Datasets:

Yeva

/

arm-summary

like 0

ՉՃԱՆԱՉՎԱԾ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՕԴԱՅԻՆՀԱՂՈՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԱՐԴԻՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸՉճանաչված պետության միջազգային օդային հաղորդակցության իրականացումը միջազգային իրավունքի արդի հիմնախնդիրներից է։ Միջազգայինիրավունքի ոգուն համապատասխան հռչակագրային տեսությունը սահմանում է, որ այլ պետությունների կողմից ճանաչումը միջազգային իրավունքիսուբյեկտին որևէ հատկություններ չի հաղորդում, այլ ընդամենը հռչակում էնրա՝ միջազգային իրավասուբյեկտության համար անհրաժեշտ հատկանիշների առկայությունը և դրա հիման վրա հարաբերություններ հաստատելու պատրաստակամությունը։ Այս տեսանկյունից քննարկման առարկա է դառնում այնհիմնահարցը, թե պետության չճանաչված լինելու հանգամանքն ինչքանով կարող է ազդել այդ պետության բնակչության հիմնարար իրավունքների, այդթվում՝ ազատ տեղաշարժման իրավունքի արդյունավետ իրականացման վրա։ Չճանաչված պետության օդանավակայանի վերագործարկումը պետության ինքնիշխան իրավունքն է և հետապնդում է բացառապես քաղաքացիական ու մարդասիրական նպատակներ, ներառյալ մարդու այնպիսի հիմնարարիրավունքի իրացումը, ինչպիսինն է տեղաշարժի ազատությունը, որի խոչընդոտումը հանգեցնում է 1948 թ. «Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում», «Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին» 1966 թ.միջազգային դաշնագրում և առանցքային միջազգային այլ համաձայնագրերում ամրագրված մարդու մյուս հիմնարար իրավունքների խախտմանը1։ «Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» 1944 թ. Չիկագոյիկոնվենցիան (այսուհետ՝ նաև Կոնվենցիա) պարտադրում է, որպեսզի օդանավերը ունենան միայն այն պետության քաղաքացիությունը, որտեղ օդանավըգրանցված է։ Ապօրինի է համարվում օդանավի երկակի գրանցումը։ Այս նորմերը սահմանում են օդանավի անմիջական իրավաբանական կապը այն պետության հետ, որտեղ այն գրանցված է2։ Այս կերպ միջազգային քաղաքացիական ավիացիան անմիջականորեն ասոցացվում է օդանավի հետ, որը պետու1 Տե´ս Д. И. Фельдман, М. М. Аваков, Международное Право, Москва, 1981, էջ 5-11։ 2 Տե´ս В. Д. Бордунов, Международное Воздушное Право, Москва, 2007, էջ 115։ թյունների կողմից լիազորված է իրականացնել միջազգային թռիչքներ ներպետական օրենքների հիման վրա։ 3Այսինքն՝ չճանաչված պետության միջազգային օդային հաղորդակցության իրականացման համար անհրաժեշտ նախապայման է օդանավի գրանցման առկայությունը։ Այս խնդիրը լուծելի է չճանաչված պետությանը պատկանող օդանավիգրանցումը Կոնվենցիայի անդամ հանդիսացող պետության անվամբ կատարելու եղանակով։ Չճանաչված պետության միջազգային օդային հաղորդակցության իրականացման համար անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ հաջորդ կարևորագույն գործոնին՝ չճանաչված պետության կողմից Կոնվենցիային միանալու հնարավորության քննարկմանը։ 4Կոնվենցիայի 92-րդ հոդվածի համաձայն` սույն Կոնվենցիային միանալըբաց է Միավորված ազգերի կազմակերպության անդամ պետությունների,դրանց հետ կապված պետությունների և համաշխարհային հակամարտության մեջ չեզոք դիրք ընդունած պետությունների համար։ Միացումը կատարվում է՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կառավարությանը ծանուցում ուղղելով և ուժի մեջ է մտնում Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կառավարության կողմից այդ ծանուցումն ստանալուց հետո՝ երեսուներորդ օրը, ինչի մասին վերջինս տեղեկացնում է պայմանավորվող բոլոր պետություններին։ 5Հարկ ենք համարում անդրադառնալ վերոնշյալ հոդվածում հիշատակվածԿոնվենցիայի «անդամ պետությունների հետ կապված պետությունների»հասկացության վերլուծությանը Կոնվենցիային ԼՂՀ անդամակցության տեսանկյունից։ Գտնում ենք, որ Կոնվենցիայի` ՄԱԿ-ի անդամ հանդիսացող պետությանհետ այլ, այդ թվում՝ չճանաչված պետության կապվածության չափանիշներկարող են լինել աշխարհագրական դիրքը, բնակչության ազգային և էթնիկական կազմը, լեզուն, կրոնական հավատալիքները, իրավական, առևտրատնտեսական, հոգևոր-մշակութային կապերը, ռազմական փոխօգնությունը և այլն։ Մեր կարծիքով՝ ԼՂՀ-ն՝ որպես ՀՀ-ին կապված պետություն համարելու վերոգրյալ չափանիշներ են՝ քաղաքացիների ազատ շրջանառություն՝ առանցսահմանային անցակետերի, բնակչության ճնշող մեծամասնության հայ լինելուհանգամանքի,նույն՝քրիստոնեական, առաքելական կրոնը, բազմաթիվ պայմանագրերի և հուշագհայրենի՝ պետականլեզվիկարգավիճակը,3 Տե´ս А. А. Баталов, Проблемы современного международно-правового регулированиявоздушных сообщений. Москва, 2004, էջ 123-126։ 4 Տե´ս А. Н. Брылов, Основные договоры государств// Гражданская авиация, 1994, էջ 88-93։ 5 Տե՛ս 1944 թ. «Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» Չիկագոյի կոնվենցիա, ՀՀԱԳՆ ՊՏ 2004.12.20/5(13)։ րերի առկայությունը երկու հայկական պետությունների իրավական, առևտրատնտեսական, հոգևոր-մշակութային հարաբերությունների բնագավառում, մեծաքանակ ՀՀ քաղաքացիների կամավոր զինապարտությունը ԼՂՀ զորամասերում և այլն։ Ելնելով վերոգրյալից՝ կարծում ենք, որ առկա են բավարար իրավականնախադրյալներ՝ ԼՂՀ կողմից Կոնվենցիային անդամակցության գործընթացընախաձեռնելու համար։ Միաժամանակ հարկ ենք համարում նշել, որ ԼՂՀ իշխանությունները, իդեմս ԼՂՀ արտաքին գործերի նախարար Կարեն Միրզոյանի, քայլեր են ձեռնարկել ԼՂՀ օդանավակայանի շահագործման հարցում միջազգային կառույցների աջակցությունը ստանալու համար։ Մասնավորապես ԼՂՀ արտաքինգործերի նախարարը 26.10.2012 թ. դիմել է «Միավորված ազգերի կազմակերպությանը» և նրա մասնագիտացված գործակալություններին, ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին, ինչպես նաև բոլոր խաղաղասեր անդամ-պետություններին Ստեփանակերտի օդանավակայանի վերագործարկման հարցում աջակցություն ցուցաբերելու կոչով, որպեսզի Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ժողովուրդը կարողանա իրացնել իր հիմնարար իրավունքները և ազատությունները6։ Կարեն Միրզոյանը համոզմունք է հայտնել, որ Ստեփանակերտի օդանավակայանի վերագործարկումը կնպաստի «Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» դաշնագրի նպատակների և խնդիրների իրականացմանը ևկարող է ծառայել որպես վստահության ամրապնդման միջոց` նպաստելովԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների հովանու ներքո ընթացող բանակցություններում առաջընթացի ապահովմանը։ Ադրբեջանի բարձրաստիճանպաշտոնյաների ռազմատենչ հայտարարությունները և մասնավորապես քաղաքացիական ինքնաթիռները ոչնչացնելու սպառնալիքները վերջինիսստանձնած միջազգային պարտավորությունների լրջագույն խախտում են ևհակասում են «Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիայի դրույթներին7։ Չի բացառվում, որ որոշ ժամանակ անց Ստեփանակերտ–Երևան չվերթինհաջորդեն Ստեփանակերտ–Մոսկվա կամ Ստեփանակերտ–Փարիզ չվերթները։ Վրաստանը դեմ էր Աբխազիայի Սուխումի քաղաքի Բաբուշերա օդանավակայանի շահագործմանը, սակայն Սուխումի–Մոսկվա առաջին չվերթից հետո Վրաստանն այլևս չի բարձրացնում այդ հարցը։ 6 Տե՛ս ԼՂՀ արտաքին գործերի նախարարի նամակը` ուղղված ՄԱԿ–ի գլխավոր քարտուղարին/էլեկտրոնային աղբյուր, http։ //www.nkr.am/hy/news/2012-11-12/465/, դիտման ամսաթիվ՝15.03.2016 թ.։ 7 Տե՛ս ԼՂՀ արտաքին գործերի նախարարի նամակը` ուղղված ՄԱԿ–ի գլխավոր քարտուղարին/էլեկտրոնային աղբյուր, http։ //www.nkr.am/hy/news/2012-11-12/466/, դիտման ամսաթիվ՝15.03.2016 թ.։ Ռուս տնտեսագետ Բեսլան Ցնարիան նշում է, որ Սուխումի ընդարձակԲաբուշերա օդանավակայանը, որը չի գործում 1992-1993 թթ. պատերազմիցի վեր, կարող է կրկին տրանսպորտային կարևոր կետ դառնալ և սպասարկելռուսական օդանավերը։ Օդանավակայանում տեղակայված են «Աբխազականավիաուղիներ» ավիաընկերության օդանավերը8։ Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի կազմակերպությունը` ԻԿԱՕն (այսուհետ՝ նաև ԻԿԱՕ)՝ չի ճանաչում Սուխումի Բաբուշերա օդանավակայանը՝ որպես միջազգային կարգավիճակ ունեցող օդանավակայան, քանի որ Աբխազիայի օդային տարածքը համարում է Վրաստանի տարածքային ամբողջականության մասը, և ԻԿԱՕ-ն գտնում է, որ առանց Վրաստանի թույլտվության Աբխազիայի օդանավակայանից միջազգային թռիչքների իրականացումը կհանգեցնի միջազգային իրավունքի նորմերի խախտմանը9։ Այդուհանդերձ,Աբխազիան քայլեր է ձեռնարկում միջազգային թռիչքներ իրականացնելու ուղղությամբ։ Սույն գիտական հոդվածում անհրաժեշտ ենք համարում քննարկմանառարկա դարձնել Ադրբեջանի համաձայնության պայմաններում Ստեփանակերտի օդանավակայանի շահագործման հիմնախնդիրը։ Ստեփանակերտի օդանավակայանում միջազգային թռիչքների և վայրէջքերի առկայության փաստը ԼՂՀ միջազգային ճանաչման առաջին քայլն է,քանի որ դա նշանակում է դե յուրե Արցախի օդային տարածքի տարանջատում Ադրբեջանի օդային տարածքից։ Ադրբեջանը գիտակցում է, որ առանց վերջինիս համաձայնության Ստեփանակերտի օդանավակայանի գործարկումը նշանակում է դե յուրե ԼՂՀ ցամաքային տարածքի կորստին ավելացնել նաև օդային տարածքի կորուստը։ Սակայն, եթե հայկական կողմը Ստեփանակերտի օդանավակայանը շահագործի Ադրբեջանի համաձայնությամբ կամ ուղղակի թույլտվությամբ, ինչինկողմ են նաև Մինսկի խմբի որոշ համանախագահներ, ապա Ադրբեջանըկհայտնվի բավական շահեկան դիրքում։ Նախևառաջ՝ Ադրբեջանը կշահարկի, որ իր իրավասությունները տարածվում են նաև ԼՂՀ օդային տարածքի վրա, և այդ կտրվածքով իր տարածքայինամբողջականությունն ընդունել է նաև հայկական կողմը։ Երկրորդ, Ադրբեջանը կարող է իրեն շահավետ տարբերակով օգտագործել իր համաձայնությամբՍտեփանակերտի օդանավակայանի շահագործումը Կոնվենցիայի 93-րդ հոդվածի հիման վրա։ Մասնավորապես՝ Կոնվենցիայի 93-րդ հոդվածի համաձայն` Կոնվենցիայի91-րդ և 92-րդ «ա» հոդվածում, նշված պետություններից բացի, այլ պետու8 Տե՛ս Աբխազիայի օդանավակայան, http։ //www.glebzverev.ru/abkhazia/aeroport-suhum.htm,/էլեկտրոնային աղբյուր, դիտման ամսաթիվ 25.03.2016 թ.։ 9 Տե՛ս http։ //www.icao.int/Search/pages/results.aspx?k=abkhazia&s=All%20Sites։ թյունները կարող են, խաղաղության պահպանման նպատակով ստեղծվածցանկացած համընդհանուր միջազգային կազմակերպության կողմից հավանության արժանանալու դեպքում միանալ սույն Կոնվենցիային` Ասամբլեայիանդամների ձայների չորս հինգերորդի կողմից ընդունված որոշման հիմանվրա և Ասամբլեայի կողմից սահմանված պայմաններով, ընդ որում՝ յուրաքանչյուր դեպքում անհրաժեշտ է միանալուն ձգտող պետության կողմից մղվողպատերազմի ընթացքում ներխուժման կամ հարձակման ենթարկված պետության համաձայնությունը10։ Այսինքն՝ Ադրբեջանին հնարավորություն է տրվում շահարկելու վերջինիսկողմից բազմիցս արծարծված այն հանգամանքը, որ վերջինս ԼՂՀ կողմից ներխուժման կամ հարձակման ենթարկված պետություն է։ Ելնելով վերոգրյալից` գտնում ենք, որ ԼՂՀ օդանավակայանի շահագործումը Ադրբեջանի համաձայնությամբ իրականացնելը անթույլատրելի և անհիմն էնաև ներքոհիշյալ հիմնավորմամբ։ Կոնվենցիայի 1-ին հոդվածը սահմանում է «պետության սուվերենություն»հասկացությունը. «Պայմանավորվող պետությունները ճանաչում են, որ յուրաքանչյուր պետություն իր տարածքից վեր օդային տարածության նկատմամբունի լիակատար և բացառիկ սուվերենություն»։ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածը մեկնաբանում է լիակատար և բացառիկ սուվերենության իրավունքի տարածքը. «Սույն կոնվենցիայի նպատակով պետությունների տարածք ճանաչվում են ցամաքային տարածքները և դրանց հարողտարածքային ջրերը, որոնք գտնվում են տվյալ պետության սուվերենության,պրոտեկտորատի կամ մանդատի ենթակայության տակ»։ Այսինքն՝ Կոնվենցիայի իմաստով տարածքի և դրանից վեր օդային տարածության նկատմամբ բացառիկ սուվերենության իրավունքի աղբյուր ճանաչված է նաև ստատուս քվոն կամ դե ֆակտո դրությունը։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության տարածքը և դրանից վերօդային տարածությունը դե ֆակտո չի գտնվել և չի գտնվում Ադրբեջանի սուվերենության, պրոտեկտորատի կամ մանդատի ենթակայության տակ։ «Միջազգային իրավունքի սկզբունքների մասին» ՄԱԿ-ի հռչակագրի համաձայն` «պետությունները պարտավոր են հարգել միջազգային դեմարկացիոնև զինադադարի գծերը, որոնց հաստատմանը նրանք մասնակից են»11։ Ըստ այդմ՝ ԼՂՀ տարածքի և դրանից վեր օդային տարածության նկատմամբ Ադրբեջանի սուվերենությունը սահմանափակված է ոչ միայն կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի իմաստով, այլև, որ չափազանց կարևոր է, հակամարտության գոտում 1994 թ. հաստատված հրադադարի ռեժիմի մասին Ադրբեջանի10 Տե՛ս 1944 թ. «Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» Չիկագոյի կոնվենցիա, ՀՀԱԳՆ ՊՏ 2004.12.20/5(13)։ 11 Տե՛ս http։ //www.un-documents.net/a25r2625.htm։ լիակատար մասնակցությամբ ձեռք բերված համաձայնություններով, որոնց իրավաչափ ձևով ճանաչված կողմ է նաև Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը։ 12Կոնվենցիայի իմաստով տարածքի նկատմամբ պետության սուվերենությունը, պրոտեկտորատը կամ մանդատը ներառում է նաև ցամաքային ևջրային տարածքից վեր գտնվող օդային տարածության հանդեպ պետությանինքնիշխանության սահմանումը։ Այսինքն, եթե ցամաքային տարածքը որևէպետության ենթակայության ներքո չի գտնվում, իսկ ԼՂՀ-ի դեպքում դա այդպես է ոչ միայն փաստացի, այլև հրադադարի համաձայնությունների իրավական ուժով, ապա ապրիորի նույնը վերաբերում է նաև տարածքից վեր գտնվողօդային տարածությանը։ Այսպիսով՝ կարող ենք արձանագրել, որ չճանաչված պետության օդանավակայանի վերագործարկումը հետապնդում է բացառապես քաղաքացիականու մարդասիրական նպատակներ, որի իրացումը հնարավոր է չճանաչված պետությանը պատկանող օդանավի գրանցումը Կոնվենցիայի անդամ հանդիսացող պետության անվամբ կատարելու և (կամ) չճանաչված պետության կողմիցԿոնվենցիային անդամակցելու գործընթացը նախաձեռնելու եղանակով։ Անի ԽլղաթյանՉՃԱՆԱՉՎԱԾ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՕԴԱՅԻՆ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԱՐԴԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸԲանալի բառեր` միջազգային օդային հաղորդակցություն, չճանաչված պետություն, ԼՂՀօդանավակայան, 1944թ. Չիկագոյի կոնվենցիա, ԻԿԱՕԱմփոփում։

Սույն գիտական հոդվածում ներկայացված են չճանաչված պետության միջազգային օդային հաղորդակցության նկատմամբ «Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիայի կիրառման արդի հիմնախնդիրները` կապված օդանավի գրանցման և Կոնվենցիային միանալու առանձնահատկությունների հետ։ Քննարկման առարկա են ԼՂՀ օդանավակայանի միջազգային օդային հաղորդակցության իրականացման իրավական մեխանիզմների վերլուծությունը և այդ համատեքստում մարդու հիմնարար իրավունքների պաշտպանության հիմնախնդիրները։

Սյունիք-Արցախբարբառային տարածքում պահպանվածբուսանունների մեծ մասը հանդիպում է հին հայերենում, իսկ դրանցիցմի քանիսը աղերսներ ունեն հնդեվրոպական ցեղակից լեզուների հետ։ Ժամանակի ընթացքում տարբեր փոփոխությունների երթարկվելովհանդերձ՝ բարբառախմբում պահպանվել են բառեր և բառայինիմաստներ, որ մասամբ կամ ամբողջական տեղեկություններ ենհաղորդում բառերի պատմական զարգացման վերաբերյալ։ Բարբառային տվյալների համաժամանակյա և տարժամանակյաուսումնասիրությամբ ստուգաբանական փորձ է արվում ձավար բառիշուրջ։ Կարծում ենք՝ միայն գրական լեզվի պաշարը բավարար չէհանգամանալիցբառաքննություն անցկացնելու համար։ Ուստիբարբառախմբում պահպանված բառի ձևիմաստային դրսևորումներիամբողջական քննությունը, այլև մատենագրական տեղեկություններն ուայլ լեզուների հետ համեմատությունը կարող են օգտակար լինել ձավարբառի և նրան ձևով և իմաստով աղերսվող մյուս անունների՝ հաճար,կորկոտ և այլն, ստուգաբանության համար։ 1. Վկայակոչումներ։ Ձավար բառը վկայվում է ՆՀԲ-ում «խոշորաղացած, խաշած ցորեն, հաճար կամ գարի» [5, 148]։ ԱԲ-ն միասին էդնում ձաւար և բլղուր բառերը [4, 516]։ (հղումէ կատարումՀ. Աճառյանին)։ «Գիրք վաստակոց»-ում նշվում է «ձաւար արա»՝ ձավար անել. «…եւզգարին ձաւար արա, եւ կարագով մնշեա, եւ լօշ ած ի ներք, եւ տուր…»,«Յաղագս զմատղաշն սնուցանելոյ»՝ ձաւար (գարի)՝ աղացած գարի. «…յետ վեցաւուր ձաւար գարի տուր» [7, 207] (ընդգծումները մերն են՝ Մ. Ք.)։ Մատենագրական այլ տվյալներ չեն հանդիպում, բնագրերիցվկայություններ չկան նաև գրաբարյան բառարաններում [13, 444] [կանորոշ բառեր, որ հնչյունական կազմով և իմաստով աղերսներ ունենքննվող բառի հետ։ Օրինակ՝ Ն. Հովհաննիսյանը XII-XVII դդ. վկայվածձեռագիր բառարաններից առանձնացրել է ծիւրեալ բառը. «Ծիւրեալ.ծմրեալ. ծնգ/կեալ. ճնշեալ. մաշեալ. հիւծեալ. հաշեալ. քամեալ. նուաւղ/զ(ել)», որ չենք կարող նախապես ընդհանրացնել քննվող բառի հետ [11,36]։ Իսկ ահա XVIII դ. նույնանիշների ձեռագիր բառարանումհանդիպում է ծիւ ծիւ առնել՝ «Ղարաբաղի բարբառում՝ «պատառոտել»իմաստով»Հոդվածումառաջադրված հարցը, թե «ծիւ ծիւ անել և ծիլ ծիլ անել՝ «պատառոտել,մաս-մաս անել», իմաստները ո՛ր բարբառում են գործածվում» [12, 34-35],կարելիբարբառի տվյալներիառկայությամբ. ծիվ[ւ]-ծիվ[ւ] անէլ (Շին. և այլուր)|| ծիլ-ծիլ անէլ, այլև՝ծէվ-ծէվ անելիմաստներովհարադրական տարբերակները գործածական են(հնարավոր է՝բարբառային ծիվիլ բառի հնչյունափոխ տարբերակներ են)։ Թերևսսրանց ձևով և իմաստով աղերսակից է ծէղ-ծէղ անէլ բառը, որգործածվում է «փայտը, քարը մաս-մաս անել, ճղել» իմաստներով, որնշված է նաև Ա. Մարգարյանի կազմած բառացանկում՝ ծըղան «կացնովշերտ-շերտ կտրած փայտ՝ ճղոն» (Արց. նաև՝ «խոտի չորուկ, հարդ»),ծըղանէլ «փայտը ճեղքել, ճղոն անել» [14, 406]։ Բարբառումս ճղէլ և ծղելբառերը գրեթե նույն իմաստով են գործածում, հմմտ.՝ Ճղած կամ Ծղածքար՝ Տաթևի ջրանցի հայտնի արձանագրությունը (այս մասին կարելի էտեսնել՝ [24, 227]]։ համարել Գորիսիմաս-մաս անել»«պատառոտել,էլուծվածԲառի բացատրության թերևս առաջին փորձը հանդիպում է Ա.Բագրատունու՝ Վերգիլիոսի(«Մշակականք») թարգմանության մեջ.«…արդ առ ի ցանել ցորեան և աշտիպ, որ է ձաւար…» [22, 15] ՝ «աշտիպ»(հմմտ. աշտուճ «ցամաք հաց»), որ Հ. Աճառյանը համարում է «անգոյբառ» [2, 222]։ Թարգմանական բնույթի աշխատություններում նույնպեսհանդիպում է ձավար || ձաւար, որ համապատասխանեցվում է անգլ.Groat-ին (հմմտ. groats «ձավար») «1. ծանրության չափ, որ հավասար էմեկ կամ կես գարեհատի, 2. երեմուկ, ձավար» [15, 321]։ Ֆրանս.թարգմանության մեջ gruau («1. ձավար, 2. բարձր որակի ալյուր») նշվումէ «փեճեկնին հանուած ու խոշոր աղացած վարսակ՝ ցորեն, գարի» [6,494]։ Ռուս. Обрушать – ը թարգմանվել է «թեփը հանել, ձաւար անել» [28,624]։ «Էրկանք» բառի բացատրություններից մեկում հանդիպում ենք.«կարծրաքարէ զոյգ մը տափակ ու բոլորչի քարեր ձաւար, վիկմանտրցնելու ծառայող» [17, 120]։ 2. Բարբառային և օտար տվյալներ։ Հայերենի բարբառներումտարածված է ձավար-ը՝ «1. թեփահան արած ցորեն, 2. կովերի համարաղացած գարի» [9, 320] իմաստներով։ ՀԱԲ-ի «Գավառական» բաժնումկարևոր տեղեկություններ կան. «Սրանից են ձաւար անել «շատախոսել,դատարկաբանել», ձաւար հաւաքել «բամբասել», ձաւար ձաւար դուրստալ «ցնդաբանել», ձաւրել «ցնորիլ», ձավրտել «մեծ մեծ խօսիլ»» [2, 147]։ Այս վերջին ձևերը տրված են նաև «Հայերէն գաւառական բառարանում»,որոնց գործածությունը դրվում է Երևանի խոսվածքում։ Նույն տեղումձավ[ւ]րտել «մեծաբանել» տրված է հարցականով՝ [?]։ Նշվում է նաև«ձավարի ցորեն»՝ «տեսակ մը բարակ ու նիհար ցորեն», որ գործածվում էԱրցախում [1, 681]։ Արարատյան բարբառում «ծեծած ցորեն» բառիփոխաբերական գործածություններն են ձաւար անել «վայրախոսել»,իրար երախից ձավար հավաքել «իրար հետ անտեղի վիճաբանել» [16,69]։ Բարբառային բառի բացատրությանը հանդիպում ենք դեռևս 19-րդդարի վերջերին. «Եփած ձաւարը (պարսկահայերը անուանում են նրանեփուն ձաւար) պատրաստում են նոյնպէս ցորենից» [8, 200]։ Գորիսումծա վա ր ասում են ցորենի մի տեսակին, այստեղից՝ ծա վա ր>ծիվա րէլ՝«Հի՞նչ էս ծիվա րո ւմ անում», «Տո ւ արթէն ծիվա րո ւմ էս անում»,գործածվումերկարացնել»իմաստներով։ Համանուն է կազմում ծըվարել բառի հետ. «Ապարոշիդմեջ կանանչ,/ Իբրև իժի ծըվարում./ Ալփասլանի հոգին ըզքեզ կըպսակե…» (Դ. Վարուժան, «Ջարդը», Դ.)։ «շատախոսել, խոսքը անօգուտէէ(նշվումէ, պրսկ. փոխառությունՁավար բառին հոմանիշ են կորկոտ, աշտիպ [21, 677], բլղուրբառերը։ Այս վերջինը լայն տարածում ունի Մերձավոր Արևելքում [25,27-37] (պրսկ. ĵou /وج/ բառի հետ ունեցած ընդհանրությունները չենորոշակիացնում լեզվական պատկանելությունը), այլև հայերենում, որ,հնարավորէ թյուրք.փոխառությունների շարքում՝ չնշելով փոխատու և միջնորդ լեզուներըب/, արաբ. bārğul /لغر ب/, թուրք. bulgur || bulğur,վրաց. burghuli /ბურღული/ և այլն։ Սյունիք-Արցախ բարբառախմբումայն նոր բառ է։ Այսօրվա կենցաղում ձավար անվանում են «եփած ևթեփահան արված» ցորենը, բլղուր՝ «եփած, կոտրած կամ աղացածցորեն»։ Հ. Աճառյանի՝ Արցախում վկայած «*պլղորտել» [1, 912] բառը՝«ամպերի կույտ-կույտ հավաքվելը անձրև տեղալու համար», կարծումենք, ձևավորվել է ոչ թե բլղուր բառի՝ «խաղողի և թթի հասունացածխյուսը» իմաստից, այլ պիրտօ ղ || պըլտօ ղ || պո ւլտօ ղ || պո ւրտօ ղ=պղտորարմատի զորացական իմաստով բաղադրությունից։ «տարեկան», ԳորիսումՀայերենի ոչ վաղ վկայությունները և պարսկերենի հետ ունեցածաղերսները ենթադրել են տալիս, որ ձավար բառը հին շրջանիբարբառային փոխառություն է, որ պահպանել է ոչ մասնավոր իմաստը՝«հատիկ, հացահատիկ»։ Բայց ավելի հավանական է, որ այն ընդհանուրբառ է տարածաշրջանի ժողովուրդների համար, հմմտ. քրդ. savar«ձավար (նաև՝ ինչ-որ ճաշատեսակ [23, 531]), բլղուր», թուրք. çavdar (ընդորում՝ թուրք. çavdar նշանակում է «աշորա, տարեկան», բայց Հ.Աճառյանը մամուլից առանձնացնում է նաև թուրք. բարբառային ձևերը՝Կես. Տ. և այլն՝ zavar «ձաւար» [2, 148]), կամ «բլղուր», վրաց. čvavi(s)«հաճար»։ Վերջինսկապակցության մեջ նույնպես գործածվում է «շատախոսել, խոսքըերկարացնել» իմաստներով՝ հըճարին անէլ, Արցախում սրան զուգահեռ՝հըճարէն ածել/անէլ, իմաստն արտահայտվում է նաև կարկուտ բառիբաղադրությամբ՝ լըվըկարկուտ անէլ «արագ-արագ խոսել» [20, 245]։ Պետք է նկատել, որ հատիկ բառը Գորիսում առավելապես ընկալվում է«հացահատիկ, ցորեն» (Արցախում առավելապես գործածական է ցորեն[8, 488]), այլև հատ, հատիկ՝ առանձին գործածությամբ և տարբերկազմություններում։ Հատիկ բառի «ցորեն» իմաստին համանիշ է կօտբառը՝ «կոտրատված հացահատիկ, կենդանիներին տրվող հատիկ»(Արցախում գործածվում է նաև դա ն || դա նա ՝ «հատիկ, կուտ» (< danā /ه ناد / «1.հատիկ, հատ, 2. սերմ, 3. կորիզ, 4. կաթիլ, 5. փաթիլ, 6. հատիկ»)։ Սյունիք-Արցախ բարբառախմբի դընըկալէլ ||դընըկալիլ «լոբու, այլև՝ ցոծա վա րրենի, գարու պատիճը հատիկավորվելը, հատիկների հասունանալ»բառը, կարծում ենք, հենց այդ արմատից է)։ Հին աղօթք,երկրպագության խոսք է պահպանվել. «Ծըէթա, նօթա, հատիկը չօր,կյա րին կէճ, թօռ կյա տափէրը նըմանա, հատիկը, կյա րին բուլանա,խօխան օտի մըծանա»։ Գարի, ցորեն և հացահատիկային այլ բույսերձավար անվանմամբ չեն գործածվում։ նշումհարցերը։ Յ. Պոկոռնին3. Ծագումնաբանական հարցեր։ Գալով բառի ծագման հարցին՝նկատենք, որ, այնուամենայնիվ, ստուգաբանական, բառաքննականաշխատանքներում հստակեցված չեն արմատի արտաքին կազմի ևիմաստի«հացահատիկ»,[27, 512]՝ առանց հայերեն տարբերակիմասնավորապես «գարի»վկայության։ Հ. Աճառյանը բառի ծագումը ըստ էության թողնում էառկախ, ներկայացնում է այլոց մեկնությունները, որոնցում արմատիծագումը աղերսվում է ցորեն բառի հետ՝ սանսկ. yava, պրսկ. ĵav «գարի»,հուն. ζειά «ցորեն» և այլն [2, 147]։ Գ. Ջահուկյանը «Հայոց լեզվիպատմության» մեջ չի անդրադառնում ձավար բառին, բայց ՀՍԲ-ում այնհամարում է թերևս հ.-ե. ծագման՝ «*iuo-՝ *ieuo-«հացահատիկ, գարի,կորեկ, լիտվ. javai «հացահատիկ»» հիմքից՝ նախադիր *i>*j>ձ անցմամբ[19, 474]։ էբնագավառիգյուղատնտեսության4. Եզրակացություններ։ Նկատի առնելով հայերենի բարբառներումհանդիպողբառերիընդհանրությունները հնդեվրոպական ցեղակից լեզուների հետ՝ առավելհավանական է, որ նաև Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքումպահպանվածլինեն խիստ հաճախակի գործածություն ունեցողանունները՝ «խոփ, ունդ, ցորեն, աղորիք, ակոս, գարի, կորեկ» [26, 119]։ Կարծում ենք՝ այդ բառերից է նաև ձավար բառին հոմանիշ կորկոտ-ը(Սյունիքում առավելապես հանդիպում է Կապանում, Մեղրիում)՝«ծեծած և թեփը հանած ցորեն կամ գարի», Սյունիք-Արցախում՝կուրկուտ.բառիհնդեվրոպական ծագումը. «g2rod- արմատից, որ կրկնությամբ տվել էնախինչպէսկարկուտ<*կակրուտ<հնխ. g2ag2rōdo-» [2, 650]։ Գ. Ջահուկյանը կորկոտ-ընույնպես համարում է հ.-ե. ծագմամբ՝ *gogrod-՝ *gred- «քորել, քերել»արմատից [19, 424]։ Հ. Աճառյանը մանրամասն ներկայացրել է ցեղակիցլեզուներում կորկոտ բառի ձևիմաստային աղերսները՝«հատիկ,կորկոտ» և այլ իմաստներով [2, 650]։ տեղափոխութեամբ՝Հ. Աճառյանըհավանականէհամարում*կոկրոտևկորկոտ,Անդրադառնալով ձավար|| ձաւար բառի՝ գրավոր և բարբառայինաղբյուրներում եղած տվյալներին՝ նկատում ենք, որ նրա երկրորդայինիմաստը՝ ձավար անել, ձավարել «մանրացնել, հատիկ դարձնել»,Սյունիքում՝ ծիվա րէլ, ծա վա ր անէլ, «խոսքը մանրացնել, երկարացնել»,եղել է առաջնային, որից էլ ձևավորվել է «աղացած հատիկ» իմաստը, որհետագայում հիմնական իմաստն է դարձել։ Ընդ որում՝ այդ նույնկիրառությունն ունի կորկոտ անել || կըրկօտէլ «շատախոսել», այլև՝«հատիկը կեղևահան անել, ձավար անել»։ Կարծում ենք՝ ձավար բառի քննության համար ելակետ պետք է վերցնել «հատիկ, ցորենի մի տեսակ»իմաստները, որոնցից թերևս Սյունիքում պահպանվել է ցորենի բարակև կարմրավուն մի տեսակը՝ ծա վա րը։ Նույնը թերևս կորկոտ բառիհամար՝ կորկոտ կամ կուրկուտ<կօտ-կոտ «հատիկ-հատիկ», ապադրափոխությամբ՝ կօրկօտ || կուրկուտ։ էԻմաստայինքննությունը թույլէ տալիս հակվելու այնկարծիքներին, որ ձավար և կորկոտ, համապատասխանաբար՝ ծա վա ր,կուրկուտ, բառերն ունեն հնդեվրոպական աղերսներ։ Դրանցից ձավարբառը հայերենի տարբերակներում տարածվել«առհասարակմանրացրած բուսահատիկ» իմաստով, Գորիսում պահպանվել է նեղիմաստը՝ «հացազգիների ցեղի մի տեսակի անուն»՝ (հ)աճար, որն էլձևիմաստային զուգահեռներն ունի կովկասյան լեզուներում, հմմտ.՝ճուարի, ճվավի, դզվարի, աճա, աճարաձ – հաճար (հմմտ.՝ պրսկ.՝ çavdar/رادواچ/ «աշորա, տարեկան» [2, 15])։ Ս. Գրքում հանդիպող հաճար (-ոյհոլ.) բառի իմաստները նույնպես նշում են կոնկրետ ցորենի մի տեսակ՝«Եւ ցորեանն եւ հաճար ոչ հարան, զի անագան էին» (Ելք 932), «եւ ահա իսնարից նորա նկանակ հաճարոյ եւ կուժ ջրոյ» (Գ Թգ 196), «կորեակ եւհաճար ի սահմանս իւր» (Ես 2825), «ոսպն եւ ոլոռն եւ կորեակ եւ հաճար»(Եզկ 49), որ Գ. Ջահուկյանը համարում է «թերևս հնդեվրոպական՝*ades/*ados- «հաճար», նախաձևի *ad- արմատից՝ *-io- ածանցով» [19, 440],որ անցել է կովկասյան ձևերին։ (Հ<յ)աճ-ար՝*i eu o-) ձևերըզուգահեռելիս խնդիր է առաջանում Գ. Ջահուկյանի առաջարկած *i»*ĵ>ձ[19, 474] անցման շուրջ։ *ad-io-, և ձաւ-ար՝ *iuo- (*ieuoԱռաջարկում ենք հարցին նայել *ad- արմատի դրափոխված ձևով՝*da-՝աձ>ձա, որոնք հետագայում ինքնուրույնաբար զարգացել են՝բառային տարբերակներից վերածվելով առանձին իմաստներովաղերսակից բառերի։ Հետագայում ձաւար-ը ենթարկվել է-ի-ահոլովման, որի հնարավոր ազդեցությամբ ոչ վանկարար [18, 117] ւձայնակապն է առաջացել՝ ձա-ւար>*ad-io-/*aud-io (հմմտ.՝ լատ. ador«հաճար» (լատինական զուգահեռը օրինակը քաղել ենք Գ. Ջահուկյանից[19, 440]) = բրբ. ծըվարի || ծիվա րի || ծա վա րի։ Կարելի է լուծվածհամարել նաև հ.-ե. *dh (>ճ)>*gh (ձ>ծ) անցման հարցը. հմմտ.՝ աղանձ,խինդ, (խնծիղ || խնձիղ) և այլն [3, 538]։ Այսպիսով՝ (հ)աճար՝ «ցորենի մի մանր տեսակ», բառի ձևիմաստիցառաջ է եկել ձավար՝ «մանրացրած ցորեն կամ գարի» (գարի բառիծագման վերաբերյալ տարբեր կարծիքներ կան։ Մ. Ֆասմերը և ուրիշներ«*аŋk-» «թեքել, ծռել» իմաստի ներքո են դնում [29, 571-572])՝ կորկոտ, իսկՍյունիք-Արցախի բարբառային տարածքում պահպանվել է բունիմաստը՝«ցորենի մի տեսակ», հմմտ.՝ գերմ. getreide«հացահատիկ», getreideart «հատիկաբույս», գոթ. atisk (*ades-ko-) «ցանքս,հատիկի ցանքս», հմմտ.՝ հայ. ածիկ և հատիկ և այլն, որ բոլորը ծագումեն հ.-ե. *ades- կամ *ados- [27, 45] «հացահատիկ» արմատից։

Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքում հանդիպող հիմնական բուսանունները հիշատակվում են նաև հին հայերենի բնագրային սկզբնաղբյուրներում։ Մատենագրական տեղեկությունները, օտար լեզուներում առկա ձևերը և հայերենի բարբառային տվյալները հնարավորություն են տալիս ոչ միայն քննելու ձավար և հաճար բառերի ձևիմաստային ընդհանրությունները, այլև նրանց առնչակից այլ բառեր։ Պարզվում է, որ Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքում գործածվող ծա վա ր (ձավար) բառը տարածված է ոչ միայն հայերենում, այլև հարևան ենք՝ հաճար արմատի դրափոխությամբ է առաջ եկել ձավար բառը, որոնց հիմքը գալիս է հնդեվրոպական մայր լեզվից՝ *ad-io-/*aud-io «հացահատիկ» արմատից։

Կովկասը կենսաբազմազանության առումով աշխարհի ամենահարուստ տարածաշրջաններից մեկն է: Վերջին տարիներին հատուկ ուշադրություն է դարձվում թռչունների և նրանց մակաբույծների հետազոտություններին: Թռչունները վարակված են վիրուսային, բակտերիալ, մակաբուծական և սնկային հարուցիչներով և կարող են հանդիսանալ դրանց պահոցները [3,4]: Տասնամյակներ շարունակ վարակիչ և մակաբուծական վայրի բնության մեջ: Հայտնի է, որ արյան սպորները առաջացնում են կենսաբազմազանության սպառում, ինչը հատկապես վտանգավոր է էնդեմիկ կենդանական աշխարհի համար [1,2]: 213 Plasmodium, Haemoproteus և Leucocytozoon տեսակների մակաբույծները, որոնք մեր ուսումնասիրած թռչունների արյան սպորներն են, փոխանցվում են մի շարք լայն տարածում ունեցող և բավականին տարածված երկոտանի միջատներով ՝ մոծակներ, գիշերային մոծակներ և մոծակներ: Այս միջատները կոսմոպոլիտ են և հայտնաբերվել են բոլոր մայրցամաքներում, բացի Անտարկտիդայից: Գրավոր աղբյուրներում անբավարար տեղեկատվություն կա թռչնի արյան մակաբույծների ուսումնասիրությունների վերաբերյալ: Մեր հետազոտության նպատակն է պարզել թռչնի արյան մակաբույծների բազմազանությունն ու տարածվածությունը կենսաբազմազանությամբ հարուստ Կովկասի տարածաշրջանում: Նյութեր եւ մեթոդներ. մեթոդները 2010 թ. Մայիսից օգոստոս ամիսներին արյան նմուշներ են հավաքվել Հայաստանի Հանրապետության (ՀՀ) և Լեռնային Karabakhարաբաղի Հանրապետության (ԼRՀ) մի շարք անտառային տեսակների (206 նմուշ), ինչպես նաև Կրասնոդարի երկրամասի մի շարք անտառային տեղերից: (190 նմուշ) Ռուսաստանի Դաշնություն (Նկար 1): Գծապատկեր 1. Նմուշառման վայրերը Հայաստանում, Լ NKՀ-ում և Ռուսաստանում: 214 Թռչունների որս իրականացվել է համապատասխան ցանցերի միջոցով: Որոշվեց յուրաքանչյուր թռչնի տեսակը, ապա երակից վերցվեց արյան նմուշ: Արյունը պահվում էր սենյակային ջերմաստիճանում 96% էթանոլի լուծույթում: Բոլոր թռչունները պտտվել են, որպեսզի կանխեն նույն անհատի կրկնակի որսը և ազատ են արձակվել: Ամբողջական ԴՆԹ-ն հանվել է արյան նմուշից (ինչպես թռչնի, այնպես էլ մակաբույծի առկայության դեպքում): Haemoproteus spp., Plasmodium spp թռչնի մոտ: և Leucocytozoon spp. Դրա ներկայությունը որոշելու համար օգտագործվել է PCR (պոլիմերազային շղթայական ռեակցիա) մեթոդը: Պարազիտը պարզելու համար օգտագործվել են միտոքոնդրիալ ցիտոխրոմ B գենը ծածկող նախածաններ, որը վերը նշված մակաբույծների համար առավել լայնորեն օգտագործվում է [8,9]: PCR- ն իրականացվել է հետևյալ նախաներկերի միջոցով. HAEMNF- ի արձագանքման պայմանները 30 վայրկյան են `95 ° C, 30 վայրկյան` 52 ° C, և 45 վայրկյան `72 ° C 40 ցիկլ: Նմուշները ինկուբացվել են 95 ° C ջերմաստիճանում ցիկլային ռեակցիաներից առաջ 15 րոպե և 60 ° C ջերմաստիճանում արձագանքից հետո 10 րոպե: 12,5 մկլ ռեակցիայի լուծույթը պարունակում էր 2 մկկմ տարանջատված ԴՆԹ, յուրաքանչյուր այբբենարանից 0.24 uM, 1x GoTaq® Flexi բուֆեր, 0.287 մմ dNTP, 2 մգ MgCl 2, 5.978 մկլ H2 O և 1.2 u Taq ԴՆԹ պոլիմերազ (Promega Corporation) վերջնական կոնցենտրացիաները: ԴՆԹ-ի առկայությունը որոշելու համար վերջնական նյութը էլեկտրոֆորիզացվել է 2,0% ագարոզա գելի վրա, որի արդյունքը դիտվել է ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների տակ: Դրական նմուշները մաքրվել են ExoSAP-IT PCR մաքրման հավաքածուի միջոցով (USB Corporation) և ուղարկվել Macrogen (Macrogen corporationNetherlands) ՝ նուկլեոտիդների հաջորդականացման համար: Հաջորդականությունները մշակվել են BioEdit ծրագրի միջոցով [10], իսկ հապլոտիպերը որոշվել են DNAsp 5 ծրագրի միջոցով [11]: Որպեսզի պարզեն, արդյոք հապլոտիպերը պատկանում են որոշակի 215 մակաբույծների, դրանք համեմատվել են Միջազգային գենային բանկի և MalAvi տվյալների շտեմարանի հաջորդականությունների հետ: Արդյունքներ Արդյունքներ Ուսումնասիրված նմուշներից, որոնք ներկայացնում են թռչունների 34 տեսակ, վարակվածների թիվը կազմել է 249 նմուշ, 29 թռչնատեսակ: Աղյուսակ 1 PCR հետազոտության արդյունքները Հայաստանում և Ռուսաստանի Կրասնոդարի երկրամասում Հայաստան Նմուշների քանակը Թռչնատեսակներ Կրասնոդարի երկրամաս Ռուսաստանի թռչուն: Վարակված թռչուններ: Վարակված. ված առանց ընդարձակ մարդու: մարդ ընդարձակ և - Թռչուն: Թռչուններ. առանձին-առանձին: առանձին-առանձին: Վարակված վարակված: ված Ընդարձակ ընդարձակ ընդարձակ քանակի քանակի և քանակի քանակի քանակի և համարի այլ տեսակներ 144 76 64.5% (49) 68 69.1% (47) Ընդհանուր 396 206 57.7% (119) 190 70, 0% (133) Նմուշների նմուշներ (ընդհանուր) Վարակված (ընդհանուր ) Համեմատվել են որոշ տեսակների համար Հայաստանում և Կրասնոդարի երկրամասում թռչունների վարակման մակարդակները, ինչպես նաև ընդհանուր վարակման մակարդակները (աղյուսակ 1): Ուսումնասիրվել են նուկլեոտիդների հաջորդականությունները, որոնք ներկայացնում են 40 առանձին հապլոտիպեր: Նրանցից 26-ը ներկայացնում են Haemoproteus spp., 11-ը ՝ Plasmodium spp: և միայն 3` Leucocitozoon spp. (Աղյուսակ 2): Հայտնաբերվել են նաև որոշ նոր հապլոտիպեր, որոնք դեռ գրանցված չեն Միջազգային գենային բանկում: Աղյուսակ 2 Նուկլեոտիդների հաջորդականությունները և թռչնաբուծական մակաբույծների հապլոտիպերի քանակը Նուկլեոտիդների հաջորդականությունը - 147 (40 հիպլոտիպ) New Gene Bank Cosm. Նոր գեն բանկ Eur. Տիեզերք 2 հպ. 16 հպ. Քննարկում և նոր եվրո: 5 հպ. 8 հպ. Gene Bank Cosm. Եվրո 1 հատ: 5 հպ. 1 հատ: եզրակացություն. եզրակացություն. Վերջին 0 հեպլը: 2 հպ. Տասնամյակների ընթացքում, երբ մակաբուծային շղթայական ռեակցիաները ներմուծվել են մակաբուծական հետազոտությունների ոլորտում, թռչնագրիպի մալարիայի վրա հիմնված մեթոդները առանձնահատուկ հետաքրքրություն են առաջացրել, և էկոլոգիական և, էվոլյուցիոն առումով, սկսել են լայնորեն ուսումնասիրվել: Չնայած ժամանակակից մեթոդները հեշտացրել են մակաբույծների ուսումնասիրությունը, դրանք զերծ չեն իրենց թերություններից և հետագա զարգացման և կատարելագործման կարիք ունեն: 217 Հայտնի է, որ PCR մեթոդով աշխատելիս չի կարելի լիովին համոզվել, որ նմուշներում չկան մակաբույծներ, որոնք բացասական արդյունք են ցույց տալիս, այնուամենայնիվ, մեր վերլուծությունները հիմնված են ստացված և մատչելի արդյունքների վրա: Թռչնաբուծական վարակի տարածվածությունը 62.8% է, ինչը բավականին բարձր է `համեմատած այլ աշխարհագրական տարածքների հետ [15,16]: Կրասնոդարի երկրամասում ուսումնասիրված թռչունների գրեթե բոլոր տեսակների վարակն ավելի բարձր է, քան Հայաստանում, ինչը, հավանաբար, պայմանավորված է կլիմայական պայմաններով: Նուկլեոտիդային հաջորդականությունների ուսումնասիրության արդյունքում հայտնաբերվել է թռչունների մոտ մալարիա առաջացնող մակաբույծների 3 սերունդ, որոնցից ամենատարածվածը նուկլեոտիդների հաջորդականությունն է (71.4%), որին հաջորդում է Plasmodium spp: - 31 նուկլեոտիդային հաջորդականություն (21,1%) և Leucocytozoon spp. - 11 նուկլեոտիդային հաջորդականություն (7,5%): Մեր ուսումնասիրությունների արդյունքում հայտնաբերվել է 14 նոր հապլոտիպ, որոնք մինչ այժմ ոչ մի տեղ չեն գրանցվել, ինչը վկայում է տարածաշրջանում թռչունների արյան սպորների էնդեմիկության բավականին բարձր մակարդակի մասին: Հայտնաբերվել են նաև 7 ​​տիեզերական հապլոտիպեր, որոնք գրանցվել են նաև այլ մայրցամաքներում: Հաշվի առնելով, որ մակաբույծները ունեն թռչնատեսակների չափազանց ցածր առանձնահատկություն [14], մենք կարող ենք խոսել գոյություն ունեցող սպառնալիքի մասին, այսինքն ՝ մակաբույծները համաճարակի պոտենցիալ աղբյուր են, ինչը հատկապես վտանգավոր է էնդեմիկ կենդանական աշխարհի համար: Հետազոտությունն իրականացվել է Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամի ֆինանսական աջակցությամբ: , ։

Մակաբույծների բազմազանությունը եւ տարածվածությունը որոշելու նպատակով գենետիկական ուսումնասիրության են ենթարկվել Հայաստանի, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության եւ ՌԴ Կրասնոդարի երկրամասի 12 տարբեր վայրերից հավաքված թռչունների արյան նմուշներ։ ՈՒսումնասիրվել են նաեւ նուկլեոտիդային 147 հաջորդականություններ, որոնք ներկայացնում են տարբեր հապլոտիպեր։ Ստացված արդյունքները ցույց են տալիս Կովկասի տարածաշրջանում թռչունների՝ մակաբույծներով վարակվածության եւ մակաբույծների էնդեմիկության բավականին բարձր մակարդակ։

1. Ներածություն. Գոյություն ունեցող համակարգչային մաթեմատիկայի համակարգերից մեկը ՝ Մաթեմատիկա համակարգը, համարվում է աշխարհի առաջատարը [1-4]: Մաթեմատիկայում խնդիրների մեծ մասը լուծվում է երկխոսության ռեժիմում, առանց ավանդական ծրագրավորման, օգտագործելով ստանդարտ գործիքներ: Շինարարության մեխանիկայի առաձգականության տեսության խնդիրները հանգեցնում են հայտնի վերջավոր եզրի հայտնի պայմաններում դիֆերենցիալ հավասարումների լուծմանը [5,6]: Վերջերս, ժամանակակից հաշվարկային տեխնոլոգիաների զարգացման շնորհիվ, լայնորեն օգտագործվում են դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման մոտավոր մեթոդներ: Այս մոտավոր մեթոդների շարքում հատուկ տեղ է գրավում վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի) մեթոդը [5,6]: Աշխատությունը ներկայացնում է երեք միատարր մասերից բաղկացած ձողի ջերմաստիճանի բաշխման խնդիրը, ինչը հանգեցնում է պարաբոլիկ տիպի դիֆերենցիալ հավասարմանը `համապատասխան նախնական և վերջնական պայմանների հետ: Problemանցի մեթոդը օգտագործվում է այս խնդիրը լուծելու համար: Մաթեմատիկայի միջավայրում խնդիրների լուծման տարբեր սխեմա և հաշվարկման ծրագիր: Հետազոտությունները կատարվել են համընկնման տեսանկյունից, որի արդյունքում գործնական համընկնումը հաստատվում է բավականին արագ: Այնուհետեւ, վերը նշված խնդիրը ընդհանրացված է միատարր մասերից պատրաստված ձողի վրա: Խնդիրն ունի բավականին ընդհանուր ձևակերպում. «Լուծումը պարզվում է ընդհանուր գործի համար, կամայական նախնական դեպքում» ժամկետային պայմանները: Այս դեպքում «խնդիրների լուծման սխեման» կազմվում է Մաթեմատիկայի միջավայրում: Մշակված ծրագիրը համընդհանուր է և ընդհանուր պայմանների դեպքում հնարավորություն է տալիս լուծել խնդիրը: Բացի այդ, այն ինտերակտիվ է և հասանելի է ոչ ծրագրավորողներին: Արդյունքում իրականացվող ծրագիրն իրականացվում է երեք համասեռ մասերից բաղկացած ձողի խնդրի համար և ցույց է տալիս արդյունքների ամբողջական համընկնումը վերը բերված լուծույթի հետ: Սահմանված խնդիրները, դրանց լուծման մեթոդները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում: 2. Երեք միատարր մասերից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի ուսումնասիրություն: Խնդրի լուծումը ցանցերի մեթոդով: Հաշվարկման ծրագիր Մաթեմատիկայի միջավայրում: Հաշվի առեք երկարության բարակ ձողը: Ուղղեք եզը լիսեռի երկայնքով: 0 𝑥 𝑥 ≤ 𝑙 բարակ գավազանը բաղկացած է երեք միատարր մասերից ՝ տարբեր ֆիզիկական բնութագրերով. 0 𝑥 ≤ 𝑙1, 0 ≤ 𝑥 𝑙2 և 0 ≤ 𝑥 𝑙 𝑙3: Ձողի 0 𝑥 𝑥 ≤ մասի հատուկ ջերմային հզորությունը, խտությունը, ջերմահաղորդականության գործակիցը համապատասխանաբար 𝑐1, 𝜌1, 1 են. , 0 𝑥 𝑙, 1, 0 𝑥 𝑙 𝑙2 և 0 𝑥 𝑥 ≤ բաշխվում են համապատասխանաբար 𝑞1 (x, t), 𝑞2 (x, t) 𝑞 𝑞3 (x, t) N հզորությամբ ձողի մասերի երկայնքով N կ 1 ջերմություն, և այս մասերի նախնական ջերմաստիճանը 𝑢1 (𝑥), 𝑢2 (𝑥) 𝑢 𝑢3 (𝑥) է: Ձողի ձախ և աջ ծայրերի ջերմաստիճանը համապատասխանաբար 𝑢1 (0) և 𝑢3 (𝑙) է: Պահանջվում է որոշել 0 <𝑡 <ժամանակահատվածում կոմպոզիտային գավազանի ջերմաստիճանի բաշխումը 𝑥 (𝑥, 𝑡): Եկեք կազմենք խնդիրների լուծման այլ սխեմա: Հաշվի առնելով, որ քննարկվող խնդրի նախնական պայմանները (𝑛1, 0) ունեն (𝑛1 + 𝑛2, 0) հանգույցներ, ենթադրենք, որ 𝑢 (𝑛1ℎ1, 0) = 𝑢1 (𝑛1ℎ1), 𝑢 (𝑛1ℎ1 + 𝑛2ℎ2, 0) = 𝑢2 (𝑛1ℎ1 + 𝑛2ℎ2, 0): Այդ դեպքում, երբ կատարվում են հետևյալ նշանակումները. Լուծույթի կայունության համար անհրաժեշտ է ընտրել քայլը, որպեսզի բավարարվի հետևյալ պայմանը [6] ՝ {(1 - 2𝜎1), (1 - 𝜎4 - 𝜎5), (1 - 2𝜎2), (1 - 𝜎6): - 𝜎7), (1 - 2𝜎3): 0 ֆունտ Լուծեք երեք համասեռ մասերից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի խնդիրը հետևյալ պայմաններում. 𝑙 = 2,8 մ, 𝑙1 = 0,5 մ, 𝑙2 = 1,5 մ, 𝑙3 = 0,8 մ, 𝑐1 = 1 Ջ կգ ℃ ℃: 𝑐2 = 4 Ջ: կգ ℃ ℃: 𝑐3 = 3: կգ ℃ ℃: 𝑢1 (𝑥) = 4√𝑥 - 1, 𝑢2 (𝑥) = −𝑥2 + 2, 𝑢3 (𝑥) = - (𝑥 - 2.5) 2 + 1: մ 3, 𝜅1 = 0,1 Ջ: վ ∙ մ ∙ ℃: մ 3, 𝜅2 = 0,2 Ջ: մ 3, 𝜅3 = 0,4 Ջ: , 𝜌1 = 1 կգ , 𝜌2 = 0,5 կգ , 𝜌3 = 0,6 կգ վ ∙ մ ∙ ℃: վ ∙ մ ∙ ℃: Նկատի ունեցեք, սակայն, որ այս ներածումը ծրագրում փոխելով ՝ կարող եք խնդրի լուծումը ստանալ: Մաթեմատիկայի միջավայրում խնդիրների լուծման հաշվարկման ծրագիրը կարծես u1 [x_] է: = 4√𝑥 -1; u2 [x_]: = -x ^ 2 + 2; u3 [x_]: = - (x-2.5) ^ 2 + 1; q1 [t_, x_]: = Cos [x]; q2 [t_, x_]: = Մեղք [t]; q3 [t_, x_]: = 10 (Sin [x] + Cos [t]); f1 [i_, j_]: = q1 [i , j h1]  / ro1 / c1; f2 [i_, j_]: = q2 [i , n1 h1 + (j-n1) h2]  / ro2 / c2; f3 [i_, j_]: = q3 [i, n1h1 + n2 h2 + (j-n1-n2) h3]  / ro3 / c3; g1 [i_, j_]: = q1 [i , j h1]  / rce1; g2 [i_, j_]: = q2 [i , n1 h1 + (j -n1) h2]  / rce2; Րագրի առաջին յոթ շարքերը տրամադրում են մուտքագրման տվյալները, իսկ հաջորդ տողերն ապահովում են հաշվարկման գործընթացը: Ստացված արդյունքները կարող են գրաֆիկորեն արտահայտվել հետևյալ ծրագրի միջոցով. Արդյունքը 𝑢 (𝑥, 𝑡) գործառույթին համապատասխանող ելք է (նկ. 2): Նկար. 2 Գծապատկերեք գործառույթի և (𝑥, 𝑡) կախվածությունը կոորդինատից t = 0, t = 5𝜏, t = 10𝜏, t = 15𝜏 ժամանակին ՝ օգտագործելով հետևյալ ծրագիրը (Նկար 3): Նկար 3 Այնուհետև ներկայացրեք արդյունքները այլ կերպ. h1 = 0,1 (կանաչ), h1 = 0,5 (կապույտ), h1 = 0,025 (կարմիր) քայլերի դեպքում (նկ. 4): Նկար. 4 Մենք տեսնում ենք, որ քայլը նվազելուն պես գրաֆիկը բավականին արագ է համընկնում: 3. ուսումնասիրել միատարր մասերից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի ուսումնասիրություն: Խնդրի լուծումը ցանցերի մեթոդով: Հաշվարկման ծրագիր Մաթեմատիկայի միջավայրում: Հաշվի առեք մի բարակ ձող, որը բաղկացած է n միատարր մասերից: Ուղղեք եզի առանցքը ձողի երկայնքով: 0 ≤ 𝑥 ≤ 𝑙 բարակ գավազան̅̅̅̅̅) կազմված է մասի հատուկ սեռական մասերի n 0 0 ≤ 𝑥 𝑙𝑖 𝑙𝑖 (𝑖 = 1, տեսակ) տարբեր ֆիզիկական բնութագրերից: Ձողի յուրաքանչյուր 0 ≤ ((𝑖 = 1, երմ ջերմային հզորությունը, խտությունը, ջերմահաղորդականության գործակիցը համապատասխանաբար 𝑐𝑖, 𝜌𝑖, 𝜅𝑖 (𝑖 = 1, համապատասխանաբար)): Համապատասխան ուժ ունեցող ջերմությունները բաշխվում են ձողի 0 ≤ 𝑥 ≤ 𝑙𝑖 (𝑖 = 1, 𝑛̅̅̅̅̅) մասերի երկայնքով, և դրանք մասամբ 𝑞𝑖 (x, t) (𝑖 = 1, 𝑛̅̅̅̅̅): Ձողի ձախ և աջ ծայրի սկզբնական ջերմաստիճանը 𝑢𝑖 (𝑥) (𝑖 = 1, temperatures ջերմաստիճանը համապատասխանաբար 𝑢1 (0) 𝑢𝑛 𝑢𝑛 (𝑙): Պահանջվում է որոշել կոմպոզիտային ձողի ջերմաստիճանի բաշխումը (𝑥, 𝑡) 0 <𝑡 <ժամանակահատվածում: Եկեք պատրաստենք մեկ այլ սխեմա, որը նման է երեք համասեռ մասերից բաղկացած ձողի խնդրի տարբեր սխեմայի, ընդհանուրացնելով մասը ̅̅̅̅̅) այնպես, որ այն ցանց լինի: Բաժանեք գավազանի տեղական մասը 𝑛𝑖 (𝑖 = 1, to ըստ կոորդինատի ℎ𝑖 = քայլը պետք է լինի հարաբերական 0 0 𝑥 𝑙 ≤1 հատված անց 1 =: քայլ, այսինքն 𝑛𝑖 = [ ] Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ընդունվելիք խնդրի նախադրյալները կոտրված են հանգույցներում, ենթադրենք, որ 𝑢 (∑ ( ) Այն դեպքում, երբ (𝑖 = 1, 𝑛̅̅̅̅̅) և կատարվում են հետևյալ նշանակումները, լուծույթի կայունության համար անհրաժեշտ է ընտրել քայլը, որպեսզի բավարարվի հետևյալ պայմանը [6] ՝ {(1 - 2𝜎𝑖), ( 1 - 𝜔𝑖 - 𝛿𝑖) ≥ ≥ 0: Այժմ ներկայացնենք հաշվարկման ծրագիրը Մաթեմատիկա միջավայրում: Րագրի առաջին մասը (նկ. 5) թույլ է տալիս ստեղծել մուտքային դաշտեր տվյալ նախնական տվյալները մուտքագրելու համար: օրինակ ՝ NmbHmgnPrt [z_]: = Տող [{TextCell [«Մուտքագրեք n ∶»], Գործառույթի զանգի դեպքում ձողասեռականների թիվը մուտքագրելու համար ստեղծվում է մուտքային դաշտ, և նկ. 5 Ֆունկցիայի զանգի դեպքում բևեռ 𝑖 զանգվածի զանգվածի գործակիցը մուտքագրելու համար ստեղծվում է մուտքային դաշտ: Րագրի երկրորդ մասում (նկ. 6) իրականացվում է առաջին մասը: 6 տրված NmbHmgnPrt [𝑖], NmbCrdLyrFrstPrt [𝑖], NmbTmprLyr [𝑖] գործառույթները `գավազանի միատարր մասերի քանակը մուտքագրելու համար, համապատասխանաբար, առաջին միատարր կայքի համար` համաձայն կոորդինացված քայլերի քանակի և ժամանակի քայլերի քանակի: Րագրի երրորդ մասում (նկ. 7) ստեղծվում են ձողի միատարր մասեր: Ներմուծված 7 մեծություններին համապատասխանող դաշտեր (ծրագրի երկրորդ մասում մուտքագրված տվյալներ) ձողի յուրաքանչյուր միատարր մասի երկարության, հատուկ ջերմային հզորության, խտության, ջերմահաղորդության, այդ մասում տրված նախնական պայմանի, կիրառվող ջերմության գործառույթ Րագրի չորրորդ մասում (նկ. 8) յուրաքանչյուր ձողի հատվածի քայլերը որոշվում են ըստ կոորդինատների և դրանց մեծությունների: Նշանակումներ ծրագրի հինգերորդ մասում `ծրագրի հետագա պարզեցման համար: (Նկ. 9) պատրաստվում են որոշ միջանկյալ նկ. Նկար 8 9 theրագրի վեցերորդ մասը (նկ. 10) ներկայացնում է դիֆերենցիալ սխեմայի իրականացումը, որի արդյունքում seve (𝑥, 𝑡) մակերեսը ցուցադրվում է ծրագրի յոթերորդ մասում (նկ. 11) , Նկար. Նկար 10 11 Նկար 12 Մենք կկիրառենք 𝑛 հաշվարկման ծրագիր 2-րդ կետում միատարր մասերից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի ուսումնասիրության համար, երեք միատարր ձողից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի խնդրի դեպքում: մասեր Runրագրի առաջին մասը գործեք (նկ. 5), ապա երկրորդը (նկ. 6) մենք մուտքագրում ենք համապատասխան տվյալները ցուցադրվող դաշտերում (նկ. 12): Նկար. 13 Ներմուծված միատարր մասերի քանակին համապատասխան (մեր դեպքում ՝ 3), ծրագրի երրորդ մասը գործարկելուց հետո (նկ. 7) դրանք արտահանվում են ՝ դաշտի միատարր մասերի ֆիզիկական հատկությունները ներկայացնելու համար (նկ. . 13): Դրանից հետո մենք վարում ենք ծրագրի 4-րդ, 5-րդ և 6-րդ մասերը (նկ. 8, նկ. 9, նկ. 10) և, վերջապես, 7-րդ մասի գործարկումից հետո ցուցադրվում է որոնելի մակերեսը (նկ. 14): Արդյունքում, մենք ստանում ենք նույն լուծումը, ինչ 2-րդ կետում (նկ. 2): 4. Եզրակացություն: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի) մեթոդը շարունակում է արդիական և լայնորեն կիրառվել գիտության տարբեր ոլորտներում: Վերջավոր տարբերության մեթոդը մաթեմատիկական ֆիզիկայի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման մոտավոր մեթոդ է, բայց վերջինս ապահովում է մեծ ճշգրտություն, որը ցույց է տրված Նկ. 14-ում, հաստատում են դիտարկված ուսումնասիրությունները: Միևնույն ժամանակ, համակարգչային մաթեմատիկայի զարգացման այս փուլում առավել լայնորեն զարգացել է ցանցային եղանակը, որում մաթեմատիկայի միջավայրը մեծ դեր է խաղում որպես աշխարհի համակարգչային առաջատար մաթեմատիկայի առաջատար համակարգ: Օգտագործելով Մաթեմատիկայի միջավայրը ՝ որպես ժամանակակից բարձր մակարդակի ծրագրավորման լեզու, մենք հնարավորություն ենք ստանում վայրկյանների ընթացքում լուծել մեծ թվով հանրահաշվական հավասարումների համակարգեր, հաշվարկել պարզ սխեմաների հաշվարկներ, աղյուսակային տվյալներ համապատասխան գործառույթներով փոխպատվաստել ՝ դրանք գրաֆիկորեն դարձնելով դիտարկելի Ստեղծագործության մեջ նկատվող խնդիրները մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում գործնական տեսանկյունից: Խնդիրները լուծվում են ընդհանուր պայմանների դեպքում: Կազմված հաշվարկման ծրագրերը բավականին հասանելի են ոչ ծրագրավորողների համար և ապահովում են մեծ ճշգրտություն: Գրականություն 1. Սարգսյան Ա.Հ. Մաթեմատիկա փաթեթի գրաֆիկական տարրեր և դրանց ուսուցում: Մեթոդական աշխատանք: Գյումրի: Հեղ հրատ .: 2014. 88 էջ: Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Արմենուհի Հակոբյան Սարգսյան - Ֆիզ. Թեկնածու, Բարձրագույն մաթեմատիկայի և մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, Լրացուցիչ կրթության հետբուհական և ամբիոնի վարիչ, էլ. armenuhis@mail.ru Ալեքսանյան Վարդուհի - GSPI, վարպետ, էլ. ։

Սույն աշխատանքում ներկայացված է երեք համասեռ մասերից բաղկացած ձողի ջերմաստիճանի բաշխման խնդիր, որի լուծումը հանգեցված է պարաբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարման՝ համապատասխան նախնական և եզրային պայմաններով։ Այնուհետև խնդիրն ընդհանրացված է 𝑛 համասեռ մասերից բաղկացած ձողի համար, որը բավական ընդհանուր ձևակերպում ունի, և լուծումը տրված է կամայական նախնական և եզրային պայմանների համար։ Դրված խնդիրները լուծված են վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի) մեթոդով, կազմված են հաշվարկային ծրագրերը Mathematica միջավայրում, և արդյունքները վիզուալացված են գրաֆիկորեն։

ՀՈԳՈՒ ԵՎ ՈԳՈՒ ԵՐԿԸՆՏՐԱՆՔԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐԱԿԱՆ ԵՎ ՄԵՀԵՆԱԿԱՆ ԾՐԱԳՐԵՐՈՒՄ Ազգային ինքնության համատեքստում հոգու և ոգու երկընտրանքի դիտարկումն ունի ելակետային նշանակություն։ Ազգային խառնվածքի ձևավորումը, ինչպես նաև ազգի` որոշակի ձևի մեջ գոյատևումը, հիմնվում է հոգու և ոգու փոխհարաբերության վրա։ Տասնիններորդ դարից վերոնշյալ հասկացությունների քննարկումը կարևոր է այն առումով, որ ինքնության մեջ հարացույցներ փոխարկելիսհրատապ է դառնում այն հարցը, թե ինչի վրա հիմնվելով են կատարվում այդ փոփոխությունները`հոգու, թե՞ ոգու։ Հարցի քննարկումից կարող է պարզ դառնալ, թե ազգային ինքնության մեջ վերափոխումները որքանով են արդյունավետ ինչպես ազգային ոգու, այնպես էլ հոգու տեսանկյունից, ձևավորվող նոր ինքնությունը որքանով է ազգային և հայի հոգեկերտվածքին համապատասխան։ Բացի այդ,կարևոր է քննարկել գոյատևման մի ձևից մյուսին անցնելու արդյունավետությունն ինչպես ազգայինոգու, այնպես էլ հոգու տեսանկյունից։ Մեհենականությունն իր հերթին, լինելով ազգի գոյատևման մեկայլ մոտեցում, «պաշտամունք և արտահայտութիին է հայ հոգիոյն»1։ Ուստի` հատկանշական է այսծրագրերի միջոցով վերհանել ազգային ինքնության մեջ հոգու և ոգու պայքարը, վերաիմաստավորելայն ազգի և ազգայինի գոյատևման արդյունավետության տեսանկյունից։ Ի վերջո, որն է կարևորը` ազգային հոգու և ոգու պահպանումն այնպիսին, ինչպիսին կա, թե դրանց «վերանորոգումը»։ Մասնագիտական գրականության մեջ հոգու և ոգու սահմանումները բազմազան են, ինչը դժվարություն է ստեղծում հասկացությունների ճշգրտման առումով։ Ոգին անտիկ փիլիսոփայության մեջնշանակվում է հուն. Pneuma բառով և թարգմանվում որպես «շարժվող օդ», «շունչ»։ Փիլիսոփայությանմեջ ոգին հանդես է գալիս երեք ձևով` որպես առանձին անհատի ոգի (սուբյեկտիվ ոգի), ընդհանուր ոգի(օբյեկտիվ ոգի) և օբյեկտիվացված ոգի։ Ն. Գարտմանն օբյեկտիվ ոգի համարում է նախևառաջ լեզուն,տեխնիկան, ավանդույթները, յուրաքանչյուր ոլորտում տիրապետող աշխարհայացքը` կրոն, առասպել,փիլիսոփայություն։ Հոգի (հուն.` psyche) նշանակում է գոյությանը նախորդող ոչ նյութական սկիզբ(Պլատոն), կենսական մարմնի առաջին էնտելեխիա (Արիստոտել)։ Հոգևոր հայրերը տարբեր կերպ ենմեկնաբանում հոգին։ Ըստ Տերտուլիանոսի` հոգին նյութական է, իսկ ըստ Օգոստիտոս Երանելու` ոչնյութական, ոչ տարածական սուբստանցիա։ Աստվածաշնչում ևս այս հասկացությունները միանշանակչեն սահմանվում` հաճախ թարգմանության արդյունքում մեկն օգտագործելով մյուսի փոխարեն։ Ժամանակակից հոգեբանները հոգին համարում են անգիտակցականի կրողը2։ Շտայները հոգինսահմանում է «այն, ինչի շնորհիվ նա իրերը կապում է սեփական կեցության հետ և որով համակրանքու հակակրանք, հաճույք ու տհաճություն, ուրախություն ու ցավ է զգում դրանցից։ Իբրև ոգի ենթադրվում է այն, ինչը հայտնակերպվում է մարդու մեջ, երբ Գյոթեի արտահայտությամբ իրերին նայումես «ասես աստվածային էակ»3։ Է. Հարությունյանը ոգին սահմանում է որպես ռացիոնալ հատկություն,իսկ հոգին` իռացիոնալ. «Ոգին ազգի մտավոր ինտելեկտուալ-նորարական բնութագիրն է»4։ Ըստ նրա`հայկական ոգու որակներն են նախաձեռնությունը, հնարամտությունը, զսպվածությունը։ Հոգին իր հերթին համարվում է ազգային կենսափիլիսոփայության տեսանկյունից ոգու հակոտնյան։ «….Հոգին ժողովրդի անցյալ պատմության և առկա իրողությունների զգայական-հուզական անմիջական ապրումների կրողն է և արտահայտում է ազգային բնավորության ու խառնվածքի առանձնահատկությունները»5։ Հիմք ընդունելով Է. Հարությունյանի՝ ոգու և հոգու սահմանումները` վերջիններիս փոխհարաբերությունը քննարկվելու է ազգային ինքնության լուսավորական և մեհենական ծրագրերի միջոցով։ 1 Մեհենական հոսանքն արևմտահայ իրականության մեջ ծագել է 1910 թթ.։ Այն ձգտել է բարձրացնել գրականության դերը,նպաստել է ժողովրդի տարանջատված հատվածների հոգևոր միասնությանը, մերժել է «ռուսահայ», «թրքահայ», «կովկասահայ»հասկացությունները։ Քննադատական հոդվածներով բարձրացրել է գրական արժեքների վերագնահատման հարցը։ «Մեհեան»ամսագրին աշխատակցել են Դ. Վարուժանը, Վ. Թեքեյանը, Հ. Սիրունին, Ռ. Շիշմանյանը։ (Տե՛ս Հայկական սովետականհանրագիտարան, հ. 7, Երևան, 1981)։ 2 Տե՛ս Философский энциклопедический словарь, Москва, 1983, էջ 146-149։ 3 Շտայներ Ռ., Թեոսոֆիա, Երևան, 2003, էջ 24։ 4 Հարությունյան Է., Ազգային ինքնություն և կյանքի մշակույթ, Երևան, 2004, էջ 88։ 5 Նույն տեղում, էջ 89։ Լուսավորական շարժումն ազգային ոգին առաջ մղելու մի նոր կոչ էր։ Լուսավորականները, լինելով կրթված և Եվրոպայում ուսանած մարդիկ, փորձում են եվրոպական շունչ հաղորդել ազգային ինքնությանը։ Այդ շրջանի Եվրոպան ապրում էր մարդուն` իբրև արժեք բարձրացնելու մի նոր վերածնունդ։ Ձևավորվում էր անհատի այնպիսի տեսակ, որն ուներ ազատ ընտրություն, աշխարհայացք և քաղաքացիական գիտակցություն։ Ֆոյերբախն այս առնչությամբ նշում է. «Գիտակցությունն ինքնագործունեություն է, ինքնահաստատում, սեր իր նկատմամբ, սեփական կատարելության վայելք։ Գիտակցումըկատարյալ էակի տարբերիչ հատկությունն է»1։ Ֆոյերբախի այս բնութագրումներն այն հիմնականհատկություններն են, որոնք պետք է ունենար քաղաքացիական ինքնագիտակցություն ունեցող անհատը։ Հայ լուսավորականները, հիմնվելով Եվրոպայում տարածվող ռացիոնալիստական այս շարժմանվրա, փորձում են ձևավորել քաղաքացիական ինքնագիտակցություն ունեցող անհատներ` հոգու ինքնությունից անցում կատարելով ոգու ինքնությանը։ Այսինքն` եթե հայ ժողովրդի նախորդ դարերիպատմությունը կերտում էր հլու-հնազանդ, կրոնապաշտ, սեփական կարծիքից զուրկ հայի դիմապատկեր, որը հայի ազգային ինքնությունն էր, հոգեկերտվածքը, ապա տասնիններորդ դարի գործիչներըփորձում են ազատվել անցյալի այդ դիմապատկերից։ Եկեղեցին՝ իր սպասավորներով, գրաբարը,դպրոցը և դաստիարակությունը պետք է ենթարկվեին փոխակերպման, որի արդյունքում եկեղեցինպետք է սահմանափակեր սոցիալական իր դերը, գրաբարը պետք է դադարեր լինել գրի լեզու, կրթությունը պետք է լիներ համընդհանուր` և՛ կինը, և՛ տղամարդը հավասարապես պետք է կրթությունստանային, դաստիարակության մեջ պետք է գերիշխեր ազատ անհատ, քաղաքացի ձևավորելումոդելը։ Այս ուղղությամբ կատարվող քայլերից էր մտավոր, հասարակական անշարժությունը կոտրելըև ինչ-որ ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկելը։ «….Անգործ, անշարժ, տգետ, մոլեռանդ, ժամանակակից գիտությունից և ճշմարտությունից յետ մնացող»2 հայ հոգևորականը պետք է կրթվեր, որպեսզի իր գիտելիքները հաղորդեր հայ երիտասարդին։ Այսպիսով, ազատագրական շարժումները, ինքնավարությանծրագրերը նոր փորձ էին վերաիմաստավորելու պատմությունը և հայի հոգեկերտվածքը։ Ինչ խոսք, կրթությունը միակ իրական միջոցն էր մնացած բոլոր ծրագրերն իրականացնելու համար։ Սկսվում էր ոգու վերանորոգչական շարժում, որն անպայմանորեն ենթադրում էր նաև նոր տարրերի ներառում ազգային ինքնության մեջ։ Մասնավորապես, լեզվի մի ձևից մյուսին անցում, օտարերկրացիների հետ ամուսնություն։ Ներկայում ևս հայ ազգը համարվում է ծերացող ազգ, քանի որ խառնամուսնությունները սակավաթիվ էին ինչպես այն ժամանակ, այնպես էլ այժմ` չնչին տարբերությամբ։ «Հայոց ոգուն, հայոց բնավորությանը, հայոց տարրին մի նոր կյանք, մի թարմ ուժ տալու համար գուցեհարկավոր կլիներ, որ հայերը խառնվեին ուրիշ ազգությունների հետ, իհարկե առանց կորցնելու իրանցազգությունը և մայրենի լեզուն», - նշում է Գր. Արծրունին3։ Նոր վերակառուցվող ոգին իրենից ենթադրում էր այն, ինչը Եվրոպայում փորձարկվել և ձախողման էր ենթարկվել։ Այսինքն` լուսավորությունը,որը լայն տարածում ստացավ Եվրոպայում, արդեն տասնիններորդ դարում տվեց իր արդյունքները.կյանքի փիլիսոփայության ներկայացուցիչները, հետագայում նաև էկզիստենցիալիստներն առաջ քաշեցին օտարման, էկզիստենցիալ անհավասարակշռության, օտարված աշխատանքի, Աստծո մահվաներևույթներ, որոնք բնորոշ էին նոր ժամանակներ թևակոխած մարդուն։ Մարքսն արդիական համարեցայն հիմնախնդիրը, որ տեղի ունեցող գործընթացների արդյունքում (տեխնիկայի դերի ամրապնդում,որը գիտության առաջընթացի արդյունք էր) մարդն օտար է դառնում նույնիսկ ամենագեղեցիկի նկատմամբ։ Քաղաքացիական հասարակություն ստեղծելու, անհատի ինքնագիտակցությունը վերակառուցելու փորձերը շարունակվում են մինչ այժմ` հարվածի ենթարկելով ազգային ինքնությունը։ Ինչպեսիրավացիորեն նկատում է Է. Աթայանը. «Մեր ազգային կյանքի ընթացքը մեզ կանգրեցրել է երկընտրանքի առջև։ Մենք հարկադրված ենք ընտրություն կատարել օրգանականի (սեփականի) և ոչ օրգանականի (ուրիշինի), հնարավոր է նաև` որևէ մեկին չպատկանողի, տիեզերաքաղաքացիականի կենդանիի (կոնկրետի, արդյունավետորեն հակասականի) և մեռյալի (վերացականի, անկենդանորեն միակողմանիի) միջև»4։ Ահա այսպիսի իրավիճակում է հայտնվել ոչ միայն վերանորոգված ազգային ոգին, այլևմոռացված ազգային հոգին։ Լեզվական փոփոխությունը, գրաբարից աշխարհաբար անցումը որոշակիխզում առաջացրեց անցյալի, ներկայի և ապագայի (մեր օրերի) միջև։ Հարկ է նշել, որ թեև այդ ժամանակաշրջանի համար գրաբարից աշխարհաբար անցումը լուծում էր գիրքը և գրականությունն առավելլայն զանգվածներին հասանելի դարձնելու խնդիրը, սակայն վտանգում էր անցյալը և այդ անցյալումմնացած հայոց պատմությունը։ 1 Ֆոյերբախ Լ., Քրիստոնեության էությունը, Երևան, 1968, էջ 46։ 2 Մշակ, թիվ 19, Թիֆլիս, 1873։ 3 Արծրունի Գր., Հրապարակախոսական հատընտիր, Երևան, 2010, էջ 76։ 4 Աթայան է., Հոգի և ազատություն, Երևան, 2002, էջ 189։ Դաստիարակությանն անդրադառնալով` պետք է նշել, որ, որդեգրելով եվրոպական դաստիարակության մոդելը, ազգային ինքնության մեջ փոխակերպվեցին նաև շատ այլ ավանդույթներ, որոնք որոշակի կնիք էին թողել ազգային հոգու ձևավորման գործում։ Ինչպես, օրինակ, կանանց և տղամարդկանց իրավահավասարությունը։ Կանանց կրթելը և հասարակական ակտիվություն տալը ևս որոշակիորեն դեմ էր այս ժամանակաշրջանում ձևավորված ավանդութային և եկեղեցական գաղափարախոսությանը։ Դաստիարակության մեջ կողմնակից լինելով ռուսսոյական մեթոդին` Մինաս Չերազը նշումէ, որ ուսուցիչը պետք է. «…հսկէ որպէս զի մաքուր խօսին իւրեանց մայրենի լեզու, մեր կրօնի սէրն կըներշնչէ նոցա, կը պատմէ նոցա մեր պատմութիւնի մեծ դէպքերն, առաքին եւ հոյակապ անձերեն կըբարոյախօսէ, նոցա հետաքրքրութիւն կը շարժէ անձնիւր գիտական ճիւղի վրայ, եւ մի նախաճաշակնկաւանդէ նոցա այն ուսումների որովք պիտի զբաղին նախակրթարանի եւ ուսումնարանի մէջ։ Թէհաւանիք առաջարկիս, որ զուտ ազգային կրթութիւնն խարիսխ ունի, մեր ընտելարաններ ծաղկացպիտի լինին արդարեւ…»1։ Մինաս Չերազի այս առաջարկը թեև ազգանպաստ էր և փորձ էր պահպանել ազգի հոգին, հոգեկերտվածքը, սակայն մեկ դար հետո պարզ է դառնում, որ այն կյանքի չկոչվեց,քանի որ չէր լուծում ժամանակի հրատապ խնդիրները. այն է` ինքնագիտակցության վերափոխման միջոցով պետական խնդիրներ լուծելը, համեմատաբար առանց շահագործման ապրելը։ Այդ իսկ պատճառով մեր պարագայում դեռ շատ վաղ էր մտածել և խոսել այն ամենի մասին, ինչը եվրոպական լուսավորականների պարագայում իդեալական մոդել կարող էր լինել դաստիարակության համար։ Հետևաբար,եվրոպական և հայ լուսավորականները տարբեր խնդիրներ էին լուծում միևնույն միջոցով, որը մի պարագայում գործուն էր, մյուս պարագայում` ոչ։ Ինչպես դիպուկ նշում է Գր. Օտեանը` Հայաստաննուզում է ճար, Անգլիա տալիս է ճառ։ Մեհենականները, հիմնելով «Մեհեան», այնուհետև «Բարձրավանք» ամսագրերը, սկիզբ են դնումնոր շարժման, որն ազգային ինքնությունը պահպանելու և ազգային զարթոնք ապրելու հիմնովին նորտարբերակ է առաջարկում։ Այս ամսագրերն արվեստին և գրականությանն են վերաբերում, որոնք թողարկելու պատասխանատուններն էին Կոստան Զարյանը, Դանիել Վարուժանը, Գեղամ Բարսեղյանըև այլք։ Մեհենականներն առաջարկում էին. «պաշտամունք եւ արտայայտութիին հայ հոգիոյն, ինքնուրոյնութիին եւ անձնականութիին ձեիի մէջ, մշակում` կենսանորոգ պատուաստումով մը` հայ լեզուին,զուտ գրականութիինը հեռու պահել քաղաքականութենէ եւ լրագրութենէ»2։ Վերջիններս հայ հոգուվերականգնման մեջ են տեսնում ազգային ինքնության զարթոնքը և առաջընթացը։ Հայ հոգին պետք էպահպանել օտար ազդեցություններից, լեզուն պետք է զերծ պահել օտարաբանություններից և հնարավորինս մոտեցնել գրաբարին։ Եթե լուսավորականները սահմանափակվում են միայն եկեղեցուքննադատությամբ, ապա Կոստան Զարյանը նախևառաջ քննադատում է կրոնը չիմաստավորելը և խորապես քրիստոնյա չլինելը։ «Ապրիլ այն հոգեկան աղքատության մէջ ինչպէս մենք կապրինք, կը նշանակէ ոճրագործել մեզի դէմ, եւ տիեզերական խորհուրդին դէմ։ Ժողովուրդ մը որ բարոյապէս չի նորոգուիր, նոր արժէքներ չի ստեղծեր, դատապարտուած է եթէ ոչ մեռնելու` գոնէ ապրելու ամօթալի,դիակի կյանքով մը»3։ Հոգևոր և բարոյական նորոգումը տեղի է ունենում արվեստի և գրականության միջոցով։ «Հայրենիքի սիրտը» ապրում է արվեստի մեջ և ինչպես նշում է Կ. Զարյանը, պետք է ստեղծել այնպիսի խորհուրդ, որը հատուկ է մեր մտածողությանը և «Ես»-ին։ Այսինքն, ըստ էության, եթե պետք է վերանորոգել, ապա միայն և միայն ազգային հոգին պահպանելու և վերածնելու հաշվին։ Ազգային հոգին այլ ազգերի առաջադրած գաղափարներին և հոսանքներին ենթարկելը ձևախեղում է այն, դարձնում հոգի,որը տիեզերաքաղաքացիական է։ Ազգային հոգու պահպանումը մեծապես ազդում է նաև ազգայինոգու ձևավորման վրա, եթե ազգային ոգու ձևավորման հարցում նվազեցվում է այլ ազգերի և այլ հոգեկերտվածքների ազդեցությունը։ Այս առնչությամբ դիպուկ է Հ. Ասատրյանի հետևյալ դիտարկումը.«Յաղթահարող, նւաճող ոյժը որն է։ Պատմազգաց ոգին։ Միայն դա, պատմազգաց ոգին է ընդունակպատմութիւն երկնելու…. Որպէսզի այդպէս լինի` դարձեք դէպի ոգին։ Մի թշնամացէք, այլ հասկացէք,որ անոգի ժողովուրդը միութիւն, ոյժ եւ ապագայ չունի։ «Դարձ դէպի ոգին»։ Չէք լսում ինչ ենք ասում.Մենք ասում ենք` հոգևոր վերանորոգում, տարօնատիպ հզօրահոգի հայ մարդու վերակառուցում, հայակերտում»4։ Վերլուծելով Հ. Ասատրյանի այս դիտարկումը` պարզ է դառնում, որ հայ հոգին չպետք էվերանորոգվի այլ միջոցներով, քան ազգային։ Այն, ինչ փորձում էին կատարել լուսավորականները,դրական էր իր ձևով, բայց ոչ բովանդակությամբ։ Արտաքին աշխարհը (այլ մշակույթ, այլ աշխարհայացք) օգնության կանչելու փոխարեն` կարելի էր առավել խորացնել ներքին աշխարհը (մշակույթը,լեզուն, վերանորոգել ներքին աշխարհի այն հատվածները, որոնք կենսունակ չէին)։ 1 Չերազ Մ., Ազգային դաստիարակություն, Կոստանդնուպոլիս, 1876, էջ 43։ 2 Մեհեան, թիւ 1, 1914։ 3 Մեհեան, թիւ 2, 1914։ 4 Ասատրյան Հ., Արթնացի՛ր, հա՛յ մարդ, Երևան, 1998, էջ 101-102։ Իզուր չէ, որ ներկայումս շատ պետություններ կանգնել են ազգային ինքնությունը պահպանելուխնդրի առջև, և փորձում են ազգայինի միջոցով դիմակայել աշխարհն առանց սահմանների ստեղծելուփորձերին։ Ինչպես իրավացիորեն այս մասին նշում է Մ. Կաստելսը՝ մեծ աշխարհը և դրանում կորչելուվտանգը ստիպում է ժամանակակից երիտասարդներին կառչել ազգայինից` կրոնից, մշակույթից։ Ուստի հրատապ է դառնում մեհենականների առաջադրած հետևյալ դրույթները. «Ազնուացնել հայ կյանքըխորհուրդով և արուեստով…, ստեղծել հասարակաց գետինն ուր իրար գտնեն հայութեան ոգեւորոյժերը…, եկող սերունդին գործը` վերագտնել հայ խորքին հայ ոճը, արուեստին մէջ որքան կրօնքին` կըպատրաստուին հոգիները… »1։ Այսինքն` այն, ըստ էության, կոչ էր ազգայինով ապրելու և ազգայինիմիջոցով վերածնվելու։ Ամենավտանգավոր երևույթը, որը կարող է լինել ազգի համար, հոգու և ոգուանկայունությունն է, սեփականի բացակայությունը։ Հայրենազգացության բացակայությունը, ազգայինհոգու և ոգու դատարկությունն ազգը դարձնում են անշարժ ազգային շարժման և վերանորոգմաննկատմամբ։ Իզուր չէ, որ գրեթե երկու դար է մտավորականները քննադատում են այդ անշարժությունըև ազգային բոլոր խնդիրների ակունքը տեսնում դրա մեջ։ Տեղին է Վ. Սարոյանի այն դիտարկումը, որամեն հայ ավարտվում է ինքն իր մեջ։ Իր ժամանակաշրջանի հայի մասին Կ. Զարյանը նշում է` «Հոգիները բացակայ են։ Գաղափարները` գիւղի կիսաքանդ խանութի առարկայ։ Շրթունքների երկու կողմիցխոր և բիրտ գծեր։ Աչքերի մեջ` քարացում։ Հայութիւնը նաւի վրայ օրօրւում է, մի տեսակ անգլուխ,նպատակից եւ գաղափարից զուրկ։ Մկանները թուլացած, կամքն անհետացած, ահաւոր մի սկրելոզ`քամիներին անձնատուր»2։ Այսպիսով, ընդհանրացնելով պետք է նշել, որ հայկական ինքնությունը հասկանալու ելակետն այնէ, թե ինչպիսին է ազգային հոգու և ոգու կառուցվածքը։ Այս երկու հասկացությունները մշտապեսփոխներգործում են` ստեղծելով մեկը մյուսին։ Քննարկելով դրանց փոխհարաբերությունը լուսավորական և մեհենական դիրքերից` պարզ է դառնում, որ ազգային ինքնության պահպանումը և վերանորոգումը հիմնվում է հոգու և ոգու վերափոխման վրա։ Հիմքում ունենալով միևնույն խնդիրը` լուսավորականներն այն լուծում են արտաքին միջոցներով, մեհենականները` ներքին։ Նանե ՄովսիսյանՀՈԳՈՒ ԵՎ ՈԳՈՒ ԵՐԿԸՆՏՐԱՆՔԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐԱԿԱՆ ԵՎ ՄԵՀԵՆԱԿԱՆ ԾՐԱԳՐԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ հոգի, ոգի, ազգային ինքնություն, մեհենական ծրագիր, լուսավորական ծրագիր։

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում ազգային ինքնության հարցի քննմանը հոգու և ոգու գաղափարների քննարկման միջոցով։ Դիտարկելով դրանց փոխհարաբերությունը լուսավորական և մեհենական դիրքերից` պարզ է դառնում, որ ազգային ինքնության պահպանումը և վերանորոգումը լուսավորականները տեսնում են արտաքին միջոցներով (անհատի ինքնագիտակցության փոփոխություն, քաղաքացիական մտածողության ձևավորում, ոգու վերափոխում), մեհենականները` ներքին (արվեստի և գրականության միջոցով)։ Հեղինակը մատնանշում է նշյալ ծրագրերի կարևորությունը, փաստում, որ ազգային ինքնության ասպեկտների փոփոխությունից առաջ անհրաժեշտ է վերլուծել ազգի ոգին և հոգին և ընտրել համապատասխան մեթոդներ և լուծումներ։

ՍՏՈՒՅԳ ՓԱՍՏԵՐԻ ՎՐԱ ՀԻՄՆՎԱԾ ԱՆՎԱՆԱՐԿՄԱՆ ՀԱՄԱՐՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԱնվանարկումը իրավական համապարփակ հասկացություն է, որը բնութագրվում է որպես անձի հեղինակությունն արատավորող ցանկացած իրավախախտում։ Արտասահմանյան իրավաբանական գրականության մեջ ավանդաբար առանձնացվում են անվանարկման երեք տեսակներ՝ slander, libel և insult, ընդ որում,առաջին երկուսը բնույթով համապատասխանում են զրպարտությանը և տարանջատվում են ըստ արտահայտման ձևի (բանավոր կամ անցողիկ՝ slander, և գրավորկամ մնայուն՝ libel), իսկ insult-ը նույնացվում է վիրավորանքի հետ։ Տարբերակվում եննաև անվանարկման per se և per quod ձևեր։ Առաջինն անվանարկումն է այնպիսիարտահայտությամբ, որն իր բովանդակությամբ դատարանն ընդունում է որպես անձիհամբավն արատավորող, և այդ պարագայում հայցվորից պահանջվում է ապացուցելմիայն իր մասին իրականությանը չհամապատասխանող տվյալների հրապարակմանփաստը։ Երկրորդն անվանարկումն է արտահայտությամբ, որը տուժողին վերագրումէ հանցագործության կատարում, առևտրային, գործարար կամ հանրային գործունեության մեջ անազնիվ գործելակերպ, զազրելի հիվանդություն կամ կնոջը՝ թեթևաբարո վարքագիծ, որի դեպքում հայցվորը պետք է ապացուցի նաև իր հեղինակությանարատավորման և դրա հետևանքով իրեն այնպիսի իրական վնաս պատճառելուփաստը, որը կարող է չափվել նյութական արժեքով [1]։ Իրավաբանական դոկտրինայում և բացատրական բառարաններում հանդիպումեն անվանարկման հասկացության տարբերվող բնորոշումներ․ աղբյուրների մի մասում անվանարկումը բացատրվում է որպես անձի մասին ինչպես իրականությանըչհամապատասխանող, այնպես էլ իրականությանը համապատասխանող վարկաբեկիչ փաստերի (տեղեկությունների) տարածում [2], իսկ մյուս մասում՝ միայն իրականությանը չհամապատասխանող վարկաբեկիչ փաստերի (տեղեկությունների) տարածում [3]։ Էրդելեվսկին տարանջատում է անվանարկման հետևյալ տեսակները՝ ա) անվանարկող կեղծ փաստերի դիտավորյալ հրապարակում, այսինքն՝զրպարտություն կամ կեղծ անվանարկում, բ) անվանարկող կեղծ փաստերի հրապարակում առանց դիտավորության, գ) անվանարկող ստույգ փաստերի հրապարակում կամ հավաստի անվանարկում [4]։ Ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկում առկա է այն դեպքերում, երբանձի մասին նրա մասնավոր կամ ընտանեկան կյանքին վերաբերող և դրանց գաղտնիությունը խախտող տեղեկություններ են հրապարակվում այդ անձի պատիվը,արժանապատվությունը կամ գործարար համբավը արատավորելու նպատակով։ Մասնավոր և ընտանեկան կյանքի անձեռնմխելիության իրավունքի խախտումըհաճախ ուղեկցվում է ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկմամբ։ Լինում ենդեպքեր, երբ թեև այդ ստույգ փաստերը բացահայտում են անձի՝ օրենքին չհակասող,իրավաչափ արարքները (օրինակ՝ նուդիստական լողափ հաճախելը), բայց ունակ եննսեմացնելու նրա հեղինակությունը, քանի որ այդ արարքները հասարակությանտարբեր շրջանակներ կարող են միանշանակորեն չընդունել։ Հարց է առաջանում՝արդյո՞ք հրապարակված փաստերի հավաստի լինելու դեպքում հնարավոր է խոսելանվանարկման մասին։ Այս հարցն առաջին անգամ լայն քննարկման արժանացավ2009 թ․-ին ԱՄՆ-ում «Նունենն ընդդեմ Սթեփլզի» գործի առնչությամբ։ ԱՄՆ Վերաքննիչ դատարանը, վերահաստատելով այն փաստը, որ հրապարակված փաստերիհավաստիությունն ապացուցելը զրպարտության հայցից բացարձակ պաշտպանության միջոց է և բացառում է պատասխանատվությունը, հավելեց, որ եթե ստույգտվյալների հրապարակումը կատարվել է անձին անվանարկելու փաստացի դիտավորությամբ (actual malice), ապա պետք է հանգեցնի պատասխանատվության։ Թեև այսնորմը նախատեսված է Մասաչուսեթսի նահանգային օրենսդրությամբ, սակայնդատարանները կիրառել են միայն հանրային անձանց անվանարկման գործերքննելիս [5]։ Նունենի գործով վճիռը շրջադարձ էր ամերիկյան նախադեպային իրավունքում։ Այն թեև տեսաբանների քննադատությանն արժանացավ, սակայն պետք էփաստել, որ սրանով ողջամիտ լուծում տրվեց խնդրին․ համաչափության սկզբունքիպահպանման դեպքում այս կարգավորումը արդյունավետորեն կարող է կիրառվելանվանարկման նպատակով անձնական կամ ընտանեկան կյանքի գաղտնիությանխախտման ցանկացած դեպքում։ Իրավաբանական տեսական աղբյուրներում, ինչպես նաև Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքում քիչ չեն հանդիպումհայեցակարգերն, որոնց համաձայն՝ և՛ անձի հեղինակությունը, և՛ մասնավոր կյանքիանձեռնմխելիության իրավունքը սերտորեն փոխկապված են [6]։ Այդ տեսակետըհիմնավորվում է նրանով, որ մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության խախտումըհանգեցնում է տուժողի հեղինակության և պատվի նսեմացման։ Մասնավոր կյանքինվերաբերող որոշակի փաստեր չհրապարակելու շահագրգռվածությունը նպատակունի պաշտպանելու անձի հեղինակությունը։ ՀՀ Սահմանադրության [7] 31-րդ հոդվածը սահմանում է, որ յուրաքանչյուր ոքունի մասնավոր և ընտանեկան կյանքի, պատվի ու բարի համբավի անձեռնմխելիության իրավունք։ Մարդու մասնավոր կյանքը նրա անձնական կյանքի այն կողմն է,որն անձեռնմխելի է այլոց համար։ Անձի ընտանեկան կյանքը նրա ունեցած ընտանեկան հարաբերություններն են, որոնք ընդգրկում են ընտանիքի անդամների՝ամուսինների, ծնողների և զավակների (որդեգրողների ու որդեգրվածների) միջևկապերը։ ՄԻԵԴ-ը, այնուամենայնիվ, չի սահմանափակում ընտանեկան հարաբերությունները միայն վերը նշված շրջանակով, և դրանց շարքում դիտարկում է նաևառնվազն մոտ ազգականների միջև հարաբերությունները, քանի որ դրանք ևս կարողեն էական դերակատարում ունենալ ընտանեկան կյանքում։  Ընտանեկան կապերըպետք է դիտարկել ոչ թե զուտ իրավաբանական, այլ ձևական տեսանկյունից, քանիոր դրանք առաջանում են անկախ այդ հարաբերություններն իրավաբանորեն(չ)ձևակերպելու հանգամանքից [8]։ Այսպիսով՝ ստույգ փաստերի վրա հիմնվածանվանարկմամբ միաժամանակ խախտվում են սահմանադրական երկու իրավունքներ՝ մասնավոր և ընտանեկան կյանքի անձեռնմխելիության, պատվի ու բարիհամբավի անձեռնմխելիության իրավունքները, կոնվենցիոն երկու հիմնարար իրավունքներ՝ անձնական և ընտանեկան կյանքը հարգելու և հեղինակության պաշտպանության իրավունքները։ Այնուամենայնիվ, Հայաստանը որդեգրել է բազմաթիվերկրներում (այդ թվում՝ Գերմանիա [9], Ավստրիա [10], Ռուսաստան [11], Չեխիա [12],Լատվիա [13]) գործող այն ընդհանուր սկզբունքը, որ անվանարկումը պատասխանատվության հիմք է միայն այն դեպքում, երբ անձի պատվի, արժանապատվությանկամ գործարար համբավի արատավորման նպատակով տարածված տեղեկությունները կեղծ են։ Ստորև ներկայացվում են ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկմանառնչությամբ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի առարկայական որոշ խնդիրներ ևդրանց լուծման առաջարկներ՝ 1. ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը սահմանում է պատվի, արժանապատվության և գործարար համբավի արատավորման երկու եղանակ՝ վիրավորանքի ևզրպարտության միջոցով։ Երկուսն էլ անվանարկման տարատեսակներ են։ Վիրավորանքը խոսքի, պատկերի, ձայնի, նշանի կամ այլ միջոցով պատիվը, արժանապատվությունը կամ գործարար համբավն արատավորելու նպատակով կատարվածհրապարակային արտահայտությունն է, ընդ որում՝ եթե հրապարակային արտահայտությունը հիմնված է ստույգ փաստերի վրա (բացառությամբ բնական արատների)կամ պայմանավորված է հանրային գերակա շահով, ապա տվյալ իրավիճակում և իրբովանդակությամբ կարող է վիրավորանք չհամարվել։ Զրպարտությունն անձիվերաբերյալ փաստացի այնպիսի տվյալների (statement օf fact) հրապարակումն է,որոնք չեն համապատասխանում իրականությանը և արատավորում են նրա պատիվը,արժանապատվությունը կամ գործարար համբավը [14]։ Միաժամանակ, անձի վերաբերյալ իրականությանը չհամապատասխանող և նրա պատիվը, արժանապատվությունը կամ գործարար համբավն արատավորող փաստացի տվյալների հրապարակումը չի համարվում զրպարտություն, եթե դա տվյալ իրավիճակում և բովանդակությամբ պայմանավորված է հանրային գերակա շահով, և եթե փաստացիտվյալները հրապարակայնորեն ներկայացրած անձն ապացուցի, որ ողջամտությանսահմաններում ձեռնարկել է միջոցներ` պարզելու դրանց ճշմարտացիությունը(աղբյուրում՝ ճշմարտությունը) և հիմնավորվածությունը, ինչպես նաև հավասարակշռված և բարեխղճորեն է ներկայացրել այդ տվյալները։ Հավասարակշռվածությունը վերաբերում է ներկայացվող տվյալների և հանրային գերակա շահիհարաբերակցությանը։ Այսինքն՝ տվյալների հրապարակումը չպետք է պարունակիզրպարտող տեղեկություններ, որոնք չեն առնչվում այդ խնդրին և դուրս են մնումհանրային գերակա շահով պայմանավորված թույլատրելի շրջանակներից։ Բարեխղճությունը ենթադրում է փաստացի տվյալների՝ ամբողջական, առանց էականնշանակություն ունեցող փաստերի փոփոխման շարադրանք։ Ըստ էության, եթեանգամ հրապարակված փաստացի տվյալները կեղծ են, սակայն ողջամտությանսահմաններում ձեռնարկվել են միջոցներ` պարզելու դրանց ճշմարտացիությունը ևհիմնավորվածությունը, ինչպես նաև տվյալները ներկայացվել են հավասարակշռվածև բարեխղճորեն, ապա հրապարկված փաստերը «հավասարեցվում են» ստույգփաստերի։ Պետք է նկատել, որ հրապարակված արտահայտությունը կամ փաստացիտվյալը համապատասխանաբար վիրավորանք և զրպարտություն չհամարելու համարհանրային գերակա շահի իրավական նշանակությունը դրվում է տարբեր հարթությունների վրա․ առաջին դեպքում այն որպես հիմք դրսևորվում է ինքնուրույն, երկրորդդեպքում՝ եթե միաժամանակ առկա է նաև մյուս պայմանը։ Կարծում ենք՝ 1087.1հոդվածի 5-րդ մասի 2-րդ կետի և 2-րդ մասի 2-րդ պարբերության նպատակներըհամընկնում են, հետևաբար, դրանցով սահմանված չափանիշները ևս պետք էնույնական լինեն։ Հիմք ընդունելով որոշ երկրների (Կանադա [15], Ավստրալիա [16])փորձը՝ հակված ենք այն մտքին, որ երկու պայմանների միաժամանակյա առկայությունը պարտադիր է և՛ վիրավորանքի, և՛ զրպարտության դեպքում։ Ուստի,առաջարկվում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդպարբերությունը խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ․ «Սույն օրենսգրքի իմաստով` հրապարակային արտահայտությունը տվյալ իրավիճակում և իր բովանդակությամբ կարող է չհամարվել վիրավորանք, եթե այն հիմնված է ստույգ փաստերի վրա(բացառությամբ բնական արատների) և պայմանավորված է հանրային գերակաշահով»։ 2. ՌԴ քաղաքացիական օրենսգրքի 151-րդ հոդվածով սահմանված իրավակարգավորումը, այն է՝ եթե քաղաքացուն պատճառվել է բարոյական վնաս նրաանձնական ոչ գույքային իրավունքները խախտող կամ ոչ նյութական բարիքների դեմոտնձգող գործողությամբ, ինչպես նաև օրենքով նախատեսված այլ դեպքերում,դատարանը կարող է իրավախախտի վրա դնել պատճառված վնասի դրամականփոխհատուցման պարտականություն։ Այսինքն՝ երբ բարոյական վնաս է պատճառվում անձնական ոչ գույքային իրավունքների խախտմամբ կամ ոչ նյութականբարիքների դեմ ոտնձգությամբ, վնասը փոխհատուցվում է անկախ նրանից, թե նմանփոխհատուցում օրենքով հատկապես նախատեսված է, թե ոչ, մինչդեռ գույքայինիրավունքների խախտման դեպքում այդպիսի փոխհատուցում նախատեսող հատուկօրենքի առկայությունը պարտադիր է։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 162.1 և ՌԴքաղաքացիական օրենսգրքի 150-րդ հոդվածները սահմանում են ոչ նյութականբարիքների հասկացությունը, ընդ որում՝ բառացիորեն նույն բովանդակությամբ, այնէ՝ ոչ նյութական բարիքները, սույն օրենսգրքին և այլ օրենքներին համապատասխան,պաշտպանվում են դրանցով նախատեսված դեպքերում ու կարգով, ինչպես նաև այնդեպքերում ու այն սահմաններում, որոնցում քաղաքացիական իրավունքներիպաշտպանության եղանակների օգտագործումը բխում է խախտված ոչ նյութականիրավունքի էությունից և այդ խախտումների հետևանքների բնույթից։ Փաստորեն, այսիրավական նորմի ձևակերպումը թույլ է տալիս հնարավոր համարել անձնական ոչգույքային իրավունքների խախտման դեպքում քաղաքացիաիրավական պաշտպանության միջոցների օգտագործումը, մասնավորապես՝ ոչ նյութական վնասի հատուցումը, եթե անգամ դրանք տվյալ անձնական ոչ գույքային իրավունքի պաշտպանության համար ուղղակիորեն նախատեսված չեն օրենքով։ Մինչդեռ ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ ոչ նյութական վնասը ենթակա էհատուցման միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում։ Կարծում ենք՝ ՌԴ քաղաքացիական օրենսգրքի 150-րդ և 151-րդ հոդվածներըհամահունչ են և ապահովում են օրենսգրքով նախատեսված անձնական ոչ գույքայինբոլոր իրավունքների ու ոչ նյութական բարիքների պաշտպանությունը, ինչը չի կարելիասել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի կապակցությամբ՝ համադրելով վերոնշյալ 162.1և 17-րդ հոդվածների դրույթները։ Ուստի, առաջարկվում է ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասը փոփոխել և խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ. «Եթե քաղաքացուն պատճառվել է բարոյական վնաս նրա անձնական ոչ գույքային իրավունքները խախտող կամ ոչ նյութական բարիքների դեմ ոտնձգողգործողությամբ, ինչպես նաև օրենքով նախատեսված այլ դեպքերում, դատարանըկարող է իրավախախտի վրա դնել պատճառված վնասի դրամական փոխհատուցմանպարտականություն»։ Սա հնարավորություն կտա պրակտիկայում արդյունավետորենիրագործելու Քաղաքացիական օրենսգրքի 162.1 հոդվածի նպատակները։ 3. Հարկ է նշել, որ 2015 թ․-ից գործում է «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքը [17], որի կարգավորման առարկան կազմում են միայնպետական կառավարման կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական կամ համայնքային հիմնարկների կամ կազմակերպությունների, իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձանց կողմից անձնական տվյալները մշակելու, դրանցնկատմամբ պետական հսկողություն իրականացնելու կարգն ու պայմանները։ Ընդորում, անձնական տվյալ է համարվում ֆիզիկական անձին վերաբերվող ցանկացածտեղեկություն, որը թույլ է տալիս կամ կարող է թույլ տալ ուղղակի կամ անուղղակիկերպով նույնականացնել անձի ինքնությունը։ Սա նշանակում է, որ «Անձնականտվյալների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքով չեն կարգավորվում այն դեպքերը,երբ առանց անձի համաձայնության այլ անձանց կողմից ապօրինաբար հրապարակվում են նրա մասնավոր կամ ընտանեկան կյանքին վերաբերող տվյալներ։ «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքը խախտելու համարպատասխանատվությունը սահմանված է Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքի 189.17 հոդվածով [18]։ Միաժամանակ, ՀՀ քրեական օրենսգիրքը պատիժ է նախատեսում մարդու անձնական կամ ընտանեկան գաղտնիքհամարվող տեղեկություններն առանց նրա համաձայնության օգտագործելու կամհրապարակային ելույթներով, հրապարակայնորեն ցուցադրվող ստեղծագործություններով կամ լրատվության միջոցներով այդպիսի տեղեկություններ տարածելու կամհավաքելու կամ պահելու համար, եթե դրանք նախատեսված չեն օրենքով։ Այսդեպքում պատիժը տուգանք է՝ 200.000-ից 500.000 դրամի չափով կամ կալանք՝մեկից երկու ամիս ժամկետով [19]։ Այս հանցակազմը ընդգրկում է հենց խնդրոառարկա իրավիճակը։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ օրենսդրությունը հնարավորություն էտալիս կյանքի և առողջության դեմ հանցանք կատարելու մեջ մեղադրվող անձի դեմքաղաքացիական հայց ներկայացնել դատարան՝ պահանջելով պայմանագրայինպարտավորություններ, ինչպես նաև զինվորական ծառայություն, ոստիկանականծառայություն և այլ համապատասխան պարտականություններ կատարելիս քաղաքացու կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասների հատուցում (ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1077-րդ հոդված)՝ առաջարկվում է ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքով սահմանել ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկմամբ պատճառված ոչ նյութական վնասի հատուցման հնարավորություն։ Ընդ որում՝ լրացումըկարող է կատարվել ինչպես 1087.1 հոդվածի շրջանակներում, այնպես էլ առանձինհոդված նախատեսելով։ Իհարկե, նախորդ առաջարկի իրագործման պարագայումստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկմամբ պատճառված ոչ նյութական վնասիհատուցման հնարավորության հատուկ նախատեսման անհրաժեշտություն չի լինի։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Հայաստանի Հանրապետության փաստաբանների պալատի խորհրդին առընթերգիտա-վերլուծական կենտրոնի խորհուրդի Եզրակացություն № 26-11-Ա, Երևան,08.11.2011, էջ 6-7, URL։ http։ //www.lex.am/docs/ezrakacutyun%201087.1.pdf (հղումըկատարվել է՝ 13.04.2018)։ [2] Աղայան Է. Բ., Արդի հայերենի բացատրական բառարան, «Հայաստան» hրատարակչություն, Երևան, 1976։ [3] Cambridge Dictionary, URL։ https։ //dictionary.cambridge.org/dictionary/english/defame(Accessed։ 01.04.2018), English Oxford Living Dictionaries, URL։ https։ //en.oxforddictionaries.com/definition/defamation (Accessed։ 01.04.2018).[4] Эрделевский А. М., Компенсация морального вреда։ анализ и комментарий[5] Noonan v. Staples, Inc., No. 07-2159 (1st Cir. 2009), Justia US Law, URL։ https։ //law.justia.com/cases/federal/appellate-courts/ca1/07-2159/07-2159p2-01a-2011-0225.html (Accessed։ 16.04.2018). Anne S. Y. Cheung, Open Access Laws, Revisiting Privacyand Dignity։ Online Shaming in the Global E-Village, 2014.Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, 2012, URL։ http։ //law.aua.am/files/2012/03/PAPER.pdf. Karako v. Hungary, no 39311/05, ECHR,URL։ https։ //www.echr.coe.int/Documents/FS_Reputation_ENG.pdf (Accessed։ 12.04.2018)։ [7] ՀՀ Սահմանադրություն, ընդունված՝ 05.07.1995 թ․, ուժի մեջ է մտել 13.07.1995թ․, վերջին փոփոխություններն ընդունվել են 06.12.2015 թ․, ուժի մեջ մտել՝ 22.12.2015թ․, ՀՀՊՏ 2015.12.21, Հատուկ թողարկում, Հոդված 1118։ [8] «Փոփոխված Սահմանադրություն. անձնական իրավունքներ. մաս 2-րդ», Հայկական իրավական տեղեկատու, Legal Portal, 16.02.2016, URL։ http։ //legalportal.am/cat/viewnews/2296 (Accessed։ 12.04.2018).URL։ https։ //www.gesetze-im-internet.de/englisch_stgb/englisch_stgb.html#p1703.[10] International Press Institute, MediaLaws Database, URL։ http։ //legaldb.freemedia.at/legal-database/austria/?target=civil-defamation.29.12.2017), Статья 152, URL։ http։ //www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_5142/1de6cd3cbb386056a2ecd2c64f f087b13c8de585/ (дата обращения։ 12.04.2018)․157, URL։ file։ ///C։ /Users/Home/Downloads/Latvia_CC_am2013_en.pdf.[14] ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, հոդված 1087.1, ընդունվել է 05.05.1998 թ․, ուժիմեջ մտել` 01.01.1999 թ․, ՀՀՊՏ 1998.08.10/17 (50)։ [15] Dearden R., Wagner W., Canadian Libel Law Enters the 21st Century։ The PublicInterest Responsible Communication Defense, էջ 353, URL։ https։ //commonlaw.uottawa.ca/ottawa-law-review/sites/commonlaw.uottawa.ca.ottawa-lawreview/files/16_41ottawalrev3512009-2010.pdf (Accessed։ 12.04.2018).URL։ https։ //www.thenewsmanual.net/Resources/medialaw_in_australia_02.html.[17] «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքն ընդունվել է18.05.2015 թ․, ուժի մեջ մտել` 01.07.2015 թ․, ՀՀՊՏ 2015.06.18/35 (1124), Հոդված462։ [18] Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգիրքն ընդունվել է06.12.1985 թ․, ուժի մեջ մտել՝ 01.06.1986 թ․, ՀՍՍՀԳՍՏ 1985/23։ [19] ՀՀ քրեական օրենսգիրք, հոդված 144, ընդունվել է 18.04.2003 թ․, ուժի մեջ մտել՝01.08.2003 թ․, ՀՀՊՏ 2003.05.02/25(260), Հոդված 407։ Դրմեյան Լիլի ՍՏՈՒՅԳ ՓԱՍՏԵՐԻ ՎՐԱ ՀԻՄՆՎԱԾ ԱՆՎԱՆԱՐԿՄԱՆ ՀԱՄԱՐՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկում, դիֆամացիա,պատիվ, արժանապատվություն, գործարար համբավ, հեղինակություն ։

Ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկմամբ միաժամանակ խախտվում են անձնական և ընտանեկան կյանքը հարգելու և հեղինակության պաշտպանության իրավունքները, քանի որ մասնավոր կյանքին վերաբերող որոշակի փաստեր չհրապարակելու շահագրգռվածությունը նպատակ ունի պաշտպանելու անձի հեղինակությունը։ Հոդվածի շրջանակներում փորձ է կատարվել բացահայտելու ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկման համար իրավական պատասխանատվության էությունը և առանձնահատկությունները, ինչպես նաև դրա ներդրման հնարավորությունը ներպետական օրենսդրության մեջ։ Արդյունքում, ներկայացվել են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի առարկայական որոշ խնդիրներ և դրանց լուծման առաջարկներ։

Միացյալ Նահանգները համաշխարհային տնտեսական և քաղաքական առաջնորդ է, և վերջին հակաճգնաժամային փորձի վերլուծությունը բավականին արժեքավոր է ինչպես տեսականորեն, այնպես էլ գործնականում ՝ նպատակ ունենալով հետագայում բարելավել տնտեսության հակաճգնաժամային կարգավիճակը: ԱՄՆ տնտեսության հակաճգնաժամային կարգավորման իրավական հիմքը «Ամերիկայի վերականգնման և վերաներդրման ծրագիրն» էր, որը տնտեսության վերականգնման համար տրամադրեց մոտ 790 միլիարդ դոլար (խոսքը միայն տնտեսության իրական հատվածին հատկացվող աջակցության ծավալի մասին է) , Նշված ծրագրի շրջանակներում նախատեսվում է իրականացնել մի շարք միջոցառումներ, որոնք ինչպես ուղղակի, այնպես էլ անուղղակի ազդեցություն ունեն տնտեսության վրա: Ընդհանուր առմամբ, ԱՄՆ տնտեսության ճգնաժամային կառավարման հիմնական ոլորտներն են. • Խնդրահարույց ակտիվների ձեռքբերման, ֆինանսական օգնության կազմակերպություններին օժանդակություն, • ներքին պահանջարկի խթանում, • աշխատաշուկայի խթանում, • նորարարական ներուժի զարգացում, նրանց համար ֆինանսական խթաններ; ենթակառուցվածքների զարգացում: Ստորև բերված են տնտեսության հակաճգնաժամային կարգավորման հիմնական ուղղությունները ՝ ըստ վերջինիս ուղղված հատկացումների: Աղյուսակ, 1 հ / հ հակաճգնաժամային կարգավորման հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական ուղղությունները նրա կողմից ծրագրեր, aydtvum- ի զարգացում, էներգետիկայի նախարարություն, bnakaranashinutyunNoramutsutyunneri, ներառյալ էներգետիկայի զարգացումԱյլ ընդհանուր: Ինչպես վերը նշված է, ԱՄՆ հակաճգնաժամային քաղաքականության առաջնահերթությունները եղել են ներքին պահանջարկի խթանումը. ներդրումներ կատարել մարդկային կապիտալում. Ընդհանուր առմամբ, ԱՄՆ տնտեսության հակաճգնաժամային ծախսերի ավելի քան 42% -ը կազմում էր շուրջ 337 միլիարդ դոլար: Հակաճգնաժամային միջոցառումների հաջորդ հիմնական ուղղությունը հարկային բեռի նվազեցումն է բնակչության և կազմակերպությունների համար, որոնց բաժին է ընկնում այդ հատկացումների շուրջ 36% -ը: Հակաճգնաժամային $ 154,8 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի ծախսերի 19,6% -ը ուղղվել է ԱՄՆ ենթակառուցվածքների զարգացմանը, այդ թվում `48,7 մլրդ ԱՄՆ դոլարը (6,2%) էներգետիկ ենթակառուցվածքների զարգացման համար: Նշենք, որ ԱՄՆ կառավարությունը մեծապես կարևորում էր էներգետիկ ոլորտի զարգացումը, երկրի էներգետիկ անվտանգության ապահովումը, էներգիայի ներմուծումից տնտեսության կախվածության նվազեցումը և էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրների հայտնաբերումը, ինչը արտացոլվեց երկրի հակաճգնաժամային ծրագրում: Նշենք, որ ԱՄՆ-ին բաժին էր ընկնում համաշխարհային էներգիայի սպառման շուրջ 22.55% -ը, ինչը բավականին բարձր էր այլ երկրների համեմատ: Համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամին ընդառաջ Միացյալ Նահանգները կրճատել են երկրում վառելիքի և էներգիայի արտադրությունը ՝ փոխարենը ընդլայնելով ներմուծումը: Նշենք, որ հակաճգնաժամային կարգավորման շրջանակներում հակաճգնաժամային միջոցառումների շուրջ 13.3% -ն ուղղվել է տնտեսության ենթակառուցվածքային ծրագրերի ֆինանսավորմանը: Այս ծրագրերն ընդգրկում էին մի շարք ոլորտներ, մասնավորապես ՝ տրանսպորտը, էներգետիկան, հեռահաղորդակցությունը, ջրամատակարարումը, գյուղատնտեսական ենթակառուցվածքները և այլն: Ավելին, այդ ենթակառուցվածքային նախագծերը ամբողջությամբ կիրականացվեն միայն ԱՄՆ-ում արտադրված հումքի հաշվին: Սա հստակ խոսում է այս երկրի հակաճգնաժամային կարգավորման ռազմավարության մասին, որը կլինի երկարաժամկետ տնտեսական աճ: Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ ԱՄՆ կառավարության հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական մասը (մոտ 80%) կապված է հարկաբյուջետային քաղաքականության հետ, հարկային խթանմանը բաժին է ընկնում ընդհանուր փաթեթի 36% -ը, որից 30% -ը `ընդհանուր բնակչության համար: իսկ 6% -ը ՝ կազմակերպություններին: Հարկ է նշել, որ հարկային խթանման միջոցները նախատեսված չէին հարկերի վերացման կամ դրանց դրույքաչափերի իջեցման համար, բայց անուղղակի խթաններ, ինչպիսիք են հարկային «արձակուրդների» տրամադրումը, ամորտիզացիայի մեթոդների փոփոխությունները, հարկերի փոխհատուցումները, հարկային բեռի ժամանակավոր վերաբաշխումը և այլն Հարկ է նշել, որ հակաճգնաժամային միջոցառումների միայն մեկ երրորդն է ուղղակիորեն ազդում գործարար հարաբերությունների այս կամ այն ​​մասնակցի վրա: Դրանք ներառում են պետական ​​գնումների ընդլայնում, ՓՄՁ-ների ուղղակի վարկավորում, ենթակառուցվածքների ֆինանսավորում և այլն: Որոշ միջոցներ ձեռնարկվեցին անշարժ գույքի շուկայի լճացումը հաղթահարելու համար, որտեղ վարկառուների սնանկության ռիսկերը դեռ մեծ էին: Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների շուրջ 80% -ը վերաբերում էր ընդհանուր տնտեսական քաղաքականությանը, մասնավորապես `հարկաբյուջետային քաղաքականությանը, որի նպատակն էր կարգավորել ընդհանուր տնտեսական գործընթացները, ինչպիսիք են` պահանջարկի ընդլայնումը, ներդրումների խթանումը, հիմնական կապիտալի կուտակումը և այլն Հակաճգնաժամային միջոցառումների միայն 20% -ն էր ընտրովի, այսինքն դրանք նախատեսված են հատուկ ոլորտների համար, ինչպիսիք են ՓՄՁ-ների համար արտոնյալ վարկերը, երաշխիքների տրամադրումը և այլն: Անդրադառնալով վերոհիշյալ հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետության վերլուծությանը, այն կիրականացվի `հիմնվելով վերջիններիս քանակական-որակական չափանիշների և բնույթի վրա: Այսպիսով, ԱՄՆ մակրոտնտեսական ցուցանիշների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ արդեն 2009-ի աշնանը այս երկրում առկա էին տնտեսական կայունացման նշաններ: 2009 թ.-ի երրորդ եռամսյակում ՀՆԱ-ի աճը գրանցվել է 0,4%, կամ տարեկան արդյունքներով ՀՆԱ-ի անկումը նախորդ տարվա համեմատ կազմել է 0,5%: Ըստ 2010 թ. Արդյունքների, ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 3.1%, դր 2010 թ. Դեկտեմբերի դրությամբ ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 29% `նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ: Նույն տարվա արդյունքներով աճ է գրանցվել իրական տնտեսության բոլոր ճյուղերը: Երկարակյաց ապրանքների արտադրությունը 2010-ին 3,5% -ով գերազանցել է կարճատև ապրանքների արտադրությունը, իսկ 2011-ին `9,6% -ով: Ըստ 2011 թ. Արդյունքների, ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 4.1%, դր. Դրությամբ `այդ տարվա նոյեմբերի դրությամբ, արտադրության ինդեքսը գերազանցել է նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի ցուցանիշը մոտ 19,2% -ով, ներով: Ըստ այդ տարվա արդյունքների, արտադրության աճը կազմել է 5,2%: Արտադրության աճի շնորհիվ բարելավվել է նաև ամերիկյան ձեռնարկությունների ֆինանսական վիճակը: 2010 թվականի արդյունքների համաձայն, ամերիկյան ոչ ֆինանսական հատվածի շահույթը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 11,4% -ով, իսկ 2007 թվականի 4-րդ եռամսյակի համեմատ ՝ 17,4% -ով: Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ 2011 թ.-ին ԱՄՆ ՀՆԱ-ի աճի 60% -ը պայմանավորված է եղել սպառողական ծախսերով, 23% -ը `ներդրումների աճով և 11% -ը` զուտ արտահանման աճով: Արդեն 2011-ի երրորդ եռամսյակում ԱՄՆ ՀՆԱ ցուցանիշը գերազանցեց ճգնաժամի մակարդակը ՝ այն գերազանցելով 0,2% -ով: ԱՄՆ կառավարության ծախսերի հիմնական աճը գրանցվել է 2009-ին `կազմելով ՀՆԱ-ի մոտ 36% -ը: Հարկ է նշել, որ հենց խոշոր պետական ​​ծախսերի հաշվին էր հնարավոր խուսափել անձնական սպառման ծախսերի կտրուկ կրճատումից, դա խթանման աճի շնորհիվ ներդրում ավելացնելու ուժեղ խթան էր: 2011-ին պետական ​​ծախսերը իջել են ՀՆԱ-ի 33% -ը, ինչը բնորոշ է ԱՄՆ տնտեսությանը: 2009 թ.-ի երրորդ եռամսյակի վերջում ՀՆԱ-ում ներդրումների մակարդակը հասավ 25% -ի, անկման ամենավատ ժամանակահատվածում 22% -ի դիմաց: Հետճգնաժամային ամենալուրջ խնդիրը ԱՄՆ-ում գործազրկության բարձր մակարդակն էր, որի դեմ պայքարում պետական ​​հակաճգնաժամային միջոցառումները նշանակալի դրական արդյունքներ չեն ապահովել: 2011-ի նման, 2012-ի առաջին կիսամյակում գործազրկության մակարդակը 9.0% էր, ինչը 0.63% -ով ցածր էր 2010-ի ցուցանիշից, բայց այնուհանդերձ բարձր էր վերջինիս բնական մակարդակից: Դա բացատրվեց այն փաստով, որ տնտեսության վերականգնման տեմպերը դեռ բավարար չէին ՀՆԱ-ի հավանական մակարդակին հասնելու, գործազրկությունը բնական մակարդակի հասցնելու համար: Գործազրկության աճի հիմնական խոչընդոտը ճգնաժամի արդյունքում շինարարության ոլորտի կտրուկ անկումն էր, որի արդյունքում մեծ թվով աշխատողներ հեռացվեցին ինչպես ոլորտում, այնպես էլ դրա ենթակառուցվածքներում: Բացի այդ, հարկ է նշել, որ ԱՄՆ տնտեսության վերականգնման ցածր տեմպը պայմանավորված էր օտարերկրյա անբավարար ներդրումներով, որոնք ճգնաժամի պատճառով նվազեցին: Այսպիսով, ԱՄՆ մակրոտնտեսական ցուցանիշների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այս երկրում տնտեսական աճը ճգնաժամի սկսվելուց հետո 2009-ի երկրորդ կեսին, 2011 թ.-ի վերջին տնտեսությունը բնութագրող հիմնական մակրոտնտեսական ցուցանիշները հասել էին նախաճգնաժամային մակարդակներին: Արտադրության ինդեքսը 2011-ին արդեն մոտ էր 2007-ի նախաճգնաժամային մակարդակին, իսկ ՀՆԱ-ն 0.2% -ով գերազանցեց նախաճգնաժամային մակարդակը: Հարկ է նշել, որ 0.184 հակաճգնաժամային արդյունավետության մակրո վիճակագրական ցուցանիշով ԱՄՆ-ը Մեծ Բրիտանիայից հետո զբաղեցրել է երկրորդ տեղը աշխարհում: Ինչ վերաբերում է տնտեսական կարճաժամկետ վերականգնմանը նպաստող հիմնական կարճաժամկետ միջոցառումներին, ապա դրանք հետևյալն էին. • Նոր աշխատատեղերի ստեղծում: 2011 թ.-ի դրությամբ ստեղծվել է շուրջ 2.5 միլիոն աշխատատեղ, և այս գործընթացը շարունակական է. • ենթակառուցվածքային նախագծերի իրականացում, • բնակչության եկամուտների հարկային բեռի նվազեցում, սպառողական ծախսերի խթանում, • բիզնեսի հարկային բեռի նվազում: Միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարում տնտեսության վերականգնմանը նպաստող հակաճգնաժամային միջոցառումները կարող են առանձնացվել. • Ենթակառուցվածքային նախագծերի իրականացում. • Ներդրումներ մարդկային կապիտալում; • Նորարարական նախագծերի ֆինանսավորում: Ինչպես արդեն նշվեց, հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետությունը որոշվում է դրա հիմնական տարրերի բնույթով: Հետևաբար, ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետության վերաբերյալ կարելի է եզրակացնել, որ ԱՄՆ պետական ​​հակաճգնաժամային կարգավորման առաջնահերթությունները եղել են. • Բիզնեսի հարկային բեռի նվազեցում, բեռը տարբեր ծրագրերի վրա: Խրախուսում `ֆինանսավորում, ինչպես ուղղակիորեն ենթակառուցվածքային նախագծերի իրականացման միջոցով, այնպես էլ ուղղակի գիտության և մարդկային կապիտալի իրականացման միջոցով: Հաշվի առնելով վերոհիշյալը ՝ հակաճգնաժամային միջոցառումների նշված առաջնահերթությունները և դրանց իրականացման ուղղությունները կարող են համարվել ռազմավարական, քանի որ վերջիններս նպատակ ունեն երկարաժամկետ դրական ազդեցություն ունենալ տնտեսության վրա ՝ ապահովելով երկարաժամկետ տնտեսական աճ, ներդրումների խթանում, գերակա ոլորտների զարգացում Միևնույն ժամանակ, պետական ​​հակաճգնաժամային միջոցառումների ուղղությունները համաձայնեցվել են երկրի զարգացման ռազմավարական ուղղությունների հետ, ինչպիսիք են `սպառողների պահանջարկի խթանումը, նորարարությունների զարգացումը, տնտեսության էներգաարդյունավետության բարձրացումը` որպես հետագա կայուն տնտեսական աճի նախապայման, և միևնույն ժամանակ վերացնելով ֆինանսական ճգնաժամը: Հիմնական պատճառները նպաստեցին: Այս ամենը վկայում է ԱՄՆ կառավարության նվիրվածության մասին ԱՄՆ կառավարության երկարաժամկետ տնտեսական աճին: Ինչ վերաբերում է հակաճգնաժամային միջոցառումների բնույթին, ապա ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական մասը ՝ մոտ 70% -ը, անուղղակի էր ՝ տնտեսական դերակատարների վրա դրանց ազդեցության տեսանկյունից: Վերջինս ավելի շատ նպատակներ էր հետապնդում խթանել ընդհանուր տնտեսությունը, քան որոշակի տնտեսվարող սուբյեկտների վրա ազդեցություն ունենալը: Հետևյալը ԱՄՆ կառավարության հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետության գնահատում է: Դատելով մակրոտնտեսական ցուցանիշների դրական դինամիկայից ՝ մենք կարող ենք եզրակացնել ԱՄՆ հակաճգնաժամային ծրագրի արդյունավետության մասին: 2009 թ.-ի երկրորդ կեսից տնտեսության բոլոր ճյուղերում աճ է նկատվել, իսկ 2010 թ.-ին տնտեսության մակրոտնտեսական ցուցանիշների մեծ մասը հավասարվել է նախաճգնաժամային ցուցանիշներին (աղյուսակներ 2,3): Սեղանի 2. դինամիկան dinamikanMakrotntesakan ցուցանիշները մակրոտնտեսական ցուցանիշների վերաբերյալ ԱՄՆ տնտեսության (աճի տեմպը,%) MakrotntesakantsutsanisheHNAArtadrutyan tsutsichHimnakan kapitalumnerdrumnerOch իրականացման հակաճգնաժամային միջոցառումների, որոնց նպատակն է կառուցելու երկարաժամկետ տնտեսական աճի ֆինանսական հատվածի կորպորատիվ vorakakanChapanisheBnutagiregnahatakaneAghyusak 3 shahuytTnayin tntesutyunneriverjnakan sparumArtahanumNermutsumZut artahanumGortsazrkutyunAMN հակաճգնաժամային միջոցառումներ Ենթակառուցվածքային նախագծերի ֆինանսավորում (հակաճգնաժամային փաթեթի 13.3%), այդ թվում `էներգետիկա` 6.3%, հետազոտական ​​ծրագրերի ֆինանսավորում `հիմնարար գիտություն` 5.5%, ներդրումներ մարդկային կապիտալում `32%, ճգնաժամից առավել տուժած հատվածների ֆինանսավորում, հիմնականում արտադրության և շինարարության ոլորտները ՝ 8%: Տնտեսության իրական հատվածին օժանդակելու հակաճգնաժամային միջոցառումները (առաջին հերթին `համախառն պահանջարկի խթանումը` նվազեցնելով հարկային բեռը) ուղղված էին տնտեսության ճգնաժամի հիմնական պատճառների վերացմանը, որոնք հանդիսանում էին ներքին պահանջարկի անկում և անկում: վարկավորման մեջ: Հակաճգնաժամային միջոցառումների համար ընտրված գործիքների մեծ մասը (69%) դասակարգվում է որպես տնտեսության պետական ​​կարգավորման անուղղակի մեթոդներ. Սա կխթանի տնտեսության անարդյունավետ մասնակիցներից մաքրումը և կբարելավի բիզնես վարելու պայմանները: Հակաճգնաժամային միջոցառումների հետ կապված ռիսկերը նվազեցնելու համար պետական ​​հսկողությունը խստացավ `հատկացված միջոցների հրապարակայնությունն ու հաշվետվողականությունը բարձրացնելու միջոցով: Ռազմավարություն. Theգնաժամի պատճառների վերացում - Գործիքակազմի նկարագրություն - Ռիսկերի վերահսկում - Նվազեցում Անդրադառնալով ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետությունը սահմանափակող հիմնական գործոններին `առանձնացնենք դրանցից հիմնականը: • Պետական ​​բյուջեի ծախսերի ավելացում, • Գործազրկության մակարդակի բարձրացում պոտենցիալ ՀՆԱ-ի նվազման արդյունքում, • Համաշխարհային անկման արդյունքում ոչ ադեկվատ օտարերկրյա ներդրումներ: ԱՄՆ պետական ​​ճգնաժամի կառավարման կարգավորման հիմնական ռիսկերն էին. • Ֆոնդերի չարաշահման ռիսկ, որի նվազեցումն ուժեղացրեց պետական ​​վերահսկողությունը, • տնտեսության մեջ պետական ​​միջամտության աճ, • բյուջեի դեֆիցիտի ավելացում: Պետական ​​տնտեսական կարգավորման ռիսկերը նվազեցնելու համար նախատեսվում էր հատկացումների օգտագործման նկատմամբ վերահսկողության աննախադեպ բարձր մակարդակ, որն ամրագրված էր ԱՄՆ հակաճգնաժամային ծրագրում: Վերջինս նախատեսում էր, որ հատկացված միջոցները բաշխվեն ըստ մրցույթների, աճուրդների, դրամաշնորհների, որոնց արդյունքները պետք է հրապարակվեն ինտերնետում: Բացի այդ, ԱՄՆ աուդիտորների պալատին տրվել են լրացուցիչ ֆինանսավորում և լիազորություններ `տնտեսության մեջ ֆինանսական ներդրումները պատշաճ կերպով վերահսկելու համար: Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումները կարելի է համարել արդյունավետ ՝ հաշվի առնելով ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հետևանքով առաջացած տնտեսական անկման մակարդակը, հետճգնաժամային տնտեսական վերականգնման տեմպերը: Այն ավելի արդյունավետ է, քան աշխարհի այլ երկրներում, ինչպիսիք են ԵՄ-ն, Ռուսաստանը, Չինաստանը և Japanապոնիան: Ավելին, ԱՄՆ ռեցեսիան սկսվել է ավելի վաղ, այն ավելի խորն էր նշված երկրների համեմատ: Գրականություն 1. Հարությունյան Վ.Լ., Սարգսյան Ք.Ս. Պետական ​​հակաճգնաժամային քաղաքականության միջազգային փորձ և դրա վերլուծություն: ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Երեւան, 2014, 175 էջ: 2. Հարությունյան Վ.Լ., Ք.Ս.Կ., Հակաճգնաժամային քաղաքականության արդյունավետության վերլուծություն ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի համատեքստում // ՀՀ սոցիալ-տնտեսական զարգացման արդի հիմնախնդիրները (Հանրապետական ​​գիտաժողովի նյութեր, գիրք 2), ինստիտուտ ՀՀ ԳԱԱ Մ. Քոթանյանի անվան տնտեսագիտություն, Երեւան, 2013, էջ. 5- 9 3. Սարգսյան Ք.Ս., Ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը հաղթահարելու համատեքստում տնտեսության իրական հատվածին օժանդակելու միջոցառումների վերլուծություն: «Modernարգացման ժամանակակից մարտահրավերները» ՀՊՏՀ 24-րդ ԳԻՏԱՈՈՎ, Երեւան, 2014, էջ 406-411: 5. Վերականգնման և վերականգնման ամերիկյան ակտ / http: //www.recovery.gov / Տեղեկատվություն հեղինակի մասին Կարեն Սամվելի Սարգսյանի մասին - ՀՀ ԳԱԱ միջազգային գիտակրթական կենտրոնի տնտեսագիտության թեկնածու, «Տնտեսագիտություն-կառավարման» ամբիոնի վարիչ, էլ. ։

Հոդվածում վերլուծված են համաշխարհային տնտեսության առաջատար համարվող Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների պետական հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական ուղղությունները, նաև ներկայացված են ԱՄՆ հակաճգնաժամային կարգավորման արդյունավետության գնահատումը ինչպես քանակական, այնպես էլ որակական չափանիշների հիման վրա։

Ընկերությունների վճարունակության եւ ֆինանսական կայունության ցուցանիշների վերլուծությունը տնտեսական գործունեության կարեւորագույն բնութագրիչ է, որն անհրաժեշտ է ինչպես հաստատութենական գնահատման եւ իրատեսական պատկերացման, այնպես էլ արտաքին գործընկերների եւ ներդրողների տեսանկյունից կանխատեսելի արդյունքներ ստանալու համար։ Շուկայի մասնակիցները մշտապես շահագրգռված են իրենց գործընկերների մրցունակության եւ հուսալիության գնահատման հիմնահարցերի վերաբերյալ անաչառ տեղեկատվություն ստանալու հարցում։ Վճարունակությունը եւ իրացվելիությունը ֆինանսական կայունության փոխկապակցված բնութագրիչներ են։ Վճարունակության հասկացությունը ավելի ընդգրկուն է, քանի որ այն կարճաժամկետ եւ երկարաժամկետ ֆինանսական պարտավորությունները ժամանակին եւ ամբողջական ծավալով կատարելու ունակությունն է, իսկ իրացվելիությունը՝ ընկերության կարողությունն է մարելու իր կարճաժամկետ պարտավորությունները եւ չնախատեսված ծախսերը։ Իրացվելիության եւ վճարունակության գնահատման կարեւոր բնութագրիչներից են հանդիսանում ընթացիկ իրացվելիության եւ ինքնավարության գործակիցները։ Ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը ցույց է տալիս թե ինչ աստիճանով են ընթացիկ ակտիվները ծածկում ընթացիկ (կարճաժամկետ) պարտավորություններին [2, էջ 331]։ Ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը հաշվարկվում է հետեւյալ բանաձեւով [1,էջեր 129-130]. որտեղ՝ –ընթացիկ իրացվելիությանգործակիցը, -ընթացիկ ակտիվներ, -ընթացիկ պարտավորություններ։ Այն բնութագրում է կազմակերպության վճարունակությունը, որը գնահատվում է պարտապանների (դեբիտորների) հետ ժամանակին վճարումների եւ պատրաստի արտադրանքի (բարենպաստ) իրացման, ինչպես նաեւ անհրաժեշտության դեպքում՝ շրջանառու նյութական միջոցների այլ տարրերի վաճառքի պայմաններում։ 320ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը կախված է արտադրական ճյուղից, արտադրական ցիկլի տեւողությունից, ծախսերի եւ պաշարների կառուցվածքից [2, էջեր 330-331]։ Միջազգային պրակտիկայում ընդունված է տվյալ գործակցի նորմատիվային մեծությունը 200%։ Եթե ցուցանիշը ցածր է 100%-ից, ապա դա ազդանշան է ընկերության ոչ բավարար վճարունակության մասին, իսկ եթե 200%-ից գերազանցում է, ապա այն ընթացիկ ակտիվների ոչ արդյունավետ օգտագործման արձանագրություն է։ Ըստ ՀՀ Վիճակագրական կոմիտեի հրապարակած տվյաների՝ 2018 թ. ոչ ֆինանսական հատվածում ընկերությունների ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը կազմել է 149.2 %։ Դա նշանակում է ոչ ֆինանսական հատվածում ընկերությունները վճարունակ են եւ միջին մակարդակով ընկերություները կարող են ծածկել կարճաժամկետ պարտավորությունները առկա ընթացիկ իրացվելի ակտիվների հաշվին։ 2018 թ. տվյալներով բավականին բարձր ցուցանիշ ըստ տնտեսության ճյուղերի ապահովել են «Գյուղատնտեսություն, անտառային տնտեսություն եւ ձկնորսություն», «Փոխադրումներ եւ պահեստային տնտեսություն» եւ «Կրթություն» գործունեության տեսակները, համապատասխանաբար կազմելով՝ 208.5%, 239.2% եւ 207.2%, ինչը դրամական միջոցների չօգտագործման, ապրանքների պաշարների ավելցուկի եւ ոչ արդյունավետ քաղաքականության ազդանշան է, որը փոխպայմանավորում է ավելորդ վարկավորման եւ անհուսալի պարտքերի առաջացումը [1, էջ 135]։ Ընթացիկ իրացվելիության 100%-ից ցածր շեմ ապահովել են «Հանքագործական արդյունաբերություն եւ բացահանքերի շահագործում»(83.6%), «Էլեկտրականության, գազի, գոլորշու եւ լավորակ օդի մատակարարում»(91.9%), «Ջրամատակարարում, կոյուղի, թափոնների կառավարում եւ վերամշակում» (76.5%), «Անշարժ գույքի հետ կապված գործունեություն»(93.8%) եւ «Առողջապահություն եւ բնակչության սոցիալական սպասարկում»(97.8%) տնտեսության ճյուղերը։ Դա նշանակում է, որ այդ ճյուղում առկա է վճարունակության ցածր մակարդակ եւ կարճաժամկետ պարտավորությունների մարման հետ կապված առկա են խնդիրներ (Աղյուսակ 1)։ 321ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 1. ՀՀ ոչ ֆինանսական հատվածի ընկերությունների ընթացիկ իրացվելիության գործակիցները ըստ տնտեսության ճյուղերի [5,էջ 43] Ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը (%) որից՝ ըստ խոշոր եւ Ընդամենը միջին կազմակերպությունների 2018թ. Ընդամենը այդ թվում՝ A. Գյուղատնտեսություն, անտառային տնտեսություն եւ ձկնորսություն B. Հանքագործական արդյունաբերություն եւ բացահանքերի շահագործում C. Մշակող արդյունաբերություն D. Էլեկտրականության, գազի, գոլորշու եւ լավորակ օդի մատակարարում E. Ջրամատակարարում, կոյուղի, թափոնների կառավարում եւ վերամշակում 91.9 89.1 F. Շինարարություն 116.6 121.1 G. Մեծածախ եւ մանրածախ առեվտուր. ավտոմեքենաների եւ մոտոցիկլների նորոգում 180.2 189.9 H. Փոխադրումներ եւ պահեստային տնտեսություն 239.2 318.1 I. Կացության եւ հանրային սննդի կազմակերպում 166.9 198.1 J. Տեղեկատվություն եւ կապ 190.5 195.8 K. Ֆինանսական եւ ապահովագրական գործունեություն L. Անշարժ գույքի հետ կապված գործունեություն 93.8 91.2 M. Մասնագիտական, գիտական եւ տեխնիկական գործունեություն 123.7 156.8 N. Վարչարարական եւ օժանդակ գործունեություն 130.7 107.1 322ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ O. Պետական կառավարում եւ պաշտպանություն. պարտադիր սոցիալական ապահովություն P. Կրթություն Q. Առողջապահություն եւ բնակչության սոցիալական սպասարկում 97.8 94.0 R. Մշակույթ, զվարճություններ եւ հանգիստ 153.1 150.2 S. Սպասարկման այլ ծառայություններ 103.8 56.5 Ընթացիկ իրացվելիության ցածր ցուցանիշը բնութագրում է ընկերության ֆինանսական անկայունությունը։ Ընթացիկ իրացվելիության գործակցի արժեքը պայմանավորված է հետեւյալ հանգամանքներով՝ գործունեության ոլորտներով, արտադրական շրջափուլի տեւողությամբ, դեբիտորական եւ կրեդիտորական պարտքերի որակական մակարդակով եւ այլն։ Այդ գործակցի մեծությունը կարող է տատանվել տարբեր կազմակերպություններում։ Ընթացիկ իրացվելիության գործակցի շեղումը պայմանավորված է ինչպես ընթացիկ ակտիվների, այնպես էլ ընթացիկ պարտավորությունների կազմում ու կառուցվածքում տեղի ունեցած փոփոխություններով [4,էջ351]։ Կազմակերպության անվճարունակության պատճառներից կարող են լինել արտադրանքի իրացման գծով պայմանագրային պարտավորությունների խախտումները, արտադրանքի ինքնարժեքի մակարդակի աճը, ֆինանսական արդյունքների անբավարար գումարը, ընթացիկ ակտիվների անբարենպաստ կառուցվածքի ձեւավորումը եւ այլն։ Վճարունակության բավարար մակարդակի պահպանումը կախված է եկամուտների եւ ծախսերի օպտիմալ հարաբերակցությունից [4,էջ354]։ Հաջորդ կարեւոր գործակիցը դա ֆինանսական ինքնավարության գործակիցն է։ Այն բնութագրում է ընկերության սեփական միջոցների (սեփական կապիտալ) մասնաբաժինը ընդհանուր միջոցների մեջ։ Այդ գործակիցը բնութագրում է ընկերության ֆինանսական դրության փոփոխության հեռանկարները։ Այն հաշվարկվում է հետեւյալ բանաձեւով [3, էջ 350]. որտեղ՝ -ինքնավարության գործակից, - սեփական կապիտալ, -ընդամենը ակտիվներ։ 323ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ինչքան բարձր է ինքնավարության գործակցի ցուցանիշը, այնքան ընկերությունը ֆինանսապես ավելի կայուն է եւ անկախ արտաքին կրեդիտորներից։ Ընկերությունների ղեկավարներ իրենց կառավարման գործունեությունում առնաձնացնում են այս գործակցիտարբեր ընդունելի շեմերը։ Սակայն, գործնականում ընդունված է, որ ընկերության ֆինանսավորման աղբյուրների առնվազն կեսը պետք է ապահովված լինեն սեփական միջոցների հաշվին։ Ուստի, ինքնավարության գործակիցը համարվում է «դրական», եթե այն մեծ է կամ հավասար 50%-ից [1,էջ425-426]։ Իսկ չափազանց ցածր ցուցանիշը ընկերության ֆինանսական կայունությանը սպառնալիք է։ Վերլուծելով ՀՀ Վիճակագրական կոմիտեի հրապարակած տվյալները կարող ենք արձանագրել, որ ոչ ֆինանսական հատվածում ընկերությունների ինքնավարության գործակիցը կազմել է 30.9%, որից խոշոր եւ միջին կազմակերպությունների մասով՝ 33.8% է, ինչը վկայում է, որ տնտեսության այս հատվածում առկա է որոշակի կախվածություն արտաքին վարկատուներից (Աղյուսակ 2)։ 2018թ. տվյալներով բարձր ցուցանիշ արձանագրել են «Սպասարկման այլ ծառայություններ»(71.2%), «Մշակույթ, զվարճություններ եւ հանգիստ»(76.3%), «Կրթություն»(63.3%)եւ «Փոխադրումներ եւ պահեստային տնտեսություն»(52.1%) ճյուղերը։ Այս ցուցանիշները վկայում են նշված ճյուղերի ֆինանսական կայունության եւ արտաքին վարկատուներից անկախ լինելու մասին։ Չափազանց ցածր մակարդակ ապահովել են «Հանքագործական արդյունաբերություն եւ բացահանքերի շահագործում» եւ «Ջրամատակարարում, կոյուղի, թափոնների կառավարում եւ վերամշակում» ճյուղերը։ Այդ ճյուղերում սեփական կապիտալը բացասական նշանով է, ուստի առկա են ինչպես ֆինանսական կայունության սպառնալիքներ, այնպես էլ արտաքին գործընկերներից կախվածության բարձր աստիճան։ 2018թ. ցածր ցուցանիշ են արձանագրել նաեւ «Գյուղատնտեսություն, անտառային տնտեսություն եւ ձկնորսություն», «Մեծածախ եւ մանրածախ առեվտուր. ավտոմեքենաների եւ մոտոցիկլների նորոգում» եւ «Շինարարություն» ճյուղերը։ Դա վկայում է այդ ճյուղերում ընկերություններիորոշակի ֆինանսական անկայունության մասին եւ արձանագրում, որ ընկերությունները փոխառու միջոցներ ավելի քիչ են ներգրավել։ 324ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2. ՀՀ ոչ ֆինանսական հատվածի ընկերությունների ինքնավարության գործակիցները ըստ տնտեսության ճյուղերի [5,էջ 45] Ինքնավարության գործակից որից՝ ըստ խոշոր եւ Ընդամենը միջին կազմակերպությոնների 2018թ. Ընդամենը այդ թվում՝ A. Գյուղատնտեսություն, անտառային տնտեսություն եւ ձկնորսություն B. Հանքագործական արդյունաբերություն եւ բացահանքերի շահագործում C. Մշակող արդյունաբերություն D. Էլեկտրականության, գազի, գոլորշու եւ լավորակ օդի մատակարարում E. Ջրամատակարարում, կոյուղի, թափոնների կառավարում եւ վերամշակում 37.9 40.1 F. Շինարարություն 27.0 29.8 L. Անշարժ գույքի հետ կապված գործունեություն 34.9 46.3 M. Մասնագիտական, գիտական եւ տեխնիկական գործունեություն 24.0 45.5 G. Մեծածախ եւ մանրածախ առեվտուր. ավտոմեքենաների եւ մոտոցիկլների նորոգում H. Փոխադրումներ եւ պահեստային տնտեսություն I. Կացության եւ հանրային սննդի կազմակերպում J. Տեղեկատվություն եւ կապ K. Ֆինանսական եւ ապահովագրական գործունեություն 325ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ N. Վարչարարական եւ օժանդակ գործունեություն O. Պետական կառավարում եւ պաշտպանություն. պարտադիր սոցիալական ապահովություն P. Կրթություն 63.3 63.3 Q. Առողջապահություն եւ բնակչության սոցիալական սպասարկում 40.5 40.5 R. Մշակույթ, զվարճություններ եւ հանգիստ 76.3 78.0 S. Սպասարկման այլ ծառայություններ 71.2 65.5 Այդ ցուցանիշի վրա ազդող հիմնական գործոններն են ընկերության տվյալ ոլորտով զբաղվելու տեւողությունը, ճյուղի պատկանելիության առանձնահատկությունները, թողարկվող արտադրանքի պահանջարկը, արտադրանքի կյանքի տեւողությունը, շրջանառու միջոցների շրջանառելիությունն ու իրացվելիությունը։ Ընկերությունների ֆինանսական դրության բարելավման համար արմատական ուղղություններ են հանդիսանում ներքին պահուստների հաշվին արտադրանքի եկամտաբերության ավելացումը, ամբողջական մակարդակով արտադրական ներուժի օգտագործումը՝ արտադրանքի որակի (մրցունակության) բարձրացման, ինքնարժեքի իջեցման, նյութական, աշխատանքային եւ ֆինանսական ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման միջոցով, ինչպես նաեւ՝ անարտադրողական ծախսերի եւ վնասների կրճատման ուղղությամբ։ Միեւնույն ժամանակ, պետք է ուշադրություն դարձնել ռեսուրսների արդյունավետ եւ խնայողական օգտագործմանը. առաջավոր փորձի, նորմատիվների եւ ռեսուրսախնայող տեխնոլոգիաների ներդրման, ռեսուրսների օգտագործման եւ վերահսկման կազմակերպման աշխատանքներին, աշխատողների նյութական եւ ոչ նյութական շահադրդման մեխանիզմների ներդրմանը [3,էջ 356]։ Ֆինանսական կայունության բարելավմանը կարող է նպաստել շուկայական բաղադրատարրերի՝ առաջարկի եւ պահանջարկի տնտեսագիտական վերլուծությունը, արտադրանքի արտադրության տեսականու եւ կառուցվածքի օպտիմալ ձեւավորումը։ Ֆինանսական անվճարունակության եւ անկայունության պայմաններում անհրաժեշտ է իրականացնել բիզնես գործընթացների վերակառուցման աշխատանքներ, 326ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ արմատական ձեւով վերանայել արտադրական ծրագիրը, նյութատեխնիկական սպասարկումը, կադրային աշխատանքային ծրագրերի վերափոխման, արտադրանքի որակի, ներդրումային եւ գնային քաղաքականության բարելավման ուղղությամբ։

Շուկայական տնտեսությունում յուրաքանչյուր ընկերության արդյունավետ գործունեությունը բնորոշում են ժամանակին վճարումներ իրականացնելու, մատուցվող ծառայությունների ու արտադրվող (վաճառահանված) ապրանքատեսականու իրացվելիությունը, ապրանքանշրջանառության անընդհատությունը, ընդլայնման հնարավորությունները ապահովելու ֆինանսական (հաստատութենական) կարողունակությամբ։ Հայաստանի Հանրապետությունում տվյալ բնագավառի համակողմանի վերլուծությունների սակավության պայմաններում ընկերությունների վճարունակության եւ ֆինանսական կայունության գնահատումը հատուկ կարեւորություն է ստանում։ Այս հոդվածում վերոգրյալ տեսանկյունից ուսումնասիրել ենք Հայաստանի Հանրապետության փորձը՝ ըստ տնտեսության ճյուղերի։ Վերլուծվել եւ ներկայացվել են կազմակերպությունների ընթացիկ իրացվելիության եւ ինքնավարության գործակիցները եւ դրանց հաշվարկման մեթոդները։ Հոդվածում տրվել են նաեւ կազմակերպությունների ֆինանսական կայունության եւ վճարունակության բարելավմանն ուղղված առաջարկություններ։

ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ՆԵՐԿԱՅԱՎՈ ՕՐԵՆՍԴՐԱԿԱՆ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ ՈՒԵՆԵԼՈՒ ՈՒ WԻՆԵՐ Չնայած համայնքների վճարունակությունը միշտ չէ, որ կապված է չափի հետ, այնուամենայնիվ, ներդրողները սովորաբար նախընտրում են մեծ եկամուտ ունեցող խոշոր համայնքները: Տեղական ինքնակառավարման ստորաբաժանումների երեք հիմնական խմբերը ընդունված է առանձնացնել ըստ փոխառու միջոցներ ներգրավելու ներուժի. Տեղական ինքնակառավարման ստորաբաժանումներ, որոնք արդեն մուտք են գործում կապիտալի շուկա `իրենց չափի, ֆինանսական, վարչական ռեսուրսների, քաղաքական իրավիճակի պատճառով: Այս խմբում ընդգրկված են խոշոր համայնքներ ՝ ամուր տնտեսական և քաղաքական հիմքերով: Տեղական ինքնակառավարման մարմինները, որոնք դեռ մուտք չունեն կապիտալի շուկա, բայց հավաքում են բավարար եկամուտներ ՝ իրենց լիազորություններն իրականացնելու համար: Այս խմբում ընդգրկված են համայնքներ, որոնք հնարավորություն ունեն ներդրումներ ներգրավել առանց կենտրոնական կառավարության միջամտության. և շատ փոքր համայնքներ կամ կառավարման ներուժ չունեցող համայնքներ, որոնք որոշակի աջակցությամբ կարող են մուտք գործել կապիտալի շուկա: Այս խմբի համայնքները մերձեցնելու միջոցներից մեկը մի քանի համայնքների կարիքների և ռեսուրսների համախմբումն է: Տեղական ինքնակառավարման ստորաբաժանումները, որոնք չունեն բավարար ներուժ կամ համապատասխան ենթակառուցվածք, իրենց լիազորությունների սահմաններում ծառայություններ տրամադրելու համար անհրաժեշտ միջոցներ հայթայթելու համար: Այս համայնքները սովորաբար մեծապես կախված են կենտրոնական կառավարությունից և չունեն մուտք դեպի կապիտալի շուկա: Խոշոր քաղաքների զարգացման արդյունավետության ապահովման փուլից, երբ տեղական ինքնակառավարման հիմնական խնդիրն է ապահովել առկա ենթակառուցվածքների արդյունավետ կառավարումը, նոր ֆինանսական գործիքների տրամադրման փուլին անցնելը պահանջում է օրենսդրական հիմքեր, որոնք կգրավեն փոխառու միջոցներ: Քաղաքային համայնքների եկամուտների ներուժը և ծրագրի առաջնահերթությունները ապացուցում են, որ համայնքները գտնվում են ֆինանսական նոր գործիքներով ապահովման գործընթացում: Տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազորությունների սահմանված շրջանակը նպաստում է նաև տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից ֆինանսական միջոցների ներգրավման տարբեր եղանակների բացահայտմանը: Համայնքային ենթակառուցվածքների զարգացման առաջնահերթություններից մեկը խոշոր ներդրումներ պահանջող ծրագրերն են, որոնք անհնար է իրականացնել միայն սեփական եկամուտների հաշվին, ինչը հանգեցնում է փոխառու միջոցների ներգրավման անհրաժեշտության: Տարբեր շահագրգիռ կողմեր ​​տարբեր տեսակետներ ունեն փոխառու միջոցների հայթայթման վերաբերյալ: Տեղական ինքնակառավարման մարմինները փորձում են հնարավորինս շատ ֆինանսական միջոցներ ներգրավել նախընտրական խոստումները կատարելու, ենթակառուցվածքների զարգացումն ապահովելու համար: Մյուս կողմից, համայնքի բնակիչների համար, որքան էլ գրավիչ լինեն խոշոր ներդրումային ծրագրերը, նրանք գիտակցում են, որ ի վերջո իրենք կրելու են համայնքի պարտավորությունները տարբեր հարկերի, տուրքերի և այլ վճարների միջոցով: Հարկ է նշել, որ երկարաժամկետ փոխառու միջոցների ներգրավումը փոխհատուցում է առկա ենթակառուցվածքի վրա կատարված ծախսերի ոչ միայն ընթացիկ հարկ վճարողի, այլ նաև ենթակառուցվածքների ապագա օգտագործողների համար: Իհարկե, որքան ավելի գրավիչ է վարկառուն `ծրագրեր իրականացնելու հնարավորություններ ստեղծելու տեսանկյունից, այնքան դա ավելի ռիսկային է` պարտքերի կառավարման տեսանկյունից: ՀՀ օրենսդրությունը հստակ սահմանում է, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները ինքնուրույն են տնօրինում համայնքի ռեսուրսները օրենքի շրջանակներում, սակայն անհրաժեշտ են որոշակի զսպման մեխանիզմներ `կանխելու համար ընտրված տեղական ինքնակառավարման մարմինների քաղաքական որոշումների տնտեսական նշանակության անտեսումը: -կառավարման մարմիններ: Խնդիրն ապակենտրոնացման և ապակենտրոնացման համադրությունն է, որը կապահովի քաղաքի ենթակառուցվածքային զարգացումը `միաժամանակ ֆինանսական և տնտեսական ռիսկերը կառավարելի տիրույթում պահելով: Համաձայն ՀՀ գործող օրենսդրության `համայնքի սոցիալական ենթակառուցվածքների զարգացման գործում ներդրումներ կատարելու համար փոխառու միջոցներ ներգրավելու մի քանի սահմանափակումներ կան: «ՀՀ բյուջետային համակարգի մասին» ՀՀ օրենքի 30-րդ հոդվածը սահմանում է. 1. Յուրաքանչյուր բյուջետային տարվա վարկի մարման ծրագրով նախատեսված գումարը, որը ներառում է մայր գումարը և տոկոսագումարները, չպետք է գերազանցի համայնքի բյուջեի ֆոնդի եկամտի 20% -ը: ; 2. Վարկի պայմանագիրը կարող է գրավ դրվել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության երաշխիքներով և համայնքի բյուջեի եկամուտներով, 3. Տեղական ինքնակառավարման մարմինները կարող են կնքել վարկային պայմանագիր `համապատասխան պետական ​​լիազոր մարմնի համաձայնությամբ: 2] Չնայած համայնքների կողմից միջոցների փոխառության իրավական հիմքը ստեղծվել է տեղական ինքնակառավարման համակարգի ներդրման հետ միաժամանակ, այնուամենայնիվ, փոխառու միջոցներով ծրագրեր իրականացնելու մշակույթը Հայաստանի համայնքներում դեռ պակասում է: Համաշխարհային բանկի և ուսումնասիրության ուսումնասիրությունը ուսումնասիրել է Համաշխարհային բանկի և ծախսերը ծախսած ծախսերը և ուսումնասիրելով ուսումնասիրել ,::։ Կարծում ենք, որ դա պայմանավորված է նրանով, որ սահմանված սահմանափակումների և պահանջների իրականացումը անիրատեսական է: Եկեք առանձին-առանձին դիտարկենք սահմանափակումները, նայենք այն երկրներին, որոնք միջոցներ փոխառելու փորձ ունեն: Տեղական ինքնակառավարման մարմիններից միջոցներ փոխառելու համար կառավարության հաստատում ստանալու մոտեցումները տարբերվում են ամբողջ աշխարհում: Տ.Տեր-Մինասյանն առանձնացնում է երկրների 4 հիմնական մոտեցումները. Վստահություն շուկայի կարգապահությանը, Համագործակցություն կառավարման տարբեր համակարգերի զարգացման տարբեր մակարդակների միջև, Կանոնների վրա հիմնված վերահսկողություն, Վարչական վերահսկողություն [4]: Մոլդովայում, Բուլղարիայում և Թուրքիայում փոխառու միջոցներ ներգրավելու համար պետական ​​լիազոր մարմնից համաձայնություն չի պահանջվում: Մոլդովայի ֆինանսական հարաբերությունները կարգավորող օրենսդրությունը նախատեսում է, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները կարող են իրենց հայեցողությամբ վարկեր ներգրավել և արժեթղթեր թողարկել: Բուլղարիայում, չնայած պետական ​​լիազոր մարմնի կողմից համաձայնության անհրաժեշտության բացակայությանը, Ֆինանսների նախարարությունը տեղական պարտքերը գրանցում է հատուկ գրանցամատյանում ՝ այդպիսով վերահսկողություն իրականացնելով պարտքերի մարման գործընթացի վրա: Բալկաններում տեղական ինքնակառավարման մարմինները պետք է ունենան պետական ​​լիազոր մարմնի համաձայնություն `վարկ ներգրավելու, արժեթղթեր թողարկելու և երաշխավորագրեր թողարկելու համար: Բոսնիա և Հերցեգովինայի օրենսդրությունը սահմանում է, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները պետք է պետության համաձայնությունը ստանան, եթե պարտքերի սպասարկման տարեկան վճարը գերազանցի ընթացիկ եկամուտների 10% -ը: Տարբեր երկրներում վերոհիշյալ հսկիչ ձիերին կարելի է գտնել տարբեր համադրություններով: Կարծում ենք, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինների դեպքում, որոնք մեծապես կախված են պետական ​​ֆինանսավորումից, փոխառու միջոցների կառավարումը, դրանք միայն շուկայի մեխանիզմների հիման վրա վերահսկելը և կարգավորելը կարող է շատ ռիսկային լինել: Միևնույն ժամանակ, պետական ​​խիստ հսկողությունը, որը կպահանջեր տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ համաձայնություն կնքել վարկային պայմանագիր կնքելու, արժեթղթեր թողարկել, վարկեր վերցնել, գրանցվել և զեկուցել, կարող է էապես ձգձգել գործընթացը և սահմանափակել տեղական ինքնակառավարման մարմինների ազատությունը: Այսպիսով, անհրաժեշտ է գտնել այն ոսկե միջինը, որը հնարավորություն կտա տեղական ինքնակառավարման մարմիններին լուծել իրենց խնդիրները `միևնույն ժամանակ խաթարելով կայուն տնտեսական հիմքերը: Տարբեր են վերահսկողության տարբեր ձևերի երկրների նախասիրությունները, այլ նաև տարբեր պետական ​​կառավարման մարմինների դիրքերը ՝ կախված դրանց կարգավորման ոլորտներից և գործառույթներից: Ֆինանսական հաստատությունները, ինչպիսիք են կենտրոնական բանկը, ֆոնդային բորսան և արժեթղթերի շուկայի այլ ներկայացուցիչներ, կողմ են համայնքային պարտատոմսերի թողարկմանը և այլ փոխառու միջոցների ներգրավմանը, քանի որ դա կխթանի արժեթղթերի շուկայի զարգացումը, հնարավոր կլինի օգտագործել նոր գործիքներ դրամավարկային քաղաքականության մեջ: Միևնույն ժամանակ, փոխառու միջոցների ներգրավման դիտարկումը խնդրահարույց է Կառավարության տեսակետից `համայնքների ֆինանսական հիմքերի ապահովման հիմնական դերակատարը, քանի որ համայնքում ներգրավված պարտավորությունների երաշխավորը, ի վերջո, Կառավարությունն է, հետևաբար համայնքի պարտքը պետության պարտքն է: Ստացվում է, որ Կառավարությունը, անհրաժեշտության դեպքում ենթակառուցվածքների զարգացման համար, կնախընտրի ներգրավել փոխառու միջոցներ ՝ ապահովելով գործընթացի կազմակերպման և ակտիվների կառավարման բարձր վերահսկողություն: Խնդրի էությունը կարող է փոխվել, երբ համայնքի պարտքի կազմը չի սահմանափակվում Կառավարության կողմից տրված երաշխիքներով: Այսպիսով, մենք կարծում ենք, որ համայնքների փոխառության հնարավորություններն ավելի իրատեսական դարձնելու ձևերից մեկը համայնքային փոխառության գործիքների ընդլայնումն է, ինչպիսիք են գրավադրված գույքի գրավը, ինչպես նաև միջազգային վարկանիշ ունեցող վարկային կազմակերպությունների երաշխիքները և համայնքների փոխառության ընթացակարգերը: սահմանման իրավունքի փոխանցումը, որը կարող է նախապես համաձայնեցվել պետական ​​լիազորված մարմնի հետ: Անդրադառնալով ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված ֆոնդերի եկամուտների 20% -ի սահմանափակմանը, կարծում ենք, որ դրանք նախեւառաջ պետք է մանրամասն ներկայացվեն `ցուցանիշը հաշվարկելու առումով: Վերջին տարիներին համայնքային բյուջեներում ֆոնդային եկամուտների զգալի մասը կազմում էին ոչ ֆինանսական ակտիվների օտարումից ստացվող եկամուտները, որոնք երկարաժամկետ կտրվածքով նվազում էին, քանի որ ի վերջո համայնքային սեփականություն հանդիսացող հողերն ու անշարժ գույքն անսահմանափակ չեն: Ուսումնասիրելով համայնքների ֆոնդի եկամուտների կազմը տարիների ընթացքում, մենք հանգում ենք այն եզրակացության, որ պաշտոնական կապիտալի սուբսիդիաները մեծ մասնակցություն ունեն դրանցում, որոնք նպատակային հատկացումներ են, կայուն չեն, ուստի նպատակահարմար չէ բյուջեի ձևավորման այս աղբյուրը համարել որպես համայնքի վարկային վարկանիշի գործոն: Միևնույն ժամանակ, միջազգային փորձը ապացուցում է, որ համայնքային բյուջեում վարչական և ֆոնդային մասերի տարանջատումը չի նպաստում բյուջեի արդյունավետությանը, հաճախ հանգեցնում է վարչական խնդիրների `խոչընդոտելով գործառնական կառավարմանը: Հետևաբար, համայնքի վարկային ռիսկի գնահատման որոշման մեջ ելակետ դնելը հեռանկարային չէ և, ի վերջո, կարող է հանգեցնել համայնքի անվճարունակության: Սահմանափակումների զարգացման առավել միջազգայնորեն ճանաչված և առավել կիրառելի ցուցանիշը համայնքում վերականգնվող եկամտի մասնաբաժինն է: Այս ցուցանիշն օգտագործվում է ինչպես պարտքի շեմը սահմանելու, այնպես էլ վարկունակությունը գնահատելու համար: Համաշխարհային բանկը ներկայացնում է վարկի պարտքի գնահատման հարաբերակցությունը վերականգնվող եկամտի հարաբերակցությունը: Պարտքի տարեկան սպասարկման գումարը յուրաքանչյուր բյուջեի տարում պարտքի մարման պլանով նախատեսված գումարն է `մայր գումարի և տոկոսների վճարման հանրագումարը: Վերականգնվող եկամուտները կայուն պաշտոնական դրամաշնորհներ են, որոնք հաշվարկվում են համայնքի բյուջե սեփական եկամուտների «հստակ բանաձևից»: ՀՀ օրենսդրության համաձայն, համայնքի վերականգնվող եկամուտը կլինի սեփական եկամտի և ֆինանսական հավասարեցման սուբսիդիաների գումար: Theուցանիշը կարող է արժեքներ վերցնել 0-1 միջակայքում, և ռիսկի առավելագույն ընդունելի մակարդակը 0.15 է: Աղյուսակի օգնությամբ եկեք քննարկենք պարտքի սպասարկման գումարի և պարտքի ծավալի սահմանները: Երկրի պարտքի ծառայություն. Պարտքի սահմանափակում Լիտվա ՊոլանդիաԲրազիլիաԲոլիվիաԿոլումբիա 1 Համախառն եկամտի սահմանափակում Ոչ հաստատված բյուջեի եկամուտներին հատկացվող դրամաշնորհների ոչ ավելի, քան 30%: Տարբերության 15% -ը: Համախառն եկամտի 15% -ը: Եթե ​​պարտքը գերազանցում է եկամտի 55% -ը, ապա պարտքերի սպասարկման գումարը չպետք է գերազանցի 12% -ը: Պարտքի ծառայության չափը չի կարող գերազանցել զուտ եկամտի 11.5% -ը: Պարտքի սպասարկման գումարը չպետք է գերազանցի նախորդ տարվա ընթացիկ եկամտի 20% -ը: Հաստատված բյուջեի եկամուտների 60% -ը: Պարտք-զուտ եկամտի հարաբերակցությունը չպետք է գերազանցի 200% -ը: Պարտքի ընթացիկ արժեքը Ընթացիկ տարեկան եկամտի հարաբերակցությունը չպետք է գերազանցի 200-ը [7]: Ընթացիկ եկամտի պարտք 80% -ը գերազանցելու դեպքում: Մակեդոնիա ընթացիկ եկամտի 30% -ը Ընթացիկ եկամուտ Աղյուսակ 1. Պարտքի և տարեկան սպասարկման սահմանները տարբեր երկրներում չեն կարող գերազանցել 100% -ը: Կարծում ենք, որ տարեկան պարտքի սպասարկման 15 0,15 վերականգնվող եկամտի հարաբերակցության շեմը սահմանելը բավարար հիմք կստեղծի համայնքին `սկսելու խոշոր ենթակառուցվածքների զարգացման ծրագրեր` միաժամանակ ապահովելով համայնքի կյանքի բնականոն ընթացքը տարբեր ռիսկերի դեպքում: 1 Կոլումբիայում գործում է պարտքային լուսային համակարգ, որը կարգավորում է տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջոցների փոխառությունը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] «ՀՀ բյուջետային համակարգի մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 30: [3] Երեւան քաղաք, հանրային ծախսերի և ֆինանսական հաշվետվողականության կատարման հետազոտություն, Համաշխարհային բանկ, 2013 թ. Հոկտեմբեր, էջ: 25 Ավետյան ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻOR ՎԱՐԿԱՎՈ LE ՕՐԵՆՍԴՐԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ Խ STԱՆՄԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐ Հիմնաբառեր. Տեղական ինքնակառավարում, ենթակառուցվածքների ֆինանսավորում, համայնքի պարտք, օրենսդրական սահմանափակումներ: ։

ՏԻՄ հիմնական խնդիրն առկա ենթակառուցվածքների արդյունավետ կառավարման ապահովումն է, որի համար սովորաբար անհրաժեշտ են խոշոր ներդրումներ։ Հայաստանի Հանրապետությունում գործող օրենսդրությամբ համայնքների կողմից փոխառու միջոցների ներգրավման մի շարք սահմանափակումներ կան, որոնց վերանայումը հնարավորություն կտա համայնքներին կիրառել ֆինանսական նոր գործիքակազմ։

ԽՍՀՄ ՓԼՈՒԶՄԱՆ ԱՐՏԱՔԻՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸԽՍՀՄ փլուզումը 20-րդ դարի համաշխարհային պատմության կարևոր իրադարձություններիցմեկն է, որի ուսումնասիրությամբ զբաղվում են արևմտյան և հետխորհրդային բազմաթիվ պատմաբաններ և քաղաքագետներ։ ԽՍՀՄ փլուզումը տեղի ունեցավ ներքին դրդապատճառների և արտաքինազդեցության հետևանքով։ ԽՍՀՄ փլուզման պատճառներ են համարվում համաշխարհային շուկայումնավթի գնի կտրուկ անկումը, գորբաչովյան վերակառուցման քաղաքականությունը, «չոր օրենքը» ևայլն։ Որոշ պատմաբանների կարծիքով` ԽՍՀՄ փլուզման պատճառը 1991 թ. դեկտեմբերի 1-ին Ուկրաինայում անցկացված հանրաքվեն էր, որում այդ երկրի ընտրողների մեծամասնությունը քվեարկեցԽՍՀՄ կազմից դուրս գալու համար։ Ժամանակակից պատմագրությունում հանրաճանաչ են նաև ԱՄՆԿենտրոնական հետախուզության վարչության հակախորհրդային դավադրական գործողություններիև «բելովեժյան դավադրության» վարկածները։ ԽՍՀՄ փլուզման պատճառներից մեկն էլ որոշ ուսումնասիրողներ համարում են 1991 թ. օգոստոսյան խռովությունը։ Արևմտյան պատմագրությունում ԽՍՀՄ փլուզման պատճառների մասին նույնպես միասնականդիրքորոշում չկա։ Արևմտյան քաղաքագետների և պատմաբանների մի մասը Խորհրդային Միությանկործանման հիմնական պատճառը համարում են կոմունիստական գաղափարախոսության կրախը։ Մյուսները հակված են ԽՍՀՄ փլուզման հիմնական պատճառը բացատրել արտաքին գործոններով,որոնց թվում նշում են Աֆղանստանում կրած պարտությունը, ԽՍՀՄ ռազմական հզորության թուլացումը, Վարշավայի պայմանագրի կրախը, Խորհրդային Միության դեմ մոնդեալիզմի կենտրոններիքայքայիչ գործունեությունը, Կենտրոնական հետախուզության վարչության իրականացրած մեքենայությունները և այլն։ Այս ուսումնասիրողները դավադրության տեսության կողմնակիցներ են, ովքեր չենթաքցնում, որ ԽՍՀՄ փլուզումը պլանավորեցին և իրականացրին մոնդեալիզմի կենտրոնները` Բիլդենբերգի ակումբը, Կոմիտե 300-ը, Եռակողմ հանձնաժողովը, Միջազգային հարաբերությունների գծովխորհուրդը։ ԽՍՀՄ փլուզման մեջ ամենից շահագրգռվածն ԱՄՆ էր, որի գլխավոր նպատակը համարվում էր «Նոր աշխարհակարգ» ստեղծելը՝ ամերիկյան ձևով։ Ամերիկյան ազգային անվտանգությանխորհրդի 1948 թ. մարտի հուշագիրը հայտարարում էր, որ «ԽՍՀՄ-ի գլխավորած համաշխարհայինկոմունիզմի ուժերի ջախջախումը կենսական նշանակություն ունի ԱՄՆ-ի անվտանգության համար»1։ Անվտանգության խորհրդի 1948 թ. օգոստոսի 18-ի թիվ 20/1 հրահանգում խնդիր էր դրվում ԽՍՀՄ-ըվերածել «քաղաքական, ռազմական ու հոգեբանական տեսնակյունից թույլ պետության»2։ ԱՄՆ-ի անմիջական նախաձեռնությամբ 1949 թ. ապրիլի 4-ին ստեղծվեց Հյուսիսատլանտյան դաշինքը` ընդդեմսոցիալիստական ճամբարի երկրների և առաջին հերթին ԽՍՀՄ-ի։ Առավել հայտնի գաղտնի ծրագրերից էր Հարվարդյան ծրագիրը։ Նովիկովն այն բավականին մանրամասն է նկարագրում։ Ծրագիրը կազմվել էր 1949-1951 թթ.՝ Մյունխենում։ Այն նախատեսում էրնվազագույնը ԽՍՀՄ-ի դեմ գաղափարական և հոգեբանական պատերազմ սկսել և երիտասարդ սերունդներին ԽՍՀՄ-ի առկայությունը ներկայացնել որպես պատմական սխալ։ Ծրագրի գլխավոր նպատակն էր խորհրդային ժողովրդի մեջ կործանել հայրենիքի նկատմամբ սերը և հայրենասիրությունըփոխարինել համամարդկային արժեքներով։ Հարվարդյան ծրագրում ուրվագծված էին ծրագրեր և գաղափարներ սկսնակներին վերապատրաստելու համար՝ արևելքի և արևմուտքի միջև հոգեբանականպատերազմի դեպքում։ Հարվարդյան ծրագիրն ամեն տարի համալրվում է նոր գիտական զարգացումներով։ Նրանում հատուկ գիծ կար, այն է՝ հրահրում էր ԽՍՀՄ-ի ժողովուրդների մեջ ազգայնականություն և ատելություն։ Այս հարցում հատկապես կարևոր է նշել հակախորհրդային տրամադրություններունեցող Զբիգնև Բժեզինսկուն, որն ամերիկյան հանրաճանաչ քաղաքագետ, ԱՄՆ նախագահի ազգային անվտանգության գծով նախկին խորհրդական, մոնդեալիզմի մի քանի կենտրոնների անդամ էր։ Որպես այդպիսին կոմունիզմի դեմ պայքարը նրա համար միայն մի փուլն էր իր գործունեության՝ ուղղ1 Широнин В., Агенты перестройки։ рассекреченное досье КГБ, Москва, 2010, с. 24.2 Etzold T., Gaddis J. (eds.), Containment։ Documents on American Policy and Strategy, 1945-1950, Columbia Universityված Խորհրդային Ռուսաստանի կործանմանը։ Իրականում նա որոշում էր ոչ թե գաղափարական, այլաշխարհաքաղաքական խնդիր՝ փորձելով «աշխարհի երեսից վերացնել» սկզբում Խորհրդային Միությունը, իսկ այնուհետև Ռուսաստանը։ 1980-ական թթ. սկզբին Բժեզինսկին ամերիկյան ղեկավարությանը ներկայացրեց այսպես կոչված Խաղի պլանը՝ ԱՄՆ և ԽՍՀՄ-ի միջև մղվող պայքարի աշխարհառազմավարական կառուցվածքը։ Բժեզինսկին զեկույցին կից նամակում նշում էր. «Սույն զեկույցը չիհանդիսանում սոսկ խորհրդային համակարգի արատների մասին հերթական փաստարկներից մեկը,այլ գործողությունների գործնական ղեկավարման ծրագիր է։ Ապակենտրոնացնել կայսրությունը (Խորհըրդային)՝ նշանակում է տանել այն փլուզման։ Յուրաքանչյուր ապակենտրոնացում, որը կիրականացվի նույնիսկ տնտեսական ոլորտում, կուժեղացնի Խորհրդային Միության ոչ ռուս ազգաբնակչությանշրջանում անջատողական տրամադրություններ։ Տնտեսական ապակենտրոնացումն անխախտելիորենկհանգեցնի քաղաքական ապակենտրոնացման»։ 1 1948 թ. ԱՄՆ Ազգային անվտանգության խորհուրդն առաջարկեց գործադրել հսկայական քարոզչական ջանքեր ԽՍՀՄ-ի դեմ։ Պլանավորված քարոզչությամբ սկսեց զբաղվել հատուկ մարմին՝ հասարակայնության հետ կապերի ապարատը։ Պետական բյուջեից 1949 թ. նրան տրվել էր 31,2 մլն դոլլար, 1950՝ 47․3 մլն։ Այդ թվերից պարզ էր դառնում,որ ամերիկյան ռազմավարությունը քայքայիչ քարոզչություն իրականացնում էր իր հիմնական ու գլխավոր նպատակի՝ նոր աշխարհակարգի հաստատաման համար։ 1949 թ. ԱՄՆ-ում ձևավորվեց ազգայինկոմիտե՝ «Ազատ Եվրոպա» սեփական ռադիոկայանով։ Կոմիտեի կազմում ընդգրկվեցին ԿՀՎ տնօրենԱլեն Դալեսը, ապագա նախագահ Դ. Էյզենհաուերը, ամերիկյան որոշ դեսպաններ, բանկիրներ։ Սառըպատերազմի տեսաբաններն անմիջապես հասկացան, որ ամենահզոր զենքը կարող էր դառնալ ռադիոն։ Սառը պատերազմի մեջ քարոզչությամբ կարևոր էր «Ամերիկայի ձայնը»։ Նրանք ասում էին, թեիրենց նյութը միշտ պետք է կենտրոնացված լինի։ Իրենց արտադրանքը պետք է ծառայի իրենց քաղաքականությանը պաշտպանելուն։ Կարևոր տեղ էր զբաղեցնում «Ազատագրության ամերիկյան կոմիտեն»։ Այն հիմնադրվել էր 1951 թ. և սկզբում կոչվում էր «Բոլշևիզմի դեմ պայքարի համախմբմանկենտրոն»։ Նրա կազմի մեջ էին մտնում երկու առանձին մարմիններ՝ ԽՍՀՄ ուսումնասիրությանհամար ինստիտուտը և «Ազատագրության» ռադիոկայանը, որոնց գործունեությունն առաջին իսկ օրերից ուղղված էր Խորհրդային Միության դեմ։ «Ազատագրությունը» շուտով վերանվանվեց «Ազատություն» և եթեր դուրս եկավ 1953 թ. մարտի 1-ին։ «Ազատությունը» առաջին իսկ օրից մտածված էր որպես հենակետ ամերիկյան հետախուզության համար Եվրոպայում։ Դրանց բոլորի նպատակն էր քայքայել ԽՍՀՄ տնտեսությունը, թուլացնել նրա ռազմավարական հզորությունը, խախտել խորհրդայինժողովուրդների բարեկամությունը, նրանց մեջ սերմանել ազգայնամոլություն։ Շուտով «Ժառանգության հիմնադրամ» հետազոտական կենտրոնը հատուկ Ռ. Ռեյգանի համարմշակեց «Ազատագրության դոկտրին»։ Դոկտրինի հեղինակները Ռեյգանին առաջարկում էին վերջնականապես ապակառուցել խորհրդային կայսրության բոլոր շրջանները` այդ նպատակին հասնելու համար օգտագործելով բոլոր հնարավոր միջոցները։ 1982 թ. սկզբին նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանն իր մերձավոր խորհրդականների հետ միասին ձեռնամուխ եղավ «Խորհրդային կայսրությունը» ապակառուցելու հարձակողական ռազմավարության մշակմանը։ Գլոբալ այդ հարձակման ծրագրի նպատակնու միջոցներն արտացոլվեցին նախագահ Ռեյգանի կողմից ստորագրված ազգային անվտանգությանգաղտնի հրահանգներում (NSDD)։ 1982 թ. մարտին Ռոնալդ Ռեյգանը ստորագրեց ազգային անվտանգության NSDD-32 հրահանգը՝ լիազորելով տնտեսական, դիվանագիտական և գաղտնի գործողություններ՝ չեզոքացնելու Խորհրդային Միության ջանքերն Արևելյան Եվրոպայում։ Նախագահությանտարիներին Ռ. Ռեյգանն ազգային անվտանգության գծով մի քանի գաղտնի հրահանգներ ստորագրեց,որոնց կենսագործմանը ձեռնամուխ եղան նրա մերձավոր աշխատակիցները և կաբինետի օգնականները։ Դրանց իրականացման գործում մեծ դերակատարում ունեցան ԿՀՎ տնօրեն Ուիլիամ Քեյսին ևԱՄՆ նախագահի խորհրդական Կասպար Ուայնբերգերը։ 1982 թ. Ռեյգանը ստորագրեց նոր հրահանգ՝ ԱՄՆ-ի ազգային անվտանգության մասին (NSDM), որի հեղինակն Ուիլյամ Քլարկն է։ Նրանումարտացոլված էր ԱՄՆ-ի տնտեսական ռազմավարությունը ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ։ Փաստաթուղթը նախատեսում էր օգտագործել խորհրդային տնտեսության թույլ կողմերը և տեխնոլոգիական մրցավազքսկսել ԽՍՀՄ տնտեսությունը քայքայելու համար։ Նույն թվականին նախագահ Ռեյգանը ելույթ էունենում բրիտանական խորհրդարանում և արևմուտքին կոչ է անում արշավանք սկսել կոմունիզմիդեմ։ Այդ հայտարարությունն արվեց այն բանից հետո, երբ նախագահը Վատիկանում հանդիպեց Հռոմի պապ Հովհաննես Պողոսի հետ։ Նրանք միասին քննարկեցին ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ կոշտ քաղաքականություն իրականացնել և Հռոմի պապի հայրենիքը՝ այսինքն Լեհաստանը, դուրս բերել ԽորհրդայինՄիության ազդեցությունից և անկախանալու հարցերը։ Հռոմի պապ Հովհաննես Պողոսը տալիս է իրօրհնությունը Ռեյգանին ծրագրի իրականացման համար2։ Նոյեմբերի 13-ին նախագահն ասում էր, որ առաջին հերթին գործընկերներից յուրաքանչյուրըստանձնել է չստորագրել և չընդունել նոր պայմաններ, որոնք վերաբերելու են խորհրդային գազի վաճառքին, և պետք է փնտրել հնարավորություն՝ օգտագործել այն արևմուտքում։ Երկրորդ՝ նա նշում էր,որ իրենք և իրենց դաշնակիցները կուժեղացնեն վերահսկողությունը Խորհրդային Միությանը ռազմավարական միջոցներ հանձնելու վրա։ Երրորդ` անհապաղ պետք է հստակեցվեր գործընթացը, որըհնարավորություն էր տալիս Խորհրդային Միության հետ վերահսկել ֆինանսական հարաբերությունները։ Եվ ահա այդ օրը Ռեյգանը ստորագրեց ԱՄՆ-ի պատմության մեջ կարևոր գաղտնի փաստաթուղթը, որը վերաբերում էր խորհրդային տնտեսությանը՝ NSDD-66։ Փաստաթղթի հեղինակն էր ՌոջերՌոբինսոնը։ Նրանում հայտարարվում էր, որ Միացյալ Նահանգների քաղաքական նպատակը համարվում է խորհրդային տնտեսության կործանումը՝ նրա «ռազմավարական եռյակի», այսինքն՝ տնտեսության բազային երեք ճյուղերի վրա հարձակում իրականացնելու ճանապարհով1։ Ռոջեր Ռոբինսոնընշում էր, որ NSDD-66-ը հայտարարում էր գաղտնի պատերազմ Խորհրդային Միությանը։ NSDD-66ծրագրում էր արագ ուրվագծել «ռազմավարական եռյակի», որպեսզի Մոսկվային զրկեին արևմտյանմիջոցներից, որոնք անհրաժեշտ էին կենսագործունեության համար։ NSDD-66 պլանն իրականացնելունպատակով ամերիկյան վարչակարգը նախապատրաստական աշխատանքներ էր իրականացրել դրանից մեկ տարի առաջ։ 1981 թ. ԿՀՎ տնօրեն Ու. Քեյսին գաղտնի ուղևորություն կատարեց դեպի Մերձավոր Արևելք և Եվրոպա։ Այդ նպատակով նրան տրամադրվեց C-141 Starlifter առանց ճանաչմաննշանների ինքնաթիռ։ Քեյսին հանդիպումներ ունեցավ Եգիպտոսում, Սաուդյան Արաբիայում, Իսրայելում, Քուվեյթում, Պակիստանում, ապա ուղևորվեց Եվրոպա։ Ամենուրեք նա քննարկում էր համաշխարհային շուկայում նավթի գինն էժանացնելու հարցը։ Նա հիմնավորում էր այն միտքը, որ համաշխարհային շուկայում նավթի գինը մեկ բարելի համար եթե նույնիսկ բարձրանում է մեկ դոլարով, ապա դաԽՍՀՄ-ին բերում է միլիարդավոր ռուբլիների եկամուտ։ ԽՍՀՄ-ն իր հիմնական հարստությունը կուտակել է 1970-ական թթ., երբ նավթի գինը սպասվածից շատ ավելի աճեց։ Քեյսին եզրակացնում էր, որեթե ցանկանում են թույլ չտալ ԽՍՀՄ հետագա տնտեսական հզորացումը, ապա անհրաժեշտ է իջեցնելնավթի գինը։ Սաուդյան Արաբիան, որին բաժին էր ընկնում նավթ արտահանող երկրների արտադրանքի 40 տոկոսը, լուրջ հիմքեր ուներ համաձայնվելու ԱՄՆ-ի առաջարկի հետ։ Սաուդյան Արաբիայի շեյխՏուրկի-ալ Ֆայսին համոզված էր, որ իր երկիրը շրջապատված է Խորհրդային Միությունով, քանզիՀարավային Եմենում գտնվում էին մոտ 1500 խորհրդային զինվորական խորհրդականները, Հյուսիսային Եմենում՝ 500, Սիրիայում՝ 2500, Եթովպիայում և Իրաքում՝ 100-ական, իսկ Աֆղանստանումխորհրդային զինվորների թիվը կազմում էր 100 հազար։ Այս ամենին քաջատեղյակ Քեյսին ՍաուդյանԱրաբիային առաջարկում էր ԱՄՆ-ի աջակցությունը, խոստանալով զենք վաճառել՝ փոխարենը պահանջելով իջեցնել նավթի գինը։ Շեյխ Տուրկի-ալ Ֆայսին, ելնելով երկրի անվտանգությունից, համաձայնեց։ Հետագայում նավթի գինն իջեցնելու առաջարկությունն ընդունեցին նաև նավթ արտահանողմյուս երկրները։ Խորհրդային Միության բյուջեն լուրջ ճեղքվածք տվեց։ 1988 թ. բյուջեի պակասորդըկազմեց 60 մլրդ ռուբլի, իսկ հաջորդ տարի՝ 100 մլրդ. ռուբլի։ 1989-1990 թթ. Խորհրդային Միությանպետական պարտքը հասավ այդ տարիների համար անհավանական չափերի՝ 70 մլրդ. դոլարի։ Խորհրդային Միության տնտեսությանը լուրջ հարված հասցրեց նաև ԱՄՆ-ի Մաքսային վարչության1981 թ. հոկտեմբերից սկսած Exodus գործողությունը, որի համաձայն՝ պետք է դադարեցվերԽորհրդային Միությանը գազի արտահանման առաջավոր տեխնոլոգիաների մատակարարումը։ Խորհրդային Միությունը ձեռնամուխ էր եղել «Ուրենգոյ-6» անվանումով ստորգետնյա 5500 կմ. երկարությամբ երկու ուղղությամբ գազամուղ կառուցելուն, որը Սիբիրի հյուսիսից գազը պիտի հասցներխորհրդա-չեխոսլովակյան սահման։ Այստեղ գազամուղը պիտի միանար արևմտաեվրոպական գազային համակարգի, որը հասնում էր մինչև Ֆրանսիա, Իտալիա և Արևմտյան Գերմանիա։ 1982 թ. Հունվարի 25-ին ԱՄՆ-ի Ազգային անվտանգության խորհուրդը հավաստի տեղեկություններ ստացավԽորհրդային Միության Ֆինանսական դժվարությունների մասին։ Պարզվեց, որ ԽՍՀՄ ներդրումներնարևմտյան բանկերում 1981 թ. նվազել են 3 մլրդ դոլարով և կազմում են 8․5 մլրդ դոլար։ Ամերիկյանվարչակարգը որոշեց օգտվել ԽՍՀՄ-ի ֆինանսական դժվարություններից և նրա տնտեսությանը նորհարված հասցնել։ Ու. Քեյսին նախագահ Ռեյգանին հորդորում էր կասեցնել գազամուղի շինարարությունը, որը տարեկան 15-20 մլրդ դոլար եկամուտ էր բերելու ԽՍՀՄ-ին։ Գազամուղի շինարարությունըձեռնտու չէր Անգլիային, Ֆրանսիային, Գերմանիային, որտեղ 8-14 տոկոս գործազրկության պայմաններում կստեղծվեին տասնյակ հազարավոր նոր աշխատանքային տեղեր։ Ու. Քեյսին և Կ. Ռայնբերգերնառաջարկեցին Ռ. Ռեյգանին համոզել Արևմտյան Եվրոպայի երկրների ղեկավարներին, որպեսզինրանք ոչ միայն էմբարգո սահմանեն խորհրդային ապրանքների արտահանման վրա, այլև դադարեցնեն ԽՍՀՄ-ին վաճառել գազի և նավթի արտադրության առաջավոր տեխնոլոգիաներ։ Այս պլանն իրա1 Широнин В., с. 42։ կանացնելու համար Ռ. Ռեյգանը 1982 թ. հունիսի 4-6-ը մասնակցեց Փարիզում կայացած աշխարհիառավել զարգացած երկրների գագաթնաժողովին և հորդորեց նրանց դադարեցնել ԽՍՀՄ-ին վարկերտրամադրել և առաջավոր տեխնոլոգիաներ վաճառել։ Այս քաղաքականության արդյունքում Խորհրդային Միությունը հարկադրված եղավ գազամուղի առաջին հերթի շինարարության նպատակով ծախսելիր կայուն տարադրամի սահմանափակ պաշարները, որպեսզի շինարարությունն ավարտի գոնեառանց ամերիկյան տեխնոլոգիաների կիրառման։ 1982 թ. օգոստոսին Ու. Քեյսին կրկին գաղտնիուղևորություն կատարեց և հանդիպումներ ունեցավ մի շարք երկրների ղեկավարների հետ։ Հարավային Աֆրիկայում նա խոստացավ աջակցել Ջոնս Սավիմբիին՝ անգոլական և կուբայական բանակներիդեմ մղվող պայքարում։ Փոխարենը նա հարավաֆրիկացիներին առաջարկեց թուլացնել ԽորհրդայինՄիության հետ տնտեսական կապերը։ Եգիպտոսում Ու. Քեյսին քննարկեց աֆղանական պատերազմինառնչվող մի շարք հարցեր, որոնք երկուստեք հետաքրքրություն էին ներկայացնում։ Աֆղանստանինզենք էր մատակարարվում 3 ճանապարհով, որոնցից երկուսն անցնում էին Պակիստանի տարածքով։ Յուրաքանչյուր տարի այդ ճանապարհներով տեղափոխվում էր տասնյակ հազարավոր տոննա զենք ուհանդերձանք։ 1985 թ. այդ քանակությունը հասավ 65 հազար տոննայի։ Պակիստանում Ու. Քեյսինխոստացավ աֆղաններին տրամադրել ծանր զենք, հրթիռներ, արբանյակային հետախուզական տեղեկություններ և խորհուրդ տվեց ռմբակոծել Աֆղանստանում խորհրդային օբյեկտները, պահեստները,գազատարը։ ԽՄԿԿ կենտկոմի գլխավոր քարտուղար Յու. Անդրոպովը և արտաքին գործերի նախարար Գրոմիկոն ընդունեցին Պակիստանի նախագահ Զիաուլ Հակին և արտգործնախարար ՅակուբԽանին, հայտարարեցին, որ Խորհրդային Միությունն օժանդակելու է Աֆղանստանին։ Երբ նրանք վերադարձան Պակիստան, Կ. Ռայնբերգերը և Ու. Քեյսին կապ հաստատեցին Զիաուլ Հակի հետ։ Քեյսինառաջարկեց անել ամեն ինչ, որպեսզի օգնեն Պակիստանին1։ ԽՍՀՄ-ին տնտեսական, ռազմական մեծագույն վնաս հասցրեց հատկապես Աֆղանստանի պատերազմը։ Ռեյգանի վարչակազմին հատկապես մտահոգում էր այն փաստը, որ Խորհրդային Միությունն Աֆղանստանում մարդկային լուրջ կորուստներ չի ունենում։ Աֆղանական պատերազմի ընթացքում զոհվեցին խորհրդային 13 հազար զինվորներ, մինչդեռ Միացյալ Նահանգների կառավարությունը Վիետնամում մղած պատերազմների ժամանակ տվեց 54 հազար սպանված։ 1982 թ. վերջին Բիլ Քլարկն ազգային անվտանգության խորհրդինառաջարկեց հստակեցնել Ռեյգանի ռազմավարությունը Մոսկվային վերաբերող հարցերում և պատրաստել գաղտնի հրահանգ, որը կստորագրեր նախագահը։ Դա անել հեշտ չէր։ Նա կանխատեսում էրհամառ պայքար արևելքի և արևմուտքի միջև և անընդհատ ռազմական սպառնալիքներ՝ ԽորհրդայինՄիության կողմից։ Արդեն 1983 թ. հունվարին Ռեյգանը ստորագրեց NSDD-75 հրահանգը, որի նպատակն էր իրականացնել արմատական փոփոխություններ խորհրդային համակարգում։ Փաստաթղթի հեղինակը Ռիչարդ Փայփսն էր։ Այն դարձավ Խորհրդային Միության նկատմամբ ԱՄՆ հետագա քաղաքականությանհիմքը։ Փայփսի բնութագրմամբ՝ NSDD-75 նշանակում էր խզել կապերն անցյալի հետ։ Դա միակ փաստաթուղթն էր, որ հստակ որոշում էր ԱՄՆ ապագա ռազմավարությունը ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ։ Խոսքնայն մասին է, որ ԱՄՆ-ի հերթական նպատակը հանդիսանում է ոչ թե ԽՍՀՄ-ի հետ գոյակցությունը, այլխորհրդային համակարգի փոփոխությունը։ Փայփսն այն կարծիքին էր, որ փաստաթղթի հիմքումընկած է համոզմունքն այն մասին, որ խորհրդային համակարգի փոփոխությունն արտաքին ճնշմանտակ միանգամայն հնարավոր է։ Այն ակտիվ և հարձակվողական ռազմավարություն էր ԽորհրդայինՄիության դեմ։ Այդ բազային փաստաթուղթը, ըստ էության, սոցիալիստական երկրների դեմ քայքայիչգործողությունների որակապես նոր փուլ էր սահմանում, քանի որ այսուհետև հատուկ ծառայություններն առանց ԱՄՆ-ի քաղաքական ղեկավարության համաձայնության՝ որևէ գործողություն չպետք էիրականացնեին2։ Ամենից թույլը հանդիսանում էր խորհրդային տնտեսությունը։ Ռեյգանի թիվ 75 հրահանգը նախատեսում էր միջամտություն սոցիալիստական երկրների ներքին գործերին՝ նրանց պետական համակարգը կործանելու նպատակով։ Հիմնական շեշտը դրվում էր ներքին ընդդիմադիր ուժերիստեղծման և համախմբման վրա, որոնք դրսից ստանալով համակողմանի աջակցություն, պետք էզավթեին իշխանությունը և իրենց երկրներին քաղաքականապես կողմնորոշեին դեպի Արևմուտք։ Ռեյգանը Միացյալ Նահանգների արտաքին քաղաքականությունն ընկալում և իրականացնում էր համաշխարհային գերիշխանության համար մղվող պայքարում 2 գերտերությունների՝ ԽՍՀՄ-ի և ԱՄՆ-իհարաբերությունների և հակասությունների պրիզմայի միջոցով։ Դրանց հաղթահարումը նրան հնարավորություն կտար «նոր համաշխարհային կարգ» հաստատել Ամերիկայի համար։ Աշխարհը կդառնարմիաբևեռ և Ամերիկան իր կամքը կթելադրեր ողջ աշխարհին, իսկ այդ նպատակն իրականացնելու համար անհրաժեշտ էր վերացնել ԽՍՀՄ ազդեցության բոլոր գոտիները, անկախ նրանից, թե դրանք աշխարհի որ անկյունում էին գտնվում։ Այս նպատակով 1982 թ. Ռեյգանի վարչակարգը ձեռնամուխ եղավիրականացնելու այսպես կոչված Կարիբյան նախաձեռնությունը, որն ուղղված էր Խորհրդային Միության հետ բարեկամական ու գաղափարական կապեր ունեցող Կուբայի և Նիկարագուայի դեմ։ 1983 թ. ԽՍՀՄ առաջնորդ Յու. Անտրոպովի մահից մի քանի օր անց Քեյսին այցելեց 13 երկրներ։ Այս ուղևորության ընթացքում նա ցանկանում էր համաձայնություն ձեռք բերել և իրականացնել միշարք խնդիրներ։ Նա ցանկանում էր աֆղանական պատերազմը տեղափոխել ԽՍՀՄ-ի տարածք, ամրապնդել ԱՄՆ-ի հարաբերությունները Սաուդյան Արաբիայի հետ և վերջնականապես ճշտել համաշխարհային շուկայում նավթի գինը։ Քեյսին Պեկինում քննարկեց հետախուզության բնագավառում համագործակցելու, ԽՍՀՄ սահմանով լսողական էլեկտրոնային սարքավորումներ տեղադրելու, աֆղանական պատերազմի, Կամբոջայի վրա Վիետնամի հարձակում կազմակերպելու և քաղաքացիականպատերազմ սկսելու հարցերը, իսկ Պակիստանում նա առաջարկեց կոնկրետ քայլեր ձեռնարկել աֆղանական պատերազմը Խորհրդային Միության տարածք տեղափոխելու և Միջին Ասիայի մահմեդականության բնակչության շրջանում քայքայիչ գրականություն տարածելու, էթնիկ բնակչության շրջանումկոնֆլիկտներ, ապստամբություններ հրահրելու ուղղությամբ՝ խոստանալով ռազմական և ֆինանսական աջակցություն։ Պակիստանը համաձայնվեց իրականացնել պլանը՝ գրոհել Խորհրդային Միությանտարածքում տեղակայված ռազմավարական կետերն աֆղանական մոջահեդների հետ միասին։ Սաուդյան Արաբիայում էլ քննարկումներ եղավ նավթի գների, աֆղանական պատերազմի, նրանց թշնամիների դեմ համատեղ գործողություններ իրականացնելու և հրթիռներ վաճառելու հարցերի շուրջ։ 1983 թ. մարտի 23-ն նախագահ Ռեյգանը ծանրակշիռ ձևով ընդգծեց իր հովանավորությունը նորկուրսին։ Միացյալ Նահանգներն սկսում են հետախուզական ռազմավարական պաշտպանական նախաձեռնության (ՌՊՆ) ուղղությամբ։ Ռեյգանն այդ քայլին գնում էր թե՛ ռազմավարական, և թե՛ տնտեսական նկատառումներից ելնելով, որը նոր խնդիրներ էր առաջադրելու Խորհրդային Միության տնտեսությանը։ 1984 թ. հունվարին Ռեյգանը կոնգրեսին ուղերձ հղեց, որում ներկայացնում էր կառավարության արտաքին քաղաքական կուրսը և նշում, որ ԱՄՆ-ի համար այդ բնագավառում առաջնայինը«խորհրդային էքսպանսիոնիզմի» դեմ պայքարն է։ Ռեյգանի այս հրահանգը բացահայտ նպատակ էրհետապնդում ամերիկյան արժեքներ արտահանելու ճանապարհով հաստատել «նոր համաշխարհայինկարգ»։ Դա այլ երկրներին ներքին գործերին միջամտելու կոչ էր, որը միջազգային պայմանագրերովարգելված էր։ Շուտով Վաշինգտոն եկավ Անգլիայի վարչապետ Մարգարետ Թեթչերը, որպեսզիքննարկի մի շարք խնդիրներ։ Խորհրդային Միության հետ կապված հարցերն զբաղեցնում էին առաջինտեղն այդ քննարկման ժամանակ։ Թեթչերը Ռեյգանին պատմեց 1984 թ. դեկտեմբերին Միխայել Գորբաչովի հետ իր ունեցած զրույցի մասին և նշեց, որ այդ մարդը տպավորություն թողնող անձնավորություն է։ Շուտով խոսակցությունը հասավ նաև ՌՊՆ-ին և կառավարության պլաններին։ Այդ նույն ժամանակ նա նկատեց, թե ինչպիսի հետաքրքրությամբ է նախագահը խոսում այդ ծրագրի մասին։ Նաբացատրում էր, որ ՌՊՆ-ը կլինի համաշխարհային համակարգ և ի վերջո նույնիսկ Մոսկվան կունենահնարավորություն այնտեղ մտնելու, քանի որ խոսքը վերաբերում է ամբողջ աշխարհի բարօրությանը։ Բոլոր կառավարիչներից Թեթչերն ամենից լավ էր հասկանում Ռեյգանի փիլիսոփայությունը։ Մաքֆարլեյնի հետ միասին վարչապետը հստակեցրեց 4 կետ, որոնք, իր կարծիքով, հնարավոր է ունենային մեծնշանակություն եվրոպացիներին ներգրավելու համագործակցության ՌՊՆ-ին։ Միացյալ Նահանգներըպետք է Եվրոպային հավաստիացներ, որ ՌՊՆ-ի նպատակը չի հանդիսանում հավասարակշռությանխախտումն ԱՄՆ շահերի համար, ՌՊՆ-ի արմատավորվելը կհամաձայնեցվի առկա պայմանների հետ,ՌՊՆ-ի նպատակը հանդիսանում է հզորացումը, այլ ոչ թե ուժերի թուլացումը, գերտերություններիմիջև համաձայնությունները պետք է շարունակվեն։ Մ. Թեթչերի շնորհիվ ՌՊՆ-ը դադարեց միայն նախագահի երազանքը լինելուց, այն վերածվեց հետախուզության ծրագրի։ 1 1985 թ. մարտին Ռեյգանը ստորագրեց NSDD-166 հրահանգը, որն առաջին անգամ ձևակերպումէր աֆղանական պատերազմի հիմնական նպատակներն ընդհանուր ռազմավարության համատեքստում։ Նոր հրահանգը պարունակում էր մի քանի առանցքային հարցեր։ Առաջին հերթին, անհրաժեշտէր բարելավել մոջահեդներին զենքի մատակարարումը։ Հիմնական շեշտը դրվում էր նոր տեխնոլոգիական տիպի զենքերի վրա։ Դրա հետ մեկտեղ ամերիկյան հետախուզությունը ստացավ հրահանգ՝ հավաքել ավելի շատ տեղեկություններ Խորհրդային ռազմական մտադրությունների մասին։ Առանձնահատուկ ուշադրություն պետք է դարձվեր Խորհրդային ռազմական հրամաններին, ռազմավարությանըև բանակի կառուցվածքին։ Երրորդ առանցքային հարցն այն էր, որ մեծ տեղ էր հատկացվում միջազգային ասպարեզում աֆղանական պատերազմի քաղաքական նշանակությունը բարձրացնելու գործին։ Այնպիսի կազմակերպությունների օգնությամբ, ինչպիսին ՄԱԿ-ն էր, ԱՄՆ-ը պետք է առավելագույնճնշում գործադրեր, որ դուրս մղեր Խորհրդային Միությանը։ Պետք էր նաև պարզ դարձնել, որ ԱՄՆ-իհետ հարաբերություների բարելավումն ուղղակիորեն կապված է Աֆղանստանում խորհրդային օկուպացիայի հետ։ NSDD-166 ամենից կարևոր նպատակն էր հաղթանակը՝ որոշիչ պարտության մատնելխորհրդային զինված ուժերին Աֆղանստանում։ Ռեյգանի հրահանգը, որն ուղղակիորեն ուղղված էրԽՍՀՄ-ի պարտությանը, մշակվել էր 1980-ական թթ։ Նրա շարժառիթները կապված էին այն բանիհետ, որ Խորհրդային Միությունն ԱՄՆ-ի համար հանդիսանում էր հիմնական աշխարհաքաղաքականմրցակիցը, հիմնական խոչընդոտը նոր ամերիկյան աշխարհակարգ հաստատելու գործում։ Ռեյգանի կառավարությունը որոշեց շարունակել ԽՍՀՄ-ի դեմ տնտեսական պատերազմը, որի լավագույն միջոցը համաշխարհային շուկայում նավթի գնի իջեցումն էր, որը տնտեսապես շահավետ էրԱՄՆ-ին։ Ամերիկյան տնտեսությունը, այնպես, ինչպես խորհրդայինը, կախված էր համաշխարհայիննավթի գներից։ Սակայն այս կախվածությունն այլ էր։ Նավթի գնի նվազեցումը 34 դոլար բարելից 20դոլար բարելի պետք է նվազեցնեին ամերիկյան էներգիայի ծախսերը 71,5% և թույլ տային ապահովելտնտեսական ճգնաժամից դուրս գալը։ Իսկ ԽՍՀՄ-ի համար, ընդհակառակը, էներգետիկ եկամուտներըհիմնական աղբյուր էին։ Ոմանք գտնում էին, որ նավթի գներն ընկնում էին ինքնուրույն, ոմանք գտնումէին, որ Սաուդյան Արաբիան, որ աշխարհում ամենամեծն է նավթի արտադրության գործում, կարիքունի Միացյալ Նահանգների աջակցությանը։ 1985 թ. օգոստոսին Խորհրդային Միության տնտեսությանը հարված հասցրեց Սաուդյան Արաբիան, որն ավելացրեց նավթի արդյունահանումը՝ յուրաքանչյուր 2 մլն բարելի փոխարեն արդյունահանելով 6 մլն. բարել։ Աշնանը Սաուդյան Արաբիան արտահանում էր արդեն 9 մլն. բարել նավթ։ Դա աղետ էր Խորհրդային Միության համար։ Որպեսզի կայուն տարադրամը պահպանվեր անհրաժեշտ մակարդակի վրա, Խորհրդային Միությունը 1985 թ. Հարկադրված կրկնապատկեց ոսկու վաճառքը1։ Նավթի գնի անկման հետ իջնում էր նաև խորհրդայինգազի գինը, որը նույնպես միլիարդավոր դոլարների կորուստ էր։ Ամերիկյան դոլարի կուրսի նվազումըԽՍՀՄ-ին տարեկան պատճառեց 2 միլիարդ դոլարի կորուստ։ Եվ վերջապես ԽՍՀՄ-ը ֆինանսականլուրջ կորուստներ ունեցավ նաև զենքի վաճառքից։ ԽՍՀՄ-ը զենքը վաճառում էր հիմնականում Մերձավոր Արևելքի երկրներին, որոնք հարստացել էին նավթադոլարների հաշվին։ Խորհրդային Միությունը Մերձավոր արևելքի երկրներին զենքի վաճառքը 5 անգամ ավելացրել էր 1970-ական թթ., իսկ1986 թ. ստիպված եղավ զենքի վաճառքը կրճատել 20 տոկոսով։ 1985 թ. ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար դարձավ Մ. Գորբաչովը։ Նա հույս ուներ, որ Միացյալ Նահանգների հակակոմունիստ նախագահը կթուլացնի Խորհրդային Միության նկատմամբ դավադրականգործողությունները, ուստի, ձեռնամուխ եղավ նրա հետ ակտիվ քաղաքական շփումների։ 1985 թ.նոյեմբերին Գորբաչովն ու Ռեյգանը հանդիպեցին Ժնևում, իսկ 1986 թ. հոկտեմբերին՝ Ռեյկավիկում։ Դա կարևորվեց, քանի որ ԱՄՆ-ԽՍՀՄ հարաբերություններում շրջադարձային քայլ կատարվեց։ Խորհրդային Միության ղեկավար դառնալով՝ Գորբաչովը հայտարարեց, որ ԽՍՀՄ արտաքին քաղաքականությունը ճկուն չէ և կենտրոնացած է այնպիսի հիմնախնդիրների վրա, որոնք ենթակա չեն վերափոխումների։ Գորբաչովը շուտով սկսեց խոսել ոչ թե իր երկրի շահերի մասին, այլ հանդես եկավ ողջմարդկության բարօրության օգտին։ 1985 թ. գարնանը Գորբաչովը հայտարարեց Եվրոպայում 6ամսյա միակողմանի մորատորիում միջին հեռավորության հրթիռների տարածման վրա։ 10 օր անց նամորատորիում հայտարարեց նաև փորձարկվող ատոմային զենքի վրա։ Քաղբյուրոյի գաղտնի նիստերում նա հայտարարեց, որ խորհրդային ՍՍ-20 հրթիռների տեղեկայումն Արևմտյան Եվրոպայում մեծու կոպիտ սխալ էր ԽՍՀՄ-ի արտաքին քաղաքականությունում։ 1985 թ. Գորբաչովը հայտարարեց, որպետությունների միջև «քաղաքակիրթ» հարաբերություններ չկային։ ԽՍՀՄ զինվորական ղեկավարության կազմը փոխելուց հետո Գորբաչովը 1988 թ. դեկտեմբերին ՄԱԿ-ում հայտարարեց միակողմանիորեն խորհրդային զորքերը կես մլն-ով կրճատելու մասին։ ԽՍՀՄ բարձրագույն զինվորական խորհուրդը կողմ էր դրա երկկողմանի կրճատմանը։ 2 1985 թ. նոյեմբերին Ռեյգանի հետ հանդիպման ժամանակ նա զարմացրեց ԱՄՆ նախագահին։ Նա ԱՄՆ-ի քաղաքականությունը Մերձավոր Արևելքում համարում էր շատ բնական։ Գորբաչովը կուլտվեց ամերիկյան առաջարկությունը՝ Նիկարագուայի նկատմամբ կոշտ դիրքորոշում գրավելու հարցում։ Գորբաչովը լուռ համաձայնվեց այն բանին, որ ԽՍՀՄ-ի ներքին վիճակը դառնա խորհրդաամերիկյան քննարկման առարկա։ Ռ. Ռեյգանը Գորբաչովին հայտարարեց, որ Խորհրդային Միությունըպետք է հաշտվի ամերիկյան Ռազմավարական Պաշտպանական Նախաձեռնության հետ, զիջի բոլորտարածաշրջանային հակամարտություններում, ճանաչի իր սխալը քաղաքացիական իրավունքներիհարցում, և նոր միայն հնարավոր է, որ Միացյալ Նահանգները համաձայնվի երկկողմանի հարաբերությունների նորմալացմանը։ Խորհրդա-ամերիկյան բանակցություններում, որոնք ընթանում էին 3 հիմնարար հարցերի՝ միջին հեռավորության հրթիռների կրճատման, դրա նկատմամբ հսկողություն սահմանելու և ռազմավարական զինավարժության շուրջ, խորհրդային դիվանագետները գնում էին զիջումների։ Խորհրդային Միությունը բանակցությունների ժամանակ ամերիկյան կողմին զիջեց մի շարք հարցերում։ Համաձայնվեց կրճատել ՍՍ-198 ծանր հրթիռները։ Գորբաչովը համաձայնվեց կրճատել 50 տոկոսով ծանր հրթիռների՝ Խորհրդային Միության ողջ զինանոցը։ Ամերիկացիներն այս զիջումներից ոչմիայն զարմացած էին, այլև՝ ցնցված։ 1987 թ. ապրիլին Գորբաչովը թույլատրեց Շուլցին հեռուստատեսությամբ հանդես գալ՝ Աֆղանստանում ընթացող իրադարձությունների գնահատմամբ։ ՇուլցըԽորհրդային Միությանը դատապարտեց Աֆղանստանի ժողովրդի հետ զինված հակամարտությանհամար ու աֆղանների անունից պահանջեց զորքերը դուրս բերել նրանց երկրից, իսկ 1987 թ. հունիսի12-ին Բեռլինում ելույթ ունենալով, Ռեյգանը, դիմելով Գորբաչովին, ասաց, որ եթե նրանք ցանկանումեն խաղաղություն, եթե ցանկանում են Խորհրդային Միության և Արևելյան Եվրոպայի բարգավաճումը,ապա պետք է քանդեն Բեռլինի պատը։ Գորբաչովն այս հարցում ևս ԱՄՆ-ին զիջեց առանց որևէպայմանի։ 1988 թ. նախագահական ընտրություններում հաղթանակ տարավ Ջորջ Բուշը, որն իր քաղաքականությունն իրականացրեց որպես Ռեյգանի իրավահաջորդ։ 1989 թ. դեկտեմբերին Մալթայում հանդիպեցին մոնդեալիստական կենտրոնների և «Գանգ ու ոսկոր» մասոնական օթյակի անդամ ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Բուշը և Եռակողմ հանձնաժողովի անդամ, ԽՍՀՄ նախագահ Մ. Գորբաչովը։ ՄալթայումՄ. Գորբաչովն անդամագրվեց մասոնական մալթական օրդենին։ Այդ հանդիպման ժամանակ 2 երկրների ղեկավարները վերջնականապես ճշգրտեցին սոցիալիստական համակարգի վերջնական կործանման և մասնավորապես ԽՍՀՄ փլուզման սցենարը։ Ի վերջո այս ամենը հանգեցրեց ԽՍՀՄ փլուզմանը,որը տեղի ունեցավ 1991 թ. դեկտեմբերի 8-ին։ Բելովեժյան արգելանոց անտառում սլավոնական 3հանրապետությունների ղեկավարները ստորագրեցին սլավոնական պետությունների միությունստեղծելու մասին փաստաթուղթ։ Սրանով փլուզվեց ԽՍՀՄ-ը և ստեղծվեց Անկախ ՊետություններիՀամագործակցությունը։ Ռոզա ՄագդալասովաԽՍՀՄ ՓԼՈՒԶՄԱՆ ԱՐՏԱՔԻՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ ԿՀՎ, NSDD ծրագրեր, արտաքին ռազմավարություն, վերակառուցման քաղաքականություն, Բելովեժյան համաձայնագիր, ԽՍՀՄ խլուզում։

ԽՍՀՄ փլուզումը 20-րդ դարավերջի ամենանշանակալից իրադարձությունն էր, որը կապված էր մի շարք արտաքին և ներքին գործոնների հետ։ ԽՍՀՄ փլուզման արտաքին ռազմավարությունն ամերիկյան ձևով համաշխարհային կարգի հաստատման գործընթացի անբաժանելի մասն է։ Խորհրդային միությունը փլուզվեց Կենտրոնական հետախուզական վարչության (ԿՀՎ) կողմից մշակված սցենարով։ Դեռևս 1980-ական թթ. ԿՀՎ կողմից մշակվել է NSDD ծրագիրը, որի իրականացումը հանգեցրեց ԽՍՀՄ փլուզմանը։

Նախաբան։ Անչափահասներիէականազդեցությունողջհանցավորության վրա։ Սա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որանչափահասները,գտնվելով խոցելի տարիքում, արագորենինտեգրվում են հանցավոր ենթամշակույթի տարրեր կրող «համայնքին»։ Սրա հետևանքով դրանում առկա հակաիրավական վարքագիծըամրապնդվումֆիզիկականխթանիչներում, որն էլ ապագայում այդ վարքագիծը շտկելու և պրոֆեսիոնալիզմի մակարդակի հասցնելու միջոցով ծնում է հանրորենվտանգավոր նոր արարքներ, ինչն ունի իր տեղը հանցավորության մեջ։ է անչափահասներիհոգևորևԱյսհանգամանքովմիշտօրակարգային է լինում անչափահասների վերաբերյալ օրենսդրությանմշակումը, համակարգումն ու զարգացումը։ էլ պայմանավորված՝գրեթեՄինչ անդրադառնալը ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով1 (այսուհետ՝ Օրենսգիրք) քննչական գործողություններին անչափահասների մանսակցության առանձնահատկություններին, հարկենքհամարում անդրադառնալ այն հարցին, թե ինչ է նշանակումանչափահաս՝ դատավարական իմաստով։ Այս առումով, կարծում ենք,ընդունելի է իրավաբանական գրականության մեջ արտահայտված այնկարծիքը, համաձայն որի՝ «թեև ՀՀ քրեական դատավարությանօրենսգրքի 50-րդ գլուխը նվիրված է անչափահասների վերաբերյալվարույթի առանձնահատկությունների կարգավորմանը, սակայն ինչպեսայդ գլխի դրույթներում, այնպես էլ օրենսգրքում ընդհանրապեսբացակայում է «անչափահաս» հասկացությունը։ Իսկ այս վարույթըկիրառելու չափանիշ է համարվում մինչև 18 տարեկան հասակումհանցանք կատարած լինելը (439-րդ հոդված, մաս 1-ին), այսինքն՝վարույթի կարգը կիրառելու չափանիշը նյութաիրավական է, ոչ թեդատավարական» [1]։ է,որըձեռքբերմաննհամակարգնպատակաուղղվածՔննչական գործողությունը քրեադատավարական օրենսդրությամբսահմանված կարգով վարույթն իրականացնող մարմնի կողմիցմինչդատական և դատական քննության փուլում հետքառաջացմանմեխանիզմի շրջանակում իրականացվող որոնողական և ճանաչողականգործողություններիէապացուցողական տեղեկության ձևավորմանը [2]։ Այլ կերպ՝ քննչականգործողությունները, ինչպես ամբողջ քրեական դատավարության,այնպես էլ դրա առանձին վարույթներով (այդ թվում՝ անչափահասինվերաբերող), ապացույցներիգործողությունների համակարգ է։ Սրանից հետևում է, որ ապացուցողականգործունեության հիմքում ընկած են հենց քննչական գործողությունները։ Քննչական գործողություններին անչափահասի մասնակցությանվերաբերյալ առանձնահատկությունները վերաբերում են անչափահասին քննչական գործողության կանչելու կարգին, այն անձանցշրջանակին, ովքեր կարող են մասնակցել անչափահասի մասնակցությամբ իրականացվող քննչական գործողությանը, հարցաքննությանիրականացման դատավարական կարգին, ինչպես նաև պաշտպանիպարտադիր մասնակցությանը [3]։ Պետք է նշել, որ Օրենսգիրքըուղղված2 ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք, ընդունվել է 1998 թվականի հուլիսի 1-ին ՀՀ Ազգայինժողովի կողմից, ուժի մեջ է մտել 1999 թվականի հունվարի 12-ին, գործում է։ ՀՕ-248, ՀՀՊՏ1998.09.21/22(55)։ սահմանում է միայն հարցաքննությանը անչափահասի մասնակցությանը վերաբերող առանձնահատկությունները։ Օրենսգրքում չկաառանձին հոդված, որը նվիրված լինի քննչական գործողություններինանչափահասի մասնակցության դատավարական առանձնահատկություններին։ Այս խնդրի լուծման նպատակով անհրաժեշտ է նշել Նախագծի 212-րդ հոդվածի իրավակարգավորումը, որը հնարավորինս փորձել էամրագրել այն ընդհանուր դրույթները, որոնք կարելի է տարածելքննչական գործողության մասնակցող անչափահասի վրա։ Այս հոդվածիառաջին մասի համաձայն՝ անչափահասի կամ անգործունակիմասնակցությամբ քննչական գործողության կատարմանը ներգրավվումէ հոգեբանի որակավորում ունեցող անձ (հոգեբան)։ Անչափահաս կամանգործունակ տուժողի կամ վկայի մասնակցությամբ քննչականգործողության կատարմանն իրավունք ունի մասնակցել նրա օրինականներկայացուցիչը։ Վերը նշված հոդվածի առաջին մասից պարզ է դառնում, որՆախագիծը էականորեն առաջընթաց է արձանագրել Օրենսգրքիհամապատասխան նորմերի համեմատ։ Այդ մասին է վկայում այն, որՆախագծով բոլոր քննչական գործողություններին անչափահասիմասնակցության դեպքում ներգրավվում է հոգեբան։ Նշենք, որՕրենսգրքով միայն անչափահաս տուժողի և վկայի համար էնախատեսված առանձին կարգավորում առ այն, որ նրանցհարցաքննությունը կատարվում է մանկավարժի մասնակցությամբ։ Սակայն սա վերաբերում է այն անչափահաս տուժողին կամ վկային, ում16 տարին չի լրացել (Օրենսգրքի 207-րդ հոդվածի 2-րդ մաս)։ Այժմ անդրադառնանք նշված դրույթների տարբերություններին։ Նախ, Օրենսգիրքը չի նախատեսում քննչական գործողություններին անչափահասի մասնակցության առանձնահատկություններ, այնվերաբերում է միայն հարցաքննությանը։ Սրանից բացի, Օրենսգրքիսահմանափակ կարգավորումները վերաբերում են միայն անչափահասվկային կամ տուժողին։ Այստեղ հարց է առաջանում. իսկ այնդեպքերում, երբ հարցաքննվում է անչափահաս կասկածյալը կամմեղադրյալը կամ էլ դատապարտյալը, անհրաժեշտ չէ՞ արդյոք այդդեպքում նույնպես մանկավարժ ներգրավել [4]։ Չէ՞ որ մանկավարժներգրավելու էությունը այն է, որ հարցաքննողը հնարավորինս այնպիսիհարցաքննության տակտիկա մշակի, որը ավելի քիչ բացասականհոգեբանական ազդեցիկ գործոն կունենա անչափահասի վրա։ Ուշադրության է արժանի նաև այն հանգամանքը, որ այս ամենըվերաբերում է մինչև 16 տարեկան տուժողին կամ վկային, այնինչՆախագծի՝ վերը նշված հոդվածում տարբերակում չի դրվում մինչև 16 և16-18 տարեկան անչափահասների միջև, այլ խոսվում է հենցանչափահասի մասին։ Հաջորդ նկատառումը վերաբերում է մանկավարժի կամ հոգեբանիմասնակցության արդյունավետությանը։ Ճիշտ է, մանկավարժը անցնումէ դասընթացներ նաև հոգեբանությունից, բայց գրեթե հնարավոր չէհանդիպել մի իրավիճակի, որ նա ավելի պատրաստված լինի կամ ավելիբարձր պրոֆեսիոնալիզմ դրսևորի, քան հոգեբանը, որը տիրապետում էմանկական հոգեբանության առանձնահատկություններին։ Այս առումովևս կարծում ենք, որ գերադասելի է հենց հոգեբանի, այլ ոչ թեմանկավարժի մասնակցությունը, ինչն ամրագրված է Նախագծում։ քննչականգործողությանէեղանակներգտնիԱնչափահասի՝ծանուցման այլմասնակցությունըապահովվում է նրա օրինական ներկայացուցչի միջոցով (Օրենսգրքի205-րդ հոդվածի 4-րդ մաս)։ Դատավարական գրականության մեջօրինական ներկայացուցչի միջոցով կանչելու վերաբերյալ արտահայտվել է կարծիք առ այն, որ դա նպատակահարմար է այն դեպքում, երբանչափահասի ծնողները բնութագրվում են դրական, այսինքն՝ զերծ ենհակաօրինական վարքագիծ ցուցաբերելուց։ Այն դեպքում, երբ ծնողներըբնութագրվում են բացասական, վարույթն իրականացնող մարմինըպետք[5]։ Այդպիսիհնարավարություն վարույթն իրականացնող մարմնին ընձեռում էՕրենսգրքի 205-րդ հոդվածի 4-րդ մասը, համաձայն որի՝ արգելանքիտակ չգտնվող անչափահասները, որպես կանոն, կանչվում են իրենցօրինական ներկայացուցիչների միջոցով։ Այստեղ «որպես կանոն»արտահայտությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ հնարավոր ենդեպքեր, երբ անչափահասը կանչվի այլ անձանց միջոցով, որպիսիքկարող են լինել, օրինակ, ուսման վայրի վարչակազմը կամ քննիչիհայեցողությամբ այլ հաստատության ղեկավար կազմը կամ այլ անձինք,որոնք կարող են պատշաճ կերպով ապահովել անչափահասիներկայությունը։ Անչափահաս տուժողի կամ վկայի հարցաքննությանըիրավունք ունի մասնակցելու նրա օրինական ներկայացուցիչը։ Սանշանակում է, որ քննչական գործողություն իրականացնողը որևէպարտավորություն չունի ներգրավելու օրինական ներկայացուցչին,բայց բոլոր այն դեպքերում, երբ նա ցանկություն է հայտնում ներկագտնվելու, քննիչը պարտավոր է ապահովել նրա ներկայությունը։ Իհարկե, նշվածը կրկին չի վերաբերում անչափահաս կասկածյալին կամմեղադրյալին, ինչը մեր կարծիքով բացթողում է։ Արդեն նշեցինք, որ անչափահասի հարցաքննությանը ներկագտնվելու իրանունք ունեն նրա օրինական ներկայացուցիչը, ինչպեսնաև մանկավարժը։ Թեպետ ուղղակիորեն՝ Օրենսգրքի քննչականգործողությունների համակարգում չկա նշում պաշտպանի պարտադիրմասնակցության վերաբերյալ, այլ այն նշված է որպես կասկածյալի կամմեղադրյալի իրավունք, սակայն դրա պարտադիրությունը ընդգծվում էՕրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետում, համաձայն որի՝քրեականմասնակցությունըպարտադիր է, երբ հանցանքը կատարելու պահին կասկածյալը կամմեղադրյալն անչափահաս է։ Այս դրույթի ուժով վարույթն իրականացնող մարմինը պարտավորվում է անչափահասի նկատմամբ ցանկացածքննչական գործողություն իրականացնել պաշտպանի մասնակցությամբ։ Ընդ որում, եթե անչափահասը հրաժարվի պաշտպանից, նա իրավունքունի չընդունելու անչափահաս կասկածյալի կամ մեղադրյալի կողմիցպաշտպանից հրաժարումը (Օրենսգրքի 72-րդ հոդվածի 2-րդ մաս)։ վարույթին պաշտպանիգործովԱնչափահասիժամկետներիհարցաքննությանվերաբերյալՕրենսգրքի և Նախագծի կարգավորումները չեն տարբերվում։ ԻնչպեսՕրեսնգրքում, այնպես էլ Նախագծում հարցաքննությունը չի կարողտևել անընդմեջ 4 ժամից ավելի, իսկ անչափահասի, ինչպես նաևհոգեկան խանգարմամբ կամ ծանր հիվանդությամբ տառապող անձիհարցաքննությունը՝ 2 ժամից ավելի։ Հարցաքննությունը թույլատրվում էշարունակել հարցաքննվող անձին հանգստի և սնվելու համարանհրաժեշտ առնվազն 1 ժամ ընդմիջում տրամադրելուց հետո։ Օրվամեջ հարցաքննության ընդհանուր տևողությունը չի կարող գերազանցել8, իսկ անչափահասի, ինչպես նաև հոգեկան խանգարմամբ կամ ծանրհիվանդությամբ տառապող անձի համար՝ 6 ժամը։ Այստեղ առկա չէորևէ տարբերություն։ Մեր կարծիքով՝ այս կարգավորումները պետք էտարածել նաև առերեսման վրա, քանի որ այն հարցաքննությանտարատեսակ է։ Այս խնդրի լուծման նպատակով Նախագծի 224-րդհոդվածի 2-րդ մասում սահմանված է՝ առերեսումը կատարվում էհարցաքննության` սույն օրենսգրքով սահմանված կարգով` հաշվիառնելով սույն հոդվածով սահմանված առանձնահատկությունները։ Սրանից հետևում է, որ անչափահասի նկատմամբ նշված քննչականգործողությունը իրականացնելիս վարույթն իրականացնող մարմինըպարտավոր է պահպանել անչափահասի հարցաքննության համարսահմանված ժամկետները։ Վարույթն իրականացնող մարմինը մինչև հարցաքննություննսկսելը տասնվեց տարին չլրացած վկային կամ տուժողին բացատրում էգործին վերաբերող ամեն ինչի մասին ճշմարտացիորեն պատմելու նրապարտականությունը, բայց նա չի նախազգուշացվում ցուցմունքներտալուց հրաժարվելու կամ խուսափելու կամ ակնհայտ սուտցուցմունքներ տալու համար օրենքով սահմանված պատասխանատվության մասին։ Այս դրույթը պահպանվել է նաև Նախագծում,սակայն վերաբերում է անչափահասին՝ անկախ դատավարականկարգավիճակից, ինչը, մեր կարծիքով, ավելի համապարփակկարգավորում է (Նախագծի 212-րդ հոդվածի 3-րդ մաս)։ Սակայնավելացել է ևս մեկ կարգավորում, որը վերաբերում է անչափահասմեղադրյալին։ Նախագծի 415-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ եթետասնվեց տարին չլրացած մեղադրյալը ցուցմունք տալու ցանկություն էհայտնում, ապա վարույթն իրականացնող մարմինը նրան տեղեկացնումէ ճիշտ ցուցմունք տալու պարտականության մասին, սակայն չինախազգուշացնում սուտ ցուցմունք տալու համար օրենքով սահմանվածպատասխանատվության մասին։ Եզրակացություն։ Օրենսգիրքըսահմանումէքննչականդատավարականբոլորքննչականմասնակցությանըէմիայնհարցաքննությանը անչափահասիվերաբերողառանձնահատկություններ։ Օրենսգրքում չկա առանձին հոդված, որըգործողություններին անչափահասնինվիրվածմասնակցությանառանձնահատկություններին։ Նախագիծը առանձնացնում է ընդհանուր նորմեր, որոնց ուժով, օրինակ,հոգեբանը պարտադիր մասնակցություն է ունենում անչափահասներիմասնակցությամբիսկՕրենսգրքով միայն մանկավարժ է մասնակցում անչափահասիհարցաքննությանը, որի արդյունավետությունը հոգեբանի համեմատությամբ, մեր կարծիքով, ավելի պակաս է։ Օրենգիրքը մինչև 16տարեկան անչափահասի մասնակցությամբ իրականացվող հարցաքննության մասին է խոսում, իսկ Նախագիծը նշում է անչափահաս,որն ավելի ընդգրկուն հասկացություն է։ Նախագծով հարցաքննությաննույն կարգը կիրառվում է առերեսման դեպքում. դրա մասին է վկայումՆախագծի 224-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, որում սահմանված է՝առերեսումը կատարվում է հարցաքննության` սույն օրենսգրքովսահմանված կարգով` հաշվի առնելով սույն հոդվածով սահմանվածգործողություններին,քննչականառանձնահատկությունները։ Սրանից հետևում է, որ անչափահասինկատմամբ նշվածգործողությունը իրականացնելիսվարույթն իրականացնող մարմինը պարտավորէ պահպանելանչափահասի հարցաքննության համար սահմանված ժամկետները,ինչը կարգավորված չէ Օրենսգրքով, և այս հարցի լուծման նպատակովառաջարկում ենք նույնաբովանդակ կարգավորում նախատեսելՕրենսգրքում։ Հոդվածը ներկայացվել է ՇՊՀ-ի 29.09.2020թ.-ի ուսանողականգիտաժողովին։

Սույն աշխատանքում համապարփակ ձևով ներկայացված են քննչական անչափահասին գործողություններին նրանց մասնակցելու առանձնահատկություններ։ Վերլուծված են հայրենական քրեադատավարական օրենսդրությունը և դատկան պրակտիկան, ներկայացված են տեսական մեկանաբանությունները։ Համաեմատականներ են անցկացված ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգրքի և ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի միջև։

ՀՀ-ՀԱՊԿ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԴԻՆԱՄԻԿԱՆ ԵՎԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱ ՕՐԱԿԱՐԳԸՀարավկովկասյան տարածաշրջանի ռազմաաշխարհաքաղաքական բարդ հարաբերությունների պայմաններում ռազմա-քաղաքական և տնտեսական ներուժիօբյեկտիվ գնահատականը կանխորոշում է Հայաստանի՝ մակրոտարածաշրջանայինինտեգրացիոն նախագծերին մասնակցելու ձգտումն ու պատրաստակամությունը։ ՀՀ-ն, լինելով ՀԱՊԿ հիմնադիր անդամ-պետություն, ակտիվ գործունեություն էծավալում դաշինքի շրջանակներում։ ՀՀ-ն մեծ ներդրում ունի կառույցի ռազմաքաղաքական և իրավական հիմքերի կայացման գործում։ Հայաստանը փորձում է ամբողջ ծավալով մասնակցել ՀԱՊԿ նախաձեռնություններին` նպաստելով կառույցիկատարելագործմանը և իր ազգային անվտանգության միջավայրի ամրապնդմանը։ ՀՀ-ի համար ՀԱՊԿ կարևորության մասին մատնանշվում է նաև Ազգային անվտանգության ռազմավարության և Ռազմական դոկտրինի փաստաթղթերում։ Ըստ Ազգային անվտանգության ռազմավարության` ՀՀ արտաքին անվտանգության ապահովման ռազմավարությունն իրականացվում է երեք հիմնական հարթություններով` միջազգային, տարածաշրջանային և համահայկական։ Միջազգայիններգավման ռազմավարությունում կարևորվում է անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին, ինչըՀայաստանի անվտանգության ապահովման բաղադրիչներից է։ Ազգային անվտանգության ռազմավարության մեջ նշվում է. «Պայմանագրի ռազմական բաղադրիչնարտոնյալ պայմաններ է ընձեռում անդամ-պետություններին ռազմատեխնիկականմատակարարումների հարցում, ինչն առաջնային կարևորություն ունի Հայաստանիհամար» [1]։ Անվտանգության բնագավառի մեկ այլ առանցքային փաստաթղթում` Ռազմական դոկտրինում, միջազգային ռազմական և ռազմատեխնիկական համագործակցության առաջնահերթ ուղղությունների շարքին է դասվում ակտիվ և գործնականմասնակցությունը ՀԱՊԿ ծրագրերին։ Դոկտրինում կարևորվում է ռազմական քաղաքականության հիմնական ուղղությունների մշակումը, տարածաշրջանային սկզբունքով հավաքական անվտանգության համակարգի զարգացումը, ԱՊՀ և ՀԱՊԿ հակաօդային պաշտպանության համակարգի կատարելագործումը, ռազմատեխնիկականհամագործակցությունը, ռազմական կադրերի պատրաստումը [2]։ Ինչպես կարող ենք նկատել, հայեցակարգային փաստաթղթերում ՀԱՊԿ-ի դերըբավականին բարձր է գնահատվում ՀՀ ազգային անվտանգության ապահովմանոլորտում և համարվում է ՀՀ ռազմական պաշտպանության օրգանական մասը։ Հայաստանի համար անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին կարևորվում է հատկապեսդաշինքի ընձեռած ռազմական բնույթի առավելություններով։ Խոսքն առաջին հերթինայն մասին է, որ ՀԱՊԿ ռազմատեխնիկական համագործակցության բնագավառումկիրառվում է զեղչեր տրամադրող ռեժիմ։ ՌԴ-ն 2003 թ.-ից ՀԱՊԿ անդամ երկրներինռազմական նշանակություն ունեցող արտադրանք է մատակարարում ներռուսականգներով։ Այս հանգամանքը, իհարկե, ահռելի նշանակություն ունի ՀՀ համար` հաշվիառնելով զինատեսակների առկայության կարևորությունը ՀՀ և ԱՀ անվտանգությանապահովման գործում։ Ինչպես արդեն նշվել է` ՀԱՊԿ-ի առջև դրված կարևոր խնդիրներից է ՀՕՊհամատեղ համակարգի ստեղծումը։ Այս համատեքստում, կարծում ենք, կարևոր էանդրադառնալ` «ՀՀ-ի և ՌԴ-ի միջև Հավաքական անվտանգության կովկասյան տարածաշրջանում ՀՕՊ միավորված տարածաշրջանային համակարգի ստեղծելումասին» համաձայնագրին [3]։ Այն Ռուսաստանի կառավարությունը հավանության էրարժանացել 2015 թ.-ի հոկտեմբերի 23-ին, իսկ ՀՀ Աժ-ն ընդունվել էր 2016 թ.-իհունիսի 30-ին [4]։ Այս համաձայնագրի վերաբերյալ իր կարծիքն է հայտնել նաևՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղար Բորդյուժան` «Արդեն գործում են ռուս-բելառուսական ևռուս-ղազախական ՀՕՊ համատեղ համակարգեր, իսկ նմանատիպ համակարգը միքանի տարի է, ինչ ձևավորվում է նաև Հայաստանի հետ։ Տարածաշրջանային նմանհամակարգերի ստեղծումը գործընթացի առաջին փուլն է, երկրորդ փուլում այդհամակարգերը գործելու են նույն կանոններով, ինչը թույլ կտա հետագայում ՀՕՊհամակարգ ստեղծել նաև ՀԱՊԿ տարածքում» [5]։ Այս առնչությամբ ՊՆ նախկինփոխնախարար Դ. Տոնոյանը նշել է՝ «Փաստաթուղթն իրավական հիմքեր է ստեղծումէ Հավաքական անվտանգության կովկասյան տարածաշրջանում ՀՕՊ համակարգիստեղծման համար՝ Հայաստանի և Ռուսաստանի պետական սահմանների շրջանակում։ Դա թույլ կտա ՀՀ օդային տարածքի և պետության տարածքում գտնվողօբյեկտների պաշտպանության ընթացքում կիրառել ոչ միայն Հայաստանում տեղակայված 102-րդ ռուսական ռազմակայանի ՀՕՊ ուժերը և ավիացիան, այլև ՌԴ Հարավային ռազմական օկրուգի ուժերը։ Դա ՀՀ և ՌԴ անվտանգության ապահովմանհավելյալ երաշխիքներ կտրամադրի» [6]։ Փաստորեն, ՀՀ-ն, ՀԱՊԿ-ում լինելով տարածաշրջանի միակ ներկայացուցիչը, միանում է ՀԱՊԿ ՀՕՊ համատեղ համակարգստեղծելու նախաձեռնությանը՝ հիմքում դնելով վերոնշյալ ռուս-հայկական միավորված համակարգը։ ՀՀ-ՀԱՊԿ հարաբերությունները բազմակողմանիորեն են զարգանում։ Հատկանշական է ՀՀ-ի ակտիվ ներգրավվածությունը ՀԱՊԿ մի շարք զորավարժություններին, որոնց մի մասն անց է կացվում Հայաստանում։ Աշխատանքի շրջանակներում անդրադարձ կատարենք վերոնշյալ զորավարժություններից մի քանիսին. Մասնավորապես՝ 2008 թ. հունիս-օգոստոս ամիսներինՀայաստանում հաջողությամբ անցկացվեցին «ՀՀ ինքնիշխանության և տարածքայինամբողջականության համատեղ պաշտպանության գործողության նախապատրաստում և անցկացում» թեմայով ՀԱՊԿ անդամ-պետությունների «Ռուբեժ-2008» հրամանատարաշտաբային համատեղ զորավարժությունը [7], որը հնարավորությունընձեռեց ստուգելու անդամ-պետությունների հավաքական պաշտպանվածությանպատրասվածությունը, ինչպես նաև մշակելու Հայաստանի հանդեպ հնարավորագրեսիայի սպառնալիքի կամ ագրեսիայի ակտի դեպքում ձեռնարկվելիք միջոցները։ ՀԱՊԿ 2009 թ.-ի մոսկովյան հանդիպման ժամանակ, որը վարում էր ՀԱՊԿնախագահող երկրի ղեկավար Ս. Սարգսյանը, որոշում ընդունվեց «Օպերատիվ(Արագ) արձագանքման հավաքական ուժերի» (ԱԱՀՈՒ) ստեղծման մասին [8]։ Այսուժերի ձևավորմամբ ավելի ամրապնդվեց ՀԱՊԿ ռազմական բաղադրիչը։ «Փոխգործակցություն-2012-ը» զորավարժությունն անդամ-պետությունների հատուկ ստորաբաժանումների մասնակցությամբ Հայաստանում անցկացվեց 2012 թ.-իփետրվարի 19-ին [9]։ Ըստ սցենարի` ԱԱՀՈՒ ուժերը պետք է ճնշեին ՀԱՊԿ անդամպետության դեմ ուղղված ռազմական ագրեսիան։ Զորավարժության ընթացքում(ներգրավված էին 2000 մարդ և ավելի քան 500 միավոր ռազմական տեխնիկա) հատուկ ստորաբաժանումները հստակ իրականացրին իրենց առջև դրված խնդիրները։ Ամփոփելով զորավարժության արդյունքները` Ն. Բորդյուժան նշել է. «Զորավարժություններն անցան շատ բարձր մակարդակով։ Բոլոր ստորաբաժանումները հաջողությամբ լուծեցին իրենց առաջադրանքներն ու, ամենակարևորը, դա արեցին համատեղ ուժերով և շատ սահուն» [9]։ 2015 թ.-ի սեպտեմբերի 30-ից հոկտեմբերի 4-ը ՀՀ ՊՆ «Բաղրամյան» զորավարժարանում անց են կացվել ՀԱՊԿ Հավաքական խաղաղապահ ուժերի «Անքակտելի եղբայրություն 2015» զորավարժությունները, որին մասնակցել են 6 անդամպետությունների զինված ուժերի, ոստիկանության ստորաբաժանումները, Կարմիրխաչի միջազգային կոմիտեի, ինչպես նաև ՀԱՊԿ Միացյալ շտաբի և քարտուղարության ներկայացուցիչները [10]։ Զորավարժության հիմնական նպատակներն էին`ամրապնդել փոխըմբռնումը և համագործակցությունը զորավարժություններում ներգրավված ՀԱՊԿ անդամ-երկրների խաղաղապահ զորախմբերի միջև, խաղաղապահգործողության նախապատրաստման փուլում և խաղաղապահ խնդիրների լուծմանընթացքում ՀԱՊԿ ՀԽՈՒ զորախմբերի (ստորաբաժանումների) կառավարման բոլորմակարդակների հրամանատարների և շտաբերի գործնական հմտությունների բարելավումը, հակամարտության դադարեցման և մեկուսացման խնդիրների լուծմանմիասնական մտահղացման մշակումը [10]։ 2016 թ.-ի մայիսի 24-26-ը  ՀՀ-ում տեղի ունեցավ ՀԱՊԿ անդամ-պետություններիԱԱՀՈՒ ուժերի «Կոբալտ-2016» մարտավարամասնագիտական զորավարժությունը[11]։ Զորավարժությանը մասնակցեց 600-ից ավել անձնակազմ և շուրջ 40 միավորտեխնիկա։ Զորավարժության ընթացքում ստորաբաժանումները կատարել ենհետևյալ խնդիրները՝ ահաբեկչական կազմակերպությունների գործունեության կանխարգելում, զենքի, պայթուցիկ նյութերի և թմրանյութերի ապօրինի շրջանառությանսահմանափակում։ ՀՀ-ում անցկացված համատեղ վերջին զորավարժությունը «Փոխգործակցություն 2017»-ն էր, որը ներառեց շուրջ 2000 զինվորականի և 400-ից ավելիռազմական տեխնիկա [12]։ Վերոնշյալ զորավարժությունները միայն մի քանիսն են ՀԱՊԿ շրջանակներումպարբերաբար անցկացվող զորավարժություններից, որոնց մասնակցությունը անդամ-պետությունների զինծառայողներին զինում է նոր գիտելիքներով և հմտություններով։ 2015 թ.-ի սեպտեմբերի 15-ին Տաջիկստանի մայրաքաղաք Դուշանբեում անց էկացվել ՀԱՊԿ ՀԱԽ նստաշրջանը, որտեղ  Հայաստանը Տաջիկստանից ստացել էՀԱՊԿ-ում նախագահության հերթափոխը։ Նստաշրջանի ընթացքում Ս. Սարգսյանըներկայացրել է առաջիկա տարում Հայաստանի նախագահության առաջնայնությունները`• ՀԱՊԿ հավաքական ներուժի մեծացում՝ համաձայն Կազմակերպությանօրենսդրության և ժառանգորդության սկզբունքի,• ՀԱՊԿ գործունեության հայեցակարգային հիմքերի և ճգնաժամային արձագանքման համակարգի հետագա զարգացում,• ՀԱՊԿ գործունեության արդյունավետության բարձրացման ինստիտուցիոնալասպեկտների, այդ թվում՝ արտաքին քաղաքականության համակարգման կատարելագործման և միջազգային այլ կազմակերպությունների հետ համագործակցությանզարգացման ուղղված հարցերի առաջադրում,• ՀԱՊԿ համակարգի ուժերի ու միջոցների կառավարման համակարգիհետագա կատարելագործում, խաղաղապահ ներուժի մեծացում, ռազմատեխնիկական և ռազմատնտեսական համագործակցության խորացում, տարանցման և տեղափոխման լոգիստիկ բաղկացուցչի օպտիմալացում։ Ս. Սարգսյանը հավելել է. «Մենք մտադիր ենք կենտրոնանալ միջազգայինահաբեկչությանը և ծայրահեղականությանը, նեոֆաշիզմի, շովինիզմի և այլատյացության այլ ձևերի դրսևորումներին համատեղ հակազդելու հարցերի վրա։ Այսհամատեքստում կարևոր նշանակություն ենք տալիս նաև կիբերանվտանգությանոլորտում համատեղ ուժերի ակտիվացմանը» [13]։ ՀՀ նախագահության ժամանակահատվածը նշանավորվեց իր ակտիվգործունեությամբ և արդյունավետությամբ։ 2015-16 թթ. ձեռնարկված միջոցառումներն ամփոփվեցին 2016 թ.-ի հոկտեմբերի 14-ին կայացած ՀԱՊԿ ՀԱԽ երևանյաննստաշրջանում, որին չէր մասնակցում Ղազախստանի նախագահ` Ն․ Նազարբաևը։ Նստաշրջանի ընթացքում ընդունված շուրջ երկու տասնյակ փաստաթղթերի շարքում,թերևս, կարելի է առանձնացնել մինչև 2025 թ․ ՀԱՊԿ ռազմավարության ընդունումը,որը նաև Հայաստանի նախագահության շրջանի առաջնահերթություններից մեկն է։ Ընդունված ռազմավարությունը ներառում է կառույցի զարգացման տեսանկյունիցայնպիսի կարևոր կետեր, ինչպիսիք են՝• ՀԱՊԿ հավաքական անվտանգության արդի մարտահրավերները և սպառնալիքները,• ՀԱՊԿ ռազմավարական նպատակները և խնդիրները,• ՀԱՊԿ հավաքական անվտանգության համակարգի զարգացման միջոցները։ Հայաստանի համար երևանյան գագաթաժողովը կարևորվեց նաև «Ղարաբաղյան հիմնախնդրի կարգավորման վերաբերյալ հայտարարության» ընդունմամբ։ Հայտարարության մեջ կարևորվում է Վիեննայում և Սանկտ Պետերբուրգում Արցախյան հիմնախնդրի վերաբերյալ ձեռքբերված պայմանավորվածությունների իրականացումը` որպես քաղաքական բանակցությունների պայման։ Բացի այդ, որպես հակամարտության կարգավորման հիմք են դիտարկվում Հելսինկյան եզրափակիչ ակտումներառված սկզբունքները, մասնավորապես՝ ուժի կամ ուժի սպառնալիքի չկիրառումը,պետությունների տարածքային ամբողջականությունը, իրավահավասարությունը ևժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը [14]։ Նման շեշտադրումներով հայտարարության ընդունումը ՀԱԽ մակարդակովկարևոր իրադարձություն էր՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նույն ՀԱՊԿ-ումորոշ երկրներ բավական սերտ համագործակցում են Ադրբեջանի հետ՝ հնարավորության դեպքում առաջ տանելով վերջինիս շահերը։ Հայկական կողմի կարևորության մասին է վկայում նաև այն հանգամանքը, որ2017 թ.-ի մայիսի 2-ից ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղարի պաշտոնը ստանձնել է ՀՀազգային անվտանգության խորհրդի նախկին քարտուղար Յուրի Խաչատուրովը [15],իսկ 2018 թ․-ի մարտի 22-ի հրամանագրով գեներալ-լեյտենանտ Հայկազ Բաղմանյանը նշանակվել է ՀԱՊԿ միացյալ շտաբի պետի տեղակալ [16]։ Այս երկու պաշտոններում հայազգի ներկայացուցիչների նշանակումը չափազանց կարևոր է, քանիոր ավելի են ամրապնդում հայկական կողմի դիրքերը ՀԱՊԿ-ում։ Փաստացի գտնվելով պատերազմական իրավիճակում՝ Հայաստանի համարկենսական է անվտանգային կայուն և վստահելի համակարգերի առկայությունը,որտեղ իր ուրույն տեղն ունի նաև ՀԱՊԿ-ն։ Անհերքելի է այն իրողությունը, որ ՀԱՊԿն հնարավորություն է ընձեռում Հայաստանին կառուցելու առավել կենսունակ անվտանգային համակարգեր։ Շնորհիվ ՀԱՊԿ շրջանակում կազմակերպված մի շարքմիջոցառումների և զորավարժությունների` Հայաստանի զինված ուժերը դառնում ենառավել հմուտ և մարտունակ։ ՀՀ-ի համար հատկապես կարևորվում է ՀԱՊԿշրջանակում զեղչային համակարգով ՌԴ-ից զինամթերք գնելու հնարավորությունը։ Բացի այդ, կառույցը հարթակ է, որտեղից կարող են բարձրաձայնվել ՀՀ-ին հուզողանվտանգային խնդիրները։ Այնուամենայնիվ, ՀԱՊԿ-ն` որպես անդամների հավաքական անվտանգություննապահովող ռազմաքաղաքական կառույց, դեռևս կայացման փուլում է, և Հայաստանըպետք է դա նկատի ունենա թե՛ կառույցից իր ակնկալիքները սահմանելիս, թե՛ իրպաշտպանական քաղաքականությունը մշակելիս։ Տեղին չէ թերագնահատել ՀԱՊԿի դերը ՀՀ անվտանգային համակարգում, սակայն, առավել վտանգավոր է ՀԱՊԿ-իգերագնահատումը, ինչը կարող է ճակատագրական լինել վճռորոշ պահին։ Թերևս,կարելի է պնդել, որ ներկայումս ՀՀ-ՌԴ ռազմական երկկողմ համագործակցություննավելի հուսալի հենարան է Հայաստանի համար արտաքին սպառնալիքի դեպքում,քան ՀԱՊԿ-ն` իր պասիվ կեցվածքով, կամ Բելառուսն ու Ղազախստանը` ոչ միանշանակ և վիճահարույց պահվածքով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ(հղումըկատարվել[1] Հայաստանի Հանրապետության Ազգային անվտանգության ռազմավարություն,URL։ http։ //www.mfa.am/u_files/file/doctrine/Doctrinearm.pdf (հղումը կատարվել է՝15․07․2017)։ [2] ՀՀ ռազմական դոկտրին, URL։ http։ //www.mil.am/media/2015/07/768.pdf (հղումըկատարվել է՝ 14․06․2017)։ [3] ՀՀ ՊՆ տեղեկանքը հայ-ռուսական միավորված ՀՕՊ համակարգի մասին, URL։ http։ //www.lragir.am/index/arm/0/politics/view/134102է՝12․04․2017)։ [4] Հայ-ռուսական ՀՕՊ համակարգի մասին համաձայնագիրը ԱԺ-ն ընդունեց, URL։ http։ //www.panorama.am/am/news/2016/06/30/%D4%B1%D4%BA%D5%80%D5%95%D5%8A/1605345 (հղումը կատարվել է՝ 08․05․2017)։ [5] Բորդյուժա. ՀՕՊ-երի միավորումը պաշտպանություն է ՀԱՊԿ ամբողջ տարածքում, http։ //www.verelq.am/hy/node/8811 (հղումը կատարվել է՝ 02․01․2018)։ [6] Ինչպես է գործելու Ռուսաստանի հետ համատեղ ՀՕՊ համակարգը, պարզաբանելէ փոխնախարարը, URL։ http։ //epress.am/2015/11/12/։ [7] Հայաստանում մեկնարկել են ՀԱՊԿ-ի «Ռուբեժ-2008» զորավարժությունները,URL։ http։ //www.panarmenian.net/arm/news/26576/ (հղումը կատարվել է՝ 18․02․2018)։ [8] Ղևոնդյան Ա., Ազգային շահերի հիմնահարցը ՀՀ անվտանգության ապահովմանառաջնային միջավայրում, Երևան 2011, էջ 127-9։ союзников, URL։ http։ //www.odkb-csto.org/training/detail.php?ELEMENT_ID=1157։ [10] Հայաստանում մեկնարկեց ՀԱՊԿ–ի «Անքակտելի եղբայրություն 2015» զորավարժությունը, URL։ https։ //m.armeniasputnik.am/photo/20151001/778623.html։ [11] Մեկնարկեց «Կոբալտ-2016» զորավարժությունը, URL։ http։ //www.a1plus.am/1459267.html (հղումը կատարվել է՝ 22․01․2018)։ [12] ՀԱՊԿ զորավարժությունները Հայաստանում. մոտ 2 հազար զինվորական ևավելի քան 400 զինտեխնիկա, URL։ https։ //armeniasputnik.am/armenia/20171009/8978412/armenia-hapkzoravarjutiun.html (հղումը կատարվել է՝ 29․10․2017)։ [13] ՀՀ-ն ստանձնեց ՀԱՊԿ-ում նախագահությունը. Առաջնայնություններից է կառույցի ներուժի մեծացումը, URL։ http։ //www.panarmenian.net/arm/news/197385/ (հղումը կատարվել է՝ 18․11․2017)։ URL։ http։ //odkb-csto.org/documents/detail.php?ELEMENT_ID=8380.[15] Յուրի Խաչատուրովը նշանակվել է ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղար,URL։ https։ //razm.info/100254 (հղումը կատարվել է՝ 26․11․2017)։ [16] ՆՀ-177-Ա «Հ. Բաղմանյանին Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության Միացյալ շտաբի պետի տեղակալ նշանակելու մասին», URL։ http։ //www.president.am/hy/decrees/item/4402/ (հղումը կատարվել է՝ 24․01․2018)։ Կիրակոսյան ԴավիթՀՀ-ՀԱՊԿ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԴԻՆԱՄԻԿԱՆ ԵՎԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱ ՕՐԱԿԱՐԳԸԲանալի բառեր՝ ՀՀ, ՀԱՊԿ, Զինված ուժեր, անվտանգություն, ռազմականհամագործակցություն։

