրանհամապատասխանող օրացույցը՝ մեծ ճշտությամբ, ըստ որի՝ տարվամիջին տևողությունը միայն 1 վայրկյանով է տարբերվում իրականից։ Օրացույցի այսպիսի կառուցվածքում անհրաժեշտ էր ամեն 128 տարինմեկ բաց թողնել 1 նահանջ տարի։ Շղթայական կոտորակները ֆիզիկայում։ Խնդիր։ Դիցուք ունենք շատ մեծ քանակությամբ միավորդիմադրություններ։ Կարելի՞ է արդյոք նրանցից կազմել սխեմա, որնունենա դիմադրություն կամ ընդհանրապես , որտեղ -ն և -նտրված բնական թվեր են։ Այս հարցի պատասխանը միանշանակ դրական է, քանի որ կոտորակի համար կարելի է նախ զուգահեռ միացնելցանկացածհատ միավոր դիմադրություններ՝ ընդհանուրում ստանալովայնուհետև այդ սխեման բազմապատկել հատ նույնատիպերով՝միացնելով հաջորդաբար։ Այս կերպ վարվելով՝ մեզ տրվածընդհանուր դիմադրությամբ շղթան կառուցելու համար մեզ պետք կգա միավոր դիմադրություններ (Նկ. 1)։ Նկ.1Դրա համար նախ նկատենք, որ ևայս շղթայական կոտորակի տեսքով ներկայացումը կօգտագործենքանհրաժեշտ էլեկտրական սխեման կառուցելու համար՝ սկսելով«ներքևի հարկից»։ Սկզբում միմյանց զուգահեռ միացնենք3 միավոր դիմադրություն և այդ բլոկինհաջորդականմեկդիմադրություն.գումարայինկստանանք դիմադրությամբ շղթա։ միացնենք Նկ. 2Այժմ եթե ստացված սխեմային զուգահեռ միացնենք բլոկ, որըկազմված է 3 զուգահեռ միացված դիմադրություններից, ապակստանանք ընդհանուր դիմադրությամբ սխեմա։ Մնացել է այսսխեմային հաջորդաբար ավելացնել 2 դիմադրություն։ Այսպիսով մենքկառուցեցինք սխեմա՝ կազմված 9 միավոր դիմադրություններից, որիընդհանուր դիմադրությունն է (Նկ. 2)։ Դիտարկված օրինակը հանգեցնում է հետևյալ եզրակացությանը.ենթադրենք, որ անհրաժեշտ է կազմել դիմադրությամբ շղթա, որտեղ ն և-ն փոխադարձաբար պարզ թվեր են։ Այդ դեպքում թիվըներկայացնենքվերջավորշղթայականկոտորակի տեսքով՝ ։ Այս ներկայացումից և շղթայի կառուցման վերը նկարագրվածեղանակից պարզ է, որ անհրաժեշտ շղթան կառուցելու համարբավարար են դիմադրությունները։ Հատկապես նշենքայն, որ տրված դիմադրությամբ միավոր դիմադրություններիցէլեկտրական շղթայի կառուցման այսպիսի մեթոդը ոչ միշտ է բերումմիավոր դիմադրությունների մինիմալ անհրաժեշտության։ Քանի որապա կարող ենք կառուցել ընդհանուր դիմադրությամբ անհրաժեշտսխեման՝ կազմված երկու հաջորդական միացված բլոկներից, իսկ թվերի շղթայական կոտորակներիյուրաքանչյուր բլոկ կառուցված ևվրա, որոնք տրված են փակագծերում (Նկ. 3)։ Այսպիսով, ստացվեց ընդհանուր դիմադրությամբ էլեկտրական սխեմա, որում օգտագործվել է8 միավոր դիմադրություններ (նախկինում օգտագործել էինք 9-ը)։ Նկ. 3կոտորակները պատմականորեն առաջացանՇղթայական կոտորակներն ատամնանիվներում։ Ինչպես գիտենք,շղթայականմեծհամարիչով և հայտարարով կոտորակներն ավելի փոքրերովփոխարինելու անհրաժեշտությունից։ Հյուգենսը ատամնանիվիհավաքածուի միջոցով արեգակնային համակարգի մոդելի կառուցմանժամանակ հանդիպեցյուրօրինակ դժվարության. որպեսզի երկուշղթայակցված ատամնանիվների պտտման ժամանակներիհարաբերությունըհավասարվի այդ ատամնանիվներինհամապատասխանող մոլորակների Արեգակի շուրջ պտտմանժամանակների հարաբերությանը, անհրաժեշտ է, որ նույնհարաբերությունն ունենա այդ երկու ատամնանիվների ատամներիթվերի հարաբերությունը։ Սակայնհարաբերություննարտահայտվում է այնպիսի մեծ թվերով, որ տեխնիկապես հնարավոր չէկառուցել ատամների այդպիսի «աստղաբաշխական» թվով անիվներ։ Դրա համար անհրաժեշտություն է առաջանում այդ մոտավոր մոդելում,սահմանափակումներ անելով, ընտրել ատամների տեխնիկապեսգոյություն ունեցող այնպիսի թվեր, որ այդ թվերի հարաբերությունըհնարավորություններիթվերիհարաբերությանը։ Հենց այստեղ էլ օգնության են գալիս շղթայականկոտորակները։ Դիցուք-ն այդ մեծ թվերն են, որոնցհարաբերությունը մենք ուզում ենք մոտավորության սկզբունքովփոխարինել փոքր թվերի հարաբերությամբ. որոշակիությանհամար ենթադրենք, որ տեխնիկական կամ այլ պայմանով -ն չի կարողմեծ լինել 100-ից։ Այդ դեպքում մենք հարաբերությունը կներկայացնենքսահմանում-ն ևայդմոտլինիմեծ ևշղթայական կոտորակի տեսքով և կհաշվենք հաջորդական մերձավորկոտորակները։ Դիցուք այդ դեպքում պարզվեց, որ, բայց և ըստ։ Այդ դեպքում մենք կընդունենք, որմերձավոր կոտորակների հատկության [հատկություն 3]՝կարող ենք պարզել այն սխալանքը, որ թույլ ենք տալիս -ը -ովփոխարինելիս։ Օրինակ։ Դիտարկենք կոտորակը, և նրա շղթայական կոտորակիվերլուծությունը կունենա հետևյալ տեսքը՝ և եթե վերցնենք մերձավոր կոտորակները. ապա։ Եթե մենք մեր խնդրիլուծումը որոնեինք տասնորդականկոտորակով և ոչ թե շղթայականով, ապա այդպիսի ճշգրտությանհասնելու համար մենք պետք է վերցնենք ստորակետից հետո ոչպակաս, քան 4 նիշով կոտորակ, այսինքն՝ 10000 հայտարարովկոտորակ, բայց դա ոչ մի օգտակար նշանակություն չէր ունենա, քանի որմեր ունեցած սկզբնական կոտորակի հայտարարն ավելի փոքր կլիներ՝946։ Դրա համար այս տիպի խնդիրներում շղթայական կոտորակներիապարատը ոչ միայն մեծ առավելություն ունի տասնորդականկոտորակների նկատմամբ, այլ շատ դեպքերում թույլ է տալիսլուծումները փնտրել այնտեղ, որտեղ տասնորդական կոտորակներըոչինչ անելու հնարավորություն չեն տալիս։ Բանն այն է, որ շղթայականկոտորակների դեպքում որպես հայտարար կարելի է վերցնելցանկացած թիվ, ոչ թե միայն 10-ի ինչ-որ աստիճաններ, և դա տալիս էընտրության լայն հնարավորություն։ Անդրադառնանք Հյուգենսի խնդրին։ Նա, ըստ հաշվարկների,տեսավ, որ ատամների թվերի հարաբերությունը հանգում է հետևյալ մեծհամարիչով և հայտարարով անկրճատելի կոտորակին՝Այսպիսի թվերով ատամնանիվների կառուցումը, ինչ խոսք,գործնականորեն մեծ բարդություններ է առաջացնում, անգամ կարողենք ասել, որ անհնարին է։ Վերևում նկարագրված ալորիթմից օգտվելով՝Հյուգենսը փորձեց խնդրիլուծումը փնտրել համապատասխանշղթայական կոտորակի մերձավոր կոտորակների մեջ։ Նա որպեսայդպիսի մերձավոր կոտորակ գտավ կոտորակը։ Շղթայականկոտորակներըսկսած՝երաժշտությունումօգտագործվումերաժշտությունում։ Բախիժամանակներիցէհավասարաչափ տեմպավորված սանդղակը, որըյուրաքանչյուրօկտավայում պարունակում է 12 կիսատոն [7]։ Եթե երկարությամբլարն արձակում է առաջին օկտավայի «դո» հնչյունը` համապատասխան(մեկ վայրկյանում 512 տատանում), ապա հաճախությամբերկարությամբ լարն արձակում է հաճախությամբ ձայն(բնականկվինտա), իսկ երկարությամբլարը` հաճախությամբձայն(օկտավա)։ Մեր ականջը երկու հնչյունների համեմատումից որսումէ ոչ թե նրանց հաճախությունների հարաբերությունը, այլ այդհարաբերության լոգարիթմը։ Անհրաժեշտ է ընդամենը վերցնել երկուհիմքով լոգարիթմ, որպեսզի մեկ օկտավայի ինտերվալը չափվի որպեսմիավոր.Ի՞նչու առաջացավ օկտավայի հենց 12 ինտերվալի բաժանումը։ Որպեսզի օկտավան և բնական կվինտան հնարավորինս ստույգտեղավորվենմեջ, թիվը լավանհրաժեշտ է օկտավան բաժանել այնքան մասերի, որմիևնույն հավասարաչափ տեմպավորմանմոտենա ընտրված հայտարարով կոտորակին։ թվի մերձավոր կոտորակներն են` և մոտարկումների սխալանքը շատ մեծ է։ մոտարկումըհամապատասխանում է Արևելքի ժողովուրդների մոտ գոյությունունեցող պենտատոնիկային, իսկ մոտարկումն ամենահաջողվածն է։ Սխալանքը`որն ականջի համար անլսելի է։ Շղթայական կոտորակների այլ կիրառություններ։ ● Եթե թղթի ուղղանկյուն թերթիկը երկու հավասար մասերիբաժանելով ուզում ենք ստանալ կողմերի նույն հարաբերությամբ երկունոր թերթիկներ, ապա սկզբնական թերթիկի կողմերը պետք է կողմերովհարաբերեն այնպես, ինչպեսուղղանկյունը, ապա յուրաքանչյուր կեսի երկար կողմը կլինի, իսկ։ Իրոք, եթե կիսենք ևկարճ կողմը՝։ Այդ կողմերի հարաբերությունը՝, կրկինհավասար է-ի։ Հենց այս հատկությամբ են օժտվածֆորմատի թղթերը։ Դրանում կհամոզվենք, եթե կիսենքթուղթը (Նկ. 4)։ ֆորմատի ֆորմատի ստանդարտ թղթի չափերն են՝մմ։ Նրանցհարաբերությունը՝Նկ. 4 թվի 5-րդ մերձավոր կոտորակն է։ Նրանց միջևտարբերությունն աչքի համար աննկատելի է՝Թերթիկի կողմերի արտադրյալը(մետրերով) քիչ է տարբերվում -ից.Դա կապված է նրա հետ, որ-ը կազմում է վատմանայինթերթիկի-րդ մասը, որի մակերեսը է։ Եթե գտնենք բոլորֆորմատներին համապատասխանող շղթայական կոտորակները, ապալավագույն մոտարկումն է։ Օրինակ՝կտեսնենք, որ-ը-ի-ն-ի ընդամենը 4-րդ մերձավոր կոտորակն է։ ● Դեռևս Գյոթեն ընդգծում էր բնության գալարագծային տենդենցները։ Ծառերի տերևների պտուտակային դիրքը ճյուղերի վրա նկատել էին դեռհին ժամանակներում։ Գալարագիծը նկատել էին նաև արևածաղկիսերմերի դասավորությունում, սոճիի կոներում, անանասներում,կակտուսներում և այլն։ Բուսաբանությունում այս երևույթը հայտնի էֆիլլոտակսիս անվամբ։ Բուսաբանների և մաթեմատիկների համատեղաշխատանքը լույս սփռեց բնության այս զարմանալի երևույթների վրա։ Եթե հաշվենք յուրաքանչյուր կողմում ոլորվող գալարների քանակը,ապա որպես կանոն կստանանք Ֆիբոնաչիի երկու հարևան թվեր,այսինքն՝ հետևյալ հաջորդականությանը պատկանող թվեր՝որումԱյսպես սոճիի կոնի մի կողմում կան 3 պտտվող գալարներ, իսկմյուս կողմում՝ 5 գալարներ։ Եղևնու դեպքում համապատասխանաբար 5և 8, մայրիի կոնը համապատասխանաբար ունի 8 և 13 գալարներ։ Սարդը սարդոստայնը հյուսում է պարուրաձև։ Փոթորիկը պտտվում էպարուրաձև։ Տերևների այսպիսի պարուրաձև դասավորությունըբույսերին թույլ է տալիս ստանալ ավելի մեծ քանակով արևիճառագայթներ, որոնք անհրաժեշտ են ֆոտոսինթեզի համար։ Ֆիբոնաչիի հարևան թվերի հարաբերությունները վերածվում են շատպարզ շղթայական կոտորակների, օրինակ՝Սրանք այսպես կոչված ոսկե հատման մերձավոր կոտորակներն են.շարքեր, որոնց գումարներըԱյս ամենից զատ՝ շղթայական կոտորակները լայն կիրառությունունեն նաև մաթեմատիկական անալիզում, հատկապես`շարքերիտեսությունում։ Ինչպես ցույց կտանք հետագայում, գոյություն ունենբազմաթիվշարքերի տեսությանըհամապատասխան օրենքով հաշվելն առավել ժամանակատար և ոչճշգրիտ են ստացվում, քան երբ շարքը վերլուծվում է համապատասխանշղթայական կոտորակի և հաշվվում մերձավոր կոտորակներիարժեքները։ Այս դեպում թույլ տված սխալանքը հասցվում է մինիմումի։ Այժմ քննարկենք ստորև նշված օրինակը` վերը ասվածի ճշտության մեջհամոզվելու համար։ Դիցուք տրված է Ֆուրիեի հետևյալ շարքը [8]Աղյուսակ 1-ում ներկայացված են դեպքում Ֆուրիեիշարքի հաշվման արդյունքները։ Ֆուրիեիգումարելիով մասնավորտասնորդական կարգ։ շարքը դանդաղ զուգամիտող շարք է. միլիոն6 ճշգրիտգումարն ապահովումէ Աղյուսակ 1. դեպքում Ֆուրիեի շարքի մասնավոր գումարներիԱղյուսակ 1.հաշվումՇարքիանդամներիթիվըՇարքի անդամներիՇարքի մասնավորարժեքներըգումարներըՍխալանքը,Աղյուսակ 2-ում ներկայացված է Ֆուրիեիհամապատասխանարդյունքները։ շղթայականկոտորակի շարքի գումարըհաշվմանմիջոցովՖուրիեի շարքի արժեքի հաշվումը համապատասխան շղթայականԱղյուսակ 2. կոտորակովՇղթայականկոտորակիգործակիցներիարժեքներըՄերձավորկոտորակներիարժեքներըՍխալանքը,ԿոտորակիօղակներիքանակըՇարքիանդամներիարժեքներըՀամապատասխան շղթայական կոտորակը թույլ է տալիս Ֆուրիեի շարքի արժեքը հաշվել շատ բարձր ճշտությամբ։ Մասնավորգումարների և համապատասխան շղթայական կոտորակի միջոցովՖուրիեի շարքի արժեքի հաշվման համեմատական արդյունքներնիսկապես տպավորիչ է. շղթայական կոտորակները 256 օղակի դեպքումտալիս են գրեթե 300 կարգի պակաս սխալանք, քան անմիջականմասնավոր գումարների միջոցով հաշվումը։ Այսպիսով, կարելի է գալ այն եզրակացության, որ Ֆուրիեիշարքերի զուգամիտության արագացումը լիովին կարող է կատարվելհամապատասխան շղթայական կոտորակների կառուցման մեթոդով,քանի որ բերված օրինակներից պարզ է դառնում, որ շղթայականկոտորակների ապարատն ունակ է տալ ավելի ու ավելի մեծճշգրտություն՝ փոքր սխալանքով։

Առօրյա կյանքում և գիտության այլ բնագավառներում շատ հաճախ հանդիպում ենք երևույթների, որոնցում առկա խորը մաթեմատիկական հիմքերի մասին դժվար է անգամ կռահել։ Այդպիսիք են մեր լսած երաժշտությունը, օրացույցը, որով առաջնորդվում ենք, մեխանիզմներում օգտագործվող ատամնանիվները և այլն։ Բերված ներկայացմանը։ Աշխատատանքն ամբողջությամբ նվիրված է թվերի տեսության բաժիններից մեկի՝ շղթայական կոտորակների մի քանի հետաքրքիր կիրառությունների շղթայական կոտորակների, նրանց մերձավոր կոտորակների, հատկությունների կիրառություններ ֆիզիկայի, աստղաֆիզիկայի, երաժշտության և այլ բնագավառներում։ Փոքր անդրադարձ է կատարված նաև շղթայական կոտորակների կիրառությանը մաթեմատիկական անալիզի՝ շարքերի զուգամիտության և մոտավոր արժեքների հաշվման գործընթացներում։

Հանքավայրերի որոնման և հետախուզման ժամանակ օգտակարէլեմենտների պարունակության որոնման գործում վերջերս սկսել ենավելիլայն կիրառել միջուկային երկրաֆիզիկական մեթոդները,մասնավորապես` ռենտգենառադիոմետրակական մեթոդը (ՌՌՄ)։ Այսմեթոդը, հիմնված լինելով առաջնային ռադիոակտիվ աղբյուրով որոշվողքիմիական անալիզիէլեմենտի ատոմների գրգռման և արդյունքում ստացված բնութագրիչռենտգենյան ճառագայթների գրանցման վրա և իր ճշտությամբ չզիջելովնմուշարկման ավանդականմեթոդներին,վերջիններիս գերազանցում է իր արագությամբ և էժանությամբ։ ՌՌՄ-իմյուս կարևոր առանձնահատկությունը չափումների իրականացմանհնարավորությունն է բնական տեղադրման պայմաններում` առանցնմուշները վերցնելու և մշակելու։ Ռենտգենառադիոմետրական մեթոդըբավականին լայն կիրառվել է Հայաստանի մի շարք հանքավայրերում(Ալավերդի, Շամլուղ, Արմանիս, Ղափան, Քաջարան, Հանքասար)բնական տեղադրման պայմաններում պղնձի, մոլիբդենի, ցինկի,կապարի նմուշարկման նպատակով, որի ընթացքում մշակվել,ճշգրտվել և լուծվել են մեթոդական և կիրառական տարաբնույթ հարցեր։ Երբ Հայաստանում մեթոդն արդեն իր զարգացման փուլն էր ապրում,հարևան Վրաստանում այն նոր սկսել էր կատարել իր առաջին քայլերը։ ՌՌՄ-ի փորձարկման և կիրառման աշխատանքներին աջակցելունպատակով Վրաստանիերկրաբանականվարչության Բոլնիսի երկրաֆիզիկական արշավախմբի հրավերով եղելենք Վրաստանի մի շարք հանքավայրերում։ Այդ համագործակցությանշրջանակներում իրականացված մեր առաջին աշխատանքներըկատարվել են Բոլնիսի շրջանի Պիտարետիի պղնձի հանքավայրում։ Այդհանքավայրում հետազոտական աշխատանքներն ուղեկցվում էինբովանցքի անցումով, որի հետագա աշխատանքները ճիշտ ևարդյունավետ կազմակերպելու համար խնդիր էր դրված օպերատիվկերպով կատարել պղնձի նմուշարկում։ Պարզ էր, որ այստեղ քիմիականանալիզ ներառող երկրաբանական նմուշարկման դանդաղ մեթոդըպետք է իր տեղը զիջեր ռենտգենառադիոմետրական արագ մեթոդին։ ՀանրապետությանՀանքատար գոտին, որտեղ իրականացվում էր «Կենտրոնական»բովանցքի հորատանցման աշխատանքները, հատում է վերին կավճիհրաբխածին շերտախմբին և ներկայացված է քվարցացված տուֆերով,տուֆափշրաքարերով, ալբիտոֆիրներով։ Քվարցիտանման ապարներիմոտ 250 մ լայնությամբ գոտին տարածվում է Խրամի գետի երկուափերով ավելի քան 1,5 կմ [1]։ Գոտու ապարները խիստ ճեղքավորվածեն, որտեղ տարբեր ուղղվածության ճեղքերը լցված են պիրիտի ևխալկոպիրիտի, ինչպես նաև շատ փոքր քանակության սֆալերիտի ևգալենիտի ներփակումներ պարունակող քվարցով։ Փոփոխված գոտուկենտրոնական մասում առանձնանում են շատ թե քիչ արտահայտվածերեք հանքային երակներ, որոնք ուսումնասիրված են հիմնականում «Կենտրոնական» հորանցքի միջոցով։ Հիմնական հանք կազմողմիներալներն են քվարցը, պիրիտը և խալկոպիրիտը։ Խալկոպիրիտըկաթնասպիտակավուն կվարցում առանձնանում է բավականաին խոշորհատիկների տեսքով և հանդիսանում է պղնձի հիմնական միներալը այդհանքավայրում։ է БРА-6բովանցքում«Կենտրոնական»ռենտգենառադիոմետրականմեթոդով փորձամեթոդական աշխատանքները նախնական էտապումիրականացվել են փորվածքի սկզբնական մասում, որտեղ մոտ 60 մետրհատվածում կատարված էր ակոսային նմուշարկում, և հայտնի էինքիմիական անալիզի տվյալները։ Չափումները կատարվել են փորվածքիպատերով` հանքային գոտիներին հատող ակոսների հետքերով։ Օգտագործվելորպես առաջնայինճառագայթման աղբյուր հանդիսացել է 10 մ Կյուրի ակտիվության 109Cdիզոտոպը։ համարօգտագործվել է CU-6P քսենոնային համեմատական հաշվիչը, որիէներգետիկ թույլատրելիությունը պղնձի բնութագրիչ ճառագայթմանէներգիայի տիրույթումչափումներնիրականացվել են ինվերսիոն զոնդով` 10 սմ քայլով։ Ինվերսիոն զոնդիկիրառությունը հնարավորություն է տվել չափման արդյունքների վրանվազեցնելուուսումնասիրվողմակերևույթի անհարթությունովպայմանավորված ազդեցությունը։ (8,05 կէՎ) կազմել է 15%։ ճառագայթներիԵրկրորդայինգրանցմանսարքը,որտեղինչպեսբնականԱյսպես,եղանակիՆմուշարկմանիրականացմաննաև տարաբնույթընտրությունըպայմանավորվում է նմուշարկվող միջավայրի նյութական կազմի,երկրաբանական կառուցվածքային, հանքայնացման տիպի և այլառանձնահատկություններով։ տեղադրմանպայմաններում հանքանյութերը ներկայանում են տարբեր չափեր ևձևեր,ունեցողներփակումների և երակների տեսքով, հետևաբար ռենտգենառադիոմետրական մեթոդի կիրառման համար այդպիսի միջավայրըհանդիսանում է խոշորահատիկ, տարակազմ։ Նման պայմաններումՌՌՄ-ը կիրառվում է չափման սպեկտրալ ինտենսիվության կամսպեկտրալ հարաբերության եղանակներով [2, 3]։ Բայց, հաշվի առնելովայն հանգամանքը, որ նմուշարկվող էլեմենտի` պղնձի անալիտիկ գծիտիրույթում բացակայում էին խանգարիչ էլեմենտների բնութագրիչ կամցրման ճառագայթներ, չափումներն իրականացրել ենք տեխնիկապեսավելի հեշտ և պարզ կիրառելի սպեկտրալ ինտենսիվության եղանակով։ բաշխվածություն«Կենտրոնական»սպեկտրալինտենսիվությանռենտգենառադիոմետրականնմուշարկման օրինակ է բերված նկ. 1-ում, որտեղ արդեն հայտնի էիներկրաբանական նմուշարկման տվյալները։ եղանակովբովանցքիպատերովԵրկրաբանական ակոսային նմուշարկման տվյալներով հայտնիտեղամասում իրականացված ռենտգենառադիոմետրական չափումներիտվյալների հիման վրա կառուցվել է էտալոնային կոր, որն օգտագործվելէընթացքում պղնձիպարունակության օպերատիվ որոշման համար։ Նշենք, որ նմանատիպհետագա աշխատանքներիհորանցմանՆկար 1. «Կենտրոնական» բովանցքում(Պիտարետի) պղնձիռենտգենառադիոմետրական նմուշարկման օրինակ, որտեղ նախօրոքհայտնի էին ակոսային նմուշարկման տվյալները.ա – ակոսի երկրաբանական ուրվանկարը, բ, գ – պղնձիպարունակությունը ակոսային և ռենտգենառադիոմետրականնմուշարկումով (%), 1 – անդեզիտ, 2 – տուֆափշրաքար, 3 –լիմոնիտացում, 4 – սերիցիտացում, 5 – հանքայնացված գոտի, 6 – պղնձիհանքակտորներ, 7 – պիրիտ (1) և խալկոպիրիտ (2). աշխատանքներ իրականացնելիս էտալոնային կորեր կառուցելուժամանակ սովորաբար համադրվում են ակոսային երկրաբանականնմուշարկման և ռենտգենառադիոմետրական չափումների մետրայինինտերվալների միջինացված արժեքները։ էրևերկրաբանականՍակայն մեր չափումների ժամանակ որոշ ինտերվալների համարստացվելռենտգենառադիոմետրականնմուշարկման տվյալների էական տարբերություն` պայմանավորվածհանքայնացման անհավասարաչափ բաշխվածությամբ և այն փաստով,որ երկրաբանական նմուշարկման է ենթարկվում ակոսից վերցվածզանգվածը, իսկ ռենտգենառադիոմետրական չափումները կատարվումեն ակոսի հատակի մակերևույթին։ Սա նշանակում է, որ իրար հետհամադրվում են, փաստորեն, երկու տարբեր ծավալների վրակատարված չափման արդյունքները, այսինքն՝ կարելի է փաստել, որբնակական տեղադրման պայմաններում ռենտգենառադիոմետրականնմուշարկումը երկրաբանականի նկատմամաբ համատեղված կամկցորդված է։ Նման դեպքերում էտալոնային կորեր կառուցելու համարճիշտ կլիներ ռենտգենառադիոմետրական չափումները նույն նշագծովկատարել երկու անգամ՝ մինչ ակոսով հանքանմուշի վերցնելը ևվերցնելուց հետո` ակոսի հատակով։ Քանի որ Պիտարետիիհանքավայրում այդ հնարավորությունն արդեն չունեինք, հուսալիէտալոնային կոր ստանալու համար մենք վարվել ենք հետևյալ կերպ։ Երկրաբանական նմուշարկման և ռենտգենառադիոմետրականչափումների արդյունքները համադրելու ժամանակ այդ պարամետրերըմիջինացրել ենք ոչ թե մետրային ինտերվալներով, այլ առանձինհանքայնացման գոտիներով, երակների խմբերով և եզրագծերով, իսկառանձին դեպքերում՝ պարզապես միջինացման ինտերվալներըմեծացնելով։ Այդ մոտեցմամբ կառուցված էտալոնային կորը ներկայացված է նկ. 2-ում։ Նկար 2. Պղնձի բնութագրիչ ճառագայթման ինտենսիվությանկախվածությունը նրա պարունակությունից (էտալոնային կոր)կորը՝Ունենալովէտալոնայինռենտգենառադիոմետրականմեթոդով նմուշարկումն իրականացրել ենք «Կենտրոնական» բովանցքիհորատանցման աշխատանքներին զուգահեռ։ Չափումները կատարվելեն կարճ (10 սմ) քայլերով, որոնք հնարավորություն են տվել փորվածքիպատերի նշագծված ուղղությամբ տվյալները ստանալ անընդհատ`դրանով իսկ ավելի հստակեցնելով հանքայնացման բաշխման ևտեղադրման առանձնահատկություններն ու օրինաչափությունները։ Չափման օրինակ է ներկայացված նկ. 3-ում, որտեղ պղնձիպարունակությունը մետրական ինտերվալով որոշվել է սկզբումռենտգենառադիոմետրական մեթոդով, այնուհետև ավելի ուշ ստացվածերկրաբանական ակոսային նմուշարկման տվյալները համեմատվել ենՌՌՄ-ի արդյունքների հետ։ Նկար«Կենտրոնական»բովանցքում ՌՌՄ-ովնմուշարկման օրինակ, որտեղ երկրաբանական նմուշարկումըկատարվել է ավելի ուշ (պայմանական նշանները նույնն են,ինչ նկ. 1-ում).ճշտությունը,նմուշարկմանՌենտգենառադիոմետրական մեթոդով ուսումնասիրվող էլեմենտի(մեր դեպքում` պղնձի) պարունակության քանակական որոշմանճշտգրտությունը գնահատելու համար սովորաբար այն համեմատում եներկրաբանական մեթոդով ստացված տյալների հետ` վերջիններսընդունելով որպես իրական ու ճիշտ։ Սակայն պետք է նկատել, որերկրաբանականորի թույլատրելիսահմանների մեջ փորձում են «տեղավորել» ՌՌՄ-ի տվյալները,տարածվում է երկրաբանական նմուշարկման միայն վերջին օղակի`քիմիական անալիզի տվյալների, այլ ոչ ամբողջ պրոցեսի վրա։ Պրոցեսնիր մեջ ներառում է նաև նմուշների վերցնում և մշակում, որոնք ունենիրենց երբեմն բավականին մեծ սխալները։ Եթե նույնիսկ նմուշներիվերցման և մշակման հետ կապված սխալները նվազեցվեն, միևնույն է,հանքայնացման փոփոխությամբ և անհամաչափ բաշխվածությամբպայմանավորված, երկրաբանական և ռենտգենառադիոմետրականնմուշարկման տվյալները իրարից ունենալու են շեղումներ։ Այդշեղումները առանձնապես զգալի են մետրական ինտերվալների համարստացված տվյալների համեմատության ժամանակ։ Նման դեպքերում,ինչպես նշվեց վերևում, պետք է մեծացնել համեմատման համարվերցված և միջինացված ինտերվալները։ Իսկ մեր կարծիքով ՌՌՄ-իհուսալիության գնահատման համար անհրաժեշտ է որպես չափանիշվերցնել ոչ թե որոշվող էլեմենտի միջին պարունակությունը, այլ երկուեղանակներով որոշված նրա գծային պաշարների համընկնումը [3]։ բովանցքումկատարված«Կենտրոնական»ռենտգենառադիոմետրական նմուշարկման ամբողջական տվյալների մշակմանարդյունքներըևմոտեցումների հավաստիությունը։ են առաջարկվողհաստատումմեթոդներիԱյսպես, ռենտգենառադիոմետրական մեթոդով ամբողջ բովանցքում նմուշարկված պղնձի պարունակության 2 մետր ինտերվալովմիջինացված տվյալներով որոշված միջին քառակուսային հարաբերական շեղումը կազմել է 13 %, իսկ գծային պաշարների համադրմանդեպքում` ընդամենը 6 %։ Ստացված տվյալները լիովին բավարարում են հետախուզականբնական տեղադրմանաշխատանքների կատարմանպայմաններում պղնձի պարունակության որոշման ճշտությանըներկայացված պահանջները, որոնք և հիմք են հանդիսացելՊիտարետիի հանքավայրում ՌՌՄ-ի հետագա կիրառմանը։

«Կենտրոնական» բովանցքի հանքանյութում պղնձի պարունակության որոշման նպատակով կիրառվել է ռենտգենառադիոմետրական մեթոդը (ՌՌՄ)։ Այստեղ չափումնփրը կատարվել են բովանցքի պատերի վրա հորատանցման աշխատանքներից անմիջապես հետո, որտեղ դեռևս չեն եղել երկրաբանական նմուշարկման տվյալները։ Ռենտգենառադիոմետրական մեթոդի տվյալների կիրառումը լեռնափորվածքային շարունակվող աշխատանքների ապահովել է կատարման բարձր արդյունավետությունը։ Հետագայում իրականացված երկրաբանական ակոսային նմուշարկման տվյալները հաստատել են ՌՌՄ-ի բարձր ճշտությունը։ Ընդ որում ՌՌՄ-ի հուսալիության գնահատման ժամանակ որպես հիմնական չափանիշ ընդունվել է ոչ թե որոշվող էլեմենտի միջին պարունակությունը, որը սովորաբար ընդունված է, այլ նրա գծային պաշարի համընկնելիությունը։

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ 18-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ.ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐԸ՝ ՎՐԱՑ-ՌՈՒՍԱԿԱՆՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ18-րդ դարի 20-ական թվականներին վրաց-ռուսական ռազմաքաղաքականհամագործակցությունը Ռուսաստանի՝ Արևելքում ակտիվ քաղաքականություն վարելու արդյունքն է։ 1722-23 թթ. Ռուսաստանի Կասպիական արշավանքն առաջին գործողություններից մեկն էր Արևելքում Ռուսաստանի դիրքերի ամրապնդման և ծովափնյա շրջաններին տիրանալու համար։ Մերձկասպյան շրջանները ցարականՌուսաստանի համար կարող էին հումքի աղբյուր դառնալ՝ առաջին հերթին մետաքսի,ապա՝ մեծ եկամուտների ապահովման տեսանկյունից։ Կասպյան շրջանների միացումը Ռուսաստանին հնարավորություն կընձեռեր Արևելքում ընդլայնել առևտրականկապերը։ Ռուսաստանը նպատակ ուներ շատ ավելի ամուր առևտրական կապերհաստատել Իրանի, Անդրկովկասի, Միջին Ասիայի, Հնդկաստանի հետ և դառնալմիջնորդ՝ Արևելքի և Եվրոպայի միջև իրականացվող տարանցիկ առևտրում [1]։ 17-րդ դարի վերջում Սեֆյանները տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամ էինապրում, բռնկվել էին աֆղանական ցեղերի ապստամբություններ։ Հաշվի առնելովԻրանում սկսված իրարանցումը և շահի՝ վրացական զինուժի վրա հենվելուցանկությունը՝ Վախթանգը 1712 թ. ժամանել էր Իրան՝ վրացական գահին հաստատվելու համար թույլատրություն ստանալու նպատակով։ Վախթանգը ձգտում էրազատվել նաև 1632 թ. վրաց տիրակալներին պարտադրված իսլամ ընդունելուպահանջից։ 1715 թ. Արտեմի Վոլինսկին նշանակվեց Իրանում Ռուսաստանի դեսպանև աստիճա-նաբար սկսվեց ռուս-վրացական մերձեցման ծրագրի իրագործումը։ Ռուսբանա-գնացին հանձնարարված էր կապ հաստատել Վախթանգ VI-ի հետ [2]։ Նրա ևՎոլինսկու միջև սկսվեցին ստվերային բանակցություններ, որի արդյունքում կնքվեցռուս-վրացական գաղտնի համաձայնագիրը։ Սակայն Քարթլիի թագավորականխորհրդի (Դարբազի) ոչ բոլոր անդամներն էին համակարծիք, որ նպաստավորպայման է ստեղծվել Վրաստանի ազատագրման համար։ Նրանք մտահոգված էին ևկարծիք հայտնեցին, որ մինչև ռուսական զորքերի ժամանումն այդ իրավիճակիցՎրաստանի թշնամիները կարող են օգտվել և երկրին մեծ վնասներ պատճառել։ Այդուհանդերձ, Վախթանգը և իր զինակիցները վճռական էին տրամադրվածՎրաստանն ազատագրելու հարցում և շարունակում էին գաղտնի բանակցել ՊետրոսԱռաջինի հետ։ 1722 թ. սկսվեց կայսր Պետրոս Մեծի Կասպիական արշավանքը։ Ըստ նախնական պայմանավորվածության՝ 1722 թ. օգոստոսին Վախթանգ VI-ի գլխավորածվրացական զինուժը և հայկական զորաջոկատները կուտակվեցին Գանձակում՝կատարելու Պետրոս Առաջինի հրահանգը. մտնել Շիրվան և միավորվել ռուսականդաշնակից զորքերի հետ։ Երբ ռուսները հասան Դերբենդ, Ռուսաստանի կայսրը,ինչպես հայտնի է, հանկարծակի կասեցրեց արշավանքը և վերադարձավ Աստրախան՝ վախենալով սրել ռուս-թուրքական հարաբերությունները։ Պետրոսը ցանկանումէր, որ Վախթանգ VI-ը հանձն առնի Ռուսաստանի և Իրանի միջև կայանալիքբանակցությունների միջնորդությունը։ 1722 թ. սեպտեմբերին Պետրոս 1-ինը Վրաստան ուղարկեց իր անձնական բանագնացին՝ զինվորական Իվան Տոլստոյին, հանձնարարությամբ՝ մշտապես գտնվել Վախթանգ VI-ի մոտ [3]։ Իրանական կողմը,ավաղ, այլևս չէր վստահում վրաց թագավորին։ Շահի կարգադրությամբ ՎախթանգVI-ը զրկվեց իշխանական բոլոր լիազորություններից։ Աֆղանների ավերիչ արշավանքները, որոնք Սեֆյանների պետությունը բերեցինանկման շեմին, գրավեցին Օսմանյան Թուրքիայի ուշադրությունը։ Օսմանականկառավարությունը պատեհ ժամանակ գտավ ամբողջ Այսրկովկասը և Պարսկաստանը բռնակցելու՝ իր վաղեմի մտադրություններն իրականացնելու համար։ 1723 թ.հունիսին թուրքական զորաբանակները ներխուժեցին Թբիլիսի։ Այս օրհասականվիճակում Վախթանգ VI-ը Պետրոս 1-ին խնդրում էր անհապաղ ռուսական զորքուղարկել Վրաստան։ Սակայն վրաց տիրակալի այդ խնդրանքին պատասխանեցին,թե քանի դեռ Կասպից ծովի ափերին չեն ամրապնդվել և Բաքուն չեն գրավել, անհնարին է օգնական զորք ուղարկել Վրաստան [3]։ Նվաճելով Արևելյան Վրաստանը՝ թուրքերը նպատակ ունեին Քարթլին ևԿախեթին դարձնել իրենց փաշայությունը։ թուրքական 12-ամյա լուծը (1723-35 թթ.,օսմալոբա) բացասական ազդեցություն ունեցավ Վրաստանի տնտեսական և քաղաքական կյանքի վրա [2]։ 1725-1726 թթ. փոխվեց Ռուսաստանի վերաբերմունքըՎրաստանի նկատմամբ։ Վերջինիս տիրակալների հետ Ռուսաստանը դարձյալ խուսափում էր բացահայտ բանակցություններ վարել։ Պատճառը 1724 թ. հուլիսի 12-ինԿոստանդնուպոլսում կնքված ռուս-թուրքական պայմանագիրն էր, որի համաձայնմերձկասպյան շրջանները Թուրքիան ճանաչում էր որպես Ռուսաստանի ազդեցության գոտի, ինչպես նաև հրաժարվում էր Իրանն ամբողջությամբ գրավելու մտադրությունից։ Ռուսաստանն էլ իր հերթին ճանաչում էր Վրաստանում, Հայաստանումև Հյուսիս-արևմտյան Իրանում Թուրքիայի գերակայությունը [4]։ Եթե Ռուսաստանըխուսափում էր վրացիների հետ հարաբերվել, ապա Վախթանգը և հավատարիմզինակիցները ոչ միայն չէին ուրացել դաշինքը, այլև մեկնեցին Ռուսաստան։ Հետագաշփումների ընթացքում, որոնք տեղի էին ունենում ծածուկ և չափազանց գաղտնի,պարզվեց, որ ռուսական արքունիքը ձգտում էր օգտագործել Վախթանգին՝ Իրանիշահ Թահմասպի հետ իր հարաբերությունները կարգավորելու նպատակով։ Այդնպատակով 1726 թ. օգոստոսին Վախթանգը ժամանեց Աստրախան։ Շուտով նրա ևշահի միջև նամակագրական կապ հաստատվեց։ Հանդիպման վայր ընտրվեց Ռեշտիմոտակայքում գտնվող Կուչ-Սպահանը։ Վրաց թագավորը մեկնեց Գիլան՝ Թահմասպի հետ բանակցություններ վարելու նպատակով։ Վախթանգը ձգտում էրքննարկման առարկա դարձնել նաև վրացական հարցը։ Հատկապես բարձրացվումէին Վրաստանի՝ թուրքական լծից ազատագրվելու և Վախթանգին՝ Քարթլիի գահիվերադարձնելու խնդիրները։ Սակայն բանակցությունները տապալվեցին՝ առանցորևէ դրական արդյունքի [2]։ Ռուսական կողմն առավել ձեռնտու համարեցպայմանագիր կնքել աֆղանների առաջնորդ Աշրաֆի հետ, ով փաստացի Իրանիտիրակալն էր։ 1728 թ. կնքված պայմանագրով Ռուսաստանը չափավորեց իրհավակնությունները։ Աշրաֆը, սակայն, ճանաչեց Ռուսաստանի իրավունքները Դերբենդից մինչև Ռեշտ ձգվող առափնյա տարածքների նկատմամբ։ 1729 թ. նոյեմբերինՍպահանի մոտ զորավար Նադիրը ջախջախեց Աշրաֆին։ 1730 թ. աֆղաններըվերջնականապես դուրս վռնդվեցին Իրանից։ 1730 թ. հունվարին Ռուսաստանումգահ բարձրացավ Աննա Իվանովնան։ Նրա կառավարությունը հետաքրքրություն չէրցուցաբերում մերձկասպյան տարածքների նկատմամբ և սկզբից ևեթ այդ տարածքներն Իրանին վերադարձ-նելու նպատակ ուներ։ 1730 թ. հոկտեմբերին Աննա Իվանովնան Թահմասպին հայտնում է իր որոշման մասին. դաշնագիր կնքել նրա հետ ևզիջել մերձկասպյան տարածքները մինչև Կուր գետը։ 1732 թ. Ռեշտում ռուս բանագնացներ Լևաշովը և Շաֆիրովը համաձայնագիր կնքեցին, ըստ որի՝ Իրանին վերադարձվեց Գիլանը՝ մեկ այլ պետության չզիջելու պայմանով [8]։ Ռուսական կողմը,սակայն, դարձյալ օժանդակ չեղավ Վախթանգին։ Արդյունքում նա զրկվեց իր տիրույթներից [9]։ Ռուսները, փաստորեն, չնայած տարածաշրջանի ժողովուրդների ջանքերին՝չդիմեցին վճռական քայլերի՝ թուրք նվաճողների լծից ազատագրելու համար։ Փոխարենը ձգտեցին ամրապնդել Ռուսաստանի դիրքերն Այսրկովկասին կից Կասպից ծովի առափնյա շրջանում, բայցևայնուամենայնիվ, նրանց չհաջողվեց երկարգերիշխել այդ տարածքներում։ Ռուս-իրանական վերջնական պայմանագիր կնքվեց 1735 թ. մարտի 10-ինԳանձակում [5]։ Ռուսաստանն Իրանին վերադարձրեց մերձկասպյան բոլոր տարածքները։ Իրանը, որը Ռուսաստանին ճանաչում էր հավերժական բարեկամ, պարտավորվեց այդ տարածքները չզիջել որևէ այլ պետության։ Իրանական կողմը խոստանում էր սեպարատ պայմանագիր չկնքել Թուրքիայի հետ [2]։ Այսինքն՝ Ռուսաստանիիրական նպատակն էր Իրանին իր կողմը գրավել և դաշինք կապել թուրքերի դեմ։ Այդպատճառով էլ նա զիջեց իր դիրքերն Այսրկովկասում։ Արևելյան Վրաստանում,հետևաբար, թուրք նվաճողներին փոխարինեցին իրանցիները։ Նադիրի օրոք իրենցերկրում 1735-47 թթ. իրանական տիրապետության վերահաստատումը վրացիներնանվանեցին ղզլբաշոբայի ժամանակաշրջան [2]։ 1735 թ. մայիսին Վախթանգը հաստատվեց Աստրախանում և Աննա Իվանովնային տեղեկացրեց, որ այլևս չի մեկնի Իրան՝ բանակցություններ վարելունպատակով։ Նա վրացական գործերով զբաղվել հանձնարարեց իր որդուն՝ Բակարին։ Վախթանգը մահացավ 1737 թվականին։ 1736 թ. Իրանի գահին բազմեց Նադիր շահը։ Նա նպատակ ուներ Այսրկովկասում դառնալու միակ իշխող ուժը և 1741-42 թթ. արշավեց Դաղստան։ Սակայնլեռնականները կոտորեցին Նադիրի զորքի մեծ մասը [6, 7]։ Նադիրը ստիպված էրփոխել իր վերաբերմունքը Վրաստանի նկատմամբ։ Սկսեց աջակցել Քարթլիիկառավարիչ Թեյմուրազին և գնաց որոշ զիջումների։ 1744 թ. Թեյմուրազն իրենհռչակեց Քարթլիի արքա, իսկ Հերակլին՝ Կախեթիի։ Նադրիը թույլ տվեց Թեյմուրազ2-ին թագադրվել քրիստոնեական ծեսով Սվետիցխովելի մայր տաճարում։ Դա առաջին դեպքն էր 1632 թ. հետո։ Թեյմուրազը վերահաստատեց Քարթլիի գերակայությունը Լոռի-Տաշիրում, որը զավթել էր բորչալու քոչվոր ցեղը Շահ Աբասի օրոք 17-րդդարում։ Այսպիսով՝ 18-րդ դարի 20-ական թթ. վրաց տիրակալ Վախթանգ 6-րդըկատարեց ճակատագրական քայլ. Ռուսաստանի հետ դաշինք ստեղծվեց։ Թշնամաբար տրամադրված թե՛ Թուրքիան, թե՛ Իրանը հակազդող քայլեր էին իրականացնում՝ խոչընդոտելով Վախթանգի արտաքին քաղաքական ցանկացած ձեռնարկում՝ Վրաստանի նկատմամբ որդեգրելով բիրտ դիրքորոշում։ Նա թուրք-իրանականնվաճողներից ազատագրվելու նպատակով հույսը կապում էր Ռուսաստանի հետ՝համարելով ամենաիրական դաշնակից։ Սակայն այդ պատրանքները չարդարացանև Վախթանգի արտաքին քաղաքականությունը ձախողվեց, քանի որ վերջինս մեծհավատ էր տածում և կուրորեն վստահում էր Ռուսաստանի բոլոր սին խոստումներին։ Չնայած բազմիցս ստացած մերժումներին և անհաջող բանակցություններին՝այնուամենայնիվ, Վախթանգը չփոխեց իր կողմնորոշումն ու արտաքին քաղաքականվեկտորը։ Ռուսական կայսրության՝ 1722 թ. կազմակերպած Կասպիական արշավանքը պայմանավորված էր Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական և տնտեսականհետաքրքրություններով։ Հետևաբար, Ռուսաստանն իր հիմանական նպատակըհամարում էր ոչ թե Վրաստանի ազատագրումը, այլ սեփական գերիշխանության ևազդեցության հաստատումը։ Վրաստանը լոկ կցորդ էր և օժանդակող միջոց՝ այդծրագրերի իրագործման համար։ Ռուսաստանը երբեք չէր բախվի իր ախոյանների՝Թուրքիայի և Իրանի հետ՝ առանց որևէ շահի պայքարելով վրաց ժողովրդի ազատագրության համար։ Այդուհանդերձ, տվյալ պատմափուլում տեղի ունեցած իրադարձություններից վրացիները չկարողացան քաղաքական ճիշտ դասեր քաղել, ինչըկործանարար եղավ վրացական պետականության համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[3] Մարտիրոսյան Վ. Մ., Հայ և վրաց ժողովուրդների համագործակցություննազատագրական պայքարում (XVIII դարի 20-ական թթ.), Երևան, 1971, էջ 92-3, 132։ кавказской политики России-Вестник Адыгейского университета, Серия 1։ Регионоведение։ философия, история, социология, юриспруденция, политология, культуроՍարգսյան ՏաթևիկՎՐԱՍՏԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ 18-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ.ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐԸ՝ ՎՐԱՑ-ՌՈՒՍԱԿԱՆՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ Կասպիական արշավանք, Վախթանգ VI, ռուսամետ կողմնորոշում,վրաց-ռուսական հարաբերություններ, օսմալոբա, ղզլբաշոբա։

Հոդվածի նպատակն է լուսաբանել 18-րդ դարի առաջին կեսին վրաց-ռուսական հարաբերություններում առաջ եկած հիմնական մարտահրավերները։ Հոդվածն անդրադառնում է վրաց տիրակալ Վախթանգ VI-ի արտաքին քաղաքականության՝ հետաքրքրություն շարժող որոշ մութ և ստվերային կողմերին։ Վրաց վերնախավի ներկայացուցիչները լուրջ պահանջների առջև էին կանգնած. վարել ճկուն քաղաքականություն՝ սեփական հայրենիքի անվտանգությունն ու միասնականությունն ապահովելու համար։ Այս համատեքստում իր ուրույն հետքը թողած Վախթանգ VI-ի ռուսամետ քաղաքականությունը, սակայն, դատապարտված էր ձախողման, քանի որ հենվում էր Պետրոս I-ի՝ լոկ սին խոստումների վրա, հետևաբար, չուներ իրական հեռանկար և ժամանակավրեպ էր։

Ժամանակակից տնտեսագիտականհետազոտությունները հիմնված են, վերջին հաշվով, հասարակությանպահանջմունքների անսահմանափակության և դրանց բավարարմանհնարավորությունների սահմանափակության հիմնադրույթների վրա։ Այս առումով մարդկության համար առաջնահերթ լուծում պահանջողխնդիր է դարձել այն, որ անհրաժեշտ է վերաիմաստավորել արժեքայինհամակարգը և փոխել տնտեսական մտածելակերպն ու գործելակերպը։ Հակառակ դեպքում մարդկությունն ապագայում կարող է հայտնվելփակուղու առջև։ Նմանօրինակ կանխատեսումը սովորաբար հիմնավորվում էայնպիսի գերակա հիմնախնդիրների առկայությամբ, ինչպիսիք են՝աննախադեպ ժողովրդագրական պայթյունը, միշարք բնականռեսուրսների գրեթե սպառումը, էկոլոգիական հավասարակշռությանանցանկալի խախտումը և այլն։ Վերոնշյալ խնդիրներիցնշված աշխատանքումուսումնասիրվելևհասարակությանկենսապարբերաշրջանների փուլերը՝ տանելով համապատասխանզուգահեռներ, որոնք հատկապես նկատելի են սոցիալ-տնտեսականվերարտադրության առումով։ ելնելով՝ենանհատի21-րդ դարում տնտեսագետների կողմիցլայնորեն սկսել էշրջանառվել «նոր տնտեսություն» հասկացությունը [1]։ Նեղ իմաստով՝ «նոր տնտեսությունն» իրենից ներկայացնում էտնտեսության այն հատվածը, որը ներառում է բարձր տեխնոլոգիականճյուղերը՝ նոր տեխնոլոգիաները, ինչպես նաև տեղեկատվական ևհեռահաղորդակցության տեխնոլոգիաները։ Իսկ լայն իմաստով՝ «նորտնտեսության» տակ հասկացվում է նոր տեխնոլոգիաների հիման վրաձևավորված այնպիսի մակրոտնտեսական միջավայրը, որն ինչպեսհիմնական սկզբունքների գործառնության, այնպես էլ հետագազարգացմանորակապեստարբերվում է «հին տնտեսությունից»։ հնարավորությունների տեսանկյունիցՆերկայումս ավելի, քան երբևէ, նոր հնչեղություն է ստանում այնգաղափարը, որ հասարակական կյանքի բոլոր բնագավառներիփոխկապակցված կայուն առաջընթացը պայմանավորված է ոչ միայննյութական արտադրությանընդհանրապես տնտեսականզարգացման մակարդակով, այլ նաև մարդու ազատ և համակողմանիզարգացման համար անհրաժեշտ պայմանների առկայությամբ։ կամԻնչպես հայտնի է, տնտեսական զարգացումն անհամեմատ ավելիլայնիմաստ հասկացություն է, քան տնտեսական աճը։ Տնտեսականզարգացումը հիմնվում է տնտեսական աճի վրա՝ ներառելով բաշխման ևկառուցվածքային այնպիսի փոփոխություններ, որոնք ենթադրում ենմարդկանց կենսամակարդակի բարելավում։ Մասնավորապես, մեկ շնչիհաշվով ՀՆԱ-ի աճը, որը հանգեցնում է բնակչության կենսամակարդակիբարձրացմանը, հիմնականում կապվում է ոչ միայն տնտեսական աճի,այլ նաև տնտեսական զարգացման հետ։ Երբ երկրի ՀՆԱ-ն ավելի արագ է աճում, քան նրա բնակչությունը,ապա ավելանում է նաև մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի մեծությունը։ Որպեսկանոն՝ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճն իր հերթին որակավորում էկենսամակարդակի այլ, առավել լայնիմաստ ցուցանիշներ, ինչպիսիք ենկյանքի տևողությունը, գրագիտությունն ու առողջությունը [2]։ Եթե տնտեսագիտության հին դասական ուղղության առաջիններկայացուցիչները տնտեսական աճի ևբարձրեկամուտների ապահովման գլխավոր գրավականը համարում էիներկրի բնական կապիտալը, ապա տնտեսագիտության համեմատաբարարդիական տեսություններում աճի հարցում արդեն ավելի քիչ տեղ էհատկացվում բնական կապիտալի պաշարին, բայց դրա փոխարենշեշտը դրվում է ֆիզիկական կապիտալի կուտակման վրա։ բնակչությանորպեսԺամանակակիցտեսություններումտնտեսականզարգացման գլխավոր դերակատար շեշտադրվում է մարդկայինկապիտալը։ Ըստ էության՝ մարդկային կապիտալը ներառում է մարդուգիտելիքների, հմտությունների և ունակությունների ամբողջությունը,որոնք նպաստում են նրա աշխատանքի արտադրողականության աճին։ Մարդկային կապիտալը բաղկացած է ձեռք բերված գիտելիքներից,հմտություններից, շարժառիթներից և էներգիայից, որոնցով օժտված ենմարդիկ, և որոնք որոշակի ժամանակաշրջանում կարող ենօգտագործվել ապրանքներծառայություններ արտադրելունպատակով [3]։ ևԻնչպես ցույց են տվել հետազոտությունները, այսօր տնտեսականաճն ինչպես քանակական, այնպես էլ որակական առումներով մեծապեսկախված է մարդկային ռեսուրսներից։ Ներկայումս գրեթե համընդունելիէ դարձել այն մոտեցումը, որ ներդրումները մարդկային կապիտալում,այնծախսումներնառողջության պահպանման համար, ներդրումները կրթության,մասնագիտական ուսուցման համար և այլն, կայուն տնտեսական աճիառավել կարևոր աղբյուր են։ է՝ աշխատանքայինընդլայնումը,ներուժիԳիտատեխնիկական առաջընթացի պայմաններում մարդկայինկապիտալի՝ որպես սոցիալ-տնտեսական զարգացման գլխավորգործոնի, աճող դերը հրամայական անհրաժեշտություն է դարձնումտնտեսության կողմնորոշումը դեպի մարդը, իսկ սոցիալականզարգացման կողմնորոշումը՝ դեպի տնտեսությունը [4]։ ևհասարակությանԲուն խնդրո առարկայի բնույթը զգալիորեն կարող է հստակեցվելկենսապարբերաշրջանների միջևանհատիհիմնավորելու պարագայում։ Այդզուգահեռներ տանելուզուգահեռները հատկապես նկատելի են հենց սոցիալ-տնտեսականվերարտադրության առումով։ ևԻնչպեսմիասնականամբողջություն, այնպես էլ առանձին անհատը՝ որպես սոցիալականհասարակությունը՝որպեսմեկէակ, իրենց կենսաէվոլյուցիայի ընթացքում անցնում են զարգացմանմիևնույն փուլերը.  ծնունդ, մանկություն, պատանեկություն, երիտասարդություն, հասունություն, ծերություն, մահ։ Տարբերենմիայնզարգացմանմասշտաբներնինչպեսժամանակային, այնպես էլ ծավալային առումներով։ որպեսկանոն,շրջանը,սկսվումՄարդն իր զարգացման նախնական շրջանում հարմարվում էշրջակա միջավայրին՝ հանդես գալով որպես սպառող։ Կյանքի առավել«արտադրողական»էերիտասարդությունից, երբ նա գիտակցաբար ստանձնում է ակտիվարտադրողի դերը թե՛ ֆիզիոլոգիական՝ վերարտադրության, թե՛տնտեսական՝ եկամտի ստացման առումով, իհարկե, չդադարելովհանդես գալ նաև որպես սպառող։ Ընդ որում՝ ժամանակի ընթացքում՝հասունության փուլում, հարստության ստեղծման տնտեսականգործառույթը գերակշռում է կենսաբանական վերարտադրությանգործառույթի նկատմամբ։ Կյանքի վերջին՝ ծերության շրջանում,անհատը հիմնականում սպառում է իր կամ ուրիշների ստեղծածհարստությունը։ Դժվար չէ նկատել, որ մանկության և ծերության փուլերում մարդուպահանջմունքներն այս կամ այն պատճառով հարաբերականորենսահմանափակ են։ Ինչ վերաբերումբավարարմանհնարավորություններին, ապա մանկության շրջանում մարդը դեռևսչունի կամ չի գիտակցում այդ հնարավորությունները, իսկ ծերությանժամանակաշրջանում այդ գործընթացն էապես բարդանում է։ է դրանցԱյսպիսով, տիպական անհատի դիրքերից, պահանջմունքներիանսահմանափակության և հնարավորությունների սահմանափակության հիմնախնդիրը գործնականում հանդես է գալիս նրա կյանքիառավել ակտիվ՝ երիտասարդության շրջանում։ Հասունության ևհատկապես ծերության փուլերում հիմնախնդրի բովանդակություննէապես փոխվում է կամ դառնում է նվազ կարևոր։ Զարգացման նման ներքին տրամաբանությունն առկա է նաևհասարակության մասշտաբով։ Այսպես, մարդկային հասարակության առաջացումից հետոհարյուր հազարավոր տարիներ տիրապետող է եղելյուրացնողտնտեսությունը, իսկ հասարակության կազմն էապես չի փոխվել ո՛չքանակապես, ո՛չ էլ որակապես։ կյանքիկազմակերպմանԸնդլայված վերարտադրությամբ տնտեսությանզարգացմանշրջանում, որը շարունակվում է և մեր ժամանակներում, անկախհասարակականսոցիալ-տնտեսականկոնկրետ ձևից, տեղ են գտնում երիտասարդության վիճակին բնորոշմիտումներ. աճում է երկրագնդի բնակչության թիվը, համեմատաբարավելի արագորեն մեծանում է հարստությունը։ Եվ այնուամենայնիվ,հենց այս փուլում է սրվում ռեսուրսների սահմանափակությանհիմնախնդիրը։ Հասարակության հասունության շրջանում բնակչությանաճը դանդաղում է, բայց հարստությունը շարունակում է աճել։ Ծերության շրջանում, որպես կանոն, երկուսի աճն էլ դադարում է.հասարակությունն աստիճանաբար նվազող հնարավորություններովհոգում է միայն իր գոյապահպանության պահանջմունքները։ Ինչպես առանձին անհատների, այնպեսէլ առանձինքաղաքակրթությունների կենսապարբերաշրջանը, անշուշտ, կարող էշեղվել դեպքերի նման ընթացքից։ Սակայն այստեղ, ինչպես ևամենուրեք, բացառությունները սոսկ հաստատում են ընդհանուրօրինաչափությունը։ վերոնշյալենմիշարքմարդկայինհասարակությունըԵզրահանգում։ Այսպիսով,դատողություններիցհանգում ենք այն եզրակացության, որ զարգացման ժամանակակիցփուլումիրերիտասարդության շրջանում, որին մեծ հաշվով դեռևս չի սպառնումկործանումը ծերության պատճառով։ Այդուհանդերձ, հասկանալի է, որառկասպառնալիքներ՝պայմանավորված տարբեր օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով ևհանգամանքներով։ Մարդկությանն սպառնացող վերահաս վտանգներիվերաբերյալ հնչեցվող ահազանգերը թերևս վերաբերում են արդիհասարակության ընթացիկ հիմնախնդիրների մատնանշմանը, իսկդրանց լուծումը հնարավոր է միայն բոլոր ժողովուրդների և երկրներիհամատեղ ջանքերով՝ գլոբալացման և մարդկային զարգացմանճանապարհով։ մարտահրավերներգտնվումէևорганической эволюции։

Հոդվածում ներկայացվել է ռեսուրսների սահմանափակության հիմնախնդիրը։ Քանի որ ռեսուրսները սահմանափակ են, իսկ պահանջմունքները՝ անսահմանափակ, ապա յուրաքանչյուր անհատ օպտիմալ որոշումներ և առավելագույնս ձգտում արդյունավետ միջոցները։ Այս տեսանկյունից քննարկվել են անհատի և հասարակության զարգացման փուլերը դրանց օրգանական էվոլյուցիայի գործընթացում՝ ծնունդ, մանկություն, պատանեկություն, երիտասարդություն, հասունություն, ծերություն, մահ։

ԿԱԼԱՆԱՎՈՐՈՒՄԸ՝ ՈՐՊԵՍ ԽԱՓԱՆՄԱՆ ՄԻՋՈՑ` ԸՍՏ ՀՀ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՂ ԵՎ ՆՈՐ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻՀՀ սահմանադրությամբ և այլ օրենքներով ամրագրված` մարդու և քաղաքացու իրավունքներըերբեմն կարող են սահմանափակվել` պայմանավորված քրեական դատավարության խնդիրների իրականացմամբ։ Այսպես, օրինակ, անձի իրավունքները էապես սահմանափակվում են օրենքով նախատեսված դատավարական հարկադրանքի միջոցների կիրառմամբ։ Դատավարական հարկադրանքիմիջոցները քրեական դատավարության սուբյեկտների ոչ իրավաչափ գործողությունների հարկադրական խափանմանն ու նախազգուշացմանն ուղղված` օրենքով նախատեսված այն միջոցներն են, որոնքքրեադատավարական ոլորտում կիրառվում են դրա համար լիազորված պետական մարմինների ևպաշտոնատար անձանց կողմից համապատասխան հիմքերի առկայության դեպքում ու կարգով, դատավարական բոլոր երաշխիքների պահպանմամբ և նպատակ են հետապնդում ապահովել քրեականդատավարության խնդիրների իրականացումն ու գործով ճշմարտության բացահայտումը1։ Ցանկացածդատավարական հարկադրանքի միջոց քրեադատավարական հարաբերության սուբյեկտին պարտադրում է կատարել օրենքների պահանջները և գործել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգին համապատասխան։ Դատավարական հարկադրանքի միջոցների համակարգի շրջանակում առանձին խումբ են կազմում խափանման միջոցները։ Սրանց առանձնահատկությունը այն է, որ դրանք բավականին երկարժամանակով են սահմանափակում կասկածյալի և մեղադրյալի անձնական ազատությունը և ըստայդմ` պահանջում են օրենսդրական մանրամասն ու անհակասական կարգավորում։ Խափանման միջոցներին է նվիրված ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ գլուխն ամբողջությամբ, որտեղբացահայտվում են խափանման միջոցների հասկացությունն ու տեսակները։ Մասնավորապես՝ քրեական դատավարության օրենսգրքի 134-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` «խափանման միջոցներըհարկադրանքի միջոցներ են, որոնք կիրառվում են կասկածյալի կամ մեղադրյալի նկատմամբ քրեականգործով վարույթի ընթացքում նրանց ոչ պատշաճ վարքագիծը կանխելու և դատավճռի կատարումըապահովելու նպատակով»։ Այսինքն, խափանման միջոցները ուղղված են կասկածյալի և մեղադրյալիհանցավոր գործունեության խափանմանը, ինչպես նաև քրեական դատավարությանը նրանց պատշաճմասնակցությունն ապահովելուն։ Խափանման միջոցների համակարգում կալանավորումը եղել է և մնում է ամենախիստը։ ՀՀ գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի 137 հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` կալանավորումնօրենքով նախատեսված տեղերում և պայմաններում անձին կալանքի տակ պահելն է։ Իսկ 135-րդ հոդվածը սահմանում է կալանավորման հիմքերը. կալանավորումը և դրա այլընտրանքային խափանմանմիջոցը մեղադրյալի նկատմամբ կարող են կիրառվել միայն այնպիսի հանցագործության համար, որիհամար նախատեսվող ազատազրկման ձևով պատժի առավելագույն ժամկետը մեկ տարուց ավելի է,կամ բավարար հիմքեր կան ենթադրելու, որ մեղադրյալը կարող է 1) թաքնվել քրեական վարույթնիրականացնող մարմնից, 2) խոչընդոտել մինչդատական վարույթում կամ դատարանում գործի քննությանը` քրեական դատավարությանը մասնակցող անձանց վրա անօրինական ազդեցություն գործադրելու, գործի համար նշանակություն ունեցող նյութերը թաքցնելու կամ կեղծելու, քրեական վարույթնիրականացնող մարմնի կանչով առանց հարգելի պատճառների չներկայանալու կամ այլ ճանապարհով, 3) կատարել քրեական օրենքով չթույլատրված արարք, 4) խուսափել քրեական պատասխանատվությունից և նշանակված պատիժը կրելուց, 5) խոչընդոտել դատարանի դատավճռի կատարմանը։ Լինելով խափանման ամենախիստ միջոցը` կալանավորումը առավելագույն չափով սահմանափակում է անձի սահմանադրական իրավունքներն ու ազատությունները, այդ թվում այնպիսի կարևորիրավունք, ինչպիսին է ազատության և անձեռնմխելիության իրավունքը, ուստի այն պետք է ունենաբացառիկ բնույթ։ 1 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարություն, ընդհանուր մաս, դասագիրք բուհերի համար, Երևան, 2006,ԵՊՀ հրատարակչություն էջ 342։ Այսպես, մարդու ազատությունը` որպես բարձրագույն արժեք, երաշխավորված է թե՛ ներպետական օրենսդրությամբ, թե՛ միջազգային պայմանագրերով։ Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատության և անձեռնմխելիության իրավունք։ Մարդուն կարելի է ազատությունից զրկել օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով։ Ոչ ոք չի կարող քրեական գործով կալանավորվել, ենթարկվել դատավարական հարկադրանքի այլ միջոցների, ինչպես նաև իրավունքների ու ազատությունների այլ սահմանափակումների, այլ կերպ, քան օրենքով սահմանված հիմքերով և կարգով։ Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին Եվրոպականկոնվենցիայից (այսուհետ` Եվրոպական կոնվենցիա) և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ` ՄԻԵԴ) նախադեպային որոշումներից ակնհայտ է դառնում, որ ազգային դատականմարմինները պարտավոր են հաշվի առնել բոլոր հանգամանքները, որոնք անհրաժեշտ են պարզելուհամար, թե կա արդյոք հասարակական շահ, համապատասխան ու բավարար պատճառ, որը, հաշվիառնելով անմեղության կանխավարկածը, արդարացնում է նահանջը անձի ազատության իրավունքիհարգումից։ Անձին ազատությունից զրկելու համար անհրաժեշտ հիմքերը պետք է հիմնավորված լինենկոնկրետ փաստացի նյութերով, տվյալներով։ Մասնավորապես՝ ՄԻԵԴ-ը սահմանել է. «իրավաչափ էայն մտավախությունը, որ մեղադրյալը կխոչընդոտի մեղադրանքի կողմի գործունեությանը։ Դատարանը պետք է սա հաստատի՝ իբրև իրավաչափ մտահոգություն, որն առկա է հատկապես տվյալ մեղադրյալի դեպքում, այլ ոչ թե անորոշ և վերացական» (Քլութն ընդդեմ Բելգիայի գործով), «Գործով ճշմարտությունը բացահայտելու ընթացքին միջամտության վտանգի (մինչդատական վարույթում գործիքննությանը խոչընդոտելու) հնարավորությունը չպետք է ընդունել վերացականորեն, պետք է գոյություն ունենան դա հաստատող կոնկրետ փաստացի հանգամանքներ, որ ազատազրկված անձը կարողէ օգտվել դրանցից» (Տրզասկան ընդդեմ Լեհաստանի), «Պետք է հիմնավորված ռիսկ լինի, որ մեղադրյալն ազատ արձակվելու դեպքում կձեռնարկի այնպիսի քայլեր, որոնք կխոչընդոտեն արդարադատության իրականացմանը» (Վեմհոֆն ընդդեմ Գերմանիայի), «Կրկին հանցագործություն կատարելուվտանգը պետք է ռեալ լինի տվյալ մեղադրյալի դեպքում» (Րինգեյզենն ընդդեմ Ավստրիայի)։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր հերթին 30.08.2007 կայացված ՎԲ-132/07 նախադեպային որոշմանմեջ նշել է. «...կալանավորման կիրառման հիմքերն ունեն կանխատեսական, մոտավոր բնույթ, քանի որենթադրում են ապագային վերաբերող իրադարձություններ։ Ընդ որում, այդ կանխատեսվող գործողություններն անհրաժեշտ է հիմնավորել քրեական գործով ձեռք բերված որոշակի նյութերով, որով էլ վերջին հաշվով որոշվում է կալանավորման կիրառման հիմնավորվածությունը»։ Մեղադրյալի հավանական գործողությունների մասին հետևությունները պետք է հիմնված լինենգործի նյութերից բխող ողջամիտ կասկածների կամ ենթադրությունների վրա։ Դա նշանակում է, որկալանավորման կիրառման հիմքում բոլոր դեպքերում պետք է դրվեն որոշ փաստական տվյալներ։ Նույն նախադեպային որոշման մեջ Վճռաբեկ դատարանը նշել է. «Կալանավորումը քրեական գործի քննության ընթացքում կիրառվող խափանման միջոցներից ամենախիստն է։ Այն պետք է ընտրվիմիայն այն ժամանակ, երբ խափանման մյուս միջոցները քրեական գործի վարույթի ընթացքում չեն կարող ապահովել անձի պատշաճ վարքագիծը։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսդրությունը սահմանել է կալանավորման կիրառման օրինականությունն ու հիմնավորվածությունն ապահովող մի շարքերաշխիքներ, որոնց մեջ առաջին հերթին կարևորվում ու առանձնանում են կալանավորման հիմքերը։ Դրանք օրենքով նախատեսված այն հանգամանքներն են, որոնք հաստատվում են ապացույցների որոշակի ամբողջությամբ և հնարավորություն են տալիս հիմնավորված ենթադրություններ անել այն մասին, որ անձը, կալանքի տակ չգտնվելով, կարող Է դրսևորել ոչ պատշաճ վարքագիծ և խոչընդոտելքրեական դատավարության խնդիրների իրականացմանը»։ Կալանավորման վերաբերյալ ՄԻԵԴ-ի և ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումների, ներպետականօրենսդրության և Եվրոպական կոնվենցիայի դրույթների վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ անձիազատության և անձնական անձեռնմխելիության իրավունքը, մարդու այլ հիմնական իրավունքներիհետ մեկտեղ, անօտարելի և բարձրագույն արժեք է։ Հետևաբար առավել զգուշավոր պետք է լինելնշված իրավունքի սահմանափակման իրավաչափության հարցը որոշելիս և պետք է բացառապեսելնել մարդու իրավունքները հարգելու, մարդու իրավունքների սահմանափակման միջոցով հիմնականիրավունքը բովանդակազրկելու անթույլատրելիության սկզբունքներից1։ Դեռևս նախորդ դարի սկզբներին Ն. Պոլյանսկին նշում էր. «այն հարցը, թե ինչպիսի խափանմանմիջոցներ կարող են կիրառվել, ինչ պայմաններում են դրանք թույլատրելի, և ինչից է կախված դրանցընտրությունը, քրեական դատավարության կարևորագույն հարցերից են։ Հեշտ է պատկերացնել, թեինչ վտանգի է ենթարկվում քաղաքացու անձնական ազատությունը, երբ օրենսդրության մեջ չկա այդ1 Տե՛ս Մադոյան Ա., Որպես խափանման միջոց կալանավորման կիրառումը ՀՀ-ում՝ համապատասխանությունը ՀՀ վճռաբեկդատարանի և ՄԻԵԴ նախադեպային որոշումներին, ՀՀ փաստաբանների պալատի երիտասարդական խորհրդի ամսագիր,Հոդվածների ժողովածու թիվ 3, դեկտեմբեր 2014 թ.։ հարցի պատասխանը»1։ Այս մոտեցումը արդիական է նաև ներկայումս։ Հետևաբար, օրենքում դրանցկիրառման օրինականությունն ու հիմնավորվածությունն ապահովող անհրաժեշտ պայմաններստեղծելն անձի իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության կարևորագույն ու առաջնայինպահանջն է։ Ներկայումս ՀՀ-ում իրականացվող դատաիրավական բարեփոխումները կոչված են ապահովելուողջ իրավական համակարգի և մասնավորապես՝ քրեական արդարադատության ժողովրդավարացումը, անձի իրավունքների արդյունավետ պաշտպանությունը։ Անվիճելի է, որ իրավական պետությանկարևոր հատկանիշներից է պետական հարկադրանքի սահմանափակումը միայն այն դեպքերով, երբայն իրոք անհրաժեշտ է հասարակության և այլ անձանց շահերի պաշտպանության համար։ Հարկադրանքի միջոցների կարգավորման հիմքում ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգըրքի նախագծով (այսուհետ՝ նաև Նախագիծ) ընկած է անձի ազատության իրավունքի երաշխավորմանհստակ օրենսդրական մեխանիզմների ստեղծման անհրաժեշտությունը։ Ելնելով դատավարականհարկադրանքի միջոցների կիրառումը մարդու իրավունքների պաշտպանության միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելու հանգամանքից` հիմնովին փոփոխության է ենթարկվել խափանման միջոցների և մասնավորապես կալանավորման ինստիտուտը։ Այսպես, Նախագծով առաջին անգամ որպես սկզբունք ամրագրվել է, որ կալանավորումը քրեական դատավարությունում մեղադրյալի պատշաճ վարքագիծն ապահովող ծայրահեղ խափանման միջոց է և կարող է կիրառվել միայն այն դեպքում, երբ անձի պատշաճ վարքագիծը չի կարող երաշխավորվել հարկադրանքի այլ միջոցներով։ Այսինքն՝ յուրաքանչյուր դեպքում քրեական հետապնդում իրականացնող մարմինները կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելուց առաջ պարտավոր ենքննարկման առարկա դարձնել անձին ազատությունից զրկելու հետ չկապված կամ նրա ազատությունը հնարավորինս քիչ սահմանափակող խափանման միջոց կիրառելու նպատակահարմարությանհարցը։ Միայն այն դեպքերում, երբ տվյալ խափանման միջոցներն ի զորու չեն ապահովելու վարույթինորմալ ընթացքը և դատավարության կոնկրետ մասնակցի պատշաճ վարքագիծը, կբարձրանա վերջինիս նկատմանբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու հարցը։ Նման մոտեցումըբխում է ՄԻԵԴ-ի նախադեպային պրակտիկայից։ Վերջինս Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածիխախտում է արձանագրել միայն այն բանի համար, որ իշխանությունները դիմումատուի նկատմամբկալանավորում են կիրառել առանց երբևէ քննարկման առարկա դարձնելու համեմատաբար ավելիմեղմ խափանման միջոց կիրառելով նրա ներկայությունն ապահովելու հնարավորության հարցը։ Նախագծով նաև հստակեցվել են կալանավորման հիմքերն ու պայմանները։ Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի գ կետը սահմանում է անձին ազատությունից զրկելու հիմքերիսպառիչ ցանկը, ըստ որի` անձի օրինական կալանավորումը կամ ձերբակալումը իրավաչափ է՝ իրավախախտում կատարած լինելու հիմնավոր կասկածի առկայության դեպքում նրան իրավասու օրինականմարմնին ներկայացնելու նպատակով կամ երբ դա հիմնավոր կերպով անհրաժեշտ է համարվում նրակողմից հանցագործության կատարումը կամ այն կատարելուց հետո նրա փախուստը կանխելու համար։ Սրա հիման վրա ՀՀ սահմանադրության 16-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է. «Յուրաքանչյուր ոք ունի անձնական ազատության և անձեռնմխելիության իրավունք։ Մարդուն կարելի է ազատությունից զրկել օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով»։ Նույն հոդվածի 3-րդ և 4-րդ մասերը սահմանում են, որ քրեական դատավարության շրջանակներում կալանավորում կիրառելը թույլատրվում է՝1) օրենքով սահմանված որոշակի պարտականությունների կատարումն ապահովելու նպատակով, 2)առկա է հանցագործություն կատարած լինելու հիմնավոր կասկած, կամ 3) երբ դա անհրաժեշտ է անձիկողմից հանցագործության կատարումը կամ այն կատարելուց հետո նրա փախուստը կանխելու նպատակով։ Իրավաբանական գրականության մեջ անդրադառնալով ՀՀ սահմանադրության 16-րդ հոդվածիվերլուծությանը` մասնավորապես նշվում է. «Մարդու անձնական ազատության և անձեռնմխելիությանիրավունքի կարևորագույն երաշխիքը Սահմանադրությունը համարում է օրենքը, որով պետք է սահմանվեն և որին համապատասխան պետք է իրականացվեն մարդուն ազատությունից զրկելու դեպքերը և ընթացակարգը։ Սակայն պատմական փորձը ցույց է տվել, որ օրենքը ևս կարող է լինել իրավախախտ, այսինքն` օրենքով կարող են անհիմն ընդարձակվել ազատությունից զրկելու դեպքերը։ Որպեսզի կանխի նման ոչ իրավական օրենքի ընդունումը և կիրառումը` Սահմանադրությունը փակ շրջանակով թվարկում է այն դեպքերը, որոնց հիման վրա օրենքը կարող է նախատեսել ազատությունիցզրկում։ Հիմքերի սպառիչ շրջանակը և հստակ իրավական ձևակերպումները բացառում են դրանց տարածական մեկնաբանությունը»2։ 1 Տե՛ս Полянский Н., Уголовный процесс. Уголовный суд, его устройство и деятельность, Москва, 1911, էջ 136։ 2 Տե՛ս ՀՀ սահմանադրության մեկնաբանություններ, ընդ. խմբ.` Գ. Հարությունյանի Ա. Վաղարշյանի, Երևան, 2010, Էջ 190։ Ըստ ՄԻԵԴ-ի նախադեպային իրավունքի` նախքան մեղադրական դատավճիռը անձին ազատությունից զրկելը հիմնավորված կհամարվի միայն այն դեպքերում, երբ առկա է հավանականություն, որմեղադրյալը կխուսափի քննությունից1, կխոչընդոտի արդարադատության իրականացմանը2, կկատարի նոր հանցանք3, կամ անձի ազատության մեջ մնալը կհանգեցնի հասարակական անկարգության4։ Հ. Ղուկասյանի կարծիքով` գործող ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը, այնուամենայնիվ,կալանքի կիրառման հիմքերի նախատեսման հարցում անհրաժեշտ հետևողականություն չի դրսևորել5։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանված խափանման միջոցների, այդ թվում կալանքի կիրառման հիմքերից առնվազն երկուսը (խոչընդոտել մինչդատական վարույթում կամ դատարանում գործի քննությանը` քրեական դատավարությանը մասնակցող անձանց վրա անօրինական ազդեցություն գործադրելու, գործի համար նշանակություն ունեցող նյութերըթաքցնելու կամ կեղծելու, քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի կանչով առանց հարգելի պատճառների չներկայանալու կամ այլ ճանապարհով և խոչընդոտել դատարանի դատավճռի կատարումը)դուրս են ՀՀ սահմանադրության մեջ և Եվրոպական կոնվենցիայում նշված հիմքերի շրջանակից, որոնքսպառիչ թվարկում են անձին ազատությունից զրկելու հիմքերը և ենթակա չեն տարածական մեկնաբանման, այսինքն` Սահմանադրությանը և Կոնվենցիային հակասող են, ուստի այդ հիմքերով չեն կարող կիրառվել կալանավորումներ։ Փաստորեն, գործող օրենսգրքի կալանավորում կիրառելու հիմքերըչեն բխում ՀՀ սահմանադրության 16-րդ հոդվածից և Եվրոպական Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածից։ Ի տարբերություն գործող օրենսգրքի` քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծովսահմանված կալանավորման հիմքերի սպառիչ ցանկը լիովին համապատասխանում է Կոնվենցիայի 5րդ հոդվածում նշված պայմաններին։ Մասնավորապես՝ Նախագծի 116-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` խափանման միջոցը կարող է կիրառվել, եթե դա անհրաժեշտ է` 1) մեղադրյալի փախուստըկանխելու համար, 2) մեղադրյալի կողմից հանցանք կատարելը կանխելու համար, 3) մեղադրյալի կողմից իր վրա օրենքով կամ դատարանի որոշմամբ դրված պարտականությունների կատարումն ապահովելու համար։ Անհրաժեշտ է նշել նաև, որ գործող քրեական դատավարության օրենսգիրքը խափանման միջոցների կիրառման հիմքերի առումով ևս մեկ բացթողում է պարունակում։ Անհասկանալի է թե ինչու ենայդ հիմքերը վերաբերում բոլոր խափանման միջոցներին։ Թե՛ Եվրոպական կոնվենցիան, թե՛ Սահմանադրությունը նշված հիմքերը սահմանում են անձի ազատության և անձեռնմխելիության իրավունքիերաշխավորման համար, սակայն կալանավորումից բացի որևէ այլ խափանման միջոց չի սահմանափակում անձի ազատության իրավունքը, ուստի, նույն հիմքերը այլ խափանման միջոցներին վերագրելու դեպքում կառաջանան դրանց կիրառման էական սահմանափակումներ։ Ստացվում է, որ այլ խափանման միջոցների կիրառումն ուղղակիորեն կախվածության մեջ է դրվում կալանավորումից, այսինքն՝ եթե առկա են այդ հիմքերը, ապա, բնականաբար, քննարկվում է կալանավորման հարցը, այնուհետև այլ խափանման միջոցներից մեկի կիրառման հարցը։ Հարկ է նկատել, որ ոչ բոլոր խափանման միջոցները կարող են կիրառվել քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասում նշված հիմքերով։ Օրինակ` դժվար է պատկերացնել, որստորագրություն չհեռանալու մասին կարող է կիրառվել քրեական օրենքով չթույլատրված արարքներիկատարումը կամ քրեական վարույթն իրականացնող մարմնից թաքնվելը կանխելու համար կամ,ասենք, գրավը կիրառվել հանցագործությունների կատարումը կանխելու համար։ Կարծում ենք, որ յուրաքանչյուր խափանման միջոց պետք է կիրառվի ինքնուրույն` որևէ այլ միջոցի կիրառումից անկախ,իհարկե, բացառությամբ կալանքի, որի կիրառումն ըստ Նախագծի՝ թույլատրվում է միայն այն դեպքում, երբ այլ միջոցներով հնարավոր չէ հասնել խափանման միջոցների կիրառման նպատակներին։ Այս հարցը, կարծեք, իր կարգավորումն է գտել քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագըծում, որի 116-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` նույն հոդվածի 2-րդ մասում նշված հանգամանքների հիմնավորում չի պահանջվում` 1) օրենսգրքով նախատեսված առանձին այլընտրանքային խափանման միջոցներ կիրառելու դեպքում, 2) ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության մեջ մեղադրվող անձի սկզբնական կալանքի կամ այլընտրանքային խափանման միջոցի կիրառման դեպքում։ Վերոգրյալից պարզ է դառնում նաև, որ Նախագծով սահմանված կարգավորման համաձայն հանցագործության ծանրությունը բավարար է անձին սկզբնական կալանավորելու համար։ Նկատենք, որայս մոտեցումը տեսության մեջ միանշանակորեն չի ընդունվում։ Տեսաբանների մի մասը կողմն է նման1 Տե՛ս “Stögmüller v. Austria”, 10 November 1969, § 15, Series A no. 9։ 2 Տե՛ս “Wemhoff v. Germany”, 27 June 1968, § 14, Series A no. 7։ 3 Տե՛ս “Matznetter v. Austria”, 10 November 1969, § 9, Series A no. 10։ 4 Տե՛ս “Letellier v. France”, 26 June 1991, §51, Series A no. 207։ 5 Տե՛ս Ղուկասյան Հ., Ազատության իրավունքի ապահովման միջազգային և ներպետական երաշխիքները (համեմատական վերլուծություն), ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի հիմնադրման 75-ամյակին նվիրված գիտաժողովի նյութերի ժողովածու,Երևան, 2008, էջ 246-247։ կարգավորմանը, իսկ մյուսների կարծիքով՝ այն անընդունելի է։ Չհամաձայնելով այն մոտեցմանը, որկալանք կիրառելու համար հանցանքի ծանրությունը բավարար է` տեսության մեջ տարբեր փաստերեն բերվում այն հերքելու համար։ Յու. Մելնիկովի կարծիքով` կալանքի կիրառումը միայն հանցանքի ծանրությամբ պայմանավորելու դեպքում այն կորցնում է իր պրևենտիվ դերը և ձեռք բերում պատժիչ բնույթ. անձը կալանավորվումէ ոչ թե այն բանի համար, որ կանխվի նրա ոչ պատշաճ վարքագիծը, արդարադատության իրականացումը խոչընդոտելը, այլ այն, որ մեղադրվում է ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործություն կատարելու համար1։ Յու. Ստեցովսկին էլ այն կարծիքին է, որ միայն հանցագործության վտանգավորության հիմքով կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելը հակասում է Եվրոպական կոնվենցիայի 5րդ հոդվածի պահանջին, որը թույլատրում է կալանավորում կամ ձերբակալում կիրառել միայն հետևյալ երկու դեպքերում` 1) իրավախախտում կատարած լինելու հիմնավոր կասկածի առկայության դեպքում` նրան իրավասու մարմնին ներկայացնելու նպատակով, 2) երբ դա հիմնավոր կերպով անհրաժեշտ է համարվում նրա կողմից հանցագործության կատարումը կամ այն կատարելուց հետո նրա փախուստը կանխելու համար2։ Այնուամենայնիվ, հանցագործության ծանրությունը, որպես կալանավորման հիմք դիտարկելուգաղափարն ունի իր կողմնակիցները։ Հ. Ղուկասյանը, վերլուծելով Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի գ) կետի բովանդակությունը, նշում է, որ պետության միջազգային պարտավորությաններն ամենևին չեն խոչընդոտում,որ կատարված հանցագործության ծանրության աստիճանը կալանավորման կիրառման ինքնուրույնհիմք հանդիսանա։ Հեղինակի կարծիքով` չի կարելի ժխտել այն հանգամանքը, որ մեղադրյալին մեղսագրվող հանրորեն վտանգավոր արարքն ու դրա կատարման հանգամանքները կարող են վկայել անձի հասարակական մեծ վտանգավորության մասին։ Եթե անձը մեղադրվում է (բնականաբար, բավարար ապացույցների համակցության պայմաններում) քաղաքացիների և առհասարակ՝ հասարակականանվտանգության դեմ ուղղված մի շարք ծանր հանցագործություններ կատարելու նպատակով հանցավոր կազմակերպություն (խմբավորում) ստեղծելու մեջ ահաբեկչություն, բանդիտիզմ և այլն), ապանման փաստն ինքնին հիմքեր է տալիս ենթադրել, որ մեղադրյալը մնալով ազատության մեջ, կարող էշարունակել իր հանցավոր գործունեությունը, թաքնվել գործի քննությունը վարող իրավասու մարմիններից կամ օգտագործել հնարավոր բոլոր միջոցները գործի քննությանը հակազդելու համար։ Եվրոպական կոնվենցիայի դրույթները (մասնավորապես՝ 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի գ) ենթակետը) չպետք էկիրառվեն կամ մեկնաբանվեն այնպես, որ ավելորդ դժվարություններ ստեղծեն կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի գործընթացում պետության կողմից արդյունավետ միջոցներ օգտագործելու համար։ Միաժամանակ, վերը նշված ծանր հանցագործությունների դեպքում կալանավորում կիրառելու չափանիշները չպետք է ինքնաբերաբար տարածվեն հանրորեն վտանգավոր այլ արարքներիվրա։ Միայն արարքի ծանրության հիմքով կալանավորում կիրառելու դեպքում պետք է անվերապահորեն պահպանվեն խափանման այս միջոցի օրինականությունն ու հիմնավորվածությունը ապահովողբոլոր երաշխիքները (պետք է ակնհայտ լինի տվյալ անձի առնչությունը հանցագործությանը, ապահովվի կալանավորման օրինականության և հիմնավորվածության դատական ստուգում և այլն)3։ Ի. Պետրուխինը, վերլուծելով կալանավորման կիրառման հիմքերը, գտնում է որ ինքնին հանցանքի ծանրությունը և սպառնացող պատժի լրջությունը կարող են անձին դրդել թաքնվելու կամ ճշմարտությունը բացահայտելուն խոչընդոտելու4։ Այսինքն՝ հեղինակի կարծիքով հանցանքի ծանրություննարդեն իսկ ներառում է մեղադրյալի ոչ պատշաճ վարքագիծ դրսևորելու հնարավորության ռիսկը։ Նկատենք, որ միջազգային իրավունքում արդեն իսկ ուղղակիորեն ամրագրված է, որ նախնականկալանքի համար միայն այդ հիմքը բավարար է, իսկ շարունակական կալանքի համար դա պայմաններից միայն մեկն է։ Այսպես, Եվրոպական խորհրդի նախարարների կոմիտեի 1980 թ. հունիսի 27-ի«Մինչև դատը կալանավորելու մասին» R (80) 11 հանձնարարականի 4-րդ կետը սահմանում է` բացառիկ դեպքերում մինչև դատը կալանավորումը կարող է արդարացվել, եթե խոսքը վերաբերում էառանձնապես ծանր հանցագործություններին։ Այս մոտեցումն արտահայտվել է նաև Եվրոպական դատարանի պրակտիկայում։ Մասնավորապես՝ ՄԻԵԴ-ը «Պանչենկոն ընդդեմ Ռուսաստանի» գործով որոշման մեջ նշում է, որ ՄԻԵԴ-ը թույլատրում է, որ կասկածն այն մասին, թե դիմողը կատարել է ծանր հանցագործություն, կարող է նախնականխափանման միջոց կիրառելու հիմք ծառայել։ Սակայն, ՄԻԵԴ-ը միաժամանակ գտնում է, որ մեղադ1 Տե՛ս Мельников В., Обеспечение прав граждан в ходе досудебного производства. Москва, 2006, էջ 223։ 2 Տե՛ս Стецовский Ю., Право на свободу и личную неприкосновенность, нормы и действительность. Москва, 2000, էջ 167։ 3 Տե՛ս Ղուկասյան Հ., Կալանավորման կիրառման հիմքերն ու դատավարական կարգն՝ ըստ ՀՀ քրեական դատավարությանօրենսգրքի, ԵՊՀ իրավաբանական ֆակուլտետի 70-ամյակին նվիրված գիտական աշխատանքների ժողովածու, Երևան, 2003,էջ 214-217։ 4 Տե՛ս Петрухин И., Неприкосновенность личности и предупреждение в уголовном процессе. Москва, 1989, էջ 107։ րանքի ծանրությունը ինքնին չի կարող արդարացում հանդիսանալ անձին երկարաժամկետ կալանավորելու համար։ Դատարանի այս դիրքորոշումից հետևում է, որ քննության նախնական փուլում անձիննախնական կալանքի վերցնելու համար բավարար է համարվում միայն հանցանքի ծանրությունը, սակայն այն չի կարող բավարար լինել հետագա կամ երկարաժամկետ կալանավորման համար։ Հարկ ենք համարում նշել նաև, որ հանցագործության ծանրությունը և սպառնացող պատժիխստությունը, որպես խափանման միջոց կալանավորման կիրառման հիմք, նախատեսված են նաև արտասահմանյան շատ երկրների մասնավորապես՝ Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Ավստրիայի, Բելառուսի,Ուկրաինայի քրեական դատավարության օրենսգրքերում։ Այսպիսով, նախնական և կարճաժամկետ կալանքի դեպքում միայն հանցագործության ծանրությունը հիմք ընդունելը իրավաչափ է և չի հակասում միջազգային չափանիշներին։ Անհրաժեշտ ենք համարում նշել նաև, որ ՀՀ գործող քրեական դատավարության օրենսգիրքըտարբերակում չի դնում կալանքի կիրառման և դրա ժամկետի երկարաձգման հիմքերի մեջ։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասում թվարկված հիմքերը հավասարապեսկիրառվում են ինչպես առաջին անգամ կալանքի կիրառման, այնպես էլ այն երկարացնելու դեպքում։ Այլ կերպ ասած` ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը կալանքի ժամկետի երկարացումը կանոնակարգող նորմ չի պարունակում1։ Մինչդեռ նախագիծը տարանջատում է սկզբնական կալանքի և արդեն իսկ կիրառված կալանքի ժամկետի երկարացման հիմքերը։ Մասնավորապես, Նախագծի 118-րդհոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ «Կալանքի ժամկետը երկարացնելիս` դատարանի առջև անհրաժեշտէ հիմնավորել նաև վարույթի համար նշանակություն ունեցող հանգամանքները բացահայտելու նպատակով վարույթն իրականացնող մարմնի կողմից գործադրված պատշաճ ջանասիրությունը (due diligence), ինչպես նաև տվյալ մեղադրյալի նկատմամբ քրեական հետապնդումը շարունակելու անհրաժեշտությունը»։ Նման կարգավորումը համահունչ է ՄԻԵԴ-ի ձևավորած պրակտիկային։ Վերջինս իրբազմաթիվ, այդ թվում` ՀՀ դեմ կայացված մի քանի վճիռներում հստակ տարբերակում է սկզբնականկալանքի կիրառման և կալանքի ժամկետը երկարաձգելու հիմքերը2։ Այսպիսով, ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգրքի և նոր օրենսգրքի նախագծի համեմատական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ, ի տարբերություն գործող քրեական դատավարությանօրենսգրքի, Նախագիծը սահմանել է գործուն երաշխիքների համակարգ` ուղղված խափանման միջոցների կամայական կիրառման դեպքերի սահմանափակմանը։ Հարկադրանքի միջոցների օրենսդրականկարգավորումները համապատասխանեցվել են ՀՀ սահմանադրությանը և Մարդու իրավունքներիԵվրոպական կոնվենցիային ու դրա հիման վրա ձևավորված իրավական պրակտիկային։ Հովհաննես ՀովհաննիսյանԿԱԼԱՆԱՎՈՐՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԽԱՓԱՆՄԱՆ ՄԻՋՈՑ` ԸՍՏ ՀՀ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՂ ԵՎ ՆՈՐ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻԲանալի բառեր՝ կալանավորում, խափանման միջոց, դատավարական հարկադրանքի միջոցներ, ։

Հոդվածում քննարկվում են ՀՀ քրեական դատավարության գործող և նոր օրենսգրքի նախագծով նախատեսված` կալանավորման ինստիտուտի կարգավորման առանձնահատկությունները, դրա կիրառման իրավաչափությունը, հիմքերն ու պայմանները։ Ներկայացվում են Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայով նախատեսված մարդուն ազատությունից զրկելու հիմքերը, կալանավորման վերաբերյալ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկան, և վերլուծվում է գործող օրենսգրքով և Նախագծով նախատեսված կարգավորումների համապատասխանությունը դրանց։ Քննարկվում է նաև կալանավորման հիմքերի համապատասխանությունը ՀՀ սահմանադրությանը։ Առանձին ուշադրություն է դարձվում հանցանքի ծանրությունը կալանավորման հիմք դիտարկելու խնդրին։

NG-ՀԻԴՐՕՔՍԻ-ՆՈՐ-L-ԱՐԳԻՆԻՆԻ ՀԱԿԱՈՒՌՈՒՑՔԱՅԻՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ 7․12-ԴԻՄԵԹԻԼԲԵՆԶԱՆՏՐԱՑԵՆՈՎ ԽԹԱՆՎԱԾ ԱՌՆԵՏՆԵՐԻ ԿՐԾՔԱԳԵՂՁԻՔԱՂՑԿԵՂԻ ՓՈՐՁԱՐԱՐԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼՈՒՄ Վաղուց արդեն հայտնի է, որ չարորակ նորագոյացությունների առաջացումը ևզարգացումն ուղեկցվում են մետաբոլիկ մի շարք փոփոխություններով, որոնքնպաստավոր պայմաններ են ստեղծում ուռուցքային բջիջների աճի համար։ Ուստիկատարվում է մետաբոլիկ մի շարք ուղիների մանրակրկիտ ուսումնասիրություննորմայում և պաթոլոգիայում, որը հնարավորություն կտա պատկերացում կազմելքաղցկեղի զարգացմանը նպաստող գործոնների և մեխանիզմների մասին։ Այստեսանկյունից շատ կարևոր միացություն է արգինին ամինաթթուն, որի մետաբոլիզմնուռուցքների զարգացման ժամանակ որոշակի փոփոխությունների է ենթարկվում [12]։ Արգինազի նկատմամբ հետաքրքրությունը վերջին տարիներին ավելի է մեծացել,քանի որ մի շարք հետազոտություններ փաստում են, որ արգինազ ֆերմենտիակտիվությունը բարձրանում է տարբեր տեսակի քաղցկեղների, մասնավորապես՝կրծքագեղձի քաղցկեղի ժամանակ [2, 3, 11]։ Վերջին տասնամյակների հետազոտությունները հաղորդում են, որ արգինազը գրավիչ թիրախ է քաղցկեղի բուժմանհամար, իսկ արգինազի արգելակումը կարող է քաղցկեղի բուժման խոստումնալիցմիջոց լինել։ Տարբերում են արգինազի բնական և սինթետիկ արգելակիչներ։ Առավելմեծ հետաքրքրության է արժանի NG-հիդրօքսի-նոր-L-արգինինը (nor-NOHA), որըարգինազի հզոր արգելակիչ է։ Հետազոտությունները, որոնք իրականացվել ենվերջին տարիների ընթացքում, համոզիչ կերպով ցույց են տվել արգինազիկարևորագույն դերն ուռուցքի իմունոկենսաբանությունում[4, 9]։ Ներկայումսբացահայտվել է պոլիամինների (սպերմին, սպերմիդին, պուտրեսցին) քանակությանկտրուկ աճ չարորակ նորագոյացությունների ժամանակ [2, 5]։ Պոլիամինները փոքրմոլեկուլային զանգվածով ալիֆատիկ ամիններ են, որոնք առաջանում են L-արգինինիկատաբոլիզմում։ Արգինազ ֆերմենտը կատալիզում է L-արգինինի հիդրոլիզը Lօրնիթինի և միզանյութի։ Արգինազային ռեակցիայի արդյունքում առաջացած Lօրնիթինից օրնիթին դեկարբօքսիլազ ֆերմենտի միջոցով սինթեզվում են պոլիամինները [6, 10]։ Պոլիամինները տարածված են էուկարիոտիկ բոլոր բջիջներում և միշարք պրոկարիոտներում։ Սույն աշխատանքի նպատակն էր ուսումնասիրել արգի(պոլիամինների կենսասինթեզի առաջնային ֆերմենտ) արգելակիչ NGնազիհիդրօքսի-նոր-L-արգինինի(nor-NOHA) հակաուռուցքային ազդեցությունը 7․12դիմեթիլբենզանտրացենով (ԴՄԲԱ) խթանված առնետների կրծքագեղձի քաղցկեղիփորձարարական մոդելում, ինչպես նաև հետազոտել պոլիամինների քանակականփոփոխություններն առնետի արյան պլազմայում 7․12-դիմեթիլբենզանտրացենիներարկումից հետո 5-րդ և 13-րդ շաբաթվա ընթացքում հետազոտական բոլորխմբերում։ Նյութեր և մեթոդներ։ Կենդանիներ. Հետազոտության օբյեկտ են ծառայել 8շաբաթական, 90-120 գ Wistar ցեղատեսակի 35 էգ առնետներ։ Ուսումնասիրություններն իրականացվել են բիոէթիկայի հանձնաժողովի կանոններին համապատասխան։ Կատարվել է առնետների բաժանում 5 տարբեր խմբի՝ յուրաքանչյուր խմբում 7առնետ՝ ստուգիչ, ֆիզ. լուծույթ-ստուգիչ, ԴՄԲԱ ստուգիչ, nor-NOHA ստուգիչ ևԴՄԲԱ+nor-NOHA։ Կրծքագեղձի քաղցկեղի խթանումն իրականացվել է 1 մլ 20 մգ7․12-դիմեթիլբենզանտրացենի (ԴՄԲԱ) (լուծված ձիթապտղի ձեթում) մեկանգամյաներստամոքսային ներարկմամբ` ներարկիչ-զոնդի օգնությամբ՝ էգ առնետների 45-60օրական հասակում։ Արգելակիչը՝ NG-հիդրօքսի-նոր-L-արգինինը (nor-NOHA), լուծվելէ ֆիզիոլոգիական լուծույթում։ Այս արգելակիչի ներորովայնային ներարկումըկատարվել է 3 մգ/կգ/օր (nor-NOHA), 5 շաբաթ կիրառմամբ` 12 ներարկում, յուրաքանչյուր 3-րդ օրը՝ առնետի 55-65 օրականից սկսած, ԴՄԲԱ-ի ներստամոքսայիններարկումից անմիջապես հետո։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ ԴՄԲԱ-իներարկումից 13 շաբաթ անց արյան պլազմայում պուտրեսցինի, սպերմիդինի ևսպերմինի գումարային քանակությունը ստուգիչ խմբերի համեմատ ԴՄԲԱ-ստուգիչխմբում աճում է 11.5 %-ով։ ԴՄԲԱ+nor-NOHA փորձարարական խմբի առնետներիարյան պլազմայի պոլիամինների գումարային քանակությունը ԴՄԲԱ-ստուգիչ խմբիհամեմատ նվազում է 26.2 %-ով։ ԴՄԲԱ ազդեցությունից 13 շաբաթ անց ԴՄԲԱստուգիչ խմբի առնետների կրծքագեղձերում հյուսվածքաախտաբանական վերլուծությունը (1-3 ուռուցքներ, 0.2-0.5 սմ) վկայում է ինվազիվ ներծորանային և բլթակայինքաղցկեղների զարգացման մասին։ ԴՄԲԱ+nor-NOHA խմբի առնետների մոտ (0-1ուռուցք, 0.1-0.2 սմ) նույն ժամանակահատվածում նկատվում է միայն բլթակայինկարցինոմա in situ։ Ռեակտիվներ. Փորձի ընթացքում օգտագործվել է HClO4, դենսիլքլորիդ, պրոլին,էթիլացետատ, քրոմատոգրաֆիկ թիթեղիկներ, քլորոֆորմ/տրիէթիլամին շարժունֆազ։ Նշված նյութերը գնվել են «Sigma-Aldrich Chemie GmbH» ընկերությունից։ Առնետի կրծքագեղձերի նրբասեղ ասպիրացիոն բիոպսիս. Հյուսվածքներինմուշառումն իրականացվել է համապատասխան Զբինդենի մեթոդի` կրծքագեղձիհամար կատարելով որոշ փոփոխություններ [14]։ Հյուսվածքապաթոլոգիական հետազոտություն. Հետազոտվող հյուսվածքները ներկվել են հեմատոքսիլին և էոզին ներկանյութերով (Sigma-Aldrich Co. Ltd,HEMATOXYLIN STAINS, Procedure No. GHS)։ Ներկված հյուսվածքներն ուսամնասիրվել են օպտիկական մանրադիտակով և նկարահանվել են։ Հյուսվածքապաթոլոգիական, միկորոսկոպիկ հետազոտությունները և ուռուցքի տիպը որոշվել է համաձայն ոչ վաղ հրատարակված հոդվածների [1, 7]։ Պոլիամինների ԴԷՆՍԻԼացում և նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիա. Կիրառվել էՄորգանի մեթոդը որոշ մոդիֆիկացիաներով [8]։ Արդյունքների մշակում Statistica 10 (StatSoft) ծրագրով. Ստացված արդյունքները ներկայացված են միջին±ստանդարտ շեղում (M±SD) արժեքներով։ Մշակվել էStatistica 10 ծրագրի օգնությամբ։ Արդյունքները վերլուծվել են Student t-test-ի (singlesample) միջոցով։ Արդյունքներ և քննարկում. Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել NGհիդրօքսի-նոր-L-արգինինի(Նկար 1) հակաուռուցքային ազդեցությունը  7․12դիմեթիլ-բենզանտրացենով (Նկար 2) խթանված առնետի կրծքագեղձի քաղցկեղիփորձարա-րական մոդելում` արգելակելով արգինազի ակտիվությունը։ Նկար 1. Կրծքագեղձի քաղցկեղի խթանումն իրականացվել է 1 մլ 20 մգ 7․12դիմեթիլբենզանտրացենի (ԴՄԲԱ) (լուծված ձիթապտղի ձեթում) մեկանգամյաներստամոքսային ներարկմամբ` ներարկիչ-զոնդի օգնությամբ՝ էգ առնետների 45-60օրական հասակում։ Նկար 2. Արգելակիչը՝ NG-հիդրօքսի-նոր-L-արգինինը (nor-NOHA) լուծվել է ֆիզիոլոգիականլուծույթում։ Այս արգելակիչի ներորովայնային ներարկումը կատարվել է 3 մգ/կգ/օր (norNOHA), 5 շաբաթ կիրառմամբ` 12 ներարկում, յուրաքանչյուր 3-րդ օրը՝ առնետի 55-65օրականից սկսած։ Փորձնական աշխատանքի ընթացքում իրականացվել է պոլիամիններիքանակական փոփոխության ուսումնասիրություն առնետների արյան պլազմայում ԴՄԲԱ-իներարկումից հետո 5-րդ (արգելակչով բուժման ավարտ) և 13-րդ (առաջին ուռուցքիգոյացում) շաբաթվա ընթացքում հետազոտական բոլոր խմբերում։ Պոլիամիններիքանակական (նմոլ/մլ արյուն) փոփոխություններն առնետների կրծքագեղձի քաղցկեղիժամանակ ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Աղյուսակ 1. Պոլիամինների քանակական փոփոխություններն առնետների արյանպլազմայում փորձարարական բոլոր խմբերում ԴՄԲԱ-ի ներակումից 5 և 13 (x) շաբաթ անց(յուրաքանչյուր պոլիամինի որոշման կրկնությունների թիվը 3, առնետի տարիք = x+8, n=7,Փորձարարական ԴՄԲԱ-ի ներարկմանը հաջորդած խումբՍտուգիչՖիզ. լուծույթԴՄԲԱ ստուգիչnor-NOHA ստուգիչԴՄԲԱ+nor-NOHAՍտուգիչՖիզ. լուծույթԴՄԲԱ ստուգիչnor-NOHA ստուգիչԴՄԲԱ+nor-NOHAՍտուգիչՖիզ. լուծույթԴՄԲԱ ստուգիչnor-NOHA ստուգիչԴՄԲԱ+nor-NOHAշաբաթների քանակըՊոլիամին նմոլ/1մլ արյունՊուտրեսցինՍպերմիդինՍպերմինԴՄԲԱ+nor-NOHA փորձարարական խմբի առնետների արյան պլազմայիպուտրեսցինի քանակությունը ԴՄԲԱ-ստուգիչ խմբի համեմատ նվազում է 21.5 % և17.23 %՝ 5-րդ և 13-րդ և շաբաթում համապատասխանաբար։ Սպերմիդինի քանակությունը նվազում է 7.77 % և 14.49 % -ով, իսկ սպերմինի քանակությունը՝ 26.2 % և27.08 %-ով՝ 5 և 13 շաբաթ անց համապատասխանաբար։ Այսպիսով, 5-րդ և 13-րդշաբաթում nor-NOHA-ի ազդեցությամբ ԴՄԲԱ-ստուգիչ խմբի համեմատ պոլիամինների քանակությունը նվազում է։ Իրականացվել է նաև կրծքագեղձի հյուսվածքաախտաբանական հետազոտություն հյուսվածքի նմուշառումներում ԴՄԲԱ-ի ներարկումից հետո 13-րդ, 16-րդ և 20-րդշաբաթում բոլոր հետազոտական խմբերում, ինչպես նաև կշռի կորուստի, մահացության, առաջացած ուռուցքի քանակների և չափերի վերահսկում փորձարարականբոլոր խմբերում։ ԴՄԲԱ-ի ազդեցությունից 13 (1-3 ուռուցքներ, 0.2-0.5 սմ) և 16 (3-4ուռուցք, 0.4-0.6 սմ) շաբաթ անց ԴՄԲԱ ստուգիչ խմբի առնետների կրծքագեղձերիհյուսվածքաախտաբանական վերլուծությունը վկայում է ինվազիվ ներծորանային կամբլթակային քաղցկեղների զարգացման մասին (Նկար 3)։ Ա Բ Գ Նկար 3. ԴՄԲԱ խմբի առնետների կրծքագեղձի հյուսվածքաախտաբանականուսումնասիրություն։ ԴՄԲԱ-ի ներակումից 13 (Ա) և 16 (Բ և Գ) շաբաթ անց (առնետիտարիքը 21 և 24 շաբաթական)։ Ներկումը՝ հեմատոքսիլինով և էոզինով։ Խոշորացումը՝x400։ ԴՄԲԱ+nor-NOHA խմբի առնետների մոտ 13 (0-1 ուռուցք, 0.1-0.2 սմ) և 16 (1-2ուռուցք, 0.2-0.3 սմ) շաբաթ անց նույն ժամանակահատվածում նկատվում է միայնբլթակային կարցինոմա in situ (Նկար 4)։ ԴՄԲԱ+nor-NOHA Նկար 4. ԴՄԲԱ+nor-NOHA խմբի առնետների կրծքագեղձի հյուսվածքաախտաբանականուսումնասիրություն։ ԴՄԲԱ-ի ներակումից 16 շաբաթ անց (առնետի տարիքը 24շաբաթական)։ Ներկումը՝ հեմատոքսիլինով և էոզինով։ Խոշորացումը՝ x400։ Իրականացվել է նաև ուռուցքների քանակների և չափերի գնահատում ԴՄԲԱստուգիչ և ԴՄԲԱ+nor-NOHA փորձարարական խմբերում` քաղցկեղածնի ներարկումից 20 շաբաթ անց (Աղյուսակ 2)։ Աղյուսակ 2. Առնետներում առկա ուռուցքների քանակի և չափերի գնահատում ԴՄԲԱ-իներարկումից 20 շաբաթ անց (առնետի տարիքը 28 շաբաթական) ԴՄԲԱ ստուգիչ ևԴՄԲԱ+nor-NOHA խմբերումԴՄԲԱ-ի ներարկումից 20 շաբաթ անց, առնետներում առկա Փորձ. խումբուռուցքի քանակ(հատ)/չափ(սմ)1-ին, 2րդ, 5րդ և 6րդզույգ2-րդ և6-րդզույգ2-րդ, 3րդ և 4րդ զույգ2-րդ զույգ4-րդզույգ0/թույլարտահայ տվածանգիոգենե զ2-րդև 4րդզույգ2-րդև 4րդզույգ2-րդզույգ4-րդ զույգիերկուկողմերում4-րդզույգ3-րդ զույգԴՄԲԱստուգիչԴՄԲԱ+norԱռնետներում առաջացած ուռուցքների քանակական վերլուծությունը ցույց էտվել, որ ԴՄԲԱ+nor-NOHA փորձարարական խմբում ԴՄԲԱ ստուգիչ խմբի համեմատնկատվում է ուռուցքի չափերի և քանակի նվազում։ Մասնավորապես՝ ԴՄԲԱ-իներարկումից 20 շաբաթ անց ԴՄԲԱ+nor-NOHA խմբի մոտ ուռուցքի քանակությունըԴՄԲԱ ստուգիչ խմբի համեմատ առաջին առնետի մոտ նվազել է երկու անգամ։ ԴՄԲԱ+nor-NOHA խմբից 1 առնետի մոտ ուռուցք չի հայտնաբերվել․ նկատվել է թույլարտահայտված անգիոգենեզ (Նկար 3)։ Մենք եզրակացնում ենք, որ պոլիամիններիքանակության նվազումն արգինազի ակտիվության արգելակման ճանապարհովկարող է ունենալ հակաուռուցքային ազդեցություն քաղցկեղի զարգացման գործընթացներում, մասնավորապես՝ անգիոգենեզի և մետաստազի գործընթացներում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[9] Munder M., (2009) Arginase։ an Emerging Key Player in the Mammalian ImmuneCells and Tolerance in Cancer։ Mechanisms and Therapeutic Perspectives. Immunol Rev.,Ավթանդիլյան Էլմիրա, Թովմասյան Մարիամ, Մամիկոնյան Անահիտ, Ջավրուշյան ՀայարփիNG-ՀԻԴՐՕՔՍԻ-ՆՈՐ-L-ԱՐԳԻՆԻՆԻ ՀԱԿԱՈՒՌՈՒՑՔԱՅԻՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ 7.12-ԴԻՄԵԹԻԼԲԵՆԶԱՆՏՐԱՑԵՆՈՎ ԽԹԱՆՎԱԾ ԱՌՆԵՏՆԵՐԻ ԿՐԾՔԱԳԵՂՁԻՔԱՂՑԿԵՂԻ ՓՈՐՁԱՐԱՐԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼՈՒՄԲանալի բառեր՝ կրծքագեղձի քաղցկեղ, պոլիամին, արգինազ, ԴՄԲԱ,հակաքաղցկեղային ազդեցություն։

Ցույց է տրվել արգինազի արգելակիչ NG-հիդրօքսի-նոր-L-արգինինի հակաքաղցկեղային արդյունավետ և երկարաժամկետ ազդեցությունը 7.12-դիմեթիլբենզանտրացենով խթանված առնետների փորձարարական մոդելում, որը գլխավորապես դրսևորվել է ուռուցքների չափերի և քանակի, քաղցկեղի հյուսվածքա-ախտաբանական պատկերների, պոլիամինների կոնցենտրացիաների փոփոխությամբ` առողջ առնետներին բնորոշ կենսաքիմիական չափորոշիչներով։

ՀԱՅ-ՉԻՆԱԿԱՆ ՄԻՋՊԵՏԱԿԱՆ ԱՌԵՎՏՐԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸՀայ-չինական շփումների սկիզբը դրվել է դեռևս մեր թվարկությունից առաջ, երբհայերը առևտուր են արել ոչ միայն իրենց հարևան երկրների հետ, այլև նավարկել ենդեպի արևելք՝ Հնդկաստան ու Չինաստան։ ՀՀ և ՉԺՀ միջև պետական հարաբերությունների սկիզբ է համարվում 1991 թ. դեկտեմբերի 27-ը, երբ ՉԺՀ-ն պաշտոնապեսճանաչեց Հայաստանի Հանրապետությունը։ Դիվանագիտական հարաբերություններըերկու երկրների միջև հաստատվել են 1992 թ. ապրիլի 6-ին։ 1996 թ. օգոստոսի 10ին Պեկինում բացվել է ՀՀ դեսպանությունը, 2008 թվականից ՉԺՀ-ում ՀՀ դեսպանն էԱրմեն Սարգսյանը։ 1992 թ. հուլիսին Երևանում բացվել է ՉԺՀ դեսպանությունը,2010 թվականից դեսպանն է Թիան Չանչունը։ 1992 թվականից Երևանում գործում էՉԺՀ առևտրական ներկայացուցչությունը1։ Ներկայումս նկատվում են տնտեսական սերտ հարաբերությունների զարգացմանմիտումներ, առկա են ծրագրեր քիմիական արդյունաբերության, էներգետիկայի, լեռնարդյունաբերության, վերամշակող արդյունաբերության, գյուղատնտեսության, մասնավորապես՝ սերմնաբուծության և անասնաբուծության ոլորտներում։ Մոլիբդենիհարստացման, ինչպես նաև էլեկտրակայանների վերակառուցման գործում չինականընկերություններն ունեն իրենց մասնակցությունը։ 2010 թ. մայիսին շահագործմանհանձնվեց 100 մլն ԱՄՆ դոլլար տարեկան եկամտաբերությամբ «Շանսի-Նաիրիտ»կաուչուկի գործարանը, որը գտնվում է Չինաստանի Շանսի նահանգի Դանտոն քաղաքում։ Հայաստանն ունի 40 % մասնաբաժին, մնացածը պատկանում է Չինաստանին։ Հայաստանը աջակցել է Նաիրիտ գործարանի երրորդ հոսքագծի ներդրմամբ ևքլորոպրենային կաուչուկի արտադրության տեխնոլոգիաներով2։ Բացի այս ոլորտից,Հայաստանը և Չինաստանը համագործակցում են նաև գիտատեխնիկական, հումանիտար և կրթամշակութային ոլորտներում։ Հատկանշական է տարածաշրջանում միակ՝ Հայաստանում Կոնֆուցիոսի ինստիտուտի գործունեությունը՝ սկսած 2009 թ.,որը շատ կարևոր կենտրոն է Հայաստանում արդեն իսկ մեծ հետաքրքրություն ունեցող չինական մշակույթի և լեզվի տարածման համար։ Հայաստանը Չինաստան է արտահանում հիմնականում հանքանյութ (մարմար,պղնձի խտանյութ, տուֆ, հանքաքարի տեսակներ), հայկական կոնյակ, իսկ Չինաստանից ներմուծվող ապրանքներն ավելի բազմազան են` էլեկտրական սարքավորումներ և համակարգչային տեխնիկա, մեքենաշինական և քիմիական արտադրանք, սարքավորումներ, շինանյութ, տնտեսական ապրանքներ, մետաղական կառուցվածքներ,ավտոմեքենաներ, պոլիմերներ, հագուստ, կոշիկ, սննդամթերք և այլն։ Ստորև բերված գրաֆիկում ներկայացված են ՀՀ և ՉԺՀ ապրանքաշրջանառության ծավալները1 Երկկողմ հարաբերություններ՝ Հայաստան-Չինաստան, ՀՀ ԱԳՆ կայք, տե՛ս` http։ //www.mfa.am/hy/countryby-country/cn/,16.03.12։ 2 Armenia-China։ “Joint rubber production makes unlikely match a reality”, http։ //www.armenianow.com/econoտասնամյակի կտրվածքով։ Չինաստանը էապես մեծացրել է իր բաժինը ՀՀ արտաքինապրանքաշրջանառության մեջ՝ բարելավելով իր դիրքերը 22-րդից 2-րդ տեղը՝ զիջելով միայն Ռուսաստանին1։ Ըստ ՀՀ ԱՎԾ տվյալների՝ 2000 թ. ՀՀ ապրանքաշրջանառության ամբողջ ծավալի մեջ Չինաստանին բաժին էր ընկնում ընդամենը 0.8 %,2007 թ.՝ 4.6 %, 2008 թ.՝ շուրջ 7 %, իսկ 2010 թ.՝ 9.1 % (434.82 մլն ԱՄՆ դոլ.)։ ՀՀ-իցՉԺՀ արտահանումը 2009 թ. համեմատ ավելացել է 73.6 %-ով և կազմել 30.8 մլնդոլ., իսկ ներմուծումը՝ 42.6 %-ով՝ կազմելով 404.02 մլն դոլար։ 2012 թ. համեմատ2013 թ. նկատվել է արտահանման աճ 120,1 %-ով և ներմուծման նվազում 3.4 %-ով։ Գծապատկեր 1. ՀՀ և ՉԺՀ ապրանքաշրջանառության ծավալները (հազ. ԱՄՆ դոլար)2Եթե համեմատենք 2011 թ. ՀՀ տվյալները հարևան երկրների համպատասխանցուցանիշների հետ, ապա ունենք հետևյալ պատկերը. 2011 թ. Վրաստանի առևտուրը ՉԺՀ հետ կազմել է 554 մլն դոլար, արտահանումն ու ներմուծումը (ըստ ապրանքիծագման երկրի հատկանիշի)՝ համապատասխանաբար 29 և 525 մլն3, իսկ Ադրբեջանի առևտրի ծավալները նույն թվականին՝ 628 մլն դոլար` գրեթե մեկ ու կես անգամգերազանցելով ՀՀ ցուցանիշը։ Իհարկե, ծավալների այս տարբերության առկայության համար կան բացատրություններ. Հայաստանը գտնվում է ցամաքային շրջափակման մեջ, և, բացի այդ, լուրջ խոչընդոտ է քաղաքական սահմանների ոչ լրիվ բացլինելու հանգամանքը։ Հայաստանը չունի էներգակիր ռեսուրսներ, ինչն առկա է Ադրբեջանի մոտ, ինչպես նաև Հայաստանը հետ է մնում Վրաստանից տնտեսական և հասարակական բարեփոխումների հարցում։ Այնուամենայնիվ, ՀՀ և ՉԺՀ միջև աճող առևտուրը հույս է ներշնչում, ՀՀ կառավարությունը շահագրգռված է սերտացնել Երևանի և Պեկինի հարաբերությունները։ Դրա ապացույց են երկու երկրների բարձրաստիճան այրերի փոխադարձ այցերը.սկսած 1992 թ. կատարվել է փոխադարձ 30 այց, որոնց արդյունքում ստորագրվել են2 Տե՛ս ՀՀ ԱՎԾ կայք՝ http։ //armstat.am/։ http։ //www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=137&lang=eng.մի շարք միջկառավարական համաձայնագրեր տնտեսական, առևտրային, մշակութային, զբոսաշրջության և այլ ոլորտներում։ ՉԺՀ կողմից ՀՀ նկատմամբ իրականացվողքաղաքականության կարևոր բաղադրիչներից մեկը ֆինանսական և տեխնիկականաջակցությունն է։ 2013 թ. ՉԺՀ կառավարությունը Հայաստանի Հանրապետությաննանհատույց տրամադրել է շուրջ 11 մլն դոլարի դրամաշնորհ՝ տեխնիկական օգնության ծրագրի շրջանակներում։ Այդ գումարի հիմնական մասը տրամադրվել է Երևանում չինարենի խորացված ուսուցմամբ դպրոցի շինարարությանը, իսկ մյուս մասովՀայաստանը մաքսային ծառայության համար ձեռք է բերել մաքսային զննման շարժական սարք։ Նույն թվականի սեպտեմբերի 10-ին Դալյան քաղաքում տեղի ունեցած՝ՀՀ նախկին վարչապետ Տիգրան Սարգսյանի և Չինաստանի վարչապետ Լի Կեցյանիհանդիպման ժամանակ ստորագրվել է համաձայնագիր, ըստ որի՝ Հայաստանին տրամադրվելու է լրացուցիչ 100 մլն յուանի աջակցություն (շուրջ 16 մլն դոլար)։ Տնտեսական կապերի ամրապնդման գործում կարևոր քայլ է կողմերի ստորագրած առևտրատնտեսական կապերի զարգացման համաձայնագիրը, որը նախատեսում է ստեղծել տնտեսական համագործակցության միջկառավարական հանձնաժողով1։ ՀՀ և ՉԺՀ միջև միջպետական հարաբերությունների հաստատումից սկսածկնքվել են առևտրատնտեսական հարցերին առնչվող մի շարք համաձայնագրեր՝ կապիտալ ներդրումների խրախուսման և փոխադարձ պաշտպանության, ապրանքներիներկրման համար պետական վարկի, ռազմաարդյունաբերական և տեխնիկական համագործակցության, ստանդարտացման, չափագիտության և սերտիֆիկացման, գյուղատնտեսության բնագավառներում համագործակցության, տեխնիկատնտեսականհամագործակցության մասին և այլն։ 21-րդ դ. ՉԺՀ դարձել է համաշխարհային գործընթացներում և միջազգային քաղաքականության մեջ իր հաստատուն տեղը գրաված երկիր, և համարվում է աշխարհի ուժային բևեռներից մեկը, ում հետ հաշվի են նստում թե՛ Արևմուտքում, թե՛ Արևելքում։ Շատ փորձագետների գնահատականներով Չինաստանն իր տնտեսական պոտենցիալով մոտակա 20 տարում գերազանցելու է ԱՄՆ-ին, որին այժմ զիջում է և համարվում աշխարհի 2-րդ տնտեսությունը՝ ըստ ՀՆԱ ընդհանուր ծավալի։ Իհարկե, ՉԺՀդեռևս համարվում է զարգացող երկիր և հիմնական շեշտը դնում է արդյունաբերական զարգացման վրա, չունի տեխնոլոգիաների արտադրության մրցունակ համակարգ, ինչպիսիք ունեն ԱՄՆ-ը, Գերմանիան, Ճապոնիան, դեռևս չի լուծել ուրբանիզացիայի, ներքին միգրացիայի, էմանսիպացիայի խնդիրները և չունի ԱՄՆ զինված ուժերի հնարավորությունները, սակայն ակնհայտ է, որ չինական զարգացման ներկայիստեմպերն անպայմանորեն հանգեցնելու են Չինաստանի վերածմանը գերտերության։ Փորձագետներն այլևս չեն քննարկում Չինաստանի՝ գերտերություն դառնալը, նրանքմիայն փորձում են կանխատեսել, թե դա երբ կպատահի։ Արժույթի միջազգային հիմնադրամը և Գոլդման Սաքս խոշոր ներդրումային բանկն առաջադրում են երկու ժամկետ՝ համապատասխանաբար 2016 և 2030 թթ.։ Ըստ ԱՄՀ կանխատեսումների՝2016 թ. ՉԺՀ ՀՆԱ-ն, ըստ գնողունակության պարիտետի, կկազմի 18,976 տրլն դոլար, մինչդեռ ԱՄՆ ՀՆԱ-ն՝ 18,807 տրլն2։ Ըստ Գոլդմեն Սաքսի կանխատեսումների՝2030 թ. ՉԺՀ ՀՆԱ-ն կկազմի 25,610 տրլին դոլլար, իսկ ԱՄՆ-ինը՝ 22,817 տրլն3։ ՉԺՀ-ն վերջին տասնամյակների տնտեսական վերելքից հետո բազմամիլիարդանոց ներդրումներ է կատարում Աֆրիկայում, Լատինական Ամերիկայում, Եվրոպայում,ԱՊՀ մի շարք երկրներում` Ռուսաստան, Բելառուս, Ուկրաինա։ 2008 թ. հունվար-հունիս ամիսների դրությամբ ՉԺՀ ուղիղ ներդրումներն այլ երկրներում կազմել են 25,71 Տե՛ս http։ //www.aravot.am/2013/09/10/383990/։ մլրդ դոլար1, մինչդեռ Հայաստանը 1991-2010 թթ. կարողացել է ստանալ այդ ներդրումներից միայն 1,4 մլն դոլար, որից 1,3 միլիոնը՝ ուղղակի ներդրումների տեսքով,և 2011 թ.՝ 2,7 մլն2, այսինքն՝ մոտ կրկնակի շատ, քան դրան նախորդող 20 տարիներին։ Համեմատության համար նշենք, որ Ռուսաստանի կողմից ներդրումները նույնժամանակահատվածում կազմել են 2,8 մլրդ դոլար։ Այս հանգամանքները հաշվի առնելով՝ պետք է աշխատանքներ տանել չինական ներդրումները և կապիտալը դեպիՀՀ ուղղելու համար։ Չինական կողմին, որը հանդիսանում է Ասիական զարգացմանբանկի հիմնական վարկատուներից մեկը, անհրաժեշտ է ներգրավել ՀայաստանԻրան երկաթգծի շինարարության մեջ, ինչը կապահովի ՉԺՀ երկարաժամկետ ներկայությունը տարածաշրջանում և կամրապնդի ՉԺՀ կապերը Իրանի հետ, որից Պեկինընավթ է գնում։ Հայկական շուկան կարող է լայն հնարավորություններ տալ չինականընկերություններին այն առումով, որ Հայաստանը ԱՀԿ անդամ է, և ազգային օրենսդրությունն առևտրի բնագավառում ազատականացված է ու համապատասխանում էմիջազգային ստանդարտներին։ Բացի այդ, հայկական շուկան կարող է հարթակ հանդիսանալ դեպի իրանական և ԱՊՀ շուկա դուրս գալու համար։ Հայաստանը կարող էէլ ավելի շահագրգռել չինական կողմին, եթե համաձայնի գործարքներ կատարել չինական ռենմինբի արժույթով, ինչը Չինաստանը փորձում է հաստատել որպես կայունշրջանառվող արժույթ, ինչպիսիք են եվրոն, դոլարը, իենը։ Այժմ ՀՀ-ում գործում ենհայ-չինական համատեղ 41 ընկերություններ, որոնք իրենց գործունեությունն են ծավալում սննդամթերքի, խմիչքի, ծխախոտի, տեքստիլ արտադրանքի և կոշկեղենի մեծածախ առևտրի ոլորտում, ռեստորանային բիզնեսում, կենցաղային էլեկտրականսարքավորումների արտադրությունում։ Գործում են նաև չինական ցանցային ընկերություններ, որոնք իրականացնում են դեղերի և բժշկական ապրանքների, կոսմետիկմիջոցների ու աքսեսուարների մանրածախ առևտուր (Տյանշի, ՄեյՏան և այլն)։ Դիտարկելով Չինաստանի և նրա արտասահմանյան ներդրողների հարաբերությունները՝ կարող ենք տեսնել, որ դրանք ուղղված են համագործակցող ընկերությունների միավորմանը, ինչը միտված է մաքսիմացնելու միմյանց կադրերի օգտագործման օգտակարությունը։ Այս գործողության առանձնահատկություններից մեկըմասշտաբից արդյունքների ստացման մեծացումն է։ Չինական համեմատաբար լավկրթված, կարգապահ և էժան աշխատուժի համադրումը ներդրումներ կատարողերկրների արտադրական, կառավարման և մարքեթինգի փորձի ու հմտություններիհետ անառարկելի դրական արդյունք է տվել։ Նույնը հնարավոր է կիրառել հայ-չինական համագործակցության դեպքում՝ որպես նվազ զարգացած երկիր դիտարկելովՀայաստանը։ Կադրերի, փորձի, տեխնոլոգիաների փոխանակումը կարող է հանգեցնել զգալի առաջխաղացման առավելապես Հայաստանի համար։ Հայաստանը պետք է փորձի չինական ներդրողներին ներգրավել այնպիսի ապրանքների արտադրության ոլորտ, որոնք թեև թանկ արժեն, սակայն միջինից ցածրտեղափոխման ծախսերի շնորհիվ դրանց ընդհանուր գինը ցածր կլինի, օրինակ՝տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արտադրությունը։ Այնուամենայնիվ, դա հեշտգործ չի լինի, քանի որ ՉԺՀ ներդրումն այդ ոլորտում 2006-2010 թթ. կազմել է 1,5մլրդ դոլար իր կատարած 216 մլրդ դոլար արտասահմանյան ներդրումներից։ Մինչդեռ եթե համեմատենք, Չինաստանը նույն տարիներին կատարել է 100 մլրդ դոլարիարտասահմանյան ներդրում էներգետիկայի ոլորտում3։ Տեղեկատվական ոլորտումՀայաստանում գործում են երկու հայտնի չինական ընկերություններ՝ ZTE (Zhong Xing1 Սինխուա գործակալություն, տե՛ս՝ http։ //russian.people.com.cn/31518/6496012.html։ 2 Китай надеется увеличить объем прямых инвестиций в Армении; http։ //arminfo.am/russian/finance/article/12Telecommunication Equipment Co.Ldt) և Huawei Technologies Co. Ldt.։ Վերջինս համարվում է երրորդ սերնդի բջջային կապի ցանցի կառուցման սարքավորումների մատակարար։ Huawei-ը տենդեր է շահել, որը նրան հնարավորություն է տալիս մատակարարել բազային կայաններ և երրորդ սերնդի (3G) վերահսկիչ սարքեր K-telecom(VivaCell-MTC) ընկերության համար1։ Պայմանագրի համաձայն՝ չինական ընկերության մասնագետները պետք է կառուցեն և շահագործման հանձնեն ցանցը՝ ինտեգրելով այն արդեն իսկ գործող GSM-ցանցին։ Իսկ ZTE ընկերությունն առաջինն էր այդերկուսից, որ 2006 թ. սկսած համագործակցում է ArmenTel բջջային օպերատորիհետ՝ վերջինիս ապահովելով սեփական արտադրության CDMA450 անլար լոկալ հանգույցներով։ Շարունակական համագործակցության շնորհիվ երկրում կզարգանանտեղեկատվական ցանցի ենթակառուցվածքները։ ՀՀ իշխանությունները թեև փորձում են արդյունավետ հարաբերություններ կառուցել ՉԺՀ հետ, սակայն գործը դեռևս տեսական մակարդակից գործնականի չիանցնում։ Իշխանությունները գիտակցում են, որ Չինաստանի հետ տնտեսական հարաբերությունների սերտացումն ու հայկական ապրանքների մուտքը չինական շուկակարող են շատ լուրջ տնտեսական զարգացում բերել Հայաստանին, սակայն խնդիրնայն է, որ օրեցօր հզորացող ՉԺՀ-ն պոտենցիալ հակառակորդ է դիտարկում ՀՀ ազգային անվտանգությանն սպառնացող երկիր Թուրքիային։ Թուրքերը, ինչպես նաև չինացիները, խնդիր ունեն ամրապնդել իրենց դիրքերը Միջին Ասիայում, բացի դրանից`ՉԺՀ Սինցզյան-Ույղուրական ինքնավար մարզը, բնակեցված թյուրքական ույղուրցեղախմբով, սպառնում է ՉԺՀ տարածքային ամբողջականությանը, իսկ այս անհանգստությունները մասամբ հրահրվում են հենց Թուրքիայի կողմից։ Հայ-չինականռազմավարական շահերից և ազգային անվտանգության տրամաբանությունից էբխում թուրքական ծրագրերի կանխարգելումը։ Հայաստանը, Հարավային Կովկասումբախվելով թուրք-ադրբեջանական տանդեմի հակահայկական քաղաքականությանըև պանթուրքիստական նկրտումներին, կարող է տարածաշրջանում դառնալ Պեկինիռազմավարական դաշնակիցը, որը կզսպի պանթուրքիստական ալիքը։ Իսկ եթե Հայաստանը թույլ գտնվի, ապա այդ ալիքը, Կենտրոնասիական տարածաշրջանն ընդգրկելով, կհասնի Չինաստանի հյուսիսարևմտյան թուրքաբնակ շրջաններ։ Հանդիսանալով ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդի 5 մշտական անդամներից մեկը` վետոյի իրավունքով, Պեկինը կարող է Մոսկվային զուգահեռ Երևանի համար նոր դաշնակիցդառնալ ՄԱԿ-ում` հակահայկական բանաձևերին իր վետոյի իրավունքի կիրառման ևայդպիսի բանաձևերը արգելափակելու տեսանկյունից։ ՉԺՀ տնտեսության և քաղաքական դիրքերի շարունակական աճը պահանջում է,որ Երևանը լինի ավելի ակտիվ և նախաձեռնող՝ Պեկինին շահագրգռելու ոչ միայնքաղաքապես, այլև տնտեսապես։ ՀՀ պետական այրերը պետք է լինեն ավելի աշխույժև դիմացկուն, եթե նրանք ցանկանում են վերածել հայ-չինական հարաբերություններն առավել լուրջ ու կայուն համագործակցության՝ չնայած աշխարհաքաղաքականև տնտեսական որոշակի խոչընդոտներին և սահմանափակումներին։ Այսպիսով, հայ-չինական հարաբերությունների խորացման համար լավագույննախադրյալներ և հիմք ապահովելու համար կարելի է օգտագործել Չինաստանի՝գերտերություն դառնալու և տարբեր աշխարհամասերում իր ռազմավարական դաշնակիցներն ու ազդեցությունն ունենալու ցանկությունը, ուղիղ ներդրումների համարհամապատասխան շուկաների փնտրտուքն ու պանթուրքիստական վտանգը։ ՀՀ շահերից է բխում ուժային առկա և հեռանկարային կենտրոնների հետ հարաբերությունների ամրապնդումը, քանի որ դա ավելի ճկուն կդարձնի ՀՀ դիվանագիտությունը։ 1 Армянская МТС запустила 3G; http։ //www.comnews.ru/node/19430.Լուսինե ԱլեքսանյանՀԱՅ-ՉԻՆԱԿԱՆ ՄԻՋՊԵՏԱԿԱՆ ԱՌԵՎՏՐԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ հայ-չինական հարաբերություններ, առևտրատնտեսականհարաբերություններ, միջպետական տնտեսական համաձայնագրեր, տնտեսականհամագործակցություն, չինական ներդրումներ, հեռանկարային ծրագրեր։