Հայաստանը՝ որպես ՀԱՊԿ հիմնադիր անդամ-պետություն, ակտիվ գործունեություն է ծավալում դաշինքի շրջանակներում՝ մեծ ներդրում ունենալով կառույցի ռազմաքաղաքական և իրավական հիմքերի կայացման գործում։ Հայաստանը փորձում է ամբողջ ծավալով մասնակցել ՀԱՊԿ նախաձեռնություններին՝ նպաստելով կառույցի կատարելագործմանն ու ազգային անվտանգության միջավայրի ամրապնդմանը։ Հոդվածում ներկայացվել է դաշինքի շրջանակներում պետությունների փոխգործակցության հիմնական ուղղությունները և այդ համագործակցության շահավետությունը ՀՀ ազգային անվտանգության ապահովման համատեքստում։ Հոդվածի նպատակն է հիմնավորել ՀՀ անդամակցության նպատակահարմարությունը ՀԱՊԿին՝ ներկայացնելով դաշինքի կողմից տրվող երաշխիքները և առկա խնդիրները։

ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԱՐԳԱՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հարցաքննության կամ առերեսման իրավունքը քրեական հանցագործություն կատարելու մեջ մեղադրվող անձի հիմնարար իրավունքներից մեկն է: Վերջինիս ապահովումը ցանկացած ժողովրդավարական պետության քրեական քաղաքականության բաղկացուցիչ մասն է, որը հիմնված է օրենքի գերակայության հարգանքի վրա: Առերեսման իրավունքի բովանդակությունն առավել ակնհայտ է Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածում, որը առողջ բանականության նորմատիվ աղբյուր է, ըստ որի `քրեական հանցագործության մեջ մեղադրվող յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի հատել - հարցաքննել վկաներին կամ վկաներին: հարցաքննվել և իրավունք ունենալ զանգահարել և հարցաքննել իր վկաներին նույն պայմաններով, ինչ վկաները, ովքեր ցուցմունք են տվել իր դեմ (3-րդ մաս, կետ դ): Մինչև 2016 թվականի փետրվարը Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը Հայաստանի դեմ ընդհանուր առմամբ կայացրել էր 64 վճիռ, որից 22-ը վերաբերում էր արդար դատաքննության իրավունքին, և քննարկվել էր ընդամենը 2 գործ, և ճանաչվել էր դիմումատուի առճակատման իրավունքը: Այնուամենայնիվ, այս իրավունքի վերաբերյալ քննարկումներն ավելի տարածված են ազգային դատարաններում, և գոնե այն բանի շնորհիվ, որ առճակատումն այսուհետ ամրագրվելու է Սահմանադրությամբ 2: Այսպիսով, եթե 1995 թ.-ին Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը (2005 թ.-ին փոփոխված) չի երաշխավորում հակաքննության (առճակատման) իրավունքը: Դեկտեմբերի 6-ի սահմանադրական փոփոխությունների և լրացումների արդյունքում Կոնվենցիայի օրենքը նույնն է 1 Տե՛ս Դ. Խաչատուրյան, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի հիմնական նախադեպային դիրքորոշումները ապացույցների ընդունելիության վերաբերյալ: 2 Տե՛ս վիճակագրությունը Եվրոպական դատարանի պաշտոնական կայքում ՝ www.echr.coe.int: Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունն ընդգրկվեց 67-րդ հոդվածի 4-րդ կետում: Արդյունքում, այս իրավունքը ստացավ սահմանադրական նորմատիվ կարգի կարգավիճակ, քանի որ խաչաձեւ հարցաքննության իրավունքը անխզելիորեն կապված էր արդար դատաքննության իրավունքի հետ, որը մինչ Սահմանադրական փոփոխությունները նույնպես ուներ սահմանադրական արժեքի տարրի կարգավիճակ: Պատմական էքսկուրսիայի դեպքում պարզ է դառնում, որ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները գնացել են նույն ճանապարհով: Իրավական դոկտրինը վկայում է, որ առճակատման իրավունքը ծագել է անգլո-ամերիկյան իրավական համակարգի հիմքից 3, երբ դեռ 1789 թվականը: ԱՄՆ Սահմանադրության 6-րդ օրինագիծը նախատեսում էր յուրաքանչյուր հետապնդվող անձի առճակատման իրավունքը, որի սահմանադրական բովանդակությունը պետք է խաչաձև հարցաքններ իր դեմ ցուցմունք տված վկաներին: ԱՄՆ Գերագույն դատարանը Mattox v. Մեկնաբանելով Միացյալ Նահանգների գործի այս սահմանադրական արգելքը, այն նշում է, որ այն ծառայում է հետևյալ երեք նպատակների համար. Ա) ապահովել, որ վկան հարցաքննվի երդման տակ, տեղյակ լինի դատավարության լրջությանը. Թույլ տվեք, որ երդվյալ ատենակալները գնահատեն վկայության արժանահավատությունը ՝ հաշվի առնելով այդ վկայի վարքը 4: Նշված նպատակներն ավելի ընդհանրացված են. «Lee ընդդեմ Իլինոյսի Գերագույն դատարանը որոշեց, որ առճակատման իրավունքը սահմանադրորեն երաշխավորված է քրեական արդարադատության համակարգում ՝ թույլ տալով ապացույցների վիճարկում վկայի ցուցմունքների տեսքով: Այլ կերպ ասած, դա բացառիկ գործիք է, որը խթանում է դատական ​​մրցակցությունը ՝ ապահովելով «զենքի հավասարության» սկզբունքի լիարժեք իրականացումը: Եվրոպական կոնվենցիայում «վկա» տերմինը ունի «ինքնավար» բնույթ. Անձի կողմից «արտադրված» ցանկացած տեղեկատվություն ՝ գրավոր կամ բանավոր, եթե դա կարող է ազդել մեղադրյալի մեղավորության վերաբերյալ ազգային դատարանի որոշման արդյունքի վրա: , Այդ մեկնաբանության համատեքստում հակընդդեմ հետաքննությունը ենթակա է այն օբյեկտի, որը կատարում է իր հասցեատերը ՝ մեղադրյալը, անկախ կենցաղային համակարգի սահմաններից: 3 Տե՛ս Richard D., Friedman, Face to Face. Դատախազությանը դիմակայելու իրավունքի վերագտնում Վկաներ, 2004 թ., Միչիգանի համալսարանի իրավաբանական դպրոց: 4 Տե՛ս https: //www.law.cornell.edu/wex/Right_to_confront_Witness. փակումներ (օրինակ ՝ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 86-րդ հոդվածում ամրագրված): Քրեական դատավարության օրենսգիրքը, որը հնարավորություն է տալիս իրականացնել մեղադրյալի առերեսման իրավունքը, նախատեսում է ինչպես նախաքննության, այնպես էլ դատաքննության ընթացքում: Նախաքննական վարույթներում այն ​​իրականացվում է առճակատման միջոցով: Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը «Մամիկոնյանն ընդդեմ Հայաստանի» վճռի 42-րդ պարբերությունում անդրադարձել է առճակատման հիմքում ընկած այն սկզբունքին, ըստ որի, որպես կանոն, բոլոր ապացույցները պետք է ներկայացվեն հակափաստարկ ունենալու հնարավորությամբ: գործի հրապարակային լսման ժամանակ վիճաբանություն 5: Այսինքն ՝ 42-րդ կետի դիրքն այն ընդհանուր կանոնն է, որով պետք է կաշկանդվի քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը: Այնուամենայնիվ, առճակատման ապահովման այս կանոնն ունի իր բացառությունները, որոնք ապացուցում են, որ հակահետաքննության իրավունքը հարաբերական է և ոչ թե բացարձակ: Քրեական դատավարության օրենսդրությունը համարում է վկայի իրավական կարգավիճակի հիմնական բաղադրիչին վկայություն տալու պարտավորությունը: Իրավապահ մարմինների պրակտիկայի համակարգված վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ օրենսդիր մարմնի կամքի և գործնական իրականության միջև անջրպետ կա, քանի որ որոշ դեպքերում վկաները բարեխղճորեն չեն կատարում այդ պարտականությունը: Մասնավորապես, հաշվի առնելով գործերի քննության ժամկետները, որոնք, կախված իրենց բարդության աստիճանից, կարող են նույնիսկ գերազանցել անհրաժեշտ ողջամիտ շեմը, վկաները նշում են նախաքննական վարույթում, բայց դատավարության ընթացքում «անհետանում են»: , Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը «Մամիկոնյանն ընդդեմ Հայաստանի» գործի 42-րդ կետում նշել է, որ նախաքննության ընթացքում վկայված ցուցմունքների քննությունը, քանի որ ապացույցներն ինքնին չեն հակասում 6-րդ հոդվածի 1-ին և 3-րդ կետի «դ» -ին, եթե պաշտպանությունը երաշխավորված է: , կուսակցության իրավունքները: Այդ իրավական դիրքի իրավական դիրքի և ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի համադրությունից պարզ է դառնում, որ եթե քրեական հետապնդման մարմինը մինչդատական ​​վարույթում առերեսում է ունեցել ՝ այդպիսով ապահովելով ամբաստանյալի խաչաքննության իրավունքի իրականացումը, ապա ավելի ուշ դատաքննության ընթացքում դատարանը չի կարող կաշկանդվել: Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ նման դիրքորոշումը սխալ կարծիք է, որը կիրառելի չէ ՀՀ իրավական համակարգում 5 Տե՛ս http: //hudoc.echr.coe.int/arm?i=001-97668: Դրան հետապնդելու դեպքում դատարանը կխախտի առճակատման իրավունքի էությունը: Այսպիսով, գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի 216-րդ հոդվածում ամրագրված առճակատման իրավական կարգավորումների ուսումնասիրությունը փաստում է, որ այդ քննչական գործողությունների ընթացքում մեղադրյալների պաշտպանության իրավունքները չեն երաշխավորվում: Մասնավորապես, գործող իրավական կարգավորումների պարագայում օմբուդսմենը առճակատման ընթացքում բացի դիտորդի կարգավիճակից այլ բան չունի: Անգամ պաշտպանը զրկված է հարցեր տալու իրավունքից, բայց շատերը գիտեն, որ այդ դիմակայության ընթացքում մի շարք պաշտպաններ փորձում են կառուցել իրենց մարտավարությունը ՝ հաճախորդին նախապես «սովորեցնելով» հնարավոր հարցերը: Մեր ուսումնասիրությունների համաձայն, իրավապահ պրակտիկայում քիչ են այն քննիչները, ովքեր կառուցում են իրենց քաղաքականությունը `վերապահելով օմբուդսմենին հարցեր ուղղելու իրավունքը` հաշվի առնելով առճակատման իրավունքի գաղափարախոսությունը, այսինքն `առճակատումը չի երաշխավորվում, երբ պաշտպանվում է պաշտպանությունը: երաշխավորված չէ Վերջինը Եվրոպական դատարանի կողմից ընդունված կայուն իրավական դիրքորոշումն է, որը պայմանավորված է անձի իրավաբանական օգնության իրավունքի տրամադրմամբ: այն երբեք չի կարող վերածվել զուտ իրավական գեղարվեստական ​​գրականության, և խաչաձեւ հարցաքննության իրավունքը կարող է դառնալ պատրանքային կամ վերացական: Փաստորեն, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 216-րդ հոդվածում օգտագործվում է «մասնակցել» տերմինը, որը, ըստ «Modernամանակակից բացատրական բառարանի», նշանակում է «համագործակցել» կամ «հաղորդակցվել», բայց պրակտիկայի և իրականության միջև առկա բացը ներկայումս հայեցողությամբ է: քննիչների. Նման պրակտիկան, համաձայն ԵԽ Վենետիկի հանձնաժողովի 86-րդ լիագումար նիստում ընդունված զեկույցի, հակասում է իրավական որոշակիության սկզբունքին `օրենքի գերակայություն ապահովելու համատեքստում 6: Միևնույն ժամանակ, կասկած չի կարող լինել, որ խախտվում է արդար դատաքննության իրավունքը, երբ առերեսման իրավունքը մեղադրյալի կողմից արհեստականորեն սահմանափակվում է պաշտպանության իրավունքի չարաշահման միջոցով: Այսպիսով, ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 2010 թ. Որոշումը օգոստոսի 27-ի թիվ EKRD / 0063/01/08 նախադեպային որոշման շրջանակներում քննարկվեց հիմնական հարցը, թե Պաշտպանի բացակայության պայմաններում կատարված առճակատումը չի խախտում արդար դատաքննության իրավունք: Այս դեպքում պաշտպանը չի ներկայացել ամբաստանյալի առճակատմանը, որից հետո քննիչը մի քանի անգամ տեղեկացրել է պաշտպանին, թե ինչ է պետք անել իր պաշտպանյալի հետ: 6 Տե՛ս զեկույցը, http: //www.concourt.am/armenian/news/doc/CDL-AD(2011)003rev-e.pdf. Սակայն վերջինս չի ներկայացել, ինչի արդյունքում հետաքննությունը ձախողվել է: Դրանից հետո վարույթն իրականացնող մարմինը գրավոր դիմել է ՀՀ փաստաբանների պալատի նախագահին `պաշտպանին տեղեկացնելու առերեսմանը ներկայանալու մասին, հակառակ դեպքում, ըստ օրենքի, նրան կփոխարինի մեկ այլ պաշտպան: Փաստաբանի չներկայանալու պատճառով որոշում կայացվեց նրան փոխարինել մեկ այլ փաստաբանով, որի ներկայությամբ մեղադրյալը հրաժարվեց տեղեկացնել, որ բացի իր փաստաբանից չի ցանկանում ունենալ այլ փաստաբան: Արդյունքում դիմակայությունը տեղի ունեցավ պաշտպանի բացակայության պայմաններում: Վճռաբեկ դատարանը արդարացիորեն գտել էր, որ առերեսման իրավունքի խախտում տեղի չի ունեցել: Համաձայնվելով Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշման հետ ՝ մենք գտնում ենք, որ առերեսման իրավունքի խախտումը չի ազդում քրեական դատավարության արդարության վրա, երբ դա տեղի է ունենում այդ իրավունքի հասցեատիրոջ մեղքով: Հարկ է նշել, որ բոլոր դեպքերում, երբ հակընդդեմ հայցի իրավունքի հասցեատերը հրաժարվում է օգտագործել այդ իրավունքը, ապա դատաքննության արդարությունը չի խախտվում: Վերջինս հիմնված է Եվրոպական կոնվենցիայում ամրագրված հրաժարման գաղափարի վրա: Հարցաքննության իրավունք ունեցող անձը կարող է հրաժարվել այդ իրավունքից, օրինակ ՝ առերեսման ընթացքում լռելու իր իրավունքը օգտագործելով կամ վկայի ցուցմունքի հանձնումին ընդհանրապես չներկայանալով: Առերեսման ընթացքում մյուս խնդիրը վերաբերում է պաշտպանության իրավունքի սահմանափակմանը `ընթացիկ քրեական դատավարության պատճառով: Ներկայիս քրեական գործի նախկին դոկտրինալ մեկնաբանությունները ցույց են տալիս, որ այդ ձիու մեջ երաշխավորված չէ պետական-մասնավոր շահերի արդար հավասարակշռությունը 7: Մասնավորապես առկա կիսամրցակցային ձիու համատեքստում, որտեղ նախաքննության ընթացքում պաշտպանի կողմից ապացույցներ հավաքելու կարողությունը էապես սահմանափակ է, դատավարության ընթացքում առճակատման հետ մինչդատական ​​առճակատման համարժեքության մասին խոսք լինել չի կարող: Գործող իրավական կարգավորմամբ Պաշտպանը գործի նյութերին ծանոթանում է միայն նախաքննության ավարտից հետո: 7 Տե՛ս Ս. Դիլբանդյան, Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության նախաքննության ընթացքում անձնական իրավունքների և իրավական շահերի պաշտպանության ապահովում, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2011, Երևան, էջ: 78 Այն ուղղությունը, որն ունենալու է օմբուդսմենը նախաքննական վարույթում, զգալիորեն սահմանափակ է: Նման եզրակացությունը ենթադրում է, որ մեղադրյալի համար բավարար պաշտպանվածություն ունենալու համար իր պաշտպանական վկաներին բողոքարկելու միջոցով `պաշտպանության իրավունքի երաշխավորմամբ, կարող է արդյունավետ օգտագործվել միայն դատաքննության ընթացքում, ինչը չի կարող փոխարինվել անպատշաճ նախաքննության առճակատմամբ: Ընդհանրապես, հաշվի առնելով փաստաբանական պրակտիկան, երբ մենք փորձում ենք գնահատել, թե արդյոք նախաքննական դատավարության ընթացքում հեռակա ցուցմունք տվող անձին երաշխավորված է առճակատման իրավունքը, մենք պետք է քննությունը հանձնենք բազմակողմանի թեստով, որը պայմանական է: կոնվենցիայի փաստաթուղթ: Ընկալվում է, որ այն զարգանում է իրավական քաղաքակրթության ներկա փուլում: Տարիներ շարունակ Եվրոպական դատարանի որոշումներում մշակվել են մեղադրյալների առերեսման իրավունքի խախտումը ստուգելու թեստեր: մինչև 2015 թ. դեկտեմբերի 15-ի վճիռն ամփոփվեց Եվրոպական դատարանի Մեծ պալատի կողմից, Ալ-Խավաջան և Թահերին ընդդեմ Միացյալ Թագավորության »վճիռը 8, սակայն, 2015 թ. դեկտեմբերի 15-ին, 2006 թ. դեկտեմբերի 15-ին, Եվրոպական դատարանի Մեծ պալատը Մարդու իրավունքները որոշում կայացրեցին Կոնվենցիայի 6 3 3 (դ) հոդվածի վերաբերյալ Գերմանիայի նոր վճռում 9: Առերեսման իրավունքի խախտումը ստուգելու համար թեստը բաղկացած է երեք հարցից: ա) վկա չճշտված դիրքը որպես ապացույց վերցնելու համար վկա չլինելու հիմնավոր հիմք կար. բ) բացակա վկայի նախորդ ցուցմունքը վճռական էր կամ բացառապես հիմնավորված էր ամբաստանյալի դատապարտման վրա: Կային բավարար հակակշիռներ, ներառյալ քրեական երաշխիքները , փոխհատուցել պաշտպանական բացերը չստուգված ապացույցների վերցման արդյունքում: Միևնույն ժամանակ, թեստի յուրաքանչյուր հարց, ընդհանուր առմամբ, թեստի արդյունքները, ընդհանուր առմամբ, նպատակ ունեն պատասխանելու այն հարցին, թե արդյոք դատավարությունն ընդհանուր առմամբ արդարացի էր: Վերջինիս մեծ նշանակություն է տրվել Եվրոպական դատարանի կողմից, այդ իսկ պատճառով դատավորներ Spielmann- ը, Karakas- ը, Sajo- ն և Keller- ը, ովքեր հատուկ կարծիք ունեին վճռի վերաբերյալ, իրենց կարծիքի 19-րդ կետում նշել են, որ նրանք ունեն ողջամիտ վախ, որ արտահայտված դատավճիռը կարող է կտտացնել մեկ հարցի վրա, թե արդյոք դատավարությունը 8 Տես http: //hudoc.echr.coe.int/arm?i=001-108072: 9 Տե՛ս http: //hudoc.echr.coe.int/arm?i=001-159566: Նա լիովին արդար էր: Նրանք նշել են, որ այդ վճռում օգտագործված թեստը կիրառվելու է Եվրոպական դատարանի նախադեպային դիրքերում ՝ «Schatschaschwili test» վերնագրի ներքո: Նախ նշենք, որ թեստի առաջին հարցի պատասխանը չի կարող ինքնաբավ լինել 6-3-րդ խախտումը ճանաչելու համար `բացառելով թեստի մյուս հարցերին հղումը: Քանի որ առաջին հարցը նախնական բնույթ է կրում, այն ենթակա է գնահատման երկրորդ հարցի համատեքստում ՝ պարզելու, թե մեղադրյալի դատապարտումը վճռական է եղել, թե բացառապես հիմնված է այդ ցուցմունքի վրա: Միևնույն ժամանակ, պետք է հիշել, որ պետությունը դրական պարտավորություն ունի ձեռնարկելու ողջամիտ քայլեր `ապահովելու Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածով սահմանված երաշխիքների արդյունավետությունը (« Գաբրիելյանն ընդդեմ Հայաստանի »§ 8110): Դատաքննության ընթացքում վկայի բացակայության պատճառը համարվում է «հարգելի», եթե դա, ըստ էության, ցույց է տալիս օբյեկտիվ դիտորդի բացակայության օբյեկտիվ կամ իրավական հիմքերը: Դա կարող է լինել, օրինակ, մեղադրյալի կողմից վկային նախկինում հնչեցրած վախը կամ սպառնալիքը կամ նրա վատառողջությունը կամ այլ պատճառներ: Միևնույն ժամանակ, դատարան ներկայանալու հիմնավոր պատճառը չի կարող գնահատվել այն պայմաններում, երբ դատարանները միջոցներ չեն ձեռնարկել նրա գտնվելու վայրը պարզելու և նրա ներկայությունն ապահովելու ուղղությամբ: Թեստի երկրորդ հարցը վերաբերում է ապացույցների զանգվածին. Անհայտ կորած վկայի ցուցմունքը, alia, ամբաստանյալի դատապարտման զանգվածի մեջ միակն է, որը միայն որոշիչ է: Մեղադրյալի դատապարտման համար չճշտված ապացույցների կարևոր նշանակությունը ենթակա է գնահատման `ապացույցների ամբողջ մարմնում ուսումնասիրելով այլ ապացույցներ: Որքան շատ են մյուս ապացույցները հաստատում չճշտված ապացույցների բովանդակությունը, այնքան պակաս համոզիչ են այդ ապացույցները մեղադրյալին դատապարտել: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, հիմք ընդունելով Եվրոպական դատարանի վճիռները, 2011 թ. Հոկտեմբերի 10-ի թիվ LD / 0212/01/10 որոշման համաձայն, «Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կայացված նախադեպային իրավունքի հիման վրա , Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ դատապարտման հիմքում հակընդդեմ հայցի (առճակատման) իրավունքը չապահովված ապացույցների վրա հիմնվելը քրեական դատավարության օրենսդրության էական խախտում չի հանդիսանա, եթե ապացույցները համոզիչ չեն: Այլ կերպ ասած, առանց հաշվիչի 10 Տե՛ս http: //hudoc.echr.coe.int/arm?i=001-110266: Ապացույցները որպես դատապարտման հիմք կասկածի տակ դնելու արգելքը բացարձակ չէ, ուստի այս դեպքում հնարավոր է ապահովել պետական ​​և մասնավոր շահերի հավասարակշռություն ՝ հանրային շահերի ավելի մեծ ներգրավմամբ: » Թեստի երրորդ հարցը վերաբերում է պետության կողմից ձեռնարկված հնարավոր ողջամիտ քայլերին, որոնք կփոխհատուցեն դատավարության ընթացքում վկայի բացակայությունը `ապահովելով վերջիններիս կողմից տրամադրված տվյալների հավաստիությունը: Իռլանդիայի Գերագույն դատարանը IRL-1998-2-005 որոշմամբ որոշում կայացրեց այն մասին, որ չի եղել արդար դատաքննության իրավունքի խախտում `տեսանյութերի հեռարձակմամբ ցուցմունք տալով, այլ ոչ թե մեղադրյալի ֆիզիկական ներկայությամբ: Նման մոտեցումը նաև հակակշռող միջոցներից է `դեմ առ դեմ դիմակայության իրավունքը (դեմ առ դեմ) ապահովելու համար: Նման հակակշռի օգտագործումը թույլատրելի է նաև Եվրոպական դատարանում (Chmura v. Poland, No. 18475/05, § 50): ԵԽ Նախարարների կոմիտեի Վկաներ վախեցնելու իրավունքի պաշտպանության մասին 1997 թ. Հռչակագիրը թիվ R (97) 13 հանձնարարականում ասվում է, որ պաշտպանության իրավունքները հարգելիս վկաներին պետք է հնարավորություն տրվի ցուցմունք տալ նրանց պաշտպանելու այլընտրանքային միջոցներով: մեղադրյալի հետ առերեսման դեպքում ահաբեկումից 12: Այս առումով, 334-րդ հոդվածում ՀՀ Ա հինգերորդ գումարման յոթերորդ նստաշրջանի օրակարգ ընդգրկված Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը նախատեսում է բավականին յուրօրինակ իրավական կարգավորումներ: Նախ նախատեսվում է տուժողին կամ վկաներին հարցաքննել մեղադրյալի տեսողական զննումից դուրս ՝ առանց նրանց մասին տեղեկությունները մեղադրյալի ներկայացնելու: Բացի այդ, հաշվի առնելով պաշտպանության իրավունքները ՝ առաջնորդվելով պետական-մասնավոր շահերի հավասարակշռության ապահովման գաղափարախոսությամբ, նախատեսվում է, որ ամբաստանյալի պաշտպանության իրավունքի արդարացիությունն ապահովելու համար դատարանն իրավունք ունի տրամադրել վերաբերյալ ամբաստանյալը իրական տեղեկատվությամբ: Հակակշիռ միջոցներից մեկը այլ ապացույցների ձեռքբերումն է, որոնք ինքնին վերահաստատում են չճշտված ապացույցների բովանդակությունը: 11 Տե՛ս http: //www.codices.coe.int/NXT/gateway.dll?f=templates&fn=default.htm: 12 Տե՛ս http: // www. //www.legislationline.org/documents/id/8111: այդպիսով ազդելով դրա բովանդակության արժանահավատության գնահատման վրա: Մեկ այլ հակակշիռ `նախաքննության վարույթում հակահետաքննության տրամադրումն է, որը մենք գործող իրավական կարգավորմամբ ընդունելի չենք համարում` առերեսման ընթացքում ամբաստանյալի պաշտպանության անհամաչափ սահմանափակման պատճառով: Ի վերջո, խաչաձեւ հարցաքննության իրավունքն իրականացնելիս մենք ապահովում ենք, որ պաշտպանական կողմի շահերը հավասարակշռված լինեն ցուցմունք տալու կոչված վկաների կամ տուժողների շահերի հետ 13: Միևնույն ժամանակ, շատ կարևոր է, որ առերեսման իրավունքի հետ մեկտեղ մեղադրյալին հնարավորություն տրվի ներկայացնել գործի հանգամանքների իր վարկածը ՝ կասկածի տակ առնելով բացակայողի կողմից տրամադրված տեղեկատվության իսկությունը: , այդպիսով ապացուցելով այլ վկաների տրամադրած տեղեկատվության անհամապատասխանությունը: Թեստի երեք հարցերին պատասխանելուց հետո վերջնական եզրակացության հասնելու համար անհրաժեշտ է հիմնավորված պատասխան տալ այն հարցին, թե արդյոք դատավարությունն ընդհանուր առմամբ արդարացի էր: Այս հարցը ինքնաբավ նպատակ չի հետապնդում, այդ հարցի պատասխանը գալիս է թեստի երեք հարցերի պատասխաններից 14: Կարծում ենք, որ այս հարցի պատասխանը պետք է դիտարկել իրավաբանական ըմբռնման ազատական-իրավական տեսության շրջանակներում, համաձայն որի `օրենք և իրավունք տարբերակելու համատեքստում արդարությունը ներառված է« օրենք »հասկացության մեջ 15: ոչ թե օրենքի տառից, այլ բանական իրականության մեջ արտացոլված օրենքի ոգուց: Քանի որ հնարավոր չէ ուղղակիորեն ամրագրել այն իրավական նորմերի սպառիչ ցանկը, որի դեպքում հնարավոր կլինի եզրակացնել, արդյոք պետությունը ձեռնարկել է բոլոր անհրաժեշտ քայլերը ՝ ապահովելով անձի առճակատման իրավական իրականացման նախադրյալները: օրենքի համընդհանուր հավասար պահանջներին համապատասխան: Գերմանիայի ընդհանուր իրավունքի տեսությունը տարբերակում է «փաստաթղթավորում» հասկացությունը, որը նշանակում է բոլոր նախադրյալները: 13 Տե՛ս Արդարադատության մատչելիության հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում, խմբ. Դ. Ավետիսյան, «Ասողիկ» հրատարակչություն, Երևան, էջ 22: 139: Ուրախալի է, որ այս թեստի կիրառման տարրերն արդեն սկսել են արտացոլվել ազգային դատարանների իրավապահ պրակտիկայում, օրինակ `դա նկատելի է 2015 թ.-ին: ՀՀ դատարանի թիվ SHD / 0172/01/12 վճիռ: վճռաբեկի փետրվարի 27-ին: 15 Տե՛ս ԱԳ Վաղարշյան, Պետության և իրավունքի տեսություն 2, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան, 2011, էջ: 40 ամբողջականությունը, որը պետք է առկա լինի, որպեսզի իրավական գործողություններ ձեռնարկվեն 16: Խաչմերուկի իրավունքի նախադրյալները թեստի երեք աստիճաններն են, որոնց արդյունքում կարող է լինել իրավական հետևանք ՝ արդար դատաքննության իրավունքի խախտում: Կարծում ենք, որ հակահետաքննության փաստաթղթերի սահմանազատումը պրագմատիկ խնդիր է: այն ամբողջական պատկերացում է տալիս խաչաքննության իրավունքի խախտումների բացահայտման ուղղությամբ ձեռնարկված քայլերի մասին, որոնք իրականում փոխկապակցված են: Երբ դատական ​​վեճի առարկա է հանդիսանում մեղադրյալի կողմից հարցաքննության իրավունքի խախտման փաստը, յուրաքանչյուր դատավոր պետք է հետագայում անցնի քննությունը երեք քայլով և կատարի համապատասխան եզրակացություն: Խախտման առկայությունը կամ բացակայությունը ճանաչելու պատճառները պետք է լինեն հետևողական, պարզ, միանշանակ և ոչ հակասական: Ինչպես նշված է Եվրոպական դատական ​​խորհրդատվական խորհրդի (CCJE) դատական ​​որոշումների որակի վերաբերյալ 11 (2008 թ.) Եզրակացության 36-րդ պարբերությունում, դրանք պետք է ընթերցողին թույլ տան հետևել այն դատողությունների «շղթային», որով դատավորը կայացրեց այդ որոշումը 17: Հարկ է նշել, որ վերոնշյալ թեստի քայլերն ամփոփված են Քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագծում, մասնավորապես `պատշաճ ապացույցի սկզբունքով, համաձայն որի դատապարտումը չի կարող հիմնված լինել բացառապես կամ հիմնականում այն ​​անձի վրա, որի դեմ ամբաստանյալը կամ նրա փաստաբանը հնարավորություն չուներ հարցաքննելու: , Նոր Քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագիծը երաշխավորում էր անձի կողմից ցուցմունքներ պահելու շրջանակներում հարցաքննության իրավունքը, քանի որ առանց այդ երաշխիքի, ցուցմունքներ հանձնելը կլինի ոչ ավանդական, և, այսուհետ, նաև հակասահմանադրական: Մասնավորապես, նոր նախագծի 313-րդ հոդվածը նախատեսում է հետևյալ երաշխիքները. Ապահովում է խաչաքննության իրավունքի իրականացումը ցուցմունքի պահման ընթացքում: 16 Տե՛ս M. Sachs, Հիմնարար իրավունքների ընդհանուր ուսուցման հիմունքները Գերմանիայում, Երեւան, 2012, էջ: 53 17 Տե՛ս https: //wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=1924745&Site=COE. Եվրոպական դատարանի Մեծ պալատ, 2015 թ. Դեկտեմբերի 15-ի վճռով ճանաչված խախտումը վերաբերում էր նաև ըստ էության ցուցմունքների պահմանը, բայց վերջիններիս ընթացքում Եվրոպական կոնվենցիայի Պայմանավորվող կողմը `ի դեմս Գերմանիայի, չի ապահովել իրավունքը: խաչաձեւ հարցաքննել մեղադրյալին ՝ իմանալով, որ վկաները օտարերկրյա քաղաքացիներ են: Չնայած դատավարության ընթացքում ձեռնարկված բոլոր ողջամտորեն անհրաժեշտ քայլերին `մեղադրյալի կողմից հարցաքննության իրավունքը ապահովելու համար, այն հաջող չէր: Արդյունքում, Եվրոպական դատարանը, թեստի երեք փուլ անցնելով, եկավ այն եզրակացության, որ դատավարությունն ընդհանուր առմամբ արդարացի չէ: Այսպիսով, ամփոփելով իրավական քաղաքակրթության ներկա համատեքստում հակահետաքննության (առճակատման) իրավունքի ընթացիկ զարգացումները, ակնհայտ է, որ այս գիտական ​​աշխատությունում ներկայացված հակահետաքննության իրավունքի խախտումը բացահայտելու քայլի փաստաթղթավորումը զարգացած է ժամանակակից եղանակով: Առնոլդ Վարդանյան Հակամարտության իրավունքի ընթացիկ զարգացում (հիմնաբառեր): ։

Մի կողմից հոդվածի նպատակն է ներկայացնել կոնֆրոնտացիայի զարգացման ուղին` Եվրոպական դատարանի որոշումներին համապատասխան, մյուս կողմից՝ անդրադարձ կատարել առերես կոնֆրոնտացիայի իրավունքի պրակտիկ հիմնահարցերին։ Հեղինակը քննարկել է դրանք Եվրոպայի խորհրդի, Վենետիկի հանձնաժողովի, ԱՄՆ Գերագույն դատարանի, Հայաստանի Հանրապետության Վճռաբեկ դատարանի որոշումների լույսի ներքո։ Հոդվածը միանշանակորեն կհետաքրքրի իրավաբանական ֆակուլտետների ուսանողներին, ինչպես նաև գիտական և պրակտիկ իրավաբաններին։

Ինչպես գիտենք, քվանտային կառուցվածքներում, մասնավորապես `սահմանափակ թողունակությամբ կիսահաղորդիչների դեպքում, նմուշի տարանջատման սահմանի մոտ առաջանում է մի փոքր շրջադարձային շերտ, ինչը հանգեցնում է էներգետիկ գոտիների եզրերի տատանմանը, այսինքն` պոտենցիալ լիցք ստեղծելու համար լիցքավորողներ: Նման տարասեռության համար (օրինակ, սովորաբար առաջանում են երկակի հետերուցվածքներ), որտեղ նեղ շերտի հաստությունը էլեկտրաստատիկ ներուժի պաշտպանիչ երկարությունն է: Արդյունքում առաջանում են միաչափ «ուղղանկյուն» պոտենցիալ հորեր, որոնցում տեղայնացված է երկչափ էլեկտրոնային գազ: Ժամանակակից, gEgEAsGaAlGaAsxx1AsGaAlGaAsAsGaAlxxxx11 // la molecամանակակից մոլեկուլային էպտաքսիայի տեխնոլոգիաների կիրառումը հնարավորություն է տալիս ձեռք բերել բոլոր քվանտային հորատանցքերը կոմպոզիտային եգ խառնուրդային ցանցերում: Այն հասանելի է դառնում գերշանցքային շերտերի վերահսկելիության արդյունքում ՝ ստեղծելով լայն հնարավորություններ կիսահաղորդչային կառուցվածքների կատարողականը: Ավելին, ջրհորի հավանական պրոֆիլը ամբողջությամբ կանխորոշում է կապված պետությունների էներգետիկ մակարդակների դիրքը: Հորատանցքի նախնական հնարավոր վերափոխման արդյունքում առկա են անհատական ​​միջանկյալ մակարդակների հերթափոխեր `ըստ էներգետիկ մասշտաբի, ջրհորի էներգետիկ սպեկտրից բևեռացված մակարդակների հեռացում կամ նորմալ մակարդակներում սպեկտրի ավելացում, տեղայնացված տատանումներ տեղայնացում, ցրման կառավարում և այլն: Մասնավորապես, harախարի աշխատանքը նվիրված է քվանտային վիճակների սպեկտրալ կառավարման ալգորիթմին [1]: Փորձենք կիրառել երկրաչափական մոդելավորման հնարավորությունները ստորև ներկայացված այնպիսի խնդիրների վրա, որոնք կարող են երաշխիքներ տալ որակական (հաճախ նաև քանակական) քանակական գնահատականներ կատարելու համար ՝ շրջանցելով հաշվարկային դժվարությունները: Հեշտության համար եկեք քննարկենք կողմնորոշման անսահման խորը ուղղանկյուն պոտենցիալ խնդիրը, որն աբստրակցիայի արդյունք է, որտեղ եթե այլ արժեքներ է ընդունում: տող .1 Դրական զույգ ունեցող պետությունների համար այն -cent է: Բացասական զուգակցված վիճակների համար դա զույգ է [2] (նկ. 1): Եկեք այժմ երկրաչափորեն ներկայացնենք (1) (3) և (4) հավասարումների լուծումները պոտենցիալ հորատանցքում `ներմուծելով ալիքային ֆունկցիայի ինքնաթիռի գաղափարը, որի առանցքներից մեկը -c- ի և այլ –ների արժեքները, որոնք համապատասխանում են տարածական կոորդինատի փոփոխությանը ՝ միջակայքում: Հեշտ է նկատել, որ «փուլային» հարթության ներուժը introduced22 * 222 ալիքի գործառույթներին է ներկայացվում introduced22 * 222 namEnnxaacos2n22 * 222namEnnxaa Insin2n Իոնալ xdxxdx2ax2axxqxp, հորատանցքում տեղայնացված քվանտային մասնիկի դիսկրետ վիճակների ֆունկցիոնալ վարքը ներկայացված է էլիպսաձեւ «փուլային հետագիծ»: Իրոք, փուլային հետագծերի հավասարումը կստանանք հատկապես դրական զույգ ունեցող պետությունների քանակից: Վերոհիշյալը ճիշտ է զույգ բացասական վիճակների համար: Ըստ և արժեքների (ստորին քվանտային վիճակների համար) կառուցեք մի քանի փուլային հետագծեր, որոնց մեկնարկային և ավարտական ​​կետերը համապատասխանում են քվանտային միկրոմասնիկի տեղայնացման տիրույթին, համապատասխանաբար և վերջնակետերին (նկ. 2): Հիմա փուլային հարթությունում մուտքագրենք բևեռային կոորդինատները: Մենք կունենանք փուլային հետագծի հավասարություն: (6) Այսինքն, ուղղանկյուն պոտենցիալ հորատանցքում յուրաքանչյուր քվանտային վիճակ գծագրվում է փուլային հարթության վրա ՝ վեկտոր-գծի, տողի 2-ի ռոտացիայի միջոցով, որն իրականացվում է միջակայքում տարածական կոորդինատի փոփոխությանը զուգահեռ: Ավելին, պտտման անկյունը նույնիսկ վիճակների համար, և նույնիսկ պետությունների համար `. Այստեղ ենթադրվում է, որ անկյունը հաշվարկվում է մեկնարկային առանցքից ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ: Էլիպսաձեւ հետագծի մակերեսը և քվանտային էներգիայի էներգիան: (7) Հեշտ է տեսնել, որ a- ն այն տարածքն է, որը նկարագրված է շառավղի վեկտորի կողմից յուրաքանչյուր քվանտային վիճակը ֆազային հարթությունում սկզբից մինչև վերջ պտտվելու դեպքում, որը համապատասխանում է կոորդինատների փոփոխության տիրույթին: , x22axaanxn23anxn2qnaABSN222nnnSnmnamE222 * 2222 * 2nSn2qp, nx22axannNSSn2 Իրոք, սրա մեջ մասնավորապես, շառավիղ-վեկտորը գծում է «կես» էլիպս, այս դեպքում `շառավիղը` վեկտորը երկու անգամ պտտվում է էլիպսաձեւ հետագծի երկայնքով և այլն: Այսպիսով, մասնիկի ՝ ամբողջական էլիպսի դեպքում, քվանտային վիճակի էներգիան ուղղակիորեն կապված է համապատասխան շառավիղ-վեկտորի կողմից գծված տարածքի հետ: Վերջնական եզրակացության կարելի է հանգել նաև ավելի ընդհանուր չափման մեջ միկրոթելքի արդյունքում: Իրոք, մասնիկի քվանտային անշարժ վիճակը Շառավիղ-վեկտորի կողմից կազմված տարրական հատվածի տարածքը մոտավորապես հավասար է տարրական հատվածի տարածքին, որտեղ և (նկ. 3): Այսինքն, գծագրված վերջնական մակերեսը 3 տող է: Եվ շառավիղ-վեկտորը (ա) Մյուս կողմից ՝ տվյալ քվանտային վիճակի միջին էներգիան: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ իմպուլսային օպերատորը ինքնալուծարվում է, մենք ունենք (բ) Միացնելով (ա) և (բ) արդյունքները, մենք կարող ենք գրել .1 n2n4nnEnnS Xqxp; 2222xxqpOBMSdSOBNONOBdBN: LddldSNB221212121212220122121xxdxxxddSS 2121 * 2 * 2xxxxedxxUdxmpUTEdxxUmExxe122222 (ենթակա է նորմալացման պայմանի) և (գ) Հաշվի առնելով քննարկվող խնդրում առկա ներուժի ֆունկցիոնալ վարքագիծը ( (Գ) –ի աջ կողմում գտնվող երկրորդ տերմինը կարելի է կայուն համարել, այսինքն ՝ շառավղի վեկտորի կախվածության եզրակացությունը շերտի վեկտորից, որը ներկայացնում է այդ վիճակը «փուլային» հարթությունից «փուլային» հարթությունից կարելի է համարել վավեր: Եկեք այժմ դիտարկենք ավելի բարդ պրոֆիլով քվանտային ջրհորի երկրաչափական մոդելավորման հնարավորությունը: Մասնավորապես, հաշվի առեք անսահման բարձր պատերով ուղղանկյուն քվանտային ջրհորի հիմնական վիճակի էներգետիկ սպեկտրի փոփոխությունները ջրհորի կենտրոնում աղեղային ներուժի լրացուցիչ անկման պատճառով (նկ. 4): Ընդունված քվանտամեխանիկական սխեմայի շրջանակներում [3] նման խնդրի լուծումը պահանջում է հաշվարկի որոշակի ծավալ, որի հնարավոր շրջանցումը հետևյալ դիտարկման նպատակն է: Հարկ է նշել, որ հետերուցվածքների պոտենցիալ անկումը ձեռք է բերվում պինդ լուծույթի կազմը փոխելու միջոցով, որի արդյունքում 1,2,3 տիրույթներում արդյունավետ լիցքի զանգվածները հիմնականում տարբեր են: տող. 42121212012 xxdxxS2120122122xxedxxxUSmExUconstxUxExx, n N NnnS Նկարում պատկերված պրոֆիլով հորատանցքի թույլատրելի էներգիայի մակարդակների համար, որտեղ լիցքավորող արդյունավետ զանգվածները համապատասխանաբար 2 2 1, 3 տիրույթներում են: «Ֆազային» հարթությունում գծեք միկրոմասնիկի հետագծերը 2 և 1, 3 տիրույթներում: Քվանտային վիճակի փուլ էներգիայի հետ 2 տիրույթի համար: 2 տիրույթում փուլային հետագիծը (11) –ի նկատմամբ բևեռային կոորդինատների կողմից տրված էլիպս է: 1, 3 գոտիներում հավասար է փուլային հետագծի հավասարումը, որը ներկայացված է բևեռային կոորդինատներով, ունի հետևյալ տեսքը (նկ. 5): Ակնհայտ է, որ հնարավոր շարունակականության կոտրվածքի կետերում միկրոմասնիկի ալիքի ֆունկցիան և դրա առաջին կարգի ածանցյալը պետք է պահպանեն իրենց շարունակականությունը: Երկրաչափորեն նշանակում է փուլային հետագծի խաչմերուկը փուլային հարթության որոշակի «թեքված» կետերում: Այսինքն ՝ Ահա: Եկեք քննարկենք այն դեպքը, երբ: Նման իրավիճակում, ըստ (13) –ի, և էլեկտրակայանը: 522122111 \ 1 cos11 0011MN21,2211121,22000cos11cos11 M ՝ MNMNM000k111k * 1 * 0mm10kk10: phase10E քվանտային վիճակը փուլային հարթությունում իրականացվում է փուլում հետ փուլային փուլի հողամաս, միջակայքում. փուլային հետագծի տեղանքով, փուլային հետագծի կայքի հետ տիրույթում: Նշենք, որ հոսանքի լրացուցիչ պոտենցիալ անկման բացակայության դեպքում քվանտային ջրհորի նախնական պրոֆիլի ստացիոնար քվանտային վիճակը գծագրվում է (երբ) փուլային հետագծով: Այսպիսով, ելնելով պետական ​​էներգիայի եսի կախվածության վերոհիշյալ դիտումից ՝ փուլային հետագծով սահմանափակված փուլից, կարելի է եզրակացնել, որ այս դեպքում ջրհորի հավանական համընկնումը հանգեցնում է էներգիայի թույլատրելի մակարդակի իջեցմանը հիմնական ջրհորի պետությունն ըստ էներգիայի մասշտաբի: Հեշտ է նկատել, որ նման իրավիճակում «Իջեցումը հանգեցնում է» -ի, ապա ՝ «իջեցմանը» (ըստ (13)) -ի, որն իր հերթին բերում է ավելի մեծ ներառման փուլով ֆազի ձևավորմանը, այսինքն ՝ էներգիայի մակարդակի շեղմանը էներգիայի մասշտաբի երկայնքով (նկ. . 6) Եվ աճը, բնականաբար, բերում է հակառակ իրավիճակի: Կատարված որակական եզրակացությունները գրեթե համահունչ են ճշգրիտ քվանտային մեխանիկական դիտարկման արդյունքներին [3]: Եկեք այժմ դիտարկենք առաջին հուզված քվանտայի իրավիճակը: 1. Ենթադրենք պոտենցիալ պետության պոտենցիալ հորատանցքը, երբ պրոֆիլը համապատասխանում է (ա) իրավիճակին, որը համարժեք է qp, 2M22bxa հարթությանը: 11M1NM2bx00NM02N22axb : 111N2bx11Emk2 * 112 * 1 * 0mm1n * 0m0k000 101101 MNMNMSS0U2n2bxmqp, : mMxxabbabx2322232 դասավորություն (նկ. 7 ) Այս դեպքում և փուլային հետագծերը հատվելու են այն կետերում, որտեղ (ինչպես նախորդ դեպքում), ըստ էության, պայմանի դեպքում): Այսպիսով, ա) պրոֆիլի պոտենցիալ անցքում էներգիայի հետ անշարժ քվանտային վիճակն իրականացվում է ըստ փուլային հարթության փուլային հետագծի: Նկար 6 Համեմատության համար նշենք, որ ուղղանկյուն ներուժի հորատանցքը գծագրվում է ըստ նախէլիպտիկական հետագծի քվանտային վիճակի: Երկու քվանտային վիճակների էներգիաների համակցված էներգիայի մակարդակները ա) ակնհայտ է բարդ պրոֆիլային հորատումը: շեղվում է դեպի վեր (երբ) (նկ. 7): 2. Այժմ ջրհորի պրոֆիլը տրվում է (բ) պայմանով: 232bxNabba23221100MN111000kk10 :  * 1 * 0mmE11011NM2n112n * 1 * 0mm2bxm այս դեպքում , և փուլային հետագծերը հատվելու են կետերում և բ) բարդ պրոֆիլի հորատման փուլային փուլային հետագծի ստացիոնար քվանտային վիճակը: Ֆազի և հետէներգետիկ վիճակի համեմատությունը նախնական ուղղանկյուն պոտենցիալ հորատանցքում ակնհայտ չէ, անհրաժեշտ է փուլային հետագծերով սահմանափակված տարածքների քանակական համեմատություն (նկ. 8): Նկար 7 (ա) (բ) Նկար. 8 Դիտարկումները ցույց են տալիս, որ քվանտային անշարժ վիճակների երկրաչափական պատկերումները վերոհիշյալ «փուլային» հարթությունում կարող են ծառայել որպես լրացուցիչ տվյալներ քվանտային ջրհորի տարբեր վերափոխումների ժամանակ հնարավոր էներգետիկ մակարդակի տեղաշարժերի վերաբերյալ: պրոֆիլ Որպեսզի ավելի հետեւողական լինենք, մենք կարող ենք ներկայացնել եռաչափ, այսպես կոչված, փուլային քվանտային տարածության գաղափարը. հավասարումը լրացնելով էներգիաների ուղղահայաց երրորդ առանցքով, որտեղ միկրոմասնիկի հնարավոր վիճակների ներկայացումները տեղայնացված են որոշակի մակերեսի վրա: Նման մակերևույթի հորիզոնական էլիպսաձեւ հատվածները հատակով հատակին համապատասխանելու են դիսկրետ քվանտային վիճակներում միկրոմասնիկի ֆազային հետագծերին: 10 տող գրականություն Հեղինակ Տեղեկատվություն Հրաչիկ Սուրենի Նիկողոսյան - Ֆիզ. մաթ գիտնական թեկնածու, ֆիզիկայի, տեխնոլոգիայի և դրանց դասավանդման մեթոդների, EGMP ամբիոնի դոցենտ: ։

Աշխատանքում ներմուծվում է «ֆազային» հարթության գաղափարը, և իրականացվում են քվանտային ստացիոնար վիճակների երկրաչափական արտապատկերումների փորձեր, որոնք կարող են ծառայել որպես լրացուցիչ միջոց քվանտային հորի պրոֆիլի տարաբնույթ տրանսֆորմացիաների ժամանակ՝ հորի էներգիական մակարդակների հնարավոր տեղաշարժերի մասին եզրահանգումներ կատարելու համար։

Հայաստանի բնակչության բարեկեցությունըմեծապես կախված է բուսական պաշարների առկայությունից, որոնքերկրի համար հանդիսանում են ռազմավարական ռեսուրսներ։ Այդտեսակետիցկենսաբազմազանությունը,ունենալով էկոհամակարգերի կայունությունը ապահովող բարձրհատկանիշներ, միաժամանակ հանդիսանում է երկրի տնտեսականզարգացման նախապայմանը։ Վայրի օգտակար բույսերի էնդեմիկ ներկայացուցիչները պայմանավորում են գյուղատնտեսության այնպիսիբնագավառների զարգացումը, ինչպիսիք ենբուսաբուծությունը,դեղագործությունը, թեթև և սննդարդյունաբերության որոշ կարևորճյուղերը։ Ապացուցվածշրջաններում աճող վայրիդեղաբույսերի օգտակար հատկություններն ակնհայտորեն բարձր են,որի պատճառով դրանց հավաքը տարեցտարի ավելանում է [1]։ լեռնայինէ, որլանդշաֆտներումՆյութը և մեթոդիկան։ Շիրակի մարզում Կարկաչուն գետի ստորինհոսանքի աճողբուսատեսակների (դեղաբույսերի) բազմազանությունն ուսումնասիրելուև վայրի աճող դեղաբույսերի նշանակությունը տարածքի բնակչությանշրջանում պարզելու, ինչպես նաև բնակչության կողմից դեղաբույսերիհավաքչությանուսումնասիրելու նպատակով մեր կողմից իրականացվել է տեղանքի քարտեզագրում՝ըստ բուսատեսակների պոպուլյացիաների խտության և տարածվածության, ինչպես նաև տարածքի բնակչության հետ սոցիոլոգիականհարցումների կազմակերպում, դրանց տվյալների վերլուծություն ևգնահատում։ առանձնահատկություններնԳարնան սկզբից մինչև ուշ աշուն հետազոտվող տարածքիցհավաքվել և հաշվարկվել են բազմաքանակ վայրի աճող դեղաբույսեր, որոնց պոպուլյացիաները նեղանում, լայնանում, քչանում և շատանումեն՝ կախված Կարկաչուն գետին մոտ կամ հեռու աճելու պայմաններից(մանրամասնորեն ներկայացված են մեր կողմից կազմած քարտեզում ևբացատրական մասում)։ Հանրապետության տարածքում Ախուրյանի ամենանշանավորվտակը Կարկաչուն (Քառանգո) գետն է (վերին հոսանքներում մինչևԱրթիկ ջուր վտակն ընդունելը կոչվում է նաև Մանթաշ), որի միջինտարեկան հոսքն իր ջրահավաք ավազանի մեծության հետ համեմատածզգալիորեն փոքր է (չի գերազանցում տարեկան 55 մլն. մ3)։ Կարկաչունըսկիզբ է առնում Արագած լեռնազանգվածի հյուսիսարևմտյան լանջերից(3150 մ բարձրությունից) և Շիրակի մարզի Ղարիբջանյան և Գետքգյուղերի սահմանագծին մոտ թափվում Ախուրյան գետը՝ գետաբերանից115կմ հեռավորության վրա։ Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքի հողերըմարգագետնատափաստանային սակավաչոր, միջին էրոզացված հողերեն։ Այստեղձմռանը՝սառնամանիքային եղանակներ։ Տարածքի հողերում տարվա տարբերժամանակահատվածներում աճում են տարբեր բուսատեսակներ՝հայկականհայտնի տարբերդեղաբույսեր։ են ամռանը՝ժողովրդականբժշկությանիշխումչորային,իսկմեջՏարածքի բուսատեսակները բավականին բազմաքանակ են, որըպայմանավորված է բազմաթիվ գործոններով՝ օդի ջերմաստիճանով ևհարաբերական խոնավությամբ,թույլ անձրևներով, տեղանքիթեքությամբ և այլն [2], ընդ որում՝ առավել շատ բուսատեսակներ, այդթվում՝ նաև դեղաբույսեր, տարածքում հանդիպում են ամռան վերջին և վաղ աշնանը (հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին)։ Հավաքել և ուսումնասիրել ենք վայրի աճող դեղաբույսերիհատկապես 9-10 տեսակ, որոնք առավել շատ են հավաքվում ևօգտագործվում. դրանք են՝ ուրց սողացող - Thymus serpyllum L., եղինջերկտուն - Urtica dioicaL., օշինդր դառը – Artemisa absinthium, խատուտիկդեղատու - Taraxacum officinale F.H. Wigg, եղերդակ սովորական –Cichorium intybus L., կաղշնակ սովորական - Onopordon acanthium L.,եզան լեզու մեծ - Plantago major L., հազարատերևուկ հատվածատերև Achillea millofolium L., անանուխ երկարատերև – Mentha longifolia (L.)Huds։ [11]։ Տարածքի բազմազանությունը կազմող և բնակչության կողմիցհավաքվող բուսատեսակներն ուսումնասիրելիս հաշվի ենք առել այնհանգամանքը, որ տարածաշրջանի բնակչության շրջանում հատկապեսդեղաբույսերի որոշ տեսակներ մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնումև մեր կարծիքով՝ ունեն բավականին մեծ նշանակություն, քանի որ վաղգարնանից մինչև ուշ աշուն բնակչության կողմից կատարվում է բույսերի հավաք։ Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքի տարածքի բուսական պոպուլյացիաներիքարտեզագրումլանդշաֆտիէհատվածում տարածվածՔարտեզի վրա նշագրված է բուսատեսակների պոպուլյացիաներիտարածական դասավորությունը, որը ցույց է տալիս, որ ապրիլ – մայիսամիսներինենմիջինդեղաբույսերից եղինջ երկտունը(Urtica dioica L.), որը հաճախառաջացնում է հոծ անանցանելի բուսուտներ։ Կարկաչուն գետիերկարությամբ, հատկապես Ղարիբջանյան և Գետք գյուղերը բաժանողգետի վրա գտնվող կամրջի տակ հունիսից հուլիս ծաղկում է սողացողուրցը (Thymus serpyllum L.) (քարտեզում նշագրված 2–րդը), որիպոպուլյացիաներն ավելի քարքարոտ, արևաշատ բլրի վրա են՝ գետիցբավականին հեռու։ Ազատանգյուղի տարածքին մոտենալով՝տարածվում են փոքր և կտրտված պոպուլյացիաներով։ Նշագրված 3 –րդդեղաբույսը օշինդր դառն է (Artemisa absinthium L.), որը ծաղկում էհուլիս – օգոստոս ամիսներին և տարածված է Կարկաչուն գետի ստորինհոսանքի երկարությամբ ձգված լանդշաֆտներում։ 4-րդ դեղաբույսըխատուտիկ դեղատուն է (Teraxacum officenale Welg.). ծաղկում է մայիս –հունիսին, պտուղները հասունանում ենօգոստոսին։ Աշնանըխատուտիկը նորից է ծաղկում [4]։ Տարածքում այն աշնանը ավելի հոծբուսուտներովհանդիպում։ Խատուտիկի պոպուլյացիաներըչափավոր խոնավ հողերում։ 5 –րդը եղերդակտարածվում ենսովորականն է (Cichoriumintybos L.). աճում է գետի ափամերձտարածքում և դրանից հեռու՝ հարակից ցորենի արտերի մերձակայքումև ճամփեզրերին։ 6-րդը կաղշնակ սովորականն է (Onopordon acanthiumL.), ծաղկում է հունիսից մինչև սեպտեմբեր, աճում է ամբողջտարածքում,ցրվածպոպուլյացիաներով։ 7-րդը եզան լեզուն է (Plantago major L.)։ Կարկաչունգետի տարածքում տարածված է բույսի միջին և նշդարատերևտեսակները, ծաղկում է մայիս – հունիս ամիսներին, պտուղներըհասունանում են ամռանը։ Բույսն այս տարածքում աճում է ցաքուցրիվբուուտներով։ 8-րդը հազարատերևուկ հատվածատերևն է (Achilleamillofolium L.), ծաղկում է հունիսից մինչև սեպտեմբեր, սերմերըհասունանում են սեպտեմբերին։ 9-րդը անանուխ երկարատերև –Mentha longifolia (L.) Huds. է, որն աճում է համեմատաբար խոնավհողերում, գետի մոտ տարածքում։ Դեղաբույսերի նշանակությանը տարածքի բնակչության շրջանում մեծդերդեղաբույսերիհավաքչությանը։ Այդ իսկ նպատակով կազմեցինք հարցաթերթիկներ՝տարածքիհարցումներսոցիոլոգիականբնակչությանվերագրելով՝ուշադրությունհրավիրեցինքէ փոքրևդեղաբույսըհանդիպումհետգնահատելու,կազմակերպելու և հավաքած տվյալների վերլուծությունների հիմանվրաբուսատեսակներիհավաքչության արդյունքում դրանց օգտագործման ազդեցությունն ուարդյունավետությունը բնակչության շրջանում։ դիտարկելու տարածքիՄեր կողմից հարցման են ենթարկվել 2 գյուղերի (Ղարիբջանյան ևԳետք) 100 բնակիչներ։ Հարցաթերթիկների հարցումների արդյունքներիցպարզվեց, որ գյուղացիների մեծ մասը հավաքում և օգտագործում է՝ 70%-ը՝ դաղձ և ուրց, 12%-ը մատնանշել են երիցուկ, եղինջ, ճարճատուկ,ավելուկ, 15%-ը՝ եզան լեզու, խատուտիկ, իսկ 3%-ը նշել է այնպիսիդեղաբույսեր, որոնք տարածքում քիչ են հանդիպում (ժողովրդականանվանումով՝ ղանթափա և մարեմխոտ)։ Հարցաթերթիկների հարցման մի քանի արդյունքներ. Գծապատկեր 11. «Տարածքիցի՞նչդեղաբույսերհարցինգյուղացիների 90% -ը պատասխանել է՝ դաղձ և ուրց, 2%-ը՝հազարատերևուկ, 4%-ը՝ խատուտիկ, 4% -ը ՝եղինջ և ճարճատուկ։ օգտագործում»եքԴեղաբույսերին տարածքի բնակչության շրջանում բավականիննշանակություն վերագրելով` մենք ուշադրություն հրավիրեցինք մեկայլ հարցի՝ դեղաբույսերի հավաքչությանը և բնակչության կողմիցդրանց ճիշտ պահպանությանը։ Տեղանքի բնակչության և դպրոցականների հետ հանդիպումներկազմակերպելիս համոզվեցինք, որ նրանք ավելի շատ տարածքի վայրիբույսերը որպես տարբեր հիվանդությունների դեմ բուժող միջոցներիրենցընտանիքի անդամներիօգտագործելու փորձին են ծանոթ, բնակիչների մի մասնէլխոստովանեց, որ ավելուկը, դաղձն ու ուրցը վաճառում են Գյումրիքաղաքի շուկայում՝ օրվա կարիքները հոգալու համար։ Նրանցիցշատերըհիվանդություններիօրինակներով մեզ պատմում էին տարբեր բույսերի հրաշագործներգործությունների մասին, սակայն մեծամասնությունը տեղյակ չէրբույսերի հավաքման, չորացման կանոնների ճիշտ կազմակերպմանը։ Տարածքի բնակչության ու հարակից երկու գյուղերի դպրոցներիաշակերտության հետ հանդիպումերից համոզվեցինք, որ բնակիչներըմեծ մասամբ դեղաբույսերն արմատով են քաղում, քանի որ, ըստ նրանց,դա ավելի հեշտ է, հատկապես դաղձ և ուրց հավաքելիս։ Գծապատկեր 2Եզրակացություններ և առաջարկություններ։ Կարկաչուն գետիստորին հոսանքում տարածված վայրի աճող բուսատեսակներն ունենառատ աճ և տարածքի բնակչության շրջանում կարևոր տնտեսական ևառողջապահական հետաքրքրություն են ներկայացնում։ Սակայն,ենթարկվելով անկանոն և անօրինական հավաքի, անտեսվում են վերաճի հնարավորություններն ու դրա անհրաժեշտությունը։ Քանի որբնության մեջ բուսատեսակները անսպառ չեն, ապա արժեքավոր վայրի դեղաբույսերը պետք է գտնվեն առանձին հսկողության տակ։ Բնության ևնրա ռեսուրսների պահպանման միջազգային միության «Կարմիրգրքում» նշված է, որ մեր հանրապետության բուսանմուշների 15% -ըգտնվում է վերացման վտանգի տակ։ վերոգրյալըև տարածքիՀաշվի առնելովբնակչությանսոցիալական ծանր վիճակը՝ գտնում ենք, որ Կարկաչուն գետի ստորինհոսանքի բուսատեսակների նկատմամբ հատուկ պահպանությունկազմակերպելով՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինները կարողեն մեր հանրապետության դեղահումքի ֆարմացեպտիկ մթերողկազմակերպությունների հետ պայմանագիր կնքել, որպեսզի տարածքիբնակիչները, համագործակցելով տվյալ կազմակերպության հետ ևպահպանելով հավաքչության ճշգրիտ սկզբունքները, մթերեն տարածքիվայրի աճող դեղաբույսերը։ Մշակվող դեղաբուսական հումքի մթերումը, դեղաբույսերիվերամշակումը կարևոր աղբյուրներից մեկն է, որը հետագայումկապահովիևդեղամիջոցների արտադրության օրեցօր աճող պահանջարկը մերերկրում։ կենսաբանական ակտիվնյութերիսննդումՏարածքի բուսատեսակները կարող են օգտագործվել զովացուցիչ ևբուժիչ թեյերի պատրաստման նպատակով, որոնք մեծ պահանջարկունեն Հայաստանում և նրա սահմաններից դուրս, ուստի շահագրգիռանձանց և կազմակերպությունների համար տարածքիբուսատեսակները կարող են թեկուզ փոքր արտադրությունների համարհումքիձևով կազմակերպելով տարածքի օգտակար բույսերի հավաքը։ և խելացիօգտակարծառայել՝բազաճիշտՎայրի աճող դեղաբույսերի հավաքչության ևչորացմանկանոնների ճիշտ պահպանման նպատակով առաջարկում ենք նաև, որմարզիշահագրգիռ կառույցների կողմից կազմվեն ուղեցույցտեղեկատուներ, քարտեր (ինչպես ընդունված է շատ երկրներում),որտեղ տեղեկատվություն կտրվի տվյալ բուսատեսակի պահպանությանվերաբերյալ, հատկապես, հավաքչության շրջանում բնակչությանը տրամադրելու համար։ Այս գործընթացը կարելի է կազմակերպել Շիրակի մարզպետարանի միջոցով՝ ներգրավելով համապատասխանմասնագետների, այդ թվում՝ ՇՊՀ-ի աշխարհագրության, կենսաբանության և քիմիայի ամբիոնի մասնագետներին, ուսանողներին,որոնք մտահոգ են հարցի առնչությամբ։

Հոդվածում ներկայացված են Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքի վայրի աճող դեղաբույսերի տարածվածությունը, բուսածածկույթի բազմազանության գնահատումն ու տարածքի բնակչության կողմից դրանց հավաքման ծավալները։ Գնահատելով և վերլուծելով տարածքի բուսատեսակների օգտագործման ծավալներն ու նշանակությունը բնակչության կողմից՝ կատարվել են բնական բուսածածկույթի պահպանման ուղղությամբ վերլուծություններ և առաջարկություններ։

ԱՄՆ-ը, ԵՄ-ն և ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԸ ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱՍԻ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԳՈՐԸՆԹԱՈՒՄ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո մեծ տերության տարբեր մասերում բախումներ սկսվեցին, որոնք հիմնականում կրում էին էթնիկական բնույթ: Հարավային Կովկասը նույնպես բացառություն չէր: Այն հակամարտությունները, որոնք գոյություն ունեին պատմականորեն, Խորհրդային Միության ղեկավարների կարծիքով, կարգավորվել են այդ պետության ստեղծմամբ: Այնուամենայնիվ, ԽՍՀՄ փլուզումից հետո այդ հակամարտությունները նորից բռնկվեցին, քանի որ խնդրի արմատական ​​լուծում չկար: Այս հոդվածում նպատակահարմար ենք գտնում ուսումնասիրել ԱՄՆ-ի, Ռուսաստանի և ԵՄ ներգրավվածությունը Հարավային Կովկասի հակամարտությունների կարգավորման գործընթացում, քանի որ այս երեք էներգետիկ կենտրոնները ակտիվ քաղաքականություն են վարում տարածաշրջանում: Հարավային Կովկասում տեղի են ունեցել երեք էթնոքաղաքական բախումներ, որոնցից երկուսը ՝ Վրաստանում, մեկը ՝ Ադրբեջանում: Այս հակամարտությունների ընդհանուր հայտարարն այն է, որ Լեռնային արաբաղի հայերը, Վրաստանում բնակվող աբխազները և օսերը, ունենալով տարածքային ինքնավար միավորներ, որոշեցին ինքնորոշվել և ձեռք բերել անկախություն: Տարբերությունն այն էր, որ Լեռնային արաբաղի հայերը ձգտում էին միավորվել իրենց հայրենիքի `Հայաստանի հետ, և աբխազների նպատակն էր ստեղծել անկախ պետություններ: Ի տարբերություն հետխորհրդային մյուս հակամարտությունների, որոնք ժամանակի ընթացքում հետզհետե հանդարտվեցին, Հարավային Կովկասում հակամարտությունները չեն հանդարտվել, այլ պարզապես նրանց գործունեությունը նվազել է: Նշենք, որ «Լեռնային Karabakhարաբաղ», «Վրաց-աբխազական» և «Վրաց-հարավօսական» հակամարտությունները միջէթնիկական բնույթ ունեն, սակայն ունեն որոշակի տարբերություններ: 1: Վրաստանում դիտարկմանը մասնակցում էին ՄԱԿ-ի մի շարք գործակալություններ, այդ թվում `ՄԱԿ-ի փախստականների և մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարը 1: Ի տարբերություն դրա ՝ ՄԱԿ-ը Լեռնային Karabakhարաբաղում ներկայացուցիչներ չուներ: 2. Վրաստանի պարագայում ռուսական զորքերը տեղակայվել են հակամարտության գոտում ԱՊՀ խաղաղապահ ուժերի մանդատի ներքո, մինչդեռ Լ Nagorno հակամարտության գոտում նմանություններ չկան. կողմերին հիմնականում հաջողվում է պահպանել հրադադարի ռեժիմը: Ուսումնասիրության սկզբում մենք կցանկանայինք ներկայացնել ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի վարած քաղաքականությունը Վրաստանում առկա հակամարտությունների նկատմամբ *: Հակամարտության առաջին իսկ օրերից Ռուսաստանը փորձեց նախաձեռնություն վերցնել `« հակամարտող կողմերի միջնորդի դերում հանդես գալով »: 1992 թ. Սեպտեմբերի 3-ին Մոսկվայում Վրաստանի և Աբխազիայի միջև ստորագրվեց զինադադարի մասին առաջին պայմանագիրը 2, որը, սակայն, շուտով խախտվեց. ռազմական գործողությունները վերսկսվեցին նոր թափով: Մեկ տարի անց Ռուսաստանը հերթական անգամ փորձ արեց հակամարտող կողմերի միջեւ հրադադար կնքել: 1993 թ. Հուլիսի 27-ին Սոչիում Վրաստանի և Աբխազիայի միջև ստորագրվեց զինադադարի մասին երկրորդ համաձայնագիրը: Այս համաձայնագրի կատարման ընթացքը դիտարկելու համար 1993 թ. ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը ընդունեց 858 բանաձևը, որի հիման վրա ստեղծվեց Վրաստանում ՄԱԿ-ի դիտորդական առաքելությունը 4: Աբխազիա և Հարավային Օսիա: գնահատականների արդյունավետությունը, Նիժնի Նովգորոդի համալսարանի հանդես: Н. И. Lobochevskogo, №5 * ԵՄ-ն այս գործընթացին միացավ միայն շատ ավելի ուշ: http: //ria.ru/spravka/20061229/58076287.html․http. //ria.ru/spravka/20080701/112698696.html հարց », ՌԻԱ Նովոստի, 29.12.2006 թ. առկա է. հակամարտություն: Ռուսաստանը շատ ակտիվ էր վրաց-հարավօսական հակամարտության կարգավորման գործընթացում: 1992 թ. Հունիսի 24-ին Դոգոմիսում Հարավային Օսիայի և Վրաստանի միջև ստորագրվեց համաձայնագիր հակամարտության կարգավորման սկզբունքների վերաբերյալ: Վրաստանի և Հարավային Օսիայի միջև բաժանարար գիծ դրվեց 1: Նշենք, որ մինչեւ 1990-ականները: Առաջին կեսին ԱՄՆ-ը, չնայած ճանաչում էր Վրաստանի անկախությունը, գրեթե չէր միջամտում այս հակամարտությանը: Գիտնականների մեծամասնության կարծիքով, Հարավային Կովկասը Միացյալ Նահանգներին հետաքրքրում էր միայն տնտեսական առումով, իսկ արտաքին քաղաքականության մեջ Միացյալ Նահանգները գործում էին ՆԱՏՕ-ի իր դաշնակից Թուրքիայի միջոցով: 1990-ականներ Երկրորդ կեսին ԱՄՆ-ն ակտիվացավ տարածաշրջանում: Բիլ Քլինթոնի վարչակազմը սկսեց աջակցել տնտեսական ծրագրերին, որոնցից մեկը Բաքու-Թբիլիսի-Cեյհան նավթամուղն է: 1997 Փետրվարին ԱՄՆ վարչակազմը հայտարարեց, որ Հարավային Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի երկրները կենսական նշանակություն ունեն Միացյալ Նահանգների համար: Միևնույն ժամանակ, ԱՄՆ վարչակազմում հաստատվեց Կասպից տարածաշրջանի հատուկ խորհրդականի պաշտոնը 2: Նախագահի աշխատակազմի և Կոնգրեսի այլ ստորաբաժանումների հարյուրավոր աշխատակիցներ մասնակցում են Վաշինգտոնյան Կասպյան պաշտոնական ռազմավարության մշակմանը: Նրանց մասնակցությամբ անցկացվում են տարբեր գիտաժողովներ և սեմինարներ, որոնց հիմնական նպատակն էր գտնել տարածաշրջանում այս քաղաքականության իրականացման նոր, ավելի արդյունավետ ուղիներ: Հարկ է նշել, որ Միացյալ Նահանգների աշխարհաքաղաքական շահերը մեծ դեր ունեն նման քաղաքականության իրականացման գործում 3: Նախագահ Georgeորջ Բուշի նախագահության շրջանում տարածաշրջանում ԱՄՆ քաղաքականության ռազմական բաղադրիչը սկսեց գերազանցել դիվանագիտությունն ու տնտեսագիտությունը: Ադրբեջանը և Վրաստանը, ձգտելով լուծել Հարավային Կովկասի էթնոքաղաքական հակամարտությունները իրենց օգտին Միացյալ Նահանգների միջոցով, ավելի ջերմ հարաբերություններ հաստատեցին պաշտոնական Վաշինգտոնի հետ: Timeամանակը ցույց տվեց, որ ԱՄՆ-ը հեռուն գնացող ծրագրեր ուներ Վրաստանի հետ կապված: Օգտագործելով 2003 թ. Ժողովրդի զանգվածի դժգոհությունը խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքներից. Վրացական ընդդիմությունը, ամերիկյան կողմի ակտիվ աջակցությամբ, երկրում հեղաշրջում կատարեց, որը պատմության մեջ մտավ որպես «Վարդերի հեղափոխություն». Ընդդիմությունը իշխանության եկավ հակառուսական հռետորաբանությամբ ՝ խոստանալով վերադարձնել Աբխազիան և Հարավային Օսիան: 2005 Մայիսի 9-ին ԱՄՆ նախագահ Georgeորջ Բուշը պաշտոնական այցով ժամանեց Վրաստան: Այս քայլով ԱՄՆ-ը ցանկանում էր ցույց տալ, որ Վրաստանը պաշտոնական Վաշինգտոնի համար Հարավային Կովկասի գլխավոր գործընկերն է: Մեր կարծիքով, Վրաստանում Միացյալ Նահանգների հիմնական սխալն այն էր, որ նրանք փորձեցին կարգավորել այնտեղ առկա հակամարտությունները միայնակ, առանց Ռուսաստանի մասնակցության: Վրաստանի ղեկավարությանը հիշեցրել են, որ ԱՄՆ-ի աջակցությունը և երկրում առկա մեծ քանակությամբ զենքը բավարար են հակամարտությունները ռազմական ճանապարհով լուծելու համար: Կարծում ենք, որ օվկիանոսի այն կողմում գտնվող Միխեիլ Սաակաշվիլիի որոշ խորհրդականներ նրան հավաստիացրին, որ պատերազմի վերսկսման դեպքում Ռուսաստանը չի միջամտի և կբավարարվի միայն դատապարտող հայտարարություններով: Արդյունքը տեսանելի է բոլորիս համար: Կարճ պատերազմից հետո Ռուսաստանը պաշտոնապես ճանաչեց Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի անկախությունը: Theանաչման հայտարարության մեջ ասվում է, որ այս քայլը կապահովի աբխազ ժողովուրդների անվտանգությունը, ինչպես նաև կնպաստի տարածաշրջանի զարգացմանը 4: Այս իրադարձությունների ընթացքում Ռուսաստանն անսպասելիորեն ցույց տվեց, որ մտադիր չէ լքել տարածաշրջանը: Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վ.Պուտինը պարզապես հայտարարեց 2013 թ. Դեկտեմբերի 2-ին Հայաստան կատարած պետական ​​այցի ժամանակ: Արևմուտքը շտապեց քննադատել Ռուսաստանին Աբխազիայի, Հարավային Օսիայի անկախությունը ճանաչելու համար, դրա համար մեղադրեց Վրաստանի տարածքային ամբողջականությունը 21/09/2005, հասանելի է http: // www. //www.apsny.ge/notes/1127333974.php 2 Տե՛ս Գաջիև Կ., Կովկասի մեծ խաղը, երեկ, այսօր, հաջորդ օրը, Մոսկվա, 2012, էջ: 169.3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 170: российско-армянских переговоров, 2 դեկտեմբերի 2013 թ., Երեւան, հասանելի է http: // www. //www.cis.minsk.by/news.php?id=2377 խախտմամբ Սրան ի պատասխան ՝ ռուսական կողմը նշեց, որ զարմանալիորեն Կոսովոյի դեպքում ընդունվեց ազգերի ինքնորոշման սկզբունքը, իսկ այս դեպքում գերակա է համարվում Վրաստանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը: Նշենք, որ ժամանակին Վ.Պուտինը նախազգուշացրել էր Արևմուտքին ՝ չճանաչել Կոսովոն, քանի որ դա անցանկալի հետեւանքներ կունենար ամբողջ աշխարհում: 2008 Փետրվարի 23-ին, ԱՊՀ երկրների ղեկավարների ոչ պաշտոնական գագաթնաժողովի ժամանակ, Պուտինը հայտարարեց. «Կոսովոյի նախադեպը սարսափելի է: Դա, ըստ էության, կոտրում է միջազգային հարաբերությունների համակարգը ոչ թե տասնամյակներ, այլ նույնիսկ դարեր շարունակ: Եվ դա կարող է իր հետ բերել անկանխատեսելի հետեւանքների մի ամբողջ շղթա: »1 Ռուսաստանի կովկասյան քաղաքականության հակառակորդները նրան մեղադրում են ԱՊՀ տարածքում առաջին անգամ Ռուսաստանի դեմ ռազմական ուժ կիրառելու մեջ, իսկ Ռուսաստանն ասում է, որ Ռուսաստանն առաջին անգամ ապացուցեց, որ կարող է պաշտպանել իր ազգային շահերը ոչ թե խոսքով, այլ գործով: նրանք սկսեցին հաշվել նրա հետ: 1990-ականները Միացյալ Նահանգները ակտիվ չէր Լեռնային արաբաղի հակամարտության կարգավորման գործընթացում: Ռուսաստանի ակտիվ միջնորդությամբ ստորագրվեցին անգամ հրադադարի ռեժիմի վերաբերյալ Բիշքեկի արձանագրությունները: Միացյալ Նահանգները ողջունեց նրանց և բավարարվեց դրանով: Կարծում ենք, որ այստեղ շատ կարևոր էր այն փաստը, որ Միացյալ Նահանգները ցանկանում էին հավասարակշռված քաղաքականություն վարել Ադրբեջանի և Հայաստանի նկատմամբ: 1992-2005 թվականներին Միացյալ Նահանգները 500 միլիոն դոլար է տրամադրել Ադրբեջանին և 115 միլիոն դոլար ոչ ռազմական ապրանքներ ԱՄՆ Պաշտպանության նախարարության պաշարներից: Նույն ժամանակահատվածում Հայաստանին է տրամադրվել 1.3 միլիարդ դոլար կամ 218 միլիոն դոլարի ոչ ռազմական ապրանքներ *: Հեյդար Ալիի իշխանության գալուց հետո ԱՄՆ-ի և Ադրբեջանի տնտեսական հարաբերությունները զգալիորեն ակտիվացան: Սեպտեմբերի 20-ին երկու երկրները կնքեցին նավթի պայմանագիր, որը տեսաբանները ստորագրեցին «Դարի պայմանագիր» անվան տակ 3: 1990-ականներ 19-րդ դարի երկրորդ կեսից Միացյալ Նահանգների կողմից որոշակի ակտիվություն կար: 1997-ին ստեղծվեց ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որի կազմում էին ԱՄՆ-ը, Ֆրանսիան և Ռուսաստանը: Ռուսաստանը ստիպված էր համաձայնվել նման միջոցառման, քանի որ միայն ինքը ի վիճակի չէր լուծել Լեռնային Nagornoարաբաղի հակամարտությունը: 2001 թ. Սեպտեմբերի 11-ի դեպքերից հետո ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության ռազմական բաղադրիչը սկսեց աճել: ԱՄՆ-ն հատկապես ակտիվացավ, երբ ընդունվեց այսպես կոչված «Մեծ Մերձավոր Արևելք» ծրագիրը, որն ընդգրկում էր Հարավային Կովկասը: Այս հանգամանքը չէր կարող չանհանգստացնել Ռուսաստանին: 2006 թ. Դեկտեմբերի 20-ին Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովը հանդիպեց լրատվամիջոցների ներկայացուցիչների հետ: արտաքին քաղաքականություն. Անդրադառնալով Լեռնային Karabakhարաբաղի հակամարտության կարգավորմանը ՝ Լավրովը նշեց, որ այս հարցում կանխատեսումներ անելու անհրաժեշտություն չկա: Նրա խոսքերով, Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի հետ միասին, համանախագահող երկրներ են. նրանց հիմնական խնդիրն է ապահովել հակամարտության կողմերի անմիջական շփումը: Դրանով Ռուսաստանը ցանկանում էր ԱՄՆ-ին հասկացնել, որ ինքը չի ողջունում հակամարտության կարգավորման հարցում միակողմանի միջամտությունը: 2007 թ. Նոյեմբերին Մադրիդում ԵԱՀԿ արտգործնախարարների հանդիպման ժամանակ Մինսկի խումբը ներկայացրեց հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ փաստաթուղթ, այսպես կոչված, «Մադրիդյան սկզբունքները», որը պետք է դրվեր բանակցային սեղանի շուրջ: Նոյեմբերի 29-ին փաստաթուղթը հանձնվեց Հայաստանի և Ադրբեջանի արտգործնախարարներին: «սարսափելի նախադեպ» է, 23-02-2008, հասանելի է http: //lenta.ru/news/2008/02/23/putin 2 Տե՛ս Բարանովսկի Վ., Միջազգային հարաբերությունների համակարգ: նոր իրողությունների ձևավորումը: Համաշխարհային վերակազմավորում ՝ ըստ կարգի: * Մենք կարծում ենք, որ թվերի միջև տարբերությունը պայմանավորված է նրանով, որ W.որջ Բուշ կրտսերի վարչակազմը 1992 թ. 1918-ի ամռանը նա ընդունեց «Ազատության աջակցության մասին» օրենքի 907-րդ փոփոխությունը, որով արգելվում էր Ադրբեջանին օգնել մինչև վերջինս: վերացրեց Լեռնային արաբաղի և Հայաստանի շրջափակումը: Հայկական ազդեցիկ լոբբիի դերը այս որոշումը կայացնելու գործում: Նշենք, որ հետագայում այս որոշումը անընդհատ փոփոխությունների էր ենթարկվում, բայց այժմ այն ​​համարյա կորցրել է իր նշանակությունը: 3 Халилов Дж., Помощь СШA- ն չի կարող ցույց տալ Ադրբեջանի կոռեկտությունը 29, 29.10.2012 թ., Հասանելի է http: //www.gumilev-center.az/pomoshh-ssha-ne-mozhet-okazyvatsya-pravitelstvu-azerbajdzhana/ / Ռուսաստանի դիվանագիտությունը 2006 թ., հասանելի է http: // www. //civilg8.ru/6900.php Մադրիդյան հանդիպումից հետո Ռուսաստանը քայլեր ձեռնարկեց բանակցային գործընթացում նախաձեռնություն ձեռնարկելու ուղղությամբ: 2008 թ. Հոկտեմբերի 2-ին `Ռուսաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների հանդիպումը տեղի ունեցավ ռուսական կողմի նախաձեռնությամբ` մերձմոսկովյան Մայնդորֆ ամրոցի մոտ, որի արդյունքում ստորագրվեց Մայնդորֆի հռչակագիրը: Այս փաստաթուղթը Բիշքեկի արձանագրություններից հետո ստորագրված առաջին փաստաթուղթն էր, որով կողմերը պայմանավորվեցին կարգավորել հակամարտությունը բացարձակապես քաղաքական ձևով 1: Սակայն Ռուսաստանի ջանքերը խափանվեցին, քանի որ շփման գծում իրավիճակը սրվեց Ադրբեջանի պատճառով: Որոշ փորձագետներ կարծում են, որ այս սադրանքը չէր կարող իրականացվել առանց Արեւմուտքի գիտության: Սրանով Արեւմուտքը ցանկանում էր Ռուսաստանին ցույց տալ, որ վերջինս ի վիճակի չէ միայնակ լուծել հակամարտությունը: 2008 թ. Նախագահական ընտրություններից հետո փոփոխություններ կատարվեցին ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության մեջ: Դա հատկապես ակնհայտ էր ԱՊՀ երկրներում քաղաքական գործընթացների նկատմամբ ԱՄՆ դիրքորոշման մեջ: Տպավորություն ստեղծվեց, որ Միացյալ Նահանգները որոշիչ դերակատարություն են հանձնել հետխորհրդային տարածքում քաղաքական գործընթացներին Ռուսաստանին: Այս մտքերն ավելի ուժեղացան, երբ 2009 թ. Նոյեմբերի 9-ին ԱՄՆ պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնը Ռուսաստանի արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովի հետ հանդիպումից հետո հայտարարվեց, որ երկկողմ հարաբերությունների «վերսկսումը» 2: 2009 Վրացական խնդրի հետ կապված `ԱՄՆ-ը սկսեց աստիճանաբար թուլացնել լարվածությունը Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում` հասկանալով, որ Ռուսաստանի կողմից Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի անկախության ճանաչումից հետո մոտ ապագայում անհնար է Վրաստանի տարածքային ամբողջականության վերականգնում: Իրականում, օվկիանոսի այն կողմ, նրանք գերագնահատեցին Վրաստանի կարևորությունը ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության գերակայություններում: 2010 թ. Հուլիսին Թբիլիսի կատարած այցի ժամանակ Հիլարի Քլինթոնը հայտարարեց, որ ԱՄՆ-ն Վրաստանին աջակցելու երկու պատճառ ունի: Առաջին պատճառն այն էր, որ «Վարդերի հեղափոխության» գաղափարները հիմնականում համապատասխանում էին այսպես կոչված «ամերիկյան իդեալներին»: Երկրորդ պատճառն այն էր, որ Միացյալ Նահանգների օգնությամբ Վրաստանում զարգացան ժողովրդավարական ինստիտուտներ, որոնք իրենց հերթին նպաստեցին երկրի տնտեսության զարգացմանը 3: 2009 թ. Հուլիսին Իտալիայի Ակվիլա քաղաքում կայացած G8 գագաթնաժողովի ընթացքում Մինսկի խմբի համանախագահող երկրների ղեկավարներ Սարկոզին և Օբաման հանդես եկան համատեղ հայտարարությամբ, որում Մեդվեդևը կոչ է անում «Ադրբեջանի նախագահներին» լուծել հակամարտությունը խաղաղ ճանապարհով: Նույն թվականի դեկտեմբերի 1-2-ին Աթենքում ԵԱՀԿ անդամ երկրների արտգործնախարարների հանդիպման ժամանակ ընդունվեց համատեղ հայտարարություն Լեռնային conflictարաբաղի հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ ՝ շեշտելով ինքնորոշման սկզբունքների կարևորությունը: ազգերի ՝ ուժի կամ ուժի սպառնալիքի չկիրառում: 2011 թ. Հունիսի 24-ին Կազանում տեղի ունեցավ ԵԱՀԿ համանախագահ երկրների գագաթնաժողովը: Հանդիպմանը ներկա էին նաև Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահները: Օրակարգի վերաբերյալ մի փաստաթուղթ, որը նախապես համաձայնեցվել էր համանախագահների հետ 4: Սակայն Ադրբեջանի ապակառուցողական դիրքի պատճառով առաջընթաց չի գրանցվել: Չնայած այն հանգամանքին, որ Միացյալ Նահանգները մեծ նշանակություն են տալիս Ռուսաստանի հարաբերություններին, այն չի կարող թույլ տալ վերջինիս մեծացնել իր ազդեցությունը հետխորհրդային տարածքում: Այս մասին APA- ին տված հարցազրույցում ասել է ՆԱՏՕ-ում ԱՄՆ նախկին դեսպան, պետքարտուղարի օգնականի նախկին տեղակալ Քուրթ Ուոլքերը: Նրա կարծիքով, ԱՄՆ-ը և Ռուսաստանը պետք է համագործակցություն փնտրեն Հարավային Կովկասում «Ռուսաստանը կարծում է, որ իրավունք ունի վերահսկել Կովկասի տարածաշրջանը: ԱՄՆ-ը հարգում է Կովկասի ժողովուրդների, պետությունների իրավունքները և համաձայն չէ Ռուսաստանի հավակնությունների հետ: »5 Մենք կցանկանայինք առանձին ներկայացնել, թե ինչպիսի դիվանագիտական ​​գործունեություն է իրականացրել ԵՄ-ն 2008 թ. Օգոստոսյան իրադարձությունների ժամանակ: ԵՄ-ն ամենասկզբից բավականին ակտիվ է եղել: 1 «Ռուսաստանը, Հայաստանը և Ադրբեջանը հանդիպել են Մայնդորֆի երկրում», ՌԻԱ Նովոստի, 2 նոյեմբերի, 2008 թ., Հասանելի է ՝ //ria.ru/politics/20081102/154308118.html 11.03.2009, հասանելի է http: //www.rg.ru/2009/03/11/knopka.html 3 Տե՛ս ժամանակակից ժամանակակից հարաբերություններ, խմբ. AV Torkunova, Moscow, 2014, p. 143.24.06.2011, հասանելի է http: //www.rbc.ru/rbcfreenews/20110624212217.shtml 5 ԽՍՀՄ-ը համաձայն չէ Կովկասում «ազդեցության ոլորտի» վերաբերյալ Ռուսաստանի պնդումների հետ. Ուոքեր, 10.09.2011, հասանելի է http: // www. //news.am/rus/news/73754.html Ֆրանսիան հատկապես աչքի ընկավ երկրների շարքում: Դա կար մի քանի պատճառ: Նախ ՝ Ֆրանսիան այն ժամանակ ԵՄ նախագահող երկիրն էր: Մյուս պատճառն այն էր, որ Սարկոզին դրանով ուզում էր ամբողջ աշխարհին ցույց տալ, որ Ֆրանսիան ի վիճակի է դադարեցնել ռազմական գործողությունները: Ֆրանսիայից բացի, շատ ակտիվ էին նաև Գերմանիան և Իտալիան: Օգոստոսի 8-ի երեկոյան գերմանական կողմի նախաձեռնությամբ հեռախոսազրույց է տեղի ունեցել Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահ Մեդվեդևի և Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելի միջև: Medրույցի ընթացքում Մեդվեդևը վրացական բանակի գործողությունները որակել է որպես ագրեսիա և հայտարարել, որ Ռուսաստանն ամեն ինչ կանի Հարավային Օսիայի ժողովրդի անվտանգությունն ապահովելու համար, մանավանդ որ նրանց մեծ մասը Ռուսաստանի քաղաքացիներ են: Մերկելը «անհանգստություն է հայտնել ստեղծված իրավիճակի կապակցությամբ» և նշել, որ գերմանական կողմը պատրաստ է ջանքեր գործադրել խնդրի խաղաղ կարգավորման համար 1: Երկու օր անց Մեդվեդևը և Նիկոլա Սարկոզին հեռախոսազրույց ունեցան: Պաշտոնական հաղորդագրության մեջ նշվում էր հետևյալը. «Նիկոլա Սարկոզին, որպես ԵՄ նախագահության ղեկավար, շեշտեց, որ եվրոպացիների խնդիրն է նպաստել ռազմական գործողությունների դադարեցմանը և տարածաշրջանում իրավիճակի բարելավմանը: Իր հերթին, Մեդվեդևը շեշտել է, որ այդ խնդիրները լուծելու համար անհրաժեշտ է անհապաղ դուրս բերել վրացական զինված ուժերը Հարավային Օսիայից, ինչպես նաև Վրաստանի և Հարավային Օսիայի միջև համաձայնագիր ստորագրել ուժի կիրառումից հրաժարվելու մասին: «Բացի այդ, վրացական կողմը պետք է այս ամենը անի առանց նախապայմանների»: Նշենք, որ ի տարբերություն այլ պետությունների ղեկավարների, Սարկոզին ավելի ակտիվ էր: Երկու օր անց ՝ օգոստոսի 12-ին, Սարկոզին Կրեմլում հանդիպեց Դմիտրի Մեդվեդևին և բանակցեց համատեղ փաստաթղթի շուրջ, որը հայտնի է որպես Մեդվեդև-Սարկոզի ծրագիր: Այն բաղկացած էր 6 կետից, որոնցից առաջինն այն էր, որ վրացական զորքերը պետք է վերադառնային զորամասեր: Ռուսական զորքերը ստիպված էին նահանջել այն դիրքերը, որոնք գրավել էին պատերազմից առաջ: Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի ապագա կարգավիճակի հետ կապված խնդիրները, ինչպես նաև անվտանգության ապահովման ուղիները պետք է միջազգային քննարկման առարկա դառնան 3: Նույն օրը Սարկոզին մեկնում է Թբիլիսի: «Երկար» բանակցություններից հետո Միխեիլ Սաակաշվիլին համաձայնեց ստորագրել «Մեդվեդև-Սարկոզի ծրագիրը»: 2008 Բիլ Քլինթոնի պետքարտուղարի նախկին օգնական Ռոնալդ Ասմուսը իր գրքում մանրամասն նկարագրեց օգոստոսյան իրադարձությունները: Գիրքը կոչվում է «Մի փոքր պատերազմ, որը ցնցում է աշխարհը»: Վրաստանը, Ռուսաստանը և Արևմուտքի ապագան »(« Փոքր պատերազմ, որը ցնցեց աշխարհը. Վրաստան, Ռուսաստան ապացուցելով Արևմուտքի ապագան »): Ամերիկացի դիվանագետի խոսքով ՝ օգոստոսի 12-ի երեկոյան Վրաստանի հարյուր հազարավոր քաղաքացիներ հավաքվել էին Վրաստանի խորհրդարանի դիմաց ՝ վանկարկելով Ֆրանսիայի նախագահի անունը: Այդ պայմաններում Սարկոզին նախագիծը փոխանցեց Սաակաշվիլիին ՝ պնդելով, որ ավելի լավ բան չի ստանա 4: Մեր ուսումնասիրության վերջին մասում մենք կցանկանայինք ներկայացնել ԱՄՆ-Ռուսաստանի ներկայիս դիրքորոշումները Հարավային Կովկասի հակամարտությունների վերաբերյալ: Փաստորեն, Ռուսաստանի կողմից Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի անկախության ճանաչումը, նրանց հետաքրքրությունը նրանց նկատմամբ, կարծես հետին պլան է մղվել: Վրաստանի իշխանությունները լիովին տեղյակ են, որ գոնե առաջիկայում նրանք չեն կարողանա «հետ բերել» այսպես կոչված կորցրած տարածքները: Կարծում ենք, որ նրանք դա լավ են հասկանում օվկիանոսի այն կողմից, քանի որ ԱՄՆ-ի հետաքրքրությունն այս հակամարտություններում մի տեսակ սառել է, ինչը չի կարելի ասել Լ Nagorno հակամարտության մասին: 2014 թ.-ի մայիսի 7-ին, Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահ Jamesեյմս Ուորլիքը առաջարկեց Լեռնային Karabakhարաբաղի հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ վեց կետանոց փաստաթուղթ, որում ասվում է, թե ինչն էր առաջարկվել 1994 թվականին: սկսած Լեռնային Karabakhարաբաղի միջանկյալ կարգավիճակից: , Լաչինի միջանցքի ստեղծում, 7 շրջանների վերադարձ Ադրբեջան և այլն: Միևնույն ժամանակ, Ուորլիքը պարզաբանեց, որ սա ԱՄՆ առաջարկ է, որը արվել է մյուս համանախագահներից առանձին: Այս քայլը, մեր կարծիքով, «Դմիտրի Մեդվեդևի հեռախոսային խոսակցությունը ԳԴՀ կանցլեր Անգել Մերկելի հետ» հասանելի է դարձել, հասանելի է http: // www. //archive.kremlin.ru/events/chron/2008/08/205061.shtml 2 «Դմիտրի Մեդվեդևի հեռախոսազրույցը Ֆրանսիայի նախագահ Նիկոլա Սարկոզիի հետ» հասանելի է դարձել http: // www. //archive.kremlin.ru/events/chron/2008/08/205061.shtml http: //ria.ru/world/20080823/150623160.html#ixzz3I5c96kzh/․4 «Վրաստանը փրկում է Սարկոզիին», հասանելի է http: //forum.nvrsk.ru/index.php?showtopic=158661 войск », 23.08.2008 թ. ձեզ համար մատչելի, շատ վտանգավոր է, քանի որ դա ցույց է տալիս, որ համանախագահների միջև կան որոշ հակասություններ, որոնք իրենց հերթին չեն կարող նպաստել հակամարտության կարգավորմանը: Մի քանի օր անց, հրադադարի ստորագրման 20-ամյակի կապակցությամբ, համանախագահները հայտարարություն տարածեցին, որում կրկնում էին հակամարտության խաղաղ կարգավորման վերաբերյալ իրենց ընդհանուր դիրքորոշումը 1: Այս հայտարարությունների էական տարբերությունն այն է, որ Ուորլիքը չի հստակեցնում, թե միջազգային իրավունքի որ սկզբունքը պետք է տարածվի հակամարտության կարգավորման վրա, իսկ համանախագահների հայտարարության մեջ նշվում է, որ տարածքային ամբողջականության չօգտագործման, ազգային ինքնորոշման սկզբունքները ուժը կամ սպառնալիքը պետք է լինեն կարգավորման հիմքում: 2014 Օգոստոսի սկզբին հայ-ադրբեջանական սահմանին ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտ զորքերի շփման գծում իրավիճակը խիստ սրվեց, և նույնիսկ կողմերը սկսեցին բացահայտ խոսել պատերազմի վերսկսման մասին: Կովկասում պատերազմի վերսկսումը չէր բխում Ռուսաստանի, ԵՄ-ի կամ ԱՄՆ-ի շահերից: Համանախագահները սկսեցին քննարկել լարվածությունը թուլացնելու նպատակով Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների հանդիպումը: Սկզբում նախատեսվում էր անցկացնել Փարիզում, բայց հետո որոշվեց կազմակերպել Ռուսաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների եռակողմ հանդիպում: Հանդիպումը տեղի է ունեցել 2014-ին: Օգոստոսի 10-ին Վլադիմիր Պուտինի նստավայրում ՝ Սոչի 2 քաղաքում: Այս հանդիպման արդյունքում սահմանին լարվածությունը թուլացավ, կրակը դադարեցվեց: Սա կարելի է համարել Ռուսաստանի դիվանագիտական ​​հաղթանակ ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի նկատմամբ: Դրանով վերջինս ցույց տվեց, որ ի վիճակի է ազդել հակամարտող կողմերի վրա: Ռուսաստանին ձեռնտու չէր ռազմական գործողություններ սկսել հարավային սահմաններին մոտ գտնվող իր արեւմտյան սահմաններին զուգահեռ: Ի տարբերություն Ռուսաստանի, Միացյալ Նահանգներն ավելի ճկուն դիրքորոշում ունի ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման հարցում: Ամեն տարի, ԱՄՆ Կոնգրեսի որոշմամբ, Լեռնային Karabakhարաբաղին ֆինանսական օգնություն է տրամադրվում առանձին հոդվածով: Բացի այդ, ի տարբերություն Ռուսաստանի Պետդումայի պատգամավորների, ԱՄՆ կոնգրեսականները բազմիցս այցելել են Արցախ: Վերջերս ԱՄՆ-ը Հարավային Կովկասում իր դիրքերը տեղափոխեց ԵՄ ՝ ավելի մեծ ուշադրություն դարձնելով այլ տարածաշրջաններին: Նշենք, որ Ռուսաստանի քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում միանշանակ չի ընդունվում տարածաշրջանի երկրների կողմից: Ռուսաստանը մի կողմից հայտարարում է, որ Հայաստանը ռազմավարական դաշնակից է, բայց մյուս կողմից զենք է վաճառում մի երկրի, որը պատերազմում է ՀԱՊԿ անդամ պետության հետ Հայաստանի դեմ: Ռուսաստանում որոշ շրջանակներ այս քայլը որակում են որպես բիզնես, բայց ոչ ԱՄՆ-ն, ոչ էլ Ֆրանսիան զենք չեն վաճառում հակամարտող կողմերին: Եկեք բերենք մի թարմ օրինակ 2014 Օգոստոսի 18-ին ադրբեջանական APA լրատվական գործակալությունը հայտարարություն է տարածել այն մասին, որ Միացյալ Նահանգները հրաժարվել են Աֆղանստանից Ադրբեջան արտահանվող ռազմական տեխնիկայի վաճառքից: Վաշինգտոնը դա մեկնաբանել է այնպես, որ նրանց համար արգելվում է զենք վաճառել հակամարտող երկրներին 3: Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ ԱՄՆ-ը, Ռուսաստանը, ԵՄ-ն շարունակում են օգտագործել Լ-հակամարտությունը Հարավային Կովկասում իրենց կենսական շահերի համար, իսկ ստատուս քվոյի պահպանումը նրանց ձեռնտու է: Միևնույն ժամանակ, չկարգավորված հակամարտությունը վտանգավոր է ամբողջ տարածաշրջանի համար, այն կշարունակվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ հակամարտող կողմերը չեն ստորագրել խաղաղության համաձայնագիրը: Գրիգոր Բալասանյան ԱՄՆ, ԵՄ և ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱՍԻ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԳՈՐCԸՆԹԱԸ Հիմնաբառեր. Ռուսաստանի Դաշնություն, ԱՄՆ, Եվրամիություն, էթնո-քաղաքական հակամարտություն, Հարավային Կովկաս, Հարավային Karabakhարաբաղ, Լեռնային Karabakhարաբաղ, Լեռնային Karabakhարաբաղ, Լեռնային Karabakhարաբաղ: ։

Հոդվածում ուսումնասիրվում են ԱՄՆ-ի, ԵՄ-ի և ՌԴ-ի արտաքին քաղաքականության խնդիրները տարածաշրջանում։ Ուսումնասիրությունը պայմանականորեն բաժանված է 2 մասի՝ քաղաքականությունը 1990-2000ական թթ․։ 1990-ական թթ. տարածաշրջանում ակտիվ էր ՌԴ-ն, սակայն 2000-ական թթ. սկզբից ԱՄՆ-ը ևս սկսեց ակտիվանալ։ ՌԴ-ի կողմից Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի անկախությունների ճանաչումից հետո ուժային կենտրոնների ուշադրությունը սևեռվեց ԼՂ հակամարտության կարգավորման վրա։

Աշխարհիկ պետություն հայեցակարգի ներդրումը, անկասկած, անհրաժեշտ խթան է Հայաստանի Հանրապետությունում ժողովրդավարական հասարակություն կառուցելու համար: Բայց նախքան աշխարհիկ դառնալը անհրաժեշտ է նկատել, թե Հայաստանն ինչ պատմական ժամանակաշրջաններ է մտել կրոնի և հոգևոր դասի նկատմամբ վերաբերմունքի առումով: Այս առումով անհրաժեշտ է ներկայացնել փուլ առ փուլ նկարագրությունը աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների միջև Հայաստանի պատմության սկզբից մինչև Հայաստանի երրորդ Հանրապետություն, ընդգծել նախաքրիստոնեական և հետքրիստոնեական հայկական առանձնահատկությունները: պետություն, բացահայտեք պետությունն ու հոգևորականությունը պատմական որոշակի ժամանակահատվածում: , Վերոհիշյալի համատեքստում այս հարաբերությունների և դրանց էվոլյուցիայի հետևյալ պատմական ժամանակաշրջանները պայմանականորեն կարելի է առանձնացնել. 1) աստվածաբանական շրջան, 2) թագավորի և քահանայապետի պաշտոնների բաժանման ժամանակաշրջան, 3) քրիստոնեությունը որպես պետական ​​կրոն, 4) Հայաստանի առաջին հանրապետության ժամանակաշրջան, 5) աթեիզմ Սովետական ​​շրջան, 6) աշխարհիկ պետության ժամանակակից ժամանակաշրջան: Ավելին, այս փուլերն ունեն իրենց առանձնահատկություններն ու զարգացման նշանակությունը: Մասնավորապես. 1. Աստվածաբանական ժամանակաշրջանի վերաբերյալ: Հին Հայաստանում ՝ թագավորական կառավարության կողքին, կար մեկ այլ ազդեցիկ դաս ՝ հոգևորականություն: Հոգևորականության դասը բնութագրվում էր իր շոշափելի դերակատարմամբ պետական ​​կառավարման և հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներում: 296 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Թագավորական ընտանիքը զբաղեցնում էր քահանայապետի պաշտոնը, և թագավորը նույնպես գործում էր որպես քահանայապետ: Հին շումերական արձանագրություններում կան վկայություններ հայկական առաջին պետական ​​կազմավորման `Արատտա 1-ի մասին: Արատտան, որը շումերական դիցաբանության մեջ հիշատակվում է որպես «սուրբ օրենքների և անմահների երկիր», այն աստվածապետությունն էր, որում աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունը գտնվում էր հոգևորականների ձեռքում, որոնք երկիրը ղեկավարում էին Աստծո անունով: Արատտա արքան, ով իրեն համարում էր պատերազմի աստվածուհի Ինաննայի կողմից նշանակված արքա, նույնպես երկրի քահանայապետն էր: Դրան կից գործում էր գերագույն խորհրդատվական մարմինը ՝ ավագանին, որը վերահսկում էր աշխարհիկ և հոգևոր ոլորտները: Թեոկրատիան ՝ որպես պետության ձևին բնորոշ, բնորոշ էր նաև Արատտայից հետո մնացած հայկական պետական ​​կազմավորումներին: Վանի թագավորությունն ուներ իր պետական ​​դավանանքը, որը որպես կայսրության տարբեր ժողովուրդների կողմից պաշտվող աստվածությունների և հավատալիքների ամուր համակարգ, հայկական լեռնաշխարհի բնակչության միավորմանը նպաստող հանգամանքներից մեկն էր 3: Արարատյան թագավորության (Ուրարտու) իշխող հարստությունը կրոնականորեն կապված էր Խալդի կրոնական կենտրոն Մուսասիրի տաճարի հետ: Թագավորը գերագույն աստված Խալդիի ներկայացուցիչն էր և գործում էր նրա անունից: Հոգևորականների արտոնյալ դասը վայելում էր թագավորական կառավարության հովանավորությունը: Քահանաները գործել են Պատմագիտության մեջ ընդհանուր կարծիք չկա ուրարտական ​​թագավորների կողմից կառուցված TaArtta- ի գտնվելու մասին: Տարբեր հեղինակներ այն տեղադրել են Աֆղանստանի, Իրանի և Հայաստանի տարբեր շրջաններում: Մեր դատողություններում մենք հիմք ենք վերցրել պատմաբաններ Արտակ Մովսիսյանի և Մարտիրոս Գավուկչյանի տեսակետները Արրատի տեղակայման, պետական ​​կառուցվածքի և այլ հարցերի վերաբերյալ: Տե՛ս Արտակ Մովսիսյան: 5000-ամյա հայկական պետականություն: Հանրային մատչելի պատկերագիրք (երկրորդ վերանայված հրատարակություն) Էդիթ Պրինտ հրատարակչություն Երևան 2016 էջ 9: Տե՛ս, S. Գ. Հմայակյան, Վանի թագավորության պետական ​​կրոնը (գլխավոր խմբագիր ՝ Բ. Բ. Պիատրովսկի) Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ - Երևանի ՀԳՀ հրատարակչություն: 1990 էջ 9: 297 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ, ղեկավարում է տաճարի գույքը, որը հիմնականում առաջացել էր թագավորների նվիրատվություններից: Այդ պատճառով հոգևորականությունն անվերապահորեն ընդունեց միապետի բացարձակ իշխանությունը և նրա գերակայությունը պետական ​​և հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտների նկատմամբ: Այս շրջանի իրավական աղբյուրներն արտահայտվել են սեպագիր գրառումների տեսքով: Դրանք գրված են հիմնականում այն ​​ժամանակվա կրոնական համոզմունքների ոգով, որտեղ խստագույն իրավական պատասխանատվությունը համարվում էր աստվածային պատիժը: 2. Թագավորի և քահանայապետի պաշտոնները բաժանելու ժամանակաշրջանի մասին: Հայ Երվանդունու օրոք պետական ​​կառավարման համակարգում արմատական ​​փոփոխություն տեղի ունեցավ աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների հարաբերակցության տեսանկյունից: Եթե ​​նախկինում հայոց արքան գործում էր որպես քահանայապետ-արքա, ապա այժմ տարանջատում է տեղի ունենում արքայի և քահանայապետի պաշտոնների միջև 4: Մովսես Խորենացին վկայում է, որ Վաղարշակ թագավորը քահանայապետի պաշտոնը ժառանգել է հին հայկական ցեղերից մեկից `Վահունիներից, ովքեր իրենց համարում էին Վահագն 5 աստծո սերունդ: Թագավորները փորձեցին այս հեղինակավոր և ազդեցիկ դասը կանխատեսելի դարձնել ՝ իրենց մերձավոր ազգականներին նշանակելով քահանայապետներ: Թագավորի հարազատները նույնպես պատասխանատու էին քահանայական ծիսակատարությունների կատարման համար: Մովսես Խորենացին վկայում է այն փաստի մասին, որ Երվանդ IV արքան իր եղբորը ՝ Երվազին նշանակեց քահանայապետ 6: Մեկ այլ ցուցմունքի համաձայն ՝ Արտաշես Ա. Բարետես, Արտակ Մովսիսյան: 5000-ամյա հայկական պետականություն Գիտության մատչելի պատկերագիրք (երկրորդ վերանայված հրատարակություն) Էդիթ Պրինտ հրատարակչություն Երևան 2016 էջ 29: Տե՛ս Movses Khorenatsi Հայոց պատմություն, քննության ծագումը և ներածությունը Մ. Աբեղյանի և Ս. Հարությունյանի կողմից, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն Երևան, 1991 թ. Գլուխ Հ. Տե՛ս Movses Khorenatsi Հայոց պատմություն, Քննության ծագումը և ներածությունը Մ. Աբեղյանի և Ս. Հարությունյանի կողմից, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն Երևան, 1991 թ. Գլուխ Խ. 298 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ Քահանան իր որդուն ՝ Մաջանին, նշանակում է Արամազդի կուռքի քահանայապետ 7: Վերոնշյալ ապացույցները հաստատում են այն պնդումը, որ քահանայության նշանակումը ուղղակիորեն կախված էր թագավորի հայեցողությունից և ուղղված էր քաղաքական դիրքի ամրապնդմանը: Քրիստոնեության տարածումը Հայաստանում բախվեց պետության կտրուկ հակազդեցությանը: Այլախոհության դեմ պայքարում պետությունը վերահսկողություն հաստատեց ամբողջ հոգևոր դաշտի վրա ՝ սահմանելով կրոնը որպես իշխանության լծակներից մեկը: Ագաթանգեղոսը մեջբերում է արքա Տրդատ Գ-ի իր երկու հռչակագրերից երկուսում, որոնք պատիժներ են սահմանում նրանց համար, ովքեր հավատարիմ են այլ կրոնի կամ հեթանոսությունից բացի այլ կրոն են ընդունելու 8: Բնականաբար, այս շրջանում խոսք չէր կարող լինել աշխարհիկ պետության որևէ բաղադրիչի մասին: Խղճի և դավանանքի ազատության իրավունքը և ընդհանրապես կրոնական բազմակարծությունը ոչ միայն գոյություն չունեին, այլև այն պատկերացնելու տեսանելի հեռանկար չունեին: Տրդատ արքայի կողմից տրված հրովարտակներից, ինչպես նաև Դիոկղետիանոս կայսեր Տրդատ հռչակագրի բովանդակությունից պարզ է դառնում, որ այդ ժամանակ քրիստոնեությունը աղանդի կարգավիճակ ուներ և դրա դեմ ուժեղ պետական ​​դիմադրություն կար: Հետագայում, քրիստոնեության ճանաչմամբ, մի ամբողջատիրական հավատալիքը փոխարինվեց մյուսով, և հերետիկոսությունն արգելվեց: Հայ ականավոր իրավաբան Խ. Սամուելյանը ենթադրում է, որ Տրդատ Մեծի կողմից քրիստոնեությունը պետական ​​կրոն հռչակելու քաղաքական գործողությունը թուլացած իշխանությունն ամրապնդելու մտադրություն էր `ապավինելով« նոր կրոնի կենտրոնամետ հիերարխիկ համակարգին », որը, սակայն, այլ ընթացք ստացավ եկեղեցին 9: Տե՛ս, Նույն տեղում, Գլ. Տասներեք. Տե՛ս, Ագաթանգեղայ: Հայաստանի պատմություն, քննության բնագիր Գ. Տեր-Մկրտչյան և Ս. Կանայանց: Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն Երեւան 1983 էջ 83: Տե՛ս Խ. Սամուլեյան հին հայկական իրավունքի պատմություն հատոր 1, «Արմֆան» հրատարակչություն Երևան 1939 էջ 41: 299 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ 3. Քրիստոնեությունը որպես պետական ​​կրոն ճանաչելու ժամանակահատվածի մասին: Հայոց Արշակունու օրոք քրիստոնեությունը հայտարարվեց որպես պաշտոնական կրոն, իսկ քրիստոնեության տարածումը սկսվեց պետական ​​մակարդակով: Եթե ​​մինչ քրիստոնեություն ընդունելը պետությունը խիստ վրեժ էր տեսնում իր հետևորդների և քարոզիչների դեմ, ապա քրիստոնեությունը պետական ​​կրոն հռչակելուց հետո աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունները, դաշնակցելով միմյանց, կատաղի պայքար սկսեցին հոգևորականության և «կուռքի» դեմ: երկրպագուներ »: Քրիստոնեության հաղթանակը և պաշտոնական կրոնի կարգավիճակ ձեռք բերելը ոչինչ չփոխեցին աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների փոխհարաբերություններում: Փոխվեց միայն հոգևոր թեման, բայց հարաբերությունների տրամաբանությունը մնաց նույնը: Եկեղեցու դասը հոգևոր իշխանությունը ժառանգեց քահանայությունից: Ընդհանրապես, հոգևորականությունը պետության ներսում հոգևոր միապետություն էր ՝ իր հիերարխիայով, ներքին կառուցվածքով և հարկերի հավաքագրման և ազատման արտոնյալ կարգավիճակով: Նրան տրվեց մեծ փորձության գործակալությունը 10: Պետությանը վերաբերող ամենակարևոր խնդիրները քննարկվել են համաշխարհային գիտաժողովներում, որին մասնակցել են բարձրաստիճան նախարարներ, զինվորականներ, դատավորներ և այլք: Հատկանշական է, որ այս հանդիպումներում քննարկվում էր հոգևոր առաջնորդ ընտրելու հարցը: Արքեպիսկոպոս Մալաքիան շատ ճշգրիտ է նկատում: Օրմանյան. «... Հայաստանում կաթողիկոսությունը պարզապես և բացարձակապես եկեղեցական չէր: Բոլոր պատրիարքները պետական ​​գործերում վայելում էին հատուկ պաշտոն և հատուկ ձեռներեցություն ՝ թե՛ որպես Պահլավունիների, թե՛ Պարթեւազանց տան նախահայր, թե՛ որպես արքայական տոհմի և խնամիների արյունակից ազգական, թե՛ որպես հոգևորական: Տե՛ս Հակոբ Մանանդյան: Ֆեոդալիզմը Հին Հայաստանում, հրատարակված է Մելքոնյան Հիմնադրամի Երեւան, 1934 թ. Էջ 60: Տե՛ս Բյուզանդական հայի Ֆաուստուսի պատմությունը, բնօրինակ Կ. Պատկանյան: Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն Երեւան 1987 էջ 72: 300 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Կառավարության ղեկավար, որը գերագույն իշխանություն ուներ հոգևոր, կրթական, բարեգործական և դատական ​​հարցերի նկատմամբ »12: Ստեղծման օրվանից եկեղեցին ստանձնեց արդարադատություն իրականացնելու գործառույթ, որը պահպանեց նույնիսկ պետականության բացակայության պայմաններում: Եկեղեցական կանոնները, կարգավորելով հասարակության տարբեր ոլորտները, ընդունվել են եկեղեցական ժողովներում: Այդ հանդիպումներն, ըստ էության, նաև ազգային հավաքույթներ էին, քանի որ դրանք շոշափում և քննարկում էին ինչպես կրոնական, այնպես էլ աշխարհիկ-առօրյա բնույթի խնդիրներ և ենթակա էին պարտադիր կատարման Հայաստանի ամբողջ բնակչության կողմից: Խոսելով Աշտիշատի, Շահապիվանի, Աղվենիի, Դվինի, Պարթավիի, Սսիի (1243), Ձագավանի (1268), Երուսաղեմի (1651) ժողովների մասին և շեշտը դնելով մի շարք ընդհանուր հատկությունների վրա, ինչպիսիք են հրապարակայնությունը, այլ որոշումների նկատմամբ գերակայությունը, գաղափարական Հստակ ուղղությունը , ազգային համաձայնությամբ ընդունվելու հանգամանքը, պրոֆեսոր Գ. Հարությունյանը գալիս է այն եզրակացության, որ դրանք հիմնադիր ժողովներ էին 13: Բացի վերին հոգևորականության անդամներից, աշխարհիկ գործիչներ ՝ նախարարական տան անդամներ, իշխաններ և երբեմն նույնիսկ թագավորներ: Փավստոս Բուզանդը Աշտիշատի ժողովը նկարագրում է որպես «... ձեռնադրված, կազմված, կանոնակարգված, պատճենահանված» 14, որից պարզ է դառնում, որ այդ ժողովները ոչ միայն հոգևոր բնույթի կանոններ են սահմանում, այլ նաև, թե ինչպես է «պատճենված» բառը (օրենք) , , իրականացրել է օրենսդրական գործունեություն: Եկեղեցու իրավական կարգավորման դերը հատկապես արտահայտվել է ընտանեկան օրենսդրության մեջ. Ամուսնություն, տե՛ս, M. Ormanian, Azgapatum, հատոր A, գիրք ABC Azgapatum Հայ Ուղղափառ եկեղեցու անցքերը սկզբից մինչև մեր օրերը պատմում է Ա. Հատոր, մաս Ա., Բ. Պարոն Տաճատ Սրապեանի, Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1959 էջ 93: Տե՛ս, Հարությունյան Գ.Գ. Սահմանադրական մշակույթ: Պատմության դասեր և ժամանակի մարտահրավերներ (խմբ. Գ. Դանիելյան, Ռ. Ավագյան, Կ. Միրումյան), տպ. ՝ (խմբագրումներով) Երեւան, Նժար 2016 էջ 85: Տե՛ս Բյուզանդական հայի Ֆաուստուսի պատմությունը, բնօրինակ Կ. Պատկանյան: Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն Երեւան 1987 էջ 118: 301 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Որդեգրման, ազգակցական կապի, ծնող-երեխա փոխհարաբերությունները որոշելու ժամանակ 15: Սկզբնական շրջանում Հայոց կաթողիկոսի ձեռնադրումը ուղղակիորեն պայմանավորված էր Հունաստանի Մետրոպոլիտենի և Կեսարիայի եկեղեցական սինոդի համաձայնությամբ: Բայց Հայ Հռոմի պապը սկսեց եկեղեցու ազգայնացումը ՝ առանց Կեսարիայի թույլտվության ձեռնադրելով Շահակ Ա Մանազկերցին Հայոց կաթողիկոս: Փավստոսի վկայությունը ցույց է տալիս, որ Հռոմի պապի օրոք, Հայաստանի քրիստոնեական պատմության մեջ գուցե առաջին անգամ, ներդրվել է խղճի և դավանանքի ազատության իրավունքը ՝ հավատարիմ մնալ նախընտրելի կրոնին: Արդյունքում, որոշ մարդիկ վերադարձան հին հավատը ՝ յուրաքանչյուրը «անելով ինչ ուզում էր, դա արեց համարձակորեն» 16: Միևնույն ժամանակ, Հռոմի պապը վերացրեց պտուղը և տասանորդի հարկերը, յոթ եկեղեցական հողերից բռնագրավեց հինգը ՝ հօգուտ դատարանի, մեկ քահանայի և մեկ սարկավագի համար թողնելով միայն երկուսը, և նրանց հարազատներին ուղարկեց դատարանում ծառայելու: Պարսկաստանի հետ մերձեցումը, որը դավանում էր մազդեզական կրոն, պետք է սրի հարաբերությունները մի կողմից թագավորի և եկեղեցու, մյուս կողմից թագավորի և բյուզանդական էլիտայի միջև, ինչը հանգեցրեց Հռոմի պապի սպանությանը: Փաստերից մեկն այն է, որ Հռոմի Պապի խղճի և դավանանքի ազատության իրավունքի վրա հիմնված նոր հասարակություն կառուցելու մոդելը, որտեղ բոլորը դավանում էին իրենց ուզածը, աշխարհիկ պետության համարձակ տեսլականն էր: Որքան էլ ժամանակագրողները Հռոմի Պապ անվանակոչեն, ամեն դեպքում կարծում ենք, որ աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների ոլորտում նրա ձեռնարկած բարեփոխումները բավականին առաջադեմ և հավակնոտ էին այդ ժամանակների համար: Խղճի և դավանանքի ազատությունը, որը վաղ միջնադարում, իհարկե, դեռ չուներ իր իրավական ձևակերպումը, իրականում կիրառվում էր ՝ ապահովելով համընդհանուր կրոնական բազմակարծությունը: Տե՛ս Խ. Սամուլեյան հին հայկական իրավունքի պատմություն հատոր 1, «Արմֆան» հրատարակչություն Երևան 1939 էջ 43: Տե՛ս Բյուզանդական հայի Ֆաուստուսի պատմությունը, բնօրինակ Կ. Պատկանյան: Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն Երեւան 1987 էջ 352: 302 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Քրիստոնեության պետական ​​կրոնի կարգավիճակը պահպանվել է նաև Բագրատունի և Կիլիկյան Հայաստանում: Առանց ուժեղ աշխարհիկ իշխանության ՝ եկեղեցին չէր կարող պահպանել իր տնտեսական կայունությունը, միևնույն ժամանակ հուսալիորեն ապահովելով քրիստոնեական հոտի առաջնորդությունը: Եկեղեցին հանդես էր գալիս որպես թագավորական կառավարության հոգեւոր հովանավոր: Կրոնական դասերի բազմազանությունը, եկեղեցական ենթակառուցվածքների զարգացումը ուղղակիորեն համամասնական էր լուսավորչական-միաստվածական կրոնը մերժող ուղղությունների ճնշմանը, նրանց անդամների դարձի գալուն: Արտաքին գործերում եկեղեցին փորձում էր անձեռնմխելի պահել իր սեփական կրոնական գիծը ՝ չհնազանդվել բյուզանդական պատրիարքների և կայսրերի ճնշումներին: Հարկ է նշել, որ Բյուզանդիայի պահանջը `հայերին պարտադրել սեփական եկեղեցու դավանանքը, ոչ միայն նեղ կրոնական խնդիր էր: Աստվածաբանական հարցերն իրենց հերթին հետապնդում էին հեռահար քաղաքական նպատակներ: այսինքն `զրկել Հայաստանին իր հոգևոր անկախությունից և պարարտ հող ստեղծել դրա ամբողջական նվաճման համար: Դա էր պատճառը, որ դեռ 451 թ.-ին Քաղկեդոնի խորհրդում «Քրիստոսի երկու բնությունների» շուրջ կրոնական հակասությունները նույնպես շրջադարձային նշանակություն ունեցան միջպետական ​​հարաբերություններում: Խոսելով Բագրատունյաց թագավորության իրավական համակարգի մասին ՝ պրոֆեսոր Խ. Սամուելյանը նշում է, որ Մխիթար Գոշի «Դատաստանի մատյանում» կան դրույթներ, որոնք կրում են Բագրատունյաց շրջանի իրավական համակարգի ազդեցությունը 17: Առանձնացված արքայական հրամանագրերը գրանցվել են փոխաբերական արձանագրություններում: Բացի այդ, նահանգում կիրառվել են մի շարք արտասահմանյան օրենքներ և ժողովածուներ 18: Կիլիկյան Հայաստանում, բացի սովորական և կանոնական իրավունքից, իրավունքի աղբյուր են հանդիսանում Դավիթ Ալավկորդիի կանոնները, Մխիթար Գոշի և Սմբատ Սպարապետի դատական ​​գրքերը, ինչպես նաև օտար երկրներից փոխառված ծածկագրերը: Տե՛ս Խ. Սամուլեյան. Հին հայկական իրավունքի պատմություն հատոր 1, «Արմֆան» հրատարակչություն Երևան 1939 էջ 138: Տե՛ս Թորոսյան Հ. Դատարան և վարույթ Հայաստանում X-XIII դ. Ե., 1985, էջ. 44 303 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Կանոնական իրավունքի եզակի աղբյուր կարելի է համարել Ներսես Շնորհալու «Ընդհանուր թուղթը», որը կանոնակարգման ոգով գրված աշխատանք է ՝ հասարակության տարբեր խավերի հարաբերությունների կարգավորման իմաստով: Կիլիկյան Հայաստանում գործադիր իշխանությունն իրականացվում էր արքայական գործակալությունների միջոցով, որոնք նշանակվում էին ոչ թե ժառանգականության, այլ անհատական ​​հմտությունների և դիրքին համապատասխանության հիման վրա 19: Թագավորի քարտուղարը, որը հայտնի է նաև որպես գործավար կամ կանցլեր, սովորաբար Սիսի արքեպիսկոպոսն էր, չնայած պատահում էր նաև, որ մեկ այլ բարձրաստիճան հոգևորական նշանակվում էր գործավար: Կանցլերը նույնպես ազդեցիկ դերակատար էր պետության արտաքին հարաբերությունների մեջ, քանի որ մասնակցում էր պետական ​​դիվանագիտական ​​աշխատանքներին, վարում բանակցություններ: 4. Հայաստանի առաջին հանրապետության շրջանի մասին: Պետության և կրոնի և օրենքի փոխհարաբերությունների միջև ստեղծվեց որակապես նոր իրավիճակ, երբ վեց դար տևող պետության բացակայությունից հետո վերականգնվեց հայկական պետականությունը: Առաջին հանրապետության գոյության դժվարին տարիներին Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին ձեռնամուխ է եղել պետության ստեղծման ավանդական առաքելությանը: Եկեղեցուն, որը անիշխանության տարիներին միշտ կրել էր հալածանքների ծանր լուծը, լայն հնարավորություն էր ընձեռվել ինքնուրույն գործելու Առաջին հայկական հանրապետության հովանու ներքո: Նշենք, որ առաջին հանրապետության առաջատար գործիչների մեծ թվաքանակը Գևորգյան հոգեւոր ճեմարանի շրջանավարտներն ու ուսուցիչներն էին 20: Ընդունվեց միջանկյալ պայմանագիր պետության և եկեղեցու իրավական հարաբերությունները կարգավորելու համար, որի բովանդակության հիմքում ընկած էին եկեղեցու և պետության միջև առկա բարեկամական հարաբերությունները: Համաձայնագրի առաջին կետը սահմանված էր. «Հայ Արատես, Ս. Բորնազյան, Սոցիալ-տնտեսական կապերը Կիլիկիայի հայկական պետության մեջ ՀՍՍՀ ԳԱ Գիտությունների Ակադեմիայի 12-14-րդ դարերի հրատարակչությունում Երեւան 1973 էջ 68 Սիմոն Վրացյանը, Նիկոլ Աղբալյանը, Ավետիս Ահարոնյանը և այլք: 304 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Կելտական ​​Մայր եկեղեցին օրհնում է Հայաստանի Հանրապետության օրինական պատրիարքական իշխանությունը, և Հայաստանի Հանրապետությունը երաշխավորում է Մայր Աթոռի և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Սրբազան Քահանայապետի գերագույն և ազգային իրավունքները ազգային-եկեղեցական և կրոնական հարցերում »21: Պակտի երկրորդ կետը սահմանում էր. «Հայ առաքելական Սուրբ եկեղեցին ինքն իրեն հռչակում է ինքնիշխանությունից անկախ, որով վավերացնում է իր տնտեսական գործունեության կառավարումը» 22: Բացի այդ, Ուխտը եկեղեցուն տվեց լայն ազատություն `իրականացնելու իր կրթական գործառույթը: Եկեղեցին կարող էր բացել դպրոցներ և կրոնական հաստատություններ, ունենալ կառավարությանն առընթեր լիազոր ներկայացուցիչ և հրապարակել եկեղեցական պաշտոնական հրատարակություններ ՝ անկախ պետության միջամտությունից: 5. Աթեիզմի խորհրդային շրջանի մասին: Խորհրդային Միության գոյության յոթ տասնամյակների ընթացքում Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին կրեց պետության տոտալիտար վերահսկողության բոլոր հետևանքները ՝ զրկվելով իր անդամների կրոնական կարիքները ազատորեն բավարարելու իրավունքից: Չնայած Խորհրդային Միության Սահմանադրությունը երաշխավորում էր ցանկացած դավանանք հավատալու կամ չհավատալու իրավունքը, այդ ոլորտում պետական ​​քաղաքականությունը վարում էր աթեիստական ​​քարոզչություն ՝ խախտելով խղճի ազատության սահմանադրորեն ամրագրված իրավունքը: Սոցիալիստական ​​համակարգի կառուցումը և դասերի վերացման հեռավոր տեսլականը պետք է կոտրեին «ցարիզմի» մեջ արմատավորված տարբեր սովորույթներն ու նորմերը, որոնցից մեկը կրոնական էր: Տե՛ս Սանդրո Բեհբուդյան, Փաստաթղթեր Հայոց եկեղեցու պատմության մասին, Գիրք Ե, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին Առաջին հանրապետության ԳՈՐՈՒՄ, 2 դեկտեմբերի. 1920 թ., Երեւան 1999 էջ 516-517: Տե՛ս Սանդրո Բեհբուդյան, Փաստաթղթեր Հայոց եկեղեցու պատմության մասին, Գիրք Ե, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին Առաջին հանրապետության ԳՈՐՈՒՄ, 2 դեկտեմբերի. 1920 թ., Երեւան 1999 էջ 516-517: Arարական Ռուսաստանը կրոնը վերցրեց իր պաշտպանության տակ: Օրենքը չէր սահմանում նույնիսկ խղճի պաշտոնական ազատությունը, արգելված էր աթեիզմը 305 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Հայաստանի առաջին հանրապետության վերացումը, որի արդյունքում դրա խորհրդայնացումը, նոր պատմական ժամանակաշրջանի սկիզբն էր: 1920-ի դեկտեմբերի 17-ին, Հայաստանի հեղափոխական կոմիտեի որոշմամբ, դպրոցն առանձնացվեց եկեղեցուց, իսկ դեկտեմբերի 19-ին բռնագրավվեցին Էջմիածնի վանքի շենքերը և ունեցվածքի մի մասը, ներառյալ Djեմարանի 24 շենքը: , Հետագայում հարյուրավոր եկեղեցիներ քանդվեցին, որից մնաց միայն 4-ը, 800-ը փակվեցին վարչական կարգով: Մի քանի կազմակերպություններ ստեղծվեցին եկեղեցին քանդելու համար 25: Սոցիալիստական ​​շինարարության շրջանում աթեիզմի քարոզչության բովանդակությունը, ձևերն ու մեթոդները սահմանող ամենակարևոր փաստաթուղթը հայտնի բոլշևիկ VI- ն էր: Լենինի «Մարտական ​​մատերիալիզմի նշանակության մասին» հոդվածը (1922), որում ասվում էր, որ անհրաժեշտ է զանգվածներին տալ ամենատարբեր նյութերը աթեիստական ​​քարոզչության վերաբերյալ, նրանց արթնացնել իրենց կրոնական նիրհից, ցնցել տարբեր կողմերից, տարբեր եղանակներ և այլն: և հայհոյանքը հետապնդվեց: Կրոնական կազմակերպությունները բաժանվել էին չորս խմբի: Առաջին խումբը ներկայացնում էր իշխող Ռուս Ուղղափառ եկեղեցին: Այն ղեկավարվում էր պետական ​​մարմնի ՝ Սուրբ սինոդի կողմից, և ֆինանսավորվում էր թագավորական գանձարանի կողմից: Երկրորդ խումբը բաղկացած էր կրոնական կազմակերպություններից, որոնք պաշտպանում էին ինքնավարությունը, բայց նրանք պետական ​​խնամքի տեսանկյունից զիջում էին Ռուսաստանի Ուղղափառ եկեղեցուն: Դրանց թվում էին կաթոլիկ, լյութերական, բարեփոխված, հայ-Գրիգորյան եկեղեցիներ և այլն: Երրորդ խումբը ներառում էր այնպիսի կրոնական կազմակերպություններ, որոնց թույլատրվում էր գոյություն ունենալ, բայց պետական ​​աջակցություն չունեին, ինչպիսիք են բապտիստները և մենոնիտները: Վերջապես, մի ​​շարք կրոնական դավանանքներ, որոնք բացահայտորեն հակադրվում էին Ուղղափառ եկեղեցուն, հետապնդվում էին բռնապետության կողմից (դուխոբորներ, մոլոկաններ, անտերիացիներ և այլն): Տես, Արուսյակ Տերճանյան: Հայ Առաքելական եկեղեցին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին, Նոր կյանքի ինստիտուտ հրատարակչություն Երեւան 2001 էջ 19: Տե՛ս, Վ., Ենգիբարյան, Ա. Չախոյան, Հոգևոր իրավունքի հիմունքներ: ՀՀ դատավորների միություն, խմբ. Սարգսյան Արթուր Սարկավագ. Երեւան Անտարես 2011 էջ 45-46: Տե՛ս Գիտական ​​աթեիզմ, երկրորդ հրատարակություն, Հայաստան հրատարակչություն, Երեւան, 1980, էջ: 220 306 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ 1922 ԽՍՀՄ առաջին սահմանադրությունը, որն ընդունվեց 1945 թ., Հռչակեց եկեղեցու և պետության առանձնացումը եկեղեցուց: Սահմանադրության 52-րդ հոդվածը հաստատեց. «ԽՍՀՄ քաղաքացիներին երաշխավորված է խղճի ազատությունը, այսինքն ՝ ցանկացած դավանանք հավատալու կամ չհավատալու, կրոնական ծեսեր կատարելու կամ աթեիստական ​​քարոզչություն խթանելու իրավունքը: Արգելվում է թշնամանք և ատելություն և ատելություն հրահրել կրոնական համոզմունքների հետ կապված: »27 Խորհրդային Միությունում քաղաքացիները կարող էին մասնավոր կերպով կրոն ուսուցանել և կրոն ուսումնասիրել: Նողներին արգելված չէր տանը երեխաներին կրոն սովորեցնել, բայց այդպիսի ուսուցումը չպետք է լինի խմբային դպրոցի բնույթ: ԽՍՀՄ-ում եկեղեցուց առանձնանալը նշանակում էր, որ կրոնական կազմակերպությունների ցանկացած ազդեցություն անթույլատրելի է հանրային կրթության և դաստիարակության վրա 28: Սովետական ​​օրենսդրությունը արգելում էր կրոնական միություններին և երկրպագուներին օգտագործել քաղաքական ելույթների համար կրոնական հավաքույթներ և այլ հավաքույթներ ՝ ընդդեմ պետական ​​շահերի ՝ հավատացյալներին ստիպելով հրաժարվել իրենց քաղաքացիական պարտականություններից և օգտվել իրենց իրավունքներից ՝ սովետական ​​օրենքներից 29: 1930-ական թվականներին ստալինյան բռնաճնշումների զոհ դարձան շատ հոգևորականներ, այդ թվում Խորեն Ա Կաթողիկոս Մուրադբեկյանը (1932-1938), որը խորհրդային գործակալների կողմից սպանվեց իր առանձնասենյակում 30: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Խորհրդային Միության ղեկավարությունը մեղմացրեց իր կոշտ դիրքորոշումը եկեղեցու նկատմամբ և վարեց ֆավորիտիզմի քաղաքականություն: Հայկական ՍՍՀ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության որոշում, Վ. Ենգիբարյան, Ա. Չախոյան, Եկեղեցական պետություն և հասարակություն Երևան 2009 թ. Էջ 16: Տե՛ս Վ. Ենգիբարյան, Ա. Չախոյան, Եկեղեցու պետություն և հասարակություն Երևան 2009 էջ 20: Տե՛ս Վ. Ենգիբարյան, Ա. Չախոյան, Կրոնի իրավունք Երևան Անտարես 2008 էջ 37: Տե՛ս, V, Ենգիբարյան, Ա. Չախոյան, Հոգևոր իրավունքի հիմունքներ: ՀՀ դատավորների միություն, խմբ. Արթուր սարկավագ Սարգսյան: Երեւան Անտարես 2011 էջ 46: Ընդունված 307 ԴԱՏԱՐԱՆ «1940-ին Էջմիածնի վանքի տարածքում հրավիրվեց եկեղեցական ժողով օտարերկրյա թեմերի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ 31: Եկեղեցու կողմից նվիրատվություններ էին կազմակերպվում, որի արդյունքում ստեղծվեց «Սասունցի Դավիթ» տանկային շարասյունը, որն օգնեց սովետական ​​բանակին ֆաշիզմը ջախջախելու գործում 32: 6. Աշխարհիկ պետության ժամանակակից շրջանի մասին: Խորհրդային Միության փլուզման տրամաբանական շարունակությունը, անկախության ձեռքբերումը օրակարգ մտցրեց պետության և կրոնական կազմակերպությունների միջև նոր հարաբերությունների վերականգնումը: ՀՀ անկախության հռչակագրով սահմանվել է խղճի ազատության, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների հավասարության սկզբունքը ՝ անկախ ազգությունից, ռասայական պատկանելությունից և դավանանքից 33: 1991 թ.-ին ընդունվեց «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ գործող օրենքը, որով ամրապնդվեց ՀՀ քաղաքացիների խղճի իրավունքը `հավատալ ցանկացած կրոն, թե ոչ, 34 հաստատեց նրանց հավասարությունը օրենքի առջև` անկախ կրոնի կամ կրոնական պատկանելության հանդեպ ունեցած վերաբերմունքից 35: Անկախության հռչակագիրը դարձավ հիմնական իրավական փաստաթուղթը, որի հիման վրա 1995 թ. Հուլիսի 5-ին ընդունվեց ՀՀ Սահմանադրությունը: 1995 Չնայած Սահմանադրության տեքստը սահմանում էր մտքի, խղճի և դավանանքի ազատության իրավունքը 36, այն, այնուամենայնիվ, բաց էր: Տե՛ս Արուսյակ Տերճանյան: Հայ Առաքելական եկեղեցին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին, Նոր կյանքի ինստիտուտ հրատարակչություն Երեւան 2001 էջ 30-31: Տես, Արուսյակ Տերճանյան: Հայ առաքելական եկեղեցին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին, Նոր կյանքի ինստիտուտ հրատարակչություն Երեւան 2001 էջ 45: Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակագիրը (ընդունված է 1991 թվականի օգոստոսի 23-ին, աղբյուր ՝ http: //www.gov.am/am/independence/): Տե՛ս «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենք 1 (ընդունված է ՝ N-0333-1, 17.06.1991 թ., Աղբյուր ՝ ՀՀ ԳԽՀ 1991/12): Տե՛ս «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենք 2 (ընդունված է ՝ N-0333-1, 17 հունիսի, 1991 թ., Աղբյուր ՝ ՀՀ ԳԽՀ 1991/12): Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրություն (ընդունվել է 05.07.1995 թ., Աղբյուր ՝ http: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=1): 308 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Լքված պետության և կրոնական կազմակերպությունների միջև համագործակցության հարցը: «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքն իր նախաբանում ազգային առաքելական եկեղեցու կարգավիճակ էր վերապահել Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցուն, որն ամրագրվել է Սահմանադրության մեջ 2005-ին, իսկ այնուհետև 2015-ին `աշխարհիկությունը համարելով հիմնական սկզբունքներից մեկը: սահմանադրական կարգ: Այսպիսով, ներկայացված դիտարկումների արդյունքների հիման վրա կարելի է ներկայացնել հետևյալ եզրակացությունները. Ա) Հայ ժողովուրդը պատմականորեն մեծ կարևորություն է տվել կրոնին ՝ ընդգծելով վերջինիս դերը իր համոզմունքների բավարարման գործում: Հայաստանի պատմության մեջ ընդունված վերաբերմունքը կրոնի և դրա ենթակառուցվածքների նկատմամբ շատ բազմազան է: Այս իմաստով հայկական պետությունն անցել է տրամագծորեն հակառակ փուլեր ՝ յուրաքանչյուրում ունենալով իր նվաճումներն ու կորուստները: Քահանայության տարանջատումը թագավորի պաշտոնից առաջին կառուցվածքային տեղաշարժն էր աշխարհիկ և հոգևոր իշխանության հարցերում, որն ավարտեց աստվածապետության երկար ժամանակաշրջանը: բ) Պետությունը, քրիստոնեության հովանու ներքո, որոշ բացառություններով, համագործակցություն հաստատեց նրա հետ ՝ պայքարելով կրոնական բազմակարծության դեմ: գ) Առաջին Հանրապետության գոյության երկդարյա շրջանը նշանավորվեց պետություն-եկեղեցի բարեկամական հարաբերությունների ակտիվ կառուցմամբ, ինչը, սակայն, ընդհատվեց խորհրդային աթեիզմի գաղափարախոսությամբ: դ) Ներկա փուլում Հայաստանի Հանրապետությունը աշխարհիկ պետություն է, որտեղ յուրաքանչյուր ոք ունի խղճի և դավանանքի ազատության իրավունք: Մենք կարծում ենք, որ պետության զարգացման նման ձևաչափը համեմատելի է ժողովրդավարական, ինքնիշխան, իրավական պետության կառուցման տեսլականի հետ: , ։

Հոդվածը նվիրված է հայկական պետության սկզբնավորման ժամանակներից մինչեւ նորանկախ հանրապետության շրջանը` պետության, կրոնի եւ իրավունքի հարաբերակցության որոշ առանցքային հիմնախնդիրների վերլուծությանը։ Սույն հարաբերությունների համատեքստում հստակեցվում են միմյանց հաջորդող վեց պատմաշրջանները։ Պատմական եւ իրավական փաստերի վերհանման եւ դրանց վերլուծության միջոցով բացահայտվում է պետության որդեգրած դիրքը` հոգեւոր կառույցների, կրոնավոր դասի եւ առհասարակ կրոնի նկատմամբ։

Հայ էթնոսը տևական ժամանակ (9-10 դար), ապրելով օտարների տիրապետության ներքո, չի ունեցել ինքնուրույն պետականություն և քաղաքականհամակարգ, գոյատևման փիլիսոփայությամբ ձեռք է բերել թերարժեքությանբարդույթ, առավել ևս՝ օտարամոլություն։ Իշխող քաղաքական վերանախավը, նկատի ունենալով նմանների օտարահաճությունը՝ կրոնաէթնիկական պարտադրանքով, ամեն կերպ ձգտել էՀայաստանում տարածել դոմինանտ էթնոսի ապրելակերպը, արժեքները, լեզուն՝ ի հաշիվ ազգայինի։ «Մարդկային սրտի համար մի ավելի տխուր բան չկա,գրում է Մ. Նալբանդյանը, -քան թե տեսնել, որ մի ազգություն ընկնում էր ևկործանվում ծանր հանգամանքների հարստահարության տակ ու մեկ այլ ազգիճնշողությունից»[1, 259]։ Օտարամոլության սինդրոմը, սկսած հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը, դրսևորվում է հայ էթնոսի դիմագծում և վտանգումէ հայի էթնիկական ինքնությանը։ Հետևաբար, դրա գիտական լուսաբանումըհույժ հրատապ է, հատկապես քաղաքագիտական տեսանկյունով։ Վաղ անցյալ ունի հայ ժողովրդի արիական անտրոպոսոցիոգենից բխողէթնիկական ինքնության կազմավորման գործընթացը, ավելի քան 5000 տարի։ Ի տարբերություն արևմտաեվրոպական երկրների՝ հայոց սոցիումում ազգնէ նախորդել պետության ստեղծմանը։ Հայ ժողովրդի պետական (քաղաքացիական) նույնականությունը դեռ չիվերածել էթնիկ նույնականության, քանզի հայն անընդհատ զրկված է եղելպետականությունից և չունի լիարժեք պետական մտածողություն։ Հայ էթնիկական սահմանները չեն համընկնում պետականին։ Այսուհանդերձ, Հայաստանանվանումը ածանցվել է հայ էթնոնիմից (ինքնանվանումից)։ Ի դեպ, Թուրքիայիներկա պետական սահմանները իրենց ռասայական և ցեղային տարածքներըչեն։ Իր բնօրրանում բազմադարյան սոցիոմշակութային փորձ, սեփական լեզու,գիր ունեցող հայը կորցրել է իր տարածքի 90 տոկոսը։ Ցեղասպանության արհավիրքի պատճառով բնօրրանից օտարված հայը սփռվել է աշխարհի այլևայլտարածքներում՝ ծնել «Հայկական սփյուռք», կտրվել հայոց ինքնությունը պահպանող ազգային մշակութային արժեքներից։ Խորհրդային ամբողջատիրության 70 տարիների ընթացքում ծավալվողապազգային դոկտրինան նպաստել է հայի օտարամոլությանը։ Պաշտոնականգաղափարախոսությունը առաջադասում էր համամիութենական շահը՝ ելնելովխորհրդային ժողովրդի հավաքական տրամաբանությունից։ Էթնոսի ներկայացուցիչը համարվում էր ամբողջատիրության խորհրդային քաղաքացի։ Առանձնաշնորհվում էր ազգամիջյան հաղորդակցության լեզուն՝ ռուսերենը,որը համարվում էր «երկրորդ հարազատ լեզու»։ Հանրապետությունում ռուսական կրթօջախներում անընդհատ ավելանում էր հայ աշակերտների թիվը։ ԽՍՀՄ-ում անտեսվում էր ազգային հոգևոր մշակույթը, ձևավորվում խորհրդային միասնական նոր հոգեկերտվածք, կենսակերպ։ Ամբողջատիրական հասարակարգում զուտ ազգային, առանց խորհրդայինժողովուրդների արժեքների ցեղապաշտական էր, քսենոֆոբիական (հուն. xenosօտար և phopos-վաղ, օտարատյացություն)։ Հայ ժողովրդի կյանքում, քանի որ նա չուներ պետական փաստականանկախություն, առկա էր հիերարխիկ ենթարկվածություն արմատական ազգին։ Դրանով հանդերձ՝ խորհրդային երկրում հայ ժողովրդի էթնիկ նույնականության իդեալն ինչ-որ խնդիրներում համընկնում էր ամբողջատիրությանը, և այդ հանգամանքը մեծացրել է ինքնավստահությունը ֆիզիկականինքնության գոյատևման հանդեպ։ Երկրում գերակա էր ինտերնացիոնալիզմի և դեռևս Մարքսից եկող ազգերիմերձեցման, այնուհետև անհետացման մասին տեսությունը, որն անհանդուրժելի էր համարում ազգայնականությունը։ Ազգային մշակութային արժեքներիգովերգումը համարվում էր գավառական մտածողության դրսևորում, փոքրազգերի ցեղապաշտական հայեցակարգ, ինքնապաշտպանական շարժում։ Մշակույթը բովանդակությամբ ներկայացվում էր սոցիալիստական, ձևով՝ ազգային։ Անհատն աստիճանաբար կորցնելով իր հոգեկան կապն ավանդական,հարազատ ազգի հետ, ապազգայնացվում էր և ենթարկվում էթնիկական մարգինալացման։ Այնուհետև տեղի էր ունենում ազգերի և ազգությունների ծրագրավորված, քողարկված (լատենտ) ձուլում ռուս ժողովրդի հետ։ Էթնոքաղաքական ոլորտի վերաբերյալ հարցերը ամբողջատիրական երկրում լուսաբանվում էին գունազարդված, թմբկահարվում էին սոցիալ-էթնիկական կազմավորումների կարծեցյալ նվաճումները, սքողվում էր երկրում ծավալվող ազգային գործընթացների իրական պատկերը։ 1991թ. օգոստոսի 21-ին փլուզվեց ամբողջատիրական երկիրը, այսուհանդերձ ՀՀ բնակչության մեծամասնությունը, ներառյալ քաղաքական վերնախավիգերազանցող հատվածն ունեն ռուսական կողմնորոշում։ Սրանով է պայմանավորվում մեր հանրապետության առաջնահերթությունը՝ ինտեգրվել ՌԴ-ին,որն իր հերթին առաջացնում է Արևմուտքի ոչ այնքան վստահությունը ՀՀ իշխանությունների նկատմամբ։ Մեր ժողովրդի ռուսաֆիլությունը փաստարկվում է նրանով, որ ռուսականգործոնը հայ ժողովրդի ճակատագրում խաղացել է բախտորոշ դեր։ 300 տարիառաջ Իսրայել Օրիի կողմից դրվել է ռուսական կողմնորոշման հիմնաքարը։ Այսօր էլ քաղաքական կողմնորոշումը դրվել է իրական հողի վրա և վերածվելպետական քաղաքականության։ Հարավային Կովկասում ստեղծված միջէթնիկական կոնֆլիկտային իրավիճակը՝ հայ-թուրքական և հայ-ադրբեջանական բարդ հարաբերությունները,հրամայական են դարձրել ՌԴ-ի հետ մեր հանրապետության ինտեգրվելը։ ՀՀիշխանությունները վերջերս համաձայնվեցին մտնել նաև Եվրասիական տնտեսական միության մեջ, որը թույլ կտա լուծել սոցիալ-տնտեսական բազմաթիվհարցեր։ Հայ-ռուսական հարաբերությունների խորացմանը նպաստող գործոն է նաևՌԴ-ում 2,5մլն հայերի առկայությունը, որոնց համար ստեղծվել են բարենպաստսոցիոմիջավայր՝ ազգային մշակույթի զարգացման համար։ Արդի պայմաններում ոչ մի երկիր չի կարող ապահովել իր համապարփակզարգացումը առանց համարկման, առավել ևս ոչ հզոր երկրները, ինչպիսին էնաև Հայաստանը։ Այսպես՝ ՀՀ-ն զբաղեցնում է աշխարհի տարածքով 78-րդտեղը, բնակչության թվով՝ 134-րդ, ՀՆԱ-ի ծավալով՝ 125-րդ, բնակչության կենսամակարդակով՝ 84-րդ տեղը [2,98]։ Օտարամոլությանը նպաստող դրդապատճառ է զանգվածային արտագաղթը երկրից, որը պայմանավորված է իրավաքաղաքական, բարոյահոգեբանական, սոցիալ-տնտեսական գործոններով։ Սփյուռքահայության (6մլն) շարքերնանընդհատ համալրվում են ներգաղթողներով։ Միգրացիայի գլխավոր պատճառը սոցիալական լարվածությունն է։ Հայրենի իշխանություններից հիասթափված հայը, զրկված լինելով ապրելու իրավունքից, դժգոհ և նվաստացած հեռանում է հայրենիքից։ Որչափ էլ Գ. Նժդեհը զգուշացնի, թե «հայրենիքը պիտիսիրել անկախ իր քաղաքական ռեժիմից» [3,32], այսուհանդերձ սոցիալապեսանպաշտպան անհատը հեշտությամբ է տարվում նյութապաշտությամբ, աշխարհաքաղաքացիությամբ և դառնում տարագիր։ Այլ կերպ՝ էթնոնիհիլիստըկամ էթնիկական մարգինալը ժխտում է սեփական հանրույթի հոգեկերտվածքը,իր վարքը կարգավորում է վերազգային սոցիոմշակութային արժեքներով ևնյութական շարժառիթներով։ Ազգային ինստիտուտները՝ դպրոցը, եկեղեցին, մշակութային օջախները,կոչված են ազգային միասնական գաղափարով ձևավորել էթնիկական մտածելակերպ, ներարկել հայկական ոգի, փրկել հային մարգինալացումից և ուծացումից։ Հայաստանցին սոցիալական ինստիտուտների արդյունավետ կապերովնպաստում է համայնքներում համակեցության միասնական դաշտի օպտիմալգործառնությանը։ Օտարամոլությանը խթանիչ է աշխարհի տարբեր վայրերից հայերի ներգաղթը՝ հայրենադարձությունը։ Նրանք իրենց հետ հայրենիք են բերում օտարերկրների սոցիալ-մշակութային և այլաբնույթ քաղաքակրթական ազդեցություններ։ Հարկ է նշել, որ օտարածին մտածելակերպը ձևավորվել է հազարամյակների ընթացքում։ Հայ ժողովուրդը քաջազնական ոգի ունեցող, ազատատենչ ազգէ, բայց գրեթե միշտ էլ բացակայել է «ընդհանուր գաղափարի» շուրջ նրա համախմբումը։ Այն ազգը, որը ի զորու չէ լինելու միաբան և ինքն իրեն կառավարելու,հարկադրված է հնազանդվել օտարին։ Օտարամոլությանը որոշակի չափով նպաստել է ցեղապաշտական միասնական հայեցակարգի բացակայությունը կամ էլ դրա ապազգային լինելը։ Ազգային գաղափարախոսությունը էթնոպաշտպան կռվան է՝ պահպանելուազգային մշակույթը, լեզուն, դավանանքը, ավանդույթները, հոգեբանությունը,ինքնագիտակցությունը։ Ազգային հայեցակարգը հիմնականում մշակվել էարտերկրում, առաջ էր քաշվում մեր ազգային մտածողությանը իրարամերժգաղափարներ, քանի որ հայը օտար երկրներում ունեցել է մարգինալ սոցիալական կարգավիճակ (օտար մշակույթ, լեզու, կենսաձև և այլն)։ Մեր հինավուրց ազգի որոշ ներկայացուցիչներ՝ պետական այրեր, մտավորականներ, դժվարությամբ են հրաժարվում օտարահաճությունից։ Համակարգային փոփոխությունների գործընթացում ՀՀՇ-ականները, չունենալովազգ-պետություն ստեղծման համապարփակ քաղաքական դոկտրինա, արժեզրկեցին ազգային մշակույթը, որը կոչված է սատարելու ազգային գաղափարախոսությունը։ Իշխանություն եկած քաղաքական ուժը պնդում էր, որ աշխարհաքաղաքականության և ժողովրդավարության պայմաններում ազգային կարգախոսներն իբր թե անհնար է՝ ողջ ազգը համախմբեն մեկ միասնական գաղափարախոսության շուրջ, ավելին, «ազգային գաղափարախոսությունը անվանեցինկեղծ քաղաքական կատեգորիա»։ Եթե ամբողջատիրության պայմաններումհանուն «համաշխարհային» և «զարգացած սոցիալիզմի» գաղափարների «հայգործիչները» մոռացության էին տալիս հայոց գաղափարախոսությունը, ապաայժմ արդեն լիբերալ (ազատական) և «գլոբալիստ» գործիչները հայ ժողովրդիգիտակցությունից դուրս են մղում ազգային գաղափարախոսության կարևորարժեքների վերջին նշույլները՝ հանուն իրենց անձնական շահերի [4,334],-գրումէ հոգեբան Ա. Նալչաջյանը։ Ներկա կառավարող քաղաքական վերնախավը ազգային գաղափարախոսությունը ցանկացավ դարձնել պաշտոնական հայեցակարգ, քանի որ Հայաստանը ազգային կառուցվածքով միատարր է, ուստի մարդիկ որչափ էլ ունենանտարբեր քաղաքական ըմբռնումներ, այսուհանդերձ գոյություն ունի միասնական էթնոմշակութային իդեալ, առանց որի անորոշ է ազգի հեռանկարը։ Ակնհայտ փաստ է, որ ազգային ինքնիշխան, անկախ պետությունը չի կարող զուրկլինել ազգային գաղափարախոսությունից։ Էթնոքաղաքական դոկտրինայի մշակումը անհրաժեշտ է ոչ միայն բազմաէթնիկ պետությունների, այլև միաէթնիկ երկրների համար, ինչպիսին Հայաստանն է։ Հայ ազգի հատվածական ենթամշակույթը բազմաբնույթ է, որըպահանջում է մշակել ողջախոհ էթնոքաղաքականություն, հակառակ դեպքումկվտանգվի հայ էթնոսի ցրված հատվածների ինքնությունը, որքան էլ օտար,բազմաէթնիկ միջավայրում ուժեղ դրսևորվեն էթնոմիավորիչ գործոնները։ Եթե հայ հասարակական - քաղաքական մտքի առավել առաջավոր թևը՝Ստ. Նազարյանցը, Գր. Արծրունին և այլք, հանդես էին գալիս հասարակականկյանքը եվրոպականացնելու նշանաբանով, ապա Մ. Նալբանդյանը ազգի թշվառությունը տեսնում էր օտարամոլության մեջ։ Սովորենք օտարներից, սակայն Արևմուտքի արժեքները չպատվաստենքմեր ազգային կառույցներին, «սնվենք» սեփական ակունքներից։ «Վա՜յ այն ծառին, վա՜յ այն բուսականին,-գրում է բանաստեղծը,- որի արմատն անընդունակէ յուր հատակից ընդունելու և պատրաստելու յուր հյութը…»[5,56]։ Այսօր Արևմուտքը օտարամուտ, այլաբնույթ վերազգային մոնդիալիստական (ֆր.monde-աշխարհ) «գաղափարներով», «ծրագրերով», «արժեքներով»մարտահրավեր է նետում մեր էթնիկական ինքնությանը, ազգային համակեցությանը։ Արևմուտքի կրթական, գիտական մոդելների հապճեպ արմատավորումը, ինչպես բարձրագույն դպրոցում կրեդիտային կրթական ծրագրի արմատավորումն առանց համապատասխան նախադրյալների ստեղծման, չեն կարողհանգեցնել դրական արդյունքների։ Արևմտյան ազատական արժեքները հայ էթնիկական ինքնությանը չեն վնասում այն դեպքում, երբ գործունեության ուղեցույց դառնան համակեցության«ավանդական ազգային-սոցիալական կապերի ինստիտուտները» և սոցիոմշակութային ամբողջական ազգային հայեցակարգը։ Հրատապ է դարձել նաևկրթության անընդհատությունը խելամտորեն ապահովող ծրագրերի մշակումը,որոնք չեն խաթարի ազգային (հայեցի) դաստիարակությունը։ Ցեղակրոնությունն ու տարոնականությունը իրար փոխլրացնող ցեղայինպատմական-բարոյագիտական ուսմունքներ են, որոնք գերագույն արժեքներ ենհամարում ցեղի հավերժումը և հայրենիքը, ավելին՝ դրանք ոչ մի ընդհանուր բանչունեն օտար վարդապետությունների հետ։ Նրանց առաքելությունն է ցեղայինարժեքների վերածնման, բարեփոխման միջոցով հայապահպանումը։ Այսպիսով, ազգային ինքնությունը պահպանելու բնական մղումով հայժողովուրդը դիմեց ազգայնականությանը և ժխտեց «խորհրդային ժողովուրդ»քարոզող վերազգային գաղափարախոսությունը, վերահաստատեց հայոց միակգաղափարախոսությունը։ Ազգայնականությունը ինքնապաշտպանական կռվան է ընդդեմ օտարածինգաղափարախոսական ազդեցությունների, նպաստում է հասարակական – քաղաքական ուժերի համախմբմանը։ Օտարամոլությունը չի առաջադասում ազգային գործոնը, նրա համախոհները հեշտությամբ են իշխանությունը բաժանումայլազգիների հետ և մտահոգ չեն քաղաքական սահմանների բնույթով։ Ազգայնականությունը առաջին հերթին վերաբերում է ազգին և ոչ թե պետությանը, ուստի սխալ է այն պետությանն ասոցիացնելը։ Ազգայնականության թերագնահատումը կամ անտեսումը հանգեցնում է կոսմոպոլիտիզմի, գերագնահատումն էլ՝ ազգային սնապարծության, ազգայնամոլության։ Հայը խիստ ազգայնական չէ, ինքնաքննադատել, ինքնաձաղկել է իրեն, սակայն օտարամոլությամբ հարգել է այլոց, հաշվի է առել իր երկրում բնակվողէթնիկական խմբերի շահերն ու իրավունքները։ ՀՀ-ում օտարամոլությունն այլազգիների նկատմամբ դրսևորվում է օտարասիրության մակարդակով։ Այն, ի տարբերություն հարևան Վրաստանի, պայմանավորված է բնակչության էթնիկական միատարրությամբ, ազգային փոքրամասնությունների կողմից ժողովրդագրական վտանգի և ազգային ինքնորոշմաննկրտումների բացակայությամբ։ Բնականաբար, միջէթնիկական հակասությունների մասին խոսք լինել չի կարող, այն տեղափոխվել է ներէթնիկական(սուբէթնոսի ներսում) հակասությունների տիրույթ։ Էթնիկականությունը, որպես քաղաքական ռեսուրս ունենալով յուրահատուկ սոցիոմշակութային հոգեղեն հատկանիշներ կամ նույնականության բաղադրիչներ, խթանում է պետական ազգաշինությանը ու նաև խորացնում ժողովրդավարական գործընթացները, կանխում ավանդակեցությանը խաթարողօտարամոլությունը։ Տակավին չի վերջացել գաղափարախոսությունների դարաշրջանը (ազգայնամոլություն, ազգայնականություն, ռասիզմ, պանիսլամիզմ, պանթուրքիզմ,սիոնիզմ և այլն)։ Հայոց գաղափախոսությունն է այն շարժիչ ուժը, որ ազգի բոլորշերտերին համախմբում է հանուն ազգային պետական շահի և կկանխի օտարածին մտածելակերպի ձևավորումը։ Հակառակ դեպքում ինքնատիպ մշակույթ,հոգեբանություն ունեցող հայ ժողովրդին սպառնում է էթնիկական ինքնությանկորուստը։ become an estranger having lost its iոdependence for centuries.Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Նալբանդյան Մ., ԵԼԺ, 6 հատորով, հ.2, Եր., ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1980, 448 էջ։ 2. Ներսիսյան Ա.Հ., Հայկական պետականությունը որպես ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտման գլխավոր ֆակտոր,Գիտական տեղեկագիր, Պրակ Բ, 2013, թ.1, Գյումրի, 2013, 167 էջ։ 3. Նժդեհ Գ., Ասույթներ, Եր., «Նախիջևան» հրատ., 2002, էջ 96։ 4. Նալչաջյան Ա., «Էթնիկական հոգեբանություն» բուհական դասագիրք, Եր.,«Զանգակ - 97», «Հոգեբան», 2001, 544 էջ։ 5. Նալբանդյան Մ., ԵԼԺ, 6 հատորով, հ.1, Եր., ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1979, 464 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՀախվերդյան Վարդան Տաճատի - փիլիսոփայական գիտ. թեկն., դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտի դասախոս։

Աշխատանքում քննարկվում է վաղ անցյալ ունեցող հայ ժողովրդի էթնիկական ինքնության կազմավորումը։ Հայը, դարեր շարունակ կորցնելով անկախությունը, դարձել է օտարամոլ։ Հայ ազգի օտարամոլության դրդապատճառներն են՝ պետականության կորուստը, զանգվածային արտագաղթը, հայերի սփռված լինելը, միասնական մշակված, լիարժեք ազգային հայեցակարգի բացակայությունը և գլոբալացումը։ Սրանց հաղթահարմամբ և մեղմացմամբ կպահպանվի հայի էթնիկական ինքնությունը։

ԼՈՒԴՎԻԳ ԷՐՀԱՐԴԻ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՇՈՒԿԱՅԻ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Դեռ 1990-ականներին «սոցիալական շուկայական տնտեսություն» հասկացությունը մեծ հետաքրքրություն էր առաջացնում համակարգային փոփոխություններ կրող երկրներում: Այս տերմինը օգտագործվում է ինչպես քաղաքական, այնպես էլ տնտեսական քննարկումների ժամանակ ՝ որպես շուկայական արմատական ​​փոփոխությունների ենթարկվող տնտեսության մոդել: Այնուամենայնիվ, այս հայեցակարգը շարունակում է գրավիչ լինել ոչ միայն արևելյան, այլև արևմտյան Եվրոպայի երկրների համար: Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ Եվրամիության 2003 թ. Հունիսի սահմանադրության նախագծում ԵՄ տնտեսության հիմնական կարգի հիմքը սոցիալական շուկայական տնտեսությունն է: Վեց տարի առաջ Լեհաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը երկրի տնտեսությունը հայտարարեց սոցիալական շուկայական տնտեսություն, մասնավորապես 20-րդ հոդվածում ասվում է, որ «Լեհաստանի սոցիալական շուկայական տնտեսությունը հիմնված է ազատ շուկայական գործունեության, մասնավոր սեփականության, սոցիալական գործընկերների հետ համերաշխության, երկխոսության և համագործակցության վրա»: [1] Պատահական չէ, որ սոցիալական շուկայական տնտեսությունը բավականին գրավիչ է: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո դրա ազդեցությունը հայտնի դարձավ Արեւմտյան Գերմանիայում: Այս երկրում սոցիալական տնտեսական քաղաքականության ձևավորման սկիզբը դրվեց 1948 թ.-ին: Դրամավարկային և տնտեսական այլ բարեփոխումներ, որոնք Գերմանիան հետպատերազմյան երկրից վերածեցին աշխարհի 10 տնտեսապես զարգացած երկրներից մեկի: Այս բարեփոխումների հիմնադիրը Լյուդվիգ Էրհարդն էր: Սոցիալական շուկայական տնտեսության գաղափարի հիմնադիրները ակնկալում էին բարելավել մարդկանց նյութական կենսապայմանները `միևնույն ժամանակ պաշտպանելով նրանց ազատ շուկայական տնտեսությանը բնորոշ եկամուտների զգալի անհավասարությունից: 90-ականներին մի շարք հանգամանքներ մեծացրեցին սոցիալական շուկայական տնտեսության հետաքրքրությունը գերմանական հայեցակարգի նկատմամբ: Առաջին հերթին, Գերմանիան առաջատար դիրք էր զբաղեցնում հետխորհրդային երկրների ներքին առեւտրում: Դրան բաժին է ընկել Կենտրոնական Եվրոպայի երկրների ներքին առևտրաշրջանառության 30% -ը: Երկրորդ, գերմանական տնտեսության ՝ որպես նրա խոշորագույն առևտրային գործընկերոջ նկատմամբ հետաքրքրությունը նույնպես աճեց այն բանից հետո, երբ հետխորհրդային մի շարք երկրներ մտան Եվրամիություն, քանի որ այն վարում էր սոցիալական տնտեսությանը մոտ քաղաքականություն: Երրորդ, մեկնաբանությունների լայն շրջանակ նպաստում է այս հայեցակարգի մասսայականացմանը: Ֆրիդրիխ Ավգուստֆոն Հայեկն այս հայեցակարգի համար օգտագործեց «ականջահաճո» բառը ՝ այն նկարագրելով որպես «հեռու տնտեսական լիբերալիզմի սկզբունքից», ըստ սոցիալիստների: «Սոցիալական շուկայական տնտեսություն» հասկացության մեկնաբանությունը հակասություններ առաջացրեց հետխորհրդային երկրների «Գերմանիա» -ի շրջանում: Այս ամենից խուսափելու համար տնտեսական քաղաքականության հայեցակարգի մեկնաբանությունը ներկայացված է ստորև: Որպեսզի ավելի լավ հասկանանք, թե ինչ է սոցիալական շուկայական տնտեսությունը, այն կարող է համառոտ նկարագրվել որպես այդ երկրներում համակարգային փոփոխության վերջնական նպատակ: Սոցիալական շուկայական տնտեսության սահմանումը տրված է L և hudwig Erhard- ի լիբերալ-լիբերալ դպրոցի, մասնավորապես Ուոլտեր Էյկենի, տնտեսական դատողության այլ ներկայացուցիչների տեսություններում: Սոցիալական շուկայական տնտեսության հայեցակարգը: Սոցիալական շուկայական տնտեսության հայեցակարգի հիմնական գաղափարը մարքսիստական ​​պատմական մատերիալիզմի և դրա զարգացման օրենքների մերժումն է: Այն հիմնված է մարդու անհատական ​​ազատության և պատասխանատվության սկզբունքների վրա, իսկ վերջինը `եվրոպական քրիստոնեական ավանդույթների վրա: Լյուդվիգ Էրհարդի և Վալտեր Էյկենի կողմից KarlMax- ի թեզի մերժումը տնտեսական ազատության, սոցիալական հավասարության և արդարության վերաբերյալ հակասությունների վերաբերյալ կարևոր նշանակություն ունեցավ սոցիալական շուկայական տնտեսության գաղափարի կայացման համար: Էրհրդը, Օիկենը և այլ տեսաբաններ բազմիցս նշել են, որ այդպիսի հակասություն պարտադիր չէ, որ առաջանա: Ընդհակառակը, նրանք կարծում էին, որ տնտեսական ազատությունը, ազատ տնտեսվարող սուբյեկտների գործունեության շուկայական համակարգումը կարող է ծառայել սոցիալական հավասարության գաղափարին: Այս հայեցակարգի հիմնադիրները համաձայն չէին տնտեսական քաղաքականության դասական լիբերալների ՝ Ադամ Սմիթից մինչև Ֆ. Ֆոն Հայեկոմ տեսակետների հետ, այն իմաստով, որ, ըստ նրանց, առևտրի մեխանիզմները պետք է լիովին ինքնակարգավորվեն: Erhard և Oiken- ը կանխատեսում էր կապիտալիզմի ինքնաբուխ զարգացումը 19-րդ դարին բնորոշ ազատ շուկայի սկզբունքով, որը շատ երկրներում կհանգեցներ մենաշնորհի, օլիգոպոլիայի ձևավորմանը, տնտեսության մեջ պետության մասնակցության աճին: Օյկան այս կապակցությամբ նշել է. «Ազատ շուկայի սկզբունքի կիրառումը ինքնաբերաբար հանգեցնում է դրա ոչնչացմանը»: Գերմանիայի պատմության մեջ 1871-1945 թվականներին պարզ է դառնում, որ հայտնի սոցիոլոգ-տնտեսագետ Ալֆրեդ Մյուլլեր-Արմակը սոցիալական շուկայական տնտեսության մեջ տվել է «աշխարհի բանաձևեր», ինչը բնորոշ չէ տնտեսագիտության տերմինաբանությանը: Սոցիալական շուկայական տնտեսությունը հիանալի կերպով պարունակում է ոչ միայն տնտեսական ազատություն և սոցիալական հավասարություն, այլև հասարակության մտածողության բարդ համադրություններ կամ հակադրություններ [4]: Էրհարդը համաձայնվեց Վերշոֆենի հետ: Որպես ապագա էկոնոմիկայի դաշնային նախարար, նա բազմիցս շեշտել է, որ ցանկացած շուկայական տնտեսության հիմնական խնդիրը բոլոր ժամանակներում պետք է լինի սպառողի կարիքների առավելագույն բավարարումը: Էրհարդի վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ նրա ղեկավար Ֆրանց Օպենհայմը: Վերջինս համարեց, որ մասնավոր սեփականությունը արտադրության միջոցով տնտեսական մրցակցային հարաբերություններին բնորոշ շուկան համակարգող տնտեսվարող սուբյեկտների գործունեությունն իրականացվում է հասարակության բարեկեցությանն ուղղված խնդիրների լուծման համար [5]: Այսպիսով, Օպենհայմերը փնտրում էր «երրորդ ճանապարհ» սոցիալական աճող անհավասարության, «առանց հակամարտության կապիտալիզմի», «այն մերժող սոցիալիզմի և խիստ ազատորեն սահմանափակող մարդկանց ազատության» միջև: Օփենհայմն իրեն համարում էր «ազատական ​​սոցիալիստ», իսկ Էրհարդը իր տնտեսական քաղաքականությունը նկարագրում էր որպես «սոցիալական լիբերալ» ՝ Բեռլինի համալսարանում իր ուսուցչի 100-ամյակի կապակցությամբ: Սոցիալական շուկայական տնտեսությունը կարելի է նկարագրել ազատ շուկայական կապիտալիզմի և մարքսիստական ​​սոցիալիզմի համեմատության մեջ, որը ներկայացված է Աղյուսակ 1-ում: Կառուցվածքների տեսակները Ազատ շուկայական կապիտալիզմ Անհատականություն Հասարակություն. Երկիր ԱնհատականՍոցիալական: ազատության անհավասարություն Պետությունը տնտեսության մեջ կատարում է «հետևորդի» դերը Հասարակական: Պետությունը ձևավորվում է Մարքսիստ սոցիալական կարգը տնտեսական տնտեսական կարգը և պարզապես կարգավորում է տնտեսական ազատության գործընթացներըՍոցիալական շուկաՏնտեսությունՍոցիալական Անհավասարություն Ազատություն Արդարություն պետություն. սահմանափակվում է տնտեսական կարգավորման խնդրով: Աղյուսակ 1. Կապիտալիզմի, սոցիալիզմի և սոցիալական շուկայական տնտեսության համեմատական ​​բնութագրերը «Սոցիալական շուկայական տնտեսություն» հասկացության կամքի և պատասխանատվության հայեցակարգի սկզբունքները, ինչպես նաև սոցիալական հավասարությունն ու արդարադատությունը մոտ են 1789 թ. ֆրանսիական հեղափոխությունը: Այս իմաստով, Ալֆրեդ Մյուլլեր-Արմակը հակիրճ նկարագրեց սոցիալական շուկայական տնտեսությունը որպես «տնտեսական ազատության և սոցիալական հավասարության սինթեզ»: Այնուամենայնիվ, Էրհարդը վերապահումով ընդունեց Մյուլլերի հայտարարությունը ՝ առաջարկելով ավելացնել հետևյալը. «Սոցիալական շուկայական տնտեսությունը տնտեսական ազատության, տնտեսվարող սուբյեկտների պատասխանատվության, սոցիալական հավասարության սինթեզ է»: Որպես Էկոնոմիկայի դաշնային նախարար ՝ Էրհարդը կարծում էր, որ տնտեսվարող սուբյեկտների և տնտեսական ազատության համար պատասխանատվությունը հասարակության համար մետաղադրամի երկու կողմն են: Նրա կարծիքով ՝ ազատությունն իրավունք չունի առանց պատասխանատվության երկար ապրել, քանի որ դա բերում է տնտեսության տարբեր տեսակի շեղումների ՝ անարխիայի: Եվ որպեսզի հասարակությունը կարողանա դուրս գալ այդ իրավիճակից, անհրաժեշտ է իրականացնել իշխանությունների արմատական ​​գործողություններ ՝ ուղղված հասարակության հետագա գոյությունը վտանգող ազատության սահմանափակմանը: Էրհարդը բերում է Վեյմարի Հանրապետության օրինակը, որտեղ հանրային հաշվետվողականության էլիտար պակասը դարձավ ազատության լիակատար կորուստ ազգային-սոցիալիստական ​​կառավարման (1933-1945) ժամանակահատվածում: Նա նշեց, որ անհատական ​​պատասխանատվությունը հակառակն է ազատության, քանի որ. • Շուկայական տնտեսությունը պահանջում է տնտեսական դերակատարների պատրաստակամություն ՝ գործելու տնտեսապես ՝ ռիսկերը կառավարելու համար: Յուրաքանչյուր տնտեսվարող սուբյեկտ պետք է պատրաստ լինի գործելու անանուն հաճախորդների կարիքները բավարարելու համար: Հաճախ անհայտ է `կգտնվի՞ ապրանքի կամ ծառայության սպառող, կստեղծվեն հետագա արտադրության միջոցներ: • Տնտեսական գործունեության դրդապատճառը թուլանում է շուկայում ստացված եկամտի բաշխման ուղղման շնորհիվ, որն ուղղված է սոցիալական հավասարության և արդարության սկզբունքի պահպանմանը: Մի կողմից, նրանք, ովքեր ստիպված են հարկեր վճարել իրենց եկամտի, այլ վճարումների, խթանման և տնտեսապես գործելու հնարավորությունների վրա: Մյուս կողմից, սոցիալական նպաստները հակված են դառնալու մշտական, օգտվելով նրանցից օգտվողներից, ովքեր ցանկանում են անընդհատ լինել ծրագրի մեջ և այլ կարիքների համար ներառվել և ծրագրերում: • Եկամտի շուկայական բաշխման ճշգրտումը նաև առաջացնում է տնտեսվարող սուբյեկտների խթանների նվազում, տնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու պատրաստակամություն, ռիսկերի կանխատեսում [6]: Սոցիալական շուկայական տնտեսության հիմնական սկզբունքները: Մրցակցային տնտեսական կարգի հայեցակարգը բավականին օգտակար էր `ելնելով Էրհարդի սոցիալական քաղաքականության խնդիրներից: Օիկենը համարեց, որ կապիտալիստական ​​շուկայական տնտեսության հիմնական խնդիրը 1914 թվականից ի վեր հետհումքային գնի արտադրության համակարգի չարաշահումն էր: Էրհարդի համար պարզ էր, որ բացարձակ գների մրցակցային համակարգը նպաստավոր կլիներ տնային տնտեսություններից ազդանշանների փոխանցմանը: Ուստի արտադրությունն ուղղվելու է նախ նրանց ներկայացրած պահանջարկին: Այն դեպքում, երբ տնտեսական աճի գործընթաց սկսվի բարձր մրցակցային տնտեսությունում, հնարավոր կլինի մտածել արտադրության այնպիսի կառուցվածքի մասին, որը համապատասխանում է սպառողի պահանջարկի կառուցվածքին `հասարակության բարեկեցության աճին: Օիկենի մրցակցային տնտեսության հայեցակարգը ներկայացվել է ավելի ուշ ՝ «Տնտեսական քաղաքականության սկզբունքները» գրքում (Grundsatze der Wirtschaftspolitik): Այս հայեցակարգի հիմքում դրված էին մրցակցային տնտեսության «հիմնական» և «կարգավորող» սկզբունքները (աղյուսակ 1): Որպես «Մրցակցային կարգ» հայեցակարգի հեղինակ ՝ Օյկան շեշտեց, որ իր սկզբունքները չեն բերվում կամայականորեն ընդունված աքսիոմներից, այլ բխում են վերջին 150 տարվա տնտեսական պատմության փորձի վերլուծությունից: Այդ ժամանակ աշխարհի տարբեր մասերում գոյություն ունեին մրցակցային տնտեսական կարգի տարբեր ձևեր, որոնք թույլ էին տալիս եզրակացություններ անել առկա մեխանիզմից, ձևակերպել անհրաժեշտ սկզբունքներ `ի նպաստ տնտեսական քաղաքականության անհատական ​​գործողությունների համակարգման: Ինչպես նշում են հայտնի տեսաբանները, եթե տնտեսական քաղաքագետը ցանկանում է կառուցել մրցակցային կարգի «տուն», ապա նա պետք է ճարտարապետի նման ուսումնասիրի այդ սկզբունքները և սկսի կառուցել տուն ՝ իմանալով կայունության (վիճակագրության) սկզբունքները: Տնտեսական քաղաքականության իրականացման այդպիսի արվեստի վարպետ էր Լ. Էրհարդ Ֆ. Ֆոն Հայելկը, հայտնի լինելով որպես իր գործընկերների քննադատ, Լ. Նա ասաց Էրհարդի մասին: «Պատերազմից հետո գերմանացիները բախտ են ունեցել ունենալ« բնածին տաղանդի մեջ ամենակարևոր տնտեսական դիրքերից մեկը »: « Իմ կյանքի ընթացքում հանդիպած տնտեսագետների շրջանում ամենահետաքրքիրն է եղել, բայց ես նրա նման մեկին չեմ տեսել, որ ճիշտ ընտրության այնպիսի զարգացած բնազդ ունենա, ինչպիսին Լյուդվիգ Էրհարդինն է: Էրհարդը, իմ կարծիքով, ավելի կարևոր է Գերմանիայում ազատ հասարակություն կառուցելու գործում, քան վերագրվում է նրան Գերմանիայում… »[8]: Գերմանիայում սոցիալական շուկայական տնտեսության հայեցակարգի գործնական իրականացումը կարելի է բաժանել մի քանի փուլերի (Աղյուսակ 3): Հիմնական սկզբունքներ. Կարգավորող սկզբունքներ 1. Տեղական և բնական մենաշնորհի դեպքում 2: երբ կա եկամտի տարբերություն, ինչը դեմ է սոցիալական արդարության սկզբունքին 3: Եթե ​​ձեռնարկությունը ֆինանսական և տնտեսական հաշվարկը հաշվի չի առնում արտաքին գործոնները 4: Հատկապես մատակարարման ոլորտում Աշխատանքի առաջարկի դեպքում անոմալիայի արատի դեպքում 1: Բացարձակ մրցակցություն գնի մեջ Ռեսուրսների և արտադրանքի սահմանափակման ցուցանիշի գործառույթն իրականացնող համակարգը 2. Փողի գնողունակության կայունացում 3. Բաց շուկաներ 4. Մասնավոր գույքի արտադրության միջոցով 5. Տնտեսավարող սուբյեկտների շրջանում Պայմանագրեր կնքելու ազատություն 6. Մյուսներին վնաս պատճառելը Տնտեսական սուբյեկտների կողմից նյութական պատասխանատվության ստանձնում 7. Տնտեսական քաղաքականություն կայունություն և հետամնացություն Աղյուսակ 2. Սոցիալական շուկայական տնտեսության հիմունքները Հիմնական խնդիրը 1948-66թթ. 1967-82թթ 1982-98-ից 1998 թվականներին Տնտեսական կայունություն, ոչ թե տնտեսական աճ խթանելով պահանջարկն ու պահանջարկը Տնտեսական աճը առաջարկի կողմի տնտեսական քաղաքականության իրականացման միջոցով Օրենսդրական մրցակցություն Սահմանափակությունների օրենք (1957) Տնտեսական աճի օրենք (1967) Առաջատար Կարլ Շիլլեր և Ներկայացուցիչ Լյուդվիգ Էրհարդելկ Վալտեր Օյկ, oyոյն Մեյնարդ Otto vonLambsdorf և ուրիշներ M. Թեթչեր, Ռ. Ռեյգան և Մ. Գանս Էյխել, Վոլֆգանգ Քլեմենտ Ոգեշնչողներ Լյուդվիգ Էրհարդ Գիլի օրթոլիբերալներ Քեյնսը և Վալտեր ԷվկանըՖրիդման աղյուսակ 3. Գերմանիայում սոցիալական շուկայական տնտեսության գաղափարի վերափոխման փուլեր. Գելմուր Կոլյայի իշխանության գալը 1982 թ. Նախարար. Գերմանիայի տնտեսական քաղաքականության վրա ազդել են Մարգարեթ Թետչերը, որը ղեկավարում էր Անգլիան մի քանի տարի առաջ, և Ռոնալդ Ռեյգանը, ով ԱՄՆ-ին առաջնորդեց տնտեսական աճը `արտադրության համար առավել բարենպաստ պայմաններ ստեղծելով: 1998-ին eraերար Շրյոդերի տնտեսական քաղաքականության կողմնորոշումը ունեցել է սոցիալ-ժողովրդավարական ուղղվածություն: Նա պրագմատիկորեն փորձեց համատեղել Քեյնսյան քաղաքականության տարրերը ՝ հայտարարելով, որ մտադիր է վերադառնալ սոցիալական շուկայական տնտեսության նախնական հայեցակարգին: Գերմանիայի տնտեսական քաղաքականության առաջին փուլի ձեռքբերումները, որոնք կենտրոնացած են սոցիալական շուկայական տնտեսության հայեցակարգի վրա, կոչվում են «տնտեսական հրաշք»: Հորստ-Ֆրիդրիխ Վյունշենն այս ժամանակահատվածի արդյունքները ամփոփում է որպես «գերմանական տնտեսական հրաշք» (գրեթե 20 տարի): Այդ երկու տասնամյակների ընթացքում շեշտվում էին տնտեսական քաղաքականության հիմնական սկզբունքները ՝ անկախ այդ պահի խնդիրների ճնշումից: Նա պնդում է, որ Էրհարդը հասել է տնտեսական աճի այնպիսի տեմպերի, որ ոչ ոք նախկինում չէր ունեցել, նա ապահովել է գների կայունության շատ բարձր մակարդակ, որին հասել է կայուն սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության միջոցով: Լիարժեք զբաղվածության համադրությունը նպաստեց տնտեսական աճի և կայունության բարձր մակարդակին, որում յուրաքանչյուր բնակչի եկամուտը կարճ ժամանակահատվածում աճեց: «Տնտեսական հրաշքը» դարձավ նաև «հասարակական հանգստության հրաշք»: Քաղաքական կյանքից Էրհարդի հեռանալուց հետո գերմանական տնտեսությունը դանդաղորեն անցավ պետության կողմից հովանավորվող տնտեսության: Սկսվեց աստիճանաբար հեռանալ սոցիալական տնտեսությունից դեպի տնտեսական քաղաքականություն: Ազատության հասարակության սինթեզը վերափոխվում է տնտեսության վերասոցիալականացման ՝ իր բոլոր հետևանքներով, ինչի մասին նախազգուշացնում էին ինչպես Էրհարդը, այնպես էլ օրթո-լիբերալները: «Հոգաբարձության» տնտեսությանն ուղղված շարժումն ամրապնդվեց Գերմանիայի Արևելյան Գերմանիայի (նախկին Գերմանիա) միավորման համակարգային վերափոխմամբ: Հարկ է նշել, որ գերմանական տնտեսությունը պահպանել է մրցակցային տնտեսական համակարգին բնորոշ կառուցվածքային որոշ առանձնահատկություններ: Մեզ հաջողվեց պահպանել եվրոյի ինչպես մարկի, այնպես էլ դրամի արժեքի կայունությունը: Շուկաները մնում են ազատ, իսկ մասնավոր սեփականությունը ապահովվում է սահմանադրության և դատական ​​համակարգի երաշխիքներով: Բիզնես սուբյեկտները, բացառությամբ շատ սակավ դեպքերի, կարող են ազատորեն կնքել պայմանագրեր: Մրցակցության սկզբունքների կիրառման ոլորտի թերություններից մեկը ապրանքների առաջանցիկ խտացումն է գերմանական շուկաներում, Եվրամիությունում, որին նպաստեցին նաև համաշխարհայնացման գործընթացները: Հատկապես խոշոր խաղացողներին կամ, այսպես ասած, գլոբալ խաղացողներին (գլոբալ խաղացողներին) հաջողվում է շատ դեպքերում այդ պատասխանատվությունը թողնել հասարակության կամ հարկատուի վրա: Massանգվածային գործազրկության բարձր մակարդակը և պետական ​​բյուջեի դեֆիցիտը օրինակ է, որը չի հետևում մրցակցային տնտեսական կարգին: Այնուամենայնիվ, սոցիալական շուկայական տնտեսությունից գերմանական նոր տնտեսության անցումը այդ երկրի մոդելը չի ​​դարձրել «հարուստ պետության» մոդել: Գերմանիան սկանդինավյան փորձը լիովին չընդունելու պատճառներից մեկն այն է, որ սոցիալական շուկայական տնտեսությունը, չնայած առօրյա կյանքում այս մոդելի բազմաթիվ շեղումներին, շարունակում է մնալ տնտեսական քաղաքականության պաշտոնապես հայտարարված հայեցակարգը: Սա թույլ է տալիս ուղղափառ տնտեսագետներին հիշեցնել իրենց սկզբունքների, դրանց պահպանման պահանջների մասին, ինչը քաղաքագետներին և տնտեսագետներին ստիպում է մասամբ դիտարկել դրանք: Մրցակցության սկզբունքներից հեռացումը չէր կարող երկար գործընթաց ապահովել, ուստի այն հատկապես նկատելի էր մրցակցության սկզբունքի, կայուն փողի, արտադրական միջոցների մասնավոր սեփականության ասպեկտներում: Վերջին տարիներին Գերմանիայում ավելի հաճախակի է դարձել Էրհարդի սոցիալական շուկայական տնտեսության գաղափարին վերադառնալու ցանկությունը: Անդրադառնալով 1950-ականներին և 1960-ականներին: Ըստ գերմանական «տնտեսական հրաշքի» հայեցակարգային աղբյուրների ՝ դրանք դիտարկվում են որպես այսօրվա խնդիրների լուծման միջոց, ինչպիսիք են երկարաժամկետ տնտեսական լճացումը և զանգվածային գործազրկությունը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ URL ՝ http: //www.sejm.gov.pl/prawo/konst/angielski/kon1.htm (հասանելի է. 24.02.2018): [4] Soziale Marktwirtschaft: Geistige Grundlagen, ethischer Anspruch, historische Mkrtchyan LianaLUDWIG ERHARD - ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՇՈՒԿԱՅԻ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ Բանալի բառեր. Սոցիալական շուկայական տնտեսություն, սկզբունքային ազատ շուկայական տնտեսություն, սոցիալական տնտեսություն ։

Դեռևս 20-րդ դարի 90-ականներին «սոցիալական շուկայական տնտեսությունը» մեծ հետաքրքրություն էր առաջացնում այն երկրների հանդեպ, որոնք պարբերաբար փոփոխվում էին։ Գերմանիայում սոցիալական տնտեսության ձևավորման սկիզբը դրեցին 1948 թ"դրամատնտեսական բարեփոխումները, որոնք դարձրին Գերմանիան լավագույն տնտեսություն ունեցող 10 երկրներից մեկը։ Լյուդվիգ Էրհարդը այդ բարեփոխումների սկբնադիրն էր։ Էրհարդի՝ քաղաքական կյանքից հեռանալուց հետո գերմանական տնտեսությունը սկսել է դանդաղ շարժվել դեպի պետության կողմից ֆինանսավորվող տնտեսության։

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄԸ 18-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱԻՆ ԿԵՍՈՒՄ: ՎՐԱG-ՌՈՒՍԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐ. 1722-23 Ռուսաստանի կասպյան արշավանքը առաջին գործողություններից մեկն էր `ամրապնդելու Ռուսաստանի դիրքերը Արևելքում և գրավելու ափամերձ տարածքները: Կասպյան տարածաշրջանը կարող էր դառնալ ցարական Ռուսաստանի հումքի աղբյուր ՝ նախ մետաքսի, ապա մեծ եկամուտներ ապահովելու տեսանկյունից: Կասպյան տարածաշրջանների բռնակցումը Ռուսաստանին թույլ կտա ընդլայնել առևտրային կապերը Արևելքում: Ռուսաստանը նպատակ ուներ շատ ավելի ամուր առևտրային կապեր հաստատել Իրանի, Կովկասի, Կենտրոնական Ասիայի և Հնդկաստանի հետ, դառնալ միջնորդ Արևելքի և Եվրոպայի միջև տարանցիկ առևտրում: 17-րդ դարի վերջին Սաֆավյանները տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամ էին ապրում, և սկսվեցին աֆղանական ցեղերի ապստամբությունները: Հաշվի առնելով Իրանում Վահանի վրացական բանակի վրա հույս դնելու ցանկության անկարգությունները, Վախթանգը 1712 թ. Վախթանգը ազատագրման ձգտում է 1632 թվականին: Վրաց կառավարիչներին իսլամ ընդունելու պահանջից: 1715 Արտեմ Վոլինսկին նշանակվեց Իրանում Ռուսաստանի դեսպան. Աստիճանաբար սկսվեց ռուս-վրացական հարաբերությունների կարգավորման ծրագրի իրականացումը: Ռուսբանականին հանձնարարվել է կապվել Վախթանգ VI- ի հետ: Սկսվեցին ստվերային բանակցությունները նրա «Վոլինսկու» միջեւ, որի արդյունքում ստորագրվեց ռուս-վրացական գաղտնի պայմանագիր: Սակայն Քարթլիի (Դարբազ) թագավորական խորհրդի ոչ բոլոր անդամներն էին համաձայն, որ Վրաստանի ազատագրման համար բարենպաստ պայման է ստեղծվել: Նրանք մտահոգված էին և կարծիք հայտնեցին, որ մինչ ռուսական զորքերի ժամանումը, Վրաստանի թշնամիները կարող են օգտվել այս իրավիճակից և մեծ վնաս հասցնել երկրին: Այնուամենայնիվ, Վրաստանը ազատագրելու վճռականորեն իր մարտական ​​ընկեր Վախթանգը շարունակում էր գաղտնի բանակցություններ վարել Պետրոս Մեծի հետ: 1722 Սկսվեց կասպյան արշավանքը Պետրոս Մեծ կայսրին: Ըստ նախնական պայմանավորվածության ՝ 1722 թ. Օգոստոսի 19-ին, Վախթանգ VI- ի վրացական գլխավոր շտաբը և հայկական զորքերը հավաքվեցին Գանձակում ՝ կատարելու համար Պետրոս I- ի հրամանը ՝ մտնել Շիրվան և միավորվել ռուսական դաշնակից զորքերի հետ: Երբ ռուսները հասան Դերբենդ, Ռուսաստանի կայսրը, ինչպես հայտնի է, հանկարծ դադարեցրեց արշավանքը և վերադարձավ Աստրախան ՝ վախենալով սրել ռուս-թուրքական հարաբերությունները: Պետրոսը ցանկանում էր, որ Վախթանգ VI- ը միջնորդ լինի Ռուսաստանի և Իրանի միջև բանակցություններում: 1722-ին, 1945-ի սեպտեմբերին, Պետրոս I- ը իր անձնական բանագնաց Իվան Տոլստոյին ուղարկեց առաքելություն ՝ մշտապես մնալու Վախթանգ VI- ի մոտ: Իրանական կողմը, ավաղ, այլեւս չէր վստահում վրաց թագավորին: Շահի հրամանով Վախթանգ VI- ը զրկվեց ամբողջ իշխանությունից: Աֆղանստանների կործանարար արշավանքները, որոնք Սաֆավի պետությունը հասցրեցին փլուզման եզրին, գրավեցին Օսմանյան Թուրքիայի ուշադրությունը: Օսմանյան կառավարությունը հնարավորություն գտավ գրավել ողջ Կովկասը Այսը գրավելու Պարսկաստանը ՝ իր վաղեմի մտադրություններն իրականացնելու համար: 1723-ի հունիսին թուրքական զորքերը ներխուժեցին Թբիլիսի: Այս ճակատագրական իրավիճակում Վախթանգ VI- ը Պետրոս I- ին խնդրեց անհապաղ ռուսական զորքեր ուղարկել Վրաստան: Այնուամենայնիվ, ի պատասխան վրաց տիրակալի խնդրանքին, անհնար էր զորամիավորումներ ուղարկել Վրաստան, քանի դեռ նրանք չհզորացվեցին Կասպից ծովի ափին և գրավեցին Բաքուն: Գրավելով Արևելյան Վրաստանը ՝ թուրքերը նպատակ ունեին Քարթլին և Կախեթին դարձնել իրենց փաշա: 12-ամյա թուրքական լուծը (1723-35թթ., Օսմանյան կայսրություն) բացասաբար է ազդել Վրաստանի տնտեսական և քաղաքական կյանքի վրա: 1725-1726 թվականներին Ռուսաստանի վերաբերմունքը փոխվեց Վրաստանի նկատմամբ: Ռուսաստանը կրկին խուսափեց վերջին բանակցությունների ղեկավարների հետ բաց բանակցություններից: Պատճառը 1724 թվականն է: Դա 1945 թ. Հուլիսի 12-ին Կոստանդնուպոլսում կնքված ռուս-թուրքական պայմանագիրն էր, համաձայն որի `Թուրքիան Կասպյան տարածաշրջանները ճանաչեց որպես Ռուսաստանի ազդեցության գոտի, քանի որ հրաժարվեց ամբողջությամբ գրավել Իրանը: Ռուսաստանն իր հերթին ճանաչեց Թուրքիայի գերակայությունը Վրաստանում և Հայաստանում ՝ Իրանի հյուսիս-արևմուտքում: Եթե ​​Ռուսաստանը խուսափում էր վրացիների հետ հարաբերություններից, ապա Վախթանգը և ոչ միայն չհերքեցին դաշինքը, այլև մեկնեցին Ռուսաստան: Գաղտնի հարցաքննությունների ժամանակ պարզվեց, որ ռուսական դատարանը փորձում է օգտագործել Վախթանգը ՝ իրանիշ Թահմասպի հետ իր հարաբերությունները կարգավորելու համար: Այդ նպատակով 1726 թ. 1945-ի օգոստոսին Վախթանգը ժամանեց Աստրախան: Շուտով նամակագրություն հաստատվեց նրա «հետաքրքրության» միջեւ: Հանդիպման վայր ընտրվեց Ռուչթիմոտում գտնվող Կուչ-Սպահանը: Վրաց թագավորը մեկնեց Գիլան ՝ բանակցելու Թահմասբի հետ: Վախթանգը ձգտում է վրացական հարցը քննարկման առարկա դարձնել: Հատկապես արծարծվեցին Վրաստանի լծից թուրքական ազատության եւ Վախթանգի ՝ Քարթլին գահին վերադարձնելու խնդիրները: Այնուամենայնիվ, բանակցությունները ձախողվեցին առանց դրական արդյունքի [2]: Ռուսական կողմն առավել շահեկան համարեց համաձայնագիր կնքել աֆղանական առաջնորդ Աշրաֆի հետ, որն իրականում իրանցի տիրակալն էր: 1728 Ռուսաստանը ստորագրած պայմանագրով մեղմացրեց իր հավակնությունները: Աշրաֆը, այնուամենայնիվ, ճանաչեց Ռուսաստանի իրավունքները Դերբենտից մինչ Ռաշտ ափամերձ շրջանների նկատմամբ: 1729, 1945-ի նոյեմբերին Սպահանի մոտ գեներալ Նադիրը ջախջախեց Աշրաֆին: 1730 Աֆղանստանցիները վերջնականապես վտարվեցին Իրանից: 1730 Հունվարին Ռուսաստանում գահ բարձրացավ Աննա Իվանովնան: Նրա կառավարությունը հետաքրքրված չէ մերձկասպյան տարածքներով. Jet- ն ի սկզբանե նպատակ ուներ այդ տարածքները վերադարձնել Իրան: 1730 Հոկտեմբերին Աննա Իվանովնան տեղեկացրեց Թահմասպին իր որոշման մասին: նրա հետ պայմանագիր կնքել ջ կասպյան տարածքները Կուր գետին զիջելու համար: 1732 Ռաշտում Ռուսաստանի բանագնացներ Լաշով և Շաֆիրովը պայմանագիր ստորագրեցին, համաձայն որի ՝ Գիլանը վերադարձվեց Իրան ՝ այլ պետությանը չզիջելու պայմանով: Ռուսական կողմը, սակայն, կրկին չաջակցեց Վախթանգին: Արդյունքում, այն կորցրեց իր տիրույթները: Ռուսները, փաստորեն, չնայած տարածաշրջանի ժողովուրդների ջանքերին, վճռական քայլեր չէին ձեռնարկում թուրք նվաճողների լծից ազատվելու համար: Փոխարենը նրանք ձգտում էին ուժեղացնել Ռուսաստանի դիրքերը Կասպից ծովի ափին Կովկասի մերձակայքում, բայց, այնուամենայնիվ, չկարողացան տիրել այդ տարածքներին: Ռուս-իրանական վերջին պայմանագիրը ստորագրվեց 1735 թվականին: Մարտի 10-ին Գանձակում [5]: Ռուսաստանը վերադարձավ Իրան Կասպից ծովի բոլոր տարածքները: Իրանը, որը Ռուսաստանը ճանաչեց որպես հավերժ բարեկամ, պարտավորվեց այդ տարածքները չզիջել որևէ այլ պետության: Իրանական կողմը խոստացավ առանձին պայմանագիր չկնքել Թուրքիայի հետ: Այլ կերպ ասած, Ռուսաստանի նպատակն էր շահել Իրանին ու դաշինք կազմել թուրքերի դեմ: Այդ պատճառով նա հրաժարվեց իր դիրքերը Սառցե Կովկասում: Արեւելյան Վրաստանում, ուրեմն, թուրք նվաճողներին փոխարինեցին իրանցիները: Նադիրի ՝ իրենց երկրում գտնվելու ժամանակ 1735-47թթ. Վրացիները իրանական իշխանության վերահաստատումը անվանեցին Ghզլբաշոբայի ժամանակաշրջան: 1735 թ. Մայիսին Վախթանգը հաստատվեց Աստրախանում և Աննա Իվանովնային հայտնեց, որ չի մեկնի Իրան հետագա բանակցությունների համար: Նա իր որդուն ՝ Բաքարին հանձնարարեց զբաղվել վրացական գործերով: Վախթանգը մահացավ 1737 թ. 1736 Նադիր շահը գահ բարձրացավ Իրանի գահին: Նա նպատակ ուներ դառնալ Կովկասում միակ իշխող ուժը և 1741-42: ներխուժեց Դաղստան: Այնուամենայնիվ, լեռնագնացները կոտորեցին Նադիրի բանակի մեծ մասը [6, 7]: Նադիրը ստիպված էր փոխել իր վերաբերմունքը Վրաստանի նկատմամբ: Նա սկսեց սատարել Քարթլիի նահանգապետ Թեյմուրազին և որոշ զիջումների գնաց: 1744 Թեյմուրազն իրեն հռչակեց Քարթլիի թագավոր, իսկ Հերակլը ՝ Կախեթի: Նադրին թույլ տվեց, որ Թեյմուրազ Երկրորդը պսակվի քրիստոնեական ծեսով Սվետիցխովելի տաճարում: Դա առաջին դեպքն էր 1632 թվականին: Թեյմուրազը վերահաստատեց Քարթլիի գերակայությունը Լոռի-Տաշիրում, որը նվաճել էր թափառական Բորչալի ցեղը 17-րդ դարում Շահ Աբասի օրոք: Այսպիսով, 18-րդ դարի 20-ականներին: Վրաց կառավարիչ Վախթանգ VI- ը ճակատագրական քայլ կատարեց: Ռուսաստանի հետ դաշինք կազմվեց: Թշնամաբար տրամադրված և՛ Թուրքիան, և՛ Իրանը ձեռնարկեցին հակաքայլեր ՝ խոչընդոտելով Վախթանգի արտաքին քաղաքական ցանկացած նախաձեռնության և դաժան դիրքորոշում ընդունելով Վրաստանի նկատմամբ: Նա հույս ուներ ազատվել Ռուսաստանի հետ թուրք-իրանական զավթիչներից ՝ համարելով այն ամենաիրական դաշնակիցը: Սակայն այս պատրանքները չիրականացան: Վախթանգի արտաքին քաղաքականությունը ձախողվեց, քանի որ նա հավատացյալ էր ՝ կուրորեն վստահելով Ռուսաստանի բոլոր կեղծ խոստումներին: Չնայած բազմիցս մերժումներին և անհաջող բանակցություններին ՝ Վախթանգը չփոխեց իր կողմնորոշումը և արտաքին քաղաքական վեկտորը: Ռուսաստանի կայսրություն, 1722 Կասպյան արշավանքը պայմանավորված էր Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական-տնտեսական շահերով: Ուստի Ռուսաստանը իր հիմնական նպատակը համարեց ոչ թե Վրաստանը ազատագրելը, այլ սեփական ինքնիշխանության ազդեցությունը հաստատելը: Վրաստանը միայն կցորդ և աջակցող միջոց էր այդ ծրագրերի իրականացման համար: Ռուսաստանը երբեք չէր բախվի իր հակառակորդների ՝ Թուրքիայի կամ Իրանի հետ, առանց վրաց ժողովրդի ազատագրման համար պայքարելու շահագրգռվածության: Այնուամենայնիվ, վրացիները չէին կարող ճիշտ քաղաքական դասեր քաղել տվյալ պատմական փուլում տեղի ունեցած իրադարձություններից, որոնք կործանարար էին վրացական պետականության համար: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [3] Մարտիրոսյան Վ.Մ., Հայ-վրացական ժողովուրդների համագործակցությունը ազատագրական պայքարում (XVIII դարի 1920-ական թվականներ), Երեւան, 1971, էջ 92-3, 132: Կովկասի քաղաքականություն Ռուսաստան-Ադիգեայի համալսարանի հանդես, սերիա 1: Շրջան Սարգսյան Տաթևիկ ՎՐԱՍՏԱՆԻ քաղաքական իրավիճակը 18-րդ դարի Կեսին քաղաքում: HIMNAKAN- ը մարտահրավեր է նետում վրացական-ռուսաստանյան-ռուսաստանյան-վրացական, ռուս-վրացական, ռազմանական, ռազմանական, ռումինական ։

Հոդվածի նպատակն է լուսաբանել 18-րդ դարի առաջին կեսին վրաց-ռուսական հարաբերություններում առաջ եկած հիմնական մարտահրավերները։ Հոդվածն անդրադառնում է վրաց տիրակալ Վախթանգ VI-ի արտաքին քաղաքականության՝ հետաքրքրություն շարժող որոշ մութ և ստվերային կողմերին։ Վրաց վերնախավի ներկայացուցիչները լուրջ պահանջների առջև էին կանգնած. վարել ճկուն քաղաքականություն՝ սեփական հայրենիքի անվտանգությունն ու միասնականությունն ապահովելու համար։ Այս համատեքստում իր ուրույն հետքը թողած Վախթանգ VI-ի ռուսամետ քաղաքականությունը, սակայն, դատապարտված էր ձախողման, քանի որ հենվում էր Պետրոս I-ի՝ լոկ սին խոստումների վրա, հետևաբար, չուներ իրական հեռանկար և ժամանակավրեպ էր։

Ներածություն Սահմանում Y բազմության X բազմության համապատասխանությունը, որտեղ X բազմության յուրաքանչյուր տարր համապատասխանում է Y բազմության միայն մեկ տարրին, կոչվում է ֆունկցիա: Նկար. 1X բազմությունը կոչվում է ֆունկցիայի տիրույթ, իսկ Y բազմությունը `նրա արժեքների տիրույթ: Սահմանումից բխում է, որ գործառույթը տրվում է, եթե ՝ 1. Տրված է նրա (X) որոշման տիրույթը: 2. Տրված է դրա (Y) արժեքների տիրույթը: 3. Հայտնի է համապատասխանության կանոնը (օրենք): Ֆունկցիան կոչվում է թվային, եթե X և Y բազմության տարրերը թվեր են: Եթե ​​թվային ֆունկցիան տրվում է վերլուծականորեն [Y = f (x) բանաձևի տեսքով], դրա տիրույթը չի նշվում, ապա այդ տիրույթը համարվում է փաստարկի փաստացի արժեքների ամբողջություն, որի համար արտահայտությունը f (x) իրական թիվ է: ՀԱՐՑ. Իսկ ինչպե՞ս որոշել արժեքների շարքը: Ֆունկցիայի արժեքի սահմանը որոշման մի քանի մեթոդներ Ֆունկցիայի արժեքի տիրույթը գտնելու համար անհրաժեշտ է բարելավել տարրական գործառույթների հիմնական հատկությունները: Ֆունկցիայի արժեքների շրջանակը գտնելու խնդիրը հիմնված է առավել բարդ վարժությունների վրա. 1. գնահատման մեթոդ; 2. պարամետր մուտքագրելու համար, 3. Հակադարձ ֆունկցիայի մեթոդը 4. գործառույթի ամենամեծ և ամենափոքր մեթոդը, 5. Գրաֆիկական 6. հայտնի անհավասարությունները կիրառելու մեթոդի վերաբերյալ: 1) Գնահատման մեթոդը կարող է օգտագործվել հիմնականում այն ​​դեպքում, երբ. Անկախ փոփոխականը մեկ արտահայտության մեջ է կամ կարող է բերվել այդ ձևին: Գնահատման մեթոդով ֆունկցիայի արժեքների շարքը գտնելու համար: 1) մենք գրում ենք TAB 2) սկսած TAB- ից `համապատասխան քայլեր ձեռնարկելով արտահայտությունների սահմանափակումները, մենք ստանում ենք ֆունկցիայի օբյեկտը իր արժեքների տիրույթով: Օրինակ 1. Հաշվի առնելով. 𝑓 (𝑥) =: 1 + 𝑥2 գործառույթ, գտեք արժեքների տիրույթը [1]: Լուծում (գնահատման մեթոդ): Ֆունկցիան որոշելու տիրույթը x 𝑅 𝑅 է: Պատկեր ՝ 𝐸 (𝑓) = (0,100) Օրինակ 2: Գտեք function = 1 - 𝑐𝑜𝑠3𝑥 գործառույթի արժեքների տիրույթը [5] range 𝐸 (1 - 𝑐𝑜𝑠3𝑥) = [0,2]: Օրինակ 3. Գտեք գործառույթի ամենամեծ ամբողջ արժեքը [5]: Պատասխան ՝ [0,2] Պատասխան ՝ 8: Օրինակ 4. Գտեք գործառույթի ամենամեծ ամբողջ արժեքը [7]: Գտեք 𝑔 (𝑡) ֆունկցիայի ամենամեծ արժեքը ՝ 𝑔 (𝑡) = 5𝑡, որտեղ 𝑡 = 2𝑠𝑖𝑛2𝑥 + 5𝑐𝑜𝑠2𝑥 - 1 [5> 1] և 2𝑠𝑖𝑛2𝑥 + 5𝑐𝑜𝑠2𝑥 - 1 = 2 (1-𝑐𝑜𝑠2𝑥) + 5𝑐𝑜𝑠2𝑥 - 1 = 3𝑐𝑜𝑠2𝑥 + 1 Օրինակ 5: Գտեք արտահայտության ամենափոքր արժեքը [5]: Պատասխան. 1250 Մենք ունենք. Այսինքն ՝ տրված արտահայտության ամենափոքր արժեքը 3 է: Հիմա գտեք x. X- ի արժեքների դեպքում արտահայտությունը չի որոշվում, քանի որ հայտարարը հավասար է 0-ի: Տրված արտահայտության ամենափոքր արժեքը 4 է: Պատասխան ՝ 4. Օրինակ 6. Գտեք E (y) ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը `հաջորդաբար գտնելով ֆունկցիայի բարդ փաստարկները [5]: 𝑦 = 𝑙𝑜𝑔0.5 (4 - 2 ∙ 3𝑥 + 9𝑥): Եկեք փոխենք գործառույթը. 𝑦 = 𝑙𝑜𝑔0.5 (5 - (1 + 2 3𝑥 + 32𝑥)) =, 50.5 (5 - (1 + 3𝑥) 2): 𝐸 (3𝑥) = (0. + ∞): 𝐸 (3𝑥 + 1) = (1. + ∞): 𝐸 (- (3𝑥 + 1) 2) = (−∞; −1): 𝐸 (5 - (3𝑥 + 1) 2) = (−∞; 4): Եկեք 5 - (3𝑥 + 1) 2 = 𝑡, որտեղ ∈ (−∞; 4): Մենք ստանում ենք ՝ 𝑦 = 𝑙𝑜𝑔𝑜, 5𝑡, որտեղ { հետադարձ ∈ ∈ (0; 4): (0; 4) տիրույթում գործառույթը շարունակական է և նվազող𝑡 = 4 => 𝑦 = 𝑙𝑜𝑔0,54 = 2: Ստացանք ՝ 𝐸 (𝑦) = (−2; + ∞): Պատասխան. (−2; + ∞): Նկատենք, որ վարժությունը լուծելու համար անհրաժեշտ չէր գտնել նախնական ֆունկցիայի որոշման տիրույթը, բայց օրինակի լուծման ընթացքում հնարավոր չէր ամբողջությամբ շրջանցել այդ խնդիրը: Օրինակ 7. Գտեք 𝑦 = 𝑐𝑜𝑠7𝑥 + 5𝑐𝑜𝑠𝑥 գործառույթի արժեքների տիրույթը [6]: Եկեք լուծենք գնահատման մեթոդով: Քանի որ գումարելի ֆունկցիաները նույն կետերում ստանձնում են իրենց ամենամեծ և փոքրագույն արժեքները, 𝑦 ∈ [−6; 6]: Պատասխան. 𝑦 ∈ [−6; 6]: Օրինակ 8. Ֆունկցիայի ամենամեծ և փոքրագույն արժեքները գտնելու համար [5]: Լուծիր հավասարումը :): Դիտարկենք ձախ մասը. Դիտարկենք աջ մասը. Ձախ և աջ մասերը հավասար են, երբ երկու մասերն էլ հավասար են 2-ի. Պատասխան. 𝑥 = 0.42) Խնդիրը հանգեցնում է պարամետրի արժեքների որոշմանը, որի դեպքում հավասարումը f (x ) = b լուծարվում է: Օրինակ 9. Հաշվի առնելով 𝑓 (𝑥) =: 9 + 𝑥2 գործառույթ, գտեք արժեքների տիրույթը [1]: Լուծում (պարամետր մուտքագրելու եղանակ): Օրինակ 10. A պարամետի ո՞ր արժեքների համար does + 5 = 𝑎 (𝑥2 + 4) հավասարումը մեկ արմատ ունի [-4; -1] [6]: Լուծել գործառույթի շարունակականության և միօրինակության միջոցով: Պատասխան ՝ [- ] [-4; -1] function = 𝑥2 + 4 գործառույթը շարունակական է, նվազում և դրական է, ապա 𝑔 (𝑥) = Անընդհատ աճում է այդ տիրույթում: The (𝑥) = √𝑥 + 5 Ֆունկցիան անընդհատ աճում է և իր տիրույթում 𝐷 (ℎ) = [[5; + ∞) և, մասնավորապես, [-4; -1], որտեղ այն դրական է: Այսպիսով, 𝑓 (𝑥) = 𝑔 (𝑥) ℎ (𝑥) շարունակաբար գտնվում է և աճող [-4; -1] ընդմիջում, հետևաբար [-4; -1] է ՝ [𝑓 (−4); 𝑓 (−1)] =: [0,05; 0,4], հետևաբար, երբ 𝑎 ∈ [0,05; 0,4] հավասարումը [-4 միջակայքի լուծում է: -1], ընդ որում ՝ միակը: Պատասխան ՝ 𝑎 ∈ [0,05; 0.4] Օրինակ 11: Գտեք 𝑓 (x) =: գործառույթի արժեքների շրջանակը: Եկեք լուծենք այն ՝ մուտքագրելով պարամետր: Նշանակությունը) երբ 𝑎 = 2, ֆունկցիան դառնում է գծային ՝ −4𝑥 - 5 = 0, որն ունի լուծում: բ) երբ 𝑎 ≠ 2, ֆունկցիան քառակուսային է, ունի լուծում, երբ D≥ 0 <=> ա) և բ) լուծումների համադրությունից մենք ստանում ենք. E (f) = [ ] Պատասխան ՝ [ ] 3) հակադարձ ֆունկցիայի մեթոդը: Անուղղակի ֆունկցիայի մեթոդը կարող է օգտագործվել արժեքների տիրույթը գտնելու համար `որպես պարամետր մուտքագրման մեթոդի անուղղակի կիրառում [6]: Այս դեպքում f (x) = y հավասարումը պետք է լուծվի, որտեղ y պարամետր է: Եթե ​​այս հավասարումը ունի միայն մեկ լուծում x = g (y), ապա E (f) արժեքների տիրույթը համընկնում է g (y) հակադարձ ֆունկցիայի D (g) որոշիչի հետ: Եվ եթե f (x) = y- ն ունի մի քանի լուծում. X = g1 (y), x = g2 (y) և այլն, ապա E (f) = g1 (y), g2 (y),… - ը միության է որոշման տիրույթները: Օրինակ 12. 𝑦 = 5: Որոշման միջակայք ՝ D (x): <=> 𝐷 (𝑥) = (0,1) ∪ (25, + ∞): Պատասխան. (0,1) ∪ (25, + ∞) 4) Ֆունկցիայի ամենամեծ և փոքրագույն արժեքների մեթոդով մենք կարող ենք գտնել գործառույթների արժեքային միջակայքերը, որոնց որոշման տիրույթը փակ է, գործառույթը շարունակական է այդ տիրույթում: Այս դեպքում հարցը բերվում է փակ տիրույթում տրված ՝ գործառույթի ամենամեծ և փոքրագույն արժեքը գտնելու համար: Օրինակ 13: Գտեք 𝑓 (𝑥) = √11 - 𝑥 + √𝑥 - 3 [1] գործառույթի արժեքների տիրույթը: Լուծում (ամենամեծը, ամենափոքրը գտնելու մեթոդը): Քանի որ 𝐷 (𝑓) = [3,11] գործառույթը փակ տիրույթ է, խնդիրն է փակագծերում գտնել շարունակական ֆունկցիայի ամենամեծ և փոքր ֆունկցիան: 𝑓 ′ (𝑥) = 0 √𝑥 √𝑥 - 3 = √11 - 𝑥, ուստի = 7 𝐷 𝐷 (𝑓) 𝐸 (𝑓) = [√8, 4]: Պատասխան. [√8, 4]: 5) Գրաֆիկորեն որոշեք այդ գործառույթների արժեքները տիրույթը, որի գրաֆիկները հարմարավետորեն կառուցված են հերթափոխի գործառույթի հատկությունների հիման վրա: Օրինակ 4 (գրաֆիկական մեթոդ): Գտեք 𝑓 (𝑥) = 𝑥 | 𝑥 - 4 |. Ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը [1]: 𝑓 (𝑥) = 𝑥2 - 4𝑥 = (𝑥 - 2) 2 - 4 կամ { Պատասխան. (−∞, ∞) 6) Հայտնի անհավասարությունների օգտագործմամբ մենք որոշում ենք այն գործառույթների արժեքային տիրույթները, որոնցում հնարավոր անհամապատասխանությունները օգտագործելով հնարավոր է ստանալ ամենամեծ կամ փոքրագույն արժեքները: Ֆունկցիայի ամենամեծ և ամենափոքր օրինակը Օրինակ 10. Գտեք 𝑦 =: վարդակներ, որտեղ, 𝑏> 0 [4]: Նկատի ունեցեք, որ երբ x <0, ապա f (x) <0 Երբ x> 0, ապա f (x)> 0 Երբ x = 0, ապա f (x) = 0 Հետևաբար, f (x) ֆունկցիան ենթադրում է իր ամենամեծը արժեքը (0; + ∞) տիրույթում, և ամենափոքր արժեքը տիրույթում (-∞; 0): Առաջին մեթոդը. Որտեղի՞ց գիտենք 𝑎𝑥2 և numbers թվերի համար | 𝑥 |: ∙ √𝑎𝑏, որտեղ հավասարումը տեղի է ունենում, երբ 𝑎𝑥2 = b: Երբ x> 0 ,, հետեւում է, որ f (x) ֆունկցիայի ամենամեծ արժեքը հավասար է, որին ընդունում է = √ ընդունված կետում: Քանի որ f (x) գործառույթը տարօրինակ է, դրա ամենափոքր արժեքը հավասար է - որը f (x) ֆունկցիան ընդունում է 𝑥 = 𝑏 𝑏 կետում: Երկրորդ մեթոդը: F (x) գործառույթը միջակայքում (0; + ∞) համընկնում է 𝑔 (𝑥) = -ի հետ գործառույթին, որտեղ 𝑎, 𝑏> 0: Այս ֆունկցիան իր ամենամեծ արժեքը կստանա, երբ h (x) = 𝑎𝑥 + Ֆունկցիան ընդունում է ամենափոքր արժեքը: Քանի որ ∙ = 𝑎𝑏 հաստատուն է, ապա 𝑎𝑥 + Գումարն ընդունում է ամենափոքր արժեքը, երբ 𝑎𝑥 = , այսինքն, երբ 𝑥 = , Այսպիսով, մենք գտնում ենք, որ f (x) ֆունկցիան ենթադրում է ամենամեծ արժեքը տիրույթում (0; + ∞) 𝑥 = կետում և այն հավասար է f (x) ֆունկցիայի ամենափոքր արժեքին, որը մենք գտնում ենք առաջին մեթոդում: Օրինակ 11. Գտեք xyz ապրանքի ամենամեծ արժեքը, եթե հայտնի է, որ x, y, z> 0 և 2x + √3y + 𝜋z = 1 [4]: 2x + √3y + 𝜋z = 1 պայմանից մենք ստանում ենք 𝑥 = , որտեղ հավասարումը տեղի է ունենալու 2𝑥 = √3𝑦 = 𝜋z օգտագործելիս: Պատասխան. ԱՌԱԱՐԿՈՒՄ 1. Մաթեմատիկական թեստի առաջադրանքների շտեմարան Մաս 1, 2: Այո՛ Ռաբունի 2015 թ. 286 էջ: 2. GHorgyan GDG, Sahakyan ԱԱSS հանրահաշիվ տարրեր Մաթեմատիկական վերլուծության տարրեր 10. Այո՛ «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն: 2017 թ. 203 էջ: 3. Գորգյան ԳԴG, Սահակյան Ա A. Հանրահաշվի տարրերը մաթեմատիկական վերլուծության 12. Այո՛ Տիգրան Մեծ: 2017 թ. 199 էջ: 4. Սեդրակյան ՆGՄ, Ավոյան Հ. Մ Անհավասարությունների ապացուցման մեթոդներ: Այո՛ Նաիրի 1998 թ. Էջեր 24-46: ։

Դպրոցական դասընթացում և բուհական ընդունելության քննական հարցաշարերում բարդություն ներկայացնող հարցերից է արժեքների տիրույթ գտնելը։ Անհրաժեշտություն է զգացվում որոշակի համակարգված մեթոդների իմացությունը այդ գործընթացը առանց լրացուցիչ բարդությունների իրականացնելու համար։ Աշխատանքում ներկայացված են արժեքների տիրույթի որոշման համակարգված մեթոդներ և այդ մեթոդները կիրառված են տիպային օրինակներում։ Դիտարկված են շտեմարանային օրինակներ, ընտրված է համապատասխան մեթոդը և կիրառված կոնկրետ վարժություններում։

Մեր հանրապետությունում «աշխարհաքաղաքականություն» գիտակարգի ձևավորման հասարակական պահանջը ավելի քան ակնհայտ է։ Սակայն, ինտելեկտուալ այս ուղղության ձևավորման անհրաժեշտությունը մենքդիտարկում ենք ոչ միայն աշխարհայացքային՝ գիտատեսական, այլև պրակտիկ՝ գիտագործնական տեսանկյունից։ Այսինքն՝ մեր հասարակության գիտական շրջանակների համար ներկայացվող հասարակական պահանջը պայմանավորված է ոչ միայն ակադեմիական, այլև գործնական հետազոտությունների կարևորությամբ։ Ակնհայտ է, որ առաջին տպավորությամբ մեր դատողությունները կարող են ոչ միանշանակ ընդունվել, քանի որ աշխարհում տարածքով` 78-րդ, բնակչության թվով` 134-րդ, ՀՆԱ-ի ծավալով՝ 125-րդ, բնակչությանկենսամակարդակով՝ 84-րդ երկրի համար անհնար է պատկերացնել աշխարհաքաղաքական գործընթացներին ինքնուրույն մասնակցելու կարողություն։ Սակայն, անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ «աշխարհաքաղաքականությունը» մենք դիտարկում ենք այնպիսի գիտակարգ, որը գիտականորենհիմնավորված քննարկում է պետությունների աշխարհաքաղաքական ներուժըռեգիոնալ և գլոբալ աշխարհաքաղաքական գործընթացների (աշխարհաքաղաքական մարտահրավերների) ֆոնի վրա, որոնք բխում են Երկիրմոլորակիժամանակակից աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի բնույթից։ Այս համատեքստում առանձնակի նշանակություն է ձեռք բերում հայկական պետականությունը, ինչը համարում ենք ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտման գլխավոր ակտոր և միակ նախապայման, մյուսակտորների գործունեության կարևոր հարթություն։ Աշխարհաքաղաքականությանը վերաբերող մասնագիտական գրականության մեջ «ակտորները» բնորոշվում են որպես այն բոլոր մարդկանց և կառույցների ամբողջություն, որոնք մշակում են տարածաժամանակային պատկերացումներ լոկալ, ռեգիոնալ և գլոբալ տարածքների վերաբերյալ և այդ պատկերացումները տարբեր միջոցներով փորձում են գործողության մեջ դնել` ձևավորելով մարդկանց, տարածության և ժամանակի միջև կառուցվածքային ընդհանրություն։ Ակնհայտ է նաև այն իրողությունը, որ կոնկրետ տարածքում որոշակիակտորներ փոխազդեցության մեջ են գտնվում ուրիշ ակտորների հետ։ Եվ այդփոխազդեցությունը կարող է ունենալ ինչպես համագործակցային, այնպես էլհակասական բնույթ։ Աշխարհաքաղաքական ակտորները և՛ գիտատեսական մակարդակում,և՛ գործնական հարթության մեջ խարսխվում են տարածքային (տերիտորիալ)պատկերացումների վրա, որոնք նրանց քաղաքական վարքագծի կարևոր ևհիմնավորված տարրերն են։ Ըստ այդմ, գեպոլիտիկները որոշակի տարբերություն են դնում հասարակության լիդերների աշխարհաքաղաքական պատկերացումների և այն աշխարհաքաղաքական բանաձևերի միջև, որոնք ուղղվածեն հասարակության անդամների գիտակցության վրա ազդելու։ Այսինքն՝ այդբանաձևերը աշխարհաքաղաքական պատկերացումների պարզեցված ևխտացված արտահայտություններ են, որոնք կարող են ազդել հանրայինգիտակցության վրա։ Աշխարհաքաղաքական ակտորների քաղաքական վարքագիծը անմիջականորեն կախված է տերիտորիալ առանձնահատկություններից,որոնց հաշվառումը ուղղակի անհրաժեշտություն է ակտորների բնութագրման ժամանակ։ Աշխարհաքաղաքական ակտորները առանձնանում են ոչ միայն իրենցտարածական առաձնահատկություններով, այլև տարածության մեջ իրենցփոխհարաբերությունների յուրահատուկ բնույթով։ Որպես հետևանք այս ամենի՝ յուրաքանչյուր աշխարհաքաղաքականակտոր պատմականորեն ձևակերպում է իրեն առանձնահատուկ գործունեության հարթությունը և այն սոցիալական շերտը, որը հանդիսանալու է հասարակական հենարան։ Այսինքն՝ ակտորներն իրենց տարածական գործունեությամբ սոցիալական վերահսկողության յուրատեսակ գործիք են։ Մասնագիտական գրականության մեջ շրջանառվող աշխարհաքաղաքական բազմաթիվ ակտորները հիմնականում դասակարգվում են հետևյալսկզբունքներով`• Աշխարհաքաղաքական դասական կամ ավանդական ակտորներ, որոնցվերագրում են պետությունը, բանակը, եկեղեցին,• Աշխարհաքաղաքական նոր ակտորներ, որոնք ներառում են քաղաքականկուսակցությունները, ոչ կառավարական կազմակերպությունները, ռազմական խմբավորումները, տնտեսական կառույցները, հանրային հաղորդակցության միջոցներն ու ուղիները,• Ժամանակակից աշխարհաքաղաքական ակտորներ։ Այս խմբին վերագրումեն այն կազմակերպություններն ու առանձին խմբերը, որոնք որոշակի աշխարհաքաղաքական նախագծեր են արտահայտում ազգային (ազգայնական)կամ կրոնական գաղափարական հիմքի վրա։ Մինչ հայկական աշխարհաքաղաքականության ակտորները քննարկելընկատենք, որ հետազոտական խնդրի նորությունն ու բարդությունը հնարավորություն չեն տալիս մեր հայեցակետում ամբողջությամբ ներառելու բոլոր հնարավոր օբյեկտներն ու սուբյեկտները, որոնք կարող են պայմանավորել հայկական աշխարհաքաղաքականության բովանդակությունը։ Ավելին, մեկ հետազոտության շրջանակում հնարավոր չէ սպառել բոլոր այն գործոնների դիտարկումը, որ պայմանավորում են բնահասարակական գործընթացներով ամբողջացած՝ բարդ համակարգի դինամիկան։ Հետևաբար, մեր կողմից առանձնացված ակտորները միայն տարածաժամանակային իմաստով ենք համարումառաջնահերթ։ Հիմք ընդունելով աշխարհագրական հետազոտությունների գիտատեսական և մեթոդական առանձնահատկությունները՝ հայկական աշխարհաքաղաքականության ակտորները պայմանականորեն ներառել ենք հետևյալխմբերում`1. Հայկական պետություն։ Այն դիտարկում ենք մյուս ակտորներից առանձին ևառաջնային կարգով, քանի որ հայկական պետությունը համարում ենքազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտմանմիակ նախապայման, աշխարհաքաղաքական գործընթացների գլխավորօբյեկտ և սուբյեկտ, մյուս ակտորների գործունեության կարևոր հարթություն։ 2. Հայկական աշխարհաքաղաքական ներուժը պայմանավորող ակտորներ։ Այս խմբում ներառում ենք իրար հետ փոխպայմանավորված, բայց համեմատաբար ինքնուրույնությամբ առանձնացող երկու հարթություն` ներուժիհասարակական և բնական բաղադրիչներ։ Հասարակական բաղադրիչի համար կարևորում ենք հասարակությանկենսամակարդակը, քանի որ աշխարհաքաղաքական պատկերացումներնու ցանկություններն արտահայտելու և իրականություն դարձնելու համարանհրաժեշտ է նյութական և հոգևոր բավարարվածության որոշակիաստիճան։ Աշխարհաքաղաքական ներուժի բնական բաղադրիչի համար առաջնային ենք համարում պետական տարածքի աշխարհաքաղաքական պահանջվածության, իսկ բնառեսուրսային ներուժից` խմելու ջրի գործոնները։ 3. Հայկական աշխարհաքաղաքականության դասական ակտորներ։ Ակտորների այս խմբում պետք է դիտարկել հայկական բանակը, հայկականսփյուռքը և հայկական եկեղեցին։ Վերջին երկուսը թեև օժտված են համեմատաբար ինքնուրույնությամբ և պատմական առանձին շրջաններում հանդեսեն եկել որպես ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտման հիմնական (երբեմն նույնիսկ միակ) օղակ, այնուամենայնիվայսօր` հայկական պետության գոյության պայմաններում, դառնում են սոսկընդհանուրի բաղկացուցիչ մասեր։ Հատուկ ընդգծենք այն իրողությունը, որազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների իրացման տիրույթումվերոհիշյալ ակտորների նոր կագավիճակը ոչ թե նվազեցնում, այլ նորովի էիմաստավորում վերջիններիս նշանակությունը։ Հայկական սփյուռքը և եկեղեցին դառնում են հայկական աշխարհաքաղաքականության կենսունակությունը ապահովող կարևոր (բայց ոչ ինքնուրույն կամ միակ) ակտորները։ Ինչ վերաբերում է հայկական բանակին, ապա նրա կարևորությունըպետական անվտանգության և աշխարհաքաղաքական ինքնուրույնությանտեսանկյունից հնարավոր չէ գերագնահատել։ Դասակարգման նման տրամաբանությունը առաջնային է դարձնումհայկական պետականության դիտարկումը որպես ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտման գլխավոր և միակ նախապայման։ Ընդգծենք, որ պետությունը աշխարհաքաղաքականության գլխավորկատեգորիան է։ Պետությունը աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից առանձնանում է երեք կարևոր գործառույթով`կառուցվածքայնություն, լեգիտիմ հեղինակություն և տարածք։ Այսինքն՝ պետություններն են աշխարհաքաղաքականգործընթացների և՛ հիմնական սուբյեկտները, և՛ գլխավոր օբյեկտները։ Ավելորդ չենք համարում նկատել, որ հայ ազգը դարեր շարունակզրկված է եղել պետականությունից, հետևաբար զրկված է եղել նաև ազգայինաշխարհաքաղաքական պատկերացումների իրացման ռեալ հնարավորությունից։ Պետականության բացակայության պատճառով այդ պատկերացումներիարտահայտման պարտականությունը՝ խիստ սահմանափակ հնարավորություններով, իրենց վրա են վերցրել տարբեր սուբյեկտներ` եկեղեցի, սփյուռքումձևավորված կազմակերպություններ, սոցիալական առանձին շերտեր (առևտրականներ, մտավորականներ) և անհատներ։ 20-րդ դարում ձևավորված հայկական հանրապետությունների պարագայում էլ այս սուբյեկտները շարունակել և շարունակում են պահպանել իրենցհամեմատաբար ինքնուրույն վարքագիծը աշխարհաքաղաքական գործընթացների տիրույթում։ Հաճախ վերոհիշյալ սուբյեկտների ինքնուրույն վարքագիծը հակասել էընդհանուր ծրագրերի իրագործմանը, ըստ այդմ՝ նվազեցնելով աշխարհաքաղաքական գործընթացների վրա ազդելու, նույնիսկ ադապտացվելու մեր ընդհանուր ներուժը։ Այս ամենը հատկապես ցայտուն արտահայտվեց հետխորհրդային անկախ Հայաստանի գոյության ժամանակաշրջանում։ Չնայած, Արցախյան հակամարտությունով պայմանավորված, անկախության առաջին տարիներին ակտորների գործունեությունը ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների իրացման տիրույթում հիմնականումհամընկնում էր, այնուամենայնիվ հետագա տարիները խնդրի զարգացման այլմիտումներ բացահայտեցին։ Մասնավորապես` միասնական նպատակի իրագործումը` Արցախյան պատերազմի հաղթական ելքը, ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումներում առաջ բերեց առաջնահերթություններիճշգրտման խնդիր։ Հայաստանի Հանրապետությունը, որին օբյեկտիվորենվերապահված էր ազգային աշխարհաքաղաքական նպատակների իրացմանգլխավոր դերը, աստիճանաբար իր գործառույթները զիջեց այլ ակտորների։ Ավելին, հայկական սփյուռքն ստացավ տարածաշրջանային և համաշխարհային մասշտաբով աշխարհաքաղաքական գործընթացների վրա ազդելուհիմնական գործառույթը։ Այս պարագայում հայկական պետության և հայկական սփյուռքի աշխարհաքաղաքական պատկերացումների ընդհանրացմանգլխավոր տիրույթը սահմանվեց Հայ դատի միջազգային հետապնդումը։ Այսխնդրին ինչ-որ չափով ստորադասվեց նաև Հայաստանի համար կենսականնշանակություն ունեցող մեկ այլ խնդիր` Արցախյան հակամարտության վերջնական կարգավորումը։ Ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների նման ենթակարգության մեջ Հայաստանի Հանրապետության հզորացումը մղվեց հետին պլան։ Այս խնդիրը համարվեց կարևոր, բայց ոչ միակ նախապայմանը` աշխարհաքաղաքական, աշխարհատնտեսական, աշխարհամշակութային տիրույթներում ազգային նպատակների իրագործումը ապահովելու համար։ Համաշխարհային պրակտիկայում բազմիցս ապացուցվել է, որ ցանկացած էթնոմշակութային միավորի պարագայում աշխարհաքաղաքական պատկերացումների իրացման արդյունավետությունը ուղղակիորեն կախված է եղելպետության հզորությունից։ Նույնիսկ պարտված (Գերմանիա, Ճապոնիա) կամառավել բարդ աշխարհաքաղաքական հանգույցում գտնվող պետություններում (Իսրայել, Հարավային Կորեա) պետության հզորացումը և հասարակության կենսամակարդակի բարձրացումը համարվել են միակ նախապայմանը`ապահովելու իրենց աշխարհաքաղաքական ինքնուրույնությունն ու ազդեցությունը երկրագնդի աշխարհաքաղաքական կառուցվածքում։ Ընդգծենք մեկ կարևոր հանգամանք ևս. Հայաստանի Հանրապետությունն առանձնանում է ազգային միատարրության բարձր ցուցանիշով։ Հետևաբար, հասարակության որոշակի հատվածը ներկայացնող ազգային փոքրամասնությունների խմբերը չեն կարող խոչընդոտել ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտումն ու իրացումը։ Ավելին, այսհանգամանքը «Հայաստանի Հանրապետություն» աշխարհաքաղաքական սուբյեկտին լրացուցիչ առավելություններ է տալիս` զերծ մնալու տարածաշրջանում ազգային ֆոնի վրա անընդհատ զարգացող աշխարհաքաղաքականվտանգավոր գործընթացներից։ Այսպիսով, ակնհայտ է այն իրողությունը, որ հայ ազգի աշխարհաքաղաքական նկրտումների իրացման միակ նախապայմանը հայկական հզորպետականության գոյությունն է, թեկուզ առայժմ պատմական հայրենիքի միհատվածում։ Հայաստանի Հանրապետությունը հայկական աշխարհաքաղաքականության ակտորների շղթայում ոչ թե պետք է հանդես գա որպես առանձին օղակ, այլ այդ օղակների գործունեության միակ հարթություն։ Հետևաբար,ազգային աշխարահաքաղաքական պատկերացումներն արտահայտող բանաձևի գլխավոր բաղադրիչը Հզոր պետությունն է.Որտեղ`A – Հայկական աշխարհաքաղաքականություն,P – Հայկական պետականություն։ Այս բանաձևը հաստատում է այն իրողությունը, որ ընդհանրապես ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների բովանդակությունը ֆունկցիա է հայկական պետականության հզորության աստիճանից։ Այսինքն՝ միայնհզոր Հայաստանը աշխարհի աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի բոլոր մակարդակներում կարող է ձևակերպել ազգային աշխարհաքաղաքականությանհավակնությունները։ Այսպիսով, հայկական աշխարհաքաղաքականությունը, դիտարկելովորպես ժամանակակից աշխարհում հայ տեսակի իրական տեղի ու դերի հավակնության միջոց, ենթադրում է համատասխան գիտակցության ապահովում,որի առանցքը պետք է լինի ազգի աշխարհաքաղաքական դաստիարակությանինքնատիպ ծրագրի ապահովումը, որովհետև, ինչպես դիպուկ նկատել է աշխարհաքաղաքականության դասականներից Կ.Հաուսոֆերը, «... յուրաքանչյուրազգի լիիրավ կենսագործունեության համար առկա տարածքի սահմանափակության խնդիրը անհրաժեշտաբար պետք է գիտակցվի հասարակության յուրաքանչյուր խավի և շերտի, յուրաքանչյուր անհատի կողմից»։ Մեր պարագայում միացյալ Հայաստանի կերտումը հնարավոր կլինիմիայն այն դեպքում, երբ Հայաստանի Հանրապետության յուրաքանչյուր քաղաքացի այն ընկալի ոչ միայն որպես բարոյական հաղթանակի նկրտում, այլևիր կենսատարածքն ընդլայնելու միակ և արդարացված հնարավորություն։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Ա. Հ. Ներսիսյան, «Հայ քաղաքակրթական ինքնատիպության բացահայտմանանհրաժեշտությունը որպես աշխարհաքաղաքական ինքնուրույնության նախապայման», ԳՊՄԻ, Հանրապետական գիտական նստաշրջանի նյութեր,Երևան, 2011թ., էջ 538-540։ 2. Ա. Հ. Ներսիսյան «Աշխարհաքաղաքականության գիտական բովանդակությունը։ Տեղը գիտությունների դասակարգման համակարգում», ՎՊՄԻ, գիտականնյութեր, Բ հատոր, Վանաձոր 2011թ., էջ 170-179։ 3. Ա. Հ. Վալեսյան, Լ. Հ. Վալեսյան «Քաղաքական աշխարհագրություն» Երևան,Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2005, 339 էջ։ 4. В. В. Желтов, М. В. Желтов Геополитика։ «История и теория». Москва 2009 г։ ,Изд։ Вузовский учебник։ ИНФРА-М, с. 455.5. Нартов Н. А., Геополитика, изд։ — М.։ ЮНИТИ-ДАНА, Единство, 2004, 544 с.Global Prosperity. — New York։ Harper Business, 2003, 396 p.Տեղեկություններ հեղինակի մասինՆերսիսյան Արմեն Հովհաննեսի - աշխարհագրական գիտ. թեկն., դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ, աշխարհագրության ամբիոնիդասախոս, Հայկական պետական մանկավարժական համալսարան, սոցիալ-տնտեսականաշխարհագրություն և ԱԴՄ ամբիոնի դասախոս, E- mail։

Հոդվածում հայկական պետականությունը քննարկված է որպես ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտման գլխավոր ակտոր և միակ նախապայման, մյուս ակտորների գործունեության կարևոր հարթություն։ Ընդգծենք, որ աշխարհաքաղաքականությունը անխզելիորեն կապված է այն ամենի հետ, ինչը քաղաքական սոցիոլոգիայում անվանում են ակտորներ։ Վերջիններիս շարքին դասվում են այն բոլոր անհատականությունները, խմբերն ու կառույցները, որոնք «աշխարհաքաղաքական ցանկություններն ու պատկերացումները մշակում, արտահայտում և դնում են գործողության մեջ»։

ՆՈՐԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԵՎ ԱՆԳԼԵՐԵՆԻ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ԲԱՌԱՇԵՐՏՈՒՄ Պատմական յուրաքանչյուր շրջանում առկա են որոշակի գործոններ, որոնք տվյալ շրջափուլումպայմանավորում են լեզվի առանձնահատկությունները։ Այդ գործոնները կարող են վճռական ներգործություն ունենալ լեզվի ներքին ու արտաքին օրինաչափությունների վրա1։ Մեր օրերում աննախադեպգիտատեխնիկական առաջընթաց է նկատվում, որն էական ներգործություն է ունենում կենդանի լեզուների բառապաշարի վրա։ Բառապաշարն անմիջապես արձագանքում է այդ լեզուն կրող ժողովրդիկյանքում կատարվող փոփոխություններին՝ մշտապես համալրվելով նոր բառերով և բառերի նորիմաստներով՝ նորակազմություններով և նորաբանություններով։ Նոր բառերի ստեղծումը լեզվի կենդանության էական հատկանիշներից մեկն է, որը ցույց է տալիս, որ տվյալ լեզուն գործուն է և տվյալպահին ծառայում է արտալեզվական իրականության լեզվայնացմանը։ Ընդհանուր գործուն բառաշերտի նկատմամբ ունեցած հարաբերություններից ելնելով՝ նորաբանությունները բաժանվում են երկու մեծ խմբի՝ լեզվի չեզոք բառաշերտի նորաբանություններ կամ իրական նորաբանություններ և հատուկ բառաշերտերին պատկանող կամ տերմինաբանական նորաբանություններ (neonyms)։ Իրական և տերմինաբանական նորաբանություններն ունեն որոշակի տարբերություններ։ Այս հոդվածում հստակեցվում են տերմինային նորաբանությունները բնորոշող իրողությունները`նորաբանությունների վերոնշյալ երկու խմբերի առանցքային տարբերությունների հիման վրա, ապաանդրադարձ է կատարվում հայերենի և անգլերենի մասնավոր տերմիահամակարգերից մեկում՝ տնտեսագիտական տերմինահամակարգում նոր բառերի կերտման արդի միտումներին։ Տնտեսագիտականոլորտի բառապաշարի ուսումնասիրման համար լեզվական նյութ են ծառայել վերջին տարիներիտնտեսագիտական գիտատեղեկատվական նյութերը2, բառարանները3 և այլն։ Նորաբանությունը (հունարեն՝ neo – նոր և logos – բառ) նոր բառ է, որը ծառայում է լեզվում հասարակական կյանքի զարգացման արդյունքում նոր հասկացությունների, առարկաների անվանմանը։ Լայն առումով նորաբանություն է կոչվում լեզվական ամեն մի նոր իրականություն կամ իրողություն,նեղ առումով՝ ամեն մի նոր բառ, կայուն բառակապակցություն, դարձվածային արտահայտություն(իդիոմ), բառի նոր իմաստ կամ բառագործածության նոր իրողություն4։ Նորաբանությունների տիպերըԼրիվ նոր բառՆոր իմաստի հավելումՀին բառի նոր իմաստԳծագիր 1. Նորաբանությունների տիպերըԼրիվ նոր բառ - այն նորաբանություններն են, որոնք մինչև որոշակի ժամանակահատված գոյություն չեն ունեցել, այսինքն՝ մինչ տվյալ պահը որևէ տեքստում հիշատակված չեն։ Դրանց և՛ ձևը, և՛ բովանդակությունը նոր իրողություն են լեզվում։ Այս տիպի նորաբանությունները համեմատաբար փոքրթիվ են կազմում5։ Հին բառի նոր իմաստի վերագրում - բառեր, որոնք պահպանում են հին ձևը, բայց կորցնում ենհին իմաստը և ձեռք բերում նոր իմաստ՝ ձևավորելով իմաստային նորաբանություններ։ 1 Տե՛ս Levchenko Y.S., Neologism in the Lexical System of Modern English, Luhansk, 2010, էջ 3-4։ 2 «Բանբեր Երևանի համալսարանի, Սոցիոլոգիա, Տնտեսագիտություն», «Բանբեր Հայաստանի պետական տնտեսագիտականհամալսարանի», Financial Times, The Economist, Forbes, Bloomberg businessweek և այլն։ 3 Աղաբեկյան Ալ., Անգլերեն-հայերեն բառարան։ գործարարություն, տնտեսագիտություն (խմբ.՝ Հ. Մարզպանյան), Երևան, 1998,Ավետիսյան Դ., Ֆինանսաբանկային անգլերեն-ռուսերեն-հայերեն բացատրական բառարան, Երևան, Անտարես, 2002։ 4 Տե՛ս Աղայան Է., Ընդհանուր և հայկական բառագիտություն, Երևան, 1984. էջ 169։ 5 Տե՛ս Levchenko Y.S., էջ 14։ Գոյություն ունեցող բառին նոր իմաստի հավելում - այն բառերն են, որոնք պահպանում են իրենցձևն ու իմաստը, բայց միաժամանակ ձեռք են բերում նոր իմաստ, այսինքն՝ դրսևորում են բազմիմաստություն1։ Նորաբանությունները լինում են ընդհանրացող և մեկուսացած. ընդհանրացող են այն նոր բառերը, որոնք ի վերջո անցնում են գործուն բառապաշարին և դադարում են նորաբանություն լինելուց, իսկմեկուսացած նորաբանություններն այն բառերն են, որոնք գործածվում են այս կամ այն գրվածքում,սակայն հաճախակի չգործածվելու հետևանքով չեն անցնում գործուն բառապաշարի մեջ2։ Նորաբանություների տարածումը պայմանավորված է ա) հաղորդակցական արժեքով, բ) իմաստային և ձևայինհատկանիշներով, գ) համապատասխան իմաստի համար մրցակից բառի առկայությամբ կամ բացակայությամբ3։ Իրական և տերմինային նորաբանությունների միջև առկա կողմնորոշիչ տարբերությունների հիման վրա կարելի է վեր հանել տերմինային նորաբանությունները բնորոշող մի շարք իրողություններ. 1) ստեղծման պատճառ. տերմինային նորաբանություններն անվանում են մարդկային գործունեության որոշակի ոլորտի հասկացություններ, 2) հիմնական գործառույթ. տերմինային նորաբանությունները ծառայում են որոշակի գործունեության շրջանակներում նոր հասկացությունների, իրողությունների անվանմանը, 3) հոմանշային հարաբերակցություն. ի տարբերություն հիմնական բառապաշարի նորաբանությունների՝ տերմինային նորաբանությունների համար հոմանշությունը եզակի երևույթ է,4) գոյության ձևը լեզվում. տերմինային նորաբանությունները լինում են նաև բազմանդամ բառակապակցություններ, հատկապես երբ որևէ հասկացություն է անվանում,5) գոյության տևականությունը լեզվում. տերմինային բառաշերտի նորաբանությունները մնայունեն, քանի որ դրանց գոյությունը հիմնավորվում է արտալեզվական իրականության այս կամ այն երևույթի, առարկայի առկայությամբ, որի գոյությունն էլ պայմանավորում է նոր բառի գոյությունը լեզվում, 6) մյուս լեզուների հետ ունեցած հարաբերության բնույթ. տերմինային նորաբանություններնարագորեն անցնում են մի լեզվից մյուսին (տերմինային փոխառություններ) և իրենց տեղը գրավում այլլեզուների բառապաշարում։ Այսպիսով՝ նորաբանություն-տերմիններին բնորոշ են հետևյալ հատկանիշները. երկիմաստությանբացակայություն, միանշանակ վերաբերություն, պատկանելություն մարդկային գործունեության որոշարկված բնագավառի, կայունություն, համապատասխանություն տերմինաբանության մեջ գոյությունունեցող բառակազմական նորմերին4։ Այս առանձնահակությունները բխում են տերմինային նորաբանությունների բովանդակության էությունից, իսկ ձևակառուցվածքային տեսանկյունից դրանք իրականնորաբանությունների հետ տարբերություններ չեն դրսևորում։ Տնտեսագիտական ոլորտում անընդհատ առաջընթաց է գրանցվում, ծագում են նոր հասկացություններ, հետևաբար՝ նոր բառեր։ Ժամանակակից հայերենի տնտեսագիտական տերմինահամակարգի սահմաններն ընդարձակվել են ոչ միայն փոխառությունների, այլև նորակազմությունների հաշվին։ Տնտեսագիտական նորաբանություններն ստեղծվում են լեզվի ներքին հնարավորություններով (տվյալլեզվի արմատներով կամ փոխառյալ արմատներով լեզվի սեփական բառակազմական եղանակներով),արտաքին և ներքին փոխառությունների միջոցով։ Հարկ է նշել, որ տնտեսագիտական բառաշերտի նորաբանությունները միատեսակ չեն. դրանք լինում են բուն տերմինաբանական նորաբանություններ, ինչպես՝ լրավճար, և զբաղմունքային բառնորաբանություններ։ Վերջին տիպի նորաբանութունները հիմնականում առաջանում են մասնագիտական խոսակցական ոլորտում համագործածական բառերին նոր իմաստ վերագրելու կամ մասնագիտական որոշակի նշանակությամբ դարձվածային, դիպվածային միավորների ստեղծման ճանապարհով։ Սրանց համար, ինչպես իրական նորաբանութունների դեպքում, հնարավոր է ոճական երանգի առկայութուն. օրինակ՝ drop-dead day - «մեռյալ օր», վերջնաժամկետի օր5, տաք փողեր-ներդրման ֆոնդ, որըկարճ ժամկետում համառորեն ձգտում է բարձր շահութաբերության։ Հայերենի տնտեսագիտական բառաշերտ սրանց ներմուծման ուղին հիմնականում անգլերենից կատարվող պատճենումն է. օրինակ՝bear market6 - արջերի շուկա։ Անգլերենի այսպիսի դարձվածային, դիպվածային նորաբանական բառային միավորները հաճախ տևական գործածության հետևանքով մասնագիտական խոսակցական ոլորտից անցնում են ոլորտի տերմինահամակարգ, այսինքն՝ տերմինացվում են, իսկ հայերենն էլ պատճեն1 Տե՛ս Levchenko Y.S., էջ 15-16։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 170։ 3 Տե՛ս Աբրահամյան Ս.Գ., Ժամանակակից գրական հայերեն, Երևան, 1981, էջ 119 – 121։ 4 Տե՛ս Cabré M.T., Terminology։ Theory, methods and applications, USA, Philadelphia, 1999, էջ 205 – 207։ 5 Տե՛ս Булычева В.П., Толковый англо-русский словарь экономических профессионализмов с образным компонентом, Астрахань, 2011, էջ 17։ 6 Տե՛ս http։ //www.investopedia.com/terms/b/bearmarket.asp։ ման միջոցով հայացնում է դրանք և դարձնում հայկական տնտեսագիտական տերմինային միավորներ.օր.՝ bull position1 - ցլի դիրք։ Ժամանակակից հայերենի տնտեսագիտական բառաշերտում լեզվի ներքին միջոցներով՝ հայերենարմատների բարդման եղանակով ստեղծվել են մի շարք տերմինաբանական նորաբանություններ՝ազդարք, առևտրազեղչ, արժեկտրոն, արժեմաս, արժեորոշում, բաժնեծրար, բաժնեմաս, բաժնեմիջոց,բաժնետիրականացում, բեռնապահովագրում, բեռնարգելք, գերարժեզրկում, գերճգնաժամ, գրավադրում, դրամազանգված, դրամաշարժ, երաշխագիր, զեղչատոկոս, թույլատրագիր, լրավճար, հաշվեստուգում, ձեռնաշխատ, շահութադրույք, շրջավաճառ, պակասուրդ, պարգևավճար, վարձերթ, վարկառու, վարկաշար, վարկունակ, վերջնահաշվարկ, վստահագիր, փողատար և այլն։ Որոշակի տերմին-նորաբանություններ կազմվում են փոխառյալ արմատների և մեր լեզվի բառակազմական ներքին միջոցներով, ավելի հաճախ՝ ածանցներով. օրինակ՝ արտաբյուջետային, գրանտատու, ենթաակցիզային, լիզինգառու, լիցենզավորում, տրանսֆերային, օլիգոպոլիստական, օֆշորային ևայլն։ Հայերենի տնտեսագիտական բառաշերտի փոխառությունները հիմնականում միջազգային տերմիններ են, որոնց զուգահեռ մեր լեզվում գործառվում են հայերեն համարժեք նորակազմությունները.օրինակ՝ աուդիտ-հաշվեքննություն, հաշվեստուգում, ավալ-երաշխագիր, բրենդ-ապրանքանիշ, դեֆիցիտ-պակասուրդ, դեֆլյացիա-արժեզրկում, գլոբալացում-համաշխարհայնացում, համընդհանրացում,դիվիդենտ-շահութաբաժին, դիվերսիֆիկացիա-բազմատեսակացում, լիզինգ-վարձակալություն, մարքեթինգ-շուկայաբանություն, կոնվերսիա-փոխարկ, մենեջմենթ-կառավարում, տրանսֆեր-փոխանցում,սուբսիդիա-լրավճար, օվերդրաֆտ-վերազանցում և այլն։ Տնտեսագիտական բառաշերտում գործառնում են նաև արևմտահայերենից կատարված մի շարքփոխառյալ տերմիններ՝ համաշխարհայնացում, հավաստագրում, հաշվեքննություն, սղաճ և այլն2։ Ժամանակակից անգլերենի տնտեսագիտական նորաբանություններն ստեղծվում են հիմնականում ածանցման, բարդման, բառակապակցությունների, ավելի պակաս՝ կրճատումների (համառոտագրություն, հապավում) միջոցով։ Անգլերենի տնտեսագիտական բառաշերտում գործառում են նորաբանություններ, որոնք կազմված են երկու բառահիմքի ձուլումից (blending), սրանցից առաջին բաղադրիչի վերջավորությունների ևվերջինի սկզբնամասի ձուլման արդյունքում որոշ հնչյունակապակցություններ սղվում են կամ, եթե այդբառահիմքերը նման ձև կամ հնչողություն ունեն, ապա դրանցից մեկը պահպանվում է։ Grexit3 (Greece – Հունաստան + exit - ելք) - այս տերմինը հեղինակել են Ուիլիամ Բույտերը (WillemBuiter) և Իբրահիմ Ռահբարին (Ebrahim Rahbari) 2012 թ.։ Խոսելով Հունաստանի եվրոտիրույթից դուրսգալու հավանականության մասին՝ նրանք առաջարկում են Grexit տերմին-նորաբանությունը, որը հետագայում գործուն կիրառություն ունեցավ։ Այժմ այս տերմինային նորաբանությունն էլեկտրոնային վիքիհանրագիտարանում ներկայացվում է համապատասխան բացատրությամբ՝ Greek withdrawal fromthe eurozone – Հունաստանի դուրս գալը եվրոյի տիրույթից4. այն նշվում է որպես տնտեսագիտականբառ-միավոր։ Chermany5 (China – Չինաստան + Germany – Գերմանիա) նորաբանությունը երկու այն երկրներիանվանումների միավորումն է, որոնք առևտրային ավելցուկով աշխարհի խոշորագույն երկրներն են։ Այս նորաբանությունը ստեղծվել է մինչ այդ եղած որոշ այլ նորաբանական կազմությունների համաբանությամբ՝ Chimerica6 (China – Չինաստան + Amenrica – Ամերիկա). այն ստեղծել են Հարվարդի համալսարանի պատմաբան Նայլ Ֆերգյուսոնը (Niall Ferguson) և Մորից Շուլարիքը (Moritz Schularick) Բեռլինի Ազատ համալսարանից Չինաստանի և ԱՄՆ-ի տնտեսությունների ենթադրյալ տնտեսական ձուլումը բնութագրելիս։ Chindia7 (China - Չինաստան + India – Հնդկաստան) հեղինակել է հնդիկ քաղաքական գործիչ Ջաիրամ Ռամեշը (Jairam Ramesh) ասիական երկու հսկաների տնտեսական միավորումնանվանելու համար։ Սրանք հայերենի տնտեսագիտական նյութերում հանդիպում են հիմնականում անգլերենով` փակագծերում ներկայացնելով երկրների անունները։ Տնտեսագիտական նորակազմությունների շարքում բազմաթիվ են այնպիսիք, որոնց կազմությանը մասնակցում է economics – տնտեսագիտություն բառ-բաղադրիչը, թեև որոշակի հնչյուններ սղվումեն, սակայն բաղադրիչի հիմնական ձևն ու իմաստը պահպանվում են։ Վերջին շրջանում ստեղծվել են1 Տե՛ս նույն տեղում։ 2 Հայերենի տնտեսագիտական բառաշերտի նորաբանությունները տե՛ս Զաքարյան Մ., Ճոկլինյան Ք., Տնտեսագիտական նորաբանություններ, բաղադրյալ հատուկ անուններ, մենիմաստ և բազմիմաստ բառեր, հապավումներ, հոմանիշ-հականիշներ, համանուն-հարանուններ, ազատ և կայուն կապակցություններ, Երևան, 2013։ 3 Տե՛ս http։ //www.ft.com/intl/cms/s/0/9e59bcfc-4b74-11e2-88b5-00144feab49a.html#axzz3Aa6rGf5R։ 4 Տե՛ս http։ //en.wikipedia.org/wiki/Greek_withdrawal_from_the_eurozone։ 5 Տե՛ս http։ //www.ft.com/intl/cms/s/0/cd01f69e-3134-11df-8e6f-00144feabdc0.html#axzz3Aa6rGf5R։ 6 Տե՛ս http։ //en.wikipedia.org/wiki/Chimerica։ 7 Տե՛ս http։ //en.wikipedia.org/wiki/Chindia։ մի շարք այնպիսի նորաբանություններ, որոնց առաջին բաղադրիչը որևէ հատուկ անուն է, որը մատնանշում է տնտեսական որևէ ծրագիր կամ տեսության հիմնադրի կամ հեղինակի, մյուսը՝ economicsբաղադրիչն է։ Օրինակ՝ Abenomics1 նորաբանությունն ստեղծվել է 2013 թ.։ Այդ թ․ Ճապոնիայում վարչապետ դարձած Սինդզո Աբեն (Shinzo Abe) առաջին հերթին ուշադրություն դարձրեց երկրի տնտեսության վրա։ Ըստ նրա տնտեսական ծրագրի՝ նախատեսվում էր արժույթի արժեքը կտրուկ իջեցնելու ևտնտեսական աճին ուղղված պետական ծախսերի ավելացման միջոցով օգնել տեղական արտահանողներին։ Այս ծրագիրը հայտնի դարձավ Abenomics (Abe – Աբե + Economics – տնտեսություն) անվամբ։ Հայերենում գործում է Աբենոմիկա փոխառյալ տերմինը2։ Սրա համաբանությամբ նույն ժամանակաշրջանում ստեղծվեց Likonomics3 (Li – Լի + Economics –տնտեսություն) նորաբանությունը։ Այս տերմինային նորաբանությունը կապվում է Չինաստանի վարչապետ Լի Կեցյանի (Li Keqiang) անվան հետ։ Նրա տնտեսական ծրագիրը հենվում է երեք սկզբունքներիվրա. ա) պետական պարտքի կրճատում, բ) պետական մասշտաբային ծախսերի բացառում ի հակակշիռ Abenomics–ի, գ) կառուցվածքային բարեփոխումներ։ Հայերենում գործում է Լիկոնոմիկա փոխառյալ տերմինը։ Ժամանակակից անգլերենի տնտեսագիտության բառաշերտում նորաբանությունների կերտմանհամար գործուն եղանակ է նաև հապավումների միջոցով բառաստեղծումը։ BRIC(S) – (Brazil, Russian, India, China, (South Africa)4 – Բրազիլիա, Ռուսաստան, Հնդկաստան, Չինաստան, (Հարավաֆրիկյան հանրապետություն)) - BRIC նորաբանական հապավումն առաջին անգամհայտնվել է Գոլդման Սաքս (Goldman Sachs) առևտրային բանկի գրառումներում 2001 թ. նոյեմբերին,Ջիմ Օ’Նիլի (Jim O'Neill) հեղինակությամբ, այնուհետև մի քանի տարվա ընթացքում թափանցել նաևքաղաքական ոլորտի բառապաշար։ BRIC–ի երկրներն սկսեցին բարձր մակարդակով հանդիպումներանցկացնել, իսկ երբ նրանց միացավ նաև Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը, նորաբանությաննավելացավ նաև S (South Africa) սկզբնատառը։ Հայերենում հիմնականում պահպանվում է հապավմանանգլերեն ձևը, փակագծերում բացվում է հապավումը (BRICS (Բրազիլիա, Ռուսաստան, Հնդկաստան,Չինաստան, Հարավաֆրիկյան հանրապետություն)։ PIIGS – (Portugal, Italy, Greece, Spain, Ireland)5 – Պորտուգալիա, Իտալիա, Հունաստան, Իսպանիա,Իռլանդիա) - Այս տեմինային նորաբանաությունն ստեղծվել է 1990–ականներին, իսկ ստեղծման հիմքում անգլերենի pig – խոզ բառն է։ Սկզբում նորաբանությունը բաղկանում էր այն երկրների սկզբնատառերից, որոնք համարվում էին Եվրոպայի ամենամեծ պետական պարտքն ունեցող երկրները՝ PIGS– (Portugal, Italy, Greece, Spain)։ Իսկ 2010-ական թթ. սկզբներին այս հապավման ներքո սկսեցին հասկանալ տնտեսական ճգնաժամից տուժած երկրները, որոնց միացավ նաև Իռլանդիան, հապավումըլրացավ ևս մեկ սկզբանատառով և դարձավ PIIGS։ G – SIFI – (Global + systemically important financial institution/ համընդհանուր + համակարգային կարևոր ֆինանսական հաստատություն)6 - հապավումը մրցակցության մեջ մտավ նույն նշանակությամբtoo big to fail (փլուզումն անընդունելի է) տերմինային կապակցության հետ։ Այս նորաբանության տակհասկանում են այնպիսի ֆինանսական ընկերությունների, հաստատությունների միավորում, որիսնանկացումը պետական իշխանությունը թույլ չի տալիս, քանի որ դա կուղեկցվի լիամասշտաբ ճգնաժամով։ Սակայն առավել տևական գործածման շնորհիվ գործուն կիրառություն ունի Հայման Մինսկիի(Hyman Philip Minsky) too big to fail7 տերմինը։ Եվրոպայի երկարատև տնտեսական ճգնաժամի ընթացքում բոլոր տնտեսագետները բաժանվեցին երկու հիմնական ճամբարի, որոնք փրկության ուղիներ էին որոնում։ Նրանց մի մասը ձգտում էրկանխել բյուջետային կտրուկ կրճատումները և կրճատել պետական պարտքերը, մյուս մասը կարծումէր, որ ճգնաժամից արագ դուրս գալու համար պետք է հնարավորինս շատ ծախսել գործազրկությանկրճատման և տնտեսական աճի տեմպը բարձրացնելու համար։ Նրանց, ովքեր կոչ էին անում տնտեսել,անվանեցին Austerians, որը ծագում է austerity – ասկետիզմի հասնող խիստ տնտեսում հիմքից, որն իրհերթին նույնացվում է ավստրիական տնտեսագիտական դպրոցի կոշտ քաղաքականության հետ8։ Fill or kill (FOK) – (կատարել կամ չեղարկել) – Հաճախորդի՝ որևէ ապրանք գնելու կամ վաճառելուպահանջը՝ ուղղված բորսային, միջնորդին, որը պետք է անմիջապես կատարվի9։ Alpha earner10 – ալֆա վաստակող - Կին, ով ընտանիքում ամենաշատն է վաստակում1։ 1 Տե՛ս http։ //lexicon.ft.com/Term?term=abenomics։ 2 Տե՛ս http։ //armef.com/news/category/interesting/article/article_1365743235։ 3 Տե՛ս http։ //www.economist.com/blogs/freeexchange/2013/07/stimulus-v-reform-china։ 4 Տե՛ս http։ //en.wikipedia.org/wiki/BRICS։ 5 Տե՛ս http։ //internationalinvest.about.com/od/glossary/a/What-Are-The-Piigs.htm։ 6 Տե՛ս http։ //en.wikipedia.org/wiki/Systemically_important_financial_institution։ 7 Տե՛ս http։ //en.wikipedia.org/wiki/Too_big_to_fail։ 8 Տե՛ս http։ //ru.urbandictionary.com/define.php?term=austerian։ 9 Տե՛ս http։ //www.investopedia.com/terms/f/fok.asp։ 10 Տե՛ս http։ //new_words.enacademic.com/445/alpha_earner։ Omega man – Օմեգա տղամարդ - Տղամարդ, որը նախընտրում է չլինել ուշադրության կենտրոնում, մասնագիտական կամ հասարակական կարևոր իրադրության մեջ էական դեր չստանձնել։ Հայկական տնտեսագիտական գործնական հաղորդակցության ոլորտում անգլերեն նորակազմտերմինների լեզվական քննությունն ունի գիտական այլ բնագավառներում հայոց լեզվի արժևորմաննպատակ, որի ուսումնասիրությունն այսօր որոշակիորեն սահմանափակվել է ոչ մասնագիտական ֆակուլտետներում։ Միջգիտական ուսումնասիրությունները, այսօր լինելով արդիական, տվյալ դեպքում նպաստում ենմի կողմից տնտեսական, գիտատեղեկատվական առաջընթացի զարգացմանը, մյուս կողմից դյուրացնում են հաղորդակցումը։ Հայերենի բառակազմական ճկուն հնարավորություններն ու լեզվական միջոցները թույլ են տալիս ստեղծել համարժեքներ՝ թարգմանել տերմինները, որոնք ժամանակի ընթացքում ի զորու են անցնելու գործուն հաղորդակցության ոլորտ՝ թուլացնելով փոխառյալ տերմիններիդիրքերը և դուրս մղելով դրանք մեր լեզվի գործնական-հաղորդակցական ոլորտից։ Մելինե ԳրիշկյանՆՈՐԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԵՎ ԱՆԳԼԵՐԵՆԻ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ԲԱՌԱՇԵՐՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ տնտեսագիտություն, փոխառություններ, տերմինային նորաբանություն, պատճենում,համեմատական քննություն, կառուցվածքային առանձնահատկություն, համագործածական բառեր,բառակապակցություն-տերմիններ, գործառույթ, համարժեք բառ։

Վերջին տասնամյակների ընթացքում տնտեսության և տնտեսագիտական գիտությունների զանազան ոլորտներում կատարվում են զգալի փոփոխություններ, որոնց արդյունքում նոր հասկացություններն ու իրողություններն անվանելու նպատակով ստեղծվում են նոր բառեր և արտահայտություններ։ Բառակազմական ճկուն համակարգի շնորհիվ հայերենն ու անգլերենն ստեղծում են պահանջվող բառային միավորները։ Վերջերս հայերենում արձանագրվում է նախկինում փոխառած տերմինային միավորների համարժեք նորակազմություններ ստեղծելու միտում։

Վերջին տասը տարիների ընթացքում իրավակիրառների, ինչպես նաեւ մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում գործունեություն ծավալող իրավաբանների կողմից առավել հաճախ սկսվել են արձանագրվել անձի արդար դատաքննության իրավունքի խախտումներ, որն ամենեւին այն պատճառով չէ, որ մյուս բոլոր խախտումների համեմատ առավել են նման խախտումների դեպքերը, այլ պայմանավորված է եզրույթի բովանդակային ընդգրկուն բնույթով։ Սույն հոդվածի շրջանակներում քննարկման առարկա է դարձել արդար դատաքննության իրավունքի միայն մեկ բաղադրիչ, որն ունի պարզ եւ ընկալելի թվացող արտահայտչաձեւ, սակայն իրավական վերլուծությունների շրջանակում այն շարունակ ենթարկվում է տարաբնույթ հղկումների, որոնք գնալով առավել լայն են դարձնում եզրույթի իմաստային շրջանակը, որով էլ պայմանավորված է Հոդվածի արդիականությունը։ Խոսքը դատարանում գործի քննության հրապարակայնության մասին է։ Սույն հոդվածը նպատակ է հետապնդում հստակեցնել գործի քննության հրապարա93ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կայնության այն սահմանները, որոնք ընդգծվել են Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ՝ Եվրոպական դատարան կամ Բարձր դատարան) նախադեպային որոշումներում եզրույթի իրական կիրառմանգործընթացներում՝ յուրաքանչյուր դեպքում հիմք ընդունելով կոնկրետ գործի փաստական հանգամանքները։ Որպես խնդիր է առաջադրվել պարզել՝ արդյո՞ք ՀՀ օրենսդրությունը գործող իրավական նորմերով ապահովում է գործի քննության հրապարակայնության չափանիշի կիրառումը որպես անձի արդար դատաքննության իրավունքի ապահովման երաշխիք։ Գործերի քննության հրապարակայնության պահանջը ամրագրված է 26.04.2002թ.ՀՀ կողմից վավերացված Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին Եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածում համաձայն որի՝ յուրաքանչյուր ոք, երբ որոշվում են նրա քաղաքացիական իրավունքներն ու պարտականությունները կամ նրան ներկայացված ցանկացած քրեական մեղադրանքի առնչությամբ, ունի օրենքի հիման վրա ստեղծված անկախ ու անաչառ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում արդարացի եւ հրապարակային դատաքննության իրավունք։ Դատավճիռը հրապարակվում է դռնբաց նիստում, սակայն մամուլի ներկայացուցիչների եւ հանրության ներկայությունը կարող է չթույլատրվել ամբողջ դատաքննության կամ նրա մի մասի ընթացքում՝ ժողովրդավարական հասարակության մեջ բարոյականության, հասարակական կարգի կամ պետական անվտանգության շահերից ելնելով, երբ դա են պահանջում անչափահասների շահերը կամ կողմերի մասնավոր կյանքի պաշտպանությունը, կամ՝ այնքանով, որքանով դա, դատարանի կարծիքով, հատուկ հանգամանքների բերումով խիստ անհրաժեշտ է, եթե հրապարակայնությունը կխախտեր արդարադատության շահերը։ Տեսությունից հայտնի է, որ ցանկացած կանոն ունի իր բացառությունը։ Վերոգրյալից կարող ենք հետեւություն անել, որ հրապարակային, այլ կերպ ասած, դռնբաց դատավարության ապահովումը հանդիսանում է կանոնը, իսկ դրանից զատ ամենը կանոնի բացառություններն են։ ՀՀ ներպետական իրավական համակարգում հրապարակայնության երաշխիքը ամրագրված է եղել ՀՀ սահմանադրության բոլոր խմբագրություններում՝ 2015թ. խմբագրությամբ՝ հոդված 63, 2005թ. խմբագրությամբ՝ հոդված 19 եւ 1995թ. խմբագրությամբ՝ հոդված 39։ 94ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Որպես արդար դատաքննության իրավունքի երաշխիք ՀՀ սահմանադրությունն (2015թ.) ամրագրում է՝ յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ եւ անաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային եւ ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք։ Հրապարակայնության սկզբունքը, թերեւս, արդար դատաքննության իրավունքի այն չափանիշն է, որի անմիջական ազդեցության համար ճյուղային օրենսդրությունները տվել են մասնավոր կարգավորումներ՝ դրանով իսկ ապահովելով սահմանադրական երաշխիքի իրավակիրառ գործողությունը։ Ճյուղային օրենսդրությունների համար որպես ուղենիշ է ծառայում «ՀՀ դատական օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի հոդվածի 11-ի (դատական վարույթի հրապարակայնությունը) կարգավորումները։ Հրապարակայնության ապահովման ճյուղային իրավանորմերը ամրագրված են ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 8-րդ, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 17րդ, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 16-րդ հոդվածներում։ Չնայած իրավանորմերի նման շրջանակի առկայության, գործնականում առաջանում են մի շարք խնդիրներ, որոնց մի մասն առնչվում է բուն հրապարակայնության չափանիշի գնահատմանը, իսկ մյուս մասը՝ ըստ յուրաքանչյուր դեպքի իրավական պահանջի բացառությունների գնահատմանը։ Սակայն, մինչ ՀՀ դատական պրակտիկայում առաջացող հարցերը քննարկելը, անդրադառնանք Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքին, որը տարիների արդյունքում ձեւավորել է գործի քննության հրապարակայնության իրավունքի ապահովման չափորոշիչներ։ Չնայած Եվրոպական դատարանը հաստատել է մի շարք որոշումներով, որ գործի հրապարակայնությունը հիմնարար իրավունք է, որը կոչված է ապահովել հանրային վերահսկողությունը, որի միջոցով ձեւավորվում է հասարակության վստահությունը դատարանների նկատմամբ, այդուհանդերձ, Եվրոպական Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը սահմանել է նաեւ որոշ սահմանափակումներ։ Բարձր դատարանը նշել է, որ քրեական գործերով դատավարությունների ընթացքում կարող է առաջանալ քննության հրապարակայնության սահմանափակման անհրաժեշտություն, օրինակ՝ վկայի անվտանգությունն ու գաղտնիությունը ապահովելու համար [16, p. 22]կամ, 95ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ելնելով արդարադատության արդյունավետությունից, որոշ տեղեկատվություն եւ կարծիքներ ազատորեն փոխանակելու համար [20, p. 30]։ Եվրոպական դատարանը ընդգծել է նաեւ այն մոտեցումը, որ ներպետական դատարանները պետք է փորձեն հավասարակշռել շահերի բախումը՝ ապահովելով գաղտնիությունը, բաց արդարադատությունը եւ մամուլի ազատությունը [1, pg. 326]։ Որոշումներից մեկով Եվրոպական դատարանը սահմանել է մեկ այլ գնահատման ենթակա հանգամանք, ըստ որի դատաքննության համապատասխանությունը հրապարակայնության կոնվենցիոն պահանջներին հաստատելու համար անհրաժեշտ է, որ վարույթի առանձին դրվագները դիտարկվեն մեկ ամբողջության մեջ վերցված [13, p. Եվրոպական դատարանը գործերից մեկով, երբ ըստ փաստակազմի դատական նիստերը տեղի էին ունեցել քրեակատարողական հիմնարկի տարածքում, նշել է, որ Եվրոպական դատարանը միտված է երաշխավորել ոչ թե տեսական կամ պատրանքի նմանվող իրավունքներ, այլ իրավունքներ, որոնք իրագործելի են եւ արդյունավետ։ Դատարանն արձանագրել է, որ հրապարակայնության պայմանը պահպանված կլինի, երբ հանրությունը հնարավորություն ունենա ձեռք բերել տեղեկատվություն դատական նիստի վայրի, ժամի մասին եւ կարողանա ազատորեն ներկա գտնվել տվյալ նիստին։ Դատարանը գտել է, որ շատ գործերով այս պահանջը պահպանվում է միայն այն պարզ պատճառով, որ նիստերը կայանում են բավարար մեծությամբ դատական նիստերի դահլիճում։ Դատարանը նկատել է, որ դատական նիստը դատարանի շենքի տարածքից դուրս անցկացնելը եւ այն էլ քրեակատարողական հիմնարկի տարածքում, որը, որպես կանոն, հանրության համար հասանելի չէ, հանդիսանում է էական խոչընդոտ գործի հրապարակայնության առումով [26, p. 29]։ Ուստի, Բարձր դատարանը էական է համարում նաեւ տեսականորեն եւ փաստացի դատական նիստի կայացման վայրին հասանելիություն ունենալը, որը եւս հրապարակայնության պահանջի պահպանման գնահատման չափորոշիչ է հանդիսանում։ Եվրոպական դատարանը, որպես հրապարակայնության սկզբունքի էական չափորոշիչներ դիտարկել է գործի քննության եղանակը (գրավոր կամ բանավոր քննություն), դատական ակտերի հրապարակման կարգը, որը ուղղակիորեն ամրագրված է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդ96ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վածում, ինչպես նաեւ զանգվածային լրատվության միջոցների հասանելիությունը գործերի քննությանը։ ԴԱՏԱԿԱՆ ԼՍՈՒՄՆԵՐԸ Եվրոպական դատարանը նշել է, որ առաջին եւ միակ ատյանում վարույթի «հրապարակային լսումների» իրավունքը ենթադրում է «բանավոր լսումների» իրավունք [19, p. 21]։ Միաժամանակ, մեկ այլ որոշմամբ նշվել է, որ «բանավոր լսումների» պահանջը կարող է չպահպանվել պայմանավորված որոշ բացառիկ հանգամանքներով, որոնցով արդարացվում է այդպիսի լսումներ չանցկացնելը [22, p. 29]։ Եվրոպական դատարանը սահմանել է նաեւ դեպքեր, որոնց պայմաններում «բանավոր լսումների» չապահովելը չի կարող հանգեցնել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի խախտման։ Մասնավորապես, «բանավոր լսումների» ապահովման պարտականությունը բացարձակ չէ եւ այն կարող է չկիրառվել այնպիսի գործերի դեպքում, երբ օրինակ առկա չեն փաստերի կամ իրավունքի վերաբերյալայնպիսի հարցեր, որոնք չեն կարող չլուծվել դատարանի կողմից գործի նյութերի եւ կողմերի փաստարկների ուսումնասիրման հիման վրա [17, p. 37]։ Նշվածին զուգահեռ Եվրոպական դատարանը նշել է նաեւ ճիշտ հակառակ իրավիճակը, երբ անկախ ամեն բանից դատարանը պարտավոր է ապահովել «բանավոր լսումներ» օրենքի հիմքով ներկայացվող եւ այլ փաստական հանգամանքներին վերաբերող հարցեր պարզելու համար [18, p. 44]կամ էլ երբ կարիք է առաջանում լսել կողմի բացատրություններն իրեն վերաբերող իրավիճակի մասին՝ անձամբ կամ ներկայացուցչի միջոցով հանդես գալու եղանակով [22, p. 34]։ Այսպես, «բանավոր լսումներ»-ի անցկացման պահանջը որպես գործի հրապարակային քննության բաղադրիչ, բացարձակ չէ, այն կարող է կիրառվել սահմանափակումների պայմանավորված որոշ հանգամանքներով, ինչպիսիք են օրինակ՝ գործի «պարզ» հանգամանքները, որոնց առնչությամբ, ինչպես նաեւ կիրառելի իրավունքի հետ կապված հարցեր, դատարանի համար չեն առաջանում։ ԶԱՆԳՎԱԾԱՅԻՆ ԼՐԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԸ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը չի բացարձակացնում դատական քննության հրապարակայնության սկզբունքը եւ նախատեսում է որոշա97ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կի սահմանափակումներ, որոնցից հետեւում է, որ ամեն մի գործով դատական նիստն ամբողջությամբ կամ դրա մի մասը ոչ հրապարակային անցկացնելու հարցի լուծումը թողնվում է դատարանին։ Վերջինս որոշում կայացնելիս պետք է հաշվի առնի պաշտպանվող սոցիալական արժեքների կարեւորությունը՝ ինչպես անհատի, այնպես էլ հասարակության եւ պետության համար։ Ամեն դեպքում, այդ որոշումը պետք է լինի պատճառաբանված։ Ոչ հրապարակային դատավարություն անցկացնելու միակ հիմքը հանգում է նրան, որ հրապարակայնությունը կարող է վնասել բարոյականությանը. հասարակական կարգին, ազգային անվտանգությանը, անչափահասների շահերին, մասնավոր կյանքին եւ արդարադատության շահերին։ Այս հիմքերն ունեն գնահատողական բնույթ, եւ հետեւաբար, պետությունները ունեն որոշակի հայեցողության դրսեւորման հնարավորություն [3, էջ 298]։ Կոնվենցիան զանգվածային լրատվության միջոցների ներկայացուցիչների եւ հանրության ներկայությունը գործի քննությանը սահմանափակելիս տվել է դեպքերի շրջանակ, որոնք ունեն նախապատվություն հրապարակայնության իրավունքի նկատմամբ, մասնավորապես 1)ժողովրդավարական հասարակության մեջ բարոյականությունը, 2) հասարակական կարգը, 3) պետական անվտանգության շահը, 4) անչափահասների շահերը (օրինակ՝ երեխայի բնակության վայրին կամ խնամքին վերաբերող գործեր [14, p. 38],5) կողմերի մասնավոր կյանքի պաշտպանությունը (օրինակ՝ մասնագիտական գաղտնիքին եւ դրանով իսկ այլ անձի կյանքին առնչվող գործեր[15, p. 34], 6) արդարադատության շահերը։ Ցանկացած դեպքում, երբ որեւէ հիմքով սահմանափակվում է գործի քննության հրապարակայնությունը, պետք է լինի հստակ եւ պատճառաբանված հիմնավորում, հակառակ դեպքում տվյալ իրավիճակը չի կարող դիտարկվել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ համատեղելի։ Ռուսաստանի դեմ գործերից մեկով, որի փաստական հանգամանքների համաձայն գործի քննությունն ունեցել է հանրային մեծ հետաքրքրություն եւ նիստերին ներկա գտնվողների քանակը մեծ է եղել, ներպետական դատարանում խոչընդոտվել է նիստերի դահլիճ անձանց մուտքը՝ պատճառաբանելով, որ ներկա գտնվել ցանկացողները ծանուցագրեր չունեն նիստին մասնակցելու համար կամ չունեն անձը հաստատող փաստաթղթեր։ Նման հիմնավորումները Եվրոպական 98ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ դատարանը համարել է ոչ բավարար եւ արձանագրել Կոնվենցիայի 6րդ հոդվածի խախտում [27, p. 26]։ Բարձր դատարանն անդրադառնալով «արդարադատության շահին» արձանագրել է, որ անգամ քրեական գործերով, որտեղ հրապարակայնության ավելի մեծ ակնկալիք կա, Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի իմաստով կարող է առաջանալ բաց եւ հրապարակային վարույթի սահմանափակման անհրաժեշտություն,օրինակ՝ պաշտպանելու համար վկայի անվտանգությունն ու գաղտնիությունը կամ արդարադատության անհրաժեշտությունից ելնելով ապահովելու համար տեղեկությունների եւ կարծիքների ազատ փոխանակումը [24, p. 45]։ Եվրոպական դատարանը անդրադարձել է նաեւ հրապարակային լսումների իրավունքից հրաժարվելու հնարավորությանը՝ ամրագրելով, որ 6-րդ հոդվածը չի խոչընդոտում անձին իր կամքով հրաժարվել հրապարակային լսումներից [21, p. 59]։ ՎՃՌԻ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄԸ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի պարզ ընթերցման արդյունքում իսկ ակնհայտ է դառնում, որ դատական ակտերի հրապարկման պահանջն ունի բացարձակ ձեւակերպում՝ «...Դատավճիռը հրապարակվում է դռնբաց նիստում,...»։ Ըստ էության Կոնվենցիան չի նախատեսել վճռի հրապարակման բացառություններ, ավելին՝ եվրոպական դատարանը եւս նախադեպային իրավունքով չի սահմանել որեւէ կոնկրետ բացառություն։ Չնայած նման ձեւակերպման հստակությանը Եվրոպական դատարանը չի բացառել, բացի ընթերցելով դատական նիստում վճիռը հրապարակելուց, նաեւ հրապարակման այլ եղանակների համատեղելիության փաստը Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ [23, p. 101]։ Միաժամանակ, անդրադառնալով վճռի հրապարակման տարբեր եղանակների՝ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ համատեղելիությանը, Եվրոպական դատարանը նշել է, որ յուրաքանչյուր դեպքում, ներպետական օրենսդրության համաձայն, նախատեսված հրապարակման ձեւերը պետք է գնահատվեն վարույթի որոշակի առանձնահատկությունների լույսի ներքո՝ հղում կատարելով 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի առարկային ու նպատակին [25, p. 26]։ 99ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Եվրոպական դատարանի դատավորներից Լուկաս Լուսաիդեսը (լիազորության ժամկետը՝ 1998-2008, երկիրը՝ Կիպրոս) իր հեղինակած գրքում բարձրացրել է մի հարց, որը վերաբերում է դռնփակ դատավարությունների արդյունքում կայացվող վճիռների հրապարակմանը։ Այս առումով վերջինս անդրադարձել է դռնփակ դատական նիստերի ընթացքում ներկայացված ապացույցներին՝ ընդգծելով դրանց Վճռում արտացոլված լինելու արդյունքում հրապարակային դառնալու խնդիրը։ Հեղինակը համեմատական է անցկացրել «Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագրի հետ (հոդված 14), որում հստակ նշվել է վճռի հրապարակումը բացառող հանգամանքները 1 ։ Այս առնչությամբ հեղինակը կարծիք է հայտնել, որ դռնփակ դատական նիստերի արդյունքում կայացված վճռում չպետք է ներառվի ամբողջական տեղեկատվություն, մասնավորապես անուններ, այլ տեղեկատվություն, որով հնարավոր է կատարել անձի նույնականացում, պետք է խուսափել ներառել վճռում անձի ընտանեկան կյանքի մասին տեղեկատվություն, սակայն այնպես, որ այն չանդրադառնա Դատարանի կայացրած վերլուծությունների եւ եզրակացությունների վրա, որը ենթակա է հրապարակման եւ որը, ըստ էության, պետք է դառնա հանրային վերահսկողության առարկա [2, pg. 220-221]։ Նշված հեղինակի կողմից բարձրացված խնդիրը ՀՀ օրենսդրությամբ կարգավորված է, սակայն ոչ դատավարական օրենսդրությամբ, այլ ՀՀ բարձրագույն դատական խորհրդի որոշմամբ, որի առնչությամբ ավելի մանրամասն կարծիք ներկայացված է հաջորդիվ։ Վերոգրյալում վկայակոչված նախադեպային որոշումերի քննարկման արդյունքում պարզ է դառնում, որ գործի քննության հրապարակայնության իրավական նորմը պարզ ըմբռնելի, սակայն կիրառման գործընթացում տարբերվող եւ նաեւ հակադրվող մոտեցումների հանգեցնող իրավական կարգավորում է։ Ամփոփելով Եվրոպական դատարանի վերոշարադրյալ իրավական մեկնաբանություններն ու անդրադառնալով «բանավոր լսումներ»ի անցկացման պահանջի պահպանմանը եւ այն որպես գործի հրապաՀատված նշված հոդվածին՝ «...սակայն քրեական կամ քաղաքացիական գործի վերաբերյալ ցանկացած դատական որոշում պետք է հրապարակային լինի, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ անչափահասների շահերը պահանջում են այլ բան կամ գործը վերաբերվում է ամուսնական վեճերին կամ երեխաների խնամակալությանը»։ 100ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րակայնության գնահատման չափորոշիչ դիտարկելուն՝ հարկ ենք համարում քննարկել ՀՀ իրավակիրառ պրակտիկայում առաջացող խնդիրները։ ՀՀ սահմանադրական դատարանը 11.04.2012թ. թիվ 1020 որոշմամբ անդրադառնալով դեռեւս նախկին խմբագրությամբ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 138-րդ հոդվածի իրավակարգավորմանը, եզրակացրել է, որ «գրավոր ընթացակարգով գործերի քննության պարագայում էլ դատավարության մասնակիցները (այդ թվում՝ կողմերը) կաշկանդված չեն իրացնելու իրենց դատավարական իրավունքները եւ կրում են համապատասխան պարտականություններ, որպիսիք կարող են իրացվել՝ հաշվի առնելով գրավոր քննության առանձնահատկությունները, մասնավորապես այն դեպքերում, երբ խնդիրն առնչվում է դատավարական գործողությունների կատարմանը ու դրան առնչվող մասնակիցների իրավունքներին ու պարտականություններին։ Հետեւաբար, սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ այդ առանձնահատկությունների կիրառմամբ էլ մասնակիցների իրավունքների եւ պարտականությունների հիմնական նորմատիվ էությունը չի փոխվում։ Այլ կերպ, ինչպես հետեւում է վերոհիշյալ վերլուծությունից, գրավոր ընթացակարգի դեպքում էլ օրենսդիրը երաշխավորել է մրցակցային դատաքննության կանոնների պահպանում։ Իսկ այդպիսի ընթացակարգով կայացված դատական ակտերը, ինչպես հետեւում է վերոհիշյալ նորմերի բովանդակությունից, անվերապահ ենթակա են ինչպես հրապարակման, այնպես էլ պաշտոնական հրապարակման։ Այսինքն՝ այդ ակտերի ամբողջական տեքստերն սկզբունքորեն մատչելի են դարձվում նույն կերպ, ինչպես կներկայացվեին բանավոր լսումների արդյունքում։ Միաժամանակ, գրավոր ընթացակարգով դատաքննության արդյունքում ակտերի կայացմանը եւ հրապարակմանը հաջորդում են օրենքով նախատեսված անհրաժեշտ իրավական հետեւանքներ, որոնք հասանելի եւ գնահատելի են ինչպես դատավարության կողմերի, այնպես էլ հանրության համար, եւայդ ակտերը վերանայման ենթակա են օրենսգրքի ... նախատեսված կանոններով սահմանված կարգով»։ Նույն որոշմամբ Սահմանադրական դատարանը կատարել է մեկ այլ դիպուկ եզրահանգում, ըստ որի «դատավարության հրապարակայնությունն առաջին հերթին նշանակում է հասարակական վերահսկո101ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ղության իրականացման հնարավորություն՝ դատավարության եւ դատարանի ընդունած ակտերի նկատմամբ»։ Գտնում ենք, որ վերոգրյալ հետեւությունն արդարացված է եւ այն կարող է մեկնաբանվել անդամ պետության հայեցողության սահմանների (margin of appreciation) համատեքստում, ուստի եւ համատեղելի է Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի համաձայն գործի հրապարակայնության պահանջի հետ։ Միեւնույն ժամանակ կարեւոր ենք համարում նշել 2018թ. խմբագրությամբ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի կարգավորումները, որոնց համաձայն նախատեսվեց գրավոր քննության կարգը ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանում, կամ 21.12.2017թ. ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում կատարված փոփոխությունը (գլուխ 19.1), որը հետագայում պահպանվեց նաեւ 2018թ. խմբագրությամբ օրենսգրքում (գլուխ 41) կապված գործերի քննության պարզեցված վարույթի հետ, որի կարգավորումների համաձայն օրենսգրքով սահմանված որոշակի պահանջների բավարարման դեպքում դատարան կարող է որոշում կայացնել գործի պարզեցված վարույթի կարգով քննելու մասին, ինչպիսի պարագայում դատական նիստ չի հրավիրվում, սակայն դատավորության կողմը լիարժեքորեն ունակ է իրացնել իր իրավունքների պաշտպանությունը ներկայացնելով ապացույցներ, դիրքորոշումներ, այդ թվում ըստ օրենսգրքով սահմանված դեպքերի հանդես գալ գործի քննությունը պարզեցված վարույթի կարգով դադարեցնելու վերաբերյալ միջնորդությամբ։ Սույն հոդվածի մշակման պահին շրջանառության մեջ է «ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը [12], որը նախատեսում է պարզեցված վարույթի կիրառման կարգավորումներ։ Այս նախագծի ընդունման դեպքում ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը կհամալրվի եւս մեկ իրավական գործիքով՝ գործը գրավոր ընթացակարգով քննելու համար, առանց դատական նիստ հրավիրելու։ Նշվածից հետեւում է, որ ՀՀ օրենսդրությամբ առկա ներկայիս կարգավորումները, համաձայն որոնց նախատեսվում են դատավարությունների ընթացքում գրավոր քննության կարգեր, չեն հանդիսանում «բանավոր լսումների» իրավունքի չարաշահում, այլ ճիշտ հակառակը, դրանց գոյությամբ պայմանավորված ապահովվում է անձի արդար դա102ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տաքննության իրավունքի մեկ այլ չափորոշիչի «ողջամիտ ժամկետներում» գործի քննության պահանջի ապահովումը։ Այսինքն՝ վերոգրյալից հետեւում է, որ «բանավոր լսումների» փոխարինումը գործի գրավոր քննությամբ չի հակադրվում գործի հրապարակային քննության պահանջի հետ, քանի որ ինչպես ՀՀ սահմանադրական դատարանն է նշել, նման «բախումը կարծեցյալ է», իսկ ըստ էության նորմերի փաստացի բախում առկա չէ, քանի որ, եթե գրավոր քննության պայմաններում պահպանվում են հրապարակայնության սկզբունքի այլ հատկանիշները, ապա սկզբունքը չի դադարում գործել։ Իսկ այլ հատկանիշներ ասելով պետք է ի նկատի ունենալ նախ դատավարության կողմերի՝ մրցակցության սկզբունքի շրջանակներում իրենց իրավունքների պաշտպանությունն անխոչընդոտ իրականացնելը, որը հանդիսանում է գործի արդարացի քննության երաշխիք, ինչպես նաեւ դատական ակտի հրապարակումը, դրան ծանոթացումը կողմերի կողմից եւ դրա հասանելիությունը հանրության համար։ Այս առումով, սակայն, հարկ ենք համարում նաեւ անդրադառնալ «ՀՀ դատական օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 11-րդհոդվածի 10-րդ մասին, որի հիման վրա ՀՀ բարձրագույն դատական խորհրդի կողմից 27.09.2019թ. ընդունվել է թիվ ԲԴԽ-40-Ո-105 որոշումը դատական իշխանության պաշտոնական կայքում հրապարակվող դատական ակտերում անձնական տվյալների ապանձնավորման կարգի վերաբերյալ, որն արդեն համադրվում է Եվրոպական կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածի (անձնական եւ ընտանեկան կյանքը հարգելու իրավունք) կարգավորումների հետ եւ իրավացիորեն սահմանափակում է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի բացարձակ կիրառումը։ Ուստի, այս առնչությամբ կարող ենք ասել, որ ՀՀ գործող իրավակարգավորումները բավարար հստակ են եւ սպառիչ իրավական գործիքակազմի ամբողջությամբ տեսանկյունից։ Այսպիսով, հոդվածի ուսումնասիրման արդյունքում հանգում ենք այն եզրակացության, որ չնայած այն հանգամանքին, որ Եվրոպական դատարանը սահմանել է հրապարակայնության պահանջի գնահատման չափորոշիչներ, որոնք պետք է ուշադրության արժանանան յուրաքանչյուր գործով, այդուհանդերձ,քննարկված իրավական նորմերի, ինչպես նաեւ մեկնաբանությունների փաստացի կիրառումը յուրաքանչյուր դատական գործով առկախված է պետության հայեցողության սահմաններից (margin of appreciation), քանի որ իրավական նորմի գործի103ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ քակազմի եւ/կամ կիրառման համատեքստում դատարանները այն ինստիտուցիոնալ կառույցն են, որ իրավասու են յուրաքանչյուր գործով որոշել հրապարակայնության հարցի գնահատման սահմանները, նորմի պահանջի հնարավոր բացառությունների շրջանակը, դրանով իսկ դառնալով գործիհրապարակայնության վերաբերյալ պետության հայեցողության սահմանները որոշող մարմին։

Հոդվածում, հիմնվելով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշումների վրա, անդրադարձ է կատարվել գործի քննության հրապարակայնության գնահատմանը՝ որպես արդար դատաքննության իրավունքի բաղադրիչի։ Հոդվածում քննարկման առարկա են դարձվել ոչ միայն Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից տրված մեկնաբանությունները, այլեւ փորձ է արվել դրանք դիտարկել ՀՀ գործող օրենսդրության համատեքստում՝ վերլուծելով առկա իրավական նորմերը եւ դիտարկելով իրավակիրառ պրակտիկայում դրանց մեկնաբանությունների շրջանակը։

20-րդ դարի վերջին քառորդը և 21-րդ դարի առաջին տարիները հայ ժողովրդի համար պատմական նոր զարգացումների և փոփոխությունների տարիներ էին: Համաշխարհային զարգացումներին զուգահեռ, հայ ժողովրդի մեջ տեղի ունեցող ծանր իրադարձությունները պայմանավորված էին դարեր առաջ իրենց պետականությունը կորցրած ժողովրդի պայքարով `իրենց անկախությունը վերականգնելու իրավունքի համար, որը սկիզբ առավ 88-ի փետրվարին` ղարաբաղյան շարժման հետ: Մեր ազատասեր ժողովրդի հերոսական պայքարը պսակվեց մայիսին տարած հաղթանակով, բայց սկսված պատերազմը, ըստ էության, դեռ չի ավարտվել: Արցախյան շարժումն ուներ համահայկական մասշտաբներ », իհարկե, քանի որ այն պետք է իր արձագանքը գտներ գեղարվեստական ​​գրականության մեջ բոլոր պատմական ժամանակաշրջաններում: Տասնյակ լրագրողներ, հրապարակախոսներ և գրողներ, ովքեր մարտի դաշտ էին մեկնել, անդրադարձան թեմային, և ստեղծվեց լայնածավալ գրականություն, որն իրական արձագանքն էր թեմային: Համոզված ենք, որ այս թեմայով ստեղծված գրականությունն արժանի է ուշադրության և քննության ՝ որպես հղում հասարակական-քաղաքական կյանքին, նաև ընդհանրապես որպես գրականություն: Այս գրականության մասին գրական հոդվածները կամ քիչ են, կամ գոյություն չունեն: Հոդվածը փորձ է բացահայտելու և գնահատելու Արցախյան ազատամարտը պատկերող հայկական գեղարվեստական ​​գրականությունը: Դեռ 2004-ին Սզակ Արզումանյանն իր «Modernամանակակից հայկական վեպը» ուսումնասիրության մեջ գրում էր. «Վերջին տասնամյակի հայ գեղարվեստական ​​շարժումը ընկալել և արտահայտել է այս նշանակալից հեղափոխությունները զգայուն շնչառությամբ ՝ փորձելով ներառվածը, կորուստներն ու ձեռքբերումները սոցիալ-պատմական գործընթացին զուգահեռ» [1, p. 6]: Այս տարիների ընթացքում ստեղծվել են արժեքավոր գործեր, որոնք լուրջ ուշադրության են արժանի: Մի շարք գրողներ, ինչպիսիք են Լեոն Խեչոյանը, Սուսաննա Հարությունյանը, Հովիկ Վարդումյանը, Հովհաննես Երանյանը, Մանուկ Մնացականյանը, Սամվել Բեգլարյանը, Մկրտիչ Սարգսյանը, Արա Նազարեթյանը, Հրաչյա Սարիբեկյանը, Նորայր Ադալյանը, ստեղծել են միայն մեկ այլ գեղարվեստական ​​նկարագրություն Արցախյան ազատամարտի կամ տեղի ունեցածի մասին: Ռազմի դաշտում այն ​​ժամանակվա հասարակական-քաղաքական կյանքն է, երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը, մարդու իրավունքները և, առհասարակ, Հայաստանի պատերազմական և հետպատերազմյան կյանքը, որոնց անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ հոդվածում: Արցախյան ազատամարտից անցել է ավելի քան 20 տարի, ստեղծվել է ընդարձակ գրականություն: Համոզված ենք, որ այս թեմայով ստեղծված գրականությունն արժանի է ուշադրության և քննության ՝ որպես հասարակական-քաղաքական կյանքի արտացոլում, ինչպես նաև ընդհանրապես որպես գրականություն: Այս թեմայով ստեղծված գրականությունը ոչ միայն նյութի վավերագրական-գեղագիտական ​​ընկալում է, այլ նաև պարունակում է քաղաքական լայն ենթատեքստ, կյանքի ձևի և կենսափիլիսոփայության կտրուկ ազդակներ, ներառում է հերոսների լայն դաշտ, նրանց գործունեությունը: , տալիս է բազմաթիվ հարցերի պատասխաններ և նոր հարցեր է առաջացնում: Որքան էլ պնդեն, որ այսօրվա գրողը «լավ» գրականություն չի ստեղծում, մենք անցյալի ներդրումները շարունակող բարձրարժեք գործեր չունենք, այնուամենայնիվ, երբ խոսքը վերաբերում է Արցախյան ազատամարտի մասին գրականությանը, միանգամայն պարզ է դառնում, որ շատ ժամանակակից գրողներ դարի հերոսներ են և հավատարիմ արձակագիրներ: Նրանք ստեղծել են, իրոք, բարձր գրականություն: Գրեթե բոլոր աշխատանքներում գործողությունները տեղի են ունենում արցախյան իրադարձությունների համատեքստում: Հեղինակները չեն խուսափում խոսել արվեստի լեզվով, այդ թվում `պետական ​​գործիչների անփորձությունից, երբեմն անհասկանալի գործողություններից (Սամվել Բեգլարյան,« Արևի մայրամուտը »),« մութ և ցուրտ տարիներին »Հովհաննես Երանյանի կյանքի դժվարությունները»: Զինադադարը ») կամ վերլուծել ստեղծված իրավիճակը ներքաղաքական իրավիճակի նկարագրությամբ և եզրակացություններ անել պատերազմի մեջ գտնվող Արցախի և Հայաստանի միջև (Վարդան Դրիկյան,« Չսկսված և անավարտ պատերազմ »), պատերազմի սարսափելի բախումներում մարդուն տալ բնավորություն ( Մկրտիչ Սարգսյան, «Դարի վերջի հայը») «պատերազմի համը» ընթերցողին փոխանցելու և ռազմական պատմությունն ամբողջացնելու փոքրիկ, բայց խոսուն պատմություններով (Արա Նազարեթյան, «Ռազմավարական պատմություններ»): Քննված դեպքերի ճնշող մեծամասնության մեջ հեղինակները օգտագործում են ինքնակենսագրական փաստեր ՝ օրագրի ճշգրտությամբ ներկայացնելով այդ պահին պատերազմի դաշտում տիրող իրավիճակը և պարտադրված պատերազմում զինվորի հոգեկան վիճակը (Լեոն Խեչոյան, «Գիրք S, ծանր բզեզ») , «Պարտադրված» լինելու այս հանգամանքի շնորհիվ է, որ Արցախի գրականության հերոսը, որքան էլ համարձակ ու մարտական, աչքի չի ընկնում հաղթող կամ անպարտելի լինելու հոգեբանությամբ: Հեղինակներից շատերը Karabakhարաբաղի համար կրիտիկական շրջանում իրենց ոտքերով և հրացաններով չափեցին գոյատևման պայքարի բոլոր ուղիները, գտան ապրելու և արարելու ճշմարտությունը, նրանք գիտեն, գիտեն, հասկանում են ինչ, երբ և ինչպես դա տեղի ունեցավ: , Այս աշխատանքներում ռազմական կյանքը պատկերված է այնպես, ինչպես կա, առանց որևէ լրացուցիչ լրացումների, ընդգծելով հայ ազատամարտիկների հերոսությունը ոչ թե լեռներում, այլ սեփական հողից չզիջելու համար պայքարող մարտիկներին բնորոշ հոգեբանության մեջ: «Իմ գիրքը պատմում է այդ ծանր ու դժվարին նահանջի մասին, որը ձգվում էր Գետաշենից մինչեւ Մարտակերտի խորքերը: Նահանջ, բայց ի՞նչ տեսակ նահանջ, դրամատիկ, հերոսական: Այդ դժվարին նահանջի ժամանակ մարդիկ ծնվեցին, մարդիկ մահացան: Դա փախուստ չէր… Իմ հերոսները, այո, նահանջում են, բայց նրանք հուսահատ չեն, արյունահոսում են, բայց չեն արյունահոսում: Նրանք համոզված են, որ «նրանք համբերատար սպասում են այն պահին, երբ վերջապես բեկում կմտնի պատերազմի դաշտ, բեկում, որը սարերում չէ»: Այդ երկար ու արժանապատիվ նահանջի ընթացքում փորձարկվում է նրանց կամքն ու հավատը, բացահայտվում է նրանց իսկապես հերոսական էությունը, լուսավոր հավատը իրենց արդար պայքարի և վաղվա օրվա, արդարության հանդեպ: «[2] «Հասկանալով, որ ապրելու և մեռնելու հավանականությունը հիսուն հիսուն է, մենք գնացինք հաղթելու ելու ՝ ապրելու…» [3, p. 3] Աստվածատուր Պետրոսյանի «Մահապարտների ջոկատ» վավերագրական գրքի էջերից սա է ասում պատերազմը վերապրած մահապարտներից մեկը `մահապարտ-ռմբակոծիչը` «հաղթանակ մահվան դեմ» բառի իմաստով: Ընդհանրապես, այդ գրականությանը վերաբերող էջերում գեղարվեստականությունը հաճախ զիջում է վավերագրական ֆիլմին: Թերեւս այն պատճառով, որ դժվար է իմաստավորել անցյալում պատերազմը խաղաղություն վերապրածների համար, հատկապես գեղարվեստական ​​վերաիմաստավորումը: Հատկապես, որ նրանցից շատերի համար, ըստ էության, պատերազմը չի ավարտվել ու շարունակվում է հրադադարի անվան տակ: Այս գիտակցությամբ են ապրում Հովհաննես Երանյանի «istինադադարի» պատմվածքների ժողովածուի հերոսները: Գեղարվեստական ​​մարմնացում ունեցող հեղինակները հաճախ ցույց են տալիս իրենց քաղաքացիական-հայրենասիրական դիրքորոշումը Արցախյան ազատամարտի կամ առհասարակ theարաբաղի խնդրի նկատմամբ ՝ երբեմն ստանձնելով հրապարակախոսի դերը ՝ իրենց գործերը դարձնելով ժամանակի կենդանի արձագանք և ծանր օրերի արտացոլում: «Novelամանակակից վեպի առանձնահատկություններից մեկը հասարակական դիսկուրսը միահյուսելն է էպիկական լայն կտավներում, գեղարվեստական ​​գրականության տարրերի միաձուլումը հրապարակախոսական ժանրերի մեջ: Այս աշխատանքների մեջ են, որ հատկապես սրվում են մի շարք մարդկային և բարոյական խնդիրներ: «Երբ երբեմն հնարավոր չէ ավելի անմիջական և ակտիվ ազդեցություն ունենալ գեղարվեստական ​​միջոցների միջոցով երևույթների կրկնությունների վրա, առօրյա կյանքում իրադարձության նոր մտքեր մղել, հանրային դիսկուրսը շատ առումներով գեղարվեստական ​​գրականության կողքին է» [1, p , 70], - գրում է Ս.Արզումանյանը: Այս իրողությունը հատկապես առանձնահատուկ է Արցախյան ազատամարտի հետ կապված գրականությանը: Այս իմաստով նշանակալից է Վարդան Դրիկյանի «Չսկսված և անավարտ պատերազմը» հոդվածների ժողովածուն, որոնցից մի քանիսը ժամանակի տարբեր իրադարձությունների նկարագրություններ են, որոնք գրել է ականատեսը, մասնակիցը իսկապես, իսկ մյուս մասը ՝ տեսական-վերլուծական բնույթի հոդվածներ: Արցախի ներքին կյանքի խիզախությամբ: Արցախյան ազատամարտի հետ կապված գրականության մասին խոսելիս անհրաժեշտ է կանգ առնել ժամանակակից գրականության ամենաքննարկվող հարցերից մեկի ՝ հերոսի խնդրի վրա: Ո՞վ է մեր գրականության հերոսը: Ինչու, մասնավորապես, Արցախյան ազատամարտի մասին գրականության մեջ հերոս զինվորը հստակ ուրվագծված չէ, կամ զինվորի կերպարը փառաբանող ու երգող արձակ ստեղծագործություններ չեն գրված: Այսպիսով Արցախյան ազատամարտը պայմանականորեն ավարտվեց 1992-ի մայիսի 9-ին ՝ Շուշիի գրավմամբ: Փորձագետների կարծիքով, այս շրջադարձային պահը ոչ միայն վճռեց Արցախյան պատերազմի ընթացքը, այլ նաև կանխորոշեց նորանկախ Հայաստանի հետագա ճակատագիրը: Թվում էր, թե այս շրջադարձը պետք է նոր «գովեստներ» հաղորդեր հայ գրականությանը, բայց դա տեղի չունեցավ: Գրական քննարկումների ժամանակ ֆենոմենը արդարացված է հետևյալ կերպ. Անհրաժեշտություն կար նորից սթափ հայացքով նայել այն, ինչ տեղի է ունեցել ժամանակից: Մինչ օրս Արցախյան ազատամարտի հետ կապված գրականության մեջ դժվար է առանձնացնել Շուշիի գրավմանը կամ մեր երկրի անկախությանը նվիրված հերոսական շարականներ: Ընթերցողը, սակայն, դեռ սպասում է այդպիսի էջերի ՝ մոռանալով, որ գրողը կտրված չէ իրականությունից, որ Արցախյան պատերազմից հետո ամենամեծ տպավորությունը հարկադրված պատերազմում դժվարությամբ ձեռք բերված հարաբերական խաղաղությունն է ՝ արյան և գերմարդկային ջանքերի գնով: , Հաղթանակի տողեր գրելու կարիք ունեցող գրողներին անհրաժեշտ էր նույնքան հաղթական ոգի, որը որքան էլ ցավալի էր, նահանջում էր հակառակորդի առջև, պաշտոնական Մոսկվայի պաշտպանություն և հակառակորդի բնածին դավաճանություն (հետագա տարիներին ՝ այս ամենը) իշխանություններին ակնհայտ անտարբերություն էր պատճառում կյանքը): Հայերիս համար սա պատվո կռիվ էր, ներքին ապստամբություն, որն անհնարինը հնարավոր էր դարձնում, ազգային արժանապատվությունը պահպանելու գիտակցում, և ոչ մի դեպքում ՝ պատմական և սրբազան հայրենիքը զավթիչներին թողնելու հստակ նպատակ, ինչը համապատասխան գրականության մեջ առկա: Հերոսի կերտել հաղթողի հոգեբանությամբ, երբ պատերազմի մասնակիցներն ամեն պահ պարտության վտանգ են զգում, երբ մարտի դաշտ մեկնած յուրաքանչյուր հայ, որ ինքը գրական հերոս է, նախ մահապատիժ է դնում գրպանը, երբ միակ առավելությունը թշնամու նկատմամբ այն համոզմունքն է, որ այն կոչվում է հայրենիքի պաշտպանություն, եկեք ընդունենք, որ դա հեշտ չէ: Եթե ​​այդ պատերազմով թուրք-ադրբեջանցիները տուրք էին տալիս հանցագործի ախորժակին, ապա Արցախի հայերը պաշտպանում էին իրենց հայրենիքում ազատ ապրելու իրավունքը: Թուրք-ադրբեջանցիները վերցրին մյուսը, հայը պաշտպանեց իր սեփականը: Մյուս կողմից, անկախության առաջին տարիների դժվարություններին բախվեց Շուշիի ազատագրման ուրախության «գրողը»: Մարտի դաշտից դուրս սկսվում էր մի նոր ժամանակագրություն, որի առաջին տարիները պատմության մեջ մտան որպես «մութ ու ցուրտ»: Պետականության բոլոր դժվարություններին զուգահեռ հասարակության մեջ փոխվեցին արժեքները, վերաիմաստավորվեցին ընդունված ճշմարտությունները և տարբեր կերպ ընկալվեցին անցյալի արժեքները: Մի կողմից ՝ դա նոր հասարակության ստեղծման շրջան էր, մյուս կողմից ՝ հին հասարակության քանդման շրջան: Երկու բոլորովին տարբեր սերունդներ ուրվագծվեցին իրենց գաղափարներով: մեկը ՝ որպես պայքարի դրոշակակիր, մյուսը ՝ որպես անցյալի արժեքների լուռ վկա: Այս ամենը գրողի համար հոգեբանական արգելք ստեղծեց, թույլ չտվեց նրան լիովին, թեկուզ պայմանականորեն, տալ հաղթանակի ուրախությանը: Դժվար է չհամաձայնել գրականագետ Արքմենիկ Նիկողոսյանի հետ: «Եվ հայ գրականությունը որդեգրել է ոչ թե պատերազմը փառաբանելու, թեկուզև հաղթական քաղաքականություն, այլ պատերազմ չասելու, զինվորի ազատամարտիկի հաղթանակը չփառաբանելու քաղաքականություն, այլ իր սեփական երկրում ապրելու պատկերացում տալու քաղաքականություն: մարգինալ անձը հաղթանակից հետո: Եվ հայ գրողը պատկերում էր ոչ թե ուրախությունը, այլ ցավը, ոչ թե տարածքների նվաճումը, այլ հազարավոր հրաշալի հայերի կորուստը: «[4] Արցախյան գրականությունը ընդհանուր «ոչ» է պատերազմին, գրողներն ընդհանրապես մերժում են երեւույթը ՝ օգտագործելով մասնավորապես Հայաստանի սահմանների խաղաղությունը: Ornնված գրականությունը միշտ հիշեցնում է մեզ, որ հաղթանակը ձեռք է բերվել արյան գնով, և անավարտ պատերազմը կարող է սկսվել ցանկացած պահի: Խոսելով արցախյան գրականության մասին, անհրաժեշտ է անդրադառնալ թեմային սերտ առնչվող մեկ իրողության նկարագրություններին `հետպատերազմյան կյանքը Հայաստանում: Անկախությունից հետո թվում էր, թե վերելք է լինելու, ազգային զարթոնք ու միասնություն, բայց դա տեղի չունեցավ: Theողովրդի լայն զանգվածների հիասթափությունը ավելի մեծ էր, քան հերոս ժողովրդի ցանկությունը `ապրել սեփական երկրում` արժանապատվության զգացումով և ազգային գաղափարախոսությամբ: Արտագաղթի մեծ ալիքը գրականություն մտավ հավատը կորցրած գրողների հեղեղով: Հիասթափության, ավելի արժանի լինելու, բայց չընդունելու, երկրում օրեցօր խորացող դժվարությունների զգացողություններն ուղեկցում են այդ տարիների գեղարվեստական ​​գրականության ընթերցողներին: Հետադարձ հայացք գցելով ազատամարտիկների ճանապարհին և անկախությունից հետո կռված տղաների անարժան կյանքին ՝ Խեչոյանը գրում է. «Տղաներ, որոնց ոտքերի տակ ոռնում էր ադրբեջանական երկիրը, հիմա տղաները բողոքում են, նրանք փողոցում են» [5 ] Հայոց բանակը էջ առ էջ ծնվում է Արցախյան ազատամարտի գեղարվեստական ​​տարեգրությանը վերաբերող աշխատանքներում: Գրեթե բոլոր դեպքերում ամենավառ կետը անկանոն ջոկատներից կանոնավոր բանակի անցնելու հպարտությունն է: Գրողները հայկական բանակի ստեղծումը համարում են այն ժողովրդի ամենամեծ ձեռքբերումը, որը դարեր շարունակ բանակ չի ունեցել, երբեմն նույնիսկ ավելին, քան անկախությունը: Բանակը երբեմն ընկալվում է որպես գրական կերպար: Նա ծնվել է, գիտի աշխարհի հետ իր հարաբերությունները, հպարտանում է իր նվիրված զավակներով, իմաստուն է դառնում, վախի ու սարսափի մեջ է պահում թշնամուն և հպարտանում է իր արածով: Հեղինակների, հատկապես ազատամարտիկների հեղինակների ուրախությունը քողարկված է: «Ես այս երկրում ամենաշատը սիրում եմ մեր բանակը: Նայեք պատմությանը, տեսեք, որ դուք մեկ դար չեք ունեցել բանակ, իսկ հիմա մենք ունենք: Դա հպարտություն է: Կարծում եմ, որ մենք պետք է անընդհատ ոգի տանք, ուժեղացնենք մեր բանակը, դա մեր անկախության միակ երաշխիքն է, դա իմ և ձեր հպարտությունն է, չնայած բոլոր թերություններին », - 5 - Լեոն Խեչոյանը բազմիցս կրկնում և գեղարվեստորեն ապացուցում է իր աշխատանքում Ինչպես յուրաքանչյուր պատերազմ, Արցախյան ազատամարտը նույնպես ծնեց իր հերոսներին ու բացահայտեց ազգի նվիրյալ զավակներին: Թվում էր, թե անկախությունից հետո այդ հերոս երեխաները պետք է գրքերի էջերից խոսեն նոր սերնդի հետ: Modernամանակակից գրականության մեջ գերակշռող կարծիքն այն է, որ չի ստեղծվել զինվորի, գեներալի, գյուղացու արժանի կերպար: Պատճառն ամենեւին էլ այն չէ, որ Արցախյան պատերազմի հերոսները պակաս համարձակ էին, երբ որսորդական հրացաններով մինչ ատամները ջախջախեցին զինված թշնամուն: Ակամայից զինվոր դարձած հայ տղամարդիկ և կանայք հերոսներ էին, բայց կարծիք կա, որ ժամանակակից պատմության հերոսական էջերը արվեստի մակարդակի բարձրացնող գրականությունը դեռ ծնվելու է: Թերեւս Հրանտ Մաթոսյանը ճիշտ էր, երբ անդրադառնալով Մեծ Եղեռնին, ասաց, որ կան ազգային ու նվիրական թեմաներ, որոնք մեծ դժվարությամբ դառնում են գրականության առարկա: Modernամանակակից գրականության մասին խոսելիս չպետք է մոռանալ, որ անկախությունը որոշակիորեն անկախ գրականություն է, քանի որ հայտնի է, որ յուրաքանչյուր գրական շրջանի բնորոշ զարգացման եզակի ձևերն ու առանձնահատկությունները կապված են տարբեր քաղաքական և ազգային, սոցիալական, բարոյական, մարդկային և հոգեբանական գործոնների հետ: , Այս իմաստով մեր երկրում բնականաբար տեղի ունեցող հոգևոր և մշակութային արժեքների վերաիմաստավորումը, հասարակության կողմից քաղաքական վերափոխումների հետևանքով տեղի ունեցած փոփոխություններն իրենց ազդեցությունն են ունեցել գրական գործընթացի վրա: Ավելին, այդ ազդեցությունները ոչ միայն հանգեցրեցին թեմատիկ ազատականացման, այլ նաև բացահայտեցին գեղագիտական ​​և լեզվական նորամուծություններ: Որքան էլ թվում է, որ վավերագրական նյութը գերակշռում է այս թեմային վերաբերող գրականության մեջ, հորինվածը զիջում է, մյուս կողմից ՝ Արցախյան ազատամարտի պատմագրությունը հիմնված չէ միայն փաստերի ուսումնասիրության վրա: Յուրաքանչյուր հեղինակի համար պատմական աղբյուրները ծառայում են ոչ միայն որպես նախերգանք, այլև որպես նյութի նյութականացման ուղեցույց: Այդ պատճառով հիշողությունները, գրառումները, սեփական օրագրերը կամ թերթերը այս գրականության մեջ հիմնականում պատմական աղբյուրներ են: Սեփական անցյալի գեղարվեստական ​​մոտեցումը կարող է խարսխվել մասնավոր պատմական ուսումնասիրության վրա և կառուցվել սուբյեկտիվ պատմվածքի վրա: Այս պարագայում հարցեր կառաջանան (հատկապես երբ այդքան շատ հարցեր են ունենում), բայց մենք հաճախ ենք հանդիպում գրողների, որոնք նկարագրում են նույն դեպքը նույն կերպարներով, երբեմն ՝ դեպքերի նույն վերլուծությամբ և նկարագրությամբ: Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ գեղարվեստական ​​գրականության նախատիպերը, որոնք մեզ բերում են Արցախյան ազատամարտի տարեգրությունը, «գեղարվեստական» են, «իրական, ըստ էության, ավելի հաճախ» կամ հիմնականում իրական են, քան գեղարվեստական: Բնականաբար, որքան կարճ է տարածությունը պատմվածքի և ընթերցողի միջև, այնքան մեծ է «գրողին չհավատալու» ռիսկը: Այս իմաստով, ժամանակակից գրողի աշխատանքը բարդ է: Միշտ պետք է հիշել, որ պատմության խմբագրումը կամ «հարմարեցումը» չի թույլատրվում, քանի դեռ ապրում են պատմությունը ստեղծած հերոսները: Մյուս կողմից, տպավորություն է ստեղծվում, որ գրողները երբեմն ստիպված են եղել կատարել պատմական և պատմական ուսումնասիրություններ, որպեսզի բաց չթողնեն պատմական անցքերի իրենց դիտարկումները կամ նկարագրությունները: Այսպիսով, օրինակ, գրող Մկրտիչ Սարգսյանի վերլուծությունները երբեմն հասնում են խորքային դիտարկումների, որոնք փաստերի գիտական ​​ուսումնասիրության տպավորություն են թողնում: Հեղինակի գիտելիքների շնորհիվ դարասկզբի հայը «Գորբաչովի պերեստրոյկայից մինչև անկախ պետականության հռչակում» իր դիրքն ունի, որոնք ոչ թե եզրակացություններ կամ մտացածին պատրանքներ են, այլ քաղաքական և պատմական վերլուծություններ: «… Նա փորձում է հասկանալ ճշմարտությունը, հեղափոխական կյանքի հետևանքներում որոնել ներկան և ապագան: Արամազդն իր ներքին տագնապները չի ավարտում ապոկալիպսիսի հոռետեսական կանխատեսմամբ: Բայց բնագրի ազատ և անկաշկանդ կրկնօրինակը վերականգնում է դասական վեպի հաճույքը ՝ սյուժեն զբաղեցնելով փիլիսոփայական հղումներով, հաճախ ամբողջ էջերը նվիրելով ֆենոմենների վերլուծությանը, փաստ, որ վեպը շերտավորվում է խոսքի հրապարակախոսական պատկերներով »[6, էջ 11]: Պատերազմի գեղարվեստական ​​նկարագրությունը միայն «խրամատի ճշմարտությունը» պարզելու մեջ չէ, հատկապես, եթե տվյալ հակամարտությունը ժամանակի քաղաքական իրականության մեջ շարունակում է մնալ ավելի չբացահայտված, քան հակառակը: Արդեն նշել ենք, որ Արցախյան ազատամարտի մասին գրականությունը, բացի ռազմական գործողություններից, նաև ժամանակի հասարակական-քաղաքական կյանքի գեղարվեստական ​​նկարագիրն է: Պատերազմի զգացողություն կա քաղաքացիական կյանքի պատկերներում `պատճառի և հետևանքի պատճառով: Ամեն տեղ պատերազմը անտեսանելի իրողություն է կամ սպասվող չարիք: «Երջանը եռում էր: Թատրոնի հրապարակը գրեթե դատարկ չէր: Մարդիկ հավաքվել էին այստեղ «լիցքաթափվելու», «մեղադրվելու», «անցյալը թաղելու», «ապագան փրկելու» համար: Բազմաթիվ անհանգստություններ կային. Մտահոգիչ, անլուծելի, անկանխատեսելի, «Արցախի արյունահեղություն, աղետի աղետալի վիճակ» շրջափակումը, «իշխանությունների անզորությունը», քամու տակ գտնվող խորհրդային համակարգը, որը փլուզվում էր ակնհայտ տեմպերով »[7, էջ 81]: Այսպիսով, պատերազմի թեման ժամանակակից հայ արձակում ունի իր հիմնական հասցեն ՝ Արցախյան ազատամարտը: Մեր քննության առարկան գեղարվեստական, գեղարվեստական, երբեմն ներառական փաստագրական ֆիլմ է: Որքան շատ եք ուսումնասիրում թեմային վերաբերող գրականությունը, այնքան ավելի շատ եք գալիս այն եզրակացության, որ չնայած բոլոր քննադատություններին և թերություններին, այս գրականությունը հերոսական գրականություն է, հայ հերոսական պատմության ժամանակակից էջը, որտեղ գուցե անհրաժեշտ չէ փնտրել հերոսներ Այս գրականության, պատերազմի հերոսը հայ մարդն է, ով զենք վերցրեց և այն ամենը, ինչ կարող էր ծառայել որպես զենք, պաշտպանեց հայրենիքը, պաշտպանեց իր գոյության իրավունքը, հերոսը մեզնից յուրաքանչյուրն է, ով դիմագրավեց հստակ գիտակցմամբ: հողը չզիջելու եւ հայրենիքը պաշտպանելու մասին: Պատերազմը և դրան հաջորդած բոլոր դժվարությունները: Արցախյան պատերազմից անցել է ավելի քան 20 տարի: Լուրջ գրականություն ստեղծելու համար դա ինչ-որ տեղ յուրօրինակ քրոնիկոն է: Այս գրականությանը շատ հիշատակումներ չկան, այսինքն ՝ այս գրականության մասին գրական հոդվածները կամ հազվադեպ են, կամ ընդհանրապես չեն: Խեչոյան արվեստը բացառություն է: Հոդվածում փորձ է արվում բացահայտել և գնահատել Արցախյան ազատամարտը պատկերող հայ գեղարվեստական ​​գրականությունը և դրա առանձնահատկությունները: Արցախյան պատերազմը հայ արձակում: Ընդհանուր գրախոսական գրականություն 1. Արզումանյան Ս., Modernամանակակից հայկական վեպը, հատոր 5, Երեւան, ՀԳՄ հրատարակչություն, 2004, 411 էջ: 2. www.hayzinvor.am, Միասնություն, ես տեսա այդ հրաշքը, հարցազրույց Հ. Վարդումյանի հետ: 3. Պետրոսյան Ա., Մահապարտները, Երեւան, «Ոսկան Երեւան» տպարան, 2012, 95 էջ: 4. Նիկողոսյան Ա., «Բարձրությունը մերն է, տղաներ չկան,», imyerevan.com, հոդված, 9 մայիսի, 2013 թ. 5. www.hetq.am, հարցազրույց Լեոն Խեչոյանի հետ. Մեր ոսկե հորթը հիմնական նյութն է. Մեքենա, փող, ոսկի, 20 հոկտեմբերի, 2013 թ. 6. Սարինյան Ս., Ո՞վ է դարի վերջի հայը, հոդված «Գրական հայրենիք» թերթում, N 56, 2001, էջ 10-11: 7. Սարգսյան Մ., Դարի վերջի հայը, Երեւան, Հայաստան հրատարակչություն, 1999, 416 էջ: Տեղեկատվություն հեղինակ Լիլիթ Արագածի Թովմասյանի մասին - GSPI, հայ գրականության, դասավանդման մեթոդիկայի և լրագրության ամբիոն, դասախոս, դիմորդ, էլ. ։

Արցախյան շարժումը համահայկական-համազգային մասշտաբներ ուներ և, անշուշտ, իր արձագանքը պետք է գտներ գեղարվեստական գրականության մեջ։ Պատերազմի դաշտ մեկնած տասնյակ լրագրողներ, հրապարակախոսներ, նաև գրողներ անդրադարձան այդ թեմային և ստեղծվեց բազմածավալ գրականություն, որ իրական արձագանքն էր թեմայի։ Այս տարիների ընթացքում ստեղծվեցին արժեքավոր գործեր, որոնք արժանի են լուրջ ուշադրության։ Մի շարք գրողներ, նաև ականատեսի անունից, ստեղծեցին մի գրականություն, որն ամբողջական պատկերացում է տալիս ոչ միայն Արցախյան ազատամարտի կամ պատերազմի դաշտում կատարվածի մասին, այլև գեղարվեստական նկարագիրն է ժամանակի հասարակական-քաղաքական կյանքի, երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի, մարդկային բարքերի ու առհասարակ պատերազմող ու հետպատերազմյան հայաստանյան կյանքի, որին և հարկ ենք համարում անդրադառնալ գիտական հոդվածի մեջ։

ԵՎՐԱԻՆՏԵԳՐՄԱՆ ԸՆԿԱԼՈՒՄՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄՀայաստանի Հանրապետության ներգրավվածությունն ու մասնակցությունն աշխարհաքաղաքական և տարածաշրջանային ինտեգրացիոն նախագծերին անխուսափելի է. որևէ երկիր չի կարող լինելանջատ, կտրված տարածաշրջանից ու աշխարհից։ Բացի պետական-պաշտոնական օղակներից, որոնքիրավասու են զբաղվելու երկրի ինտեգրացիոն գործընթացների կարգաբերմամբ ու դրանցում Հայաստանի տեղի ու դերի սահմանմամբ, վերջին տարիներին հայաստանյան հասարակական-քաղաքականշրջանակները ևս ակտիվորեն քննարկում ու վերլուծում են մեր պետության աշխարհաքաղաքականկողմնորոշման հնարավոր տարբերակները, փորձում գտնել դրանցից առավել հիմնավորն ու օգտավետը։ Հայրենական ԶԼՄ-ները ոչ միայն նմանատիպ հանրային-քաղաքական քննարկումների կիզակետում են, այլև հաճախ հենց իրենք են օրակարգ առաջադրում՝ երկրի իշխանությանն ու ընդդիմությանն ստիպելով քաղաքական որոշակի դիրքորոշում որդեգրել, վերջինիս առկայության դեպքում էլհիմնավորել այն։ Հայաստանի աշխարհաքաղաքական կողմնորոշման և ինտեգրացիոն ուղեգծի ընտրության թեմայի հետևողական արծարծումները հայրենական մամուլում ինքնանպատակ չեն։ Նախ, հարցի վերհանումն ու համակողմանի քննարկումը շատ լրատվամիջոցներում դիտարկվում է մեր երկրի ոչ միայնքաղաքական ու տնտեսական, այլև աշխարհաքաղաքական կարևորության, քաղաքակրթական ու գաղափարախոսական մակարդակի, երբեմն անգամ՝ ազգային ճակատագրի ու պատմական առաքելության ծիրում։ Ինտենսիվորեն քննարկվում է հայաստանյան հասարակության ինքնանույնականացման հարցը եվրոպական կամ եվրասիական արժեհամակարգին մերձենալու համատեքստում, մինչդեռինքնաբավության վարկածը գրեթե չի շրջանառվում։ Պետական կարգը, սոցիալական ու տնտեսականապահովվածությունը, իշխանությունների լեգիտիմությունը, ժողովրդավարության և մարդու իրավունքների վիճակն ու խոսքի ազատությունը ևս հաճախ մեր մամուլում վերագրվում են բացառապեսՀՀ ինտեգրացիոն կողմնորոշմանը։ Իր հերթին, արտասահմանյան (ռուսաստանյան և արևմտյան) լրատվադաշտը ևս ակտիվորեններգրավված է տարածաշրջանային տեղեկատվական և քարոզչահոգեբանական գործողություններիթնջուկում։ Հայաստանը, լինելով և՛ եվրոպական, և՛ եվրասիական վերպետական կազմավորումներիհետաքրքրության ոլորտում, հաճախ է հայտնվում արևմտյան և ռուսական լրատվամիջոցների թողարկումներում։ Իհարկե, պայմանավորված պաշտոնական Երևանի արտաքին քաղաքականությանուղեգծի երբեմնակի փոփոխություններով՝ եվրոպական և ռուսաստանյան ԶԼՄ-ները ժամանակ առժամանակ հետևողական չեն գտնվում ներքին լսարաններում Հայաստանի կերպարի կերտման հարցում. էական է դառնում ընդամենը Հայաստանի երկարաժամկետ հավատարմությունն իրենց։ Մասնավորապես, նման կերպ վարվեցին եվրոպական շատ լրատվամիջոցներ 2013 թ. սեպտեմբերին, երբ Հայաստանի իշխանությունները մտադրություն հայտնեցին անդամակցելու Մաքսային միությանը։ ՌԴ-ն ևռուսաստանյան մամուլն, իրենց հերթին, բավական զգայուն են Հայաստանի և եվրոպական կառույցների փոխհարաբերությունների խորացման որևէ միտում ի հայտ գալու դեպքում։ Հայաստանյան նորօրյա մամուլի տարեգրությունը թեև սկսվում է 1988-89 թթ.-ից, անկախ հանրապետությանը՝ 1991 թ.-ից, սակայն եվրոպական թեմատիկան ու Եվրոպայի հետ հարաբերություններն ամենևին էլ առաջնային տեղ չեն զբաղեցրել հայաստանյան լրատվական դաշտում ընդհուպ մինչև 1990-ական թթ. վերջը, երբ երկիրն զբաղված էր արցախյան գոյապայքարով, Սպիտակի երկրաշարժի հետևանքների վերացմամբ, էներգետիկ ճգնաժամի և սոցիալ-տնտեսական աղետալի իրավիճակիհաղթահարմամբ, ԶԼՄ-ն էլ, բնականաբար, այդ ամենի լուսաբանմամբ։ 1990-ական թթ. սկզբին լրագրողները կա՛մ սահմանափակվում էին եվրոպական կառույցների մասին պաշտոնական տեղեկությանտրամադրմամբ, այն էլ՝ հայաստանյան իշխանությունների հետ գործակցության համատեքստում, կա՛մէլ Եվրոպայի խորհրդանշական, իրականությունից որոշակիորեն կտրված կերպար էին կերտում։ Արցախյան պատերազմի տարիներին եվրոպական կառույցների և երկրների լրատվական հիշատակումները գրեթե մշտապես պայմանավորված էին հակամարտության հանգուցալուծման հարցումդրանց ունեցած դերով։ Այսպես, Մեծ Բրիտանիան, որն առանձնապես ակտիվ ու հետաքրքրված չէրտարածաշրջանով, մամուլի էջերում ներկայանում էր բացառապես հայ ժողովրդի բարեկամ, Լորդերիպալատի փոխխոսնակ, բարոնուհի Քերոլայն Քոքսի կերպարով։ Հայաստանյան ընթերցողի համար ինչասես չարժե «Երկիր» թերթի` 1993 թ. հունվարի 6-ի համարի ամենախոսուն վերնագիրը՝ «ԲարոնուհիՔոքս. «Ուրախ եմ, որ Սուրբ Ծնունդը կանցկացնեմ Ղարաբաղում»1։ Ընդհանուր առմամբ, եվրոպականբոլոր կառույցները՝ Եվրախորհրդարանը, ԵԱՀԽ-ն (հետագայում՝ ԵԱՀԿ-ն), Եվրոպայի խորհուրդը, ինչպես նաև՝ առանձին եվրոպական երկրներ, օրինակ՝ Ֆրանսիան կամ Իտալիան, նորանկախ Հայաստանի ԶԼՄ-ն ներկայացնում է հիմնականում հայության օրախնդիր հոգսերի՝ պատերազմի, երկրաշարժի,սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամի ֆոնին նրանց ցուցաբերած հետաքրքրության համատեքստում։ Հանրապետական մամուլում լայնորեն լուսաբանվեցին ԵԱՀԿ-ի 1994 թ. Բուդապեշտի և 1996 թ. Լիսաբոնի գագաթաժողովները, որոնցում անդրադարձ կար նաև արցախյան հիմնախնդրին։ 1999 թ. ստամբուլյան գագաթաժողովի լայն լուսաբանմանը խոչընդոտեց մամուլի և հանրության ուշադրությանշեղումը դեպի հոկտեմբերի 27-ի ԱԺ-ի ահաբեկչությունն ու դրա աղետալի հետևանքները։ Ընդհանուր առմամբ, ինտեգրացիոն գործընթացների մասին 1990-ական թթ. լրատվական հրապարակումներում ոչ միայն խոսք չկար, այլ հակառակը, նոր փլուզված միության բեկորների վրա հայաստանյան մամուլին չափից դուրս անիրատեսական էր թվում որևէ վերպետական կառույցում ներգրավվելը։ 1990-ական թթ. երկրորդ հնգամյակը Հայաստանի ներքաղաքական կյանքում շատ ավելիհակասական ու դրամատիկ ստացվեց, ու մամուլն էլ հիմնականում թիրախավորեց ներհայկականդեպքերն ու դեմքերը։ Զանգվածային լսարանի համար եվրահանձնակատարները կարծիքի առաջնորդներ չէին, իսկ հայաստանյան իշխանություններին ուղղված նրանց դիտողություններից ու առաջարկներից մամուլն առավել կարևորում էր բուն ներքաղաքական գործընթացներն ու դրանց շուրջ երկրիառաջատար քաղաքական գործիչների տեսակետները։ Օրինակ, 1999 թ. կնքված Հայաստան-ԵՄԳործընկերության և համաձայնության համաձայնագիրը, որը, փաստացի, Եվրոպական միության հետմեր երկրի առաջին լուրջ նորմատիվ փաստաթուղթն էր, գրեթե աննկատ մնաց ներհայաստանյանդրամատիկ իրադարձությունների ֆոնին։ 1990-ական թթ. հայաստանյան մամուլն այդպես էլ Եվրոպայի՝ որոշակիորեն ձևավորված ևիմաստավորված միասնական կերպար չձևավորեց։ Հին աշխարհից եկող լրատվական ազդակները մերլրատվամիջոցների էջերին կամ եթերում հայտնվում էին հատվածաբար, տարերայնորեն, և լրագրողական համայնքն առանձնապես մտահոգված չէր եվրոպական երկրների կամ կառույցների կերպարիհետևողական կերտմամբ։ Հանրային քննարկումները բևեռացված չէին ռուսամետ և արևմտամետթևերի, ու թեև խորհրդային անցյալի վերադարձի մասին խոսք չկար, սակայն դեպի Եվրոպա արվողերերուն քայլերը կարծես նույնպես չէին ամրագրվում մամուլի ոգևորիչ հրապարակախոսությամբ, քանի որ Եվրոպայի կերպարն անորոշ, հեղհեղուկ ու վերացական էր։ 2001 թ. հունվարին Հայաստանի՝ Եվրոպայի խորհրդի անդամ դառնալն ու ԵԽԽՎ-ում ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի ելույթը լայնորեն լուսաբանվեց հանրապետական բոլոր լրատվամիջոցներով։ ԵԽ-ին Հայաստանի անդամակցության օրերին տեղական մամուլը մեծ ոգևորությամբ գրեց այն մասին,որ մեր երկիրը հաջողությամբ է հանձնել մոտ հինգ տարի տևած բարեփոխումների յուրատեսակ«քննությունը», որը հատկապես ԵԽԽՎ-ի կողմից խոշորացույցի տակ դիտարկվում էր 1998 թ. իշխանափոխությունից հետո։ Երկրի առաջատար լրատվամիջոցները լուսաբանեցին նաև 2004 թ. ԵՄ-ի«Եվրոպական հարևանության քաղաքականություն» ծրագրի մեկնարկը երեք հարավկովկասյաներկրներում և 2006 թ. ծրագրի անհատական պլանի հաստատումը Հայաստանի հետ, թեև մամուլնայս հարցում առանձնակի ուշադրություն ու հետևողականություն չցուցաբերեց և սահմանափակվեցմիայն պաշտոնական, արարողակարգային մանրամասներով2։ Եվրոպայի խորհրդին անդամակցությամբ Հայաստանի հանրային-քաղաքական դիսկուրսում աստիճանաբար տիրապետող դարձավ մեր երկրի եվրոպական կողմնորոշման դիրքորոշումը, որը գրեթեանվիճելիորեն ընդունվում էր և՛ իշխանությունների, և՛ մտավորականության, և՛ մամուլի կողմից։ Լրատվամիջոցները գրեթե միշտ դրական լույսի ներքո էին ներկայացնում ինչպես եվրոպական քաղաքակրթական արժեքները, քաղաքական մշակույթն ու տնտեսական ենթակառուցվածքները, այնպես էլՀայաստանին դրանց հավատարմության ձգտումը, մեր երկրում իրականացվող լայնածավալ բարեփոխումներն ու եվրոպացի գործընկերների խրախուսական հայտարարությունները։ Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ հետխորհրդային տարածքում ստեղծված ԱՊՀ-ն, ՀԱՊԿ-ն, ԵվրԱզԷս-ը հայրենական ևանգամ ռուսաստանյան մամուլի կողմից ոչ միայն չէին դիտարկվում որպես աշխարհաքաղաքականկողմնորոշման այլընտրանք Եվրոպային, այլև կասկածի տակ էր առնվում այդ կառույցների արդյունավետությունը։ 1 «Երկիր», 6 հունվարի, 1993, 1 (343) (հասանելի է http։ //ankakhutyun.am/archives/5143 հղմամբ)։ 2 Մանրամասն տե՛ս Отчет по мониторингу освещения СМИ Армении программ “Европейская политика соседства” и Фонда“Вызовы тысячелетия”, Ереван, 2006։ Հայաստանյան լրատվադաշտի համար եվրոպական թեմատիկայի և Եվրոպայի հետ Հայաստանիհարաբերությունների լուսաբանման յուրատեսակ նոր մեկնակետ կարելի է համարել 2008-2009 թթ.,երբ Եվրոպական միությունը որդեգրեց արևելաեվրոպական և հարավկովկասյան հետխորհրդայիներկրների հետ մերձեցման քաղաքականությունը, ինչն էլ անխուսափելիորեն հանգեցրեց Եվրոպայիկերպարի վերաիմաստավորման։ Բնականաբար, հայրենական մամուլն զգալիորեն վերանայեց նաևՌուսաստանի կերպարը՝ դրանով փաստացի բացելով աշխարհաքաղաքական երկընտրանքի թեմանհայաստանյան հասարակությունում։ 2009 թ. մայիսին Պրահայում տեղի ունեցած «Արևելյան գործընկերության» հիմնադիր համագումարը թեև լայնորեն լուսաբանվեց հայաստանյան ԶԼՄ-ներում, սակայն մամուլի ուշադրությունը մեծապես կենտրոնացած էր ոչ թե Եվրոպայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների ձևաչափի ճշգրտման,այլ, օրինակ, հայ-թուրքական հարաբերությունների, արցախյան հակամարտության կարգավորման,ներքաղաքական իրավիճակի հարցերում եվրահանձնակատարների դիրքորոշման վրա։ ՆախագահՍերժ Սարգսյանի ունեցած հանդիպումներն ու ելույթները Պրահայում, հետագա շրջանում՝ նաև Բրյուսելում և Ստրասբուրգում, հայկական մեդիադաշտին առավելապես հետաքրքրում էին ոչ թե Հայաստան-ԵՄ գործողությունների անհատական ծրագրի, «Արևելյան գործընկերության» ենթադրյալ ընթացքի կամ ծրագրի մյուս մասնակիցների նկատմամբ մեր դիրքերի շահեկանության թեմաների ծիրում, այլհենց երկրի անվտանգային և սոցիալական կարիքներին առնչվող խնդիրների եվրոպական ընկալումների համատեքստում1։ Ընդհանուր առմամբ, «Արևելյան գործընկերության» հիմնադիր համագումարի հայաստանյան լուսաբանումը հուշում էր, որ մեդիան գործ ունի եթե ոչ շարքային, հերթական, ապա գոնե որևէ էականհանգրվան չնշանավորող եվրոպական միջոցառման հետ։ Հատուկենտ լրատվամիջոցներ, ընդհակառակը, ուռճացնում էին մեկնարկող ծրագրի նշանակությունը՝ այն համարելով բոլոր նախորդ նախաձեռնությունների՝ գունավոր հեղափոխությունների կազմակերպման, հնարավոր ցնցումների ու հակամարտությունների ընդհանուր հայտարարը, որը տարաբաժանելու էր Ռուսաստանն ու ԱրևմտյանԵվրոպան2։ 2010 թ. հունիսին՝ Ասոցացման պայմանագրի բանակցությունների մեկնարկից օրեր և անգամ շաբաթներ առաջ, հայաստանյան մեդիան լուրջ ուշադրություն է ցուցաբերում նախանշված գործընթացինկատմամբ, հատկապես որ ԵՄ-ից եկող տեղեկատվական ազդակները հուսադրող ու լավատեսականէին։ ԶԼՄ-ն անթաքույց ոգևորությամբ գրում է, որ բանակցությունները դեռ չսկսված՝ Հայաստանինարդեն առաջարկում են 2010 թ. վերջին նախաձեռնել նաև ԵՄ-ի հետ վիզային ռեժիմի դյուրացման ևռեադմիսիայի համաձայնագրերի պատրաստում և կնքում3։ Հետաքրքրական է, որ բանակցություններիմեկնարկից մի քանի օր անց՝ հուլիսի 1-ին, ստեղծվում է ՌԴ-ի, Ղազախստանի և Բելառուսի Մաքսայինմիությունը, որի շուրջ զարգացումները հայաստանյան մեդիայում լուսաբանվում են ընդամենը որպեսմիջազգային լրահոսի նորություն։ Հետագայում ՀՀ-ն իր կազմ ներառած Եվրասիական միությունն այդպահին հայրենական մամուլի կողմից չէր ընկալվում որպես «Արևելյան գործընկերությանը» մրցակիցկամ այլընտրանքային կառույց, իսկ դրան լիիրավ անդամակցելու մեր հնարավորությունը մամուլըդեռևս գրեթե չէր դիտարկում։ Բնականաբար, բանակցությունների փակ ընթացքը և այդպես էլ չհրապարակված Ասոցացմանպայմանագրի նախագիծը պետք է ստիպեին լրագրողներին օգտվել բաց, հասանելի տեղեկատվությունից։ Այդպիսին էին, օրինակ, ԵՄ-ի հետ առևտրի և ապրանքաշրջանառության ցուցանիշները կամմիգրացիոն հոսքերի վիճակագրությունը։ Այսպես, պարբերականներից «168 ժամը» դեռևս 2009 թ.-իցվարում էր «Եվրոպական պատուհան» շարքը, որում պարբերաբար ներկայացվում էին Հայաստանի ևեվրոպական կառույցների փոխգործակցության մանրամասներն ու Հայաստանի օգուտները դրանից։ Անգամ Ասոցացման պայմանագրի ստորագրումից հրաժարվելուց հետո էլ մամուլը, այս անգամ արդեն՝որոշակի ափսոսանքի և կորսված հնարավորությունների տոնայնությամբ, ներկայացնում էր ինֆոգրաֆիկաներ, սլայդեր, դիագրամներ, տեսողականացման այլ միջոցներ՝ ցուցադրելով, թե ինչ կշահեինքպայմանագրի ստորագրման դեպքում։ Ընդհանուր առմամբ, 2013 թ. սեպտեմբերի 3-ին հաջորդած մեդիատրամադրությունները կարելիէ բնորոշել մեկ բառով՝ «հիասթափություն»։ Մինչ այդ՝ հուլիսին, հրապարակվել էր, որ ԵՄ-ն ու Հայաստանը բարեհաջող ավարտել են երեք տարի տևած Ասոցացման ու Խորը և համապարփակ ազատառևտրի գոտու պայմանագրերի բանակցությունները։ Մամուլը կանխատեսում էր, որ շուտով կձևավորվի ԵՄ-Հայաստան առևտրային հարաբերությունների նոր շրջանակ, պայմանագրի ստորագրումը1 «Նախագահ Սարգսյանը հանդիպումներ է ունեցել Բարոզոյի և Սոլանայի հետ», (հասանելի էhttp։ //www.azatutyun.am/content/article/1624507.html հղմամբ)։ 2 «Արևելյան գործընկերություն. ծրագիր և ինտրիգ», (հասանելի է http։ //www.lragir.am/index/arm/0/comments/view/26936 հղմամբ)։ 3 «Հուլիսի 19-ին մեկնարկում են Ասոցացման համաձայնագրի շուրջ ԵՄ-ի հետ բանակցությունները», (հասանելի է http։ //www.nidea.am/arm/news/4293/hoilisi-19-in-meknarkum-en-asocacman-hamadzaynagri-shurj-em-i-het-banakcutyunnery.html հղմամբ)։ թույլ կտա ամրապնդել Հայաստանի տնտեսական ինտեգրումը ԵՄ-ին, հայրենական տնտեսությունըհամապատասխանեցնել եվրոպական չափանիշերին։ Հայաստանյան մամուլը թարգմանաբար ներկայացնում էր անգամ ռուսաստանյան մեդիայի որոշ հրապարակումներ, որոնք տարակուսանք էին հայտնում Ասոցացման պայմանագիրը տապալելու՝ Երևանի որոշման կապակցությամբ։ «Արևելյան գործընկերության» գործողության ընթացքում մամուլի համար տեղեկատվությանանգնահատելի աղբյուր էին ՀՀ-ում հավատարմագրված ԵՄ երկրների դիվանագետները, որոնքերբեմն կարող էին շեղվել Բրյուսելի և Ստրասբուրգի ավանդական դիվանագիտական լեզվաոճից ևսուր ու քննադատական հայտարարություններ անել պաշտոնական Երևանի որոշ գործողություններիհասցեին։ Ծրագիրը նախաձեռնած երկրներից Լեհաստանը՝ ի դեմս ՀՀ-ում այդ երկրի դեսպան Զդիսլավ Ռաչինսկու, առանձնահատուկ ընդգծված ուշադրություն էր ցուցաբերում Հայաստան-ԵՄ զարգացումների նկատմամբ, և լրագրողների համար Երևանի արձանագրած հաջողությունների մասին դեսպանի կարծիքը, թերևս, նույնքան սկզբունքային կարևորություն ուներ, որքան Հայաստանում ԵՄպատվիրակության ղեկավարներ Ռաուլ դը Լուցենբերգերինը, ապա՝ Տրայան Հրիսթեայինը։ Լեհ դիվանագետի հետ գրեթե ցանկացած հարցազրույց սկսվում և ավարտվում էր «Արևելյան գործընկերությանը» Հայաստանի մասնակցության շուրջ հաջողությունների քննարկմամբ, և ապա միայն՝ հայ-լեհական հարաբերություններին անդրադարձով1։ ՌԴ-ի, Ղազախստանի և Բելառուսի ձևավորած Մաքսային միության առաջին քայլերին զուգընթաց՝ արդեն 2011 թ. հայկական մամուլում անհանգստություն է առաջ գալիս, թե ՀՀ-ն հետ կկանգնիԵՄ-ի հետ հարաբերությունների սերտացումից և կընտրի զարգացման եվրասիական ուղին։ Բանակցությունների գրեթե ողջ ընթացքում և ընդհուպ մինչև 2013 թ. սեպտեմբեր՝ հայրենական մեդիադաշտը հնարավորինս ուռճացնում և գունազարդում է ՀՀ աշխարհաքաղաքական ընտրության անխուսափելիության թեման՝ իշխանություններին փաստացի առաջադրելով «կա՛մ, կա՛մ» բանաձևը։ Լրատվամիջոցների առավել նեղ շրջանակ, իր հերթին, վերապահումով էր նայում Հայաստան-ԵՄ բանակցությունների նպատակահարմարությանը՝ նախապատվություն տալով Մաքսային միությանը Հայաստանիներգրավմանը։ Հետաքրքրական է, որ այդ մասին խոսվում էր անգամ մինչև Ասոցացման պայմանագրինախաստորագրումից Հայաստանի հրաժարումը։ Այսպես, ռուսամետ դիրքորոշմամբ աչքի ընկնող«Սոյուզինֆո» կայքը, հղում կատարելով Եվրահանձնաժողովի անանուն ներկայացուցիչների, նշում է,թե Ասոցացված անդամակցություն հասկացությունն արհեստածին է, քանի որ ԵՄ-ում գոյություն ունենթեկնածու և պոտենցիալ թեկնածու բնութագրիչները, իսկ Հայաստանի Հանրապետության համար Խորը և համափարփակ ազատ առևտրի գոտու պայմանագիրը մեծ հեռանկարներ չի խոստանում, քանիոր եվրոպական շուկա մուտք գործելու համար պետք է թողարկել եվրոպական չափանիշներով մրցունակ արտադրանք, որը մենք չունենք2։ Ծրագրի գործողության ընթացքում որոշ հայրենական ԶԼՄ-ներ ընդարձակ անդրադարձներ ենհրապարակում նաև մասնակից մյուս երկրների հաջողությունների թեմայով՝ բնականաբար, դրանքհամեմատության մեջ դնելով Երևանի հետ։ Այս առումով բավական հետաքրքրական են Եվրամիության հետ Ադրբեջանի՝ որպես Հայաստանի հետ հակամարտող երկրի, գործակցության լուսաբանումները։ Օրինակ, Երևանում և Բաքվում Մեծ Բրիտանիայի դեսպանությունների ուժերով Հայաստանի«Հետք» և Ադրբեջանի «Նովոյե վրեմյա» պարբերականներում հրապարակվում են 40-ական հարցազրույց անկախ փորձագետների և պաշտոնյաների հետ Եվրամիության հետ գործակցության վերաբերյալ3։ Հայաստանյան լրատվամիջոցները հնարավորինս ուշադիր էին նաև եվրահանձնակատարների՝տարբեր առիթներով Ադրբեջանին ուղղված երբեմնակի քննադատությունների նկատմամբ։ Օրինակ,2014 թ. հուլիսին հայրենական և հենց ադրբեջանական մամուլը փոթորկում է ծրագրի նախաձեռնողերկրներից մեկի՝ Շվեդիայի ԱԳ նախարար Կառլ Բիլդտի հայտարարությունը, որով նա կասկածի տակէ առնում «Արևելյան գործընկերությանը» մասնակցելու՝ Ադրբեջանի անկեղծ ձգտումը՝ դա պայմանավորելով երկրում տիրող բռնապետական վարչակարգով4։ 2014 թ. առաջին ամիսներին հայկական մեդիայի աչքի առաջ էր ուկրաինական ներքաղաքականճգնաժամը, իշխանափոխությունն ու երկրի հարավ-արևելքում մոլեգնող պատերազմը։ Եթե ոչ ամենօրյա լրատվության, ապա գոնե փորձագիտավերլուծական մակարդակում ընկալելի էր, որ այդ ամենն1 «Լեհաստանի դեսպան. «Արեւելյան գործընկերությունը» բարեփոխումներ իրականացնելու հրավեր է»», (հասանելի էhttp։ //www.mediamax.am/am/news/interviews/2640/ հղմամբ)։ 2 «ՀՀ-ն ՌԴ նոր նախաձեռնությունների և ԵՄ «Արեւելյան գործընկերության» ընտրության առջև», (հասանելի էhttp։ //www.soyuzinfo.am/arm/analitics/detail.php?ELEMENT_ID=564 հղմամբ)։ 3 «Արևելյան գործընկերության ծրագիրը եվրոպական տարածության միակողմանի օգտագործման միջոց չէ», (հասանելի էhttp։ //hetq.am/arm/news/3273/arevelyan-gortsynkerutyan-tsragiry-evropakan-taratsutyan-miakoxmani-ogtagortsman-mijoc-che.htmlհղմամբ)։ 4 «Շվեդիայի արտգործնախարարը կասկածի տակ է առել ԵՄ Արևելյան գործընկերություն ծրագրին մասնակցելու Ադրբեջանիանկեղծ ձգտումը», (հասանելի է http։ //yerkirmedia.am/index.php?act=news&lan=hy&id=21262 հղմամբ)։ արդյունք է «Արևելյան գործընկերության» անդամ այդ երկրի՝ ինտեգրացիոն ուղեգծի ընտրությանշուրջ անխոհեմ սակարկումների ու երկրի իշխանությունների անհեռատեսության։ Այս համատեքստումհայ լրագրողներն ու սյունակագիրները, թեև ընդհանուր առմամբ հիացած չէին Մաքսային միությանըՀայաստանի անդամակցության հեռանկարով, սակայն օրինակ բերելով ուկրաինական սցենարիողբերգականությունը՝ ըմբռնումով էին մոտենում անվտանգային գործոնի առաջնայնությանը և հիմնականում դրանով էլ պայմանավորում ՀՀ ինտեգրացիոն ուղեգծի արմատական շեղումը դեպի Ռուսաստանի նախաձեռնած վերպետական կառույց1։ 2014 թ. երկրորդ կեսից ԶԼՄ-ների վերլուծական հրապարակումներում եվրաինտեգրման հարցում նահանջողական տրամադրություններն աստիճանաբար վերափոխվում են նոր հնարավորությունների և ծրագրերի քննարկումների։ Բացի այդ, Եվրամիության հեղինակությունը հայրենական մամուլիէջերում արդեն այնքան անառարկելի ու անվերապահ չէր, որքան ծրագրի մեկնարկին՝ 2009 թ.։ ԲացիՀայաստանից, Բելառուսի և Ադրբեջանի՝ Ասոցացման պայմանագրի ստորագրումից հրաժարումը, Ուկրաինայում տիրող խորն անկայունությունն ստիպում են հայ փորձագիտական մտքին կասկածել նաևԵՄ-ի նպատակների անկեղծությանը և Եվրոպայում քաղաքական կամքի առկայությանը՝ բարեփոխելու այս երկրները2։ Որոշ լրատվամիջոցներ անգամ ընդհանրացումներ են անում առ այն, որ ծրագրիտապալումից հետո Եվրամիությունն իր սահմանների մոտ ունի շատ ավելի անբարենպաստ և աննպատակահարմար վիճակ, քան դրա մեկնարկի պահին3։ Գտնվում են նաև եվրոպացի վերլուծաբաններ,որոնք հայաստանյան մամուլի էջերում հանդես են գալիս «Արևելյան գործընկերության» քննադատությամբ՝ կոչ անելով բարեփոխելու այն4։ Հայրենական մամուլը, թեև հպանցիկ, անդրադառնում է «Արևելյան գործընկերության» տապալումից հետո՝ 2014 թ. Փետրվարին, ԵՄ մշակած նոր ծրագրին, որն անվանում է «Եվրոպական փաթեթ» կամ «20 կետերը՝ Վիլնյուսից հետո»։ Ըստ դրա՝ ԵՄ-ն համագործակցության նոր, տարբերակվածմոտեցում էր ցուցաբերելու Հայաստանի նկատմամբ և նախապատրաստելու էր նոր համաձայնագրիկնքումը5։ Եվրահանձնակատարների, ԵՄ երկրների պաշտոնյաների և դեսպանների հետ հարցազրույցներում գերիշխող թեմաներ էին Եվրամիության կորսված հավատի վերականգնումը պաշտոնականԵրևանի նկատմամբ6, Հայաստան-ԵՄ հարաբերությունների վերալիցքավորումը և նոր մեկնարկը7, նորհամաձայնագրի կնքման նպատակահարմարությունը8։ 2015 թ. մարտին հրապարակված «Արևելյանգործընկերության» մասնակից վեց երկրների եվրաինտեգրման ինդեքսում Հայաստանի զբաղեցրածչորրորդ հորիզոնականը՝ ասոցացված Մոլդովայից, Վրաստանից ու Ուկրաինայից հետո և չասոցացված Ադրբեջանից և Բելառուսից առաջ, կանխատեսելի էր, և դրա հիման վրա հայաստանյան մամուլնինտենսիվորեն զբաղվում է երկու ամիս անց՝ 2015 թ. մայիսին կայանալիք ԵՄ «Արևելյան գործընկերության» Ռիգայի գագաթաժողովի շուրջ սպասվող զարգացումներով9։ Դավիթ ՍարգսյանԵՎՐԱԻՆՏԵԳՐՄԱՆ ԸՆԿԱԼՈՒՄՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄԲանալի բառեր՝ Եվրոպական ինտեգրում, «Արևելյան գործընկերություն», Եվրոպայի կերպար, հանրային-քաղաքական դիսկուրս, աշխարհաքաղաքական երկընտրանք, ինտեգրացիոն ուղեգիծ, Ասոցացման պայմանագիր։

Հոդվածը ներկայացնում է հայաստանյան ԶԼՄ-ի ունեցած տեղն ու դերը Հայաստանի աշխարհաքաղաքական կողմնորոշման դիսկուրսում, մասնավորապես՝ հայրենական մամուլի կողմից Հայաստանի եվրոպական ինտեգրման ուղեգծի մեկնաբանումները, Եվրոպական միության՝ որպես գործընկերոջ, կերպարի ձևավորման օրինաչափությունները, տեղական ԶԼՄ-ներում Հայաստանի և եվրոպական ինտեգրացիոն նախագծերի առնչությունների անդրադարձերի առանձնահատկությունները։ Ուրվագծվում են Հայաստանի անկախության առաջին երկու տասնամյակներում ինտեգրացիոն գործընթացների նախապատմության և արտաքին քաղաքականության եվրոպական ուղեգծի լրագրային արձագանքների հիմնական օրինաչափությունները և հայաստանյան մեդիադաշտի կողմից ինտեգրացիոն գործընթացների ընկալումների հիմնական առանձնահատկությունները։

ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԹԵՄԱՅԻ ԱՐՏԱՑՈԼՈՒՄԸԲՈԳԴԱՆ ԳԵՄԲԱՐՍԿՈՒ ՆԱՄԱԿՆԵՐՈՒՄԼեհ հասարակական գործիչ, հրապարակախոս, արևելագետ, գրող և թարգմանիչ Բոգդան(Ալեքսանդր) Անտոնի Գեմբարսկին Հայկական հարցով սկսել է զբաղվել 20-րդ դարի երկրորդ կեսից։ Նա գրել է հոդվածներ Հայոց ցեղասպանության, հայ ժողովրդի հետագա ճակատագրի, Արևմտյան Հայաստանի նկատմամբ հայերի իրավունքների վերականգնման անհրաժեշտության մասին («Նամակ իմհին թուրք ծանոթին», «Նամակ թուրք մտավորականներին», «Բաց նամակ Միավորված ազգերի կազմակերպության գլխավոր քարտուղար, նորին մեծություն պարոն Ու. Տանին», «Բաց նամակ Հնդկաստանի նախագահ, նորին գերազանցություն պարոն Սարվապալի Ռադհակրիշնանին», «Նամակ իմ հայընթերցողներին», «Երեք նամակ աշխարհի ընթերցողներին», «Շրջանի Հայկական քառակուսին ունիիր լուծումը» (նամակ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Առաջինին, 1977 թ.)։ Իր հոդվածներում նադատապարտում է հայերի ցեղասպանությունը, համամարդկային բարոյական և իրավական չափանիշներով ապացուցում, որ հայ ժողովրդի իրավունքները պետք է վերականգնվեն իրենց պատմական հայրենիքի որոշակի սահմաններում՝ ելքով դեպի Սև ծով։ Հանդիպելով Թուրքիայի կողմից զգալի խոչընդոտների՝ Գեմբարսկին, այնուամենայնիվ, չի դադարեցրել և շարունակել է իր հայանպաստ գործունեությունը։ Բ. Գեմբարսկին նամակագրական կապեր է ունեցել Հայաստանի և Սփյուռքի գրողների ու մշակութային գործիչների հետ։ Նրա գրչին է պատկանում «Մորիտուրի» (լատ. «Մահվան դատապարտվածները») վիպակը, որը նվիրված է Մեծ եղեռնին։ Նա նաև թարգմանել և երկու հատորով հրատարակել էհայ գրողների երկերը։ 1964 թ. Բ. Գեմբարսկու «Նամակ իմ հին թուրք ծանոթին» հոդվածի հայերեն թարգմանության ձեռագիրը լայնորեն պահանջված էր Երևանի բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում։ Հետագայում՝ 1980-90-ական թթ., նրա հոդվածներն արդեն լույս էին տեսնում հայաստանյան մամուլիէջերում, իսկ 1989-1990 թթ. լույս տեսան Ա. Մադոյանի և Հ. Կարճիկյանի հոդվածները, որոնք նվիրված էին 1978 թ. մարտին վախճանված Բ. Գեմբարսկու հիշատակին։ Հ. Կարճիկյանի ջանքերով 1990 թ. Երևանում լույս տեսավ «Նամակներ աշխարհին» ժողովածուն,որտեղ ամփոփված են Գեմբարսկու մի շարք հոդվածներ՝ նվիրված Հայ դատի պաշտպանությանը։ Պատմաբան, պրոֆ. Պ. Հովհաննիսյանը «Բանբեր Հայաստանի արխիվների» հանդեսի 2004 թ.առաջին համարում հրատարակել է սփյուռքահայ գրող Վահե Վահյանի կողմից իրեն տրամադրված՝Բոգդան Գեմբարսկու մի քանի նամակների հայերեն թարգմանությունը։ Վ. Վահյանին ուղղված իր նամակում (թվագրված 16 օգոստոսի, 1962 թ.) Գեմբարսկին գրում է, որմտադիր է փոփոխություններ կատարել իր հայտնի «Նամակ իմ հին թուրք ծանոթին»1 բաց նամակում՝ավելացնելով նախաբան և վերջաբան, իսկ նշանավոր գործիչների կողմից հավանություն ստանալուցհետո հոդվածը պիտի տպագրվի հինգ լեզուներով՝ «Բաց նամակ թուրք մտավորականներին»2 փոփոխված խորագրի ներքո։ Այս նամակով Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի և Լեհաստանիկաթոլիկ գրողների կողմից Գեմբարսկին լիազորվում է նրանց անունից բանակցություններ վարելառանձին տերությունների ներկայացուցիչների հետ հայերին իրենց հայրենիքը խաղաղ ճանապարհովվերադարձնելու արդար ցանկությանն օգտակար լինելու համար3։ Նա ջանքեր էր գործադրում, որ Ցեղասպանության 50-րդ տարելիցի կապակցությամբ ՅՈՒՆԵՍԿՕն 1965 թվականն ընդունի՝ որպես Հայկական տարի։ Այս առաջարկի փաստարկումը տեղ է գտել«Թուրք մտավորականներին» ուղղված բաց նամակում։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ուշադրությանը ներկայացվելուց1 «Նամակ իմ հին թուրք ծանոթին» հոդվածն առաջին անգամ լեհերեն լույս է տեսել Վարշավայում հրատարակվող «Կյորունկի»շաբաթաթերթի 1961 թ. նոյեմբերի 20-ի համարում։ Առաջին անգամ հայերեն լույս է տեսել «Ավանգարդ» օրաթերթի 1989 թ.դեկտեմբերի 13-ի համարում։ 2 «Բաց նամակ թուրք մտավորականներին»-ը «Նամակ իմ հին թուրք ծանոթին» հոդվածի նոր, ընդարձակ տարբերակն է։ 3 «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», № 1, «Հեռավոր աստղի լույսը. Բոգդան Գեմբարսկի», Երևան, 2004, էջ 121։ առաջ անհրաժեշտ էր պաշտոնապես հավանություն ստանալ մի քանի պետությունների կողմից։ Այսառումով Գեմբարսկին գտնում էր, որ չի կարելի հույս դնել սոցիալիստական և կապիտալիստականերկրների վրա, քանզի վերջիններս չեն ցանկանա առաջացնել Թուրքիայի դժգոհությունը։ Ըստ նրա՝հարկավոր է այս գործողության մեջ ընդգրկել մի քանի չեզոք երկրներ, որոնք Թուրքիայի հետ քաղաքական կապեր չեն ունենա։ Գեմբարսկին մասնավորապես հույսերը կապում էր Հնդկաստանի հետ՝ որպես մեծ և ազդեցիկ, միևնույն ժամանակ՝ չեզոք երկիր։ Նշված նամակում Գեմբարսկին Հայոց ցեղասպանության անպատիժ մնալու փաստը որակում է՝որպես «ծանր խնդիր, որը հիսուն տարի տանջում է համայն քաղաքակիրթ մարդկության խիղճը ևլինելով Աստծո ու մարդկության բոլոր օրենքների դեմ փաստ, այնուամենայնիվ, դեռ չի ստացել որևէարդարացի լուծում»1։ 1961 թ. նոյեմբերի 20-ին Վարշավայի «Կյորունկի» շաբաթաթերթում տպագրվեց Բ. Գեմբարսկու«Նամակ իմ հին թուրք ծանոթին» հոդվածը, որը մեծ արագությամբ տարածվեց հայ իրականությանմեջ՝ հայերեն և ռուսերեն թարգմանությամբ2։ Նամակը կարդալով՝ հասկանում ենք, որ հեղինակն ունամակի հասցեատերը ծանոթ են դեռևս ուսանողական տարիներից և լավ բարեկամներ են եղել,հետաքրքրվել են միմյանց ժողովրդի պատմությամբ, մշակութային արժեքներով։ Նրանք ծանոթացելէին 1936 թ., և այդ ժամանակից սկսվել էր նրանց խոսակցությունը թուրքերի կողմից հայերի կոտորածների մասին, ինչից հետո նամակից պարզվում է, որ թուրք ծանոթն արդեն խուսափում էր նամակիհեղինակից, և ահա 25 տարի անց Գեմբարսկին նորից դիմում է նրան՝ կրկին հիշեցնելով իրենց զրույցիթեման, որը թուրքն ամեն կերպ փորձում է շրջանցել։ Իր նամակում Գեմբարսկին նշում է, որ իր թուրք ծանոթը ոճրագործություն է համարում հրեաներինկատմամբ իրագործած դաժանությունները, մինչդեռ գերմանացիներն այս առումով թուրքերի «ուշիմաշակերտներն» էին, և այն, ինչ տեղի ունեցավ հրեաների նկատմամբ 1942-1944 թթ., կրկնությունն էրայն բանի, ինչն իր հայրենակիցներն իրագործել էին հայերի հանդեպ դեռևս 1915 թ.։ «1915 թ. կոտորածների ժամանակ շարունակվեց հաջորդ հինգ տարիների ընթացքում՝ ընդհուպմինչև հայերի դիմադրության բոլոր կետերի վերացումը. կետեր, որոնք գտնվում էին Կիլիկիայում, Անատոլիայում, Վանա լճի շրջակայքում, Սիրիայում, ռուսական Ադրբեջանում և Ղարսի մարզում։ Այս կոտորածի ընթացքում զոհվեց ընդհանուր թվով երեք միլիոն հայ, որը կազմում էր ամբողջ ժողովրդի 60 տոկոսը։ Այդ ժամանակ ջարդերից խուսափեցին միայն նրանք, ովքեր գտնվում էին ձեր իշխանությանսահմաններից դուրս։ Վերադառնալով ներկային և հաշվի առնելով քաղաքական վիճակը 1911 թվականին, ինչպես և նրանց բնական աճի տոկոսը վերջին 50 տարիների ընթացքում` ընթացիկ 1961 թվականին նրանք պետք է հասնեին 10 միլիոնի, իսկ իրականում հազիվ չորս միլիոն են»3։ Ըստ Գեմբարսկու՝ սպանելով մի մարդու, սպանում են նրա դեռևս չծնված սերունդներին հարյուրավոր ու հազարավոր տարիների հեռանկարում, և կոտորածների կազմակերպիչներն ամենից առաջհենց այդ նպատակն էին հետապնդում։ Գեմբարսկին գրում է թուրքերի կողմից հայերի կոտորածների մասին՝ բարձրացնելով պատասխանատվության և փոխհատուցման հարցը։ Նա ընդգծում է, որ թուրքերը յուրացրել են հայկական հողերը՝«որպես յուրահատուկ մի պարգև ժողովրդասպանության համար»4։ Գեմբարսկին զարմանում է՝«Ինչո՞ւ հայերին նահատակելը պիտի պարգևի արժանանա, երբ լեհերին ու հրեաներին նույն ձևովնահատակելը պաշտոնապես ճանաչված է՝ իբրև մարդկության դեմ գործած ոճիր»5։ «Չեմ կարողանում հասկանալ,- գրում է Գեմբարսկին նամակում,- ձեր մինչայժմյան անտարբերությունն այն ոճրագործության նկատմամբ, որ 46 տարի է, ինչ ծանրացել է ձեզ վրա։ Չեմ հասկանում, թեինչպես այս պայմաններում կարող է ապրել մի ժողովուրդ, սիրել իր հայրենիքը, ծիծաղել և ուրախանալ, կարդալ հումանիստական գրքեր, այցելել արտասահման և հյուրընկալել օտարերկրացիներին։ Կարծում եմ, որ ճիշտ այդպիսի տեսք կունենար գերմանական հասարակությունը, եթե Հիտլերը հաղթանակեր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում։ Սակայն այդ դեպքում ողջ աշխարհը խենթացած կլիներ։ Իսկ դուք, հակառակ ամեն ինչի, ապրում եք նորմալ աշխարհում»6։ «Ուղղակի չեմ կարողանում երևակայել, որ ձեր լեզվով լույս տեսնի որևէ հայկական «Աննա Ֆրանկի հուշատետր»՝ չնայած այն սոսկալի տարիներին սպանեցիք առնվազն մեկ միլիոն չափահաս աղջիկ1 «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», № 1, «Հեռավոր աստղի լույսը. Բոգդան Գեմբարսկի», Երևան, 2004, էջ 121։ 2 Թարգմանությունը կատարել էր Երևանում ապրող լեհուհի Մարիա Գրոխոլսկան։ 3 Գեմբարսկի Բ., «ՆԱՄԱԿ ԻՄ ՀԻՆ ԹՈՒՐՔ ԾԱՆՈԹԻՆ» («Նամակներ աշխարհին» ժողովածու, կազմեց, խմբագրեց, ծանոթագրեց Հ. Կարճիկյանը), Երևան, 1990, էջ 8։ 4 Նույն տեղում, էջ 16։ 5 Նույն տեղում։ 6 Գեմբարսկի Բ., «ՆԱՄԱԿ ԻՄ ՀԻՆ ԹՈՒՐՔ ԾԱՆՈԹԻՆ» («Նամակներ աշխարհին» ժողովածու, կազմեց, խմբագրեց, ծանոթագրեց Հ. Կարճիկյանը), Երևան, 1990, էջ 8։ ների ու դեռատի կանանց, որոնք այն ժամանակվա Արևելքի համար բավականաչափ կիրթ էին։ Նույնիսկ Ֆրանց Վերֆելի կլասիկ գիրքը, որքան ինձ հայտնի է, Ձեզ մոտ արգելված գրականության ցուցակում է գտնվում»1։ Գեմբարսկին նշում է, որ իր նամակն այլևս հասցեագրված չէ իր թուրք ծանոթին, քանի որ նա չարդարացրեց իր վրա դրված հույսերը և ուժ ու խիզախություն չգտավ իր մեջ՝ իր հայրենիքում ձայն բարձրացնելու՝ ի պաշտպանություն նահատակված ժողովրդի։ Այս նամակը հասցեագրվում է նրանց, ովքերթուրք ժողովրդի ճշմարիտ խիղճն են՝ նրա գրականագետներին, արվեստագետներին և ուսուցիչներին,համաշխարհային համբավ վայելող թուրք գիտնականներին, երիտասարդության դաստիարակներին ուբարեկամներին։ Գեմբարսկին, նպատակ ունենալով աշխարհին լսելի դարձնել դեռևս իր արդարացի լուծումըչգտած Հայկական հարցը, բաց նամակով դիմում է ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին՝ անկեղծորեն արտահայտելով իր մտքերը դարի ամենացավալի հարցի շուրջ, որը մինչ օրս տանջում է ամբողջ մարդկության խիղճը։ Նամակում նա շարադրում է Հայկական հարցի լուծման իր թեզը, որը պետք է տրամադրվի Թուրքիայի ներկայացուցչին, որպեսզի նա ներկայացնի իր կառավարությանը, և հետո տեղեկացնի, թե արդյոք թուրքական կառավարությունը հակված է այս թեմայի շուրջ էական բանակցություններ վարելու։ Նամակի սկզբում Գեմբարսկին հարկ է համարում շեշտել, որ ինքը հայ չէ, և իր նամակը թելադրված չէ որևէ կառավարության կողմից։ Իր նամակն, ամենից առաջ, ամբողջ մարդկության խղճիարտահայտությունն է, այն խղճի, որ չի կարող հանգիստ գտնել՝ անտեսելով հայ ժողովրդի 60 տոկոսիոչնչացման ու նրա պատմական հայրենիքի 90 տոկոսի կորստի փաստերը2։ Եվ եթե ինքը լիներ ոչ թելեհ, այլ թուրք, նույնպես չէր տատանվի հանձնելու այս նամակը, քանի որ այն բնավ թուրք ժողովրդի ևթուրքական կառավարության դեմ թշնամական գործողություն չէ։ Ամբողջ խնդիրը, որ նա բարձրաձայնում է իր նամակում, թելադրված է Թուրքիայի պատիվը փրկելու ձգտումով, ա՛յն պատիվը, որերիտթուրքերն ստորաբար ոտնահարեցին։ Նա շեշտում է, որ միջազգային տրիբունալի որոշումները պարտադիր են ոչ միայն ներկայի ու ապագայի, այլև անցյալի համար։ Նյուրնբերգի միջազգային դատարանի որոշումներում դատապարտվածհիտլերյան ռեժիմի բոլոր ոճիրները տեղի են ունեցել դատարանի առաջին նիստից առաջ։ Այնուամենայնիվ, հենց այդ որոշումների հիման վրա պատիժ կրեցին ոճրագործության գլխավոր կազմակերպիչները։ Այդպիսի ոճիրները վաղեմության պատճառով անպատիժ չպիտի մնան3։ Խոսելով հայ ժողովրդիփոխհատուցման հարցի մասին՝ պետք է նշել, որ այս դեպքում արդեն ուշ է առանձին անհատներինառանձին պատիժ սահմանելու համար։ Այժմ թուրքական պետությունը և թուրք ժողովուրդը, որպեսամբողջություն, պետք է ընդունեն պատասխանատվությունն իրենց հայրերի իրագործած հանցագործության համար, և, եթե կարելի է գտնել փոխհատուցման որևէ ձև մեծ թվով հայերի կոտորածների ևնրանց չծնված զավակների դիմաց, ապա դա կարող է լինել աշխարհով մեկ ցրված հայերին իրենցնախնիների հողերը վերադարձնելը։ Ընդ որում, դրանց սահմանները պետք է որոշվեն փոխադարձ համաձայնությամբ։ Թուրքերն իրավունք չունեն օգտվելու հայկական հողերից, քանի որ դրանց տիրացան, փաստորեն,մարդասպանության, այսինքն՝ մարդկության դեմ ոճիր գործելու ճանապարհով։ Այն փաստը, որ մինչևհիմա նրանք օգտվում են այդ հողերից, հակասում է արդարության տարրական հիմունքներին. չէ՞ որդա պարգև է մարդասպանության համար։ Հայկական հարցի միակ տրամաբանական լուծումն, ըստ Գեմբարսկու, Արևմտյան Հայաստանիանկախությունն է՝ «ինչպես Նյուրնբերգի դատարանի որոշումների, այնպես էլ ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայի 1960 թ. դեկտեմբերի 14-ի (և 1961 թ. նոյեմբերի 27-ի) գաղութակալության իսպառ վերացմանլույսով»4։ Գեմբարսկին հիշատակում է նաև այլ փաստաթղթեր՝ հօգուտ Հայաստանի ազատագրման։ Առաջին հերթին, դա Սևրի հաշտության պայմանագիրն է, որի տակ դրված են եվրոպական պետությունների մեծ մասի ստորագրությունները։ Թուրքերի կողմից հնարավոր հակափաստարկներին, թե Խորհրդային Հայաստանն արդեն գոյություն ունի՝ որպես հայկական պետություն, և կարիք չկա երկրորդ հայկական պետություն ստեղծելու,ինչպես նաև այն փաստին, որ հայ պանդուխտների թիվն այնքան մեծ չէ, որպեսզի իրավունք ունենան1 Նույն տեղում, էջ 18։ 2 Տե՛ս Գեմբարսկի Բ., «ԲԱՑ ՆԱՄԱԿ ՄԻԱՎՈՐՎԱԾ ԱԶԳԵՐԻ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ԳԼԽԱՎՈՐ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ, ՆՈՐԻՆ ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆ ՊԱՐՈՆ ՈՒ. ՏԱՆԻՆ» («Նամակներ աշխարհին» ժողովածու, կազմեց, խմբագրեց, ծանոթագրեց Հ. Կարճիկյանը), Երևան,1990, էջ 19-20։ 3 Նույն տեղում, էջ 25։ 4 Նույն տեղում, էջ 19-20։ խոսելու ամբողջ ժողովրդի անունից, Գեմբարսկին պատասխանում է նախապես, որ Հայկական ԽՍՀ-նփոքր, ոչ բերքատու լեռնային երկիր է (28.8 հզ կմ2), որն ի վիճակի չէ տեղավորելու ավելի շատ բնակիչների, քան ունի ներկայումս (1.9 մլն, որից՝ մոտ 1.5 մլն հայ)։ Ամբողջ աշխարհում չկա մի հայ, որը չփափագեր պատմական հայոց հողերի ազատագրումը։ Այդ տեսակետից ամբողջ հայության ձգտումըմիասնական է։ Գեմբարսկին առաջարկում է Հայկական հարցի լուծման իր տարբերակը, որը փոխադարձ զիջումների ճանապարհով շահավետ պիտի լինի երկու կողմերի համար։ Նա Հայկական հարցի լուծումը տեսնում է հետևյալ կերպ. հակառակ նրան, որ հայերը տուժած կողմ են և Թուրքիայի կողմից ապօրինիկերպով յուրացված իրենց հողերը վերադարձնելիս պարտավոր չեն որևէ ծախս հոգալու, փոխըմբռնման հասնելու դեպքում հայերը պատրաստ են Թուրքիային վճարելու հողի և այլ անշարժ գույքիդիմաց։ Տարածքային լիակատար անկախության հարցը Գեմբարսկին համարում է անվիճելի և միանշանակ. Արևմտյան Հայաստանը պետք է քաղաքականապես կախված չլինի ո՛չ Թուրքիայից, ո՛չ էլԽորհրդային Միությունից։ Փոխըմբռնման դեպքում հայերի տարածքային պահանջները սահմանափակվելու են նվազագույնով։ Իրենց պահանջած տարածքը հավասար է մոտ 50 հզ կմ2-ի։ Որպեսզի պետությունը կարողանաապահովել անկախության համար անհրաժեշտ բոլոր հիմնական երաշխիքները, այն պետք է ունենաառնվազն սիմվոլիկ ելք դեպի ծով, ինչպես նաև ընդհանուր սահման այնպիսի պետության հետ (Իրան),որն իր նկատմամբ բարյացակամ է տրամադրված և թույլ կտա իր տարածքով կապ հաստատելամբողջ աշխարհի հետ։ Նամակի վերջում Գեմբարսկին գրում է, որ այս նամակով ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին հանձնում է ամբողջ մարդկության համար մեծագույն կշիռ ունեցող այս խնդիրը և խորապես հավատացածէ, որ դա բեկման պահ կդառնա հայ ժողովրդի պատմության համար1։ «Նամակ իմ հայ ընթերցողներին» հոդվածում Բ. Գեմբարսկին դիմում է հայերին՝ առաջարկելովՀայկական հարցի լուծմանն ուղղված իր ծրագիրը, որի իրականացման համար ներկայացնում է հետևյալ քայլերը.- հայերի պատմական հայրենիքի գոնե մեկ մասի ազատագրման համար հարկավոր է բաց նամակներով դիմել մի կողմից՝ պետությունների ղեկավարներին, մյուս կողմից՝ աշխարհի բոլոր նշանավորմարդկանց հղել մասնավոր նամակներ՝ կցելով համապատասխան գրականություն։ Գեմբարսկին արդեն սկսել էր աշխատել այս ուղղությամբ՝ գրելով իր երկու նամակները «ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին» և «Հնդկաստանի նախագահին»։ Նա առանձնակի շեշտում է եվրոպական հեղինակավոր թերթերում դրանց տպագրության կարևորությունը։ - անհրաժեշտ է ստեղծել հայ ժողովրդի բարեկամների տեղական ընկերություններ ամբողջ աշխարհում և գլխավորապես արևմտաեվրոպական երկրներում ու ԱՄՆ-ում։ Այս նպատակով էին գրվելԳեմբարսկու «Երեք նամակներն իր անծանոթ ընթերցողներին», որոնք, ինչպես նաև նախկինումնշված նամակները, գրված էին օտարալեզու մամուլի համար։ Հարկավոր է աշխատանքներ տանել՝ քաղաքական դաշնակիցներ ձեռք բերելու ուղղությամբ, ընդորում՝ առավել արդյունավետ կլիներ դաշնակիցներ փնտրել աֆրիկյան երկրներում, որոնք հատկապեսզգայուն են գաղութային խնդիրների նկատմամբ։ Պետք է համագործակցության եզրեր գտնել նաևարաբական երկրների տարածքում, Ասիայի, Լատինական Ամերիկայի ու Հարավային Եվրոպայի որոշերկրներում, այսինքն՝ այնտեղ, որտեղ կլիներ հայերի պահանջների պաշտպանության հնարավորություն։ Շատ կարևոր է համագործակցել տարբեր միջազգային կազմակերպությունների հետ և փորձելստանալ նրանց աջակցությունը ՄԱԿ-ի ու նրա մասնաճյուղերի համաժողովներում։ Պետք է Հայկական հարցն առաջ քաշել միջազգային կոնֆերանսներում, օգտագործել ՄԱԿ-ի՝ գաղութատիրությունը վերացնելու մասին դեկլարացիան, Նյուրնբերգի միջազգային դատարանի որոշումները կապել Հայոց ցեղասպանությանը։ Այս աշխատանքի արդյունքում Գեմբարսկին տեսնում էր երկու հնարավոր հանգուցալուծում.- թուրքական կառավարությունը համաձայնություն կհայտնի երկկողմ համաձայնագիր կնքել հայգաղթականների հետ՝ փոխադարձ զիջումների ճանապարհով։ - թուրքական կառավարությունը չի ցանկանա որևէ բանակցություն վարել։ Այս դեպքում, հասարակական կարծիքի համապատասխան նախապատրաստությունից և մի շարք երկրների աջակցություննապահովելուց հետո անհրաժեշտ կլինի դիմել միջազգային դատարան, որտեղ կդրվի պահանջ՝ հատու1 Տե՛ս Գեմբարսկի Բ., «ԲԱՑ ՆԱՄԱԿ ՄԻԱՎՈՐՎԱԾ ԱԶԳԵՐԻ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ԳԼԽԱՎՈՐ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ, ՆՈՐԻՆ ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆ ՊԱՐՈՆ ՈՒ. ՏԱՆԻՆ», էջ 32։ ցելու հսկայական նյութական և բարոյական կորուստները և վերադարձնելու կողոպտված հայկականհողերը։ Գեմբարսկին առավել ընդունելի էր համարում առաջին տարբերակը՝ վստահ լինելով, որ դատարան դիմելու անհրաժեշտություն չի լինի, և եթե հայերն իրոք ձգտեն դրան, ապա նրանց պատմականհայրենիքը խաղաղ ճանապարհով ազատագրելու ծրագիրը միանգամայն իրականանալի կլինի։ Բ. Գեմբարսկին Հայկական հարցի արծարծման ուղղությամբ հսկայածավալ աշխատանքներ էիրականացրել ՄԱԿ-ում, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում, տարբեր երկրների պետական բարձրագույն մարմիններում։ Սրանք աշխատանքներ են, որ պահանջում էին ոչ միայն ժամանակ, ջանք, եռանդ, սեր ու նվիրվածություն, այլև զգալի դրամական միջոցներ։ Հանդես գալով 1960-1970-ական թթ.՝ Գեմբարսկին դատապարտում էր 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը, աշխարհի անտարբերությունը հայ ժողովրդի տխուր ճակատագրի հանդեպ և փորձումապացուցել, որ հայերի իրավունքները պետք է վերականգնվեն իրենց հայրենի հողի վրա։ Իր գործունեությամբ նա սկիզբ էր դրել Արևմտյան Հայաստանի ազատագրման ծրագրի իրականացմանը և հույսուներ, որ կստեղծվի Արևմտյան Հայաստանի խաղաղ ճանապարհով ազատագրման պայքարի կոմիտե,որը կշարունակի իր սկսած գործը։ Բոգդան Գեմբարսկին, լինելով մեծ մարդասեր, հավատում էր արդարության հաղթանակին և հույսուներ, որ թուրքերը, հանուն համաշխարհային ամոթն իրենց դեմքից մաքրելու, կվերադարձնեն հայերի՝անօրինաբար յուրացրած պատմական հայրենիքը։ Ծովինար ՅոլչյանՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԻ ԵՎ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԹԵՄԱՆ ԲՈԳԴԱՆ ԳԵՄԲԱՐՍԿՈՒ ՆԱՄԱԿՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ Բոգդան Գեմբարսկի, Հայկական հարց, Հայոց ցեղասպանություն։

Լեհ հրապարակախոս Բոգդան Գեմբարսկին Հայկական հարցով սկսել է զբաղվել 20-րդ դարի երկրորդ կեսից։ Նա Հայկական հարցի արծարծման ուղղությամբ հսկայածավալ աշխատանքներ է իրականացրել ՄԱԿ-ում, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում, տարբեր երկրների պետական բարձրագույն մարմիններում՝ առաջարկելով լուծման իր տարբերակը։ Իր հոդվածներում Գեմբարսկին դատապարտել է 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը, աշխարհի անտարբերությունը հայ ժողովրդի ողբերգության հանդեպ և փորձել է ապացուցել, որ հայերի իրավունքները պետք է վերականգնվեն իրենց հայրենի հողի վրա։

ԳՈՒՄԱՐԱՅԻՆ ԳՈԼՈՐՇԱՑՄԱՆ ԵՎ ԳՈԼՈՐՇՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆՏԱՐԱԾԱԺԱՄԱՆԱԿԱՅԻՆ ԲԱՇԽՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄԸ ՀՀ ՏԱՐԱԾՔՈՒՄԳումարային գոլորշացումը և գոլորշունակությունը հանդիսանում են ինչպես կլիմայի, այնպես էլ ջրային հաշվեկշռի կարևորագույն տարրերից։ Նրանք ունեն ոչ միայնտեսական, այլ նաև կիրառական կարևոր նշանակություն։ Գոլորշացման իմացությունն անհրաժեշտ է տարածքի ջրային հաշվեկշռի որոշման համար, քանի որ այնջրային հաշվեկշռում ելքի առավել կարևոր տարրերից է, իսկ գոլորշունակությունը`մշակաբույսի ոռոգման նորմերը որոշելու համար։ Գոլորշացման արժեքները բնականպայմաններում որոշվում են մի շարք մեթոդներով, որի ժամանակ օգտագործվում ենջրային և ջերմային հաշվեկշիռները, տուրբուլենտ դիֆուզիայի, ինչպես նաև տարբերհամալիր մեթոդներ։ Հոդվածի նպատակն է համապատասխան աղբյուրների և Հայպետհիդրոմետիբազմամյա դիտարկումների տվյալների հիման վրա բացահայտել գումարային գոլորշացման առանձնահատկությունները ՀՀ տարածքում և տալ դրանց տարածաժամանակային բաշխման օրինաչափությունները։ Հոդվածում բերված աղյուսակները և գրաֆիկները հնարավորություն կընձեռեն՝բավարար ճշգրտությամբ որոշելու գոլորշացման արժեքը ՀՀ ցանկացած չուսումնասիրված տարածքում։ Ստացված արդյունքները կօգտագործվեն տարածաշրջանիջրային հաշվեկշիռը կազմելու և մշակաբույսերի ոռոգման ու ջրման նորմերը որոշելուհամար։ Աշխատանքը կատարելու ժամանակ օգտագործվել են աշխարհագրական հետազոտությունների տարբեր մեթոդներ` քարտեզագրական, նկարագրական, համեմատական, մաթեմատիկական, վիճակագրական և այլն։ Գետերի ջրհավաք ավազանի մակերեսից գոլորշացման հաշվարկային մեթոդներիստեղծման վրա աշխատել են մի շարք գիտնականներ։ Նմանատիպ մեթոդներ մշակվածեն նաև ջրաբանական գրականության մեջ։ Գոլորշացման մասին կատարված աշխատանքների և ուսումնասիրման մեթոդների մասին ակնարկ կարելի է գտնել Մ. Բուդիկոյի [6], Ա. Կոնստանտինովի, Ա. Բուդակովսկու և այլոց աշխատանքներում։ Մի շարքաշխատանքներ նվիրված են գոլորշունակությանը, ոռոգման պայմաններում միկրոկլիմայի փոփոխությանը, ոռոգման կարգավորման ֆիզիկական սկզբունքներին։ ՀՀտարածքի համար այս խնդիրները ուսումնասիրվել են Ա. Մխիթարյանի կողմից [8]։ Առաջինը նրա աշխատանքում է ամբողջ ՀՀ տարածքի համար կազմվել միջին տարեկան գոլորշացման քարտեզ, որը ստացվել էր ջրային հաշվեկշռի մեթոդից անկախ։ Սա հնարավորություն տվեց հանգել ջրային հաշվեկշռի հավասարակշռմանը ՀՀ տարածքում միջին տարեկան կտրվածքով։ Արդյունքում առաջին անգամ կազմվեց ամբողջ տարածքի և առանձին գետային ավազանների ջրային հաշվեկշիռը, ընդ որում՝բոլոր բաղադրիչները որոշվել էին առանձին-առանձին՝ մեկը մյուսից անկախ։ Սակայնորոշ դեպքերում գոլորշացման և գոլորշունակության հաշվարկի համար անհրաժեշտէ ունենալ ավելի մանրամասն տեղեկություններ՝ դրանց փոփոխությունն ըստ բարձրության, տարվա եղանակի, գոտու (վեգետացիայի ընթացքում) և այլն։ Այնուհետևգոլորշացման համար հանրապետության տարածքի համար հետազոտություններ էկատարել Վ. Վալեսյանը [5, 7]։ Նա կառուցեց գումարային գոլորշացման հաշվարկիգրաֆիկ, որը հիմնված է մթնոլորտային տեղումների և օդի ջերմաստիճանի ամսական մեծությունների վրա։ Այդ գրաֆիկի օգնությամբ գումարային գոլորշացման արժեքը տարբեր բարձրություններ և տարբեր պայմաններ ունեցող շրջաններում կարելիէ գնահատել թեև հեշտությամբ, սակայն որոշ սխալներով։ Նկատի ունենալով այդհանգամանքը` հեղինակը գումարային գոլորշացման միջին արժեքները որոշելու համար առաջարկում է օգտագործել նաև յուրաքանչյուր գետի ջրհավաք ավազանի յուրահատկությունը բնութագրող 2 այլ բնութագրիչ` քամու և մթնոլորտային ճնշման մեծությունները։ Վ. Վալեսյանի կողմից մշակված մեթոդով հաշվարկված գումարայինգոլորշացման արժեքները բավական լավ կապված են տեղանքի բարձրության հետ(տեղանքի բարձրացման հետ զուգընթաց գումարային գոլորշացման արժեքը, որոշակի բարձրությունից սկսած, փոքրանում է), որի պատճառով այդ մեթոդը լայն կիրառում գտավ [7]։ Սակայն, ինչպես ցույց տվեցին հետագա ուսումնասիրությունները,այդ մեթոդով ստացված գումարային գոլոշացման արժեքը հողային գոլորշացուցիչների համեմատ 10-14 %-ով պակաս է։ Հետագայում Հ. Փախչանյանը, այնուհետև Ա.Մխիթարյանը և Հ. Հակոբյանը մշակեցին նոր մեթոդներ, որոնց օգնությամբ հաշվարկված գումարային գոլորշացման արժեքը համեմատաբար մոտ է գոլորշացուցիչների միջոցով ստացված տվյալներին։ Առանձնապես լայն կիրառում գտավ Ա. Մխիթարյանի և Հ. Հակոբյանի կողմից մշակած մեթոդը [5, 6]։ Օգտագործելով ГГИ-500-50հողային գոլորշացուցիչի տվյալները, ինչպես նաև օդի ջերմաստիճանի, մթնոլորտային տեղումների, հողի արդյունավետ խոնավության, գոլորշունակության և այլ տվյալներ, հեղինակները մշակեցին լեռնային պայմանների համար ցամաքից կատարվողգումարային գոլորշացման հաշվարկի նոր մեթոդիկա։ Վերջին տարիներին գոլորշացման հարցերով զբաղվել է Վ. Մարգարյանը [4]։ ՀՀ տարածքի նման լեռնային բարդ ռելիեֆ ունեցող երկրում, ինչպես կլիմայիշատ տարրեր, այնպես էլ գումարային գոլորշացումը և գոլորշունակությունը ըստբարձրության նվազում են։ Հենվելով Հայպետհիդրոմետի տվյալների վրա՝ կազմվել ենգրաֆիկներ, որոնք ցույց են տալիս մարտ-նոյեմբեր ամիսների և տարեկան գումարային գոլորշացման կախվածությունը տեղանքի բարձրությունից՝ ավելի ակնհայտդարձնելով առաջադրված խնդիրը [8]։ Ուսումնասիրություններից պարզվել է, որ ամառային ամիսների ընթացքում երբեմն մինչև որոշակի բարձրություններ գոլորշացումը աճում է, որից հետո՝ կրկին նվազում, ինչը հակադիր է չորային տարածքներին, իսկ խոնավում ընթացքը բնականոն է,այսինքն՝ ըստ բարձրության նվազում է։ Տարեկան առավելագույն գոլորշացումը դիտվում է հյուսիսային խոնավ տարածքներում և հարավ-արևելքում՝ 450-500 մմ/տարի,իսկ նվազագույն՝ Արարատյան դաշտում՝ 400-450 մմ/տարի, բարձրադիր գոտում՝Եռաթմբերում՝ 208 մմ/տարի է։ Մարտ ամսին ըստ բարձրության նվազում է, սակայնԱրարատյան դաշտում ավելի ակտիվ է, քանի որ ավելի մեծ է ստացված էներգիանհյուսիս-արևելքի համեմատ։ Կենտրոնում հասնում է մինչև 30 մմ, իսկ հյուսիս-արևելքում չի անցնում 25 մմ։ Ապրիլ ամսվա (նկ. 1) ընթացքում պատկերը մնում է գրեթե նույնը, սակայն մեծանում է տարբեր, համապատասխանաբար՝ 1000 մ բարձրություններում կենտրոնում՝42 մմ, հյուսիս-արևելքում՝ 35 մմ։ Իսկ մայիս ամսվա ընթացքում գրաֆիկի կորերըգրեթե մոտենում են իրար, այսինքն՝ երկու ավազաններում էլ ստանում են նույն արժեքները։ Նկար 1. Գումարային գոլորշացման կախվածությունը տեղանքի բարձրությունից մարտին և ապրիլինԱմռան ամիսներին՝ հունիս-օգոստոս, պատկերը ամբողջությամբ փոխվում է, չնայած, որ կենտրոնական հատվածներն ավելի մեծ քանակությամբ ջերմություն են ստանում, սակայն պակաս է ջրի քանակը, իսկ հյուսիս-արևելքում կա խոնավության ավելցուկ, որի պատճառով էլ գրաֆիկը ակնհայտ ցույց է տալիս ավելի մեծ արժեքներնույն բարձրություններում։ Սկսած սեպտեմբեր ամսից պատկերը կրկնում է նույնը, ինչ գարնան ամիսներինէր. կենտրոնում ավելի մեծ է, քան հյուսիս-արևելքում։ Ամփոփելով ասվածը՝ կազմել ենք նաև տարեկան ընթացքը ներկայացնող գրաֆիկ, որը ևս ցույց է տալիս, որ, չնայած Արարատյան դաշտը և Շիրակը ստանում էավելի շատ էներգիա, սակայն գոլորշացումը ավելի բարձր է հյուսիս-արևելքում, քանիոր կա համապատասխան քանակությամբ խոնավություն։ Գրեթե նույն պատկերը կրկնվում է գոլորշունակության դեպքում։ Նկար 2. Գումարային գոլորշացման կախվածությունը տեղանքի բարձրությունից հուլիսին և օգոստոսինՀաշվի առնելով ՀՀ կլիմայական պայմանները՝ կարելի է ասել, որ մեր երկրի տարածքը ամբողջությամբ խոցելի է կլիմայի գլոբալ փոփոխության նկատմամբ։ Ակնկալվում է, որ ջերմաստիճանի բարձրացումը և տեղումների քանակի կրճատումը կարագացնեն անապատացման գործընթացները և բացասաբար կանդրադառնան բնակչության և կլիմայից կախվածություն ունեցող սեկտորների վրա։ Ջրային ռեսուրսներինվազումն ուղղակիորեն կազդի գյուղատնտեսության (ոռոգման հնարավորությունների նվազում, անջրդի հողագործության պայմանների վատթարացում, մշակաբույսերիբերքատվության անկում) և մի շարք այլ ոլորտների վրա։ Կլիմայի փոփոխությունըբնական էկոհամակարգերում առաջ կբերի փոփոխություններ, որոնք կանդրադառնան նաև ՀՀ կենսաբազմազանության, անտառային, ալպյան, մերձալպյան և խոնավտարածքների էկոհամակարգերի վրա։ Վերջին 80 տարիների տվյալների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ միջին տարեկան ջերմաստիճանի աճը կազմում է 0.85 0C,իսկ տարեկան տեղումների քանակը նվազել է 6 %-ով։ Սակայն ջերմաստիճանի փոփոխությունը ՀՀ տարբեր շրջաններում և տարվա տարբեր եղանակներին ունի տարբեր միտումներ [2]։ Նկար 3. Գումարային գոլորշացման կախվածությունը տեղանքի բարձրությունից (նոյեմբերին և տարեկան)Տարեկան տեղումների քանակի փոփոխությունների տարածքային բաշխվածությունը Հայաստանում բավականին անկանոն է. երկրի հյուսիսարևելյան և կենտրոնական շրջանները (Արարատյան դաշտ) դարձել են ավելի չորային, մինչդեռ հարավայինու հարավարևմտյան հատվածներում և Սևանա լճի ավազանում վերջին 70 տարվաընթացքում տեղումների քանակը զգալիորեն ավելացել է։ Այս ուղղությամբ կատարված մի շարք աշխատանքների արդյունքում կազմվել են մի շարք սցենարներ։ Նկար 4. Գումարային գոլորշացման ընթացքը Սևանա լճից 1927-2009 թթ.Գլոբալ արտանետումների արդի միտումների շարունակության դեպքում ՀՀ տարեկան միջին տեղումների ծավալը հաջորդ հարյուրամյակի ընթացքում ավելանալու էմոտ 9 %-ով։ Տեղումների կանխատեսվող փոփոխությունները խիստ տարբեր են հանրապետության տարածքում, սակայն նույնիսկ այն տարածաշրջաններում, որտեղկանխատեսվում է տեղումների ավելացում, բարձր ջերմաստիճանները կարող են գոլորշացման ավելացման արդյունքում նվազեցնել հողերի խոնավությունը և մեծապեսկրճատել գետերի հոսքը [3]։ Գոլորշացման ակտիվացումը կմեծացնի նաև ոռոգման կարիք ունեցող տարածքների մակերեսը, ինչպես նաև կնվազի ոռոգման համար անհրաժեշտ ջրի քանակը։ Սրանից էլ կախված կկրճատվի գյուղատնտեսության արտադրողականությունը.մինչև 2100 թ. գյուղատնետեսական արտադրանքի ոլորտում ՀՆԱ 2-5 % տարեկանկորուստ կգրանցվի։ Կփոքրանան նաև ստորերկրյա ջրային պաշարները, կկրճատվիՍևանա լճի մակարդակը, կվատթարանա ջրի որակը։ Այս ամենը կհանգեցնեն հիվանդությունների տարածման, էկոհամակարգերի վնասման և այլն։ Օդի բարձր ջերմաստիճանը, գոլորշացման ինտենսիվացումը և ջրի գոլորշու կոնցենտրացիաների ավելացումը մեծացնում են ուժգին փոթորիկների հավանականությունը, ինչը կարող էհանգեցնել բնական աղետների՝ ջրհեղեղ, սելավ, սողանք և այլն [2, 3]։ Գրականություն1. Բաղդասարյան Ա., Ճուղուրյան Ա., Օհանյան Կ., Հայկական ՍՍՀ ֆիզիկական աշխարհագրություն, Երևան, 1971, էջ 470։ 2. «Կլիմային փոփոխության մասին երկրորդ ազգային հաղորդագրություն», Երևան,2010, էջ 112։ 3. «Կլիմայի փոփոխության սոցիալ-տնտեսական ազդեցությունը Հայաստանում»,Երևան, 2009, էջ 157։ 4. Մարգարյան Վ., Մթնոլորտային խոնավացման տարածաժամանակային փոփոխությունների օրինաչափությունները ՀՀ-ում, Երևան, 2009։ 5. Մնացականյան Բ., Հայաստանի ջրային հաշվեկշիռը, Երևան, 2005, էջ 184։ Շողիկ ՍահակյանԳՈՒՄԱՐԱՅԻՆ ԳՈԼՈՐՇԱՑՄԱՆ ԵՎ ԳՈԼՈՐՇՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱԾԱԺԱՄԱՆԱԿԱՅԻՆԲԱՇԽՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄԸ ՀՀ ՏԱՐԱԾՔՈՒՄԲանալի բառեր՝ գումարային գոլորշացում, գոլորշունակություն, ջրային հաշվեկշիռ, ոռոգում, գումարային գոլորշացման հաշվարկի գրաֆիկ, գոլորշացուցիչներ, կլիմայի գլոբալ փոփոխություն։

Գումարային գոլորշացումը և գոլորշունակությունը հանդիսանում են ինչպես կլիմայի, այնպես էլ ջրային հաշվեկշռի կարևորագույն տարրերից, և ունեն ոչ միայն տեսական, այլ նաև կիրառական կարևոր նշանակություն։ Հոդվածի նպատակն է Հայպետհիդրոմետի տվյալների հիման վրա բացահայտել ՀՀ տարածքում գումարային գոլորշացման և գոլորշունակության տարածաժամանակային բաշխման առանձնահատկությունները։ Չնայած ընդհանուր օրինաչափություններին՝ ստորադիր մակերևույթի բնույթին, միկրոկլիմային, քամու ուղղությանը, մթնոլորտային ճնշմանը և այլն, ՀՀ տարածքում նկատվում են նշված տարրերի ընդհանուր օրինաչափություններից շեղումներ։

Քաղաքաշինություն և բնապահպանական խնդիրներ Քաղաքները համարվում են ժամանակակից հասարակության տարածքային, սոցիալ-տնտեսական կազմակերպության առաջատար ուժը: Քաղաքների թվի աճն ուղեկցվում էր քաղաքային բնակչության թվաքանակի աճով: 1800-ին աշխարհի քաղաքային բնակչության տեսակարար կշիռը 3.0% էր, 1919-ին `13.6%, 1950-ին` 29.8%, 1978-ին `39%, 2015-ին` մոտ 50% 1: Ներկայումս գիտատեխնիկական առաջընթացը և զարգացած սոցիալական ենթակառուցվածքները հնարավորություն են տվել ստեղծել «քաղաքակրթության զրահ»: Դա բոլոր գործոնների ամբողջությունն է, որը հնարավորություն է տալիս զարգացնել մարդուն որպես կենսասոցիալական էակ: Հիմա հարց է առաջանում ՝ լինելով առաջադեմ ֆենոմեն, ինչու՞ է ուրբանիզացումը համարվում գլոբալ խնդիր, ինչու՞ է այն դարձել մտահոգության առիթ: Այս խնդիրները քննարկելիս անհրաժեշտ է կենտրոնանալ «դրական» բացասական կողմերի ուսումնասիրության վրա: Քաղաքներն ավելի լավ են կարողանում բավարարել մարդկանց հոգեկան, մշակութային, կրթական և առողջապահական կարիքները, քանի որ քաղաքներում հիվանդացության և մահացության մակարդակն ավելի ցածր է, կյանքի միջին տևողությունը ՝ ավելի բարձր: Այսպիսով, քաղաքաշինական տարածքները ծածկում են ցամաքի տարածքի 1% -ից պակաս, բայց աշխարհի բնակչության կեսից ավելին ապրում է այստեղ ՝ արտադրելով ՀՆԱ-ի մոտ 80% -ը: Ուրբանիզացիայի բարձր տեմպերը բացասաբար են ազդում բնության, մթնոլորտի, ջրի և կենսոլորտի վրա: Աղմուկը, աէրոզոլը, լույսը և էլեկտրամագնիսական աղտոտումը քաղաքների կողմից շրջակա միջավայրի աղտոտման աղբյուրներն են: Աշխատանքը նվիրված է բնական միջավայրի վրա քաղաքաշինության բացասական ազդեցության բացահայտմանը: Ինչպե՞ս կանխատեսումներ անել իրավիճակի վերաբերյալ, եթե պահպանվի ներկայիս տեմպը: Աշխատությունը կներկայացնի նաև Երևանում քաղաքաշինության հետ կապված էկոլոգիական խնդիրները: Աշխատանքի նպատակն է մարդկանց տեղեկացնել քաղաքաշինության բացասական հետևանքների մասին, ինչպես նաև առաջարկել որոշակի լուծումներ: 1 M. Manasyan, Population of Population, 2011, Երեւան, էջ. 211: Ուրբանիզացումը ընդհանուր բնակչության շրջանում քաղաքաբնակների թվի ավելացման, քաղաքների դերի բարձրացման և քաղաքաշինության գործընթաց է: Քաղաքաշինությունը անխուսափելիորեն հանգեցնում է բնական միջավայրի բոլոր բաղադրիչների փոփոխությունների: Հզոր և տեխնածին ճնշումները ժամանակակից խոշոր քաղաքների պայմաններում, որոնք կենտրոնացած են սահմանափակ տարածքում, մի կողմից, հանգեցնում են բնական լանդշաֆտի բոլոր բաղադրիչների փոփոխմանը, մյուս կողմից ՝ մի շարք բացասականների առաջացմանը: բնական երեւույթները: Ուրբանիզացիան ավելի մեծ ազդեցություն ունի մթնոլորտի, ջրային մարմինների, հողի, ռելիեֆի վրա: Մթնոլորտային աղտոտում: Մեծ քաղաքների ազդեցությունը շատ ավելի մեծ է մթնոլորտի վրա: Քաղաքները աէրոզոլների, ջերմոցային գազերի, թթվային անձրևի, չոր և թաց smog- ի հիմնական «արտադրողներն» են: Քաղաքներում օդի աղտոտվածության գրեթե 70% -ը պայմանավորված է ճանապարհային տրանսպորտով: Պատահական չէ, որ ասում են «մեքենան անիվների վրա քիմիական ձեռնարկություն է»: Հաշվարկները ցույց են տվել, որ խոշոր քաղաքներում օդի աղտոտվածությունը 15-20 անգամ ավելի բարձր է, քան գյուղական վայրերում և 150 անգամ ավելի, քան օվկիանոսը: Thermերմաֆիզիկական հատկությունների արմատական ​​փոփոխությունը նպաստում է քաղաքային միկրոկլիմայի ձեւավորմանը: Ռուսաստանի Սմոլենսկ քաղաքում կատարված դիտարկումների արդյունքում պարզվել է, որ քաղաքի կենտրոնում ջերմաստիճանը 0.2-2.20 C- ով բարձր է, քան քաղաքի մոտակայքում `մթնոլորտում ջերմոցային գազերի քանակի ավելացման հետևանքով: Իսկ հողի ջերմաստիճանը 1,30 C- ով բարձր է: Ջրի աղտոտվածություն. Քաղաքաշինության արդյունքում առաջացած էկոլոգիական խնդիրների շարքում ամենակարևորը ջրային մարմինների աղտոտվածությունն է, դրանց հիդրոքիմիական ռեժիմի փոփոխությունը: Քաղաքաբնակների թվի աճն առաջին հերթին ազդում է ջրի օգտագործման ծավալի վրա: Քաղաքաբնակներն իրենց կարիքների համար օգտագործում են մեծ քանակությամբ ջուր (օրական միջինը 300-400 լիտր): Targetedրի աղտոտումը նպատակային նյութերով զգալիորեն ավելացել է: Watրերը հիմնականում աղտոտված են ծանր մետաղներով և կենսանյութերով: Ուրբանիզացիայի բարձր տեմպերը ազդում են լանդշաֆտի առավել պահպանողական տարրի `ռելիեֆի վրա: Շինարարները սովորաբար հարթեցնում են երկրի մակերեսը ՝ լցնելով կիրճերն ու գետերի փոքր հովիտները: Այս ամենը սովորաբար հանգեցնում է բնական գործընթացների փոփոխության: Քաղաքային շենքերը հաճախ առաջացնում են սողանքներ և կիրճեր: Ռելիեֆի հարթեցումը բացասաբար է ազդում հատկապես ստորերկրյա ջրերի մակարդակի վրա: Ստորերկրյա ջրերի հոսքը հիմնականում ստեղծվում է ճանապարհների և շենքերի հիմքերի երկարությամբ: Այլ կոշտ ասֆալտապատ ճանապարհների և հարակից այլ ճանապարհների քանդում: Հողի շերտը բավականին մեծ մարդածին ազդեցություն ունի: Քաղաքներում արհեստական ​​հողը ձեւավորվում է «քաղաքային հող», որի մակերեսին ավելի քան 40 սմ ստեղծում է մարդը, դրանք հիմնականում շինարարական «կենցաղային աղբ են, ճանապարհի ծածկույթ» և այլն: Աղմուկը, աէրոզոլը, լույսի էլեկտրամագնիսական աղտոտումը քաղաքների կողմից շրջակա միջավայրի աղտոտման նշանակալի աղբյուրներ են: Աղմուկը քաղաքային կյանքի ամենակարևոր խնդիրներից մեկն է, որի հիմնական աղբյուրը համարվում է երկաթուղային, ճանապարհային և օդային տրանսպորտը: Քաղաքային աղմուկը կոչվում է «թունավոր», այն տարբերվում է աբիոտիկ-բիոտիկ աղբյուրներից: Քաղաքային աղմուկի 60-80% -ը բաժին է ընկնում ճանապարհային տրանսպորտին, հաջորդը արդյունաբերական ձեռնարկություններն են, ավտոմոբիլային ազդանշանները և այլն: Խոշոր քաղաքաշինական տարածքներին բնորոշ է լույսի աղտոտումը: Լույսի աղտոտման հիմնական աղբյուրը փողոցային լուսավորությունն է, գովազդային վահանակի լուսավորությունը, որի արդյունքում խոշոր քաղաքներում հայտնվում են այսպես կոչված լուսային գմբեթներ: Քաղաքի բնակիչներն առավել հաճախ տառապում են սրտանոթային, թոքային, ուռուցքային, ալերգիկ, նյարդային համակարգի, շնչառական հիվանդություններից: Քաղաքները միշտ գրավիչ են գյուղական աղքատ բնակչության համար, նրանք ձգտում են դեպի քաղաք: Բայց գալով քաղաք ՝ նրանք միշտ չէ, որ կարողանում են գտնել բավարար կենսապայմաններ և աշխատանք: Նման բնակչությանը հաճախ անվանում են կեղծ քաղաքաբնակ, իսկ երեւույթը ՝ «կեղծ ուրբանիզացիա»: Կեղծ ուրբանիզացիան ունի իր սահմանումը: Գյուղական բնակավայրերից վտարված բնակչությունը բնակություն է հաստատում քաղաքի ծայրամասում ՝ ստեղծելով աղքատ թաղամասեր առանց տարրական կենսապայմանների ՝ «աղքատության գոտիներ»: Այժմ «էկոպոլիսի» գաղափարը լայն տարածում է ստանում գիտության մեջ: Բնապահպանական համալիրների պահանջները պետք է հաշվի առնվեն դրա նախագծման ընթացքում: Արդյունքում ձեւավորվում է «իդեալական» քաղաքի մոդելը: Միջխորհրդային շրջանում Հայաստանում կար 4 քաղաք ՝ Երեւան, Գյումրի, Գավառ, Գորիս: Այդ ժամանակ քաղաքաշինության մակարդակը 11% էր: 1989-ին կար 58 քաղաքային բնակավայր, որոնցից 25-ը քաղաքային բնակավայրեր էին, 33-ը ՝ քաղաքային բնակավայրեր: Հենց այդ ժամանակ էր, որ ուրբանիզացումը հասավ իր առավելագույն արժեքին ՝ կազմելով 68%: 1990-ականներին ՝ անկախության տարիներին, տնտեսական ճգնաժամի պատճառով քաղաքաբնակների թիվը պակասեց: Ներկայումս բնակչության 64% -ը ապրում է Հայաստանի 49 քաղաքում 1: Հայաստանում բնակչության մեծ մասն ապրում է Արարատյան դեպրեսիայի մեջ: Մայրաքաղաք Երևանում և հարակից տարածքներում կուտակված է ընդհանուր բնակչության 1/3-ը, իսկ քաղաքային բնակչության կեսից ավելին: Նման մեծ համակենտրոնացումը առաջացնում է մի շարք էկոլոգիական խնդիրներ: Նման էկոլոգիական խնդիրներն են մթնոլորտը, ջուրը, աղտոտումը, ռելիեֆի փոփոխությունը, կանաչ տարածքների կրճատումը, հիվանդությունների ավելի արագ տարածումը և այլն: Արդյունաբերական ձեռնարկությունների մեծ խտություն կա, հատկապես Երեւանում, Վանաձորում, Ալավերդիում, Կապանում, Արարատում: Երջանը համարվում է հզոր արդյունաբերական կենտրոն: Այստեղ է գտնվում ՀՀ արդյունաբերական ներուժի գրեթե կեսը: Այստեղ կան սննդի, լույսի, քիմիական և մետալուրգիական գործարաններ: Գոյություն ունեն օդի աղտոտման աղբյուրների երկու տեսակ `ֆիքսված և շարժական: Արդյունաբերական աղբյուրները համարվում են իրական աղբյուրներ: Բջջային աղբյուրը տրանսպորտն է: Հայաստանում օդի աղտոտման հիմնական նյութերն են փոշին, ծծմբի երկօքսիդը, ածխաթթու գազը: Արտանետումների մեծ մասը շարժական աղբյուրներից է, իսկ փոքր մասը ՝ ստացիոնար աղբյուրներից: Օրինակ, 2006-ին Հայաստանում իրական աղբյուրներից արտանետումների քանակը 23% էր, իսկ շարժական աղբյուրներից `77%: 2007 թ.-ին, համապատասխանաբար, 18,6% և 81,4%: Նկար 1 ՀՀ մարզերի մթնոլորտային օդի աղտոտվածությունը: 21 M. Manasyan, Population of Population, 2011, Երեւան, էջ. 210 2 Ս. Գորգյան, Էկոլոգիական անվտանգության հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում, Երեւան, 2014, էջ. 24 Դիագրամից երեւում է, որ ԠԠԠԤ-2011 թ. Մթնոլորտային արտանետումների քանակն ավելացել է: Առավել աչքի ընկած մարզերն են Լոռին և Կոտայքը: Արտանետումների քանակը կտրուկ աճել է Երեւանում վերջին տարիներին: Հայաստանում դեռ պահպանվում է օդի աղտոտվածության մեծ քանակությունը: Նկար 2 2012 թվականին անշարժ աղբյուրներից անջատված նյութերում որսված վնասակար նյութերի բաժինը: 1 Բնակչության ուժեղ կենտրոնացումը հանգեցնում է տրանսպորտային ցանցի խցանումների ավելացմանը `մեքենաների քանակի ավելացմանը: Նկար 4 1995-2006 թվականներին տրանսպորտային միջոցներից մթնոլորտ արտանետումների քանակը: Մթնոլորտային արտանետումների 2 75-90% -ը բաժին է ընկնում ճանապարհային տրանսպորտին: Ուսումնասիրություններ են անցկացվել Երևան, Գյումրի, Վանաձոր, Հրազդան, Ալավերդի և Արարատ քաղաքներում: Երեւանում անցկացված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ վերջին տարիներին, հատկապես ամռանը, գետնի մակարդակի օզոնի քանակն աճել է, ինչը կարող է ֆոտոքիմիական smog առաջացնել: Երեւանում նկատվում է ազոտի օքսիդի և ածխաջրածինների բարձր մակարդակ: Մթնոլորտը Երեւանում աղտոտված է 4 հիմնական նյութերով `փոշի, ծծմբի երկօքսիդ, ածխածնի երկօքսիդ և ազոտի օքսիդ: Ըստ 2008-ի տվյալների, Երեւանում աղտոտվածությունը գերազանցել է փոշին 1.3 անգամ, ազոտի երկօքսիդը `1.7 անգամ, իսկ գետնի մակարդակի օզոնը` 1.5 անգամ: Այսպիսով, Երեւանում արտանետումների հսկայական քանակը միկրոկլիմայի ձևավորման պատճառն է: Theերմաստիճանը բարձրանում է, մշուշոտ և ամպամած օրերի քանակը մեծանում է: Theերմաստիճանը 0.20 C- ով բարձր է, քան մայրաքաղաքի կենտրոնի հարակից տարածքներում: Լոռու մարզում օդային ավազանի հիմնական դիտարկումն իրականացվում է Վանաձոր և Ալավերդի քաղաքներում: Դիտարկումն իրականացվում է «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության դիտանցման կենտրոնի» կողմից: Ալավերդիում գործում է դիտարկման 3 կայան: Այս կայաններն արտադրում են փոշու, ծծմբի և ազոտի օքսիդների պարունակություն: Ուսումնասիրություններ են անցկացվում նաև ածխածնի երկօքսիդի, ծծմբի երկօքսիդի և ազոտի օքսիդի պարունակության վերաբերյալ: 2014 Ըստ տվյալների ՝ ծծմբի երկօքսիդը 1.6 անգամ գերազանցել է MAC- ը: Վերջին տարիներին Հայաստանում շնչառական հիվանդությունների թիվն աճել է 46% -ով, որի հիմնական պատճառը օդի աղտոտումն է: Ըստ ՀՀ առողջապահության նախարարության տվյալների, շնչառական խնդիրները 2000-ին կազմել են 169 հազար, 2010-ին `247 հազար: Հայաստանում ամենատարածված խնդիրներն են բրոնխային ասթման, թոքերի և կոկորդի քաղցկեղը: Կանաչ տարածքների ավելացումը համարվում է օդի աղտոտվածության դեմ պայքարի լավագույն միջոցը: Մայրաքաղաքում ջուրը բաժանվում է սպառողներին 1964 կմ: երկարության բաշխման ցանցի միջոցով: 2015 թվականը ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2012 թվականի ապրիլի 15-ից ընդունված որոշման համաձայն `Երեւանում ջրամատակարարման նվազագույնը 17 ժամն է: Բաժանորդների 80% -ն ապահովված է շուրջօրյա ջրամատակարարմամբ: 20% առնվազն 17 ժամվա ընթացքում: Սակայն ներկայումս Արարատյան դեպրեսիայի մեջ խմելու ջրի խնդիր կա: Սա առաջին հերթին պայմանավորված է բնակչության խիստ կենտրոնացմամբ: Բնակչության մեծ կոնցենտրացիան առաջացնում է ջրի ավազանի աղտոտում: Բնապահպանական ազդեցության դիտանցման կենտրոնում 131 դիտակետերում իրականացվում է մակերեսային ջրերի մոնիտորինգ: Դրանք ներառում են Հայաստանի Հանրապետության 50 գետեր ՝ 6 ջրամբարներով և Սանաա լճով: Տարեկան 1000-1200 նմուշ է վերցվում մակերեսային ջրերից: Ստացվում են հիմնական քիմիական բաղադրիչների, ծանր մետաղների քլորիդների և օրգանական թունաքիմիկատների պարունակությունը: Նավթատարների հետ կապված խնդիր կա: Բազմաթիվ դեպքեր են եղել, երբ Հայաստանում կեղտաջրերը խառնվում են խմելու ջրի հետ և դարձել վարակների պատճառ: Ներկայումս Երեւանի տարածքում կառուցվում են հիդրոտեխնիկական կառույցներ, որոնք պետք է պաշտպանեն Երեւանը ջրհեղեղներից: Մայրաքաղաքի որոշ հատվածներում Գետառը ծածկված էր ասֆալտի և բետոնի շերտով: Սակայն աղբը կուտակվում է ամենուրեք Գետառի բաց հատվածներում: Կուտակվել է մեծ քանակությամբ շինարարական և կենցաղային թափոններ: Կեղտաջրերը գետ են մտնում և տարածքում գարշահոտություն առաջացնում: Փակ հատվածները իրավիճակն ավելի են վատթարանում, քանի որ որոշ հատվածներում ինքնամաքրումը դանդաղ է ընթանում: Գետերի պաշտպանությունը շատ կարևոր է քաղաքի համար: Քաղաքաշինությունն ու կանաչապատումը հակադարձ համամասնական էին: Քաղաքաշինական ինտենսիվ աշխատանքները բացասաբար են անդրադառնում կանաչ տարածքների վրա: Քանդվում են այգիներ, կանաչ տարածքներ, փոխարենը կառուցվում են սրճարաններ, ժամանցի վայրեր, բիզնես կենտրոններ և այլն: Կանաչ տարածքների ավելացումը կնպաստի նաև Երևանի միկրոկլիմայի կարգավորմանը: Հայաստանը բավականին փոքր տարածք ունի: Բնապահպանական խնդիրները լավագույնս արտահայտվում են փոքր տարածքներ ունեցող երկրներում `պայմանավորված բնակչության և արդյունաբերական ձեռնարկությունների կենտրոնացմամբ: Մթնոլորտային խնդիրները նեղ են, քան էկոլոգիական խնդիրները: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ Հայաստանում առկա է օդի աղտոտվածություն: Առավել աղտոտված բնակեցված տարածքները, մասնավորապես Արարատյան դեպրեսիան: Արդյունաբերական ձեռնարկությունների մեծ մասն այստեղ է կենտրոնացած: Տրանսպորտի կենտրոնացումը դիտվում է Երևանում և արվարձաններում: Հետազոտության արդյունքում պարզվել է, որ օդի աղտոտվածության հիմնական մասն ընկնում է մեքենաների վրա: Արտանետումների մեծ մասը ածխաթթու գազի օքսիդներ են, ինչպես նաև արտանետում են օրգանական միացություններ: Դրանց քանակական աճը հանգեցնում է մի շարք շնչառական հիվանդությունների առաջացմանը: Մինչդեռ կենտրոնացումը հանգեցնում է վարակիչ հիվանդությունների ավելի արագ տարածմանը: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մեծ քանակությամբ արտանետումները մեծացնում են օզոնի քանակը Երևանի գետի հունում, ինչը կարող է առաջացնել ֆոտոքիմիական smog: Բացի այդ, Երեւանում զարգանում է միկրոկլիմա: Արդյունքում, ջերմաստիճանը բարձրանում է: Քանի որ Երևանը գտնվում է չոր չոր կլիմայական գոտում, ջերմաստիճանի հետագա բարձրացումը կհանգեցնի կլիմայի հետագա չորացմանը `նվազեցնելով մթնոլորտային տեղումների քանակը: Արդյունքում, լանդշաֆտները կսկսեն էլ ավելի արագ քայքայվել, և անապատացումը տեղի կունենա ավելի արագ: Օդի աղտոտման հաջորդ օղակը համարվում են խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկություններ ունեցող քաղաքները. Ալավերդի, Վանաձոր, Հրազդան և Քաջարան: Այս քաղաքները մաքրման կայանների ստեղծման կարիք ունեն: Անհրաժեշտ է որսալ արդյունաբերական ձեռնարկություններից մթնոլորտ արտանետվող առավել վնասակար նյութերը: Օդի աղտոտման դեմ պայքարում հիմնական դերը պետք է խաղա կանաչ տարածքների ավելացումը, բայց Հայաստանում և աշխարհում տեղի է ունենում հակառակ գործընթացը: Կանաչ բույսերը համարվում են թթվածնի «կանաչ բույսեր» -ի հիմնական արտադրողները: Դրանց բարձրացումը կնպաստի մթնոլորտի բնական վիճակի պահպանմանը: Larրի չափազանց մեծ օգտագործման պատճառը մարդկանց մեծ բազմությունն է: Հայաստանում ջրի ամենամեծ խնդիրը Արարատյան դեպրեսիայի մեջ է: Բացի այդ, խիտ ուրբանիզացիայով ջրի աղտոտումն ավելի մեծ է: Կենցաղային թափոնների կուտակումը համարվում է բավականին լուրջ խնդիր, հիմնականում մոտակա մայրաքաղաքային տարածքներում, ինչպիսին է մայրաքաղաք Երևանը: Գետառի բաց հատվածներում կան աղբի բավականին մեծ կուտակումներ: Աղբի կուտակումը բերում է մի շարք լուրջ խնդիրների: Փողոցներում աղբի կուտակումը կարող է հիվանդություններ առաջացնել: Աղբավայրերի վերացման լավագույն միջոցը թափոնների առանձնացումն է կենցաղային և սննդամթերքի մնացորդների մեջ: Հնարավոր է հնարավորինս շատ կենցաղային թափոններ վերամշակել: Իմ սոցիոլոգիական հարցման արդյունքում պարզվեց, որ մեր էկոկրթությունը բավականին ցածր մակարդակի վրա է: Չնայած ներկայումս կան շատ դասընթացներ բնապահպանական թեմաների և բնության պահպանության վերաբերյալ, բայց իմ կարծիքով այդ դասընթացները տալիս են միայն տեսական կողմը ՝ առանց գործնականը հաշվի առնելու: Կարծում եմ ՝ անհրաժեշտ է այդ ծրագրերն այնպես կազմել, որ մասնակիցները տեղում ծանոթանան իրավիճակին և փորձեն լուծումներ գտնել: Դա կնպաստի մարդկանց գիտակցության բարձրացմանը, բնության կողմից հոգատարության ի հայտ գալուն: Գրականություն 1. Մաքսիմ Մանասյան, Բնակչության աշխարհագրություն, Երեւան, 2011: 2. Սուրեն Գորգյան, Էկոլոգիական անվտանգության հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում, Երեւան, 2014: 3. Յուրիկ Մուրադյան, Մարդկության գլոբալ հիմնախնդիրները ուղիներ դրանք լուծելու համար, Երեւան, 2014: Վարդիթեր Անտոնյան Քաղաքաշինություն և էկոլոգիական խնդիրներ Հիմնաբառեր. Քաղաքաշինություն, էկոլոգիական խնդիրներ, քաղաքային բնակչություն, մթնոլորտ, ջուր, աղմուկ, աղտոտում: Ամփոփում ։

Աշխատանքում քննարկվում է ուրբանիզացիայի առաջացրած էկոլոգիական խնդիրները շրջակա միջավայրում։ Դրանք առավել լավ արտահայտված են խոշոր քաղաքներում։ Հայաստանում նույնպես առկա է նմանատիպ խնդիր, Երևանում և դրա հարակից տարածքներում։ Ուրբանիզացիան իր առավել մեծ ազդեցությունն է թողնում մթնոլորտի, ջրոլորտի, կենսոլորտի և ռելիեֆի վրա։ Բնակչության համակենտրոնացման արդյունքում նկատվում է քաղաքի ծանրաբեռնվածություն, ավտոմեքենաների թվի ավելացում, ինտենսիվ կառուցապատում, կանաչ տարածքների կրճատում, աղմուկի ավելացում և այլն։ Այս ամենը քաղաքաբնակների մոտ առաջացնում է հոգածություն, թոքերի և շնչուղիների քաղցկեղ, աղմուկի պատճառով նվազում է մարդկանց աշխատունակությունը, առաջանում է գլխապտույտ և գլխացավ։

Պաշտպանական մեխանիզմներով հագեցած անձի վարքի խնդիրը առկա է ամենուր: Այն արդիական է ինչպես կլինիկական հոգեբանության, այնպես էլ սոցիալական և զարգացման հոգեբանության բնագավառներում և ներկայացված է ինչպես տեսական, այնպես էլ կիրառական հոգեբանության մեջ: Psychologicalամանակակից հոգեբանական կարգապահությունում պաշտպանության մեխանիզմների հայեցակարգը այս կամ այն ​​կերպ ներկայացված է տարբեր հոգեբանական դպրոցներ և ուղղություններ ներկայացնող հետազոտողների կողմից [1, 2, 3, 4, 5, 6]: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ հոգեբանական պաշտպանությունը սուբյեկտիվ հարմարեցում է սթրեսի բոլոր տեսակների (.. Ֆրեյդ, Ա. Ադլեր, Է. Էրիկսոն, Ռ. Arազարուս, Ռ. Պլուտչիկ, Ֆ. Վ. Վասիլյուկ, Լ. Դ. Դեմինա, Ա. Նալչաջյան, Ռ. Պլուտչիկ, եզրակացություններ Վերոհիշյալ տեսամեթոդական հետազոտությունների արդյունքներով առաջ քաշվող սահմանամերձ բնակչության համար առավել արդիական են դառնում հոգեբանական պաշտպանության համակարգային խնդիրները բարձրացնելու և ուսումնասիրելու, ինչպես նաև ինքնիրացման և ազգային ինքնուրույնության սկզբունքները ձևակերպելու տեսանկյունից: -գիտակցություն: Որպես հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների ուսումնասիրման թիրախ ընտրվել է Արցախի բնակչությունը: Փորձարարական հետազոտությունն իրականացվել է 2 փուլով: Առաջին փուլն իրականացվել է 2015-2016 թվականներին, իսկ երկրորդ փուլը ՝ 2017-2018 թվականներին: Հարցման մասնակիցների ընտրազանգվածը կազմել է 4707 մարդ, որից (ի դեմս մարզային կենտրոնների) 805 մարդ Ստեփանակերտի շրջանում, որից 462-ը մասնակցել է հետազոտության առաջին փուլին, իսկ 443-ը `երկրորդ փուլում, Մարտունու շրջանում` 680 մարդ: , որից 341 մարդ մասնակցել է հարցման առաջին փուլին, և 339-ը `երկրորդ փուլում, 720 մարդ` Մարտակերտի շրջանում, որից 368-ը մասնակցել է հարցման առաջին փուլին, իսկ 352-ը `երկրորդ փուլում: , Հադրութում: Տարածաշրջանում 752 մարդ, որից 383-ը մասնակցել է հարցման առաջին փուլին, և 369-ը `երկրորդ փուլում, 655 մարդ` Ասկերանի շրջանում, որից 321-ը մասնակցել է հարցման առաջին փուլին, իսկ 334-ը `In 2-րդ փուլ, Քարվաճառի շրջանում `402 մարդ, որից 184-ը մասնակցել են հարցման 1-ին փուլին, և 218-ը` 2-րդ փուլում, Հարցման մասնակիցների ընտրազանգվածը բաժանվել է երեք տարիքային խմբերի. 1-ին խումբ ՝ 18-29 տարեկան (1-ին փուլ ՝ A խումբ, 2-րդ փուլ ՝ D խումբ) 2-րդ խումբ ՝ 30-59 տարեկան (1-ին փուլ ՝ B խումբ, 2-րդ տուր - E խումբ) 3-րդ խումբ ՝ 60-ից բարձր տարիքի (1-ին տուր - C խումբ, 2-րդ տուր - Z խումբ): Հետազոտության նպատակն է նկարագրել և համապարփակ վերլուծել սահմանային գոտու բնակչության բնակչության հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների դրսևորման առանձնահատկությունները: Փորձնական մաս Հոդվածում մենք առանձնացրել ենք փորձարարական հետազոտության մասնակիցների պատասխանները ՝ ըստ տարիքի և ժամանակագրական առանձնահատկությունների: Աղյուսակի տեսքով ներկայացված տվյալները ստացվել են R. Plutchik-H- ի կողմից: Kellerman- ի «Lifestyle Index» մեթոդական գործիքակազմի շնորհիվ: Ստորև բերված են հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների արտահայտման տոկոսները ըստ վերը նշված բնութագրերի (աղյուսակ 1): Աղյուսակ 1. Պաշտպանական մեխանիզմների արտահայտման տոկոսներն ըստ տարիքի և ժամանակագրական առանձնահատկությունների, 1-ին փուլ: 1-ին փուլ. 1-ին փուլ. 18-29 տարեկան 30-59 տարեկան 60 և ավելի բարձր տարիքի A խումբ B խումբ C խմբի C պրոյեկցիայի մերժում փուլեր 2-րդ տուր: 18-29 տարի D խումբ 2-րդ տուր. 30-59 տարի E խումբ 2-րդ տուր. 60 և ավելի բարձր F խումբ հանույթ 30 3 7 23 13 18 Ռացիոնալիզացիա 2 38 25 4 49 34 Արձագանք 5 12 17 6 ​​8 9 Հետընթաց 8 4 8 19 2 4 Փոխհատուցում Փոխանցում 1 29 19 3 21 12 Ինչպես ցույց է տրված աղյուսակում, A խումբ պատասխանները գերակշռում են պրոյեկցիայի և արտաքսման տեմպերը, որոնք բնորոշ են հետպատերազմյան երիտասարդությանը ՝ հաշվի առնելով սթրեսային պայմանների ճնշող ազդեցությունը և երիտասարդների մոտ հայտնաբերված պաշտպանական մեխանիզմների ոչ կառուցողական պատկերը: Նկատենք նաև այն փաստը, որ բոլոր մյուս պաշտպանական մեխանիզմները համեմատաբար համասեռ բաշխված են, բացառությամբ մերժման, ռացիոնալացման և փոխհատուցման մեխանիզմների ցածր մակարդակի: Նշանակալի է նաև 2-րդ փուլում նույն խմբի տարիքային խմբում արձանագրված պատասխանների դինամիկան (D խումբ): Այստեղ, չնայած մենք նկատում ենք պրոյեկցիայի և արտանետումների մակարդակի փոքր-ինչ նվազում `43% -ից 35% և, համապատասխանաբար, 30% -ից 23%, շրջակա միջավայրի նկատմամբ ոչ կառուցողական վերաբերմունքը շարունակում է մնալ հիմնականում բռնապետական: Երկրորդ ժամանակագրական փուլում, որը, ինչպես գիտենք, ընդգրկում է 2017-2018 թվականները, երիտասարդների շրջանում ակնհայտորեն նկատվեց հետընթացի զգալի աճ, ինչը պայմանավորված է նախորդ երկու տիպի մեխանիզմների աստիճանական թուլացմամբ, որի արդյունքում մնացած բոլոր մեխանիզմների դրսեւորման մակարդակները չեն փոխվել: B խմբի 1-ին փուլում (30-59 տարեկան) գրանցված ցուցանիշները ցույց են տվել հետևյալ պատկերը (Աղյուսակ 1): Ռացիոնալիզացիայի և փոխհատուցման արտահայտման մակարդակները հայտնվեցին գերիշխող դիրքում ՝ ռացիոնալացման մի փոքր առաջնահերթությամբ: Այս պատկերն առավել վառ արտահայտվեց 40-55 տարեկան մարդկանց շրջանում, ինչը խոստումնալից պատկերացում է տալիս այս շրջանում պաշտպանական մեխանիզմների արդիականության վերաիմաստավորման մասին: Նշենք նաեւ ռեակտիվ կազմավորման նշանակության բավականին հստակ դրական դինամիկան: Այս պատկերը կարելի է բացատրել «առանց պատերազմի, առանց հաշտեցման» սահմանամերձ գոտու սոցիալ-քաղաքական իրավիճակի հոգեբանական ընկալումներով, որոնք հաստատվել են նաև նույն տարիներին հավաքված հարցազրույցների ընթացքում: Պետական ​​կառույցների նկատմամբ դրական, ազգային-համախմբող վերաբերմունքի արդիականացում: Երկրորդ փուլի ընթացքում գրանցված ցուցանիշները նույնպես արժե մեկնաբանել: Նույն տարիքային խմբում (E խումբ) պաշտպանության մեխանիզմների արտահայտությունը որոշ փոփոխությունների է ենթարկվել: Եթե ​​B խմբի 30-59 տարեկանները ցույց էին տալիս հիմնականում ռացիոնալացման և փոխհատուցման մեխանիզմների ակտիվություն, ապա E խմբի նույն տարիքային ընտրազանգվածը ներկայացվեց հետևյալ դինամիկայով. Ամրապնդվեցին ռացիոնալացման մեխանիզմի ցուցանիշները ՝ 38% -ից դառնալով 49%: Փոխարենը փոխհատուցման մեխանիզմը աստիճանաբար սկսեց կորցնել իր նշանակությունը, ինչը նույնպես արտացոլվեց գրանցումների համապատասխան տոկոսում ՝ 29% -ից ընկնելով 21%: Թուլացավ նաև ռեակտիվ ձևավորման դերը հոգեբանական պաշտպանության համակարգում: Անհանգստացնող փաստ է գրանցվել նաև այդ տարիքային խմբի համար վտարման ցուցանիշի աճով: Սա ցույց է տալիս սթրեսային պայմաններում երկար մնալու պատճառով ռիսկի և վտանգավոր գործոնների անտեղյակության կամ անգիտակից վիճակի դուրս մղման ռազմավարություն: Ինչ վերաբերում է C խմբի ցուցանիշներին, ապա անհրաժեշտ է ներկայացնել կործանարար գնահատականները: Այսինքն ՝ 60-ից բարձր տարիքային խմբում գրանցված արդյունքները ցույց են տալիս ոչ միայն ռացիոնալացման և փոխհատուցման մեխանիզմների աստիճանական թուլացումը, այլև գրեթե բոլոր մյուս 45 ցուցանիշների ուշագրավ ակտիվացումը: Ավելացնենք նաև այն փաստը, որ արտահոսքի մակարդակը շարունակում է աճել Z խմբում (60-ից բարձր անձինք 2-րդ փուլում): Չնայած այս միտումը բացատրվում է հետպատերազմյան տարիներին հասարակական-քաղաքական իրավիճակի ամորֆ ընկալումներով, այնուամենայնիվ, այն ներկայացվում է հաշմանդամ տարիքային խմբի սոցիալ-հոգեբանական և անձնական առանձնահատկությունների գերակշռությամբ: Այժմ ներկայացնենք հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների դինամիկան առանձին (Նկարներ 1-8): Ներկայացված թվային տվյալները ստացվել են ընտրողների պատասխանների միջինացման արդյունքում, որոնք ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում `իրենց տոկոսներով: Գծապատկեր 1. Պրոեկցիոն պաշտպանական մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալները Ինչպես երեւում է Նկար 2-ից, գծապատկերային գծում պրոյեկցիայի հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի դրսևորումը բնութագրվում է յուրաքանչյուր տարիքային խմբում ժամանակագրականորեն նվազող միտումով: Բացառություն է կազմում 30-59 տարեկանների խումբը, որտեղ ինչպես 1-ին, այնպես էլ 2-րդ փուլում պրոյեկցիան դրսեւորվում էր պասիվ և ստվերավորված դիրքում: Գծապատկեր 2. Իրականության ժխտման պաշտպանական մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալները Նկար 2-ում ներկայացված է իրականության ժխտման պաշտպանական մեխանիզմի համեմատաբար կայուն արտահայտումը, և ժամանակագրական առումով, տարիքային խմբերի և գրեթե բոլոր տարիքային խմբերի շրջանում: Այս մեխանիզմի ֆունկցիոնալ առանձնահատկությունն այն է, որ այն ցույց տվեց բավականին ցածր արդիականություն, բացառությամբ երկրորդ փուլում գտնվող ավելի քան 60 մարդու տվյալների: Այլ կերպ ասած, ուսումնասիրված ընտրազանգվածը իրատեսական է պատկերացնում իրականությունը: Պատճառը պետք է տեսնել նաև այն փաստի մեջ, որ արցախահայությունը ապրում է սահմանամերձ տարածքում, որտեղ դժվար է անտեսել հետպատերազմյան ժամանակաշրջանի ապակայունացնող հետևանքները, ռազմական գործողությունների վերսկսման վտանգը, «միշտ պատրաստ» կամավորական ուժերը: պայմանավորված է այդ վտանգով, անորոշ քաղաքական մթնոլորտով: Հետաքրքիր է նաև այն փաստը, որ իրականության ժխտման մեխանիզմի առկայությունը բարձր տոկոսային տվյալների տեսքով արձանագրվել է միայն երկրորդ փուլում ՝ տարեցների մոտ, որոնք վերոհիշյալ ապակայունացնող սպառնալիքները ներկայացնում են թաքնված և որպես արդյունք: Իրականության ժխտումը կամ աղավաղումը բացահայտում է «առանց 47 պատերազմի, առանց հաշտության»: նրանց բացասական վերաբերմունքն ու վերաբերմունքը իրավիճակի նկատմամբ: Գծապատկեր 3. Արտաքսման պաշտպանական մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալները Նկար 3-ում ներկայացված են վտարման հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի դինամիկան ըստ տարիքի և ժամանակի: Հատկանշական է, որ արտաքսման մեխանիզմի ամենաբարձր ցուցանիշը վերաբերում է հետպատերազմյան շրջանի առաջին փուլին, որն արտահայտվել է երիտասարդների շրջանում: Այս ժամանակահատվածում առավելապես ազդում են պատերազմից հետո սոցիալական, հոգեբանական, տնտեսական, քաղաքական և ժողովրդագրական փոփոխությունների բացասական հետևանքները, որոնք իրենց հետքն են թողնում անձի ինքնության կառուցվածքի վրա և նպաստում են երիտասարդ տարիքում անձի սոցիալականացման կործանարար զարգացմանը: Գծապատկեր 3-ը հնարավորություն է տալիս կատարել նաև մեկ այլ եզրակացություն: 1-ին փուլի մեծահասակների փուլում արտաքսման պաշտպանության մեխանիզմի ֆունկցիոնալ նշանակությունը կտրուկ նվազում է: Այն փոքր-ինչ ակտիվ է միայն 60-ից բարձր տարիքային խմբում: Այնուամենայնիվ, երկու ժամանակագրական փուլերը համեմատելիս ստեղծվում է հետաքրքիր պատկեր: Ինչպես տեսնում ենք, 2-րդ փուլում, համեմատած այլ տարիքային խմբերի, 18-29 տարեկան մարդիկ նույնպես ցույց են տալիս ամենաբարձր ցուցանիշները, չնայած նրանք տարբերվում են 1-ին փուլի նույն տարիքային խմբից ինտենսիվության անկմամբ: Իսկ հաջորդ տարիքային խմբերում գրեթե կրկնվում է արտաքսման մեխանիզմի աստիճանական արդիականացումը ՝ արտահայտված այդ պաշտպանության մեխանիզմի ցուցանիշների փոքր աճով: Այս նկարը մեզ թույլ է տալիս կատարել հետևյալ եզրակացությունները. 1. Արտակարգ իրավիճակների դեպքում երիտասարդության շրջանում առավել արդիական է վտարման հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմը: 2. Սահմանամերձ տարածքում արտաքսման մեխանիզմի հրատապությունը շարունակում է պահպանվել երիտասարդների շրջանում նույնիսկ սոցիալական և պետական ​​հաստատությունների հարաբերական կայունացման պայմաններում (ուսումնասիրության 2-րդ փուլ), բայց ավելի թույլ դրսևորմամբ: Հետևաբար, մենք կարող ենք արձանագրել բացասական փոխկապակցվածությունը երիտասարդության շրջանում ժողովրդավարական ինստիտուտների կայունացման արդյունքում պետականության ամրապնդման և արտաքսման մեխանիզմի ֆունկցիոնալ արդիականացման միջև: 3. Երկրաշարժի մեխանիզմի կարևորությունը երկրորդ (30-59 տարեկան) և երրորդ (60 և ավելի բարձր) տարիքային խմբերում, ի սկզբանե գտնվելով բավականին ցածր մակարդակի վրա, ցույց է տալիս տարիների ընթացքում աճելու միտում: Այս ֆենոմենը բացահայտում է արտանետման կուտակման հնարավորությունները համապատասխան շրջակա միջավայրի պայմաններում և բացատրվում է նրանով, որ հետպատերազմյան անցումային շրջանում, երբ դեռևս չեն ձևավորվել պետականաշինության ավանդույթները, և անհատական ​​մոբիլիզացման ներուժը մնում է արդիական, վտարման մեխանիզմը բավարար հոգեբանական պաշտպանություն: Դա ավելի անհրաժեշտ է դառնում, երբ արտաքին պայմաններն ավելի անվտանգ են դառնում, երբ կենսունակության հիմքերը կապված են ժողովրդավարական ինստիտուտների գործառույթների հետ `թուլացնելով անհատական ​​մոբիլիզացման ներուժը, որի արդյունքում հնարավոր վտանգի մասին գիտակցությունը դուրս է մղվում և չեզոքացվում: 4. Երկու ժամանակային փուլերում էլ այս մեխանիզմի արտահայտումը ցածր է երիտասարդների խմբի համեմատ, ինչը պայմանավորված է նրանով, որ այս խմբերում ավելի ակտիվ են պաշտպանական այլ մեխանիզմներ, որոնք խոչընդոտում են վտարման կուտակմանը և վերարտադրմանը: Գծապատկեր 4. Ռացիոնալիզացիայի պաշտպանական մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալները Նկար 4-ը ցույց է տալիս ռացիոնալիզացիայի հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի առանձնահատկությունները: Այս մեխանիզմի ֆունկցիոնալ դրսևորումները կարելի է համարել որպես հակադրություն նախորդ վտարման մեխանիզմի: Ի տարբերություն վտարման մեխանիզմի արտահայտությունների, այստեղ մենք տեսնում ենք երիտասարդ տարիքում ռացիոնալացման կիրառման նվազագույն մակարդակ, որը պահպանվում է երկու ժամանակագրական փուլերում: 3059 տարեկան պատանիների ընտրազանգվածը առաջին փուլից արդեն ցույց է տալիս ռացիոնալացման բավականին բարձր աստիճան, ինչը ցույց է տալիս ժամանակագրական երկրորդ փուլում կուտակման միտում: Հաշվի առնելով այս փուլի կարևոր առանձնահատկությունը ՝ սահմանային գոտում խաղաղության կայունության նվաճումը և պետականաշինության գործունեության տեսանելիությունը, ռացիոնալացման հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի ակտիվ դերը կարելի է համարել որպես կառուցողական, սոցիոմետրական պաշտպանություն: մեխանիզմ Նշենք մեկ այլ հանգամանք. Երրորդ տարիքային խմբում կա ռացիոնալիզացիայի գրեթե նույն բարձր արտահայտությունը `այդ տարիքին բնորոշ ֆունկցիոնալ նշանակության որոշակի մեղմացման պատկերով: 50 Գծապատկեր 5. Ռեակտիվ կազմավորման պաշտպանական մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալները Ուշագրավ են նաև Նկար 5-ում ստացված տվյալները: Այս պաշտպանական մեխանիզմի արտահայտությունը կարելի է առանձնացնել, առաջին հերթին, ըստ ժամանակագրական փուլերի: Առաջին փուլում մենք տեսնում ենք ռեակտիվ կազմավորման անհավասար բաշխում տարբեր տարիքային խմբերում ՝ սկսած երիտասարդների շրջանում ամենացածր ցուցանիշներից մինչև երկրորդ և երրորդ տարիքային խմբերի շրջանում գրանցված ցուցանիշների կտրուկ աճ: Այս պատկերը լիովին համընկնում է հետպատերազմյան շրջանում այդ խմբերին հատուկ աննախադեպ բարդ սոցիալ-հոգեբանական և անձնական խնդիրները հաղթահարելու ռազմավարության հետ: Ուսումնասիրության երկրորդ փուլում մենք տեսնում ենք այս մեխանիզմի արդիականացման կտրուկ փոփոխություն: Կայունացման և պետության կառուցման ուղղությամբ արտաքին պայմանների աստիճանական և թերի փոփոխությունն ուղեկցվում է ռեակտիվ կազմավորման կիրառելիության կտրուկ նվազմամբ: Հետաքրքիր է, որ այս միտումը մենք տեսնում ենք մեծահասակների և տարեցների մոտ: Երիտասարդների շրջանում հակված է ակտիվացնել ռեակտիվ ձևավորման մեխանիզմը, թեկուզ փոքր-ինչ, բայց, այնուամենայնիվ: Ակտիվացման այս մակարդակը մնում է գրեթե անփոփոխ մնացած երկու տարիքային խմբերում: Գծապատկեր 6. Ռեգրեսիայի պաշտպանության մեխանիզմի արտահայտման միջին տվյալները Նկար 6-ում ներկայացված են հետընթացի հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի միջին ցուցանիշները: Հաշվի առնելով այս մեխանիզմի ֆունկցիոնալ նշանակության ընդհանուր ցածր ցուցանիշները, կարող ենք վստահորեն փաստել, որ հետադարձ մեխանիզմը հիմնականում չի արտացոլում սահմանամերձ բնակչության բնակչության հոգեբանական պաշտպանության կարիքները: Բացառություն են կազմում միայն երիտասարդների շրջանում երկրորդ փուլում գրանցված ցուցանիշները: Անհանգստացնող փաստ է, որ ռեգրեսիվ ռեակցիաների նման զարգացում է նկատվում այս տարիքային խմբում: Չնայած այս միտումը կարելի է ներկայացնել որպես սոցիալականացման զուտ տարիքային առանձնահատկություն, մենք կարծում ենք, որ հետընթացների պաշտպանության մեխանիզմի արդիականացման կուտակումը տարիների ընթացքում լիովին կապված է երիտասարդության արժեքային համակարգի բովանդակության և կառուցվածքային առանձնահատկությունների հետ: Գծապատկեր 7. Կոմպենսատոր պաշտպանության մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալներ Նկար 7-ում բերված են փոխհատուցման հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի դրսևորման մանրամասները: Այսինքն ՝ ամենաանհանգստացնող արդյունքն այն էր, որ ժամանակագրական երկու փուլերում էլ փոխհատուցումը ամենաքիչն էր գնահատվում երիտասարդների շրջանում: Ինչ վերաբերում է Նկար 7-ի միջոցով ստացված արդյունքների մեկնաբանմանը, ապա հարկ է նշել, որ ուսումնասիրության երկու փուլերում էլ երկրորդ և երրորդ տարիքային խմբերում բավականին բարձր տեմպերի առկայություն կա `փոխհատուցման դրսեւորման որոշակի նվազման միտումով: տարեցների մոտ: Հատկանշական է, որ հետպատերազմյան ժամանակաշրջանի հենց սկզբում արձանագրվել են փոխհատուցման բարձր տեմպեր ՝ մատնանշելով սթրեսային իրավիճակի հաղթահարման գործում այս մեխանիզմի կառուցողական դերը: Հատկանշական է նաև, որ Արցախի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական իրավիճակի հարաբերական կայունացման շրջանում փոխհատուցման ֆունկցիոնալ նշանակությունը համապատասխանաբար թուլանում է: Այս եզրակացությունը հիմք է հանդիսանում կարևոր մեթոդաբանական և գործնական եզրակացությունների համար, որոնք ուղղված են ինչպես երիտասարդների, այնպես էլ տարեցների արտակարգ իրավիճակներում հարմարվելու կառուցվածքային մեխանիզմների արդիականացմանն ու գնահատմանը և համապատասխան հոգեբանական աշխատանքի իրականացմանը: Գծապատկեր 8. Տեղահանման պաշտպանության մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալները Նկար 8-ը մեկնաբանում է ուսումնասիրության տարբեր փուլերում տեղաշարժի նշանակության դինամիկան: Ինչպես երեւում է գծապատկերից, առաջին տարիքային խումբը կտրուկ տարբերվում է մյուս խմբերից: Չնայած երկրորդ ժամանակագրական փուլում երիտասարդների շրջանում նկատվում է փոխանցման մեխանիզմի որոշակի արժեզրկում, այնուամենայնիվ, այդ մեխանիզմի դերը շարունակում է մնալ շատ կարևոր և արդիական երիտասարդների համար: Մյուս երկու տարիքային խմբերում մենք ավելի հանգստացնող արտահայտություններ ենք գտնում: Տեղափոխման մեխանիզմի դերը առաջին փուլում որոշակիորեն ազդեցիկ է, որը երկրորդ փուլում նվազում է, քանի որ սահմանամերձ բնակչության արժեքային համակարգը դառնում է ավելի տեսանելի: Պետաշինության գործընթացի խորացմանը զուգընթաց ակնհայտ են դառնում պաշտպանության պաշտպանական մեխանիզմի արժեզրկումն ու վնասազերծումը: Այժմ մենք ներկայացնում ենք SPSS ծրագրակազմի համակարգչային-մաթեմատիկական վերլուծության արդյունքում հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների արտահայտման ամփոփ ցուցանիշները (աղյուսակ 12): 54 Աղյուսակ 2. Հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների արտահայտման ամփոփագիր Նախագծի մերժումը արդյունահանման ռացիոնալացումը արձագանքման փոխհատուցման փոխանցման գումարը 6 Նշում: Սուրբ շեղում% ընդդեմ գումարի% ընդհանուր Ինչպես ցույց է տրված աղյուսակ 2-ում, կանխատեսումը, ռացիոնալացումը, արտաքսումը և փոխհատուցումը ավելի ցայտուն են, քան Արցախի Հանրապետության սահմանային գոտու բնակչության շրջանում ուսումնասիրված հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմները: Այս արդյունքն ամրապնդվեց զույգերի պաշտպանության մեխանիզմների վիճակագրական փոխկապակցվածությամբ (աղյուսակ 3): Աղյուսակ 3. Հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների վիճակագրական փոխհարաբերությունների զույգ airույգ 1 airույգ 2 Պրոյեկցիոն ռացիոնալիզացիա Արդյունահանման Սբ. Աղյուսակ 3-ում `պրոյեկցիոն-ռացիոնալացում, արտաքսում-փոխհատուցում, ռեակտիվ ձևավորում-ռեգրեսիա-տեղաշարժ իրականության ժխտման մեջ: Մեխանիզմների զույգերի բաժանման հիմքը նրանց միջին արտահայտությունների թվային համադրելիությունն էր և մոտ 55 կլաստերային խմբերում լինելը: Այս զույգերի թվային արտահայտությունը ոչ միայն ամրապնդում է առաջին երկու զույգ մեխանիզմների առաջնահերթությունը, այլև ներկայացնում է դրանց տարրերի միջև փոխկապակցված փոխազդեցությունները: Փոխազդեցությունների բովանդակային կողմնորոշումը կարելի է տեսնել նույն աղյուսակում ներկայացված ստանդարտ շեղումների թվային ցուցիչներով: Վերոնշյալ փոխհարաբերությունների մանրամասն զեկույցը ներկայացված է ստորև (Աղյուսակ 4): Աղյուսակ 4. Հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների զույգ ցուցանիշների փոխկապակցում airույգ 1 պրոյեկցիա և ռացիոնալիզացիա N 6 փոխհարաբերություն -980 կրծքանշան Airույգ 2 6 -.955 .003 Արդյունահանում և փոխհատուցում airույգ 3 Արագություն և ռեգրեսիա 6 -.277 .595 airույգ 4 ialխտում և սեղմում 6 .137 .795 Ինչպես երեւում է Աղյուսակ 4-ից, բացասական կապի առավել արտահայտված ցուցանիշները ցույց են տալիս պրոյեկցիան և պրոյեկցիա: -Փոխհատուցում »պաշտպանական մեխանիզմների զույգերը: Սա ապացուցեց այն վարկածը, որ սահմանամերձ բնակչության բնակչության առավել ցայտուն հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմներն են ռացիոնալացումը, փոխհատուցումը, արտաքսումը և պրոյեկցիան: Վերոնշյալը թույլ է տալիս նաև նկարագրել ռացիոնալացման և փոխհատուցման առավել կառուցողական դերը պաշտպանական զույգերից հետպատերազմյան շրջանում սթրեսային պայմանները հաղթահարելու և պրոյեկցիայի և դուրս մղման մեխանիզմների «ֆունկցիոնալ չեզոքացման» տեսանկյունից: «Իրականության մերժում-փոխանցում» զույգի դեպքում ինչպես նշանակության պասիվություն է նկատվել, այնպես էլ միաժամանակյա դերի դեպքում `դրական փոխկապակցվածություն: Եզրակացություն Փոխհատուցումն ու ռացիոնալացումը ավելի ցայտուն են, քան սահմանային գոտում հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների դրական կառուցվածքները, որոնք նկարագրված են սոցիոմետրիկ իմաստով և արտահայտվում են պետականաշինության վարքագծի համատեքստում: 56 Բացասական փոխկապակցվածության առավել ցայտուն ցուցանիշները ցույց են տալիս «պրոյեկցիոն-ռացիոնալացման» և «արդյունահանման-փոխհատուցման» պաշտպանության մեխանիզմների զույգերը: Ի տարբերություն վտարման մեխանիզմի արտահայտությունների, երիտասարդ տարիքում մենք տեսնում ենք ռացիոնալացման և փոխհատուցման նվազագույն մակարդակ, որը պահպանվում է երկու ժամանակագրական փուլերում: Հաշվի առնելով հետպատերազմյան ժամանակաշրջանի երկրորդ փուլի կարևոր առանձնահատկությունը ՝ սահմանային տարածքում խաղաղության կայունացման և պետականաշինության գործունեության տեսանելիություն ձեռք բերելը, ռացիոնալացման և փոխհատուցման հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի ակտիվ դերը կարելի է համարել որպես կառուցողական, սոցիոմետրական պաշտպանության մեխանիզմ: Հատկանշական է, որ փոխհատուցման բարձր տեմպերը գրանցվել են հետպատերազմյան ժամանակաշրջանի հենց սկզբում ՝ մատնանշելով սթրեսային իրավիճակի հաղթահարման գործում այս մեխանիզմի կառուցողական դերը: Հատկանշական է նաև, որ Արցախի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական իրավիճակի հարաբերական կայունացման շրջանում փոխհատուցման ֆունկցիոնալ նշանակությունը համապատասխանաբար թուլանում է: Այս եզրակացությունը հիմք է հանդիսանում մեթոդաբանորեն և գործնականորեն կարևոր եզրակացությունների իրականացման համար, որոնք ուղղված են ինչպես երիտասարդների, այնպես էլ տարեցների արտակարգ իրավիճակներում հարմարվողականության կառուցվածքային մեխանիզմների արդիականացմանն ու գնահատմանը և համապատասխան հոգեբանական աշխատանքի իրականացմանը: , ։

Սույն աշխատանքում առանձնացվել են հոգեբանական պաշտպանության հետեւյալ բաղադրիչները՝ արտամղումը, իրականության ժխտումը, տեղափոխումը, կոմպենսացիան, ռեակտիվ կազմավորումը, պրոյեկցիան, ռացիոնալիզացիան եւ ռեգրեսիան։ Փորձարարական հետազոտությունը անցկացվել է՝ ապացուցելու համար այն գիտական վարկածը, որ Արցախի բնակչության շրջանում հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմներից առավել արտահայտված են կոմպենսացիան, ռացիոնալիզացիան, պրոյեկցիան եւ արտամղումը։ Էմպիրիկ հետազոտությունն անցկացվել է Ռ. Պլուտչիկի 41«Կյանքի ոճերի ինդեքս»-ի մեթոդական գործիքակազմի, համեմատական SPSS վերլուծության, հարցազրույցի եւ դիտման մեթոդների միջոցով։

ՄԱՐՏԻՆԳԱԼԱՅԻՆ ՊՐՈՑԵՍՆԵՐԻՆ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆՈՂՔՎԱՆՏԻԼԱՅԻՆ ՊՐՈՑԵՍՆԵՐԻ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՆերածությունԱշխատանքում դիտարկված է մարտինգալային պրոցեսներին համապատասխանող քվանտիլային պրոցեսներ։ Մասնավորապես, դիտարկվում է 0կետի նկատմամբ համաչափ բաշխում ունեցող մարտինգալային պրոցեսներ։ Ցույց է տրվում, որ մարտինգալների քվանտիլները ինչ-որ մակարդակիցսկսած, ըստ ժամանակի աճող են։ Նմանատիպ արդյունք հեշտությամբ կարելի է ստանալ վերջավոր կրիչունեցող մարտինգալային պրոցեսների համար (այսինքն՝ այն մարտինգալներիհամար, որոնց կրիչը ժամանակի յուրաքանչյուր պահին ներկայացնում է իրենից կոմպակտ տիրույթ)։ Անվերջ կրիչ ունեցող մարտինգալների համար այսխնդիրը լուծելու դեպքում պահանջվում են լրացուցիչ սահմանափակումներ։ Որպես նախնական լրացուցիչ սահմանափակում վերցվում է բաշխումների համաչափությունը 0 կետի նկատմամբ և միամոդալությունը (մեկ մոդ ունենալը)։ Մարտինգալային պրոցեսներին համապատասխանող քվանտիլային պրոցեսների համար այսպիսի հատկությունը հատկապես հետաքրքիր է քվանտիլային ռեգրեսիաների և քվանտիլային ավտոռեգրեսիաների պարագայում, ինչպես նաև քվանտիլային կորելյացիոն մոդելներում (տես [1])։ Վերջիններս փորձում են բացատրել (հիմնականում գծայնորեն) պայմանական քվանտիլներըպայման հանդիսացող պատահական մեծությունով (տես [2], [3])։ Որպես թեքվածության գործակից այդ դեպքերում հաճախ ստանում են նույն մակարդակիքվանտիլների համար ժամանակից կախված աճող գործակիցներ (տես [2])։ Մարտինգալային պրոցեսների համար նմանատիպ ռեգրեսիաներ կատարելու համար ինչ-որ իմաստով չկան բավարար տվյալներ։ Որոշ պրոցեսներիհամար նմանատիպ ռեգրեսիաների նշանակալիությունը կհանգեցնի տվյալստոխաստիկ պրոցեսի գծայնությանը ըստ ժամանակի։ Սակայն մարտինգալային պրոցեսների դեպքում չկա նույնիսկ ֆունկցիոնալ կախվածություն։ Հիմնական արդյունքըԿդիտարկվեն միայն անընդհատ բաշխում ունեցող մարտինգալային պրոցեսները։ Այսինքն՝ եթե {𝑋𝑡}𝑡𝜖[0,𝑇] պրոցեսը մատրինգալ է, ապա յուրաքանչյուր𝑋𝑡-ն կունենա անընդհատ բաշխում։ Այդպիսի պրոցեսներին համապատասխանող քվանտիլային պրոցեսների համար օգտագործվում է 𝑄𝛼,𝑠 նշանակումը,որտեղ α-ն՝ քվանտիլի մակարդակն է, իսկ s-ը՝ ժամանակի պահը։ 𝑄𝛼,𝑠 պրոցեսըբավարարում է 𝑃(𝑋𝑠 ≤ 𝑄𝛼,𝑠) = 𝛼 պայմանը։ Պնդում։ Դիցուք ունենք ժամանակի վերջավոր [0,T] միջակայք և այդմիջակայքի վրա սահմանված որոշակի մարտինգալ ըստ բնական σ–հանրահաշիվների հոսքի (այսինքն՝ 𝐸(𝑋𝑡|𝑋𝑠) = 𝑋𝑠, ցանկացած 𝑡 ≥ 𝑠)։ Ենթադրենք նաև,որ 𝑋𝑡–երը բոլոր 𝑡 ∈ [0, 𝑇]–երի համար ունեն 0 կետի նկատմամբ համաչափմիամոդալ բաշխումներ։ Դիցուք, բացի այդ, տեղի ունի ներկայացումը, որտեղ ℎ′′(𝑢) < 𝑓′′(𝑢) (այստեղ 𝑓𝑡|𝑠(𝑢|𝑥)-ը՝ պայմանական բաշխման խտությունն է)։ Այդ դեպքում գոյություն ունի 𝛼 > այնպիսին, որ 𝑄𝛼,𝑡 > 𝑄𝛼,𝑠 բոլոր 0 ≤ 𝑠 < 𝑡 ≤ 𝑇 համար ։ Դիտողություն։ Նախ պետք է նշել, որ վերը նշված պայմանին բավարարողմարտինգալ պրոցեսը միշտ գոյություն ունի։ Օրինակ՝ Լապլասի բաշխումովպրոցեսը։ Կարելի է համոզվել, որ այդ պրոցեսի համար վերը նշված պնդումըճիշտ է։ Պնդումը ճիշտ է նաև տրիվիալ մարտինգալների համար, միայն ≥ նշանով քվանտիլների միջև։ Ապացույց։ Ապացույցի համար, նախ փաստենք, որ 𝑄1 ։ Այստեղ պետք է օգտվել այն հանգամանքից, որ 0 կետինկատմամբ համաչափ բաշխման համար մաթ. սպասումը և մեդիանը նույննեն։ Մյուս կողմից էլ մարտինգալային պրոցեսի միջինը նույնն է ժամանակիցանկացած պահի համար։ Վերաձևակերպելով այս ամենը՝ կարելի է գրել ։ Մյուս կողմից, օգտվելով միամոդալությունից, կարելի է պնդել, որ երբ,𝑡 և 𝑋𝑠 ≥ 𝑄1 ,𝑠 , 𝑓𝑡(𝑥), 𝑓𝑠(𝑥) –ը՝ նվազող են։ Եթե 𝑓𝑡 (𝑄1 ,𝑠) , ապա գոյություն ունի 𝑦 > 𝑄1 ,𝑠 այնպիսին, որ𝑓𝑡(𝑦) = 𝑓𝑠(𝑦) (հակառակ դեպքում 𝑓𝑡(𝑥) < 𝑓𝑠(𝑥) միշտ կլինի մեծ և վերընշվածը տեղի չի ունենա)։ Ակնհայտ է, որ ,𝑠 ≤ 𝑋𝑠 ≤ 𝑦)։ Մնում է ցույց տալ, որ 𝑓𝑡 (𝑄1 ,𝑠)։ Դրա համար օգտվում ենք մարտինգալության պայմանից։ Նկատենք, որ 𝑃(𝑋𝑡 ≤ 𝑦) < 𝑃(𝑋𝑠 ≤ 𝑦)։ Այսինքն՝ եթե մենք որպես y-ը վերց,𝑡) հետո առաջին այն կետը, որտեղ 𝑓𝑡(𝑦) = 𝑓𝑠(𝑦),նենք 𝑄1 - ից (𝑄1 բավարար կլինի ցույց տալ, որ որևէ 𝑥 ∈ [𝑄1 , 𝑦]-ի համար 𝑓𝑡(𝑥) < 𝑓𝑠(𝑥)։ {𝑋𝑡} - ի մարտինգալության պայմանից հետևում է, որ ։ Այս պայմանը կարելի է գրել նաև հետևյալ կերպ՝ ։ Իրականում այս պայմանը տեղի ունի ցանկացած միջակայքում։ Նկատենք, որ= 𝑥 ։ Մասնավորապես՝ վերը նշված ինտեգրալ օպերատորը կարող է ունենալանվերջ քանակությամբ կորիզներ (𝑓𝑡|𝑠(𝑢|𝑥))։ Այնուամենայնիվ, օգտվելովենթադրությունից կարելի է ստանալ՝որտեղից, նշանակելով՝կունենանք` 𝑔𝑡,𝑠(𝑥) = 𝑎𝑡,𝑠𝑥 ∶Օգտվելով պայմանից՝ կստանանքԱյժմ հիշենք, որ 𝑓𝑡(𝑢) - ն՝ նվազող է, երբ 𝑢 > 𝑄1 ։ Հետևաբար՝ այդպսինէ նաև ℎ𝑡,𝑠(𝑢) -ն։ Ավելին ՝ 𝑓𝑡(𝑢) = ℎ𝑡,𝑠(𝑢)։ Օգտվելով այն փաստից, որ h(u) - ն ավելիդանդաղ է նվազում, քան 𝑓𝑠(𝑢)–ն, պնդումը ապացուցվեց։ ԳրականությունՎարդան ԲարդախչյանՄԱՐՏԻՆԳԱԼԱՅԻՆ ՊՐՈՑԵՍԻՆԵՐԻ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆՈՂ ՔՎԱՆՏԻԼԱՅԻՆՊՐՈՑԵՍՆԵՐԻ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ սիմետրիկ մարտինգալներ, քվանտիլներ, քվանտիլային ռեգրեսիա,ունիմոդալ բաշխումԱմփոփում։

Այստեղ մարտինգալների մի շատ փոքր խմբի համար ցույց է տրվում է իրենց համապատասխանող քվանտիլային պրոցեսների համար, ինչ-որ տեղից ըստ ժամանակի չնվազող լինելը։ Մարտինգալային պրոցեսներում կախվածության ֆունկցիոնալ բնույթը հայտնի չէ։ Այդ պատճառով այս տիպի պրոցեսների համար, քվանտիլային ռեգրեսիայի արդյունքները կարող են նշանակալի չլինել։ Այնուամենայնիվ ունիմոդալ սիմետրիկ բաշխումներով մարտինգալային պրոցեսների համար ճիշտ է այն, որ սկսած ինչ-որ վստահության մակարդակից քվանտիլները չեն նվազում։

Ընդհանուր առմամբ, բնակչության զարգացման օրինաչափությունները պայմանավորված են կենսաբանական, ժողովրդագրական, սոցիալ-տնտեսական, հուզական, մշակութային և հոգեբանական գործոններով: Պատմականորեն հասարակական կյանքի անցումային ժամանակաշրջանները որոշակի ազդեցություն ունեն բնակչության փոփոխության վրա: Հայաստանի ներկայիս տարածքում XX դ. Այդ ընթացքում տեղի ունեցան երեք վճռական շրջադարձային պահեր, որոնք էապես փոխեցին հանրապետության բնակչության ժողովրդագրական պայմանները: Հատկանշական է, որ հանրապետությունում ժողովրդագրական անցման փուլերը ժամանակագրորեն համընկնում էին հասարակական կյանքի անցումային շրջանների հետ: Առաջին անցումային շրջանն ընդգրկում է 1914-1920թթ., Որոնք հայ ժողովրդի կյանքի մղձավանջային տարիներն էին: Թուրքիայի կառավարությունը համակարգված և համակարգված ոչնչացրեց ավելի քան 1.5 միլիոն հայերի: Դրա վկայությունը Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Թալեաթի հեռագրերից մեկն է: «Որքան էլ դաժան միջոցներ ձեռնարկվեն, հայերի գոյությունը պետք է վերջ դառնա: Ուշադրություն մի դարձրեք տարիքին, սեռին և խղճին: »[16] Երկրորդ անցումային շրջանը խորհրդայնացման առաջին 20 տարին էր, երբ տեղի ունեցավ կապիտալիզմից սոցիալիզմ անցում, այսինքն ՝ 1920-1930-ական թվականներն ընդգրկեցին NTC- ի, արդյունաբերականացման և կոլեկտիվացման տարիներ, երբ արմատական ​​փոփոխություններ տեղի ունեցան ոչ միայն տնտեսության մեջ, այլ նաեւ բնակչության ժողովրդագրական պայմաններում: Երրորդ անցումային շրջանը ներառում է 1988-2003 թվականները, երբ հասարակության փոփոխություն տեղի ունեցավ նորանկախ Հայաստանում ՝ սոցիալիզմից անցում դեպի կապիտալիզմ: Բացի այդ, 1988 թ.-ին Խորհրդային կառավարության սխալ ազգային քաղաքականությունից թելադրված արցախյան շարժման շնորհիվ հարյուր հազարավոր հայեր արտագաղթեցին Ադրբեջանից Հայաստան: Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբից 1914-1916 թվականները վճռորոշ նշանակություն ունեցան Արևմտյան Հայաստանի, 1918-1920թթ. ՝ Արևելյան Հայաստանի բնակչության համար: Այդ տարիներին Թուրքիայից, այդ թվում ՝ Արևմտյան Հայաստանից դեպի Կովկաս և Արևելյան Հայաստան, արտագաղթողների ճշգրիտ թիվը դեռ որոշված ​​չէ: Պրոֆեսոր Հ. Ըստ Թումանյանի, 1914-1920թթ. 350,000 հայ գաղթել է Արեւմտյան Հայաստանից Կովկաս, որոնց մեծ մասը հաստատվել է Հայաստանում, իսկ Z.Կորկոտյանը նշում է, որ 1916-ին Հայաստանում ապաստանած ներգաղթյալների թիվը կազմել է 200 հազար [8]: Այլուր նշվում է, որ նշված ժամանակահատվածում Արևմտյան Հայաստանից Կովկաս է գաղթել 500-600 հազար մարդ, որից 350 հազարը մեկնել է Հյուսիսային Կովկաս և Վրաստան, իսկ 200 հազարը հաստատվել է Հայաստանում: Պ.Աբելյանը նշում է, որ Առճելյան Հայաստանում 1916 թվականին արտագաղթողների թիվը 116 հազար էր: 1915 թվականի հունվարի 30-ի վիճակագրական հետազոտության ոչ լրիվ տվյալների համաձայն ՝ Թուրքիայից և Պարսկաստանից արտագաղթողների թիվը 67 հազար էր, որից 50 հազարը ՝ հայեր: Փախստականներն այնքան շատ էին, որ Կովկասյան ճակատի հրամանատարությունը 1915 թ. Նա ստիպված էր ստեղծել «միգրանտների ընդունման և տեղավորման» հիմնական մարմինը: Ըստ այդ մարմնի տվյալների, 1916 թ.-ին, 2012 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ, Կովկասում հաստատված միգրանտների թիվը 182.8 հազար էր, որից 105 հազարը բնակություն հաստատեց Երևանում, իսկ մնացածը ՝ Ելիզավետպոլի և Բաթումիի, Կարսի և գավառների Կուբան [1]: Մինչև 1923 թվականը Հյուսիսային Կովկասում ապաստանած հայ գաղթականների մեծ մասը ցանկանում էր վերադառնալ Հայաստան: Իրավիճակը փոխվում է 1923 թվականից ի վեր: Մի կողմից ՝ տարածաշրջանի տնտեսական իրավիճակի կայունացումը, հայ բնակչության զբաղվածության ապահովումը, ռուսաց լեզվի տիրապետումը, իսկ մյուս կողմից ՝ այն մեծ թվով միգրանտները, ովքեր դեռ հող չեն ստացել Հայաստանում սակավության պատճառով նախադրյալներ ստեղծեց, որ նրանք չվերադառնան Խորհրդային Հայաստան: Բնակչության արտագաղթը Հայաստանից պայմանավորված էր բնական աղետով: Խթանեց արտագաղթը 1915-ին: Ալեքսանդրապոլի երկրաշարժը: Արդյունքում 15000 մարդ մեկնել է Հյուսիսային Կովկաս և այլ երկրներ: Նրանց մեծ մասը հետագայում վերադարձավ: Հայաստանի բնակչությունը 1918 թվականին Վերջին ամիսներին, ըստ ընթացիկ մարդահամարի, միգրանտների հետ միասին, այն կազմում էր 1306,7 հազար մարդ: Հայաստան, 1918-1920թթ. Լինելով անկախ, պատերազմելով Թուրքիայի, Վրաստանի և Ադրբեջանի դեմ ՝ մարդկային մեծ կորուստներ ունեցավ: Անկախության երկու տարիների ընթացքում հանրապետության բացարձակ բնակչությունը նվազել է շուրջ 600 հազարով կամ 40,5% -ով: 1920 Թուրքական վերջին զորքերը ներխուժեցին Հայաստան, սպանեցին հարյուր հազարավոր հայերի և նույնքան փախան Հյուսիսային Կովկաս: Մասնավորապես, Ալեքսանդրապոլի նահանգում կոտորածները մեծ մասշտաբների հասան: Ա.Մռավյանը վկայում է Ալեքսանդրապոլի նահանգում միգրանտների հարցերով զբաղվող հանձնաժողովի աշխատանքի արդյունքների մասին: Ըստ նրանց, գավառում թուրքերը կոտորել են 60,000 մարդու, վիրավորների թիվը ՝ 38,000, գերիներինը ՝ 18,000, իսկ սովից մահացածների թիվը ՝ 32,000: Հայաստանի խորհրդայնացումը (երկրորդ անցումային շրջան) նպաստավոր պայմաններ ստեղծեց բնակչության թվաքանակի ավելացման համար: Բավական է ասել, որ միայն 1922-1929թթ. 20,3 հազար հայեր արտասահմանից վերադարձան Խորհրդային Հայաստան: Հանրապետության բնակչության աճի միտումը պահպանվել է 1930-ականներին: 19211988 Հայաստանի բնակչությունը նվազել է: միայն Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին ՝ շուրջ 75,7 հազ. Աշխարհի տարբեր երկրներից հարյուր հազարավոր հայեր եկել էին Հայաստան ՝ մշտական ​​բնակության: Հարկ է նշել, որ 1949-ին Լենինականի բնակչության ավելի քան 10% -ը սփյուռքահայեր էին: Աղյուսակ 1-ը ցույց է տալիս, որ 1920-1989թթ. Բնակչությունն աճել է 2584.8 հազարով կամ 4.6 անգամ: Աղյուսակ 1 ՀՀ բնակչության տեղաշարժը անցումային շրջաններում (1913, 1918, 1920, 1926, 1989, 1992, 2001, 2001) Սպիտակի 1988 թ. Հայաստանը, որը մեծապես տուժել էր 2012-ի դեկտեմբերյան երկրաշարժից (ըստ պաշտոնական տվյալների, երկրաշարժի զոհերի թիվը մոտ 25,000 էր [4] և ոչ պաշտոնապես ՝ 55,000 [22]), ստիպված էր դիմակայել ներգաղթի ուժեղ ալիքին և ավելին ընդամենը չորս տարվա ընթացքում Ադրբեջանից վտարվեց կեսը: միլիոն հայ, որոնցից 360 հազարը հաստատվել է մեր հանրապետությունում: Հայաստան 19881 Աղյուսակը կազմելիս օգտագործվել են հետևյալները. Լ. Դավթյան, Խորհրդային Հայաստանի բնակչության վերարտադրություն, Երևան, 1965: Վ.Խոջաբեկյան, Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և շարժումները XIX-XX դդ. XXI դարի շեմին, Երևան, 2001: В. Ходжабекян, Б.1987г, М. 1988, նյութեր: 1994 թ. Այն ընդունեց շուրջ 420,000 փախստական: Այսինքն ՝ կարճ ժամանակահատվածում ներգաղթի տեսանկյունից հանրապետության բնակչությունն աճել է 12,3% -ով: Հանրապետության բնակչությունը, ըստ ընթացիկ մարդահամարի, կազմում էր շուրջ 3,8 միլիոն մարդ: Այնուամենայնիվ, ներգաղթին զուգահեռ, 1991 թ.-ին այդ ժամանակվանից ի վեր, հանրապետությունում արտագաղթողների թիվն աճում է `պայմանավորված քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, բարոյահոգեբանական-պատերազմական գործոններով: Եթե ​​19931999 թվականներին արտագաղթը հիմնականում աշխատանքային արտագաղթ էր, ապա 1999 թ., Ապա այն վերածվում է մի տեսակ մշտական ​​արտագաղթի: 2001 թվականը Հայաստանում ըստ առաջին մարդահամարի տվյալների, մշտական ​​բնակչությունը կազմում էր 3,2 միլիոն մարդ: Ըստ մեր փորձագիտական ​​գնահատման ՝ 1993-2011թթ. Հանրապետության իրական բնակչությունը նվազել է շուրջ 1,4 միլիոն մարդով: 2011 թվականը Հայաստանում Մարդահամարի նախնական արդյունքների համաձայն `ներկայիս բնակչությունը կազմում էր 2875,4 հազար մարդ: 3002.6 հազար մարդ: Այսինքն ՝ ընթացիկ բնակչության բացարձակ թիվը 10 տարվա ընթացքում նվազել է 127,2 հազարով կամ 4,2% -ով: XX դ. Հայաստանում տեղի է ունեցել բնակչության ծնելիության աստիճանական անկում: Այսպիսով, 1911-1914թթ. Մեր հանրապետությունում 1554 տարեկան կանայք իրենց ամուսնական կյանքի ընթացքում միջինը 7,2 երեխա են լույս աշխարհ բերել [8], 1926-1939 թվականներին ՝ համապատասխանաբար 7,5, 1980-ականներին ՝ 3,5 և XXI դ. Սկզբում 1,7 երեխա [7]: Նման միտումներն առաջին հերթին պայմանավորված են կանանց կրթական մակարդակի բարձրացմամբ: Այսպիսով, 1979 թ.-ին բարձրագույն կրթություն ունեցող կանայք միջինում ծնեցին 1,59, թերի բարձրագույն կրթություն ունեցողները `1,83, ընդհանուր միջնակարգ կրթությունը` 1,67, թերի միջնակարգ կրթությունը `2,16, տարրական կրթություն ունեցողները` 4,13 տարրական, ովքեր չունեն կրթություն - 5, 12 երեխա [17]: Հանրային կյանքի առաջին և երկրորդ անցումային շրջանում հանրապետությունում գրանցվել է բարձր ծնելիություն, իսկ երրորդում և հակառակը `ցածր ծնելիություն (տե՛ս Աղյուսակ 2): Երկրորդ անցումային շրջանում ՝ 1926-1930թթ., Տնտեսական վերականգնման, արդյունաբերականացման և գյուղական կոլեկտիվացման տարիներին, Հայաստանում ծնելիության մակարդակը հասել է գագաթնակետին 1926 թվականին ՝ կազմելով 56.1 ‰: Այնուամենայնիվ, 1930-ականներին բնակչության ծնելիությունը նվազեց: Ս.Ստրումիլինը հիմնական պատճառը համարում է ժողովրդի բարեկեցության աճը [8]: Հաջորդ տարիներին ծնելիության անկում է գրանցվել: Այս ամենից բացի, նշենք, որ խորհրդայնացումից հետո, մինչև 1930-ականները, մեր հանրապետությունում դեռ պահպանվում էր ընտանիքի ավանդական տեսակը: Կոմունիստական ​​գաղափարախոսությունը կենցաղի վերածելուց հետո փոխվում է նաև հայ ընտանիքը: Սկսվում է ավանդական ընտանիքի, այսինքն ՝ ընտանիքի քայքայումը: Մեծ ընտանիքից անցում է կատարվում դեպի միջին, իսկ երրորդ անցումային շրջանում `փոքր: Նախախորհրդային Հայաստանում աղջիկների ճնշող մեծամասնությունն ամուսնացել է 15-16 տարեկան հասակում, 1930 թ.` համապատասխանաբար 20, 1939 թ.` 22 [8], 1960 թ.` 27 [20], 1986 թ.` 26`, 1991 թ.-ին և 2001 թ.-ին ՝ 27 տարեկան հասակում: Այսպիսով, 1939-2001թթ. Մինչև 18 տարեկան անչափահաս կանանց մասնաբաժինը 35.1% -ից նվազել է 0.3% -ի, մինչդեռ 18-24 տարեկանների 43.9% -ից աճել է 79.9%: Աղյուսակ 2 Հայաստանի բնակչության բնական աճի տեմպի փոփոխություններ անցումային շրջաններում (1000 մարդու հաշվով) 2: Տարիներ 1911-1914 1921-1925 1926-1930 1931-1935 1936-1940 1985-1989 1990-1994 1995-1999 2000-2004 Birthնունդ Մահ Բնակչության բնական վերարտադրության գործընթացի բնական աճը Բաղադրիչներից ամենախոցելին մահացության գործոնն է , որն ուղղակիորեն օգտագործվել է Աղյուսակ 2.-ի կազմման ժամանակ: Լ. Դավթյան, Խորհրդային Հայաստանի բնակչության վերարտադրություն, Եր. 1965, Վ. Խոջաբեկյան, Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և շարժումները XIX-XX դդ. XXI դարի շեմին, Երևան, 2001, ԽՍՀՄ բնակչություն 1987, Մ. 1988, նյութեր: Այն ցույց է տալիս այդ շրջանի հասարակական կյանքում տեղի ունեցող փոփոխությունները: Պատմականորեն, Հայաստանի բնակչության շրջանում մահացության օրինաչափությունները պայմանավորված են եղել բնակչության մակարդակի փոփոխությամբ և տնտեսական զարգացման հետ: Քսաներորդ դարում հանրապետության բնակչության մահացության մակարդակն ուներ աճող և նվազման միտումներ: Հայաստանում 1911-1914թթ. 211921-1925թթ. Մահացությունը կազմել է 18,2 1985, 1985-1989թթ. ՝ 5,8 տ (տես Աղյուսակ 2) և 2001-2006թթ. եղել է 8.0 ‰ [15]: Հայտնի պատճառներով մահացության մակարդակը հատկապես բարձր էր Առաջին Հանրապետության տարիներին: Խորհրդային տարիներին, մասնավորապես `1970-80-ականներին, մահացության ցածր մակարդակը պայմանավորված էր բնակչության բարձր կենսամակարդակով, մարդիկ լիովին օգտվում էին հանգստանալու իրավունքից և ստանում որակյալ բժշկական օգնություն: Հայտնի է, որ խաղաղ ժամանակ մահացածների մեծ մասը չորս տարեկանից ցածր երեխաներ և տարեցներ են: Բնակչության մահացության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ եթե երկրորդ անցումային շրջանում ՝ 1926 թ., Մեր երկրում մահացությունների ընդհանուր թվի 61.4% -ը, 1940 թ.-ին 56.4% -ը ընկել է 4 տարեկան, ապա երրորդ անցումային փուլում պատկերը բավականին լավ է հակառակը. 1990 թ.-ին զոհվածների ընդհանուր թվի 63,6% -ն է և 2006 թ. - 78,1% -ը բաժին է ընկել 60 տարեկանից բարձր մարդկանց: Վիճակագրության համաձայն, 1930-ականներից սկսած, հանրապետությունում տեղի է ունեցել բնական աճի նվազում (տե՛ս Գծապատկեր 1): Իսկ երրորդ անցումային փուլում գրանցվեց բնական աճի արագ անկում: Այսպիսով, եթե 1990-ին բնակչության բնական աճը մեր հանրապետությունում կազմում էր 16.3, ապա 2005-ին այն կազմում էր ընդամենը 3.5 ‰: Ographicողովրդագրական իրավիճակը վատթարացավ, առաջին հերթին `ծնելիության մակարդակի 22.5 (1990 թ.) Եվ 10.1 2002 թ. (2002 թ.) Աճով մահացության անկման պատճառով, համապատասխանաբար, 6,2 և 8,0: Նկար 1-ը ցույց է տալիս, որ 2000-2004թթ. Բնական աճի տեմպը գրեթե հավասար է մահացությանը: Եթե ​​նման միտումը շարունակվի, հնարավոր է, որ 2015 թվականից հետո երկրում մահացությունների թիվը գերազանցի ծնունդների թվին, քանի որ այդ ժամանակահատվածում տարեցների թվի աճ կլինի, ինչը կհանգեցնի մահվան աճի: ի տարբերություն ծնելիության նվազման: Գծապատկեր 1 ՀՀ բնակչության բնական աճի միտումը 19142004 թ թ: թ: թ: թ: թ: թ: թ: թ: թ: թ: թ: թ: թ: թ: թ: թ: թ: Բնական աճ Մահացություն demողովրդագրական իրավիճակը վատթարացավ, առաջին հերթին `ծնելիության նվազման պատճառով` 22.5 (1990 թ.) 10.1 ‰ (2002 թ.) Աճելով մահացության, համապատասխանաբար, 6,2 8 և 8,0 համապատասխանաբար: Նկար 1-ը ցույց է տալիս, որ 2000-2004թթ. Բնական աճի տեմպը գրեթե հավասար է մահացությանը: Եթե ​​նման միտումը շարունակվի, հնարավոր է, որ 2015 թվականից հետո երկրում մահացությունների թիվը գերազանցի ծնունդների թվին, քանի որ այդ ժամանակահատվածում տարեցների թվի աճ կլինի, ինչը կհանգեցնի մահվան աճի: ի տարբերություն ծնելիության նվազման: Այս մասին են վկայում աղյուսակ 2-ի տվյալները: Իսկ սա նշանակում է, որ Հայաստանը թևակոխում է ժողովրդագրական անցման հաջորդ ՝ չորրորդ փուլ, ինչպես գիտվում է գիտական ​​գրականության մեջ ՝ «ժողովրդագրական ձմռան» կամ «ժողովրդագրական տեղահանության» փուլ: Որպես հետեւանք, եթե 1990 թվականից ի վեր հանրապետության բնակչությունը նվազում էր բացառապես արտագաղթող բնակչության հաշվին, ապա 2015 թ.-ին դրան կարելի է ավելացնել բնական աճի բացասական հաշվեկշիռը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Ադոնց Մ., Հայաստանի ազգային տնտեսություն և հայ տնտեսական միտք XX- ի սկզբին, Երևան, 1968, էջ: 491 թ. 2. Ավագյան Ա., ՀՍՍՀ բնակչությունը, Երեւան, 1975, էջ 300: 3. Ավետիսյան Խ., Խորհրդային Հայաստանի բնակչության և բնակավայրերի աշխարհագրություն, Երևան, 1987, էջ: 196 թ. 4. Ավետիսյան Խ., Բնակչության միգրացիայի վերլուծություն Սպիտակի երկրաշարժի գոտում, Հասարակական գիտությունների հանդես, թիվ 1 (601), Երեւան, 2000, էջ 242-254: 5. Բոյաջյան Ա., Ալեքսանդրապոլ-Լենինական նահանգի ժողովրդագրական իրավիճակը 1914-1930 թվականներին, AAA գիտական ​​հետազոտությունների կենտրոնի «գիտական ​​աշխատություններ», հ. 12, էջ 124-133: 6. Բոյաջյան Ա., Հայրենադարձություն Լենինականում 1946-47 թվականներին, Շիրակի պատմամշակութային ժառանգություն, հանրապետական ​​7-րդ գիտական ​​նստաշրջանի նյութեր, Գյումրի 2007, էջ 165-170: 7. Գաբրիելյան Ն., ՀՀ բնակչության ծնելիության առանձնահատկությունները, անցման սոցիալ-ժողովրդագրական գինը, միջազգային գիտաժողովի աշխատանքների համառոտագրեր, Երեւան, 2008, էջ 111-115: 8. Դավթյան Լ., Սովետական ​​Հայաստանի բնակչության վերարտադրություն, Երեւան, 1965, էջ. 218 թ. 9. Եգանյան Գ., Միգրացիայի մարտահրավերները Հայաստանում դրանց կարգավորման ուղղությունները, Հայաստանում անցման սոցիալ-ժողովրդագրական արժեքը, միջազգային գիտաժողովի աշխատանքների համառոտագրեր, Երևան, 2008, էջ 55-58: 10. Խոջաբեկյան Վ., Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և տեղաշարժերը XIX-XX դարերում XXI դարի շեմին, Երեւան, 2001, էջ. 479: 11. Կորկոտյան.., Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունն անցյալ դարում, Երեւան, 1932, էջ. 178 թ. 12. Հայաստանի Հանրապետություն 2001 Մարդահամարի արդյունքները, Երեւան, 2003, էջ. 541 թ. 13. Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք, Երեւան, 2011, էջ 624: 14. Ֆահրադյան Մ., ՀՀ-ում բնակչության մահացության գործընթացի փոփոխման հիմնախնդիրները, Հայաստանում անցման սոցիալ-ժողովրդագրական գինը, միջազգային գիտաժողովի աշխատանքների թեզիսներ, Երևան, 2008, էջ 83-88 Տեղեկություններ հեղինակի մասին գիտ. Թեկնածու , Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, աշխարհագրության ամբիոնի ասիստենտ, էլ. ։

Հասարակական կյանքի անցումային շրջաններն ազդում են բնակչության թվի փոփոխության վրա։ Հատկանշական է, որ մեր հանրապետությունում ժողովրդագրական անցման փուլերը ժամանակագրորեն համընկնել են հասարակական կյանքի անցումային շրջաններին։ Անցման շրջափուլերը սահմանագծելիս առաջնորդվել ենք պատմական շրջադարձային այն իրադարձություններով, որոնք որոշակիորեն ներազդել են մեր հանրապետության բնակչության ժողովրդագրական շարժընթացների վրա։ Այդ առումով, XXդ. Հայաստանում կարելի է առանձնացնել անցումային երեք շրջան։ Անցումային առաջին շրջանը ներառում է 1914-1920թթ.(Առաջին աշխարհամարտից մինչեւ խորհրդային կարգերի հաստատում), երկրորդը՝ 1921-1937թթ.(ՆՏՔ-ի՝ նոր տնտեսական քաղաքականության, արդյունաբերականացման և կոլեկտիվացման տարիներ, անցում կապիտալիզմից սոցիալիզմի) և երրորդը՝ 1988-2003թթ. (Արցախյան գոյամարտ, անկախացում, սեփականաշնորհման գործընթաց, անցում սոցիալիզմից ազատ շուկայական հարաբերությունների)։

Բոլորին հայտնի է գեղարվեստական ​​մտածողության միջոցների դերը, բովանդակային-ոճական արժեքը, որի հմուտ օգտագործմամբ ստեղծողն ապահովում է գեղարվեստական ​​ամենաարդյունավետ ազդեցությունը, ազդեցությունն ու տպավորությունը: Անդրադառնալով այս խնդրին ՝ հետազոտողը գրում է. «Խոսքի ուժի աղբյուրը առաջին հերթին լեզվական դիտարկումն է: Որքան խորն են մտքերը, այնքան արժեքավոր է բառի արժեքը, այնքան մեծ է խոսքի ազդեցության ուժը: «, բայց միտքն ինքնին, առանց գրողի գեղարվեստական ​​մտածողության [որը գրողի անձնականն է [7, էջ 331]: Գեղագիտությանը համահունչ ՝ այն բաղկացած է մտածողության միջոցներից] չի կարող արտահայտել ճիշտ ընտրված միջոցների ուժը: Եվ այդպիսի միջոցներ գտնելը գրողի վարպետությունն է: Նրանք, գրողին հետաքրքրող մտքերը համընկնելով զգացմունքների հետ, որոնք տիրում են նրան, լուծում են բառի ամենակարևոր խնդիրները `« գնահատող »և« հուզական »: Հայտնի է, թե որքան կարևոր է մակդիր բայի դերը առհասարակ խոսքի և հատկապես գեղարվեստական ​​խոսքի մեջ, որովհետև 6, էջ. 262]: Մնում է հասկանալ, թե ինչ հմտություն է պահանջվում գրողից, կամ գեղարվեստական ​​ինչ արժեք չի պարունակում նախադասությունը, որը գեղարվեստական ​​լեզվով ՝ ինչպես արձակ, այնպես էլ չափածո, ունի այդքան ծանոթ հաճախականություն: Եկեք քննարկենք աշնան հայտնի տերյանական կերպարը: «Դալուկի դաշտեր, վաճառական անտառ… - մահկանացու տխուր կյանք: Անձրև, քամի, կամար… Սրտաճմլիկ հեկեկոցներ» [8, էջ 28]: Լանդշաֆտի համառոտ, ճշգրիտ և կարողությունների պատկեր, որը ստեղծվել է նախընտրած բառով և ճիշտ ընտրված ծածկույթներով: Արժեքավոր լանդշաֆտն, այնուամենայնիվ, դառնում է հուզական վիճակի, իրավիճակի բացահայտման խորություն: Համադրությունը գեղագիտական ​​առումով կատարյալ է: Ընդմիջմանը հաջորդող մասը նոր արժեք է տալիս «կերպարին» ու հույզերին: Կա շարժում [դինամիկ բառ], գույնը շեշտվում է, և, և հեկեկոցը վերաբերմունք է առաջացնում: դա սրտաճմլիկ է և ընթերցողը չի կարող անտարբեր լինել: Երբ այդպիսի «անդեմ նախադասությունները» առատորեն հայտնվում են «անկախ» բարդ նախադասություններում `լուծելով գեղարվեստական ​​խոսքին վերապահված ամենակարևոր առաքինությունների հարցերը` հակիրճություն, հույզեր, բազմազանություն և այլն, ինչպիսիք են «Եվ մոռացված, անմոռանալի հեքիաթներ, Հնչյուններ լույս, Պայծառ հնչյուններ աշխարհում »[8, էջ. 32], կամ «օտար երկիր, օտար երկիր, տխուր երազներ, մեղմությունը մարում է, անդառնալի հիացմունքներ» [8, էջ. 85]: Մեզ համար պատահական չէ դիմել Տերյանին: Նրա լեզուն, ինչպես հայտնի է, հայ գրականության պատմության մեջ մինչ այժմ ընկալվում է որպես գեղարվեստական ​​լեզվի չափանիշ: Վերոնշյալ օրինակում դա ակնհայտ է: Ոչ միայն բառապաշարի տիրապետումը, այլև հուզականորեն հարուստ, էսթետիկորեն կատարյալ նախադասությունների վերածված բառերի առանձնահատուկ երանգը, որոնց ծնված հույզերը դաստիարակում են հոգին, սնուցում համը, լցնում սրտերը երախտագիտությամբ, որ իրենց զգացմունքներն են ներկայացնում, էլ չեմ ասում Ռ. Իշխանյանի կարծիքը, թե ինչպես ենք Մենք չենք կարող արտահայտել Վ. Անդրադառնալով «Մթնշաղի երազներ» -ում Տերյանի անդեմ նախադասությունների օգտագործմանը: Նա նշում է, որ «դրանց զգալի մասը հիմնականում բացատրվում է երկու հանգամանքով. Ա) կարճ խոսք ստեղծելու ցանկություն, բ) ավելի շատ հույզ-տրամադրություն, դատողությունների հաշվին ՝ արտահայտվելու միտում» [3, p. 342]: Լեզվաբանը իրավացիորեն նշում է, որ «հատկապես անվանական անդեմ նախադասություններն ունեն անսովորության տարր ՝ դրանով իսկ պոեզիա հաղորդելով բառին» [3, p. 342]: Բայց դիմենք Գյուլբուդաղյանին Ս. նա նշում է, որ անվանական-որոշակի առարկաները կամ երևույթները և հաստատում են դրանց գոյությունը խոսելու պահին »[1, p. 143]: Համոզվենք Համո Սահյանի քնարից բերված համապատասխան օրինակների, օրինակ ՝ «Լորագետ… Մի փոքրիկ գետ, Մի փոքր մունգաթ, խենթ և խոնարհ…», համոզվենք, վստահ, Խ. 169]: Հայրենի Լորագետը, որը կյանքի կոչվեց բանաստեղծի մեջ, պատկերը դարձավ նախադասություն մենախոսության միջավայրում, իսկ փոքր հողին տրված նկարագրությունը ՝ հետագա լրացմամբ, բացում է քնքուշ հույզերի վարակիչ աշխարհ: Հայրենիքի հանդեպ սերն ու կարոտը արտահայտվում են հակառակ բառերով. «Խենթ», «Համեստ», «Լանդշաֆտ» ՝ հոգեկան ապրումների համադրություն, մարդ է ծնում, ազնվացնում մարդուն: Ահա այստեղ «Թելիկ-մելիք հոսք, հատիկ-հատիկ մասուր: Այցելության խնդիրներ [9, էջ 87]: Երկու նախադասությամբ ցանկացած նախադասություն սահմանափակում է իներցիայի եզրը: Փոխաբերական բառերը, հայրենի ծայրը բանաստեղծորեն ընկալելու վարպետությունը և այն նախանձելի շնորհով պատկերելը, մոգությունը `զուգորդված անիրականի հետ, կապույտ են ներկում: Սահանիիլազուրն օժտված է նման պատկեր-միավանկ նախադասություններով, բայց հաճախ ամբողջական քնարականությամբ: Բանաստեղծությունները բաղկացած են մի շարք անդեմ նախադասություններից, որոնց որոնումը ընդամենը մի քանի բառ է, և դրանք ինքնին գեղագիտական ​​տեսանկյունից հաճելի բանաստեղծական ոտանավորներ չեն ՝ անսովոր կոմպոզիցիայով, զարմանալի հակիրճությամբ և շատ ընդարձակ հուզական մթնոլորտով, ինչպիսին է «mմակն» i varkhonav khoter, Khonuri hot, MA մի բուռ պապիկիս, մի ​​բուռ հանգստություն Երկրի մոտ, Մորմոկի հոտ, արցունքների հոտ, խնկի հոտ »[9, էջ 111]: Մի քանի բառով Սահյանը ստեղծել է հայրենի հողի մի յուրահատուկ հատկություն `բնորոշ գույներով և բույրերով, հիշատակի դող, նախնյաց հիշողություն, այդ հիշողությամբ ավելի սրբացված երկիր, ողբալի արտասուք, խունկ, որին միանում է երկնքից կաթող մեղեդին: «Բլրի ստորոտին ալիքավոր, allիծեռնակաբերդ Եվ խռխռացող, Կորած թափառող մի երեխա, որ վազում էր ժայռով, croուռ արահետը ծուռի ստորոտի տակ» [9, էջ. 30]: Եկեք համեմատենք օրրանին նվիրված երկու մաս: Սահյանը գրում է. «Որբի լեռներ, Հոր և վայրի լեռներ, Հոգնած ու հոգնած իմ աշխարհի լեռներից» [9, էջ. 81]: Ընթերցողը բազում հիմքեր ունի մտածելու «որբ» այրու մասին, այնուհետև հոր և անապատի նկարագրությունները, որոնք, ինչպես պարզ է, բանավոր հոմանիշներ են, լանջերի դրական իմաստները հակադրում են նախկինին, բայց հետևաբար հոգնած «հոգնածությանը»: «« երջանկության »տպավորությամբ: Նա բառով վերակենդանացնում է լեռնաշխարհի և նրա բնակիչների պատմությունը: Ապա Չարենցը վաստակեց նոր կազմավորումներ: «Օ,, իմ հեռավոր, կապույտ տիրուհի, անմահ երկիր, արյունոտ ու ավերված» [12, էջ 12]: Մահացող հայրենիքի պատկերն, որն առավել սիրելի է դարձել, տագնապ է առաջացրել, այն գրկվում է գեղեցկության, կապույտ աչքերի, հուզական բանաստեղծի գիտակցությամբ: Առեղծվածային քնարերգության գեղարվեստական ​​հայտնագործությունը ՝ կապույտը, բովանդակային կապեր ունի արյունարբու որբերի հետ: Նկատելի ընդհանրություն անդեմ գոյական արտահայտությունների օգտագործման մեջ: Դրանց մեջ հիմնականում ընդդիմություն կա: եթե այն չունի ամբողջական արտաքին տեսք ՝ որպես գեղարվեստական ​​միջոց, ապա նկատելի է իմաստային հակասությունը: Սա ուժեղացնում է ներկայացված հուզական տրամադրությունը: Հաշվի առեք ստորև բերված օրինակը: «Ո thouվ բարբարոս, խելագար, տխուր, Երբեմն իմաստուն, երբեմն գազան, Կախարդական խոտաբույս ​​աշխարհներ, Բախտագուշակ, որ աշխարհներ է կառուցում, - Դևոնական ոգի ճահիճների մոտ, Ոչինչ սրբազան աղոթքի մասին…» [12, էջ 30]: Հակադրության իմաստաբանական-ոճական դերը հատկապես նկատելի է դառնում բացականչական երանգի միջոցով, որով ընթերցողը դառնում է խոսքի նպատակի հաղորդակից: Նույն կերպ, ահա «Մահ, հանցագործություն, արյունոտ գիշեր» [12, p. 232]: Նախադասության այսպիսի տոնն ընդհանուր առմամբ բնութագրվում է հույզերի շարունակականությամբ, և, մասնավորապես, անվանական դեմքի մեջ զգացմունքների ներառման աստիճանի զգացումով: Լոռեցի մեծ բնակչի ելույթը ժողովրդական ասացվածքի վերածված վառ օրինակներից է: «Սուր թիկունքում, ջուրը առջեւում, Սուգ, զայրույթ, գրգռվածություն» [2, էջ. 275]: Ոչ մի երկար նկարագրություն ընդարձակվող բառից կազմված նախադասություն չէ: Ազդեցությունն անհամեմատ ուժեղ է: Նա այդպես է գործարկում, չնչին տարբերությամբ: Գրում է Բակունցը: «Ձյունաբերդ… Ձյունաբերդ» կամ «- chaա լաո» [1, էջ 153, 146]: Հինավուրց ժամանակներից ի վեր, Մեծ Իսահակյանը հրամայական շեշտադրման տոնն է օգտագործում `ի թիվս այլ միջոցների, շեշտելու ելույթի նպատակը, ինչպիսիք են` «Արյուն, արյուն, անհուն ցավեր. Սուրբ երեխաներ, մեր մայրը և քույրը` Հռին, ջրի վրա և կուր թուրից » , Սկսիր, սկսիր, Այնքա Howն, Ինչպե՞ս կարող եմ այդքան շատ վերցնել [»[5, էջ. 292]: Վերջին նախադասության մեջ արտահայտված հարցն ընդգծում է հայրենի տան ողբերգական վիճակը: Օրինակ բերենք Գուրգեն Մահարից `որպես արձակի բնորոշ օտար լեզու: «Արի, արի» [7, ​​էջ. 272]: Գեղարվեստական ​​խոսքում անվանական անդեմ նախադասություններ կազմվում են ավելորդ բառերի օգնությամբ: Նման կառույցները հիմնականում լուծում են խոսքի հակիրճության խնդիրները, ապահովում են ծավալուն բովանդակություն քիչ ռեսուրսներով, ստեղծում են տեսանելի պատկերներ ՝ ազդեցիկ, անմոռանալի: Դառնանք Հովհաննես Թումանյանին: «Բայց մինչ այդ, սարսափելի միջոց, Ահա բռնություն, անպատվաբեր պատիվ, Ահա հառաչանք, աղի արցունքներ, ահա խանդի սակարկությունը սիրո համար» [2, էջ. 14]: Բակունց. «Ահա քարե պատով դաշտ» [1, էջ. 144]: Անվան միավանկ նախադասությունների տոնը ծառայում է իմաստն ավելի շատ արտահայտելուն ՝ հերքելով իրավիճակի բովանդակությունը և դրա նկատմամբ հեղինակավոր վերաբերմունքը, ինչպես օրինակ ՝ «Ոչ մի խշշոց, ոչ մի խշշոց» [8, էջ. 34] և այլն: Իմաստուն, անեծք, ողջույն, հրաժեշտ, շնորհակալություն արտահայտություններ հիմնականում կազմվում են անվանական անդեմ նախադասություններով, որոնք ապահովում են բառի հուզականությունը, անհրաժեշտ դասավորությունը, որոնք անհրաժեշտ միջոց են բառի բանաստեղծության համար: Բերենք ասվածը հաստատող օրինակներ. «Ողջույններ քեզ, ո happyվ երջանիկ, ազատ, անցած են իմ մանկության օրերը» [2, էջ. 20], «Վայ ուտիճին, ուտիճին. Նա օրհնեց իր մոր սիրտը» [2, էջ. 117], նա ասաց. «Խաղաղություն ձեզ, մեր հաջողակ պապեր» [2, էջ. 9] և «Բարի գիշեր, սիրելի ընկերներ» [12, էջ. 43]: հեշտացնել կարճ բառի կառուցումը, խուսափել կրկնությունից և երկիմաստությունից, ապահովել դինամիզմի դինամիզմը, ինչպիսիք են `« Որտեղի՞ց ես դու »,« Սիբիրից »[12, էջ: 189] և այլն: Մարդու հոգեկան և հոգևոր աշխարհի վրա բառի եզակի ազդեցությունը գիտակցվել է, գնահատվել է հին աշխարհում, այդ ազդեցությունն ամրապնդելու համար մարդկության պատմության բոլոր ժամանակներում հայտնաբերվել են միջոցներ և հնարքներ: Դերբի անթոլոգիան առաջին հայացքից ընդհանրապես չունի այդպիսի գործառույթ, դա համարժեք լեզվական միջոց չէ, որը պետք է արտացոլի հեղինակի մտքերի, ապրումների, հույզերի նրբությունները: Derbykdrs և Որո՞նք են գնահատող-հուզական գործառույթները: Պատասխանելու համար դիմենք Պ. Սևակիին: «Ի՞նչ անել, ինչպե՞ս. Պտտվել հաստ, թե՞ բարակ»: / Կիրակի օրը մի ամբողջ օրվա երակ պատվաստիր, ծովի հետ վիճիր, Կրակից ամաչիր, Չուշանալ, մի շտապիր / »[10, էջ 586]: Ակնհայտ է, որ բառերը միավորվում են ընդհանուր գաղափարական վերաբերմունքն արտահայտող շրջանակներում `հնչերանգների բացականչություններով: Հարցումները, հեգնանքով, անշուշտ ունեցել են ավելի հստակ բովանդակային շերտեր, քան նկարագրություններն էին: Սա է հետազոտողի իմաստը, որը գրում է. «Մենք ձայնի տոնով գիտենք, որ զրուցակիցը հրամայում է, հարցնում, երազում, ինչ-որ բան ուզում» [1, p. 126]: Հատկապես հրամայական անդեմ նախադասությունները կարճ են, որոշ դեպքերում կազմված են միայն բայերից, որոնք երբեմն ուղեկցվում են մեկ կամ երկու լրացումներով: Սա հասկանալի է: Բազմաձայնությունը թուլացնում է հրամանի խստությունը: «Հայոց դանթեական» պոեմում ցեղասպանության կարգը սարսափելի է, աղետալի: «… Եվ նա չկարողացավ դիմանալ հայերի հանճարին, - փնթփնթաց Այնճարը.« Eնջիր հայ ազգը »[13, էջ 127]: Այդպիսին է հայկական, մտավոր արժեքների հանդեպ ատելությունից ծնված «Թուրքօղլուի» կարգը, որը չի արտահայտվում «հայերեն հրամայող» բառով, կազմված է բացասական ձվով և հարցական նշանով, որը կենդանացնում է պատմության ողբերգությունը: «Ինչպե՞ս չկտրել չարի կոկորդը, Ո՞վ կարող է հանկարծ ցավից ճչալ…» [10, էջ. 182]: Թուրքությունը բացահայտվում է: isաղրվում է բանավոր անդեմ նախադասությամբ, որն արտահայտում է հարց: Արձակի մեջ, իհարկե, կան արտաքին ազդեցություններ, որոնք գրավում են ընթերցողի ուշադրությունը, օրինակ `Մահարու« Ինչի՞ն պետք է նա վերագրի »հարցը: [7, էջ. 272]: Բովանդակություն Նման դեպքերում բառերի, նախադասությունների բովանդակությունը բառացի-գեղարվեստական-իմաստային միջավայրում, բովանդակությունը, որն ընդլայնվում է տոնով, ոճական արժեքով: Խոսքի գեղագիտության նման զգացողությամբ բանավոր անթոլոգիաներից պատրաստված գլուխգործոցներ ստեղծվեցին մեր գրականության մեջ [Տերյան, Չարենց ayայլ]: «Քույրիկ, ճախրիր և զանգի պես գնա, Կախարդված և հեզորեն ճախրող heaven երկնքից երկինք, երեկոյան քամի, Անմարմին, ճախրելու համար or» աննկատելի կարոտին տալիս է իրականությունը լքելու երազանք գեղեցկության մթնոլորտ անցել է ընթերցողի հոգուց նրան [11, p. 103]: Փաթաթվեք սահմանն անցնելու ցանկությամբ: Վարպետը, հավանաբար, ինքնամոռաց ներշնչանքի մի պահ գրել է. «Art Սա արվեստի ուժն է. Այն ձեզ կենդանացնում է, հպում է ձեզ, ազդում է ձեզ վրա, զգում է ձեզ, ոգեշնչում է ձեզ»: [4] բայ), որի ժամանակ կա մեկ հոգևոր արժեք: ։

Հայտնի է, որ ստորոգումն ու հնչերանգն են տարբերակում դիմավոր սակայն անդեմ նախադասությունները, որ խոսքային իրողություններ են, օժտված են լեզվին գեղարվեստականություն հաղորդելու անվիճելի նշանակությամբ։ Այս տիպի նախադասությունները, արտահայտությամբ տարբեր լինելով [անվանական և բայական], այնուամենայնիվ, նույն գործառույթներն ունեն. նրանք սեղմ ու դիպուկ խոսք են կառուցում և շնորհալի գործածությունների դեպքում լուծում են գեղարվեստական խոսքին վերապահված կարևորագույն խնդիրներ՝ հուզականության ապահովում իրենց փոքր-ինչ անսովորությամբ՝ խոսքին բանաստեղծականության հաղորդում։