Հայաստանի և Չինաստանի միջև պետական հարաբերությունների սկիզբ համարվում է 1991 թ.։ Ներկայումս նկատվում են տնտեսական սերտ հարաբերությունների զարգացման միտումներ, առկա են ծրագրեր քիմիական արդյունաբերության, էներգետիկայի, լեռնարդյունաբերության ոլորտներում։ Երկկողմ հարաբերությունները բավականին ակտիվ զարգացել են վերջին տասնամյակների ընթացքում, Պեկինի ու Երևանի միջև ստորագրվել են մի շարք միջկառավարական համաձայնագրեր։ ՉԺՀ-ն վերջին տասնամյակների տնտեսական վերելքից հետո բազմամիլիարդանոց ներդրումներ է կատարում, և հաշվի առնելով այդ հանգամանքը՝ հարկավոր է չինական ներդրումներն ու կապիտալն ուղղել ՀՀ, մասնավորապես՝ հայկական շուկա։ Տնտեսական աջակցության հետ մեկտեղ ՉԺՀ-ն կարող է ՀՀ համար նոր դաշնակից դառնալ ՄԱԿ-ում։ Չինաստանի պես ուժային կենտրոնի հետ հարաբերությունների ամրապնդումը բխում է ՀՀ շահերից։

Ճգնաժամային կառավարումը տեսության մեջ դիտարկվում է տնտեսական անկայունության կարգավորման, ինչպես նաեւ արտակարգ իրավիճակներից վնասների կանխարգելման տեսանկյունից։ Տնտեսական գործունեության ոլորտում տեսաբանները կիրառում են “հակաճգնաժամային կառավարում” եզրույթը, այն դեպքում, երբ թիրախավորվում են միկրոմակարդակով կազմակերպությունների սննկացման, իսկ մակրոմակարդակով` մակրոտնտեսական հավասարակշռության խախտման ռիսկերը։ 172ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Արտակարգ իրավիճակների կառավարման պարագայում տեսության մեջ եւ գործնականում հիմնականում ուսումնասիրվում են բնակչության կյանքի, առողջությանը, սեփականությանը, պետական ունեցվածքի պաշտպանությանը սպառնացող ռիսկերը, որի նպատակով իրականացվում են իրավական, կազմակերպչական, իրազեկվածության եւ ինժեներատեխնիկական միջոցառումների համալիր գործողություններ։ Այս առումով, ճգնաժամային կառավարման համակարգը իր նպատակադրումներով գտնվում է ինչպես հակագնաժամային, այնպես էլ արտակարգ իրավիճակների, տեխնածին վթարների ռիսկերի կանխարգելման գործառույթների շրջանակի հատույթում (տե՛ս գծապատկեր 1)։ Սակայն, դրա հետ մեկտեղ, ճգնաժամային կառավարման գործառույթները իրենց առանձնահատուկ դրսեւորումներն են ստանում վերը թվարկված ոլորտներում։ Այսպես, արտակարգ իրավիճակի նախազգուշացումը այն միջոցառումների ամբողջությունն է, որոնք անցկացնում են արտակարգ դրության գործադիր իշխանության մարմինները եւ դրանց սուբյեկտները, տեղական ինքնակառավարման մարմինները եւ ՀՀ Արտակարգ իրավիճակների նախարարության ստորաբաժանումները, արտակարգ իրավիճակների կամ դրանց հետեւանքների կանխման համար։ Իսկ, արտակարգ իրավիճակի կանխումը` իրավական, կազմակերպչական, տնտեսական, ինժեներա-տեխնիկական, էկոլոգիական պաշտպանության, սոցիալական միջոցառումների ամբողջությունն է, որն ուղղված է շրջակա բնության միջավայրի, հնարավոր վտանգավոր օբյեկտների վերահսկողությանը, վիճակագրության եւ արտակարգ իրավիճակի աղբյուրի առաջացման կանխորոշման եւ արտակարգ իրավիճակի նախապատրաստմանը եւ վերացմանը [1]։ Իր հերթին, տեխնիկական անվտանգության կառավարումը ուղղվում է արտադրական եւ սպասարկման ոլորտի օբյեկտներում տեխնածին վթարներից, արտադրական պատահարներից եւ դրանց հետեւանքներից հասարակության եւ անհատի կենսականորեն առավելագույն պաշտպանվածության ապահովմանը։ [2] Բնականաբար, ճգնաժամային կառավարման համակարգը չի կարող ամբողջությամբ ընդգրկել հակաճգնաժամային տնտեսական, արտակարգ իրավիճակների կամ տեխնածին աղետներից ակնկալվող 173ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ վնասների կանխարգելման ամբողջական գործառույթների շրջանակը, եւ այդ իսկ պատճառով, հանդես է գալիս դրանց հատույթով (տե՛ս գծապատկեր 1)։ Եվ հենց այստեղ է, որ տեսության մեջ հիմնախնդիր է առաջանում հստակ սահմանագծելու փոխհատվող գործառույթների այդ շրջանակը, քանի որ դրանով է մեծամասնորեն պայմանավորվում ճգնաժամային կառավարման համակարգի արդյունավետ գործունեությունը։ [3] Գծապատկեր 1 Ճգնաժամային կառավարման շրջանակի ձեւավորումը 1 Հակաճգնաժամային տնտեսական կառավարում Ճգնաժամային կառավարում Արտակարգ իրավիճակների կառավարում Տեխնիկական անվտանգության կառավարում Այստեղ կարեւորվում է այն հանգամանքը, որ կառավարման համակարգը հնարավորություն ունենա հնարավորինս ներդաշնակեցելու հակաճգնաժամային, արտակարգ իրավիճակների կամ տեխնածին աղետների կանխարգելման եւ հետիրադարձային արդյունքների կարգաբերման գործառույթները, եւ դրանով իսկ, բացասական երեւույթների վնասաբերությունը հասցվի նվազագույնի (տես գծապատկեր 2)։ Այս առումով, կարեւորվում է հակաճգնաժամային կառավարման նպատակադրումների շրջանակի հստակեցումը։ {3} Կազմված է հեղինակի կողմից։ 174ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Գծապատկեր 2 Հակաճգնաժամային կառավարման համընդհանուր գործառույթները 2 Ճգնաժամային կառավարման նպատակադրումներ Հակաճգնաժամային տնտեսական կառավարում Տեխնածին աղետների կանխարգելման կառավարում Արտակարգ իրավիճակների կառավարում ա ույ Մի վ նպատակադրման հասանելիություն, կարգավորիչ ներազդեցություն, համակարգված գործունեություն Աղետներն ու արտակարգ իրավիճակները ձեւավորման անսպասելիության բնույթ ունեն եւ դրանց փաստի արանագրումը մեծ կամ փոքր հավանականություն ունի։ Ուստի, ճգնաժամային իրավիճակների կառավարման նպատակադրումներում առավելապես կանխարգելիչ, քան հետաղետային ժամանակահատվածի վնասների վերականգնման գործառույթներ են ընդգրկված։ Եվ այս նկատառումներով, կառավարման գործառույթները առավելապես ֆինանսավորվում են նաԿազմվել է հեղինակի կողմից։ 175ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ խապատրաստական, միջավայրի պաշտպանության ապահովման, մոնիտորինգի անցկացումների գծով (տես գծապատկեր 3)։ Գծապատկեր 3. Արտակարգ իրավիճակների նախարարության 2019 թվականի բյուջեի հոդվածները` ըստ ծրագրերի (մլն դրամ) սեյսմիկ պաշտպանության ծառայություն, մոնիտորինգի անցկացում, հիդրոօդերեւութաբանական ծառայություններ; 1284 փրկարար ստորաբաժանումների պահպանում; Հետեւաբար, հակաճգնաժամային կառավարման գործընթացի առաջին փուլը առնչվում է ճգնաժամերի ձեւավորման ռիսկերի հավանականության գնահատմանը, երբ պարբերաբար միջավայրային մոնիտորինգ է իրականացվում, կազմակերպվում են փորձագիտական աշխատանքներ, հավաքագրվում եւ վերլուծվում է բազմաբնույթ աղետների հավանական ձեւավորմանը առնչվող տեղեկատվություն։ Այսպես, արտադրական վտանգավոր օբյեկտները հաշվառելու, ինչպես նաեւ դրանց վերաբերյալ անհրաժեշտ տեղեկությունները գրառելու, վերլուծելու եւ դրա արդյունքում լիազոր մարմնին ամփոփ տեղեկատվություն տրամադրելու նպատակով Տեխնիկական անվտանգության ազգային կենտրոնը վարում է արտադրական վտանգավոր օբյեկտների ռեեստրը։ [2] Ռեեստրում գրառվում են տեղեկություններ արտադրական վտանգավոր օբյեկտի տեխնիկատեխնոլոգիական տվյալների, ինչպես նաեւ արտադրական վտանգավոր օբյեկտի տեխնիկական անվտանգության փորձաքննության արդյունքների մասին։ Ճգնաժամային կառավարման գործընթացի հաջորդ փուլը առնչվում է կանխարգելիչ գործառույթների հետ, երբ ռիսկերի գնահատման արդյունքում վերհանվում են հավանական աղետների ձեւա176ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ վորման օջախները եւ կառավարչական որոշումներ են ընդունվում դրանց վերացման ուղղությամբ։ Որպես կանոն, նախազգուշական, կանխարգելիչ գործառույթները անընդհատ բնույթ են կրում եւ ճգնաժամային կառավարման համակարգում հստակ ներգործություն են ունենում փուլային հաջորդիվ գործառույթների իրականացման ուղղությունների վրա (տես գծապատկեր 4)։

Ճգնաժամային կառավարման գործառույթները հանդես են գալիս հետեւյալ առանձնահատկություններով։ Առաջին, կառավարման գործառույթների կազմում գերակշռում են ռիսկերի գնահատումներն ու վտանգների ձեւավորման հավանական օջախների վերհանումները, որոնք կառավարչական ավանդական հմտություններից բացի, պահանջում են նաեւ ճգնաժամային իրավիճակների կանխարգելման մասնագիտական կարողություններ։ Երկրորդ, ճգնաժամային կառավարման գործառույթները հատվում են արտակարգ իրավիճակների, տեխնիկական անվտանգության, ինչպես նաեւ տեխնածին աղետների կառավարման շրջանակի գործողությունների հետ, ուստի այստեղ կարեւորվում է ոչ միայն գործառնական կրկնությունների, այլեւ կառավարչական միջամտությունների արդյունավետության բարձրացումը։ Երրորդ, ճգնաժամային կառավարման համակարգը շատ ավելի ընդգրկուն է, եւ առնչվում է ինչպես միկրո, այնպես էլ մակրոմիջավայրային ոլորտների հետ, միաժամանակյա գործառույթներ իրականացնելով «տնային տնտեսություններ – կազմակերպություններ – հանրային ոլորտ – միջպետական հարաբերություններ» շղթայում։

Տեղեկատվական տեխնոլոգիան տվյալների հավաքագրման, մշակման և փոխանցման մեթոդների և միջոցների ամբողջական գործընթաց է, որը նախատեսված է նախնական տեղեկատվությունից օբյեկտի, գործընթացի կամ կառուցվածքի վիճակի մասին նոր որակի տեղեկատվություն ստանալու համար: Տեղեկատվական տեխնոլոգիայի նպատակն է տեղեկատվություն արտադրել մարդու վերլուծության համար, գործողություններ ձեռնարկել և դրա հիման վրա որոշումներ կայացնել: Ուսուցման գործընթացը պահանջում է բազմազան տեխնոլոգիաներ: Նման տեխնոլոգիաները ներառում են ինտերակտիվ տեխնոլոգիա, որտեղ ուսուցիչը և ուսանողը ուսման գործընթացի սուբյեկտներ են: Ինտերակտիվ ուսուցումը կազմակերպման հատուկ ձև է, որում բացառվում է, որ ուսանողը չմասնակցի ուսումնական գործընթացի բոլոր մասնակիցների հավաքական, լրացնող, ճանաչողությանը: Ինտերակտիվ ուսուցման հիմնական նպատակն է կազմակերպել ուսումնական գործընթացը, որպեսզի բոլոր ուսանողները փորձարարորեն հայտնվեն այդ գործընթացի մեջ: Ուսումնական գործընթացը պետք է իրականացվի համակարգված և համատեղ: Ինտերակտիվ ուսուցումն առավել արդյունավետ կազմակերպելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել հետևյալ տեխնոլոգիաները .1. Workingույգերով աշխատելը: Ուսուցիչը ստիպված է մշակել աշխատանքը զույգերով կազմակերպելու նոր մեթոդներ, որտեղ ուսանողները պետք է սովորեն միմյանց ինքնուրույն հարցեր տալ, պատասխանել «հակառակորդի» հարցերին: 2. Կարուսել: Սովորողներին դուր է գալիս այսպիսի ինտերակտիվ տեխնոլոգիան, երբ դասարանում ձեւավորվում են երկու ներքին-արտաքին օղակներ: Այս կերպ նրանց հաշված րոպեների ընթացքում հաջողվում է խոսել մի քանի թեմաների շուրջ ՝ փորձելով զրուցակցին ապացուցել ճիշտ պատասխանը: 3. Ակվարիումում: Այս տեխնոլոգիայի իմաստն այն է, որ որոշ ուսանողներ իսկապես շրջապատում են խաղում իրավիճակը, իսկ մյուսները, հետևելով իրավիճակին, վերլուծում են արդյունքները: 4. Առաջադրանքների ծառ: Այս տեխնոլոգիայի էությունը հետևյալն է. Դասը բաժանված է երեք կամ չորս խմբի: Խմբերն ունեն հավասար թվով ուսանողներ: Յուրաքանչյուր խումբ քննարկում է հարցը, նշում է կատարում «իրենց ծառի» վրա, ապա խմբերը, տեղափոխվելով «հարևանի ծառ», ներկայացնում են իրենց կարծիքները: Ուսումնական գործընթացում ինտերակտիվ ուսուցման տեխնոլոգիաների օգտագործումը պայմանավորված է հետևյալ փուլերով .1. Կողմնորոշում Խաղի մասնագետների և փորձագետների պատրաստում: Ուսուցիչը ներկայացնում է աշխատանքի կարգը, դպրոցականների հետ քննարկում դասերի հիմնական նպատակներն ու խնդիրները ՝ տալով խաղի կանոնների բնութագրերը: 2. Պատրաստության ստուգում: Ուսուցիչն առաջարկում է խաղի բնույթը, անդրադառնում խաղի առաջադրանքներին, կանոններին, դերերին, խաղի ընթացքին, միավորների հաշվարկման կանոններին (խաղի մասին կազմվում է աղյուսակ): Ուսանողները լրացուցիչ տեղեկություններ են հավաքում, խորհրդակցում ուսուցչի հետ, քննարկում խաղի բովանդակությունն ու ընթացքը: 3. Խաղ անցկացնելը: Խաղի մեկնարկի պահից ոչ ոք իրավունք չունի միջամտել և փոխել տրված քայլերը: Միայն խաղի վարողը կարող է հարմարեցնել մասնակիցների գործողությունները, եթե նրանք շեղվում են խաղի հիմնական նպատակից: Ուսուցիչը չի կարող մասնակցել խաղի ընթացքում: Խնդիրն այնպիսին է, որ նա պետք է վերադառնա խաղի գործողությունների, արդյունքների, միավորների հաշվարկի, անճշտությունների հստակեցում և մասնակիցների խնդրանքով օգնի նրանց: 4. Խաղի քննարկում: Խաղերի վերլուծության, քննարկման և գնահատման արդյունքների փուլ: Ուսուցիչը և մասնակիցները, փորձագետների հետ քննարկելով, կարծիքներ փոխանակելով, պաշտպանելով իրենց դիրքերը և լուծումները, տպավորություններ են հայտնում և եզրակացություններ անում: Այս փուլում իրականացվում են երկու մոդելներ: 1. պասիվ. Ուսանողը հանդես է գալիս որպես ուսուցման «առարկա» (միայն լսում կամ տեսնում է), 2. ակտիվ. Ուսանողը դառնում է ուսման «առարկա» (ինքնուրույն աշխատանք, ստեղծագործական առաջադրանքներ): Այսպիսով, ինտերակտիվ ուսուցման գործընթացը տեղի է ունենում բոլոր ուսանողների մշտական ​​փոխադարձ գործունեության պայմաններում, որի շնորհիվ բոլոր տեսակի ուսուցման գործընթացների արդյունավետությունը և վերապատրաստված անձնակազմի որակը բարձրանում են: ԳԻՐՔ 2. Суварова Н. Ինտերակտիվ ուսուցում: ։

Հոդվածում քննարկվում են ինտերակտիվ տեխնոլոգիաների ուսուցման որոշ հարցեր, որոնք հիմնված են ուսուցչի և աշակերտի համագործակցության վրա, դրա շնորհիվ բարձրանում են ուսուցման բոլոր գործընթացների արդյունավետությունը և կադրերի պատրաստման որակը։

Կիբերանվտանգության ոլորտի մասնագետների համար գերակա խնդիր է ինտերնետային կախվածության ներկայիս դարում անձնական և առևտրային տեղեկատվության անվտանգության և գաղտնիության ապահովումը: Բազմաթիվ օրինակներ կան, երբ մարդիկ գողանում են անձնական տեղեկությունները `իրենց սեփական շահերի համար: Այսպիսով, հարց է առաջանում, թե ինչպես են հակերները [2] ստանում իրենց ուզածը: Այս հոդվածում քննարկվում է botnet- ը `ամենատարածված և հաճախ օգտագործվող տարբերակներից մեկը: [3] -ի համաձայն ՝ botnet- ը վիրտուալ ռոբոտների կամ բոտերի ընդհանուր համակարգ է, որն աշխատում է ինքնավար և ինքնավար: Botnets- ը աշխատում է զոմբի համակարգիչների վրա ՝ հարձակվողի գլխավորությամբ: Տիպիկ botnet- ը կարող է ստեղծվել չորս հիմնական փուլերում: 592 ՏԵFORԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ 1. Առաջնային վարակ:  Դա կարելի է անել տարբեր միջոցներով, ինչպիսիք են վնասակար ծրագրակազմի ավտոմատ ներբեռնումը կայք մուտք գործելու դեպքում, USB կրիչ, էլ. Փոստ և այլն: 2. Երկրորդային վարակ: , Այս փուլում վարակված սերվերը ներբեռնում և կատարում է բոտի կոդը ՝ այդպիսով ստեղծելով իրական բոտ: Կոդը կարելի է ներբեռնել ՝ օգտագործելով ftp, http և P2P պրոտոկոլները (տե՛ս [4] §2.1): 3. Վնասակար գործողություններ: Սա բոտի գործողության հիմնական մասն է, որի ընթացքում համապատասխան գործողությունը կատարվում է կարգավորիչից հրամանները ստանալուց հետո: 4. Տեխնիկական սպասարկում: Այս փուլում բոտի թվային ֆայլերը անընդհատ թարմացվում են: Ներկայումս օգտագործվող շշերն իրականում աշխատում են մեկ հիմնական սխեմայի վրա (տե՛ս Նկար 1): ՍՏԵՈ (Bot master) Հրամանի և կառավարման սերվեր (BS) BOT BOT BOT BOT Նկար 1: Botnet- ի աշխատանքի հիմնական սխեման 593 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ Նկար 1-ը ցույց է տալիս ներկայումս օգտագործվող botnet- ի աշխատանքը նկարագրող սխեման, որտեղ Bot Bot- ը ստեղծում է botnet ստեղծող: Րամ Command and Control Server (OSS) համակարգ Համակարգ, որը ստեղծողի կողմից բոտերին համապատասխան հրամաններ է ուղարկում, ըստ էության, կապ է բոտի և ստեղծողի միջև:  Bot կոդն վարակված համակարգչի վրա աշխատող, կախված հսկիչ սերվերից ստացված հրահանգից, կատարում է համապատասխան գործողություններ: [5] –ի համաձայն ՝ botnet- ը հիմնականում օգտագործվում է լայնամասշտաբ կիբերհանցագործությունների, սպամի և չարամիտ ծրագրերի համար (որպես վճարովի ծառայություն երրորդ անձանց համար), անձնական տվյալների գողություն, բանկային և առցանց ծառայությունների վերաթողարկում, DdoS [6] գրոհներ և շատ ավելին վնասակար գործողությունների համար: Բայց, ինչպես հայտնի է, չկա մի համակարգ, որը խոցելի տեղեր չունենա: Նույնն է botnet- ը: Կիբերանվտանգության մասնագետների հիմնական խնդիրն է գտնել հրամանի և կառավարման սերվերը և բացահայտել ստեղծողին: Բոտնետներ հայտնաբերելու համար օգտագործվում է մեղրահամ կաթսա կոչվող համակարգը: Honeypot- ի հիմքում ընկած գաղափարը հատուկ մշակված սերվեր կամ վեբ համակարգ է, որը բոտնետի կողմից հարձակման է ենթարկվում ՝ վերահսկելով և հայտնաբերելով հրամանի և կառավարման սերվերը: Այս հոդվածը առաջարկում է նոր, ավելի բարդ և ավելի անվտանգ botnet մոդել: Ի տարբերություն դրա, այս տարբերակը վերահսկվում է մեկից ավելի հրամանների և կառավարման սերվերների կողմից, որոնցից յուրաքանչյուր HSC ստեղծում է սահմանափակ թվով վարակված սարքերի կառավարում, ինչը թույլ է տալիս հիմնական սերվերին պաշտպանել հայտնաբերումից նույնիսկ հայտնաբերվելու դեպքում (տե՛ս Նկար 2): 594 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՍՏԵԱԳՈՐ (Bot master) Հրամանատար և կառավարման սերվեր Intermediate HCS (C&C) BOT Intermediate HKS (C&C) BOT BOT BOT Նկար 2: Առաջարկվող botnet- ի սխեմատիկ մոդելը Ինչպես արդեն նշվեց, Նկար 2-ում ներկայացված botnet մոդելը, ի տարբերություն նախորդների, ղեկավարվում է մեկից ավելի HKS: Առաջնային և հիմնական HKS- ը ստեղծվում է Telegram [6] բոտի միջոցով, որն իր հերթին ունի անվտանգության բավականին բարձր մակարդակ: Botnet- ի աշխատանքը կատարվում է հետևյալ հերթականությամբ. 1. Հիմնական bot- ը ստեղծվում է Telegram- ի համար հատուկ bot ստեղծող համակարգի միջոցով, որը կլինի առաջնային HKS: 2. Telegram bot- ից հրաման է ուղարկվում: 3. Հրամանն անցնում է TOR ցանցով [8], և արդյունքում հասնում է միջանկյալ HKS- ին TOR ցանցի ելքային հանգույցին: 4. Հրամանները գաղտնի են գրվում բաց և մատչելի հարթակներում (pastebin, pastecode, facebook և այլն): 5. Բոտերը (որոնք դինամիկորեն փոխում են տեղեկատվության մուտքի կետերը 3.4 քայլերի միջոցով) կարդում են հրամանը և կատարում այն: Յուրաքանչյուր 10 բոտը վերահսկվում է 1 միջանկյալ կառավարման կետով: 595 ՏԵFORԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ 6. zոմբի համակարգիչներով աշխատող բոտերը 13 րոպեն մեկ անգամ կարդում են հրամանը: 7. Կարդալու հրամանը կատարվում է: Բլոկ դիագրամի միջոցով առաջարկվող մոդելի ավելի մանրամասն ներկայացման համար տե՛ս Նկար 3: 1. Telegram bot սերունդ 2. Համապատասխան պատվերի ուղարկում 3. Հրամանի փոխանցում TO ցանցի միջոցով 4: TOR ելքային հանգույցի փոխանցում երկրորդական HKS 5./6-ին: Հրամանի ընթերցում զոմբի բոտերի կողմից 7. Հրահանգի կատարում Նկար 3. Առաջարկվող բոտնետի մանրամասն ներկայացում Նկար 3-ից պարզ է դառնում, որ առաջարկվող մոդելի կողմից ստեղծված բոտնետը տարբերվում է անվտանգության բարձր մակարդակով հայտնի ժամանակակից տարբերակներից: 596 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ Եզրակացություն Հոդվածում ներկայացված է botnet- ի նոր և ժամանակակից մոդել, որն, ի տարբերություն ներկայիսի, ավելի անվտանգ է ստեղծողի և կիբերանվտանգության ավելի բարդ մասնագետների համար: Հիմնական տարբերությունը եռաստիճան պաշտպանությունն է: Հրամանը, որը գեներացվում է հիմնական HKS- ից `հեռագրի բոտից, անցնում է TO ցանցով: TOR- ի արտադրանքը հասնում է միջանկյալ ԳՀԻ-ներին: Միջանկյալ SCA- ներից յուրաքանչյուրը կառավարում է ոչ ավելի, քան 10 բոտ, ինչը լրացուցիչ պաշտպանություն է ապահովում, քանի որ հայտնաբերման դեպքում ամբողջ ցանցի փոքր մասը վտանգվում է: Հոդվածում ներկայացված են գործող և առաջարկվող նոր մոդելի սխեմատիկ ներկայացումներ: , ։

Սույն հոդվածում անդրադարձ է կատարվել կիբեռանվտանգության գլխավոր խնդիրներից մեկին՝ բոտնետերին, վերջիններիս տարածվածությանը, վտանգներին եւ խոցելի մասերին։ Հոդվածում ներկայացված է բոտնետի նոր մոդել, որն ի տարբերություն ներկայումս հայտնի տարբերակների[1], դժվար հայտնաբերվող ու վնասազերծվող է։

ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ-ՆԱԽԱԳԻ ՓՈԽԱՆՈՒՄ ՎԱՀԵ ԿԱՉԱՅԻ «ՆԱԽԱԳԻ ԿՈՒՍԱԿՈՒԹՅԱՆ» ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Ի վերջո, մշակութային և քաղաքակրթության մեծ ազդեցությունը չէր կարող չարտացոլվել: Ուստի Սփյուռքում շատ հայ գրողների ստեղծագործական լեզուն հայերենը չէ, օտար է: Եվ որքան էլ ցավալի լինի այս ֆենոմենը մեր լեզվի համար, այնուամենայնիվ, մենք չենք կարող չապացուցել, որ մյուս կողմից օտարացումը դարձել է հայ ժողովրդի ճակատագիրը, հայ ժողովրդի կերպարի արտահայտման միջոցներից մեկը (Michael Arlen Կրտսեր «Ուղեգիծ դեպի Արարատ»): Անտոնինա Արսլան «Արտույտների ագարակը» Ուիլյամ Սարոյան «Իմ անունը Արամ է», Փիթեր Բալաքյան «inyակատագրի շունը» և այլ): Եվ պատահական չէ, որ Վիլյամ Սարոյանը մի անգամ ասաց. «Ես գրում եմ անգլերեն, ես բնիկ ամերիկացի եմ, բայց ինձ համարում եմ հայ գրող: Լեզուն, որով ես գրում եմ, անգլերենն է, իմ նկարագրած միջավայրը ՝ ամերիկյան, իսկ ոգին, որն ինձ մղում է գրելու, հայերենն է: » 1 Վահե Կաչան (Վահե Խաչատրյան) անմասն չի մնացել հայ ժողովրդի ճակատագրից: Իր «Միդաշուն այս պարտեզում» (1981) վեպում նա անդրադարձավ Արեւմտյան Հայաստանի իրականությանը ՝ պատկերելով ստամբուլահայերի կյանքը համիդյան ջարդերից մինչև Մեծ եղեռն: Ստորև կփորձենք անդրադառնալ Վահե Կաչայի դեպքերից մեկին ՝ այն դնելով որոշակի հարցի տակ: Ընդհանրապես, Վահե Կաչայի ստեղծագործություններում («Աչք առ աչք», «Գավազան» և այլն) հերոսները անընդհատ հայտնվում են բեկումնային իրավիճակներում: Նույնիսկ այդ սուր, լարված իրավիճակներում բացահայտվում է հերոսների անհատականությունը: Այս կապակցությամբ մենք առանձնացրել ենք Վահե Կաչայի «Գիշատիչների տոնը» վեպը: Մի կողմից, մենք փորձել ենք դա մեկնաբանել այսօրվա գեղարվեստական ​​չափանիշների տեսանկյունից, մյուս կողմից `քննության ենք առել` տալով հատուկ հարց, թե ինչպես է տեղի ունենում մարդ-գիշատիչ վերափոխումը: Հետաքրքիր է, թե ինչպես է հեղինակը ցույց տալիս այդ անցումը գործողություններում ՝ մարդուց դեպի մարդ-գիշատիչ: Եկեք ուշադրություն դարձնենք, թե ինչպիսին են հերոսները մինչ շրջափակումը և դրանից հետո: Առաջին հայացքից սկիզբը շատ սովորական է: Նրանք պատրաստվում են տոնել տարեդարձը և հյուրեր են ընդունում: Եվ շեշտվում է, որ դա պատերազմ է, բայց կարծես դա նրանց չի հուզում: «Կյանքը հոսում էր առանց բախումների: Շաբաթը մեկ ֆիլմ, մի քանի գիրք, ձայնագրություն, ընկերներ friends»: 2: Այստեղ ընդգծված է վերաբերմունքը թշնամու նկատմամբ: Թվում է, թե ակնհայտ ատելություն չկա (գոնե շրջափակումից առաջ): Նրանք խոսում են, քննարկում, բայց միևնույն ժամանակ պատերազմը նրանցից շատ հեռու է թվում: Բայց դա միայն սկզբում է: Այնուամենայնիվ, կարելի է ասել, որ հեղինակը տող առ տող բացում է «խաղաքարտերը», կամ ՝ «աննկատ»: Եթե ​​ուշադրություն դարձնենք, առաջին հայացքից հերոսները նույնիսկ շատ մարդ են, բայց գրողը պատրաստում է ընթերցողին ՝ պարզելու, թե ով է լինելու տվյալ հերոսը: Ահա թե ինչ է ասում Բրիջիտը պատերազմի մասին: «Ես ատում եմ պատերազմը» (էջ 63): Այս խոսքերին անմիջապես հաջորդում է գրողի «արձագանքը»: «Նա հատկապես ատում էր պատերազմի մասին լուրերը: Անվերջ աղբյուրներ, որոնցից քունը շարունակվում էր և հորանջվում էր »(էջ 63): Տպավորությունն այնպիսին է, որ հեղինակը «միջամտում է» իրադարձություններին, իրադարձությունների շրջադարձային պահից առաջ, ընթերցողին է ներկայացնում վերջինիս: Կաչան, ինչպես արդեն նշեցինք, չի մոռանում դրանց մեջ ընդգծել մարդկայինը: Իհարկե, դա պատահական չէ: Ի վերջո, շեշտը դնելով այդ մարդու վրա, պետք է ընդգծել էականը. Ե՞րբ է մարդը դադարում մարդ լինել, ընդ որում ՝ իրադարձությունների զարգացմանը զուգընթաց, թվում է, որ այդ մարդն անգամ նրանց մեջ չի եղել: Եթե ​​մինչ շրջափակումը Վիլկերը դիտում էր 1 Դավթյան Վ., «Լավ հսկան», Երևան, 1979, էջ 3: 2 Կաչա Վ., Գիշատիչների տոնը, Երեւան, 1976, էջ 61 (տեղում նշված կլինեն այս գրքից մեջբերված մյուս հատվածների էջերը): Պիեռ և խղճալ նրան: «Բարեբախտաբար, ծնողները ապահովված մարդիկ են» (էջ 65), - այդ դեպքում Պիերը, գնահատելով իր կյանքը, պետք է ատելի դառնա: Եվ մարդկության կորուստը դառնում է ֆիզիկական գոյությունը պահպանելու համար անհրաժեշտ գին: Եվ նույնիսկ բժիշկը պետք է կորցնի իր մասնագիտական ​​նրբությունը և նետի Պիեռի դեմքին: «Դու դատապարտված ես ամբողջ կյանքում կույր լինել ... Հասկացիր ինձ» (էջ 110): Նախ անդրադառնանք սկզբին: Երբ հերոսները իմանում են, որ երկու սպանված գերմանացիների դիմաց ստիպված են իրենցից ընտրել երկու պատանդների, նախ փորձում են պահպանել հավասարակշռությունը ներկա իրավիճակում: Բայց աստիճանաբար իրավիճակը դուրս է գալիս վերահսկողությունից, նյարդերը տեղի են տալիս, և նրա գործողությունների համար այլևս ոչ ոք պատասխանատվություն չի կրում: Մարդ-գիշատիչ անցումը շեշտվում է քայլ առ քայլ, ինչը, ըստ երեւույթին, բոլորին նոր լույսի ներքո է ցույց տալիս: Իրավիճակն այնքան է սրվել, որ նույնիսկ Վիկտորը, որպես ամուսին, ակնհայտորեն զայրացած է և խանդոտ, բայց կնոջ համար ոչ մի խոչընդոտ չկա գնալ գերմանացի սպայի մոտ: Մտածեք, թե ինչպես են առաջանում տարաձայնությունները և ինչպես են փոխվում հարազատների վերաբերմունքը միմյանց նկատմամբ: Հեղինակը հաճախ շեշտում է, որ դրանք «ընկերական» են, բայց դրանում, ըստ էության, շեշտում է իրավիճակի լարվածությունը, վերջիններիս ոչ բարյացակամ լինելը: Այս առումով հերոսները ոչ միայն սկսում են այլ տեսանկյունից ճանաչել իրենց ենթադրյալ հարազատներին, ովքեր դառնում են օտար: «Նրա շրջապատի այս մարդիկ իսկական ընկերներ են, թե ոչ»: Նրան թվում էր, թե առաջին անգամ է նա տեսնում այդպիսի մարդկանց: Նա նրանց չէր ատում, բայց զարմանում էր անսպասելի հայտնագործությունից »(էջ 98), - նրանք հերոսներ են, կարելի է ասել ՝ բացահայտելով իրենց: Եվ վերջիններիս ներքին աշխարհի քննությունն իրենց կողմից արդեն դուրս է միջավայրը նորովի ճանաչելու, ինքնաճանաչման հասնելու համատեքստից: Հետեւաբար, բժիշկը պետք է մտածի իր համար: «Նա զարմացավ ՝ իր մեջ այդքան ատելություն գտնելով: Նա տարիներ ապրեց առանց զայրույթի չնչին նշանի: ”- էջ 111 Այս իրավիճակում բոլորը «մոռանում են», որ շրջապատված են իրենց հարազատներով: Այս դեպքում հարազատները դառնում են թշնամիներ, որոնք խոչընդոտ են հանդիսանում սեփական կյանքը փրկելու համար: Եթե ​​հերոսներին առանձին վերցնենք, ապա պետք է նշենք, որ Վիլկերը փորձում է ամեն կերպ վերահսկել իրավիճակը, ով ամեն քայլ կատարում է իր կյանքը փրկելու համար (հիշեք, թե ինչպես է փորձում չեկով կաշառել Ֆրանսուային, համոզում է Բրիջիտին գնալ Գերմանիա, թաքնվում է առանձնասենյակում և այլն): Չնայած նրա ակնառու քայլերին, սխալ կլինի ասել, որ դա նամակ է: Նրանք բոլորը ծայրահեղ միջոցներ են ձեռնարկում սեփական կյանքը փրկելու համար: Քայլերը դուրս են գալիս ոչ միայն մարդկային երեւակայության սահմաններից, այլ նաև հասնում են մի կետի, երբ մարդիկ կորցնում են իրենց ինքնասիրությունը և բարոյական անկում ապրում: Մի պահ նույնիսկ թվում է, որ վերջիններս կորցրել են սթափ դատելու ունակությունը: Նրանց քայլերը առաջնորդվում են ոչ թե բանականությամբ, այլ ամեն կերպ ֆիզիկական գոյությունը պահպանելու բնազդով, որի ազդեցության տակ նույնիսկ անգիտակցաբար է տեղի ունենում հերոսների մարդկային-գիշատիչ վերափոխումը: Նրանց գիտակցության մակարդակը, կարծես, միայն մեկ բան է ընկալում `փրկել իրենց ունեցվածքը: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ անգիտակցական եսասիրությունը հասնում է գագաթնակետին: Չընդունելով սեփական եսասիրությունը ՝ հերոսներից յուրաքանչյուրի համար առաջնային է դառնում միայն մեկ բան ՝ նրա ապրելու իրավունքը: Եվ «պարզվում է», որ յուրաքանչյուրի կյանքի իրավունքը պայմանավորված է արդարացված «պատճառներով»: Ավելին, նրանք սկսում են բացատրել իրենց ապրուստի միջոցները մարդկային տեսանկյունից: Վիլկերը պատմում է, թե ինչպես է օգնել իր ընկերոջը (գրավ դնելով իրերը և այլն): Մարդ տեսք ունենալու մոլուցքն այնքան է ուժեղանում, որ հերոսը նեղ մարդու դեր է խաղում: «Երբ ամուսնացա, կինս հղի էր ոչ թե ինձնից, այլ մեկ ուրիշից» (էջ 130): Մյուս հերոսները նույնպես ապրելու պատճառներ ունեն: Բրիջիտը հղի է, Վիկտորը կդառնա հայր, բժիշկն իրեն օգտակար է համարում հասարակության համար, իսկ Պիերն արդեն մասնակցել է պատերազմին: Այդ պատճառով Պիեռը կարծես նույնիսկ իրեն հերոս է համարում: Ի վերջո, նա կռվեց ու կորցրեց տեսողությունը, նույնիսկ մեդալ ստացավ: Այստեղ հեղինակը հավանական հարց է բարձրացնում ՝ ո՞վ է կռվում մարտի դաշտում, պատերազմին մասնակցելն արդեն հերոսությո՞ւն է: Pierիշտ է, Պիեռը պատերազմի մասնակից է: Նա կորցրեց տեսողությունը և պատվեր ստացավ, բայց, այնուամենայնիվ, նա հերոս չի համարվում, այլ կերպ ասած ՝ պատերազմին մասնակցել չի նշանակում հերոս լինել: Աչքի են ընկնում Տիմակովի և Ֆրանսուայի կերպարները: Timakov և François, ի տարբերություն մյուսների, իրականում չեն կորցնում իրենց դեմքը: Դրանք մնում են այնպիսին, ինչպիսին կան, կամ, ավելի ճիշտ կլինի ասել, մարդկանց կողմից գիշատիչ վերափոխումը նրանց դեպքում չի գործում: Եվ եթե վերլուծում ենք Տիմակովին, ապա պետք է նկատենք, որ նա թողնում է դիտողի տպավորություն, այլ ոչ թե իրական գործողություններին մասնակցող անձ: Ներկայիս իրավիճակը նրան որոշ չափով զվարճալի է թվում: նա մի տեսակ խաղում է: Կամ նա չի համաձայնվում միանգամից պատանդ վերցնել, բայց միաժամանակ պատրաստ է այդ քայլին: Հատկանշական է նաեւ, որ երբ հերոսները ներկայացնում են իրենց «բարի գործերը», Տիմակովը նույնիսկ ծաղրում է: «Հիմա իմ հերթն է բարություն ցուցաբերել» (էջ 125): Նա թվարկում է գործողություններ, որոնք ընդհանրապես օրինակելի չեն: Բայց սա, ի տարբերություն մյուսների, շեշտում է Տիմակովին իր մարդկային տեսանկյունից, որ նա չի փորձում իրեն ավելի լավ ներկայացնել, քան իրականում է: Հարկ է նշել, որ Տիմակովի համար բոլորովին զարմանալի չէ մեկ այլ տեսանկյունից ճանաչել իր «ընկերներին»: Տպավորությունն այնպիսին է, որ նրան նման իրավիճակ պետք չէր `շրջապատող մարդկանց ճանաչելու համար: Եվ պատահական չէ, որ հենց սկզբից նա ակնհայտ դրական վերաբերմունք ունի Ֆրանսուայի նկատմամբ: Իսկ ո՞վ էր Ֆրանսուան: Վեպում Ֆրանսուայի կերպարը գործողություններում առաջին պլան չի մղվում, բայց, այնուամենայնիվ, նրա կերպարը առանցքային նշանակություն ունի: Նա, ինչպես Տիմակովը, ոչ միայն չի փոխվում մարդկային տեսանկյունից, այլև, իր նման, պատրաստ է իր անմիջական համաձայնությամբ դիմակայել մահվան կամ պատանդ դառնալ: Ավելին, Ֆրանսուազը, կարելի է ասել, միակն է, ով դիտում է առկա իրավիճակը մարդկային տեսանկյունից: Հիշենք, թե ինչպես նա, երբ Պիեռը փորձում է փրկել իր ՝ Բրիգիտտի և Վիկտորի կյանքը, ոչ միայն նրանց հանում է փակ հյուրասենյակից, այլ այդ քայլով շեշտադրում է ամենակարևորը: «Մենք բոլորս իրավունք ունենք ապրելու» (էջ 135), - ասաց նա ՝ ասելով, որ ոչ ոք իրավունք չունի իր կյանքի համար զոհաբերել իր կյանքի համար, երբ նա այդ քայլին չի դիմում: Մարդկանց գիշատիչ անցման համար պակաս կարևոր չէ իրավիճակի պատճառականությունը `պատերազմը` հերոսների կողմից այսպես կոչված պատերազմի ընկալումը: Ինչպես սկզբում նշեցինք, պատերազմը հերոսների համար կարծես թե հեռատեսելի իրադարձություն էր, բայց միայն առաջին հայացքից: Հեղինակը, լինի դա ուղղակիորեն, թե անուղղակիորեն, էական հարց է առաջադրում ՝ պատերազմի անմարդկային դրսեւորում, որի արտաքին տեսքն, ըստ էության, կրում է յուրաքանչյուրը: Միևնույն ժամանակ, բոլորը չէ, որ ընկալում են պատերազմը, կամ, ավելի ճիշտ, դա իրենց մաշկի վրա են զգում (Պիերը ատում է պատերազմը, որովհետև կորցրել է տեսողությունը, Վիլկերը, Բրիջիտը, Վիկտորը ՝ այն իմաստով, որ դրանք հուզական չեն, ինչպես նախկինում և այլն): Ֆրանսուազի ՝ այսպես կոչված պատերազմի ընկալումն այստեղ էական է: Նրան, ինչպես արդեն նշեցինք, վեպում իր գործողությունները չեն բերում առաջին պլան, բայց նա, ինչ-որ տեղ «լուռ» կերպարն ինքնին խոսում է որպես պատերազմ իր մաշկի վրա զգացող մեկը, որը պարզապես չի վշտանում իր կորցրած ամուսինը, բայց նա դա ընկալում է: այսպես կոչված պատերազմի ամբողջ անմարդկայնությունը: Ավելին, նա ավելի է խորանում այսպես կոչված պատերազմի մեջ ՝ հասկանալով պատերազմի կործանարար հետեւանքները նույնիսկ այն ավարտելուց հետո: «Մենք վերջապես կհաշտվենք այս ամենի հետ: Դրոշներ են ծածանվելու, երաժշտություն է լինելու: Մենք պարելու ենք մահացածների վրա: Երբևէ մտածե՞լ եք այդ դառը թագավորության մասին, որը արձագանքում է մեր ոտքերի տակ: Դա թագավորությունն է, որտեղ մահացածները տեղադրվում են երկու հաշտեցված երկրներում: Ես լսում եմ նրանց հառաչանքները: Եվ ես ամաչում եմ »(էջ 139): Պատահական չէ, որ վեպում նշվում է 1942 թվականը, այսինքն ՝ կոնկրետ պատերազմի ժամանակաշրջանը, այն փաստը, որ գերմանացիները հակառակորդներ են, բայց, այնուամենայնիվ, պատերազմը չի դիտվում որպես հայրենիքի բարեկեցության պայքար: Այստեղ հեղինակը դուրս է գալիս պատերազմի ՝ «հայրենիքի համար պայքար» ենթատեքստից, շեշտում է ամենակարևորը ՝ պատերազմն իրականում արդարացված չէ: Եվ իզուր չէ, որ նրա հերոսները, իրենց անմարդկային դեմքով, շեշտվում են հենց պատերազմական իրավիճակի կրողը դառնալուց հետո, նրանք մարդկանցից վերածվում են գիշատիչների: Սա պատերազմի անմարդկային դրսեւորումներից մեկն է: Այլ կերպ ասած, եթե պատերազմ է, անկախ նրանից ՝ մարտի դաշտում ես, թե ոչ, դու կորցրել ես սիրելիին, չնայած, որպես անհատ, դառնում ես այսպես կոչված պատերազմի կրողը: Փոխադրող, որտեղ հնարավոր է կորցնել ամենակարևորը ՝ մարդու դեմքը: Վեպի կառուցվածքային առանձնահատկությունն էական է: Պատմվածքի մեջ առանձին գլուխներ չկան, բայց ուշադրություն դարձնենք այն փաստի վրա, որ եթե, կոպիտ ասած, պատմությունից հանենք բուն գործողությունները, վերջին մասի երեկույթի տեսարանը դառնում է առաջինի «շարունակությունը»: Կամ առաջին մասում կուսակցությունը ձախողվում է, բայց երկրորդ մասում `վերջում, որը, ինչպես արդեն նշեցինք, դառնում է աշխատանքի առաջին մասի շարունակությունը, հերոսները իրավիճակից հետո փորձում են վերականգնել հավասարակշռությունը (նրանք ասում են կենացներ, նրանք նույնիսկ պայթեցնում են տոնական մեքենան), բայց նրանք այլևս սեղանի շուրջ չեն նստում որպես ընկերներ, երեկույթն այս դեպքում նույնիսկ կեղծ է թվում: Սա արդեն ոչ թե ընկերների, այլ միմյանց ճանաչող գիշատիչների տոն է: Գիշատիչներ, որոնց հերոսների հետ, ըստ էության, հեղինակը ընդհանրացնում է մարդկային տեսակները: «Մենք բոլորս գիշատիչներ ենք, փոքր, գեղեցիկ, լավ պատրաստված գիշատիչներ, մեզ շղթա է պետք: Մեր շղթան կոչվում է կարգ »(էջ 144): Վեպի այս ավարտը ավարտվում է ոչ պակաս կարեւոր շեշտադրմամբ Տիմակովի մտքերին: Սա, իհարկե, պատահական չէ: Պատահական չէ, որ գրողը հերոսի մտքերը չակերտների մեջ չի վերցնում, կարելի է ասել, հեղինակն ու հերոսը նույնն են, նա ասաց, որ դրանով Կաչան շեշտադրում է իր գաղափարական հերոս Տիմակովին: Շատ հաճախ մարդու մեջ մարդու շեշտը դնելու համար բավական է պարզապես նշել, որ նա մարդ է: Այսպես կոչված «տղամարդը» այս դեպքում դառնում է մարդու բնորոշում, սահմանում, որը միևնույն ժամանակ տարբերում է մարդուն մարդկանցից, ասել է թե `մարդկանց մեջ« մարդ »ասելով չի կարելի բոլորին հասկանալ: Բայց կա նաև հստակ սահմանում, այսպես կոչված, «մարդու» և այսպես կոչված «ոչ մարդու» միջև: Այս դեպքում մենք կարող ենք տարբեր անվանումներ տալ այսպես կոչված «ոչ մարդկային» կամ, այսպես ասած, «ոչ մարդկային» սահմանմանը: Ուսումնասիրելով Կաչայի այս վեպը ՝ տալով հատուկ հարց, թե ինչպես է մարդը վերածվում գիշատչի, կարող ենք ասել, որ աշխատանքի հիմքում չի շեշտվում, թե ինչպիսին պետք է լինի այսպես կոչված «մարդը», և ոչ հակառակը: Եվ որքանո՞վ է ժամանակակից Evipak- ը: Այն արդիական է, քանի որ գրողի կողմից բարձրացված հարցերը, թե իրականում ինչպիսին է մարդը, ավելին ՝ նա իրեն ճանաչու՞մ է, ո՞րն է պատերազմ կոչվող երեւույթը, որոշակի ժամանակահատվածի մտահոգությունները չեն: Այս առումով, չնայած վեպում ամսաթիվ կա ՝ 1942 թվականը, բայց կարող է լինել «1978», «2009» ... Վահե Կաչան, որոշակի իրավիճակի մեջ դնելով մարդուն, փորձում է ցույց տալ, որ մարդը անցնում է «մարդ» լինելու նրա կոչումը: Այս դեպքում անձը այլևս նույն անձը չէ: Բայց հեղինակը դա չի մեկնաբանում միայն որոշակի իրավիճակում: Այս պարագայում իրավիճակը դառնում է «գործիք», որը պետք է մեծ դեր խաղա մարդ-գիշատիչ վերափոխման գործում: Փոխակերպում, որն ինքնին անակնկալ է դառնում հերոսների համար: Հեղինակն իրենց հերոսների միջոցով առաջին հերթին ընդհանրացնում է մարդուն ՝ չսահմանելով «մարդ լինելը» կամ «մարդ չլինելը»: Եվ իրականում չկա անձ-անհատի որոշակի սահմանում: Նույնիսկ այս դեպքում, երբ տեղի է ունենում մարդ-գիշատիչ վերափոխում, դա ոչ թե բնութագրում է մարդուն, այլ մարդուն բնորոշ վերափոխում: Ի վերջո, հերոսները, կարծես, չգիտեին, որ նրանք այդպիսին են ՝ գիշատիչ: Այսպիսով, Կաչայի հերոսները չեն պատկերվում որպես ուղղակիորեն «ձևավորված» մարդկային տեսակ, բայց միևնույն ժամանակ, նրանց անհատականությունը բացահայտվում է որպես կարգի տակ թաքնված գիշատիչ: Բայց մյուս կողմից, հեղինակը շեշտում է այս վերափոխման պատճառահետեւանքային նշանակությունը, որն այս դեպքում դառնում է պատերազմ: Եվ այս համատեքստում նույնպես գրողը բարձրացնում է մի էական խնդիր ՝ պատերազմը ՝ որպես արդարացում չունեցող մի երեւույթ: Արփինե Վարդանյան Մարդկանց կանխարգելիչ փոխակերպում ՎԱՀԵ ԿԱՉԱՅԻԻ «ՊԱՇՏՊԱՆՈՆԵՐԻ ՊԱՅՔԱՐ» ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Անձ-անհատ, ընկեր, կուսակցություն, լարված իրավիճակ, պատերազմ, նորից ճանաչել միմյանց, թաքնված գիշատիչ: ։

Վահե Քաչայի «Գիշատիչների խնջույքը» վիպակի մասին հայ գրականության մեջ գրեթե չկա գիտական անդրադարձ։ Քննելով այս վիպակը, դնելով այն կոնկրետ հարցադրման տակ՝ փորձել ենք մի կողմից ներկայացնել մարդ-գիշատիչ փոխակերպումը, մյուս կողմից ընդգծել այդ փոխակերպման պատճառահետևանքայնությունը, որը տվյալ դեպքում դառնում է պատերազմը։ Եվ հետաքրքիր է, թե ինչպես է հեղինակը ներկայացնում ոչ միայն պատերազմական իրավիճակով պայմանավորված գործողությունների մեջ հայտնված մարդու դիմագիծը, այլև ընդհանրացնում է մարդուն, որի փոխակերպումը գիշատչի մարդուն բնորոշ հատկանիշ է։ Հետևաբար փորձել ենք ներկայացնել, թե ինչպես է տեղի ունենում մարդ-գիշատիչ փոխակերպումը։

ԳՐԱԲԱՐՅԱՆԻ ԵՎ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԼԵUՎԱԳԻՏԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԸ ՀԱԿՈԲ ԿԱՐՆԵ "ԻՈՒՄ. Մատենագիր Հակոբ Կարնեցու «Վերին հայերի տեղագրությունը» աշխատությունը նախապատմական բնագիր է: Դա զուտ պատմական աշխատություն չէ, բայց պարունակում է տվյալներ, որոնք վերաբերում են ոչ միայն Կարինին և նրա շրջակայքին, այլ նաև Օսմանյան Թուրքիայի կողմից կազմակերպված պատերազմներին և ավերիչ արշավանքներին: Ուսումնասիրելով Հակոբ Կառնեցու «Վերին հայերենի տեղագրությունը» լեզվական առանձնահատկությունների տեսանկյունից `այս աշխատության մեջ մենք առանձնացնելու ենք գրաբարյան և աշխարհաբար-արաբական լեզվական շերտերը երգի խոնարհման համակարգում: Վաղ աշխարհիկը մեր լեզվի զարգացման եզակի շրջան է, այն ունի իր առանձնահատկությունները, որոնք առկա են գրաբարի իրողությունների հետ խառնված երգի խոնարհման համակարգում: 17-18-րդ դարեր Համաշխարհային լեզուն տարբեր ձևերով է հայտնվել տարբեր հեղինակների կողմից: Երբեմն գերակշռում էին գրաբարի տարրերը, մերթ ինչ-որ բարբառի նախշեր, մերթ միջին հայերենի նախշեր: Իր զարգացման ընթացքում հայերենը որոշ չափով պարզեցրել է խոնարհության համակարգի բազմազանությունը: Գրաբարի հոլովման համակարգը բաղկացած է չորս հոլովներից. Հայոց լեզվի հետագա զարգացման ընթացքում նվաստացման համակարգը ենթարկվեց փոփոխությունների ՝ ձեռք բերելով նոր կերպար: Մեր ուսումնասիրած աշխատանքի լեզվի խոնարհության համակարգը ունի որոշ առանձնահատկություններ գրաբարի և աշխարհի համաշխարհային իրողությունների մեջ: Հակոբ Կարնեցու «Վերին հայերենի տեղագրությունը» հոլովման համակարգը քննելիս առանձնացրել ենք մի քանի խմբեր: Նախ խոսենք դերբիների մասին: Ինչպես գիտենք, Գրաբարի քերականության մեջ կա չորս ածանցյալ ՝ անորոշ, ապարնի, անցյալ և ենթական (ներկա): Երգի լեզվով դերբի համակարգը հիմնականում գրաբարն է: Անցած դերբին բացարձակ գերակշռություն ունի: Անորոշ հոդվածի օգտագործումը հաճախակի չէ, ինչը հիմնականում հանդիպում է գործնական պարագայում: Ստորադաս բայը քիչ է գործածվում: Քանի որ հեղինակը պատմում է արդեն տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին, մենք չենք նկատում aparniderba- ի օգտագործումը: Ներկայացնենք դերբիների օգտագործման վիճակագրական պատկերը, ինչը կօգնի ավելի լավ պատկերացում կազմել աղեղի համակարգային գրաբարային շերտի մասին: Մենք աղյուսակում ներառել ենք միայն անորոշ անցյալի դերանունները, քանի որ համարել ենք ստորադաս բայերը, որոնք չեն օգտագործվել որպես գոյականներ (jour-1 դեպք): Անցյալ-անորոշ բայերը բաշխվում են հետևյալ կերպ. Անցյալ-որոշված ​​բայեր Այժմ եկեք նայենք խոնարհված ձիերին: Խոնարհման համակարգը ներառում է գրաբարյան բոլոր պարզ ժամանակները, բացառությամբ հրամայական հրամայականի: Հետևյալ ժամանակները ապացուցվում են բարդ ժամանակներից. Նախդիր-ներկա ժամանակ, օրինակ ՝ կառուցված (9), զարդարված (10), ասված (12) և այլն. Դրանք տեղավորվել են (22), մուտքագրվել (32) և այլն, ներկա լինել բայերից կազմված սահմանագիծ, օրինակ ՝ սարսափել (27), ցրվել (40), կերակրվել (40) և այլն: Մենք չգտանք այլ բարդ ժամանակների օգտագործման օրինակներ: Ստորև ներկայացնում ենք առաջին, երկրորդ գոգնոցների, բնօրինակ և արգելապատնեշների օգտագործման վիճակագրական պատկերը, ինչպես նաև նախորդ-ներկա ներկա, նախդիր-նախադաս անցյալ ժամանակ. Առաջին նախածանց, երկրորդ նախդիր, անցյալ դերբայ, անցյալ դերբայ , անցյալ դերբայ, անցյալ դերբայ, անցյալ դերասանություն Նրանց օգտագործումը, իհարկե, շատ բարձր հաճախականություն ունի: Դրանց համեմատությամբ առաջին և երկրորդ ապարների ավելի ցածր օգտագործումը վկայում է գրաբարից դուրս հայոց լեզվի զարգացման ներքին ընթացքի, աշխարհիկ լեզվական միջավայրի մասին: Հետաքրքիր է նշել, որ ստորադաս մեթոդի առաջին և երկրորդ գոգնոցները շատ քիչ էին, բայց որոշ չափով օգտագործված, մինչդեռ դրանք պետք է ամբողջովին վերացվեին: Պահպանված ձվերից մի քանիսը պարզապես կարելի է համարել գրաբար: Եվ այն, որ հրամայական հրամայականը ընդհանրապես չի օգտագործվել, դա արդեն համաշխարհային իրողություն է: Գրաբարյան հրամայական հրամայականը կամ հրամայական տրամադրության ապոստրոֆը համաշխարհային լեզվով թարգմանվել է պարտադիր, պայմանական, պարտադիր ապոստրոֆներով, երբեմն ՝ հրամայականով: Հրամայական հրամայական ժամանակում և, և պասիվ ջ, անփոփոխ բայը ստացել են -jir, -jik և խառն հոլովման բայերը `jir, -ijik: Երկուսում էլ գոյություն չունի հրամայական հրամայական ժամանակի կիրառում: այն ընդհանրապես ընդգրկված չէ երգի լեզվի խառնման համակարգում: Հակոբ Կարնեցու «Վերին հայերենի տեղագրությունը» լեզվի խառնման համակարգում մենք ունենք ոչ գրաբարյան իրողությունների լայն շրջանակ, որոնցում մի շարք բայերի հոլովված ձևեր նույնպես մասեր են պարունակում: Եկեք վերցնենք օրինակներ, որոնք մատնանշում են աշխարհի բանավոր իրողությունները: 1. Եվ Եվ շատ ախորժելի և զարմանալի պանիր պետք է մատուցվի Ստամբուլում Arzrumpasha աղ երսում: (13), 2.… .Soka kulnun gineav, խաղողով, ձիթապտուղով և բոլոր պտուղներով… .3. 4. Թուրքերը կամ հայ գյուղացի քրդերը կամ գյուղի գյուղացիները գալիս են բողոքելու, ժամանակավորապես սպանելու կամ դուրս հանելու իր գավառից, բերդից վերցնելու, նրա իշխանությունը վերցնելու կամ ուրիշներին վերահսկելու: ... 5. ոչ. Ոչ ոք չի կարող գործել կարգի դեմ: կամ դատել, դատել, դատել, դատել, կենաց (25), 6.… .Ոչ այլ տարբերակ, թագավորը կամ վեզիրը կդարձնեն մանզուլ և մեկ այլ փաշայկուտա քաղաք: (26), 7. Չորս կամ հինգ հայ ՝ Ստամբուլ բողոքելու համար, շուտով գլուխը: (26), 8. «Եթե տղամարդը ընկնում է պատերազմի մեջ, նա կգրանցվի Ստամբուլ»: (28), 9.… Նրանք իշխում էին Աբիսինիայի վրա մինչև Յամանի երկիրը, որտեղ ապրում էր Ուրգաֆանը (/ 28), 10. ec. Քանի որ իշխողը կարող է ամեն ինչ պահել առանց ամրոցի, նա կարող է մեկ մատը դնել գրպանը, և կարող է այն դնել բաժակի մեջ: (29), 11. «Եթե Երուսաղեմի երկիրը բաժանված լիներ տասներկու թագավորությունների, այն այն կտար մի փոքր թագավորի»: (29) և նա դա տվեց մի փոքրիկ փաշային: (29) և նա դա տվեց մի փոքրիկ փաշային: (29) 12. և. Սաղմոսի այս երկու կանոնների մեծությունը դժվար թե շրջապատի: (31), 13.…: Բերդում այնքան շատ աղբյուրներ կան, երբ նրանք դուրս են գալիս, դրանք տանում են ջրաղացին (31), 14. Հետո մենք այդքան էլ չէինք մտածում զգեստը վերցնելու մասին, բայց մենք հասկացանք, որ այն Օսմանյան կառավարության վատ սովորությունը չէր, որ տանտերը ստիպի մեզ ցույց տալ իրեն զգացողը, որպեսզի գանք հաք (56), 15. Նա ասաց. «Եթե ես նրանց ինչ-որ բան պարտականեմ ՝ սարերում, թե որևէ այլ գավառ, ես նրանց փոխարեն չեմ սպանի քեզ »: (56), 16. Եվ նա սկսեց միմյանց ասել. «Ի՞նչ գողեր են ստեղծվել, որ այս եկեղեցին կանի դա, որ մենք բաց ենք»: (57), 17. Դուք երգում եք բոլոր շարականները երկու դասի և յուրաքանչյուր այլ տան: (60-61): Kk մասնիկների առկայությունը առաջին հայացքից կարող է ստիպել ընթերցողին մտածել, որ դրանք կապված են Կարնոյի բարբառի հետ, քանի որ Հակոբ Կառնեցին Կարինից էր: Հարկ է նշել, որ Կարնոյի բարբառով սահմանի ներկա և անցյալ դերբայը կազմվում է նախորդ մասնիկի մասնիկին համապատասխան մասնիկի կողմից, բայց այդ մասնիկը տեղադրվում է ձայնավոր բայից հետո, ձայնավորը սկսվում է ձայնավոր k- ով: կամ c- ն վերցված է սկզբից, օրինակ ՝ կղնիմը, կոդեմկ 1 և այլն: Իսկ Ա. Ribարիբյանը նշում է, որ ձայնավորով սկսվող բայերի դեպքում մասնակիցը դրվում է բայի առաջ և միևնույն ժամանակ, արտահայտելով շարունակականության գաղափարը, ավելին, այն դրվում է եզակի բայերի առաջ, իսկ հետո հետո 2 Վերոնշյալ ձևերում նման օրինաչափություն չկա: Ուստի վերոհիշյալ ձիերի մեջ դժվար է տեսնել Կարնոյի բարբառի հետքերը: Այս դեպքում մենք հիմնականում գործ ունենք կու մասնիկի հետ: Դա միջին հայերեն է, որը, ըստ նախապես նշված սկզբունքի, տեղափոխվել է համաշխարհային դաս: Ա.Այթյանը քննության քերականության մեջ այս մասը «զարմանալի» անվանեց: Ըստ Հ.Աճառյանի, կու մասնիկի առաջին վկայությունը տրվել է 12-րդ դարում, մասնավորապես, Մխիթար Հերացին երկու կիրառություն ունի ՝ կու գա, կլինի: Ավելի ուշ ՝ Կիլիկյան շրջանում, հեղինակների համար այն սովորական իրողություն դարձավ 3: Էջ 1 Մկրտչյան Հ., Կարնոյի բարբառը, Երեւան, 1952, էջ: 70 2 Ghaարիբյան Ա., Հայ բարբառագիտություն, Երեւան, 1952, էջ 409-410: 3 Աճառյան Հ., Հայոց լեզվի ամբողջական քերականություն, հ. IV Ա, Երեւան, 1989, էջ: 389: Մոլագարի սեզոնի ներկա և անցյալ ժամանակների անթերի ժամանակների կազմությունը հայ լեզվաբանության մեջ դիտարկվում է որպես Գրաբարի գր հետգրաբարյան շրջանների և տարբերակիչ հատկություն, որն արտահայտվում է դրանց կազմում `k մասնիկով, առանց դրա: Ինչ վերաբերում է բերված օրինակում 11-րդ և 14-րդ կետերի ծռված ձիերին, եթե մենք նրանց մասին չէինք խնամել, ապա այստեղ մենք ունենք նախադրյալներից կազմված ժամանակացույցեր: Եթե ​​գրաբարում -ալ-ը արտահայտում էր անցյալում սկսված և ավարտված գործողություն, դա նույնպես դրանից բխող պետություն էր, ապա միջին հայկական շրջանում մասնիկները -el, -er արտահայտում էին բառացի ժամանակային իմաստ: Նոր ձեւավորվող նախադրական դերբին լրացրեց նախադրական ժամանակների նոր ժամանակների ժամանակները ՝ կազմելով նախդիր ներկայիս ժամանակներ: Ներկայացնենք խոնարհված ձիերի վիճակագրական պատկերը: Այս վիճակագրությունը ներառում է միայն դրական հոլովման ձևերը: Հակոբ Կարնեցու «Վերին հայերի տեղագրությունը» գրաբարյան շերտային շերտում մենք առանձնացրել ենք մի տողի մի խումբ, որն իր մեջ ներառում է թերի բայ ունեցող կառույցները: Այս կառույցները հաճախ օգտագործվում են հեղինակի կողմից: Կա պակաս, բայց կա ներկան, կա, կա, անցյալը անկատար, կար, կար, առաջին օրը, կայցելի, ժամանակները կայցելեն, բայց միայն երրորդ դեմքով: Ներկայիս առաջին դեմքի կամ կամքի օգտագործումը հազվադեպ է: Ա. Աբրահամյանը նշում է այս պակասորդ բայի բացասական կազմի ոչ մասնիկը, իսկ բացասականի կազմը այլ իմաստ է արտահայտում. Այն չի մնում, չի կանգնում 1: Միևնույն ժամանակ, Հ.Ավետիսյանը և Ռ. Hazազարյանը նշում են, որ այս բայը չպետք է շփոթել կանոնավոր բայի հետ, բացասականը կազմված է ոչ-ից, և կա բացասական բացասական բայ `կազմված ոչ-կոտորակից 2: Երկուսում էլ այս թերի բայը հանդիպում է ոչ թե մենակ, այլ դերբիների հետ ՝ կազմելով հարակից կառույցներ: Բերենք համապատասխան օրինակներ .1. … .Եւ յետ Բ. Այնուհետև տարին ուղարկվեց Խոր-Վիրապ, ինչպես գրված է նրա ամբողջական պատմության մեջ (11), 2... Անքն ունի երկու վանք և բակում գտնվող այլ եկեղեցիներ, որոնք այժմ ավերակ են դարձել Տաճկաց ձեռքում (17), 3. Ե .Եւ մայրու անտառում է ՝ սոճու կոչելու համար, և որ կոչվի Ազատայր, չկա մեկը, ով տեսել է սկիզբը, չի հասել ավարտին: (19), 4.…. Ոչխարների հոտը ցրված է երկնքից դեպի դաշտի երեսը: (22), 5. Որ: որը նրանց անուններով գրված է թագավորի դռան վրա, որ նրանք պետք է ուտեն olofain LR հացը: ոգի (26, 29, 45) 6. Եվ յուրաքանչյուր տուն կառուցվում է հայ և տաճիկի կողմից, տարբերություն չկա: (31), 7. «Բազմաթիվ քարաշեն եկեղեցիներ ՝ գեղեցիկ շենքերով, որոնք այժմ գտնվում են գոմը կառուցած Տաճկատների ձեռքում»: (32), 8: Կանայք կոչում են doorորջիայի դուռը, որ պատին դրոշմված են զարմանալի խաչեր, հիանալի տեսանողներ (37), 9. «Իսպահիկում ապրում է մինչև քառասուն հազար մարդ»: (37), 1 Abrahamyan A., Grabar ձեռնարկ, Երեւան, 1976, էջ: 209 թ. 2 Ավետիսյան Հ., Hazազարյան Ռ., Գրաբարի ձեռնարկ, Երեւան, 2007, էջ. 160 10. Բնակավայրի ամբողջ պարունակությունը գնելու համար կան անթիվ վաճառականներ ամբողջ հայ ազգից: (34), 11. Եվ այս ամրոցը կառուցված է բարձր տեղում, ասես թագավորական գահ լինի, բարձր լեռան ստորոտում: (37-38), 12. Լեռների հովտում ցրված են երեք վայրի եզներ: (40), 13.… .Եւ հասնում է Սուրբ Հովհաննես վանքի առջև, որտեղ կա Սուրբ Հովհաննես Կարապետի խեղված դիակ: (51), 14. Եվ դու շուտ հեռացար, որովհետև մարդիկ արյան մեջ էին. «Հագուստը բոլորը մաշված էր»: (55) Թերի բայերով կառուցվածքների հաճախակի օգտագործումը կարելի է համարել հեղինակի լեզվի առանձնահատկություններից մեկը, որը կարող է թելադրել ժամանակահատվածը: Այս ձիերը կազմում են ֆայլային համակարգի 3% -ը: Ինչպես տեսնում ենք, այն հիմնականում օգտագործվում է վերջին դերբիին ուղեկցելու համար: Երկուսն էլ ծագման գրաբարյան իրողություններ են, բայց հեղինակի կողմից նմանատիպ կառույցների հաճախակի օգտագործումը երկուսում էլ կարելի է համարել իրականություն, որը բնորոշ է համաշխարհային ժամանակաշրջանի լեզվաբանական միջավայրին: Եկեք դիմենք բացասական աղեղին: Գրաբարում բացասական հոլովները կազմված էին ոչ-բացասականից կամ մասնիկից, իսկ արգելման հրամայականը բառ-մասնիկ էր: Այս բառ-մասնիկը կարող է բացասական իմաստով դրվել անցյալի, երբեմն ՝ անորոշ ժամանակի վրա 1: Հ. Կառնեցու «Վերին հայերի տեղագրությունը» գրաբարյան ժխտողական ոճով ունենք նաև մի քանի հետաքրքիր օրինակներ: Նախ նշենք, որ ոչ-բացասական գործածությունն ավելի հաճախակի է, քան ոչ մասնիկի և բառ-մասնիկի օգտագործումը: Հետևյալ պատկերը կօգնի ավելի լավ պատկերացում կազմել ստեղծագործության բացասական երանգավորման մասին: Եկեք նշենք այդ իրողությունները համապատասխան օրինակներով: 1.… .Տասը օր քիչ էր պարտապանին գտնելու համար, պարոն գ Տեգավարաց…: (26), 2. Նրանք ապրում են գետի ափին, ընդհանրապես ձյուն չեն տեսել: (49), 3. Հետո մենք այդքան շատ չէինք հոգ տանում զգեստի մասին, բայց դուք այն կկրեիք: (56), 4. «Tellիշտն ասա»: Դուք հայտնի մարդիկ եք, թագավորի անունը ձեր վրա է: Քեզ չեմ ծաղրի. (57), 5. if. Եթե իշխանը քրիստոնյա լիներ, նա նման բան չէր աներ: (59): Նշված ձիերը գրաբարից դուրս իրողություններ են, որոնք ձեւավորվել են հայոց լեզվի հետագա զարգացման ընթացքում: Քանի որ երկուսն էլ նշվում են մերժմամբ, այդ պատճառով մենք նրանց խմբավորել ենք աշխարհիկ իրողությունների այս բաժնում: Եկեք ներկայացնենք բացասական աղեղի վիճակագրորեն մոտավոր պատկերը: Grabarian linguistic stratospheric linguistic շերտ 1 Ավետիսյան Հ., Hazազարյան Ռ., Էջ 45: Այսպիսով, Հակոբ Կարնեցու ստեղծագործության հոլովման համակարգի ուսումնասիրությունը պարզում է, որ բացի հին հայկական իրական իրողություններից, հեղինակը օգտագործել է հետհին հայկական, աշխարհահայ շատ նիշեր, հաճախ խառն տարբերակով: Վաղ Աշխարհի ենթաշրջանի մի շարք հեղինակներ նկարագրում են իրենց ժամանակակից վիճակը հին գրական հայերենի կամ գրաբարի, «քաղաքական» կամ քաղաքացիական հայերենի առկայությամբ: բարբառներ Սա աշխարհագրագետի էական առանձնահատկությունն է. Լեզվի այս հատկությունը բնութագրում է Հակոբ Կարնեցու «Վերին հայերենի տեղագրությունը»: Նման քննությունից հետո կարող ենք փաստել, որ Հակոբ Կարնեցու աշխատության լեզվական հոլովման համակարգում, բացի գրաբարյան իրողություններից, որոնք առատ են, օգտագործվել են աշխարհահայ նոր բանավոր ձևեր: Նրանց ընդհանուր հարաբերակցությունը 86 է: 14 Կարծում ենք, որ կարող ենք փորձել ուսումնասիրել, թե որքանով է այս լեզվական ցուցանիշը գործում նախապատմական աշխարհի այլ գործերի համար: Թամարա ՊողոսյանԳՐԱԲԱՐՅԱՆԸ ԵՎ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԼԵUՈՒՆԵՐԻ ՇԱՀԵՐԸ ՀԱԿՈԲ ԿԱՐՆԵSԻԻ «ՎԵՐԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ՏԵ LԱԴՐՈՒՄ» ԵՐԿՈՒ ԽԱՆՈՒԹԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ Խոնարհում ։

Գրաբարյան և աշխարհաբարյան շերտերի ուսումնասիրությունը 17-րդ դ. մատենագիր Հակոբ Կարնեցու «Տեղագիր Վերին Հայոց» երկի խոնարհման համակարգում ի ցույց է դնում հետաքրքիր արդյունքներ, որոնք կարևոր են 17-րդ դ. հայերենի լեզվավիճակը բնութագրելու համար։ 17-րդ դարը հայոց լեզվի զարգացման հատուկ ժամանակաշրջան է, որը հայտնի է վաղ աշխարհաբար անվամբ։ Այն տարբեր հեղինակների մոտ տարբեր ձևերով է հանդես եկել։ Երբեմն գերիշխել են գրաբարի տարրերը, երբեմն՝ որևէ բարբառի, միջին հայերենի օրինաչափությունները։ Մեր աշխատանքում ուսումնասիրել ենք «Տեղագիր Վերին Հայոց» երկի խոնարհման համակարգի գրաբարյան և աշխարհաբարյան լեզվական շերտերը։ Ուսումնասիրության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացության, որ երկի խոնարհման համակարգը հետևյալ հարաբերակցությամբ գրաբարյան և աշխարհաբարյան իրողությունների ամբողջություն է՝ դրական խոնարհում՝ գրաբարյան լեզվական շերտ՝ 95%, աշխարհաբարյան լեզվական շերտ՝ 5%, ժխտական խոնարհում՝ գրաբարյան լեզվական շերտ՝ 86%, աշխարհաբարյան լեզվական շերտ՝ 14%։

ԿԱՄՔԱՅԻՆ ԿԱՌՈՒՎԱ ՇԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿԱՌՈՒՅ, ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻԱԿԸ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 188-րդ հոդվածի համաձայն `կամավոր կառույց է համարվում կառույցը: Կամավոր կառույցների խնդիրն առաջացավ Խորհրդային Միության փլուզման տարիներին, երբ ոչ պատշաճ կարգավորում, հսկողություն և բնակչություն, առանց համապատասխան թույլտվության, իրենց բնակարանային պայմանները բարելավելու համար, կառուցեցին շենքեր, որոնք օրենքով թույլատրված չեն, շինարարությամբ: խախտումներ Խնդիրը լուծելու համար, 2006 թ.-ին կառավարությունը 1945 թ. Մայիսի 18-ին ընդունեց «Կամավոր կառույցների օրինականացման կարգը հաստատելու մասին» թիվ 912 բանաձևը: Չնայած այս որոշման դրական ազդեցությանը, խնդիրը լիարժեք լուծում չի ստացել, քանի որ օրինականացման գործընթացին զուգահեռ ինքնակառավարումը չի դադարել: Մենք խորապես հավատում ենք, որ կամավոր կառույցների հսկայական քանակը Հայաստանի Հանրապետությունում մեծապես կախված է մեր օրենսդրության խնդրահարույց կարգավորումից: Պաշտոնյան, համայնքի ղեկավարը, որը օրենսդրությամբ լիազորված է վերահսկողություն իրականացնել կամավոր կառույցների նկատմամբ, իր վրա դրված պարտականությունը վատ կատարելու դեպքում օրենսդիրը նրան տալիս է այդ կառույցներն օրինականացնելու լիազորություններ: Երբ համեմատում ենք Հայաստանում գործող օրենսդրական կարգավորումները այլ երկրների հետ, մենք ունենք գրեթե նույն պատկերը: Օրինակ, Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական օրենսգրքի 222-րդ հոդվածը սահմանում է հետևյալ կանոնակարգը. «Շենք, շինություն կամ այլ շինություն, որը կառուցվել է առանց հաստատված նախագծի կամ հողամասի, որում այդ շենքի թույլտվություն չկա կամ խախտում է շինարարական նորմերը: «համարվում է ինքնաշեն: « Լեռնային Karabakhարաբաղի Հանրապետությունը նախատեսում է նույն օրենսդրական կարգավորումը կամավոր կառույցների համար: Քանի որ գործնականում կամավոր կառույցների քանակը հսկայական է, օրենսդիրը միևնույն ժամանակ տվեց կանոնադրություններ կամավոր կառույցի մասնավորեցման և քանդման մասին: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1 188-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն `« համայնքի կամ պետության ունեցվածքը, անկախ նրանից, թե ով է այն կառուցել, ճանաչվում է պետական ​​կամ համայնքային սեփականության վրա գտնվող չարտոնված կառույցի նկատմամբ »: 2-րդ կետում նշվում է. «Isանաչվում է այն անձի ունեցվածքը, որին կառույցը գտնվում է կամավոր կառույցին պատկանող հողամասում»: 3-րդ կետ. «Չարտոնված կառույցի նկատմամբ հողի սեփականատիրոջ սեփականության իրավունքի ճանաչումը հիմք չէ այն անօրինական ճանաչելու համար, քանի որ դա խոչընդոտ չէ սույն հոդվածի 3-րդ կետի 2-րդ կետում նշված պահանջը բավարարելու համար»: 2 Ըստ 3-րդ կետի ՝ «Հողամասի սեփականատերն իրավունք ունի քանդել իր հողամասում գտնվող շենքը: Ապօրինի օրինականացված կառույցը ենթակա է քանդման պետության, համայնքի կամ այլ շահագրգիռ անձի պահանջով, որի իրավունքները և շահերը խախտվել են օրենքով, իսկ հողամասը հողամասի սեփականատիրոջ հաշվին է `նախկինը վերականգնելու հաշվին: պայման » Անձը, ով ինչ-որ մեկի հողամասում իրականացրել է չարտոնված շինարարություն, պարտավոր է փոխհատուցել հողի սեփականատիրոջը պատճառված վնասը `ներառյալ չարտոնված քանդման և հողի նախկին վիճակի վերականգնման ծախսերը: Համաձայն 4-րդ հոդվածի, կամավոր կառույցները կարող են ճանաչվել որպես համայնքի օրինական ղեկավարներ և համայնքի վարչական տարածքից դուրս `մարզպետների կողմից` կառավարության կողմից սահմանված կարգով: Չարտոնված կառույցը կարող է օրինական ճանաչվել միայն այն անձի դիմումի հիման վրա, որին կառույցը գտնվում է իրեն պատկանող հողամասում: Հոդված 5-ում նշվում է. «Չարտոնված կառույցը չի կարող օրինական ճանաչվել, եթե կառույցի պահպանումը խախտում է այլ անձանց իրավունքները, օրենքով պաշտպանված շահերը կամ վտանգում է քաղաքացիների կյանքն ու առողջությունը»: Չարտոնված կառույցները չեն կարող օրինական ճանաչվել, դրանք ենթակա են օրենսգրքի 60-րդ հոդվածով սահմանված հողերին, ինչպես ինժեներական օբյեկտների օտարման կամ անվտանգության գոտիներում, կամ կառուցված են քաղաքաշինական նորմերի համաձայն: Ընդունված է 05.05.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ. Տե՛ս ՀՊՏՀ 1998.08.10 / 17 (50), հոդված 188: 2 Տե՛ս Բարսեղյան Տ, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական իրավունք, Եր ․, «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն, 2014, մաս առաջին, 310 էջ: Կան խախտումներ, և առաջացնում է հարկադիր սերվիտուտ պահանջելու իրավունք: Համաձայն 6-րդ հոդվածի ՝ «Կամավոր կառույցների առկայության դեպքում անշարժ գույքի իրավունքի գրանցման առանձնահատկությունները կարգավորվում են« Սեփականության իրավունքի պետական ​​գրանցման մասին »օրենքով և դրա հիման վրա ընդունված այլ իրավական ակտերով: Որպեսզի կամավոր կառույցների հիմնահարցը վերլուծվի իրավական-համեմատական ​​մեթոդով, առկա խնդիրները պարզելու համար փորձենք կարգավորել կամավոր կառույցները `համաձայն Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական օրենսգրքի 3 222-րդ հոդվածի: «Այն անձը, որն իրականացրել է կամավոր կառույց, դրա վրա սեփականության իրավունք չունի: Նա իրավունք չունի վաճառել, նվիրաբերել, վարձակալել կամ կատարել այլ գործարքներ: » Կամավոր կառույցը ենթակա է քանդման այն կառուցող անձի միջոցով, բացառությամբ սույն հոդվածի 3-րդ և 4-րդ մասերով նախատեսված դեպքերի: » Ըստ 3-րդ մասի, «Չարտոնված կառույցի սեփականությունը կարող է ճանաչվել դատարանի կողմից, իսկ օրենքով նախատեսված դեպքերում` օրենքին համապատասխան, փոխադարձ համաձայնությամբ, անձը ձեռք է բերում հողամասի վրա կառուցված չարտոնված կառույցի մշտական ​​սեփականություն: օգտագործել, եթե 1) անձը տվյալ հողամասում շինարարություն իրականացնելու թույլտվություն ուներ ... 2) դատարանում բողոքարկման օրը կառույցը համապատասխանում է փաստաթղթերով հաստատված տարածքային հատակագծին, հողօգտագործման կանոններին և այլ պահանջներին: փաստաթղթերը նախագծում են կառույցի նախագիծը, 3) կառույցը չի խախտում այլ անձանց իրավունքները և օրենքով պաշտպանված շահերը և չի սպառնում քաղաքացիների կյանքին և առողջությանը: « Այս դեպքում այն ​​անձը, ում գույքը ճանաչվել է կառուցվածքի հետ կապված, պետք է փոխհատուցի ծախսերը դատարանի կողմից որոշված ​​չափով: Համաձայն 4-րդ մասի ՝ «Տեղական ինքնակառավարման մարմինները պետք է քանդման մասին որոշում կայացնեն, եթե այն կառուցված է այդ նպատակի համար չնախատեսված հողի վրա, եթե հողը գտնվում է հատուկ օգտագործման գոտում (Ռուսաստանի պատմամշակութային հուշարձաններ) կամ ընդհանուր օգտագործման տարածքում, կամ ֆեդերացիայի տարածքային կամ տեղական նշանակության ինժեներա-տրանսպորտային գոտիներում: « Տեղական ինքնակառավարում մարտի 3-ին Տե՛ս Barinov N. A․, Бевзюк Е. А., Беляев М. А., Бирюкова Т. А., Барышев С. А., ВахрюФедерации, Часть первая, статья 222: Քանդման մասին որոշում կայացնելուց հետո 7 օրվա ընթացքում հանքագործները այդ որոշման պատճենն ուղարկում են կամավոր շինարարություն իրականացնողին: Այս որոշումը պահվում է կամավոր կառույցների գրանցամատյանում: Այն պարունակում է տեղեկություններ չարտոնված կառույցի քանդման ժամանակահատվածի մասին: Կամավոր կառույցը չի կարող մնալ ավելի քան 12 ամիս: Չարտոնված կառույցն իրականացրած անձը չհայտնաբերելու դեպքում տեղական ինքնակառավարման մարմինները որոշում են կայացնում չարտոնված կառույցը քանդելու մասին `այդպիսի որոշում կայացնելու օրվանից 7 օրվա ընթացքում: Եթե ​​կամավոր կառույց իրականացնող անձը չի հայտնաբերվել, կամավոր կառույցի քանդումը կազմակերպվում է տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից: Քանդման մասին որոշումը պետք է ընդունվի ոչ շուտ, քան 2 ամիս `այն պահից, երբ որոշումը տեղադրվում է լիազորված մարմինների պաշտոնական կայքում: Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական օրենսգրքում նշված կարգավորումը համահունչ է ռուս գիտնականներ Սերգեյ Սուխանովի իրավաբանական դիրքին: Լեռնային Karabakhարաբաղի քաղաքացիական օրենսգրքի 188-րդ հոդվածը նախատեսում է նույն կարգավորումները, ինչ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգիրքը: Երբ համեմատում ենք Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական օրենսգրքի կարգավորումը աշխարհի ամենազարգացած երկրի հետ, տեսնում ենք, որ, մեր կարծիքով, մեր օրենսդրության ամենամեծ թերությունն այն է, որ համայնքի ղեկավարը, որը պարտավոր է վերահսկել չարտոնված կառույցները, ունի դրա իրավասության իրավասությունը: վարչական տարածքում իրականացվող կամավոր կառույցները: Այս կանոնակարգը ներառված չէ Ռուսաստանի Դաշնության օրենսգրքում, որտեղ օրենքը նման լիազորություններ է տալիս դատարաններին: Սա լուրջ խնդիր է մեր հանրապետությունում, և նույնիսկ այն դեպքում, երբ քաղաքացիները դիմում են դատարան, այն անձը, ով համարյա միշտ իրականացրել է չարտոնված կառույց, անձ, ում շահերը վնասվել են, և բողոքարկումը հասնում է Վճռաբեկ դատարան: Դրա ապացույցն են հանրապետությունում վճռաբեկ դատարանի կամավոր կառույցների վերաբերյալ ավելի քան 2 տասնյակ որոշումները: Վճռաբեկ դատարանի որոշումների ուսումնասիրության ընթացքում մենք նկատում ենք, որ կամավոր կառույցները 4 Տե՛ս Sergeev AP et al., Civil Law, T. 1, M., 2002, 776 p. 5 Տե՛ս Culeylanov MK, Almaty, Civil Law, հատոր 2, Դասագիրք ուսանողների համար / Խմբագիր, 2014, էջ: 75-107թթ. Այս հարցի շուրջ վեճերն առավել հաճախակի են պետական ​​մարմինների «քաղաքացիների» շրջանում: Վճռաբեկ դատարանը թիվ 3681/05/08 վարչական որոշմամբ քննում է Երևանի քաղաքապետի բողոքը ՀՀ վարչական դատարանի 2009 թ. Հոկտեմբերի 27-ի վճռի դեմ 6 բաց դատական ​​նիստերում, ըստ հայցի Քաղաքապետարանի Երեւանը ընդդեմ Լեւոն Շաթիրյանի 400 000 ՀՀ դրամ շորթելու պահանջի: Վարչական դատարանի որոշմամբ `չարտոնված շենքը քանդելու վերաբերյալ հայցը մերժվել է, իսկ 400․000 դրամ բռնագանձման վարչական գործը կարճվել է` հայցվորի հայցը մերժելու հիմքով: Երեւանի քաղաքապետը այս գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել որպես վճռաբեկ բողոքարկման հիմք: Այն կառուցված է ինժեներական տրանսպորտային օբյեկտների օտարման կամքի կամ անվտանգության գոտիների վրա, քաղաքաշինության կանոնների էական խախտումներով և ստեղծում է հարկադիր սերվիտուտ պահանջելու իրավունք: Կամավոր կառույց իրականացրած անձը կամավոր շինարարություն է իրականացրել առանց քաղաքաշինական փաստաթղթերի: Ըստ Վ.Դ.-ի, Վերաքննիչ դատարանի եզրակացությունն անհիմն է: Մեր իրավական գնահատականն այս դեպքում նույնական է VD- ի դիրքորոշմանը: Թիվ V8 / 3 արձանագրությունը կազմվել է Վարչական վարույթի շրջանակներում գործերի քննության, նախապատրաստման և գրանցման հանձնաժողովի կողմից, որոշվել է առաջարկություններ ներկայացնել Երևանի քաղաքապետ Լեոն Շաթիրյանին վարչական պատասխանատվության ենթարկելու մասին `վարչական տուգանք նշանակելով: 400,000 ՀՀ դրամի չափով: Քաղաքապետարանը հրաժարվել է պահանջել 40000 ՀՀ դրամ բռնագանձում `Լեոն Շաթիրյանի կողմից վճարման պայմանով: Վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ բողոքը հիմնավորված է մասնակի պատճառով, որ Լեոն Շաթիրյանը շինարարական աշխատանքներ է իրականացրել առանց համապատասխան թույլտվության, օրինակ, որ վարչական իրավախախտման համար Լեւոն Շաթիրյանը վճարել էր 400 000 դրամ տուգանք: Այսինքն ՝ վճարելով տուգանքը ՝ նա ընդունեց այն փաստը, որ շինարարական աշխատանքներ է իրականացրել առանց համապատասխան թույլտվության: Եվ այն հիմնավորումը, որ քաղաքապետարանը չի ներկայացրել որևէ ապացույց այն մասին, որ Լեւոն Շաթիրյանը կատարել է 6 Տես ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումների ժողովածուն 2010 թ. See Վարչական գործ թիվ ՎԴ / 368/05/08: Չարտոնված կառույցը կառուցված է ՀՀ հողային օրենսգրքի 60-րդ հոդվածով սահմանված հողամասերի վրա, ասում է, որ չարտոնված կառույցը ենթակա է քանդման միայն «կառավարության կողմից նշված հանգամանքների առկայության դեպքում», ապա Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ վերը նշվածը հանգամանքներն անտեղի են այս գործի լուծման համար: Վճռաբեկ դատարանը բավարար է համարում ստորին դատարանի վճիռը բեկանելը: Վճռաբեկ դատարանը բողոքը բավարարեց մասամբ: բեկանել այն փոփոխելու մասին ՀՀ վարչական դատարանի վճռի հայցը մերժելու մասը `բավարարելով հայցը: Պարտադրել Լեոն Շաթիրյանին քանդել 15 մետրանոց ցանկապատը: Երեւանի քաղաքապետարանում հօգուտ Լեւոն Շաթիրյանի `որպես հայց բռնագանձել 4000 ՀՀ դրամ, որպես վճռաբեկ բողոքարկման համար վճարված` 20 000 ՀՀ դրամ `որպես պետական ​​տուրք: Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից, այն վերջնական է, այն բողոքարկման ենթակա չէ: Կամավոր կառույցների խնդիրն այնքան բարդ է, որ երբեմն ՀՀ դատական ​​համակարգի տարբեր ատյանների կողմից նույն իրավիճակի վերաբերյալ կայացված դատավճիռները շատ տարբեր են երբեմն, երբեմն դրանք հանգեցնում են նաև համապատասխան դատավճիռ կայացրած դատավորների կարգապահական պատասխանատվության: Հիմնական պատճառն այն է, որ դժվարություններ կան այս ոլորտը կարգավորող օրենքների միատեսակ կիրառման հարցում: Արժե հիշատակել Արդարադատության խորհուրդը (այժմ ՝ Գերագույն դատական ​​խորհուրդը) 2009 ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի դատավորներին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու մասին գործը կարճելու մասին AXYO-13 որոշում: Արդարադատության նախարարը միջնորդություն ներկայացրեց Արդարադատության խորհրդին ՝ արդարադատություն իրականացնելիս «դատավարական օրենքի» նորմերի ակնհայտ «խախտումներ» թույլ տալու համար դատավորներին կարգապահական պատասխանատվություն սահմանելու համար: Դիմումատու Միշա Հրանտի Համբարձումյանի հայրը ՝ գործով ամբաստանյալ Հրանտ hazազարի Համբարձումյանը, իր ծխական համայնքի համար տուն է կառուցել 1960 թվականին իրեն հատկացված հողում, որի անդամ էր դիմումատուն: 1970 թվականին Միշա Համբարձումյանը նշված տան հարեւանությամբ իր ընտանիքի համար կառուցեց 90 քմ: տարածք առանձին բնակելի տուն: Դիմումատուի մայրը մահացել է 1996 թ. Միշա Համբարձումյանը քաղաքացիական հայց է ներկայացրել Հրանտ Համբարձումյանի դեմ ժառանգական գույքի պահանջի մասին, ընդհանուր առմամբ 7 Տե՛ս Արդարադատության խորհուրդ AXYO-13 2009 որոշումը. Նոր իրավասության դատարանը մերժեց հայցը, վճիռը բողոքարկվեց `գերազանցության կարգով: Վճռաբեկ բողոքը մնացել է առանց բավարարման: Չստանալով ժառանգության իրավունք ՝ Միշա Համբարձումյանը քաղաքացիական հայց է ներկայացրել Կոտայքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարան ընդդեմ Հրանտ Համբարձումյանի ՝ ընդհանուր սեփականությունից բաժնեմաս առանձնացնելու պահանջով ՝ դրա նկատմամբ ճանաչելու իր սեփականության իրավունքը: Պատասխանող կողմը դատարան էր դիմել նաև Միշա Համբարձումյանի դեմ հակընդդեմ հայցով `պահանջելով դադարեցնել իրեն հատկացված հողամասի չարտոնված շինարարության ծախսերը` վճարելով դրամական փոխհատուցում և վտարելով տարածքից: Այստեղ է, որ առաջանում է հակասությունը, երբ ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանը լիովին բավարարեց հայցը: և´ 90 ք.մ. , Հրանտ Համբարձումյանին և նրա ընտանիքին վտարեցին նշված տարածքից, նա ճանաչեց Միշա Համբարձումյանի սեփականության իրավունքը դրա վրա կառուցված եռահարկ տան վրա: Վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանը մերժեց Միշա Համբարձումյանի հայցն ընդդեմ Հրանտ hazազարյանի, իսկ Հրանտ Համբարձումյանի հայցը բավարարվեց մասամբ: Միշա Համբարձումյանին վտարեցին Հրանտ Համբարձումյանին պատկանող տարածքից: Նույն համակարգի երկու տարբեր օղակները միևնույն վեճի վերաբերյալ բացարձակապես հակասական որոշումներ են կայացրել: Եվ, փաստորեն, արդարադատության նախարարը, ուսումնասիրելով գործում առկա ապացույցները, եկավ այն եզրակացության, որ Վերաքննիչ դատարանի դատավորները չեն կիրառում իրենց կողմից կիրառվող օրենքները, և միևնույն ժամանակ թույլ տվեցին մի շարք խախտումներ: ՀՀ քաղաքացիական դատավճռի հոդվածների, որոնք ակնհայտ են այս պարագայում կոպիտ: Նախարարը գտնում է, որ նշված խախտումները կարող են կատարվել միայն դատավորի մեղքով: Հետեւաբար, այս պարագայում մենք պետք է ելնենք դատավորի մեղքի կանխավարկածից, նրա գործողություններում մեղքի առկայությունից, որը կարող է բացահայտվել միայն միտումնավոր: Այսպիսով, դատավորները թույլատրել են նյութական, դատավարական օրենքի ակնհայտ կոպիտ խախտումներ պարունակող գործողություններ, որոնք հիմք են հանդիսացել կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու համար: Ավելի ուշ, դատավորների հիմնավորումներն ու հիմնավորումները քննելուց հետո, Արդարադատության խորհուրդը մերժեց նշված միջնորդությունը հետևյալ պատճառաբանությամբ. «Համաձայն 188-րդ հոդվածի, այդ նպատակի համար չհատկացված հողամասում կառուցված շենք, շինություն կամ այլ շինություն Թույլտվությամբ կամ քաղաքաշինական նոր կանոններով կամ կանոններով սահմանված պայմանների խախտումը `օրենքով կամ այլ իրավական ակտերով սահմանված կարգով, կամավոր կառույց է:»: Կամավոր կառույցները կարող են օրինականացվել համայնքների ղեկավարների, իսկ համայնքներից դուրս ՝ համայնքապետերի կողմից: Կամավոր կառույցը կարող է օրինական ճանաչվել միայն այն անձի դիմումի հիման վրա, որին կառույցը պատկանում է հողամասին: » Վճռաբեկ դատարանը «Մկրտիչ ուլ Գյուլնախում Գասպարյաններն ընդդեմ քաղաքապետարանի» որոշմամբ `երրորդ անձը` կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական ​​կոմիտեի Էրեբունիի տարածքային ստորաբաժանման սեփականության իրավունքը ճանաչելու պահանջի մասին: Հայաստանի Հանրապետությունը, նշել է, որ կամավոր կառույցները ենթակա են չեղյալ հայտարարման: Հետևաբար, անձի սեփականության իրավունքը կամավոր կառույցի նկատմամբ չի կարող ճանաչվել, քանի դեռ այն օրինական չի ճանաչվել: Համեմատելով գործի փաստերը ՝ Արդարադատության խորհուրդը գտավ, որ Հրանտ Համբարձումյանը բարեփոխումների արդյունքում իրեն հատկացված հողամասի սեփականության իրավունք ունի, և վիճելի տարածքը գտնվում էր Հրանտ Համբարձումյանին պատկանող հողամասում, այլ ոչ թե Միշա Համբարձումյանին հատկացված հող: Այս միջնորդությունը քննարկելուց, կից փաստաթղթերը և դատավորների բացատրությունները ուսումնասիրելուց հետո, խորհուրդը որոշեց դադարեցնել դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հարցը: Փաստորեն, այս պարագայում մենք փորձեցինք ցույց տալ, թե գործնականում ինչ դժվարություններ կարող է առաջացնել քաղաքացու կողմից կամավոր կառույցի իրականացումը: Չարտոնված շինարարության դեպքերը նվազեցնելու, դրա արդյունավետությունը բարձրացնելու, հետագայում դրանք բացառելու համար դեռ պետք է լուծվեն մի շարք խնդիրներ, որոնք պարունակվում են «Չարտոնված շինարարության դեմ պայքարի խնդրի լուծում Հայաստանի Հանրապետության տարածք »` մշակված Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը, սահմանելով «կամավոր կառուցվածք» հասկացությունը, միևնույն ժամանակ սահմանում է, որ իրավական ճանաչման համար նախատեսվում է որոշակի ընթացակարգ: Այս ընթացակարգը նաև սահմանում է, որ ՀՀ կառավարության 2006 թ. N912 որոշմամբ `չարտոնված կառույցն օրինականացնելու համար, հողի սեփականատերը պետք է դիմումներ ներկայացնի համայնքի ղեկավարին, որի տարածքում գտնվում է կառույցը: Համաձայն ՀՀ 8-ի ՝ տե՛ս ՀՀ կառավարության «ՀՀ տարածքում չարտոնված շինարարության դեմ պայքարի խնդրի լուծում» 2010 հայեցակարգ Կառավարության որոշմանը պետք է ուղեկցվի պետական ​​մարմնի կողմից սահմանված կարգով տրված `պետական ​​մարմնի կողմից տրված սեփականության իրավունքի գրանցման դիմում, որը պետք է նախապես տեղեկացնի ինքնակազմակերպումների մասին, իսկ եթե դրանք գոյություն չունեն կամ հողը համատեղ կամ համատեղ պատկանում է, այն պետք է ներկայացվի ՀՀ: Կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական ​​կոմիտեի հրամանով հաստատված ձվերի գրավոր համաձայնությունը: Ավելին, կամավոր կառույցների օրինականացումը ենթակա է մերժման, եթե չի ներկայացվում բոլոր սեփականատերերի գրավոր համաձայնությունը: Դիմումը ստանալուց հետո 30 օրվա ընթացքում համայնքի ղեկավարը որոշում է կայացնում հասարակական կամ արդյունաբերական նշանակության մինչև 200 քմ ինքնակամ կառուցված բնակելի շենքի օրինականացման կամ մերժման մասին: Եվ եթե շենքը հասարակական կամ արդյունաբերական շենք է, որը զբաղեցնում է ավելի քան 200 քմ տարածք, որոշումը կայացվում է 60 օրվա ընթացքում: Բազմաբնակարան շենքում չարտոնված կառույցների օրինականացման կարգն ունի որոշակի առանձնահատկություններ, մասնավորապես, եթե շենքի սեփականատերերը կամ նրանց լիազորված անձինք ցանկանում են օրինականացնել շենքի ձեղնահարկի, դռների, պատուհանների և շենքի այլ չափսերի փոփոխությունները: Եթե ​​արդյունքում սեփականատերերի բաժնային սեփականությունը փոխվում է, նրանք պետք է դիմում ներկայացնեն քաղաքապետին ՝ դրան կցելով շենքի, ոչ բնակելի տարածքների բոլոր բնակարանների սեփականատերերի համաձայնությունը: Վերոնշյալ ընթացակարգը չի գործում պետական ​​կամ համայնքային սեփականության վրա կառուցված շենքերն օրինականացնելիս: Այդ դեպքում համայնքի ղեկավարը սեփական նախաձեռնությամբ որոշում է կայացնում օրինականացնել կամ քանդել պետական ​​կամ համայնքային սեփականություն հանդիսացող հողերում գտնվող կամավոր կառույցները: Օրինականացնելիս առաջարկվում է այն անձանց, ովքեր արդեն կառուցել են տվյալ կառույցները, նախապատվության իրավունքով ձեռք բերել դրանք: Եթե ​​այս առաջարկը ժամանակին չընդունվի, ապա շենքը վարձակալելու համար նոր առաջարկ է արվում: Եթե ​​շինարարը չի ընդունում առաջարկը, շենքը վաճառվում կամ օգտագործվում է հրապարակային աճուրդի կամ մրցույթի համար: Կառավարության որոշման համաձայն ՝ կամավոր կառույցները օրինականացնելու կամ մերժելու դեպքում 5 օրվա ընթացքում դիմումատուն պետք է գրավոր տեղեկացվի մերժման պատճառների մասին ՝ ձեռքով փոստով առաքմամբ: Հարկ է նշել, որ «Վարչական իրավախախտումների մասին» օրենքը 9-ը նախատեսում է տարբեր չափերի տուգանքներ հատուկ դեպքերում այն ​​անձանց համար, ովքեր իրականացրել են չարտոնված կառույց: Ըստ այդ օրենքի, - հողի վրա շենքերի կամ շինությունների կամավոր շինարարություն սեփականության կամ հողօգտագործման իրավունք ունեցող անձանց կողմից, ինչպես նաև կամավոր կառույցների կառուցում բազմաբնակարան շենքերում կամ դրան հարակից շենքերում, բացառությամբ մասնավոր տան կառուցված գյուղական համայնքներում գտնվող հողամասը ենթակա է նվազագույն տույժի: աշխատավարձի երկու հարյուրապատիկի չափով: - գյուղական համայնքներում գտնվող հողամասում բնակելի տան կամավոր կառուցում: տուգանում է նվազագույն աշխատավարձի հարյուրապատիկի չափով: - Հողի օգտագործման իրավունք չունեցող անձանց կողմից պետության և համայնքների սեփականության իրավունքով պատկանող պետական ​​շենքերի և շինությունների կամավոր կառուցումը հանգեցնում է տուգանքի նվազագույն աշխատավարձի չորս հարյուրապատիկի: Նշված գործողությունների շարունակումը օրենքով սահմանված կարգով տուգանք նշանակելուց հետո հանգեցնում է տուգանքի նշանակմանը `նվազագույն աշխատավարձի երկու հազար հինգ հարյուրապատիկի չափով: Թաթ Փանոսյան Սովորաբար կառուցված շենքերի, շենքերի իրավաբանական կարգավիճակ Հիմնաբառեր. Կամավոր կառուցվածք, օրինականացում, կամավոր կառուցվածքի օրենսդրական կարգավորում, կամավոր կառույցի քանդում, սեփականաշնորհում: ։

Ուսումնասիրելով և վերլուծելով իր ավակիրառ պրակտիկան՝ ինքնակամ կառույցների վերաբերյալ, հանգում ենք այն եզրակացության, որ սույն ոլորտը կարգավորող օրենսդրությունն ունի որոշակի բացեր, որը դժվարությունների է հանգեցնում պրակտիկ կիրառության ընթացքում։ Այս ոլորտում կարող են առկա լինել կոռուպցիոն որոշ ռիսկեր։ Հայաստանի Հանրապետության մարզերից մեկում՝ Շիրակի մարզում, մեր կողմից անձամբ մարզկենտրոն Գյումրի քաղաքում շրջագայելու, ինչպես նաև Գյումրի քաղաքի գլխավոր ճարտարապետի հետ քաղաքում ինքնակամ կառույցների հիմնախնդրի վերաբերյալ երկխոսության ընթացքում պարզեցինք, որ 1988 թվականի աղետալի երկրաշարժից հետո, երբ բնակչության մեծամասնությունը կացարան չուներ, ինքնակամ ընտրել էին հողամաս և կառուցել բնակարաններ։ 2002 թվականի դեկտեմբերի 26-ին ընդունվել էր օրենք՝ «Ինքնակամ կառուցված շենքերի, շինությունների և ինքնակամ զբաղեցված հողամասերի իրավական կարգավիճակի մասին», որի գործողությունը տարածվում էր մինչև 2001 թ. մայիսի 15-ը։ Պարզեցինք, որ բնակչության մեծամասնությունը մինչև օրս էլ ինքնակամ շինարարական աշխատանքներ են իրականացնում առանց թույլատվության, և համապատասխան պաշտոնատար անձանց կաշառելու միջոցով դրանք ներկայացվում են որպես մինչև 2001 թ․ մայիսի 15-ը կառուցված՝ խուսափելով «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ» օրենքով նախատեսված վարչական պատասխանատվությունից։ Մյուս դեպքում պարզեցինք, որ քաղաքների կենտրոններում կան կառուցված բազմաթիվ շինություններ, ինչը ենթադրում է, որ կառուցող անձանց կողմից շինարարական աշխատանքներ սկսելուն պես դա չէր կարող վրիպել հսկողություն իրականացնող պաշտոնյաների ուշադրությունից։ Այստեղ ևս մենք գործ ունենք կոռուպցիայի հետ, ինչն էլ նպաստում է նրան, որ համապատասխան պաշտոնյաներն աչք են փակում իրողության վրա։

ՄԱՆԱ (ՔՈՒՐՄԱՆ (Ն) Ա) ԵՐԿՐԻ ԿԱՐԳԱՎԻԱԿԸ Արգիշտիի գահի վաղ շրջանում և ՍԱՐԴՈՒՐ II- ի ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎԱՆ թագավորի (Բիայնիլ, Ուրարտու) օրոք 764 1 [6, 10]: Իր թագավորության հենց սկզբից թագավորը քայլեր ձեռնարկեց ընդլայնելու թագավորությունը: Մեկ տարվա ընթացքում Արգիշտին ներխուժել էր երկրի տարբեր մասեր: Նա ստեղծեց հզոր աշխարհայացք, որը դարձավ հիմնական սպառնալիք ժամանակի նշանակալի տերությունների համար: Արգիշտի Ա-ն ընդլայնեց արքայության սահմանները դեպի հյուսիս մինչև Չորոխի ավազան, Սանաա լճի հյուսիս-արևմտյան ափեր, Չիլդեր լճից հյուսիս ընկած տարածքներ, Արևմուտքից հարավ-արևմուտք Եփրատի վերևից դեպի արևելք, Հյուսիսից հարավ, արեւելքից հարավ: , Իր թագավորության ընթացքում թագավորը հաջողությամբ նվաճեց Մանայի երկիրը (KURMan (n) ա) ՝ իր գերիշխանությունը հաստատելով Ուրմիա լճի հարավարևելյան շրջանների վրա: Նա նվաճեց Դիաուխ, Աբու, Անիշտերգա, Խատի, Տուատեխ, Ուբուրդա, Փուշթու, Խախիա, Էրիախ և այլոց հողերը: Վերջինս մանրամասնորեն ներկայացրեց ձեռքբերումները «Խորխորյան տարեգրություն» 2-ում [11, 13]: 1 Մենուան ուներ երկու որդի ՝ Արգիշտին և Inu պ pua (Unu u pua): Արգիշտին շարունակում էր ղեկավարել երկիրը: Ինչ վերաբերում է նրա եղբորը ՝ Ինուշպուային, նրա վերաբերյալ պահպանվել են մի քանի գրառումներ, որոնցից մեկը գտնվում է Վանի «Կուրշու-amiամի» մզկիթում: Թերեւս, իր հորեղբայր Սարդուրիի նման, նա նույնպես գնաց կրոնի ուղին և դարձավ Մուսասիրի քահանայապետ: 2 1827 թվականին ֆրանսիական ասիական մի ընկերության կողմից ֆրանսիացի գիտնական Ֆ. Գործուղվեց Վան: Է.Շուլցը, ով ընդօրինակեց շուրջ 40 արձանագրություն ՝ հիմք դնելով ուրարտերենի ուսումնասիրությանը: Վերջինս 1828 թվականին հայտնաբերեց «Խորխորյան տարեգրությունը», որը մինչ այժմ հայտնի է ուրարտական ​​ամենամեծ արձանագրությունը: «Խորխորյան» -ի ութ սյունակներից առաջին յոթը պարունակում են Արգիշտի Ա-ի ձեռնարկած արշավանքների նկարագրությունը, իսկ վերջին ՝ ութերորդ սյունակում կա թագավորի անեծքը նրանց վրա, ովքեր կփորձեն վնասել արձանագրությունը: Նկար 1 «Խորխորյան տարեգրություն» Կրկնելով իր հայր Մենուայի արշավանքը ՝ Արգիշտի Ա-ն ի սկզբանե արշավանքները ուղղեց դեպի հյուսիս ՝ հաջողությամբ իրականացնելով Դիաուխի, Իգանի, Թարիունի, Աբունի, Իրկուայի, Էրիախի, Էրիկուանի և այլ երկրների նվաճումները: Հաջողությամբ ընդարձակելով երկիրը հյուսիսում ՝ Արգիշտին սկսեց ընդլայնել թագավորությունը հարավից: Արգիշտի I- ի հարավ արշավանքների ընթացքում նվաճված երկրների շրջանում մեծ նշանակություն ունեցավ Մանաերքի նվաճումը: «Խորը ժամանակագրության» մեջ մի քանի անգամ հիշատակվում է Մանայի երկիրը: Ակնհայտ է, որ Մանա երկիրը ժամանակ առ ժամանակ փորձում էր դուրս գալ 3 հեգեմոն տերություններից, ինչպես նաև փուշթու, էթիուն և էրիա երկրներից: Այնուամենայնիվ, ակնհայտ է, որ Արգիշտին տվյալները կրկին իրեն հնազանդեցրել է: Mana (KURMan (n) ա) Երկրի հիշատակում «Խորխորյան տարեգրությունում» Ունենալով այդպիսի հսկայական թագավորություն ՝ Արգիշտի I- ը չէր կարող միաժամանակ պահպանել իր գերակայությունը նվաճած բոլոր երկրներում, քանի որ ժամանակ առ ժամանակ, օգտվելով այն բանից, որ թագավորը զբաղված էր թագավորության ընդլայնմամբ, որոշ երկրներ փորձեցին վերականգնել իրենց անկախությունը: , Ուստի պատահական չէ, որ որոշ երկրներ մի քանի անգամ հիշատակվում են «Խորը մատյանում»: Նման երկրների շարքում էին Մանան, Պաշթունը, Էթիունին և այլն, ովքեր ցանկանում էին ազատվել ուրարտացիներից: «Ուրարտու» և «Ուրարտական» տերմինները ստեղծագործության մեջ օգտագործվում են ոչ թե էթնիկ, այլ ժամանակակից իմաստով: տիրապետությունից: Հավանաբար այդ պատճառով Ուրարտուի դեմ ապստամբություններ ու խռովություններ կազմակերպվեցին: Այնուամենայնիվ, Արգիշտին ներխուժեց այդ երկրներ ՝ նպատակ ունենալով վերականգնել իր գերակայությունը: Արգիշտին հաջողությամբ իրականացրեց իր արշավանքները ՝ ռազմագերիների և ավարների հետ երկիր վերադառնալով: Արգիշտին գրավեց մի շարք երկրներ, որոնք այդ ժամանակ որոշակի ուժ էին կազմում: Նվաճված երկրներից մեկը հայտնի Մանան էր: Այս երկիրը տարածված էր Ուրմիա լճի հարավային և հարավային շրջաններում 4: Երկիրը հյուսիսից սահմանակից էր Ուրարտուին, իսկ հարավային սահմանը ՝ Պարշուային (Բարշուա), Դիյալա գետի հիմքից ոչ հեռու: Արգիշտիի կառավարման սկզբնական շրջանում Մանայի երկիրը գտնվում էր Ուրարտուի տիրապետության տակ: Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ իր թագավորության միայն ութերորդ տարում (մ.թ.ա. մոտ 779 թ.) Նա ներխուժեց Մանա երկիր: Արգիշտին գրում է Մանա առաջին արշավանքի մասին «Խալդին ներխուժեց, իր զենքով ենթարկեցրեց Իյան երկիրը (?), Ենթարկված Մանան (երկիրը), Փուշթուն (երկիրը), նրանց բանակեց Արգիշտիի դիմաց» [5: 9]: Վերոհիշյալ արձանագրությունից ակնհայտ է, որ QA Around 779, Արգիշտին հաջողությամբ գրավել է Մանայի երկիրը: Հաջորդ տարի, Կ.Ա. Մոտ 778-ին Արգիշտին կրկին ներխուժեց հարավ, որի ընթացքում նշեց Մանայի երկիրը: «Խալդին ներխուժեց, իր զենքով ենթարկեց Մանայի երկիրը (?), Իրկիունի երկիրը (երկիրը) հնազանդեցրեց, Արգիշտիի դիմաց ճամբար արեց» [5: 9]: Շարունակելով տեքստը ՝ Արգիշտին գրում է. «Ասորական աղբյուրներում քաղբեայի 4 Manichae թագավորությունը գտնվում է մանիքեացիների երկրում և Աստվածաշնչի եբրայերեն տեքստում ՝ Մինի: Այն, հավանաբար, ձեւավորվել է մ.թ.ա. 9-րդ դարի վերջին: Ես գրավեցի Մանան (երկիրը), գրավեցի Իրկյունեն (երկիրը), կտրեցի այն Ասորեստանի դաշտ: ... »[5, 9]: Վերոնշյալ տեքստից ակնհայտ է, որ հերթական անգամ արշավանքը հաջողությամբ պսակվեց: ՈԱ Մոտ 777 թվականին Արգիշտին ներխուժեց Մանա-փուշթու երկրներ ՝ հաջողությամբ վերականգնելով իր գերակայությունը: «Խալդին ներխուժեց, իր զենքով ենթարկեցրեց Մանայի երկիրը (?), Հնազանդեցրեց փուշթուն (երկիրը), նրանց բանակեց Արգիշտի-Մինուայորդի դիմաց» [5: 9]: Արձանագրության մեկ այլ մասում Արգիշտին նշում է, որ Մանան փորձեց վերականգնել անկախությունը և նույնիսկ նվաճումներ ունենալ: Մանան գրավում է Սիրա քաղաքը և փորձում է դուրս գալ Ուրարտուի տիրապետությունից: Սակայն Արգիշտին իր զորքով շարժվում է դեպի Մանա, գրավում Սիրա և քաղաքը և պաշարում երկիրը ՝ հաջողությամբ գրավելով այն: «Խալդին քայլեց, իր զենքով ենթարկեցրեց Մանայի (երկրի) բանակը (?) Եվ դրեց այն Արգիշտիի և Մինուայորդի դիմաց: Խալդյանն ասում է Արգիշտի Մինուայորդին. «Երբ ես Արգիշտիխինիլ գետից (քաղաք) ջրանցք կառուցեցի, ջրանցքով անցա Ազայան երկիրը, լսեցի, որ Մանան (երկիրը) գրավել էր Սիրան (քաղաքը): , , , Արգիշտին ասում է. ․- (...) բանակում, գնդի դիմաց և, ես ներխուժեցի (և) Սիրա (քաղաք) և պաշարեցի Մանան (երկիր) »[5, 9]: Վերոհիշյալ արշավանքն իրականացրել է Արգիշտի Ա.-ն մ.թ.ա. մոտ 776 թ. ՈԱ շուրջ 775-ին Արգիշտին շարունակեց ընդլայնել երկիրը: «Խալդին քայլեց, իր իսկ զենքով ենթարկված (?) Տուարեգի դաշտը դեպի« Կարկու (լեռ), հնազանդեցրեց Մանայի (երկրի) բանակը, նրանց բանակեց Արգիշտիի դիմաց »: Ես զորք ուղարկեցի և շարժվեցի դեպի Մանա (երկիր): Ես կերա (յուրացրեցի) երկիրը, այրեցի քաղաքները: Ես կտրում էի մինչև Պուշու (երկիր) Վիհիկա (քաղաք) »[5, 9]: Արգիշտին գրում է Մանա վերջին արշավանքի մասին (հավանաբար նկատի ունի մ.թ.ա. մոտ 774 թ.) ․ «Mar Ես շարժվեցի դեպի Մանա (երկիր), կերա (յուրացրեցի) երկիրը, այրեց քաղաքները: Շիմերեխադերե քաղաքը արքայական էր, (որը) ամրացված էր, ես այն գրավեցի մարտում: Տղամարդ, կին, ես այնտեղից եմ քշել »5 [5, 9]: Հետագա տարիներին Արգիշտի I- ի կառավարման վերաբերյալ տեղեկատվությունը շատ փոքր է դրանք գրեթե բացակայում են: «Խորը մատենագրության» յոթերորդ շարասյունը գրեթե ամբողջությամբ ջնջված է: Պատճառն այն է, որ շատ քիչ տեղեկություններ կան Արգիշտիի կառավարման վերջին շրջանի մասին: Այնուամենայնիվ, Արգիշտի I- ի վերջին գահակալության ընթացքում Man Manaerkir- ը շարունակում էր մնալ Վանի թագավորության տիրապետության տակ: Ապացույց կոչվածն այն է, որ երբ Արգիշտի Ա-ից հետո իշխանությունն անցավ ՍարդուրիԲ-ին, նրա կառավարման սկզբնական շրջանում նա արշավանք կատարեց ոչ թե հյուսիս-արևելք, այլ հյուսիս: Ակնհայտ է, որ Սարդուր II- ի կառավարման սկզբնական շրջանում իրավիճակը հարավում կամ հարավ-արևելքում կայուն էր, ինչը չի կարելի ասել հյուսիսային շրջանների մասին: Որպեսզի կարողանանք հասկանալ Արգիշտի I- ի թագավորության վերջին շրջանում Մանաերքի կարգավիճակը, պետք է ուշադրություն դարձնել Սարդուր II- ի թագավորության սկզբնական շրջանում արշավանքների ուղղություններին: Սա թույլ է տալիս մեզ հասկանալ, թե ինչպիսին էին թագավորության սահմանները Արգիշտի I- ի վերջին թագավորության ընթացքում, որը փոխանցվում է նրա որդուն `Սարդուր Երկրորդին: 5 Այս շրջանում, հավանաբար, երկրի կենտրոնն էր Շիմերեխադերե քաղաքը: Նկար 2 Վանի թագավորության քարտեզ Սարդուրի II- ի տարեգրության արտացոլումը ․ Նախքան Սարդուր II- ի տարեգրությանը անցնելը, մենք պետք է վկայակոչենք թագավորի թողած մեկ այլ գրություն, ըստ որի. «Խալդին ներխուժեց, իր զենքով ենթարկեցրեց Արկուկի (ցեղի) երկիրը (?): Սարդուրին ասում է. «Ես ներխուժեցի, նվաճեցի Արկուկի երկիրը (ցեղ), կտրեցի այն Ուրտեխին (երկիրը)» [4]: Դրան հաջորդում է արքայական կոչումների շարքը 6 [5, 9]: Վերոհիշյալ արձանագրության մեջ նշված Ուրտեխի երկիրը համապատասխանում է Մեծ 6-ին: Գրությունը փորագրված է Սանաա լճի հարավային ափին գտնվող մի մեծ քարի վրա: Ըստ այդ արձանագրության ՝ Սարդուրի II- ը գրավել էր Սանա լճի ավազանի երկրները ՝ հասնելով մինչև Արցախի սահմանները: Արցախի Հայք նահանգը (ըստ Գ.Ա. hapափանցյանի), ինչը վկայում է այն մասին, որ Վանը 7-ի օրոք Արցախը դեռ Հայաստանի մաս էր [1, 7]: Այն գտնվում էր երկրի հյուսիս-արևելքում: Թագավորը նախ շարժվեց այս ուղղությամբ, ապա գրեց. «Խալդին արշավեց, իր զենքով (?) Ենթարկեցրեց Մանայի երկիրը, պաշարեց Սարդուրի Արգիշտորդորդը»: Խալդինը (իմ) հզոր է, Խալդյան զենքը (?) Իմ հզորն է: Նա հարձակվեց Սարդուր Արգիշտորդի վրա: Սարդուրին ասում է. - Ես ճամբարային ճամբար դրեցի Բաբիլի (նի) երկրի վրա: Ես նվաճեցի Բաբելոնի երկիրը: Ես կտրում էի Բարուատան (երկիրը) »8 [3, 5, 9]: Վերոնշյալ տեքստում Սարդուրի II- ը նշում է Մանայի երկիրը, ապա ներխուժում է Բաբիլի (նի) երկիրը, նվաճում այն, ապա նշում, որ նա հասնում է երկրի սահմանը մինչև Բարուատա (հող): Որպեսզի հասկանանք, թե արդյոք թագավորները պետք է նվաճեին Մանայի երկիրը, պետք է ուշադրություն դարձնել արշավանքների ուղղություններին: Սարդուրի Բ-ն, ինչպես ասվեց, նախ ներխուժեց հյուսիս ՝ Արկուկի երկիր (ցեղ), և հասավ տ Ուրտեխ (երկիր): Հետո շարժվում է Մանայի երկիրը, «ըստ տեքստի,« ենթարկում »է այն: Սեպագիր արձանագրությունները շատ կարծրատիպեր են, ուստի հարց է առաջանում ՝ Սարդուրի II- ը «հնազանդեցնե՞լ է» Մանայի երկիրը, թե՞ պարզապես անցել է այդ երկրի տարածքով: Քանի որ ակնհայտ է, որ թագավորի ուշադրության կենտրոնում ոչ թե Մանայի երկիրն էր, այլ Բաբելոնի երկիրը (Բաբելոն քաղաքի երկիրը): Հյուսիսում գտնվող Արկուկի երկիրը գրավելուց հետո Սարդուրին իր առջեւ խնդիր դրեց շարժվել դեպի հարավ ՝ ընդլայնելու հարավային սահմանները: Քանի որ Մանայի երկիրը գտնվում էր Վանի թագավորության տիրապետության տակ, թագավորը չի «հնազանդեցնում» 7 Արցախը Մեծ Հայքի տասներորդ նահանգն էր: Այն ուներ 12 գավառներ ՝ Մյուս Հաբանդ, Վայկունիք, Բերձոր (Բերդաձոր), Մեծ Կուանք, Մեծ Իրանք, Հարչլանկ, Մուխանք, Պիանկ, Պապանքանք, Սիսական-ի Կոտակ, Կուստ-ի-Պառնես, Կողթ: Արցախը տարածվում էր Սյունիքից դեպի արևելք ՝ Կուր և Արաքս գետերի արանքում: Ըստ որոշ պատմական վկայությունների, Արցախի նահանգը տարածքն ընդգրկում էր Սանա լճի հյուսիսարևելյան մասում (մինչև Աղստ գետը): Արցախի մասին ամենավաղ հիշատակումը սկսվում է մ.թ.ա. 8-րդ դարում: Այս տեղեկատվությունը վկայում է այն մասին, որ Սարդուր Երկրորդի օրոք Արցախը եղել է Վանի թագավորության մաս: Վանի կամ Արարատյան թագավորության սեպագիր արձանագրություններում Արցախի նահանգը հիշատակվում է Ուրդեխին կամ Ուրդեխե բառերով: 8 Ըստ Իգոր Դիակոնովի, Ուրարտական ​​տեքստերում նշված Նամր երկիրը հայտնվում է որպես «Բաբելոնիա» (URUBabilu (ni) KURebani): Մեր կարծիքով, Դիակոնովը կարող էր բացառել, որ ուրարտական ​​բանակը խորացել էր դեպի հարավ, ուստի դա է վերը նշված կարծիքի խնդիրը: այդ երկիրը, բայց «անցավ» երկրի տարածքով ՝ Բաբելոնի երկիրը նվաճելու համար: Այնուհետև թագավորը նշում է, որ ինքը հասել է սահմանը մինչև Բարուատայի երկիրը (այն գտնվում էր Ուրմիա լճից հարավ, հավանաբար Մանայի ժամանակ): Այստեղ հարց է առաջանում. Ինչո՞ւ թագավորը Մանայի միջով տեղափոխվեց հարավ և ոչ թե այլ երկիր: Այս հարցին պատասխանելու համար մենք պետք է վկայակոչենք Մանայի երկրի ընդհանուր նկարագիրը: Mana (KURMan (n) ա) Երկրի ընդհանուր նկարագրություն Մանայի երկիրը տարածված էր Ուրմիա լճի հարավ-հարավ-արևելյան շրջաններում: Այն այդ ժամանակվա ամենահզոր քաղաքական միավորներից մեկն էր: Դեռևս ՈԱ շուրջ 820 թվականը այս երկիրը ցանկանում էր Ուրարտուի դերին նման դեր խաղալ «Նաիրի երկրների» կամ «Նաիրիի մերձակայքում» միավորման գործընթացում: Այնուհետև Մանայի երկիրը գրավեց Ներքին amամուան ՝ գրավելով Ուրմիա լճի ոչ միայն հարավ-հարավ-արևելք, այլև հարավ-արևմտյան հատված [2], ինչը, իհարկե, մեծ նվաճում էր: Ավելի ուշ Մանան զիջեց Մերձավոր Արևելքում իր դիրքերը մեկ այլ քաղաքական ուժի: Սակայն արդեն Մենուայի միանձնյա կառավարման տարիներին Մանա երկիրը սկսեց ուժեղանալ, ինչը պայմանավորված էր Ասորեստանի նկատելի թուլացմամբ և Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսում Յուրայի հաջողությամբ: Հետագայում ուրարտացիները փորձեցին ընդլայնել հարավ ՝ Ուրմիա լճի ավազանում ռազմական բազաներ հիմնելով: Այս արշավանքը թույլ կտար ուրարտացիներին հաստատել իրենց ազդեցությունը Zagագրոսի առեւտրային ուղիների վրա: Նման պայմաններում Մանայի դիմակայությունն անխուսափելի դարձավ: Ակնհայտ է, որ Մենուայի կառավարման վերջին շրջանից Մանանը հայտնվեց ուրարտացիների տիրապետության տակ: Եվ արդեն Արգիշտի I- ի օրոք ուրարտացիներին հաջողվեց հաստատել իրենց գերակայությունը Մանայի երկրում `վերջինիս դեմ վարելով մի շարք հաղթական մարտեր: Պետք չէ բացառել, որ նույնիսկ Վանի թագավորության տիրապետության ներքո երկիրը շարունակում էր պահպանել իր հզորությունը: Ուստի պատահական չէ, որ Վանի թագավորության հզոր արքաներից մեկը ՝ Արգիշտի Ա-ն, մի քանի արշավանք կատարեց Մանայի իշխանությունը վերականգնելու համար (տե՛ս հայ ժողովրդի պատմության դասագիրքը, հատոր Ա, Երևան) , 2007, էջ 161-72): Սա մեզ թույլ է տալիս խոսել Մանայում կայուն ռազմական ուժի մասին: 820-ականներին տարածաշրջանում հիշատակվում էր մեկ այլ քաղաքական ուժ: Շրջանում Մանային փոխարինում է Շարցինան ՝ Մեքտիարայի թոռը, ով Իշպուին թագավորի դաշնակիցն էր: Նման պայմաններում պատահական չէ, որ Սարդուրի II- ը Մանայի տարածքով ներխուժեց Բաբելոն (նի): Դրդապատճառները մի քանիսն էին. • այն գտնվում էր Ուրարտուի տիրապետության տակ, • Ուրարտական ​​ռազմական հենակետերի գոյություն, • հարուստ ավար: Այս երեք կետերը համարվում էին Բաբելոն հետագա արշավանքը շարունակելու շատ կարևոր գործոն: Քանի որ Սարդուրին շարժվել էր դեպի հյուսիս ընդդեմ Արկուկի երկրի, նրան անհրաժեշտ էր մի տեղ, որտեղ զորքը կարող էր պատրաստվել հաջորդ արշավանքի համար, և ընտրվեց Մանայի երկիրը: Այն գտնվում էր Եվրարտացիների տիրապետության տակ, որտեղ բանակը կարող էր վերականգնել իր ուժը ՝ տեղափոխվելով Բաբելոն երկիր: Եզրափակելով, հարկ է նշել, որ ըստ Սարդուր Բ-ի թողած սեպագիր արձանագրության, Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանում Մանայի երկիրը դեռ Վանի թագավորության մաս էր կազմում: Երկիրը Արգիշտի I- ի ստեղծած հզոր կոսմոպոլիտիզմի մի մասն էր, մինչև այն մնաց Վանի թագավորության մաս Արգիշտիի որդի Սարդուր Երկրորդի վաղ թագավորության ընթացքում: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Աղաբաբյան Ս.Ա., Ghaարիբյան Ա.Ա., Արցախ (Արցախը հնագույն ժամանակներից մինչև 1917 թվական. Հայացք անցյալին), Երեւան, 2014, էջ 6-8: [2] Grekyan E., Urartu և Mana (Մերձուրմյան ավազանում ուրարտական ​​տիրապետություն հաստատելու խնդրի մասին), Archelk, Հին-միջնադար, Երեւան, 2001, էջ 6-7: [3] Grekyan E., Արգիշտի թագավորի գահակալության տարիները վերաշարադրելու հարցի շուրջ. Պատմա-բանասիրական հանդես, № 3, Երեւան, 2016, էջ 3: [4] Կարագեոզյան Յ., Սեպագիր վայրեր (Այրարատում և հարակից նահանգներում), Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբյուրներում, հատոր Ա, գիրք Ա, Երևան, 1998, էջ: 184 թ. [5] Հարությունյան Ն.Վ., Ուրարտուի պետության կազմավորումը, «Հայ ժողովրդի պատմություն», ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, հատոր Ա, Երեւան, 1971, էջ: 304 թ. [6] Հայ ժողովրդի պատմության դասագիրք, հատոր Ա, Երեւան, 2007, էջ 165-74: [7] hapափանցյան Գ., Ուրարտուի պատմությունը, Երեւան, 1940, էջ: 156 թ. [8] Մկրտչյան Շ., Արցախ, Երեւան, 1991, էջ 7-9: [12] Zimansky P., Ecology and Empire. Ուրարտական ​​պետության կառուցվածքը: Ուսումնասիրություններ Salvini M.- ում, Corpus dei testi urartei, հ. I. Pietra- ի և roccia- ի նկարագրությունները: I Testi, Baghumyan SiranushMANA (KURMAN (N) A) ԵՐԿՐԻ ԿԱՐԳԱՎԻԱԿԸ ԱՐԳԻՇՏ I-Ի ՎԵՐASTՆ ԳԱՀՈՒՄ ԵՎ ՍԱՐԴՈՒՐ II- Ի ՀԱUՈՈՒԹՅՈՒՆԸ), նվաճեցին, Ասորեստանի Ուրմիա լիճ: ։

Մանա երկիրն Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանում շարունակել է մնալ Վանի թագավորության գերիշխանության ներքո։ Ուշադրություն դարձնելով Արգիշտի Ա-ի որդու՝ Սարդուրի Բ-ի կառավարման սկզբում կատարած արշավանքների ուղղություններին, հասկանում ենք, թե ինչ կարգավիճակում է եղել Մանա երկիրն Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանում։ Սարդուրին Բ-ը նախ արշավել է հյուսիս՝ Արկուկի երկիրը՝ հասելով մինչև Ուրտեխի (երկիրը), ապա շարժվել է հարավ՝ Մանայի տարածքով անցնելով Բաբիլու(նի)։ Արքան նպատակ ուներ գրավելու Բաբիլու(նի) երկիրը։ Իսկ Մանա երկրի տարածքով անցնելը պայմանավորված էր վերջինիս հարմար դիրքով, հարուստ ավարով, ուրարտական ռազմական հենակետերի առկայությամբ, ինչը թույլ կտար վերականգնել ուժերը և արշավել Բաբիլու(նի)։

Այսօր ավելի քան 5000 ռասայական, էթնիկական, լեզվական, կրոնական եւ մշակութային խմբեր մտնում են ընդամենը 189 ազգային պետությունների կազմի մեջ։ Աշխարհում տեղի ունեցող բռնի կոնֆլիկտների մեծ մասը կապված է այս խմբի ինքնավարության կամ անկախության համար մղվող պայքարի հետ։ Աշխարհի բնակչության մեծ մասն առաջին իսկ հնարավորության դեպքում նախապատվությունը կտար իրենց պետության կազմից դուրս գալու օգտին։ Ամբողջ աշխարհում միլիոնավոր ակտիվիստներ անդամակցում կամ ինչ-որ ձեւով աջակցում են անջատողական շարժումներին, որոնք կրում են տարաբնույթ անվանումներ՝ ինքնորոշում, անկախություն, ինքնավարություն եւ այլն։ Անջատողական շարժումները տարածված են ամբողջ աշխարհում, ուստի դրանից անմասն չի մնում նաեւ ժամանակակից Եվրոպան։ Անջատողականության համար հիմնական նախապայման է հանդիսանում ազգայանականությունը, քանի որ, որպես կանոն, անջատողականությունն ուղղակիորեն կապված է լինում ազգայնականության 557ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ որեւէ տեսակի հետ։ Տարբեր ժամանակներում, տեսաբանները տվել են ազգայանականության դասակարգման տարբեր տիպեր, այդ իսկ պատճառով, մենք կփորձենք քննարկել այն տեսակները, որոնք կապ ունեն անջատողականության հետ։ Ըստ ազգայնականության հայտնի տեսաբան Է. Սմիթի՝ ազգայնականությունը լինում է երկու հիմնական տիպի՝տարածքային եւ էթնիկ։ Տարածքային ազգայնականությունը հիմնվում է քաղաքացիության հայեցակարգի վրա, իսկ էթնիկը՝գենետիկ միասնության [1, էջ 76]։ Ա. Խաչատրյանը գտնում է, որ կախված այն բանից, թե ովքեր են հավակնում պետության կազմից դուրս գալուն, ամջատողական շարժումները կարող են լինել.  ազգային, երբ պետության ներսում ապրող ազգերը կամ էթնիկ փոքրամասնությունները փորձում են ստեղծել իրենց ազգային պետությունը, որը, ի տարբերություն արդեն գոյություն ունեցող պետության, ծառայելու է իրենց շահերի իրականացմանը, կամ էլ միավորվելու մեկ այլ պետության, որը, որպես կանոն, լինում է անջատողականների արտաքին էթնիկական հայրենիքը։ Ազգային-անջատողական շարժումները լայն տարածում ունեն ամբողջ աշխարհում եւ անջատողականության ամենատարածված տեսակներից է։  տարածաշրջանային, երբ պետության որեւէ տարածաշրջան, ելնելով այս կամ այն պատճառներից, ցանկանում է անկախանալ կամ միանալ մեկ այլ պետության։ Օրինակ՝ Լեգա Նորդը (Հյուսիսային Լիգան) պայքարում է Իտալիայի հյուսիսային մասի՝ Պադանիայի անկախության համար, իսկ Լեգա Սուդը (Հարավային Լիգան)՝ Իտալիայի հարավային մասի՝ Աուսոնիայի անկախության համար։  կրոնական, երբ որեւէ կրոնական խումբ ցանկություն է հայտնել ունենալ սեփական պետություն կամ միավորվել մեկ այլ պետության, որի հետ ունի ընդհանուր կրոն։ Նման դեպքերում առավել հաճախ անջատողական կրոնական խմբի եւ պետության մեջ գերակայող խմբի կրոնները տարբեր են լինում [2, էջ 76]։ Չնայած կան ազգայանականության բազմաթիվ տեսակներ, սակայն Մ. Հեչթերն առանձնացնում է ազգայնականության 4 տեսակ. 1. Պետականաստեղծ ազգայնականություն, երբ պետությունը փորձում է մշակութային տարբեր տարածքների կամ հանրույթների ձուլման քաղաքականությունը վարել, որի արդյունքում կենտրոնական 558ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ իշխանությունները փորձում են ստեղծել բազմամշակութային հանրություն, որը ժամանակի ընթացքում կարող է ձուլվել եւ դառնալ միատարր մշակութային պետականություն։ Պետականաստեղծ ազգայնականությունն ունի նաեւ աշխարհաքաղաքական նշանակություն, քանի որ այն միավորելով մի շարք մշակութային խմբերի, նրանց ավելի պաշտպանված է դարձնում, սակայն բացասականն այն է, որ այս միատարրության պայմաններում, հնարավոր է, որ որոշ մշակութային նորմեր վերանան կամ էլ, ձուլվելով այլ մշակույթների հետ, ստեղծվեն այլ նորմեր։ 2. Ծայրամասային ազգայնականությունը տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ պետության ծայրամասերում ապրող առանձին մշակութային խմբերը փորձում են անջատվել կամ դիմում են միավորվելու այն պետությանը, որը կրում է նույն մշակութային առանձնահատկությունները։ 3. Իռեդենտիկ ազգայնականությունը դրսեւորվում է այն ժամանակ, երբ պետությունը փորձում է ընդլայնել իր՝ գոյություն ունեցող սահմաններն ի հաշիվ հարեւան պետության զբաղեցրած տարածքների, քանի որ այնտեղ բնակվում են իր արյունակից էթնիկ հանրույթները։ Իռեդենտիկ ազգայնականությունը հաճախ դրսեւորվում է այն ժամանակ, երբ հարեւան պետությունում ոտնահարվում են իրենց արյունակիցների իրավունքները, կամ էլ նրանց նկատմամբ կատարվում են որոշակի ճնշումներ։ 4. Միավորող ազգայնականությունը դրսեւորվում է այն ժամանակ, երբ երկու քաղաքականապես բաժանված, բայց միեւնույն մշակութային առանձնահատկություններն ունեցող խմբեր փորձում են միավորվել մեկ պետության տարածքում [3]։ Այսպիսով, քննարկելով տարբեր տեսաբանների անջատողականության դասակարգման սկզբունքները, կարելի է փաստել, որ եվրոպական անջատողականության տիպերը շատ են եւ մենք փորձեցինք ներկայացնել դրանցից ամենատարածվածները։ Անջատողականության տիպերը դասակարգելիս նկատեցինք, որ գրեթե բոլոր տեսաբանների մոտ առանձնացվում է էթնիկ կամ ազգային անջատողականությունը։ Անրադառնալով պատմությանը՝ կարելի է ասել, որ էթնիկ անջատողական շարժումները հարաբերականորեն ավելի հաջողված են եղել։ Նրանցից ոչ բոլորն են հասել իրենց նպատակին, բայց հաշվի առնելով նրանց պահանջները եւ նրանց առաջացրած դիմադրություն559ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ները, համակարգային փոփոխությունները եւ այլ հետեւանքները՝ կարելի է միանշանակ պնդել, որ ազգային անջատողական շարժումը քաղաքական շարժման առավել հզոր տեսակներից է։ Մինչդեռ միեւնույն պատմական ժամանակներում ոչ ազգային անջատողական շարժումները դատապարտված են եղել ձախողման։ Եվրոպական անջատողական շարժումներում իրենց ուրույն դերն ունեն նաեւ լեզվական եւ ծայրամասային անջատողական շարժումները, որոնք մի շարք եվրոպական անջատողական շարժումներում գերակշռող գործոն են հանդիսանում, այդ իսկ պատճառով այս տիպերը եւս կփորձենք ավելի խորը ուսումնասիրել։ Արդի Եվրոպայում գոյություն ունեն բազմաթիվ էթնիկական խմբեր, որոնք գտնվում են տարբեր պետությունների կազմում։ Է. Գելները գտնում է, որ էթնիկությունը քաղաքական ոլորտ է մտնում «ազգայնականության» ձեւով՝ այն օրերին, երբ հասարակական կյանքի տնտեսական հիմքը մշակութային համասեռություն կամ շարունակականություն է պահանջում, ու երբ մշակույթին առնչվող դասակարգային տարբերությունները դառնում են վնասակար, այնինչ՝ էթնիկությունից զուրկ, աստիճանական դասակարգային տարբերությունները մնում են տանելի [4, էջ 116]։ Էթնիկական անջատողականության վառ օրինակներից կարելի է նշել ԽՍՀՄ փլուզումը, որի մասնատումից հետո ինքնուրույն պետություն ստեղծեցին մի շարք երկրներ, որոնք միմյանցից տարբերվում էին մշակույթով, սովորույթներով, կրոնով, լեզվով եւ այլ առանձնահատկություններով։ Հետխորհրդային տարածքը զերծ չմնաց քաղաքացիական պատերազմներից, էթնոքաղաքական կոնֆլիկտներից եւ անջատողական շարժումներից, որոնք ուղեկցվում էին լայնամասշտաբ բռնություններով եւ տեղահանություններով։ Վերջիններիս մեծ մասը նույնպես հասան հաջողության։ Այսպես, եթե Աբխազիան, Լեռնային Ղարաբաղը, Մերձդնեստրիան ձեռք բերեցին փաստացի անկախություն, ապա Աջարիան, Թաթարստանը, Բաշկիրիան բավարարվեցին ավելի լայն ինքնավարությամբ։ Միակ ձախողված անջատողական շարժումը, որը պատճառ դարձավ երկարատեւ բախումների եւ արյունահեղությունների, չեչենականն էր։ Չեչենական անջատողականները, հետամուտ լինելով միայն լիարժեք անկախության, թեպետ հռչակեցին անկախ պետության՝ Իչկերիայի ստեղծման մասին, այնուհանդերձ, չկարողացան 560ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ իրականացնել իրենց նպատակները։ ՌԴ-ին հաջողվեց, թեպետ ռազմական միջոցներով, պահպանել իր տարածքային ամբողջականությունը։ 2003 թ. Չեչնիայում անցկացվեցին սահմանադրական հանրաքվե եւ նախագահական ընտրություններ։ Երկու դեպքերում էլ արդյունքը գոհացուցիչ էր Կրեմլի համար, եւ կարծես թե չեչենական կոնֆլիկտը մոտենում է իր հանգուցալուծմանը, չնայած որ պարբերաբար հնչող պայթունները հիշեցնում են, որ նման վերջաբանը չի բավարարում դեռեւս գործող անջատողական ուժերին։ Այսօր Եվրոպայում առկա անջատողական շարժումների մեծ մասում էթնիկական գործոնն առկա է, սակայն դրանցից շատերում չէ, որ այն համարվում է գերակշռող հատկանիշ։ Եվրոպայում առկա գրեթե բոլոր անջատողական դրսեւորումներում էթնիկ գործոնը որոշակի չափով արտահայտված է։ Էթնիկ անջատողական դրսեւորումներում ավելի մեծ է բախման վտանգը էթնիկապես տարբերվող խմբերի միջեւ։ Իսկ ինչ վերաբերում է Կիպրոսի թուրքերի էթնիկ անջատողականությանը, ապա կարելի է փաստել, որ այս անջատողականությանը մեծ աջակցություն է ցուցաբերում Թուրքիան, որը ազգայնական տրամադրություններ հրահրելով տեղի թուրքերի մեջ, անընդհատ փորձում է իր ազդեցությունը մեծացնել Կիպրոս կղզու նկատմամբ։ Չնայած տրվող մեծաթիվ օգնություններին, այնուամենայնիվ, Թուրքիան օգտագործում է այս տարածքները, քանի որ այնտեղ կան նպաստավոր պայմաններ ներդրումներ կատարելու համար։ Լեզվական անջատողականությունը դրսեւորվում է այն ժամանակ, երբ մեկ պետության կազմի մեջ գտնվում են իրարից տարբերվող լեզվական խմբեր, որոնք փորձում են միմյանցից առանձնանալ, ստեղծել ինքնուրույն պետություն կամ էլ միանալ այլ պետության։ Ջ. Սորենսը գտնում է, որ լեզվական անջատողականությունը, ընդհանուր առմամբ, կարելի է համարել էթնիկ անջատողականության բաղադրիչ մաս, որտեղ լեզվական առանձնահատկությունն ավելի ցայտուն է արտահայտված, քան այլ բաղադրիչները՝ կրոնական, մշակութային եւ այլն [5, pp. Եվրոպայում կան բազմաթիվ լեզվական անջատողական շարժումներ, իսկ Արեւմտյան Եվրոպայում վերջին պետությունը, որը ստեղծվել է լեզվական անջատման արդյունքում, Իսլանդիան է, որը 1944 թ. դուրս եկավ Դանիայի կազմից։ Այսօր Եվրոպայում առկա բազմաթիվ անջա561ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տողական շարժումներում լեզվական գործոնը մեծ դեր է խաղում, սակայն բոլորում չէ, որ այն համարվում է հիմնական դրդապատճառը։ Լեզվական առանձնահատկությունը կարեւորվում է նրանով, որ անջատողական խմբերի հիմնական մտահոգությունը կայանում է նրանում, որ նրանք մտավախություն ունեն, որ իրենց ազգային լեզուն կարող է ձուլվել, իսկ ժամանակի ընթացքում էլ իսպառ վերանալ։ Այդ վտանգը կանխելու համար, այդ էթնիկական խմբերը պահանջում են ինքնավարություն, ինչպես դա եղավ կորսիկական անջատողականության դեպքում, կամ էլ սահմանդրության փոփոխմամբ պետական լեզվի շնորհում, ինչպես դա եղավ Բելգիայում առկա էթնիկ-լեզվական անջատողական խմբերում։ Եվրոպական անջատողական շարժումներում իր ուրույն տեղն ունի նաեւ ծայրամասային անջատողականությունը։ Որոշ տեսաբաններ գտնում են, որ ծայրամասային շրջանները ցանկանում են անջատվել 2 հիմնական պատճառներից ելնելով. 1. ծայրամասային շրջանը գտնում է, որ համեմատաբար քիչ ֆինանսական հատկացումներ է ստանում, որն էլ հանգեցնում է այդ շրջանի աղքատացմանը, 2. ծայրամասային շրջանը գտնում է, որ իր ռեսուրսները օգտագործվում են կենտրոնական կառավարության կողմից [6, p.4]։ Ծայրամասային անջատողականությունը շատ տարածված է Եվրոպայում, մասնավորապես մենք կփորձենք ուսումնասիրել Իսպանիայում առկա անջատողական դրսեւորումները, որտեղ գերակա է համարվում ծայրամասային գործոնը։ Իսպանական ազգը ձեւավորվել է հիմնականում Պիրենեյան թերակղզու բնիկների եւ թերակղզին նվաճած ժողովուրդների ձուլման արդյունքում։ Այդ գործընթացին մասնակցել են այնպիսի էթնիկական խմբեր, ինչպիսիք են հռոմեացիները, սուեվիները, վանդալները, վեստգոթերը, գերմանական որոշ ցեղեր, ինչպես նաեւ արաբներն ու հրեաները։ Իսպանիայում կան մի քանի էթնիկական խմբեր, որոնք պահպանել են իրենց մշակութային եւ լեզվական ինքնուրույնությունները։ Դրանց թվում են կատալոնացիները (16 %), գալիստացիները (7 %), բասկերը (2 %), որոնց ինքնանվանումն է էուսկալդունակ, եւ քոչվոր ռոմանները (գնչուները), որոնց նաեւ անվանում են գիտանոներ։ 562ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Կարելի է փաստել, որ բասկյան ծայրամասային անջատողականության մեջ իր ուրույն դերն ունի նաեւ էթնիկական գործոնը, քանի որ նրանք առանձնանում են իրենց սովորույթներով, մշակույթով եւ այլն։ Սակայն, եթե Բասկերի երկիրը չլիներ Իսպանիայի հարավարեւելյան ծայրամասում, հնարավոր է, որ նրանց անջատողական դրսեւորումներն ավելի թույլ լինեն։ Ի տարբերություն կատալոնական անջատողականությանը, որի հիմնական պատճառներից է, որ նրանց եկամուտները ավելի շատ ուղղվում են կենտրոնական կառավարությանը եւ իրենց ավելի քիչ հատկացումներ են գալիս, ապա բասկյան անջատողականների հիմնական նպատակը կայանում է իսպանական կառավարության կողմից ֆինանսավորման մեծացումը, որը զանգվածային անկարգությունների ֆոնին գնալով ավելի է նվազում։ ԵՄ-ն մշտապես դեմ է արտահայտվել անջատողական դրսեւորումներին, քանի որ դրանցից որեւէ մեկի անկախությունը կարող է նախադեպ ստեղծել այլ անջատողական շրջանների համար եւս։ Այդ պարագայում Եվրոպան կդառնար ավելի մասնատված, կսրվեին հարաբերությունները անջատված շրջանների եւ կենտրոնական իշխանության միջեւ, ինչը կհանգեցներ Եվրոպայում անկայունության մեծացմանը։ Կարելի է նաեւ եզրակացնել, որ անջատողական շարժումներում առավել ակտիվ են նաեւ էթնիկ-կրոնական խմբերը, որոնք անջատումը դիտարկում են որպես միջկրոնական հակամարտություն եւ փորձում են միջազգային հարթությունում այս կոնֆլիկտը ներկայացնել որպես ազգային կրոնական իրավունքների խախտման տեսանկյունից։

Ուսումնասիրելով եվրոպական անջատողական շարժումների տիպաբանությունը, կարելի է պարզել, թե անջատման ինչպիսի ձեւեր են գործում ժամանակակից Եվրոպայում։ Ժամանակակից ազգայնականության տեսաբանները, քննարկելով անջատողական շարժումների տիպաբանությունը, տալիս են տարբեր դասակարգումներ՝ ըստ որոշ չափանիշների։ Տիպաբանությունը դյուրացնում է ոչ միայն խնդրի լուսաբանումը, ազգայնականության դրսեւորման հնարավոր ուղղվածության ու սոցիալական ընդգրկվածության շրջանակների կանխատեսումը, այլեւ ընդհանուր հայեցակարգի բացահայտումը։

ՎՆԱՍ ՊԱՏՃԱՌԵԼՈՒ ՀԵՏԵՎԱՆՔՈՎ ԾԱԳՈՂՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿՈԼԻԶԻՈՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ ՆԵՐՊԵՏԱԿԱՆ ԵՎ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆԱՍՊԵԿՏՆԵՐՈՒՄԴելիկտային հարաբերությունները վնաս պատճառելու հետևանքով առաջացող պարտավորություններ են։ Վնաս պատճառելու հետ կապված պարտավորությունները, որոնք որոշ իրավական համակարգերում նաև դելիկտ են անվանվում (հիմնականում այդպես են կոչվում մայրցամաքային եվրոպական երկրներում), վերաբերում են պարտավորությունների հնագույն տեսակին։ Տուժողն իրավունք ունի վնաս պատճառողից պահանջելու վնասի փոխհատուցում, ընդ որում, վնասի որոշման չափն ու կարգը կարող են տարբեր լինել՝կախված այս հարցերի նկատմամբ կիրառվող իրավունքից։ Դելիկտային պարտավորությունների առանձնահատկությունն այն է, որ դրանց առաջացումըպայմանավորված չէ պայմանագրով, այլ կապված է վնաս պատճառելու փաստի (իրավախախտման) հետ։ Քաղաքացիական իրավախախտումը (դելիկտը)քաղաքացիական սուբյեկտիվ իրավունքների խախտումն է՝ քաղաքացու անձին կամ գույքին, կամ իրավաբանական անձի գույքին վնաս պատճառելը։ Միջազգային մասնավոր իրավունքում դելիկտը քաղաքացիական իրավախախտումն է` օտարերկրյա տարրի առկայությամբ։ 1 «Օտարերկրյա տարրը» կարողէ առկա լինել դելիկտային հարաբերության բոլոր բաղադրիչներում. կարող է լինել սուբյեկտի ձևով (օրինակ, երբ վնաս պատճառողը օտարերկրյա քաղաքացի է), օբյեկտի ձևով (օրինակ, երբ վնասը հասցվել է այլ պետությունում գրանցված տրանսպորտային միջոցին), իրավաբանական փաստի ձևով (օրինակ, երբ իրավախախտումը տեղի է ունեցել այլ պետության տարածքում)։ Դելիկտային հարաբերության կողմերն են իրավախախտը (վնաս պատճառողը) և տուժողը (անձը, որի իրավունքները խախտվել են կամ ում վնաս էպատճառվել)։ Վնասի պատճառման հետևանքով պատասխանատվության առաջացման համար (պատասխանատվության առաջացման ընդհանուր կանոնի հա1 Տե՛ս Гетьман-Павлова И. В., Международное частное право։ Учебник, –М., Эксмо, 2005, էջ380։ մաձայն) անհրաժեշտ է չորս պայմանի առկայություն.• իրավախախտի կողմից հակաօրինական վարքագծի դրսևորում• վնասի պատճառում, որը կարող է լինել ինչպես նյութական, այնպես էլոչ նյութական (բարոյական) ձևով• հակաօրինական վարքագծի և պատճառված վնասի միջև պատճառական կապի առկայություն• իրավախախտի մեղքի առկայություն։ Միջազգային մասնավոր իրավունքի զարագացման պատմությանը զուգընթաց դելիկտային հարաբերությունների կոլիզիոն կարգավորումը որոշակիէվոլյուցիայի է ենթարկվել` սկսած միակ սկզբունքի գոյությունից, որը սահմանում էր դելիկտների կարգավորումն իրականացնող իրավունքի ընտրությունը,մինչև կոլիզիոն կապերի համակարգի ձևավորումը, որի հիմքում ընկած է տուժողի` փոխհատուցման ժամանակ առավելագույն շահ ստանալու իրավունքը։ Վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող պարտավորությունների ոլորտում կոլիզիաների կարգավորման համար որպես դասական սկիզբ կարելի էհամարել «վնասի պատճառման վայրի օրենքը» (Lex loci delicti commisi)։ 2 Ներկայումս այն նախատեսված է Ավստրիայի, Հունգարիայի, ԱՄՆ-ի, Հունաստանի, Իտալիայի, Գերմանիայի, Շվեյցարիայի Լեհաստանի, Ֆրանսիայի դատական պրակտիկայի, Ռուսաստանի, Հայաստանի և այլ երկրների օրենսդրականակտերում, Բուստամանտեի օրենսգրքում, Մինսկի, Կիևի, Քիշնևի կոնվենցիաներում, Հռոմ II-ում, ինչպես նաև մի շարք այլ երկկողմ ու բազմակողմ միջազգային պայմանագրերում։ Ֆրանսիական օրենսդրության և դատական պրակտիկայի վրա երևի թեամենաքիչն են ազդել դելիկտային հարաբերությունների կարգավորման մեջտեղի ունեցած փոփոխությունները։ Հիմնականում այստեղ խստորեն պահպանվում է Lex loci delicti սկզբունքը։ Այս կապի համար օրենսդրական աղբյուրէ Ֆրանսիայի քաղաքացիական օրենսգրքի երրորդ հոդվածը, ըստ որի հանրային կարգին ու անվտանգությանը վերաբերող օրենքները կիրառվում ենՖրանսիայում ապրող բոլոր անձանց նկատմամբ։ Այս դրույթից ելնելով` դատարանները հանգել են եզրակացության, որ այլ պետությունում կատարված հակաիրավական արարքները պետք է քննվեն իրավախախտման կատարմանվայրի պետության իրավունքին համապատասխան։ Բայց սույն դրույթի համար հիմք հանդիսացող դատական ակտը Վճռաբեկ դատարանի կողմից ընդունվեց միայն 1948թ.-ին, որում Lex loci delicti սկզբունքը վերջնականապես2 Տե՛ս Л. Х. Мингазов, Е. А. Кондратьева, Л. Б. Морозова, Е. В. Барабанова, Международноечастное право, Казань, 2006, էջ 75։ Г.К. Дмитриева, Международное частное право, М., 2009,էջ 506։ ամրագրվեց։ Սակայն, միևնույն ժամանակ, Ֆրանսիայի դատարաններըձգտում են կիրառելու ազգային իրավունքը ինչպես այն դեպքերում, երբ վնասակար արաքը կատարվել է Ֆրանսիայի տարածքում, և երբ առկա են միայննման արարքի վնասակար հետևանքները։ 3 Ինչպես երևում է, այստեղ արդենհարց է առաջանում Locus delicti (վնասի պատճառման վայրի) դրույթի հետկապված։ Նշենք, որ մոտեցումը նույնը չէ Locus delicti-ի որոշման վերաբերյալ,այսինքն` որպես այդպիսին պետք է ընդունել վնասակար հետևանքների առաջացման համար հիմք հանդիսացող արարքի կատարման վայրը, թե այն վայրը, որտեղ վրա են հասել վնասակար հետևանքները, եթե խոսքը վերաբերում էտարբեր երկրների (դասական օրինակ՝ գետը, որը հոսում է երկու երկրներիտարածքով աղտոտվել է մի երկրի տարածքում, բայց դրա հետևանքով տուժելեն մյուս պետության քաղաքացիները)։ Կան երկրներ, որոնք որպես վնասի պատճառման վայր ընդունում են վնասակար գործողությունների կատարաման վայրը (Ավստրիա), և կան երկրներ,որոնք ընդունում են այն վայրը, որտեղ վրա են հասել վնասակար հետևանքները (Շվեյցարիա)։ Ֆրանսիական դատական պրակտիկան չի հանգել կոնկրետեզրակացության Locus delicti-ի՝ դելիկտի կատարման վայրի որոշման հետկապված, և անորոշ է մնում այն հարցը, թե որ պետության իրավունքը պետք էկիրառել, եթե վնասակար գործողությունը կատարվել է մեկ պետության տարածքում, իսկ վնասակար հետևանքները առաջացել են մեկ այլ պետությանտարածքում։ Ժամանակակից պրակտիկայում, կախված գործի հանգամանքներից, երկու մոտեցումն էլ ընդունվում է, բայց առաջնությունը տրվում է առաջին մոտեցմանը՝ վնասկար գործողության կատարման վայրի օրենքի ընտրությանը։ Այս խնդիրներն իրենց արտացոլումն են գտել նաև Եվրոպական խորհրդիև միության կանոնակարգում (Հռոմ II-ում), որը կիրառվում է արտապայմանագրային պարտավորությունների նկատմամբ։ Հռոմ II-ի 4-րդ հոդվածի առաջին կետում նշված է. «Եթե այլ բան նախատեսված չէ սույն կանոնակարգով,ուրեմն վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող հարաբերություններում կիրառվում է այն երկրի իրավունքը, որտեղ վրա են հասել վնասակար հետևանքները` անկախ նրանից, թե որտեղ է տեղի ունեցել վնասը հատուցելու պահանջի հիմք ծառայած իրավաբանական փաստը, և որ երկրում կամ երկրներում ենվրա հասել այդ իրավաբանական փաստի անուղղակի հետևանքները»։ Սակայն այստեղ ևս մեկ կարևոր հարց է առաջանում։ Հնարավոր էարդյոք նման դեպքերում կատարել կիրառման ենթակա իրավունքի ընտրություն, և ով կարող է այդ անել՝ տուժողը, թե դատարանը։ Այս հարցերի պատասխանները արտասահմանյան երկրների իրավական համակարգերը տարբեր կերպ են փորձում լուծել։ Օրինակ` Հունգարիայի «Միջազգային մասնավոր3 Տե՛ս http։ //otherreferats.allbest.ru/law/00174221_0.html (14.02.2016)։ իրավունքի մասին» 1979թ.-ի որոշումը նախատեսում է, որ վնասի պատճառման հետևանքով ծագող հարաբերությունները կարգավորվում են իրավախախտման կատարման վայրում և կատարման պահին գործող իրավունքով,եթե այլ բան նախատեսված չէ սույն որոշմամբ։ Տուժողի պահանջով կիրառելիկարող է լինել այն պետության իրավունքը, որի տարածքում վրա են հասելհետևանքները։ Նման մոտեցում են դրսևորում նաև տարբեր մայրցամաքներիերկրները՝ 1995թ.-ի Վիետնամի քաղաքացիական օրենսգիրքը, Թունիսի1998թ.-ի միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին օրենսգիրքը և այլն։ Ռուսաստանի 1991թ.-ի քաղ. օրենսդրության հիմքերի մասին ակտի 167-րդ հոդվածում նշված էր. «գործողությունը կամ այլ հանգամանքը, որը հիմք է հանդիսանում վնասների փոխհատուցման համար», որը թույլատրում էր ենթադրել,որ օրենքը երկու մոտեցումների կիրարառման հնարավորություն էր տալիս, և,հետևաբար, դատարանը կարող էր կիրառել այս կամ այն պետությանիրավունքը՝ ելնելով գործի կոնկրետ հանգամանքներից։ 4 Շատ կարևոր նշանակություն ունեցավ նաև Եվրոպական դատարանի մեկնաբանությունը՝առևտրային գործերով իրավասության և դատական որոշումների կատարմանմասին Բրյուսելի կոնվենցիայի (1968թ.) 5-րդ հոդվածի 3-րդ կետի հետ կապված, որը վերաբերում էր դելիկտներից բխող վեճերում վնասի պատճառմանվայրի դատարանի իրավասությանը։ Որպես վնասի պատճառման վայր այդմեկնաբանությունից կարելի է հասկանալ և՛ վնասակար գործողություններիկատարման վայրը, և՛ վնասակար հետևանքների առաջացման վայրը։ 5Մեր կարծիքով` ՌԴ քաղ. օր.-ի 1219-րդ հոդվածի 1-ին մասը (առաջին նախադասությունը) բառացի կրկնում է 1991թ.-ի ակտի 167-րդ հոդվածումնշված դրույթը, որից կարելի էր բխեցնել ինչպես «վնասակար արարքի կատարման վայրը», այնպես էլ «վնասակար հետևանքների առաջացման վայրը»։ Համանման ձևակերպում տրված է նաև ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի1289-րդ հոդվածում՝ «վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող պարտավորությունների նկատմամբ կիրառվում է այն պետության իրավունքը, որտեղ տեղիէ ունեցել վնասը հատուցելու պահանջի համար հիմք ծառայած գործողությունը կամ հանգամանքը…», այսինքն` էլի որպես ընդհանուր սկզբունք ամրագրված է Lex loci delicti commissi-ն, և մեկնաբանված չէ, թե ինչ պետք է հասկանալ` իրավախախտման կատարման վայր ասելով, որից ևս կարելի է բխեցնելինչպես «վնասակար արարքի կատարման վայրը», այնպես էլ «վնասակարհետևանքների առաջացման վայրը»։ Սակայն, ի տարբերություն ՀՀ քաղ. օր.-ի,ՌԴ ներկայիս քաղ. օր-ում մտցված է որոշակիություն, թե երբ կարելի է կիրառելվնասակար հետևանքների առաջացման վայրի օրենքը։ ՌԴ քաղ. օր.-ի 12194 Տե՛ս Лунц Л. А., Марышева Н. И., Садиков О. Н., Международное частное право։ Учебник,М., 1984, էջ 216։ 5 Տե՛ս Звеков В. П., Международное частное право։ Курс лекций, М., 1999, էջ 363։ րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն. «այն դեպքերում, երբ վնասակար գործողության կամ այլ հանգամանքի հետևանքով վնասն առաջանում է այլ պետությունում, կարող է կիրառվել այդ պետության իրավունքը, եթե վնաս պատճառողը կանխատեսել է կամ պարտավոր էր կանխատեսել վնասի առաջացումըայդ պետությունում»։ Համանման նորմ նախատեսված է նաև Շվեյցարիայի1987թ.-ի «Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին» օրենքում։ Այստեղհարց է առաջանում, թե պարտավոր է արդյոք տուժողը հիմնավորել վնասպատճառելու վայրի երկրի օրենքի կիրառման անհրաժեշտությունը և ապացուցել, որ պատասխանողը կանխատեսել է կամ պետք է կանխատեսեր այլ երկրում վնասի պատճառումը։ Ըստ մեզ` առաջին կետը պետք է մեկնաբանել(հաշվի առնելով հայրենական օրենսդրության սկզբունքները)՝ ելնելով «թույլկողմի»՝ տուժողի շահերից։ 6 Այդ իսկ պատճառով վնաս պատճառողի կողմիցվնասակար արդյունքների վրա հասնելը պետք է ենթադրվի, իսկ պատասխանողը այդ պետության իրավունքի կիրառման դեմ հանդես գալու դեպքումպետք է ապացուցի հակառակը։ Ընդ որում` վնասի պատճառման վայրի օրենքի կիրառման հարցը կարող է դնել ինչպես տուժողը, այնպես էլ դատարանը`սեփական նախաձեռնությամբ։ Ինչ վերաբերում է այս հարցով պատասխանողի նախաձեռնությանը, որն իր համար առավել շահավետ է համարում վնասակար հետևանքների վրա հասնելու վայրի օրենքի կիրառումը, քան վնասակարարարքի կատարման վայրի օրենքը, ապա, ինչպես ենթադրում ենք, օրենքը չիբացառում և նման հնարավորությունը։ Կիրառման ենթակա իրավունքի վերաբերյալ վերջնական որոշումը կայացնում է դատարանը` գործի բոլոր հանգամանքները (այդ թվում և պատասխանողի շահերը) հաշվի առնելով ։ 7 Մեր կարծիքով` ՀՀ քաղ. օր.-ի 1289-րդ հոդվածը պետք է փոփոխել և ՌԴքաղ. օր.-ի 1219-րդ հոդվածի առաջին կետում ամրագրված դույթը նախատեսել նաև ՀՀ օրենսդրությամբ (վերը նշված մեկնաբանություններով), որի արդյունքում 1289-րդ հոդվածի ձևակերպումը կլինի հետևյալը. «Վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող պարտավորությունների նկատմամբ կիրառվում էայն պետության իրավունքը, որտեղ տեղի է ունեցել վնասը հատուցելուհիմք ծառայած գործողությունը կամ հանգամանքը։ Այն դեպքերում, երբնման գործողության կամ հանգամանքի հետևանքով վնասի զգալի մասըվրա է հասել այլ պետությունում, ապա կիրառվում է այդ պետության իրավունքը, եթե վնաս պատճառողը կանխատեսել է կամ պետք է կանխատեսեր,որ այդպիսի վնասը կարող էր վրա հասնել հենց այդ պետությունում»։ Մեզթվում է, որ նման ձևակերպումը որոշակիություն կմտցներ և լուծում կտարLocus delicti-ի հիմնախնդրին, որի վերաբերյալ մեր օրենսդրությունում ընդհան6 Տե՛ս Комментарий к Гражданскому кодексу Российской Федерации части второй. М., 1996. էջ657։ 7 Տե՛ս Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть третья. Постатейный научно-практический комментарий. М., 2001, Авторы комментарии Г. К. Дмитриева и В. Н. Ануров։ րապես մեկնաբանությունները բացակայում են, և չի բացատրվում, թե ինչպետք է հասկանալ վնասի պատճառման վայր ասելով։ Կիրառման ենթակա իրավունքի ընտրությունը կատարելուց հետո արդենհարց է առաջանում դելիկտային պարտավորությունների ստատուտի հետկապված, որը որոշում է կիրառման ենթակա իրավունքի գործողության ոլորտը։ Դելիկտային հարաբերությունների ստատուտը կարելի բնորոշել որպես դելիկտային հարաբերությունների կարգավորումն իրականացնող, կոլիզիոն նորմերի ուժով կիրառման ենթակա նյութական իրավունքի նորմերի համակցություն։ Միջազգային մասնավոր իրավունքի նորմերի ամրագրում իրակացնողմի շարք օրենքներ ներառում են նաև դելիկտային պարտավորության ստատուտի հիման վրա որոշվող հարցերի շրջանակը ամրագրող դրույթներ։ 1987թ.-ի Շվեյցարիայի դաշնային օրենքը դրանց թվից առանձնացնում էանձի գործունակությանը, պատասխանատվության չափին ու պայմաններին,պարտավոր անձի պարտականություններին վերաբերող հարցերը (դրա հետմեկտեղ ուշադրության են արժանացվում անվտանգության և վարքագծի թույլատրելի նորմերի կանոնները, որոնք գործում են վնասի պատճառման վայրում)։ Կիրառման ենթակա իրավունքի գործողության ոլորտին վերաբերող հարցերը ամրագրված են նաև ՌԴ քաղ օր.-ի 1220-րդ հոդվածում, ըստ որի` լուծման ենթակա են հետևյալ հարցերը.• անձի ունակությունը պատասխանատվություն կրելու պատճառվածվնասի համար• այնպիսի անձի վրա պատասխանատվություն դնելու հնարավորությունը, ով չի հանդիսանում վնաս պատճառող• պատասխանատվության հիմքերը• պատասխանատվությունից ազատելու, պատասխանատվությունըսահմանափակելու հիմքերը• վնասի հատուցման միջոցները• փոխհատուցման ենթակա վնասի չափն ու ծավալը։ Նշենք նաև, որ վերը նշված հարցերի շրջանակը սպառիչ չէ և կարող էավելացվել՝ երկրի պրակտիկայից ելնելով։ 8 ՀՀ քաղ. օր.-ը չի նախատեսում նորմ կիրառման ենթակա իրավունքիշրջանակները որոշելու վերաբերյալ, որի հետ մենք այնքան էլ համաձայն չենք,քանի որ սահմանելով կիրառման ենթակա իրավունքը, պետք է նշվեր նաևդրա գործողության շրջանակները։ Այնքան էլ ճիշտ չէ բուն վեճը լուծել կոլիզիոննորմերին համապատասխան ընտրված մեկ պետության իրավունքի համա8 Տե՛ս Gerrit Betlem and Christophe Bernasconi. European Private International Law, the2006, էջ 147-150։ ձայն, իսկ մնացած (վերը թվարկված) հարցերը որոշել այլ պետության իրավունքով, որը իր հերթին մեծ թվով խնդիրների կհանգեցնի։ Ճիշտ կլիներ գոնեկիրառման ենթակա իրավունքի գործողության ոլորտին վերաբերող որոշհարցեր (օրինակ՝ անձի` պատճառված վնասի համար պատասխանատվություն կրելու ունակությունը, պատասխանատվությունից ազատելու կամպատասխանատվությունը սահմանափակելու հիմքերը, փոխհատուցմանենթակա վնասի չափն ու ծավալը, վնասի հատուցման միջոցները և այլն)նախատեսել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով, իսկ դրանում չամրագրվածմնացած հարցերը կավելացվեին դատական պրակտիկային համապատասխան։ Դելիկտային հարաբերությունների իրավական կարգավորման զարգացման և կատարելագործման ընթացքում Lex loci delicti սկզբունքը լրացվեց ավելի ճկուն կոլիզիոն կապերով, որոնք հնարավորություն տվեցին հաշվի առնելգործի բոլոր հանգամանքները և հասնել արդարացի որոշումների կայացմանավելի բարձր աստիճանի։ Այդպիսի կոլիզիոն կապերից ներկայումս ավելի շատտարածված է «առավել սերտ կապի» սկզբունքը։ Այսպես, համաձայն 1978թ.-ի«Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին» Ավստրիայի օրենքի՝ կիրառվումէ այն վայրի օրենքը, որի հետ առավել սերտ է կապված իրավահարաբերությունը։ Շվեյցարիայի 1987թ.-ի «Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին» օրենքը, Մեծ Բրիտանիայի «Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին»1995թ.-ի օրենքը սահմանում են առավել սերտ կապի վայրի իրավունքի հնարավորությունը։ Իտալիայի, Հունաստանի, Գերմանիայի և այլ պետությունների իրավունքում կիրառվում է երկու կողմերի՝ միևնույն պետությունում քաղաքացիությանվայր ունենալու մասին դրույթը։ 9 Կան երկրներ, որոնց օրենսդրությունները, որպես առավել սերտ կապի հիմնավորում, նշում են միայն կողմերի ընդհանուրբնակության վայր ունենալու հանգամանքը։ Շվեյցարիայի 1987 թ.-ի «Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին» օրենքի 133-րդ հոդվածում առանձնացված է երկու իրավիճակ.• իրավախախտն ու տուժողը բնակվում են տարբեր պետություններում• իրավախախտն ու տուժողը բնակվում են միևնույն պետությունում։ Առաջին դեպքում կիրառվում է Lex loci delicti սկզբունքը, իսկ երկրորդդեպքում՝ կողմերի ընդհանուր բնակության վայրի օրենքը։ Ենթադրվում է, որկողմերն առավել սերտ կապի մեջ են հենց այդ պետության իրավունքի հետ։ 1979թ.-ի Հունագարիայի «Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին» օրենքը ևս ընդունում է միայն կողմերի՝ միևնույն պետությունում բնակության վայրունենալու հանգամանքը (32-րդ հոդվածի 3-րդ մաս)։ Կան պետություններ, որոնց օրենսդրությունները և՛ ընդհանուր քաղաքա9 Տե՛ս Г. К. Дмитриева, Международное частное право, М., 2009, էջ 508։ ցիության վայրի օրենքի կիրառման հնարավորություն են նախատեսում, և՛ընդհանուր բնակության (գտնվելու) վայրի օրենքի կիրառման հնարավորություն են նախատեսում։ Այդպիսի ձևակերպում է տրված օրինակ ՌԴ քաղ օր.-ի1219-րդ հոդվածի 2-րդ կետում (նմանատիպ ձևակերպում առկա է նաև ԱՊՀերկրների նմուշային օրենսգրքի 1229-րդ հոդվածի 2-րդ մասում), ըստ որի.«Եթե վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող պարտավորության երկու կողմերը (տուժողն ու իրավախախտը) բնակության վայր կամ գործունեությանհիմնական վայր ունեն միևնույն պետությունում կամ եթե չունեն միևնույնպետությունում բնակության կամ գործունեության հիմնական վայր, բայցմիևնույն պետության քաղաքացիներ են կամ իրավաբանական անձիք, կիրառվում է այդ պետության իրավունքը»։ ԱՊՀ պետությունների միջև կնքած 1993թ. «Քաղաքացիական, ընտանեկան և քրեական գործերով իրավական օգնության և իրավահարաբերությունների մասին» Մինսկի կոնվենցիայում (42-րդ հոդված), ինչպես նաև 2002 թ.-իհոկտեմբերի 7-ի «Քաղաքացիական, ընտանեկան և քրեական գործերով իրավական օգնության և իրավահարաբերությունների մասին» Քիշնևի կոնվենցիայի 45-րդ հոդվածում նշված է, որ տուժողի և վնաս պատճառողի միևնույն քաղաքացիություն ունենալը հիմք է, որ կիրառվի այն պետության իրավունքը, որիքաղաքացիներն են իրենք հանդիսանում։ 10 ՀՀ քաղ. օրենսգրքում, որպես Lexloci delicti սկզբունքից բացառություն, ընդհանրապես չի հիշատակվում իրավահարաբերության հետ առավել սերտ կապ ունեցող իրավունքի կիրառմանմասին։ Ինչպես գիտենք, ըստ 2015թ.-ի դեկտեմբերի 6-ի փոփոխություններովսահմանադրության 6-րդ հոդվածի՝ վավերացված միջազգային պայմանագրերը Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգի բաղկացուցիչմասն են։ 11 Այսինքն` Քիշնևի կոնվենցիայում առկա կողմերի միևնույն քաղաքացիություն ունենալու մասին դրույթը անհրաժեշտության դեպքում կարող էկիրառվել համապատասխան հարաբերության նկատմամբ։ Սակայն Քիշնևիկոնվենցիայով վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող հարաբերություններում կողմերի՝ միևնույն պետությունում ընդհանուր բնակության վայր ունենալու հետ կապված բացառություն նախատեսված չէ, և այդ իսկ պատճառով կողմերը հնարավորություն չունեն այսպիսի նորմ վկայակաչելու և Lex loci delictiսկզբունքից բացառություն անելու համար, քանի որ ՀՀ օրենսդրությունում համանման նորմ նախատեսված չէ։ Առաջարկում ենք, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքում ևս ամրագրվի առավել սերտ կապի սկզբունքի տրամաբանությունից բխող նման նորմ` հետևյալ ձևակերպմամբ. «Եթե վնաս պատճառելուհետևանքով ծագող պարտավորության երկու կողմերը (իրավախախտն ուտուժողը) մշտապես կամ առավելապես բնակվում են(գտնվելու վայր ունեն)10 Տե՛ս http։ //www.zonazakona.ru/law/comments/art/15346/ (16.02.2016)։ 11 Տե՛ս www.arlis.am/documentview.aspx?docID=1 (16.02.2016)։ միևնույն պետությունում, կամ եթե չեն բնակվում (գտվելու վայր չունեն)միևնույն պետությունում, սակայն հանդիսանում են միևնույն պետությանքաղաքացիներ (ունեն միևնույն պետության ազգային պատկանելություն),ապա կիրառվում է այդ պետության իրավունքը»։ Կարծում ենք, որ այսպիսինորմի առկայությունը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում շատ կարևոր ու դրական ազդեցություն կունենա, քանի որ այն հնարավորություն կընձեռնի հաշվիառնելու գործի բոլոր հանգամանքերը և հասնելու անաչառ որոշումների կայացման առավելագույն աստիճանի։ Բացի դրանից, առաջարկում ենք նաևուշադրության արժանացնել շատ երկրների օրենսդրություններում, ինչպեսնաև միջազգային պայմանագրերում (ինչպես արդեն նշել ենք վերևում) ամրագրված առավել սերտ կապը հիմնավորող մյուս հանգամանքին՝ կողմերիմիջև, մինչև դելիկտային պարտավորությունների առաջացումը, եղած պայմանագրային իրավահարաբերություններին, և համանման դեպքերում կիրառել կողմերի միջև եղած պայմանագրային իրավահարաբերություններինկատմամբ կիրառման ենթակա իրավունքը( եթե կողմերի միջև առկա ենտարբեր պայմանագրերից բխող հարաբերություններ, և եթե դրանք կարգավորվում են տարբեր պետությունների օրենսդրություններով, ապա դելիկտային պարտավորությունների նկատմամբ կարող է կիրառվել այն պայմանագրային իրավահարաբերության նկատմամբ կիրառման ենթակա պետության իրավունքը, որը կողմերը իրենց համար ավելի հարմար կհարամարեն), քանի որ կողմերը այդ իրավունքին հաստատ ավելի ծանոթ կլինեն, քանորևէ այլ պետության իրավունքի, բացի դրանից, եթե նրանք փոխադարձ համաձայնությամբ որոշել են կիրառել այդ իրավունքը, ենթադրում ենք, որ երկուսին էլ ձեռնտու կլինի այդ իրավունքի կիրառումը։ Այսպիսով, ելնելով վերոգրյալից` կարող ենք փաստել, որ ժամանակակիցմիջազգային մասնավոր իրավունքում վնաս պատճառելու հետևանքով ծագողպարտավորությունների կարգավորումն իրականացնող կոլիզիոն կապերըգնալով ավելի զարգանում և կատարելագործվում են, որը հնարավորություն էտալիս ապահովելու կոնկրետ գործի քննության կապակցությամբ առավել արդարացի ու օպտիմալ արդյունքների հասանելիությունը։ Ելենա ԱլեքսանյանՎՆԱՍ ՊԱՏՃԱՌԵԼՈՒ ՀԵՏԵՎԱՆՔՈՎ ԾԱԳՈՂ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿՈԼԻԶԻՈՆԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ ՆԵՐՊԵՏԱԿԱՆ ԵՎ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԱՍՊԵԿՏՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր` Վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող պարտավորություններ, դելիկտայինհարաբերություններ, վնասակար գործողությունների կատարման վայր, վնասակարհետևանքների առաջացման վայր, կոլիզիոն կարգավորում, կոլիզիոն կապ, քաղաքացիականիրավախախտում (դելիկտ), իրավախախտ, տուժող, օտարերկրյա տարր, վնասիփոխհատուցում, միջազգային մասնավոր իրավունք, առավել սերտ կապ։

Հոդվածում քննարկվում են քաղաքացիական հարաբերությունների կարգավորման որոշ հիմնախնդիրներ, որոնք ծագում են օտարերկրյա տարրով ծանրաբեռնված վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող հարաբերությունների արդյուքում։ Հիմնվելով արտասահմանյան դոկտրինի վրա՝ առաջարկվում են քննարկվող ոլորտի որոշ վիճելի հարցերի հետ կապված տեսակետներ։ Քննարկվում է վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող հարաբերությունների նկատմամբ կիրառվող նորմի էությունն ու նշանակությունը, դրանում փոփոխություններ կատարելու անհրաժեշտությունը։ Հոդվածի նպատակն է քննարկվող խնդիրների ճիշտ ու արդյունավետ լուծման միջոցներ առաջարկելը՝ համապատասխան նորմի կատարելագործմամբ ու ճիշտ կիրառմամբ։

ՏԵ SԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ԳՈՐՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ Հայաստանի Հանրապետության բնակչության համար «Տեղական ինքնակառավարման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը սահմանում է տեղական ինքնակառավարումը որպես համայնքի կողմից երաշխավորված իրավունք `համայնքի սեփականության կառավարման օրական տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջոցով ինքնուրույն գործելու ունակությամբ, որն արվում է բնակչության բարեկեցությունը բարելավելու համար: , Հաշվի առնելով այն փաստը, որ այսօր հայ համայնքների առջև ծառացած խնդիրների մեծ մասը սոցիալական բնույթ են կրում, դրանք լրջորեն խոչընդոտում են համայնքների բնակչության թվաքանակի ավելացմանը, այս հոդվածը ուսումնասիրում է այն հնարավոր եղանակները, որոնք հնարավորություն կտան ՀՀ տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ավելի ակտիվ գործել սոցիալական ոլորտում: բնակչության պաշտպանություն: անվտանգության ուղղությամբ: Համայնքի դերը անգնահատելի է յուրաքանչյուր մարդու կյանքում: Մարդը ծնվում է, սոցիալականացվում, ընդլայնում է իր կյանքի գործունեությունը համայնքում: Նրա անդամների ֆիզիկական, հոգեբանական և սոցիալական բարեկեցությունը նույնպես մեծապես կախված է համայնքից: Համայնքը երկար ժամանակ գտնվում էր հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում: Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ 19-րդ դարում: Այդ ժամանակից ի վեր դրա ուսումնասիրության, մեկնաբանման և դասակարգման համար ներկայացվել են բազմաթիվ մոտեցումներ: Անդրադառնալով համայնքի վերլուծության և մեկնաբանման ժամանակակից մոտեցումներին, հարկ է նշել, որ նրանք վաղուց դադարել են համայնքը դիտել որպես աշխարհագրական կամ վարչական միավոր: Համայնքների մեկնաբանման նպատակով ստեղծված մոտեցումների փոփոխությունները պայմանավորված են համայնքների գործունեության և զարգացման նոր միտումներով, գլոբալիզացիայով, սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամերով, տեխնիկական առաջընթացով: Այսօր համայնքը դիտվում է որպես միջանձնային հարաբերությունների համակարգ: Approachesամանակակից մոտեցումներով համայնքն ուսումնասիրվում է իր անդամներին ծառայելու և անհրաժեշտ սոցիալական ծառայություններ մատուցելու հնարավորությունների տեսանկյունից: Համայնքի մասնակցությունը անդամների սոցիալական աջակցության գործընթացներին իրականացվում է ֆորմալ-ոչ ֆորմալ ցանցերի միջոցով: Համայնքի բնակիչներին պաշտոնական օգնություն ցուցաբերելու պատասխանատվությունը հիմնականում կրում են տեղական ինքնակառավարման մարմինները: Ընդհանուր առմամբ, տեղական ինքնակառավարումը ցանկացած ժամանակակից հասարակության բաղկացուցիչ մասն է: Լինելով ժողովրդի կողմից իշխանություն ստանալու միջոցներից մեկը ՝ այն նպատակաուղղված է բնակչության անմիջական մասնակցության կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջոցով տեղական խնդիրների լուծմանը ՝ ելնելով բնակչության շահերից, պատմամշակութային առանձնահատկություններից: Քաղաքացու իրավունքներն ու ազատություններն առաջին հերթին գիտակցվում են այնտեղ, որտեղ նա ապրում է ՝ իրականացնելով աշխատանքի, քաղաքականության և գործունեության այլ ձևեր: Այդ պատճառով նրանց գործունեությունը մեծապես կախված է տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեությունից 1: Բնակիչների սոցիալ-տնտեսական իրավունքներն ու ազատություններն իրականացվում են համայնքային կյանքի տարբեր ոլորտներում: Տեղական ինքնակառավարման մարմինները հաջողությամբ իրականացնելով իրենց գործառույթներն այս ոլորտներում `նպաստում են քաղաքացիների իրավունքների իրականացմանը և պաշտպանությանը: Տարբեր հեղինակներ իրենց աշխատություններում վկայակոչել են տեղական ինքնակառավարման հիմնարար սկզբունքները ՝ մատնանշելով տեղական ինքնակառավարման և ժողովրդավարության կառուցման գործընթացում տեղական ինքնակառավարման դերի միջև եղած հիմնական տարբերությունները: Այս հեղինակներից մեկը ՝ Maas և Yilvisaker- ը, տեղական ինքնակառավարման նկատմամբ կիրառում է հետևյալ հիմնական սկզբունքները. 2.1. Իշխանության բաշխման միջոցով ձեռք բերված անկախություն. 2. հավասարություն, երբ համայնքի անդամները հավասար հնարավորություններ ունեն մասնակցելու համայնքային կառավարման գործընթացներին տեղական ինքնակառավարման միջոցով. 3. բարեկեցություն, որը ենթադրում է համայնքի բնակչությանը անհրաժեշտ սոցիալական ծառայությունների մատուցում, սոցիալական ապրանքների բաշխում, սոցիալական բարեկեցության ապահովում: Վերադառնալով մեր իրականությանը ՝ հարկ է նշել, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները, ստեղծվելով համայնքային ինքնակառավարման իրականացման, տեղական նշանակության խնդիրներ լուծելու, համայնքի առջև ծառացած խնդիրները հաղթահարելու համար, այսօր շոշափելի ներդրում չեն կատարում լուծմանը: նման լուրջ սոցիալական խնդիրների: սոցիալական պաշտպանության գործընթացներում: Բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում ՀՀ տեղական ինքնակառավարման մարմինները սահմանափակվում են որոշակի ֆինանսական օգնություն տրամադրելով կամ որոշ պետական ​​հարկերի համակարգում արտոնություններ սահմանելով, բայց այդ աջակցությունը համակարգված չէ, չունի մեթոդաբանություն, բավարար չէ համայնքի անդամներին նպատակային օգնություն ցուցաբերելու համար: Փաստորեն, իրավական դաշտում առկա բացերի, ֆինանսական և մարդկային ռեսուրսների բացակայության պատճառով ՀՀ տեղական ինքնակառավարման մարմինները զգալի դժվարություններ ունեն համակարգի հիմնական խնդիրները կյանքի կոչելու և տեղական ինքնակառավարման սկզբունքները պահպանելու հարցում, քանի որ վերջիններս բավարարվածության հարցում նշանակալի չեն: Այսօր հայ համայնքների առջև և 1 Տե՛ս Ordyan E., Fundingals of Local ինքնակառավարման, Երևան, 2000, p. 57 2 Տե՛ս Սալիվան Հ., Տեղական ինքնակառավարման բարեփոխումները Մեծ Բրիտանիայում, Անգլիայի Արևմտյան Համալսարան, 2002, էջ: 38 Կան լուրջ խնդիրներ, ինչպիսիք են ծայրահեղ աղքատությունը, երիտասարդների բարձր գործազրկությունը, սոցիալական և բնակարանային անբարենպաստ պայմանները և այլն: Այս խնդիրները հատկապես սրվում են սահմանամերձ լեռնաշխարհում կամ աղետի գոտու համայնքներում: Տեղական ինքնակառավարման մարմինների պասիվ դերը ստեղծված իրավիճակում պայմանավորված է մի քանի գործոններով: Իրավական դաշտում առկա են որոշակի բացեր, մասնավորապես, «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն, տեղական ինքնակառավարման մարմինները սոցիալական ծառայությունների ոլորտում ունեն միայն կամավոր լիազորություններ, սոցիալական ծառայությունների կազմակերպումը խթանելու լիազորված լիազորություններ համայնքը. Սա նշանակում է, որ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն իրավունք ունեն կամավոր կերպով մոտենալ բնակչության սոցիալական կարիքներին արձագանքելուն: Արդյունքում, տեղական ինքնակառավարման համակարգում համայնքի բյուջեի համակարգում համապատասխան մասնագետների բացակայության դեպքում տեղական ինքնակառավարման մարմինները շրջանցում են իրենց հիմնական պարտականությունները համայնքի բնակիչների սոցիալական կարիքները բավարարելու և անհրաժեշտ սոցիալական ծառայություններ մատուցելու հարցում `նախընտրելով համայնքային ռեսուրսների մեծ մասն ուղղել պետության կողմից պատվիրակված լիազորություններին: Հետեւաբար, առաջնային նշանակության շատ խնդիրներ դուրս են մնում տեղական ինքնակառավարման մարմինների տեսադաշտից: Անդրադառնալով բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործարկման միջազգային փորձին `հարկ է նշել, որ շատ երկրներում, որտեղ պետական ​​կառավարումն իրականացվում է տեղական ինքնակառավարման միջոցով, տեղական ինքնակառավարման մարմինները պատասխանատու են կազմակերպման համար: և համայնքային կարիքների հիման վրա սոցիալական ծառայություններ մատուցելը: Տեղական ինքնակառավարման մարմինների մեծ փորձ ունեցող Մեծ Բրիտանիայում տեղական ինքնակառավարման մարմիններն օժտված են բնակչությանը ծառայություններ մատուցելու և ծառայություններ մատուցելու լայն լիազորություններով: Ընդունելով տեղական ինքնակառավարման անգլո-սաքսոնական մոդելը, որը ենթադրում է, որ տեղական ինքնակառավարման և կենտրոնական իշխանության միջև հարաբերությունները «լիազորությունների սահմաններում են», տեղական ինքնակառավարումը լայն հնարավորություններ է տալիս համայնքին սոցիալական ծառայություններ մատուցելու համար: Որոշ վիճակագրություններ նույնիսկ ցույց են տալիս, որ Մեծ Բրիտանիայում տեղական ինքնակառավարման մարմինների բյուջեի մեծ մասը (շուրջ 80%), որը գոյանում է ինչպես պետական, այնպես էլ տեղական հարկերի հաշվին, ծախսվում է համայնքին կրթական և սոցիալական ծառայություններ կազմակերպելու և տրամադրելու վրա: Նման փորձ է ընդունվել նաև Միացյալ Նահանգների կողմից, որտեղ տեղական ինքնակառավարման մարմինները գործում են ամուր ֆինանսական հիմքի վրա, որն ապահովում է նրանց վարչական անկախությունը: Նրանք ունեն զգալի ֆինանսական ռեսուրսներ 1 Տե՛ս Elcock H., Տեղական ինքնակառավարում: Քաղաքականություն և կառավարում տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, Լոնդոն, Թեյլոր և Ֆրենսիս էլեկտրոնային գրադարան, 2005, էջ. 68 ռեսուրսներ սեփական աղբյուրներից, նահանգի և դաշնային կառավարություններից: Հետաքրքիր է, որ վերադաս պետական ​​մարմիններից ստացված հատկացումները նախատեսված են հիմնականում սոցիալական և տնտեսական ծրագրերի իրականացման համար: Այսպիսով, արևմտյան երկրներում տեղական ինքնակառավարման մարմինները բնակչության համար ապահովում են բավարար նվազագույն սոցիալական պաշտպանություն առողջության, կրթության և այլ մշակութային ծառայությունների միջոցով 1: Հարկ է նշել, որ բնակչության սոցիալական խնդիրների լուծման գործում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ակտիվ դերի սկզբունքը որդեգրել են ոչ միայն զարգացած երկրները, այլ նաև հետխորհրդային տերությունները, ինչպիսիք են Վրաստանը և Ադրբեջանը: Վրաստանում, որտեղ տեղական ինքնակառավարման համակարգը ներդրվեց 1990 թ.-ին, տեղական ինքնակառավարման ստորաբաժանումները, ունենալով լայն գործառույթներ, ունեն նաև սոցիալական օգնության ծառայություններ կազմակերպելու և մատուցելու իրավասություն, որը չի պատվիրակվում: Այնուամենայնիվ, տեղական ինքնակառավարման մարմիններին հավասարեցված տրանսֆերտներ տրամադրելիս հաշվի է առնվում, թե նախորդ բյուջետային տարվա ընթացքում որքան գումար է հատկացվել բնակչությանը սոցիալական ծառայություններ մատուցելու համար 2: Ադրբեջանում, որտեղ 1995 թ.-ին ձևավորվել է տեղական ինքնակառավարման համակարգը: Ընդունված Սահմանադրության հիման վրա տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ունեն լիարժեք լիազորությունների շարք, ներառյալ սոցիալական աջակցության ծառայությունների իրականացումը, սոցիալական և տնտեսական զարգացման ծրագրերը: տեղական մակարդակ 3. Ոլորտի փորձագետների կարծիքով, Ադրբեջանի բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ակտիվ գործունեությանը հիմնականում խոչընդոտում են ոլորտը կարգավորող կամ ոլորտին առնչվող իրավական նորմերի միջև առկա հակասություններն ու թերությունները: Ինչպես տեսնում ենք, ապակենտրոնացման խորացումը, համապատասխանաբար, բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ակտիվ գործունեությունն ապահովելու նպատակով, նախաձեռնում են համապատասխան միջոցառումներ և իրականացվում փուլ առ փուլ: Համայնքի բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում Հայաստանի Հանրապետության տեղական ինքնակառավարման մարմինների ակտիվացմանն ուղղված քայլերից մեկը կարող է լինել սոցիալական աշխատողի ներդրումը համայնքային ծառայության հաստատությունում `դրանց իրականացման համար: առաջադրանքներ և գործառույթներ: Համաձայն «Համայնքային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքի, որն ընդունվել է 2004 թ., Համայնքային ծառայությունը սահմանվում է որպես անկախ պետական ​​ծառայություն, որը, լինելով տեղական ինքնակառավարման մարմինների աշխատակազմի մասնագիտական ​​գործունեություն, նպատակաուղղված է այդ մարմինները ՀՀ Սահմանադրությամբ: Համայնքային ծառայությունը հանրային ծառայության ինստիտուտ է, որն իրականացնում է տեղական ինքնակառավարման մարմինները: 1 Տե՛ս Բեգլարյան Գ., Քաղաքապետարանի սոցիալական խնդիրները, Երևան, 2004, էջ: 34 2 Տե՛ս «Տեղական ինքնակառավարումը Հարավային Կովկասում», էջ: 2, ենթ. ԼԱՎ. В. Մովսիսյան, Երեւան, 2008, էջ 72: 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 41: Վերապահված խնդիրները և գործառույթները, ֆինանսավորվում են պետական ​​և համայնքային բյուջեներից և սպասարկում են հանրային շահերը 1: Համայնքային ծառայության ինստիտուտում սոցիալական աշխատողի ներդրումը կարող է էապես նպաստել համայնքի բնակչության սոցիալական խնդիրների լուծմանը, ինչպես նաև կարիքների բավարարմանն ուղղված սոցիալական ծառայությունների կազմակերպմանը և տրամադրմանը, որոնք կլինեն ավելի համակարգված և նպատակային: Սոցիալական աշխատողի ներգրավումը համայնքային ծառայողների մեջ կարող է մեծապես նպաստել տեղական ինքնակառավարման մարմինների դերի բարձրացմանը համայնքի բնակչության սոցիալական պաշտպանությունն ապահովելու գործում `ստեղծելով իրական նախադրյալներ համայնքի կայացման համար: Ավելին, այսօր մեր երկրում լուրջ բարեփոխումներ են իրականացվում բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում: Մասնավորապես, տեղի է ունենում սոցիալական ծառայությունների ինտեգրում, անցում դեպի բնակչությանը համապարփակ ծառայություններ մատուցելու սկզբունք: Դեռ պարզ չէ, թե համայնքն, ի դեմս տեղական ինքնակառավարման մարմինների, ինչ դեր կխաղա ինտեգրված սոցիալական ծառայությունների կազմակերպման և տրամադրման գործում: Եթե ​​այսօր գիտակցում ենք, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները դեռ պատրաստվում են ստանձնել և արդյունավետ իրականացնել ինտեգրված սոցիալական ծառայությունների կազմակերպման և տրամադրման գործընթացը, ապա պետք է նաև գիտակցենք, որ այդ գործընթացներից նրանց մեկուսացումը նույնպես արդյունավետ չի լինի: Հետեւաբար, համայնքային ծառայության հաստատությունում սոցիալական աշխատողի ներդրումը և զարգացումը կարող է նաև նպաստել տեղական ինքնակառավարման մարմինների «ինտեգրված սոցիալական ծառայությունների» միջև համագործակցության հարաբերությունների հաստատմանը և զարգացմանը: Տեղական ինքնակառավարումը, լինելով համայնքի բնակչությանը ամենամոտ կառույցը, ստեղծված է բնակչության խնդիրները լուծելու համար, հանդես է գալիս որպես աջակցության առաջնային ստորաբաժանում, որը կարող է բացահայտել համայնքի կարիքավոր անդամներին, նրանց նպատակային աջակցություն ցուցաբերել, ուղղորդել համապատասխան կառավարական և հասարակական կազմակերպությունները ՝ շարունակական ծառայություններ ստանալու համար: , Այսպիսով, համայնքում սոցիալական աշխատանքի ներդրման և զարգացման անհրաժեշտությունը պայմանավորված է հետևյալ հանգամանքներով .1. համայնքի զարգացումը, արդյունավետ շահագործումը պետք է ռեսուրս ծառայեն համայնքի անդամների համար. 2. համայնքի և տեղական ինքնակառավարման մարմինների նկատմամբ բնակչության վստահության և վստահության բարձրացման անհրաժեշտությունը. 3. Համայնքի և անդամների կարիքները բացահայտելու և այն կարիքների արդյունավետ և շարունակական բավարարման համար ծառայություններ մատուցելու հնարավորություն, որոնք կարող են տրամադրվել համայնքում աշխատող սոցիալական աշխատողի կողմից, 4. տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում հանդես գալ որպես սոցիալական պաշտպանության լիարժեք առարկա. 5 1 Տե՛ս Օրդյան Ե., Համայնքային ծառայության հիմունքները, Երևան, 2009, էջ: 11 Եվգինե Վարդանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐERՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏԵԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ԳՈՐՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ. Տեղական ինքնակառավարում, տեղական ինքնակառավարում, տեղական ինքնակառավարում ։

Տեղական ինքնակառավարման համակարգը ՀՀ-ում ներդրվել է 1996 թ.։ Նպատակ ունենալով համայնքների բնակիչներին աջակցել տարաբնույթ հիմնախնդիրների լուծման և կարիքների բավարարման հարցում՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինները որևէ շոշափելի մասնակցություն չեն ունենում հայաստանյան համայնքների առջև ծառացած ու հրատապ համարվող սոցիալական հիմնախնդիրների լուծման գործընթացներում։ Հոդվածում ներկայացված է ՀՀ բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ակտիվ գործառնմանը խոչընդոտող գործոնների վերլուծությունը, ինչպես նաև նկարագրված են այդ գործոնների ու դրանց ազդեցությունների հաղթահարման հնարավոր տարբերակները՝ շեշտադրելով այդ գործընթացներում սոցիալական աշխատանքի մասնագետի դերը։

Քիմիական տարրերի տեղանքի հորիզոնտալիզացիա ՄԵՀՄԱՆԱՅԻ ՀԱՆՔԱՅԻՆ ԹԻՎԻ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԹԱԳՈՒՄ 2011-2013 Լեռնային Karabakhարաբաղի Հանրապետության արևմտյան մասում ՝ Մարտակերտի շրջանի արևելյան մասում և հյուսիսարևմտյան մասում կատարված երկրաքիմիական աշխատանքների վերլուծության արդյունքում Ասկերանի շրջանի տարածքում նկատվում է հստակ արտահայտված հորիզոնական գոտիականություն, որը ցույց է տրված քիմիական տարրերի հորիզոնական գոտիավորությունն արտահայտող սխեմատիկ քարտեզում: Քարտեզը ցույց է տալիս, թե ինչ քիմիական տարրեր են բնորոշ հանքային հանգույցի արեւելյան հատվածին: Վերոնշյալ հատվածը գտնվում է Մեհմանա հանքավայրի տարածքում: Վերջինս Փոքր Կովկասի հյուսիսարևելյան մասի ամենահեռանկարային տեղն է `Սոմխեթ-Karabakhարաբաղ մետալուրգիական գոտում: Հյուսիսից սահմանակից է Թարթարի խզվածքին, հարավում ՝ Խաչենի ճկունությանը, արևմուտքում ՝ ղարաբաղյան հակակլինորիումով և արևելքում ՝ Մարտակերտի ինսլինկլորիորում: Մեհմանայի կառուցվածքային բլոկը ներառում է Վրաստանի վրաց-Կապանիկ արշիպելագի գոտու ղազախ-Աղդամ հատվածի մի մասը: Այն հյուսիս-արևմուտքից բաժանվում է Turgigetilaynak synclinorium- ի սահմանով, արևելքից-հարավ-արևելք ՝ Խաչենի ճկումով, հարավ-արևմուտքից-հյուսիս-արևելք ՝ Մռավ և Karabakhարաբաղ-Վարով: Միջին և վերին Յուրայի լիպարիտադացիտային պորֆիրիտները, անդեզիտները և անդեսադադացիտները տարածված են Մեհմանայի հանքային գոտու կազմավորման գործում նշանակալի դեր է խաղում մոտ 65 կմ 2 տարածք զբաղեցնող Մեհմանայի ներխուժող զանգվածը: Ներխուժող զանգվածի ժայռերը առաջացել են խոր մագմայի գործունեության փուլում `կազմելով մշուշոտ անցումային և աստիճանաբար փոխանակվող ապարների մեկ շարք: Այս շարքը ներկայացվում է հետևյալ ձևով. Սիենիտ-դիորիտներ, դիորիտներ, տոնալիտներ, բանատիտներ, գրանոդիորիտներ, գրանոսիենիտներ `իրենց պորֆիրանման սորտերով [5]: Երկրաքիմիական աշխատանքներն իրականացվել են շուրջ 130 կմ 2 տարածքում: Ըստ որոնման լիտոգեաքիմիական մեթոդի ՝ նմուշները վերցվել են հիմնականում երկրորդական պսակներում տարածված նստվածքներից: Այս մեթոդը ամենահուսալի և համեմատաբար էժան մեթոդներից մեկն է: Հաշվի առնելով տարածքը, ռելիեֆը ՝ նստվածքային ապարների լայն տարածման մեջ, տեղը բավականին հարմար էր այս մեթոդով որոնելու համար: Տարածքում տարածված են էլյուվիալ-դելվիվիալ հանքավայրերը, որոնք նստում են մայր ժայռերի վրա `որոշակի չափով« թունավորված »օգտակար բաղադրիչների համեմատաբար բարձր պարունակությամբ: Lithogeochemical աշխատանքներն իրականացվել են Mehmana հանքավայրի արևելյան մասում, նախապես պլանավորված պրոֆիլներում, պրոֆիլների միջև հեռավորություններով: Պրոֆիլների միջև հեռավորությունը 100 մ էր, իսկ նմուշների միջև հեռավորությունը պրոֆիլների միջև ՝ 40 մ: Արդյունքում ստացվում է 100 x40 մ ցանց, որը համապատասխանում է 1-ին: 10,000 սանդղակով: Այն տարածքներում, որտեղ անհրաժեշտ է իրականացնել երկրաֆիզիկական կամ երկրաքիմիական աշխատանքներ, նախապես կատարվել են գեոդեզիական աշխատանքներ: Նշված էին պրոֆիլների նմուշառված կետերի համարները: Նմուշները պետք է վերցվեն թիակներով փորված անցքերից, հողի շերտի բացակայության դեպքում ՝ ազդեցությունից: Նմուշները հիմնականում վերցվել են B հորիզոնից, որը համապատասխանում է անլյուվիալ նստվածքների հորիզոններին և գտնվում է հումուսով հարուստ ալյուվիալներով հագեցած A1 հորիզոնների տակ: Այս հորիզոնից նմուշներ վերցնելը բավականին հեշտ է, արհեստագործական գործունեության արդյունքում քիչ փոփոխություններ կան: Հորիզոնը նստում է անմիջապես մայր ապարների վրա ՝ բնութագրվում է երկաթի հիդրօքսիդների, մանգանի և այլ մետաղների բարձր պարունակությամբ: Նկար 1. Հողի հորիզոնները ներքևից վերև դեպքում B հորիզոնի բացակայության դեպքում նմուշները վերցվում են A1, A2 կամ C հորիզոններից, բայց ցանկալի չէ նմուշներ վերցնել A2 հորիզոնից: Նմուշառման մատյանում պետք է նշվեն նմուշառման ամսաթիվը, նմուշի համարը, դիտարկվող պրոֆիլը, դիտակետը, կոորդինատները, նմուշառման խորությունը, հորիզոնը, վիմաբանական կազմը, գույնը, խոնավությունը, բեկորները, օրգանական բաղադրիչների առկայությունը, ռելիեֆը, հատակը, լանդշաֆտը, լանդշաֆտը, բնապատկեր Լրացուցիչ նշումներ են արվում: Բոլոր հատկանիշները կոդավորված են թվերով, և վերջնական մշակման ընթացքում կատարվում է վերահաշվարկված հատկությունների վերլուծական վերլուծություն: Կվերցվեն հսկիչ նմուշներ նաև կատարված աշխատանքի լաբորատոր սխալը հայտնաբերելու համար: Նմուշառման մատյանի տվյալները թվայնացվում են xls ֆայլում. Ուղարկված է բազմաբնույթ քիմիական անալիզի համար: Քիմիական վերլուծություններ են կատարվել ALS Laboratory Group միջազգային լաբորատորիաներում, ստացված արդյունքների հիման վրա կազմվել են առանձին տարրերի երկրաքիմիական հավասարակշռության քարտեզներ, ինչպես նաև տարրերի մի քանի խմբերի երկրաքիմիական փոխկապակցման քարտեզներ: Երկրաքիմիական տվյալների մշակման համար օգտագործվել են. Surfer, Graper, Microsoft Office Excel ist Statistica ծրագրեր, որոնց միջոցով ընտրվել են ֆոնային բովանդակությունը, ինչպես նաև կազմվել են երկրաքիմիական մեկուսացված քարտեզներ: Քարտեզները, որոնք հիմնված են առանձին տարրերի արդյունքների վրա, թույլ են տալիս պատկերացում կազմել տվյալ տարրի անոմալ կամ անոմալ բովանդակության բաշխման, տեղակայման, հնարավոր չափերի և հեռանկարի մասին: Նկար 2. Mehmana հանքային հանգույցի արեւելյան մասի քիմիական տարրերի հորիզոնական գոտիավորման սխեմատիկ քարտեզ: Ստացված տվյալների վերլուծության արդյունքում ստացվում է հստակ արտահայտված հորիզոնական գոտիավորում (նկ. 2): Արդյունքում գոտիավորումը ձեւավորվում է ջերմաստիճանի աստիճանական իջեցմամբ, և հստակորեն տարբերվում է, թե հանքային հանգույցի յուրաքանչյուր մասի որ քիմիական տարրերն են բնորոշ: Բարձր ջերմաստիճանի տարրերին համապատասխան մոլիբդենի, վոլֆրամ-տիտանի պարունակությունն աննորմալ կերպով բարձրանում է Mehmana- ի ներխուժող զանգվածի վրա: Ներխուժող զանգվածը թողնելով դեպի արևմուտք, հարավ և հյուսիս ՝ դրանք ցույց են տալիս միջին ջերմաստիճանի ոսկու, պղնձի և մոլիբդենի աննորմալ բարձր արժեքներ: Խաչեանի Chanանկաթաղի տեղանքի երկրաքիմիական ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ցածր ջերմաստիճանի ոսկու-ցինկի-արծաթի-պղնձի հանքաքարերը գտնվում են մետաստոմատիկորեն փոփոխված ապարներից ավելի հարավ-արևմուտք, որտեղ ցածր ջերմաստիճանի տենանտիտը պղնձի հանքանյութ է: Գրականություն 1. Մուխսի-Հովեյան Ա., ԼRՀ Կաշենի պղնձահանքի երկրաբանական-կառուցվածքային առանձնահատկությունները և հանքայնացման տեղայնացման օրինաչափություններ, «Կրթությունն ու գիտությունը Արցախում», 2014, № 1, էջ 105-108: Արկադի Մուխսի-Հովեյան ՔԻՄԻԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԻ ՀՈՐԻONTՈՆՏԱՅԻՆ ԳՈՆԱՆՈՒՄ ՄԵՀՄԱՆԱՅԻ ՀԱՆՔԱՅԻՆ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԹՇԱՆԻ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԹԱՆԳ Բանալի բառեր. Մեհմանա հանքային հանգույց, հորիզոնական մեթոդ, հորիզոնական կառուցվածք, հորիզոնական գոտի, հորիզոնական գոտի ։

Երկրաքիմիական տվյալների վերլուծության արդյունքում Մեհմանայի հանքային հանգույցի արևելյան թևում նկատվում է քիմիական տարրերի տեղայնացման հորիզոնական զոնալականություն։ Տարրերի զոնալական շարքն ունի հետևյալ տեսքը` Mo-W-Ti ինտրուզիվ զանգվածում, Cu-Mo-Au մետասոմատիկ փոփոխված ապարներում և Au-Pb-Zn-Ag-Cu բաթի հասակի հրաբխանստվածքային հաստվածքում։

Հանցագործների դեմ հարուցված քրեական գործի փուլի ընդհանուր նկարագրությունը Հանցագործության դեմ պայքարը յուրաքանչյուր պետության գերակա խնդիրներից է, քանի որ այն զգալի վնաս է հասցնում քաղաքացիների իրավունքներին, օրինական շահերին, ինչպես նաև ամբողջ հասարակությանը և պետության: Հանցագործության դեմ պայքարի քրեական քաղաքականության գործիքներից կարևոր նշանակություն ունեն օրենսդրական կարգավորումների կատարելագործումը, սխալ մեկնաբանությունների և բացթողումների շտկումը: Քրեական դատավարության իրավունքի տեսության մեջ նշանակալի տեղ է հատկացվել նաև քրեական գործ հարուցելու փուլին [1]: Չնայած քրեական դատավարության ինստիտուտը բազմիցս ուսումնասիրվել է քրեական դատավարության իրավունքի տեսության մեջ, նախկին օրենսդրության մեջ առկա շատ խնդիրներ չեն լուծվել Քրեական դատավարության օրենսգրքում: Արդյունքում `ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագծի (այսուհետ` Նախագիծ) մշակումն ուղղված էր առկա խնդիրների լուծմանը: Նախագծում հայտնաբերված իրավական կարգավորումներից անպայմանորեն առանձնանում է քրեական գործ հարուցելու փուլը: Professionalանկացած մասնագիտական ​​քննություն անցկացնելու երաշխիքներից մեկը քրեական արդարադատության ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումն է: Հանցագործության մասին հաղորդումների ստուգման գործընթացը կարող է միջոց հանդիսանալ քրեական ռեսուրսների վատնումը կանխելու համար: Վերոգրյալի ապացույցն այն է, որ ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոստիկանության ամփոփ տեղեկատվության համաձայն ՝ 2016-ին տարվա ընթացքում գրանցվել է հանցագործության 18,764 դեպք, 2015-ին ՝ 17,043, 2014-ին ՝ 17,546, 2013-ին ՝ 18,333, 15,776 2012-ին, իսկ 16,572-ը `2011-ին [3]: Համեմատության համար նշենք միայն, որ 2016-ին հաշվետու ժամանակահատվածում միայն 4,895 քրեական գործ է հարուցվել, այսինքն `4 դեպքից մոտավորապես 1-ը: Ստացվում է, որ հանցագործությունների վերաբերյալ ստացված տեղեկատվության ճիշտ ստուգման ապահովումը կարող է զգալիորեն խնայել քրեական ռեսուրսների վատնումը: Վերոհիշյալ անհրաժեշտությունից ելնելով ՝ քրեական դատավարության սկիզբը ազդարարող հարաբերությունները կարգավորող նորմերը և դրանց իրականացման հետ կապված խնդիրները միշտ եղել են ինչպես դատաբժշկական փորձագետների, այնպես էլ գործնական փաստաբանների ուշադրության կենտրոնում: Ինչպես նշեց Մ. Ս. Ստրոգովիչը, քննարկվող գործունեության միջոցով, քննչական մարմինները, քննիչը, դատախազը արձագանքում են հայտնի հանցագործության դեպքին, եթե անհրաժեշտ է անհապաղ բացահայտել հանցագործին, պարզել և ապահովել նրա քրեական պատասխանատվությունը [5]: Տեղին է նշել Վ. Յա. Չեկանովի հայտարարությունը, որ պետությունը համապատասխան մարմնի միջոցով նախաձեռնում է քրեական գործի քննություն, արձագանքում է հանցագործության նշաններին ՝ իրականացնելով մի շարք իրավական գործողություններ ՝ հանցագործություն կատարած անձին հայտնաբերելու համար: Դատաբժշկական փորձաքննության այլ փորձագետներ շեշտում են, որ նախաքննությունը, ինչպես նաև քննչական մարմինները որոշում են հետևյալ հարցերի պատասխանը քրեական գործ հարուցելու փուլում: Կա՞ անհրաժեշտ տեղեկատվություն քրեական հետաքննություն սկսելու համար: Ինչպե՞ս արձագանքել իրենց հայտնի դարձած փաստերին, որոնք հանցագործության հատկանիշներ են պարունակում, արդյո՞ք դա անհրաժեշտ է դատական ​​համակարգի միջամտության համար, թե ոչ: [7] Ս. A. Ըստ Շեֆերի (մենք միանշանակ համաձայն ենք վերջինիս հետ), հաշվի առնելով քրեական դատավարության հրապարակայնության սկզբունքը, քրեական վարույթ հարուցելու իրավասություն ունեցող իրավասու մարմինները և մարմիններն իրավունք չունեն անտեսել հանցագործության որևէ նշան ՝ պատասխանելով դրանց որպես հնարավորինս ակտիվ և արագ: Վերոհիշյալ դիրքորոշումների վերլուծության հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ քննարկվող հարցի էությունը իրավասու պաշտոնատար անձի կողմից կատարված հանցագործության պատշաճ հաղորդումն է կամ նախատեսվող հանցագործությունը, դրանց արագ արձագանքը `հանցավոր հատկությունների առկայությունը, թե ոչ: կարելի է պարզաբանել: Հիմքեր կան քրեական գործ հարուցելու համար: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի գործող օրենսդրության համաձայն `բոլոր քրեական գործերի նախաքննությունը պարտադիր է, որի սկիզբը ազդարարվում է քրեական գործ հարուցելու որոշմամբ` քրեական գործ հարուցելու փուլի արդյունքում: Փաստորեն, կարելի է պնդել, որ այս փուլն ապահովում է քրեական գործի հարուցման օրինականությունն ու հիմնավորումը, քաղաքացիների իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը, որոնք կարող են խախտվել անհիմն քրեական գործ հարուցելու դեպքում, քանի որ քաղաքացիներն անհիմն կերպով ներգրավված կլինեին քրեական դատավարություններում, հնարավոր է դատական ​​գործընթացներում: [9], մինչ նշված փուլը կարգավորող իրավական կարգավորումները ստեղծում են բազմաթիվ խնդիրներ և հակասական խնդիրներ իրավապահ պրակտիկայում ՝ հանգեցնելով քրեական ռեսուրսների անհարկի կորստի: Քրեական գործի հարուցման փուլի անկատարության և անարդյունավետության մասին է վկայում այն ​​փաստը, որ այն չի արտացոլվել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագծում: Այն փոխարինվեց քրեական վարույթ հարուցելու փուլով, որը արմատապես տարբերվում է քրեական գործ հարուցելու փուլից ՝ թե՛ դերով և թե՛ նշանակությամբ, և՛ դրանով պայմանավորված ՝ քրեական դատավարության սուբյեկտների իրավական կարգավիճակով: լիազորությունների և հարցերի լուծման փուլում: Քրեական վարույթ հարուցելու փուլը ազդարարում է յուրաքանչյուր գործի սկիզբը `արտացոլելով յուրաքանչյուր հանցագործության նկատմամբ պետության արձագանքը: Ստացվում է, որ քննարկվող փուլի ոչ լրիվ իրավական կարգավորումները մի կողմից կարող են հանգեցնել հանցագործության զոհերի իրավունքների սահմանափակման կամ խախտման, թույլ են տալիս հանցագործներին խուսափել քրեական պատասխանատվությունից (օրինակ ՝ գործողության ժամկետը լրանալու հիմքով) վաղեմության ժամկետը), մյուս կողմից, հանգեցնում է ավելորդ սահմանափակումների վատնելուն: Կարծում ենք, որ քրեական գործ հարուցելու փուլը հիմք է դնում ամբողջ քրեական գործի հետագա քննության համար, ուստի օրենսդիրի կողմից այս փուլի իրավական կարգավորումներում թույլ տրված բացթողումները կարող են հանգեցնել անդառնալի հետևանքների ՝ նվազեցնելով հանցագործությունների դեմ քրեական պայքարի արդյունավետությունը: , ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագիծը սահմանում է քրեական վարույթի հարուցման փուլը `որպես քրեական դատավարության սկիզբ: Ի տարբերություն գործող իրավական կարգավորումների ՝ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագիծը չի նախատեսում քրեական գործ հարուցելու առանձին փուլ: Նախագծի 173-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ դատախազը և քննիչը պարտավոր են քրեական գործ հարուցել իրենց իրավասության սահմաններում, եթե ենթադրյալ հանցագործության մասին պատշաճ հաղորդում ստացվի ֆիզիկական, իրավաբանական անձից, պետական ​​կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններից: կառավարության մարմինը կամ դրա պաշտոնատար անձը: - հետախուզական գործունեություն իրականացնող մարմնից, քննիչից, դատախազից կամ դատավորից `իրենց լիազորությունների իրականացման հետ կապված: Վերոհիշյալ դրույթի սիստեմատիկ վերլուծությունից բխում է, որ օրենսդիր մարմինը վերապահեց քրեական գործ հարուցելու իրավասությունը միայն դատախազ-քննիչին, ի տարբերություն գործող քրեական դատավարության, երբ քրեական գործ կարող էր հարուցվել նաև քննչական մարմնի կողմից: Մենք գտնում ենք, որ քննչական մարմնին քրեական գործ հարուցելու իրավունք չտալը լիովին հիմնավորված է հետևյալ պատճառներով. Քրեական դատավարության գործող կանոնակարգի համաձայն ՝ քննչական մարմինը նաև իրավունք ունի հարուցել քրեական գործ կամ քրեական գործ հարուցել: գործ Ստացվում է, որ այն դեպքերում, երբ քրեական գործ հարուցելու հարցը որոշում է քննչական մարմինը, քննիչը կարող է ընդհանրապես տեղեկացված չլինել հանցագործության մասին, այն դեպքում, երբ քրեական գործի նախաքննություն իրականացնող սուբյեկտը , Մասնավորապես, այն դեպքերում, երբ քննչական մարմինը որոշում է կայացնում մերժել քրեական գործի հարուցումը, նա նաև կայացնում է վերջնական դատական ​​որոշում տվյալ գործի վերաբերյալ: Հարց է առաջանում ՝ արդյոք գործի նախաքննություն կատարելու դեպքում քննիչը չի՞ կարող գտնել ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված հանցագործության հատկանիշներ, եթե հարցը քննության առարկա է հանդիսանում, որպես քրեական գործի հիմնական դատավարական գործողություններ: պետք է իրականացնի քննիչը: Եթե ​​քննչական մարմինը որոշում կայացնի քրեական գործ հարուցելու մասին, եթե գործը քննիչին փոխանցելու իրավական հիմքեր չկան, 10 օրվա ընթացքում նախաքննություն կանցկացվեր, ապա քրեական գործը կփոխանցվեր քննիչին ՝ նախաքննություն կատարելու համար: Վարույթն իրականացնող մարմինների առանձնացումը, գործողությունների տարանջատումը, համագործակցության թույլ / անարդյունավետ ձևերը, մասնագիտացման անբավարարությունը, իրավապահ պրակտիկայում առկա թերությունները հանգեցնում են նրան, որ ականատեսները չեն հայտնաբերվել, իրեղեն ապացույցներ չեն հայտնաբերվել, դեպքի վայրում չեն ձեռնարկվում քննչական միջոցառումներ , Շատ հանցագործություններ չեն բացահայտվում: Բացի այդ, նախագիծը ներառում է հետաքննություն. Սահմանադրական հասկացությունների քրեական-դատավարական հարաբերությունների էական փոփոխություններ, մասնավորապես `քրեական դատավարության օրենսգրքում օպերատիվ-հետախուզական գործունեության ներառումը, քրեական դատավարության ընթացքում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների իրականացման գործընթացը, այն ավելի կանխատեսելի դարձնելու նպատակ: տիրույթ, որը քրեական դատավարության շրջանակներում անձի իրավունքների և օրինական շահերի ապահովման հնարավոր երաշխիքն է: Հետաքննությունը կդադարի գոյություն ունենալ որպես ինքնավար փուլ, հակառակ դեպքում արդարացված չէ դատական ​​մարմնին քրեական վարույթ հարուցելու իրավունք տալ, որը դադարել է գործել որպես քրեական վարույթն իրականացնող մարմին: Ի տարբերություն գործող քրեական դատավարության, նախագիծը տարբեր մոտեցում է ցուցաբերել պետական-մասնավոր մեղադրանքներով քրեական գործ հարուցելու հարցում: Մասնավորապես, եթե զեկույցում փաստաթղթավորված արարքը կամ բացթողումը կարող է ենթակա լինել քրեական մեղադրանքի նախնական իրավական գնահատման, որը դասվում է որպես մասնավոր մեղադրանք, քրեական գործ հարուցելու պարտավորությունն առաջանում է միայն այն դեպքում, եթե հաղորդումը ներկայացրել է ենթադրյալ տուժողը կամ նրա նրա ներկայացուցիչը: Դա կատարված ենթադրյալ հանցագործությունը չէ: Այլ կերպ ասած, այն դեպքերում, երբ մասնավոր մեղադրանքների մասին հաշվետվությունը ներկայացրել է ենթադրյալ հանցագործություն չկրած անձը, կամ այդ անձի ներկայացուցիչը չէ, իրավասու մարմնի համար քրեական գործ հարուցելու պարտավորություն չի առաջանում: Բացի այդ, Նախագծում հաշվի կառնվեն այն փաստը, որ նույնիսկ այն դեպքերում, երբ տուժող կողմի կամ նրա ներկայացուցչի կողմից ներկայացվել է այդպիսի հաղորդում, պետք է հարուցվի քրեական գործ, եթե ենթադրյալ հանցագործը հայտնի չէ Այլ դեպքերի համար, նախագիծը նախատեսում է անկախ ընթացակարգ մասնավոր մեղադրանքների համար, այդպիսի իրավասությունը վերապահելով ենթադրյալ հանցագործության զոհին, որը կարող է քրեական գործ հարուցել դատարան: Հաշվի առնելով մարդասիրության սկզբունքը պարտականությունը. Մարդու իրավունքների պաշտպանության համար պետության պատասխանատվությունը ՝ դատախազը թույլ է տալիս նախագծին հարուցել քրեական գործ, եթե ենթադրյալ հանցագործության զոհը չի կարող պաշտպանել իր օրինական շահերը իր պատճառով: անօգնականություն կամ կախվածություն ենթադրյալ վնասից: Մենք գտնում ենք, որ արդարացված է մասնավոր մեղադրանքներով քրեական գործ հարուցելու տարբերակված մոտեցումը, քանի որ քրեական վարույթ հարուցելու հիմնական նպատակը, այդպիսով մինչդատական ​​վարույթ հարուցելը, հանրային մեղադրանքներում հանցագործության հատկությունների պարզումն է, հանցագործին հայտնաբերելը հետապնդել նրան, համապարփակ, համապարփակ: անհրաժեշտ պայմաններ և պայմանների ստեղծում դատարանում քրեական գործի քննության համար `հետաքննություն անցկացնելով, ինչպես նաև օրենքով նախատեսված դեպքերում` հաստատելով հետապնդվող անձի անմեղությունը կամ քրեական գործի վարույթը շարունակելու անհնարինությունը: Նախնական դատավարության բովանդակությունը կազմող իրավական հարաբերությունների և գործողությունների ամբողջությունը պետք է ապահովի հետաքննության արագությունը, արագությունը և արդյունավետությունը, ինչը ենթադրում է դատական ​​գործառույթների հստակ տարանջատում `անհատական ​​իրավունքների և ազատությունների առավելագույն պաշտպանության պայմաններում: Գործող իրավական կարգավորումների համաձայն, մասնավոր դատախազության գործերի իրավական պրակտիկայում առաջանում են մի շարք խնդիրներ, որոնք հանգեցնում են քրեական ռեսուրսների անհարկի վատնումի, իրավասու պետական ​​մարմինների բեռի վրա, ինչը ուղղակիորեն ազդում է պետական ​​հետապնդման դեպքերի արդյունավետության վրա: Ավելին, ընթացիկ քրեական դատավարությունում կան մի շարք բացթողումներ, որոնք փակուղի են ստեղծում իրավապահ մարմինների համար `հանգեցնելով քրեական գործի կարճաժամկետ քննության և հարակից իրավական գործողությունների իրականացմանը: Մասնավորապես, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-5-րդ կետերի համաձայն `« Քրեական գործ չի կարող հարուցվել: Քրեական հետապնդում չի կարող իրականացվել, և հարուցված հանցավոր գործունեությունը ենթակա է դադարեցման, եթե դիմողը բացակայում է սույն օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում: գանգատը, և եթե տուժողը հաշտվել է կասկածյալի կամ մեղադրյալի հետ: » Մեջբերված դրույթների վերլուծությունից պարզվում է, որ ներկայիս քրեական դատավարության օրենսդրությունը, որը պայմանավորված է պակաս հանրային վտանգի փաստով, հստակ տարանջատում և սահմանում է մասնավոր հետապնդման դեպքերի շրջանակը, որոնց համար նախատեսվում է հատուկ դատավարական ընթացակարգ: Մասնավոր հետապնդման դեպքերը կարող են հարուցվել բացառապես տուժողի բողոքի հիման վրա. Միևնույն ժամանակ, այն անվերապահ հիմք է ստեղծում քրեական գործը կարճելու համար ՝ բացառելով քրեական գործի հարուցումը, քրեական հետապնդումը դադարեցնելու փաստը, այսինքն ՝ օրենքով նախատեսված դեպքերում բողոքողը (տուժողը) բացակայում է կամ տուժողը հաշտվել է: կասկածյալի կամ մեղադրյալի հետ: Քրեական դատավարության օրենսգիրքը չի պարտավորեցնում վարույթն իրականացնող մարմնին հաշվի առնել ենթադրյալ հանցագործի կարծիքը քրեական գործը կարճելու կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու որոշում կայացնելիս, ներառյալ `ստանալով նրա համաձայնությունը: չսկսել վարույթ կամ հարուցել վարույթը, ինչը, սակայն, հանգեցնում է իբր հանցագործություն կատարած անձի իրավունքների ոտնահարմանը: Վերոհիշյալ հարցի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը իրավական դիրքորոշում հայտնեց `նշելով, որ վարույթն իրականացնող մարմինը պարտավոր է մերժել քրեական գործը կամ դադարեցնել քրեական հետապնդումը` 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետով նախատեսված հիմքերով: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը: հաշվի առնել ենթադրաբար հանցագործություն կատարած անձի դիրքը: Իրավական պրակտիկայում կան դեպքեր, երբ դիմումատուն մատնանշում է իբր հանցագործություն կատարած անձին, ապա նշում է, թե բողոքողներից ով է վերջինիս դեմ: Արդյունքում ստեղծվում է մի իրավիճակ, երբ վարույթն իրականացնող մարմինը զրկվում է քրեական գործի քննությունն ավարտին հասցնելու հնարավորությունից, նա պարտավոր է գտնել տվյալ անձին `պարզելու վերջինիս կարծիքը նշված հարցի վերաբերյալ: Երբեմն անձին գտնելու համար ուղղված գործողությունները չեն գործում, դատավարությունն իրականացնող մարմինը `իրավական խոչընդոտների պատճառով, պարտավոր է կասեցնել գործի քննությունը մինչև ենթադրյալ հանցագործի հայտնաբերումը, եթե հնարավոր չլինի հետաքննությունը շարունակել: հայտնաբերումից հետո, քանի որ զոհը չի բողոքում: ներկայացված Հաշվի առեք մեկ այլ իրավիճակ, որն ուղղակիորեն ցույց է տալիս գործող օրենսդրության անարդյունավետությունը: Պատկերացրեք մի իրավիճակ, երբ մասնավոր մեղադրանքի մեջ մեղադրվող անձի բողոքի հիման վրա կատարվում է քրեական գործի քննություն, իսկ նախաքննության ավարտին տուժողը հաշտվում է մեղադրյալի հետ: Այլ կերպ ասած, առկա է վարույթն իրականացնող մարմնի կողմից ծախսված ռեսուրսների ակնհայտ կորուստ, քանի որ վերջինիս պարտականությունն է դադարեցնել այս գործով քրեական վարույթը: Մենք գտնում ենք, որ կանոնակարգերի նախագիծն ավելի արդյունավետ է, քանի որ վերոհիշյալ տարբերակված դատավարական ընթացակարգը մասնավոր մեղադրանքով քրեական գործ հարուցելու համար. 1. տուժած անձանց զրկում է պետական ​​ռեսուրսները վատնելու հնարավորությունից, քանի որ, բացառությամբ որոշ դեպքերի, իրավասու պետական ​​մարմինը որևէ պարտավորություն չունի հարուցել քրեական գործեր. 2. տուժած անձանց զրկում է մեղադրյալի հետ հաշտվելու իրավունքից. շահագործում է չարաշահումների իրավունքը. 3. Թույլ է տալիս տուժողներին անձնական հայց ներկայացնել դատարան, եթե նրանք ցանկանում են վերականգնել իրենց իբր խախտված իրավունքները, իսկ դատարանում ենթադրյալ հանցագործի հետ հաշտեցումը չի հանգեցնում քրեական ռեսուրսների կորստի: 4. Բողոքարկման բացակայության դեպքում, երբ հայտնի է դառնում ենթադրյալ հանցագործությունը. Այս դեպքում տուժողի և մեղադրյալի հաշտեցումը չի հանգեցնում քրեական հետապնդման դադարեցմանը: Ամփոփելով վերոգրյալը `մենք գտնում ենք, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի իրավական կարգավորումները առաջարկում են ավելի արդյունավետ լուծումներ քրեական հետաքննության արդյունքում քրեական ռեսուրսների օգտագործման առումով` ի լրումն դրանց անհարկի վատնումը կանխելու, ապահովելով գաղափարի արագ իրականացում: նրանց բացահայտելը, նրանց նկատմամբ օրինական և ողջամիտ դատավճիռ կայացնելը կախված է արագ, ողջամիտ, օրինական քրեական գործ հարուցելուց [11]: Ավելին, ի տարբերություն գործող իրավական կարգավորումների ՝ տարբերակելով հանրային-մասնավոր մեղադրանքներով քրեական գործ հարուցելու ընթացակարգերը, Նախագիծը սահմանափակել է ենթադրյալ հանցագործների կողմից իրենց իրավունքների չարաշահման հնարավորությունը ՝ առանց պայմանավորելու վերջիններիս կամքով պայմանավորված գործերը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Москва, Госюриздат, 1954, գ. 88. Հովսեփյան Ա., Շահինյան Վ., Նախաքննության վարույթի հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարությունում, գիտագործնական ձեռնարկ, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2009, էջ: 772 թ. [2] Dilbandyan SA, Անհատական ​​իրավունքների պաշտպանության ապահովում Ան օրինական շահերի պաշտպանություն ՀՀ քրեական դատավարության ընթացքում, մենագրություն, գիտ. խմբ. ՝ zinազինյան Գ.Ս., Երեւան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2011, էջ. 142: [3] Իրավաբանական վիճակագրություն, URL: http: //armstat.am/file/doc/99499418.pdf (հասանելի է. 13.08.2017): [4] Սոցիալ-վիճակագրական բաժին, URL: http: //armstat.am/file/article/sv_12_16a_540.pdf (հասանելի է. 11.07.2017): [8] Շեֆեր Ս.Ա., ապացույցների հավաքույթ խորհրդային խոսակցական գործընթացում: [10] ՀՀ վճռաբեկ դատարանի մարտի 28-ի թիվ SHD / 0012/11/13 որոշման 2014 թ. Hazազարյան Տիգրան Քրեական դատավարության հարուցման փուլի ընդհանուր նկարագրություն Բանալի բառեր. Քրեական վարույթի հարուցում, քրեական գործի հարուցում, Գրանցում, հանցագործության մասին հաղորդում: ։

Հայաստանի Հանրապետությունում դատաիրավական բարեփոխումների կոնցեպցիայի ընդունմանը զուգընթաց քրեական վարույթ նախաձեռնելու փուլը կարգավորող քրեադատավարական իրավակարգավորումների վերաբերյալ գիտական բանավեճերը նոր թափ են ստացել։ Համապատասխանաբար, հարց է ծագում, թե ինչ է անհրաժեշտ հասկանալ քրեական վարույթ նախաձեռնելու հասկացության ներքո, և արդյոք այն քրեական դատավարության ինքնուրույն փուլ է, թե ոչ։ Քրեական վարույթ նախաձեռնելու փուլը նախաքննության նախատիպն է՝ ունակ երբեմն որոշելու գործի ելքը։ Այս իրավիճակը համապատասխանում է գործող քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված քրեական գործի հարուցման փուլին, սակայն դրանից էականորեն տարբերվում է։

ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԴԱՇՏԵՐԻ ՏԱՐԱԾԱԺԱՄԱՆԱԿԱՅԻՆՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ` ՈՐՊԵՍ ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԵՐԻ ԿԱՆԽԱՏԵՍՄԱՆՑՈՒՑԱՆԻՇ Երկրաշարժերը, որոնք դասվում են ամենավտանգավոր աղետների շարքին,տեղի են ունեցել Երկիր մոլորակի տարբեր տեղամասերում՝ մշտապես ուղեկցելովմարդուն իր գոյության պատմության ամբողջ ընթացքում։ Մարդիկ միշտ վախեցել եներկրաշարժերից և փորձել են երևույթին տալ գերբնական բացատրություն` համարելով այն Աստծո պատիժ [1]։ Առաջին անգամ երկրաշարժերի առաջացման պատճառը երկրի ընդերքումորոնելու վարկածն առաջ է քաշել հին հույն փիլիսոփա Արիստոտելը։ Նա համարումէր, որ երկրի վրա առաջացող քամիները, ճեղքերի և քարանձավների միջով մտնելովերկրի ընդերքը, կրակի միջոցով ուժեղանում են և սկսում ճանապարհ որոնել դեպիերկրի մակերես՝ դառնալով երկրաշարժերի պատճառ։ Այս վարկածը թեկուզ չիպարունակում գիտական և ոչ մի բացատրություն, սակայն դարեր շարունակ ընդունվել է որպես երկրաշարժերի առաջացման հիմնական բացատրություն։ 18-րդ դարի սկզբին անգլիացի գիտնական Ջոն Միտչելը հանգեց այն եզրակացության, որ երկրի ցնցումները երկրաշարժերի ժամանակ տեղի են ունենում առանձգական ալիքների առաջացման հետևանքով, և, եթե գիտենք այդ ալիքներիաղբյուրը, ապա կարող ենք հասկանալ դրանց առաջացման պատճառը։ Այժմյան պատկերացումների համաձայն` երկրաշարժը տեղի է ունենումերկրակեղևի լեռնային ապարների որոշակի զանգվածում լարումների և դեֆորմացիաների կուտակման պատճառով, որն էլ իր հերթին կապված է լիթոսֆերայինսալերի շարժման հետ։ Ընդհանրապես տարանջատում են երկու տիպի երկրաշարժեր` բնական և արհեստական, ավելի ճիշտ՝ տեխնոգեն։ Տեխնոգեն երկրաշարժերն իրենց հերթին կարող են առաջանալ երկու ճանապարհով՝1. ռազմական կամ արդյունաբերական պայթյունների հետևանքով,2. արհեստական ջրամբարների կառուցման հետևանքով։ Բնական երկրաշարժերը, ինչպես վերը նշվեց, կապված են սալերի շարժմանհետ, որոնց շնորհիվ կուտակվում են որոշակի լարումներ և դեֆորմացիաներ՝ դառնալով երկրաշարժերի առաջացման պատճառ։ Պարզվել է, որքան մեծ է լարումների ևդեֆորմացիաների կուտակման ժամանակը, այնքան ուժգին է երկրաշարժը։ Սրանքտեկտոնական երկրաշարժեր են։ Գոյություն ունեն նաև բնական այնպիսի երկրաշարժեր, որոնք կապված են երկրակեղևում կարստային դատարկություններիփլուզումների հետ։ Ինչպես գիտենք, Հայկական լեռնաշխարհը, որի մեջ մտնում է ՀՀ-ն, ԱլպՀիմալայան ծալքավոր գոտու Արաբական և Եվրասիական սալերի բախման ճակատային հատվածն է, որով պայմանավորված` տարածքը գտնվում է լարումադեֆորմային ոչ կայուն կարգավիճակում, հետևաբար՝ համարվում է սեյսմաակտիվ գոտի։ Դրանով է պայմանավորված ՀՀ-ում մի շարք երկրաշարժային օջախային գոտիներիգոյությունը, որոնցից ուժեղներն են` Դվինի, Զանգեզուրի, Վայոց Ձորի, Գառնիի,Ծաղկաձորի, Սևանի, Նոյեմբերյանի, Սպիտակի, Գյումրիի, Արմավիրի, Բյուրականիև Փարաքարի օջախային գոտիները։ Մնացածները համեմատաբար ավելի թույլգոտիներ են, սակայն հետագայում չի բացառվում դրանց ուժեղացումը։ Երկրաշարժերը, կապված լիթոսֆերայի սալերի հետ, տեղի են ունենումերկրակեղևի լեռնային ապարների որոշակի զանգվածում` լարումների և դեֆորմացիաների կուտակման հետևանքով։ Լարումների և դեֆորմացիաների որոշակիարժեքների դեպքում տեղի է ունենում խզվածքի առաջացում և էներգիայի անջատում։ Տարածության այն մասը, որտեղից սկսվում է բեկվածքի առաջացումը, և որտեղիցտարածվում են սկզբնական սեյսմիկ ալիքները, կոչվում է երկրաշարժի հիպոկենտրոն։ Հիպոկենտրոնի պրոյեկցիան երկրի մակերևույթին կոչվում է էպիկենտրոն։ Առաջացած բեկվածքը` շրջապատող տարածության այն մասը, որից անջատվում էկուտակված լարումների էներգիան, կոչվում է երկրաշարժի օջախ։ Երկրաշարժիօջախի չափերը համեմատական են առաջացած բեկվածքի չափերին։ Երկրիմակերևույթից մինչև հիպոկենտրոն ընկած հեռավորությունը կոչվում է օջախիխորություն։ Այն երկրաշարժերը, որոնց խորությունն անցնում է երկրակեղևիսահմաններից, կոչվում են խորը ֆոկուսային երկրաշարժեր։ ՀՀ-ում տեղի ունեցածբոլոր երկրաշարժերը եղել են կեղևային տիպի, դրանց խորությունը գերազանցել է 1520 կմ-ը։ Երկրաշարժերի ժամանակ անջատված էներգիայի մեծ մասը ծախսվում էօջախում լեռնային ապարների ֆիզիկական հատկությունների փոփոխության, դրանցջարդման, կոտրատման, առանձին դեպքերում՝ սեյսմադիսլոկացիաների առաջացման վրա։ Այդ գործընթացի հետ մեկտեղ անջատվում է նաև ջերմային էներգիա։ Ընդհանուր էներգիայի միայն չնչին մասն է սեյսմիկ ալիքների ձևով ճառագայթվումօջախից։ Այդ ալիքները հասնում են Երկրի մակերես և առաջացնում են այնցնցումները, որոնք մարդն ընկալում է որպես երկրաշարժ [2]։ Սեյսմիկ ալիքներըբաժանվում են երկու հիմնական խմբի`1. ծավալային ալիքներ, որոնք տարածվում են երկրագնդում, ինչպես ձայնայինալիքներն օդում,2. մակերևույթային ալիքներ, որոնք տարածվում են երկրի մակերևույթով,ինչպես ջրի մակերեսին առաջացած ալիքները։ Ծավալային ալիքներն առաջանում են երկրաշարժերի օջախում` խզվածքիառաջացման պահին։ Դրանք տարածվում են տարբեր ուղղություններով և աստիճանաբար թուլանում են։ Ծավալային ալիքները լինում են երկու տիպի`1. երկայնական - P (primory-առաջնային),2. լայնական - S (secondary-երկրորդային)։ Երկայնական ալիքները երկիրը կազմող նյութի մասնիկների սեղմման-ձգմանարդյունք են։ Դրանք տարածվում են երկրաբանական միջավայրում և առաջինն ենհասնում երկրի մակերես։ Լայնական ալիքներն առաջանում են երկրի պինդ նյութիմասնիկների սահքից։ Դրանք հաջորդում են երկայնական ալիքներին` դիտարկմանկետում առաջացնելով սեյսմիկ ավելի ուժեղ հարված։ Երկայնական ալիքները մոտ √3անգամ ավելի մեծ արագությամբ են տարածվում, քան լայնական ալիքները։ Առաջինին անվանում են նախացնցում կամ ֆորշոկ, երկրորդին` հիմնական ցնցում կամմայնշոկ, որին կարող են շատ դեպքերում հաջորդել հետցնցումները կամ ավտերշոկերը։ Օրինակ` Սպիտակի երկրաշարժի դեպքում գրանցվել են երկու ֆորշոկեր, իսկհետցնցումային ավտերշոկային փուլը տևել է շուրջ երկու տարի։ Քանի որ երկրաֆիզիկական դաշտերը արտացոլում են ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները, ուստի այդ հատկությունների փոփոխություններըիրենց հերթին պատճառ են դառնում դաշտի փոփոխության։ Երկրաֆիզիկականդաշտերի երկարատև դիտարկումները ցույց են տվել, որ դրանց լարվածությանարժեքներն իրենց բաղադրիչներով ժամանակի մեջ հաստատուն չեն, տեկտոնականգործընթացների հետևանքով փոփոխվում են պարբերաբար և ոչ պարբերաբար՝առաջացնելով համապատասխան վարիացիաներ։ Քանի որ դաշտերի վարիացիաների պատճառն ապարների ֆիզիկական հատկությունների փոփոխությունն է,ապա դաշտի վարիացիայից կարող ենք պատկերացում կազմել տեղամասի երկրաբանական գործընթացների մասին` կանխատեսելով հնարավոր երկրաշարժը [3]։ Այսպես օրինակ՝ ապարների էլեկտրահաղորդականության փոփոխությունըհուշում է սպասվող սեյսմիկ իրադարձության մասին, քանի որ Միջին Ասիայումապարների էլեկտրական հատկությունների ուսումնասիրությամբ պարզվել է, որ որոշերկրաշարժերից առաջ նկատվում է ապարների էլեկտրական տեսակարար դիմադրության արժեքների փոփոխություն։ Երկրաշարժի ժամանակ անջատվում է հսկայական քանակությամբ էներգիա,որն էլ իր հերթին փոխում է լեռնային ապարների խտությունը, մագնիսական ընկալման գործակիցը, հաղորդականությունը, առաձգականությունը, ռադոնի ինտենսիվությունը և այլն։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ երկրաշարժի հետևանքով անջատված էներգիայի շնորհիվ օջախի ապարների խտությունը փոխվում է մոտավորապես0․2-0․4 գ/սմ3 չափով։ Երկրի մակերևույթին այն կարող է առաջացնել 0․2÷0․3 մլ գալծանրության ուժի փոփոխություն որը հստակորեն կարելի է գրանցել ժամանակակիցճշգրիտ գրավիմետրերով։ Պարզվել է, որ սեյսմիկ ալիքների տարածման արագությունը 10÷20 % պակասում է երկրաշարժից առաջ 2-րդ և 3-րդ փուլերում, իսկ երկրաշարժի ժամանակ անմիջապես վերադառնում է իր նախկին մեծությանը (Նկար 1)։ Նկար 1. Սեյսմահետախուզական տվյալները երկրաշարժից առաջ և անմիջապես հետո(փուլ 4-րդ)Մոտ 15 %-ով փոխվում է նաև լեռնային ապարների էլեկտրահաղորդականությունը (Նկար 2)։ Նկար 2. Էլեկտրահետախուզական տվյալները երկրաշարժից առաջ և անմիջապես հետո(փուլ 5-րդ)Երկրաշարժի նախապատրաստման 2-րդ և 3-րդ փուլերում երկրի կեղևիուղղաձիգ շարժումը մոտավորապես մի քանի սանտիմետրով ավելանում է, որիցհետո աստիճանաբար իջնում է։ Բարձրանում է հորատանցքերում գրունտային ջրերիմակարդակը (Նկար 3)։ Նկար 3. Հորատանցքում գրունտային ջրերի մակարդակը երկրաշարժից առաջ ևանմիջապես հետո (փուլ 5-րդ)Ավելանում է երկրաշարժերից առաջ նախահարվածների՝ ֆորշոկների թիվը, իսկհետո պակասում է հետհարվածների՝ ավտերշոկերի քանակությունը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Բալասանյան Ս. Յ., Սեյսմիկ պաշտպանությունը և նրա կազմակերպումը, Գյումրի2002, էջ 13-9։ [2] Ստեփանյան Վ. Ա., Երկրաշարժերը Հայկական լեռնաշխարհում և նրա մերձակայքում, Երևան, 1964, էջ 6-15։ Խաչատրյան Պապ ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԴԱՇՏԵՐԻ ՏԱՐԱԾԱԺԱՄԱՆԱԿԱՅԻՆՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ` ՈՐՊԵՍ ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԵՐԻ ԿԱՆԽԱՏԵՍՄԱՆՑՈՒՑԱՆԻՇԲանալի բառեր` սեյսմաակտիվ գոտի, երկրաֆիզիկական դաշտեր, տեկտոնականգործընթացներ, երկրաֆիզիկական ժամանակակից ճշգրիտ սարքավորումներ,մագնիտուդ, բալ։