ՀՈԳՈՒ ԵՎ ԴԵՊԻ ՄԱՀ ՇԱՐԺՎՈՂ ՄԱՐՄՆԻ ԿՈՆՖԼԻԿՏՆ ՈՒ. Բ. ԵՅԹՍԻ ՈՒՇ ՇՐՋԱՆԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ «Ծերացող մարդու» թեման 20-րդ դարի իռլանդացի դրամատուրգ, պոետՈւիլյամ Բաթլեր Եյթսի վերջին շրջանի ստեղծագործություններում առանցքային դերունի։ Բանաստեղծի համար ծերությունը խնդիր էր, որից գոնե իր պոետական եսնանընդհատ փախչում էր։ Ուսումնասիրողները, սակայն, «ծերացած Եյթսի» պոեզիանհամարում են նրա ստեղծագործության բարձրակետը։ Իր կյանքի մայրամուտին, երբտեսություններն ու լավագույն պիեսներն արդեն գրված էին, Նոբելյան մրցանակըվաստակված, Եյթսի պոեզիան հասնում է բարձրագույն հղկման և հանգեցնում գրողիճանապարհի ֆենոմենալ ավարտին։ Իզուր չէ, որ այս շրջանում իր սիրելիխորհրդանիշի՝ աշտարակի նշանակյալը դառնում է հենց ինքը՝ Եյթսը։ «Աշտարակ»ժողովածուի առաջին երկու բանաստեղծությունները մեդիտացիա են «ծերացողմարդու» խնդրի շուրջ։ Դրանք հաջորդում են իրար, բայց նույն հարցը դիտարկումտարբեր տեսանկյուններից։ Այսպես, շարքի առաջին բանաստեղծությունը՝ «Նավարկություն դեպի Բյուզանդիան», սկսվում է հայտարարությամբ. «That is no country for old men» («Այդերկիրը ծերերի համար չէ») [1]։ Եյթսն իր ծերացող մարմինը հակադրում է երիտասարդներին, որոնց նույնպես երկնել են, ծնել, և հետևաբար նրանք էլ մեռնելու են։ Միբան սակայն, ըստ Եյթսի, չի մեռնում. չծերացող միտքը։ Անմահանալու ձգտմամբպոետական եսը նավարկում է Սուրբ Բյուզանդիա։ Ծերությունը մարդուն ազատում էկրքի աշխարհից, և նա մուտք է ստանում հոգու աշխարհ։ Իմաստուններին նախնդրում է «սպառել իր սիրտը՝ ցանկությունով հիվանդ և ամրացված մեռնող կենդանու» («Consume my heart away; sick with desire / And fastened to a dying animal») [1]։ Ֆիզիկական աշխարհից կամ իր մարմնից ազատվելու ելքը պոետը տեսնում է սրտից՝ցանկություններից, հույզերից, կրքերից ազատվելու մեջ։ Աստծո հավերժության մեջչկան բնության մեջ առկա ձևերը, և Եյթսն էլ, իր հոգու վերածնության համար կարծեսմարմնի փոխարեն ընտրում է այնպիսի ձև, որով աշխատում էին հույն ոսկերիչները՝կայսրի համար արհեստական ծառեր ու երգող թռչուններ ստեղծելու համար։ Այսպեսնա ակնարկում է հոգու հավերժացումը արվեստի մեջ։ Երիտասարդ մարմնի երկնվող,ծնվող և մեռնող աշխարհին բանաստեղծության վերջին տողերում փոխարինում էհավերժության երգն այն մասին, ինչն«անցել է, անցնում է և կգա» («Or set upon agolden bough to sing / … / Of what is past, or passing, or to come») [1]։ «Նավարկությունը», ինչպես և Բյուզանդիայի մասին համանուն մյուս բանաստեղծությունը,սերտորեն կապված են Գոյության Միասնության և դրան արվեստի միջոցով հասնելուհետ։ Քուրթիս Բրեդֆորդն այս առումով գրում է. «Հերոսը հասնում է ԳոյությանՄիասնության ժամանակավոր ասպեկտին՝ հեռանալով երիտասարդների՝ ցանկասիրության գերիշխանության տակ գտնվող երկրից, և նավարկում է դեպի Բյուզանդիա,որը հոգևոր կյանքի խորհրդանիշն է» [2]։ «Աշտարակում» արդեն, խնդրի այս լուծումը պոետին չի բավարարում։ Եյթսըբանաստեղծությունը սկսում է հարցով. ի՞նչ անեմ ես այս աբսուրդի հետ։ Աբսուրդնայս դեպքում ոչ թե իրականությունն էր պոետի մարմնից դուրս, այլ հենց իր մարմինը՝ծերացած ու տկարացած, որից ինքն այլևս ելք չուներ։ Այս անգամ նավարկելու ուհավերժության մասը դառնալու փոխարեն նա մտածում է սեփական հավերժությունըստեղծելու մասին։ Նախորդ բանաստեղծության օտար սրտի հույզերը դառնում եներևակայության մուսան։ Վերհիշելով տարբեր կերպարների՝ նա կանչում է բոլորին ուհարցնում, թե արդյոք նրանք էլ են զայրանում ծեր տարիքից, ինչպես ինքը։ Բանաստեղծության երրորդ մասում՝ թողնելով իր կտակը, Եյթսն առանձնացնում է խնդրիլուծման իր երկու հիմքերը՝ հպարտությունն ու հավատը։ Միայն խտացված հպարտությունն ու անսանձ հավատը կարող են հիմք դառնալ խիզախության համար՝մարտահրավեր նետելու ծերության ոտնձգություններին։ Հավերժության մասը դառնալու ձգտումը «Նավարկության» մեջ փախուստ էր ծերացող մարմնի իրականությունից, իսկ «Աշտարակում» արդեն Եյթսը քաջությամբ դեմ է դուրս գալիս դրան։ Իրանցյալի հետ հաշտվելով՝ պոետը հաշտվում է նաև ծերացող մարմնի հետ. «…beingdead, we rise, / Dream and so create / Translunar Paradise» («…մեռնելով՝ մենք ելնումենք, / Երազում և այդպիսով ստեղծում / Անդրլուսնային Դրախտ») [1]։ Շոն Փրայորն «Անդրլուսնային Դրախտը» համարում է «Տեսիլքի» այն դրախտը,որը Եյթսը դնում է գալարների շրջապտույտից անդին [3]։ «Դա տեսանելի աշխարհիցայն կողմ գտնվող այն տարածքն է, - գրում է Դեյվիդ Ռոսը, - որտեղ հոգին և մարմիննիրենց կատարելության մեջ են» [4]։ Ջոն Անթերեքերն էլ այդ դրախտը համարում էմարդու ստեղծածը, ինչպես արվեստի գործերը. այն պահպանում է գոյությունն իրստեղծողից հետո էլ, որ ձևի ապագայի մարդկանց [5]։ Հիշողություններն ու փորձերը պոետի համար դառնում են գործիքներ, որոնք նածառայեցնում է հաղթանակին, որը «մարդկանց խելագարության էր հասցնելու» («Forif I triumph I must make men mad») [1]։ Ակնարկելով արվեստի խենթացնող ազդեցությունը մարդու վրա՝ Եյթսը «Աշտարակում» արդեն մարմնի ծերացման աբսուրդիդեմ հաղթանակը տեսնում է ոչ թե բյուզանդական հավերժության, այլ սեփականարվեստ-դրախտի մեջ։ Կուտակված էներգիան կարելի է ուղղել ավելի երևակայական՝«անդրլուսնային» արվեստի ստեղծմանը։ «Եյթսը, - գրում է Վիրջինիա Փրուիթը, համոզ-մունքների իր անձնական դասակարգման բարձր տեղին է վերադարձնումուժն անսանձ կամքի» [6]։ Եթե «Նավարկության» մեջ նա իր հոգին վստահում էիմաստուններին, այստեղ պոետը որոշում է ստեղծել այն։ Այսպես նա ձևում է իրհոգին, որը նյութականանում է պոեզիայի մեջ, որն էլ իր հերթին ձևում է հետո եկողմարդկանց։ Հոգու գերակայության շրջանն ավարտում է «Ես-ի և Հոգու երկխոսություն»բանաստեղծությունը, որում Եյթսը շարունակում է էության և աշխարհի երկվածությանգաղափարը՝ այս անգամ նախապատվությունը տալով Ես-ին՝ կյանքի սիմվոլին։ Նրա առաջնային կեսը դատաստանի է կանչում հակադրական-դոմինանտկեսին [7]։ Եվ ինչպես իրական, այնպես էլ պոետական աշխարհում եկել էին Եյթսի«Տեսիլք» էզոթերիկ աշխատության մեջ ձևակերպված հակադրական ժամանակները,հետևաբար՝ պիտի հաղթեր Եսը։ Հոգին Եսին կանչում է «հին ոլորուն աստիճանիմոտ» («My Soul. I summon to the winding ancient stair») [1], որի բազմանշանակությանհիմքում մի բան է. այն աշտարակն ու առուն, ներքևն ու վերևը, Հոգին ու Եսն իրարկապողն է։ Ինչպես Հակոբի երազի սանդուղքը, որի մի ծայրը երկնքում էր, մյուսը՝երկրում, և որով ելնում-իջնում էին Աստծո հրեշտակները [8], այս ոլորուն աստիճանովշարժվում է Հոգին՝ կարծես փորձելով գտնել իր տեղն աշտարակում, որի պարիսպըքանդվում է։ Սա ոչ միայն իրական փաստ է, քանի որ Բալիլիի աշտարակն, իրոք,որմածակերով էր, այլև խորհրդանշում է հակադրական ավանդույթը։ Գալարներինման ոլորուն աստիճանի վրա մութ է. Հոգին կարող է ապրել մթության մեջ, որովհետև հոգիների ժամանակը գիշերն է, ինչպես «Բոլոր հոգիների գիշերը» («All Souls’Night») բանաստեղծության մեջ։ Այդ մթության, քաոսի մեջ Հոգին բանտարկված է,որովհետև այն ո՛չ երկրում է, ո՛չ երկնքում։ Ոլորուն աստիճանի վրա թափառում է ոչմիայն նա, այլև միտքը, և Հոգին հրահանգում է միտքը կենտրոնացնել նրա վրա, ինչըբարձրում է՝ խորհրդանշելով Հոգու ձգտումը դեպի վերև, դեպի երկինք, դեպիդրախտ։ Վերևի սիմվոլն է նաև աստղը, բայց այն «ցույց է տալիս թաքնված բևեռը»(«Upon the star that marks the hidden pole») [1], որը երևի թե Հոգու տունն է՝ մտքիցանդին։ Ոլորուն աստիճանի վրա Հոգին թափառող մտքի՝ Եսի ճաղավանդակներումէ՝ մթության մեջ, ինչպես որ աշխարհն է Երկիր մոլորակի ճաղերում [9]։ Եթե Հոգուսիմվոլը ոլորուն աստիճանն է, Ես-ը, երկխոսությունը շարունակելով, որպես իր սիմվոլառաջ է քաշում Սաթոյի սուրը։ Եյթսն իր նամակներում պատմել է ոմն ճապոնացիՍաթոյի մասին, որն իր պոեզիայի երկրպագուն է եղել, և հերթական դասախոսություններից մեկի ժամանակ նվիրել է պոետին իրենց տոհմում մոտ կես դար պահվող մի սուր։ Բանաստեղծության մեջ այս սուրը դառնում է նյութականի, մարմնականի, սեռականի խորհրդանիշը [4], և այն պոետի «ծնկներին է» («The consecratedblade upon my knees / Is Sato’s ancient blade, still as it was») [1]՝ ցույց տալով դրապատկանելիությունը «ներքևին» և հակադրումը «վերևին»։ Այն նաև կայունությանսիմվոլն է, որն ակներև է still բառի բազմակի գործածությամբ, և այս առումով էլհակադրվում է Հոգու քաոսին։ Բայց նրա պատասխանը չի ուշանում. «Why should thelove and war?» («Ինչու՞ պիտի մարդու երևակայությունը՝ / Վաղուց անցած իր ծաղկմանշրջանը, հիշի բաներ, որոնք / Խորհրդանշում են սեր և պատերազմ») [1]։ Սա առաջին քայլն է ընդունելու ծերացող մարմինը, և Հոգին հորդորում է Եսինչմտածել սրի՝ կյանքի մասին, որի ծաղկման շրջանն անցել է։ Փոխարենը նաառաջարկում է մտածել «տոհմական գիշերվա մասին», որը «կարող է ազատել մահվան և ծննդի ոճրից» («Think of ancestral night that can / … / Deliver from the crime ofdeath and birth») [1]։ Տոհմական գիշերը դառնում է ճաղերից ազատվելու ևճշմարտությունն իմանալու միակ ճանապարհը։ Հոգին գիտի, որ ապրողները չգիտենճշմարտությունը և ինքն էլ չգիտի, քանի որ մարմինը, որում ապրում է, դեռ չի մահացել։ Իսկ մեռյալների հոգիներն, ինչպես «Բոլոր հոգիների գիշերը» բանաստեղծության մեջ, գիտեն, և տոհմական գիշերը (Եյթսը «տոհմական» բառով երևի թեակնարկում է անցյալը, որում ապրում են մեռյալները, որոնք գիտեն) արթնանում են՝պատմելու ճշմարտությունը։ Մահվան և ծննդի ոճիրն ակնարկում է նաև վեդայականՍամսարան՝ վերամարմնավորումների, ծննդի և մահվան շրջապտույտը, որից ազատագրումը՝ Նիրվանան, Եյթսի բանաստեղծության մեջ նույնանում է «ազատվածհոգիների աշխարհի» կամ դրախտի հետ, դեպի որը ձգտում է Հոգին։ Եսը շարունակում է պնդել, թե պատրաստ է ևս մեկ անգամ կատարել մահվանև ծննդի ոճիրը։ Սուրը դառնում է ցերեկվա՝ կյանքի սիմվոլը՝ հակադրվելով աշտարակին, որը «գիշերն է խորհրդանշում» («…and all these I set / For emblems of the dayagainst the tower / Emblematical of the night») [1]։ Հոգին գիտի, որ «միայն մահացածները կարող են ներվել»։ Սա խորհրդանշում է քրիստոնեական փրկությունը կամվեդայական նիրվանան. «…man is stricken deaf and dumb and blind, / For intellect no(«…մարդը դառնում է խուլ և համր և կույր, / Քանի որ ինտելեկտը այլևս չի տարբերում/ Լինելը չլինելուց, կամ իմացողին իմացյալից, / Այսինքն՝ բարձրանում է Դրախտ, /Միայն մեռյալները կարող են ներվել, / Բայց երբ ես մտածում եմ դրա մասին, լեզուսքար է») [1]։ Վերջին տողով Եյթսն ակնարկում է պոեզիայի անկարողությունը հասնելուճշմարտությանը կամ Դրախտին՝ այսպես հակադրվելով իր՝ «Նավարկություն դեպիԲյուզանդիայում» և «Աշտարակում» առաջարկած թեզին։ Հետաքրքիր է, որ այսբանաստեղծության մեջ Եյթսը հոգու և մարմնի, կամ մահվան ու կյանքի կոնֆլիկտըլուծում է հօգուտ կյանքի, և Հոգին, չստանալով Եսի աջակցությունը և չկարողանալովմահանալ ու անցնել մյուս աշխարհ, հետ է քաշվում, որից հետո սկսվում է այս կյանքիգովերգումն ու փառաբանումը։ Եթե Հոգին ներումը տեսնում էր մահվան մեջ, Եսնիրեն է ներում, և պատրաստակամություն հայտնում «ապրելու ամենը նորից» («I amcontent to live it all again») [1]՝ այսպես վերահաստատելով սամսարան։ Նա եզրակացնում է, որ պատանեկան անճարակության, ապականված մարմնի, իր հոգունօտար կնոջ պատճառած տառապանքների, մարդու ցավի ու անավարտության մեջ նա1 Անգլերեն «ought» բառը նաև նշանակում է «ոչինչ, զրո»՝ որպես aught, nought բառերի ուղղագրությանտարբերակ։ ամեն դեպքում երջանիկ է։ Սկսվում է տոն ու փառաբանություն ամեն ինչի՝ աղերսելովերկխոսությունն Ուիթմենի «Երգ իմ մասին» բանաստեղծության հետ. «We must laughand we must sing, / We are blest by everything, / Everything we look upon is blest» («Մենքպիտի ծիծաղենք ու պիտի երգենք, / Մենք օրհնված ենք ամեն ինչով, / Ամենն, ինչտեսնում ենք, օրհնյալ է») [1]։ Այս տրամադրությունը պահպանված է նաև «Երերում» բանաստեղծությանչորրորդ մասում, որտեղ Եյթսը նկարագրում է, թե ինչպես է ինքը լոնդոնյանխանութից նայում փողոցում քայլող մարդկանց ու հանկարծ զգում մեծ երջանկություն.«It seemed, so great my happiness / That I was blessed and could bless» («Ես օրհնյալ էիև կարող էի օրհնել») [1]։ Ի վերջո, Եյթսն այս բանաստեղծությունից դուրս ո՛չ Հոգու կողմից է, ո՛չ Ես-ի։ Նա այն գիտակցության ջատագովն է, որը ծնվում է սրանց հակադրությունից [4]։ «Բառեր երաժշտության համար միգուցե» շարքում խենթ Ջեյնը հանդիպում էեպիսկոպոսին, որը նրան փորձում է համոզել, որ ապրի «երկնային տանը, ոչ թե ինչոր գարշելի խոզանոցում» («Live in a heavenly mansion, / Not in some foul sty») [1], որըմարմնի աշխարհն է։ Ջեյնը չի ընդունում մարմնի և «երկնային տան» հակադրությունը. «Fair and foul are near of kin, / And fair needs foul, I cried» («Գեղեցիկն ուգարշելին արյունակիցներ են / Եվ գեղեցիկը կարիք ունի գարշելիի, - գոռացի ես») [1]։ Սա ոչ այնքան մարմնի և հոգու միասնության, որքան մետաֆիզիկական խնդիրէ լուծում Եյթսի պոեզիայում։ Գոյության Միասնությունը, կամ այն ճշմարտությունը, ործնվում է հակադրությունների միասնությունից, ենթադրում է ոչ միայն մարմնի ևհոգու, այլև ներքևի ու վերևի, հակադրականի և առաջնայինի, մահվան ու կյանքի,գարշելիի ու գեղեցիկի միասնություն, որոնք «իրար կարիքն ունեն»։ Եթե վաղ շրջանի ստեղծագործություններում Եյթսը գտնում էր «երկու ծայրահեղությունների» ներդաշնակության ելքը հավերժ գեղեցիկի միջոցով, ապա ուշ շրջանում, երբ Եյթսի մետաֆիզիկական ընկալումներն արդեն փոխվում են, երերմանլուծումը դառնում է ոչ թե խաղաղ վարդը, այլ կրակի շունչը, որը «գալիս է կործանելուցերեկվա և գիշերվա ներհակությունը» («A brand, or flaming breath, / Comes to destroy/ All those antimonies / Of day and night») [1]։ Եյթսն Օլիվիա Շեքսպիրին մի առիթովգրել է, թե «սրակիրը ի վերջո հրաժարվում է սրբից, բայց ոչ առանց երերման» [10]։ Գիտենալով «Ես-ի և Հոգու երկխոսության» մեջ առկա սիմվոլները, հասկանալի է, որսրակիրը մարմինն ընտրող մարդն է, իսկ սուրբը՝ հոգին։ Ստացվում է, որ խենթ Ջեյնիընտրությունը հօգուտ մարմնի վերջնական չէ. այն չի կարող առանց երերման լինել։ Շարունակելով այս թեման՝ «Երերում» բանաստեղծության մեջ Եյթսը մարդունպատկերում է երկու ծայրահեղությունների միջև, որոնցից ընտրություն կատարել չիկարող։ Նա միշտ պիտի մնա դրանց միջակայքում, և հենց այդտեղ էլ, ըստ Եյթսի,ծնվում է նոր գիտակցությունը, և պոետը հարցնում է. «But if these be right / What isjoy?» («Ի՞նչ է ուրախությունը») [1]։ Հարցը ծնվում է կյանքի ու մահվան, և դրանցհետևող մյուս հակադրությունների միջից։ Հաջորդ տան մեջ հակադրություններըպատկերվում են որպես ծառի երկու կեսեր։ Մի կեսը կանաչ է, մյուսը՝ կրակ։ Երկատվածության մեջ, սակայն, յուրաքանչյուր կեսն ամբողջական է ինքն իր համար[1]։ Եյթսն ակնարկում է, որ մի ծայրահեղությունը ունակ է ամբողջապես կլանելումարդու իրականությունն, ինչպես իր դեպքում։ Բյուզանդիայի կամ հոգու ընտրությունն սկսում է նավարկություն, որը չունի «մյուս կեսի» կարիքը. Բյուզանդիանամբողջական է իրենով։ Եվ ինչպես «կրակն է կրակից ծնվում» («flames begotten offlame (‘Byzantium’)») [1], այնպես էլ այս ծառի երկու կողմերն իրենց նորացնում են ուվերածնվում։ Այս երկու հակադրությունների դիմաց Եյթսը դնում է Աթիսի՝ փռյուգիական աստվածներից մեկի նկարը։ Նրա մասին բազմաթիվ լեգենդներ կան, բայցմեզ համար կարևոր է այն փաստը, որ Աթիսն ամորձահատել է իրեն դեմոնի ներշնչածմոլեգնության ժամանակ։ Զևսի միջամտությամբ Աթիսի հոգին անցնում է սոճու մեջ,որի մոտ տեղի էր ունեցել կաստրացիան։ Աթիսի երկրպագությունը կապված է հենցծառի հետ, որի շուրջ հին ժամակներում հավաքվում էին հավատացյալները ևթմբուկների ուղեկցությամբ պաշտամունքի պար կատարում։ Այս պատկերն ակնարկելով՝ Եյթսը գրում է, որ երերման մեջ գտնվողը Աթիսի նկարի առաջ (պաշտամունքիէքստազային վիճակում) «կարող է չիմանալ՝ ինչ գիտի, բայց չգիտի վիշտ» («And hewhat he knows, but knows not grief») [1]։ Այսպես պոետն առաջարկում է ուրախությանսահմանումներից մեկը՝ հանձնվելն աստվածներին և նրանց պաշտամունքի միջոցովհակադրությունների հաղթահարումը։ Այստեղ կարելի է գտնել նաև քրիստոնեականարձագանք։ Ամեն ինչ թողնել Աստծո կամքին. «Հայրն ավելի լավ գիտի»։ Աթիսիընտրությունը, մեր կարծիքով, պատահական չէ, քանի որ ամորձահատված Աստվածընույնպես կարծես ներհակությունների բացակայության՝ անդրոգենության ակնարկ էպարունակում։ Եվ նրա նկարը դրվում է ծառի երկու հակադիր կողմերի միջև՝ ցույցտալով դրանց միավորումը, կամ գոնե հակադրությունների չեզոքացումը, որին էլձգտում էին նրա երկրպագության ժամանակ որպես զոհաբերում Աթիսի օրինակովիրենց ամորձահատող ֆանատիկները։ Եյթսը բանաստեղծության մյուս տան մեջ շարունակում է մերժել կյանքը՝կանանց, երեխաներին, և սկսում է պատրաստվել մահվան։ Նա նաև մերժում է «բոլորգործերը ինտելեկտի և հավատի, և ամեն ինչ, որ սեփական ձեռքերն են ստեղծել»tomb») [1], եթե դրանք հարմար չեն այն մարդու համար, ով պիտի հպարտ ու ծիծաղովմոտենա մահվանը։ Մահվանը համակերպվելու այս զվարթությանը լրացնելու է գալիսվեցերորդ տան մեջ կրկնվող նախադասությունը. («What’s the meaning of all song? /Let all things pass away.») «Թող ամեն բան անցնի» [1]։ Անտիկ Չինաստանի դաշտերինոր կտրված խոտի հոտը, Բաբելոնի և Նինվեի պատերազմները, գիշերվա ուցերեկվա հաջորդականությունը բերում են ամեն ինչի անցողիկության գիտակցումը,և միայն դրանից հետո է հնարավոր մահվանը «բաց աչքով» մոտենալ։ Հակադրությունների խնդիրը բանաստեղծը խտացնում է նախավերջին տանը՝այս անգամ երկու բևեռներին տալով Հոգի և Սիրտ անվանումները.Հոգի. Ձգտիր իրականությանը, բաց թող թվացյալ երևույթները։ Սիրտ. Ի՞նչ, լինեմ ծնված երգիչ, և թեմայի պակա՞ս ունենամ։ Հոգի. Եսայու կայծը, ի՞նչ ավելին կարող է մարդը ցանկանալ։ Սիրտ. Համրացած կրակի պարզությունում։ Հոգի. Նայի՛ր այդ կրակին, փրկությունն է քայլում ներսում։ Սիրտ. Ի՞նչ թեմա ուներ Հոմերոսը, եթե ոչ ադամական մեղքը [1]։ Ինչպես «Երկխոսության» մեջ, Հոգին այստեղ ձգտում է մի իրականություն, որըթվացյալ, այսինքն՝ աշխարհիկ, ձև ունեցող երևույթներից անդին է։ Սիրտը, որնայստեղ փոխարինում է Եսին, իրեն ի ծնե երգիչ է համարում։ Եյթսը հավաքականմարդուն պատկերում է որպես մի պոետի, որը չի կարող թեմայի պակաս ունենալ,կամ սպանել իր կենսական երաժշտականությունը։ Հոգին, ի պատասխան, մատնանշում է Եսայու կայծը՝ այն համարելով ամենացանկալի բանը։ Պղծաշուրթ Եսայունսերովբեներից մեկը տալիս է ունելիով վերցրած կայծ, որը շուրթերին մոտեցնելուդեպքում հանում է բոլոր անօրենություններն ու մաքրում մեղքերից [8]։ Մինչև Հոգինփրկությունը տեսնում է մաքրագործող կրակի մեջ, Սիրտը՝ մարդ-պոետը, դրանումհամրանում է։ Նա իր երգի թեման նույնացնում է Հոմերոսի՝ ամենամեծ պոետներիցմեկի թեմայի հետ, որը ադամական մեղքն էր։ «Per Amica Silentia Lunae» մեծ էսսեումԵյթսը գրում է. «Կան երկու իրականություններ՝ երկրայինը, և կրակի վիճակը» [11]։ Երկրային վիճակում, ըստ Եյթսի, հանդիպում են բոլոր հակադրությունները, և միայնայստեղ է հնարավոր ամբողջական ազատությունը։ Կրակի վիճակում ամեն ինչհանգիստ է։ Դրա համար էլ Հոգին փրկությունը տեսնում է կրակի, կամ վերերկրայինմաքրագործող իրականության մեջ, իսկ Սիրտն ընտրում է Հոմերոսի ուղին, ումհամար չկար «փրկություն», և ում միակ երգն ադամական մեղքն էր, կամ մարդու«ճանապարհը դեպի ներքև» (Հոմերոսը նաև հակադրական ժամանակների սիմվոլնէ)։ Ինչպես «Երկխոսության» մեջ, Եյթսն այստեղ էլ ընտրում է «կյանքի կեղտոտառուները», և հաջողություն ասում կաթոլիկ միստիկ Ֆոն Հյուգելին։ Վերջինս իրկրոնական ուսումնասիրություններում կարևորել է միստիկականության զգացողության փորձառությունը։ «Երերման» վերջին տան մեջ Հոգու աշխարհը դառնում էբացարձակ քրիստոնեական։ Եյթսը, նմանեցնելով իրեն Հյուգելին, իր հավատն էարտահայտում քրիստոնեական հրաշքի հանդեպ և հիշում Սուրբ Թերեզայի մարմնիվերաբերյալ առասպելն, ըստ որի՝ նրա դին չի փտել, և դրանից միշտ անուշաբույր էտարածվում։ Եյթսը համարում է, որ այս հրաշքների պատասխանատուն մի ձեռք է՝ակնարկելով աստվածային մեկ էությունը. «Those self-same hands perchance /(«Հենց այդ նույն ձեռքերը միգուցե / Հավերժացրել են մարմինը մերօրյա սրբի, որ միժամանակ / Փորել են Փարավոնի մումիան») [1]։ Այս ձեռքերը մարդու ձեռքեր չեն, այլ Աստծո, կամ էլ մարդու ձեռքեր, բայցաստվածային առաջնորդությամբ։ Հրաշքների թվարկումից հետո Եյթսն ինքն իրենհարցնում է. «Ես քրիստոնյա՞ եմ դարձել»։ Նա կարող էր իր համար ընտրել այն հավատը, որն ամենահարմարն է գերեզմանի համար, բայց վերադառնալով հակադրականությանը՝ նա աշխարհում իր դերը համարում է նախապես կանխորոշված. «Did I-- play a predestined part. / Homer is my example and his unchristened heart» («Հոմերոսնէ իմ օրինակն ու իր չմկրտված սիրտը») [1]։ Թվում է, թե պոետը Հոգու և Ես-իհակադրությունը նորից լուծում է հօգուտ Ես-ի, բայց ամենավերջին տողում«Երերումը» ավարտվում է երերմամբ. «So get you gone, Von Hugel, though withblessings on your head» («Դե գնա՛, Ֆոն Հյու՛գել, բայց օրհնությամբ») [1]։ Եյթսը և՛հաջողություն է ասում «հոգու աշխարհին», և՛ օրհնում ու իր խոնարհումը ցույց տալիսդրան։ Մելվին Ուիլյամսը «օրhնողի» և «օրհնություն ստացողի» այս հեգնական դերափոխության մեջ տեսնում է Եյթսի նամակներից մեկում հնչած մտքի արձագանքը.«Արվեստները, իմ համոզմամբ, իրենց ուսերին են վերցնելու բեռները, որ ընկել ենհոգևորականների ուսերից» [12]։ Այսպես պոետը տալիս է բանաստեղծության առաջին տան մեջ հնչեցրածհարցերի պատասխանը, որը չի սահմանափակվում վերլուծված բանաստեղծություններով, այլ ընդգրկում է իր ամբողջ պոետիկան։ Մարդը պիտի ապրի երերմանմիջակայքում. և՛ առաջնային հակվածությամբ դեպի կյանքն ու աշխարհը, և՛հակադրական մերժողականությամբ.Ես ողջունում եմ գերմարդուն.Ես անվանում եմ դա մահ կյանքի մեջ և կյանք մահվան մեջ [1]։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] Curtis B., Yeats's Byzantium Poems։ A Study of Their Development. PMLA, vol. 75, no.1, p. 125, 1960, URL։ www.jstor.org/stable/460433 - 03.03.18 (Accessed։ 19.03.2018).[4] Ross D. A., Critical Companion to William Butler Yeats։ A Literary Reference to His[6] Pruitt V., Return from Byzantium։ W. B. Yeats and ‘The Tower’, ELH, volume 47, No. 1, p. 154, 1980, URL։ www.jstor.org/stable/2872443 (Accessed։ 05.03.18). [8] Աստուածաշունչ Մատեան Հին և Նոր Կտակարանների, Էջմիածին, Մայր Աթոռ Ս.Էջմիածին և Հայաստանի Աստվածաշնչային ընկերություն, 2001, Ծննդոց 28։ 10-13,Եսայի 6։ 6-7։ [9] Pietrzak W., Myth, Language and Tradition։ A Study of Yeats, Stevens, and Eliot in the[10] Ellmann R., Yeats։ The Man and the Masks, New York, Norton, 1948, p. 276.76, URL։ https։ //www.gutenberg.org/files/33338/33338-h/33338-h.htm(Accessed։ [12] Williams M. G., Yeats and Christ, Renascence։ vol 20, is 4, USA, Marquette University,Առաքելյան Համլետ ՀՈԳՈՒ ԵՎ ԴԵՊԻ ՄԱՀ ՇԱՐԺՎՈՂ ՄԱՐՄՆԻ ԿՈՆՖԼԻԿՏՆ ՈՒ. Բ. ԵՅԹՍԻ ՈՒՇ ՇՐՋԱՆԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ հոգի, ծերացող մարմին, իռլանդական անգլալեզու պոեզիա,երերում, երկու ծայրահեղություն, առաջնայնություն և հակադրականություն։

Սույն հոդվածում քննվում է հոգու և մարմնի հակադրության խնդիրն ՈՒ. Բ. Եյթսի ուշ շրջանի մի քանի բանաստեղծություններում։ Այս կոնֆլիկտը Եյթսի պոետիկայի կենտրոնական խնդիրներից մեկն է։ Երկու հակադիր բևեռները տարբեր բանաստեղծություններում անվանելով Հոգի և Մարմին, Հոգի և Ես, Հոգի և Սիրտ, Բյուզանդիա և «այդ երկիր»՝ պոետը նախապատվությունը տալիս է մեկ «վերևի» աշխարհին, մեկ «ներքևի»։ Վերլուծության արդյունքում պարզ է դառնում, որ Եյթսը ո՛չ Հոգու կողմից է, ո՛չ Ես-ի։ Նա այն գիտակցության ջատագովն է, որը ծնվում է դրանց հակադրությունից։

Anyանկացած հասարակության մեջ տնտեսական հարաբերությունների կողմերի հուսալիությունը ամենակարևոր գործոնն է: Պետության հուսալիությունը պայմանավորված է տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական և այլ ոլորտների կայունությամբ: Տնտեսական կայունության երաշխիքներից մեկը պետական ​​պարտքի ինդեքսն է: Վերջին տարիներին Հայաստանի Հանրապետության պետական ​​պարտքի աճի միտում է նկատվել ՝ ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին (տե՛ս Աղյուսակ 1): Աղյուսակ 1 ՀՀ պետական ​​պարտք 2012-2017 (միլիարդ դրամ) 1 ՀՀ կառավարության պարտքը, ներառյալ արտաքին պարտքը ներքին պարտքը Պետական ​​պարտքի արդյունավետ կառավարումը Հայաստանի Հանրապետության ամենակարևոր խնդիրներից մեկն է, քանի որ պետական ​​պարտքն աճում է ավելի արագ, քան ՀՆԱ-ն: (տես Աղյուսակ 2): ՀՀ պետական ​​պարտքի տեղեկագրեր 2012-2017 48 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2 ՀՀ ՀԱՄԱՅՆՔԱՅԻՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔ 2012-2016 (ՄԻԼԻԱՐԴ ԴՐԱՄ) 2 Համեմատելով Աղյուսակ 1-ի և Աղյուսակ 2-ի տվյալների հետ, պարզ է դառնում պետական ​​պարտք / ՀՆԱ հարաբերակցության դինամիկան: 2015-ի վերջին այն կազմում էր 48.8%, ինչը չի գերազանցում «Պետական ​​պարտքի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված 50% շեմը, ուստի գտնվում է կառավարելի տիրույթում, բայց 2016-ի դեկտեմբերին, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ, ՀՀ պետական ​​պարտքն ավելացավ: 222,5 մլրդ դրամ կամ 17,2% ՝ կազմելով ՀՆԱ-ի 56,8% -ը: Վերջին տարիներին ՀՀ պետական ​​պարտքի ավելի քան 90% -ը կազմում է ՀՀ կառավարության պարտքը, որը 2017 թվականի հունվարի 31-ի դրությամբ կազմել է 91.4%, կազմելով 2653.9 մլրդ դրամ, որից 79.2 % -ը ձեռք է բերվել: արտաքին աղբյուրներից: ՀՀ կառավարության պարտքի 62.4% -ը կազմում են արտաքին վարկերն ու վարկերը, որոնք կազմում են 1655.3 մլրդ դրամ: 2014 թվականից ՀՀ պետական ​​պարտքը սկսել է ավելի արագ տեմպերով աճել, ինչը պայմանավորված է արտաքին վարկերի համար նախատեսվածից ավելի ստացված միջոցներով, ինչպես նաև եկամուտների գծով ծախսերի ավելի բարձր կատարմամբ ՝ ԱՎSS ԱՎSS, Timeամանակ սերիա, ՀՆԱ (05.10.17) `դեֆիցիտի ֆինանսավորման բարձր տեմպով` գանձապետական ​​պարտատոմսերի հաշվին 3: 2016 թվականի հոկտեմբեր ամսվա իր զեկույցում 4, Արժույթի միջազգային հիմնադրամը կանխատեսում էր, որ Հայաստանը դժվարանում է կրճատել կամ գոնե պահպանել պետական ​​պարտքի ներկայիս մակարդակը, և որ 2018-ին Հայաստանի պետական ​​պարտքը կգերազանցի 60% -ի իրավական շեմը աղքատության Ընդգծելով առկա մարտահրավերները հաղթահարելու և բնակչության բոլոր շերտերի համար աճ ապահովելու անհրաժեշտությունը: Վերոհիշյալ օրենքի համաձայն, երբ ՀՀ պետական ​​պարտքը գերազանցում է ՀՆԱ-ի 50% -ը, օրենքով սահմանված շեմը, կառավարությունը պետք է իրականացնի ծախսերի կրճատման քաղաքականություն ՝ բյուջեի պակասուրդը հասցնելով առավելագույնը 3% -ի: ՀՆԱ-ի: Այնուամենայնիվ, 2015-ի հունիսի 23-ին ընդունվեց «Պետական ​​պարտքի մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին »ՀՀ օրենքը, համաձայն որի` «պետական ​​պարտք» արտահայտությունը օրենքում փոխարինվեց «պետական ​​պարտք» արտահայտությամբ 5: Վերջինս, ըստ էության, նշանակում է, որ պետական ​​պարտքի գումարը չի ներառում ՀՀ կենտրոնական բանկին պարտք պետական ​​պարտքի գումարը: Հետեւաբար, ստեղծվում է նոր հնարավորություն `պետական ​​պարտքի բեռը մեծացնելու համար: 2016 թվականի հուլիսի 7-ի N 723-Ն որոշմամբ ՀՀ կառավարությունը հաստատեց «Կառավարության պարտքի կառավարման 2017-2019թթ. Ռազմավարական ծրագիր », որը ներկայացնում է հաշվետվություն փոխառու միջոցների ներգրավման և Հայաստանի Հանրապետության 2015 թվականի պետական ​​բյուջեի կատարման ֆինանսավորման մասին` սահմանված Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ և ՀՀ կառավարության տնտեսական զարգացման ծրագրերով: Հայաստանի Ռազմավարական պլան, www.mfe.am/index.php?fl=7617&lang=1 (05.10.17), 50 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ կառավարման ռազմավարություն: Այն հրապարակվում է տարեկան և նպաստում է պետական ​​պարտքի կանխատեսելի և թափանցիկ կառավարմանը: Ռազմավարությունը քննարկում է ՀՀ կառավարության պարտքի աճի միտումները, հնարավոր ռիսկերը, վերլուծությունները և կանխատեսումները անցած, ընթացիկ և առաջիկա տարիների համար, և առաջարկվում են որոշակի լուծումներ, որոնք, սակայն, շատ ընդհանուր և վերացական են: Unfortunatelyավոք, այն չի պարունակում շարունակական, նպատակային և հստակ քայլեր և գործողություններ ՝ ուղղված ՀՀ կառավարության պարտքի նվազեցմանը, այն պետք է ներառի պետական ​​պարտքի կառավարման գործիքների փոխարինման գործողությունների ավելի լայն շրջանակ և այլն): Պետական ​​պարտքի ավելացումը սպառնում է պետության սնանկությանը և պետական ​​պարտքի բեռը թողնում ապագա սերունդներին, ինչը, փաստորեն, հակասում է ՀՀ Սահմանադրությամբ սահմանված սերունդների ազատության և ընդհանուր բարեկեցության դրույթին 6: Պետական ​​պարտքի կառավարումը տակտիկական և ռազմավարական միջոցառումների շարք է, որը ներառում է պետական ​​պարտքի սպասարկում, նոր պարտավորությունների ստանձնում, պարտքի ծավալի և կառուցվածքի կարգավորում, դրանց նպատակային և արդյունավետ օգտագործման ապահովում: Պետական ​​պարտքի կառավարումը նախ և առաջ պետք է ենթադրի ներքին և արտաքին պետական ​​պարտքի պահպանում այն ​​մակարդակում, երբ երկրի տնտեսությունը չի վտանգվում, և պետությունը կատարում է իր պարտավորությունները: Պետական ​​պարտքը կառավարելի պահելու համար կարևոր է դիտարկել մի շարք այլ խնդիրներ, այդ թվում `ՀՀ Սահմանադրություն, ներածական մաս, 51 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, Պետական ​​վարկերի մարման ժամանակին և պատշաճ տրամադրում և դրանց տոկոսները,  Դիվերսիֆիկացում ըստ տարբեր ցուցանիշների (ժամկետներ, տոկոսադրույքներ և այլն) պարտքային պարտավորությունների, կարգի պետական ​​պարտքի ներգրավման, սպասարկման, վաճառքի և մարման գործընթացում բոլոր պատասխանատու պետական ​​մարմինների աշխատանքի կարգավորում և համակարգում. այլ խնդիրներ: Հայաստանի Հանրապետության պետական ​​պարտքի կառավարման միասնական համակարգի ստեղծումը մեծ նշանակություն կունենա պետական ​​պարտքի կառավարման արդյունավետության համար: Պետական ​​պարտքի կառավարման միասնական համակարգը պետք է ապահովի. Միաս Ներքին և արտաքին պետական ​​պարտավորությունների հաշվառման և պլանավորման, սպասարկման և մարման գործընթացների ինտեգրում, նորմալ փոխազդեցություն; Public Պետական ​​պարտքի պարտավորությունների կատարում `նվազագույն ծախսերով, ռիսկերով և տնտեսության վրա բացասական ազդեցությամբ: ժամանակավոր և պատշաճ կատարում պարտավորությունները տեղական և օտարերկրյա վարկատուների առջև ՝ առանց լրացուցիչ պայմանավորվածությունների. 52 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ public Պետական ​​պարտքի բոլոր պարամետրերի ամբողջական իրականացում Այսպիսով, պետական ​​պարտքի կառավարումը պետք է իրականացվի մեթոդաբանության, հաշվապահական հաշվառման և կազմակերպման տեսանկյունից գործառնությունների օպտիմալ միասնական համակարգի մշակման և իրականացման միջոցով: , ։

Հայաստանի Հանրապետությունում պետական պարտքը գնալով աճում է եւ շատ կանխատեսումների համաձայն, այդ թվում՝ միջազգային, շուտով կհատի օրենքով սահմանված շեմը եւ դուրս կգա կառավարելիության շրջանակներից։ Հենց այս հանգամանքով է պայմանավորված պետական պարտքի հանդեպ մեր իրականությունում ձեւավորված ուշադրության բարձր աստիճանը։ Հոդվածում դիտարկվել է ՀՀ պետական պարտքի ներկա վիճակը, վերջին տարիների դինամիկան, տրվել են գնահատականներ եւ առաջադրվել բարելավման ուղիներ։

3-ԲԵՆԶԻԼ-4-ԱԼԻԼ-5-ՄԵՐԿԱՊՏՈ-1,2,4-ՏՐԻԱԶՈԼԻ ՍԻՆԹԵԶԵՎ ՈՐՈՇ ՓՈԽԱՐԿՈՒՄՆԵՐՕրգանական քիմիայի կարևորագույն խնդիրներից է սինթեզել կենսաբանորեն ակտիվ նյութեր, որոնք կարող են կիրառվել որպես դեղամիջոցներ։ Ազոտ պարունակող հետերոցիկլիկ համակարգերի սինթեզը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում սկսած անցյալ դարից, շնորհիվ իրենց օգտակարհատկությունների, որոնք թույլ են տալիս դրանց կիրառել վառելիքային, պայթուցիկ նյութերի արտադրություններում, պիրոտեխնիկայում և գերազանցապես քիմիաթերապիայում [1]։ Մասնավորապես՝ վերջին տարիներին տրիազոլների քիմիան արժանացելէ մեծ ուշադրության իրենց կենսաբանական ակտիվության շնորհիվ։ Առավելապես ուսումնասիրվում են 1,2,4-տրիազոլները, քանի որ դրանք ցուցաբերումեն ցածր տոքսիկություն, մեծ կենսաբանական ակտիվություն։ Գրականությանուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ տեղակալված 1,2,4-տրիազոլներըցուցաբերում են այնպիսի հատկություններ, ինչպիսիք են հակաբակտերիալ,հակասնկային, հակաքաղցկեղային, ցավազրկող, հակամալարիալ և այլն [1,2]։ Հակաբակտերիալ Ցավազրկող Հակաքաղցկեղային Ելնելով վերը նշվածից՝ մեր աշխատանքի նպատակն է իրականացնել 3բենզիլ-4-ալիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլի սինթեզ և նրա բազայի վրա կատարել որոշ փոխարկումներ։ Նպատակին հասնելու համար որպես թիրախային ելանյութ ընտրվել է 3բենզիլ-4-ալիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլը, որի ստացման համար ուսումնասիրվել է ֆենիլքացախաթթվի հիդրազիդի փոխազդեցությունը ալիլիզոթիոցիանատի հետ էթանոլի միջավայրում նյութերի 1։ 1,2 մոլային հարաբերությանպայմաններում, որի արդյունքում ստացվել է բենզիլալիլթիոսեմիկարբազիդը։ Այնուհետև, ստացվածը ենթարկվել է հիմնային ցիկլացման գրականությունումնկարագրված եղանակով [3], որի արդյունքում սինթեզվել է ելանյութ հանդիսացող տրիազոլը․Հետագայում իրականացվել է ելային տրիազոլի փոխազդեցությունը ակրիլաթթվի մեթիլ էսթերի հետ ացետոնիտրիլի միջավայրում նատրիումի մեթիլատի ներկայությամբ նյութերի 1։ 1,2 մոլային հարաբերության պայմաններում,որի հետևանքով ստացվել է N-տեղակալված տրիազոլ․Այնուհետև սինթեզված էսթերը ենթարկվել է հիդրազինոլիզի հիդրազինհիդրատով էթանոլի միջավայրում օդի ներկայությամբ։ Արդյունքում ստացվածմիացության ՄՄՌ սպեկտրալ անալիզի տվյալները ցույց են տվել, որ բացիհիմնական պրոդուկտից ստացվում է ալիլային խմբի վերականգնման արգասիք, որը հնարավոր չի եղել բաժանել հիմնական պրոդուկտից։ Մեկ մաքուրնյութ ստանալու նպատակով փորձը իրականացվել է ազոտի հոսքում, բայցՄՄՌ սպեկտրալ անալիզի տվյալները ցույց են տվել, որ վերականգնման գործընթաց տեղի է ունեցել։ Հավանաբար պատճառը այն է, որ մեր կողմից օգտագործած ազոտը պարունակել է որոշակի քանակությամբ թթվածին։ Փորձը իրականացվել է նաև օդի հոսքում և արդյունքում բարձր ելքով սինթեզվել էհամապատասխան հիդրազիդը, որի 4-րդ դիրքում ալիլ խմբի փոխարեն պարունակվում է պրոպիլ խումբ։ Իրականացվել է համապատասխան էսթերի հիմնային հիդրոլիզ և ստացվել է համապատասխան թթուն։ Ուսումնասիրվել է նաև ելային տրիազոլի փոխազդեցությունն ակրիլոնիտրիլի հետ ացետոնիտրիլի միջավայրում նատրիումի մեթիլատի ներկայությամբ, որի արդյունքում ստացվել է համապատասխան նիտրիլը։ Ստացված միացությունների կառուցվածքները հաստատվել են ՄՄՌ 1H, 13Cանալիզի տվյալներով։ Գրականությունpotential of 1,2,4-triazole։ A brief review. Pharmacol. Online 1, 1192-1222. 3-ԲԵՆԶԻԼ-4-ԱԼԻԼ-5-ՄԵՐԿԱՊՏՈ-1,2,4-ՏՐԻԱԶՈԼԻ ՍԻՆԹԵԶ ԵՎ ՈՐՈՇ Արփինե ՎարդանյանՓՈԽԱՐԿՈՒՄՆԵՐԲանալի բառեր` տրիազոլ, ալիլ, հիդրազինոլիզ, հիդրոլիզ, հիդրազինով վերականգնումԱմփոփումՍինթեզվել է 3-բենզիլ-4-ալիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլը և ուսումնասիրվել է նրավարքը տարբեր ռեագենտների հետ։

Ուսումնասիրվել է սինթեզված տրիազոլի փոխազդեցությունը մեթիլակրիլատի և ակրիլոնիտրիլի հետ, որի արդյունքում ստացվել են նախկինում գրականության մեջ չնկարագրված N-տեղակալված տրիազոլի ածանցյալներ։ Սինթեզված մեթիլ էսթերի հիման վրա ստացվել է համապատասխան հիդրազիդը և թթուն։ Սինթեզված միացությունների մաքրությունը ապացուցվել է ՆՇՔ-ի մեթոդով, իսկ կառուցվածքները հաստատվել է ՄՄՌ 1H, 13C և ԻԿ սպեկտրալ անալիզի տվյալներով։

ADԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ INԱՐԳԱՄԱՆ ԿԱԴԱՍՏՐԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՆԵՐՄՈՒՄԱՆ ԿԱՐԳԸ Կադաստրը օբյեկտների վերաբերյալ տվյալների դասակարգված հավաքածու է: Tourismբոսաշրջության ոլորտում ռեսուրսները գրանցելու, գնահատելու, կառավարելու և արդյունավետ օգտագործելու համար անհրաժեշտ է ներդնել համակարգ, որը կապահովի ոլորտի խանգարող գործունեությունը `ելնելով այս տվյալների շարունակականությունից: Նման համակարգի մոդելը զբոսաշրջային ռեսուրսների կադաստրն է: Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստրը տեղեկատվության հավաքածու է, որը ներառում է բնական և սոցիալ-մշակութային օբյեկտների և զբոսաշրջության երեւույթների քանակական և որակական բնութագրերը [1]: Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստրի ստեղծման հիմնական նպատակն է բացահայտել տուրիստական ​​ռեսուրսների առավել արդյունավետ օգտագործման եղանակները: Դա անելու համար կադաստրը պետք է պարունակի տուրիստական ​​ռեսուրսների բարդ բնութագրերի վերաբերյալ տվյալներ ՝ ներառյալ դրանց մանրամասն գրանցումն ու դասակարգումը, տնտեսական արդյունավետության որակական-քանակական գնահատումը, յուրացման վերլուծությունը և հեռանկարները, ինչպես նաև դրանց պահպանմանն ուղղված ամենակարևոր միջոցները: Տվյալների համակարգ մուտքագրումն ապահովելու համար անհրաժեշտ են նորագույն տեխնոլոգիաներ և ծրագրային փաթեթներ, ինչպիսիք են ArcGIS- ը և GPS- ը: Տեղում տվյալների որոնման համար նպատակահարմար է օգտագործել GPS սարքեր, որոնք ապահովում են տվյալների բարձր ճշգրտություն: Արդյունքում ստացված տվյալների մշակումը ArcGIS ծրագրային միջավայրում կստեղծի կայքի թեմատիկ քարտեզներ և տվյալների շտեմարաններ: GIS- ը ավտոմատացված համակարգ է `մեծ թվով քարտեզագրական-թեմատիկ շտեմարաններով, որը միացված է մոդելներին և հաշվարկային գործառույթներին` տարածական քարտեզագրական տեղեկատվությունը մշակելու և փոխակերպելու համար `կառավարման տարբեր որոշումներ կայացնելու համար: Ընդհանուր նշանակության ԱՏՀ-ն սովորաբար տվյալների հետ ունի հինգ գործառույթ. 1. Ներածում, 2. Վերամշակում, 3. Վերահսկում, 4. Հարցում և վերլուծություն, 5. Արտացոլում [3]: Ունենալով այս համակարգը ՀՀ տարածքում գործող մարմին ՝ հնարավոր է վերլուծել զբոսաշրջության գրանցված ցուցանիշները, ինչպես նաև իրականացնել զբոսաշրջության ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործում և կայուն կառավարում: Համակարգը ղեկավարող մարմինը կարող է լինել Tourismբոսաշրջության զարգացման հիմնադրամը, որի հիմնական նպատակը զբոսաշրջության ռեսուրսների գրանցումն ու գնահատումն է, ինչպես նաև տեղեկատվական կենտրոնները և զբոսաշրջության զարգացումը խթանող այլ կազմակերպություններ: Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների վերաբերյալ հավաքագրված տեղեկատվությունը հնարավորություն կտա գնահատել զբոսաշրջության զարգացման միտումները և մշակել հետագա առաջընթացն ապահովող ռազմավարություն: Թեմայի արդիականությունը: Tourismբոսաշրջության ռեսուրսները հիմք են հանդիսանում ցանկացած ոլորտում զբոսաշրջության զարգացման համար: Այս ռեսուրսները ձեւավորվում են ինչպես բնական երեւույթների (բնական ձգողականություն) ազդեցության տակ, այնպես էլ մարդկային նպատակային գործունեության արդյունքում: Երկու դեպքում էլ անհրաժեշտ է դրանք համակարգել `տարածքի զբոսաշրջային ներուժը գնահատելու և տուրիստական ​​ռեսուրսների օգտագործման արդյունավետ պլանավորում իրականացնելու համար: Հայաստանի Հանրապետությունում այս ուղղությամբ դեռ քայլեր չեն ձեռնարկվել `կապված նորմատիվ-իրավական բազայի անկատարության և մի շարք տուրիստական ​​շրջանների նկատմամբ պետական ​​մակարդակի ուշադրության բացակայության հետ: Մարզի համայնքների GIS զբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստրի ստեղծում: Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստրի ստեղծումը պետք է իրականացվի հետևյալ հիերարխիայում. Theբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստր ստեղծելիս պետք է օգտագործվեն տարբեր աղբյուրների տվյալներ դրանց առկայության և վիճակի հետ կապված, ինչպես նաև տուրիստական ​​ռեսուրսների արդյունքների գրավչության գնահատում: հարցումներով ստացված: Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստր ստեղծելիս պետք է հաշվի առնել մի շարք հիմնական սկզբունքներ. Օբյեկտիվություն (տվյալների իսկություն և հիմնավորում), 2. պետության շարունակականություն (տվյալների սիստեմատիկ թարմացում, հստակեցում և ճշգրտում), 3. թափանցիկություն տվյալների համակարգը, դրանց ձևավորումը): Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների գնահատում, տուրիստական ​​ռեսուրսների դասակարգում: Այսպիսով, զբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստրի ստեղծումը հնարավորություն կտա մասնագիտական ​​տեսանկյունից բացահայտել տարածաշրջանում զբոսաշրջության ուժեղ և թույլ կողմերը `մշակելով զարգացման ռազմավարություն: Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստր ստեղծելու համար անհրաժեշտ է լուծել հետևյալ խնդիրները. 3. տվյալների բազայի ստեղծում: Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների գնահատում և դասակարգում: Tourismբոսաշրջության ռեսուրսները գնահատելիս գնահատումից կարելի է տարբերակել հետևյալ տեսակները. Ռեսուրսների քանակական գնահատում, ռեսուրսների որակական գնահատում, ռեսուրսների օգտագործման հնարավորությունների վերլուծություն: Ռեսուրսների քանակական գնահատումը հնարավորություն է տալիս քանակապես որոշել զբոսաշրջային ռեսուրսները, այսինքն `որոշել դրանց պաշարները: Որակական գնահատումը թույլ է տալիս օպտիմալացնել տուրիստական ​​ռեսուրսների օգտագործումը, իսկ հնարավոր օգտագործման գնահատումը թույլ է տալիս որոշել ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման շրջանակը և ռեսուրսների օգտագործման տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական հետևանքները [2]: Տվյալների շտեմարաններ ստեղծելու և կառավարելու համար նախ պետք է դասակարգել տուրիստական ​​ռեսուրսները, ինչը թույլ կտա խմբավորել նույն բնութագրերով մի շարք ռեսուրսներ `խմբին տալու համար նկարագրական տվյալների մի շարք, որոնք հատուկ են այդ խմբին: Այս գործընթացը կապահովի տվյալների արդյունավետ մուտք և դրանց հետագա որոնում, քանի որ պարզ կլինի, թե տվյալ բնույթի որ օբյեկտն է պատկանում խմբին, ինչ տվյալներ են անհրաժեշտ այդ օբյեկտը նկարագրելու և դրա հետագա օգտագործումն ապահովելու համար: Սա նշանակում է, որ օբյեկտի նկարագրության տվյալները ընդհանուր կլինեն այդ խմբի բոլոր օբյեկտների համար, և տվյալների բազան լրացնելու համար հավաքվելու են նույն տեղեկությունները: Օրինակ ՝ հյուրանոցների, կացարանների, այս խմբում ընդգրկված բոլոր այլ օբյեկտների համար հավաքվելու է նույն տեղեկատվությունը. Կոորդինատները, գտնվելու վայրը, աշխարհագրական դիրքը, տարածքը, հյուրատների քանակը և անվճար սենյակները, լողավազանների քանակը, հարակից պուրակը, խաղահրապարակները, դահլիճները, սեփականատիրոջ անունը, անունը և այլն: Ըստ այդմ ՝ զբոսաշրջային ռեսուրսները կարելի է դասակարգել հետևյալ խմբերի ՝ բնական ռեսուրսներ, տեխնածին ռեսուրսներ [4]: Բնական ռեսուրսները բնական միջավայրի օբյեկտներ են և այնպիսի երեւույթներ, որոնք առաջացնում են զբոսաշրջիկների հետաքրքրությունը: Մարդածին կամ մարդածին ռեսուրսները մարդկային գործունեության արտադրանք են: Տվյալների շտեմարանի օպտիմիզացումը, այսինքն `տվյալների մուտքագրումը, հետագա տրամադրումը խթանելու համար որոնում կատարելու համար այս երկու խմբերը կարող են նաև բաժանվել կատեգորիաների. Բնական ռեսուրսներ. 1. Ռելիեֆի շնորհիվ. Լեռներ, լեռնադահուկային լանջեր, կիրճեր, ձորեր, քարանձավներ, ժայռապատկերներ, լողափեր: , հրաբուխներ, գագաթներ և ժայռաբեկոր: 2. Կլիմայի պատճառով. Արևային ճառագայթում, ջերմաստիճան, անձրև, ձյան ծածկույթ, քամի: 3. Watրեր ՝ ալիքներ և լճեր, լճեր, հանքային ջրեր, կարստային աղբյուրներ, գետեր, ջրվեժներ, սառցադաշտեր, գեյզերներ, ճահիճներ: 4. Բուսականություն ՝ ծաղիկներ, ծառեր և անտառներ, խոտաբույսեր, սունկ և հատապտուղներ: 5. Կենդանական աշխարհ ՝ թիթեռներ, ձկներ և երկկենցաղներ, թռչուններ, գիշատիչներ, տնային կենդանիներ: Մարդկային ռեսուրսներ. 1. Հնագիտական ​​պեղումների, ամրոցների, աշտարակների, պալատների, հուշարձանների, մարտեր տեղի ունեցած պատմական արդյունքներ: 2. Architարտարապետական. Շատրվաններ, կամուրջներ, ջրատարներ, փողոցներ, հրապարակներ, պատմական ամրություններ, աշտարակներ, արձաններ: 3. Կրոնական ՝ եկեղեցիներ, վանքեր, դամբարաններ: 4. Ազգային ՝ հագուստ, կենցաղային իրեր, արհեստանոցներ, ագարակներ, ազգային տոներ, խոհանոց: 5. Մշակութային-ճանաչողական. Թանգարաններ, ցուցահանդեսներ, պատկերասրահներ, գանձարաններ, համալսարաններ, գիտական ​​կենտրոններ, գրադարաններ: 6. Amվարճանքի պուրակներ, ջրաշխարհներ, գիտատեխնիկական պարկեր, հանգստի կենտրոններ, դիսկոտեկներ, խաղատներ, գիշերային ակումբներ, բարեր, սրճարաններ, ռեստորաններ: 7. Սպորտ. Մրցաշարերի դաշտեր, մարզադաշտեր, մարզադաշտեր, լողավազաններ, թիավարման հիմքեր, սահադաշտեր: 8. Բիզնես. Առևտրի կենտրոններ, տոնավաճառներ, շուկաներ, ցուցահանդեսներ, մասնագիտացված սրահներ: Ռեսուրսների նման դասակարգումը թույլ կտա լուծել տվյալ ռեսուրսի օգտագործման հետ կապված տարբեր ֆինանսական խնդիրներ: Տվյալների բազայի ստեղծում: Ռեսուրսների գնահատմանը և դասակարգմանը հաջորդում է տվյալների շտեմարանի ստեղծման և կառավարման փուլը: Տվյալների բազան ArcGIS ծրագրակազմին կցված աղյուսակ է, որը տեղեկատվություն է հավաքում ծրագրակազմի միջավայր ներմուծված յուրաքանչյուր օբյեկտի մասին: ArcGIS- ում ռեսուրսների դասակարգումն առանձնացված է շերտերով `բաղկացած նրանց բնորոշ տեղեկատվությունից: Յուրաքանչյուր շերտին կցվում է շտեմարանին վերաբերող տեղեկատվություն պարունակող շտեմարան: Այսպիսով, օրինակ, Իջի պատմական և աշխարհագրական թանգարանի թանգարանը կհավաքի մշակութային-ճանաչողական խմբին պատկանող օբյեկտներին վերաբերող հետևյալ նկարագրական տեղեկատվությունը (Նկար 1): Գծապատկեր 1. Այն կարելի է նկարագրել համանման ձևով. Բոլոր առարկաները, որոնք ներառված են ինչպես տեխնածին, այնպես էլ բնական ռեսուրսների կատեգորիայում: Օրինակ ՝ ջրային ռեսուրսների խմբի համար կհավաքագրվի հետևյալ տեղեկատվությունը. Տեսակը, կոորդինատները (գտնվելու վայրը), հեռավորությունը մոտակա մայրուղուց, ծավալը, գործողության ժամկետը: Ահա թե ինչպես է անհրաժեշտ մուտքագրել զբոսաշրջության մյուս բոլոր ռեսուրսների բնութագրերը: Եզրակացություն Tourismբոսաշրջության ռեսուրսները գրանցելու, գնահատելու, կառավարելու և արդյունավետ օգտագործելու համար անհրաժեշտ է ներդնել կադաստրային համակարգ, որը տվյալների համակարգման միջոցով կապահովի այս ոլորտի համակարգված աշխատանքը: Բոսաշրջության ոլորտում զբոսաշրջային ռեսուրսների կադաստրում ներդրումներ կատարելու մի շարք առավելություններ: Այս համակարգը կապահովի զբոսաշրջության ռեսուրսների վերաբերյալ տեղեկատվության մուտքագրումը, մշակումը, վերահսկումը և այդ տվյալների արտացոլումը հարցումների իրականացման ընթացքում: Որոշելու է այս կամ այն ​​տուրիստական ​​ռեսուրսի օգտագործման եղանակը: Պետական ​​մակարդակում այն ​​վերահսկողություն է իրականացնելու տարբեր հարաբերություններում զբոսաշրջային ռեսուրսների օգտագործման նկատմամբ: Այն հնարավորություն կտա գնահատել ոլորտի զարգացման միտումները և դրա հիման վրա մշակել զարգացման հետագա ռազմավարություն: Ապահովել զբոսաշրջության ռեսուրսների կայուն կառավարումը և արդյունավետ օգտագործումը: Նորագույն տեխնոլոգիաների և ծրագրային փաթեթների օգտագործումը կապահովի տվյալների բարձր ճշգրտություն: Դա կդառնա պետական ​​բյուջեն համալրելու նախապայման, քանի որ տուրիստական ​​ռեսուրսների օգտագործման համար պետբյուջե վճարված հարկ ու տուրք: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] touristբոսաշրջային ռեսուրսների բնութագրերը, URL. www.studopedia.su/9_40279_kadastrturistskih-resursov.html: 22.08.2017): [3] Գոհման Վ., Անդրիանով Վ., Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում GIS, URL: https: //www.dataplus.ru/concept_arkgisa/press/friendgis.php (14.08.2017): [4] touristբոսաշրջային ռեսուրսների կադաստր, URL: www.studopedia.org/1-101286.html (датаобращения. 17.09.2017): Մնացականյան ARԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ PROԱՐԳԱՄԱՆ ԳՈՐԸՆԹԱՈՒՄ ՆԱՐ-ԿԱԴԱՍՏՐԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՆԵՐՄՈՒՄԱՆ ԱՆՀՐԱԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ Հիմնաբառեր. Տուրիզմի ռեսուրսներ, կադաստր, ArcGIS, GPS, տվյալների բազա, տուրիստական ​​ռեսուրս: ։

Հոդվածում ներկայացված է ՀՀ-ում զբոսաշրջային ռեսուրսների կադաստր ներդնելու անհրաժեշտությունը` որպես բնագավառը համակարգող և վերահսկող մարմին, որի հիմնական նպատակը ՀՀ զբոսաշրության զարգացման խթանումն է։ Համակարգի ներդրումը հետապնդում է նաև զբոսաշրջային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման և կայուն կառավարման խնդիրների լուծում, պետական բյուջեի համալրման միջոց, պետական մակարդակով այդ ռեսուրսների հետ կապված հարաբերությունների վերահսկողություն։

ԴԻԷԹԻԼՍՈՒԼՖՈՆԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԿՈՆՖՈՐՄԱՑԻՈՆ ԱՆԱԼԻԶ Սուլֆոնների ուսումնասիրության կարևորությունը պայմանավորված է դրանցֆիզիկաքիմիական յուրօրինակ հատկություններով, կենսաբժշկական և կիրառականնշանակությամբ։ Դիմեթիլսուլֆոնը հայտնաբերվել է մարդու ուղեղում (միջուկայինմագնիսական ռեզոնանսային սպեկտրոսկոպիայի միջոցով [1]) և արյան մեջ [2]։ Վերջին տարիներին լայնորեն հետազոտվում է սուլֆոնների հնարավոր կիրառումըլիթիումական մարտկոցներում որպես բևեռային ապրոտոնային[3-8]։ Գրականության մեջ սուլֆոնների կառուցվածքային հատկությունների ուսումնասիրությունները հիմնականում սահմանափակվում են առաջին հոմոլոգի՝ դիմեթիլսուլֆոնի հետազոտություններով [9-13]։ լուծիչՍույն աշխատանքի նպատակն է դիմեթիլսուլֆոնի հաջորդ հոմոլոգի դիէթիլսուլֆոնի տեսական վերլուծությունը։ Նախորդ աշխատանքներում [14, 15] ամփոփվելեն դիէթիլսուլֆոնի որոշ թերմոդինամիկական հատկությունների, ինչպես նաևլիթիումի քլորիդ/դիէթիլսուլֆոն համակարգի կառուցվածքային և սպեկտրալ հատկությունների հաշվարկային արդյունքները։ Ստորև ներկայացված հետազոտությունըներառում է դիէթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթի կառուցում,դիէթիլսուլֆոնի կայուն կոնֆորմերների և անցողիկ վիճակների նույնականացում`կիրառելով Հարտրի-Ֆոկի և խտության ֆունկցիոնալի մեթոդները լայն բազիսայինհավաքածուով։ Պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթի կառուցումը կարևոր է, քանի որ այն օգնումէ պատկերացնել և հասկանալ պոտենցիալ էներգիայի և մոլեկուլի երկրաչափությանմիջև գոյություն ունեցող կապը [16]։ Պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթը մոլեկուլի(կամ մոլեկուլների հավաքածուների) էներգիայի մաթեմատիկական կամ գրաֆիկական կախումն է իր երկրաչափությունից։ Սա հաշվարկային քիմիայի հիմնաքարերից մեկն է։ Տեսական քիմիայի հիմնական խնդիրներից է քիմիական ռեակցիաներում մասնակցող մոլեկուլների և անցողիկ վիճակների կառուցվածքների ևէներգիաների որոշումը։ Հետաքրքրություն են ներկայացնում պոտենցիալ էներգիայիմակերևույթի ստացիոնար կետերը։ Ստացիոնար կետը ՊԷՄ-ի վրա գտնվող կետ է,որտեղ մակերևույթը հարթ է, այսինքն զուգահեռ է հորիզոնական գծին, համապատասխանում է մեկ երկրաչափության պարամետրի (կամ հարթությանը, որինհամապատասխանում են երկրաչափական երկու պարամետրեր, կամ էլ հիպերհարթությանը, որին համապատասխանում են երկրաչափական ավելի քան երկուպարամետրեր)։ Մաթեմատիկորեն ստացիոնար կետը պոտենցիալ էներգիայիառաջին կարգի ածանցլյալն է՝ ըստ երկրաչափական յուրաքանչյուր պարամետրի ևհավասար է 0-ի։ Ստացիոնար կետերը, որոնք համապատասխանում են վերջավոր կյանքիտևողությամբ իրական մոլեկուլների (ի տարբերություն անցողիկ վիճակների, որոնքգոյություն ունեն մի ակնթարթ), մինիմումներ կամ էներգիայի մինիմումներ են,որոնցից յուրաքանչյուրը ՊԷՄ-ի վրա զբաղեցնում է ամենացածր կետը, և յուրաքանչյուր փոփոխությունը երկրաչափությունում բերում է էներգիայի աճին։ ՊԷՄ-ըկարելի է բնութագրվել իրենց մինիմումներով, որոնք համապատասխանում են կայունկոնֆիգուրացիաներին, և այդ մինիմումները միացնող անցողիկ տիրույթով։ Փոքրհամակարգերում, որոնք ունեն միայն մի քանի մինիմումներ, հնարավոր է օգտագործել ճշգրիտ մոտեցումը և բնութագրել ամբողջական ՊԷՄ-ը [17]։ Ազատության մեծաստիճան ունեցող և մեծ քանակությամբ մինիմումներ ունեցող համակարգերիհամար ՊԷՄ-ի ճշգրիտ մոտավորության հաշվարկը բավականին բարդ է։ Վերջինտարիներին ուսումնասիրվել են փոքր սպիտակուցների ՊԷՄ-ը, ինչպես նաև իրականացվել է որոշ պեպտիդների տոպոլոգիական ուսումնասիրություն [18, 19]։ Հաշվարկային մաս. Դիէթիլսուլֆոնի մեկուսացված մոլեկուլի քվանտաքիմիական հաշվարկներն իրականացվել են «Gaussian 09» ծրագրային փաթեթի օգնությամբ[20]։ «Gaussian 09» ծրագրում մոլեկուլի օպտիմիզացիայի և պոտենցիալ էներգիայիմակերևույթի հաշվարկներն իրականացվել են Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ մեթոդի(RHF) և խտության ֆունկցիոնալի տեսության (DFT/B3PW91) օգնությամբ` 6311++G(d,p) ընդլայնված բազիսով, որը ներառում է դիֆուզիոն և բևեռացնող գործառույթներ։ Հաշվարկներն իրականացվել են ինչպես գազ ֆազում, այնպես էլ միջավայրում` ջրում։ Լուծիչի ազդեցությունը դիէթիլսուլֆոնի վրա հաշվի առնելու համարկիրառվել է ինքնահամաձայնեցված ռեակցիոն դաշտի (SCRF) մեթոդը։ Արդյունքների քննարկումը. Դիէթիլսուլֆոնի (ԴԷՍՕ2) պոտենցիալ էներգիայիկախվածությունը D1(C14-C4-S1-C7) և D2(C10-C7-S1-C4) երկնիստ անկյուններից՝հաշվարկված B3PW91/6-311++G(d,p) և RHF/6-311++G(d,p) մեթոդներով, եռաչափներկայացված է Նկար 1-ում։ Ստացիոնար կետերի բնույթը ՊԷՄ-ի վրա հաստատվելէ գազ ֆազում լրիվ օպտիմիզացիայի և տատանողական վերլուծության միջոցով։ ԴԷՍՕ2-ի պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթի անալիզը RHF/6-311++G(d,p) գազֆազում ցույց է տվել ինը կայուն կոնֆորմերների առկայություն, որոնցից ըստկառուցվածքի կարելի է առանձնացնել չորս տարբեր կոնֆորմերներ՝ մեկ գլոբալմինիմում, երբ D1 և D2 երկնիստ անկյունները համապատասխանաբար 180 և 180են, քառակի այլասերված կառուցվածք, երբ երկնիստ անկյունները համապատասխանաբար հավասար են 67 և 177, երկակի այլասերված՝ 64 և 64, ինչպես նաևերկակի այլասերված` 71 և - 84 (Նկար 2)։ Նկար 1. Դիէթիլսուլֆոնի մոլեկուլի պոտենցիալ էներգիայի կախվածությունը երկնիստանկյուններից՝ D1(C10-C7-S1-C4) և D2(C14-C4-S1-C7)՝ հաշվարկված (ա) RHF/6-311++G(d,p)(բ) B3PW91/6-311++G(d,p) մեթոդներով։ յամբ՝Բոլցմանի բաշխման օրենքով հաշվարկվել է ԴԷՍՕ2-ի վերոհիշյալ կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածությունը` հաշվի առնելով նշված կոնֆորմացիաներիբացարձակ էներգիաները և այլասերման աստիճանները։ Հավասարակշիռ կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածությունը ((cid։ 1842)(cid։ 3036)) հաշվարկվել է հետևյալ առնչութորտեղ (cid։ 2013)(cid։ 3036) -ն i-րդ կոնֆորմերի պոտենցիալ էներգիան է, (cid։ 1859)(cid։ 3036) -ն i-րդ կոնֆորմերիայլասերման աստիճանը, (cid։ 1863)(cid։ 3003)-ն Բոլցմանի հաստատունն է, Т-ն՝ բացարձակ ջերմաս(cid։ 1842)(cid։ 3036)(cid։ 3404) (cid։ 1859)(cid։ 3036)(cid։ 1857)(cid։ 2879)(cid։ 3084)(cid։ 3284)(cid։ 3038)(cid։ 3251)(cid։ 3021) ∑(cid։ 1859)(cid։ 3036)(cid։ 1857)(cid։ 2879)(cid։ 3084)(cid։ 3284)(cid։ 3038)(cid։ 3251)(cid։ 3021) (cid։ 3036) տիճանը։ Ինչպես երևում է Աղյուսակ 1-ից, գազ ֆազում ԴԷՍՕ2-ի մոլեկուլի 180 և 180երկնիստ անկյուններով կայուն կոնֆորմերի հարաբերական բնակեցվածությունը 31.1% է, 67 և 177` 52.0 %, 64 և 64` 15.9 %, իսկ 71 և -84` 0.1 %` հաշվարկված RHF/6311++G(d,p) մեթոդով։ Հարաբերական բնակեցվածությունները՝ հաշվարկվածB3PW91/6-311++G(d,p) մեթոդով, մի փոքր տարբերվում են, մասնավորապես՝ 180 և180 անկյուններով կայուն կոնֆորմերի հարաբերական բնակեցվածությունն ընդամենը 19.2 % է, իսկ 66 և 66` 24.9 %։ Բացի այդ, գնահատվել է լուծիչի (ջուր) ազդեցությունը կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածության վրա։ Մասնավորապես, RHF/6-311++G(d,p) մեթոդովջրային միջավայրում հաշվարկված ԴԷՍՕ2-ի մոլեկուլի 178 և 178 կայուն կոնֆորմերի հարաբերական բնակեցվածությունը կազմել է 17.4 %, 65 և 175՝ 51.8 %, 62 և62` 29.3 %, իսկ 87 և -64` 0.15 %։ Ստացված տվյալներից հետևում է, որ ԴԷՍՕ2-իմոլեկուլի կայուն կոնֆորմերներից ամենամեծ հարաբերական բնակեցվածություննունեն 67 և 177 (RHF) (նմանապես 69 և 179 (B3PW91)) կայուն կոնֆորմերն ինչպեսգազ ֆազում, այնպես էլ ջրային միջավայրում։ Նկար 2. RHF/6-311++G(d, p) մեթոդով հաշվարկված ԴԷՍՕ2-ի չորս կայուն կոնֆորմերներիտարածական կառուցվածքները. (ա) D1 = 180, D2= 180, (բ) D1 = 67, D2 = 177, (գ) D1 = 64, D2 = 64, (դ) D1 = 71, D2 = -84։ Աղյուսակ 1. RHF/6-311++G(d,p) և B3PW91/6-311++G(d,p) մեթոդներով հաշվարկված ԴԷՍՕ2ի կոնֆորմերների (ըստ D1(C14-C4-S1-C7) և D2(C10-C7-S1-C4) երկնիստ անկյունների)հարաբերական բնակեցվածությունը (Pi), դրանց բացարձակ և հարաբերականէներգիաները գազ և հեղուկ ֆազերում, դիպոլ մոմենտները և S=O խմբի վալենտայինսիմետրիկ և անտիսիմետրիկ տատանումները։ ԳազE, ՀարտրիEհար,կՋ/մոլՋուր, Դ (SO)as, սմսմ-1 ԳազՋուրՋրային միջավայրում ջուր-ԴԷՍՕ2 փոխազդեցության հետևանքով փոխվում էԴԷՍՕ2-ի կայուն կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածությունը, մեծանում էԴԷՍՕ2-ի մոլեկուլի դիպոլ մոմենտը և S=O խմբի վալենտական անտիսիմետրիկ ևսիմետրիկ տատանման ԻԿ հաճախությունները շեղվում են ավելի ցածր հաճախության տիրույթ` պայմանավորված է S=O կապերի ավելի բևեռային բնույթով։ Գազ ֆազում և ջրային միջավայրում հաշվարկված էներգիաների (ինչպես նաևէնթալպիաների) տարբերություններից հաշվարկվել է ԴԷՍՕ2-ի հիդրատացմանէներգիան (նաև էնթալպիան)։ Հեսի օրենքին համաձայն՝ բյուրեղային ֆազից հեղուկֆազ անցնելու գործընթացի ջերմէֆետը կարելի է դիտարկել որպես սուբլիմացման ևհիդրատացման էնթալպիաների գումար`ΔH (լուծ.) = ΔH (սուբլ.) + ΔH (հիդր.)։ Գրականությունից հայտնի է, որ ԴԷՍՕ2-ի սուբլիմացման էնթալպիան հավասարէ 86.2 կՋ/մոլ [21]։ Տեսականորեն հաշվարկված ԴԷՍՕ2-ի մոլեկուլի հիդրատացմանէնթալպիան 298 Կ ջերմաստիճանում RHF մեթոդով հավասար է -74.8 կՋ/մոլ, իսկB3PW91 մեթոդով` -60.0 կՋ/մոլ։ Ելնելով այս տվյալներից՝ հաշվարկվել է ԴԷՍՕ2-իլուծման էնթալպիան, որը RHF մեթոդի դեպքում հավասար 11.4 կՋ/մոլ է, իսկ B3PW91ի՝ 26.2 կՋ/մոլ։ Ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ բյուրեղական ԴԷՍՕ2-իլուծման գործընթացն ունի էնդոթերմիկ բնույթ, և ֆունկցիոնալ խտության տեսությունով հաշվարկված լուծման էնթալպիան լավ համընկնում է փորձնական եղանակովստացված լուծման էնթալպիայի արժեքի հետ, որը 22 կՋ/մոլ է [22]։ Այսպիսով, իրականացվել է ԴԷՍՕ2-ի պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթիուսումնասիրությունն ինչպես գազ, այնպես էլ հեղուկ ֆազերում` B3PW91/6311++G(d,p) և RHF/6-311++G(d,p) մեթոդներով։ Ըստ Բոլցմանի բաշխման օրենքի՝հաշվարկվել է ԴԷՍՕ2-ի կայուն կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածությունըգազ ֆազում և ջրային միջավայրում։ Խտության ֆունկցիոնալի տեսության մեթոդովհաշվարկված ԴԷՍՕ2-ի լուծման էնթալպիան լավ համընկնում է ԴԷՍՕ2-ի լուծմանէնթալպիան փորձնական տվյալի հետ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆSurfaces։ Theory and Application to Peptide Structure and Kinetics, J. Chem., Phys.Մխիթարյան ԱշոտԴԻԷԹԻԼՍՈՒԼՖՈՆԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԿՈՆՖՈՐՄԱՑԻՈՆ ԱՆԱԼԻԶԲանալի բառեր՝ դիէթիլսուլֆոն, պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթ, կոնֆորմեր,հարաբերական բնակեցվածություն։

Դիէթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթը հաշվարկվել է B3PW91/6311++G(d,p) և RHF/6-311++G(d,p) մեթոդներով։ Դիէթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթի անալիզը գազ և հեղուկ ֆազերում ցույց է տվել ինը կայուն կոնֆորմերների առկայություն, որոնք ըստ կառուցվածքի կարելի է բաժանել չորս տարբեր կոնֆորմերների։ Ըստ Բոլցմանի բաշխման օրենքի` հաշվարկվել է դիէթիլսուլֆոնի հավասարակշիռ կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածությունը` հաշվի առնելով նշված կոնֆորմերների բացարձակ էներգիաները և այլասերման աստիճանները։

ԵՐՐՈՐԴ ԲԱԻՆԻ Ա THEԴԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԵՏԱԿԱՆ ՔԱICԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ DEԱՐԳԱՄԱՆ ԵՎ ԿԱՏԱՐՄԱՆ ԳՈՐԸՆԹԱԵՐՈՒՄ Հանրային հատվածն, ընդհանուր առմամբ, նշանակալի դեր ունի պետության զարգացման և առաջընթացի գործում: Պետական ​​համակարգը ծանրաբեռնված է, բյուջեի հատկացումները բավարար չեն բոլոր խնդիրները լուծելու համար: Բացի այդ, կառավարությունը հաճախ չի կարողանում վարել անարդյունավետ, ոչ մասնակցային և, մյուս կողմից, խոցելի խմբերի քաղաքականություն, որը խաթարում է հասարակական և քաղաքական գործընթացների բնականոն ընթացքը: Պետությունը, որպես սոցիալական քաղաքականության սուբյեկտ, իր բոլոր լծակներն օգտագործում է հանրային խնդիրների կարգավորման գործընթացին աջակցելու համար: Բայց, այդպիսով, պետությունը միայնակ չի կարող արդյունավետ գործել, իրականում իրականացնել կանոնակարգեր, միևնույն ժամանակ անհրաժեշտ է աջակցել մասնավոր և երրորդ հատվածի աջակցությանը: Ներկայումս երրորդ հատվածի ազդեցությունն այնքան մեծ է, որ խնդիրներն օրեցօր ավելանում են, դրանցից շատերը վերափոխվում են, մենք տեխնոլոգիական առաջընթաց ենք ապրում, սրվում են արտաքին և ներքին բախումները, պետությունները բախվում են տարբեր մարտահրավերների, որոնց լուծումը պահանջում է ավելի շատ քաղաքացիներ, հատկապես բացասական ազդեցությունից տառապող խմբեր: մեծ մասնակցություն: Վերոնշյալ գործոնների առկայությունը պայմանավորված է պետական ​​հատվածի ներգրավվածությամբ և գործունեությամբ `քաղաքականության մշակման, իրականացման, գնահատման և բարեփոխումների գործընթացներին աջակցելու և համագործակցելու գործում: Երրորդ բաժինը ապահովում է քաղաքացիական հասարակության ակտիվ ներգրավվածությունը երկրի կառավարման և զարգացման գործում: Այս հատվածները, նշանակությունն ու ազդեցությունը կախված են հասարակությունից և տվյալ հասարակության քաղաքական ռեժիմից: Քաղաքացիական հասարակությունը «ժողովրդավարական երկրներում ձևավորված և զարգացող մարդկային հասարակություն է, որը ոչ պետական ​​կառույցների ցանց է (ասոցիացիաներ, կազմակերպություններ, ասոցիացիաներ, միություններ, կենտրոններ, ակումբներ, հիմնադրամներ), որոնք կամավոր ձևավորվել են հասարակության բոլոր ոլորտներում» [1]: Նույնիսկ տոտալիտար, միապետական ​​ռեժիմների պայմաններում քաղաքացիական հասարակության ձևավորման համար կարող են նախադրյալներ լինել: Սակայն պայմանների բացակայությունը, որոնք ապահովում են այդ տարրերի անկախությունը պետական ​​իշխանությունից, ինքնակազմակերպման և ինքնագործունեության իրավունքը, հասարակությանը զրկում է քաղաքացի լինելու հնարավորությունից: Այստեղ փաստն այն է, որ յուրաքանչյուր մարդ հստակ գիտի, թե որքանով է պաշտպանված արտաքին միջամտությունից, որի դեպքում պետությունը կարող է ազդել իր ծրագրերի իրականացման վրա: Քանի որ և տոտալիտարիզմը, և «... .. միապետությունը բացարձակապես անհամատեղելի են քաղաքացիական հասարակության հետ, ուստի այն չի կարող լինել քաղաքացիական կառավարման ձև» [2]: Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ պետական ​​հատվածի ակտիվ ներգրավվածությունը քաղաքականության մշակման, իրականացման, վերահսկման և վերանայման գործընթացներում ժողովրդավարական հասարակության կառուցման բանալին է: Հասարակությունը, ինչպես պետությունը, չի կարող զարգանալ, երբ մասնավոր, պետական ​​և պետական ​​հատվածները չեն համագործակցում և լրացնում են միմյանց ՝ ինչպես ռեսուրսների օգտագործման, այնպես էլ քաղաքականության գաղափարական և հայեցակարգային հիմքերի ձևավորման առումով: Արդյունավետ կառավարումը հիմնված է սոցիալական և քաղաքական սուբյեկտների համագործակցության և փոխլրացման վրա: Երրորդ բաժինը լավագույնս ներկայացնելու համար պետք է ուշադրություն դարձնել սույն բաժնի կազմակերպություններին բնորոշ հատկությունների տեսակների վրա: և բազմոլորտային փոխազդեցություն: Երրորդ կողմի կազմակերպությունների կարիքը բխում է հետևյալից. • Որոշ դեպքերում նրանք հանդես են գալիս որպես շուկայի ձախողումների գործիք ՝ մենաշնորհ, անկատար տեղեկատվություն, վնասազերծում: • Փոխհատուցել սոցիալական խնդիրների լուծման գործում պետության ոչ լիարժեք գործունեության համար: • Մի կողմից, լինելով ճկուն և նորարար, մյուս կողմից ՝ օգտագործելով կամավորների աշխատանքը, նրանք կարող են ավելի լավ և արդյունավետ սոցիալական ծառայություններ մատուցել, քան պետությունը: • Դրանք կարող են լուծել սոցիալական խնդիրներ, որոնց լուծումը, քաղաքական կաշկանդվածության պատճառով, պետությունն ի վիճակի չէ ստանձնել: [3] Ավելին, քաղաքացիական հասարակության ձևավորման նախադրյալները ներառում են իրավական-սոցիալական պետության կայացման որոշակի տարրեր: Այստեղ տեղին է շեշտել Բ. Ambամբրովսկու այն միտքը, որ հասարակությունը ոչ միայն մշակում է պետության գործունեությունը վերահսկելու մեխանիզմներ, այլև «սահմանում է այն սկզբունքները, որոնց հիման վրա պետությունը կարող է և պետք է գործի»: «Երրորդ սեկտորի կազմակերպություններ» տերմինը հիմնականում օգտագործվում է այն կազմակերպությունները ներկայացնելու համար, որոնք ոչ թե մասնավոր հատվածում են, այլ պետական ​​հատվածում: Այս բաժինը ներառում է կամավոր և համայնքային կազմակերպություններ (բարեգործական կազմակերպություններ, ինչպիսիք են ասոցիացիաները, ինքնօգնության խմբերը և համայնքային խմբերը), սոցիալական ձեռնարկություններ [5]: Երրորդ սեկտորի կազմակերպությունների բնութագրական առանձնահատկությունները. 1. Նրանք անկախ են կառավարությունից: 2. ԷԿՈ-ները արժեքային ուղղվածություն ունեն, այսինքն ՝ դրդված են սոցիալական նպատակներին հասնելու համար (օրինակ ՝ բարելավել հասարակության բարեկեցությունը, շրջակա միջավայրը կամ տնտեսական բարեկեցությունը, քան շահույթ ստանալ) [5]: Երրորդ սեկտորի կազմակերպությունները կարելի է բաժանել երեք տեսակի. 1. Փաստաբանական կազմակերպություններ, որոնք պետական ​​կամ միջազգային մակարդակի շահագրգիռ կողմերին օգնում են միջնորդական առաքելություն իրականացնելիս քաղաքացիների հետ իրենց խնդիրները բարձրացնելիս: 2. Գործառնական կազմակերպությունները, որոնք ծառայություններ են մատուցում խոցելի, ռիսկային գոտում գտնվող քաղաքացիներին և շահառուներին համապատասխան ռեսուրսներով և ծառայություններով: 3. Կազմակերպությունները, որոնք համատեղում և կատարում են նախորդ երկու տիպի գործառույթները: Այս ՀԿ-ները նախատեսված են ոլորտային հատուկ խնդիրներ լուծելու համար (մարդու իրավունքներ, առողջապահություն, բնության պահպանություն և այլն) [6]: Երրորդ բաժինը շահույթ չհետապնդող կազմակերպությունների մի շարք է, որի նպատակն է ծառայել հանրային շահին `կենտրոնացնելով շահերի պաշտպանության և գործնական ջանքերը սոցիալական, քաղաքական և տնտեսական նպատակների վրա այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են արդարադատությունը, կրթությունը, առողջապահությունը, շրջակա միջավայրը: մարդու իրավունքներ. Այժմ անդրադառնանք պետական ​​քաղաքականության մշակման գործընթացների իրականացման դրսեւորումներին և միջազգային փորձին: Հանրային քաղաքականության ճշգրիտ սահմանումը և ձևավորումը քաղաքականության իրականացման հիմնական բաղադրիչն է: Հանրային քաղաքականության ձևավորումը քաղաքականության մշակման հիմնական տարրն է, որը ներառում է քաղաքականության նպատակների գերակայությունները, ծախսերը, օգուտները և արտաքին գործոնները: Այն ներառում է քաղաքականության մի շարք այլընտրանքներ և հանրային քաղաքականության գործիքներ [7]: Այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ է խթանել և խթանել այլ դերակատարների մասնակցությունը քաղաքականության մշակման գործընթացին: Մասնավոր հատվածի ՝ քաղաքացիական հասարակության անդամների, ձեռներեցների, աշխատողների, քաղաքացիների, համայնքային խմբերի - հասարակական կազմակերպությունների ներգրավումը կարևոր նշանակություն ունի հանրային քաղաքականության ձևավորման գործընթացում, քանի որ այն հնարավորություն է տալիս զարգացող երկրների կառավարություններին բարելավել կառավարման գործընթացների թափանցիկությունն ու որակը `միաժամանակ բարձրացնելով արդյունավետությունը: Շատ շահույթ չհետապնդող կազմակերպություններ փորձում են տեղեկացնել, ազդել սոցիալական և տնտեսական քաղաքականության, ինչպես նաև միջազգային խնդիրների վրա: Քաղաքականության մշակման գործընթացները ներառում են հետազոտություն, մոնիտորինգ, գնահատում, ռազմավարական զարգացման ծրագրեր, նախագծեր (ներկայացված են անկուսակցական մարմինների կողմից): Որոշ խմբեր փորձում են ազդել գործադիրի, մյուսները ՝ օրենսդիր մարմնի վրա: Ուղեղի կենտրոնները և համալսարաններն իրականացնում են հետազոտություն, գնահատում, տեղեկատվություն մատչելի դարձնելով քաղաքականություն մշակողներին ՝ հրապարակումների, լրատվամիջոցների, ֆորումների և անհատական ​​քննարկումների միջոցով: Փաստաբանական կազմակերպությունները փորձում են կրթել հասարակությանը, խրախուսել անհատներին անմիջական կապ հաստատել իրենց ներկայացուցիչների հետ, ստորագրություններ հավաքել կամ խնդրագրեր ներկայացնել ՝ փորձելով լուծել խնդիրները: Որոշ շահույթ չհետապնդող կազմակերպություններ հանրահավաքների, նստացույցերի, շքերթների և բոյկոտների միջոցով փորձում են ազդել հանրային քաղաքականության վրա: Դրամաշնորհային միջոցներ այլ ոչ առևտրային կազմակերպություններ փորձում են ազդել հանրային քաղաքականության վրա ՝ ցուցադրելով հանրային գործերի այլընտրանքային մոտեցումների արդյունավետությունը: Նրանք կարող են իրականացնել պիլոտային ծրագրեր և գնահատել արդյունքները ՝ զեկուցելով դրանք պետական ​​մարմիններին: Տարբեր քաղաքական գործիչներ և քաղաքականություն մշակողներ կարծում են, որ քաղաքացիների անմիջական մասնակցությունը որոշումների կայացմանը կարող է նպաստել ժողովրդավարության և ռացիոնալիզմի զարգացմանը: Այնուամենայնիվ, մենք չենք կարող հաշվի առնել շատ դերասանների ներգրավվածությունը `առաջնորդվելով միայն թվով: ԵԱՀԿ կարգավորող կարողություններն աճում են ՝ նպաստելով քաղաքականության համապարփակ ձևավորմանը և իրականացմանը: Տնտեսական և քաղաքացիական հասարակության մի շարք դերակատարներ նպաստում են տեղեկատվության հավաքագրմանը և հետազոտությունների ընդլայնմանը: Թափանցիկության և հաշվետվողականության մեխանիզմները կարող են իրականացվել, երբ շահագրգիռ կողմերին նույն մակարդակի ենք հասցնում ՝ ստեղծելով նոր ինստիտուցիոնալ հարթակներ քաղաքականության փոփոխությունների քննարկման համար [9]: Երրորդ բաժինը, որը բաղկացած է քաղաքացիական հասարակության ասոցիացիաներից, հիմնադրամներից, կամավորներից և հասարակական կազմակերպություններից, առաջարկում է վերականգնվող և կայուն ռեսուրսներ Եվրոպայում սոցիալական և տնտեսական խնդիրները լուծելու համար: Սոցիալ-տնտեսական աղետներն ու մի շարք այլ խնդիրներ, որոնց լուծման համար ծախսվում են հսկայական ռեսուրսներ, ուղղակիորեն հարվածում են պետական ​​բյուջեին: Այս իրավիճակի լուծումը համագործակցում է Այլընտրանքը `ԵԱՀԿ-ի հետ համագործակցել խնդիրների կարգավորման հարցում` հանուն ակտիվ եվրոպական քաղաքացիական հասարակության և տնտեսական զարգացման [10]: Կազմակերպությունները (օրինակ ՝ Օքսֆամը, Գրինփիսը և այլն) հանրությանը ծառայում են ազգային և միջազգային մակարդակներում: Ի սկզբանե կոչվում էին կամավոր կամ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններ, այժմ ՝ հասարակական կազմակերպություններ: Միավորված ազգերի կազմակերպության համակարգում «ՀԿ» տերմինը օգտագործվում է որպես տարբերակիչ հատկություն այլ պետական ​​մարմիններից: Բարեգործական հասարակական կազմակերպությունները լայն տարածում ունեն, բայց հասարակական կազմակերպությունները համեմատաբար արդիական երեւույթ են: Եվրոպայում անում են Ամերիկայում քաղաքացիական իրավունքների ամրապնդման շրջանում ՝ 18-19-րդ դարերում, ստեղծվել են բազմաթիվ կազմակերպություններ ՝ քաղաքացիների շահերը խթանելու, համայնքների բնակչության իրավունքները պաշտպանելու, համայնքները զարգացնելու, նորերը խթանելու համար: քաղաքականություն Քաղաքագետները ԵԱՀԿ-ն դիտարկում են որպես ճնշման կամ լոբբիստական ​​խմբեր, բայց այդ հասկացությունները չեն արտացոլում դրանց լայն սոցիալական ազդեցությունը: 1980-ականներին «քաղաքացիական հասարակությունը» նորաձեւություն էր, բայց չափազանց լայն և ամորֆ էր: Այդ պատճառով, միջառարկայական մակարդակում, 1990-ականներին, ուշադրությունը կենտրոնացվեց ԵԱՀԿ հասարակությունում նրա դերի վրա: Գիտնականները կարծում են, որ ԵԱՀԿ-ն կարող է ունենալ լեգիտիմության ավելի բարձր մակարդակ, քան ազգային կամ պետական ​​մարմինները: Օրինակ, ըստ գերմանական հարցման, մարդիկ ավելի շատ վստահում են ԵԱՀԿ-ին, քան գերմանական կառավարությանը: Երրորդ սեկտորի կազմակերպությունները և կամավորները համայնքում գործող գործառույթներ են իրականացնում, ինչպիսիք են ծառայությունների մատուցումը, շահերի պաշտպանությունը, համայնքի կառուցումը կամ զարգացումը: Երրորդ բաժնի հիմնական նպատակն է ստեղծել գիտելիքներ, որոնք թույլ կտան արժեքավոր ներդրումներ կատարել `նպաստելով Եվրոպայի սոցիալ-տնտեսական զարգացմանը: ԵԱՀԿ-ն պաշտոնական լիազորություններ ունի միջազգային որոշումների կայացման գործում: Մենք կարող ենք վերլուծել ԵԱՀԿ գործողությունները տարբեր մակարդակներում, միկրո-մակրո-քաղաքականության մակարդակով: Կառավարությունները և միջազգային կազմակերպությունները երբեմն անհարմարություն են պատճառում ԵԱՀԿ-ին `նույնիսկ սպառնալով նրանց շահերին: Այնուամենայնիվ, փորձը ցույց է տալիս, որ պետական ​​այրերը հիմնականում հաշվի են առնում ԵԱՀԿ-ի և համապատասխան տեղեկատվության նորարարական գաղափարները [13]: Այսօր համաշխարհային քաղաքականության կայացումը զարգացել է աննախադեպ, քանի որ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները ներգրավված են որոշումների կայացման գործընթացում: Հատկապես զարգացող երկրներում բանակցային գործընթացում ներգրավված են քաղաքացիական հասարակությունը, մասնավոր և պետական ​​հատվածները: Համաշխարհային մակարդակում ոչ մի համակարգ չի գերակշռում: Քաղաքացիական հասարակության որոշ կազմակերպություններ նույնպես գոյություն ունեն գլոբալ քաղաքական համակարգում: Խոսքը հոգատար կազմակերպությունների, բազմաթիվ հասարակական կազմակերպությունների և մի շարք հասարակական շարժումների մասին է: Սոցիալական շարժումը կոլեկտիվ գործողությունների տեսակ է, որն ուղղված է քաղաքական կամ սոցիալական խնդիրների հստակ լուծմանը: «Սոցիալական շարժումը» հավաքական ջանքն է, որը նպաստում կամ խոչընդոտում է այս կամ այն ​​սոցիալական փոփոխությանը: Այնուամենայնիվ, քաղաքացիական հասարակության ներկայությունը թույլ է, քանի որ ազդեցությունն ու հեղինակությունը սահմանափակ են, և մշտական ​​ներկայությունը քննարկելի է: Նաջամը առաջ է քաշում կառավարություն-ՀԿ հարաբերությունների մի մոդել, որը հիմնված է ռազմավարական ինստիտուցիոնալ շահերի հայեցակարգի վրա: Հեղինակն առանձնացնում է չորս հնարավոր փոխհարաբերությունները ՝ կախված այս երկու դերակատարների նախընտրած քաղաքականության նպատակների և միջոցների համընկնումից. • համագործակցություն ՝ այդպիսի նպատակներ, այդպիսի միջոցներ, • առճակատում ՝ տարբեր նպատակներ, տարբեր միջոցներ, • փոխլրացում ՝ այդպիսի նպատակներ, տարբեր միջոցներ; • համաօպտացիա ՝ տարբեր նպատակներ և այդպիսի միջոցներ: Նման մոտեցումն ավելի արդյունավետ է թվում, քանի որ այն պարզապես չի կենտրոնանում կառավարման (ժողովրդավարական կամ ավտորիտար) բնույթի, տնտեսական ենթատեքստի (ազատական ​​շուկա կամ վերահսկվող տնտեսություն), այլ նաև երկու կողմերի շահերի վրա: Որպես վերլուծության սխեմա, այն թույլ է տալիս նորովի նայել երրորդ հատվածին, քաղաքականության վրա ազդելու հնարավորությունների խնդիրը նշանակում է ոլորտի հնարավոր զարգացում և հզորացում: ԵԱՀԿ-ի դերը քաղաքականության մեջ հատկապես գնահատվում է այն մոտեցումներում, երբ քաղաքականությունը դիտվում է ոչ միայն որպես բանիմաց պաշտոնյաների կողմից մշակված իրավական հրամանագրեր, այլ որպես այս կամ այն ​​համայնքի կողմից նպատակին հասնելու կամ վիճելու կամ համոզելու գործընթաց: Դժվար է բնութագրել Հայաստանում ստեղծված իրավիճակը `հիմնվելով այս չորս մոդելներից որևէ մեկի վրա, բայց չորսն էլ առկա են ՀԿ հատվածի տարբեր հատվածներում և տարբեր համամասնություններում: Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլի «ՀԿ զարգացման հնարավորություններ և ռիսկեր» վերնագրով ուսումնասիրության համաձայն (2011 թ.) Որոշ ՀԿ-ներ փորձում են համագործակցել ՀՀ Ազգային ժողովի հետ, սակայն որոշումներ կայացնելու գործընթացում ՀԿ-ներ ներգրավելու փորձ չկա: ՀՀ Ազգային ժողովում տեղի ունեցան ընդամենը մի քանի քննարկումներ, որոնց հրավիրվել էին ԱԵԱ-ներ: Սա իրականում ընդդիմության խմբակցության ճնշման արդյունք էր: Կամավոր աշխատանքը չի կարգավորվում Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ, հետեւաբար, իրավական բացթողումների պատճառով կամավորության օրինականությունը դառնում է տարբեր մեկնաբանությունների առարկա: Կարևորելով ՀԿ հատվածի զարգացման բազմազան տեսակետներն ու հեռանկարները `մենք կարող ենք բացահայտել արտաքին միջավայրի հետ կապված մի շարք մարտահրավերներ: Սա այն իրավական շրջանակն է, որը, ամենայն հավանականությամբ, կարող է նյութ դառնալ համապատասխան բարեփոխման շահերի պաշտպանության համար: Այն նաև բացահայտել է ՀԿ-ների մի շարք թույլ կողմեր, որոնք ազդում են նրանց աշխատանքի և ճանաչման վրա: Վերջերս ինտերնետը դարձել է հայ իրականության մեջ երրորդ հատվածի զարգացման հիմնական հիմքը ՝ ծառայելով որպես հանրային կարևորության տարբեր խնդիրների լուծման վիրտուալ հարթակ: Այսօր գրեթե բոլոր քիչ թե շատ հայտնի հասարակական կազմակերպությունները, պետական ​​գործիչները և գործակալությունները ունեն իրենց սեփական կայքերը, սոցիալական ցանցերը, որոնց միջոցով փորձում են գործել: Բացի այդ, Հայաստանում ներդրվում է էլեկտրոնային կառավարման համակարգ: Այսպիսով, իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման նորաստեղծ առցանց հարթակը պետական ​​և ոչ պետական ​​կառավարման մարմինների համագործակցության նոր ստեղծված առցանց հարթակ է: Իրականում պետություն-քաղաքացիական հասարակություն հարաբերությունները միջնորդավորված չեն, այլ ինտերակտիվ են Սա ժողովրդավարության ամուր հիմնասյուն է: Այստեղ տեղին է անդրադառնալ ՀՀ ՔՀԿ կայունության ինդեքսին: Հայաստանում, ըստ ՔՀԿ կայունության ինդեքսի, ՔՀԿ կայունությունը որոշ ոլորտներում բարելավվել է: 2016 Դեկտեմբերին խորհրդարանն ընդունեց «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» նոր օրենքը, որը մշակվել է քաղաքացիական հասարակության ակտիվ մասնակցությամբ և երկար տարիներ եղել է քաղաքացիական հասարակության և կառավարության օրակարգում: Փոփոխություններ են մտցվել նաև «Հիմնադրամների մասին» օրենքում: Քաղաքացիական ակտիվությունն աճել է: Ոչ ֆորմալ խմբերը իրականացրել են տեղական շահերի պաշտպանության նախաձեռնություններ, իսկ գրանցված ՔՀԿ-ներն ու ցանցերը ինստիտուցիոնալ հարթակների միջոցով մասնակցել են հանրային քաղաքականության գործընթացներին: ՔՀԿ-ներից շատերը փնտրում են ֆինանսավորման նոր աղբյուրներ: Նրանք փողի գումար վաստակելու, առեւտրային ընկերություններից նվիրատվություններ խնդրելու և տարբեր սոցիալական ձեռնարկություններ հիմնելու համար օգտագործում են բազմաֆինանսավորման նոր տեխնոլոգիաներ: Ըստ ՀՀ արդարադատության նախարարության, 2016 թ. 2013 թ. Հոկտեմբերի դրությամբ Հայաստանում գրանցվել է 4573 հասարակական կազմակերպություն, 1042 հիմնադրամ և 312 իրավաբանական անձանց միություն: Այս ցուցանիշները փոքր-ինչ աճել են 2015-ի համեմատ: Փորձագետների գնահատմամբ, գրանցված կազմակերպությունների միայն մոտ 20% -ն է ակտիվ: Աշխատանքի ընթացքում կատարված հետազոտությունը բավարար հիմքեր է տալիս եզրակացնելու, որ. • ՀԿ-ները փոխհատուցում են պետության ոչ լիարժեք գործունեությունը սոցիալական խնդիրների լուծման գործում, • չեն հետապնդում շահույթ, գործում են տեղական, ազգային և միջազգային մակարդակներում: • Հիմնականում գնահատել խոցելի խմբերի կարիքները `աջակցություն և խորհրդատվություն տրամադրելով. • շահերի պաշտպանության քաղաքականության լոբբինգ; • հասարակության անդամների կրթություն, իրազեկության բարձրացում, ոչ ֆորմալ կրթության խթանում; Կառավարությանը թափանցիկություն և աշխատանքի որակ ՝ քաղաքականության մշակման և իրականացման գործընթացում արդյունավետության գործոնի բարձրացումով. Կառավարություն-ՔՀԿ համագործակցություն: Այսպիսով, ակնհայտ է պետական ​​հատվածի ազդեցությունը պետական ​​քաղաքականության մշակման և իրականացման, ինչպես նաև մոնիտորինգի և գնահատման վրա: Պետական ​​մարմինների ներկայացուցիչները դրական վերաբերմունք են ցուցաբերում ՔՀԿ-ների նկատմամբ `բարձր գնահատելով ՔՀԿ-ների աջակցությունը սոցիալական խնդիրների լուծման գործում: Չնայած այս ամենին ՝ ՔՀԿ-ները դեռ բախվում են կազմակերպչական դժվարությունների, նորմատիվային խոչընդոտների և ավելին, երբեմն պետության կողմից սահմանված սահմանափակումների: Սակայն վերջերս պատկերը զգալիորեն փոխվել է: Կարող ենք փաստել, որ ՔՀԿ-ների ընկալումը որպես պետական ​​մարմինների կողմից պոտենցիալ դերակատարներ բարելավվում է, ինչը արտահայտվում է ՔՀԿ կառավարության երկխոսության պլատֆորմների աճով, առանձին նախարարությունների և գերատեսչությունների մակարդակով համատեղ նախաձեռնություններով: Տեղական իշխանություններն իրենց համայնքային աշխատանքի միջոցով ավելի ու ավելի են շեշտը դնում ՔՀԿ-ների վրա: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ URL ՝ https: //www.nao.org.uk/successful-commissioning/introduction/what-are-cissilociety-organisations-and-the-the-filefits-for-commissioners/ (հասանելի է: 03.01.2017): [6] ԵԱՀԿ զեկույցը Հանրային քաղաքականության հասարակական կազմակերպությունների ազդեցության վրա մասնավոր ներդրումների ներգրավման վրա, 2008 թ., Էջ 3-4, URL: http: //www.oecd.org/investment/globalforum/40400836.pdf- (14.02.2017): [8] Էլիզաբեթ Թ. Բորիս, ոչ առևտրային կազմակերպություններ ժողովրդավարության երկրներում: բազմազան դերեր և պատասխանատվություններ, URL: http: //socio.ch/movpar/boris.htm// (հասանելի է: 10.03.2017) .URL. http: //archives.ippapublicpolicy.org/IMG/pdf/panel_11_s1_hai_phu_do.pdf (հասանելի է 07.03.2017): Եվրոպա »հոդված, 2016, էջ 1, URL: http: //nonprofit.xarxanet.org/interviews/bernardenjolras- երրորդ-սեկտորը-երրորդ-ամենամեծ-աշխատուժը-ցանկացած-արդյունաբերական-եվրոպա- (հասանելի է: URL. http: //emes.net/research-projects/third-sector/tsi-project/ (հասանելի է: 17.03.2017) .URL. https: //www.globalpolicy.org/component/content/article/177/31621.html (հասանելի է. [15] Transparency International, ՀԿ զարգացման հնարավորությունների ռիսկերի հետազոտություն, 2011, էջ: 19, URL: https: //transparency.am/files/publications/NED_publication_arm_3.pdf (հղումը ՝ 10.11.2017): [16] Հայաստանի Հանրապետության էլեկտրոնային կառավարման պաշտոնական կայք, URL: https: //www.e-gov.am/ (հղումը ՝ 12.10.2017): [17] Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայք, URL: https: //www.e-draft.am/ (հղումը կատարվել է 04.11.2017): [18] 2016 ՔՀԿ կայունության ինդեքս, էջ 2-3, URL: https: //www.usaid.gov/sites/default/files/documents/1866/CSOSI_Report_7-28-17.pdf( Հասանելի է: 18.09.2018). Սերոբյան Սիրանուշի ԵՐՐՈՐԴ ԲԱԻՆԻ Էֆեկտը ՊԵՏԱԿԱՆ ՔԱICԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ DEԱՐԳԱՄԱՆ ԵՎ ԿԱՏԱՐՄԱՆ ԳՈՐԸՆԹԱՈՒՄ Հիմնաբառեր. Երրորդ մաս, պետական ​​քաղաքականություն, քաղաքացիական հասարակություն, քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններ, ազդեցություն, հասարակական կազմակերպություններ, ազդեցություն: ։

Երրորդ հատվածը կարևոր նշանակություն և ազդեցություն ունի պետության զարգացման ու առաջընթացի գործում։ Առանց պետական, մասնավոր և երրորդ հատվածի համագործակցության հնարավոր չէ պետության առջև ծառացած հիմնախնդիրները կարգավորել և տալ արդյունավետ, ռացիոնալ լուծումներ։ Երրորդ հատվածի կազմակերպությունները շահերի պաշտպանության և լոբբինգի իրականացմամբ փորձում են ազդել կառավարության վրա, բարելավել թափանցիկությունը և հաշվետվողականությունը՝ բարձրացնելով քաղաքականության մշակման և իրականացման գործընթացի արդյունավետությունը։

Գիտ. ղեկավար՝ ֆ.մ.գ.թ., պրոֆ. Մ. Սահակյանէշարունակում մնալ բանկային համակարգը, որին բաժին է ընկնումֆինանսական համակարգի ակտիվների 88.4%-ը25։ Բավականիննկատելի է մեծ մրցակցությունը առևտրային բանկերի միջև մարդկանցու ներդրողների վստահությունը ձեռք բերելու և հաճախորդներներգրավելու առումով։ Սա ստիպում է բանկերին գործել շուկայումհնարավորինս արդյունավետ։ Մյուս կողմից, բանկային համակարգի ոչբարձր արդյունավետությունը,էտնտեսական աճի ցածր տեմպով։ Բանկերի արդյունավետությունըկապվածէ բնակչության բարեկեցության հետ։ Բացի այդ,արդյունավետ բանկային համակարգն օգնում է ուժեղացնել երկրիմակրոտնտեսականքաղաքականության արդյունավետությունը։ Բանկերի ցածր արդյունավետությունը, վերջին հաշվով, կարող էհանգեցնել ֆինանսական ծառայությունների ներմուծմանը։ Այսպիսով,հաշվի առնելով առևտրային բանկերի կարևորությունը՝ բանկերիէ անհրաժեշտարդյունավետությանգործընթաց։ իրենիցներկայացնում է բավականին բարդ վերլուծական խնդիր։ Սույնաշխատանքում օգտագործվել է DEA (Data envelopment analysis)մեթոդը26։ Այնչափելու տեխնիկա է՝ հիմնված ընտրված ռեսուրսների և արդյունքներիհամախմբի վրա, որոնք տրված են, այսպես կոչված, որոշում կայացնողմիավորների (DMU-ների) համար, որոնք էլ DEA-ի շրջանակներում համեմատվում են միմյանց հետ։ 25 https։ //www.cba.am/AM/pperiodicals/fin_stab_16_1.pdf համեմատական արդյունավետությունըԲանկերի արդյունավետությանգնահատումըդառնումգնահատումնՕգտագործվելDEA -ի հիմնական մոդելներից է CCR մոդելը։ Մոդելը որպեսգծային ծրագրման խնդիր ներկայացվում է հետևյալ տեսքով. xij - i տեսակի ռեսուրսի քանակն է, որն օգտագործում է յ-րդ DMU-ն yrj -rտեսակի արդյունքի քանակն է,որը թողարկում է յ-րդ DMU-ն ur - r-րդելքի կշիռը, vi- i-րդ մուտքի կշիռը։ Սա արդյունքների կողմնորոշման խնդիր է։ ho մեկնաբանում էորպես արդյունավետության գնահատական (0≤ho*≤1). ho*=1 դեպքըներկայացնում է լրիվ արդյունավետություն, իսկ եթե ho*<1, ապա առկաէ անարդյունավետություն։ ur*, vi* կշիռների օպտիմալ արժեքները ցույցեն տալիս յուրաքանչյուր գործոնի կշիռն արդյունավետության տվյալմակարդակն ապահոովելու գործում։ 1. ՀՀ առևտրային բանկերի արդյունավետությունների գնահատումը DEA-ի CCR մոդելի միջոցով է DEA-ի CCR մոդելը ՀՀ-ում գործողառևտրային բանկերի հարաբերական արդյունավետությունը չափելուհամար։ Նպատակն է հասկանալ, թե ինչպիսի արդյունավետությամբեն բանկերը գործում միմյանց նկատմամբ, որ գործոնները մեծ դերունեն արդյունավետության տվյալ մակարդակի ապահովման գործում։ ՀՀ առևտրային բանկերի հարաբերական արդյունավետություններըհաշվարկելիս հիմնվել ենք մեխանիկական մոտեցման վրա27. բանկըդիտվումէաշխատանք և կապիտալ ավանդները վարկերի և արժեթղթերի վերափոխելուբանկիարդյունավետությունը ծախսերի և եկամուտների կառավարմանտեսանկյունից։ Ուսումնասիրվել է ծախսերի կառուցվածը։ Մեծ բաժին ենկազմում տոկոսային ծախսերն, ինչպես նաև աշխատակազմի գծովծախսերը, որը բանկի ծավալային մեծությունը նկարագրող ցուցանիշէ28։ Անհրաժեշտ է դիտարկել նաև այն միջնորդավճարները (կոմիսիոնվճարներ), որոնք բանկը կատարում է միջոցների ներգրավման համար։ Ինչ վերաբերում է եկամուտներին, ապա գերակշռող մասն են կազմումտոկոսային եկամուտները, դրանք հիմնականում վարկերից են և27 Z. Yang -"Bank Branch Operating Efficiency։ A DEA Approach", IMECS, pp. 11-17, 200928 Ընդհանրապես մեծ բաժին են կազմում ընդհանուր վարչական ծախսերըէ որպես կազմակերպություն, որն օգտագործումհամար, այսինքն՝գնահատվումէ բոլոր i-երի և r-երի համար բանկերի՝որպեսԲԱՆԿՆշենք,որէբանկիբնութագրումուղղակիորենընդգրկվել են մոդելում որպես արդյունքի ցուցանիշ։ Անհրաժեշտ էրդիտարկել նաև կոմիսիոն եկամուտները որպես վճարահաշվարկայինգործառույթները նկարագրող ցուցանիշ։ Ուսումնասիրվել են նաև առևտրային բանկերի ֆինանսկանվիճակի մասին հաշվետվությունները։ ՀՀ առևտրային բանկերիակտիվների կազմում մոտ 62%-ը տրամադրված վարկերն են, որոնցծավալնհիմնականգործունեությունը։ Պարտավորությունների կազմում, միջին հաշվով,81%-ը կազմում են ավանդները։ Ավանդները ներառվում են մոդելումորպես ռեսուրս, որը բանկն օգտագործում է վարկեր տրամադրելունպատակով։ առևտրայինկազմակերպության նպատակը շահույթի մասիմալացումն է, ուստիմեթոդում որպես արդյունք դիտարկվել է նաև շահույթի ցուցանիշը։ Այսպիսով, առանձնացնում ենք հետևյալ մուտքերն29 ու ելքերը. Output 1 (u1) = տոկոսային եկամուտ Input 1 (v1) = տոկոսային ծախսOutput2 ( u2) = ոչ տոկոսային եկամուտ Input 2 (v2) = ոչ տոկոսայինծախս Output 3 (u3) = տրամադրված վարկ Input 3 (v3) = ընդունվածավանդ Output 4 ( u4) = զուտ շահույթ։ Աղյուսակ1. ՀՀ առևտրային բանկերի հարաբերականարդյունավետության գնահատականները30.2014թ.Անելիք բանկԱրարատբանկԱրդշինբանկՀայբիզնեսբանկՀայէկոնոմբանկ2015թ.միջինըԱկբա-կրեդիտ Ագրիկոլ բանկ29 Հիմնական միջոցները և ոչ նյութական ակտիվները միջին հաշվով կազմում են բանկիակտիվների 4-5 %-ը, և, բացի այդ, դրանք անմիջականորեն չեն ազդում բանկիհիմնական գործունեության արդյունավետության վրա, ուստի նպատակահարմար չիհամարվել մոդելում դիտարկել այս ցուցանիշը։ Իսկ ինչ վերաբերում է արժեթղթերին,ֆինանսական ակտիվներին վերաբերող տվյալներին, ապա նշենք, որ ոչ բոլոր բանկերիհաշվեկշռում են դրանք առկա, քանի որ ոչ բոլոր բանկերն են զբաղվում ակտիվներդրումային գործունեությամբ, իսկ քանի որ մենք գնահատում են բանկերիարդյունավետությունըտեսանկյունիցնպատակահարմար չէ մոդելում ներառել այս ցուցանիշը։ 30 Հաշվարկները կատարվել են (1) մոդելով, ինչպես POM փաթեթի, այնպես էլ Matlabծրագրի միջոցով, իսկ տվյալները վերցված են ՀՀ առևտրային բանկերի պաշտոնականկայքերում ներկայացված հաշվետվություններիցնկատմամբ,միմյանցապաայսԶարգացման Հայկական ԲանկԷյչ-Էս-ԲԻ-Սի Բանկ ՀայաստանՎՏԲ-Հայաստան ԲանկԿոնվերս ԲանկՊրոմեթեյ ԲանկՅունիբանկԱրցախբանկԱրմսվիսբանկԱմերիաբանկԱռէկսիմբանկԻնեկոբանկՄելլաթ ԲանկԲիբլոս Բանկ Արմենիա2015 թվականին Ակբա-կրեդիտ Ագրիկոլ, Հայբիզնեսբանկ, ԷյչԷս-ԲԻ-Սի, Արմսվիսբանկ, Առէկսիմբանկ, Մելլաթ և Ինեկո բանկերըհամարվում են արդյունավետ, իսկ մնացած բանկերը ավանդներըվարկերի փոխակերպման գործընթացում բնութագրվում են որոշակիանարդյունավետությամբ։ Օրինակ՝ 2015թ.-ին Արարատ, Հայէկոնոմ ևԿոնվերսհարաբերական արդյունավետություններըգնահատվում են համապատասխանաբար 83.4, 79.7 և 70.8%՝ նկատիունենալով, որ Արարատ բանկը պետք է ավելացնի իր արդյունքը16.6%-ով, Հայէկոնոմ բանկը՝ 20,3%-ով, Կոնվերս բանկը՝ 29,2%-ովռեսուրսների տրված մակարդակի դեպքում, որպեսզի իրենց գործունեությունները համարվեն արդյունավետ31։ Միջին հաշվով կարող ենք ասել, որ բանկերի հարաբերականարդյունավետությունը նվազել է (0,914-ից դառնալով 0,810) 20142015 տարիների ընթացքում։ բանկերիեկամտաբերությանԷյչ-Էյ-Բի-ՍիԳծապատկեր1. Ռեսուրսների և արդյունքների կշիռները Կշիռները ցույց են տալիս, որ տոկոսային եկամուտներնամենամեծ կշիռն ունեն արդյունավետության տվյալ մակարդակիապահովման մեջ, և դրանց աճը կբերի արդյունավետությանմակարդակի ավելացում ավելի մեծ չափով։ Իսկ ինչ վերաբերում էմուտքերին, ինչքան ռեսուրսի կշռի արժեքը մեծ է, այնքան տվյալռեսուրսի հետագա աճը (արդյունքի տրված մակարդակի դեպքում)ավելի մեծ չափով կնվազեցնի արդյունավետության ձեռք բերվածմակարդակը։ Մեր դեպքում այդպիսի մուտք են համարվում ոչտոկոսային ծախսերը։ 2. ՀՀ առևտրային բանկերի եկամտաբերության ցուցանիշների ևհաշվարկված արդյունավետությունների միջև առկա կապը Առևտրային բանկերի արդյունավետությունը ծախս/եկամուտկառավարմանհամատեքստում դիտարկելիս գնահատականներկարողենցուցանիշները,հանդիսանալմասնավորապես՝ ROE-ն և ROA-ն32։ Դիտարկում ենք ընտրանք33, որըներառում է 6 բանկ՝ Ամերիա, Յունիբանկ, Կոնվերս, Ինեկոբանկ,Արցախ,համակարգիշրջանակներում ROE և ROA ցուցանիշներին ըստ միջակայքերի տրվողբալերից, յուրաքանչյուր բանկին տալիս ենք որոշակի գնահատական,որն իրենից ներկայացնում է տվյալ բանկի համար հաշվարկված ROEև ROA ցուցանիշներին ՔԱՄԵԼՍԻ շրջանակներում տրված բալերիգումարը։ Աղյուսակ2. Բանկերի դասակարգումն ըստ DEA մեթոդի և ROE, ROAցուցանիշների32 ROE- զուտ շահույթ/ընդհանուր կապիտալ, ROA- զուտ շահույթ/ընդհանուր ակտիվներ33 Ընտրանք կազմվել է՝ ելնելով նրանից, որ բանկերի ընդհանուր կապիտալների ևընդհանուր ակտիվների արժեքների ցրվածությունը հնարավորինս մեծ լինի։ բանկ։ Ելնելով ՔԱՄԵԼՍԲանկի անվանումըԷյչ-Էս-ԲԻ-Սի ԲանկմեծություններԻնեկոբանկԱմերիաբանկՅունիբանկԿոնվերս ԲանկԱրցախբանկԻնչպես երևում է աղյուսակից, առևտրային բանկերը երկուեղանակով էլ դասակարգելիս ստանում ենք նույն պատկերը։ Այսամենից կարելի է հետևություն անել. DEA-ի միջոցով ստացվածգնահատականները պատահականչեն, դրանքհնարավորություն են տալիս ստանալ իրական պատկերն, ինչը թույլ էտալիս մոդելը կիրառել գործնականում որոշակի վերլուծություններկատարել նպատակով։ Այսպիսով՝ հետազոտության արդյունքներից կարող ենք եզրակացնել.1. ՀՀ առևտրային բանկերի արդյունավետությունները 20142015 տարիներին բարձր են եղել և համեմատաբար կայուն։ Հետևաբար, առևտրային բանկերում ներդրված ավանդները,ինչպես նաև, առևտրային բանկերի կողմից թողարկվածֆինանսական գործիքները բնորոշվում են ռիսկերի ցածրմակարդակով։ 2. ՀՀ առևտրային բանկերը բավականին արդյունավետորեն ենկառավարում իրենց ծախսերը և եկամուտները, ուստի կարողենք ենթադրել, որ դեֆոլտի ռիսկը բավականին փոքր է։ 3. Արդյունավետութան դրական փոխկապվածությունը ավելիուժեղ է տոկոսային եկամուտների հետ, իսկ բացասականկապվածությունը ավելիէռեսուրսներից ոչ տոկոսային ծախսերի հետ։ ցայտուն արտահայտվածԳնահատական (ROE,ROA)Բարսեղյան ԱննաԲԱՆԿԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր - արդյունավետություն, ՀՀ առևտրային բանկեր, DEA, դասակարգում։

Հոդվածում փորձ է արվել գնահատել ՀՀ բանկային համակարգի արդյունավետությունը։ Կիրառելով Data Envelopment Analysis (DEA) մեթոդը՝ հարաբերական գնահատվել առևտրային բանկերի են ՀՀ հիման վրա արդյունավետությունները 2014-2015թ.թ.-ներին։ 19 առևտրային բանկի պաշտոնական տվյալների հարաբերական արդյունավետությունների գնահատականները թույլ են տալիս ենթադրել, որ ՀՀ առևտրային բանկերը բնորոշվում են բավականին բարձր և կայուն արդյունավետությամբ։

«ԱՂԲՅՈՒՐ» ԲԱՂԱԴՐԻՉՈՎ ԿԱԶՄՎԱԾ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԵՐԵՆՈՒՄՀայերենի բազմահազար տեղանունների մեջ իրենց տարածվածությամբ, իմաստային բազմազանությամբ աչքի են ընկնում տեղանվանակերտ մի շարք բաղադրիչներ ու հիմքեր։ Դրանց շարքում առավել գեղեցիկ են «աղբյուր» բաղադրիչով կազմվածները։ Ներկա քննության նպատակն է ուսումնասիրել և ներկայացնել «աղբյուր»բաղադրիչով հայերեն տեղանունները՝ դասակարգելով ըստ կազմության, բնույթի ևդրանց մասին պահպանված ավանդության։ Քննության նյութը քաղել ենք հիմնականում «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան»-ից1։ Ըստ կազմության՝ մեր դուրս գրած տեղանունները բաժանվում են հինգ հիմնական խմբի` պարզ, ածանցավոր, բարդ, բարդ ածանցավոր և հարադիր կազմության։ Պարզ են այն տեղանունները, որոնք կազմված են միայն մեկ արմատից, հաճախասվում են նաև մենաբառ։ Մեր քննած բառերի մեջ նման մեկ դեպք է ընդամենը հանդիպել, որն էլ հենց Աղբյուր կոչվող բնակավայրն է։ Ածանցավոր են այն տեղանունները, որոնք կազմված են մեկ հիմքից կամ արմատից և մեկից ավելի ածանցներից, որոնցից են` Աղբյուրակ, Աղբյուրիկ։ Բարդ են այն տեղանունները, որոնք կազմված են երկու և ավելի հիմքերից կամարմատներից։ Այս դեպքում բառակազմական հիմքերի բաղադրիչները անտեսումենք՝ հաշվի առնելով, որ դրանք տեղանուն են կերտում իբրև առաջնային հիմքեր։ Իրենց հերթին դրանք լինում են հոդակապավոր և անհոդակապ։ Քանի որ աղբյուրբաղադրիչը կազմում է երկրորդ հիմքը, այսինքն՝ հետադաս է, այդ իսկ պատճառովբարդ բառերը կազմվում են առանց ա հոդակապի, օրինակ՝ Լուսաղբյուր, Սառնաղբյուր, Վարդաղբյուր, Շոռաղբյուր և այլն։ Բարդ բառերը փորձել ենք դասակարգել ըստ կազմության կաղապարի, այսինքն՝ըստ առաջին բաղադրիչի խոսքի մասային պատկանելության։ «Գոյական+գոյական» կազմությունը մեծամասնությունն է, որի մեջ կան.• առաջին բաղադրիչը տեղանվանակերտ հիմք է. Լանջ+աղբյուր, Ակ+աղբյուր,Գյոլ+աղբյուր, Շեն+աղբյուր, Ձոր+աղբյուր, Սարի+աղբյուր, Գեղ+աղբյուր,Խաչ+աղբյուր, Պոզ+աղբյուր,• որևէ այլ գոյականէ. Աղ+աղբյուր, Ավազ+աղբյուր, Արեն+աղբյուր,Լուս+աղբյուր, Մոշ+աղբյուր, Տերն+աղբյուր, Հով+աղբյուր, Երկաթ+աղբյուր,Արծաթ+աղբյուր,• անձնանուն. օրինակ՝ Թորոս+աղբյուր, Վառամ+աղբյուր, Պապ+աղբյուր,• կենդանիների անուններ. Արջն+աղբյուր, Շն+աղբյուր, Կաքավ+աղբյուր,Ուլ+աղբյուր։ «Ածական+գոյական» կազմությունը նույնպես հանդիպում է, որի մեջ առանձնացրել ենք երկու խումբ. 1 Հակոբյան Թ., Մելիք-Բախշյան Ստ., Բարսեղյան Հ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1-5, Երևան, 1986-2002։ Այսուհետև՝ ՀՀՏԲ։ • որակական կամ հարաբերական ածականներ, օրինակ՝ Ջերմ+աղբյուր,Նոր+աղբյուր, Սառն+աղբյուր, Բարակ+աղբյուր, Կարճ+աղբյուր, Բազմ+աղբյուր, Տաք+աղբյուր,• գունանուններ, օրինակ՝ Դեղին+աղբյուր, Ճերմակ+աղբյուր, Սպիտակ+աղբյուր Սև+աղբյուր, Շեկ+աղբյուր։ «Կապ+գոյական» կազմության մեկ օրինակ է հանդիպել, օրինակ՝ Տակ+ախպյուր, հնարավոր է, իհարկե, այն կազմված է տաք>բաղադրիչով։ Բարդ բառերի շարքում հետաքրքրություն է ներկայացնում Անաշաղբյուր կոչվողգյուղը, որն ամենայն հավանականությամբ Անուշ աղբյուր պետք է կոչված լինի։ Բարդ ածանցավոր են այն տեղանունները, որոնք կազմված են երկու հիմքիցկամ արմատից և մեկ ածանցից՝ Նորաղբյուրիկ։ Հարադիր տեղանունները կազմված են երկու և ավելի միմյանցից անջատ գրվողբառերից, ընդ որում աղբյուր բաղադրիչը կարող է լինել նախադաս կամ ետադաս,եռաբաղադրիչ բարդության դեպքում՝ նաև միջադաս։ Այդպիսիք են՝ Երկբաղադրիչ. Աղբյուրակ Վերին, Աղբյուրի դուռ, Աղբյուրի սար, Աղոթիքի աղբյուր, Անմահության աղբյուր, Գաստոնի աղբյուր, Գըռիձորի աղբյուրներ, Գողոց աղբյուր, Եղին աղբյուր, Զոռզոռ աղբյուր և այլն։ Եռաբաղադրիչ. Գագիկ թագավորի աղբյուր, Թարգմանչաց վանքի աղբյուր, Խազալ կապի աղբյուր, Սպիտակ աղբյուրի խաչ, Քառսուն մանկանց աղբյուր։ Հանդիպում են նաև սակավաթիվ բազմաբաղադրիչ բառեր՝ Գեչիկ գյադուկի շոռաղբյուր։ Անվանումների մեջ առանձնացրել ենք մի խումբ, որոնք կիրառվում են բաղադրիչների հնչյունափոխված և անհնչյունափոխ զուգահեռ տարբերակներով. • Լիսաղբյուր (աղբյուր, ուխտատեղի), Լուսաղբյուր (աղբյուր),• Նորախպյուր (գյուղ), Նորաղբյուր (գյուղ),• Շոռաղբյուր (լեռնագագաթ), Շորաղբյուր (գյուղ), Շորաղբյուր (հանքային աղբյուր),• Սառնախպյուր (գետ), Սառնախպյուր (գյուղ), Սառնախպյուր (գյուղ), Սառնաղբյուր (աղբյուր), Սառնաղբյուր (գետ), Սառնաղբյուր (գետակ), Սառնաղբյուր(գյուղ), Սառնաղբյուր (գյուղ), Սառնաղբյուր (գյուղատեղի), Սառնաղբյուր (լեռնագագաթ), Սառնաղբյուր (վայր),• Վարդախպյուր (գյուղ), Վարդաղբյուր (գետակ), Վարդաղբյուր (գյուղ), Վարդաղբյուր (գյուղ),• Վարժակա աղբյուր (գյուղ), Վարժակաց աղբյուր (գյուղ), Վարժակի աղբյուր(գյուղ), Վարժանկա աղբյուր (գյուղ), Վարժանկե աղբյուր (գյուղ)։ Այս կազմության տեղանուններով հայերենում անվանադրվում են ֆիզիկաաշխարհագրական վայրերի, պատմական օբյեկտների, բնակավայրերի գրեթե բոլոր տեսակները։ Ըստ բնույթի տեղանունները բաժանել ենք հետևյալ խմբերի.1. Լեռներ, լեռնաբազուկներ, լեռնագագաթներ, ձմեռանոցներ.Կռըն աղբրիկ (լեռ), Կաքավաղբյուր (ձմեռանոց), Ճոկնու աղբյուր (լեռնաբազուկ),Սիլաղբյուր (լեռնագագաթ), Սպիտակաղբյուր (ձմեռանոց), Սպիտակ աղբյուր (ձմեռանոց), Ուլաղբյուր (լեռնագագաթ), Գյոլաղբյուր (ձմեռանոց)։ 2. Քարայրներ, ձորեր, հովիտներ, գոգավորություններ.Ճոկնու աղբյուր (ձոր), Աղբյուրների ձոր (գոգավորություն), Ավեղ աղբյուր (հովիտ)։ 3. Լճեր, գետեր, ջրանցքներ, աղբյուրներ, ջրամբարներ.Բարակաղբյուր (գետակ), Արզնիի աղբյուրներ (հանքային աղբյուրներ), Արքայության աղբյուր (աղբյուր), Բերդերու աղբյուր (աղբյուր), Բերդի աղբյուր (աղբյուր), Բոժանա աղբյուրներ (աղբյուրներ), Կենարար աղբյուր (աղբյուր-հուշարձան), Կոստնտուտի աղբյուր (աղբյուր), Կովհովիվի աղբյուր (աղբյուր), Կորեկի աղբյուր (աղբյուր),Կուրաղբյուր (լիճ), Հալճից աղբյուր (աղբյուր), Հարեմ աղբյուր (աղբյուր), Հյուսեինաղաաղբյուր (աղբյուր), Հոռնաղբյուր (աղբյուր), Հովաղբյուր (աղբյուր), «Հորթերի աղբյուր»(աղբյուր), Ղզըլչախչախի աղբյուր (աղբյուր), Մամուշեղի աղբյուր (աղբյուր), Մարղուլիաղբյուր (աղբյուր), Մեծ աղբյուր (աղբյուր), Մկնխոռու աղբյուր (աղբյուր), Մոշահավիաղբյուր (աղբյուր), Մոշաղբյուր (աղբյուր), Մոտիկ աղբյուր (աղբյուր), Մորուք աղբյուր(աղբյուր), Մուխալ աղբյուր (աղբյուր), Մուշաղբյուր (գետակ), Յոթականի աղբյուր(աղբյուր), Յոթն ախպոր աղբյուր (աղբյուր), Յոթն աղբյուրներ (աղբյուրներ), Նավավորի աղբյուր (աղբյուր), Նվեր աղբյուր (աղբյուր), Շաղասարի աղբյուր (աղբյուր), Շատաղբյուր (աղբյուր), Շորշորի աղբյուր (աղբյուրներ), Սառնաղբյուրի ջրամբար (ջրամբար)։ 4. Գավառներ, քաղաքներ, գյուղեր.Անուշ աղբյուր (գյուղ), Ավեղ աղբյուր (գյուղ), Կարճաղբյուր (գյուղ), Կարմիրաղբյուր Ներքին (գյուղ), Կարմիրաղբյուր Վերին (գյուղ), Կաքավուց աղբյուր (գյուղ), Կորաղբյուր (գյուղ), Հացյաց աղբյուր (գյուղ), Հոտած աղբյուր (գյուղ), Մուշաղբյուր (գյուղ),Մուշեղաղբյուր (գյուղ), Յոթաղբյուրներ (գյուղ), Նորաղբյուրիկ (գյուղ), Շենաղբյուր(գյուղ), Շնաղբյուր (գյուղ), Շողան աղբյուր (գյուղատեղի)։ 5. Կամուրջներ. Պաղաղբյուր։ 6. Վանքեր, սրբավայրեր, եկեղեցիներ, ուխտատեղիներ.Մանուկ աղբյուր (վայր, սրբավայր), Մանուկյանների աղբյուր (սրբավայր), Միջնաղբյուրի վանք (վանք), Մկաց աղբյուր (սրբավայր), Ջերմաղբյուր (վանք), Ջերմաղբյուրի Ս. Աստվածածին (վանք), Սպիտակ աղբյուրի խաչ (եկեղեցի), Սպիտակ աղբյուրի վանք (վանք), Վանքի լուսաղբյուր (ուխտատեղի), Տապաս աղբիւր (ուխտատեղի),Գառնիկ աղբյուր (ուխտատեղի), Դող աղբյուր (ուխտավայր)։ Հայերենում միևնույն անունով կարող են անվանվել տարբեր օբյեկտներ։ Դանկատելի է նաև մեր քննած տեղանունների դեպքում.• Ակնաղբյուր՝ գետակ և գյուղ,• Ավզաղբյուր՝ գյուղ և գետակ,• Բազմաղբյուր՝ ամրոց, ավան և գյուղ,• Երկաթաղբյուր՝ աղբյուր և լեռ,• Զույգ աղբյուր՝ աղբյուր, ավան, գյուղ, հնավայր,• Լուսաղբյուր՝ աղբյուր, բլուր, գետակ, գյուղ, ողողատ, ուխտատեղի,• Խաչաղբյուր՝ ավերակ գյուղ, ամառանոց, գետ, լեռնագագաթ, ուխտատեղի,• Կարմիր աղբյուր՝ աղբյուր, գետակ, գյուղ,• Կաքավաղբյուր՝ աղբյուր, ձմեռանոց,• Ձորաղբյուր՝ գետակ, գյուղ,• Ճոկնու աղբյուր՝ լեռնաբազուկ, ձոր,• Շեկաղբյուր՝ գյուղատեղի, լեռնագագաթ,• Պաղաղբյուր՝ աղբյուր, գյուղ, լեռնագագաթ,• Սարիաղբյուր՝ գետ, լեռ,• Սև աղբյուր՝ ագարակ, գյուղ, գյուղակ, աղբյուր, գետակ,• Սպիտակ աղբյուր՝ աղբյուր, գետակ, գյուղ, ձմեռանոց,• Տաքաղբյուր՝ աղբյուր, գետ,• Ցուրտ աղբյուր՝ աղբյուր, գյուղատեղի։ Բազմաթիվ գեղեցիկ ավանդություններ են կապված աղբյուր բաղադրիչով տեղանունների հետ։ Այստեղ նշել ենք տեղանունը և կողքին էլ ավանդապատումը,որոնք բաժանել ենք մի քանի պայմանական խմբերի։ Դրանք քաղել ենք հիմնականում «Ավանդապատումից» և ՀՀՏԲ-ից, ուստի առանձին-առանձին հղումներ չենքարել։ 1. Ժողովրդական զրույցներ։ • Ագռավի աղբյուր (աղբյուր)։ Տեղացիներն այս աղբյուրի անվան առաջացումըբացատրում են Գրիգոր Տաթևացու հետ կապված մի ավանդությամբ։ Ավանդությանհամաձայն՝ Գր. Տաթևացին երեխա ժամանակ Տաթևի վանքի գառներն արածեցնելիս, մի օր այդ աղբյուրից ջուր խմելու ժամանակ, օձն ուզում է նրան խայթել։ Տեսնելով այդ՝ ագռավն իրեն նետում է աղբյուրի մեջ։ Օձը Գրիգորի փոխարենխայթում է ագռավին։ Տաթևի վանահայրը անձնազոհ ագռավին թաղում է աղբյուրիմոտ և նրա անունը դնում Ագռավի աղբյուր։ • Կարճաղբյուր (գետ)։ Ժողովրդական ավանդության համաձայն գյուղն այսպես էկոչվել, որովհետև ժայռի խոռոչից բխող աղբյուրը` կարճ ճանապարհ անցնելովթափվում է լիճը։ • Աղմաղանի աղբյուրներ (աղբյուրներ)։ Այստեղ ժամանակին բազմաթիվ աղբյուրներ են եղել։ Նաղի խանը ուղտերի քարավանով բուրդ է կրել տալիս և խցկում բոլոր աղբյուրների ակունքները, որպեսզի իր հակառակորդները աչք չդնեն այդ ջրառատ վայրերին։ • Կաքավի աղբյուր (աղբյուր)։ Մի որսկան այստեղ կաքավի բուն է գտնում`ձագերը միջին։ Սատանայի թելադրանքով նա քանդում է բունը և ոչնչացնումկաքավի ձագերին։ Մայր կաքավը տեսնելով ավերված բունն ու ոչնչացված ձագերին,սկսում է սուգ ու լաց անել։ Նրա արտասուքներից աղբյուր է գոյանում, ինքն էլ շատչանցած անշնչանում է։ Բարեխիղճ մարդիկ թաղում են կաքավին, քար գցում գերեզմանին, քարի տակից նով անցկացնում, որից սկսում է հոսել այս սառն աղբյուրը։ • Մահտեսի Մելքումի աղբյուր (աղբյուր)։ Շահ-Աբասը, հավանելով ՄահտեսիՄելքումի գեղեցիկ կնոջը, նրան բռնությամբ տանում է իր հարեմը։ Ժամանակ անց,կարոտելով կնոջը, Մելքումը գնում է Սպահան և ծպտված սկսում է իբրև որմնադիրաշխատել շահի պալատի մոտ։ Շահ-Աբասն ու կինը դուրս են գալիս պատշգամբնարդի խաղալու։ Մելքումը կնոջ ուշադրությունը գրավելու համար երգով մրմնջում է.«Հին դարդերս նորոգվեցին, այ տղա կիր բեր»։ Կինը, ճանաչելով ամուսնուն, նետում էզառը և երգով պատասխանում. «Անցյալը պետք է մոռանալ, ա՜յ թե զառս հինգ ու վեցգար»։ Շահը կասկածում է այդ խորհրդավոր հարց ու պատասխանին և փորձելու համար թույլ է տալիս կնոջը կես ժամով տեսակցել ամուսնու հետ։ Հասկանալով այդ,Մելքումի կինը խորհուրդ է տալիս ամուսնուն` հեռանալ շահի պալատի մոտից, և իրհոգու փրկության համար յոթ եկեղեցի և յոթ աղբյուր շինել։ Մելքումը կատարում էկնոջ ցանկությունը։ Ներքին Ագուլիսի Դաշտի բազարի մոտ գտնվող աղբյուրը` այդյոթ աղբյուրներից մեկն է, որը շինողի անունով կոչվում է Մահտեսի Մելքումիաղբյուր։ • Մարաշի աղբյուրներ (աղբյուրներ)։ Ժամանակին թաթարները հարձակվում ենՄարաշի վրա և թալանում ու կոտորում։ Հանկարծ տեղատարափ անձրև է սկսվում ևհեղեղում է քաղաքի բոլոր փողոցները։ Օգտվելով դրանից մարաշցիք հարձակվումեն թաթարների վրա և դուրս վռնդում նրանց քաղաքից։ Երբ ամեն ինչ խաղաղվում է,մարաշցիք վախենալով, որ թաթարները կարող են նորից վերադառնալ, թողնում ենքաղաքը և բարձրանում մոտակա լեռան գագաթը։ Այստեղ նորից հեղեղանմանանձրև է տեղում որոտումներով և կայծակներով։ Երբ ամեն ինչ հանդարտվում է,մարաշցիք իջնում են քաղաք, ուր երկու նոր աղբյուր են գտնում։ • Արեգի աղբյուրները (աղբյուրներ)։ Այս աղբյուրների ջրերը կենարար են ևզավակատուր։ Արու զավակ ունենալ ցանկացողները խմում են արևելյան ակից, իսկաղջիկ ուզողները՝ արևմտյանից։ Դրանից էլ ծագել է աղբյուրների Արեգի (արուի ևէգի) անունը։ • Ականջացավի աղբյուր (աղբյուր)։ Այստեղ ապրելիս է եղել մի ճգնավոր։ Հոգեվարքի ժամանակ նա հովվին ուղարկել է դիմացի այրում գտնվող վարդապետիմոտ, որպեսզի հաղորդություն ստանա նրանից։ Վարդապետը չի եկել։ Ճգնավորիանեծքով նա քար է դարձել և բերանից սկսել է հոսել Մոկս գետը։ Տեսնելով, որաստված կատարեց իր խնդիրքը, ճգնավորը խնդրել է, որ իր ապրած այրում էլաղբյուր բխի և այն լինի ականջացավի դեղ։ Աստծու կամքով կատարվել է ճգնավորիերկրորդ խնդիրքը ևս, և սկսել է բխել Ականջացավի աղբյուրը։ • Վարդաշենքի աղբյուր (աղբյուր)։ Մի հարուստ աղջիկ ու աղքատ տղասիրահարվում են և ուխտում` միասին ապրել, միասին մեռնել։ Աղջկա ծնողներըգտնում են մի ուրիշ, հարուստ փեսացու։ Նշանդրեքից մի քանի օր առաջ աղջիկը մորև տան հարսների հետ գնում է Վարդաշենք կոչված բլրաձև բարձունքը` դաշտայինաշխատանք կատարելու։ Այստեղ նա գտնում է իր սիրած տղային և առանձնանումնրա հետ։ Մայրը տեսնելով նախատում ու անիծում է նրանց։ Տղան ու աղջիկըհուսահատ դիմում են աստծուն և խնդրում իրենց վարդի թփեր դարձնել։ Անմիջապեսկատարվում է նրանց խնդիրքը։ Աղջկա մայրը վրեժխնդրությամբ լցված դիմում է չարոգիներին, որոնց կամքով երկու վարդենիների արանքում մի փուշ է բուսնում,խանգարելով նրանց մոտենալ իրար։ Սիրահարների արցունքներից Վարդաշենքումաղբյուր է գոյանում, որին բուժիչ հատկություն է վերագրվում։ • Րաֆֆու աղբյուր (աղբյուր)։ Տարիներ առաջ Րաֆֆին գալիս է Դահրավ գյուղը`տեղի քաջերի պատմությունը գրելու։ Շրջում է տնետուն, հարց ու փորձ անումծերերին, կարդում մամռակալած քարերի գրերը։ Րաֆֆու խնդրանքով գյուղացիներըշուռ են տալիս Աբրահամենց այգու մոտ ընկած հայկական սալ քարը` նրա վրա եղածգրերը կարդալու համար։ Րաֆֆու մեկնելուց հետո, այդ սալ քարի տեղից սկսում էառատ ջուր բխել։ Դահրավցիների ուրախությանը չափ չի լինում, քանի որ մինչ այդջուր բերելու համար նրանք ստիպված էին իջնել մոտակա ձորը։ Այդ ջուրը հիմա էլ կաև կոչվում է Րաֆֆու աղբյուր։ • Քալոյի աղբյուր (աղբյուր)։ Ասում են, թե այս գյուղն առաջ աղբյուր չի ունեցել։ Գյուղացիները տառապել են առանց ջրի և փորձել են մի ելք գտնել։ Քալո անունովմեկի կինը երազ է տեսնում, որ իրենց տնից ներքև հողի տակ աղբյուր կա։ Քալոն միքանի օր շարունակ փորում է այդ տեղը և գտնում աղբյուրը։ Գյուղը դուրս է գալիսծանր վիճակից։ Մինչև հիմա էլ կա այդ աղբյուրը և գտնողի անունով կոչվում է Քալոյիաղբյուր։ • Եղնիկի աղբյուր (աղբյուր)։ Ավանդության համաձայն՝ ամեն տարի այստեղ միեղնիկ է եկել ու նստել ջրի մոտ։ Գյուղացիներն այն համարել են աստծու կողմիցուղարկած մատաղացու և մորթել ու միսը բաժանել են իրար մեջ։ Մի անգամ էլ խախտել են այդ կարգը, և միսը վերցրել են միայն երկու հոգի։ Իբր դրանից աստված զայրացել է և այլևս եղնիկ չի ուղարկել, բայց աղբյուրը շարունակել են կոչել Եղնիկիաղբյուր։ • Լեզգու աղբյուր (աղբյուր)։ Լեզգիների ժամանակ հայերը փախչում են սարը,օթևան շինում իրենց համար ու թաքնվում։ Սարի վրա մի լավ աղբյուր են գտնում,թփերով ծածկում ու թաքուն օգտվում ջրից։ Այդ աղբյուրը կոչում են Լեզգու աղբյուր։ • Քոսի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության՝ քոսախտով (բորոտություն)բռնված մի կռապաշտ գալիս է աղբյուրի մոտ։ Նրան երևում է մի ծերունի և խոստանում է բուժել վերքերը, եթե քրիստոնեություն ընդունի։ Հիվանդը համաձայնվում է։ Ծերունին գավազանով խփում է ժայռին, և այստեղից աղբյուր է բխում։ Հիվանդըլվացվում է ու բուժվում։ Աղբյուրի անունը մնում է Քոսի աղբյուր։ • Խազալ կապի աղբյուր (աղբյուր)։ Սա զուլալ ու հորդ մի աղբյուր է. մոտը կա«Թաք ծառ» կոչված մի չինարի, որ սուրբ է համարվում։ Իշխանա սարի արոտներըգնացող տափաստանի քոչվորները իրենց քոչերով, աղբյուրի ջրի հույսով, միշտ եկելեն այս կողմերը՝ չորացրել արոտները և թալանել շրջակա բնակիչներին։ Քոչվորներիոտքն իրենց կողմերից կտրելու համար՝ Խոտ, Շինուհայր և Քարահունջ գյուղերիբնակիչները հավաքել են իրենց ոչխարների մի տարվա խուզած բուրդը և դրանովփակել աղբյուրի ակը։ Զրկվելով ջրից տափաստանի քոչվորները այլևս չեն եկել այսկողմերը և ժողովուրդն ազատվել է նրանց ասպատակությունից։ • Թոխոպվա աղբյուր (աղբյուր)։ Մի կին երեխայի հետ աղոթելու է գալիս այսմատուռը։ Աղոթքի ժամանակ երեխան լաց լինելով ջուր է խնդրում։ Աղոթքըչընդհատելու համար մայրը խնդրում է աստծուն հագեցնել երեխայի ծարավը։ Աստված լսում է նրա խնդիրքը և աղբյուր է բխեցնում մատուռի մեջ։ • Թարգմանչաց վանքի աղբյուր (աղբյուր)։ Մեսրոպ Մաշտոցը այս կողմերումքարոզելիս, գավազանը խփել է քարին ու հրամայել է, որ ջուր բխի։ Եվ նրա խոսքովիսկույն բխել է այս աղբյուրը։ 2. Հին հավատալիքներ։ • Անահիտի աղբյուր(աղբյուր)։ Ավանդությունն ասում է, թե ԱղվանքիՎաչագան թագավորը այս աղբյուրի մոտ հանդիպելով Հացիկ գյուղացի գեղեցիկ ուիմաստուն Անահիտին, սիրահարվել է նրան և այդ օրվանից աղբյուրի անունը կոչվել էԱնահիտի աղբյուր։ • Արճակի աղբյուր (աղբյուր)։ Հայկական մի ավանդությամբ իբր Արճակ լճումբնակվող հրեղեն կինը (հարսը) մշտապես այս աղբյուրում էր լողանում, իսկ աղբյուրիջուրը խմողը բորբոքվում է անարատ սիրով և ձեռք է բերում քաղցր երգելուունակություն։ • Արջի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության գյուղի անտառից մի արջ դուրսգալով՝ սկսում է բարձրանալ դեպի Դիզափայտի գագաթը։ Ճանապարհին խիստծարավում է և սկսում ոռնալ։ Հանկարծ մի աղբյուր է բխում, որից կուշտ ջուր խմելուցհետո արջը շարունակում է իր վերելքը դեպի Դիզափայտի կատարը, բայց հասնելուցհետո նա կայծակնահար է լինում և տապալվում գետնին։ Իբր դրա հետ էլ կապված էաղբյուրի անունը՝ Արջի աղբյուր։ • «Արտասուքի աղբյուր» (աղբյուր)։ Այդ աղբյուրը իբր գոյացել է Հակոբ Մծբնահայրապետի արցունքներից, երբ նա իր սարկավագներին ծովը նետելու պատճառովլաց է եղել։ • Բարեհամ աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության այստեղ էր գտնվում Գր.Լուսավորչի ճգնարանը և իբր նրա հրաշագործությամբ այդ աղբյուրը բխել է ժայռերիխորքից։ • Յոթն աղբյուր (աղբյուրներ)։ Ըստ ավանդության, այստեղ կար յոթ սյուներիվրա կառուցված վանք, որը քանդել է Լենկթեմուրը, որից հետո այդտեղից աղբյուր էբխել։ • Չամչի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության մի երիտասարդ իր սիրածաղջկան տեսնելու համար միշտ չամիչ է լցնում գրպանները և գալիս այստեղ ուսպասում նրան։ Իբր դրա համար էլ աղբյուրը կոչվել է Չամչի աղբյուր։ • Սովի աղբյուր (աղբյուր)։ Ուներ սառնորակ ու վճիտ ջուր, բայց փոքրհոսանքի պատճառով անվանել են Սովի աղբյուր։ • Սպիտակ աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության՝ այս աղբյուրից ջուր է խմելՍասունցի Դավիթը։ • Գարապայի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ հայկական ավանդության աղբյուրը, որբխում է քարաժայռի միջից, դուրս է ժայթեցրել Նոյ նահապետի Սեմ անունով որդուն։ • Վարդենիկի աղբյուր (աղբյուր); Այս աղբյուրի ջրի մասին ասում են, թե ունիհրաշալի զորություն. ով որ լվացվում է և խմում, մազերը ոսկեզօծվում են և փափկումաբրեշումի պես։ Քար ունեցողներն էլ գալիս են, խմում այս աղբյուրի ջրից, որից հետոքարը մաշվում ու ընկնում է։ Այս խմբի մեջ ցանկանում ենք առանձնացնել ավանդությունների շարք, որտեղնույն անունը կրող վայր ըստ աշխարհագրական դիրքի, տարբեր ավանդություններունի.• Կաթնաղբյուր (աղբյուր)։ Մեսրոպ Մաշտոցը Էջմիածնում վախճանվում է ևՎահան Ամատունին համաձայնեցնում է նրան թաղել իր հայրենի Օշական գյուղում։ Ավանդությունն ասում է, որ հուղարկավորողները ճանապարհին նեղվելով շոգից ուծարավից, դագաղն իջեցնում են գետին` մի փոքր դադար առնելու։ Եվ հանկարծ միաղբյուր է բխում կաթնահամ ջրով։ Ամենքը խմում են, հագեցնում իրենց ծարավը ևկոչում՝ Կաթնաղբյուր։ • Կաթնաղբյուր(աղբյուր)։ Ավանդության ասելով իբր այդ աղբյուրի մեջՏիրամայրը ծորացրել էր իր սուրբ կաթից մի կաթիլ, որի համար էլ աղբյուրը կոչվել էԿաթնաղբյուր։ • Կաթնաղբյուր (աղբյուր)։ Այս աղբյուրի ջրով բուժվել են բորոտները։ • Կաթնաղբյուր (աղբյուր)։ Մայրերն այստեղ ուխտի էին գալիս կաթ ունենալուհամար։ • Կաթնաղբյուր (աղբյուր)։ «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպում այս աղբյուրի ջրիցխմողների ուժը մեծանում էր մի քանի տասնյակ անգամ։ • Լուսաղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության մի կույր մարդ այստեղ լվացվելուցհետո բուժվում է, վերականգնում տեսողությունը, որից աղբյուրը կոչվում էԼուսաղբյուր։ • Լուս աղբյուր (աղբյուր)։ Արիստակես հայրապետը Նիկիայի ժողովին գնալիս՝եղել է այստեղ. աղոթքով ու հրաշքով մի աղբյուր է բխեցրել, որի ջրով մկրտվում ևբուժվում են։ • Լուսաղբյուր կամ օձաղբյուր (աղբյուր)։ Ծերացած և հիվանդ օձերը գիշերժամանակ գալիս մտնում են այդ ջրի մեջ, բուժվում և երիտասարդանում։ 3. Քրիստոնեական սրբերի հետ կապված ավանդություններ։ • Ս. Հակոբի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության` գոյացել է ս. Հակոբիարտասուքից։ Ջուրը համարվել է սրբազան ու բուժիչ։ • Հռիփսիմեի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության՝ այստեղ ապրել է ս.Հռիփսիմեն, որի անունով էլ կոչվել է աղբյուրը։ Ամռանը այստեղ ուխտի էին գալիսհազարավոր մարդիկ։ • Սուրբ Հակոբի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ հայկական ավանդության` այսպես էանվանվել Մասիս լեռան հյուսիսարևելյան լանջին գտնվող նույնանուն աղբյուրիանունով։ • Վարդապետի աղբյուր (աղբյուր)։ Ասում են, թե այս աղբյուրը գավազանիհարվածով բխեցրել է պարտիզակցի Հովհաննես անունով մի մենակյաց ու մաքրաբարո վարդապետ։ Դրա համար էլ այն կոչվել է Վարդապետի աղբյուր։ • Սուրբ Հակոբի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության, երբ վնասատու մորեխ կամ թրթուր էր հայտնվում, այս աղբյուրից ջուր էին տանում, ցրում դաշտերում,որից հետո այդտեղ հայտնվում էին սարյակների երամակները և սկսում ոչնչացնելվնասատուներին։ Մեր համոզմամբ քննությունը ցույց է տալիս, որ հայերենում առատ են «աղբյուր»բաղադրիչով տեղանունները, որոնք հարուստ ու գեղեցիկ բառերի շարքեր կազմելուցբացի անսպառ նյութ են մատուցում ժողովրդական բանահյուսության համար։ Հռիփսիմե Կոստանյան«ԱՂԲՅՈՒՐ» ԲԱՂԱԴՐԻՉՈՎ ԿԱԶՄՎԱԾ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԵՐԵՆՈՒՄԲանալի բառեր` աղբյուր, բաղադրիչ, տեղանուն, կազմություն, ավանդություն։

Ներկա հետազոտության նպատակն է ուսումնասիրել և ներկայացնել «աղբյուր» բաղադրիչով տեղանունները հայերենում ՝ դասակարգելով դրանք ըստ կազմության, բնույթի, և ցույց տալով դրանց հետ կապված ավանդությունները։ «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան»-ի հատորներից դուրս ենք գրել տեղանուններ, առանձին-առանձին դասակարգել վերը նշված սկզբունքներով։ Եկել ենք այն եզրակացության, որ աղբյուր բաղադրիչով կան և՛ հարադիր ու բարդ բառեր, և՛ հնչյունափոխված տարբերակներ։ Դրանցից շատերի հետ որոշակի ավանդույթներ են կապված։ Հետաքրքիր է, որ աղբյուր բաղադրիչով տեղանուններով անվանադրվել են ֆիզիկաաշխարհագրական գրեթե բոլոր միավորներն ու բնակավայրերը՝ լեռներ, դաշտեր, լճեր, գետեր, աղբյուրներ, գյուղեր, կամուրջներ, վանքեր և այլն։

ՍԻՐԻԱՅԻ ԳՆԱԱՄԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔ ՀԱՅԵՐԻ ՎԵՐԱՄԻԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԿՐՈՆԱԿԱՆ վարքագիծը Սիրիայում տիրող իրավիճակի պատճառով սիրիահայերը լքել են Սիրիան շուրջ չորս տարի, նրանց զգալի մասը եկել է Հայաստան 1: Երկրում առկա բազմաթիվ սոցիալ-տնտեսական խնդիրներից բացի, նրանք բախվում են մշակութային, լեզվական և կրոնական բազմաթիվ խնդիրների ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Սփյուռքում, բայց միևնույն ժամանակ տարբեր են, որոնք ոչ պակաս էական ազդեցություն ունեն դրանց հարմարվելու վրա: Հայկական իրականություն, հատկապես փոխադարձ հանդուրժողականություն, համագործակցություն և ազգային արժեքներ: իր շուրջ համախմբված հայրենակիցների հետ հայրենիքում ապրելու գործընթացի մասին: Այս համատեքստում հատկապես կարևոր է սիրիահայ կրոնական պահվածքի բացահայտումը, որը հնարավոր դարձավ 2014 թ. Մեր կատարած հետազոտության շնորհիվ: Հայերը Սիրիայում հաստատվել են հին ժամանակներից: Տիգրան Բ-ի օրոք Սիրիայի (Սիրիայի) մի մեծ մասը որոշակի ժամանակահատվածում (մ.թ.ա. 80-60) ներառվեց հայկական պետության մեջ: Հայկական աղբյուրները նշում են, որ այդ ժամանակ հայերի մեծ գաղթ կար Սիրիայի հյուսիսային շրջաններ 3: Սիրիահայ համայնքը մեծապես համալրվեց 1915 թվականին, երբ Հայոց ցեղասպանությունից հետո մեծ թվով հայեր արտագաղթեցին Սիրիա: Սկզբնապես հայ գաղթականներն ապրում էին ամենադժվար պայմաններում, հիմնականում ՝ վրաններում: Փետրվարի դրությամբ Հայաստանում ապրում է շուրջ 11000 սիրիահայ, մոտ 2800 ընտանիք: 2 Էթնոսոցիոլոգիական հետազոտությունն իրականացվել է սոցիոլոգիայում օգտագործված քանակական-որակական մեթոդաբանության միջոցով. 184 աուդիո ձայնագրություն և 36 խորացված հարցազրույց սիրիահայ ընտանիքների Երևանում և մարզերում 2014 թվականին: հարց Փորձագիտական ​​հարցազրույցներ են անցկացվել սիրիահայության հարցերով զբաղվող ՀԿ-ների հետ, բարեգործական հիմնադրամներ, կրոնական հաստատություններ, ինչպես նաև ՀՀ տարածքային կառավարման նախարարության միգրացիոն գործակալության և սիրիահայերի հարցերով ՀՀ սփյուռքի նախարարության աշխատանքային խմբի ներկայացուցիչներ: Քանակական մեթոդի դեպքում ընտանիքից մեկ անձ պատահականորեն ընտրվել է ծննդյան սկզբունքի համաձայն `ապահովելու սեռի և տարիքային խմբի ներկայացուցչությունը: Խորը հարցազրույցների դեպքում ընտրության չափանիշներն էին սեռը, տարիքը և զբաղվածությունը: 3 Տե՛ս Abrahamyan AG, «Հայկական գաղթօջախների պատմության հակիրճ ուրվագիծ», հատոր Ա, Երեւան, 1964, էջ 428: ճամբարներում: Բնական է, որ սկզբնական շրջանում հայերը մտադիր չէին վերջնականապես հաստատվել Սիրիայում, որտեղ նրանք հայտնվել էին բոլորովին նոր, ինչ-որ իմաստով խորթ միջավայրում, որն ուներ մի շարք տարբերակիչ գործոններ ՝ էթնիկ, կրոնական, լեզվական, մշակութային, և այլն Սակայն հետագայում նրանք համակերպվեցին Սիրիայում հաստատվելու իրողության հետ, և նշված գործոնները պարզապես նպաստեցին հայ բռնագաղթվածների էթնիկական և մշակութային ինքնության պահպանմանը 4: Սիրիայում, ըստ երկրի սահմանադրության, հայը համարվում է Սիրիայի Արաբ քաղաքացի `իր համայնք-եկեղեցի պատկանելությամբ: Այս համայնքները երեքն են. • Հայ Առաքելական եկեղեցու համայնք: Այն ունի երկու թեմ ՝ Բերիո (գլխավորում է Հալեպի Սուրբ քառասուն երեխաների եկեղեցին), որը ենթակա է Անթիլիասին, և Դամասկոս (ղեկավար ՝ Դամասկոսի Սուրբ Սարգիս եկեղեցի), որը ենթակա է Էջմիածինին: • Հայ կաթոլիկ համայնք: Միայն Հալեպը ունի առանձին թեմ: • Հայ ավետարանական համայնք, որն իր եկեղեցիներով կապված է Մերձավոր Արևելքի Հայ ավետարանական եկեղեցիների միության հետ: Թեմի առաջնորդի նստավայրը Հալեպ քաղաքն է 5: Սիրիահայ համայնքում կա մի չորրորդ խումբ, որը մաս է կազմում սիրիահայ-լատինական համայնքի, որի եկեղեցական լեզուն արաբերենն է: Կրոնական վարքի ուսումնասիրության ցուցիչներից մեկը կրոնական վերաբերմունքի բացահայտումն է: Հարցին, թե ինչ վերաբերմունք ունեն կրոնի նկատմամբ, Հայաստան տեղափոխված սիրիահայերի 98% -ը նշել է, որ հավատում է (տե՛ս Աղյուսակ 1): Շատ փոքր զանգված, այսինքն ՝ հարյուրից մեկը, ով անտարբեր է (1%) կամ չի հավատում (1%), ավելին ՝ նրանք առաքելական եկեղեցու հետեւորդներ են: Համեմատության համար ներկայացված են գրեթե նույն ժամանակահատվածում ՀՀ չորս քաղաքներում իրականացված էթնոսոցիոլոգիական հետազոտության արդյունքները: 6 Աղյուսակ 1. ՀՀ հայերի և սիրիահայերի կրոնական վարքագծի համեմատական ​​պատկերը, (%) Կրոնի նկատմամբ վերաբերմունքը Սիրիահայեր, ՀՀ, 2014 Վանաձոր, Տաշիր, 2012 Հրազդան 2013 Սիսիան, 2015 ՀՀ քաղաքային բնակավայրեր (թվաբանություն) 4 Տե՛ս Hrinschilds T ., Հայ փախստականների բնակեցումը Սիրիայում և Լիբանանում 1915-1939 թվականներին, Երեւան, 1982, էջ 10: 5 Տե՛ս Փաշայան Ա., Հարությունյան Լ., «Սիրիայի հայ համայնք. Ընթացիկ հիմնախնդիրներ », Երեւան, 2011, էջ 12-13: 6 Տե՛ս Մկրտչյան Ս., Դաշտային ազգագրական նյութեր (այսուհետ `MPI), Լոռու մարզի քաղաքային բնակավայրեր. Վանաձոր, Տաշիր 2012 թ., Հրազդան 2013 թ., Սիսիան 2015 թ. Հավատում է, որ անտարբեր ՉԻ ՀԱՎԱՏՈՒՄ Justիշտ այնպես, ինչպես տեսնում ենք Աղյուսակ 1-ի տվյալներից, Հայաստանում ապրող հայերը զգալի տարբերություններ ունեն `համեմատած սիրիահայերի ընդհանուր կրոնական վարքի հետ: Անհավատների (ավելի ճիշտ ՝ իրենց հավատացյալ չհամարողներ) կտրուկ աճ կա, այսինքն ՝ նրանք, ովքեր մի դեպքում բացասական վերաբերմունք ունեն, երեքն են (Լոռու մարզի քաղաքային բնակավայրեր), մյուս դեպքում ՝ վեցը (Սիսիան) քաղաք) ավելին են, քան սիրիահայերը: Ի տարբերություն սիրիահայերի «Սիսիան» քաղաքի բնակչության շրջանում անտարբեր զանգվածը գերակշռում է «Հրազդան» (ութ անգամ), «Վանաձոր», «Տաշիր» (տասն անգամ) բնակիչների շրջանում: Ընդհանրապես, համեմատելով այս քաղաքների միջին թվաբանական ցուցանիշի հետ, տեսնում ենք, որ սիրիահայերի շրջանում դավանանքի հանդեպ հավատը բավականին ամրապնդված է ՝ համեմատած արևելահայերի զանգվածի հետ, որոնց մեջ կա շուրջ վեց անհավատ և երեք անգամ ավելի ունեն բացասական վերաբերմունք: Աղյուսակ 2-ի համաձայն, Հայաստանում սիրիահայերի մեծամասնությունը Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդներ են, և բացի հալեպահայ մեծ համայնքից, նրանք ներկայացնում են Դամասկոսի, Կամիշլիի, Ռաքքայի և ԴերZորի բնակավայրերը: Հայ կաթոլիկ եկեղեցու հավատացյալները միայն Հալեպում են, իսկ Ավետարանական եկեղեցին Հալեպ-Քեսաբ համայնքներից տեղափոխված հայերն են: Աղիուսակ 2. Սիրիահայերի դոգմատիկ բնույթ, ըստ բնակության տարածքի (%) Հատկանշական է, որ ոչ թե բացահայտ, այլ 7 դրական ընկալումներով, այսինքն ՝ միմյանց կրոնական արժեքների և գաղափարների ճանաչում, միմյանց հանդեպ ընդունում և հարգանք: «Մեր եկեղեցին Կաթողիկե եկեղեցի է: Կինը առաքյալ է (անցյալի), հակասություն չկա, քանի որ մասնավոր ոչինչ չկա: Օրինակ ՝ մենք նայում ենք միջուկին, ոչ թե կեղևին: Միջուկն ասում է, որ երկուսս էլ նույն հավատն ունենք: » 8 Նույն կրոնի շրջանակներում տարբեր կրոնների ընդհանուր հայտարարը նույն կրոնն է: Դրա լավագույն օրինակը ցույց է տալիս սիրիահայ համայնքը, որի երեք կրոնական աղանդները ՝ հայ առաքյալները, հայ կաթոլիկները, հայ ավետարանականները, սերտորեն ինտեգրված միմյանց, կազմում են միավորված ամբողջություն: Կրոնական հանդուրժողականության վրա հիմնված ինտեգրումն ու համերաշխությունն այնքան են խորացել, որ Առաքելական հայերը այցելում են Սիրիա, Հայաստան, Հայ Ավետարանական կաթոլիկ եկեղեցիներ: «Ես Հայ կաթոլիկ եկեղեցու հետեւորդ եմ»: Ես չեմ սիրում մեխանիկական իրեր, դա ինձ համար է գործում: Ես պարտադիր չէ, որ կաթոլիկական եկեղեցի գնամ: Ես նաև գնում եմ բոլոր եկեղեցիները: Հավատքը իմ Աստծունն է: Ոչ ոք չի ասում, որ ես այդպես մտածեմ և հավատամ այդպիսին կամ չանցնեմ: 9 Պատահական չէ, որ սիրիահայերը գիտակցում են, որ գլխավորը քրիստոնեական հավատքն է, կրոնը երկրորդական նշանակություն ունի, քանի որ հայերի տարբեր աղանդների փոխադարձ համերաշխությունը ապահովում են երկու շատ կարևոր աշխարհայացքներ. -գիտակցություն, • ընդհանուր քրիստոնեական դավանանք: Առաջինը ենթադրում է ընդհանուր ազգային պատկանելության գիտակցության բարձրացում `ոչ թե կրոնական պատկանելության, այսինքն` նախ և առաջ խթանել հայ, և ոչ թե առաքելական, կաթոլիկ կամավոր լինելու զգացումը: Երկրորդը `նույն կրոնի տարբեր շերտերի գիտակցության մեջ ընդհանուր կրոնական պատկանելության գիտակցության խթանումն է, այսինքն` առաջին հերթին քրիստոնյա լինելու, այլ ոչ թե առաքելական, կաթոլիկ կամ կաթոլիկ լինելու զգացումը: 7 Բացասական ընկալվող կրոնական հանդուրժողականությունը ենթադրում է անտարբերություն այլոց կրոնական հավատալիքների և արժեքների նկատմամբ, ինչը ապահովում է թշնամանքի և հակամարտության բացակայություն կրոնական հողի վրա: 8 Տե՛ս Հակոբյան Գ., MPI, գ. Երեւան, 2014 թ., Հարցազրույց հիսունամյա սիրիահայ տղամարդու հետ: 9 Տե՛ս Հակոբյան Գ., MPI, ք. Երեւան, 2014 թ., Հարցազրույց հիսունհինգ տարեկան սիրիահայ կնոջ հետ: Սիրիահայ համայնքում վերջինս լիովին տեղյակ էր, քանի որ մահմեդական շրջանում կրոնը ինքնությունը պահպանելու ամենակարևոր գործոնն էր: «Քանի որ մենք ապրում էինք իսլամական աշխարհում, մեզ համարում էին կրոնական փոքրամասնություն: Վավերացումն այդպիսին էր: Այսպիսով, մենք պարտավոր էինք Սիրիայում լինել հայ, քրիստոնյա, կամ առաքելական, կամ կաթոլիկ, կամ ավետարանական: Դուք չեք կարող ազատ լինել կամրջին պատկանելու ցանկությունից: Այն պետք է գրանցված լինի պետության կողմից, որպեսզի մենք կարողանանք ունենալ մեր դավանանքը: » 10 Չնայած սիրիահայերի հանդուրժողականությանը կրոնական հարցերում, նրանք անհանդուրժողականություն ունեն Հայաստանում ապրող հայերի նկատմամբ ՝ իրենց հավատի / բացակայության պակասի, եկեղեցական և եկեղեցական ծառայությունների հանդեպ անտարբերության, պատարագներում այլ կրոնների ներկայացուցիչների առկայության, 11 կրոնների անտեղյակության պատճառով: արձակուրդները, էլ չեմ ասում դրանց մասին: քանի որ կրողներ չկան: «Այն, ինչ ես տեսել եմ երեւանցիների շրջանում, կարող եմ ասել, որ այստեղի հայերը հեռու են Աստծուց: Այստեղ զրույցների ընթացքում պատահեց, որ հինգից չորսը ասացին, որ չեն հավատում Աստծուն: Հարցրի ՝ ինչու, պատասխան չկա: Իմ կարծիքով, դա գալիս է ընտանիքի դաստիարակությունից ... »: 12 Խորացված հարցազրույցների վերլուծությունը թույլ է տալիս ընդհանրացնել բոլոր այն պատճառները, որոնք սիրիահայերը դնում են Հայաստանում ապրող հայերի կրոնական վարքի հիմքում: Դրանք են. • Սիրիահայերի ազգային-կրոնական ինքնության պահպանման առաջնահերթության գիտակցում տարբեր էթնիկ-կրոնական միջավայրում, ի տարբերություն հայ-հայի, որն իր երկրում չունի այդ խնդիրը • Խորհրդային շրջանում աթեիզմի պետական ​​մակարդակի քաղաքականություն, որն ազդում էր ոչ միայն տարեցների վրա կրտսեր սերնդի կրոնական վարքի վրա. • Ընտանեկան դաստիարակություն: Սա նախորդ մտքի տրամաբանական շարունակությունն է, որը, բազմաթիվ գործոնների հետ միասին, կրում է խորհրդային տարիների ազդեցությունը: 10 Տե՛ս Հակոբյան Գ., MPI, ք. Երեւան, 2014 թ., Հարցազրույց սիրիահայ հիսունվեց տարեկան տղամարդու հետ: 11 Խորը հարցազրույցների ժամանակ սիրիահայ մի երիտասարդ պատմեց. «Անցյալ կիրակի ես գնացի պատարագ և տեսա, որ պարսիկները հավաքված են բոլոր կողմերից: Ինչ-որ մեկը պետք է զբաղվի այս խնդրով, այսինքն `պատարագի ժամանակ անծանոթը, նույնիսկ եթե նա մտնի եկեղեցի, ստիպված է հեռանալ աշխարհից: Նրանք շրջում էին եկեղեցում: Եթե ​​լինեինք, հարյուր տոկոսով կհանեինք: » 12 Տե՛ս Հակոբյան Գ., MPI, ք. Երջան, 2014 թ., Հարցազրույց 22-ամյա սիրիահայ կնոջ հետ: • Աղքատ սոցիալ-տնտեսական պայմանները, որոնք գերակա են կրոնական արժեքներից, համարվում են արդարացնող գործոն Հայաստանում հայերի համար. • Եկեղեցական կյանքով ապրելու ցանկության բացակայություն: Այս համատեքստում տեղին կլինի խոսել «աշխարհիկություն» ֆենոմենի մասին, որը հետին պլան մղելով կրոնական արժեքները, առաջնահերթություն է տալիս աշխարհիկ կյանքի հարաբերություններին, գործունեության ոլորտներին, • ազգային մշակույթից օտարում, այլատյացություն, որն, ըստ սիրիահայերի, ավելի շատ բնորոշ է մատաղ սերնդին: Այնուամենայնիվ, սիրիահայերի անհանդուրժողականությունը հաճախ դուրս չի գալիս հուզական մակարդակից ոչ միայն այն պատճառով, որ նրանք գիտակցում են պատճառները, այլև որոշակի համատեքստում հարմարվողականություն ՝ ընդգծելով այն փաստը, որ սփյուռքահայ համայնքները ընդօրինակել են հայկական կրոնական ավանդույթներն ու սովորույթները: աղավաղված և նույն կերպ չեն հայտնվում սիրիահայերի կյանքում: «Դուք չեք կարող ուրիշի վրա պարտադրել այն համակարգը, որի վրա ապրել եք: Մենք եկել ենք, պետք է հարմարվենք»: 13 Եկեք այժմ ներկայացնենք այն տվյալները, թե ինչպես են սիրիահայերն իրենց հավատն արտահայտում վարքային մակարդակում: Աղյուսակ 3. Եկեղեցի հաճախելու հաճախությունը ըստ տարիքի (%) Հաճախականությունը Միայն 56 և ավելի քան ընդհանուր տարիքը Երբեք երբեմն միշտ Միշտ ընդհանուր Որակի վերլուծությունը որակի հետազոտության արդյունքների վերաբերյալ ցույց է տալիս, որ եկեղեցու հաճախելը հիմնականում տոնական է, քան ոչ զվարճալի: Սակայն, չխորանալով այս խնդրի մեջ, նշենք, որ յուրաքանչյուր քսաներորդ (5%) սիրիահայ Հայաստանում երբեք եկեղեցի չի գնացել, ավելին ՝ նրանք հավասարապես «արական» և «կին» են (50% -50%), և տարիքի առումով. Երիտասարդ և տարեց մարդիկ (տե՛ս 13 Տե՛ս Հակոբյան Գ., MPI, Աբովյան, 2014 թ., Հարցազրույց 39-ամյա սիրիացու հետ: Աղյուսակ 3): «Ես հավատացյալ եմ, ոչ»: Ես աթեիստ չեմ, բայց ամեն վայրկյան չեմ գնում Աստծո հետքերով և չեմ գնում եկեղեցի: ”14 Եկեղեցու կանոնավոր հաճախողների թիվը բավականին բարձր է. 39%, և այս առումով տղամարդիկ ավելի ակտիվ են, քան կանայք (56% -44%): Տարիքի առումով ակնհայտ ակտիվություն է նկատվում միջին տարիքային խմբում: Եկեղեցու կանոնավոր սպասավորների կեսից ավելին ՝ 56% -ը, 36-55 տարեկան սիրիահայեր են (տե՛ս Աղյուսակ 3): Հարկ է նշել, որ եկեղեցին այսօր ոչ միայն սիրիահայերի հոգևոր կարիքները բավարարելու միջոց է, այլև նրանց առաջնային օղակներից մեկը `փորձելով աջակցել նրանց սոցիալ-տնտեսական, առողջապահական, կրթական և փաստագրական խորհրդատվություն տրամադրելու գործում, ինչպես նաև որպես Հայաստանում հայերի հետ կանոնավոր հաղորդակցություն: տրամադրման գործընթացում: Այս մասին են վկայում եկեղեցու ներկայացուցիչների հետ հարցազրույցների արդյունքները: «Համագործակցելով Հայ Ավետարանական ընկերակցության հետ` մենք փորձում ենք հնարավորինս օգնել սիրիահայ մեր բոլոր ընտանիքներին: Նրանք հիմնականում Ավետարանական եկեղեցու հետեւորդներ են, բայց դուռը բաց է բոլորի համար: » Պահքը քրիստոնեական կյանքի ամենակարևոր կողմերից մեկն է: 16 Ի տարբերություն եկեղեցի հաճախելու, ծոմապահությունն այնքան տարածված չէ սիրիահայերի շրջանում: Նրանց 62% -ը ընդհանրապես ծոմ չի պահում: Այնուամենայնիվ, կան սիրիահայեր (9%), ովքեր ինչպես Սիրիայում, այնպես էլ Հայաստանում անընդհատ հետևում են ծոմ պահելու օրերին, և, ինչպես տեսնում ենք աղյուսակ 4-ից, նրանք հիմնականում կին են (63%): Տարիքի չափանիշի հետ համադրության արդյունքում ստացվել է հետեւյալ պատկերը. Անընդհատ պահքի օրերին հետեւողների մեծ մասը հիմնականում (50%) միջին տարիքի (36-55) սիրիահայեր են: Աղյուսակ 4. fastոմ պահելու հաճախականությունն ըստ սեռի (%) ՀաճախականությունՏոտալԳենդերԱղիԱգականԱյնիսկգիտություն 14 Տե՛ս Հակոբյան Գ., MPI, գ. Երեւան, 2014 թ., Հարցազրույց սիրիահայ հիսունվեց տարեկան մի կնոջ հետ: 15 Տե՛ս Հակոբյան Գ., MPI, գ. Երեւան, 2014 թ., Հարցազրույց Հայ ավետարանական եկեղեցու հետ: 16 Fastոմ պահելը սննդամթերքի կամ սննդի որոշակի տեսակների որոշակի ժամանակահատվածի արգելք է, սննդից լիակատար կամ մասնակի ձեռնպահ մնալ: Fastոմ պահելու արտահայտիչ իմաստը ինքնաքննության և խորհելու շրջանն է, հատկապես Մեծ պահքի շրջանը, երբ հավատացյալները ոչ միայն զերծ են մնում ուտելուց, այլև զերծ են մարմնական հաճույքներից, ապաշխարության և աղոթքի միջոցով ապրում են չափավոր, զուսպ կյանքով: Քրիստոնեության մեջ ծոմ պահելը հավատքի ամրապնդման միջոց է, որն ունի մաքրագործող-ճգնավորական նշանակություն: Դա քրիստոնեական եկեղեցական կյանքի առանձնահատկություններից մեկն է: Երբեմն միշտ միշտ կարևորագույն հարցերից մեկը սիրիահայերի կրոնական վարքագծի և տոների տարածվածության միջև փոխկապակցվածությունն է, քանի որ ավանդական տոները եկեղեցական օրացույցի հիմքը հանդիսացող հիմնական տոներն են և անմիջականորեն կապված են հավատքի հետ: Կրոնական տոները գոյություն ունեն գրեթե մեկուկես դար եկեղեցու շնորհիվ և ամրագրված են նրա կողմից մշակված օրացույցերում: Եկեղեցին ներկայացնում է այդ տոների տիպաբանությունը հիմնականում քրիստոնեական տեսանկյունից 17: Աղյուսակ 5-ում նշվում են սիրիահայերի շրջանում սովորական տոները, ովքեր կատարել են Սիրիայում ազգային ավանդույթները պահպանելու, հասարակական հարաբերությունների կարգավորման, ինչպես նաև անհատական ​​կարիքները պահպանելու գործառույթ: Նշված տոներից յուրաքանչյուրը ծեսերի և սովորույթների ամբողջություն է `հավատալիքներով, հատուկ եկեղեցական ծեսերով, իր սեփական կերակուրով, խնջույքներով, շնորհավորական փոխայցելություններով, հարգանքի տուրքի ձևերով և այլ հիմնական բաղադրիչներով: Աղյուսակ 5. Սիրիայում և Հայաստանում տոները նշելու հաճախականությունը 18 (%) ՏոներՆոր տարի Քրիստոսի ծնունդըՍբ. Ինչպես տեսնում ենք Աղյուսակ 5-ի տվյալներից, սիրիահայերի շրջանում երեք ամենատարածված տոներն են Ամանորը, tivityնունդը, Easterատիկը (99%), որին հաջորդում են ծաղկեպսակ և օրհնություն: խաղողի, վերջին տեղում Սբ. Համբարձում, Տեառնընդառաջ: Եթե ​​համեմատենք Հայաստանում տոնը նշելու տարածվածության հետ, ապա կտեսնենք, որ թվերը նկատելիորեն համամասնորեն չեն նվազում, այսինքն ՝ ոչ միայն տոնը նշում է սիրիահայերի թիվը, այլև 17-ը: Տե՛ս Մկրտչյան ՍՍ, արձակուրդներ: Հայկական ժողովրդական ծեսեր, սովորույթներ, հավատալիքներ (ավանդույթ և արդիականություն), Երևան: Gasprint հրատարակչություն, 2010, էջ 8: 18 Հաշվարկը ներառում է միայն այն կետերը, որոնք արձակուրդի ընթացքում եղել են Հայաստանի Հանրապետությունում: Այն իր տարածվածության մեջ փոփոխություն ունի, օրինակ ՝ եթե Easterատիկը Սիրիայում երրորդ ամենատարածված տոնն էր, ապա Հայաստանում այն ​​իր տեղը զիջում է agաղկազարդին և այլն: Նշված փոփոխությունները սիրիահայերը բացատրեցին հետևյալ պատճառներով, որոնք հիմնված են ոչ միայն մշակութային, այլ նաև սոցիալ-հոգեբանական, սոցիալ-տնտեսական տարրերի վրա: 1. Հայաստանում տոնը նշելու տարբերությունները սիրիահայ համայնքում որդեգրված ձիերի համեմատ: Եվ դա ամենևին պատահական չէ, քանի որ Հայաստանի երեք հանրապետությունները նշանակալի դեր են ունեցել հայկական տոնի համակարգի ձևավորման գործում, որոնք տարբերվում են քաղաքական կառուցվածքով, էթնիկ պատկանելությամբ, դավանանքի կամ հավատքի նկատմամբ վերաբերմունքով, սոցիալ-տնտեսական գործընթացների ինտենսիվությամբ և մշակութային կապերը, ինչպես նաև ավանդական մշակութային տարրերը: հարմարվելու ներուժով 19: 2. Սիրիայում տիրող իրավիճակի պատճառով տոնը նշելու տրամադրության բացակայություն, անհանգիստ «սպասողական տրամադրություն», այն փաստը, որ հարազատներն ու ընկերները Հայաստանում չեն: 3. Ֆինանսական միջոցների պակաս, քանի որ տոնը նշելը ենթադրում է ոչ միայն եկեղեցական ծեսերին մասնակցություն, այլև ընկերական միջավայրում երեկույթների կազմակերպում, փոխայցելություններ և այլն: 4. holidaysամանակի սղություն, արձակուրդի չկարգավորված աշխատանքային գրաֆիկ և այլն: Այսպիսով, սիրիահայերի շրջանում իրականացված էթնոսոցիոլոգիական հետազոտությունը հնարավորություն է տալիս օբյեկտիվ պատկերացում կազմել սիրիահայերի կրոնական վարքի մասին: Հետազոտության արդյունքները վկայում են Հայաստանում երկու տարբեր զանգվածների `արեւմտահայության և արևելահայության կրոնական արժեքների ակնհայտ տարբերությունների մասին: Այնուամենայնիվ, ի սկզբանե սիրիահայերի ցնցող իրավիճակն ու հուզական անհանդուրժողականությունը հաղթահարվել են: Այս հարցում նրանց համար առաջնային է հայերի հետ համերաշխության գաղափարը և դրա դրսևորումը առօրյա կյանքում: Չնայած Հայաստան տեղափոխված սիրիահայերի վարքագիծը կտրուկ փոխվել է «եկեղեցի հաճախելու հաճախության» և իրենց հավատքի հիմքը հանդիսացող կրոնական տոները նշելու առումով, բայց նրանց համար հավատքի հարցը ներքին խնդիր է: Ս., Նշ. Աշխատանք., Էջ 126: հայերի հետ նրանց անմիջական փոխգործակցության, հատկապես Հայաստանում հաստատվելու որոշման մասին: Գայանե Հակոբյան ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԻՄԻԳՐԱԻԱՅԻ ՍԻՐԻԱ-ՀԱՅ-ԿՐՈՆԱԿԱՆ ԱՐՏԱԿԱՐԳԸ ՝ ՍԻՐԻԱԿԱՆ CRԳՆԱԱՄԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔ Հիմնաբառեր. Սիրիահայեր, կրոնական վարք, կրոնական կողմնորոշում, հանդուրժողականություն, կրոն, եկեղեցի ։

Հոդվածը նվիրված է սիրիական ճգնաժամի արդյունքում ՀՀ տեղափոխված սիրիահայերի կրոնական վարքագծի բացահայտմանը։ Կրոնի նկատմամբ հավատը բավականին ամրապնդված է սիրիահայերի շրջանում, քանզի այն հայապահպանության առաջնային գործոնն է եղել Սիրիայում։ Սակայն արդեն հայաստանյան միջավայրում նրանք նկատում են կրոնական արժեհամակարգի տարբերությունները, որոնք էլ ՀՀ հայերի նկատմամբ անհանդուրժողականության որոշակի հիմք են ստեղծում։ Չնայած այս ամենին և իրենց վարքագծում էլ տեղի ունեցող որոշակի փոփոխություններին (եկեղեցի այցելել, կրոնա-ավանդական տոները նշել)՝ սիրիահայերը, այնուամենայնիվ փորձում են հաղթահարել կրոնական հարցերի շուրջ առաջացող խնդիրները` հայաստանցիների հետ անմիջական փոխազդեցությունների ժամանակ չշեշտադրելով դրանք։

ԳԻՆՈՒ ԱՐՏԱԴՐԱԿԱՆ ԹԱՓԻ ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ Բուսական ծագման կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների, հատկապես երկրորդական փոխանակման արտադրանքի ներկայիս մեծ պահանջարկը կապված է այդ միացությունների լայն տարածման հետ մարդու գործունեության տարբեր ոլորտներում: Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում բույսերի թափոնների հայտնաբերումը, որոնք ունեն բարձր հակաօքսիդիչ ակտիվություն `դեղագործության, սննդի և կոսմետիկայի արդյունաբերության մեջ դրանց մեծ նշանակության պատճառով: Մարդու մարմնում ազատ ռադիկալները ձեւավորվում են տարբեր էնդոգեն համակարգերով `ազդելով տարիքի հետ կապված բազմաթիվ պաթոլոգիական պայմանների վրա: Սինթետիկ հակաօքսիդիչները կարող են վտանգավոր լինել մարդու առողջության համար, ուստի բուսական հիմքով ոչ թունավոր հակաօքսիդանտների որոնումը մնում է արդիական: Բանջարեղենի թափոններից հատուկ ուշադրություն է դարձվում խաղողագործական թափոններին: Խաղողագործությունը գյուղատնտեսության հիմնական ճյուղերից մեկն է ամբողջ աշխարհում: Խաղողի բերքը տարեկան 60 միլիոն տոննա է, որից միայն 80% -ը օգտագործվում է գինեգործության համար, իսկ մնացած 20% -ը թափոն է գինու արտադրության համար: Գինու արտադրության թափոնները հարուստ են ալկոհոլով և գինաթթվով (երկօքսիաթթու թթու): Գինու արտադրության թափոններն են խաղողի որթատունկը, խաղողի քաղվածքը, խմորված սոուսը, ներառյալ գինու լիցքավորումից ստացված մնացորդները, գինու քարերը, քաղկեդոնո-սուլֆիդացված մնացորդը, ինչպես նաև խաղողի տերերը, կադրերը [1] Խաղողի ամենահզոր կենսաքիմիական միացությունները պոլիֆենոլներն են, որոնք ունեն բարձր կենսաքիմիական ակտիվություն և օգտակար են մարդու առողջության համար: Ֆենոլային միացությունները հիմնականում պարունակում են երկրորդական մետաբոլիտներ ՝ անթոցիաններ, ֆլավոնոիդներ, ստիլբեն և ֆենոլաթթուներ: Անտոցիանները գունանյութեր են, որոնք հիմնականում հայտնաբերված են խաղողի պտղի թաղանթում: Ֆլավոնոիդները տարածված են խաղողի մեջ, կուտակվում են սերմերի մեջ և հիմնականում պարունակում են (+) կատեխիններ և (-) էպիկատեխիններ: Այս կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի ներուժը շատ մեծ է: Նրանք ունեն հակաօքսիդիչ գործունեություն և կանխում են մի շարք հիվանդությունների առաջացումը կամ զարգացումը [3]: Այս աշխատանքի նպատակն էր ուսումնասիրել գինու արտադրության թափոնների (կեղև (պտուղ), տարեկանի, ճյուղի քաղվածքներ) կենսաբանական ակտիվությունը: Հետազոտության և մեթոդների օբյեկտ (հետազոտության նպատակը սորգոյի արտադրության վատնումն է): Գինու արտադրության թափոնների ՝ կեղեւի, լորդի, ճյուղի քաղվածքների ստացում: Քննված գինու արտադրությունից ստացված թափոնները տարբերվում և չորանում են օդի չորացման պայմաններում: Չոր նմուշներից յուրաքանչյուրում 300 մգ մանրացված է ապակե տապակի մեջ, մինչ փոշոտ զանգված ստացվի: Որպես վճարունակ օգտագործվել է մեթիլ սպիրտ (70%): Լուծիչը ավելացվել է գինու արտադրության թափոնների փոշիացված զանգվածին, համասեռացվել և տեղափոխվել սառնարան 24 ժամ 5-6 C0 ջերմաստիճանում [6]: Հետո այն արդյունահանվեց 3-4 անգամ, ցենտրիֆուգացվեց 5000 ppm- ով, համակցված քաղվածքը չորացրեցին սենյակային ջերմաստիճանում: Ստացված չոր քաղվածքները կշռվել և տեղափոխվել են հերմետիկորեն փակ տարաներ, պահվել սառնարանում 5-6 ° C ջերմաստիճանում և օգտագործվել ակտիվ բաղադրիչները որոշելու համար: Ազատ ռադիկալների մեթոդով հակաօքսիդիչ գործունեության որոշում: Քաղվածքի հակաօքսիդիչ ակտիվությունը գնահատվել է 1․1 diphenyl-2-picrylhydrazyl- ի միջոցով `օգտագործելով DPFH ազատ ռադիկալների մեթոդը [5]: Փորձարարական տարբերակները պարունակում էին 500-ական նմուշ, համապատասխանաբար, 1000, 500, 250 և 125 մկգ / մլ, 375 մկգ էթանոլի և 125 մկտ DPFH 1000 մկգ / մլ կոնցենտրացիաների քաղվածք (պատրաստված 96% ալկոհոլի մեջ): Թեստային տարբերակը պարունակում էր 750 μl էթանոլ և 125 μl DPF (բացասական թեստ): Կաթեչինն օգտագործվել է որպես դրական թեստ: Լուծույթները ինկուբացվել են 45 րոպե սենյակային ջերմաստիճանում: Լուծույթների սեղմակների սպեկտրը չափվել է սպեկտրաչափի միջոցով (GENESYS 10S UV-Vis, ԱՄՆ) ՝ 517 նմ: Ռեակցիայի ընթացքում DPF- ի մանուշակագույն գույնը աստիճանաբար փոխարինվում է դեղինով: Հակառադիկալ ակտիվությունը հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով, որտեղ Ac- ը փորձարկողի օպտիկական խտության արժեքն է (առանց փորձարկման լուծույթի DPFF- ի օպտիկական խտության արժեքը) և, քանի որ փորձարարական տարբերակների օպտիկական խտության արժեքը: Արդյունքները ներկայացված են IC50- ի արժեքով, որը փորձարկման լուծույթի կոնցենտրացիան է (μg / ml), որի օպտիկական խտությունը համապատասխանում է 517 նմ-ով DFPH լուծույթի օպտիկական խտության 50% -ին: Այսինքն ՝ սա փորձարկման նյութի կոնցենտրացիան է, որը չեզոքացնում է լուծույթի մեջ առկա ազատ ռադիկալների 50% -ը: Մետաղական գործունեության որոշում: Մեթոդը հիմնված է ֆերոզինի և Fe2 + իոնների և) -5,6-բիս (4-ֆենիլ-սուլֆոնաթթու) -1,2,4-տրիազինների վրա) կարող է քանակականացվել Fe2 + - ով `կարմրավուն բարդույթ ստեղծելու համար: Այս ռեակցիայի ընթացքը սահմանափակվում է այլ թուլացնող գործակալների առկայությամբ, որոնք կարմրավուն գույն ունեն (ֆերոզին-Fe2 + բարդ կազմավորում): Գույնի իջեցումը գնահատում է Ferrosine- ի հետ քաղվածքի մրցունակությունը Fe2 + իոնների համար: Բույսերի հակաօքսիդիչները կազմում են բարդ միացություններ մետաղական իոններով (հյուծող ակտիվություն) ՝ զսպելով էլեկտրոնների տեղափոխումը: Այսպիսով, օքսիդացման ռեակցիան դադարում է, և ազատ ռադիկալները չեն հայտնվում: Փորձարկման նմուշը պարունակում է 100 μl քաղվածք (10 մգ 1 մլ DMSO- ի համար): (լուծված է դիմեթիլսուլֆօքսիդի մեջ), 50 մկլ 2 մլ FeCl2 և 200 մկլ 5 մլ ֆերոզին: Թողեք ինկուբացիայի համար 10 րոպե սենյակային ջերմաստիճանում: Դրական թեստում քաղվածքի փոխարեն օգտագործվել է 100 μl EDTC (էթիլենդիամինետետերացախաթթու), իսկ բացասական թեստում ՝ 100 μl DMSO: Նմուշների օպտիկական կլանումը չափվել է 562 նմ ալիքի երկարությամբ: Ֆլավոնոիդների ընդհանուր պարունակության որոշում սպեկտրոսկոպիայի միջոցով: Օգտագործելով այս մեթոդը, կարելի է որոշել բույսերի նմուշներում պարունակվող ֆլավոնոիդների ընդհանուր քանակը: Մեթոդն այն է, որ AlCl3- ը փոխազդում է ֆլավոնոիդների հետ `կազմելով դեղին բարդույթ: Չափման կորի կառուցման համար պատրաստվել է 1% (1 մգ / մլ) էթանոլի էթանի ստանդարտ լուծույթ, որից կատարվել են համապատասխան կոնցենտրացիաներով նոսրացումներ: Փորձարարական տարբերակը պարունակում էր 5 մլ էթանոլի քաղվածք 0․4 մգ / մլ կոնցենտրացիայով և 5 մլ AlCl3 էթանոլի 2% լուծույթով: Փորձարկման տարբերակը պարունակում էր 5 մլ էթանոլի քաղվածք և 5 մլ էթանոլ ՝ առանց AlCl3- ի: Թեստային լուծույթը պահեք սենյակային ջերմաստիճանում 10 րոպե `ինկուբացիոն եղանակով: Լուծույթի կլանումը այնուհետև չափվեց սպեկտրոսկոպիայի միջոցով 415 նմ: Folin-Cheokaltue ռեակտիվի օգտագործմամբ ընդհանուր ֆենոլների որոշում: Folin-Cheokalteu ռեակտիվը ֆոսֆովոլոֆրամատի ոս ֆոսֆոմոլիբդատի ՝ բաց կանաչ հեղուկի խառնուրդ է: Ֆենոլները ունակ են հիմնական միջավայրում վոլֆրամը և մոլիբդատը օքսիդացնելու (WO2, MoO2) օքսիդների: Վերջիններս ունեն կապույտ գույն: Որքան ավելի հագեցած է կապույտ գույնը, այնքան շատ ֆենոլներ են քաղվածքում: Ֆենոլների ընդհանուր քանակը որոշելու համար քաղվածքների 5 մգ-ը լուծարվել է 5 մլ թորած ջրի մեջ և պահվել և 5-8 րոպե սենյակային ջերմաստիճանում: Ստացված փորձանմուշ ստանալու համար ստացված քաղվածքի 0,5 մլ-ին ավելացվել է 0,1 մլ Folin-Cheocalteureagent և 1 մլ 7% Na2CO3 լուծույթ: Ստացված լուծույթը թորած ջրով պատրաստվել է մինչև 2,5 մլ: Թեստային լուծույթը պահեք սենյակային ջերմաստիճանում `ինկուբացիայի համար երկու ժամ: Ֆենոլների ընդհանուր քանակը որոշվել է էգալաթթվի (ԳԳ) համարժեքով: Կառուցվել է նոսրացման հետ համեմատության կորը: Հակաբակտերիալ ակտիվության որոշում ագարի դիֆուզիոն մեթոդով: Հակաբակտերիալ ակտիվության որոշումը կատարվել է ագարի ցրման մեթոդով [4]: Փորձարկվել են չոր քաղվածքների տարբեր կոնցենտրացիաներ `լուծույթների նվազագույն ազդեցության կոնցենտրացիան որոշելու համար: Որպես վճարունակ օգտագործվել է դիմեթիլսուլֆօքսիդ: Միկրոօրգանիզմներով վարակված (100 μl գիշերային կուլտուրա) վարագույրների մեջ հատվել է 20 մմ ագար-ստերիլ խոռոչ ՝ 8 մմ տրամագծով մետաղական ձողով, որոնցից յուրաքանչյուրին ավելացվել է 100 մկգ փորձանմուշով և 22-78 ժամվա ընթացքում ինկուբացվել (ընտրություն ջերմաստիճանը կախված է թեստ-միկրոօրգանիզմի բնույթից): Թեստի արդյունքները գնահատվել են հորերի շուրջ միկրոօրգանիզմների աճի բացակայությունը չափելու միջոցով: Ampicillin- ը (25 μg / մլ) օգտագործվել է որպես դրական հսկողություն, իսկ DMSO- ն `որպես բացասական հսկողություն: Հակամանրէային ակտիվության թեստի արդյունքների գնահատման համար օգտագործվել են գրամ-դրական (Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis) և գրամ-բացասական (Escherichia coli M17, E. coli dhpα-pUC18) մանրէների շտամներ [6]: Հակաբակտերիալ գործունեության արժեքը ներկայացված է քաղվածքների նվազագույն կենտրոնացված կոնցենտրացիայով (NHS): Հետազոտության արդյունքները և դրանց քննարկումը: Խաղողի սեփականատիրոջ կադրերի քաղվածքներն ունեցել են ցածր արգելակող արժեքներ (IC50 = 19,8 մկգ / մլ և 28,1 մկգ / մլ) և համապատասխանաբար հակառադիկալ ազդեցություն (Նկար 1, 2): k: ի: դ: ա ռ: ա k: ա Հ: Lord's Extract n: ի: ա յ: Ձագ լ: ա k: ի: դ: ա ռ: ա k: ա Հ: Գծապատկեր 1. Խաղողի սեփականատիրոջ հակառադիկալ գործունեություն, ճյուղ: քաղվածք Գծապատկեր 2. Խաղողի սեփականատիրոջ, կեղևի և ցողունի քաղվածքների հակառադիկալ գործունեություն. 1. Կատեխին (+ տամախաղ), 2. outիլ, 3. Թեյ, 4. Կեղև, 5. Վերահսկիչ (-) Թեյի քաղվածքում ֆենոլի ընդհանուր պարունակությունը 55,4 55 1,1 համապատասխանաբար, տարեկանի կեղեւի քաղվածքներում 76 76,52 ± 1,2 և 78 μ 1,6 μg GHT / ml (Նկար 3): Ֆլավոնոիդների ընդհանուր պարունակությունը տերևի, զուգի կեղևի քաղվածքներում համապատասխանաբար 166, 77․4 և 26․3 μg GHT / ml էր: ից (Նկար 3): Ֆենոլի պարունակություն Ֆլավոնոիդ պարունակություն Տե՛ր: Sprիլեր: Կեղև: Նկար 4. Խաղողի, թեփի, կեղեւի քաղվածքների մեջ ֆենոլային ֆլավոնոիդների ընդհանուր պարունակությունը: Մեր ուսումնասիրության համաձայն, ուսումնասիրված քաղվածքները չեն ազդում երկաթի իոնների պառակտման հնարավորության վրա: Փորձարկված բոլոր գրամ-դրական և գրամ-բացասական բակտերիաներից միայն Escherichia coli- ն ցույց տվեց ուսումնասիրվող քաղվածքների նկատմամբ որոշակի զգայունություն (Նկար 4): Այս դեպքում ճնշող նվազագույն կոնցենտրացիան 250 μg / մլ էր: Նկար 4. Գոտիներ, որոնք առաջացել են E. coli M17 շտամի աճի բացակայության պայմաններում գինու թափոններից քաղվածքների արդյունահանմամբ: Այսպիսով, գինու արտադրության թափոնները օժտված են կենսաբանական ակտիվությամբ, ցուցադրում են հակաօքսիդիչ ակտիվություն: Ստացվել են նոր փորձարարական տվյալներ, որոնք կարող են նպաստել գինու արտադրության թափոնների հետագա ուսումնասիրությանը, որպես երկրորդական նյութափոխանակության արտադրանքի այլընտրանքային աղբյուրի: Իր արժեքավոր հատկությունների շնորհիվ գինու արտադրության թափոնները լավ օբյեկտ են կենսատեխնոլոգիական հետազոտությունների համար և կարող են լայնորեն օգտագործվել բժշկության, կոսմետիկայի և սննդի արդյունաբերության մեջ: Կոլումբիական ժողովրդական բժշկության մեջ օգտագործվող տաս բուժիչ բույսերի ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ: Հնարավոր այլընտրանք Գայանե Խալաթյանում, Սաիրայան Նաիրա ԳԻՆՈՒ ԱՐՏԱԴՐԱԿԱՆ ԹԱՓՈՆԻ ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ Հիմնաբառեր. Գինու արտադրության թափոններ, ֆենոլներ, ֆլավոնոիդներ, IC50: ։

Սինթետիկ հակաօքսիդանտները մարդու առողջության համար կարող են վտանգավոր լինել, հետևաբար, բուսական ծագման ոչ թունավոր հակաօքսիդանտների որոնման խնդիրը շարունակում է արդիական մնալ։ Այս աշխատանքի նպատակն է եղել ուսումնասիրել գինու արտադրության թափոնի (պտղի, տերևի, ընձյուղի լուծամզվածքների) կենսաբանական ակտիվությունը։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ գինու արտադրության թափոնn ունի հակաօքսիդանտային մեծ ներուժ և կարող է օգտագործվել սննդում, բճշկությունում և կոսմետիկայում։

2012-ին «Նաիրի» հրատարակչությունը տպագրեց Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» ֆրանսերեն թարգմանությունը Անի Jeanան-Պիեռ Մահերի թարգմանությամբ ՝ նախաբանում և տողատակում: Մահացածները տարիներ շարունակ զբաղվել են Գրիգոր Նարեկացու ամբողջ ստեղծագործությամբ: Նրանց հետազոտության գագաթնակետը 2002 թվականին Փարիզում լույս տեսած «Գրիգոր Նարեկացի և նրա ողբերգության գիրքն» լայնածավալ աշխատությունն էր, որը հայերեն թարգմանվեց 2004 թվականին [8]: Բացի 2012-ին Երեւանում լույս տեսած «Մատյան ողբերգության» ներածությունից, այն ունի շատ հակիրճ նախաբան, որը հարուստ է փաստերով: Երջանյանի հրատարակությունը հիմնված է Լահվենում Մահեների կողմից թարգմանված «Մատյան ողբերգության գրքի» երկհատորյակի վրա, որը տպագրվել է փոքրիկ գրպանի գրքում, ամփոփվել է, և բանասիրական և մասնագիտական ​​դիտարկումները հանվել են: Ամբողջությամբ պահպանված Գր. Նարեկացու ստեղծագործության բնօրինակը, որը թարգմանվում է ըստ Պողոս Խաչատրյանի և Արշալույս zinազինյանի կազմած 1985 թ. Երևանում լույս տեսած «Մատյան» քննության բնագրի [1]: Գրքի 34, 75, 92 և 95 գլուխները բաժանված են ըստ Գարեգին Տրապիզոնեցու, որը լույս է տեսել Բուենոս Այրեսում 1948 թվականին: Հատուկ ուշադրություն է դարձվել բանաստեղծության կառուցվածքին, պահպանվել է Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործության գլուխների կարճ վերնագիրը ՝ «Սրտից մի բառ սրտից»: Գրիգոր Նարեկացու «Գրքի» մասին շատ մարդիկ են գրել: Հանճարեղ բանաստեղծի ստեղծագործության գիտական ​​մատենագիտությունն այժմ հասանելի է: Այնուամենայնիվ, այն, ինչ գրում է Մահեները և՛ այս նախաբանում, և՛ նրանց հատուկ ուսումնասիրության մեջ ներկայացնում է բոլորովին այլ մոտեցումներ և գնահատականներ: Ըստ նրանց, սա գրգռիչ է, միևնույն ժամանակ մարդուն արթուն պահող գիրք, որը գրվել է 1002 թվին միայնակ վանականի կողմից, ով խոստովանում է իր մեղքերը: Խոստովանելով այդքան շատ ու անհավատալի մեղքեր ՝ նա իր գրքում հիշեցնում է Հիերոնիմոս Բոշի պատկերած մղձավանջները: Երկրորդ հազարամյակի վերջին քրիստոնեական աշխարհը սպասում էր Աստծու դատաստանին: Սա մարդկության ամենամեծ մխիթարիչների ձայնն է, ինչպիսիք են Բուդդան և Ֆրանսուա Ասիսը, և Նարեկացու գիրքը մինչ այժմ եզակի տեղ ունի հայ գրականության մեջ: Հայ գրականության մեջ ոչ մի բանաստեղծություն չունի այդ մտքի թափը. «Այդպիսի անհատական ​​դաշտում քնարականություն երբեք չի գտնվել»: Հայ մատենագիտությունը միաձայն ճանաչում է այս պոեզիան: Գրիգոր Նարեկացին ապրել ու աշխատել է Նարեկավանքում, հայերը նրան անվանել են «Գիրքը» «Նարեկ», որն անմիջականորեն կապված է հեղինակի անվան հետ: Այս նամակը հնչում է ձայնիս մեջ, կարծես բղավում էր ինձ վրա, թաքնվածը կտարածվի, ձայնը կլսվի, զգացողությունը կլսվի: Ակնհայտ, թող բարբառով խոսվի ... [10-88-3] Ավելի քան հազար տարի Գրիգոր Նարեկացու գիրքն ուղեկցում էր հայերին նրանց կյանքի տարբեր հանգամանքներում: Այն հոմանիշ է Ավետարանին, այն կարդում են հիվանդների համար, տարվում երկար ճանապարհորդությունների, գրքի մասերը դարձել են հմայքի խոսքեր: Teacherան-Պիեռ Մահենշնշտը ծանոթ է իր ուսուցչի ՝ Ֆրեդերիկ Ֆայդիի ՝ «Հայաստանի քրիստոնեական հմայքները» աշխատությանը, որում կան բազմաթիվ փաստեր, որոնք վկայում են Նարեկացու «Գրքի» մասերի հմայքների վերածվելու մասին: [4-65] Ըստ Մահեների, նա հայերի մեջ բացի Աստվածաշնչից ոչ մի գիրք չի ունեցել: Այս բանաստեղծության յուրահատկությունը նման է: [2-5] Ամենատոնական ժամանակահատվածում այն ​​կարող է ունենալ իր դարի մարդկային բացատրությունը: Դիմելով աշխարհի անթիվ քրիստոնյաներին ՝ նա խոստովանում է մարդու բոլոր մեղքերը ՝ սկսած Ադամից մինչև իր վերջին սերունդները, քանի որ բոլոր մարդիկ ՝ մահացած կամ կենդանի, գտնվում են Աստծո հայացքի տակ: Միևնույն ժամանակ, երբ Գրիգորը հուշագրության վերջում դնում է իր ճշգրիտ խոստովանությունները, նա դնում է «Գիրքը» գրելու ճշգրիտ ամսաթիվը և հանգամանքները: Բազիլ Մեծը կայսր էր Բյուզանդիայում, Հայաստանը խաղաղ էր, բայց հայ եկեղեցին անհանգստացրեց աղանդավորներից: Հայկի Բագրատունյաց առաջաբանում առանձին անդրադարձ կա Գրիգոր Նարեկացու կյանքում Նարեկի դպրոցի դերին: 2005-ին Փարիզում լույս տեսած «Հայաստանյան դարերի ապացույց» գրքում Մահեները խոսեց Մեծ Վասպուրականի Սուրբ Խաչի և վերջինիս կառուցած Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցու մասին: [9-64-65] Այս հատվածում հաղորդվում է, որ Գրիգոր Նարեկացին ծնվել է 940 թվականին, նրա հայրը Խոսրով Անձացին էր, նա ուներ երկու եղբայրներ: Ավագը Սահակն է, մեջտեղը ՝ Հովհաննեսը: Նա շատ շուտ կորցրեց մորը: Նա այդ մասին խոստովանում է «Մատյան» -ի 51-րդ սերիայում: Մայրս գնաց երկինք, եթե նահանջելիս դադարեցնեին բարեգործությունը: [10-308] Նրա հայրը ՝ Խոսրով Ինդացինը, կնոջ մահից հետո եպիսկոպոս դարձավ ՝ լինելով ժառանգական իշխան: Նարեկացիոլոգ Հրաչյա Թամրազյան Գրիգոր Նարեկացուտականներ Պ.Խաչատրյան [5-10]: Իր ծնունդը դնելով Մ. Շրջակայքում, Աբեղյան մբ Սմբատ շարժում: Այս նախաբանում ուսումնասիրվում է areարեհավանցի Թոնդրակյան աղանդը և այլն: Հովհաննես Դ. Օվայեթների օրոք (833-855) հիմնադիր դարձավ mbաղկոտնագավառի areարեհավան գյուղի Սմբատը: Թոնդրակի բնակիչները մտադրություն չունեին տապալել եկեղեցական կառավարությունը, նրանք ցանկանում էին ամբողջովին արմատախիլ անել եկեղեցին: Գրիգոր Նարեկացին ուներ երկու ուսուցիչ ՝ Խոսրով Անձացին, նրա հայրը, Անի Անանիան, Նարեկի վանքի վանահայրը և Նարեկի դպրոցի ղեկավարը: Թե հայրը, թե Անանիա Նարեկացին ունեցել են աստվածաբանական և փիլիսոփայական աշխատություններ: Անանիա «Նարեկացուխրաց» -ը իրական մարզումային վարժություններ են, որոնք պահանջում են բուռն մրցակցություն Հիսուսի շարունակական հանդիմանության ժամանակ: Նարեկա վանքի վանականները, իրենց աստվածաբանական հետազոտություններին զուգահեռ, աջակցում էին աղանդավորներին: դեմ պայքարել: Տեղին է հիշել պատմող Պողոս Խաչատրյանի հետ հետևյալ դիտողությունը այս հարցի վերաբերյալ: Նարեկացին աններելի է համարում նույնիսկ կճավցիների համար, համակրելի վերաբերմունքը տենդրակացցիների նկատմամբ, քանի որ աղանդավորների մասին նրանք հայտարարել են, որ «նրանք հավատուրաց դավանանքի չեն», նրանք նույնիսկ ուզում էին վերադառնալ նրանց, ովքեր « սիրահարվեց նրանց, ովքեր փափագում էին նրանց »: սրից »[7-99-100]: Նախաբանում Մահեները խոսում է Նարեկացու ՝ 977 թվականին գրված «Երգ երգոցը» մեկնաբանության մասին, որը պատվիրել է Արծրունյաց թագավոր Գուրգեն Արծրունին: Այդ մեկնաբանության մեջ հարսը ՝ եկեղեցին, կատարելագործվում է փեսայի ՝ Հիսուսի խոսքով: Իր ուսուցչուհի Անանիայի հրամանով Նարեկացին գրել է բանաստեղծություններ, գանձեր, մեղեդիներ, որոնք երգում էին եկեղեցական արարողությունների ժամանակ: Նարեկացին գրել է Նաբերբոգյաններին, որոնցից ամենահայտնին է «Պատմությունը Ապարանից մինչև խաչ» [11-913] և «Հազարբազմի հանգամանքները« Ողբերի գիրքը », որտեղ նա հավաքում է իր ողջ կյանքի արտացոլումները» [ 2-11]: Նրա ամենահայտնի գործը կազմելու համար `պատմական Մահվան շեմին, նրանք հակիրճ ներկայացնում են, որ Նարեկացու կյանքը գոյություն ունի« Գրքում »: Բյուզանդական կայսրության մատույցներում հայերն ու հույները շարունակում էին խորը աստվածաբանական վեճերի մեջ ընկնել: Թոնդրակ աղանդավորական շարժումը անհանգստացրեց ոչ միայն Հայ եկեղեցուն, այլ նաև Բյուզանդական կայսրությանը: 1000 թվականին Բյուզանդիայի կայսր Վասիլ II- ը (957-1025, մակեդոնական հայ հարստությունից) ձմեռում է Տարսուսում, երբ լսում է իր երբեմնի կանգնած Դավիթ Կյուրապաղատի հանկարծակի մահվան մասին: Կայսրն իր մեծ զորքով անմիջապես անցավ Մելիտենը, վերցրեց այն և վերադարձավ Պոլիս: Իր քարոզարշավի ընթացքում նա հանդիպեց Հարքի կամ Մանազկերտի թոնդրակներին, որոնք եկեղեցու թշնամիներն էին: «Մատյան ողբերգության» պոեմի երկու գլուխներում, 34 և 75, փառավորվում է գավառը, փառավորվում եկեղեցու քրիստոնեությունը և մատնանշվում աղանդավորների սխալները: Մահերը շեշտում են, որ առաջին անգամ Նարեկացին իր աշխատանքները ներկայացնում է ոչ թե թագավորի կամ եպիսկոպոսի հրամանով, այլ սեփական նախաձեռնությամբ: Գրքի որոշ հատվածներ ներկայացնում են բանաստեղծի ամենօրյա մտքերը, բայց, անկասկած, կան մտքեր, որոնք նա չի պահել իր գրքում: Աստծո և մարդու միջև երկխոսությունը հանդիպում է սուրբ գրություններում: Ընթերցող Նկատի ունեցեք, որ զրադաշտական ​​դավանանքի «Ավեստա» սուրբ գրքի շատ էջերում araրադաշտը հարց է տալիս Ահուրա Մազդային, իսկ վերջինս պատասխանում է. Նույնը տեսնում ենք XI դարի հայտնի բյուզանդական միստիկ Սիմեոնում: Իր խոսքում Գրիգորը ընտրում է մարգարեների սաղմոսների ապաշխարող ձուն: Երբեմն Աստծուն ուղղված նրա խոսքերը անձնական խոստովանություն են ստանում: «Բանաստեղծ և Աստվածաշունչ» բաժնում մատնանշված են քրիստոնեական սուրբ գրությունների օրինակները: Նարեկացին յուրացրեց Հին Կտակարանում Սողոմոնին վերագրված գրքերը: [2-15] Սա է Սողոմոնի հույսի աղերսանքը իմ օրինակում. Որովհետև ոչ ոք ավելի մեղավոր չէ, քան նա ինձ համար: [10-283] 61-62 գլուխները պարզապես գալիս են աստվածաշնչյան սաղմոսներից: Նարեկացին ուժեղ այլաբանություն ունի: Գրեգորի մտքերը թափանցում են մարդու ներաշխարհ: Մեծ տարածություն է առաջանում մարդկային «ուրիշների» մեջ: Uthշմարտությունը մարդուն ասում է, թե ինչպես բարձրանալ այդ անդունդը: Հետաքրքիր է նաև «Աստվածաշնչի պատկերներ» անգիտակից նախատիպերի նախաբանի բաժինը: Բանաստեղծը գրում է. Ինչպիսի՞ օրինակ է սա ձեզ համար առավել հարմար: Ես դա պարտական ​​եմ քեզ: Իմ պատիժը Սոդոմն է, Նինվեի ապստամբ դատախազը, Անարի բարբարոսը, հարավի կինը. [10-11] Այս ինքնախոշորացման օրինակները աճում են հոգատար ձվով: Եվան հարցնում է Հիսուսին. Եթե հանկարծ անարդարության հորձանուտ փչի: Միսից պատրաստված մարդու երկրային ծովը, Վերևից հանդարտ եղիր, ղեկավարում է քեզ պատկանող այս թևը: [10-26] Մարդու մարմինը նավակ է, որը լողում է կենացներում, իսկ Հիսուսը նավաստի է: Այս գաղափարը առկա է նաև Մեսրոպ Մաշտոցի ապաշխարության շարականներում: Անանուն հեղինակը, որը բացատրում է Մաշտոցի անվան Մատենադարանի միջնադարյան խորհրդանիշները, ունի նաև հետևյալը. «Արևը Քրիստոս է, ծովն իմ աշխարհն է, նավը ՝ բացատրությունը: Նարեկացին թարմացնում է աստվածաշնչյան պատվիրանները: Մահացածները լիովին նորարար են, երբ խոսում են «Մատյան» աղոթքների ճարտարապետական ​​ձիու մասին: Նրանք «Գիրքը» դիտում են որպես սիմֆոնիա, որում երաժշտությունը բարձրանում և ընկնում է: Ըստ Մահեների, Գրիգոր Նարեկացին իր գրքով օգտագործել է քրիստոնեական տաճար ՝ հիանալի կառույց կառուցելու համար: Ոճային դրվագը կարող է ուղեցույց լինել: Նարեկացի տաճարն ունի նույն պարզությունը, ինչ հայկական եկեղեցին ՝ ձի, որը հաստատում է VIII դարի նկարագիրը: Եկեղեցին այլաբանորեն համեմատվում է Նոյի հետ: [2-26] Դա նույնն է, ինչ տապանը ՝ բաղկացած երեք խորշերից: Եկեղեցին բաղկացած է երեք մասից ՝ գավիթ, տաճար և խորան: Նրանք, ովքեր մտան Նոյի տապան, փրկվեցին, ինչպես նաև նրանք, ովքեր եկեղեցում իսկական հավատացյալներ են, կփրկվեն խեղդվելուց կամ խեղդվելուց: Մահերի առաջաբանն ավարտվում է անմոռանալի եզրակացությամբ, վերջին բաժնի վերնագիրն է `« Գրիգոր »նրա գիրքը: միանվագ ուսուցիչ և մեռած հավերժական կյանք: » Նախաբանն ավարտվում է ճշգրիտ եզրակացությամբ, համաձայն որի ՝ Գրիգոր Նարեկացին հավատում է, որ իր գիրքը կլսվի անթիվ ամբոխի շուրթերին ՝ իր անունից աղոթելով Աստծուն մինչ վերջին դատաստանը: Ինչ վերաբերում է իր հայրենակիցներին, ապա նրա ուխտն ամբողջությամբ լսվում է: Հայերը չեն դարձել գրականագետ, բայց կապ ունեն նրա հետ, որը հրահանգում է բնապահպանությանը, պայծառատեսությանը, նա հոգատար ուսուցիչ է, ով զորացնում է հայերին, առաջնորդում է նրանց ՝ հասկանալու Ավետարանի իրական շնորհը: «Նարեկը» իսկական գագաթ է ՝ ներթափանցելու հայերի առավել մտերիմ, ամենայուրահատուկ խնամքը: ։

2012-ին «Նաիրի» հրատարակչությունը լույս աշխարհ բերեց Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» ֆրանսերեն նոր թարգմանությունը Աննի և Ժան-Պիեռ Մահեների թարգմանությամբ, առաջաբանով ու ծանոթագրություններով [2]։ Մահեները երկար տարիներ զբաղվել են Գրիգոր Նարեկացու ողջ ստեղծագործությամբ։ Նրանց հետազոտական աշխատանքի ամփոփումը դարձավ 2002-ին Փարիզում լույս տեսած «Գրիգոր Նարեկացին և նրա «Մատեան ողբերգութեան» երկը» ծավալուն աշխատությունը, որը 2004-ին թարգմանվեց հայերեն [8]։ Առաջաբանն ավարտվում է դիպուկ մի եզրահանգումով, ըստ որի՝ Գրիգոր Նարեկացին հավատացած է՝ իրենից հետո իր գիրքը հնչելու է անհամար բազմության շուրթերին՝ մինչև վերջին դատաստանը Աստծուն աղոթելով իր անունից։ Ինչ վերաբերում նրա հայրենակիցներին, ապա նրա ուխտը լիովին լսելի է։ Հայերը չեն դարձել նրա գրաքննադատը, այլ նրանով ունեն կապ, որը հրահանգում է կորովամտություն, պայծառատեսություն, նա հոգևոր մի ուսուցիչ է, որը զորացնում է հայերին և նրանց առաջնորդում հասկանալու Ավետարանի ճշմարիտ շնորհը։ «Նարեկը» իսկական գագաթ է, մի բանալի՝ թափանցելու հայերի ամենաինտիմ և ամենաեզակի հոգևորի մեջ։

Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում առկա խնդիրները հանգեցնում են համալսարանական շրջանավարտների բացասական արդյունքների աշխատանքի տեղավորման հարցազրույցներին՝ չբավարարելով աշխատաշուկայի պահանջները։ Հիմնական խնդիր է հանդիսանում տարբեր աղբյուրների ստացած մասնագիտական տեղեկատվության ոչ ճիշտ ներկայացումը, պրակտիկ գիտելիքների ու փորձի պակասը։ Ըստ [1] հոդվածի ՀՀ-ում համալսարանն ավարտելուց մեկ տարի անց ուսանողների աշխատանքի տեղավորման ցուցանիշը բավական շատ երկրների համեմատ ցածր է (տես գծապատկեր 1)։ 203ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Ինչպես երեւում է գծապատկեր 1-ից համալսարանն ավարտելուց հետո ՀՀ-ում շրջանավարտների 40%-ից ավեին մնում է գործազուրկ։ Գծապատկեր 1։ Համալսարանական շրջանավարտների գործազրկության մակարդակը ԲՈՒՀն ավարտելուց մեկ տարի անց (%) (2018-2019)թ ՀՀ-ում համալսարանական շրջանավարտների 42%-ը գործազուրկ է, ինչը բավականին վատ ցուցանիշ է, որն էլ խիստ բացասաբար է անդրադառնում տնտեսության զարգացման վրա։ Հարց է առաջանում՝ որո՞նք են համալսարանի կողմից շուկային չբավարարող կադրերի տրամադրման հիմնական պատճառները։ ՀՀ մի շարք ԲՈՒՀ-երում կատարված հարցումների արդյունքում պարզ դարձավ, որ անակախ մասնագիտությունից ուսանողը հարց ունենալու դեպքում առաջինը դիմում է համացանցին, փորձելով հարցի պատասխանն ու առավել ռացիոնալ լուծումը գտնել վիրտուալ որոնման համակարգերում(տես աղյուսակ 1)։ Աղյուսակ 1 ՀՀ-ում գործող ԲՈՒՀ-երում անցկացված հարցման արդյունքները Համալսարան ԵՊՀ ԵՊԲՀ ՀՊՏՀ ԵՀ ՀԱՀ Ուս. քանակ 20 18 23 40 10 Դասախոս 3 7 5 11 5 Համացանց 18 11 18 29 5 204ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ԵՊՀ  Երեւանի պետական համալսարան ԵՊԲՀ  Երեւանի պետական բժշկական համալսարան ՀՊՏՀ  Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարան ԵՀ  Եվրոպական համալսարան ՀԱՀ  Հայաստանում ամերիկյան համալսարան Ինչպես երեւում է աղյուսակ 1-ից հարցմանը մասնակցած 111 ուսանողներից 31-ն է (28%) միայն դիմում դասախոսի օգնությանը հետեւաբար փորձի փոխանակումն ու պրակտիկ գիտելիքների ստացումը ցածր մակարդակի վրա է։ ՈՒսանողը որոշակի տեղեկատվություն ստանալով փորձում է ինքնազարգացմամբ զբաղվել հայտնվելով համացանցային խառնաշփոթի եւ շատ հաճախ սխալ ու ոչ ամբողջական նյութով կայքերի ու գրքերի ծուղակում, ինչն էլ հանգեցնում է ոչ ճիշտ ուղղությամբ շարժվելուն եւ ոչ մրցակցային մակարդակ ունեցող ու ցածր կարգի մասնագետ դառնալուն։ Խնդիրը իհարկե գալիս է համալսարանական ուսուցման ոչ ակտուալ եւ հստակ չմշակված մոդելից (տես գծապատկեր 2)։ 1. Դասապրոցեսի ընթացքում դասախոսի կողմից ինֆորմացիայի փոխանցում 2. Ինքնազարգացման փորձ՝ օգտվելով համացանցից 3. Քննության համար անգիր արված տեղեկատվության փոխանցում դասախոսին 4. Համալսարանական շրջանավարտ առանց պրակտիկ գիտելիքի Գծապատկեր 2։ ՀՀ ԲՈՒՀ-երում գործող ուսումնական գործընթացը 205ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Ինչպես երեւում գծապատկեր 2-ից՝ ԲՈՒՀ-երում բացակայում է կայուն հետադարձ կապը ուսանողի եւ դասախոսի միջեւ։ Փաստորեն ուսանղ-դասախոս կապի բացակայությունը ՀՀ ԲՈՒՀերում արդիական է եւ անհարժեշտ է գտնել նոր մոտեցում կամ նոր մոդել վերոհիշյալ անհարմարությունը վերացնելու համար։ Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ ցանկալի արդյունքին հասնելու համար պետք է օգտվել վիրտուալ կապի ընձեռած հնարավորություններից, ինչպես օրինակ՝ Մուդլ(mudle) [2] կամ wpi canvas [3] համակարգերը։ Վերջիններում եւ առհասարակ միջազգային բարձր վարկանիշ ունեցող համալսարաններում կապն ուսանողի ու դասախոսի միջեւ անմիջական չի լինում, այսինքն հազվադեպ հանդիպող դեպքերում եւ միայն հրատապ հարցեր ունելալիս ուսանողը հնարավորութուն ունի անձնական կապ ունենալ դասախոսի հետ։ Ընհանուր առմամբ կապը հաստատվում է էլեկտրոնային փոստի միջոցով։ Վերոնշյան համակարգերն առանձին բաժիններ ունեն, որտեղ ուսանողը դիմելով դասախոսին հնարավորություն է ստանում դսասապրոցեսից դուրս հանդիպել դասախոսին ուղղելով առաջացած հարցերը։ Հարցի պատասխանը ստանալուց հետո նույն համակարգում ուսանողը հնարավորություն ունի գնահատել դասախոսին, թե՛ մասնագիտական, թե՛ որպես դասախոս պրոֆեսիոնալիզմի մակարդակով։ Դասախոսի գնահատման համակարգը ներկայումս գործում է նաեւ ՀՀ ԲՈՒՀ-երում կրելով ֆորմալ բնույթ։ Որոշ ԲՈՒՀ-երում՝ ԵՊՀ, ՀՊՏՀ, ԵՀ, ուսանողի կողմից դասախոսի գնահատման արդյունքների հիման վրա կիրառվում է դասախոսների խրախուսման եւ տույժերի կիրառման եւ որակավորման համար։ Մեր կողմից առաջարկվում է ուսանող-դասախոս կապի նոր մոդել ՀՀ ԲՈՒՀ-երի համար, կիրառելով միջազգային փորձը։ Առաջարկվող մոդելի սխեմատիկական ներկայացումը (գծապատկեր 3)։ 206ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ 1. Դասապրոցես 7. Շուկային համապատասխան շրջանավարտ 2. Էլ.հարթակ կապի համար 6. Դասախոսի ճիշտ որակավորում 3. Կապ ուսանողի եւ դասախոսի միջեւ 5. Ուսանողի որակավորում 4. Դասախոսի գնահատում ուսանողի կողմից Գծապատկեր 3. Առաջարկվող դասախոս-ուսանող կապի նոր մոդել Ինչպես երեւում է գծապատկեր 3-ից կապն ուսանողի եւ դասախոսի միջեւ ակնառու ու շահավետ է երկու կողմերի համար, ուսանողը հնարավորություն է ստանում բարձրակարգ կրթություն ստանալ, վերցնելով դասախոսի փորձն ու գիտելիքները, իսկ դասախոսը ճիշտ որակավորում, որն էլ կարելի է օգտագործել համալսարան-դսախոս կապը ճիշտ ձեւավորելու համար, կրկին օգտագործելով միջազգային փորձը։ Գծապատկեր 3-ում ի տարբերություն գծապատկեր 2-իգծային մեթոդի առաջարկվող մեթոդը դինամիկ է, որն իրենից ենթադրում է հետադարձ կապի առկայություն ուսանողի, դասախոսի եւ դասապրոցեսի միջեւ։ Դասապրոցեսի ընթացքում դասախոսի կողմից ուսանողին մատուցված ինֆորմացիայի մշակումն ու կիրռումը գծապատկեր 2-ում ներկայացված մոդելի հիմնական խնդիրն է, քանի որ բացակայում է հետադարձ կապը ուսանողի եւ դասախոսի միջեւ։ Մեր առաջարկած նոր մոդելում կապը հաստատվում է ժամանակակակից, պարզ աշխատանքային միջավայրով էլեկտրոնային հարթակի միջոցով։ Կապի հաստատումից եւ անհրաժեշտ հարցեի քննարկումից հետո ուսանողների կողմից կատարվում է դսաախոսների մակարդակի գնահատում, նույն էլեկտրոնային հարթա207ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կի միջոցով։ Դասախոսների գնահատումը հնարավորություն է տալիս դասախոսական անձնակազմի ճիշտ որակավորման, իսկ ուսանողների որակավորումը կատարվում է՝ [1] հոդվածում առաջարկվող տարբերակով։ Վերոնշյալ մոդելի ճիշտ կիրառման դեպքում համալսարանական շրջանավարտները ստանում են բավարար գիտելիք ու փորրձ շուկային պիտանի կադրեր դառնալու համար։ Մեր առաջարկած տարբերակում առանցքային դեր է խաղում հետադարձ կապը շուկայի եւ դասապրոցեսի միջեւ, այսինքն շուկայական պահանջների փոփոխմանը համապատասխան, պետք է փոխվի մատուցված տեղեկատվությունը, ինչը հնարավոր կլինի միայն աշխատաշուկայի մշտադիտարկման եւ մոնիտորինգի դեպքում։ Այսպիսով, գլխավոր տարբերությունը ներկայումս գործող մոդելի եւ մեր մոդելի միջեւ՝ ապահովվող հետադարձ կապն է ուսանողի ու դասախոսի եւ շուկայի ու դասապրոցեսի միջեւ։ Եզրակացություն Սույն հոդվածում ներկայացված է ուսումնական նոր մոդել՝ ուսանողի եւ դասախոսի միջեւ կապն ամրապնդելու եւ շուկայի համար մրցունակ կադրեր պատրաստելու համար։ Խնդիրն առկա է ՀՀ գրեթե ԲՈՒՀ-երում։ Կատարված ուսումնասիրություններն ու հարցումները դրա վառ ապացույցն են։ Հոդվածում ներակայցված մոդելը, հիմնվելով միջազգային փորձի, վրա հնարավորություն է ընձեռում Հայաստանյան ԲՈՒՀ-երում արդյունավետ եւ փոխշահավետ դարձնել ուսանող-դասախոս կապը։

Աշխատաշուկային մրցունակ մասնագետներ պատրաստելու եւ տրամադրելու համար Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններին (ԲՈՒՀ) անհրաժեշտ է լուծել մի քանի հիմնահարցեր։ Վերլուծվել է ՀՀ բուհական համակարգը։ Հոդվածում բացահայտվել է բուհական հիմնախնդիրներից մեկը՝ ուսանող-դասախոս ինտերակտիվ կապի բացակայությունը։ Այս հիմնախնդրի լուծման նպատակով առաջարկվել է ԲՈՒՀ-երում ուսուցման նոր մոդել, որն իրավամբ ուղղված է պարզեցնելու, հեշտացնելու կապն ուսանողի եւ դասախոսի միջեւ փոխշահավետ պայմաններով։

2-ԻՄԻՆՈ-4-ՄԵԹԻԼ-5,5-ՊԵՆՏԱՄԵԹԻԼԵՆ-2,5ԴԻՀԻԴՐՈՖՈՒՐԱՆ-3-ԿԱՐԲՕՔՍԱՄԻԴԻ ՆՈՐ ԱԾԱՆՑՅԱԼՆԵՐԻՍԻՆԹԵԶԸ2-Իմինո-2,5-դիհիդրոֆուրանային կառուցվածքը գենետիկորեն կապվածէ 2-օքսո-2,5-դիհիդրոֆուրանային ֆրագմենտի հետ, որը մտնում է բազմաթիվբնական միացությունների, մասնավորապես, ասկորբինաթթվի (վիտամին C),պենիցիլաթթվի, պրոտոանեմոնինի, կլավացինի, α- և β-անգելիկալակտոնների, ինչպես նաև կարդենոլիդների (սրտային գլիկոզիդների) բաղադրությանմեջ։ Բացի բնական լակտոնային միացություններից, սինթետիկ ճանապարհովստացված 2-օքսո-2,5-դիհիդրո-ֆուրանների որոշ ածանցյալներ կիրառվում ենկարդիոլիտիկ, հակաբիոտիկ, հակաբակտերային, հակավիրուսային, հակաուռուցքային, հակաշաքարախտային և այլ տարաբնույթ ակտիվություններով օժտված դեղամիջոցների արտադրությունում։ Այսպիսով, չհագեցած իմինոլակտոնային օղակ պարունակող միացությունները հանդիսանում են հետերոցիկլիկ միացությունների հեռանկարայինդաս, որոնց սինթեզի նոր եղանակների մշակումը, հատկությունների ուսումնասիրությունը՝ կառուցվածք-կենսաբանական ակտիվություն կապի բացահայտման նպատակով, ինչպես նաև դրանց կիրառումը՝ որպես սինտոններ նոր միացությունների նպատակային սինթեզներում, համարվում է արդիական խնդիր։ Ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի (1) փոխազդեցությունը պ-մեթիլանիլինի և անեստեզինի հետ։ Չհագեցած իմինոլակտոնների նոր ածանցյալներ [1–6] սինթեզելու նպատակով ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի (1) փոխազդեցությունը արոմատիկ ամինի՝ պ-մեթիլանիլինի հետ։ Այս իմինոլակտոնային ցիկլը կարելի է դիտարկել որպես ցիկլիկ իմինոէսթեր, ուստի այն կարող է փոխազդել N-նուկլեոֆիլների հետ [7]։ Սակայն 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի (1) փոխազդեցությունն ընտրված ամինի հետ տարբեր սպիրտներիմիջավայրում չբերեց բավարար արդյունքների ստացմանը։ Իմինոլակտոնի փոխարեն դրա 2 հիդրոքլորիդն օգտագործելիս բարձր ելքով ստացվել է 2-N-տեղակալված իմինոլակտոնը 3ա (Ա եղանակ)։ Ռեակցիանլավագույնս ընթանում է ելանյութերի էկվիմոլային խառնուրդը բացարձակ էթանոլի միջավայրում 20 րոպե եռացնելիս։ Ա եղանակով նպատակային ռեակցիայի իրականացումը կարելի է բացատրել հետևյալ կերպ։ Ի տարբերություն իմինոլակտոնի, նրա հիդրոքլորիդիմոլեկուլում նշանակալիորեն մեծանում է իմինոլակտոնային օղակի C(2) ատոմի էլեկտրոֆիլությունը, որը հեշտությամբ միացնում է ամինի մոլեկուլը։ Առաջացած միջանկյալ միացությունը կայունանում է ամոնիումի քլորիդի պոկմամբբերելով 2-N-տեղակալված իմինոդիհիդրոֆուրանի (3ա) ստացմանը։ 2-N-տեղակալված իմինոլակտոնը 3ա ստացվել է նաև 2-իմինո-4-մեթիլ5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի (1) և արիլամոնիումի քլորիդի փոխազդեցությամբ։ Ելանյութերի էկվիմոլային խառնուրդը բացարձակ էթանոլի միջավայրում 30 րոպե եռացնելիս առաջանում է նպատակային 3ա 2-N-տեղակալված իմինոլակտոնը (Բ եղանակ)։ Այսպիսով, 3ա 2-Nտեղակալված իմինոլակտոնը ստացվում է, երբ ելանյութերից մեկը վերցվում էաղի, մասնավորապես հիդրոքլորիդի ձևով։ 2-N-տեղակալված իմինոլակտոնի 3 ստացման համար նկարագրված Ա ևԲ եղանակները հարմար չեղան այլ կառուցվածքով 3 2-N-տեղակալված իմինոլակտոն սինթեզելու համար` ելանյութերի վատ լուծելիության պատճառով։ Ուստի մեզ անհրաժեշտ էր մշակել այնպիսի եղանակ, որի դեպքում համապատասխան աղն առաջանա in situ և փոխազդի մյուս ելանյութի հետ, իսկ անջատված ամոնիակը հեռացվի միջավայրից։ Այդ եղանակը (Գ եղանակ) հիմնված է որպես լուծիչ սառցային քացախաթթու օգտագործելու վրա։ Սառցայինքացախաթթուն պրոտոնային լուծիչ է, կարող է փոխազդել և իմինոլակտոնիհետ և անջատված ամոնիակի հետ։ Նախ այս եղանակով սինթեզվել է վերը նշված եղանակներով սինթեզված 3ա 2-N-տեղակալված իմինոլակտոնն ավելիբարձր ելքով, ապա ելային 1 միացությունը փոխազդեցության մեջ է դրվել պամինոբենզոյական թթվի էթիլ էսթերի հետ, սինթեզվել է 3բ 2-N-տեղակալվածիմինոլակտոնը, որը մեզ չէր հաջողվել ստանալ Ա և Բ եղանակներով։ Ենթադրվում է, որ այս ռեակցիան ընթանում է փոխարկումների հետևյալսխեմայի համաձայն իմինոլակտոնի և քացախաթթվի փոխազդեցությունիցստացվում է նրա հիդրոացետատը, որի մոլեկուլում նշանակալիորեն մեծանումէ իմինոլակտոնային օղակի C(2) ատոմի էլեկտրոֆիլությունը, որը հեշտությամբ միացնում է ամինի մոլեկուլը։ Առաջացած միջանկյալ միացությունը կայունանում է ամոնիումի ացետատի պոկմամբ բերելով 3ա,բ 2-N-տեղակալվածիմինոդիհիդրոֆուրանների ստացման։ Ստացված միացությունների կառուցվածքը հաստատվել է ԻԿ և ՄՄՌ 1Hսպեկտրալ ուսումնա-սիրություններով։ Այսպիսով՝ ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի փոխազդեցությունը պ-մեթիլանիլինի և պ-ամինոբենզոյական թթվի էթիլ էսթերի հետ։ Սինթեզվել են 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի նոր, նախկինում անհայտ, արոմատիկ տեղակալիչներ պարունակող ածանցյալներ։ Մշակվել է նշված փոխազդեցությունների իրականացման մատչելի, արդյունավետ պրեպարատիվ եղանակներ, ինչը բացում է նոր ուղի 2-N-տեղակալված իմինոդիհիդրոֆուրաններ սինթեզելու համար։ Փորձնական մասՍինթեզված նյութերի ԻԿ սպեկտրները հանվել են «Specord 75 IR» սպեկտրոմետրի վրա, ՄՄՌ 1H սպեկտրները՝ «Mercury-300 Varian» (300ՄԳՀ աշխատանքային հաճախականությամբ) սպեկտրոմետրի վրա, որպես ներքինստանդարտ օգտագործելով ՀՄԴՍ (հեքսամեթիլդիսիլօքսան)։ Հալման կետերըորոշվել են «Electrothermal 9100» սարքով։ Սինթեզված նյութերի մաքրությունը ստուգվել է նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիայի եղանակով օգտագործելով «Silufol UV-254» թիթեղներ (էլյուենտ՝ ացետոն։ բենզոլ – 2։ 1), հայտածումը կատարվել է յոդի գոլորշիներով։ 1 և 2 միացությունները սինթեզվել են հայտնի եղանակով [1]։ 2-N-տեղակալված 2,5-դիհիդրոֆուրանների 3 ստացումըԱ եղանակ։ 0,52 գ (0,0025 մոլ) 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի հիդրոքլորիդի (2) և պ-մեթիլանիլինի էկվիմոլային խառնուրդը բացարձակ էթանոլի միջավայրում եռացնում են 20 րոպե։ Անջատված նստվածքը ֆիլտրում են, լվանում ջրով և բյուրեղացնում։ Բ եղանակ։ 0,52 գ (0,0025 մոլ) 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի (1) և պ-մեթիլանիլինի հիդրոքլորիդի էկվիմոլային խառնուրդը բացարձակ էթանոլի միջավայրում եռացնում են 30 րոպե։ Անջատված նստվածքը ֆիլտրում են, լվանում ջրով։ Ա և Բ եղանակներովստացված 3ա նյութերի խառնուրդի նմուշի մոտ չի նկատվում հալման կետիդեպրեսիա։ Գ եղանակ։ 0,52 գ (0,0025 մոլ) 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի (1) և պ-մեթիլանիլինի կամ պ-ամինոբենզոյական թթվի էթիլ էսթերի էկվիմոլային խառնուրդը սառցային քացախաթթվիմիջավայրում խառնում են 12 ժամ։ Անջատված նստվածքը ֆիլտրում են, լվանում ջրով։ 4-Մեթիլ-2-(պ-տոլուոլիմինո)-1-օքսասպիրո[4.5]դեկ-3-են-3-կարբօքսամիդ) (3ա). Ելք 92% (Ա եղանակ), 92% (Բ եղանակ), 95% (Գ եղանակ), tհալ.՝189-190օC (բենզոլից)։ Rf = 0.55; ԻԿ սպեկտր, , սմ-1. 1501-1601 (արոմ.),1620(C=C), 1642(C=N), 1683(C=O), 3110(NH), 3260 (NH), ՄՄՌ 1H սպեկտր,(ԴՄՍՕ-d6/CCl4 –1/3), H, 1.27 (1H, մ), 1.47 (2H, մ) և 1.58-1.82 (7H, մ), 2.32(3H,ս), 2.42 (3H, ս), 7.04 (4H, ս), 7.26 (1H, լս) և 8.94 (1H, լս)։ Էթիլ 4-(3-կարբամոիլ-4-մեթիլ-1-օքսասպիրո[4.5]դեկ-3-են-2-իլիդենամինո)բենզոատ (3բ)։ Ելք 95%, tհալ.՝ 160-161օC (բենզոլից)։ Rf = 0.52; ԻԿսպեկտր, , սմ-1. 3270 (NH), 1680 (C=O), 1665 (C=O), 1620 (C=N), 1600-1500(արոմ.), ՄՄՌ 1H սպեկտր, (ԴՄՍՕ-d6/CCl4 –1/3), H, 1.39 (3H, տ, J = 7.1,OCH2CH3), 1.23-1.36 (1H, մ) և 1.49-1.87 (9H, մ, C6H10), 2,42 (3H, ս, CH3), 4.30(2H, կ, J=7.1, OCH2CH3), 7.20-7.31 (2H, մ, C6H4), 7.86-7.97 (2H, մ, C6H4), 7.39(1H, լդ, J=3.5, NH2) և 8.73 (1H, լդ J=3.5, NH2)։ ԳրականությունԼիլիթ Գրիգորյան2-ԻՄԻՆՈ-4-ՄԵԹԻԼ-5,5-ՊԵՆՏԱՄԵԹԻԼԵՆ-2,5-ԴԻՀԻԴՐՈՖՈՒՐԱՆ3-ԿԱՐԲՕՔՍԱՄԻԴԻ ՆՈՐ ԱԾԱՆՑՅԱԼՆԵՐԻ ՍԻՆԹԵԶԸԲանալի բառեր՝ Իմինոդիհիդրոֆուրան, պ-մեթիլանիլին, էթիլ 4-ամինոբենզոատ, մատչելի ևարդյունավետ եղանակներ, 2-N-տեղակալված իմինոդիհիդրոֆուրաններԱմփոփում։

Ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի փոխազդեցությունը պ-մեթիլանիլինի և էթիլ 4-ամինոբենզոատի հետ։ Սինթեզվել են 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի նոր, նախկինում անհայտ արոմատիկ տեղակալիչներ պարունակող, պոտենցիալ կենսաբանորեն ակտիվ ածանցյալներ մատչելի և արդյունավետ, պրեպարատիվ եղանակներով, ինչը բացում է նոր ուղի նոր 2-N-տեղակալված իմինոդիհիդրոֆուրաններ սինթեզելու համար։