Հայաստանի Հանրապետությունը համարվում է սեյսմաակտիվ գոտի, որտեղ որոշակի պարբերությամբ տեղի են ունենում տարբեր ուժգնությամբ երկրաշարժեր՝ դառնալով տնտեսական և մարդկային հսկայական կորուստների պատճառ։ Երկրաշարժերի նախապատրաստման ժամանակ օջախային գոտում մեծ ճնշման և ջերմաստիճանի պայմաններում փոխվում են ապարների ինչպես ֆիզիկական հատկությունները, այնպես էլ դրանց հետ կապված ֆիզիկական դաշտերը։ Առաջարկվում է երկրաֆիզիկական դաշտերի տարածաժամանակային փոփոխությունների տվյալներն օգտագործել որպես երկրաշարժերի կանխատեսման ցուցանիշ։

Հետազոտության նպատակն է զբաղվածության մակարդակի վիճակագրական գնահատում կատարել 2018 թվականի Ազգային վիճակագրական կոմիտեի (ԱԱԽ) մեթոդաբանության համաձայն, որն իրականացվում է Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության (ԱՄԿ) չափանիշներին համապատասխան, և պարզեք, որ 2018 թ. Ի՞նչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել աշխատաշուկայում կատարված մեթոդաբանական փոփոխությունների արդյունքում: Ուստի խնդիր է դրվում վերլուծել աշխատաշուկան բնութագրող ցուցանիշների ուսումնասիրությունը, ինչպիսիք են աշխատուժի պակասը 346 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, պատշաճ և արդյունավետ աշխատանք, զբաղվածության ցուցանիշներ և այլն: Occբաղմունքների միջազգային դասակարգման համաձայն ՝ աշխատանքի երեք կատեգորիաներ կան ՝ վարձու աշխատողներ, ինքնազբաղված և աշխատող ընտանիքի անդամներ [1]: Ինքնազբաղվածներն իրենց հերթին լրացուցիչ բաժանվում են հետևյալ կատեգորիաների. Գործատուներ, ինքնազբաղվածներ, արտադրական կոոպերատիվի անդամներ: Տնտեսական աճի համատեքստում հնարավոր է սպասել աշխատողների արտահոսք գյուղատնտեսությունից դեպի արդյունաբերություն և ծառայություններ, և, համապատասխանաբար, վարձու աշխատողների մասնաբաժինը կբարձրանա, իսկ ինքնազբաղված և աշխատող ընտանիքի անդամների բաժինը, որոնցից շատերը նախկինում աշխատել են: գյուղատնտեսության ոլորտում, կնվազեր: Ըստ 2018-ի ՝ օգտագործված մեթոդաբանության համաձայն, «տնտեսապես ակտիվ բնակչություն» տերմինը վերանվանվեց «աշխատուժ», իսկ «տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչություն» տերմինը վերանվանվեց «աշխատուժից դուրս գտնվող բնակչություն»: Աշխատանքային ռեսուրսները 15-75 տարեկան (զբաղված և գործազուրկ) և աշխատուժից դուրս գտնվող բնակչության (գործազուրկ և աշխատանք չփնտրող) բնակչության գումարն է: Աշխատուժից դուրս ՝ բնակչության թվին են պատկանում այն ​​անձինք, ովքեր ուսումնառության ընթացքում չեն աշխատել և աշխատանք չեն փնտրել, չեն եղել աշխատող կամ գործազուրկ, մասնավորապես. Սովորում են աշակերտներն ու ուսանողները, որոնք կտրված են առկա կրթությունից և արտադրությունից: Ված Կենցաղային Ողները Նրանք, ովքեր հոգ են տանում երեխաների և հիվանդ հարազատների մասին:  Անձինք, ովքեր չեն աշխատում և չեն փնտրում աշխատանք տարբեր պատճառներով (կենսաթոշակառուներ (տարիքը, արտոնյալ պայմանները, հաշմանդամություն), գույքի օգտագործումից եկամուտ ստացողներ, ժամկետային զինծառայողներ և այլն) [2]: 347 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Սրանք Աշխատանքի վիճակագրության 19-րդ միջազգային համաժողովում ընդունված «Վիճակագրություն աշխատանքի, զբաղվածության և աշխատանքի չարաշահման մասին» բանաձևի հիմնական դրույթներն են: Աշխատուժը ներառում է զբաղվածներին և գործազուրկներին, որոնք աշխատաշուկայում ապահովում են աշխատուժի մատակարարում ապրանքների և ծառայությունների արտադրության համար: 2018-ին օգտագործված մեթոդաբանության համաձայն `զբաղված մարդկանց ընդհանուր քանակը նրանք են, ովքեր զբաղվում են բացառապես իրենց կարիքների համար ապրանքների արտադրությամբ: Արդյունքում, ինչպես ՀՀ աշխատուժի ընդհանուր թիվը, այնպես էլ զբաղվածների ընդհանուր թիվը նվազել է: Աղյուսակ 1. Աշխատանքի շուկայի հիմնական ցուցանիշները 2017-2018 թվականներին [3] 1 2017 2018 2017 2018 թվականները ըստ ըստ նոր ըստ նոր նախկին նախկին մեթոդիոդեմոդեմեթոդաբանուբանուբանուբանուբանուբյանուբ մարդ (տղամարդ) մարդ) տղամարդ) Աշխատանքային ռեսուրսներ 2029,3 2029, 3 2021,3 2021,3 Աշխատող 1016,2 906 1074,7 927,7 Բացառապես սեփական սպառման համար Ապրանքների արտադրություն 110,3 110,3 158,1 158,1 Աղյուսակը ցույց է տալիս, որ ըստ նոր մեթոդաբանության, զբաղվածների թիվը նվազել է, քանի որ զբաղվածներն այլևս ընդգրկված չեն սեփական սպառման համար ապրանքների արտադրության մեջ: Ըստ ԱԱԽ-ի, 2018 թ. Ըստ նախորդ և նոր մեթոդաբանությունների, զբաղվածության մակարդակը իջեցվել է 5,4 տոկոսային կետով `50% -ից մինչև 44,6% [4, 79 էջ]: Հարկ է նաև հաշվի առնել, որ «loymentբաղվածության մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն `ուսանողներն ու զորակոչիկները համարվում են աշխատող, մինչդեռ ԱՄԿ մեթոդաբանության համաձայն` միայն պայմանագրային զինծառայողներն են համարվում աշխատող: Ըստ ԱՄԿ-ի ՝ գործազրկության մակարդակը որոշվում է ըստ գործազուրկների մասնաբաժնի, որոնք ակտիվորեն աշխատուժ են փնտրում աշխատուժում: Այս ցուցանիշը կարող է տարբեր լինել ըստ երկրների `տարբեր գործոնների պատճառով: Թերի աշխատատեղեր Թերի աշխատատեղերն արտացոլում են դիտվող շաբաթվա ընթացքում աշխատուժի պոտենցիալ արտադրողականության թերօգտագործումը: Այս ցուցանիշի միջազգային սահմանումն ընդունվել է 1982 թ.-ին 13-րդ ICLS- ի կողմից, փոփոխվել է 1988 թ.-ին: 16-րդ ICLS- ի կողմից, ապա պարզաբանվել է 2013 թ.-ին: 19-րդ ICLS- ի կողմից: Այսպիսով, ԱՄԿ-ի սահմանման համաձայն, թերաշխատումը տեղի է ունենում այն ​​ժամանակ, երբ աշխատողը ցանկանում է և կարող է աշխատել տվյալ ժամանակահատվածում, բայց ոչ իր կամքով: Worksամանակը, երբ նա աշխատում է, բավարար չէ աշխատանքի բնականոն տևողության համար: Այս ցուցանիշը հատկապես կարևոր է զբաղվածության խնդրի ավելի ճշգրիտ նկարագրության, ինչպես նաև մակարդակը գնահատելու համար: ԱՄԿ մեթոդաբանության համաձայն, գործազրկության մակարդակը հաշվարկվում է աշխատող մարդկանց ընդհանուր թվի մեջ `ըստ աշխատած ժամերի թվի տեսակարար կշռի: Որոշ դեպքերում թերբեռնվածությունը դիտվում է որպես մասնակի գործազրկություն: Աշխատուժի թերօգտագործման ինդեքսը ներառում է հետևյալ 3 ենթաինդակտորները. Գործազրկություն, թերբեռնվածություն և աշխատանքից դուրս աշխատող բնակչություն: Այս ցուցանիշն արտացոլում է աշխատաշուկայում աշխատուժի առաջարկի և պահանջարկի անհամապատասխանությունը, այսինքն `մի դեպքում խոսքը աշխատանքային ռեսուրսների որակական անհամապատասխանության մասին է, իսկ մյուս դեպքում` քանակական: 349 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2 2. Աշխատանքի չարաշահում (ԱՏ), 2017-18 I-III եռամսյակների միջին մակարդակ,% [5, 81 էջ] AT1: Գործազրկության մակարդակը,% AT2: Գործազրկություն ՝ կապված աշխատանքային ժամերի և գործազրկության մակարդակի հետ,% AT3: Գործազրկություն և համակցված աշխատուժի մակարդակ,% AT4: Աշխատանքի անբավարար համախառն տոկոսադրույքը,% Գործազրկության մակարդակը,% Երկարաժամկետ գործազրկության մակարդակը,% Հաշվարկ ըստ նախորդ մեթոդաբանության 2017 Հաշվարկ ըստ նախորդ մեթոդաբանության 17.7 Հաշվարկ ըստ նոր մեթոդաբանության Հաշվարկ ըստ նոր մեթոդաբանության Աղյուսակից: Նոր մեթոդաբանության համաձայն, գործազրկությունը 2018-ին աճել է 6.4 տոկոսային կետով, ինչը ենթադրվում էր: Աճել են նաև աշխատուժի պակասի այլ ցուցանիշներ: Empբաղվածության ցուցանիշները ոչ միայն ժամանակակից հասարակության ամենակարևոր մակրոտնտեսական բնույթն են: Աղյուսակը կազմվել է հեղինակի կողմից 350 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, բայց նկարագրում է նաև երկրի սոցիալական վիճակը: Ակնհայտ է հասարակության բարոյական արժեքների, աշխատողների որակի և նրանց զբաղվածության միջև կապը: Ի վերջո, գործազրկությունը նույնպես մշակութային գործոն է: [7, էջ. 30] Մենք առանձնացնում ենք զբաղվածության հետևյալ ձևերը ՝ լրիվ դրույքով, կես դրույքով, արդյունավետ աշխատանքով, ստվերային աշխատանքով, սեզոնային աշխատանքով, կես դրույքով աշխատանքով և այլն: Լիարժեք զբաղվածության դեպքում մենք հասկանում ենք գործազրկության բնական մակարդակը, այսինքն ՝ շփման և կառուցվածքային գործազրկության առկայությունը: Այսպիսով, լիարժեք զբաղվածությունն արտացոլում է բնակչության աշխատուժի և առկա աշխատատեղերի քանակական և որակական համապատասխանության աստիճանը: Լիարժեք զբաղվածությունը կարող է գոյություն ունենալ առկա աշխատատեղերից որոշակի շեղումներով: երբ աշխատողների մասնագիտական ​​և որակավորման կառուցվածքը չի համապատասխանում նրանց կրթական մակարդակին ՝ ելնելով տնտեսության կարգավիճակից: Լիարժեք զբաղվածության ապահովումը հնարավոր է միայն շուկայի և պետական ​​կարգավորման մեխանիզմների կիրառման արդյունքում: Այդ պատճառով առաջանում է արդյունավետ զբաղվածության խնդիր: Տնտեսագետների շրջանում այս հարցի վերաբերյալ կարծիքների լայն շրջանակ կա: Շատ տնտեսագետներ նկատի ունեն բնակչության արդյունավետ զբաղվածությունը, որն ապահովում է արժանապատիվ եկամուտ, առողջություն, հասարակության յուրաքանչյուր անդամի կրթական և մասնագիտական ​​մակարդակի բարձրացում `հիմնված աշխատուժի արտադրողականության բարձրացման վրա: Արդյունավետ զբաղվածության նման սահմանումը միանգամայն ընդունելի է: դա ենթադրում է մարդու բազմաբնույթ զարգացում: ԱՄԿ-ի հիմնական նպատակն է ապահովել կանանց և տղամարդկանց արժանապատիվ և արդյունավետ աշխատանք `ազատության, հավասարության, սոցիալական երաշխիքների և մարդկային արժեքների հարգանքի պայմաններում: Արժանապատիվ աշխատանքը պետք է կենտրոնական դեր ունենա տնտեսական և սոցիալական քաղաքականության մշակման գործում: 351 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ. Արժանապատիվ աշխատանքը կարևոր նշանակություն ունի աղքատության դեմ պայքարում: Դա տնտեսական և մարդկային զարգացման կայուն միջոց է: ԱՄԿ-ն սահմանում է պատշաճ աշխատանքի սկզբունքները `խթանելով աշխատանքի պաշտպանությունն ու անվտանգությունը: Աշխատանքի պաշտպանության և արտադրողականության հետ կապված խնդիրները ԱՄԿ-ի նպատակային ծրագրի մի մասն են, որը կոչվում է. «Աշխատանքի անվտանգության և առողջության ֆոկուս ծրագրում» և միջազգային քաղաքական գործիչները, հատկապես 2008 թ.-ի ֆինանսատնտեսական ճգնաժամից հետո, սկսեցին շտապ միջոցներ ձեռնարկել բարձր մակարդակի ստեղծման համար: որակյալ աշխատատեղեր, աշխատողների սոցիալական ապահովության և իրավունքների պաշտպանության հետ մեկտեղ, ինչը հանգեցրեց կայուն տնտեսական աճի և դա աղքատության հաղթահարման երաշխիքն է: Այնուամենայնիվ, օգտագործելով նման լայն սահմանում, հնարավոր չէ չափել արդյունավետ զբաղվածությունը մեկ ցուցանիշով, բայց հնարավոր է չափել այն ցուցանիշների համակարգով: Արդյունավետ զբաղվածության ցուցանիշներն են `աշխատունակ տարիքի բնակչության զբաղվածության մակարդակը, պետական ​​հատվածում աշխատունակ բնակչության զբաղվածության մակարդակը, աշխատանքային ռեսուրսների բաշխման համամասնություններն ըստ օգտակար աշխատանքի ոլորտների, աշխատողների ռացիոնալ բաշխման կառուցվածքն ըստ արդյունաբերություն և տնտեսություն, օպտիմալ մասնագիտական ​​կառուցվածքի նոր մակարդակ: Employmentբաղվածության կառուցվածքը որոշ չափով արտացոլում է տնտեսության ընդհանուր կառուցվածքը և մեծապես փոխվում է ՝ կապված տնտեսության փոփոխությունների ազդեցության հետ: Employmentբաղվածության կառուցվածքի և մակարդակի վերլուծության հրատապությունը պայմանավորված է սոցիալական կյանքի միասնության մեջ սոցիալական, տնտեսական, էթնիկ, ժողովրդագրական ասպեկտների արտացոլմամբ: 352 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ. Ուստի հասարակական կյանքի վերարտադրության գործընթացում կարևոր դեր է խաղում ոչ միայն զբաղվածության բովանդակության քանակական գնահատումը, այլև առավել որակական գնահատումը: Հայաստանում զբաղվածության հետ կապված դժվարությունների հիմնական պատճառներն են. Անհրաժեշտ կրթական հաստատությունների շրջանավարտների որակավորման և կրթության մակարդակի անհամապատասխանություն աշխատաշուկայի պահանջարկին (հաշվի առնելով նորամուծությունները) բաց Արդյունավետության (համախառն) բացակայություն ապրանքների և արտադրության գործոնների պահանջարկ (Քեյնսյան տեսություն) հիմն. հիմնարկներում գիտական ​​և տեխնոլոգիական առաջընթացի խնդիրներ (մարքսիստական ​​տեսություն); , Շրջանավարտների զբաղվածության հստակ ռազմավարության բացակայություն: Մեր կարծիքով, հետխորհրդային անցումային տնտեսության պայմաններում, մասնավորապես, Հայաստանի Հանրապետությունում, որտեղ շուկայական հարաբերությունները և շուկայի հիմնական մեխանիզմները գտնվում են նախնական մակարդակում, «սկանդինավյան սինթեզ» գաղափարի ներդրումն է համապատասխան Այս գիտական ​​ուղղության գաղափարը պնդելն է, որ ժամանակակից տնտեսական տեսությունը հագեցած է զբաղվածությամբ և տնտեսական աճով, որպես տնտեսական լիբերալիզմի սկզբունքների վրա հիմնված շուկայի կառավարման մեխանիզմի տարրեր, ինչպես նաև Քեյնսյան հայեցակարգի տարրեր, որոնք մերժում են ազատ շուկայի բնույթը: Պետք է նշել նաև, որ շուկայական տնտեսությունում զբաղվածությունը երբեք համընդհանուր չէ, դա հարաբերական հասկացություն է: Մրցակցային միջավայրը, կապիտալի տեղաշարժը իր հետ բերում է «պահուստային» աշխատուժի քանակ, և այս առումով օբյեկտիվորեն առաջանում է գործազրկություն: Գործազրկություն 353 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ տնտեսության այն վիճակն է, որտեղ աշխատունակ բնակչության մի մասը ցանկանում է աշխատել, բայց ավելանում է աշխատատեղերի բացակայության և աշխատուժի առաջարկի և աշխատաշուկայի պահանջարկի անհամապատասխանության պատճառով: Դինամիկ տնտեսական զարգացման պայմաններում անհնար է մշակել զբաղվածության միասնական տեսություն, որը ներառում է աշխատաշուկայի զարգացման օրինաչափությունները, քանի որ «ժամանակի հետ ամեն ինչ փոխվում և թարմացվում է»: Ամփոփելով, կարելի է եզրակացնել, որ շուկայական տնտեսության մեջ զբաղվածության խնդիրները և դրանց բաղադրիչները տեսական և գործնական առումով ձեռք են բերում նոր առանձնահատկություններ: Այս խնդիրը հրատապ է շատ երկրների համար, և դրա լուծումը հիմք կստեղծի արտադրական տնտեսություն ստեղծելու համար, որը կարող է ապահովել հասարակության սոցիալ-տնտեսական առաջընթացը: Այսպիսով, կարող ենք ասել, որ չնայած նոր մեթոդաբանության համաձայն `զբաղվածության մակարդակը նվազում է, բայց դա կարող է հիմք հանդիսանալ այս ոլորտում խորքային խնդիրները հայտնաբերելու, հնարավոր լուծումներ մշակելու և համապարփակ միջոցառումներ իրականացնելու համար: Այսինքն ՝ 2013 թ. Աշխատանքի վիճակագրության 19-րդ միջազգային համաժողովում ընդունված «Աշխատանքի, զբաղվածության և աշխատանքի չարաշահման վիճակագրության մասին» բանաձևի նպատակն է զարգացնել աշխատանքային վիճակագրական գործունեությունը, ներառյալ աշխատուժը, բավարար տեղեկատվական բազա ստեղծելու միջոցով: Այս համակարգի նպատակներին հասնելու համար այնպիսի միջոցառումներ, ինչպիսիք են աշխատաշուկայի և աշխատուժի պակասի մոնիտորինգը, աշխատատեղերի ստեղծման, մասնագիտական ​​ուսուցման և կրթության հետ կապված տնտեսական և սոցիալական քաղաքականության իրականացումը, ինչպես նաև պատշաճ զբաղվածության քաղաքականության իրականացումը, զբաղվածությունը, պետք է իրականացվի: մակարդակի աճի հիմքը: , ։

Տնտեսության զարգացման անբաժանելի պայմանը հանդիսանում է բարձրորակ, մրցունակ աշխատուժի առկայությունը։ Այդ իսկ պատճառով աշխատանքային ներուժի ձեւավորման հիմնահարցերը հրատապ են։ Հետեւաբար, աշխատանքային ռեսուրսների եւ զբաղվածության ներկայիս արդյունքային իրավիճակի մասին միայն վիճակագրությունը կարող է տեղեկատվություն տալ։ ՀՀ աշխատուժի վիճակագրության արդիականությունը եւ միջազգային համադրելիությունն ապահովելու նպատակով 2018թ.-ից վերանայվել է Աշխատուժի հետազոտության մեթոդաբանությունը, որը հիմնականում համապատասխանեցվել է Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության սահմանումներին եւ դրույթներին՝ ընդունված 2013թ. Աշխատանքի վիճակագիրների միջազգային 19-րդ համաժողովում։ Նոր մեթոդաբանության համաձայն, առաջին անգամ սահմանվում են աշխատանքային գործունեության վիճակագրական ստանդարտները, որոնք պետք է օգնեն երկրներին վերանայել եւ փոխկապակցել գոյություն ունեցող վիճակագրական տվյալները աշխատանքային վիճակագրության ոլորտում։

ԳԾ ՍՏԱՆԴԱՐՏ ԽՆԴՐԻ ԵՎ ՆՐԱ ԵՐԿԱԿԻ ԽՆԴՐԻ ԹՈՒՅԼԱՏՐԵԼԻ ՏԻՐՈՒՅԹՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸՕպտիմալ որոշումներ կայացնելու համար նախատեսված մոդելներն ուսումնասիրելիս, վերջիններիս լուծումը փնտրելիս՝ հաճախ օգտակար տեղեկություն կարող է տրամադրել այն, թե տրված խնդրիթույլատրելի տիրույթը սահմանափակ է, թե ոչ։ Սահմանափակ և ոչ դատարկ լինելուց անմիջապես հետևում է օպտիմալ լուծման գոյությունը։ Առավել հետաքրքրական է դիտարկել գծային ծրագրավորմանխնդիրը և վերջինիս երկակի խնդիրը և քննարկել նրանց թույլատրելի տիրույթների միաժամանակյասահմանափակության դեպքը։ Դիտարկենք գծային ծրագրավորման ստանդարտ խնդիրը և նրա երկակի խնդիրը`որտեղ A–ն mxn չափանի թվային մատրից է, x=(x1,x2,…xn) կանվանենք հիմնական փոփոխականներ,y=(y1,y2,...ym)` երկակի փոփոխականներ, s=b-Ax=(s1,s2,…sm)≥0 կանվանենք հիմնական խնդրի պակասուրդային փոփոխականներ, իսկ d=yA-c=(d1,d2,….dn)≥0` երկակի խնդրի ավելցուկային փոփոխականներ։ Լեմմա 1. Ենթադրենք՝ տրված է X=({x,s},Ax+s=b,x≥0,s≥0) թույլատրելի տիրույթը, որը դատարկ չէ.այդ դեպքում որպեսզի xj փոփոխականը լինի սահմանափակ X-ում, անհրաժեշտ է և բավարար, որ գոյություն ունենա v≥0 վեկտոր այնպես, որ vA≥0,vAj>0, որտեղ Aj-ն A մատրիցի j–րդ սյունն է։ Ապացույց. xj-ն սահմանափակ X-ում նշանակում է, որ Ax+s=b,x≥0,s≥0-ից հետևում է` գոյությունունի այնպիսի K թիվ. որ xj≤K։ Ըստ Ֆարկաշի լեմմայի1` որպեսզի այդպիսի հետևությունը տեղի ունենա, անհրաժեշտ է և բավարար, որ գոյություն ունենա v վեկտոր այնպես, որ v(A,I)≥(uj,0), vb≤K, որտեղuj=(0,...1,...0) միավոր վեկտոր է` i–րդ տեղում 1 գրված, իսկ (A,I)-ն A մատրիցին I միավոր մատրիցի սյուներն ավելացնելիս ստացվող մատրիցն է։ Եթե հետևությունը տեղի ունի որոշակի K-ի համար, այսինքն`xj-ն սահմանափակ է, ապա պահանջվող v-ն գոյություն ունի։ Մյուս կողմից, եթե պահանջվող v-նգոյություն ունի, ապա այն կարող է ձևափոխվել` բաժանելով vAj -ի վրա, որպեսզի հետևությունը տեղիունենա, և xj-ն լինի սահմանափակ։ Լեմմա 2. Դիցուք՝ x ∊ 𝑋, այդ դեպքում որպեսզի si-ն անսահմանափակ լինի X-ում, անհրաժեշտ է ևբավարար, որ գոյություն ունենա z վեկտոր այնպես, որ Az≤0, (Az)i<0։ Սահմանափակումների համակարգի բոլոր լուծումները կարող են գրվել հետևյալ տեսքով2`որտեղ Aξ+σ=b ξ≥0, σ≥0 և Aη+ζ=0 η≥0, ζ≥0։ Այսպիսով, եթե si-ն անսահմանափակ է, ապա պետք է գոյություն ունենա (η*, ζ*) վեկտոր, որում ζi*>0, այլապես maxt|σi|t կլիներ si–ի վերին եզրը։ Այժմ ընտրենք zփոփոխականը որպես η*։ Մյուս կողմից՝ եթե գոյություն ունի այդպիսի z վեկտոր, ապա ցանկացածx∊ 𝑋 − ի համար x+θz վեկտորը բավարարում է հետևյալ պայմաններին` A(x+θz)≤b, x+θz≥0 յուրաքանչյուրθ≥0–ի համար։ Այստեղից հետևում է, որ si=bi-(Ax)i-θ(Ay)i≥θ(-Ay)i, այսինքն` si-ն անսահմանափակ է։ Նմանապես կիրառելով լեմմա 2-ը երկակի խնդրի համար` կստանանք, որ d–ն կլինի անսահմանափակ այն և միայն այն դեպքում, եթե գոյություն ունի v≥0 վեկտոր այնպես, որ vA≥0.(vA)j>0։ 1 Տե՛ս Fan K., On systems of linear inequalities, Princeton University Press, 1956, էջ108։ 2 Տե՛ս Goldman A., Resolution and separation theorems for polyhedral convex stes, Linear Inequalitites and Related Systems (H.W.Kuhn and A.W. Tucker, eds.), Princeton University Press, 1956, էջ 44-45։ Ապացույցն անմիջապես կստացվի` կիրառելով 2-րդ լեմման հետևյալ –AT yT+dT=-cT, yT≥0,d≥0 սահմանափակումների համար։ Լեմմաներից անմիջապես հետևում է հետևյալ թեորեմը.Ենթադրենք` տրված են ԳԾ ստանդարտ խնդիրը և նրա երկակի խնդիրը, որոնց թույլատրելի տիրույթները դատարկ չեն։ Այդ դեպքում xj-ն կլինի սահմանափակ X–ում այն և միայն այն դեպքում, եթեdj–ն լինի անսահմանափակ Y–ում։ Հանգունորեն նաև երկակի խնդրի y փոփոխականների և հիմնականխնդրի s փոփոխականների համար։ Ապացույցն անմիջապես հետևում է լեմմաներից։ Թեորեմի արդյունքները կարող ենք ներկայացնելհետևյալ համակարգի տեսքով` որտեղ օրինակ Xան-ն անսահմանափակ x փոփոխականների քանակն է, իսկ Xս-ն` սահմանափակ։ Այստեղից հետևում է հետևյալ թեորեմը`Տրված ոչ դատարկ թույլատրելի տիրույթ ունեցող ստանդարտ խնդրում և իր երկակի խնդրումսահմանափակ փոփոխականների, ինչպես նաև անսահմանափակ փոփոխականների քանակը m+n է։ Կիրառելով այս ամենը` կարող ենք ստանալ Կլարկի թեորեմի1 ընդհանրացումը`Տրված է ԳԾ ստանդարտ խնդիր, որի թույլատրելի տիրույթը դատարկ չէ։ Այդ դեպքում նրա թույլատրելի տիրույթը կլինի սահմանափակ այն և միայն այն դեպքում, եթե երկակի խնդրի բոլոր փոփոխականները` y և d, լինեն անսահմանափակ։ Ապացույց։ Եթե խնդրի թույլատրելի տիրույթը ոչ դատարկ է և սահմանափակ, ապա հիմնականխնդիրն ունի օպտիմալ լուծում, հետևաբար օպտիմալ լուծում ունի նաև երկակի խնդիրը, ինչպես նաևեթե երկակի խնդրի թույլատրելի տիրույթը լինի անսահմանափակ (հետևաբար նաև ոչ դատարկ),ապա ԳԾ խնդիրները նորից կունենան օպտիմալ լուծում։ Այսինքն` երկու դեպքում էլ կարող ենք օգտագործել (1) համակարգը։ Համակարգի 1-ին և 3-րդ հավասարումներից ստանում ենք, որ Xս=n և Sս=mայն և միայն այն դեպքում, երբ Dս=0 և Yս=0։ Ապացուցենք հետևյալ պնդումը`Թեորեմ 1։ Եթե ԳԾ ստանդարտ խնդիրի բոլոր si փոփոխականներն անսահմանափակ են, ապաբոլոր xj փոփոխականները նույնպես անսահմանափակ են։ Ապացույց։ Եթե Sս=0, ապա Yս=n։ Սակայն եթե Yս=m, ապա Dան=0, որից էլ հետևում է, որXան=m։ Այս թեորեմից հետևում է հետևյալ ուշագրավ փաստը` տրված ստանդարտ և նրա երկակի խնդիրների համար x և y փոփոխականների թույլատրելի տիրույթները չեն կարող միաժամանակ լինել սահմանափակ, կամ միաժամանակ լինել անսահմանափակ։ Նկատենք, որ լեմմա 2-ից և թեորեմ 1–ից հետևում է հետևյալ փաստը` x-ը X–ում կլինի սահմանափակ այն և միայն այն դեպքում, երբ ստանդարտ խնդրի սահմանափակումների համակարգին համապատասխանող համասեռ անհավասարումների համակարգի` Ax≤0 լուծում հանդիսանա միայն 0ական վեկտորը։ ԳԾ խնդրի սահմանափակումների համասեռ համակարգի լուծումներն իրենցից ներկայացնում են,այսպես կոչված, ռեցեսսիվ ուղղությունների բազմությունը, որտեղ ռեցեսսիվ են համարվում այն ուղղությունները, որոնցով որքան էլ մեծ քայլ կատարենք թույլատրելի տիրույթի ցանկացած կետիցկմնանք տրված թույլատրելի տիրույթում2։ Այսինքն` նշված արդյունքը ցույց է տալիս, որ անհավասարումների համասեռ համակարգի` միայն 0-ական լուծում ունենալուց հետևում է, որ խնդրի թույլատրելիտիրույթը սահմանափակ է. դա արտացոլում է այն պարզ փաստը, որ գոյություն չունենա այնպիսի ոչզրոյական վեկտոր, որով անվերջ շարժվելիս դուրս չգանք թույլատրելի տիրույթից։ Դիտարկենք այն դեպքը, երբ ԳԾ ստանդարտ խնդրի փոփոխականներից k հատը սահմանափակեն տրված թույլատրելի տիրույթում, իսկ n-k հատը` անսահմանափակ։ Այդ դեպքում եթե ենթադրենք,որ A մատրիցի բոլոր տարրերը ոչ զրոյական են, ապա կունենանք, որ բոլոր s ավելցուկային փոփոխականները կլինեն անսահմանափակ։ Սակայն այդ դեպքում ըստ աշխատանքում շարադրված տեսության` երկակի խնդրի բոլոր y հիմնական փոփոխականները կլինեն սահմանափակ իրենց թույլատրելի1 Տե՛ս Clark F., Remark on the constraint sets in linear programming, American Mathematical Monthly, 68(1961), էջ 351-352։ 2 Տե՛ս Зоркальцев Б., Киселева М., Системы линейных неравенств, Иркутск, 2007, էջ 33-35։ տիրույթում, որից կհետևի երկակի խնդրի բոլոր d փոփոխականների սահմանափակությունը։ Ըստ մերստացած Կլարկի ընդհանրացված թեորեմի` այդ դեպքում անհրաժեշտ է և բավարար, որ բոլոր xփոփոխականները լինեն անսահմանափակ, կամ այլ կերպ ասած` ԳԾ խնդրի թույլատրելի տիրույթըլինի անսահմանափակ ըստ բոլոր փոփոխականների։ Ստացվեց հակասություն. փաստորեն մեր այնենթադրությունը, որ A մատրիցի բոլոր տարրերը ոչ զրոյական են, ճիշտ չէ։ Այսինքն` ստացվում է, որ ոչբոլոր փոփոխականների սահմանափակ լինելու դեպքում մատրիցի` առնվազն անսահմանափակ փոփոխականների քանակին համապատասխան (n-k) տարրեր պետք է հավասար լինեն զրոյի։ Մատրիցի զրոյական տարրի առկայությունը նշանակում է տվյալ անսահմանափակ տիրույթովգործոնի (փոփոխականի)` որոշակի գործընթաց(ներ)ում բացակայություն։ Սա տեղի կունենա այն դեպքում, երբ տրված ոչ բոլոր x փոփոխականներն ընդունեն անսահմանափակ արժեքներ թույլատրելիտիրույթում։ Այժմ դիտարկենք նվազագույն ծախսերով գծային մոդելը, այն է `γհ→minորտեղ γi-ն i-րդ տեխնոլոգիայի միավոր կիրառման արդյունքում առաջացած ծախսն է, իսկ h-ը` տեխնոլոգիայի ինտենսիվությունը, d-ն` անհրաժեշտ արտադրատեսակի մինիմալ ծավալը, իսկ A մատրիցիaij տարրը ցույց է տալիս i-րդ տեխնոլոգիայի կիրառման դեպքում j-րդ արտադրատեսակի թողարկումըկամ սպառումը։ Վերջինիս երկակի խնդիրը կունենա հետևյալ տեսքը`Երկակի խնդրում xi-ը հանդիսանում է տրված i-րդ արտադրատեսակի վաճառքի գինը։ Նկատենք,որ այստեղ արտադրողը կարող է որոշել նաև կարճաժամկետ հատվածում վնասով աշխատել (դա արտահայտված է Ax<γ դեպքում)։ Այլ հավասար պայմաններում գոնե 0-ական մակարդակի արտադրությունը` ATh≥0, կարող է իրականացվել ոչ միայն ուղղակի չարտադրելով, հետևաբար h-ն անսահմանափակ է, ուստի դրանից հետևում է վաճառքի գնի ընտրության սահմանափակությունը։ Եթե արտադրատեսակներից առնվազնմեկի համար մեզ զուտ անհրաժեշտ է ապահովել սպառման որոշակի մակարդակից ոչ ավել մեծություն(d-ն բացասական է), և մենք ի վիճակի չենք ապահովելու զուտ թողարկում, ապա կստացվի, որ համասեռ անհավասարումների համակարգի համար լուծում կհանդիսանա միայն 0-ական վեկտորը, այսինքն` h-ը կլինի սահմանափակ, իսկ x–ը` անսահմանափակ։ Փաստորեն տվյալ մոդելի շրջանակներում ստանում ենք, որ կամ հնարավոր է գների ընտրությանանսահմանափակություն (իրականում հենց այս դեպքն է հանդիպում), կամ էլ տեխնոլոգիաների կիրառման ինտենսիվության (որը նաև ուղղակիորեն կանդրադառնա թողարկման քանակի վրա) որոշման անսահմանափակության։ Այս և նմանատիպ այլ մոդելներում հիմնական խնդրի կառուցվածքայինփոփոխականներն իրենցից ներկայացնում են գները կամ արտադրության քանակը, իսկ երկակիինը`հակառակը։ Այս ամենից կարող ենք պնդել, որ մրցակցային շուկայում գների (այսպես կոչված՝ստվերային գների) և արտադրության մակարդակի որոշման այլընտրանքները չեն կարող միաժամանակ լինել սահմանափակ։ Բնականաբար, ստացված արդյունքները տնտեսական գործոնների անսահմանափակության վերաբերյալ նախևառաջ պայմանավորված են տրված մոդելի էությամբ և բովանդակությամբ, իսկ տնտեսագիտական տեսանկյունից հիմնավորված նոր սահմանափակումների մուտքագրումը` նպատակ ունենալով բոլոր փոփոխականները դարձնել սահմանափակ թույլատրելի տիրույթում, կբերի նրան, որկխախտվի երկակի խնդիրների միջև կապը, և վերջիններից մեկն արդյունքում կկորցնի իր տնտեսագիտական բովանդակությունը։ Մյուս կողմից՝ անսահմանափակությունն այս և նմանատիպ այլ մոդելներիշրջանակներում կարող ենք դիտարկել որպես մի երևույթ, երբ տնտեսվարող սուբյեկտը տվյալ պահինկարող է տրված գործոնի վրա չափազանց մեծ ազդեցություն ունենալ` կարճաժամկետ հատվածումկրելով որոշակի վնասներ, կորուստներ և այլ ռիսկեր` միևնույն ժամանակ հաշվի առնելով իր` երկարաժամկետ հատվածում սպասվող օգուտները, ռազմավարական նպատակները և այլն։ Վերջիններովպայմանավորված արդյունքներն ընդգրկված չեն ուսումնասիրվող մոդելներում, և հենց այս բացակայությունն էլ առաջացնում է փոփոխականի անսահմանափակության և դրա տնտեսագիտական մեկնաբանման միջև եղած հակասությունը։ Վերջիվերջո թույլատրելի տիրույթն արտահայտում է զուտ այլընտրանքների բազմություն, որից տնտեսվարող սուբյեկտը պետք է ընտրություն կատարի, իսկ, այսպես կոչված, անսահման մեծ արժեքները հեռու են օպտիմալ լինելուց։ Արման ԻսաջանյանԳԾ ՍՏԱՆԴԱՐՏ ԽՆԴՐԻ ԵՎ ՆՐԱ ԵՐԿԱԿԻ ԽՆԴՐԻ ԹՈՒՅԼԱՏՐԵԼԻ ՏԻՐՈՒՅԹՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ գծային ծրագրավորում, ստանդարտ խնդիր, երկակի խնդիր, թույլատրելի տիրույթ, սահմանափակ և անսահմանափակ արժեքներ ընդունող փոփոխականներ։

Սույն աշխատանքում ուսումնասիրվում է ԳԾ ստանդարտ խնդրում թույլատրելի տիրույթի սահմանափակության հարցը, դրա կապը երկակի խնդրի թույլատրելի տիրույթի սահմանափակության հետ։ Արդյունքում ստանում ենք, որ երկակի խնդիրների միջև թույլատրելի տիրույթների սահմանափակության տեսանկյունից գոյություն ունի հակադարձ կապ։ Աշխատանքում ներկայացված փոփոխականների սահմանափակության անհրաժեշտ և բավարար պայմանները հանդիսանում են օպտիմալ լուծման գոյության հիմք, իսկ երկակի խնդրի միջև եղած կապը թույլ է տալիս գաղափար կազմել վերջինիններիս թույլատրելի տիրույթների կառուցվածքի մասին` ուսումնասիրելով միայն խնդիրներից մեկը։ Հոդվածում դիտարկում ենք նաև նվազագույն ծախսերով արտադրության գծային մոդելը և նրա երկակի խնդիրը և հանգում գների և արտադրության քանակի որոշման միաժամանակյա անսահմանափակ այլընտրանքներ ունենալու անհնարինության։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԴԻԼԻJԱՆ ՔԱ CITYԱՔԻ ՕՐԻՆԱԿՈՒՄ ԱՌՈԱՊԱՀԱԿԱՆ ԵՎ ԱՌՈԱՊԱՀԱԿԱՆ ԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԳԱՄԱՆ PROՐԱԳՐԵՐԸ Արդյունաբերության սրընթաց աճը համաշխարհային տնտեսության կառուցվածքում Միևնույն ժամանակ, քաղաքաշինության արագ գործընթացը նպաստում է կյանքի ավելի ակտիվ ռիթմով առողջության բարձր ռիսկի պայմաններում գործող քաղաքային բնակչության քանակական աճին: Այս ամենի արդյունքում առողջարան-առողջարանային ծառայությունների պահանջարկը շարունակում է աճել, ինչը, ինչպես հայտնի է, ծառայությունների հատուկ խումբ է, որի նպատակն է այցելուներին վերականգնում, առողջացում և հիվանդությունների կանխարգելում: [4] Նման ծառայությունների մատուցումը մշտապես հիմնված է եղել բարենպաստ կլիմայական պայմանների տարբեր համադրությունների օգտագործման վրա, որոնք առանձնացնում են Հայաստանի Հանրապետության տարածքը: Ընդունվում են այնպիսի համակցություններ ունեցող տարածքներ, որտեղ առկա են բավարար ենթակառուցվածքներ այդ ռեսուրսների շահագործման համար, որակվում են որպես հանգստավայրեր [6]: Համաշխարհային փորձը ցույց է տալիս, որ ոչ միայն հիվանդ, այլև առողջ մարդիկ հանգստավայրեր են այցելում, ինչը զգալի եկամուտ է ապահովում բիզնեսի և տեղական համայնքների համար `առողջարանային առողջության ծառայությունների մատուցումը գրավիչ զբոսաշրջային ուղղությունների սոցիալ-տնտեսական զարգացման նախապայման: Աշխարհագրական դիրքի և կլիմայական պայմանների պատճառով հանգստավայրերը կարող են ունենալ տարբեր մասնագիտացումներ: Առողջարանների կողմից օգտագործվող բնական գործոնի վրա առանձնանում են առողջարանների հետևյալ տիպերը. [7]. • կլիմայական առողջարաններ, որոնց շարքում հատուկ տեղ ունեն լեռնային ենթատիպի կլիմայական առողջարանները. Հայտնի է, որ այս առումով ՀՀ կլիմայական պայմանները թույլ են տալիս զարգացնել բոլորին: Հինավուրց ժամանակներից մեր տարածքում փորձեր են արվել օգտագործել բնության բազմազանությունն ու ռեսուրսները առողջությունը վերականգնելու և պահպանելու համար: Հնագույն հետքերը հայտնաբերվել են Գառնիում և վերաբերում են 3-րդ դարին: Այնուամենայնիվ, առողջարանի և առողջարանի արագ վերելքը պայմանավորված է Հայաստանի պատմության խորհրդային շրջանում տեղի ունեցած զարգացումներով: Այդ ժամանակահատվածում ստեղծված առողջարանները հսկայական ֆինանսական աջակցություն են ստացել պետության կողմից ՝ որպես առողջ ապրելակերպ խթանելու միջոց: Առողջարանային քաղաքներն ու գոտիները ձևավորվեցին ամբողջ ԽՍՀՄ-ում, ինչպիսիք են Արզնին և ermերմուկը, Կիսլովոդսկը, Բորժոմին, Եսենտուկը և այլն: Նման նշանակության տարածք էր նաև Դիլիջանը: Գտնվելով Հայաստանի ամենաանտառոտ մարզում ՝ Տավուշում, Դիլիջանի տարածքը ունի նաև առողջապահական ծառայություններ մատուցելու հարուստ ավանդույթներ: Այսպիսով, աշխատանքի նպատակը Դիլիջանի `որպես առողջարան-առողջարան-առողջարանային ծառայությունների և հեռանկարների զարգացման նախադրյալների բացահայտումն է: Խորհրդային տարիներին Հայաստանում կատարված հետազոտությունների հիման վրա երկրում առանձնացվել են 10 առողջարանային գոտիներ `իրենց բուժական գործոններով [2]. 1. Արզնի օրթոպեդիկ առողջարան: Հարմարավետ, լանդշաֆտա-կլիմայական պայմաններ և ցուրտ, բուժիչ հանքային ջրեր, 2. Բջնի-Արզական-Աղվերան բալնե-կլիմայական հանգստավայր: Մեղմ, բարենպաստ կլիմա, անտառային հարուստ ծածկույթ, բազմաթիվ ֆիզիկական-քիմիական, գազային բաղադրությամբ հանքային աղբյուրներ, 3. Դիլիջանի լեռնա-կլիմայական, հանքային-ջրային հանգստավայր: Բարենպաստ լեռնային անտառի կլիմայական պայմաններ և ցուրտ, կարբոնատային բուժիչ հանքային ջրեր, 4. Լոռի առողջարանային տարածք: Լեռնա-անտառային բարենպաստ կլիման, հանքային ջրերի աղբյուրները, տորֆի բուժիչ հանքավայրերը, 5. akhաղկաձորի լեռնային-կլիմայական հանգստավայր: Լեռնային-անտառային բարենպաստ կլիման, անտառածածկույթի և լեռնային մարգագետինների առկայությունը, թթվածնի բարձր պարունակությամբ լույսի իոնների հագեցումը, 6. Հանքավան-Մարմարիկ օրթոպեդիկ առողջարանային հանգստավայր: Լեռնաշխարհի բարենպաստ լանդշաֆտ-թթվածնային պայմաններ ՝ հարուստ թթվածնով, մաքուր օդով, ինչպես նաև ջերմային, կարբոնատային հանքային ջրերով: 7. ermերմուկի կլիմայական-բալնեոլոգիական հանգստավայր: Չափազանց տաք, կարբոնատային հանքային ջրեր և բարձր լեռնային, անտառային կլիման, 8. Սյունիքի լեռնա-կլիմայական առողջարան: Բարենպաստ կլիման, հանքային աղբյուրները, 9. Ստեփանավան-Գյուլագարակ լեռնային-կլիմայական, հանքային-ջրային հանգստավայր: Չափավոր ցուրտ, անտառային կլիման, հարուստ բուսականություն, մաքուր օդ, կարբոնատային հանքային ջրեր, 10. Սանաա լճի ավազանի բալնե-կլիմայական առողջարանային գոտի: Անբարենպաստ անտառային-կլիմայական պայմաններ, հանքային ջրերի աղբյուրներ, տորֆ բուժող շերտեր: Հանքավան-Մարմարիկ օրթոպեդիկ հանգստավայր: Լեռնաշխարհի բարենպաստ լանդշաֆտ-թթվածնային պայմաններ ՝ հարուստ թթվածնով, մաքուր օդով, ինչպես նաև ջերմային, կարբոնատային հանքային ջրերով: 7. ermերմուկի կլիմայական-բալնեոլոգիական հանգստավայր: Չափազանց տաք, կարբոնատային հանքային ջրեր և բարձր լեռնային, անտառային կլիման, 8. Սյունիքի լեռնա-կլիմայական առողջարան: Բարենպաստ կլիման, հանքային աղբյուրները, 9. Ստեփանավան-Գյուլագարակ լեռնային-կլիմայական, հանքային-ջրային առողջարան: Չափավոր ցուրտ, անտառային կլիման, հարուստ բուսականություն, մաքուր օդ, կարբոնատային հանքային ջրեր, 10. Սանաա լճի ավազանի բալնեոկլիմատիկ առողջարանային գոտի: Անբարենպաստ անտառային-կլիմայական պայմաններ, հանքային ջրերի աղբյուրներ, տորֆ բուժող շերտեր: Հանքավան-Մարմարիկ օրթոպեդիկ հանգստավայր: Լեռնաշխարհի բարենպաստ լանդշաֆտ-թթվածնային պայմաններ ՝ հարուստ թթվածնով, մաքուր օդով, ինչպես նաև ջերմային, կարբոնատային հանքային ջրերով: 7. ermերմուկի կլիմայական-բալնեոլոգիական հանգստավայր: Չափազանց տաք, կարբոնատային հանքային ջրեր և բարձր լեռնային, անտառային կլիման, 8. Սյունիքի լեռնա-կլիմայական առողջարան: Բարենպաստ կլիման, հանքային աղբյուրները, 9. Ստեփանավան-Գյուլագարակ լեռնային-կլիմայական, հանքային-ջրային հանգստավայր: Չափավոր ցուրտ, անտառային կլիման, հարուստ բուսականություն, մաքուր օդ, կարբոնատային հանքային ջրեր, 10. Սանաա լճի ավազանի բալնե-կլիմայական առողջարանային գոտի: Անբարենպաստ անտառային-կլիմայական պայմաններ, հանքային ջրերի աղբյուրներ, տորֆ բուժող շերտեր: կարբոնատային հանքային ջրեր, 7. ermերմուկի կլիմայական-բալնեոլոգիական հանգստավայր: Չափազանց տաք, կարբոնատային հանքային ջրեր և բարձր լեռնային, անտառային կլիման, 8. Սյունիքի լեռն կլիմայական առողջարան: Բարենպաստ կլիման, հանքային աղբյուրները, 9. Ստեփանավան-Գյուլագարակ լեռնային-կլիմայական, հանքային-ջրային հանգստավայր: Չափավոր ցուրտ, անտառային կլիման, հարուստ բուսականություն, մաքուր օդ, կարբոնատային հանքային ջրեր, 10. Սանաա լճի ավազանի բալնեոկլիմատիկ առողջարանային գոտի: Անբարենպաստ անտառային-կլիմայական պայմաններ, հանքային ջրերի աղբյուրներ, տորֆ բուժող շերտեր: կարբոնատային հանքային ջրեր, 7. ermերմուկի կլիմայական-բալնեոլոգիական հանգստավայր: Ծայրահեղ տաք, կարբոնատային հանքային ջրեր և բարձր լեռնային, անտառային կլիման, 8. Սյունիքի լեռն կլիմայական հանգստավայր: Բարենպաստ կլիման, հանքային աղբյուրները, 9. Ստեփանավան-Գյուլագարակ լեռնային-կլիմայական, հանքային-ջրային առողջարան: Չափավոր ցուրտ, անտառային կլիման, հարուստ բուսականություն, մաքուր օդ, կարբոնատային հանքային ջրեր, 10. Սանաա լճի ավազանի բալնեոկլիմատիկ առողջարանային գոտի: Անբարենպաստ անտառային-կլիմայական պայմաններ, հանքային ջրերի աղբյուրներ, տորֆ բուժող շերտեր: Հանքային առողջարան: Չափավոր ցուրտ, անտառային կլիման, հարուստ բուսականություն, մաքուր օդ, կարբոնատային հանքային ջրեր, 10. Սանաա լճի ավազանի բալնեոկլիմատիկ առողջարանային գոտի: Անբարենպաստ անտառային-կլիմայական պայմաններ, հանքային ջրերի աղբյուրներ, տորֆ բուժող շերտեր: Հանքային առողջարան: Չափավոր ցուրտ, անտառային կլիման, հարուստ բուսականություն, մաքուր օդ, կարբոնատային հանքային ջրեր, 10. Սանաա լճի ավազանի բալնեոկլիմատիկ առողջարանային գոտի: Բարենպաստ անցյալ-կլիմայական պայմաններ, հանքային ջրերի աղբյուրներ, Հարկ է նշել, որ հանքային ջրի կազմի առումով (Նկար 1) հայկական հանգստավայրերը համեմատելի են մի շարք հայտնի եվրոպական հանգստավայրերի հետ, ինչպիսիք են Կառլովի Վարին, heելեզնավոդսկ աշ Մաշուկը (ermերմուկի հանքային ջուր), Բորժոմի և Վիշինը (Ֆրանսիա), Դիլիջանի ջուրը: հանքային ջուր. Ինչպես երեւում է վերը նշվածից, Դիլիջանը ունի մեկից ավելի թերապևտիկ գործոն. Առողջարան-առողջարանային կարողությունը կարող է պատկանել խառը տիպին, ինչը լրացուցիչ գրավչություն և ներուժ է հաղորդում առողջարանային գոտուն: Միևնույն ժամանակ, առավելությունն այն է, որ այստեղ հանքային ջրերի հսկայական ռեսուրս կա, և, ինչպես հայտնի է, Եվրոպայում առողջապահական ծառայությունները զարգացել են հենց սկզբից ՝ ջրածնային և լոգանքի ծառայությունների շնորհիվ: Այս շեշտադրումը հաստատվում է այն փաստով, որ Հայաստանի Հանրապետության տարիներին իշխանությունները իրենց ուշադրությունը կենտրոնացրել էին resortերմուկի վրա, տեղական առողջարանային հանգստավայրում, որի հիմնական առավելությունը կրկին հանքային ջուրն է: Ամուլսարի լեռնահանքային տարածքում վերջին զարգացումները զգալիորեն մեծացրել են Դիլիջանի ՝ որպես առողջարանային ծառայություններ մատուցող նախաառողջարանային գոտու հեռանկարները: Հայաստանի Հանրապետությունում առողջարաններն անցնում են որակավորման բավականին բարդ գործընթաց ՝ պայմանավորված այն հանգամանքով, որ նրանք ստանձնել են բնակչության առողջության պահպանման պատասխանատու առաքելությունը: Առաջին հերթին դրանք հինգ տարի ժամկետով ամրագրված են ՀՀ տնտեսական զարգացման և լիցենզավորման և ներդրումների թույլտվությունների գործակալության կողմից [9], քանի որ «toբոսաշրջության մասին» ՀՀ օրենքի 10-րդ հոդվածի համաձայն `ՀՀ-ում հյուրանոցային կազմակերպությունները կարող են որակավորվել: , որոնք բավարարում են ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված քաղաքաշինության, սանիտարական, հրդեհային պաշտպանության նվազագույն պահանջները [3]: Այնուամենայնիվ, Առողջապահության նախարարության կողմից առողջարանային կարգավիճակ ստանալու համար լիցենզիա է տրամադրվում `համաձայն Հայաստանի Հանրապետության Կառավարության կողմից ընդունված 2001 թ. Լիցենզավորման մասին օրենքի և 2002 թ. Հունիսի 29-ի N 867 որոշմամբ ընդունված Հայաստանի Հանրապետության կազմակերպությունների կամ անհատ ձեռնարկատերերի կողմից բժշկական օգնության և ծառայությունների մատուցման լիցենզավորման կարգը: Այսպիսով, համատեղ «պարզեցված կարգավիճակի գործընթացի» ներդրումը կարող է նոր հեռանկարներ բացել ոլորտային զարգացման համար: 2018 թ. Հունվարի 1-ի դրությամբ Դիլիջանում առողջարանային ծառայություններ մատուցելու լիցենզիա ունեն Դիլիջան առողջարանային համալիրը, «Իմպուլս» և «Լեռնային Հայաստան» առողջարանները: Ավելին, միայն ՀՀ ՊՆ ենթակայության ներքո գործող «Լեռնային Հայաստան» առողջարանը բժշկական ծառայությունների լայն տեսականի է մատուցում `հետազոտություններից մինչ ցեխաբուժություն, մերսում, ֆիզիոթերապիա և այլ ծառայություններ: «Դիլիջան» առողջարանը մատուցում է միայն սպա ծառայություններ, իսկ «Իմպուլսը» ՝ միայն հանգստյան ծառայություններ, առանց բժշկական ընթացակարգի: ԽՍՀՄ տարիներին Դիլիջանում գործող առողջարաններում բուժման հիմնական ցուցումներն էին. Շնչառական օրգանների տուբերկուլյոզ, արտատուբերկուլյոզ, աղեստամոքսային տրակտի հիվանդություններ, լյարդի, լեղապարկի, լեղուղիների, ենթաստամոքսային գեղձի հիվանդություններ [1]: Այնուամենայնիվ, ԽՍՀՄ փլուզումից հետո հիմնական խնդիրներից մեկը մնում է ցածր սեզոնային զբոսաշրջային հանգստավայրերի ծանրաբեռնվածությունը, ինչը նույնպես խոչընդոտում է առողջարանային գործունեության ընդլայնմանը, քանի որ կա հարկադիր պարապուրդի և որակյալ անձնակազմի արտահոսքի խնդիր: Մարդկանց գերբնակեցման օբյեկտիվ պատճառներից մեկն այն է, որ եղանակային պայմանները բարենպաստ են միայն տարվա տաք կեսին `կլիմայի մաքրման կազմակերպման համար: Ուստի զբոսաշրջության ընդհանուր զարգացումը և միջազգային համագործակցության խորացումը կարող են նոր հեռանկարներ բացել Դիլիջանում առողջարան-առողջարանային ծառայությունների զարգացման համար: Որպես առողջարան-առողջարանային ծառայությունների զարգացման նախապայման, կարևոր է, որ Դիլիջանի տարածքի ճարտարապետական ​​պլանը հիմնված լինի հետևյալ հիմնական սկզբունքների վրա. [11] • Նախատեսվում է գործող աղբավայրի պահպանում տեղափոխել կենցաղային թափոնների տեղափոխում թափոնների մաքրման կայան 1 հա տարածքում (կառուցվելու է համայնքից 10-12 կմ հեռավորության վրա): • Մոտ ապագայում նախատեսվում է քաղաքում տեղադրել միայն փոքր հզորությամբ էկոլոգիապես մաքուր արտադրություններ ՝ զգալի քանակությամբ արդյունաբերական թափոններից խուսափելու համար: • Մաքուր լճին հարակից տարածքների սանիտարական մաքրում, ճահճացման կանխարգելում `հատուկ ծրագրի մշակման և իրականացման հիման վրա: • Միջոցներ ձեռնարկել տարանցիկ տրանսպորտային միջոցների տարածքը թեթեւացնելու, ճանապարհային ցանցը բարելավելու և կանաչ պաշտպանիչ շերտ ապահովելու ուղղությամբ: • Իրականացնել աղմուկի պաշտպանության միջոցառումներ: • Ստեղծել սանիտարական պաշտպանության գոտի 200 մ շառավղով `հեռուստաաշտարակի վրա էլեկտրամագնիսական ճառագայթման հետևանքները մեղմելու համար` հաշվի առնելով դրա վերակառուցումը և հաղորդիչների հզորությունը էլ ավելի բարձրացնելու համար: • Անհրաժեշտ է ապահովել մակերեսային հավաքված ջրի տարեկան արտանետումների շուրջ 70% -ը: • Բարձրացնել կանաչ տարածքների ընդհանուր տարածքը շուրջ 131-ով, ընդհանուր կանաչ տարածքների տարածքը 40 հեկտարով: Բնակչության անվտանգությունը հասցնել 21-24 քմ / անձի, ինչը զգալիորեն գերազանցում է 12 քմ / անձի առողջարանային քաղաքների համար գործող նորմը: • Վնասված, դեգրադացված կանաչ տարածքներում վերականգնողական լայնածավալ միջոցառումներ իրականացնել: Գծապատկեր 1. ՀՀ հանքային ջրերի բաշխումն ու հանքային կազմը [5] Դիլիջան առողջարանային գոտին, որը գտնվում է Դիլիջան ազգային պարկում, եզակի զբոսաշրջային վայր է, որն ունակ է օգտագործել ազգային պարկի հարուստ ռեկրեացիոն ռեսուրսները (Նկար 2) «Դիլիջան» ազգային պարկի հանգստի ռեսուրսները ներկայացված են Կովկասի մեսոֆիլային անտառներով, կլիմայի մաքրմամբ, հանքային ջրերի մաքրմամբ, տորֆ ցեխի բարենպաստ պայմաններով, պատմամշակութային, հնագիտական ​​և բնական հուշարձաններով, որոնց թվում կա ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակ: Այստեղ լանդշաֆտային պայմանները (նուրբ թեք լանջեր ՝ առատ բուսականությամբ, փոքր ձորերով) անփոխարինելի են բուժական ֆիզիկական կուլտուրայի բոլոր մեթոդների, չափավոր բուժական քայլքի օգտագործման համար, որի ուղղությամբ նրանք արդեն իրականացնում են շոշափելի աշխատանք (կահավորում են միջազգային զբոսաշրջային ստանդարտներին համապատասխան տեղական և միջազգային հասարակական կազմակերպություններ: Դիլիջանի առավելություններից է նրա գտնվելու վայրը Հայաստանի հյուսիսային մասում, Հայաստանը Վրաստանին կապող միջպետական ​​ճանապարհին, ինչպես նաև խոշոր ձեռնարկատերերի ուշադրությունը, ինչը տալիս է իր արդյունքները գոնե այցելող զբոսաշրջիկների թվի ավելացման առումով: քաղաք Գծապատկեր 2. Բնական և մշակութային հուշարձանների բաշխումը «Դիլիջան» ազգային պարկում: [10] Հաշվի առնելով Դիլիջանի աշխարհագրական դիրքը, կլիմայական պայմանները և հսկայական կենսաբազմազանությունը, առողջարանային այս գոտին ունի կլաստերի զարգացման զգալի ներուժ, ներառյալ տուրիստական ​​ժամանակակից տեսարժան վայրերը, ինչպիսիք են զբոսաշրջությունը: ինչպիսիք են ագրոպարենային համալիրները, տրանսպորտային ցանցերը և այլն: Դիլիջանի առողջարան-առողջարանային ծառայությունների հեռանկարային զարգացման մեկ այլ դրական գործոն վերջին տարիներին քաղաքը ֆինանսական-կրթական կենտրոնի վերածելու միտումն է, քանի որ սա նաև տեղավորվում է էկոլոգիապես անվտանգ առողջարանային գոտու կլաստերային զարգացման մոդելի մեջ: Նման զարգացումները ներուժ ունեն լուծելու ոչ միայն Դիլիջանի, այլ նաև հանգստյան գոտիների հիմնական խնդիրը `բիզնեսի գործունեության և ֆինանսական հոսքերի բացակայությունը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Դոլուխանովա Ն.Ի., Հայկական ԽՍՀ առողջարանային հարստությունները, Երեւան 1963, էջ: 25 [2] Թովմասյան Գ., Սպա Ռեկրեացիոն տուրիզմի կառավարման համակարգ հայ ceptարգացման հայեցակարգային հիմունքները ՀՀ-ում, Երեւան 2013 (3), ՀՊՏՀ Բանբեր, էջ 91-2: [3] «Tourismբոսաշրջության մասին» ՀՀ օրենք, Երեւան, 2003: [4] Սարգսյան Թ., Սահակյան Ի., Expառայությունների բացատրական բառարան, Երեւան 2016, ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ. 123: [5] Ատլաս: Կլիմա և բնական բուժիչ ռեսուրսներ Հայաստան Երևան [6] Ветитнев А. М., Войнова. А., Կազմակերպական սանիտարական-առողջարանային գործունեություն: [7] Ветитнев А. М., Журавлёва Л. Բ., Կուրորտնո դելո: Մոսկվա, 2007, Տեքստ: пособие, [8] Առողջարանային բիզնեսի առանձնահատկությունները, URL: https: //news.am/arm/news/114666.html (Հղումը ՝ 31.08.2018) [9] Հյուրանոցային օբյեկտների որակավորման գործընթացի կազմակերպում, URL: http: //www.mineconomy.am/hy/306 (Հղումը ՝ 02.09.2018) [10] Դիլիջան ազգային պարկի քարտեզ, URL: http: //www.mnp.am/images/files/nyuter/2010/13%20Tourism%20Dilijan%20Arm.jpg (Հղումը ՝ 01.09.2018): [11] Դիլիջանում և նրա շրջակայքում տարածքային մշակութային համակարգերի գործողությունների ծրագիր, Երևան, Դիլիջան, 2013, URL: http: //www.urbanlab.am/files/wareshelf/1/1497862361081.pdf (Հղումը ՝ 01.09.2018) Սարգսյան Սարգիս ԱՌՈԱՊԱՀՈՒԹՅԱՆ SANԱՐԳԱՄԱՆ SPՐԱԳՐԵՐ, կլաստերի զարգացում: ։

Աշխատանքում քննարկվել են Հայաստանի կուրորտային տարածքների սանատոր-առողջարանային ծառայությունների զարգացման հնարավորությունները Դիլիջան քաղաքի օրինակով։ Վերլուծվել են սանատոր-առողջարանային գործունեության ծավալման նախադրյալները և զարգացման խոչընդոտները։ Գնահատվել են Դիլիջանի կուրորտային տարածքի կլաստերային զարգացման հնարավորությունները՝ պայմանավորված աշխարհագրական դիրքով և բնակլիմայական պայմանների առանձնահատկություններով։

Հայաստանում, ինչպես բոլոր ժողովրդավարական երկրներում, դատական ​​համակարգը տարբերվում է իր անկախությամբ և ինքնիշխանությամբ: Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության, դատական ​​համակարգը ամրագրված է որպես պետական ​​կառավարման առանձին ճյուղ [1]: Իսկ դատավորի գործունեությունը ամրագրված է նաև մի շարք իրավական նորմերով: Քանի որ առանց այդ իրավական նորմերի ամրագրման, դատավորները չեն կարող կատարել իրենց պարտականությունները: ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Ինչպես գիտենք, միայն դատարանները կարող են արդարադատություն իրականացնել Հայաստանի Հանրապետությունում, իսկ դատավորները պետական ​​պաշտոնյաներն են, որոնք իրավասու են վերականգնել արդարությունը [2]: ՀՀ դատական ​​համակարգում դատավորները բախվում են տարբեր խնդիրների: Պետությունն իր հերթին պարտավորվում է ապահովել դատավորների անձեռնմխելիությունը, քանի որ առանց դատավորների անձեռնմխելիության ապահովման, մենք չենք կարող պահանջել արդար դատավարություն: Հայաստանը, դեռ անկախությունից հետո, պայքարում է արժանապատիվ դատական ​​համակարգ ստեղծելու համար: Դատական ​​իշխանության անկախության նոր փուլի հիմքը դրվեց 1995 թվականին, երբ ընդունվեց Սահմանադրությունը: Անկախ դատական ​​և իրավական համակարգ ստեղծելու փուլը ձևավորվել է 1996 թ. Այս նոր դատական ​​համակարգի նախապայմանը Արդարադատության խորհրդի ձևավորումն էր, որը դատական ​​իշխանության ինքնակառավարման մարմին էր և որոշում կայացրեց դատական ​​իշխանության նշանակման, առաջխաղացման և այլ հարցերի վերաբերյալ: Արդարադատության խորհուրդը ՀՀ Նախագահին ներկայացրեց այն անձանց շրջանակը, որոնք կարող են նշանակվել դատավորի պաշտոնում: Դատական ​​համակարգի բարեփոխումները շարունակվում են մինչ օրս: Ներկայիս դատական ​​համակարգի սկզբունքներն ամրագրված են Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​օրենսգրքում [2], որը հստակ ներկայացնում է դատական ​​իշխանության սկզբունքները, դատական ​​համակարգի կառուցվածքը, առանձին դատարանների գործունեության շրջանակը, դրանց հետ կապված խնդիրների լուծման ուղիները: դատական ​​համակարգը, յուրաքանչյուր դատարանում դատավորների գործունեությունը, նրանց կարգավիճակը, գործունեության երաշխիքները, վարքի կանոնները: Այսպիսով, Դատական ​​օրենսգիրքն [2] ամրագրում է, օրինակ, դատավորների ապաքաղաքականացումը: Այս դրույթը պարունակում է այն փաստը, որ դատավորը չի կարող լինել որևէ կուսակցության անդամ կամ զբաղվել կուսակցության քաղաքական քարոզչությամբ: Նա տեղական ինքնակառավարման մարմինների կամ Ազգային ժողովի ընտրություններին կարող է մասնակցել միայն որպես ընտրող: Դատավորի անկախ գործունեությունն ապահովելու երաշխիքների հաստատումը ժամանակակից պետության համար համարվում է կարևոր խնդիր: Այն սահմանում է պետությունը ՝ Դատական ​​օրենսգրքի միջոցով: Դատավորի անձեռնմխելիությունը նաև օրենքով ամրագրված է պետության կողմից [4, 51-րդ հոդվածի 11-րդ գլուխ]: Դատավորի անձեռնմխելիությունն այն է, որ որոշ դեպքերում դատավորը չի կարող զրկվել մի շարք իրավունքներից, ինչպիսիք են ազատությունը, առանց Գերագույն դատական ​​խորհրդի որոշման, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դատավորը ձերբակալվել է հանցագործություն կատարելիս կամ դրանից հետո: Պետք է նաև բացառել, որ դատավորի դեմ չի կարող հարուցվել քրեական գործ առանց Բարձրագույն դատական ​​խորհրդի որոշման, և որ դատավորը չի կարող հարցաքննվել որպես վկա իր լիազորությունների իրականացման ընթացքում կամ այն ​​դեպքերում, երբ նա կամ նա դատավարություն է անցկացրել իր իրավասության շրջանակներում: [4, 11-րդ գլուխ, 51-րդ հոդվածի 8-րդ կետ]: Այս դրույթը դատական ​​համակարգի բարեփոխումների ընթացքում ավելացված նոր կետերից մեկն է: Դատավորի անձեռնմխելիության հետ մեկտեղ պետք է հաշվի առնել նաև նրա անփոփոխելիությունը, որն ակնհայտորեն ամրապնդվում է Հայաստանի Հանրապետությունում համապատասխան իրավական նորմերով: Դատավորի անփոփոխությունը արտահայտվում է նրա պաշտոնավարման ժամկետով և մի շարք այլ հանգամանքներով: Դատավորի պաշտոնավարման ժամկետը համարվում է մինչև 65 տարի: Իհարկե, Դատարանում համապատասխան մասնագիտացման դատավորների կրճատման դեպքում տվյալ դատարանում իրենց պաշտոնավարումը շարունակելու նախապատվությունը տրվում է համապատասխան մասնագիտացման ավագ դատավորներին: Եթե ​​դատավորի լիազորությունները դադարեցվում են, կամ այդ դատարանի դատավորների թիվը ավելանում է, ապա այդ դատարանում համապատասխան պահեստային դատավորը շարունակում է ծառայել որպես դատավոր, և, իհարկե, այլևս չի համարվում պահեստային դատավոր: ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Գերագույն դատական ​​խորհրդի որոշմամբ, երբ առաջին ատյանի դատարանը չի կարող ապահովել իր բնականոն գործունեությունը դատավորների քանակի պատճառով, ապա Գերագույն դատական ​​խորհրդի որոշմամբ նույն մասնագիտացման մեկ այլ դատավոր կարող է ուղարկվել դատարան: ընդհանուր իրավասության մինչեւ մեկ տարի ժամկետով: Դատավորի անձեռնմխելիության և անփոփոխելիության այս երկու կարևոր սկզբունքներից բացի, որոնք որոշում են նրա արդար վարքը, պետք է նաև առանձնացնել դատավորի աշխատավարձը և սոցիալական ապահովությունը, քանի որ առանց դատավորի սոցիալական ապահովության երաշխիքի, դատավորի կոռուպցիոն ռիսկը մեծանում է: Իհարկե, ԽՍՀՄ փլուզումից հետո նոր դատական ​​համակարգ ստեղծելու գործընթացում այդ հանգամանքը ամրագրվեց հստակ իրավական նորմով, քանի որ առանց այն իրավական նորմով ամրագրելու, դատական ​​համակարգում քաոս է լինելու, որպես դատավոր միշտ համարվում է կոռուպցիոն ռիսկի տակ: Պետությունն իր առջեւ խնդիր է դնում հնարավորինս նվազեցնել այդ ռիսկերը: Սահմանադրությունը վերաբերում է նաև դատավորի սոցիալական ապահովագրությանը, որը, համաձայն 164-րդ հոդվածի 10-րդ մասի, սահմանում է նրա բարձր կարգավիճակին և պատասխանատվությանը համարժեք վարձատրություն: [1] Դատավորն իրավունք ունի կենսաթոշակ ստանալու կենսաթոշակային տարիքը լրանալու դեպքում, այսինքն `65 տարեկան դառնալու դեպքում, ինչպես նաև օրենքով սահմանված այլ դեպքերում: Դատավորի կենսաթոշակը չի կարող դադարեցվել, եթե նա այլ աշխատանք է կատարում, բայց դա չի տարածվում, երբ դատավորը անցնում է պետական ​​ծառայության: Դատավորի սոցիալական երաշխիքն ապահովելով `պետությունը ստանում է առողջության և պատահարների դեմ պետական ​​ապահովագրության իրավունք` պետական ​​միջոցների հաշվին `Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից սահմանված պայմաններին և չափին համապատասխան: Դատավորը պետական ​​ծառայողի համար ունի նաև սոցիալական այլ երաշխիքներ, որոնք կարող են օգտագործվել բացառապես հանրային իրավունքի կողմից [8]: Դատավորի աշխատավարձը և դատավորի կողմից սահմանված նպաստները, ինչպես նաև կենսաթոշակի չափը չեն կարող կրճատվել: Դա հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե դա արվում է համարժեքորեն բոլոր պաշտոնյաների համար: Նրա արձակուրդի գործոնը պետք է առանձնացնել նաև դատավորի սոցիալական երաշխիքների շարքում, քանի որ դա չափազանց կարևոր է դատավորի գործունեությունն ապահովելու համար: Այն ամրագրված է Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​օրենսգրքի 58-րդ հոդվածում [4, հոդված 58]: Դատական ​​արձակուրդը ամենամյա է և վճարվում է 30 աշխատանքային օրվա ընթացքում: Գիտական ​​ատենախոսություն պաշտպանելու համար դատավորն իրավունք ունի մինչև 30 օրվա ընթացքում ունենալ առանց վարձատրության արձակուրդ: Բացի այդ, 30-օրյա ժամկետը սահմանվում է այնպես, որ չխաթարվի դատարանի բնականոն գործունեությունը, և այդ ժամկետը տրվում է դատավորին մաս-մաս, բայց ոչ ավելի, քան երեք մասի: Դատարանի նախագահը հաստատում է դատավորի տարեկան արձակուրդի ժամանակացույցը մինչև յուրաքանչյուր տարվա հունվարի 31-ը, որը ենթակա է հրապարակման և հրապարակվում է դատական ​​իշխանության պաշտոնական կայքում: Իհարկե, կան դեպքեր, երբ արձակուրդը տրվում է հաստատված ժամանակացույցին չհամապատասխանող ժամանակահատվածում, և այդ արձակուրդը տրամադրելու պատճառների մասին պետք է զեկուցվի Կարգապահական կոմիտեին, որին տեղեկացնում է դատարանի նախագահը: Միայն Բարձրագույն դատական ​​խորհուրդը կարող է որոշել դատավորին արձակուրդ տրամադրելը: Բարձրագույն դատական ​​խորհուրդը լուծում է նաև դատավորի արձակուրդի հետ կապված վեճերը: Միայն Բարձրագույն դատական ​​խորհրդի համաձայնությամբ դատավորի արձակուրդի չափը կարող է երկարացվել ընտանեկան կամ անձնական հանգամանքների պատճառով, ինչը համարվում է չվճարվող արձակուրդ: Կրթական ծրագրերին մասնակցելու իրավունքը համարվում է դատավորի գործունեության մի մաս, որը կրկին ամրագրված է իրավական նորմով [4, 1-ին գլուխ, 4-րդ հոդված]: Կրթական ծրագրերի օգտագործումը դատավորին հնարավորություն է տալիս ապահովել իր մասնագիտական ​​աճը և իր մասնագիտական ​​կարողությունները նոր մակարդակի հասցնել: 56 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ. Դատավորին պետք է թույլ տրվի մասնակցել կրթական ծրագրերին, գիտաժողովներին և փաստաբանների այլ մասնագիտական ​​հավաքներին միայն այն դեպքում, եթե դատավորի բացակայությունը չի խաթարում դատարանի բնականոն գործունեությունը: Երբ դատավորը դատարանի կամ կրթական հանձնաժողովի նախագահի համաձայնությունը ձեռք է բերել մասնակցելու որևէ կրթական միջոցառման, նրա բացակայությունը համարվում է հարգելի, և դատավորի աշխատավարձը պահպանվում է: Դատարանի նախագահը համաձայն է բացակայել մինչև հինգ աշխատանքային օր, միայն այն դեպքում, եթե դատավորը մասնակցում է կրթական ծրագրերին, հանձնաժողովներին և այլ իրավական մասնագիտական ​​հանդիպումներին: Երբ դատավորը չի բավարարում այդ հնգօրյա ժամկետը, նա կարող է դիմել կրթական հանձնաժողով `ավելի շատ օր տրամադրելու խնդրանքով: Դատավորի փաստացի գործունեությունն ապահովվում է ոչ միայն նշված սկզբունքներով, այլև դատավորի նկատմամբ սահմանված վարքագծի կանոններով: Այս վարքագծի կանոնները նպատակ ունեն ապահովել դատավորի բնականոն գործունեությունը և ապահովել դատարանի անաչառությունն ու անկախությունը, ինչը կնպաստի անկողմնակալ դատավարությանը: Դատավորի էթիկայի և վարքի կանոնները ապահովում են դատավորի և դատական ​​համակարգի բարձր հեղինակությունը: Դատավորների վարքագծի կանոններն ու էթիկայի կանոններն օրինականորեն ամրագրված են Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​օրենսգրքում [4, հոդվածներ 66, 68]: Հատկանշական է, որ դատավորի վարքագծի կանոնները պարտադիր են նաև Ազգային ժողովի կողմից ընտրված Բարձրագույն դատական ​​խորհրդի անդամների համար: Դատավորը պարտավոր է պահպանել սույն օրենսգրքով սահմանված պատշաճ վարքագծի կանոնները [7]: Վարքագծի կանոններին չհամապատասխանելը հանգեցնում է դատավորի նկատմամբ կարգապահական պատասխանատվության: Իսկ դատավորի կողմից էթիկայի կանոնների խախտումը չի կարող հանգեցնել դատավորի կարգապահական պատասխանատվության: Դատավորի վարքագծի կանոններն օրինականորեն ամրագրված են սույն օրենսգրքում [4, 68-րդ հոդվածի 3-րդ կետ]: Այս օրենսգրքում նրանց թիվը տասնչորս է: ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Դատավորը չի կարող արդար դատաքննություն իրականացնել առանց դատավորի երաշխավորված և արդարացի գործունեության ապահովման ՝ իր գործունեության հիմքում ընկած վերը նշված սկզբունքներին համապատասխան: Հաշվի առնելով ՀՀ դատական ​​համակարգի ծանրաբեռնվածությունը ՝ դատավորի արդար գործունեությունն առավել կախված է դառնում պետությունից: Պետությունը, հանդես գալով որպես դատավորի արդար գործունեության երաշխավոր, չպետք է խոչընդոտի նրա գործունեությանը և անձնական անձեռնմխելիությունը վեր դասի իր քաղաքական շահերից: Չնայած այն հանգամանքին, որ պետությունն ապահովում է բոլոր անհրաժեշտ պայմանները դատավորի համար արդար դատաքննություն իրականացնելու համար, կան դեպքեր, երբ դատավորները սխալներ են գործում իրենց աշխատանքում: Այս բացթողումների արդյունքն այն է, որ մի շարք դեպքեր իրենց բողոքներով հայտնվում են միջազգային ատյաններում: Այս գործերը հիմնականում լուծվում են ի վնաս մեր պետության, և փաստորեն պետությունը փոխհատուցում է ՝ շատ դեպքերում պահպանելով դատավարության համար անհարկի պայմաններ: Հայաստանը սկսել է անկախությունից ի վեր դատական ​​համակարգում ռազմավարական փոփոխությունների ծրագիր, որը շարունակվում է մինչ օրս: Մեր կարծիքով, այդ փոփոխությունների մեջ պետք է ներառվի մեկ այլ դրույթ, որը վերաբերում է միջազգային դատարաններում ՀՀ քննարկած գործերին: Հայաստանի Հանրապետությունում բոլոր ատյաններում ընդունված գործը հայտնվում է Միջազգային դատարանում, և երբ մեր պետությունը փոխհատուցման կողմ է, մենք առաջարկում ենք, որ այդ գործերը վերանայվեն մեր երկրում, բայց այլ դատավորների քննության ներքո: , Այս գործերի քննությունը թույլ կտա բացահայտել ՀՀ դատական ​​համակարգի և դատավորների թերությունները, որոնք անմիջական ազդեցություն ունեն մեր երկրի ժողովրդավարական պետություն լինելու վրա: Եվ այդ թերությունները միշտ էլ նկատվում են ՀՀ եռաստիճան դատական ​​համակարգում: Այսպիսով, դատավորի անկախ գործունեությունը կախված է պետությունից, քանի որ պետությունն ապահովում է անհրաժեշտ պայմաններ դատավորի համար արդար դատաքննություն իրականացնելու համար, իսկ դատավորն ապահովում է արդար դատաքննություն և արդարության վերականգնում: Պետությունը միշտ պետք է դատական ​​համակարգը անկախ և զերծ պահի կառավարման այլ ճյուղերից: Անկախացումից հետո Հայաստանի Հանրապետությունը սկսել է նոր ժամանակաշրջան, որտեղ դատական ​​համակարգի բարեփոխումներն իրականացվում են հստակ մշակված ծրագրերով: Այն ներառում է նաև սահմանադրական բարեփոխումներ: Բայց, իհարկե, կան նաև մի շարք բացթողումներ, որոնք դեռ լրացուցիչ վերլուծության կարիք ունեն: Մեր կարծիքով, լրացուցիչ վերլուծություններ պետք է կատարվեն `գնահատելու Հայաստանի Հանրապետության եռաստիճան դատական ​​համակարգի արդյունավետությունը: Անհրաժեշտ է վերլուծություն կատարել վերաքննիչ դատարաններում, հասկանալ, թե որքանով է արդյունավետ գործի քննությունը կոլեգիալ եղանակով, այսինքն `ինչը փոխում է գործի քննությունը կոլեգիալ կազմով վերաքննիչ դատարանում: , ։

Դատավորը համարվում է դատական իշխանության անքակտելի շարժիչ ուժը, առանց որի դատական իշխանությունը չի կարող գոյատեւել։ ՀՀ դատական համակարգում, դատավորի գործունեության վերաբերյալ մի շարք ելակետային սկզբունքներ ամրագրված են ՀՀ Սահմանադրությունում, ՀՀ դատական օրենսգրքում, որոնք հիմք են ծառայում նրա գործունեության համար։ Հոդվածում ներկայացվել են ՀՀ դատական համակարգում դատավորի գործունեության իրավական կարգավորումները, դատավորի գործունեությունը ապահովող միջոցները։ Քննարկվելեն դատական համակարգի մի շարք կարեւորագույն խնդիրներ, որոնց առնչվումեն դատավորն ու պետությունը դատական իշխանության արդար գործունեության համար։ Այս համատեքստում ուսումնասիրվել ու բացահայտվել են ՀՀ դատական համակարգին, դատավորի գործունեությանը բնորոշ մի շարք առանձնահատկություններ, կատարվել առաջարկություններ։

Լեզվի զարգացման ներկա փուլում բառակազմության հարստացումը հիմնականում կատարվում է բայերի և վերջածանցի օրինաչափությունների հետ կապված բայերի հաշվին: Ըստ Ա. Սուքիասյանի, բառերի բարդությունը լեզվի բառակազմությունը հարստացնելու կարևորագույն ձևերից մեկն է (8, էջ 292), իսկ քերականական բաղադրիչից կազմված բարդ միացությունները մեծ տեղ են զբաղեցնում հայերենում բառապաշար են բառապաշարը հարստանում է մորֆերով և ածականներով: Սույն հոդվածում ներկայացնում ենք բայերի վրա հիմնված միացությունների կազմման մեթոդները, հիմքերի տեսակները, դրանց տարբեր ձևերը, ձևաբանական օրինաչափությունները, բաղադրիչների շարահյուսական-շարահյուսական հարաբերությունները և բանավոր հիմքերի հետ կապված բազմաթիվ այլ հարցեր: Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերենի բառակազմությանը մասնակցող հիմքերի մեծ մասը անցել է գրաբարից, բայց ծառայում է նոր բառեր կազմելու համար: Բարդությունների կազմի ժամանակային բաղադրիչը ավելի տարածված է որպես բաղկացուցիչ հիմք: Այն բացատրվում է այն փաստով, որ բնօրինակ կամ իրական բարդության նախընտրելի բաղադրիչը երկրորդ բաղադրիչն է, իսկ առաջինը `դրա լրացումը: Փաստերը ցույց են տալիս, որ գերակշռող բայական բաղադրիչներով բաղկացուցիչ բառերը հատկապես արդյունավետ չեն գոյականները կազմելու հարցում, քանի որ նման կառուցվածք ունեցող բարդ բառերի մեծ մասն արտահայտում է նշանակալի փոխհարաբերություն: Ստորև ներկայացնում ենք խոսքի մասերի ձևաբանական օրինաչափությունները, որոնց կազմին մասնակցում են բանավոր բաղադրիչները: C + B, A + B, M + B ձևանմուշներն ամենակենսունակն են բայական հիմքերի հնչյունաբանական ձևանմուշների մեջ: 1. C + B ձևանմուշի բաղադրիչները համատեղելու արդյունքում ստեղծված նոր բառերը կարող են լինել «գոյականներ», «ածականներ»: Այստեղ բարդության հիմնական իմաստը արտահայտվում է բայով, իսկ գոյական բաղադրիչը ՝ տարբեր իմաստներով և հարաբերություններով, լրացնում է այն: «Բարդության ներսում», - գրում է Ս. Էլոյանը, - գոյականներից և դերանուններից (բայական հիմքեր) կազմված բաղադրիչներն ունեն իմաստային հարաբերություններ, ինչպիսիք են բայը կամ տողատակը ՝ իր լրացումներով և ենթական »(4, էջ 333): Գոյական բարդությունները ձեւավորվում են այս ձևանմուշի հետ և՛ հոդաբաշխությամբ. Աստղագուշակ, ատամնաբույժ, բանաստեղծ, բաժակակիր, դասախոս, գրավաճառ, երկրաշարժ, հարկահավաք, հարկատու, լրատու և այլն, ինչպես նաև առանց հոդերի. ձկնորս, ունկնդիր և այլն: Բառի մասերը նշվում են հետևյալ տառերով ‵ c (գոյական անուն), a (ածական), b (բայ), m (մակաբայերեն), իսկ հոդվածը նշվում է + նշանով: Ի դեպ, այս կաղապարով ավելի շատ ածականներ են կազմվում: Վերջինիս գերակշռությունը բացատրվում է բայարմատի կողմից արտահայտված գործողության ընդհանուր առանձնահատկություններով. Ազգայնական, հետապնդվող, բռնապետ, ծաղկավաճառ, կարգապահ, կաշառակեր, ուղևոր, պատվավոր, սրտացավ, անտոմ և այլն: 2. Armenianամանակակից հայերենում A + B- ն հիմնականում կազմված է ածականներից ՝ ունայն, երկարակյաց, թեթեւ սայթաքուն, կարճ, լուռ, հում, մեծածախ, նուրբ, նորադավան, նոսր, քաղցր հոտով և այլն: Գոյություն ունեն նաև գոյականներ ՝ բարեխոս, բարձրախոս, հարաբերական, հնաոճ իրեր վաճառող, ստախոս, ուղղաթիռ և այլն, որոնք միաժամանակ կարող են օգտագործվել որպես ածական: 3. Ածականները ստացվում են բացառապես M + B ձևանմուշով, քանի որ կառուցվածքը պարունակում է բնորոշ նշանակություն. Առատ, արագ հոսող, արագ վազող, արագ հոսող, հանկարծակի, հավերժական, հավերժական, հավերժական, վաղաժամ, վաղաժամ, աճող և այլն: ., բայց կան առաջադեմ-բաղաձայններ: , աստղադիտակ, հեռախոս, հեռաչափություն և այլն: Հատկանշական են տարեթվերը, դերանունները, կապակցումները, կապակցությունները + բայի բաղադրիչները: Ինչպես պրոֆ. Ս. Գալստյան. «Բառերի վերջին երկու խմբերը, որպես բառի անիմաստ մասեր, չեն կազմում ստորադաս արտահայտություններ, հետևաբար նրանք չեն մասնակցում իրական բարդությունների կազմմանը ՝ որպես բաղադրիչներ (7, էջ 23), և դերանունները քիչ են մասնակցում: բառակազմության մեջ. իրական բարդության կառուցվածքում դրանք հայտնվում են միայն որպես Առաջին բաղադրիչներ (1, էջ 251): 4. Բառակազմության տեսանկյունից ինքնանվանումը շատ կենսունակ է, օրինակ ՝ ինքնաբավ, ինքնաբժշկ, ինքնաբուխ, ինքնաբավ, ինքնաթիռ, թափված, ինքնածին, ինքնահոս, ինքնահարգանք, ինքնահարգանք: սիրող և այլն Հասկանալի է, որ դերանունն ինքնին չի արտահայտում երրորդ անձի իմաստը, այլ գործողությունն ինքնին կատարում է երկրորդ բաղադրիչը, ինչպիսիք են ինքնաթիռը = (ինքն իրեն թռչում է), ինքնահոս = (ինքնուրույն հոսում է) բանտը: Համաձայն Հ. Բարսեղյանի բառարանի, նման կազմությունների ածանցների թիվը մոտ 650 է (5), որոնք կամ ածական են, կամ գոյական: Բառաբանական արտահայտությունների առումով դերանունը շատ չի տարբերվում դերանունից, որը, սակայն, ժամանակակից բառակազմության մեջ այլևս կենսունակ չէ: Էդ. Աղայանի «Armenianամանակակից հայերենի բացատրական բառարանում» նա հանդիպեց 9 օրինակ իր + բայի վրա հիմնված ձևանմուշով, որոնք բոլորը ածական են. Եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի (3, էջ .1043): Այլ դերանունների (ամբողջ, բոլորը, բոլորը, բոլորը) կոմպոզիցիաները զիջում են վերոնշյալին, կամ այստեղ D + B ածականները հիմնականում ածականներից են ստացվում. Հերետիկ, օտար, օտար, այլասերված, ամենագնաց, ամենագլխավոր, համաշնորհ , ամենաշեն, ամենաշեն, ամենալավ, ամեն իմաստուն, ողջակեզ և այլ առաջարկներ: 5. T + B կազմավորումների առաջին բաղադրիչը բոլոր ամսաթվերն են: Գերակշռում են մեկից ինը տարվա բարդությունները, օրինակ ՝ երեք հյուսված, երեք շարքով, հինգ սիրեկան, միախոհ, միաձայն, միաձայն, մեկ ծնունդ և այլն: Իրենց քանակական արտահայտությունների առումով դրանք զգալիորեն զիջում են այն ձևանմուշներին, որոնցում բայի հիմքը նախընտրելի բաղադրիչ է: Այսպիսով ՝ 1. B + C ձևանմուշը հիմնականում օգտագործվում է գոյականներ կազմելու համար, որոնք բառակապակցության վերածվելիս ստանում են անորոշ հոդվածի սեռական նշանակություն, օրինակ ՝ անձնագիր, սեղան, աստղադիտարան, ելակետ, բաճկոն, ընտրություն քարոզչություն, խաղի ոճ, դահլիճ, մրցույթ, քննաշրջան, տրանսֆերային վճար և այլն: A կաղապարի հետ կապված շատ քիչ բարդություններ կան, դրանք միայն ածականներն են: - և (ների) ածանցյալ բաղադրիչներով կոմպոզիցիաները գերակշռում են, կամ ածականներ կա՞ն այլ հիմքերով ՝ ընկալունակ, պատկառելի, մարտական, շարժական, պաշտպանական, տեսողություն և այլն: Գոյականներ կան ՝ գործազուրկ, գործակից, մրցակից և այլն: Ինչ վերաբերում է ածանցյալ նվազման հիմքի + բաղադրիչ հիմքի ձևանմուշին, ապա պետք է նշել, որ ժամանակակից հայերենում անորոշը, ստորադասը և մասնակիցը մասնակցում են այս կառուցվածքով բարդ բառերի կազմմանը ՝ անկախ ածանցյալներից, որոնք անվանական խոսքի մասեր են: , Այս կազմավորումների գեներացնող հիմքն ունի օգտագործման հաճախությունը. Գրել, գործել, խոսել, մտածել, նստել, քշել, ուտել, որի հետ բաղկացուցիչ հիմքը հաճախ - dz, - նյութ, - ոճ, - տեղ , - ցավ և այլ հիմքեր. գրել և գրել թուղթ, գրել ոճը, աշխատանքի ժամանակահատվածը, խոսքը, խոսքը և խոսել, մտածել, մտածելակերպը, նստել և նստել վճար, նստատեղ, պատմվածք գրել, պատմության ոճ, վառելիք, վարք և այլն Վերոնշյալ օրինակներից ակնհայտ է, որ անորոշ հոդը, ունենալով սեռական բաղաձայնի իմաստ, արտահայտվում է գոյականներում, եթե բաղկացուցիչ հիմքը գոյական է (գրել-գրել, վարելահող), երբեմն ՝ a բայ ՝ դառնալով խնդրահարույց լրացում, եթե բաղադրիչ հիմքը բայ է: (քայլել սիրող - քայլել սիրող, զրույցասեր - խոսասեր, ուժասեր - կանոնասեր) և այլն (6, էջ 103): Իսկ ենթական դերբին կրկնակի օգտագործում է բառակազմական կաղապարներում. Ա. ՝ որպես ինքնատիպ կամ իրական բարդության հիմք, օրինակ ՝ ծիսական, սկեսրայր, ծնողասեր, ծնող սպանող, ծնողապաշտ և այլն: որպես բուն կամ իրական բարդության հիմք: Ավելին, այս ձևանմուշի բառերը կարելի է բաժանել երկու խմբի. Բառեր, որոնք առաջանում են բառակապակցություններից. Հեռուստադիտող, ռադիոլսող, ռադիոսիրող, կինոդիտող, հանցագործ, լրագրող և անորոշ հոդվածից բխող բառեր. Արտադրող, պրոդյուսեր, դիզայներ, մեքենագրուհի, մեղադրող, գրամեքենա, հետազոտող և այլն: Ինչպես երեւում է օրինակներից, ստորադաս բայի մեջ արտահայտված հիմքերը անվանական նշանակություն ունեն: Ենթադրիչը ունի երկու գործածություն, ինչպես ստորադաս բայը, որի վերջավորությունը –ts ածանցն է, որը բայերից շատ ձայնավորներ է կազմում և՛ գործողության հետ կապված հատկանիշով, և՛ անցյալ դերբանի իմաստով (2, էջ 194): Օրինակ ՝ երկփեղկված, ծանրաբեռնված, ծանրաբեռնված, հետաքրքրված: Հարկ է նշել, որ եթե բայի բաղադրիչը հիմնված է սեր բայի ածանցյալ հիմքի վրա, ապա ածանցյալ հիմքին հաջորդում են տարբեր տիպաբանական տարբերակներ (2, էջ 251), որոնք կարելի է առանձնացնել. 1. կազմված է մաքուր բայից, որը համընկնում է պարզ բայերի ներկա ժամանակի հետ: - բարեպաշտ, հռետոր, ագրեսոր, հողաշինարար, քար նետող ylիլեն, 2. ամպամած, կիսակառույց, հատուցող, խելացի, փեսա, մատնացույց անող, ինքնուսույց և այլն, որոնք համընկնում են Հին պատճառական բայերի հետ: Հայերեն. Անցյալ կատարյալի անցյալ դերբայների հետ համընկնող ՝ ազգագրական, ինքնամոռաց, ալյուր աղացող, բանիմաց, հեռատես, ուսուցանող, նուրբ և այլն 4: հիմքերի տեսակները, որոնք համընկնում են բնօրինակ հրամայականի եզակի երկրորդ դեմքի հետ: Հիմքը դնել ավելի գործնական է ՝ ուս, մասոն, օրենսդիր, բնական, ինքնահանձնվող և այլն: Հաճախ բառակազմության կամ ածանցների դեպքում, երբ բայի բաղադրիչը բարդության հիմքն է, հնչյունական փոփոխությունները տեղի են ունենում բայական հիմքերում: Օրինակ, ես> գնդացիր է, նետաձիգը `աղեղնաձիգ, ես` զրո արյան ազգական, ուղեկիցը `ուղեկից, մեղուն` մեղվաբույծ, ջրասուզակը `ջրասուզակ, և դիակը` դիակիզարան, բանասեր `բանասիրություն և> է - բուրավետ - բարեգործություն, խոտ - խոտ և> v ‵ տեղեկատվություն-տեղեկատվություն, կաթնամթերք կթել և այլն: Վերջապես, երբ բարդության բաղկացուցիչ բաղադրիչն արտահայտվում է բայի կամ բայի միջոցով, այդպիսի բարդությունները բառակապակցությունների վերածելիս առաջին բաղադրիչը ձեռք է բերում տարբեր վանկային նշանակություններ: Ուղիղ-հայկական իմաստ. Ալրաղաց, կարգապահ, հարկատու, հուսահատ, սրտացավ, սրտացավ, անտուն, անխոհեմ, ուժասպառ: և այլն Սեռական - ողբերգական նշանակություն. Իսկական սեռական - իշխանական, առնական, ողբերգական - ընդհատակյա, կենտրոնամետ, երկնային, մեծահասակ և այլն: Բացառիկ նշանակություն ունեցող ՝ քամոտ, ձայնազուրկ, սրտացավ, լեռնային, երկրային, անխոհեմ, անգործունակ և այլն: Գործնական նշանակությամբ. Ասֆալտ, ասֆալտ, զրահապատ, կավե գաջ, մառախուղ, գորգ, գրամեքենա, ծաղկազարդ, ոսկեզօծ և այլն: Ներգոյանի իմաստով ՝ գինի խմող, դղյակաբնակ, մտքի խորտակող, լեռնաբնակ, մոխրաբնակ, խավարաբնակ և այլն: Holom ման n պարադիգմի իմաստային բազմազանության հետ մեկտեղ, խոսքի հիման վրա բարդության բաղադրիչներն առանձնանում են շարահյուսական հարաբերությունների բազմազանությամբ: Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերենում բավականին բարդ գոյականներ (մասամբ այլ բառերի մասերի հետ) + բայական հիմքով կազմված բարդ բառեր + շարահյուսական կապ արտահայտելիս արտահայտում են խնդիր-դեպ հարաբերություններ: Խնդրահարույց փոխհարաբերություններում կարելի է տարբերակել բազմաթիվ իմաստային խմբեր: Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչներն են սննդի անվանումները կամ իրերը ՝ գինու վաճառող, մսագործ, տոմս վաճառող, փայտահատ և այլն: բ Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչները տարբեր կենդանիների անուններ են ՝ անասնապահ, կով, կով, մեղվաբույծ, մետաքսաբուծություն և այլն: գ Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչները երկնային մարմինների անուններն են ՝ ամպ, աղեղ, լուսին, տիեզերագնաց և այլն: դ Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչներն են արվեստի տարբեր ոլորտներին վերաբերող հասկացություններ. Դուդուկահար, երգահան, թատրոնի սիրահար, դաշնակահար, երգահան, երգահան, դերասան և այլն: Նկատելի է, որ վերոհիշյալ բարդությունների ցանկում զգալի թիվ են կազմում ուղղանկյուն կապ արտահայտող բառերը, օրինակ ՝ բեռնատար, բայ, քերականություն, կենսագրություն, մարդասպան, մսակեր, գրաֆիկ, փամփուշտ և այլն: Ավարտի խնդրի հետ կապված բարդությունները, միջոցները, անջատումը արտահայտում են առարկաների հատկությունները, անձինք ում Նրանք հիմնականում կազմում են ածականներ: նրանցից ոմանք գոյական են դարձել: Սերմանման հիմքի գոյական բաղադրիչը բարդության մեջ արտահայտում է. • Ողբերգական բաղաձայնի (հանգի խնդիր) իմաստը ՝ ազգայնական, ամպրոպ, երկնային, երկնային, հայրենասիրական, վանական և այլն: • Բացառիկ բաղաձայն իմաստ (անջատման խնդիր). , ամպրոպ, երկրային, աշխատանքից հեռացված, հողազուրկ, տեղահանված, սրտաճմլիկ Գործնական գլանափաթեթի իմաստը (միջոցների խնդիրը). աղբ, անտառ, աղ, ասֆալտ, գորգ, զարդ, սալիկ, մառախուղ, գրամեքենա, պատկերազարդ, ցանկապատ, սեր և այլն Պատճառական հարաբերություններում պատճառահետեւանքային կապը առանձնանում է անձի մտավոր և մտավոր գործունեության հետ կապված հատկությունների առատությամբ, օրինակ ՝ տեղական պատահական կապը շփոթության, վախի, սիրո, վշտի, օգտագործման հաճախության հետ Վերջինիս իմաստները կարող են արտահայտվել տարբեր ձևերով, օրինակ ՝ հայցվոր ՝ տիեզերագնաց, երկնաքեր, նավաստի և այլն, քանի որ այս կառույցի բնօրինակ կամ իրական բարդությունների մեծ մասը ածականներից անցել է գոյականների համակարգին ՝ աշուն ցանող, գիշերային բու, գիշերային, երեկոյան պահակ, վաղաժամ և այլն: Խնդրահարույց փոխհարաբերություններ արտահայտող բարդությունները կարող են տանել -ություն ածանցը և, ըստ վերջածանցի գոյական ձևի, գոյականների վերածվել, բայց դրա բաղադրիչների շարահյուսական փոխհարաբերությունը չի փոխվում. Մարդասպան-սպանություն, պաշտամունքի մշակման աշխատանքից հեռացում, աշխատանքից հեռացում, տպում-տպում, տեղահանություն-ձայն, տեղահանություն, ձայն և այլն: Հարկ է նշել, որ շատ դեպքերում բավականին բարդ է որոշել բարդությունների շարահյուսական կապերը, և դրանք հաճախ որոշվում են հարաբերական առումով, հաշվի առնելով առավել ընդունելի բարդ Բարդության առավել տիպային շարահյուսական կապը: Այսպիսով, ամփոփելով բայերի վրա հիմնված միացությունների բառակազմական օրինաչափությունների ուսումնասիրության արդյունքները, կարելի է փաստել, որ բայական հիմքերը բավականին ճկուն բառակազմության հնարավորություններ ունեն, նոր նոր գոյականներն ու դրանցով կազմված ածականները մեծապես հարստացնում են հայերենի բառակազմությունը լեզու. Գրականություն 1. Ս.Աբրահամյան, Արդի հայերենի դերանուններ, Ե., ԽՍՀՄ ԳԱ հրատ., 1956, 351 էջ: 2. Ս. Աբրահամյան, Հայոց լեզվի դերբիները և նրանց լեզվական նշանակությունը, Երևան, ԽՍՀՄ ԳԱ հրատարակչություն, 1953, 441 էջ: 3. Էդ. Բ. Աղայան, Armenianամանակակից հայերենի բացատրական բառարան, հ. 1, Երեւան, «Հայաստան» հրատարակչություն, 1976, 929 էջ: 4. Խմբ. Բ. Աղայան, Ընդհանուր և հայերեն բառարանագիր, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1984, 370 էջ: 5. Վ.Դ.Առաքելյան, Ա.Հ. Խաչատրյան, Ս.Ա. Էլոյան, արդի հայերեն, հ. 1, Երեւան, 1979, 250 էջ: 6. Հ. Խ. Բարսեղյան, Հայերեն ուղղագրական, ուղղագրական, տերմինաբանական բառարան, Երեւան, «Լույս» հրատարակչություն, 1973, 978 էջ: 7. Ս. Ա. Գալստյան, Անորոշ ածանցյալը բառափոխման անփոփոխ հիմք է, Բանբեր Երջանի համալսարան, Երեւան, 2008, 1 (124), 99 էջ: 8. Ս. Ա. Գալստյան, Ածականներ և ածանցներ արդի հայերենում, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1978, 324 էջ: 9. Ա. Մ. Սուքիասյան, Armenianամանակակից հայոց լեզու, Երեւան, ԵՊՀ հրատարակչություն 1982, 440 էջ: Տեղեկատվություն հեղինակ Անահիտ Julուլվերի Մուրադյանի մասին - մի բան: գիտնականի թեկնածու, դոցենտ, Երեւանի Խ. անվան պետական ​​մանկավարժական համալսարան: Աբովյան, էլ. ։

Աշխատանքում, ամփոփելով բայական հիմքերով կազմված բաղադրությունների բառակազմական կաղապարների ուսումնասիրության արդյունքները` կարելի է փաստել, որ բայական հիմքերը բավական ճկուն բառակազմական հնարավորություններ ունեն, և նրանցով կազմված նոր գոյականներն ու ածականները մեծապես հարստացնում են հայոց լեզվի բառային կազմը։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերենի բառակազմությանը մասնակցող հիմքերի զգալի մասը մեզ է ժառանգվել գրաբարից։ Բայական հիմքերի ձևաբանական կաղապարների մեջ առավել կենսունակ են գոյ.+բայ, ած.+բայ, մկբ. + բայ, բայ+ գոյ. կաղապարները։ Այս կաղապարներով կազմված բարդությունները շարահյուսական կապակցության վերածելիս կարող են արտահայտել խնդրային և պարագայական հարաբերություններ։

Աշխատանքի թրաֆիքինգը, քանի որ աշխատանքի արդիականությունը, սոցիալ-աշխարհագրական առանձնահատկությունների հայտնաբերումն ու գնահատումը այսօրվա հասարակության ամենամեծ չարիքներից մեկն է: Անի Մակարյանի հետ աշխատելիս տեղեկատվության տարբեր աղբյուրներ, ներառյալ տպագիր գրքեր, տեղեկատվական ձեռնարկներ, ուղեցույցներ, տեղեկանք-զեկույցներ, կայքեր (պետական ​​գերատեսչություններ, ՀՀ ազգային վիճակագրական կոմիտե, ՀՀ ոստիկանություն, հասարակական զեկույցներ, ուսումնական օժանդակ նյութեր, լրատվամիջոցներ, երիտասարդություն, լրատվամիջոցներ, հեռուստատեսություն): , թրաֆիքինգի և հարկադիր աշխատանքի մասնագետ: Թե՛ աշխարհում, թե՛ աշխարհում «Թրաֆիքինգ» հակամարդկային ֆենոմենը զարգացման երկար ճանապարհ է անցել, ունի հնագույն պատմություն, լայն աշխարհագրություն ՝ տարածված Հայաստանի Հանրապետությունում: Այն կարելի է բնութագրել որպես ժամանակակից ստրկության ձև, որն ուղեկցվում է մարդու իրավունքների ամենալուրջ խախտումներով, ինչպիսիք են աշխատանքային շահագործումը, մարդու օրգանների, հյուսվածքների վաճառքը և երեխաների ներգրավումը հակասոցիալական գործունեության մեջ (ներառյալ մուրացկանությունը): Kevinամանակակից ստրկության առաջատար փորձագետ Քեվին Բեյլսի կարծիքով ՝ ժամանակակից աշխարհում ավելի քան 27 միլիոն մարդ ստրկության մեջ է [1, p. 5]: Մարդկանց թրաֆիքինգը առաջին անգամ բարձրացվել է Հայաստանի Հանրապետությունում 1999 թ.-ին, երբ Հայաստանի միգրացիայի գրասենյակի աջակցությամբ անցկացվեց ուսումնասիրություն Հայաստանից մարդկանց առևտրի վերաբերյալ: Հայաստանի Հանրապետությունում ինչպես ընդհանուր հանցագործությունների, այնպես էլ թրաֆիքինգի դեպքերի մեծ աճ, ինչը կարելի է պատկերացնել ՀՀ ոստիկանության և ԱՄՆ պետքարտուղարության տարեկան զեկույցներից: Հայաստանում գրանցվել են թրաֆիքինգի հետևյալ դեպքերը. 1. ՀՀ քաղաքացիների շահագործում այլ երկրներում (օտարերկրյա թրաֆիքինգ), 2. ՀՀ քաղաքացիների և օտարերկրացիների շահագործում Հայաստանում (ներքին թրաֆիքինգ): Հայաստան աշխատանքի, սեռական ճանապարհով վաճառքի ենթարկված տղամարդկանց, կանանց և երեխաների համար: «Վերջնակետ» «Ելակետ» երկիր Աճող խնդիր է կանանց, երեխաների, սեռի և աշխատանքի թրաֆիքինգը, ինչպես նաև հանրապետությունում երեխաների հակասոցիալական աշխատանքի մեջ ներգրավելու դեպքերը: ՀՀ-ում թրաֆիքինգի առանձնահատկությունների վերաբերյալ հարուցված քրեական գործեր 2008-2017թթ. 436-ը, քրեական գործերի առավելագույն թիվը եղել է 65-ը `2009-ին, իսկ նվազագույնը` 29 քրեական գործ 2014-ին: [2] Գծապատկեր 1. Արտաքին թրաֆիքինգի ուղղությունները Մարդկանց շահագործման կամ թրաֆիքինգի մի քանի ուղղություններ կան: ՀՀ 2008-2017թթ. Դեպքերի վերլուծության արդյունքում մենք առանձնացրել ենք արտաքին թրաֆիքինգի 6 ուղղություններ, որոնք ներկայացված են դիագրամի տեսքով: Արտաքին թրաֆիքինգի հիմնական երեք դեպքերը ընկնում են առաջին երեք ոլորտներում (տե՛ս Գծապատկեր 1): Արտասահմանյան թրաֆիքինգի հայտնաբերված 51 դեպքերը սեռական շահագործման են `գրանցված Թուրքիայի Հանրապետությունում և Արաբական Միացյալ Էմիրություններում: Ռուսաստանի Դաշնությունում ՝ Վրաստանում, Հայաստանից Հայաստան տեղափոխված «զոհերը» հիմնականում ենթարկվում էին աշխատանքի շահագործման: 2012-ին հարուցված 62 քրեական գործերից մեկը վերաբերում էր մարդու օրգանների և հյուսվածքների վերցմանը, որի դեպքում Շրի Լանկան «վերջ» երկիրն էր: Մեկ այլ քրեական գործ հարուցվել և բացահայտվել է 2009 թ. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 168-րդ հոդվածի հատկանիշներով. «Երեխայի առք և վաճառք», այս դեպքում Ֆրանսիան «վերջնակետն» էր, որի դեպքում զոհերը 4 [ 2]: Վերջին տարիներին աճել է նաև թրաֆիքինգի ներքին գործերի քանակը, որին զոհ են դառնում ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ այլ երկրների քաղաքացիներ: Բացահայտվել է Հայաստանի Հանրապետությունում 2008-2017 թվականներին օտարերկրյա անձանց շահագործման 5 դեպք, որից 3-ը Ռուսաստանից Ֆեդերացիայի քաղաքացիների շահագործման, և Չինաստանից և Թաիլանդից Հայաստան եկած անձանց շահագործման 2 դեպք: Նշված բոլոր դեպքերում Հայաստանում օտարերկրյա քաղաքացիները սեռական շահագործման են ենթարկվել: Գծապատկեր 2. Թրաֆիքինգի հայտնաբերման ձևերը (ըստ հարցման) 2018 թ. Ապրիլի 17-20-ը ընկած ժամանակահատվածում երիտասարդության տեղեկացվածության մակարդակը բացահայտելու համար մենք սոցիոլոգիական հարցում ենք անցկացրել Խ. Աբովյանի հայկական համալսարանը քիմիայի և աշխարհագրության, կրթության, կենսաբանության, հոգեբանության և սոցիոլոգիայի, օտար լեզուների, մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի ուսանողների շրջանում: Հարցմանը մասնակցել է 50 ուսանող: Մանկավարժական ինֆորմատիկայի ֆակուլտետների հետազոտության ընթացքում փորձեցինք պարզել, թե որո՞նք են թրաֆիքինգի դրսևորումները Հայաստանում: Սոցիոլոգիական հարցումներում մենք արձանագրել ենք հետևյալ տվյալները. Հարցվածների մեծ մասը ՝ 78% -ը, կարծում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում կան հարկադիր աշխատանքի մուրացկանության դեպքեր [տե՛ս Գծապատկեր 2]: Սեռական շահագործումը նպաստում է թրաֆիքինգի ձևավորմանը և տարածմանը Հայաստանի Հանրապետությունում, մասնավորապես `գործազրկություն, սոցիալ-տնտեսական ցածր մակարդակ: Սոցիալ-տնտեսական գործոնները, հրատապ գործազրկությունը Հայաստանի Հանրապետությունում այն ​​հիմնական խնդիրներից է, որը պետք է լուծվի իր բացասական հետևանքներով. Աղքատություն, արտագաղթ, աճ, հոգեբանական խնդիրներ և այլն: Հետևյալ փաստերը դրա մասին են: Պաշտոնական տվյալների համաձայն, գործազրկության մակարդակը 2016-ին 18% կամ 220.200 մարդ է, որից 116.900-ը կամ 53% -ը տղամարդիկ են, 103.300-ը կամ 47% -ը կանայք են: 2016-ին Հայաստանի Հանրապետության տնտեսապես ակտիվ բնակչությունը կազմում էր 1226.300 մարդ [4]: ՀՀ մարզերից գործազուրկների բացարձակ արժեքով առանձնանում են Կոտայքի, Շիրակի և Լոռու մարզերը, որտեղ համապատասխանաբար 2016-ին գրանցվել են գործազուրկների ցուցանիշները. 24 000, 22 200 և 13 500: Ամենացածր ցուցանիշները դիտվել են Վայոց Ձորում / 1900 մարդ / և Գեղարքունիք / 2800 մարդ / մարզեր: Հայաստանում գործազուրկների ընդհանուր թվի 50% -ից ավելին բաժին է ընկնում մայրաքաղաք Երևանին: Գործազրկության մակարդակն ինքնին բերում է բնակչության աճի: Համաձայն ՀՀ աղքատության մակարդակի ազգային վիճակագրության `Հայաստանում աղքատության մակարդակը 29.4% էր, 2008-ի 27.6% -ի եւ նախորդ տարվա 29.8% -ի համեմատ: Ըստ ծառայության ՝ նախորդ տարվա համեմատ այն նվազել է 0.4% -ով, սակայն աղքատության մակարդակը վիճակագրորեն չի փոխվել: Թրաֆիքինգի զարգացմանը նպաստող գործոններից է ամուսնալուծությունների քանակը, ինչը արդարացված է նրանով, որ թրաֆիքինգի զոհերի մեծ մասը ամուսնալուծված կանայք են: 2017-ին Հայաստանում ամուսնալուծությունների թիվը 2006-ի համեմատ աճել է 28,5% -ով: Ամուսնալուծությունների թվի աճին զուգահեռ, նկատվում է ամուսնությունների թվի նվազում, զույգի միջին տարիքը (1995 թ.-ի 27,1-ի փոխարեն, զույգի միջին տարիքը այժմ 30,8 տարեկան է): Գծապատկեր 3. Թրաֆիքինգի առաջացման պայմանները (ըստ հետազոտության) ՀՀ-ում թրաֆիքինգի զարգացման գործոնների վերլուծության արդյունքում պարզ է դարձել, որ ամենաբարձր ցուցանիշները գրանցվել են մայրաքաղաք Երևանում, Լոռիում, Կոտայքի մարզերում: , Համեմատաբար ցածր ցուցանիշներ են գրանցվել Վայոց Ձորի և Սյունիքի մարզերում: Theուցանիշները մշակվել են մեր կողմից: Պաշտոնական տվյալների վերլուծությանը զուգահեռ, վերոնշյալ հարցման ընթացքում փորձեցինք պարզել հարցվածների կարծիքը թրաֆիքինգի պատճառների վերաբերյալ: Թրաֆիքինգի առաջացման պատճառների թվում 15 հարցվածներ նշել են բնակչության գործազրկությունը, աղքատությունը, երկրի սոցիալ-տնտեսական մակարդակը: Հարցվածների 16% -ը կարծում է, որ նրանց 14% -ը կարծում է, որ ամուսնալուծությունը թրաֆիքինգի համար պայման է (տե՛ս Գծապատկեր 3): Ենթակառուցվածքներ, օդային, ճանապարհային տրանսպորտ, կապի բոլոր միջոցները, տաքսի ծառայություններ և այլն: Գովազդային շարքում կարելի է առանձնացնել ՀՀ վարորդների կողմից հյուրանոցային տներում թրաֆիքինգի տարածումը, ՀՀ ոստիկանության կողմից հրապարակված պաշտոնական տվյալների վերլուծությունը `մեր իսկ դիտարկումների արդյունքում, աղյուսակը ցույց է տալիս ՀՀ-ում թրաֆիքինգի պատճառները: և դրա հետևանքները [տե՛ս Աղյուսակ 1]: Աղյուսակ 1. Պատճառները առաջացման թրաֆիքինգի եւ drahetevanknere մասին umPATCHARNERHETEVANKNERTntesakan chgnazhamAshkhatashukayi ankayunutyunGortsazrkutyun, aghkatutyunArdyunavet եւ iratesakanherankarneri batsakayutyunOrakyal սեռական կրթության yevaroghjapahutyan ոչ matcheliorak ոչ chishtdastiarakutyunKoruptsiaStverayin tntesutyunIravakan եւ դատական ​​teratsumnerMigratsiaTsatsr irazekutyuntrafikingi vtangnerimasin, emotsionalanhasunutyun, angragitutyunKaghakakan, սոցիալական, տնտեսական kayunutyanpakas, հեշտ դրամական vastakeludzgtumBrnutyun entanikumKhtrakanutyun եւ kartsratiperAvanduytnerHogebanakan վնասվածքների, genderayinanhavasarutyunPetutyan Թրաֆիքինգի դեմ պայքարի ռազմավարությունն իրականացնում է ԿԳՆ-ն, հատուկ ուշադրություն է դարձվում կրթական համակարգում թրաֆիքինգի դեմ պայքարին:• Ամրապնդվում է միջազգային համագործակցությունը տարբեր երկրների հետ: • «Մարդկանց թրաֆիքինգ. Շահագործում» ուսուցչի ձեռնարկը երաշխավորված է որպես օժանդակ գրականություն: • Թեման ընդգրկված է դպրոցական ծրագրերում (8-12-րդ դասարաններ): Մարդկանց թրաֆիքինգը մտահոգիչ է ողջ հասարակության համար, դրա առաջացման պատճառներն ու տեսակները բազմազան են: Անհրաժեշտ է զգոն լինել «դեպքը կանխելու, ինչու չէ` վերացնելու ուղղությամբ »աշխատանքների ուղղությամբ: Եզրակացություն Մարդկանց թրաֆիքինգի և շահագործման խնդիրը դարձել է ամբողջ հասարակության մտահոգության առարկան: Շատերի կարծիքով, երեւույթը անցյալում է, ժամանակակից պատմությունն ապացուցում է, որ այն այսօր էլ տարածված է: Հայաստանի Հանրապետությունը և՛ տարանցիկ երկիր է, և՛ թրաֆիքինգի աղբյուր և նպատակակետ երկիր: Թուրքիան, Ռուսաստանը և Արաբական Միացյալ Էմիրությունները արտասահմանյան թրաֆիքինգի հիմնական ուղղություններն են: Արտաքին թրաֆիքինգի ընդհանուր ծավալում սեռական և աշխատանքային շահագործման դեպքերը, ավելի փոքր չափով, գերակշռում են երեխաների թրաֆիքինգի, մարդու օրգանների և հյուսվածքների շորթման դեպքերը: Հայաստանի Հանրապետությունում ներքին թրաֆիքինգի ամենատարածված ձևերն են հարկադիր աշխատանքի շահագործումը, սեռական մուրացկանությունը և երեխաների առք ու վաճառքը: «Հայաստանի Հանրապետությունում պետությունը մշակել է թրաֆիքինգի դեմ պայքարի ռազմավարություն, որը տարեցտարի պետք է բարելավվի: և փորձել Հայաստանից վերացնել մարդկության մեծ չարիքներից մեկը ՝ մարդկանց շահագործումը: ։

Հոդվածում ներկայացվել են Հայաստանում առկա թրաֆիքինգի սոցիալ-աշխարհագրական ասպեկտները. վերլուծվել են Հայաստանի Հանրապետությունում և տարածմանը նպաստող սոցիալ-աշխարհագրական նախադրյալները, տարածման ուղղությունները, տեսակները և ներկայացվել պետության կողմից իրականացվող միջոցառումների համակարգը։ երևույթի առաջացմանը «թրաֆիքինգ» Նախաբան։ Աշխատանքի նպատակն է վերլուծել թրաֆիքինգի սոցիալ-աշխարհագրական առանձնահատկությունները, տարածմանը նպաստող նախադրյալները, ուսումնասիրել Հայաստանը որպես տարանցիկ, սկզբնաղբյուր և վերջնակետ հանդիսացող երկիր՝ բացահայտելով թրաֆիքինգի տարածման ուղղությունները, նշել կրթական համակարգում նրա դեմ պայքարի ուղիները։