ԱԶԱՏԱԶՐԿՄԱՆ ՀԵՏ ՉԿԱՊՎԱԾ ՊԱՏԺԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ՆՇԱՆԱԿՈՒՄԸԱՆՉԱՓԱՀԱՍՆԵՐԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲՊատիժը հանցագործությունից հետո քրեական իրավունքի երկրորդ հիմնականինստիտուտն է։ Անչափահասների նկատմամբ նշանակվող պատիժների համակարգնաչքի է ընկնում իր կարևորությամբ և առանձնահատկությունների սահմանման անհրաժեշտությամբ։ 21-րդ դ. նախաշեմին անչափահասների խնդիրները շարունակումեն մտահոգել ողջ մարդկությանը։ Այս խնդրի լուծման ուղիներ փնտրում են աշխարհիգրեթե բոլոր պետություններում, այդ թվում՝ ՀՀ-ում։ Չենք կարող ժխտել այն փաստը,որ անչափահասների կողմից կատարվող հանցագործություններն առանձնանում ենիրենց բնորոշ հատկանիշներով, որոնց ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս գտնելու այնպիսի լուծումներ, մշակելու պատիժների այնպիսի համակարգ, որնառավելագույնս կնվազեցնի անչափահասների հանցավորության ծավալները, կհանգեցնի առողջ իրավագիտակցություն ունեցող երիտասարդության ձևավորմանը։ Անչափահասների նկատմամբ նշանակվող պատիժների համակարգն աչքի չի ընկնում իրբարձր արդյունավետությամբ։ Պատիժների համակարգում ընդգրկված պատժատեսակներից գործում է միայն ազատազրկումը, որն իր բացասական ազդեցությունն էթողնում անչափահասի ապագա կյանքի վրա, դժվարացնում է հասարակությանը վերաինտեգրվելը։ Ուստի առավել նպատակահարմար ենք գտնում անչափահասներինկատմամբ պատիժ նշանակելիս շեշտը դնել ազատությունից զրկելու հետ չկապվածպատժատեսակների վրա՝ պայմաններ ստեղծելելով անչափահասների ուղղումն առանց հասարակությունից մեկուսացնելու ապահովելու համար։ ՀՀ քրեական օրենսգրքում ամրագրված պատիժների համակարգում ազատազրկման հետ չկապված պատժատեսակներն են տուգանքը և հանրային աշխատանքները։ Դրանցից յուրաքանչյուրին առանձին-առանձին անդրադառնանք՝ դրանց էությունը, առկա խնդիրները պարզելու և համապատասխան լուծումներ տալու համար։ Տուգանք։ Այս պատժատեսակը, որն ամենամեղմն է ընդհանուր պատժի համակարգում, օրենսդրի կողմից նախատեսվել է նաև անչափահասների նկատմամբ նշանակվող պատիժների համակարգում։ Համաձայն ՀՀ քրեական օրենսգրքի 87 հոդվածի 1-ին մասի՝ տուգանքը կիրառվում է անչափահասի ինքնուրույն վաստակի կամայնպիսի սեփական գույքի առկայության դեպքում, որի վրա կարող է տարածվելբռնագանձում։ Վերոնշյալ դրույթի մեկնաբանությունից ակնհայտ է դառնում, որ տուգանքի կիրառումն անչափահասի նկատմամբ ոչ բոլոր դեպքերում է հնարավոր, մասնավորապես՝ այն դեպքում, երբ անձն ունի ինքնուրույն վաստակ կամ բռնագանձմանենթակա սեփական գույք։ Մեր կարծիքով՝ ճիշտ է այս դրույթի նախատեսումը ՀՀքրեական օրենսգրքում, քանզի դա բխում է անձնական պատասխանատվությանսկզբունքից և հնարավորություն չի տալիս տուգանքը կիրառել այն դեպքում, երբ անչափահասը սեփական եկամուտ կամ գույք չունի։ Այստեղից հետևում է, որ բռնագանձում չի կարող տարածվել նրա ծնողների գույքի վրա, ինչպես կիրառվում էր քրեականնախկին օրենսգրքով, որի արդյունքում խախտվում էին ոչ միայն պատժի անհատականացման և անձնական պատասխանատվության սկզբունքները, այլև անխուսափելիության սկզբունքը, քանի որ հանցանք կատարածը ոչ մի հարկադրանք չէր կրում։ ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսվում է, որ անչափահասների նկատմամբնշանակված տուգանքը կիրառվում է անչափահասի ինքնուրույն վաստակի կամ այնպիսի գույքի առկայության դեպքում, որի վրա կարող է տարածվել բռնագանձում, ևբացառություն չի նախատեսում։ Նմանատիպ կարգավորումն ուշադրության է արժանի ու գովելի է, սակայն պրակտիկան այլ բան է ցույց տալիս, մասնավորապես՝ անչափահասների նկատմամբ նշանակված տուգանքը հիմնականում մարում են նրանցծնողները1։ Արդյունքում, հանցանքը կատարում է անչափահասը, իսկ պատիժը կրումեն ծնողները, քանի որ անչափահասը սեփական եկամուտ չունի։ Ներկա պայմաններում տուգանքի նշանակումը դիտվում է որպես պատժից ազատում։ Այս ամենից հետո անհասկանալի է, թե տուգանքը որքան արդյունավետ կարող է լինել անչափահասի նկատմամբ և որքանով կնպաստի վերջինիս ուղղման գործընթացին։ Իրավաբանական գրականության մեջ կարծիքներ են արտահայտվել, որ առհասարակ տուգանքի նշանակումով չի իրականացվում պատժի ուղղման նպատակը։ Դրանով պարզապես հանցագործին ավելորդ անգամ հիշեցվում է հետագայում ավելիշրջահայաց և հաշվենկատ լինելու անհրաժեշտության մասին։ Սրա հետ կապվածպետք է նշել, որ ԳԴՀ օրենսդրությամբ դրամական տուգանք անչափահասներինկատմամբ չի կիրառվում։ Տուգանքի նշանակումը համարվում է դաստիարակչականներգործության համար ոչ պիտանի միջոց։ Փոխարենը ԳԴՀ օրենսդրությամբ նախատեսված է այնպիսի քրեաիրավական միջոց, ինչպիսին է հանրորեն օգտակար գործունեություն իրականացնող հաստատության օգտին դրամական վճարումներ կատարելը, որը նշանակվում է միայն այն անչափահասների նկատմամբ, ովքեր մանր իրավախախտումներ են կատարել և ունեն սեփական միջոցներ։ Բացի այդ, այս վճարումները կարող են իրականացվել հանցավոր գործունեության արդյունքում ստացվածեկամուտը բռնագրավելու ընթացքում։ Որպեսզի դատապարտյալի, ինչպես նաև հասարակության կողմից տուգանքըգնահատվի որպես քրեական պատիժ, ամենից առաջ պետք է լինի այնպիսին, որզգալիորեն շոշափի դատապարտյալի գույքային շահերը։ Այս առիթով Մ. Շարգորոդսկին գրել է. «Տուգանքը պետք է լինի բավականաչափ խոշոր չափերով, որպեսզի զգալի լինի տվյալ մարդու համար և կարողանա ահաբեկող ներգործություն ունենալ»2։ Անչափահասների դեպքում խնդիրը կրկնակի է. նախ և առաջ այն պետք է իսկապեսանչափահասի միջոցներից գանձվի, և երկրորդ՝ լինի զգալի։ Ուստի անհրաժեշտ էիրավակիրառ ոլորտում միջոցներ ձեռնարկել այս խնդիրների լուծման ուղղությամբ,և սույն պատժատեսակը նշանակել այն դեպքում, երբ հաստատապես հայտնի է անչափահասի մոտ միջոցների առկայությունը։ Վերոնշյալը հաշվի առնելով՝ առաջարկում ենք տուգանք պատժատեսակը սահմանել միայն 16 տարին լրացած այն անչափահաս ամբաստանյալների նկատմամբ,ովքեր ինքնուրույն գումար են վաստակում, աշխատում են գործատուի հետ կնքվածաշխատանքային պայմանագրով։ Բացի այդ, տուգանքի վճարման համար պետք էսահմանել տարաժամկետ վճարման համակարգ՝ սահմանելով վճարման ենթականվազագույն գումարի չափը։ Տուգանքն անչափահասի նկատմամբ նշանակվում է պատիժը նշանակելու պահին ՀՀ-ում սահմանված նվազագույն աշխատավարձի տասնապատիկից հինգհարյուրապատիկի չափով։ Կարծում ենք, որ ներկա իրադրությունում տուգանքի չափի նման1 Տե՛ս «Հայաստանում անչափահասների նկատմամբ նշանակված տուգանքը հիմնականում մարում եննրանց ծնողները», հասանելի էր՝ http։ //shamshyan.com/old/arm/EJqQDUOa8P.html։ 2 Տե՛ս Цветинович А., Дополнительные наказания, Куйбышев, 1989, էջ 14։ սահմանները, հաշվի առնելով անչափահասների եկամուտների հնարավոր ծավալները, համապատասխանում են արդարության, համաչափության և ողջամտության չափանիշներին, եթե լուծենք տուգանքը փաստացի վճարողի հետ կապված խնդիրը։ Տուգանքը լայնորեն կիրառվում է Անգլիայում, Ֆրանսիայում, Շվեդիայում, Իտալիայում, Շվեյցարիայում և այլ երկրներում։ Այդ երկրների քրեական օրենսդրությանմեջ տարբերակվում են տուգանքի մի քանի տարատեսակներ։ Դրանցից ամենատարածվածը դրամական տուգանքն է, որի չափը որոշում է դատարանը` քրեականօրենսգրքում նշված սահմաններում։ Որոշ երկրներում, օրինակ՝ Իսպանիայում, Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Ավստրիայում, տուգանքը նշանակվում է օրական դրույքաչափով, այսինքն` որոշակի օրերի, ամիսների և տարվա աշխատավարձին համապատասխան։ Գերմանիայում գործում է նաև ունեցվածքային տուգանքը, որը նշանակվում է ոչ թե իբրև ազատազրկման այլընտրանք, այլ դրա հետ միասին։ Ի տարբերություն դրամական տուգանքի, այն օրական դրույքաչափերի համակարգով չի հաշվվում, այլ դատարանի կողմից որոշված դրամական գումարի վճար է։ Հանրային աշխատանքներ։ Հարկ է նշել, որ մեր իրականության համար այս նորպատժատեսակը բավականին մեծ արդյունավետությամբ կիրառվում է ԱՄՆ-ում,Ֆրանսիայում, Անգլիայում, Շվեդիայում և այլ երկրներում։ Հանրային աշխատանքները, որպես պատժատեսակ, առաջին անգամ 1971 թ. նախատեսվել են Շվեյցարիայիքրեական օրենսգրքում։ Սկզբում այս պատժատեսակը կիրառվում էր միայն անչափահասների նկատմամբ` որպես հիմնական պատիժ։ Հետագայում այն կիրառվեց նաևչափահասների նկատմամբ` որպես լրացուցիչ պատիժ։ Այսպիսով, Շվեյցարիայի քրեական օրենսգիրքն առաջինն է Եվրոպայում, որ հանրային աշխատանքները նախատեսել է որպես հիմնական պատիժ1։ Շվեդիայում հանրային աշխատանքները սահմանված են 40-ից 200 ժամ տևողությամբ։ Այս պատժատեսակը կիրառվում է այն դատապարտյալների նկատմամբ, որոնց կապակցությամբ որոշում է կայացվել պատիժըպայմանականորեն չկիրառելու մասին։ Հանրային աշխատանքներն իրականացվումեն պրոբացիայի ծառայության տեսուչի հսկողության ներքո։ Դատարանը, հանրայինաշխատանքներ նշանակելով, որոշում է դրա ժամկետը` հաշվի առնելով կատարվածհանցագործության ծանրությունը, ինչպես նաև նշում է ազատազրկման այն ժամկետը, որը կարող է նշանակվել դատապարտյալի նկատմամբ, եթե նա չարամտորենխախտի հանրային աշխատանքների կատարման պայմանները։ Աշխատանքներիբնույթն ու տեղը որոշվում են պրոբացիոն ծառայության կողմից2։ Հետխորհրդայիներկրներից հանրային աշխատանքների կիրառման ուղղությամբ առավել հաջող արդյունքների է հասել Լատվիան, որտեղ 3 տարվա ընթացքում այն 1.4%-ից աճել է մինչև 8%, իսկ հանրային աշխատանքների դատապարտող դատավճիռները դատարանիկողմից կայացվող որոշումների ընդհանուր զանգվածում մոտ 10% են։ Հանրային օգտակար աշխատանքները Ֆինլանդիայում փորձարարական հիմունքներով սկսեցինկիրառվել 1991 թ., իսկ 1994 թ. ապրիլի 1-ից այդ համակարգն ընդգրկեց ողջ երկիրը։ Ֆրանսիայում այն կոչվում է աշխատանք ի շահ հասարակության և կիրառվում է դատապարտյալի համաձայնությամբ։ Ֆրանսիայում և Անգլիայում այն 40-ից 240 ժամ է։ Այս պատժատեսակի առավելությունն այն է, որ հանրային աշխատանքների դատապարտված անձը, չխուսափելով պատժից, միաժամանակ չի հեռացվում իր ընտանիքից, միկրոմիջավայրից, պահպանում է աշխատանքը, խուսափում սոցիալականօտարացման երևույթից, ուղղիչ հիմնարկի՝ հաճախ կործանարար ազդեցությունից։ Սակայն, ցավոք, Հայաստանում հանրային աշխատանքները դեռևս արդյունավետ1 Տե՛ս “Уголовное право зарубежных государств. Общая часть”, Москва, 2003, էջ 91։ 2 Տե՛ս “Уголовный кодекс Швеции”, СПб., 2001, էջ 6։ համարվել չեն կարող։ 2003 թ. օգոստոսի 1-ից 2006 թ. դեկտեմբերն ընկած ժամանակահատվածում ՀՀ-ում գրանցվել են հանրային աշխատանքների կիրառման մոտերեք տասնյակ դեպքեր, բայց դրանք բոլորն էլ վերաբերել են այն իրավիճակներին,երբ տուգանքը վճարելու անհնարինության դեպքում դատարանը տուգանքը կամդրա չվճարված մասը փոխարինել է հանրային աշխատանքներով։ Այդ ընթացքում չիգրանցվել մի դեպք, երբ հանրային աշխատանքները կիրառվել են ազատազրկմանդատապարտված անձի խնդրանքով՝ որպես ազատազրկման այլընտրանք1։ Նման վիճակը, բնականաբար, պայմանավորված է մի շարք օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գործոններով։ Այդ գործոնների թվին են դասվում թե´ դատապարտյալների աշխատանքն օգտագործել ցանկացող գործատուների սակավությունը, թե´ հանրային աշխատանքների կիրառումն ապահովող հստակ գործող մեխանիզմի բացակայությունը, թե´ դատապարտյալների՝ հանրային աշխատանքների կատարմանը ներգրավվելու՝ ազգայինմենթալիտետով պայմանավորված անհանդուրժողականությունը, թե´ մտավախությունը, որ այս պատժատեսակի կիրառումը կարող է նոր հորիզոններ բացել կոռուպցիայի ծաղկման համար։ Այս ամենին գումարվում է նաև օրենսդրական մակարդակովմի շարք բացերի առկայությունը։ Չնայած այս ամենին, գտնում ենք, որ օրենսդրականլիարժեք կարգավորման դեպքում հանրային աշխատանքներ պատժատեսակը արդյունավետ կաշխատի անչափահասների նկատմամբ, պարզապես պետք է փոփոխվինաև նախատեսվող աշխատանքների բնույթը. դրանք պետք է նպաստեն անչափահասի կողմից մասնագիտության ձեռքբերմանը, որևէ արհեստի յուրացմանը կամդաստիարակչական նշանակություն կունենան։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 54-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն. «Հանրային աշխատանքները դատարանի կողմից նշանակված, իրավասու մարմնի կողմից որոշվածվայրում չվարձատրվող, դատապարտյալի կողմից հանրության համար օգտակար աշխատանքների կատարումն է։ Հանրային աշխատանքները կարող են նշանակվել ոչմեծ կամ միջին ծանրության հանցագործություններ կատարած առավելագույնը երկուտարի ժամկետով ազատազրկման դատապարտված անձանց նկատմամբ»։ Հանրային աշխատանքներ չեն կարող նշանակվել դատավճռի կայացման պահին 16 տարինչլրացած անձանց նկատմամբ՝ ելնելով մարդասիրության սկզբունքից։ Իսկապես, 16տարին չլրացած անձանց դեպքում այս պատժատեսակի կիրառումը ժամանակակիցիմաստով նպատակահարմար չէ, սակայն դրա նոր բովանդակության դեպքում կարելի է վերանայել նաև այս նվազագույն տարիքը։ Ակնհայտ է, որ եթե հանրային աշխատանքները զուգակցվեն արհեստի ուսուցմամբ, ապա կարելի է կիրառել նաև 16տարին չլրացած անչափահասների նկատմամբ։ Առաջարկում ենք անչափահասներիդեպքում հանրային աշխատանքներ նշանակել ոչ միայն ոչ մեծ և միջին ծանրության,այլև բռնությամբ կամ այն գործադրելու սպառնալիքով չզուգորդված ծանր հանցագործությունների դեպքում, քանի որ այս խումբ անչափահասները ևս, ազատությանմեջ գտնվելով, կարող են ուղղվել այս պատժատեսակի կիրառմամբ։ Ուշագրավ է հատկապես այն հանգամանքը, որ հանրային աշխատանքները նշանակվում են որպես որոշակի ժամկետով ազատազրկման այլընտրանքային պատժատեսակ, և ՀՀ քրեական օրենսգրքի հատուկ մասի որևէ հոդվածի սանկցիայում այսպատժատեսակը չի նախատեսվում։ Այս պատժատեսակի կիրառման համար անհրաժեշտ է, որ ուժի մեջ մտած դատավճիռն ի կատար ածելու կարգադրությունն ստանալուց հետո` 20-օրյա ժամկետում, դատապարտյալը գրավոր դիմում ներկայացնի։ Այսդրույթը նախատեսված է ինչպես չափահաս, այնպես էլ անչափահաս հանցագործների համար։ Մեր կարծիքով օրենսդիրն այս ընթացակարգը շատ է բարդացրել, և ան1 Տե՛ս http։ //iravaban.net/1766.html։ չափահասների դեպքում պատժատեսակն ու դրա կիրառման հիմքերը պետք է առանձին սահմանվեին ՀՀ քրեական օրենսգրքի 5-րդ բաժնում, ինչպես սահմանվել են մյուսպատժատեսակները։ Առաջարկում ենք հանրային աշխատանքները որպես հիմնական պատժատեսակ նախատեսել նաև ՀՀ քրեական օրենսգրքի հատուկ մասի որոշհանցագործությունների պատժամիջոցներում, մասնավորապես՝ հասարակականկարգի դեմ ուղղված հանցագործությունների դեպքում։ Այս խումբ հանցագործությունների դեմ պայքարում այս պատժատեսակը արդյունավետ միջոց կարող է հանդիսանալ (օրինակ՝ խուլիգանություն կատարած անձանց ուղղման գործում)։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 54-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ այս պատժատեսակը նշանակվում է 270-ից 2200 ժամ ժամկետով։ Կարող ենք փաստել, որ այս շրջանակների սահմանումն արդարացված չէ հատկապես անչափահասների դեպքում։ Առաջարկում ենք նախ և առաջ անչափահասների դեպքում իջեցնել նվազագույն ևառավելագույն չափերը։ Գտնում ենք, որ ինչպես հանրային աշխատանքների առավելագույն և նվազագույն սահմանները, այնպես էլ ազատազրկում պատժատեսակի փոխարինման համապատասխանեցումն օժտված են մի շարք առանձնահատկություններով։ Մեր կարծիքով՝ դա այնքան էլ արդարացի չէ անչափահասների համար, ևառաջարկում ենք 270 ժամը, որը հավասարազոր է մոտավորապես 3 ամսվա, կրճատել 1 ամսվա, այսինքն՝ 90 ժամվա, ինչի հիման վրա կարելի է նաև կրճատել վերինսահմանը։ Այս առումով կարևոր է մեջբերել ՌԴ քրեական օրենսգրքով նախատեսված պարտադիր աշխատանքները, որոնք կարող են անչափահասի նկատմամբ նշանակվել 40-ից 160 ժամվա չափով։ Մեր կողմից ընդունելի է համարվում ՌԴ այս մոտեցումը, որը բխում է մարդասիրության սկզբունքից, ինչպես նաև այն հանգամանքից, որ չի կարելի անչափահասի նկատմամբ նշանակել նույն չափի պատիժ, ինչ չափահասի նկատմամբ է նշանակվում։ Բացի այդ՝ ՌԴ քրեական օրենսգրքի համաձայն՝պարտադիր աշխատանքները անչափահասների կողմից կատարվում են նրանց կարողությունների սահմաններում՝ ուսման և հիմնական աշխատանքային ժամերից հետո, ազատ ժամանակ1։ Համաձայն ՀՀ քրեական օրենսգրքի 51-րդ հոդվածի 4-րդ մասի՝ տուգանքը վճարելու անհնարինության դեպքում դատարանը տուգանքը կամ տուգանքի չվճարվածմասը փոխարինում է հանրային աշխատանքներով` հանրային աշխատանքների 5ժամը նվազագույն աշխատավարձի դիմաց։ Եթե տուգանքը կամ տուգանքի չվճարված մասը հանրային աշխատանքներով փոխարինելու համար կատարված հաշվարկի արդյունքում ստացվում է պակաս, քան 270 ժամը, ապա նշանակվում է 270 ժամ,իսկ եթե այն գերազանցում է 2200 ժամը, ապա նշանակվում է 2200 ժամ։ Այս նորմի կիրառումն անչափահասների նկատմամբ ևս ունի իր առանձնահատկությունները։ Քանի որ անչափահասների նկատմամբ նշանակվող տուգանք պատժատեսակի չափը տատանվում է նվազագույն աշխատավարձի տասնապատիկից մինչևհինգհարյուրապատիկն ընկած սահմաններում, գտնում ենք, որ տուգանքի փոխարինման ժամանակ պետք է նվազագույն սահման ամրագրված չլինի, հակառակ դեպքումկստեղծվի անարդարացի իրավիճակ, և պատիժը կփոխարինվի ավելի խիստ պատժատեսակով այն դեպում, երբ անչափահասն օբյեկտիվ պատճառներով ի վիճակի չէվճարել տուգանքը։ Այս հարցի վերաբերյալ իր դիրքորոշումն է արտահայտել նաև ՀՀՍահմանադրական դատարանը։ Մինչ Սահմանադրական դատարանի որոշման կայացումը, այն դեպքում, երբ հաշվակցում էին կատարում, օրինակ` տուգանքի չվճարածմասը հանրային աշխատանքներով փոխարինելու համար, և արդյունքում հանրայինաշխատանքների ժամկետը 270 ժամից պակաս էր ստացվում, ապա նշանակվում էր1 Տե՛ս “Уголовное право”, 2006, էջ 23։ 270 ժամ։ Սահմանադրական դատարանի 2013 թ. ապրիլի 23-ի ՍԴՈ-1082 որոշմամբՀՀ քրեական օրենսգրքի 51-րդ հոդվածի 4-րդ մասն այնքանով, որքանով տուգանքըկամ տուգանքի չվճարված մասը հանրային աշխատանքներով փոխարինելու համարկատարված հաշվարկի արդյունքում համարժեքորեն չի երաշխավորում 270 ժամիցպակաս տևողությամբ հանրային աշխատանքների կիրառման իրավական հնարավորություն այն անձանց նկատմամբ, որոնք չունեն տուգանքը վճարելու հնարավորություն` արգելափակելով նրանց իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցիիրավունքի իրացումը, ինչպես նաև տարբերակված մոտեցում չի դրսևորում տուգանքը վճարելու անհնարինության և դրանից խուսափելու հանգամանքների միջև, ճանաչվել է ՀՀ Սահմանադրության 18-րդ հոդվածին հակասող և անվավեր։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 84-րդ հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն՝ հանրային աշխատանքները կատարելուց չարամտորեն խուսափելու դեպքում հանրային աշխատանքների չկրած մասը դատարանը փոխարինում է կալանքով կամ որոշակի ժամկետով ազատազրկմամբ` վերջիններիս մեկ օրը հաշվարկելով հանրային աշխատանքների 3 ժամվա դիմաց։ Անչափահասների դեպքում հանրային աշխատանքներից վերադարձը դեպի ազատազրկում անթույլատրելի է։ Հաշվի առնելով անչափահասներիառանձնահատկությունները՝ պետք է հնարավորինս զերծ մնանք նման իրավիճակներից, ուստի առաջարկում ենք հանրային աշխատանքները կատարելուց չարամտորենխուսափելու դեպքում դրանք փոխարինել տնային կալանքով։ Հիշատակության է արժանի նաև այն, որ ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 17-րդհոդվածի համաձայն. «…Տասնչորսից մինչև տասնվեց տարեկան անձինք կարող ենընդգրկվել միայն նրանց առողջությանը, անվտանգությանը, կրթությանը և բարոյականությանը չվնասող ժամանակավոր աշխատանքներում` սույն օրենսգրքի 101-րդհոդվածին, 140-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետին, 155-րդ հոդվածին համապատասխան։ Տասնչորսից մինչև տասնութ տարեկան անձինք չեն կարող ընդգրկվել աշխատանքի հանգստյան, ոչ աշխատանքային` տոնական և հիշատակի օրերին, բացառությամբ մարզական և մշակութային միջոցառումներին մասնակցելու դեպքերի։ 14ից մինչև 16 տարեկան անձանց հետ կնքվում է ժամանակավոր աշխատանքայինպայմանագիր»։ Ըստ էության, հանրային աշխատանքներ կատարելը պետք է նախ համապատասխանի աշխատանքային օրենսգրքով սահմանված պահանջներին։ Ճիշտ է, օրենքով նախատեսված է, որ դատավճիռը կայացնելու պահին 16 տարին չլրացած անձանց նկատմամբ հանրային աշխատանքներ չեն նշանակվում, սակայն նույնիսկ 16տարին լրացած անձանց դեպքում կատարելը (հանրային աշխատանքների ներկա բովանդակության պայմաններում) կարող է ծանր հետևանքներ թողնել նրանց հետագահոգեկան, մտավոր ու ֆիզիկական զարգացման վրա և բացասաբար ազդել հասարակության մեջ նրանց հաստատման ու ինքնագնահատականի ձևավորման վրա։ Այսպատժատեսակի նշանակման համար որպես հիմք պետք է ընդունվեն 16 տարին լրացած անչափահասների ունակությունները, կրթական աստիճանը, հետաքրքրությունները, և նրանք պետք է ներգրավվեն այնպիսի աշխատանքներում, որոնց կատարումըչի հանգեցնի անչափահասի ֆիզիկական, մտավոր և հոգեբանական զարգացմանխաթարման։ Կարծում ենք, որ մեր կողմից առաջարկված օրենսդրական փոփոխությունները կարող են նպաստել անչափահասների նկատմամբ նշանակվող ազատազրկման հետ չկապված պատիժների արդյունավետությանը։ Տիգրան Ղազարյան ԱԶԱՏԱԶՐԿՄԱՆ ՀԵՏ ՉԿԱՊՎԱԾ ՊԱՏԺԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ՆՇԱՆԱԿՈՒՄԸԱՆՉԱՓԱՀԱՍՆԵՐԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ Բանալի բառեր՝ անչափահաս, տուգանք, հանրային աշխատանքներ, պատիժ,հանցավորություն, պատժի համակարգ, պատասխանատվություն, պատժի նպատակներ։

Պատիժը հանցագործությունից հետո քրեական իրավունքի երկրորդ հիմնական ինստիտուտն է։ Անչափահասների նկատմամբ նշանակվող պատիժների համակարգն աչքի է ընկնում իր կարևորությամբ և առանձնահատկությունների սահմանման անհրաժեշտությամբ։ 21-րդ դ. նախաշեմին անչափահասների խնդիրները շարունակում են մտահոգել ողջ մարդկությանը։ Այս պայթյունավտանգ խնդրի լուծման ուղիներ փնտրում են աշխարհի գրեթե բոլոր պետություններում, այդ թվում՝ ՀՀ-ում։ Անչափահասների նկատմամբ նշանակվող պատիժների համակարգն աչքի չի ընկնում իր բարձր արդյունավետությամբ։ Պատիժների համակարգում ընդգրկված պատժատեսակներից գործում է միայն ազատազրկումը, որն իր բացասական ազդեցությունն է թողնում անչափահասի ապագա կյանքի վրա, դժվարացնում է հասարակություն վերաինտեգրվելը, ուստի հեղինակը առավել նպատակահարմար է գտնում անչափահասների նկատմամբ պատիժ նշանակելիս շեշտը դնել ազատությունից զրկելու հետ չկապված պատժատեսակների վրա։ Հեղինակի կարծիքով՝ անհրաժեշտ է պայմաններ ստեղծել, որպեսզի անչափահասների ուղղումն ապահովվի առանց հասարակությունից մեկուսացնելու։

Ինչպես հայտնի է, միկրո և մակրոերևույթները միմյանցից տարանջատող սահմանագիծն ընդհանուր առմամբ բավականաչափ պայմանական է ու ոչհստակ։ Դասական պատկերացումները հաճախ օգտակար են լինում միկրոերևույթների դիտարկումներում, իսկ քվանտամեխանիկական գաղափարները`մակրոերևույթների գնահատումներում [1]։ Մասնավորապես, վիճակագրականօրինաչափությունների ընդհանուր բնույթը նշանակալի առումով կախված չէայն հանգամանքից, թե համակարգի առանձին մասնիկների վարքն ինչպիսիմեխանիկայով է մեկնաբանվում` դասական, թե քվանտային, չնայած որ նրանցհիմնավորումը նշված երկու դեպքերում պահանջում են տարբեր դատողություններ [2]։ Առավել ևս որ միկրոօբյեկտների վարքում առկա է պատահականությանգործոնը։ Այսինքն՝ քվանտային մեխանիկան սկզբունքորեն վիճակագրականտեսություն է, և քվանտային մեխանիկայի վիճակագրական բնույթի սկզբնաղբյուրը նույնն է, ինչ և դասական վիճակագրական մեխանիկայինը, այն է՝ առկայությունը մեծ թվով կապերի, որոնք ներգործում են օբյեկտի վրա (թե՛ դասական, թե՛ քվանտային) [1]։ Քվանտային տեսության մեջ միկրոօբյեկտի վրա պատահական ներգործումների բնույթը պայմանավորված է վակուումի հետմիկրոօբյեկտի փոխազդեցություններով, որ բերում են օբյեկտի վարքի քվանտային ֆլուկտուացիաների։ Այնպես որ վիճակագրական նկարագրության արդյունքների հավանական բնույթը (ինչպես և դասական վիճակագրության մեջ)պայմանավորված է ոչ այնքան դիտարկվող օբյեկտի ֆիզիկական էությամբ,որքան այն հանգամանքով, որ այդ արդյունքներն ստացվում են շատ ավելի քիչտեղեկատվության հիման վրա, քան անհրաժեշտ է լրիվ մեխանիկական նկարագրության համար։ Այսպիսով՝ քվանտային երևույթների մեկնաբանություններում կարևորվում է վիճակագրական պատկերացումների, մասնավորապես,էնտրոպիայի գաղափարի կիրառությունը, որը իր ժամանակին հնարավորություն է ընձեռել Պլանկին արտածելու ջերմային ճառագայթման էներգիայիսպեկտրային խտության հայտնի բանաձևը [3, 4]։ Որպես շարադրված մոտեցման օրինակ՝ դիտարկենք հարկադրականճառագայթման երևույթի գոյության պատճառաբանվածությունը ջերմադինամիկայի երկրորդ օրենքի տեսանկյունից։ Նման դիտարկման օրինաչափություննու հիմնավորվածությունը պայմանավորված են ջերմադինամիկայի ընդհանրական բնույթով, որն իր գաղափարական հենքի մեջ ներառում է նաև քվանտացման առանձնահատկություններն ու հետևանքները` չփոխելով երևույթների մեկնաբանության ջերմադինամիկական մոտեցումների հիմքերը [3]։ Հարկէ լոկ հաշվի առնել քվանտային վիճակագրության մեջ էնտրոպիայի՝ որպեսէներգիայի որոշակի արժեքին համապատասխանող համակարգի վիճակներիթվից լոգարիթմի գաղափարի վերաիմաստավորման փաստը, ի տարբերությունդասական վիճակագրության, որտեղ էնտրոպիան պարզապես սահմանվում էորպես համակարգի ֆազային  ծավալից լոգարիթմ [2, 5]։ Պարզության համար դիտարկենք հիմնովինլրացված հիմնականվիճակներով երկմակարդակ N ատոմների համախումբը, որը հավասարակշիռփոխազդեցության վիճակում է էլեկտրամագնիսական ճառագայթման հետ։ Ե՛վատոմների, և՛ ճառագայթման ենթահամակարգերը միավորենք մեկ փակ,առանձնացված համակարգի մեջ։ Ինչպես հայտնի է, Բոլցմանի կինետիկհավասարումից արտածվում են հետևյալ պնդումները [5].• որոշակի ծավալով համակարգի էնտրոպիան կարող է փոփոխվել ծավալիսահմաններով էնտրոպիայի ներհոսքի կամ արտահոսքի, ինչպես նաևծավալի ներսում էնտրոպիայի արտադրության դեպքում,• փակ համակարգի էնտրոպիան (էնտրոպիայի արտահոսքը և ներհոսքը բացակայում են) կարող է միայն աճել, կամ էլ, մանրակրկիտ հավասարակշռության սկզբունքի իրականացման պայմաններում, մնալ հաստատուն։ Այժմ դիտարկենք հակադարձ խնդիրը, այն է՝ ելնելով էնտրոպիայի աճիկամ ջերմադինամիկայի երկրորդ օրենքից (որի համաձայն՝ անհավասարակշիռփակ համակարգում պրոցեսներն ընթանում են այնպես, որ համակարգը ցածրէնտրոպիայով վիճակից անընդհատորեն անցում է կատարում, որպես առավելհավանական ելք, առավել բարձր էնտրոպիայով վիճակ, քանի դեռ էնտրոպիանչի հասել լրիվ հավասարակշիռ վիճակի հնարավոր առավելագույն արժեքին)որպես հետևություն հիմնավորենք ատոմների և էլեկտրամագնիսականճառագայթման փակ համակարգում հարկադրական անցումների գոյությանանհրաժեշտությունը՝ ի լրումն ինքնակամ (սպոնտան) անցումների։ Նման հարցադրումը քվանտամեխանիկական պրոցեսների ընթացքի հնարավոր ելքերիկանխորոշման ընդհանրական մոտեցման հիմք կարող է ծառայել և ունենալայլընտրանքային դիտարկման նշանակություն։ Քանի որ էնտրոպիան համաt ժամանակահատվածի ընթացկարգի միջինացված բնութագիր է որոշակիքում, որը չի կարող անվերջ փոքր լինել [2], ապա անհրաժեշտ է կանխապեսենթադրել, որ և՛ N-ատոմական ենթահամակարգի, և՛ էլեկտրամագնիսականճառագայթման (n-ֆոտոնների ենթահամակարգի) համար փոխազդեցությանառանձին փուլերում կարող է ներմուծվել էնտրոպիայի գաղափարը։ ig պատիկությամբՍտորև կատարվող վերլուծության մեջ ելակետային նշանակությունi էներգիական մակարդակների վրա,ունեն այլասերմանհամապատասխանաբար, ֆերմիոնների (ատոմական էլեկտրոնների) և բոզոնների (էլեկտրամագնիսական ճառագայթման ֆոտոնների) տեղաբաշխմանհնարավոր եղանակների թվիբանաձևերը, ինչպես նաև էնտրոպիայի արտահայտությունը [5]։  ig - մեկուսացված ատոմի i -րդ մակարդակի այլասերվածության պատիկությունն է։ Մասնավորապես ջրածնի ատոմների պարզագույնԱյստեղ ատոմական էլեկտրոնների ենթահամակարգի համար, որտեղ, որտեղ-գլխավոր քվանտային թիվն է։ Իսկ ֆոտոններիդեպքում էներգիականենթահամակարգի համար, որոնք գտնվում ենվիճակում, այլասերվածության պատիկությունը` , քանի որ ֆիքսվածհաճախության ու տարածման ուղղության դեպքում լույսի քվանտը՝ ֆոտոնը,կարող է ունենալ բևեռացման երկու անկախ ուղղություններ։ Փոխազդեցությանբացակայության ելքային վիճակում համակարգի էնտրոպիան (հաշվի առնելովէնտրոպիայի ադդիտիվությունը)որտեղ քանի որենթահամակարգի ստորին  վիճակում, որը N -պատիկ այլասերված է։ - ատոմական էլեկտրոնների լրիվ թիվը N -ատոմական էներգիական մակարդակի վրա հիմնականԻսկ Ենթադրենք փոխազդեցության առաջին փուլումկլանելով նույն քանակությամբ ատոմներ, լուսային քվանտներ, անցում են պատիկությամբ2 էներկատարում այլասերվածությանգիական վիճակ։ Համակարգի էնտրոպիան նման անցումից հետոորտեղ։ (7) Բնականաբար1  ուղիղ անցումը համապատասխանում է փակհամակարգի էնտրոպիայի աճի օրենքին։ Իրոք քանի որ որը տեղի ունի ակնհայտորեն։ Փոխազդեցության երկրորդ փուլում իրականանում են2  հակա3N ատոմները, արձա ֆոտոններ, վերադառնում են ելման վիճակ, համակարգիդարձ անցումներ։ Նման անցումների պարագայում, երբկելով նույնքան h էնտրոպիան կտրվի հետևյալ արտահայտությամբ. որտեղ ։ 1 Համակարգի էնտրոպիայի փոփոխությունը (աճը) ուղիղ1  անցման հետևանքով. ։ Համակարգի էնտրոպիայի փոփոխությունը2  անցման հետևանքով. (անկումը) հակադարձՀեշտ է նկատել, որ դեպքում իրականանում է հետևյալ իրո։ ղությունը. և փակ համակարգի էնտրոպիայի այսինքն՝ հաստատունությունը ապահովվում է մանրակրկիտ հավասարակշռության պայմանի դեպքում միայն։ Այստեղ ուղիղ անցման լրիվ հավանականությունն է` հաշվի առնելով էներգիական մաW ճառագայթման էներգիայի խտուկարդակների վերջավոր լայնությունը,թյունը, N - ատոմների թիվը 1 վիճակում,-ալիքի էլեկտրամագնիսականդաշտի լարվածության լայնույթը, t - անցման ժամանակը,-անցմանդիպոլային մոմենտի քառակուսին [6]։ հակադարձ ինքնակամ (սպոնտան) անցման ժամանակից չկախված հավանա3N -ի բերվածկանությունն է,մեկնաբանությունը չի ապահովում (14) պայմանի իրականացումը, քանի որ(14)-ի ձախ մասում առկա է ժամանակից բացահայտ կախվածություն, որը բացակայում է աջ մասում (ինքնակամ անցումը պատահական պրոցես է)։ Մնում էհավաստել մանրակրկիտ հավասարակշռությունն ապահովողլրացուցիչ2  անցման գոյությունը, որն իրականանում է ժամանակից բացահայտկախվածություն ունեցող հավանականությամբ.2N - ատոմների թիվը 2 վիճակում։ Սակայն- որտեղ-ը որտեղանցման հավանականությունն է։ Նման կերպ կարելի է պայմանավորելհարկադրական ճառագայթման առկայության անհրաժեշտությունը։ հակադրականԱյժմ ձևավորենք ( ) տարբերությունը. որտեղ։ 3 Կարելի է հավաստել, որ դեպքը քննարկվել է վերևում, իսկֆիզիկական իմաստից)։ Այսպիսով՝ մանրակրկիտ հավասարակշռության խախտման պարագայում դեպքում։ (Նշենք, որ դեպքը զուրկ էև դիտարկվող փակ համակարգի էնտրոպիան անհրաժեշտորեն աճում է։ Իրոք,ատոմների և ճառագայթման փակ համակարգում ընթացող էներգափոխանակումը (հարկադրական կլանում, ինքնակամ և հարկադրական առաքում)ուղեկցվում է էներգիայի ոչ մոնոտոն և ոչ նպատակաուղղված ցրման երևույթներով, պայմանավորված ֆոտոնի կլանման և առաքման ժամանակ ատոմներիհետհարվածի իմպուլսի (և էներգիայի) գոյացմամբ։ Նման ինքնակամ (ինքնաբերաբար) ընթացող երևույթների անհամաչափությունը, այսինքն՝ միուղղվածությունը, մանրակրկիտ հավասարակշռության խախտման դեպքում հանգեցնում է համակարգի էնտրոպիայի աճին։ Իսկ հավասարակշռության առկայության դեպքում, երբ իրականանում է կլանման ու առաքման ակտերի թվի միջինացված հավասարություն, ատոմական հետհարվածի էներգիաների միջինացված կորուստը բացակայում է (համակարգի էնտրոպիան մնում է հաստատուն)։ Ինչպես գիտենք, դասական մեխանիկան լիովին համաչափ է ժամանակիերկու ուղղությունների նկատմամբ, այնպես որ, հաշվի առնելով ժամանակինշանի փոփոխության նկատմամբ դասական մեխանիկայի հավասարումներիինվարիանտությունը, կարելի է եզրահանգել էնտրոպիայի լոկ մոնոտոն փոփոխության միտքը։ Սակայն էնտրոպիայի մոնոտոն աճի օրենքն ստանալուհամար անհրաժեշտ է ֆիքսել ժամանակի միուղղվածության փաստը։ Ժամանակի երկու ուղղությունների անհամարժեքության գաղափարը արմատացած էքվանտային մեխանիկայում, այնպես որ էնտրոպիայի աճի օրենքի գոյությունըխարսխվում է քվանտամեխանիկական դիտարկումների վրա [2]։ Ասվածիօրինակ կարող է ծառայել հարկադրական ճառագայթման վերը քննարկված2  հակադարձերևույթը։ Իրոք,անցումների գոյության իրողությունը անհրաժեշտորեն պայմանավորում է2  պրոցեսի արդյունքիժամանակի միուղղվածության փաստը, քանի որ1  պրոցեսի արդյունքի հավանահավանականությունը կանխորոշվում է1  անցումնկանությամբ, որը կարող է տեղի ունենալ լոկ այն դեպքում, երբընթացել է2  -ից առաջ (որը ակնհայտ է)։ 2N ատոմների ատոմների1  ևԵվ ինչպես տեսանք վերևում, ժամանակի միուղղվածությունը փաստող օրինաչափ անհավասարությունն էլ հենց հանգեցնում է փակ համակարգի էնտրոպիայի աճի եզրահանգմանը։ Այնպես որ քվանտամեխանիկական դիտարկումներում ժամանակի երկու ուղղությունների ֆիզիկական անհամարժեքության մակրոսկոպական ընդհանրացումը հանգեցնում էէնտրոպիայի աճի օրենքին [2]։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Тарасов Л. В. Основы квантовой механики. M.։ “Высшая школа”. 1987. 286 с.2. Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М. Статистическая физика. M.։ “Наука”. 1964. 565 с.4. Джеммер М. Эволюция понятий квантовой механики. M.։ “Наука”. 1985. 379 с.M.։ “Наука”. 1977. 406 с.6. Шпольский Э. В. Атомная физика, т. 2.M.։ “Наука”. 1974. 447 с.Տեղեկություններ հեղինակի մասինՆիկողոսյան Հրաչիկ Սուրենի – ՇՊՀ, Ֆիզիկայի, տեխնոլոգիայի և նրանց դասավանդման մեթոդիկաների ամբիոնի դոցենտ, ֆիզմաթ. գիտ. թեկն., E-mail։

Աշխատանքում դիտարկվում է հարկադրական ճառագայթման երևույթի պատճառաբանվածությունը ջերմադինամիկայի երկրորդ օրենքի տեսանկյունից։ Ի ցույց է դրվում քվանտային երևույթների մեկնաբանություններում վիճակագրական պատկերացումների, մասնավորապես էնտրոպիայի գաղափարի կիրառությունը։

Educationalամանակակից կրթական համակարգը ուսանողին դարձնում է հասարակական-քաղաքական գործընթացների սուբյեկտ, որոնք սերտորեն համատեղում են «ազգային քաղաքացու» և «ազատ քաղաքացու» շահերը: «Նոր աշխարհակարգի» հաստատման ներկա փուլում արևմտյան լիբերալիզմի շատ արժեքներ թափանցում են հայկական իրականության ոլորտը ՝ էապես փոխելով հայերի սոցիալ-մշակութային գաղափարները: Միևնույն ժամանակ, Հայաստանում տեղի են ունենում համակարգային բարդ փոփոխություններ, ժողովրդավարական և ինտեգրման գործընթացներ, մասնավորապես, Հայաստանի անդամակցությունը ԵՏՄ-ին: Բացի այդ, կա Լ NKՀ անկախության միջազգային ճանաչման հարցը: Այդ պատճառով այժմ հրատապ է դառնում հայ ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի ռացիոնալ ձևավորումը, ինչը նրան թույլ կտա ոչ միայն հասկանալ հասարակա-քաղաքական բարդ գործընթացները, այլև զարգացնել ռացիոնալ մոտեցումներ `անկողմնակալ գիտականորեն բարդ խնդիրները լուծելու համար: դիրք. Հետազոտության նպատակն է բացահայտել հայ ուսանողների էթնոքաղաքական մշակույթի էությունը, նրանց առանձնահատկությունները, դրա ձևավորման ձևերն ու միջոցները: Հետազոտության թիրախը համալսարանի ուսանողն է, իսկ թեման `նրա էթնոքաղաքական մշակույթի տեսակետը: Աշխատանքում բարձրացվել են հետևյալ խնդիրները .1. բացահայտել աշակերտի էթնոքաղաքական մշակույթի վրա ազդող բացասական գործոնները, 2. լուսաբանել ժողովրդավարական հաստատությունների, էթնոմշակութային բաղադրիչների փոխազդեցությունը, քաղաքացիական և ազգային ինքնության տարբերակումը, 3. Բացատրել ուսանողների էթնոքաղաքական մշակույթի ձևավորումը կրթական բարեփոխումների համատեքստը: Studentամանակակից ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի բաղադրիչներն են `ինքնագիտակցությունը, լեզուն, կրոնը, սովորույթներն ու ավանդույթները, ազգային մտածելակերպը, մտածելակերպը, բարոյական նորմերը, քաղաքական գիտելիքներն ու արժեքները, քաղաքական վարքը, կյանքի փորձը, քաղաքական կողմնորոշումը: Սրանք են քաղաքական գործունեության բնույթի և մակարդակի պատճառները, հատկապես, երբ դրանք դառնում են համոզմունք: Ուսանողը, որպես հայ էթնոսի ներկայացուցիչ, ունի ոչ միայն եզակի անհատական ​​մտածելակերպ, այլև էթնիկ հավաքական արժեքային կողմնորոշումներ, ուստի նա պատասխանատու է իր գործողությունների համար: Տեղական բարոյականության համաձայն, Գ. Նժդեհը խորհուրդ է տալիս երիտասարդ երիտասարդներին մշտապես հավատարիմ մնալ ազգի հավերժական արժեքներին և աշխարհայացքն ուղղել «իր ազգի և պետության նպատակներին, նրա երջանկությունը միայն մեկ արդարացում ունի ՝ իրեն ծառայելը իր ազգի երջանկության համար »[1, p. 151]: Նողների արյունակցական հատկությունները և ապրելակերպը առաջին հերթին ազդում են սերունդների էթնոքաղաքական մշակույթի ձևավորման վրա: Բացի այդ, նրանք ժառանգում և ձուլում են իրենց հավաքական ազգային գծերը ՝ ջերմություն, խելք, հյուրընկալություն, աշխատասիրություն, ազգայնականություն, այլատյացություն, ընտանեկան երկրպագություն: Հայ ուսանողը, մտնելով փոխկապակցվածություն այլ էթնոսների հետ, հասկանում է իր անհատականության առանձնահատկությունը, որոշակի էթնոսոցիային պատկանելությունը: Ուստի անհատի ինքնաարտահայտումը սոցիալական գործընթացներում անհնար է առանց ազգային ինքնագիտակցության: Ազգությունը որոշիչ էր հայերի համար, քանի որ նրանք մշակութային կենտրոն են սեփական պետության բացակայության պայմաններում ՝ ի դեմս մշակույթի, եկեղեցու, ընտանիքի, ազգային կապերի, նրանք պահպանեցին իրենց ազգային ինքնությունը: Ներկայիս սոցիալական միջավայրը ՝ ուսանողական լսարանը, փոխում է երիտասարդության կենսաբանական գեները ՝ «մենք» -ին տալով մշակութային ուղղվածություն, որն ավելի քիչ «շարժուն է և փոփոխվող, քան քաղաքական և տնտեսական» [2, p. 90]: Երիտասարդը, ով օտարված է քաղաքական կյանքից և չունի հստակ նպատակ և քաղաքական դիրքորոշում, չի կարող ակտիվորեն մասնակցել քաղաքական խայտաբղետ գործընթացներին: Դասախոսի խնդիրն է պատրաստել տեսապրակտիկ հմտություններ և բարոյական հատկանիշներ ունեցող մասնագետներ ապագա քաղաքացիական հասարակություն կերտելու համար: Դասախոսի ելույթը «շրթունքների խոսքից առաջ սրտի պոռթկումներ են» [3, էջ. 9]: Ներկայումս նկատելի է ուսանողների վստահության կորուստը քաղաքական ինստիտուտների նկատմամբ, ինչը բացատրում է նրանց պասիվ ցանկությունը ՝ անդամակցել կուսակցություններին և հասարակական կազմակերպություններին: Նախագահական, խորհրդարանական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների ժամանակ ուսանողները հատուկ ակտիվություն չեն ցուցաբերում PR- ի օգտագործման (ընտրակեղծիքներ) պատճառով, քանի որ ընտրողը չի կարող արտահայտել իր կամքը, որի արդյունքում հայտնվում են ոչ լեգիտիմ պետական ​​այրեր: ՍԴ տեխնոլոգիայով իշխանության եկած ղեկավարը դժվար թե կատարի ժողովրդի խոստումները, իրականացնի հայանպաստ գործունեություն, վերագտնի վստահությունը, ավելացնի դժգոհությունն ու վախի մթնոլորտը: Կոռուպցիան, սոցիալական լարվածությունը, պետական ​​գործիչների օլիգարխների հետ մերձեցումը, կուսակցությունների կազմալուծումը, ոչ իշխանամետ ընդդիմադիր կուսակցությունների վրա ճնշումը, փողերի լվացումը, քրեական տարրերի ակտիվացումը և ընտրակեղծիքները նպաստում են ավտորիտար պետություններում իշխանությունների օրինականության անկմանը: Այս ամենը բացասաբար է ազդում ուսանողի քաղաքական վարքի և հոգատար արժեքների գնահատման վրա: Նա սոցիալական բացառման պատճառով օտարվում է հայրենիքից: Մարդը լքում է իր հարազատ երկիրը, դադարում երկրպագել այդ աշխարհագրական, սոցիալ-մշակութային տարածքին, որտեղ նա զրկվել է տարբեր իրավունքներից ՝ հասարակական-քաղաքական, մշակութային կյանքին մասնակցելու հեռանկարից: Հայրենասիրությունը վերացական զգացողություն է դառնում իրեն անպաշտպան մնացած երկրի նկատմամբ: Այն փաստը, որ ուսանողը օտարված է քաղաքական կյանքից, պայմանավորված է քաղաքական լուծումների վրա նրա օբյեկտիվ ազդեցության հնարավորությամբ: Ուսանողը դադարում է լինել սուբյեկտ, որը հասկանում է իր պարտականություններն ու իրավունքները, երբ դասախոսը լռեցնում է իր քննադատական ​​խոսքը, դատապարտում է կոնֆորմիզմը, ինքնաբերությունն ու ինքնամեկուսացումը: Այդ դեպքում ուսանողի մտածելակերպը, Դոստոեւսկու խոսքով, չի հակադրվում «արյան մեջ բարոյական զգացմունքներին»: Եթե ​​ավագ սերունդը կառչում է հին կարծրատիպերից, դժվարանում է հարմարվել նոր սոցիալ-մշակութային արժեքներին, ապա երիտասարդությունը, լինելով ավելի ընկալունակ ինստիտուցիոնալ խումբ, ավելի արագ է հարմարվում կյանքի նոր պայմաններին և ֆանատիկորեն հակված է ընդունելու արևմտյան մշակութային արժեքները, հատկապես լիբերալիզմ Ուսանողները վերաիմաստավորում են հին արժեքները և դրանք համատեղում նոր արժեքների հետ: Studentամանակակից ուսանողը մասնատված, հակասական արժեքային համակարգերի դաշտում է, որտեղ կան «ազատական ​​մշակույթի» և «ավանդական մշակույթի» արժեքներ: Ուսանողը, չունենալով հարուստ կենսափորձ, յուրացնում է երբեմնի կեղծ արժեքները քաոսային քաղաքական իրավիճակների ազդեցության տակ, անբարոյական նորմերը չեն գտնում իրենց լիարժեք մարմնացումը, ուստի նրա մեջ հոռետեսական, բացասական տրամադրություն է առաջանում: Որքան ավելի բանիմաց ուսանողները տիրապետում են արեւմտյան տեղեկատվական տեխնոլոգիաների քաղաքակրթությանը, այնքան ավելի ու ավելի են նրանք գիտակցում մեր ազգային մշակույթի որակական առանձնահատկությունները պահպանելու խնդիրները: Արևմտյան կրթական մոդելների հապճեպ հաստատումը մեր դպրոցներում հանգեցրել է սոցիալ-մշակութային աղավաղումների, էթնիկական աղավաղումների և ինքնության կորստի: Արևմտյան լիբերալ արժեքները չեն վնասում հայ էթնիկական ինքնությանը, եթե համակեցության «ավանդական ազգային-սոցիալական հարաբերությունների ինստիտուտները» լրացնում են ողջ սոցիալ-մշակութային հայեցակարգը դառնում են գործունեության ուղեցույց: Սոցիալական-կրթական հաստատությունների մարգինալացումը, ազգային գաղափարների արժեզրկումը, օտար հայացքների ներթափանցումը մեծապես խորացնում են ազգամիջյան հակասությունները սոցիալական տարբեր խավերի միջև: Բուրժուական սպառողական հասարակության կործանարար միտումները, համասեռամոլությունը, հակազգային կրոնական և գլոբալիզացիան խորթ են ողջամիտ ուսանողի ազգային մտածելակերպին և հոգեկերտվածքին: Հայկական սոցիալ-միջավայրը, ներկայիս սոցիալական հարաբերությունները ուսանողի յուրօրինակ վարքի ձեւավորման արդյունք են: Հետևաբար, ըստ հարցումների, մեր ուսանողների 24% -ը դեմ չէ «ուղեղի արտահոսքին» այն երկրներում, որտեղ բարձր կրթություն ունեցող աշխատողները լավ վարձատրվում են: Արտերկրում սպասարկվում է էթնիկական ինքնության պահպանման խնդիրը, հայրենիքը տեղափոխվում է ավելի կարևոր ներքին ոլորտ ՝ ազգային լեզու, բարքեր, ընտանեկան ավանդական հարաբերություններ, կրոն, պատմական հիշողություն: Ռացիոնալ-իրավական առաջնորդի կերպարը դրականորեն է ազդում ուսանողի քաղաքական մշակույթի ձևավորման վրա, որը առաջնորդվում է անցողիկ իրավունքներով և նպատակաուղղված գործունեություն է ծավալում ի շահ ժողովրդի: Հայաստանում դեռ չկա քաղաքակիրթ ժողովրդավարություններին բնորոշ մշակույթ, որը կնպաստի ժողովրդի ազատ քաղաքական պրակտիկային: Էթնոմշակութային բաղադրիչները հաճախ դեմ են ժողովրդավարական ինստիտուտների կայացմանը: Ենթամշակույթներով զանազան էթնոմշակութային խմբերի `որպես էթնիկ ամբողջություն, դպրոցներում ակտիվ և նպատակային գաղափարախոսական և կրթական աշխատանքի անհրաժեշտություն կա` մեղմելով նրանց սոցիալ-մշակութային եզակի տարբերությունները: Առանց ազգային արժանապատվության զգացողության ՝ ուսանողը բարոյապես սնանկ է: Հայ ուսանողին ներարկվում է ոչ թե էթնոկենտրոն վերաբերմունքը, այլ ազգայնականությունը: «Ազգայնականությունը ազնվական է, քանի որ այն պայմանավորված է ոչ միայն իր սեփական ցեղի մաքրության պահպանմամբ, այլ նաև այն փաստով, որ այն հասարակության կառուցվածքը հիմնում է պետական, դասակարգային և ուկրաինական սկզբունքների նկատմամբ ազգային շահերի գերակայության սկզբունքի վրա»: [4, էջ. 103]: Ազգայնականությունը բացառում է օտարերկրացիների նվաստացումը, արմատական ​​ազգ նախընտրելու փորձերը, էթնիկական բախումները: Սեփական ազգի հետ ինքնանույնացման միտումը մեծանում է հայ ուսանողի ինքնագիտակցության ներքին ձգտումներով: Անկախ ազգային պետության քաղաքացի լինելը էթնիկական նույնականացման հզոր գործոն է: Այսօր հայ ուսանողն առաջին պլան է մղում ազգային ինքնությունը, ոչ թե քաղաքացիական ինքնությունը, մանավանդ որ պատմական Հայրենիքն ու հայ ժողովրդի պետությունը պատմական հանգամանքներից ելնելով `չեն համընկնում ծավալով և բովանդակությամբ: Ներկայիս Հայաստանը հազիվ մեկ տասներկուերորդն է մեր պատմական Հայրենիքում: Պետությունը ենթակա է հասարակության քաղաքական կառավարման, ենթարկվում է ժամանակի քաղաքական պահանջներին, իսկ հայրենիքը զգուշավոր զգացողություն է, որը վերաբերում է արյան կանչին ՝ քաղաքական ժամանակի տիրույթից դուրս: Հայերի պետական ​​մտածողությունը մեծ չէ, քանի որ այն կորցրել է իր անկախությունը շուրջ 10 դար: Որքան շատ է հայ հպարտության նույնացումը հայ էթնոսի հետ իր էթնոսի հետ, որպես ընդհանուր ծագմամբ և մտավոր կառուցվածքով եզակի սոցիալ-հոգեբանական խումբ, այնքան ավելի խորթ չեն իր ազգի խմբային նպատակներն ու նորմերը: Ազգը ուժեղ կլինի, եթե ունենա էթնիկական դրական ինքնություն ունեցող անհատների զգալի մեծամասնություն: Ուսանողներին ուղղված ժամանակակից կրթական մոդելը նպատակ ունի ապահովել ուսանողների ուսման արդյունավետ արդյունք, որը թույլ կտա ուսանողին հասկանալ քաղաքական երևույթների բնույթը, նավարկել քաղաքական իրավիճակների բարդ հորձանուտում, վերլուծել հրատապ քաղաքական խնդիրներ և առաջարկել քաղաքական բախումների բանական լուծումներ: Այլ կերպ ասած, ուսանողը դառնում է առարկա, որը ակտիվորեն հասկանում է իր պարտականություններն ու իրավունքները և մասնակցում է երկրի բարեփոխումներին: Educationalամանակակից կրթական բարեփոխումները ավելի են սերտացրել համալսարան-դասախոս, ուսանող-դեկան հարաբերությունները, ուսանողների անմիջական մասնակցությունը կառավարման կյանքին, և նրանց գիտելիքների գնահատումը դարձել է թափանցիկ: Արդյունքը մեծ է դասարանում, որտեղ ուսանող-դասախոս հարաբերությունները դառնում են անմիջական, ստեղծվում է ջերմ ու առողջ բարոյահոգեբանական մթնոլորտ: Ավագ դպրոցը կրթական (ավտորիտար) հին մոդելից անցնում է ուսանողակենտրոն կրթական համակարգ, որը թույլ է տալիս ուսանողին դառնալ ուսումնական գործընթացի առարկա: Ինտերակտիվ մեթոդներով ուսանողները ներգրավվում են գործնական աշխատանքի մեջ ՝ զարգացնելով վերլուծական-հետաքննող մտածողություն: Աշակերտն ազատորեն արտահայտում է իր տեսակետը քննադատական ​​մոտեցմամբ, ուշադիր լսում է դասընկերոջ կողմից ներքին կարծիք արտահայտող, երկխոսության մեջ: Դրան մեծապես նպաստում է հարց ու պատասխանի ինստիտուտի կազմակերպումը: Ուսանողը քաղաքական առարկայի իր դերը կատարում է ոչ միայն ուսանողական խորհրդի, ՀԿ-ների միջոցով, ունենալով որոշակի խնդիրներ և իրավասություններ, այլև անհատապես որպես քաղաքացի և անհատականություն ՝ իր բնորոշ աշխարհայացքով, համոզմունքներով, խառնվածքով և պրակտիկայով: Ուսանողական խորհուրդը սկսում է դառնալ ուսանողի «ականջը, աչքը և ձայնը»: Մշակութային դասընթացները նպաստում են ուսանողների էթնոքաղաքական մշակույթի ձևավորմանը, որը մասնավորապես հարստացնում է էթնոմշակութային գիտելիքները և զարգացնում սոցիալ-հոգեբանական ձեռնարկատիրությունը: Որքան էլ որ Արեւմուտքը փորձի աջակցել մեզ կրթական համակարգի բարեփոխումներում, միևնույն է, սկզբունքորեն ի վիճակի չէ լուծել ազգային կրթական խնդիրները: Բանն այն է, որ կրթական ծրագրերում մեծապես նվազել են սոցիալական-էթնիկական բովանդակությամբ թեմաները և հայեցի դաստիարակության բարդ մոտեցումը: Նմանատիպ պայմաններում որոշ ուսանողներ կարծում են, որ որքան հեռու ենք ազգայինից, այնքան ավելի կմոտենանք համընդհանուրին: Հ.Շիրազը, դատապարտելով այս մոտեցումը, տաղանդի մեծ ուժով արտահայտեց ազգայինից համընդհանուր տեղափոխվելու գաղափարը: Իսկապես, իմ ազգ, ձեր պատվաստանյութով: Միայն նման մոտեցումը թույլ կտա համատեղել «ազգային քաղաքացու» շահերը «ազատ քաղաքացու» հետ [6, p. 46] ՝ հաղթահարելով նրանց միջեւ առկա բացը: Յուրաքանչյուր ժողովուրդ դառնում է համընդհանուր միայն կատարելության ճանապարհով: Ազգային գործով փակված ՝ անհնար է ինքնահաստատվել որպես լիարժեք ազգային պետություն: Համընդհանուր և ազգային շահերը միշտ հնարամիտ կերպով զուգորդվել են մեր ինքնության մեջ: Օտար արժեքները ստեղծագործորեն յուրացնելու կարողությունը մեր կենսունակության հիմքերից մեկն է եղել, որի շնորհիվ մենք գոյություն ենք ունեցել դարեր շարունակ: Սակայն հայկական ոգին կուրանում է օտարերկրացու հանդեպ կույր հավատով: Անկախ հայկական պետականության շահերը հրամայականորեն պահանջում են, որ համալսարանական կրթությունը կազմակերպվի այնպես, որպեսզի պահպանվի ուսանողի ազգային դիմագիծը, ձևավորվի ժողովրդավարական հասարակության լիարժեք քաղաքացի: Եվ դա հնարավոր կլինի այն դեպքում, երբ Արեւմուտքից բերված «քաղաքացիական հասարակություն» հասկացությունը ստեղծագործորեն յուրացվի և հարմարեցվի մեր ազգայինին: Այսպիսով, մոնո-էթնիկ Հայաստանում պետք է գործի այնպիսի կրթական համակարգ, որը համատեղելու է բոլոր ժամանակակից միջոցները ուսումնական գործընթացում, կազմավորելու է ուսանողի էթնո-քաղաքական մշակույթը: Վերջինս ունի երկու կողմ `տեսական և գործնական: Դա թույլ կտա պահպանել էթնիկական ինքնությունը համաշխարհայնացման պայմաններում `բացառելով էթնոցենտրիզմը, մշակութային ինքնամեկուսացումը, ազգամիջյան շփումներում դրական փորձի յուրացումը: Գրականություն 1. Նժդեհ Գ., Ընտիր, Երեւան, «Հայաստան» հրատարակչություն, 2001, 405 էջ: 2. Շիրինյան Լ., Նոր աշխարհակարգ և Հայաստան, Երևան, «Լուսակն» հրատարակչություն, 2006, 208 էջ: 3. Նժդեհ Գ., Ասույթներ, Երեւան, «Նախիջեւան» հրատարակչություն, 2002, 96 էջ: 5. Շիրազ Հ., Բանաստեղծությունների ժողովածու 5 հատորով, Երեւան, «Սովետական ​​գրող» հրատ., Հ. 2, 1982, 352 էջ: 6. Հարությունյան Ե., Ազգային ինքնության մշակույթ Կյանքի մշակույթ (հատուկ դասընթաց. Ուսումնական ձեռնարկ), Երևան, «Մակմիլան-Արմենի» հրատարակչություն, 2004, 152 էջ: Տեղեկություններ հեղինակ փիլիսոփայական գիտնական Վարդան Տաճատի Հախվերդյանի մասին: Թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու Մ.Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտի դասախոս: ։

Աշխատանքում դիտարկվում է ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի ձևավորումը, որի ընթացքում տեղի է ունենում ավանդական և ազատական արժեքների ներգործություն։ Էթնիկական ինքնության պահպանման համար կարևոր գործոններն ավանդական ազգային սոցիալական կապերի ինստիտուտներն են։ Հայկական բուհերի խնդիրն է՝ ձևավորել ուսանողի մեջ ոչ թե էթնոցենտրիզմ, այլ ազգային մտածողություն, որը զարգացնում է սեփական ազգի հետ նույնականացման ձգտումը, ավելին՝ խթանելով նրա կենսունակությունը։

1. Ֆիզիկայի տարբեր բնագավառների միջև փոխազդեցություն հաստատելու համար կատարված դիտարկումներում մեթոդաբանական վերլուծությունները հատկապես օգտագործում են տարբեր ֆիզիկական պարամետրերի քանակական գնահատումներ և համեմատություններ: Ինչպես գիտենք, հնարավոր է ստեղծել այդ հաստատունների համակցություններ սահմանափակ թվով ֆիզիկական հաստատունների հետ, որոնք ունեն, օրինակ, երկարության, ժամանակի, էներգիայի, զանգվածի և այլ ֆիզիկական պարամետրերի չափեր: Այս եղանակով մեծ թվով ֆիզիկական պարամետրեր կարող են տեսականորեն ընկալելի լինել ՝ վերջիններս արտահայտելով հիմնարար համարվող հաստատուններով: Եվ հիմնարար հաստատունների առանձին խմբերն ուրվագծում են ֆիզիկական տեսությունների կիրառման ոլորտները: Այսպիսով, ֆիզիկական տեսությունների խորհրդանշական «քարտեզը», որն ուղղորդիչ դեր է խաղում ֆիզիկական իրականության ընդհանուր ընկալման մեջ, այս դիտարկման առարկան է, որը ձևավորվում է տարբեր հիմնարար հաստատունների դերերի շեշտադրման համեմատական ​​գնահատականներով: Որպես այդպիսի գնահատական, ընդունված է օգտագործել նույն չափի ֆիզիկական մեծությունների անփոփոխ հարաբերակցությունը (օրինակ ), որն արտահայտում է որոշակի ֆիզիկական փոխկապակցվածություն: Եվ խորհրդանշական քարտեզի ուրվագիծը կոորդինատային համակարգում ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիության ոլորտների տոպոլոգիապես համատեղելի համադրություն է, որոնք սկիզբ են առնում տարբեր անիմաստ հարաբերությունների արժեքներից, որոնք պետք է ունենան ակնհայտ դիտողական բնույթ և արտացոլեն ֆիզիկական վավերականությունը անհատական ​​տեսությունների միջսահմանային անցումներ: 2. Ինչպես գիտենք, արիստոտելական ֆիզիկան (նաև դրա միջնադարյան զարգացումները) ըստ էության զուտ օբյեկտի վերագրվող տարբեր հատկությունների ուսումնասիրության վարդապետություն էր: Իսկ ատոմայնության գաղափարը, ըստ հին հույների, ֆիզիկական հատկությունների այս բազմազանությունը փորձում էր բերել ատոմներին բնութագրող միայն սահմանափակ թվով հիմնական հատկությունների: Այնուամենայնիվ, ատոմայնության սկզբունքի հետևորդները շուտով սկսեցին տարբերակել դիտարկվող հատկությունների երկու կատեգորիաները: հատկություններ, որոնք կախված չեն դիտորդից և պատկանում են միայն դիտարկվող օբյեկտին (երկրաչափական դինամիկ հատկություններ), և հատկություններ, որոնք պայմանավորված են դիտորդի ընկալումներով: Գալիլեոն արդեն տարբերակել էր «առաջնային» և «երկրորդական» հատկությունները, ինչպիսիք են ֆիզիկական օբյեկտները, համարելով իրականում միայն առաջնայինները իրական ՝ այդպիսով առաջարկելով դասական ֆիզիկայի հետազոտական ​​ծրագիր: Այսպիսով, դասական ֆիզիկայում առաջնային հատկությունները ՝ ձու, դիրք, շարժում, զանգված, լիցք, համարվում են ֆիզիկական իրականության օբյեկտիվ բնութագրերը, նյութի անբաժանելի հատկությունները, որոնք ոչ մի կապ չունեն դիտումների հետ: Եվ այդ պատճառով դասական ֆիզիկայում մեծություններ հաստատելու համար ներդրվել են չափման տարբեր մակրոսկոպիկ համակարգեր, որոնք նախատեսված են սովորական ֆիզիկայի սովորական երևույթների համար ՝ հիմնվելով հեշտությամբ մատչելի, պայմանականորեն ընտրված, հաստատված մակրոսկոպիկ նմուշների վրա: Նման պայմանական ընտրությունն անպայման բխում է ուսումնասիրվող օբյեկտի առաջնային հատկությունների անհատական ​​բնույթից: Այսպիսով, ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիության ուրվագծային «քարտեզում» դասական ֆիզիկային հատկացված տիրույթը չունի որոշակի ուղեցույցի սահմանափակում: 3. Հատկությունների դասակարգման վերոհիշյալ հայեցակարգային հայեցակարգը նախ կասկածի տակ դրվեց Հերբերտ և Ստելլոյի զուտ տրամաբանական վերլուծության արդյունքում, համաձայն որի, օբյեկտի հատկությունները (ներառյալ առաջնայինը) հանգեցնում են հարաբերությունների այլ օբյեկտների հետ: Հետագայում Հելմհոլցը շեշտեց այն գաղափարը, որ առարկաների հատկություններն այն ազդեցություններն են, որոնք նրանք ունենում են մեր զգայարանների կամ բնության այլ առարկաների վրա: Նման պնդումները լիովին հաստատվել են ժամանակակից ժամանակների ֆիզիկայի կողմից: Իրոք, ֆիզիկական գիտության հետագա զարգացումը ցույց տվեց, որ վերը նշված բոլոր հատկանիշները, որոնք առաջնային են համարվում, կախված են դիտարկման միջոցներից, օբյեկտի վերջինիս հետ ունեցած կապից: Այսպիսով, ի տարբերություն արիստոտելական ֆիզիկայի և Նյուտոնյան առաջնային հատկությունների ֆիզիկայի առանձնահատկությունների, նոր ժամանակների ֆիզիկան բնութագրվում է մեկ այլ արտահայտիչ լեզվով: Դա փոխազդեցությունների, փոխազդեցությունների լեզու է, ոչ թե ատրիբուտների: Նման լեզվամտածողության տարրերը գործընթացներն են, այլ ոչ թե հատկություններն ու առաջնային որակները: Պատմականորեն տարբեր փոխազդեցություններ (էլեկտրական, մագնիսական, գրավիտացիոն) դիտարկվել են որպես հեռավորության վրա փոխազդող ֆիզիկական մարմինների (նյութերի) որոշակի հատկություններ: Ի տարբերություն դրա, Ֆարադեյը նախ ներկայացրեց ոլորտի գաղափարը ՝ որպես ֆիզիկական իրականություն (նյութի տեսակ), որը գործում է որպես նյութական մարմինների փոխկապակցման մեխանիզմ, որը ենթակա է շարժման հատուկ օրենքների: Իրականում նման տեսակետը Դեկարտի մերձեցման տեսության հետագա զարգացումն էր: Դաշտային հավասարումների տեսքով էլեկտրամագնիսական դաշտի շարժման օրենքների հետագա ձևակերպումը պատկանում է, ինչպես գիտենք, Մաքսվելին: 4. Նրա ժամանակ հատկապես շեշտվում էր Մաքսվելի հավասարումների անփոփոխությունը կոորդինատներին և Լորենցի ժամանակի փոխակերպումներին, ի տարբերություն Նյուտոնի հավասարումների, որոնք անփոփոխ են Գալիլեայի փոխակերպումների համար: Այսինքն ՝ դաշտի տեսությունը պետք է իր տեղը զիջեր հարաբերականության հատուկ տեսությանը: Իսկ հարաբերականության տեսությունը պարզեց, որ դիրքի, ժամանակի և արագության երկրաչափական-կինեմատիկական հատկությունները (հավասարապես երկարություն, երկարություն), որոնք նախկինում համարվում էին օբյեկտիվ բնութագրեր, իրականում կախված էին հաշվարկային համակարգի ընտրությունից, այսինքն ՝ տարածությունից - ֆիզիկական իրականության ժամանակավոր բնույթ: Վերջինս արտահայտվում է `ընդգծելով բնության հիմնարար հաստատուններից մեկի դերը մակրոերալատիվիստական ​​մեխանիկայում` լույսի արագությունը c, որն իր հերթին բերում է ֆիզիկական մեծությունների, այլ ոչ թե պայմանական չափման միավորների ձևավորմանը: Այսպիսով, ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծային քարտեզում կարելի է որոշել մակրոերալատիվիստական ​​էլեկտրադինամիկային հատկացված տիրույթի սահմանազատումը: 5. Շուտով ցույց տրվեց, որ միկրո մասնիկների շարժման օրենքները որակապես տարբերվում են մակրոսկոպիկ մարմինների շարժման օրենքներից: Իսկ քվանտային մեխանիկան միկրոմասնիկների առաջին ամբողջական տեսությունն էր: Բորնի-Բորի-Հայզենբերգ մեկնաբանության հայեցակարգային շրջանակներում քվանտային մեխանիկան կրկին գործընթացների ֆիզիկա է, ոչ թե առարկայի առաջնային հատկությունները, փոխազդեցությունները և ոչ թե թատրոնը: Իրոք, 19-րդ և 20-րդ դարերի սկզբին կառուցվածքային ուսումնասիրություններում կարևոր նշանակություն ստացավ ատոմայնության սկզբունքը կամ նյութի բոլոր ձևերի և ֆիզիկական բնութագրերի ընդհատման սկզբունքը, որը դասական ֆիզիկային բացարձակապես խորթ է: նյութի Նոր հայտնաբերված իրականության տրամաբանական վերլուծությունը ցույց տվեց, որ միկրո- F մակրո օբյեկտների առանձնահատկությունը կարող է լինել նյութի օբյեկտի արձագանքը արտաքին ազդեցությանը, ներառյալ դիտման պահին օբյեկտի ազդեցությունը: , 1, cVcV Պլանկին է պատկանում ատոմայնության սկզբունքը նյութական օբյեկտների փոխազդեցություններին, այսինքն ՝ վերջինիս ֆիզիկական բնութագրերին ընդլայնելու պատիվը: Ըստ Պլանկի նվազագույն էներգիայի, դա քանակական միջոց է ՝ «ամուր», որը խաղում է ազդեցության մեկ այլ անբաժանելի «ատոմի» դեր: Այսպիսով, միկրոաշխարհի ֆիզիկայում կարևոր են հիմնարար հաստատունները, որոնք համապատասխանում են լիցքի, զանգվածի և ազդեցության ատոմային սկզբունքի ֆիզիկական իրականությանը ՝ միևնույն ժամանակ շեշտելով ոչ ռելյատիվիստական ​​քվանտային մեխանիկայի կիրառելիության դաշտի սահմանազատումը ուրվագծել ֆիզիկական տեսությունների քարտեզը: ֆիզիկական համակարգի գործողությունն է): 6. Քվանտային մեխանիկայի հետագա զարգացումը հանգեցրեց քվանտային էլեկտրադինամիկայի ստեղծմանը, որտեղ մասնիկի և դաշտի գաղափարները միաձուլվում են քվանտային դաշտի մեկ ընդհանուր գաղափարի մեջ ՝ ապացուցելով մասնիկների ստեղծման և վերացման ֆիզիկական իրականությունը: Էլեկտրամագնիսական դաշտի համար վերամշակման գաղափարի հիման վրա հիմնված Մաքսվելի հավասարումների, էլեկտրոն-պոզիտրոնի դաշտի, Դիրակի հավասարումների կողմից ստեղծված քվանտային էլեկտրադինամիկան շատ ճշգրիտ տեսություն է: Քվանտային էլեկտրադինամիկան համատեղում է նախորդ փուլի ձեռքբերումները բոլոր ֆիզիկական գիտությունների զարգացման մեջ, այն է ՝ Մաքսվելի դասական էլեկտրադինամիկա և քվանտային մեխանիկա: Այլ կերպ ասած, ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծային քարտեզում քվանտային էլեկտրադինամիկայի բնագավառը պետք է տեղաբանորեն ներառի նախորդ զարգացումների տիրույթները ՝ համատեղելով վերջիններում օգտագործվող հիմնական հաստատունները որպես անհրաժեշտ և բավարար հիմք «բնական» չափման միավորների կառուցման համար: , 7. Ֆիզիկական երևույթները տարածական իրականության մեջ, որպեսզի համապատասխան ֆիզիկական տեսությունները տեղաբանական համեմատության ենթարկվեն, հիմնարար է հաստատունների ներգրավմամբ `համեմատական ​​գնահատականներ կազմելու համար 3410054,1 ,, eme1, SSScmee ,,, mecmee ,,,  ուռճացված հարաբերություններ գրել կոորդինացված առանցքները թվագրելու համար ուրվագծային քարտեզի ՝ վերջինիս արժեքներով Այնուամենայնիվ, պետք է հիշել, որ հիմնարար հաստատունները, ինչպիսիք են էլեկտրոնային լիցքի զանգվածը, ժամանակակից ֆիզիկական տեսությունների մեջ մտցվում են զուտ ֆենոմենոլոգիապես ՝ վերաձևակերպման գործընթացի արդյունքում, որի գաղափարը, իհարկե, չի բխում հիմնականից քվանտային էլեկտրադինամիկայի հավասարումներ: Հաշվի առնելով այս իրավիճակը, հնարավոր է ազատվել չափազանցված գնահատականների օգտագործումից ֆիզիկական տեսությունների կիրառման ոլորտները տեղակայելիս `սահմանափակվելով միայն հարաբերությունների արժեքներով: Եվ հաշվի առնելով տարածության մեջ ֆիզիկական երեւույթների ընթացքի իրողությունը, ժամանակի ընթացքում, Ավելորդ գնահատումները պետք է լրացվեն տարածքային մասշտաբի գնահատմամբ: Ավելին, քանակական էլեկտրադինամիկայում վերաձևակերպման գաղափարը կիրառելու համար տեսական եզրակացությունները փորձարարական արդյունքների հետ հաշտեցնելու համար անհրաժեշտ է հստակ, շատ մեծ, վերջավոր սահմանային ազդակի առկայության վարկած ՝ հաշվի առնելով, որ ազդակի արժեքները Փոխազդող մասնիկների արժեքները (էլեկտրոններ և ֆոտոններ) ավելի փոքր են: Այսպիսով, եթե սահմանային ազդակը համարվի անսահման մեծ, էլեկտրոնային լիցքը հակված է զրոյի: Landau- ի և Pomeranchuk- ի ստացած այս արդյունքն ապացուցում է, որ քվանտային էլեկտրադինամիկան փակ, ամբողջական տեսություն չէ: Այլ կերպ ասած, քվանտային էլեկտրադինամիկան կիրառելի չէ շատ մեծ իմպուլսների համար: Մյուս կողմից, փոքր հեռավորությունները համապատասխանում են մեծ ազդակների: Եվ թվում է, որ քվանտային էլեկտրադինամիկան տեղ չունի կարճ հեռավորությունների տիրույթում: Այսինքն, ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծային քարտեզում անհրաժեշտ է ներմուծել թերագնահատված գնահատումների երրորդ թվային առանցքը (բացառությամբ առանցքների), որը պետք է թվագրվի կապի արժեքներով: Գնահատումները համապատասխանաբար արտացոլում են տարածական-ժամանակային իրականում շարժվող նյութի վարքագիծը: 8. Հիմնարար երկարության առկայությունը սերտորեն կապված է ծայրահեղ փոքր մասշտաբով ավանդական տարածական-ժամանակային հասկացությունները վերանայելու անհրաժեշտության հետ: Ըստ Սնայդերի, նման մասշտաբներով տարածությունը, որը բնութագրվում է միմյանց հետ ոչ կոմուտատիվ կոորդինատներով, առանձնանում է և միևնույն ժամանակ իզոտրոպ է: Ավելին, գրավիտացիոն դաշտի հնարավոր քվանտացման հետ կապված երևույթները դառնում են էական: Ընդհանրապես, քվանտային ֆիզիկան առաջ է քաշել միկրոկոսմում անընդհատության փիլիսոփայական վերլուծության իր հարցը: Ինչպես բոլորս գիտենք, Պլանկի հաստատունի հիմնարար բնույթն այն է, որ այն արտահայտում է բոլոր ֆիզիկական հատկությունները, որոնցով փոխազդում են փոխազդող առարկաները: Իրոք, չափերի պարզ վերլուծությունը հաստատում է հետևյալ կապը. [] = [Էներգիա x ժամանակ] = [իմպուլս x երկարություն] = [պահ], (*), ինչը թույլ է տալիս երկակի մեկնաբանություն կատարել: Ըստ (*) - ի ՝ դա հետևում է համակարգի [...] գործողության քվանտացման փաստից, որը բնութագրում է համակարգի դինամիկ վիճակը, որ եթե] = [էներգիա x ժամանակ], ապա այն կարող է քվանտացվել, կամ էներգիան փոխանակվում են ֆիզիկական օբյեկտների կամ ժամանակի փոխազդեցության արդյունքում, բ) էներգիան, ժամանակը: Նույն տրամաբանությամբ, եթե ընդհատումներով, այն կարող է քվանտացվել] = [ազդակ x երկարություն], գ) կամ փոխանակված ազդակ կամ երկարություն, դ) «ազդակ» և «երկարություն»: ScVrr0rr0cVSrr0cVS ​​Քանի որ, ըստ ժամանակակից ֆիզիկական պատկերացումների, միկրոկոսմում տարածությունն ու ժամանակը մնում են հաստատուն, անվերջ բաժանելի, անհրաժեշտ է ենթադրել, որ մեծությունը, էներգիայի թափի ընդհատումը, ազդակը և պահը: Եվ եթե ելակետ ընդունենք էներգիայի, իմպուլսի և իմպուլսի ընդհատման փորձնականորեն հաստատված փաստը, ապա տարածության և ժամանակի հնարավոր քվանտացման հասկացություններն արդեն կարելի է համարել ֆիզիկապես հիմնավորված: Եվ սա ոչ այլ ինչ է, քան նյութի, ֆիզիկական-ֆիզիկական հատկությունների, դրա հատկությունների, տարածության և ժամանակի ընդհատման գաղափարի տարածում, քանի որ մենք կարող ենք միայն մտովի առանձնացնել նյութի, շարժման, տարածության, փոխկապակցված ֆիզիկական իրողությունները: և ժամանակավոր, գոնե մարգինալ: , 9. Եկեք հիմա գծենք ֆիզիկական տեսությունների դասավորության ուրվագիծ, ավելի ճիշտ ՝ եռաչափ մոդել ՝ ըստ կոորդինատի ( ) եռաչափ հիմք: 1) Ակնհայտ է, որ տվյալ կոորդինատային համակարգում առանցքի երկայնքով դասական ֆիզիկան զբաղեցնում է միաչափ տիրույթ, որը, ըստ էության, չունի որոշակի սահմանազատում: 2) Ամենաընդհանուր ռելյատիվիստական ​​մեխանիկան սահմանում է ( ) հարթության վրա գտնվող երկչափ (1x1) կիրառելիության տիրույթով: Վերջինիս պրոյեկցիան առանցքի վրա համընկնում է դասական ֆիզիկայի միաչափ տիրույթի հետ: Այս խորհրդանշական գործողությունը համարժեքորեն բխում է ռելյատիվիստական ​​մեխանիկայի հավասարումներից: սահմանի հատում, երբ դասական հարաբերություններ 3) Նմանապես զբաղեցնում են ոչ ռելյատիվիստական ​​քվանտային մեխանիկա ( ) հարթության երկչափ տիրույթը (1x1), և առանցքի վրա վերջինիս պրոյեկտումը կրկին հանգեցնում է դասական ֆիզիկայի միաչափությանը ՝ ամբողջովին համահունչ սահմանի հատմանը: rrcVS0, rr0rrcV0, rr0crrS0, rr004) Եվ վերջապես, քվանտային էլեկտրադինամիկան, այսինքն ՝ քվանտային տեսությունը, որը ժամանակակից հիմնական ֆիզիկական տեսությունների միաձուլում է, քվանտային մեխանիկա, հարաբերականություն, քանակական հարաբերական է, մասնակի տեսություն 1x1x1 եռաչափ ծավալ է տարածության մեջ: 10. Քվանտային էլեկտրադինամիկայի գաղափարը մշակվել է շատ առումներով: Ըստ նրա օրինակի ՝ կառուցվել են հիմնարար փոխազդեցությունների տարրական մասնիկի կառուցման այլ տեսություններ: Հաստատվել է տարբեր մասնիկների դաշտերին համապատասխանող վակուումի գաղափարը, որը համապատասխանում է այս դաշտերից յուրաքանչյուրին, քանի որ նյութի առանձնահատկությունը, որը քվանտացված դաշտի ստորին էներգետիկ վիճակն է, հաստատվել է: Տարրական մասնիկների ֆիզիկայի ժամանակակից զարգացումները ցույց են տվել, որ ներկայումս հայտնի մասնիկները (լեպտոններ, հադրոններ, քվարկներ, գլյոններ, ֆոտոններ) որոշում են միկրոկոսմային պրոցեսների առանձնահատկությունները: Քվանտային էլեկտրադինամիկայի նման, գլյոնի դաշտի տեսությունը, որը որոշում է միջուկում քվարկերի ուժեղ փոխազդեցությունը, առաջացնում է քվանտային քրոմոդինամիկա: Մեզ արդեն հաջողվել է ստեղծել թույլ փոխազդեցության տեսություն, որտեղ էլեկտրական rrcVS0,   մագնիսական և թույլ փոխազդեցությունները համարվում են առավել հիմնարար, թույլ փոխազդեցության տարբեր դրսևորումները: Քվանտային մոդելի, թույլ փոխազդեցության և քվանտային քրոմոդինամիկայի համադրությունը կոչվում է ստանդարտ տեսություն, որի հիմնական մասնիկներն են լեպտոններն ու քվարկերը: Ստանդարտ մոդելի շրջանակը կարողացել է բացատրել երեւույթների բավականին ընդգրկուն շրջանակ, չնայած բնության մեջ հիմնարար փոխազդեցությունների առկայության վերաբերյալ մի շարք կարևոր հարցեր մնում են անպատասխան: Էլեկտրամագնիսականության մեջ էլեկտրամագնիսական և թույլ փոխազդեցությունների հաջող միաձուլումը խթան հանդիսացավ ուժեղ և գրավիտացիոն փոխազդեցությունների համատեղման համար, այս անգամ մեկ, եզակի, մեծ զուգակցման տեսության: Այս առումով չափազանց կարևոր է այն էմպիրիկ հայտնագործությունը, որ փոխազդեցությունների փոխազդեցությունների հիմնարար հաստատունների արժեքները միմյանց միանալու միտում ունեն: Ավելին, այդ հաստատունների էքստրապոլյացիան հանգեցնում է էներգիայի GeV արժեքի: Բայց քանի որ առկա արագացուցիչներին հաջողվում է արձանագրել առավելագույն GeV էներգիան, այդպիսի էքստրապոլյացիայի իրականացումը չափազանց անորոշ է թվում: Բացի այդ, քանի որ դեռ կա ձգողականության քվանտային տեսություն, որը լրացնում է քվանտային էլեկտրադինամիկան և քվանտային քրոմոդինամիկան, մեծ միավորի տեսության ժամանակակից տարբերակները դեռ ներառում են միայն ուժեղ էլեկտրոզի թույլ փոխազդեցություններ: Այսպիսով, համընդհանուր միությունը տեղի կունենա բարձր էներգիայի տիրույթում, որտեղ օգտագործվում են ներգրավված ծանրության երեւույթները: Ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծային մոդելում նման զարգացումները համապատասխանում են վերոհիշյալ խորհրդանշական «խորանարդի» փոքր արագությունների վերոնշյալ շարքին, փոքր հեռավորությունների մեծ արագություններին տրամագծորեն հակառակ ֆիզիկական գիտելիքների սաղմի գագաթին: 11. Խորանարդ մոդելը խորհրդածական դատողությունների տեղիք է տալիս: Մասնավորապես, ուրվագծային խորանարդի ցանկացած հատված պետք է համապատասխանի որոշակի ֆիզիկական տեսությանը, դրա ծավալային գնահատումների համակարգին, որը կարող է որոշվել հատվածի պարամետրերով: Եվ սա մատնանշում է ֆիզիկական իրականությունը մեկնաբանելու նոր եղանակների հնարավորությունները: Բացի այդ, այն փաստը, որ խորանարդի համաչափության մեջ փոփոխություններ կան, կարող է հանգեցնել որոշակի եզրակացության 1510 ~ 3103 cVSrr 0: Իրոք, մասնավորապես, խորանարդի մոդելը կոորդինատների ծագման հետ շրջելու դեպքում, այն ( անցումներ կոորդինատից octant ( ) կոորդինացնել octant. Նման գործողությունը չի խախտում ծավալային մոդելի միաժամանակյա գնահատումների համաչափությունը և միաժամանակ կատարում է փոփոխություններ, որոնք նման են համապատասխանաբար լիցքի լիցքի գործողություններին, հայելու արտացոլմանը P- ին և ժամանակի հետադարձմանը T- ին (ենթադրելով, որ էլեկտրական լիցքի փոխազդեցությունը գտնվում է էլեկտրամագնիսական դաշտի դաշտ. պոտենցիալ): Այսպիսով, խորանարդ մոդելի համաչափությունը, կարծես, համահունչ է մուրացկանների հայտնի թեորեմին: Ֆիզիկական տեսությունների փոխկապակցվածության տեղաբանության ներկայացված տարբերակն ինքնին բնության հիմնարար համաչափության սկզբունքի արտացոլումն է: Ըստ այդ սկզբունքի ՝ հիմնարար երկարությունը որոշում է ժամանակակից ֆիզիկական հասկացությունները, այսինքն ՝ քվանտային մեխանիկան: հարաբերականության և պատճառականության տեսության սկզբունքային կիրառելիության սահմանները [7]: Այլ կերպ ասած, տարածական տիրույթներում պետք է ակնկալել նոր ֆիզիկական երեւույթներ, որոնք չեն համապատասխանում հնարավոր ժամանակակից հասկացություններին, այսինքն `ֆիզիկայի գիտության մեկ« հեղափոխական »զարգացում, որը տեղի է ունեցել 20-րդ դարի սկզբին: Այսպիսով, ամենայն հավանականությամբ, չափումներից ցանկացած մոդելի կառուցվածք անխուսափելիորեն ժամանակավոր է: Հետագա տեսական և փորձարարական հայտնագործությունները միկրոկոսմայում, ընդլայնելով տիեզերքի հետազոտությունները, անխուսափելիորեն կոտրելով ցանկացած ավարտված մոդել, կկտրեն վերջինները նոր բաղադրիչների ՝ rrcVS0, rrcVS0, VVrrSS, baiidxAceiACPTP 1 ~, ~ 00rrrr1 ~ S1 cV0rr մինչև բարձր մակարդակի միավորման նոր միտում առաջանա: Եվ ապագայում չեն բացառվում գիտական ​​մտքի նման զարգացումները, երբ եռաչափ մոդելի փոխարեն անհրաժեշտ կլինի բավարարվել քառաչափ, նույնիսկ բազմաչափ մոդելային կառույցներով: Գրականություն 1. Джеммер М. Волюция понятий квантовой механики. Մ. «Գիտություն»: 1985. 379 էջ .2. Wichman J. Քվանտային ֆիզիկա: BCF p.4. Մ. «Գիտություն»: 1986. 391 էջ .3. Суханов А. D. Դասեր քվանտային ֆիզիկայում: Մ. "Ավագ դպրոց". 1991. 383 էջ 4: Frauenfelder G., Henley J. Subatomic ֆիզիկա: Մ. «Խաղաղություն»: 1979. 736 էջ 5: Ստացավ W. С. Modernամանակակից ֆիզիկայի փիլիսոփայական հարցեր: Մ. «Ավագ դպրոց» .6. Tipler PA, Lululin R. А. Ամանակակից ֆիզիկա: Մ. «Խաղաղություն»: 2007. 412 էջ .7. Hazազարյան Ե. Պարզ ֆիզիկան բարդ երեւույթներում, Երեւան, «Էդիթ Պրինտ», 2009, 270 էջ: Տեղեկություններ հեղինակի մասին ՝ Նիկողոսյան Հրաչիկ Սուրենի - ֆիզ. մաթ գիտնականի թեկնածու, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, դոցենտ, ֆիզիկայի, տեխնոլոգիայի ամբիոն, դրանց դասավանդման մեթոդները, էլ. ։

Աշխատանքում դատողություններ են արվում ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիության ոլորտների տոպոլոգիապես համատեղելի զուգակցման մասին, որը պետք է ունենա ակնառու դիտողական բնույթ և արտացոլի առանձին տեսությունների միջև սահմանային անցումների ֆիզիկական հիմնավորվածությունը։

Prամանակակից արձակի ներքին դեմքերից մեկը `Դիանա Համբարձումյանը, ինքնատիպ արձակագիր, հրապարակախոս, գրականագետ, լավ գնահատված մշակութային գործիչ, հայ և օտարազգի ընթերցողին քաջածանոթ իր թարգմանական անհամեմատելի գործունեությամբ: Քննարկելով կյանքի խճճվածությունները ՝ անհաշտ հաշտությամբ, հեռու հավակնոտ մտքերից, գրողը վիճում է ճշմարիտ, գեղեցիկ, հոգատար արժեքների համար ՝ ոչ որպես անպտուղ ժամավաճառ, և ոչ էլ համոզված, որ նա անգերազանցելի է: Արձակագիրն անհնազանդ ու հնաոճ մտքեր ունի: Գրիչ, որը բացահայտում է մեր ժամանակի խնդիրների թերությունները, տեսանելի դարձնում երկրային ցավն ու վիշտը, ցույց է տալիս վաճառքի սնանկությունը, պատրաստված է ճշմարիտ խոսքի ուժով: Նրա յուրաքանչյուր աշխատանք ուսումնասիրում է առկա սոցիալական խնդիրները և բացահայտում մարդկային հարաբերությունների նոր շերտեր: Գրելով ինքնարտահայտման միջոց ՝ Դիանա Համբարձումյանը բազմիցս անդրադարձել է արվեստի գործերի և հոդվածների, տարբեր տարիների հարցազրույցների և ակնարկների այս խնդիրներին ու խնդիրներին: Հարցազրույցներում նրա պատասխանները լրացնում են միմյանց ՝ ներկայացնելով գեղագիտության ոչ միայն արձակը, այլև հուզիչ-զարգացնող բնույթը: «Մարդը, որը հայտնվում է ժամանակի հավերժական միջանցքում, իր մահվան և ծննդյան մի պահի միջև, ուզում է անմահանալ իրեն ՝ գեղեցկությանը փոխանցվելու գեղեցկությամբ», - գրում է գրականագետ henենյա Քալանթարյանը [1,218]: Գեղեցկության և կատարելության ձգտելով ՝ Դիանա Համբարձումյանը ձգտում է բացահայտել մարդկային խնամքն ու ճշմարտությունը, արտացոլել իր կյանքի փորձն ու գիտելիքները արվեստի գործերում, հասնել ճշմարտության եզրին մարդկանց ճանապարհով ՝ մերժելով շինծու և գաջած գրականությունը: Դիանա Համբարձումյանը, թերթելով անասելի բարդություններով լի ժամանակակից իրականության սոցիալական և հոգատար շերտերը, արտասովորն արտասանելու կարողությամբ, անդրադառնում է մարդու և ազգային գոյության հիմքերի բացահայտմանը ՝ բարձրաձայնելով իր ցավալի մտքերը, որոնք բերում են ուղերձը և թիրախը, երբեմն աղտոտված ընտանեկան սրբազան բարքերով: երբեմն պատնեշով `իրականի և երեւակայականի միջև: Ընտանիքը բնության գլուխգործոցներից մեկն է: Դա հայ ժողովրդի բացարձակ սրբությունն է, ավանդույթների, սովորույթների, շատ այլ հատկությունների կրողը և հաղորդողը, իրավունքների և պարտականությունների օջախը, փոխադարձ պատասխանատվությամբ ձևավորված միություն ՝ իր անվերապահ օրենքներով և կանոններով: Դա ազգային դիմագիծն ու դիմագիծն է կրողը: Սիրով ու երջանկությամբ ողողված ընտանիքում ամուսիններն ու կինն են նրանք, ովքեր չեն խախտում աշխարհի հավասարակշռությունը միմյանց հանդեպ իրենց պարտքի և պատասխանատվության զգացումով: Դիանա Համբարձումյանը «Արաբի» վերնագրում համանուն պատմության հերոսն է: Երգը, լինելով ամուր ստեղծագործություն, առանձնանում է հոգեբանական արդարացումով, յուրահատուկ կառուցվածքով, համոզիչ հոգեվերլուծական նկարագրություններով: «Գրողը ուշադրություն է հրավիրում մարդկանց բարոյական վարքի, նրանց մեղքերի մեղքերի վրա, որի պատճառով պատմությունը դառնում է ճակատագիր« Աստծո կողմից սահմանված պատիժ »[3]: Բացի այս հատկություններից, երկինքն առանձնանում է հետաքրքիր քրոնոտոպիկ անցումներով: Պատմության ներկան սկսվում է սիրված մարդու ՝ հուսահատության մեջ ապրող Արամբիի որոնումից: Նա քայլում է դռնից դուռ ՝ առանց պարկեշտության ու ամոթի մասին մտածելու, քայլում է տնից տուն ՝ անընդհատ բախելով դուռը ՝ հույս ունենալով գտնել իրեն սիրած ու կորցրածին: Ըստ ռուս գրականագետ Ա.Բ.Եսինի: «Խնդիրն այն է, թե ինչու է hanհանը հասնում ինքն նվաստացման: այն ունի սոցիալ-մշակութային ենթատեքստ, որն արտահայտվում է պատիվը և ներքին արժանապատվությունը հաստատելու, կամավոր ծառայությունը չընդունելու կամ մերժելու գաղափարի մեջ» [4,41]: Տներից մեկում բնակվող Արշոյի այն հարցին, թե ով եք դուք, ի՞նչ եք ուզում, պատմության հերոսը պատասխանում է. Ես արաբ եմ: Նա ասաց, որ ինքը ամուսնացած է, մի կին, որը գնացել էր տղամարդու մոտ: «Դուք անուն չունե՞ք»: - Արշոյի հարցին պատասխանում են որոշակի հոդվածով ՝ որպես անձնական անունով հնչող պատասխան: «Ես արաբ եմ»: Այնուհետև, ներկայացնելով համապարփակ, տիպիկ գործողություններ, գրողն անդրադառնում է այնպիսի խնդիրների ստեղծմանը, խնդիրներ, ինչպիսիք են օրինաչափությունները, գործողությունները, հոգեբանությունը, գաղափարախոսությունը, ոճային խնդիրները, արվեստը: Երգի սյուժեն հեռու է սովորականից: Սա մարդու մութ ու անտեսանելի խորքում կատարվածի բացահայտումն է, որի «պեղումները» գրողին տանում են դեպի հերոսի վարքի հղումները: Դիանա Համբարձումյանը ստեղծում է գեղարվեստական ​​պատկերագրության ինքնատիպ նմուշներ: «Եթե ես իմանայի, որ ներողություն կխնդրեմ, կներեի ձեզ, կվազեի, ծնկաչոք կբռնեիք ձեր պատկերի առաջ և կբացեի ձեռքերս ու կխնդրեի, բայց ես գիտեմ, որ իմ արածը խոզ էր, որին դուք ներում եք ինձ, ես չեմ ների»: [2] Folkողովրդական իմաստության գիրքը ՝ Աստվածաշունչը, ասում է. «Եվ եթե կինը չի ուզում գալ քո ետևից, ապա դու անպարտելի ես» [5,25]: Գեղարվեստական ​​խոսքի իրականացման սկզբնական սկզբունքի համաձայն. Դ. Մարդկային գոյությանը բնորոշ հավերժական խնդիրները ուսումնասիրելով ՝ Համբարձումյանը հայտնաբերում է տիեզերական հոգու արտացոլումը ՝ հավերժության մեջ ամեն ինչ պայմանավորելով սիրով, ինչը աշխարհը փրկելու խորհրդավորության բանալին է: , Գրողի աշխարհայացքը բացահայտում է նյութի գեղարվեստական ​​նշանակության տարբեր համադրություններ ՝ ներկայացնելով իրադարձությունների հաջորդական զարգացումը, դիտելով այն ֆիլմում, իսկական շոշափելի, որն ունի գեղագիտական ​​և բարոյական յուրահատուկ ազդեցություն ընթերցողի վրա: Կյանքի բնույթը մարդկային հույզերով կշռելու միտումը հանգեցնում է արձակագրի փիլիսոփայական ընկալմանը, որ բոլորի հոգում բաբախում է աշխարհը, սերը հավասարակշռող ոգին: «… Turանոթ խառնաշփոթ… Ինչո՞ւ… Ո՞վ կարող է բացատրել, թե ինչպես է ամեն ինչ սկսվում: Ի՞նչ անուն կարող են տալ դրան: Տառապանք, վիշտ, խղճահարություն, նվիրվածություն, ինքնամոռացություն, կամ ասում են ՝ սեր, սեր, որովհետև նրանցից ոչ մեկը բոլորը միասին չեն, կամ դա ինչ-որ գրողի հասցրած ցավ է, որից հնարավոր չէ բուժել, մարդկությունը չի հորինել: ամեն ինչ, որը սպանում է դրա գործը: որպեսզի կարողանաք ապահովագրել ինքներդ ձեզ ապագա բոլոր ինֆեկցիաներից, ձեռք բերել անձեռնմխելիություն և փրկվել… »[2]: Պատմության իսկական իրադարձությունների տիրույթում գրողը ստեղծում է կերպարի վարքի որոշակի դրսեւորումներ, որոնք բացահայտում են նրա աշխարհիկ զգացմունքները: - Արաբ աղջիկ, - շշնջաց նա ինքն իրեն, - ի՞նչ ես կորցրել այս խավարի ու ցրտի մեջ այս անհայտ դռների մոտ: Հիմա շունը բնից դուրս չի գալիս, դու այնքա՞ն գլխիկոր ես, որ ճանապարհ ես ընկնում ու գնում ուր որ աչքդ կտրի: Հը, հետ գնա, հենց ոտքդ կախես, գլխիդ մի փորձանք կգա, շտապի՛ր, շտապի՛ր: »[2]: Հերոսի բարոյահոգեբանական նկարագիրը, գիտակցական խոսքի միջոցով կատարված ներխուժումները փաստացիորեն հիմնավոր համոզիչ և տեսանելի գեղարվեստական ​​միջավայր են ստեղծում, չնայած ընթերցողին անտեղյակ է արաբական ամուսնական հարաբերությունների բարդության, երջանկության փաստի մասին: կամ դժգոհ ընտանիքի հատակին: (խանդը, որը սերը արտահայտելու միջոց է. «Հիմա տեսնո՞ւմ եք, ով է թակարդում նրան իր իմաստուն մտքերով» [2]: Անկշիռը դառնում է տեսիլքը, մարգինալ հավատքի դրդապատճառը, որն ապացուցում է սերն ու նվիրվածությունը): Ընթերցողը զգում է գլխավոր հերոսի զարգացումը, Արամբիի տառապանքը, ցավը և սիրային շղթան: Բարոյական և հոգեբանական, փիլիսոփայական և գեղագիտական ​​հարցերը սերտորեն փոխկապակցված են Դիանա Համբարձումյանի պատմության մեջ, ինչպես իրական կյանքում: Կյանքի և սիրո մասին մտքերը կարծես թե ինքնաբուխ են հոսում, սակայն Դիանա Համբարձումյանը ամուր է պահում դրանց ընդարձակման աղբյուրը, այն օգտագործում է աշխարհայացքի և մարդկության իր տեսանկյունից, գրականության դերի ընկալումից: Խղճի և մտքի պայքարում նա գոհ է, որ հնարավորություն ունի գտնել իր սիրելիին, որի միջոցով գրողը, իր կարեկցանքով և ապաշխարությամբ, հերքում է կնոջ հոգու տառապանքը ՝ «աստիճանաբար տեսանելի դարձնելով մտածողության նոր որակը գրական նոր սերնդի »[2,195]: Կինը ստեղծող և ստեղծող է ոչ միայն որպես մայր, որպես ցեղի գենետիկ ծածկագիրը պահապան և փոխանցող, այլև հիմք ազգի պահպանման, ընտանիք ստեղծող առաքյալի, հանուն որի սեր երբեմն զոհաբերվում է: Արշոյի խոսքերը Վաչագան Բարիկյանին `շատ խոսուն են ընտանիքի գոյության առումով: «Արդյո՞ք այդ տիկինը դուրս եկավ ձեր տնից, և ես ասացի.« Դուք ուշքի եկաք, մի կին կբերեք, այս տունը կարգի բերեք, որպեսզի տան հոտ ունենա »: [2] Ալեքսանդր Շիրվանզադեի «Արաբի» աշխատանքը կանանց հոգեբանության և ինքնագնահատականի բոլորովին այլ վերլուծություն է: Թե՛ ծավալով, թե՛ բովանդակությամբ, նույն վերնագրերով երկու տարբեր գործերում քննվում են բոլորովին այլ դարաշրջաններում ժամանակ առ ժամանակ գոյություն ունեցող տարբեր խնդիրներ, որոնք գրողների տարբեր դիտարկումներ են, տեսակետների տարբեր մեկնաբանություններով, կորուստների յուրահատուկ մեկնաբանություններով: Շիրվանզադեի վեպում իրադարձությունները տեղի են ունենում 19-րդ դարի երկրորդ կեսին, երբ կային դաժան պարտականություններ, որոնց կատարումը խիստ պարտադիր էր յուրաքանչյուր անձի համար: Պատիվը ենթադրում է հետաքրքրությունից բարձր զգացողություն: Այդ անհատի գործունեությունը, հասարակության մեջ նրա դիրքը կապված է հասարակության կողմից ընդունելի բարոյականության բարձր ոլորտների հետ ՝ նրա սոցիալական արժեքի ցուցիչ: Պատվի մեջ արտահայտվում է մարդու սոցիալական հոգեբանությունը: Ամուսնության հարցը սոցիալական և բարոյական կարգ է, ուստի տիրապետման և գնահատման եզակի չափանիշները: Վեպի սյուժեից պարզ է դառնում, որ Վարվարան աղջիկ չէ, այլ ամուսնացած կին, արաբ, որը համարձակորեն թողեց իր անբարոյական, անբարոյական ամուսնուն: «Ի՞նչ պետք է անի խեղճ Վարվառան: Նրանք տարան, բռնությամբ ամուսնացրին անօգուտ, խեղված մարդու հետ և ասացին.« Տուժիր նրա ձեռքում, ուզես թե չուզեիր, տառապիր »[7, 246]: Ամուսինը միայն կնոջ հետ էր կապված: Նրա ու Վարվառայի միջեւ ոչ մի մտավոր կապ չկար: Ընտանիք է ստեղծվում `արտաքին դրդապատճառների և նախապայմանների հիման վրա (հայրական կամք, կարողության նկատառում, երիտասարդ կրքի շրջապատ և այլն): Feelingsգացմունքների և հույզերի հոգևոր աշխարհը ամայացել է ՝ տրվելով հոր հորդորներին ՝ առանց սիրելու և ատելու: Անբարո վարք ունեցող փեսան խորամանկ է, նա երկու անգամ ամուսնացավ հանուն շահույթի: Նա քեռու միակ ժառանգն է: Իր ժառանգությունը ձեռք բերելուց հետո նա անձնատուր է անառակ հաճույքներին: Դերասանուհու հետ նա փախչում է Օդեսա ՝ դժգոհ դարձնելով երիտասարդ կնոջը: Մյուս կողմից ՝ բռնակալելով դստեր ինքնազոհողության և հարգանքի զգացմունքները ՝ բռնակալ հայրը եսասիրաբար ոչնչացնում է դստեր երիտասարդությունը: Համեստությունն ու գեղեցկությունը հանձնվում են ժամանակակից հարգանքին: Բայց ի՞նչ կարող է անել Ռոստոմյանը, երբ լսում է իր հոր անսասան ձայնը, երբ կարդում է Աստվածաշնչի ներշնչված համարները: «Ոչ մեկի հետ մի նստիր, - ... կամ, - արաբ կնոջ կինը կապված է իր օրենքով» [7, ​​282, 283]: Սա դարավոր ավանդույթի Օրենքի անքակտելի կապն է: Այսպիսով, Վարմառայի գլխին դամոկլյան սրի պես կախված են երկու հզոր սպառնալիքներ ՝ հասարակությունն ու կրոնը: Էվանկուն, ցավալի արցունքներով ողողված գիշերները, չկարողացան ներկայացնել իրեն հուսահատ վիճակը, որը նրան անկողին է գցում ՝ հանգեցնելով նրա մահվան: Սառը, անսիրտ կանոնների, սնահավատ հասարակության պատճառով Վարվարան այլևս սիրելու իրավունք չունի, ավելին ՝ նա զրկված է այդ իրավունքից, հասարակության ահավոր խստության և կամայականության պատճառով խլվում է անհատական ​​ազատությունը, նա ստիպված է ընդունել այն, ինչը զզվելի է, ինչը խանգարում է երջանկությանը: Եվ հասարակությունն իրավունք կունենա՞ բեռի բեռը նետել սիրով լի երիտասարդ, հաստլիկ կնոջ ուսերին ՝ ապրել ու ստեղծագործել անսահման հարստությամբ: «Ռոստոմյան և Վարվարեզ սենսացիան սիրալիր տնային տնտեսուհու դստերը հայտնի բամբասող հասարակության սեփականությունն է ՝ գաղտնի անհավատարիմ, չարամիտ, նախանձ և ամբարտավան Կատոն» ՝ ավելացնելով մեկը հինգից »[8, 355]: դառնում է, դա Ալ. Երկու Շիրվանզադեում էլ Մինաս Կիրիլիչը, հասկանալով, որ ատելի ամուսնու հետ հաշտվելը և վերապրելը աղջիկների ուժերից վեր է, հուզական զգացմունքների մարտը վերջ տալը, հասարակության կարծիքը բավարարելը, պահանջում է, որ աղջիկը ապրի եկեղեցու հետ ամուսնացած ամուսնու հետ: Ահա, թե որքանով է ազդեցիկ հասարակական կարծիքի ազդեցությունը անհատի սոցիալական հոգեբանության վրա: «Վ Վարվառան, գրկելով իր հոր ոտքերը, աղերսալի հայացքով նայում էր նրա կատաղի դեմքին s հողաթափի ծայրով հարվածում էր աղջկա կրծքին… գոռում էր… գնա, ես աղջիկ եմ… Նա մահացավ ինձ համար, օh, եթե նա մեռներ այլոց տարիքը »[7, 273]: Բռնակալ հասարակական կարծիքը ջնջում է անհատի մեջ, ոչնչացնում ամբողջ անկախությունը, իսկ աղջիկը լուծում է հոգու մեջ փչող երկընտրանքը հանուն իր հոր պատվի ՝ զոհաբերելով անձնական երջանկությունը: Ալ. Irամանակի բարքերի ազդեցության տակ ստեղծված Շիրվանզադեի անձնական ողբերգության պատկերը դառնում է մի ամբողջ սոցիալական խավի բազմակողմանի բարոյահոգեբանական ոլորտի նկարագրություն և ունի պրագմատիկ փիլիսոփայության վրա հիմնված մշակութային առաքելություն: Ավարտելով աշխատանքների բովանդակային քննությունը `անհնար է խոսել Դիանա Համբարձումյանի« Արաբ »պատմվածքի լեզվական առանձնահատկությունների մասին: Դիանա Համբարձումյանի պատմվածքում բառը կարող է օգտագործվել: Մենք հետեւում ենք գործողությունների զարգացմանը նրա նրբանկատորեն ընտրված, երբեմն նաև ստեղծված ասացվածքների, ասացվածքների, արտահայտությունների և երկիմաստ բառերի միջոցով ՝ լեզվի տարբեր շերտերի կիրառմամբ: Անհատական ​​լեզվական միավորները դառնում են պատմության այդ մասը լրացնելու, հաղորդավարին բերելու եզակի միջոցներ: Հեղինակի նպատակն է ոչ միայն նկարագրել և պատկերացնել կատարվածը, այլ որպես նկարիչ ներկայացնել մարդկային դրամա ՝ պատկերելով հոգեկան վիճակների ազգակցական կապը և գործողությունների ճշտությունը լեզվական միջոցների ինքնաստեղծ ստեղծմամբ: Արտահայտությունները, որոնք ներկայացնում են փիլիսոփայական մտորումներ, առօրյա կյանքին և ապրելակերպին բնորոշ ասացվածքներ, խոսակցական ոճին բնորոշ, ստեղծում են պատկերի, միջավայրի և իրադարձությունների բնորոշ պատկերներ ՝ բառին հուզական գույն հաղորդելով, միևնույն ժամանակ նպաստելով մտորումների և հակիրճության: Ֆոլկլորային շատ առածներ կան, որոնք այլաբանորեն են արտահայտում մարդկային մտքերի գաղափարները, օրինակ, օրինակ ՝ ձիով, ձի եմ փնտրում, օh, մի թող ավանակը մեռնի, գարուն կգա, դու առվույտ կուտի, ի՞նչ եք կորցրել հիմա և ցրտին: անհայտ դռան մոտ, հիմա շունը դուրս է գալիս բնից, քանի գլուխ ունես, որ ճանապարհ ես ընկել ու գնում ես ուր էլ տեսնես, որտե՞ղ է այժմ շտապում ժամանակակից Հեղնարը, փրկչի առաքելությունն է սպառված տարբերակ, նստեք գահին, որպեսզի շուտով բախտը գա ձեզ շուտով, բոլորը ավազի կտավ են, նրանք զարդարում են ձեր կյանքը, որպեսզի այն միանգամից դժոխք դառնա և չքվեարկեք, լացելու ժամանակը կգա, հիմա դա ձեզ կհավաքի, այնպես որ թափահարեք խճաքարերը, շոշափեք նրանց, հա, դա անշունչ կյանք է, ում կարիքն ունի, բարեգործությունը ձեր հիմնական գործն է, կամ դուք այս գործն անում եք ձեռքով: Գոյություն ունեն իրողություններ, մարդկային մտքեր և գաղափարներ, ուղղակիորեն առանց առանց այլաբանական միջնորդության: Օ Oh, եթե խուլ ես, խուլ ես, այնպես որ հավաքիր մեջքի պայուսակը, փակիր նախշավոր երազանքներդ ու մի քվեարկիր, տղա ես, ցույց տուր դեմքդ, ասա ասելիքդ, թե չէ թիկունքից կխփես, ով կարող է չէ՞ Նա տղամարդ չէ (ուսուցողական խոսք), տղամարդու ամենափոքր պարտքը երջանկությունն է, ինչը, եթե չի անում, պատիժ չի սահմանվում, տեսեք ՝ արդյո՞ք նա այժմ ընկնում է ծուղակն իր իմաստուն մտքերով, չի մեռնում, Ես դարձա մուրացկան, փրկչի առաքելությունը վաղուց սպառված տարբերակ է, և նա արաբ է (բարդ նախադասություն է, առաջին բաղադրիչը վերցված է, սովորական նախադասությունը հակադրություն է ստեղծում ասացվածքին, ունի դերանունի իմաստ. բառը կամ արտահայտությունը օգտագործվում է այլ բառի փոխարեն, որի հետ այն ունի տրամաբանական, պատճառահետեւանքային կապ), չնայած լավ է գնալ այս մարմնավաճառի աշխարհում: միտք, ուսուցողական բնույթի): Գոյություն ունեն բազմաթիվ առօրյա, խոսակցական ոճի բանավոր միավորներ ՝ արտահայտություններ, որոնք ազգային մտածողության լեզվական միավորներ են, որոնց շնորհիվ արտահայտվում են տվյալ մարդկանց բարքերն ու սովորույթները, կյանքն ու ապրելակերպը, ինչպես նաև նրանց բնորոշ մտավոր, հոգեբանական խառնվածքն ու կենսաբանությունը: -փիլիսոփայություն: Դրանք արտահայտում են յուրաքանչյուր անհատի ազգային մտածողությունը և այս առումով նպաստում են լեզվի ժողովրդականությանը: Օրինակ ՝ հիմա եկել է, դեղ ու դեղ է առաջարկում, վաղը էդպես չի լաց, որքան էլ լացես, դիմակը չի հանի, ասես ինքը ոտ ընկածը չլիներ ու ձեռքերն այսօր: Բարեգործության սնանկ սեփականատիրոջ նման նրանք նույնպես խուսափում են բարեգործության սովորական հաճախորդից (փոխաբերական պատկեր), քանի որ բարեգործությունը դարձել է վճարովի: Լացելու ժամանակը կգա, հիմա այն ձեզ կհավաքի (արտահայտություն ՝ հիմնված փոխաբերական պատկերի վրա): Տեքստում կա օքսիմորոնի կամ հակաթույնի օրինակ `վճարովի բարեգործություն: Ըստ պրոֆ. Լ. Ըստ Եզեկյանի, դրանք «շարահյուսական կառույցներ են ՝ կազմված տրամաբանորեն անհամատեղելի հասկացություններից ՝ տարբեր բառերով և պարունակելով հակադիր տարրեր» [9, 238]: Այսպիսով, անդրադառնալով Ալեքսանդր Շիրվանզադեի և Դիանա Համբարձումյանի նույն վերնագրով երկու աշխատություններին ՝ մենք փորձեցինք ներկայացնել Արաբիի բարոյահոգեբանական տարբեր տերմիններ, կորուստների յուրօրինակ մեկնաբանություններ գտնել երկու գրողների տարբեր տեսակետների պրիզմայի միջով, որոնք տարբեր են: աշխարհայացքներ բոլորովին այլ կշիռներով: Այնուամենայնիվ, երկուսն էլ Ալ. Շիրվանզադե կամ Դ. Դրանք Համբարձումյանին տեսանելի են դարձնում անչափելի ՝ սեր և նվիրվածություն, որը դրվում է հավատքի շերտի վրա և դառնում է աշխարհայացք ՝ իրենց ժամանակի սոցիալական և առօրյա հանգամանքներին հարմարվելու կամ չհարմարվելու միջոց: ԱՌԱԱՐԿՈՒՄ 1. Քալանթարյան JA հղումներ: Այո՛ «Angանգակ -97» հրատարակչություն: 2002 թ. 231 էջ: 2. Գրական թերթ: 12 մարտի, 2004 թ. (2746) 5 էջ: 3. Քալանթարյան JA Հայ ժամանակակից գրականության ուրվագծեր: Այո՛ «Angանգակ -97» հրատարակչություն: 2006 թ. 208 էջ: 5. Հին և Նոր Կտակարանների «Աստվածաշունչ» գիրք: Պոլիս: Ա.Հակոբ Բոյաջյան տպարան: 1896 թ. 4424 էջ: 6. Շիրվանզադե Ալեքսանդր: Երկրորդ հատոր: Այո՛ «Սովետական ​​գրող»: 1986 թ. 309 էջ: 7. Հայկական վեպի պատմություն (19-րդ դար): Այո՛ ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն: 2005 թ. 593 էջ: 8. Եզեկյան Լ.Կ. Հայոց լեզվի ոճաբանություն (դասագիրք): Այո՛ Երջանի պետական ​​համալսարանի հրատարակչություն: 2003 թ. 375 էջ: ։

Թե՛ ծավալով, թե՛ բովանդակությամբ երկու տարբեր երկերում քննվում են Ալ. Շիրվանզադեի ու Դիանա Համբարձումյանի նույնանուն «Արամբի» խորագիրը կրող գործերը (վիպակ, պատմվածք)։ Բացահայտվում են բոլորովին այլ դարաշրջաններում ու ժամանակներում գոյություն ունեցող այլակերպ խնդիրներ, որոնք երկու գրողների այլատեսակ դիտարկումներն են, հայացքների այլ ըմբռնումներով և կորուստների յուրօրինակ մեկնաբանումներով։ Ինչպես Ալ. Շիրվանզադեն, այնպես էլ Դ. Համբարձումյանը անասելի բարդություններով լի տարբեր իրականություններում կարևորում են սերն ու նվիրումը, որոնք հաճախ զոհաբերվում են ընտանիքում ամուսնական պարտականության ու բարոյական հանձնառության կատարմանը։ Դ. Համբարձումյանի պատմվածքն աչքի է ընկնում նորաստեղծ առածներով, ասացվածքներով ու դարձվածներով։

ՑՈՒԼԻ ՇԻՃՈՒԿԱՅԻՆ ԱԼԲՈՒՄԻՆԻ ԲԱՐՁՐՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆԱՅԻՆԲՆԱՓՈԽՄԱՆ ՍՊԵԿՏՐՈՍԿՈՊԻԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԻԹԻՈՒՄԻՊԵՐՔԼՈՐԱՏԻ ՆԵՐԿԱՅՈՒԹՅԱՄԲ Սպիտակուցները կենսամոլեկուլներ են, որոնք մեծ կարևորություն ունեն մեղմպայմաններում ընթացող կենսաքիմիական գործընթացներում։ Սպիտակուցներիցշատերը ջրային լուծույթներում լուծվելիս սպիտակուցի երրորդային կառուցվածքըապահովող ջրածնական կապերի քանդման հետևանքով մեծ արագությամբ բնափոխվում են բարձր ջերմաստիճաններում հիդրոֆոբ, իոնական փոխազդեցությունների [1]։ Այս կենսամոլեկուլների ջերմային բնափոխումը լուրջ խնդիր է ոչ միայնդրանց պահպանման և բաժանման, այլև դեղերի և սննդամթերքի արտադրությանհամար։ Հաճախ ջերմային բնափոխումը նվազագույնի հասցնելու համար օգտագործում են կայունացուցիչներ (օրինակ` ջրի կառուցվածքային կայունությունը մեծացնողդիմեթիլսուլֆօքսիդը (ԴՄՍՕ))։ Անօրգանական աղերը, շաքարները, ամինոթթուներըև ջրալուծ օրգանական լուծիչների առկայությունը հանգեցնում է սպիտակուցներիլուծույթների ֆիզիկաքիմիական հատկությունների փոփոխության [2]։ Ինչպես ցույց էտրված [3]-ում, նման հավելույթների առկայությունը ընտրողաբար ազդում է իոններիսոլվատացիայի վրա (կատիոնների սոլվատացիան ավելի մեծ է, քան անիոններինը),որն էլ իր հերթին ազդում է սպիտակուցի կայունության վրա։ Այս աշխատանքում ներկայցնում ենք LiClO4-ներկայությամբ ցուլի շիճուկայինալբումինի (ՑՇԱ) բարձրջերմաստիճանային բնափուխման սպեկտրոսկոպիականուսումնասիրությունը։ Ալբումինները արյան շիճուկի ամենատարածված սպիտակուցներն են։ Դրանք կարող են կապել և տեղափոխել տարբեր բնույթի նյութեր, փոքրմոլեկուլներ և իոններ։ Այդ սպիտակուցներից է ՑՇԱ-ն, որը բաղկացած է 583ամինաթթվային մնացորդներից և կազմում է 1 պոլիպեպտիդային շղթա։ ՑՇԱ-ն իրկառուցվածքով (88 %) նման է մարդու շիճուկային ալբումինին (ՄՇԱ) և բաղկացած է3 դոմեններից (I-III), որոնք իրենց հերթին՝ 2 ենթադոմեններից (A և B)։ Այնպարունակում է 2 տրիպտոֆանային մնացորդ (Trp-134 և Trp-213), որոնցից Trp-134տեղակայված է  պարույրի մակերևույթին, իսկ Trp-213՝ հիդրոֆոբ գրպանիկում [45]։ Օգտագործված նյութեր և մեթոդներ։ Օգտագործվել է ՑՇԱ ('Sigma Chamical'Co. (ԱՄՆ), ճարպաթթուների պարունակությունը < 0.005 %), ԴՄՍՕ ('Sigma' > 99.5 %(ԱՄՆ)) և LiClO4 (РЕАХИМ ընկերության 'ք. մ.' մակնիշի)։ ԴՄՍՕ-ի կոնցենտրացիանպահպանվել է հաստատուն` 25 % (v/v)։ ՑՇԱ-ի կոնցենտրացիան եղել է 4 մգ/մլ, իսկLiClO4-ինը՝ 0.9 %։ Էլեկտրոնային կլանման սպեկտրները գրանցվել են SPECORD50PC սպեկտրոֆոտոմետրի (Գերմանիա) օգնությամբ 200-500 նմ տիրույթում։ Ջերմաստիճանը բարձրացրվել է 1° C/րոպե արագությամբ 36-83° C ջերմաստիճանայինտիրույթում։ Կյուվետի բաժանմունքում ջերմաստիճանը կարգավորվել է 'Lauda 100'թերմոստատի օգնությամբ։ ԻԿ սպեկտրները գրանցվել են NICOLET Ֆուրյե ձևափոխման ԻԿ (ATR կցորդով) սպեկտրոֆոտոմետրի օգնությամբ։ Արդյունքներ և քննարկում։ ՑՇԱ-ի էլեկտրոնային կլանման սպեկտրներըգրանցվել են 200 – 500 նմ ալիքային տիրույթում։ Նկ. 1-ում ներկայացված են ՑՇԱ-իէլեկտրոնային կլանման սպեկտրները 36, 70 և 830 C ջերմաստիճաններում։ ՑՇԱ-իէլեկտրոնային կլանման սպեկտրը բնութագրվում է կլանման երկու մաքսիմումով՝ 230նմ և 280 նմ։ 230 նմ ալիքի երկարության տակ դիտվող կլանումն առաջացնում է բոլորամինաթթվային մնացորդների CO, NH խմբերը, իսկ 280 նմ ալիքի երկարության տակդիտվող կլանումը պայմանավորված է տրիպտոֆան, թիրոզին (Tyr) և ֆենիլալանին(Phe) ամինաթթվային մնացորդների արոմատիկ խմբերով։ ՑՇԱ-ի կառուցվածքայինփոփոխություններն ուսումնասիրելու համար հետևել ենք 280 նմ ալիքի երկարությանգտնվող կլանման ազդանշանի ինտենսիվության փոփոխությանը։ Ինչպես երևում էնկ. 1-ից, ջերմաստիճանը բարձրացնելիս դիտվում է կլանման ազդանշանիինտենսիվության աճ, որը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ սպիտակուցիքրոմոֆոր խմբերը լուսային ճառագայթին ավելի հասանելի են դառնում։ Ջերմաստիճանից կախված կլանման ազդանշանի ինտենսիվության արժեքների փոփոխության հիման վրա կառուցվել է ՑՇԱ-ի բնափոխման (հալման) նորմավորված կորը, որըբերված է նկ. 2-ում։ Նկ. 1. ՑՇԱ-ի էլեկտրոնային կլանմանսպեկտրները. 1. 360 C, 2. 700 C, 3. 830 C։ Նկ. 2. ՑՇԱ-ի հալման կորը. C(ՑՇԱ)=0.4մգ/մլ, C(ԴՄՍՕ)=25 %, C(LiClO4)=0.9 %։ ՑՇԱ-ի հալման կորը բնութագրվում է մեկ սիգմոիդալ թռիչքով, ինչը ցույց էտալիս, որ գործընթացն ընթանում է մեկ փուլով և ունի կոոպերատիվ բնույթ։ Սիգմոիդալ թռիչքի միջնակետով որոշվել է ՑՇԱ-ի ոչդարձելի բնափոխման ջերմաստիճանը՝mT = 69.2° C։ Բարձր ջերմաստիճանային բնափոխման արդյունքում սպիտակուցի երկրորդային կառուցվածքի փոփոխությունները ուսումնասիրելու համար օգտագործել ենքԻԿ սպեկտրոսկպիական մեթոդը։ Պեպտիդային խումբը, որը կրկնվող կառուցվածքային միավոր է սպիտակուցում, ԻԿ սպեկտրներում տալիս է 9 բնութագրականշերտ, այսպես կոչված ամիդ A, B, I, II…VII, որոնցից ամիդ I-ը (1600-1700 սմ-1)ամենաինտենսիվ կլանումն է։ Այն կապված է C=O վալենտային տատանման հետ (7085 %) և անմիջականորեն առնչվում է հիմնական շղթայի կոնֆորմացիոն փոփոխությունների հետ, իսկ ամիդ II-ը՝ N-H դեֆորմացիոն տատանման (40-60 %) և C-Nվալենտային տատանման (18-40 %) հետ [6]։ Չբնափոխված ՑՇԱ-ի ամիդ I շերտիսպեկտրալ տարալուծման արդյունքում դիտվում է 5 շերտ (տես նկ. 3 (ա))։ Առաջին կլանումը (1686 սմ-1) վերագրվում է հակազուգահեռ β-կառուցվածքին,երկրորդ բաղադրիչը դիտվում է 1651 սմ-1-ում, որը համապատասխանում է α-պարույրին, երրորդը՝ (1627սմ-1) պատահական կծիկ, չորրորդը (1604 սմ-1) β-կառուցվածքին և վերջին հինգերորդը՝ (1551 սմ-1) արոմատիկ օղակներին։ Նկ. 3. ՑՇԱ-ի ամիդ I կլանման շերտի Ֆուրյե ձևափոխման ԻԿ տարալուծված սպեկտրները.C(ՑՇԱ)=0.4 մգ/մլ, C(LiClO4)=0.9 %, C(ԴՄՍՕ)=25 %, ա-25, բ-65, գ-85o C։ Բնափոխման ընթացքում 65o C-ում ՑՇԱ-ի տարալուծված սպեկտրում ի հայտ էգալիս 6, իսկ 85o C-ում` 7 կլանում, որոնք բերված են նկ. 3 (բ)-ում և նկ. 3 (գ)-ում։ 1670սմ-1-ում ի հայտ եկող կլանումը հնարավոր է պայմանավորված լինի սպիտակուցիկառուցվածքում α-β անցման [7]։ Այս սպեկտրների մակերեսների հիման վրա կատարված սպիտակուցի երկրորդային կառուցվածքի որոշ տեսակների (α-պարույր, βկառուցվածք) քանակական վերլուծության արդյունքները տրված են աղյուսակում։ Ամիդ Iկլանմանշերտ Չբնափոխված ՑՇԱԲնափոխված ՑՇԱ Բնափոխված ՑՇԱսմ-1 Պարունակությունը, %սմ-1Պարունակությունը, % սմ-1 Պարունակությունը, % կառուցվածք α-պարույր ՑՇԱ-ի բարձրջերմաստիճանային բնափոխման Ֆուրյե ձևափոխման ԻԿ սպեկտրներիվերլուծությունըԵզրակացություն։ Դիմեթիլսուլֆօքսիդի ջրային լուծույթում լիթիումի պերքլորատի ներկայությամբ ՑՇԱ-ի բարձրջերմաստիճանային բնափոխման էլեկտրոնայինկլանման և Ֆուրյե ձևափոխման ԻԿ սպեկտրոսկոպիական ուսումնասիրությանարդյունքում պարզվել է, որ սպիտակուցը բնափոխվում է մեկ փուլով ( mT 69.2o C) ևերկրորդային կառուցվածքի մի քանի տարրեր(α-պարույր, β-կառուցվածք)ենթարկվում են քանակապես գնահատելի փոփոխության։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Reginald G.H., Grisham C.M., Biochemistry (3rd ed.), Belmont, Calif.։ Brooks-ColeDiego, CA։ Academic Press, 1996, p. 432.Serum Albumin in Solution։ a Combined Phosphorescence Depolarization - HydrodynamicԵգանյան ՏիգրանՑՈՒԼԻ ՇԻՃՈՒԿԱՅԻՆ ԱԼԲՈՒՄԻՆԻ ԲԱՐՁՐՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆԱՅԻՆԲՆԱՓՈԽՄԱՆ ՍՊԵԿՏՐՈՍԿՈՊԻԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԻԹԻՈՒՄԻՊԵՐՔԼՈՐԱՏԻ ՆԵՐԿԱՅՈՒԹՅԱՄԲ Բանալի բառեր` ցուլի շիճուկային ալբումին, բնափոխում, էլեկտրոնային կլանմանսպեկտրոսկոպիա, Ֆուրյե ձևափոխման ինֆրակարմիր սպեկտրոսկոպիա։

Էլեկտրոնային կլանման և Ֆուրյե ձևափոխման ԻԿ սպեկտրոսկոպիական մեթոդների օգնությամբ ուսումնասիրվել է ցուլի շիճուկային ալբումինի բարձրջերմաստիճանային (36-85° C) բնափոխումը լիթիումի պերքլորատի ներկայությամբ դիմեթիլսուլֆօքսիդի ջրային լուծույթում։ ՑՇԱ-ի բնափոխման կորից որոշվել է բնափոխման ջերմաստիճանը ( mT ), ինչպես նաև հետևություն է արվել բնափոխման մեխանիզմի վերաբերյալ։ ԻԿ սպեկտրոսկոպիայի օգնությամբ կատարվել է, մինչև բնափոխումը և բնափոխումից հետո, ՑՇԱ-ի երկրորդային կառուցվածքի որոշ տեսակների (α-պարույր, β-կառուցվածք) քանակաման վերլուծություն։

Դատավորի անկողմնակալության և արտաքին տեսքի հետ կապված խնդիրները Դեռևս 2010 թ. Ապրիլի 23-ին ՀՀ դատավորների թիվ 01-Ն ընդհանուր ժողովը ընդունեց «Վարքական օրենսգրքի վարքագծի կանոն». «Արդարությունը ոչ միայն պետք է իրականացվի, այլ նաև տեսանելի, համոզիչ, ընկալվում է որպես արդարության հաստատում »: Նման բովանդակության մեջ տրված եզակի ձևակերպումն, ըստ էության, արտացոլում է արդարադատության ՝ որպես սոցիալական երևույթի արտահայտման ստանդարտ համակարգը: Մասնավորապես, մենք կարծում ենք, որ վերոհիշյալ ձևակերպմամբ ամփոփված գաղափարախոսության համաձայն, արդարադատության իրականացումը չպետք է ունենա ձևական բնույթ ՝ արտահայտվելով դատավարության կանոններին համապատասխան վարույթի բնականոն ընթացքն ապահովելով, բայց երբ դատավարությունը, որն ամփոփում է քրեական դատավարության բնականոն ընթացքը դատական ​​ակտով, ապահովվել է անկախ և անկողմնակալ դատավորի կողմից 1: Նման գաղափարախոսություն կա 2002 թ.-ին ընդունված Բանգալորի դատական ​​վարքի սկզբունքներում, որը, համաձայն 3.2 պարբերության, ասում է. «Դատական ​​վարքը պետք է վերահաստատի ժողովրդի հավատը ազնիվ (բարեխիղճ) դատական ​​համակարգի նկատմամբ, և արդարությունը ոչ միայն պետք է իրականացվի, բայց պետք է իրականացվի »2: Նման դրույթները պարունակվում են դատավորների վարքագծին վերաբերող մի շարք այլ միջազգային իրավական փաստաթղթերում: 1 Տե՛ս նաև Հայաստանի Հանրապետության դատավորների վարքականոնների վերաբերյալ օրենսգրքի մեկնաբանությունները, հ. Խմբագիր Մանուկյան, «Ասողիկ» հրատարակչություն, Երեւան, 2012, էջ 5-7: 2 Տե՛ս Դատական ​​վարքի Բանգալորի սկզբունքները //www.unodc.org/pdf/crime/corruption/judicial_group/Bangalore_principles.pdf. Անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետության ներքին իրավական կարգավորումներին, հարկ է նշել, որ ներկայացված գաղափարախոսության համատեքստում դատավորի վարքագծի հատուկ դրսևորումները կարգավորվում են դատավորի վարքագծի նոր կանոններում, որոնք ուժի մեջ են 2016 թ. Ապրիլի 11-ից: բայց համակարգվածորեն այն ներառված չէ կանոնների մեջ, ինչպես նախորդ հրատարակությունում: հայտնաբերվել է Գործող ՔԴԿ-ում դատավորների վարքագծի դրույթների վերաբերյալ հարկ է նշել, որ 23 4 4 հոդվածը դեռ պահպանում է Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական դատավարության խարտիայի 1864 թվականի ԽՍՀՄ դատավարությանը բնորոշ 613-րդ հոդվածի գաղափարախոսությունը, որ արդարությունն իրականացվում է (երբ դատավորը քրեական գործով անհրաժեշտ միջոցներ է ձեռնարկում) ճշմարտությունը պարզելու համար: Միևնույն ժամանակ, նման մոտեցումն ուղղակիորեն հակասում է ընթացիկ խմբագրության ՍԴՊ-ի դրույթներին, բուն քրեական դատավարությանը բնորոշ գործիքներին և դատավարության ռեժիմին: Մասնավորապես, օրինակ, քրեական գործը լրացուցիչ նախաքննության ուղարկելը ՀՀ Սահմանադրական դատարանը անվավեր է ճանաչել 2007 թ. Հուլիսի 24-ի ՍԴՈ -710 որոշմամբ `հենց այն պատճառով, որ թերի նախաքննության պայմաններում, բայց դրա հնարավորության պատճառով ճշմարտությունը բացահայտելով ՝ դատավորը անկողմնակալ էր: իր դերի շրջանակներում իրականացնելով արդարադատության գործառույթին անհամատեղելի գործողություններ 3: Մեկ այլ օրինակ է 2007 թ. Փետրվարի 21-ին ՀՀ ՍԴ-ում ՀՕ-93-Ն օրենքով ներառված արագացված դատավարության ընթացակարգի կիրառման ինստիտուտը, երբ ապացույցների բովանդակային քննություն չի իրականացվում, ուստի հարց չի առաջանում: «ճշմարտությունը» բացահայտելու մասին: Այլ կերպ ասած, պետք է նշել, որ ներկայիս ՔՊԿ-ում խորհրդային տարիներից մնացած ճշմարտությունը բացահայտելու նպատակով համապատասխան վարքագիծ ապահովելը չպետք է լինի չափանիշ `արդարությունը կատարված լինելու մասին որոշելու համար: Չնայած այս ստանդարտ համակարգը միջազգային իրավական փաստաթղթերի մի մաս է, ներառյալ դատավորների դատական ​​խորհրդատվական խորհուրդը, մաս 3, օրինակ ՝ քրեական գործ վարույթ ընդունելու որոշում չկա, բայց քրեական գործի նյութերը ցույց են տալիս, որ կա հանցագործություն, հանցագործության կատարման հիմքով: այն անձի կողմից, ում դեմ առաջադրվել է մեղադրանքը, այնպես որ այդ բացթողումը լրացվելու է միայն գործն ուղարկելով հետագա քննության: Անաչառության, մասնավորապես էթիկայի, անհամատեղելի վարքի, անկողմնակալության մասին 3-րդ եզրակացության 50-րդ պարբերության համաձայն, դա պետք է արտահայտվի դատավորի անկախության ապահովմամբ, լինի անկողմնակալ և դրսևորվի վարք ՝ անձնական կյանքի էթիկայի կանոններին համապատասխան 4 , Այս հատկանիշներից երկրորդը օրենսդրորեն ամրագրվեց ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի մակարդակում (այսուհետև `Նախագիծ)` 15-րդ հոդվածի հրապարակայնության սկզբունքի համաձայն `սահմանելով, որ« դատավորը պետք է անկողմնակալ լինի արդարադատություն իրականացնելիս կամ երաշխիքներ »: Հարկ է նշել, որ նման իրավունքը լուրջ դատական ​​երաշխիք է, որի բացակայության դեպքում դատավորի ոչ դատական ​​վարքը կհանգեցնի գործունեության անօրինական ճանաչմանը, քանի որ դատավորի անաչառությունը, որպես ինքնավար երևույթ, պայմանավորված է դատավորի կողմից դատարանի դահլիճից դուրս: , ֆունկցիոնալ առումով դատավորի գործունեությանը միջամտելու բացակայություն: Պատմական հետազոտության արդյունքում պետք է փաստենք, որ անկողմնակալ լինելու հայեցակարգը ներդրվել է նախկին ԽՍՀՄ անդամ երկրներում, ներառյալ Հայաստանում, Եվրոպական կոնվենցիայի վավերացումից հետո վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում: Այսպիսով, ԽՍՀՄ-ը 1924, 1936, 1977 թվականներին: Սահմանադրություններ, 1961 Քրեական դատավարության օրենսգրքի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ որդեգրողների պահանջը պետք է լիներ անկախ և պետք է ենթարկվեին միայն օրենքին: Նման մոտեցումը, մեր կարծիքով, պայմանավորված է նրանով, որ ԽՍՀՄ դատական ​​կանոնակարգերի պարագայում «անաչառությունը կասկածի տակ դնելու» հնարավորությունները բացառվում էին առնվազն հետևյալ երեք պատճառներով: Նախ ՝ ԽՍՀՄ theողովրդական դատարանում, բացի դատավորից, գործին մասնակցում էին նաև ժողովրդի դատավորներ, որոնք հասարակության ներկայացուցիչներ էին ՝ բանվորներ, ծառաներ, գյուղացիներ և այլն: 6, ay 4 Տե՛ս թիվ կարծիքը: Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհրդի 3 (CCJE), 2002 թ. Նոյեմբերի 19-ին, Ստրասբուրգ; https: //dispatch.coe.int/?home=wcd.coe.int&p&id=1046405&Site=C: 5 Տե՛ս Արդարադատության մատչելիության հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում, հ. խմբ. Դ.Ավետիսյան, Երեւան, «Ասողիկ» հրատարակչություն, 2013, էջ 67: 6 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​իշխանություն և իրավապահ մարմիններ, հ. խմբ. Գ Zinազինյան, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երեւան, 2009, էջ 92: Այլ կերպ ասած, «անկողմնակալ դիտորդը» ուղղակիորեն վերահսկում էր դատավորի վարքը: Երկրորդ, սովետական ​​տարիներին ապացույցների գնահատման ներքին համոզմունքը ուղղակիորեն կաշկանդված էր սոցիալիստական ​​իրավական գիտակցությամբ, այսինքն ՝ դա պայմանավորված էր մարքս – լենինյան դիալեկտիկական մեթոդով ՝ հիմնված ճշմարտության բացահայտման գաղափարախոսության վրա 7: Երրորդ, սովետական ​​պետության հանցավոր քաղաքականությունը կրում էր քննիչ բնույթ 8, այսինքն ՝ հանրային շահը գերակշռում էր մասնավորից: Ուստի խորհրդային դատավարությանը բնորոշ ձիու դեպքում դատավորի համակարգված անաչառության չափանիշի ամրագրումն անիմաստ էր: Մինչդեռ ինչպես հետխորհրդային երկրներում, այնպես էլ Հայաստանում Մշակվում և ընդունվում են նոր քրեական դատավարության օրենսգրքեր 9, որոնք հիմնված են Եվրոպական դատարանի վրա, որը ժամանակակից միջազգային իրավունքի կարևոր դրույթ է, ինչպիսին է դատավորի անաչառության մասին առանցքային դրույթը: Անդրադառնալով այս դրույթի վերաբերյալ Եվրոպական դատարանի դիրքորոշումներին, հարկ է նշել, որ դատարանը անաչառությունը սահմանում է որպես նախապաշարմունքի կամ նախատրամադրվածության պակաս ՝ տարանջատելով սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ մոտեցումները: Սուբյեկտիվ մոտեցման դեպքում դատավորի անաչառությունը որոշվում է այն բանի հիման վրա, թե արդյոք դատավորը որոշակի հետաքրքրություն է ունեցել գործի մեջ, և օբյեկտիվի դեպքում `արդյո՞ք դատավորի համար տրվել են անհրաժեշտ երաշխիքներ, ինչը կբացառի բոլոր ողջամիտ կասկածները 10: Այլ կերպ ասած, օբյեկտիվ մոտեցման դեպքում դատավորի անաչառ լինելը կանխորոշվում է արտաքին գործոններով, որոնք ապահովում են ժողովրդավարական հասարակության կայացումը, առաջին հերթին `ամբաստանյալի վստահությունը դատարանի նկատմամբ: Ավելին, նույնիսկ միջնադարում Հայաստանի Հանրապետության դատարանները գործի քննությունը վարում էին կոլեգիալ կերպով ՝ դատավորի երկու դատավորների կողմից (տե՛ս նույն տեղը, էջ 92): 7 Տե՛ս Вышинский А. ,., Теория судебных опкатательств в соскоском անում, изд. НКЮ СССР, М., 1941 г., էջ 106: 8 Տե՛ս Ս. Դիլբանդյան, ՀՀ քրեական դատավարության նախաքննության ընթացքում անձնական իրավունքների և իրավական շահերի պաշտպանության ապահովում, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան, 2011, էջ: 48 9 Մասնավորապես, տե՛ս Վրաստանի Հանրապետություն 2009, Ուկրաինա 2012, Kazakhազախստան 2015 քրեական դատավարության ծածկագրեր: 10 Տե՛ս ՄԻԵԴ Կիպրիանուն ընդդեմ Կիպրոսի [GC]] վճիռ, § 118; Piersack ընդդեմ վճռի Բելգիայում, § 30; Grieves ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [GC] վճիռ, § 69: Եվրոպական դատարանի անկողմնակալ որոշումների ընդհանուր ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ դատավորի վարքագծի անկողմնակալության բացակայությունը պետք է որոշվի յուրաքանչյուր գործի փաստական ​​հանգամանքները հաշվի առնելով դրանց համատեքստում, որտեղ (սուբյեկտիվ տեսանկյունից) ուշադրություն պետք է դարձնել դատավորի դատողությանը: բացահայտ վարք դատավորին պատասխանելիս ՝ դատավորի հետ նրանց հետ նախկին իրավական հարաբերությունների բնույթը գնահատելիս: Ավելին, ներկայացված իրավական դիրքորոշումները վերահաստատվել են Եվրոպական դատարանի կողմից 2016 թ. Հոկտեմբերի 27-ին կայացած «Նանուշյան և Վարդանյանն ընդդեմ Հայաստանի» գործով ՝ շեշտելով, որ դատավորը պետք է զգույշ լինի, որպեսզի խուսափի այնպես խոսելուց, որ մասնակիցների վրա տպավորություն թողնի: դատավարությունը (օրինական վախ առաջացնել): ) որ առաջիկա դատական ​​ակտը անբարենպաստ ազդեցություն կունենա ՝ դրանով կասկածի տակ դնելով դատավորի անաչառությունը: Այդ հիմքի վրա Եվրոպական դատարանը գտավ Կոնվենցիայի 6 1 1-ին հոդվածի խախտում: Վերոնշյալ «անաչառության» չափանիշի բովանդակային ուսումնասիրության արդյունքում մենք պետք է փաստենք, որ այն նաև սերտ փոխգործակցության մեջ է «անկախության» չափանիշի հետ 11: Վերջինը, մեր կարծիքով, արտահայտվում է հետեւյալ հայեցակարգում. Դատավորի անկախության բացակայությունը հանգեցնում է նրա (առնվազն օբյեկտիվորեն) անաչառության բացառմանը, բայց անկողմնակալության բացակայությունը չի բացառում դատավորի անկախությունը: Այս հայեցակարգի առկայությունը հաստատվում է նաև Եվրոպական դատական ​​խորհրդատվական խորհրդի 2001 թ. Նոյեմբերի 23-ի CCJE (2001) OP N ° 1 եզրակացության 11-րդ կետի այն դիրքորոշմամբ, որ անկախությունն անաչառության երաշխիք է 12: Հետևաբար, դատավորի անկողմնակալության չափանիշը (գոնե օբյեկտիվ առումով) պետք է դիտարկել անկախության չափանիշի ներքո, որը սովորաբար օրենսդիրն ապահովում է դրական իրավունքի միջոցով: 11 Դրա համար տե՛ս նաև ՄԻԵԴ-ի Ֆինդլեյն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության վճիռը, 73 ֆունտ: 12 Տե՛ս թիվ կարծիքը: Եվրոպական դատավորների (CCJE) Խորհրդակցական խորհրդի 1 (2001 թ.), Ստրասբուրգ, 23 նոյեմբերի 2001 թ., Https. //rm.coe.int/1680747830: համապատասխան կառույցների ներդրման արդյունքում: Նպատակը `բացառել դատավորի գործունեությանը միջամտությունը ինստիտուցիոնալ տեսանկյունից` ա) արտաքին, դատական ​​համակարգից դուրս և բ) ներքին, դատական ​​համակարգի, ատյանների և «ինքնակառավարման մարմինների» շրջանակներում: Օրինակ, երբ մինչև 2008 թ. Դեկտեմբերի 2-ը մասնագիտացված դատարանների դատավորները ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահի հայեցողությամբ ուղարկվում էին մասնագիտացված դատարաններ, դատական ​​իշխանության ներքին անկախության բաղադրիչը հիմնավորված էր կասկածի տակ, որի պատճառով ՀՀ Սահմանադրական դատարանը Թիվ SDO-782 Համապատասխան դրույթը ճանաչվել է անվավեր `հակասող ՀՀ Սահմանադրությանը: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ նման օրենսդրական կարգավորումները, որոնք հիմնավոր կերպով կասկածի տակ են դնում դատական ​​համակարգի ներքին անկախությունը, դեռ գործում են Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունում: Այսպիսով, օրինակ, ՀՀ ՔԴԿ 51-րդ հոդվածը, որը թույլ է տալիս ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահին իր հայեցողությամբ լուծել քրեական գործերով դատարանների միջև վեճը (իրավական պրակտիկայում ՝ միայն գրավոր, առանց որոշում կայացնելու) պարզաբանել պատճառները «դատավարությունը քրեական լինելու դեպքում. խախտում է դատական ​​ակտը անվերապահորեն բեկանելու հիմքը: Կամ, երբ ՀՀ դատարանների նախագահների խորհուրդը, 2015 թվականի մայիսի 18-ի թիվ 25 որոշման 9-րդ կետի համաձայն, նախաքննության ընթացքում դատավորներին ներկայացված բոլոր բողոքների և միջնորդությունների ստորագրումը կատարվում է համապատասխան դատարանի նախագահի կողմից `իր հայեցողությամբ: Եվրոպայի խորհրդի Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից նման կանոնակարգը `համաձայն 2010 թ. Մարտի 16-ի CDLAD (2010) 004 զեկույցի 81-րդ պարբերության, ուղղակիորեն հակասում է դեպքերի ավտոմատ բաշխումն ապահովող սկզբունքին և հիմնավորվածորեն կասկածի տակ է առնում ներքին անկախությունը: դատական ​​համակարգը: Նմանատիպ մեծ թվով խնդիրներ կապված են դատավորի կարգապահական պատասխանատվության ինստիտուտի հետ: Մի կողմ թողնելով Անվտանգության խորհրդի ինստիտուցիոնալ անկախության հարցերը, պետք է նշենք, որ անթույլատրելի է, որ դատավորը կարգապահական կարգապահության ենթարկվի: 13 Տե՛ս Դատական ​​համակարգի անկախության մասին զեկույց Մաս I: Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից կայացած 82-րդ լիագումար նիստում ընդունված դատավորների անկախությունը (Վենետիկ, 2010 թ. մարտի 12-13): քրեական հետապնդում հարուցել նյութական կամ դատավարական օրենքի ակնհայտ կոպիտ խախտման հիման վրա ՝ դրանով իսկ արհեստականորեն սահմանափակելով նրա մեկնաբանման ազատությունը, և հետագայում (ոչ միայն փաստաբանի, քննիչի կամ դատախազի, այլ միայն դատավորի դեմ) անհասկանալիորեն նոր հանգամանք: Նույնիսկ Անվտանգության խորհրդի կողմից նշված հիմքի վրա տրված մեկնաբանության հիման վրա 14, որ մայրը վերածվում է վերադաս ատյանի, որը ստուգում է դատավորի կայացրած դատական ​​ակտի օրինականությունը: Նման մոտեցումն ուղղակիորեն հակասում է Կյանքի հանձնարարականների 25-րդ պարբերությանը, որն ընդունվել է 2325, 15-ին հունիսի 23-ին: Օրինակ, երբ քրեական օրենսդրությամբ արգելված արարքը ապաքրեականացվում է, և դատապարտյալը դատարան է դիմում նրան պատժից ազատելու խնդրանքով, կարո՞ղ է նրան անալոգի պատժից ազատելու որոշումը `ՀՀ օրենսդրության մեջ նորմայի բացակայության պայմաններում: հանգեցնել դատական ​​պատասխանատվության «Պատժից ազատման մասին» տասնյակ որոշումներ կարելի է գտնել իրավական պրակտիկայում) 16: Նմանատիպ բազմաթիվ օրինակներ կան: Ուստի վիճելի հիմքերով դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու մասին օրենսդրական կարգավորումը կասկածի տակ է դնում ամբողջ դատական ​​համակարգի արդյունավետությունը 17, երաշխավորում է դատավորի անկախությունը դատական ​​համակարգում: Ընդհանուր առմամբ, դատավորի անկախությունը և, մասնավորապես (գոնե օբյեկտիվ առումով) դատավորի անաչառությունը վտանգված է 14 Տե՛ս 2007 թ. Հոկտեմբերի 12-ի AK-7-A-18 որոշմամբ տրված մեկնաբանությունը, որը պարբերաբար ԱԽ որոշումներում նշված է որպես «նախադեպ»: ունի հետևյալ բովանդակությունը. «ՀՀ Սահմանադրության, օրենքների նորմերի էական խախտումներ, որոնք հանգեցրել են կամ կարող են հանգեցնել վերոնշյալ իրավական ակտերով երաշխավորված իրավունքների կոպիտ սահմանափակումին, դրանցից զրկում, դրանցից զրկում, համապարփակ և գործի հանգամանքների մանրակրկիտ ուսումնասիրություն, կամ դրանք կարող են ազդել գործի ճիշտ իրավական որոշման վրա »: 15 Տե՛ս ԵԱՀԿ / DՀՄԻԳ Կիևի առաջարկությունները Արևելյան Եվրոպայում դատական ​​անկախության վերաբերյալ, Հարավ 16: Սա վերաբերում է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանի 2017 թ. Փետրվարի 14-ի թիվ SDO-1348 որոշմանը, թե արդյոք շատ անորոշ հարցեր մնում են իրավական պրակտիկայում: նույն հարցի վերաբերյալ: , 17 Տե՛ս Գ. Zinազինյան, Ա. Հովհաննիսյան Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելը նյութական կամ դատավարական օրենքի նորմայի ակնհայտ կոպիտ խախտման, դրա իրավական հետևանքների հիման վրա, «Բանբեր Երջանի համալսարան. Իրավագիտություն», 2015 թ. 1 (16 ), էջ 13-25: http: //ysu.am/files/02G_Ghazinyan_A_Hovhannisyan.pdf. Վերոհիշյալ խնդիրները հանգեցնում են դատավորի սուբյեկտիվության անկողմնակալության արհեստական ​​սահմանափակմանը: Վերջինս, մեր կարծիքով, պայմանավորված է նրանով, որ դատավորի `իր անկողմնակալությունը ցույց տալու կարողությունը սահմանափակվում է դատավորի վարքը կանխորոշող իրավական ակտերի բացերով, անկախությունը երաշխավորող և այդ բացերից բխող հետևանքներով, որոնց լուծումը կախված չէ դատավորի կամքից: Արդյունքում, նույնիսկ եթե դատավորը ֆիզիկապես (ֆորմալ առումով) անկողմնակալ է. Կարծում ենք, որ խնդիրն իրականում ավելի խորքային բնույթ ունի, որի ամբողջական նկարագրումը այս շրջանակներում հնարավոր չէ: Ուստի, եկեք անաչառության հարցերին նայենք առկա իրավական պրակտիկայի տեսանկյունից: Մասնավորապես, դատավորի անաչառության հետ կապված հետևյալ հիմնարար հարցը քննարկելի է. Կարո՞ղ է արդյոք դատավորը, որը մասնակցել է նախաքննական վարույթին (օրինակ ՝ կալանքի միջնորդությանը) հետագա բովանդակային քննության համար: 2007 թ.-ի նոյեմբերի 28-ին ՔԴՕ 90-րդ հոդվածի 2-րդ մասի ներկայիս տարբերակը սահմանում էր, որ դատավորը, որը մասնակցել է նախաքննական վարույթին, առաջին ատյանի դատարանը կամ վերաքննիչ դատարանը չեն կարող մասնակցել հետագա գործի քննություն: Փորձելով բացահայտել այս իրավական նորմի հիմքում ընկած իրավական հիմքը, պարզ է դառնում, որ նպատակը գործի բովանդակային քննության ընթացքում դատավորին կաշկանդելը չի ​​եղել նախաքննական վարույթի ընթացքում արտահայտած իր դիրքորոշմամբ: Ավելին, Նախագծում նշված իրավական նորմի շարադրանքը նույն կերպ վերականգնվել է 66-րդ հոդվածի համաձայն: Եվրոպական դատարանի մոտեցումները բարձրացված խնդրի վերաբերյալ երկիմաստ են, և յուրաքանչյուր գործի եզրակացությունը, որպես կանոն, հիմնված է առկա փաստերի համադրության վրա 18, իսկ գիտական ​​ոլորտում քննարկվող կարգավորման գոյության հիմնավորումը, ըստ էության, պատճառաբանությունը, որը դատավորը ի վերջո համարում է նախաքննական վարույթում: ս Ilijkov v. Bulgharia § 97, Hauschildt v. Denmark, § 52 Այն հանգամանքը, թե արդյոք մեղադրյալը կատարում է իրեն մեղադրվող արարքը, անկախ նրանից, թե վերջինս ինչ ենք անվանում, ողջամիտ կասկածի կամ մեղքի գործողության մեջ, ինչը նրան ավելի է կաշկանդելու անկողմնակալության հարցում 19: Սակայն, մեր կարծիքով, նման պատճառաբանությունը չի կարող բավարար համարվել օրինագծի 66-րդ հոդվածում քննարկված օրենքի գերակայության վերականգնումը արդարացնելու համար, ինչը, մեր կարծիքով, հիմնականում ձևական բնույթ է կրում: Նախ, եթե ձևակերպման նպատակն է ապահովել, որ դատավորը կարողանա լիովին անկողմնակալ լինել ՝ առանց կաշկանդվելու նույն գործով նույն անձի վճռում արտահայտված իրավական դիրքորոշումներով, դատավորի մասնակցությունը նախաքննական վարույթին ( օրինակ ՝ անձի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կալանքը) բացառում է նրա մասնակցությունը հետագա նախաքննությանը (օրինակ ՝ նույն անձին կալանքի տակ պահելու միջնորդության քննությանը) 20: Չնայած բարձրացված հարցն իրականում կարևոր է, օրենքի նախագծի շրջանակներում ինչպես բացասական, այնպես էլ դրական պատասխաններ տալու դեպքում, կարծում ենք, որ նախագծում վերականգնված կանոնը փոխաբերական բնույթ կունենա: բովանդակության հետապնդած նպատակը, գոնե, օրինակ, արդյունավետ չի իրականացվի: Բացառել իրավիճակը, երբ նույն քրեական գործի առկայության դեպքում, բառացիորեն նույն միջնորդությունը (անուն-ազգանվան տարբերությամբ), բառացիորեն նույն միջնորդությանը կցված նույն նյութերը, դատավորը քննում է կալանքը որպես խափանման միջոց օգտագործելու միջնորդությունը, ինչպես գործնականում հաճախ է պատահում: Երկրորդ, քննարկվող իրավական հարցի պաշտոնական բնույթի մասին իրավիճակն է, որը հաճախ հանդիպում է իրավապահ պրակտիկայում: 19 Տե՛ս Գ. Zinազինյան, Ռ. Մելիքյան, անկախ և անկողմնակալ դատարան, որը ստեղծվել է օրենքի հիման վրա: Ստրասբուրգի դատարանի նախադեպային իրավունքը և Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգը, «Պետության իրավունք», թիվ 1-2 (39-40), 2008 թ. 20 Ըստ գործող իրավական պրակտիկայի, կալանքի ժամկետը երկարացնելու միջնորդությունը սովորաբար լսում է նույն դատավորը, ով ի սկզբանե կալանքը որպես խափանման միջոց է օգտագործել մեղադրյալի նկատմամբ: երբ, օրինակ, դատական ​​նիստի նախապատրաստական ​​մասում պաշտպանը միջնորդություն է ներկայացնում դատարան ՝ խափանման միջոց ընտրված կալանքը վերացնելու կամ այն ​​այլ խափանման միջոցով փոխարինելու մասին: Նշված իրավիճակը «ծուղակ» է գործով դատավորի տրամադրվածությունը անաչառության տեսանկյունից ստուգելու համար, քանի որ ներկայացված միջնորդությունը քննության ընթացքում դատավորը (համաձայն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի և ՀՀ իրավական դիրքորոշումների Վճռաբեկ դատարանը) պետք է կայացնի եզրակացության հիմքում ընկած փաստական ​​տվյալները `կայացնելով համապատասխան որոշում: Նախադեպային իրավունքի վերանայումը ցույց է տալիս, որ դատավորները սովորաբար խուսափում են փաստերը գնահատելու հնարավորությունից, որպեսզի չվտանգեն դրանց անաչառությունը `ընթերցողին զրկելով վճռի պատճառաբանությունը« շղթաներով »21 միայն մեկ նախադասությամբ.« Մեկ նախադասության մեջ, դատարանը գտնում է. որ կա ողջամիտ կասկած »: Այնուամենայնիվ, մեր կարծիքով, նման մոտեցումը չի կարող ընդունելի համարվել, քանի որ այդ դեպքում սույն օբյեկտիվությունը վտանգում է այս դատավորի անաչառությունը այնքանով, որքանով, որ հաստատելով ողջամիտ կասկածի (կարևորության) առկայությունը, դատավորն ուղղակիորեն արտահայտում է իր դիրքորոշումը գոնե մեղադրանքի օրինականությունը: Ինչպես տեսնում ենք, նույնիսկ եթե դատավորների մասնակցությունը հետաքննության փուլերում սահմանափակ է, դատավորների անաչառության և դրան ձգտելու խոչընդոտները չեն հաղթահարվում, քանի որ, ինչպես արդեն նշեցինք, առաջարկվող լուծումը ձևական է, մինչդեռ անհրաժեշտ են բովանդակային լուծումներ: Այսպիսով, մենք գտնում ենք, որ վերոհիշյալ իրավիճակում դատավորի անաչառությունը չվտանգելու լավագույն լուծումը պետք է լինի այն մոտեցումը որդեգրելու համար, որ ողջամիտ կասկածի կանխավարկածը պետք է կիրառվի գործի դատաքննության պահից, քանի որ 21 Տես տե՛ս No. , Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհրդի (CCJE) 11 (2008 թ.), § 36 Հակառակը չի հաստատվել դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով: Ինչ վերաբերում է ողջամիտ մտահոգությանը `արդյո՞ք այդ դեպքում անձը պետք է անորոշության մեջ մնա անորոշ դատաքննության ընթացքում, ապա, բնականաբար, ոչ, մենք գտնում ենք, որ ներկա իրավիճակում պետք է քննարկվի ամբաստանյալի` կալանքի տակ մնալու կամ կալանքից ազատ արձակելու հարցը: , լուծվել է բացառապես կալանքի տակ: գնահատելով նրա անհատականության գծերը ՝ այդպիսով որոշելով, թե հնարավոր է վատ վարքի ռիսկերը նվազեցվեն, եթե նա ազատ արձակվի: Նման դեպքում, մենք կարծում ենք, որ դատավորի ապակառուցողական պրակտիկայի դեպքում ավելի պաշտպանված կլինի դատավորի անաչառ լինելու գաղափարի ապահովման հնարավորությունը: Ավելին, եթե Նախագծում վերականգնված նորմը նպատակ ունի պաշտպանել մինչդատական ​​վարույթն իրականացնող նույն դատավորի անաչառությունը, որը որոշում է կայացնում միայն նախաքննական վարույթում հիմնավոր կասկածի առկայության մասին, ապա մենք բացառում ենք, որ գործող իրավական պրակտիկան հայտնի է նույնիսկ այն իրավիճակներում, երբ դատավորը վտանգի տակ է: նույնիսկ այդ դատավարություններին տարբեր դատավորների մասնակցությամբ: Այսպես, օրինակ, պաշտպանները հաճախ իրենց պաշտպանական մարտավարությունը կառուցում են `հիմք ընդունելով ՀՀ ՔԴԿ 290-րդ հոդվածի համաձայն` բողոք ներկայացնելը `նախաքննության ընթացքում ձեռք բերված ապացույցները« անթույլատրելի »դարձնելու համար, որոնց քննության ընթացքում դրանք հիմնավորված են: հնարավոր է մայր գործը դատարան ուղարկել հաստատված մեղադրական եզրակացությամբ: Մեր կարծիքով, նման պրակտիկան չի կարող ընդունելի համարվել: Դա «ծայրաստիճան արատավոր» է հետևյալ երկու հանգամանքներից ելնելով. Նախ ՝ գործի հետագա քննության ընթացքում պաշտպանը չի զրկվում ապացույցն անթույլատրելի ճանաչելու միջնորդություն ներկայացնելու հնարավորությունից, երկրորդ, երբ դատավորը գնահատում է հատուկ ապացույցներ: արհեստականորեն սահմանափակում է քրեական գործի էությունը քննող դատավորի կողմից վիճարկված ապացույցների հետագա գնահատման հնարավորությունը `համաձայն իր ներքին դատվածության, ապա նա ողջամտորեն վտանգվելու է: 22 Նախաքննական վարույթի նկատմամբ դատական ​​վերահսկողության օբյեկտներին ներկայացված չափորոշիչների վերաբերյալ: ինչպես դատավորը գործը քննելու անաչառությունը, այնպես էլ իր անաչառությունը սահմանափակելու հնարավորությունը `այդ ապացույցների վերաբերյալ մեկ այլ դատավորի արտահայտած դիրքորոշմամբ: Այս պնդումը հիմնված է նաև ԵԽ Նախարարների կոմիտեի R (94) 12 հանձնարարականի վրա, որում ասվում է, որ «դատավորները պետք է ունենան անսահմանափակ անկախություն, որպեսզի վեճերը լուծեն իրենց խղճին և փաստերի մեկնաբանմանը համապատասխան»: Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ բարձրացված խնդրի հետ կապված բարձրացված պրակտիկան պետք է վերանայվի իրավապահների կողմից, քանի որ դատավորի անաչառությունը վտանգվում է ընդհանուր առմամբ դատավորի կողմից նման բողոքարկման խնդրի բարձրացման միջոցով (հարցը մշակվել է հայտնի Սոկուրենկոյի դոկտրինի կողմից 23): Այսպիսով, ամփոփելով սույն պարբերությունում քննարկված հարցերը, պետք է նշենք, որ օրենքի նախագիծը սահմանում է դատավորի `օրենքի մակարդակում անկողմնակալ լինելու պարտավորությունը (իրավական որոշակիության սկզբունքին համապատասխան), իհարկե, լուրջ դատական ​​երաշխիք է: այնուամենայնիվ, որ անհրաժեշտ են ինչպես ինստիտուցիոնալ, այնպես էլ գործառնական լուծումներ առկա խնդիրներին: Առնոլդ Վարդանյան Դատավորի անկողմնակալության և հայտնության հարցերը. Հիմնաբառեր. Դատարան, դատավոր, անկախություն, անկողմնակալություն, դատական ​​կարգի կանոններ, ապացույցների անթույլատրելիություն, կալանք: ։

Ներկայացված հոդվածում հեղինակը քննարկում է դատավորի անկողմնակալության հետ կապված հիմնահարցերը օրենսդրի կողմից ամրագրված իրավական նորմերի և իրավակիրառ պրակտիկայում ձևավորված մոտեցումների տեսանկյունից։

Արդի կրթական համակարգն ուսանողին դարձնում է սոցիալ-քաղաքականգործընթացների սուբյեկտ, որը սերտորեն զուգակցում է «ազգային քաղաքացու»և «ազատ քաղաքացու» շահերը»։ «Նոր աշխարհակարգի» հաստատման ներկա փուլում արևմտյան ազատականության բազմաթիվ արժեքներ թափանցում են հայ իրականության ոլորտև էապես փոխում հայի սոցիոմշակութային պատկերացումները։ Դրա հետ մեկտեղ ՀՀ-ում տեղի են ունենում համակարգային բարդ փոփոխություններ, ժողովրդավարական ու ինտեգրման գործընթացներ, մասնավորապես Հայաստանիանդամակցությունը ԵՏՄ-ին։ Բացի դրանից, առկա է ԼՂՀ անկախության միջազգային ճանաչման հիմնախնդիրը։ Ահա թե ինչու ներկայում հրատապ է դառնումհայ ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի խելամիտ ձևավորումը, որը թույլկտա նրան ոչ միայն ըմբռնել սոցիալ-քաղաքական բարդ գործընթացները, այլևգիտական անաչառ դիրքերից մշակել ռացիոնալ մոտեցումներ խրթին հիմնախնդիրները լուծելու համար։ Հետազոտության նպատակն է՝ բացահայտել հայ ուսանողության էթնոքաղաքական մշակույթի էությունը, առանձնահատկությունները և դրա ձևավորման ուղիներն ու միջոցները։ Հետազոտման թիրախը բուհական ուսանողությունն է, իսկ առարկան՝նրա էթնոքաղաքական մշակույթի տեսանկյունը։ Աշխատանքում արծարծվել են հետևյալ խնդիրները.1. բացահայտել ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի վրա ազդող բացասական գործոնները,2. լուսաբանել ժողովրդավարական ինստիտուտների և էթնոմշակութային բաղադրիչների փոխներգործությունը, քաղաքացիականի և ազգային նույնականության տարբերակումը,3. պարզաբանել ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի ձևավորումը կրթական բարեփոխումների համատեքստում։ Ժամանակակից ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի բաղադրիչներն են՝ինքնագիտակցությունը, լեզուն, դավանանքը, սովորույթներն ու ավանդույթները, ազգային հոգեկերտվածքը, մենթալիտետը, բարոյական նորմերը, քաղաքական գիտելիքներն ու արժեքները, քաղաքական վարքը, կենսափորձը, քաղաքական կողմնորոշումը։ Սրանցով են պայմանավորված քաղաքական գործունեության բնույթը և մակարդակը, հատկապես այն դեպքում, երբ դրանք դառնում ենհամոզմունք։ Ուսանողը՝ որպես հայ էթնոսի ներկայացուցիչ, ունի ոչ միայն ինքնատիպ անհատական հոգեկերտվածք, այլև էթնիկական հավաքական արժեքային կողմնորոշումներ, ուստի պատասխանատվություն է կրում իր վարքի ևգործողությունների համար։ Ներցեղային բարոյականով Գ.Նժդեհը խորհուրդ էտալիս նորահաս երիտասարդությանը՝ մշտահաղորդ լինել ցեղի հավիտենական արժեքներին, աշխարհայացքն էլ ուղղորդել «իր ազգի եւ պետության նպատակներուն, անոր երջանկութիւնը մէկ հատիկ արդարացում ունի՝ զայն ծառայեցնել իր ցեղի երջանկութեան» [1, էջ 151]։ Սերունդների էթնոքաղաքական մշակույթի ձևավորման վրա առաջին հերթին գեներով ներգործում են ծնողների արյունակցական-ազգակցական որակները, կենսակերպը։ Բացի դրանից, նրանք ժառանգում և յուրացնում են իրենցազգի հավաքական գծերը՝ տաքարյունությունը, խելամտությունը, հյուրասիրությունը, աշխատասիրությունը, ազգայնատենչությունը, օտարամոլությունը, ընտանեապաշտությունը։ Հայ ուսանողը, մտնելով այլ էթնոսների հետ փոխկապակցության մեջ,ըմբռնում է իր անհատականության յուրահատկությունը, պատկանելությունըորոշակի էթնոսոցիումին։ Ուստի անհատի ինքնադրսևորումը սոցիալականգործընթացներում անհնար է առանց ազգային ինքնագիտակցության։ Էթնիկականը հայերի համար եղել է որոշիչ, քանի որ նրանք մշակութակենտրոն են սեփական պետության բացակայության պայմաններում, ի դեմսմշակույթի, եկեղեցու, ընտանիքի, ազգային կապերի՝ պահպանել են ազգայինինքնությունը։ Սոցիալական ներկա միջավայրը, ուսանողական լսարանը փոխում եներիտասարդի կենսաբանական գեները, «մենք»-ին տալիս մշակութային ուղղվածություն, որը սակավ «շարժուն է ու փոփոխվող, քան քաղաքական ու տնտեսական» [2, էջ 90]։ Քաղաքական կյանքից օտարված, հստակ նպատակ ու քաղաքականվարք չունեցող երիտասարդը չի կարող ակտիվորեն մասնակցել քաղաքականխայտաբղետ գործընթացներին։ Դասախոսի խնդիրն է՝ պատրաստել տեսագործնական հմտություններ և բարոյական դիմագիծ ունեցող մասնագետներ՝ապագա քաղաքացիական հասարակության կերտման համար։ Դասախոսիխոսքը «շրթունքի խոսք լինելուց առաջ, սրտի պոռթկումներ են» [3, էջ 9]։ Ներկայում նկատելի է ուսանողության վստահության կորուստը քաղաքական ինստիտուտների նկատմամբ, որով էլ բացատրվում է կուսակցություններին, ՀԿ-ներին նրա անդամակցելու պասիվ ցանկությունը։ Ուսանողությունըառանձնահատուկ ակտիվություն չի ցուցաբերում նաև նախագահական, ԱԺ-ի,ՏԻՄ-երի ընտրությունների ժամանակ՝ սև փիառի (ընտրակեղծիքներ) գործառման պատճառով, քանի որ ընտրողն ի զորու չէ արտահայտելու իր կամքը,որի արդյունքում հայտնվում են ոչ լեգիտիմ պետական այրեր։ Սև տեխնոլոգիաներով իշխանություն եկած առաջնորդը հազիվ թե կատարի ժողովրդի խոստումները, ծավալի հայանպաստ գործունեություն, հետևաբարկորցնում է վստահությունը և մեծացնում դժգոհությունն ու վախի մթնոլորտը։ Ավտորիտար պետություններում իշխանությունների լեգիտիմության անկմանը նպաստում են կոռուպցիան, սոցիալական լարվածությունը, օլիգարխիկների հետ պետական այրերի սերտաճումը, կուսակցությունների փոշիացումը,ընդդիմության և ոչ իշխանամետ կուսակցությունների նկատմամբ ճնշումները,փողերի լվացումը, քրեական տարրերի ակտիվացումը, ընտրակեղծիքները։ Այս ամենը բացասաբար է ազդում ուսանողի քաղաքական վարքագծիձևավորմանը, հոգևոր արժեքների գնահատմանը։ Նա ինքնօտարվում է հայրենիքից՝ հասարակական բևեռացման պատճառով։ Մարդը հեռանում է հարազատ երկրից և դադարում է երկրպագելուց այդ աշխարհագրական և սոցիալմշակութային տարածքը, որտեղ նա զրկվել է բազմաբնույթ իրավունքներից՝սոցիալ-քաղաքական, մշակութային կյանքին մասնակցելու հեռանկարից։ Հայրենասիրությունը դառնում է վերացական զգացողություն մի երկրի նկատմամբ,որն իրեն անպաշտպան է թողել։ Քաղաքական կյանքից ուսանողի օտարանալու փաստը պայմանավորվում է նաև քաղաքական լուծումների վրա նրա ունեցած օբյեկտիվ ազդեցությանանհնարությամբ։ Ուսանողը դադարում է իր պարտականություններն ու իրավունքներըըմբռնող սուբյեկտ լինելուց, երբ դասախոսը խլացնում է նրա քննադատականխոսքը և դատապարտում կոնֆորմիզմի, տարերայնության և ինքնամեկուսացման։ Այդ դեպքում ուսանողի մտածելակերպը, Դոստոևսկու բառերով, չի հակադրվում «արյան մեջ մտած բարոյական զգացումներին»։ Եթե ավագ սերունդը կառչում է նախկին կարծրատիպերին, դժվար էհամակերպվում սոցիոմշակութային նոր արժեքներին, ապա երիտասարդությունը, լինելով ավելի ընկալունակ ինստիտուցիոնալ խումբ, ավելի արագ է համակերպվում կյանքի նոր պայմաններին, մոլեռանդորեն հակված է ընդունելուԱրևմուտքին բնորոշ մշակութային արժեքները, հատկապես ազատականությունը։ Ուսանողությունը հին արժեքները վերաիմաստավորում է և զուգորդումնոր արժեքներին։ Արդի ուսանողը գտնվում է տրոհված, իրարամերժ արժեքային համակարգերի ոլորտում, որտեղ կան և՛ ազատական մշակույթի, և՛ ավանդական մշակույթիարժեքներ։ Ուսանողը, չունենալով հարուստ կենսափորձ, խառնիճաղանջ քաղաքական իրավիճակների ազդեցությամբ յուրացնում է երբեմնի կեղծ արժեքներ, իսկբարոյական նորմերը չեն գտնում իրենց լրիվ մարմնավորումը, ուստի նրա մեջառաջանում է հոռետեսական, մերժողական տրամադրություն։ Որչափ բանիմաց ուսանողությունը յուրացնում է արևմտյան տեղեկատվական տեխնոլոգիական քաղաքակրթությունը, ավելի ու ավելի է կարևորում մեր ազգային հոգևորմշակույթի որակական առանձնահատկությունների պահպանման խնդիրները։ Արևմտյան կրթական մոդելների հապճեպ արմատավորումը մեր կրթօջախներում հանգեցրել է սոցիոմշակութային աղճատումների, էթնիկական կենսակերպի ձևախեղման, ինքնության կորստին։ Արևմտյան ազատական արժեքները հայ էթնիկական ինքնությունը չեն վնասում, եթե գործունեության ուղեցույցդառնան համակեցության «ավանդական ազգային-սոցիալական կապերի ինստիտուտները» և սոցիոմշակութային ամբողջական հայեցակարգը։ Սոցիալ-կրթական ինստիտուտների մարգինալացումը, համազգային գաղափարների արժեզրկումը, օտարածին հայացքների ներթափանցումը մեծապես սրում են ներէթնիկական հակասությունները սոցիալական տարբեր շերտերի միջև։ Ողջամիտ ուսանողի ազգային մենթալիտետին և հոգեկերտվածքին խորթեն բուրժուական սպառողական հասարակության, համասեռամոլության,ապազգային կրոնական և աշխարհայնացման կործանարար միտումները։ Հայկական սոցիոմիջավայրը, ներկա սոցիալական հարաբերություններն արգասիք են ուսանողի ինքնատիպ վարքագծի ձևավորման։ Ուստի, ըստմեր հարցումների, մեր ուսանողների 24%-ը դեմ չէ «ուղեղների արտահոսքին»այն երկրներ, որտեղ մտավոր մեծ կարողություն ունեցող կադրերին լավ ենվարձատրում։ Արտերկրում էլ ծառանում է էթնիկական ինքնությունը պահպանելու խնդիրը, հայրենիքը տեղափոխվում է հոգևոր ներքին ոլորտ՝ ազգայինլեզու, բարքեր, ընտանեկան ավանդական հարաբերություններ, դավանանք,պատմական հիշողություն։ Ուսանողի քաղաքական մշակույթի ձևավորման վրա դրական ազդեցություն ունի ռացիոնալ-լեգալ առաջնորդի կերպարը, որն առաջնորդվում էպետական իրավանորմերով և ծավալում է նպատակասլաց գործունեություն՝ իշահ ժողովրդի։ ՀՀ-ում դեռևս չկա քաղաքակիրթ ժողովրդավարական երկրներին բնորոշմշակույթ, որը խթանի մարդկանց ազատ քաղաքական գործելակերպը։ Էթնոմշակութային բաղադրիչները հաճախ հակազդում են ժողովրդավարական ինստիտուտների կայացմանը։ Պահանջվում է կրթօջախներում տանել գաղափարադաստիարակչական ակտիվ նպատակամետ աշխատանք էթնոսի խայտաբղետ էթնամշակութային՝ սուբկուլտուրաներ ունեցող խմբերում, որպես էթնիկական մեկ ամբողջություն՝ մեղմացնելով նրանց ուրույն սոցիոմշակութայինտարբերությունները։ Առանց ազգային արժանապատվության զգացումի, ուսանողը բարոյապես սնանկ է։ Հայ ուսանողի մեջ ներարկվում է ոչ թե էթնոցենտրիկ դիրքորոշումը, այլ ազգայնականությունը։ «Ազգայնականությունն արիստոկրատական է, քանի որ պայմանավորված է ոչ միայն սեփական ցեղի մաքրության պահպանմամբ, այլև նրանով, որ հասարակության կառուցվածքի հիմքում դնում էազգային շահերի գերակայության սկզբունքը՝ պետական, դասակարգային ուկրոնական սկզբունքների նկատմամբ» [4, էջ 103]։ Ազգայնականությունը բացառում է այլազգիների նսեմացումը, արմատական ազգի գերադասման փորձերը, ազգամիջյան բախումները։ Հայ ուսանողի ինքնագիտակցության ներքին մղումներով մեծանում էսեփական ազգի հետ ինքնանույնացման միտումը։ Ազգային անկախ պետության քաղաքացի լինելը էթնիկական նույնականացման հզոր գործոն է։ Հայ ուսանողն այսօր առաջին պլան է մղում ազգային նույնականությունը, ոչ թե քաղաքացիականը, մանավանդ որ պատմական հանգամանքներիբերումով հայ ժողովրդի պատմական Հայրենիքն ու պետությունը ծավալային ուբովանդակային իմաստով չեն համընկնում։ Ներկա Հայաստանը, դժբախտաբարկազմում է հազիվ մեկ տասներկուերորդը մեր պատմական Հայրենիքի։ Պետությունը հասարակության քաղաքական կառավարման ձև է և ենթակաէ ժամանակի քաղաքական պահանջներին, իսկ հայրենիքը հոգևոր զգացում է`արյան կանչի հղումով, դուրս է քաղաքական ժամանակի տիրույթից։ Հայի պետական մտածողությունը մեծ չէ, քանզի շուրջ 10 դար կորցրել է անկախությունը։ Որչափ հայ ուսանողը ներքին հպարտությամբ իրեն նույնացնում է սեփական էթնոսի` որպես միասնական ծագում ու հոգեկան կերտվածք ունեցողուրույն սոցիալ-հոգեբանական խմբի հետ, այնքան իր ազգի խմբային նպատակները և նորմերը խորթ չեն։ Ազգը կլինի ուժեղ, եթե նրանում զգալի մեծամասնություն են կազմում դրական էթնիկական ինքնանույնացում ունեցող անհատները։ Արդի ուսանողամետ կրթական մոդելը միտված է դեպի ուսանողի ուսումնառության արդյունավետ վերջնարդյունքի ապահովմանը, որը ուսանողին թույլկտա ըմբռնել քաղաքական երևույթների բնույթը, կողմնորոշվել քաղաքականիրավիճակների բարդ հորձանուտում, վերլուծել հրատապ քաղաքական հիմնախնդիրները և առաջարկել քաղաքական կոնֆլիկտների ռացիոնալ լուծումներ։ Այլ կերպ ուսանողը դառնում է իր պարտականություններն ու իրավունքներնըմբռնող և երկրի բարեփոխումներին ակտիվորեն մասնակցող սուբյեկտ։ Արդի կրթական բարեփոխումներն ավելի սերտ են դարձրել բուհումուսանող - դասախոս, ուսանող - դեկանատ փոխհարաբերությունները, կառավարչական կյանքին ուսանողների անմիջական մասնակցությունը, նրանց գիտելիքների գնահատումն էլ դարձել է թափանցիկ։ Արդյունքը մեծ է այն լսարանում, որտեղ ուսանող-դասախոս փոխհարաբերությունները դառնում են անմիջական, ստեղծված է բարոյահոգեբանական ջերմ և առողջ մթնոլորտ։ Բարձրագույն դպրոցն ուսումնակարգապահական (ավտորիտար) հինմոդելից անցնում է ուսանողակենտրոն կրթահամակարգին, որը թույլ է տալիսուսանողին դառնալ կրթական և դաստիարակչական գործընթացի սուբյեկտ։ Ինտերակտիվ (փոխներգործուն) մեթոդներով ուսանողներն ընդգրկվում ենգործնական աշխատանքների մեջ` զարգացնելով վերլուծական-քննախուզական մտածողությունը։ Ուսանողը քննադատական մոտեցմամբ ազատ արտահայտում է իր տեսակետը և ուշիմ լսում ներհակ կարծիք արտահայտող կուրսընկերոջը, մտնում երկխոսության մեջ։ Դրան մեծապես նպաստում է հարց ուպատասխանի ինստիտուտի կազմակերպումը։ Ուսանողը քաղաքական սուբյեկտի իր դերը կատարում է ոչ միայն ուսանողական խորհրդի, ՀԿ-ների միջոցով` ունենալով որոշակի խնդիրներ և իրավասություններ, այլև անհատապես` որպես քաղաքացի և անհատականություն, իրեն բնորոշ աշխարհըմբռնմամբ, համոզմունքներով, խառնվածքով և գործելակերպով։ Ուսանողականխորհուրդն սկսում է դառնալ ուսանողի «ականջը, աչքը և ձայնը»։ Ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի ձևավորմանը նպաստում էմշակութային թրենինգը, որը մասնավորապես հարստացնում է էթնոմշակութային գիտելիքները և զարգացնում սոցիալ - հոգեբանական ձեռներեցությունը։ Արևմուտքը որչափ էլ ճգնի մեզ աջակցել կրթական համակարգի բարեփոխումների գործում, այսուհանդերձ այն ի վիճակի չէ սկզբունքորեն լուծելումեր ազգային կրթական հիմնախնդիրները։ Բանն այն է, որ ուսումնական ծրագրերում անչափ նվազել են սոցիալ-էթնիկական բովանդակությամբ թեմաները,հայեցի դաստիարակության նկատմամբ համալիր մոտեցումը։ Համանման պայմաններում որոշ ուսանողների թվում է, թե որքան հեռանանք ազգայինից, անչափ կմոտենանք համամարդկայինին։ Հ. Շիրազը, դատապարտելով այդ մոտեցումը, տաղանդի մեծ ուժով արտահայտել է ազգայինից դեպի համամարդկայինն ընթացող գաղափարը.Իրավ, ա՛զգ իմ, քո պատվաստովԹող նստեմ նավն իմ երգի,Թող Մասիսի առագաստովԴուրս գամ ծովերն աշխարհքի [5, էջ 36]։ Միայն նման մոտեցումը թույլ կտա զուգակցել «ազգային քաղաքացու» և«ազատ քաղաքացու» շահերը [6, էջ 46], հաղթահարել նրանց միջև անջրպետը։ Յուրաքանչյուր ազգային միայն կատարելության ուղիով է դառնում համամարդկային։ Ազգային պատյանի մեջ պարփակվելով՝ անհնար է կայանալ որպեսլիարժեք ազգային պետություն։ Համամարդկային և ազգային շահերը մշտապես և հնարամտորեն ենզուգակցվել մեր ինքնության մեջ։ Օտար արժեքները ստեղծագործաբար յուրացնելու հատկությունը եղել է մեր կենսունակության հիմքերից մեկը, որի շնորհիվգոյատևել ենք դարերի ընթացքում։ Սակայն օտարի նկատմամբ կույր հավատըխարխլում է հայկական ոգին։ Հայոց անկախ պետականության շահերը հրամայաբար պահանջում ենբուհական ուսուցումը կազմակերպել այնպես, որ պահպանվի ուսանողի ազգային դիմագիծը, և ձևավորվի ժողովրդավար հասարակության լիարժեք քաղաքացի։ Իսկ այդ հնարավոր կլինի այն դեպքում, երբ Արևմուտքից բերված«քաղաքացիական հասարակության» հայեցակարգը ստեղծագործաբար յուրացվի և հարմարեցվի մեր ազգայինին։ Այսպիսով, մոնոէթնիկ ՀՀ-ում պետք է գործառնի այնպիսի կրթականհամակարգ, որը ուսումնական գործընթացում կհամակցի արդի բոլոր միջոցները և կձևավորի ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթը։ Վերջինս ունի երկու կողմ՝ տեսական և գործնական։ Այն թույլ կտա գլոբալացման պայմաններում պահպանել էթնիկական ինքնությունը՝ բացառելովէթնոցենտրիզմը, մշակութային ինքնամեկուսացումը, միջէթնիկական շփումներում յուրացնել դրական փորձը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Նժդեհ Գ., Հատընտիր, Եր., «Հայաստան» հրատ., 2001, 405 էջ։ 2. Շիրինյան Լ., Նոր աշխարհակարգը և Հայաստանը, Եր., «Լուսակն» հրատ.,2006, 208 էջ։ 3. Նժդեհ Գ., Ասույթներ, Եր., «Նախիջևան» հրատ., 2002, 96 էջ։ 5. Շիրազ Հ., Երկերի ժողովածու 5 հատորով, Եր., «Սովետ գրող» հրատ, հ.2, 1982,352 էջ։ 6. Հարությունյան Է., Ազգային ինքնություն և կյանքի մշակույթ (հատուկ դասընթաց. Ուսումնական ձեռնարկ), Եր., «Մակմիլան-Արմենի» հրատ., 2004, 152 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՀախվերդյան Վարդան Տաճատի – փիլիսոփայական գիտ. թեկն., դոցենտ, Գյումրու Մ.Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտի դասախոս։

Աշխատանքում դիտարկվում է ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի ձևավորումը, որի ընթացքում տեղի է ունենում ավանդական և ազատական արժեքների ներգործություն։ Էթնիկական ինքնության պահպանման համար կարևոր գործոններն ավանդական ազգային սոցիալական կապերի ինստիտուտներն են։ Հայկական բուհերի խնդիրն է՝ ձևավորել ուսանողի մեջ ոչ թե էթնոցենտրիզմ, այլ ազգային մտածողություն, որը զարգացնում է սեփական ազգի հետ նույնականացման ձգտումը, ավելին՝ խթանելով նրա կենսունակությունը։

ԳԵՆԴԵՐԱՅԻՆ ՈՉՆՉԱՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ՄԱՐԴՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԸ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿՄարդկության դեմ կիրառվող բռնությունները, այդ թվում` սպանությունները, զանգվածայինբնաջնջումները, նույնքան վաղեմի պատմություն ունեն, որքան ինքը` մարդը։ Մարդու արարման եղանակը մեկն է, ոչնչացման եղանակները` բազում։ Ցեղասպանությունը մարդկության պատմության ամենադաժան և ամոթալի երևույթներից է, բացարձակ չարի խտացված դրսևորումներից մեկը։ Ցեղասպանությունը ոչ միայն պատմական երևույթ է կամ էլ գիտական աբստրակցիա,այլև մեր օրերի դաժան իրականություն, ծանրագույն հանցագործություն մարդկության դեմ, որի կանխարգելումը կարող է փրկել հազարավոր մարդկանց կյանքեր։ Այս տեսանկյունից՝ գիտական ամեն միհետազոտություն, որտեղ քննության են առնվում ցեղասպանության կամ դրանց ժամանակ կանանցդեմ կիրառվող բռնությունների ծրագրերի ծագումնաբանության օրինաչափությունները (ինչպես սույնհոդվածում), կարող է նպաստել կանխարգելման ավելի գործուն միջոցների ընտրությանն ու կիրառմանը։ Ցեղասպանության տեսական հետազոտությունների կարևորագույն և, թերևս սակավ ուսումնասիրված ուղղություններից է գենդերային սպանությունը և ցեղասպանությունը1։ Ցեղասպանությունվերապրածի կողմից յուրաքանչյուր դեպքի հիշատակումն անխուսափելիորեն առաջացնում է զգացմունքայնության պոռթկում, որն ուղեկցվում է բարոյական գնահատականներով։ Հենց «գենդերայինսպանություն» բառը կրում է ուժեղ զգացմունքային լիցք, ինչը դժվարացնում է հասկացության տեսական ուսումնասիրումը, խոչընդոտում կոնցեպտուալ խնդիրների առաջադրմանը։ Փաստորեն, գենդերային սպանությունը, որպես կոնկրետ պատմական կամ սոցիալ-հոգեբանական երևույթի տեսություն,որն ընդունելի լիներ մասնագետների մեծ մասի համար, դեռևս հստակորեն ձևակերպված չէ, սակայն«գենդերային սպանություն» (gendercide)2 տերմինը շրջանառվում է։ Ամերիկյան “The Oxford AmericanDictionary” բառարանում «ցեղասպանություն» տերմինը բնութագրվում է՝ որպես «մարդկային ցեղիկանխամտածված սպանություն»3։ Համեմատելով՝ կարող ենք ասել, որ «գենդերային սպանություն»տերմինն էլ կբնութագրվի՝ որպես «որևէ կոնկրետ սեռի անձանց (գենդերի) կանխամտածված ոչնչացում»։ Այլ տերմիններ էլ, ինչպիսիք են «gynocide» և «femicide», վերագրվել են կանանց և աղջիկներիանօրեն սպանությանը։ Սակայն «գենդերային սպանություն» (gendercide) տերմինը չի վերաբերումորևէ կոնկրետ սեռի. այն չեզոք է և կարող է վերաբերել թե՛ կանանց, թե՛ տղամարդկանց։ Այլ կերպասած` անհրաժեշտ է կիրառել «սեռաչեզոք» (sex-neutral) տերմինը… Տերմինն ստիպում է ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքին, որ հաճախ գենդերային պատկանելությունն ունեցել է նույնքան ճակատագրական նշանակություն, որքան, օրինակ, ռասայական, կրոնական կամ դասակարգային պատկանելությունը»4։ Գիտնականների կողմից ստեղծվել է գիտական ուսումնասիրության նոր ուղղություն, որը կոչվում է«գենդերային ընտրովի» (gender-selective) ռազմավարություններ, որոնց միջոցով պատմաբաններինհաջողվում է կատարել ուսումնասիրություններ` հիմնվելով դասական հաղորդումների վրա։ Ըստպատմաբան Լեո Կուպերի` «շատ տարածված էր կործանել պաշարված քաղաքները և կոտորել նրանցբնակչությանը կամ էլ տղամարդ պաշտպաններին, իսկ նրանց կանանց ու աղջիկներին՝ գերի վերցնել»5։ Սակայն նա անուղղակիորեն հակադրում է այնպիսի իրողություններ, ինչպիսիք էին Տրոյայի և1 Անգլերեն թարգմանությամբ՝ “gendercide and genocide”։ 2 Տերմինն առաջին անգամ օգտագործվել է 1985 թ. Մարի Աննե Վորենի կողմից «Gendercide։ Implication of Sex Selection”գրքում, որտեղ հեղինակը համեմատում է «ցեղասպանություն» և «գենդերային սպանություն» հասկացությունները։ 3 Հասանելի է՝ http։ //www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/genocide?q=genocide։ 4 Warren M.A., Gendercide։ The Implications of Sex Selection, Totowa, 1985, p. 22.5 Kuper L., Genocide։ Its Political Use in the Twentieth Century, London, 1981, p. 11.նրա պաշտպանների ու կանանց գերություն վերցնողների դասական ոչնչացումը (ինչպես նկարագըրվում է մեզ հասած առասպելական պատմություններում և հունական ողբերգություններում)` օգտագործելով «արմատների և ճյուղերի ոչնչացում» տերմինները` նկարագրելով կանանց և երեխաների կոտորածները։ Ուշագրավ է այն փաստը, թե որքան հաճախ ենք մենք գրականության մեջ հանդիպում ժամանակակից զանգվածային սպանությունների վերաբերյալ տեղեկությունների և թե ինչպիսի անհամամասնություն կա արական և իգական սեռերի ներկայացուցիչների միջև։ Ընդ որում՝ զոհերի չափահաստղամարդկանց թիվն անհամեմատ ավելի քիչ է, քան կանանցը։ Լավագույնս փաստագրված պատմական նյութերից են 1930-1940-ական թթ. ստալինյան զտմանը վերաբերող նյութերը, որտեղ «գենդերային սպանություն» տերմինի գործածումը խիստ վիճելի է։ Ներկայումս մարդու իրավունքների պաշտպաններն ուզում են անել ավելին, քան միայն ներկայացնել մարդու իրավունքների ոտնահարման ցուցակը, որոնցից մարդիկ տուժում են։ Նրանք փորձում ենկանխել այն ոտնահարումները, որոնք վերաբերում են հատկապես զանգվածային խախտումներին։ Վերջերս լայն ճանաչում է գտել մարդու կոնկրետ սեռի իրավունքների ոտնահարման գաղափարը։ «Կանանց քաղաքական իրավունքների մասին կոնվենցիան» գործողության մեջ մտավ 1954 թ. հուլիսի7-ին, որի համաձայն կանայք ձայնի և պետական պաշտոններ զբաղեցնելու իրավունք են ստանում։ «Կանանց նկատմամբ ամեն տեսակի խտրականության բացառման վերաբերյալ կոնվենցիան», որ հաճախ անվանվում է նաև «Կանանց իրավունքների մասին բիլլ» ուժի մեջ մտավ 1981 թ. սեպտեմբերի 3ից։ Վերջինս, փաստորեն, ստորագրված լինելով 165 մասնակից-երկրների կողմից /2000 թ. մարտի 20/,ավելի լայն ճանաչում գտավ, քան «Իրավունքների միջազգային բիլլը»։ Այս երկու կոնվենցիաներն միասնական ջանքերի արդյունք են, որ ճանաչում և պաշտպանում են մարդկային ողջ պատմության ընթացքում պարբերական խտրականության ենթարկված կանանց։ Բռնաբարության սկզբունքը, որպեսպատերազմական հանցանք, որոշ ժամանակ ամրագրվել է միջազգային օրենքում։ Ռուանդայի միջազգային դատական տրիբունալը պատմության մեջ առաջին անգամ միջազգայնորեն դատապարտելովՋին-Պոլ-Ակայեսուին ցեղասպանության համար` միաժամանակ նրան դատապարտել է նաև մարդկության դեմ կատարած մի շարք հանցանքների համար /բռնաբարություն/` ասելով. «Տոկիոյի դատավարությունների ժամանակ որոշ քաղաքացիական հեղինակություններ /պաշտոնյաներ/ մեղադրվել ենպատերազմական հանցագործությունների համար… Հիրոտան` Տոկիոյի նախկին արտաքին գործերինախարարը, մեղադրվել է վայրագությունների համար` ներառյալ-զանգվածային բռնաբարությունների`«Նանկինգի բռնաբարության» ժամանակ, այն հաշվարկով, որ նա անխոհեմաբար անտեսել է իրենցիրավական պարտքը միջոցներ ձեռնարկելու` կանխելու իրավախախտումները և պատերազմական սովորությունները»1։ Նույն օրենքի համաձայն՝ Դատական պալատն (Trial Chamber) ընդգծել է, որ բռնաբարությունը ցեղասպանության բաղկացուցիչ մաս է.«Ինչ վերաբերում է մեղադրական ակտի 11 (A) և 12 (B) կետերին, որ վերաբերում են բռնաբարությանն ու սեռային ոտնձգություններին, Պալատը ցանկանում է ընդգծել այն փաստը, որ իր կարծիքովդրանք /վերոհիշյալ ակտերը/ ևս ցեղասպանության բաղկացուցիչ մաս են, ինչպես այլ գործողություններ, որ իրականացվում են ամբողջովին կամ մասամբ` որևէ կոնկրետ խումբ վերացնելու նպատակով։ Իսկապես, բռնաբարությունն ու սեռային ոտնձգությունները համարվում են մարմնական և մտավորլուրջ վնաս զոհերի համար, և Պալատի համաձայն` նույնիսկ վատթարագույն եղանակներից մեկը` միտումնավոր վնաս պատճառելու զոհերին, քանի որ նրանք տառապում են մարմնով և հոգով /մտավոր/։ Իր առջև ունեցած բոլոր ապացույցների ներքո` Պալատը բավարարված է համարում իրեն, որ վերընկարագրած բռնաբարության և սեռային ոտնձգության ակտերն իրականացվել են միայն թութսի կանանց նկատմամբ, որոնցից շատերը հասարակայնորեն ենթարկվել են վատթարագույն նվաստացուցիչգործողությունների, խեղվել են, մի քանի անգամ բռնաբարվել` ավելի քան մեկ հարձակվողի կողմից։ Այս բռնաբարությունները հանգեցնում էին թութսի կանանց հոգեբանական և ֆիզիկական ոչնչացմանը։ Սեռային ոտնձգությունները թութսի կանանց նպատակադրված ոչնչացման բաղկացուցիչ մասնէին կազմում, որ նպաստում էին նրանց ամբողջական ոչնչացմանը։ Այդ բռնաբարություններն իրականացվում էին համակարգված և նպատակադրված։ Թութսի ոմն կին` ամուսնացած հութու տղամարդուհետ, Պալատի առջև վկայել է այն մասին, որ իրեն չեն բռնաբարել, որովհետև իր էթնիկական պատ(ICTR-96-4)" 1998, հասանելի է՝կանելությունը հայտնի չէ… Սեռային ոտնձգությունները թութսի կանանց նկատմամբ իրականացվումէին` ամենից առաջ նպատակ ունենալով կոտորելու նրանց ոգին, ապրելու կամքն ու կորովը»1։ Այդ նույն տրիբունալն առաջին անգամ հրապարակում է մեղադրական մի ակտ` ընդդեմ ՊաուլինՆյիրամասուհուկոյի` կանանց նկատմամբ իրականացված պատերազմական հանցանքների համար,որն ընտանիքի և կանանց խնդիրների գծով նախարար էր։ Նրան մեղադրում էին ցեղասպանության ևմարդկության հանդեպ իրականացված հանցանքների մեջ, այդ թվում՝ բռնաբարությունների պատասխանատվություն` ուղեկցված քաղաքացիական բնակչության վրա լայնամասշտաբ և համակարգվածհարձակումներով` քաղաքական, էթնիկական և ռասայական նկատառումներով2։ Վերջին տասնամյակի ընթացքում մարդու իրավունքների այսպես կոչված հանրությունը փաստագրել է սարսափների հետ կապված դեպքերը, որոնց բախվել են կանայք զինված հակամարտությունների ժամանակ։ Այդպիսի հակամարտությունների վառ օրինակ են Կոսովոյի դեպքերը` ուսումնասիրվածմարդու իրավունքների դիտորդների (Human Right Watch) կողմից։ Դիտարկումների հիման վրա արվածհաղորդման մեջ արձանագրվել են Կոսովոյի կանանց նկատմամբ իրականացված սեռային ոտնձգությունները ոչ միայն NATO-ի կողմից ռմբահարման ժամանակահատվածում, այլև տասը տարիների ընթացքում, որոնք ի վերջո հանգեցրել են հակամարտության` Կոսովոյի ազատագրական բանակի և հարավսլավական ուժերի միջև։ Հաղորդագրության համաձայն` հակամարտությունը սկզբնավորվել էսերբերի կողմից բարձրագույն մակարդակով` ալբանացի կանանց նկատմամբ ատելությունից։ «Հարավսլավիայում վերջին տասնամյակին նախորդած ժամանակաշրջանում պետական պաշտոնական քարոզչությունը ծառայում էր Կոսովոյի ալբանացի կանանց դեհումանիզացնելուն և ստերեոտիպացնելուն։ Սերբական քարոզչությունը հակադրում էր սերբ կանանց, որոնք դիտվում էին որպես«կիրթ, ուժեղ և մայրության համար պիտանի», մինչդեռ ալբանացի կանանց առանց խտրականությունդնելու համարում էին «արգասավոր /մայրության համար» …Նացիոնալիստական քարոզչությունըմտավախություն էր ներշնչում ալբանացի բնակչության աճի վերաբերյալ… Բռնաբարության ենթարկված որոշ ալբանացի կանայք չէին ակնկալում, որ իրենք կամուսնանան հարձակման ենթարկվելուց հետո։ Պատերազմական բռնաբանությունները նպատակաուղղված էին ալբանացի կանանց զրկելու հետագայում սերունդներ ունենալուց»3։ Համաներման միջազգային կազմակերպության /Amnesty International - AI/ զեկույցում քննարկվումէ Սիերրա Լեոնեի հրդեհի ժամանակ կանանց նկատմամբ իրականացված ոտնձգությունները։ Այդփաստաթղթի մեջ նկարագրվում են բոլոր այն սարսափները, որոնց ենթարկվել են ամայացած երկրիկանայք, ներառյալ` սեռական ստրկություն, որի ժամանակ կանայք անընդհատ բռնաբարվում էինզինված ուժերի անդամների և ապստամբների կողմից։ Սա ևս խոսում է համակարգված զանգվածային բռնաբարության մասին։ Այնուհետև զեկույցում ցուցմունքներ է տրվում իշխանություններին պաշտպանելու քաղաքացիական բնակչությանը։ Որքան էլ տարօրինակ է, կազմակերպությունը խնդրում է Հեղափոխական միացյալ ճակատին (Revolutionary United Front), որը նույնպես ապստամբ ուժ էր, «կարգադրել ազատ արձակել աղջիկներին, կանանց»` միգուցե, մտքում ունենալով քաղաքացիական մեկ այլ գերի վերցրածխումբ4։ AI-ն նաև նշում էր, որ միայն կանայք չէին, որ զոհ էին գնում զանգվածային բռնաբարության պատերազմական ժամանակաշրջանում. «Ապստամբ ուժերը սարսափների էին ենթարկում նաև տղամարդկանց` ստիպելով նրանց բռնաբարել սեփական ընտանիքի անդամներին` սպառնալով չենթարկվելու դեպքում կտրել նրանց ձեռքերն ու ոտքերը»։ Իսկ այս երևույթն էլ վերաբերում է արական սեռիգենդերային սպանությանը։ Երբ բանաձևի հռչակագիրը շրջանառվում էր, Համաներման միջազգային մանդատի /A1/ (AmnestyInternational mandate A1) փորձագետ Դեվիդ Մաթասը գրում էր`«Տղամարդկանց հետապնդումները ոչ ավել կամ պակաս ցավալի են, քան կանանց կամ երեխաների հետապնդումները։ Հարց է առաջանում. արդյո՞ք տեղին է բանաձևի հետ կապված խնդրել A1-ին`առանձնացնել զոհերի այս կամ այն խմբի ոտնահարումները` լինեն կանայք, տղամարդիկ կամ երեխաներ։ Երբ մարդիկ սպանվում են կամ անհետանում, նրանք հավասարապես են սպանված կամ անհե(ICTR/INFO-9-2-196),"1999, հասանելի է՝ www.ictr.org/ENGLlSH/PRESSREL/196.htm.3 Human rights Watch, Gender-Based Violations against Kosovar Albanian Women (New York։ Human Rights Watch, 2000),հասանելի է՝ www.hrw.org/reports/2000/fry/.4 Amnesty International, Sierra Leone։ Rape and Other Forms of “Sexual Violence against Girls and Women” (London։ AmnestyInternational, 2000), հասանելի է՝ http։ //www.amnesty.ca/search/node/women%20genocideտացած լինում` անկախ այն հանգամանքից` նրանք կլինեն կին, տղամարդ կամ էլ երեխաներ։ Այն նվազագույնի է հասցնում մեկ մարդու ողբերգությունը և ավելացնում մյուսինը` լուսաբանելու համար միխմբի մարդկանց սպանություններն ու անհետացումները, իսկ մյուսինը ներկայացնելու ավելի փոքր չափերով»։ Բայց արդյո՞ք հռչակագիրն այն մասին, որ 1994 թ. Ռուանդայում թութսիները կացնահարվել ենմիայն այն պատճառով, որ նրանք տուտսի են, «ավելի պակաս լույս» չի գցում հութուների տառապանքների վրա, որոնք ևս սպանվել են ցեղասպանության ժամանակ։ Կամ էլ այն զեկույցները, որ վերաբերում են էթնիկ ալբանացիներին, որոնց բռնի ուժով տեղահանել էին իրենց բնակավայրերից, բռնաբարել և սպանել 1999 թ. զուտ նրա համար, որ նրանք էթնիկ ալբանացիներ էին, արդյոք այս փաստը«պակաս լույս չի՞ գցում» Կոսովոյի սերբերի տառապանքների վրա /որոնց մի մասը Կոսովոյի ազատագրական բանակի զոհերն էին/։ Անշուշտ, մարդիկ ոտքի կկանգնեին զենքները ձեռքերին, եթե իրավապաշտպան կազմակերպությունները կամ ԶԼՄ-ները հայտարարեին, որ Կոսովոյի շուրջ մեկ միլիոն մարդկանց բռնի ուժով տեղահանել էին Կոսովոյից` առանց նշելու, որ նրանք էթնիկ ալբանացիներ էին կամ էլ, եթե չհիշատակեինՌուանդայի զոհերի էթնիկական պատկանելությունը։ Էթնիկական այս խմբերի անդամները թիրախէին դարձել, որովհետև այնպես էր պատահել, որ նրանք պատկանելիս են եղել այս կամ այն էթնիկխմբին։ Կամ էլ ոչ ոք չէր ասի, որ թութսիների հետապնդումներն ավելի ցավալի էին, քան հութուներինը, քանի որ թութսիները 1994 թ. Ռուանդայում տեղի ունեցած ցեղասպանության գլխավոր թիրախն էին։ Նաև ոչ ոք չէր ասի, որ հութուների հետապնդումներն ավելի ցավալի էին, երբ նրանք դարձել էին 1972 թ. Բուրունդիի ցեղասպանության հիմնական թիրախը։ Ինչ վերաբերում է Մարկ Լեպինեի խնդրին, ապա նա 1989 թ. դեկտեմբերի մտնում է Մոնրեալիպոլիտեխնիկական դպրոց և տղամարդկանց կանանցից առանձնացնելով՝ տասնչորս կանանցսպանում է, տասներեքին՝ վիրավորում։ Այս դեպքը բացառություն էր գենդերային ընտրովի զանգվածային սպանության ընդհանուր կանոններից, որտեղ կենդանի մնացած տղամարդիկ ողբում էին իրենցկին հայրենակիցների մահը։ Արդյոք այն փաստը, որ Լեպինեն ընտրել էր կանանց զուտ նրա համար, որնրանք կին էին, «ավելի պակաս լույս» չէ՞ր գցում տղամարդկանց տառապանքների վրա։ Այն, ինչը ճշմարիտ է թութսիների, էթնիկ ալբանացիների և կանանց համար, վերաբերում է նաևտղամարդկանց, որոնց տանջում և սպանում էին, որովհետև նրանք տղամարդ էին։ Շատ հակամարտություններ ևս մեկ անգամ ապացուցում են, որ պարզապես տղամարդ ծնված լինելու հանգամանքըհամազոր է մահվան դատապարտված լինելուն։ Դժվար է պատկերացնել ավելի համոզեցուցիչ փաստ,երբ այս կամ այն խմբին ընտրում են՝ որպես թիրախ, քան մի խմբի առանձնացումը բնակչության մյուսխմբից, որին հաջորդում է տվյալ խմբի անդամների կոտորածը, ինչպես որ դա տեղի ունեցավ Մարկ Լեպինեի, ինչպես նաև Կոսովոյի հակամարտության ժամանակ մի խումբ տղամարդկանց դեպքում։ Երբ 2000 թ. ռուսական իշխանություններն օրենք են ընդունում, որի համաձայն 10-60 տարեկանազգությամբ չեչեն փախստական տղամարդկանց արգելվում էր մուտքը Չեչնիա կամ էլ ելքն այնտեղից,մարդու իրավունքների դիտորդները միաձայն պատասխանում են. «Ամբողջովին անընդունելի է արգելել քաղաքացի տղամարդկանց, ներառյալ՝ տասը տարեկան տղա երեխաներն, փախչել ծանր կռիվներով վայրից։ Սա միջազգային չափանիշներին դեմ է»1։ Կարո՞ղ է արդյոք որևէ մեկն ասել, որ այս երևույթը «քիչ լույս է գցում» կին չեչենների տառապանքների վրա (քանի որ մարդու իրավունքների դիտորդներն այս միջադեպը համարում էին ակնհայտ անխղճություն, կարելի էր ակնկալել, որ վրդովմունքնավելի մեծ կարող էր լինել թիրախ դարձած ամբողջ արական բնակչության նկատմամբ տեղափոխմանարգելք դնելու դեպքում, քանի որ դա նշանակում էր արգելել վերջիններիս խուսափել խոշտանգումներից, մահվանից կամ էլ բռնի ստրկությունից ու անհետացումից, ինչպես եղավ Կոսովոյում։ Սակայնմարդու իրավունքների դիտորդների կողմից խնդրի կապակցությամբ ոչ մի ուսումնասիրություն չարվեց)։ Ամեն դեպքում, լինեն Ալեքսանդր Մեծի ասպատակությունները կամ Սլոբոդան Միլոշևիչի կողմիցսկսված չորս պատերազմները, բոլոր դեպքերում էլ պատահական չեն մարդու իրավունքների ոտնահարումներն` ուղղված բնակչության այս կամ այն խմբին։ Սերիական մարդասպաները կարող են իրենցզոհերին ընտրել ինքնաբերաբար, սակայն Ստալինի և Հիտլերի մահվան մեքենան գիտեր՝ ով է իր«թշնամին» և նրանք բծախնդիր էին իրենց կոտորածն իրականացնելիս։ Այստեղ էականն այն է, որ մարդու իրավունքների զեկույցը զրոյական գումարով խաղ չէ, որի դեպքում տղամարդ զոհի համար գրված յուրաքանչյուր բառ ավտոմատ կերպով հանգեցնում է մեկ բառով1 Human Rights Watch, Russia Closes Chechnya Border to Male Civilians (New York։ Human Rights Watch, 2000), հասանելի է՝պակաս կնոջ տառապանքներին կամ էլ հակառակը։ ԵԱՀԿ-ի՝ Կոսովոյի վերաբերյալ հաղորդման մեջպարզորոշ կերպով ցույց է տրվում, որ կանանց և տղամարդկանց զանգվածային բռնությունները կարելի է քննարկել արդարացի և հավասարակշռված ձևով, նույն աղբյուրի մեջ։ Ավելին, AI-ն ունի բավական մեծ փորձ` բնութագրելու մարդու իրավունքների ոտնահարումները,որոնք վնասում են որևէ կոնկրետ խմբի նույնիսկ այն դեպքում, երբ խտրականությունը շատ ավելիաննկատ է, քան վերոհիշյալ օրինակներում։ Մամլո մի հաղորդագրության մեջ, որտեղ հրապարակվումէր Միացյալ Նահանգներում ռասայական խտրականության համար կիրառվող մահապատժի մասինզեկույցը, համաներման գլխավոր քարտուղար Պիեր Սանեն ասաց հետևյալը. «Այսօր ԱՄՆ-ում, որտեղդու ապրում ես կամ մահանում քո կատարած հանցանքների արդյունքում, պարզվում է՝ շատ բան պայմանավորված է քո մաշկի գույնով և ռասայական պատկանելությամբ»։ Այնուհետև, զեկույցում նշվումէ, որ երբ խոսքն ԱՄՆ-ում մահապատժի մասին է, ապա միայն սևամորթները չէ, որ ենթարկվում ենխտրականության. «Նախապաշարմունքը վերաբերում է նաև լատինական, բնիկ, ասիական, արաբ ևազգությամբ այլ ամերիկացիների»1։ Այսպիսով, AI-ն խոսում է ռասայական և էթնիկական պատկանելությամբ բնորոշվող խտրականության մասին (նաև գենդերային), որտեղ զոհի դերում կանայք են2։ Հաշվի առնելով սա՝ տրամաբանակա՞ն է արդյոք կարծել, որ վերլուծությունը տղամարդկանց վրա ևս տարածելով կշեռքի նժարներնաղետալիորեն չե՞ն հեռանա արդարությունից (քանի որ խոսքը բարձրագույն պատժի` մահապատժիմասին է), այժմ ԱՄՆ-ում ո՞րն է համարվում առաջնային պատճառը՝ մաշկի գո՞ւյնը, ռա՞սան, էթնիկական պատկանելությո՞ւնը, ինտելե՞կտը։ Պետք է ասել՝ նրանցից ոչ մեկը։ Միակ պատասխանն է` կենսաբանական սեռը։ Ալյասկայի համալսարանի Արդարության կենտրոնի համաձայն` «ԱՄՆ-ում 1608 թ. իվեր 19.000 հաստատված մահապատիժներից կանանց մահապատիժները միայն 515-ն են»3։ Սակայնսա քննարկման մի թեմա է, որի շուրջ մարդու իրավունքների կազմակերպությունը լռում է։ Մեկ հարց, որ շարունակաբար քննարկվում էր համաներման միջազգային բանաձևի մեջ (AmnestyInternational resolution). «Արդյո՞ք ամնիստիան արդեն չի դատապարտում քաղաքացիական տղամարդկանց սպանությունները զինված հակամարտությունների ժամանակ»։ Դա վերաբերում է առանձինդեպքերում տղամարդկանց իրավունքների ոտնահարմանը /մենք մեջբերումներ արդեն արել ենք Կոսովոյի դեպքերից/։ Այլ օրինակներ էլ վերաբերում են Subanese-ի արյունալի դեպքերին. «Տղամարդ գյուղացիներին սպանում էին զանգվածային կոտորածների ժամանակ… Այլ հաղորդագրությունների համաձայն էլ` զինվորները կտրում էին երեխաների կոկորդները և սպանում այն քաղաքացիական տղամարդկանց, որոնց ճակատը մուրճերով մեխում էին հարցաքննության ժամանակ»։ Սակայն Մարդու իրավունքների երկու գլխավոր կազմակերպություններ` Amnesty International-ն ուHuman-Rights Watch-ը ցնցվել են զինված հակամարտությունների ժամանակ արական սեռի զանգվածային վայրագությունները փաստագրելիս։ Չնայած նշված կազմակերպությունների կողմից պատերազմի ընթացքում կանանց նկատմամբ սեռական ոտնձգությունների վերաբերյալ արված մի շարքհայտարարությունների` ոչ մի հաղորդում չի արվել քաղաքացիական տղամարդկանց նկատմամբ իրականացված զանգվածային ձերբակալումների, խոշտանգումների, սպանությունների կամ անհետացման մասին։ Մեկ այլ հարց, որ շարունակաբար տրվում էր AI անդամների կողմից, հետևյալն էր` արդյ՞ոք քաղաքացիական տղամարդկանց սպանել են զինված պայքարի ժամանակ զուտ նրա համար, որնրանք տղամարդ էին, թե՞ հակառակորդի համար հնարավոր զինակոչիկ էին համարվում։ Այստեղդժվար է տեսնել, թե ինչ պատճառով են տղաներին և տղամարդկանց խոշտանգել, ձերբակալել կամսպանել (արդյո՞ք մարդու իրավունքների կազմակերպության ներկայացուցիչները փորձում են պարզել,թե ինչ դրդապատճառներ են թաքնված զինված հակամարտության ժամանակ կանանց զանգվածայինբռնաբարությունների, սպանությունների, կանացի օրգանները խեղելու, խոշտանգելու, քաղաքականբանտարկությունների հետևում, կամ կա՞ն արդյոք բարձրագույն պատժի համար այլ պատճառներ։ Ո՛չ,նրանք այս ամենը դատապարտում են` համարելով չարանենգություն)։ Եթե առկա է զանգվածայինսպանությունների փաստը, ապա մարդու իրավունքները պաշտպանող կազմակերպությունները պետքէ դրանք անպայմանորեն դատապարտեն` անկախ նրանից՝ դրանք կանանց, տղամարդկանց, թեերեխաների նկատմամբ են, և անկախ դրանց հետևում եղած պատճառներից։ 1 Amnesty International, Death by Discrimination։ Skin Colour Influences Who Lives and Dies in the US Judicial System (London։ Amnesty International, 1999), հասանելի է՝ www.amnesty.org/news!1999/25107599.htm.(London։ Amnestyhttp։ //www.uaa.alaska.edu/just/death/index.html.International, End Secrecy։ End SufferingInternational, 2000), հասանելիէ՝հասանելիէ՝Մի քանի այլ վերլուծություններից պարզվել է, որ գենդերային սկզբունքը երբեք չափանիշ չի եղելմարդու իրավունքների ոտնահարման ժամանակ։ Օրինակ, վերցնենք կանանց զանգվածային բռնաբարության դեպքերը զինված հակամարտությունների ժամանակ։ Երբ կանայք բռնաբարվում են զինվորների կամ գաղտնի ոստիկանների կողմից, դա միայն այն պատճառով չէ, որ նրանք կանայք են, այլևայն, որ նրանք ներկայացնում են հակառակորդ կողմը /Բոսնիայի պատերազմի ժամանակ սերբականզորքերը չէին բռնաբարում սերբ կանանց, և ոչ էլ բոսնիացի մուսուլման զինվորներն էին բռնաբարումմուսուլման կանանց/։ Նկատենք, որ 1915 թ․ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ հաճախ տղամարդիկզգեստափոխվում էին կանացի հագուստներով1։ Ինչպես մարդու իրավունքները պաշտպանող կազմակերպության ներկայացուցիչներն են հաղորդում՝ «Բռնաբարության հետ կապված լուրեր էին շրջանառվում, երբ ընտանիքները փորձում էին փախչել իրենց բնակատեղիներից։ Հաճախ ավելի տարեց կանայք իրենց դստրերին հագցնում էին լայն զգեստներ, գլուխները կապում գլխաշորով, որպեսզի ներկայանային՝ որպես տատիկներ։ Ուրիշներն էլ իրենց դուստրերի դեմքը շփում էին ցեխով, որպեսզի արտաքինը տգեղացնեին»։ Միայն կանայք չէին, որ ենթարկվում էին հետապնդումների. տղամարդկանց նույնպես մեղադրումէին և դատապարտում, սակայն հիմնական զոհերը կանայք էին։ Ուրեմն, տրամաբանական է այստեղխոսել գենդերային ընտրովի ցեղասպանության մասին, քանի որ այստեղ շատ կարևոր է գենդերայինգործոնը։ Ինչպես Սթիվեն Քյաթցն գրում է․ «․․․վիճակագրական տվյալներից պարզ է դառնում, որ անցած երեք դարերի ընթացքում կանանց մեծամասնությանը /մոտ 99․9%/ ո՛չ ոստիկանությունը, ո՛չ եկեղեցին ուղղակիորեն վնաս չէին պատճառում` չնայած նրանք այդ կարող էին անել, ինչպես և վերնախավը, որ վերահսկում էր նրանց2»։ Ընդհանրապես, այն կանայք, որոնք դիտվում էին որպես «տարօրինակ» և «սպառնացող»` դառնում էին թիրախի առարկա։ Մենք լիովին համամիտ ենք այն ցեղասպանագետների տեսակետի հետ, որ կանանց դեպքում մենքգործ ունենք մարդու իրավունքների ոտնահարման յուրօրինակ դեպքի հետ՝ նկատի ունենալով կանանց սեռական խեղումն և պատվազրկումը։ Սակայն AI-ն նաև ճարպկորեն խույս է տվել մարդու իրավունքների ոտնահարումներն ու այդ իրավունքները ոտնահարողներին գնահատելուց։ Այս առումով մենք այստեղ չենք փորձում առաջ տանելայն գաղափարը, որ ավելի շատ թվով տղամարդկանց իրավունքներն են ոտնահարել։ Փոխարեննառաջարկում ենք հավասար վերաբերմունք մարդու իրավունքների խնդրին, որը վերաբերում է գենդերային ցեղասպանությանը. ճիշտ այնպես, ինչպես AI-ն լույս է սփռում զինված հակամարտություններիժամանակ կանանց իրավունքների ոտնահարման փաստերի վրա, նմանատիպ վերլուծության անհրաժեշտություն կա նաև այն դեպքերում, երբ խոսքը տղամարդկանց մասին է` ակնհայտորեն ռազմականընկերության արշավների ժամանակ։ Այսպիսով, սեռասպանական գործողությունները ցեղասպանությունների մաս են կազմում, և նրանց ուսումնասիրությունը կարևոր է ցեղասպանության հասկացությունն ամբողջական ուսումնասիրելու համար։ Լիլիթ ՄարտիրոսյանԳԵՆԴԵՐԱՅԻՆ ՈՉՆՉԱՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ՄԱՐԴՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԸ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԲանալի բառեր՝ ցեղասպանություն, կանայք, գենդերային սպանություն,ընտրովի սպանություն և մարդու իրավունքներ։

Այս հոդվածում փորձ է կատարվում «գենդերային սպանություն» տերմինն օգտագործել համընդհանուր հեռանկարի տեսանկյունից։ Տերմինը բնութագրվում է՝ իբրև զանգվածային գենդերային սպանություն և բնորոշ է հակամարտություններին։ Կարծում ենք՝ գենդերային սպանությունները բնորոշ են ժամանակակից աշխարհում տեղի ունեցող հասարակական և ռազմական հակամարտություններին։ Այս հոդվածում քննարկվում են կանանց դեմ ուղղված բռնությունները և մարդու իրավունքների՝ սեռով պայմանավորված խախտումները։ Ցավոք, այս թեման դեռևս պատշաճ կերպով չի ուսումնասիրվում գիտնականների և միջազգային հանրության կողմից։ Այս թեման, որպես այդպիսին, կարելի է համարել ժամանակակից աշխարհում արգելված թեմաններից մեկը։

LOԻՆՎԱ CON ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԵՎ ԱՀԱԲԵԿՉԱԿԱՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ԳԼՈԲԱԼ ՄԵԴԻԱ Հնդկաստանը, Պակիստանը, Իսրայելը, Պաղեստինը, Շրի Լանկան, Ինդոնեզիան, Աֆղանստանը, Իրաքը և Սիրիան մնացել են աշխարհի «թեժ» կետերում: 1990-ականներին կրոնական և տեղական պատերազմներ սկսվեցին նախկին Հարավսլավիայում, Լեռնային andարաբաղում, Չեչնիայում և Հարավային և Հյուսիսային Օսիայում: 1989-1994թթ. Գրանցվել է 94 բախում, որոնցից միայն 4-ն են միջպետական: Ներկայումս զինված բախումների նպատակը, հատկապես համաշխարհային առաջնորդների միջեւ, ոչ թե թշնամուն ոչնչացնելն է, այլ նրան «հնազանդեցնելը»: Այնուամենայնիվ, 2003 թվականին Իրաքում տեղի ունեցած ռազմական գործողությունները ցույց տվեցին, որ լայնամասշտաբ պատերազմները պատմության մեջ չեն անցել: Պատերազմների և զինված բախումների լուսաբանումը հեռուստատեսությամբ հակասությունների աղբյուր է լրագրողների խնդիրները քննող լրատվամիջոցների մասնագետների շրջանում: Այս հարցում կան մի քանի մոտեցումներ: Առաջին տեսակետի համաձայն ՝ հեռուստատեսությունը, հատկապես համաշխարհային հեռուստատեսությունը, նպատակ ունի բարձրացնել իր լուսաբանումը, կողմերից մեկին արդարացնել, մյուսին մեղադրել: Չեչենական պատերազմը վառ օրինակ է: CNN International– ը և BBC World– ը հայտնում են 1999 թ. – ից դեկտեմբերից մինչև 2000 թ. Մարտին նրանք կարևորում էին փախստականների հարցը, ներառյալ հարցազրույցները մարդկանց հետ, ովքեր տուժել էին դաշնային զորքերից, այդպիսով ստեղծելով Չեչնիայի նկատմամբ Ռուսաստանի կառավարության անարդար քաղաքականության պատկեր: «Համաշխարհային հեռուստաալիքների լրագրողները չեն փնտրում զինված պայքարի իրական պատճառների բացատրությունը, նրանք ի վիճակի չեն օբյեկտիվ գնահատել իրավիճակը», - գրում են ռուսական թերթերը: Բավականին հաճախ հեռուստաընկերությունները գնում են հակամարտությունները լուսաբանելու երկրորդ ճանապարհով ՝ ներկայացնելով երկու հակամարտող կողմերի կարծիքները: Այսպիսով, Իսրայելի և Պաղեստինի ներկայացուցիչները հրավիրվեցին համաշխարհային հեռուստատեսությամբ Մերձավոր Արևելքի ճգնաժամի քննարկմանը: Սա լուսաբանման ամենաարդյունավետ միջոցներից մեկն է, քանի որ բախումների հիմնական պատճառը գաղափարախոսությունների հսկայական տարբերությունն է և տարբեր մոտեցումները: Coverageածկույթի այս մեթոդը յուրաքանչյուր կողմի հնարավորություն է տալիս լիարժեք արտահայտվել: Չնայած դրան, հարկ է նշել, որ CNN- ն անընդհատ քննադատում էր Իսրայելին պաղեստինա-իսրայելական հակամարտության լուսաբանման մեջ: Ֆոտոխցիկը, որը լուսաբանել է արևմտյան լրատվամիջոցների կողմից Մերձավոր Արևելքի ճգնաժամի լուսաբանումը, բազմիցս ասել է, որ Իսրայելի մասին CNN- ի հաղորդումները պարունակում են սխալներ, այլ ոչ թե ընդհանուր վերլուծություն, որը հաճախ ծաղրում է փաստերին: Կամերան նշում է, որ CNN- ը բարյացակամ է պաղեստինցիների հետ և ծայրաստիճան քննադատում է Իսրայելը: Օրինակ, CNN- ն իր զեկույցներից մեկում հասկացրեց, որ իսլամական բնակչությունը գնալով պակասում է Իսրայելի կոշտ քաղաքականության պատճառով: CNN- ը, իհարկե, չընդունեց իր սխալը: Բայց իրական սկանդալ բռնկվեց, երբ 2002 թ. CNN- ի հիմնադիր Թեդ Թըրները: Նա հրապարակավ մեղադրեց պաղեստինցիներին նույն ահաբեկչական հավակնությունները ունենալու համար, ինչ իսրայելցիները, ինչը վրդովեցրեց Իսրայելի կառավարությունը: Այդ ժամանակ Իսրայելը պատրաստվում էր CNN- ը հեռացնել արբանյակային հեռուստատեսության համակարգից: Մեծ ջանքերով CNN- ի ղեկավարները «ապացուցեցին», որ Turner 1 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս http: հղումով //www.kp.ru/online/news/1926711/: 2 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս http: //edition.cnn.com/2014/12/13/world/meast/isis-violence/index.html?hpt=imi_c2 հղումը: 3 Տե՛ս Gilboa E., The Global News Networks and US Policy Making in Defense and Foreign Affairs, Harvard University, 2002: չի ազդում CNN- ի տեղեկատվական քաղաքականության վրա: Իհարկե, որոշ տեսաբաններ այստեղ նաև ֆինանսական խթան տեսան, քանի որ Իսրայելը CNN- ից պահանջեց իր տարածքում բաժանորդագրությունների գինը 40 տոկոսով իջեցնել, բայց քաղաքական ենթատեքստը ավելի ակնհայտ է: Նշենք, որ Ալ-Alազիրան, փորձելով հավասարակշռել Մերձավոր Արևելքի հակամարտության լուսաբանումը, հաճախ քննադատում է ինչպես Պակիստանի ինքնավարությունը, այնպես էլ Իսրայելը: BBC World- ի լրագրողները բախվել են այս խնդրին: 2003 թ. Հուլիսին մամուլում հոդվածներ հայտնվեցին Իսրայելի կառավարության զայրույթի մասին, որը BBC World- ը ցուցադրեց Իսրայելի ռազմավարության մասին ցուցադրվող ֆիլմերի դեմ: Այս իրադարձություններից անցել է ավելի քան մեկ տասնամյակ, բայց Ուկրաինայում տեղի ունեցած իրադարձություններն ապացուցել են, որ համաշխարհային լրատվամիջոցները դեռ խնդիր ունեն հավասարակշռված լրատվամիջոցների կայացման հետ: Այս անգամ Russia Today- ը հարձակման ենթարկվեց CNN- ի և BBC- ի կողմից: Համաշխարհային լրատվամիջոցները, սակայն, շատ առավելություններ ունեն: Առաջին հերթին իրադարձությունների կենտրոնում պետք է լինեն համաշխարհային հեռուստաընկերությունների թղթակիցները: Այս մոտեցումը նոր չէ: Եվրոպական մեդիայի ամենամյա ֆորումում BBC- ի թղթակից Մարտին Բելը ասաց, որ սառնասիրտ լրագրությունը պետք է փոխարինվի «մասնակցային» լրագրությամբ, ինչը լրագրողից պահանջում է ոչ միայն փաստեր արձանագրել, այլև անկեղծ զգացմունքներ արտահայտել: «Լրագրողը դիտորդ չէ, այլ իրադարձությունների մասնակից», - ասում է Բելը: Ելույթի վերջում նա պատմում է մի լրագրողի հետ կապված մի դեպք, որը ցանկանում էր գրել դիպուկահարի մասին: Լրագրողը դիպուկահարի կողքին կանգնած հարցնում է. "Ինչ ես տեսնում?" Դիպուկահարը պատասխանում է. «Ես տեսնում եմ, որ փողոցում քայլում են երկու հոգի: Նրանցից ո՞ւմ սպանեմ: » Հարցը մնաց անպատասխան, լրագրողը սարսափած հեռացավ: Հետո նրա ետևից երկու կրակոց լսվեց, նա լսեց դիպուկահարի ձայն: «Ի aնչ ափսոս, նրանցից մեկի կյանքը կարող էիք փրկել»: Բելը նշում է, որ վտանգը լրագրողի համար կաղապար չէ: Ավելի ուշ նա իր հայեցակարգը հրապարակեց British Journalism Review- ում, որին արձագանքեց բրիտանական լրագրության վետերան Johnոն Սիմփսոնը ՝ BBC International Media- ի գլխավոր խմբագիր: Բելին մեղադրվեց ՝ ասելով, որ լրագրողը պարտավոր չէ, չպետք է արտահայտի իր մտքերը: «Մենք մարդկանց փաստեր ենք տալիս, նրանք կարող են ենթադրություններ անել անձամբ: «Պե՞տք է նրանց սովորեցնել, թե ինչպես գնահատել իրադարձությունները: Գրում է Simpson 3-ը: Վերջինս նկատում է, որ եթե ուզում եք ազդել մարդկանց մտածելակերպի վրա, դառնաք քաղաքական գործիչ, իսկ եթե ուզում եք մարդկանց պատմել կատարվածի մասին, դարձեք լրագրող: Հարկ է նշել, որ համաշխարհային հեռուստաալիքները բարելավում են իրենց վարկանիշը ՝ լուսաբանելով զինված հակամարտությունները, էթնիկ զտումները և ահաբեկչությունը: Հեռուստաընկերությունների միջեւ մրցակցությունն այն աստիճանի է հասել, երբ մեդիա հետազոտողները տարբերակում են հեռուստաընկերությունների ազդեցության ոլորտները: Եթե ​​Պարսից ծոցի բախումների ընթացքում CNN- ը հիմնական տեղեկատվությունն էր, ապա Կոսովոյի ճգնաժամի և Թիմոր-Լեստեի անկարգությունների ֆոնին BBC World- ը գլխավորն էր: Հեռուստատեսության և ահաբեկչության կապը հաճախ հակասությունների առիթ է դարձել: Եթերում ահաբեկչական գործողությունների մասին հաղորդելիս լրագրողները համաշխարհային հանրության ուշադրությունը հրավիրում են այս խնդրի վրա, ինչը նշանակում է, որ ահաբեկչությունն ունի «անվճար» գովազդներ: Մյուս կողմից, այդ մասին անհնար է լռել ոչ միայն ժողովրդի տեղեկացված լինելու իրավունքի պատճառով, այլև խնդրի լուծման համար օգտագործել աշխարհի քաղաքական և դիվանագիտական ​​ուժերն ու կապերը: 2001 Սեպտեմբերի 11-ին ամբողջ աշխարհն իրեն գերեվարված զգաց, բոլորը իրենց անզոր էին զգում, միևնույն ժամանակ գիտակցելով, որ այս իրավիճակը հենց ահաբեկչական ակտի սցենարիստների և ռեժիսորների կողմից իրականացված նպատակն էր: Համաշխարհային հեռուստաընկերությունների դերը 2001-ին Սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչությունների լուսաբանումը չի կարող միանշանակ գնահատվել: Ահաբեկչության լուսաբանումն այդքան արդյունավետ չէր լինի, եթե միլիոնավոր մարդիկ ուղիղ հեռարձակմամբ չհետեւեին ահաբեկիչների գործողություններին: Observer բրիտանական թերթը սեպտեմբերյան ողբերգությունն անվանել է ահաբեկչության ամենամեծ PR հնարքը մարդկության պատմության մեջ 4: Ահաբեկիչներն ամեն ինչ հաշվարկել էին: Համաշխարհային առևտրի կենտրոն ընկած առաջին ինքնաթիռի և «երկրորդ ինքնաթիռի» միջև ընդմիջումը 18 րոպե էր: Այդ ընթացքում բոլոր համաշխարհային հեռուստաալիքները առանց դադարի ցույց տվեցին ամեն ինչ: «Առաջին ինքնաթիռը պետք է որսակեր 2 բանավեճի բռնկումներ այն մասին, թե լրագրողները պետք է երբևէ շեղվե՞ն օբյեկտիվությունից // Եվրոպա մեդիա ֆորում: Նորությունների ավանդույթներ և անցումներ, 4 Տե՛ս Hobsbawm J., Հասարակայնության հետ կապերի մասին: Ինչպե՞ս նրանք պատանդ պահեցին բոլորիս // The Observer, 2001 թ., Սեպտեմբերի 16: «Լրատվամիջոցների ուշադրությունը, երկրորդը, պետք է օգտագործեր ուղղակի ազդեցության հնարավորությունը, քանի որ հեռուստաընկերություններն արդեն ուղիղ հեռարձակում էին ահաբեկչությունը», - ասում է պրոֆեսոր Դեպան: Աշխարհի հեռուստաընկերություններն անմիջապես պայմանավորվեցին միմյանց օգնել և ստացված տեղեկատվությունը և տեսանյութերը փոխանակել: Այնուամենայնիվ, լրատվամիջոցները ողողված էին անորոշ «ոչ հավաստի տեղեկատվությամբ» ՝ կապված տեղեկատվական քաոսի և խուճապի հետ: Դեպքի մասին ԱՄՆ-ում հաղորդում էին հեռուստաընկերությունները, որոնք ընդհանրապես քաղաքական լուրեր չէին հաղորդում: ABC- ն հեռարձակվում էր սպորտային ESPN- ով, իսկ երաժշտությունը MTV CN VH-1- ով `CNN- ով: Սեպտեմբերի 11-ից հետո համաշխարհային լրատվամիջոցները սկսեցին հեռարձակվել մշտական ​​վերնագրերով: «Ամերիկայի նոր պատերազմը», «Ամերիկան ​​պատերազմական իրավիճակում» և այլն: Առաջին օրերին CNN- ը սկսեց պատմել Աֆղանստանի մասին, որտեղ այն գտնվում է, ինչպես պետք է պաշարվի, ինչ ռազմական տեխնիկա է օգտագործվելու: Մի կողմից, այդ օրերին հեռուստատեսությունը տեղեկատվության անփոխարինելի աղբյուր էր, բայց մյուս կողմից `համաշխարհային լրատվամիջոցներն արդյունավետ դարձան ահաբեկչական ահաբեկիչների ձեռքում: 2001 թվականից հետո «միջազգային ահաբեկչություն» տերմինը մտավ համաշխարհային լրատվամիջոցների բառապաշար: Այնուամենայնիվ, սա մեծ փորձ էր մեդիա մագնատների համար իրենց հետագա աշխատանքում: Ընդհանուր առմամբ, հարկ է նշել, որ վերջին 15-20 տարիների ընթացքում միջազգային նորությունների հեռարձակումը զգալիորեն փոխվել է: Եթե ​​Պարսից ծոցում պատերազմի ժամանակ CNN International- ը միակն էր իր բացառիկ տեսահոլովակներով, ապա այլ հեռուստաալիքներ արդեն հեռարձակում էին Իրաքի իրադարձությունների ժամանակ: CNN- ը, BBC- ն, Euronews- ը, SkyNews- ը շուրջօրյա լուսաբանել են ռազմական գործողությունները: Նրանց մրցակիցը դարձավ արդեն հայտնի «Ալ-azeազիրա» դարաշրջանի «Ալ-Արաբիան»: Մեր օրերում աշխարհը կարծես կենտրոնացած է Սիրիայում, որտեղ շարունակվող քաղաքացիական պատերազմը չի հանդարտվում: Լուսաբանման եղանակներն ու մեկնաբանությունները տարբեր են: Եկեք խոսենք The New York Times- ի և The Washington Times- ի, սիրիական պատերազմի լուսաբանման մեխանիզմների մասին: Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմի լուսաբանման ընթացքում այս երկու պարբերականները չեն թաքցնում իրենց բացասական վերաբերմունքը Բաշար Ասադի ռեժիմի նկատմամբ, նրանք ակտիվորեն խրախուսում են ընդդիմությանը, որի նպատակը նախագահին տապալելն է: Այս պատճառը հիմնականում պայմանավորված է ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության շահերով: Սիրիան միշտ հետաքրքրություն է առաջացրել Արեւմուտքի համար, առաջին հերթին ՝ որպես ամենահարուստ նավթային ռեսուրսներ ունեցող երկիր: 2012 թվական: հունվարից մինչև 2013 թվականը The New York Times– ը հունվարին սիրիական հակամարտության վերաբերյալ ավելի քան 324 նորություն և վերլուծական հոդված էր հրապարակել: Հրապարակումները պատկերացում են տալիս քարոզչական արշավի հիմնական հիմքերի մասին: Առաջին հերթին, The New York Times- ը և Washington Times- ը ծայրահեղ էին իրենց գնահատականներում: Ընդդիմության ներկայացուցիչները, ովքեր պայքարում են Ասադի ռեժիմի դեմ, նրանց կողմից ներկայացվում էին որպես հերոսներ, իսկ Ասադին ՝ իրեն սատարող քաղաքական շրջանակը, որպես հակահերոսներ: Առաջինները պայքարում են իրենց ինքնիշխանության և անկախության համար, երկրորդները կառչած են մնում իշխանությունից ՝ պատրաստ ոչնչացնել նրանց, ովքեր կփորձեն վերականգնել երկրի ինքնիշխանությունը 2: Դա հաստատելու համար անդրադառնանք The New York Times- ի 2 հոդվածների: Նկարագրելով ապստամբներին ՝ թերթը հավաստիացնում է, որ նրանք պատրաստ են վճռականորեն զոհաբերել իրենց ՝ միայն կասեցնելու Ասադի կործանարար ռեժիմի առաջխաղացումը 3: Խոսելով Սիրիայի կառավարության մասին ՝ The NewYork Times– ի տեսաբան Է. Բարնարդը նշում է, որ դա սպանում է իր ժողովրդին ոչ միայն ֆիզիկապես, այլև անիծում է բարոյականությունը: Նկատելի է, որ ընդդիմության ներկայացուցիչները թերթը չի ընդունում որպես օրենքի խախտող, չնայած գործող իշխանության դեմ պայքարելով և երկրի տարածքում տարածված ռազմական գործողություններ կազմակերպելով ՝ նրանք խախտում են օրենքը: 1 Պատրաստված հեռուստատեսության համար ահաբեկչություն: Worksանցերն ու կայարանները խառնվում են ՝ ծածկելու ազգը ցնցած գրոհները // Հեռարձակում և մալուխ, 2001,2 Մանրամասների համար տե՛ս http: // www. //www.washingtonpost.com/world/middle_east/ տասնյակ-զոհված-հարձակման-կենտրոնում-Սիրիա / 2012/12/11 / 21/034d344043d6-11e2-8061-253bccfc7532_story.html: 3 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս http: //www.nytimes.com/2012/02/24/opinion/ how- to-halt- the- butchry-in- in Siria. html. 4 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս http: //lens.blogs.nytimes.com/2012/06/13/a-rare-view-of-conflict-in-Yyria/?_r=0: Թերթերն առանձնանում են նրանով, որ կատարում են փաստերի ընտրություն և համեմատություն, ինչը միշտ չէ, որ օբյեկտիվ է: Եթե, օրինակ, կառավարական ուժերը մեղավոր են ճանաչվում խաղաղ բնակիչների կոտորածի մեջ, թերթերը նրանց խիստ քննադատության են ենթարկում: Իրավիճակը միանշանակ փոխվում է, երբ խաղաղ բնակիչները զոհվում են ընդդիմադիր ուժի մեղքով: Այս դեպքում կորուստները ներկայացվում են որպես «չնչին»: New YorkTimes- ը նույնիսկ հնչեցրեց այն միտքը, որ սպանվածները կարող էին կրել իշխանամետ զինյալների համազգեստ, որոնք շփոթել էին ապստամբներին: Դրա վառ օրինակը Սիրիայում թուրքական ռազմական ինքնաթիռի ոչնչացումն է: Դեպքից անմիջապես հետո թերթերը շտապեցին մեղադրել Սիրիային հարևան երկրների նկատմամբ ագրեսիվ պահվածք ցուցաբերելու մեջ 2: Սակայն նշված նյութերը ոչինչ չեն ասում այն ​​մասին, թե ինչու է թուրք օդաչուն հայտնվել Սիրիայի տարածքում, ո՞րն էր նրա նպատակը: Եվ դա այն դեպքում, երբ Թուրքիան երբեք չի թաքցրել, որ ստեղծված իրավիճակում ավելի շատ համակրում է ընդդիմությանը, քան սիրիական կառավարությանը: Պատճառը, թե ինչու թերթերը ուշադրություն չեն դարձրել այս ամենին, բացատրվում է միայն նրանց քաղաքական տեսանկյունից: 2012 թվական: The New York Times- ը և The Washington Times- ը հունվարից ակտիվորեն շրջանառում են Սիրիայում զանգվածային զենքի գաղտնի պաշարների հարցը: Երկու թերթերը հայտնում էին, որ այդ զենքի մատակարարը 2000-ականների սկզբին Իրաքն էր, որը ղեկավարում էր Սադամ Հուսեյնը: Միևնույն ժամանակ, հրապարակումներում անհնար էր հասկանալ `արդյո՞ք այդ զենքերն իրականում գոյություն ունեն, որոնք են դրանք, ինչ հնարավորություններ ունեն: New York Times- ը և Washington Times- ը հմտորեն օգտագործում են ժողովրդավարական արժեքները որպես զենք իրենց քարոզչության համար. Ազատություն, անվտանգություն, քաղաքացիական ընտրություններ, հավատարմություն և այլն: Եթե ​​Սիրիայի նախագահը և նրա շրջապատը ներկայացվեն որպես ժողովրդավարական արժեքներ խախտողներ, իսկ ապստամբները, ընդհակառակը, որպես այդ արժեքների պահպանման ջատագովներ: Բերված օրինակները, ըստ էության, ցույց են տալիս սիրիական հակամարտության կողմերին «մեզ հետ» և «մեր դեմ» բաժանելու այս երկու թերթերի ցանկությունը: Վերլուծելով Սիրիայում տիրող իրավիճակը, The New York Times- ը և Washington Times- ը ոչ միայն բարձրացնում են ռազմաքաղաքական խնդիրներ, այլև ուշադրություն են դարձնում Բաշար Ասադի կնոջ `Ասմա Ասադի պահվածքին: Այսպիսով, Սիրիայի նախագահը բնութագրվում է որպես կոշտ, կոպիտ, անողոք: Օրինակ, The New York Times- ը մեղադրեց Ասադին եթային և պատերազմի ողջ պատասխանատվությունը դրեց նրա ուսերին 3: Իր հերթին, The Washington Times- ը նշել է, որ Ասադն անձամբ է զբաղվել անչափահասների զորակոչի խնդրով ՝ աչք փակելով պատերազմական գոտիներում իր զինվորականների կողմից սեռական բռնության առկայության վրա: Ինչ վերաբերում է նախագահի կնոջը, ապա նա ներկայացվում է ծաղրական տոնով, որը կարդում է սիրային վեպեր և արտասահմանյան ժամանակակից ամսագրեր 4: Այս ամենից պարզ են դառնում ամերիկյան այս երկու թերթերի կողմնորոշման առանձնահատկությունները: Միևնույն ժամանակ, համաշխարհային լրատվամիջոցները պետք է գիտակցեն իրենց դերը անկողմնակալ փաստերի արդարացի համադրություն ներկայացնելու հարցում, քանի որ այն ձևավորում է հասարակական կարծիքը աշխարհում: Այս դեպքում հեռուստադիտողը չպետք է զգա հսկայական արգելքը Արևելքի և Արևմուտքի միջև: Ամալյա Կարապետյան Mինված հակամարտությունների և ահաբեկչության լուսաբանումը գլոբալ լրատվամիջոցներում Հիմնաբառեր. Համաշխարհային լրատվամիջոցներ, զինված բախումներ, լուսաբանում, ահաբեկչություն: ։

Հոդվածն անդրադարձ է կատարում գլոբալ մեդիայում զինված բախումների և ահաբեկչական գործողությունների լուսաբանման առանձնահատկություններին և նշանակությանը մեր օրերում։ Ներկայացվում են վերջին տարիներին մի շարք լրատվամիջոցների հրապարակումներ և վերլուծվում վերջիններիս դերը հասարակական ազդեցության տեսանկյունից։

Գիտ. Headեկավար ՝ տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Հ. Սարգսյան Կոռուպցիայի իրողությունն ուսումնասիրվում է և՛ հասարակական կյանքում, և՛ տնտեսական համակարգերում ՝ քաղաքական-իրավական-սոցիալ-տնտեսական տեսանկյունից: Գիտական ​​հետազոտություններ են տարվում ՝ տարբեր տնտեսական ցուցանիշների վրա կոռուպցիայի բացասական ազդեցությունները ուսումնասիրելու համար: Հատկապես կարևոր են ուսումնասիրությունները, որոնք վերաբերում են կառավարման արդյունավետության և հասարակության բարեկեցության մակարդակին, ինչպես նաև վերահսկող կետում գտնվող երկրի սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության և հասարակական բարեկեցության մակարդակի բարձրացմանը: Այս համատեքստում տնտեսական գրականության ամենահայտնի գործերից մեկը Նորֆոլկ 16-ի աշխատանքն է, կառավարությունը տեխնածին սահմանափակումների համակարգ է, որը մեծ ազդեցություն ունի տնտեսական գործակալների որոշումների վրա: Հետևաբար, արդյունավետ կառավարումը, որն ավելի շատ նպաստում է աշխատանքի արդյունավետ բաշխմանը, արտադրական ներդրումների ներգրավմանը, սոցիալ-տնտեսական ռեկորդային տնտեսական աճին: Մյուս կողմից, ըստ Հոլի Ջոնսի 17, եթե լավ կառավարումը նպաստում է տնտեսական աճին, ապա վատ կառավարումը նպաստում է սեփականության իրավունքի ցածր մակարդակներին, 16 Տե՛ս North DC, Institutions, Institutional Change, and Economic Performance, New York. Քեմբրիջի համալսարանի մամուլ, 1990: 17 Տե՛ս Hall, Robert E., Jones CI, Ինչու են որոշ երկրներ արտադրում արդյունահանողով շատ ավելի շատ աշխատողներ, քան մյուսները, Quarterly Journal of Economics, 1999, 114 (1), էջ 83-116: Այս հոդվածի նպատակի գերակայության ցածր մակարդակը, ոչ օպտիմալ հարկային համակարգը, կոռուպցիայի բարձր մակարդակը հանգեցնում են հասարակության բարեկեցության անխուսափելի անկման: Բացի վերը նշված պնդումներից, կատարված բազմաթիվ փորձագիտական ​​գնահատականները ցույց են տալիս կառավարման արդյունավետությունից և տնտեսական աճից դրական կախվածության 18 վկայություն: Նման ուսումնասիրությունները ներառում են, օրինակ, Alam, Kitenji-Bedan, Achemoglu, Johnson-Robinson, Achemoglu-Robinson, Barro, Naki-Kiefer, Kaufman և Cray, Kaufmann, Cray աստղ Mast: Այնուամենայնիվ, մյուս կողմից, կոռուպցիոն գործընթացները բացասաբար են ազդում արդյունավետ կառավարման վրա, ինչը հանգեցնում է հասարակության բարեկեցության ցածր մակարդակի: փորձում է ներկայացնել Հայաստանի Հանրապետությունում առկա կոռուպցիայի մակարդակը, ինչպես նաև դրա ազդեցությունը հասարակության բարեկեցության մակարդակի վրա: Պետական ​​և հասարակական հաստատություններում, ինչպես նաև ամբողջ հանրապետությունում իրականացվող պետական ​​հետազոտությունները խորացված փորձագիտական ​​գնահատականներ են `հիմնված այդ հետազոտությունների վրա: Գնահատումների այս տեսակներն ընդգրկում են, օրինակ, Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսը (CPI), որը տարեկան գնահատվում է Transparency International- ի, Կոռուպցիայի գլոբալ բարոմետրի և այլնի կողմից: Ստորև բերված են Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի 2013 թ. Արդյունքները, ինչպես նաև Հայաստանում ԿԸՀ 2010-2015 թվականների արդյունքները 18 Տե՛ս Rafayet Alam, Kitenge E., Bedane Economics Bulletin, 2017, Volume B., «Կառավարություն Արդյունավետություն և տնտեսական աճ », 37, թողարկում 1, էջ 222-227, Acemoglu D., Johnson S., Robinson JA, Համեմատական ​​զարգացման գաղութային ակունքները: An empiricalinvestigation, American Economic Review, 2001, 91 (5), էջ 1369–1401, Acemoglu D., Institutions, 2010, 1 (2), Barro, RJ, տնտեսական աճի որոշիչները: Միջպետական ​​կատարում: Միջպետական ​​փորձարկումներ ՝ օգտագործելով այլընտրանքային ինստիտուցիոնալ միջոցներ, Economics andPolitics, 1995, 7 (3), էջ 207–227, Kaufmann D., & Kraay A., Growth առանց կառավարման, Economia, 2002, 3 (1), էջ 169 - 229, Kaufmann D., Kraay A., Mastruzzi M., Governancematters VII: 1996–2007 թվականների կառավարման ցուցանիշները, Համաշխարհային բանկի քաղաքականության հետազոտական ​​փաստաթուղթ, 2008 թ. համեմատած Արևելյան Եվրոպայի և ԱՊՀ որոշ երկրների հետ: Աղյուսակ 1 Կոռուպցիայի գլոբալ բարոմետր 19 2013 (համեմատած այլ երկրների միջին, աշխարհի միջին և ցուցակված երկրների հետ) r ի: k: r: Ե. յ: r: ե: n: n: ւ: o: թ: ւ: o: ց: k: ա s: ւ: o: K: յ: n: ւ: o: թ: ւ: o: n: ա խ: շ: ի: r: ի: դ: s: n: ե: r: օ: n: ա k: ա n: ա r: ա դ: r: ժ: r: o: Խ: յ: n: ւ: o: թ: ւ: o: n: ա k: ի: տ: s: Ո: ծ: ա զ: տ: ա ժ: r: o: զ: ա n: s: ա մ: s: ե: n: զ: ի: Բ: r: ե: n: ց: o: ժ: ի: մ: ա զ: տ: ա r: L: յ: յ: r: ե: n: ա n: o: տ: շ: ա p: r: ե: n: ղ: o: ա ռ: ա ծ: n: ի: ա r: n: ա ժ: n: ա k: ա տ: ե: Հ. յ: գ: r: ա k: ա մ: ա ժ: n: ա k: ա տ: ա D: r: ե: n: K: Հ: n: ա k: ա n: o: r: K: յ: r: ե: n: n: ւ: o: թ: ւ: o: p: r: ե: k: ա մ: զ: ա k: r: ե: ժ: ւ: o: ծ: ա զ: n: ի: F: գ: r: ա k: ա մ: ա ժ: n: ա k: ա թ: r: K: r: ե: n: k: r: ա n: մ: ի: ժ: n: ա k: ա ժ: ա p: ա ժ: ղ: o: ռ: ա Աշխարհի միջին ցուցակ listedուցակված երկրների ցուցակՀայաստան Ադրբեջան Վրաստան Մոլդովա Ռուսաստան Ուկրաինա azազախստանԷստոնիաԼատվիա Լիտվա ԼիտվաԹյուրքիա 19 Տես http: //transparency.am/storage/GCB2013_Tables_am.pdf CountryTable1 - բաշխված է ըստ մակարդակի / բացակայության կազմման: Կոռուպցիայի մակարդակի վերաբերյալ հասարակական կարծիքի գնահատումները ներկայացվում են յուրաքանչյուր ոլորտ / հաստատություն: Յուրաքանչյուր հատվածում / հաստատությունում կոռուպցիայի մակարդակը գնահատվում է 1-5 մասշտաբով, 5 բալը ցույց է տալիս ոլորտի / ինստիտուտի կոռուպցիայի բարձր մակարդակը, իսկ 1 միավորը կոռուպցիայի համար միջին համաշխարհային միավորների ամենաբարձր ցուցանիշն է , Գնահատվում են կոռուպցիոն ոլորտները / հաստատությունները: Աղյուսակ 2 Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքս 20 (ԿԸՀ) Հայաստանի համար 2010-2015թթ. Ժամանակահատվածում ՝ համեմատած այլ երկրների, աշխարհի միջին և ցուցակված երկրների միջին 2014 թ. 2015 թ. -2015 թվականը ՝ համեմատած այլ երկրների հետ: Յուրաքանչյուր երկրում կոռուպցիայի մակարդակը գնահատվում է 0-100 մասշտաբով, որտեղ 0-ը ցույց է տալիս կոռուպցիայի բացարձակ բարձր մակարդակ տվյալ 20-ում: Տես http: //transparency.am/hy/cpi2010 2011 2013-ի համեմատ ՝ 2013-ին, երկրում ստացված արդյունքները, իսկ 100 միավորը ՝ կոռուպցիայի ցածր մակարդակ, բացակայություն: աշխարհի միջին միավորներով միջինը նշված երկրների միջին միավորներով: Մոդելի նկարագրություն: Հասարակության բարեկեցության մակարդակի կոռուպցիայի ազդեցությունը (Հաջորդ գծային ռեգրեսիայի մոդելը (վահանակի տվյալների հիման վրա) օգտագործվում է հոդվածում `հանրային բարեկեցության զարգացման համար): 1851) (նշ. 3036) (նշ. 3047) = (մուրհ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1866) (նշ. 1871) (նշ. 1872) + (Սիդ 2010 թ.) (Նշ. 3038) (նշ. 1850) (մ.թ. 3038) (նշ. 3036) (նշ. 3047) + (նշ. 2013) (նշ. 3036) (նշ. 3047) (1), մոտավոր գնահատման միջոցով: Գնահատման համար, մասնավորապես, օգտագործվել են 5 բացատրական փոփոխականներ ((cid): 1863 թ.) = 5 դեպք) ՝ (նշ. 1851) (նշ. 3036) (նշ. 3047) = (մուրհ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1866) (նշ. 1871) (նշ. 1872) + (Սիդ 2010 թ.) (Նշ. 2869) (նշ. 1850) (մ.թ. 2869) (նշ. 3036) (նշ. 3047) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 2870) (նշ. 1850) (մ.թ. 2870) (նշ. 3036) (նշ. 3047) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 2871) (նշ. 1850) (մ.թ. 2871) (նշ. 3036) (նշ. 3047) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 2872) (նշ. 1850) (մ.թ. 2872) (նշ. 3036) (նշ. 3047) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 2873) (նշ. 1850) (մ.թ. 2873) (նշ. 3036) (նշ. 3047) + (նշ. 2013) (նշ. 3036) (նշ. 3047) (2), որտեղ (նշ. 1861 թ.) Երկրի համար (cid. 1872-ին ընկած ժամանակահատվածում), սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը (վերջինս (cid. 1851) (նշ. 3036) (նշ. 3047) մարդու զարգացման ինդեքս-կուտակային ցուցանիշ է, որը բաղկացած է հետևյալ ցուցանիշներից. ՀՆԱ մեկ շնչի հաշվով `արտահայտված գնողունակության հավասարության, կյանքի միջին տևողության, միջին կրթության կրթության մեջ) (cid): 1850) (մ.թ. 2869) (նշ. 3036) (նշ. 3047) կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսն է (cid. 1850) (մ.թ. 2870) (նշ. 3036) (նշ. 3047) հովանավորչության ինդեքսն է կառավարման որոշումներում (վերջինս (տե՛ս): 1850) (մ.թ. 2871) (նշ. 3036) (նշ. 3047) Համաշխարհային մրցունակության ինդեքսը էկումուլատիվ ինդեքս է (բաղկացած է տարբեր քաղաքական և իրավական ցուցանիշներից) (cid): 1850) (մ.թ. 2872) (նշ. 3036) (նշ. 3047) կառավարման ծախսերի անարդյունավետության ինդեքսն է (cid: 1850) (մ.թ. 2873) (նշ. 3036) (նշ. 3047) քաղաքական կայունության ինդեքսն է (cid. 2013) (նշ. 3036) (նշ. 3047) գնահատման սխալ է: Գնահատման համար անհրաժեշտ տվյալները ստացվել են չորս խոշոր միջազգային տվյալների շտեմարաններից (Համաշխարհային բանկ, Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ, ՄԱԿ ՓԳՀ, Համաշխարհային տնտեսական ֆորում): Գնահատման համար օգտագործվել են 129 երկրների 5 ժամանակահատվածների (2010-2014) ցուցիչները: Գնահատման արդյունքներ Վերը նկարագրված մոդելի գնահատման արդյունքները ներկայացված են Աղյուսակ 3-ում: միջազգային >> Կախված փոփոխական: HUMAN_DEVELOPMENT_INDEX Մեթոդ: Վահանակի նվազագույն քառակուսիների նմուշ (ճշգրտված): 2010 2014 Ներառված ժամանակահատվածները 5 Ներառված են խաչմերուկները: 129 Ընդհանուր վահանակի (անհավասարակշիռ) դիտարկումներ: 619 գնահատված մոդելի աղյուսակ 3 նշանների համապատասխանության արդյունքներ Ինչպես պարզ է դառնում աղյուսակ 3-ից, ստացված արդյունքները նշանակալի են, կայուն ընդունակ: Մոդելում կախված փոփոխականները կախված փոփոխականությունը բացատրում են 80,2% -ով (ճշգրտված R- քառակուսի = 0,802): Գնահատված գործակիցների տնտեսական տեսության բոլոր փոփոխականները: Մոդելի բացատրական փոփոխականը ՝ Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսը, դրական ազդեցություն ունի կախված փոփոխականի ՝ Մարդկային զարգացման ինդեքսի վրա (0,09): Սա նշանակում է, որ կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսի միավորի աճը (կոռուպցիայի ցածր մակարդակ) կհանգեցնի մարդկային զարգացման (ավելի մեծ բարեկեցության գործակցի 0,09 աճ): Արդյունավետության տեսանկյունից անհրաժեշտ է ուժեղացնել հակակոռուպցիոն կառավարումը: Հետևաբար, Ավետիսյան Գեորգիկի քաղաքականության հսկողության արդյունավետ մշակումը և իրականացումը, քանի որ կոռուպցիան էական բացասական ազդեցություն է թողնում հասարակության բարեկեցության մակարդակի վրա: Կոռուպցիան և հանրային բարօրությունը Հիմնաբառեր - կոռուպցիա, կոռուպցիայի ընկալման ինդեքս , ։

Հոդվածում ներկայացված են ՀՀ-ում կոռուպցիայի մակարդակի վերաբերյալ որոշակի գնահատականներ՝ կատարելով համեմատական վերլուծություն ԱՊՀ և Կենտրոնական ու Արևելյան Եվրոպայի որոշ երկրների միջև։ Կատարված է ռեգռեսիոն վերլուծություն, որը հնարավորություն կտա բացահայտել կոռուպցիայի ազդեցությունը հանրային բարեկեցության մակարդակի վրա։