ՀԵՏԱ HՈՏՈՒԹՅՈՒՆ ՈՉ Սպիտակ ՀԵՏԵՐՈԻԿԼԻԿԱԿԱՆ ԱՄԻՆԻԿՆԵՐԻ ԵՎ ՊԵՏՏԻԴՆԵՐԻ ԿՊՏԵՏԻՆԱEԻ K ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՅԻ ԷՖԵԿՏԻ ՎՐԱ Որպես դեղաբանական թիրախներ մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում պրոտեոլիտիկ ֆերմենտները: Պրոտեոլիտիկ ամենակարևոր ֆերմենտներից են `տրիպսինը, քիմոտրիպսինը և պրոտեինազը K: Բոլոր երեքը դասակարգվում են որպես սերինային պրոտեազներ: Սպիտակուցները ուսումնասիրվել են դեռ 18-րդ դարում, և հայտնի էր, որ դրանք կարող են կոտրել սպիտակուցները: Սերինային պրոտեազները հիմնարար դեր են խաղում մարդու ֆիզիոլոգիական գործընթացներում: Մյուս կողմից, դրանք կարող են առաջացնել մի շարք պաթոլոգիական պայմաններ, ուստի կարևոր է գտնել հիվանդության հետ կապված հատուկ պրոտեազի ինհիբիտորներ: Գենետիկական և կենսաքիմիական ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ պրոտեազները օգտագործվում են շրջապատողների կողմից ՝ իրենց կառուցվածքային և ֆունկցիոնալ սպիտակուցները հասունացնելու համար: Այսպիսով, կենդանի բջիջում վիրուսը սինթեզում է մի շարք սպիտակուցներ, ֆերմենտներ, ներառյալ պրոտեազները, որոնք յուրովի են հիդրոլիզացնում վիրուսի կողմից սինթեզված պեպտիդները, արդյունքում ստացված սպիտակուցները մասնակցում են վիրուսի գենետիկ նյութի փաթեթավորմանը ՝ կազմելով նոր վիրուսի մասնիկներ որոնք վարակում են առողջ նոր բջիջները: Գենետիկական ինժեներիայի ժամանակակից առաջընթացը թույլ է տվել գիտնականներին օգտագործել այս ֆերմենտները որպես «մոլեկուլային գործիքներ»: Բնական ոչ սպիտակուցային ամինաթթուներ և պեպտիդներ: Կենդանի բջիջներում ոչ սպիտակուցային ամինաթթուները և՛ ազատ են, և՛ կազմված են սպիտակուցային պեպտիդներից: Այս միացությունները դեր են խաղում մարմնի գործընթացները կարգավորելու և բջիջների բնականոն կյանքը ապահովելու գործում: Կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների շարքում առանձնահատուկ տեղ ունեն ոչ սպիտակուցային ամինաթթուները և դրանց պեպտիդները, որոնք վերջերս հաջողությամբ օգտագործվել են բժշկության, դեղագործության, մանրէաբանության, գիտության և այլ բնագավառներում [2]: Ոչ սպիտակուցային α-ամինաթթուները ֆիզիոլոգիապես ակտիվ իտանի են, որոնք հարմար են դեղերի մեջ ներառելու համար (միայն օպտիկապես ակտիվ իզոմերների տեսքով): Ոչ սպիտակուցային ամինաթթուներից ավելի շատ հետաքրքրություն են ներկայացնում տարբեր արմատական ​​կառուցվածքի հետերոցիկլիկ փոխարինիչներ պարունակող α- ամինաթթուներ, որոնք մարմնի համար օտար են ինչպես կառուցվածքով, այնպես էլ հետերատոմների բնույթով: Ոչ սպիտակուցային α-ամինաթթուները ներառված են ժամանակակից հակաուռուցքային, հիպերտոնիկ, ցավազրկող, ինչպես նաև այլ դեղամիջոցներում, որոնք օգնում են վերացնել ալկոհոլ-թմրամիջոցների կախվածությունը և այլ դեղամիջոցներ: Սերինային պրոտեազների և պրոտեազի ինհիբիտորներ: Բոլոր պրոտեազները կատալիզացնում են միևնույն ռեակցիան ՝ պեպտիդային կապի հիդրոլիզը, բայց դրանք ցուցաբերում են ընտրողականություն ՝ կախված սուբստրատից, հիդրոլիզացված կապի մեջ առկա ամինաթթվի տեսակից: Կախված կատալիտիկ խմբում ընդգրկված ամինաթթուներից ՝ տարբեր պրոտեազներ են հայտնաբերվել, որոնցից յուրաքանչյուրը կարող է ներառվել հետևյալ չորս հիմնական ֆունկցիոնալ դասերից մեկում ՝ սերին, ասպարագին և ցիստեին մետալոպրոտեազներ [3]: Սերինային պրոտեազները ներգրավված են մարմնի բազմաթիվ գործառույթներում, ներառյալ մակարդումը, իմունային պատասխանը, բորբոքային պրոցեսները, հանդես գալով որպես էվկարիոտների և պրոկարիոտների մարսողական ֆերմենտներ: Մյուս կողմից, սերինային պրոտեազները մասնակցում են մարդու բազմաթիվ պաթոգեն գործընթացների զարգացմանը: Խնդրի դիրքը և հետազոտական ​​օբյեկտների ընտրությունը: Աշխատանքի նպատակն էր որոշել (S) -β- [4- (ֆուրան-2-մեթիլ) -3-բուտիլ-5-թիոքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ] α-ալանինի ոչ- սպիտակուցային α-ամինաթթու և նոր Սինթեզված N-formyl-methionylalanyl- (S) -alane α- [4 - (ֆուրան-2-իլ-մեթիլ) -3-բութիլ-5-թիոքսո-1,2,4-տրիազոլ- 1-իլ] α Պեպտիդի հակաբիոտիկ հատկություններ և դրա ազդեցությունը պրոտեինազ K- ի գործունեության վրա, որպես սերինային պրոտեազների ներկայացուցիչ: Հետազոտական ​​նյութեր և մեթոդներ Օգտագործվել են հետևյալ նյութերը. Tritirachium ալբոմի պրոտեինազ K (Sigma), HEPES (Sigma), 2% SDS, ցուլ շիճուկային ալբոմ (Sigma), ոչ սպիտակուցային α- ամինաթթուներ (S) -β [4- (ֆուրան -2) -իլ-մեթիլ) -3-բուտիլ-5-թիոքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ] -α-ալանինի պարունակող պեպտիդ (N-formyl-metionion-alanyl- (S) -β- [4 - - (ֆուրան-2-իլ-մեթիլ) -3-բուտիլ-5-թիոքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ] -α-ալանին (սինթեզվում է «« Հայբիոտեխնոլոգիա »գիտական ​​արտադրության լաբորատորիայի կողմից ՝ ԵՊՀ-ի կողմից) կենտրոնի ոչ սպիտակուցային ամինաթթուների սինթեզի լաբորատորիայի հետազոտողներ): Պրոտեինազ K ակտիվության որոշում: Proteinase K- ի ակտիվությունը չափվեց ազատ ամինո խմբերի քանակով `օրթոֆթալդեհիդային մեթոդով [6]: 30 մլ ծավալով ՕՖԱ-ի ռեակտիվը պարունակում էր. 100 մմոլ / լ բորաթթվային բուֆեր pH 9,7,5 մգ / մլ օրթոֆտոլալդեհիդ և 2,5 մկմ մերկապտոէթանոլ: T.album- ից արտանետված սպիտակուցային K- ն լուծարվել է թորած ջրի մեջ `10-20 մգ / մլ կոնցենտրացիայի մեջ: 200 մկլ ռեակցիոն միջավայր `հետևյալ բաղադրությամբ, օգտագործելու համար օգտագործվել է սպիտակուցազ K ակտիվությունը չափելու համար. 1 մ ֆոսֆատային բուֆեր pH 7,2 - 20 մկլ, 2% SDS - 20 մկկ, մերկապտոէթանոլ 100 մմոլ / լ - 40 մկլ, ֆերմենտ ՝ 20 մկլ, ցուլ շիճուկ albumin (20 մգ / մլ) - 100 μl: Արձագանքի միջավայրը պահվում էր 30 րոպե 37 ° C ջերմաստիճանում (UTU 4-ՈՒՆԻՎԵՐՍԱԼ ՈՒԼՏՐԱԹԵՐՄՈՍՏԱՏ. Առավելագույնը 200 ° C), այնուհետև յուրաքանչյուր ռեակցիայի խառնուրդից վերցվում էր 50 μl լուծույթ, որին ավելացվում էր 10 μl քացախաթթու: և ալիքի երկարության արձագանքի մեկնարկից 30 րոպե անց: Դրանից հետո յուրաքանչյուր կիվետայի մեջ լցվեցին հետևյալ լուծումները: H2O - 1.5 մլ, ռեակցիայի միջավայրը `50 μl, OFA ռեակտիվը` 1.5 մլ: 3-5 րոպե անց գրանցվեց A340- ը: Հետևյալ բանաձևը օգտագործվել է սպիտակուցազ K ակտիվությունը չափելու համար. A = ∆A340 * V ռեակցիայի միջավայր / ε * (ֆերմենտային ռեակցիայի միջավայրում) * ∆ տ: ε - ոչնչացման գործակիցն է, որը հաշվարկվում է ստանդարտ լուծույթի (0,033 մմոլ / լ մետիոնին) համեմատությամբ A340- ի հետ: Դրանից հետո տվյալները վերահաշվարկվեցին 1 մմոլ / լ մեթիոնինի լուծույթի համար: H2O - 1,5 մլ, մեթիոնին `10 մլ, ռեակտիվ` 1,5 մլ: Ոչ սպիտակուցային ամինաթթուների ազդեցությունը հակաբիոտիկների նկատմամբ մանրէների դիմադրության վրա ուսումնասիրելու համար ընտրվել են գրամ-բացասական և գրամ-դրական բակտերիաներ, ներառյալ դրանց վերամիացվող շտամները, որոնք տարբեր հակաբիոտիկների դիմացկուն պլազմիդներ են կրում: Օգտագործված շտամները ներկայացված են աղով: 1. Աղյուսակ 1 շտամներԲնապահպանությունMPAMPAMPAMPAME միջավայրեր: Measpeptone agar- ը (MPA) օգտագործվել է աղյուսակում նշված բերքը աճեցնելու համար: 1 լիտր ջրի մեջ ավելացվել է 20 գ ագար, ախտահանվել գոլորշու ավտոկլավում 1 մ-ի համար: ճնշում 20 րոպեի տակ: Վնասազերծված պայմանների պահպանում: Օգտագործված Petri ամաններն ու փորձանոթները նախապես ախտահանվում էին 120-180 րոպե 180-220, C ջերմաստիճանում չորացման պահարանում: Մանրէաբանական ասեղը, նշտարը, ապակե ծածկույթը ախտահանվել են ալկոհոլի բոցի վրա ՝ այն օգտագործելուց առաջ, ալկոհոլով մշակելուց հետո: Ընդհանուր առմամբ, փորձի բոլոր փուլերն իրականացվել են ախտահանված միջավայրում ՝ ալկոհոլային կրակով, վարակից խուսափելու համար: Բուն փորձը կատարելուց առաջ անհրաժեշտ է նախ ձեռք բերել E.coli- ի ռեկոմբինատիվ շտամներ: Վերջիններս ստացվում են վերափոխման մեթոդով, որով հակաբիոտիկակայուն գենով պլազմիդ ԴՆԹ-ն վերափոխվում է իրավասու բջիջների: Վերացման տեխնիկա: Որպեսզի շտամները անընդհատ թարմ լինեն (ակտիվությունը պահպանելու համար), անհրաժեշտ է դրանք վերացնել: Հեռացումն իրականացվում է համապատասխան պլազմիդային շտամի և համապատասխան ռեկոմբինանտ շտամի առկայության դեպքում `MPA- ով հարուստ միջավայրում (միսպեպտոնային ագար): Օգտագործելուց առաջ միջավայրը հալեցնում են և թողնում որոշ չափով սառչի: Ստուգվեց pH- ը, որը պետք է լինի 7: Անհրաժեշտության դեպքում, եթե pH շեղում կար, ավելացվեց NH4OH լուծույթ կամ HCl լուծույթ ՝ pH- ը պահանջվող մակարդակին հասցնելու համար: Փորձից հետո բերքը տեսակավորվեց ըստ իրենց աճի ջերմաստիճանի ջերմաստիճանում (ապրանքանիշը ՝ TC-80 M-2, ջերմաստիճանը ՝ 37 ˚C): Սերմանման տեխնիկա: Sանքը կատարվել է միաշերտ ագարի մեթոդով, յուրաքանչյուր մշակույթից վերցվել է մանրէաբանական ասեղ (ստերիլ): Գիշերային խողովակներում (ստերիլ) պատրաստվել է 2 մլ MP արգանակ, որը պահվել է 1 օր ցնցումներում 37 ˚C ջերմաստիճանում: Դրանից հետո սիզամարգը ցանվեց (ապակե սպաթուլայով), որը պատրաստվել էր 0.2 մլ գիշերային կուլտուրա լցնելով լրատվամիջոցների վրա, Petri- ի կերակրատեսակներին ավելացվեցին հակաբիոտիկներ: Ոչ սպիտակուցային ամինաթթու պեպտիդի տեղադրում ագարի վրա: Այդ դեպքում օգտագործվել են ոչ սպիտակուցային ամինաթթվի բյուրեղներ (որոնք ցրման ժամանակ ապահովում են կոնցենտրացիայի գրադիենը), որոնք թափվել են (ստերիլ) համապատասխան մշակույթների մարգագետինների վրա: Մյուս դեպքում օգտագործվել են ոչ սպիտակուցային ամինաթթուների լուծույթներ 5 մկմ-ով 50 μl կոնցենտրացիայում, որոնք նետվել են համապատասխան մշակութային գազերի վրա: Լուծույթները 30 րոպե ախտահանվել են ջրային բաղնիքում: Արդյունքները և դրանց քննարկումը: Ուսումնասիրված նյութերի ազդեցությունը պրոտեինազ K- ի վրա ուսումնասիրվել է վերը նշված երկու մեթոդներով [4]: Պրոտեինազ K ակտիվության որոշում ըստ առաջին մեթոդի ՝ ազատ ամինո խմբի կողմից Ստացվել են հետևյալ տվյալները. Աղյուսակ 2. Ոչ սպիտակուցային α- ամինաթթուների ազդեցությունը պրոտեինազ K ակտիվության վրա Բարդ հսկողություն (S) -β- [4- (ֆուրան-) 2-իլ-մեթիլ) - 3-Բութիլ-5-թիոքսո-1,2,4-տրիազոլ 1-իլ] -α-ալանինի Պրոտեինազ K,% Աղյուսակը ցույց է տալիս, որ ոչ սպիտակուցային α-ամինաթթու (S) -β- [4- (ֆուրան-2-իլ-մեթիլ)) -3-բուտիլ-5-թիոքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ] -α-ալանինը խանգարեց ֆերմենտի ակտիվությունը 66,2% -ով: Երկրորդ փուլում N-formyl-mehionyl-alanyl- (S) -β [4 - (furan-2-yl-methyl) -3-butyl-5-thioxo-1,2,4-triazole-1- The α-ալանինի ազդեցության ուսումնասիրություն հակաբիոտիկների նկատմամբ բակտերիաների դիմադրության վրա, այսինքն `հակաբիոտիկ պարունակող միջավայրում փորձարկվող նյութը որևէ ազդեցություն ունեցել է բերքի աճի վրա, թե ոչ: Փորձարկվել է ՝ իրենց բյուրեղները տեղադրելով E.coli ռեկոմբինատիվ շտամների մարգագետնում ցանված MPA միջավայրում: Արդյունքները ներկայացված են աղով: 2-ում: N-Formyl-metionion-alanyl- (S) -β- [4 - (ֆուրան-2-իլ-մեթիլ) -3-բութիլ-5-թիոքսո-1,2,4 տրիազոլ-1-իլ] -α-ալանին Ազդեցությունը մանրէների աճի վրա Աղյուսակ 3.Bacillus sp. (ջերմաֆիլ) N- ֆորմիլ-մեթիոնիլ-ալանիլ- (S) -β- [4- (ֆուրան-2-իլ-մեթիլ) -3-բուտիլ-5-թիոքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ միացություններ ] -α Փորձարարական աշխատանքի նպատակն էր գտնել ոչ սպիտակուցային ամինաթթուներ, որոնք կարող են օգտագործվել դեղամիջոցների արտադրության մեջ, որպես մանրէների պոտենցիալ հակամանրէային դիմադրություն, և արդյունքում դրանք ստացվեցին: Գրականություն 1. Սաղյան Ա., Ամինաթթուների, պեպտիդների և սպիտակուցների քիմիա, Երեւան, 2010, էջ 4, 11: 5. Rinderknecht H., Pancreatic secretory enzyms, «Ենթաստամոքսային գեղձ. Կենսաբանություն, պաթոբիոլոգիա և Հերմինե Ավետիսյան ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՈՉ Սպիտակ ՀԵՏերոցիկլիկ Ամինաթթուների և նրանց Պեպտիդների ազդեցության վրա, որոնք ունեն սպիտակուցներ ։

Ուսումնասիրվել է ոչ սպիտակուցային ամինաթթու (S)-β-[4-(ֆուրան-2-մեթիլ)-3-բութիլ-5թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանինի և նոր սինթեզված N-ֆորմիլ-մեթիոնիլ-ալանիլ-(S)-β-[4-(ֆուրան-2-իլ-մեթիլ)-3-բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանին պեպտիդի հակամանրէային հատկությունը ու ազդեցությունը պրոտեինազ K-ի ակտիվության վրա՝ որպես սերինային պրոտեազների ներկայացուցիչ։ Ցույց է տրված, որ (S)-β-[4-(ֆուրան-2-մեթիլ)-3-բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանինն արգելակում է ֆերմենտի ակտիվությունը 66,2 %-ով։ Իսկ դիպեպտիդ N-ֆորմիլ-մեթիոնիլ-ալանիլ-(S)-β-[4--(ֆուրան-2-իլ-մեթիլ)-3-բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանինը ազդեցություն է ցուցաբերել որոշ կուլտուրաների աճի վրա (C. freundii 62 և Bacillus sp. (թերմոֆիլ))։

1918 Թ. ԲԱՔՎԻ ՀԱՅԵՐԻ ԿՈՏՈՐԱԾԸ ՈՐՊԵՍ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ.ՊԱՏՄԱԻՐԱՎԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐ1918 թ. սեպտեմբերին Բաքվում տեղի ունեցած հայերի ջարդերի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ պանթուրքիզմի իրագործման շրջանակներում թուրքական բանակի առաջխաղացման համար պատրվակ է դարձել իշխանության համար ընթացող բոլշևիկ-մուսավաթի քաղաքական պայքարը [1]՝ քողարկված կրոնական և էթնիկ տարաձայնություններով։ Չնայած այդ հանգամանքին՝ եռօրյա մարտերիընթացքում Բաքվի Հայոց ազգային խորհուրդը բոլշևիկներից թաքցրեց և ապաստանտվեց 20 հազար թաթարի (13 հազարին՝ հասարակական շենքերում, 7 հազարին՝սեփական տներում) [2]։ Մարտի 30-ին, 31-ին և ապրիլի 1-ին տեղի ունեցած զինված բախումները ներկայացվեցին որպես հայ-թաթարական ընդհարումներ, իսկ թուրքերը, օգտվելով առիթից, արագացրին առաջխաղացումը1 [3, 2, 13]։ Մայիսին «մուսուլմաններին վտանգից փրկելու համար» Գյանջայում (Գանձակ) ձևավորվեց Իսլամական բանակ, որինհաջորդեց «Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետություն» արհեստածին պետության կազմավորումը։ Այդ առիթով 1923 թ. ռուս հասարակական գործիչ, երկարտարիներ Բաքվում ապրած, դեպքերին քաջածանոթ Բ. Բայկովը գրել է. «ՆորաթուխԱդրբեջանի Հանրապետության կառավարությունը բռնությունները դարձրեց նպատակային՝ բարձրացրնելով պետական մակարդակի. պատերազմ հայտարարվեց հայությանը» [4]։ Մեծ Թուրանի ստեղծման ճանապարհին Անդրկովկասում տիրող իրավիճակը՝Սեյմի փլուզումը, Մայիսյան հերոսամարտերում թուրքական բանակի կրած պարտությունը և հանրապետությունների անկախացումը, արագացրին Օսմանյան բանակի արշավանքը Բաքու։ Թուրքական կողմն ի վերջ հասավ ցանկալի արդյունքի․այլևս չքողարկելովԻսլամական բանակի անվան տակ՝ թուրքական կանոնավոր բանակն Էնվերի տարած1 Խորհրդային իշխանության և մուսավաթի միջև եռօրյա մարտերն ավարտվեցին մարտի 20-ին(ապրիլի 2)` մուսավաթի պարտությամբ։ Պարագլուխների մեծ մասը փախավ Ելիզավետպոլ, ոմանք էլթաքնվեցին ադրբեջանական քաղաքամերձ գյուղերում։ Երկու կողմից ընդհանուր ազռմամբ զոհվեց3000-ից ավելի մարդ։ Տարբեր տվյալների համաձայն՝ սպանվել էր 700-2000 թաթար, 300-1200բոլշևիկներ (ռուսներ ու հայեր)։ Հայոց ազգային խորհուրդն այդ օրերին փրկել էր նավթարդյունաբերողներ Հ. Թաղիևին և Շ. Ասադուլաևին, իսկ Ստ. Շահումյանը՝ Բեհբութ խան Ջիվանշիրին, ով վեցամիս անց իր «երախտագիտությունը» հայտնեց հայերին։ աշխատանքներից և համալրումներից հետո հարձակման անցավ Բաքվի ուղղությամբ։ 1918 թ. մայիսին Գանձակում Ադրբեջանի կառավարության և «Մուսավաթ»կուսակցության գործիչների գաղտնի խորհրդակցության ժամանակ մշակվեցին Նուխիի, Արեշի, Գյոքչայի, Շամախիի և Բաքվի գավառների հայերի կոտորածներիծրագրեր [5]։ Հայկական կողմի գլխավոր խնդիրն էր բացել Բաքու-Թիֆլիս ճանապարհը և ազատել Գյոքչայի, Արեշի, Նուխիի և Շամախու գավառների հայ բնակչությանը թուրք-թաթարական հալածանքներից, այնուհետև անցնել Հայաստան ևօգնել թուրքերի դեմ կռվող Հայկական կորպուսին։ Անգլիայի արտաքին գործերի նախարար Ռ. Սեսիլը գրել է, որ թուրքերն ավելիշուտ կհասնեին Բաքու, եթե հայերը չդիմադրեին [6]։ Օսմանյան կայսրությունըձգտում էր տիրանալ Բաքվի նավթին, ապա անցնել Հյուսիսային Կովկաս, այնտեղից`Միջին Ասիա և ստեղծել թուրքական մեծ պետություն, որով պետք է իրագործվերհամաթյուրքականության (պանթյուրքիզմ) ծրագիրը [7]։ Բաքվի դեմ արշավանքովփորձ էր արվում իրականացնել նաև համաթյուրքականության ծրագրով նախատեսված Օղուզական պետության ստեղծումը, որով Սև ծովից մինչև Կասպից ծով (Բաթումից Բաքու) ընկած տարածքում Օսմանյան կայսրության խնամակալության ներքոնախատեսվում էր ստեղծել «Մեծ Ադրբեջան» նոր պետությունը` թուրքական պետությունը կամրջելով Կովկասի և Միջին Ասիայի թյուրքախոս ժողովուրդների հետ [8]։ Ոչնչացնելով Բաքվի և Ելիզավետպոլի հայկական գյուղերը (օրինակ` Նուխիումև Արեշում 51 գյուղից 48-ը ոչնչացվեց, ընդհանուր՝ 40.000 բնակչությամբ [9, 2])՝թուրք-մուսավաթական ուժերը պաշարեցին Բաքու քաղաքը, որտեղ ապրում էր գրեթե90.000 հայ բնակչություն։ 1918 թ. սեպտեմբերի 15-17-ը Բաքու քաղաքում (մինչ այդ` Բաքվի նահանգում)թուրքական կանոնավոր բանակը և թաթարական հրոսակախմբերը շարունակեցինԱրևմտյան Հայաստանում սկսված և Օսմանյան կայսրության հայաբնակ վայրերումիրականացված հայերի ցեղասպանությունը։ Կատարվածի ամբողջ պատասխանատվությունը և հետևանքների հաղթահարումը դաշնակից տերությունները դեռևս 1918թ․-ին դրեցին Օսմանյան կայսրության վրա։ 1918 թ. դեկտեմբերին Անգլիան,Ֆրանսիան և ԱՄՆ-ն Բաքվում ստեղծեցին «Դաշնակից տերությունների վերստուգիչհանձնաժողով»։ Այն բնույթով պաշտոնական էր, միջազգային, կազմը ինտերնացիոնալ էր (ընդգրկված էին ընդամենը 7 հայեր)։ Հանձնաժողովը Բաքվի բնակչությանն առաջարկեց ներկայացնել ցուցակ-նախահաշիվներ` վերջնաժամկետ սահմանելով փետրվարի 15-20-ը։ Այդ առումով կարևոր է Վրաստանում ՀՀ ներկայացուցիչ Ջամալյանի՝ 1918 թ. նոյեմբերի 29-ին ՀՀ արտաքին գործերի նախարարինուղարկած հեռագիրը, որը գեներալ Թոմսոնի` նոյեմբերի 21-ին Նուրի փաշայինուղղված հետևյալ հեռագրի տեքստն էր. «Բաքու ժամանելուն պես զեկույցներ ենստացվել օսմանյան զինվորների կողմից թալանի և ունեցվածքին հասցված վնասներիմասին։ Բաքվում Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Միացյալ Նահանգների ներկայացուցիչներից կազմվել է հանձնաժողով` ապացուցված վնասների ընդհանուր արժեքի գնահատումը հետաքննելու համար։ Քանի որ ապագա գումարը պետք է փակվիԹուրքիայի հաշվին, Ձեզ գրում եմ, որպեսզի հնարավորություն ունենաք վերադարձնելու ունեցվածքը։ Հայտնում եմ Ձեզ, որ անհրաժեշտություն ծագելու դեպքում կձևավորվեն այլ հանձնաժողովներ` բողոքները քննարկելու համար։ Այդ իսկ պատճառովնպատակահարմար է Ձեզ և Ձեր գեներալներին տեղեկացնել սույն մտադրությանմասին» [10]։ Այն, ինչ կատարվել է սեպտեմբերին հայերի հանդեպ (ի տարբերություն 1918 թ.մարտի 31-ից ապրիլի 2-ը տեղի ունեցած դեպքերի), իրագործվել է միակողմանիգործողությունների արդյունքում։ Նշենք, որ միակողմանի գործողություն չի համարվում ահաբեկչությունն ու պատերազմական գործողության ժամանակ իրականացվածռմբակոծությունը։ Վերջիններս չեն կարող դիտարկվել իբրև ցեղասպանություն,քանզի չեն հետապնդում խմբի նպատակաուղղված ոչնչացման սկզբնանպատակ [10]։ Ականատես, Օսմանյան բանակի գերմանացի սպա Է. Պարակեն հայերի դեմկատարվածի մասին գեներալ-լեյտենանտ Ֆոն Զեեքթիին գրել է. «Գազանություններըմեծամասամբ կատարվում էին տների ներսում։ Այդ պատճառով փողոցներումհամեմատաբար քիչ դիակներ կային։ Դրանք գերազանցապես անկյուններում էինդարսված, այնպես որ հաճախ միայն հոտից կարելի էր իմանալ։ Մի տեղում ես իրարվրա դարսած 7 դիակ տեսա, այդ թվում մի քանի երեխա… Գրեթե բոլոր դիակներըծածկված էին կապտուկներով, որոնք առաջացել էին հրացանների խզակոթներիհարվածներից և խողխողումներից։ Նկուղներից դիահոտ էր փչում» [11]։ Պարաքվինի՝ ականատեսի աչքով հաղորդած վկայությունները ուշագրավ մանրամասներ են հայտնում Բաքվում կատարվող իրադարձությունների վերաբերյալ`միաժամանակ փաստելով, որ այնտեղ հայերի կոտորածը նախապատրաստված էր ևիրագործվում էր թուրքական կանոնավոր բանակի` Նուրի փաշայի և նրա զինվորականության աջակցությամբ. «…Մի գերմանացի ինձ պատմեց, որ նա Նուրիփաշայի համհարզի հետ մտել է մի տուն, որտեղ, առանց տարիքի և սեռի խտրության,սպանված ընկած էին 13 վրացիներ։ Երբ նա մատնանշել է, որ նրանք վրացիներ,այսինքն` Գերմանիայի պաշտպանյալներ էին, ստացել է հետևյալ պատասխանը.«նրանց համարել են հայեր» [2, 12]։ Բաքվում հայերի ջարդերի վերաբերյալ առկա են բազմաթիվ վկայություններ [9]։ «Չխնայվեցին նույնիսկ հիվանդանոցներում գտնվողները։ Միայն Բալախանիհիվանդանոցում սրախողխող արվեց 360 հիվանդ, իսկ Կոմենդանտսկի փողոցումգտնվող որբանոցի 63 երեխաներին փողոց էին նետել չորրորդ հարկից» [13]։ ՄիսաքԹոռլաքյանի դատավարության ընթացքում հայկական որբանոցի տնօրեն Ա. Խանեդյանի տված վկայությունում ասվում է, որ կոտորածին զոհ են գնացել շուրջ 500որբեր [14]։ Առկա փաստերը ցույց են տալիս, որ Բաքվի նահանգում հայերի կոտորածները(Ավ. Ահարոնյանը հուլիսի 20-ին գրած նամակում տեղեկացնում է, թե թուրքականբանակի գործողությունների հետևանքով ինչ պայմաններում են գտնվել Երևանի,Դիլիջանի, Նոր-Բայազետի հայերը։ Բացի այդ, տեղեկություններ կան նաև Ղարաքիլիսայի շրջանում 2000 հայերի մորթի մասին) [15] զանգվածային և պարբերական [10] բնույթ ունեին2։ Վերջին բնութագրիչն ընկած է եղել Ռուանդայի ցեղասպանության հիմքում։ Իզուր չէ, որ իրավաբան Վ. Շաբասը այն համարում էցեղասպանության հատկանիշներ [16]։ Այլ գործոնները, ինչպիսիք են՝ վայրագությունների զանգվածային կամ ընդհանուր բնույթն այս կամ այն շրջանում կամ երկրում,զոհերի նպատակային և համակարգված հետապնդումներն ըստ խմբի պատկանելիության, հնարավորություն են ընձեռում վերհանելու ցեղասպանության մտադրությունը [17]։ Բաքվի կոտորածը որոշ ընդհանրություններ ունի Արևմտյան Հայաստանումկատարվածի հետ։ Նախ նշենք, որ նպատակը նույնն էր՝ Մեծ Թուրանի ստեղծմանհամար էթնիկ խմբի ոչնչացումը։ Երկու դեպքում էլ առկա են երկրորդական շարժառիթներ` տնտեսական և կրոնական։ Կրոնական գործոն․ Բաքվում մեծ թիվ էին կազմում մուսուլմանները (Այսրկովկասի թաթարները)։ Բացի այդ, Բաքվի մուսուլմանների շրջանում ազդեցիկ ուժ էր«Մուսավաթ» կուսակցությունը, որը հենարան դարձավ թե´ քաղաքի գրավման, և թե´կոտորածի իրականացման գործում։ Այս առումով կարելի է զուգահեռ անցկացնել1995 թ. հուլիսին Սրեբրենիցա քաղաքում գեներալ Ռատկո Մլադիչի ղեկավարությամբ գործող սերբական բանակի գործողությունների հետ [18]։ Տնտեսական շահ․ Ինչպես գիտենք, 1917 թ. նոյեմբերի 17-ի Բաքվի խորհրդիընդլայնված նիստում վերացվել էր քաղաքապետությունը, իսկ նավթահանքայինշրջանը միացվել էր քաղաքին [9, 19]։ Բաքվի նավթը գրավիչ էր ոչ միայն ՕսմանյանԹուրքիայի, այլև Խորհրդային Ռուսաստանի, Անգլիայի և Գերմանիայի համար [20]։ Արևմտյան Հայաստանում թուրքերին սատարում էին քրդերը։ Բաքվում այդ դերըստանձնել էին մուսավաթներն ու Այսրկովկասի թաթարները։ Արևմտյան Հայաստանում հայերի բնաջնջումն իրականացնում էին «Թեշքիլաթը մահսուսե»-ի (Հատուկկազմակերպություն) հրոսակախմբերը, Բաքվի նահանգում այդ նպատակով գործումէր «Ջալլադ քոմիթեսի» (Դահիճների կոմիտե) կազմակերպությունը։ Երկու դեպքում էլկոտորածից առաջ ձերբակալվեցին հայ մտավորականները։ Բաքվի դեպքերն ընդհանրություն ունեն Հոլոքոստի հետ, քանի որ հայրենիքիսահմաններից դուրս է իրականացվել ցեղասպանությունը, Ռուանդայի ցեղասպա2 Ցեղասպանության որակական հատկանիշ է զանգվածային բնույթը։ Այս դեպքում խոսքը ցեղասպանության զոհերի քանակի մասին չէ, որոնց հաշվարկման փորձերը գիտական տեսանկյունիցանպտուղ են։ Խնդիրն այլ է։ Ցեղասպանության բովանդակային այն հատկությունը, որը հնարավորություն է տալիս տարբերակելու վերջինս հավաքական բռնության այլ դրսևորումներից՝ զոհիզանգվածային պիտակավորման և դասակարգման տրամաբանությունն է։ Խոսքը սուբյեկտի կողմիցիրավիճակի հայեցակարգման առանձնահատկությունների մասին է։ Ցեղասպանության զոհի կերպարն անդեմ է և զանգվածային, քանզի պատկանելիությունը խմբին անհրաժեշտ և բավարար հիմք էիրականացնող սուբյեկտի համար, որ ոչնչացման թիրախ որակվի և պիտակավորվի։ նության հետ՝ հաշվի առնելով Ռուանդայի միջազգային քրեական դատարանի դատական պալատի Ակայեսուի գործով վճիռն, ըստ որի՝ արձանագրվել են զանգվածայնության և գերիների սպանությունների դեպքեր, և Սրեբրենիցայի հետ՝ հիմքընունելով դրսից ղեկավարվելու փաստը (արձանագրվել է «Բոսնիա-Հերցոգովինանընդդեմ Սերբիայի և Մոնտենեգրոյի» գործով դատավարության ընթացքում)։ Համաձայն ՄԱԿ-ի 1948 թ. «Ցեղասպանության կանխարգելման և պատժի մասին» կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի (շարադրված է ցեղասպանություն հանցագործության հանցակազմը)՝ ազգային, էթնիկական, ռասայական կամ կրոնական խմբերին լրիվ կամ մասնակի ոչնչացնելու մտադրությամբ կատարվող գործողություններնեն` ա. խմբի անդամների սպանությունը, բ. խմբի անդամներին մարմնական լուրջ վնասվածքներ պատճառելը, գ. խմբի համար կանխամտածված այնպիսի պայմանների ստեղծումը, որոնքուղղված են նրա լրիվ կամ ֆիզիկական մասնակի բնաջնջմանը, դ. խմբում ծնելիության կանխմանն ուղղված միջոցները։ Այս ակտերը լիովին համապատասխանում Բաքվի ջարդերի սցենարին։ Կարծում ենք, ընդունելի չէ Հայոց ցեղասպանության իրականացման վայրհամարել միայն Արևմտյան Հայաստանը կամ Օսմանյան կայսրությունը, քանի որ,ինչպես տեսանք, հայերի հանդեպ ցեղասպանություն էր իրականացվում բոլոր այնվայրերում, որոնք հայտնվում էին Օսմանյան բանակի վերահսկոության ներքո։ Ինչպես օրինակ` Ղարաքիլիսայում 2000 տղամարդկանց մորթելու փաստը, որըընդհանրություն ունի Սրեբրենիցայի ցեղասպանության, այն է՝ 8000 մուսուլմանբոսնիացիների սպանության հետ։ Կարծում ենք՝ Բաքվի հայերի ցեղասպանության համար անհրաժեշտ է ընդհանուր մտադրություն փնտրել, քանի որ այն, ըստ էության, լինելով Հայոց ցեղասպանության մի դրվագ, իրականացվեց մինչ այդ գոյություն ունեցող` հայերին որպեսէթնիկ խումբ ոչնչացնելու ընդհանուր մտադրությամբ։ 1918 թվականին ոչ թե թուրք և քուրդ խաժամուժը, այլ թուրքական կանոնավորբանակն է Բաքու տանող ամբողջ ճանապարհին հրկիզել հայկական բնակավայրերնու կոտորել խաղաղ բնակիչներին՝ հետագայում նույնը կրկնելով Բաքվում։ Բազմաթիվվկայություններով ու փաստաթղթերով հաստատված այդ փաստը տեղահանությունների «հիմնավորման» թուրքական թղթապանակում տեղ չի թողնում հայերիանհուսալիության մասին կեղծ դրույթի համար։ Նախիջևանում և Արևելյան Անդրկովկասում ապրող հայերը Օսմանյան կայսրության քաղաքացիներ չեն եղել, որ անհուսալի համարվեն, ոչ էլ, առավել ևս, վտանգ են ներկայացրել կայսրության կամԹուրքիայի համար։ Նրանց կոտորել են տեղում բացառապես հայ լինելու համար։ Կարծում ենք, որ թե´ ԱԴՀ-ն, թե´ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն, և թե´ ներկայիսԱդրբեջանի Հանրապետությունը Հայաստանին և հայերին վերաբերող հարցերումորդեգրել է անպատիժ մնացած Թուրքիայի ցեղասպան և հակահայ քաղաքականությունը, և քանի դեռ լիովին չի ճանաչվել ու դատապարտվել Օսմանյան կայսրության իրականացրած հայոց Մեծ եղեռնը, այդ քաղաքական գիծը որևէ կերպ չի փոխվելու։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Բագւի ինքնապաշտպանությունը, «Մշակ», Թիֆլիս, հոկտեմբերի 23, 1918։ [2] «Հայերի կոտորածները Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգներում 1918-1920 թթ.»,Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2003, էջ 158-61, 260-3, 429, 152, 104(որոշ տվյալներով 14.000) ՀԱԱֆ. 1267, ց. 1, գ. 26, թ. 22-23։ «Հորիզոն», Թիֆլիս, №66, մարտի 29, 1918։ [3] ՀԱԱ, ֆ. 223, ց, 1, գ. 117, թ. 2։ [5] Ստեփանյան Գ., «Հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանական մարտերըՆուխի և Արեշ գավառներում 1918-1920 թթ.», Հայոց ցեղասպանության պատմությանև պատմագրության հարցեր, № 5, Երևան, 2002, էջ 25։ «Աշխատավոր», 1919, մարտի29, թիվ 61։ [6] Ղարիբջանյան Գ., «Բաքվի Կոմունան ի նպաստ հայապահպանության», ԼրաբերՀասարակական Գիտությունների, № 1, 1999 էջ 42։ [7] ՀԱԱ ֆ. 276, ց. 1, գ. 37, թ. 48։ [8] «Հորիզոն», Թիֆլիս, հոկտեմբերի 30, 1918, № 222։ [9] Ստեփանյան Գ., Բաքու քաղաքի հայության պատմությունը (պատմաժողովրդագրական ուսումնասիրություն), Երևան, 2011, էջ 430-1, 402, 347։ Դադայան Խ., Հայերըև Բաքուն, էջ 150։ [10] Ցեղասպանությունը հասարակական վերլուծությունների կիզակետում, Հոդվածների ժողովածու, Մկրտիչյան Ա. գիտ. խմբագրությամբ, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2015, էջ 10, 11-3։ [11] Ստեփանյան Գ., Հայերի կոտորածները և ինքնապաշտպանական մարտերըԲաքվի նահանգում և թուրք-ադրբեջանական պատասխանատվությունը (1918 թ.սեպտեմբեր, 1920 թ. ապրիլ), Միջազգային գիտաժողով. Հայոց ցեղասպանություն100. Ճանաչումից` հատուցում, Զեկույցների դրույթներ, Երևան, 2015, էջ 41։ [12] Հայրունի Ա., Հայկական խնդիրը Գերմանիայի արտաքին քաղաքականությանմեջ 1918 թվականին, Երևան, 2013, էջ 166։ [13] Ստեփանյան Գ., Համազասպ Սրվանձտյանց, Երևան, 2016, էջ 433, 629։ [14] Պեհպուտ խան Ճիվանշիրի սպանիչ Միսաք Թորլաքեանի դատավարությունըանգլ. Զինուորական ատեանի առջեւ, Աթէնք, 1936, էջ 22։ [15] ՀԱԱ ֆ. 200, ց. 2, գ. 5, թ. 1-2։ [16] Schabas W., Genocide in international law։ The crime of crimes, 2000, p. 208․[18] Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro, № 185, p. 81․ Մարուքյան Ա.,Հայոց ցեղասպանության գործով միջազգային դատարան դիմելու հիմքերն ուհնարավորություները, Երևան, 2014, էջ 55։ [19] ՀԱԱ ֆ. 1267, ց. 2, գ. 94, թ. 103։ 232։ Գասպարյան Ռուզաննա1918 Թ. ԲԱՔՎԻ ՀԱՅԵՐԻ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ.ՊԱՏՄԱԻՐԱՎԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐԲանալի բառեր` Բաքվի հայեր, ցեղասպանություն, պանթուրքիզմ, համեմատականվերլուծություն, շարժառիթ, գործոններ, Բաքվի և Ելիզավետպոլի հայկական գյուղեր,ցեղասպանության հատկանիշ, ցեղասպանության կոնվենցիա, Բաքվի կոտորածներ։

Հոդվածը նվիրված է 1918 թ. Բաքվի հայերի ջարդերի պատմական և իրավական գործոնների ուսումնասիրությանը։ Հասկանալու համար, թե արդյոք կատարվածը ցեղասպանություն է և դատական պրակտիկայում դեպքի առնչությամբ որևէ նախադեպ կա, կատարել ենք տվյալ ժամանակաշրջանի իրադարձությունների մանրամասն քննություն և վերլուծություն։ Հարկավոր է հասկանալ, թե արդյոք եղել է հայերին ոչնչացնելու մտադրություն` պայմանավորված էթնիկ, ազգային, ռասայական կամ կրոնական հատկանիշներով, քանի որ դիտավորության հանգամանքի բացակայության դեպքում կասկած է առաջանում իրողությունը ցեղասպանություն որակելու, առավել ևս՝ հիմնավորելու տեսանկյունից։

Անտառների ռեկրեացիոն բնօգտագործման հիմնահարցը լուծելու համարանհրաժեշտ է տարածքի բնական պայմանների ուսումնասիրություն և ռեկրեացիայի կազմակերպման համար առավել բարենպաստ տեղամասերի բացահայտում։ Ներածություն։ Արագ աճող ռեկրեացիոն անտառօգտագործման պայմաններում հրատապ խնդիր է անտառների գնահատումը ոչ միայն անտառտնտեսության տեսանկյունից, այլև ռեկրեացիոն-զբոսաշրջային պոտենցիալիառումով։ Անտառների ռեկրեացիոն գրավչության խնդրին բազմիցս անդրադարձել են Է. Ռեպշասը [1], Ն.Ս. Կազանսկայան [2], Ն.Վ. Ռոմաշովը [3], Ա. Ի.Տարասովը [4], Ս.Ա. Գենսիրուկան [5] և ուրիշներ։ Անհրաժեշտ է ասել, որ տարբեր հեղինակների կողմից առաջարկված անտառների ռեկրեացիոն պոտենցիալի գնահատման մեթոդիկան չի կարող լինել ունիվերսալ։ Այսինքն՝ այնչի կարելի կիրառել ֆիզիկաաշխարհագրական տարբեր զոնաներում գտնվողանտառների համար։ Վերևում նշված աշխատանքների մեջ առավել նշանավոր է Է. Ռեպշասիմենագրությունը, որում հեղինակը առաջարկում է յուրօրինակ մեթոդիկա, ինչըթույլ է տալիս գնահատել Լիտվայի անտառների պիտանելիությունը հանգստիզանազան տեսակների կազմակերպման համար։ Մեթոդիկայի նկարագրությունը։ Մեր կողմից իրականացված հետազոտության հիմքում ընկած է Է. Ռեպշասի առաջարկած մեթոդիկան, որում անտառի ռեկրեացիոն պոտենցիալի գնահատումը կատարվում է չորս հիմնականուղղություններով։ Գնահատման սխեման ներկայացված է թիվ 1 աղյուսակում։ Նշված ուղղությունների մեջ առավել բարդ է անտառի էսթետիկականհատկությունների գնահատումը, քանի որ շատ հաճախ այն ունի սուբյեկտիվբնույթ։ Ըստ նախկինում կատարված ուսումնասիրությունների՝ առավել օբյեկտիվ գործոն, որն ազդում է էսթետիկական հատկության վրա, անտառի տարածական կառուցվածքն է, բնական վիճակը և բազմազանությունը։ Անտառի ռեկրեացիոն գնահատման էսթետիկական հատկանիշը որոշվում է բալերով «X» (նվազագույնը՝ 3 բալ, առավելագույնը՝ 15 բալ)։ Այն կախվածէ մի շարք ցուցանիշների բալային գնահատականներից։ Գնահատման սխեման ներկայացված է թիվ 2 և 3 աղյուսակներում։ Էսթետիկական հատկանիշների գումարային գնահատականը հաշվարկվում էստորև ներկայացվող բանաձևով [1]։ որտեղ X1-9 - էսթետիկական հատկանիշների համապատասխան ցուցանիշիարժեքն է բալերով APF - անտառի էսթետիկական հատկության գնահատականնէ բալերով։ Աղյուսակ 1. Անտառի ռեկրեացիոն գնահատման համակարգի կառուցվածքըԳնահատվել էՀաշվի են առնվել1.1 Ծառերի տեղաբաշխման տիպը1.2 Ծառուտի լրիվությունը1.3 Շարահարկայնությունը և տարիքը1.4 Տեսանելիությունը (մ)1.5 Ծառերի տեսակային կազմը1.6 Ենթանտառի տեսակային կազմըԱնտառի տարածման տեղի ևծառային կազմիհամապատասխանությունըԵնթանտառիհամապատասխանությունըանտառի բնական վիճակին2.3 Արահետային ցանցի մակերեսը3.1 Գերակշռող տեսակը3.2 Տնկարքների կառուցվածքը3.3 Դիգրեսիայի աստիճանը4.1 Բուժման հնարավորություններըԳնահատմանասպեկտըԱնտառիէսթետիկականհատկանիշներըԱնտառիտարածականկառուցվածքըԱնտառիտեսակայինբազմազանությունըՌեկրեացիոնկայունությունըԱնտառի բնականվիճակըԱնտառիռեկրեացիոնկայունությանգնահատումըՖիտոնցիդներիառկայությունըՕդի3 ԲնապահպանականՍանիտարականև հիգիենիկպայմաններըաղտոտվածությանգնահատականըՄիջատներիառկայությունըՕդի աղտոտվածությանաստիճանըԱնտառի տարածման տեղիառանձնահատկությունըԻնչպես երևում է թիվ 2 աղյուսակից, տարածական կառուցվածքի առավելագույն գնահատականը, ըստ առաջարկվող մեթոդիկայի, ստանում են ծառերիհստակ արտահայտված խմբային ֆորմացիաները, որոնք ունեն ոչ մեծ խտություն և լավ տեսանելիություն։ Ըստ բազմազանության՝ առավել արժեքավոր են այն տնկարքները, որոնքկազմված են երկու, երեք տեսակներից, ունեն ոչ խիտ մատղաշ և ենթանտառ,ինչպես բազմազան խոտածածկույթ, որտեղ շատ են ծաղկավոր տեսակները։ Բնական վիճակի գնահատման ժամանակ հաշվի է առնվում ծառատեսակներիհամապատասխանությունը տեղի բնական պայմաններին։ Կարևոր է նաևենթանտառի խոտածածկույթի անտրոպոգեն փոփոխվածության աստիճանը,ինչպես նաև արահետային ցանցի խտությունը։ Աղյուսակ 2. Անտառի տարածական կառուցվածքի գնահատումըՑուցանիշԾառերի տեղաբաշխմանտիպը (X1)Ծառուտի լրիվությունը (X2)ևՏնկարքներիշարահարկայնությունըտարիքը (X3)Անտառիդիտողականությունը (X4)ՉափանիշՀավասարաչափ շարքերովԽառըՀստակ արտահայտված խմբայինՄիաշարահարկ, միատարիքԵրկշարահարկ, տարբեր տարիքիԲազմաշարահարկ, տարբեր տարիքի> 10մ10-25մ26-45մ46-70մ< 70մԲալԱնտառի ռեկրեացիոն պոտենցիալի կարևոր գործոններից է նաև որևէհատվածի կայունությունը ռեկրեացիոն ծանրաբեռնվածությունների նկատմամբ։ Կայունություն ասելով` անհրաժեշտ է հասկանալ անտառային կենսաերկրահամակեցության տարածքում ռեկրեանտների այն քանակությունը, որըչի առաջացնում որևէ բացասական երևույթ (դիգրեսիա1)։ Աղյուսակ 3. Անտառի բնական վիճակի գնահատումըՑուցանիշԾառուտիհամապատասխանությունըտեղանքինՉափանիշԲալՏեսակային կազմը չիհամապատասխանում տեղանքինՏեղանքին համապատասխանում են ոչդոմինանտ տեսակներըՏեղանքին համապատասխանում ենդոմինանտ տեսակները1 Դիգրեսիա երևույթը չպետք է շփոթել դեգրադացիայի հետ։ Դիգրեսիա ասելով՝ անհրաժեշտ էհասկանալ էկոհամակարգի վիճակի վատացում արտաքին կամ ներքին ազդակների պատճառով։ Դիգրեսիան կարող է ընթանալ մինչև կատացենոզ (քայքայում), որից հետո էկոհամակարգըկարող է վերջնականապես քայքայվել [8, էջ 23]։ Կենդանի հողածածկույթիհամապատասխանությունըարմատական անտառինԱրահետային ցանցիմակերեսըԱմբողջովին մարդածինփոփոխություններովՀամապատասխանությունը մինչև 25%մակերեսումՀամապատասխանությունը մինչև 50%մակերեսումՀամապատասխանությունը մինչև 75%մակերեսումՀամապատասխանությունը մինչև 100%մակերեսումՆախկինում հրատարակված մի շարք աշխատություններում [1; 5; 9;],որոնք նվիրված են ռեկրեացիոն կայունությանը, պարզվել է, որ տարբեր անտառային ֆորմացիաներ ռեկրեացիոն ծանրաբեռնվածությունների նկատմամբունեն տարբեր կայունություն։ Օրինակ՝ որոշ անտառներում բացասական հետևանքները արդեն զգացվում են 2 մարդ-ժամ/հա ծանրաբեռնվածության ժամանակ։ Այլ տիպի անտառներում ծանրաբեռնվածությունը կարող է հասնել մինչև10մարդ-ժամ/հա, առանց որևէ բացասական փոփոխությունների։ Օրինակ՝Ն.Վ.Ռամաշովը [3] կեչու և կաղամախու անտառների համար որպես ռեկրեացիոն նորմատիվ (առավելագույնը) համարում է 6մարդ-ժամ/հա ծանրաբեռնվածությունը։ Փշատերևների և մասնավորապես սոճուտների համար լեռնային ռելիեֆի պայմաններում առավելագույն ծանրաբեռնվածությունը կարող է հասնելընդամենը 2մարդ-ժամ/ հա [10, էջ 25]։ Գեոհամակարգերի կայունությունը բնութագրող հիմնական գործոնը հանդիսանում է տվյալ համակարգի տարածման (տեղի) պայմանները, դոմինանտտեսակը, տնկարքների կառուցվածքը և ռեկրեացիոն դիգրեսիայի աստիճանը։ Առավել մեծ ռեկրեացիոն կայունությամբ, համաձայն [1; 3; 4] աշխատությունների, բնութագրվում են այն անտառները, որտեղ դոմինանտ է կաղնին, իսկամենափոքր կայունությունը ունեն եղևնու և սոճու անտառները։ Ըստ Է. Ռեպշասի՝ առավել մեծ կայունություն ունեն խմբային դասավորություն ունեցողծառերը, իսկ ավելի փոքր՝ հավասարաչափ տարածում ունեցողները։ Աղյուսակ 4. Անտառի բազմազանության գնահատումըՑուցանիշԾառուտիտեսակային կազմըԿենդանի ծածկոցիտեսակային կազմըՉափանիշԲալՀիմնական սաղարթը կազմված է 4 կամ 1 տեսակից,մատղաշը և ենթանտառը բացակայում է կամ շատ խիտ է։ Հիմնական սաղարթը կազմված է 2-3 տեսակից, մատղաշը ևենթանտառը բացակայում է կամ շատ խիտ է։ Հիմնական սաղարթը կազմված է 1 տեսակից, մատղաշը ևենթանտառը նոսր խմբերով։ Հիմնական սաղարթը կազմված է 4 և ավելի տեսակներից,մատղաշը և ենթանտառը նոսր խմբերով։ Հիմնական սաղարթը կազմված է 2-3 տեսակներից, մատղաշըև ենթանտառը նոսր խմբերով։ Բացակայում ենՀացազգիներմամուռներ քարաքոսերի և խոտածածկույթի հետմամուռներ հատապտուղների և ծաղկավորխոտատեսակների հետբազմազան, ծաղկավոր խոտատեսակների գերակշռությամբՀիմք ընդունելով վերևում ասվածը, ըստ առաջարկվող մեթոդիկայի, անտառային տեղամասի ռեկրեացիոն կայունության գնահատականը կարելի էհաշվել բալային գնահատմամբ՝ հաշվի առնելով աղյուսակ 4-ում ներկայացվածտվյալները։ Ներկայացվող ցուցանիշների գնահատումից հետո ուսումնասիրվող անտառային տեղամասի ռեկրեացիոն կայունությունը կարելի է հաշվարկելհետևյալ բանաձևով.որտեղ RS - ռեկրեացիոն կայունության գնահատականն է բալերով, y 41 ռեկրեացիոն կայունության ցուցանիշները՝ ըստ աղյուսակ 4-ի։ -ըԱնտառային ռեկրեացիայի կարևոր ուղղություններից մեկը բուժականհանգիստն է։ Այս առումով հատկապես առանձնանում են սոճուտները, որտեղկազմակերպվում են բուժարաններ և հանգստյան տներ։ Ներկայումս արագ թափով զարգանում է, այսպես կոչված, անտառայինթերապիան, որը ենթադրում է առողջության վերականգնում՝ անտառի բուժական հատկությունների օգտագործմամբ։ Հայաստանի պայմաններում, մասնավորապես Գյուլագարակի արգելավայրի տարածքում նման հնարավորություն է ընձեռում սոճուտը։ Սոճուտի տարածքում տարվա որոշակի ժամանակահատվածում ծառերի կողմից արտազատվում են մեծ քանակությամբ ֆիտոնցիդներ, որոնք ոչնչացնում են հիվանդածին մանրէները՝ նպաստելով մարդկանց առողջության վերականգնմանը։ Աղյուսակ 5. Անտառի ռեկրեացիոն կայունության գնահատման համակարգըՌեկրեացիոն կայունության ցուցանիշըԱնտառի աճմանպայմանների տիպնըստ ՊոգրեբնյակիԴոմինանտ տեսակըԾառուտի կառուցվածքըՌեկրեացիոն դիգրեսիայիաստիճանըեղևնիսոճի, կաղամախի, կեչի, սոճի, հաճարենի, հացենի, լորենի, թեղիսոճի, բոխի, սոճի, կաղնիխմբային տեղաբաշխումծառուտի ոչ հստակ տեղաբաշխումծառուտի հավասարաչափ տեղաբաշխումIII աստիճանII աստիճանI աստիճանչխախտված էկոհամակարգերպահպանվող տարածքներԲալՆկատի ունենալով այս հանգամանքը՝ անտառների ռեկրեացիոն գնահատման ժամանակ կարևորվում է նաև անտառի սանիտարահիգիենիկ պայմանների գնահատումը։ Վերջինս հիմնված է մի քանի ցուցանիշների վրա, որոնքներկայացված են աղյուսակ թիվ 5-ում։ Է. Ռեպշասի կողմից առաջարկվող ցուցանիշներից, Գյուլագարակի արգելավայրի տարածքի սանիտարահիգիենիկ գնահատման համար առանձնացվելեն 7 ցուցանիշներ, որոնք առավել կարևոր են լեռնային անտառների համար։ Աղյուսակ 6. Անտառի սանիտարահիգիենիկ գնահատման համակարգըՀատկանիշՑուցանիշՄիավոր կամ տեսակԲալ ԱնտրոպոկլիմայականԹթվածնի արդյունավետությունըԳերակշռող տեսակըԾառուտիլրիվությունըՏարեկան աճՄիջատներիառկայությունը(ըստ տեղանքիպայմանների)Օդիաղտոտվածությանաստիճանըթխկի, լորենի, բոխիլաստենի սևթեղի, հաճարենիհացենի, կաղնիսոճի, կեչի, կաղամախիոչ անտառածածկոչ անտառածածկ1 – 3 մ3/տարի4 – 7 մ3/տարի8 – 11 մ3/տարի> 12 մ3/տարիոչ անտառածածկթեղիհացենի, լաստենիսոճի, կեչի, կաղամախիթխկի, լորենի, կաղնիոչ անտառածածկ1 – 3 մ3/տարի4 – 7 մ3/տարի8 – 11 մ3/տարի> 12 մ3/տարիՕդիաղտոտվածությունըԳերակշռող տեսակըՏարեկան աճՍանիտարահիգիենիկ պայմանների գնահատումը կատարվել է Է. Ռեպշասիառաջարկած բանաձևով, որն ունի հետևյալ տեսքը.որտեղSH ը սանիտարահիգիենիկ պայմանների գնահատումն է բալերով, սանիտարահիգիենիկ գնահատման ցուցանիշները։ Հետազոտության արդյունքները։ Գյուլագարակի արգելավայրի գլխավորհարստությունը սոճուտն է, որն այստեղ ներկայացված է մեկ տեսակով՝ սոճիկովկասյան (Pinus Hamata)[10]։ Սա Հայաստանում սոճու ամենամեծ արեալն է։ Վերջինս բաղկացած է երկու տեղամասերից, որոնցից ամենամեծը զբաղեցնումէ 75հա՝ տարածվելով հյուսիսարևմտյան դիրքադրության լանջերին, երկրորդավելի փոքր տեղամասը` 15հա, տարածվում է Տորմակ գետի հովտի հյուսիսարևելյան՝ հակադիր լանջի վրա։ Պայմանավորված տեղադիրքով՝ սոճիների բարձրությունը Գյուլագարակի արգելավայրում հասնում է մինչև 30մ, իսկ բնի տրամագիծը՝ 0,5-0,6մ։ Խիտտնկարքներում սոճին ունենում է սլացիկ, առանց ոստերի բուն։ Ավելի նոսր ևքարքարոտ, չոր լանջերին սոճին ստանում է ոչ սլացիկ տեսք։ Հայաստանի տարածքում սոճին ապրում է մինչև 250 տարի։ Այն լուսասերտեսակ է, որը լավ աճում է փուխր, հզոր հողերի տարածման շրջանում։ Արգելավայրի համեմատաբար բարձրադիր, ժայռոտ, քարքարոտ տեղամասերումսոճու բարձրությունը չի գերազանցում 7-8մ։ Մեր պայմաններում սոճին լավ էդիմանում նաև խոնավության պակասին և բազմանում է միայն սերմերով։ Այնունի ռելիկտային ծագում։ Գնահատելու համար Գյուլագարակի արգելավայրի ռեկրեացիոն պոտենցիալը մեր կողմից տարածքը բաժանվել է երեք պայմանական հատվածամասերի (սեկտորների)՝ արևմտյան (I), կենտրոնական (II) և արևելյան (III)։ Գնահատման արդյունքում ռեկրեացիոն հնարավորություններով առանձնանում է արգելավայրի երրորդ հատվածամասը կամ արևելյան թևը, որտեղհատկապես բարձր միավորներ են ստացվել սանիտարահիգիենիկ պայմանների գնահատման արդյունքում։ 35 առավելագույն հնարավոր բալից գնահատմանարդյունքում ստացվել է 21,5 բալ, որը համարժեք է 61,4%-ի։ Ըստ էության կարելիէ ասել, որ բուն սոճուտի հատվածամասում սանիտարահիգիենիկ պայմաններըբարենպաստ են հանգստի կազմակերպման համար։ Բարձր բալեր են ստացվելնաև ռեկրեացիոն կայունության գնահատման ժամանակ։ Հնարավոր առավելագույն 20 բալից սոճուտի ռեկրեացիոն կայունությունը գնահատվել է 15 բալ, որըկազմում է 75%, ինչը լավ ցուցանիշ է։ Այլ կերպ ասած, ճիշտ կազմակերպմանդեպքում սոճուտը հնարավորություն է տալիս ընդունելու զգալի թվով ռեկրեանտների։ Միաժամանակ պետք է նշել, որ բոլոր հատվածամասերում նկատվում ենդիգրեսիայի տարբեր աստիճաններ, ինչը վկայում է զգալի անտրոպոգենազդեցության մասին։ Նկար 1. Գյուլագարակի արգելավայրի ռեկրեացիոն ծանրաբեռնվածության գնահատման քարտեզ սխեմա։ Մ 1։ 100 000Արևելյան (III) հատվածամասի էսթետիկական տեսանկյունից կատարվածգնահատման արդյունքի համեմատաբար ցածր ցուցանիշը՝ 12 բալ, կամ առավելագույն հնարավորի 27%-ը պայմանավորված են գնահատման ցուցանիշներիբազմաքանակությամբ (X1-9), որն անհրաժեշտ է լինում ցանկացած էսթետիկական գնահատման ժամանակ՝ ապահովելու համար համեմատաբար մեծճշգրտություն։ 22 Էսթետիկական գնահատման հիմքում ընկած է լինում մարդու սուբյեկտիվ ընկալումը, ինչը գեներացնելու և համեմատաբար ճիշտ արդյունք ստանալու համար անհրաժեշտ է մեծ թվովտվյալների վերլուծություն։ Կայունության առավել ցածր ցուցանիշը գրանցվել է արգելավայրի կենտրոնական հատվածամասում, որտեղ սոճու հետ միասին զգալի չափով տարածված են նաև լայնատերև տեսակներ։ Ցածր բալերի պատճառը, ըստ երևույթին,պայմանավորված է մարդկանց զգալի հոսքերի և անտառում նրանց ինտենսիվտեղաշարժերով, որի մասին վկայում է դիգրեսիայի աստիճանը (2 բալ)։ Այսառումով վիճակը անհամեմատ ավելի լավ է արևմտյան (I) հատվածամասում,որտեղ տեսակային կազմում նկատվում է փշատերևների տեսակարար կշռինվազում, հետևաբար էլ ավելի բարձր են ստացվում կայունության գնահատմանցուցանիշները։ Բարձր բալեր են ստացվել նաև արևմտյան հատվածամասի սանիտարահիգիենիկ պայմանների գնահատման վերաբերյալ, ինչը չի կարելիասել էսթետիկական ցուցանիշների մասին, որոնք ամենացածրն են արգելավայրի ամբողջ տարածքում։ Վերջինս պայմանավորված է ինչպես տեսակային կազմի համեմատաբար միատարրությամբ, այնպես էլ ռելիեֆի թույլ մասնատվածությամբ։ Ընդհանրացնելով կարելի է ասել, որ Գյուլագարակի արգելավայրի ռեկրեացիոն հնարավորությունները բավականին բարձր են։ Դրանք գնահատմանհամար առանձնացված երեք հատվածամասերում էլ ունեն միջինից բարձր ցուցանիշ։ Առավել նպաստավոր ռեկրեացիոն հնարավորություններով աչքի է ընկնում արևելյան (III) հատվածամասը, որտեղ անտառի տեսակային կազմում գերակշռում է սոճին։ Բալային ցուցանիշներով արգելավայրի արևելյան հատվածամասը կամ սոճուտը գնահատվել է 48,5 բալ, որը կազմում է առավելագույնհնարավորի 80,8%-ը։ Ճիշտ կազմակերպված բնօգտագործման և համապատասխան ենթակառուցվածքների ստեղծման դեպքում սոճուտը կարող է դառնալ Հայաստանիամենագրավիչ հանգստի գոտիներից մեկը։ Աղյուսակ 7. Գյուլագարակի արգելավայրի անտառների ռեկրեացիոն Ցուցանիշգնահատման արդյունքերը։ II հատվածամասԿենտրոնականԲալԱրժեքԲալԱրժեքI հատվածամասԱրևմտյանIII հատվածամասԱրևելյանԱրժեքԲալԸնդամենը`Առավելագույնը`Գ ր ա կ ա ն ու թ յ ու նохрана, преспективы использования). – М.։ Лесн. пром-сть, 1977. – 96 с.ционном использовании равнинных лесов.–Харьков։ Изд. НИИЛХА,1987.–176 с.4. Генсирук С. А. Рекреационное использование лесов. – Киев.։ Изд. «Урожай»,Տեղեկություններ հեղինակի մասինՄարտիրոսյան Լևոն Մովսեսի – աշխարհագրական գիտությունների թեկնածու,դոցենտԳյումրու պետ. մանկ. ինստիտուտի աշխարհագրության ամբիոնի վարիչ։ E-mail։

Անտառային տարածքների ռեկրեացիոն օգտագործման հիմնահարցը ներկայումս ստանում է առավել մեծ հրատապություն։ Սա պայմանավորված է զբոսաշրջության զարգացմամբ, որը նպաստում է դեպի անտառային տարածքներ ռեկրեանտների հոսքերի ավելացմանը, ինչը էականորեն ազդում է անտառային էկոհամակարգերի բնապահպանական իրավիճակի վրա։

ՉԻՆԱՍՏԱՆԻ FԱՄԱՆԱԿ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Փափուկ ուժի հարցը գտնվում էր Չինաստանի քաղաքական օրակարգում 2000-ականների կեսերից, բայց որպես այդպիսին, փափուկ ուժ հասկացության տարբեր ասպեկտներ արմատավորվել են Բելչինի չինական հասարակական-քաղաքական մտքում հին ժամանակներից: Միջոցառմանը հղում անող մտածողներից մեկը չինական քաղաքական մտքի ներկայացուցիչ է, ինչպիսին է Սուն zզուն: Վերջինս իր «Պատերազմի արվեստը» հայտնի աշխատության մեջ, նկարագրելով հզոր պետություն ունենալու նախադրյալները, խոսում է երկու տիպի ուժերի մասին ՝ ուղղակիորեն ու անուղղակիորեն: Եթե ​​առաջին տիպի հզորությունը կարճաժամկետ հեռանկարում ավելի շատ նպատակների իրականացում է ապահովում, ապա երկրորդն ավելի օգտակար է երկարաժամկետ նպատակների իրականացման համար: Վերջինս անմիջականորեն կապված է ոչ ռազմական միջոցներով սեփական նպատակներին հասնելու կարողության հետ, որը ներկայումս հանդիսանում է փափուկ ուժ հասկացության հիմքը: Դեռ 1990-ականների վերջին և 2000-ականների սկզբին փափուկ ուժի գաղափարը սկսեց քննարկվել չինական գիտական ​​շրջանակներում ՝ նախանշելով այդ հայեցակարգի հնարավոր ազդեցությունը: Չինաստանի նորագույն պատմության մեջ փափուկ ուժի հայեցակարգային քննարկումը նախաձեռնել է չինացի քաղաքագետ Վան Հունինգը, ով իր «Մշակույթը որպես ազգային փափուկ ուժ» հոդվածում կանխատեսում էր մշակութային գործոնի աճը և Չինաստանի աշխատելու անհրաժեշտությունը: այս ուղղությունը: V. Hunning- ի հոդվածը չինական քաղաքագիտության մեջ տասնամյա բանավեճ առաջացրեց փափուկ ուժի հայեցակարգի բովանդակության կարևորության մասին: Փափուկ ուժը, որպես իր զինանոցի հիմնական բաղադրիչ, պաշտոնապես ընդունվեց Չինաստանում 2007 թ.-ին, երբ Չինաստանի Կոմունիստական ​​կուսակցության (ՀԿԿ) նախագահ Հու intինտաոն կապեց տարածաշրջանում Չինաստանի վերելքն ու աճող ազդեցությունը փափուկ ուժի հետ: Ըստ Հու intինտաոյի, «մշակույթը ժամանակի ընթացքում դարձել է համընդհանուր ուժի ամենահզոր աղբյուրներից մեկը»: Նրա խոսքով ՝ Չինաստանը «պետք է ամրապնդի չինական մշակույթը որպես փափուկ տերություն ՝ էլ ավելի ամրապնդելով մարդու մշակութային իրավունքների ու շահերի պաշտպանությունը»: Բացի այդ, Նախագահը խոսեց չինական գրականության, արվեստի (այդ թվում ՝ ինտերնետում) տարածման, շահույթ չհետապնդող մշակութային ծրագրերի գործարկման և Չինաստանի համաշխարհային ճանաչումը բարձրացնելու այլ նմանատիպ այլ քայլերի մասին: Այսպիսով, մի կողմից, դա ցույց էր տալիս Չինաստանի համար շատ երկրների կողմից արդեն ընդունված փափուկ ուժի հայեցակարգի կարևորությունը, մյուս կողմից ՝ դա տարածաշրջանային ազդեցությունն ընդլայնելու չինական վերնախավի տեղեկացվածության ապացույցն էր: Այստեղ հարկ է նշել, որ Չինաստանի ավելի պահպանողական քաղաքական և գիտական ​​շրջանակների համար փափուկ ուժը դիտվում էր որպես Արևմուտքի ազդեցությունը փոխադարձելու մեխանիզմ, հատկապես հաշվի առնելով տարածաշրջանում Միացյալ Նահանգների մեծ ազդեցությունը: Ընդհանուր առմամբ, Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականությունը ներկայումս հիմնված է մի քանի հիմնական բաղադրիչների վրա: Նախ և առաջ, Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականության հիմնական բաղադրիչը հարուստ պատմության, մշակույթի և արվեստի այլ հասարակությունների վերաիմաստավորումն ու ներկայացումն է ՝ նրանց գրավչությունը բարձրացնելու համար: Կոնֆուցիականությունը, որը դարձել է չինական հասարակության բաղկացուցիչ մասը, այս մակարդակում ունի առանցքային նշանակություն: Ոչ պակաս կարևոր դեր են խաղում արվեստը և երաժշտությունը: Ընդհանրապես, այս մակարդակում փորձ է արվում վերաիմաստավորել և նորից ներկայացնել Չինաստանի պատմական անցյալի առավել դրական կողմերը: Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականության հաջորդ բաղադրիչը վերոհիշյալ պատմական արժեքների ինտեգրումն է, դրանց հիման վրա ժամանակակից գաղափարախոսությունների զարգացումը, այլ դերակատարներին ներկայացնելը: «Խաղաղ հզորացման» [4], «ներդաշնակ հասարակության» [5], «Չինական երազանքի» [6], «մեկ տող-մեկ ճանապարհի» [7] այլ օրինակներ, ինչպիսին Չինաստանն է, որում ակտիվորեն շրջանառվում է Չինաստանը, մատնանշված. հետապնդելով բարձրացնել երկրի գրավչությունը այլ հասարակությունների աչքում: Վերջինս, չինական պատմական արժեքների վրա հիմնված եզակի հասկացություններով, հարմարեցված է ժամանակակից պայմաններին, որոնցից յուրաքանչյուրը հետապնդում է որոշակի քաղաքական, տնտեսական կամ այլ նպատակ: Այս համատեքստում հարկ է նշել, որ Չինաստանի տնտեսական մոդելն ինքնին արդեն որոշ չափով գրավչության օբյեկտ է ՝ հաշվի առնելով վերջինիս տնտեսական աճի տեմպերը աննախադեպ բնակչության պայմաններում: Այս իմաստով Չինաստանը դիտվում է որպես մոդել, հատկապես Աֆրիկայում և Լատինական Ամերիկայում, որտեղ աղքատության խնդիրը բավականին սուր է մեծ բնակչության և ուժեղ տնտեսական ենթակառուցվածքների բացակայության պայմաններում: Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականության երրորդ բաղադրիչը փափուկ էներգիայի պրոյեկտման մեխանիզմների ստեղծումն է, որոնք, ի տարբերություն նախորդ բաղադրիչների, մեծապես կախված են ֆինանսական ռեսուրսներից: Մասնավորապես, այս դեպքում մենք խոսում ենք հաղորդակցման ուղիների մասին, որոնց միջոցով փափուկ ուժը սկսում է ազդել թիրախային հասարակությունների վրա: Եվ այդպիսի ալիքների քանակը հսկայական է ներկայիս գլոբալիզացիայի ներուժով և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արագ զարգացմամբ: Վերջին տարիներին Չինաստանը մի քանի միլիարդ դոլար է ներդրել այս ոլորտում, որի արդյունքում աշխարհի շատ երկրներում (ներառյալ Հայաստանում) ստեղծվել են Կոնֆուցիուսի ինստիտուտներ (ներկայումս կա շուրջ 400 նման հաստատություն), որոնք ակտիվորեն մասնակցում են տարածման գործընթացին: Չինարեն-չինական մշակույթ և տեղական կրթական հաստատությունների ֆինանսավորում: Որպես օրինակ կարելի է նշել «Սինհուա» լրատվական գործակալության, «Չայնա դեյլի» և մի շարք այլ լրատվամիջոցների ու լրատվական ալիքների հանրահռչակումը: 2016 Փետրվարին Սի Jinզինպինը այցելեց Չինաստանի կենտրոնական հեռուստաընկերության Սինհուա կենտրոնակայան և մի շարք այլ ազդեցիկ լրատվամիջոցներ ՝ նրանց կոչ անելով «օբյեկտիվորեն և անկողմնակալ ներկայացնել աշխարհին Չինաստանի սոցիալական և տնտեսական զարգացումը»: Այսպիսով, Չինաստանում իր փափուկ ուժի քաղաքականությունը կյանքի կոչելու համար մի կողմից մշակվում է այդ փափուկ ուժի բովանդակությունը (պատմություն, արվեստ, արժեքներ, գաղափարախոսություններ), որը գրավչության հիմքն է, մյուս կողմից ՝ աշխատանքը արվել է այդ բովանդակությունն այլ պետություններին և հասարակություններին փոխանցելու համար: խողովակների մասին է): Այնուամենայնիվ, Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականությունը տարածաշրջանային մակարդակում դեռ խնդրահարույց է: Հիմնական պատճառն այստեղ Չինաստանի տարածքային խնդիրներն են միանգամից մի քանի անգամ, օրինակ ՝ Վիճակագրական Պարալեսյան կղզիների շուրջ վեճը Վիետնամի հետ, Հրեշտակապետական ​​ծովում արտոնյալ տնտեսական գոտի ունենալու շուրջ: Կորեայի հետ, միանգամից Հարավարևելյան Ասիայի մի քանի երկրների (Բրունեյ, Մալազիա, Ֆիլիպիններ, Թայվան, Վիետնամ) Սպրատլի կղզիների շուրջ և այլն: Արդյունքում, այդ երկրներում Չինաստանի գրավչության աճող ազդեցությունն այս փուլում դեռ խնդրահարույց է: Չնայած դրան, Չինաստանը ակտիվ ներդրումներ է կատարում և համագործակցում տարածաշրջանային ինտեգրացիոն կառույցների հետ: Մասնավորապես, Չինաստանը 2015-ին 50 միլիարդ դոլար է տրամադրել Ասիական ենթակառուցվածքների զարգացման բանկին, 41 միլիարդ դոլար ՝ Նոր զարգացման բանկին, 40 միլիարդ դոլար ՝ «Մետաքսի ճանապարհի տնտեսական գոտի» -ին և 25 միլիարդ դոլար ՝ «Seaովային մետաքսե ճանապարհ» նախագծին: Բացի այդ, Չինաստանը BRICS- ի ՝ Շանհայի համագործակցության կազմակերպության ակտիվ անդամ է և JASIAN- ի հետ ունի ազատ առևտրի գոտի: Այսպիսով, Չինաստանը փորձում է երկկողմ մակարդակով փակել տարածաշրջանի երկրների հետ առկա խնդիրների բացը: Մյուս կողմից, ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի հետ հարաբերությունները իդեալական չեն, որոնք, հաշվի առնելով Չինաստանի տնտեսական հզորությունը, ակտիվորեն համագործակցում են նրա հետ, բայց պաշտոնական մակարդակում անընդհատ քննադատվում են ավտորիտար ռեժիմների, մարդու իրավունքների խախտումների, խոսքի ազատության և այլնի համար: նմանատիպ խնդիրներ: Նման իրավիճակը բարենպաստ պայմաններ է ստեղծում դրական պատկերի տարածման համար: Փափուկ ուժի տեսանկյունից Չինաստանը մինչ այժմ հասել է իր առավել անարդյունավետ նպատակներին Աֆրիկայում և Լատինական Ամերիկայում: Այս երկրներում Չինաստանն իր տնտեսական ներկայությամբ գերազանցում է մյուս խոշոր խաղացողներին: Այս մասին են վկայում վերջին տարիներին անցկացված մի շարք հետազոտություններ: Հատկանշական է, որ նույնիսկ Աֆրիկյան միության շտաբ-բնակարանը Ադիս Աբեբայում կառուցվել է 2012-ին բացառապես Չինաստանի ֆինանսական աջակցությամբ (մոտ 200 միլիոն դոլար): Նույնը կարելի է ասել Հարավային Կովկասի վերաբերյալ որոշ վերապահումներով, որտեղ Չինաստանն իր տնտեսական աջակցության ծրագրերով կարողացավ գրավել տեղի քաղաքական էլիտաների և հասարակության համակրանքը: Սա առավել արդիական է Հայաստանի համար, որտեղ չինական ներդրումների շնորհիվ արդիականացվել են մի շարք ենթակառուցվածքներ: Չինաստանի տնտեսական օգնության կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ այն հիմնականում անհատույց է, առանց որևէ պայմանի: Ի տարբերություն ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի, Չինաստանը իր գործընկերների համար նախադրյալներ չի դնում (օրինակ ՝ ժողովրդավարացում, մարդու իրավունքների վիճակի բարելավում և այլն), որի արդյունքում նրա հետ համագործակցել ցանկացող գործընկերների թիվը անհամեմատ մեծանում է: Հետաքրքիր է, որ տնտեսական ներդրումների միջոցով Չինաստանը միանգամից շատ խնդիրներ է լուծում: Բացի այն, որ այս քաղաքականության արդյունքում Չինաստանը մեծացնում է իր գրավչությունն այդ երկրներում, ինչպես էլիտայում, այնպես էլ հասարակական մակարդակում, ավելի մեծ խաղացողների աչքում, դա նաև ցույց է տալիս Չինաստանի տնտեսական մոդելի արդյունավետությունը, որը հայտնի է որպես փափուկ ուժի աղբյուր: Այսպիսով, վերջին տարիներին փորձագետները մշտապես մատնանշում էին Չինաստանի կայուն տնտեսական զարգացման ֆենոմենը (9%) աննախադեպ բնակչության շրջանում: Բացի անվերապահ տնտեսական օգնությունից, Չինաստանը մեծացրել է իր ներգրավվածությունը միջազգային խաղաղապահ և մարդասիրական գործողություններում ՝ երկրաշարժից տուժած Հայիթի և Չիլիի փրկարարական ջոկատներ ուղարկելուց մինչ հետպատերազմյան Աֆղանստանի վերականգնմանը մասնակցելը: Այլ դերասանների աչքում տարբեր խաղաղապահ առաքելություններում ներդրումներ կատարելը դրականորեն է ազդում Չինաստանի `որպես հուսալի գործընկերոջ իմիջի վրա: Չինաստանի փափուկ ուժի մեկ այլ առանձնահատկությունն այն է, որ փափուկ ուժի մշակութային բաղադրիչն այս երկրում ավելի կարևոր դեր է խաղում, ինչը առաջին հերթին պայմանավորված է Չինաստանի քաղաքական համակարգի առանձնահատկություններով: Այսպիսով, Կոնֆուցիուսի ինստիտուտները, որոնք ստեղծվել են «Բրիտանական խորհրդի» և ֆրանսիական «Alliance Française» - ի նմանությամբ, ներգրավված են չինական փափուկ ուժի քաղաքականության մեջ և զբաղվում են չինական մշակույթի և արժեքների տարածմամբ: Սա վկայում է Չինաստանի փափուկ ուժի մեկ այլ առանձնահատկության մասին, որը հիմնականում համակարգված է պետության կողմից, ի տարբերություն, օրինակ, որոշ արևմտյան երկրների, որտեղ հասարակությունը նույնպես փափուկ ուժի առարկա է: Այսպիսով, վերջին տարիներին Չինաստանը, փափուկ ուժի ոլորտում, որոշ փորձագետների կարծիքով, տարեկան ծախսում է մոտ 10 միլիարդ դոլար: Ընդհանուր առմամբ, կարելի է փաստել, որ Չինաստանում փափուկ ուժի հայեցակարգը և դրա վերաբերյալ քաղաքական դիսկուրսը այնքան զարգացած չեն, որքան Արևմուտքում, այնուամենայնիվ, այս երկրին հաջողվել է ընդլայնել գործընկերների ցանկը և ստեղծել բավականին կենսունակ խողովակաշարեր ՝ իր հզորացման համար: փափուկ ուժ կարճ ժամանակահատվածում: Միևնույն ժամանակ, վերոհիշյալ մի շարք օբյեկտիվ գործոններ թույլ չեն տալիս Չինաստանին իրականացնել փափուկ ուժի իր ողջ ներուժը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ https. //thediplomat.com/2015/03/sun-tzu-and-the-art-of-soft- power- ը (Հասանելի է: Intինտաոյի զեկույցը Կուսակցության 17-րդ համագումարում, 2007 թ. Հոկտեմբերի 15, URL: URL. [2] Հունինգ Վ., Մշակույթը որպես ազգային փափուկ ուժ: Փափուկ ուժ, Ֆուդանի համալսարանի հանդես, http: //www.china.org.cn/english/congress/229611.htm (հասանելի է. 18.07.2017) .URL. https: //www.cuhk.edu.hk/centre/ccss/publications/km_chan/CKM_14.pdf (հասանելի է. URL. http: //news.xinhuanet.com/english/china/2012-11/29/c132008231.htm Տնտեսական գոտի Կենտրոնական Ասիայի երկրների հետ, Չինաստանի ԱԳՆ, 07 սեպտեմբերի, 2013, URL: http: //www.fmprc.gov.cn/mfa_arm/topics_665678/xjpfwzysiesgjtfhshzzfh_665686/t10763 34.shtml (հասանելի է. 21.08.2017): [9] Shambaugh D., Չինաստանի Soft-Power հրում: Հարգանքի որոնում, Արտաքին գործեր https: //www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-06-16/china-s-soft-power-push-push( Հասանելի է: 20.08.2017) .29-30, URL. http: //www.pewglobal.org/files/2014/07/2014-07-14- Էներգիայի հաշվեկշիռը. pdf 04.09.2017, 17: 57, URL: http: //www.armradio.am/hy/2017/09/04/china-to-provide-10'Azatutyun ', 11 մայիսի 2017, URL: https: //www.azatutyun.am/a/28480995.html, Սանամյան (հասանելի է: http: //www.aniarc.am/2016/02/06/china-in-the- Կովկասում-Հայաստանի-Ադրբեջանի համար( Հասանելի է: Ե., Չինաստանը Կովկասում: Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի համար Չինաստանը կարևոր մի միություն է: [13] Докучаев А., Китайская экономика. что дальше?, 10.11.2016, 02: 04, URL: http: //www.finversia.ru/publication/economic/kitaiskaya-ekonomika-chto-dalshe-10759(да омращения. 16.07.2017): [14] Յասուհիրո Մ., Չինաստանի ՄԱԿ-ի խաղաղապահ գործողությունների քաղաքականություն: FactorsJapan թվային գրադարանի վերլուծություն, 2016 թ. Մարտ, էջ 52-56, URL: http: //www2.jiia.or.jp/hy/pdf/digital_library/china/160331_Yasuhiro_Matsuda.pdf. Սարգսյան ՀԱՅՉԻՆԻՍՏԱՆԻ FՐԵԿ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Հիմնաբառեր. Չինաստան, փափուկ ուժ, մշակույթ, պատմություն, արժեքներ, խաղաղապահություն, տարածքային խնդիրներ: ։

Չնայած այն հանգամանքին, որ «փափուկ ուժի» հայեցակարգը սկզբնապես ձևավորվել և մշակվել է Արևմուտքում, այդուհանդերձ, ներկայիս աշխարհաքաղաքական բոլոր խոշոր դերակատարները փորձում են այն ներմուծել իրենց արտաքին քաղաքական գործիքների զինանոց։ Այդպիսի դերակատարներից է Չինաստանը, որի փափուկ ուժի քաղաքականությունը դեռևս գտնվում է ձևավորման փուլում։ Հոդվածի նպատակն է ուրվագծել Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականության հիմնական ուղղությունները և բաղադրիչներն, ինչպես նաև փափուկ ուժի հարցում չինական մոտեցման առանձնահատկությունները։ Միաժամանակ, հոդվածում փորձ է արվում ցույց տալ Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականության հիմնական առավելություններն ու թերությունները։

Նախաբան։ Այսօր ստորջրյա հնագիտությունը համաշխարհայինհնագիտության ոլորտում կարևոր ճյուղերից մեկն է։ Գրեթե բոլորզարգացած երկրները (ԱՄՆ, Իտալիա, Ֆրանսիա, Անգլիա, Իսպանիա,Ռուսաստան), ինչպես նաև Թուրքիան, Եգիպտոսը, իրենց տուրիզմըկառուցում են հենց ստորջրյա հնագիտությունը զարգացնելու հիմանվրա։ Սակայն կան երկրներ, որոնք, ունենալով հարուստ ստորջրյամշակույթ, դեռ չեն կարողանում շրջանառության մեջ դնել այս ոլորտը։ Հայաստանը այս երկներից ոչ մեկի խմբին չի պատկանում։ Նաչունի հարուստ ջրային պաշարներ և չունի զարգացած ստորջրյահնագիտություն, սակայն դա չի նշանակում, որ չունի ստորջրյահնագիտության զարգացման միտումներ և հնարավորություններ։ Սակավաթիվորոնքկատարվում են Սևանի ավազանի հատակին, ցույց են տալիս, որ այսոլորտը անհրաժեշտ է զարգացնել նաև Հայաստանում՝ մանավանդ, որայսօր խիստ արդիական է տուրիզմի զարգացումը Հայաստանում։ Սևանի ավազանի հնագիտական ուսումնասիրությունը ունի իրուսումնասիրությունները,հնագիտականբարդություններն ու առանձնահատկությունները։ Սակայն Շիրակիհնագիտության զարգացման համար անհրաժեշտ է նաև ՀայաստանիՀանրապետության թվով երկրորդ ջրային տարածքի՝ Ախուրյանիջրամբարի հատակի ուսումնասիրությունը։ Հատկանշական է այն, որջրամբարի կառուցումից հետո մի շարք հնագիտական հուշարձաններմնացել են ջրի տակ։ Այսօր այս հուշարձանները ուսումնասիրությանկարիք են զգում։ Այս հուշարձաններից նշենք անտիկ Շիրակավանը,Ջրափին, Երազգավորսը։ Այսօր, երբ Հայաստանի Հանրապետության զարգացման հիմքումենք դնում զբոսարջության զարգացումը, կարևոր է նաև ստորջրյահնագիտության զարգացումը ինչպես Հայաստանում, այնպես էլՇիրակում։ Այս ամենին զուգահեռ կարևորէ հնագիտությանդասընթացների շրջանակներում ստորջրյա հնագիտության մասինպատկերացումների դասավանդումը հանրապետական բուհերում։ Այսդասընթացներն անհրաժեշտեն ոչ միայն պատմաբաններին,հնագետներին, աղբյուրագետներին, այլև տուրիզմի բաժիններումսովորող ուսանողներին և մագիստրոսներին։ Ուստի առաջարկում ենքհատուկ դասընթացների միջոցով ուսանողներին և մագիստրոսներինպատմությունը,դասավանդելստորջրյաառանձնահատկությունները,զարգացմանմիտումները։ Այս հիմնագույնի վրա անհրաժեշտ է նաև կրթել ստորջրյաէքսկուրսավարների, որոնք կկարողանան կազմակերպել ստորջրյաէքսկուրսիաներ։ արդիականությունը,հնագիտությանՋրասուզական գործը զարգացած է եղել դեռ անտիկ շրջանում, երբսուզված նավերը թալանելու ակնկալիքով լողորդները սուզվել են Սև,Միջերկրական ծովերի կամ եվրոպական լճերի ջրերում։ Վերածննդիշրջանում ավելի է մեծանում հետաքրքրությունը ջրերի ընդերքումթաքնված հին իրերի հանդեպ։ Դա կապված էր հնագիտության՝ որպեսգիտության ձևավորման և արվեստի պատմության կայացման հետ [7]։ 1446թ. Լ. Բ. Ալբերտին սուզակների օգնությամբ և հատուկպատրաստված միջոցներով փորձել է ջրի հատակից դուրս բերելhռոմեական կայսրերի Ք.ա. 37-54 թթ. Կառուցած և Նեմլճումխորտակված նավերի իրերը1։ 1 Լիճը չորացվել է 1927-32 թթ., նավերը դուրս են բերվել ափ և հրդեհվել են թանգարանիհետ գերմանացիների նահանջի ժամանակ 1944թ.։ Թվարկված օրինակները կարելի կրկնապատկել, սրա նպատակըայն է, որ ստորջրյա հնագիտությունը կարող է տալ և տալիս է կարևորնյութեր՝ բոլոր հնագիտական դարաշրջանները ուսումնասիրելուհամար [10]։ ՍակայնայսչիտերմինըԵրբեմն հնագիտության այս ճյուղը անվանում են ծովայինհնագիտություն։ ընդգրկումուսումնասիրության ամբողջ ոլորտը։ Ստորջրյա հնագիտությանառաջատար մասնագետներից Ջորջ Ֆ. Բասսը այս առումով գրում է.«Ծովային հնագիտությունը ենթադրում է ուսումնասիրություններ,որոնք բացառությամբ կատարվում են ծովերի հատակին այն ժամանակ,երբ շատ գտածոներ կատարվում են գետերում, լճերում, ջրհորներում։ Հիդրոհնագիտությունը ենթադրում է նաև ջրի հնագույն ակունքներիուսումնասիրություն։ Այնպիսի հիբրիդը, ինչպիսին է «ակվալոգիա»տերմինը, նույնպես չի բավարարում այս ոլորտը բնութագրելիս։ Այնճիշտիրաշխատությունը հնագետը անվանեց «Ստորջրյա հնագիտություն» [12]։ Պրոֆեսոր Ռ. Օրբելու տեսանկյունից՝ «ստորջրյա հնագիտություն»տերմինը «Շեշտադրում է ջրասուզակի աշխատանքը ծովի հատակին,ջրի տակ, այն ներառում է ծովի հատակից հին իրերի արհեստականդուրս բերումը»։ Գիտնականը «հիդրոհնագիտություն» տերմինի մեջ էդնում ավելի լայն իմաստ և նախընտրում այս տերմինը և ասում.«Անվանումը լիարժեք գրագետ է, դիպուկ, ճկվող և գիտականորենհիմնավորված» [12]։ «հնագիտություն»։ Սակայնէ անվանելուղղակիհիշատակությունը,Հայոց մատենագիտության մեջ ջրասուզական գործի մասինառաջին հիշատակությունն է համարվում 851թ. թվագրվող ՄովսեսԿաղանկատվացուորտեղ պատմիչըհիշատակում է «խորէջք» բառը։ Հաջորդ հիշատակությունը ԳրիգորՄագիստրոս Պահլավունու հիշատակությունն է, որտեղ հեղինակըհիշատակում է մարգարիտ հանող մարդկանց մասին XI դ.-ում։ XII դ.-ում այսպիսի երկու կարևոր հիշատակություն կա. առաջինըՆերսես Շնորհալու հանելուկներից մեկում, իսկ երկրորդը՝ ՄիխայելԱսորուՀայոց աղբյուրներումհիշատակված խորջրյա հիշատակությունների մասին ուշագրավաշխատություն ունի Կարապետ Սուքիասյանը [2, էջ 93-97]։ «Ժամանակագրության»մեջ։ Ստորջրյա հնագիտության հիմնադիրն է համարվում ՌուբերՕրբելին[3,4]։ Խորհրդային Միությունում առաջին ստորջրյաաշխատանքները Ռ. Օրբելին կատարեց 30-ական թթ.։ Նրան օգնում էինԷՊՐՈՆ-ի ջրասուզակաները։ . Այս ուսումնասիրությունները Ռ. Օրբելիննկարագրել է իր մահից հետո 1947թ. հրատարակված «Ուսումնասիրություններ և հետազորտություններ» աշխատության մեջ [4]։ Երեք տաղանդավոր եղբայրներից ավագը միշտ եղել է խորհրդայինհանրության ուշադրությունից հեռու։ Նա ստորջրյա հնագիտությունիցզատ տարված է եղել նաև աստվածաբանությամբ, ունի ուշագրավաշխատություններ նաև այս ոլորտում։ Մեծ է նրա վաստակը նաևԷՊՐՈՆ-ի2 գործունեության ոլորտում։ Ինչպես Ռուբեն Օրբելին, այսգիտնականն էլ իր կյանքի զգալի մասը նվիրում է ջրասուզական գործին։ Ստորջրյա հնագիտության պատմաբան Վյաչեսլավ Տասկաևը իր«Հյուսիսային մեձսևծովյան ստորջրյա անտիկ հնագիտությունը» (2009)աշխատությունում ներկայացնում է Ռ. Օրբելու ներդրումը. «ՊրոֆեսորՌ. Օրբելու վաստակը կայանում է նրանում, որ նա ոչ թե մեխանիկորենստորջրյա հնագիտության մեջ փոխանցեց ջրասուզական գործիմեթոդները և հնարքները, այլ վերստին մշակեց պատմագիտության այսքանի տասնամյակ առաջ ոլորտի տեսականկանխորոշելովիրենցարդիականությունը նաև մեր օրերում։ Շնորհիվ դրա՝ պրոֆեսոր Ռ.Օրբելին իրավամբ համարվում է Ռուսաստանում որպես ինքնուրույնուղղություն ձևավորված ստորջրյա հնագիտության նախահայրը, իսկնրահնագիտականհետախուզումները Սևծովյան ափամերձշրջանների հունականքաղաքների մերձակայքում» աշխատությունը դարձավ մեր երկրիբազմաթիվ առաջինմանկավարժական ձեռնարկը» [6]։ միզարգացումը,«Հիդրոհնագիտություն.հնագետներիսերունդներիստորջրյաստորջրյահիմքերը`դրաորոնքչկորցրիննշում Ինչպեսէր Ռուբեն Օրբելին.«Ջրասուզականկազմակերպությունը աշխարհում առաջին անգամ կանգնեց գիտությանշարքերում՝ անցնելով ջրի տակ համակարգված պեղումներին,ձեռնամուխ լինելով հին հուշարձանների պաշտպանությանը, դառնալովմի ուժ, որը օժանդակելու է պատմագիտության զարգացմանը։ Խորհրդային իրականության մեջ ջրասուզակը հնարավորություն էստանում հետաքրքրասիրության առկայության պարագայում վերաճելպատմաբանի։ Ծնվում է պատմագիտության նոր ոլորտ՝ ստորջրյահնագիտությունը կամ հիդրոհնագիտությունը»։ Ռ. Օրբելու մշակածերկարատև ծրագիրը ենթադրում էր ԽՍՀՄ-ում ստորջրյա հնագիտականուսումնասիրությունների համակարգի կառուցում Սև ծովի ավազանում։ Սկսված Հայրենական մեծ պատերազմը և գիտնականի մահը երկարժամանակով կանգնեցրին գիտության այս ոլորտի զարգացումը։ Այսոլորտի զարգացման նոր փուլը սկսվեց 1950-ական թթ. կեսին [6]։ 1957 թ.այս աշխատանքները վեսկսվեցին թեթև ջրասուզական տեխնիկայիհիման վրա։ Գործի գլուխ է կանգնում Վ. Դ. Բլավատսկին։ Տեսությունը,որը բավականին թույլ մակարդակի վրա էր, փոխարինվում էրպրակտիկ պատմություններով։ Ավելի հանգամանալից ուսումնասիրվում էր նյութական բազան-թթվածնային սարքերըակվալանգների մասին այդ գիտնականները ուղղակի երազում էին։ 1957թ. ամռանը Պանտիկապեի ստորջրա արշավախումբը համալրեցին Բ.Պետերսը, Ի. Սմիրնովը, Ա. Բլավատսկին։ Արշավախմբի պետն էր Վ.Դ. Բլավատսկին։ Այս արշավախմբի գործունեությունը ցույց տվեց, որանհրաժեշտ է թթվածնային սարքերը փոխարինել ակվալանգներով։ 1958թ. ամռանը արշավախումբն արդեն ուներ խորհրդային մի քանիակվալանգ, որը տրամադրել էր ՄԷԻ ջրասուզակների ակումբը [7]։ 1950–ական թթ. Արևմուտքում նույն գործի զարգացնող է դառնումԺակ Իվ Կուստոն։ Սկզբում Ժակ Իվ Կուստոն սուզվում էր դիմակի ևխողովակի օգնությամբ, բայց հետո իր մտերիմ Էմիլ Գանյանի հետմշակեց սարք, որը թույլ էր տալիս շնչել մեծ խորությունում։ Աշխարհումառաջին ակվալանգը նա փորձարկեց 1938 թ., այս սարքը օգնեց ոչ միայննրան, այլև շատ ուրիշների՝ ավելի լավ ուսումնասիրելու ստորջրյաաշխարհը։ Այսօր ստորջրյա նկարահանումները գերբնական երևույթ չենհամարվում, բայց մինչև Կուստոն որևէ մեկը այսպիսի բան ենթադրելչէր կարող։ Այս տաղանդավոր գիտնականն է ստեղծել նաևանջրաթափանց տեսախցիկը, ջրի տակը լուսավորող սարքավորումը,իսկ ավելի ուշ առաջին հեռուստահամակարը, որն ունակ էր տեսագրելմեծ խորությունում[8]։ 1957 թ. նա նշանակվում է Մոնակոյիօվկիանոսագրական թանգարանի տնօրեն [9]։ 1973 թ. նա հիմնադրում է«Կուստո միությունը», որը զբաղվումէր ծովային միջավայրիպահպանությամբ։ Ժակ Իվ Կուստոն միշտ համագործակցում էրհնագետների հետ, այդ իսկ պատճառով համատեղ ձեռքբերումներիարդյունքները ցնցող էին լինում։ Ստորջրյահնագիտականորոնքանցկացվելբազմաթիվտասնամյակների ընթացքում ցույց տվեցին, որ ծովերում, գետերում ևլճերումբացահայտել անհամեմատ արժեքավորեն աշխարհի տարբերուսումանսիրությունները,մասերում,կարելիէօվկիանոսագետներ Ռեխտինդերի ևպատմագիտական նյութեր, որոնք համադրելի են այն նյութերի հետ,որոնք հնագետները հայտնաբերում են ցամաքի հնագիտականուսումնասիրությունների ժամանակ։ Եվ ամենակարևորն այն է, որստորջրյա աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերվում են այնպիսիարտեֆակտներ, որոնք կարելի է դուրս բերել միայն ջրից։ Տարբերերկրների ստորջրյա հնագետների կարծիքով, որպես կանոն,ամենաշատ հետաքրքրություն են ներկայացնում սուզված առևտրային ևռազմական նավերը։ Անտիկ շրջանում, միջնադարում, նոր և նորագույնժամանակներում նավաբեկությունները հաճախ հանդիպող երևույթներէին։ ԱմերիկացիՏերրիիհաշվարկներով նավագնացության ողջ պատմության ընթացքումտարբեր պատճառներով օվկիանոսների և ծովերի հատակին հայտնվածնավերի քանակը մոտ մեկ միլիոն է [11]։ XX դարասկզբից մինչև մերօրերը ամեն օր միջին հաշվով ջրասույզ է եղել մոտ 400 նավ, իսկ մարդիկզբաղվել են նավագնացությամբ ավելի քան 2000 տարի։ Կարելի էենթադրել նաև, որ յուրաքանչյուր 40 կմ2 վրա մի սուզված նավ էգտնվում։ Վերջին կես դարի ընթացքում Միջերկրական և Սև ծովերումհայտնաբերվել, թանգարանացվել կամ ջրի տակից դուրս են բերվելտարբեր դարաշրջաններին պատկանող տասնյակ նավեր։ 1958-1969թթ.Թուրքիայի Բոդրում քաղաքի ափամերձշրջանների ստորջյաուսումնասիրությունների արդյունքում ստեղծվեց Բոդրումի ստորջրյահնագիտության թանգարանը, որտեղ ցուցադրվում են ստորջրյապեղումների արդյունքում հայտնաբերված բազմազան գտածոներ [7]։ Թանգարանը եզակի է Եվրոպայում։ Ժակ Իվ Կուստոյի ղեկավարածարշավախմբերի կողմից բացահայտվել են տասնյակ ջրասոյզ նավերնաև Իսպանիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի Սիցիլիա, Կորսիկա,Սարդինիա կղզիների ափամերձ շրջաններում։ Ցանկացած ստորջրյագտածո մեծ արժեք ունի ոչ միայն պատմաբանների համար, այլև նրանցհամար, ովքեր զբաղվում են նավագնացության, նավաշինականտեխնիկայիմիջազգայինհարաբերությունների հարցերով մարդկության զարգացման տարբերփուլերում։ նավներկայացնում է պատմական հուշարձանների համակարգ, որըբնորոշում է մեկ ամբողջ դարաշրջան։ Այս նավերը բոլորովինթալանված չեն մարդկանց կողմից։ Ջրասույզ եղած նավերից զատստորջրյա հնագիտության համար կարևոր են նաև ջրասույզ եղածքաղաքներն ու բնակավայրերը։ Ջրասույզ լինելու պատճառները շատյուրաքանչյուրՀետևաբարզարգացմամբ,ծովային առևտրիևջրասույզեղածէնաև Միջերկրականեն. երկրակեղևի տեկտոնական փոփոխություններ, որոնք հարուցվել ենհրաբուխների գործունեության պատճառով, ավերիչ երկրաշարժեր,համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակի բարձրացում։ Մեզ համարկարևորստորջրյաուսումնասիրությունը, քանի որ Կիլիկյան Հայաստանի ռազմական ևառևտրական նավերը նավարկել են հենց այստեղ։ 1931-1934 թթ.ֆրանսիացիուսումնասիրեցփյունիկյան նավահանգիստ Տյուրոսը։ Որոշ ժամանակ անց նմաօրինակհետազոտություն Արևելյան Միջերկրականի ափամերձ վայրերումկատարեց Օնորե Ֆրոստը, մասնավորապես նա ուսումնասիրեցՏյուրոսը, Սիդոնը,Ատլիտան, Ցեզարեան [11]։ հնագետ Անտուան ՊուադեբարըհատակիծովիՍակայն ստորջրյա հնագիտության համար ամենակարևորձեռքբերումներից էր լեյտենանտ Ժան Ալինի ջրասուզակների համարմշակած հատուկ սանդղակը, որը հնարավորություն էր տալիս արագկատարել կարճատև սուզումների շարք, որի ժամանակ ազոտը չէրհասցնում ներծծվել արյան մեջ։ Այս սանդղակով կատարվածսուզումները հնարավորություն էին տալիս խնայել ժամանակը և ուժերըև, ամենակարևորը, մի քանի անգամ մեծացնում էին աշխատանքներիանվտանգությունը։ քանի պրոֆեսիոնալջրասուզակներ հիվանդացել էին կեսոնային հիվանդությամբ, նրանցիցմեկը մահացել էր։ 1948թ.կազմակերպված աշխատանքների ողջընթացքում ոչ ոք չտուժեց, և միայն մեկ ջրասուզակի անհրաժեշտ եղավտեղավորել ռեկոմպրեսիոն խցիկի մեջ [10]։ թթ.միինստիտուտներԱյս և բազմաթիվ այլ միջադեպեր ցույց են տալիս, որ դայվինգի ևստորջրյա հնագիտության միջև կա խոր կապ։ Դայվինգը կարող էապահովել գրագետ ստորջրյա աշխատանքներ և մշակել բազմաթիվմեթոդներ գրագետ սուզումներ կատարելու համար։ Այսօր աշխարհումգործում են ստորջրյա (ծովային) հետազոտություններով զբաղվողկազմակերպություններ, առավելբազմաթիվհայտնիներն են Woods Hole OceanographicInstitution-ը ԱՄՆ-իԳիտությունների ազգային ակադեմիայի կազմում (NAS) [15], Thethe Environment -ը Տեխասիհամալսարանում [13], Центр подводных исследований РГО, Australasianև(Իտալիա), MA Centre Camille Jullian, University of Provence (Ֆրանսիա),Barcelona University (Իսպանիա), Norwegian University of Science andTechnology (Norway)։ Այսօր ստորջրյա ուսումնասիրությունների համար անհրաժեշտ ենբազմաթիվ հմտություններ, մանավանդ, որ ամեն մի ջրային ավազանունի իր ուրույն առանձնահատկությունները և հնագետը պարտավոր էտեղյակ լինել այս բոլոր մեթոդներին և կիրառել դրանք կյանքի համարվտանգավոր այս աշխատանքները իրականացնելիս։ Մեթոդաբանության մշակումից և կիրառումից զատ բազմաթիվ ենիրավական խնդիրները՝ մասնավորապես բաց թերթիկի տրամադրումըպետության կողմից՝ ստորջրյա ուսումնասիրություն կատարելուհամար։ Եթե բացահայտվել է ինչ-որ կարևոր հատված՝ շինություն, նավև այլն, ինչ իրավական սկզբունքներով է այդ ամենը պահպանվելուպետության կողմից։ Այսօր, կարելի է ասել, որ, ունենալով Սևանիավազանը և Ախուրյանի ջրամբարը, որի հատակին են մի շարքհուշարձաններ, մենք անհրաժեշտություն ենք զգում զարգացնելստորջրյաչունենքհամապատասխան իրավական դաշտը։ հնագիտությունըՀայաստանում,բայցստորջրյաէ Սևանիուսումնասիրություններջրերում՝ կատարելով միՀաշվի առնելով այս ընդարձակ թեմայի խորությունը ևարդիականությունը և այն, որ Հայաստանի Հանրապետությունումեն անցկացվում,նույնպեսառաջարկել ենք մագիստրոսական թեզ3, որիշրջանակներումհանգամանալից ուսումնասիրություն է կատարվել։ Ուսանողուհինբազմիցս սուզվելշարքբացահայտումներ, որոնք այս ոլորտի թույլ զարգացածլինելուպատճառով չեն կարող մանրազնին ուսունասիրվել հայ հնագետներիկողմից։ Ուսանողուհին բազմաթիվ սուզումներ է կատարեկ Կարմիր,Միջերկրական ծովերում, Վանա լճում, այս սուզումների արդյունքումպատրաստվել են մի շարք ռեպորտաժներ և հաղորդումներ, մերղեկավարությամբ գրվել մագիստրոսական թեզ, որն անցել է փայլուննախապաշտպանություն և պաշտպանություն։ Հատկանշական է նաևմագիստրոսի՝ արխվներում կատարված աշխատանքը։ Վիեննայի,Մխիթարյանների և Մաշտոցի անվան մատենադարաններում նաուսումնասիրել է բազմաթիվ աղբյուրներ՝ փորձելով ներկայացնել3 Մագիստրոս՝ Աննա Մարտիկյան։ Հայաստանում ստորջրյա հնագիտության միջնադարյան ակունքները։ Ուսումնասիրության կարևոր հիմնահարցերից են Սևանում և Վանալճում ճակատամարտերի ժամանակ ջրասույզ եղած լաստերի և նավերիբացահայտումը,միանալուկազմակերպություններիկարևորությունըգործունեության վերլուծությունը։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի[17] ևվերըկոնվենցիայիննշվածՀՀհնագիտությանզարգացմանԵզրակացություն։ Այսպիսով, հիմք ունենալով Հայաստանումանհրաժեշտությունը՝ստորջրյաորոշակիառաջարկումհնագիտությանժամաքանակովպատմաբաններին,դասավանդումը,մշակութաբաններին, հնագետներին և հատկապես տուրիզմի հետկապված մասնագիտացում ունեցող ֆակուլտետների ուսանողներին։

Հիմնավորելով Հայաստանի Հանրապետությունում ստորջրյա հնագիտության զարգացման անհրաժեշտությունը՝ առաջարկում ենք բուհական դասընթացներում որոշակի ժամաքանակով նաև ներառել ստորջրյա հնագիտության դասավանդումը, որը անհրաժեշտ է պատմաբաններին, մշակութաբաններին, հնագետներին, հատկապես տուրիզմի հետ կապված մասնագիտացում ունեցող ֆակուլտետների ուսանողներին և այս ոլորտով զբաղվող էքսկուրսավարներին։

Մարդու շիճուկային ալբումինը ( Human serum albumin-HSA ) արյան պլազմայի հիմնական սպիտակուցն է, որի կոնցենտրացիան արյան սպիտակուցների կազմում ամենաբարձր տոկոսն է կազմում եւ ապահովում է պլազմայի օսմոտիկ ճնշումը [1]։ Այն իրականացնում է մի շարք նյութերի փոխադրումը, այդ թվում՝ որոշ սպիտակուցների եւ տարբեր իոնների, պիգմենտների (բիլիռուբին), հորմոնների (վահանաձեւ գեղձի հորմոններ), ստերոիդների, ազատ ճարպաթթուների, ինչպես նաեւ օրգանիզմ մտած սինթետիկ դեղանյութերի փոխադրումը [2]։ Մարդու շիճուկային ալբումինի երրորդ կարեւոր ֆունկցիան այն է, որ ալբումինը հարուստ եւ արագ իրացվող սպիտակուցային պահեստ է։ Ալբումինը օժտված է նաեւ կոնյուգացնող եւ ինակտիվացնող հատկություններով, հետեւաբար նրա կոնցենտրացիայի իջեցումը մեծացնում է արյան պլազմայում պարունակվող ազատ, կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների, այդ թվում նաեւ ագրեսիվ նյութերի քանակությունը Այսպիսով, մարդու արյան պլազմայի շիճուկային ալբումինը բազմաֆունկցիոնալ, բացասական լիցքավորված, ածխաջրածնային մնացորդ չպարունակող լուծելի սպիտակուց է։ Այն կազմված է 585 ամինաթթվային մնացորդ պարունակող շղթայից, որոնցից 35-ը ցիստեինն է, որոնք առաջացնում են դիսուլֆիդային կապեր՝ կայունացնելով ալբու85մինի երրորդային կառուցվածքը։ HSA -ի մոլեկուլային զանգվածը կազմում է 66,5 կԴա [3,4]։ Հետազոտությունների արդյունքները [4] ցույց են տվել, որ արյան շիճուկային ալբումինը կոդավորող գենն օժտված է բարձր պոլիմորֆիզմով, եւ ներկայումս հայտնաբերված են նրա ավելի քան 30 գենետիկական տարբերակներ (ալլոալբումիններ)։ Առողջ մարդկանց արյան պլազմայում HSA -ի կոնցենտրացիան հասնում է մինչեւ 42±3.5 գ/լ-ի։ Յուրաքանչյուր պահի արյան հոսքում շրջանառվում է մոտ 160 գ շիճուկային ալբումին [5], եւ նրա կիսատրոհման տեւողությունը 19-20 օր է։ Արյան շիճուկային ալբումինը լայն կիրառություն ունի գործնական բժշկության տարբեր ոլորտներում` բուժական պրակտիկայում` խոշոր այրվածքների, հեմորագիկ շոկի, հիպոպրոտեինեմիայի եւ պտղի էրիթրոբլաստոզի, ինչպես նաեւ լյարդի ցիրոզի հետեւանքով առաջացած ասցիտի բուժման, արյան պլազմայի օսմոտիկ ճնշման վերականգնման նպատակով։ Որպես հավելում այն օգտագործվում է նաեւ պատվաստանյութերի եւ սպիտակուցային բուժիչ պրեպարատների, ինչպես նաեւ վերջիններիս ստացման համար օգտագործվող սննդային միջավայրերի կազմի մեջ [4,5]։ Շիճուկային ալբումինը հիմնականում ստանում են դոնորական արյունից։ Սակայն, ներկայումս ամբողջ աշխարհում դոնորական արյան խիստ պակաս է զգացվում, ինչը կապված է դոնորների թվի փոքրացման եւ դոնորական արյան նկատմամբ պահանջարկի մեծացման հետ [4-6]։ Դոնորական արյունից ստացված ալբումինի կիրառման սահմանափակումները պայմանավորված են ոչ միայն նրա բարձր ինքնարժեքով, այլ նաեւ այն հանգամանքով, որ դրանից ստացված պրեպարատների միջոցով ռեցիպիենտին հնարավոր է ինֆեկցիոն ագենտներ փոխանցել, մասնավորապես իմունային անբավարարության ( ՄԻԱՎ ), հեպատիտի եւ մի շարք այլ վիրուսներ [7]։ Վերոհիշյալի հետ կապված կլինիկական եւ տնտեսական տեսանկյունից առավել մեծ նշանակություն է ստանում ժամանակակից կենսատեխնոլոգիական եղանակներով ստացված սպիտակուցային պրեպարատների օգտագործումը։ Ներկայումս աշխարհում առկա միտումներից կարելի է ենթադրել, որ մոտ ժամանակներս տեղի կունենա արյունից ստացված պրեպարատների աստիճանական փոխարինում ռեկոմբինանտային սպիտակուցային արտադրանքներով։ Ներկայումս կենսատեխնոլոգիական ճանապարհով մարդու շիճուկային ալբումինի ստացման համար մշակվել են եւ շարունակվում են աշխատանքները մի շարք արդյունավետ արտադրական եղանակների ստեղծման ուղղությամբ։ Այսպես, վերջին տասնամյակում մշակվել են մարդու արյան շիճուկային ալբումինի ստացման նոր եղա86նակներ, որոնք հիմնված են Escherichia coli [11] , Kluyveromyces lactis [12] (պատենտ US 6,686,179, 2004 թ.), Saccharomyces cerevisiae [13] (պատենտ US 7,045,318 , 2006թ.) , Pichia pastoris միկրոօրգանիզմների, տրանսգենային կենդանիների [14] եւ բույսերի [15] միջոցով այդ սպիտակուցի սինթեզի վրա։ Բակտերիաները, լինելով պրոկարիոտիկ օրգանիզմներ, ընդունակ չեն իրականացնելու էուկարիոտ օրգանիզմների սպիտակուցներին բնորոշ հետտրանսլացիոն մոդիֆիկացիա։ Բացի այդ պրոդուցենտ պրոկարիոտիկ շտամների պայմանական ախտածնությամբ օժտված լինելու պայմաններում ռեկոմբինանտային սպիտակուցները կարող են պարունակել էնդոտոքսինների խառնուրդներ, որի հետեւանքով բակտերիալ ծագման ռեկոմբինանտային սպիտակուցների երկարատեւ օգտագործումն ուղեկցվում է անցանկալի կողմնակի ազդեցություններով եւ սահմանափակում է արդյունաբերական եղանակի վերածվելու հնարավորությունը [8,14]։ 1981 թ. ամերիկյան Genentch ընկերության կողմից առաջին անգամ rHSA -ի գենը հաջողությամբ էքսպրեսիայի է ենթարկվել E. coli էքսպրեսիոն համակարգում եւ պատենտավորվել, սակայն էքսպրեսիայի մակարդակը այնքան ցածր էր, որ չէր կարող օգտագործվել արդյունաբերական նպատակներով։ Ավելի ուշ ամերիկյան մեկ այլ ընկերության կողմից օգտագործվեց P. pastoris էքսպրեսիոն համակարգը, որը տվեց 4-5 գ/լ արդյունք եւ կարող էր արդյունաբերական եղանակ հանդիսանալ։ 1990 թ. ճապոնական մի ընկերություն լիցենզիա (իրավունք) ստացավ այս եղանակի հիման վրա արտադրություն կազմակերպելու համար, որի առաջին արտադրանքը միջազգային շուկա դուրս եկավ 1999 թ. [4-6]։ Մարդու ռեկոմբինանտային ալբումինի արտադրության առաջին գործարանը գործարկվել է Ճապոնիայում, որը տարեկան տալիս էր 40 տ արտադրանք։ Այն սկսել է աշխատել 2000 թվականից [6]։ Ավելի ուշ Չինաստանում ստեղծվեց եւս մեկ արդյունաբերական եղանակ, որը հիմնված է տրանսգենային բրնձից ստանալու վրա։ Գտնում են, որ տրանսգենային բրնձից HSA -ի ստացման եղանակը շատ կարեւոր է Չինաստանի համար, քանի որ այդ երկրում սննդային սպիտակուցների մեծ պահանջարկ կա։ HSA -ի գենի ներմուծումը Oryza sativa- ի գենում իրականացվում է Agrobacterium ցեղի բակտերիաների սպեցիֆիկ պլազմիդների միջոցով։ Ընդ որում տրանսգեն բրնձի հատիկում պարունակվող լուծելի սպիտակուցի կազմում OsrHSA -ի պարունակությունը բարձր է (մինչեւ 10,58%)։ Այս եղանակը հնարավորություն է տալիս 1 կգ սովորական բրնձի ( Oryza sativa ) տրանսգենային տարբերակից ստանալու 99% մաքրությամբ 2,75 գ մարդու շիճուկային ալբումին ( OsrHSA )։ Ստացված OsrHSA -ն էկվիվալենտ է pHSA -ին ինչպես կենսաքիմիական հատկություններով, այնպես էլ ֆիզիկական 87կառուցվածքով, ֆունկցիաներով եւ իմունոգենությամբ (նրանց մոլեկուլային զանգվածները նույնն են, նույնն են նաեւ ամինաթթվային հաջորդականությունը, N եւ C ծայրերը, մոլեկուլի երկրորդային եւ երրորդային կառուցվածքները)։ OsrHSA -ն մեծ քանակությամբ կուտակվում է տրանսգենային բրնձի սերմերի էնդոսպերմում։ Այդ եղանակով մարդու շիճուկային ալբումինի ստացումը տնտեսապես շահավետ է։ Ստացված ալբումինի մշակումն ընդգրկում է նրա անջատումը եւ քրոմատոգրաֆիայի երեք փուլերը` Capto-MMC, Q-Sepharose եւ PhenylHP, որոնք իրականացվում են համապատասխանաբար խտացման, աղազրկման եւ լիոֆիլիզացման համար։ Մաքրման գործընթացը տեւում է մոտավորապես 48 ժամ, եւ արդյունքում կարող է վերականգնվել սպիտակուցի 45-50%-ը, ինչը համարժեք է 1 կգ բրնձից 2,75 գ OsrHSA -ի ստացմանը (մաքրության աստիճանը տատանվում է 99,45 ± 0,19%-ի միջակայքում), որը վկայում է մաքրման տեխնոլոգիայի հուսալիության եւ բարձր արտադրողականության մասին։ Ռեկոմբինանտային ալբումինի ստացման եղանակներից մեկն է մեթիլոտրոֆ Pichia pastoris տեսակի խմորասնկերի բջջի մեջ մարդու շիճուկային ալբումինի գենի ներմուծման միջոցով ռեկոմբինանտային շիճուկային ալբումինի սինթեզը, որը առաջին անգամ փորձարկվել է 1993 թ.։ Այն շատ հարմար, համեմատաբար էժան եւ տեխնիկապես հասանելի եղանակ է, որի հարմարավետությունը կապված է նաեւ այն հանգամանքի հետ, որ ստացված ալբումինն արտազատվում է միջբջջային տարածություն, ինչը հնարավորություն է տալիս հեշտությամբ անջատել այն [9]։ Pichia pastoris -ը մեթիլոտրոֆ խմորասունկ է, որը լայնորեն կիրառվում է ռեկոմբինանտային սպիտակուցների արտադրության համար։ Նրա առավելություններն են. 1. համեմատաբար արագ աճը (ցանքից մինչեւ կենսասինթեզի ավարտը տեւում է 3-5 օր), 2. նպատակային սպիտակուցի բարձր ելքը (մինչեւ 40 գ/լ), 3. սննդամիջավայրի մատչելիությունը (գլիցերին, մեթանոլ, ամիակ), 4. ֆերմենտացիայի մատչելի գինը, 5. խոշոր պոլիպեպտիդների ստացման հնարավորությունը (>50 կԴԱ), 6. գլիկոլիզացման հնարավորությունը, 7. ստացված սպիտակուցի արտազատումը սննդամիջավայր եւ պրոտեազների արտազատման ցածր արժեքը։ Թերությունները պայմանավորված են N -գլիկոլիզացման ժամանակ իմունոգեն օլիգոսախարիդների առաջացմամբ։ Բացի այդ տվյալ 88եղանակով ոչ բոլոր սպիտակուցների ստացումն է արդյունավետ, եւ կան նաեւ որոշ արտոնագրային սահմանափակումներ` արդյունաբերական արտադրության համար։ P. pastoris -ի էքսպրեսիոն համակարգի կիրառումը տալիս է նաեւ մի շարք այլ առավելություններ, որոնք կապված են գենետիկական մանիպուլյացիաների կատարման հեշտության հետ, տեր բջիջ – վեկտոր արդյունավետ համակարգի առկայության հետ, որը ներառում է հըստակ կարգավորվող եւ մեծ հարմարվողականությամբ օժտված AOX1 պրոմոտորի առկայությունը, ինչպես նաեւ դիսուլֆիդային կապերի եւ այլ էուկարիոտիկ հետտրանսլյացիոն մոդիֆիկացիաների առաջացման հնարավորությունը։ P. pastoris -ի կենսազանգվածի աճեցումը կատարվում է BMG (պեպտոն, խմորասնկային էքստրակտ, գլիցերին) կամ BMG2 (խմորասնկային էքստրակտ, գլիցերին) սննդամիջավայրերում, իսկ նպատակային նյութի սինթեզն իրականացվում է BMM (պեպտոն, մեթանոլ, խմորասնկային էքստրակտ) կամ BMM2 (մեթանոլ, խմորասնկային էքստրակտ) սննդամիջավայրերում։ P. pastoris -ի բջիջներն ունակ են աճելու 4-37 0 C միջակայքում, սակայն աճեցման օպտիմալ ջերմաստիճանը 30 0 C-ն է։ Բջիջներն աերոբ պայմաններում աճեցնելիս միջավայրն աննշան թթվեցնում են (oպտիմալ pH -ը՝ 4.5-4.6)։ Որպես ածխածնի աղբյուր՝ բջիջները կարող են օգտագործել մի շարք պարզ միացություններ` գլյուկոզ, գլիցերին, մեթանոլ եւ այլն։ Որպես ազոտի աղբյուր՝ կարող են օգտագործել ամինիֆիկացված հանքային աղերը, ամինաթթուները եւ միզանյութը (ինչպես աերոբ, այնպես էլ անաերոբ պայմաններում)։ HSA -ի գենի ներկառուցման համար ամենահարմարը P. pastoris -ի AOX1 պրոմոտորն է, որը կարգավորում է ալկոհոլօքսիդազ ֆերմենտի էքսպրեսիան, քանի որ մեթանոլի միջավայրում աճեցնելիս այդ ֆերմենտի պարունակությունը կարող է հասնել բջջի ընդհանուր սպիտակուցային կազմի մինչեւ 30%-ը։ Մինչեւ այժմ մի շարք ռեկոմբինանտային սպիտակուցներ հաջողությամբ էքսպրեսիայի են ենթարկվել AOX1 պրոմ ոտորի վերահսկողության տակ։ AOX1 պրոմոտորի թերությունը կապված է կենսազանգվածը մեթանոլի միջավայրում աճեցման հետ, քանի որ վերջինս շատ դյուրավառ է, թունավոր։ Բացի այդ մեթանոլում աճող բջիջները թթվածնի մեծ ծախս են պահանջում, ինչը պահանջում է սննդամիջավայրին մաքուր թթվածնի ավելացում՝ մեծացնելով գործընթացի ծախսատարությունը, եւ սահմանափակում մեծ մասշտաբներով աճեցման հնարավորությունը։ Մեթանոլի անհրաժեշտության խնդրի շրջանցման համար, որպես սննդամիջավայր, կարելի է օգտագործել այլընտրանքային պրոմոտոր89ներ, օրինակ՝ գլիցերալդեհիդ դեհիդրոգենազի պրոմոտորը ( pGAP ), ֆորմալդեհիդ դեհիդրոգենազի պրոմոտորը ( pFLD ) եւ այլն։ Ամփոփելով վերոհիշյալը՝ պետք է ընդգծել, որ մարդու շիճուկային ալբումինի ստացման կենսատեխնոլոգիական եղանակների կիրառումը համարվում է ժամանակակից, արդյունավետ, հեռանկարային ուղղություն, եւ ՀՀ-ում գործնական առողջապահության ոլորտում նրա ներդրումը կարող է ստանալ հանրապետական նշանակություն եւ ունենալ մեծ հեռանկարներ։

Բերված են կենսատեխնոլոգիական մեթոդներով մարդու շիճուկային ալբումինի ստացման նորագույն արդյունաբերական եղանակների համեմատական բնութագրերը։

ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅՆԱՑՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ԻՆԴՈՒՍՏՐԻԱՅԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ20-րդ դարի վերջին մարդկային քաղաքակրթությունը բախվեց նոր ֆենոմենիհետ, որն արագորեն տարածվեց ու մուտք գործեց կյանքի ամենատարբեր ոլորտներ։ Խոսքը համաշխարհայնացման (գլոբալիզացիա) մասին է, որը կարելի է համարելժամանակակից կյանքը բնութագրող հիմնական հասկացություններից մեկը։ Համաշխարհայնացման մասին խոսվում է ամենատարբեր հարթակներից՝ բակային տաղավարներից մինչև բարձր ամբիոններ։ Համաշխարհայնացման երևույթի ուսումնասիրությանն անդրադարձել են մի շարք մասնագետներ՝ առաջ քաշելով տարբեր դիրքորոշումներ, սակայն ցայսօր չի հաջողվել վերջնական որակում տալ՝ կշեռքինժարներին դնելով համաշխարհայնացման դրական ու բացասական հետևանքները։ Բայցևայնպես, մեկ բան ակնհայտ է՝ համաշխարհայնացումն ազդում է յուրաքանչյուրի վրա։ Եթե փորձենք ամենապարզ ձևով սահմանել գլոբալիզացիան՝ հիմք ընդունելովտարբեր հեղինակների, մասնավորապես՝ Ռ. Ռոբերտսոնի, Է. Գիդդենսի և Պ. Ֆ.Դրուքերի առաջ քաշած սահմանումները, ապա այն կհնչի հետևյալ կերպ. «Գլոբալիզացիան տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական և մշակութային հարաբերությունների ինտենսիվացման և ինտեգրացման գործընթացն է՝ պետական սահմաններից դուրս»։ Ինքնին հասկանալի է, որ համաշխարհայնացսումը չէր կարող շրջանցելտնտեսության ամենադինամիկ զարգացող ոլորտներից մեկը՝ զբոսաշրջությանինդուստրիան։ Համաշխարհայնացման և զբոսաշրջության փոխառնչություններըբավականին բարդ բնույթ ունեն։ Մի կողմից համաշխարհայնացման գործընթացներնեն ազդում զբոսաշրջության վրա՝ մեծապես կանխորոշելով դրա զարգացմանուղիներն ու հեռանկարները, մյուս կողմից՝ զբոսաշրջությունը համաշխարհայնացմանտարածման ճանապարհներից մեկն է։ Ըստ ֆուտուրոլոգներ Ջ. Նեսբիտի և Պ.Էբուրդինի՝ տուրիզմը, առևտուրը և հեռուստատեսությունը կազմում են համաշխարհային կենսակերպի հիմքը [1]։ Սակայն տվյալ հոդվածի շրջանակներում կանդրադառնանք միայն զբոսաշրջային ինդուստրիայի վրա համաշխարհայնացման ազդեցությանը։ Զբոսաշրջային ինդուստրիայի վրա համաշխարհայնացման ազդեցություննավելի տեսանելի է դառնում, երբ դիտարկում ենք դրա առանձին միտումները։ Համաշխարհայնացումն իր հետ բերել է մի շարք միտումներ, որոնք ակտիվորենինտեգրվել են հասարակության թե´ տնտեսական, թե´ սոցիալական կյանքին։ Դրանց շարքում հատկապես մեծ տարածում ունեն տնտեսականացումը (էկոնոմիզացիան), տեխնոլոգիզացիան և ինֆորմատիզացիան, էկոլոգացումը, մշակութայիննույնականացումը (ունիֆիկացիան) և ստանդարտացումը։ Այս միտումների ազդեցությունից անմասն չի մնացել նաև զբոսաշրջությունը։ Դրանք զբոսաշրջությանզարգացման լայն հնարավորություններ են ստեղծել ու նոր որակ հաղորդել տուրարտադրանքին։ Անդրադառնանք դրանցից յուրաքանչյուրին՝ Տնտեսականացում․ Համաշխարհայնացման արդյունքում «ջնջվեցին» պետությունների միջև տնտեսական սահմանները, ինչը հնարավորություն տվեց ավելացնելումիջազգային համագործակցությունների մակարդակը՝ բարձրացնելով ոլորտի մրցունակությունը։ Տնտեսության զարգացման ներկա փուլը բնորոշվում է անդրազգայինկազմակերպությունների թվի և դրանց ազդեցության լծակների աճով։ Վերջիններսմեծ կշիռ ունեն նաև զբոսաշրջության և դրա հետ առնչվող այլ ոլորտներում՝ օդայինտրանսպորտում, հյուրանոցային և ռեստորանային ինդուստրիայում և այլուր։ Առաջինհայացքից այս ամենը բավականին դրական և շահավետ է թվում. անդրազգայինխոշոր կազմակերպությունները զարգացող և անցումային տնտեսության երկրներումստեղծում են իրենց դուստր ընկերությունները՝ ապահովելով ներդրումների մեծ հոսքև ստեղծելով մեծաքանակ աշխատատեղեր։ Սակայն այս երևույթը բացասականազդեցություն է թողնում ազգային տնտեսությունների վրա, հատկապես՝ զարգացողերկրներում, որոնք բավարար միջոցներ չունենալու պատճառով դուրս են մղվումմրցակցությունից՝ իրենց տեղը զիջելով խոշոր «խաղացողներին»։ ՀՀ-ում այսերևույթը շատ վառ է արտահայտված հյուրանոցային ոլորտում։ Հյուրանոցայինտնտեսության խոշոր ցանցերը, ինչպիսիք են՝ «Hilton»–ը, «Marriott»–ը, «Radisson»–ը,«Best Western»–ը, ոլորտում գերակշիռ դիրք են զբաղեցնում և սահմանափակում ենազգային ընկերությունների՝ հաջողության հասնելու հնարավորությունները։ Դապայմանավորված է այն փաստով, որ վերոնշյալ ցանցերն արդեն ունեն հստակմշակված ռազմավարություն, շուկայում որոշակի դիրք են զբաղեցնում և հաճախորդների մոտ ձևավորել են իրենց իմիջը։ Ուստի, զարմանալի չէ, որ ընտրությունկատարելիս հաճախորդները նախապատվություն են տալիս հենց այս հյուրանոցներին։ Տնտեսականացման արդյունքում տեղի է ունենում նաև տնտեսության կառուցվածքի փոփոխություն։ Նախկինում տնտեսությունը կարելի էր ներկայացնել բուրգիտեսքով, որի հիմքը կազմում էր գյուղատնտեսությունը, միջին գոտին բաժին էրընկնում արդյունաբերությանը, իսկ ահա գագաթային նեղ մասը՝ ծառայություններիոլորտին։ Այժմ պատկերը լրիվ հակառակն է՝ բուրգը գլխիվայր շրջվել է։ Տնտեսությաննման կառուցվածքը բնորոշ է հիմնականում հետարդյունաբերական երկրներին,սակայն ՀՀ-ում նույնպես ունենք այս պատկերը, որը պայմանավորված է ոչ թետրամաբանական և օրինաչափ զարգացմամբ, այլ մի շարք այլ պատճառներով։ ԽՍՀՄ–ի փլուզումից հետո ՀՀ-ի արդյունաբերությունը գտնվում է կաթվածահարվիճակում, իսկ գյուղատնտեսության զարգացման տեմպերն ու օրեցօր դատարկվողգյուղերը վկայում են, որ ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու ելքը երրորդայինսեկտորի զարգացումն է։ Պատահական չէ, որ ՀՀ-ում զբոսաշրջությունը տնտեսական զարգացման գերակա ուղղություն է համարվում։ Տեխնոլոգիզացիա և ինֆորմատիզացիա. Գլոբալիզացիայի տարածումը հնարավոր դարձավ հենց տեխնոլոգիական առաջընթացի միջոցով, որն էլ հիմք դրեցտեղեկատվական հասարակության ձևավորմանը։ Ներկայումս տեղեկատվությունըդարձել է ամենաթանկարժեք ռեսուրսը։ Շնորհիվ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների աննախադեպ զարգացման՝ այսօր մեծապես ավելացել է տեղեկատվությանհասանելիության աստիճանը, ինչը խթան է դառնում զբոսաշրջության զարգացմանհամար։ Մարդիկ ունեն տարբեր երկրների, նրանց մշակույթների մասին հեշտությամբ տեղեկություն ստանալու հնարավորություն, ինչի արդյունքում հետաքրքրությունէ առաջանում, և գործի է դրվում հաճախորդների վարքի քաջ հայտնի «AIDA»(attention, interest, desire, action) մոդելը։ Սակայն տեղեկատվական հասարակությանանդամ հանդիսացող հաճախորդների վարքի մոդելը փոքր-ինչ տարբերվում է, այն է՝ավելացել են երկու S-երը՝ «AISAS» (attention, interest, search, action, share)։ Բացի այդ, այս միտումների արդյունքում ստեղծվել են առցանց հարթակումմարքեթինգի իրականացման լայն հնարավորություններ՝ թե´ PR-ի, թե´ գովազդիմիջոցով, որոնք տուրարտադրանքի առաջխաղացման հզոր գործիքներ են։ Վերջինշրջանում այս ասպարեզում ՀՀ-ն հաջողություններ է գրանցում։ Ակտիվորեննկարահանվում են հոլովակներ, որոնցում Հայաստանը ներկայացվում է լավագույնկողմերով և հենց զբոսաշրջիկի աչքերով։ Այսպես, հանրության դատին հանձնվեցԱրթուր Ջանիբեկյանի նկարահանած գովազդային հոլովակը՝ ռուսաստանաբնակհայերի մասնակցությամբ՝ «Հայաստանում աստղերը մոտ են» խորագրով։ Տեխնոլոգիզացիան առաջ բերեց նաև էլեկտրոնային ամրագրման համակարգը, որը կրճատում է հաճախորդի և ծառայություն մատուցողի միջև առկա շղթան՝հաճախ խաղից դուրս թողնելով տուր-գործակալներին։ Այժմ աստիճանաբար ավելի էմեծանում այն զբոսաշրջիկների թիվը, ովքեր ինքնուրույն են կազմակերպում իրենցհանգիստը՝ առանց տնից դուրս գալու՝ առցանց ամրագրման և վճարման համակարգերի միջոցով։ Այստեղ, անշուշտ, պետք է հաշվի առնել, որ կա զբոսաշրջիկներիանձնական տվյալների արտահոսքի վտանգ։ Ինֆորմատիզացիան ունի նաև բացասական կողմեր, որոնց շարքումզբոսաշրջային ինդուստրիայի տեսանկյունից ամենավտանգավորը տեղեկատվության միջոցով իրականացվող մանիպուլյացիաներն են։ Մեկ անգամ չէ, որ Հայաստանժամանելով զբոսաշրջիկները հաճելիորեն զարմացել են տիրող իրավիճակըտեսնելով. նրանց մեծ մասը կարծում է, որ Հայաստանում պատերազմականիրավիճակ է և զբոսաշրջիկների անվտանգությունն ապահովված չէ։ Այս ամենը թյուրտեղեկատվության տարածման արդյունք է, ինչը հանգեցնում է պոտենցիալ զբոսաշրջիկների շրջանում մեր երկրի նկատմամբ հետաքրքրության նվազման։ Էկոլոգացում. Սրա հիմնական նպատակը և առաքելությունը հասարակականկյանքի տարբեր ոլորտներում բնական միջավայրի պահպանման և կայուն զարգացման գաղափարների ներդնումն ու իրագործումն է։ Էկոլոգացման և զբոսաշրջության համադրման արդյունքում է ստեղծվել կայուն զբոսաշրջության հայեցակարգը։ Կայուն զբոսաշրջությունը ենթադրում է զբոսաշրջության այնպիսի զարգացում, որը կասկածի տակ չի դնի ներկա և գալիք սերունդների հնարավորությունները՝բավարարելու իրենց պահանջմունքները, լայնորեն կօգտագործի ռեսուրսները՝պահպանելով և ապահովելով դրանց երկարաժամկետ օգտագործման հնարավորությունները [2]։ ՀՀ-ում կայուն զբոսաշրջության զարգացումը թույլ կտա լուծել միանգամից երեքխումբ խնդիրներ՝ տնտեսական, սոցիալ-մշակութային և էկոլոգիական։ Տնտեսականառումով զբոսաշրջությունը նպաստում է տեղի բնակչության ակտիվ ներգրավմանըզբոսաշրջիկների սպասարկման գործընթացին՝ ապահովելով բնակչության զբաղվածությունը, տեղական ապրանքների իրացումը և կենսամակարդակի բարձրացումը։ Կայուն զբոսաշրջությունը (ԿԶ) կարևոր գործիք է նաև տնտեսական համաչափզարգացման և ապակենտրոնացման հարցում, ինչը ՀՀ-ի համար շատ լուրջ խնդիր էհամարվում։ Սոցիալ-մշակութային առումով ԿԶ-ն նպաստում է ազգաբնակչությանշրջանում ազգային մշակույթի մասսայականացմանը, ինչի արդյունքում էլ՝ ազգայինինքնագիտակցության բարձրացմանը։ ԿԶ-ն ենթադրում է նաև ընդունող բնակչության և զբոսաշրջիկների միջև փոխհարաբերությունների նոր որակ, որը զբոսաշրջիկին դիտարկում է ոչ թե որպես փողի քսակ, որը պետք է հնարավորինսագահորեն դատարկել, այլ որպես հյուր, ում պետք է ընդունել և ճանապարհել ըստարժանվույն։ ՀՀ-ում, սակայն, դեռ ունենք այս խնդիրը։ Իհարկե, ԿԶ–ի էկոլոգիականասպեկտը թույլ կտա զբոսաշրջային դեստինացիաները ռացիոնալ օգտագործել ևչգերազանցել սահմանային ռեկրեացիոն թույլատրելի ծանրաբեռնվածությաննորմերը։ Այս տեսանկյունից ՀՀ-ում հեռանկարային ճյուղեր են համարվում էկոզբոսաշրջությունը և ագրոզբոսաշրջությունը, որոնց զարգացման համար հիանալիհնարավորություններ ունենք՝ գեղատեսիլ և յուրօրինակ բնական ռեսուրսներ, բազմադարյա ավանդույթներ և, իհարկե, աշխարհում նախատիպը չունեցող հյուրընկալություն։ Այս առումով հաջողված փորձեր արդեն ունենք, որոնց շարքում առանձնանում է Կալավան համայնքը, որն ապացուցում է վերոնշյալ երեք ասպեկտներիներդաշնակ զուգակցման արդյունքում հաջողության հասնելու անխուսափելիությունը։ Ստանդարտացում և մշակութային նույնականացում. Համաշխարհայնացմանդրսևորման հաջորդ ձևը ստանդարտացումն է, որը մուտք է գործել նաև ծառայությունների ոլորտ։ Որոշ մասնագետներ այս գործընթացին դրական որակավորում ենտալիս՝ համարելով որակի վերահսկողության կարևորագույն գործիք։ Գաղտնիք չէ,որ որակի փոփոխականությունը ցանկացած ծառայության հիմնական առանձնահատկություններից մեկը է, որը հանգեցնում է իրացման հետ կապված որոշակիյուրաքանչյուրն առանձնանումբարդությունների։ Ըստ գերմանացի պրոֆեսոր Գյունթեր Շուհի՝ «Սերվիսայինստանդարտները մեզ հնարավորություն են տալիս զարգանալ սերվիսային ջունգլիիցմինչև սերվիսային այգի» [3]։ Մի կողմից ստանդարտացումը հնարավորություն էտալիս համեմատության եզրեր գտնել և հեշտացնել ծառայությունների ընտրությանգործընթացը հաճախորդների համար, մյուս կողմից՝ հարց է ծագում․որքանո՞վ էնպատակահարմար ստանդարտացնել ծառայությունը, որը գոյություն ունի անհատների միջև, որոնցիցէ իր խառնվածքով,հետաքրքրություններով և վերջապես՝ պահանջմունքներով։ Ծառայություններիմասին խոսելիս մենք շեշտում ենք դրա կողմնորոշվածությունը դեպի անհատը՝ իրյուրօրինակ պահանջմունքներով։ Ստանդարտացման արդյունքում մենք կորցնումենք ծառայության «անհատականությունը»։ Ստեղծվում է իրավիճակ, երբ անկարևորէ դառնում, թե որ երկրում ես գտնվում՝ քեզ մատուցում են միևնույն ծառայությունները՝օդանավակայանից մինչև հյուրանոց։ Այս ամենը հանգեցնում է մշակութայիննույնականացման, որը ոչ միայն չի նպաստում զբոսաշրջության զարգացմանը, այլևխոչընդոտում է, քանի որ զբոսաշրջության հիմնական նպատակներից մեկն այլմշակույթների հետ հաղորդակցվելն է։ Եթե հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ ՀՀն որպես զբոսաշրջային դեստինացիա զբոսաշրջիկներին ավելի շատ գրավում է իրմշակույթային ինքնատիպ ժառանգությամբ, և ոչ թե ենթակառուցվածքների զարգացվածությամբ, ապա այս միտումները բավականին լուրջ մարտահրավեր են ՀՀզբոսաշրջային ինդուստրիայի համար։ Վերջին ժամանակներում, որպես այս երևույթների օբյեկտիվ պատասխան,ձևավորվեց մի նոր գործընթաց՝ գլոկալիզացիան, որի արդյունքում համաշխարհայնացման հետևանքով տեղի է ունենում ոչ թե տարածաշրջանային առանձնահատկությունների անհետացում, այլ դրանց պահպանում և ամրապնդում։ Որպեսգլոկալիզացիայի կարգախոս կարելի է դիտարկել Հռոմի ակումբի հայտնի խոսքերը՝«Մտածել գլոբալ, գործել լոկալ»։ Զբոսաշրջության ոլորտում գլոկալիզացիայիդրսևորման ձևերից մեկը էթնոտուրիզմն է, որը մեծ թափով զարգանում է ամբողջաշխարհում, և ՀՀ-ն բացառություն չէ։ Այսպիսով, համաշխարհայնացումը հսկայական ազդեցություն է թողնում ինչպեսաշխարհի այլ երկրների, այնպես էլ ՀՀ զբոսաշրջային ինդուստրիայի վրա, և միայնայդ ազդեցության ուղիների լիարժեք ընկալման ու վերլուծման արդյունքում էհնարավոր օգտագործել այն ցանկալի ուղղությամբ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] Weaver D., Sustainable Tourism։ Theory and Practice. London and New York,Հովասափյան Ջուլիետա ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅՆԱՑՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ԻՆԴՈՒՍՏՐԻԱՅԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՎՐԱԲանալի բառեր՝ համաշխարհայնացում, զբոսաշրջային ինդուստրիա,տնտեսականացում, տեխնոլոգիզացիա, ինֆորմատիզացիա, էկոլոգացում,ստանդարտացում, մշակութային նույնականացում։

Հոդվածում քննարկվում է համաշխարհայնացման ազդեցությունը զբոսաշրջային ինդուստրիայի վրա՝ դրա առանձին միտումները վերլուծելու միջոցով։ ՈՒսումնասիրվել են հետևյալ միտումները՝ տնտեսականացում, ինֆորմատիզացիա և տեխնոլոգիզացիա, էկոլոգացում, ստանդարտացում և մշակութային նույնականացում։ Միտումների լիարժեք վերլուծությունը թույլ է տալիս նվազեցնել ոլորտի զարգացմանը խոչընդոտող գործոնների ազդեցությունը, ինչպես նաև մատնանշել այն ուղիները, որոնք կնպաստեն ՀՀ զբոսաշրջային ինդուստրիայի հեռանկարային և կայուն զարգացմանը։

ՆԵՐԱUCTՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՄԱՐIONԵՐՈՒՄ ՖԱCԻՈԼՈԳԻԱՅԻ ՆԱԽԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ներածություն oonոոնոզները վարակիչ հիվանդություններ են, որոնք ներառում են կենդանիներից մարդուն փոխանցվող մակաբուծային հիվանդություններ: Դրանք մեծ վնաս են հասցնում մարդու առողջությանը: Oonոոնոզների ազդեցությունը հատկապես արտահայտվում է այն ժամանակ, երբ մարդիկ անմիջական կապի մեջ են կենդանական ծագման արտադրանքի հետ: Վարակիչ հիվանդությունների պատճառը պաթոգեն մանրէներն են (վիրուսներ, մանրէներ) կամ մակաբույծները (որդեր, նախակենդանիներ): Դրանք կարող են տեղակայվել մարմնի տարբեր մասերում ՝ կախված վարակի տեսակից: Շատ կենդանիներ կարող են կրել որոշակի մակաբույծներ կամ մակաբույծներ: Սա նշանակում է, որ նրանց մարմնի մակաբույծը կենդանու համար հիվանդություն չի առաջացնում: Որոշ զոոնոզներ կենդանիների մոտ վարակի ախտանիշներ չեն առաջացնում: Այնուամենայնիվ, ընդունող օրգանիզմը (միջանկյալ ընդունող) կարող է առաջացնել մակաբույծի տարածում (Leeflang, M. et al., 2008): Oonոոնոզների պատճառ կարող են լինել հելմինտները: Նրանք հայտնի են նաև որպես մակաբուծային որդեր: Հելմինտները անողնաշարավորներ են, բազմաբջիջ օրգանիզմներ, որոնք հասուն տարիքում կարելի է տեսնել անզեն աչքով: Միաբջիջ, հարթ կամ կլոր մարմնով ձու (Samuel B. et al., 1996): Հելմինթները ներառում են տափակ որդեր (Plathyhelminthes) և կլոր որդեր (Nemathodes), որոնք մակաբուծային որդերի տեսակ են (Samuel B. et al., 1996): Theծող ճիճու դասի բոլոր անդամները մակաբուծային են: Նրանք ունեն ծծողներ և կցորդի օրգաններ, որոնք մակաբուծային կենսակերպի արդյունք են: Sucծող ճիճուների վերջնական տերը ողնաշարավոր կենդանիներն են, որոնք մարմնում մակաբուծում են մեծահասակները: Միջանկյալ տերերը փափկամարմիններ են: Որոշ տրեմատոդներ ունեն երկրորդ միջանկյալ սեփականատերը: Uckծող որդերը մակաբուծանում են տարբեր հյուսվածքներում, օրգաններում, մարսողական համակարգում, թոքերում, որովայնի արյան անոթներում (Է.Մ. Եղիազարյան, 2011): Այս դասին պատկանող երկու տեսակ. Ոչխարի անասունների օրգանիզմում մակաբուծությունը հարյուրամյակների ընթացքում հսկայական տնտեսական վնասներ է պատճառում: Կաթի քանակը նվազում է, կենդանիների լյարդը վնասվում է, աճում է մահացության մակարդակը և նկատվում են ընդհանուր արտադրական կորուստներ (Charlier et al., 2014): Տնտեսության վրա իր հսկայական ազդեցության պատճառով լյարդը դարձել է գիտական ​​հետազոտությունների առարկա և բոլոր տեսակի տրեմատոդներից ամենաշատ ուսումնասիրվածներից մեկն է: Լյարդի ընդհատվող ընդունողներն են ցուրտ կլիմայական պայմաններում բնակվող փափկամարմինները (օրինակ ՝ Limnea tomentosa կամ Galbatruncatula) (Young ND et al., 2011): Լյարդի ծծումը թունավոր ազդեցություն ունի մարմնի վրա: Այն կլանում է էրիթրոցիտները, լեյկոցիտները, էպիթելի բջիջները, վնասում հարակից հյուսվածքները: Լյարդի ցիռոզը կարող է առաջանալ մեծ թվով մակաբույծների դեպքում: Հիվանդությունը ախտորոշվում է հիվանդի աթոռի մեջ ձվեր հայտնաբերելու միջոցով (Է.Մ. Եղիազարյան, 2011): Ի տարբերություն լյարդի ոջիլների, հսկա լյարդի տզերի միջանկյալ ընդունողները տաք կլիմայական պայմաններում բնակվող փափկամարմիններն են (օրինակ ՝ Radix natalensis կամ Radix rubiginosa) (Mas-Coma et al., 2009): Ախտորոշումը կատարվում է նաև հիվանդի աթոռի մեջ ձվեր հայտնաբերելու միջոցով: Ի տարբերություն լյարդի ծծողների, այս դեպքում հիվանդությունն ունի ավելի ծանր ընթացք, քանի որ մակաբույծն ավելի մեծ չափ ունի (Է.Մ. Եղիազարյան, 2011): Նրա փոխազդեցությունը ընդունող օրգանիզմի և պաթոգենեզի հետ չեն ուսումնասիրվել: Fascioleosis- ը հայտնաբերվել է Աֆրիկայի, Մերձավոր Արևելքի և Հարավարևելյան Ասիայի միլիոնավոր մարդկանց մոտ (Young ND et al., 2011): Որոշ երկրներում վարակի մակարդակը 80-100% է: Հսկա լյարդի տզերի տարածվածությունը հաճախ գերազանցում է լյարդի տզերին: Այս երկու տեսակներն այնքան մոտ են գենետիկորեն, անատոմիկորեն և մորֆոլոգիապես, որ շատ դժվար է տարբերակել դրանք (Itagaki T. et al., 2011): Ահա թե ինչու ճշգրիտ ախտորոշման համար անհրաժեշտ են մոլեկուլային մեթոդներ (Rokni MB. Et al., 2010): Կան նաև «F. gigantica x F. hepatica» հիբրիդային պոպուլյացիաներ (Young ND et al., 2011), որոնք խիստ արտահայտված են «F.gigantica» - ում և «F. hepatica» - ում: Hepatica »- ն ունի մի շարք ձևաբանական, ֆիլոգենետիկ և կենսաբանական առանձնահատկություններ (Itagaki T. et al., 2009; Peng M et al., 2009; Le THet al., 2008): Ինչպես արդեն նշվեց, F. hepatica- ն ցուրտ կլիմայական պայմաններում ապրող փափկամորթների միջանկյալ սեփականատերն է, մինչդեռ F. gigantica- ի դեպքում միջակատերեր փափկամորթներն ապրում են տաք կլիմայական պայմաններում (Mas-Coma et al., 2009): Այս տարբերությունն իր ազդեցությունն է ունենում մակաբույծների տարածվածության վրա և «F." gigantica "- ն առավելապես առաջացնում է արևադարձային գոտիների ֆասիոլոզ, իսկ F.hepatica- ն ավելի տարածված է բարեխառն գոտիներում: Մերձարևադարձային գոտիներում, որտեղ կարելի է գտնել երկու տեսակները, ֆասիոլոզը զուգորդվում է «F. gigantica» և «F. hepatica» տեսակների, և / կամ «F.gigantica x F. hepatica» հիբրիդային պոպուլյացիաների հետ (Spithill T. et al., 1999; Mas-Coma et al., 2009): Որոշ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ լյարդի հսկա ծծակն ավելի հեշտությամբ հարմարվում է կենդանիներին ու մակաբուծական է, և դրա կայունությունն առավել ակնհայտ է այծերի և ոչխարների մոտ (Haroun ETM. Et al., 1986; Piedrafita D. et al., 2004; Roberts JA .et al., 1997): Ի հակադրություն, ոչխարների ցեղերի մեծ մասը դիմացկուն են F. hepatica- ի կողմից հարուցված ֆասիոլոզին (Haroun ETM et al., 1986): Ընթացիկ տվյալները (Spithill T. et al., 1999; HarounETM. Et al., 1986; Roberts JA. Et al., 1997; Periago MV. Et al., 2006) առաջարկում են F. gigantica և F. hepatica կենսաբանություն: Տարբերություններ կան , ինչպես նրանց հարուցած հիվանդությունների դեպքում, բայց այս կենդանիների, մասնավորապես արական սեռի վերաբերյալ մեր ներկայիս գիտելիքները շատ սահմանափակ են (Marcos LA et al., 2008; MasComa S. et al., 2007): Մեր աշխատանքի հիմնական նպատակն էր լրացնել ՀՀ մարզերում ֆասիոլոզի տարածվածության մասին գրական տվյալները, որոնք իրականացվել են առկա գրական տվյալների հավաքագրման և ուսումնասիրության և Chրոշակի վիճակագրական մշակման միջոցով: Կատարված աշխատանքների ընթացքում պարզվել է, որ առկա գրականությունը չի կարող ամբողջական պատկերացում կազմել Հայաստանում առկա հիվանդության մասին: Այնուամենայնիվ, 2002-2003 թվականների նյութի մշակման արդյունքում հնարավոր դարձավ որոշ մարզերում ներկայիս իրավիճակը պարզել: Չնայած անցկացված ուսումնասիրություններին ՝ Հայաստանում հստակ տեղեկություններ չկան լյարդի քաղցկեղի տարբեր տեսակների տարածվածության վերաբերյալ: Նյութեր և մեթոդներ Աշխատանքի ընթացքում հավաքվել են գրական տվյալներ Հայաստանի Հանրապետության մարզերում ֆասիոլոզի տարածվածության վերաբերյալ: Չնայած այն հանգամանքին, որ Հայաստանի Հանրապետությունում ֆասիոլոզի համակարգային և ամբողջական ուսումնասիրություններն իրականացվել են 1935 թվականից ի վեր, մեր աշխատանքում հիմնականում ուսումնասիրել ենք 2002-2003թթ. S. Մ.Թոքանյանի աշխատանքները: Նյութերն ուսումնասիրվել են վիճակագրական տվյալների մշակումը: Արդյունքներ և քննարկում: Տվյալների հավաքագրման և վերլուծության ընթացքում պարզվել է, որ Հայաստանի մարզերում ֆասիոլոզի տարածվածության վերաբերյալ ուսումնասիրությունները չեն կարող ամբողջական պատկերացում կազմել հիվանդության տարածվածության մասին: Այնուամենայնիվ, արդեն կատարված աշխատանքների վերլուծության ընթացքում հնարավոր եղավ առանձնացնել և ներկայացնել հիվանդության տարածվածությունը ՀՀ որոշ մարզերում: Ըստ այդ տվյալների, 2002 թվականին ուսումնասիրված 7636 խոշոր եղջերավոր անասուններից վարակվել է 3675 գլուխ, ինչը կազմում է 48.12%: Ամենաբարձր վարակը նկատվել է Էջմիածնում, որտեղ 1840 կենդանիներից 861-ը հիվանդ է եղել (46.8%), իսկ ամենացածր վարակը ՝ Նուբարաշենում, որտեղ 655 կենդանիներից 258-ը հիվանդ են (39.4%): 2003 թ.-ին 7402 կենդանիների 42.15% -ը հիվանդ էր, և կրկին ամենաբարձր ցուցանիշը գրանցվել էր Էջմիածնում `41,8%, իսկ ամենացածրը` Նուբարաշենում `42,15% (աղյուսակ 1): Աղյուսակ 1. ՀՀ մարզերում ֆասիոլոզի տարածվածությունը (Տոնականյան Ս. Մ. 2004) 2003 Ինֆեկցիոն կենտրոն Մարզերի ընդլայնում Մարզեր ԷջմիածինԱրմավիրՄասիսԱրտաշատԱրարատ Բարձրությամբ ուսումնասիրություններ: Վերջինս, իր հերթին, պայմանավորված է մակաբույծ միջանկյալ տանտերերի `փափկամարմինների տարածվածությամբ, որոնք ավելի քիչ են հանդիպում ցրտաշունչ, բարձրլեռնային գոտիներում: Այսպիսով, լիարժեք ուսումնասիրելով գրականությունը, կարող ենք նշել, որ չնայած հիվանդության սոցիալ-տնտեսական և առողջապահական մեծ ազդեցությանը, ֆասիոլոզի ամբողջական ուսումնասիրություններ կատարվել են դեռ 1935 թ. Հայաստանի որոշ մարզերում տարածվածության ուսումնասիրություններ են կատարվել 2002-2003 թվականներին, սակայն դրանցում ոչ մի տեղեկություն չի տրամադրվել հարուցիչների բազմազանության վերաբերյալ: Վերջին 15 տարիների ընթացքում հիվանդության վերաբերյալ տվյալները բացակայում են: Վերջին երկու տարիների ընթացքում մեր աշխատանքային խումբը ուսումնասիրություն է իրականացրել Հայաստանի տարբեր մարզերում լյարդի ցիռոզի տարածվածության և բազմազանության վերաբերյալ, որը ներառում է մոլեկուլային գենետիկական հետազոտություններ `հիվանդության գենետիկական բազմազանությունը, կենսագեոգրաֆիան և փոխանցման աշխարհագրությունը որոշելու համար: Հետազոտության արդյունքները և ստացված նուկլեոտիդային հաջորդականությունները մշակման փուլում են և կգտնվեն մեր հետագա գիտական ​​հոդվածներում: Գրականություն. Դրա դեմ նոր մայրաքաղաքային պայքարի համահարթեցում և մշակում: dis ... cand Անասնաբուժական գիտություն 2. ԵղիազարյանԵ. Մ., Վարդանյան Լ. Կ., «Մակաբուծաբանություն. Ուսումնական ձեռնարկ »/ ԵՊՀ: - Ս .. ԵՊՀ հրատարակչություն, 2011.4. Haroun ETM, Hillyer GV (1986) Դիմադրություն ֆասիոլիասի դեմ - ակնարկ. Անասնաբուժական պարազիտոլ 20: միջուկային և միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի հիման վրա բնութագրում: Պարազիտոլ Int 58. 81–85.hepatica and Fasciola gigantica ": մակաբուծաբանություն 138 (10): 1278–1284.7. Leeflang, M. (2008): Զոոնոզներ կենդանիներից մարդուն փոխանցվող հիվանդություններ: Ագրոմիսա 8: Marcos LA, Terashima A, Gotuzzo E (2008) Թարմացում լյարդաբջջային ցնցումների վերաբերյալ: ֆասիոլիազ, օփիստորխիազ և կլոնորխիոզ: Curr Opin Infect Dis 21: 523–530.9. Mas-Coma S, Bargues MD, Valero MA (2007) Plant-Borne Tremotode Zoonoses. Fascioliasis- ը և Fasciolopsiasis- ը: Ներսում Murrell KD, Fried B, խմբ. Համաշխարհային կարգի մակաբույծներ, հատոր 11. Սննդամթերքի միջոցով փոխանցվող մակաբուծային զոոնոզներ: ձուկ և բույսերով փոխանցվող մակաբույծներ: Սպրինգեր, Նյու Յորք: ppAfrican խոշոր եղջերավոր անասուններ ՝ համակարգչային պատկերի վերլուծության համակարգի (CIAS) միջոցով: Պարազիտոլ Res 99. 368– Rev Can Zool 82: 233–250. Պարազիտոլ 68. 69–78. օգտագործելով պարզ PCR- սահմանափակող ֆերմենտի մեթոդ »: Փորձարարական մակաբուծաբանություն 124 (2): 209– 16. Spithill T, Smooker PM, Copeman B (1999) Fasciola gigantica. Համաճարակաբանություն, հսկողություն, իմունաբանություն և մոլեկուլային կենսաբանություն: Ներսում Dalton JP, խմբ. Ֆասիոլոզ Օքսոն, Մեծ Բրիտանիա: CABIand Biotechnological Implications ". PLoS անտեսված արևադարձային հիվանդություններ 5 (2): e1004. Գոհար Գրիգորյան, Հռիփսիմե Աթոյան ՖԱՍԻԼՈԼՈԳԻԱՅԻ ԴԱՍԱՐԱՆԸ ՀՀ ՈՐՈՇ ՄԱՐԵՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. ֆասիոլոզ, լյարդի ծծում, տարածվածություն, ՀայաստանԱփոփում: ։

Չնայած իր հասցրած սոցիալ-տնտեսական և առողջապահական մեծ վնասներին, գրեթե ոչինչ հայտնի չէ՝ Հայաստանի տարածքում վերջին տարիներին ֆասցիոլեոզ հիվանդության տարածվածության և բազմազանության վերաբերյալ։ Քանի որ ֆասցիոլեոզը էապես վնասում է մարդկանց առողջությանը, ինչպես նաև մեծ վնաս է հասցնում գյուղատնտեսությանը՝ անասունների գլխաքանակի նկատելի նվազման պատճառ դառնալով, կարևոր է պարզել դրա տարածվածության պատկերը։ Այդ նպատակով կատարվել է գրականությունում առկա «F. hepatica» ու «F. gigantica» տեսակների մասին նյութի հավաքագրում և խմբագրում։ Ուսումնասիրվել է տեսակների տարածվածությունը և ֆասցիոլեոզով վարակված եղջերավոր անասունների ու ոչխարների վարակվածության աստիճանը Հայաստանի մի շարք տարածաշրջաններում։ Հոդվածում ներկայացված է ֆասցիոլեոզի հետազոտության ներկայիս վիճակը մեր հանրապետությունում։

ԴՊՐՈՑԻ ՏՆՕՐԵՆԻ ՂԵԿԱՎԱՐՄԱՆ ՈՃԸ ԵՎ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԿՈԼԵԿՏԻՎԻ ՀԱՄԱԽՄԲՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸԿրթական համակարգում տեղի ունեցող բարեփոխումների շնորհիվ փոխվել ենդպրոցի տնօրենին ներկայացվող պահանջները։ Տնօրենը հանդես է գալիս և´ որպեսվարչական աշխատող, և´ որպես կառավարիչ, այսինքն` տնօրենը, դպրոցի ընթացիկկառավարումը իրականացնելուց զատ, ղեկավարում է նաև ուսումնադաստիարակչական, վարչատնտեսական աշխատանքները։ Դպրոցում տեղի ունեցող գործընթացների արդյունավետությունը, կրթական միջավայրի առանձնահատկություններն անմիջականորեն կախված են ներդպրոցական կառավարման համակարգից և տնօրենիաշխատաոճից, մասնավորապես` անձնային և մասնագիտական որակներից։ Հոդվածում ներկայացված են տնօրենի ղեկավարման ոճից բխող, կոլեկտիվիմիջանձնային հարաբերությունների առանձնահատկությունները։ Այս հետազոտության իրականացման նախահիմք է հանդիսացել Վանաձորի մի շարք դպրոցներումանցկացված հարցումների հիման վրա դպրոցի տնօրենների ղեկավարման ոճի ախտորոշումը։ Ուսումնասիրությունը կատարելիս առաջնորդվել ենք «Ղեկավարմանվարչարարական ոճի որոշման (Ե. Տունիկի հարմարեցված տարբերակ)» մեթոդով1։ Այս մեթոդի տարբերակիչ առանձնահատկությունն այն է, որ ղեկավարման առաջատար ոճի վերաբերյալ եզրակացությունը տրվում է որոշակի դատողությունների հիման վրա։ Դրանք են.• Ինչպե՞ս եմ ես ղեկավարում և վերահսկում, • Իմ վերաբերմունքը կանոնակարգերին,• Իմ գործելակերպը ճգնաժամային իրավիճակներում,• Իմ վերաբերմունքը աշխատանքի պլանավորմանը։ «Ղեկավարման վարչարարական ոճի որոշման» մեթոդով կատարված հետազոտության արդյունքներով ամենացածր միավորը ներկայացնում է ղեկավարի մոտ գերակայող վարչարարական ոճը։ Արդյունքները ամփոփելով` եկել ենք եզրահանգման,որ, ըստ Ե. Տունիկի առանձնացրած 7 ոճերի (ավտորիտար, ժողովրդավարական, կոոպերատիվ, սահմանափակ մասնակցության, բյուրակրատական, չմիջամտող, բարյացակամ, բռնակալ), դպրոցների ղեկավարների մոտ առավել գերակայող են ղեկավարման ավտորիտար, ժողովրդավարական, չմիջամտող, կոոպերատիվ ոճերը։ Իրականացված հետազոտությունների արդյունքում ձևավորվեց հետևյալ կարծիքը. դպրոցիմանկավարժական կոլեկտիվի ձևավորման և զարգացման մակարդակի վրա ազդողհիմնական գործոններից մեկը տնօրենի ղեկավարման ոճն է։ Կառավարումը որոշակի օբյեկտի վրա կազմակերպված, պլանաչափ ու համակարգված ներգործությունն է։ Առանց կառավարման անհնար է կատարելագործել ուսումնադաստիարակչական գործընթացը, լուծել նրա բոլոր հիմնախնդիրները։ Դպրոցի կառավարման հիմքն ուսումնադաստիարակչական գործընթացի համար համա1 Տե՛ս Фетискин Н., Козлов В., Мануйлов Г., Социально-психологическая диагностика развития личности ималых групп, Москва, 2005։ պատասխան պայմանների ստեղծումն է1։ Դպրոցի կառավարման բնույթով են պայմանավորված մանկավարժական կոլեկտիվի միջանձնային փոխհարաբերությունները, մասնավորապես՝ համախմբվածությունը և կոնֆլիկտայնությունը։ Մանկավարժական կոլեկտիվի միջանձնային փոխհարաբերություններն ուսումնասիրելու նպատակով ընտրվեցին տնօրենների ղեկավարման տարբեր ոճերով 4դպրոցներ։ Տնօրենի ղեկավարման ոճը կախված է և´ օբյեկտիվ (աշխատանքայինպայմանները, կոլեկտիվի զարգացման մակարդակը), և´ սուբյեկտիվ գործոններից (ղեկավարի անձը, պատրաստվածության աստիճանը)։ Կառավարման տեսության և սոցիալական հոգեբանության մասնագետներն առանձնացնում են ղեկավարման ավտորիտար, ժողովրդավարական և լիբերալ ոճերը2։ Ղեկավարման յուրաքանչյուր ոճ ունիմի շարք առանձնահատկություններ։ Առավել արդյունավետ է ժողովրդավարականոճը, որը հանգեցնում է համագործակցության, փոխհարաբերությունների և փոխհամագործակցության մակարդակի բարձրացման` տանելով այդ հարաբերություններըանձնական կողմնորոշումից դեպի հասարակական կողմնորոշում3։ Ղեկավարումը դպրոցի վարչական կազմի կառավարչական գործունեության միմասն է, որի միջոցով ապահովվում են կոլեկտիվի անդամների միջև եղած հարաբերությունները, որոնք իրենց հերթին նպաստում են դպրոցի նպատակների իրականացմանը4։ Ղեկավարման գործընթացում մշակվում են կոլեկտիվի ներքին աշխատանքային կանոնները, ավանդույթներն ու սովորույթները։ Այստեղ է հիմնականումձևավորվում կոլեկտիվի գործելակերպի տրամաբանությունը` նրա անդամների գիտակցականությունը, ակտիվությունը և այլն։ Այստեղ են կազմավորվում նաև հոգեբանական մի շարք գործոններ, որոնք ազդում են կոլեկտիվի կազմակերպվածությանմակարդակի, նախաձեռնողականության ու ձեռներեցության աստիճանի վրա5։ Մանկավարժական կոլեկտիվը միմյանց հետ աշխատող մանկավարժների խումբէ, որն ունի ընդհանուր նպատակներ, որոնց իրականացումն այդ անդամների համարանձնական նշանակություն ունի և, իրացնելով միջանձնային փոխհարաբերությունների և փոխգործակցության գործընթացը, նպաստում է ընդհանուր նպատակների իրագործմանը6։ Մանկավարժական կոլեկտիվը համարվում է սոցիալական խմբի տարատեսակ, որտեղ միջանձնային հարաբերությունները կազմվում են հասարակական ևանձնական հետաքրքրությունների ներդաշնակության հիման վրա։ Սոցիալական հոգեբանության մեջ միջանձնային հարաբերությունները դիտարկվում են որպես մարդկանց միջև գոյություն ունեցող անձնական փոխադարձ կապեր, որոնք օբյեկտիվորենի հայտ են գալիս փոխադարձ ներգործության ձևերի և բնույթի մեջ` մարդկանց համատեղ գործունեության և հաղորդակցման ընթացքում։ Կրթական գործընթացի կառավարման հոգեբանության հայտնի մասնագետ Ռ. Շակուրովը, ուսումնասիրելովկառավարման գործընթացում մանկավարժական կոլեկտիվի փոխհարաբերությունների խնդիրը, կոլեկտիվի կառուցվածքում առանձնացնում է գործնական և սոցիալհոգեբանական փոխհարաբերություններ։ Գործնական կառուցվածքը կազմվում էմարդկանց գործնական փոխազդեցություններից` նրանց կողմից իրենց պաշտոնեական պարտականությունների կատարման ընթացքում։ Սոցիալ-հոգեբանական կառուցվածքը կազմված է անտեսանելի հուզական կապերից` հարգալից և անհարգալիցվերաբերմունք, համակրանք ու հակակրանք, և հոգեկան կյանքի` միջանձնային հա1 Ամիրջանյան Յու., Սահակյան Ա., Մանկավարժություն, Երևան, 2005, էջ 403-404։ 3 Խրիմյան Ս., Հովսեփյան Ա., Մելքոնյան Մ. և ուրիշներ, Դպրոցի ղեկավարում և կառավարում, Երևան,2004, էջ 135։ 4 Ասատրյան Լ. և ուրիշներ, Կրթության համակարգի կառավարման հիմունքները, Երևան, 2003, էջ 170։ 5 Խաչատրյան Գ., Տնտեսական ղեկավարը և կառավարման հոգեբանությունը, Երևան, 1989, էջ 102։ 6 Ասատրյան Լ., էջ 171։ րաբերություններով պայմանավորված այլ ձևերից։ Սոցիալ-հոգեբանական երևույթներից կոլեկտիվում տիրող հոգեբանական մթնոլորտն առավելապես կապված է հույզերին։ Հոգեբանական մթնոլորտը կարելի է բնորոշել որպես գերակշռող հուզականվիճակների ամբողջություն, հարաբերականորեն կայուն հուզական տրամադրվածություն, որը թափանցում է գործունեության ողջ մեխանիզմ` իր ազդեցությունն ունենալով կոլեկտիվի շփումներում և հարաբերություններում։ Հոգեբանորեն առողջ կոլեկտիվին բնորոշ են ընկերասիրությունը, պատասխանատվությունը, բարձր բարոյականմթնոլորտը։ Անառողջ հոգեբանական մթնոլորտը կապված է բացասական հույզերին,որը ցածրացնում է կոլեկտիվի աշխատանքի արդյունավետությունը1։ Ռ. Շակուրովընշում է, որ հոգեբանական մթնոլորտը դպրոցում մեծ մասամբ կապված է այն անտեսթելերից, որոնք որոշում են կոլեկտիվի անդամների տեղեկատվության թափանցիկությունը և ղեկավարի կողմից տրվող հրահանգները հասցնում են ենթակաների գիտակցությանը, և դրանք դրական արձագանք են գտնում այն դեպքում, երբ ղեկավարի և կոլեկտիվի անդամների միջև գոյություն է ունենում համապատասխան կապ2։ Դպրոցի մանկավարժական կոլեկտիվն ունի մի շարք առանձնահատկություններ,որոնցից է կոլեկտիվի համախմբվածությունը։ Կոլեկտիվը սկսվում է մարդկանց համախմբվածությունից, բայց ոչ թե մեխանիկական, այլ սոցիալ-հոգեբանական միասնությամբ, երբ մարդկանց այդ խումբը հասարակությանը կարող է տալ ավելին, քաննրանցից յուրաքանչյուրը` առանձին-առանձին։ Կոլեկտիվի համախմբվածությունըբնութագրվում է նրանով, որ այն կարող է դիմակայել արտաքին ազդեցություններինև պահպանել ներքին միասնականությունը տարբեր պայմաններում3։ Դա նպաստումէ կոլեկտիվի կյանքի և գործունեության բոլոր կողմերի բարելավմանը, դաստիարակչական հնարավորությունների էական բարձրացմանը, ինչպես նաև նրա անդամներիբարոյահոգեբանական միասնությանը, կազմակերպվածությանը։ Կոլեկտիվի համախըմբվածությունն արդյունավետ կառավարման հզոր լծակներից մեկն է։ Դա խմբիներքին ուժն է, որը ղեկավարը պետք է ձգտի օգտագործել կազմակերպության նպատակներն իրականացնելիս։ Որքան համերաշխ, համախմբված, ներդաշնակ է կոլեկտիվը, այնքան դյուրին է այն կառավարելը։ Համախմբված կոլեկտիվը կայուն կոլեկտիվ է` ընդունակ հաջողությամբ հակադրվելու ներքին և արտաքին ուժերի ազդեցությանը, ինչն ուղղված է անդամների միջև կապերի թուլացմանը։ Համախմբվածությունը կոլեկտիվի ամենաբարդ առանձնահատկություններից մեկն է։ Նրա հիմքում կարողեն դրվել տարբեր գործոններ։ Կարելի է առանձնացնել նպատակային, միջանձնայինհոգեբանական, գաղափարական, կազմակերպչական գործոնները։ Կազմակերպչական համախմբվածությունն արտացոլում է կոլեկտիվի անդամների` իրենց կոլեկտիվում մնալու և աշխատելու, գործունեությունը շարունակելու ձգտումը, կարող է լինելոչ միայն տվյալ դպրոցում աշխատանքի բովանդակության գրավչության, այլև կոլեկտիվի նպատակային միջանձնային-հոգեբանական միասնության հետևանք։ Գաղափարական և միջանձնային-հոգեբանական միասնությունը կարող է նշանակալի չափով իր արմատներով խորացնել կազմակերպչական համախմբվածության մեջ տվյալկազմակերպությունում աշխատելու պահանջմունքը` կապված համատեղ գործունեությանը, որը նպաստում է մարդկանց մեջ կազմակերպության նպատակների և խնդիրների վերաբերյալ միասնական հայացքների մշակմանը, կոլեկտիվում ոչ ձևական, ընկերական միաբանության զարգացմանը։ Համախմբվածության ցուցանիշ է նաև մանկավարժական կոլեկտիվի կազմակերպչական միասնությունը, որն արտացոլում է ուսուցիչների ցանկությունը աշխատելու այդ կոլեկտիվում և ունի սոցիալ-հոգեբանա2 Ասատրյան Լ., էջ 100։ կան կարևոր նշանակություն։ Համախմբվածությունն արտահայտում է նաև տարբերհարցերի լուծման ժամանակ կոլեկտիվի միասնական կարծիքն ու գործունեությունը։ Կոլեկտիվի ղեկավարման գործընթացում հաճախ առաջանում են կոնֆլիկտայինիրավիճակներ։ Կոնֆլիկտները հանգեցնում են կոլեկտիվի սոցիալական մթնոլորտիվատթարացման` աշխատանքի արտադրողականության անկում, կոլեկտիվի պառակտում։ Բայց և այնպես կոնֆլիկտները մարդկային հարաբերությունների անբաժանելիմասն են` նպաստելով անհատի զարգացմանը, պատասխանատվության և ինքնագնահատականի մակարդակի բարձրացմանը1։ Միջանձնային կոնֆլիկտների առաջացման պատճառները հիմնականում պայմանավորված են հոգեբանական գործոններով` անձի առանձնահատկությունների, շահերի, հետաքրքրությունների, համոզմունքների, դիրքորոշումների, ցանկությունների տարբերություններով2։ Կոլեկտիվիանդամների միջև կոնֆլիկտայնության պատճառը հիմնականում մասնագիտականմրցակցությունն է, վարքագիծը, իսկ տնօրեն-մանկավարժական կոլեկտիվ կոնֆլիկտիպատճառ կարող է լինել տնօրենի պաշտոնական լիազորությունների մեջ կողմնակալվերաբերմունքը3։ Կոնֆլիկտների հաղթահարման, կոլեկտիվի առողջ բարոյահոգեբանական մթնոլորտը պահպանելու համար կարևոր նշանակություն ունի ղեկավարմանմեթոդների և ոճերի ընտրությունը, դպրոցի աշխատանքների ճիշտ պլանավորումը,իրականացումն ու վերահսկումը։ Հետազոտության կազմակերպում և անցկացում։ Հետազոտությունները իրականացվել են զրույցի, հարցումների, «Վարքագծի տիպերը կոնֆլիկտային իրավիճակներում (ըստ Կ. Թոմասի)» թեստերի միջոցով4։ Կ. Թոմասի մեթոդիկայի նպատակն է բացահայտել անձի վարքը կոնֆլիկտայինիրավիճակներում։ Թեստը բաղկացած է 30 երկընտրանքային հարցերից։ Կ. Թոմասըառանձնացնում է կոնֆլիկտի կարգավորման հետևյալ միջոցները. • Մրցակցություն՝ անձի ձգտումը հասնելու սեփական շահերի բավարարմանը`ի վնաս մյուսների, • Համագործակցություն՝ իրավիճակի մասնակիցների կողմից երկու կողմերիհամար շահավետ փոխհամաձայնության, • Հարմարում՝ սեփական շահերի զոհաբերում հանուն ուրիշի,• Փոխզիջում՝ երկուստեք զիջումների արդյունքում համաձայնություն,• Խուսափում՝ փոխհամաձայնության և սեփական նպատակներին հասնելուբացակայություն։ Աղյուսակ 1ԿոլեկտիվՄրցակցություն Համագործակցություն Փոխզիջում Հարմարում ԽուսափումԴպրոց ԱԴպրոց ԲԴպրոց ԳԴպրոց ԴԱրդյունքների վերլուծություն և քննարկում։ Ըստ «Վարքագծի տիպերը կոնֆլիկտային իրավիճակներում» թեստի կատարված հետազոտությունների՝ արդյունքները հետևյալն են (տե´ս աղ. 1). չորս դպրոցների մանկավարժական կոլեկտիվներում էլայս կամ այն չափով առկա է կոնֆլիկտային իրավիճակ։ Ուսուցիչ-ուսուցիչ կոնֆլիկտների պատճառը հիմնականում մասնագիտական մրցակցությունն է, որոնց լուծմանհիմնական միջոցը փոխզիջումն է` երկուստեք համաձայնության գալու արդյունքում։ Տնօրեն-ուսուցիչ կոնֆլիկտի պատճառ կարող է դառնալ տնօրենի պաշտոնեականլիազորությունների մեջ կողմնակալ վերաբերմունքը։ Կոլեկտիվում առկա միջանձնային փոխհարաբերությունները` կախված տնօրենիղեկավարման ոճից (կոլեկտիվի անդամների անբարյացակամ հարաբերություններիդրսևորումը կոլեկտիվի ղեկավարից կախվածությունից կամ կոլեկտիվի անբավարարվերահսկումից), ուսումնասիրելու համար նախապես մշակված հարցաշարով անցկացրել ենք հարցումներ։ Հարցումների արդյունքները ամփոփելով՝ պարզեցինք, որ այն կոլեկտիվներում,որտեղ միջինից ցածր է կոլեկտիվի անդամների կախվածությունը ղեկավարից, կոլեկտիվի անդամների միջև անբարյացակամ հարաբերությունները գրեթե բացակայումեն, առկա է համախմբված, ցածր կոնֆլիկտայնությամբ կոլեկտիվ։ Իսկ այն կոլեկտիվներում, որտեղ կոլեկտիվի անդամների կախվածությունը ղեկավարից միջինից բարձրէ, կոնֆլիկտայնությունը բարձր է։ Եզրակացություն։ Ընդհանրացնելով հետազոտության արդյունքները` հանգելենք հետևյալ եզրակացություններին. • Դպրոցի տնօրենի ղեկավարման ոճից են կախված կոլեկտիվի անդամներիմիջև բարենպաստ բարոյահոգեբանական մթնոլորտի հաստատումը, կոլեկտիվի անդամների միջև փոխհարաբերությունները, կոնֆլիկտայնությունը,կոլեկտիվի համախմբվածությունը։ • Ղեկավարման որևէ ոճ առանձին չի կարող արդյունավետ լինել։ Ղեկավարումը պետք է լինի ճկուն, իրադրային, կոլեկտիվի վիճակին և մակարդակին,գործունեության պայմաններին համապատասխան։ 31%6%63%Դպրոց ԱԿոլեկտիվում անբարյացակամ հարաբերությունների առկայություն Կոլեկտիվի անբավարար վերահսկումը ղեկավարի կողմիցԿոլեկտիվի կախվածությունը ղեկավարից18%35%47%Դպրոց ԲԿոլեկտիվում անբարյացակամ հարաբերությունների առկայություն Կոլեկտիվի անբավարար վերահսկումը ղեկավարի կողմից30%15%55%Դպրոց ԳԿոլեկտիվում անբարյացակամ հարաբերությունների առկայությունԿոլեկտիվի անբավարար վերահսկումը ղեկավարի կողմից25%30%45%Դպրոց ԴԿոլեկտիվում անբարյացակամ հարաբերությունների առկայությունԿոլեկտիվի անբավարար վերահսկումը ղեկավարի կողմից• Մանկավարժական կոլեկտիվի համախմբվածության և կոնֆլիկտայնությանմիջև առկա է անմիջական կապ, որը հակառակ համեմատական բնույթի է։ Աննա ՀովհաննիսյանԴՊՐՈՑԻ ՏՆՕՐԵՆԻ ՂԵԿԱՎԱՐՄԱՆ ՈՃԸ ԵՎ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԿՈԼԵԿՏԻՎԻՀԱՄԱԽՄԲՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ Բանալի բառեր` դպրոցի տնօրեն, ղեկավարման ոճ, մանկավարժական կոլեկտիվ,համախմբվածություն, կոնֆլիկտայնություն։

Հոդվածում ներկայացված է դպրոցի տնօրենի ղեկավարման ոճից բխող կոլեկտիվում առկա միջանձնային հարաբերությունների առանձնահատկություններից մի քանիսը, մասնավորապես` համախմբավածությունը, կոնֆլիկտայնությունը։ Հետազոտության նպատակն է ուսումնասիրել մանկավարժական կոլեկտիվի համախմբվածության և կոնֆլիկտայնության փոխհարաբերությունը` պայմանավորված տնօրենի ղեկավարման ոճով։ Ուսումնասիրության արդյունքում պարզվեց, որ մանկավարժական կոլեկտիվի համախմբվածության և կոնֆլիկտայնության միջև առկա է անմիջական կապ, որը հակառակ համեմատական բնույթի է։

Մոտիվացիան մարդու վարքը որոշող շարժիչ ուժ է։ Գործատուի կողմից աշխատողին մոտիվացնելը ենթադրում է վարքը որոշող շարժիչ գործոնները գործի դնելով դրդել նրան իրագործելու կազմակերպության առջեւ դրված նպատակները։ Մոտիվացիայի հասկացությունը բազմակողմանի բացահայտելու համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել, թե մարդու գործունեության ընթացքում ինչն է կախված մոտիվացիոն ազդեցությունից եւ ինչպես է մոտիվացիան հարաբերվում մարդու գործունեության արդյունքների հետ[1]։ Կազմակերպության աշխատողները նրա մրցակցային առավելության գլխավոր աղբյուրն են եւ նրանցից է ուղղակիորեն կախված կազմակերպության գործունեության արդյունքը, սակայն ցավոք ոչ բոլոր գործատուներն են նրանց կարեւորությունը գիտակցում եւ դրա հետեւանքով էլ չեն փորձում լիարժեք մոտիվացնել իրենց աշխատողներին։ Այսօր ՀՀ-ում գործող կազմակերպությունների մեծամասնությունում ղեկավարության կողմից աշխատողի նկատմամբ չի կիրառվում 133ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ մոտիվացիայի ձեւերի որոշակի համախումբ, շեշտը դրվում է մեկ կամ երկու մոտիվացիոն գործոնների վրա որոնք ոչ միշտ են բավարար լինում աշխատակցին լիարժեք մոտիվացնելու եւ նրան ի շահ ֆիրմային ծառայեցնելու համար։ Հայաստանի Հանրապետությունում գործատուների կողմից մոտիվացիոն գործոնների ոչ լիարժեք կիրառման հիմնական պատճառներից են.  Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի շուկայի կառուցվածքի առանձնահատկությունը. աշխատուժի ավելցուկը եւ գործազրկության չափազանց բարձր մակարդակը հնարավորություն են տալիս գործատուններին դառնալ ավելի քմահաճ` աշխատատողներ վարձելիս, սահմանել աշխատանքի ընդունվելու համար թափուր հաստիքին անհրաժեշտ պահանջներից ավելի բարձր չափանիշներ, սահմանել շատ աշխատանքային պարտականություններ` ավելի քան նախատեսված է եւ դրան զուգահեռ սահմանել ոչ այնքան բարձր աշխատավարձ` չկիրառելով մոտիվացիայի այլ ձեւեր։  Գործատուների կողմից (հատկապես փոքր բիզնեսի) աշխատավարձը արդեն իսկ դիտարկվում է որպես մոտիվացիոն գործոն աշխատողի համար։ Դա հիմնականում կարելի է բացատրել նրանով որ առանց այն էլ բիզնես միջավայրը ոչ այնքան բարենպաստ է, որով պայմանավորված էլ եկամտաբերության մակարդակը շատ դեպքերում թույլ չի տալիս աշխատակիցներին լրացուցիչ նյութական մոտիվացիայի այլ ձեւեր կիրառել։  Գործատունների ոչ բանիմաց եւ ոչ լիաժեք տեղեկացված լինելը եւս կարելի դիտարկել որպես թերի մոտիվացիայի պատճառ։ Շատ դեպքերում ղեկավարները մոտիվացիային մեծ նշանակություն չեն տալիս եւ քանի որ լիաժեք պատկերացումներ եւ բավարար գիտելիքներ չունեն կառավարման այս հզոր գործիքի մասին։ Պատճառների շարքը կարելի է շարունակել, սակայն հարկ է նշել նաեւ այն, որ այնուամենայնիվ ունենք ընկերություններ, որոնք հաջողությամբ ներդրել են մոտիվացիոն գործիքների համախումբ եւ որոնցում աշխատակիցների մոտիվացիայի մակարդակը բավականին բարձր է։ Նմանատիպ ընկերությունների շարքին են դասվում հիմնականում օտարերկրյա բաժնեմասով կազմակերպությունները` իրենց 134ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ անձնակազմի կառավարման մոդելներով։ Նրանց անձնակազմի կառավարման ռազմավարությունը առաջին հերթին միտված է կազմակերպության հիմնական նպատակների իրագործմանը՝ աշխատողների եւ կառավարիչների արդյունավետ եւ կառուցողական համագործակցության միջոցով։ Նման արժեքներ դավանող կազմակերպություններում մարդիկ եւ նրանց ունակությունները դիտվում են որպես կազմակերպության ամենաարժեքավոր ռեսուրս, եւ վերջինիս կառավարումը դառնում է ռազմավարական առաջնահերթ խնդիր։ Մարդկային ներուժի զարգացումը վերածվում է ներդրումների եւ ոչ թե դասվում ծախսային հոդվածների շարքին, ինչպես ընդունված է ավանդական, խիստ հիերարխիկ կառավարման մոդելի դեպքում։ Նմանատիպ կազմակեպության մի օրինակ արժանացել է մեր ուշադրությանը եւ դարձել ուսումնասիրության օբյեկտ։ «Ինգո Արմենիա» ընկերությանը ապահովագրական շուկայի լիդերներից է։ Ընկերությունը շուրջ 20 տարվա գործունեության արդյունքում իր ուրույն տեղն է զբաղեցնում ՀՀ ապահովագրական շուկայում եւ հանդիսանում է շուկայի առաջատարներից։ Ընկերությունը բարձրակարգ ապահովագրական ծառայություններ է մատուցում թե ֆիզիկական, թե իրավաբանական անձանց` պաշտպանելով նրանց զանազան ռիսկերից։ «Ինգո Արմենիա» ընկերությունը 2012թ. «Տարվա լավագույն ապրանքանիշ» է ճանաչվել ազգայն մրցանակաբաշխության կողմից կատարված հետազոտության արդյունքներով,իսկ 2015 թ. ՀՀ արդյունաբերական պալատի «Մերկուրի» մրցանակին է արժանացել, որպես «համաչափ եւ կայուն զարգացող ընկերություն»[2]։ Ուսումնասիրության է ենթարկվել «Ինգո Արմենիա» ապահովագրական մոտիվացիոն համակարգը, կատարվել է հարցում աշխատակիցների շրջանում, որի արդյունքները ներկայացված են ստորեւ.  Հագուստի գործնական ոճի պարտադիր լինելը։  Տեխնիկական սպասարկման արագ արձագանքման համակարգը։  Աշխատանքային պայմանների լիարժեքությունը (ժամանակակից սարքավորումներ, անվտանգության համակարգ, հարմարավետ գույք,եւ այլն)։  Նոր ընդունված աշխատակցին առաջին աշխատանքնային օրը կցում են outlook համակարգին, որին հաջորդում է հաղորդագ135ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ րություն շնորհավորանքով, որտեղ աշխատակցին շնորհավորում են Ինգո Արմենիա թիմի անդամ դառնալու կապակցությամբ։ Ինպես նաեւ ուղարկվում է էթիկայի նորմերի եւ կանոնների վերաբերյալ ուղեցույց։  Անհատական մոտեցումը յուրաքանչյուր աշխատակցի նկատմամբ։  Տարեվերջյան կոորպարատիվ միջոցառումը։  Ընտրանքային մեխանիզմով տարեվերջյան պարգեւաճարները։  Մարտի 8-ի կապակցությամբ կին աշխատակիցներին ոչ ստանդարտ կիսաթանկարժեք խորհրդանշական զարդերի նվիրումը։  Կոլեկտիվի բարոյահոգեբանական դրական մթնոլորտը։  Որոշակի ժամանակ թիմի անդամ լինելու պարագայում պատասխանատու պաշտոններ զբաղեցնող աշխատակիցների հետագա ուսման վարձերի վճարումը։ «Ինգո Արմենիա» ընկերության աշխատակիցների մոտիվացիան թուլացնող գործոններից է ոչ բարձր աշխատավարձը։ Աշխատակիցների մի մասին մեծապես մոտիվացնում է կոլեկտիվը, որոշներին` կարգուկանոնը, որոշներին էլ բաժնի ղեկավարի աշխատելաոճը։ Համաձան Ֆրեդերիկ Հերցբերգի մոդելի`աշխատողի մոտիվացիայի վրա ազդում են երկու խումբ գործոններ` հիգիենիկ եւ մոտիվացիոն։ Հիգիենիկ գործոնների բացակայությունը կամ ոչ անհրաժեշտ մակարդակը կարող են անբավարարվածություն առաջացնել, սակայն դրանց առկայությունը ինքնին չի կարող բավարարվածության զգացում առաջացնել, եւ մարդու համար մոտիվ հանդիսանալ։ Ի տարբերություն դրա մոտիվացիոն գործոնների բացակայութունը չի կարող աշխատանքից անբավարարվածություն առաջացնել, սակայն դրա առկայությունը առաջ է բերում բավարարվածություն եւ դառնում աշխատողի արդյունավետ աշխատանքային գործունեության մոտիվ[3],[c 317]։ Եթե վերը նշված գործոնները վերլուծենք, հաշվի առնելով մոտիվացիոն գործոնների վերաբերյալ Ֆրեդերիկ Հերցբերգի մոդելը, ապա կարելի է փաստել, որ գործատուն շեշտը դրել է հիգիենիկ մոտիվացիոն գործոնների վրա, եւ միաժամանակ կարելի է ասել, որ դիտելով աշխա136ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ տավարձը, որպես հիգիենիկ գործոն մեր օրինակում, ապա կարող ենք աել, որ ցածր աշխատավարձը արդեն իսկ մոտիվացիան թուլացրել է, որն էլ աշխատողների կողմից մատնանշվել է։ Սակայն միաժամանակ մատնանշվել են նաեւ գործոններ, որոնք բարձրացնում են մոտիվացիան։ Այստեղ իր ազդեցությունն ունի հոգեբանական գործոնը, աշխատակիցները իրենց զգում են թիմի անդամ, եւ աշխատանքային պայմաններից գոհ են։ Ընկերության ղեկավարության կողմից չի անտեսվել նաեւ աշխատանքի արդյունքների գնահատումը, որն ուղեկցվում է պարգեւավճարներով, խրախուսվում է նաեւ մասնագիտական առաջընթացի հնարավորությունը։ Ամփոփելով կարելի է ասել, որ որքան էլ աշխատավարձը դիտվի, որպես մոտիվացիայի գլխավոր հիգիենիկ գործոն պետք է, հաշվի առնել, որ ղեկավարը բարեգործ չէ եւ չի կարող աշխատանքային ծանրաբեռնվածությունը հասցնել նվազագույնի, իսկ աշխատավարձը՝ առավելագույնի։ Սակայն այն փաստը, որ միայն ղեկավարից է կախված թիմում ստեղծված հարաբերությունների բնույթը, անհերքելի է։ Անկեղծությունն ու պարզությունը, որոշումների կայացմանը բոլորի մասնակցությունը նույնպես աշխատանքում արդյունավետության հասնելու կարեւոր նախապայմաններից են[4]։

Հոդվածում ուսումնասիրվել է մոտիվացիայի էությունը եւ դրա դերը անձնակազմի կառավարման արդյունավետության գործում։ Ներկայացվել են մոտիվացիայի հիմքում ընկած գործոնները։ Վերլուծվել են Հայաստանի Հանրապետությունում գործատուների կողմից մոտիվացիոն գործոնների ոչ լիարժեք կիրառման հիմնական պատճառները։ Ներկայացվել է Հայաստանում օտարերկրյա կապիտալով գործող արդյունավետ մոտիվացիոն համակարգ կիրառող ընկերության օրինակ։ Վերլուծվել են ընկերության կողմից մշակված եւ կիրառվող մոտիվացիոն գործոնների համախումբը եւ դրանց դրական արդյունքները։

Պետության կողմից կրթադաստիարակչական աշխատանքներումկազմողսովորողներիռազմահայրենասիրականհիմնախնդիրըմշտապես եղել է կրթական և ռազմական գերատեսչություններիուշադրությանճիշտկազմակերպումը տարբերէ տվյալժամանակին բնորոշ լուծումներ։ Դաստիարակչական աշխատանքը՝որպես շարունակական և երկարատև գործընթաց, բավական ընդգրկունէ և ոչ համահավասար բոլոր ուսումնական հաստատություններիհամար։ Պետության հռչակած հայրենասիրական դաստիարակությանգործընթացը հիմք է ծառայում կարճաժակետ և երկարաժամկետկրթադաստիարակչական, ռազմավարական ծրագրեր մշակելու համար։ Սակայն, չնայած այդ հանգամանքին, պետական պատվերի և այդպատվերի ակնկալվող արդյունքների միջև առկա ջրբաժանը հեռու էցանկալիից։ հաստատության՝ժամանակներում ստացելաշխատանքներիՀանրակրթականուսումնականմիջնակարգ կրթության չափորոշիչով սահմանված գերխնդիրներիցապագա քաղաքացու ձևավորման համար առանձնակի դեր ևհայրենասիրականնշանակությունդաստիարակությունը։ Պետական պատվերի հիմքում դրվածէհասարակության մեջ այնպիսի քաղաքացու ձևավորման խնդիրը, որնիր դրսևորումներով պիտանի կլինի պետությանը և հասարակությանը։ սովորողներիունինաևէկարելիձևակերպել«Հայրենասիրությունըորպեսհասարակական կյանքի և պետության բոլոր ոլորտներին բնորոշառավել նշանակալի, անգերազանցելի արժեքների համակարգ, ինչըհանդիսանում է անձի կարևորագույն հոգևոր սեփականությունն ուբնութագրում է նրա զարգացման բարձրագույն մակարդակը ևդրսևորվում ինքնիրացման ակտիվ գործընթացում՝ ի շահ hայրենիքիբարօրության» [5]։ Բավականդիտվում։ սովորողներիդպրոցներումէրՀայաստանումհաստատություններումերկարգործընթացնժամանակիրականացվումսովորողներիուսուցմանուսուցչակենտրոնսկզբունքով, որտեղ տեղեկատվության հիմնական աղբյուրն ուսուցիչնէր։ Ժամանակի ընթացքում փոխվեցին տեխնոլոգիաները, բայցտեսական գիտելիքների հաղորդումը գերնպատակ է դիտվում մինչ օրս։ Ուղիղ համեմատական անցկացնելով ճապոնական, ֆիննական,ամերիկյանիրականացվողուսուցման գործընթացի հետ՝ կարող ենք փաստել, որ այդ երկրներումտեսական գիտելիքների փոխանցման և գործնական հմտություններիձևավորման հարաբերակցությունը գրեթե հավասար հարթության վրաենհայրենասիրականդաստիարակության համար հիմք են ծառայում հասարակագիտականառարկաների հայեցակարգերն ու առարկայական չափորոշիչները։ «Ավագձևավորողկրթությամբ (character education) և արժեքային կրթությամբ զբաղվում էհիմնականումերկուուղղությունները ժողովրդավարական հասարակության անդամներդաստիարակելու երկու հիմնական նախապայմաններն են։ Յուրացնելովտնտեսագիտությունը,պատմությունը,կառավարումը,այլն՝աշակերտները շարունակաբար բարոյական դասեր են քաղում,հայտնվում բարոյական երկընտրանքի առջև, հասու դառնում հակադիրարժեքների (Milson, 2002)» [1, 56]։ Իսկ ահա ռազմահայրենասիրականդաստիարակության համար դպրոցներում հիմք են ծառայում «ՆԶՊ»,հասարակագիտությունը.աշխարհագրությունը,մարդաբանությունըկրթության այդսոցիոլոգիան,դպրոցիուսումնականծրագրումկերպարկրթականևպահպանմանօբյեկտիվության«ՀԺՊ» և «Ֆիզկուլտուրա» առարկաները։ Դատելով վերոբերյալից՝ կարողենք կատարել մասնակի եզրահանգում այն մասին, որ սովորողներիհայրենասիրական դաստիարակության մասով բեռն ընկնում է այդառարկաներըդասավանդող ուսուցիչների վրա՝ անկախ այնհանգամանքից, թե ինչ դիրքորոշում ունի այդ ուսուցիչը։ Խնդիրն ավելիէ բարդանում, երբ այդ նույն ուսուցիչն իր մասնագիտական որակներովոչ միայն չի կարողանում բավարարել պետական պատվերի պահանջը,այլ նաև լրացուցիչ խնդիրներ է առաջացնում այդ ասպարեզում։ Անտարակուսելի է այն հանգամանքը, որ խնդիրն աստիճանաբարդառնում է ավելի օրհասական։ Մեր կողմից խնդրի առնչությամբկատարվել են մի շարք ուսումնասիրություններ։ Տեղեկատվությանհավաքագրման,նպատակովձեռնարկվել են համապատասխան միջոցներ՝ պարզելու համարսովորողների և ուսուցիչների պատկերացումները հայրենասիրությանվերաբերյալ։ 2016 թվականին ուսումնասիրություններ են կատարվել միշարքհաստատություններումմասնավորապես՝ Վանաձորի թիվ 4, 25, 27՝ հիմնական, թիվ 5, 10, 13՝ավագ, ՎՊՀ հենակետային վարժարանում և Տավուշի մարզի Ն. Ծաղկավանիմիջնակարգդպրոցներում։ Ընդհանուր առմամբ մեր կողմից իրականացվածհարցումներին մասնակցել են 200 սովորող, 70 մանկավարժականաշխատող և ուսուցիչ։ Մենք մեր առջև խնդիր էինք դրել պարզելու, թեսովորողներն ու ուսուցիչներն ինչպիսի պատկերացում ունենհայրենասիրության վերաբերյալ։ Հարցված սովորողների 90%-ը «Ի՞նչ էհայրենասիրությունը»հայրենիքիսահամանները պաշտպանելը, իսկ ուսուցիչների ու մանկավարժականաշխատողների 80%-ը հայրենասիրություն է համարել ուղղակինվիրվածությունը հայրենիքին։ հարցին պատասխանելհանրակրթականսահմանամերձ)ուսումնական(գյուղականևեն՝է,որթե՛Հատկանշականհայրենասիրությանթե՛ռազմահայրենասիրության դաստիարակության մեջ ամենակարևորնայն հանգամանքն է, որ «հայրենիքի», «հայրենասեր քաղաքացու» մոդելիբովանդակության և այդ բնորոշմամբ քաղաքացու դաստիարակությանպատվիրատուն պետությունն է։ Եթե չկա միանական մոտեցում այսհարցում,թեկուզև արդյունավետ աշխատանքիարդյունքում, երկարատև դրական ազդեցություն դժվար թե լինի։ Այդիսկ պատճառով մենք մեր առջև խնդիր էինք դրել՝ ուսումնասիրելու ևկամայական,ևվերլուծելուբովանդակությունը։ հայրենասիրությանէությունը,դրաընկալմանՄասնավորապես 20-րդ դարի 50-60-ական թվականներին մերեն Յու.կողմից ուսումնասիրվող խնդիրներին անդրադարձելԲաբանսկին, Բ. Լիխաչևը, Վ. Ստոլետովը, Յու. Ամիրջանյանը, Ա. Սահակյանը, Վ. Սուխոմլինսկին, Ս. Խաչատրյանը, Ս. Պետրոսյանը,Գ. Շչուկինան, Ս. Մանուկյանը, Ս. Գևորգյանը, Հ. Անդրեասյանը, Ռ. Համբարձումյանը, Վ. Աթոյանը, Ս. Զաքարյանը, Ա. Սարգսյանը ևուրիշներ։ Վերլուծելով մեկ տասնյակից ավելի գրականություն՝ մենք«Հայրենասիրության(տե՛սՄանկավարժական միտք 1-2 2017թ.,էջ 101) ներկայացրել ենք, թե ինչ էհայրենասիրությունը, և ով է հայրենասերը՝ միաժամանակ առաջշրջանակը, որը կապահովիքաշելովսովորողներիևռազմահայրենասիրությանդրսևորումների ամրապնդումը։ գործողությունների այնհայրենասիրությանշուրջ» հոդվածումէության հարցիէունենաննաևՀՀապագակրթությանը։ դպրոցը, պետքմասնագիտությանօրենքը ենթադրում Հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ ՀՀ հանրակրթությանէ, որ սովորողները, ավարտելովմասինորոշակիհանրակրթականպատկերացումներընտրությանվերաբերյալ, կարող ենք արձանագրել, որ այդ ամենն ուղիղհամեմատական կապ ունի սովորողի՝ որպես հայրենասեր քաղաքացուդիտարկմանը։ Այդ խնդիրն առնչվում է ինչպես իննամյա, այնպես էլտասներկուամյակողմիցհաստատված միջնակարգ և հիմնական կրթության պետականչափորոշիչը հստակ սահմանում է պետական մոտեցումը կրթությանբովանդակությանը, հասարակական և պետական պահանջի՝ ապագաքաղաքացու տեսլականը (տե՛ս ՀՀ կառավարության 2010 թվականիապրիլի 8-ի N 439-Ն որոշումը) [4]։ Մեր կարծիքով սովորողների ևհատկապես ավագ դպրոցականների մասնագիտական կողմնորոշմանվրա կարող են ազդել ընտանիքը,շրջապատը, սոցկայքերը,հասարակական պահանջը և մասնագիտությունը որպես ֆինանսականհետագա եկամտի աղբյուր հանդիսանալը։ «Ավագ դպրոցականներիտարիքում ինտենսիվորեն զարգանում են մարդու բարոյական ուժերը,ձևավորվում է նրա հոգեկան կերպարը, որոշակի են դառնումբնավորության գծերը, ձևավորվում է աշխարհայացքը» [3, 201]։ կառավարությանՀիմքսովորողներիդաստիարակության ամենակարևոր բաղադրիչը հաղորդակցությանընդունելով այնհանգամանքը,որհանդիպումներ։ Հաջողվածօբյեկտիվ, և՛ սուբյեկտիվ պատճառներ՝միջոցով համապատասխան զգացմունքայնության ապահովումն է,ուստի պետք է նշել, որ սովորողների մասնագիտական կողմնորոշմանտեսանկյունից դպրոցներում չեն իրականացվում այդ նպատակովմոտիվացիոն գործողություններ՝ դասախոսություններ, սեմինարներ,մասնագիտականմասնագետների,գործարարների «մաստեր»(«վարպետաց») դասախոսությունները ևշփումը դեռահասների հետ ընդունված ձևաչափ է բոլոր զարգացածերկրներում։ Մեր դիտարկումներից ելնելով՝ կարող ենք նշել, որՀայաստանում այդ ամենը լիարժեք չի իրականացվում։ Այդ ամենն ունիև՛գործազրկությունը,չաշխատող գործարաններն ու արտադրամասերը, աշխատաշուկայումառկա դոմինանտ պետական և առևտրային հիմնարկների աշխատատեղերը։ Չնայած մեր թվարկած պատճառներին՝ սովորողների կողմիցորոշակի հետաքրքրվածություն է առկա տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և, մասնավորապես, ծրագրավորման, ծրագրավորողի մասնագիտության հանդեպ։ Վառ են հիշողությունները, երբ տարիներ առաջդեռահասների շրջանում ցանկալի մասնագիտություններ էին դիտվումառավելապես օդաչուն, տիեզերագնացը, տանկիստը, կոնստրուկտորավարը, հաշվապահը, բժիշկն ու ուսուցիչը, ապա այսօր պետականաշխատանքի հանդեպ դեռահասների վերաբերմունքի, ինչպես նաևապագայի նկատմամբ ունեցած թերահավատության պատճառովնրանցից շատերը չեն կողմնորոշվում մասնագիտության ընտրությանհարցում՝ շատ դեպքերում անգամ խուսափելով որևէ պատասխանհնչեցնելուց։ Զարգացած, զարգացող շատ երկրներ՝ Ճապոնիան,Իսրայելը, Գերմանիան, Չինաստանը, Միացյալ Նահանգները և այլն,ազգային արտադրանքի՝ որպես բրենդի, ճանաչումն ապահովելունզուգընթաց սեփական երկրում մեծ նշանակություն են տալիս այդհիմնարկներում աշխատելուն [6, 7]։ Քանի որ հեղինակություն են վայելում այդպիսի հիմնարկներումաշխատողները, ուստի մասնագիտության ընտրության հարցումմրցակցային են համարվում համապատասխան մասնագիտություններնու աշխատատեղերը։ Առանձնակի տեղ են գրավում նաև պետականռազմարդյունաբերական, տեխնոլոգիական, ավիակոնստրուկտորային,հիմնարկները։ Վերընավաշինարարական, արդյունաբերականթվարկվածեն պետականհանրակրթական ուսւմնական հաստատություններին՝ հետապնդելովառողջ և սահուն սերնդափոխության և, միաժամանակ, այդերկրներն ամեն կերպ աջակցումհիմնարկներում նորարարական, ստեղծագործական մոտիվացիայովհարուստ աշխատողների ընդգրկման նպատակները, դրանով իսկապահովելով պետության և տվյալ հիմնարկի կայուն զարգացմանգործընթացը։ Ասվածից պարզ է դառնում, որ մասնագիտական կողմնորոշման ևդրա ընտրության խնդիրը սկսվում է դեռ դպրոցական տարիներից։ Շարունակելով նախորդ միտքը՝ նշենք, որ այդ ամենը տեղի է ունենումհամատեղ գործունեության շրջանակներում՝ փոխադարձ այցելություններ, թեմատիկ զրույցներ, դասախոսություններ, հաջողությանհասած մասնագետների հետ անմիջական շփում, թրեյնինգներ,համատեղ երկարաժամկետ և կարճաժամկետ ծրագրեր և այլն։ Հաշվիառնելով վերոբերյալը՝ մենք առաջարկում ենք.1. կազմակերպել թեմատիկ և փոխադարձ այցելություններ,2. պարբերաբարհամապատասխանհրավիրելոլորտներիմասնագետների, 3. ստեղծել համագործակցային այնպիսի հարթակ, որտեղսովորողները հնարավորություն կունենան ներկայացնելու իրենցստեղծագործական մտքերն ու մոտեցումները,4. մշակել սովորողների խրախուսման այլընտրանքային ձևեր,5. վերանայել հանրակրթական ուսումնական հաստատությունումգործնական պարապմունքների էությունն ու բովանդակությունը,6. հնարավորինս ակտիվացնել սովորողների ստեղծագործականհմտություններն ու կարողությունները,7. առանձին առարկաների(հասարակագիտական առարկաներ,ՆԶՊ, աշխարհագրություն) դասաժամեր անցկացնել դրսում, այլպետական և մասնավոր հիմնարկներում(ըստ թեմայիբովանդակության՝ տեղական ինքնակառավարման մարմիններ,ուժային կառույցներ, հետազոտական ինստիտուտներ և այլն) ևձեռնարկություններում,8. սովորողներին ներգրավել հետազոտական աշխատանքների,9. ներդնել հատուկ ինտեգրված դասընթացներ։ Չափազանց կարևոր, արդիական և անհրաժեշտ է այնպիսիմթնոլորտի ստեղծումը, որտեղ սովորողները հավասար հնարավորություն ունենան մասնակցելու վերը նշված աշխատանքներին։ Հենցսրանով էլ պայմանավորված է սովորողների հայրենասիրականդաստիարակության իրականացման հիմնական գործընթացի կազմակերպումը, որի ընթացքում ի հայտ են գալիս անշահախնդրությունն ուանմնացորդ նվիրումը։ «Բացառապես դաստիարակից է կախված, թեդեռահասն ինչպես է տեսնում աշխարհը, ինչն է նրան հուզում,զարմացնում,առաջացնումհամակրանք և հակակրանք, սեր և ատելություն» [2, 183]։ անհանգստացնում,մտահոգում,Հայաստանի անկախացումից հետո պետական հիմնարկներըհետզհետե մասնավորեցվեցին, ինչի հետևանքով էլ այդ հիմնարկները,չունենալով աշխատեցնելու ստեղծագործականշատ դեպքերումմոտիվացիա, աստիճանաբարսկսեցին փակվել։ Արդյունքումհասարակության մեջ առաջացավ գործազրկություն ու մշտականաշխատանքի նկատմամաբ թերահավատ և անտարբեր մոտեցում։ Հարափոփոխ տնտեսական և քաղաքական իրավիճակների,աշխարհաքաղաքական-տնտեսական և նորարական զարգացումներիհամատեքստում Հայաստանում շատ թե քիչ զարգացավ և արագորենզարգանում է ՏՏ ոլորտը, որն իր մեջ ընդգրկում է ստեղծագործականկարողություններով օժտված մարդկանց։ Ոլորտը հիմնականումզարգանում է՝ պայմանավորված ապրանքների և ծառայություններիարտաքին և ներքին պատվերների կտրուկ աճով։ Այստեղ կարելի էկատարել որոշակի եզրակացություն՝ ըստ որի, եթե հստակեցվիպետական պատվերի էությունը՝ սովորողների և մասնավորապես ավագդպրոցականների հայրենասիրական դաստիարակության վերաբերյալ,նրանց դաստիարակվածության ցուցանիշը կարելի է ավելի շոշափելիհարթությանթվարկած առաջարկություններընպատակային և ավելի արդյունավետ կազմակերպելու համարանհրաժեշտ է.հասցնել։ Մերնախապես1. Փոխադարձ այցելությունների և շփման եզրերն ապահովելուհամարհետազոտականաշխատանք։ Այդ այցելությունները պետք է ծառայեն կոնկրետնպատակների. օրինակ՝ տեսնել, ծանոթանալ, ճանաչել, իմանալ,լինել մասնակից, դառնալ ամբողջի մաս և այլն։ կատարելորոշակի2. Կազմակերպել հանդիպումներ ոլորտի առաջատարների հետ՝նպատակ ունենալով ոգեշնչման առարկա դարձնել այդ մարդկանցգործունեությունը, կարևորել կոնկրետ արդիական օրինակը,սովորողների մոտ առաջացնել մղում դեպի տվյալ ոլորտը. օրինակ՝ՏՏ,ռազմաարդյունաբերական, պետական կառավարչական,ուժային, քաղաքական, մարքեթինգային և այլն։ 3. Ներդնել համատեղ կարճաժամկետ ծրագրեր՝ նպատակ ունենալովանմիջական և շղթայական կապ ստեղծել տեսական և գործնականգիտելիքների միջև, ինչպես նաև խթանել սովորողների մոտֆիզիկական, մտավոր կարողությունների և հնարավորություններիբացահայտումը, մասնագիտական կողմնորոշման ձևավորումը,ստեղծել հնարավորություն ինքնարտահայտման և ինքնավստահության ձեռքբերման համար։ 4. Ներդնել խրախուսման այնպիսիորըհնարավորություն կընձեռի սովորողներին ավելի ճանաչելիդարձնել հասարակության մեջ։ մեթոդաբանություն,5. Հանրակրթականտեսականևմեջ,նպաստիգիտելիքներիինչը պիտիուսումանականիսկ ապահովելովհաստատություններումուսպլանով և միջնակարգ կրթության պետական չափորոշչայինպահանջովգործնականպարապմունքների համեմատական հավասարությունն ապահովելու նպատակով վերանայել պետական քաղաքականությունը՝դրանովսովորողների անմիջականներգրավվածությունը վերլուծական և հետազոտական աշխատանքներիսովորողներիմասնագիտական կողմնորոշանը։ Հանրակրթական ուսումնականհաստատություններում, ինչպես նաև պետական այն մարմիններում, որտեղ ընդգծված համագործակցությունն առկա էհիմնարկի բյուջեի ծախսային մասում, հնարավորության դեպքումառանձնացնել որոշակի գումար(օրինակ՝ 20-100.000 դրամիսկզբունքովսահմաններում),սովորողների կողմից որոշակի նորարարականծրագրերիստեղծմանն ու իրականացմանը (օրինակ՝ դպրոցի արտաքինտեսքի ձևավորում, մարքեթինգ, գովազդային հոլովակներիպատրաստում,լավագույն առաջարկ արդյունաբերության,ծրագրավորման, ռազաարդյունաբերության ոլորտում այլն)։ Սասովորողներիդեռդպրոցական տարիներից ներգրավվելու գործնական աշխատանքներին։ Շատ կարևոր է նաև այն հանգամանքը, որ լուսաբանվի ոչմիայն ծրագրի ճիշտ ընտրությունը, այլ նաև կազմակերպվողաշխատանքների արդիականությունը, պահանջվածությունը,անաչառությունն ու կարևորությունը։ հնարավորությունորըկծառայիմրցակցայինհամարկստեղծի՝6. Սովորողների դաստիարակվածության աստիճանի չափելիության՝գնահատմաննաևգործնական պարապմունքների ժամանակ։ Դա հնարավորությունկտա սովորողների մոտ ձևավորել այնպիսի մթնոլորտ, երբ բացիդաս-դասարանային,ներդնումինչպեսզուտ տեսական գիտելիքների վերարտադրությունից, սովորողըստիպված կլինի հետևելու իր գործունեության վարքագծայինդրսևորումներին։ հուզակամայինսովորողներին անմիջականորենզգացմունքներ առաջացնելու7. Անհրաժեշտհաղորդակիցնպատակովդարձնել պետական-կառավարչական և ձեռնարկատիրականհիմնարկների գործունեությանը, ինչը լուրջ խթան կհանդիսանասովորողների մոտ։ 8. Սովորողների և հատկապես ավագ դպրոցականների կրթության ևդաստիարակությանէության, ազատ,ստեղծագործ, պատրաստակամ և պարտաճանաչ քաղաքացուձևավորումն է, և այդ ամենին հասնելու լավագույն մեթոդը թերևսդպրոցականներիինքնուրույն աշխատանքների պարբերականության ապահովումն է։ նպատակը,ըստէ արվումդեռահասների9. Ուսուցողական, կրթադաստիարակչական բնույթի կարճաժամկետդասընթացների ներդրում ավագ դպրոցներում։ Դասընթացիբովանդակային թեմաները պիտի ընդգրկվեն դեռահասներիհուզական և ճանաչողական պահանջներին ու տարիքայինառանձնահատկություններին համապատասխան։ Այդ դասընթացների նպատակը պիտիլինի սովորողներին համակարգվածգործընթացի մեջ ներգրավելը՝ կարևորելով թե՛ անհատական և թե՛թիմային, համատեղ աշխատանքը։ Ցավոք սրտի, մեր օրերումփորձռազմահայրենասիրականդաստիարակությունը դիտարկել առաջնային պլանով՝ դրանով իսկթյուրըմբռնում առաջացնելով՝ հայրենասիրական դաստիարակությունը նույնացնելով ռազմահայրենասիրական դաստիարակության հետ։ Մինչդեռ սովորողների ռազմահայրենասիրականդաստիարակությունըդաստիարակությանընդամենը մի մասն է կազմում։ Այսպիսով՝ ապահովելով պետական գերատեսչական մարմինների,կրթական և հետազոտական հիմնարկների ներգրավվածությունըսովորողների և հատկապես ավագ դպրոցականների կրթադաստիարակչական աշխատանքներում՝ մենք ակնկալում ենք, որ շատ կարճժամանակահատվածում, առանց ֆինանսական մեծ ռեսուրսներիներդրման, հնարավոր կլինի լուծել սովորողների մասնագիտականկողմնորոշման հարցը գիտության, հետազոտական, ՏՏ, արդյունահայրենասիրականբերության, ռազմարդյունաբերության ոլորտներում՝ ապահովելովսահուն սերնդափոխությունը, համալրելով այն ժամանակակիցստեղծագործականեռանդուներիտասարդներով։

Հոդվածում կատարվում է անդրադարձ սովորողների հայրենասիրական դաստիարակության կազմակերպման գործընթացի առանձնահատկություններին, ինչպես նաև ավագ դպրոցականների մասնագիտական հանրակրթական ուսումնական հաստատությունների պետական կառավարչական հիմնարկների համագործակցային համատեղ աշխատանքներին։

Հայաստանի բնակչության բարեկեցությունը մեծապես կախված է բուսական ռեսուրսների առկայությունից, որոնք երկրի համար ռազմավարական ռեսուրսներ են: Այս տեսանկյունից `կենսաբազմազանությունը, ունենալով էկոհամակարգերի կայունությունն ապահովող բարձր հատկանիշներ, միևնույն ժամանակ նախապայման է երկրի տնտեսական զարգացման համար: Էնդեմիկ վայրի բնությունը պայմանավորում է գյուղատնտեսական տարածքների զարգացումը, ինչպիսիք են բուսաբուծությունը, դեղագործությունը և թեթև սննդի արդյունաբերության որոշ ճյուղեր: Ապացուցված տարածքներում աճող վայրի բույսերի օգտակար հատկություններն ակնհայտորեն բարձր են, ինչի պատճառով դրանց հավաքումը տարեցտարի ավելանում է [1]: լեռնային, ծովային լանդշաֆտներում: Շիրակի մարզում Կարկաչուն գետի հոսանքն ի վար Կարկաչուն գետի աճող բույսերի (խոտաբույսերի) բազմազանությունն ուսումնասիրելու, տարածքի բնակչության շրջանում վայրի խոտաբույսերի կարևորությունը պարզելու, ինչպես նաև բնակչության կողմից խոտաբույսերի հավաքածուն ուսումնասիրելու նպատակով: Գնահատում Առանձնահատկություններ. Գարնան սկզբից մինչև ուշ աշուն, ուսումնասիրվող տարածքից հավաքվել են վայրի աճող շատ խոտաբույսեր, որոնց բնակչությունը կրճատվում է, լայնանում, նվազում է, աճում է ՝ կախված Կարկաչուն գետի մոտ կամ հեռավորության վրա աճող պայմաններից (մանրամասն մեր քարտեզի մեր բացատրական մասում ) Հանրապետության տարածքում Ախուրյանի ամենանշանակալի վտակը Կարկաչու (Կագրանո) գետն է (վերին հոսանքներում կոչվում է նաև Մանթաշ մինչ Արթիկի ջրատար վտակը), որի միջին տարեկան հոսքը չափի համեմատ համեմատաբար փոքր է դրա ջրհավաք ավազանի մակերեսը (տարեկան չի գերազանցում 55 միլիոն մ 3): Կարկաչուն սկիզբ է առնում Արագածի լեռնազանգվածի հյուսիս-արևմտյան լանջերից (ծովի մակարդակից 3150 մ բարձրության վրա): Ghaարիբջանյանի և Շիրակի մարզը Ախուրյան գետի մոտակայքում հոսում է Գետք գյուղերի սահմանի մոտ, գետաբերանից 115 կմ հեռավորության վրա: Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքի հողերը մարգագետնաքար, միջին քայքայված հողեր են: Ձմռանը ցրտաշունչ եղանակ է: Տարբեր բույսերի տեսակներ աճում են տարվա տարբեր ժամանակահատվածներում տարածքի հողերում. Տարբեր հայտնի հայկական բուժիչ բույսեր: Տարածքի բույսերը ամռանը բավականին շատ են, ինչը պայմանավորված է բազմաթիվ գործոններով, ինչպիսիք են օդի ջերմաստիճանը, «հարաբերական խոնավությունը, թույլ անձրևը, լանջը և այլն»: [2] աշնանը (հուլիս-սեպտեմբեր): Հավաքել և մենք ուսումնասիրել ենք վայրի խոտաբույսերի 9-10 տեսակ, որոնք հիմնականում հավաքվում են օգտագործված: Դրանք են ՝ ուրց սողացող - Thymus serpyllum L., եղինջը ՝ Urtica dioicaL: Plantago major L., Achillea millofolium L., Mentha longifolia (L.) Huds: [11] Ուսումնասիրելով բնակչության կողմից հավաքված բույսերի տեսակները, որոնք կազմում են տարածքի բազմազանությունը, մենք հաշվի ենք առել այն փաստը, որ խոտաբույսերի որոշ տեսակներ մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում տարածաշրջանի բնակչության շրջանում, մեր կարծիքով, դրանք բավականին կարևոր են: , քանի որ բնակչությունը բույսեր է հավաքում վաղ աշնանից մինչև ուշ աշուն: Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքներում բույսերի պոպուլյացիաների քարտեզը: Քարտեզը ցույց է տալիս բույսերի պոպուլյացիաների տարածական դասավորությունը: Սողացող գետը (Thymus serpyllum L.) (քարտեզի վրա նշված է 2-րդը) ծաղկում է հունիսից հուլիս ամիսներին, հատկապես harարբջանյան և Գետք գյուղերի բաժանարար գծի կամրջի տակ: Մոտենալով Ազատգյուղի տարածքին ՝ դրանք տարածվեցին փոքր, մասնատված բնակչության մեջ: Նշված 3-րդ խոտը դառը օչեր է (Artemisa absinthium L.), որը ծաղկում է հուլիս-օգոստոս ամիսներին և տարածվում է Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքներում գտնվող լանդշաֆտներում: 4-րդ խոտը բուսական դեղատուն է (Teraxacum officenale Welg.): Bloաղկում է մայիս-հունիս ամիսներին, պտուղները հասունանում են օգոստոս-օգոստոս ամիսներին: Աշնանային ծաղիկը կրկին ծաղկում է: Տարածքում այն ​​հանդիպում է աշնանը ՝ ավելի շատ գայլով: Խատուտիկի բնակչությունը չափավոր խոնավ հողում: 5-րդը տարածված է եղերդանում (Cichoriumintybos L.): Այն աճում է գետի ափին ՝ հարակից ցորենի արտերից հեռու: 6-րդը սովորական կաղնին է (Onopordon acanthium L.), ծաղկում է հունիսից սեպտեմբեր, աճում է ամբողջ տարածքում ՝ ցրված բնակչությամբ: 7-րդը եզան լեզուն է (Plantago major L.): Կարկաչունջետի տարածքում կան միջին չափի բույսերի տեսակներ, այն ծաղկում է մայիս-հունիս ամիսներին, պտուղները հասունանում են ամռանը: Բույսն աճում է այս տարածքում ցրված ուղեղով: 8-րդը Achilleamillofolium L.- ն է, որը ծաղկում է հունիսից սեպտեմբեր, սերմերը հասունանում են սեպտեմբերին: 9-րդ անանուխ լոնգիֆոլիա - Mentha longifolia (L.) Huds. որը գետի մերձակայքում աճում է համեմատաբար խոնավ հողերում: Խոտաբույսերի նշանակությունը մեծ խոտաբույսերի հավաքման մեջ տարածքի բնակչության շրջանում: Այդ նպատակով մենք կազմեցինք հարցաթերթիկներ ՝ տարածքի հետազոտությունները վերագրելով սոցիոլոգիական բնակչությանը և ուշադրություն հրավիրեցինք բուսական տեսակների հավաքման արդյունքում հավաքված տվյալների, դրանց ազդեցության և արդյունավետության գնահատման, կազմակերպման և վերլուծության համար մանր խոտաբույսերի հանդիպմանը: բնակչության շրջանում: 2 գյուղի (Ghaարիբջանյան-Գետք) 100 բնակիչ մեր կողմից հարցում է անցկացվել: Հարցումների արդյունքում պարզվեց, որ գյուղացիների մեծ մասը հավաքում և օգտագործում է. 70% անանուխ, 12% - երիցուկ, եղինջ, քրքում, ավելցուկ, 15% - եզան լեզու, ճյուղ և 3% - նշում են այնպիսի խոտաբույսեր, որոնք հազվադեպ են: տարածքում (ժողովրդականորեն կոչվում է ghantapa ա maremkhot): Հարցաշարի որոշ արդյունքներ: Գծապատկեր 11. «Գյուղացիների 90% -ը, ովքեր հարց են տվել, թե ինչ են պատասխանում տարածքի խոտաբույսերը. Անանուխ, 2% - կորեկ, 4% - ը զուգված, 4% -ը ՝ եղինջ: Խոտաբույսեր վերագրելով տարածքի բնակչությանը `մենք ուշադրություն հրավիրեցինք մեկ այլ խնդրի վրա` խոտաբույսերի հավաքում և դրանց պատշաճ պաշտպանություն բնակչության կողմից: Տեղի բնակչության և դպրոցականների հետ հանդիպումներ կազմակերպելիս մենք համոզվեցինք, որ նրանք ծանոթ էին տեղական վայրի բույսերը որպես տարբեր հիվանդությունների իրենց ընտանիքի անդամներին օգտագործելու փորձին: Նրանցից շատերը մեզ պատմեցին տարբեր բույսերի հրաշքների մասին հիվանդությունների օրինակների միջոցով, բայց նրանց մեծ մասը տեղյակ չէր բույսերի հավաքման և չորացման կանոնների ճիշտ կազմակերպման մասին: Տարածքի բնակչության և հարևան երկու գյուղերի դպրոցականների հետ հանդիպումներից մենք համոզվեցինք, որ բնակիչները հիմնականում արմատներից խոտաբույսեր են քաղում, քանի որ, ըստ նրանց, ավելի հեշտ է, հատկապես անանուխ հավաքելիս: Գծապատկեր 2 եզրակացություններ և առաջարկություններ: Կարկաչուն Գետիստորի հոսքում վայրի աճող վայրի բույսերը մեծ տնտեսական նշանակություն ունեն տարածքի բնակչության համար: Սակայն անկանոն և ապօրինի հավաքույթների ենթարկվելով ՝ անտեսվում են աճի հնարավորություններն ու դրա անհրաժեշտությունը: Քանի որ բույսերն անսպառ չեն մանկատանը, արժեքավոր վայրի խոտաբույսերը պետք է պահվեն առանձին հսկողության տակ: Բնական ռեսուրսների պահպանման միջազգային միության «Կարմիր գրքում» նշվում է, որ մեր հանրապետության բույսերի նմուշների 15% -ը ոչնչացման վտանգի տակ է: Հաշվի առնելով բնակչության սոցիալական ծանր վիճակը `մենք գտնում ենք, որ Կարկաչուն գետի հոսանքն ի վեր գետի բույսերի դեմ հատուկ պաշտպանություն կազմակերպելով` տեղական ինքնակառավարման մարմինները կարող են պայմանագիր կնքել մեր հանրապետության դեղագործական ասեպտիկ գնումների կազմակերպությունների հետ `հավաքելով Վերամշակված բուժիչ հումքի ձեռքբերումը, խոտաբույսերի վերամշակումը կարևոր աղբյուրներից է, որը կապահովի երկրում դեղերի արտադրության աճող պահանջարկը: Կենսաակտիվ նյութերի սնուցում: Տարածքի բույսերը կարող են օգտագործվել թարմացնող «բուժիչ թեյեր» պատրաստելու համար, որոնք մեծ պահանջարկ ունեն Հայաստանում և արտերկրում, ուստի շահագրգիռ կազմակերպությունների համար տարածքի բույսերը կարող են տարածքում օգտակար բույսեր հավաքել, նույնիսկ փոքր արտադրության հումքով: , խելացի և բազմակողմանի ծառայություն `օգտագործելու համար Վայրի աճող խոտաբույսերի հավաքման չորացման կանոնները պատշաճ պահպանելու համար առաջարկում ենք, որ կառույցի ուղեցույցները, քարտերը (ինչպես ընդունված է շատ երկրներում) տեղեկատվություն տրամադրեն բույսերի պահպանման վերաբերյալ, հատկապես հավաքման շրջանում: Այս գործընթացը կարող է կազմակերպվել Շիրակի մարզպետարանի միջոցով `ներգրավելով համապատասխան մասնագետներ, այդ թվում` Երևանի պետական ​​համալսարանի աշխարհագրության, կենսաբանության և քիմիայի ամբիոնի մասնագետներ, խնդրով մտահոգ ուսանողներ: ։

Հոդվածում ներկայացված են Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքի վայրի աճող դեղաբույսերի տարածվածությունը, բուսածածկույթի բազմազանության գնահատումն ու տարածքի բնակչության կողմից դրանց հավաքման ծավալները։ Գնահատելով և վերլուծելով տարածքի բուսատեսակների օգտագործման ծավալներն ու նշանակությունը բնակչության կողմից՝ կատարվել են բնական բուսածածկույթի պահպանման ուղղությամբ վերլուծություններ և առաջարկություններ։

Գաղութային պատմության ընթացքում «բաժանիր եւ տիրիր» քաղաքականությունը իրականացվում էր եվրոպական նախկին գաղութային պետությունների կողմից տարբեր եղանակներով։ Օրինակ, Ֆրանսիան բաժանեց Աֆրիկան որպես «Ֆրանկոֆոն», Մեծ Բրիտանիան՝ որպես «Անգլոֆոն», Պորտուգալիան մասնատեց այն որպես «Լուսոֆոն»։ Ի տարբերություն Մեծ Բրիտանիայի, որն իրականացնում էր անուղղակի միջամտության քաղաքականություն, Ֆրանսիան իրակացնում էր ուղղակի միջամտության քաղաքականություն։ Աֆրիկայի գաղութայնացման հարցում ամենամեծ դերը խաղում էին Ֆրանսիայի ռազմական ուժերը[1,2-5 էջեր]։ Մինչ 1960 թ. Աֆրիկյան գաղութների անկախացումը Ֆրանսիան աֆրիկյան մայրցամաքի զգալի հատվածում մնում էր ամենաազդեցիկ գաղութատերը։ 566ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գաղութայնացված Աֆրիկայում Ֆրանսիան նախընտրում էր կենտրոնացման քաղաքականությունը, այդ իսկ պատճառով Ֆրանսիայի գաղութային քաղաքականությունը ավերիչ հետեւանքներ էր ունենում։ Հատկանշական է այն, որ Ֆրանսիայի գաղութային քաղաքականությունը Աֆրիկայում տարբերվում էր Մեծ Բրիտանիայի քաղաքականությունից. Մեծ Բրիտանիայի գաղութային քաղաքականությունը ուղղված էր Աֆրիկայի տնտեսական շահագործմանը, այն ինչ Ֆրանսիան հիմքը դնում էր մշակույթային եւ քաղաքական ձուլման վրա։ Ֆրանսիայի ձուլման քաղաքականությունը չէր հարգում Աֆրիկայի մշակույթն ու սովորույթները։ Այն արգելում էր Աֆրիկյան լեզուները, մշակույթը, ինքնությունը։ Մեծ Բրիտանիան իր գաղութներին նայում էր որպես օտար հողեր, իսկ Ֆրանսիան՝ որպես իր մի մասնիկ։ Դեռ ավելին, Ֆրանսիան պարտադրում էր Աֆրիկայում ֆրանսիական մշակույթ[1, p.2-4]։ Պատճառը մեկն էր. Ֆրանսիան, ի տարբերություն Մեծ Բրիտանիայի, որն իր ազդեցությունն ուներ հետպատերազմյան աշխարհակարգի վրա, հանդես էր գալիս պարտվողի հոգեբանությամբ [2, с 44-45 ]։ Աֆրիկան գաղութացնելու համար Ֆրանսիան այնտեղ հիմնում էր տնտեսական ու քաղաքական սեփական համակարգեր։ Մինչ Ֆրանսիայի գաղութային քաղաքականությունը կարեւոր դեր էր խաղում Ֆրանսիայի տնտեսական շահերի զարգացման հարցում, աֆրիկյան պետությունների տնտեսությունը անկում էր ապրում, քանի որ մետրոպոլիան ստիպում էր իր գաղութներին առեւտուր անել ոչ թե միմյանց, այլ միայն Փարիզի հետ[3,p.16-17]։ Գաղութները պարտավոր էին թանկ գներով ապրանքներ ներմուծել Ֆրանսիայից եւ էժան գներով արտահանել մետրոպոլիա։ Այս համակարգը հանգեցնում էր Ֆրանսիայի եւ իր գաղութների միջեւ անարդար առեւտրային հարաբերությունների Գաղութատիրության ժամանակահատվածում Ֆրանսիայի քաղաքականությունը հիմնված էր նաեւ ռասիզմի եւ անհավասարության վրա։ Ֆրանսիան Աֆրիկայում հաջողությամբ իրականացնում էր «բալկանիզացիայի» քաղաքականությունը՝ ստեղծելով դաշնային համակարգ [5,p.191]։ Եվ Աֆրիկյան պետությունների հետամնացությունն էլ վերջիններիս «բալկանացման» հիմնական պատճառներից էր [6,10 էջ]։ 567ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո գաղութային համակարգի փլուզումը աշխարհի գաղութային կայսրություններին կանգնեցրել էր բարդ խնդիրների առջեւ։ Ռազմական ուժի կիրառումը ի զորու չէր լիովին կանխելու ազգային ազատագրական շարժումների աճը եւ այս ամենին գումարվում էր գերտերություններ ԱՄՆ-ի եւ ԽՍՀՄ-ի՝ գաղութային կայսրությունների «ապամոնտաժման» քաղաքականությունը[2,с.44-46]։ Ինչ վերաբերում է ֆրանսիային, ապա վերջինս փորձում էր նեոգաղութային համակարգ կառուցել աֆրիկյան «ավերակներում»։ Եվ արդեն 1958 թ Հինգերորդ Հանրապետության ստեղծմամբ Ֆրանսիայի համար երկրորդ հնարավորություն ստեղծվեց վերանայելու իր արտաքին քաղաքականությունը, մանավանդ, որ Ֆրանսիան գաղութային համակարգի խնդիրները ժառանգել էր դեռ Չորրորդ Հանրապետությունից, որոնք շուտափույթ լուծման կարիք ունեին։ Եվ արդեն 1958թ, երբ Շառլ դը Գոլը եկավ իշխանության, մի կողմից ապագաղութացման քաղաքականությունը, մյուս կողմից միջազգային իրադրությունը ստիպեցին Ֆրանսիային անկախություն տալ իր գաղութներին։ Շառլ դը Գոլը արագ հասկացավ, որ եթե Ֆրանսիան ցանկանում է պահել իր դիրքերը Աֆրիկայում, ապա անհապաղ պետք է վերանայի իր քաղաքականությունը գաղութների նկատմամբ։ Շառլ դը Գոլից ակնկալվում էր գաղութային քաղաքականության հստակեցում, քանզի գաղութների անկախանալու ձգտումը չէր բխում Ֆրանսիայի շահերից։ Այնուամենայնիվ՝ 1958թ-ի իշխանության գալուց հետո դը Գոլը շարունակեց աֆրիկյան պետությունների անկախացման քաղաքականությունը՝ ստեղծելով այնտեղ տեղային ասամբլեաներ եւ կառավարման խորհուրդներ։ Բացառություն էր կազմում Ալժիրը, որին Ֆրանսիան հրաժարվում էր անկախություն տալ, քանի որ այնտեղ ապրում էին շուրջ մեկ միլիոն եվրոպացիներ եւ Ֆրանսիան կարեւոր շահեր ուներ, բայց Ալժիրի պատերազմը հանգեցրեց Չորրորդ Հանրապետության անկմանը[2, с. 44-46]։ Ֆրանսիայի համար ստեղծված պայմաններում առաջնահերթություն էր պահպանել իր ազդեցությունը աֆրիկյան նախկին գաղութներում։ Այս ամենը իրականացնում էր հիմնականում ռազմական միջամտությունների միջոցով, որոնք ունեցել են եւ’ քաղաքական, եւ՛ տնտեսական հիմքեր։ Հիմք ընդունելով Ֆրանս-աֆրիկյան ռազմական պայմանագրերը՝ Ֆրանսիան իրականացնում էր ռազմական ներխուժումներ՝ 568ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ առաջին հերթին միջամտելով կառավարությունների դեմ ապստամբություններին։ Աֆրիկյան պետությունների մոտ հինգ հազար զինյալից բաղկացած ազգային բանակները կարեւոր տեղ էին զբաղեցնում ֆրանկոֆոն Աֆրիկայի անվտանգության համակարգում։ Ազգային բանակները, որոնց զենք-զինամթերքը բավականացնում էր ինքնապաշտպանական գործողություններ իրականացնելու համար, խնդիր ունեին կադրերի ապահովման գործում։ Բանակի շարքային կազմը ապահովում էին աֆրիկացիները, իսկ հիմնական սպայական կազմը՝ ֆրանսիացիները։ Ֆրանսիայի աֆրիկյան տարածքների անկախությունից հետո օրակարգ էր նետվում նոր քաղաքական մարտահրավեր. այն է՝ համագործակցության եզրեր գտնել նախկին գաղութների հետ՝ Ֆրանսիայի հեռահար նպատակների իրականացման համար, որոնք էին՝ 1. մեկ ընդհանուր քաղաքական դաշտում միավորել աֆրիկյան նախկին գաղութային պետություններին, 2. ունենալ ազդեցության լծակներ, 3. ապահովել մշտական ներկայություն, 4. համագործակցության անվան տակ շարունակել նախկին գաղութային քաղաքականությունը, 5. ինստիտուցիոնալ հիմքերի վրա դնել ֆրանս-աֆրիկյան հարաբերությունները 6. վերահսկել նախկին գաղութների տնտեսությունը, 7. իրականացնել մշակութային արժեքների եւ ֆրանսերեն լեզվի տարածում եւ մշակութալեզվական քաղաքականության միջոցով ամրապնդել ազդեցությունը նախկին գաղութային տարածքում։ Իր նպատակները իրագործելու համար Ֆրանսիան մշակեց մի շարք մեխանիզմներ, այդ թվում նաեւ Ֆրանսիայի Սահմանադրությունը, Ֆրանս-աֆրիկյան միությունը Ֆրանկաֆրիկը, Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպույթյունը, Ֆրանսերեն լեզուն եւ մշակույթը, նախագահական փոխայցերը [7,35 էջ]։ Քննարկվող մեխանիզմները բախվում էին Աֆրիկյան պետությունների շահերին եւ ֆրանսիայի հետ համագործակցության շարժառիթներին։ Ֆրանսիայի հետգաղութային քաղաքականությունն ընդհանրապես եւ մասնավորապես Ֆրանկոֆոնիան միանշանակ չէին ընդունվում 569ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ աֆրիկյան նախկին գաղութների կողմից։ Օրինակ, Գվինեայի առաջնորդ Սեկո Տուրենը որը 1958 թվականին «ոչ» էր ասել Ֆրանսիական Համայնքին, մերժեց ֆրանկոֆոնիան։ Գտնում էր, որ դա աֆրիկյան շահերը դավաճանելու փորձ է, մի գործողություն, որն իրենից ներկայացնում է մի ձեռքով անկախություն տալ, մյուս ձեռքով վեցնել այն[8,p.12]։ Նա պնդում էր, որ Ֆրանկոֆոնիան բացառում է աֆրիկյան անկախության պայմանները, ֆրանսախոս աֆրիկյան ազգերին վերադարձնելով Ֆրանսիայի կողմից գաղութացված պետության կարգավիճակի[9,p.9]։ Գվինեայի եւ Գանայի առաջնորդները կարծում էին, որ Ֆրանկոֆոնիան ավելի շուտ վերադարձ է դեպի նվաճում, քան առաջընթաց եւ այն, ոչ այլ ինչ է, քան գաղութային տերության վերականգնում։ Ֆրանսիական նախկին գաղութների առաջնորդների մեծամասնությունը մտածեցին, որ ֆրանս-աֆրիկան քաղաքական համայնքի համար ֆրանսերեն լեզվի եւ մշակույթի խթանումը օգուտ կբերի աֆրիկյան ժողովրդին եւ ֆրանկոֆոնիան առավել գործուն եւ արդյունավետ տարբերակ էր ապահովել համաաֆրիկյան միասնություն եւ միջազգային օգնություն՝ սառը պատերազմի պայմաններում[9, p.9]։ Աֆրիկյան առաջնորդները վախենում էին հայտնվել սառը պատերազմի «թատերաբեմում» եւ զգուշավոր էին Ֆրանսիային, որպես իրենց հիմնական դաշնակից ընտրելու հարցում, բայց Ֆրանսիան շարունակում էր մնալ որպես ավելի պրագմատիկ ընտրություն, քանզի մտավախություն կար աֆրիկյան մայրցամաքում ԱՄՆ շահերի ընդլայնումից եւ Կենտրոնական Աֆրիկայի «ամերիկայնացումից» [10,p.4]։ Ինչպես նշում էին որոշ աֆրիկյան առաջնորդներ՝ Աֆրիկան նախընտրել էր սոցիալիզմը՝ կոմունզմից, որը խոչընդոտ չէր ԱՄՆ եւ ԽՍՀՄ շահերին, սակայն հրաժարվեց միանալ հակակոմիունիստական շարժմանը՝ համոզված լինելով, որ այն միայն վտանգավոր արդյունքի կհանգեցներ[11,p.45]։ Քաղաքագետ Սենգհորը գտնում էր, որ աֆրիկյան սոցիալիզմը հաստակեցման կարիք ունի, որպեսզի որոշվի Աֆրիկայի դերը աշխարհում[11,p,45]։ Պայքարի արդյունքում անկախացած Ալժիրն ու Մարոկկոն ավելի շուտ հավատում էին արաբական աշխարհի միասնությանը, քան ֆրանսախոս պետությունների համերաշխությանը[10,p.4]։ 570ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Այնուամենայնիվ, ընդունելով, որ Ֆրանկոֆոնիան գաղութային արմատներ ուներ, աֆրիկյան պետությունների համար այն մնում էր միջազգային հարթությունում համագործակցության հիմնական միջոց։ Սառը պատերազմյան աշխարհում, Ֆրանսիական գաղութային սկզբունքը աֆրիկյան պատմության մեջ անհերքելի փաստ էր։ Ֆրանկոֆոնիայի կողմնակիցները, ընդունելով Ֆրանսիական գաղութատիրության ազդեցությունը, փորձեցին այն հարմարեցնել իրենց մշակույթին ու քաղաքականությանը եւ ընդհանուր ժառանգությունը ծառայեցնել ի նպաստ Աֆրիկայի։ «Նրանք Ֆրանսերենն ընդունեցին որպես ազատության լեզու, ոչ թե որպես ֆրանսիական գերիշխանություն» [13,p.160-161]։ Թունիսի առաջնորդ Հաբիբ Բուրգիբան 1968թ-ին իր ելույթներից մեկում նշեց, «Ֆրանսերեն լեզվով է, որ մենք ներկայացրեցինք մեր ազգային շահը, ֆրանսերենն էր, որ մեզ օգնեց հաղորդակցվել, տարածել այն եւ ստիպեց լսել ու հասկանալ»[13,p.160-]։ Ֆրանսերենը առավել ծանոթ եւ մատչելի միջոց էր աշխարհի հետ շփման համար[14,p.198]։ Թունիսի նախագահը գտնում էր, որ ֆրանսերենը չափազանց արժեքավոր դիվանագիտական գործիք է, որն իրոք անհրաժեշտ է հետգաղութային նորանկախ աֆրիկյան երկրներին պետականաշինության եւ արտաքին հարաբերությունների հաստատման գործում [13,p.162]։ Վստահ լինելով, որ նոր պայմաններում ֆրանսերենի օգտագործումը զուրկ էր գաղութային հնչերանգից՝ աֆրիկյան ֆրանկոֆոն երկրները կենտրոնացան կազմակերպության գործունեության խթանմանը։ Իրենց նպատակն էր ընդգծել ֆրանկոֆոնիայի կիրառական արժեքները՝ մշակութային, տնտեսական, քաղաքական առաջնահերթությունները, որոնք կազմակերպությունը առաջարկում էր աֆրիկյան պետությունների համար։ Այսպիսով, ֆրանկոֆոն աֆրիկյան ղեկավարները հնարավորություն չէին ստացել վերակառուցել իրենց գոյություն ունեցող կառույցները հետգաղութային կարիքների համար։ Ավելին, հաշվի առնելով, որ ֆրանկոֆոնիայի աֆրիկյան առաջնորդների մեծամասնությունը սկսել էին իրենց կարիերան, կամ որպես ֆրանսիական քաղաքացիական ծառայության կադրեր, կամ ֆրանսիացի գաղութատիրական դպրոցներում որպես ուսուցիչներ, առավել հավանական է պահպանել ֆրանսիական կառավարման համակարգը, քանի որ դա իշխա571ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նության ձեւն էր, որին նորանկախ պետությունների ղեկավարները լավ էին տիրապետում։ Այս ամենի հետ մեկտեղ աֆրիկյան առաջնորդները իրենց եզրակացություններում եւ ելույթներում հաճախ ներկայացրեցին աֆրիկյան լեզուների զարգացման անհրաժեշտությունը՝ տեղյակ լինելով աֆրիկյան հանրային ոլորտում, հետգաղութային երկրներում ֆրանսերենի շարունակվող օգտագործման հնարավոր գաղափարախոսական ազդեցություններին։ Իրոք, ինչպես ֆրանսիացի մարդաբան Վինսենթ Կաունտիլը նշել է, աֆրիկյան ինքնության հարցը չափազանց մտահոգիչ էր։ «Երբ մեկը բնակվում է Աֆրիկայում, նա ցնցվում է այն կարեւորությունից, որ ֆրանսախոս աֆրիկացիները (աշակերտներ կամ այլոք) ունեն երեք հիմնական հիմնախնդիրներ՝ նրանց վավերական պատմությունը, մայրենի լեզուն եւ աֆրիկյան անհատականությունը (որը ոմանք կոչում են նեգրիտուդ)»[15,p.796]։ Եթե լեզուն եւ մշակույթը անխախտաբար կապված էին, ինչպես ֆրանսիացիները պնդում էին, աֆրիկյան առաջնորդները ստիպված կլինեին զարգացնել նաեւ բնիկ լեզուները։ Ֆրանսերենն իրենց հետգաղութային իրականության մեջ ինտեգրելու միջոցով ֆրանկոֆոն աֆրիկյան պետությունները ֆրանսերենն իրենց քաղաքական կյանքի մեջ կներառեն որպես կոլեկտիվ ինքնության լեզու։ Ֆրանկոֆոնիան չէր կարելի համարել առանց թերությունների կազմակերպություն։ Այնուամենայնիվ, այն դիտվում էր որպես գաղութային քաղաքականության շարունակություն եւ համագործակցության նոր մակարդակի ապահովում։ Որպես նորանկախ ազգերի առաջնորդներ, Ֆրանկոֆոնիայի կողմնակիցները ոչինչ չէին կարող անել, բացի քաղաքական եւ մշակութային ընտրություններ կատարելուց, որոնք առավել նպատակահարմար էին։ Այսպիսով՝ Ֆրանսիայի նպատակները աֆրիկյան մայրցամաքում ապագաղութացման քաղաքականության ուղղակի ծնունդ էին եւ լուծում՝ ստեղծված իրավիճակից շահած դուրս գալու համար։ Նպատակների իրականացման համար առաջարկված մեխանիզմներն էլ միանշանակորեն չէին ընդունվում նորանկախ գաղութների կողմից, վերջիններս, հստակ գիտակցելով Ֆրանսիայի նպատակները, փորձում էին համագործակցության նոր մակարդակ ապահովել։

Հոդվածում ներկայացվում են Ֆրանսիայի նպատակները խնդրի առարկա հանդիսացող Աֆրիկյան մայրցամաքում, դրանց իրատեսությունն ու իրագործման մեխանիզմները։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո նոր թափ ստացած ապագաղութացումը ստիպեց Ֆրանսիային իր առջեւ այնպիսի նոր նպատակներ դնել, ինչպիսին էր Աֆրիկյան մայրցամաքում ազեցության պահպանումը, համագործակցության անվան տակ նախկին գաղութային քաղաքականության իրականացումը, տնտեսության վերահսկողությունը եւ մշակութալեզվական քաղաքականության միջոցով ազդեցության ամրապնդումը։ Հատուկ անդրադարձ է կատարվել Ֆրանսիայի հետ Աֆրիկյան պետությունների համագործակցության շարժառիթներին ու մտավախություններին։