Մանկավարժական գործընթացն ուղղված է ապագա սերնդի կրթությանու դաստիարակության խնդիրների լուծմանը, աշակերտների ընդունակությունների և անձնային որակների բացահայտմանն ու ձևավորմանը։ Այն ունիդինամիկ բնույթ և փոփոխական է։ Մանկավարժական ողջ գործընթացը կազմված է մանկավարժական գործունեության ընթացքում հանդիպող մանկավարժական այս կամ այն իրավիճակներից, որոնք լուծման, շտկման, կարգավորմանկարիք ունեն։ Մանկավարժական գործընթացում հանդիպող շատ իրավիճակներ վերածվում են մանկավարժական խնդիրների` մանկավարժներին, աշակերտներին ու նրանց ծնողներին դրդելով իրավիճակների վերլուծությանը,առաջարկվող լուծումների տարբերակների գնահատմանը, լավագույն տարբերակի ընտրությանը և իրականացման պլանի մշակմանը։ Շատ կարևոր է, որդասավանդող ուսուցիչները ուշադրություն դարձնեն ցանկացած մանկավարժական իրավիճակի, ճիշտ մոտեցում ցուցաբերեն և խնդրահարույց իրավիճակին համապատասխան լուծում տան՝ ելնելով մանկավարժական գործընթացի նպատակից, մանկավարժական իրավիճակի բնույթից, աշակերտներիտարիքային առանձնահատկություններից և այլն։ Մանկավարժական գործընթացում հանդիպող ցանկացած մանկավարժական խնդիր դրոշմ է դնում և մեծազդեցություն է ունենում սովորողների հետագա զարգացման վրա, հատկապեսայդ ազդեցությունը շատ ուժգին և ակնհայտ է տարրական դպրոցում։ Մանկավարժական իրավիճակների զգալի մասը խնդրահարույց է։ Մանկավարժական խնդրի առաջ ենք կանգնում այն ժամանակ, երբ խնդրահարույցմանկավարժական իրավիճակը կարող է ունենալ լուծման մի քանի եղանակներև անհրաժեշտ է գտնել այն եղանակը, որը տվյալ պարագայում կհանգեցնիխնդրի արդյունավետ լուծմանը։ Մանկավարժական խնդիրների կարևորությանը և դրանց կրթական ուդաստիարակչական նշանակության հիմնախնդրին են անդրադարձել այնպիսիմանկավարժներ, ինչպիսիք են՝ Մ.Ա.Դանիլովը, Լ.Լ.Դոդոնը, Վ.Ի.Զագվյազինսկին, Վ.Ա.Սլաստյոնինը, Ի.Ֆ.Իսաևը և այլք։ Մանկարժական խնդիրը, ըստ հայտնի մանկավարժներ Վ.Ա.Սլաստյոնինի, Ի. Ֆ. Իսաևի, իմաստավորված մանկավարժական իրավիճակն է, որինպատակն է իրականության իմացությունն ու վերափոխումը [7, էջ 504-505]։ Այսպես, մանկավարժական խնդիր ասելով՝ շատ հաճախ հասկանումենք ուսուցչի կամ աշակերտների կողմից ստեղծված մանկավարժական այնիրավիճակը, որը վերլուծության, շտկման, կարգավորման անհրաժեշտությունէ զգում։ Տարբեր գիտությունների համակարգում դիտարկվում և ուսումնասիրվում են տարբեր խնդիրներ։ Խնդիր ասելով շատ դեպքերում հասկանում ենք.• առաջադրանք կամ հանձնարարություն,• լուծում պահանջող հարց,• նախանշված նպատակ, որն անհրաժեշտ է իրագործել և այլն։ Բնական գիտությունների պարագայում, անկախ հանգամանքներից,խնդրի պատասխանը միշտ նույնն է, եթե խնդիրը ճիշտ է լուծված։ Մանկավարժական խնդիրների դեպքում լուծումը կարող է փոխվել։ Խնդրի լուծման ընթացքը կարող է փոփոխվել՝ կախված տարբեր հանգամանքներից` կարևոր է, թեայն երբ, ում հետ, ինչ պատճառներով է տեղի ունեցել և այլն։ Դեռևս անցյալ դարի 60-ական թվականներին ռուս մանկավարժ Լ.Լ.Դոդոնը, կարևորելով մանկավարժական խնդիրների դերն ու նշանակությունը,գտնում էր, որ մանկավարժական խնդրի լուծման ժամանակ անհրաժեշտ էգնահատական տալ կոնկրետ փաստին, բացահայտել մանկավարժի կամ աշակերտների վարքի դրդապատճառները, մատնանշել մանկավարժական բարդիրավիճակից ելքի ուղիները և գտնել կոնկրետ խնդրի հետ առնչող լուծմանառավել ճիշտ տարբերակը [5, էջ 9]։ Մանկավարժական խնդրի լուծման ընթացքի ու արդյունավետությանվրա մեծապես ազդում է այն, թե ով է այդ խնդրին լուծում տալիս։ Մանկավարժական գործընթացի կազմակերպումը, արդյունավետությունը, ինչպես նաևմանկավարժական խնդրի ճիշտ լուծումը մեծապես կախված է մանկավարժից`նրա մասնագիտական ու անձնային որակներից, ուսուցչի մանկավարժականվարպետությունից։ Վարպետ ուսուցիչը կարողանում է միշտ ելք գտնել մանկավարժական բոլոր դժվար իրավիճակներից, պատասխանել աշակերտների բոլորանսպասելի հարցերին։ Մանկավարժական վարպետություն ունեցող ուսուցիչըխորապես գիտակցում է, թե ինչ անել և ինչպես անել, որպեսզի իրականանահետապնդվող նպատակը և ապահովվի բարձր արդյունք։ Ուսուցչի վարպետության մեջ շատ կարևոր է մանկավարժական հաղորդակցումը, որը կարելի է համարել ուսուցչի մասնագիտական ներգործությունն աշակերտների վրա` անկաշկանդ և վստահելի հարաբերություններ ստեղծելու համար։ Մանկավարժական խնդիրների լուծման արդյունավետությունը կարելի էապահովել և բարձր արդյունքների հասնել՝ հենվելով հետևյալ ելակետայինդրույթների վրա. • բնահարմարություն` երեխաների բնական զարգացման օրինաչափությունների հաշվառում, նրանց հոգևոր և ֆիզիկական առողջության պահպանումու ամրապնդում,• մշակութահարմարություն` երեխաների ուսուցումը, դաստիարակություննու զարգացումը իրականացնել՝ ելնելով մշակութային արժեքներից,• անհատական-ստեղծագործական մոտեցում` ամեն մի երեխայի հետաքրքրությունների ու պահանջմունքների բավարարումը տարբեր բնույթիստեղծագործական գործունեության մեջ,• կենսագործունեություն` երեխաների ներգրավումը իրենց կոլեկտիվի, իրական կյանքում հանդիպող դժվարությունների լուծմանը,• համագործակցություն` երեխաների և մեծերի նպատակների միավորում,գործողությունների համաձայնեցվածություն, փոխաջակցություն ու փոխօգնություն[4, էջ 102]։ Մանկավարժական խնդիրների առկայության դեպքում չի կարելի անմիջապես անցնել խնդրի լուծմանը. այն երկարատև և մի քանի փուլերից բաղկացած գործընթաց է։ Առաջին հերթին անհրաժեշտ է վերլուծել բոլոր տվյալները։ Մանկավարժական խնդրի լուծման առաջնային և կարևոր քայլը իրավիճակի վերլուծությունն ու խնդրի գիտակցումն է, թե որն է իրավիճակի առաջացման պատճառը, երբ ու ինչ պայմաններում է այն տեղի ունեցել, ինչպիսիբնութագիր ու փոխհարաբերություններ ունեն իրավիճակի հետ առնչությունունեցող սովորողներն ու մանկավարժները, և այս ամենը ինչպիսի խնդրի առաջէ կանգնեցնում։ Այս քայլը անտեսելու դեպքում անհնար է լիովին ուսումնասիրել ստեղծված խնդրահարույց իրավիճակը և հարցին ճիշտ լուծում տալ։ Մանկավարժական խնդրի լուծման հաջորդ փուլը լուծման եղանակի ընտրությունն է, երբ մանկավարժը իր գիտելիքների պաշարից ու իր մանկավարժականփորձից ընտրում է տվյալ խնդրին համապատասխան լուծման եղանակը`ընդունված որոշումը վերլուծելով ու գնահատելով։ Խնդրի լուծման եղանակիընտրության համար մանկավարժը կարող է նախ զրուցել տվյալ աշակերտի,անհրաժեշտության դեպքում նրա ծնողների հետ, խորհրդակցել տվյալ երեխայիհետ աշխատող կամ էլ ավելի մեծ փորձ ունեցող այլ մանկավարժների հետ։ Իսկմանկավարժական խնդրի լուծման եզրափակիչ փուլը համապատասխան լուծման իրականացումն ու արդյունքների վերլուծությունն է [7, էջ 509-511]։ Այսպես, մանկավարժական խնդիրների լուծումն իրականացվում էհետևյալ փուլերով.• մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն,• խնդրի գիտակցում, • խնդրի լուծման եղանակի ընտրություն,• խնդրի լուծման իրականացում,• արդյունքների վերլուծություն։ Մանկավարժական դժվար իրավիճակների շտկման ու կարգավորման,մանկավարժական խնդիրների լուծման բարդ գործընթացի սկիզբը դրվում էտարրական դպրոցում, քանի որ այն համարվում է երեխաների ուսումնականգործունեության սկիզբը։ Տարիքային յուրաքանչյուր փուլի բնորոշ են որոշակի մանկավարժականիրավիճակներ ու այդ իրավիճակներից բխող մանկավարժական խնդիրներ`ելնելով սովորողների տարիքային առանձնահատկություններից։ Կրտսեր դպրոցական տարիքը անցման այնպիսի շրջան է, երբ երեխանմիաժամանակ ունի և՛ նախադպրոցականին, և՛ դպրոցականին բնորոշ գծեր։ Այս տարիքում երեխան պետք է պատրաստ լինի ոչ միայն գիտելիքներ ստանալուն, այլև փոխելու ողջ կյանքի բովանդակությունը, որն էլ իր հերթին առաջէ բերում որոշակի դժվարություններ։ Կրտսեր դպրոցականները դժվարությունների կարող են հանդիպել՝ կապված երեխայի համար անսովոր դպրոցականռեժիմի, ուսուցչի, դասընկերների և ընտանիքի անդամների հետ ունեցած փոխհարաբերությունների, ինչպես նաև դպրոցից ու մանկավարժական գործընթացից հետաքրքրության պակասի ու հիասթափության հետ [2, էջ 84-93 ]։ Մեծ մասամբ կրտսեր դպրոցական տարիքի բոլոր երեխաներին բնորոշեն մի շարք առանձնահատկություններ։ Այսպես, կրտսեր դպրոցականները. • դյուրագրգիռ են, շուտ հուզվող, հաճախ են դասերին հիշում ծնողներին (այսդեպքում անհրաժեշտ է երեխաների ուշադրությունը շեղել հետաքրքիր որևէթեմայով, աշխատանքով, տալ հանձնարարություններ, առաջադրանքներ`կարևորելով տվյալ աշակերտի դերը),• հարցասեր են, ուզում են իմանալ ամեն ինչ (անհրաժեշտ է համբերությամբլսել, պատասխանել բոլոր հարցերին, մանրամասն ու մատչելի բացատրելնյութը),• արագ են հոգնում ու ձանձրանում (անհրաժեշտ է դասերի ժամանակ երեխաներին պահել ակտիվ դերում` անընդհատ փոփոխելով աշխատանքի ոճը,ներառելով հետաքրքիր խաղեր, մրցույթներ, ֆիզիկական տարբեր վարժություններ),• շուտ տպավորվող են ու սեփական ուժերի նկատմամբ անվստահ (անհրաժեշտ է հանձնարությունները տալ հաշվի առնելով երեխաների մտավոր ուֆիզիկական պատրաստվածության մակարդակը` բացառելով վատ բովանդակություն ու ավարտ ունեցող նյութերը),• կրկնօրինակում են մեծահասակների սովորույթները, շարժուձևը, վարքը,խոսքը (անհրաժեշտ է երեխաներին հեռու պահել վատ օրինակներից, վարվել ու խոսել մտածված, լինել կրկնօրինակման համար դրական օրինակ) [1,էջ 114-118]։ Վերը նշված տարիքային առանձնահատկությունները շատ հաճախ հանգեցնում են մանկավարժական այնպիսի բարդ իրավիճակների, որոնք անհապաղ լուծում են պահանջում։ Դրանց ճիշտ լուծումը կարող է անմիջական ազդեցություն ունենալ երեխայի ապագայի, նրա վարքի, ներաշխարհի, աշխարհընկալման և այլնի վրա։ Մանկավարժական գրականության ուսումնասիրության արդյունքումկարող ենք ընդհանրացնել և առանձնացնել մի շարք մանկավարժական կանոններ, որոնք էապես կարող են ազդել մանկավարժական գործընթացի արդյունավետության վրա։ Մանկավարժական տարբեր խնդիրների լուծման ժամանակ դրական արդյունքի կարելի է հասնել հետևյալ մի քանի կանոններինհետևելու դեպքում.• ամեն մի վատ արարքի հետևում չտեսնել բացասական դրդապատճառ, լինելլավատես, ցուցաբերել հումանիստական մոտեցում, քանի որ բացասականիվրա հենվելով՝ կարելի է միայն ավելի խորացնել բարդ կոնֆլիկտային իրավիճակը,• միջնորդավորված ազդեցությունը կարող է ավելի արդյունավետ լինել, քանիոր ուղղակի դիտողությունները, սպառնալիքները կարող են հակակրանք ուընդվզումներ առաջացնել,• ճիշտ, գրագետ և հիմնավորված գնահատել աշակերտների անձը` բացառելով գերագնահատումն ու թերագնահատումը, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը կարող է բացասական հետք թողնել,• համատեղ գործունեությունը մոտեցնում է մարդկանց` իրականացնել ինչպես աշակերտ-աշակերտ, այնպես աշակերտ-ուսուցիչ համագործակցություն,• մանկավարժական նրբանկատության ու վարպետության, մի փոքր հումորիառկայությունը կանխում են կոնֆլիկտային իրավիճակների առաջացումը։ Այժմ ներկայացնենք տարրական դպրոցում հանդիպող մի քանի մանկավարժական խնդրի օրինակ՝ տալով դրանց լուծման հնարավոր որոշակի տարբերակներ։ Խնդիր 1։ • Մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն։ Առաջին դասարանումաշակերտներից մեկը դասերին չէր մասնակցում առանց մայրիկի։ Մայրիկիբացակայության ժամանակ սկսում էր լաց լինել։ • Խնդրի գիտակցում։ Ուսուցչուհին, գիտակցելով տվյալ մանկավարժականիրավիճակի լրջությունը, փորձում է հնարավորինս արագ լուծում տալ առաջեկած խնդրին՝ աշակերտի մեջ ձևավորելով ուսման դրական դրդապատճառներ և ներգրավելով տարաբնույթ աշխատանքների մեջ։ • Խնդրի լուծման իրականացում։ Սկզբնական շրջանում ուսուցչուհին մայրիկին հրավիրում էր դասերին։ Այնուհետև աստիճանաբար, տարբեր պատրվակներ օգտագործելով, ուսուցչուհին աշակերտի մայրիկին դասարանիցդուրս էր ուղարկում, իսկ այդ ժամանակահատվածում աշակերտին տալիսէր հետաքրքիր հանձնարարություններ, որ ուշադրությունը շեղվի և չնկատիմայրիկի բացակայությունը։ Այսպես, որոշ ժամանակ անց մայրն սկսեցերեխային սպասել միջանցքում, այնուհետև դպրոցի բակում։ • Արդյունքների վերլուծություն։ Վերը նշված մոտեցման շնորհիվ առաջ եկածխնդիրը հարթվեց, ու երեխան լիարժեք ներգրավվեց մանկավարժականգործընթացին։ Խնդիր 2։ • Մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն։ Երկրորդ դասարանումուսուցչուհին նկատել էր, որ իր դասարանի աշակերտներից մի քանիսը թեևդասը սովորում են, բայց ձեռք չեն բարձրացնում, հարցնելիս կա՛մ չենպատասխանում, կա՛մ էլ խոսում են կաշկանդված ու վախեցած։ • Խնդրի գիտակցում։ Կանգնելով հետևյալ մանկավարժական խնդրի առջև`ուսուցչուհին փորձում է ստեղծված իրավիճակի լուծման եղանակներմշակել՝ աշակերտներին մղելով ակտիվության և ինքնուրույնության։ • Խնդրի լուծման իրականացում։ Ուսուցչուհին աշակերտներին անընդհատներգրավում էր այնպիսի աշխատանքների ոլորտ, որտեղ ստեղծված էրանկաշկանդ մթնոլորտ, և երեխաները կարողանում էին արտահայտելմտքերն ու զգացմունքները, զգալ դասարանում սեփական անձի դերն ուկարևորությունը և այլն։ • Արդյունքների վերլուծություն։ Որոշ ժամանակ անց իրավիճակը շտկվում է։ Վերանում է երեխաների վախը, աշակերտները հասկանում են, որ կարելի էանկաշկանդ արտահայտել մտքերը, որ կարելի է նույնիսկ սխալվել, շփոթվելու չպատժվել, որ այդ դեպքում ևս իրենք մնում են ուսուցչուհու կողմիցսիրված ու հեղինակություն վայելող։ Խնդիր 3։ • Մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն։ Երրորդ դասարանի ուսուցչուհին նկատում է, որ իր դասարանում երեխաներն ընկերասեր չեն, իրարչեն օգնում, իրենց իրերը չեն տալիս ընկերներին, չեն վստահում միմյանց։ • Խնդրի գիտակցում։ Այս խնդրին լուծում տալու համար ուսուցչուհին հաճախկիրառում է կոլեկտիվ ուսուցման տեխնոլոգիան` նպաստելով աշակերտների համագործակցությանը։ • Խնդրի լուծման իրականացում։ Ուսուցչուհին միտումնավոր ստեղծում է այնպիսի իրավիճակ, որ անհրաժեշտ լինի սեփական իրերը կա՛մ տալ ընկերոջը,կա՛մ էլ միասին աշխատել միևնույն իրով` սովորել մեկ գրքով, փոխանցելմատիտը և այլն։ Նաև օրինակ ծառայելու համար երբեմն ուսուցչուհին ինքնիր իրերից տալիս է աշակերտներից որևէ մեկին։ • Արդյունքների վերլուծություն։ Նմանատիպ աշխատանքերը նպաստեցին, որաշակերտական կոլեկտիվը համախմբվի՝ դառնալով համագործակցող ևփոխաջակից։ Ներկայացված մանկավարժական խնդիրները կարող են ունենալ նաևլուծման այլ տարբերակներ, քանի որ մանկավարժական խնդիրը՝ ի տարբերություն այլ խնդիրների, օրինակ, մաթեմատիկական խնդրի, ունի լուծման միքանի եղանակ ու տարբեր «պատասխաններ»։ Մանկավարժական գործընթացում հանդիպում են ինչպես վերը նշված,այնպես բազմաթիվ այլ մանկավարժական իրավիճակներ, որոնք լուծում ենպահանջում։ Մանկավարժական գործընթացում բացի տարերայնորեն ստեղծված բազմաթիվ մանկավարժական իրավիճակներից, ուսուցիչների և աշակերտների կողմից կարող են ստեղծվել նաև կոնկրետ նպատակ հետապնդողմանկավարժական խնդիրներ՝ հաշվի առնելով աշակերտների ուսուցման ուդաստիարակության գործընթացում դրանց կարևորությունն ու ազդեցությանուժգնությունը։ Մանկավարժական խնդրահարույց իրավիճակների շնորհիվկարելի է գտնել բազմաթիվ հարցերի պատասխաններ՝ նպաստելով ուսումնադաստիարակչական գործընթացի արդյունավետության բարձրացմանը։ pedagogical situations are composed both by the teacher and the students either։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Կրուտեցկի Վ.Ա., Մանկավարժական հոգեբանության հիմունքները, Երևան,«Լույս», 1976թ., 443 էջ։ 2. Պետրովսկի Ա.Վ., Տարիքային և մանկավարժական հոգեբանություն, ուսումնական ձեռնարկ մանկ. ինստ. համար, Երևան, «Լույս», 1977թ., 398 էջ։ 3. Бордовская Н.В., Реан А.А. Педагогика։ Учеб. Пособие.- СПб Питер. 2006.-304с.4. Гуслова М.Н. Инновазионные педагогические технологии։ Учеб. пособие.-М.։ 5. Додон Л.Л. Сборник задач и упражнений по педагогике.- М.։ УЧПЕДГИЗ.-1959.6. Подласый И.П. Педагогика начальной школы։ Учеб. для студ. пед. училищ иколледжей.- М.։ ВЛАДОС.- 2004.- 399 с.7. Сластенин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н. Педагогика։ Учеб. пособие длястудентов высш. пед. уч. зав.- М.։

Հոդվածը նվիրված է մանկավարժական խնդիրների բացահայտմանը, վերլուծությանն ու դրանց լուծման ուղիների պարզաբանմանը։ Մանկավարժական խնդիրը ստեղծված մանկավարժական իրավիճակի իմաստավորումն է՝ ուղղված դրա շտկմանն ու վերափոխմանը՝ ելնելով մանկավարժական գործընթացի նպատակից։ Մանկավարժական իրավիճակներն ստեղծվում են ինչպես ուսուցչի, այնպես էլ աշակերտների կողմից տարերայնորեն և նպատակադրված։

Դպրոցի կառավարման հոգեբանական մանկավարժական հետազոտությունն ու վերլուծությունը մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում տարբեր սոցիալական գիտությունների արդի հիմնախնդիրների ձևակերպման և զարգացման համար: Դպրոցի կառավարման տերմինը հոգեբանական-մանկավարժական կարգապահության հիմնական բաղադրիչներից մեկն է: Ընդգրկված լինելով մանկավարժական համակարգերի կառավարման ընդհանուր ոլորտում `դա մեծ արժեք ունի ոլորտի ուսումնասիրության մեջ սոցիոլոգիական, հոգեբանական-մանկավարժական, տարիքային հոգեբանության, էթնոհոգեբանության և այլ հոգեբանական ուղղությունների զարգացման համար [6, 304]: Դպրոցը որպես անհատականության զարգացման կարևոր հիմնասյունն առավել նշանակալի է դառնում ավագ դպրոցում, որը մասնակցում է դեռահասի սոցիալականացմանը և, լինելով հանրակրթության վերջին մակարդակը, արտահայտում է դեռահասի առկա խնդիրների, սպասելիքների և նպատակների խտացված պատկերը: , Հանրակրթության կենսագործունեությունը կարգավորվում է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ, «Կրթության մասին», «Նախադպրոցական կրթության մասին», «Հատուկ կրթական կարիքներ ունեցող անձանց կրթության մասին», «Մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով: Կրթություն »,« Պետական ​​ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին »և հարակից շատ այլ ոլորտներ: իրավական ակտերով: Հանրակրթության կենսական գործունեության գրավականը հաստատության կառավարման պատշաճ կազմակերպումն է: Գոյություն ունեն դպրոցի կառավարման ներքին և արտաքին փոխկապակցված տեսակներ: Ներդպրոցական կառավարումը կամ դպրոցի ներքին կառավարումը համարվում է ինքնավարության մի տեսակ, քանի որ ժամանակակից դպրոցն ինքնուրույն է և ինքնակառավարվող: Այնուամենայնիվ, դպրոցի անկախությունը չի ենթադրում սոցիալական միջավայրից անկախ որևէ գործունեություն: Համաձայն «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքի, ուսումնական հաստատությունը ղեկավարվում է միանձնյա կառավարման և ինքնավարության սկզբունքների համակցությամբ [հոդված 2, հոդված 40/3]: Դպրոցի կառավարումը կամ ներդպրոցական կառավարումը դպրոցական կյանքի և զարգացման հիմնական ուղենիշն է, որի ներկայիս գործառույթները որոշում և ապահովում են ուսումնական հաստատության ռազմավարության ուղղվածությունը ապագայի համար [4]: Ներդպրոցական կառավարման գործընթացի բնութագրերի կարգավորումը և գործարկումը և դպրոցի կողմից ղեկավարվող ենթահամակարգի առանձնահատկությունները կազմում են դպրոցի կառավարման ընդհանուր առարկա [8, 429]: Այս իմաստով ավագ դպրոցի կառավարման ընդհանուր առարկան առանձնանում է իր էությամբ: Այն կարող է դիտվել ոչ միայն որպես ներդպրոցական կառավարման կարգավորում, այլ նաև որպես կապ ընդհանուր կրթության և բարձրագույն կրթության կազմակերպման և վերջինիս գործունեության նախապատրաստական ​​փուլի միջև: Այս ընդհանուր տեսական առաջարկը բաղկացած է որոշակի հատուկ առաջարկներից, որոնք արտացոլում են ներկայիս ավագ դպրոցի ներդպրոցական կառավարման առանձնահատկությունները: Դրանց թվում են ուսումնական գործընթացի կազմակերպումը, կադրային քաղաքականությունը, կրթական միջոցառումների կազմակերպումը և դպրոց-հասարակություն ներդաշնակ հաղորդակցության ապահովումը: Այս հատկությունների բացահայտումն ու դասակարգումը պահանջում է կառավարման համապարփակ հետազոտություն: Progressամանակակից առաջադեմ հասարակություններում, ինչպես վերը նշվեց, մշակվել են մանկավարժական համակարգերի այն սկզբունքները, որոնք ընդհանուր են ժողովրդավարական հասարակությունների համար և արտացոլում են ժամանակակից քաղաքակրթության առավել առաջադեմ և մարդկային հիմնարար գաղափարները և կառավարման օրինաչափությունները [7, 701]: Դրանք ներառում են կառավարման ժողովրդավարացում, համակարգավորում կամ ամբողջականություն, իրականացված ծրագրերի համեմատության սկզբունքը, կենտրոնացման և ապակենտրոնացման ռացիոնալ համադրությունը, միակ կառավարման և կոլեգիալության համադրությունը, և տրամադրվող տեղեկատվության օբյեկտիվությունն ու ամբողջականությունը: Այս սկզբունքներն արտացոլում են հիմնական կրթության, այդ թվում `ավագ դպրոցի 86-ի կառավարման հոգեբանամանկավարժական մոտեցումները և ստանում են յուրահատուկ մեկնաբանություն և շեշտադրում տարրական կրթության յուրաքանչյուր ենթակետի համար (տարրական դպրոց, միջին դպրոց, ավագ դպրոց): Հանրակրթության ոլորտում ժողովրդավարության սկզբունքի պահպանումը նշվում է հանրակրթության պետական ​​քաղաքականության սկզբունքների շարքում և ամրագրված է «Հանրակրթության մասին» օրենքի 5-րդ հոդվածում [3, հոդ. 5]: Կառավարման ժողովրդավարացման սկզբունքը հոգեբանկավարժական կարգապահության հիմնական տեսական գաղափարներից մեկն է, որը ենթադրում է ուսումնական գործընթացում ներգրավված տարբեր կողմերի (տնօրեն, դասախոսական կազմ, ուսանողներ, համայնք), առարկայի օբյեկտ հարաբերություններ առարկայի առարկայի ինտերակտիվի հետ Պարբերաբար թափանցիկության մեխանիզմների կիրառում և ուսանողների առաջընթացի գրանցում: Դպրոցների կառավարման ժողովրդավարացման սկզբունքի միջոցով ամրապնդվում է համագործակցությունը դպրոց-համայնքում, տեղեկատվությունը դառնում է հանրային կառավարման, և համայնքի ներկայացուցիչները կարող են մասնակցել ոչ միայն դպրոցների ներկայացման միջոցառումներին կամ դպրոցների աջակցության տարբեր ծրագրերին, այլև հանդիպումներին և հանդիպումներին: քննարկում դպրոցական խնդիրներ: Այսպիսով, բացության, թափանցիկության և հաշվետվողականության սկզբունքները տարանջատված են ժողովրդավարական կառավարման հիմնական սկզբունքների շարքում: Դպրոցի ժողովրդավարացման աստիճանը որոշելու համար անհրաժեշտ է պարբերաբար իրականացնել մոնիտորինգ, հրապարակել դպրոցի խորհրդի կանոնավոր հաշվետվություններ, գործարկել բաց օրերի մեխանիզմը և այդպիսով խթանել ղեկավար-ուսուցիչ-աշակերտ-ծնող առավել արդյունավետ փոխգործակցությունը: հարաբերություններ Դպրոցի համակարգված կառավարման կամ ամբողջականության սկզբունքը բխում է նախորդ սկզբունքի գաղափարական մոտեցումից և նպատակ ունի ուղղորդել դպրոցի գործունեությունն ավելի արդյունավետ մեխանիզմների մշակման ուղղությամբ: Բոլոր ենթակա դպրոցների կառավարման համակարգերի համակարգված, համատեղ վերանայումը թույլ է տալիս իրականացնել կառավարման համապարփակ քաղաքականություն, երբ անհատական ​​կամ խմբային շահերը գերադասելի չեն, բայց դիտվում են մեկ համակարգի համատեքստում և փոխհամաձայնեցված են: Համակարգման անհրաժեշտությունը չի ենթադրում հանդուրժողականության առկայություն: Ընդհակառակը, դպրոցը որպես մեկ համակարգ դիտելու միտումը նախ ենթադրում է այդ համակարգի տարբեր ենթահամակարգերի տարանջատում և դրանց գործառույթների հստակ նկարագրություն: Միայն այս եղանակով կարելի է հասնել ենթահամակարգերի միջև արդյունավետ փոխգործակցության և փոխօգնության արդյունքին: Նման ենթահամակարգերը կարելի է համարել դպրոցի ղեկավարությունը, ուսուցչական անձնակազմը, աշակերտները, ծնողները և համայնքային խմբեր, որոնք, իր հերթին, նույնպես առանձնացված են ըստ սեռի, տարիքի, մասնագիտական, սոցիալական և այլ կարգավիճակների: Հետևաբար, դպրոցի կառավարման համակարգը կամ ամբողջականությունը պարտադիր կախված է այդ բարդ համակարգում ներառված ենթաբաղադրիչների, ենթահամակարգերի, գործառույթների ճիշտ նկարագրությունից և դրանց նկատմամբ ճկուն կառավարման մոտեցումից: Ամփոփելով վերը նշվածը `հնարավոր է ներկայացնել դպրոցի կառավարման սկզբունքները` համաձայն որոշակի հատկությունների: Մենք առանձնացնում ենք բնութագրերի հետևյալ խմբերը. Դպրոցի ներքին և արտաքին կառավարման սկզբունքները, ուսումնական և արտադպրոցական գործընթացի կառավարման սկզբունքները, կրթական և վարչական գործընթացների կառավարման սկզբունքները: Հիմնվելով դպրոցի ներքին և արտաքին միջավայրի կառավարման սկզբունքի վրա `բացահայտվում են առաջնորդ-ուսուցիչ-սովորող-ծնող-համայնք բազմաշերտ հարաբերությունները, որոնք հարուստ են բազմաթիվ սոցիալ-հոգեբանական և մանկավարժական հարցադրումներով և մոտեցումներով: Այս սկզբունքի հայտնաբերման շնորհիվ նկարագրված են ինչպես դպրոցական հոգեբանամանկավարժական կապերը, այնպես էլ դպրոց-հասարակություն բազմաշերտ հարաբերությունների ընդլայնումը [5, 239]: Դպրոցի ռազմավարությունը հիմնված է ուսումնական և արտադպրոցական գործընթացի կառավարման սկզբունքի վրա, ավագ դպրոցի ուղղվածությունն ու մասնագիտացումը, որոշվում են անհապաղ և հեռավոր նպատակները և կապ է հաստատվում կրթական և արտադպրոցական գործընթացների միջև: Կրթական և վարչական գործընթացների կառավարման սկզբունքը լրացնում է բնութագրերի նախորդ երկու խմբերի մոտեցումները, քանի որ այն ենթադրում է կրթական միջավայրի կազմակերպում և գործարկում ներդպրոցական վարչական կառուցվածքի կառավարման միջոցով, առանց որի անհնար է պատկերացնել ցանկացած դպրոցական համակարգի առկայություն: Ավելացնենք, որ դպրոցի կառավարման վերոհիշյալ սկզբունքների բնութագրերի երեք տեսական խմբերը ներառում են ժողովրդավարության, համակարգվածության, կոլեգիալ և անհատական ​​կառավարման և ծրագրերի համակարգման սկզբունքները, ինչպես նաև արդյունավետ սոցիալական կառավարման բոլոր ածանցյալ սկզբունքները, որոնք նպաստում են դպրոցական կյանքն ու զարգացումը: 88 Այս սկզբունքների հիման վրա ձևավորվում են ներդպրոցական կառավարման հիմնական գործառույթները: Այսպիսով, կառավարման վերը նշված առանձնահատկություններն ու սկզբունքները արտահայտում են ավագ դպրոցի կառավարման էությունը ՝ որպես եռաստիճան մոդելի: Ինչպես պարզվեց, ավագ դպրոցի կառավարման հիմնական սկզբունքները դիտարկվում են նախ սոցիալական կառավարման ընդհանուր գործընթացի, ապա դպրոցի կառավարման գործընթացի և, վերջապես, ավագ դպրոցի կառավարման գործընթացի ներքո: .vvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvv ։

Դպրոցը բարդ սոցիալական համակարգ է, որն ակտիվորեն համագործակցում է իր սոցիալական շրջապատի հետ։ Դպրոցի կապը շրջապատի հետ երկկողմանի է։ Որպես առանձին կրթական հաստատություն՝ դպրոցը մտնում է ավելի լայն կրթական համակարգի մեջ, ինչպիսին են համայնքային, մարզային եւ հանրապետական կրթական համակարգերը։ Դպրոցը, լինելով նախադպրոցական ու բարձրագույն կրթական համակարգերը կապող հիմնարար օղակ, անձի սոցիալականացման, հասարակական էակ դառնալու եւ համապատասխան արժեհամակարգ ձեւավորելու այն միջավայրն է, որն անհրաժեշտաբար ենթադրում է ժամանակին համահունչ կառավարման համակարգի առկայություն ու գործունեություն։

1. Ներածություն. Պինդ մարմնի կոտրվածքների տեսության նվաճումների մասին Omori-Utsu- ի ֆիզիոլոգիական ընկալման շնորհիվ հետցնցման գործընթացի զարգացումը հնարավորություն տվեց իրականացնել բազմաթիվ սեյսմիկ հետազոտություններ այսպես կոչված ժամանակահատվածում. Երկրաբանական կողմնորոշմամբ նշված ուղղություններով հետերկրաշարժյան գործընթացի գործունեության կանխատեսմանը նվիրված ուսումնասիրությունները գիտական-կիրառական մեծ նշանակություն ունեն: Վերջինիս արդիականությունը կայանում է նրանում, որ հիմնական երկրաշարժից տուժած շատ շենքերի շենքեր, որոնք ներքին վնասներ են ստացել ՝ դառնալով ավելի խոցելի, կարող են փլուզվել հիմնական երկրաշարժի ուժգնությունից ցածր հետցնցումների ժամանակ: Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք խնդիր դրեցինք կարճաժամկետ կանխատեսել հետցնցման գործընթացի ակտիվությունը Վանալջի էպիկենտրոնում գտնվող 2 աղետալի երկրաշարժերի հետևանքով. Չալդիրա (1976 թ. Նոյեմբերի 24, M = 7.1), Վան (հոկտեմբերի 23 , 2011, M = 7.2): , Կովկասում ավելի քան 17 ուժեղ երկրաշարժերի հետցնցումների տարածական-ժամանակային ուսումնասիրություններ, ներառյալ Վանի էպիկենտրոնում ամենաուժեղ երկրաշարժերի վերլուծությունը, իրականացվել են մեր կողմից [1]: Ուսումնասիրված երկրաշարժերի ֆոկուսային մեխանիզմների պարամետրերը վերցված են http- ից: //neic.usgs.gov, www.emsc.org, www.globalcmt.org սեյսմոլոգիական կենտրոններ և հետցնցումների նախնական տվյալներ 1976 թ.-ին: Աշխարհի 2011 թվականի աշխարհ (NEIC, CMT) տարածաշրջանային (NSSP) անհատական ​​բազային բազա [11, 12, 13], ըստ որի կառուցվել է հետցնցման դաշտային քարտեզը. ծավալը `հիմնված հայտնի հաշվարկային հետընթաց կապի և փաստացի գործիքային տվյալների վրա [1]: (EMSC) ազգային Այս խզվածքի համակարգը Արաբական լիտոսֆերայի մակրոզային բախման ճակատային գոտին է: Այն ուղղակիորեն հարակից է Հայաստանի տարածքին (նկ. 1): Այս բախման գոտում տեղի ունեցող ակտիվ գեոդինամիկական գործընթացները ուղեկցվում են տեկտոնական սթրեսների և դրանցով պայմանավորված սեյսմիկ դեֆորմացման գործընթացների փոփոխություններով, որոնց պատճառով ձեւավորվում է ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ Հայաստանի տարածքի սեյսմիկ ակտիվությունը: 2. Մեթոդական մոտեցումներ և արդյունքների վերլուծություն: Աշխարհում մեծ թվով ուժեղ երկրաշարժերի հետցնցումային ակտիվության ուսումնասիրությունները վերջերս մշակել են հետցնցման ակտիվության կանխատեսման երկու մեթոդի մոտեցում [2, 3]: Առաջին մոտեցման համաձայն ՝ հետ ցնցումից հետո ցնցումային ուժգնության գործընթացի հետագա վարքը հիմնված է Մոնտե Կառլոյի հավանականային մեթոդի վրա: Երկրորդ մոտեցումը հիմնված է հետցնցման գործընթացի, ելակետային ելակետի, հետցնցումային գործընթացների կանխատեսված ժամանակահատվածների վրա `որոշակի ժամանակահատվածում վերարտադրության մոդելի անցման հետ` որոշելով Գուտենբերգի միջոցով տարբեր մեծությունների հետցնցումների քանակական արժեքներ- Ռիխտերի օրենք: Առաջին մոտեցումը կիրառելի է անբավարար սեյսմիկ վիճակագրությամբ կանխատեսվող իրադարձության հավանական հավանական վերլուծական տեսակետ ստանալու դեպքում, երկրորդ մոտեցումը կիրառվում է սեյսմիկ վիճակագրության առկայության դեպքում: Վանի էպիկենտրոնում 2 աղետալի երկրաշարժերի հետցնցումների մեծ թվով սեյսմիկ վիճակագրության առկայությունը հնարավորություն էր ընձեռել իրականացնել մեր հետագա ուսումնասիրությունները `օգտագործելով երկրորդ մեթոդաբանական մոտեցումը: (1976 թ. Նոյեմբերի 24) անի Վանի Հետազոտությունն իրականացվել է 3 փուլով: Առաջին փուլում կառուցվել է մարման կորի գնահատում Գնահատվել են Օմորի օրենքի հիմնական բնութագրերի քանակական արժեքները [10]: Այդ նպատակով Չալդիրանի երկրաշարժի և հետագա ցնցումների ելակետային տվյալները հավաքվել են աշխարհի (NEIC, CMT), տարածաշրջանային (EMSC), հանրապետական ​​(NSSP) սեյսմոլոգիական կենտրոնների տվյալների բազայից, տարբեր հեղինակային կատալոգներից (23.10.2011): Ավելին, հետցնցումների թիվը Չալդիրանի (1976 թ. Նոյեմբերի 24) երկրաշարժի դեպքում կազմում էր շուրջ 348 (8 (k≤14), Վանի (23.10.2011) երկրաշարժի դեպքում `մոտ 6800 (7≤k≤15) սեյսմիկ իրադարձություններ և հետցնցման գործընթացը ՝ 1100 օր [5]: Հիմնվելով Գուտենբերգ-Ռիխտեր օրենքի վրա `որոշվել են վերոհիշյալ երկրաշարժերի հետցնցումների շեմային արժեքները և կրկնության օրենքի գործակիցները b. Ստացված տվյալների համաձայն `կառուցվել է նշված երկրաշարժերի հետցնցումների քանակը` ըստ ժամանակի մարման գծապատկերների (նկ. 2 (ա), նկ. 3 (ա)): Ստացված գրաֆիկները ցույց են տալիս, որ վերոհիշյալ երկրաշարժերի հետցնցման գործընթացի մարումը մոտավոր է հիպերբոլական կախվածությամբ: կորեր, ինչը հնարավորություն է տալիս գնահատել A, p, c, λa, λb պարամետրերի քանակական արժեքները, Օմորի օրենքի պարամետրերը (աղյուսակ 1) (նկ. 2 (բ), նկ. 3 (բ)): Նկար. Չալդիրանի (1976 թ. Նոյեմբերի 24) երկրաշարժի ոչնչացման հաջորդականության աստիճանական (ա) և լոգարիթմական (բ) գծապատկերներ: 3 Վան (23.10.2011) հետերկրաշարժային հաջորդականության ոչնչացում (ա) ոգեշնչող (բ) գծապատկերներ Հետագա ուսումնասիրությունների համար անհրաժեշտ բնութագրերի տվյալները բերված են Աղյուսակ 1-ում: Ենթադրման մոդելի երկրորդ փուլում բազային ժամանակահատվածում գնահատված պարամետրերի արժեքների փոխանցումն իրականացվել է հետ կանխատեսման ժամանակաշրջան: Այդ նպատակով օգտագործվել է Ռիոզենբերգ-onesոնսի կողմից t պահին առաջարկված ժամանակային ցնցումների մոդելի հավանականական կախվածությունը: [9] Աղյուսակ 1 Ուսումնասիրված երկրաշարժերի հետցնցումների հիմնական բնութագրերի քանակական արժեքները r: k: r: Ե. n: ա r: ի: դ: լ: ա C: n: ա V: զ: n: ա շ: թ: թ: Ըստ Ռիեզենբերգ-Յոնսիկա կանխատեսման, 1,5 տ ելակետային, ժամանակի, հաշվարկման քայլը կատարվել է 0,5 օրվա ընթացքում, իսկ M0≤Mi≤M բազային -2 մեծության համար [9]: Մագնիտալի միջակայքի քայլը յուրաքանչյուր բազային ժամանակահատվածից հետո կատարվեց որպես ∆m = 0,5, հետցնցման ակտիվության հոսքի հաշվարկված մեծությունները, որոնք ակնկալվում են համապատասխանաբար 5, 10, 20, 30 օրում, որոնք տրված են աղյուսակ 2-ում: Առավելագույն ժամանակը 30 օր է, որից հետո խոշոր երկրաշարժից վնասված և փլուզվող շատ շենքեր և շինություններ, որոնք ավելի խոցելի են դառնում, կարող են փլուզվել հիմնական ցնցումից անմիջապես հետո: Երրորդ փուլում կատարվել է հաշվարկված և դիտարկված հետցնցման տվյալների համեմատական ​​վերլուծություն: Այդ նպատակով աղյուսակ 2-ում բերված թվերը ցույց են տալիս հետցնցման ակտիվության կանխատեսման գրաֆիկական ներկայացում, որտեղ աբսցիսի առանցքը օրերով արտահայտված կանխատեսված ժամանակահատվածն է, իսկ կոորդինատների առանցքը `մ մեծությամբ կանխատեսված հետցնցումների քանակը ( Նկար 4, Նկար 5): Կանխատեսված գնահատումներ Իրականում դիտարկված տվյալներ n (M0≤Mi հիմք M հիմք -2) Աղյուսակ 2 ր օ: r: օ: n: ա r: ի: դ: լ: ա C: թ: թ: n: ա V: Նկ. 4 Չալդիրան (1976 թ. Նոյեմբերի 24) երկրաշարժ M0≤Mi≤M բազային ուժգնությամբ -2 կանխատեսել է հետցնցումների քանակը 1,5 տ բազային ժամանակահատվածում: Վերլուծությունը հիմնված էր փաստական ​​տվյալների վրա, որոնց համար հաշվարկվել են կանխատեսված արժեքների հաշվարկված միջին քառակուսի շեղումները: փաստացի դիտարկվող արժեքն է: Չալդիրանում (1976 թ. Նոյեմբերի 24) և Վանում (2011 թ. Հունվարի 23) ​​երկրաշարժերի կանխատեսված հետցնցման ակտիվության վստահության միջակայքը գնահատվում էր որպես տոկոս, որը Չալդիրանի դեպքում կազմում էր 76%, իսկ Վանի դեպքում `92%: Նկ. Վանի (23.10.2011) 5 երկրաշարժի M0 -2Mi≤M մագնիտուդով դիտված երկրաշարժի կանխատեսված հետցնցումները `1.5 տ: Interամանակահատվածում միջակայքային արժեքների տոկոսը 3. Եզրակացություն: Արդյունքներից մենք եզրակացնում ենք, որ հետցնցման գործունեության կարճաժամկետ կանխատեսող ազդեցությունը, Օմորի օրենքի [10] համարյա նույնական p, c արժեքների դեպքում, p աստիճանի ցուցիչ է: գ - timeամանակի հետաձգումը, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված է Ա (հետցնցումային հաջորդականության արդյունավետություն) բնութագրի քանակական արժեքի կարգավորված տարբերությամբ: Աղ Ստորև բերված են հավերժական երկրաշարժերի հետցնցումային գործընթացների բնութագրերը, որոնց միջոցով մենք ձեռք ենք բերել ընտրված մեծությունների խմբերի հավանականությունները, որոնք հուսալիության մակարդակով մոտ են իրական դիտվող տվյալների: A բնութագրի թվային արժեքների տարբերությունը կապված է նշված երկրաշարժերում հավաքված հետցնցումների ընդհանուր n արժեքների տարբերության n- ի մեծության ներկայացուցչական մակարդակի բարձրացման հետ: Ուսումնասիրությունների արդյունքները ցույց են տալիս, որ հետկոն ցնցումային գործունեության կանխատեսման մեթոդը կիրառելի է հետցնցումային գործընթացի գործունեության կարճաժամկետ կանխատեսման հավանականական մոդելների մշակման համար: ։

Պինդ մարմնի տրոհման տեսության և հետցնցումային պրոցեսի զարգացման Օմորի-Ուտսուի օրենքի ֆիզիկական իմաստավորման հիման վրա իրականացվել է Վանա լճի շրջակայքում 1976 թ. և 2011 թ. տեղի ունեցած կործանարար երկրաշարժերի հետցնցումային պրոցեսի ակտիվության մոդելավորում։ Կատարված հետազոտությունների արդյունքը ցույց է տվել, որ աշխատանքում կիրառված մեթոդական մոտեցումը կիրառելի է Հայկական լեռնաշխարհի ուժեղ երկրաշարժերի հետցնցումային պրոցեսների կանխատեսման հավանականային մոդելների ստեղծման համար։

1. Ներածություն։ Էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումներըմեծ կիրառություն ունեն և կիրառվում են կայուն դաշտերի նկարագրման նպատակով [1-3]։ Վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի) մեթոդը ներկայումսեզրային խնդիրների լուծման ամենաունիվերսալ և լայն կիրառություն ունեցողմեթոդներից մեկն է [3-7]։ Վերջավոր տարբերությունների մեթոդը մեծ զարգացում է ստացել հատկապես վերջին ժամանակաշրջանում՝ պայմանավորվածժամանակակից հաշվիչ տեխնոլոգիաների զարգացմամբ [3,8,9]։ Ներկայումսլայն տարածում ունի և համակարգչային մաթեմատիկայի համակարգումորպես համաշխարհային առաջատար է դիտարկվում Mathematica-ն, որըկիրառվում է նաև որպես բարձրակարգ ծրագրավորման միջավայր [10-16]։ Այս աշխատանքում անդրադարձ է կատարվում էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման մեթոդին՝ ըստ Յակոբիի և Զեյդելի տարբերական սխեմաների [3,17]։ Մեթոդական նոր մոտեցմամբ են մեկնաբանվումըստ Յակոբիի և Զեյդելի տարբերական սխեմաների ցանցերի մեթոդով էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման գործընթացները՝ ներկայացնելով համապատասխան սխեմատիկ գծագրեր։ Այնուհետև դիտարկվում է ստացիոնար ջերմային դաշտի դիֆերենցիալհավասարումը [1-2]։ Վերջինս նախ՝ լուծվում է Mathematica միջավայրի ստանդարտ միջոցների կիրառմամբ, ապա՝ ըստ Յակոբիի և Զեյդելի մեթոդներիհաշվարկային ծրագրերի կազմմամբ և գործարկմամբ։ Այնուհետև խնդրի լուծումն իրականացվում է ցանցերի մեթոդով, ներկայացվում են կազմված տարբերական սխեմաները և հաշվարկային ծրագրերըMathematica միջավայրում՝ ըստ վերոնշյալ սխեմաներից յուրաքանչյուրի։ Կատարվում է ուսումնասիրություն պրակտիկ զուգամիտության տեսանկյունից ևհիմնավորվում ցանցերի մեթոդի բարձր արդյունավետությունն էլիպտականտիպի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման ժամանակ։ 2․ Էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համար ստացված տարբերական սխեմաների լուծման Յակոբիի մեթոդը։ Դիցուք ունենքհավասարումների հետևյալ համակարգը՝(cid։ 3422)(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)+(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)+⋯+(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)=(cid։ 1854)(cid։ 2869) (cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)+(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)+⋯+(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)=(cid։ 1854)(cid։ 2870) (cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)+(cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)+⋯+(cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)=(cid։ 1854)(cid։ 3041) (1)կամ (cid։ 1827)(cid։ 1876)=(cid։ 1828), որտեղ(cid։ 1827)=(cid։ 3438)(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2869)(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2870)…(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 3041) (cid։ 1854)=(cid։ 3438)(cid։ 1854)(cid։ 2869)(cid։ 1854)(cid։ 2870)…(cid։ 1854)(cid։ 3041)(cid։ 3442), (cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2869)(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2870)…(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 3041) (cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 2869)(cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 2870)…(cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 3041)(cid։ 3442), կիցները զրոյից տարբեր են, այսինքն՝ (cid։ 1853)(cid։ 3036)(cid։ 3036)≠0,(cid։ 1861)=1,(cid։ 1866)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)։ (1) հավասարումների(cid։ 1876)=(cid։ 3438)(cid։ 1876)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2870)…(cid։ 1876)(cid։ 3041)(cid։ 3442)Ենթադրենք հավասարումների (1) համակարգում անկյունային գործահամակարգի առաջին, երկրորդ, …, n-րդ հավասարումներից համապատասխանաբար կստանանք՝կամ (cid։ 1876)=(cid։ 2009)(cid։ 1876)+(cid։ 2010), որտեղ(cid։ 1876)(cid։ 2869)=(cid։ 1854)(cid։ 2869)−((cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)+(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2871)(cid։ 1876)(cid։ 2871)+⋯+(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)) (cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2869) (cid։ 1876)(cid։ 2870)=(cid։ 1854)(cid։ 2870)−((cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)+(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2871)(cid։ 1876)(cid։ 2871)+⋯+(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)) (cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2870)… (cid։ 1876)(cid։ 3041)=(cid։ 1854)(cid։ 3041)−(cid։ 3435)(cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)+(cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)+⋯+(cid։ 1853)(cid։ 3041)((cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869))(cid։ 1876)(cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869)(cid։ 3439) (cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 3041) ⎝⎜⎜⎛(cid։ 1854)(cid։ 2869)(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2869)(cid։ 1854)(cid։ 2870)(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2870)…(cid։ 1854)(cid։ 3041)⎠⎟⎟⎞ (cid։ 2009)=⎝⎜⎜⎛−0−(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2870)(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2869)−(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2871)(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2869)…−(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 3041)(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2869) (cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2869)(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2870)0−(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2869)(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2870)…−(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 3041)(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2870) (cid։ 2010)= (cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 2869)(cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 2870)…(cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 3041) ման որոշակի նախնական (cid։ 1876)(cid։ 2868) մոտարկում և օգտագործելով ստացված հավասարումները՝ հաջորդաբար գտնել (cid։ 1876)(cid։ 2869),(cid։ 1876)(cid։ 2870), և այլն։ Այնուհետև անհրաժեշտ է ընտրել հավասարումների համակարգի լուծՎերևում նկարագրվածը իտերացիոն գործընթաց է, որի ավարտի պայման է նշված ճշտության ստացումը կամ գործընթացի ընդհատումը։ Գործընթացն ընդհատվում է, երբ իտերացիաների քանակը գերազանցում է տրված թույլատրելի քանակը, այս դեպքում համակարգը չի զուգամիտում կամ իտերացիաների տրված քանակը չի բավարարում նշված ճշտության ստացման համար։ Իտերացիոն գործընթացն արտահայտող համակարգը հետևյալն է՝⎩⎪⎪⎪⎨⎪⎪⎪⎧ (cid։ 1876)(cid։ 2869)((cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869))=(cid։ 1854)(cid։ 2869)−(cid։ 4672)(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)((cid։ 3038))+(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2871)(cid։ 1876)(cid։ 2871)((cid։ 3038))+⋯+(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)((cid։ 3038))(cid։ 4673) (cid։ 1876)(cid։ 2870)((cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869))=(cid։ 1854)(cid։ 2870)−(cid։ 4672)(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)((cid։ 3038))+(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2871)(cid։ 1876)(cid։ 2871)((cid։ 3038))+⋯+(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)((cid։ 3038))(cid։ 4673) (cid։ 1876)(cid։ 3041)((cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869))=(cid։ 1854)(cid։ 3041)−(cid։ 4672)(cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)((cid։ 3038))+(cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)((cid։ 3038))+⋯+(cid։ 1853)(cid։ 3041)((cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869))(cid։ 1876)(cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869)((cid։ 3038))(cid։ 4673) (cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2869) (cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2870) (cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 3041) (cid։ 1876)((cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869))=(cid։ 2009)(cid։ 1876)((cid։ 3038))+(cid։ 2010)կամորտեղ փակագծերում տրված վերին ինդեքսը ներկայացնում է իտերացիայիհամարը։ Այժմ անդրադառնանք էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համար ստացված տարբերական սխեմայի լուծմանը Յակոբիի մեթոդով։ Դիտարկենք էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համար ստացվող ընդհանուր տարբերական սխեմա, ընդ որում, եզրային կետերիհավասարումներիհամարԷլիպտական տիպիդիֆերենցիալտարբերական սխեման ունի հետևյալ տեսքը՝համար կդիտարկենք Դիրիխլեի եզրային խնդիրը (Նեյմանի եզրային խնդրիդեպքում դատողությունները կկատարվեն համանմանությամբ)։ (cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 4594)(cid։ 3037)(cid։ 4594)=(cid։ 2030)(cid։ 3036)(cid։ 4594)(cid։ 3037)(cid։ 4594), (cid։ 1861)(cid։ 4593)=1,(cid։ 1865)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1862)(cid։ 4593)=1,(cid։ 1839)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364) (cid։ 4682)(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2879)(cid։ 2869),(cid։ 3037)+(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2878)(cid։ 2869),(cid։ 3037)−(cid։ 1829)(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)+(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2879)(cid։ 2869)+(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 1858)(cid։ 3036)(cid։ 3037), (cid։ 1861)=1,(cid։ 1866)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1862)=1,(cid։ 1840)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364) որտեղ (cid։ 1829)−ն զրոյից տարբեր հաստատուն է, (cid։ 1858)−ը և (cid։ 2030)−ն տրված ֆունկցիաներեն, ցանցի ներքին հանգույցները նշանակված են ((cid։ 1861)(cid։ 1862)) ինդեքսներով, իսկ եզրայինհանգույցները՝ ((cid։ 1861)(cid։ 4593)(cid։ 1862)(cid։ 4593))։ Յակոբիի մեթոդի կիրառման դեպքում (2) տարբերական սխեման(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2868) =0, (cid։ 1861)=1,(cid։ 1866)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1862)=1,(cid։ 1840)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 4594),(cid։ 2868)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 4594),(cid։ 3040)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 2030)(cid։ 3036)(cid։ 4594)(cid։ 3037)(cid։ 4594), (cid։ 1861)(cid։ 4593)=1,(cid։ 1865)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1873)(cid։ 2868),(cid։ 3037)(cid։ 4594)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 1873)(cid։ 3014),(cid։ 3037)(cid։ 4594)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 2030)(cid։ 3036)(cid։ 4594)(cid։ 3037)(cid։ 4594),(cid։ 1862)(cid։ 4593)=1,(cid։ 1839)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364) (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=1(cid։ 1829)(cid։ 3435)(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2879)(cid։ 2869),(cid։ 3037) +(cid։ 1858)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 3439) +(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2878)(cid։ 2869),(cid։ 3037) +(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2878)(cid։ 2869)(cid։ 3038) +(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2879)(cid։ 2869) (cid։ 3038) (cid։ 3038) (cid։ 3038) (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1863)=0,1,2,… (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1862)=1,(cid։ 1840)−1 (cid։ 1861)=1,(cid։ 1866)−1 ցանցի հանգույցներում (cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877)) ֆունկցիայի հաշվման գործընթացը։ Ցանցի ներՅակոբիի մեթոդի էությունը բացահայտում է նկ. 1-ը։ Այն արտացոլում էձևափոխվում է հետևյալ տեսքի՝քին կետերը համարակալած են ըստ հաշվման հաջորդականության։ Գծագրում կանաչ գույնով ներկված հանգույցները համապատասխանում են դիֆերենցիալ հավասարման եզրային պայմաններին, իսկ կարմիրովպատկերված են այն հանգույցները, որտեղ հայտնի են ֆունկցիայի արժեքները՝ըստ նախորդ իտերացիայի։ Այս դեպքում, նախ ցանցի բոլոր կետերում ֆունկցիայի արժեքները հավասարեցվում են զրոյի, այնուհետև որոշվում են ցանցի եզրային կետերումՆկ․ 1ֆունկցիայի համապատասխան արժեքները՝ ելնելով դրված եզրային պայմաններից։ Բուն իտերացիոն հաշվարկը սկսվում է ցանցի (1,1) հանգույցից, որումորոնք ստացվել են իտերացիայի նախորդ քայլի արդյունքում, այնուհետև նույնկերպ հաշվվում է ֆունկցիայի արժեքը ցանցի (2,1) հանգույցում՝ իր չորս հարևան հանգույցներում ֆունկցիայի ունեցած արժեքներով և այդպես շարունակ,մինչև ցանցի վերջին ներքին հանգույցը։ Ցանցի ներքին տիրույթում ֆունկցիայիֆունկցիայի (cid։ 1873)(cid։ 2869),(cid։ 2869) արժեքը որոշվում է ֆունկցիայի (cid։ 1873)(cid։ 2868),(cid։ 2869),(cid։ 1873)(cid։ 2869),(cid։ 2868),(cid։ 1873)(cid։ 2869),(cid։ 2870) և (cid։ 1873)(cid։ 2870),(cid։ 2869) արժեքներով,արժեքների հաշվումն իրականանում է օրդինատների (cid։ 1841)(cid։ 1877) առանցքի ուղղությամբ ցանցի շերտերով՝ նախ (cid։ 1862)=0 շերտում ((cid։ 1877)=(cid։ 1877)(cid։ 2868)), այնուհետև (cid։ 1862)=1 շերտում((cid։ 1877)=(cid։ 1877)(cid։ 2869)) և այլն։ Այդ շերտերից յուրաքանչյուրում էլ հաշվարկն իրականանում է աբսցիսների (cid։ 1841)(cid։ 1876) առանցքի շերտերի ուղղությամբ ցանցի շերտերով։ Նշված իտերացիոն գործընթացը շարունակվում է այնքան ժամանակ,մինչև տրված հավասարման համար ստացվի անհրաժեշտ ճշտությամբ լուծում։ Պատկերենք ցանցի հանգույցներից մի քանիսի ձևանմուշները՝Նկ․ 3Նկ․ 2ման ձևանմուշները, որոնք կազմված են իրենց չորս հարևան հանգույցներից։ Օրինակ նկ․ 2-ում և նկ․ 3-ում պատկերված են (cid։ 1873)(cid։ 2869),(cid։ 2869) և (cid։ 1873)(cid։ 2870),(cid։ 2869) արժեքների հաշվԻտերացիայի տվյալ քայլում (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)−ն որոշելու համար կիրառվում են իտերաքայլում (cid։ 1873)(cid։ 2869),(cid։ 2869)−ն հաշվելու համար կիրառվում են եզրային պայմաններից հայտնի(cid։ 1873)(cid։ 2868),(cid։ 2869)−ի և (cid։ 1873)(cid։ 2869),(cid։ 2868)−ի արժեքները և իտերացիայի նախորդ քայլից հայտնի (cid։ 1873)(cid։ 2870),(cid։ 2869)−ի և(cid։ 1873)(cid։ 2869),(cid։ 2870)−ի արժեքները։ Այս ամբողջ իտերացիոն գործընթացի ժամանակ ցանցիցիայի նախորդ քայլից ցանցի չորս համապատասխան հանգույցներում ֆունկցիայի համար ստացված արժեքները։ Մասնավորաբար, իտերացիայի տվյալեզրային հանգույցներում ըստ եզրային պայմանների առաջադրված արժեքներըչեն փոխվում։ Յակոբիի մեթոդն օժտված է դանդաղ զուգամիտությամբ, այդպատճառով նմանատիպ առաջադրանքներ լուծելիս այն հազվադեպ է օգտագործվում։ 3․ Էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համար ստացված տարբերական սխեմաների լուծման Զեյդելի մեթոդը։ Գործնական հաշվարկներում առավել հաճախ օգտագործվում է Զեյդելի մեթոդը, որի էությունըցույց տալու համար հավասարումների (1) համակարգը ներկայացնենք հետևյալտեսքով՝((cid։ 1838)+(cid։ 1830))(cid։ 1876)⃗=−(cid։ 1847)(cid։ 1876)⃗+(cid։ 1854)(cid։ 4652)⃗⎩⎪⎨⎪⎧(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)= −(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)−(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 2871)(cid։ 1876)(cid։ 2871)−⋯−(cid։ 1853)(cid։ 2869)(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)+(cid։ 1854)(cid։ 2869) (cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)+(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)= −(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 2871)(cid։ 1876)(cid։ 2871)−⋯−(cid։ 1853)(cid։ 2870)(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)+(cid։ 1854)(cid։ 2870) (cid։ 1853)((cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869))(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)+(cid։ 1853)((cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2870))(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)+⋯+(cid։ 1853)((cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869))((cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869))(cid։ 1876)(cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869)= −(cid։ 1853)((cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869))(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)+(cid։ 1854)(cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869) (cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)+(cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)+⋯+(cid։ 1853)(cid։ 3041)((cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869))(cid։ 1876)(cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869)+(cid։ 1853)(cid։ 3041)(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)= (cid։ 1854)(cid։ 3041) որտեղ (cid։ 1862)−րդ հավասարման մեջ հավասարման աջ մաս տեղափոխեցինք այնանդամները, որոնք պարունակում են (cid։ 1861)<(cid։ 1862) պայմանին բավարարող (cid։ 1876)(cid։ 3036) անդամորտեղ կատարված են հետևյալ նշանակումները՝ (cid։ 1830)−ով նշանակված է այն մատրիցը, որի գլխավոր անկյունագծի վրա կանգնած են (cid։ 1827) մատրիցի համապատասխան տարրերը, իսկ մնացած տարրերը զրոներ են, (cid։ 1847)−ն և (cid։ 1838)−ը պարունակումեն (cid։ 1827) մատրիցի համապատասխանաբար վերին և ստորին եռանկյունները, որոնցբանաձևի՝ ընտրելով սկզբնական (cid։ 1876)⃗((cid։ 2868)) մոտարկումը։ ((cid։ 1838)+(cid։ 1830))(cid։ 1876)⃗((cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869))=−(cid։ 1873)(cid։ 1876)⃗((cid։ 3038))+(cid։ 1854)(cid։ 4652)⃗,(cid։ 1863)=0,1,2,…(cid։ 1876)(cid։ 2869)((cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869))=(cid։ 1855)(cid։ 2869)(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)((cid։ 3038))+(cid։ 1855)(cid։ 2869)(cid։ 2871)(cid։ 1876)(cid։ 2871)((cid։ 3038))+⋯+(cid։ 1855)(cid։ 2869)(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)((cid։ 3038))+(cid։ 1856)(cid։ 2869) (cid։ 1876)(cid։ 2870)((cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869))=(cid։ 1855)(cid։ 2870)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)((cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869))+(cid։ 1855)(cid։ 2870)(cid։ 2871)(cid։ 1876)(cid։ 2871)((cid։ 3038))+⋯+(cid։ 1855)(cid։ 2870)(cid։ 3041)(cid։ 1876)(cid։ 3041)((cid։ 3038))++(cid։ 1856)(cid։ 2870) (cid։ 1876)(cid։ 3041)((cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869))=(cid։ 1855)(cid։ 3041)(cid։ 2869)(cid։ 1876)(cid։ 2869)((cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869))+(cid։ 1855)(cid։ 3041)(cid։ 2870)(cid։ 1876)(cid։ 2870)((cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869))+⋯+(cid։ 1855)(cid։ 3041)((cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869))(cid։ 1876)(cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869)((cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869))+(cid։ 1856)(cid։ 3041)(cid։ 1855)(cid։ 3036)(cid։ 3037)=(cid։ 3421)−(cid։ 1853)(cid։ 3036)(cid։ 3037)(cid։ 1853)(cid։ 3036)(cid։ 3036) ,(cid։ 1856)(cid։ 3036)=(cid։ 1854)(cid։ 3036)(cid։ 1853)(cid։ 3036)(cid։ 3036),(cid։ 1861)=1,2,…,(cid։ 1861)≠(cid։ 1862) 0,(cid։ 1861)=(cid։ 1862) Զեյդելի մեթոդի կիրառման դեպքում (2) տարբերական սխեմայի լուծուվում է ըստհամակարգը՝գլխավոր անկյունագծերի վրա զրոներ են։ Զեյդելի մեթոդին համապատասխան իտերացիոն գործընթացը կառուցԱյսպիսով՝ Զեյդելի մեթոդով կստանանք հավասարումների հետևյալներ։ Այս ներկայացումը կարող է գրվել հետևյալ կերպ՝որտեղ՝մը կունենա հետևյալ տեսքը՝(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2868) =0, (cid։ 1861)=1,(cid։ 1866)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1862)=1,(cid։ 1840)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 4594),(cid։ 2868)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 4594),(cid։ 3040)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 2030)(cid։ 3036)(cid։ 4594)(cid։ 3037)(cid։ 4594), (cid։ 1861)(cid։ 4593)=1,(cid։ 1865)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1873)(cid։ 2868),(cid։ 3037)(cid։ 4594)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 1873)(cid։ 3014),(cid։ 3037)(cid։ 4594)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 2030)(cid։ 3036)(cid։ 4594)(cid։ 3037)(cid։ 4594),(cid։ 1862)(cid։ 4593)=1,(cid։ 1839)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364) (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=1(cid։ 1829)(cid։ 3435)(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2879)(cid։ 2869),(cid։ 3037) +(cid։ 1858)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 3439) (cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869) +(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2878)(cid։ 2869),(cid։ 3037) (cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869) +(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2878)(cid։ 2869) +(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2879)(cid։ 2869) (cid։ 3038) (cid։ 3038) (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1863)=0,1,2,… (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1862)=1,(cid։ 1840)−1 (cid։ 1861)=1,(cid։ 1866)−1 Զեյդելի մեթոդի կիրառման դեպքում ցանցի հանգույցներում (cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877))ֆունկցիայի արժեքների հաշվման հաջորդականությունը համապատասխանում է Յակոբիի մեթոդի կիրառման դեպքում դիտարկված հաջորդականությանը (նկ․1)։ Այս դեպքում ցանցի բոլոր հանգույցներում ֆունկցիան ստանում է զրոարժեք, այնուհետև ցանցի եզրային հանգույցներում ստանում է եզրային պայմանին համապատասխան արժեքներ, իսկ հետո սկսվում է իտերացիոն հաշվարկը ցանցի առաջին ներքին հանգույցից։ Իտերացիոն գործընթացը, ինչպես ևՅակոբիի մեթոդի դեպքում, իրականանում է օրդինատների (cid։ 1841)(cid։ 1877) առանցքի ուղղությամբ ցանցի շերտերով՝ նախ (cid։ 1862)=0 շերտում ((cid։ 1877)=(cid։ 1877)(cid։ 2868)), այնուհետև (cid։ 1862)=1 շերտում ((cid։ 1877)=(cid։ 1877)(cid։ 2869)) և այլն։ Այդ շերտերից յուրաքանչյուրում էլ հաշվարկն իրականանում է աբսցիսների (cid։ 1841)(cid։ 1876) առանցքի շերտերի ուղղությամբ ցանցի շերտերով։ Ցանցի ներքին ((cid։ 1861),(cid։ 1862)) հանգույցներից յուրաքանչյուրում ֆունկցիայի (cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 3037) արժեքըորոշվում է ֆունկցիայի (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2879)(cid։ 2869),(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2879)(cid։ 2869),(cid։ 3037),(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2878)(cid։ 2869),(cid։ 3037) և (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2878)(cid։ 2869) արժեքների միջոցով, ընդորում (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2879)(cid։ 2869)−ի և (cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2879)(cid։ 2869),(cid։ 3037)−ի համար վերցվում են իտերացիայի ընթացիկ քայլիցստացված արժեքները, իսկ (cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2878)(cid։ 2869),(cid։ 3037)−ի և (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2878)(cid։ 2869)−ի համար՝ իտերացիայի նախորդքայլից ստացված արժեքները։ Պատկերենք մի քանի հանգույցների ձևանմուշներ՝Նկ․ 4Նկ․ 5Ի տարբերություն Յակոբիի մեթոդի՝ Զեյդելի մեթոդի կիրառման դեպքումհերթական իտերացիայի ժամանակ հանգույցներում ֆունկցիայի արժեքներիհաշվման համար օգտագործվում են ինչպես ընթացիկ, այնպես էլ նախորդիտերացիայի ժամանակ ստացված արժեքները։ Նկ․ 4-ում և 5-ում պատկերվածներկված սլաքները ցույց են տալիս այն հանգույցները, որոնց համար ընթացիկիտերացիայի արդյունքում ստացված արժեքներն են վերցվել, իսկ կապույտով՝նախորդ իտերացիայում հաշվված արժեքները։ են (cid։ 1873)(cid։ 2869),(cid։ 2869) և (cid։ 1873)(cid։ 2870),(cid։ 2869) արժեքների հաշվման ձևանմուշները, որտեղ նարնջագույնովԻտերացիայի ընթացիկ քայլում (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)−ն որոշելու համար գործածվում ենբար, իտերացիայի տվյալ քայլում (cid։ 1873)(cid։ 2870),(cid։ 2869)−ն հաշվելու համար կիրառվում են եզրային պայմաններից հայտնի (cid։ 1873)(cid։ 2870),(cid։ 2868)−ի արժեքը, իտերացիայի ընթացիկ քայլից հայտնի (cid։ 1873)(cid։ 2869),(cid։ 2869)−ի արժեքը և իտերացիայի նախորդ քայլից հայտնի (cid։ 1873)(cid։ 2870),(cid։ 2870)−ի և (cid։ 1873)(cid։ 2871),(cid։ 2869)−ի արձախ ու ստորին հարևան հանգույցներում ընթացիկ իտերացիայի արդյունքումստացված ֆունկցիայի արժեքները, իսկ աջ ու վերին հանգույցներում նախորդիտերացիայի արդյունքում ստացված ֆունկցիայի արժեքները։ Մասնավորաժեքները։ Զեյդելի մեթոդի կիրառման դեպքում ևս իտերացիոն գործընթացի ժամանակ ցանցի եզրային հանգույցներում ըստ եզրային պայմանների առաջադրված արժեքները չեն փոխվում։ 4․Ստացիոնար ջերմային դաշտի դիֆերենցիալ հավասարման լուծումըցանցերի մեթոդով։ Դիտարկենք ստացիոնար ջերմային դաշտի համար ստացված դիֆերենցիալ հավասարումը ջերմային աղբյուրի առկայության դեպքում, որը բնութագրվում է (cid։ 1858)((cid։ 1876),(cid։ 1877))=2(cid։ 2024)(cid։ 2870)(cid։ 1871)(cid։ 1861)(cid։ 1866)(cid։ 2024)(cid։ 1876)(cid։ 1871)(cid։ 1861)(cid։ 1866)(cid։ 2024)(cid։ 1877) ֆունկցիայի միջոցով և վերջինիս համարԼուծել (cid։ 2034)(cid։ 2870)(cid։ 1873)(cid։ 2034)(cid։ 1876)(cid։ 2870)+(cid։ 2034)(cid։ 2870)(cid։ 1873)(cid։ 2034)(cid։ 1877)(cid։ 2870)=−2(cid։ 2024)(cid։ 2870)(cid։ 1871)(cid։ 1861)(cid։ 1866)(cid։ 2024)(cid։ 1876)(cid։ 1871)(cid։ 1861)(cid։ 1866)(cid։ 2024)(cid։ 1877), (cid։ 1873)(0,(cid։ 1877))=(cid։ 1873)((cid։ 1853),(cid։ 1877))=0, 0<(cid։ 1876)<(cid։ 1853), (cid։ 1873)((cid։ 1876),0)=(cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1854))=0էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումըլուծենք Դիրիխլեի խնդիրը․0<(cid։ 1877)<(cid։ 1854)եզրային պայմանների դեպքում։  Խնդրի լուծումը Mathematica միջավայրի ստանդարտ միջոցների կիրառմամբՄաթեմատիկական ֆիզիկայի և դիֆերենցիալ հավասարումների, ինչպես նաև դրանց համակարգերի թվային լուծման համար Mathematica միջավայրում նախատեսված է NDSolve օպերատորը։ Այդ օպերատորի կիրառմամբլուծենք դրված խնդիրը`Prn = NDSolve[{(cid։ 1830)[(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)],(cid։ 1876),(cid։ 1876)]+(cid։ 1830)[(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)],(cid։ 1877),(cid։ 1877)]= =−2 (cid։ 1842)(cid։ 1861)^2 (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1876)] (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1877)],(cid։ 1873)[(cid։ 1876),0]==0,(cid։ 1873)[0,(cid։ 1877)]==0,(cid։ 1873)[1,(cid։ 1877)]= =0,(cid։ 1873)[(cid։ 1876),1]==0},(cid։ 1873),{(cid։ 1876),0,1},{(cid։ 1877),0,1}] (cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)3(cid։ 1830)(cid։ 4674)(cid։ 1831)(cid։ 1874)(cid։ 1853)(cid։ 1864)(cid։ 1873)(cid։ 1853)(cid։ 1872)(cid։ 1857)(cid։ 4674)(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)].⁄(cid։ 1842)(cid։ 1870)(cid։ 1866)(cid։ 3427)[1](cid։ 3431)(cid։ 4675),{(cid։ 1876),0,1},{(cid։ 1877),0,1},(cid։ 1827)(cid։ 1876)(cid։ 1857)(cid։ 1871)(cid։ 1838)(cid։ 1853)(cid։ 1854)(cid։ 1857)(cid։ 1864)→{(cid։ 1850),(cid։ 1851),(cid։ 1852)}(cid։ 4675)Այնուհետև արդյունքները գրաֆիկորեն վիզուալացնենք․Dom ain։ 0. , 1. Output։ scalar Նկ․ 6 Խնդրի լուծումը վերջավոր տարբերությունների մեթոդովրաչափ ցանցի վրա դիտարկվող խնդրի տարբերական սխեման ունի հետևյալտեսքը՝Ըստ կոորդինատական առանցքների միանման ℎ= (cid։ 2869)(cid։ 3040)(cid։ 2879)(cid։ 2869) քայլով հավասա(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 2868)=0, (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869)=0, (cid։ 1861)=0,(cid։ 1865)−1 (cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2879)(cid։ 2869),(cid։ 3037)+(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2878)(cid։ 2869),(cid։ 3037)−4(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)+(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2879)(cid։ 2869)+(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=−2ℎ(cid։ 2870)(cid։ 2024)(cid։ 2870)sin((cid։ 2024)(cid։ 1861)ℎ)sin((cid։ 2024)(cid։ 1862)ℎ) (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1862)=1,(cid։ 1866)−2 (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364) (cid։ 1861)=1,(cid։ 1865)−2 (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364) (cid։ 1873)(cid։ 2868),(cid։ 3037)=0, (cid։ 1873)(cid։ 3040)(cid։ 2879)(cid։ 2869),(cid։ 3037)=0, (cid։ 1862)=0,(cid։ 1866)−1 Յակոբիի մեթոդի կիրառման դեպքում (6) տարբերական սխեման կբեր(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364) (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1862)=1,(cid։ 1866)−1 (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2868) =0, (cid։ 1861)=1,(cid։ 1865)−1 (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1873)(cid։ 2868),(cid։ 3037)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 1873)(cid։ 3040)(cid։ 2879)(cid։ 2869),(cid։ 3037) (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364) (cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869) =0, (cid։ 1861)=0,(cid։ 1865)−1 (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 2868)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869) (cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869) =0, (cid։ 1862)=0,(cid։ 1866)−1 (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=14(cid։ 3435)(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2879)(cid։ 2869),(cid։ 3037) +2ℎ(cid։ 2870)(cid։ 2024)(cid։ 2870)sin((cid։ 2024)(cid։ 1861)ℎ)sin((cid։ 2024)(cid։ 1862)ℎ)(cid։ 3439) +(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2878)(cid։ 2869),(cid։ 3037) +(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2879)(cid։ 2869) +(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2878)(cid։ 2869) (cid։ 3038) (cid։ 3038) (cid։ 3038) (cid։ 3038) (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1863)=0,1,2,… (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1862)=1,(cid։ 1866)−2 (cid։ 1861)=1,(cid։ 1865)−2 որի լուծումը կարելի է գտնել ինչպես ճշգրիտ, այնպես էլ թվային (մասնավորապես իտերացոն) մեթոդներով։ Դիտարկենք իտերացիոն մեթոդներից մի քանիսը։ վի հետևյալ տեսքի`Mathematica միջավայրում Յակոբիի մեթոդով առաջադրված խնդրիլուծումն իրացնող ծրագիրը հետևյալն է`(cid։ 1853)=0; (cid։ 1854)=1; (cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1876)_,(cid։ 1877)_] = (cid։ 1832)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)(cid։ 1872)(cid։ 1861)(cid։ 1867)(cid։ 1866)[2 (cid։ 1842)(cid։ 1861)^2∗ (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1876)] (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1877)]][(cid։ 1876),(cid։ 1877)]; (cid։ 1865)=17;(cid։ 1866)=17; (cid։ 1863)=0; ℎ=((cid։ 1854)−(cid։ 1853))/((cid։ 1865)−1); (cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)=0.001; (cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=10; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1858)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=(cid։ 1840)[ℎ^2∗(cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1853)+(cid։ 1861) ℎ,(cid։ 1853)+(cid։ 1862) ℎ]];(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=0,{(cid։ 1861),0,(cid։ 1865)−1},{(cid։ 1862),0,(cid։ 1866)−1}]; (cid։ 1849)ℎ(cid։ 1861)(cid։ 1864)(cid։ 1857)[(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1>(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871),(cid։ 1863)=(cid։ 1863)+1; (cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=0; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1874)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=0.25((cid։ 1873)[(cid։ 1861)−1,(cid։ 1862)]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861)+1,(cid։ 1862)]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)−1]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)+1]+(cid։ 1858)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]); (cid։ 1857)(cid։ 1868)=(cid։ 1827)(cid։ 1854)(cid։ 1871)(cid։ 3427)(cid։ 1874)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]−(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)](cid։ 3431); (cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=(cid։ 1839)(cid։ 1853)(cid։ 1876)[(cid։ 1857)(cid։ 1868),(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1],{(cid։ 1861),1,(cid։ 1865)−2}, {(cid։ 1862),1,(cid։ 1866)−2}]; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=(cid։ 1874)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)],{(cid։ 1861),1,(cid։ 1865)−2},{(cid։ 1862),1,(cid։ 1866)−2}]]; (cid։ 1847)=(cid։ 1827)(cid։ 1870)(cid։ 1870)(cid։ 1853)(cid։ 1877)[(cid։ 1873),{(cid։ 1865),(cid։ 1866)},0]; (cid։ 1857)(cid։ 1865)=1−(cid։ 1873)[8,8]; (cid։ 1842)(cid։ 1870)(cid։ 1861)(cid։ 1866)(cid։ 1872)["(cid։ 1861)(cid։ 1872)(cid։ 1857)(cid։ 1870) = ",(cid։ 1863), " (cid։ 1872)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1853)(cid։ 1864) = ",(cid։ 1857)(cid։ 1865)]; (cid։ 1838)(cid։ 1861)(cid։ 1871)(cid։ 1872)(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)3(cid։ 1830)[(cid։ 1847),(cid։ 1827)(cid։ 1876)(cid։ 1857)(cid։ 1871)(cid։ 1838)(cid։ 1853)(cid։ 1854)(cid։ 1857)(cid։ 1864)−>{(cid։ 1876),(cid։ 1877),(cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877))},(cid։ 1830)(cid։ 1853)(cid։ 1872)(cid։ 1853)(cid։ 1844)(cid։ 1853)(cid։ 1866)(cid։ 1859)(cid։ 1857)−>{{0,1},{0,1}}](cid։ 1872)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1853)(cid։ 1864) =0.04733816324863982(cid։ 1861)(cid։ 1872)(cid։ 1857)(cid։ 1870) =154, Բերված ծրագրային կոդում, ինչպես նաև հետագայում ներկայացվողծրագրային կոդերում, ցանցի հանգույցներում որոնելի ֆունկցիայի արժեքներըՆկ․ 7կնշանակենք (cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)] տեսքով։ արդյունքները գրաֆիկորեն վիզուալացնել։ Արդյունքում արտածվում է (cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877)) Ծրագրի առաջին երկու տողերն ապահովում են մուտքային տվյալները,այնուհետև սկսվում է հաշվարկային գործընթացը, նախավերջին տողով արտածվում են հաշվարկային գործընթացում իտերացիաների քանակը և արդյունքում ստացված լուծման սխալանքը, իսկ վերջին տողը թույլ է տալիս ստացվածֆունկցիային համապատասխան մակերևույթը։ Նկ․8-ում միևնույն կոորդինատական համակարգում պատկերված ենտրված եզրային խնդրի համար Mathematica փաթեթի ստանդարտ միջոցներիժեքների դեպքում Յակոբիի մեթոդով ստացված (cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877)) ֆունկցիայի համապաօգնությամբ ստացված մակերևույթի և ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արտասխան մակերևույթիների քառորդ մասերը՝ ստացված լուծման զուգամիտությունն առավել տեսանելի դարձնելու համար։ Mathematica փաթեթի ստանդարտ միջոցների օգնությամբ ստացված մակերևույթը պատկերված է կանաչգույնով, իսկ ցանցի բաժանման քայլի 15, 19, 21 արժեքների դեպքում Յակոբիիմեթոդով ստացված մակերևույթները համապատասխանաբար դեղին, կապույտև կարմիր գույներով։ (cid։ 1853)=0;(cid։ 1854)=1;(cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1876)_,(cid։ 1877)_]=(cid։ 1832)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)(cid։ 1872)(cid։ 1861)(cid։ 1867)(cid։ 1866)[2 (cid։ 1842)(cid։ 1861)^2∗ (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1876)] (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1877)]][(cid։ 1876),(cid։ 1877)]; (cid։ 1855)(cid։ 1867)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1870)[21]=(cid։ 1844)(cid։ 1857)(cid։ 1856);(cid։ 1855)(cid։ 1867)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1870)[19]=(cid։ 1828)(cid։ 1864)(cid։ 1873)(cid։ 1857);(cid։ 1855)(cid։ 1867)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1870)[15]=(cid։ 1851)(cid։ 1857)(cid։ 1864)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1875); (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1866)=(cid։ 1865);(cid։ 1863)=0;ℎ[(cid։ 1865)]=((cid։ 1854)−(cid։ 1853))/((cid։ 1865)−1);(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)=0.001;(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=10; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1858)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=(cid։ 1840)[ℎ[(cid։ 1865)]^2∗(cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1853)+(cid։ 1861) ℎ[(cid։ 1865)],(cid։ 1853)+(cid։ 1862) ℎ[(cid։ 1865)]]];(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)] =0,{(cid։ 1861),0,(cid։ 1865)−1},{(cid։ 1862),0,(cid։ 1866)−1}]; (cid։ 1849)ℎ(cid։ 1861)(cid։ 1864)(cid։ 1857)[(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1>(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871),(cid։ 1863)=(cid։ 1863)+1; (cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=0; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1874)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=0.25((cid։ 1873)[(cid։ 1861)−1,(cid։ 1862)]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861)+1,(cid։ 1862)]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)−1]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)+1]+(cid։ 1858)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]); (cid։ 1857)(cid։ 1868)=(cid։ 1827)(cid։ 1854)(cid։ 1871)[(cid։ 1874)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]−(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]];(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=(cid։ 1839)(cid։ 1853)(cid։ 1876)[(cid։ 1857)(cid։ 1868),(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1],{(cid։ 1861),1,(cid։ 1865)−2},{(cid։ 1862),1,(cid։ 1866)−2}]; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=(cid։ 1874)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)],{(cid։ 1861),1,(cid։ 1865)−2},{(cid։ 1862),1,(cid։ 1866)−2}]]; (cid։ 1847)[(cid։ 1865)]=(cid։ 1827)(cid։ 1870)(cid։ 1870)(cid։ 1853)(cid։ 1877)[(cid։ 1873),{(cid։ 1865),(cid։ 1866)},0]; (cid։ 1833)(cid։ 1870)[(cid։ 1865)]=(cid։ 1838)(cid։ 1861)(cid։ 1871)(cid։ 1872)(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)3(cid։ 1830)[(cid։ 1847)[(cid։ 1865)],(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1845)(cid։ 1872)(cid։ 1877)(cid։ 1864)(cid։ 1857)−>{(cid։ 1855)(cid։ 1867)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1870)[(cid։ 1865)]},(cid։ 1830)(cid։ 1853)(cid։ 1872)(cid։ 1853)(cid։ 1844)(cid։ 1853)(cid։ 1866)(cid։ 1859)(cid։ 1857)−>{{0,1},{0,1}}], {(cid։ 1865),{15,19,21}}];(cid։ 1842)(cid։ 1870)(cid։ 1866) = (cid։ 1840)(cid։ 1830)(cid։ 1845)(cid։ 1867)(cid։ 1864)(cid։ 1874)(cid։ 1857)[{(cid։ 1830)[(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)],(cid։ 1876),(cid։ 1876)]+(cid։ 1830)[(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)],(cid։ 1877),(cid։ 1877)]= =−2 (cid։ 1842)(cid։ 1861)^2 (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1876)] (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1877)],(cid։ 1873)[(cid։ 1876),0]==0,(cid։ 1873)[0,(cid։ 1877)]==0,(cid։ 1873)[1,(cid։ 1877)]= =0,(cid։ 1873)[(cid։ 1876),1]==0},(cid։ 1873),{(cid։ 1876),0,1},{(cid։ 1877),0,1}]; (cid։ 1833)(cid։ 1870)4=(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)3(cid։ 1830)[(cid։ 1831)(cid։ 1874)(cid։ 1853)(cid։ 1864)(cid։ 1873)(cid։ 1853)(cid։ 1872)(cid։ 1857)[(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)]/.(cid։ 1842)(cid։ 1870)(cid։ 1866)[[1]]],{(cid։ 1876),0,1},{(cid։ 1877),0,1},(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1845)(cid։ 1872)(cid։ 1877)(cid։ 1864)(cid։ 1857)−>{(cid։ 1841)(cid։ 1868)(cid։ 1853)(cid։ 1855)(cid։ 1861)(cid։ 1872)(cid։ 1877)[0.5],(cid։ 1833)(cid։ 1870)(cid։ 1857)(cid։ 1857)(cid։ 1866)}]; (cid։ 1845)ℎ(cid։ 1867)(cid։ 1875)[{(cid։ 1833)(cid։ 1870)[15],(cid։ 1833)(cid։ 1870)[19],(cid։ 1833)(cid։ 1870)[21],(cid։ 1833)(cid։ 1870)4},(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1844)(cid։ 1853)(cid։ 1866)(cid։ 1859)(cid։ 1857)→{{0,0.5},{0,0.5},{0,1}},(cid։ 1827)(cid։ 1876)(cid։ 1857)(cid։ 1871)(cid։ 1838)(cid։ 1853)(cid։ 1854)(cid։ 1857)(cid։ 1864)→{(cid։ 1876),(cid։ 1877),(cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877))}]Արտածենք ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքների դեպքումՆկ․8(cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877)) ֆունկցիայի համապատասխան կորերի գրաֆիկները (cid։ 1877) կոորդինատիցկախված և (cid։ 1876) կոորդինատի որոշակի ((cid։ 1876)(cid։ 2868)=0.5) արժեքի դեպքում․(cid։ 1853)=0; (cid։ 1854)=1; (cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1876)(cid։ 2879),(cid։ 1877)_]=(cid։ 1832)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)(cid։ 1872)(cid։ 1861)(cid։ 1867)(cid։ 1866)[2 (cid։ 1842)(cid։ 1861)^2∗ (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1876)] (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1877)]][(cid։ 1876),(cid։ 1877)]; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1863)=0; ℎ=((cid։ 1854)−(cid։ 1853))/((cid։ 1865)−1);(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)=0.001;(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=10; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1858)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=(cid։ 1840)[ℎ^2∗(cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1853)+(cid։ 1861) ℎ,(cid։ 1853)+(cid։ 1862) ℎ]];(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=0,{(cid։ 1861),0,(cid։ 1865)−1},{(cid։ 1862),0,(cid։ 1866)−1}]; (cid։ 1849)ℎ(cid։ 1861)(cid։ 1864)(cid։ 1857)[(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1>(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871),(cid։ 1863)=(cid։ 1863)+1; (cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=0; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1874)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=0.25((cid։ 1873)[(cid։ 1861)−1,(cid։ 1862)]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861)+1,(cid։ 1862)]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)−1]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)+1]+(cid։ 1858)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]); (cid։ 1857)(cid։ 1868)=(cid։ 1827)(cid։ 1854)(cid։ 1871)[(cid։ 1874)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]−(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]];(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=(cid։ 1839)(cid։ 1853)(cid։ 1876)[(cid։ 1857)(cid։ 1868),(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1],{(cid։ 1861),1,(cid։ 1865)−2},{(cid։ 1862),1,(cid։ 1866)−2}]; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=(cid։ 1874)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)],{(cid։ 1861),1,(cid։ 1865)−2},{(cid։ 1862),1,(cid։ 1866)−2}]]; (cid։ 1827)(cid։ 1870)(cid։ 1870)(cid։ 1853)(cid։ 1877)[(cid։ 1870),{(cid։ 1865),2},0]; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1870)[(cid։ 1861),0]=(cid։ 1861)∗ℎ,{(cid։ 1861),0,(cid։ 1865)−1}]; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1870)[(cid։ 1861),1]=(cid։ 1873)[(cid։ 1865)/2,(cid։ 1861)],{(cid։ 1861),0,(cid։ 1865)−1}]; (cid։ 1848)=(cid։ 1827)(cid։ 1870)(cid։ 1870)(cid։ 1853)(cid։ 1877)[(cid։ 1870),{(cid։ 1865),2},0]; (cid։ 1871)=(cid։ 1832)(cid։ 1861)(cid։ 1872)[(cid։ 1848),{(cid։ 1876),(cid։ 1876)^2,(cid։ 1876)^3,(cid։ 1876)^4,(cid։ 1876)^5},(cid։ 1876)]; (cid։ 1868)[(cid։ 1865)]=(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 3428)(cid։ 1871),{(cid։ 1876),0,1},(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1845)(cid։ 1872)(cid։ 1877)(cid։ 1864)(cid։ 1857)→(cid։ 3420)(cid։ 1833)(cid։ 1870)(cid։ 1853)(cid։ 1877)(cid։ 1838)(cid։ 1857)(cid։ 1874)(cid։ 1857)(cid։ 1864)(cid։ 3428)1−10(cid։ 1865)(cid։ 3432)(cid։ 3424)(cid։ 3432),{(cid։ 1865),{8,10,12,14,18,20,24}, {(cid։ 1866),{8,10,12,14,18,20,24}}];(cid։ 1842)(cid։ 1870)(cid։ 1866) = (cid։ 1840)(cid։ 1830)(cid։ 1845)(cid։ 1867)(cid։ 1864)(cid։ 1874)(cid։ 1857)[{(cid։ 1830)[(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)],(cid։ 1876),(cid։ 1876)]+(cid։ 1830)[(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)],(cid։ 1877),(cid։ 1877)]==−(cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)],(cid։ 1873)[(cid։ 1876),0]= =0,(cid։ 1873)[0,(cid։ 1877)]==0, (cid։ 1873)[1,(cid։ 1877)]==0,(cid։ 1873)[(cid։ 1876),1]==0},(cid։ 1873),{(cid։ 1876),0,1},{(cid։ 1877),0,1}]; (cid։ 1833)(cid։ 1870)2=(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)[(cid։ 1868)(cid։ 1876)(cid։ 1872)[0.5,(cid։ 1877)],{(cid։ 1877),0,1},(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1845)(cid։ 1872)(cid։ 1877)(cid։ 1864)(cid։ 1857)−>{(cid։ 1844)(cid։ 1857)(cid։ 1856),(cid։ 1846)ℎ(cid։ 1861)(cid։ 1855)(cid։ 1863)(cid։ 1866)(cid։ 1857)(cid։ 1871)(cid։ 1871)[0.008]}]; (cid։ 1868)(cid։ 1876)(cid։ 1872)[(cid։ 1876)_,(cid։ 1877)_]=(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)]/.(cid։ 1842)(cid։ 1870)(cid։ 1866)[[1]]; (cid։ 1845)ℎ(cid։ 1867)(cid։ 1875)[{(cid։ 1868)[8],(cid։ 1868)[10],(cid։ 1868)[12],(cid։ 1868)[14],(cid։ 1868)[18],(cid։ 1868)[20],(cid։ 1868)[24],(cid։ 1833)(cid։ 1870)2}, (cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1844)(cid։ 1853)(cid։ 1866)(cid։ 1859)(cid։ 1857)−>{{0,1},{0,1}}](cid։ 1827)(cid։ 1876)(cid։ 1857)(cid։ 1871)(cid։ 1838)(cid։ 1853)(cid։ 1854)(cid։ 1857)(cid։ 1864)→{"(cid։ 1877)","(cid։ 1873)("(cid։ 1876)(cid։ 2868)",(cid։ 1877))"}] Նկ․9Նկ․9-ում Mathematica փաթեթի ստանդարտ միջոցների կիրառմամբ ստացված լուծման հատույթը պատկերված է կարմիր գույնով, իսկ սևի տարբերերանգներով պատկերված են ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքներիդեպքում Յակոբիի մեթոդով ստացված (cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877)) ֆունկցիայի համապատասխանկորերի գրաֆիկները (cid։ 1877) կոորդինատից կախված և (cid։ 1876) կոորդինատի (cid։ 1876)(cid։ 2868)=0.5 արԱյսպիսով, Յակոբիի մեթոդի կիրառմամբ ստացանք (6) տարբերականՅակոբիի մեթոդի օգնությամբ խնդրի համար ստացանք 0․001 ճշտությամբ լուծում։ Բացի այդ, (cid։ 1865)=14 արժեքից սկսած ստացված արդյունքները գրեթե համընկնում են։ Իսկ ցանցի բաժանման քայլերի (cid։ 1865)=14 և (cid։ 1865)=16 արժեքների դեպԶեյդելի մեթոդի կիրառման դեպքում (6) տարբերական սխեման կբերվի(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 2868)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3041)(cid։ 2879)(cid։ 2869) (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=14(cid։ 3435)(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2879)(cid։ 2869),(cid։ 3037) (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364) (cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2868) =0, (cid։ 1861)=0,(cid։ 1865)−1 (cid։ 1862)=0,(cid։ 1866)−1 (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1873)(cid։ 2868),(cid։ 3037)(cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869)=(cid։ 1873)(cid։ 3040)(cid։ 2879)(cid։ 2869),(cid։ 3037) (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364) (cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869) =0, (cid։ 1861)=0,(cid։ 1865)−1 (cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869) =0, (cid։ 1862)=0,(cid։ 1866)−1 +2ℎ(cid։ 2870)(cid։ 2024)(cid։ 2870)sin((cid։ 2024)(cid։ 1861)ℎ)sin((cid։ 2024)(cid։ 1862)ℎ)(cid։ 3439) (cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869) +(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2878)(cid։ 2869) +(cid։ 1873)(cid։ 3036),(cid։ 3037)(cid։ 2879)(cid։ 2869) (cid։ 3038)(cid։ 2878)(cid։ 2869) +(cid։ 1873)(cid։ 3036)(cid։ 2878)(cid։ 2869),(cid։ 3037) (cid։ 3038) (cid։ 3038) (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1863)=0,1,2,… (cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364)(cid։ 3364), (cid։ 1861)=0,(cid։ 1865)−2 (cid։ 1862)=0,(cid։ 1866)−2 ժեքի դեպքում։ հետևյալ տեսքի`սխեմայի մոտավոր լուծումը, ընդ որում 154 իտերացիոն քայլերի արդյունքումքում մոտարկված լուծումների արժեքների տարբերության մոդուլը հավասար է0.00196907-ի։ ծումն իրացնող ծրագիրը հետևյալն է`Mathematica միջավայրում Զեյդելի մեթոդով առաջադրված խնդրի լու(cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1876)_,(cid։ 1877)_]=(cid։ 1832)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)(cid։ 1872)(cid։ 1861)(cid։ 1867)(cid։ 1866)[2 (cid։ 1842)(cid։ 1861)^2∗ (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1876)] (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1877)]][(cid։ 1876),(cid։ 1877)]; (cid։ 1865)=17;(cid։ 1866)=17;(cid։ 1863)=0;ℎ=((cid։ 1854)−(cid։ 1853))/((cid։ 1865)−1);(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)=0.001;(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=10; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1875)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=0.25((cid։ 1873)[(cid։ 1861)−1,(cid։ 1862)]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861)+1,(cid։ 1862)]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)−1]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)+1]+(cid։ 1858)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]); (cid։ 1838)(cid։ 1861)(cid։ 1871)(cid։ 1872)(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)3(cid։ 1830)[(cid։ 1847),(cid։ 1827)(cid։ 1876)(cid։ 1857)(cid։ 1871)(cid։ 1838)(cid։ 1853)(cid։ 1854)(cid։ 1857)(cid։ 1864)→{(cid։ 1876),(cid։ 1877),(cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877))},(cid։ 1830)(cid։ 1853)(cid։ 1872)(cid։ 1853)(cid։ 1844)(cid։ 1853)(cid։ 1866)(cid։ 1859)(cid։ 1857)→{{0,1},{0,1}}](cid։ 1853)=0; (cid։ 1854)=1; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1858)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=(cid։ 1840)[ℎ^2∗(cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1853)+(cid։ 1861) ℎ,(cid։ 1853)+(cid։ 1862) ℎ]]; (cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=0,{(cid։ 1861),0,(cid։ 1865)−1},{(cid։ 1862),0,(cid։ 1866)−1}]; (cid։ 1849)ℎ(cid։ 1861)(cid։ 1864)(cid։ 1857)[(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1>(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871),(cid։ 1863)=(cid։ 1863)+1; (cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=0; (cid։ 1857)(cid։ 1868)=(cid։ 1827)(cid։ 1854)(cid։ 1871)(cid։ 3427)(cid։ 1875)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]−(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)](cid։ 3431);(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=(cid։ 1839)(cid։ 1853)(cid։ 1876)[(cid։ 1857)(cid։ 1868),(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1];(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=(cid։ 1875)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)],{(cid։ 1861),1,(cid։ 1865)−2},{(cid։ 1862),1,(cid։ 1866)−2}]]; (cid։ 1847)=(cid։ 1827)(cid։ 1870)(cid։ 1870)(cid։ 1853)(cid։ 1877)[(cid։ 1873),{(cid։ 1865),(cid։ 1866)},0]; (cid։ 1857)(cid։ 1865)=1−(cid։ 1873)[8,8]; (cid։ 1842)(cid։ 1870)(cid։ 1861)(cid։ 1866)(cid։ 1872)["(cid։ 1861)(cid։ 1872)(cid։ 1857)(cid։ 1870) = ",(cid։ 1863)," (cid։ 1872)(cid։ 1867)(cid։ 1864) = ",(cid։ 1857)(cid։ 1865)]; (cid։ 1872)(cid։ 1867)(cid։ 1864) =0.021280220694221197(cid։ 1861)(cid։ 1872)(cid։ 1857)(cid։ 1870) =96, Նկ․10Ծրագրի առաջին երկու տողերն ապահովում են մուտքային տվյալները,այնուհետև սկսվում է հաշվարկային գործընթացը, նախավերջին տողովարտածվում են հաշվարկային գործընթացում իտերացիաների քանակը և արդյունքում ստացված լուծման սխալանքը, իսկ վերջին տողը թույլ է տալիս ստացված արդյունքները գրաֆիկորեն վիզուալացնել։ Արդյունքում արտածվում է(cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877)) ֆունկցիային համապատասխան մակերևույթը։ Նկ․11-ում միևնույն կոորդինատական համակարգում պատկերված ենտրված եզրային խնդրի համար Mathematica փաթեթի ստանդարտ միջոցներիօգնությամբ ստացված մակերևույթի և ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքների դեպքում Յակոբիի մեթոդով ստացված (cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877)) ֆունկցիայի համապատասխան մակերևույթների քառորդ մասերը՝ ստացված լուծման զուգամիտությունն առավել տեսանելի դարձնելու համար։ Mathematica փաթեթի ստանդարտ միջոցների օգնությամբ ստացված մակերևույթը պատկերված է կանաչգույնով, իսկ ցանցի բաժանման քայլի 15, 19, 21 արժեքների դեպքում Զեյդելի մեթոդով ստացված մակերևույթները համապատասխանաբար դեղին, կապույտ ևկարմիր գույներով։ (cid։ 1853)=0;(cid։ 1854)=1;(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=0; (cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1876)_,(cid։ 1877)_]=(cid։ 1832)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)(cid։ 1872)(cid։ 1861)(cid։ 1867)(cid։ 1866)[2 (cid։ 1842)(cid։ 1861)^2∗ (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1876)] (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1877)]][(cid։ 1876),(cid։ 1877)]; (cid։ 1855)(cid։ 1867)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1870)[15]=(cid։ 1844)(cid։ 1857)(cid։ 1856);(cid։ 1855)(cid։ 1867)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1870)[19]=(cid։ 1828)(cid։ 1864)(cid։ 1873)(cid։ 1857);(cid։ 1855)(cid։ 1867)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1870)[21]=(cid։ 1851)(cid։ 1857)(cid։ 1864)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1875); (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1866)=(cid։ 1865);(cid։ 1863)=0;ℎ=((cid։ 1854)−(cid։ 1853))/((cid։ 1865)−1);(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)=0.001;(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=10; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1858)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=(cid։ 1840)[ℎ^2∗(cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1853)+(cid։ 1861)∗ℎ,(cid։ 1853)+(cid։ 1862)∗ℎ]];(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=0,{(cid։ 1861),0,(cid։ 1865)−1},{(cid։ 1862),0,(cid։ 1866)−1}]; (cid։ 1849)ℎ(cid։ 1861)(cid։ 1864)(cid։ 1857)[(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1>(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871),(cid։ 1863)=(cid։ 1863)+1; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1875)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=0.25((cid։ 1873)[(cid։ 1861)−1,(cid։ 1862)]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861)+1,(cid։ 1862)]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)−1]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)+1]+(cid։ 1858)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]); (cid։ 1857)(cid։ 1868)=(cid։ 1827)(cid։ 1854)(cid։ 1871)(cid։ 3427)(cid։ 1875)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]−(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)](cid։ 3431);(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=(cid։ 1839)(cid։ 1853)(cid։ 1876)[(cid։ 1857)(cid։ 1868),(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1];(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=(cid։ 1875)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)],{(cid։ 1861),1,(cid։ 1865)−2},{(cid։ 1862),1,(cid։ 1866)−2}]]; (cid։ 1847)[(cid։ 1865)]=(cid։ 1827)(cid։ 1870)(cid։ 1870)(cid։ 1853)(cid։ 1877)[(cid։ 1873),{(cid։ 1865),(cid։ 1866)},0]; (cid։ 1833)(cid։ 1870)[(cid։ 1865)]=(cid։ 1838)(cid։ 1861)(cid։ 1871)(cid։ 1872)(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)3(cid։ 1830)[(cid։ 1847)[(cid։ 1865)],(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1845)(cid։ 1872)(cid։ 1877)(cid։ 1864)(cid։ 1857)→{(cid։ 1855)(cid։ 1867)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1870)[(cid։ 1865)]},(cid։ 1830)(cid։ 1853)(cid։ 1872)(cid։ 1853)(cid։ 1844)(cid։ 1853)(cid։ 1866)(cid։ 1859)(cid։ 1857)−>{{0,1},{0,1}}],{(cid։ 1865),{15,19,21}}]; (cid։ 1842)(cid։ 1870)(cid։ 1866) = (cid։ 1840)(cid։ 1830)(cid։ 1845)(cid։ 1867)(cid։ 1864)(cid։ 1874)(cid։ 1857)[{(cid։ 1830)[(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)],(cid։ 1876),(cid։ 1876)]+(cid։ 1830)[(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)],(cid։ 1877),(cid։ 1877)]= =−2 (cid։ 1842)(cid։ 1861)^2 (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1876)] (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1877)],(cid։ 1873)[(cid։ 1876),0]==0, (cid։ 1873)[0,(cid։ 1877)]==0,(cid։ 1873)[1,(cid։ 1877)]==0,(cid։ 1873)[(cid։ 1876),1]==0},(cid։ 1873),{(cid։ 1876),0,1},{(cid։ 1877),0,1}]; (cid։ 1833)(cid։ 1870)4=(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)3(cid։ 1830)[(cid։ 1831)(cid։ 1874)(cid։ 1853)(cid։ 1864)(cid։ 1873)(cid։ 1853)(cid։ 1872)(cid։ 1857)[(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)]/.(cid։ 1842)(cid։ 1870)(cid։ 1866)[[1]]],{(cid։ 1876),0,1},{(cid։ 1877),0,1},(cid։ 1827)(cid։ 1876)(cid։ 1857)(cid։ 1871)(cid։ 1838)(cid։ 1853)(cid։ 1854)(cid։ 1857)(cid։ 1864)→{(cid։ 1850),(cid։ 1851),(cid։ 1852)},(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1845)(cid։ 1872)(cid։ 1877)(cid։ 1864)(cid։ 1857)→{(cid։ 1833)(cid։ 1870)(cid։ 1857)(cid։ 1857)(cid։ 1866)}];(cid։ 1845)ℎ(cid։ 1867)(cid։ 1875)[{(cid։ 1833)(cid։ 1870)[15],(cid։ 1833)(cid։ 1870)[19],(cid։ 1833)(cid։ 1870)[21],(cid։ 1833)(cid։ 1870)4}, (cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1844)(cid։ 1853)(cid։ 1866)(cid։ 1859)(cid։ 1857)−>{{0,0.5},{0,0.5},{0,1}},(cid։ 1827)(cid։ 1876)(cid։ 1857)(cid։ 1871)(cid։ 1838)(cid։ 1853)(cid։ 1854)(cid։ 1857)(cid։ 1864)→{(cid։ 1876),(cid։ 1877),(cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877))}]Նկ․ 11Արտածենք ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքների դեպքում(cid։ 1853)=0;(cid։ 1854)=1; (cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877)) ֆունկցիայի համապատասխան կորերի գրաֆիկները (cid։ 1877) կոորդինատիցկախված և (cid։ 1876) կոորդինատի որոշակի (cid։ 1876)(cid։ 2868)=0.5 արժեքի դեպքում․(cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1876)_,(cid։ 1877)_]=(cid։ 1832)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)(cid։ 1872)(cid։ 1861)(cid։ 1867)(cid։ 1866)[2 (cid։ 1842)(cid։ 1861)^2∗ (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1876)] (cid։ 1845)(cid։ 1861)(cid։ 1866)[(cid։ 1842)(cid։ 1861) (cid։ 1877)]][(cid։ 1876),(cid։ 1877)]; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1863)=0;ℎ=((cid։ 1854)−(cid։ 1853))/((cid։ 1865)−1);(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)=0.001;(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=10; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1858)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=(cid։ 1840)[ℎ^2∗(cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1853)+(cid։ 1861) ℎ,(cid։ 1853)+(cid։ 1862) ℎ]];(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=0,{(cid։ 1861),0,(cid։ 1865)−1},{(cid։ 1862),0,(cid։ 1866)−1}]; (cid։ 1849)ℎ(cid։ 1861)(cid։ 1864)(cid։ 1857)[(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1>(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871),(cid։ 1863)=(cid։ 1863)+1; (cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=0; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1875)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=0.25((cid։ 1873)[(cid։ 1861)−1,(cid։ 1862)]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861)+1,(cid։ 1862)]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)−1]+(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)+1]+(cid։ 1858)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]); (cid։ 1857)(cid։ 1868)=(cid։ 1827)(cid։ 1854)(cid։ 1871)(cid։ 3427)(cid։ 1875)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]−(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)](cid։ 3431);(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1=(cid։ 1839)(cid։ 1853)(cid։ 1876)[(cid։ 1857)(cid։ 1868),(cid։ 1857)(cid։ 1868)(cid։ 1871)1];(cid։ 1873)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)]=(cid։ 1875)[(cid։ 1861),(cid։ 1862)],{(cid։ 1861),1,(cid։ 1865)−2},{(cid։ 1862),1,(cid։ 1866)−2}]]; (cid։ 1827)(cid։ 1870)(cid։ 1870)(cid։ 1853)(cid։ 1877)[(cid։ 1870),{(cid։ 1865),2},0]; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1870)[(cid։ 1861),0]=(cid։ 1861)∗ℎ,{(cid։ 1861),0,(cid։ 1865)−1}]; (cid։ 1830)(cid։ 1867)[(cid։ 1870)[(cid։ 1861),1]=(cid։ 1873)[(cid։ 1865)/2,(cid։ 1861)],{(cid։ 1861),0,(cid։ 1865)−1}]; (cid։ 1848)=(cid։ 1827)(cid։ 1870)(cid։ 1870)(cid։ 1853)(cid։ 1877)[(cid։ 1870),{(cid։ 1865),2},0]; (cid։ 1871)=(cid։ 1832)(cid։ 1861)(cid։ 1872)[(cid։ 1848),{(cid։ 1876),(cid։ 1876)^2,(cid։ 1876)^3,(cid։ 1876)^4,(cid։ 1876)^5},(cid։ 1876)]; (cid։ 1868)[(cid։ 1865)]=(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 3428)(cid։ 1871),{(cid։ 1876),0,1},(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1845)(cid։ 1872)(cid։ 1877)(cid։ 1864)(cid։ 1857)→(cid։ 3420)(cid։ 1833)(cid։ 1870)(cid։ 1853)(cid։ 1877)(cid։ 1838)(cid։ 1857)(cid։ 1874)(cid։ 1857)(cid։ 1864)(cid։ 3428)1−10(cid։ 1865)(cid։ 3432)(cid։ 3424)(cid։ 3432),(cid։ 3419)(cid։ 1865),{8,10,12,14,18,20,24}(cid։ 3423),{(cid։ 1866),{8,10,12,14,18,20,24}}]; (cid։ 1842)(cid։ 1870)(cid։ 1866) = (cid։ 1840)(cid։ 1830)(cid։ 1845)(cid։ 1867)(cid։ 1864)(cid։ 1874)(cid։ 1857)[{(cid։ 1830)[(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)],(cid։ 1876),(cid։ 1876)]+(cid։ 1830)[(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)],(cid։ 1877),(cid։ 1877)]==−(cid։ 1858)(cid։ 1873)(cid։ 1866)(cid։ 1855)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)],(cid։ 1873)[(cid։ 1876),0]= =0,(cid։ 1873)[0,(cid։ 1877)]==0,(cid։ 1873)[1,(cid։ 1877)]==0,(cid։ 1873)[(cid։ 1876),1]==0},(cid։ 1873),{(cid։ 1876),0,1},{(cid։ 1877),0,1}]; (cid։ 1833)(cid։ 1870)2=(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)[(cid։ 1868)(cid։ 1876)(cid։ 1872)[0.5,(cid։ 1877)],{(cid։ 1877),0,1},(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1845)(cid։ 1872)(cid։ 1877)(cid։ 1864)(cid։ 1857)−>{(cid։ 1844)(cid։ 1857)(cid։ 1856),(cid։ 1846)ℎ(cid։ 1861)(cid։ 1855)(cid։ 1863)(cid։ 1866)(cid։ 1857)(cid։ 1871)(cid։ 1871)[0.008]}]; (cid։ 1845)ℎ(cid։ 1867)(cid։ 1875)[{(cid։ 1868)[8],(cid։ 1868)[10],(cid։ 1868)[12],(cid։ 1868)[14],(cid։ 1868)[18],(cid։ 1868)[20],(cid։ 1868)[24],(cid։ 1833)(cid։ 1870)2},(cid։ 1842)(cid։ 1864)(cid։ 1867)(cid։ 1872)(cid։ 1844)(cid։ 1853)(cid։ 1866)(cid։ 1859)(cid։ 1857)−>(cid։ 3419){0,1},{0,1}(cid։ 3423),{"(cid։ 1877)","(cid։ 1873)((cid։ 1876)(cid։ 2868),(cid։ 1877))"}] (cid։ 1868)(cid։ 1876)(cid։ 1872)[(cid։ 1876)_,(cid։ 1877)_]=(cid։ 1873)[(cid։ 1876),(cid։ 1877)]/.(cid։ 1842)(cid։ 1870)(cid։ 1866)[[1]]; Նկ․12Նկ․12-ում Mathematica փաթեթի ստանդարտ միջոցների կիրառմամբստացված լուծման հատույթը պատկերված է կարմիր գույնով, իսկ սևի տարբերերանգներով պատկերված են ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքներիարժեքի դեպքում։ դեպքում Զեյդելի մեթոդով ստացված (cid։ 1873)((cid։ 1876),(cid։ 1877)) ֆունկցիայի համապատասխանկորերի գրաֆիկները (cid։ 1877) կոորդինատից կախված և (cid։ 1876) կոորդինատի (cid։ 1876)(cid։ 2868)=0.5Զեյդելի մեթոդի կիրառմամբ ստացանք (6) տարբերական սխեմայի մոտավորլուծումը 0․001 ճշտությամբ լուծում 96 իտերացիոն քայլերի արդյունքում։ Բաժանման քայլերի (cid։ 1865)=10 արժեքից սկսած Զեյդելի մեթոդով ստացված արՍտացված արդյունքներից հանգում ենք այն եզրակացությանը, որ դիտարկված խնդրի դեպքում Զեյդելի մեթոդի կիրառմամբ ստացված լուծումնավելի արագ է զուգամիտում, քան Յակոբիի մեթոդի դեպքում ստացվածը։ դյունքները գրեթե համընկնում են։ Իսկ 14 և 16 արժեքների դեպքում մոտարկվածերկու լուծումների արժեքների տարբերության մոդուլը հավասար է 0.00086-ի։ 7. Եզրակացություն։ Աշխատանքում նոր մեթոդական մոտեցում է ցուցաբերված, կազմված են էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումներիվերջավոր տարբերությունների մեթոդով լուծման Զեյդելի և Յակոբիի մեթոդները պարզաբանող և վիզուալ նկարագրող սխեմաներ, ինչը շատ օգտակար էուսումնառնողների համար։ Բացի այդ, կազմված են հաշվարկային ծրագրեր, որոնք ոչ միայն ապահովում են նշված մեթոդներով խնդիրների լուծման հաշվարկային գործընթացը՝ապահովելով ուզած ճշտություն, այլև թույլ են տալիս արդյունքների գրաֆիկական վիզուալացում, ինչն արժեքավոր է և՛ թվային մեթոդների, և՛ մանկավարժական մեթոդական տեսանկյունից։ Այդ ծրագրերը բավական ընդհանրական ենև թույլ են տալիս եզրային այլ խնդիրների լուծումների իրականացում՝ միայնմուտքային տվյալների փոփոխությամբ։ Աշխատանքը մեծ մեթոդական նշանակություն ունի և կարող է կիրառվելբուհական ուսումնական պրոցեսում, ինչպես նաև կարող է ծառայել գիտականուսումնասիրություններ կատարող գիտական աշխատողների համար։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 9. Литвиненко В.П., Литвиненко Ю.В. Расчет линейных электрических цепей։ учеб. пособие. Воронеж։ ГОУВПО «Воронежский государственный техничес10. Аладьев В. З., Шишков М. Л. Введение в среду пакета Mathematica 2.2 Мօсква.13. Սարգսյան Ա․Հ․ Mathematica փաթեթի գրաֆիկական տարրերը և դրանցդասավանդումը։ Մեթոդական աշխատանք։ Գյումրի։ Հեղ. հրատ։ 2014։ 88 էջ։ 14. Մանուկյան Ս․Ս․ Որոշյալ ինտեգրալների հաշվարկային ծրագրերը Mathematica միջավայրում ըստ ուղղանկյունների, սեղանների և պարաբոլներիբանաձևերի։ Ուսանողական գիտական նստաշրջանի նյութեր։ Գյումրի։ «Էլդորադո» հրատարակչություն։ 2013։ Էջ 10-15։ 15. Սարգսյան Ա. Հ., Ալեքսանյան Վ. Ա. (cid։ 2196) համասեռ մասերից բաղկացած ձողիջերմային դաշտի խնդիրը։ Հաշվարկային ծրագիրը Mathematica միջավայրում։ ԳՊՄԻ-ի «Գիտական տեղեկագիր» հանդես։ 2015։ N1,պրակ Ա։ Էջ 42-56։ 16. Սարգսյան Ա. Հ., Սարգսյան Ն. Հ. Աստիճանային շարքերի կիրառումը որոշյալ և անիսկական ինտեգրալների հաշվման համար։ Հաշվարկային ծրագրերը Mathematica միջավայրում։ ԳՊՄԻ-ի «Գիտական տեղեկագիր» հանդես։ 2015։ N1, պրակ Բ։ Էջ 128-136։ 17. Սարգսյան Ա. Հ., Հարությունյան Կ. Ա. Աստիճանային շարքերի կիրառումըմոտավոր հաշվումներում։ Հաշվարկային ծրագիրը Mathematica միջավայրում։ ՇՊՀ «Գիտական տեղեկագիր» հանդես։ 2017։ N1, պրակ Բ։ Էջ 123-136։ 18. Овчинникова С.Н. Численные методы. Часть 2. Ростов-на-Дону։

Աշխատանքում ներկայացվում են ցանցերի մեթոդի կիրառմամբ էլիպտական տիպի եզրային խնդիրների համար ստացված տարբերական սխեմաների լուծման Յակոբիի և Զեյդելի մեթոդները։ Կազմվում են սխեմատիկ գծագրեր, որոնք նկարագրում են այդ մեթոդները և պարզաբանում դրանց յուրահատկությունները։ Դիտարկվում է էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարման հանգեցվող կոնկրետ խնդիր։ Կազմվում են հաշվարկային ծրագրեր՝ ըստ վերոնշյալ երկու սխեմաների, և կատարվում ուսումնասիրություն պրակտիկ զուգամիտության տեսանկյունից։

ՎՐԱՍՏԱՆ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ YԱՐԳԱՄԱՆ ԴԻՆԱՄԻԿԱ 2003-2013թթ. ԽՍՀՄ փլուզմանը զուգահեռ, Վրաստանը `1991 թ.: 2001 թ. Մարտի 31-ին կայացած հանրաքվեի արդյունքում ժողովրդի 89.9% -ը քվեարկեց ինքնիշխան պետության օգտին: , 1991 թ. Մայիսի 26-ին կայացած առաջին համապետական ​​ընտրություններում vվիադ Գամսախուրդիան ընտրվեց Վրաստանի առաջին նախագահ `հավաքելով ձայների 86,52% -ը, այդպիսով ձեռք բերելով անկախ ներքին և արտաքին քաղաքականություն վարելու լայն հնարավորություններ 1: Անկախությունից ի վեր Վրաստանը գտնվում էր ծանր քաղաքական և տնտեսական իրավիճակում, ինչը պայմանավորված էր ոչ միայն վրաց-աբխազական-վրաց-օսական հակամարտություններով, այլև քաղաքական ընդդիմության պայքարով ընդդեմ Վրաստանի նորընտիր նախագահի, որը 1991 թ. վերջինս հանգեցրեց քաղաքացիական պատերազմի: Բացի այդ, F Գամսախուրդիան, չդիմանալով ընդդիմության ճնշմանը, լքեց երկիրը, ապաստան խնդրեց Ադրբեջանում, բայց մերժում ստանալուց հետո եկավ Հայաստան և ապաստան գտավ Իջանի շրջանում 3: Ի տարբերություն իր նախորդի, Վրաստանի երկրորդ նախագահ Էդուարդ Շևարդնաձեն վարում էր առավել հավասարակշռված և ընդգրկուն արտաքին քաղաքականություն: Դրա առաջին ցուցանիշներից մեկը բարիդրացիական հարաբերությունների հաստատումն էր բոլոր հարևան երկրների, այդ թվում ՝ Թուրքիայի հետ: ԽՍՀՄ փլուզումից անմիջապես հետո Թուրքիան աշխարհում առաջինն էր, ով ճանաչեց Վրաստանի անկախությունը 1991 թ. Դեկտեմբերի 16-ին: Վրաստանի և Թուրքիայի միջև դիվանագիտական ​​հարաբերությունները հաստատվել են 1992 թ. Մայիսի 21-ին: Կողմերի միջև պարբերաբար անցկացվում էին բարձր մակարդակի հանդիպումներ 5: Վրաստանի և Թուրքիայի իշխանությունների վարած արտաքին քաղաքականության շնորհիվ կողմերի միջև բարեկամական կապերն ամրապնդվել են տնտեսական, մշակութային, քաղաքական և ռազմական ոլորտներում: Թուրք-վրացական հարաբերությունները զարգանում են փոխշահավետ սկզբունքների հիման վրա ստորագրված ազատ մուտքի պայմանագիր 6: Երկու երկրներն ունեն սերտ համագործակցության լայն շրջանակ ՝ էներգետիկ, տնտեսական, քաղաքական, գիտական, կրթական, մշակութային և այլն: Թուրքիան Վրաստանի ամենամեծ առևտրային գործընկերն է: 2010 թվականին նրանց առևտուրը կազմել է 1,4 միլիարդ դոլար 7: 2003 թվականը 19-րդ դարի կեսերից Վրաստանի և Թուրքիայի միջև քաղաքական, ռազմաքաղաքական և տնտեսական կապերի ամրապնդման գործունեություն էր: Դա պայմանավորված էր 2003 թ. «Վարդերի հեղափոխության» արդյունքում Վրաստանում իշխանության եկած «Միացյալ ազգային շարժում» կուսակցության առաջնորդով: Սաակաշվիլիի քաղաքականությամբ 8: Վրաստանի նախկին նախագահ 1 Վաչադաձե Մ., Գուրուլի Վ., Բախտաձե Մ., Վրաստանի պատմություն. Հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրեր, մաս II, գլուխ XXII: http է: //www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Vachn/28.php. 2 Nodia C., Քաղաքական խառնաշփոթություն Վրաստանում և vվիադ Գամսախուրդիայի էթնիկական քաղաքականություն, Գլուխ II: Վիճահարույց սահմանները Կովկասում Բրյուսել, 1996, http: //poli.vub.ac.be/publi/ContBorders/arm/ch0201.htm: 3 Յալանուզյան Մ., «1992-ի քաղաքացիական պատերազմը Վրաստանում», Ռազմական տեղեկատվություն, 09.07.2012 թ., Հասանելի է http: // www. //razm.info/6500#more-6500: 4 Տե՛ս Վրաստանի կառավարության պաշտոնական կայքը, որը հասանելի է http: // www. //gov.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=193.5 Տե՛ս Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարության պաշտոնական կայքը, որը հասանելի է http: //www.mfa.gov.tr/ հարաբերությունները-Թուրքիայի-և-Վրաստանի միջև. en.mfa. 6 Չիկվաձե Ի., Eroրո խնդիրներ հարևանների հետ: Վրաստանի դեպքը, 2011, էջ. 6-7.7 Տե՛ս Թուրքիայի ԱԳՆ պաշտոնական կայքը: 8 Կանդելակի Կ., Վրաստանի վարդերի հեղափոխություն: Մասնակիցների հեռանկարը Միացյալ Նահանգների Խաղաղության ինստիտուտ, Հատուկ զեկույց 167, 2006 թվականի հուլիս, հասանելի է http: // www. Ըստ Սաակաշվիլիի, Թուրքիան, ըստ Սաակաշվիլիի, «բարեկամ» է Վրաստանի համար և «պատուհան դեպի Եվրոպա» 1: Սաակաշվիլիի նախագահության ընթացքում (2003-2013թթ.) Կողմերի միջև իրականացվել են մի քանի ռազմավարական նախագծեր. Բաքու-Թբիլիսի-Cեյհան նավթամուղ, Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում գազատար և այլն: 2. Բացի այդ, ընթացքի մեջ է Բաքու-Թբիլիսի-Ախալքալաք-Կարս երկաթուղու շինարարությունը, որը մաս է կազմում Նոր Արևելք-Արևմուտք Մետաքսի ճանապարհի, որը նախատեսվում էր ավարտել 2012-ին, բայց քաղաքական և ֆինանսական խնդիրների պատճառով, դեռ շարունակվում է Javավախքում և Կարսում 3: 2003-2013թթ. Կողմերի միջև ստորագրվել են մի շարք համաձայնագրեր, որոնք համարվում են Վրաստանի տնտեսական զարգացման շարժիչ ուժը: Այսպիսով, 2006 թ.-ին Բաթումիում ստորագրվեց օդանավակայանի կառուցման մասին համաձայնագիր, որի կառավարումը 20 տարի ժամկետով տեղափոխվեց թուրքական Tepe-Akfen-Vie (TAV) ավիաընկերություն 4: Պայմանագրի համաձայն `օդանավակայանի շինարարությունը հովանավորել է թուրքական կողմը: Այն տեղափոխելու է թուրք-վրացական ապրանքներ: 2007 թ. Վրաստանի, Ադրբեջանի և Թուրքիայի նախագահների մասնակցությամբ հայտարարվել է Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթուղու շինարարության մեկնարկի մասին 5: 2007 թ.-ին Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը մասնակցեց 2012 թ. Փետրվարին Թբիլիսիում կայացած Թուրքիա-Վրաստան-Ադրբեջան եռակողմ հանդիպմանը, որտեղ մասնակցում էին «Թբիլիսյան հռչակագիրը ընդհանուր տարածաշրջանային համագործակցության մասին» և «Էներգետիկ ոլորտում փոխըմբռնման և համագործակցության մասին համատեղ հայտարարությունը»: ստորագրված Այնուհետև 2007 թ. 2008 թ. Նոյեմբերին, Թուրքիայի նախագահ Աբդուլլահ Գյուլի Վրաստան կատարած այցի ժամանակ, կողմերի միջև ստորագրվեց ազատ առևտրի մասին համաձայնագիր `կրկնակի հարկումից խուսափելու համար, որն ուժի մեջ է մտել 2008 թ. Նոյեմբերի 1-ից 7-ը և 2012 թ-ին: Հունվարին 2012 թ. 20-ին կողմերը ստորագրեցին Թբիլիսիում էլեկտրաէներգիայի առևտրի մասին համաձայնագիր, համաձայն որի `ստեղծվեց Ախալցխա-Բորկա էլեկտրահաղորդման գիծը 8: Այս համաձայնագրի հիմնական նպատակն է կառուցել ՀԷԿ-ի շահագործման միջոցով մեծացնել Թուրքիայի ազդեցությունը Վրաստանում, հատկապես հիմնականում հայաբնակ theավախքում: Սա, իհարկե, չի բխում Հայաստանի Հանրապետության ազգային շահերից: Թուրքիան Վրաստանի 10 խոշորագույն ներդրողներից մեկն է 2010 թ. Դրությամբ Թուրքիայի ներդրումները կազմել են շուրջ $ 113,7 մլն: Ներդրումներից բացի, Թուրքիան զգալի ռազմական օգնություն է տրամադրում (ինչպես ռազմական տեխնիկայի, այնպես էլ ֆինանսական օգնության տեսանկյունից) Վրաստանին: Չմոռանանք, որ վրաց-թուրքական հարաբերությունների ամրապնդումը խթանվեց վրաց-ռուսական լարված հարաբերություններով: Անգամ ռուս-վրացական «հնգօրյա» պատերազմի ընթացքում Թուրքիան կարողացավ օգնություն ցուցաբերել Վրաստանին ՝ առանց «նեղացնելու» Ռուսաստանի Դաշնությանը: Թուրքիա, 2008 թ. Օգոստոսի 19-ին վրաց-օսական, վրաց-ռուսական պատերազմների ժամանակ չեզոք դիրք գրավելը թույլ տվեց ԱՄՆ ռազմանավերին մոտենալ Վրաստանին, տրամադրեց 100,000 տոննա մարդասիրական օգնություն և վերակառուցեց փախստականների 100 ճամբարներ Վրաստանի Գորի քաղաքում: Գաղտնիք չէ, որ պատմության ընթացքում Թուրքիան ցանկացել է նվաճել կամ իր ազդեցության տակ պահել Անդրկովկասը: Այժմ Թուրքիան շարունակում է Հարավային Կովկասում քաղաքական և տնտեսական ազդեցություն ստանալու քաղաքականությունը: Թուրքիան, որպես ՆԱՏՕ-ի անդամ, ձգտում է ամրապնդվել տարածաշրջանում: Երկկողմ Ստամբուլ Անկարայի հետ, հասանելի է http: // www. //www.bp.com/content/dam/bphttp: //www.bsyr.org/download/2010/Chhikvadze-01.pdf.http: //www.golosarmenii.am/article/25167/zheleznaya-doroga-baku---tbilisi---kars. 6 «Վրաց-թուրքական հարաբերությունների պատմությունից», «Արևելք» ռազմավարական-վերլուծական կենտրոն, 10 նոյեմբերի 2011 թ., Հասանելի է http: //arevelkcenter.com/archives/2222,7 Տե՛ս Թուրքիայի Հանրապետության էկոնոմիկայի նախարարության պաշտոնական կայք: Թուրքիայի Հանրապետություն, նախարարության նախարարությունը http: //economy.gov.tr/index.cfm?sayfa=tradeagreements&bolum=fta&country=GE®ion=0: 8 Տե՛ս Վրաստանի և Թուրքիայի Հանրապետության միջև համաձայնագիրը Ախալցխա-Բորխախտպով էլեկտրականության միջսահմանային առևտրի վերաբերյալ: //www.gse.com.ge/new/wp Վրաստանը ձգտում է ավելի սերտ, ավելի մատչելի մուտքի, հատկապես ռազմական ոլորտում: Թուրք-վրացական ռազմական և ռազմատեխնիկական համագործակցությունը սկսվել է 1992 թ. 1993 թ., Իսկ ռազմական համագործակցության առաջին փաստաթուղթը ստորագրվել է 1997 թ. Մարտին: Վերջինիս խոսքով ՝ թուրքական հենակետերը չպետք է տեղակայվեին Վրաստանում: Այդ մասին 1999 թ. Հայտարարեց Վրաստանի այն ժամանակվա նախագահ Է. Շևարդնաձեն `շեշտելով, որ դա կարող է սպառնալիք հանդիսանալ Վրաստանում ռուսական բազաների երկարատև ներկայությանը 1: Մյուս պայմանագիրը կողմերի միջև ստորագրվել է 1997 թ. Հունիսին ՝ ռազմական կրթության մասին, իսկ 1999 թ.-ին: 2012 թ. Մարտին ստորագրվեց ռազմական համագործակցության պայմանագիր, համաձայն որի ՝ թուրք սպաները պատրաստում էին վրացի զինծառայողների, ռազմական ոստիկանության և սահմանապահների ուսուցում 2: Ավելին, 1999 թվականին Թուրքիան նաև 1,7 միլիոն ԱՄՆ դոլարի ռազմական օգնություն է տրամադրել վրաց սահմանապահների մարտական ​​պատրաստվածությունը բարձրացնելու համար 3: ՆԱՏՕ-ի քողի տակ Թուրքիան կարողացել է լայնամասշտաբ ռազմական օգնություն ցուցաբերել Վրաստանին: Միայն 1998-1999թթ. Թուրքիան 1999 թվականին Վրաստանին 9,3 միլիոն ԱՄՆ դոլարի ռազմական օգնություն է տրամադրել ՝ ներառյալ ռազմական, տեղեկատվական օբյեկտները և սարքավորումները: ՊՆ Կոջորի ուսումնական կենտրոնի արդիականացման այդ ծրագրի շրջանակներում: 2000 թ. Թուրքիան 1998 թ.-ին 4 միլիոն ԱՄՆ դոլարի ռազմական օգնություն է տրամադրել Վրաստանին: 2006 թ. Ապրիլի 15-ին «Ռազմական համագործակցության և փոխըմբռնման մասին փոխըմբռնման հուշագրի» շրջանակներում անցկացվեց վրացի զինծառայողների անվճար ռազմական դասընթաց: , 1997-2007 թվականներին Թուրքիայից Վրաստան է ներմուծվել 60 RN-94 զրահամեքենա, 2 UH-1 Iroquois ուղղաթիռ, 2500 MP5A1 (K) ավտոմատ, 1500 G3 A3 (A4) ինքնաձիգ, 500 T-40 գրոհիչ: , 4000 կտոր 122 մմ հրթիռ, 20,000 հատ 155 ՄՄ հրթիռ, 16,6,5 հազար դոլարին համարժեք 21,6 հազար հատ, 12,7 x99 մմ չափս և 320 հազար հատ 9x19 մմ չափի փամփուշտ, մեծ քանակությամբ նռնակներ, զենիթային և ականանետեր , պարեկային նավ «Կուտա» («Թուրք» AB-30 նախագիծ), կապի և նավիգացիոն սարքավորումներ, ռադիոտեխնիկա, 7 միավոր GPS արբանյակային նավիգացիոն համակարգեր, կապի տեխնոլոգիաներ, ռազմական տեխնիկա, մի քանի Land Rover տրանսպորտային միջոցներ, 10 միավոր ջրասուզական սարքավորումներ և այլն տեխնիկա 5: Եվ 2009-ին `2012-ի հուլիսի 25-ին, Թուրքիան Վրաստանին հանձնեց նոր արագընթաց պարեկային նավեր, որոնք նախապես պատվիրվել էին Վրաստանի ՆԳՆ-ի կողմից 6: Ընդհանուր առմամբ, 1997-2008թթ. Թուրքիան Վրաստանին 45 միլիոն դոլարի ռազմական օգնություն է տրամադրել: Կողմերի միջեւ ռազմական շրջանառությունը կազմել է 3 միլիոն 350 հազար դոլար 7: Թուրքիան, հավանաբար, 2010-2012 թվականներին շարունակել է ռազմական օգնություն ցուցաբերել Վրաստանին: Բացի այդ, արդեն հստակեցվում է, որ Թուրքիա-Վրաստան-Ադրբեջան եռյակի համագործակցությունը ռազմատեխնիկական ոլորտում տարեցտարի զգալի արդյունքներ է տալիս: Այն մեծ թափ ստացավ Բաքու-Թբիլիսի-eyեյհան նավթամուղի գործարկման հետ միաժամանակ, քանի որ խնդիրներ առաջացան խողովակաշարի անվտանգությունը համատեղ ապահովելու համար: Թուրքիա, Վրաստան «Ադրբեջանը նախատեսում էր ռազմական համագործակցություն իրականացնել ՎՈՒԱՄ-ի շրջանակներում» 8: Վրաց-թուրքական հարաբերություններն էլ ավելի են ամրապնդվում Սեւծովյան տնտեսական համագործակցության (ՍՏՀ) շրջանակներում: 1992 Ս BՏՀ-ն, որը հիմնադրվել է 25ոցի տարածաշրջանի 11 երկրների կողմից Ստամբուլում հունիսի 25-ին, ներառյալ Թուրքիան, Վրաստանը և Հայաստանը, տնտեսական կազմակերպություն է, որի նպատակն է ամրապնդել և խորացնել համագործակցությունը անդամ երկրների միջև: //www.ispionline.it/it/documents/PB_196_2010.pdf.5 Իվանով Վ., վրաց-թուրքական հարաբերություններ: իրողություններ և հեռանկարներ (II); «Փոխկապակցություն ռազմական ոլորտում»; Եվրագոտու տեղեկատվական լիգա; Վրաստան; 26 փետրվարի, 2013 թ., Հասանելի է http: // www. //eurasianinfoleague.com/topic.php?id=21148.6 Նույն տեղում: 7 Bodewig K., Տնտեսական և քաղաքական անցում Վրաստանում, ՆԱՏՕ-ի Խորհրդարանական վեհաժողովի պաշտոնական կայք, հասանելի է http: //www.nato-pa.int/default.asp?SHORTCUT=1171.8 Դեյվիս Ս., Ադրբեջան-Վրաստան-Թուրքիա: Եռակողմ դաշինք և տարածաշրջանային քաղաքականության ապագան, SAM ռազմավարական հետազոտությունների կենտրոն: ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի և աշխատուժի ազատ տեղաշարժ, բարիդրացիական հարաբերությունների հաստատում, ինչպես նաև ծովային տարածաշրջանում խաղաղության, կայունության և բարգավաճման հաստատում և համաշխարհային տնտեսության ինտեգրում: ՍSՏՀ շրջանակներում ավելի քան 100 թուրքական ընկերությունների տարեկան ներդրումներ Վրաստանի տնտեսությունը գերազանցում է $ 125 մլն-ը 1: 2005-2006 թվականներին Վրաստանի ընդհանուր ապրանքաշրջանառությունը կազմել է 899,7 միլիոն դոլար: Թուրքիան ամենամեծ ներդրողն է Վրաստանի տնտեսության մեջ fourth 2006 թվականին թուրքական ներդրումները կազմել են 127,08 մլն դոլար, ինչը 6 անգամ ավելին է, քան 2005 թ.-ին: ցուցանիշ 2: Արդեն 2007-ին Ազատ առևտրի պայմանագրով կողմերի միջև ապրանքաշրջանառությունը քառապատկվել է նախորդ տարիների համեմատ ՝ տարեվերջին կազմելով մոտ 830 մլն դոլար 3: 2010 թ. Թուրքական ապրանքների արտահանումը Վրաստան հասել է շուրջ $ 500 մլն 4: 2011-ին կողմերի միջեւ ապրանքաշրջանառությունն աճել է շուրջ 33,9% -ով: Ըստ Թուրքիայի էկոնոմիկայի նախարարության, 2012 թվականին Վրաստանի ներդրումները Թուրքիայում կազմել են 23 միլիոն դոլար, իսկ Թուրքիայի ներդրումները Վրաստանում ՝ 1,1 միլիարդ դոլար 5: Չնայած թուրք-վրացական ռազմավարական համագործակցությանը, երկու երկրների միջեւ կան որոշակի տարաձայնություններ: Այն մասնավորապես վերաբերում է թուրք մեսխեթցիների խնդրին: Բացի այդ, Թուրքիան ցանկանում է հիդրոէլեկտրակայան կառուցել Չորոխ գետի վրա, որի շահագործումը լուրջ բնապահպանական խնդիրներ է առաջացնում Աջարիայի առողջարաններում: Ըստ «Կանաչ այլընտրանք» ՀԿ-ի նախագահ Մանան Կոչլաձեի, հիդրոէլեկտրակայանները, որոնք կառուցվում են թուրքական ընկերությունների կողմից վրացական այլ գետերի վրա, կարող է հանգեցնել Վրաստանի 27 գյուղերի ավերման և ավելի քան 528 ակր բերրի ջրհեղեղի 6: Վրաստանի համար որոշ խնդիրներ են առաջացնում նաև Թուրքիայում բնակվող 400-500 հազար 7 աբխազները, որոնք, հնարավորության դեպքում, բարձրացնում են Աբխազիայի հարցը և մթնեցնում վրաց-թուրքական հարաբերությունները: Թուրքիայի աբխազները, լինելով միասնական, ի վիճակի են տեղական իշխանություններին ստիպել հաշվի առնել դրանք, ինչն իր հերթին անընդունելի է Վրաստանի իշխանությունների կողմից: 2011-2012թթ. Թուրք-վրացական հարաբերությունները սրվեցին, երբ դեռ քննարկվում էր 1863 թվականին Բաթումիում կառուցված մզկիթը վերականգնելու հարցը, որը ավերվել էր խորհրդային տարիներին: Վրաց հասարակության մի զգալի մասը բացասաբար ընդունեց պաշտոնական Թբիլիսիի այդ քաղաքականությունը 9: Թուրքական իշխանություններն իրենց հերթին հայտարարել են, որ եթե մզկիթի վերականգնման հարցը չլուծվի, նույն ճակատագրին կարժանանան նաև վրացական եկեղեցիները Թուրքիայում: Թբիլիսին հայտնվել է ծանր իրավիճակում նախընտրական տարում Մ. Մի կողմից, Սաակաշվիլին փորձում էր չվատթարացնել հարաբերությունները վրաց եկեղեցու հետ, իսկ մյուս կողմից ՝ ցույց տալ իր հանդուրժողականությունը Արևմուտքի և Թուրքիայի նկատմամբ 10: Տե՛ս 1 թուրքական բիզնես Ս regionՏՀ տարածաշրջանում, Թուրքիայի արտաքին տնտեսական կապերի խորհուրդ, DEIK; Ստամբուլ; 2005 թվականի փետրվար, էջ. 8., հասանելի է http: //www.oecd.org/turkey/34479020.pdf.http: //www.nato-pa.int/default.asp?SHORTCUT=1171.4 Մեջեդլիձե Կ., «Վրաց-թուրքական տնտեսական համագործակցությունը խորանում է», «Ազատություն» ռադիոկայան: Վրացերեն. Կախան հասանելի է http: //www.radiotavisupleba.ge/content/article/2174469.html.http: //economy.gov.tr/index.cfm?sayfa=tradeagreements&bolum=fta&country=GE®ion=0.6 Կոչլաձե Մ., «Նոր էլեկտրակայաններ ՝ հարձակում բնության վրա»: Վրացերեն ՝ Մանանա Կոչլաձե; «Նոր ՀԷԿ-եր. Հարձակում բնության վրա http: //www.safespace8 Դդարյան Ն., «Սիրելի մզկիթ - Կենդանի հուշարձանի թուրքական օկուպացիան», «Վրաստանը և աշխարհը»: Վրացերեն ՝ ნანა հասանելի է http: //geworld.ge/View.php?ArtId=3433&Title=azizies+meCeTi+%E2%80%93+Turquli+okupaciis+cocxali+Zegli&lang=ge.февраля 2012, հասանելի է http: //www.kavkaz-uzel.ru/articles/201009/.10 Achba S., «Վեճը Ազիզ մզկիթի շուրջ»: Թուրք-վրացական հարաբերությունների ամենաբարդ հարցը թուրք մեսխեթցիների վերադարձի խնդիրն է, կարծում է պաշտոնական էկոնոմիկայի նախարարությունը: Թուրքերը նրանց անվանում են «ախիսկ թուրքեր» 1: 1999 թ. Ապրիլի 27-ին Եվրախորհրդի անդամ դառնալով `Վրաստանը պարտավորվեց ապահովել աքսորված թուրք-մեսխեթցիների վերադարձը 2: 2007 թ. Հուլիսի 11-ին որոշում կայացվեց մեսխեթցի թուրքերին վերադարձնել հայրենիք: Mesավախքում մեսխեթցիների վերաբնակեցումը լուրջ վտանգ է ներկայացնում ինչպես Վրաստանի, այնպես էլ Հայաստանի ազգային անվտանգության համար, քանի որ դա կարող է փոխել հայաբնակ Javավախքի ժողովրդագրական իրավիճակը, և կձևավորվի մահմեդական բնակեցված Թուրքիա-Աջարիա-Javավախք-Քվեմո Քարթլի-Ադրբեջան հատվածը: , Իսկ միջազգային կազմակերպություններում կողմերը դեմ չէին քվեարկել իրենց կողմից առաջադրված բանաձեւերին, որի վառ օրինակը 2008-ին Թուրքիայի կողմից իր դիրքորոշման վերահաստատումն է: 2006 թ. Մայիսի 15-ին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 62-րդ լիագումար նստաշրջանում, Թուրքիայի ներկայացուցիչը կողմ է արտահայտվել Վրաստանի տարածքային ամբողջականության պահպանմանը, նա նաև ձեռնպահ է քվեարկել GA / 10708 բանաձևում ՝ չխաթարելով հարաբերությունները ինչպես Վրաստանի, այնպես էլ Ռուսաստանի հետ 4: Այսպիսով, կողմերի միջև հարաբերությունների զարգացմանն ու ամրապնդմանը զուգահեռ, առկա են բազմաթիվ խնդիրներ, որոնք այս կամ այն ​​կերպ թույլ չեն տալիս լիարժեք «եղբայրական» և բարեկամական հարաբերություններ հաստատել կամ ուժեղը պահպանել ՝ անկախ կամքի կամքից: իշխանություններին: Նյութի ուսումնասիրության հիման վրա պարզ է դառնում, որ վրաց-թուրքական հարաբերությունների ամրապնդման և մերձեցման հիմնական պատճառը Հարավային Կովկասում աշխարհաքաղաքական նոր զարգացումներն են, մասնավորապես `վրաց-ռուսական հարաբերությունների վատթարացումը: գազատարի կյանքը: Անհերքելի է, որ Թուրքիան, լինելով ՆԱՏՕ-ի ակտիվ և ազդեցիկ անդամներից մեկը, չէր կարող չհետաքրքրվել Վրաստանի ղեկավարությամբ, հատկապես այն դեպքում, երբ վերջինս բազմիցս ցանկություն է հայտնել անդամակցել ՆԱՏՕ-ին: Այս առումով, Թուրքիան պոտենցիալ դաշնակից է, քանի որ միշտ աջակցել է ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու Վրաստանի դիմումին և համարժեք օգնություն ցուցաբերել Վրաստանի զինված ուժերին `ՆԱՏՕ-ի չափանիշներին համապատասխանելու համար: Ինչևէ, Թուրքիան միշտ «բարի կամք» է ցուցաբերում Վրաստանի նկատմամբ ՝ աջակցելով տարբեր հարցերում ՝ առանց Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները բորբոքելու: Թուրքիան միշտ կարողացել է հաջողությամբ դուրս գալ երկընտրանքի իրավիճակից ՝ չկորցնելով կողմերից որևէ մեկին: Դրա վառ օրինակը վրաց-ռուսական «հնգօրյա» պատերազմն է Պահպանելով չեզոքություն ՝ Թուրքիան չվատթարացրեց հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ, բայց միևնույն ժամանակ կարողացավ «շողոքորթել» Վրաստանի արեւմտամետ ղեկավարությանը ՝ տրամադրելով այլ տեսակի մարդասիրական օգնություն: Վերջում նշենք, որ վրաց-թուրքական հարաբերություններում կան ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական տարրեր, որոնք Հայաստանը պետք է պատշաճ կերպով օգտագործի վրացական կողմին հասկացնելու համար, որ Հայաստանի Հանրապետությունը Վրաստանի համար հուսալի դաշնակից է: 1 «Ախիսկա» -ը թուրքական անուն է Վրաստանի հարավում գտնվող տարածաշրջանի համար, որը XVI դարում մտավ Օսմանյան կայսրության մաս, իսկ 19-ին միացավ Ռուսական կայսրությանը: Այդ ժամանակ Վրաստանի ծայրամասային հասարակությունը ձուլվեց իսլամն ընդունելու համար, քանի որ այնտեղ էին բնակվում էթնիկ թուրքեր և քրդեր: 1944 Մոտ 70,000-80,000 մարդ, որոնք հիմնականում ապրում էին Ադիգենում, Ասպինձայում, Ախալցխայում, Ախալքալաքում և Բոգդանովկայում (այժմ ՝ Նինոծմինդա), բռնի տարհանվել են Միջին Ասիա: Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս Կամուշաձե Գ., Մեսխեթցիների պատմական խնդիրները: Վրացերեն. Գիգա Կամուշաձե, Meskheti History Issues, BURUSI, 25/07/2010, հասանելի https- ում: //burusi.wordpress.com/2010/07/25/giga-kamushadze/.2 Տե՛ս Եվրոպայի խորհրդի պաշտոնական կայքէջը, որը հասանելի է http: // www. //www.coe.int/ru/web/portal/georgia.3 «2008 թ. Հունվարի 1-ից ուժի մեջ է մտել «Թուրք-մեսխեթցիների հայրենադարձության մասին» օրենքը: «Վրաց-թուրքական հարաբերությունների պատմությունից»; «Արևելք» ռազմավարական-վերլուծական կենտրոն, 10 նոյեմբերի 2011 թ., Հասանելի է http: //arevelkcenter.com/archives/2222, 4 Տե՛ս ՄԱԿ-ի պաշտոնական կայք; «Գլխավոր ասամբլեան ընդունեց բանաձեւ ՝ Աբխազիայում, Վրաստանում փախստականների, ներքին տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքը ճանաչելու մասին»; ԳԱ / 10708; 15 մայիսի 2008 թ., Հասանելի է http: // www. //www.un.org/press/en/2008/ga10708.doc.htm Էդկար Չախոյան ՎՐԱ--ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ YԱՐԳԱՄԱՆ ԴՆԱՄԻԿԱ 2003-2013 Հիմնաբառեր. Վրաստան, Թուրքիա, ռազմական և տնտեսական համագործակցություն, ՍSՏՀ: ։

Հոդվածում քննարկվում են Վրաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների զարգացման դինամիկան, ամրապնդման տարրերն ու խոչնդոտող կողմերը։ Վերհանվել և ուսումնասիրվել են թուրք-վրացական հարաբերություններում առկա խնդիրները՝ քաղաքական, տնտեսական, կրոնական և այլ։ Մանրամասնորեն լուսաբանված են կողմերի միջև հարաբերությունների ամրապնդման միտումներն ու Վրաստանին Թուրքիայի գործուն աջակցության մակարդակը, ինչպես տնտեսական, այնպես էլ ռազմական առումով։ Հոդվածում նաև կարևոր տեղ են զբաղեցնում կողմերի միջև կնքված պայմանագրերի ու դրանց բնույթի վերլուծությունը։

ՄԻԼԻՄԵՏՐԱԿԱՆ ԵՎ ԴԵՑԻՄԵՏՐԱԿԱՆ ԱԼԻՔՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ C.GUILLIERMONDII НП-4 ԽՄՈՐԱՍՆԿԵՐՈՒՄ ԱԴԵՆԻՆԱՅԻՆ ԵՎ ԳՈՒԱՆԻՆԱՅԻՆՄԻԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԴԵԶԱՄԻՆԱՑՄԱՆ ՎՐԱՎերջին տարիներին միկրոալիքային ճառագայթումը, որը ոչ իոնացնող էլեկտրամագնիսական ճառագայթման տարատեսակ է, բջջային հաղորդակցման նպատակով լայնորեն օգտագործվում է տարբեր ոլորտներում՝ բժշկության մեջ, սննդիտեխնոլոգիայում։ Բջջային հեռախոսների օգտագործումն աճում է երկրաչափականպրոգրեսիայով, և օրեցօր ավելանում է այս սարքերից արձակած գերբարձր հաճախականության միկրոալիքային ճառագայթման ազդեցությունը մարդու առողջությանվրա, որի հետևանքով հասարակության շրջանում մարդու առողջությանը սպառնացող վտանգների հետևանքով ստեղծվում է տագնապային տրամադրություն [1]։ Կենցաղային սարքերի, ինչպես նաև կլինիկական ախտորոշման և թերապիայիհամար օգտագործվող միլիմետրական և դեցիմետրական տիրույթի ալիքներ օգտագործող բժշկական սարքավորումների զարգացումը մեծ հետաքրքրություն է առաջացրել՝ մեծապես խթանելով միկրոալիքային ճառագայթահարմանն ու կենդանինյութի փոխազդեցությանը նվիրված հետազոտությունների իրականացմանը։ Հայտնի է միկրոալիքային ճառագայթահարման ազդեցության 2 տիպ՝ ջերմային և ոչ ջերմային [2]։ Ջերմային ազդեցությունները կապված են ջրային միջավայրի կամ բարդօրգանական միացությունների կողմից միկրոալիքային էներգիայի կլանման արդյունքում առաջացած ջերմության հետ [3]։ Ոչ ջերմային ազդեցությունները կենսաբանական համակարգերում տեղի ունեցող չափելի փոփոխություններ են, որոնք կարող ենկապված լինել առողջության վրա վնասակար ազդեցությունների հետ։ Ցույց է տրվել,որ ցածր ուժգնության միկրոալիքները կարող են ազդել ֆերմենտների ակտիվությանվրա։ Սակայն շատ քիչ տեղեկություններ են հայտնի ոչ ջերմային ազդեցություններիմոլեկուլային մեխանիզմների մասին։ Հիպոթեզներից մեկն այն է, որ ցածր ուժգնության միկրոալիքային ճառագայթումը կարող է դիպոլային տատանումներ առաջացնելսպիտակուցի ակտիվ կենտրոնում և դրանով փոփոխել նրա գործառույթը [2]։ Շրջակա միջավայրի վրա ազդող ամենատարածված գործոններից են ռադիոհաճախային և միկրոալիքային անթրոպոգեն էլեկտրամագնիսական դաշտերը։ Նրանց ազդեցությունը կենսաբանական գործընթացների, մասնավորապես՝ մարդուառողջության վրա, մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում։ Այս գործոնի կենսաբանական ազդեցության մեխանիզմների բացատրման համար առաջարկվել են միքանի տեսություններ, սակայն չնայած կատարված բազմաթիվ հետազոտություններին և Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության մի քանի հատուկծրագրերին, հարցը դեռևս ամբողջովին պարզաբանված չէ։ Շատ հետազոտողներնշում են, որ բազմաբջիջ օրգանիզմների օգտագործումը որպես լաբորատոր մոդել,էլեկտրամագնիսական դաշտերի կենսաբանական ազդեցության օբյեկտիվ գնահատման, կենդանի նյութի ու ֆիզիկական ուժի փոխազդեցության մեխանիզմների պարզաբանման տեսանկյունից նմանատիպ հետազոտություններում հանգեցնում է միշարք խնդիրների, քանի որ այդ օրգանիզմներում գործում են փոխազդեցությանբարդ, միմյանց հետ փոխհամաձայնեցված համակարգեր [4]։ Այս տեսանկյունիցառավել կարևոր տեղեկություն կարող են տրամադրել միաբջիջ էուկաիոտ օրգանիզմների, մասնավորապես՝ խմորասնկային բջիջների վրա երկարալիք ճառագայթմանազդեցության ուսումնասիրությունները։ Խմորասնկերը ստորակարգ էուկարիոտ օրգանիզմներ են։ Բազմաբջիջ էուկարիոտ օրգանիզմների, այդ թվում՝ մարդու բջիջներիհետ ունեցած ընդհանրությունների շնորհիվ, նրանք որպես մոդելային օրգանիզմներլայնորեն օգտագործվում են բարձրակարգ էուկարիոտ օրգանիզմների ուսումնասիրման համար [5]։ Կապված մեր օրերում բջջային հեռախոսների և անթել համացանցի լայնորենօգտագործման հետ (համապատասխանաբար օգտագործում են միլիմետրական ևդեցիմետրական ալիքներ), շատ կարևոր է հետազոտել, հասկանալ և վերահսկելդրանց ազդեցությունը մարդու առողջության վրա։ Բջջային հեռախոսակապի համարօգտագործվում են միլիմետրական տիրույթի էլեկտրամագնիսական, իսկ անթելհամացանցի՝ Wi-Fi-ի համար՝ դեցիմետրական տիրույթի էլեկտրամագնիսական ալիքներ։ Չնայած այս ուղղությամբ կատարված բազմաթիվ հետազոտություններին, երկարալիք տիրույթի էլեկտրամագնիսական ալիքների վնասակար ազդեցության, ինչպեսնաև դրանց ազդման մոլեկուլային մեխանիզմների վերաբերյալ դեռևս վերջնական ևմիասնական դիրքորոշում չկա։ Ուստի, կենդանի օրգանիզմների բջիջների վրագերբարձր հաճախականության ալիքների ազդեցության բացահայտման համարպահանջվում են նոր հետազոտություններ։ Մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնումճառագայթման ազդեցությամբ օրգանիզմի նյութափոխանակության գործընթացումդրսևորվող փոփոխությունների բացահայտումը, այդ թվում նաև ԴՆԹ-ի կառուցվածքի մեջ մտնող պուրինային և պիրիմիդինային նուկլեոտիդների նյութափոխանակության ուսումնասիրումը, որը հարմար է իրականացնել ստորակարգ էուկարիոտօրգանիզմների, մասնավորապես՝ խմորասնկերի վրա։ Մեր աշխատանքի նպատակըեղել է միլիմետրական և դեցիմետրական ալիքներով ճառագայթահարված և հետճառագայթային ինկուբացիայի ենթարկված Candida guilliermondii НП-4 խմորասնկերումպուրինային նուկլեոտիդների, նուկլեոզիդների և ազոտային հիմքերի դեզամինացման փոփոխությունների ուսումնասիրությունը։ Հետազոտության օբյեկտը և մեթոդները։ Հետազոտության օբյեկտ են հանդիսացել C. guillermondii НП-4 խմորասնկերը, որոնք ստացվել են Մոսկվայի սպիտակուցի սինթեզի ինստիտուտից և պահվել են 2-4° C ջերմաստիճանում, 2 %-ոց քաղցուպարունակող ագար-ագարի վրա։ Սննդամիջավայրի պատրաստումը։ Խմորասնկային բջիջները հեղուկ սինթետիկ սննդամիջավայրում աճեցվել են հետևյալ բաղադրությամբ՝ (NH4)2HPO4 - 50մգ,NH4H2PO4 - 200մգ, K2SO4 - 20մգ, MgSO4x7H2O - 40մգ։ Աղերը նշված քանակով լուծվելեն 100 մլ ծորակի ջրի մեջ, այնուհետև pH-մետրի օգնությամբ որոշվել է pH-ը և 1ՆH2SO4-ի օգնությամբ հասցվել է 5.5-ի։ Սննդամիջավայրը ախտահանվել է 20 րոպետևողությամբ, 1 մթնոլորտային ճնշման պայմաններում։ C. guillermondii НП-4 խմորասնկային կենսազանգվածի ստացումը։ Խմորասնկերի աճման համար որպես ածխածնի միակ աղբյուր օգտագործվել է D-գլյուկոզ։ Էրլենմեյերի՝ 200 մլ սննդամիջավայրի պարունակությամբ կոլբայում ավելացվել է 0.1Մ գլյուկոզ և 3x10-6 գ/լ բիոտին։ Սննդային պինդ միջավայրում աճեցված խմորասնկերը տեղափոխվել են հեղուկ սննդամիջավայր, ապա կոլբաները տեղադրվելեն թափահարող սարքի վրա (200-250 պտ/ր), որն ապահովել է անհրաժեշտ աէրացիան։ Խմորասնկերն աճեցվել են 4000 Լյուքս լուսավորության և 30° C ջերմաստիճանի պայմաններում։ 24-ժամյա ինկուբացիայից հետո խմորասնկային կենսազանգվածը կուլտուրալ միջավայրից առանձնացվել է ցենտրիֆուգման միջոցով (4000 պտ/րարագությամբ, 10 րոպե տևողությամբ, ցենտրիֆուգ ЦЛР-1)։ Խմորասնկային բջիջները թորած ջրով լվանալուց հետո որոշվել է թաց կենսազանգվածի կշիռը։ Խմորասնկային բջիջների ճառագայթահարումը։ Խմորասնկերի թաց կենսազանգվածի մի մասը տեղափոխվել է Պետրիի պլաստմասե թասիկի մեջ և միլիմետրական ալիքներով (λ=6մմ, 51.8 ԳՀց, որը համապատասխանում է բջջայինհեռախոսների ազդեցության տիրույթին) ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետում 45 րոպեիընթացքում ենթարկվել է ճառագայթահարման։ Նույն կերպ իրականացվել է նաև ճառագայթահարումը դեցիմետրական ալիքներով (λ=3դմ, 1ԳՀց, որը համապատասխանում է անթել համացանցի ազդեցության տիրույթին)։ Խմորասնկային բջիջների հետճառագայթային վերականգնումը։ Միլիմետրական և դեցիմետրական ալիքներով ճառագայթահարման ենթարկված խմորասընկային կենսազանգվածի մի մասը հետճառագայթային վերականգնմանը նպաստողպայմաններում ենթարկվել է հետագա ինկուբացիայի՝ (30° C ջերմաստիճան, 0.1 Մգլյուկոզի առկայություն), նույն բաղադրությամբ սննդամիջավայրում, որում խմորասընկային կենսազանգվածը աճեցվել էր նախքան ճառագայթահարումը։ Ջրալուծ սպիտակուցային էքստրակտի ստացումը։ Չճառագայթահարված,միլիմետրական և դեցիմետրական ալիքներով ճառագայթահարման և հետճառագայթային ինկուբացիայի ենթարկված խմորասնկային բջիջները մինչև -100 C սառեցնելուց հետո մամլվել են նախապես սառեցված մամլիչով։ Ջրալուծ սպիտակուցայինէքստրակտ ստանալու նպատակով մամլումից հետո ստացված հոմոգենատը թորածջրի միջավայրում 20 րոպե խառնել ենք մագնիսական խառնիչի վրա։ Ստացվածհոմոգենատը ցենտրիֆուգել ենք 15000 պտ/ր արագությամբ (ЦЛР-1), 20 րոպե տևողությամբ։ Ֆենոլ հիպոքլորիտային գունային ռեակցիայի մեթոդով վերնստվածքումորոշվել է ադենինային և գուանինային միացությունների դեզամինացման ուժգնությունը [6]։ Սուբստրատ պարունակող 2 փորձանոթներ (ստուգիչ և փորձնական) տեղադըրվել են ջրային բաղնիքում, 37° C ջերմաստիճանում, 2-3 րոպե տևողությամբ։ Ապափորձնական նմուշին ավելացվել է խմորասնկային հոմոգենատ, և փորձանոթները ենթարկվել են ինկուբացիայի 37° C ջերմաստիճանում, 60 րոպե տևողությամբ։ Ապափորձանոթներին ավելացվել է ֆենոլի ռեագենտ` ռեակցիան կանգնեցնելու նպատակով։ Ինչպես փորձնական նմուշում, այնպես էլ տտուգիչի մեջ ավելացվել է նույնծավալով խմորասնկային հոմոգենատ, ապա գույնի ձևավորման համար երկու փորձանոթներին ավելացվել է հիմնային հիպոքլորիտ, փորձանոթները ենթարկվել ենինկուբացիայի 37° C ջերմաստիճանում, 15 րոպե տևողությամբ, ինչից հետո λ=640 նմալիքի երկարության պայմաններում գունավորումը չափվել է ֆոտոէլեկտրագունաչափով (КФК 2МП)։ Գունավորումը կայուն է մնում 20 րոպե շարունակ։ Դեզամինացմանակտիվությունը գնահատվել է ըստ նախապես ստացված տրամաչափիչ կորի, ընդորում, ակտիվության 1 միավորը համապատասխանել է հետազոտված լուծույթի 1 մլծավալում առաջացած ազոտի 1 մկգ-ին, ինչը վերահաշվարկվել է խմորասնկային կենսազանգվածի 1 գ-ի համար։ Հետազոտության արդյունքները։ Ուսումնասիրված խմորասնկային բջիջներում միլիմետրական ալիքների ազդեցությամբ ադենինային միացություններիդեզամինացման փոփոխությունների վերաբերյալ մեր ստացած տվյալները ներկայացված են աղյուսակ 1-ում։ Ինչպես վկայում են բերված տվյալները, չճառագայթահարված, միլիմետրական տիրույթի ալիքներով ճառագայթահարված և հետճառագայթային ռեպարացիայի ենթարկված խմորասնկային բջիջներում ադենինի և ադենոզինի դեզամինացում չի դիտվում, այսինքն՝ ադենինդեզամինազ և ադենոզինդեզամինազ ֆերմենտները ակտիվություն չեն ցուցաբերում ո՛չ նատիվ, ո՛չ էլ ճառագայթահարված և հետճաառագայթային ինկուբացիայի ենթարկված խմորասնկայինբջիջներում։ Ինչ վերաբերում է նուկլեոտիդներին, ապա չճառագայթահարված խմորասնկային բջիջներում ԱԵՖ-ի դեզամինացման գործընթացում դրսևորվում է հետքային ակտիվություն։ Զգալիորեն բարձր ակտիվություն միայն ԱՄՖ-ի դեզամինացման դեպքում է դիտվում, իսկ ԱԿՖ-ի դեպքում՝ միջին ակտիվություն։ Միլիմետրականալիքներով ճառագայթահարման ենթարկված խմորասնկային բջիջների ջրալուծսպիտակուցային էքստրակտում նկատվում է ադենինային նուկլեոտիդները դեզամինացնող ֆերմենտների ակտիվության աճ։ ԱՄՖ-ի դեզամինացման գործընթացումդիտվում է դեզամինացման ուժգնության աճ գրեթե 2 անգամ, իսկ ԱԵՖ-ի դեզամինացման գործընթացում տեղաշարժն ավելի էական է, այն է՝ չճառագայթահարվածխմորասնկերի համեմատությամբ դիտվում է դեզամինացման ուժգնության կտրուկբարձրացում ՝ մոտ 17 անգամ։ ԱԿՖ-ի դեպքում ճառագայթահարման ազդեցությամբդիտվում է դեզամինացման ուժգնության անկում։ Այսպիսով, միլիմետրական ալիքներով ճառագայթահարված խմորասնկերի համար դեզամինացման ամենաբարձրուժգնություն դիտվում է ԱԵՖ-ի դեպքում, ինչը, հավանաբար, պայմանավորված էէքստրեմալ վիճակում բջջի ֆոսֆատային մետաբոլիզմի փոփոխությամբ։ Հետճառագայթային ինկուբացիայի ենթարկված խմորասնկային բջիջների էքստրակտներում դիտվում է միայն ԱԵՖ-ի դեզամինացում, որի ուժգնությունը գերազանցում է չճառագայթահարված բջիջներին բնորոշ արժեքին, սակայն զգալիորեն փոքրէ ճառագայթահարված խմորասնկերի համար դիտվող դեզամինացման արժեքից։ ՍուբստրատԱդենինԱդենոզինԱՄՖԱԿՖԱԵՖՉճառագայթաՃառագայթաՀետճառագայթային հարվածհարվածինկուբացիայի ենթարկածխմորասնկերխմորասնկերխմորասնկերԱղյուսակ 1. Ադենինային միացությունների դեզամինացումը C. guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջներում միլիմետրական ալիքներով ճառագայթահարելուց ևհետճառագայթային ինկուբացիայից հետո (մգ N2/1գ թաց կենսազանգված, n=3, p<0.05)Դեցիմետրական ալիքներով ճառագայթահարված խմորասնկային բջիջներումադենինային միացությունների դեզամինացման փոփոխության վերաբերյալ ստացված տվյալները ներկայացված են աղյուսակ 2-ում։ Ինչպես վկայում են բերված տվյալները, դեցիմետրական ալիքներով ճառագայթահարված և հետճառագայթային ռեպարացիայի ենթարկված խմորասնկային բջիջներում ևս ադենինի և ադենոզինի դեզամինացում չի դիտվում, սակայն ճառագայթահարված խմորասնկային բջիջներումդիտվում է ադենինային նուկլեոտիդների դեզամինացման ուժգնության աճ, ընդորում, ԱՄՖ-ի համար դեզամինացման ուժգնությունը աճում է 2.3, ԱԿՖ-ի դեպքում՝ 1.5, իսկ ԱԵՖ-ի դեպքում՝ 6.48 անգամ։ Ճառագայթահարման ընթացքում ԱԵՖ-իդեզամինացման կտրուկ աճը հավանաբար վկայում է այն մասին, որ ԱԵՖ-ի կատաբոլիզմն էական դեր ունի բջիջների հարմարողական գործընթացներում՝ ի պատասխան ճառագայթային սթրեսի։ Հետճառագայթային ինկուբացիայի ենթարկված բջիջներում ճառագայթահարման ենթարկված բջիջների համեմատությամբ դիտվում է ԱՄՖ-ի դեզամինացմանուժգնության նվազում՝ 2.16 անգամ, ԱԿՖ-ի դեպքում՝ դեզամինացման ուժգնությանչնչին ավելացում, իսկ ԱԵՖ-ի դեպքում՝ կտրուկ բարձրացում՝ 3.3 անգամ։ Այսպիսով,ՍուբստրատԱդենինԱդենոզին ԱՄՖԱԿՖԱԵՖմեր ստացած տվյալները ցույց են տալիս, որ հետճառագայթային ինկուբացիայի ենթարկված խմորասնկային բջիջներում դեզամինացման առավել բարձր ուժգնությունցուցաբերել է ԱԵՖ-ը։ ՉճառագայթաՃառագայթաՀետճառագայթային հարվածհարվածինկուբացիայի ենթարկածխմորասնկերխմորասնկերխմորասնկերԱղյուսակ 2. Ադենինային նուկլեոտիդների դեզամինացումը դեցիմետրական տիրույթիալիքներով ճառագայթահարված C. guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջներում(մգ N2/1գ թաց կենսազանգված, n=3, p<0.05)Աշխատաքի հաջորդ փուլում խմորասնկային բջիջներում իրականացվել է գուանինային միացությունների դեզամինացման փոփոխությունների ուսումնասիրում՝բջիջները միլիմետրական և դեցիմետրական ալիքներով ճառագայթահարելիս և հետճառագայթային ինկուբացիայից հետո։ Միլիմետրական տիրույթի ալիքներով ճառագայթահարված խմորասնկերում գուանինի, գուանոզինի և գուանինային նուկլեոտիդների դեզամինացման տվյալները (աղյ. 3) ցույց են տալիս, որ ճառագայթահարվածխմորասնկային բջիջներում, ինչպես և չճառագայթված խմորասնկերում, չի դիտվումգուանինի, գուանոզինի և ԳՄՖ-ի դեզամինացում։ ԳԿՖ-ի դեզամինացման ուժգնությունը նվազում է 2.3, իսկ ԳԵՖ-ի դեզամինացման տեսակետից դիտվում է դեզամինացման ուժգնության աճ մոտ 2 անգամ։ Այսպիսով, միլիմետրական տիրույթիալիքներով ճառագայթահարված խմորասնկերում գուանինային միացություններիցդեզամինացվում են միայն ԳԿՖ-ը և ԳԵՖ-ը, ընդ որում՝ ԳԵՖ-ի դեզամինացումը գերազանցում է ԳԿՖ-ի դեզամինացմանը մոտ 5 անգամ։ Ստացված տվյալների հիմանվրա կարելի է ենթադրել, որ ճառագայթահարված խմորասնկային բջիջներում ԳԵՖի կատաբոլիզմը կատարում է հարմարողական կարևոր գործառույթ՝ սթրեսին հակազդելու նպատակով։ ՍուբստրատԳուանինԳուանոզին ԳՄՖՉճառագայթաՃառագայթաՀետճառագայթային հարվածհարվածինկուբացիայի ենթարկածխմորասնկերխմորասնկերխմորասնկերԳԿՖԳԵՖԱղյուսակ 3. Գուանինային նուկլեոտիդների, գուանինի և գուանոզինի դեզամինացմանուժգնությունը միլիմետրական ալիքներով ճառագայթահարված C. guilliermondii НП-4խմորասնկային բջիջների էքստրակտում (մգ N2/1 գ թաց կենսազանգվածում, n=5, p<0.05)Հետճառագայթային ինկուբացիայից հետո գուանինդեզամինազը և գուանոզինդեզամինազն ակտիվություն չեն ցուցաբերել։ Ակտիվություն չի դրսևորվում նաև ԳՄՖի դեզամինացման տեսանկյունից։ ԳԿՖ-ի դեզամինացման ուժգնությունը ճառագայթահարված բջիջների համեմատությամբ բարձրացել է 4 անգամ, ընդ որում՝ չճառագայթահարված խմորասնկային բջիջներում ԳԿՖ-ի դեզամինացման ուժգնությանհամեմատությամբ այն բարձր է մոտ 1.7 անգամ։ ԳԵՖ-ի դեզամինացման ուժգնությունը ճառագայթահարված բջիջների համեմատ նվազում է մոտ 7 անգամ, իսկ չճառագայթահարված բջիջների համեմատ՝ մոտ 3.5 անգամ։ Այսպիսով, ստացված տվյալները թույլ են տալիս եզրակացնել, որ միլիմետրական ալիքներով ճառագայթահարման ենթարկված խմորասնկային բջիջներում դեզամինացման առավել բարձր ուժգնություն դիտվում է ԳԵՖ-ի, իսկ հետճառագայթայինինկուբացիայի ենթարկված խմորասնկային բջիջներում՝ ԳԿՖ-ի դեպ-քում։ Դեցիմետրական ճառագայթների ազդեցությանը, ինչպես նաև հետճառագայթային ինկուբացիայի ենթարկված խմորասնկերում գուանինը, գուանոզինը և ԳՄՖ-ը դեզամինացնող ֆերմենտներն ակտիվություն չեն ցուցաբերել (Աղյուսակ 4)։ Դեցիմետրականալիքներով ճառագայթահարումից հետո ԳԿՖ-ի և ԳԵՖ-ի համար դրսևորվել է դեզամինացման մոտավորապես նույն ուժգնությունը, ընդ որում՝ ԳԿՖ-ի դեզամինացմանուժգնությունը չճառագայթահարված բջիջների համեմատ աճել է 2.3 անգամ, իսկԳԵՖ-ի դեզամինացման ուժգնությունը՝ 2 անգամ։ Հետճառագայթային ինկուբացիայից հետո ԳԿՖ-ի դեզամինացման ուժգնությունը ճառագայթահարված բջիջներիհամեմատությամբ մեծացել է 2.3, իսկ ԳԵՖ-ի դեզամինացման ուժգնությունը` մոտ 1.3անգամ։ Ինչպես վկայում են ստացված տվյալները, խմորասնկային բջիջներըդեցիմետրական տիրույթի ալիքներով ճառագայթահարելիս ԳԿՖ-ի և ԳԵՖ-ի դեզամինացման աստիճանը մեծանում է և առավելագույն արժեքին է հասնում հետճառագայթային ինկուբացիայի ենթարկված բջիջներում, ընդ որում՝ հետճառագայթայինինկուբացիայից հետո ԳԿՖ-ի դեզամինացման ուժգնությունը ամենաբարձրն է։ Հետճառագայթային ՉճառագայթաՃառագայթաՍուբստրատհարվածհարվածխմորասնկերխմորասնկերԳուանինԳուանոզինԳՄՖ ինկուբացիայիենթարկած խմորասնկերԳԿՖ ԳԵՖ Աղյուսակ 4. Գուանինային նուկլեոտիդների, գուանինի և գուանոզինի դեզամինացմանուժգնությունը դեցիմետրական ալիքների ազդեցությանը ենթարկված C. guilliermondii НП-4խմորասնկային բջիջների էքստրակտում (մգ N2 / 1 գ թաց կենսազանգվածում, n=5, p<0.05)Եզրակացություն։ Ընդհանրացնելով վերը նշվածը, կարելի է ասել, որ երկարալիք էլեկտրամագնիսական ճառագայթումն ազդում է ադենինային և գուանինայինմիացությունների դեզամինացման ուժգնության վրա։ Դեզամինազների ակտիվության փոփոխությունը տվյալ էքստրեմալ վիճակում ունի հարմարողական նշանակություն և, հնարավոր է, նպաստում է, որ ադենինային և գուանինային միացություններիդեզամինացման արգասիքները ներգրավվեն նուկլեոտիդների ռեսինթեզում և փոխանակության մեջ, ինչն էլ «փրկության ուղի» է այդ միացությունների համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] World Health Organization (WHO), Electromagnetic Fields and Public Health։ Mobile[5] Botstein D., Fink G. R., Yeast։ an Experimental Organism for 21st Century Biology,Գևորգյան Սուսաննա, Պետրոսյան Գայանե ՄԻԼԻՄԵՏՐԱԿԱՆ ԵՎ ԴԵՑԻՄԵՏՐԱԿԱՆ ԱԼԻՔՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ C.GUILLIERMONDII НП-4 ԽՄՈՐԱՍՆԿԵՐՈՒՄ ԱԴԵՆԻՆԱՅԻՆ ՈՎ ԳՈՒԱՆԻՆԱՅԻՆՄԻԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԴԵԶԱՄԻՆԱՑՄԱՆ ՎՐԱԲանալի բառեր՝ խմորասնկեր, ադենինային նուկլեոտիդներ, գուանինայինալիքներ։

Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել Candida guilliermondii НП-4 խմորասնկերում երկարալիք տիրույթում ճառագայթահարելիս պուրինային միացությունների դեզամինացման փոփոխությունները։ Ցույց է տրվել, որ միլիմետրական և դեցիմետրական ալիքներով ճառագայթահարված խմորասնկերի համար դեզամինացման բարձր ուժգնություն դիտվել է ԱԵՖ-ի և ԳԵՖ-ի, իսկ հետճառագայթային ինկուբացիայի ենթարկված բջիջներում՝ ԱԵՖ-ի և ԳԿՖ-ի համար։

ՀԵԹԱՆՈՍԱԿԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁԻՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԸ ՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ301 թ. Հայաստանում պետականորեն ընդունվում է քրիստոնեությունը։ Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում ուներ թե՛ արտաքին քաղաքական, և թե՛ ներքաղաքական պատճառներ։ Հայաստանն այդպիսով փորձում էր պահպանել իր անկախությունը Հռոմեական կայսրության և ՍասանյանՊարսկաստանի միջև, ինչպես նաև ներքաղաքական առումով կասեցնել նախարարների կենտրոնախույս ձգտումներն ու նպաստել երկրի միավորմանը։ Սակայն այդ նոր ուսմունքը շատ ընդհանրություններ ուներ նաև մեր ժողովրդի հոգևոր ընկալումների հետ, որոնք ձևավորվել էին դարերով։ Իր հավատքի անկոտրում հետևորդ համարվող ազգը չէր կարող այդքան արագ և դյուրին կրոնափոխ լինել, դեն նետել դարավոր, եթե ոչ հազարամյակների իր կրոնական համոզմունքները և հլու-հնազանդ ընդունել իրեն պարտադրված այլ կրոն։ Հայ հին կրոնի ընդերքում գոյություն ունեցած մի շարք առանձնահատկություններ վկայում են, որհայ հավատալիքներում բավականին ակտիվ են եղել այն պաշտամունքային տարրերը, որոնք մերձեցրել են նրան միաստվածությանը։ Դրանք դիտվում են որպես ավելի հին, սկզբնական ընկալումներ,որոնց հետագայում գումարվել են որոշակի պոլիթեիստական շերտավորումներ։ «Ինչպես բոլոր հեթանոսները, այնպես էլ հին հայերը շատ բաների էին հավատում, իսկ քրիստոնյաները՝ այլևայլ բաների, բայց երկուսն էլ չէին ընդունի դրանք, եթե ներքին ճանաչողություն կամ մղումչունենային»1։ Մեր երկրի դիրքը, ազգային ու հին պատմությունները վկայում են, որ աստվածապաշտությունըպետք է եղած լինի մեր նախահայրերի հավատքը, և դրա հաստատումն է կրոնի անունն ու իմաստը։ Վանա ծովի հարավարևելյան կողմից շատ հեռու չէ Հայկա բերդ անվանված կիսավերը և XX դարիսկզբներին դեռ բնակիչներ ունեցող Աստվածաշեն գյուղը։ Աղթամարի եկեղեցու դիվանատան մեջ միձեռագիր մատյանում գրված է, թե «ազդեցութեամբն Աստուծոյ շինեցին [Հայկեանք] զմեծ բլուրն՝ անառիկ բերդ ի յահե թշնամեաց… Եվ յետ նորա (Հայկին) ի զարմիցն՝ մնացին ի բերդն Աստուածաշինայ»։ Երկու անգամ հիշված բերդը նույնն է՝ հիմա Հայկի անունով կոչվածը, որի անունով նա և յուրայիններըգյուղն անվանեցին Աստվածաշեն։ Քրիստոնեական դարերում այսպիսի անուն չէր կարող դրվել, և սաԱստված անվան հնագույն պահպանված հիշատակարան է2։ Թե ինչպիսի պատկերացում ունեին հինհայերն իրենց Աստված կոչած գերագույն էակի վերաբերյալ, դժվար է ասել, որովհետև դրա վերաբերյալ հեթանոսական հայ գրվածք կամ հիշատակ հայտնի չէ։ Բայց «կոնդակն ավելացնում է, թե երկնքիցՀայկին երազով էին ցույց տրվում աղեղն ու նետը, ինչը և շինել է նա ու դրանցով հալածել թշնամուն։ Դարձյալ Աստծո ներշնչանքով է կառուցել անառիկ բերդը և արժանավայել երախտագիտությամբ կամպարտականությամբ իր Աստծու անունով է կոչում իր ձեռակերտը»3։ Քրիստոնեությունը Հայաստանում վերամշակեց և վերաիմաստավորեց հեթանոսական պատկերացումները, ծեսերն ու տոները, ինչի վկայությունն են առ այսօր պահպանված «Վարդավառ», «Ծաղկազարդ», «Տեառն ընդ առաջ» և այլ տոները։ Հայկական լեռնաշխարհում տարբեր ժամանակաշրջաններում ձևավորված երեք պետական դիցարանները (հայասական, ուրարտական և հայ հեթանոսական) դրսևորում են որոշակի ժառանգականառնչություններ միմյանց հետ՝ կապված հատկապես գլխավոր աստվածությունների պաշտամունքիհետ4։ Թե՛ Հայասայի, թե՛ ավելի ուշ ձևավորված Ուրարտուի և հայ հեթանոսական դիցարաններիգլխավոր աստվածությունները բազմաֆունկցիոնալ բնույթ ունեն. նրանք օժտված են բերքատվության, ռազմի, անդրաշխարհի ու մեռնող-հարություն առնող, արևի աստծո գործառույթներով։ Իհարկե,1 Ալիշան Ղ., Հայոց հին հավատքը կամ հեթանոսական կրոնը, Երևան, 2002, էջ 11։ 2 Նույն տեղում, էջ 13,18։ 3 Նույն տեղում, էջ 19։ 4 Պետրոսյան Ա., Հայկական դիցարանի ակունքները, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2004, էջ 206։ որոշ դեպքերում այդ հատկանիշներից մեկնումեկը ցայտուն չէ, սակայն պտղաբերության գործառույթնընդհանուր է բոլորի համար, իսկ նրանց հաջորդող աստվածությունները մարմնավորում են գլխավորաստծո ասպեկտներից որևէ մեկը՝ կայծակնային, արևային, պտղաբերության հատկանիշները։ Վերջիններս երեք պանթեոններում էլ հաջորդում են գլխավոր աստվածային զույգին՝ Հայասայում [d]U.GUR-ինև dIŠTAR-ին, Ուրարտուում՝ Խալդիին և Վարուբանիին, հայկականում՝ Արամազդին և Անահիտին։ Նրանց ընդհանրությունը նաև այն է, որ այդ պանթեոններում հատկապես շեշտվում է գլխավոր աստծոգերակա դերը, բացի այդ, գլխավոր աստվածություններն իրենց բազմաֆունկցիոնալությամբ շատ ենմոտենում միաստվածությանը, որը բնորոշ էր քրիստոնեությանը։ Նախկին գերագույն աստվածությունները, վերաիմաստավորվելով, շարունակեցին ապրել ՀայրԱստծո, Քրիստոսի և Աստվածածնի պաշտամունքներում. Արամազդը՝ Հայր Աստծո, Միհրը՝ Քրիստոսի,Մայր Աստվածուհին (Անահիտը)՝ Աստվածածնի։ Հեթանոսական որոշ աստվածություններ վերածվեցինքրիստոնեական սրբերի՝ Արա Գեղեցիկը՝ Սուրբ Սարգսի, Վիշապասպան հերոս Վահագնը՝ ՍուրբԳևորգի և այլն։ Ավելին, անգամ հայոց հոգևոր քրիստոնեական բանաստեղծությունը հնագույն կրոնական ավանդույթների շարունակությունն էր։ Ահա ինչպես է բնութագրում այն հայ անվանի հայագետԼեոն. «…այն ամբողջապես ապրում է լույսի սրբությամբ ու մաքրությամբ. հարյուրավոր սքանչելիհյուսվածքներ է կերտում լույսի զանազան դիրքերից, երկնային լուսատուներից և ամենից շատ,իհարկե, արևից։ Այսպիսի բան պարսկական բանաստեղծության մեջ չենք նկատում։ Եվ այս հոյակապլուսապաշտությունը քրիստոնեական Հայաստանը ժառանգել է, անշուշտ, հեթանոսականից»1։ Հայտնի է, որ քրիստոնեական գաղափարախոսության ձևավորման վրա մեծ ազդեցություն էունեցել հին աշխարհի մեռնող և հարություն առնող, պտղաբերության աստվածությունների պաշտամունքը։ Հայասական և ուրարտական գլխավոր աստվածություններին՝ dU.GUR-Արային և Խալդիինբնորոշ էին այդ հատկանիշները, իսկ հայ հեթանոսական դիցարանում մեռնող-հարություն առնողաստծո գործառույթների կրողն էր դարձել Միհր արևային աստվածությունը։ Միհրի տոնը հայերը նշելեն Արեգ ամսին։ Միհր-Միթրայի պաշտամունքը շատ է հիշեցնում քրիստոնեությունը։ Միհրի ծնունդըհեթանոսները նշում էին դեկտեմբերի 25-ին, իսկ Քրիստոսի ծնունդը՝ հունվարի 6-ին, սակայնհետագայում, 3-րդ դարի վերջին և 4-րդի սկզբին արևմտյան եկեղեցին սկսեց նշել այն դեկտեմբերի 25ին։ Սրա պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ քրիստոնյաները (օրինակ՝ Հռոմում) նույնպես մասնակցումէին Միհրին նվիրված տոնախմբություններին, ինչն էլ դրդեց արևմտյան եկեղեցական իշխանություններին Քրիստոսի ծննդյան օրը հունվարի 6-ից տեղափոխել դեկտեմբերի 25-ին2 (ի տարբերություն Հայառաքելական եկեղեցու, որն այն նշում է հունվարի 6-ին)։ Մերձավոր Արևելքում ամենաազդեցիկ և իրանական աշխարհում լայն տարածում գտած կրոնըզրադաշտականությունն էր։ Բոլոր հեթանոսական կրոնների տիեզերաստեղծության հիմքում դրված էծնելիության գործոնը։ Ի տարբերություն սրա, հայկական մինչքրիստոնեական կրոնական պատկերացումներում, ինչպես նաև զրադաշտականում, առաջ է մղվում արարչության փաստը. Արամազդը որակվում է որպես «երկնի ու երկրի արարիչ»։ 3 Զրադաշտականությունը և հեթանոսությունն աչքի էին ընկնում աստվածների անունների մասնակի համընկմամբ։ Այսպես, Արամազդ, Անահիտ, Միհր անուններնակնհայտորեն ձայնակցում են զրադաշտական Ահուրա-Մազդա, Արդվիսուրա-Անահիտա և Միթր-Միհրաստվածների անուններին։ Ծագումնաբանական առումով, ինչպես Ահուրա-Մազդան, այնպես էլԱրամազդը հանդես են գալիս որպես հայր-աստվածներ, ինչպես զրադաշտական Արդվիսուրա-Անահիտան և Միթրն Ահուրա-Մազդայի զավակներն են, այնպես էլ հայկական Անահիտն ու Միհրը՝ Արամազդի։ Գործառութային առումով Ահուրա-Մազդան և Արամազդը երկուսն էլ ամպրոպային աստվածներեն (Զևսի համարժեք), Արդվիսուրա-Անահիտան և Անահիտը՝ պտղաբերության դիցուհիներ, զրադաշտական Միթրն արեգակնային աստված է, հայկական Միհրը՝ երկնային լույսի և արևի աստված։ Սակայն խոսքը ոչ թե կրոնական կոնցեպտների նույնականության մասին է, այլ մեկի և մյուսի ներքո գոյություն ունեցող բազմաթիվ տարրերի նմանության։ Վերոշարադրյալ ընդհանրությունները հաճախ հիմք են հանդիսացել պնդումների, թե հայ հեթանոսությունն իր ամբողջականության մեջ պարթևականից կամ պարսկականից ընդօրինակումների ևփոխառությունների արգասիք է4։ Ըստ Լեոյի, «դարերի ընթացքում հայերը փոխառություններ անումէին, այն էլ խոշոր չափերով, պարսկական այս զրադաշտականությունից»5։ Կողք կողքի գտնվող հոգևոր-մշակութային համակարգերը, որքան էլ ուրույն, չեն կարող լինել միմյանցից մեկուսացված և այս1 Լեո, Երկերի ժողովածու, հ. 1, Երևան, 1966, էջ 386։ 2 Ֆրեզեր Ջ., Ոսկե ճյուղը, Երևան, 1989, էջ 426։ 3 Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Երևան, 1977, էջ 45։ 4 Պապայան Ռ., Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման հոգևոր նախադրյալները, «21-րդ ԴԱՐ», № 1 (7), 2005, էջ 6։ 5 Լեո, էջ 378։ կամ այն չափով չթողնել իրենց ազդեցությունը միմյանց վրա։ Բնական է, որ հայ հեթանոսությունն էլ,մերձարևելյան այս արեալում ձևավորված կրոն լինելով, իր մեջ պիտի ամփոփած լիներ բազումտարրեր, որոնք ընդհանուր էին տարածաշրջանի համար։ Սակայն եթե զրադաշտականությունն ու այլկրոններն արևին պաշտել են իբրև ոգեղենացված, բայց կոսմիկական մարմին, հայերը պաշտել են այնիբրև հենց հոգևոր եղելություն, հոգեղեն լույս, «արեգակն արդար», և հենց այսպիսի ընկալումով, այս«կարգավիճակով» էր, որ արևը միևնույն ժամանակ համարվեց հենց հայ էթնոսի հոգևոր սկզբնաղբյուր, ու հայերն անվանեցին իրենց «արևորդիներ»։ Սա գրեթե քրիստոնեական իմաստավորում է,որով «Արեգակն արդար» որակվող Աստծուն հասցեագրված դիմելաձևը համարժեքն է դառնում «Հայրմեր»-ի։ Մեր Անահիտը, կապված լինելով ջրին և լուսնին, այնուհանդերձ ո՛չ ջուր էր, ո՛չ լուսին, այլպտղաբերության և մայրության խորհրդանիշ՝ այդ հասկացությունների գերազանցապես հոգևոր շերտի գերակայությամբ։ Այս իմաստային շերտի առաջնահերթության բերումով է հայոց դիցուհու անվանման մեջ կարևորվել այն, ինչը հարևան կրոնում անցել է երկրորդ պլան՝ վերածվելով «Անահիտա»մակդիրի1։ Հայերի մոտ կրակի պաշտամունքն առավելապես տեղական, մասնավոր տարածքներիպաշտամունք էր, քան ընդհանուր, որի կենտրոնն ու սկիզբը հարկ է փնտրել հրաբխաբեր գավառներիու լեռների մեջ։ Այստեղից էլ կարելի է ենթադրել, որ հայերի մեջ կրակի պաշտամունքը շատ ավելի հինէ, քան զրադաշտական կրոնը։ Եվ իրարից տարբեր սկզբունքով ու իմացմունքով են դարձել կրակապաշտ քանանացիներն ու սեմական ազգերը, տարբեր՝ պարսիկներն ու մարերը, ինչպես նաև ավելինրբամիտ ազգերը՝ հույներն ու հռոմեացիները2։ Եթե դիտենք մարդկության հնագույն շրջանի կրոնական պատմությունը` որպես ընթացք միաստվածությունից դեպի բազմաստվածություն, և եթե համաձայնենք, որ կռապաշտությունն ավելի ուշշերտավորումների արգասիք է, ապա պիտի նշենք, որ հայկական կրոնում ավելի են պահպանվել հենցայս՝ նախնական միաստվածության տարրերը՝ այն նույն պատճառով, որով հերքվում է հայերի բռնիքրիստոնեացումը։ Այս հիմքով է Ղազար Փարպեցին համարել, որ քրիստոնեության ընդունումով մենքվերստին ճանաչեցինք «զհայրենի և զբնիկ օրէնս մեր»3։ Ղազար Փարպեցու այս մտքի արդի մեկնաբանություններից մեկում նշված է, որ «պատմիչն այստեղ նկատի ունի քրիստոնեական ճշմարիտ աստվածապաշտության ազգային հնագույն վկայությունները, որոնց արմատները հասնում են մինչև Ք.ա. 4-3րդ հազարամյակները»4։ Հայ Արշակունի արքայատոհմում Տիրի պաշտամունքն ինչ-որ այլափոխումից հետո շարունակել էգոյատևել նաև հետագայում։ Հայ Արշակունի քրիստոնյա արքաների և արքայազունների Տրդատ,Տիրան (Տիրան) և Տիրիթ (Տիրիթ) անունները դրա լավագույն վկայություններն են։ Այս տեսանկյունիցուշագրավ է նաև հետևյալ հանգամանքը։ Տրդատ Երրորդը մկրտվելիս ստացել էր Յովհաննէս անունը՝ի հիշատակ Հովհաննես Մկրտչի՝ Կարապետի։ Իսկ հայտնի է, որ ժողովրդական քրիստոնեության մեջՍուրբ Կարապետին էին վերագրում Տիր աստծուն բնորոշ և հոգևոր ոլորտին վերաբերող այնպիսիգծեր, ինչպիսիք էին արվեստները հովանավորելը, երաժշտական ունակությամբ օժտելը և բանասիրական ձիրք շնորհելը։ Բացառված չէ, որ Տիր աստծու պաշտամունքային ոլորտին վերաբերող լույս-արեգակնային գծերն էլ Տրդատ Երրորդը ներմուծած լիներ իր նոր աստծու՝ Քրիստոսի պաշտամունքի մեջև դրանով իսկ իր անձնական-դինաստիական շահերին տված լիներ գաղափարախոսական նոր հիմնավորում (հմմտ. Տիր/տրընդեզ և Քրիստոս/տեառնընդառաջ)5։ Ինչ վերաբերում է, օրինակ, հայ պատմիչներից Ագաթանգեղոսի և այլոց մոտ պահպանվածքրիստոնեության ընդունման իրադարձությունների նկարագրություններին, ապա, ըստ Հ. Հակոբյանիև Ս. Պետրոսյանի՝ պատմագրության մեջ 4-րդ դարի սկզբի դեպքերին վերագրվում է շատ ավելի բռնիև դրամատիկ բնույթ, քան եղել է իրականում6։ Հեթանոսական սրբավայրերը Հայաստանում ավերվելէին նախքան քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելը, իսկ դրանք ավերողները եղել են զրադաշտական մոգերը (ոչ թե Գրիգոր Լուսավորիչը և նրա հետևորդները)7։ Ագաթանգեղոսը նշում է, որ մեծչափի ավերածություններ եղել են Տարոնում՝ Արածանիի (Եփրատի) ափին գտնվող Աշտիշատի սրբատեղիում։ Ուշագրավ է, որ միակ դեպքը, երբ Ագաթանգեղոսը նշում է մարդկային զոհեր («Այդ տեղումգտնվող քրմությանը ծառայող մարդկանցից շատերը զոհվեցին»), վերաբերում է հենց այս սրբատեղի1 Պապայան Ռ., էջ 10։ 2 Ալիշան Ղ., էջ 30, 31։ 3 Ղազարայ Փարպեցւոյ, Պատմութիւն Հայոց եւ Թուղթն առ Վահան Մամիկոնեան, Տփխիս, 1904, էջ 161։ 4 Դանիելյան Է., Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու հոգևոր ակունքները և պատմական նշանակությունը, Երևան, 1996, էջ 17։ 5 Պետրոսյան Ս., էջ 36։ 6 Հակոբյան Հ., Մեհյանների կործանման և Հայոց դարձի պատմության որոշ մանրամասներ, Հայոց սրբերը և սրբավայրեր,Երևան, 2001, էջ 145; Ս.Պետրոսյան, Գրիգոր Լուսավորչին չարչարողը, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2001, էջ 33։ 7 Դանիելյան Է., էջ 15։ ին1։ Փաստորեն, կարելի է ասել, որ քրիստոնեության ընդունման գործընթացում հիմնական պայքարնընթացել է հեթանոս քրմերի և նոր ուսմունքի կրողների միջև, իսկ ժողովուրդը լայն զանգվածայինմասնակցություն չի ցուցաբերել այդ պայքարին։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ հեթանոսությունից քրիստոնեության անցումը հին ավանդույթների և կրոնամշակութային արժեքների նորովի իմաստավորում էր, և մեր ողջ մշակույթը, ձևավորված հազարամյակներ առաջ, վերաիմաստավորվելով քրիստոնեության մեջ, հարատևում է առայսօր՝ պահպանելով հնուց ի վեր ավանդված բնապաշտական գաղափարները։ Ուստի, քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում որպես պետական կրոն պիտի որակվի իբրև վերադարձ սկզբնականմիաստվածությանը, որը թեպետ կորսված էր և աղավաղված, բայց, այնուհանդերձ, լիովին չէր ջնջվելհայ ժողովրդի թե՛ պատմական, թե՛ գենետիկ հիշողությունից և հայտնվեց նրան որակապես նորացված վիճակում՝ քրիստոնեության վարդապետության միջոցով։ Եվ այս հանգամանքը՝ վերադարձի,սկզբնականը վերագտնելու իմաստը, հաստատվեց հայոց լեզվում, ուր 301 թ. իրադարձությունը՝ քրիստոնեության ընդունումը որպես պետական կրոն, արտահայտվում է «հայոց դարձ» բառակապակցությամբ։ Եվ ինչպես նշում է Ագաթանգեղոսը՝ քրիստոնեության ընդունումով հայերը «դարձյալ հավատիմեջ սրտանց հաստատվեցին»։ Ելենա ՇահինյանՀԵԹԱՆՈՍԱԿԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁԻՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԸՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԲանալի բառեր՝ քրիստոնեություն, միաստվածություն, հեթանոսություն, աստվածապաշտություն Հոդվածի նպատակն է ցույց տալ քրիստոնեության մեջ՝ հեթանոսությունից փոխանցված և նորովիիմաստավորված հին ավանդույթները, բնապաշտական գաղափարները և կրոնամշակութային արժեքները։

Հիմնական խնդիրն է հեթանոսական գաղափարախոսությունից քրիստոնեական գաղափարախոսությանն անցման՝ մինչ այժմ ընդունված բռնի եղանակի ոչ հավաստի լինելու, ինչպես նաև քրիստոնեության՝ հայի համար ոչ թե խորթ կրոն, այլ ազգային արժեք լինելու հանգամանքի փաստումը։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում որպես պետական կրոն պիտի որակվի իբրև վերադարձ սկզբնական միաստվածությանը, որը թեպետ կորսված էր և աղավաղված, բայց այդուհանդերձ լիովին չէր ջնջվել հայ ժողովրդի թե՛ պատմական, թե՛ գենետիկ հիշողությունից և հայտնվեց նրան որակապես նորացված վիճակում՝ քրիստոնեական վարդապետության միջոցով։

ԿԵՐՊԱՐՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՄՈՒԽԹԱՐ ԱՈՒԵԶՈՎԻ «ԴԺՎԱՐ ՏԱՐԻՆԵՐ» ՎԻՊԱԿՈՒՄՄուխթար Աուեզովը 20-րդ դարասկզբին նոր ձևավորվող ղազախ մտավորականության վառ ներկայացուցիչներից է։ Սույն հոդվածում անդրադարձել ենք 1928 թ. գրված «Դժվար տարիներ» («Սովիտարիներ», «Դժվարին տարի») վիպակին1, մասնավորապես՝ դրա ստեղծման պատմությանը, կերպարներին և ստեղծագործության գեղարվեստականությանը վերաբերող հիմնական առանձնահատկություններին։ Հայտնի է, որ Մուխթար Աուեզովի ստեղծագործական կյանքի սկիզբը (1920-ական թթ․ սկիզբ)համընկնում է ղազախ ժողովրդի կյանքի սոցիալական և պատմական մեծ փոփոխությունների հետ,որին մասակից է դարձել նաև հեղինակը։ 20-ականների նրա աշխատանքների և, մասնավորապես,«Դժվար ժամանակներ» վիպակի քննությունը հնարավորություն է՝ ավելի խորը և նոր հայացքով վերաիմաստավորելու ոչ միայն նրա ստեղծագործական ուղին, այլև 1916 թ. ցարական իշխանությանդեմ ղազախների շրջանում սկսված ապստամբությունը։ Առհասարակ, 20-րդ դարի սկիզբը ղազախ ժողովրդի համար իրադարձություններով լի և բեկումնային մի ժամանակաշրջան էր։ Մի կողմից ղազախների շրջանում արմատացած և դեռևս իշխող ֆեոդալ-պատրիարխիկ բնույթի սովորույթները, մյուս կողմից ցարական իշխանության վարած քաղաքականությունը, ինչպես նաև Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետևանքով առաջացած տնտեսական դժվարություններն երկրում ստեղծել էին քաոսային իրավիճակ։ Դեռևս նոր սաղմնավորվող ղազախ մտավորականության ներկայացուցիչներն սկսում էին խոսել ազգային-ազատագրական պայքարիձևավորման անհրաժեշտության մասին։ Հրամայական է դառնում գաղութային կախվածությունիցազատվելու հարցը, առաջին հերթին՝ հոգևոր մակարդակում։ Առաջադեմ ղազախ մտածողների ջանքերով սկսում են տպագրվել առաջին ղազախերեն դասագրքերը, իսկ գրականությամբ ու գիտությամբզբաղվողների հիմնական նպատակը դառնում է ազգային գաղափարախոսության ստեղծումն ու զարգացումը2։ Նոր կազմավորվող ղազախ մտավորականների ազատության ձգտումները կարծես համընկնում էին 1917 թ. հոկտեմբերյան հեղափոխության գաղափարների հետ։ Առհասարակ, նաև ռուս գրականության մեջ 1920-ականներին իշխող էր պատմական թեմատիկան, ինչը բնորոշ էր հետհեղափոխական հասարակություններին. չէ՞ որ այս հասարակությունները կարիք ունեին վերաիմաստավորելու իրենց սեփական պատմությունը, ստեղծելու նոր պատմական հերոսներ, ովքեր կրողը պիտի լինեին նոր գաղափարների։ Հենց այս փոփոխությունների ալիքով տարված՝երիտասարդ Աուեզովը պատմական դեպքերի հիման վրա գրում է «Դժվար ժամանակներ» վիպակը։ Վիպակի գաղափարական ասելիքի վրա ակնհայտ է 1917 թ. հեղափոխության գաղափարախոսականազդեցությունը. չէ՞ որ հեղափոխությունը ջանում էր տապալել հինը` ցարականը, ստեղծել նոր հասարակություն, որի հիմնական արժեքները պիտի լինեին ազատությունն ու խաղաղությունը։ Այս առումովվիպակը լիովին համընկնում էր հեղափոխական գաղափարախոսության հետ. չէ՞ որ Վիպակը վերջինհաշվով ներկայացնում էր նաև ղազախ ժողովրդի ներկայացուցիչների պայքարն ընդդեմ գոյությունունեցողի, հնի և կոչ էր՝ փոխոխությունների ճանապարհն ընտրելու։ 1 Մասնագետների մեծ մասը վիպակ եզրույթի փոխարեն առաջարկում է օգտագործել պատմվածք տերմինը։ Նման տարակարծության հիմնական պատճառն այն է, որ այդ ժամանակ ղազախ գրականության մեջ գրական ժանրերը դեռևս վերջնական ձևավորված չէին, և դասակարգման հարցում որոշակի դժվարություններ կային։ Բացի այդ, պատմվածքի և վիպակի սահմաններըբավական պայմանական են, և հնարավոր չէ ժանրերի միջև կայուն սահման գծել։ Մեր կարծիքով՝ այս ստեղծագործությունը միջանկյալ տեղ է գրավում վիպակի և պատմվածքի միջև, և ընդունելի են երկու տերմիններն էլ։ Հավատարիմ մնալով ստեղծագործության հայերեն թարգմանությանը` նպատակահարմար ենք գտնում վիպակ տարբերակի օգտագործումը։ Այս մասին առավելմանրամասն տե՛ս Ջրբաշյան Է., Գրականագիտության ներածություն, Երևան,1996, էջ 283, Адилбаев М., О поэтики повестей ирассказов М.О.Ауэзова двадцатых годов, автореферат, Алма-Ата, 1987, էջ 10։ Վիպակի մասին խոսելիս հատկապես անկախության շրջանի ղազախ մասնագետները, գրեթեառանց բացառության (Ռ. Բերդիբայ, Ռ. Նուրղալի, Ռ. Տուրսունբեկ, Տ. Ժուրտբայ և այլն), ստեղծագործության մեջ նկարագրվող 1916 թ. դեպքերն անվանում են ղազախ ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարի մի մաս։ Մենք զերծ կմնանք նման գնահատականից այն պատճառով, որ այս կամ այնդեպքերն ազգային-ազատագրական պայքար համարելու համար անհրաժեշտ է պատմական փաստերի համակողմանի ուսումնասիրություն և վերջնական գնահատական։ Ազգային-ազատագրական պայքարը ենթադրում է պետական, կառավարման մակարդակներում ազատության ձգտում, անկախ պետականության ստեղծում. մինչդեռ վիպակում հերոսների մոտ ապստամբությունը բացառապես սոցիալական հենք ուներ, ու, թեև նկատվում էին իշխող կառավարումից ազատվելու ձգտումներ, սակայնչէր դրվում ազգային պետականություն ստեղծելու հարց կամ հետագա նպատակ։ Բացի այդ, մասնագետները վիպակում շարադրվող իրադարձություններն ազատագրական պայքար համարելու փաստարկ են ներկայացնում այն, որ 1929 թ. հրատարակված վիպակը համարվել է «ազգայնական, հակապետական գաղափարներով լի» և արգելվել արդեն 1930 թ.` վերահրատարակվելով միայն քառասունտարի անց` 1972 թ.1։ Ինչպես արդեն նշեցինք, վիպակը նկարագրում է 1916 թ. դեպքերը, մասնավորապես՝ երկրի հարավում գտնվող Ասի բնակատեղում ապրող ալբան ցեղի ապստամբությունը Ցարական կառավարության դեմ։ Ինչպես փաստում է պատմությունը, ապստամբության պատճառ է դառնում 1916 թ. հունիսի 25-ի ցարական հրամանն առ այն, որ թիկունքի աշխատանքների համար 19-43 տարեկան «այլազգի» (ոչ ռուս) տղամարդիկ ենթակա են զորակոչի2։ Վիպակի ստեղծման պատմության մասին պահպանվել են բավական ստույգ տվյալներ։ Հայտնի է,որ 1920-ական թթ․ երկրորդ կեսին Աուեզովը սովորում էր Լենինգրադի պետական համալսարանի հասարակական գիտությունների ֆակուլտետի լեզվի և գրականության բաժնում3։ Ինչպես հետագայումհիշում է նրա կինը` Վալենտինա Աուեզովան, ֆոլկլորային նյութեր հավաքելու նպատակով 1927 թ.համալսարանական արշավախմբի հետ Աուեզովը մեկնում է Ղազախստանի հարավ` Յոթգետնյայիշրջան4։ Այս փաստով է բացատրվում այն հանգամանքը, որ պատմական թեմատիկայով գրված մյուսստեղծագործությունները` «Կրակոց լեռնանցքում» (1927 թ.), «Քենե խանը» (1928 թ. մարտ), գրվել ենհենց այս ժամանակահատվածում։ Նրա այս ճամփորդության մասին անգամ գրել էին «Տիլչի» (1927 թ.)թերթում5։ Ժամանակակիցների խոսքով` նա ոչ միայն գրանցում էր ապստամբության հետ կապվածփաստերը, այլև ձիով շրջում էր Ասի բնակատեղիում, Չիլիք գետի հոսանքով հասնում Սարըտաու լեռներ, Ջանալաշ ժայլաու և այլն, մանրամասն գրի էր առնում տեղանունները, ժամերով խոսում էր ապստամբության անմիջական մասնակիցների հետ, լսում կոնկրետ դեպքի վերաբերյալ նրանց կարծիքներն ու նկարագրությունները6։ Այս ամենը, իհարկե, մեծացնում է վիպակի աղբյուրագիտական նշանակությունը, որը վերջինիս հիմնական առանձնահատկություններից է. նկարագրվող գրեթե բոլոր գործողությունները, հերոսները, նրանց արարքները, վիպակում ներկայացվող աշխարհագրական անունները, տեղանունները կարելի է հաստատել պատմական փաստաթղթերով։ Անդրադառնալով կերպարների հիմնական առանձնահատկություններին` հարկավոր է շեշտել, որհերոսները ևս պատմական անձինք են։ Նրանց մասին ևս ստույգ տեղեկությունները հեղինակը հավաքել է դաշտային աշխատանքների ժամանակ։ Մասնավորապես, վիպակում հասարակ ժողովրդին ներկայացնող տարեց բատիր Ուզակն իրականում գոյություն ունեցող Ուզակ Սաուրուկովն էր, աքսակալԺամեկեն` Ժամեկե Մամբետովը։ Պատմական փաստաթղթերի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որկառավարության շահերը ներկայացնող Գորշաբաշը (ղազախերեն տարբերակը` Ақжелке) ևս իրականում գոյություն ունեցող անձ էր` Պոդպորկով ազգանունով։ Ընդ որում, հեղինակը մեծ ճշգրտությամբ ևմանրամասնությամբ է պատկերել նրա կերպարը։ Իրականում գոյություն ունեցող կերպարներ էիննաև թարգմանները` ընչաքաղց և բայերի կամակատար Ռ. Մամըռբաևը և Օ. Բեյմուրինովը7։ Վիպակի հերոսներին վերաբերող մյուս առանձնահատկությունը վերջիններիս ներկայացման ձևիմեջ է։ Ի տարբերություն ավելի ուշ գրված ստեղծագործությունների` հեղինակն այս վիպակի հերոսներին չի բացարձականացրել։ Օրինակ, եթե 1930-ական թթ․ սոցիալիստական ռեալիզմով գրված աշխա1 Ղազախստանի ԽՍՀ-ի Կոմկուսի քարտուղար Ֆ. Ի. Գոլոշյոկինի իշխանության տարիներին (1924-1933 թթ.) երկրում մեծացելէր ճնշումը քաղաքական և հասարակական գործիչների նկատմամբ։ Սկսվել էր հասարակությունը «մաքրելու» մեծամասշտապգործողությունը` պատմության մեջ հայտնի «Փոքր հոկտեմբերը»։ 2 Այս մասին մանրամասն տե՛ս Жұртбай Т., Алаш қозғалысы, т. 3, Алматы, 2011։ 5 Տե՛ս http։ //idea.pushkinlibrary.kz/text/lihaya.html։ 7 Նույն տեղում, էջ 15։ տանքներում («Հետքեր», «Նեղ կիրճը», «Ուսուսի», «Որսորդն ու արծիվը») նա բացառապես դրականլույսի ներքո էր ներկայացնում գլխավոր հերոսներին, նրանց օժտում բոլոր դրական հատկանիշներովու լավագույն գծերով, խտացնում դրանք մի կերպարի մեջ, ապա այս վիպակում և՛ դրական, և՛ բացասական հերոսները հավաքական կերպարներ են։ Հեղինակը փորձել է լրացնելով ստեղծել մեկ ընդհանուր կերպար` խուսափելով բոլոր դրական հատկությունները մի կերպարի մեջ ներկայացնելուց։ Այլկերպ ասած` հերոսները լրացնում են միմյանց։ Հետաքրքիր է նաև երիտասարդ և տարեց կերպարներին ներկայացնելու հեղինակի մոտեցումը։ Առհասարակ, Աուեզովը, գրեթե առանց բացառության, իր ստեղծագործություններում երիտասարդներին ներկայացնում է դրական լույսի ներքո (Կոկբայ, Ջանսեիդ, Ժումաթայ, Բեքեյ, Սերիկբայ, Այփայ,Թոռլիգոժա և այլն), նրանց օժտում կրթվածությամբ, քաջությամբ, արդարամտությամբ ու պայքարելուանհագ ձգտումով։ Աուեզովի համար երիտասարդները լուսավոր ապագայի խորհրդանիշն են, ովքերմարմնավորում են նորը, ազատված են անցյալի կապանքներից, ունեն ազատ մտածելու հնարավորություն և պատրաստ են հանուն նորի պայքարել մինչև վերջ (Աուեզովն այս հակասությունը գրեթեառանց բացառության օգտագործում է մյուս ստեղծագործություններում ևս. սա լավագույնս երևում է«Աբայի ուղին» վեպում` Աբայի և հոր հարաբերություններում)։ «Դժվարին տարիներ» վիպակում տարեցները հնի մարմնավորումն են, նրանք մեզ ներկայանում են խելացի, սակայն հուսահատված,ընկճված, պայքարելու նվազ ցանկությամբ, մինչդեռ երիտասարդ կերպարները լի են ցասումով ուընդվզումով։ Ասվածի ամենատիպիկ օրինակներից է աքսակալ Ուզակի երիտասարդ և ուսյալ աղջիկԲեքեյը, ով հայտնվում էր կարևորագույն հարցերի քննարկման ժամանակ և մշտապես հանդես էր գալիս համարձակ գաղափարներով ու մտքերով։ Հեղինակը հետաքրքիր ձևով է մատուցում վաճառականի հավաքական կերպարը. թեև որևէվաճառական ստեղծագործության մեջ գործողությունների ուղղակի մասնակից չի դառնում, սակայնընթերցողն ունենում է նրա կերպարի բնութագիրը` շնորհիվ մասնավորապես շուկայի նկարագրության։ Առևտրականները ներկայացվում են որպես բայերի կամակատարներ, խելացի, բայց և ճարպիկ,շողոքորթ, ագահ ու ճարտարախոս։ Նման բացասական երանգներով են ներկայացվում նաև բայերիթարգմանները (Օսփանը, Ժեբիրբաևը), ովքեր կտրված էին սեփական ժողովրդից և կատարում էինբայերի ցանկությունները միայն սեփական շահի համար։ Աուեզովյան դրական կերպարները (Սերիկբայ, Թուռլիգոժա, Այփայ, Կոկբայ, Ջանսեիդ, Ժումաթայև այլն) օժտված են տափաստանաբնակին բնորոշ մեծ հպարտությամբ. լալը, արցունք թափելն անպատվություն է նրանց համար. «Այդպիսին էր բատիրը։ …Մեռնում էր նրա հոգու կեսը, իսկ առանց այդկեսի չէր ապրելու նաև նրա մյուս կեսը… վատ է վիճակը… Բայց նա, ինչպես գայլը, ձայն չի տա, չի լացի, թեկուզ մորթես նրան, այրես, թեկուզ սպանես նրան…»1։ Նրանց հպարտությունն առավել ընդգծելու համար հեղինակը դիմում է մեկ այլ քայլի. ապստամբություն բարձրացնելու պատճառներից մեկն էլներկայացնում է այն, որ ցարը հրամայել էր բռնի հավաքագրել այլազգիներին ոչ թե անմիջապես պատերազմական գործողություններին, այլ պարզապես թիկունքային աշխատանքներին մասնակցելուհամար։ Սա շատ լավ երևում է ասպտամբության ղեկավարների հարցաքննության ժամանակ. «...թողջիգիթները գնան, բայց ոչ սև աշխատանքի։ Թող նրանց վերցնեն էնպիսի ծառայության, ուր զինվորիգործ են սովորեցնում։ ...Թող նրանք իսկական զինվորներ դառնան։ ...Մենք էլ էնպիսի մարդիկ ենք, ինչոր ձեր մուժիկները։ ...Ուզում ենք մեռնել հանուն մեր հողի, բայց... Վերցրեք մեր ջիգիթներին, բայցռազմաճակատ ուղարկեք»2։ Դրական հերոսների մյուս բնութագրիչը տափաստանային անսահմանության ու անծայրածիրության նման ազատության ձգտումն է, ինչը երևում է առանձին կերպարների խոսքի մեջ. «…Մեզ տվեքավելի բարձր երկինք, ավելի լայնատարած դաշտ, ավելի ազատ կյանք», «Տափաստանցի ձիերի վրասանձ դնել չի լինի…»3։ Վիպակի գեղարվեստականության մասին խոսելիս պետք է ուշադրության արժանացնել մի քանիհանգամանք։ Հեղինակին հաջողվել է ստեղծել ամբողջական պատկերներ` շնորհիվ առանձին նկարագրությունների։ Ասվածը վերաբերում է ինչպես առանձին անհատների օրինակով ալբան ցեղի հավաքական կերպարի ձևավորմանը, այնպես էլ ալբանների օրինակով ղազախ ժողովրդի հավաքական կերպարի կերտմանը։ Վիպակում առավել հաջող է ստացվել բնության նկարագրությունը, ինչն ամբողջական է դառնումբնության և հերոսների ներքին աշխարհի հետ անմիջական կապի շնորհիվ։ Հերոսների ներքին աշխարհն ընթերցողին տրվում է նաև բնության պատկերների նկարագրությամբ։ Հերոսների և բնությաններդաշնակ կապը, որը պայմանավորված է մեծամասամբ քոչվորական կենսակերպ ունեցող հերոսնե2 Աուեզով Մ., Կրակոց լեռնանցքում, Երևան, 1988, էջ 123։ 3 Նույն տեղում, էջ 31։ րի նկարագրության հետ, դիտվում է որպես հերոսին պատկերելու մեկ այլ ճանապարհ։ Շնորհիվ մակդիրների, փոխաբերությունների և պատկերավորման այլ ձևերի` բնությունը կարծես դառնում է գործողությունների մասնակից։ Բացի այդ, հեղինակը կարողացել է վարպետորեն ներկայացնել Կարկարայիշուկան` իր առօրյայով, վաճառականներով և շուկային բնորոշ աղմկոտությամբ։ Գտնվելով Չինաստանի հետ սահմանի մոտ` Կարկարայի շուկան գրավում էր Իրանից, Քաշգարիից, Տիբեթից, Աֆղանստանից, Հնդկաստանից եկող առևտրականներին։ Շուկայի նկարագրությունն ամբողջանում է արևելյանշուկային բնորոշ ավանդույթներով` աքլորակռիվ, արևելյան մարտարվեստի խաղեր, երգեր, պարեր ևառևտրականի հստակ, ընդգծված բացասական կերպար։ Առհասարակ, շուկան Արևելքում ունի նաևսոցիալ-քաղաքական և հասարակական մեծ նշանակություն։ Պատահական չէ, որ ստեղծագործությունն սկսվում է հենց Կարկարայի շուկայի նկարագրությամբ։ Վերջինս վիպակի մեջ կարծես հանդես էգալիս որպես գործող անձ. փոփոխվում է հերոսների գործողություններին համապատասխան. եթեսկզբում այն նկարագրվում է որպես աղմկոտ, աշխույժ հավաքատեղի, ուր խաչվում են «աշխարհի բոլոր կողմերից ձգվող ինը ճանապարհները», ապա ապստամբության սկսման ժամանակ այն կարծեսալեկոծվում է, դառնում տեսակետերի ու մտքերի բախման վայր և իվերջո ապստամբության վախճանից հետո՝ ամայանում։ Կարկարայի շուկան ժողովրդական հուզումների անուղղակի մասնակիցն է։ Ըստ Չինգիզ Այթմատովի` շուկայի նկարագրությունն այնքան վարպետորեն էր արված, որ վիպակիայդ հատվածն անգամ կարելի էր համեմատել վերածննդյան շրջանի ֆրանսիացի գրող ՖրանսուաՌաբլեի ոճի հետ1։ Ավելի ուշ` 1934 թ. Աուեզովը «Դժվար ժամանակներ» վիպակի հիման վրա գրում է «Կայծեր» (այնհայտնի է նաև «Գիշերային որոտներ» անվամբ) պիեսը։ Անդրադառնանք նաև վիպակի և պիեսի միջևառկա մի քանի տարբերություններին։ Վիպակում հեղինակը հնարավորություն ուներ նկարագրությունների միջոցով ժամանակի սոցիալքաղաքական կյանքին զուգահեռ ներկայացնել նաև ալբանների կենսակերպը, ավանդույթներն ու աշխարհայացքը, մինչդեռ պիեսում Աուեզովը ստիպված էր խտացնել գույները և կերպարների պայքարըպատկերել հիմնականում կոնկրետ դրվագներով և հերոսների հոգեբանության միջոցով։ Եթե վիպակում շեշտադրվում էր հերոսների գործողությունների սոցիալական հենքը, շարժառիթը, ապա պիեսումառավել ընդգծված էր դրանց գաղափարական ասելիքը։ Սա կարելի է հասկանալ, եթե հաշվի առնենք,որ ժամանակի ընթացքում Աուեզովն իր մեջ հավանաբար վերլուծել էր 1916 թ. դեպքերը և փորձում էրսոցիալական խնդիրներին զուգահեռ ներկայացնել ապստամբության գաղափարական կարևորությունը։ Բնավ էլ պատահական չէ, որ մասնագետներն այս պիեսը համարում են Աուեզովի` սոցիալիստական ռեալիզմով գրված լրջագույն ստեղծագործությունը2։ Պատմությունից հայտնի է, որ 1916 թ. ապսամբությունն ամբողջությամբ ճնշվում է։ Ու չնայած այսփաստին` այն իր ուրույն ազդեցությունն է ունենում ոչ միայն ալբան ցեղի, այլև ամբողջ ղազախ ժողովրդի հետագա կյանքը պայմանավորող պատմական իրադարձությունների վրա։ Աուեզովն իսկապես խորն էր գիտակցում ապստամբության էությունն ու հետևանքները. նա ամբողջությամբ հասկանում էր հուսահատության գիրկն ընկած ժողովրդի ցավն ու տառապանքը։ Հենց այս հանգամանքիշնորհիվ էլ հեղինակը կարողացել է հրաշալի կերպով ներկայացնել Ալատաուի լեռնային արոտավայերը լքող, հուսախաբ եղած ալբաններին, որով էլ ավարտվում է ստեղծագործությունը. «Հետևումսպիտակ ցարն է, առջևում` ազատագրում ճորտությունից... Հուսահատությունը քշում էր, հույսը` տանում։ Գնում էին տափաստանով դեպի խավար, դեպի անհայտություն։ Ազատագրում էին փնտրում,բայց անձնատուր լինում անհայտության կամքին ու քմահաճույքին»։ Ամփոփելով` կարող ենք նշել, որ 1920-ականներին ղազախ ժողովրդի կյանքում տեղի էին ունենում գաղափարական, հասարակական հսկա փոփոխություններ, որոնց անմիջական մասնակիցն էրնաև Մուխթար Աուեզովը։ 1928 թ. գրված «Դժվար տարիներ» վիպակով նա փորձում էր պատկերել ոչմիայն 1916 թ. պատմական իրադարձությունները. երկրի հարավում ապրող խաղաղ ալբան ցեղի խռովության օրինակով հեղինակը փորձում էր ճանապարհ ցույց տալ իր ժամանակակիցներին ևմատնանշել պայքարի ուղին։ Բայց հանուն արդարության պետք է նշել, որ հերոսների գործողությունները նա պայմանավորում էր ոչ թե վերջիններիս գաղափարական հենքով, այլ ելնելով սոցիալականխնդիրներից։ Այլ կերպ ասած` հերոսների գործողությունների և ապստամբության պատճառն ալբանների շրջանում գոյություն ունեցող սոցիալական ծանր խնդիրներ էին։ Մյուս կողմից, սա հեղինակի համար յուրատեսակ վերլուծություն էր այն հակասության, որը կար իշխող դասակարգի և աշխատավորզանգվածների միջև։ Աուեզովը կարևորում էր ապստամբության դերը ղազախ ժողովրդի պատմությանմեջ, ինչը վկայում է այն փաստը, որ ավելի ուշ` 1934 թ. նա նույն սյուժեով, սակայն այլ շեշտադրումներով, գրում է «Կայծեր» պիեսը։ 1 Айтматов Ч., Вместо предисловия, Новый мир, 1972, №6։ 2 Каратаев М., Мухтар Ауэзов։ заметки о творчестве, Алма-Ата,1967, с. 26.Պատմական թեմատիկայով գրված այս ստեղծագործությունն ունի նաև աղբյուրագիտական մեծնշանակություն. հեղինակն անձամբ է մեկնել Յոթգետնյայի շրջան, զբոսնել Ասի բնակավայրով, խոսելապստամբության մասնակիցների ու նրանց հարազատների հետ, գրի առել ապստամբության առաջնորդների, կառավարիչների մասին տեղեկություններ, առանձին նկարագրություններ, տեղանուններ ուաշխարհագրական տարբեր անուններ, որոնք հետագայում փոփոխվել էին։ Աղբյուրագիտական նշանակությունից զատ վիպակն ունի նաև գեղարվեստական մեծ նշանակություն։ Գեղարվեստականպատկերման տեսակետից թերևս ամենահաջողվածը շրջակա բնության և Կարկարայի հայտնի շուկայի նկարագրությունն է։ Շնորհիվ առանձին և ընդհանուր նկարագրությունների` ընթերցողն ունենումէ շուկայի ընդհանուր պատկերը` արևելյան շուկային բնորոշ առանձնահատկություններով։ Վիպակինառանձնակի գեղարվեստական արժեք է տալիս հերոսների ներքին աշխարհի ու բնության ներդաշնակկապը։ Ասվածը լավագույնս երևում է ապստամբության ճնշումից հետո Ալատաուի լեռնային արոտավայրերը լքող, հուսահատ ալբանների նկարագրության մեջ, որին զուգահեռ պատկերվում է նաև ամայացած, խարույկի վերածված շուկան ու դրան շրջապատող բնության պատկերները։ Կերպարները ներկայացնելիս, ի տարբերություն ավելի ուշ գրված ստեղծագործությունների, Աուեզովը խուսափել էնրանց բացարձականացնելուց. և՛ դրական, և՛ բացասական հերոսները հավաքական կերպարներ են,նրանք լրացնում են միմյանց և օժտված են ալբաններին բնորոշ բոլոր գծերով` հպարտությամբ, պերճախոսությամբ, միամտությամբ, նաև` շողոքորթությամբ ու ագահությամբ։ Այսպիսով, «Դժվար տարիներ» վիպակն Աուեզովի առաջին քայլն էր պատմական թեմատիկայովստեղծագործելու, և կարելի է փաստել, որ այդ քայլն արված էր ամենայն պատասխանատվությամբ ևպսակված էր հաջողությամբ։ Շուշան ԽաչատրյանԿԵՐՊԱՐՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՄՈՒԽԹԱՐ ԱՈՒԵԶՈՎԻ «ԴԺՎԱՐ ՏԱՐԻՆԵՐ» ՎԻՊԱԿՈՒՄԲանալի բառեր` Մուխթար Աուեզով, «Դժվար տարիներ», վիպակ, ապստամբություն, ալբան ցեղ։

Ներկայացվող հոդվածում քննվում է ղազախ գրող և դրամատուրգ Մուխթար Աուեզովի «Դժվար տարիներ» վիպակը։ Ներկայացվում է ինչպես վիպակի ստեղծման պատմությունը, այնպես էլ հիմնական հերոսներին պատկերելու հեղինակի յուրօրինակ մոտեցումն ու ստեղծագործության գեղարվետական արժեքը։ Կարծում ենք, որ պատմական թեմատիկայով գրված վիպակի վերլուծությունը հնարավորություն է ավելի խորը և նոր հայացքով վերաիմաստավորելու ոչ միայն հեղինակի ստեղծագործական ուղին, այլև 1916 թ. ցարական իշխանության դեմ ղազախների շրջանում սկսված ապստամբությունը։

ԷԹԻԼՄԵԹԻԼՍՈՒԼՖՈՆԻ ՔՎԱՆՏԱՔԻՄԻԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՐԿԸ GAUSSIAN 03ԾՐԱԳՐԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՄԲԾծումբ պարունակող միացությունների, սուլֆօքսիդների և սուլֆոնների ուսումնասիրությունը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում՝ շնորհիվ դրանց յուրօրինակֆիզիկաքիմիական հատկությունների և այն հանգամանքի, որ դրանք կարող են կիրառվել ոչ միայն քիմիական, այլև կենսաբժշկական զանազան ոլորտներում։ Դիմեթիլսուլֆոնը հանդիսանում է մթնոլորտային դիմեթիլսուլֆիդի օքսիդացման արդյունք։ Ինչպես ցույց են տվել հետազոտությունները, դիմեթիլսուլֆոնը կարող է փոխազդել ջրի հետ և աջակցել մթնոլորտում աէրոզոլների առաջացմանը, որոնք ամպերի գոյացման հիմք են ծառայում [2]։ Դիմեթիլսուլֆոնը ունի նաև կենսաբժշկականմեծ նշանակություն [6], այն օրգանիզմում տրանսպորտային մոլեկուլ է հանդիսանումէլեմենտար ծծմբի համար, և ծծմբի աղբյուր՝ ամինաթթուներ մեթիոնինի և ցիստեինիհամար։ Դիմեթիլսուլֆոնի կառուցվածքային և սպեկտրալ հատկությունները ուսումնասիրվել են զանազան հեղինակների կողմից [1, 3, 4], սակայն գրականության մեջլիովին բացակայում են տվյալներ հաջորդ հոմոլոգների, մասնավորապես՝ էթիլմեթիլսուլֆոնի վերաբերյալ։ Վերջին տարիներին էթիլմեթիլսուլֆոնը լայնորեն կիրառվում էլիթիումական մարտկոցներում՝ որպես էլեկտրոլիտ [7]։ Մեր աշխատանքի նպատակն է հաշվարկել էթիլմեթիլսուլֆոնի երկրաչափականև սպեկտրալ պարամետրերը Gaussian 03 ծրագրային փաթեթի օգնությամբ։ Ստացված արդյունքները համեմատվել են դիմեթիլ- և դիէթիլսուլֆոնի հատկություններիհետ։ Փորձնական մաս։ Էթիլմեթիլսուլֆոնի իզոլացված մոլեկուլի քվանտաքիմիականհաշվարկները իրականացվել են HyperChem և Gaussian 03 ծրագրերի օգնությամբ։ HyperChem ծրագրում մոլեկուլի նախնական երկրաչափության օպտիմիզացումըիրականացվել է մոլեկուլային մեխանիկայի MM+ և կիսաէմպիրիկ AM1, PM3, MNDOմեթոդներով։ Կիսաէմպիրիկ մեթոդով օպտիմիզացված էթիլմեթիլսուլֆոնի Z-մատրիցան ներմուծվել է Gaussian 03 ծրագիր։ Gaussian 03 ծրագրում օպտիմիզացումըկատարվել է Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ (restricted Hartree-Fock, RHF) մեթոդովհետևյալ բազիսներով` 6-31G(d), 6-311G(d), 6-311G(d,p)։ 6-31G(d) բևեռացնողհավաքածուի մեջ խորքային օրբիտալների նկարագրման համար օգտագործվում ենվեց պարզ գաուսյան ֆունկցիաներ, 3 և 1 ֆունկցիաներ` վալենտական s- և pօրբիտալների համար և վեց ֆունկցիաներից կազմված հավաքածու` d-օրբիտալներիհամար։ Բազիսային հավաքածուների մեծացման հաջորդ քայլն է հանդիսանում p– ֆունկցիաների ավելացումը ջրածնի և հելիումի ատոմների համար։ Օպտիմիզացումնիրականացնելու համար տրվել է հետևյալ հրամանը` # RHF/6-31G(d) opt։ Opt առանցքային բառը նշանակում է օպտիմիզացման գործողություն։ Բացի երկրաչափականպարամետրերի հաշվարկից իրականացվել է նաև նշված մոլեկուլի տեսական տատանողական սպեկտրների հաշվարկ։ Այդ գործողության համար հրամանում ավելացվել է Freq առանցքային բառը։ Մոլեկուլների տարածական ներկայացման համարկիրառվել է GaussView համակարգչային ծրագիրը։ Արդյունքները և դրանց քննարկումը։ Աշխատանքի առաջին փուլում իրականացվել է էթիլմեթիլսուլֆոնի իզոլացված մոլեկուլի երկրաչափության օպտիմիզացումը մոլեկուլային մեխանիկայի MM+ և կիսաէմպիրիկ AM1, PM3, MNDO մեթոդներով HyperChem ծրագրի օգնությամբ։ Այնուհետև էթիլմեթիլսուլֆոնի կայուն կոնֆորմերի տարածական կառուցվածքը բացահայտելու համար կատարվել է մոլեկուլիկոնֆորմացիոն անալիզ, և որոշվել պոտենցիալ էներգիայի կախվածությունը երկնիստ անկյունից։ Նկ.1-ում պատկերված է էթիլմեթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի(հաշվարկված կիսաէմպիրիկ AM1 մեթոդով) կախվածությունը S1C5C6H13 երկնիստանկյունից։ Ինչպես երևում է գրաֆիկից` անկայուն կոնֆորմերներ դիտվում են 69 ,129 , 250 S1C5C6H13 երկնիստ անկյան պարագայում, իսկ կայուն կոնֆորմերներ`70 , 190 , 310 S1C5C6H13 երկնիստ անկյան դեպքում։ Հաջորդ քայլում կատարվել է էթիլմեթիլսուլֆոնի երկրաչափական պարամետրերի հաշվարկը Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ մեթոդով տարբեր բազիսներով Gaussian03 ծրագրի միջոցով։ Նկ. 2-ում ներկայացված է էթիլմեթիլսուլֆոնի հնարավոր ամենակայուն կոնֆորմերի տարածական կառուցվածքը` օպտիմիզացված RHF/63111G(d,p) մեթոդով։ Հաշվարկված երկրաչափական պարամետրերը (կապերի երկարությունները, վալենտական և երկնիստ անկյունները, էներգիաները, դիպոլ մոմենտները և լիցքերը) ամփոփված են աղ. 1-ում։ Նկար 1. Էթիլմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի պոտենցիալ էներգիայի կախվածությունըS1C5C6H13 երկնիստ անկյունիցՆկար 2. էթիլմեթիլսուլֆոնի տարածական կառուցվածքը` օպտիմիզացված RHF/6311G(d) մեթոդովԻնչպես երևում է աղ. 1-ից, էթիլմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի ամենակայունկոնֆորմերը(ամենացածր էներգիայով) դիտվում է RHF/6-311G(d,p) բազիսիկիրառման դեպքում։ Բազիսի ընդլայնմանը զուգահեռ դիտվում է դիպոլ մոմենտիմեծացում, S=O և S-C կապերը կարճանում են, իսկ OSO անկյունը փոքրանում է։ Հարկ է նշել, որ դիմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի երկրաչափության օպտիմիզացումըRHF/6-311G(d,p) բազիսով բավականին լավ վերարտադրում է փորձնական [4]տվյալները, մասնավորապես՝ դիտվում է S=O կապի երկարության ամենաճշգրիտարժեքը։ Այդ պատճառով դիմեթիլսուլֆոնի, էթիլմեթիլսուլֆոնի և դիէթիլսուլֆոնիերկրաչափական և սպեկտրալ պարամետրերը համեմատելու համար հետագահաշվարկները իրականացվել են միայն RHF/6-311G(d,p) բազիսի օգնությամբ։ Աղյուսակ 1.Էթիլմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի երկրաչափական պարամետրերը` հաշվարկված Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ մեթոդովE, Հարտրիμ, ԴԱղ. 2-ում ամփոփված են RHF/6-311G(d,p) բազիսով հաշվարկված դիմեթիլսուլֆոնի, դիէթիլսուլֆոնի և էթիլմեթիլսուլֆոնի երկրաչափական որոշ պարամետրերը,ինչպես նաև ծծմբի և թթվածնի լիցքերը։ Ինչպես երևում է աղյուսակից, դիմեթիլսուլֆոն, էթիլմեթիլսուլֆոն, դիէթիլսուլֆոն շարքում, S=O և S-C կապերը երկարումեն, <OSO անկյունը փոքրանում է, ծծմբի լիցքը՝ մեծանում, իսկ թթվածնինը` փոքրանում։ Դիպոլ մոմենտի արժեքը ամենամեծն է Էթիլմեթիլսուլֆոնի դեպքում։ Բացի երկրաչափական պարամետրերից՝ RHF/6-311G(d,p) մեթոդով հաշվարկվելեն դիմեթիլսուլֆոնի, դիէթիլսուլֆոնի և էթիլմեթիլսուլֆոնի ԻԿ սպեկտրները։ Դիմեթիլսուլֆոնը ունի 27 նորմալ տատանում, դիէթիլսուլֆոնը` 45, իսկ էթիլմեթիլսուլֆոնը` 36։ Նկ. 3-ում ներկայացված է էթիլմեթիլսուլֆոնի տեսական ԻԿ սպեկտրը։ Աղյուսակ 2.Դիմեթիլ-, էթիլմեթիլ- և դիէթիլսուլֆոնի մոլեկուլների երկրաչափական և սպեկտրալպարամետրերը` հաշվարկված Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ RHF/6-311G(d,p) մեթոդովE, Հարտրիμ, ԴդիմեթիլսուլֆոնէթիլմեթիլսուլֆոնդիէթիլսուլֆոնԼիզք S1Լիցք O2ԼիցքO3νas(S=O), սմ-1νs(S=O), սմ-1Նկար 3. Էթիլմեթիլսուլֆոնի տեսական ԻԿ սպեկտրը` հաշվարկված Հարտրի-Ֆոկիսահմանափակ RHF/6-311G(d,p) մեթոդովՀամեմատելով դիմեթիլսուլֆոնի, էթիլմեթիլսուլֆոնի և դիէթիլսուլֆոնի ԻԿ հաճախությունները (աղ. 2)՝ ակնհայտ է դառնում, որ S=O խմբի վալենտական անտիսիմետրիկ և սիմետրիկ տատանման հաճախությունները էթիլմեթիլսուլֆոնի դեպքումհամեմատած դիմեթիլսուլֆոնի 13 սմ-1-ով (8 սմ-1-ով), տեղաշարժվում են դեպի ցածրհաճախության տիրույթ` պայմանավորված S=O կապերի ավելի բևեռային բնույթով։ Գրականությունpairs and solvation of Li+ ion in sulfones։ phase diagrams, conductivity, Raman Spectra, andԱշոտ ՄխիթարյանԷԹԻԼՄԵԹԻԼՍՈՒԼՖՈՆԻ ՔՎԱՆՏԱՔԻՄԻԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՐԿԸ GAUSSIAN 03 ԾՐԱԳՐԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՄԲԲանալի բառեր` էթիլմեթիլսուլֆոն, քվանտաքիմիական հաշվարկ, Հարտրի-Ֆոկի մեթոդ։

Gaussian 03 քվանտաքիմիական ծրագրի օգնությամբ ուսումնասիրվել է էթիլմեթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի կախվածությունը SCCH երկնիստ անկյունից։ Էթիլմեթիլսուլֆոնի ամենակայուն կոնֆորմերի երկրաչափական պարամետրերի և տատանողական հաճախությունների հաշվարկը կատարվել է Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ մեթոդով` RHF/6-311G(d,p) բազիսով։ Ցույց է տրվել, որ S=O խմբի վալենտական տատանման հաճախությունները էթիլմեթիլսուլֆոնի դեպքում, համեմատած դիմեթիլսուլֆոնի, տեղաշարժվում են դեպի ցածր հաճախության տիրույթ` պայմանավորված S=O կապերի ավելի բևեռային բնույթով։

ՉԺՀ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ԴԱՏԱԽԱԶՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՊԵՏԱԿԱՆԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՔՆՈՒՐՈՒՅՆ ՄԱՐՄԻՆ Դատախազության դերը Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությանպետական իշխանության մարմինների համակարգում հասկանալու համարնախ փորձենք ընդհանուր գծերով անդրադառնալ ՉԺՀ սահմանադրականբնութագրին, իսկ այնուհետև վերլուծենք ՉԺՀ Սահմանադրության՝ ժողովրդական դատախազությանը վերաբերող դրույթները։ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունն ասիական արևելքի սոցիալիստական պետություններից է։ Տարածքով ամենամեծ երկիրն է ԱրևելյանԱսիայում և չորրորդը աշխարհում՝ Ռուսաստանից, Կանադայից և ԱՄՆ-ից հետո։ Պետությունը ղեկավարվում է կոմունիստական կուսակցության կողմից։ Վերջին տարիների ընթացքում Չինաստանի տնտեսությունը դարձավ ամենախոշորն աշխարհում և Չինաստանին սկսեցին որակել գերտերություն։ Ինչպես ցանկացած երկրի, այնպես էլ ՉԺՀ-ի կյանքում ուղղորդիչ դերակատարում ունի Սահմանադրությունը։ ՉԺՀ չորրորդ Սահմանադրությունըմշակվել է հատուկ հանձնաժողովի կողմից և ընդունվել ժողովրդական ներկայացուցիչների համաչինական ժողովի հինգերորդ նստաշրջանում՝ 1982 թ. դեկտեմբերի 4-ին։ Նոր Սահմանադրության մեջ արտացոլվել է Դեն Սյաոպինի անցկացրած «սոցիալական արդիականացման» ուղեգիծը, որի նպատակը սոցիալիստական շուկայական տնտեսության կառուցումն էր1։ Սահմանադրությունը ՉԺՀ-ն բնորոշում է որպես «ժողովրդի դեմոկրատական դիկտատուրայի սոցիալիստական պետություն»2։ Սահմանադրություննամրագրում է նաև կոմկուսի ղեկավար դերը, մարքսիզմ-լենինիզմի, Մաո Ցզեդունի և Դեն Սյաոպինի գաղափարների հիմնարար նշանակությունը։ Սահմանադրությունը բաղկացած է ներածականից և 4 գլուխներում միավորված 138հոդվածներից3։ 1 Տե՛ս «Конституция Китайской Народной Республики»` https։ //ru.wikipedia.org/wiki.2 Տե՛ս «Конституция Китайской Народной Республики», ст. 1, https։ //ru.wikipedia.org/wiki.3 Տե՛ս «Конституция Китайской Народной Республики»` https։ //ru.wikipedia.org/wiki.Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության իրավական համակարգիզարգացումը ներկայիս պայմաններում հնարավոր չէ պատկերացնել առանցօրինականության ուժեղացման և օրենքի դիկտատուրայի հաստատման։ Դրանից ելնելով՝ սահմանադրությունը պետական իշխանությանը պարտավորեցնում է՝ ճանաչել, ամրագրել, պահպանել և պաշտպանել քաղաքացիների օրինական շահերը, իրավունքները և ազատությունները, ապահովել իրավականհամակարգի ամբողջականությունը, պաշտպանել այն, կանխել ցանկացածոտնձգություն ՉԺՀ-ի ինքնիշխանության նկատմամբ։ Սահմանադրությանը բարձրագույն իրավական ուժով օժտելը և նրա գործողությունը ՉԺՀ-ի ողջ տարածքում երաշխավորում է երկրի իրավական համակարգի ամբողջականությունը, օրենքի առջև բոլորի հավասարությունը, ինչպես նաև իրավունքի համակարգվածությունը։ Ընդունված օրենքները և այլիրավական ակտերը չպետք է հակասեն ՉԺՀ Սահմանադրությանը։ Պետականիշխանության մարմինները, տեղական ինքնակառավարման մարմինները,պաշտոնատար անձինք, քաղաքացիները և նրանց միավորումները պետք էուղղակիորեն հետևեն Սահմանադրությանը և իրականացնեն օրենքները(ՉԺՀ Սահմանադրություն, հոդ. 129)։ Օրինականության կարևորությունը պահանջում է ստեղծել լուրջ երաշխիքներ դրա հաստատաման համար։ Այդ երաշխիքներից մեկն էլ օրինականության նկատմամբ հսկողության գործառույթն է, որն ավանդաբար իրականացնում է Չինաստանի ժողովրդական դատախազությունը։ Դատախազության կարգավիճակն ու լիազորություններն ամրագրված են ՉԺՀ Սահմանադրության 3-րդ գլխում (Ժողովրդական դատարան և ժողովրդական դատախազություն)4։ ՉԺՀ Սահմանադրության համապատասխան հոդվածները ժողովրդականդատախազությունը բնութագրում են որպես պետական մարմին, որը հսկողություն է իրականացնում օրինականության պահպանման նկատմամբ։ Նա օրենքով սահմանված կարգով այդ հսկողությունն իրականացնում է ինքնուրույն,առանց վարչական մարմինների, հասարակական կազմակերպությունների ևմասնավոր անձանց միջամտության։ Դատախազությունը քրեական գործերքննելիս իր գործողությունների համար կրում է առանձին պատասխանատվություն։ Դատախազությունն իր աշխատանքը համակարգում և համաձայնեցնում է ժողովրդական դատարանի և ազգային անվտանգության ծառայությանհետ, որպեսզի արդյունավետ ապահովի օրենքների կատարումը (ՉԺՀ Սահմանադրություն, հոդ. 129,131,135)։ Համաձայն Սահմանադրության՝ Չինաստանում պետական իշխանությունը իրականացվում է իշխանությունների բաժանման սկզբունքի հիման վրա՝4 Տե՛ս www.oxfordbibliographies.comդատական իշխանություն, օրենսդիր իշխանություն, գործադիր իշխանություն։ Սակայն ՉԺՀ ժողովրդական դատախազությունը չի մտնում բաժանված իշխանության ոչ մի ճյուղի մեջ։ Կարելի է ասել, որ հենց վերոհիշյալ համակարգումըև գործողությունների համաձայնեցումը ժողովրդական դատարանի և ազգային անվտանգության ծառայության հետ, հաճախ շատ իրավաբաններիշրջանում թյուր կարծիք են ստեղծում, որ ՉԺՀ-ում ժողովրդական դատախազությունը հանդիսանում է դատական կամ գործադիր իշխանության բաղկացուցիչ մաս։ Փորձենք վերլուծել ՉԺՀ ժողովրդական դատախազության կարգավիճակին նվիրված Սահմանադրության դրույթները և հասկանալ, թե ինչ տեղ էգրավում Չինաստանի դատախազությունը իշխանության ճյուղերի համակարգում։ Ժողովրդական դատախազությունը չունի դատական իշխանության լիազորություններ։ Դատախազությունը ՉԺՀ դատական համակարգի բաղադրատարրը չէ։ ՉԺՀ ժողովրդական դատախազությունը նպաստում է արդարադատության իրականացմանը, սակայն չի իրականացնում արդարադատություն։ Համաձայն ՉԺՀ Սահմանադրության՝ պետական այդպիսի գործունեությանիրականացումը վերապահված է բացառապես դատարաններին5։ Դատախազությունը չի կարող վերագրվել նաև գործադիր իշխանությանը,քանի որ այն չի մտնում ՉԺՀ կառավարության կառուցվածքի մեջ։ Բացի այդՉԺՀ վարչապետը չի նշանակում և չի ազատում գլխավոր դատախազին։ Այդպիսով ժողովրդական դատախազությունը ընդգրկված չէ գործադիր իշխանության կառավարման կառուցվածքի համակարգում։ Դատախազությունը չի կարող համարվել նաև օրենսդիր իշխանությանմաս, քանի որ, համաձայն Սահմանադրության, այն օժտված չէ օրինաստեղծլիազորություններով, ինչպես նաև պատասխանատու չէ Ցյուանգո Ժենդայիառջև6։ Դատախազությունը չի հանդիսանում նաև ՉԺՀ նախագահի կառավարչական համակարգի մաս։ Որոշ հեղինակներ գտնում են, որ, համաձայն Սահմանադրության, ՉԺՀ նախագահը կատարում է արբիտրի դեր՝ ապահովելովպետական իշխանության անհրաժեշտ միասնականությունը՝ օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանության ճյուղների փոխգործակցությունը։ Դատախազությունը օրենքների կատարման նկատմամբ հսկողություն է իրականաց5 Սահմանադրության մեջ նշվում է՝ Ժողովրդական դատարանը Չինաստանի ԺողովրդականՀանրապետությունում հանդիսանում է պետության դատական մարմինը։ Ժողովրդական դատարանը, օրենքով սահմանված կարգով ու դեպքերում, իրականացնում է արդարադատություննինքնուրույն, առանց վարչական մարմինների, կազմակերպությունների և մասնավոր անձանցմիջամտության (տե՛ս ՉԺՀ, «Սահմանադրություն», հոդվածներ 123,126)։ 6 «Ցյուանգո Ժենդա» է կոչվում ՉԺՀ օրենսդիր մարմինը։ նում ՉԺՀ նախագահի կողմից, հետևաբար՝ ՉԺՀ նախագահի անունից, այսինքն՝ օրենքով սահմանված կարգով իրականացնում է պետության ղեկավարի լիազորությունները։ Դատախազությունը կոչված է լինել նախագահականիշխանության գործիքը՝ հասարակական կարգուկանոնի պահպանման համար։ Այսպիսի եզրակացության համար նախադրյալներ են ստեղծում սահմանադրական որոշ կարգավորումներ։ Համաձայն ՉԺՀ Սահմանադրության՝ ՉԺՀնախագահն է իրականացնում Գլխավոր դատախազի թեկնածուի ընտրությունը, թեկնածուին առաջադրում է Ժողովրդական ներկայացուցիչների համաչինական ժողովին՝ ՉԺՀ դատախազի պաշտոնին ընտրելու համար։ ՉԺՀ նախագահի լիազորությունների շրջանակում է նաև Գլխավոր դատախազի լիազորությունների ժամանակավոր դադարեցումը։ Սակայն, այդուհանդերձ, ասել,որ ՉԺՀ ժողովրդական դատախազությունը մտնում է նախագահական համակարգի մեջ, սխալ կլինի հետևյալ պատճառաբանությամբ․ եթե դիտարկենքՉինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության նախագահի իրավական կարգավիճակն ամբողջականության մեջ, կարելի է գալ այն եզրահանգման, որցանկացած պետական մարմին (ոչ միայն դատախազությունը) նախագահիլիազորությունների իրագործման համար գործիք է։ Օրինակ՝ դատարանները,այլ իրավապահպան մարմինները, օրինաստեղծ մարմինները պատասխանատու են ՉԺՀ նախագահի վարչակազմի առջև։ Չնայած այն փաստին, որ Գլխավոր դատախազի պաշտոնին հավակնող թեկնածուին առաջադրում է ՉԺՀ նախագահը, սակայն նրան պաշտոնի նշանակելու, ինչպես նաև պաշտոնից ազատելու լիազորությունը վերապահված է Ժողովրդական ներկայացուցիչներիհամաչինական ժողովին7։ Վերոնշյալ բոլոր փաստերը հնարավորություն են տալիս գալ հետևյալ եզրահանգմանը. Չինաստանում դատախազությունը չի պատկանում պետականիշխանության ոչ մի ճյուղի։ ՉԺՀ-ում դատախազության գործունեությունը պետության գործառույթների իրականացման ինքնուրույն ուղղություն է՝ իրավական համակարգի միասնականությունը պահպանելու, իրավունքի բոլորսուբյեկտների կողմից օրինականության ռեժիմին հետևելու, անձանց, ինչպեսնաև ամբողջ հասարակության իրավունքները, ազատությունները և օրինական շահերը պաշտպանելու համար։ Դատախազությունը կարող է իր լիազորություններն ամբողջ ծավալով իրականացնել և իր առջև դրված խնդիրներըլուծել միայն, եթե հանդիսանում է կառույց, որի կազմակերպումը և գործունեությունը կախված չեն պետական իշխանության առանձին մարմիններից ուտարբեր հասարակական միություններից ու քաղաքական կազմակերպություններից։ 7 Տե՛ս ՉԺՀ Սահմանադրություն, հոդվ. 130, 131։ ՉԺՀ ԱԶԳԱՅԻՆ ԴԱՏԱԽԱԶՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՊԵՏԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ Կարոլինա ՀարությունյանԻՆՔՆՈՒՐՈՒՅՆ ՄԱՐՄԻՆԲանալի բառեր` Չինաստանի ժողովրդական դատախազություն, ՉԺՀ Սահմանադրություն, ՉԺՀ նախագահի վարչակազմ, ՉԺՀ կառավարություն, Ցյուանգո Ժենդա, ՉԺՀ նախագահ,Ժողովրդական ներկայացուցիչների համաչինական ժողով։

Հոդվածը նվիրված է Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության ժողովրդական դատախազության կարգավիճակին և հատկապես դրա իշխանությունների ճյուղերից որևէ մեկին՝ օրենսդիր, գործադիր, դատական, այնպես էլ՝ ՉԺՀ նախագահի վարչակազմին պատկանելության հիմնախնդրին։ Հոդվածում հիմնավորվում է, որ ՉԺՀ դատախազությունը չի հանդիսանում գործադիր, օրենսդիր, դատական իշխանությունների մաս, ինչպես նաև ՉԺՀ նախագահի վարչակազմի մաս։ Այն պետական ապարատում ունի իր ուրույն տեղը և իրականացնում է ինքնուրույն գործառույթ։

ՍԵՎԱՆԱ ԼՃԻ ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԱՎԱԶԱՆԻ ՄՇԱԿՈՒՅԹՆ ԱՆՏԻԿ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆՈՒՄ (ԽԵՑԵՂԵՆԸ ԵՎ ՍԱՀՄԱՆԱՔԱՐԵՐԸ)Սևանա լճի հարավային ավազանի վաղ հայկական (աքեմենյան), հելլենիստական և հռոմեականժամանակաշրջանի վերգետնյա խեցեղենը։ Թեև այս տարածաշրջանում տվյալ դարաշրջանի հնավայրերում շատ քիչ հնագիտական պեղումներ են արված, սակայն Երևանի և Մարտունու թանգարաններում հավաքված է զգալի (հիմնականում պատահական ձեռք բերված) նյութ, իսկ հայ-իտալական միացյալ հնագիտական արշավախումբն սկսած 1993 թ. մինչև 1999 թ. ներառյալ հավաքել է հարյուրավոր հնավայրերից պատկառելի ծավալի վերգետնյա նյութ, որը թույլ է տվել նախնական թվագրել այսհնավայրերը, ինչպես նաև պատկերացում կազմել Սևանա լճի հարավային ավազանի խեցեղենի տիպերի, հին Հայաստանի մնացած տարածաշրջանների հետ դրանց ունեցած ընդհանրությունների կամորոշ տեղային առանձնահատկությունների մասին։ Խեցեղենն ուսումնասիրելիս նկատի է առնվել մակերեսի մշակման և թրծման որակը, անգոբի ուհիմքի գույնը, ավազահատիկների, կավի զանգվածի, խեցու շերտերի և ենթաշերտերի տեսանելիառանձնահատկությունները1։ Սևանա լճի հարավային ավազանի աքեմենյան ժամանակաշրջանի խեցեղենը։ Աքեմենյան շրջանիխեցեղենը զգալի չափով կրկնում է Հայաստանի մյուս վայրերի, մասնավորապես՝ Արմավիրի (որը լավագույն ուսումնասիրվածն է այս ժամանակաշրջանի համար) նյութը2։ Այս խեցեղենի առանձին խմբերգալիս են դեռևս վաղ երկաթի դարաշրջանից՝ արձագանքելով Գյումրու3, Կարմիր բլուրի և Դվինի4 խեցեղենին, ինչպես նաև Խրտանոցի և Գոլովինոյի նյութին։ Այս հավաքածուն կարասներ են՝ շատ կարճվզով, հատիկազարդ հորիզոնական գոտիով, ալիքազարդով՝ վերադիր կամ խորադիր։ Սափորները շատ թույլ կոկված մակերես ունեն5։ Դրանք զարդարված է կեռմանաձև գծերով, եռանկյունիներով և նրանց շղթաներով, ներկված են բաց շագանակագույն կամ մուգ կարմիր։ Սև փայլեցված նրբախեցի անոթները6 արձագանքում են բրոնզի դարի ավանդույթներին, զարդարված են հատիկազարդով, եռանկյունիներով և խոր ակոսներով։ Սափորները մեծ մասամբ անգոբապատ են, բաց դարչնագույն, նուրբ շերտով և ծածկված թույլսեղմված հատիկների գոտիով՝ հանգելով ուրարտական դարաշրջանի նախատիպերին7։ Բացառություն են կազմում օյնոխոյաները (երեքնուկաձև), որոնք հիանալի մշակված ու թրծվածխեցի ունեն։ Հիանալի հղկված են ըմպանակ-փիալաները, որոնք ծագում են դեռ ուրարտական դարաշրջանից։ Այսպիսիք հայտնի են Կոլպալից8, իսկ կճուճները նախատիպ ունեն բրոնզի դարում,ծածկված են բաց դարչնագույն կամ մոխրագույն անգոբով։ Սևանա լճի հարավային ավազանի հելլենիստական դարաշրջանի խեցեղենը։ Ամենամեծ հավաքածուն կազմում է հելլենիստական դարաշրջանի խեցեղենը։ Ընդ որում, վաղ հայկականը Սևանիավազանում ևս կարծես կամուրջ է ուրարտականի և հելլենիստականի միջև։ 1 Հակոբյան Հ., Հետուրարտական խեցեղենի ուսումնասիրության փորձ (Սևանա լճի հարավային ավազան), Հին Հայաստանիմշակույթը, XII, Հանրապետական գիտական նստաշրջան, Զեկուցումների հիմնադրույթներ, Երևան, 2002, էջ 58-59։ Lake Basin, I. The Southern Shores.- Documenti Asiana VII CNR։ Inst. Di Studi Sulle Civilta Dell’Egeo E Del Vicino Oriente, Roma,North-Eastern Frontier Urartians and Non-Urartians in the Sevan Lake Basin, I. The Southern Shores.- Documenti Asiana VII. CNR։ 7 Նույն տեղում, աղ. 7.13։ 8 Նույն տեղում, աղ. 6.5։ Կարասները գրեթե չեն տարբերվում նախորդ դարաշրջանի կարասներից1։ Բոլորը, ցավոք, շատբեկորային են, սակայն կարելի է որոշել, որ գերազանցապես երկկոնաձև են կամ ներճկված իրանով,թույլ կամ ակնառու դուրս հակված պսակով, սովորաբար ունեն հատիկազարդ գոտի։ Սափորներն ունեն ուռուցիկ մարմին, թույլ դուրս հակված պսակ, ցածր և լայն վիզ, կլորավուն ուսև սովորաբար չունեն բռնակներ։ Սրանց խեցին շատ որակյալ է թրծված և մանրահատիկ ավազանիցէ2։ Սովորաբար անոթի արտաքին մակերեսը և պսակը նաև ներսից ներկված է կարմիր ներկով։ Առանձին սափորներ ունեն պրոֆիլավորված պսակներ3։ Կճուճները պատրաստված են դուրգի վրա՝ լավ հունցած կավով, նրանց ֆակտուրան կարմրավուն է կամ վարդագույն։ Հաճախ զարդարված են կարծես մատի սեղմումով արված զարդագոտիով։ Մի մասը խոհանոցային է, սևացած, գորշ, իսկ մի զգալի մասը բավական կանոնավոր տեսք ունի։ Այսվաղագույն օրինակները համահունչ են Ռեդկին լագերի4, Կարմիր բլուրի5, ինչպես նաև Նորատուսի ևԽրտանոցի երկկոնաձև անոթներին6։ Սեղանի սպասք հանդիսացող փոքր սափորներն ունեն տարբեր գույնի մակերես, անգոբապատեն, լավ թրծված և ունեն փոքր ու միջին չափի ավազահատիկներ խեցու մեջ7։ Քռայից հայտնի ենողորկ մակերես ունեցող այդպիսի անոթներ8։ Անգոբը սովորաբար դարչնագույն է, առանձին դեպքերում ներկված է կարմիր, կամ անգոբը պատրաստելիս նրան խառնել են կարմիր ներկ։ Այն նման էԱրարատյան դաշտի և Շիրակի նույնատիպ խեցեղենին9։ Թասերը հորինվածքով կրկնում են ուրարտական և վաղհայկական նախատիպերը, սակայնսրանց մշակումը, անգոբը և թրծումն ավելի որակյալ են։ Սրանց վաղ երկաթեդարյան նախատիպերնունեն հարթ հատակ, ներս կամ դուրս հակված պսակ և զարդարված են սեղմված զարդով10։ Հորինվածքի առանձին մասեր նման են բրոնզի դարի նախատիպերին, օրինակ՝ Գեղարոտի խեցեղենին։ Ուրարտական դարաշրջանում նման թասերը կարմիր են, թրծված, մակերևույթի անգոբը բավականորակյալ է, որը միշտ չէ, որ բնորոշ է ուրարտական խեցեղենին, սրանք խորն են, հարթ կամ կլորավուն,երբեմն ներսից ուռուցիկ հատակով։ Հաճախ պրոֆիլավորված են11։ Սևանի ավազանի շատ թասերունեն պրոֆիլավորված արտաքին մակերևույթ՝ թույլ դուրս հակված շրթով, երբեմն ընդգծված գոտիով՝ պսակից ներքև։ Այս տիպի թասերի կեսն ունի հիանալի թրծված մակերես12։ Սակայն միայն շատփոքր մասն է, որ ունի չափազանց ողորկ մակերես13։ Շատ են հանդիպում բացի կարմիր անգոբից նաևանոթների գունազարդումը ներսից՝ օրինակ հատվող գծերի տեսքով։ Սև փայլեցված թասերն ունենհայելանման մակերես14։ Փիալա-ըմպանակները սովորաբար ունեն օմֆալոս (հատակի կենտրոնից ցցված ելուստ, իսկներքևի կողմից՝ փոսիկ)։ 15 Նման զուգահեռներ շատ են Գառնիից, Արմավիրից16, Կարմիր բլուրից17,Վարդաձորից18։ Գունազարդ փիալաները կրկնում են հելլենիստական մյուս հնավայրերի նմուշները։ Թեև սրանց մակերեսը երբեմն գորշ է, բայց մրի տակից երբեմն երևում է դարչնագույն անգոբը կամկարմիր պսակը։ Առանձին փիալաներ կիսաձվաձև են, կլոր ավարտվող հատակով19։ Պրոֆիլավորված1 Կարապետյան Ի., Նորաշենի վաղ հայկական ամրոցը, Պատմա-բանասիրական հանդես, 1974, №2, նկ. 1.5, 6,7։ 3 Նույն տեղում, աղ. 37.7։ 5 Նույն տեղում, նկ. 73.3։ 6 Նույն տեղում, նկ. 76.19, աղյ. 38.7։ 8 Նույն տեղում, աղ. 38.3, 38.5։ 9 Տիրացյան Գ., Հին հայկական գունազարդ խեցեղեն, Լրաբեր, 1970, № 1, աղյ. 1.3։ Տիրացյան Գ., Հնագիտական աշխատանքները Արմավիրում, Լրաբեր, 1973, № 5, էջ 95-103, նկ. 3, 4։ Хачатрян Ж., Гарни. V. Античный некрополь (результаты раскопокологическим данным). Ереван. 1988, с. 118-119, рис. 25.1. Հակոբյան Հ., Վարդանյան Ռ., Զինջիրջյան Վ., Ախուրյան գետիվերին հոսանքում կատարած հնագիտական պեղումների նախնական արդյունքները (Ջրաձոր և Հողմիկ գյուղերի տարածք),Հնագիտական աշխատանքները Հայաստանի նորակառույցներում (1986-1987), Երևան, 1992, էջ 55, աղյ. 139.9, 125.3։ о материальной культуре древней Армении. Տեղեկագիր ՀՍՍՌ ԳԱ հասարակական գիտությունների, 1961, № 8. էջ 69-84։ Мартиросян А., таб. 23. Խաչատրյան Ժ., Հայաստանի մ.թ.ա. VII-I դարերի խեցեղենի բնորոշ մի ձև, Պատմա-բանասիրականհանդես, 1970, № 2, էջ 269-278։ 13 Նույն տեղում, աղ. 5.5, 36.4, 37.3։ 14 Նույն տեղում, աղ. 5.3։ 16 Խաչատրյան Ժ., էջ 270։ 18 Խաչատրյան Ժ., էջ 270։ 19 Hakobyan H., The Surface Pottery of the Early Armenian…, tab. 5.7։ փիալաները հիանալի թրծված են, թույլ պրոֆիլավորվածները ևս ունեն շատ ողորկ մակերես, մանրահատիկ ավազով խեցի1։ Փոքր սափորները կամ ունեն բռնակներ, կամ առանց դրանց են, մակերեսը ողորկ է, կամ նվազողորկ2։ Մակերևույթը բաց դարչնագույն է3։ Այս գույնի անգոբի վրա կարմիր ներկով գծեր են արված։ Այս անոթները հաճախ զարդարված են ալիքաձև վերադիր զարդով կամ փոխներթափանցված եռանկյունիների շղթայով։ Առանձին անոթներ կրկնում են Գյոզլուի4 և Ջրառատի5 օրինակները։ Զարդարված են նաև վզերը, օրինակ՝ հորիզոնական ալիքազարդով՝ բաց դարչնագույն անգոբի վրա. բացառիկդեպքերում անգոբը բացակայում է, բայց խեցին շատ որակյալ է։ Երեքնուկաձև պսակով սափորները՝ օյնոխոյաները, հազվագյուտ են։ Ունեն շատ ողորկ մակերևույթ, հիանալի հունցած կավ՝ շատ մանր ավազահատիկներով6։ Սրանք կամ ներկված են դրսից,կամ էլ կարմիր անգոբապատ են։ Սևանա լճի հարավային ավազանի հռոմեական դարաշրջանի խեցեղենը։ Այս տարածաշրջանում մ․թ․ 1-ին դարում ևս նկատվում է հռոմեական աշխարհի հետ շփումներից ձեռք բերված տեխնիկական նորարարությունների շունչը։ Անոթները հիմնականում ունեն բավարար կամ շատ որակյալթրծված մակերևույթ, որն այլևս չի պահանջում լրացուցիչ մշակում։ Կարասների մեջ անոթների միայն20 տոկոսն է, որ ունի նվազ որակի թրծում։ Սանգարի օրինակներն ունեն դարչնագույն մակերևույթ՝առանց անգոբի։ 7 Անոթները տարբերվում են անհարթ մակերևույթով նմուշներից8 մինչև ողորկ և նույնիսկ փայլեցված մակերևույթներով9։ Դեռևս անոթի անգոբապատման հելլենիստական ավանդույթները շարունակվում են, բայց նման անոթներն ավելի քիչ են։ Կավի որակը շատ ավելի բարձր է. 45սափորի բեկորներից 32-ն ունեն շատ բարձր որակի թրծում և մանրահատիկ խեցի։ Առանձին սափորներ զարդարված են խորադիր գծերով, մի մասը՝ պարանաձև10, եղնգազարդով և կիսալուսնաձև զարդերով11։ Հռոմեական դարաշրջանում հանդիպում են նաև օյնոխոյա՝ շատ բարձր մակարդակի խեցիով՝նման Աշնակի և Գառնիի մ. թ. 1-2-րդ դարերի նմուշներին12։ Այս շրջանի սափորների 50 տոկոսն ունեն փայլուն մակերես։ Սրանց բռնակները հատույթում բոլորաձև (օվալաձև) են։ Սկուտեղներն ունեն բարձր որակի խեցի։ Դրանց 2/3-ն անգոբապատ է, մյուսները՝ ոչ։ Այս շրջանիկավե խողովակի մի նմուշ որակով ու տեսքով շատ քիչ է տարբերվում հելլենիստական հայտնի նմուշներից։ Ալբերդից գտնված մի նեղ աղյուս (10 սմ լայնություն, 14 սմ պահպանված երկարություն) հիանալիթրծված է և նման է հռոմեական ճամբարներում պատրաստվող աղյուսներին։ Սահմանաքարեր։ Արտաշես 1-ինի լայն բարեփոխումների ծրագրի մեջ զգալի տեղ է գրավում հողային քաղաքականությունը և, մասնավորապես, համայնական հողերի ու ագարակների միջև հողաբաժանմանն առնչվող սահմանաքարերը13։ Ըստ հնագետ Հ. Հակոբյանի կարծիքի՝ 2 հողերի միջև սահմանը նշվում էր իրարից որոշ հեռավորության վրա գտնվող զույգ սահմանաքարերով14։ Հայտնի է, որ Հին Աշխարհում սահմանաքարեր օգտագործել են շատ ժողովուրդներ։ Դրանքհատկապես անհրաժեշտ էին հարթավայրային երկրներում, որտեղ հողակտորները հաճախ զուրկ էինբնական սահմաններից։ Միջինբաբելական՝ Կուդուրրու անվանված սահմանաքարերն, օրինակ, բացի տեքստից, իրենցվրա կրում էին նաև արքայի և աստվածությունների տոտեմանշանների և խորհրդանշանների բարձրաքանդակ պատկերներ։ Արտաշեսյան սահմանաքարերին բնորոշ են հետևյալ առանձնահատկությունները. քարից են,ունեն թագաձև ավարտ, արձանագրված իրան և պոչուկ (պոչուկը խրվել է համապատասխան պատ1 Hakobyan H., The Surface Pottery of the Early Armenian…, tab. 5.6։ 2 Նույն տեղում, աղ. 42.2։ 3 Նույն տեղում, աղ. 33.2։ 5 Тирацян Г., рис. 9։ 7 Նույն տեղում, աղ. 42.7։ 8 Նույն տեղում, աղ. 5.11։ 9 Նույն տեղում, աղ. 39.21։ 10 Նույն տեղում, աղ. 4.5։ 11 Նույն տեղում, աղ. 42.7։ 12 Кинжалов Р., Ашнакский могильник, Труды Государственного Эрмитажа, V, Ленинград, 1961, с. 56, 58։ Хачатрян Ж., с. 43.13 Հակոբյան Հ., Հմայակյան Ս., Կարապետյան Ի., Արտաշիսյան սահմանաքարերի նոր գյուտեր Սևանի ավազանից,Մաշտոցյան ընթերցումներ, Օշական, 2001, էջ 18։ 14 Հազեյան Ն., Հակոբյան Հ., Հմայակյան Ս., Երկու նորահայտ արտաշիսյան սահմանաքար Վարդենիկից, Հին Հայաստանիմշակույթը XII, 2, Էմմա Խանզադյանի հոբելյանին նվիրված գիտաժողովի նյութեր, Երևան, 2002, էջ 76-77։ վանդանի մեջ), ունեն արամեատառ արձանագրություններ, նշել են գյուղերի միջև եղած սահմանները1։ Դրանց համառոտ տեքստի թարգմանությունը հետևյալն է. «Արտաշես արքան՝ Զարեհի որդին՝Երվանդական, բաժանեց հողը գյուղերի միջև» 2։ Սևանի ավազանից առ այսօր գտնվել է 15 սահմանաքար, որոնցից 4-ը (Վաղաշենինը, Լիճքինը,Կարճաղբյուրինը և Վարդենիկի երկրորդը) վերափոխված են եղել խաչքարերի3։ Ավետիս ԳրիգորյանՍԵՎԱՆԱ ԼՃԻ ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԱՎԱԶԱՆԻ ՄՇԱԿՈՒՅԹՆ ԱՆՏԻԿ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆՈՒՄ(ԽԵՑԵՂԵՆԸ ԵՎ ՍԱՀՄԱՆԱՔԱՐԵՐԸ)Բանալի բառեր. Անտիկ դարաշրջան, խեցեղեն անոթներ, արտաշիսյան սահմանաքարեր։