ՀՀ-ում, ինչպես բոլոր զարգացող երկրներում, տնտեսությանզարգացման հիմնական նախադրյալներից մեկը ֆինանսական կայունությունն է, որի գլխավոր երաշխիքներից է առևտրային բանկերի ևվարկային կազմակերպությունների բնականոն և արդյունավետ գործունեությունը։ Վերոնշյալից հետևում է, որ առևտրային բանկերի ֆինանսական կայունությունը ՀՀ տնտեսության առանցքային խնդիրներից է։ Բանկային համակարգի կայունության և վերջինում առկառիսկերի բացահայտման և նվազեցման խնդիրները մշտապեսգտնվում են նաև Բազելյան կոմիտեի ուշադրության կենտրոնում, ինչիվառ ապացույցն է Բազել ll-ում5 գերակշռող առևտրային բանկերիկայունությանն ուղղված պահանջները։ Բանկային համակարգիկայունությանն են ուղղված նաև ՀՀ ԿԲ առևտրային բանկերի կապիտալի համարժեքությանը վերաբերող նորմատիվները6, «ՀՀ տարածքում գործող բանկերի վարկերի ու դեբիտորական պարտքերի դասակարգման և հնարավոր կորուստների պահուստների ձևավորմանկարգը»7 և այլն։ Այնուամենայնիվ, չնայած առևտրային բանկերի կայունությունն ապահովելու վերը նշված համատեղ միջոցառումներիիրականացմանը, ՀՀ առևտրային բանկերի չաշխատող ակտիվներիկշիռը 2016 թ.-ի ընթացքում հիմնականում աճման միտում է ունեցել8։ ՀՀ ԿԲ տվյալների համաձայն առևտրային բանկերիչաշխատողակտիվներն առավել մեծ տեսակարար կշիռ ունեն սպառողական6 Բանկերի գործունեության կարգավորումը, բանկային գործունեության հիմնականնորմատիվներ, կանոնակարգ 2, ՀՀ ԿԲ, 2007, էջ 3։ 7 www.cba.am, կանոնակարգեր։ 8 ՀՀ ԿԲ, վարկային ներդրումներ, առևտրային բանկերում չաշխատող ակտիվներիտեսակարար կշիռն ըստ ոլորտների` www.cba.amվարկերում։ Վերոնշյալի վրա շատ գործոններ են ազդում, բայցառավել ազդեցիկները հետևյալն են.• առևտրային բանկերի կողմից ներքին վարկանիշիշնորհման միջոցով վարկառուների վարկունակությանհամալիր գնահատման մոդելներում առկա թերությունները, • վարկառուների սոցիալ-տնտեսական անկայուն վիճակը, պայմանավորված ՀՀ-ում առկա խնդիրներով,• վարկառուների կողմից առևտրային բանկերից ներգրավվող վարկային ռեսուրսների բարձր տոկոսադրույքները և այլն։ Առևտրային բանկի կողմից պոտենցիալ վարկառուներինշնորհվող վարկանիշից պետք է կախված լինեն վերջինիս վարկավորման պայմանները։ Պոտենցիալ վարկառուների վարկունակությանգնահատման մոդելներում առկա թերությունները հանգեցնում ենվերջինիս հանդեպ կիրառվող վարկային պայմանների (վարկայինռեսուրսի սահմանաչափի և տոկոսադրույքի) սխալ սահմանման։ Իսկվարկառուների կողմից վարկային ռեսուրսների ներգրավման բարձրտոկոսադրույքները, մեծամասամբ վերջիններիս անկայուն սոցիալտնտեսական վիճակը հաշվի առնելով, ավելի են նպաստում չաշխատող ակտիվների տեսակարար կշռի ավելացմանը։ Վարկային ռեսուրսի տոկոսադրույքի օպտիմալ և արդյունավետ մեծության որոշումը առևտրային բանկի և վարկային կազմակերպության կարևորագույն խնդիրներից մեկն է։ Ներկայացվող հոդվածի նպատակը ներգրավվող վարկայինռեսուրսի ձևավորված տոկոսադրույքի բաղադրիչների վերլուծություննէ, ինչպես նաև կիառվող տոկոսադրույքի և վարկառուի վարկանիշիմիջև կապի բացահայտումը։ յուրաքանչյուրառևտրային բանկ ունի իր կողմից առաջարկվող վարկային պրոդուկտների (սպառողական վարկ, հիփոթեք և այլն) տեսականին9։ Առևտրային բանկերի կողմից առաջարկվող վարկային պրոդուկտների կախված են մի շարք գործոններից` տեսակները և քանակըառևտրային բանկերի ուղղվածությունից (մասնագիտացումից` ունիվերսալ, գյուղատնտեսական,շինարարական, արդյունաբերական,ապրանքների ապառիկ գնման և այլն), վերջիններիս մեծությունից և տեսակիյուրաքանչյուրը միևնույնայլն։ Առևտրային բանկերիցՀՀ-ում, ինչպես և ամբողջ աշխարհում,վարկային պրոդուկտի համար կարող է սահմանել տարբեր տոկոսադրույքներ, վերոնշյալն, ինչպես առևտրային բանկի վերը քննարկված առաջնային ուղղվածության, այնպես էլ վերջինիս ռիսկ-ախորժակի հետևանք է։ Առևտրային բանկերի կողմից պոտենցիալ վարկառուներիանվճարունակության ռիսկի համալիր գնահատման հիման վրաշնորհված ներքին վարկանիշից է կախված վերջինիս կողմից տրամադրվող վարկային ռեսուրսի տոկոսադրույքը, որը պետք է հավասարլինի` ՏՎՌ = ՏԲ + ՏՇ + ՏՌՎ (1) որտեղ`ՏՎՌ - վարկային ռեսուրսի տոկոսադրույք,ՏԲ - բազային տոկոսադրույք,ՏՇ - շահույթի տոկոսադրույք,ՏՌՎ - ռիսկի վճարի տոկոսադրույք (հավելյալ տոկոսադրույք)։ Բազային տոկոսադրույքը` վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը, այն տոկոսադրույքն է, որով առևտրային բանկերն անհրաժեշտության դեպքում ներգրավում են վարկային ռեսուրսներ իրենցերկրի ԿԲ-երից։ ՀՀ-ում բազային տոկոսադրույքը սահմանվում է ՀՀԿԲ կողմից` դրամավարկային քաղաքականության իրականացմանշրջանականերում։ ՀՀ ԿԲ բազային տոկոսադրույքը վերանայվում էմոտավորապես մեկուկես ամիսը մեկ անգամ։ Վերջին մեկուկեստարվա ընթացքում վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքն ունիկայուն նվազման միտում (գծապատկեր 1)։ Վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի դինամիկան 2015-2017 ք յ ւ ո ր դ ա ս ո կ ո Տ Տարեթիվ Գծապատկեր 1.Վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի կայուն նվազումըպայմանավորված է մի շարք գործոններով։ Այն դեպքում, երբ գնաճիցուցանիշը ցածր է, ֆինանսական շուկայում ցածր տոկոսադրույքովդրամական միջոցները կարող են խթանել տնտեսության վարկավորումը և հանգեցնել գործարար աշխուժության, միևնույն ժամանակվերջինս կխթանի գնողունակ պահանջարկը` առանց գնաճի բարձրտոկոսի։ Վերջին շրջանում ՀՀ-ում գնաճի տոկոսը ՀՀ ԿԲ նպատակայինցուցանիշից ցածր էր, ինչով էլ պայմանավորված էր վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի կայուն նվազումը։ Համեմատության համար նշենք, որ ՌԴ-ում մինչև 2015թվականի դեկտեմբերի վերջ վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը 8.25 տոկոս էր, իսկ 2016 թ.–ի հունիսին այն դարձավ 10.5 տոկոս, ինչըպայմանավորված էր նաև ՌԴ-ի հանդեպ կիրառվող պատժամիջոցների արդյունքում ստեղծված բարձր գնաճային միջավայրով։ 2017թ.ին ՌԴ վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը սկսեց նվազել` այժմկազմելով 9.25 տոկոս։ Գծապատկեր 1-ից պարզ է դառնում, որ վերջին մեկուկեստարվա ընթացքում բազային տոկոսադրույքը նվազել է 3.75 տոկոսով։ Այսինքն՝ այլ հավասար պայմաններում, եթե բանաձև (1) - ի մնացածբաղադրիչները մնային հաստատուն, ապա առևտրային բանկերիկողմից տրամադրվող վարկային ռեսուրսների տոկոսադրույքներըպետք է նվազեին 3.75 նիշով։ Շահույթի տոկոսադրույքը կախված է մի շարք գործոններից`առևտրային բանկի հեղինակությունից, վստահելիությունից, տրամադրվող բանկային ծառայությունների որակից ու տեսականուց,մրցունակությունից և այլն։ Վերոնշյալների մակարդակից են կախվածառևտրային բանկում ձևավորվող գործառնական ծախսերը, որոնք ևկոմիսիոն վճարների հետ միագումար, մեծ հաշվով, ձևավորում ենշահույթի տոկսադրույքը։ Բազային և շահույթի տոկոսադրույքներն, ընդհանուր առմամբ,լինում են հավասար բոլոր վարկառուների համար, իսկ հավելյալտոկոսադրույքի մեծությունն ուղղակիորեն կախված է վարկառուինշնորհված ներքին վարկանիշից։ Առևտրային բանկի կամ վարկայինկազմակերպության կողմից հաշվարկված ռիսկի վճարը մեծանում էվարկանիշի իջեցմանը զուգընթաց և հակառակը։ Օրինակ՝ եթեշնորհվող առավելագույն վարկանիշը AAA է, ապա ռիսկի վճարըկարող է լինել 0%, իսկ միջին վարկանիշինը` BB-ինը՝ [0,5%-1%], և այլն։ կորուստներիՎերը քննարկվածի շրջանակներում հարկ է անդրադառնալնաև առևտրային բանկի կամ վարկային կազմակերպության «ռիսկիախորժակ» (որի հակառակ կողմը հանդիսանում է ռիսկից խուսափելը)հասկացությանը։ Վերջինս իրենից ներկայացնում է որոշակի եկամուտստանալու նպատակով որոշակի մակարդակի ռիսկ ստանձնելուցանկություն։ Այլ կերպ ասած` «ռիսկի ախորժակ»-ը իրենիցներկայացնում է ռիսկերի կառավարման ընթացքում ուշադրությանկենտրոնացման տեղափոխություննվազեցմանհարթությունից դեպի եկամտաբերություն/ռիսկ հարաբերությանօպտիմիզացիայի հարթություն։ Ֆինանսական հաստատություններինանհրաժեշտ է սահմանել իրենց «ռիսկի ախորժակը» կապված տարբերտեսակի և մակարդակների ռիսկերի ստանձման հետ` հաշվի առնելովայդպիսիկազմակերպչականունակությունը։ Այդպես, օրինակ` որոշակի վարկանիշից ցածրվարկանիշի դեպքում վարկառուին մերժել համագործակցության մեջ։ Սակայն, եթե առևտրային բանկը կամ վարկային կազմակերպությունըունեն ռիսկի բարձր ախորժակ, ապա վերջիններս նույնիսկ վերոնշյալվարկանիշերնորպեսգործընկերներ։ ՎԱՐԿԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԻ ՏՈԿՈՍԱԴՐՈՒՅՔՆԵՐԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՎՐԱվարկառուներինՄիրզոյան ՆարինեկառավարմանկդիտարկենունեցողռիսկերիիրենցԱԶԴՈՂ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅԱՆԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄԱռևտրայինԲանալի բառեր - ֆինանսական կայունություն, վարկունակությանտոկոսադրույք, ռիսկի վճար, ռիսկ-ախորժակ։

Ներկայացվող հոդվածի նպատակը վարկային ռեսուրսի ձևավորված տոկոսադրույքի բաղադրիչների վերլուծությունն է, ինչպես նաև կիառվող տոկոսադրույքի և վարկառուի վարկանիշի միջև կապի բացահայտումը։ վարկառուներին տրամադրվող վարկային ռեսուրսի տոկոսադրույքը պետք է հավասար լինի բազային` վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի, շահույթի տոկոսադրույքի և ռիսկի վճարի տոկոսադրույքի գումարին։ Որտեղ ռիսկի վճարի տոկոսադրույքի մեծությունը ուղղակիորեն պետք է կախված լինի վարկառուին առևտրային բանկի կողմից շնորհված ներքին վարկանիշից։ Առևտրային բանկի կամ վարկային կազմակերպության կողմից հաշվարկված ռիսկի վճարը պետք է մեծանա վարկանիշի իջեցմանը զուգընթաց և հակառակը։

Ժամանակակից աշխարհի սրընթաց զարգացումներին համընթաց՝փոխվում են պահանջները ընթերցանության և այն աշակերտինմատչելի դարձնելու նկատմամբ։ Էլեկտրոնային և թվայնացվածհրատարակչությանը զուգահեռ մեծ նշանակություն են ստացելհանրայինմտավոր,ստեղծագործական կարողությունների զարգացման, վերջինիս մոտ նորհետաքրքրասիրության ձևավորման ու բավարարման արդյունավետմիջոց։ Հայաստանում մարզային գրադարանները ունեն բազմաթիվխնդիրներ, որոնք թույլ չեն տալիս վերջիններիս ծառայելու իրենցվերջնական նպատակին՝ ներառյալ ֆիզիկական վիճակ, գրքերիգրադարանները՝անհատիորպեսհամալրման պակաս, ինտերիեր, հմուտ աշխատողների պակաս,գրադարանի մասնակի ու ոչլիարժեք գործունեություն։ Սակայնուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ աշխարհի լավագույննորարարական գրադարանների փորձը հաջողությամբ կարելի էկիրառել հայ իրականության մեջ ու նաև մտածել սեփական նորմոտեցումների ձևավորման մասին, ինչը ժամանակի թելադրանք է [1, էջ 26]։ Մասնավորապես, խոսվում է այն մասին, թե ինչպեսգրադարանը կարող է դառնալ աշակերտական քննարկումներիկազմակերպման, աշխարհի լավագույն գրականության նմուշներինաշակերտին հաղորդակից դարձնելու, աշակերտին՝ գրադարանայինաշխատանքով ապահովելու միջոց, ինչպես նաև խոսվում է շարժականգրադարանների գաղափարի մասին։ Մեր երկրում իրականացվող փոփոխությունների մեջ չափազանցկարևոր են կրթական ոլորտի այնպիսի գործընթացները, որոնքբարձրացնելու են ուսուցման որակն ու արդյունավետությունը։ Ուսուցման որակի բարելավումը ապահովելու է մասնագիտականբարձր կարողություններ ու հմտություններ ունեցող մասնագետներիպատրաստումը, որոնց կարիքը այսօր Հայաստանը առավել քան երբևէունի։ Որպես մայրենին դասավանդող ուսուցիչ՝ մտահոգ ենք մերուսուցման արմատական խնդիրներով։ Տարածում է ստացել այնկարծիքը, թե մեր ժամանակներում երեխաները չեն ուզում սովորել,կարդալ և որ ունեն այլ հետաքրքրություններ ու խորշում են գրքից։ Բայցեկեք մի քիչ մակերեսից անցնենք խորքին, ու պարզ կուրվագծվեն միքանի անչափ կարևոր հանգամանքներ, որոնք առանց վարանելուկարելի է ասել, որ խոչընդոտում են ուսուցմանն ուղղակի և անուղղակիձևերով։ Նախ և առաջ պետք է առանձնացնել հրամցվող դասագիրք ևառարկայական ծրագրեր, նյութը յուրացնելու համար տրամադրվողժամաքանակ, առարկաների նյութատեխնիկական բազա, բարձրմասնագիտականմանկավարժներիգործունեություն և այլն։ Կարևոր է նաև նշել, որ առարկաներիդասավանդման արդյունավեռություն ապահովող լաբորատորիաների, գրադարանների, գիտահետազոտական բազաների առկայությունըդառնումհատկապեսարտադպրոցականու արտադասարանական պարապմունքներիկազմակերպման համար։ է անփոխարինելի պայմանուսուցմանկարողությունունեցողուզումԴրանցիցմասնավորապեսենք առանձնացնելհանրապետությունում գործող դպրոցական (հատկապես գյուղականդպրոցների) գրադարանների վիճակը, որոնց մեծագույն մասումշենքային պայմանները,գրքային ֆոնդը, ընթերցարասրահներիբացակայությունը, ոչ ժամանակակից ինտերիերը խանգարում են դրանցնպատակային գործունեությանը։ Մեր դիտարկումները ցույց են տվել, որայս խնդիրները հատկապես ակնհայտ են գյուղական դպրոցներում,թեպետ քաղաքային դպրոցների գրադարաններում նույնպես կա կարիքաշխարհի առաջադեմ գրադարանների հաջողված փորձը ներառելուկամ վերջինիս օրինակով նոր մոտեցումներ մշակելու։ ուսումնասիրմանուղղակի անհնարԴժվար է պատկերացնել երեխայի զարգացումը առանց գիտության,տեխնիկայի և մշակույթի նորագույն նվաճումներին հաղորդակցելու։ Իսկ մայրենիի ուսուցումը առանց գրքերի և գրադարանային լրացուցիչաղբյուրներիէ։ Մերդիտարկումները ցույց են տալիս, որ արտադասարանական ևարտադպրոցական աշխատանքները, որոնք լրացնում են ուսուցմանգործընթացը, արդյունավետդպրոցականգրադարանների, լաբորատորիաների, գիտահետազոտական բազաներիառկայության։ ճանաչողականհետաքրքրությունների ձևավորումը ավարտին հասցնելու համարանհրաժեշտ է ապահովել աշակերտի կապը գրքին և գրքերի աշխարհին,որը կնպաստի սովորողի գիտելիքների ընդլայնմանն ու խորացմանը։ լինի առանցսովորողներիՀետևաբար,չենԸստ Գ. Ի. Շչուկինայի՝՝սովորողների հարցասիրությունը,հետաքրքրքսիրությունը բավարարվում են ճիշտ և ուղղորդվածարտադասարանական ու արտադպրոցական աշխատանքներով, որոնքիրենց բազմապիսի ձևերով ապահովում են աշակերտի դաստիարակության և ուսուցման փոխներգործությունը [3, էջ 46]։ Ըստ մեր կատարած դիտարկումների (Շիրակի մարզի տասնյակգրադարանների այցելություն)՝ հատկապես անբավարար վիճակում ենգտնվում գյուղական դպրոցական և համայնքային գրադարանները,անգամ դրանցից շատերը վաղուց դադարել են գործելուց, ուրեմն դժվարչէ պատկերացնել, թե որքան սահմանափակ է դառնում սովորողիգործունեությունը արտադասարանականև արտադպրոցականուսուցման գործընթացում։ Մեր կարծիքով այսօր էլ կրթության հարցերի համակարգում պետքէներառելդրանցարդիականացման, գրադարանային ցանցի կառուցվածքի և տիպագործունեության,գրադարաններինաևկանացման սկզբունքների, ինչպես նաև գադարանային ֆոնդերիհամալրման, տպագիր երկերի նկարագրության, դասակարգման ևպահպանման հարցերը։ Կարևոր ենք համարում նաև գրադարանամատենագիտական հատվածի՝աշխատանքովգրադարանավարներիկրթություն ունեցող մատենագետների ևգործունեությունը, որն էլ կապահովի նաև աշխատունակ բնակչությանորոշԺամանակակից և տեսականորեն ճիշտ կառուցվածք ունեցողգրադարանները կարող են ծառայել որպես միջոց, որը էականորենկբարձրացնի աշակերտինկատմամբհետաքրքրությունը, սովորողի մոտ կընդլայնի նրա աշխարհայացքը այլմշակույթների ու ժողովուրդների պատմության հանդեպ, նաև կարող էխթանել վերջինիս ստեղծագործական կարողությունների զարգացումը[2, էջ 36]։ ընթերցանությանապահովվածմոտլինելը։ եղանակիցուցադրումըսննդի տարբերէ Միացյալ ԹագավորությանԳաղտնիք չէ, որ աշխարհի լավագույն գրադարանները գործածումեն այնպիսի նորարարարական մոտեցումներ, ինչպիսիք են այցելուներիկողմիցբաղադրատոմսերի պատրաստումը,պատրաստմանհամապատասխանմասնագետների կողմից։ Օրինակ՝ «Alpabet Soup» գրադարանում, որըմտնումլավագույն և ամենանորարարական գրադարանների տասնյակում (հիմնադրված 2014-ինշոտլանդական կառավարության աջակցությամբ), դպրոցական ևառավել փոքր տարիք ունեցող երեխաները ոչ միայն կարող են օգտվելգրքերի հարուստ ցանկից, այլև սովորում են պատրաստել պարզբաղադրատոմսեր, ինչպես նաև օգտվել առողջ ապրելակերպինառնչվող էլեկտրոնային հասանելի նյութերից։ Բացի այդ գրադարանումկան անվճար օրեր հեքիաթների ընթերցանության համար ևկազմակերպվում է նկարչություն ՏՏ լուծումների օգնությամբ [4]։ Իսկառողջ ապրելակերպի խնդիրները առաջնահերթ են ոչ միայնզարգացող, այլև զարգացած երկրներում, որտեղ ավելորդ քաշիցտառապող երեխաների թիվը զգալի է։ Մեր կարծիքով ՀՀ հանրայինգրադարաններում նույնպես կարելի է նմանատիպ փորձ կիրառել՝հաշվի առնելով այն հանգամանքը,որ գյուղական և համայնքայինվայրերումսեփական այգիներ,բանջարանոցներ, հետևաբար սննդի լրացուցիչ ծախսերը կարելի էնվազեցնել կամ լիովին փոխհատուցել։ ընտանիքներունենշատՍովորողի համար օգտակար կլինի, եթե դպրոցական էլետրոնայինհատվածում ստեղծվեն ու պահպանվեն հեղինակներին նվիրվածմիջոցառումների,որպեսզիկարդալուն զուգահեռ սովորողը հնարավորություն ունենա դիտելդրանք։ ցերեկույթների տեսագրություններ,իրցանկը՝գրադարանումգրքերիՎերջինսՄարզային բազմաթիվ գրադարաններում, հաշվի առնելով գրքերիպատշաճ հաշվառման ու խնամքի բացակայությունը(գրքերի մեծ մասըգտնվում է ոչ բավարար վիճակում), dasaran.am կայքում կարելի էներդնել բաժին, որտեղ ամեն դպրոց կներկայացնի և պարբերաբարկթարմացնիեղածըստկնպաստիժամանակաշրջանի,ժանրի,նշանակության։ աշակերտի՝ գրադարանում առկա գրքերի մասին տեղեկատվությանթարմացմանը,ինչպես նաև գրքերի հաշվառման ու արխիվացմանհանձման գործընթացին։ ՏՏ լուծումների շնորհիվ աշակերտի համարպետք է մատչելի դարձնել առցանց գրքերի ձեռքբերումը, որոնքհասանելի կլինեն audio/video տարբերակով մի շարք հանրահայտկայքերից,ինչպիսիք են «LibrDrive», «BBC Learning Center», «Librivox»,«Lit2Go» և այլն։ Միջազգային շատ հեղինակավոր գրքեր այսօր առկա ենհայերեն, իսկ audio/video գրքերը մեծապես կօգնեն այն աշակերտներին,ովքեր ուսումնասիրում են օտար լեզուներ։ Բացի այդ, audio գրքերըկարդում են հատուկ մասնագետներ,որոնց մատուցմամբ նյութը ավելիհետաքրքիր և մատչելի կլինի օտար լեզվի առոգանության, ճիշտարտասանության ևօգտագործմանտեսակետից։ ժամանակաձևերիգրագետգործունեությանըԿարելի է խրախուսել բարձր դասարանների աշակերտների՝գրադարաններիվերջիններիսներգրավելով կամավորական կամ վարձատրվող աշխատանքների։ Նման փորձ վաղուց կիրառվումՀայաստանի Ամերիկյանհամալսարանում, Ֆրանսիական համալսարանում և աշխարհի գրեթեբոլոր ավագ դպրոցներում (High scool)։ մասնակցելը՝էԵլնելովհաջողությամբկիրառված փորձից՝համայնքայինդպրոցներում նույնպես կարելի է խրարուսել բարձր դասարաններիաշակերտների՝ գրադարաններում կամավորական կամ վարձատրվողաշխատանքների ներգրավվածությունը։ Մոտեցումը ենթադրում է միշարք առավելություններ՝ 1.աշակերտը ձեռք կբերի փորձ առավել փոքրծանրաբեռնվածությամբ աշխատանքային պայմաններում՝ նախքանհետագայում աշխատանքի անցնելը, որտեղ աշխատողի նկատմամբպահանջները ավելի շատ են, 2. աշակերտը հնարավորություն կստանաշփվել տարբեր տարիքային խմբերի հետ և զարգացնել միջանձնայինշփման ունակություն,որը ևս պարտադիր պահանջ է այսօր գործատուիկողմից, 3. աշակերտի մոտ առավել հետաքրքրություն կառաջանաընթերցանության նկատմամբ։ Ընդ որում՝ դպրոցը կարող է փոխարինել վարձատրությունըաշակերտին անվճար դասագրքեր տրամադրելով,իսկ ամենից շատգրքեր կարդացած աշակերտներին՝ էքսկուրսիաներին, ուսումնականայցելություններին անվճար մասնակցություն ապահովելով։ չէընթերցողըհնարավորությունՊակաս կարևորգրադարանի ինտերիերը, քանի որգրադարանները պետք է ունենան հետաքրքիր դիզայն՝ ներառյալհարմարավետություն, լուսավորություն և տեխնիկական զինում։ Շատհամակցելերկրներումթեյախմությունընաևկազմակերպելու քննարկումներ կամ մասնակցելու բանավեճերին,որոնց համար պետք էլինեն ընթերցասրահներ կամ առանձինսենյակներ։ Գրադարանների լավագույն օրինակ են համարվում նաևշրջիկ գրադարանները հատկապես դպրոցահասակ ընթերցողներիհամար, որն էլ կիրառվում է աշխարհի առաջնակարգ դպրոց ունեցողերկրներում։ գրքիընթերցանությանունիհետ,ինչպեսԱնցած մի քանի տասնամյակների ընթացքում մեր երկրում դպրոցիհիմնարար դերը խարխլվեց,սակայն նրա կորացած մեջքը պետքէ շտկել,որպեսզի իրականություն դառնա մատաղ սերնդի կրթության ևդաստիարակության համակողմանի գործընթացը,երբ երեխան ոչ թեսերտող,այլ պրպտող,մտածող,ստեղծագործող, երևակայող էակ է՝անհատականություն։ Սա պետք է դառնա ուսուցման վերջնականնպատակ, և այս առումով գրադարանները կարող են և պետք էապահովեն առանցքային դեր ու նշանակություն։ Ամփոփելով մեր կողմից մարզային գրադարաններ կատարածայցելությունները և ուսումնասիրությունները՝ պարզորոշ կերպովուրվագծվեցին այն բոլոր խնդիրները, մարտահրավերներն ու դեռևսչօգտագործվածառանցքայիննշանակություն և ազդեցություն ունեն կրթության որակի ու հատկապեսընթերցանության մակարդակի բարձրացման վրա։ Մասնավորապես,մեր դիտարկումների արդյունքում առանձնացվեցին մարզի մի շարքգրադարանների ֆիզիկական անբավարար վիճակի, գրքերի պակասի ուգրադարանների անհրապույր տեսք ունենալու հիմնախնդիրները, որոնքհնարավորությունները,որոնքունեցող մասնագետների պակասը,էական նշանակություն ունեն ընթերցասերլսարանի ձևավորմանհարցում։ Առանձնահատուկ ուշադրություն պահանջող հարցերից ենգրադարանում աշխատելու համապատասխան փորձ ունաևհմտություննաևժամանակակից տեխնիկական հնարավորությունների՝ գրադարանումկիրառման բացակայությունը։ Սակայն հարկ է նշել, որ կատարվածաշխատանքի արդյունքում պարզ դարձավ, որ կարելի է մերհանրապետության և հատկապես մարզային գրադարաններում կիրառելայնպիսի նորարարական մոտեցումներ, որոնք վաղուց մշակվել ևիրագործվում են աշխարհի տարբեր երկրներում և շարունակում ենզարմացնել ընթերցասեր հանրությանը։

Գրադարանը հնագույն մշակութային գործիքներից մեկն է Հայաստանում։ Գրադարանի զարգացման գործում ներկայումս առկա է զգալի անկում` ի հակադրումն ժամանակակից հասարակության, և սույն երևույթը հատկապես նկատելի է հանրային գրադարաններում։ Դպրոցական գրադարանը ապահովում է ոչ միայն տեղեկատվություն և գաղափարներ, որոնք առանցքային են ժամանակակից տեղեկատվական հասարակությանը հաջողությամբ ինտեգրվելու համար, այլև խթանում է ընթերցողի զարգացման անհրաժեշտությունը։ Հոդվածում քննարկվում են ժամանակակից կրթական միջավայրում դպրոցական գրադարանի տեղը, ՀՀ-ում մարզային գրադարանների հիմնական խնդիրը, և ինչպիսի դեր կարող են նորարարական գրադարանները խաղալ մանկավարժական պրակտիկայում։

Իսպանացի հայտնի լրագրող Խոսե Անտոնիո Գուրիարանը գրքերի հեղինակ է, որոնցից երկուսը նվիրված են հայերին: Ավելին, Գուրիարանն անդրադարձել է հայերին, մասնավորապես `Հայոց ցեղասպանությանը, 1982 թ.-ին: 1959-ին լույս տեսած« Ռումբը »վեպում` իսպանական գրականության մեջ առաջին անգամ ներկայացնելով Հայոց ցեղասպանության թեման: Նշենք, որ իսպանացի գրողների ՝ Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված այդ վեպը, այդ թվում ՝ Գուրիարանը, գրական վերլուծության չի ենթարկվել հայ իսպանացի գրականագետների կողմից: Հոդվածն ուսումնասիրում է «Ռումբի» վեպ-տիպաբանական առանձնահատկությունները, փիլիսոփայական խնդիրը, ավելին `նյութը ներկայացվում է բնագրի հատուկ վերլուծության հիման վրա, հետևաբար, գրողի գաղափարներն ու դիրքը բացահայտելու համար, մենք պատրաստել ենք օրիգինալ գնանշումների քանակը: Ավելին, բնագրից մեջբերված թարգմանությունները մերն են: Իրականությունն այն է, որ այսպես կոչված «հայկական ահաբեկչությունը» հայոց պատմության ուշագրավ և միևնույն ժամանակ դրամատիկ էջերից մեկն է, որն իր բնութագիրը ստացավ հայ-իսպանացի գրող Ռուբեն Պերպերյանի գեղարվեստական ​​գրականության մեջ 1981 թվականին: հրատարակված «Նախանձի զայրույթը» վեպը Քիչ ուսումնասիրված այս թեման ներկայացված է Գուրիարանի «Ռումբը» վեպում, որում ցեղասպանությունը պատկերված է հայկական ահաբեկչության միջոցով: Վեպի իրական, իսկական հերոսները ԱՍԱԼԱ-ի անդամներն են, ովքեր 80-ականներին ահաբեկչության միջոցով փորձեցին աշխարհին հիշեցնել Հայոց ցեղասպանության մասին: Հարկ է հիշել, որ Իսպանիայում ահաբեկչական գործողություններն առաջին հերթին կապված են բասկյան ահաբեկչական խմբավորումների հետ: Իսպանիայում 60-ականներին: Սկզբնական և ահաբեկչական գործողությունները արտացոլվել են իսպանական գրականության մեջ: Այս թեմայով առաջին աշխատանքներն էին Ռոբերտո Վելասկես Ռերայի «Մեռնելու յոթ օր» -ը (1963) և Ռա lերա Գարիդոյի «Կապիտալի անսովոր ընթերցանությունը» (1977): Փաստորեն, մի հետաքրքիր օրինաչափություն կարելի է տեսնել Հայոց ցեղասպանության քննարկման, հարցեր տալու և տվյալ աշխարհագրության միջև: « Մեր կարծիքով, տարածքային գործոնն այս հարցում էական է, ուղղակիորեն համեմատական ​​ցեղասպանության ենթաթեմայի համար: Այսպիսով, թուրք-արաբական գրականության մեջ գրական հերոսը հիմնականում մահմեդականացված հայ կին է, որն իր կյանքի վերջում բացահայտում է իր արմատները (բնորոշ է թուրքական գրականությանը), պատմում է իր սեփական պատմությունը թոռների միջոցով, կամ արաբական արձակի ընթերցողը ականատես է հերոս (այս պարագայում մեծամասնությունը մահմեդական են. հայ կանանց պատկերները) ներքին հոգեբանական ցնցումներից [2, 118121]: Դա պետք է բացատրվի այն փաստով, որ վերոհիշյալ երկրներում ցեղասպանության ընթացքում տեղի է ունեցել ցեղասպանության հետևանքներից մեկը ՝ «գողացված կյանքի» [11] ֆենոմենը և դրանով իսկ հետևյալը ՝ ինքնության վերագտնում, հիշողությունների հետ հաշտություն: Իսկ վերապրածները, որոնք հիմնականում ապաստան են գտել կամ կազմավորել են հայկական սփյուռքը, բնութագրվում են հայրենասիրության ու կարոտի թեմաներով: Վեպը ինքնակենսագրական օրագիր է, որով գրողը պատմում է 1980-ի պատմությունը: Դեկտեմբերի 29-ին Մադրիդի «Gran Via» («Մեծ ճանապարհ») կոչվող հրապարակում ԱՍԱԼԱ-ի երկու ռումբից ծանր վիրավորվելու մասին պատմությունը: Գուրիարանի կողմից հայկական թեմայով գրված երկու վեպերը կարող են վերլուծվել կենսագրական մեթոդով, այսինքն `գրողի կյանքի փորձի դերն ու նշանակությունը և անձնական գիտելիքները կարող են օգտագործվել գրական ստեղծագործության ստեղծման գործում: Գուրիարան վեպը կառուցում է «ինքնազննումով» (գեղարվեստական ​​պատկերի բացարձակ ինքնություն ՝ իրական պատմություն) ՝ որպես խոստովանություն, որտեղ իր կյանքի պատմությունը դառնում է ոչ միայն ցեղասպանության հետևանքները և դրա ողբերգական ազդեցությունը պատկերելու հնարավորություն: ընդհանուր առմամբ, այլ նաև բռնության, ահաբեկչության և ատելության ցավոտ խնդիրները: Միևնույն ժամանակ, շեշտենք, որ վեպը ոչ միայն պատմում է 1980-ի պատմությունը: ԱՍԱԼԱ-ի կողմից Մադրիդում տեղադրված ռումբի պատմությունը, այլ անհատի ճակատագրի միջոցով ճանապարհ է բացում համընդհանուր հարցերի լայն շրջանակի համար: Հեղինակն օգտագործում է հնարքը վեպը ավելի համոզիչ ու հուզիչ դարձնելու համար ՝ օրագիրը ներկայացնելով, բացահայտելով ոչ միայն իրադարձությունների շղթան, այլեւ հերոսների ներաշխարհը: Հեղինակի նպատակասլացությունը ոչ միայն թելադրված է վեպի կառուցվածքի գծապատկերով, այլև նա «ստեղծում է անմիջականություն առաջին դեմքում, գրավում ընթերցողի համակրանքը ՝ նրան ուղղորդելով դեպի կերպարի հուզական կյանքը»: Առաջին անձն ուժեղացնում է պատմության լարվածությունը և հուզական ազդեցությունը »[4, 94]: Բլոգի ձուն ապահովում է պատմության ձայնային կողմը, իսկ բովանդակության առումով դա ինքնակենսագրությունն է, որի հեղինակը գեղարվեստական ​​պատմության մեջ հերոսներ է ձեռք բերում: Պատմության գլխավոր հերոսը լրիվ նույնական է հեղինակի հետ, բայց այն լուծված չէ ստեղծագործության մեջ: Նկատելի է, որ Գուրիարան վեպը կառուցում է անցյալ դարի կեսերից իսպանական արձակում կիրառվող «օբյեկտիվ վեպի» սկզբունքների վրա, ինչը նշանակում է, որ «գրականությունը վերականգնել է թեմայի արժեքը, սկսել է ուշադրություն դարձնել ներքին գործընթացին: մարդու »[7, 310], և վերջինս տեխնիկապես օգտագործվում է: «գիտակցության հոսքի» կամ «ներքին մենախոսության» միջոցով [5, 333]: Վեպի սյուժեն միահյուսված է հերոսի ներքին մենախոսության և սեփական անձի վերաբերյալ նրա արտացոլումների հետ, որի պատճառով վեպի մենախոսությունն ու ներքին կառուցվածքը չեն սահմանափակվում օրագրի և հոգեբանական հնարավորություններով: Նկատի ունեցեք, որ ճանաչողությունը մարդու ինքնաճանաչողության ելակետն է և էությունը, և գեղարվեստական ​​հյուսվածքը, նվազագույն սյուժեով և հոգեբանական խորացմամբ (ներհայեցում), ձգտում է բացահայտել հերոսի ինքնախուզումը, որի ընթացքում հեղինակը նույնացվում է օրագրի պատկերի հետ, ընդ որում ՝ սահմանն ու իրականությունը: Գուրիարան օգտագործում է գիտակցության հոսքի հնարքը որպես արտահայտիչ հզոր միջոց, հատկապես որպես իր ներքին վերլուծության մի մաս, որն օգնում է վերլուծել կերպարը, որի արդյունքում վեպն ընկալվում է որպես օրագիր կամ ինքնակենսագրություն, լցված ներքին մենախոսությամբ: և մեդիտացիա: Վեպն առաջին հերթին ներկայացնում է գրողի կյանքի պատմությունը, միանգամայն ճշմարիտ և հուզիչ պատմություն, որը միշտ հրապուրում է ընթերցողին, քանի որ պետք է համաձայնվենք, որ «հաջող պատմողական արձակը անկեղծ արձակ է» [4, 318]: «Ռումբը» փորձում է ցույց տալ ներման, վրեժխնդրության և ներսում կուտակված ատելության ճանապարհը, դա արվում է Գուրիարանմարդ-գրական հերոսի օրինակով: «Մարդու, անձի հասկացությունը, որը տեղափոխվում է գրականություն և գրական կերպար, իր աշխարհին նայելու, այդ աշխարհով կողմնորոշվելու հայեցակարգն է» [1,79], իսկ վեպում իրականության ներկայության սահմանները համընկնում են հեղինակի և պատկերի դեպքում, որն առաջին պլան է բերում գրող Գուրիարանին: Այստեղ գաստրոնոմիական միտքը կարելի է հասկանալ բուն իմաստով. «Մարդը ոչ այլ ինչ է, քան դրամա: Նրա կյանքը մաքուր և բացարձակ իրադարձություն է, որը տեղի է ունենում յուրաքանչյուրիս հետ, և որի շրջանակներում յուրաքանչյուրս իր հերթին պարզապես իրադարձություն է» [10 , 32]: Գրողը ներկայացնում և ընդհանրացնում է ցեղասպանության զոհերի իրավիճակը ահաբեկչության զոհի դիրքից (անձնական տառապանքներ), ցույց է տալիս զոհերից յուրաքանչյուրին սեփական փորձով ներելու միջոց: - Ինչո՞ւ ռումբ: Սա բացատրության միջոց է, ևս մեկ «ընդդիմություն հասարակությունից մեկուսացված խմբին» լուսանցքում, որն իր սեփական պահանջն է փնտրում հրապարակում: Դա ռումբի ամսագրի էջ է, հաղորդում է ռադիոյով և հեռուստատեսությամբ, քանի որ մինչ այդ ի՞նչ գիտեինք: «[9, 137]», - հարցնում է Գուրիարան: Մյուս կողմից, կարելի է ենթադրել, որ ռումբը մարդու մեջ պայթյունի խորհրդանիշ է, երբ մարդը հանկարծ նկատում կամ պարզապես հայտնաբերում է իր կողքին կանգնած մեկ այլ մարդու ներսը: Ռումբը կոչված է պայթելու մարդկային անտարբերությունը հայկական ցավի հանդեպ, հասնելու դրա ճանաչմանը և ուրիշի ցավը գիտակցելու որպես սեփականը: Գրողը պատմում է անհատի հոգեբանական ապրումների ու դրանց ցավոտ ու հիվանդագին ազդեցությունների մասին ՝ դիտելով այս ամենը ԱՍԱԼԱ-ի ահաբեկիչների օրինակով: Գուրիարանը ներկայացնում է այս ահաբեկիչներից յուրաքանչյուրի զգացմունքներն ու հոգեբանական վնասվածքները, նրանց ճակատագրի ողբերգությունը: Բացի զոհ-դահիճ հարաբերությունների հիմնական թեմայից, գրողը խորանում է նոր թեմաների և երկրորդական դրդապատճառների վրա. Genocideեղասպանությունը վերապրածների ժառանգների հոգեբանական խորության և հոգու վերքերի բացահայտում, մարդու անձնական դրամայի նկարագրություն համատեքստում որի Անկողնային վիճակում հայտնված լրագրողը փորձում է հաղթահարել իր վախերը ՝ միևնույն ժամանակ նախանշելով միայնության և օտարման, արժեքների ոչնչացման, արդարության բացակայության թեման, ինչը հանգեցնում է ահաբեկչության միջոցով արդարությունը վերականգնելու հուսահատ փորձերի: Գուրիարանը պատկերում է նաև արժեքների ճգնաժամը և մատնանշում այն ​​հաղթահարելու ճանապարհը. Մարդասիրություն և բարություն, քրիստոնեական ինքնամաքրում: Վեպի իմաստային կառուցվածքը հենց սկզբից հիմնված է մարդու խնդրի վրա: «Ռումբի» խնդիրը մարդն է և խնդիրն է, երբ այն սրվում է կյանքի բարոյական կողմնորոշումների թուլացման (հաճախ բացակայության) պայմաններում: Վեպում հերոսներն իրենք են բացահայտում անարդարությունը, հասարակության դաժան անտարբերությունը, ինչը նրանց ստիպում է արձագանքել նույն դաժան պատասխանով: Խոսելով իր հերոս Պասկուալ Դուարտեի մասին `գրող Խոսե Սելլան արտահայտեց հետևյալ միտքը.« Ի վերջո, նա, ով հանցագործ է կոչվում, պարզապես գործիք է: Իրական հանցագործը գործիք է արտադրող կամ դրանց արտադրությունը թույլ տվող հասարակությունն է »[8 , 528]: Վեպի գլխավոր հերոսները պատկերում էին մի սերունդ, որը չէր ապրել ցեղասպանությունը, բայց դա լսել էր ծնողներից կամ տատիկներից, որոնց տառապանքները նրանց հոգեբանական վնասվածք էին պատճառել: Այն գաղափարը, որ «ցեղասպանությունը վերապրածները որոշ կենդանի գյուղեր էին, որոնք ենթակա էին անմեղ վրեժխնդիր ուրվականների համառ պահանջին» [3, 189], և, ընդհանուր առմամբ, ներկայիս սողացող անցյալի ուրվականները պետք է ստիպեին նոր սերնդի երիտասարդությունը կոտրելու լռության ու անտարբերության պատը: Բացի այդ, «վրեժխնդրության ուրվականը ՝ որպես երեխաների սպանության արդարացում, հարազատության պարտականություն է առաջացնում հարազատի արյան վրեժը լուծելու համար, փաստ, որը ընտանիքի մակարդակից տեղափոխվել է ազգայնականության նոր խորհրդանշական մակարդակ», - ասում է Joոան Ֆրիջոլը ցեղասպանությանը վերաբերող իր «Genocideեղասպանություն և վերարտադրություն» հոդվածում: 20-րդ դարի երեսունական թվականներին իսպանական գրականության մեջ մտավ թրենդիստական ​​վեպը (իսպաներեն ՝ tremendo նշանակում է սարսափելի, սարսափելի, այդ իսկ պատճառով գրական հոսանքի «դաժան ռեալիզմ» անվանումը), որում հերոսը պայքարում էր իր շրջապատի և իր դեմ, և իր ձեռքերով արդարություն ստեղծել: այն դարձավ գործելաոճ: Ի դեպ, դա պայմանավորված էր մարդկային դաժանության ոգու դաժանությամբ, որի դեմ դուրս եկան թրենդային արձակի հերոսները: «Թրենդ սահմանող աշխատանքի կենտրոնում միշտ կա միայնակ մարդ: Աշխարհը ցուցադրվում է ոչ թե սոցիալական հարաբերությունների միահյուսմամբ, ոչ հասարակության և պատմության համատեքստով, այլ այդ մարդու ճակատագրով »[6, 43]: Այս տեսանկյունից կա մի հետաքրքիր նմանություն հայ ահաբեկիչների գործողությունների և իսպանական գրականության մեջ պատկերված հերոսների գործողությունների միջև: « Հասկանալի է, որ իսպանացու համար արդարության (արդարության) զգացումը ազգային գիծ է, երբ անհատն ինքը փորձում է դատավոր լինել `արդար արդարության հասնելու համար, որն իր գեղարվեստական ​​արտահայտությունն ստացավ իսպանացի գրողների ստեղծագործություններում: 1898 սերնդի: Սա այն է, ինչ նա գտավ «Ռումբը» վեպում: Հերոսությունն ու անձնազոհությունը դառնում են հերոսների ընտրություն, ինչը սկսվում է մարդկային անտարբերությունից կամ դրա հերքումն է: Այսպիսով, վերոհիշյալ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Գուրիարանի վեպը բնութագրվում է ինքնակենսագրական արձակի տարրերի դրսևորմամբ, ցեղասպանությունից փրկվածների ժառանգների հոգեբանական բարդույթների հայտնաբերմամբ, անձի անձնական դրամայի պատկերմամբ: Gurեղասպանության հետևանքները պատկերող Գուրիարան չի անդրադառնում Հայոց ցեղասպանությանը ուղղակիորեն կամ առաջնային պրիզմայով: Հեղինակը ՝ պատմողը, դառնում է գեղարվեստական ​​կերպար, որի խոսքի առանձնահատկություններն արտահայտում են նրա մտածողության և բնավորության էական գծերը: Այսպիսով, գրողը դեդուկտիվ եղանակով քննում է ցեղասպանությունը `հասնելով մարդկային ճակատագրի և ընդհանրապես դրամատիզմի արժեքին: ԳԻՐՔ 1. Ավետիսյան V.Վ. Գրական աշխատանքի հոգեբանություն: Այո՛ ԵՊՀ հրատարակչություն: 2011 թ. 240 էջ: Կիրակոսյան Ս. Գ. Մեծ եղեռնը արաբական արձակում // Literary Journal. B (D) Այո՛ 2005 թ. Էջեր 118-121: 3. Մուրադյան Ս.Պ. Գրական ուղղություններ: Գիրք Բ. Այո՛ Օրհնյալ է նա: հրատ .: 2007 թ. 335 էջ: 4. Սուրմելյան LF Արձակի տեխնիկա: չափը և խելագարությունը: Այո՛ ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն: 2008 թ. 333 էջ: 5. Wellek RA, Warren OE Գրականության տեսություն: Այո՛ Սարգիս Խաչենց. «Պրիտինֆո» հրատարակչություն: 2008 թ. 513 էջ: Ortega and Gasset J. Ամբողջական աշխատանքներ: Հատոր 6. Մադրիդ. Խմբագրական Magazine de11. Reixach FJ- ի ցեղասպանություն և սերունդ: http: ։

Հոդվածում վերլուծվում է 1982թ. լույս տեսած «Ռումբը» վեպը, որով իսպանացի ճանաչված գրող Խոսե Անտոնիո Գուռիարանը առաջին անգամ իսպանական գրականության մեջ ներկայացրեց հայոց ցեղասպանության թեման։ Վեպի հիմնական թեման զոհ-դահիճ փոխհարաբերությունն է, տառապանքի ու դժվարագույն իրադրության մեջ անգամ մարդ տեսակը չկորցնելու պատմությունը։ «Ռումբ»-ի պրոբլեմատիկան մարդն է ու նրա հիմնախնդիրը, երբ այն ավելի է սրվում կյանքի բարոյական կողմնորոշիչների թուլացման պայմաններում։

Կորպորատիվ լեգիտիմությունը և կորպորատիվ հեղինակությունը արժեքավոր ռեսուրսներ են, որոնց նվաճումը կազմակերպության գործառնությանանհրաժեշտ պայմաններից է։ Սակայն գիտական գրականությունում «կորպորատիվ լեգիտիմություն» և «կորպորատիվ հեղինակություն» հասկացությունների սահմանման միանշանակության հետ կապված կան որոշակի դժվարություններ։ Բացի այդ, սահմանափակ են տեսական նյութերը՝ այդ երկու ֆենոմենների միջև առկա սոցիալական կապի բնույթի հստակեցմանը, ինչպես նաևկորպորատիվ հեղինակության կառավարման առանձնահատկություններինվերաբերող։ Նախևառաջ անդրադառնանք լեգիտիմությանը, որը երկար ժամանակճանաչվել է քաղաքական և կառավարական վարչակարգերի ելակետայինտարր՝ վերաբերելով վարչակարգերի, ինստիտուտների հասարակական ընդունմանը ու դրանց կողմից իշխանության կիրառման արդյունավետությանճանաչմանը։ Սոցիոլոգիական գրականությունում ամրապնդվել է այն պատկերացումը, որ «լեգիտիմություն» հասկացության ամբողջական գիտական կոնցեպտուալիզացիան առաջին անգամ իրականացրել է Մ.Վեբերը։ Ըստ Վեբերի՝«լեգիտիմություն» հասկացությունը ամրագրվում է որպես սոցիալական կարգի«կարևորության» մասին պատկերացումների առկայություն, այն դրսևորվում էենթակաների կողմից իշխանության ճանաչման, նրա հրամաններին ենթարկվելու ինքնակամ համաձայնության մեջ։ Նման կարգն ավելին է, քան գործողությունների կանոնավորությունը և հետևողականությունը[2, էջ 21]։ Այստեղ տեղին է նաև հիշատակել սոցիոլոգ Պ.Բուրդիեի հայացքները։ Ըստ նրա՝ լեգիտիմը «այն իշխանությունն է, որին ենթարկվողը տալիս է այնիրականացնողին, այսպես ասած, վարկ (кредит), որով մեկն օժտում է մյուսին,fides, auctoritas, որոնք մեկը հանձնում է մյուսին՝ ներդնելով դրա մեջ վստահություն։ Դա իշխանություն է, որը գոյություն ունի միայն այն պատճառով, որդրան ենթարկվողը հավատում է, որ այն գոյություն ունի»[1, էջ 209]։ որոշակի շահագրգիռ կողմերի համաձայնությունը։ Լեգիտիմության հանդեպ ակադեմիական կիզակետվածության արդյունքում առաջացել է «լեգիտիմ կազմակերպություն» հասկացությունը։ Կազմակերպության լեգիտիմության հանդեպ ուշադրությունը պատահականչէ։ Լեգիտիմ կազմակերպությունները և դրանց ղեկավարներն ընկալվում ենորպես «առավել արժեքավոր, առավել կարևոր, առավել կանխատեսելի ևառավել վստահելի» քան ոչ լեգիտիմ կազմակերպությունները ու դրանց ղեկավարները[8, էջ 575]։ Բացի այդ, լեգիտիմ կազմակերպությունները հավանականէ, որ ընտրողներից կստանան աջակցություն և ռեսուրսներ[7, էջ 391]կերպության համար ոչ պակաս կարևոր ակտիվ է։ Դիտարկենք «կորպորատիվ հեղինակություն» և «կորպորատիվ լեգիտիմություն» հասկացությունների վերաբերյալ գիտական գրականությունումառկա բազմազան սահմանումներից երկուսը։ Ստացվում է, որ լեգիտիմության ձեռքբերման համար անհրաժեշտ էԻնչ վերաբերում է կորպորատիվ հեղինակությանը, ապա այն կազմաԼեգիտիմությունն ընդհանրացված ընկալումն է կամ ենթադրությունը,որ կազմակերպության գործողությունները ցանկալի են, ճիշտ են կամ ընդունելի են նորմերի, արժեքների, համոզմունքների և սահմանումների սոցիալապես կառուցակցված համակարգի շրջանակներում[8, էջ 574]։ Հեղինակությունը գիտելիքների և զգացմունքների հավաքածու է, որըֆիրմայի և նրա գործողությունների վերաբերյալ ունեն շահագրգիռ տարբերկողմերը [9, էջ 418]։ Արդեն իսկ վերոնշյալ սահմանումներից պարզ է դառնում, որ կազմակերպությունները, հեղինակության կառուցակցման գործընթացում հետևելովհասարակական սպասումներին ու իրենց քայլերով բավարարելով այդ սպասումները, ժամանակի ընթացքում դառնում են վստահելի, լեգիտիմ։ Կարճասած, կազմակերպությունը, ձեռք բերելով դրական հեղինակություն, միաժամանակ նվաճում է լեգիտիմություն կոչվող արժեքավոր ռեսուրսը։ Ճշմարիտ էնաև հակառակ պնդումը։ Սակայն այստեղ տեղին է նկատել, որ նման պնդումները գործում են ժողովրդավարական վարչակարգի համատեքստում, որիառավելություններից մեկը համամարդկային արժեքների որդեգրումն է։ Ավելին, ժողովրդավարական վարչակարգում առկա են մրցակցային սոցիալական հարաբերություններ, որոնց շրջանակներում կազմակերպություններըզարգանում են, կատարելագործվում։ Մինչդեռ ոչ ժողովրդավարական հասարակությունում կարելի է ավելի շուտ խոսել ոչ թե լեգիտիմության նվաճման,այլ վերագրման մասին։ Նման լեգիտիմությունը «քվազի լեգիտիմություն» է,քանզի կազմակերպություններն իրենց գործառույթներն իրականացնելիս հաճախ շեղվում են ձևայնացված և չձևայնացված կանոններից, բայց դրա հետմեկտեղ վայելում են ելակետային շահագրգիռ կողմերի հանդուրժողական վերաբերմունքը։ Այդ կազմակերպությունների ընդունման պատճառները թաքնված են մակրոհամակարգերի թերություններում, որոնք, ի վերջո, իրենց դրսևորումն են գտնում շարքային քաղաքացու ենթարկվողական վարքի մեջ։ Պետք էնշել, որ «քվազի լեգիտիմության» հետ մեկտեղ կազմակերպությունը կարող էիրականում ունենալ բացասական հեղինակություն։ Դրական հեղինակությանտարբերակը նույնպես բացառված չէ, եթե կազմակերպությունը կիրառում էմանիպուլյատիվ հաղորդակցություն, ինչպես նաև ձևայնացված բացասականսանկցիաներ։ Նյութի հետագա շարադրման մեջ կորպորատիվ հեղինակությունը և լեգիտիմությունը կդիտվեն ժողովրդավարական հասարակության համատեքստում։ Եվ այսպես, կազմակերպությունը, պահպանելով գերիշխող մշակույթիշրջանակներում ընդունելի վարքի, սկզբունքների, նորմերի կայուն գիծ, ժամանակի ընթացքում ձեռք է բերում դրական հեղինակություն։ Այլ կերպ ասած`դրական հեղինակության պարագայում կարելի է խոսել կազմակերպությանսպասելի վարքի մասին։ Պետք է խոսել նաև այն մասին, որ կազմակերպության վարքը կարող էմեծապես համապատասխանել հասարակության կանոններին, սակայն երբեմնկարող է մասնակիորեն շեղվել դրանցից։ Կարելի է առաջ քաշել այն ենթադրությունը, որ կազմակերպությունը, շեղվելով կանոններից, կարող է պահպանել կամ անգամ բարձրացնել իր կորպորատիվ հեղինակությունը, եթե իր սոցիալական կազմակերպական վարքը համապատասխանում է հասարակության գերակայող մասի հիմնարար արժեքներին։ Մասնավորապես, բարձր հեղինակություն նվաճած կազմակերպություններն ընդունակ են շեղվելու ստանդարտ պրակտիկաներից ու շարունակել աջակցել իրենց բարձր կարգավիճակը, լեգիտիմությունը, քանզի հեղինակությունն ընդլայնում է ռազմավարական կառավարման տարածությունը։ Նման դեպքում կարելի է խոսել ոչ թեհետևորդ, այլ նորարար կազմակերպությունների մասին։ Ինչ վերաբերում է լեգիտիմության և հեղինակության միջև առկա տարբերություններին, ապա նշենք գոնե մեկը. մինչ լեգիտիմությունը սոցիալականընկալումն է, որը կարգավորող, նորմատիվ կամ կոգնիտիվ նորմերին ու սպասումներին հետևելու արդյունք է, հեղինակությունը կազմակերպություններիմիջև համեմատությունն է՝ հիմնված մի շարք հատկանիշների վրա, որոնք կարող են ներառել այս նույն կարգավորող, նորմատիվ կամ կոգնիտիվ հարթությունները[4, էջ 332]։ Ստացվում է, որ կորպորատիվ հեղինակության և համապատասխանաբար կորպորատիվ հեղինակության կառավարման տիրույթն առավել լայն է,քան կորպորատիվ լեգիտիմությանն ու վերջինիս կառավարմանը։ Ինչ վերաբերում է կորպորատիվ հեղինակության կառավարմանը, ապակազմակերպության համար այդ ինքնին նոր տիրույթի անտեսումը կարող էունենալ անդառնալի հետևանքներ, քանզի տեղեկատվական հասարակությանշրջանակներում կարճ ժամանակահատվածում ցանկացած կազմակերպության վերաբերյալ տարբեր շահագրգիռ կողմերի մեջ կարող են ձևավորվելսոցիալական տարբեր պատկերացումներ, որոնք էլ հենց կորոշեն տվյալօբյեկտի հետագա զարգացման ընթացքը։ Ըստ այդմ, կազմակերպությանհեղինակության կառավարումը պետք է դիտել որպես կազմակերպությանհամար ռազմավարական նշանակություն ունեցող խնդիր ու նախօրոք մշակելվերջինիս կառուցակցմանն ուղղված գործողությունների պլան, որի կյանքիկոչումը թույլ կտա կազմակերպության հեղինակության առկա վիճակը մոտեցնել ցանկալիին։ Այստեղ տեղին է մեջբերել Դրիսքոլի ու Քրոմբիի դատողությունն այն մասին, որ ոչ մի կազմակերպություն չի կարող լինել հարգված,սիրված բոլոր լսարանների կողմից, հետևաբար կազմակերպություններն ընտրում ու արձագանքում են առավել ազդեցիկ շահագրգիռ կողմերի խնդիրներին[5, էջ 445]։ Հասարակայնության հետ հարաբերությունների ոլորտի հանրահայտմասնագետներից մեկը` Քիմ Հարրիսոնը, առանձնացրել է ելակետային շահագրգիռ կողմերի շրջանում կորպորատիվ հեղինակության բարելավմաննուղղված հետևյալ վեց քայլերը։ 1. Իրականացնել հետազոտություն` ուղղված ելակետային շահագրգիռ կողմերի ավելի լավ ճանաչմանը։ 2. Գնահատել շահագրգիռ կողմերի ուժեղ ու թույլ կողմերը, ինչպես նաևկենտրոնանալ ներքին էության ու շահագրգիռ կողմերի ընկալումների միջևառկա անհամապատասխանություններին։ 3. Հետազոտել Ձեր կազմակերպության հեղինակությունը կազմող գլխավորգործոնները ու դրանք համապատասխանեցնել քաղաքականություններին,համակարգերին և ծրագրերին, որոնք վերաբերում են գործառական բոլորհարթություններին։ 4. Կազմել պլաններ` ուղղված շահագրգիռ կողմերի սպասումների գերազանցմանը։ 5. Գլխավոր տնօրենին ներգրավել որպես հեղինակության ծրագրի չեմպիոն։ 6. Կանոնավոր կերպով չափել նպատակների նվաճման արգելքները ու գործելարդյունքների բարելավման համար[6]։ Կորպորատիվ հեղինակության կառուցակցման ժամանակ կորպորատիվ հեղինակության կառավարման համար պատասխանատու սուբյեկտըպետք է նաև քաջատեղյակ լինի կորպորատիվ հեղինակության կառավարմաններքոհիշյալ հինգ սկզբունքներին, որոնք են՝1. տարբերվող ուժ. Ֆիրմաները շահագրգիռ կողմերի տեսակետներում զբաղեցնում են տարբերվող, հատուկ տարածություն,2. կիզակետվածություն. Ֆիրմաները շեշտադրում են ելակետային թեման,3. հետևողականություն. Ֆիրմաները հետևողական են բոլոր շահագրգիռ կողմերի հետ հաղորդակցություններում, 4. ինքնություն. Ֆիրմաները շահագրգիռ կողմերի մոտ դիտվում են որպեսիրական,5. թափանցիկություն. Ֆիրմաները` իրենց բիզնեսի վարման հետ կապված,դիտվում են որպես բաց ու անկեղծ[3, էջ 8]։ Հոդվածի շրջանակներում արդեն իսկ դիտված կորպորատիվ հեղինակության կառուցակցմանն ուղղված հիմնական գործողությունների ուսկզբունքների պահպանումը կազմակերպությանը թույլ կտա բարելավել իրհեղինակությունը ելակետային ազդեցիկ շահագրգիռ կողմերի շրջանում։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Бурдье П. Социология политики։ Пер. с фр./Сост., общ. ред. и предисл. Н. А.Шматко./-М.։ Socio-Logos, 1993.-336 c. 2. Завершинский К. Ф. Легитимность։ генезис, становление и развитие концепта //3. Burke, R., Martin, G. and Cooper, C.L., (Eds.) (2011) Corporate reputation։ managingopportunities and threats. Series։ Psychological and Behavioural Aspects of Risk. AshgateManagement Studies, Vol. 42, No.2։ pp.329-360.good neighbor։ The case of Nova Nada and JDI. Business & Society, 40(4), 442-471.Աղբյուր՝ http։ //www.cuttingedgepr.com/articles/corprep_important.asp(Accessed։ John T. Jost, and Brenda Major, eds. The Psychology of Legitimacy։ Emerging Perspectiveson Ideology, Justice, and Intergroup Relations. New York։ Cambridge University Press,8. Suchman, Mark C. (1995). “Managing Legitimacy։ Strategic and Institutional Approaches,”Տեղեկություններ հեղինակի մասինԽաչատրյան Թերեզա Արթուրի – ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի կիրառական սոցիոլոգիայիամբիոնի հայցորդ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժականինստիտուտ, քաղաքագիտության և տնտեսագիտության ամբիոնի դասախոս, E-mail։

Հոդվածի կիզակետում կորպորատիվ հեղինակությունն է և կորպորատիվ լեգիտիմությունը, որոնց նվաճումը մրցակցային սոցիալական հարաբերությունների պայմաններում ցանկացած կազմակերպության գոյատևման անհրաժեշտ պայմաններից է։ Շարադրված նյութի սկզբնական հատվածում ներկայացված են «կորպորատիվ լեգիտիմություն» և «կորպորատիվ հեղինակություն» հասկացությունների սահմանումները։ Այնուհետև նյութում դիտարկվում են երկու ֆենոմենների միջև առկա հարաբերակցությունը, ինչպես նաև կորպորատիվ հեղինակության կառավարման հիմնական քայլերը, սկզբունքները։

ՈՒՍԱՆՈՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԸ ԲՈԼՈԳԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐՈՒՄ (ԵՊՀ-Ի ՕՐԻՆԱԿ) 2005 թվականի մայիսի 20-ին Բերգենում եվրոպական կրթության նախարարների համաժողովը շրջադարձային պահ դարձավ Հայաստանի կրթական համակարգի համար: Նույն խորհրդաժողովում Հայաստանի Հանրապետությունը պաշտոնապես միացավ Բոլոնիայի գործընթացին: Հերթական համաժողովը նվիրված էր գիտական ​​հետազոտությունների ոլորտին: Հնարավորություն տալով դրա զարգացմանը, խթանելով գիտական ​​գործունեության զարգացումը համալսարաններում, բարձրացնելով կարողությունները `համակարգը փորձեց ամրապնդել կապը երկրների հետազոտական ​​կենտրոնների և կառույցների միջև` այդպիսով ինտեգրելով եվրոպական հետազոտական ​​տարածքը եվրոպական բարձրագույն տարածքում 1: Այս կապակցությամբ առաջարկվեց կրթության եռաստիճան համակարգ, որն ապահովում էր բակալավրիատի և մագիստրատուրայի դոկտորի աստիճանի ավելացում: Ավելին, երրորդ փուլի մասնակիցները համարվում էին ուսանողներ, որոնց ծանրաբեռնվածությունը պետք է լիներ 3-4 տարի: Եվ այդ շրջանում տրված կրթությունը պետք է համապատասխաներ եվրոպական տարածքի որակավորմանը: Այսպիսով, միանալով Բոլոնիայի գործընթացին ՝ Հայաստանի Հանրապետության բարձրագույն կրթության համակարգը բախվեց ոչ միայն բարձրագույն մասնագիտական ​​կրթության համակարգին, այլև գիտական ​​հետազոտությունների ոլորտում կատարվելիք անհրաժեշտ փոփոխություններին: Սակայն Բոլոնիայի համակարգին միանալը ոչ թե պարտավորություն էր Հայաստանի համար, այլ հեռատես ռազմավարական քաղաքականություն, որից մեծ սպասելիքներ էին ակնկալվում: Այն նպատակ ուներ. • խորացնել և ընդլայնել Հայաստանի բուհերի ներքին և արտաքին համագործակցության մակարդակը և խթանել պրոֆեսորադասախոսական կազմի տեղաշարժը, 1 ՀՀ ԱԻՆ, ԵՎՐՈՊԱՅՈՒՄ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ ԽՈՐՀՈՒՐԴ http: //edu.am/index.php?id=-1521&topMenu=17&menu1=-1&menu2=17&arch=0: • Բարելավել կրթության որակը ՝ հնարավորինս համապատասխանեցնելով միջազգային ստանդարտներին, որին խստորեն հետևում են կանոնավոր միջազգային աուդիտորական խմբերը: Համալսարանները ոչ միայն ձեռնամուխ կլինեն ուսանողների նախապատրաստման գործընթացին, այլև կվարեն ակտիվ քաղաքականություն `համալսարանում հետազոտական ​​կյանքը աշխուժացնելու համար` այդպիսով ներկայանալով աշխատանքի շուկայում ոչ միայն պատրաստված անձնակազմով, այլև շուկայի ներկայացնելով իրենց հետազոտության արդյունքները 2: , Ուսանողների գիտելիքների վերահսկման և գնահատման գործընթացները կարևոր նշանակություն ունեն ուսումնական գործընթացը կազմակերպելու համար: Մեր օրերում, երբ համաշխարհայնացումը հասել է նույնիսկ կրթության ոլորտին, շատ համալսարաններ սկսել են վերանայել իրենց գնահատման համակարգերը: Նոր մեթոդներ առաջարկել: Կրթական համակարգի գնահատման և բարեփոխումների հիմնական նպատակը մասնագետների կրթության և վերապատրաստման որակական արդյունավետության բարձրացումն է: Քանի որ գնահատումը դասախոսի համար հետադարձ կապի մեխանիզմ է `ուսանողակենտրոն դասընթացի ընթացքում առաջացած բացերը հասկանալու և կենտրոնանալու վրա 3: Գնահատումը համարվում է ուսումնական գործընթացի ամենակարևոր գործիքներից մեկը, չնայած տարբեր հետազոտությունների գնահատման համակարգը դեռ հեռու է իդեալական տեսակից: Ոչ օբյեկտիվ գնահատման հետևանքներից մեկն այն է, երբ իրականում բարձր գնահատական ​​ստացած ուսանողն այլ առարկաներ դասավանդելիս սկսում է չափազանցնել իր ունեցած գիտելիքների մակարդակը: Այս գործընթացը բացատրվում է սոցիալական համեմատության «պատճառահետեւանքային» տեսությունների շրջանակներում, ըստ որի `նման վարքը բնական է, բայց պարունակում է նաև վտանգներ անհատի ապագա կյանքի, նրա շրջապատի համար: Բացի այդ, ոչ օբյեկտիվ գնահատումը մեծ վնաս է հասցնում համալսարանին, դասախոսի հեղինակությանը ՝ միևնույն ժամանակ արժեզրկելով համալսարանի տրամադրած դիպլոմը: Գնահատման համակարգի իրավասու օգտագործումը համարվում է համալսարանի վարկանիշի բարձրացման հիմնական գործոններից մեկը, բացի այդ, այդպիսով համալսարանը պատրաստում է մասնագետների, որոնք նաև բարձրացնում են իրենց հեղինակությունը հասարակական շրջանակներում, որի վրա բուհի հեղինակության կառուցումը հիմնված է. Եկեք վերցնենք Հարվարդի օրինակը: Գործատուն բարձր է գնահատում այնտեղի դիպլոմը, քանի որ գիտակցում է, որ ոլորտի մասնագետները դասավանդում են այնտեղ ՝ տալով լավագույն գիտելիքներ և փորձ: 2 AUF խորհուրդ, Բոլոնիայի կրթական համակարգի ընդհանուր դրույթներ, 2015 թ. Մարտի 6, հասանելի է 05.04.2016 թ .: http: //civilngo.com/bolonyan-hamakargi-yndhanur/: Նայելով այնտեղի դիպլոմին `պարզ է դառնում, թե ուսանողն ինչ հմտություններ ու գիտելիքներ ունի: Այսինքն, եթե առարկան գրված է «գերազանց», դա նշանակում է, որ առանց չափազանցության, ուսանողը լիովին տիրապետում է առարկային, ճիշտ այնպես, ինչպես պետք է հստակ տարբերակի, որ «բավարար» գնահատականը չի նշանակում անցողիկ գնահատական, քանի որ խղճահարության արդյունք , բայց հստակ արտահայտում է ուսանողի կարողություններն ու գիտելիքները տվյալ առարկայական ուղղություններում: Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ կարող ենք օբյեկտիվ համարել գիտելիքների գնահատումը, որն իրականում արտացոլում է ուսանողի գիտելիքների մակարդակը որոշակի թեմայի համատեքստում: Ուսանողի գիտելիքների օբյեկտիվ գնահատմանը խոչընդոտող դրույթներն են. • Անհասկանալի ձևակերպված թեստային հարցեր, որոնք դասախոսին թույլ են տալիս մեկնաբանել հարցը կամայականորեն. • Թեստի հարցում տրված միավորների անհասկանալի տարանջատում: Այսինքն, եթե քննության հարցը գնահատվում է առավելագույնը 4 միավորով, ապա պետք է լինի հստակ սխեմա, թե ինչպես են ձեւավորվում այդ 4 միավորները: Նման խնդիրներ առաջանում են հատկապես 9 - 9 սանդղակով դասընթացների ժամանակ, երբ գրավոր քննությանը ներկայացվում է 2 հարց `յուրաքանչյուրը 4,5-ական միավորով: Եվ գրեթե անհնար է դառնում օբյեկտիվության պահպանումը առավելագույն միավորներ տալու կամ չտալու գործընթացում. • դասախոսի ձգտումը համեմատել տարբեր ուսանողների աշխատանքները `տարբերակելով լավագույն և վատ աշխատանքները: Դասախոսը պետք է գնահատումը կատարի նախապես սահմանված չափանիշների հիման վրա, ոչ թե շեղվի դրանցից ՝ պատճառաբանելով, որ «մյուսներն ավելի վատ են գրել»: Գնահատման նման տոկոսադրույքը նվազեցնում է ուսանողների նկատմամբ պահանջները, ինչը վտանգում է համալսարանի հեղինակությունը, քանի որ իրականացվում է ոչ օբյեկտիվ գնահատում; Հաճախումների վերաբերյալ շատ հարցերի կարելի է հանդիպել, հատկապես թեստային առաջադրանքներում, որտեղ ուսանողը հնարավորություն չունի այլ կերպ ներկայացնելու պատասխանը: Սա կարող է հանգեցնել մի իրավիճակի, երբ ուսանողները փորձում են անգիր անել որոշ դրվագներ ՝ առանց նույնիսկ փորձելու ամբողջությամբ հասկանալ նյութի էությունը: Եվ այդ դեպքում նրանք չեն կարող ապացուցել, որ կատարյալ աշխատանքը խոսում է ուսանողի կողմից նյութի լիարժեք յուրացման, • դասախոսի նախապաշարմունքների մասին: Շատ դեպքերում ուսանողի ընկալումը, դասերին չհաճախելը, նրա արտաքին տեսքը, նույնիսկ սեռը `այլ գործոններ խանգարում են դասախոսին կատարել օբյեկտիվ գնահատական: Մինչդեռ դասախոսներն ավելի բարյացակամ վերաբերվում են այն ուսանողներին, ովքեր ներկա են բոլոր դասարաններում, նստում են առաջին շարքում, դասընթացի ընթացքում նշում են անում և բազում հարցեր տալիս: Ավելին, շատերը գուցե նույնիսկ դա չեն գիտակցում: Ինչպե՞ս կարելի է գնահատումը շարունակել ՝ պահպանելով օբյեկտիվությունը: Շատերը տեսնում են այս խնդրի լուծումը ՝ օգտագործելով թեստեր: Իրոք, թեստի պատասխանների գնահատումը վերացնում է սուբյեկտիվության գործոնը: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ թեստային հարցաթերթիկները դասախոսին թույլ չեն տալիս գնահատել, թե որքանով է ուսանողը տիրապետում առարկային: Սուբյեկտիվ մանրամասները կամ մանրամասները գուցե ժամանակի ընթացքում մոռացվել են, բայց հիմնական իմաստը կարող է միշտ մնալ հիշողության մեջ: Ընդհակառակը, բանավոր քննությունները կարող են հանգեցնել կողմնակալ գնահատման: Քանի որ այստեղ կրկին սուբյեկտիվ գործոնները կարող են ազդել դասախոսի վրա: Բանավոր քննության ընթացքում ուսանողը կարող է նրբորեն շրջանցել այն թեմաները, որոնցում ինքը այնքան էլ լավ չի տիրապետում: Բացի այդ, դասախոսի համար բավականին դժվար է գնահատել նախապես սահմանված չափանիշների հիման վրա, մանավանդ, երբ նա հնարավորություն չունի այդ ամենը նորից լսելու: Ինչպես խնդրահարույց գնահատման բողոքարկման դեպքում, երբ հստակությունը կորչում է: Բայց հակառակ տեսանկյունից ՝ դասախոսի ինքնակառավարման բարձր մակարդակ ցույց տալու դեպքում բանավոր քննությունը նույնպես կարող է աչքի ընկնել բարձր արդյունավետությամբ: Այսինքն ՝ բանավոր քննության ընթացքում դասախոսը հնարավորություն ունի բացահայտելու ուսանողի գիտելիքները ՝ փորձելով բացահայտել նրա իրական տեղեկացվածության մակարդակը, ինչը ուսանողն ի վիճակի չէ ինքնուրույն կատարել: Միջին ոսկե տարբերակներից մեկը գրավոր և բանավոր քննությունների համադրությունն է: Այս դեպքում, եթե գրավոր քննությունների ընթացքում ուսանողների անունները գաղտնի պահելը դառնում է լուծելի, այն դառնում է բավականին արդյունավետ միջոց: Գնահատման համակարգի ընկալումների մակարդակը ժամանակակից կրթական համակարգի ամենալուրջ խնդիրներից մեկն է: Այս թեմայի շրջանակներում մենք հետազոտություն ենք անցկացրել: Մենք փորձեցինք պարզել ԵՊՀ ուսանողների և դասախոսների ընկալումները գնահատման համակարգի վերաբերյալ: Դասախոսների կողմից ուսանողների գնահատումը կատարվում է նախապես սահմանված սանդղակների հիման վրա (4-4-2-10; 9-9-2): Բանախոսները լիովին տիրապետում են գնահատման նոր համակարգի մեխանիզմներին և ընթացակարգերին: Բայց կարելի է նշել, որ ամեն ինչ այդքան էլ պարզ չէ, քանի որ այս պարագայում նա իր դերում ունի սուբյեկտիվության գործոն: Շատ դեպքերում դասախոսները նախընտրում են ուսանողներին, ովքեր հատուկ խնամքով են վերաբերվում, և դասընթացը կազմակերպվում է հիմնականում նրանց շուրջ: Կամ բավականին մեծ ուշադրություն է դարձվում այն ​​ուսանողներին, ովքեր ամբողջ կիսամյակի ընթացքում ակտիվ գործունեություն են ծավալել, մասնակցել են դասընթացների, պատասխանել սեմինարներին: Եվ ահա այստեղ օգտագործվում է ոչ ֆորմալ գնահատումը, այսինքն ՝ շատ դասախոսներ ուսանողներին դնում են + սեմինարների պատասխանելու համար, որոնք հաշվի են առնվում ավարտական ​​քննության ժամանակ: Կամ դրանք պարզապես համարվում են առավելություն, կամ որոշ դեպքերում դրանք նույնիսկ վերածվում են հատուկ կետերի (օրինակ ՝ 1 կամ 2 միավոր ստանալով +): Ինչ վերաբերում է գնահատմանը, ապա կան մի շարք կարծրատիպեր, որոնցով հաճախ առաջնորդվում են դասախոսները: Դրանցից ամենատարածվածը գրավոր քննությունն է ՝ ըստ ծավալների գնահատման: Շատ դեպքերում դասախոսները ուսանողներին գնահատում են դասընթացում արդեն իսկ դասավանդված առարկայից ստացված արդյունքների հիման վրա, այսինքն ՝ նախորդ առարկայի ընթացքում լուծարում ստացած ուսանողը չի կարող այստեղ բարձր գնահատական ​​պահանջել, կամ շատ դեպքերում դասախոսները: ցանկանում են նայել այլ առարկաներից ստացված գնահատականներին: Այսինքն ՝ ի՞նչ է պատահում: Դասախոսը, վստահ չլինելով իր կողմից նշանակված գնահատականի վերաբերյալ, փորձում է գնահատել ուսանողին միջին տվյալներով, այսինքն ՝ ելնելով այլ դասախոսների գնահատականներից, ինչը առաջացնում է իրավասության խնդիր: Բացի այդ, այստեղ հարցն ավելի էթիկական է, քան մի դասախոս տեսնելով թեստի գրքում մյուսի գնահատականը: Նմանատիպ տարբերություններ կարող եք տեսնել նույնիսկ freebies- ի դեպքում: Որոշ ֆակուլտետներում ռոտացիոն համակարգը կարծես թե ավանդական է, քանի որ դասախոսները անվճար ուսանողներին վերաբերվում են որպես անձեռնմխելի աստիճանի: Նույնիսկ գործնականում մենք հանդիպում ենք այնպիսի դասակարգումների, ըստ որոնց դասախոսն առանձնացնում է ուսման վարձերի խումբը: Distամանակ առ ժամանակ այս տարբերակումները ստանում են աննորմալ արտահայտություններ, երբ ուսուցիչը բաժանում է խումբը ՝ դասընթացն անցկացնելով միայն աղջիկների կամ միայն տղաների հետ: Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ չկան օբյեկտիվ գնահատման չափանիշներ, գնահատման մեթոդներն անմիջականորեն կապված են ուսուցման մեթոդների հետ: Ունեցել եք գնահատման մեթոդ յուրաքանչյուր դասավանդման մեթոդի համար, բայց մեր կրթական համակարգում դա դեռ անգիտակցական երևույթ է, որը ապացուցում է, որ դասավանդման մեթոդների արդիականացումը առասպել է, և սահմանված կրթական արդյունքները (որոնք ձեռք են բերվում ուսուցման մեթոդների միջոցով) պարզապես միջազգային հանրության երաշխավորված բառապաշար: մատնանշելու մեր ուսումնական ծրագրի հրատապությունը: Այսպիսով, ուսանողների օբյեկտիվությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ բարդ միջոցներից մեկը քննական հարցերի մանրակրկիտ պատրաստումն է, որի ընթացքում ուսանողը կկարողանա ցույց տալ տրամաբանությունը, վերլուծությունը և հիմնավորումը հարցի շուրջ, և ոչ միայն անգիր տեքստերը: Արամ Առաքելյան ՈՒՍԱՆՈՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԲՈԼՈՆԻԱՅԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ (ԵՊՀ-Ի ՕՐԻՆԱԿ) ՆԱԽԱԳԵՐ Բանալի բառեր. Բոլոնիայի համակարգ, օբյեկտիվ գնահատում, կրեդիտների փոխանցման համակարգ, կրեդիտների փոխանցման համակարգ ։

Բոլոնյան համակարգի առանցքային դրույթներից մեկն է կրթական վերջնարդյունքի հիման վրա կառուցված առարկայական պլանների և դասընթացների մշակումը և ներդնումը ամբողջ ԵԲԿՏ-ով։ Որակյալ կրթության տրամադրման գլխավոր նախադրյալներից մեկը ուսանողների օբյեկտիվ գնահատում իրականացնելն է, որը մեծ ազդեցություն է ունենում բուհի վարկանիշի ձևավորման և իրական մասնագետների պատրաստման գործում։ Հոդվածում հակիրճ անդրադարձ է կատարվում գնահատման մեթոդաբանության հայաստանյան տարբերակներին՝ փորձելով նկարագրել գնահատման համակարգի առավելությունները, թերությունները և հնարավոր հետևանքները։

Ներածություն։ ՀՀ հյուսիսային ծալքավոր մարզը զբաղեցնում է հանրապետության տարածքի ամբողջ հյուսիսային հատվածը և հարավից սահմանակցում է կենտրոնական հրաբխային մարզին։ Որպես տիպիկ ծալքաբեկորավոր միտարածք՝ նորագույն երկրաբանական փուլի ընթացքում այն ենթարկվել է խիստդիֆերենցացված ինտենսիվ տեկտոնական բարձրացումների և իջեցումների,ինչը ցայտուն կերպով արտահայտվում է նրա ժամանակակից բարդ բլոկայինկառուցվածքում։ Այս ուղղությամբ կատարվող հետազոտությունների շարքումուրույն նշանակություն ունի երկրակեղևի նստվածքային շերտի կառուցվածքի՝որպես երկրակեղևի ամենավերին և առավել դինամիկ շերտի ուսումնասիրությունը։ Շեղվելով ավանդական երկրաբանա-երկրաֆիզիկական մեթոդներից՝մեր կողմից փորձ է ձեռնարկվել, դեռևս նախորդ աշխատանքներում կիրառելժամանակակից տեկտոնական երկրաձևաբանության մեթոդները, որոնք առավելապես հենված են ժամանակակից ռելիեֆի ու նրա առանձին տարրերիվերլուծության վրա և ուղղորդված են երկրակեղևի ամենավերին հորիզոններիկառուցվածքի ուսումնասիրությանը։ Նշված աշխատանքների շրջանակներումստացված արդյունքները իրենց հիմնավոր բնույթով և հուսալիությամբ թույլ ենտալիս շարունակել ու աստիճանաբար խորացնել այս ուղղությամբ տարվողաշխատանքները։ Հետազոտության մեթոդիկան։ Ինչպես մեր նախորդ աշխատանքներում,այս դեպքում ևս հետազոտությունը տարվել է ուսումնասիրվող տարածքի գետային ցանցի քանակական արժեքների վերլուծությամբ։ Առաջնորդվելովհայտնի Հորտոն-Ստրահլերի դասակարգմամբ՝ [1], մեր կողմից առանձնացվելեն հետազոտվող տարածքի 2-րդ և 3-րդ կարգի գետահոսքերը։ 2-րդ կարգիգետահոսքերի վերլուծությանը նվիրված են մեր նախորդ աշխատանքները [2,3],որոնց շրջանակներում իր հիմնավորումը գտավ այն նախնական ենթադրությունը, որ 2-րդ կարգի գետահոսքերով կազմված իզոլոնգերի դաշտը բնութագրում էնստվածքային շերտի ամենավերին հորիզոնների կառուցվածքը։ Ելնելով աշխատանքի բուն նպատակից՝ այն է՝ ուսումնասիրել նստվածքային շերտի առավել խորը հորիզոնների կառուցվածքը, ինչպես նաև իզոլոնգերի մեթոդի երկրաբանական մեկնաբանության տեսությունից, որի համաձայն, գետահոսքերիկարգի աճմանը զուգընթաց, աճում է նաև ուսումնասիրվող շերտի տեղադրմանխորությունը, այս հոդվածի սահմաններում հիմնական շեշտը դրվել է 3-րդկարգի գետահոսքերի վրա, որոնք թույլ են տալիս հետազոտել նստվածքայինշերտի առավել խորը հորիզոնները, որոնք անմիջականորեն կսահմանակցենբյուրեղային հիմքի մակերևույթին։ Վերջին պնդումը իր հիմնավորումը գտել էմեր նախորդ աշխատանքում [4], երբ վերլուծության էր ենթարկվում Վայք-Սյունիք տարածաշրջանը, և կիրառվել էր նույն մոտեցումը։ Հետազոտության հիմնական արդյունքները։ Ստորև բերված Նկար 1-ումներկայացված է հետազոտվող տարածքի սահմաններում բյուրեղային հիմքիմակերևույթի կառուցվածքը բնորոշող գրավիտացիոն մոդելը [5, 6]։ Մոդելի վրաբյուրեղային հիմքի իջած և բարձրացած կառուցվածքների միջև սահման ընդունված է ծովի մակերևույթը բնորոշող 0 կմ-ի իզոհիպսը, որի նկատմամբ բյուրեղային հիմքի մակերևույթն ունի դրական կամ բացասական արժեքներովբնութագրվող համապատասխանաբար բարձրացած և իջած գոտիներ կամառանձին կառուցվածքներ։ Միաժամանակ նկար 1-ի վրա կարելի է դիտել բարձրացած և իջած գոտիների հաջորդականություն, որոնք առավելապես ունեն ընդհանուր կովկասյանձգվածություն։ Դրանցից առաջինը Շիրակի միջլեռնային գոգավորության տարածքն է, որտեղ բյուրեղային հիմքը գտնվում է ծովի մակերևույթից հաշվածմինչև 4 կմ խորության վրա։ Դեպի արևելք՝ հանրապետության տարածքի ծայրհյուսիս-արևմուտքից մինչև Արզաքանի մերկացումների տեղամասը ձգվում էբյուրեղային հիմքի բարձրացման գոտի, որտեղ հիմքը ծովի մակերևույթի համեմատ բարձրանում է 1-2 կմ-ով։ Այս գոտին Սպիտակի տեղամասում ընդհատվում է համանուն իջած -1 - -1.5 կմ, կառուցվածքով, որը միմյանց է կապում Շիրակի և Բավրա-Վանաձոր-Դիլիջան-Ճամբարակ ուղղությամբ ձգվող համանունիջած գոտին։ Սրանից դեպի արևելք և զուգահեռ ուղղությամբ ձգվում է ՏաշիրԻջևանի բարձրացումը, որը արևելքից եզրավորվում է Նոյեմբերյան-Բերդի իջեցումով։ Բացի ընդհանուր կովկասյան ուղղությունից, դիտվում են նաև հակակովկասյան ձգվածության որոշ կառուցվածքներ, որոնցից ցայտուն արտահայտվում են Գյումրի-Սպիտակ-Վանաձոր ձգվածության իջած, Արթիկ-ՎանաձորԴիլիջան ձգվածության բարձրացած և Հրազդան-Դիլիջան-Բերդ ձգվածությանիջած կառուցվածքները։ Նմանատիպ բարդ մոզայիկ պատկերը վկայում է հետազոտվող ծալքաբեկորավոր մարզի բարդ երկրաբանատեկտոնական պատմության մասին։ Նկար 1. ՀՀ հյուսիսային ծալքավոր մարզի երկրակեղևի բյուրեղայինհիմքի մակերևույթի գրավիտացիոն մոդելըԱնդրադառնալով նստվածքային շերտի կառուցվածքային մոդելին՝ նշենք,որ ինչպես պարզվեց մեր նախորդ՝ Վայք-Սյունիք տարածաշրջանին նվիրվածաշխատանքում, նստվածքային շերտի կառուցվածքային մոդելը, որը կազմվածէ 3-րդ կարգի գետահոսքերի քանակական տվյալների հիման վրա, բնութագրումէ նրա առավել խորը հորիզոնները, որոնք խորքից անմիջականորեն սահմանակցում են բյուրեղային հիմքի մակերևույթին։ Առաջարկված նստվածքային շերտի կառուցվածքի մոդելի վրա (տե՛սնկար 2), դաշտի արժեքները տատանվում են 3-ից մինչև 16 կմ սահմաններում։ Հիշեցնենք, որ համաձայն կիրառված իզոլոնգերի մեթոդի, դաշտի ցածր արժեքները բնութագրում են իջած, իսկ բարձր արժեքները՝ բարձրացած կառուցվածքները։ Առաջարկվող մոդելում 6 կմ երկարության իզոլոնգը ընտրված է որպես այդ կառուցվածքների տարանջատման սահման։ Կառուցվածքների վերլուծության նույն հաջորդականությամբ առաջնորդվելով՝ պետք է նշել, որ նստվածքային շերտի կառուցվածքային մոդելում հստակորեն դիտվում է իջած և բարձրացած կառուցվածքային գոտիների նմանատիպհերթափոխ, ինչ բյուրեղային հիմքի դեպքում էր։ Միաժամանակ հարկ է մատնանշել այն, որ գոտիների սահմանների ձգվածության մեջ կան որոշակիանհամապատասխանություններ, ինչը բնականաբար պետք է դիտվեր։ Նկար 2. ՀՀ հյուսիսային ծալքավոր մարզի երկրակեղևի նստվածքայինշերտի կառուցվածքի մոդելը ՝ ըստ 3-րդ կարգի իզոլոնգերի դաշտի տվյալներիԵվ այսպես, ծայր արևմուտքում հստակ առանձնանում է Շիրակի իջեցումը, որը, սակայն, Սպիտակի իջեցման հետ մեկտեղ ընդգրկվում է Ամասիայիցմինչև Ճամբարակ ձգվող ընդարձակ իջած գոտու սահմաններում, որը երկրաբանական տեսանկյունից համապատասխանում է Սևան-Շիրակի գեոսինկլինալին։ Միաժամանակ ընդարձակ այս գոտին տեղ-տեղ ընդհատվում է որոշբարձրացումներով, որոնք ըստ էության բյուրեղային հիմքում դիտվող հակակովկասյան ձգվածության Արթիկ-Վանաձոր-Դիլիջանի բարձրացած կառուցվածքի ազդեցության արդյունք են։ Ինչպես բյուրեղային հիմքի մակերևույթիմոդելում, այստեղ ևս այդ կառուցվածքը արևելքից միանում է Տաշիր-Իջևանիբարձրացմանը։ Նստվածքային շերտի կառուցվածքի առաջարկվող մոդելում բացակայում է Ամասիա-Վանաձորի բարձրացած գոտին, որը հստակ արտահայտված էրբյուրեղային հիմքի մակերևույթում։ Այս հանգամանքը թերևս հարկ է բացատրելնրանով, որ բյուրեղային հիմքի մակերևույթի մոդելը գրավիտացիոն մոդել է ևհենված է գրավիտացիոն լոկալ դաշտի վերահաշվարկի վրա, որի վրա, ինչպեսհայտնի է, մեծ ազդեցություն են գործում ապարների խտության արժեքները։ Նշված Ամասիայի տեղամասում, որը Սևան-Ամասիայի օֆիոլիտային գոտուհյուսիսարևմտյան շարունակությունն է, լայն տարածում ունեցող գերհիմքայինկազմի ապարները ստեղծել են ավելցուկային խտություն գրավիտացիոն լոկալդաշտը հաշվարկելիս, ինչը հանգեցրել է բյուրեղային հիմքի մակերևույթիարհեստական բարձրացմանը, և չի բացառվում, որ նշված տեղամասումբյուրեղային հիմքը իրականում գտնվում է ավելի մեծ խորության վրա, քանառկա է բերված մոդելում։ Այս են վկայում նաև այլ հեղինակների կողմիցկատարված որոշ հետազոտություններ նշված տեղամասի համար [7], որոնցհամաձայն՝ այստեղ բյուրեղային հիմքի մակերևույթը գտնվում է ծովիմակերևույթից հաշված մինչև 4-5 կմ խորության վրա։ Նույնը կարելի է պնդելնաև Սևանի օֆիոլիտային տեղամասի համար։ Մնացյալ կառուցվածքային գոտիներից Նոյեմբերյան-Բերդի իջած գոտիննստվածքային շերտի կառուցվածքային մոդելում առավել հստակ արտահայտված է Բերդի տեղամասով, իսկ ինչ վերաբերում է Նոյեմբերյանի տեղամասին,ապա այստեղ դիտվում է Լալվարի ինտրուզիաների ազդեցությունը, ինչի հետևանքով դաշտի արժեքներն այստեղ բարձր են՝ մինչև 16 կմ։ Եվ վերջապեսցայտուն արտահայտվում է նաև Հրազդան-Դիլիջան-Բերդի իջած գոտին՝ դաշտիառավելագույնը մինչև 5 կմ արժեքով։ Եզրակացություն։ Ամփոփելով վերը կատարված համեմատական վերլուծությունը՝ պետք է եզրակացնել, որ ՀՀ հյուսիսային ծալքավոր մարզի սահմաններում նստվածքային շերտի առավել խորը հորիզոնների կառուցվածքայինդիմագիծը առավելապես ժառանգված է բյուրեղային հիմքից։ Վերջինիս մակերևույթին արտահայտված հիմնական ձևախախտումները՝ կառուցվածքատեկտոնական առանձին գոտիների ու միավորների տեսքով, ազդել են վերը տարածվող նստվածքային շերտի խորքային հորիզոնների կառուցվածքի վրա՝ հաղորդելով վերջինիս համադրելի կառուցվածք։ Այս ամենի պարագայում չպետք էանտեսել ինտրուզիվ մարմինների ներդրման գործընթացի դերն ու նշանակությունը, քանզի տեղային մակարդակով առանձին կառուցվածքների գոյացմանհամար նրանք խաղացել են վճռորոշ դեր։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ческий подход к количественной морфологии. М.։ Изд. Инос. Лит., 1948. 158 с.2. Սարգսյան Ռ.Ս. Հայկական հրաբխային բարձրավանդակի երկրակեղևի բյուրեղային հիմքի և նստվածքային շերտի միջև ձևակառուցվածքային կապերիվերլուծությունը // ԵՊՀ գիտական տեղեկագիր, Երկրաբանություն և աշխարհագրություն։ 2015։ N3. էջ 20-24։ 3. Սարգսյան Ռ.Ս. Հայաստանի հյուսիսային ծալքավոր գոտու երկրակեղևինստվածքային շերտի ձևակառուցվածքի ուսումնասիրությունը մորֆոմետրիկ տվյալներով // ԵՊՀ գիտական տեղեկագիր, Երկրաբանություն և աշխարհագրություն։ 2015։ N1։ էջ 24-30։ 4. Սարգսյան Ռ.Ս., Հովհաննիսյան Հ.Հ. Վայք-Սյունիք տարածաշրջանի երկրակեղևի նստվածքային շերտի կառուցվածքային առանձնահատկությունների ուսումնասիրությունն իզոլոնգերի եղանակի կիրառմամբ//ԵՊՀ գիտականտեղեկագիր, Երկրաբանություն և աշխարհագրություն։ 2017։ N2։ էջ 97-102.геофизических данных // Изв. НАН РА, Науки о Земле։

Կիրառելով տեկտոնական երկրաձևաբանության արդի մեթոդները՝ հոդվածում ուսումնասիրվել և վերլուծվել է ՀՀ հյուսիսային ծալքավոր մարզի երկրակեղևի նստվածքային շերտի առավել խորը հորիզոնների կառուցվածքը, բյուրեղային հիմքի մակերևույթի հետ ունեցած կառուցվածքատեկտոնական կապերի համատեքստում։

ԱՇԽԱՐՀԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՑՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸԴՊՐՈՑԱԿԱՆՆԵՐԻ ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԿԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆՆՊԱՏԱԿՈՎՔանի որ ժամանակակից կրթությանը ներկայացվող «հասարակական պատվերն» է դպրոցականներին ոչ միայն զինել տարբեր գիտելիքներով, կարողություններով և հմտություններով, այլև սովորեցնել նրանց ինքնուրույն գտնել և յուրացնելհավաստի գիտելիքներ, կողմորոշվել անծանոթ իրավիճակներում, կայացնել գիտականորեն հիմնավորված որոշումներ` նպաստելով մեր մոլորակի բնապահպանական,սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական հիմնախնդիրների հաղթահարմանը [2], հետևապես դպրոցականների հետազոտական կարողությունների զարգացումը ժամանակի հրամակայականն է։ Սույն հոդվածի գիտական խնդիրն է քննարկել աշխարհագրության ուսուցմանգործընթացում դպրոցականների հետազոտական կարողությունների զարգացումը։ Մեր կարծիքով վերջինիս լուծմանն ուղղված աշխատանքները պետք է սկսել հիմնական դպրոցում, քանի որ այդ գործընթացը ժամանակատար է և դպրոցականներինպետք է աստիճանաբար նախապատրաստել նախ ավագ դպրոցում, ապա՝ բուհերումհետազոտական աշխատանքներ իրականացնելու համար։ Ուսումնասիրելով առկա գրականությունը` նկատեցինք, որ շատ սահմանափակեն հայերենով այն աշխատանքները (գրքերը, գիտական հոդվածները, ձեռնարկները,ատենախոսությունները, առաջադրանքների կիրառման հանձնարարականները ևայլն), որոնք աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում ուղղված են հիմնականդպրոցի աշակերտների հետազոտական կարողությունների զարգացմանը։ Սույն հոդվածի նպատակն է անդրադառնալ աշխարհագրության դասավանդման մեթոդաբանության ուսուցման այն մեթոդներին, որոնք առավել արդյունավետեն դպրոցականների հետազոտական կարողությունների զարգացման նպատակովկիրառելու համար, քանի որ համապատասխան ուսուցման մեթոդների տեղին օգտագործումն ապահովում է ցանկալի կրթական վերջնարդյունքներ։ Նշենք, որ աշխարհագրության ուսուցման մեթոդները դասակարգվում են ըստ գիտելիքի ստացմանաղբյուրի և իմացական գործունեության բնույթի [3]։ Վերջինս ևս տարանջատվում էմեթոդների երկու մեծ խմբերի։ Դրանք են բացատրացուցադրական (բացատրացուցադրական, ռեպրոդուկտիվ կամ վերհիշական) և ստեղծագործական (պրոբլեմային շարադրանք, մասնակի-որոնողական և հետազոտական) մեթոդները։ Բացատրացուցադրական մեթոդների խումբը միտված է պատրաստի տեղեկություներիփոխանցմանը և ուսուցչի անմիջական միջնորդությամբ դպրոցականների՝ գիտելիքների, կարողությունների որոշակի ծավալի ձեռքբերմանը։ Հետազոտական կարողությունների զարգացման տեսանկյունից այն ունի սահմանափակ նշանակություն,քանի որ շատ մեծ է ուսուցչի ներգործությունը, իսկ դպրոցականներից պահանջվումէ փոխանցված գիտելիքների յուրացում, պարզ վերարտադրություն։ Ստեղծագործական մեթոդները նպատակաուղղված են անձի ստեղծագործական գործունեության փորձի, ստեղծագործական կարողությունների և մտածողությանզարգացմանը։ Դրանք խթանում են նաև դպրոցականների ինքնուրույնությունը,բարձրացնում նրանց իմացական ակտիվությունը, զարգացնում ստեղծագործական ևքննադատական մտածողությունը՝ հնարավորություն տալով ձևավորել սեփականկարծիք և դիրքորոշում, ներկայացնել այն տարբեր լսարաններում, զարգացնել կանխատեսելու, պլանավորելու և ստեղծագործական, հետազոտական կարողությունները։ Պրոբլեմային շարադրանքի մեթոդը միտված է դպրոցականներին իմացությանբարդ ուղու ծանոթացմանը, որտեղ կիրառվում են որևէ բարդ հիմնահարցի ապացուցում պահանջող առաջադրանքներ։ Այն նպաստում է հետազոտական հետևյալկարողությունների զարգացմանը՝ կապեր ստեղծել տեղեկույթի տարբեր աղբյուրներիմիջև, մշակել տվյալներ և հաղորդել, զեկուցել արդյունքներ, մեդիայում ներկայացվածտեղեկույթի վերլուծության և մեկնաբանման համար օգտագործել քննադատականգրագիտության կարողություններ։ Օրինակ՝ 5-րդ դասարանում «Մթնոլորտ» թեմայիշրջանակներում օդի ջերմաստիճանի և մթնոլորտային ճնշման փոփոխություններնվերընթաց ուղղությամբ դպրոցականներին աշխատանքի ընթացքում ներկայացվումէ վիճակագրական տվյալներով՝ հնարավորություն տալով նրանց ինքնուրույն նկատելօրինաչափությունը, գտնել հիմնավորումներ։ Մասնակի-որոնողական մեթոդի նպատակն է դպրոցականին աստիճանաբարմոտեցնել ստեղծագործական աշխատանքին։ Այս մեթոդը ենթադրում է ինքնուրույնգտնել նորն ու տրված տիպային պլանով աշխատանքից բացի կատարել լրացուցիչորոշակի առաջադրանքներ՝ հենվելով ձեռք բերած գիտելիքների վրա։ Այն նպաստումէ հետազոտական հետևյալ կարողությունների զարգացմանը՝ հավաքել, գրանցել,ստուգել տվյալները, ճանաչել տեղեկատվության առաջնային և երկրորդական աղբյուրները, լուծումներ գտնելու և տեղեկացված որոշումների կայացնելու համար հավաքել և վերլուծել տվյալներ, ուսումնասիրել տարբեր աղբյուրներ, համեմատել, հակադրել և կապեր ստեղծել (մուլտի)մեդիայի տարբեր աղբյուրների միջև և այլն։ Օրինակ՝ 6-րդ դասարանում Հարավային Ամերիայի բնական զոնաների վերաբերյալ գիտելիքների հիման վրա ուսումնասիրել Հյուսիսային Ամերիկայի բնական զոնաները՝օգտվելով տիպային պլանից, բնական զոնաների քարտեզներից, համացանցից։ Հետազոտական մեթոդներն ուղղված են դպրոցականների համար ամբողջովիննոր թեմայի ուսումնասիրությանը։ Դպրոցականները ձևակերպում (ցածր դասարաններում՝ ընտրում) են հետազոտության հարցը, կազմում (ցածր դասարաններում՝առաջնորդվում տրված նմուշով) հետազոտության պլան, հավաքում, վերլուծում,ամփոփում տեղեկատվությունը, ներկայացնում հետազոտության արդյունքները։ Այսմեթոդը միտված է և՛ տեղեկատվական, և՛ մեդիագրագիտության կարողություններիզարգացմանը։ Օրինակ՝ 9-րդ դասարանում ՀՀ մարզերի ուսումնասիրության շրջանակներում դպրոցականներին կարելի է հանձնարարել գնահատել զբոսաշրջությանզարգացման ներուժն ու հեռանկարները, կազմել մարզերի զբոսաշրջության կենտրոնների ցանկը, նախագծել երթուղիներ, հանդես գալ ոլորտի բարելավման առաջարկություններով։ Խմբային հետազոտական մեթոդի կիրառումը նպաստում է ոչ միայն հետազոտական կարողությունների զարգացմանը, այլև խմբի անդամների համագործակցությանը, աշխատանքի արդյունավետության բարձրացմանը [1]։ Առաջին տեսակ Երկրորդ տեսակ Երրորդ տեսակ • իրավիճակ, երբխնդրի լուծմանհամար առկա գիտելիքներըբավարար չենխնդրի պայմանիկամբովանդակությանըմբնման համար։ • առկագիտելիքներիցընտրվում է այնմասը, որնանհրաժեշտ էտրված խնդրիլուծման համար։ • դպրոցականներըպետք է կիրառեննախկինումյուրացրածգիտելիքները նորկերպ և անծանոթիրավիճակներում։ Աղյուսակ 1. Պրոբլեմային իրավիճակների տեսակները [3]։ Աշխարհագրության ուսուցման գործընթացի արդյունավետության բարձրացման նպատակով կիրառվող վերոնշյալ մեթոդներին բնորոշ է պրոբլեմային իրավիճակների ստեղծումը, պրոբլեմային առաջադրանքներն ու հարցերը և ուսումնականպրոբլեմների լուծումը։ Այս առաջադրանքների կատարումը հենվում է դպրոցականների՝ նախկինում ձեռք բերած գիտելիքների ամրապնդման և նորի յուրացման վրա։ Սա ենթադրում է նաև նոր և անծանոթ իրավիճակներում ինքնուրույն կամ ուսուցչիուղղորդման միջոցով տրված խնդրի լուծման եղանակների որոնում կամ ունեցած գիտելիքները կիրառում։ Նախկինում յուրացրած և նոր ձեռք բերվող գիտելիքների միջև առկա հակասությունն էլ ստեղծում է մտավոր բարդություններ, պրոբլեմային իրավիճակ, որը հաղթահարելու համար դպրոցականներից պահանջվում է ինքնուրույն և ստեղծագործական մոտեցում։ Պրոբլեմային իրավիճակը հիմնականում ստեղծում է ուսուցչը, սակայներբեմն կարող է նաև ի հայտ գալ դպրոցականների նախաձեռնությամբ։ Աշխարհագրության ուսուցման շրջանակներում կիրառվում են պրոբլեմային իրավիճակներիերեք տեսակներ (ըստ Ա. Մ. Մատյուշկինի), որոնք ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Վերոնշյալ իրավիճակների երեք տեսակն էլ դպրոցականների հետազոտականկարողությունների զարգացման նպատակով կիրառելի են աշխարհագրությանուսուցման գործընթացում՝ նպաստելով նոր իրավիճակներում արդեն իսկ ձեռք բերածգիտելիքների օգտագործմանը, տրամաբանական և քննադատական մտածողությանզարգացմանը։ Ավելին, դրանք խթանում են, որ դպրոցականները կատարեն հետազոտական աշխատանքներ, նկատեն փաստերի և գաղափարների միջև առկա հակասությունը, հետազոտության խնդիրը, ձևակերպեն հետազոտության հարցը։ Պրոբլեմային իրավիճակներն արդյունավետ է կիրառել ուղղորդվող հետազոտական աշխատանքների ընթացքում, երբ ուսուցիչը ղեկավարում է դպրոցականների հետազոտական գործունեությունը։ Այսպիսով, աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում դպրոցականներիհետազոտական կարողությունների զարգացումն ապահովելու համար նպատակահարմար է կիրառել ստեղծագործական ուսուցման մեթոդները (պրոբլեմային շարադրանք, մասնակի-որոնողական և հետազոտական), որոնք սահմանված կրթականնպատակներից ելնելով ապահովում են նրանց կողմից հետազոտական բնույթ կրողառաջադրանքների կատարում, դպրոցականների ստեղծագործական և քննադատական մտածողության զարգացում, հետազոտական կարողությունների զարգացում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Հովհաննիսյան Ա., Հարությունյան Կ., Խրիմյան Ս. և ուրիշներ, Համագործակցային ուսուցում, Երևան, Անտարես, 2006, էջ 124։ [2] Հանրակրթական հիմնական դպրոցի «Աշխարհագրություն» (6-8-րդ դասարաններ) և «Հայաստանի աշխարհագրություն» (9-րդ դասարան) առարկաների չափորոշիչներ և ծրագրեր, ՀՀ ԿԳ նախարարի 2012 թ. հունվարի 23-ի N 49-Ա/Ք հրամանիհավելված N 1։ [3] Մինասյան Ա. Ա., Աշխարհագրության ուսուցման մեթոդներն ու միջոցները,Երևան, Հեղ. հրատ., 2011, էջ 96։ [4]https։ //www.spps.org/site/handlers/filedownload.ashx?moduleinstanceid=38342&dataid Մկրտումյան ԱնիԱՇԽԱՐՀԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՑՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸԴՊՐՈՑԱԿԱՆՆԵՐԻ ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԿԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆՆՊԱՏԱԿՈՎԲանալի բառեր՝ դպրոցականների հետազոտական կարողությունների զարգացում,աշխարհագրության ուսուցման գործընթաց, պրոբլեմային ուսուցում,հետազոտության մեթոդ։

Աշխարհագրության դասավանդման մեթոդաբանությունն աչքի է ընկնում մեթոդների բազմազանությամբ, սակայն դրանց միայն մի մասն է նպաստում դպրոցականների հետազոտական կարողությունների զարգացմանը (հիմնական դպրոցներում)։ Դրանք ստեղծագործական մեթոդներ են, որոնք ժամանակակից կրթությանը համապատասխան հետազոտական կարողություններ են զարգացնում։ Այդ մեթոդներն են պրոբլեմային շարադրանքի, մասնակի-որոնողական և հետազոտական մեթոդները, որոնք աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում միմյանց փոխլրացնելով ապահովում են հետազոտական բնույթ ունեցող առաջադրանքների կիրառում։

ՍՊԻՐԱԼԱՁԵՎ ՇԵՂՈՂ ՀԱՄԱԿԱՐԳ ՍՏՐԻԿ ԽՑԻԿՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐՆախաբան։ Շրջանային սկանավորումը սովորաբար օգտագործվում է բարձր ժամանակային լուծողականությամբ սարքերում, ինչպիսիք են ստրիկ խցիկները։ Առաջին փորձերն սկսվել են դեռ 1950ական թթ․։ Մեծ աշխատանքներ են տարվել ստեղծելու համար այնպիսի շեղող համակարգ (դեֆլեկտոր), որը կտա էլեկտրոններին «խելամիտ» շեղում՝ օգտագործելով չափավոր ՌՀ (ռադիոհաճախային)լարում։ Ներկայումս տարբեր տեսակի դեֆլեկտորներ են առաջարկված, նախագծված և մինչ օրս օգտագործվում են։ Հ. Ռուդենբերգը ցույց է տվել [1], որ դինամիկ կորուստները՝ պայմանավորված զուգահեռ թիթեղներում անցումային ժամանակային էֆեկտներով, կարելի է նվազեցնել՝ փոխարինելով թիթեղները կոր շատ նեղ թիթեղների։ Շեղող համակարգն իրենից ներկայացնում էր երկու սպիրալաձևհաղորդիչներ։ Այն օգտագործվել էր պիկովարկյանային(պվրկ) էլեկտրոնային փնջերի չափման համար [2], որտեղ երկրորդային էմիսիսայի ժամանակային լուծողականությունը պետք է լիներ քիչ քան 6 պվրկ[3]։ 1970-ական թթ․ ստեղծվեց 200MHz հաճախությամբ աշխատող շրջանային սկանավորող ստրիկխցիկ [4], ինչպես նաև 320MHz հաճախությամբ ստրիկ խցիկ [5], որոնք նախատեսված էին լազերայինչափումներ կատարելու համար։ Կիրառելով 320MHz, 13W ՌՀ ազդանշան, որն ուներ փուլային շեղում,էկրանի վրա ստեղծում էր 6 մմ տրամագծով շրջանագիծ [5]։ Շրջանագծի գծման արագությունըստացվում էր 6․44·108սմ/վ, որն իր հերթին ապահովվում էր 30-35 պվրկ ժամանակային լուծողականություն։ Հետագայում նույնիսկ հարթ թիթեղներով համակարգը գերազանցեց այս արագությունը։ Իսկ2․85·109 սմ/վ արագություն ստացվեց Սիբբեթի և մյուսների կողմից [6]՝ կիրառելով դեֆլեկտորին300MHz, 15W ՌՀ ազդանշան։ Ստացված 30 մմ տրամագծով շրջանագիծը թույլ տվեց հասնել մինչև 6պվրկ ժամանակային լուծողականության։ Ավելի բարձր հաճախություններով և տարբեր տեսակի շեղող համակարգերով աշխատող սարքերը հետազոտվել են 1970-ական թթ․։ Վազող ալիքով ՌՀ սկանավորող համակարգն ապահովվում էր 0,7պվրկ ժամանակային լուծողականություն [7]։ Այն աշխատում էր 3․6GHz տիրույթում։ Բացի այդ 3GHzտիրույթում աշխատող նեղ բացվածքով ռեզոնատորն ուսումնասիրվել է Երևանում [8]։ Իսկ 2014 թ․Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտում կատարվել են հետազոտություններ ՌՀ ստրիկ խցիկով, որնաշխատում է 500-1000MHz ՌՀ տիրույթում, որի ժամանակային լուծողականությունը 1-2 պվրկ է [9]։ Վերը նշված սարքերում կա մի թերություն, այն է, որ նրանց ժամանակային դինամիկ միջակայքըփոքր է և նրանք չեն կարող գրանցել մի քանի նանովարկյանից (նվրկ) ավելի երկար ազդանշաններ։ Կատարվել են որոշակի աշխատանքներ մեծացնելու այդ միջակայքը, մասնավորապես, առաջարկվել էիրականացնել սպիրալային սկանավորում [10], որը տեղի էր ունենում դեֆլեկտորին տրվող ազդանշանի ամպլիտուդի փոփոխության հետևանքով։ Այստեղ մեծ հաճախությունների դեպքում խնդիր էր հանդիսանում ամպլիտուդի արագ փոփոխելու պրոցեսը։ Այս հոդվածում ներկայացվում է սպիրալաձև շեղող համակարգի մաթեմատիկական մոդելը, որներկու զույգ շեղող համակարգ է, որոնց տրվում է երկու իրար մոտ հաճախությամբ ազդանշաններ։ Այստեղ ի հայտ է գալիս բիենիայի երևույթը, որն ապահովվում է հնարավորություն գրանցել ավելի երկարտևողությամբ ազդանշաններ։ 1․ Սպիրալաձև շեղող համակարգ ստրիկ խցիկների համար։ Սպիրալաձև շեղող համակարգիգծապատկերը բերված է նկ. 1-ում, այն իրենից ներկայացնում է երկու անմիջապես իրար հաջորդողսպիրալաձև դեֆլեկտորներ։ Նկար 1․ Սպիրալաձև շեղող համակարգ1960-ական թթ․ Շամաևի կողմից առաջարկվել է դեֆլեկտորի հարթ թիթեղները փոխարինել կորձողերի, որը թույլ է տալիս խուսափել տրանզիտային ժամանակային էֆեկտներից բարձր հաճախությունների դեպքում [9]։ Շամաևի դեֆլեկտորն իրենից ներկայացնում է երկու սպիրալաձև էլեկտրոդ λ/4ին համեմատական երկարությամբ, որոնք իրարից հեռացված են d-ով (d'=d)։ Ֆոտոկատոդից պոկվածև արագացված էլեկտրոններն անցնում են էլեկտրաստատիկ ոսպնյակով և մտնում շեղող համակարգZ առանցքով։ Մուտքի պահին էլեկտրոնն ունենում է Vz հաստատուն արագություն.որտեղ e-ն և m-ն էլեկտրոնի համապատասխանաբար լիցքը և զանգվածն են, իսկ Ua-ն էլեկտրոնն արագացնող լարումն է։ Առաջին շեղող համակարգից դուրս գալու պահին էլեկտրոնն ունի արագությանհետևյալ բաղադրիչները [9]Հաշվի առնելով վերադրման սկզբունքը՝ էլեկտրոնների շարժումը կարելի է ներկայացնել որպեսերկու անկախ շարժումների վերադրում։ Էլեկտրոնների արագության բաղադրիչները կբնութագրվենհետևյալ արտահայտություններով.որտեղ -ն և՛-ն այսպես կոչված Շամաևի անկյունային հաճախություններն են համապատասխանաբարառաջին և երկրորդ շեղող համակարգերի համար.Vz-ը որոշվում է (1)-ով, իսկ՛-ը համապատասխանաբար առաջին և երկրորդ շեղող համակարգերին տրված ՌՀ ազդանշանի ալիքի երկարությունն են։ ՛-ը համապատասխանաբարառաջին և երկրորդ շեղող համակարգերին տրված անկյունային հաճախություններն են։ Անկյունայինհաճախության և ալիքի երկարության միջև գոյություն ունի հետևյալ կապը (c-ն լույսի արագություն է).ω=2πc/λ։ Իսկ -ն և՛-ն էլեկտրոնների անցումային ժամանակն է համապատասխանաբար առաջին ևերկրորդ շեղող համակարգերի միջով։ Շեղող համակարգի երկարությունն ընտրվում է համեմատականալիքի քառորդ երկարությանը. -ն և-ն ևորտեղ n=1,2,3,4։ Հետագա հաշվարկները կարվեն պարզագույն n=4 դեպքի համար։ Որպեսզի L=L'պետք է λc=λc' կամ որ նույնն է`= ՛, հետևաբար = ՛=L/Vz։ Առաջին շեղող համակարգում ապահովում ենք Շամաևի պայմանը, այն է՝ համակարգին տրվող ազդանշանի անկյունային հաճախությունըհավասար է համակարգը բնութագրող Շամաևի անկյունային հաճախությանը.Իսկ երկրորդ շեղող համակարգում այդ պայմանըչի ապահովվում՝՛ և այդհարաբերությունը նշանակենք k՛-ով. կամՎերը նշված պայմանների դեպքում հաշվի առնելով (6)-(12) կունենանք՝Ինչպես հայտնի է [11] էլեկտրոմագնիսական ալիքի փուլն արտահայտվում է. φ՛=ω't+φ0'։ Կընդունենք φ0'= φ0=0, և հաշվի առնելով (11) և (12) կունենանքՆերմուծենք V0=eEdτ/2m հաստատունը, որտեղ Ed-ն առաջին շեղող համակարգին տրվածազդանշանի ամպլիտուդն է, իսկ երկրորդ շեղող համակարգին տրված ազդանշանի ամպլիտուդնարտահայտենք հետևյալ կերպ՝ Ed՛=aEd, որտեղ a-ն հատատուն թիվ է։ Հաշվի առնելով վերը նշվածբոլոր արտահայտությունները՝ Vx/V0-ն և Vy/V0-կընդունեն հետևյալ տեսքը՝Ստորև բերված գրաֆիկները ստացվել են տարբեր k'-ների և a-երի համար.գ) k'=1,05; a=1դ) k'=1,05; a=2ա) k'=1,1; a=1բ) k'=1,1, a=2գ) k'=1,05; a=1դ) k'=1,05; a=2Նկար 2․ Շեղող համակարգից դուրս գալու պահին արագության փոխուղղահայաց բաղադրիչների՝ Vx/Vo և Vy/Vo գրաֆիկները տարբեր դեպքերի համարԻնտեգրելով(15)-(16) արտահայտությունները կստանանք էլեկտրոնի շառավիղ վեկտորիբաղադրիչները.որոնց գրաֆիկները տարբեր k'-ների և a-երի համար բերված են նկ. 3-ում.ա) k'=1,1; a=1բ) k'=1,1; a=2գ) k'=1,05; a=1դ) k'=1,05; a=2Նկար 3․ Շեղող համակարգից դուրս գալու պահին էլեկտրոնների շառավիղ վեկտորիփոխուղղահայաց բաղադրիչների՝ rx/ro և ry/ro գրաֆիկները տարբեր դեպքերի համարԱյսպիսով, վերծանելով էկրանի վրա ստացված այս պատկերը, մենք կարող ենք պատկերացումկազմել շեղող համակարգ մուտք գործած էլեկտրոնների ժամանակային բնութագրերի մասին։ Այն իրհերթին պարունակում է ինֆորմացիա այդ էլեկտրոններին գրգռող ազդանշանի տևողության մասին։ Այս պատկերը պարբերաբար կրկնվում է, բայց ի տարբերություն շրջանային սկանավորման[9], այսդեպքում կրկնման պարբերությունը մի քանի տասնյակ անգամ ավելի մեծ է, քան շրջանային սկանավորման դեպքում։ Սա տալիս է հնարավորություն գրանցել ավելի երկար ազդանշաններ՝ էականորենչփոփոխելով ժամանակայինլուծողականությունը։ Մասնավորապես նկ. 3-ի դ) k'=1,05; a=2 և դեպքում լուծողականությունը կազմում է 0,5 պվրկ ամենամեծ շառավղով գալարում և1,6 պվրկ ամենափոքր շառավղով գալարում։ Կամ կարելի է ասել, որ միջին լուծողականությունը 1,05պվրկ է, իսկ շրջանային սկանավորման լուծողականությունը կազմում է մոտ 1,59 պվրկ։ Կրկնմանպարբերությունը սպիրալային սկանավորման ժամանակ կազմում է 20 նվրկ, որը 20 անգամ մեծ էշրջանային սկանավորման պարբերությունից։ Դա նշանակում է, որ մենք կարող ենք գրանցել մոտ 1,5պիկովարկյանից մինչև 20 նանովարկյան ազդանշան։ Այս արժեքները ստացվում են այն դեպքում երբէկրանի տարածական լուծողականությունը 0,1 մմ է։ Եզրակացություն։ Այս հոդվածում ներկայացվեց սպիրալաձև շեղող համակարգի մաթեմատիկական մոդել, որն ունի մի քանի առավելություններ։ Փոխակերպելով շեղող համակարգ մուտք գործածէլեկտրոնների փնջի ժամանակային բնութագրերը տարածական կոորդինատի՝ այս մոդելը տալիս էգերճշգրիտ արդյունքներ։ Իրականացնելով սպիրալային սկանավորում՝ այն մեծացնում է սարքի սկանավորման պարբերությունը մի քանի տասնյակ անգամ, և միաժամանակ պահպանում է իր մի քանիպիկովարկյան ժամանակային լուծողականությունը։ Այս մեթոդը թույլ է տալիս խուսափել անցումայինժամանակային երևույթներից։ Երախտիքի խոսք։ Խորին շնորհակալությունս եմ հայտնում Ամուր Մարգարյանին, Ալբերտ Սիրունյանին, Ռոբերտ Այվազյանին, Լեկդար Գևորգյանին, Վանիկ Կակոյանին, Վարդան Բարդախչյանինաջակցության և արժեքավոր խորհրդատվության համար։ ԳրականությունՀայկ ԷլբակյանՍՊԻՐԱԼԱՁԵՎ ՇԵՂՈՂ ՀԱՄԱԿԱՐԳ ՍՏՐԻԿ ԽՑԻԿՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐԲանալի բառեր՝ ռադիոհաճախային սպիրալաձև շեղող համակարգ, ստրիկ խցիկ։

Ստրիկ խցիկների մեջ, ռադիոհաճախություններով ղեկավարվող շրջանաձև շեղող համակարգի օգնությամբ, ֆոտոնների ժամանակային ինֆորմացիան փոխակերպվում է շրջանագծի, հնարավորություն տալով շրջանագծի վրա կոորդինատների չափման միջոցով վերականգնել ֆոտոնների ժամանակային ինֆորմացիան մոտ 1 պվրկ ճշտությամբ։ Այդ սարքերը մեծ ճշտությամբ կարող են թվայնացնել միայն ռադիոհաճախությունների մեկ պարբերությունից կարճ տևողությամբ ֆոտոնային իմպուլսներին։ Երևանի Ֆիզիկայի Ինստիտուտում մշակված սպիրալաձև շեղող համակարգի օգնությամբ այդ դիապազոնը կարելի է էապես մեծացնել։ Այս աշխատանքում ներկայացվում է այդ համակարգի մաթեմատիկական մոդելը։ Իրականացված հաշվարկների օգնությամբ ցույց է տրված, որ այդ ճանապարհով կարելի է 1-2 կարգ մեծացնել ժամանակի չափման դիապազոնն առանց սարքի ժամանակային լուծողության էական փոփոխության։

Ներածություն Հայաստանի հյուսիսային ծալքավոր շրջանը զբաղեցնում է ՀՀ տարածքի ամբողջ հյուսիս-հյուսիս-արևելքը `տարածվելով Արագած-Գեղամա սարահարթերից հյուսիս, քանի որ այն ընդգրկում է Սանա լճից արևելք ընկած տարածքները: Տարածքի ռելիեֆին բնորոշ են խիստ մասնատված լեռնաշղթաները, որոնք առանձնացված են միջլեռնային գոգավորություններով և գետերի խոր հովիտներով: Տեղանքի ռելիեֆային ռելիեֆը պայմանավորված է ժամանակակից տեկտոնական փուլում ինտենսիվորեն արտահայտված, խիստ տարբերակված խզվածքային բլոկի ուղղահայաց տեկտոնական տեղաշարժերով, որոնց հանրագումարը հասել է առավելագույնը մոտ 3 կմ [1]: Ամանակակից տարածքն ուղեկցվում է միաժամանակյա շարժումներով: Ուսումնասիրվող տարածքը ներկայումս ցույց է տալիս իր գեոդինամիկական ակտիվությունը, ինչը հստակորեն արտացոլվում է սեյսմիկ ակտիվության ժամանակակից հորիզոնական «ուղղահայաց շարժումներում»: Այս ուղղությամբ կատարվել են բազմաթիվ ուսումնասիրություններ, որոնք ուղղված են եղել երկրի ժամանակակից շարժումների վերլուծությանը [2-5], սեյսմիկ ակտիվության և սեյսմիկ վտանգի վերլուծությանը [6-11]: Այնուամենայնիվ, տարածքի տեկտոնական գործունեության վերլուծությունը հատկանշական է նախորդ աշխատանքում ՝ ժամկետային սահմանափակումով: Առաջին հերթին անհրաժեշտ է տարբերակել ժամանակակից և ժամանակակից տեկտոնական գործունեությունը: Այս աշխատանքը ուղղված է վերջինիս գնահատմանը: Tամանակակից տեկտոնական գործունեության ուսումնասիրությունը, անկասկած, շատ արդիական է: Այնուամենայնիվ, Հայաստանի Հանրապետության պայմաններում ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ տեխնիկական մանրամասնություն չկա (երկրակենտրոն), խիստ տեկտոնական կառուցվածքով, ժամանակակից շարժումների ուսումնասիրությունը դեռ հեռու է ավարտին: Անկասկած, խիստ գեոդեզիական չափումների տվյալները, մասնավորապես `կրկնակի հավասարեցումը, որոնք թույլ են տալիս գնահատել ժամանակակից ուղղահայաց տեղաշարժերի արագությունը, ինչպես նաև GPS տվյալները, որոնք կարող են դեր ունենալ ժամանակակից հորիզոնական տեղաշարժերի գնահատման մեջ: Այնուամենայնիվ, այս աղբյուրներից ստացված տվյալները ժամանակի առումով բավարար չափով մանրամասն չեն ուսումնասիրված տարածքի համար, դրանց շարքն ընդհատվում է (կրկնակի GPS տվյալները կարող են տեղեկություններ տրամադրել միայն առավելագույնը վերջին մեկ կամ երկու տասնամյակների ընթացքում [3, 4]): Այնուամենայնիվ, ինչպես նշվել է ուսումնասիրության տարածքում, կծկման, ընդլայնման և դրանց հետ կապված աճի ու նվազման միտումները ժամանակի ընթացքում խիստ փոփոխական են, որին հաջորդում է տասնամյակի համընկնումը: Հետևաբար, ժամանակակից երկրաբանական-դինամիկ փոփոխությունների ուսումնասիրությունները (հատկապես դրանցում ընդհանուր ընդհանրացման տվյալները), հատկապես երկրի զարգացման վերջին ժամանակահատվածներում, չեն կարող ուղղակի պատկերացում կազմել ժամանակակից էվոլյուցիոն-գործիքային հակումների ուսումնասիրությունների մասին: Ի տարբերություն ժամանակակից գործիքային չափումների, տեկտոնական-երկրաբանական մեթոդները թույլ են տալիս գաղափար կազմել ոչ միայն երկրաբանական ժամանակագրության `տվյալ պահին տեղանքի զարգացման տեսանկյունից, այլև երկարաժամկետ ընդմիջումից (վերջին երկրաբանական ժամանակաշրջաններում): Ուստի տեկտոնական-երկրաբանական մեթոդներով ստացված արդյունքները կարող են ընդհանրապես չհամապատասխանել ժամանակակից գեոդեզիական տվյալներին: Վերջիններս մեծ նշանակություն ունեն հատկապես ուժեղ երկրաշարժերի սեյսմոլոգիական-տարածական օրինաչափությունների վերլուծության, ուժեղ երկրաշարժերի հնարավոր ֆոկուսային գոտիների տարանջատման մեջ, ինչպես ժամանակին հստակ ասում էր Ռ. Ա. Քլարենսը իր աշխատանքում: Նշենք, որ նախնական մոտեցմամբ այս ուղղությամբ արդեն կատարվել է որոշակի աշխատանք [11], որն այժմ հետագա խորացման փուլում է: Այս ամենը որոշում է խնդրի գիտական ​​նշանակությունն ու հրատապությունը, որը կայանում է ուսումնասիրվող տարածքի կառուցվածքային ստորաբաժանումների տեկտոնական ակտիվության գնահատման մեջ: Հիմնական կառուցվածքային ստորաբաժանումները, որոնք ալպիական հիմնական տարրերն են, բաժանվում են կոտրվածք-կոտրվածքային մարմիններով, որի շնորհիվ բլոկի կառուցվածքը բնորոշ է նրանց համար: Տեկտոնական գործունեության գնահատումն իրականացվել է բլոկների միավորների համար, քանի որ նույն կառուցվածքի տարբեր կառուցվածքային միավորներ, լինելով տարբեր բլոկների մաս, ունեն տեկտոնական տարբեր ակտիվություն: Հետազոտության Մեթոդաբանություն. Tամանակակից տեկտոնական (GIS) տեխնոլոգիաները լայնորեն կիրառվել են տեկտոնական-երկրային աշխատանքներում, ինչպես նաև արբանյակային արդյունահանման թվային ռելիեֆի մոդելները, ASTER_GDEM [13]: Վերջիններս ունեն բավականին բարձր մակարդակի հաշվիչ և թույլ են տալիս լայնածավալ և մանրամասն ուսումնասիրություններ կատարել: Վերջին տարիներին, ինչպես արդեն նշվեց, տարածքի տեկտոնական ակտիվությունը գնահատելու համար տեկտոնական գործունեության տեկտոնական-երկրաբանական օգտագործումը գտել է իր լայն կիրառումը, ինչը արդարացնում է կիրառական մեթոդաբանական հիմքի և դրանով ստացված արդյունքների վավերությունը: Օգտագործվել է բարձրություն-տեկտոնական-երկրային և բարձրության հարաբերության բարձրության հարաբերակցության գործակիցը. VF (Relative Slope Extension Index) RDE (Relative Slope Extension Index); Mountain Front Sinuosity): Տեկտոնական գործունեության ընդհանրացված ինդեքս ստանալու համար օգտագործվել է տեկտոնական գործունեության ինդեքսը (IAT): Indուցանիշներ. Հովտի թեքություն Հետազոտության արդյունքների վերլուծություն: Հովտի հատակի հարաբերակցությունը հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով. [14] Մեծ բարձրություններում VFW- ն հովտի հատակի լայնությունն է, Eld- ը ձախ հովտի լանջի բացարձակ բարձրությունն է, Erd- ը աջ հովտի լանջի բացարձակ բարձրությունն է, բարձրությունը է Էսկ Այս հարաբերակցությունը հաշվարկելու համար, ինչպես հետևյալ RDE- ին, հիմնվելով ASTER_GDEM տվյալների վրա, ուսումնասիրվող տարածքի գետային ցանցը մեկուսացվել է ArcGIS 10.5 ծրագրային միջավայրում, որից հետո գետերի կատեգորիաները որոշվել են ըստ Strachler- ի հայտնի դասակարգման [15] , Գետային ցանցը բաժանվել է I, II և III գետերի հոսքերի, որից հետո վերլուծությունն իրականացվել է յուրաքանչյուր բլոկային միավորի համար առանձին: Որպես կայքի բլոկային կառուցվածք, նախկինում մեր կողմից ներկայացված սխեման ընդունվեց [4]: խաչմերուկներ: Գործակից. Այսպիսով, VF գործակիցը հաշվարկելու համար ուսումնասիրվել է մեր կողմից ուսումնասիրվող տարածքում 103 գետերի միջին արժեքը յուրաքանչյուր բլոկի միավորի համար, ինչպես նաև բոլոր մյուս ցուցանիշների համապատասխան արժեքները, ներկայացված է Աղյուսակ 1-ում: Ըստ [6] -ի, VF <1 մեծությունները ավելի բնորոշ են V հովիտներին, քան ակտիվ խզվածքների տեկտոնիկան, իսկ VF> 1 արժեքները բնութագրում են U հովիտներին, որոնք ցույց են տալիս ավելի հանգիստ տեկտոնական պայմաններ: Հետեւաբար, որքան բարձր է այս գործակցի արժեքը, այնքան պասիվ է տեկտոնական ակտիվությունը, և հակառակը: Ելնելով Սնդիկից ստացված արժեքներից ՝ ըստ VF գործակցի, բլոկները բաժանվել են երեք խմբի ՝ տեկտոնիկ ակտիվ (VF <0,5), միջանկյալ ակտիվություն (0,5 <VF <1) և պասիվ (VF> 1): և Լանջի հարաբերական լայնության `RDEt [16, 17] հարաբերակցության պատճառով հաշվարկման բանաձևը հետևյալն է. երկարություն: Այստեղ ΔH- ը Թալվեգ գետի անկման մեծությունն է, ΔL- ը գետի հունից դեպի գետաբերան ուղիղ գծային երկարությունն է, իսկ L- ը I կարգի գետի միակ հոսքն է, որն ընտրված է որպես ամենաերիտասարդ կազմավորումներ, որոնք բնութագրում են վաղ գեոտեկտոնական զարգացումը: , Ընդհանուր առմամբ քարտեզագրվել է I կարգի մոտ 3852 հոսք, որոնցից ընտրվել են բարձր փոխկապակցվածության արժեքներ ունեցողները (այս դեպքում 0,83) ՝ հաշվարկման գործընթացին մասնակցելու համար, գետի երկարության վրա նվազագույնի հասցնելով տեղանքի ազդեցությունը: դուրս է բերում տեկտոնական գործոնը: Հարաբերակցությունը ներկայացված է Նկար 1-ում: Գծապատկեր 1. Հայաստանի հյուսիսային ծալքավոր սպորտային տարածքներում I կարգի գետերի հոսքի անկման միջև փոխկապակցվածության գրաֆիկական պատկեր և համաձայն [16,17], որքան բարձր է RDEt արժեքը, այնքան տարածքը տեկտոնական է: Ինչպես նախորդ ցուցանիշում, այս դեպքում և այս բլոկները բաժանված են 3 հիմնական դասերի. Տեկտոնիկ ակտիվ, միջին ակտիվ-պասիվ ՝ կախված դրանց մեջ դիտարկվող RDE- ի միջին արժեքից: Այլ ցուցանիշների հաշվարկը գետի ցանցի վերլուծություն չի պահանջել. այն հիմնված է ռելիեֆի և դրա քանակական պարամետրերի վերլուծության վրա: Հաջորդ ցուցիչի ՝ գծային ցանցի խտության հաշվարկման համար օգտագործեցինք PCI Geomatica 2016 ծրագիրը, որը հնարավորություն է տալիս ռելիեֆի գծային տարրերը տարանջատել ավտոմատացված ձվով: Այդ նպատակով նախապես իրականացվել է ուսումնասիրվող տարածքի օգնության ուսումնասիրություն ArcGIS ծրագրային միջավայրում: Լամինատների տարանջատման արդյունքում ընդհանուր առմամբ առանձնացվել է տարբեր երկարությունների շուրջ 6740 լամինատ, որի ընդհանուր երկարության գումարը `որպես բլոկի մակերեսը, տարրական ցանցի խտության մեծությունն է` LD - [18]: Որտեղ ∑L - ը կիլոմետրերի ընդհանուր երկարությունն է 1 կիլոմետրում, իսկ Ս-ն `քառակուսի կիլոմետրը: .կմ Բնականաբար, LD- ի բարձր արժեքները վկայում են տարածքի բարձր տեկտոնական ակտիվության մասին: Կախված գծերի ցանցի խտության արժեքներից, հիպսոմետրիկ ինտեգրալի նախալեռների կորությունը, ինչպես նախորդ ցուցանիշների դեպքում, այս դեպքում բլոկների դասակարգման նույն մոտավորությունն ըստ տեկտոնական գործունեությունը պահպանվեց: Հիպսոմետրիկ ինտեգրալը և նախալեռների կորությունը ներկայումս լայն տարածում գտած տեղանքի տեկտոնական ակտիվությունը նկարագրելու համար առավել լայնորեն օգտագործվող ցուցանիշներից մեկն է [14,19]: Դրանց հաշվարկման բանաձևերը ներկայացված են համապատասխանաբար (4) և (5) բանաձևում, որտեղ Elevmean- ը բլոկի միջին բացարձակ բարձրությունն է, Elevmax- ը բլոկի բացարձակ բացարձակ բարձրություն է, և Elevmin- ը բլոկի նվազագույն բացարձակ բարձրություն է: Որքան բարձր է հիպսոմետրիկ ինտեգրալի արժեքը, այնքան բլոկը տեկտոնիկ առումով ավելի ակտիվ է: Նախալեռի կորությունը հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով. Որտեղ Lmf նախալեռի երկարությունն է, իսկ Ls - նախալեռի ուղիղ գծային երկարությունը: Ըստ [14] -ի, եթե Smf- ի արժեքը մոտ է 1-ին (չի կարող 1-ից պակաս լինել), տեղաշարժը բնութագրվում է ինտենսիվ տեկտոնական վերելքներով. ընդհակառակը, որքան մեծ է 1-ի արժեքը, այնքան պասիվ են տեկտոնական գործընթացները: Վերջապես, ամփոփելու համար բոլոր վերը նշված ցուցանիշները, [20] առաջարկվեց օգտագործել տեկտոնական ակտիվության ինդեքսը ՝ IAT, որը մեծություն է, որը չունի չափման միավոր և օգտագործվում է օգտագործված ցուցանիշների թվաբանական միջինում: Այն հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով. S- ը ամենուր օգտագործվող քանակական մեծությունների հանրագումար է, իսկ N- ը ՝ կիրառական մեծությունների հանրագումար: Միևնույն ժամանակ, ըստ [12] –ի, ընդունված է բլոկները դասակարգել ըստ այս ցուցանիշի հետևյալ միջակայքերի համար ՝ 1.0 <IAT <1.5 (բարձր ակտիվ), 1.5 <IAT <2.0 (ակտիվ), 2.0 <IAT <2.5 (միջին ակտիվություն) և IAT> 2.5 (պասիվ): Theուցանիշների 1-ին աղյուսակը ցույց է տալիս օգտագործված բոլոր ցուցանիշների արժեքները `ըստ ուսումնասիրված տարածքի բլոկային միավորների: Ստորև ներկայացված է Հայաստանի հյուսիսային ծալքավոր շրջանի բլոկների տեկտոնական գործունեության քարտեզը ըստ IAT ինդեքսի արժեքների `համեմատած ՀՀ-ի հետ Սարգսյանի կողմից կազմավորված ՀՀ տարածքի մասնատված տարրերի հետ [21]: Նկար 2-ից երեւում է, որ քարտեզում առանձնացված տոհմերը համապատասխանում են ուսումնասիրվող կոտրվածքների կոտրվածքներին, մասնավորապես `Փամբակ-Սան-Սյունիք, Հանքավան-geանգեզուր, Փամբակ-Ձկնագետ, Սանահին-Միապոր-Գառնի: Այս ամենը հաստատում է ընտրված տեկտոնական հիմքը: Հայտնի է, որ Նկար 2-ի որոշ տոհմեր իրենց արտահայտությունը չեն գտնում տեկտոնական քարտեզի վրա: Դա պայմանավորված է լայնամասշտաբ տարբերություններով, քանի որ առանձնացված տարրերը հստակ արտահայտված են տարածաշրջանային բնույթի այլ տեկտոնական քարտեզների համեմատությամբ [22]: Աղյուսակ 1. Հայաստանի հյուսիսային ծալքավոր շրջանի տեկտոնական ակտիվության ցուցանիշները: Բլոկի անվանումը. Բլոկի դասը ըստ տեկտոնական-երկրաբանական ինդեքսի: Գծապատկեր 2. Հայաստանի հյուսիսային ծալքավոր գոտիների տեկտոնական գործունեության քարտեզ, ինդեքս (11 տեկտոնական հիմք): ESMB - Արևելյան Սենայի լեռնաշղթա, SMBSS - Սենայի լեռնաշղթայի բլոկի հարավային հատված, ARB - Արեգունի բլոկ, SMBNS - Սենայի լեռնաշղթայի հյուսիսային հատված, GBSS1 - Գուգարքի բլոկի հարավային հատված - GB2, հարավային 2-րդ հատված GBCS - կենտրոնական հատված Gugark Block, GBNS - Gugark Block- ի հյուսիսային հատված, MB - Miapor Block, HB - Halab Block, PBES Pambak Block- ի արևելյան հատված, TSB1 - Flower Block 3, BG Lalvar block, BBES - Bazum թաղամասի արևելյան հատված, PBCS - Pambak բլոկ կենտրոնախույս հատված, BBWS - Բազումի բլոկի արևմտյան հատված, ՏԲ - Տաշիր բլոկ, BԲ - Javավախքի բլոկ, PBWS - Փամբակի բլոկի երկաթուղային հատված, ASHB - Աշոցքի բլոկ, ABWS - Ամասիայի բլոկի երկաթուղային հատված, ABES - Արևելյան Ամասիայի բլոկի հատված, SHB - Շիրակ Արգելափակել հարավում, Սանիլ շղթայի հյուսիսային հատվածները, Գուգարքի բլոկի կենտրոնական մասը, Փամբակի բլոկի կենտրոնական մասը,բազումի բլոկը, ինչպես նաև Արեգունին, Հալաբը, Միափորը և Լալվարիբլոկը: Սանիլ շղթայի հյուսիսային հատվածները, Գուգարքի բլոկի կենտրոնական մասը, Փամբակի բլոկի կենտրոնական մասը, Բազումի բլոկը, ինչպես նաև Արեգունին, Հալաբի, Միափորի և Լալվարիբլոկի բլոկները: Սանիլ շղթայի հյուսիսային հատվածները, Գուգարքի բլոկի կենտրոնական մասը, Փամբակի բլոկի կենտրոնական մասը, Բազումի բլոկը, ինչպես նաև Արեգունի, Հալաբ, Միափոր և Լալվարիբլոկ բլոկները:բազումի բլոկը, ինչպես նաև Արեգունի, Հալաբ, Միափոր և Լալվարիբլոկ բլոկները:Բազումի բլոկը, ինչպես նաև Արեգունի, Հալաբ, Միափոր և Լալվարիբլոկ բլոկները: Տեկտոնական ակտիվությունը բարձր է. Գուգարքի բլոկի հյուսիսային հատվածները, Գուգարքի բլոկի հարավային առաջինը, Գուգարքի բլոկի հարավային երրորդը, agաղկունյաց բլոկի առաջինը, agաղկունյաց բլոկի չորրորդը, Փամբակի արևելյան հատվածները թաղամաս դեպի Javավախք: Գուգարկիբլոկի բլոկի հարավային երկրորդ հատվածները, secondաղկունյաց բլոկի երկրորդը, Բազումի բլոկի երկրորդը, Փամբակի բլոկի արեւմուտքը, Ամասիայի բլոկի արեւելյան հատվածները առանձնանում են միջին տեկտոնական ակտիվությամբ: Տեկտոնական ցածր ակտիվությունը բնորոշ է Արջելյան Շանիլարի շղթային, Տաշիրի, Աշոցքի և Շիրակի բլոկներին, ինչպես նաև Ամասիայի բլոկի արևմտյան հատվածին: Տարբեր տեկտոնական գործունեության բլոկների նման կազմաձևի ստացումը շատ կարևոր է տեղական սեյսմիկ գործունեության հնարավոր սեյսմիկ գոտիների բաժանման համար, ինչը քննարկվել է մեր նախորդ աշխատանքում [11]: Մասնավորապես, եզրակացությունը. Ամփոփելով հետազոտությունը `հարկ է նշել, որ բացահայտվել են Հյուսիսային Հայաստանի տարածքում երկրաշարժի բլոկների տեկտոնական ակտիվության ընդհանուր միտումները` սկսած վերջին տեկտոնական փուլից: Կտարբերվեն ծայրաստիճան բարձր, բարձր, միջին և ցածր տեկտոնական ակտիվության բլոկներ, որոնց նկարագրությունը հիմնված է ուսումնասիրվող տարածքի համար ստացված միջին արժեքների համեմատության վրա: ։

Տեկտոնապես ակտիվ գոտիներում, ինչպիսին հանդիսանում է ՀՀ տարածքը, գիտական մեծ նշանակություն ունեն տեղանքի հիմնական կառուցվածքային ակտիվության գնահատմանն ուղղված աշխատանքները։ Ժամանակակից հետազոտություններում այսօրինակ խնդիրների լուծման նպատակով լայնորեն կիրառվում են տեկտոնա-երկրաձևաբանական մեթոդները, որոնք ամփոփ և հավաստի տեղեկություններ են տրամադրում տեղանքի երկրաբանական վերջին ժամանակներում կրած զարգացումների և ժամանակակից տեկտոնական ակտիվության վերաբերյալ։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ Պոեզիայում հավերժական վերադարձի միտքը Անկախության շրջանը խնդիր էր դնում պոեզիայից առաջ գնահատել նոր իրողություն: Եղավ որոշակի անցում, լարվածություն ստեղծվեց, որը պետք է հաղթահարել: Ինչ-որ որբ ավարտ էր ունեցել, ինչ-որ բան մահացել էր, ինչ-որ բան պետք է ծնվեր, տեղափոխվեր, փոխակերպվեր: Այդ տեղափոխությունների միջով անցնում է Հ. Գրիգորյանի բանաստեղծությունը: Գրիգորյանը համակարգ ստեղծող, սեփական աշխարհ կառուցող գրողներից է: Ըստ այդմ, յուրաքանչյուր բանաստեղծություն պետք է դիտարկել որպես այդ աշխարհի կառուցվածքային մաս: Պատահական չէ, որ նույն թեման, նույն դրդապատճառները դրսեւորվում են տարբեր տարիներին գրված ու տարբեր շարքերում ու ժողովածուներում ընդգրկված նրա ստեղծագործություններում: Գիտնականները նշել և ընդգծել են Գրիգորյան պոեզիայի մի շարք առանձնահատկություններ: Առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվել ձիու քայքայմանը, պատմվածքին, Գրիգորյան հեգնանքին 1, միջտեքստի 2-ի գոյությանը, մտավոր 3-ի «միջին վիճակագրական» տիպի ստեղծմանը, փոքր տարազի առկայությանը 4 և այլն: Այնուամենայնիվ, գրեթե ոչ մի ուժեղ շարժառիթ չի նկատվել, ինչը, մեր կարծիքով, առանցքային է Հ. Գրիգորյանի բանաստեղծական համակարգում: Խոսքը հավերժական վերադարձի շարժառիթի մասին է: Հին շրջանի (Սոֆոկլես) այս միտքը հետաքրքրել է տարբեր ժամանակների մտածողներին: Թեման սպառված չէ: Յուրաքանչյուր մտածող գալիս է խնդիրը յուրովի մեկնաբանելու: 19-րդ դարում գերմանացի փիլիսոփա, բանաստեղծ և բանասեր Նիցշեն Շվեյցարիայում ունեցավ Հավերժական վերադարձի Epiphany5, և նա դա համարեց իր խորին միտքը: Հայ իրականության մեջ այս թեման գտնվում էր Վարդան Գրիգորյանի ուշադրության կենտրոնում: Նա փորձեց խնդիրը լուծել պատմական թեմաների միջոցով ՝ գրելով վեպ հենց այդ վերնագրով ՝ «Հավերժական վերադարձ»: Աշխարհում ամեն ինչ հավերժական վերադարձի մեջ է: Բայց արդյո՞ք դա չի հակասում ժամանակի մեր պատկերացմանը, քանի որ մեր պատկերացումներում գործընթացները պետք է առաջ գնան, ուստի մեկը պետք է տարբերվի մյուսից: Բայց իրականում առաջ է քաշվում մի տեսակետ, ըստ որի ՝ վերադարձ կա, և դա հավերժ է: Եթե ​​հավերժություն, ապա սկիզբը և վերջը միմյանց մեջ են: Եթե ​​սկիզբն ու վերջը բաժանված են միմյանցից, ապա մենք ունենք վերջ, ունենք մահացություն: սա հակասում է հավերժությանը: Մեր նպատակն է. • պարզել Հովհաննիսյան Գրեգորյանի հավերժական վերադարձի ընկալման էությունը, • դիտել և ուսումնասիրել այդ ընկալման բանաստեղծական «թարգմանությունը», • ուսումնասիրել այն միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով կառուցվում է շարժառիթը: 1 Հետազոտող Թաթ-Սողոմոնյանը նկատում է. «Հով. Գրիգորյանի պատմողական բանաստեղծություններում կա նյութը հեգնանքով, հեգնանքով ներկայացնելու երեւույթ, որի տակ տխրությունը, նույնիսկ ողբերգությունը թաքնված է, հեշտ և թեթև, խոսում է ամենաբարդի մասին»: Տե՛ս Soghomonyan T., Armenian modernism և Armenian postmodernism, http: //grigornarekatsi.info/2013-01-30-12-19-47/2013-01-31-07-19-51/87-tatev-soxomonyan, 11.03.2014 թ. 2 Այս առումով նկատելի է համաշխարհային մշակույթի պատմության հիմնավորումը և դրա վերաիմաստավորումը: Օրինակ ՝ «Փարիզ, կրկին Փարիզ» պոեմում ակնհայտ են ֆրանսիացի հայտնի նկարիչների հիշատակումները.… Ամեն ինչ տեղի ունեցավ ճիշտ այնպես, ինչպես նախատեսել էր ճակատագիրը. , 2006, էջ 199): 3 Տե՛ս hazազարյան Ն., Պոեզիայի դրամա, Գրական թերթ, 15.12.13, հասանելի է http: // www. //www.grakantert.am/%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%AE%D5%B8%D6 % 82% % D5% B6% D5% B8% D6% 80% D5% A1% D5% B5% D6% 80-% D5% B2% D5% A1% D5% A6% D5% A1% D6% 80 /, 11.03.2014 , 4 Մանրամասների համար տե՛ս Նիկողոսյան Ա., Պարոդիկ պատկերապատման բանաստեղծությունը, Նշումներ գործընթացից, Երևան, 2007: 5 1881 թվականի օգոստոսին, Շվեյցարիայի Սիլս-Մարիա գյուղից վերադառնալիս, Նիցշեն նստեց հանգստանալու ժայռի վրա, այդ պահին հայտնվեց Հավերժական վերադարձի դավանությունը: Տե՛ս http: //ecdejavu.ru/v/Vechnoe_v.html, 11.03.2014: Այն փաստը, որ հավերժ վերադարձի դրդապատճառը Գրիգորյանի պոեզիայում անցողիկ և պատահական չէր, այլ, ընդհակառակը, խորը գիտակցված սկզբունք էր, պարզ է դառնում տարբեր տարիներին գրված բանաստեղծությունների ուսումնասիրությունից: Սկսենք վերնագրի պոետիկայից: Ուշագրավ են Գրիգորյանի ընտրած վերնագրերը. «Ամեն ինչ վերադառնում է», «Անվերջ վերադարձ», «Նոր վերադարձ», «Դանդաղ կրկնություն», «Շրջանառություն», «Ամեն առավոտ»:… Ինչպես գիտենք, վերնագիրը մեծ դեր է խաղում ընթերցողի «տեքստը»: Այն ստեղծում է ընկալման որոշակի կարգավորում, ընթերցողի առջև բացում «սպասման հորիզոն»: Բացի այդ, վերնագիրը ստեղծագործությանը տալիս է ամբողջականություն, ամբողջականություն 1: Հատկապես Գրիգորյանի բանաստեղծությունների դեպքում վերնագրերը որոշակի ուղղություն են տալիս, մատնանշում են այն ելակետը, որից պետք է սկսել տվյալ ստեղծագործության մեկնաբանությունը: Հատկապես այն դեպքում, երբ բանաստեղծը միայն մեկ հարվածով, այս դեպքում վերնագրով, նոր բովանդակություն ու գաղափար է տալիս տեքստին: Ահա «Ամեն առավոտ» խորագիրը կրող բանաստեղծությունը: Առավոտյան դու դեռ ծեր չես, ամեն առավոտ արթնանում ես օրորոցի մեջ, և փակ աչքերով, ճակատին զգում ես մոր աջ ձեռքի հաճելի սառնությունը: Եվ հետո դուռը շրխկոցով փակվում է, քո հայրը գնում է աշխատանքի, և այդ ժամանակ դուռը կրկին կբացվի և կփակվի, քո քույրերը գնացին դպրոց… Եվ այդ ժամանակ լռություն կլինի, և միայն քո մոր հետքերը կմնան տանը լացի ձայնով, Եվ մինչ ձեր աչքերը մի փոքր սթափված փակ են, ձեր լացը Ձայնը. Ձեր դուստրը լաց է լինում your ձեր օրորոցի հետքերը… մի քանի դռներ փակվում և բացվում են խոհանոցի ներսում… Եվ դուք վերջապես սթափվում եք ծերանալու պահին… 2 Փաստորեն , այստեղ գրողը ստեղծում է հետաքրքիր իրավիճակ: Դա մեկ օրվա ընթացքում խտացնում է մարդկային ողջ կյանքը: Իսկ վերնագիրը ՝ «Ամեն առավոտ», վերաբերում է հավերժական վերադարձի գաղափարին: Նույն բանը կրկնվում է ամեն առավոտ: Այդ անցումները, դրանց նույնության կրկնությունը ուրվագծվում են բանաստեղծության մեջ ՝ «Գիտեմ» սկիզբով: Գիտեմ, որ սա մեկ այլ օր է, որը հուսահատ ջանքեր է գործադրում ամենօրյա թերթը հիշարժան դարձնելու համար, մի փոքր անգույն էներգիա ունենալով: Ես գիրք էի կարդում այն ​​մարդկանց մասին, ովքեր ապրում են որոշակի երկրում, որտեղ ինչ-որ բաներ լինում են, որոշ իրադարձություններ լինում են, ի վերջո, առանց գլխացավի, առանց տխրության, որ, ահա, ավարտվեց մեկ այլ օր: (Շեշտը մերն է-ՍԿ.) (Էջ 72-73) Այս անգամ մենք հիշեցնում ենք հավերժական վերադարձի գաղափարը, կրկնելու նույն բանը, բանաստեղծության սկզբում և վերջում օգտագործվող «կանոնավոր» բառը: Այլ կերպ ասած, հավերժական ցիկլը կկազմի ևս մեկ ցիկլ, ապա մյուսը և այլն: Հ. Գրիգորյանի պոեզիայում հավերժ վերադարձի միտքը բեմում ունի երկու տեսակի ներկայացում: 1. հավերժական վերադարձը որպես կրկնվող պատմություն, 2. հավերժական վերադարձ դեպի սկիզբ: 1. Հավերժական վերադարձը որպես կրկնվող պատմություն: Դրա մասին բանաստեղծություններն, ըստ էության, ընկնում են այս տեսակի մեջ: Բայց գաղափարը բոլորովին նոր հարթություն է ստանում «Հրեշտակները մանկության երկնքից» ժողովածուի «Հրաշալի կրկնություն» շարքում: Պատահական 1 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս «Ներածություն գրականությանը», ստորև: Chernets LV, Մոսկվա, 2004, էջ: 106: 2 Գրիգորյան Հ., Հրեշտակները մանկության երկնքից, Երեւան, 1992, էջ: 124: Այսուհետ այս հավաքածուի մեջբերման էջերը տեղում նշվելու են փակագծերում: Իհարկե ոչ սերիալի վերնագիրը: Եվ ահա հենց առաջին բանաստեղծության մեջ մենք տեսնում ենք եղանակների շարունակական կրկնության շարժառիթը: Դանդաղ կրկնություն. Գարուն, ամառ, աշուն, ձմեռ p (էջ 101) Ահա մի ուշագրավ հանգամանք: Բանաստեղծը շարքն անվանել է «Հրաշալի կրկնություն», բայց մասնավորապես այս բանաստեղծության մեջ նա «դանդաղ կրկնության» հաշվարկը բնութագրում է որպես «անտանելի»: Դանդաղ կրկնություն. Մեկ ժամ, երկու, երեք և ավելին Այս անտանելի 101 հաշվարկը (էջ 101) Անորոշության պակասը բանաստեղծին ստիպել է տալ այսպիսի նկարագրություն, քանի որ անորոշությունից ոչինչ ավելի սարսափելի չէ: Բայց շուտով այս տրամադրությունը տեղի է տալիս, հիացմունքը նկատվում է շարքի հաջորդ պոեմում: Աստված իմ, ես կանգնած նայում եմ ու նայում: Որքա wonderfulն հրաշալի եք կրկնում ձեր անվերջանալի գարունը: (էջ 106) Սեզոնների հավերժական շրջանը, որպես հավերժական վերադարձի փոխաբերություն, ընդգծված է «Շրջանառություն» խորագրով (Գարուն, ամառ, աշուն, ձմեռ) չորս մասերից բաղկացած պոեմում: Ավելին, այս բանաստեղծության յուրաքանչյուր մասը պարունակում է միկրոֆլեկտներ, որոնց միասնության մեջ պատկերված են շրջանառվող ռեժիմները ՝ որպես մարդկային կյանքի ընթացքի հավերժական շրջանի փոխաբերություն: Flowաղկած ծառ, փոքրիկ ու սպիտակ օրորոց, սպիտակ բարուր, կապույտ ծաղիկներ: Գարնան պատկերը կառուցված է այս հիմնաբառերով: Ամառը պատկերվում է որպես ծնողներից ամենավառ կարմիր շրթներկով գաղտնի վարդ, որը նկարում է անհանգստությունից պայթած այգի, շողշողացող դեղձ: Աշունը բնութագրվում է թավշանի պես նուրբ, ակնոցների բաժակի պես թափանցիկ, հուսահատ դեղին վարպետներով, եկեղեցու պատի տակ դարավոր փոշու մեջ պառկած շնով: Գալիք ձմռան խորհրդանիշներն են `ծառերը, գլուխից ծայր սպիտակ վիրակապերով, օտար քաղաքի անծանոթ փողոցում ճամպրուկ բռնած տղամարդը, որը փորձում է տաքացնել իր սառած ձեռքերը պատուհանի տակ ցատկող երեխաների ուրախ ծիծաղի և «ճիչերի ու զանգերի խարույկի վրա»: Երբեմն հավերժական վերադարձի միտքը դրվում է անձնական, որոշ չափով ազգային տարազի մեջ: Ահա «Նոր վերադարձ» բանաստեղծությունը: Գիտե՞ք, որ դուք կրկին ու կրկին ծնվելու եք ցուրտ քաղաքում, անքուն գիշերներ եք անցկացնելու թրթուրի վրանի տակ, գիտեք: Գիտեք, որ այս գորշ քաղաքում կրկին ու կրկին ծնվելու եք, որովհետև նրա նիհար մարմինը նախքան խաչելության աչքերը, և Նրա ցավը կայծ կթողնի ձեր բորբոքված ուղեղում, երբ հրաժեշտ եք տալիս և բաժանում եք page (էջ) 171) 2. Հավերժական վերադարձ դեպի սկիզբ: Այս տեսակի աշխատություններում ակնհայտորեն հիշատակվում է աստվածաշնչյան «Դու փոշի էիր, հող դարձար» արտահայտությանը: Այսպիսով, սկսվում է «Երկնքի խորհրդավորության խորհուրդները» պոեմում գրողը գալիս է հետևյալ եզրակացության. «Երկար թռիչքից հետո ամեն ինչ ընկնում է գետնին» (էջ 26) Եվ շարունակում է գրել, որ «նրանք, ովքեր բաժանվում են, // դրանք բաժանվում են // անշրջելի », այնուամենայնիվ, այս« անշրջելի »-ն արդեն պարունակում է հավերժական վերադարձ: վերադառնալ երկիր, դեպի սկիզբ: Այդ դեպքում տեղի կունենա հավերժություն: Ամառային արևը տաքացնում է հազարամյա գերեզմանաքարերը ՝ մի զույգ, հայր ու որդի, կողք կողքի խաղաղ խոսելով under (էջ 46) Գեղարվեստական ​​միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով Հ. Գրիգորյանը ստեղծում է հավերժական վերադարձի շարժառիթ: Նախ, նկատելի է կրկնությունը պատկերելու հաջորդական ժամանակի միջոցով `առավոտ, ցերեկ, երեկո: Այսպիսով, «Որոշ ճշմարտություններ» պոեմում կարդում ենք.… Բայց ամենադժվարը առաջին հազար տարին է, հետո ամեն ինչ դառնում է նորմալ, հետո սկսում է կրկնել անվերջ. Առավոտ, ցերեկ, երեկո… (էջ 18) Տող (առավոտ, ցերեկ , երեկո), որը բանաստեղծության ընթացքում մի քանի անգամ կրկնվում է, դառնում ամուր առանցք, որի վրա կառուցված է ամբողջ ստեղծագործությունը: Նույն մեթոդը կիրառվում է «Դանդաղ կրկնություն» (գարուն, աշուն, ամառ, ձմեռ կամ մեկ ժամ, երկու, երեք կամ ավելի) և «Կլոր» բանաստեղծությունների դեպքում: Ուշագրավ է ջրի խորհրդանիշի ՝ որպես հավերժական վերադարձի խորհրդանիշի օգտագործումը: Այս վիճակում մենք նկարեցինք մեր երկար հիշողությունը զ գետի վրա ստվերներով (էջ 68): , որը հոսում է սովորական դաշտերով, ամենասովորական լեռներով, բայց միակն է աշխարհում, որ լի է արցունքներով, բոլորովին աղի (էջ 19) Արցունքներից գոյացած գետը հայերի հավերժական տառապանքի խորհրդանիշն է: Այսպիսով, Գրիգորյանը տարբեր ձևերով բացում է հավերժական վերադարձի գաղափարի սեփական ընկալումը: Հավերժական վերադարձի միտքն ինքնին բարդ երեւույթ է: Սա ստիպում է ինձ մտածել կամ ակամա բարդացնել բանաստեղծի ոճը 1: Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ ոճի նման բարդությունը ինչ-որ իմաստով թերություն է, քանի որ բանաստեղծի և տեքստ-ընթերցողի եռակողմ կապի մեջ առաջանում է մի տեսակ պառակտում: Այսպիսով. • Հավիտենական վերադարձի միտքը կարևոր դեր է խաղում Հովհաննես Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում, • այն առաջին անգամ դրսևորվում է վերնագրի պոեզիայում: Վերնագրերի ընտրությունը պատահական չէ: Բանաստեղծը նրանց հետ փորձում էր ուղղորդել ընթերցողին: Հաճախ վերնագրի հեղինակը տեքստին ավելացնում է նոր բովանդակության բովանդակության գաղափար: Հ. Գրիգորյանի պոեզիայում հավերժ վերադարձի միտքը բեմում ունի երկու տիպի ներկայացում. 1. հավերժական վերադարձը որպես կրկնվող պատմություն, 2. հավերժ վերադարձ դեպի սկիզբ: Մոտիվը կառուցելու համար բանաստեղծը օգտագործում է հետևյալ միջոցները և «գործիքները». Ընդհատվող ժամանակների հաջորդականություն (գարուն, աշուն, ամառ, ձմեռ կամ մեկ ժամ, երկու, երեք և ավելի), ջրի խորհրդանիշի օգտագործումը որպես խորհրդանիշ հավերժական վերադարձի: Հավերժ վերադարձի մտքի բանաստեղծականացման ճանապարհին գրողը հաճախ դիտմամբ (կամ ակամա) բարդացնում է ոճը: Մեր կարծիքով, դա պառակտում է առաջացնում բանաստեղծի և տեքստ-ընթերցողի եռակողմ կապի մեջ: 1 Սա կապված է հետմոդեռնիզմի գեղագիտության հետ: Անչափահաս տե՛ս Soghomonyan T., Armenian modernism և Armenian postmodernism, http: //grigornarekatsi.info/2013-01-30-12-19-47/2013-01-31-07-19-51/87-tatev-soxomonyan, 11.03.2014 թ. Սաթենիկ Կարապետյան ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ Պոեզիայում հավերժական վերադարձի միտքը Հիմնաբառեր. Հավերժական վերադարձ, միտք, պոեզիա, շարժառիթ, վերնագրի պոետիկա, խորհրդանիշ, սկիզբ, կրկնվող պատմություն: ։

Ժամանակակից հայ գրականագիտությունը բավականին հանգամանալից ուսումնասիրել է Հ. Գրիգորյանի պոեզիան, սակայն գրեթե չի նկատվել մի կարևոր մոտիվ, որը, մեր կարծիքով, առանցքային է Հ. Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում։ Խոսքը հավերժական վերադարձի մոտիվի մասին է։ Մեր նպատակն է պարզել հավերժական վերադարձի հովհաննեսգրիգորյանական ընկալման էությունը, դիտել և ուսումնասիրել այդ ընկալման բանաստեղծական «թարգմանության» կերպը, քննել այն միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով կառուցվում է մոտիվը։ Ուսումնասիրելով նյութը՝ նկատել ենք, որ Հովհաննես Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում առանցքային դեր ունի հավերժական վերադարձի խոհը։ Այն նախ դրսևորվում է վերնագրի պոետիկայում։ Հ. Գրիգորյանի պոեզիայում հավերժական վերադարձի խոհը երկու տիպի կերպավորում է ստանում՝ 1. հավերժական վերադարձը՝ իբրև կրկնվող պատմություն, 2. հավերժական վերադարձ դեպի նախասկիզբը։ Մոտիվը կառուցելու համար բանաստեղծը գործածում է հետևյալ միջոցները և «գործիքները»՝ հատույթավոր ժամանակի հաջորդականություն (գարուն, աշուն, ամառ, ձմեռ կամ մեկ ժամ, երկու, երեք և ավելին), ջրի սիմվոլի կիրառություն՝ իբրև հավերժական վերադարձի խորհրդանիշ։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՔԱՅԻՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԻՑ ՄԵԿՈՒՍԱՑՎԱԾ Rhodobacter sphaeroidesԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵՐՈՒՄ ԿԵՆՍԱՋՐԱԾՆԻ ՖՈՏՈԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՏԱՐԲԵՐ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆԻՉՆԵՐԻ ԵՎ ՕՔՍԻԴԻՉՆԵՐԻ ԱՌԿԱՅՈՒԹՅԱՄԲՆերածություն։ Մոլեկուլային ջրածինը (H2) համարվում է էկոլոգիապես մաքուր վառելանյութ, որնայրվելիս չի աղտոտում միջավայրը վնասակար նյութերով։ Ներկայումս մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում կենսածին H2-ի (կենսաջրածնի) ստացումը [Gabrielyan, Trchounian, 2009; Hallenbeck et al.,2012; Basak et al., 2014]։ H2 են արտադրում կարգաբանական տարբեր խմբերի պատկանող օրգանիզմները` քեմոտրոֆ բակտերիաները, ֆոտոտրոֆ ծիրանագույն և կանաչ բակտերիաները, ցիանաբակտերիաները, մի շարք ջրիմուռներ։ Ֆոտոսինթեզողների միայն 2 խումբ է ունակ H2 սինթեզելու.միկրոջրիմուռները և ցիանոբակտերիաները` ուղղակի և անուղղակի կենսաֆոտոլիզի արդյունքում, ևծիրանագույն բակտերիաները` օրգանական թթուների ֆոտոխմորման արդյունքում` օքսիդացնելով օրգանական միացությունները (Gabrielyan, Trchounian, 2009; Basak et al., 2014)։ H2-ի արտադրությունն օքսիդավերականգնողական գործընթացների արդյունք է (Gabrielyan et al.,2010, 2014; Hakobyan et al., 2012ա)։ Բակտերիաների օքսիդավերականգնողական գործընթացներիրականացնելու ունակությունը կախված է միջավայրի օքսիդավերականգնողական պոտենցիալից(ՕՎՊ), որն էլ իր հերթին կախված է օքսիդավերականգնողական (ՕՎ) ռեակցիաների արագությունից(Василян, Трчунян 2008; Poladyan et al., 2013)։ Բակտերիաների անաերոբ աճը զուգորդված է ՕՎՊ-իդրական արժեքներից բացասական արժեքներ նվազման հետ, որը նկարագրում է էլեկտրոնների տեղափոխությունը բակտերիաների թաղանթով և պրոտոնաշարժ ուժի ձևավորումը (Hakobyan et al.,2012բ)։ ՕՎՊ-ի կարևոր դերը ցույց է տրվել Escherichia coli-ի, կաթնաթթվային և անաերոբ պայմաններում աճող այլ բակտերիաների համար (Soghomonyan et al., 2011; Poladyan et al., 2013)։ Պարզվել է, որտարբեր օքսիդիչներ և վերականգնիչներ ներգործում են բակտերիաների աճի վրա։ Վերականգնիչ DLդիթիոթրեիտոլը (ԴԹԹ) ճնշում է E. coli-ի և կաթնաթթվային բակտերիաների աճը (Василян, Трчунян2008; Soghomonyan et al., 2011)։ Ենթադրվում է, որ ԴԹԹ-ի ազդեցությունը պայմանավորված է միջավայրի ՕՎՊ-ի վրա ուղղակի ազդեցությամբ և կախված է pH-ից։ Enterococcus hirae բակտերիաներիդեպքում ԴԹԹ-ն խթանում է բակտերիաների աճը (Poladyan et al., 2013)։ Մի շարք մետաղների իոններ, մասնավորապես երկաթի (Fe) իոնները, գտնվելով բազմաթիվ ֆերմենտների կազմում, նույնպես մասնակցում են ՕՎ ռեակցիաներին։ Միևնույն ժամանակ հայտնի է, որFe2+-i ավելցուկը կարող է ճնշել բջիջների աճը (Nies, 1999; Wang, Wan, 2009)։ Անաերոբ պայմաններումFe2+ ավելի կայուն է, քան Fe3+։ Չնայած ծիրանագույն բակտերիաների համար գրականության մեջհայտնի չեն երկաթի իոնների ներթափանցման և դրանց կոնցենտրացիան կարգավորելու ստույգ մեխանիզմները, վերջիններս լավ ուսումնասիրված են E. coli բակտերիաներում։ Հայտնի է Fe2+ կլանմանհամակարգը, որը գործում է E. coli բակտերիաներում անաերոբ պայմաններում։ Դա` Fe2+ նկատմամբմեծ խնամակցությամբ օժտված ABC տեղափոխող համակարգն է, որը գաղտնավորվում է feoABC գեներով։ Ենթադրվում է, որ Fe2+ իոնների տեղափոխությունն ԱԵՖ-կախյալ է (Nies, 1999; Ma et al.,2009)։ Fe3+-ի թափանցելիությունը շատ փոքր է, ինչի պատճառով դժվարանում է նրա մուտքը բջիջ։ Բջջում առկա են երկաթ կապող յուրահատուկ սպիտակուցներ, որոնք կապվում են երկաթի հետ և տեղափոխում են այն բջիջ (Nies, 1999; Ma et al., 2009)։ Արտաքին թաղանթն անցնելուց հետո, Fe3+-սպիտակուց համակարգը կապվում է յուրահատուկ սպիտակուցների հետ, որոնք ABC տեղափոխիչներիբաղադրիչներից են, և տեղափոխվում են պլազմային թաղանթով (Ma et al., 2009)։ Հայտնի է, որ տարբեր մետաղների իոններ կարևոր են միկրոօրգանիզմների մեծամասնությանաճի և նյութափոխանակության համար (Liu et al., 2009; Wang, Wan, 2009)։ Օրինակ՝ երկաթը մի շարքբակտերիաների աճման միջավայրի բաղադրամաս է, մտնում է ջրածնի արտադրության համար պատասխանատու հիմնական ֆերմենտների` հիդրոգենազների և նիտրոգենազների կազմի մեջ։ Հիդրոգենազների ճնշող մեծամասնությունը [Fe]- կամ [Ni-Fe]-հիդրոգենազներ են, իսկ նիտրոգենազները կազմված են [Mo-Fe-Co] և [Fe-S] բաղկացուցիչ մասերից (Liu et al., 2009; Wang, Wan, 2009)։ Բացի այդ, ֆոտոսինթեզային էլեկտրոնափոխադրող շղթայի տեղափոխիչները, ինչպիսին են ֆերեդօքսինը և ցիտոքրոմները, նույնպես պարունակում են Fe (Liu et al., 2009). Ծիրանագույն բակտերիաների վրա տարբեր վերականգնիչների և օքսիդիչների ազդեցության վերաբերյալ տվյալները բացակայում են։ Այս աշխատանքում ուսումնասիրվել է Հայաստանի Ջերմուկհանքային աղբյուրից անջատված ծիրանագույն բակտերիա Rhodobacter sphaeroides MDC6522 բջիջներում H2-ի ֆոտոարտադրության կարգավորումն օքսիդիչներով (ֆերիցիանիդ, Fe3+) և վերականգնիչներով (ԴԹԹ, Fe2+)։ Վերականգնիչների և օքսիդիչների ազդեցության ուսումնասիրությունները թույլ կտան պարզել R.sphaeroides-ում H2-ի ֆոտոարտադրության ընդհանուր օրինաչափությունները, ինչպես նաև պարզաբանել այդ գործընթացի կարգավորման մեխանիզմները և ուղիները։ Հետազոտման օբյեկտը և մեթոդները։ Տվյալ աշխատանքում օգտագործվել է ծիրանագույն ոչծծմբային բակտերիա R. sphaeroides MDC6522 շտամը, որը մեկուսացվել է Հայաստանի Ջերմուկ հանքային աղբյուրից։ Բակտերիայի կուլտուրան աճեցվել է անաերոբ պայմաններում Օրմերոդի հեղուկսննդամիջավայրում, 36 Վ/մ2 լուսավորության ներքո, 28-300С ջերմաստիճանում, սաթաթթվի` որպեսածխածնի աղբյուրի, և խմորասնկային մզվածքի` որպես ազոտի աղբյուրի առկայությամբ (Թռչունյանև ուր., 2012; Hakobyan et al., 2012ա)։ ԴԹԹ-ն և ֆերիցիանիդը ներմուծվել են աճման միջավայր 0.1մՄ, 1 մՄ և 2 մՄ կոնցենտրացիաներով, իսկ FeSO47H2O և FeCl3` 40 մկՄ, 80 մկՄ և 120 մկՄ կոնցենտրացիաներով։ Բակտերիայի աճին հետևել ենք կախույթի օպտիկական խտության չափման միջոցով Spectro UVVis Auto (Labomed, ԱՄՆ) սպեկտրոֆոտոմետրի օգնությամբ, 660 նմ երկարությամբ լույսի ալիքի կլանմամբ (ՕԽ660) և ըստ բակտերիաների զանգվածի չոր քաշի որոշման ըստ հետևյալ բանաձևի. չոր քաշ(գ Լ–1) = ՕԽ660*0.43 (Թռչունյան և ուր., 2012)։ Աճման տեսակարար արագությունը (µ) որոշվել է որպես0.693-ի (ln2) և ՕԽ-ի հարաբերություն՝ µ = 0.693/τ, որտեղ τ – բակտերիաների կախույթի ՕԽ-ի կրկնապատկման ժամանակն է (Թռչունյան և ուր., 2012; Hakobyan et al., 2012ա; Gabrielyan et al., 2014)։ Միջավայրի pH-ը որոշվել է իոնաչափիչի օգնությամբ (pH 302, Hanna Instruments, Պորտուգալիա),և կարգավորվել 0.1 Մ NaOH-ով։ Աճման միջավայրը pH-ը պահպանվել է 7.5-ի սահմաններում։ Միջավայրի ՕՎՊ-ի մեծության չափման համար օգտագործվել են ЭПВ-01 տեսակի հարթ կետայինպլատինե և ЭО-021 տեսակի տիտան-սիլիկատային ապակյա էլեկտրոդը։ H2-ի արտադրության մասինէ վկայում պլատինե և տիտան-սիլիկատային էլեկտրոդների ցուցմունքների զգալի տարբերությունը(Թռչունյան և այլք, 2012; Hakobyan et al., 2012 ա, բ)։ H2-ի ելքը հաշվարկվել է ըստ Պիսկարևի և արտահայտվել է մմոլ/գ չոր քաշ (Թռչունյան և ուր.,2012; Gabrielyan et al., 2014)։ H2-ի արտադրությունը որոշվել է նաև քիմիական եղանակով (Թռչունյանև ուր., 2012)։ Հետազոտությունների արդյունքները և դրանց քննարկումը։ 3.1. R. sphaeroides բակտերիաների աճման առանձնահատկություններն օքսիդիչների և վերականգնիչների առկայությամբ։ Ուսումնասիրվել է R. sphaeroides բակտերիաների աճման տեսակարարարագությունը տարբեր օքսիդիչների և վերականգնիչների ազդեցությամբ (Նկ. 1)։ 0.1-1 մՄ ԴԹԹ-նարգելակում է աճման տեսակարար արագությունը 1.2-2.25 անգամ, իսկ 2 մՄ-ից բարձր կոնցենտրացիաների դեպքում աճ ընդհանրապես չի դիտվում։ Միջավայրում Fe2+-ի (40-120 մկՄ) առկայությամբաճման տեսակարար արագությունն աճել 3.4-4 անգամ ստուգիչի նկատմամբ (Նկ. 1)։ Առավելագույնինտենսիվությամբ աճ է նկատվել 40 մկՄ Fe2+-ի առկայությամբ։ Օքսիդիչների առկայությամբ միջավայրում դիտվել է հետևյալ պատկերը։ Օքսիդիչ ֆերիցիանիդը (0.1-2 մՄ) արգելակել է աճը 1.3-3 անգամ,իսկ Fe3+-ի (40-120 մկՄ) իոնների ազդեցությամբ բակտերիաների աճը ստուգիչի նկատմամբ աննշան էեղել (Նկ. 1)։ Աճի արգելակումն ՕՎ միացություններով մի կողմից կարող է պայմանավորված լինելՕՎՊ-ի վրա նրանց անուղղակի ազդեցությամբ, իսկ մյուս կողմից` ՕՎ միացությունների և բակտերիայի թաղանթի սպիտակուցների թիոլային խմբերի միջև փոխազդեցությամբ։ Նկար 1. R. sphaeroides MDC6522 շտամի աճման տեսակարար արագությունն ՕՎ միացություններիազդեցությամբ։ Որպես ստուգիչ կիրառվել է միացությունների բացակայությամբ աճեցված բակտերիան։ Միջավայրի pH-ի փոփոխությունը բակտերիաների աճման կարևոր չափանիշներից է (Gabrielyanet al., 2010)։ Ստուգիչ բջիջների անաերոբ աճման ընթացքում (մինչև 72 ժ) միջավայրի pH-ն աճում է7.5-ից մինչև ~9.5 (Նկ. 2)։ Վերականգնիչների առկայությամբ միջավայրում դիտվում է pH-ի աճ, որը կարող է պայմանավորված լինել օրգանական թթուների կլանմամբ, OH- իոնների արտադրությամբ, ինչպես նաև նյութափոխանակության այնպիսի արգասիքների առաջացմամբ, ինչպիսին է պոլիհիդրօքսիբութիրատը։ Ֆերիցիանիդի առկայությամբ աճեցված կուլտուրայում pH-ի փոփոխությունն ավելի ցածրէ, իսկ Fe3+-ի -ի առկայությամբ դիտվում է pH-ի աճ (Նկ. 2)։ Նկար 2. R. sphaeroides MDC6522 բակտերիայի անաերոբ աճի ընթացքում միջավայրի pH-ի փոփոխությունն ՕՎ միացությունների ազդեցությամբ։ ∆pH-ը` սկզբնական pH-ի և 72 ժ աճեցված բակտերիաների կախույթի pH-ի միջև տարբերությունն է։ 3.2. Օքսիդիչների և վերականգնիչների առկայությամբ R. sphaeroides բակտերիաների աճմանմիջավայրի ՕՎՊ-ի փոփոխություններ։ ՕՎՊ միջավայրի կարևոր չափանիշ է, որը կարող է բնութագրվել որպես տարբեր սուբստրատներ օքսիդացնելու կամ վերականգնելու կենսաբանական համակարգի ունակություն (Василян, Трчунян 2008; Soghomonyan et al., 2011)։ Դրական և բացասական արժեքները ցույց են տալիս կենսաբանական համակարգերի վերականգնված և օքսիդացված վիճակը։ Վերականգնիչ ԴԹԹ-ն, որն ապահովում է միջավայրի ռեդօքս պոտենցիալի բացասական արժեքը(-200±20 մՎ), խթանում է ՕՎՊ-ի անկումը։ Այդ ազդեցությունը կրում է կոնցենտրացիայից կախյալբնույթ (0.1-2 մՄ) (Նկ. 3ա)։ 1 մՄ ԴԹԹ առկայությամբ ՕՎՊ նվազում է մինչև -680±20 մՎ։ Մինչդեռստուգիչ բջիջների ՕՎՊ-ն աճման 72 ժամվա ընթացքում նվազում է մինչև -610±10 մՎ։ 80 մկՄ Fe2+պարունակող միջավայրում դիտվում է ՕՎՊ-ի անկում մինչև -700±20 մՎ (Նկ. 3բ)։ ՕՎՊ-ի նման անկումը վկայում է վերականգնողական գործընթացների խթանման մասին, որը բնորոշ է անաերոբ պայմաններում բակտերիաներ աճման համար։ Բակտերիաների աճման ժամանակ ՕՎՊ-ի փոփոխություններըվկայում են բակտերիաների կենսագործունեության մեջ ՕՎ գործընթացների կարևորության մասին։ 0,000,050,100,150,200,250,300,35Fe2+ ¨ Fe3+ ëïáõ·Çã 40 ÙÏØ 80 ÙÏØ 120 ÙÏظ ¨ ý»ñÇódzÝǹ ëïáõ·Çã 0.1 ÙØ 1 ÙØ 2 Ùظ²×Ù³Ý ï»ë³Ï³ñ³ñ ³ñ³·áõÃÛáõÝ (Å-1)ü»ñÇódzÝǹFe2+Fe3+0,00,51,01,52,02,5 pH¸Â ¨ ý»ñÇódzÝǹ ëïáõ·Çã 0.1 ÙØ 1 ÙØ 2 ÙØFe2+ ¨ Fe3+ ëïáõ·Çã 40 ÙÏØ 80 ÙÏØ 120 ÙÏظÂÂü»ñÇódzÝǹFe2+Fe3+ֆերիցիանիդի (ա) ու Fe2+ և Fe3+ իոնների (բ) առկայությամբ անաերոբ աճի ընթացքում։ ի փոփոխությունը ԴԹԹ և Նկար 3. R. sphaeroides MDC6522 միջավայրի ՕՎՊԻ տարբերություն վերականգնիչների, օքսիդիչ ֆերիցիանիդն ապահովում է միջավայրի ՕՎՊ-իդրական արժեքները (250±10 մՎ)։ Երբ բակտերիաներն աճեցվել են օքսիդիչի ներկայությամբ նկատվելէ ՕՎՊ-ի անկման ճնշում (Նկ. 3ա)։ 1 մՄ ֆերիցիանիդ պարունակող միջավայրում ՕՎՊ-ն նվազում էմինչև -500±15 մՎ։ Այս ազդեցությունը նույնպես կրում է կոնցենտրացիայից կախված բնույթ։ Իսկ Fe3+իոնների առկայությամբ բակտերիաների կախույթի ՕՎՊ-ն զգալի փոփոխություն չի կրել և այդ փոփոխությունը համանման է եղել ստուգիչում ստացված արդյունքներին (նկ. 3բ)։ Վերը նշված ֆիզիկաքիմիական չափանիշների նման փոփոխությունները կարող են պայմանավորված լինել ոչ միայն խմորման արգասիքներով, այլև բակտերիաների բջիջների մակերևույթին ընթացող օքսիդավերականգնման գործընթացներով։ Ստացված արդյունքները վկայում են օքսիդիչների և վերականգնիչների տարաբնույթ ազդեցության մասին։ 3.3. R. sphaeroides բակտերիաներում H2-ի ֆոտոարտադրությունն օքսիդիչների և վերականգնիչների առկայությամբ։ Բակտերիաների անաերոբ աճի ընթացքում ՕՎՊ-ի փոփոխությունը վկայում է ոչմիայն կարևոր օքսիդավերականգնողական գործընթացների, այլ նաև H2-ի արտադրության մասին(Василян, Трчунян 2008; Hakobyan et al., 2012ա; Poladyan et al., 2013)։ Այս բակտերիաներում հայտնաբերվել է ուղղակի կապ ՕՎՊ-ի փոփոխության և H2-ի արտադրության միջև (Hakobyan et al., 2012ա; Gabrielyan et al., 2014)։ Պրոտոնների վերականգնումը մինչև H2դիտվում է խիստ վերականգնված պայմաններում։ Ինչպես երևում է նկ. 4-ից, վերականգնիչ ԴԹԹ-նճնշում է աճը, սակայն խթանում է H2-ի ֆոտոարտադրությունը R. sphaeroides-ում։ 0.1-1 մՄ ԴԹԹ-իդեպքում H2-ի ելքը 72 ժ հետո 1.35 անգամ բարձր է ստուգիչի համեմատությամբ։ Սակայն 2 մՄ ԴԹԹի առկայությամբ միջավայրում չի դիտվում H2-ի արտադրություն բակտերիաների 48 ժ աճման ընթացքում, իսկ 72 ժ-ում այն մոտ 3 անգամ ցածր էր ստուգիչի համեմատությամբ (Նկ. 4)։ Հատկանշական է,որ Fe2+ իոնների բացակայությամբ H2-ի արտադրություն չի դիտվել, ինչը վկայում է H2-ի արտադրության գործընթացում այս իոնի մասնակցության մասին։ Ցույց է տրվել, որ H2-ի ելքը 80 մկՄ Fe2+ պարունակող միջավայրում կազմել է 10.54 մմոլ/գ չոր քաշ, որը մոտ 2 անգամ գերազանցել է ստուգիչում(40 մկՄ Fe2+ պարունակող միջավայր) H2-ի ելքին (նկ. 4)։ Նկար 4. ՕՎ միացությունների ազդեցությունը H2-ի ելքի վրա R. sphaeroides MDC6522 բակտերիայի 72 ժ անաերոբ աճման ընթացքում։ H2-ի ֆոտոարտադրությունն արգելակվում է օքսիդիչների առկայությամբ (Նկ. 4)։ Երբ ֆերիցիանիդի կոնցենտրացիան աճում է 1-ից մինչև 2 մՄ բակտերիաների 72 ժ աճման ընթացքում H2-ի ելքընվազում է 3.3-5 անգամ։ Fe3+ իոնների առկայությամբ բակտերիաները H2 չեն արտադրում։ Պարզ է, որ օքսիդավերականգնողական գործընթացները կարևոր դեր են խաղում R. sphaeroides-ինյութափոխանակության մեջ։ Այդ գործընթացների մեծամասնությունը, որոնք իրականանում են բակտերիաների թաղանթներում, կախված են ՕՎՊ-ից։ Կիրառված ՕՎ միացություններն ազդում են բակտերիաների աճի և H2-ի արտադրության վրա ՕՎՊ-ի միջոցով։ Գրականություն1. Թռչունյան Ա., Բաղրամյան Կ., Փոլադյան Ա., Գաբրիելյան Լ. Կենսաբանական թաղանթների կենսաֆիզիկա, կենսաէներգետիկա և կենսաքիմիա, Երևան, 2012, 128 էջ։ sulfur (PNS) bacteria in various modes։ The present progress and future perspective. Int J Hydrogen Energy,gen։ n electrochemical and bioenergetic approach. In։ Trchounian, A. (Ed.), Bacterial Membranes. ResearchInt J Hydrogen Energy, 2012ա, 37, 6519–6526. bio-hydrogen production activity of Rhodobacter sphaeroides։ effects of diphenylene iodonium, hydrogenaseinhibitor, and its solvent dimethylsulphoxide. J Bioenerg Biomembr, 2012բ, 44, 495–502.11. Ma Zh., Jacobsen FE., Giedroc DP., Metal Transporters and metal sensors։ how chemistry controls bacterialgrowth of lactic acid bacteria։ effects of oxidizers and reducers. Appl Biochem Microbiol (Moscow), 2011, 47,Արփինե Պողոսյան, Լիլիթ ԳաբրիելյանՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՔԱՅԻՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԻՑ ՄԵԿՈՒՍԱՑՎԱԾ RHODOBACTER SPHAEROIDES ԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵՐՈՒՄ ԿԵՆՍԱՋՐԱԾՆԻ ՖՈՏՈԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՏԱՐԲԵՐ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆԻՉՆԵՐԻ ԵՎ ՕՔՍԻԴԻՉՆԵՐԻ ԱՌԿԱՅՈՒԹՅԱՄԲԲանալի բառեր՝ Rhodobacter sphaeroides, կենսաջրածին, օքսիդավերականգնողական պոտենցիալ, օքսիդիչներ, վերականգնիչներ։

Ուսումնասիրվել է Հայաստանի Ջերմուկ հանքային աղբյուրից անջատված Rhodobacter sphaeroides MDC6522-ում կենսաջրածնի (Н2) ֆոտոարտադրությունը տարբեր օքսիդիչների և վերականգնիչների ազդեցությամբ։ Վերականգնիչ դիթիոթրեիտոլն արգելակում է բակտերիաների անաերոբ աճը, սակայն խթանում է H2-ի ֆոտոարտադրությունը, իսկ օքսիդիչ ֆերիցիանիդն արգելակում է երկու գործընթացներն էլ։ Fe2+-ը խթանում է բակտերիաների աճը և H2-ի ֆոտոարտադրությունը, ընդ որում H2-ի առավելագույն ելք գրանցվում է 80 մկՄ կոնցենտրացիայի դեպքում։ Fe2+ իոնների բացակայությամբ H2-ի արտադրություն չի դիտվում, ինչը վկայում է H2ի արտադրության գործընթացում այս իոնի կարևորության մասին։ Fe3+-ի իոնների առկայութամբ H2-ի արտադրություն նույնպես չի գրանցվել։ Ստացված տվյալները վկայում են, որ H2-ի արտադրության համար անհրաժեշտ է վերականգնված միջավայր։

Բազում տարիների միջոցառումների անցկացումը հղկել է Երևանիենթակառուցվածքները՝մայրաքաղաքը պատրաստընդունելու մարդկանց մեծ հոսք, ինչը դեռ պետք է տեղի ունենա ՀՀ մյուսքաղաքներում և գյուղերում։ Տոնակատարությունների ապակենտրոնացումը մեծ հնարավորություն է ստեղծում անցկացվող բնակավայրիհամար, հատկապես տնտեսական։ Նախաձեռնված հնարավորությունըբնակավայրի համար բարենպաստ օգտագործելու և քաղաքը չհյուծելուհամար անհրաժեշտ է նախապես կազմակերպել միջոցառումը՝վերահսկելուվ ռիսկերը։ Այս աշխատանքում հիմնականում քննարկվումեն այն խնդիրները և դրանց հնարավոր լուծումները, որոնք առաջացելեն Գյումրիում Անկախության տոնի և Վարդավառի անցկացմանժամանակ։ ՀՀ պետական տոների ապակենտրոնացումըբարենպաստազդեցություն է ունենալու բնակավայրի և բնակիչների վրա։ Միևնույնժամանակ զբոսաշրջիկների մեծածավալ ներհոսքը բնակավայր կարող էառաջացնել անհարմարություններ, որոնց պատճառով զբոսաշրջիկներըկստանան վատ տպավորություն, ինչը հետագայում պատճառկհանդիսանա չայցելելու այդ բնակավայրը ևս մեկ անգամ։ Անհարմարություններից մեկն այն է, որ մարդկանց մեծ ներհոսքըառանց նախօրոք նախապատրատման, կարող է հանգեցնել պարենիսակավության, ինչը անհարմարություն կպատճառի թե՛ տեղացիներին,թե՛ զբոսաշրջիկներին։ Մեկ այլ խնդիր է բնակավայրի սպասարկող ոլորտի անձնակազմիթիվը և պատրաստվածությունը։ Տոնակատարությունների ժամանակծառայությունռեստորան,սրճարաններ, հացատուն, ստիպված են իրականացնել մեծ ծավալիաշխատանք միևնույն անձնակազմով, ինչը հանգեցնում է սպասարկմանորակի նվազեցման՝ առաջացնելով դժգոհություն և ֆինանսականկորուստներ։ կազմակերպությունները՝մատուցողՆմանատիպ մի շարք բարդություններից խուսափելու համարկարելի է իրականացնել հետևյալ միջոցառումները։ Քաղաքային կամ մարզային կառավարման մարմինների կողմիցզբոսաշրջիկների ընդունելության պատրաստման միջոցառումներիկենտրոնացված կառավարում։ վայրերիդեպքումհիմնումըգլխավորորտեղզբոսաշրջիկներինհրապարակներումԱյս գործում կարևոր են տուրիստական տեղեկատվականկենտրոններիևավտոկայաններում,կտրամադրվիտեղեկատվություն ինչպես տեղի ունեցող միջոցառումների, այնպես էլտեսարժանիրավիճակներիհեռախոսահամարները,առաջացմանհիվանդանոցնեերի և ոստիկանական բաժանմունքների հասցեները [1]։ Նման տեղեկատվության տրամադրման վառ օրինակ է շտապբժշկական օգնության ծառայության կանչը, քանզի մեծամասնությունըգիտեն 1-03 հեռախոսահամարի մասին, սակայն մարզերում բջջայինհեռախոսից կանչ գրանցելու դեպքում այդ համարը միանում է Երևանիշտապօգնությանը [2]։ քարտեզը, արտակարգանհրաժեշտՔաղաքային և մարզային կառավարման մարմինների կողմիցպետք է իրականացվի նաև սպասարկման ոլորտի անձնակազմի,հատկապես միջին և սպասարկող օղակի վերապատրաստում։ Ինչպեսարդեն նշվել է, միևնույն անձնակազմով աշխատելը զբոսաշրջիկներիմեծ ներհոսքի ժամանակ լի է բարդություններով։ Այս խնդրի հնարավորլուծում կարող է հանդիսանալ ժամանակավոր աշխատողների բազայիպատրաստումը [3]։ Որպեսզի ժամանակավոր աշխատողը, չիմանալովգործի նրբությունները, չստեղծի ավելի մեծ խառնաշփոթ, պետք էհավաքագրել ցանկացողներին և վերապատրաստել կոնկրետ վայրում,միջոցառումից մի քանի օր առաջ, ինչի արդյունքում կստեղծվի տվյալպահին ծավալի խնդիր լուծող կադր։ Կարելի է նաև ընդգրկելուսանողների, հատկապես սերվիսի կամ զբոսաշրջության տարբերկուրսերից, որոնք արդեն ունեն այդպիսի աշխատանքի քիչ թե շատփորձ (դա նրանց համար կլինի և՛ պրակտիկա, և՛ լրացուցիչ ֆինանս)։ ցույց տվեց սեպտեմբերի 21-իՍպասարկող ոլորտի մեկ այլ խնդիր է գույքի վերահսկումը։ Ինչպեսօրինակը, Գյումրիումզբոսաշրջիկները ուժեղ քամու և ցրտի պատճառով ռեստորանից դուրսգալիս իրենց հետ էին վերցնում ծածկոցները, տաք ըմպելիքովբաժակները։ Արդյունքում այդ կազմակերպությունները մնում էինառանց սպասքի՝ չկարողանալով սպասարկել այլ այցելուների, զրկվելովհնարավոր եկամտից։ Նման դեպքում ևս կարող են օգտակար լինելտուրիստականորտեղզբոսաշրջիկները գնալուց առաջ կկարողանան թողնել իրենց հետվերցվածհամապատասխանկազմակերպություններին։ տեղեկատվականկվերադարձվենկենտրոնները,իրերը,որոնքկենտրոններումՏեղեկատվականոլորտիկազմակերպություններում աշխատողների պակասը կարելի է լրացնելուսանողների միջոցով, հատկապես նրանց, ովքեր սովորում ենհարակիցզբոսաշրջություն,մասնագիտություններ։ Ուսանողներիէիրականացնել գործնական աշխատանքի ֆորմատով։ ևներգրավումըսպասրկմանմենեջմենթևսերվիս,կարելիՔաղաքային և մարզային իշխանությունների համակարգվածգործողություններից կարող են շահել նաև տվյալ բնակավայրի այնքաղաքացիները, ովքեր պատրաստ ենգիշերակացի ընդունելզբոսաշրջիկի, սակայն նախկինում չեն ունեցել նման փորձ։ Նույնիսկանուղղակիմիջոցով՝ տեղեկատվությունըբրոշյուրների տեսքով ներկայացնելով, հնարավոր է բնակչությանըպատրաստել զբոսաշրջիկի ընդունելությանը։ վերապատրաստմանԱյն դեպքերում, երբ զբոսաշրջիկների մեծաքանակ այցը սպասելիէ, հնարավոր է օգտագործել օնլայն հարթակ, որտեղ նրանքկկարողանան ամրագրել իրենց համար գիշերակաց ոչ միայնհյուրանոցներում, այլև բնակարաններում։ Ճիշտ է, հյուրանոցներըհամեմատաբար հարմարավետ են, բայց բնակարանում գիշերակացըB&B ֆորմատով ևս ունի առավելություններ՝ մասնավորապեսհամեմատաբարհնարավորություն է տալիս անցկացնել օրը ինչպես տեղացին [4]։ և, ամենակարևորը,գինը,էժանհյուրինԵզրահանգում։ ՀՀ-ում ներգնա զբոսաշրջության զարգացման նորթափը, ինչը տեղի է ունենում պետական տոների ապակենտրոնացմանմիջոցով, անհրաժեշտԶբոսաշրջայինտեղեկատվական կենտրոնների կառուցումը և անհրաժեշտ նյութերովհագեցումը կհեշտացնի զբոսաշրջիկի ժամանցը, կդարձնի այն առավելանվտանգ, ապահով և հագեցած։ ուղղորդել։ ճշգրիտէնաևինչպեսԺամանակավոր աշխատուժի,բնակչությանպատրաստումը զբոսաշրջիկների մեծաքանակ ներհոսքին, կնպաստիհարմարավետության բարձրացմանը, ինչպես նաև կունենա ուղղակիտնտեսական և բարոյահոգեբանական ազդեցություն բնակչության վրա։ Ընդունելով այն փաստը, որ ՀՀ-ի գրեթե բոլոր քաղաքներումենթակառուցվածքները և բնակչությունը բավարար չափով պատրաստչեն նմանատիպ միջոցառումների ամբողջական իրականացմանըառանց ընթացիկէ տեղականհամապատասխան մասնագետներիկառավարման մարմինների,ուղղակիիրականացվողաշխատանքները ճիշտ հունի մեջ դնելու համար։

Վերջին տարիներին ՀՀ-ում ներքին և ներգնա զբոսաշրջությունը մեծ զարգացում է ապրում։ Բացի մեծաքանակ փառատոններից, տեղի է ունենում նաև սովորական տոների ապակենտրոնացում։ Մի շարք միջոցառումներ, որոնք երրորդ հանրապետության հիմնադրումից ի վեր անցկացվել են Երևանում, կառավարության հորդորով տեղափոխվում են ՀՀ տարբեր բնակավայրեր, օրինակ՝ Անկախության տոնի անցկացումը Գյումրիում սեպտեմբերի 21-ին։

Մարդկային հասարակության առանցքային ոլորտներում`տնտեսության եւ մշակույթի փոխհամագործակցության հիմնախնդիրները տնտեսագետներին հետաքրքրել են վաղուց։ Նոր հազարամյակի սկզբին տնտեսագիտական մտածելակերպում իշխող է այն գաղափարը, որ տնտեսությունն ու մշակույթը բարդ, դիալեկտիկական հակասություններով պայմանավորված փոխազդեցությունների շղթա են։ Եվ դժվար է մեր օրերում անտեսել մշակութային կապիտալի կարեւորությունը երկրի տնտեսական առաջընթացի, սոցիալական զարգացումների եւ առհասարակ հասարակության առջեւ դրված սոցիալ-տնտեսական հրատապ խնդիրների լուծման գործում։ Առավել հետաքրքիր եւ այժմեական է մշակույթի ոլորտի դիտարկումն այն տեսանկյունից, որն արտահայտվում է մշակութային ապրանքների սպառումից եւ մատուցված ծառայություններից մարդկանց մոտ ձեւավորվող այն հոգեւոր եւ բարոյական արժեքների ու «վարքագծի» մեջ, որն անմիջական ազդեցություն է ունենում տնտեսական միջավայրի եւ առհասարակ մարդկային քաղաքակրթության զարգացման վրա։ Պարզապես ի տարբերություն արտադրական ոլորտի, մշակույթի ոլորտը գերազանցապես ոչ նյութական, հոգեւոր արտադրության ոլորտ է։ Մշակութային գործունեության արդյունքները բավարարում են մարդկանց ոչ միայն նյութական, այլ հիմնականում մտավոր, էսթետիկական եւ հոգեւոր պահանջմունքները, քանի որ ցանկացած մտածող մարդու համար այս արժեքները ոչ պակաս կարեւոր են, քան նյութականը։ [1] Մշակութային առաջադեմ արժեքները դառնում են հասարակության մեջ նորարարությունների ու տնտեսական հաջողությունների ուղեկիցներ։ Այս համատեքստում անառարկելի է մշակութային կապիտալի ազդեցությունը տնտեսական գործունեության ցուցանիշների վրա եւ ինչպես Մարկ Կասսոնն է նշում, «Տնտեսությունը սովորում է համաձայնության գալ մշակույթի հետ»։ [2] Եվ ի վերջո, մշակութային արժեքներով պայմանավորված պետական մտածողությունն ապահո141ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վում է երկրի ռազմավարական նպատակների իրականացումը, արդարության ու ընդհանուր բարոյական սկզբունքների արմատավորումը հասարակության մեջ եւ, ամենակաեւորը, նպաստում է շահերի ներդաշնակեցմանը տվյալ տնտեսական միջավայրում։ Տեղին է նշել Սին Խուան Մայքլ Սյաոյի մոտեցումն այս հարցին` «Մշակութային գործոնները չպետք է մեկնաբանվեն որպես անհատական սոցիալական վարքագիծ, այլ ավելի շուտ պետք է դիտարկվեն որպես կանոնակարգված, ինստիտուցիոնալացված մշակութային կրթության համալիր` հասարակության մակարդակով»։ [3] Միայն այս մակարդակում, ըստ նրա, կարելի է զուգորդել մշակութային վարքագիծը տնտեսական գործունեության հետ։ Մարդկային քաղաքակրթության զարգացման ճանապարհին մշակույթն աստիճանաբար ենթարկվում է շուկայական խաղի կանոններին վերածվում կապիտալի` բացառիկ եւ բազմատարր կապիտալի,որն իր մեջ ներառում է.  Մարդկային քաղաքակրթության տվյալ փուլն արտացոլող համոզմունքների, սովորույթների, ավանդույթների ամբողջությունը, որոնք փոխանցվում են սերնդեսերունդ` հընթացս ձեւավորելով եւ ազդելով տնտեսագիտական մտածելակերպի վրա,  Մշակութային ժառանգությունը,  Սոցիալական արժեքները /վստահություն, կոռուպցիա/,  Հարստությունը /բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ, ազգային եկամուտ, ազգային հարստություն/,  Գիտելիքները,  Կրթությունը։ Թվարկումն անխոս, կարելի է շարունակել, սակայն հոդվածի նպատակը մշակութային կապիտալի ձեւերից մեկի` օբյեկտիվ (առարկայացված) ձեւի վերլուծությունն է ու դրա փոխակերպման գնահատումը մշակութային կապիտալի մեկ այլ` ինկորպորատիվ եւ ինստիտուցիոնալ ձեւերի։ Խնդրին առնչվող աղբյուրների [4] ուսումնասիրությունն արդեն իսկ փաստում է մշակութային կապիտալի, որպես բազմատարր գործոնի դժվարաչափությունը, դրա գնահատման միասնական, մեկ ընդհանուր չափորոշիչի մշակման անհնարինությունը։ Մշակութային կապիտալի գնահատման մեթոդաբանությանն համապատասխան վիճակագրության շրջանակներում հաշվարկվում են մի շարք մասնակի ցուցանիշներ, որոնք բնութագրում են մշակույթի ո142ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ լորտում առանձին կազմակերպությունների գործունեությունը (գրադարաններ, թանգարաններ, թատրոններ, կինոթատրոններ եւ այլն)։ Գրադարանային գործունեությունը բնութագրվում է ինչպես բացարձակ, այնպես էլ հարաբերական ցուցանիշներով։ Բացարձակ ցուցանիշներից են գրադարանների թիվը, գրադարանային ֆոնդը (մլն. օրինակ), ընդամենը ընթեցողների թիվը (հազար մարդ), հաճախումները, տացքը (սպասարկված գրականությունը, մլն. օրինակ)։ Գրադարանային գործունեության հարաբերական ցուցանիշներն ինտենսիվության բնութագրիչներն են, որոնցից են` գրադարանային ֆոնդը 1000 մարդու հաշվով (օրինակ), մեկ գրադարանին բաժին ընկնող գրադարանային ֆոնդը (օրինակ), գրադարանային ֆոնդը մեկ ընթերցողի հաշվով (օրինակ), ընթերցողների թիվը մեկ գրադարանի հաշվով (մարդ), տացքը մեկ ընթերցողի հաշվով (մեկ ընթերցողի ընթերցանությունը, օրինակ), մեկ ընթերցողի միջին հաճախումների քանակը, մեկ գրքի միջին շրջանառությունը։ Աղյուսակ 1-ում բերված տվյալներից երեւում է, որ ՀՀ-ում գրադարանների գործունեությունը բնութագրող հիմնական ցուցանիշները ունեցել են նվազման միտումներ։ 2001-2015թթ. գրադարանների քանակը տարեկան կրճատվել է 21-ով` արդյունում 1131-ից հասնելով մինչեւ 830-ի։ Գրադարանների թվի նման փոփոխություններին հակառակ գրադարանային ֆոնդի փոփոխությունը եղել է աննշան կամ գրեթե չի փոփոխվել։ 2001թ.-ին գրադարանային ֆոնդը կազմել է 19.7 մլն. օրինակ, իսկ 2015թ.-ին`19.1 մլն. օրինակ։ Կրճատման միտումներ են գրանցվել ընթերցողների թվաքանակի, սպասարկված գրականության (տացքի) եւ հաճախումների գծով։ Նշված ժամանակաշրջանում ընթեցողների թիվը տարեկան միջին հաշվով կրճատվել է 16.44 հազար մարդով, հաճախումները 269.52 հազարով, տացքը` 0.34 մլն. օրինակով։ Ցուցանիշների նման փոփոխությունները իրենց ազդեցությունն են թողել հարաբերական ցուցանիշների փոփոխության վրա։ Ուսումնասիրվող տարիներին գրադարանների քանակի կրճատման, իսկ գրադարանային ֆոնդի գրեթե անփոփոխ մնալու արդյունքում մեկ գրադարանի հաշվով գրադարանային ֆոնդը 2015 թ-ին 2011 թ-ի համեմատությամբ ավելացել է 5.6 հազար օրինակով, իսկ 1000 բնակչի հաշվով այն ավելացել է 1187.7 օրինակով։ 143ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ֆոնդը, օրինակ Ընդամենը Աղյուսակ 1 ՀՀ-ում գրադարանների գործունեությունը բնութագրող հիմնական բացարձակ ցուցանիշները 2001-2015թթ. [5] 2001թ. 2002թ. 2003թ. 2004թ. 2005թ. 2006թ. 2007թ. 2008թ. 2009թ. 2010թ. 2011թ. 2012թ. 2013թ. 2014թ. 2015թ. 1131 Ընթերցողների թվաքանակի կրճատումն իր հետեւանքներն է ունեցել մյուս հարաբերական ցուցանիշների ձեւավորման վրա։ 2015թ-ին 2001թ-ի նկատմամբ մեկ գրադարանի հաշվով ընթերցողների թիվը կրճատվել է 41 մարդով` կազմելով 611 մարդ, իսկ մեկ ընթերցողի հաշվով տացքը 19.5 օրինակից կրճատվել է մինչեւ 19.1 օրինակ (աղյուսակ 2)։ Վերլուծությունները ցույց են տվել, որ 2001-2015թթ. հաճախումների քանակն ավելի արագ է կրճատվել, քան ընթերցողների թիվը, որի 144ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ընթերցողի գրադարանի ընթաերցողի ընթերցանությունը), ընթերցողի արդյունքում մեկ ընթերցողի միջին տարեկան հաճախումները 2001թ.ի 11.7-ից կրճատվել են` 2015թ-ին հասնելով 9.6-ի։ Նշված փոփոխությունները անդրադարձել են նաեւ գրքի շրջանառության ցուցանիշի վրա. 2001 թ-ին մեկ գրքի միջին շրջանառութունը կազմել է 0.7, իսկ 2015թ-ին այս ցուցանիշը նվազել է մինչեւ 0.5։ Աղյուսակ 2 ՀՀ-ում գրադարանների գործունեությունը բնութագրող հիմնական հարաբերական ցուցանիշները 2001թ. 2002թ. 2003թ. 2004թ. 2005թ. 2006թ. 2007թ. 2008թ. 2009թ. 2010թ. 2011թ. 2012թ. 5182.5 145ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 2013թ. 2014թ. 2015թ. Գրադարանների գործունեությունը հիմնականում պայմանավորված է կրթության եւ գիտության ոլորտի գործունեությամբ, հետեւաբար գրադարանների ընթերցողների, հաճախումների թվաքանակը հիմնականում կախված է ուսումնական հաստատություններում սովորողների, գիտության ոլորտում գիտահետազոտական աշխատանքներ իրականացնողների թվից։ Գծապատկեր 1 [6] ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների թվի դինամիկան 2001-2015թթ., հազար մարդ Գծապատկեր 1-ում ներկայացված տվյալներից երեւում է, որ ընդհանուր առմամբ ավելացել են ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների թիվը` 2015թ.-ին 2001թ.-ի նկատմամբ` 19.0 հազար մարդով կամ 28.9%-ով։ Չնայած, 2001-2015թթ. ԲՈՒՀ-երում սովորողների թվի առավելագույն մակարդակ գրանցվել է 2009թ.-ին` 114.6 հազար ուսանող։ 20092015թթ. ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների թիվը միջին հաշվով տարեկան կրճատվել է 6000-ով կամ 14.1%-ով։ ՀՀ գիտահետազոտական աշխատանքներում ընդգրկված աշխատողների թվաքանակը ուսումնասիրվող տարիներին նույնպես ունեցել է նվազման միտում` չնայած առանձին տարիներին գրանցված աճով։ 146ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 2 [7] ՀՀ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների թվաքականի դինամիկան 2001-2015թթ., մարդ Գծապատկեր 2-ում ներկայացված տվյալներից երեւում է, 2007թին 2001թ-ին համեմատությամբ գիտահետազոտական աշխատանքներում զբաղվածների թիվը նվազել է 18.6%-ով, մինչեւ 2009թ. այն ավելացել է` հասնելով 6960.0 մարդու։ 2009-2015թթ. գիտահետազոտական աշխատանքներում զբաղվածների թիվը կրճատվել է 1182 մարդով եւ կազմել է 5044 մարդ։ Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների եւ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների թվաքականի դինամիկան իրենց ազդեցությունն են թողել գրադարանների ընթերցողների թվի եւ հաճախումների քանակի փոփոխությունների վրա։ Պարզելու համար նշված ցուցանիշների փոխազդեցությունը կառուցել ենք եռաչափ ռեգրեսիոն մոդելներ` որտեղ` x 1 t – ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների թիվը t–րդ տարում, հազար մարդ (գործոնային հատկանիշ) 147ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ x 2 t – ՀՀ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների թվաքանակը t–րդ տարում, մարդ (գործոնային հատկանիշ), y 1 t – գրադարաններում ընթերցողների թիվը t–րդ տարում, հազար մարդ (արդյունքային հատկանիշ), y 2 t – գրադարաններ հաճախումների քանակը t–րդ տարում, հազար (արդյունքային հատկանիշ), y ˆ 1 t եւ y ˆ 2 t – արդյունքային հատկանիշների տեսական մակարդակներն են t–րդ տարում, որոնք հաշվարկվում են կառուցված ռեգրեսիոն մոդելների միջոցով, a 0 ; a 1 ; a 2 եւ b 0 ; b 1 ; b 2 - համապատասխան ռեգրեսիոն մոդելների պարամետրերն են, որոնք գնահատվում են նվազագույն քառակուսիների մեթոդով (համաձայն փոքրագույն քառակուսիների մեթոդի` ռեգրեսիոն մոդելի պարամետրերը գտնում ենք այն սկզբունքով, որ արդյունքային հատկանիշի փաստացի եւ տեսական մակարդակների քառակուսիների գումարը ձգտի նվազագույնի) [8], e 1 եւ e 2 - համապատասխան ռեգրեսիոն մոդելներում չընդգրկված գործոնների եւ պատահական գործոնների բաղադրիչներն են։ Աղյուսակով ներկայացնենք կատարված ռեգրեսիոն վերլուծության արդյունքները։ Աղյուսակ 3 ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի եւ հաճախումների քանակի ռեգրեսիոն վերլուծության արդյունքները Ցուցանիշներ Մոդելի տեսքը Բազմակի կոռելյացիայի գործակիցը Բազմակի դետերմինացիայի գործակիցը Ըստ ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի Ըստ ՀՀ գրադարանների հաճախումների քանակի 148ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Մոդելի նշանակալիությունը Մեր կողմից կառուցված ռեգրեսիոն մոդելները կարող ենք համարել նշանակալի։ Աղյուսակ 3-ում ներկայացված վերլուծությունների արդյունքները ցույց են տալիս, որ ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների թվաքանակի 1000 մարդով ավելացման հետ զուգահեռ, այլ հավասար պայամաններում, գրադարանների ընթերցողների թիվը կրճատվել է 1.29 հազար մարդով ( a 1   1 . 29 ), իսկ հաճախումների քանակը` 22.48 հազարով ( b 1   22 . 48 )։ 2001-2015թթ. ՀՀ գրադարաններ հաճախումների քանակը, ընթերցողների թիվը եւ ՀՀ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների թվաքանակը ունեցել են նվազման միտումներ, դրանց զարգացումն ընթացել է նույն ուղղությամբ։ Ըստ կառուցված ռեգրեսիոն մոդելների, ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում, այլ հավասար պայամաններում, ՀՀ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների թվաքանակի մեկ մարդով կրճատման զուգահեռ ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թիվը կրճատվել է 0.077 հազար մարդով կամ 77 մարդով, իսկ հաճախումների քանակը` 1.29 հազարով կամ 1290-ով։ Ընտրված գործոնային եւ արդյունքային հատկանիշների միջեւ կապը ուժեղ է։ Հաշվարկված դետերմինացիայի գործակիցները ցույց են տալիս, որ ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի տատանումների շուրջ 66.7%-ը եւ ՀՀ գրադարանների հաճախումների քանակի տատանումների շուրջ 73.3%-ը պայմանավորված է ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների թվի եւ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների թվաքանակի համատեղ տատանումներով։ Բացի մոդելի նշանակալիության գնահատականից անհրաժեշտ է գնահատել ռեգրեսիոն մոդելի ռեգրեսիայի գործակիցների նշանակալիությունը։ Մեր հետազոտությունում ՀՀ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների 149ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թվաքանակն էական ազդեցություն է թողնում, ինչպես ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի, այնպես էլ ՀՀ գրադարաններ հաճախումների քանակի վրա։ Այս գործոնային հատկանիշի պարամետրերը երկու մոդելներում էլ կարող ենք համարել նշանակալի։ Կատարված վերլուծության արդյունքների համաձայն ՀՀ ԲՈՒՀերում սովորողների թիվը էական ազդեցություն չի թողնում ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի վրա, այս գործոնի պարամետրը կարող ենք համարել ոչ նշանակալի, սակայն այն էական ազդեցություն է թողել գրադարաններ հաճախումների թվի վրա, երկրորդ մոդելում այս գործոնի պարամետրը կարող ենք համարել նշանակալի։ Այս ամենը մեզ թույլ են տալիս եզրակացնելու, որ ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների մի որոշ մասն է դառնում գրադարային ծառայություններից օգտվող, հետեւաբար սովորողների թվի կրճատումը անմիջականորեն ազդում է ոչ թե ընթերցողների թվի փոփոխության, այլ հաճախումների քանակի փոփոխության վրա։ Ակնհայտ է, որ գրադարանային ծառայություններից օգտվողների թիվը պայմանավորված է նաեւ նոր տեխնոլոգիաների զարգացմամբ, մասնավորապես ինտերնետային ծառայությունների հասանելիության աստիճանով։ 2009թ.-ից ՀՀ ԱՎԾ-ն հրատարակում է տվյալներ ՀՀ բնակչության` ինտերնետային ծառայությունների հասանելիության վերաբերյալ տվյալներ։ Գծապատկեր 3 [9] ՀՀ-ում ինտերնետ հասնելիության բաժանորդների քանակը 2009-2015թթ. 2015ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ինչպես երեւում է գծապատկեր 3-ում ներկայացված տվյալներից, 2015թ.-ին 2009թ-ի համեմատությամբ ինտերնետ հասանելիության բաժանորդների քանակը ավելացել է շուրջ 1.79 անգամ` 1227.5 հազարից հասնելով 2199.8 հազար բաժանորդի։ ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի ( y 1 ) եւ գրադարաններ հաճախումների քանակի ( y 2 ) վրա ինտերնետ հասանելիության բաժանորդների քանակի ( x t ) ազդեցությունը բացահայտելու նպատակով կառուցվել են երկու ռեգրեսիոն մոդելներ` ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի դեպքում` ՀՀ գրադարաններ հաճախումների քանակի դեպքում` Երկու դեպքում էլ ուսումնասիրվող երեւույթների միջեւ կապը հակադարձ է եւ ուժեղ։ Կառուցված ռեգրեսիոն մոդելների համաձայն, ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում ինտենետային հասանելիության բաժանորդների քանակի 1000 –ով ավելացումը, այլ հավասար պայմաններում, ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թիվը կրճատում է 0.088 հազար մարդով կամ 88 մարդով, իսկ ՀՀ գրադարաններ հաճախումների քանակը` 1.247 հազարով։ Վերլուծության արդյունքներից կարելի է եզրակացնել, որ ինտենետային բաժանորդների քանակի ավելացումն ընդլայնել է ինտերնետային գրադարաններից օգտվելու հնարավորությունները, որոնք նույնպես կրճատել են գրադարանների ընթերցողների թվի եւ հաճախումների քանակը։ Այսպիսով, մշակութային կապիտալի գնահատման չափորոշիչներից մեկը համարվում է գրադարանային գործունեությունը, որն հիմնականում պայմանավորված է կրթության եւ գիտության ոլորտի գործունեությամբ, հետեւաբար գրադարանների ընթերցողների, հաճախումների թվաքանակը հիմնականում կախված է ուսումնական հաստատություններում սովորողների, գիտության ոլորտում գիտահետազոտական աշխատանքներ իրականացնողների թվից եւ գործնականում այս փոխառնչությունները ունեն նվազման միտում։ Ավելին, այ151ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ սօր գրադարանային ծառայություններից օգտվողների թիվը պայմանավորված է նաեւ նոր տեխնոլոգիաների զարգացմամբ, մասնավորապես ինտերնետային ծառայությունների հասանելիության աստիճանով, որն անշուշտ իր ներգործությունն է ունենում վերոնշյալ գործընթացների վրա։

Նոր հազարամյակի սկզբին տնտեսագիտական մտածելակերպում իշխող է այն գաղափարը, որ տնտեսությունն ու մշակույթը բարդ դիալեկտիկական հակասություններով պայմանավորված փոխառնչությունների շղթա են։ Այս իսկ պատճառով մեր օրերում դժվար է անտեսել մշակութային կապիտալի կարեւորությունը երկրի առջեւ դրված սոցիալ-տնտեսական հրատապ խնդիրների լուծման գործում։ Հոդվածում վերլուծված է մշակութային կապիտալի տարրերից մեկը՝ առարկայացվածը, եւ դրա փոխակերպումը մշակութային կապիտալի մեկ այլ` ինկորպորատիվ եւ ինստիտուցիոնալ ձեւերի։ Կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ մշակութային կապիտալի գնահատման չափորոշիչներից մեկը գրադարանային գործունեությունն է, որն հիմնականում պայմանավորված է կրթության եւ գիտության ոլորտի գործունեությամբ։ Հոդվածում հեղինակը եզրահանգում է, որ գրադարանային գործունեությունը բնութագրող ցուցանիշների նվազումը պայմանավորված է ուսումնական հաստատություններում սովորողների, գիտության ոլորտում գիտահետազոտական աշխատանքներ իրականացնողների թվից։

ՍԻՆԵՐԳԻԿ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԻՆԴԵՔՍԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ԱՐՓԱ ԳԵՏԻ ՋՐԻՈՐԱԿԻ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄՋրային օբյեկտների էկոլոգիական հետազոտության ոլորտում մեծ ուշադրությունէ դարձվում ջրի որակի ինտեգրալ գնահատման միջոցների ստեղծման և օգտագործման խնդիրներին, որոնք ելային ջրաքիմիական ամբողջ տեղեկատվությունը կենտրոնացնում են մեկ ընդհանուր համալիր արժեքի` ինդեքսի մեջ։ Մակերևութային ջրերի համալիր գնահատման ինդեքսների տակ հասկացվում է հարաբերական թվայինմեծություն, որը որակապես և միանշանակ կերպով բնորոշում է մակերևութային ջրերի քիմիական բաղադրությունը՝ ըստ այս կամ այն քանակությամբ տարաբնույթ բաղադրիչների և միացությունների համադրության։ Որպես կանոն, բոլոր համալիր ինդեքսները բարձր կարգի տեղեկացված են։ Դրանց ստացման հիմքում ընկած է ջրիբնական կամ հարաբերական (ավելի քիչ չափով ձևափոխված) ջրաքիմիական ցուցանիշների ամբողջությունը, որոնք, ունենալով տարբեր չափման միավորներ, սկզբումձևափոխվում են միատիպ ենթաինդեքսային արժեքների, այնուհետև այդ ենթաինդեքսները համակցվում են` ստանալով ջրի որակի մեկ ընդհանուր ինդեքսային արժեք։ Ջրաքիմիայում մակերևութային ջրերի որակի ուսումնասիրման ժամանակ կարողեն մշակվել և օգտագործվել տարբեր տեսակի ինդեքսներ` ելնելով գնահատման ևջրօգտագործման նպատակներից, որոնք կարտահայտեն տվյալ տարածքի բնակլիմայական պայմանները, աղտոտվածության տարատեսակները։ Բացի այդ, շատ կարևորէ ինդեքսի հաշվարկի մեջ մտնող ջրաքիմիական ցուցանիշների ընտրությունը, որընույնպես կախված է գնահատման նպատակից, ինդեքսի կիրառման ոլորտի պահանջներից, ջրային օբյեկտին բնորոշ առանձնահատկություններից և այլն։ Այդ պատճառով դրանք ունեն բարդ կառուցվածք և առանձնահատուկ են տվյալ երկրի համար։ Մակերևութային ջրերի աղտոտվածության մակարդակի (կամ որակի) համալիրգնահատումը հաջորդական գործողությունների համախումբ է, որն ուղղված է ջրիբաղադրությունը և հատկությունները բնորոշող ցուցանիշներով ջրի աղտոտվածության մակարդակի կամ դրա որակի մասին որոշակի տեղեկատվություն ստանալուուղղությամբ` ելնելով ջրային օբյեկտի ջրօգտագործման և ջրասպառման նպատակներից [6-10]։ Եվրամիության երկրների շրջակա միջավայրի պահպանման համակարգումմշակված մակերևութային ջրերի որակի դասակարգման բոլոր սխեմաները հիմնվածեն ֆիզիկական, քիմիական, կենսաբանական մեթոդների կիրառման վրա և էապեստարբերվում են մոտեցումներով [10]։ Այժմ ՀՀ-ում, մասնավորապես՝ ԵՊՀ էկոլոգիական քիմիայի ամբիոնում մակերևութային ջրերի աղտոտվածության որակի գնահատման համար օգտագործվում են մի շարք ինդեքսներ՝ ջրի աղտոտվածության ինդեքսը (ՋԱԻ), ջրի որակի մալազիական ինդեքսը (ՋՈՄԻ), ջրի որակի Օրեգոնյան ինդեքսը (ՋՈՕԻ), ջրի որակի կանադական ինդեքսը (ՋԱԿԻ) և ջրի որակի տեսակարարկոնբինատորային ինդեքսը՝ (ՋԱՏԿԻ) [3-6]։ Ինդեքսային մեթոդները հնարավորություն են տալիս ըստ արժեքի դասակարգելջրային օբյեկտի ջրի որակը, իրար հետ համեմատել տվյալ ջրահոսքի տարբեր հատվածները կամ այդ ջրահոսքը մեկ այլ ջրահոսքի հետ։ Սովորաբար ջրի որակը բաժանում են 5 դասի, ինչը կախված է տվյալ ինդեքսի արժեքից և դասակարգման սխեմայից [1, 9, 10]։ Աղյուսակ 1.Ջրի որակի դասերը՝ կախված ջրի աղտոտման ինդեքսիցԿարգը1-ին, մաքուր 1-ին, մաքուր2-րդ, թույլ աղտոտված3-րդ, աղտոտված4-րդ, կեղտոտ5-րդ, արտակարգ կեղտոտՋԱԻՋՈՄԻՋՈԿԻԷկոլոգիական քիմիայի ամբիոնում ջրամբարների ջրի որակի գնահատմանհամար առաջին անգամ կիրառվել է նաև սիներգիկ ինֆորմացիոն ինդեքսը [11]։ Դիսկրետ համակարգերի կառուցվածքում քաոսի և կարգավորվածության քանակական կողմը բնութագրվում է ստատիկ թերմոդինամիկայի կամ ավանդական տեղեկատվական տեսության միջոցով։ Երկու դեպքում էլ, որպես քաոսի չափանիշ կիրառվում է էնթրոպիան։ Թերմոդինամիկայում դա Լ. Բոլցմանի էնթրոպիան է, որը վիճակագրորեն արտահայտում է թերմոդինամիկայի երկրորդ սկզբունքը և մոլեկուլայինխմբավորումների վերլուծության դեպքում ունի տեսական արժեք։ Իսկ տեղեկատվական տեսության մեջ՝ Կ. Շեննոնի էնթրոպիան է, որը ծառայում է նաև որպես տեղեկատվության քանակի չափանիշ, որը կապի տեխնիկական ուղիներով փոխանցվում էնշանային հաղորդագրությունների տեսքով։ Համակարգի կառուցվածքային կարգավորվածությունն իր հերթին նույնպես գնահատվում է էնթրոպիայի օգնությամբ, սակայն վերցրած հակառակ նշանով։ Կարճ ասած, ընդունված է, որ քաոսն (էնթրոպիա)ու կարգավորվածությունը (տեղեկատվություն) հավասար են, սակայն միմյանց հակառակ են ուղղված։ Այս ամենը խոսում է այն մասին, որ ադիտիվ սինտրոպիան- I∑ և էնտրոպիան- Sհամարվում են կառուցվածքային կարգավորվածության և քաոսի ինֆորմացիոն սիներգիկ միջոցները։ Սիներգիկ ինֆորմացիոն տեսության մեջ որպես այդպիսի ֆունկցիա օգտագործվում է այսպես կոչված R-ֆունկցիան, որն իրենից ներկայացնում է սինտրոպիայի ևէնտրոպիայի հարաբերությունը [4]։ Այսինքն, R-ֆունկցիայի արժեքները խոսում են այն մասին, թե համակարգում որնէ գերիշխում` քաոսը, թե կարգավորվածությունը։ Այսպես, եթե R>1, ապա համակարգի կառուցվածքում գերիշխում է կարգավորվածությունը, իսկ հակառակ դեպքում`երբ R<1, գերիշխում է քաոսը։ R=1-ի դեպքում քաոսը և կարգավորվածությունը հավասարակշռում են միմյանց, և համակարգի կառուցվածքային կազմակերպումը համարվում է հավասարակշռված։ Սիներգիկ ինֆորմացիոն ինդեքսը` R-ը, օգտագործվել է բնության և հասարակության մեջ հանդիպող տարբեր համակարգերի համար, ինչպիսիք են հանքերը [3, 4],քիմիական տարրերի ատոմների էլեկտրոնային կառուցվածքը, սարդերի սարդոստայները և գրական երկերը՝ քառյակները, պառլամենտական ընտրությունները [4, 5],սպիտակուցների [5, 12] և ԴՆԹ-ի [12] մոլեկուլներն ու հիդրոէկոլոգիական համակարգերը [11]։ Էկոլոգիական համակարգերում կարող են ընթանալ գործընթացներ ինչպեսէնտրոպիայի մեծացմամբ, այնպես էլ փոքրացմամբ։ Այդ ժամանակ էկոհամակարգումնյութը բաշխվում է այնպես, որ մի տեղ էնտրոպիան աճում է, իսկ մյուս տեղում՝ նվազում։ Բայց ընդհանուր դեպքում համակարգը չի կորցնում իր կարգավորվածությունը։ Համակարգի ունակությունը նվազեցնելու կարգավորվածությունը իր ներսում բացատրվում է որպես սինտրոպիա կուտակելու ունակություն։ Էկոլոգիական համակարգի զարգացման մեջ մեծ դեր ունի էներգիայի և ինֆորմացիայի մաքսիմալիզացիայիօրենքը՝ համակարգը միշտ ձգտում է մաքսիմալ օգտագործել կլանված էներգիան ևինֆորմացիան, որն ապահովում է դրա կայունությունը և մրցակցությունը։ Հիդրոէկոհամակարգերում համակարգի տարրեր կարող են լինել ջրաքիմիական ցուցանիշները՝ հատակային նստվածքները, ջրի քիմիական բաղադրությունը, ֆիզիկական պարամետրերը և ջրավազանի տրոֆիկ մակարդակը, տվյալ ջրավազանի ֆիզիկաաշխարհագրական յուրահատուկ պայմանները։ Ջրային համակարգի աղտոտումը կարելի է ներկայացնել որպես սահմանայինթույլատրելի կոնցենտրացիան` ՍԹԿ-ն գերազանցած ջրաքիմիական ցուցանիշներիհամակարգ։ 1. Որոշվում է յուրաքանչյուր ցուցանիշի ՍԹԿ-ի գերազանցումների թիվը՝ m2. Գնահատվում է ՍԹԿ-ի գերազանցումների ընդհանուր թիվը՝ M=∑m3. Հաշվարկվում է արտադրյալը՝ m log2m4. Որոշվում է գումարը՝ ∑ m log2m5. Հաշվարկվում է սինտրոպիան՝ I∑=∑mlog2m/M6. Հաշվարկվում է արտացոլման էնտրոպիան՝ S=log2 M - l∑7. Որոշվում է R-ֆունկցիան՝ R= I∑ / S։ Աշխատանքի նպատակն է Արփա գետի ջրի որակի գնահատման համար կիրառելսիներգիկ ինֆորմացիոն ինդեքսը։ Արփան սկիզբ է առնում Զանգեզուրի և Վարդենիսի հորդաբուխ աղբյուրներից։ Վերին հոսանքում գետը դանդաղահոս է, բայց դեռ չհասած Ջերմուկ առողջարան՝դառնում է արագահոս և, ճեղքելով Վարդենիսի լեռնալանջերը, գահավիժում անտառապատ խոր կիրճը։ Ջերմուկից ներքև Արփան հոսում է գալարումներով և իրընթացքը մերթ արագ, մերթ դանդաղ շարունակում մինչև Արենի գյուղը։ Ստորին հոսանքում Արփան բաժանվում է բազմաթիվ մեծ ու փոքր առուների և ամռան ամիսներին ամբողջովին օգտագործվում դաշտերն ու այգիները ոռոգելու համար։ Արաքսիմեջ է թափվում Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության տարածքում։ Ունի 126կմ երկարություն, 36 կմ չափով հոսում է Շարուր գավառի տարածքով և թափվումԱրաքս գետը։ Արաքսի այս ձախափնյա վտակի ջրով էլ հիմնականում ոռոգվում ենՇարուրի դաշտի գյուղատնտեսական տարածքները։ Գետի երկարությունը 128 կմ է։ Ջրի ծախսը 21,2խմ/վ [2]։ Արփա գետի դիտակետերի տեղադրությունը տրված էաղյուսակ 2-ում։ Աղյուսակ 2.Արփա գետի դիտակետերի տեղադրությունըԴիտակետի համարըԴիտակետի տեղադրությունը0.5 կմ ք. Ջերմուկից վերև0.5 կմ ք. Վայքից վերև0.5 կմ ք. Վայքից ներքև0.5 կմ ք. Եղեգնաձորից վերև0.5 կմ գյ. Արենիից ներքև0.5 կմ գյ. Շատինից ներքևՕրինակ Արփա գետի 85 դիտակետում V-ի, Al-ի, Mn-ի, NՕ2-ի և Se-ի կոնցենտրացիաները գերազանցել են ՍԹԿ-ն համապատասխանաբար 11, 11, 2, 2 և 1 անգամ։ Այս դեպքում ՍԹԿ-ն գերազանցող ցուցանիշների թիվը կլինի N=5, իսկ ՍԹԿ -ի գերազանցումների ընդհանուր թիվը՝ M=27։ Համապատասխան հաշվարկները և ստացված արժեքները բերված են աղյուսակ3-ում։ Աղյուսակ 3. Արփա գետի 83 դիտակետի աղտոտվածության սիներգիկ ինֆորմացիոն ինդեքսըԱղտոտիչըIΣ= Σmlog2m /M=80։ 27=2,9627 S=log227-3,22=4,76-2,9627=1,7973R=2,9627։ 1,797=1,6484Արփա գետի աղտոտվածության սիներգիկ ինֆորմացիոն ինդեքսըԱղյուսակ 4. ԴիտակետԻնչպես երևում է աղյուսակ 4-ի տվյալներից, Արփա գետի բոլոր դիտակետերումսիներգիկ տեղեկատվական ինդեքսի արժեքը մեծ է մեկից, ինչը խոսում է այն մասին,որ Արփա գետի ջուրը աղտոտված չէ։ Գրականություն1. Մարգարյան Լ., Փիրումյան Գ., Մակերևութային ջրերի որակի համալիր որոշման ինդեքսային և էլեկտրոնային մոդելներ, ուսումնամեթոդական աշխատանք, Երևան,2011, 40 էջ։ 2. Չիլինգարյան Լ., Մնացականյան Բ., Աղաբաբյան Կ., Թոքմաջյան Հ., Հայաստանիգետերի և լճերի ջրագրությունը, Երևան, 2002, 49 էջ։ 4. Вяткин В., Синергетическая теория информации։ общая характеристика и примеры№47(1), http։ //ej.kubagro.ru/2009/03/pdf/8.pdf.гия։ проблемы и решения, 2008, № 3, с. 57-64. “Экологическая безопасность и природопользование։ наука, инновации, управление»,Սիրվարդ ՀակոբյանՍԻՆԵՐԳԻԿ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԻՆԴԵՔՍԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ԱՐՓԱ ԳԵՏԻ ՋՐԻ ՈՐԱԿԻԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄԲանալի բառեր` Արփա գետ, սիներգիկ տեղեկատվական ինդեքս, ջրի որակ։

Առաջին անգամ սիներգետիկ տեղեկատվական ինդեքսը կիրառվել է Արփա գետի ջրի որակի գնահատման համար։ Որպես աղտոտման չափանիշ ընդունվել է ջրաքիմիական ցուցանիշների համակարգը, որը գերազանցել է սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիան։ Ցույց է տրվել, որ Արփա գետի բոլոր դիտակետերում սիներգիկ տեղեկատվական ինդեքսի արժեքը մեծ է մեկից, ինչը խոսում է այն մասին, որ Արփա գետի ջուրը աղտոտված չէ։

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԻՄՈՒՄՆԵՐ Այլ կերպ ասած, ձևական որոշակիությունն անհրաժեշտ էր իրավական ակտերը նյութապես, նյութապես ներկայացնելու համար 1: Սահմանադրական դատարանի որոշումներն ինքնին իրավունքի աղբյուրներ են, բայց իրավական գրականության մեջ այս կարծիքը միատեսակ չէ: Շատ հեղինակներ կարծում են, որ Սահմանադրական դատարանի որոշումները չեն հանդիսանում օրենքի աղբյուր, քանի որ այդ ատյանը գործում է որպես բացասական օրենսդիր ՝ այս կամ այն ​​դրույթը ճանաչելով հակասահմանադրական 2 2: Այնուամենայնիվ, այս կարծիքը չի կարող միանշանակ ընդունվել: Գործնականում սահմանադրական դատարանները որոշ չափով խուսափում են այս կամ այն ​​դրույթը հակասահմանադրական ճանաչելուց, քանի որ այն «իրավական խնդիրներ» է հարուցում օրենսդիր և իրավապահ ոլորտում: Սահմանադրական դատարանները հիմնականում հանդես են գալիս վիճահարույց դրույթի և (կամ) մեկնաբանությունների սահմանադրական բովանդակության բացահայտմամբ: Դոկտրինալ աղբյուրներում, ներառյալ նախադեպերի կայացման միջազգային դատարանների պրակտիկայում, արմատավորվել է այն դիրքորոշումը, ըստ որի դատարանի կողմից արտահայտված իրավական դիրքորոշումները պայմանականորեն բաժանվում են երկու խմբի ՝ ratiodecidenti (արդյո՞ք դատարանի վճիռներն են 1 Տե՛ս Մանասյան Ա.Ա., Սահմանադրական դատարանի որոշումների տեղը Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգում և նրանց դերը սահմանադրական կայունության ապահովման գործում, Երևան, 2013, ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ 56: 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 77: հռչակել Սահմանադրության դրույթի իրավական բովանդակությունը կամ օրենքի դրույթի սահմանադրական բովանդակությունը) և obiter dictum (այնպիսի իրավական դիրքեր, որոնք կոչված են հիմնավորելու դատարանի կամ դատարանի որոշմամբ տրված մեկնաբանությունը, այսպես կոչված, «սովորաբար հայտարարել է ») Ելնելով վերոգրյալից `անդրադառնանք Սահմանադրական դատարանի որոշումներից մեկին (CCP -652), որում ասվում է, որ Սահմանադրական դատարանն իրավասու է ներկայացնել վերջնական իրավական դիրքորոշում Սահմանադրության դրույթների վերաբերյալ` նորմատիվի սահմանադրականությունը գնահատելիս: գործում է Այդ իրավական դիրքորոշումների բովանդակությունը սահմանադրական նորմի պաշտոնական մեկնաբանությունն է: «Սահմանադրական դատարանը նշում է, որ մանկատան որոշումներում արտահայտված իրավական դիրքորոշումները կոչված են ապահովելու ՀՀ Սահմանադրության և սահմանադրական օրինականության առավել ամբողջական և միատեսակ ընկալումը իրավապահ պրակտիկայում, կիրառել և կիրառել նորմատիվ ակտեր` ուղղված իրավապահ պրակտիկային համապատասխան են դրանց սահմանադրական բովանդակությանը »: Որպես սահմանադրական իրավունքի պոտենցիալ աղբյուր, դրանք հիմնարար նշանակություն ունեն Սահմանադրական դատարանի որոշումներից բխող օրենսդրական (նորմատիվ) գործունեության համար: Իր որոշումների մեջ բացահայտելով օրենքի սահմանադրական բովանդակությունը (դրա առանձին դրույթների նորմերը) կամ այլ իրավական ակտերի նորմերը `Սահմանադրական դատարանն արտահայտում է իրավական դիրքորոշումներ, որոնց հիման վրա որոշում է տվյալ նորմատիվ իրավական ակտի իրավական ուժի հարցը: անվավեր ճանաչելով այն: Այդ պատճառով անհրաժեշտություն է առաջացել այդ ակտով (նորմերով) կարգավորվող հարաբերությունների հետագա կարգավորման, և, հետևաբար, պետական ​​իշխանության իրավասու մարմնի օրենսդրական (օրենսդրական) գործունեության համար: » Մեկ այլ որոշման մեջ ասվում է հետևյալը. ՀՀ Սահմանադրական դատարանի կարգավիճակի և իր որոշումների իրավական ուժի առանձնահատկության պատճառով 3 տե՛ս «Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների» ՀԿ «Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպերի կիրառում ՀՀ դատարանների կողմից », Երեւան, 2011, էջ 150-55: Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ այս որոշումներում արտահայտված իրավական դիրքորոշումները. Ա) ուղղակիորեն բխում են Սահմանադրական դատարանի լիազորություններից, հետևաբար կրում են ձևական բնույթ, բ) ունեն հատուկ իրավական ազդեցություն, ուղղված են ինչպես կոնկրետ գործով, այնպես էլ գ) հանրային-իրավական հարաբերությունների բոլոր սուբյեկտները (համապարփակ են), գ) ունեն անորոշ վավերականություն, կարող են փոփոխվել միայն Սահմանադրական դատարանի որոշումներով, դ) կանչվել են ՀՀ իրավական համակարգում նպաստել իրավական անորոշության վերացմանը իրավական պրակտիկան, որոշ դեպքերում, իրավական հարաբերությունների սահմանադրականացման հիմքն են, դրանք նաև իրավական կարգավորման ժամանակավոր միջոց են) ՀՀ Սահմանադրության նորմերի պաշտոնական մեկնաբանությունների »(SDO-943): Այս ամենի հետ մեկտեղ հարկ է նշել, որ Սահմանադրական դատարանի օրենսդրական գործունեությունը ենթակա է որոշակի սահմանափակումների: Հարկ է նշել, որ որքան էլ Սահմանադրական դատարանը իրականացնի օրենսդրական գործունեություն, դա կընկալվի միայն մեկ ձևով, այն է `բացահայտել իրավական որոշակիության սկզբունքի անթույլատրելիությամբ օժտված իրավական նորմերի սահմանադրական բնույթը: Այնուամենայնիվ, այն իրավունք չունի իրականացնել օրենսդրական գործունեություն դասական իմաստով `օրենքի ուղղակի արգելքի ուժով: Այնուամենայնիվ, գործնականում կան դեպքեր, երբ Սահմանադրական դատարանը, դուրս գալով իր իրավասության սահմաններից, իրականում իրականացնում է օրենսդրական գործունեություն: Այսինքն ՝ այն չի տալիս օրենքի դրույթների պաշտոնական մեկնաբանություններ, բայց լրացնում է ցանկացած իրավական ակտ ՝ ստեղծելով համապատասխան «բացակայող» դրույթ (օրինակ ՝ SDO-1348 որոշումը կարող է օգտագործվել): Ակնհայտ է, որ Սահմանադրական դատարանի վերաբերյալ օրենսդրական ձևակերպումը գործնականում հակասում է Սահմանադրական դատարանի իրավասությանը: Այլ կերպ ասած, Սահմանադրական դատարանը չի սահմանափակվում վիճելի դրույթի սահմանադրականությունը որոշելու համար սահմանադրության պաշտոնական մեկնաբանություններով, բայց ընդլայնելով իր իրավասության շրջանակը `փաստացի իրականացնում է օրենսդրական գործունեություն: Որպեսզի որոշվի, թե որ նախապատվությունը տալ, Սահմանադրական դատարանի իրավասության ամրագրված անվերապահ հետևողականությունը կամ Սահմանադրական դատարանի կողմից գործնականում հաճախ իրականացվող իրավական գործունեությունը, անհրաժեշտ է հաշվի առնել երկուսի արդյունավետության աստիճանը: Սահմանադրական դատարանի նշված որոշման մեջ բարձրացված հարցին տրվեց իրավական լուծում, որը հնարավորություն տվեց խուսափել իրավական բախումից `այդպիսով լրացնելով օրենքի բացը, որը, իհարկե, գալիս էր Սահմանադրության համակարգված վերլուծությունից: Նմանատիպ մյուս այս դեպքերը ցույց են տալիս, որ Սահմանադրական դատարանի օրենսդրական գործունեությունն ավելի գործնական և արդյունավետ է: Սահմանադրական դատարանի մասին օրենքի համաձայն, Սահմանադրական դատարանը չի իրականացնում իրավական գործունեություն: Ըստ այս օրենքի, Սահմանադրական դատարանի գործունեությունը կարելի է բնութագրել որպես գործունեություն, որը հստակեցնում է օրենքների կամ այլ իրավական ակտերի նորմերի կիրառման ուղին: Բայց նման եզրակացության կարելի է հանգել միայն օրենքը վերլուծելով: Գործնականում Սահմանադրական դատարանի որոշումները կարող են հանդես գալ որպես իրավական կարգավորող կամ նույնիսկ օրենսդիր: Մեր կարծիքով, Սահմանադրական դատարանի կողմից իրականացվող իրավասությունն ավելի արդյունավետ է, քանի որ ցանկացած օրենքի փոփոխության համար Ազգային ժողով դիմելը կարող է օբյեկտիվ պատճառներով անհարկի ձգձգումների հանգեցնել, որի արդյունքում անհատի մի շարք սահմանադրական իրավունքներ կարող են խախտվել Այսպիսով, մենք կարող ենք այնպիսի առաջարկ ներկայացնել, համաձայն որի ՝ Սահմանադրական դատարանի լիազորությունները կարող են փոքր-ինչ ընդլայնվել ՝ թույլ տալով վերջինիս փոքր քանակությամբ իրավական գործունեություն իրականացնել: Անհերքելի է, որ նման դիրքորոշումն ունի իր բացասական կողմը, այսինքն ՝ նման իրավական կարգավորում հաստատելով ՝ Սահմանադրական դատարանը կարող է դառնալ օրենսդիր մարմին ՝ սասանելով խորհրդարանի լիազորությունները ՝ խախտելով իշխանությունների տարանջատման սկզբունքը: Նման վտանգից խուսափելու համար մեր առաջարկած իրավական կարգավորումը պետք է ունենա որոշակի սահմանափակումներ: Այսինքն ՝ հնարավորություն տալ Սահմանադրական դատարանին օրենսդրական գործունեություն իրականացնել միայն համապատասխան օրենսդրության վիճելի դրույթում առկա իրավական սողանցքի առկայության դեպքում ՝ առանց ստանձնելու խոշոր իրավական ինստիտուտների և օրենքների ստեղծման առաքելությունը: Հաջորդ խնդիրը, որն առաջանում է Սահմանադրական դատարանի որոշումները դատական ​​ակտերի վերանայման համակարգում կիրառելիս, վերաբերում է Վճռաբեկ դատարանի կողմից Սահմանադրական դատարանի որոշումներում արտահայտված իրավական դիրքորոշումների ընկալմանը: Ինչպես ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի, այնպես էլ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի համապատասխան հոդվածները սահմանում են, որ Վճռաբեկ դատարանը հիմք է ընդունում Սահմանադրական դատարանի որոշման մեջ արտահայտված դիրքորոշումը, որը նշված է որոշման վերջնական մասում: Այնուամենայնիվ, այս դրույթներն արդարացված չեն: «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի համաձայն `Հայաստանի Հանրապետությունում ընդունված իրավական ակտերը Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանի, ՀՀ առաջին ատյանի դատարանի, Դատարանի որոշումներ, վճիռներ կամ վճիռներ են: Բողոքարկում, Վճռաբեկ դատարան (այսուհետ ՝ դատական ​​ակտեր): Աշխատակազմի ղեկավարների կողմից ընդունված անհատական ​​հրամաններ և հրամաններ: Հետևաբար, Սահմանադրական դատարանի որոշումները համարվում են իրավական ակտեր, և իրավական ակտերի նորմերի մեջ պարունակվող գաղափարը պետք է հասկանալ բովանդակության ընդհանուր այլ դրույթների հետ համակարգված վերլուծության մեջ: Եվ այս պարագայում դա ոչ միայն եզրափակիչ մասն է, այլ սպառիչ պատասխանը «իրավական հարցին»: Վերջինս բխում է Սահմանադրական դատարանի որոշման պատճառաբանող մասում կատարված իրավական վերլուծությունից, որի բովանդակության և՛, և՛ և՛ և՛, և՛ և՛՛ և՛՛ և՛՛ և՛՛ բովանդակությունն են: Ինչպես նշված է ՍԴ -943 որոշման մեջ, եզրափակիչ մասի վրա հիմնված եզրակացությունների էության և բովանդակության անտեսման դեպքում կարող է երաշխավորվել դատարանի որոշումների կատարումը, ինչը խարխլում է սահմանադրական արդարադատության էությունը: Արդարության էությունը, ցավոք, հետևյալն է. Դա Սահմանադրության մեջ ամրագրված պետական ​​գործունեության հատուկ տեսակ է, որն իրականացվում է միայն դատարանի կողմից `լուծելու նպատակով դատական ​​հարկադիր որոշումների օրինականությունը, արդարացումը և կարգը ապահովող օրենքով սահմանված պահանջների և կարգի խստորեն պահպանմամբ: սահմանադրական, քաղաքացիական, քրեական և վարչական գործեր: Արդարադատության հիմնական առանձնահատկությունը դատարանների կողմից կայացված ակտերի կատարումն է, որոնք արդարության բաղկացուցիչ մասն են, և եթե կատարումը չապահովվի, արդարադատության առաքելությունը կլինի դեկլարատիվ, հետևաբար, այն չի իրականացվի ՝ սահմանադրական արդարադատություն: Նշված խնդրից բխում է նաև հետևյալ ենթահարցը. Եվ ի՞նչ պետք է անել, եթե Սահմանադրական դատարանի որոշման պատճառաբանության և վերջնական մասերում արտահայտված դիրքորոշումները հակասում են միմյանց: Համաձայն «Իրավական ակտերի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 24-րդ հոդվածի `միևնույն իրավական ակտի տարբեր մասերի միջև հակասությունների դեպքում` տվյալ իրավական ակտի էությունից կամ դրա սկզբունքներից բխող մասերի դրույթները: կիրառվում են իրավահարաբերությունները կարգավորող օրենքը: Վերոնշյալ իրավական կարգավորումից բխում է, որ պատճառահետեւանքային մասը պետք է նաև հայտնվի որպես նոր հանգամանք, քանի որ միայն պատճառահետեւանքային մասին ծանոթանալու դեպքում է հնարավոր հասկանալ `կա՞ արդյոք հակասություն վերջնական« պատճառահետեւանքային մասերի »միջև Սահմանադրական դատարանի որոշումը `այդ որոշման հիման վրա պաշտոն ընտրելու մասին: տրված հարաբերությունները կարգավորող օրենքի էությունից կամ սկզբունքներից: Ինչպես հայտնի է, պրակտիկան կարող է շատ ավելի բազմազան լինել, քան կարգավորող նորմերը, որոնք կարող են կամ չհամապատասխանել, կամ չպարունակեն շատ հարցերի պատասխաններ: Նման բացթողումներից մեկը դատական ​​ակտերի վերաբերյալ պարզաբանումներ տալու ինստիտուտն է: Սահմանադրական դատարանի որոշումը երբեմն կարող է լինել անորոշ, անորոշ, ապակողմնորոշիչ այն անձի համար, ով դիմել է դատարան: Այս պրակտիկան, առաջին հերթին, հակասում է ՀՀ Սահմանադրության մեջ ամրագրված իրավական որոշակիության սկզբունքին, ապա խախտում է անհատի սահմանադրական իրավունքները, արդարադատության մատչելիության իրավունքները, արդար դատաքննության իրավունքը: Արդարադատության մատչումը ենթադրում է ոչ միայն անձի դատարան դիմելու անվերապահ իրավունքը, այլև անձի `դատարան դիմելու հնարավորությունը` իր ենթադրյալ խախտված իրավունքի վերաբերյալ հարցերին պատասխանելու համար: Միշտ չէ, որ հնարավոր կլինի խուսափել անորոշ ձևակերպումներից, դատական ​​ակտի սխալ մեկնաբանություններից, նույնիսկ հակասությունների առկայությունից, այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ է օրենսդրության մեջ ներառել Սահմանադրական դատարանի որոշումների վերաբերյալ պարզաբանումներ տալու ինստիտուտը: Առաջարկվում է ներկայացնել այս ինստիտուտը, որը լույս կսփռի անորոշ ձևակերպումներ և բախման դրույթներ պարունակող որոշումների վրա: Վիկտորյա Հակոբջանյան ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ԻՐԱԿԱՆԱՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ ԴԱՏԱՐԱՆԻ Վերանայման համակարգ Հիմնաբառեր. Սահմանադրական դատարանի որոշումներ, իրավական դիրքեր: ։

Սահմանադրական դատարանը կարևորագույն գործառույթ է իրականացնում արդարադատության համակարգում՝ ուղղորդելով դատարաններին ավելի արդար և հստակ որոշում կայացնելու և վերականգնելու մարդու և քաղաքացու խախտված իրավունքներն ու ոտնահարված օրինական շահերը։ Շատ հաճախ է լինում, երբ Սահմանադրական դատարանն իր բարձրարժեք դիրքորոշումներով թույլ է տալիս ՀՀ դատարաններին կայացնելու այնպիսի որոշումներ, որոնք ճակատագրական կարող են լինել արդարադատության հիմքերի ամրապնդման և կատարելագործման հարցում։ Այդ իսկ պատճառով Սահմանադրական դատարանի որոշումները պետք է լինեն հիմնավորված, արդյունավետ կիրառման համար՝ էլ ավելի կատարելագործված։ Այս ամենը հիմք հանդիսացավ ուսումնասիրելու հիշյալ ոլորտի բացերը և վերհանելու այն հիմնախնդիրները, որոնց առկայությունը կարող է խոչընդոտ հանդիսանալ սահմանադրական արդարադատության արդյունավետ իրականացմանը։ Ոլորտի ցայտուն և պրոբլեմատիկ կողմերը ներկայացված են սույն գիտական հոդվածի շրջանակներում մեր կողմից կատարված ուսումնասիրության արդյունքների հիման վրա։