Հայ հնագիտության մեջ առաջին անգամ հայերեն լեզվով համակարգված ներկայացվում են ինչպես անտիկ Հայաստանի մշակույթի վերաբերյալ մի շատ կարևոր դրսևորում` վերգետնյա խեցեղենի լայն տեսականին, հավաքված, թվագրված և տիպաբանված հայ - իտալական միացյալ հնագիտական արշավախմբի կողմից, այնպես էլ Սևանի ավազանից գտնված արտաշիսյան սահմանաքարերը (Ք. ա. 2-րդ դ. սկիզբ), որոնք հիմնականում դուրս են եկել պատահաբար՝ շինարարական և հողագործական աշխատանքների ժամանակ, իսկ առանձին դեպքերում՝ հնագետների որոնումների շնորհիվ։

21-րդ դարի սկզբին կոռուպցիան լայն տարածում գտավ և դարձավ գլոբալ խնդիր: Այն բազմաթիվ դրսեւորումներ արեց ՝ ընդգրկելով պետական ​​ապարատի բոլոր ճյուղերը, այդ թվում ՝ հասարակական տարբեր կապեր: Ավանդաբար, հասարակական բարձրագույն վտանգ ունեցող կոռուպցիոն հանցագործությունները, որոնց ընդհանուր մասը կաշառակերությունն է, կաշառք են ստանում, որից ստացվում է նաև կաշառք: Իրավաբանական պրակտիկայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ստեղծված իրավիճակում կաշառք հայտնաբերելու լավագույն միջոցը օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում իրականացնելն է, այսինքն ՝ կաշառք տալը կամ ստանալը ընդօրինակելը: Իրականում դա կոռուպցիայի դեմ պայքարի միակ միջոցն է, որը չի պահանջում լայնածավալ օրենսդրական միջոցառումներ 1: Այնուամենայնիվ, պետք է շեշտել, որ այն անձը, ով կամավոր տեղյակ է պահում իրավապահ մարմիններին և համագործակցում նրանց հետ, պետք է պասիվ պահվածք ցուցաբերի, այլապես դա կլինի «կաշառքի սադրանք» 2: Կոռուպցիայի փաստի հաստատումը ապացուցելու ամենադժվար հանգամանքներից մեկն է: Այս դիտարկումը պայմանավորված է նրանով, որ, ի տարբերություն այլ հանցագործությունների, այն կատարվել է երկու կողմերի `կաշառակեր և կաշառք վերցնողների փոխադարձ համաձայնությամբ, ովքեր ցանկանում են թաքցնել հանցագործությունը: «Կաշառքի կամ կաշառքի իմիտացիա» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման նշանակությունը կայանում է նրանում, որ այն ոչ միայն հնարավորություն է տալիս կաշառք վերցնողի կամ կաշառք տվող անձի գործողությունները «հետապնդելու», այլ նաև վերահսկել ամբողջը: հանցագործության ընթացքը, ամրագրել հանցագործություն կատարելու փաստը, մասնավորապես `կաշառք: , որը կարող է օգտագործվել քրեական դատավարության ընթացքում ՝ հանցագործի մեղավորությունն ապացուցելու համար: Այս օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքների ապացուցողական արժեքն իրականացվում է այն փաստով, որ այն տալիս է անհերքելի տեղեկատվություն հանցագործության կատարման մասին: Ուստի, հաշվի առնելով նշված հանգամանքը, անհրաժեշտ ենք համարում համակողմանիորեն ուսումնասիրել քննարկվող ԲՍԳ-ի իրականացման օրինականության պայմանները, բացահայտել օրենսդրության բացերը ՝ առաջարկելով համարժեք լուծումներ: «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի 14-րդ հոդվածի 1-ին մասի 16-րդ կետի համաձայն `օպերատիվ-հետախուզական գործունեության ընթացքում կարող է իրականացվել կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիայի օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում: Նույն օրենքի 30-րդ հոդվածը սահմանում է, որ քննարկվող օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումը կարող է իրականացվել միայն կաշառք ստանալու կամ տալու մասին հանցագործությունը հայտնաբերելու համար, բացառապես ստացված անձի գրավոր հայտարարության հիման վրա: կամ կաշառք տալ: Ինչ վերաբերում է «կաշառք ստանալու» եւ «կաշառք տալու» հասկացություններին, դրանք պետք է մեկնաբանվեն ՀՀ քրեական օրենսգրքի իմաստով: Վերոհիշյալ դրույթի համակարգային վերլուծությունից ակնհայտ է դառնում, որ նշված օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումը կատարելու համար անհրաժեշտ է հետևյալ պայմանների միաժամանակյա գոյություն: 1. Եթե դա ուղղված է կաշառք տալու կամ կաշառք տալու հանցանքի բացահայտմանը, ապա այդպիսի հասկացությունները մեկնաբանվում են ՀՀ քրեական օրենսգրքի իմաստով: 2. Եթե կա կաշառք ստանալու կամ առաջարկելու առաջարկ ստացած անձի գրավոր հայտարարությունը: Անդրադառնանք դրանցից յուրաքանչյուրին և բարձրացնենք հնարավոր խնդիրները, որոնք առաջ են գալիս իրավական պրակտիկայում առկա ձևակերպումների պայմաններում: Նախ և առաջ վերը նշվածից բխում է, որ «կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիա» ԲՍՀ չի կարող իրականացվել ենթադրյալ հանցավոր արարքներ հայտնաբերելու համար, որոնք չեն համարվում կաշառք ստանալու կամ տալու հանցանք: Այլ կերպ ասած, համապատասխան դեպքերում քննարկման ենթակա օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման իրականացումը չի կարող օրինական համարվել: Դա բխում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքից, որը նախատեսում է նվազագույն երաշխիք գաղտնի վերահսկողության գործողություններում լիազորությունների չարաշահումը կանխելու համար, այդ թվում `օրենքով հստակ սահմանելով հանցագործությունների բնույթը, որոնք կարող են ձեռք բերել միջամտություն , Հետևաբար, հանցագործությունների շրջանակի տարածական մեկնաբանությունը կհանգեցնի մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայով երաշխավորված անձի իրավունքների օրինական շահերի ոտնահարմանը: Վերոգրյալի համատեքստում հարց է առաջանում ՝ կարո՞ղ է «կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիա» կատարվել բացի ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311 31 312 հոդվածներով նախատեսված հանցագործություններից, օրինակ ՝ ապօրինի վարձատրություն ստանալով պետական ​​ծառայող, ընտրողի ազատ կամք: իրականացնելուն խոչընդոտող հանցագործությունները հայտնաբերելու համար: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը վերոհիշյալ հարցի վերաբերյալ իրավական դիրքորոշում հայտնեց Կ. Azաժոյանի վերաբերյալ կայացրած որոշման մեջ `նշելով, որ« կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիա »ԲՍՀ չի կարող իրականացվել` նախատեսված հանցագործության հատկությունները բացահայտելու համար: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 3111 հոդվածով: Նշված դիրքորոշումը հիմնավորվում է նրանով, որ հակառակ դեպքում «ապօրինի վճար» և «կաշառք» հասկացությունները նույնն են լինելու, մինչդեռ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն `քրեական օրենսդրության անալոգային կիրառումը արգելվում է 4: Գործող իրավական կարգավորման պայմաններում, երբ ՀՀ քրեական օրենսգրքում օրենսդիրը օգտագործում է տարբեր հասկացություններ ՝ կաշառք ստանալու, ապօրինի վարձատրություն ստանալու համար, մենք համաձայն ենք ՀՀ վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշման հետ: Բացի այդ, մենք գտնում ենք, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում գոյություն չունի «կաշառք ստանալու» և «կաշառք տալու» հասկացությունների ընդհանուր հասկացություն, ինչը բերում է սխալ մեկնաբանությունների: Դա հիմնավորվում է այն փաստով, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված մի շարք հանցագործություններում օգտագործված «կաշառք» և «կաշառք» տերմիններն օգտագործվել են տարբեր իմաստներով, ինչը չի բխում 36-րդ հոդվածի 4-րդ մասի պահանջներից: «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենք: Ըստ նորմատիվ իրավական ակտի, նույն հայեցակարգը սահմանելիս կամ նույն գաղափարը արտահայտելիս նույն բառերը, տերմինները կամ արտահայտությունները պետք է օգտագործվեն որոշակի կարգով, ինչպես որ նույն հասկացությամբ չեն կարող օգտագործվել տարբեր հասկացություններ: Վերոհիշյալ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, վկայակոչելով օրենսդրության որոշ հարցեր, կապված պետական ​​ծառայողի կողմից ապօրինի վճարման հանցագործություն հայտնաբերելու համար հանցագործություն կատարելու հնարավորության հետ, չի անդրադարձել մեկ այլ կարևոր խնդրի, մասնավորապես, ՀՀ քրեական օրենսգրքի որ հոդվածները «Կաշառք ստանալու կամ տալու» իմիտացիան կարող է կատարվել OSM- ի կողմից: Այլ կերպ ասած, կարո՞ղ է դա արվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542, 200, 201 հոդվածներով նախատեսված հանցագործությունները բացահայտելու նպատակով: Վիճելի հարցն այն է, որ, ի տարբերություն պետական ​​ծառայողի ապօրինի վճարման, օրենսդիր մարմինը քննարկվող հանցագործություններում օգտագործել է «կաշառք» և «կաշառք» հասկացությունները: Մասնավորապես, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 200-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է քրեական պատասխանատվություն առևտրային կամ այլ կազմակերպության աշխատակցին, արբիտրին, այդ թվում `արբիտրին, աուդիտորին կամ փաստաբանին` օտարերկրյա պետության արբիտրաժային օրենքի համաձայն գործառույթներ իրականացնող կաշառելու համար, այսինքն `ապօրինի կերպով խոստանալ, առաջարկել կամ տրամադրել նրանց, այլ անձի միջոցով անձամբ կամ միջնորդի միջոցով փող, գույք, գույքային իրավունքներ, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն` կաշառք տվող կամ հօգուտ գործողություն կատարելու կամ չաշխատելու: իրեն ներկայացնող անձը: Իսկ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ հոդվածի համաձայն `օրենսդիրը հանցանք է համարել թեկնածուներից կաշառք վերցնելը անձամբ կամ միջնորդի միջոցով` թեկնածուներից մեկին կողմ կամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններին մասնակցելու կամ մասնակցելուց հրաժարվելու պայմանով: ընտրությունները: ՀՀ վճռաբեկ դատարանի վերոհիշյալ որոշմամբ Կ. Jաժոյանի վերաբերյալ արտահայտած իրավական դիրքորոշումների համատեքստում քննարկվող հարցին միանշանակ պատասխանել հնարավոր չէ, քանի որ թեև «կաշառք ընդունել» և «տալ կաշառք »հիշյալ հանցագործություններում օգտագործվում են, դրանց բովանդակությունը էապես տարբերվում է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311 հոդվածից: հասկացություն 312 հոդվածներում օգտագործված հասկացություններից: Ասվածը հիմնավորելու համար բերենք միայն մեկ ակնառու օրինակ: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ հոդվածի 1-ին մասում օգտագործված «կաշառք ստանալու» հասկացությունը ներառում է միայն կաշառքի առարկայի փոխանցում կաշառք ստացողին, քանի որ հոդվածի տրամադրության մեջ հստակ նշված են այն գործողությունները, որոնց համար կաշառքը վճարվում է, այսինքն ՝ թեկնածուներից մեկը: կողմ կամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններին մասնակցելու կամ ընտրություններին մասնակցելուց հրաժարվելու պայմանը: Այլ կերպ ասած, կաշառք ստանալու հայեցակարգը չի ներառում դրա կատարման նպատակը, օրինակ `պահանջել, ստանալ խոստումը, ընդունել առաջարկը: Ի հակադրություն դրան, օրենսդիրը, սահմանելով «Կաշառք ստանալու» հասկացությունը ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ հոդվածի 1-ին մասում, դրանում ներառեց կատարման նպատակը, այսինքն `պաշտոնատար անձի կողմից իր լիազորությունների շրջանակներում ցանկացած գործողություն կաշառք տվող կամ նրան ներկայացնող անձի օգտին: անել կամ չանել, կամ նպաստել կամ չանել դա ՝ օգտագործելով իր պաշտոնական դիրքը, կամ հովանավորելու կամ թույլատրելու ծառայությունը: Ստացվում է, որ օրենսդիրը, չնայած օգտագործել է նույն տերմինները, այսինքն ՝ «կաշառք ստանալը» կամ «կաշառք տալը», բայց տարբեր հանցագործություններում նկատի է ունեցել տարբեր իմաստներ, ինչը անընդունելի է «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի համատեքստում: , Հաշվի առնելով նշված հանգամանքը `գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է համապատասխան փոփոխություններ կատարել« Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին »ՀՀ օրենքում,« կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիա »կատարելու հնարավորությունը կապել ԲՍԱ-ի հետ, և ոչ թե կապել»: ստանալ »կամ« կաշառք տալ »: բայց ՀՀ քրեական օրենսգրքի հատուկ մասով նախատեսված հատուկ հանցագործությունների բացահայտմամբ: Այլ կերպ ասած, մենք առաջարկում ենք ուղղակիորեն թվարկել բոլոր հանցագործությունները, որոնք համարվելու են օրինական համարվող հանցագործությունների բացահայտման համար: Ավելին, ուշադրություն դարձնենք այն փաստին, որ օրենսդիրը ոչ մի կերպ չի անդրադարձել կաշառակերության միջնորդությունը բացահայտելու համար քննարկված ՔՀH իրականացման հնարավորությանը: Հարցն առավել տեսանելի դարձնելու համար վերլուծենք հետևյալ իրավիճակը, պարզենք կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիայի մեջ օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում իրականացնելու օրինականությունը: Իրավիճակ 1. Պաշտոնյան Ա., Քարտուղարը նախապես տեղեկացնելով, որ իր հարևան Գ.-ն իր հետ հանդիպում է ունեցել, ցանկանում է օգնություն խնդրել իր պաշտոնական պարտականությունների կատարման հարցում, գիտակցում է, որ Գ.-ն պատրաստվում է կաշառք առաջարկել նրան; նա որոշում է այդ մասին տեղյակ պահել իրավապահ մարմիններին. նա տալիս է գրավոր հայտարարություն: Իրավապահ մարմինները, օրենքով սահմանված կարգով, ՕՇ-ից «կաշառք ստանալու իմիտացիա» են կատարել, կաշառքը փոխանցելու պահին ձերբակալել են Գ. Գործի քննության ընթացքում պարզվում է, որ Գ.-ի արարքում կան կաշառքի միջնորդության հատկանիշներ, քանի որ ոմանք Դ.-ն գումար են տվել Գ.-ին և խնդրել գտնել մի պաշտոնյայի, որը կկարողանա լուծել իրեն անհանգստացնող խնդիրը: Վերոնշյալ խնդրից բխում է, որ «կաշառք ստանալու իմիտացիան» արվել է ոչ թե կաշառք տալու, այլ կաշառք բացահայտելու նպատակով, իհարկե, կաշառք տվողին նույնականացնելու և նրան քրեական պատասխանատվության ենթարկելու հեռավոր նպատակի համար: Մենք գտնում ենք, որ քննարկվող իրավիճակում ստեղծված ԲՍ-ն չի կարող օրինական համարվել, և դրա արդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես ընդունելի ապացույց, քանի որ այն արվել է կաշառք բացահայտելու նպատակով, ինչը օրենսդիրը չի նախատեսել: Ստացվում է, որ դրա արդյունքները չեն կարող օգտագործվել Գ.-ի միջնորդությունը ապացուցելու համար: Բացի այդ, հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք ստեղծված իրավիճակում կատարված ԱՇ արդյունքները կարո՞ղ են Դ-ն օգտագործել կաշառակերության փաստը հաստատելու համար, թե ոչ, քանի որ օրենսդիրը դրա կատարման հնարավորությունը ապահովել է հանցագործությունը բացահայտելու համար: կաշառքի մասին: Մենք գտնում ենք, որ այս դեպքում «այս հարցի պատասխանը բացասական է» հետևյալ պատճառով. 1. ԲՍՀ-ի արդյունքում կաշառք փոխանցելու փաստը ուղղակիորեն չի հաստատվել կաշառք տվող անձի կողմից, այլ միջնորդի կողմից: , Կաշառք տալու փաստը հաստատելու համար նախ անհրաժեշտ է ապացուցել կաշառք տվողի ու «կաշառք միջնորդի» միջեւ համաձայնության առկայությունը: 2. Բացի այդ, դիտարկվող ԱՊՀ-ի արդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես ընդունելի ապացույց կաշառք տվող անձի մեղավորությունը հաստատելու համար `համաձայն« թունավոր ծառի պտուղը թունավոր է »: «Թունավոր ծառի պտուղները թունավոր են» տեսության համաձայն, անթույլատրելի են նաև օրենքի խախտմամբ ձեռք բերված փաստական ​​տվյալների հիման վրա ձեռք բերված ապացույցները: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշված հարցի վերաբերյալ իրավական դիրքորոշում է որդեգրել Ա.Սարգսյանին վերաբերող որոշմամբ, համաձայն որի `դատական ​​գործողության արդյունքում ձեռք բերված փաստական ​​տեղեկությունները, անկախ գործի համար դրա նշանակությունից, կորցնում են իր իրավական ուժը, ապացուցողական արժեքը չի կարող ներառվել կոնկրետ քրեական գործի մեջ: գործի վել ապացույցների համադրմամբ ՝ մեղադրանքի հիմքը դառնալու համար 5: Քննարկվող հարցի համար կարևոր է նաև of. Սեֆիլյանի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումը, որով հստակեցվել են «թունավոր ծառերի պտուղների» տեսության որոշ չափանիշներ: Մասնավորապես, նշվել է, որ նույնիսկ ապօրինի ձեռք բերված տվյալների վրա հիմնված ապացույցների համար անհրաժեշտ է անթույլատրելի ճանաչել անթույլատրելի: Խելամիտ ջանքերով այդ ապացույցը ստանալու եղանակ չկա: Այլ կերպ ասած, «ածանցման» չափանիշի հետ մեկտեղ կա նաև «պատճառահետեւանքային կապի բացակայություն» չափանիշը, որի էությունն այն է, որ ապացույցները կարող են ընդունելի համարվել, եթե պետությունը խելամիտ ջանքերով կարողանա ձեռք բերել այդ տվյալները 6: Վերոնշյալ իրավական դիրքորոշումների համատեքստում կարող ենք փաստել, որ «Կաշառքի իմիտացիայի» արդյունքում ստացված փաստական ​​տվյալները ԲՍԱ-ի արդյունքում, այսինքն `կաշառք փոխանցելու փաստը, այլևս չեն կարող հաստատվել: ճանապարհ Ստացվում է, որ իրավապահ մարմինները զրկվել են ողջամիտ ջանքերով տրված ապացույցները ստանալու հնարավորությունից: Հետեւաբար, ստացված ապացույցները պետք է ճանաչվեն անթույլատրելի: Այսպիսով, մենք կարող ենք փաստել, որ այս դեպքում ԲՍԱ արդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես ընդունելի ապացույց, ավելին, դրանից բխող մյուս ապացույցները պետք է ճանաչվեն անթույլատրելի, ուստի ոչ կաշառք տվողը, ոչ էլ կաշառք վերցնողը չեն կարող մեղադրվել: հաստատման հիման վրա: Այժմ անդրադառնանք ԲՍԿ «կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիայի» երկրորդ պայմանին, ըստ որի գրավոր հայտարարությունը պետք է տա ​​բացառապես այն անձը, ով ստացել է կաշառք ստանալու կամ տալու առաջարկ: Ըստ վերոհիշյալ իրավական կարգավորումների ՝ բարեխիղճ պաշտոնատար անձը որևէ կերպ չի կարող գրավոր հայտարարություն ներկայացնել իրավապահ մարմիններին ՝ առանց քրեական պատասխանատվության ենթարկվելու: Նշենք, որ կաշառք ստանալու մեծ հանրային ռիսկի պատճառով այժմ հանցագործությունն ավարտելու պահը տեղափոխվել է ավելի վաղ փուլ ՝ քրեական պատասխանատվություն նախատեսելով ոչ միայն կաշառք ստանալու փաստորեն, այլ նաև խոստում ստանալու պահանջով: կամ առաջարկ ընդունելը: Նշենք, որ վերոնշյալ իրավական կարգավորումը հաստատվել է «ՀՀ քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքով 2012 թ. Փետրվարի 9-ին, որի ընդունումը պայմանավորված էր ՀՀ միջազգային պարտավորություններով: Հայաստանը և կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի անհրաժեշտությունը: Բացի այդ, ի տարբերություն կաշառակերության համար քրեական պատասխանատվություն սահմանող նորմի, կաշառքի դեպքում օրենսդիրը խրախուսանք չի տրամադրել, այսինքն ՝ հանցագործության կամավոր հաղորդման հիման վրա արդարացման հնարավորությունը հաստատող նորմ: Արդյունքում փակուղի է ստեղծվում այն ​​պաշտոնյայի համար, ով ցանկանում է բարեխղճորեն կատարել իր պարտականությունները, նպաստել կոռուպցիայի դեմ պայքարին, քանի որ այն դեպքում, երբ նրան դեռ կաշառք չեն առաջարկել, բայց նա հաստատ տեղյակ է այդ մասին: տեղեկատվություն, նա չի կարող գրավոր հայտարարություն անել, իսկ մյուս դեպքում, երբ նա ընդունել է կաշառք ստանալու առաջարկը, այսինքն `կաշառք վերցնելու հանցագործությունն ավարտվել է, բայց դիմել է իրավապահ մարմիններին` գրավոր հայտարարություն տալով, նա քրեական պատասխանատվությունից ազատված չէ խրախուսական նորմի բացակայության պատճառով: Մենք գտնում ենք, որ նման իրավիճակն անընդունելի է, ինչը խոչընդոտում է կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի կազմակերպմանը, քանի որ այն օբյեկտիվորեն զրկում է օրինականության շահերից բխող իրավապահ մարմինների հետ համագործակցել ցանկացող պաշտոնյաներից: Ուստի մենք առաջարկում ենք համապատասխան փոփոխություններ մտցնել «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքում, հնարավորություն տալ գրավոր հայտարարություն տալ ոչ միայն կաշառք կամ կաշառքի առաջարկ ընդունած անձին, այլև նրանց, ովքեր հաստատ տեղյակ են ապագայում նման առաջարկ կատարելու կոնկրետ դեպք: Գործող իրավական կարգավորումների մեջ կա ևս մեկ իրավական բաց: Մասնավորապես, կաշառք վերցնողը, որը կաշառքի շղթայի առանցքային մասնակիցն է, զրկված է գրավոր հայտարարություն անելու հնարավորությունից, որի հիման վրա իրավապահ մարմինները կարող են կատարել համապատասխան ԲՍԱ, այսինքն ՝ ընդօրինակել կաշառքը: Անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ կաշառքի միջնորդության իմիտացիայի բացակայությունը օրենսդրական լուրջ բացթողում է, որը բացառում է կաշառքի միջնորդի և իրավապահ մարմնի համագործակցությունը: Իրավական խնդիրն ավելի տեսանելի ներկայացնելու համար բերենք հետևյալ օրինակը: Իրավիճակ 2. Ա.-ն ցանկանում է ապօրինի վարձվել աշխատանքի, խնդրում է իր հարևան Բ-ին օգնել իրեն այդ հարցում: Բ.-ն, որը բարեկամական հարաբերությունների մեջ էր պաշտոնական Գ.-ի հետ, ստանձնում է միջնորդական առաքելություն: Սակայն իր համաձայնությունը տալուց հետո Բ.-ն մտափոխվում է և ցանկանում է այդ մասին տեղեկացնել իրավապահ մարմիններին ՝ հանցագործություն կատարողներին բռնելու համար ՝ նրանց քրեական պատասխանատվության ենթարկելու համար: Մեջբերված հարցման մեջ ներկայացված իրավիճակում Բ.-ն զրկված է իրավապահ մարմինների հետ համագործակցելու հնարավորությունից, քանի որ օրենսդիրը չի նախատեսել «Կաշառքի միջնորդության իմիտացիա» ԲՍԱ: Հարկ է նշել, որ քննարկվող ԲՍԱ գոյությունը կայանում է նրանում, որ այն ունի երկբևեռ ուղղվածություն: Մի դեպքում դա ուղղված է կաշառք վերցնողին, իսկ մյուս դեպքում ՝ կաշառք տվողին նույնականացնելուն: Հարկ ենք համարում շեշտել, որ նույնիսկ այն դեպքում, երբ կաշառակերը կաշառքը փոխանցում է պաշտոնատար անձին, կաշառակերին, օրինական չէ օպերատիվ-հետախուզական «կաշառքի իմիտացիա» իրականացնել, որպես կաշառք տվող: կաշառք տվողը չէ, այլ կաշառակեր է: Կ. Azաժոյանի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումների համատեքստում կաշառքի միջնորդի գրավոր հայտարարության հիման վրա «Կաշառք տալու իմիտացիա» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքները անթույլատրելի Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք առաջարկում ենք «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքում նախատեսել «Կաշառքի միջնորդության միջնորդության» ԲՍՀ հնարավորությունը, ինչը կլուծի իրավապահ պրակտիկայում առկա բացը: , ։

21-րդ դարի սկզբին կոռուպցիան լայն ծավալ ստացավ և դարձավ համաշխարհային հիմնախնդիր։ Ավանդաբար կոռուպցիոն առավել բարձր հանրային վտանգավորություն ունեցող հանցագործությունները, որոնց ամբողջությունը կոչվում է կաշառակերություն, կաշառք ստանալը և կաշառք տալն են, որոնցից ածանցվում է նաև կաշառքի միջնորդությունը։ Իրավակիրառ պրակտիկայի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ արդի ժամանակաշրջանում կաշառակերության բացահայտման լավագույն եղանակը օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում, այն է` կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում իրականացնելն է։ Սույն օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքների հիման վրա ստացված տվյալների ապացուցողական նշանակությունը կարևորվում է նրանով, որ այն տրամադրում է անհերքելի տեղեկատվություն հանցագործության կատարման վերաբերյալ։ Ուստի հաշվի առնելով նշված հանգամանքը` անհրաժեշտ ենք համարում բազմակողմանի ուսումնասիրել քննարկվող ՕՀՄ-ի կատարման իրավաչափության պայմանները և վեր հանել օրենսդրության մեջ առկա բացթողումները` առաջարկելով դրանց համարժեք լուծումներ։

ՎԱՐՈՒՅԹԻ ՀԱՆՐԱՅԻՆ ՄԱՍՆԱԿԻՑՆԵՐԻ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ (ԱՆԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ) ԲՈՂՈՔԱՐԿՈՒՄԸ ՄԻՆՉԴԱՏԱԿԱՆ ՎԱՐՈՒՅԹՈՒՄ` ՀՀ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ 18-ՐԴ, 19–ՐԴ ԵՎ ՄԻԵԿ 6–ՐԴ ՀՈԴՎԱԾՆԵՐԻ ԼՈՒՅՍԻ ՆԵՐՔՈԻրավական քաղաքակրթության զարգացման ներկա փուլում ակնբախ է, որ անձի դատականպաշտպանության իրավունքի ապահովման քրեադատավարական երաշխիքների սպեկտրը մշտապեսգտնվում է զարգացման գործընթացում` ձգտելով կատարելագործել այդ իրավունքի իրացման մեխանիզմները։ Սույն աշխատանքում բարձրացված հիմնահարցերն ուսումնասիրվել են` առաջնորդվելով մեր առջև դրված հետևյալ խնդիրներով` 1) դե ֆակտո և դե յուրե պարզաբանել մինչդատական վարույթումանձի դատական պաշտպանության իրավունքի էությունը և բովանդակությունը ՀՀ վճռաբեկ դատարանի և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի որոշումների պրիզմայի ներքո, 2) էմպիրիկփաստերի միջոցով ներկայացնել մինչդատական վարույթի նկատմամբ հետագա դատական վերահսկողության շրջանակներում դատական պաշտպանության իրավունքի` որպես քրեադատավարական անկյունաքարային ինստիտուտի, զարգացման հեռանկարները՝ հաշվի առնելով իրավակիրառպրակտիկայում առկա հիմնահարցերը, 3) դեդուկցիոն ու ինդուկցիոն տրամաբանական հնարքներովվերլուծել մինչդատական վարույթում անձի դատական պաշտպանության իրավունքի բարեփոխվածոգին նոր քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծում` գործող քրեական դատավարությանօրենսգրքի լույսի ներքո։ Այդ խնդիրները սույն աշխատանքում լուծվել են՝ կիրառելով այնպիսի իրավամեկնաբանականհնարքներ, որոնք բնորոշ են ինչպես պասիվ մեկնաբանական ռազմավարությանը (տեքստային մեկնաբանություններ, օրենսդրի կամքի բացահայտում), այնպես էլ ակտիվ մեկնաբանական ռազմավարությանը (արժեքային մեկնաբանություններ, իրավակարգավորումների բացերի լրացում և այլն)։ Ստորև ներկայացնենք աշխատանքի անկյունաքարային նշանակության հիմնահարցերը` ա) գործող քրեական դատավարության օրենսգրքում` (այսուհետ` ՔԴՕ) քրեական գործը հարուցվում է փաստի առթի՞վ, թե՞ անձի նկատմամբ, բ) արդյո՞ք հնարավոր է, որ քրեական գործ հարուցելու մասին որոշումը խախտի անձի իրավունքներն ու օրինական շահերը, գ) արդյո՞ք հնարավոր է դատական կարգովբողոքարկել քրեական գործ հարուցելու մասին վարույթի հանրային մասնակիցների կայացրած որոշումը, դ) արդյո՞ք հնարավոր է դատական կարգով բողոքարկել անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելումասին վարույթի հանրային մասնակիցների որոշումը կամ անձին մեղադրանք առաջադրելու գործողությունը, եթե անձը գտնում է, որ իրեն տրված որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը պատշաճ պատճառաբանված չէ՝ դատարանից պահանջելով պարտավորեցնել վարույթի հանրային մասնակցին բավարար չափով պատշաճ պատճառաբանվածություն։ Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության իրավական կարգավորումները տրված են ՀՀ գործող ՔԴՕ–ի 39-րդ գլխում, որի 278-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է. «Դատարանը, սույն օրենսգրքով սահմանված դեպքերում և կարգով, քննում է հետաքննության մարմինների, քննիչի, դատախազի և օպերատիվ-հետախուզական գործունեություն իրականացնող մարմինների որոշումների և գործողությունների օրինականության վերաբերյալ բողոքները»։ ՔԴՕ 290-րդ հոդվածի 1–ին մասում օրենսդիրը սահմանում է, որ հետաքննության մարմնի աշխատակցի, քննիչի, դատախազի, օպերատիվ–հետախուզական գործողություններ իրականացնող մարմինների` սույն օրենսգրքով նախատեսված որոշումների և գործողությունների օրինական ու հիմնավորչլինելու դեմ բողոքները դատարան կարող են ներկայացվել կասկածյալի, մեղադրյալի, պաշտպանի,տուժողի, քրեական դատավարության մասնակիցների, այլ անձանց կողմից, որոնց իրավունքներն ուօրինական շահերը խախտվել են այդ որոշումներով և գործողություններով և եթե նրանց բողոքներըչեն բավարարվել դատախազի կողմից։ Նույն հոդվածի 2–րդ մասում սահմանվել է` դատարան կարողեն բողոքարկվել հանցագործությունների վերաբերյալ հաղորդումներն ընդունելուց, քրեական գործհարուցելուց հետաքննության մարմնի, քննիչի և դատախազի հրաժարվելը, ինչպես նաև քրեականգործը կասեցնելու, կարճելու կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու մասին որոշումները`օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում։ Բավական երկար ժամանակ մասնագիտական գրականությունում վեճերի տեղիք էր տալիս՝ արդյոք քրեական գործի հարուցումը կարող է բողոքարկվել թե ոչ։ Ելնելով այդ հանգամանքից՝ Վճռաբեկդատարանը Վալերի Գրիգորյանի վերաբերյալ թիվ ԵԿԴ/0031/11/08 նախադեպային որոշմամբ արտահայտեց հետևյալ իրավական դիրքորոշումը. «Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ քրեական գործ հարուցելու մասին որոշումը դատական վերահսկողության ոլորտից բացառելը միայն այն հիմնավորմամբ,որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի որևէ հոդվածում սահմանված չէ, որ այն կարող է բողոքարկվել դատական կարգով, թերի է»։ Մենք նույնպես համամիտ ենք Վճռաբեկ դատարանի այդ դիրքորոշման հետ, քանզի ՔԴՕ 290-րդ հոդվածի 1-ին մասից հետևում է, որ դատական վերահսկողությանառարկա կարող են լինել վարույթի հանրային մասնակիցների բոլոր այն որոշումները և գործողությունները, որոնք խախտում են անձի իրավունքներն ու օրինական շահերը։ Վերը հիշատակված նախադեպային որոշմամբ` կիրառելով պասիվ իրավամեկնաբանման ռազմավարության օրենսդրի կամքի (մոտեցման) բացահայտման մեթոդը, Վճռաբեկ դատարանը հայտնել է, որեթե ՔԴՕ–ում վարույթի հանրային մասնակիցների որոշումների և գործողությունների դատական կարգով բողոքարկման ուղղակի դեպք և կարգ սահմանված չէ, սակայն այդ որոշումներն ու գործողությունները խախտում են անձի իրավունքներն ու օրինական շահերը, ապա ՀՀ սահմանադրության 19-րդհոդվածում ամրագրված` դատական պաշտպանության իրավունքի ուժով դրանք ենթակա են դատական կարգով բողոքարկման։ Սակայն նույն որոշմամբ քննակման առարկա դարձնելով հետևյալ հարցը, թե քրեական գործըհարուցվում է փաստի առթիվ, թե անձի նկատմամբ, Վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ ՀՀ քրեականդատավարությունում քրեական գործը հարուցվում է` քրեական օրենսգրքով չթույլատրված ենթադրաբար կատարված հանցակազմի հատկանիշներ պարունակող արարքի կապակցությամբ, այն է` փաստիառթիվ, և որևէ անձի համար քրեական դատավարությունում այն իրավական որևէ հետևանք չի առաջացնում, ուստիև` քրեական գործ հարուցելու մասին որոշմամբ քրեական դատավարությունում որևէմեկի իրավունքները և օրինական շահերը չեն խախտվում, հետևաբար՝ նաև քրեական գործ հարուցելու մասին որոշումը դատական բողոքարկման ենթակա չէ։ Սահմանադրության 19–րդ հոդվածի առնչությամբ Վճռաբեկ դատարանը հայտնել է, որ այդ իրավունքը վերաբերում է քրեական գործի դատական քննության փուլին, և իր այդ իրավունքից անձը կկարողանա օգտվել, երբ քրեական գործը մեղադրական եզրակացությամբ ուղարկվի դատարան ըստ էության քննելու համար։ Մենք գտնում ենք, որ քրեական գործ հարուցելու մասին որոշումը սկզբունքային նշանակությունունի ողջ քրեական դատավարության համար, քանի որ այդ դատավարական փաստաթղթում ամփոփվում են նախապատրաստական ընթացակարգի արդյունքները և տրվում են որոշակի փաստերի վերաբերյալ նախնական, սակայն պաշտոնական գնահատականներ։ Այդ պատճառով մենք չենք կարող համաձայնել Վճռաբեկ դատարանի վերոշարադրյալ երկու պարբերություներում արտահայտված իրավական դիրքորոշումներին` ներքոշարադրյալ հիմնավորված նկատառումներից ելնելով։ Վճռաբեկ դատարանը Գ. Միքայելյանի վերաբերյալ թիվ ԵԱԴԴ/0085/06/09, Վ. Գրիգորյանիվերաբերյալ թիվ ԵԿԴ/0031/11/08, Լ.Պողոսյանի վերաբերյալ թիվ ԵԿԴ/0136/11/11 որոշումներումհայտնել է, որ ՀՀ քրեական դատավարությունում քրեական գործը հարուցվում է փաստի առթիվ, իսկանձի նկատմամբ քրեական գործ հարուցելու ինստիտուտ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքովնախատեսված չէ, այն հիմնավորմամբ, որ քրեական գործի հարուցման որոշմանը ներկայացվող պահանջների մեջ բացակայում է նշում անձի մասին։ Աակայն դա արդյո՞ք բավարար հիմնավորում է անձիիրավունքներն ու օրինական շահերը խախտող քրեական գործի հարուցման մասին որոշումը դատական կարգով բողոքարկելու հնարավորությունից անձին զրկելու համար։ Իսկ այն դեպքերում, երբ քրեական գործ հարուցելու մասին որոշման մեջ որպես ենթադրյալ հանցանք կատարած մատնանշվել է կոնկրետ անձի անուն, վերջինս իրավունք ունի՞ արդյոք մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության կարգով բողոքարկել այդ որոշումը։ Այս հարցին պատասխանել է Վճռաբեկ դատարանը Լևիկ Պողոսյանի վերաբերյալ թիվ ԵԿԴ/0136/11/11 կայացրած որոշմամբ, որտեղ արձանագրվում է, որ քրեական գործ հարուցելու մասին որոշման մեջ անձին` որպես հանցանք կատարողի, մատնանշելու պարագայում, նա իրավունք է ձեռք բերում օգտվելուորոշակի դատավարական երաշխիքներից, այդ թվում` պաշտպանության իրավունքից։ Խնդրո առարկա հիմնահարցը քննարկելիս անհրաժեշտ է առաջնորդվել իրավաբանության հիմքում դրված այն ելակետային հիմնադրույթներով, որ դատական իշխանությունը պետք է երաշխավորիմարդու իրական ու գործադրելի, այլ ոչ թե պատրանքային ու վերացական իրավունքները։ Մենք գտնում ենք, որ հարցի լուծման կապակցությամբ իրավունքի բացահայտման եղանակնընտրելիս կիրառվելիք գործիքը պետք է լինի կոնկրետ սահմանադրական արժեքը (ակտիվ իրավամեկնաբանման ռազմավարության` արժեքային մեկնաբանման հնարք)։ Այսպես, ՀՀ սահմանադրության18–րդ հոդվածի համաձայն՝ «Յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների և ազատությունների դատական … պաշտպանության արդյունավետ միջոցների իրավունք»։ Սահմանադրական դատարանը ՍԴՈ673 որոշմամբ հայտնել է, որ անձի իրավունքների ապահովման ու պաշտպանության տեսանկյունիցՍահմանադրության 18-րդ հոդվածի նպատակն իրավունքների խախտումների մասին անձի պնդումների դատական քննության և այդպիսի խախտումների հետևանքները վերացնելու իրավունքի երաշխավորումն է։ Այդ իրավունքը սահմանափակման ենթակա չէ, իսկ արդար դատավարության իրավունքըցանկացած ժողովրդավարական հասարակության հիմնական հատկանիշներից է։ Միաժամանակ,օրենքը պետք է ոչ թե արգելափակի անձանց դատական կարգով բողոքարկելու սահմանադրականիրավունքը, այլ հստակեցնի այդ ակտերի (մեր դեպքում` քրեական գործի հարուցման մասին որոշման)օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողության չափանիշները` պարտադիր ապահովելովանձի իրավունքների դատական պաշտպանության լիարժեք մատչելիությունը։ Բացի այդ Սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ–844 որոշման համաձայն` «…իրավական պաշտպանության արդյունավետհամարժեք միջոցների նախատեսումն ու մատչելիության ապահովումը պետության պարտականությունն է»։ Միևնույն ժամանակ` անձի դատական պաշտպանության իրավունքն ամրագրված է նաև 1948 թ.դեկտեմբերի 10–ի Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 8–րդ և 10–րդ հոդվածներում,1966 թ․ դեկտեմբերի 16–ի Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 14–րդ հոդվածում, ինչպես նաև 1950 թ․ նոյեմբերի 4–ի Մարդու իրավունքների և հիմնարարազատությունների պաշտպանության մասին Եվրոպական կոնվենցիայի 6–րդ հոդվածի 1–ին կետում,որի համաձայն` «Յուրաքանչյուր ոք, … նրան ներկայացված ցանկացած քրեական մեղադրանքիառնչությամբ, ունի ․․․ արդարացի … դատաքննության իրավունք»։ Իսկ ՄԻԵԴ-ը, մեկնաբանելով «կենդանի» փաստաթղթի (ՄԻԵԿ–ի) վերը նշված «քրեական մեղադրանք» հասկացությունը` իր նախադեպային որոշումներում նշել է, որ այն պետք է հասկացվի ոչ թեձևային (փաստաթղթային), այլ բովանդակային (գործնական) իմաստով (Դեվեերն ընդդեմ Բելգիայի(Deweer v. Belgium) գործով վճիռ, 1980 թ. փետրվարի 27, գանգատ թիվ 6903/75, կետ 44)։ Անձինկատմամբ «մեղադրանքի» առկայության մասին կարող է վկայել նաև այնպիսի միջոցներ ձեռնարկելը,որոնք ենթադրում են հանցագործության մեջ կասկածանքի առկայություն, ինչպես նաև էականորեններգործում են կասկածվող անձի դրության վրա1։ Փաստորեն, եթե մենք քրեական գործի հարուցման մասին որոշումը դիտարկենք Եվրոպականդատարանի տրված վերոնշյալ իրավական դիրքորոշումների պրիզմայի ներքո, ապա կստացվի, որմինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության սպեկտրը իր մեջ ընդգրկում է նաևքրեական գործի հարուցման մասին որոշումը, քանզի ըստ ՄԻԵԴ–ի` եթե անձը քրեական գործի հարուցման մասին որոշմանը «բովանդակային» առումով ծանոթանալիս գտնում է, որ իր նկատմամբ կաենթադրվող հանցագործության կատարման կասկածանք կամ այն էականորեն ներգործում է կասկածվող անձի դրության վրա (վատթարացնող առումով), ապա անձը պետք է ունենա դատական կարգովորոշումը կամ վերջինիս բովանդակությունը վիճարկելու իրավունք։ Այժմ փորձենք վերոշարադրյալ պարբերությունում շարադրված եզրահանգումը «ինպլեմենտացնել» ներպետական օրենսդրություն` պարզաբանելով, թե ինչ է մինչդատական վարույթի նկատմամբդատական վերահսկողությունը։ Ըստ Ներսես Միսակյանի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի թիվԱՐԴ1/0003/11/08 որոշման` մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողությունը դատավարական օրենքով նախատեսված միջոցների համակարգ է` ուղղված դատական իշխանությանսահմանադրական գործառույթների իրականացմանը գործի մինչդատական վարույթում` նպատակունենալով թույլ չտալ անձի իրավունքների և ազատությունների անօրեն և չհիմնավորված սահմանափակումներ, ինչպես նաև վերականգնել խախտված իրավունքներն ու ազատությունները։ Այժմ դիտարկենք հետևյալ հարցը. արդյո՞ք դատական իշխանության սահմանադրական գործառույթը սահմանափակվում է միայն դատական քննության փուլում Սահմանադրության 91–րդ հոդվածում ամրագրված արդարադատության իրականացմամբ, թե այն տարածվում է նաև մինչդատականվարույթի նկատմամբ անձի դատական պաշտպանության իրավունքով հանդերձ։ Մենք գտնում ենք, որ դատական իշխանության սահմանադրական գործառույթի իրականացումըդե ֆակտո զրոյացվում է, երբ դատական իշխանությունն իր գործառույթների շրջանակում չի ապահովում անձի դատական պաշտպանության իրավունքը։ Արդյունքում, ստանում ենք Վճռաբեկ դատարանի՝ միմյանց հակասող երկու իրավական դիրքորոշում, մասնավորապես վերը հիշատակված ՎալերիԳրիգորյանի վերաբերյալ թիվ ԵԿԴ/0031/11/08 որոշմամբ շարադրված դիրքորոշման (երբ Սահմ. 19– 1 Տե´ս Էկլեն ընդդեմ Գերմանիայի, գանգատ թիվ 81930/78, կետ 73, Շուբինսկին ընդդեմ Սլովենիայի գանգատ թիվ 19611/04,կետ 62,Գ.Կ.-ն ընդդեմ Լեհաստանի գանգատ թիվ 38816/97, կետ 98։ րդ հոդվածը դատարանը դիտարկել էր բացառապես դատական քննության տիրույթում) և կայացրածՆերսիկ Միսակյանի վերաբերյալ՝ Վճռաբեկ դատարանի թիվ ԱՐԴ1/0003/11/08 որոշմամբ արտահայտած մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության սահմանումը, որի տիրույթում ներկայացվել է Սահմանադրության 19–րդ հոդվածը։ Ի հավաստումն վերջինիս՝ ներկայացնենքնաև մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության խնդիրները՝ (1) դատավարության մասնակիցների և այլ անձանց իրավունքների ու ազատությունների, օրինական շահերի պահպանության ապահովումը, (2) դատավարության մասնակիցների և այլ անձանց խախտված իրավունքներիև ազատությունների վերականգնումը մինչդատական վարույթում (Վճռաբեկ դատարանի` Լևիկ Պողոսյանի վերաբերյալ թիվ ԵԿԴ/0136/11/11 նախադեպային որոշմամբ), (3) ինչպես նաև ըստ Սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ–844 որոշման` բողոքարկվող որոշումների և գործողությունների օրինականությունը ստուգելու արդյունքում պարզել անձի իրավունքների և ազատությունների խախտմանփաստը և կայացնել համապատասխան որոշում` անձի իրավունքների և ազատությունների խախտումը վերացնելու` վարույթն իրականացնող մարմնի պարտականության կամ բողոքը մերժելու վերաբերյալ։ Քրեական վարույթի հանրային մասնակիցների որոշումներն ու գործողությունները մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության օբյեկտ են, իսկ նշված սուբյեկտների որոշումների և գործողությունների օրինականությունն ու հիմնավորվածությունը դատական վերահսկողության առարկա են (Վճռաբեկ դատարանի Ռ.Սուքիասյանի վերաբերյալ թիվ ՎԲ–22/08 որոշում)։ Այսպիսով, կատարենք եզրահանգում բարձրացված հիմնահարցի վերաբերյալ. քրեական գործիհարուցման մասին որոշումը, որով՝ (ա) պաշտոնապես ազդարարվում է հանցագործության, դրա հանգամանքների և այն կատարած անձանց բացահայտմանն ու մերկացմանն ուղղված պետական մարմինների գործունեության սկիզբը, (բ) դրվում է այն իրավական հիմքը, որը թույլ է տալիս սահմանափակել անձանց իրավունքներն ու օրինական շահերը, եթե այն prime facie (առերևույթ) շոշափում է անձիիրավունքները, օրինական շահերը կամ որևէ կերպ վատթարացնում է անձի դրությունը, ապա ենթակա է բողոքարկման դատական կարգով։ Խնդրո առարկա հիմնահարցի կապակցությամբ բազմապիսի(նաև միմյանց հակասող) իրավական դիրքորոշումներ արտահայտելուց հետո Վճռաբեկ դատարանըդարձյալ այսպիսի եզրահանգման է հանգել Լևիկ Պողոսյանի վերաբերյալ թիվ ԵԿԴ/0136/11/11 որոշմամբ, այսպես՝ «այն դեպքում, երբ քրեական գործ հարուցելու մասին որոշմամբ հաստատված է համարվում կոնկրետ անձի կողմից քրեորեն պատժելի որևէ արարք կատարելու փաստը, այլ խոսքով`քրեական գործ հարուցելու մասին որոշման նկարագրական-պատճառաբանական կամ եզրափակիչմասերում առկա ձևակերպումներից ուղղակիորեն հետևում է, որ անձը կատարել է քրեորեն պատժելիարարք, ապա Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ քրեական գործ հարուցելու մասին որոշումը ենթակա է դատական կարգով բողոքարկման»։ Եվ որպեսզի քրեական գործի հարուցման մասին որոշմանքննությունը դատարանում չվերածվի դատական քննության, «անձի նկատմամբ քրեական գործ հարուցելու մասին որոշման դեմ բողոքը դատական վերահսկողության կարգով քննելիս դատարանն իրավասու չէ անդրադառնալ այնպիսի հարցերի, որոնք հետագայում՝ գործն ըստ էության քննելիս, պետք էդատական քննության առարկա դառնան։ Մասնավորապես՝ դատարանը չպետք է հետևություններանի և իրավական գնահատականներ տա գործով ձեռք բերված ապացույցներին, դրանց թույլատրելիությանը, վերաբերելիությանը, գործի լուծման համար բավարարությանը, անդրադառնա արարքիքրեաիրավական որակմանը վերաբերող հարցերին»։ Եթե փորձենք տառացի նշանակությամբ (ինչպես պահանջում է Իրավական ակտերի մասին 2002թ․ ՀՀ օրենքի 86–րդ հոդվածը) մեկնաբանել քրեական գործի հարուցման մասին որոշմանը գործողՔԴՕ–ում ներկայացվող պահանջները` կարող ենք համաձայնել Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշմանհետ, որ քրեական գործը հարուցվում է փաստի նկատմամբ, այլ ոչ թե անձի, սակայն այս դեպքումառաջանում է հետևյալ հաջորդ հիմնահարցը. իսկ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը, որը համարձակորեն կարող ենք պնդել, որ կայացվում է ինչպես փաստի առթիվ, այնպես էլ անձինկատմամբ, կարո՞ղ է արդյոք բողոքարկվել դատական կարգով։ Ինչպես գիտենք, գործող ՔԴՕ–ի 201–րդ հոդվածի համաձայն` անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշում կարող են կայացնել դատախազն ու քննիչը, իսկ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու գործընթացը ամբողջությամբ դատախազի սահմանադրական հսկողության տիրույթում է։ Վճռաբեկ դատարանը Հովհաննես Գինոյանի վերաբերյալ ԼՂ/0023/11/12 նախադեպային որոշմամբ արձանագրել է, որ մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության առարկաչի կարող լինել վիճարկվող որոշման կամ գործողության դատախազական հսկողության արդյունքումկայացված որոշումը։ Հակառակ մեկնաբանության դեպքում, եթե իրականացվի դատախազի որոշմանօրինականության և հիմնավորվածության դատական ստուգում, դատարանը դուրս կգա մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության խնդիրների սահմաններից, և առանց անձիիրավունքները և օրինական շահերը պաշտպանելու, ինչպես նաև խախտված իրավունքները վերականգնելու նպատակի, անհարկի կմիջամտի նախաքննության ընթացքին, ինչն անթույլատրելի է։ Հաշվի առնենք նաև այն հանգամանքը, որ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը շոշափում է անձի իրավունքները, օրինական շահերը, վարույթի բնույթից և կիրառված հարկադրանքի միջոցի տեսակից ելնելով նաև վատթարացնում անձի դրությունը։ Մինչդեռ կրկին կիրառելովպասիվ իրավամեկնաբանման ռազմավարության հնարքներից օրենսդրի կամքի (մոտեցման) բացահայտման մեթոդը օրենսդիրը անձին չի տալիս այդ որոշման դատական բողոքարկման հնարավորություն` չհամարելով այն դատական վերահսկողության առարկա։ Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշման համաձայն` անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասինորոշումը պատկանում է այն որոշումների թվին, որոնց օրինականության և հիմնավորվածության դատական ստուգումը հնարավոր է միայն գործի ըստ էության քննության ժամանակ, ինչն անհրաժեշտնախապայման է դատարանի անկողմնակալության և անմեղության կանխավարկածի սկզբունքներիպահպանության համար։ Բացի այդ, Վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման բողոքարկումը դատավարության ավելի ուշ փուլում` դատարանում գործնըստ էության քննելիս, չի կարող հանգեցնել անձի իրավունքների և օրինական շահերի անհամարժեքսահմանափակման։ Հետևաբար, անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը չի կարող լինել մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության առարկա, ինչպես նաև վերահսկողության առարկա չի կարող լինել այդ որոշման դատախազական հսկողության արդյունքումկայացված որոշումը։ Այս հիմնահարցի առնչությամբ մենք համաձայն չենք Վճռաբեկ դատարանի հետ և գտնում ենք, որայն դեպքում, երբ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման բողոքարկումը դատավարության ավելի ուշ փուլում` դատարանում գործն ըստ էության քննելիս, կարող է հանգեցնել անձիիրավունքների և օրինական շահերի անհամարժեք սահմանափակման, ապա այդ որոշումը ենթակա էբողոքարկման։ Օրինակ` անձի նկատմամբ տարածվում է հայտարարված համաներման ակտը, սակայնվարույթն իրականացնող մարմինը անձին մեղադրյալ է ներգրավում, այս դեպքում ինչու չբողոքարկելանձին մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը, երբ այն այդ պահին արդեն իսկ խախտում է անձիիրավունքները։ Մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման արդյունքում մեղադրյալին առաջադրվող «մեղադրանքը» Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի նպատակների իրացման առումով բնորոշվում է որպես լիազորված պետական մարմնի կողմից անձին արված պաշտոնեական ծանուցում այնմասին, որ հիմքեր կան պնդելու, թե նա քրեական հանցանք է գործել (ՄԻԵԴ Eckle v. Germaոy, 1982 թ․հուլիսի 15-ի վճիռը, կետ 73)։ Բացի այդ, մեղադրանքը ներկայացվում է որպես քրեադատավարականայնպիսի ինստիտուտ, որի միջոցով ապահովվում է հանրային քրեական հետապնդման կառուցակարգի գործունեությունը։ Չէ՞ որ մեղադրանքը հանցակազմը կոնկրետ հանցագործության հանգամանքների և այն կատարած անձի հետ կապող դատավարական միջոցն է և այդ պատճառով էլ մեղադրանքըկարելի է դիտարկել որպես հանցակազմի հատկանիշների դատավարական արտահայտություն, որիցածանցյալ է նաև քրեական արդարադատության իրականացման գործառույթը (Վճռաբեկ դատարանիԳ. Ճաղարյանի և այլոց վերաբերյալ թիվ ԵՇԴ/0002/02/11 որոշում)։ Սույն աշխատանքում ներկայացված քրեական գործի հարուցման մասին որոշման բողոքարկմանանհրաժեշտության հիմնավորումները նույն ձևով վերաբերելի են (mutandis mutadis) նաև անձին՝ որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման բողոքարկմանը։ Նշենք, որ Վճռաբեկ դատարանը Վարուժան Մանուկյանի վերաբերյալ թիվ ԵԿԴ/0060/11/10 որոշմամբ արտահայտել է դիրքորոշում, որ դատարան կարող են բողոքարկվել քրեական հետապնդմանմարմինների այն բոլոր որոշումներն ու գործողությունները (անգործությունը), որոնց բողոքարկումըդատավարության ավելի ուշ փուլում՝ դատարանում գործն, ըստ էության, քննելիս անհնար է, կամ այնկհանգեցնի անձի իրավունքների և օրինական շահերի անհամարժեք սահմանափակման։ Ելնելով վերոգրյալից՝ գտնում ենք, որ «որպես մեղադրյալ ներգրավել» եզրույթը չպետք է մեկնաբանվի նեղ ու կապվի բացառապես ՔԴՕ–ում դրան տրված բովանդակության հետ, հակառակ դեպքումՀՀ սահմանադրությամբ ամրագրված դատական պաշտպանության երաշխիքը կկրի պատրանքայինբնույթ և չի ծառայի այն նպատակներին, որոնց նվաճման համար այն ամրագրվել է։ Ինչպես գիտենք, անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշմանը ՔԴՕ 201–րդ հոդվածովսահմանված առաջնային պահանջներից է այդ որոշման պատճառաբանված լինելը։ Իսկ եթե անձըգտնում է, որ իրեն տրված որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը պատշաճ պատճառաբանված չէ, արդյո՞ք անձը կարող է դիմել դատարան` պահանջելով պարտավորեցնել վարույթի հանրայինմասնակցին բավարար չափով պատշաճ պատճառաբանելու կայացված որոշումը։ Դիտարկելով հետևյալը հարցը, թե արդյոք բավարար պատճառաբանվածությունը կարող է դրվելմիևնույն կշեռքի հակադիր` մեղադրանքի վերաբերյալ բավարար տեղեկացվածություն ստանալու իրավունքի նժարին, գտնում ենք, որ այո՛, քանի որ բավարար պատճառաբանվածությունը անձի կողմիցիրեն ներկայացված մեղադրանքի մասին բավարար տեղեկատվություն ստանալու համարժեք նախապայման է։ Այսպես, Եվրոպական դատարանը բազմիցս շեշտել է, որ այն հարցը, թե արդյոք կոնկրետգործով մեղադրյալին բավարար տեղեկատվություն տրամադրվել է առաջադրված մեղադրանքի իրավական և փաստական հիմքերի մասին, պետք է միշտ ուսումնասիրվի եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդհոդվածի 1-ին կետով նախատեսված՝ արդար դատաքննության իրավունքի համատեքստում1։ Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի դրույթները մեղադրյալին իրավունք են վերապահում տեղեկացված լինելու ոչ միայն մեղադրանքի համար առիթ հանդիսացած նյութական փաստերի մասին, այլ նաևայդ փաստերի մանրամասն իրավական որակման մասին (Pelissier and Sassi v. France, 1999 թ․ ապրիլի 25-ի վճիռը, կետ 51)։ Այժմ, ընդգծենք երկու հանգամանք` (1) մեղադրանքի բնույթի և առիթների մասին տեղեկացված լինելու իրավունքը պետք է դիտել պաշտպանության նախապատրաստության իրավունքի լույսի ներքո (Pelissier and Sassi v. France, 1999 թ․ ապրիլի 25-ի վճիռը, կետ 54), (2) «…մեղադրանքի ձևակերպման կարևորումը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ համապատասխան դատավարական փաստաթղթերում դրա առկայությունը հնարավորություն է տալիս քրեական հետապնդման ենթարկվող անձին արդյունավետ կերպով իրականացնել իր պաշտպանության իրավունքը։ Ավելին, մեղադրական եզրակացության մեջ շարադրվող առանձին հարցեր (արարքի փաստականնկարագրության հիմքում դրված ապացույցների շրջանակը, դրանց տրված գնահատականը և այլն)էական նշանակություն ունեն անձի պաշտպանության իրավունքի պատշաճ իրականացման համար»(Արկադի Պատվականի Պապյանի գործով Վճռաբեկ դատարանի 2010 թ․ նոյեմբերի 5-ի թիվՏԴ/0115/01/09 որոշման 19-րդ կետը)։ Իսկ պաշտպանության իրավունքը` որպես մեղադրյալին վերապահված դատավարական իրավունքների ամբողջություն, հնարավորություն է տալիս վերջինիս հանդես գալ դատավարության ինքնուրույն սուբյեկտի կարգավիճակով, լրիվ կամ մասնակիորեն հերքելիրեն մեղսագրվող հանցանքը կատարած լինելու պնդումը, ինչպես նաև պաշտպանել իր իրավունքներն ու օրինական շահերը։ Ընդ որում, ինչպես գիտենք պաշտպանության իրավունքի իրականացմանփաստացի հնարավորության ապահովման պարտականությունը կրում է վարույթն իրականացնողմարմինը։ Հիմք ընդունելով վերոշարադրյալ բոլոր հանգամանքները, ինչպես նաև ամրագրելով, որ անձինորպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշմամբ անձի կողմից ենթադրյալ հանցանքը կատարելու վերաբերյալ ձևակերպումները անձի պաշտպանության իրավունքի ապահովման նախապայման են՝գտնում ենք, որ այն դեպքում երբ անձը գտնում է, որ մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը բավարար չափով պատշաճ պատճառաբանված չէ, իրավասու է դիմել դատախազին` (ելնելով նախատեսվածկառուցակարգից), իսկ ներկայացված պահանջը չբավարարվելու դեպքում դիմելու դատարան։ Փորձենք վերոշարադրյալ իրավակարգավորումները տեղափոխել ՔԴՕ նոր նախագծի տիրույթ`հաշվի առնելով այնտեղ կատարված նորամուծությունները։ Այժմ պարզաբանենք հետևյալ հիմնահարցերը, դրանք են` ա) արդյո՞ք դատարան կարող է բողոքարկվել նաև քրեական վարույթ նախաձեռնելումասին որոշումը, բ) քրեական վարույթը նախաձեռնվում է փաստի առթիվ, թե՞ անձի նկատմամբ, գ)արդյո՞ք կարող է բողոքարկվել քրեական հետապնդման հարուցման` անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը, ինչպես նաև անձին մեղադրանք առաջադրելու վարույթի հանրային մասնակիցների գործողությունը։ ՔԴՕ նախագիծում քրեական վարույթի շարժը սկսում է առերևույթ հանցանքի մասին պատշաճհաղորդումը ստանալու պահից։ Քրեական վարույթը նախաձեռնելու մասին որոշումը իրավական հիմքէ դատավարական գործողությունների կատարման համար։ Նախ պարզաբանենք, արդյո՞ք այն քրեական գործի հարուցման մասին որոշման օրինակով նույնպես նախաձեռնվում է փաստի առթիվ։ Այսպես, ՔԴՕ նախագծի 177–րդ հոդվածի 3–րդ մասի համաձայն` քրեական վարույթ նախաձեռնելու մասին արձանագրության մեջ նշվում են քրեական վարույթ նախաձեռնող պաշտոնատար անձիտվյալները, քրեական վարույթ նախաձեռնելու առիթը, առերևույթ հանցանքի փաստական նկարագրությունը, քրեական oրենսգրքի այն հոդվածը, հոդվածի մասը կամ կետը, որի հատկանիշներովսկսվում է վարույթը, հաղորդմանը կցված նյութերի ցանկը` այդպիսիք լինելու դեպքում։ Այսինքն՝ կրկինբացակայում է անձի մասին նշման պահանջը։ Բացի այդ, քրեական վարույթ նախաձեռնելու առիթըըստ ՔԴՕ նախագծի 174–րդ հոդվածի հանդիսանում է առերևույթ հանցանքի մասին պատշաճ հաղորդումը, որի էությունը պարզաբանվում է նույն հոդվածի 2–րդ մասում, այն է` համապատասխան հաղորդումը համարվում է առերևույթ հանցանքի մասին, եթե դրանով փաստվում է այնպիսի գործողությունև (կամ) անգործություն, որին ողջամտորեն կարող է տրվել Հայաստանի Հանրապետության քրեական1 Տե´ս Deweer v. Belgiսm, 1980 թվականի փետրվարի 27-ի վճիռը, կետ 56, Urtico v. Italy, 1980 թվականի մայիսի 13-ի վճիռը,կետ 32, Goddi v. Italy, 1984 թվականի ապրիլի 9-ի վճիռը, կետ 28, Colozza v. Italy, 1985 թվականի փետրվարի 12-ի վճիռը, կետ26։ օրենսգրքով նախատեսված որևէ հանցավոր արարքին համապատասխանելու նախնական իրավական գնահատական։ Ստացվում է, որ քրեական վարույթի նախաձեռնման ո´չ առիթը, ո´չ որոշումը չեն պարունակումորևէ նշում անձի մասին։ Այսինքն՝ ապագայում ենթադրաբար գործ ենք ունենալու բացառապես փաստի առթիվ նախաձեռնված վարույթի հետ։ Միևնույն ժամանակ չենք կարող նաև չբացառել այն հանգամանքը, որ պրակտիկայում կարող են լինել դեպքեր, երբ վարույթի հանրային մասնակիցը` ելնելովստացված առերևույթ հանցանքի մասին հաղորդման բովանդակությունից, քրեական վարույթ նախաձեռնելու մասին որոշման մեջ որևիցե հղում կկատարի որևէ անձի նկատմամբ, և եթե վերջինս էլկպնդի, որ այդ գործողությամբ խախտվում են իր իրավունքներն ու օրինական շահերը, կօգտվի նրանտրված դատական պաշտպանության իրավունքից։ ՔԴՕ նախագիծը, համադրելով առաջադեմ իրավական համակարգերի նորարական լուծումները,չտրամադրելով անձին քրեական վարութը նախաձեռնելու մասին որոշումը բողոքարկելու հստակ հնարավորություն, միևնույն ժամանակ չի էլ բացառել այդպիսի հնարավորությունը։ Այսպես, ՔԴՕ նախագծի 306–րդ հոդվածի 2–րդ մասի համաձայն՝ «դատական բողոքարկման ենթակա են նաև մինչդատական այն ակտերը, որոնց վիճարկումը դատաքննության ընթացքում անհնար է լինելու կամ բողոքարկողին ակնհայտորեն զրկելու է իր իրավաչափ շահերը պաշտպանելու իրական հնարավորությունից»։ Հիմք ընդունելով վերոշարադրյալ դրույթները և այս հիմնահարցի լուծման կապակցությամբ կիրառելով պասիվ իրավամեկնաբանման ռազմավարության տեքստային հնարքներից Ejusdem gererisմեթոդը (բաց թվարկման չորոշակիացված տարրի բովանդակությունը բացահայտելու համար անհրաժեշտ է ելնել որոշակիացված տարրի բովանդակությունից)՝ գտնում ենք, որ վարույթի նախաձեռնմանմասին որոշումը կարող է բողոքարկվել։ Այժմ անդրադառնանք մյուս կարևորագույն հիմնահարցին, թե արդյո՞ք կարող է բողոքարկվելքրեական հետապնդման հարուցման` անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը, ինչպեսնաև անձին մեղադրանք առաջադրելու վարույթի հանրային մասնակիցների գործողությունը։ Նախ, նշենք, որ ՔԴՕ նախագծի մակարդակում այլևս քննարկման առարկա չի կարող լինել այնհարցը, թե արդյոք անձը կարող է դիմել դատարան այն դեպքում, երբ գտնում է, որ այդ որոշումը պատշաճ պատճառաբանված չէ, քանզի ՔԴՕ նախագծի 191–րդ հոդվածը ի տարբերություն գործող ՔԴՕ201–ի` անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշմանը «պատճառաբանավածության» պահանջ չի դնում։ Նախագիծն այս կոնտեքստում նույնպես առաջադիմական է, մասնավորապես` ամրագրելով նոր՝ պատշաճ ապացուցման սկզբունքը, նախագիծը պահանջում է, որ մեղադրանքը կազմող յուրաքանչյուր փաստական հանգամանք հիմնավորվի ապացույցների այնպիսի ծավալով, որը կբացառիդրա ապացուցվածության վերաբերյալ ցանկացած հիմնավոր կասկած (ՔԴՕ նախագծի 22–րդ հոդվածի 2–րդ մաս)։ Այսինքն՝ նախագծի տվյալ դրույթի էությունից ելնելով ոչ բավարար պատճառաբանվածության զգացում վարույթի մասնավոր մասնակիցը չպետք է զգա` իրեն մեղադրանք առաջադրելուկապակցությամբ։ Անցնելով սույն աշխատանքում բարձրացված վերջին հիմնահարցին՝ անձին որպես մեղադրյալներգրավելու մասին որոշման բողոքարկմանը, գտնում ենք, որ այս հիմնահարցը ՔԴՕ նախագծումստացել է իր լուծումը նույն եղանակով, ինչ մեր կողմից սույն աշխատանքում բարձրացված քրեականվարույթը նախաձեռնելու մասին որոշումը բողոքարկելու հիմնահարցը, այն է` չնախատեսելով կոնկրետ բողոքարկման մեխանիզմ՝ նախագիծը միևնույն ժամանակ չի բացառել այդպիսի բողոքարկմանհնարավորությունը։ Եվ տվյալ հիմնահարցը լուծելիս պետք է ելնենք նույն հանգամանքներից, որոնքներկայացվեցին սույն աշխատանքում գործող ՔԴՕ–ում անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասինորոշման բողոքարկման հնարավորության հարցին անդրադառնալիս։ Ելնելով նախագծի 306–րդ հոդվածից՝ գտնում ենք, որ այն դեպքում, երբ անձը գտնում է, որ մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման բողոքարկումը դատավարության ավելի ուշ փուլում` դատարանում գործն ըստ էության քննելիս, կարող է հանգեցնել իր իրավունքների և օրինական շահերի անհամարժեք սահմանափակման, ապա այդ որոշումը ենթակա է բողոքարկման։ Այսպիսով, եզրափակելով սույն աշխատանքը, ցանկանում ենք ընդգծել, որ իրավագիտությանքրեադատավարական ճյուղում, Եվրոպական կոնվենցիայից բխող` անձի վարքագծի չափի առավելագույնը սահմանելիս օրենսդիրը մշտապես պետք է առաջնորդվի Եվրոպական դատարանի որդեգրածայն գաղափարախոսությամբ, որ Եվրոպական կոնվենցիան կոչված է երաշխավորելու ոչ թե տեսականև պատրանքային, այլ գործնականում և արդյունավետ իրականացվող իրավունքներ։ (Էյրին ընդդեմԻռլանդիայի գործով 1979 թ. հոկտեմբերի 9–ի վճռի 24–րդ կետ, Արտիկոն ընդդեմ Իտալիայի (Urtico v.Italy) գործով վճիռ, 1980 թ. մայիսի 13, կետ 33)։ Առնոլդ ՎարդանյանՎԱՐՈՒՅԹԻ ՀԱՆՐԱՅԻՆ ՄԱՍՆԱԿԻՑՆԵՐԻ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ (ԱՆԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ) ԲՈՂՈՔԱՐԿՈՒՄԸ ՄԻՆՉԴԱՏԱԿԱՆ ՎԱՐՈՒՅԹՈՒՄ` ՀՀ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ 18-ՐԴ, 19–ՐԴ ԵՎ ՄԻԵԿ 6–ՐԴ ՀՈԴՎԱԾՆԵՐԻ ԼՈՒՅՍԻ ՆԵՐՔՈԲանալի բառեր՝ քրեական գործի հարուցման մասին որոշում, մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշում, որոշման պատճառաբանվածություն, դատական բողոքարկում, նախադեպային իրավունք։

Սույն գիտական աշխատանքում ներկայացված է իրավական վերլուծություն մինչդատական վարույթում քրեական գործի հարուցման մասին որոշման, մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման դատական կարգով բողոքարկելու հանգամանքների վերաբերյալ, ինչպես նաև մինչդատական վարույթում մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման պատճառաբանվածության վիճարկմանը դատական կարգով։

Երկու հասարակության հասարակության բարեկեցությունը բնութագրվում էր միայն կյանքի տնտեսական դինամիկան բնութագրող ցուցանիշներով. այն կողմնորոշված ​​էր միայն դեպի անհատական ​​կարիքներ: Այս պարագայում անհրաժեշտություն առաջացավ կիրառել տարբեր ցուցանիշներով մարդու բարեկեցությունը չափելու նոր սանդղակ: Այս հիմնական պահանջները բավարարելու համար սկսվեց օգտագործվել «կյանքի որակ» հասկացությունը, իսկ խնդրահարույց գիտական ​​ուսումնասիրությունները սկսեցին գործել 18-րդ դարից: Հայաստանի Հանրապետությունում կյանքի ցուցանիշների ուսումնասիրությանն անդրադարձել են մի շարք գիտական ​​հոդվածների և աշխատությունների, սակայն հղում չի արվել ՀՀ-ում կյանքի որակի գնահատմանը [1], [2] , [3]: Մենք առաջարկում ենք Հայաստանի Հանրապետությունում կյանքի որակի գնահատման նոր մեթոդ, որն իր մեջ ներառում է կյանքի որակի վրա ազդող հնարավոր գործոններ: Սոցիալ-տնտեսական զարգացման տեսանկյունից առաջատարներն այն երկրներն են, որոնք ունեն կրթության, գիտության, առողջապահության և մշակույթի բարձր մակարդակ, և ոչ թե տնտեսական աճի բարձր տեմպեր: Վերոհիշյալը արդարացնում է կյանքի բարձր որակի դերը, որը բացահայտում է այս աշխատանքի արդիականությունը պարզելու անհրաժեշտությունը `այն ներկայացնելով տվյալների վերլուծության միջոցով: Որպես ոլորտների հիմք ընտրվել է այստեղ կենսամակարդակը ՝ իր տարաբնույթ մեկնաբանություններով: Կենսամակարդակն արտացոլում է սպառման և արտադրության կառուցվածքի ծավալը, աշխատանքային պայմանները, ծառայությունների ոլորտի զարգացման մակարդակը, ոչ աշխատանքային և ազատ ժամանակի կառուցվածքը, անհատական ​​գույքի չափը: Այս կատեգորիայի այսպիսի լայն սահմանումը նկարագրում է բնակչության սոցիալ-տնտեսական վիճակը: Դիտարկված սոցիալական մարդկանց կողմից ՝ կյանքի որակը բարեկեցությունը բնութագրող ցուցանիշների ամբողջություն է, որը բնութագրում է մարդկանց նյութական և հոգատար կարիքների բավարարման աստիճանը (սոցիալական, հոգեբանական, տնտեսական, քաղաքական և այլն) գործոնների բաղկացուցիչ համակարգը: Կյանքի որակը սովորաբար կապված է ֆինանսական անվտանգության, բնության հետ միասնության, ապագա սերունդների առջև պատասխանատվության և այլ ասպեկտների հետ: Որպես շարք, ներկայումս բնակչության կյանքի որակը գնահատելու համար չկա միանգամայն մոտեցում: Փաստորեն, կյանքի որակի գնահատման խնդիրն առաջին հերթին կապված է կյանքի որակի սահմանման հետ, այսինքն `ինչը գնահատելու կոնկրետ փորձ է: Մինչև 20-րդ դարում մարդկային զարգացման հասկացությունների ի հայտ գալը, մեկ շնչի հաշվով իրական ՀՆԱ-ի ծավալը համարվում էր բնակչության կենսամակարդակը բնութագրող հիմնական ցուցանիշ: Այնուամենայնիվ, ժամանակի ընթացքում պարզ դարձավ, որ առանց լրացուցիչ ցուցանիշների, բարեկեցությունը կարող է ճշգրիտ նկարագրել և ներկայացնել սոցիալական միջավայրի արժեքները: Developmentարգացումը և առաջընթացն այնքան էլ հեշտ չեն, քանի որ այդ հասկացությունները չեն պարունակում միայն օբյեկտիվ տարրեր: Developmentարգացումը ուղղված է մարդկանց կյանքի որակի բարձրացմանը, այնուհետև զարգացման նպատակները և դրանց հասնելու ուղիները կտարբերվեն ըստ երկրի, մարզերի հնարավոր իրականացման: Անհատական ​​առաջընթացը, բարեկեցությունը կապված են այնպիսի ցուցանիշների հետ, ինչպիսիք են եկամուտը, տնտեսական վարկանիշը, գործազրկությունը, կրթությունը և մարդկային կապիտալը, ռեսուրսների առկայությունը և տեղաբաշխումը, անվտանգությունը, առողջությունը, հանցագործությունը, երջանկությունը, էկոհամակարգի արժեքները և այլն: Որպեսզի որոշվի ՝ կյանքի կամ զարգացման որակը կայուն է, վերը թվարկված գործոնները պետք է միավորվեն մեկ ընդհանուր ցուցանիշի ՝ հարաբերակցության մեջ: Կան կյանքի որակը բնութագրող բազմաթիվ ցուցանիշներ, որոնք տնտեսական համատեղում են շրջակա միջավայրի, տնտեսական և սոցիալական պայմանները: Այս ցուցանիշի ընտրությունը կախված է նրանից, թե ինչի համար է այն օգտագործվում: Դրա ներկայացման մեթոդի վերլուծական և տեղեկատվական կողմը որոշում է դրա կիրառելիության աստիճանը: Դրամական արտահայտություն դրամական արտահայտության, դինամիկայի, աստիճանի մեջ (գերազանց, լավ, վատ, շատ): 1975 Մ. Morris- ի ֆիզիկական որակի գնահատման քարտը (PQLI) մշակվել է գիտնականների խմբի կողմից [5], որը հաճախ օգտագործվում է մակրոտնտեսական մակարդակում ՝ մարդու առողջության կարիքների մակարդակը գնահատելու համար: [6] Ինդեքս. Խնդիր. գրագիտության մակարդակն է, մանկական մահացության մակարդակն է 1000 կենդանի ծնվածի հաշվով (166 նորածնի մահացություն) * 0.625, կյանքի տևողության գործակիցն է (մանկական մահացության մակարդակը -42) * 2.7: Timesամանակակից ժամանակներում Մարդկային զարգացման ինդեքսը (HDI) դարձել է սոցիալական առաջընթացի ավելի լավ չափանիշ, քան շատ այլ ցուցանիշներ: Այսօրվա արագ փոփոխվող աշխարհում մարդու կյանքի պայմանները, կենսակերպն ու վարքագիծը, ինչպես նաև մարդու զարգացման ընկալումը արագորեն փոխվել են: Մարդկային զարգացման ինդեքսը չափում է երկրի զարգացման միջին առաջընթացը մարդկության զարգացման մեջ, հստակ ցույց է տալիս տարբեր երկրների զարգացման միտումները, թույլ է տալիս նրանց համեմատել միմյանց հետ, որոնք արտացոլված են երկրների մարդկային զարգացման հաշվետվություններում: Այն ներկայացնում է մարդկային զարգացման հետևյալ երեք հարթությունների կոմպոզիտային գնահատում: ապրել երկար կյանք (չափվում է կյանքի տևողությամբ), կրթվել (չափվում է մեծամտությամբ) և ունենալ արժանապատիվ կենսամակարդակ (չափվում է գնողունակության հավասարության մակարդակով, եկամտի մակարդակով): IDA- ն երեք առանձին ցուցանիշների ամփոփ գնահատական ​​է: Դրանք են կյանքի տևողության ինդեքսը, կրթության ինդեքսը, համախառն ազգային եկամտի (ՀՆԱ) ցուցանիշը: Այն հաշվարկվում է հետևյալով. Գծապատկեր 1. Ըստ 2018 թ. Արդյունքների, աշխարհի 188 երկրների շարքում ամենաբարձր IDA ունեցող երկրները, այսինքն ՝ ամենաբարեկեցիկ և ոչ բարեկեցիկ երկրները [9]: Կյանքի միջին տևողությունը ամենացածրն է Սիեռա Լեոնեում ՝ 52,2 տարի, իսկ ամենաբարձրը Հոնկոնգում ՝ 84,1 տարի: Կատարը մեկ շնչի հաշվով ամենաբարձր արդյունքն ունի ՝ 116 818 դոլար: Կենտրոնաֆրիկյան Հանրապետությունն ունի ամենաաղքատ բնակչությունը: Այստեղ մեկ շնչի հաշվով տարեկան եկամուտը չի գերազանցում $ 663-ը: Մարդկային զարգացման ինդեքսով Հայաստանը 189 երկրների շարքում 83-րդն է, IDA- ն գնահատվում է 0.755 կետ, ինչը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 0.006 կետով: Հայաստանի հարեւանները ՝ Իրան, Վրաստան, Թուրքիա - Ադրբեջան, համապատասխանաբար, 60-րդ, 70-րդ, 64-րդ և 80-րդ տեղերում են, իսկ Ռուսաստանը ՝ 49-րդ: Կյանքի որակը ուսումնասիրելու համար գնահատումն իրականացվում է տարիների ընթացքում ՝ նպատակ ունենալով բացահայտել կյանքի որակի դինամիկան այս տարիների ընթացքում: Տվյալների մեթոդաբանությունը ենթադրում է գնահատում ըստ 7 ոլորտների. , գիտություն, մշակույթ (պետական ​​նախադպրոցական հաստատություններում ընդունված երեխաների թիվը, հանրակրթական դպրոցներում ընդունվածների թիվը), 5. առողջություն (կյանքի տևողություն, հաշմանդամների քանակ), 6. սոցիալական ենթակառուցվածքների օբյեկտների հասանելիություն (բջջային բաժանորդների քանակ , ինտերնետ բաժանորդների քանակը), 7. միջավայր (մթնոլորտ արտանետվող վնասակար նյութերի քանակ): Այս ցուցանիշների քանակական գնահատումները, վերցված ՀՀ ԱՎSS կայքից, անհրաժեշտ են կյանքի որակի ինդեքսի կառուցման համար [11]: Հայաստանում բնակչության կյանքի որակը ճշգրիտ նկարագրելու համար այն պետք է գնահատվի ընդհանուր ցուցանիշների միջոցով, որոնք այն ստանալու համար անհրաժեշտ է կարգավորել առավել նշանակալի ազդեցություն ունեցող ցուցանիշները: Մենք կյանքի որակի ինդեքսը հաշվարկում ենք հետևյալ ձևով. COH = 0,20 * EC + 0,20 * SOH + 0,15 * KGMH + 0,10 * ԱՀ + 0,15 * JOH + 0,10 * SEH + 0,10 * Որտեղ ՝ ԵՀ-ի եկամտի ինդեքս Մշակութային ոլորտների ինդեքս ԱԱՀ-առողջության ինդեքս Հ PD- ժողովրդագրական ոլորտի ինդեքս SE- սոցիալական ենթակառուցվածքի ոլորտի ինդեքս ԲՈՀ-բնապահպանական ոլորտի ինդեքս Դիտարկենք մեր կյանքի որակի դինամիկան 10 տարիների ընթացքում: Աղյուսակ 1. ԱՀԿ-ում Հայաստանի բնակչության կյանքի որակի ինդեքսը ԱՀԿ-ն է ՄԱԿ ՓԳՀ-ի 2009-2018թթ. Կյանքի որակը բարձրացել է բարձր տեմպերով ՝ 2011-ին գրանցելով առավելագույն աճ ՝ 7%, 2013-ին ՝ 9,5%, 2013-ին ՝ ընդամենը 2,4%, 2018-ին ՝ 4,2% աճ: 1 Հեղինակների կողմից կազմված է գնահատման մեթոդաբանության հիման վրա Գծապատկեր 2. Հայաստանի բնակչության կյանքի որակի դինամիկան 2009-2018թթ. Ընթացքում, (%) 22019 թ.-ի ներկայիս տվյալների համաձայն `կյանքի որակի տեսանկյունից, Հայաստանը զբաղեցնում է 153-րդ տեղը: , Վրաստանից առաջ (156): Ադրբեջանից (179-րդ), Իրանից (203-րդ) և Ռուսաստանից (171-րդ), իսկ Թուրքիան 130-րդ տեղում է: Կյանքի որակի գործակիցները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում: Աղյուսակ 2. Երկրների դասակարգումն ըստ կյանքի որակի ինդեքսի [12] CountryTurkeyArmeniaGeorgiaRussiaAzerbaijan Կյանքի որակի ինդեքսը ՀՀ-ում `որպես երկրի զարգացման հասարակության բաղկացուցիչ մաս տնտեսական տնտեսական տնտեսական զարգացման 2 կազմված հեղինակների կողմից ռեգրեսիայի վերլուծության միջոցով գնահատել տնտեսական աճի և կյանքի որակի փոխգործակցությունը: Հետընթացի վերլուծություններ ՝ ռեգրեսիաների բացակայությունը պարզելու համար [13]: Մեր վերլուծության մեջ (Y), կյանքի որակը, կախված կամ ելքային փոփոխական է, իսկ X1- ը ՝ անկախ փոփոխական: Existenceառայության առկայությունը պարզելու համար մենք կկատարենք կյանքի որակի և տնտեսական աճի և զույգ ռեգրեսիայի վերլուծություն: Ռեգրեսիայի վերլուծության համար անհրաժեշտ տվյալները ներկայացված են Աղյուսակ 3-ում: Կյանքի որակը և տնտեսական աճը և տնտեսական աճը Հայաստանում Աղյուսակ 3. Կյանքի որակի տնտեսական աճի (X1) գործակիցները 2009-2018 թվականների համար նրանց միջև փոխգործակցության գործակիցները: Այս վերլուծության մեջ (Y) կյանքի որակը կախված կամ արտադրողական փոփոխական է, իսկ (X1) տնտեսական աճը ՝ անկախ փոփոխական: Աղյուսակ. Հետընթացի վերլուծության ամփոփ արդյունքներ 3 Ստորև վերին գործակիցներ Վերև Այս զույգ ռեգրեսիայի վերլուծության արդյունքները ցույց են տալիս, որ եթե տնտեսական աճը ավելանա մեկ կետով, կյանքի որակը կաճի 0,0513 կետով և կբարձրանա 5,362 կետով փոփոխությունների արդյունքում: այլ գործոններում: Life 3 Հեղինակների կողմից կազմված որակի տատանման միայն 27% -ն է պայմանավորված տնտեսական աճի տատանումով, որին հաջորդում է 73% -ը `վերլուծության մեջ չընդգրկված գործոնների պատճառով: Վերլուծության արդյունքները ցույց են տվել, որ տնտեսական աճը մեկ կետով ավելացնելու դեպքում կյանքի որակի փոփոխությունը, հավանաբար, կտատանվի միջակայքում (-0.3648; 0.4951): միջակայքում, հավանաբար, Եզրակացության մեջ: Կյանքի որակի ինդեքսի նոր մեթոդաբանական գնահատումը հիմք է հանդիսանում Հայաստանի Հանրապետությունում դեռ գոյություն չունեցող վերլուծությունների իրականացման, այդ թվում `կյանքի որակի 7 ոլորտային ցուցանիշների ամփոփման: Ուսումնասիրությունների արդյունքների ուսումնասիրությունները, որոնք թույլ են տալիս գնահատել Հայաստանում կյանքի որակը, թույլ են տալիս եզրակացնել, որ տնտեսական աճն ուղղակիորեն ազդում է կյանքի որակի և ՀՀ որակի կայուն մեխանիզմների ապահովման վրա: ապահովել կայուն տնտեսական աճ: ։

Աշխատանքում ներկայացվել է կյանքի որակը որպես սոցիալտնտեսական կատեգորիա, առաջարկվել է Հայաստանի տնտեսական և սոցիալական վիճակը առավելագույնս արտահայտող կյանքի որակի գնահատման նոր մոդել։

Մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում բավական խորությամբուսումնասիրվում է պրոգրեսիա թեման, որի շրջանակում քննարկվում և արտածվում են նաև թվաբանական և երկրաչափական պրոգրեսիաների վերջավորթվով հաջորդական անդամների գումարների հաշվման բանաձևերը։ Սակայն հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում, ինչպես նաև տարբերխնդրագրքերում քննարկվում են այնպիսիվերջավոր գումարներ, որոնց անդամները թվաբանական կամ երկրաչափական պրոգրեսիաների հաջորդական անդամներ չեն։ 1;234;5nnS211iԱռհասարակ,գումարների հաշվման համար տարրական մաթեմատիկայում կիրառվող հայտնի եղանակներից մեկը, այսպես կոչված, «տարբերությունների» եղանակն է, որի համաձայն՝ փորձ է արվում գտնել մի այնպիսի ֆունկցիա, որ գումարի յուրաքանչյուրգումարելու համար տեղիունենաներկայացումը։ Եթե հաջողվում է գտնել այդպիսի ֆունկցիա, ապա գումարի համար ներկայացման դեպքում կստանանք`։ Սույն աշխատանքը նվիրված է բոլոր այն գումարների հաշվմանը,որոնց անդամներն ըստ-ի իրական գործակիցներով բազմանդամներ են։ Ստորև նախ կձևակերպենք և կապացուցենք մի քանի թեորեմներ, որից հետովերջիններիս կիրառմամբ կառաջարկենք նոր մոտեցումներ բոլոր այնգումարների հաշվման համար, որոնց ընդհանուր անդամները որոշվում են կարգահամարից կախված իրական գործակիցներով բազմանդամների միջոցով։ Թեորեմ 1։ Գոյություն ունի ռացիոնալ գործակիցներով բազմանդամ այնպիսին, որ և։ Ապացույց։ Հեշտ է նկատել, որ եթե -ն իրական գործակիցներովկամայական բազմանդամ է, ապա և բազմանդամները կունենանմիևնույն ավագ անդամը, հետևաբար-ից կարող ենք պնդել, որ որոնելի բազմանդամը երկրորդ աստիճանի է։ Այն փնտրենք հետևյալ անորոշգործակիցներով. դիցուք։ Ունենք` Մյուսկողմիցունենք`։ Այսպիսով՝ստացանք`16xf1kkfkfk12xf1221321 11nSfffffnfnfnf31ii11Px100P111PxPxx4Px1PxPx41Px21 ;;PxaxbxcabcR2211111 PxPxaxbxcaxbxcx21112 21;0 ; ։ 2222xxaxabxaababPxc100 0Pcև, իրոք,Թեորեմն ապացուցված է։ Թեորեմ 2։ Ցանկացած։ բնական թվի համար գոյություն ունի ռացիոնալգործակիցներով բազմանդամ այնպիսին, որ տեղի ունիհավասարությունը, ընդ որում։ Ապացույց։ Դիտարկենք անդրադարձ առնչություններով որոշվողհետևյալ ռացիոնալ գործակիցներով բազմանդամները`-ից ունենք`, որտեղից կստանանք`։ Համաձայն-ի՝ ունենք`, որում տեղադրելով և ի նկատի ունենալով, որկստանանք`։ Այժմ մաթեմատիկական ինդուկցիայի մեթոդով ապացուցենք, որ և անդրադարձ առնչություններով որոշվող բազմանդամները բավարարում են թեորեմ 2-ի պայմանները։ Երբ, նկատենք, որ բազմանդամը բավարարում էթեորեմ 2-ի պայմանները. այն ռացիոնալ գործակիցներով է, և2122xxPx22111112222xxxxPxPxxmmPx11mmmmxPxPxP500mP21111;2211; 00 ։ iiiixxPxPxiPxdxPPxPiN677100 kPkN00kxPxdx871111kkPxkPxdx111kPPx0x110P10111kkxPkPxdx967mPx1m2122xxPx100P ։ Ենթադրենք, որ դեպքում-ով որոշվող ռացիոնալ գործակիցներով բազմանդամը բավարարում է թեորեմ 2-ի պայմանները,այսինքն` և։ Ապացուցենք, որ դեպքում ևս-ով որոշվող բազմանդամը կբավարարի թեորեմ 2-ի պայմանները, այսինքն` և։ Ունենք`։ Ինտեգրելով այս հավասարության երկու մասերն ըստ-ի՝ կունենանք` որտեղ-ն ինտեգրման հաստատունն է։ տի ունենալով-ն ու-ը՝ կստանանք` -ում տեղադրելով և ի նկա։ -ից, ի նկատի ունենալով, որ, կունենանք`, որտեղից, ի նկատի ունենալով-ն ու -ը, կստանանք`, մյուս կողմից, համաձայն-ի,։ Այսպիսով, ապացուցեցինք, որբանաձևերով որոշվողբազմանդամը ևս բավարարում է թեորեմ 2-ի պայմանները։ Թեորեմն ապացուցված է։ Թեորեմ 3։ Իրական գործակիցներով ցանկացած բազմանդամի համար գոյություն ունի իրական գործակիցներով բազմանդամ և իրական թիվ այնպիսին, որ տեղիունի 21111112xPxPxP2211122222xxxx mkkN6,7kPx11kkkkxPxPxP00kP1mk6,71kPx111111kkkkxPxPxP100kP11kkkkxPxPxPx1111kkkkxPxPxdxPxck10c100x891111kcPk111011111xPxPxP1111111kkkkxkPxPxdxPPxPx11111111kkkPckPxdxPPxkPxdx111kPPxkc711111111kkkkxPxPxP7100kP71kPx1110nnnnQxaxaxaxaPx0p01QxPxPxp12հավասարությունը։ Ապացույց։ Համաձայն թեորեմ 2-ի՝ ունենք ևբանաձևերով որոշվող բազմանդամներ, որոնք բավարարում են հավասարությունը,հետևաբար, համաձայն-ի, տրված բազմանդամի համար կունենանք`, որում կատարելով նշանակումը, տրված բազմանդամի համար կունենանք ներկայացումը։ Նկատենք, որ համաձայն-ի-ն իրական թիվ է, իսկ-ը` իրական գործակիցներով բազմանդամ։ Թեորեմն ապացուցված է։ Այժմ, օգտվելով վերը նշած թեորեմներից, փորձենք հաշվել բոլոր այնգումարները, որոնցում -ին որոշվում է ըստ-ի իրական գործակիցներովբազմանդամի միջոցով։ Դիցուքբազմանդամ է և իրական գործակից-ներով։ Հաշվենք գումարը։ Համաձայնթեորեմ 3-ի՝ գոյություն ունեն բանաձևերով որոշվող բազմանդամ և իրական թիվ այնպիսին, որ տրված բազմանդամի համար տեղի ունի ներկայացումը, հետևաբար գումարի համար կունենանք` Այժմ, օգտվելով վերը նշածից, հաշվենք մի քանի վերջավոր գումարներ։ Նախապես, համաձայնև բանաձևերի, որոշենք և բազմանդամները։ Ունենք` 67mPx55Qx011nniiiiiiQxaxaPx00111111nnniiiiiiiiiiiPxPaaPxaPxaaP0011; 1nniiiiiiPxaPxpaaP13Qx12130pPx1ii1110nnnnQxaxaxaxa iQiiN1nniiS13Px0pQx12100002132 111։ nSPPpPPpPnPnpPnPnp14672Px3Px2211100;21PPxPxdxPPx ։ դասագրքում, ինչպես նաև և խնդրագրքերում հանդիպում ենք այսպիսի խնդիրների. մաթեմատիկական ինդուկցիայի մեթոդով ապացուցել, որցանկացած բնական թվի համար տեղի ունեն հետևյալ հավասարությունները. ա/բ/գ/։ Ստորև փորձենք այս գումարները հաշվել վերը նշած թեորեմներիկիրառմամբ։ Խնդիր 1։ Հաշվել գումարը։ Լուծում։ Ունենք`, հետևաբար, ի նկատի ունենալով-ը և-ը, համաձայն-ի, կունենանք` ևգումարի համար կստանանք`, հետևաբար, համաձայն-ի, որոնելիԽնդիր 2։ ՀաշվելԼուծում։ Ունենք`Պատ.`։ գումարը։ հետևաբար, ի նկատի ունենալով-ը և-ը, համաձայն-ի, կունենանք` 32232xxPx153322100;31PPxPxdxPPx43234244xxxxPx16345n22224113213nnn321225311nnnn4222123121321134nnnnnn52221321nSn22221441441iiiiQxxx0121; 4; 4aaa615131122PxaPxaPx324423xxx0011225113paaPaP14nS2324144514121423333nnnSnnnn2413nnnS122531nSnn223133iiiiiQxxx00;a121; 3aa61513 և , հետևաբար, համաձայն -ի, որոնելիգումարի համար կստանանք`Խնդիր 3։ ՀաշվելԼուծում։ Ունենք` Պատ.`։ գումարը։ , հետևաբար, ի նկատի ունենալով-ը,-ը և-ը,համաձայն-ի,կունենանք` ևհետևաբար, համաձայն-ի, որոնելի գումարի համար կստանանք`Պատ.` ։ Կարծում ենք, թե աշխատանքը կհետաքրքրի ինչպես աշակերտներին,այնպես էլ մաթեմատիկայի ուսուցիչներին, և այն կարելի է օգտագործել ավագդպրոցի մաթեմատիկայի արտադասարանական պարապմունքների ժամանակ։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Միքայելյան Հ., «Հանրահաշիվ-9», Եր., «Էդիթ Պրինտ», 2008, 304 էջ։ 2. Նիկոլսկի Ս.Մ., Պոտապով Մ.Կ., Ռեշետնիկով Ն.Ն., Շևկին Ա.Վ., «Հանրահաշիվ 9-րդ դասարանի դասագիրք», Եր., «Անտարես», 2012, 280 էջ։ 3. Գևորգյան Գ.Գ., Սահակյան Ա.Ա., «Հանրահաշիվ և մաթեմատիկական անալիզի տարրեր», Ավագ դպրոցի 11-րդ դասարանի դասագիրք բնագիտամաթեմատիկական հոսքի համար, Եր., «Տիգրան Մեծ», 2010, 208 էջ։ 4. Бабинская И.Л. Задачи математических олимпиад, М.։ Наука. 1975. 111 с.гебре, М.։ , «Просвещение», 1973. 351с.Տեղեկություններ հեղինակների մասինՆիկողոսյան Գագիկ Սերյոժայի – ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, ՀՊՏՀ Գյումրու մասնաճյուղ, E-mail։ gagonik@mail.ruՄանուկյան Վարդան Ֆրանցի – ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու պետական մանկավարժական ինստիտուտ, E-mail։

Աշխատանքը նվիրված է բոլոր այն վերջավոր գումարների հաշվմանը, որոնց ընդհանուր անդամը որոշվում է կարգահամարից կախված իրական գործակիցներով բազմանդամի միջոցով։ Ձևակերպված և ապացուցված են երեք թեորեմներ, որոնց կիրառմամբ առաջարկվում է նոր մոտեցում նշված վերջավոր գումարների հաշվման համար։ Քննարկված են նաև մի քանի ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐԸ ՔԵՄԱԼ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ 1920 ԹՎԱԿԱՆԻ ՄԱՅԻՍ-ԴԵԿՏԵՄԲԵՐԸ Պարտությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմում և Թուրքիայի մասնատման հետևանքով իրական վտանգը առաջացրեց վերջինիս հակառակ շարժումը `ջրաղացի շարժումը: Դա պարզապես ազգային շարժում էր, որը չէր հետապնդում հեղափոխական նպատակներ. այն ձգտում էր վերականգնել Թուրքիան, պայքարել դրա մասնատման դեմ, վերականգնել իր ինքնիշխանությունը, որտեղ դա հնարավոր է: Այդ պայքարը պետք է ուղղված լիներ նրա կտրուկ ավարտին ընդդեմ Հայաստանի, որը փորձում էր վերադառնալ իր պատմական հայրենիք: Ազգայնական շարժումը ղեկավարում էր երիտթուրքական նախկին ակտիվիստ Մուստաֆա Քեմալը: Սան Ռեմոյի համաժողովից հետո, համոզված լինելով, որ Անտանտի երկրները պատրաստվում են զգալի տարածքներ տրամադրել Հայաստանի Հանրապետությանը, Քեմալը որոշեց նյութ պատրաստել քեմալական-բոլշևիկյան համագործակցության համար և Ռուսաստանին հրավիրել Անդրկովկաս: Այսպիսով, Քեմալը փորձեց հակակշիռ ստեղծել Անտանտի նկատմամբ, որի արդյունքում, լարախաղաց դիրքեր գրավելով, խուսափեց կորուստներից և, առավել եւս, ունեցավ նոր նվաճումներ: 1920 թ. Ապրիլի 26-ին Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովն ընդունեց իր առաջին արտաքին քաղաքական ակտը ՝ Լենինին ուղղված նամակ, որը ստորագրեց Քեմալը և ուղարկվեց ԽՍՀՄ կառավարություն: Առաջարկվում էր համատեղ պայքար մղել օտարերկրյա իմպերիալիստների դեմ: Այդ դեպքում Քեմալը իր վրա վերցրեց պայքարը Հայաստանի Հանրապետության դեմ, իսկ Վրաստանի դեմ պատերազմը թողվեց Խորհրդային Ռուսաստանին: Նշվում էր, որ ամեն ինչ թուրքական էր ՝ համոզելու Ադրբեջանին ընդունել սովետական ​​իշխանությունը: Թուրքիան խնդրեց 5 միլիոն թուրքական լիրա արժողությամբ «առաջին օգնություն» ոսկի, զենք և զինամթերք: Հայաստանն անդրադարձավ այն հատվածին, որտեղ նշվում էր, որ Ազգային ժողովը որոշում կայացրեց, որով Թուրքիայի Հայաստանը, Քուրդիստանը, Լազիստանը, Բաթումը, Արևելյան Թրակիան, թուրք-արաբական խառն բնակչություն ունեցող տարածքները իրավունք ունեն որոշելու իրենց ճակատագիրը 1: Ապրիլի 30-ին Մուստաֆա Քեմալը հատուկ ծանուցագիր ուղարկեց Անտանտի կառավարություններին, որում ասվում էր, որ նրանք չեն ճանաչելու կամ չեն ընդունելու թուրքական տարածքների հաշվին Հայաստանը հիմնելուն ուղղված որևէ համաձայնագիր: Ապրիլի 28-ին Մուսավաթ Ադրբեջանը դարձավ խորհրդային: Թվում է, թե վերոհիշյալ նամակի կետերն ուժի մեջ են, փաստորեն պետք է նշել, որ նամակը Մոսկվա է հասել միայն հունիսի 1-ին, ուստի տեղի ունեցածը ոչ մի կապ չէր կարող ունենալ դրա հետ: Այնուամենայնիվ, Ադրբեջանի խորհրդայնացումը եւս մեկ ապացույց է այն բանի, որ թուրք-բոլշևիկյան շահերը համընկել են: Չնայած Թուրքիայի հետ համագործակցելու շահեր ունենալուն, Ռուսաստանի Խորհրդային Կառավարությունը լիովին համաձայն չէր իրեն ուղղված նամակի այն կետերի հետ, որոնք արտացոլված են 1920 թ. Հունիսի 3-ին Չիչերինի գրած պատասխան նամակում: Չիչերինը գրում է Հայաստանի դեմ պատերազմ սկսելու Թուրքիայի առաջարկի մասին: «Խորհրդային կառավարությունը հույս ունի, որ դիվանագիտական ​​բանակցությունները թույլ կտան Մեծ Ազգային ժողովը, մի կողմից, Թուրքիայի և, մյուս կողմից, Հայաստանի և Պարսկաստանի միջև, հաստատել ճշգրիտ սահմաններ, որոնք պահանջում են արդարություն, ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունք: « 1 Սիմոնյան Հ., Թուրք-հայկական հարաբերությունների պատմությունից, Երեւան, 1991, էջ: 369: 2 ohոհրաբյան Ե., Խորհրդային Ռուսաստան և հայ-թուրքական հարաբերություններ, Երևան, 1979, էջ: 16 3 Կիրակոսյան.. (խմբ.), Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության մեջ ով խորհրդային արտաքին քաղաքական փաստաթղթեր, փաստաթուղթ 248, Երևան, 1972, էջ: 448: Ինչպես տեսնում ենք, որպես խնդիրների կարգավորման հիմք, Խորհրդային Ռուսաստանն ընդունում է խաղաղ բանակցային գործընթացը, շահագրգիռ կողմերի հրավերով պատրաստակամություն է հայտնում ստանձնել միջնորդի պարտականությունները: Ինչ վերաբերում է Ազգային ժողովի որոշմանը, որ խառն բնակչություն ունեցող տարածքներին իրավունք է տրված ինքնուրույն որոշելու իրենց ճակատագիրը, ապա խորհրդային կողմը մեկնաբանում է այսպես. «Խորհրդային կառավարությունն, իհարկե, այդ որոշումը հասկանում է այնպես, որ նշված վայրերում անցկացվի ազատ հանրաքվե ՝ վտարանդի միգրանտների մասնակցությամբ, որոնք նախկինում ստիպված էին լքել իրենց հայրենիքը իրենցից անկախ պատճառներով , որը պետք է վերադարձվի հայրենիք »: Սահմանային վեճերի լուծման ազգագրական սկզբունքը առաջ է քաշել Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարությունը, որը պետք է հիմնվեր մինչև 1914 թվականը: Հիմք ընդունելով ազգության գոյություն ունեցող նկարագիրը: Այլ կերպ ասած, գերակշռող մահմեդական բնակչություն ունեցող հողերը պետք է անցնեին Թուրքիա, իսկ հիմնականում հայերով բնակեցված հողերը պետք է անցնեին Հայաստան: Փաստորեն, եթե այս սխեման գործեր, Վանի իթ Բիթլիսի նահանգները կարող էին անցնել Հայաստանին (առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ հայերը մեծամասնություն ունեին միայն այս երկու վիլայեթներում): Այս ժամանակահատվածում Թուրքիան ակտիվորեն զբաղվում էր իր հիմնական ռազմական ուժերը կենտրոնացնելով Հայաստանի դեմ: Քյազիմ Կարաբեկիր փաշան նշանակվեց Թուրքիայի արեւելյան բանակի հրամանատար: Արդեն 1920-ին ՝ ապրիլին, Կարաբեքիրը հեռագրով Քեմալ Քեմալին Անկարայում: «Առաջիկա օրերին ես կկարողանամ տեղեկացնել, որ Հայաստանը ջնջվել է աշխարհի քարտեզից» 2: Մենք տեսնում ենք, որ ընդամենը մի քանի օրվա ընթացքում նախատեսվում էր նվաճել Հայաստանը: 1920 Գարնանը քեմալականները 22 հազարանոց բանակ էին կենտրոնացնում Հայաստանի սահմաններին ՝ 69 թնդանոթով և 200 հրետանով: Այդ բանակը պատրաստ էր ներխուժել Հայաստան 3: Թուրքական ուժերի թիվն ավելացավ ամռանը, երբ 50-հազարանոց բանակ էր կենտրոնացած Հայաստանի հետ սահմանին: Սա այն դեպքում, երբ հունիս-օգոստոս ամիսներին նրանք 15 հազար զորք էին հետ կանչել Թրակիայի և Անատոլիայի խորքերը շարժվող 60 հազար հունական բանակի դեմ 4: Սա վկայում է, որ քեմալականների համար գլխավորը արեւելյան ճակատն էր: Ինչպես տեսնում ենք, թուրքական բանակը պատրաստ էր, և Քյազիմ Կարաբեքիրը սպասում էր հրաման ՝ սկսելու ռազմական գործողություններ Հայաստանի դեմ: 1914 թ. Օգոստոսի 14-ին Ազգային ժողովի նիստում Քեմալ փաշան հայտարարեց, որ Արելյան զորքին հրամայված է պատրաստվել հունիսի 6-ին ռազմական գործողությունների մեկնարկին ՝ նպատակ ունենալով գրավել Սարիղամիշ-Սողանլու կիրճերը, վերահսկողություն հաստատել Բրեստ-Լիտովսկի վրա: -Բաթումիի տարածքներ: ել ՝ այդպիսով կանխելով հնարավոր հայկական հարձակումը Կարինի (Էրզրում) վրա 5: Հարց է առաջանում. Ինչո՞ւ տեղի չունեցավ թուրքական արշավանքը: Ինչպես ցույց են տալիս փաստերը, դա պայմանավորված էր Խորհրդային Ռուսաստանի դիրքորոշմամբ (սա ընդունեց Մուստաֆա Քեմալը): Նախ, մենք տեսանք, որ հունիսի 3-ի նամակում Չիչերինը դեմ էր ցանկացած ռազմական գործողության: 1920 թ. Հունիսի 4-ին Մոսկվայում Խալիլ փաշա Չիչերինի Կարախանի հետ բանակցություններից հետո, Մուստաֆա Քեմալը հայտնեց. «Մեզ տեղեկացրել են, որ անհրաժեշտ է հրաժարվել Հայաստանի դեմ գործողություններից»: Քեմալը պատճառների մասին գրում է հետևյալը. «Կարին ժամանող մի ռուս գործակալ հանդիպեց մեր պատվիրակության հետ: «Այդ այցից անմիջապես հետո մենք ստիպված եղանք կասեցնել մեր հարձակվողներին»: Այս ամենից կարելի է եզրակացնել, որ սովետական ​​ռուսները զգալի դեր խաղացին հայ-թուրքական հարաբերությունների հետագա կարգավորման գործընթացում, ուստի անհրաժեշտ էր գտնել դրա հետ հարաբերությունների կարգավորման և բարեկամական հարաբերությունների հաստատման ուղիներ: 1 Կիրակոսյան J.. (Խմբ.), Էջ 448: 2 Սիմոնյան Հ., Էջ 369: 3 ohոհրաբյան Ե., Էջ 36: 4 Սիմոնյան Հ., Էջ 380: 5 Մսիրլյան.., Երեք ուխտեր, Բեյրութ, 1979, էջ. 40 6 Սիմոնյան Հ., Էջ 374: 7 Մսիրլյան.., Էջ 40: 1920 թ. Հուլիսի 4-ին Մոսկվայում ստացվեց Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովի գործադիր կոմիտեի անդամ Բեքիր Սամիի պատասխանը: Գրված էր ավելի մարտական ​​ոճով; այն սահմանում է որոշակի պահանջներ: Նշվեց Հայաստանի մասին: «Մենք ագրեսիվ նպատակներ չենք հետապնդում, ընդհանրապես չենք մտածում իմպերիալիստական ​​էքսպանսիայի մասին: «Հավասարության սկզբունքների վրա հիմնված միջնորդությունն այն լուծումն է, որը լավագույնս համապատասխանում է մեր կողմից ընդունված սկզբունքներին, որոնք իրականացվել են Ռուսաստանի Խորհրդային Հանրապետության կողմից Բրեստ-Լիտովսկի հաշտեցման և Բաթումի կոնվենցիայի ստորագրումից ի վեր»: Ինչպես տեսնում ենք, Բրեստ-Լիտովսկ-Բաթումի համաձայնագրերն ընդունվում են որպես հիմք Հայաստանի հետ սահմանների արդարացի կարգավորման համար: Սա ցույց տվեց նվաճողական միտումներ. փաստորեն դուրս մղվեց ինքնորոշման իրավունքի գաղափարը: Ո՞րն էր այս փոփոխության պատճառը: Այս ընթացքում ընթանում էին բանակցություններ Հայաստանի և Խորհրդային Ռուսաստանի միջև: Լ. Շանթի գլխավորած հայկական պատվիրակությունը Ռուսաստանից պահանջում էր ճանաչել Հայաստանի անկախությունը, գոնե ընդունել այն փաստը, որ Արևմտյան Հայաստանը միացավ Հայաստանին, որ Ռուսաստանը պարտավորվեց չխառնվել Հայաստանի գործերին, օգնություն ցուցաբերել և այլն: Ռուսական կողմը (Չիչերին, Կարախան) համաձայն է բավարարել պահանջները, եթե Հայաստանը մերժի Սիրիայի պայմանագիրը և խզի հարաբերությունները Անտանտի երկրների հետ և թույլ տա նրան օգտագործել իր երկաթուղիները Թուրքիայի հետ կապվելու համար: Ի պատասխան ՝ հայկական կողմն ասում է, որ իրավասու չէ քննարկել նման հարցեր: Արդյունքում բանակցություններն ընդհատվում են Երեւանում շարունակելու պայմանով: Կարծում ենք, որ այս բանակցությունների ձախողման արդյունքում Թուրքիան ավելի կոշտ քաղաքականություն վարեց Հայաստանի նկատմամբ: Կոշտ քաղաքականությունն ավելի ու ավելի էր խորանում. արդեն հուլիսի 8-ին, Անկարայի կառավարությունը վերջնագիր հուշագրով հայտարարեց ՀՀ կառավարությանը, որ երկու երկրների հարաբերությունները հիմնված են Բրեստ-Լիտովսկի և դրա շարունակական Բաթումի պայմանագրերի վրա, որոնք տարածում են թուրքական իշխանությունը Կարսի, Արդահանի և Բաթումիի վրա: նահանգներում, որտեղ անցկացվեց «ժողովրդական հանրաքվեն» 2: 1920 թ. Հուլիսի 19-ին Չիչերինը հեռագիր ուղարկեց ՀՀ արտաքին գործերի նախարարին, որում ասվում էր. «Բացառությամբ սովետական ​​կառավարության խաղաղասեր նկրտումների ազդեցության, թուրք ազգայնականները դադարեցրեցին իրենց զորակոչը, որը նպատակ ուներ հարվածել նոր հարված հայ ժողովրդին »: «Լեգրանի հետ տեսակետների փոխանակման գործընթացում ՀՀ կառավարությունը կհամոզվի խորհրդային կառավարության անցած ճանապարհի արդարության մեջ, հնարավոր կլինի գտնել բոլոր հարցերի շուրջ նրա հետ վերջնական համաձայնագիր կնքել և նրա հետ խաղաղության համաձայնագիր կնքել: « հարաբերությունների մասին »3: Հուլիսի 19-ին քեմալական թուրքական պատվիրակությունը Բեքիր Սամիի գլխավորությամբ ժամանում է Մոսկվա եւ բանակցություններ սկսում Կարախանի ու Չիչերինի հետ: Ըստ թուրք հեղինակ Սալահինի, Չիչերինը պահանջում էր տարածքներ տրամադրել Հայաստանից մինչեւ Վանի ու Բիթլիսի նահանգներ: Այս պահանջը խոր դժգոհությամբ ընդունվեց թուրքական պատվիրակության կողմից, որը հանդիպում է պահանջում Լենինի հետ: Հանդիպումը տեղի է ունենում օգոստոսի 14-ին: Հայտնի չէ, թե նրանք ինչ զրույց են ունեցել, բայց Չիչերինը, որը դրանից հետո շարունակեց բանակցությունները, շարունակեց պնդել իր տեսակետները 4: Բանակցությունների արդյունքում օգոստոսի 24-ին կստորագրվի «Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ համաձայնագրի նախագիծը»: Ըստ այդմ ՝ կողմերը պարտավոր էին չճանաչել խաղաղության բոլոր պայմանագրերը կամ միջազգային ակտերը, որոնց ընդունմանը հակառակվելու է մյուս կողմը: Թուրքիա ասելով նկատի ունեին բոլոր այն տարածքները, որոնք ներառված էին Թուրքիայի ազգային դաշնագրում: Կողմերի միջեւ նախկինում կնքված բոլոր պայմանագրերը համարվել են առոչինչ: Կողմերը պարտավորվել են փոխադարձ համաձայնությամբ ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները `երկու կողմերի միջև անխոչընդոտ երկաթուղային տրանսպորտ ապահովելու և այլ պայմաններ ապահովելու համար 1 Kirakosyan J., p. 449: 2 Մսիրլյան.., Էջ 41: 3 Կիրակոսյան J.., Էջ 453-454: 4 Գալոյան Գ., Հայաստան և մեծ տերությունները 1917-1923 թվականներին, Երևան, 1999, էջ: 264: որոնք ուղղակիորեն կապված չեն Հայաստանի հետ 1: Մենք տեսնում ենք, որ կողմերը հրաժարվում են ճանաչել ինչպես Շրի Լանկայի, այնպես էլ Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրերը: Ավելի վաղ ՝ օգոստոսի 14-ին, Մուստաֆա Քեմալը հրաժարվեց ճանաչել Սիրիայի պայմանագիրը ՝ հայտարարելով, որ ոչ միայն չի ընդունում այն, այլ որ Թուրքիան պարտավոր է միացնել Կարսը, Սարիղամիշը, Արդահանը և Բաթումը: Ըստ Գ. Գալոյանի, այս համաձայնագիրը հիմք չի հանդիսացել թուրքական ներխուժման համար: Նա պնդում է, որ նախքան Բեքիր Սամի գալը Թուրքիա, իր հետ տանելով նախագծի տեքստը, քեմալականները, օգտվելով ստեղծված իրավիճակից և վախենալով, որ Ռուսաստանը կարող է առաջիկայում պնդել իր առաջարկը ՝ Հայաստանին տալ Արևմտյան Հայաստանի որոշ տարածքներ, փորձում էին մաքրել իրենց հաշիվները: ոչնչացնելով այն 2-ով: Սալահինը վկայում է, որ քեմալականները որոշել են «քանդել Երևանի կառավարությունը կամ կրճատել Հայաստանի տարածքն այնքանով, որ չեղյալ համարեց Սիրիայի պայմանագիրը, ճանաչեց թուրք ազգայնականների կառավարությունը, ճանապարհ բացեց Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև և դադարեցրեց հետապնդումները: մահմեդականների »: 1920-ին որոշում կայացվեց պատերազմ սկսել Հայաստանի դեմ: 1918 թվականի սեպտեմբերի 18-ին Բաքվում գումարվեց Արևելքի ժողովուրդների առաջին համագումարը, որին մասնակցում էին 37 ազգերի 1891 պատվիրակներ: Այստեղ առաջ է քաշվում այն ​​տեսակետը, որ Արևելքում համաշխարհային հեղափոխության հաղթանակին խոչընդոտում է «իմպերիալիստական ​​Հայաստանը», ուստի դրա ոչնչացումը գերխնդիր է: Եվ քանի որ Թուրքիան և Ադրբեջանը հռչակվել էին որպես արևելքի ճնշված ժողովուրդների ազատագրման պայքարի ռահվիրաներ, նրանք պետք է ունենային Հայաստանին մահացու հարված հասցնելու առաքելություն 4: Եվ այդ ժամանակ, երբ Հայաստանը կհայտնվեր անելանելի դրության մեջ, խորհրդային ուժերը երկիր կմտնեին որպես ազատագրողներ: 1920 Քյազիմ Կարաբեկիր փաշան սեպտեմբերի 7-ին գալիս է Անկարա: Հաջորդ օրը Քեմալի ղեկավարությամբ գումարվեց Գերագույն ռազմական խորհուրդը, որտեղ քննարկվում էր Հայաստանի դեմ ռազմական գործողություններ սկսելու անհրաժեշտությունը: Քեմալը, վստահ լինելով, որ նույնիսկ Վրաստանը չի օգնի Հայաստանին, հրամայեց ներխուժել Հայաստան 5: Անցնելով նման նախապատրաստական ​​շրջան ՝ թուրքական բանակը սեպտեմբերի 23-ին առանց պատերազմ հայտարարելու ռազմական գործողություններ սկսեց Հայաստանի դեմ: Կյանքը ցույց տվեց, որ հայկական բանակը պատրաստ չէ դիմակայել թուրքական հարձակումներին: Սեպտեմբերի 29-ին թուրքական զորքերը մտան Սարիղամիշ, հոկտեմբերի 1-ին ՝ Կաղզվան: Սեպտեմբերի 30-ին ՀՀ կառավարությունը դիմել է ՀՀ բոլոր քաղաքացիներին ՝ ոտքի կանգնելու հայրենիքը «տաջիկների մղձավանջից» ազատելու համար: Օգնության խնդրանքները անընդհատ ուղարկվում էին Դաշնակիցներին, որոնք մնում էին «բարբառային անապատի ձայն»: Sideգալով հայկական կողմի անկարողությունը ՝ թուրքական բանակն անընդհատ առաջ էր շարժվում ՝ հասնելով նոր նվաճումների: Հոկտեմբերի 30-ին Կարսը խայտառակ ընկավ: Նոյեմբերին թուրքերը մտան Ալեքսանդրապոլ ու գրավեցին այն: Նոյեմբերի 18-ին, առաջին փորձի ձախողումից հետո, կնքվեց զինադադար, որով ավարտվեցին ռազմական գործողությունները: Հարց է առաջանում. Ինչու թուրքերը գնացին հրադադարի, երբ նրանք ոչ մի լուրջ դիմադրության չհանդիպեցին: Կարծում ենք, որ Է. Ohոհրաբյան. Նա պնդում է, որ Արարատյան դաշտը Հայաստանի սիրտն է, նրա բնօրրանը, ուստի այնտեղ ներխուժումը չէր կարող կապված լինել որոշակի ռիսկի հետ: Դա կարող էր կրկնվել 1918 թվականին: օրինակ. Այդ ժամանակ քեմալականները չէին կարող անտեսել խորհրդային կառավարության դիրքորոշումը հայ-թուրքական հարաբերությունների հարցում: Խորհրդային Ռուսաստանը չէր ցանկանում Թուրքիայի միացումը Հայաստանին: Վերջապես, քեմալականները քաջատեղյակ էին, որ հայկական հարցը վաղուց արդեն միջազգային խնդիր էր. «Եվրոպական հասարակական կարծիքի ճնշման տակ նրանք ստիպված էին համակերպվել փոքր Հայաստանի գոյության հետ»: 1 Գալոյան Գ., Էջ 265-266: 2 Նույն տեղում, էջ 269: 3 Նույն տեղում: 4 Սիմոնյան Հր., Էջ 390: 5 Մսիրլյան.., Էջ 48: 6 Zohrabyan e., Pp. 84-86 թթ. Նոյեմբերի 24-ին Ալեքսանդրապոլում սկսվեցին հայ-թուրքական բանակցությունները: Հայկական պատվիրակությունը գլխավորում էր Ալ. Խատիսյանը, իսկ թուրքականը ՝ Քյազիմ Կարաբեքիրը: Նոյեմբերի 30-ին թուրքական պատվիրակությանը ներկայացվեց թուրքական պայմանները, իսկ հաջորդ օրը վերջնագրի օգնությամբ սպառնաց պատերազմ սկսել: Նոյեմբերի 30-ի գիշերը հատուկ ժողով էր գումարվել, որին մասնակցում էին խորհրդարանի անդամներ, կառավարություն, ՀՅԴ բյուրոն ամբողջությամբ, անհատներ ու զինվորականներ: Այստեղ որոշվում է ընդունել թուրքական պահանջները: Վերջապես, դեկտեմբերի 2-3-ի գիշերը ստորագրվեց հայ-թուրքական հաշտեցման պայմանագիրը, որի պայմանները հայկական կողմի համար ահավոր դժվար էին: Պայմանագրով ավարտվեց պատերազմը Հայաստանի և Թուրքիայի միջև, Կարսը, Սարիղամիշը, Արդահանը, Օլթինը, Սուրմալու նահանգը, Կաղզվանը և Ալեքսանդրապոլը անցան Թուրքիային: Նախիջևանի, Շարուրի և Շահթախտի շրջանները ժամանակավորապես դրվել էին Թուրքիայի տրամադրության տակ, մինչև այնտեղ անցկացվեր հանրաքվեն: Հայաստանը նաև ընդունեց, որ այդ տարածքները պատմական, էթնիկական և իրավական անվիճելի կապեր ունեն Թուրքիայի հետ: Հայաստանը կարող էր ունենալ 1500 զինվորականների ջոկատ ՝ 8 լեռնային դաշտային թնդանոթներով և 20 գնդացիրներով 1: Հայաստանի առաջին հանրապետության և Թուրքիայի հարաբերություններն այսպես ավարտվում են իրավական հիմք չունեցող համաձայնագրի ստորագրմամբ: Այսպիսով, վերը նշվածը շեշտում է այն փաստը, որ Թուրքիան կարողացավ օգտագործել Հայաստանի հաշվին հասնելու համար միջազգային հարաբերություններում ստեղծված ուժերի դասավորվածությունը: Թուրքիան շրջադարձ կատարեց Անդրկովկասը լքող ուժերից ՝ ջանքեր գործադրելով Սովետական ​​Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման և «համագործակցության» եզրեր գտնելու համար: Հայաստանի Հանրապետությունը չկարողացավ ճիշտ գնահատել տարածաշրջանում տեղի ունեցող փոփոխությունները. հույսերը կապված էին ավարտին Անտանտի երկրների կողմից ընդունված, բայց այս պահին ընդունված Սուր պայմանագրի հետ: Նա չընդունեց այն փաստը, որ Խորհրդային Ռուսաստանի դերը որոշիչ է Հայաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունների վերջնական կարգավորման գործընթացում: Երբ համոզվեցինք, որ Թուրքիան հավատարիմ է իր քաղաքականությանը, այն է, որ տեղի ունեցածը վավերացնի միայն ռազմական ձեռքբերումներից հետո ՝ համաձայնագրերի միջոցով: Նա չէր սպասում, որ Անտանտը կամ Խորհրդային Ռուսաստանը կամ Հայաստանից ինչ-որ հրաշքով նվաճված տարածքներ կտան իրեն, բայց օգտագործեց միջազգային ուժերի և տարածաշրջանից նրանց հեռացման հակասությունները `իրենց զինված ուժերի միջոցով հարցը լուծելու համար: Գեորգ Կեսոյան ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐԸ ՔԵՄԱԼ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ՄԱՅԻՍ-ԴԵԿՏԵՄԲԵՐԻ ԱՄԿԵՏՈՒՄ ERԱՄԱՆԱԿԸ 1920 ԲՆԱԳԱՎԱwordsՆԵՐ. Քեմալական շարժում, տարածքների հատում, հեռացող և վերադարձող ուժեր, տարածաշրջանում քաղաքական ուժերի գնահատում ։

Քեմալական շարժումն իր սուր ծայրով ուղղվեց Հայաստանի դեմ։ Ընդ որում` այն փորձում էր ոչ միայն կանխել Հայաստանին իր պատմական հայրենիքից նոր տարածքների անցումը, այլև նրանից զավթել նոր տարածքներ։ Հատկանշական է, որ քեմալականները ճիշտ գնահատեցին տարածաշրջանում ուժերի փոփոխությունը և հեռացող ուժի` Անտանտի փոխարեն համագործակցեցին վերադարձող ուժի` Խորհրդային Ռուսաստանի հետ։ Հայ քաղաքական ուժերը, տարվելով Սևրի անիրագործելի պայմանագրով, իրենց գործողությունները չհամապատասխանեցրին ժամանակի քաղաքական թելադրանքին։

ՀՈԳԻ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՄԱՐԴԸ ՄՏՆՎՈ ՄԱՐՄԻՆ ԵՎ. Բ. «Agերացող մարդը» -ի թեման Յեթսի ուշ շրջանի բանաստեղծություններում կարևոր դեր է խաղում 20-րդ դարի վերջին իռլանդացի դրամատուրգ, բանաստեղծ Ուիլյամ Բաթլեր Յեյթսի ստեղծագործություններում: Oldերությունը բանաստեղծի համար խնդիր էր, որից գոնե անընդհատ փախչում էր նրա բանաստեղծական եսը: Գիտնականները, սակայն, «ծեր Յեյթսի» պոեզիան համարում են նրա աշխատանքի գագաթնակետը: Իր կյանքի վերջում արդեն գրվել էին լավագույն պիեսներն ու պիեսները, շնորհվել էր Նոբելյան մրցանակ, Յեյթսի պոեզիան հասավ իր ամենաբարձր կետին ՝ հասցնելով գրական ուղու ֆենոմենալ ավարտին: Իզուր չէ, որ այս շրջանում Յեյթսն ինքն է դառնում իր սիրած խորհրդանիշի ՝ աշտարակի նշանակիչը: «Աշտարակ» ժողովածուի առաջին երկու բանաստեղծությունները «ծերացող մարդու» խնդրի շուրջ խորհրդածություններ են: Նրանք հետևում են միմյանց, բայց նույն խնդրին նայում են տարբեր տեսանկյուններից: Այսպիսով, շարքի առաջին բանաստեղծությունը ՝ «Նավարկում դեպի Բյուզանդիա», սկսվում է հայտարարությամբ. «Դա տարեց մարդկանց համար երկիր չէ» [1]: Յեյթսը հակադրում է իր ծերացող մարմինը երիտասարդների հետ, ովքեր նույնպես ծնվել և մեծացել են, և այդ ժամանակ նրանք նույնպես կմահանան: Միբան, սակայն, ըստ Յեյթսի, չի մահանում: Այն միտքը, որը չի ծերանում: Բանաստեղծական ես-ը, ձգտելով անմահության, նավարկում է դեպի Սուրբ Բյուզանդիա: Oldերությունը մարդուն ազատում է երկրի աշխարհից, նա մտնում է հոգու աշխարհ: Նա իմաստուններին կոչ է անում «սպառել իր սիրտը, հիվանդ ցանկությամբ և կապված մեռնող կենդանուն» («Սպառում իմ սիրտը հեռու. Հիվանդ ցանկությունից / Եվ ամրացված մեռնող կենդանուն») [1]: Բանաստեղծը ֆիզիկական աշխարհից կամ իր մարմնից ելքը տեսնում է սրտից, ցանկություններից, հույզերից, կրքերից ազատվելու մեջ: Ձիերն Աստծո հավերժական էության մեջ և Յաթեսը ՝ իր հոգու վերածննդի համար, մարմնի փոխարեն ընտրում են հույն ոսկեգործների կողմից օգտագործվող ձի որովայնը կայսեր և երգող թռչունների համար արհեստական ​​ծառեր ստեղծելու համար: Այս կերպ նա ակնարկում է արվեստում հոգու հավերժացման մասին: Երիտասարդ մարմնի երկնային, ծնված և մեռնող աշխարհը բանաստեղծության վերջին տողերում փոխարինվում է հավերժության երգով այն մասին, թե ինչ է «անցել, անցնում և գալու է» («Կամ դրվում է մեծ ծիրում երգելու /… / Ինչ անցյալ է, կամ անցնում է, կամ գալու է ») [1]: «Նավիգացիա» -ը, ինչպես Բյուզանդիայի մասին համանուն մյուս պոեմը, սերտորեն կապված է արվեստի միջոցով գոյության միասնության ձեռքբերման հետ: Քըրթիս Բրեդֆորդը այս առնչությամբ գրում է. «Հերոսը հասնում է« Գոյության միասնության »ժամանակավոր կողմին ՝ հեռանալով երկրից, գերակշռում է երիտասարդների ցանկությունը և նավարկելով դեպի Բյուզանդիա, որը հոգատար կյանքի խորհրդանիշ է»: Արդեն «Աշտարակ» -ում խնդրի այս լուծումը չի գոհացնում բանաստեղծին: Յեթսը բանաստեղծությունը սկսում է մի հարցով: Ի՞նչ անեմ այս անհեթեթության հետ: Այս անհեթեթ դեպքում ոչ թե բանաստեղծի մարմնից դուրս իրականությունն էր, այլ նրա սեփական ՝ հին ու թույլ մարմինը, որից այլ ելք չուներ: Այս անգամ նա փոխանակ նավիգացիոն հավերժության մի մասը դառնա, մտածում է ստեղծել իր իսկ հավերժությունը: Նախորդ բանաստեղծության օտար սրտի հույզերը դառնում են գոյության մուսա: Հիշելով տարբեր կերպարները ՝ նա զանգահարում է բոլորին և հարցնում ՝ արդյո՞ք նրանք նույնքան բարկացած են ծերությունից: Բանաստեղծության երրորդ մասում, թողնելով իր կամքը, Յեյթսը առանձնացնում է խնդիրների լուծման իր երկու հիմքերը ՝ հպարտությունն ու հավատը: Միայն խտացված հպարտությունն ու անսանձ հավատը կարող են հիմք հանդիսանալ ծերության ոտնձգությունները վիճարկելու համարձակության համար: «Նավիգացիա» -ում հավերժության մի մաս դառնալու ցանկությունը փախուստ էր ծերացող մարմնի իրականությունից, իսկ «Աշտարակ» -ում Յեյթսն արդեն համարձակորեն դեմ է դրան: Հաշտվելով իրանցու հետ `բանաստեղծը հաշտվում է ծերացող մարմնի հետ: «De Լինելով մահ, մենք վեր ենք կենում, / Երազում և այդպես ստեղծում / Տրանսլունարական դրախտ» («ing մեռնում ենք, բարձրանում ենք, / երազում և այդպիսով ստեղծում / անդրալուսնային դրախտ») [1]: Շոն Պրայորը «Լուսնի դրախտը» համարում է «տեսիլքի» դրախտը, որը Յեյթսը տեղադրում է պարույրների պարույրից այն կողմ: «Դա տեսանելի աշխարհի տիրույթն է», - գրում է Դեյվիդ Ռոսը, - «որտեղ հոգիները և իրենց մարմնի կատարելության մեջ են»: Antոն Անտերքերը կարծում է, որ դրախտը ստեղծվել է մարդու կողմից, ինչպես արվեստի գործերը: այն պահպանում է իր գոյությունը նույնիսկ իր ստեղծողից հետո ՝ լինելու ապագայի մարդիկ: [5] Հիշողություններն ու փորձառությունները գործիք են դառնում բանաստեղծի համար ՝ խորհրդանշելով այն հաղթանակը, որը «մարդկանց կխելագարեցներ» («Forif I triumph I must make men») [1]: Ակնարկելով մարդու վրա արվեստի խելահեղ ազդեցությունը ՝ Յեյթսն արդեն տեսնում է մարմնի ծերացման անհեթեթ հաղթանակը «Աշտարակում» ոչ թե բյուզանդական հավերժության մեջ, այլ իր իսկ արվեստ-դրախտում: Կուտակված էներգիան կարող է ուղղվել ավելի պատկերավոր «ենթալուսային» արվեստի ստեղծմանը: «Յեյթսը», - գրում է Վիրջինիա Պրուիտը, - «անսանձ կամքի ուժը վերադարձնում է իր հավատալիքների անձնական դասակարգման բարձրագույն տեղը»: Եթե ​​«Նավիգացիա» -ում նա իր հոգին վստահում է իմաստուններին, ապա այստեղ բանաստեղծը որոշում է ստեղծել այն: Այս կերպ նա դնում է իր հոգին, որը նյութականանում է պոեզիայում, որն իր հերթին ձվեր է դնում այն ​​մարդկանց համար, ովքեր գալիս են ավելի ուշ: Հոգու գերակայության ժամանակաշրջանն ավարտվում է «Ես-ի երկխոսություն» պոեմով, որում Յեյթսը շարունակում է էության `աշխարհի երկակիության գաղափարը` այս անգամ նախապատվությունը տալով «Ես» -ին `կյանքի խորհրդանիշին: Դրա առաջին կեսը հակադոմինանտ կեսը կոչում է արդարություն: Իսկ իրական աշխարհում, ինչպես և բանաստեղծական աշխարհում Յեյթսի «Տեսիլքի» էզոթերիկ աշխատանքում հակառակ ժամանակներն էին ձևակերպված, ուստի ես ստիպված էի հաղթել: Հոգին Եսիին անվանում է «Իմ հոգի. Ես կանչում եմ ոլորուն հնագույն սանդուղքին» [1], որի իմաստը մեկ է. Դա աշտարակն ու հոսքն է, ներքևը և վերևը, մեկը, որ կապում է Հոգին և Ես-ը: Հակոբի երազի սանդուղքի նման, որի մի ծայրը երկնքում էր, իսկ մյուսը ՝ երկրի վրա, որի վրա Աստծո հրեշտակները բարձրացան և իջան, [8] Հոգին շարժվում է այս ոլորուն սանդուղքով, ասես փորձում է իր տեղը գտնել աշտարակ, որի պատը քանդվում է: Սա ոչ միայն իրական փաստ է, քանի որ Բալիլիի աշտարակը իսկապես որմնադրությամբ էր, բայց նաև խորհրդանշում է հակառակ ավանդույթը: Ոլորուն աստիճանի վրա մութ է: Հոգին կարող է ապրել խավարի մեջ, քանի որ հոգիների ժամանակը գիշերն է, ինչպես «Բոլոր հոգիների գիշերը» պոեմում: Այդ խավարում, քաոսի մեջ Հոգին բանտարկված է, քանի որ այն ոչ երկրի վրա է, ոչ էլ երկնքում: Ոչ միայն նա է թափառում ամբիոնում, այլև միտքը: Վերը նշված խորհրդանիշը աստղն է, բայց այն «ցույց է տալիս թաքնված բեւեռը» («Աստղի վրա, որը նշում է թաքնված բեւեռը») [1], որը, հավանաբար, Հոգու տունն է ՝ միտքը: Մթության մեջ, ինչպես Երկիր մոլորակի ճաղերի աշխարհում, Հոգին թափառում է մտքի ոլորուն փուլում, խավարի մեջ: Եթե ​​Hogusimvol- ը ոլորուն փուլ է, ես, շարունակելով երկխոսությունը, նկարում եմ Sato- ի թուրը որպես դրա խորհրդանիշ: Իր նամակներում Յեյթսը պատմում էր ճապոնացի Սաթոյի մասին, որը երկրպագում էր իր պոեզիային, և իր հերթական դասախոսություններից մեկի ժամանակ նա բանաստեղծին նվիրում էր նրանց ընտանիքում գրեթե կես դար պահված թուրը: Բանաստեղծության մեջ այս թուրը դառնում է նյութի խորհրդանիշը ՝ մարմնական, սեռական, [4] և այն գտնվում է բանաստեղծի ծնկների վրա («Օծված սայրը ծնկներիս վրա / Սաթոյի հնա՞ր շեղբն է, ինչպես որ կար») [1 ] «և» –ում և «վերևում» հակառակը: Դա կայունության խորհրդանիշն է, որն ակնհայտ է բառի բազմակի օգտագործման մեջ, այս իմաստով այն հակադրվում է Հոգու քաոսին: Բայց նրա պատասխանը չի ուշանում: «Ինչո՞ւ պետք է սերն ու պատերազմը»: («Ինչո՞ւ պետք է մարդու երեւակայությունը, / նրա երկար ծաղկման շրջանը հիշի բաներ, որոնք / խորհրդանշում են սերն ու պատերազմը») [1]: Սա ծերացող մարմնի ընդունման առաջին քայլն է: Ես Հոգին ձեզ հորդորում է խորհել թուրի վրա, որի կյանքն անցել է ծաղկման շրջանը: Փոխարենը նա առաջարկում է մտածել «տոհմային գիշեր» -ի մասին, որը «կարող է ազատվել մահվան և ծննդյան հանցագործությունից» («Մտածեք նախնիների գիշեր, որը կարող է /… / ազատվել մահվան և ծննդյան հանցանքից») [1]: Ընտանեկան գիշերը դառնում է wayշմարտությունն իմանալու կապանքներից ազատվելու միակ միջոցը: Հոգին գիտի, որ ողջերը չգիտեն ճշմարտությունը, չգիտի, քանի որ այն մարմինը, որում ապրում է, դեռ չի մահացել: Եվ մահացածների հոգիները, ինչպես «Բոլոր հոգիների գիշերը» պոեմում գիտեն, «տոհմային գիշերը (Յեթսը« ցեղային »բառով նշանակում է անցյալ, որում ապրում են մահացածները, ովքեր գիտեն) արթնանում են ՝ պատմելու ճշմարտություն Մահվան ծննդյան հանցագործությունը ակնարկում է Նեվադա Սամսարային ՝ վերամարմնավորման, ծնունդ-մահվան շրջանը, որից ազատագրումը ՝ Նիրվանան, Յեյթսի բանաստեղծության մեջ, նույնացվում է «ազատագրված հոգիների աշխարհի» կամ դրախտի հետ, որին Հոգին է ձգտում: Ես շարունակում եմ պնդել, որ նա պատրաստ է մեկընդմիշտ «մահվան հանցագործություն կատարել»: Սուրը դառնում է օրվա, կյանքի խորհրդանիշ ՝ հակապատկեր աշտարակին, որը «խորհրդանշում է գիշերը» («… և այս ամենը ես դնում եմ / Աշտարակի օրվա խորհրդանշանների համար / Գիշերային խորհրդանշական») [1]: Հոգին գիտի, որ «միայն մահացածներին կարելի է ներել»: Սա խորհրդանշում է կամդվեդական նիրվանայի քրիստոնեական փրկությունը: … Մարդը խլված է խուլ ու համր և կույր, / բանականության համար ոչ ոք («… մարդը դառնում է խուլ և համր և կույր, / որովհետև բանականությունը տարբեր չէ տարբեր լինելուց / լինելը լինելուց կամ գիտակ իմանալուց, / Միայն մահացածներին կարելի է ներել, / Բայց երբ ես մտածում եմ այդ մասին, դա լեզվի քար է ») [1]: Վերջին շարքում Յեյթսը ակնարկում է պոեզիայի ճշմարտությանը կամ դրախտին հասնելու անկարողությունը ՝ այդպիսով հակասելով իր «Նավարկում դեպի Բյուզանդիա» և «Աշտարակ» թեզերին: Հետաքրքիր է, որ այս բանաստեղծության մեջ Յեյթսը լուծում է հոգու և մարմնի կամ մահվան և կյանքի հակասությունը ՝ հօգուտ կյանքի: Եթե ​​Հոգին ներում տեսավ ներում, Էսնիրը ներում է, և պատրաստակամություն է հայտնում «նորից այդ ամենը ապրել» [1] ՝ այդպիսով վերականգնելով Սամսարան: Նա եզրակացնում է, որ երիտասարդ հիվանդության, փչացող մարմնի, իր հոգու ընկերոջ պատճառած տառապանքի, ցավի և անավարտության մեջ նա 1 անգլերեն «ought» բառը նշանակում է «ոչինչ, զրո» ՝ որպես «ոչինչ, ոչինչ» բառերի ուղղագրություն: Ամեն դեպքում նա ուրախ է: Սկսվում է տոնակատարությունն ու ամեն ինչի փառաբանումը `աղերսելով երկխոսություն վարել Ուիթմանի« Երգ իմ մասին »բանաստեղծության հետ: «Մենք պետք է ծիծաղենք, մենք պետք է երգենք, / Մենք ամեն ինչից տանջվում ենք, / Այն ամենը, ինչին նայում ենք, պայթեցնում է» («Մենք պետք է ծիծաղենք և պետք է երգենք, / Մենք օրհնված ենք ամեն ինչով, / Այն ամենը, ինչ տեսնում ենք, օրհնված է») [1 ] Այս տրամադրությունը պահպանված է նաև «Երեմ» պոեմի չորրորդ մասում, որտեղ Յեյթսը նկարագրում է, թե ինչպես է նա նայում լոնդոնյան խանութից փողոցով քայլող մարդկանց և հանկարծ մեծ երջանկություն զգում. «Թվում էր, այնքան մեծ էր իմ երջանկությունը / Որ ես օրհնված և կարող էի օրհնել: Ես օրհնված էի և կարող էի օրհնել ») [1]: Ի վերջո, Յեթսը ոչ այս Հոգուց է, ոչ էլ «Ես» -ից: Նա նրանց ընդդիմությունից բխող գիտակցության ջատագովն է: «Գուցե երաժշտության համար խոսքեր» ֆիլմում խենթ Janeեյնը հանդիպում է մի եպիսկոպոսի, որը փորձում է համոզել նրան ապրել «երկնային տանը, ոչ թե ինչ-որ կեղտոտ ոճով» («Ապրիր երկնային առանձնատանը, / Ո՛չ ինչ-որ կոպիտ ոճում»): որը մարմնի աշխարհն է: Janeեյնը չի ընդունում մարմնի և «երկնային տան» հակադրությունը: «Արդարն ու կոպիտը հարազատ են, և արդարն անպիտան է, ես լաց եղա» («Գեղեցիկը արյունարբու արյունակիցներ են / իսկ գեղեցկուհուն զզվելի է պետք - ես լաց եղա») [1]: Սա ոչ այնքան մարմնի և հոգու միասնությունն է, որքան Յաթսի պոեզիայում մետաֆիզիկական խնդրի լուծումը: Գոյության միասնությունը կամ հակադրությունների միասնությունից բխող ճշմարտությունը ենթադրում է ոչ միայն մարմնի «հոգին», այլև ներքինն ու վերինը, հակառակը, առաջնայինը, մահը և կյանքը, նողկալին ու գեղեցիկը, որոնք «մեկը մյուսի կարիքն ունեն»: Եթե ​​վաղ շրջանի ստեղծագործություններում Յեյթսը գտնում էր «երկու ծայրահեղությունների» ներդաշնակության հավերժ գեղեցիկ ճանապարհը, ապա վերջին շրջանում, երբ Յեյթսի մետաֆիզիկական ընկալումներն արդեն փոխվում են, վերլուծությունը դառնում է ոչ թե խաղաղ վարդ, այլ կրակի շունչը, որը «կործանումից գալիս է օր ու գիշեր»: («Ապրանքանիշ, կամ բոցավառ շունչ / գալիս է ոչնչացնելու / այդ բոլոր անտիմոնները / օրվա ու գիշերվա մասին») [1] Մի անգամ Յեյթսը գրել է Օլիվիա Շեքսպիրին, որ «թուրը ի վերջո հրաժարվում է սրբից, բայց ոչ առանց վարանելու»: Իմանալով «Ես» -ի երկխոսության խորհրդանիշները ՝ պարզ է, որ որսորդը մարմինն ընտրող մարդն է, իսկ սուրբը ՝ հոգին: Պարզվում է, որ խենթ Janeեյնի ընտրությունը վերջնական չէ ՝ հօգուտ մարմնի: դա չի կարող լինել առանց թրթռանքի: Շարունակելով այս թեման ՝ «Երեմ» պոեմում Յեյթսը պատկերում է մի մարդու երկու ծայրահեղությունների միջև, որից նա չի կարող ընտրել: Նա միշտ պետք է մնա նրանց սահմաններում, հենց այնտեղ, ըստ Յեյթսի, նոր գիտակցություն է ծնվում, և հարցնում է բանաստեղծը: «Բայց եթե սրանք ճիշտ են / ի՞նչն է ուրախ»: («Ի՞նչ է ուրախությունը») [1] Հարցն առաջանում է կյանքից և մահից, և դրան հաջորդող մյուս հակադրություններից: Հաջորդ տանը հակապատկերները պատկերված են որպես ծառի երկու կես: Կեսը կանաչ է, մյուսը ՝ կրակ: Սակայն երկփեղկման մեջ յուրաքանչյուր կես ինքնուրույն ավարտված է: Յեթսը ակնարկում է, որ մի ծայրահեղություն ի վիճակի է ամբողջությամբ կլանել մարդու իրականությունը, ինչպես նրա դեպքում: Բյուզանդիայի կամ հոգու ընտրությունը սկսում է նավարկություն, որը «մյուս կեսի» կարիքը չունի: Բյուզանդիան ինքնին ամբողջական է: Եվ ինչպես «բոցավառ բոցեր» («Բյուզանդիա») »[1], այնպես էլ այս ծառի երկու կողմերն էլ նորոգվում են և վերածնվում: Այս երկու հակադրությունների դեմ Յեթսը տեղադրում է Ատտիսի նկարը ՝ ֆրիգիական աստվածներից մեկը: Նրա մասին շատ լեգենդներ կան, բայց մեզ համար կարևոր է այն փաստը, որ Ատիսը գլխատեց նրան դևերով ներշնչված կատաղության ժամանակ: Usեուսի միջամտությամբ Ատիսի հոգին անցնում է սոճու մեջ, որի մոտ տեղի է ունեցել կաստրացիան: Ատիսի երկրպագությունը կապված է հենց այն լույսի հետ, որի շուրջ հավատացյալները հավաքվել էին հին ժամանակներում ՝ թմբուկների ուղեկցությամբ պաշտամունքային պար կատարելու համար: Անդրադառնալով այս պատկերին ՝ Յեյթսը գրում է, որ նա, ով իրարանցում է ապրում Աթիսի նկարի առջև (էքստազի մեջ գտնվող վիճակում) «գուցե չգիտի ինչ գիտի, բայց չգիտի վիշտ» («Եվ ինչ է նա գիտի, բայց գիտի ոչ թե վիշտ »): Այսպիսով, բանաստեղծն առաջարկում է ուրախության սահմանումներից մեկը ՝ հանձնել աստվածներին, հաղթահարելով հակադրությունները նրանց երկրպագության միջոցով: Այստեղ կարող եք գտնել նաև քրիստոնեական պատասխան: Ամեն ինչ թողեք Աստծո կամքին: «Հայրն ավելի լավ գիտի»: Ատտիզիզմը, մեր կարծիքով, պատահական չէ, քանի որ ամորֆ Աստված կարծես նաև ենթադրում է հնարամտության պակաս, անդրոգենություն: Եվ նրա նկարը դրված է ծառի երկու հակառակ կողմերի արանքում ՝ ցույց տալով նրանց միությունը կամ առնվազն հակասությունների չեզոքացումը, որոնք նրա երկրպագության ընթացքում որոնում էին որպես զոհեր Աթիսի սրբացող մոլեռանդները: Պոեզիայի մյուս տանը Յեյթսը շարունակում է մերժել կյանքը, կանայք, երեխաները և սկսում է պատրաստվել մահվան: Նա մերժում է «բանականության, հավատի, բոլոր իրերի ստեղծած բոլոր գործերը» գերեզմանը [1], եթե դրանք հարմար չեն այն մարդուն, ով պետք է հպարտանա և ծիծաղի մահվան վրա: Մահն ընդունելու այս ուրախությունը կլրացվի վեցերորդ տանը կրկնվող նախադասությամբ: («Ո՞րն է բոլոր երգի իմաստը: / Թող ամեն բան անցնի») «Թող ամեն ինչ անցնի» [1]: Հին Չինաստանի դաշտերում կտրված խոտի հոտը, Բաբելոնի և Նինվեի պատերազմները, գիշերվա և օրվա հաջորդականությունը բերում են ամեն ինչի անցողիկության գիտակցումը, և միայն դրանից հետո է հնարավոր «բաց աչքով» մոտենալ մահվան: , Բանաստեղծը հակասությունների խնդիրը կենտրոնացնում է նախավերջին տանը ՝ այս անգամ երկու բևեռներին տալով Հոգի և Սիրտ անուններ: Ոգի Ձգտեք իրականության, բաց թողեք թվացյալ երեւույթները: Սիրտ Ի՞նչ կլինի, եթե ես ծնված երգիչ եմ, թեմայի պակաս ունե՞մ: Ոգի Եսայիայի կայծը, էլ ի՞նչ կարող է տղամարդը ցանկանալ: Սիրտ Հրդեհի պարզության մեջ: Ոգի Նայեք այդ կրակին, փրկությունը քայլում է ներսից: Սիրտ Ո՞րն էր Հոմերոսի թեման, եթե ոչ ադամական մեղքը: Ինչպես «Երկխոսության» մեջ, այստեղ նույնպես Հոգին իրականություն է որոնում, որը թվացյալ, այսինքն ՝ աշխարհիկ ունեցվածքներից վեր է: Եսինին այստեղ փոխարինող սիրտը իրեն ծնունդով երգիչ է համարում: Յեյթսը կոլեկտիվ մարդուն ներկայացնում է որպես բանաստեղծ, որը չի կարող պակասել թեմայից կամ սպանել իր կենսական երաժշտականությունը: Ի պատասխան ոգին մատնացույց է անում Եսայիայի կայծը ՝ այն համարելով ամենացանկալի բանը: [18] Մինչ Փրկիչը տեսնում է մաքրող կրակի մեջ, նրա մեջ հաշվում է Սիրտը, մարդ-բանաստեղծը: Նա իր երգի թեման հավասարեցնում է Հոմերոսի ՝ ամենամեծ բանաստեղծներից մեկի թեման, որը Ադամի մեղքն էր: «Per Amica Silentia Lunae» մեծ էսսեում Յեյթսը գրում է. «Կա երկու իրողություն ՝ երկրային և կրակի վիճակ»: Երկրային վիճակում, ըստ Յեյթսի, բոլոր հակասությունները բավարարվում են. միայն այստեղ է հնարավոր լիակատար ազատություն: Կրակի վիճակում ամեն ինչ հանգիստ է: Ահա թե ինչու Հոգին փրկությունը տեսնում է կրակի կամ երկնային մաքրման իրականության մեջ, և Սիրտը ընտրում է Հոմերոսի ուղին, որի համար չկար «փրկություն», որի միակ երգը Ադամական մեղքն էր, կամ մարդու «ներքև իջնելը» (Հոմերոսն է նաև հակառակ ժամանակների խորհրդանիշ): Ինչպես «Երկխոսության» մեջ, Յեյթսը ընտրում է «կյանքի կեղտոտ մարդկանց» ՝ հաջողություն ասելով կաթոլիկ միստիկ Ֆոն Հուգելին: Վերջինս իր կրոնական ուսումնասիրություններում օգտագործեց միստիկայի զգացողության փորձը: Հոգու աշխարհը բացարձակապես քրիստոնեական է դառնում «Էրեկման» -ի վերջին տանը: Յեյթսը, նմանվելով Հուգելին, արտահայտում է իր հավատը քրիստոնեական հրաշքի հանդեպ, հիշում է Սուրբ Թերեզայի մարմնի առասպելը, ըստ որի ՝ իր մարմինը չի փչացել, և միշտ բխում է դրանից: Յեյթսը կարծում է, որ մի ձեռքը պատասխանատու է այս հրաշքների համար ՝ ակնարկելով մեկ աստվածային էության: «Այդ նույն ձեռքերը զարմանում են / (« Միգուցե այդ նույն ձեռքերը / Անմահացրին ժամանակակից սրբի մարմինը, որը միևնույն ժամանակ / փորեց փարավոնի մումիան ») [1]: Այս ձեռքերը ոչ թե մարդու ձեռքեր են, այլ Աստծո կամ մարդու ձեռքեր ՝ աստվածավախ առաջնորդությամբ: Հրաշքները թվարկելուց հետո Յեյթսը հարցնում է իրեն. «Ես քրիստոնյա՞ եմ դարձել»: Նա կարող էր իր համար ընտրել գերեզմանի համար առավել հարմար հավատը, բայց վերադառնալով հակառակը ՝ նա կանխորոշված ​​էր համարում իր դերը աշխարհում: «Արդյո՞ք ես կանխորոշված ​​դեր եմ խաղացել: / Հոմերոսը իմ օրինակն է և նրա չմկրտված սիրտը »(« Հոմերոսը իմ օրինակն է և նրա չմկրտված սիրտը ») [1]: Թվում է, թե բանաստեղծը և Ես-ի հարաբերությունները կրկին լուծում է հօգուտ Ես-ի, բայց վերջին տողում «Թափահարումը» ավարտվում է ցնցումներով: «Ուրեմն հեռացիր, Ֆոն Հուգել, ​​չնայած գլխիդ անխնա» («Դե գնա, Ֆոն Հուգել, ​​բայց օրհնությամբ») [1]: Յեյթսը ասում է «հաջողություն հոգու աշխարհին», օրհնում և ցույց է տալիս իր խոնարհությունը ձեզ: Մելվին Ուիլյամսը տեսնում է «օրհնողի» և «օրհնություն ստացողի» այս հեգնական կերպարում Յեյթսի նամակներից մեկում արտահայտված մտքի արձագանքը. «Արվեստները, կարծում եմ, կկրեն ուսերից ընկած բեռները հոգեւորականության »: Այսպիսով, բանաստեղծը տալիս է բանաստեղծության առաջին տանը դրված հարցերի պատասխանը, որը չի սահմանափակվում վերլուծված բանաստեղծություններով, բայց ներառում է նրա բոլոր բանաստեղծությունները: Մարդը պետք է ապրի թրթռանքի շրջակայքում: առաջնային ՝ դեպի կյանքի և աշխարհի առաջնային հակումով, և հակասական մերժում: Ես ողջունում եմ գերմարդկայինը: Ես դա անվանում եմ կյանք մահ և կյանք մահվան մեջ [1]: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] Կուրտիս Բ., Yeats- ի բյուզանդական բանաստեղծություններ: Դրանց զարգացման ուսումնասիրություն: ՊՄԼԱ, հատ. 75, թիվ 1, էջ 125, 1960, URL: www.jstor.org/stable/460433 - 03.03.18 (հասանելի է: 19.03.2018): [4] Ռոսս Դ.Ա., Ուիլյամ Բաթլեր Յիթսի քննադատական ​​ուղեկիցը: Գրական տեղեկանք նրա [6] Պրյուիտ Վ.-Ին, Վերադարձ Բյուզանդիայից: ՀԲ Yeats- ը և «Աշտարակը», ELH, հատոր 47, թիվ 1, էջ: 154, 1980, URL: www.jstor.org/stable/2872443 (հասանելի է: 05.03.18): [8] Աստվածաշնչի Հին և Նոր Կտակարանների գիրք, Էջմիածին, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին և Հայաստանի աստվածաշնչային ընկերություն, 2001, esisննդոց 28: 10-13, Եսայիա 6: 6-7 [9] Pietrzak W., Առասպել, լեզու և ավանդույթ: Yeats- ի, Stevens- ի և Eliot- ի ուսումնասիրություն [10] Ellmann R., Yeats- ում: Մարդը և դիմակները, Նյու Յորք, Նորթոն, 1948, էջ. 276.76, URL: https: //www.gutenberg.org/files/33338/33338-h/33338-h.htm( Հասանելի է: [12] Williams MG, Yeats and Christ, Վերածնունդ: vol 20, is 4, USA, Marquette University, Համլետ Առաքելյան ՀՈԳԻ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ Մարմինը շարժող մահը ԵՎ: Բ. ՅԱԹՍՈՒՄ ՊՈԵՏԵՐԻ ՈՒՇԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Բանալի բառեր. Հոգի, ծերացող մարմին, իռլանդական անգլիական պոեզիա, ցնցումներ, երկու ծայրահեղություն, առաջնություն և հակադրություն: ։

Սույն հոդվածում քննվում է հոգու և մարմնի հակադրության խնդիրն ՈՒ. Բ. Եյթսի ուշ շրջանի մի քանի բանաստեղծություններում։ Այս կոնֆլիկտը Եյթսի պոետիկայի կենտրոնական խնդիրներից մեկն է։ Երկու հակադիր բևեռները տարբեր բանաստեղծություններում անվանելով Հոգի և Մարմին, Հոգի և Ես, Հոգի և Սիրտ, Բյուզանդիա և «այդ երկիր»՝ պոետը նախապատվությունը տալիս է մեկ «վերևի» աշխարհին, մեկ «ներքևի»։ Վերլուծության արդյունքում պարզ է դառնում, որ Եյթսը ո՛չ Հոգու կողմից է, ո՛չ Ես-ի։ Նա այն գիտակցության ջատագովն է, որը ծնվում է դրանց հակադրությունից։

ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՄԱՂՐԻԲԻ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԵՏ 1996-2002 ԹԹ.1996 թ. հունիսի 28-ին Թուրքիայի վարչապետ դարձավ իսլամամետ կողմնորոշում ունեցողՆեջմեթթին Էրբաքանը։ Եթե Թուրգութ Օզալը փորձում էր Թուրքիա-Արևմուտք տնտեսական կապերըմասամբ փոխարինել Թուրքիա-արաբական երկրներ և Թուրքիա-Իրան տնտեսական կապերով, ապաէրբաքանը կարծում էր, որ Թուրքիան պետք է ամրապնդի նաև իր քաղաքական հարաբերություններնիսլամական երկրների հետ` ի հաշիվ Արևմուտքի։ Ավելի ստույգ` Էրբաքանը փորձում էր ստեղծել«արդար իսլամական հասարակարգ», ՆԱՏՕ-ի, ԵՄ-ի և ՄԱԿ-ի նմանությամբ իսլամական կառույցներ,ինչպես նաև՝ Ղազախստանից մինչև Մարոկկո տարածվող երկրներին միավորող այլ վերազգայինկազմակերպություններ1, որոնցում, անշուշտ, գլխավոր դերը պետք է պատկաներ Թուրքիային։ Չնայած էրբաքանը երկար չմնաց իշխանության ղեկին՝ այնուամենայնիվ նրա այս գաղափարները վկայումեն, իսլամական երկրների հետ ունեցած հարաբերությունները Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության մեջ ավելի կարևորվելու միտումներ ունեին։ Արտաքին քաղաքականության մեջ այս տեղաշարժերը դրական ազդեցություն էին ունենում Թուրքիայի և Կենտրոնական Մաղրիբի երկրների` Թունիսի, Ալժիրի և Մարոկկոյի միջև առկա հարաբերությունների վրա։ Բացի այդ, Թուրքիայում իսլամիստական ուժերի իշխանության գլուխ գալը նույնպեսորոշակի ազդեցություն ունեցավ կենտրոնական Մաղրիբի երկրների ներքին քաղաքական իրադրության վրա` մղելով իսլամիստական քաղաքական ուժերին համագործակցության գնալու ավելի աշխարհիկ կուսակցությունների հետ` իշխանության հասնելու համար։ Սա ամբողջապես ընկալելու համար պետք է նկատի ունենալ, որ կապված Մաղրիբի արաբական երկրների գաղութային անցյալի հետ`արաբական Մաղրիբում իսլամիստական շարժումները հակազդում էին եվրոպական արժեքներին ևեվրոպական մոդելներին` կոչ անելով վերադառնալ արաբական և իսլամական ակունքներին, ուստի ևհակված չէին համագործակցելու աշխարհիկ ուժերի հետ։ Թուրքական իսլամին սա բնորոշ չէր2։ Որպես«Բարօրություն» կուսակցության դրական ազդեցության օրինակ` կարելի է նշել այն հանգամանքը, որվերջինիս հետ գաղափարական նմանություններ ունեցող Մարոկկոյի «Ուղղորդման և վերածննդի»իսլամիստական շարժումը, որը հիմնադրվել էր 1981 թ. և մինչև 1996 թ. հրաժարվում էր մտնել քաղաքական դաշտ, տպավորված իսլամիստական «Բարօրություն» կուսակցության իշխանության գլուխգալով, 1996 թ. ամռանը համաձայնեց դաշինքի մեջ մտնել աշխարհիկ և պահպանողական Դեմոկրատական-սահմանադրական ազգային կուսակցության հետ` մոտ ապագայում կայանալիք ընտրություններին միասնաբար մասնակցելու համար3։ Հատկանշական է, որ 1996-2002 թթ. ընթացքում Թուրքիայի և կենտրոնական Մաղրիբի երկրների միջև առկա հարաբերությունները տարբերվում էին Մաղրիբի արաբական երկրներից Լիբիայի ևՄավրիտանիայի հետ ունեցած Թուրքիայի հարաբերություններից։ Իսկ ավելի ստույգ` ի տարբերություն Մաղրիբի արաբական մյուս երկրների` կենտրոնական Մաղրիբի երկրների հետ հարաբերությունները կայունորեն զարգանում էին, իսկ համագործակցության ոլորտները` ընդլայնվում։ Թուրքականպաշտոնյաների` նշված արաբական երկրներ և այդ երկրների ղեկավարների` Թուրքիա կատարածպարբերաբար այցերը, ինչպես նաև Թուրքիայի և կենտրոնական Մաղրիբի երկրների միջև կնքվածպայմանագրերը դրա վկայությունն են։ Կարևոր է նաև նշել, որ ինչպես դրանից առաջ, այնպես էլուսումնասիրվող ժամանակահատվածում երեք երկրներն էլ մի շարք պատճառներ ունեին սերտացնելու հարաբերությունները Թուրքիայի հետ։ Ներկայացնենք դրանցից առավել կարևորները։ Մասնավորապես՝ Թուրքիայի հետ համագործակցությունը կզսպեր իսլամական հնարավոր շարժումները Թունիսում (այդ ժամանակ մեծ հավանականություն կար, որ քաղաքացիական պատերազմի մեջ գտնվողԱլժիրից իսլամական տրամադրությունները կթափանցեն Թունիս), կհակակշռեր արաբական երկրների1 Куртов А., Прорыв исламизма в Турции, http։ //www.rau.su/observer/N12_97/12_14.HTM.2 Torelli S., The AKP Model and Tunisia's al-Nahda։ From Convergence to Competition?, Insight Turkey, vol. 14, № 3, 2012, p. 71.հետ համագործակցությանը, տնտեսական զարգացում կապահովեր երկրին և այլն։ Հարաբերությունները սերտացնելու կարևոր պատճառներ ուներ նաև Ալժիրը, որը ներքին կայունության էր ձգտում ևբարեփոխումների կարիք էր զգում, ուստի, Թուրքիան հուսալի գործընկեր կլիներ այդ գործում։ Թուրքիան ևս իր սեփական պատճառներն ուներ նշված երկրների հետ կապերն ամրապնդելու համար։ Մասնավորապես՝ բացի էներգակիրների ներմուծման և այլ պատճառներից, կենտրոնական Մաղրիբիերկրների տարածքը Թուրքիայի համար բաց դուռ էր դեպի Աֆրիկա։ Պատահական չէ, որ արդեն այդժամանակ Մարոկկոն փորձում էր Թուրքիա-Մարոկկո-Աֆրիկա եռակողմ համագործակցություն ձևավորել և սրա իրականացման համար ձգտում էր Թուրքիայի հետ իր հարաբերություններում հանդեսգալ որպես մի պետություն, որի տարածքը բաց դուռ է դեպի արևմտյան Աֆրիկա1։ Ուստի, այս և այլնախադրյալների առկայության պայմաններում Թուրքիայի և Կենտրոնական Մաղրիբի երկրների միջևկատարվեցին մի շարք քայլեր, որոնք նպատակ ունեին ամրապնդել եղած կապերը և ընդարձակելհամագործակցության ոլորտները։ Խոսքը վերաբերում է նրան, որ փոխադարձ այցելություններիընթացքում կնքվեցին մի շարք պայմանագրեր, ինչպես նաև ձեռք բերվեցին մի շարք պայմանավորվածություններ, որոնք նպաստում էին Թուրքիայի և Կենտրոնական Մաղրիբի երկրների միջև առկա հարաբերությունների սերտանալուն։ Թուրքիա-Թունիս հարաբերությունները սերտացնելու գործում կարևոր առաջընթացներից մեկըգրանցվեց, երբ 1998 թ. մայիսի 4-ին Թունիսի նախագահ Զին ալ-Աբդին Բին Ալիի հրավերով երկoրյաայցելությամբ Թունիս ժամանեց Թուրքիայի նախագահ Սուլեյման Դեմիրելը։ Այցելության ընթացքումԹուրքիայի նախագահը Բին Ալիի հետ քննարկեց երկկողմ առևտրաշրջանառությունը մեծացնելու,տարածաշրջանի, ահաբեկչության հետ կապված և այլ հարցեր։ Թուրքիայի նախագահը Թունիս էրժամանել պետական նախարարի և մշակույթի նախարարի ուղեկցությամբ, ովքեր Թունիսի բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ բանակցելուց հետո զբոսաշրջության և մշակույթի վերաբերյալ պայմանագրեր կնքեցին2։ Ուսումնասիրվող ժամանակաշրջանում Թուրքիա-կենտրոնական Մաղրիբի երկրներ հարաբերություններում կարևոր էր 1998 թ. հունիսի 22-ին Անկարայում Թուրքիայի և Ալժիրի միջև համագործակցության պայմանագրի ստորագրումը։ Եվս մեկ տարի անց` 1999 թ. հունվարի 25-ին, պաշտոնականայցով Ալժիր այցելեց Թուրքիայի նախագահ Սուլեյման Դեմիրելը, ով ավարտեց իր այցելությունը հաջորդ օրը` հունվարի 26-ին։ Այցելության ընթացքում Դեմիրելը հանդիպումներ ունեցավ Ալժիրի իրպաշտոնակից Լիամին Զերուալի, վարչապետ Իսմայիլ Համդանիի և այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ։ Սուլեյման Դեմիրելն Ալժիր էր ժամանել մեծ պատվիրակության ուղեկցությամբ, որի կազմում ընդգրկված էին նախարարներ, խորհրդարանի պաշտոնյաներ, ինչպես նաև շուրջ հարյուրի հասնող գործարարներ3։ Հանդիպումների ընթացքում երկու նախագահները քննարկեցին տարածաշրջանային և միջազգային մի շարք հարցեր, ինչպես նաև երկու երկրների միջև առկա փոխհարաբերությունները։ Այս հարցերն ընդգրկում էին խաղաղության գործընթացը Միջին Արևելքում, Միջերկրականում, ինչպես նաև երկու երկրների հարաբերությունները միմյանց և ԵՄ-ի հետ։ Հանդիպման ընթացքում Թուրքիայի նախագահը նաև ցավակցություն հայտնեց «ահաբեկչական հարձակումների» կապակցությամբ, որոնք հազարավոր անմեղ մարդկանց կյանք խլեցին4` այսպիսով մի կողմից իր աջակցություն հայտնելով Ալժիրի կառավարությանը` իսլամական ընդդիմության դեմ պայքարում, մյուս կողմից ցույց տալով իր անհանդուրժողականությունն Ալժիրում արմատական իսլամական շարժումներինկատմամբ։ Թուրքիայի նախագահի այցելության ընթացքում որոշում ընդունվեց նաև, որ թուրքականավիաընկերությունը կվերականգնի իր թռիչքները դեպի Ալժիր5։ 1999 թ. ընթացքում Թուրքիայի և կենտրոնական Մաղրիբի արաբական երկրների հարաբերություններում դրական զարգացում էր նաև այն հանգամանքը, որ օգոստոսի 17-ին Թուրքիայում տեղիունեցած ուժգին երկրաշարժից հետո Մարոկկոն Թուրքիա ուղարկեց 37 հոգուց բաղկացած փրկարարների խումբ, որոնք Թուրքիայի Սաքարյա շրջանում կարողացան փրկել փլատակների տակ մնացած մի քանի հոգու կյանք։ Մարոկկոն Թուրքիա ուղարկեց նաև 900 վրան և 5000 ծածկոց, ինչպեսնաև մեծ քանակությամբ դեղորայք։ Մարոկկոյի կարմիր մահիկը նույնպես մեծ քանակությամբ հումանիտար օգնություն ուղարկեց տուժածներին6։ 2 “President Demirel in Tunisia”, Cumhuriyet, 05.05.1998, http։ //www.hri.org/news/turkey/trkpr/1998/98-05-05.trkpr.html#01։ http։ //www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/990127/1999012765.html.4 Նույն տեղում։ http։ //www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/990519/1999051908.html.http։ //www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/990825/1999082544.html.Եվս մեկ տարի անց` 2000 թ. փետրվարի 8-ին, Մարոկկոյի թագավոր Մուհամմեդ VI-ը հանդիպումէ ունենում Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Իսմայիլ Ջեմի հետ, որը նրան նամակ է փոխանցում Թուրքիայի նախագահ Սուլեյման Դեմիրելից։ Իսմայիլ Ջեմը հանդիպում է նաև իր մարոկկացիգործընկեր Մուհամադ Բենաիսայի հետ, որի ընթացքում քննարկվում են երկու երկրների միջև տնտեսական, առևտրային և գիտատեխնիկական համագործակցության հնարավորությունները։ Նույն տարվա ընթացքում` 2000 թ. ապրիլի 20-22-ին, Իսմայիլ Ջեմն այցելություն է կատարում նաև Ալժիր։ Այստեղ նա հանդիպում է ունենում Ալժիրի նախագահ Աբդելազիզ Բուտեֆլիկայի, Ալժիրի վարչապետԱհմեդ Բենբիթուրի հետ։ Ալժիրի նախագահի հանդիպման ժամանակ Ջեմը նախագահին է փոխանցում Թուքիայի նախագահ Սուլեյման Դեմիրելի հրավերը` այցելելու Թուրքիա, ինչին Ալժիրի նախագահը դրական է արձագանքում։ Հանդիպումների ընթացքում քննարկվել են քաղաքական, տնտեսական, մշակութային երկկողմ հարաբերությունները, ինչպես նաև տարածաշրջանային և միջազգային միշարք հարցեր։ Կարևոր այցելությունների թվին կարելի է դասել 2001 թ. մայիսին Թուրքիայի խորհրդարանիպատվիրակության այցը Մարոկկո` թուրք-մարոկկոյան գործընկերության խմբի քարտուղար ՄահֆուզԿոլիրի ղեկավարությամբ, որի նպատակն էր բանակցություններ վարել երկու երկրների օրենսդիր մարմինների միջև կապերը համակարգելու շուրջ։ Մայիսի 24-ին թուրքական պատվիրակության անդամներն առանձին հանդիպումներ են ունենում Մարոկկոյի խորհրդարանի երկու պալատների խոսնակներԱբդ ալ Վահեդ Ռադիի և Մուստաֆա Օուկաչայի հետ։ Երկկողմ հարաբերությունների վերաբերյալ բանակցությունների ընթացքում նշվել է, որ անհրաժեշտություն կա երկկողմ տնտեսական հարաբերությունները բարձրացնել երկու երկրները կապող քաղաքական, տնտեսական, մշակութային և պատմական հարաբերությունների մակարդակի։ Քննարկվել է նաև երկու երկրների դերն իսլամական աշխարհում, միջերկրական և մերձավորարևելյան տարածաշրջաններում։ Բանակցությունների ժամանականդրադարձ կատարվեց նաև Արևմտյան Սահարայի խնդրին, որի ժամանակ մարոկկոյան կողմը շնորհակալություն հայտնեց Թուրքիային թագավորության տարածքային ամբողջականությունը և սուվերենությունը հարգող դիրքորոշման համար1։ Պետք է նաև նշել, որ հանդիպումների ժամանակ Թուրքիայի և Մարոկկոյի բարձրաստիճան պաշտոնյանների կողմից Արևմտյան Սահարայի խնդրին պարբերաբար անդրադառնալը պատահական չէր,քանի որ այդպիսի հանդիպումների ժամանակ նման դիրքորոշում արտահայտելով` երկու երկրներըփաստորեն կրկին շեշտում էին երկու երկրների հարաբերություններում առանցքային տեղերից մեկնզբաղեցնող այն գիծը, համաձայն որի` Թուրքիան ճանաչում էր Մարոկկոյի տարածքային ամբողջականությունը և չէր ճանաչում Արևմտյան Սահարայի անկախությունը։ Սա շեշտում էր այսպիսի կարևորհարցում երկու երկրների դիրքորոշումների միասնականությունը և նպաստում էր Թուրքիայի և Մարոկկոյի միջև հարաբերությունների սերտացմանը։ Ուսումնասիրելով այս այցելությունները և կնքված պայմանագրերը` ակնհայտ է դառնում, որկենտրոնական Մաղրիբի երկրների և Թուրքիայի միջև ուսումնասիրվող ժամանակաշրջանում տեղի էրունենում կապերի ամրապնդում, համագործակցության ոլորտների ընդարձակում։ Ակնհայտ է նաևայն, որ 1996-2002 թթ. ընթացքում Թուրքիան կենտրոնական Մաղրիբի երկրների հետ իրականացրած իր քաղաքականության մեջ ձգտում էր առավելագույն չափով սերտացնել իր հարաբերությունները նշված երկրների հետ, ինչը դրական էր ընկալվում կենտրոնական Մաղրիբում։ Հատկանշական է, որ բացի քաղաքական և տնտեսական ոլորտներից, Թուրքիայի և կենտրոնական Մաղրիբի երկրների միջև հարաբերությունները զարգանում էին մի շարք այլ ոլորտներում ևս։ Թուրքիա-Ալժիր քաղաքական և տնտեսական հարաբերություններին զուգահեռ զարգանում էր նաևհամագործակցությունն էներգակիրների ոլորտում, ինչի շնորհիվ արդեն 1996-2002 թթ. ընթացքումԱլժիրը հանդիսանում էր Թուրքիային նավթ և գազ մատակարարող հիմնական պետություններիցմեկը, որի տարածքը Թուրքիայի համար բաց դուռ էր դեպի Աֆրիկա։ Ուստի, այս և այլ նախադրյալների առկայության պայմաններում կողմերի միջև կատարվեցին մի շարք քայլեր, որոնք նպատակ ունեինամրապնդելու եղած կապերը և ընդարձակելու համագործակցության ոլորտները։ Մասնավորապես`2000 թ. մայիսի 31-ին արտաքին տնտեսական հարաբերությունների կազմակերպության (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK)) Թուրքիա-Ալժիր բիզնես խորհուրդում Թուրքիայի պետական նախարարՀասան Գեմիսին առաջարկեց Ալժիրին Թուրքիայից գազի դիմաց ստացվող միջոցների մի մասն օգտագործել Թուրքայից ապրանքների ներկրման և թուրքական շինարարական ընկերությունների մասնակցությամբ շինարարական ծրագրերի ֆինանսավորման համար2։ http։ //www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/010525/2001052522.html. Էներգակիրների ոլորտում երկու պետությունների միջև զգալի առաջընթաց գրանցվեց նաև 2002թ. հունիսի 4-ին, երբ Թուրքիայի էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարար Զեկի Չական ևնրա ալժիրյան գործընկեր Շակիբ Կհելիլն երկու երկրների միջև էներգետիկ համագործակցությանհետագա զարգացման վերաբերյալ պայմանագիր կնքեցին։ Հիշատակության է արժանի այն հանգամանքը, որ երկու երկրների նախարարների հանդիպման ժամանակ Ալժիրի նախարարը նշեց, որ իր երկիրը ցանկանում է համագործակցել Թուրքիայի հետ` նրա օգնությամբ իր հեղուկ գազը երրորդերկրներ արտահանելու հարցում1։ Ամենայն հավանականությամբ, Թուրքիայի և Ալժիրի միջև քաղաքական և տնտեսական սերտհամագործակցությունը որոշակի նախադրյալներ էր ստեղծել, որ Թուրքիայի պետական համակարգիորոշակի առանձնահատկություններն ինչ-որ չափով ընդօրինակվեին Ալժիրի կողմից։ Պատահական չէ,որ Ալժիրում, արդեն 2002 թ. սկսած, բանակն սկսում է ավելի ուժեղ սահմանազատվել երկրի ղեկավարությունից, ինչպես նաև սկսում են ձևավորվել ավելի թափանցիկ և ավելի կանոնակարգված հարաբերություններ բանակի և երկրի ղեկավարության միջև, ինչը բնորոշ էր Թուրքիային2։ Մյուս կողմից, 2002թ. սկսած այս գործընթացներն աստիճանաբար հանգեցնելու էին երկրում բանակի դիրքերի թուլացմանը, ինչով Ալժիրում տեղի ունեցող զարգացումները որոշակի ընդհանրություն էին ստանում Թուրքիայում տեղի ունեցող նմանատիպ զարգացումների հետ։ Խոսքը վերաբերում է այն փաստին, որ 2002թ. վերջին Թուրքիայում «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության (այսուհետև` ԱԶԿ) իշխանության գալուց հետո որոշակի քայլեր իրականացվեցին երկրում բանակի դիրքերի թուլացման ուղղությամբ։ Արտաքին քաղաքականության ոլորտում որոշակի այլ տեղաշարժեր կային Թուրքիա-Թունիս հարաբերություններում, որոնք Թուրքիայի համար առանձնահատուկ էին նաև նրանով, որ Թունիսը միջնորդի դեր էր կատարում 1998 թ. մարտին Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպության (ICO) Դոհայիխորհրդաժողովի ժամանակ Թուրքիայի ԱԳՆ Իսմայիլ Ջեմի և Սիրիայի ԱԳՆ Ֆարուք աշ-Շարայի միջևհանդիպման ժամանակ։ Հանդիպումը նպատակ ուներ վերացնել այդ ժամանակ Թուրքիայի և Սիրիայիմիջև առկա սառը հարաբերությունները։ Թուրքիա-Թունիս հարաբերությունները կարևոր էին նաև նրանով, որ Թունիսը, ի տարբերությունարաբական մի շարք երկրների, պահպանում էր իր կապերն Իսրայելի հետ, ինչը չէր կարող դրականչընդունվել տարածաշրջանում Իսրայելի ավանդական դաշնակից համարվող Թուրքիայի կողմից, հատկապես եթե հաշվի առնենք, որ այդ ժամանակ արաբական երկրների մեծամասնությունն անհանգըստացած էին Թուրքիայի և Իսրայելի միջև առկա ռազմական համագործակցությունից։ Ամենայն հավանականությամբ, նաև արտաքին քաղաքականության մեջ այսպիսի փոխըմբռնումըև փոխհամաձայնությունն են պատճառը, որ երկու երկրները փորձում էին խորացնել հարաբերությունները նաև ռազմական ոլորտում։ Այս նպատակով տեղի ունեցան երկու պետությունների պաշտպանության նախարարների մի շարք այցելություններ, որոնց հիմնական նպատակը ռազմական համագործակցության խորացումն էր։ Մասնավորապես՝ 1998 թ. նոյեմբերի 3-4-ը Թուրքիա այցելեց Թունիսիպաշտպանության նախարար Հաբիբ բեն Յահիան։ Այցելության նպատակն էր նպաստել Թուրքիայի ևԹունիսի միջև ռազմական համագործակցության խորացմանը3։ 2002 թ. հունվարի 15-ին Թուրքիայից մեկ այլ պաշտոնական այցելություն էլ կատարվում է դեպիԹունիս։ Երկօրյա պաշտոնական այցով Թունիս է ժամանում Թուրքիայի պաշտպանության նախարարՍաբահաթթին Չաքմաքօղլուն։ Վերջինս հանդիպում է Թունիսի պաշտպանության նախարար ադԴալի ալ-Ջազիին։ Այցելության հիմնական նպատակն էր կազմակերպել Թուրքիայի մասնակցությունըM113 ռազմական զրահապատ մեքենաների արդիականացման ծրագրին։ Թուրքիայի պաշտպանության նախարարը հանդիպում է ունենում նաև Թունիսի նախագահ Բին Ալիի հետ, որի ժամանակքննարկում են Թուրքիայի և Թունիսի միջև առկա երկկողմ հարաբերությունները։ Հանդիպումից հետոնախարարը հայտարարում է, որ ինքը տեսնում է գրեթե միանման տեսակետներ տարածաշրջանայինև միջազգային որոշ հիմնախնդիրներում4։ Թուրքիա-Թունիս հարաբերություններում պաշտպանության նախարարի մակարդակով իրականացված այդ այցելությունը միակը չէր 2002 թ. ընթացքում։ Նույն տարվա հոկտեմբերին ադ-Դալի ալՋազին իր հերթին այցելություն կատարեց Անկարա, որտեղ հանդիպեց Թուրքիայի պաշտպանությաննախարար Սաբահաթդին Չաքմաքօղլուի հետ։ Թուրքիայի պաշտպանության նախարարը հանդիպ2 Werenfels I., Managing Instability in Algeria։ Elites and political change since 1995, Routledge Abingdone, 2007, p. 60. http։ //www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/020118/2002011812.html. ման ժամանակ նշում է, որ Թունիսի հետ համագործակցությունը բավական հաջող է ընթանումՄիջերկրական ավազանում և Հյուսիսատլանտյան դաշինքի շրջանակներում, և նշեց, որ առկա են նաևորոշակի զարգացումներ ռազմական զորավարժությունների, ռազմական համագործակցության ևռազմական արդյունաբերության բնագավառներում1։ Պետք է նկատի ունենալ, որ ռազմական համագործակցության խորացման ուղղությամբ Թուրքիայի և Թունիսի միջև տեղի ունեցող այսպիսի բուռն զարգացումը պատահական չէր և մեծապեսպայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ ԵՄ-ի ստեղծումից հետո Թունիսը, հայտնվելով երկումիավորումների` արաբական երկրների և ԵՄ-ի արանքում, մեծապես շահագրգռված էր ունենալուհամագործակցության երրորդ ուղղություն, որի հետ համագործակցությունը տարբեր բնագավառներում` սկսած քաղաքական և տնտեսական բնագավառներից, վերջացրած ռազմականով, այլընտրանքկարող էր լինել նշված երկուսի հետ համագործակցությանը։ Ակնհայտ է, որ Թունիսի արտաքին քաղաքականության մեջ արաբական և եվրոպական երկրներին այլընտրանք հանդիսացող այդ երրորդ ուղղությունը կարող էր լինել Թուրքիան։ Իսկ ինչ վերաբերում է Թուրքիային, ապա վերջինս շահագրգռված էր Մաղրիբի արաբական երկիրների հետ ռազմավարական համագործակցություն իրականացնել, ինչը կօգներ իր ազդեցության ուժեղացմանն այս տարածաշրջանում և խաղաղությանպահպանմանը և ամրապնդմանը` Միջերկրածովյան ավազանում։ Թուրքիայի և կենտրոնական Մաղրիբի երկրների միջև հարաբերություններում կարևոր զարգացում էր նաև այն, որ արդեն արդեն 1998 թ. ընթացքում Թուրքիան Թունիսի և Մարոկկոյի հետ բանակցություններ էր վարում ազատ առևտրային գոտի ունենալու համար2։ Ամենայն հավանականությամբ,ազատ առևտրային գոտու վերաբերյալ բանակցություններ իրականացնելիս Թուրքիան հաշվի էր առելնաև այն հանգամանքը, որ ինչպես ինքը, այնպես էլ Թունիսը և Մարոկկոն արդեն ԵՄ-ի հետ ասոցացման համաձայնագիր էին ստորագրել և նաև շահագրգռված էին Թուրքիայի` ԵՄ-ին անդամակցելուիրականություն դառնալով, քանի որ վերջիններիս աշխարհագրական դիրքն այնպիսին էր, որ Թուրքիայի` ԵՄ անդամ դառնալուց հետո Թունիսը և Մարոկկոն կմտնեին ԵՄ-ի հետ առավել սերտ համագործակցող երկրների ցանկը, որոնց անդամակցելու հավակնություններին ԵՄ-ն ուղղակի ստիպվածէր լինելու ընդառաջել։ Նշված ժամանակաշրջանում սերտացնելով հարաբերությունները Կենտրոնական Մաղրիբիերկրների հետ` Թուրքիան ձգտում էր հնարավորինս վերացնել այն նաև խոչընդոտները, որոնք արգելքէին հանդիսանում տարածաշրջանի երկրներին միասնաբար հանդես գալու։ Ուստի, եթե 1980-ականթթ. վերջին և 1990-ական թթ. առաջին կեսի ընթացքում Թուրքիան ձգտում էր ամրապնդել իր դիրքերն արաբական Մաղրիբում և այսպիսով լցնել այն վակուումը, որը մնացել էր ԽՍՀՄ-ի թուլացումիցև դրան հաջորդած փլուզումից հետո, ապա 1996-2002 թթ. ընթացքում արդեն ակնհայտ էին Թուրքիայի ջանքերը կենտրոնական Մաղրիբի երկրների հետ փոխհամագործակցություն իրականացնելու ևմիջազգային ասպարեզում միասնաբար հանդես գալու ուղղությամբ։ Արմեն ԺամհարյանԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՄԱՂՐԻԲԻԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԵՏ 1996-2002 ԹԹ.Բանալի բառեր՝ Թուրքիա, Թունիս, Ալժիր, Մաղրիբ, Հյուսիսային Աֆրիկա։

Հոդվածում քննարկվում են Թուրքիայի հարաբերությունները կենտրոնական Մաղրիբի երկրների հետ 19962002 թթ.։ Մասնավորապես՝ անդրադարձ է կատարվում Ալժիրի հետ էներգետիկ ծրագրերին, ռազմական ոլորտում Թունիսի հետ համագործակցությանը, ինչպես նաև Կենտրոնական Մաղրիբի երկրների հետ Թուրքիայի հարաբերությունների այլ կարևոր զարգացումներին։ Քննարկվում է նաև Թուրքիայի՝ ԵՄ-ին անդամակցելու ձգտման ազդեցությունն այդ երկրի՝ Թունիսի ու Ալժիրի հետ ունեցած հարաբերությունների վրա։ Ուսումնասիրելով զարգացման տվյալները, ինչպես նաև այլ գործընթացներ՝ հոդվածում եզրակացվում է, որ 1996-2002 թթ. ակնհայտ են դարձել Թուրքիայի ջանքերը՝ ուղղված կենտրոնական Մաղրիբի երկրների հետ փոխգործակցությանը և միջազգային հարթակներում միասնական դիրքորոշման արտահայտմանը։

ԽՈՇՏԱՆԳՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՔՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸՍույն աշխատանքը նվիրված է խոշտանգման՝ որպես քրեաիրավականերևույթի էության և բովանդակության բացահայտմանը, դրա տարբեր դրսևորումների վերհանմանը, միջազգային իրավական փաստաթղթերի, Մարդուիրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշումների, արտասահմանյան որոշ երկրների քրեական օրենսդրությամբ այս հանցակազմի իրավահամեմատական վերլուծությանը։ Գիտական աշխատանքի նպատակն էվեր հանել տվյալ հանցակազմի քիչ բացահայտված կամ առհասարակ չբացահայտված կողմերը, պարզել գործող քրեաիրավական կարգավորումների համապատասխանությունը կոնվենցիոնալ պահանջներին, անդրադառնալ դրավերաբերյալ ձևավորված նախադեպային իրավունքի հիմնահարցերին, ինչպեսնաև իրավակիրառ ոլորտում առկա խնդիրներին և դրանց լուծման հնարավորուղիներին։ Խոշտանգումը՝ որպես քրեաիրավական երևույթ և ինքնուրույն հանցակազմ, ուսումնասիրության առարկա է դարձել դեռևս նախորդ դարի 50-ականներից։ Դրա վերաբերյալ իրավակարգավորումները առաջ են քաշվել 1950 թ.`Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանությանմասին եվրոպական կոնվենցիայով (այսուհետ՝ Եվրոպական կոնվենցիա), մասնավորապես դրա 3-րդ և 15-րդ հոդվածներով։ Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածըսահմանում է խոշտանգման արգելքը. ոչ ոք չպետք է ենթարկվի խոշտանգումների կամ անմարդկային, նվաստացուցիչ վերաբերմունքի, պատժի, ընդ որում՝այս իրավունքը չի կարող երբևէ սահմանափակվել (հոդված 15, մաս 2)։ Այսինքն՝ առաջին անգամ միջազգային իրավական մակարդակով անդրադարձկատարվեց խոշտանգմանը, բայց միայն ընդհանուր գծերով, որը չէր կարողբավարար լինել դրա կանխարգելման, իսկ կատարման պարագայում՝ քրեական պատասխանատվության իրացման առումով, ինչը հաշվի առնելով էլ՝ հետագայում ընդունվեցին միջազգային այլ իրավական ակտեր, որոնք ավելիմանրամասն ու հանգամանալից արտացոլեցին այս հանցատեսակի էությունը1։ Այդ տեսակետից հարկ է անդրադառնալ ՄԱԿ-ի Խոշտանգուﬓերի և դաժան, անմարդկային կամ նվաստացնող այլ վերաբերմունքի ու պատժի դեմ1984 թ. դեկտեմբերի 10-ի կոնվենցիային (այսուհետ՝ Խոշտանգումների դեմՄԱԿ-ի կոնվենցիա), որում խոշտանգումը բնորոշվում է որպես ցանկացածգործողություն, որով որևէ անձի դիտավորությամբ պատճառվում է մարﬓական կամ մտավոր ուժեղ ցավ կամ տառապանք՝ նրանից կամ երրորդ անձիցտեղեկություններ կամ խոստովանություն կորզելու, այն գործողության համարպատժելու, որը կատարել կամ կատարման ﬔջ կասկածվում է նա կամ երրորդանձը, կամ նրան, կամ երրորդ անձին վախեցնելու կամ հարկադրելու նպատակով, կամ ցանկացած տեսակի խտրականության վրա հիﬓված ցանկացածպատճառով, երբ նման ցավը կամ տառապանքը պատճառվում է պետականպաշտոնյայի կամ պաշտոնապես հանդես եկող այլ անձի կողﬕց կամ նրանցդրդմամբ կամ համաձայնությամբ։ Սա չի ներառում այն ցաﬖ ու տառապանքը, որոնք բխում են օրինական պատժաﬕջոցներից կամ հատուկ են դրանց։ Փաստորեն՝ Խոշտանգումների դեմ ՄԱԿ-ի կոնվենցիայով տրվում է «խոշտանգում» հասկացությունը, բացահայտվում դրա բովանդակությունը, որիցկարելի է եզրակացնել, որ այս հանցատեսակը կոնվենցիայի իմաստով պետական ծառայության դեմ ուղղված հանցագործություն է, իսկ որպես սուբյեկտիվկողմի պարտադիր հատկանիշ՝ առանձնացվում են նպատակները։ Նշված կոնվեցիան, ըստ էության, ուղենշում է խոշտանգման՝ որպես առաձին հանցատեսակի կոնվենցիոնալ բնույթն ու շրջանակները և ենթադրում ներպետականօրենսդրության համապատասխանությունը դրա պահանջներին։ Խոշտանգման էությունը կազմող դրսևորումները՝ ֆիզիկական ուժեղ ցավը կամ հոգեկան ուժեղ տառապանքը, համալիր ուսումնասիրության առարկաեն դարձել բազմաթիվ տեսաբանների (Այսլինգ Ռեյդի, Դեբրա Լոնգ և այլն) աշխատություններում և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ՝ Եվրոպական դատարան) նախադեպային տարբեր որոշումներում։ Մասնագիտական գրականության մեջ տարբեր տեսաբանների կողմից ևպրակտիկ գործունեության ոլորտում ձևավորվել է այն մոտեցումը, որ Եվրոպական կոնվենցիան «կենդանի գործիք է, որը պետք է մեկնաբանել արդիպայմանների լույսի ներքո»2։ Խոշտանգման կանխարգելման գործում չպետք է1 Տե՛ս Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or PunishmentDegrading Treatment Or Punishment Strasbourg, 26/11/1987։ 2 Տե՛ս Guide to Jurisprudence on Torture and Ill-treatment Article 3of the European Convention for theProtection of Human Rights by Debra Long Geneva, June 2002, էջ 15, The prohibition of torture Aթերագնահատել նաև այլ միջազգային փաստաթղթերի դերն ու նշանակությունը, որոնց համակցությունն էլ ապահովում է նշված հանցատեսակով քրեաիրավական որակման և վարույթի կարգն ու առանձնահատկությունները, վարույթի ընթացքում իրավասու մարմիններին ներկայացվող պահանջները, ինչպես նաև տարաբնույթ անկախ կառույցների կողմից դրա կանխարգելմաննուղղված արդյունավետ գործունեությունը3։ Խոշտանգումը դաժան, անմարդկային, նվաստացնող վերաբերմունքի առավել խիստ և վտանգավոր ձևն է4։ Առանձնացվում են խոշտանգման բաղկացուցիչ, բնութագրական տարրերը՝• խիստ ֆիզիկական կամ հոգեկան ցավը կամ տառապանքը,• հանցավորի դիտավորությունը,• հատուկ նպատակի առկայությունը՝ պատժելու, վախեցնելու, տեղեկություն ստանալու և այլն5։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը ձևավորել է նախադեպային իրավունք առ այն, որ յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում արարքը որպեսխոշտանգում որակելիս պետք է հաշվի առնել նաև դրա ինտենսիվությունը,տևողությունը, ֆիզիկական և (կամ) հոգեկան ազդեցությունը, տուժողի տարիքը, սեռը, առողջական վիճակը, կիրառման ձևերն ու մեթոդները6։ Որպեստարբերակիչ հատկանիշ՝ կարևոր տեղ է հատկացվում նաև նպատակին։ 1987 թ. Խոշտանգումների և դաժան կամ անմարդկային վերաբերմունքի կամպատժի կանխարգելման եվրոպական կոնվենցիայի տեսանկյունից որպեսայդպիսիք նշվում են պատժելու, վախեցնելու, տեղեկություն ստանալու նպատակը, Խոշտանգումների դեմ ՄԱԿ-ի կոնվենցիայում՝ տեղեկություններ կամխոստովանություն կորզելու, պատժելու, վախեցնելու կամ հարկադրելու նպատակը։ Միջազգային իրավական պրակտիկան, ըստ էության, ամրագրել է որոշակի չափանիշներ, որոնցով ազգային իրավասու մարմինները պարտավոր ենառաջնորդվել արարքը որպես խոշտանգում որակելու պարագայում և յուրաքանչյուր դեպքում որպես կողմնորոշիչ ունենալ վերոթվարկյալ չափորոշիչները։ Միաժամանակ հարկ է նշել, որ Եվրոպական դատարանը, կարևորելով միասնական պրակտիկայի ձևավորման անհրաժեշտությունը, շեշտել է, որ, պայմաHuman rights handbooks, No. 6 էջ 7, Tyrer v UK Application no. 5856/72, Loizidou v TurkeyApplication No. 15318/89։ 3 Տե՛ս ս the four 1949 Geneva Conventions, the1966 UN International Covenant on Civil andTorture and Inhuman and Degrading Treatment or Punishment։ 4 Տե՛ս Article1 of Resolution 3452(XXX) adopted by the General Assembly of the United Nations on 9December 1975։ 5 Տե՛ս United Nations Convention Against Torture 26 June, 1987։ 6 Տե՛ս The prohibition of torture A guide to the implementation of Article 3of the European Conventionon Human Rights Aisling Reidy Human rights handbooks, No. 6, էջ 12։ նավորված կոնկրետ պետության մշակութային, կրոնական և այլ առանձնահատկություններով, հնարավոր է, որ լինեն տարընկալումներ, բայց ամեն դեպքում կարևորվում է Եվրոպական կոնվենցիան վավերացրած պետություններիհամար օբյեկտիվ չափանիշների նախատեսումը7։ Բազմաթիվ նախադեպայինորոշումներով առաջ է քաշվում այն մոտեցումը, որ խոշտանգման բնորոշիչհատկանիշ է դաժանության, խստության առկայությունը, ընդ որում՝ դրանցմակարդակը էապես պետք է գերազանցի դաժան, անմարդկային վերաբերմունքի դեպքում դրսևորվող նույն հատկանիշները8։ Միևնույն ժամանակ Եվրոպական դատարանի պրակտիկայում եղել են դեպքեր, երբ կատարվել էկոնկրետ պետության քրեական օրենսդրությամբ նախատեսված, խոշտանգում չհանդիսացող արարք, բայց գործի քննությամբ դատարանը եկել է այնհամոզման, որ այդ դեպքում, հաշվի առնելով գործի բոլոր հանգամանքները,արարքը պետք է որակել խոշտանգում։ Որպես օրինակ՝ նշենք «Այդինն ընդդեմԹուրքիայի» գործը9։ Թուրքիայի բնակչուհին ոստիկանության բաժանմունքումենթարկվել էր բռնության, բռնաբարվել, և ըստ Եվրոպական դատարանի,օգտվելով վերջինիս խոցելիությունից, կոտրել էին նրա դիմադրությունը՝ պատճառելով ֆիզիկական ու հոգեկան ուժեղ տառապանք։ Նշված արարքը դատարանը գնահատել է որպես խոշտանգում՝ պատճառաբանելով իր դիրքորոշումընրանով, որ պետական պաշտոնյայի արարքը եղել է խիստ դաժան, առաջացրել է հոգեբանական լուրջ հետևանքներ, ուստի առկա է Կոնվեցիայի 3-րդ հոդվածի խախտում։ Մյուս, ըստ մեզ, շատ կարևոր կողմը կապված է մասնավոր ոլորտում խոշտանգման դեպքերի հետ, մասնավորապես պետական պաշտոնյա չհամարվողմասնավոր սուբյեկտի կողմից տվյալ հանցատեսակի օբյեկտիվ կողմը կատարելուն։ Եվրոպական դատարանը այդ հարցում ևս իր դիրքորոշումներն է արտահայտել՝ նշելով, որ անդամ պետությունները պետք է ձեռնարկեն բոլոր միջոցները՝ ապահովելու Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածի պաշտպանությունը նաևայն դեպքերում, երբ գործ ունենք մասնավոր սուբյեկտի հետ10։ Այսինքն՝ պատասխանատվությունը վրա է հասնում ինչպես հատուկ, այնպես էլ մասնավորսուբյեկտի կողմից նշված հանցանքը կատարելու դեպքում։ Հարկ է նկատել, որմեր կողմից ուսումնասիրված երկրների (Կանադա, Ֆրանսիա, Ֆինլանդիա,7 Տե՛ս The prohibition of torture A guide to the implementation of Article 3of the European Conventionon Human Rights Aisling Reidy Human rights handbooks, No. 6, էջ 11։ 8 Տե՛ս Ilhan v Turkey Application no. 22277/93, Akkoc v Turkey Application 22947/93, Campbell andCosans v UK Application, No. 7511/76։ 9 Տե՛ս Aydin v Turkey 57/1996/676/866։ 10 Տե՛ս Guide to Jurisprudence on Torture and Ill-treatment Article 3of the European Convention forthe Protection of Human Rights by Debra Long Geneva, June 2002, էջ 22։ Էստոնիա, Ուկրաինա) քրեական օրենսդրությամբ նախատեսված են միանման, կոնվենցիոնալ նորմը վերարտադրող քրեաիրավական նորմեր11։ Նկատենք, որ թեև ՀՀ-ն վաղուց է վավերացրել վերոհիշյալ փաստաթղթերը, այնուամենայնիվ, մինչև 2015 թ․ օրենսդրական փոփոխությունները(09.06.15 ՀՕ-69-Ն) խոշտանգման հանցակազմը նախատեսված էր ՀՀ քրեական օրենսգրքի 119-րդ հոդվածով, որը չէր արտացոլում կոնվենցիոնալ պահանջները։ Միայն հիշյալ փոփոխություններից հետո ՀՀ քրեական օրենսգրքի 309․1 հոդվածով իր ամրագրումը ստացավ խոշտանգման հանցակազմը՝ միջազգային իրավական չափանիշների հաշվառմամբ։ Միաժամանակ նշենք, որդատաիրավական բարեփոխումների համատեքստում ՀՀ քրեական նորօրենսգրքի նախագծով խոշտանգման առաջարկվող հանցակազմը գրեթե նույնական է գործող օրենսդրությամբ նախատեսված համանուն հանցակազմին։ Ճիշտ է, խոշտանգման հանցակազմի նախատեսումը որոշակի առումով առաջընթաց է միջազգային իրավանորմերի իմպլեմենտացման առումով, սակայնպրակտիկան ցույց է տալիս, որ հաճախ վարույթն իրականացնող մարմինըբախվում է խնդիրների։ Առաջին բացթողումը վերաբերում է նրան, որ քննարկվող հանցատեսակըուղղված է պետական ծառայության դեմ. դրա սուբյեկտը հատուկ է՝ պաշտոնատար անձը, մինչդեռ խոշտանգման հանցակազմի օբյեկտիվ կողմը վերլուծելիս ակնհայտ է դառնում, որ ընդհանուր սուբյեկտը ևս կարող է լինել տվյալհանցագործության սուբյեկտ։ Արդյունքում հակասության մեջ ենք մտնում քրեական օրենսդրության տրամաբանության հետ՝ հատուկ սուբյեկտ պահանջողհանցակազմով պատասխանատվության ենթարկելով նաև ընդհանուրսուբյեկտին, այլ խոսքով՝ պետական ծառայության դեմ ուղղած հանցանքիսուբյեկտ ենք դիտում պաշտոնատար անձ չհանդիսացող սուբյեկտին։ Պետությունը, պաշտոնատար անձանց վերապահելով պետաիշխանական լիազորություններ, միաժամանակ նախատեսում է ներգործության խիստ միջոցներ, այդթվում՝ քրեաիրավական, ուստի և՛ պաշտոնատար, և՛ մասնավոր անձի կողմիցտվյալ հանցանքը կատարելու դեպքում նույն սանկցիայի շրջանակներում պատասխանատվության ենթարկելը չի կարող ընդունելի համարվել։ Կարծումենք, որ սուբյեկտային կազմի և դրան համապատասխան տարբերակված պատասխանատվության տեսանկյունից այս հանցատեսակը վերանայման կարիքունի։ Մեր կողմից առանձնահատուկ ուշադրության է արժանացել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 309-րդ (Պաշտոնեական լիազորությունները անցնելը), 309․1րդ (Խոշտանգումը) և 341-րդ (Դատավորի, դատախազի, քննիչի կամ հետաքննության մարմնի կողմից ցուցմունք կամ բացատրություն կամ կեղծ եզրա11 Տե՛ս An Act respecting the Criminal Law 1985 Canada, Criminal code 1994 France, The CriminalCode of Finland 2010, Penal Code 2002 Estonia, Criminal code of Ukraine, 2001։ կացություն տալուն կամ սխալ թարգմանություն կատարելուն հարկադրելը)հոդվածներով նախատեսված հանցատեսակների փոխհարաբերության հարցը։ Նախ անդրադառնանք 309-րդ և 309․1-րդ հոդվածներով սահմանվածհանցագործություններին։ Պրակտիկ գործունեության ոլորտում, երբ առկա ենպաշտոնատար անձանց կողմից դրսևորվող բռնության դեպքեր, որոնք իրենցբնույթով այնքան վտանգավոր չեն, որ արարքը որակվի որպես խոշտանգում,շատ հաճախ արարքը որակվում է 309-րդ հոդվածով՝ պաշտոնեական լիազորությունները անցնելը։ Բայց պաշտոնեական լիազորությունները անցնելուդրսևորումները խիստ բազմազան են, ուստի դժվար թե ընդունելի լինեն, օրինակ, ոչ իրավասու պաշտոնատար անձի կողմից պաշտոնական փաստաթուղթստորագրելու և անձի նկատմամբ դաժան, անմարդկային, նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի վտանգավորության նույնացումն ու միատեսակսանկցիայի շրջանակներում պատժի նշանակումը։ Կարծում ենք, որ պետք էհստակ տարանջատում դնել՝ ապահովելու հանրային վտանգավորությամբտարբերվող արարքների կատարման դեպքում համարժեք պատասխանատվության իրացումը։ Այս առումով հարկ է նշել, որ Եվրոպական դատարանըբացի խոշտանգման համար պատասխանատվությունից, ուշադրություն է սևեռում նաև դաժան, անմարդկային կամ նվաստացուցիչ վերաբերմունքի կամպատժի դեպքերի վրա։ Տեսաբանների կողմից տրվում է նաև դրանց հասկացությունը12։ Անմարդկային վերաբերմունքը կամ պատիժը բնորոշվում է որպեսդիտավորյալ գործողություն կամ անգործություն, որը պատճառում է ինտենսիվ ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանք, իսկ նվաստացնող վերաբերմունքը կամ պատիժը՝ արարք, որը նվաստացնում կամ ստորացնում է անձի արժանապատվությունը, բարձրացնում է վախի, տառապանքի, անլիարժեքությանզգացումը, և որն ունակ է կոտրելու անձի ֆիզիկական կամ հոգեկան դիմադրությունը, նաև պատճառում է ֆիզիկական կամ հոգեկան բավականին դաժան տառապանք։ Դեռ ավելին, Եվրոպական դատարանն առանձնացրել էայսպիսի վերաբերմունքի կամ պատժի կոնկրետ դրսևորումներ՝ հայտի որպեսհինգ տեխնիկաներ։ Դրանք են` քնելու հնարավորությունից զրկելը, սթրեսայինվիճակի ստեղծումը, սննդից և խմիչքից զրկելը, բարձր ձայնի ազդեցությանըենթարկելը կամ բարձով խեղդելը։ Սակայն նշվածները դաժան, անմարդկային,նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի բոլոր դրսևորումները չեն, և յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում, հաշվի առնելով գործի բոլոր հանգամանքները,դատարանն ինքն է որոշում՝ տվյալ պարագայում առկա է այդպիսի վերաբեր12 Տե՛ս Guide to Jurisprudence on Torture and Ill-treatment Article 3of the European Convention forthe Protection of Human Rights by Debra Long Geneva, June, 2002, էջ 27։ մունք կամ պատիժ, թե խոշտանգում13։ Հաշվի առնելով վերոշարադրյալը՝կարծում ենք, որ սոցիալական արդարության հիմնարար արժեքից չի բխումմիայն 309-րդ և 309․1-րդ հոդվածներով ամրագրված իրավակարգավորումների նախատեսումը, և անհրաժեշտ է սահմանել այսպես կոչված միջանկյալհանցակազմ, որը հնարավորություն կտա մի կողմից ավելի խիստ պատասխանատվություն նախատեսելու, քան այն, որը նախատեսված է 309-րդ հոդվածով, մյուս կողմից էլ՝ ավելի մեղմ պատիժ, քան 309․1-րդ հոդվածի սանկցիայով նախատեսվածը։ Ուստի, ըստ մեզ, նպատակահարմար է կա՛մ առանձին, 309․1-րդ հոդվածովի առանձին մասով նախատեսել պատասխանատվություն դաժան, անմարդկային, նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի ենթարկելու համար՝ ապահովելով նաև սանկցիայի համապատասխանությունըվերը նշված պահանջին։ Ուշադրության է արժանի նաև 309․1-րդ և 341-րդ հոդվածների հարաբերակցության և փոխպայմանավորվածության հարցը, քանզի այս պարագայում, ըստ էության, գործ ունենք ընդհանուրի և մասի փոխհարաբերությանհետ։ Գործող իրավակարգավորումների շրջանակներում այդ հանցակազմերովարարքը որակելու դեպքում կարող են ի հայտ գալ բարդություններ հատկապես 341-րդ հոդվածի որակյալ տեսակի (նույն արարքը, որը զուգորդվել է խոշտանգմամբ) դեպքում։ Նշված հանցակազմերը վերլուծելու արդյունքում ակներև է դառնում, որ 341-րդ հոդվածն իր բովանդակությամբ 309․1-րդ հոդվածի մասնավոր դրսևորումն է, մինչդեռ 341-րդ հոդվածի երկրորդ մասը պատասխանատվություն է սահմանում նույն արարքի կատարման համար, որըզուգորդվել է խոշտանգմամբ։ Այսինքն՝ մասնավոր դեպքի որակյալ տեսակըհղում է կատարում ընդհանուրին և միաժամանակ սահմանում նույն սանկցիան, ինչ 309․1-րդ հոդվածը, որը պրակտիկայում կարող է առաջացնել լուրջխոչընդոտներ՝ կապված արարքի՝ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 309․1-րդ հոդվածով կամ 341-րդ հոդվածի երկրորդ մասով որակելու հետ։ Առաջանում է իրավիճակ, երբ արարքը միաժամանակ հնարավոր է որակել երկու տարբեր հոդվածներով, ինչը չի համապատասխանում իրավական որոշակիության սկզբունքին։ Պետությունը ոչ միայն պետք է պահպանի և կիրառի իր կողմից ընդունված օրենքները, այլև պետք է երաշխավորի դրանց իրավական և գործնական կիրառության պայմանները։ Այն պետք է ապահովի ոչ միայն օրենքիառկայությունը, այլև օրենքի գերակայության գաղափարին համահունչ որակը`հստակությունը, մատչելիությունը և կանխատեսելիությունը14։ Մինչդեռ, ինչպես նկատում ենք, առկա է օրենսդրական անհստակ լուծում, որի պարագա13 Տե՛ս Tyrer v UK Application No. 5856/72։ 14 Տե՛ս The Council of Europe and the Rule of Law-An Overview. CM Documents, CM (2008)170, էջ8-9։ յում արարքը միաժամանակ կարող է որակվել երկու տարբեր հոդվածներով, ինչն իրավական պետության մեջ անթույլատրելի է, չի բխում իրավունքի գերակայության սկզբունքից և առաջացնում է իրավական անորոշության։ Կարծումենք, որ այս խնդրի լուծումը կարելի է ապահովել ՀՀ քրեական օրենսգրքի341-րդ հոդվածի 2-րդ մասը վերացնելով, իսկ որպես նման արարքների որակման նախընտրելի տարբերակ՝ դիտել 309․1-րդ հոդվածը։ Մարդու իրավունքների և հիﬓարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայի մասնակից պետությունները կրում ենիրենց իրավազորության տակ գտնվող յուրաքանչյուր անձի համար կոնվենցիայով նախատեսված իրավունքներն ու ազատություններն ապահովելու պարտավորություն։ Այդ պարտավորությունը ներառում է ոչ ﬕայն կոնվենցիայիմասնակից պետությունների` կոնվենցիայով նախատեսված իրավունքներն ուազատությունները չխախտելու պարտավորությունը, այլ նաև պետության պոզիտիվ պարտավորությունը` ձեռնարկելու այնպիսի ﬕջոցներ, այդ թվում` համապատասխան ներպետական օրենսդրության ընդունում, որն անհրաժեշտ էայդ իրավունքների պաշտպանությունն ապահովելու, երրորդ անձանց կողﬕցդրանց հնարավոր խախտուﬓերը կանխելու համար։ Այս դիտակետից ցանկանում ենք նշել, որ շատ դեպքերում անդամ պետությունները չեն կարողանումկատարել իրենց ստանձնած պարտավորությունները այն պատճառով, որ չկանարդյունավետ ու օպերատիվ կառուցակարգեր՝ ապահովելու խոշտանգմանփաստերի արագ բացահայտումը և մեղավորներին պատասխանատվությանենթարկելու նպատակի իրացումը։ Եվրոպական դատարանը ևս խիստ կարևոր է համարում խոշտանգման յուրաքանչյուր փաստի առթիվ բազմակողմանի ու արդյունավետ քննության ապահովումը, քանի որ այդպիսի կառուցակարգի բացակայությունը լուրջ վտանգ է ներկայացնում կոնվենցիայով երաշխավորված իրավունքների պաշտպանության համար։ Տարբեր որոշումներովԵվրոպական դատարանը ընդգծել է ողջամիտ կասկածից վեր ապացուցողական չափանիշի բավարարման անհրաժեշտությունը՝ բավարար ապացուցողական բազայի առկայությամբ15, իսկ դա, բնականաբար, անիրագործելի է անկատար օրենսդրության պայմաններում։ Ուստի, հաշվի առնելով միջազգայինիրավական փորձը, կարելի է եզրակացնել, որ խոշտանգման համար քրեականպատասխանատվության իրացման համար նախևառաջ անհրաժեշտ է բարեփոխել ներպետական օրենսդրությունը՝ վերը թվարկված առաջարկությունների հաշվառմամբ, ներդնել պրակտիկայում իրենց արդարացրած համապա15 Տե՛ս Ribitsch v Austria Application no. 18896/91, Labita v Italy Application, No. 26772/95 AssenovNo. 23657/94։ տասխան իրավական կառուցակարգեր, որոնք էլ վերջին հաշվով կհանգեցնենխոշտանգման՝ իբրև ինքնուրույն հանցատեսակի կանխարգելմանը։ Կարեն ՄելիքսեթյանԽՈՇՏԱՆԳՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՔՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ խոշտանգում, կոնվենցիա, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան, ֆիզիկական ուժեղ ցավ, հոգեկան ուժեղ տառապանք, պաշտոնատար անձԱմփոփագիր։

Սույն գիտական աշխատանքով առաջարկվում են խոշտանգման հանցակազմի վերաբերյալ նոր լուծումներ՝ հաշվի առնելով արդի միջազգային իրավական կարգավորումներն ու ներպետական քրեական օրենսդրության առանձնահատկությունները, և առաջ է քաշվում համապատասխան օրենսդրական փոփոխությունների միջոցով հանցակազմը վերաձևակերպելու պահանջ՝ ապահովելու համար այս հանցատեսակի համար քրեական պատասխատվության համապարփակ իրացումն ու ստանձնած միջազգային պարտավորությունների պատշաճ կատարումը, իսկ ավելի լայն առումով՝ մարդու՝ միջազգային իրավական ակտերով երաշխավորված խոշտանգումից պաշտպանված լինելու իրավունքի համակողմանի պաշտպանության արդյունավետ կառուցակարգերի ներդրումն ու շարունակական կատարելագործումը։

Առողջությունը մարդու կյանքի անգնահատելի, անփոխարինելի հարըստությունն է, կյանքի հիմք, ուրախության աղբյուր, անձի համակողմանիզարգացման անհրաժեշտ պայման։ Հետևաբար, յուրաքանչյուր մարդ մանուկհասակից և երիտասարդ տարիքում պետք է հոգ տանի իր առողջության, ֆիզիկական զարգացման մասին, տիրապետի որոշակի գիտելիքների և վարի առողջապրելակերպ։ Ակնհայտ է, որ առողջությամբ է պայմանավորված մարդու լավզգացողությունը ողջ կյանքի ընթացքում։ Համաշխարհային արդի զարգացումները, շրջակա միջավայրում ևհասարակական հարաբերություններում կատարվող աննախադեպ փոփոխությունները անմիջական ներգործություն են ունենում մարդու առողջության ևսոցիալական համակեցության վրա` տարատեսակ խնդիրների թվում առաջինպլան մղելով կրթության դերի կարևորումն ու որակի բարելավումը։ Լայն իմաստով «Առողջ ապրելակերպը» կյանքում մարդուն անհրաժեշտորոշակի հմտությունների տիրապետումն է։ Համաշխարհային առողջապահական կազմակերպության կողմից առավելապես շեշտադրվում են` որոշումներկայացնելու և խնդիրներ լուծելու, քննադատաբար և ստեղծագործաբար մտածելու, հաղորդակցման և միջանձնային հարաբերությունների, ինքնաճանաչմանև ապրումակցման, զգացմունքներին տիրապետելու և սթրեսներին դիմակայելու հմտությունները [6] ։ «Առողջ ապրելակերպի» կրթության հիմնական նպատակն է` սովորողների մեջ ձևավորել սեփական և այլոց առողջությունը որպես կարևորագույնարժեք գնահատելու որակ և այն պահպանելու համար գիտելիքների, կարողությունների ու հմտությունների վրա հիմնված անվտանգ վարքագիծ։ «Առողջ ապրելակերպի» ձևավորումը կարևորագույն առողջապահականկարողություն է, որի ուղղությամբ զգալի և բազմոլորտ գործողություններ ենանհրաժեշտ։ Ուսումնառության արդյունքում սովորողների մեջ պետք է ձևավորվենհամապատասխան վերաբերմունք, առողջությունը որպես կարևորագույնարժեք ընկալելու պատրաստակամություն և այն գնահատելու ունակություն,հանրային համակեցության որակներ, առողջ, ապահով և անվտանգ վարքագիծ`առողջ կենսակերպ, ապրելաձև։ Առողջ ապրելակերպի կրթության խնդիրները հանրակրթական դպրոցում սահմանվում են հետևյալ հիմնական դրույթներով.ա) Զարգացնել սովորողների գիտական աշխարհայացքը՝ ուսուցանելովանհրաժեշտ գիտելիքներ և կարողություններ ներքոհիշյալ հարցերի վերաբերյալ`• առողջության պահպանման եղանակները, մեթոդները և հիմնական միջոցառումները, • վնասակար սովորությունների, սխալ վարքագծի պատճառով առաջացող հիվանդությունների կանխարգելումը, • վնասակար սովորույթների նկատմամբ բացասական վերաբերմունքի ձևավորումը, • առողջության պահպանմանն ուղղված պատասխանատու, անվտանգ վարքագծի ձևավորումը, • շրջակա միջավայրի որակի գնահատումը, • մարդու կյանքին և առողջությանը անմիջական վտանգ սպառնացող հիվանդությունների (ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ, սեռավարակներ), թմրամիջոցներից կախվածությունների կանխումը։ բ) Ձևավորել առողջ ապրելակերպի հմտություններ, ինչպես նաև զարգացնել սովորողների՝ տեղեկատվական աղբյուրներից օգտվելու, վերլուծելու ևհամադրելու կարողություն։ գ) Նպաստել «Առողջ ապրելակերպի» թեմաների շրջանակներում սովորողների հետ տարվող արտադասարանական, դաստիարակչական աշխատանքների պլանավորմանը և կազմակերպմանը, առանձին միջդասարանային,համադպրոցական, միջդպրոցական միջոցառումների (օլիմպիադաներ, գիտելիքների ստուգատես-մրցույթներ և այլն) կազմակերպմանը և անցկացմանը։ դ) Ներգրավել սովորողներին ու նրանց ծնողներին «Առողջ ապրելակերպի» քարոզչության և ապահովման խնդիրների լուծմանը։ «Առողջ ապրելակերպը» ներառում է տարիքային առանձնահատկություններին համապատասխան ֆիզիկական ակտիվությունը, առողջ սնունդը,անվտանգ միջավայրի ձևավորումը, վնասակար սովորույթներից հրաժարվելը։ Միջազգային առողջապահական կազմակերպությունների գնահատմամբ՝ առողջ ապրելակերպի ձևավորումը հիվանդությունների կանխարգելմանարդյունավետ և քիչ ծախսատար միջոցներից է։ Ավելին, առողջ ապրելակերպիամրապնդմանն ուղղված միջոցառումները հանրակրթական դպրոցի, ինչպեսնաև ազգաբնակչության առողջությանն ուղղված լավագույն ներդրումն են և,որպես արդյունք, դրականորեն են անդրադառնում երկրի տնտեսական բարեկեցության վրա։ Պետք է հաշվի առնել, որ «Առողջ ապրելակերպը» թեև ներառված է չափորոշիչով նախատեսված «Ֆիզիկական կրթություն», «Նախնական զինվորական պատրաստություն» (ՆԶՊ) և անվտանգ կենսագործունեության բնագավառում, սակայն այն ինքնուրույն ոլորտ է, ներառում է յուրահատուկ թեմաներ,որոնք պետք է ուսումնասիրվեն միանգամայն այլ մեթոդներով ու եղանակներով։ Այստեղից էլ խնդիր է առաջանում սովորողների գնահատման մեթոդներիընտրության և ուսուցիչների մասնագիտական զարգացման հարցում։ Նախատեսվում է, որ ստուգարքային, հարցախույզների և գնահատմանոչ ավանդական եղանակների կիրառումը սովորողներին և ուսուցիչներին հնարավորություն կտա վստահության մթնոլորտ ձևավորելու և դասարանի միջավայրում ազատ արտահայտվելու։ Միաժամանակ հարկ կլինի իրականացնելու ուսուցիչների վերապատրաստում` սովորողների հետ դասընթացի յուրահատկություններին համապատասխան աշխատանք վարելու համար։ Առաջարկվում է հանրակրթական հիմնական և ավագ դասարաններում«Առողջ ապրելակերպի» ուսուցումն իրականացնել՝ հաշվի առնելով նախորդդասարաններում սովորողների ձեռք բերած գիտելիքների ու հմտություններիմակարդակը, նրանց տարիքային և սեռային առանձնահատկությունները[1]։ Դասընթացի բովանդակությունը աստիճանաբար խորացնելով՝ թեմաներիհաջորդականությունը կազմել պարուրաձև զարգացման սկզբունքով։ Թեմաները պետք է ընդգրկեն հետևյալ բովանդակային ուղղությունները`1. Ֆիզիկական առողջություն, 2. Հոգեկան առողջություն, 3. Սոցիալական առողջություն, 4. Առողջության վրա ազդող գործոններ ու միջավայր։ Այս ուղղությունները ներառում են հետևյալ բովանդակային բաղադրիչները` • առողջության պահպանման վերաբերյալ արժեքային ընկալումների զարգացում, • անձնական հիգիենայի հմտություններ, • առողջ սնունդ և սննդակարգի պահպանում, • հիվանդություններ, համաճարակներ և դրանցից պաշտպանվելու ուղիները, կարողությունների ձևավորումը, • ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի կանխարգելում, • ալկոհոլի, ծխախոտի, թմրամիջոցների, հոգեմետ նյութերի օգտագործման և չարաշահման կանխարգելում, • վերարտադրողական առողջություն, սեռական վարքագիծ, • առողջ շրջակա միջավայրի կարևորում, • միջանձնային հարաբերությունների, հանրային համակեցության և սոցիալական շփման հմտությունների, համագործակցային և հանդուրժողականության որակների ձևավորում, գաղափար հոգեկան առողջության մասին։ Միաժամանակ, կրթության բովանդակության մեջ, սովորողների տարիքին համապատասխան, պետք է ներառվեն ու պարզաբանվեն միջազգայնորենընդունված և հաճախակի շրջանառվող մի շարք կարևոր հասկացություններ ուգաղափարներ, դրանց թվում` «առողջության գործոններ», «ամուսնական հարաբերություններ», «ընտանիքի պլանավորում», «անվտանգ վարքագիծ», «դիրքորոշում», «հակազդում» «ժուժկալություն», «համախտանիշ», «պանդեմիա»,«վարակակիր», «խոցելի խմբեր», «ապրումակցում», «տեղեկացվածություն»,«հոգեկան և ֆիզիկական կախվածություն», «էյֆորիա», «վնասի նվազեցում» ևայլն։ Բովանդակային վերոնշյալ ուղղությունների համակարգված ուսուցումըհնարավորություն է տալիս սովորողներին ձևավորելու սեփական և այլոցառողջությունը պահպանելու վարքագիծ և այն՝ որպես կարևորագույն արժեք,գնահատելու որակ։ «Առողջ ապրելակերպ» առարկայի նպատակային ուսուցումը կնպաստիսովորողների ֆիզիկական, մտավոր, բարոյական, հուզական զարգացմանը։ Այնհնարավորություն կտա արժեքների համակարգում կարևորելու առողջությունը,ընտանիքը, առողջ ընտանեկան հարաբերությունները, կայունությունը, ինչպեսնաև սեռերի միջև փոխհարաբերություններում հարգանքը, սերը և հոգածությունը։ «Առողջ ապրելակերպի» ուսուցմամբ հնարավոր կլինի նպաստել հստակդիրքորոշումների ձևավորմանը, որոնք իրենց հերթին կօգնեն սովորողներինճիշտ, հաշվեկշռված որոշումներ կայացնելու։ Այսպիսով, վերջնարդյունքում սովորողների մեջ պետք է ձևավորվեն համապատասխան վերաբերմունք, առողջությունը՝ որպես կարևորագույն արժեքընկալելու պատրաստակամություն և այն գնահատելու ունակություն, հանրային համակեցության որակներ, առողջ, ապահով և անվտանգ վարքագիծ`առողջ կենսակերպ։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Առողջ ապրելակերպի դասավանդման մեթոդական հիմունքները հանրակրթական դպրոցում։ Ուսումնական ձեռնարկ՝ երկու մասով, I մաս։ Երևան։ 2015։ Էջ 31-40։ 2. Մինասյան Ս.Մ., Ադամյան Ծ.Ի. Առողջագիտություն։ Երևան։ ԵՊՀ հրատ.։ 2008։ 376 էջ։ 3. Арзуманов С.Г. Физическое васпитание в школе учащихся 10-11классов։ 4. Вайнер Э. Н. Валеология. Учебник для вузов. Москва. Изд-во “Флинта։ Наука”.5. Дубровский В. И. Валеология։ здоровый образ жизни։ Учебник для вузов. Изд.7. https։

Հոդվածն ուղղված է հանրակրթական դպրոցում սովորողների առողջության ու անվտանգության խնդիրների, հարաբերությունների բնութագրմանն ու դրանց կարգավորմանը։ ‹‹Առողջ ապրելակերպը›› պետք է դիտարկել որպես միասնական կրթական և առողջապահական խնդիր՝ սահմանելով աշակերտի կենսագործունեության ընթացքում իր և այլոց առողջության նկատմամբ դրսևորվող վերաբերմունք, որն արտահայտվում է տարբեր իրավիճակներում պատասխանատու, անվտանգ վարքագծի դրսևորմամբ և համարժեք գործողություններով։

ՍԵՐՎԻՍԱՅԻՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՖՈՒՆԿՑԻՈՆԱԼԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՍերվիսը ծառայությունների համակարգ է, որը հիմնված է պահանջի, նրաբավարարման գործողությունների և կազմակերպման ձևերի վրա։ Սերվիսային գործունեությունը սահմանենք որպես մարդկային փոխհարաբերությունների ոլորտ՝ ուղղված հասարակական որոշակի խմբերի պահանջներիբավարարմանը և անհատական բարիքների իրացմանը։ Այս փոխհարաբերությունների մի կողմը տարատեսակ պահանջմունքներունեցողներն են, ովքեր ցանկանում են ստանալ որոշակի բարիքներ, իսկ մյուսկողմում՝ որոշակի ծառայություններ մատուցողներն են, ովքեր հնարավորություն են ունեն տիրապետելու այդպիսի բարիքներին1։ Սերվիսի ոլորտ, ծառայությունների ոլորտ կամ բնակչության սպասարկման ոլորտասելով հասկանում ենք տնտեսության որոշակի ոլորտ, ճյուղ։ Այլկերպ ասած՝ տնտեսության այն ոլորտն է, որն իրականացնում է սերվիսայինգործունեություն։ Այն մասնակցում է տնտեսական հարաբերություններին ևենթարկվում է տվյալ հասարակության մեջ գործող ընդհանուր տնտեսականօրենքներին։ Ինչպես արդեն նշվեց, սերվիսային գործունեությունը ծառայություններմատուցողների, սպասարկողների և դրանցից օգտվողների՝ սպասարկողներիմիջև փոխհարաբերությունն է։ Սա գործունեության այնպիսի տեսակ է, որտեղոչ միայն ծառայության զուտ մատուցումն է կարևորվում, այլև դրա հետադարձ կապը, այն է՝ հաճախորդների գոհունակությունը, բավարարվածությունըմատուցվող ծառայությունից։ Դրան միայն կարելի է հասնել այն դեպքում, երբյուրաքանչյուր հաճախորդ դիտվի, ընկալվի որպես առանձին անհատականություն՝ իր ցանկություններով, պահանջմունքներով (Պահանջմունքները սահմանվում են որպես որևէ անհրաժեշտ բանին կատմամբ կարիք կամ անբավարարություն, դրա գիտակցում և որոշակի գործողությունների իրականացում՝ուղղված անհատի, սոցիալական խմբի, օրգանիզմի, ընդհանրապես հասարակության բնականոն կենսագործունեությանը), բնավորությամբ, խառնվածքով,ինչու չէ նաև գնողունակությամբ հանդերձ. չէ՞ որ ցանկացած հաճախորդ ցանկություններից, նախասիրություններից բացի պետք է գնողունակ լինի, տիրապետի բավարար գումարի ցանկացած ծառայությունը ստանալու համար։ Շատ հաճախ սերվիսային գործունեության մեջ մատուցվող ծառայությունները լինում են տարբեր՝Նյութական։ Նյութական են այն ծառայությունները, որոնք ունեն ապրանքային բնույթ և շոշափելի արդյունք։ Սրան է վերաբերում հագուստի և կոշիկների արտադրումը, բնակարանների կառուցումը, դրանց հատակագիծը, ներքին և արտաքին դիզայնը, վերանորոգումը, ավտոմեքենաների սպասարկումը,կենցաղային տեխնիկան, հաշվետվությունը, ծրագիրը և այլն։ Ոչ նյութական են մարդկային գործունեության ծառայություններ, որոնքչունեն նյութական պահպանելիություն։ Այսինքն` այս կամ այն գործունեությունը ծառայությունների ոլորտին դասելու գլխավոր չափանիշներն են անշոշափելիությունը, աներևույթությունը1։ Այս ծառայություններն արտադրության վարպետների ծառայություններնեն, որոնց թվին են դասվում մատակարարների, իրավաբանների, խորհրդատուների, բժիշկների, հոգեբանների և այլնի կողմից մատուցվող ծառայությունները։ Այդպիսի ծառայությունների տրամադրման ժամանակ արտադրությունըև պահանջարկը համընկնում են ժամանակի մեջ։ Սերվիսային գործունեության մեջ արդյունքների մեծ մասն ունեն ապրանքների և ծառայությունների խառը բնույթ։ Դա դիտարկվում է նյութականիև ոչ նյութականի կապի միջոցով, այսինքն՝ արդյունքները, որոնցում գերակշռում է նյութական ասպեկտը (հաց, շաքար, կարագ և այլն), և արդյունքները,որոնցում դոմինանտ է ոչ նյութական ասպեկտը (կրթությունը, պրոֆեսիոնալծառայությունը և այլն)։ Մնացած առարկաները կարող են գտնվել նրանց միջև։ Ծառայություններ վաճառողները կարող են օգտագործել այդ սխեման ոչ միայն իրենց արտադրանքի դասակարգման համար, այլ նաև այլ կազմակերպությունների հետ կապեր հաստատելու համար, որոնց հետ կարող են բաժանելայդ բնութագրերը։ Սրան են վերաբերում օրինակ՝ հանգստացողների ժամանցը և զվարճությունը ապահովող ձեռնարկությունները, հյուրանոցները և այլհաստատություններ, որոնք մարդկանց, նրանց խմբերի հանգիստը կազմակերպելուց բացի տրամադրում են նաև լրացուցիչ նյութական ծառայություններ(սնունդ, վարսահարդարի ծառայություններ և այլն)։ Ծառայությունների ամբողջական գործառույթների նպատակն է բնակչության անհատական պահանջմունքների սպառողական բավարարումը։ Այդպիսի ծառայություններ են վարսահարդարումը, դիմահարդարումը և այլն։ Ոչ նյութական ծառայությունների առանձնահատկություններն են՝Անշոշափելությունը, որն ունի ոչ նյութական բնույթ, այլ կերպ ասած՝ ծառայությունը հնարավոր չէ առաջարկել հաճախորդին շոշափելի ձևով նախքանծառայության մատուցման ավարտը։ Չնայած ծառայությունների համար, որպես կանոն, հարկավոր են նյութական ռեսուրսներ, սարքավորումներ։ Անպահպանելիությունը հնարավոր չէ պահել հետագա օգտագործմանհամար։ Այն մատուցվում և սպառվում է միաժամանակ։ Սպառողը դառնում էծառայության մատուցման անմիջական մասնակիցը։ Անբաժանելիությունն աղբյուրից ծառայությունների մեծ մասի արտադրությունն ու սպառումը անբաժանելի են, կարող են սպառվել միայն մատուցման պահին։ Որակի անկայունությունը ծառայությունները մեծապես կախված են աշխատակցի որակավորումից, անհատականությունից և բնավորությունից։ 1Այս ամենից կարելի է եզրակացնել, որ նյութական է համարվում այն ծառայությունը, որն ուղղված է սպառողի, սպասարկողի կամ հաճախորդի նյութական-կենցաղային պահանջմունքների բավարարմանը, իսկ, հակառակդրան, սոցիալ-մշակութային ծառայությունների նպատակն է հոգևոր, ինտելեկտուալ պահանջմունքների բավարարումը, սպառողի նորմալ կենսագործունեության ապահովումը։ Սրանք ապահովում են առողջության պահպանումն ուվերականգնումը, անհատի հոգևոր, ֆիզիկական և ինտելեկտուալ ուժերի վերականգնումը և զարգացումը, մասնագիտական հմտության բարձրացումը։ Այսինքն՝ սերվիսը ծառայությունների համակարգ է, որը բավարարում է ոչ նյութական պահանջները և բավարարում է նյութական պահանջների բարելավումը։ Ծառայությունների ոլորտը կամ սերվիսը իրականացնում է երկու տեսակիգործառույթներ՝ տնտեսական և սոցիալ-մշակութային։ Տնտեսական գործառույթների թվին են պատկանում.Նյութական բարիքների արտադրության գործընթացի սպասարկում՝տրանսպորտի և կապի, իրավական խորհրդատվություն, սարքավորումներիտեխնիկական սպասարկման և այլ ծառայություններ,Աշխատուժի և տնտեսապես ակտիվ բնակչության վերարտադրություն՝կրթական, բժշկական, կադրերի վերապատրաստման, ռեկրեացիոն և այլ ծառայությունների մատուցման միջոցով, որոնք ներգործում են աշխատողներիֆիզիկական և ինտելեկտուալ հատկանիշների վրա,Լրացուցիչ նյութական բարիքների ստեղծում։ Սա տեղի է ունենում երկուեղանակով. կամ արտադրվում են երկարաժամկետ օգտագործման առարկաներ, կամ էլ վերականգնվում են դրանց նախկին սպառողական հատկությունները, որոնք ժամանակի ընթացքում կորել կամ վատթարացել են։ Այս գործառույթն իրականացնում են կենցաղային սպասարկման կազմակերպությունները։ Սոցիալական գործառույթներին են պատկանում.Բնակչության բազմազան պահանջմունքների բավարարումը՝ համապատասխան ծառայությունների մատուցման միջոցով,Տնային տնտեսություններում աշխատանքի պայմանների բարելավում ևծախսերի կրճատում՝ բնակարանային-կոմունալ և կենցաղային սպասարկմանկազմակերպությունների գործունեության շնորհիվ,Բնակչության ազատ ժամանակի ռացիոնալ կազմակերպում և օգտագործում՝ կուլտուր-մշակութային և ժամանցային ծառայությունների միջոցով։ Այլկերպ ասած, օպտիմալացվում է տնտեսապես ակտիվ բնակչության արտաաշխատանքային ժամանակի կառուցվածքը, բովանդակությունը։ Պետության անվտանգության, նորմալ գործունեության ապահովում1։ Զարգացած երկրներում ծառայությունների ոլորտում է զբաղված աշխատունակ բնակչության կեսից ավելին։ Այդուհանդերձ, սպասարկման ոլորտը որոշակի ենթակայության մեջ է գտնվում նյութական արտադրության նկատմամբ։ Վերջինիս զարգացման մակարդակով են պայմանավորված սպասարկման ոլորտի զարգացման սահմաններն ու հնարավորությունները։ Նյութականարտադրությունը ստեղծում է նյութական ռեսուրսներ, որոնք անհրաժեշտ ենսպասարկման ճյուղերի գործունեության համար։ Մյուս կողմից, սերվիսի ոլորտը բավական էական ազդեցություն է ունենում նյութական արտադրությանզարգացման, հասարակության կյանքի որակի և մակարդակի վրա։ Միևնույնժամանակ, որքան բարձր է բնակչության կենսամակարդակը, այնքան ավելիզարգացած է տվյալ երկիրը և հետևաբար ավելի զարգացած է սոցիալ-մշակութային ոլորտը (սերվիսի), որը կոչված է բավարարելու հասարակությանաճող պահանջմունքները։ Այս ոլորտի շնորհիվ անընդհատ ստեղծվում են նորաշխատատեղեր, որի շնորհիվ փոխվում է բնակչության զբաղվածության կառուցվածքը։ Ինչպես փորձը ցույց է տվել, այն երկրները, որոնք ունեն զարգացած սպասարկման ոլորտ՝ հարուստ պետություններ են։ Սրանից կարելի է եզրակացնել, որ այս ոլորտի շնորհիվ հաղթահարվում է բնակչության աղքատության խնդիրը։ Հետևաբար՝ կարելի է փաստել, որ սերվիսը հասարակական հարաբերություններում էական դեր է խաղում հետևյալ պատճառներով.1. բարձրացնում է հասարակական, մասնավորապես՝ նյութական արտադրության արդյունավետությունը, ստեղծում է պայմաններ աշխատանքային գործընթացի օպտիմալացման համար,2. կարևոր է տնտեսապես ակտիվ բնակչության զարգացման ձևավորմանհամար, որին նպաստում են կոնկրետ գործողության տեսակներ.Կրթություն, կադրերի վերապատրաստում, բժշկություն։ Նպաստում էաշխատողների ֆիզիկական վիճակի բարելավմանը,3. բարձրացնում է կյանքի որակն ու կենսամակարդակը, ձևավորում պահանջմունքների համակարգ և ընդունակ է դրանք բավարարել,4. տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության համար և նորմալ, բնականոնկենսագործունեության համար ստեղծում է պայմաններ (երեխաներ,ծերեր, հաշմանդամներ)՝ ազդելով ազատ ժամանակի վրա, առողջության, ինտելեկտի վրա,5. հավասարակշռության մեջ է պահում տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության եկամուտներն ու ծախսերը,6. ձևավորում է նյութական առաջընթացի այնպիսի գործոններ, ինչպիսիքեն գիտելիքը, ՏՏ (տեղեկատվական տեխնոլոգիաներն) են,7. պետության և հասարակության ազգային անվտանգության ապահովման վրա ունի մեծ ազդեցություն1։ Այսպիսով՝ կարող ենք նշել, որ սերվիսն իր ազդեցությունն է թողնում հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտների (մշակութային, տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական, հասարակական) կառուցվածքի վրա։ Սերվիսային տնտեսության մեջ կազմակերպությունները ամենից առաջձգտում են բարձրացնել օգտակարության ազդեցությունը հաճախորդների առանձնահատուկ պահանջմունքների ավելի ամբողջական բավարարման միջոցով։ Օգտակարությունը որոշվում է օգտագործման բնույթով և, այսպես կոչված, սերվիսային արտադրանքի կատարելագործման մակարդակով։ Սերվիսային արտադրանքը իրենից ներկայացնում է ինքնուրույն ծառայություններկամ համակարգեր, որոնք միավորում են նյութական ապրանքները և համապատասխան ծառայությունները։ Իսկ, եթե ցանկանում ենք պահպանել վերջիններիս մատուցման բարձր որակը, անհրաժեշտ է հաստատել ինտերակտիվև անընդհատ թարմացվող հարաբերություններ սպառողի հետ, ինչը հնարավորություն է տալիս անընդհատ ուսումնասիրել, ծանոթանալ բնակչության աճող պահանջմունքները, առավելագույնի հասցնել պահանջմունքների բավարարման հնարավորությունները, ծառայությունների մատուցման հիմնարարտեխնոլոգիաները2։ Այսպիսով՝ կարելի է ասել, որ սերվիսային գործունեությունում հաջողության հասնելու համար անհրաժեշտ է նոր արժեհամակարգ, առանձնահատուկկարողություններ, կազմակերպչական հմտություններ։ Այս ոլորտում ղեկավարումը պետք է առանձնացվի որոշումների կայացման արագությամբ, ճկունությամբ, ցանցային կազմակերպվածությամբ, անկեղծությամբ, ազատ շարժուձևով։ Սպառողների ուղղվածությունը գտնվում է սերվիսային գործունեությանկենտրոնում։ Իսկ վերջինս էլ պետք է ձգտի ինչքան հնարավոր է ավելի լավհասկանալ, թե որոնք են նրա զարգացման միտումները։ Մյուս կողմից, սերվիսային գործունեությունը կարող է ազդել սպառման վարքագծի և շուկայի վրա։ Այստեղ մեծ դեր ունեն անշոշափելի հատկանիշները (հարմարավետություն, ուշադրություն, բարյացկամություն)՝ որպես վաճառքի ավարտի խթանիչներ։ Այս ամենից հետևում է, որ սերվիսային գործունեության հիմնարար հաջողությունը ապահովող հիմնական գործոնը հաճախորդների պահանջներիմաքսիմալ բավարման ունակությունն է։ Այսպիսով, կարելի է փաստել, որ սերվիսի ոլորտը ներկա է և իր ազդեցությունն ունի հասարակական կյանքի և արտադրության բոլոր ոլորտներում։ Ամփոփելով, կարելի է նշել, որ սերվիսի՝ որպես մարդկանց պահանջմունքների բավարարմանն ուղղված գործունեության հիմնական նպատակներն են.ա. Սպառողներին նյութական և ոչ նյութական բարիքներ հասցնելը՝նրանց պահանջներին և ճաշակներին համապատասխան՝ ծառայություններիմատուցման միջոցով, բ. Նշյալ բարիքների սպառման գործընթացի կազմակերպում և սպասարկում,գ. Կենցաղի, հանգստի և ժամանցի օպտիմալ պայմանների ստեղծում,դ. Նպաստել ազատ ժամանակի ավելացմանն ու դրա ռացիոնալ օգտագործմանը։ Իսկ դրան հասնելու համար անհրաժեշտ է բացահայտել ծառայություններից օգտվողների, սպասարկվողների անհատական ցանկությունները և առավելագույնս բավարարել դրանք, բարձրացնել ծառայությունների մատուցմանորակը։ Մատուցումն էլ իր հերթին պետք է աչքի ընկնի արագությամբ, ճկունությամբ և կազմակերպվածությամբ։ Մարիամ ՍահակյանՍԵՐՎԻՍԱՅԻՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՖՈՒՆԿՑԻՈՆԱԼ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ սերվիս, սերվիսային գործունեություն, նյութական և ոչ նյութական ծառական կյանքի զարգացումը սերվիսի միջոցով։ Ամփոփում։

Աշխատանքը նվիրված է սերվիսին, սերվիսային գործունեությանը, նրա ֆունկցիոնալ առանձնահատկություններին, այսինքն՝ գործառույթներին և սերվիսի՝ որպես ծառայության ոլորտի, նշանակությանը։ Այս թեման արդիական է, քանի որ նրանում ներկայացված է սերվիսի և սերվիսային գործունեության կարևորությունը, նրա ունեցած ազդեցությունը հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտների վրա։ Այս աշխատանքում մատնանշվում է նաև սերվիսի օգտակարության ազդեցությունը հաճախորդների առանձնահատուկ պահանջմունքների ավելի ամբողջական բավարարման ուղին, ինչպես նաև այն, թե ինչ ճանապարհով պետք է զարգանա սերվիսային գործունեությունը, որպեսզի հասնի հաջողության։

ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ EDԼՄ-ների Ա TEԴԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԵՌՈՒՍՏԱՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԲԱLԱՌՔԻ ՓՈԽԱՆԱԿՄԱՆ ՀԵՏ Ինտերնետը մի քանի անգամ կրճատել է աշխարհը և գրեթե վերացրել սահմանները: Ավելին, դրանց ստեղծման ընթացքում տպագիր մամուլը, ռադիոն և հեռուստատեսությունը նույնն արեցին, բայց ավելի նեղ իմաստով: Մարշալ Մաքլուհանը, ընդհանուր առմամբ, էլեկտրական տեխնոլոգիայի ի հայտ գալը համարում է մի գործոն, որն անդառնալիորեն Երկիր մոլորակը վերածել է «գլոբալ գյուղի»: Հանրության հետ հարաբերությունների հաստատումը դարձել է տեխնիկապես չափազանց հեշտ, բայց մի քանի անգամ դժվարացել է այդ հարաբերությունները ճիշտ կերպով պահպանելը: Դրանք ամեն քայլափոխի կարող են լինել տեղեկատվական պատերազմների թիրախ: Վերջիններս ավելի սովորական են դարձել, քանի որ «յուրաքանչյուր նոր տեխնոլոգիա նոր պատերազմ է պահանջում»: Տեղեկատվությունը մարդկային գործողությունների հիմքն է: Կախված այն բանից, թե ինչ տեղեկատվություն ունենք տվյալ իրադարձության կամ առարկայի վերաբերյալ, մենք որոշում ենք կայացնում վերջինիս ուղղությամբ մեր քայլերը: Տեղեկատվությունը սպառողին թույլ է տալիս գնահատել, համեմատել և ընտրություն կատարել: Որքան լավ ներկայացվի տեղեկատվությունը, այնքան հավանական է, որ հասցեատիրոջ որոշումը կաշխատի իր օգտին: Բայց շատ հաճախ ապրանքի սպառող չդառնալու պատճառը կա՛մ պայմանավորված է տեղեկատվության վատ տրամադրված լինելու փաստով, կա՛մ այն ​​ընդհանրապես սպառողին չի հասել: Յուրաքանչյուր ձեռնարկատիրություն հասարակության հետ կապեր կառուցելու անհրաժեշտություն ունի, եթե չի ցանկանում մնալ բուլվարային մակարդակում: Սպառողի հետ մշտական ​​կապի մեջ գտնվելու ավելի լավ տեղ չկա, քան սոցիալական մեդիան: Այն ապահովում է բոլոր հնարավորությունները, որոնք հասարակության հետ կապերի կարիք ունեն: Բայց վերջիններս լիովին չեն հասկանում սոցիալական լրատվամիջոցների դերը: Գուցե այն պատճառով, որ սոցիալական մեդիան նոր երեւույթ է, բարդ է, կամ ամեն օր փոխվում է ՝ նոր մարտահրավերներ նետելով: Վերոնշյալի մի քանի դրսեւորումներ կան, որոնց պատճառով թեմատիկ բնույթը պայմանավորված է: Հասարակական կապերի մշակողները հստակ չեն հասկանում սոցիալական և ավանդական լրատվամիջոցների դերի տարբերությունը: Հասարակական կապեր կառուցելիս նրանք շարունակում են աշխատել դասական, ընդունված ձևով ՝ հավատալով, որ սոցիալական մեդիան պտտվում է իրենց շուրջ և աշխատում է նրանց համար: Նրանք ապահովում են իրենց անտրամաբանական ներկայացվածությունը սոցիալական ոլորտում ՝ չկատարելով սոցիալական մեդիայի հարթակների ճիշտ և նպատակային ընտրություն: Նրանք հաշվի չեն առնում, որ սոցիալական լրատվամիջոցների հետ աշխատել նշանակում է մի կողմից աշխատել հասարակության լայն շերտերի, մյուս կողմից `արհեստական ​​ինտելեկտի և ռոբոտների հետ: Հետևաբար, միայն տեքստեր և մամուլի հաղորդագրություններ հրապարակելը բավարար չէ արդյունքի հասնելու համար, անհրաժեշտ է զինվել տեխնիկական գիտելիքներով, որոնց միջոցով կառուցվում են թվային լրատվամիջոցները: Հասարակայնության հետ կապերը հստակ նպատակ ունեն: դրանք «ուղղված են հասարակության հետ ներդաշնակ հարաբերությունների պահպանմանը, ընկերության դրական իմիջի ստեղծմանը» [3]: Տարբեր (լրատվամիջոցների) հարթակները տարբեր ժամանակներում դիտվել են որպես հասարակության հետ կապի արտահայտման լավագույն միջոց: Դա վերադառնում է Կեսարիայի ժամանակներին, երբ քաղաքի հրապարակը կապող օղակ էր ժողովրդի և կառավարության, ապա նոր գրված թերթերի միջև: Հուլիոս Կեսարը առաջին կառավարիչն էր կամ պաշտոնյան, որը հարաբերություններ հաստատեց օբյեկտի «անհատների» միջեւ (այստեղ ՝ իշխանության մեջ): «Տասներկու կեսարների կյանքը» գրքում Գայուս Սուետոնիոսը նշում է, որ Կեսարի պաշտոնը ստանձնելուց հետո առաջին բանը, որ նա հրամայել էր, մարդկանց և սենատի մասին ամենօրյա զեկույցների հրապարակումն էր: Հեռուստատեսության գալուստից հետո դա այն առաջատար հարթակն էր, որի միջոցով շատ քայլեր արվեցին հասարակական կապեր հաստատելու ուղղությամբ: Ավելին, յուրաքանչյուր օբյեկտ իր տեսքով օգտագործում է հեռուստատեսության հնարավորությունները: Եթե ​​քաղաքական գործիչների և պետական ​​պաշտոնյաների համար հասարակության հետ երկխոսությունը տեղի է ունենում լրատվական դաշտում, ապա բիզնես գործունեությամբ զբաղվողները հետաքրքրված են գովազդային արշավներով: Այս համատեքստում կարելի է ենթադրել, որ կգա մի նոր մեդիա հարթակ, որն ավելի շատ ռեսուրսներ կհաղորդի բիզնեսին և հասարակական գործիչներին, քան հեռուստատեսությունը ՝ իր սահմանափակ եթերաժամանակով և թանկ գովազդային քաղաքականությամբ, որը հասանելի չէ բոլորին: 1995 Ստեղծվեց առաջին սոցիալական ցանցը, ինչը նշանակում է, որ 1995 թվականից հեռուստատեսության դերը հօգուտ սոցիալական մեդիայի ավելի ու ավելի է նվազում: Վիճակագրության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հեռուստատեսությունից ինտերնետին, մասնավորապես սոցիալական լրատվամիջոցներին անցումը հիմնականում պայմանավորված է տարիքով: «24 տարեկանից ցածր մարդիկ հեռուստացույց են դիտում շաբաթական 2 ժամից պակաս, քան նախորդ տարի: 25-34 տարեկանները 1 ժամով պակաս են, քան նախորդ տարի, 35-49 տարեկաններն ավելի կայուն են: Նրանց տեսակետների տարբերությունը 22 րոպե է ՝ ի վնաս հեռուստատեսության: «[5] Նվազեցնելով հեռուստացույց դիտելու ժամանակը `մարդիկ գնում են այլընտրանքայինի հետ, որն այսօր ներկայացնում են Facebook- ը (Facebook), Twitter- ը (Twitter), LinkedIn- ը, Instagram- ը, Snapchat- ը, YouTube- ը, Vkontakte- ն և այլն: Beշմարտության մեջ համոզվելու համար ՝ ամրապնդելու այն միտքը, որ ինտերնետ օգտագործող դառնալը գրեթե նշանակում է դառնալ սոցիալական մեդիայի օգտվող, եկեք նայենք wearesocial.com ռեսուրսի կողմից ներկայացված թվային հետեւյալ պատկերին ՝ իր թվային լրատվամիջոցների 2018 թ. Այս տարի ինտերնետից օգտվողների թիվը հասել է 4 միլիարդի ՝ նախորդ տարվա համեմատ աճելով 7% -ով: Սոցիալական մեդիայի օգտագործողների թիվը գերազանցել է 3 միլիարդը, ինչը 13% -ով գերազանցում է 2017-ի ցուցանիշը [6]: Վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ սոցիալական մեդիայի օգտագործողների թիվը տարեցտարի ավելի է աճում, քան ընդհանուր առմամբ ինտերնետ օգտագործողների թիվը: Խոսքը կրկնակի աճի մասին է: Հետաքննելը դժվար չէ, որոշ ժամանակ անց թվերը կխոսեն այն մասին, որ գրեթե յուրաքանչյուր ինտերնետ օգտագործող ցանկացած սոցիալական մեդիայի սպառող է: Այս պայմաններում սոցիալական լրատվամիջոցները դառնում են պարարտ հող, որտեղ կարելի է գտնել Երկրի բնակչության ավելի քան 45% -ը: Եթե ​​խոսենք տեղական լսարանի մասին, ապա 2017 թ.-ի դրությամբ, ամսական կտրվածքով Հայաստանում Facebook- ի այցելությունների թիվը հասել է 1,2 մլն-ի, իսկ Instagram- ի օգտագործողների ամսական ակտիվ թիվը 550,000 է [7]: Այս տվյալները կտրուկ աճել են ընդամենը մեկ ամսվա ընթացքում, ինչը պայմանավորված էր Հայաստանում տիրող քաղաքական իրավիճակով (բնական է, որ արտաքին իրավիճակը, քաղաքական իրավիճակը ազդում են մասնավորապես այդ երկրում սոցիալական մեդիայի վրա): Հայաստանում օգտագործողների թվի տարեկան աճը տատանվում է 10% -ի սահմաններում: Մենք պատահաբար չսահմանեցինք սոցիալական մեդիան որպես ազդեցիկ հարթակ ՝ հասարակայնության հետ կապերի հաստատման առումով: Մինչդեռ, այլուր մենք գլխավոր դերը վերագրեցինք հեռուստատեսությանը: Տարբեր լսարաններից փրկվածները ցույց են տալիս, որ հեռուստատեսությունն այսօր շարունակում է մնալ ամենատարածվածը: Այդ դեպքում սոցիալական մեդիան ինչպե՞ս կարող է ազդեցիկ լինել նրանց համար, ովքեր ցանկանում են հասարակության հետ կապեր կառուցել մարդկանց, սպառողների հետ: Ավանդական հեռուստատեսության դեպքում դիտումները բաշխվում են հետևյալ կերպ. 35 տարեկանից ցածր մարդիկ հեռուստացույց են դիտում առավելագույնը շաբաթը 19 ժամ: 35-ից 65 տարեկան մարդիկ շաբաթական մոտ 50 ժամ անցկացնում են հեռուստացույց դիտելով: 2016 Դոնալդ Թրամփը հաղթեց ԱՄՆ նախագահական ընտրություններում: Միջազգային մամուլը այդ հաղթանակը վերագրեց Twitter- ին և Facebook- ին: CBC News- ին տված հարցազրույցում Թրամփն այս մասին ասել է իր հաղթանակի ու սոցցանցերի մասին: «Ես 28 միլիոն հետեւորդ ունեմ Facebook- ում, Twitter- ում եւ Instagram- ում»: Սա հաղորդակցության ժամանակակից միջոց է: Ես հաղթեցի. Կարծում եմ, որ սոցիալական մեդիան ավելի մեծ ուժ ունի, քան իրենց (Հիլարի Քլինթոնը և նրա թիմը, խմբ.) Ծախսերը: »[9] ԱՄՆ 45-րդ նախագահը չի շահել միայն այն մարդկանց ձայներով, ովքեր բաժանորդագրվել են նրա սոցիալական հաշիվներին: Եվ այստեղ է, որ սոցիալական լրատվամիջոցների ազդեցությունը կրկնապատկվում է: Աշխարհում սոցիալական ցանցից օգտվողների 70% -ը 35 տարեկանից ցածր են: 2016-ին Դոնալդ Թրամփի օգտին քվեարկածների 52 տոկոսը 45 տարեկանից բարձր քաղաքացիներ էին [10], ովքեր ավելի շուտ ավանդական լրատվամիջոցների ակտիվ օգտագործողներ էին, քան սոցիալական լրատվամիջոցները: Թրամփն իր ամբողջ քարոզարշավն անցկացրեց Facebook- ում և Twitter- ում: Հիմա նա խոստովանում է, որ շահել է վերջինիս շնորհիվ: Այդ դեպքում ինչպե՞ս կարելի է բացատրել այս պարադոքսը, երբ նախընտրական շրջանում Միացյալ Նահանգների ավանդական լրատվամիջոցներն աշխատում էին բացառապես հօգուտ թեկնածուներից մեկի ՝ Հիլարի Քլինթոնի: Այսօր սոցիալական մեդիան ավանդական լրատվամիջոցների, այդ թվում ՝ հեռուստատեսության լուսաբանման առաջատար աղբյուրներից է: Այս իրավիճակը զարգացել է մի քանի պատճառներով: Որպես օրինակ վերցրեք Հայաստանը: Շատ քաղաքական գործիչներ և պաշտոնյաներ իրենց հայտարարությունների և որոշումների մասին հայտնում են իրենց անձնական Facebook- ի կամ Twitter- ի էջում (հատկապես 2018-ի մայիսի 8-ից հետո, երբ Նիկոլ Փաշինյանը ընտրվեց երկրի վարչապետ, նա ստեղծեց իր սեփական կառավարությունը, որի ներկայացուցիչների հետ սկսեցին շփվել շատ նախարարներ կանոնավոր հաղորդագրություններ և ուղիղ հեռարձակումներ. հասարակության հետ): Եթե ​​մենք խոսում ենք ավանդականի մասին, ապա դա հակառակ մոտեցումն է պահանջում: Պայմանական գործակալության խոսնակը պետք է խմբագրություն ուղարկի մամուլի հաղորդագրություն, որից լսարանը կիմանա ցանկացած որոշման կամ հայտարարության մասին: Մինչ 2016 թվականը սոցիալական ցանցերում ամենաակտիվ հայկական կուսակցական և քաղաքական դեմքը Արմեն Աշոտյանն էր [11], ով 2009-2016թթ. Կրթության և գիտության նախարար պաշտոնավարման ընթացքում, հատկապես վերջին 2-3 տարիների ընթացքում, նա առաջինն էր, ով իր որոշումները տեղադրեց իր ֆեյսբուքյան էջում, որից, ինչպես սովորական օգտվողները, երբեմն նույնիսկ ավելի ուշ, լրագրողներն ու լրատվամիջոցները գիտեին նրա մասին: , Աշխատանքի նույն եղանակը բնորոշ է տարբեր գերատեսչությունների խոսնակներին: Ավելին, շատերը խուսափում են նույնիսկ directԼՄ-ների հետ ուղղակի շփումից: Բազմաթիվ են դեպքերը, երբ լրագրողը զանգահարում է պաշտոնատար անձի կամ նրա խոսնակի, բայց վերջինս հրաժարվում է պատասխանել հարցին `ասելով, որ հարցի մասին արդեն գրել է Facebook- ում` խորհուրդ տալով կարդալ գրառումը: 2016 թվական ԱՄՆ նախագահական ընտրություններում այս սոցիալական լրատվամիջոցները հանգեցրին այն փաստի, որ չնայած հեղինակավոր հեռուստաընկերությունները հակակոռուպցիոն քաղաքականություն էին վարում, նրանք չէին կարող զերծ մնալ Twitter- ում կամ Facebook- ում նրա հաղորդագրությունները հրապարակելուց կամ քննարկելուց: Արդյունքում պարզ դարձավ, որ սոցիալական մեդիան այնքան ազդեցիկ է, որ բացի հանդիսատեսին տեղեկատվություն փոխանցելուց, այն թափանցում է ավանդական լրատվամիջոցների էջեր կամ էկրաններ, վերջինիս լսարանին է փոխանցում իր ուզած տեղեկատվությունը, որը տվյալ դեպքում տարիքային խմբի մարդիկ էին: 35-40 թթ. Պարզվում է, որ 2016-ին Դոնալդ Թրամփը ընտրություններում, սոցիալական ցանցերում հասարակության հետ կապի ճիշտ և թափանցիկ կազմակերպման շնորհիվ, իր ուղերձը փոխանցեց 40 տարեկանից հետո ավանդական լրատվամիջոցների սպառողներին, ովքեր ստացել էին ձայների 52% -ը Թրամփը նախագահ է ընտրվելու. ԱՄՆ նախագահը և նրա mediaԼՄ-ների ղեկավարները այնքան ուշադիր են աշխատում սոցիալական մեդիայի տեղեկատվության հետ, որ The Guardian- ի սյունակագիր Johnոն Նաթոնը տպավորիչ նկատողություն է անում: «Մարդիկ տարիներ շարունակ մտածում են, թե ինչի համար է Twitter- ը: Բայց հիմա մենք գիտենք: Այն ստեղծվել է օգնելու համար, որ Թրամփը առաջնորդի նորությունների համաշխարհային օրակարգը: « Այսպիսով, հասարակության հետ կապերի և տեղեկատվության մանրակրկիտ մշակմամբ հնարավոր է, որ սոցիալական լրատվամիջոցների շնորհիվ կարողանանք դառնալ հասարակության մեջ հիմնական դերակատարը ՝ թելադրելով համաշխարհային լրատվամիջոցների օրակարգը: Ապահով է ասել, որ աշխարհը ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի շնորհիվ գիտակցեց սոցիալական մեդիայի հզորությունը և սկսեց դրան ավելի լուրջ վերաբերվել: Բացի այդ, Թրամփը դարձավ ԱՄՆ այն երեք նախագահներից մեկը, ովքեր լրատվամիջոցները վերածեցին քաղաքականության գործիք ՝ ստեղծելով շահող հանրային կապեր: New York Times- ի սյունակագիր Ֆրենկ Ռիչը գրում է. «Johnոն Քենեդին նույն բանը արեց հեռուստատեսության համար, ինչ Ռուզվելտը ՝ ռադիոյի համար: Նա լրատվամիջոցները վերածեց« քաղաքական ուժի »: Մենք վստահորեն լրացնում և վերաձեւակերպում ենք այս փաստարկը. Դոնալդ Թրամփը նույնն արեց սոցիալական լրատվամիջոցների համար, ինչպես Ռուզվելտը ՝ ռադիոյի, իսկ Քենեդին ՝ հեռուստատեսության: Երբ նա 1960 թ. Դարձավ նախագահ, ամերիկացիների 90% -ը հեռուստացույց ուներ: Նա առաջին քաղաքական գործիչն էր, ով համակերպվեց այս փաստի հետ և երկխոսության մեջ մտավ հեռուստատեսությամբ: Դոնալդ Թրամփը նույնն արեց սոցիալական ցանցերում: ԱՄՆ mediaԼՄ-ների երեք նախագահները հռչակվեցին որպես լուրջ քաղաքական դերակատարներ `հասարակության հետ կապերի վերաբերյալ լրատվամիջոցների տեղեկացվածության պատճառով: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ URL ՝ 453, URL: http: //robynbacken.com/text/nw_research.pdf: [4] Մորիկյան Ա ․, Լրագրություն. Ինչ? Ինչպես Ինչու, Երեւան, 2006, էջ. 28 [5] Կոբլին J.., Որքա՞ն ենք սիրում հեռուստացույց: Եկեք հաշվենք ուղիները, 30 հունիսի, 2016 թ., URL: https: //www.nytimes.com/2016/07/01/business/media/nielsen-survey-media-viewing.html( Հասանելի է: 07.09.2018): [6] Kemp S., Digital- ը 2018 թ. Աշխարհի ինտերնետ օգտագործողներն անցնում են 4 միլիարդի սահմանագիծը, հունվարի 30, https: //wearesocial.com/uk/blog/2018/01/global-digital-report-2018( Հասանելի է: 10.07.2018): [7] Մարտիրոսյան Ս., Սոցիալական ցանցի փոփոխությունները Հայաստանում, 14 մայիսի, 2018 թ., URL: https: //media.am/social-media-spring-2018-armenia (հասանելի է: 09.07.2017): [8] Ավանդական հեռուստատեսության վիճակը: Թարմացվել է 2017 թ.-ի Q2 2017 տվյալների հետ, 2017 թ. Դեկտեմբերի 13, URL: https: //www.marketingcharts.com/featured-24817 (հասանելի է. 07.07.2018) .URL. https: //www.cbsnews.com/news/60-minutes-donald-trump-family-melania-ivankalesley-stahl/ (հասանելի է: 10.07.2018) .URL. https: //edition.cnn.com/election/2016/results/president (հասանելի է. 10.07.2018): URL. http: //www.regioncenter.info/sites/default/files/Facebook_and_Parlamentary_Electio 07 00 GMT, URL. https: //www.theguardian.com/commentisfree/2018/jan/07/how-donaldtrump-helped-twitter-find-its-true-purpose (հասանելի է. 06.07.208): [13] Diggs-Brown B , Հասարակական ռազմավարական կապեր: Հանդիսատեսի վրա կենտրոնացված մոտեցում, Ավստրալիա, Բոստոն, Մագիստրոս: Wadsworth Cengage Learning, 2012, էջ: 54, ISBN 10: 053463706X. Մելքոնյան Սամվել ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ EDԼՄ-ների ազդեցությունը հեռուստատեսության բնագավառում. Տեղեկատվության փոխանցում և հանրային կապեր, փոխհարաբերություններ ։

Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս սոցիալական մեդիայի ուժը և դրա ազդեցությունը հեռուստատեսության ու լրատվադաշտի վրա։ Մատնացույց է արվում այն հանգամանքը, որ սոցիալական մեդիան ոչ միայն աճում է ի հաշիվ ավանդական մեդիայի, այլև կարողանում է հենց վերջինիս միջոցով հասնել նրա լսարանին։ Նյութի եզրակացությունը հետևյալն է՝ սոցիալական մեդիան ձևավորում է թե՛ իր ու իր լսարանի, թե՛ ավանդական մեդիայի ու նրա լսարանի լրատվական օրակարգը։ Իսկ մեդիագիտակից լինելը կարող է բոլոր ժամանակներում հաղթաթուղթ լինել անգամ տեղական ու համաշխարհային քաղաքականության մեջ։

«ՀԱՏՈՒԿ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ» ԴԵՐԸ ՀԱՅՈ ԵԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Հատուկ կազմակերպության գործունեության հետ կապված նյութերը քիչ են, քանի որ դրանց մեծ մասը ոչնչացրել են գաղտնի կազմակերպության ղեկավարները, մասնավորապես ՝ դոկտոր Նազիմը: Պահպանված նյութի հիմնական մասը ՝ շուրջ 40,000 փաստաթուղթ, գտնվում է Թուրքիայի ռազմական արխիվում (ATASE - Ռազմական պատմության գլխավոր տնօրինության և մարտավարական հետազոտությունների վարչության արխիվ) [1], սահմանափակ հսկողության տակ: Դա է պատճառը, որ Թեշքիլյատի մասին տեղեկությունները թերի են: Կազմակերպության մասին տեղեկատվության հիմնական աղբյուրը նրա տարբեր գերատեսչությունների ղեկավարների ՝ Հուսամեթին Էրթյուրքի, Էշրեֆ Քյուչչուբաշի և այլնի հուշերն են: Նույնիսկ կազմակերպության ստեղծման ամսաթիվը պարզ չէ: Ելնելով իր համանախագահների հուշերից ՝ որոշ պատմաբաններ կարծում են, որ Թեշքիլաթը հիմնադրվել է Բալկանյան պատերազմի ընթացքում կամ դրա ավարտից անմիջապես հետո ՝ Առաջին աշխարհամարտի նախօրեին [2]: «Teşkilyat- ը ստեղծվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ հեղափոխության հերոս, պատերազմի նախարար, իսկ ավելի ուշ` գերագույն հրամանատար Էնվեր փաշայի կողմից »: Այլ հետազոտողներ կարծում են, որ Հատուկ կազմակերպությունն առաջացել է ավելի վաղ ՝ 1911 թ., Միության և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի նիստից հետո, երբ կուսակցության գլխավոր քարտուղար Բեհաեդդին Շաքիրը կոչ արեց ՝ շեշտելով կուսակցության ներսում գաղտնի կառույցի անհրաժեշտությունը: Այսպիսով, Երիտթուրքական կուսակցության ներսում ստեղծվեց, այսպես կոչված, «ֆիդայիների կազմակերպություն», որը հետագայում դարձավ Թեշքիլյաթի կորիզը: Այս մասին վկայում է նաև թուրք պատմաբան Սուաթ Պարլարը, որը նշում է, որ «Ֆիդայի կազմակերպությունը» ստեղծվել է 1906 թվականին, Իթթիհադ Սալոնիկի կենտրոնի հետ միաժամանակ, իսկ 1911-12թթ. Բալկանյան պատերազմների ժամանակ Թեշքիլաթը վերափոխվեց Մահսուսեի: Ի վերջո, կարելի է պնդել, որ այս ուսումնասիրության հիմնական շեշտը դրված է կազմակերպության հատուկ գործունեության վրա, ինչը ցույց կտա Թեշքիլաթի դերը Հայոց ցեղասպանության իրականացման գործում: Այնուամենայնիվ, Հատուկ կազմակերպության ստեղծման ժամանակահատվածի հստակեցումը կարող է հիմք հանդիսանալ դրա իրական նշանակությունը և հիմնական գործառույթները պարզելու համար: Այսպիսով, ունենալով հստակ ծրագիր և համապատասխան ռեսուրսներ, քսաներորդ դարի սկզբին թուրքական իշխանությունները գործնական քայլեր ձեռնարկեցին: Չնայած այն հանգամանքին, որ պատերազմական իրավիճակը ամենահարմար պահն էր Հայոց ցեղասպանության ծրագրի իրականացման համար, այնուամենայնիվ, նման իրավիճակում Օսմանյան կայսրության ռազմական ներուժը կենտրոնացած էր տարբեր ճակատներում, կառավարությանը անհրաժեշտ էր գործող, հուսալի ուժ համակարգված կերպով իրականացնել լայնածավալ գործողություններ: Գործող իշխանությունների հետագա ծրագրերը քննարկելու համար Միության առաջընթացի կուսակցության կենտրոնական կոմիտեում գումարվեց խորհուրդ, որը ղեկավարում էին հայտնի կուսակցության գործիչներ Բեհաեդդին Շաքիրը, դոկտոր Նազիմը և կրթության նախարար Ալի Շուքրին (երեք գործադիր կոմիտեներ): Հանդիպմանը քննարկվում են գործող իշխանությունների հետագա ծրագրային ձեռնարկները: Այդ ժամանակ, ինչպես արդեն նշեցինք, կուսակցության քարտուղար Բեհաեդդին Շաքիրը շեշտեց կենտրոնացված ռազմական ուժի անհրաժեշտությունը: Նա առաջարկում է ստեղծել շրջան, որն ուղղակիորեն կպատկանի կուսակցությանը ՝ իրականացնելով իշխանությունների մշակած ծրագրերը: Քանի որ հայերի ոչնչացման ծրագիրը պահանջում էր ավելի մեծ ներուժ և ռեսուրսներ, միայն ոստիկանությունը, բանակը և ժողովուրդը ի վիճակի չէին արդարացնել իշխանությունների սպասելիքները: «The Այս պարագայում մենք ոչ բանակից կարող ենք օգուտ քաղել, ոչ էլ ժողովրդից: Մեզ պետք է հատուկ ուժ, մեր գործունեության անկախությունը պաշտպանող ուժ, զինված ուժ: Մենք իրավունք կունենանք նաեւ կուսակցությանը զրկել այս իշխանությունից: «[3] Behaeddin Shakir Արդեն լավ պատկերացում ունենալով շրջանի կարգավիճակի և գործառույթների մասին, նա այն ներկայացնում է իր կուսակցական ընկերներին: Արդյունքում ՝ Թեշքիլյաթը ստեղծվում է «Միություն-առաջադիմություն» կուսակցության ներսում: Սկզբնապես կազմակերպությունը ստեղծվել էր ՝ աջակցելու ռուս-թուրքական ճակատի երկու կողմերում գտնվող թուրքական բանակին: Դա մի կողմից պետք է խոչընդոտեր ռուսական բանակի առաջխաղացմանը, ինչպես նաև կազմակերպեր տեղական մահմեդական բնակչության ապստամբությունները ռուսների դեմ, մյուս կողմից ՝ իրականացներ ոչ մուսուլմանների, հատկապես հայերի թալաններն ու կոտորածները: բնակչություն, թուրքական բանակի թիկունքում: Teshkilat- ի նախնական համակարգն իրեն չարդարացրեց, այն շուտով վերափոխվեց ՝ դառնալով միայն հայերի բնաջնջումն իրականացնող մարմին: Հայտնի է, որ «Թեդրա» ջոկատների մի մասը պատկանում էր Թուրքիայի պաշտպանության նախարարությանը, իսկ մյուս մասը ՝ «Իթթիհատ» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեին: Եթե ​​հաշվի առնենք, որ այդ բոլոր ուժերին միավորողը նույն գաղափարախոսությունն էր, այսինքն ՝ Մեծ Թուրանի պետությունում ստեղծել մեկ ամբողջական հայրենիք, մեկ ազգ, ապա վստահորեն կարող ենք ասել, որ Հատուկ կազմակերպության հիմնական գործառույթը սալիկապատելն էր այդ նպատակին հասնելու միջոց: Մի կողմից ՝ բոլոր մահմեդականներին միավորել մեկ դրոշի ներքո, նախաձեռնել պան իսլամիզմ, մյուս կողմից ՝ իրականացնել պանթյուրքիզմի երազանքը ՝ թուրքական ցեղը ներառելով քաղաքական միասնության մեջ [1]: «… Ինչո՞ւ մենք իրականացրեցինք այս հեղափոխությունը: Ո՞րն էր մեր նպատակը.… Ես դարձա քո ընկերն ու եղբայրը, որպեսզի վերակենդանացնեմ Թուրքիան: Ես ուզում եմ, որ ապրիլին միակ թուրքերը` թուրքերը, անկախ տիրակալ լինեն այս երկրի վրա »: Ոչ թուրք քաղաքացիները պետք է ջնջվեն ՝ անկախ նրանց ազգային կամ դավանանքից: Այս երկիրը պետք է մաքրվի ոչ թուրքական տարրերից: Կրոնն ինձ համար արժեք չունի, իմ դավանանքը թուրանն է: »[3] Դոկտոր Նազիմ Պանթուրքիզմի գաղափարախոսությունը պետական ​​քաղաքականության կարգավիճակ ստացավ 1911 թվականին: Սալոնիկում կայացած Երիտթուրքերի կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի գաղտնի նիստում: Այս հանդիպումը ճակատագրական դարձավ Օսմանյան կայսրության ոչ մահմեդական ժողովուրդների, հատկապես հայերի համար: Անդրադառնալով Օսմանյան կայսրությունից հայկական նման անցանկալի տարրի բացառմանը, կուսակցության քարտուղար դոկտոր Նազիմը բացատրեց, որ իրենց քաղաքական ծրագրի իրականացման նախապայմանը հայկական հարցի արմատական ​​լուծումն է, քանի որ հայերը խոչընդոտում էին թուրքական շահերին, ուստի դրանց ոչնչացումն անխուսափելի էր: «Հայ ազգը պետք է արմատախիլ արվի, անհատը միանգամից չպետք է մնա մեր հողի վրա, հայկական անունը պետք է մոռացվի»: [3] Դոկտոր Նազիմ Այսպիսով, որոշելով հայերին բնաջնջել, ներկայիս իշխանությունները պարզապես սպասում էին հնարավորինս իրականացնելու իրենց հստակ երազանքի տեսքը, որն արդեն իսկ ստացել էր հստակ ծրագրի ձև: Երիտթուրքերը ստիպված չէին երկար սպասել հարմար առիթի, քանի որ շուտով սկսվեց Առաջին աշխարհամարտը: Այս ընթացքում Թեշքիլաթն ավելի ակտիվացավ: Հայերի զանգվածային բնաջնջման իրականացման հիմնական խնդիրը նրան էր վստահված: Implementրագիրն իրականացնելու համար անհրաժեշտություն առաջացավ ավելացնել Հատուկ կազմակերպության անդամների թիվը: Կազմակերպության շարքերը համալրվեցին հատուկ նպատակներով բանտերից ազատված հանցագործներով, ովքեր ստիպված էին իրենց փորձը փոխանցել կազմակերպության այլ անդամների հետ: Ըստ դատավճիռների ՝ 1915 թվականի մարտի սկզբից մեծ թվով հանցագործներ ազատ են արձակվել բանտերից, 249-ը ՝ Անկարայի կենտրոնում և 65-ը ՝ Յոզգաթի բանտում, որոնցից 51-ը մարդասպաններ էին: Թեշքիլաթի շարքերը համալրվեցին քրդական ցեղերով, մասնավորապես ՝ Համիդիե գնդերի անդամներով, որոնք 1894-96թթ. Նրանք հայերի կոտորածների հեղինակներն էին, նրանք բավականին մեծ փորձ ունեին, ինչպես նա ՝ Բալկաններից, մասնավորապես ՝ Կովկասից Օսմանյան կայսրության տարածք ներգաղթած մուհաջիրները, ովքեր քաջատեղյակ էին այդ վայրին: Դեռ 1916 թվականին Թեշքիլաթն ուներ 30-34 000 անդամ: «Շաբաթ Մեկ շաբաթ առաջ ՆԳՆ-ից ինձ հրահանգ ստացվեց մոտ 200 մարդու հավաքել ընկղմվածներից, բանտարկյալներից և այլ մարդկանցից, որպեսզի ուղարկեն Կովկաս` վայրագություններ կատարելու համար: Այս աշխատանքն արդեն նախաձեռնվել է և մենք հավաքում ենք մարդկանց: «Մենք կարող ենք հավաքագրել մի քանի հարյուր (300-400) չերքեզ և այն, ովքեր կլինեն բանակի առաջնագծում»: Լիվայի հատուկ կազմակերպությունը բաղկացած էր Մուսա • Բալկեսիրի կուսակցության տեսուչից, Թալեաթի հրամաններին ենթարկվող քաղաքացիական անձը պատասխանատու էր Արևմտյան Հայաստանում հայերի տեղահանությունների և կոտորածների համար: Այս մարմինը ղեկավարում էր Բեհաեդդին Շաքիրը: • theինվորականներից, որոնք հակառակորդի թիկունքում դիվերսիոն-հետախուզական գործողություններ էին իրականացնում: Այն պատկանում էր Պաշտպանության նախարարությանը և ենթակա էր Էնվերի հրամաններին: Թեշքիլիաթը Կոստանդնուպոլսի Մահսուսեի կենտրոնն էր, բայց ուներ չորս ճյուղ ՝ Ռումելի (Արիֆ բեյ), Կովկաս (Ռիզա բեյ), Աֆրիկա (Հուսեյն Թոսուն) և Էրզրում (Արևելյան նահանգ): Հատուկ կազմակերպության պատվերները հիմնականում տրվում են բանավոր, և եթե նույնիսկ գրավոր պատվերներ են եղել, դրանք չեղյալ են հայտարարվելուց անմիջապես հետո: Այնուամենայնիվ, կազմակերպության գործունեությանը հղում անող որոշ աղբյուրներ ցույց են տալիս, որ Teşkil աթ-ն ուներ հստակ խնդիրներ, այդ թվում `հայ ժողովրդի զինաթափման կազմակերպումը, որը, ըստ թուրք պատմաբան Սուաթ Պարլարի, սկսվել է դեռ պատերազմից առաջ: Դեռ 1909-ին Ադանայի դեպքերից հետո, և 1910-ին Մուշում արգելվում էր զենք կրել, այնուհետև հրաման արձակվեց գոյություն ունեցող զենքը հանձնել իշխանություններին: Arինաթափման գործընթացը լայն տարածում գտավ 1913-ին, երբ կրկին բարձրացավ Արևմտյան Հայաստանում բարեփոխումներ իրականացնելու հարցը: Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբին ՝ 1914 թ.-ին: 1945 թ.-ի հուլիսի 21-ին հայտարարվեց ընդհանուր մոբիլիզացմանը զուգահեռ սկսվեց հայերի ընդհանուր զինաթափման գործընթացը: Վիլայեթներում զինաթափումն ուղեկցվում էր բռնությամբ և թալանով: Seekingենք որոնելու պատրվակով Հատուկ նշանակության ջոկատները ամբողջությամբ ավերեցին գյուղերը ՝ բնաջնջելով տեղի բնակչությանը: «Inինվորական ծառայության անունով նրանց բռնում էին գյուղերում, աշխատավայրերում, դաշտերում, ամենուր և ուղարկում բանակ ՝ ջարդերի»: Սարիղամիշի պարտությունից հետո, Էնվերի հրամանով, հայ տղամարդիկ զինաթափվեցին, ապա ստիպված եղան քրտնաջան աշխատել: Հայ նորակոչիկներին ծանր տեղեր էին ուղարկում հեռավոր վայրեր: Երբ տղամարդիկ ուժասպառ եղան, նրանք այլևս պիտանի չէին հետագա շահագործման համար, նրանք նրանց հանձնեցին Թեշքիլյատի ավազակներին, ովքեր նրանց գնդակահարեցին: Այսպիսով, Թուրքիայի կառավարությունը հայ ժողովրդին զրկեց մարտական ​​ուժից: Այս պարագայում Հատուկ կազմակերպությանը մեծապես աջակցում էր թուրքական բանակը: 1915-16 թվականներին Մոտավորապես 100,000 հայ սպաներ և թուրքական բանակ զորակոչված զինվորներ ոչնչացվեցին 1930-ականների ընթացքում: Disինաթափմանը հաջորդեց հայ բնակչության տեղահանության կազմակերպման գործընթացը: Ինչպես արդեն նշվեց, Հատուկ կազմակերպությունը ներառում էր բանտերից ազատված հանցագործներ, Բալկաններից ներգաղթած մահմեդականներ, մուհաջիրներ, ինչպես նաև Կովկասից Օսմանյան կայսրության տարածք տեղափոխված չերքեզներ: Հենց նրանց խմբերը կամ, այսպես կոչված, «ուղեկցող ջոկատները» կազմակերպեցին հայ ժողովրդի տեղահանությունը Սիրիայի անապատ: Քարավանները ստեղծվել են մի քանի գյուղերի բնակիչներից և շտկված պատերից: Roadsանապարհներն անցնում էին առանց հանգստի, առանց հացաջրի: Չնայած բոլորը դատապարտվել էին նույն բախտի, մահվան քարավաններն ամբողջությամբ չէին հասել իրենց նպատակակետը: Տեղահանվածներից ոմանք սովից ու ծարավից մնացին ճանապարհի վրա, ոմանք մահացան բռնությունից, տարբեր հիվանդություններից և վարակներից, մյուսները սպանվեցին Teşkilat- ի անդամների կողմից ՝ փախուստի փորձ կատարելու համար, իսկ մյուսները սպանվեցին համակենտրոնացման ճամբարներում: Ռաս ալ-Աին և Դեր-էլ-orորում կենտրոնացած բնակչությանը, որը, իբր, տարհանվել է ռազմական դրության արդյունքում, վերջնական դատավճիռ կայացվեց Թեշքիլաթի ուժերի կողմից ՝ անմեղ մարդկանց անվտանգության ապահովման քողի ներքո: Համակենտրոնացման ճամբարները հայ ժողովրդի վերջին ապաստանն էին, որտեղ ստեղծվեցին բոլոր պայմանները նրանց ոչնչացման համար: Սիրիական անապատներ տեղահանված հայերի կոտորածը սկսվել է 1916-ին: Սկզբում տեղի ունեցավ Ռաս-ուլ-Այնի հայերի կոտորածը, որն իրականացվեց Հալեպից տրված կարգի համաձայն ՝ Թեշքիլյատի կողմից կազմված չեչենական խմբերը: Ռասուլ-Այն սպանդի ընթացքում սպանվեց շուրջ 70,000 մարդ: Ոչնչացման պլանը հաջողությամբ ավարտելուց հետո Ռաս ալ-Այն սպանդի կազմակերպիչներից մեկը ՝ Հատուկ ջոկատի անդամ Սալիհ Zեքը, նույն առաքելությամբ ուղարկվեց Դեր orորի անապատ, որտեղ ամիսներ շարունակ գործողությունները սպանեցին շուրջ 200,000 մարդու: , Ավելի ուշ սկսվեց Mesquite սպանդը, որի ընթացքում սպանվեց ավելի քան 100,000 մարդ: Համակենտրոնացման ճամբարներ տեղահանված հայերի կոտորածը Genocideեղասպանության ծրագրի վերջին փուլն էր: Անմիջական գործողություններ ձեռնարկելուց բացի, Հատուկ կազմակերպությունը համակարգում և վերահսկում էր տեղական պետական ​​մարմինների գործողությունները: Որպես կանոն, նահանգների կառավարիչները հիմնականում Teshkilat– ի անդամներ էին: Սա միանշանակ նպաստեց Հատուկ կազմակերպության գործիչների համագործակցությանը «տեղական իշխանությունների միջև»: Այս դեպքում ավելի արդյունավետ էր պատվերները բանավոր տալը: Սակայն, հաշվի առնելով հատուկ կազմակերպության «Պաշտպանության նախարարության» միջև եղած տարաձայնությունները, գաղտնի կազմակերպության կազմում ստեղծվեց հատուկ հանձնաժողով, որը համակարգում էր Հատուկ կազմակերպության գործունեությունը Հայոց ցեղասպանության ծրագրի իրականացման գործում: Այս կառույցի շնորհիվ էր, որ Teşkilyat-imahsuse- ի գործողությունները արտահայտվեցին գրավոր արձանագրություններում: Հետագայում, երիտթուրքերի փորձությունների ժամանակ, չնայած Հատուկ կազմակերպության անդամների մերժումներին, այդ փաստաթղթերը, ինչպես նաև կազմակերպության մի շարք ղեկավարների հուշագրերի միջև նրանց նամակագրությունը հիմք դարձան ապացուցելով Հատուկ կազմակերպության մեղսակցությունը: Մեղադրական եզրակացության մեջ նշվում է, որ Հատուկ կազմակերպությունը, անշուշտ, սերտ կապեր ուներ Երիտթուրքական միություն-առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի հետ և «պատասխանատու էր հայերի ոչնչացման համար»: Այսպիսով, կարող ենք նշել, որ Հայոց ցեղասպանությունը նախապես ծրագրված, կազմակերպված, կանխամտածված հանցագործություն էր, որին իր մեղսակցությունն ուներ Հատուկ կազմակերպությունը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] Авакян А., Геноцид армян. Լուծումների ընդունման և կատարման մեխանիզմները, Երևան, [3] Ռիֆաթ Մ. ,., Օսմանյան հեղափոխության մութ ծալքերը և իթթիհադահայ ծրագրերը, Բեյրութ, 1968, էջ 98-9, 113-4: [4] Մաթոսյան Թ., Հայոց ցեղասպանություն և հրեական հոլոքոստ: Համեմատական ​​փորձ, ՀՀ ԳԱԱ, Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ, Երեւան, 2005, էջ 98, 106: [5] Պողոսյան Ս., Պողոսյան Կ., Հայկական հարցը պատ Հայոց ցեղասպանության պատմություն, հատոր 2, գիրք 1, Երեւան, 2001, էջ 409, 454, 466: [7] Փափազյան Ա.Հ., Հայոց ցեղասպանությունը ըստ երիտթուրքերի դատավարության փաստաթղթերի: Նախաբան թարգմանություն և ծանոթագրություններ, Երևան, 1988, էջ 99, 109-11: [8] Անտոնյան Ա., Մեծ հանցագործությունը: Վերջին հայկական կոտորածները և Թալեաթ փաշան, Արիկ, Երևան, 1990, էջ 18 Ինեսա Ստեփանյան «Հատուկ կազմակերպության» դերը Հայոց ցեղասպանության մեջ. ։

Սույն հոդվածում ներկայացվել է Հատուկ կազմակերպության դերը Հայոց ցեղասպանության իրականացման գործում։ Ուսումնասիրության նպատակն է համակողմանի հետազոտության արդյունքում բացահայտել Թեշքիլյաթ-ը մահսուսեի իրական գործառույթները և նպատակները, ինչպես նաև դերը Հայոց ցեղասպանության կանխամտածված ծրագրի իրականացման գործում։ Հետազոտության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացությանը, որ Հատուկ կազմակերպության ստեղծումը և հետագա գործունեությունը գլխավորապես ծառայել է Հայոց ցեղասպանության ծրագրի իրագործմանը։

ԹԱԼԻՇԵՐԻ ԵՎ ԱԴՐԲԵ NEWԱՆԱԿԱՆ ՆՈՐ ԽՈՍՔԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ Համեմատական ​​քննություն Թալիշ և ադրբեջանական նոր բարբառները պատկանում են իրանական լեզուների հյուսիսարևմտյան ճյուղի կասպյան խմբին: Թալիշերեն խոսում են Իրանում ՝ Ադրբեջանի Հանրապետության հարավային մասում: Ադրբեջանի Հանրապետությունում թալիշերեն խոսում են Աստարայի, Լենքորանի, Լեռիկի, Մասալիի, Յարդիմլինի շրջաններում: Իրանում Արդաբիլի արևելքում (Անբարանից մինչ Խալխալ) և Գիլանում (Կարգրանուդ, Ասալեմ, Թալեշ-Դուլաբ, Շանդերման, Մասալ) թալիշախոս են: Modernամանակակից թալիշը բաժանված է երեք բարբառի. Հարավային (Իրան), կենտրոնական (Իրան), հյուսիսային (Իրան, Ադրբեջանի Հանրապետություն) 1: Իրանագիտության մեջ «Թաթարերեն թաթարական բարբառներ» 2 կամ «թաթարերենի խումբ» 3 տերմիններն օգտագործվում են որպես Իրանում խոսվող նոր ադրբեջանական բարբառների ընդհանուր անվանումներ: Ե.Յարշատերը օգտագործում է «Ատրպատականի բարբառներ» տերմինը `« Թաթ բարբառներ »սահմանման հետ միասին` հաշվի առնելով այն փաստը, որ այդ բարբառները խոսվում են պատմական Փոքր Մարաստանի կամ Ատրպատականի տարածքում 4: Նա այդ բարբառները բաժանում է հինգ ենթախմբերի. 1. hazազվինից հարավ-արևմուտք և Էշթեհարդում խոսվող բարբառներ, 2. Zanանջանից հարավ-արևմուտք, Խոինի շրջակա գյուղերում խոսող բարբառներ, 3. Տարոմ և Խալխալ բարբառներ, 4. Հարիզանդ և Արևելք ից Ghazvin իս North-East բ Բարբառներ, որոնք խոսում են Ռուդբարում 5 Ալամուտ 5: D. Stilo- ն ադրբեջանական նոր բարբառներում ընդգրկում է Նատաշայի բարբառը: Նա ադրբեջանական նոր բարբառները բաժանում է տաս ենթախմբի. 1. ա. Հարզանի շրջանի բարբառները, բ. Դիսմարի շրջանի բարբառները, գ. Հասանուի շրջանի բարբառները, 2. ա. Հյուսիսային թալիշ, բ. Կենտրոնական թալիշական, գ. Southern Talysh, 5 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 17-18: 3. ա. Շահրուդի բարբառները, բ. Koresh-e Rostam- ի բարբառները, գ. Քաղաքի բարբառները, 4. ա. Վերին տարոմի բարբառները, բ. Ռուդբարի բարբառներ, 5. Խոյին և հարակից գյուղերի բարբառներ, 6. ա. Ռամանդի բարբառները, բ. Էշթեհարդի բարբառ, 7. ա. Կուհպայեի շրջանի բարբառները, բ. Վերին Տարոմի «Մարաղե» բարբառներ, ընդդեմ Ալամուտի բարբառներ, 8. Սավեհի շրջանի բարբառներ (Ալվիր, Վիդար), 9. Վաֆսի բարբառներ, 10. Սեֆիդրուդի հովտի բարբառներ 1: Վերջին դասակարգման հիման վրա ադրբեջաներեն կամ թաթարերեն լեզուների նոր խումբը կարելի է բաժանել երեք ենթախմբի. , Թալիշական հարավային բարբառների բայը կարելի է բաժանել երեք խմբի ՝ պարզ, նախդիր, բարդ: Նախադրական բայերում օգտագործվող հիմնական նախադրյալներն են ՝ o, e, pe, be, da: O նախածանցն ունի «ետ, հակառակ» իմաստները: Այն բային տալիս է բաժանման, բաժանման, գործողության ավարտի իմաստ, օրինակ ՝ կարմրություն: (հս.) o դարպաս պահելը, o garde - շրջվել, թաթը: (Հրզ.) ​​Ո լինել - վերադառնալ, ո bir բիրե `կտրել: E նախդիրը ցույց է տալիս ներքևի ուղղություն և, օր. Կարմրել: (հս.) e varde - հանել, հանել, e γande - վայր դնել, թաթել: (Հրզ.) ​​E dasie - ծնկի իջնել, e sie - կտրվել: Կարինգյան բարբառում վերոհիշյալ իմաստներն արտահայտվում են ar, vi նախդիրներով 2, օրինակ ՝ ar gineste - ընկնել, ar karde - լցնել, vi bie - փակել, vi due - սեղմել: Pe / pu նախածանցը ցույց է տալիս վերևի ուղղություն, օրինակ (Աս.) Pe դարպաս - բարձրացնել, pe karde - արթնացնել, թաթ: (Հրզ.) ​​Pe be - կանգնել, pe doe - բարձրացնել, թաթ անել: (Քար) pe due - կուտակել, pe šie - եռալ, թափել: Be- ի հիմնական իմաստը բաժանման, տարանջատման, տարանջատման իմաստն է, օրինակ ՝ թաթը: (Հրզ.) ​​Եղիր օմ - դուրս գալ, լինել --e - դուրս գալ, տլշ: (հս.) beγande - նետել, լինել krnie - քաշել: Da- ն համապատասխանում է ժամանակակից պարսկերեն dar- ին, «in» - ի նախդիրին, օրինակ `pa: (Հրզ.) ​​Da ome - գալ, da noe - դնել, տեղադրել, tlsh. (Օգ.) Da parseste - հարցնել, da vašte - վազել, ցատկել: Բարդ բայերը կազմվում են գոյականի և օժանդակ բայերի մասերի զուգորդմամբ, օրինակ (Ass.) Rušun akarde - լուսավորել, bidar akarde - արթնացնել, դատարկել xali abe, paw: (Քար) var due - թույլ տալ, mavna yie - բղավել, kuf šie - swing. Բայական կռակցական բայերը բաժանվում են երկու խմբի. Պարզ (կազմված է մակդիր նախածանցների, բայական հիմքերի և առջևի վերջավորությունների օգնությամբ) և նկարագրական (կազմված է ճկուն բայից և լինել - «լինել» օժանդակ): Բայերի անցողունակությունն ու անկատարությունն արտահայտվում են անցյալ ժամանակի ձևերով, ergative-nominal նախադասություններ: Սխալ կառուցվածքն ունի հետևյալ հատկությունները .1. բնորոշ է անցողիկ բայի անցյալ ժամանակներին: (Ասես) Az izerem nun pata. Երեկ ես հաց եմ թխել: Թլշ. (հս.) Ai nun harde. Նա հաց կերավ: Թաթ (Քարե) Bar-e-š ukard-e. Նա բացեց դուռը: Թաթ (Կալ.) Te vut-em - a. Դուք ինձ լսեցիք: Պասիվ սեռը թալիշերենում (հս.) Բաղկացած է շեղվող բայի անցյալ դերբայից և be - «լինել» օժանդակ բայի անցյալ ժամանակից, օրինակ ՝ Vil okarda beda: Theաղիկը կբացվի: Čič nivišta ba? Ի՞նչ է գրված Ասալեմի բարբառում պասիվ սեռը տարբեր կերպ է կազմավորվում: 1. ներկայի ակտիվ հիմքին պասիվ իմաստ տալը մեծացնում է i- ն, 2. ներկաի ակտիվ հիմքին ավելացնում է i- ին, վերջինիս ՝ st, որը պասիվ իմաստ է տալիս 2 բայի անցյալ հիմքին, օրինակ ՝ Vier virite-kā faqat camuše ba-zer-ist. Միայն կոշիկներն էին պատռված շատ վազելուց: Piraeus- ը հարավային բարբառների համար սովորականին նման մի ստեղծագործություն է առաջարկում 3, օրինակ `Im pul bedehiste Hasane4: Այս գումարը տրվեց Հասանին: Հարավային բարբառներից Կարինգի 5 գ Կալասուրի 6 5 բարբառներում բարբառը կազմելու հստակ միջոց չկա, օրինակ ՝ Քարը: Դերիստե - պատռված, Բե-դերիստե - պատռվել, Կալ. Em izem onjāre berond ni. Այս փայտը չի կոտրվել: Պատճառական ձիերը ձևավորվում են հետևյալ կերպ. • Ասալեմի բարբառում -ān- ն ավելանում է ներկա ժամանակին ներկա ժամանակի համար, և -est- ը ավելանում է ներկա ժամանակին անցյալ ժամանակի համար, օրինակ xur-/n / xur--n- est մարդկանց ծիծաղեցնել, har - n / har- ān - est կերակրել, • Հյուսիսային Թալիշում բային ավելացվում է -ovnie, -nie: Բայերի վրա հիմնված ձայնավորները կարող են փոխվել. A> o, a> i, i> o, օրինակ ՝ hardehardovnie - կերակրել, larze- larzovnie (larzuvnie) - դողալ, • –un, –en, օրինակ, ավելացվում է Կարինյան Թաթ բարբառի ներկա ժամանակին: Biš serun. Makeիծաղեցրու Մերկ մա-լարզեն: Մի շրխկացրեք դուռը: • Կալասուրի բարբառային խմբում բայի պատճառական ձևը կազմվում է նույն կերպ, ինչպես Ասալեմի բարբառը: Ներկա ժամանակի համար –ուն ավելանում է ներկա ժամանակին, իսկ անցյալ ժամանակի համար ներկայիս ժամանակն է ավելանում –իրին, օրինակ ՝ Emherdani ma-vrit-un: Մի վազեք այս երեխային: Ahem mušte ke emi bebram-unem. Ես ուզում եմ, որ նա լաց լինի (ստիպի նրան լաց լինել): Ի տարբերություն թալիշերենի, հարավային բարբառների բայերը առանձնացնում են երկու հիմք ՝ ներկան և անցյալը: Թալիշերենի բայերի հիմնական մասը հիմնական է, այն գործում է կամ ներկա, կամ անցյալ 7: Հյուսիսային թալիշական umbas- ը միակողմանի է, նրանք ունեն միայն ներկա ժամանակ, որը ձևավորվում է անորոշ հոդի -e վերջավորության կրճատմամբ, - toš սափրվել, kaše - kaš քաշել, վերցնել - tak պայթել: Եթե ​​անորոշ հոդի վերջավորությանը նախորդում են t, d կամ i ձայնավոր բաղաձայնները, ներկա ժամանակը կազմում է այս հնչյունների անորոշ հոդի հիմքը: 5 Նույն տեղում, Կարինգանիի բարբառը, էջ. 460 թ. 6 Նույն տեղում, Կալսուրի Tati բարբառը, Iranic 8, Wiesbaden, 2005, էջ: 279: 7 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 197: հանումով, օրինակ ՝ vašte - vaš այրել, umuste - umus այտուցվել, այտուցվել, vinde - vin տեսնել, tušte - tuš մաքրել, քերել, kande - kan փորել, marde - mar to die, gineste - gin ընկնել, naveste - nav որոնել: Ասալեմ ներում բարբառում հարավային բարբառներում (այստեղ բայերը ունեն երկու հիմք) ներկա ժամանակի ձևավորման ժամանակ հնչում են ձայնային փոփոխություններ, օրինակ ՝ xande - xun read, xete - xes քնել, pate - pej bake, due - da տալ , gate- ger take, vate - vaj escape, žae - խ հարված, թաթ: dašte - daž ցավել, vašte - važ ցատկել, verušte - veruz փռվել (արևին), lešte - les լիզել: Միլլերը Հյուսիսային Թալիշերենում առանձնացնում է որոշ բայեր, որոնք ունեն ինչպես ներկա, այնպես էլ անցյալ ժամանակներ 1: Բայերը, որոնք ավարտվում են այսինքն, կարող են դասակարգվել որպես երկիմաստ բայեր: Այս բայերի ներկա ժամանակը կազմվում է անորոշ բայի վերջավորությամբ, իսկ անցյալը ՝ ե վերջածանցով: Օրինակ ՝ činie - čini - čin to harvesting, risnie –risni –risn to հասնել, vitovniye –vitovni - vitovn to drive, ginie - gini - gin to fall. Թալիշերենում (հս.) Միայն անցյալ ժամանակն ունի բայեր, որոնց անորոշ դերանուններն ավարտվում են –te (օրինակ ՝ kašte - kašt to ցանել, nivište - nivišt գրել, nište - ništ նստել, vite - vit փախչել) կամ de, to որը նախորդում է r- ին կամ n- ին, (օրինակ ՝ hande - ձեռքը կարդալ, mande - mand մնալը, ,ande - šand ուղարկել, karde - kard անել): Հարավային բարբառներում անցյալը կազմվում է ներկա ժամանակի հետևյալ ձևերով .1. ավելացվում է ներկա ժամանակին -t / -d, օրինակ `ne ՝ un - nešund sit, keš- kešt սպանել, կրել bar-bard, ներկա ժամանակի վերջին բաղաձայնը կարող է փոխվել 2-ի, օրինակ nevi - nevešt գրել, ris - rešt rot (v) ել, miz - միզել, faz - հեռանալ, 2. ընկնում է ներկա ժամանակի վերջին բաղաձայնը, օրինակ ՝ tan - ta վերցնել, վերցնել, nan– nu put, 3. ավելացնելով i ներկան ժամանակ, օրինակ, կտրել ber - beri, լցնել kern - kerni, քաղել čen čeni, լցնել uren - ureni, 4. ներկա ժամանակին ավելացնելով (ե) st, օրինակ ՝ ser - serest ծիծաղել, berem - beremest to cry, si - sist to break, larz - larzest to tremling, 5. ներկա ժամանակի վերջին u ձայնավորը փոխվում է i- ի, օրինակ ՝ bu - bi to be, դառնալ šu - .i. Թալիշերենում և հարավային բարբառներում անդեմ բայերն են անորոշ բայը, անցյալը և ներկա ժամանակը: Անորոշ հոդը կազմվում է անցյալի հիմքին e- ն ավելացնելով, օրինակ ՝ ուտել հարդե, ծիծաղել քուրդ, ծիծաղել: միջուկ նկարել, վիրտե ՝ վազել: Այնուամենայնիվ, թաթարական այլ բարբառներում անորոշ հոդվածը կազմվում է անցյալ բային ավելացնելով -an (Esfarvar, Takestan, Sagzabad, Khiaraj, Ebrahimabad, Khoznini) կամ -en (Chali, Takestan): Ավելին, պարզ բայերին ավելացվում է be 3 նախածանցը, օրինակ ՝ Chali baten ասել, խոսել, biašten վազել, Tak ՝ bogostan ցանկանալ, u-vazasten պարել, Ash: berenten pour, Khrj. bešurden լվանալ, Եբր. bemian արի, bešian գնա, Sagz. bezian bite, Esfar. բիարդան պատրաստել: Թալիշերենում և հարավային բարբառներում անցյալը կազմվում է անցյալի հիմքին ա-ով ավելացնելով: Հյուսիսային թալիշերեն անցյալ ժամանակի երկրորդ վանկը կազմվում է նախ նախածանցով նախածանցից, օրինակ (հս.) Դարպաս - gat –bigat taker, dizdie - dizd - bidizd գող, thlsh. (Ass.) Da marda - dead, ā - hasta yurd1 Տե՛ս Yarshater E., The Tati Dialect of Kalsur, p. 200 2 Նույն տեղում, Կարինգանիի բարբառը, էջ. 451 թ. 3 Նույն տեղում, Հարավային տատիի բարբառների քերականություն, էջ. 253: - լքված վրան, թաթ: (Կալ.) Դերիստա - պատռված, թաթ: (Քար) arista ruven - թափել, beria tanef - կտրված պարան: Թալիշերեն ներկայիս ժամանակը կազմվում է ներկա ժամանակին ա-ով ավելացնելով, օրինակ `կարդե - aka, barde - աբա, As: xunde - axun, mase - amas. Կարինյան և Կալասուրիբար բարբառներում ներկա ժամանակ գոյություն չունի: Կալասուրի բարբառային խմբում կա անցյալ դերբայ, որը բաղկացած է անցյալի և անի վերջի հիմքից, օրինակ ՝ Em ādam estar - ani ni. Այս անձը գնորդ չէ (նա մտադիր չէ գնել): Այնուամենայնիվ, թաթարական բարբառներից ՝ Տակեստանի, Էբրահիմաբադի և Սագզաբադի բարբառները կազմում են ներկա ժամանակները ՝ անցյալի հիմքին ավելացնելով a / e և be1, օրինակ ՝ Եբր. vaj-a ասացվածք, be - si- a going, Sagz. Մենք āդամն ինձ նման ենք: Այս անձը չի մնում (նա չի պատրաստվում մնալ): Գաղտնի Vaj-e neyma. Ես չեմ կարող ասել: Հարավային բարբառներում ժամանակային ձևերի համակարգը հիմնված է բայերի ներկա-անցյալ հակադրության վրա: Իսկ Թալիշում, որտեղ բայը հիմնականում միավանկ է, ժամանակային հակադրությունը արտահայտվում է բայական նախածանցների, առջևի վերջավորությունների օգնությամբ: Եթե ​​բայը վերջանում է բաղաձայնով, ապա հիմքի առջևի վերջում տեղադրվում են ձայնավորներ, որոնք ժամանակի նշող են 2: Թալիշերենում և հարավային բարբառներում, ընդհանուր առմամբ, կարելի է առանձնացնել չորս եղանակ ՝ սահմանային, պայմանական-ստորադաս, նախադաս, հրամայական: Բացասական ձվերը ձեւավորվում են Ni / Ne և Ma մասնիկների միջոցով: Ma բարն օգտագործվում է հրամայական ռեժիմում: Սահմանային ռեժիմը արտահայտում է գործողություն, որը խոսնակի կողմից ընկալվում է որպես հնարավոր, իրական, պատահող կամ ապագայում կատարվելիք: Բացասական ձուն չի փոխում սահմանային եղանակի իմաստը: Ներկայիս ժամանակը ցույց է տալիս գործողության բազմազանությունը, շարունակականությունը, պահի գործողությունը, սովորաբար կատարված գործողությունը: Թալիշում (հյուսիսային) ներկայ ժամանակն առաջանում է da և վերջավորությանը ավելացնելով անորոշ անցյալ դերակատարը, օրինակ ՝ votam - ես խոսում եմ: Ըստ Հեննինգի, անցյալի հիմքը մասնակցում է ներկայի կազմմանը 3: Ի տարբերություն Հյուսիսային թալիշերենի, որտեղ ներկա ժամանակն անորոշ է, Ասալեմի բարբառում ներկայիս ժամանակը կազմվում է անցյալ ժամանակից, որին ավելացվում է ba նախածանցը և առջևի վերջավորությունը 4, օրինակ ՝ bavindiš - տեսնում եք: Negխտման դեպքում ba- ն փոխարինվում է ne- ով, օրինակ ՝ դուք չեք տեսնում nevindirun: Այս բայը կարող է օգտագործվել ինչպես ā-նախածանցով, այնպես էլ առանց դրա 5: Հարավային բարբառներում (Կալասուր, Քարինգան) սահմանային ժամանակի ներկա ժամանակը բաղկացած է be / ba նախածանցից, բայի անցյալ ժամանակից և առջևի վերջավորություններից: Երբեմն անցյալ ժամանակին կարող է հաջորդել e- ն, օրինակ ՝ ba-dur-emun - տալիս եմ, be-het-ende - մենք քնում ենք: Ներկայիս շարունակական ժամանակը ցույց է տալիս գործողություն, որը ներկայումս ընթացքի մեջ է: Թալիշում և հարավային բարբառներում անորոշ ժամանակի կազմը կազմվում է անորոշ դերբիի օգնությամբ: ճակատային վերջավորություններ: Թալիշում գործողության շարունակությունը կար / կարա է, որին գումարվում է լինել «լինել» բայի առջևի վերջավորությունները 1 Տե՛ս Yarshater E., A Grammar of Southern Tati Dialects, էջ 251-252: Ներկայ ժամանակի բայերը անորոշ դերբայ են, օրինակ ՝ kar-in-virite - վազել: Քարինգայի և Կալասուրի հարավային բարբառներում կար / կարա ինդեքսը բացակայում է: Կալասուրի բարբառում «լինել» բայի ինքնօգտագործվող ձևերի ներկա ժամանակն օգտագործվում է որպես առջևի վերջ. Enim, eniš, ena, enemun, enerun, enin, որոնք նախորդում են անորոշ բային, օրինակ ՝ Enem gāndem կուստ-է. Wheatորեն եմ ցանում: Embe ulat .ešte. Մենք լվանում ենք հագուստը: Թալիշում 1 անցյալ դերբայը կազմվում է անցյալ ժամանակից (Ասալեմի բարբառ) 1 ba նախածանցից և առջևի վերջավորությունից, օրինակ ՝ bakardemon - մենք կանենք, bavaštem - Ես կթռնեմ, avotnin - չի խոսի, nibavardeš - կամ չբերել 1-ին օրվա ժամանակը արտահայտում է 1. պայման կամ գործողություն, որը տեղի կունենա մահվան հաջորդ օրը, 2. գործողություն, որը սովորաբար տեղի է ունենում ներկայում: Կարինգյան բարբառում ապառնիի գործառույթը կատարվում է անփոփոխ ժամանակով, իսկ Կալասուրի բարբառում ապարնի դերբիան մասնակցում է ապարնիի կազմին ՝ ավելացնելով անցյալ ժամանակի –ani, և be լինել ՝ բայի ներկա ժամանակավորը: , օրինակ, Ave ru utema umarani nim. Ես նրան ասացի, որ չեմ գա: Անցյալ կատարյալը ցույց է տալիս գործողություն, որը սկսվել է անցյալում և ավարտվել է անցյալում: Թալիշում և հարավային բարբառներում անցյալ կատարյալը կազմավորվում է անցյալի հիմքից ՝ ճակատային վերջավորություններից, օրինակ ՝ վրիտիմուն - մենք վազեցինք, գենեսթիմը ՝ ընկավ, ši-mbe - գնացինք: Բացականի դեպքում ni- ն միանում է բային: Ածանցյալ կամ բարդ բայերի դեպքում ni- ն դրվում է բայի ածանցից կամ անվանական մասից հետո, օրինակ ՝ Paido na kardiše: Նա չգտավ: Երկու լեզուներում էլ անցողիկ բայերը անցյալ կատարյալում կազմում են ergative կառուցվածք (նախադասության համարի ընդգծված նախադասությունը համաձայն է ոչ թե թեմայի, այլ ուղղակի խնդրի հետ): Թալիշերենում (հս.) Չկա անցյալի շարունակական որոշակի ձև, մինչդեռ անցյալ անկատարը ունի երկու ձև: 1. Այն բաղկացած է ներկա ժամանակից, որին միանում են a- նախածանց և. Նախածանցները: Ասալեմի բարբառով անցյալ անկատարը նույն կերպ է ձեւավորվում: Բացասականը կազմվում է na- ի օգնությամբ, այն ցույց է տալիս անցյալում անավարտ կամ շարունակական գործողություն, օրինակ. Akain - նրանք արեցին, նրանք կատարեցին, avrijimun - մենք վազեցինք: 2. Այն գոյացել է ներկա ժամանակից և լինել բայի անցյալի կատարյալից ՝ bim, biš, be, bimon, bion, bin, օրինակ ՝ čardeda biš - դուք արածում էիք: Ասալեմի բարբառում անցյալ դերբայը կազմվում է օժանդակ բայի (kar-ka ուզում) բայի օգնությամբ, որին միանում են առջևի վերջավորությունները և խոնարհվող բայի անցյալ դերբայը, օրինակ ՝ kar-im virite - ես վազեցի, Ես վազեցի Բացասական na- ն միանում է առջևի ավարտին. Kar nim vrite - Ես չեմ առաջադրվել: Քարի հետ գոյացությունները բացասական կառուցվածք չեն կազմում 2: Կարինգյան հարավային բարբառով անցյալի անկատարը գործում է որպես շարունակական անցյալ: Կալասուրի բարբառային խմբում ինչպես անկատար անցյալը, այնպես էլ շարունակական անցյալն ունեն առանձին գործածություններ: Անցյալ դերբայը կազմվում է be նախածանցի, անորոշ հոդի և առջևի վերջավորությունների (բայի անցյալ կատարյալ ժամանակի բայերը լինելու համար) օգնությամբ, օրինակ ՝ behete-umun - մենք քնած էինք: Անցյալ դերբայը կազմվում է անորոշ անցյալի դերանուններով և նախադրյալներով (լինել - բայի կատարյալ անցյալ դերակատարներ լինել), օրինակ ՝ en-urun šuste - դու լվանում էիր: Թալիշերենում և հարավային բարբառներում նախադասական կազմը կազմված է անցյալ ժամանակից և առջևի վերջավորություններից: Նախապատմությունը ցույց է տալիս անցյալում ձեռնարկված գործողություն, որի արդյունքը շարունակվում է նաև ներկայում, օրինակ ՝ Ni-me šia, Hasan en-šia: Ես չգնացի, Հասանը գնաց: Te vute-em a. Դու ինձ ասացիր: Անցյալ դերբայը հիմնականում օգտագործվում է անցյալ գործողություն ցույց տալու համար, որը տեղի է ունեցել նախքան անցյալ գործողությունը: Այն կազմավորվում է անցյալի be be derby- ի (բացառությամբ Կալասուրի բարբառի վրա, այստեղ անցյալի դերբին փոխարինում է անցյալի հիմքը) ավելացնելով ՝ կատարյալի բայերը լինելու համար: Ինչպես անցյալ կատարյալ նախդիրներում, անցողիկ և անփոփոխ բայերը տարբերություններ ունեն հոլովման համակարգում (հիմնականում ՝ թալիշերենում), օրինակ ՝ ništa bim - I sit, arišta be break. Բացասական ne- ն տեղադրվում է անցյալ ժամանակի և օժանդակ բայի և virita nebim- ի միջև - ես չեմ փախել: Ինչպես արդեն նշվեց, Կալասուրի բարբառում անցյալ դերբայը անցյալ դերբանի մի մասն է, իսկ բայերն ավարտվում են be ՝ -um (-un), -uš, -un, -umun, -ur, -und, բայով: օրինակ Te umar-uš, mon šerun: Դու եկար, ես գնացի: Անցող բայերը, երբ դրվում են անցյալ ժամանակի մեջ, նույնպես կազմում են ergative կառուցվածք, օրինակ ՝ Kar: Dezdšun geta binde, barde-šun binde hasb, kešta- šun bende. Նրանք բռնեցին գողերին, տարան բանտ ու սպանեցին: Պայմանական ստորադասական դրույթները նշում են գործողություն, որը բանախոսը համարում է հնարավոր և ցանկալի: Ներկա ժամանակները ներկա-ապագա և պայմանական անցյալ են: Ներկայիս ժամանակը կազմվում է bi (be, biš / bi) նախածանցով ՝ ներկա ժամանակի ճակատային վերջավորությամբ: Ածանցյալ բայերը չեն ընդունվում bi (vi, be, biš / bi) ներկայիս ժամանակներում գործածվելիս: Բացասականը ձեւավորվում է ni / ne մասնիկների օգնությամբ, որը փոխարինում է bi (be, biš / bi) - ին, օրինակ ՝ տեսնել bivindin, viger-i - կարծես, vikarend - անել, անել, -u-mbe - to գնա Ներկան ժամանակը կարող է օգտագործվել պայմանական ներկա ժամանակի փոխարեն: Թալիշերենում և հարավային բարբառներում պայմանական ներկան ունի գրեթե նույն կազմը, ինչ ներկա ժամանակում, փոխվում են միայն դիմային վերջավորությունները (լինել բայի անցյալ ածականները): Հյուսիսային թալիշերենում հստակ տարբերակում չկա ներկա և ներկա ժամանակների միջև: Պայմանական ներկա ժամանակն օգտագործվում է հիմնականում անիրական պայման արտահայտող նախադասություններում: Թալիշերենում պայմանական անցյալի կազմը բավականին տարբերվում է հարավային բարբառների պայմանական անցյալի կազմությունից: Թալիշում (Հյուսիսային) խոնարհվող բայի անցյալը մասնակցում է այս ժամանակի կազմին, լինել bay բամ, baš, bai, baimon, bajon, bain բայերից, օրինակ ՝ Agarba sa haisa hešta baim1… Եթե ես նստեի էշ… Եվ Ասալեմի բարբառի փոխարեն գալիս է խոնարհվել բայի ներկա ժամանակը, օրինակ ՝ bakarerun - անել: Կալասուրի բարբառային խմբում անցյալի դերբայները ավելացվում են անցյալի հիմքին, անցյալ ժամանակի մակդիրները be be: Կարինգյան բարբառով ay- ն ավելացվում է անցյալ կատարյալին որպես պայմանական եղանակի ցուցիչ, օրինակ ՝ Mon agar rav bešera-im, barusne-um. Եթե ​​ես ավելի շուտ հեռանայի, կհասնեի: Agaharde-mun ay… Եթե մենք ուտեինք the Թալիշական և հարավային բարբառներում մռայլ եղանակը այնքան էլ ցայտուն չէ և գրեթե նույնական է ներկա-ապագա ժամանակի հետ: Միլլերն առանձնացնում է անցյալ ժամանակի անցյալ ժամանակը, անցյալ ժամանակները, որոնք հազվադեպ են օգտագործվում 1: Apzdzakan's բայը կազմված է epaparni (անցյալ ժամանակին ավելացված անին) բայերից և լինել gzdak բայերի ձևերից. Bibom, biboš, bibo, bibomon, baboon, bibon, օրինակ ՝ handanin bibomon - կարդալ: Անցյալ դերբայի անցյալ դերբայը և դերասանական դերբայը առանց բի, օրինակ ՝ davorda bim - ճանճ: Թալիշական և հարավային բարբառներում հրամայական տրամադրությունը ձևավորվում է միևնույն սկզբունքով. Ներկա / ժամանակին ավելացվում է be / bi նախածանցը: Երկրորդ անձի եզակի թվերն ունեն զրոյական ածանցներ, իսկ հոգնակի դեպքում բազային ավելացվում է -a / -an / -un ածանցը: Բացականի դեպքում be / bi նախածանցը փոխարինվում է ma նախածանցով, օր. Soxte - bisoxt - bisoxtan burn - burn - burn, vote - bivot - bivotan - խոսել - խոսել - խոսել, խոսել, կալ. beser ծիծաղել, գարուն - ուտել, քար: biš keš - սպասել, biž dua - տալ: Հռիփսիմե Թորոսյան TALISHEREN ԵՎ ՆՈՐ AZARI ԽՈՍՔԵՐԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Բայական համակարգ, բայի անդեմ ձևեր, ժամանակային ձևեր: ։

Հոդվածը նպատակ ունի ուսումնասիրել թալիշերենի և նոր ազարիական խոսվածքների բայական համակարգը։ Ներկայացված են բայի հիմնական բնութագիրը, ներկայի և անցյալի հիմքերի կազմությունը, դերբայները, ժամանակաեղանակային ձևերն ու դրանց կազմությունը։ Քննության արդյունքում պարզ է դառնում, որ չնայած և՛ թալիշերենը, և՛ նոր ազարիական խոսվածքները պատկանում են իրանական լեզուների նույն՝ հյուսիսարևմտյան խմբին, դրանց բայական համակարգում գոյություն ունեն աչքի ընկնող տարբերություններ։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Գենդերային հավասարության արդի հիմնախնդիրները Ներկայումս գենդերային հավասարության և գենդերային քաղաքականության հետ կապված հարցերը համարժեք և միատեսակ չեն ընկալվում: Նախ անհրաժեշտ է ներկայացնել «գենդեր» տերմինի էությունը և այն համատեքստը, որում այն ​​օգտագործվում է սույն հոդվածում: Ինչպես նշում է Ռիչարդ Վուդրին. «Սեռը կենսաբանական սեռի և վարքի հարաբերությունն է»: Գենդերի տեսությունը բացահայտում է այդ հարաբերությունը: Վերջինս նաև նշում է, որ կան երկու հիմնական տեսություններ ՝ կենսաբանական և սոցիալական [1]: Մեկ այլ սահմանման համաձայն ՝ սեռը կանանց սոցիալական բնորոշումն է: տղամարդիկ Դա սեռ չէ (կանանց և տղամարդկանց կենսաբանական առանձնահատկությունները): Սեռը սահմանվում է որպես հասարակական և մասնավոր կյանքում կանանց և տղամարդկանց վերապահված դերերի հասկացություն: Համաձայնելով այս սահմանումների հետ, կատարելով որոշ ընդհանրացումներ, կարող ենք փաստել, որ միջազգային իրավական սոցիոլոգիական գրականության մեջ, նույնիսկ իրավական ակտերում, «սեռ» տերմինը հոմանիշ չէ «գենդեր» հասկացության հետ, քանի որ այն ունի սոցիալական բաղադրիչ ՝ կապված հարց, թե ինչպես է մարդը ընկալում իրեն հասարակության մեջ: Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով Հայաստանում մշակութային համատեքստը գենդերի համատեքստում, գենդերային խտրականության արդիականությունը և հասարակության ներկայիս դժկամությունը ընդունելու այդ տարբերությունը և դրա հետևանքները, մենք գտնում ենք, որ նպատակահարմար է ներկայացնել «գենդեր» տերմինը մոտ բավական է «սեռ» հասկացությանը: մի շարք տարբերություններ: Գենդերային հավասարության, ինչպես նաև կանանց և տղամարդկանց հավասարության լուծումը եղել է ինչպես ներքին, այնպես էլ միջազգային իրավունքի հիմնական նպատակներից մեկը `կանանց ընտրական իրավունքի վերապահման գործընթացի սկզբից, հատկապես 19-րդ դարի վերջերից: 19-րդ դարից ի վեր լայն աշխատանք է տարվել գենդերային հավասարության ոլորտում, բայց նույնիսկ այսօր շատ զարգացող երկրներում, որոնց մշակութային համակարգերը միշտ բնութագրվել են հասարակության մեջ տղամարդկանց գերակշռող դերով կամ հայրապետական ​​սովորույթների պատճառով շեղումներով, կան բազմաթիվ խնդիրներ , Նման երկրների շարքում մենք կարող ենք ներառել նաև Հայաստանը, որտեղ նպատակահարմար ենք գտնում այս հոդվածում ուսումնասիրել այս առնչությամբ առկա խնդիրները: Անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետությունում գենդերային հավասարությանը, առաջին հերթին կցանկանայինք ընդգծել «գենդերային հավասարություն» և ընդհանրապես «գենդերային հավասարություն» տերմինների տարբերությունները ՝ պարզելու, թե ինչպես են այդ տերմիններն ընկալվում ազգային օրենսդրությունում: Ինչպես նշել է Ն. Շվեդովան: «... գենդերային հավասարությունը հասարակության կողմից հավասար տարբերությունն է տարբերությունների, կանանց և տղամարդկանց նմանությունների և նրանց խաղացած տարբեր սոցիալական դերերի»: Համաձայնելով այս սահմանմանը ՝ կարող ենք ասել, որ «գենդերային հավասարություն» հասկացությունը ոչ այլ ինչ է, քան հասարակության գիտակցության արտացոլում և հասարակական մտքի արտացոլում այսինքն, թե ինչպես է հասարակությունը որոշում գենդերային հարաբերությունների բնույթը: Հասարակական գիտակցության և մտքի ձևավորումը մեծապես կապված է սովորույթների և մշակույթի հետ, սկսած եվրոպական գենդերային հավասարությունից մինչև ասիական մշակութային համակարգեր, որոնցում կանայք և տղամարդիկ բացառվում են գտնվել նույն սոցիալական հարթությունում: Խոսելով Հայաստանի Հանրապետության մասին, պետք է նշել, որ կա դրական տեղաշարժ հասարակության, ինչպես նաև հասարակության մեջ կանանց և տղամարդկանց դերի վերաբերյալ, ինչը պայմանավորված է նաև պետության մեջ մեծ թվով կանանց ներկայությամբ: և տեղական ինքնակառավարումը: Այնուամենայնիվ, պետք է ընդգծել, որ մեր մշակութային համատեքստում կան մի շարք կարծրացած հասկացություններ հասարակության մեջ կանանց տեղ ունենալու մասին, որի պատճառով մենք չենք կարող խոսել եվրոպական գենդերային հավասարության հետ սերտ հարթության վրա գտնվելու մասին: Ինչ վերաբերում է «գենդերային հավասարություն» և «գենդերային հավասարություն» տերմինների փոխհարաբերություններին, հարկ է նշել, որ ի տարբերություն «գենդերային հավասարություն» տերմինի, «գենդերային հավասարություն» հասկացությունն արդեն կարող է սահմանվել որպես հասարակության մեջ գենդերային կառուցվածքի սկզբունք, որը սահմանված է պետության կողմից: Բացի այդ, «գենդերային հավասարություն» հասկացությունն իմաստով ավելի նեղ է, քան «գենդերային հավասարություն»: Այժմ մենք կներկայացնենք վերոնշյալ տերմինների օրենսդրական հիմքերը և դրանց վերլուծությունը: «Կանանց և տղամարդկանց հավասար իրավունքների հավասարության մասին» օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետի համաձայն `« գենդերային հավասարություն »տերմինը նշանակում է հավասար իրավական կարգավիճակ տղամարդկանց համար, որի իրականացման հավասար հնարավորությունները տրամադրվում են անձանց` օգտագործել իրենց կարողությունները ազատորեն անկախ սեռից ՝ մասնակցելու քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, մշակութային և սոցիալական կյանքի այլ ոլորտներում: Նույն օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 10-րդ կետի համաձայն «գենդերային հավասարություն» տերմինը կանանց, տղամարդկանց, իրավունքների, պարտականությունների և պարտականությունների հավասարությունն է օրենքի առջև ՝ հաշվի առնելով օրենքով սահմանված բացառությունները: «Գենդերային հավասարություն» տերմինի իրավական սահմանման հետ կապված հարցեր չկան, հատկապես հաշվի առնելով այն փաստը, որ բացառությունների հնարավորությունը սահմանված է օրենքով, քանի որ կանանց և տղամարդկանց միջև առկա օբյեկտիվորեն տարբերությունները որոշ դեպքերում պահանջում են իրավունքների, ազատությունների տարբեր սահմանումներ, հատկապես պարտականությունները: Ինչ վերաբերում է «գենդերային հավասարություն» տերմինի օրենսդրական սահմանմանը, ապա կան որոշակի խնդիրներ: Փաստորեն, հայեցակարգի իրավական սահմանումը `« գենդերային հավասարություն »և« գենդերային հավասարություն »հասկացությունների միջև հարաբերությունների համատեքստում,« գենդերային հավասարություն »տերմինը ավելի լայնորեն է ճանաչում միայն այնքանով, որքանով այն ներառում է հավասար հնարավորությունների սահմանում` ազատությունները: Կարծում ենք, որ նման սահմանումը չափազանց նեղ է, այն ավելի շատ համահունչ է կանանց, տղամարդկանց և տղամարդկանց հավասար հնարավորությունների հայեցակարգին, բայց ոչ թե «գենդերային հավասարություն» հասկացությանը, որը շատ լայն է: Անդրադառնանք նաև «գենդերային խտրականություն» եզրույթի օրենսդրական հիմքերին `մի շարք իրավական ակտերում պարունակվող դրույթները գենդերային խտրականություն որակելու անհրաժեշտության համատեքստում: «Կանանց և տղամարդկանց հավասար հնարավորություններ ապահովելու մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն `գենդերային խտրականությունը ուղղակի կամ անուղղակի է: Այն սահմանվում է որպես ցանկացած սահմանափակում, բացառում կամ նախապատվություն, որը սահմանափակում է հակառակ սեռի անձանց իրավունքներն ու շահերը, որոնք ուղղված են կամ հանգեցնում են կանանց և տղամարդկանց հավասարության ճանաչման, օգտագործման կամ կիրառման սահմանափակումին կամ վերացմանը այլ ոլորտներում: քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, մշակութային և սոցիալական կյանքը: Եկեք համեմատություն կատարենք այս սահմանման հետ միջազգային իրավունքի մեջ ամրագրված տեսական որոշ սահմանումների հետ, ինչպես նաև: Նախևառաջ, նշենք կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիայի սահմանումը: Կոնվենցիայի 1 1 1-ին հոդվածի համաձայն, Կոնվենցիայի նպատակների համար «կանանց նկատմամբ խտրականություն» տերմինը նշանակում է սեռի հիմքով ցանկացած խտրականություն, բացառում կամ սահմանափակում, որը նպատակ ունի սահմանափակել կամ վերացնել կանանց քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, մշակութային, քաղաքացիական կամ այլ ոլորտներ: Կանանց տղամարդկանց և հիմնարար ազատությունների ճանաչում անկախ կանանցից ՝ անկախ ընտանեկան կարգավիճակից, հավասարության հիման վրա, կանանց կողմից այդ իրավունքների և ազատությունների իրականացման կամ իրականացման հիման վրա [4]: Որոշակի համեմատություն կատարելով վերը նշված սահմանումների միջև ՝ մենք կարող ենք արձանագրել դրանց հիմնական տարբերությունը ․ «Կանանց և տղամարդկանց հավասար իրավունքներն ապահովելու մասին» ՀՀ օրենքը խտրականությունը սահմանում է միայն որպես իրավունքներն ու շահերը սահմանափակող, բացառումը կամ նախապատվությունը սահմանափակող տարբերակ, մինչդեռ Կոնվենցիան խտրականությունը սահմանում է որպես ցանկացած փոփոխություն, բացառում կամ սահմանափակում: Գենդերային խտրականության ենթադրյալ տերմինաբանական մեկնաբանությունը, նշում է Ա.Մաքսիմովը: «Բացարձակ արտահայտությամբ խտրականությունը երկու հիմնական ձև ունի ՝ ձևական և նյութական: Ձևական խտրականություն ասելով ՝ մենք հասկանում ենք պետության կամ հասարակության կողմից որոշակի կատեգորիայի մարդկանց իրավունքների կամ (կամ) ազատությունների սահմանափակում, որոնք կարող են ամրագրվել և՛ օրենքով, և՛ սահմանված հասարակության սովորույթներում: Նյութական խտրականություն ասելով `նկատի ունենք հատուկ գործողություններ, որոնք ուղղված են մարդու իրավունքների սահմանափակմանը` դրա համար պաշտոնական հիմքերի բացակայության պայմաններում: »[5] Եթե ​​երկրորդն ակնհայտ հանցագործություն է, այնքան էլ հետաքրքիր չէ վերլուծության և համեմատության համար, ապա ֆորմալ խտրականությունը սահմանելիս մենք պետք է առանձնահատուկ ուշադրություն դարձնենք այն փաստի վրա, որ սահմանափակում կարող են սահմանվել նաև հասարակության սովորույթների կողմից: Այսպիսով, մենք կարող ենք փաստել, որ վերը նշված տեսական մեկնաբանությունից ազգային օրենսդրական սահմանման և Կոնվենցիայի սահմանման հիմնական տարբերությունն այն է, որ Կոնվենցիան և մեկնաբանությունը պարունակում են «խտրականություն»: Հետեւաբար, «գենդերային խտրականություն» հասկացությունն ավելի լայն է, քան ազգային օրենսդրությունը: Վերջինը, սահմանելով խտրականությունը որպես իրավունք, շահերը, բացառումը կամ նախապատվությունը սահմանափակող ցանկացած տարբերակում, հարցը տեղափոխում է բացառապես իրավական ոլորտ, մինչդեռ գենդերային խտրականության վերացումը չի կարող պակաս լինել, դրա դեմ պայքարը նաև հասարակական կյանքի այն ոլորտներում, որոնք ամբողջությամբ չեն կարգավորվում օրենքով: Կարող է նաև անհրաժեշտություն առաջանալ հասարակության գիտակցության մեջ փոփոխություններ կատարելու մասին, որն ավելի ընդգրկուն է, քան իրավական նորմերի առկա կարգավորումները: Հաշվի առնելով վերոգրյալը `անհրաժեշտ ենք համարում կատարել փոփոխություն« Կանանց և տղամարդկանց հավասար իրավունքներն ապահովելու մասին »ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետում` «գենդերային խտրականություն» տերմինը սահմանելով որպես «ցանկացած փոփոխություն, բացառում կամ նախապատվություն, որն ուղղված է քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, մշակութային, մշակութային և սոցիալական կյանքի այլ բնագավառներում կանանց և տղամարդկանց հավասարության ճանաչումը, օգտագործումը կամ իրականացումը սահմանափակելուն կամ վերացնելուն, այլ ոչ թե պարզապես շահերի կամ իրավունքների սահմանափակմանը: Այս պարագայում խտրականության վերացմանն ուղղված քայլերն ու միջոցառումները արդյունավետ կլինեն ոչ միայն իրավական բարեփոխումների համատեքստում `ստեղծելով ամուր իրավական հիմք այս ոլորտի կարգավորման համար, այլև հասարակության կարծիքի և գիտակցության փոփոխությունների համատեքստում: Նույն օրենքի 6-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 1-ին կետի հետ կապված կա նաև դիտողություն, համաձայն որի `կանանց և տղամարդկանց հարաբերությունների կարգավորման հարցերում տարաձայնությունների սահմանումը խտրականություն չէ հղիության, ծննդաբերության, երեխաների խնամք կամ կրծքով կերակրելը: Կարծում ենք, որ ձևակերպումն այնքան էլ հաջող չէ, քանի որ ըստ վերոհիշյալ սահմանման ՝ ստացվում է, որ կարգավորվող հարաբերությունների առարկա կարող են լինել միայն մի կին, և տղամարդը մյուս կողմից, մինչդեռ դա հնարավոր է երկուսի համար: կանայք `նմանատիպ հարաբերությունների առարկա դառնալու համար: մի կողմից `կանայք և կանայք, որոնց հետ կբացվեն ոչ խտրական տարբերություններ, մյուս կողմից` կանայք կամ կանայք կամ ներկայացուցիչները: Հաշվի առնելով վերոգրյալը `անհրաժեշտ ենք համարում փոփոխել Օրենքի 6-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 1-ին կետը` վերաշարադրելով այն հետևյալ կերպ. «Կանանց և տղամարդկանց հարաբերությունների կարգավորման տարբերությունների սահմանում հղիության, ծննդաբերության, երեխայի խնամքի և կրծքով կերակրելը »: Գենդերային հիմնախնդիրներին վերաբերող դրույթները պարունակվում են նաև Հայաստանի Հանրապետության հիմնական օրենքում `Սահմանադրության մեջ: ՀՀ Սահմանադրության 30-րդ հոդվածի համաձայն ՝ տղամարդիկ և կանայք հավասար են: Հաշվի առնելով ազգային օրենսդրության դրույթները, ինչպիսիք են «Militaryինծառայողների կարգավիճակի մասին» օրենքի 19-րդ հոդվածի առաջին մասը, որը սահմանում է տղամարդկանց համար պարտադիր զինվորական ծառայություն, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1081-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետ, Համաձայն որի ՝ աշխատակցի (կերակրող) մահվան դեպքում ցմահ փոխհատուցման իրավունքը ծագում է 55 տարեկանից, իսկ տղամարդկանց համար ՝ 60, ինչպես նաև մի շարք նորմերի առկայություն, որոնք սահմանում են անհավասար շրջանակ իրավունքներ կամ պարտականություններ կանանց և տղամարդկանց համար: կան, Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 30-րդ հոդվածը պետք է նախատեսի օրենքով նախատեսված դեպքերում կանանց և տղամարդկանց պարտականությունների անհավասար բաշխման հնարավորություն, ինչպես նաև պարտականություններ և բացառություններ: Մենք դա անհրաժեշտ ենք համարում կանանց և տղամարդկանց բացարձակ հավասարության անհնարինության կամ աննպատակահարմարության համատեքստում: Womenիշտ է, «Կանանց և տղամարդկանց հավասար հնարավորությունները ապահովելու մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 10-րդ կետը սահմանում է բացառությունների հնարավորությունը, բայց հաշվի առնելով այն փաստը, որ տարբեր ծավալների իրավունքներ սահմանող դրույթ պարունակում է դրանց նորմատիվ կարեւորությունը Անհրաժեշտ ենք համարում հիմնական օրենքում բացառություն սահմանել իրավական ակտում, ինչպիսին է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը, բացառությունները սահմանելու հնարավորությունը: Սահմանադրության 30-րդ հոդվածը, առանց բացառություններ սահմանելու հնարավորության, որոշակիորեն հակասում է Սահմանադրության 86-րդ հոդվածին, ըստ որի `տնտեսական, սոցիալական և մշակութային ոլորտներում պետական ​​քաղաքականության հիմնական նպատակներից մեկը դե ֆակտո հավասարության խթանումն է: տղամարդկանց և կանանց միջև: «Դե ֆակտո հավասարություն» հասկացությունը իմաստաբանորեն արտացոլում է «սոցիալական հավասարություն» տերմինի բովանդակությունը, ոչ թե «հավասարություն»: Այս դեպքում հակասություն կա «հավասարություն», «փաստացի հավասարություն» հասկացությունների և դրանց բովանդակության միջև: Որոշ դեպքերում կանանց և տղամարդկանց հավասարության սկզբունքից շեղումներն անհրաժեշտ են `կանանց և տղամարդկանց փաստացի հավասարությունն ապահովելու համար: Որպես օրինակ վերցրեք Ընտրական օրենսգիրքը: Համաձայն Ընտրական օրենսգրքի Ընտրական օրենսգրքի 83-րդ հոդվածի, Կուսակցության, Կուսակցությունների դաշինքի և Դաշինքի ազգային ընտրական ցուցակում գտնվող ցանկացած կուսակցություն գտնվում է երեք համարներից որևէ մեկի (1-3, 1-6, 1-9) ) վերջ) Յուրաքանչյուր սեռի ներկայացուցիչների թիվը չպետք է գերազանցի 70% -ը: Նման դրույթը հակասում է սեռերի բացարձակ իրավական հավասարության սկզբունքին, բայց դրա առկայությունն օբյեկտիվորեն անհրաժեշտ է, քանի որ նման այլ դրույթների բացակայության դեպքում խստորեն պայմանավորված կլինի կանանց թիվը պետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմիններում: , Վերոնշյալ հանգամանքները ևս մեկ անգամ հաստատում են, որ Սահմանադրության 30-րդ հոդվածը փոփոխության կարիք ունի: Որպես խտրականության օրինակ ՝ անդրադառնանք ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1081-րդ հոդվածին (կերակրողի մահվան արդյունքում վնաս պատճառած անձանց փոխհատուցում): Սույն հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետի համաձայն ՝ վնասը փոխհատուցվում է 55 տարեկանից բարձր կանանց, 60 տարին լրացած տղամարդկանց: Հարց է առաջանում, թե որ օբյեկտիվ հանգամանքը կարող է հիմք հանդիսանալ նման դրույթ սահմանելու համար: Սա կարող է լինել տարբերությունը Հայաստանում կյանքի միջին տևողության սեռերի միջեւ `հօգուտ տղամարդկանց, բայց 2015 թ.-ին Հայաստանի Հանրապետությունում կյանքի տևողությունը տղամարդկանց համար կազմում էր 71.6 տարի, իսկ կանանց համար` 77.7 տարի: Նշենք, որ «Պետական ​​կենսաթոշակների մասին» օրենքի 9-րդ հոդվածի համաձայն `ծերության կենսաթոշակը սահմանվում է ինչպես կանանց, այնպես էլ տղամարդկանց համար` 63 տարեկանից. օբյեկտիվ անհրաժեշտություն չկա կենսաթոշակային տարբեր տարիքի պատճառով: Կարծում ենք, որ վերոհիշյալ դրույթի ամրագրման համար հիմք է հանդիսացել կանանց համապատասխան տղամարդկանց աշխատանքային կարողությունը համապատասխան տարիքային խմբում (65-75 տարեկան) տնտեսապես ակտիվ և ոչ ակտիվ բնակչության հարաբերակցությունը ըստ սեռի այս տարիքային խմբում: Այս գործոնի ուսումնասիրության համատեքստում, այսպիսով հիմնավորելով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1081-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետի բովանդակության հիմնավորումը, անհրաժեշտ ենք համարում ուսումնասիրել վիճակագրությունը [7]: ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների համաձայն, 2016-ին 65-75 տարիքային խմբում Հայաստանում տնտեսապես ակտիվ բնակչությունը կանանց համար կազմել է 26.6%, տղամարդկանց համար `45%: Առաջին հայացքից կարող է թվալ, որ, հաշվի առնելով այս հանգամանքը, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի վերոհիշյալ դրույթը պայմանավորված է օբյեկտիվ հիմքերով, բայց մենք կցանկանայինք քննարկել նշված գենդերային խզման հիմքերը նշված տարիքային խմբում ՝ սույն հոդվածի նպատակների համար օրենսգրքի վերը նշված դրույթի հիմնավորումը: «Կանանց և տղամարդկանց բացարձակ հավասարություն» հասկացություն ասելով `մենք նկատի ունենք ՀՀ Սահմանադրության 30-րդ հոդվածում պարունակվող նորմը` բացառությունների հաստատման հնարավորությունը պարունակող դրույթի բացակայության պայմաններում: Դա գենդերային խտրականություն չէ: Ուսումնասիրելով նույն վիճակագրությամբ տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության հետ կապված տվյալները, մենք նկատում ենք, որ այն դեպքում, երբ տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության 48% -ը տնային տնտեսություն է: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ուսումնասիրվող տարիքային խմբում կանայք հիմնականում չունեն անհրաժեշտ կենսաբանական գործոններ `տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության մաս կազմելու համար (ծննդաբերություն, կրծքով կերակրելը և այլն), կարող ենք փաստել, որ ուսումնասիրության տարիքային խմբում կանայք հիմնականում տնտեսապես ոչ ակտիվ են: հասարակության մեջ կնոջ դերի վերաբերյալ կարծրատիպերի պատճառով անհրաժեշտ է տնային տնտեսություն վարելու անհրաժեշտություն: Կարծում ենք, որ նման հիմքերով խտրականությունը խտրական է, քանի որ դա պայմանավորված չէ հղիության, ծննդաբերության, կրծքով կերակրման, վերարտադրողական առողջության, որևէ այլ կենսաբանական հատկության կամ «Կանանց և տղամարդկանց հավասար իրավունքների մասին» օրենքի հիման վրա: , Հաշվի առնելով վերոնշյալը `անհրաժեշտ ենք համարում կատարել փոփոխություն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1081 հոդվածի 2-րդ կետում` մահվան դեպքում մահվան փոխհատուցման իրավունքի ծագման համար սահմանել նույն տարիքը: տղամարդկանց և կանանց համար զոհ (կերակրող): Մենք կցանկանայինք վկայակոչել նաև «onենքի մասին» օրենքի 24-րդ հոդվածը (ՀՀ քաղաքացիների կողմից զենքի օգտագործումը): Այս հոդվածը արգելում է զենքի օգտագործումը կանանց, անչափահասների և հաշմանդամության ակնհայտ նշաններ ունեցող անձանց կողմից, եթե զենքը օգտագործողին հստակ հայտնի չէ նրանց տարիքը, բացառությամբ զինված հարձակման կամ զինված դիմադրության դեպքերի, ինչպես լայնածավալ հրկիզումների դեպքերի դեպքում: , անձինք Հարց է առաջանում, թե որն է օբյեկտիվ հիմքը որոշելու համար, թե որն է արգելքը կանանց նկատմամբ զենքի օգտագործումը: Կարող ենք ենթադրել, որ պատճառը կարող է լինել այն, որ շատ դեպքերում կանայք ֆիզիկապես ավելի թույլ են, քան տղամարդիկ, բայց զենքագործը կարող է իգական սեռի ներկայացուցիչ լինել, այս դեպքում վերը նշված հանգամանքի մասին խոսք լինել չի կարող: Հարց կարող է առաջանալ նաև կանանց վերարտադրողական առողջության վերաբերյալ: Հարկ է նշել, որ Հայաստանի Հանրապետությունում զենքերը հիմնականում օգտագործվում են իրավապահների կողմից օրինական հիմունքներով, և այս պարագայում խնդիրը կապված է ոչ թե վերարտադրողական արտադրության, այլ Հայաստանում ոստիկանության աշխատակիցների անբավարար պատրաստվածության հետ , որը կարելի է իրականացնել մեր օրերում: տեխնոլոգիական զարգացումների համատեքստում: Հաշվի առնելով վերոգրյալը ՝ կարծում ենք, որ «onենքի մասին» օրենքի 24-րդ հոդվածը պետք է փոփոխության ենթարկվի ՝ բացառելու համար կանանց նկատմամբ հրազենի օգտագործման սահմանափակ արգելքը: Քննարկելով գենդերային հավասարությանն առնչվող օրենսդրական խնդիրները `մենք կցանկանայինք անդրադառնալ վերահսկման և մոնիտորինգի խնդրին: Ուսումնասիրելով Հայաստանի Հանրապետության մարդու իրավունքների պաշտպանը 2016 և 2017 թվականներին ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեության, մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության վիճակի մասին տարեկան զեկույցներ, կարող ենք նկատել, որ երկու ծրագրերում էլ առկա են բացարձակապես նույն վիճակագրական տվյալները `կապված կանանց նկատմամբ բռնության կարծրատիպային մոտեցումների հետ: Փաստորեն, որևէ փոփոխություն չի նկատվել [8], ինչը մենք անընդունելի ենք համարում հիմնախնդրի դիտարկման անհրաժեշտության դեպքում: Վերոնշյալը թույլ է տալիս փաստել, որ Հայաստանի Հանրապետությունում կան գենդերային հավասարության ոլորտում օրենսդրական, մոնիտորինգի և վերահսկողության զգալի խնդիրներ, որոնց լուծումը պահանջում է ինչպես պետական, այնպես էլ տեղական ինքնակառավարման մարմինների և քաղաքացիական հասարակության անդամների նպատակային և ներդաշնակ գործունեություն: հասարակություն ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [3] Шведова Н. А., Гендерное просвещение. պարզապես բարդի մասին, 2002, 212 էջ: [7] ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայություն, «Հայաստանի կանայք, տղամարդիկ 2017»: [8] ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի 2016 թվականի տարեկան հաշվետվություն ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեության մասին, մարդու իրավունքների ազատությունների պաշտպանության վիճակը, Երեւան 2017, էջ. 247: ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի 2017 թվականի տարեկան զեկույց ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեության, մարդու իրավունքների ազատությունների պաշտպանության վիճակի մասին, Երեւան 2018, էջ 311-2: Avenավեն Վարթումյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Գենդերային հավասարության ներկա խնդիրները Հիմնաբառեր. Գենդեր, գենդերային հավասարություն, գենդերային հավասարություն, գենդերային խտրականություն, գենդեր, կին, տղամարդ: ։

Հոդվածում քննարկվում են գենդերային հավասարության արդի հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում։ Անդրադարձ է կատարվում գենդերային հավասարության օրենսդրական հիմքերին, դրանցում առկա հասկացությունների և ձևակերպումների համապատասխանությանը միջազգային իրավական փաստաթղթերին և դոկտրինալ մեկնաբանություններին, տարբերակումների սահմանման համար օբյեկտիվորեն անհրաժեշտ հիմքերի առկայության հիմնախնդիրներին, իրավական ակտերում առկա խտրականության դրսևորումներին, մշտադիտարկմանն ու վերահսկողության առնչվող խնդիրներին։

Հարցի հրատապությունը Մեր երկրի հնարավոր հարստություններից մեկը գիտական ​​ներուժն է, որի զարգացումը կրում է հանրակրթությունը: Բոլոր սոցիալական փոփոխություններն ազդում են կրթական համակարգի վրա: Հետանկախացման տարիներին ՀՀ հանրակրթությունում իրականացվում են կրթական բարեփոխումներ, որոնք անդրադառնում են կրթության կազմակերպման տարբեր խնդիրների: Այս հոդվածում մենք կցանկանայինք մատնանշել բարեփոխումների պահանջներով առաջարկվող համատեղ մեթոդների կիրառման արդյունավետ եղանակները [4]: Համագործակցային մեթոդների օգտագործումը ինքնանպատակ չէ. դրանք պետք է ուղղված լինեն սովորողների մտավոր անկախության, զգայական ունակությունների, ինչպես նաև սոցիալականացման և այլ հմտությունների զարգացմանը: Մեթոդի ընտրության վրա կարող են ազդել. • Ուսուցման նպատակները և խնդիրները, • Նյութի բովանդակությունը, • Նյութի ծավալը և բարդությունը, • Ուսանողների հետաքրքրվածությունը նոր ուսուցման և համագործակցության հմտությունների մակարդակի, գիտելիքների ձեռքբերման • աշակերտների տարիքի նկատմամբ: բնութագրերը, • դասավանդման ժամանակը, • դասարանում սովորողների թիվը, • ուսուցիչների վերապատրաստման մակարդակը [5] և այլն: Համագործակցային ուսուցման արդյունավետության համար անհրաժեշտ է ուսուցիչների դասի պլանավորման աշխատանքների պատշաճ կազմակերպումը: Այն ուսուցչից պահանջում է. • հիմնավորել դասը համագործակցային խմբերում կազմակերպելու անհրաժեշտությունը, • որոշել համապատասխան խմբերի ձևավորման սկզբունքները, ձևերը, • պատրաստել անհրաժեշտ բաշխիչ նյութերը, • ձևակերպել նպատակներին համապատասխան առաջադրանքներ, առաջադրանքներ, • որոշել առաջադրանքների համապատասխան ծավալը: Դասակարգման հիմնական խնդիրն է լինելու վերահսկել և ուղղորդել բոլոր խմբերի աշխատանքը: Յուրաքանչյուր նպատակ շատ բազմազան է, ինչը ենթադրում է մեթոդի փոփոխման հնարավորություն ՝ կախված նպատակից: Յուրաքանչյուր դասի արան դասարան եզակի է, ուստի ուսուցչի վարպետության ցուցիչներից մեկը համապատասխան մեթոդի ընտրությունն է [2]: Համագործակցային ուսուցման առավելությունները Աշակերտակենտրոն ուսումը կազմակերպելու համագործակցային ուսուցում, որը կրթական բարեփոխումների առանցքային պահանջներից մեկն է [3, 4]: Հարկ է նշել, որ ժամանակակից կրթական գործընթացում օգտագործվող մեթոդները ոչ թե ուսուցչի կողմից պատրաստի գիտելիքների տրամադրումն են, այլ ուսանողի ներգրավումն այդ գիտելիքների ձեռքբերմանը: Համագործակցային մեթոդները թույլ են տալիս ավելի արդյունավետորեն տիրապետել նոր նյութին, զարգացնել անկախության, համագործակցության, հետազոտական ​​աշխատանքների բազմաթիվ հմտություններ, օրինակ `տեղեկատվության որոնում, հավաքում, վերամշակում: Այնուամենայնիվ, ուսանողների կողմից այս հմտությունների ձեռքբերումը երկարատև աշխատանքի արդյունք է, և միաժամանակ բարելավելու հնարավորություն տալով ուսուցչին `հարստացրեք տարբեր մեթոդների լուծման իր մեթոդական մոտեցումները: Այսօր մանկավարժների մեթոդական զինանոցը բավականին հարուստ է, բայց դրանց օգտագործումը բոլորովին այլ է: Որպես ԿԳՆ Շիրակի մարզի աշխարհագրության մասնագետ ՝ նա հաճախակի է վերահսկում Շիրակի մարզի տարբեր դպրոցներ: Դասընթացների ընթացքում ուսուցիչների կողմից օգտագործվում են բազմաթիվ մեթոդներ, բայց դրանք գրեթե միշտ չեն հասնում դասի տրամաբանական ավարտին, կամ ժամանակն է տեղավորվում, խմբերը միատարր չեն, խմբային աշխատանքը հաջող չէ, ոչ բոլորն են ակտիվ, կամ անհրաժեշտ պահանջները կամ Նրանք չեն հասկանում կամ չեն կատարում այն: Newանկացած նոր աշխատանքի ընթացքում կարող են հայտնաբերվել բազմաթիվ թերություններ, որոնք շտկվում և շտկվում են աշխատանքի կրկնության արդյունքում: Հետազոտության մեթոդաբանությունը Աշխատանքն ուսուցիչների մեթոդական մոտեցումները հարստացնելու հայտնի մեթոդի առաջարկ է: Ես առաջարկում եմ աշխարհագրության դասերին հնարավորություն ընձեռել օգտագործել «Եռակի մեկ կողպեք» մեթոդը, որը մենք հաճախ օգտագործում ենք դասի ընկալման փուլում, որպես ըմբռնման, վերլուծության, հիմնականը երկրորդականից տարբերելու, սեփականը հիմնավորելու արդյունավետ միջոց: կարծիք, ընդհանրացում և համագործակցության հմտությունների զարգացում [1,2]: Նպատակահարմարության ուսուցման մեթոդը, որոնք բավականին ծավալուն են: Մեր հոդվածի սահմանափակ ծավալից, մեր առաջարկած մեթոդը տրված է 9-րդ դասարանի «Բուսականություն կենդանական աշխարհ» դասի օրինակով [6] ՝ դասի պլանում հետևյալ քայլերով.  Հանձնարարեք ուսանողներին հաշվել 1-5 ձևավորում միասնական թվերով `համապատասխան քանակի խմբեր կազմելու համար: Ուսումնասիրվող նյութերը բաժանեք խմբերի. I խումբ - ՀՀ բուսական և կենդանական աշխարհի բազմազանության պատճառները (էջ 63), II խումբ - Անապատ-կիսաանապատային գոտու բնութագրերը (էջ 63-64), III խումբ - Բնութագրերը լեռնային չոր-տափաստանային գոտի (էջ 64), IV խումբ - Անտառային գոտու բնութագրերը (էջ 64-65), V խումբ - Ենթալպյան գոտու բնութագրերը (էջ 65): Գրել Գրատախտակին գրեք մեթոդի անվանումը. «Երեք ստեղներ և կողպեք», TH բացատրել աշխատանքի ընթացքը: Խմբերը պետք է քննարկեն նախ անհատականացված մասը որպես «բանալիներ», բերեն տվյալ բաժնի հիմնական երեք նախադասությունները, ձևակերպեն մեկ եզրափակիչ միտք, որը կլինի խմբի «կողպեքը»: Բացատրեք բովանդակությամբ արտահայտիչ ցուցումով  Ներկայացրեք գնահատման չափանիշները: Խմբերը կդատվեն ըստ իրենց նախընտրած ներկայացման (արձակագրություն, բացատրություն, քարտեզագրում կամ գծապատկեր, պաստառի շնորհանդես, օրինակ ՝ կողպեքների և ստեղների նկարներով և այլն), խոսքի հստակության, ցուցումների, տրամաբանական հաջորդականության, ժամանակի ռացիոնալ օգտագործման և այլնի հիման վրա: ,  Տրված է աշխատանքի ընթացքում: Աշխատանքը Խմբային աշխատանքը կներկայացնի ուսուցչի կողմից ընտրված ուսանողը: Համար Խմբերի կողմից ներկայացված բաժինների յուրացման աստիճանը որոշելու համար ուսանողները կստանան նկարագրական թեստային առաջադրանք, որը կազմվել է ուսուցչի կողմից ամբողջ դասարանի համար: Նկարագրական թեստ 9-րդ դասարանի Թեմա- ՀՀ բուսականություն և կենդանական աշխարհ Առաջադրանքների քանակը ՝ 101: ՀՀ բույսերի ներկայացուցիչների 120 տեսակ հանդիպում են միայն երկրում և կոչվում է: 2. Որքա՞ն բարձրակարգ բուսական տեսակներ կան Հայաստանում: 3. Հայաստանի Հանրապետությունում էնդեմիկ կենդանիների տեսակ է: 1) վարազ 3) բեզոարյան այծ 2) գորշ արջ 4) շնագայլ 4. (գայլ, աղվես, 5. Համապատասխանեցրեք սյուններին. 1) Անապատ և կիսաանապատային գոտի 2) Լեռնասեր գոտի 3) Տափաստանային գոտի 4) Անտառային գոտի) Մասրենիբ) Սիզախոտգ (gyանգյուլումդ) Սոսի) 6. Ո՞ր գոտում են համեմատաբար շատ կրծողներ: ? 1) անապատներում 3) անտառներում 2) տափաստաններում 4) ալպյան գոտում 7. Այն Հայաստանի Հանրապետության հյուսիս-արևելքում հիմնական ծառատեսակն է: 3) կորեկ, 4) թխկու, 5) դաշտային մուկ, 6) վարազ, 7) աքիս, 8) այծ 9. Բնությունը տարածված է: Հյուսիս-հարավ-հարավ-մարզերում: 1) լեռնային չոր 3) տափաստան 2) անտառ 4) ալպյան 10. Ի՞նչ նշանակություն ունեն Հայաստանի Հանրապետության անտառները: 1) արդյունաբերական 3) ջրի պահպանում 2) հողի պահպանում 4) կլիմայի կարգավորիչ արդյունք Առաջադրանքի արդյունքները կբացահայտեն խմբերից յուրաքանչյուրի համատեղ աշխատանքը և ներկայացման որակը, որի հիման վրա կկատարվի խմբերի կամ անհատների գնահատում: , Իհարկե, մեթոդն առաջին անգամ օգտագործելիս ոչ մի թերություն չկա, ուստի որոշակի հաջողություններից հետո ուսանողների կողմից ցանկալի է և օգտագործել այն բազմիցս օգտագործելու համար մեթոդի օգտագործումը `դրա օգտագործման արդյունավետությունը բարձրացնելու համար: Վերոնշյալ մեթոդը բազմիցս օգտագործվել է Շիրակի մարզի Գյումրի քաղաքի «Ֆոտոն» վարժարանի 9-րդ «գ» դասարանում, 8-րդ «ա» և 6-րդ «ա» դասարաններում: Օգտագործեք ինքնագնահատման աղյուսակը, որը յուրաքանչյուր փորձից հետո տալիս է ուսուցողական տվյալներ: Ուսուցիչը կարող է եղանակներ շտկելու և կատարելագործելու եղանակներ, եթե անընդհատ կրկնվի, մեթոդը կարող է ավելի արդյունավետ լինել: Վերլուծության արդյունքները գտնելու թերությունները հետևյալն են. Մեր առաջարկած աղյուսակը կունենա այս տեսքը. Ուսուցչի աշխատանքը գնահատելու չափանիշներ Դասերի քանակի դասեր Միատարրություն խմբերի Խմբի անդամների համագործակցության աստիճանը Խմբում աշակերտի (աշակերտների) ներկայությունը Առաջադրանքների հաշտեցման հստակություն Առաջադրանքի ֆիթնես Մենք ունենք հետևյալ արդյունքները. «9» միավոր - 6 ուսանող «8» միավոր - 7 ուսանող » 7 "միավոր - 4 աշակերտ" 6 "միավոր - 4 աշակերտ" 5 "միավոր - 4 աշակերտ 8-րդ" ա "դասարանում, որտեղ սովորում են 24 ուսանողներ," Արևմտյան Եվրոպայի տնտեսություն "թեման ուսումնասիրելիս մենք ստացանք հետևյալ արդյունքները . "9" միավոր - 6 աշակերտ "8" միավոր - 7 աշակերտ "7" միավոր - 7 աշակերտ "6" միավոր - 2 աշակերտ "5" միավոր - 1 աշակերտ "4" միավոր - 1 աշակերտ 6-րդ "ա" դասարանում: , որտեղ սովորում է 24 ուսանող,«Երկրի բնական գոտիները» թեման ուսումնասիրելիս մենք ստացանք հետևյալ արդյունքները. «9» միավոր - 3 ուսանող «8» միավոր - 6 ուսանող «7» միավոր - 6 ուսանող «6» միավոր - 3 ուսանող «5» միավոր - 3 աշակերտ «4» միավոր - 3 աշակերտ Եզրակացություն 1. 9-րդ դասարանում մեթոդն օգտագործվել է «ՀՀ բուսականություն և կենդանիների որակյալ կյանք» թեման ուսումնասիրելու համար առաջընթացը կազմել է 68%: «9» միավոր - 3 աշակերտ «8» միավոր - 6 աշակերտ «7» միավոր - 6 աշակերտ «6» միավոր - 3 աշակերտ «5» միավոր - 3 աշակերտ «4» միավոր - 3 աշակերտ Եզրակացություն 1. Մեթոդը կիրառվել է 9-րդ դասարանում «ՀՀ» թեմայի ուսումնասիրության մեջ գրանցված առաջընթացը բուսականության և որակական կենդանական աշխարհը "կազմել է 68%:" 9 "միավոր - 3 ուսանող" 8 "միավոր - 6 աշակերտ «7» միավոր - 6 աշակերտ «6» միավոր - 3 աշակերտ «5» միավոր - 3 աշակերտ «4» միավոր - 3 աշակերտ Եզրակացություն 1. Մեթոդը կիրառվել է 9-րդ դասարանում `թեմայի ուսումնասիրության մեջ գրանցված առաջընթացը» ՀՀ բուսականություն և որակական կենդանական աշխարհ »-ը կազմել է 68%: Կարելի է ասել, որ նշված մեթոդը բարձր արդյունավետ է, այն արդյունավետ է ավագ դպրոցների համար: 2. 8-րդ դասարանում մեթոդն օգտագործվել է «Արևմտյան Եվրոպայի տնտեսություն» թեման ուսումնասիրելու համար; որակական առաջընթացը կազմել է 83%: Առաջարկվող մեթոդն առավել արդյունավետ է տնտեսական աշխարհագրության ցիկլային առարկաներ դասավանդելիս: 3. 6-րդ դասարանում մեթոդն օգտագործվել է «Երկրի բնական գոտիները» թեման ուսումնասիրելու համար; որակական առաջընթացը կազմել է 62.5%: Մեթոդը պակաս արդյունավետ է ցածր դասարանների համար: 4. Հիմնական դպրոցի երեք դասարաններում մեթոդի կիրառումը հանգեցրեց այն եզրակացության, որ այն ընդհանուր առմամբ արդյունավետ է դպրոցական աշխարհագրության դասավանդման գործում: ։

Աշխատանքում ներկայացված է համագործակցային ուսուցման կազմակերպման մի փորձ՝ «Երեք բանալի և մեկ կողպեք» մեթոդի կիրառմամբ՝ մեթոդի կիրառության հմտությունները զարգացնելու ակնկալիքով։ Առաջարկվում է նաև ուսուցչի կողմից մեթոդի բազմակի կիրառման արդյունքում ուսուցչի հմտությունների զարգացման դինամիկան գնահատող աղյուսակ։

ԱԵՖ-ԱԶԱՅԻՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ C.GUILLIERMONDII НП-4ԽՄՈՐԱՍՆԿԱՅԻՆ ԲՋԻՋՆԵՐՈՒՄ ՏԱՐԲԵՐ ՏԵՍԱԿԻ ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆՃԱՌԱԳԱՅԹՈՒՄՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՄԲ Ժամանակակից կենսաքիմիայի արդի հիմնախնդիրներից է նյութափոխանակության կարգավորման մեխանիզմների պարզաբանումը կենդանի օրգանիզմներում։ Միկրոօրգանիզմների բջիջներին բնորոշ է մեծ քանակով տարբեր բաղադրության պահեստային նյութերի պաշարումը։ Զարգացման ստացիոնար փուլում, այսինքն`աճի և զարգացման դադարից կամ դանդաղումից հետո, այդ բջիջներում կուտակվումեն գրանուլներ, որոնք պարունակում են բարձրամոլեկուլային պոլիֆոսֆատներ ևկոչվում են վոլյուտին կամ մետաքրոմատին [1]։ Պոլիֆոսֆատները ֆոսֆատի, ինչպես նաև Ca2+, Mg2+, K+ և այլ իոնների պահեստեն։ Բարձրամոլեկուլային անօրգանական պոլիֆոսֆատներն իրենցից ներկայացնումեն օրթոֆոսֆորական թթվի գծային պոլիմերներ, որոնցում ֆոսֆորական թթվի մնացորդները կապված են միմյանց հետ ֆոսֆոանհիդրիդային կապերով` նման ԱԵՖ-իմոլեկուլում ծայրամասային ֆոսֆատային մնացորդների միջև եղած կապերին, ուստիպոլիֆոսֆատները միկրոօրգանիզմների բջիջներում էներգիայի այլընտրանքայինաղբյուր են և կարող են կարևոր դեր խաղալ հետսթրեսային վերականգնողականգործընթացներում [1]։ Նկ․1․ Բարձրամոլեկուլային պոլիֆոսֆատի կառուցվածքըՆկ. 2. ԱԵՖ-ի կառուցվածքը Խմորասնկերի բջիջներում պոլիֆոսֆատները մասնակցում են ֆոսֆորայինփոխանակության կարգավորմանը, կորիզում նուկլեինաթթուների փոխանակությանը, պոլիսախարիդների կենսասինթեզին, որոնք անհրաժեշտ են բջջաթաղանթիկառուցման համար, վակուոլների գործառությանը` որպես բջջին անհրաժեշտ իոնների և նյութերի պահեստ [1]։ Խմորասնկային բջիջների ֆոսֆատային փոխանակության ուժգնությունը կախված է բազմաթիվ գործոններից և մեծ թվով ֆերմենտների առկայությունից։ Այսպես,Saccharomyces cerevisiae խմորասնկերի աճի ուժգնության և անօրգանական ֆոսֆատի կոնցենտրացիայի փոփոխության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ միջավայրում տեղի է ունենում պոլիֆոսֆատների կուտակում և խմորասնկերի ցիտոզոլի 2էկզոպոլիֆոսֆատների ակտիվության բարձրացում։ Ֆոսֆորային քաղցի պայմաններում բջջում պոլիֆոսֆատների փուլի սպառումն ազդանշանային գործոն է, որըորոշում է բջիջներում կամ սֆերոպլաստներում այդ պոլիմերների կենտրոնացածկուտակումը 5-20 մմոլ անօրգանական ֆոսֆատ և գլյուկոզ ավելացնելիս։ Միաժամանակ, երկու էկզոպոլիֆոսֆատազների բարձր ակտիվությունը չի խոչընդոտումպոլիֆոսֆատների կուտակմանը [2]։ Խմորասնկերի բջիջներում առկա է անօրգանական պոլիֆոսֆատների համեմատաբար մեծ քանակություն, որոնք լոկալիզացված են տարբեր կոմպարտմենտներումև կատարում են էներգետիկ և կարգավորիչ գործառույթներ։ Այս կենսապոլիմերներըբջջում անօրգանական ֆոսֆատի հոմեոստազի կարևոր մաս են կազմում։ Ֆոսֆորիպակասի դեպքում աճի միջավայրում տեղի է ունենում նրանց քայքայում մինչևանօրգանական ֆոսֆատ։ Ֆոսֆորի ավելցուկային քանակի դեպքում, երբ ֆոսֆորային քաղցից հետո բջիջները տեղափոխվում են լիարժեք սննդամիջավայր, նկատվում է պոլիֆոսֆատների պարունակության մեծացում մի քանի անգամ։ Այս երևույթնանվանում են ֆոսֆատի հիպերկոմպենսացիա։ Խմորասնկերի մոտ պոլիֆոսֆատների մետաբոլիզմին մասնակցող ամենակարևոր ֆերմենտներից են էկզոպոլիֆոսֆատազները (պոլիֆոսֆատֆոսֆոհիդրոլազա` 3.6.1.11), որոնք տեղակայված ենտարբեր բջջային կոմպարտմենտներում։ Ցիտոզոլը պարունակում է խմորասնկերիբջջի էկզոպոլիֆոսֆատազային ակտիվության 60 %-ից ոչ պակաս մասը, որն առավելհաճախ ներկայացված է 40 կԴա զանգված ունեցող ֆերմենտով։ Հիպերկոմպենսացիայի պայմաններում այս կոմպարտմենտում սինթեզվում է denovo բարձրամոլեկուլային էկզոպոլիֆոսֆատազ, որն առավել վաղ հայտնի խմորասնկային էկզոպոլիֆոսֆատազներից տարբերվում է մի շարք ֆիզիկաքիմիականհատկություններով, այդ թվում նաև՝ սուբստրատային յուրահատկությամբ։ 40 կԴազանգվածով էկզոպոլիֆոսֆատազը և բարձրամոլեկուլային էկզոպոլիֆոսֆատազըկոդավորվում են տարբեր գեներով [2]։ Հայտնի է, որ ցիտոզոլը, կորիզը, վակուոլները և միտոքոնդրիումները պարունակում են անօրգանական պոլիֆոսֆատներ, իսկ պոլիֆոսֆատների քանակը,շղթաների երկարության սպեկտրերը և դրանց կախվածությունը նշված կոմպարտմենտներում տարբեր են աճի փուլից [3]։ Պոլիֆոսֆատների պարունակությունը բջջում փոխվում է տարբեր սթրեսայինգործոնների ազդեցության ներքո։ Այս տեսանկյունից մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում հատկապես ճառագայթային գործոնի ազդեցության պայմաններում պոլիֆոսֆատների քանակական և որակական փոփոխությունների ուսումնասիրումը,քանի որ ներկայումս բժշկական սարքավորումների և կենցաղային տեխնիկայի, տիեզերագնացության, ինչպես նաև՝ բջջային կապի միջոցների, հեռուստատեսության,անթել համացանցի զարգացումը և տարածումը, որոնք օգտագործում են էլեկտրամագնիսական ճառագայթման տարբեր տիպեր, հանգեցրել է մարդկանց ճառագայթահարման մակարդակի բարձրացման։ Մեր աշխատանքի նպատակն է եղել C. guilliermondii НП-4 խմորասնկայինբջիջներում պոլիֆոսֆատային կազմավորումների տեղաբաշխման, ինչպես նաևբջիջները ռենտգենյան ճառագայթներով ճառագայթահարելիս և հետճառագայթայինռեպարացիայից հետո նրանց փոփոխության ուսումնասիրությունը։ Ճառագայթմանտարբեր տիպերի ազդեցությամբ իրականացրել ենք նաև խմորասնկային բջիջներումպոլիֆոսֆատ-նուկլոետիդ ԱԵՖ-ի հիդրոլիզի ուժգնության ուսումնասիրում։ Հետազոտության առարկան և մեթոդները. Հետազոտության օբյեկտ են դարձել C. guillermondii НП-4 խմորասնկերը, որոնք պահվել են 2-40 C ջերմաստիճանում,2 %-անոց քաղցու պարունակող ագար-ագարի վրա։ Երկու ամիսը մեկ կատարվել էխմորասնկային բջիջների թանգարանային կուլտուրայի վերացանքս։ Յուրաքանչյուրփորձից առաջ խմորասնկերը վերացանվել են 2 % քաղցու ագար պարունակող փորձանոթներում և աճեցվել 300 C ջերմաստիճանի պայմաններում, թերմոստատում, 48ժամ տևողությամբ։ C. guillermondii НП-4 խմորասնկային կենսազանգվածի ստացումը. Խմորասնկերի աճի համար որպես ածխածնի միակ աղբյուր օգտագործվել է D-գլյուկոզ։ 200մլ սննդամիջավայրի պարունակությամբ Էրլենմեյերի կոլբայում ավելացվել է 100մմոլ կոնցենտրացիայով գլյուկոզ և 3x10-6 գ/լ բիոտին։ Պինդ սննդամիջավայրի վրաաճեցված խմորասնկերը տեղափոխել ենք հեղուկ սննդամիջավայր, ապա կոլբաներըտեղադրել ենք թափահարող սարքի վրա (200-250 պտ/ր), որն ապահովել է անհրաժեշտ աէրացիան։ Խմորասնկերն աճեցվել են 4000 Լյուքս լուսավորության և 300 Cջերմաստիճանի պայմաններում։ 24-ժամյա ինկուբացումից հետո խմորասնկայինկենսազանգվածը կուլտուրալ միջավայրից առանձնացվել են ցենտրիֆուգման միջոցով (4000 պտ/ր արագությամբ, 10 րոպե տևողությամբ, ցենտրիֆուգ ЦЛР-1)։ Խմորասնկերը թորած ջրով լվանալուց հետո որոշվել է թաց կենսազանգվածի կշիռը։ Խմորասնկային բջիջների ճառագայթահարումը. C.guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջները ենթարկել ենք ռենտգենյան ճառագայթահարման Дрон-3ռենտգենյան սարքի միջոցով։ Ռենտգենյան խողովակի վրա կիրառված լարումը կազմել է 35 կՎ, անոդային հոսանքը՝ 15 մԱ։ Օգտագործվել է БСВ-25 Cu ռենտգենյանխողովակ։ Ճառագայթման ալիքի երկարությունը կազմել է λ=1.54*10-8 սմ, ճառագայթման հզորությունը՝ 1080 կԳրեյ/ժ, տևողությունը՝ 20 րոպե։ Ճառագայթահարմանընդհանուր չափաբաժինը կազմել է 360 կԳրեյ։ Խմորասնկայի բջիջների ճառագայթահարումն իրականացրել ենք ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետում։ Հեղուկ սննդամիջավայրում 24-ժամյա ինկուբացումից հետո ստացված թացկենսազանգվածի մի մասն առանձնացրել ենք, տեղափոխել Պետրիի պլաստմասսեթասիկի մեջ և ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետում 45 րոպե միլիմետրական (λ=6 մմ,υ=51.8 ԳՀց) կամ դեցիմետրական (λ=30 սմ, υ=1 ԳՀց) ալիքներով ենթարկել ճառագայթահարման։ Խմորասնկային բջիջների հետճառագայթային վերականգնումը. Միլիմետրական, դեցիմետրական ալիքներով և ռենտգենյան ճառագայթներով ճառագայթահարման ենթարկված խմորասնկային կենսազանգվածի մի մասը հետճառագայթային վերականգնմանը նպաստող պայմաններում (300 C ջերմաստիճան, 100մմոլ գլյուկոզի առկայություն), ենթարկել ենք հետագա ինկուբացման՝ նույն բաղադրությամբ սննդամիջավայրում, որում աճեցրել էինք խմորասնկային բջիջները մինչևճառագայթահարումը։ Խմորասնկային բջիջների ձևաբանական ուսումնասիրությունները. Չճառագայթահարված, ճառագայթահարված և ռեպարացված խմորասնկային բջիջներիսուսպենզիաները ենթարկվել են ֆիքսման գլյուտարալդեհիդի 2.5 % լուծույթում 0.1 Mկակոդիլատային բուֆերում` ըստ ընդունված մեթոդաբանության։ Նույն բուֆերումլվանալուց հետո կենսանմուշի ջրազըրկումն իրականացվել է էթանոլի աճողկոնցենտրացիայով 30, 50, 70, 96 և 100 % կամ ացետոնի աճող կոնցենտրացիայով`այնուհետև լցնելով այն արալդիտի խառնուրդով։ Պոլիմերացման ավարտից հետոթերմոստատում 37° C և 59° C ջերմաստիճանի պայմաններում Reichert-Jung ուլտրամիկրոտոմի վրա ստացվել են գերբարակ կտրվածքներ։ Գերբարակ կտրվածքներըներկվել են ուրանիլ ացետատի և լիմոնաթթվական կապարի 5 %-ոց լուծույթով ևհետազոտվել տրանսմիսիոն (լուսարկող) Tesla BS -500 և սկանավորող (տեսածրող)Tesla BS-301, Tescan էլեկտրոնային մանրադիտակներով [4]։ Միկրոլուսանկարներըսկանավորվել ենք 900 փիքսել/մատնաչափլուծողականությամբ Draw X511¨Photoshop CS5 ծրագրերով։ Աշխատանքն իրականացվել է ՀՀ ԳԱԱ մոլեկուլայինկենսաբանության ինստիտուտի էլեկտրոնային միկրոսկոպիայի լաբորատորիայում։ ԱԵՖ-ազային ակտիվության որոշումը խմորասնկային բջիջներում իրականացվել էխմորասնկերի անբջիջ մզվածքներում [5]։ Ստացված տվյալները և դրանց քննարկումը. Խմորասնկային բջիջների էլեկտրոնամանրադիտակային ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ խմորասնկայինբջիջներն ունեն կլորավուն, օվալաձև կամ մականաձև տեսք, հարթ մակերևույթ։ Բջիջներն ունեն ամորֆ բջջապատ, պլազմային թաղանթ, հատիկավոր խիտ ցիտոպլազմա, որտեղ տեսանելի են նույն խտության միտոքոնդրիումային մատրիքսը, պերօքսիսոմները, ցիտոպլազմային վակուոլները և կորիզը (Նկար 3)։ Ցիտոպլազմայում առկա են տարբեր ծագման վակուոլներ, որոնք պահեստարանի դեր են կատարում նաև որոշ պաշարային սննդանյութերի և ֆերմենտների համար։ Խմորասնկային բջիջները բազմանում են բողբոջման կամ կիսման եղանակով։ Ռենտգենյան ճառագայթահարման ենթարկված կուլտուրայում ի հայտ են գալիսբջիջների թելանման և գիգանտ ձևեր։ Բջիջների մոտ դիտվում է բջջապատի տարամիտում, պլազմային թաղանթի կոնֆիգուրացիայի հստակության կորուստ, կորիզիդեստրուկցիա (նկ. 4)։ Հետճառագայթային 24-ժամյա ինկուբացումից հետո խմորասնկային բջիջների կուլտուրայում հայտնաբերվում են բջիջներ, որոնք նման ենչճառագայթահարված ինտակտ բջիջներին (նկ. 5Ա)։ Նրանց հետ մեկտեղ հայտնաբերվել են նաև երկարացված թելաձև խմորասնկային բջիջներ։ ԱԲՆկ. 3. C.guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջների էլեկտրոնամանրադիտակայինպատկերը (դիտարկվում են բջջապատը (ԲՊ), կորիզը (Կ), միտոքոնդրիումները (Մ)։ ԱԲՆկ. 4. Ճառագայթահարված C.guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջներիէլեկտրոնամանրադիտակային պատկերը (դիտարկվում են հսկա բջիջները (Ա),ճառագայթահարված բջջի մանրադիտակային պատկերում երևում են բջջապատը (ԲՊ),կորիզը (Կ)։ (n=5, p<0.05)։ Ա ԲՆկ. 5. Հետճառագայթային ռեպարացիայի ենթարկված C. guilliermondii НП-4խմորասնկային բջիջների էլեկտրոնամանրադիտակային պատկերավերլուծություն (Ա՝դիտարկվում են բջիջների թելանման և վերականգնված ձևեր։ Բ՝ դիտարկվում ենցիտոպլազմային վակուոլները (ՑՎ)։ Երևում են վոլյուտինի հատիկները (Վ)՝ սփռված ողջցիտոպլազմայում, (n=5, p<0.05)։ Հետճառագայթային ռեպարացիայի ենթարկված խմորասնկային բջիջների ցիտոպլազմայում դիտվում է այսպես կոչված մետաքրոմատիկ գրանուլների կամ վոլյուտինի ավելացում, որոնք ցրված են ամբողջ ցիտոպլազմայում (նկ. 5 Բ)։ Կարող ենք եզրակացնել, որ պոլիֆոսֆատները կոմպենսացնում են ճառագայթային վնասման հետևանքով բջջում առաջացած ԱԵՖ-ի դեֆիցիտը։ Այս ենթադրությունը հաստատելու նպատակով աշխատանքի հաջորդ փուլումիրականացրել ենք ռենտգենյան, ինչպես նաև` միլիմետրական և դեցիմետրականտիրույթի ալիքներով ճառագայթահարման և հետճառագայթային ինկուբացիայի ենթարկված խմորասնկային բջիջներում պոլիֆոսֆատ հանդիսացող նուկլեոտիդի՝ԱԵՖ-ի հիդրոլիզի ուժգնության ուսումնասիրություն։ Այս նուկլեոտիդը ներգրավված էբջջի նյութափոխանակության գործընթացների բարդ ցանցում և նրա քանակականփոփոխությունը կարող է մեծ ազդեցություն ունենալ նյութափախանակության կարգավորման ու, հատկապես՝ բջիջներին հակազդելու գործընթացում։ Միլիմետրական տիրույթի ճառագայթումը համապատասխանում է բջջային կապի օգտագործած հաճախականության տիրույթին, իսկ դեցիմետրական տիրույթիհաճախականությունը՝ անթել համացանցին՝ WiFi-ին, և BlueTooth-ին, որոնց օգտագործումը մեր առօրյայում օրեցօր ավելանում է։ Ինչպես ցույց են տվել մեր ստացած տվյալները, ճառագայթահարված խմորասնկային բջիջներում դիտվում է ԱԵՖ-ազային ակտիվության աճ, ընդ որում միլիմետրական ալիքներով ճառագայթահարելիս ԱԵՖ-ազային ակտիվության աճը ավելիարտահայտված է՝ մոտ 25 %։ Հետճառագայթային վերականգնման ենթարկված խմորասնկային բջիջներումդիտվում է ԱԵՖ-ազային ակտիվության հետագա աճ ինչպես ռենտգենյան, այնպես էլ՝միլիմետրական ալիքներով ճառագայթահարման արդյունքում, սակայն ռենտգենյանճառագայթումից հետո ռեպարացիայի ենթարկված բջիջներում ԱԵՖ-ազային ակտիվությունն աճել է մոտ 5 անգամ, իսկ միլիմետրական տիրույթի ալիքներով ճառագայթահարված խմորասնկերի դեպքում՝ 1.4 անգամ։ Ինչ վերաբերում է դեցիմետրական տիրույթի ալիքներով ճառագայթահարված խմորասնկերին, ապա այս դեպքում դիտվում է ԱԵՖ-ազային ակտիվության անկում մոտ 3 անգամ։ Ենթադրում ենք,որ ռենտգենյան ճառագայթահարման ենթարկված խմորասնկային բջիջներում առաջանում են մեծ թվով վնասվածքներ, որոնց վերականգնման համար պահանջվում էբավական մեծ էներգիա։ Այդ պատճառով ինտենսիվանում է ԱԵՖ-ի հիդրոլիզը, որնէներգիայի ունիվերսալ աղբյուր է։ Գծ. 3. C.guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջների ԱԵՖ-ազային ակտիվությունըռենտգենյան ճառագայթահարումից, միլիմետրական և դեցիմետրական ալիքներովճառագայթահարելիս և հետճառագայթային ռեպարացիայից հետոՄիաժամանակ, էներգիայի մեծ դեֆիցիտը լրացնելու համար խմորասնկայինբջիջները գործարկում են նաև այլընտրանքային աղբյուրներ, մասնավորապես՝վոլյուտին, որը մինչ ճառագայթահարումը կուտակված էր վակուոլներում, իսկ հետագա օգտագործման նպատակով ռեպարացիայի ընթացքում դուրս է բերվումցիտոպլազմա։ Միլիմետրական և դեցիմետրական տիրույթների ալիքներով ճառագայթահարելիս խմորասնկային բջիջներում առաջացող վնասվածքները հավանաբարավելի քիչ են, քան ռենտգենյան ճառագայթահարման ժամանակ, իսկ բջիջների վերականգնողական գործընթացներում էներգիայի պահանջն ավելի քիչ է։ Այս դեպքումէներգիայի կարիքն ավելի արտահայտված է բջիջները միլիմետրական ալիքներովճառագայթահարելու ժամանակ։ Հաշվի առնելով, որ միլիմետրական տիրույթի ալիքները համապատասխանում են բջջային հեռախոսակապի տիրույթին, իսկ դեցիմետրական տիրույթի ալիքները՝ BlueTooth-ին և WiFi-ին, ապա կարելի է եզրակացնել,որ բջջային հեռախոսներն ավելի մեծ վնաս են հասցնում բջիջներին, քան անթել համացանցը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[5] Դավթյան Մ. Ա., Աղաջանյան Ա. Խ., Հովհաննիսյան Ս. Պ., Չուբարյան Ս. Վ.,Նավասարդյան Լ. Հ., Թումանյան Լ. Ռ., Կենաքիմիայի լաբորատոր աշխատանքների ուսումնամեթոդական ձեռնարկ, 2003, էջ 74-77։ Մարության Սյուզան, Պետրոսյան ԳայանեԱԵՖ-ԱԶԱՅԻՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ C.GUILLIERMONDII НП-4ԽՄՈՐԱՍՆԿԱՅԻՆ ԲՋԻՋՆԵՐՈՒՄ ՏԱՐԲԵՐ ՏԵՍԱԿԻ ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆՃԱՌԱԳԱՅԹՈՒՄՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՄԲ Բանալի բառեր` խմորասնկեր, էլեկտրոնային միկրոսկոպիա, ԱԵՖ-ազայինակտիվություն, ռենտգենյան ճառագայթահարում, միլիմետրական ևդեցիմետրական ալիքներ։

Սույն աշխատանքի նպատակը C.guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջներում ճառագայթման տարբեր տիպերի ազդեցությամբ պոլիֆոսֆատային կազմավորումների տեղաբաշխման և ԱԵՖ-ազային ակտիվության փոփոխության ուսումնասիրությունն է։ Ցույց է տրվել, որ հետճառագայթային ինկուբացիայից հետո ռենտգենյան ճառագայթման ենթարկված խմորասնկերում մեծանում է վոլյուտինի քանակությունը, ռենտգենյան և միլիմետրական ալիքներով ճառագայթահարման դեպքում ԱԵՖազային ակտիվությունը աճում է, իսկ դեցիմետրական ալիքներով ճառագայթահարելիս՝ նվազում։

ՀՀ թանգարաններում օգտագործվող նորարարությունները Թանգարանը մշակութային հաղորդակցության կարևոր օղակներից մեկն է ոչ միայն տեղի բնակչության, այլև տվյալ երկրի կամ տարածքի այցելուների համար: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ թանգարանները գրավիչ են հասարակության համար, երբ հավաքածուները պահպանելուց և ցուցադրելուց բացի, նրանք զարգացնում և կիրառում են նորամուծություններ կամ նորամուծություններ: Միևնույն ժամանակ, ամեն տարի ավելի ու ավելի շատ թանգարաններ են ներգրավվում զբոսաշրջության ոլորտում ՝ նպաստելով թանգարանների շուրջ զբոսաշրջային ուղղությունների ձևավորմանը: Թանգարաններում նորարարությունների անհրաժեշտությունն առաջացավ `արագ փոփոխվող հասարակության պահանջները բավարարելու, թանգարանային շահույթն ավելացնելու, դիրքերը պահպանելու և ամրապնդելու համար: ՀՀ թանգարանների ուսումնասիրությունների արդյունքում առանձնացվել են ամենատարածված նորամուծությունները, որոնք նպաստում են թանգարան այցելուների թվի ավելացմանը: Թեմայի համապարփակ ուսումնասիրության համար նախ պարզաբանվեցին «թանգարան», «նորարարություն» հասկացությունները, նորարարությունների ամենատարածված տեսակները, հետազոտության հիման վրա ներկայացվեցին ՀՀ թանգարաններում օգտագործվող նորարարական գործընթացները, կատարվեց դասակարգում, դրանց որոշվեց այցերի քանակի վրա ազդեցությունը: «Հայաստանի Հանրապետության թանգարանների և թանգարանային ֆոնդի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագծում [6] թանգարանը սահմանվում է հետևյալ կերպ. «Պատկերասրահ, երկրաբանական թանգարան, տուն-թանգարան, Մատենադարան, գանձարան, արգելոց-թանգարան, հուշարձան - թանգարան »- կարգավորվող թանգարանային օբյեկտներով մշակութային այլ կազմակերպություն: Հավաքածուն, դրանց ցուցահանդեսը պահպանելու համար համապատասխան շենքեր ցուցադրելու հնարավորությունը, իրականացնում է գիտահետազոտական ​​գործունեություն, կոչված է ծառայելու հասարակությանը, խթանելու դրա զարգացումը, հասանելի է հանրությանը: , իրականացնում է սույն օրենքով սահմանված գործողություններ: Գոյություն ունեն «նորարարության» տարբեր սահմանումներ, բայց հետևյալները ամենատարածվածն են: Բ. Թվիստը նորարարությունը ներկայացնում է որպես «գործընթաց, երբ գյուտի գաղափարը տնտեսական բովանդակություն է ձեռք բերում» [4, 39]: Բ. Սանտոն կարծում է, որ «նորարարությունը տնտեսական օգուտներ ապահովող սոցիալական, տեխնիկական, տնտեսական գործընթաց է, որը գյուտերի և գաղափարների գործնական կիրառման միջոցով հնարավորություն է տալիս ստեղծել համեմատաբար բարձր հատկություններով» տեխնոլոգիաներով ապրանքներ »[6]: Ամփոփելով նշված թեմայի վերաբերյալ գիտական ​​աղբյուրների ուսումնասիրությունները ՝ կարող ենք ասել, որ նորարարությունը գործընթացի արմատական ​​կամ մասնակի փոփոխություն է, որի արդյունքում ստացվում է շահույթ: Հետազոտության արդյունքում պարզ դարձավ, որ Հայաստանի Հանրապետության թանգարաններում օգտագործվող նորամուծություններն իրենց բնույթով տարբեր են, ուստի դրանք ենթակա են դասակարգման [8, 24]: Դասակարգումը կատարվել է հետևյալ չափանիշների համաձայն. To ըստ խորության. Արմատական, փոփոխվող, բարելավվող, ըստ փոփոխությունների խորության, անցում ցածր մակարդակի նորամուծություններից բարձր մակարդակի նորարարությունների, to ըստ տարածվածության, եզակի և տարածված, Գործունեությունն ըստ գործունեության ոլորտի. կառավարչական, սոցիալական, արտադրական, տեխնոլոգիական և այլն: Եկեք քննարկենք նորարարության վերը նշված տեսակները և ցուցանմուշները ՀՀ թանգարաններում: Գիտության նվաճումները թանգարան այցելուին թույլ են տալիս թանգարանում երկար ժամանակ ուղեցույցը լսելու փոխարեն ընտրել այն լեզուն, որով նա ցանկանում է տեղեկատվություն ստանալ, ինքնուրույն շրջել թանգարանում: Վերջինս, ինքնին, թանգարանի գործունեության արմատական ​​փոփոխություն է, որն ունի իր դրական ու բացասական կողմերը: Քաղաքի թանգարաններում նման նորամուծության կիրառումը կնպաստի թանգարանի ներքին կառավարման համակարգին, բայց միևնույն ժամանակ կհանգեցնի թանգարանի աշխատողների թվի կրճատմանը, ինչը տվյալ դեպքում կարող է սոցիալական խնդիր առաջացնել: Այնուամենայնիվ, այս միջոցի կիրառումը կնպաստի անձնակազմի աշխատանքի օպտիմալացմանը և թանգարանի նպատակներից բխող այլ գործառույթների իրականացմանը: Երեւան քաղաքի պատմության թանգարանը նախատեսում է նման նորամուծություն կիրառել իր հեռանկարային ծրագրերում: Թանգարանային ցուցանմուշներին կարող եք ծանոթանալ վիրտուալ այցերի շնորհիվ: Այսօր ինտերնետը թույլ է տալիս վիրտուալ այցեր թանգարաններ, բայց սահմանափակում է ցուցահանդեսների քանակը, որոնք որպես «խայծ» օգտագործվում են վիրտուալ այցելուների հետաքրքրությունը առաջացնելու համար: Պոտենցիալ հաճախորդն իրեն թանգարանի ներսում է զգում, «շրջում է թանգարանում», տեղեկություններ ստանում ցուցանմուշների և պահեստավորված իրերի մասին, բայց մասամբ, ինչը նրան դրդում է հետագայում անձամբ այցելել թանգարան: Այս փոփոխության շնորհիվ թանգարանի այցելուները կարող են նախքան այցը պատկերացում կազմել թանգարանի մասին: ՀՀ թանգարանների մեծ մասն ընդգրկված է այդ համակարգում: Թանգարանների շուկայավարման և կառավարման կիրառումը մեծ նորարարական գործընթաց էր թանգարանային աշխատանքներում, որի վառ օրինակն է թանգարանների համար դրամահավաքը կամ դրամահավաքը: Դրամահավաքությունը ոչ առևտրային շուկայավարում է, որն առաջին անգամ օգտագործվել է ԱՄՆ-ում 20-րդ դարում: 60-ականներ [3, 67]: Marketingիշտ շուկայավարման քաղաքականությունը նպաստում է արտաբյուջետային միջոցների ներգրավմանը: Կառավարչական տիպի այս նորամուծությունները բավականին տարածված են Հայաստանի Հանրապետության թանգարաններում: Մի շարք թանգարաններ ունեն նաև PR բաժանմունքներ, նրանք ներդրել են CRM համակարգ, որի շնորհիվ այցելու-թանգարան կապն ապահովվում է: Այստեղ օգտագործվում են ոչ միայն ծառայությունների արտադրական-ֆունկցիոնալ որակները, այլ նաև սպառողի որակը, որի վերահսկման համար թանգարաններն այցելուներին հետադարձ կապ են տալիս, հաշվի են առնում այցելուների առաջարկներն ու դիտողությունները: Դրա լավագույն օրինակը Երեւան քաղաքի պատմության թանգարանի կողմից նախապես մշակված հարցաթերթիկներով անցկացված հարցումներն են: Թանգարանների կողմից առաջարկվող ծառայությունների ցանկի ավելացումը մեծ հեղափոխություն առաջացրեց թանգարանային բիզնեսում: 21-րդ դարի թանգարանը ոչ միայն հնության պատմական փաստերին վերաբերող իրերի ցուցահանդես է, այլև մշակութային, ճանաչողական, կրթական և շատ դեպքերում կրթական հաստատություն 2: Նման նորամուծությունները հնարավորություն են տալիս թանգարանին չկորցնել իր դասական առաքելությունը ՝ միևնույն ժամանակ ավելացնելով մատուցվող ծառայությունների շարքը: «Թանգարանների գիշեր» միջոցառումը համարվում է լայնածավալ ծրագիր ՝ սոցիալական նորարարություն ՝ հասարակությանը հնարավորություն տալով այդ օրը անվճար այցելել թանգարաններ: Այս նախաձեռնությունը առիթ է դառնում նորարարությունների կիրառման համար: Միջոցառումը հնարավորություն է տալիս այդ օրը անվճար այցելել ՀՀ և Լ NKՀ ավելի քան 100 թանգարաններ, հաղորդել ազգային արժեքները: Որոշ թանգարաններ անիմացիոն ծրագրեր են կազմակերպում այցելուների, հատկապես զբոսաշրջիկների համար: Նման ծրագրերի ականատեսը կարող է լինել հատկապես «Թանգարանային գիշեր» միջոցառման ժամանակ: Այդ օրը Երեւանի պատմության թանգարանում էքսկուրսիաներն իրականացվում են նախաբեմադրված ծրագրով ՝ «պատմական դեմքեր»: Գարեջրի պատմությանը նվիրված միջոցառումը կատարելու համար ընտրվեց թատրոնի դերասաններից մեկը, ով ստանձնեց հույն պատմաբանի ՝ գեներալ Քսենոֆոնի դերը և ղեկավարեց հյուրախաղերը: Հովհ. Թումանյանի տուն-թանգարանում կազմակերպվում են Թումանյանի հեքիաթների բեմադրությունը և տարատեսակ խաղ-մրցույթներ: Նման անիմացիաները գրավում են հարյուրավոր այցելուների, ինչի շնորհիվ «Թանգարանների գիշեր» միջոցառման ընթացքում միայն Երեւան քաղաքի թանգարաններում այցելուների թիվը տարբեր թանգարաններում տատանվում է 1000-ից 6000-ի: Հովհ. Թումանյանի տուն-թանգարանը ամենաակտիվ թանգարաններից է `առաջարկվող ծառայությունների լայն տեսականի շնորհիվ: Թանգարանին կից գործում է «Բզեզների դպրոց» ամառային ծրագիրը նախադպրոցական տարիքի երեխաների համար (4-6 տարեկան), որը հնարավորություն է տալիս օգնելու հետագա ուսումնական գործընթացին: Դասընթացի ընթացքում երեխաները բառացիորեն նշանակում են միջոցների ավելացում, աճ, դրամահավաք: 2 Որպես օրինակ ՝ Քուվեյթի բնական պատմության թանգարանը, որտեղ առավոտյան ուսանողների համար անցկացվում են կենսաբանության, աստղագիտության և այլ բնական գիտությունների դասընթացներ, իսկ երեկոյան թանգարանը բաց է այլ այցելուների համար (7, 34): Նրանք ծանոթանում են թանգարանային ժառանգությանը, այցելում են այլ թանգարաններ, կազմակերպում են տարբեր ճանաչողական էքսկուրսիաներ քաղաքում, շաբաթը մեկ հանդիպում են մասնագետի ՝ պարուսույցի, բժշկի, նկարչի և այլնի հետ, որը երեխաների հետ խոսում է իրենց մասնագիտության մասին: Թումանյանի թանգարանը հրատարակում է գրքեր. «Հասկեր» տարեգիրք, Թումանյանի և նրա ընտանիքի կենսագրական տվյալները - «Հողեր ՝ ընտանեկան պատմություն»: 2013-ին Ռիո դե Janeանեյրոյում կայացած ICOM- ի 23-րդ հանդիպման ընթացքում Թումանյանի թանգարանը «Նոր նախագիծ» անվանակարգում ճանաչվեց աշխարհի հինգ ամենահայտնի թանգարաններից մեկը `շնորհիվ« Երեք խնձոր ընկավ երկնքից »պատմվածքների փառատոնի: Նորարարական ծրագիր էր «Թանգարանային համալսարան» դասընթացների կազմակերպումը, որի ընթացքում խոսակցություններ էին տեղի ունենում տարբեր ոլորտներում ՝ նավարկությունից մինչև աստղաֆիզիկա, առասպելներից մինչև նանոտեխնոլոգիաներ, գենետիկայից մինչև գրականություն: Պարապմունքներն անցկացվում են շաբաթը մեկ անգամ, որից հետո դպրոցականները թանգարանից ստանում են ավարտական ​​վկայականներ: «Թանգարանների գիշեր» միջոցառման ժամանակ թանգարանը ոչ ստանդարտ կերպով է դիմավորում իր հյուրերին, բայց գրավում է երիտասարդներին, ովքեր ամբողջ օրը շրջում են թանգարանում ՝ Թումանյանի հեքիաթի հերոսների կերպարով: Յուրաքանչյուր անկյունում կարող եք հանդիպել հերոսների, ովքեր զվարճալի-կրթական խաղեր են խաղում այցելուների հետ: Նման նորամուծությունները գրավիչ են դարձնում թանգարանը, ինչի շնորհիվ այցելուների հոսքը մեծանում է: Թանգարանը «Թանգարանային գիշեր» միջոցառման համար հրատարակում է «Բացառիկ թերթ» թերթը, որը ներկայացնում է թանգարանի տարեկան ծրագրերն ու նորությունները: Թանգարանում լայնորեն կիրառվում է 3D չափիչների օգտագործումը: Ձայնային-լուսային էֆեկտների շնորհիվ փորձ է արվում ցուցադրել որոշակի առարկաներ և առարկաներ: Այնուամենայնիվ, աշխարհում նորարարության եզակի օրինակ է Թումանյանի հոլոգրաֆիկական պատկերի ստեղծումը 3D ձևով («Պատրանք վերին սենյակում»), որը նախաձեռնել է Հովհաննեսը: Պատկանում է Թումանյանի տուն-թանգարանին: Երեւան քաղաքի պատմության թանգարանն այս ոլորտում իրականացնում է հետաքրքիր իրադարձություններ `3D անիմացիաներ` Երեւան քաղաքի հատակագիծը դարձնելով շարժական օբյեկտների հավաքածու: «Թանգարանների գիշեր» միջոցառման ընթացքում անցկացվում են նաև մի շարք միջոցառումներ `Քաղաքային շրջագայության տեսքով, որի ընթացքում այցելուները հնարավորություն ունեն ավտոբուսով երթևեկել քաղաքի մի թանգարանից մյուսը: Կրճատելով ժամանակն ու տարածությունը `օտարերկրյա հյուրերը հնարավորություն են ստանում այցելել ավելի շատ թանգարաններ և ծանոթանալ մայրաքաղաքին: Թանգարանի մյուս սրահներում դպրոցականների կողմից բեմադրվում են տարբեր արձակուրդներ `Համբարձման տոն, որն ուղեկցվում էր հանդիսատեսի անմիջական մասնակցությամբ (արարողություն): Թանգարանի թեմատիկ դահլիճներից մեկում կազմակերպվել էր «Հանդիպում 1942 թ.« Երևանի բնակարանում »խորագրով ցուցահանդեսը: Էքսկուրսիա անցկացվեց հայկական կոնյակին նվիրված ցուցափեղկի շուրջ ՝ ներկայացնելով Շուստովյան գովազդ: Մարզերում, հատկապես Գյումրիում և Վանաձորում գտնվող թանգարաններում իրականացվում են տարբեր մշակութային, ժամանցային և կրթական ծրագրեր: Վանաձորի կերպարվեստի թանգարանն իրականացնում է «Պատանի նկարիչ» կրթական ծրագիրը, որի հիմնական նպատակն է կերպարվեստի պատմության մասին գիտելիքները երիտասարդներին փոխանցել: Դսեղ Հովհ. Թումանյանի տուն-թանգարանը գովազդային վահանակների միջոցով հանրայնացրել էր Դսեղի տարածքը: Ասլամազյան քույրերի թանգարանը ստեղծել է խեցեգործության կենտրոն տարբեր տարիքային խմբերի համար: Մհեր Մկրտչյանի թանգարանը ստեղծել է կինոսերների ակումբ, որտեղ մասնակիցները ծանոթանում են կինոյի արվեստին: Հովհ. Շիրազի թանգարանը ներկայացրեց «Թանգարանը որպես այլընտրանքային ուսուցման և հաղորդակցության տարածք» ծրագիրը: Տասնյակ այդպիսի ծրագրեր այցելուների կայուն հոսք են ապահովում: Այն կարծրատիպը, որ կարելի է միանգամից թանգարան այցելել, կոտրվում է նորարարությունների կիրառումից հետո: Այցելուներն ամեն տարի այցելում են նույն թանգարանները ՝ սպասելով էլ ավելի հետաքրքիր ու նորարար գաղափարների: Այդ մասին են վկայում «Թանգարանների գիշեր» միջոցառման ընթացքում կատարված հետազոտությունները, երբ թանգարան այցելուների թիվը անցնում է մի քանի հազարը: Այս ամենից եզրակացնում ենք, որ թանգարանը, իրականացնելով գիտակրթական և մշակութային գործունեություն, աստիճանաբար հասանելի է դառնում հասարակության լայն հասարակության համար: Բավական է նշել այն փաստը, որ թանգարան այցելությունների քանակը 2000 թվականին Այսօրվա դրությամբ կար 964 հազար մարդ, իսկ 2012 թվականին ՝ 1949 հազար մարդ: Կարելի է փաստել, որ թանգարան այցելուների թիվը 12 տարվա ընթացքում ավելի քան կրկնապատկվել է `պայմանավորված Երևան կատարած այցելությունների քանակով: 2012 թվական: «Թանգարանների գիշեր» միջոցառմանը ներգրավված էին Հայաստանի եւ Արցախի 62 թանգարաններ, այցելուների թիվը 135 հազար էր, 2013-ին ՝ 89 թանգարան ՝ 170 հազար այցելու, 2014-ին ՝ 100 թանգարան, ավելի քան 200 հազար այցելու: Ուսումնասիրելով Հայաստանի Հանրապետության թանգարաններում օգտագործվող նորամուծությունները ՝ կարելի է փաստել, որ դրանք ազդում են այցելությունների քանակի վրա: Թանգարանային նորամուծությունները հիմնականում օգտագործվում են Երեւանի թանգարաններում, ինչը պայմանավորված է տուրիստական ​​հոսքերի ավելացմամբ, հավանական այցելուների քանակով, ֆինանսական և մարդկային ռեսուրսների առկայությամբ: Թանգարանային ամենանշանավոր նորամուծություններից են սոցիալական նորարարությունները (հատկապես «Թանգարանային գիշեր» միջոցառումը), կառավարչական և կազմակերպչական նորամուծությունները (թանգարանի կառավարում - CRM): Թանգարանային նորարարությունների օգտագործումը թանգարանների գործառույթները զարգացնելու և ընդլայնելու հնարավորություն է: Այնուամենայնիվ, այս ոլորտում կան խնդիրներ, որոնք պետք է լուծել. • Թանգարանների կողմից մատուցվող ծառայությունների ցանկի ավելացում, անձնակազմի վերապատրաստում, գիտատեխնիկական առաջընթացի կիրառում, ինչը այցելուների համար կստեղծի գրավիչ միջավայր ՝ հին և նոր զուգորդմամբ: , • Կառավարման միջոցով գործառույթների կատարելագործում: Օպտիմալացնել անձնակազմի աշխատանքը, սահմանել նպատակային այլ գործառույթներ, ներառել անիմացիոն ծրագրերում. • Բարձրացնել թանգարանային առանձնահատկությունները, որոնք չեն ազդում թանգարանային գործառույթների վրա. թանգարան-այցելու կայուն կապի, ինչը թույլ կտա շարունակաբար բարելավել առաջարկվող ծառայությունների ցանկը: Գրականություն 1. Թանգարանային ուսումնասիրությունների հանդես, տարեգիրք 2009, Երեւան, 2009: 2. Թանգարանագիտության հանդես, տարեգիրք 2011, Երեւան, 2011: 3. Հաջոյան Ռ., Նիկողոսյան Մ., Marketingբոսաշրջության ոլորտում շուկայավարում, Երեւան 2011: 4. Խանթարջյան Ս., Սարգսյան Ա., Ձեռնարկությունների նորարարության կառավարում, դասագիրք, Երեւան, 2006: 5. Հայաստանի Հանրապետության սոցիալական կարգավիճակը 2012 թ., ԱՎSS 2012-ի տարեգիրք: 6. «Թանգարանների մասին» և «ՀՀ թանգարանային ֆոնդի մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծ, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2014 թ. Հուլիսի 31-ի և 777-Ն որոշում, http: //www.gov.am/files/docs/1279.pdf. 9. http: //360yerevan.com/: Ամալյա Նավասարդյան ՀՀ թանգարաններում օգտագործվող նորարարությունները Հիմնաբառեր. Թանգարան, նորարարություն, զբոսաշրջային նպատակակետ, սոցիալական նորարարություն, դրամահավաք, զբոսաշրջային հոսքեր: ։

Թանգարաններում կիրառվող ինովացիաները հնարավորություն են տալիս ոչ միայն տեղի բնակչությանը, այլև զբոսաշրջիկների մեծ թվով այցելություններ ապահովել։ Ուսումնասիրությունները հաստատում են, որ ինովացիաների կիրառման դեպքում թանգարաններն ավելի գրավիչ են ացելուների համար, ապահովում են կայուն ֆինանսական հոսքեր` շնորհիվ տարաբնույթ միջոցառումների, և հաջողությամբ ընդգրկվում են զբոսաշրջային երթուղիներում։

Ընտանեկան բռնությունը ժամանակակից հասարակության ամենասուր հիմնախնդիրներից է, քանի որ այն վերաբերում է ներընտանեկան հարաբերություններին եւ իրականացվում է այն անձանց կողմից, ում զոհը վստահում է, սիրում է, ումից ակնկալում է օգնություն եւ աջակցություն։ Ընտանեկան բռնությունը հատուկ է բոլոր երկրներին՝ առանց բացառության։ Պետությունները փորձում են տարաբնույթ միջոցներով, այդ թվում՝ քրեաիրավական ճանապարհով պայքարել ընտանեկան բռնության դեմ։ Ընտանեկան բռնության՝ որպես հանցագործության, վերաբերյալ հատուկ հոդվածներ են ներառվել Վիետնամի, Հոնդուրասի, Դոմինիկյան Հանրապետության, Հնդկաստանի, Իսպանիայի, Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության, Կոլումբիայի, Մեքսիկայի, Պանամայի, Պարագվայի, Սերբիայի Հանրապետության, Սալվադորի, Սան-Մարինոյի, Սլովակիայի, ԱՄՆ-ի, Ուրուգվայի քրեական օրենսգրքերում [1], [էջ 190]։ 11ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընտանեկան բռնության հանցակազմերը հանդիսանում են լրացուցիչ քրեականացման տիպիկ օրինակ, քանի որ դրանք տարածվում են այն արարքների վրա, որոնք, որպես կանոն, ինքնին արդեն իսկ պարունակում են որոշակի հանցագործության հանցակազմ (ծեծ, խոշտանգում, առողջությանը վնաս հասցնելը եւ այլն), սակայն քրեականացվում են ելնելով սուբյեկտների եւ օբյեկտի առանձնահատկություններից՝ սահմանելով հատուկ կարգավորումներ։ Օրինակ՝ Կոլումբիայի քրեական օրենսգրքի 229-րդ հոդվածի համաձայն՝ ընտանեկան բռնության վերաբերյալ հոդվածով նախատեսված պատիժը կիրառվում է, եթե հանցավորի արարքներն այլ հոդվածներով նախատեսված առավել խիստ պատժի են հանգեցնում։ Իսպանիայի քրեական օրենսգրքի Ընդհանուր մասը պատասխանատվությունը ծանրացնող եւ մեղմացնող հանգամանքներից բացի նախատեսում է նաեւ ազգակցությանբ խառը հանգամանքներ։ Այսպես, Իսպանիայի քրեական օրենսգրքի 23-րդ հոդվածի համաձայն՝ կախված արարքի կատարման եղանակից, շարժառիթներից ու հետեւանքներից՝ պատասխանատվությունը ծանրացնող կարող է լինել այն հանգամանքը, երբ տուժողը հանդիսանում է կամ հանդիսացել է հանցավորի ամուսինը/ կինը կամ անձ, ում հետ հանցավորն ունեցել է կայուն զգացմունքային հարաբերություն կամ վերընթաց եւ վայրընթաց գծով ազգականը կամ հանցավորի կամ նրա ամուսնու/ կնոջ կամ հանցավորի հետ համատեղ բնակվող անձի կենսաբանական կամ որդեգրած երեխաները։ Ֆրանսիայի քրեական օրենսգրքի անձի ֆիզիկական կամ հոգեբանական ամբողջականության դեմ ուղղված հանցագործությունների բաժնի 222-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված է անձին խոշտանգման եւ այլ դաժան անմարդկային վերաբերմունքի ենթարկելու հանցագործությունը, որը պատժվում է ազատազրկմամբ՝ տասնհինգ տարի ժամկետով։ Արարքը պատժվում է ցմահ ազատազրկմամբ, եթե այն զուգորդվել կամ դրան հաջորդել է այլ հանցագործություն՝ բացառությամբ սպանության կամ բռնաբարության (222-րդ հոդված 2-րդ մաս)։ Օրենսգրքի 222-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված արարքը համարվում է ծանրացնող հանգամանքում կատարված, եթե ի թիվս այլ ծանրացնող հանգամանքների՝ տուժողն արյունակից ազգական է, որդեգրող հայր կամ մայր, ամուսին կամ կին, վերընթաց կամ վայրընթաց գծով ազգական։ Նույն հոդվածի 7-րդ մասով նախատեսված է 12ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ բռնության գործադրմամբ անզգուշությամբ մահ պատճառելու հանցագործությունը, որի ծանրացնող հանգամանք է հանդիսանում արարքն արյունակից ազգականի, որդեգրող հոր կամ մոր, ամուսնու կամ կնոջ, վերընթաց կամ վայրընթաց գծով ազգականի նկատմամբ կատարելը։ Ի տարբերություն արտասահմանյան երկրների քրեական օրենսդրությունների, որոնք մարդու դեմ ուղղված հանցագործությունների վերաբերյալ հոդվածներով նախատեսում են ընտանեկան բռնության առանձին հանցակազմեր կամ ծանրացնող հանգամանք են նախատեսում հանրորեն վտանգավոր արարքն ընտանիքի անդամի կողմիցկ ատարելը, ՀՀք րեական օրենսգրքը չի սահմանում ընտանեկան բռնության առանձին հանցակազմ կամ այն ծանրացնող հանգամանք չի համարում, բացառությամբ երեխաների դեմ ուղղված որոշ հանցագործությունների։ Ընտանիքի անդամների կողմից միմյանց նկատմամբ բռնի ոտնձգության առանձին դրսեւորումներ որակվում են ՀՀ քրեական օրենսգրքի մարդու դեմ ուղղված հանցագործությունների բաժնի որոշակի հոդվածներով։ Դրանք են՝սպանությունը (104-րդ հոդված), հոգեկան խիստ հուզմունքի վիճակում կատարված սպանությունը (105-րդ հոդված), մոր կողմից նորածին երեխայի սպանությունը (106-րդ հոդված), ինքնասպանության հասցնելը (110-րդ հոդված), ինքնասպանության հակելը (111-րդ հոդված), դիտավորությամբ առողջությանը ծանր վնաս պատճառելը (112-րդ հոդված), դիտավորությամբ առողջությանը միջին ծանրության վնաս պատճառելը (113-րդ հոդված), դիտավորությամբ առողջությանը թեթեւ վնաս պատճառելը (117-րդհոդված), ծեծը (118-րդ հոդված), ազատությունից ապօրինի զրկելը (133-րդ հոդված), սպանության, առողջությանը ծանր վնաս պատճառելու կամ գույք ոչնչացնելու սպառնալիքը (137-րդհոդված), բռնաբարությունը (138-րդհոդված), սեքսուալ բնույթի բռնի գործողությունները (139-րդ հոդված), սեքսուալ բնույթի գործողություններին հարկադրելը (140-րդ հոդված), սեռական հարաբերությունը տասնվեց տարին չլրացած անձի հետ կամ սեքսուալ բնույթի գործողություններ կատարելը տասնվեց տարին չլրացած անձի նկատմամբ (141-րդ հոդված), անառակաբարո գործողությունները (142-րդ հոդված) եւայլն։ Անդրադառնալով ընտանեկան բռնության եւ հանցավոր բռնության հարաբերակցությանը, հարկ է նշել, որ չնայածնրան, որ վաղուց արդեն առաջացել է «հանցավոր բռնություն» եզրույթը շրջանառության 13ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ մեջ դնելու անհրաժեշտությունը, ՀՀ քրեական օրենսդրությունում դեռեւս տրված չէ դրաիրավական բնորոշումը։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի Հատուկ մասի բազմաթիվ հոդվածների մեջ հանցակազմի հատկանիշ են նախատեսված «բռնությունը», «բռնի գործողությունները», «կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր/ ոչ վտանգավոր բռնությունը»։ Այնուամենայնիվ, բռնության հասկացությունը պարզաբանված չէ ինչպես միջազգային իրավական փաստաթղթերի, այնպես էլ ՀՀ քրեական օրենսդրության մեջ։ «Բռնություն» հասկացության բովանդակության պարզաբանումը կատարվում է քրեական իրավունքի գիտության հարթությունում։ Սակայն, նույնիսկ այդ պայմաններում առկա են տարակարծություններ տարբեր հեղինակների դիրքորոշումների միջեւ [2, էջ 4]։ Մասնագիտական գրականության մեջ գոյություն ունեն բռնության տարբեր մեկնաբանություններ։ Այսպես օրինակ՝ Պ.Ն. Նազարովը նշել է, որ «քրեաիրավական իմաստով բռնություն է համարվում կամային, հանրորեն վտանագավոր, հակաիրավական, մեղավոր, ֆիզիկական կամ հոգեբանական ուժի գործադրմամբ կատարված արարքը, որը ոտնձգում է այն հասարակական հարաբերությունների դեմ, որոնք պահպանվում են քրեական օրենսգրքի հատուկ մասում ամրագրված նորմերով եւ պատճառում է դրանց վնաս կամ դրանք դնում է սպառնալիքի տակ՝ արտահայտված լինելով օրենքով որոշված իր ծավալի եւ ինտենսիվության սահմաններում» [3, էջ 91]։ Ա.Ա. Պիոնտկովսկին գրում է, որ քրեական իրավունքի ուսմունքում «անհատի նկատմամբ բռնի ազդեցությունը կայանում է նրան իր ցանկություններին հակասող գործողություններ կատարելուն ուղղված ցանկացած հարկադրանքի մեջ» [4, էջ161]։ Եթե հիմնվենք բռնության մասին քրեաիրավական ուսմունքի վրա, ապա պետք է բռնությունը դիտարկել անձի հարթությունում, քանի որ այն կիրառվում է միայն անձի դեմ այս կամ այն կոնկրետ հանցագործությունը կատարելիս։ Ռ.Ա. Բազարովը, տալով բռնության բնորոշումը, շեշտը դնում է դրա դիտավորյալ բնույթի եւ այն ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն կիրառելու հնարավորոության վրա նշելով. «բռնությունը ֆիզիկական ուժի (մկանային ուժի կամ որեւէ զենքի օգնությամբ, այլ առարկաների կամ նյութերի օգնությամբ, հոգեպես հիվանդ մարդկանց, փոքրահա14ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ սակների կամ կենդանիների միջոցով) դիտավորյալ կիրառումն է այլ անձի նկատմամբ եւ ուղղված է անձի ֆիզիկական անձեռնմխելիությունը խախտելուն, առողջությանը կամ կյանքին վնաս պատճառելուն» [5, էջ 42-43]։ Թեեւ բռնության տարբեր սահմանումներ ներառում են հանցավոր բռնության տարբեր հատկանիշներ, դրանք բոլորն էլ առանձնացնում են մեկ ընդհանուր հատկանիշ, այն է՝ այլ անձի նկատմամբ ֆիզիկական կամ հոգեբանական ներգործությունը։ Ընդ որում ուժի կիրառումը անշունչ առարկաների (մասնավորապես՝ գույքի), կենդանիների, կազմակերպության՝ որպես իրավաբանական անձի եւ վերջապես սեփական անձի նկատմամբ չի ներառվում բռնության հասկացության մեջ։ Այսինքն՝ բռնության ներգործության առարկա կարող է հանդիսանալ միայն մարդը։ Ինչպես նշում է Դ.Ռ. Հունանյանը, բռնության հասկացության սահմանումը լիովին հնարավոր է, եւ դրա առկայությունը քրեական օրենսդրությունում հանդիսանում է ինչպես գիտական, այնպես էլ գործնական անհրաժեշտություն եւ տվել է հանցավոր բռնության հետեւյալ սահմանումը. «Բռնություն է հանդիսանում դիտավորությամբ եւ ուրիշի կամքին հակառակ կամ առանց ուրիշի կամքը հաշվի առնելու կատարված գործողությունը, որն ապօրինի ուրիշին զրկել է կյանքից, կամ սահմանափակել է ուրիշի ազատությունը, կամ ուրիշի առողջությանը պատճառել է վնաս, կամ ուրիշին պատճառել է ֆիզիկականցավ, ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանք եւ կիրառվել է հանցագործություն կատարելու նպատակով» [2, էջ 177]։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագիծը 1-ին հոդվածի 1-ին մասի 9րդ կետում ամրագրում է բռնության հետեւյալ սահմանումը. «բռնություն՝այլ մարդու նկատմամբ դիտավորյալ ֆիզիկական ներգործությունը կամ այդ եղանակով նրան ֆիզիկական կամ հոգեկան վնաս պատճառելը, որը կատարվում է նրա կամքին հակառակ կամ նրա կամքն անտեսելով» [6]։ Բոլոր սահմանումների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ տարբերակվում են հանցավոր բռնության մի քանի տեսակներ՝ կյանքի համար վտանգավոր բռնություն, առհասարակ բռնություն, առողջության համար վտանգավոր բռնություն, կյանքի համար ոչ վտանգավոր 15ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ բռնություն, առողջության համար ոչ վտանգավոր բռնություն, բռնի գործողություններ եւ այլն։ Ելնելով վերագրյալից առաջարկվում է «բռնությունը» սահմանելհետեւյալ կերպ՝ «բռնություն՝ այլ մարդու անատոմիական ամբողջականության, ազատության կամ անձեռնմխելիության նկատմամբ դիտավորյալ ֆիզիկական/ հոգեբանական ներգործությունն է կամ այդ եղանակով նրան ֆիզիկական կամ հոգեկան վնաս պատճառելը, որը կատարվում է նրա կամքին հակառակ կամ նրա կամքն անտեսելով»։ Սույն սահմանումն առավել ամբողջական է ներկայացնում բռնությունը եւառավել լայն կիրառելիություն կապահովի գործնականում։ Ընտանեկան բռնությունը, հանդիսանալով բռնության տարատեսակ, ունի թե՛ քրեորեն պատժելի, թե՛ քրեորեն ոչ պատժելի դրսեւորումներ։ Ընտանեկան բռնության առանձին դրսեւորումները քրեորեն պատժելի են, որոշ դրսեւորումներ էլ հանրորեն վտանգավոր հետեւանքների նվազ կարեւորության պատճառով հանցագործություն չեն համարվում կամ հանդիսանում են զանցանքներ կամ այլ իրավախախտումներ։ Ուստի, ընտանեկան բռնության քրեական օրենքով արգելված դրսեւորումները եւ հանցավոր բռնության հարաբերակցությունը պարզելու նպատակով հարկ է համեմատության մեջ վերհանել դրանց հատկանիշները։ Ելնելով հանցավոր բռնության վերը շարադրված սահմանումներից եւ դուրսբերված հատկանիշներից, ինչպես նաեւ համեմատելով հանցավոր բռնության եւ ընտանեկան բռնության հատկանիշները՝ կարող ենք վստահորեն ազդարարել, որ ընտանեկան բռնությունը բռնության տարատեսակ է, իսկ դրա՝ քրեական օրենքով արգելված հանրորեն վտանգավոր ձեւերը հանդիսանում են հանցավոր բռնության տարատեսակ։ Այսինքն՝ հանցավորբռնության եւ ընտանեկան բռնության հարաբերակցությունը կայանում է ամբողջի եւ մասի հարաբերակցության մեջ։ Ընտանեկան բռնությանը բնորոշ են այն բոլոր հիմնական հատկանիշները, որոնցով բնութագրվում է հանցավոր բռնությունը՝ արարքի դիտավորությունը, հակաիրավականությունը, ուրիշի կամքին հակառակ կամ առանց ուրիշի կամքը հաշվի առնելու կատարված գործողությունը, մարդու դեմ ուղղված լինելը եւ այլն։ Ինչպես հանցավոր բռնության, այնպես էլ ընտանեկան բռնության օբյեկտ են հանդիսանում 16ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ մարդու կյանքի, առողջության, ֆիզիկական ազատության եւ անձեռնմխելիության, ֆիզիկականցավերից, ֆիզիկական եւ հոգեկան տառապանքներից պաշտպանությանն ուղղված հասարակական հարաբերությունները։ Բոլոր դեպքերում էլ հանցագործության օբյեկտ հանդիսացող հասարակական հարաբերությունների օբյեկտ հանդիսացող արժեքներ կամ բարիքներ են մարդու կյանքը, առողջությունը, ֆիզիկական ազատությունը եւ անձեռնմխելիությունը, ֆիզիկական ցավերից, ֆիզիկական եւ հոգեկան տառապանքներից պաշտպանվածությունը։ Հանցավոր բռնության եւ ընտանեկան բռնության անմիջական ներգործության առարկա է հանդիսանում մարդը, ով միաժամանակ հանդիսանում է նաեւ հանցավոր բռնության օբյեկտ հանդիսացող հասարակական հարաբերության կողմ եւ կոնկրետ արժեքի կամ բարիքի անմիջական կրող։ Այսպես՝ կատարելով սպանություն՝ անձը ներգործում է ուրիշ մարդու վրա, որն իր մեջ մարմնավորում է նաեւ կյանքի արժեքը։ Այսինքն՝ հանցավոր բռնության եւ ընտանեկան բռնության հետեւանքով օբյեկտի հետ միշտ վնասվում է նաեւ այն արժեքը, որի կապակցությամբ ծագել է բռնության օբյեկտ հանդիսացողհասարակական հարաբերությունը։ Հանցավոր բռնության սուբյեկտ կարող է համարվել մեղսունակ ֆիզիկական անձը, ով հանցավոր բռնություն կատարելու պահին հասել է քրեական օրենքով սահմանված տարիքի։ Բնականաբար, հանցավոր բռնության պարագայում նույնպես կիրառելի են հատուկ սուբյեկտի եւ հանցակցության գաղափարները։ Ընտանեկան բռնության սուբյեկտը միշտ հատուկ է, քանի որ քրեական օրենքով արգելված արարքը կատարում է ընտանիքի անդամ հանդիսացող անձը։ Օրինակ նման ձեւակերպումը տրված է սեռական հանցագործություններում որպես ծանրացնող հանգամանք հետեւյալ կերպ. «կատարվել է տասնութ տարին չլրացած անձի նկատմամբ ծնողի կամ մանկավարժի կամ ուսումնական կամ բուժական կամ դաստիարակչական հաստատության աշխատակցի կամ այլ անձի կողմից, որի վրա դրված է նրա դաստիարակության կամ խնամքի պարտականություն»։ Այսինքն՝ անգամ խորթ ծնողները կամ դաստիարակության կամ խնամքի պարտականություն ունեցող ընտանիքի այլ անդամներ նույնպես հանդիսանում են այս հանցագործության հատուկ սուբյեկտ։ 17ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Եվ վերջապես, եւ՛ հանցավոր, եւ՛ ընտանեկան բռնությունը հանդիսանում է այն միջոցներից մեկը, որով կարելի է խախտել մարդու հիմնական իրավունքներից շատերը, մասնավորապես՝ կյանքի իրավունքը, եւ, առհասարակ, վնաս պատճառել մի շարք բարիքների, օրինակ՝ մարդու առողջությանը, ազատությանը։ Հեռահար հետեւանքներն առավել շատ են։ Այսպիսով՝ hիմք ընդունելով վերոգրյալը, կարելի է նշել հետեւյալ առաջարկությունները՝  արտասահմանյան երկրների, մասնավորապես՝ Իսպանիայի, Կոլումբիայի, Ֆրանսիայի քրեական օրենսդրություններում ընտանեկան բռնությունը նախատեսված է եւ՛ որպես ինքնուրույն հանցակազմ, եւ՛ որպես ծանրացնող հանգամանքում կատարված հանցագործություն,  ընտանիքի անդամների կողմից միմյանց նկատմամբ բռնի ոտնձգության առանձին դրսեւորումներ որակվում են ՀՀ քրեական օրենսգրքի մարդու դեմ ուղղված հանցագործությունների բաժնի որոշակի հոդվածներով։ Դրանք են՝ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 104-րդ, 105-րդ, 106-րդ, 108-րդ, 110-րդ, 111-րդ, 112-րդ, 113-րդ, 114-րդ, 115-րդ, 116-րդ, 117-րդ, 118-րդ, 119-րդ, 123-րդ, 124-րդ, 131-րդ, 133-րդ, 135-րդ, 136-րդ, 137-րդ, 138-րդ, 139-րդ, 140-րդ, 141-րդ, 142-րդ հոդվածները, ուստի անհրաժեշտ է ՀՀ քրեական օրենսգրքի մարդու դեմ ուղղված հանցագործությունների բաժնում նախատեսված հոդվածները լրացնել պատասխանատվությունը ծանրացնող հանգամանք նախատեսող մասով՝ հետեւյալ բովանդակությամբ՝ «կատարվել է ընտանիքի անդամի կողմից» հատուկ սահմանելով ընտանիքի անդամների շրջանակը կամ հղում կատարելով՝ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածում տրվող սահմանմանը,  ՀՀ քրեական օրենսգրքում «բռնությունը» ցանկալի է սահմանելհետեւյալ կերպ՝ «բռնություն՝ այլ մարդու անատոմիական ամբողջականության, ազատության կամ անձեռնմխելիության նկատմամբ դիտավորյալ ֆիզիկական/ հոգեբանական ներգործությունն է կամ այդ եղանակով նրան ֆիզիկական կամ հոգեկան վնաս պատճառելը, որը կատարվում է նրա կամքին հակառակ կամ նրա կամքն անտեսելով»։

Սույն հետազոտության շրջանակներում ուսումնասիրվել է ընտանեկան բռնությունը որպես բռնության տարատեսակ, ինչպես նաեւ ընտանեկան բռնության քրեաիրավական բնութագիրը։ Ուսումնասիրվել է ընտանեկան բռնության վերաբերյալ օրենսդրության զարգացման օրինաչափությունները, համեմատաիրավական վերլուծության է ենթարկվել օտարերկրյա պետությունների համապատասխան օրենսդրությունը, դրա առանձնահատկությունները եւ դրա կիրառումը ապահովող երաշխիքները։ Ներկայացվել է այս ինտիտուտին վերաբերող հիմնահարցեր եւ առաջարկվել դրանց գիտականորեն հիմնավորված լուծումներ եւ արդյունավետ մեխանիզմներ։

Քաղաքների (ընդհանրապես բոլոր կարգի բնակավայրերի) ժողովրդագրաաշխարհագրական ուսումնասիրությունները մեր ժամանակների հույժկարևոր հարցերից են։ XXդ. Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս տարածքում տեղի ունեցած սոցիալ-տնտեսական և հասարակական-քաղաքական համակարգի վերափոխումները զգալի ազդեցություն ունեցան քաղաքային բնակչության թվի, կազմի, տարաբնակեցման, վերարտադրության և տեղաշարժերիվրա։ Ուրբանիզացումը, լինելով բնակեցման առաջադիմական ձև [13, էջ 16],վերջին քսանհինգ տարիներին մեր հանրապետությունում հետընթաց է ապրում։ Արժե հիշատակել, որ նախախորհրդային և խորհրդային տարիներն ուղեկցվել են քաղաքային բնակչության թվի աճով, իսկ անկախության տարիներինայն նվազել է։ Համաձայն 1989թ. ԽՍՀՄ վերջին մարդահամարի՝ քաղաքայինմշտական բնակչության թիվը 2368,0 հազար էր, ինչը կազմել է հանրապետության բնակչության ամբողջ թվի 68,7%-ը, իսկ ըստ ՀՀ 2001թ. մարդահամարի՝2066,1 հազ. մարդ (974,8 հազ. տղամարդ, 1091, 3 հազ. կին) [9, էջ 214] և 2011թ.՝ 1911, 4 հազ (895, 3 հազ. տղամարդ, 1 016,1 հազ. կին) [17]։ Հայաստանի Հանրապետության բնակչության բացարձակ թիվը 1992-2015թթ. ընկած ժամանակահատվածում նվազել է 634,7 հազարով կամ 17,5%-ով [15]։ Հիշատակենք, որ նշյալ ժամանակահատվածում բնակչության թիվը բնական աճի հաշվին ավելացել է 403,3հազարով, իսկ արտագաղթի պատճառով պակասել 764,2 հազարով։ Արդյունքում բնակչության բացարձակ թիվը նվազել է 360,9 հազար մարդով։ ՀամաձայնՄԱԿ-ի մասնագետների հետազոտության՝ Հայաստանի Հանրապետությունում1992-2014թթ. ժամանակահատվածում մեկնածների թիվը գերազանցել է եկածների թվին 920 հազարով [7, էջ 12 ]։ Մասնավորապես արտագաղթի առավելբարձր ցուցանիշ գրանցվել է 1991-1996թթ., երբ հանրապետությունից մեկնածների թիվը գերազանցել է եկածների թվին 677 հազարով [8, էջ 14]։ Հանրապետությունից մեկնածների հիմնական մասը քաղաքային բնակչությունն է։ 1991-2011թթ. քաղաքային բնակչության բացարձակ թիվը պակասելէ 636,9 հազարով կամ 25,6%-ով։ Հաշվի առնելով բնակչության բնական աճիգործոնը՝ հայտնի է դառնում, որ հանրապետության քաղաքային բնակչությանբացարձակ թիվը ներկայացվող ժամանակահատվածում ավելացել է 417,9հազարով կամ 16,8%-ով [9, էջ 214]։ Մեր հանրապետության բնակչության ընդհանուր թվի նվազման 80%-ից ավելին բաժին է ընկնում քաղաքային բնակավայրերին։ Տեղին է հիշատակել, որ հանրապետության քաղաքային բնակչության թվի նվազման 17%-ը բաժին է ընկնում հանրապետության երկրորդ քաղաքին՝ Գյումրուն։ Համեմատելով 1999թ. և 2015թ. քաղաքային բնակչությանբացարձակ թվերի տարբերությունը՝ տեսնում ենք, որ բնակչության թիվը նվազելէ 623,1 հազարով կամ 24,6%-ով (տե՛ս աղյուսակ 1)։ Այժմ պահանջվում է պարզել քաղաքային բնակչության թվի շեշտակինվազման շարժառիթները և դրդապատճառները։ Նախևառաջ ուշադրությունենք դարձրել քաղաքային բնակավայրերի թվի փոփոխության վրա։ Խորհրդայինտարիներին մեր հանրապետության քաղաքային բնակավայրերի թիվն ավելացել է 14,5, իսկ բնակչության թիվը՝ 20 անգամ[1, էջ 114]։ 1995թ.-ին հանրապետության 10 քաղաքատիպ ավան (Անիպեմզա, Պեմզաշեն, Ձորագետ, Գագարինև այլն) ստացան գյուղական համայնքի կարգավիճակ։ Այդ համայնքների բնակչության թիվը, ըստ 2001թ. մարդահամարի արդյունքի, 20,9 հազար մարդ էր, ինչըկազմել է հանրապետության քաղաքային ամբողջ բնակչության թվի շուրջ մեկտոկոսը։ Արձանագրենք, որ այն էական ազդեցություն չի ունեցել հանրապետության քաղաքային բնակչության թվի նվազման վրա։ Քաղաքային բնակչության թվի նվազման երկրորդ գործոնը 1988թ. դեկտեմբերի 7-ի Սպիտակի աղետալի երկրաշարժն էր. քաղաքաբնակ զոհվածներիթիվը (22,7 հազար) [1, էջ 114] նույնպես ազդեցություն է ունեցել քաղաքայինբնակչության թվի շեշտակի նվազման վրա։ Ի վերջո, պետք է փաստել, որ հանրապետության քաղաքային բնակչության թվի նվազման հիմնական աղբյուրնարտագաղթն է։ ՀՀ բնակչության թվի շարժընթացի ցուցանիշները 1989-2014թթ.Աղյուսակ 1Տարիներ1989թ.1991թ.1994թ.1999թ.*2001թ.**2011թ.**Ամբողջբնակչությունը(հազ. մարդ)այդ թվում (հազ. մարդ)տոկոսովքաղաքգյուղՔաղաքգյուղՔաղաքայինբնակավայրերի թիվը2012թ.2014թ.2015թ.*1989, 1991,1994, 1999, 2012, 2014 և 2015թթ. բնակչության ընթացիկ հաշվառման տվյալներ։ **2001թ.և 2011թ. ներկայացված է առկա բնակչության թիվը։ Աղյուսակը կազմելիս օգտագործվել են՝ Խ.Ավետիսյան, Սովետական Հայաստանի բնակչության և բնակավայրերի աշխարհագրություն, Եր. 1987թ., ՀՀ 2001թ. Մարդահամարների արդյունքները, Եր., 2003թ., Население СССР 1987г, М., 1988г., ՀՀ ԱՎԾ տարեգրքերի և վիճակագրական ժողովածուների նյութերը։ Այժմ քննենք ներկայացվող ժամանակահատվածում քաղաքային բնակչության թվի փոփոխությունն ըստ վերընթաց գոտիների։ Հայաստանի Հանրապետությունում ծովի մակարդակից ամենաբարձր քաղաքային բնակավայրնառողջարանային Ջերմուկն է, որը գտնվում է ծովի մակարդակից 2110մ բարձրության վրա և ունի 5800 բնակիչ (2015թ.), իսկ ամենացածրը Իրանի հետ սահմանային Մեղրին (620մ) է՝ 4500 բնակչով (2015թ.)։ Հանրապետության քաղաքային բնակավայրերի գրեթե կեսը գտնվում է 800-1400մ բարձրության վրա։ Նշված բարձրությունում քաղաքային բնակչությունը, ըստ 2015թ. ընթացիկ հաշվառման տվյալի, կազմել է հանրապետության քաղաքային բնակչության ամբողջ թվի 80%-ը և հանրապետության բնակչության՝ 51,2%-ը։ Համեմատելուհամար նշենք, որ 1996թ. նույն բարձրությունում բնակվող քաղաքային բնակչության բացարձակ թիվը կազմել է այնքան, որքան 2015թ. քաղաքային բնակչության ամբողջ թիվն էր։ Աղյուսակ 2-ից երևում է, որ 1988-2015թթ. միջև ընկած ժամանակահատվածում քաղաքային բնակչության թիվը էական փոփոխության է ենթարկվելծովի մակարդակից 800-1000մ և 1200-1600մ բարձրության վրա, ինչը պայմանավորված է հիմնականում Երևան, Գյումրի և Վանաձոր քաղաքների բնակչությանթվի էական նվազումով։ Գյումրու բնակչության բացարձակ թիվը 1988թ.-ից(երկրաշարժից առաջ) մինչև 2015թ. նվազել է 124 հազարով կամ 52,1%-ով(տարեկան միջինը 1,9%)։ Անտեսելով արտագաղթի գործոնը՝ միայն բնականաճի հաշվին Գյումրու բնակչության թիվը 2016թ.-ին. 300 հազարից անցնելու էր։ Իսկ ըստ 2011թ. մարդահամարի արդյունքի՝ քաղաքի առկա բնակչության թիվըկազմել է 114,4 հազար[17]։ Հայաստանի հայտնի ժողովրդագետ Գ. Ավագյանը Երևան-Սևան շառավղով գոտին համարել է մեկ ամբողջական ագլոմերացիա [2, էջ 233]։ Երևանիագլոմերացիայի մեջ մտնում են Արմավիրի, Արարատի, Կոտայքի մարզերի 15քաղաքները և Արագածոտնի մարզկենտրոնը։ Ըստ պաշտոնական վիճակագրության՝ Երևանի ագլոմերացիան ամենաշատ բնակչություն (1,7 մլն մարդ)ունեցել է 1996թ., որտեղ բնակվել են Հայաստանի Հանրապետության քաղաքային բնակչության 67,7%-ը և հանրապետության բնակչության՝ 45,3%-ը։ Երևանիագլոմերացիայի բնակչության թիվը 1996-2011թթ. ընկած ժամանակահատվածում նվազել է 338 հազարով կամ 19,7%-ով։ Ագլոմերացիայի բնակչության թվինվազման կեսից ավելին՝ 184,0 հազարը, բաժին է ընկնել մայրաքաղաքին։ Համեմատության համար նշենք, որ 1996-2011թթ. Գյումրի և Վանաձոր քաղաքներիբնակչության բացարձակ թիվը նվազել է 189,4 հազարով։ Այսինքն՝ 1000 մարդուհաշվով մայրաքաղաքի բնակչության թիվը պակասել է մոտ 158-ով, իսկ Գյումրիև Վանաձոր քաղաքներինը՝ 856-ով։ ՀՀ քաղաքային բնակչության թվի շարժընթացն ըստ վերընթացԱղյուսակ 2Քաղաքայինբնակավայրերի թիվըմինչև 800 մ801-1000մ1001-1200մ1201-1400մգոտիականության (հազ.մարդ)բնակավայր1988թ.1996թ.2001թ.*2011թ.*2015թԱխթալա,Ագարակ,Իջևան, Այրում,ՄեղրիԵրևան,Արտաշատ,Արարատ,Վեդի, Մասիս,Արմավիր,Մեծամոր, Վաղարշապատ,Թումանյան,Կապան, Բերդ,ՆոյեմբերյանԱշտարակ,Ալավերդի,Շամլուղ Վանաձոր,Ստեփանավան, Բյուրեղավան,Եղվարդ, ՆորՀաճն, Գորիս,Եղեգնաձոր,Վայք, Դիլիջան1401-1600մ1601-1800մ1801-2000մԳյումրի,Սպիտակ, Տաշիր, Աբովյան,ԲյուրեղավանՀրազդան,Չարենցավան,Արթիկ,Մարալիկ,Սիսիան,ԴաստակերտԳավառ, Ճամբարակ, Սևան,Մարտունի,Վարդենիս,Ծաղկաձոր,ՔաջարանՋերմուկ,Ապարան2001մ-իցբարձրԸնդամենը* Ներկայացված է առկա բնակչության թիվը։ ** Կոտորակի համարիչում ներառված է Երևանի բնակչության թիվը, իսկ հայտարարն առանցԵրևանի բնակչության թվի է։ Աղյուսակը կազմելիս օգտագործվել են Խ.Ավետիսյան, Սովետական Հայաստանի բնակչության և բնակավայրերի աշխարհագրություն, Եր. 1987թ., ՀՀ 2001թ. և 2011թ.մարդահամարներիարդյունքները, ՀՀ ԱՎԾ-ի վիճակագրական տարեգրքերի և ժողովածուների նյութերը։ Բերված թվերն ապացուցում են հանրապետության իշխանություններիկողմից տարվող անարդյունավետ տարածաշրջանային տարաբնակեցման, սոցիալ-տնտեսական և ժողովրդագրական քաղաքականությունը։ Երևանի ագլոմերացիայի գոտու մեջ մտնող քաղաքային համայնքների բնակչության թիվըվերջին 25 տարիներին 10-20%-ով պակասել է Երևան, Արարատ, Եղվարդ, Ծաղկաձոր քաղաքներում, 21-30-ով՝ Վեդիում, Մեծամորում, Բյուրեղավանում, ՆորՀաճնում և 31% ու ավելի ագլոմերացիայի մյուս քաղաքներում։ Առավելագույնընվազել է Չարենցավան (47,4%) և Հրազդան (37,5%) քաղաքների բնակչությանթիվը։ Ըստ մեծության՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքային բնակչության թվի շարժընթացը ներկայացված է աղյուսակ 3-ում։ ՀՀ քաղաքների և քաղաքատիպ ավանների խմբավորումն ըստմշտական բնակչության թվի (1988-2011թթ.)Աղյուսակ 3Քաղաքի տիպը ըստՔաղաքային բնակչության թիվը2011թ.մեծության1988 թ.մարդ2001 թ.2011 թ.*տարբերությունը1988թ.համեմատմարդՔաղաքայինբնակչությանխմբերը/մարդ/քաղաքայինամբողջբնակչության թիվը3000-ից պակասՓոքր քաղաքՄիջին մեծության քաղաքՄեծ քաղաքԽոշոր քաղաք3-4,9 հազար5-9,9 հազար10-19,9 հազար20-49,9 հազար50-99,9 հազար100-499,9 հազար500-999,9 հազարՄեկ մլն և ավելի* Ներկայացված է առկա բնակչության թիվը։ Աղյուսակը կազմելիս օգտագործվել են Խ.Ավետիսյան, Սովետական Հայաստանի բնակչության և բնակավայրերի աշխարհագրություն, Եր. 1987թ., էջ 114, 2001թ. և 2011թ. ՀՀ մարդահամարիարդյունքները, Եր., 2003թ., և 2013թ. Ա.Պոտոսյան, ՀՀ գյուղական բնակչությունը և բնակավայրերը,Եր., 2013, Население СССР 1987г, М., 1988г. նյութերը։ Խոշորագույն քաղաքՄիլիոնանոց քաղաք Երևանի ագլոմերացիայի մեծ և միջին մեծության քաղաքները 1970-80ական թվականներին հանրապետության մեքենաշինության զարգացման կարևոր կենտրոններ էին [11, էջ 13], իսկ այժմ նրանք վերածվել են գյուղաքաղաքների։ Ներկայումս Երևանը և նրան մերձակա մի քանի (Աբովյան, Վաղարշապատ, Մասիս, Նոր Հաճն) քաղաքներ ունեն կենտրոնաձիգ նշանակություն, իսկԳյումրին և Վանաձորը՝ կենտրոնախույս։ Ըստ Ն. Բարանսկու՝ քաղաքները, այդթվում փոքր և միջին, գյուղատնտեսության հետ անմիջական կապ չունեցողբնակչության կուտակման կենտրոններ են, որոնք աճել են ի հաշիվ արդյունաբերության, արհեստի, առևտրի, տրանսպորտի զարգացման և համարվում ենվարչական կամ սոցիալ-մշակութային կենտրոններ [12, էջ 172]։ Այնուհանդերձայդ դրույթը կիրառելի չէ Հայաստանի ներկա փոքր և միջին մեծության քաղաքների համար, որտեղ տնտեսության զարգացման առաջատար ճյուղըգյուղատնտեսությունն է, մասամբ առևտուրը։ Համաձայն 2011թ. մարդահամարի՝ հանրապետության 43 փոքր և միջին մեծության քաղաքներում աշխատունակ բնակչության զգալի մասը զբաղվել է գյուղատնտեսական աշխատանքներով։ Հայաստանի Հանրապետության մարզերի փոքր, մեծ և միջին մեծությանքաղաքների բնակչության թիվը նվազել է, բացառությամբ՝ Տավուշի, որտեղ 20012011թթ. բնակչությունն ավելացել է 3465 մարդով կամ 6,8%-ով, Արմավիրինը՝2779-ով կամ 1,5%-ով, և Գեղարքունիքինը՝ 4959 –ով կամ 3,1%-ով։ Շիրակի մարզում ավելացել է միայն Արթիկ քաղաքի բնակչության թիվը։ 2001թ. մարդահամարի արդյունքի համաձայն՝ Արթիկի մշտական բնակչության թիվը 17,5 հազարէր, իսկ 2011թ.՝ 19,5 հազար[17]։ Ստորև քարտեզով ներկայացնում ենք 19962011թթ. հանրապետության քաղաքային բնակչության թվի նվազման դինամիկան՝ արտահատված տոկոսով։ Խորհրդային տարիներին հանրապետության բնակչության բնական աճիհետ քաղաքային բնակչության ավելացման հիմնական աղբյուրը եղել է գյուղը։ Իսկ վերջին 25 տարիներին սոցիալ-տնտեսական և աշխարհաքաղաքականկտրուկ փոփոխությունները ներազդեցին բնակչության ներպետական ու միջպետական միգրացիոն հոսքերի ուղղությունների, չափերի և ընթացքի վրա։ Անկախության առաջին տարիներին հանրապետության քաղաքային բնակավայրերից գյուղական բնակավայրեր արտագաղթողների թիվն ավելացավ։ 1987թ.համեմատությամբ 1994թ. գյուղական բնակավայրերից քաղաքներ տեղափոխվող բնակչության բացարձակ թիվը նվազել է 3,3, իսկ հակառակ ուղղությամբավելացել է շուրջ 2,5 անգամ[4, էջ 275]։ XXդ. վերջին և XXIդ. սկզբին Հայաստանի քաղաքային բնակչությանմիգրացիոն ընթացքը կարելի է տարանջատել հետևյալ հիմնական փուլերի.Առաջին փուլ` 1988-1995թթ. միգրացիայի ոլորտում հանրապետությունումտարվող պետական կարգավորման քաղաքականությունը գլխավորապես ուղղված էր Ադրբեջանից հայ փախստականների, Արցախից և նախկին ԽՍՀՄ-ի այլտարածքներից տեղափոխվածների ստվար զանգվածի հիմնախնդիրների լուծմանը։ Արտակարգ իրավիճակի հետևանքներով պայմանավորված՝ միգրացիոնառաջին զանգվածային հոսքը Աղետի գոտուց մոտ 400 հազար աղետյալներիտարհանումն էր։ Դրան հաջորդեց սահմանային ռազմական բախումներիգոտուց շուրջ 72 հազար մարդու ներքին հարկադիր տեղահանությունը [3, էջ 60]։ Նշված ժամանակահատվածում հանրապետության քաղաքային բնակչությանմշտական արտագաղթողների թվում ճնշող մեծամասնությունը բաժին է ընկելԱդրբեջանից բռնագաղթած հայերին։ Երկրորդ փուլ՝ 1995-2001թթ. երկրի իրավիճակի որոշ շտկմամբ նախընթաց գերբարձր արտագաղթի ինտենսիվության թուլացման տարիներ։ Մեկնողների տարեկան միջին թիվը 3,5 անգամ զիջեց 1992-1994թթ. ցուցանիշին։ Հանրապետությունում բնակչության միգրացիոն բացասական մնացորդի առավել բարձր ցուցանիշներ ունեցել են Լոռու և Շիրակի մարզերի քաղաքները,հատկապես՝ Գյումրին, Մարալիկը, Վանաձորը, Ալավերդին, Ստեփանավանը ևՏաշիրը։ Երրորդ փուլ՝ 2001-2008թթ. արտագաղթի ծավալը նվազում է։ Տնտեսության կայունացման և աճի տարիներ են եղել։ Աստիճանաբար դանդաղում ևնվազում է քաղաքային բնակչության մշտական արտագաղթի ծավալը։ Արտագաղթի ամենաբարձր ցուցանիշ գրանցվել է Լոռու մարզի քաղաքներում, որտեղմիգրացիայի բացասական մնացորդը կազմել է 13,0 հազ. մարդ, այդ թվում՝ 60%ը բաժին է ընկնել Վանաձոր քաղաքին [5, էջ 10]։ Չորրորդ փուլ՝ 2009թ.-ից առ այսօր՝ տնտեսական ճգնաժամի տարիներ։ Արտագաղթողների մեջ նորից ավելանում է քաղաքային բնակչության մասնաբաժինը։ Տեղի է ունենում որակյալ աշխատուժի հոսք արտասահմանյաներկրներ, հիմնականում Ռուսաստանի Դաշնություն։ Հայաստանի քաղաքային բնակչության թվի նվազման վրա որոշակի ազդեցություն է գործել բնակչության բնական շարժը, որի բնութագրող ցուցանիշները հինգն են՝ ծնելիություն, մահացություն, բնական աճ, կյանքի միջին տևողություն և պտղաբերության հատուկ գործակից։ 1990-ական թվականներինբնակչության բնական աճի տեմպերի անկման վրա ազդեց ինչպես ծնունդներիթվի նվազումը, այնպես էլ մահացածների թվի աճը։ Հանրապետությանքաղաքային բնակչության ծնելիությունը վերջին 25 տարիներին նվազեց շուրջ2,5, իսկ ամուսնությունների թիվը՝ գրեթե երեք անգամ։ Հազար մարդու հաշվովմահացածների թիվը 1987թ. 5,3 մարդուց 2014թ. բարձրանալով կազմեց 9,2։ Ներկայումս քաղաքային բնակչության միջին տարիքը 34 տարեկանն է այն դեպքում,երբ 1985թ. նույն ցուցանիշը եղել է 27։ Քաղաքային բնակչության սեռատարիքային կառուցվածքը ներկայացվող ժամանակահատվածում ենթարկվել է զգալիփոփոխության՝ 1989թ. քաղաքային առկա բնակչության 49,1 %-ը տղամարդիկէին, իսկ 50,9%-ը՝ կանայք, 2001թ. համապատասխանաբար 46,2 և 53,8[17],2011թ.-ին՝ 46% և 54%[18]։ Ներկայացված թվերից երևում է, որ տարեցտարիտղամարդկանց թիվը պակասում է, ինչը պայմանավորված է նրանց սեզոնայինարտագնա և երկարատև աշխատանքի մեկնելով, մշտական արտագաղթով ևմահացածների թվի գերակայությամբ։ Իսկ տարիքային կառուցվածքում տեղի ենունեցել հետևյալ փոփոխությունները. 1987-2011թթ. քաղաքային բնակավայրերում մինչև 15 տարեկանների թիվը պակասել է 2,1 անգամ՝ 701,6 հազարից (ինչըկազմում է բնակչության ամբողջ թվի 30,3%-ը) հասնելով 340,3 հազարի կամ18,4%-ի։ Ճիշտ է, աշխատունակ տարիքի բնակչության բացարձակ թիվը նվազելէ՝ 1367,5 հազարից հասնելով 1302,6 հազարի, սակայն հարաբերական մեծության ցուցանիշում աճ է գրանցվել՝ 59%-ից դարձել է 70,5%-ի։ Կենսաթոշակայինտարիքի բնակչության բացարձակ թիվը նվազել է, իսկ հարաբերական ցուցանիշը գրեթե չի փոխվել։ Ժողովրդագրական իրավիճակը հատկապես խախտվածէ երիտասարդների (16-30 տարեկան) մոտ։ Միայն 2009-2013թթ. մեր հանրապետության երիտասարդների թիվը նվազել է 101 հազարով կամ 11,2%-ով [10, էջ15]։ Իրավիճակն էլ ավելի վատ է քաղաքային բնակավայրերում, որտեղ ունենքհետևյալ պատկերը։ Այսպես, 2009-2013թթ. երիտասարդների թիվը քաղաքներում նվազել է 91,1 հազարով կամ 16,7%-ով, 563,0 հազարից դարձել է 468,9 հազար [19]։ Ի դեպ, հանրապետության երիտասարդների թվի նվազման 93,2%-ըբաժին է ընկնում քաղաքային բնակավայրերի բնակչությանը։ Այսպիսով` XXդ. վերջին և XXIդ. սկզբին քաղաքային բնակչության արտագաղթը և բնական վերարտադրության շեշտակի անկումը հանգեցրել ենՀայաստանի Հանրապետության ժողովրդագրական անկայուն վիճակին, ինչըհայ էթնոսի և պետության գոյատևմանը մեծ վտանգ է սպառնում։ охарактеризованы следующими показателями։ Первое։ сформировалась достаточно устойчивая масса сезонных и долгоВторое։ происходит спад рождаемости и рост смертельности городскогоТретье։ происходит приток населения из больших, средних и малыхRA is characterized with the following notes։ agglomeration which in the near future will depthen some issues of the republic։ socialԳ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Ավետիսյան Խ., Սովետական Հայաստանի բնակչության և բնակավայրերիաշխարհագրություն, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, Եր., 1987,198 էջ։ 2. Ավագյան Գ., Հայկական ՍՍՀ բնակչությունը, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, Եր., 1975, 233 էջ։ 3. Ազիզբեկյան Ռ., Գեղամյան Գ., Հայաստանը 1960-80-ական թվականներին,ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Եր., 1993, 60 էջ։ 4. Խոջաբեկյան Վ., Բնակչության ուրբանիզացիան և էկոլոգիական պայմանների բարելավման մի քանի հարցեր, Ռիո+5, Կայուն հասարակական զարգացումը և Հայաստանը, առաջին ազգային կոնֆերանսի նյութեր, «Նոյյանտապան» հրատարակչություն, Եր., 1997, 275 էջ։ 5. Եղյան Գ., Լոռու մարզի ժողովրդագրական իրավիճակի աշխարհագրականվերլուծությունը, «Տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական աշխարհագրություն» մասնագիտությամբ աշխարհագրական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման ատենախոսության սեղմագիր, Եր.,2011, 26 էջ։ 6. Հայաստանի ժողովրդագրական ժողովածու, 2012, «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն, Եր., 2013, 37 էջ։ 7. Հայաստան 2001, Վիճակագրական գրքույկ, Եր., 2002, 12 էջ։ 8. Հայաստանի մարդկային զարգացման զեկույց, Եր., 1997, 14 էջ։ 9. ՀՀ 2001թ. մարդահամարների արդյունքները, «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն, Եր., 2003, 541 էջ։ 10. ՀՀ երիտասարդների զբաղվածության հիմնախնդիրները (սոցիոլոգիականհետազոտության արդյունքների վերլուծություն), «Ասողիկ» հրատարակչություն, Եր., 2013, 79 էջ։ 14. http։ //www.armstat.am/file/article/armenia_14_3.pdf 15. http։ //www.armstat.am/file/article/armenia,16. http։ //armstat.am/file/doc/99478218.pdf17. http։ //armstat.am/file/doc/99478213.pdf18. http։ //docs.armstat.am/census/pdfs/13.pdf19. http։ //www.armstat.am/file/doc/99489458. pdfՏեղեկություններ հեղինակի մասին.Բոյաջյան Արտաշես Գևորգի- ՇՊՀ, Աշխարհագրության և նրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, պատմ. գիտ. թեկնածու,E-mail։

XXդ. վերջին և XXIդ. սկզբին Հայաստանի Հանրապետության քաղաքային բնակչության ժամանակակից միգրացիան և բնական վերարտադրության գործընթացի ինտենսիվությունն էապես ազդել է ժողովրդագրական իրավիճակի կայունության վրա։ Այդ գործընթացով պայմանավորված՝ հանրապետության քաղաքային բնակչության ժողովրդագրական իրավիճակը բնութագրվում է հետևյալ հատկանիշներով. Առաջին՝ ձևավորվել է սեզոնային և տևական աշխատանքային միգրանտների բավական կայուն զանգված, որի տեղաշարժերը հանգեցնում են տարեկան միջին հաշվով 15-16 հազարով քաղաքային բնակչության ընդհանուր թվի նվազման։ Երկրորդ՝ տեղի են ունեցել քաղաքային բնակչության ծնելիության անկում, մահացության աճ և ծերացում։ Երրորդ՝ հանրապետության խոշոր, մեծ և միջին քաղաքներից տեղի է ունենում բնակչության հոսք դեպի Երևանի ագլոմերացիա, ինչը հեռանկարում է՛լ ավելի է խորացնելու հանրապետության առջև ծառացած սոցիալ-տնտեսական, տարաբնակեցման և ժողովրդագրական հիմնախնդիրները։ Հաշվի առնելով քաղաքային բնակչության արտագաղթի և բնական վերարտադրության արդի միտումները՝ կանխատեսվում է, որ մոտակա 5-10 տարիների ընթացքում բնակչության թիվը կնվազի 100-150 հազ. մարդով։

ԱՌԱՆՈՐԴԻ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԴԵՐԸ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՄԻԱՎԱՅՐՈՒՄ Ներկայումս կազմակերպության արդյունավետության բարձրացման, դրա կառավարման և կառավարման, գործընթացի արդյունավետ կազմակերպման խնդիրները դարձել են շատ կարևոր: Ներկայիս միտումը ցույց է տալիս, որ դա կարող է հիմնականում պայմանավորված լինել աշխատակիցների և մենեջերների անձնական ֆոնով, ինչպես նաև հնագիտական ​​մշակույթի մասնագիտական ​​զարգացումով և ձևավորմամբ, այսինքն ՝ ինքնաճանաչման, ինքնաիրացման, ինքնազարգացման, ինքնազարգացման բարձր մակարդակ: հայտնագործում և ինքն արդիականացում: Նշված խնդիրների ուսումնասիրությունն իրականացվում է պզուկաբանության շրջանակներում: «Ակմե» բառը գալիս է հունական «աքմե» բառից, ինչը նշանակում է ինչ-որ բանի, առավել եւս մարդու (անտ. Մարազմ) բարձր զարգացման կետ 1: Ակմեոլոգիան ուսումնասիրում է այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են պրոֆեսիոնալիզմը և աշխատանքի արդյունավետության տարբեր մակարդակները, ինչպես նաև դրանց հիմքում ընկած հոգեբանական նախադրյալները: Պզուկը մարդու բազմաչափ վիճակն է, որը, չնայած երկար ժամանակ է տևում մարդու կյանքում, բայց միշտ իսկապես ցույց է տալիս, թե որքան հասուն է մարդը որպես քաղաքացի, որպես պրոֆեսիոնալ-գործարար, որպես սոցիալական կապեր ունեցող հարուստ կամ աղքատ մարդ: , Միևնույն ժամանակ, ակմենը չի համարվում ստատիկապես կայուն պետություն, բայց, ընդհակառակը, տարբերվում է քիչ թե շատ փոփոխականությամբ և փոփոխականությամբ 2: Պզուկների զարգացման համար անձի ինքնաիրացման հնարավորությունն օգտագործվում է հետևյալ բնագավառներում `ինքնագիտակցում, ինքնորոշում, ինքնագնահատական, փառասիրության մակարդակ, իմաստ, ինքնակարգավորում, ինքնակազմակերպում: Ինքնագիտացված մասնագետը ՝ արհեստավարժը, չի կարող զարգացնել իր արհեստավարժությունը միայն մեկ ոլորտից ստացված գիտելիքների շնորհիվ: Դրա համար անհրաժեշտ է զարգացնել հատուկ հմտություններ, գիտելիքներ ձեռք բերել այլ ոլորտներից: Այնուամենայնիվ, նորարարական տեսանկյունից ոչ թե գիտելիքների քանակն է անհրաժեշտ, այլ գիտելիքի և անհայտի միջև հավասարակշռություն պահպանելու կարողությունը 3: Միևնույն ժամանակ, մասնագիտական ​​ինքնագիտակցության անբավարար մակարդակը հանգեցնում է անարդյունավետ մասնագիտական ​​գործունեության: Իսկ զարգացման բարձր մակարդակը թույլ է տալիս ձևավորել անձի ուժեղ մասնագիտական ​​որակները, գնահատել արդեն գոյություն ունեցող որակները և ձեռքբերումները, պլանավորել ինքնազարգացման ուղղությունները: Ինքնագնահատականը մասնագիտական ​​ինքնագիտակցության կարևոր բաղադրիչ է: SF Մուրաշկոյի կողմից ստացված տվյալները թույլ են տալիս եզրակացնել: Որքան ավելի խորը մասնագետը թափանցում է իր մասնագիտության խորքերը, տիրապետում պրոֆեսիոնալիզմի բարձունքներին, այնքան ավելի համարժեք են դառնում գաղափարները իր իսկ մասնագիտական ​​եսի վերաբերյալ: Վերջինս, իր հերթին, հնարավորություն է տալիս առարկային ավելի ճշգրիտ կարգավորել մասնագիտական ​​միջավայրում պահվածքն ու գործունեությունը ՝ հաշվի առնելով հոգեբանական հնարավորությունները 4: Մասնագիտությունը ոչ միայն աշխատանք է կամ պարզապես որակավորում, մարդկանց հասարակություն, այլև կյանքի ուղի: Մեկ գործոն ազդում է մարդու ինքնագնահատականի վրա: Ապրելով սոցիալական միջավայրում ՝ մարդը ձգտում է օգտագործել իր անձնական ներուժը այդ սոցիալական միջավայրում, այլ մարդիկ, որոնք կօգնեն նրան ավելի գոհ լինել սեփական գործողություններից, կնպաստեն իր սեփական նշանակության գիտակցմանը, կյանքի բավարարվածությանը, ներդաշնակ, ներդաշնակ, պետական: Սա խոսում է հոգեբանորեն առողջ մարդու մասին, այսինքն ՝ որքան բարձր է մարդու հոգեբանական բարեկեցության մակարդակը, այնքան մեծ է անձի ինքնաիրացման ցանկությունը 6: Դուք Incինչենկոն և Ի. Բոսիգինայի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ մասնագիտորեն առողջ առաջնորդների ինքնակատարելագործումն ավելի արդյունավետ է, քան ոչ առողջ առաջնորդները: Դրանք բնութագրվում են մասնագիտական ​​գործունեությամբ, անկախությամբ, նպատակասլացությամբ, կենսունակությամբ, մասնագիտությունից բավարարվածությամբ, նորի ընդունմամբ, ստեղծագործականությամբ, նախաձեռնողականությամբ, պրակտիկայով և այլն: 7: Այսինքն ՝ լիդերի ինքնաիրացման մակարդակի վրա ազդում է առաջնորդի հոգեբանական առողջության մակարդակը: Տեսական դիտարկումների արդյունքում կարելի է ենթադրել, որ մենեջերի ակմեոլոգիական մշակույթի զարգացման մակարդակը մեծապես որոշում է կառավարման որակը, միևնույն ժամանակ մենեջերի ինքնաիրացման մակարդակը կանխորոշվում է առանձնահատկություններով կազմակերպությունը Քանի որ մենեջերի գործառույթն է ապահովել կազմակերպության արդյունավետությունը, որը վերահսկում է գործիքային (տեխնոլոգիական գործընթացները), արտահայտիչ (միջանձնային հարաբերությունները) ոլորտները և պատշաճ կազմակերպումը, ուստի ղեկավարը պետք է զարգացնի ինքնակազմակերպման կարողությունը, որը մաս է կազմում: մենեջերի ինքնարդյունավետության մասին: Այս աշխատանքի նպատակն էր ի սկզբանե բացահայտել կազմակերպության էկոլոգիական մշակույթի առաջնորդի փոխկապակցվածությունը, ցույց տալ, թե ինչ եղանակով կարելի է ձեռք բերել այս համաձայնությունը: Այսպիսով, մասնագիտական ​​ինքնակատարելագործումն իրականացվում է պահանջների, մոտիվացիոն և արժեքային ոլորտների կառուցվածքում մասնագիտական ​​անհրաժեշտ փոփոխություններ կատարելով: Վերջինիս ներուժի իրացումը հնարավոր է ռեֆլեկտիվ մշակույթի զարգացման արդյունքում: Ռեֆլեկտիվ մշակույթը ենթադրում է պատրաստակամություն «վերանայել» և հաղթահարել կենսական մասնագիտական ​​մասնագիտական ​​խնդրահարույց իրավիճակները, ներքին և արտաքին հակամարտությունների արդյունավետ լուծում, նոր ուժերի ձեռքբերում, արժեքների նշանակություն, առաջադրում և լուծում է անսովոր գործնական խնդիրներ: Ռեֆլեկտիվ մշակույթ ունեցող մասնագետը բնութագրվում է նորարարական մեթոդներ մշակելու ունակությամբ ՝ հիմնվելով իր սեփական մասնագիտական ​​«անձնական փորձի» վրա: 9 Պզուկը կարող է բնորոշ լինել կազմակերպությանը `որպես կենդանի օրգանիզմի, քանի որ այն ունի իր ծաղկման շրջանը 10: Կազմակերպության աշխատանքի հիմքում ընկած հոգեբանական-ակմեոլոգիական համակարգը նպաստում է աշխատանքի որակի, կազմակերպության ներուժի բարելավմանը: Երիտասարդ ուսանողների աշխատանք, 2009, էջ. 247-250թթ. բարձրացնել կյանքի գործունեության արդյունավետությունը 11: Էկոլոգիական միջավայրը, որը ստեղծվում է կազմակերպությունում, որը կրթական միկրո միջավայր է, նպաստում է մասնագիտական ​​զարգացմանը և կատարելագործմանը: Այն նպաստում է անձնական ագիտական ​​մասնագիտական ​​պզուկների ձեռքբերմանը: Այսինքն ՝ «էկոլոգիական միջավայր» հասկացությունը ենթադրում է անընդհատ ուսուցում և զարգացում: Այս միջավայրը առավելագույն հնարավորություն է տալիս իրականացնել անձնական և մասնագիտական ​​ներուժը: Այն մարդուն «մղում է» օգտագործել ստեղծագործական մեխանիզմներ, որոնք ուղղված կլինեն ինքնազարգացմանն ու ինքնաիրացմանը 12: Բնապահպանական միջավայրը և գործոնները բարելավող պայմանները, իհարկե, ապահովում են մենեջերի մասնագիտական ​​զարգացումը և կատարումը: Բայց դրանց ազդեցությունը կարող է բացասական լինել: Այս ազդեցությունը պայմանավորված է էական պայմաններով ստեղծված դաշտով: Նույն կերպ, արտաքին գործոնները (հասարակություն, խումբ, միջանձնային հարաբերությունների համակարգ) կարող են կամ նպաստել կամ խոչընդոտել մասնագիտական ​​զարգացման գործընթացին 13: Մասնագետի պզուկաբանական զարգացումը նույնքան արդյունավետ է, որքան նա պատրաստ է գնալ այդ ինքնաբացահայտմանը, այսինքն ՝ ինքնաիրացումը և ակմեոլոգիական զարգացումը հատուկ անկախ գործընթացներ են և հիմնականում կախված են մասնագետից: Իսկ ինքնաբացահայտման պատրաստակամությունն ունի ներքին-արտաքին ասպեկտներ: Ինքնագիտակցության գործընթացները տեղի են ունենում անձի ներսում, բայց դրսևորվում են ինքնաներկայացման (ինքնարտահայտման և ինքնադրսևորման) գործընթացներում 14: Այսպիսով, մենեջերի մասնագիտական-էթնոլոգիական իրավասությունները մեծապես կանխորոշում են մենեջերի գործունեության արդյունավետությունը, որի արտադրանքը մի կողմից կազմակերպության կազմակերպական-էկոլոգիական միջավայրի ձևավորումն է, իսկ մյուս կողմից ՝ շարունակական մասնագիտական-մասնագիտական կառավարչի և աշխատողների աճ այդ միջավայրում: Միևնույն ժամանակ, պզուկաբանական մշակույթով օժտված կազմակերպությունը բնութագրվում է երկարաժամկետ արդյունավետ և զարգացող գործողությամբ: LEԵԿԱՎԱՐ ՊՐՈՖԵՍԻՈՆԱԼԻ ԳԻՆՅԱ ՍՈՒՄԲՈՒԼՅԱՆԻ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ QԱՆԱՉՄԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԴԵՐԸ Հիմնաբառեր. Մենեջեր, պզուկներ, պզուկաբանական մշակույթ, կազմակերպության պզուկաբանական մշակույթ, պրոֆեսիոնալիզմ, աշխատանքի արդյունավետություն: Ամփոփում ։

Տվյալ աշխատանքում ուսումնասիրվել և բացահայտվել է ղեկավարի և կազմակերպության ակմեաբանական մշակույթների փոխկապակցվածությունը։ Կատարված դիտարկումների արդյունքում կարելի է ենթադրել, որ ղեկավարի ակմեաբանական մշակույթի զարգացվածության աստիճանը մեծապես պայմանավորում է կառավարման որակը, միևնույն ժամանակ ղեկավարի ինքնիրացման մակարդակը կանխորոշվում է կազմակերպության գործունեության առանձնահատկություններով։ Ղեկավարի մասնագիտական և ակմեաբանական կոմպետենցիաները մեծ մասամբ կանխորոշում են ղեկավարի գործունեության արդյունավետությունը։ Իսկ ակմեաբանական մշակույթով օժտված կազմակերպությունը բնութագրվում է երկարաժամկետ արդյունավետ և զարգացող գործառությամբ։

ԿԱՍԿԵՐԻ ԷԹՆԻԿԱԿԱՆ ՊԱՏԿԱՆԵԼՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԸ ՊԱՏՄԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԽեթական ժամանակաշրջանում Փոքր Ասիա թերակղզու հյուսիսային և հյուսիսարևելյան շրջաններում աղբյուրները հիշատակում են «կասկերի ցեղամիության» մասին։ Մինչ օրս խեթագիտությունը վերջնական պատասխան չունի այս ռազմաշունչ ցեղերի էթնիկական պատկանելության մասին։ Ժամանակին Գր. Ղափանցյանի կողմիցկարծիք է առաջարկվել, թե կասկերը մերձավորություն են ցուցաբերում կասիտներիհետ (սեպագրում՝ gal-zu, gal-du, gal-šu; աքքադականում՝ Kaššū<d kaš-šu-u>)1։ Կասկերի լեզվի գենետիկ կապն այլ լեզուների հետ դեռևս ամբողջովին պարզված չէ։ Կասիտերենից հայտնի մի քանի բառերը մերձավորություն չեն ցուցաբերումսեմական լեզուներին։ Էլամերենի հետ առնչությունը նույնպես կասկածելի է։ Շրջանառության մեջ է այն վարկածը, թե կասիտերենը ազգակից է հնդարիական լեզվաընտանիքին։ Լ. Կլեյնը, հենվելով մի շարք ստուգաբանությունների վրա, կասիտերենը բխեցնում է միտաննիական արիացիների լեզվից2։ Անկախ հետազոտողներ Առնո Ֆուրնեիև Ալլեն Բորմհարդի՝ վերջերս հրատարակած աշխատության մեջ կասիտների լեզունազգակից է համարվում խուրրա-ուրարտական լեզուներին3։ Տեղանունների հոգնակիակերտ ք-ով և հայցական ս-ով ձևերը (ինչպես նաև եթեբառավերջի –k(a)-ն դիտվի որպես էթնիկական ցուցիչ, ինչպես օրինակ` –ak վերջածանցը (Մանդ-ակ, Սիս-ակ, Բալ-ակ)) հաճախ ծագում են ցեղանուններից (հմմտ. Հայք«Հայաստան», Վիրք «Վրաստան» ևն. նույնիսկ պատմական ժամանակներում՝ Սյունիք)4, ապա կաշկ էթնոնիմում նման էթնիկական ցուցիչ կարելի է համարել –k-ն, իսկբուն էթնոնիմը՝ kaš (կաշ)5։ Կասկերի մի մասը հաստատվում է Զագրոսի լեռներում,Հյուսիսային Միջագետքում։ Գր. Ղափանցյանը զգուշավոր հիշատակում է, որ այժմյան Շիրազում (Իրան)` Ֆիրուզաբադ քաղաքի մոտ, և Իրաքում՝ Սուլեյմանիե քաղաքիմոտ, ապրում են «կաշկա» ցեղերը։ Ելնելով միայն էթնոնիմների արտաքին նմանությունից` դեռևս հնարավոր չէ վերջնականորեն մերժել կամ հաստատել կասիտների ևկասկերի նույնացման վարկածը, սակայն կարող ենք որոշ փաստարկներ բերել՝ կապված վերջին տարիներին այս ուղղությամբ գիտության ձեռքբերումների հետ։ Պետք է նշել, որ որևէ լեզվին պատկանող անունների գոյությունը ցուցական էայդ լեզվի ներկայության համար կոնկրետ տարածքում (գոնե` ինչ-որ ժամանակա1 Капанцян Г., Историко-лингвистические работы, т. II, Ереван, 1975, с. 132-136. Կասիտների ամենահին հիշատակությունը կապված է Հյուսիսային Միջագետքի հետ, նրանից արևմուտք՝ Եփրատի միջին հոսանքի ևAlalah VII-ի մոտ։ Ամենաուշ հիշատակությունը Ք.ա. 1-ին հազ. 1-ին կեսին է։ Fournet A., The Kassite language4 Պետրոսյան Ա., Խեթերենի հետքեր Հայկական լեռնաշխարհի արևելքում և հարավ-արևելքում. Խալդյանզորությամբ…, «Բորիս Պիոտրովսկու ծննդյան 100-ամյակին նվիրված հոդվածների ժողովածու», Երևան,2010, էջ 26, 65-77։ հատվածում), և որևէ տարածքում այդպիսի անունների նույնիսկ փոքր քանակությունը չի կարող համարվել ժխտող փաստ։ Ըստ Գր. Ղափանցյանի` հայկական նախարարական տների անուններում և տեղանուններում կան կասկերից մնացած ազդեցություններ։ Այսպես, Քաջբերունի իշխանական տան անվանումը բխեցնում է khaj-քաջ-«խիզախ» և ber արմատից՝ «ցեղ»իմաստով։ Գր. Ղափանցյանը հնարավոր է համարում այն, որ առաջին մասը՝ khaj-ը,ծագում է khaš (կաշ) էթնոնիմից։ Նրա կարծիքով` Սյունիքում պահպանվել է կասիտական ցեղերի տեղաշարժի մասին վկայող մի քանի տեղանուն՝ Քաշաթաղ, Քաշաթաղք. Քաշի մարգ, Քաշունիք՝ -uni վերջածանցով։ Սյունիքում մեծ թիվ են կազմում այնտեղանունները, որոնք մերձավորություն են ցուցաբերում հին Փոքր Ասիայի տեղանունների հետ՝ bal-(pal-), Aza-(Azzi), Xndzorek, Arinj։ Կասկերի անվանումը վաղուց արդեն մոտեցնում են հյուսիսկովկասյան չերքեզների անվանը։ Ք.ա. 2-րդ հազարամյակի վերջի ասորեստանյան աղբյուրները կասկերիանվանը համարժեք օգտագործել են ապիշլու (աբեշլա) ցեղանունը, որը նույնանում էկովկասյան ափշուա ցեղանվանը։ Այսպիսով, էթնոնիմների միջոցով կապ է հաստատվում փոքրասիական կասկերի և հյուսիսկովկասյան ցեղերի միջև1։ Խորհրդային պատմագիտությունը հավանական է համարում կասկերի լեզվի մերձակցությունը խեթերենին։ Իգոր Դյակոնովը կասկերի բնակության տարածք համարում է Հյուսիսարևելյան Փոքր Ասիան և հարավային մերձսևծովյան գոտին (Պոնտոս)՝Հալիս գետի վերին ավազանից մինչև Վերին Եփրատ՝ Երզնկայից արևմուտք` ներառյալ Իրիսև Լիկոս (Գայլ-գետ՝ Կելկիթ) գետերի հովիտները։ Բացառված չէ նաև, որ Հալիս և Լիկոս գետերի ակունքների շրջանից հյուսիս-արևելք՝ ներկայիս Տրապիզոնի ևԲաթումի շրջանները նույնպես բնակեցված են եղել կասկական ցեղերով2։ Սակայն մենք ոչինչ չգիտենք կասկերի ինքնանվան մասին։ Բանն այն է, որ խեթերը, «Խաթթիի մարդիկ» ասելով, նկատի ունեն ոչ թե լեզվով, պատշամունքով, այլ աշխարհագրական իմաստով միավորվող հանրությանը3։ Խեթական տեքստերում էթնիկական ընդհանրության աշխարհագրական մոտեցումը բարդացնում է հարցի վիճակը։ «Կասկերի երկրի մարդիկ» ասելով` խեթերն արդյոք նկատի են ունեցել էթնիկկասկերի՞ն, թե՞ երկրամասի մյուս բնակչությունը ներառյալ։ Նույնն է նաև «Հայասայիմարդիկ» կամ «Պախուվայի մարդիկ» եզրույթների դեպքում։ Վերջին շրջանի ուսումնասիրություններում Հայասայի և Պախուվայի բնակչության մեջ առանձնացնում ենմի քանի շերտեր՝ լուվիական, հնդարիական, իրանական, վաղնջահայկական և այլն։ Սա արդեն խոսում է այն մասին, որ «կասկերի երկրի մարդիկ» ասելով՝ խեթերը ինկատի ունեին ոչ թե կասկերին, այլ տարբեր ցեղերի աշխարհագրական տարածքը։ Ըստ Ա. Պետրոսյանի` հավանական զուգահեռներ կան Սևանի ուրարտական ևՓոքր Ասիայի խեթական տեղանունների միջև, և կան տեղանուններ, որոնք կարող ենստուգաբանվել խեթերենով (դա, իհարկե, չի բացառում այլալեզու ցեղերի գոյություննայս տարածքներում)4։ Զուգահեռները բերում ենք աղյուսակի տեսքով (աղ. 1).Աղյուսակ 1Ուրարտական սեպագիր տեղանուններԽեթական սեպագիր տեղանուններ1 Ղազարյան Ռ., Կասկերի երկիրը ըստ սեպագիր աղբյուրների, ՄՄԱԵԺ, XXVI, Երևան, 2007, էջ 52-65։ 3 Glatz C., Matthews R., Anthropology of a Frontier Zone։ Hittite-Kaska Relations in Late Bronze Age North-Central4 Պետրոսյան Ա., էջ 7, 32-34։ Taruiša (հաճախ նույնացվում է Տրոյայի հետ)Մերձսևանյան տարածքի այն տեղանունները, որոնք, ըստ Ա. Պետրոսյանի, ստուգաբանվում են խեթերենի տվյալներով, սրանք են. Ariaini – arriya «լվալ», Elaini – ila(n)«աստիճան», Ešumua – հմմտ. -muwa տարրը խեթական անվանաբանության մեջ,Guriani – «դաշտ», Qu’albani (= Quwalwani) – ku(e)luwana «լվալու տեղ, թաս», Šanatuaini– šanatta «չկառուցված», šanattaya, šanatti (?), tuwa «հեռու», Teriani – terya «երրորդ»,Ueliku-ni/hi – uelku «խոտ», Uhini – uhhi – «նայել, տեսնել»։ Ք.ա. 2-րդ հազարամյակում Հայկական լեռնաշխարհի արևմտյան որոշ շրջաններ,ինչպես Ալզի, Իսուվա և Հայասա-Ազզի երկրները, ի տարբերություն արևելյան շրջանների, եղել են խեթական նշանակալի ազդեցության ներքո։ Սակայն արևելյան շրջանների այս ցեղերը տարբերակվում են Փոքր Ասիայի խեթերից և կարող են կոչվել Ա.Պետրոսյանի առաջարկված տերմինով՝ «արևելյան խեթեր», (Šiw - «արևի աստված»դիցանունը, որ անհետացել էր արդեն նախագրային խեթերենում, և արևմտյանշրջանների հետ հնագիտական կապերի բացակայությունը ցույց են տալիս, որ նրանքչէին կարող գաղթած լինել արևմուտքից)։ Խեթերենին ազգակից բարբառ(ներ)ը հայերենում որոշ փոքրասիական փոխառությունների աղբյուր կարող էին լինել։ Հնարավոր է, որ խեթական այս լեզվի կամ բարբառների կրողները տարածված լինեին նաևՀայկական լեռնաշխարհի հյուսիսարևելյան և այլ շրջաններում ևս1։ Մինչև վերջերս կարծիք կար, որ կասկերը խեթական կայսրության հյուսիսայինշրջաններում, մասնավորապես` Տիլիուրա և Ներիկ քաղաքներում, հաստատվել ենՔ.ա. 16-րդ դարում` խեթական թագավոր Հանտիլիի օրոք։ Այնտեղից նրանք ռազմական ասպատակություններ սկսեցին և Հանտիլիին ստիպեցին իրենցից պատնեշ կառուցել։ Նախկինում Լաբարնան և Խաթուսիլիսը չէին թողնում նրանց անցնելKumušmaĥ գետը։ 1997-2001 թթ. Պափլագոնիայի հնագիտական արշավախմբի աշխատանքայինհինգ սեզոնների արդյունքները ցույց տվեցին, որ այդ տարածքի բնակավայրերը տարբերվում են կայսրության այլ վայրերի բնակավայրերից։ Դատելով գրավոր աղբյուրներից` կասկական դաշնությունը բաղկացած էր 12 ցեղերից։ Խեթական տեքստերըկասկերին բաժանում են հյուսիսային, հարավային, արևելյան, արևմտյան խմբերի։ Կասկերը պատերազմի ժամանակ ունակ էին ռազմադաշտ դուրս բերել 5-9 հազարզինվոր և 800 կառք։ Կասկերի թողած նյութական մշակույթը նույնացնում են Kmik-Kastemonu հուշարձանի հետ2։ Հետաքրքրական է, որ մինչ օրս հնագետները չեն գտել կասկական թաղումների հետքեր։ Գենզը նշում է, որ առայժմ հայտնի չէ, թե արդյոք Պոնտոսի ուշբրոնզի դարի խեցեղենը նման է խեթականին կամ եղել է տեղական՝ կասկական խեցեղեն։ Հարցն այնքան է բարդանում, որ մասագետները նույնիսկ բացառում են տեղական խեցեղենի գոյությունը3։ Մասնագետների կողմից տարբերակ է առաջարկվել,1 Հետաքրքիր է, որ այստեղ կարելի է գտնել որոշ խուռիական տեղանուններ, օրինակ` Azameruni – հմմտ.խուրր. azammi - «արձան», azamarule - ?, Tarzuaini – taršuwani (= tarzuwani) «մարդկություն» (գրեթե նույնական Ուրմիա լճից հարավ գտնվող Tarzu’ana-ni-ին)։ որ կասկերը օգտագործել են խեթական խեցեղեն, այդ պատճառով էլ տարբերակելհնարավոր չէ։ Այս տեսակետը նույնպես քննության չի դիմանում, քանի որ Պափլագոնիայում և Պոնտոսում խեթական ավանդույթի խեցեղեն չի հայտնաբերվել։ Gavra մշակույթը, որը հնագետները ելակետային են համարում Մայկոպյան մշակույթի համար, իր ժամանակագրական և տարածական առումով առավել տրամաբանական է կապել խեթերի և կասկերի հետ1։ Գլատզը և Մեթյուզը հնարավոր են համարում կասկական խեցեղենի նույնացումը Խաթթիի անկումից հետո վաղ երկաթի դարում Խաթուսասում (Բողազքյոյ) հայտնաբերված խեցեղենի հետ, որը, իրոք, որոշավանդույթներով ծագում է հյուսիսից2։ Այսպիսով, ստացվում է այնպես, որ կասկերիվաղբրոնզեդարյան խեցեղենը տարբերակվում է վաղերկաթեդարյանով։ Խեթական այն տեղանունները, որոնք վերջանում են –iya և –uwa վերջածանցներով, էթնիկական ցուցիչ չեն հանդիսանում, իսկ –ška վերջածանցը թվում է` ավելիկոնկրետ պատկանելություն է ցույց տալիս, օրինակ` Tatiška, Duduška, Munišga, Karikurišga, Zianteška, անգամ` Kaška։ Հյուսիսային տեղանուններում հաճախ է հանդիպումնաև -ura մասնիկը, օրինակ` Gazziura, Tiliura, Urauna և այլն։ Այս մասնիկը խեթագետները ստուգաբանում են որպես «1. գարուն, 2. շատրվան»3։ Ինչ վերաբերվում է անձնանուններին, այստեղ, ինչպես Իտամար Զինգերն էմատնանշում, գործ ունենք որոշ խնդիրների հետ.1. Արդեն նշվեց, որ կասկերի անվան տակ հաճախ հանդես է գալիս ոչ թե բունէթնիկական ընդհանրություն, այլ էթնոմշակութային առումով միմյանց մոտ կանգնածժողովուրդների խմբեր։ 2. Տեքստերում հանդիպում են այնպիսի անձնանուններ, որոնք պարունակում ենէթնոլեզվաբանական այլ տարրեր, օրինակ` Kaškaili, որտեղ -aili վերջածանցը խեթերենում պատկանելություն ցույց տվող վերջածանց է4, ինչպես նաև` Kaškamuwa, որտեղ –uwa-ն տիպիկ լուվիական վերջածանց է։ Դա կարող է վկայել միայն այն մասին, որ կասկական ցեղերի բնակության տարածքում եղել է հ-ե տարր, իսկ թե հ-ե կոնկրետ ինչ լեզվակիրներ են եղել այդ տարածքում, ապագա ուսումնասիրության հարց է։ Իտ. Զինգերն առանձնացնում է նաև խեթական և կասկական դիցանուններիմերձություն։ Որոշ ծեսերում նկարագրվում է, որ Կասկա երկրի աստվածները դիտվում էին որպես թշնամի երկրի աստվածներ, որոնք պայքարում էին Խաթթիի աստվածների դեմ։ Մի ծեսում նշվում է, որ կասկերը շրջափակեցին Խաթթի երկրի աստվածներին՝ Zithariya-ին, Արիննա քաղաքի Արևի աստծուն, Ներիկ քաղաքի Ամպրոպիաստծուն և պահապան աստված Տելեպինուին։ Zithariya-ն, որը կասկերի գլխավորաստվածն էր, ծագում է հյուսիսային Zithara քաղաքից, որտեղ վերջինիս պաշտամունքային ատրիբուտներից էր KUŠkurša-ն՝ ոչխարի բրդից պատրաստված ինչ-որ բան։ Կաշկերի և խեթերի դիցարանների նմանությունները և նույնությունները մասնագետներին հանգեցրել են այն գաղափարին, որ կասկական դիցարանը խեթական դիցարանի տեղական տարբերակն է։ Խեթա-կասկական նմանությունները հանդիպումեն հիմնականում տեղանունների և դիցանունների ստուգաբանություններում։ Դեռևս1961 թ. Գ. Գեորգաձեն հանգել է այն եզրակացության, որ կասկերը խեթական ցեղերի մեկուսացած, տեղայնացված մի տարբերակն են և հյուսիսում են հանգրվանել խե4 URUni-ši-li(IBoT 1.36 iii 64), na-a-ši-li (KBo 5.11 i 3), ne-eš-[u]m!-ni-[li] (VBoT 2, 24) և ka-ni-šu-um-ni-l[i] (KUB41.14, 8), երկիրը Nešite, Neša / Kaniš, տե՛ս Kloekhorst A., Etymological Dictionary of the Hittite Inheritedթերի կողմից կազմակերպվող նվաճողական արշավանքների ժամանակ։ Մերձսևծովյան շրջաններում մեծ են տեղական բնակչության հետքերը, որոնք, ինչպես պատմական փորձն է ցույց տվել, ձուլվել են նոր՝ եկվոր բնակչության մեջ և ձևավորել որակապես նոր, խառը մշակույթ1։ Ինչպես Իտ. Զինգերն է նշում, խեթերի և կասկերի միջևհարաբերությունները պետք է դիտարկել հենց այս դիրքերից, այսինքն` խեթերըբնակվել են առավել բերքառատ գետային հովիտներում, ունեցել իրենց քաղաքականկենտրոնները՝ Խաթուսասը և Զալպան, իսկ լեռնային շրջաններում մեկուսացածբնակչությունը մեզ հայտնի է կասկեր անվամբ։ Որոշ մասնագետներ առանձնացնում են գենետիկական ազգակցություն Կենտրոնական Փոքր Ասիայից մինչև Պոնտոս բնակված ցեղերի միջև։ Հնարավոր է նաև մշակութային շփում խեթերի և խուրրիների միջև։ Այսպես, խեթերի և խուրրիների գլխավոր աստվածների անունները և պաշտամունքները ազդվածություն են ցուցաբերում՝խեթերի լուսնի աստված Kašku - խուրր. Kušuh, խեթական Šimešu – խուրր. Šimegi։ Կասկերի ցեղամիությունից արևելք տեղադրվում է Հայասա-Ազզի ցեղամիությունը։ Հուկկանայի և Սուպիլուլիումայի միջև կնքված պայմանագրում Հայասայի գլխավոր աստվածը գրված է DU.GUR գաղափարագրով, որը, ըստ Զինգերի և Ֆորրերի,համապատասխանում է խեթական Šulinkate աստծուն։ Ինչպես նշել ենք, Հալիսից հարավ առանձնացվել է նաև Tarumu-ի հիշատակությունը, որը համապատասխանում էխաթ. Taru-ին։ Եթե Հայասայում առանձնացվում է խեթական սուբստրատ, ապա խեթական ցեղերի տարածումն ընդարձակվում է Սև ծովի առափնյա շրջաններում։ Բենիկ ՎարդանյանԿԱՍԿԵՐԻ ԷԹՆԻԿԱԿԱՆ ՊԱՏԿԱՆԵԼՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԸ ՊԱՏՄԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԲանալի բառեր՝ Հին Փոքր Ասիա, խեթեր, կասկեր, Հանտիլի Ա, Սուպիլուլիումա, կասիտներ,ապիշլու (աբեշլա) ցեղանուն, խաթա-կասկական ընդհանրություն, կասկական դիցարան, խաթական սուբստրատ։

Կասկերի էթնիկական պատկանելության համար առաջարկվել է ազգակցություն կասիտական ցեղերի հետ, որը չի դիմանում քննությանը։ Խորհրդային պատմագիտությունը հավանական է համարում կասկերի լեզվի մերձակցությունը խեթերենին, իսկ վերջինս էլ՝ աբխազադըղեական լեզուներին։ Գ. Գեորգաձեն հանգել է այն եզրակացության, որ կասկերը խեթական ցեղերի մեկուսացած, տեղայնացված մի տարբերակն են և հյուսիսում են հանգրվանել խեթերի կողմից կազմակերպվող նվաճողական արշավանքների ժամանակ։ Այսինքն, խեթերը բնակվել են առավել բերքառատ գետային հովիտներում և ունեցել իրենց քաղաքական կենտրոնները։

ԹԱՆԳԱՐԱՆԱԿԱՆ URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ THEԱՐԳԱՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Թանգարանային զբոսաշրջությունը զբոսաշրջության ավանդական ուղղություն չէ: Այն զբոսաշրջության մշակութային-ճանաչողական ուղղություններից մեկն է, ներառյալ այցելությունները թանգարաններ, պատմամշակութային արժեք ներկայացնող օբյեկտներ: Հաշվի առնելով Հայաստանում զբոսաշրջության աճն ու դինամիկան `կանխատեսելի էր, որ Հայաստանի թանգարանները ներգրավված կլինեին այս գործընթացում` դառնալով երկրի մշակույթը, արվեստը և արհեստները, ինչու չէ `նաև ավանդական տնտեսությունը ներկայացնելու միջոց: Որպեսզի հասկանանք թանգարանի գործառույթը, ինչպես է այն ներգրավված զբոսաշրջության մեջ, ինչպես թանգարանային տուրիզմը կարող է դառնալ զբոսաշրջության առանձին ուղղություն, և, վերջապես, որո՞նք են ոլորտի զարգացման նախադրյալներն ու հեռանկարները, անհրաժեշտ է ուսումնասիրել մանրամասնորեն «թանգարանային» երեւույթը: «Թանգարանների մասին» ՀՀ օրենքի և ՀՀ թանգարանային ֆոնդի [7] համաձայն ՝ թանգարանը (պատկերասրահ, երկրաբանական թանգարան, տուն-թանգարան, Մատենադարան, գանձարան, արգելոց թանգարան, հուշարձան-թանգարան և այլն) մշակութային կազմակերպություն է ՝ կարգավորվող հավաքածուով թանգարանային օբյեկտներ ervationուցահանդեսների կամ բացօթյա ցուցահանդեսների հնարավորությունների կազմակերպման համար համապատասխան շենքեր, իրականացնում է հետազոտական ​​գործունեություն, կոչված է ծառայել հասարակությանը և խթանել դրա զարգացումը, մատչելի է հասարակության համար և իրականացնում է այլ գործառույթներ: Հայաստանում թանգարանների զարգացման պատմության համառոտ ակնարկը կարող է օգտագործվել թանգարանային զբոսաշրջության համապարփակ ուսումնասիրության համար: Այն թույլ է տալիս գնահատել թանգարանների ցուցանմուշների արժեքը, որոնք եզակի են իրենց տեսակի մեջ, կամ զբոսաշրջության համար գրավիչ թանգարանների ուսումնասիրությունը: Հայաստանում շատ թանգարանների միջոցների մեծ մասը ստացվել է հին հայկական բնակավայրերի, հեթանոսական տաճարների մնացորդների պեղումներից, ուստի հետազոտողները այն համեմատել են բացօթյա թանգարանի հետ: Հեթանոսական ժամանակներից հեթանոսական աստվածների տաճարներն ունեցել են «թանգարանային գործառույթ»: Միջնադարյան Հայաստանի «թանգարանները» բաժանվել էին երեք տարբեր կատեգորիաների ՝ արքայական, կառավարական տներ և եկեղեցի [1, 21]: «Եկեղեցական թանգարանների» ի հայտ գալը և դրանց կատարած գործառույթները կապված էին եկեղեցիների ավանդների հետ, որոնց մեջ պահվում էին եկեղեցական թանկարժեք հագուստներ, ոսկե-արծաթե սպասք, արծաթե-մագաղաթյա ձեռագրեր և այլ իրեր: Նրանցից ոմանք դարձան ձեռագրեր և մատենադարան: Իսկ վանքերը կամ վանական համալիրները (Սանահինի վանք, Հաղպատ, Հավուց թառ) ունեին հատուկ այդ նպատակով կառուցված գանձեր, որոնցում պահվում էր եկեղեցու հարստությունը: Նոր ժամանակներում առաջին հայկական թանգարանը Անդրկովկասում հիմնադրել է Խ. Աբովյանի կողմից, ով 1846 թվականին Երեւանի գավառական դպրոցից ստեղծեց այսպես կոչված «Հայոց հնությունների կաբինետ» [1, 24]: Հայաստանի միջնադարյան թանգարաններից մեկը Էջմիածնի հայտնի եկեղեցու թանգարանն էր (15-րդ դարի կեսեր) 1: Timeամանակի ընթացքում պարզ դարձավ, որ անհրաժեշտ է ստեղծել թանգարաններ, որոնք առավելագույնս արտացոլեն մարդկանց պատմական անցյալը, կյանքը, մշակույթը և սովորույթները, որոնք եկեղեցու թանգարանները չէին կարող ապահովել: Այդ նպատակով Մ.Խրիմյանը Էջմիածնում հիմնեց թանգարան ՝ պատմահնագիտական-ազգագրական բաժանմունքներով, որը պետականացվեց 1920-ին, իսկ 1930-ին: Նրա ունեցվածքը հանձնվեց Հայաստանի մշակութային-պատմական թանգարանին `հիմքեր դնելով հիմնադրման համար: Հայաստանի պատմության թանգարանի 1 1868 թ. Էջմիածնի վրացական 4-րդ թանգարանը հիմնադրել է Գեորգի IV կաթողիկոսը, բաղկացած խորանով երեք սրահներից [2, 26]: Ուսումնասիրելով թանգարանների ստեղծման և ձևավորման պատմական աղբյուրները ՝ գալիս ենք այն եզրակացության, որ հեղինակները ներկայացրել են թանգարանների ստեղծման հիմունքները, որոնք համարվում են նախ հեթանոսական տաճարներում, ապա եկեղեցիներում ՝ դատարանում հավաքված իրերը: Այնուամենայնիվ, դրանք «թանգարանային նմուշներ» չէին, շատ դեպքերում դրանք արտացոլում էին միայն վերջիններիս հարստությունը. թանգարանները չեն կատարել «թանգարանային գործառույթներ»: Եվ միայն 19-րդ դարում: Լուրջ ուշադրություն է դարձվել ցուցանմուշների հավաքմանը և պահպանմանը, թանգարանները հանդես են եկել որպես տարբեր սոցիալ-մշակութային գործառույթներ իրականացնող հաստատություններ: Ըստ վիճակագրական ծառայության ՝ վերջին տասնամյակում Հայաստանում թանգարանների քանակը էապես չի փոխվել (2000 թ. ՝ 93 թանգարան, 2012 թ. ՝ 100 թանգարան), բայց 2000-ի այցելությունների ընդհանուր քանակը, դրա համեմատ, գրեթե կրկնապատկվել է ՝ 875 հազ. 1 միլիոն 950 հազ. Սա դրական միտում է, որը ցույց է տալիս, որ զբոսաշրջային հոսքերի ավելացման հետ մեկտեղ թանգարանային հոսքերն աճել են: Հայաստանում թանգարանային զբոսաշրջության պատմությունը հին արմատներ չունի, այն ձեւավորվել է գրեթե միաժամանակ զբոսաշրջային այցելությունների հետ: Հաշվի առնելով մեծ թվով այցելությունները, սույն հոդվածի շրջանակներում կքննարկվեն հետևյալ թանգարանները. Մատենադարան, Հայաստանի պատմության թանգարան, Հայաստանի ազգային պատկերասրահ, Ս. Փարաջանով, Հովհ. Թումանյան, Ե. Քոչարի թանգարաններ, Էրեբունի պատմահնագիտական ​​արգելոց-թանգարան, Երեւանի պատմության թանգարան, Էջմիածնի մայր տաճարի թանգարան և գանձարան: Մեծ թանգարան համարվող «Մատենադարան 1» -ը մեզ հասած 25000 հայկական ձեռագրերից պահում է 18 400-ը: Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկների մեծ մասը, անկախ նպատակակետի երթուղուց, այցելում է Մատենադարան: 2012 թվական: Միայն 3 ամսում Երեւանը Գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք ճանաչվելու կապակցությամբ Մատենադարան է այցելել 25,000 այցելու, որոնց մեծ մասը զբոսաշրջիկներ են: Մատենադարանի զբոսաշրջային հոսքերը կապված են վերջինի հետ, որը գրավչության հիմնական միջոցն է: Այցելուներն այստեղ են ՝ գիտական ​​հետազոտություններ կատարելու համար: Հայաստանի պատմության թանգարանը 2 բացվել է 1921 թվականին: Իր տարեկան այցերի քանակով առաջատարներից մեկն է ՝ պայմանավորված իր աշխարհագրական դիրքով: Գտնվում է մայրաքաղաքի կենտրոնում և շրջապատված հարակից սպասարկման օբյեկտներով `ապահովում է կանոնավոր այցելությունների շարք: Հայաստանի պատմության թանգարանը համագործակցում է տուրիստական ​​գործակալությունների հետ, ներկայացնում է այլ ծրագրեր տուրիստական ​​խմբերի համար: Սա վկայում է այն փաստի մասին, որ մեր թանգարանները հաջողությամբ վերածվել են տուրիստական ​​օբյեկտի: Դառնալով տուրիստական ​​այցելությունների օբյեկտ ՝ թանգարանները հարմարեցնում են իրենց գործունեությունը զբոսաշրջիկների կարիքներին, տեղեկատվություն տրամադրում օտար լեզուներով ՝ ուղեցույցներ, հաճախ հուշանվերներ, խորհրդանշական բացիկներ վաճառում, այցելուների համար անցկացնում են մշակութային միջոցառումներ ՝ ազգային օրհներգի և պարի հատուկ ծրագրով: «Թանգարանների գիշեր» միջոցառման ընթացքում այցելուների թիվը գերազանցում է 6000-ը ՝ ներառյալ զբոսաշրջիկները: Հայաստանի ազգային պատկերասրահը հիմնադրվել է 1921 թվականին ՝ որպես Պետական ​​թանգարանի հինգ բաժիններից մեկը ՝ Արվեստի բաժինը: Այստեղ պահվում են հայտնի նկարիչների գլուխգործոցներ, կազմակերպվում են տարբեր ցուցահանդեսներ և կրթական ծրագրեր: Թանգարանի մասնաճյուղերն են Հ. Կոջոյանի և Ա. Սարգսյանի տուն-թանգարանները, Giotto ստուդիա-թանգարանը, Էջմիածնի, Հրազդանի, Ալավերդու, Սիսիանի, ermերմուկի, Մարտունու և Եղեգնաձորի պատկերասրահները, Մհեր Աբեղյանի, Մինաս Ավետիսյանի թանգարանները [6]: Պատկերասրահը այցելուների քանակով առաջատար է իր գտնվելու վայրի շնորհիվ: Թանգարանը կազմակերպել է ավելի քան 200 ցուցահանդես Հայաստանում և արտերկրում, տարատեսակ գիտակրթական միջոցառումներ, իրականացնում է հրատարակչական գործունեություն, 2005 թվականից ի վեր կազմակերպում է «Ազգային պատկերասրահ» ամենամյա դասական համերգը `համատեղելով արվեստը և երաժշտությունը: Այս ամենը նպաստում է այցելությունների թվի ավելացմանը, այդ թվում ՝ զբոսաշրջիկների: Թանգարանում կազմակերպված թեմատիկ դասախոսությունների շնորհիվ ներքին այցելությունների քանակը մեծ է: 1 1939 ՀՀ կառավարության 2006 թ. Մարտի 3-ի որոշմամբ այն վերափոխվեց գիտահետազոտական ​​ինստիտուտի, որի կողքին ստեղծվեցին 3 ոլորտներ ՝ ձեռագրերի գիտական ​​պահպանում, բնօրինակների ուսումնասիրություն և հրատարակում և թարգմանում: 2 Թանգարանն ունի շուրջ 400,000 իրերի ազգային հավաքածու ՝ հետևյալ բաժիններով. Հնագիտություն ՝ հիմնական հավաքածուի 35%, ազգագրություն ՝ 8%, դրամագիտություն ՝ 45%, փաստաթղթեր ՝ 12%: «Էրեբունի» պատմահնագիտական ​​արգելոց-թանգարանը հիմնադրվել է 1968 թ.-ին, տարեկան այցելությունների թիվը կազմում է շուրջ 13,000-16,000 մարդ: Թանգարանը մասնակցում է արտերկրում թանգարանային ցուցանմուշների ցուցահանդեսներին: Թանգարան այցելող օտարերկրացիների թվում կան մեծ թվով զբոսաշրջիկներ Ֆրանսիայից, Գերմանիայից, Իտալիայից և եվրոպական այլ երկրներից: Հովհ. Թումանյանի տուն-թանգարանն այն եզակիներից է, որտեղ այցելությունները երբեք չեն դադարում: Դա պայմանավորված է նրանով, որ թանգարանը նախաձեռնում է տարբեր մշակութային և կրթական միջոցառումներ, մասնակցում է թանգարանային համաժողովների, ցուցահանդեսների արտերկրում, ինչպես նաև իրականացնում է գիտակրթական միջոցառումներ: Այնուամենայնիվ, վերջին տարիներին թանգարան այցելողների տարիքային խմբում գերակշռում է միջին տարիքի խումբը, ներառյալ դպրոցականները: Թանգարանը հաջողությամբ համագործակցել է նաև տուրիստական ​​օպերատորների հետ (տուրօպերատոր, տուրիստական ​​գործակալ [4, հոդված 2]), որոնք մասնագիտանում են տուրիստական ​​ծառայությունների ոլորտում: E. Քոչարի թանգարանն իր համբավով գրավում է բազմաթիվ զբոսաշրջիկների: Նշենք, որ միայն «Թանգարանային գիշեր» միջոցառման ընթացքում այցելությունների թիվը հասնում է շուրջ երեք հազարի, ներառյալ զբոսաշրջիկները: Ա.Փարաջանովի թանգարանը չի զգում այցելությունների պակաս: Նրանց թվում մեծ է ռուս, ֆրանսիացի, գերմանացի և իտալացի զբոսաշրջիկների թիվը: Միայն «Թանգարանային գիշեր» միջոցառման ընթացքում այցելուների թիվը հասնում է ավելի քան 5,5 հազարի: Երեւան քաղաքի թանգարաններից բացի իրենց տուրիստական ​​այցերով աչքի են ընկնում Էջմիածնի, Մայր տաճարի թանգարաններն ու գանձարանը: Այցելությունների մեծ քանակը կապված է այն բանի հետ, որ վերջիններս ճարտարապետական ​​համալիր են կազմում Մայր տաճարի հետ; զբոսաշրջիկները, գտնվելով Հայաստանի սրտում, այցելում են թանգարան: Թանգարանի գործի ներկա վիճակի վերաբերյալ տվյալները ստացվում են յուրաքանչյուր թանգարանից տարեկան հաշվետվության տեսքով, որն ամփոփվում է ՀՀ ԱՎSS-ի կողմից: Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր դեպքերում է տեղեկատվություն տրամադրվում այցելող զբոսաշրջիկների թվի, նրանց տարիքի և ազգային պատկանելության մասին, քանի որ շատ քիչ թանգարաններ դեռ շարունակում են նման մոնիտորինգ իրականացնել: Թանգարանների քանակական բաշխման ինդեքսը ըստ մարզերի և Երջանի հնարավորություն է տալիս վերլուծել թանգարանային զբոսաշրջության հոսքերը և դրանց տարածական բաշխումը (քարտեզ 1, հեղինակ ՝ Գոհար mbամբարյան): Թանգարանների 2/3-ը գտնվում են Երեւանում, ինչը գրավում է մշակութային և ճանաչողական տուրիզմի մեծ հոսքերը: Պարզ է դառնում, որ զբոսաշրջության, մասնավորապես թանգարանային զբոսաշրջության համար Երջանը առաջատար դիրք է զբաղեցնում հանրապետության մյուս մարզերի համեմատ: Երեւանում գործող թանգարանները հիմնականում գտնվում են կենտրոնում, ինչը հնարավորություն է տալիս զբոսաշրջիկներին կարճ ժամանակահատվածում այցելել ավելի շատ թանգարաններ: Քարտեզ 1. ՀՀ թանգարանների քանակը 2012 թ. 2012 թ. Դրությամբ ըստ Երևան քաղաքի քարտեզի 2. ՀՀ թանգարաններ այցելությունների քանակը 2012 թ. Ներկայումս թանգարանային զբոսաշրջության ոլորտում թանգարանների գտնվելու վայրը հնարավոր պայման է: Եթե ​​թանգարանը գտնվում է տուրիստական ​​կենտրոնի կամ նպատակակետի տարածքում, ապա այն ավտոմատ կերպով ներգրավվում է զբոսաշրջության ոլորտում: Այցելելով տուրիստական ​​նպատակակետ ՝ զբոսաշրջիկները ցանկանում են ավելի խորը ուսումնասիրել այդ երկրի մշակույթը, այցելում են թանգարաններ: Հայաստանի դեպքում Երեւանը համարվում է տուրիստական ​​հիմնական ուղղություն, ծառայության և մատուցման ժամանակահատված, և այնտեղ գտնվող թանգարանները լրացնում են մատուցվող ծառայությունների ցանկը: Օրինակ ՝ շատ թանգարաններ իրենց հարմար գտնվելու պատճառով ունեն մեծ թվով այցելուներ, քանի որ դրանք գտնվում են քաղաքի կենտրոնում, կացարանային հաստատություններին մոտ, տրանսպորտային խաչմերուկներում: Նման օրինակ է Հայաստանի պատմության թանգարանը, Ազգային պատկերասրահը, Երեւանի պատմության թանգարանը: Վերջինս գտնվում է քաղաքապետարանի հարևանությամբ, այն հաճախ են այցելում օտարերկրյա հյուրեր և զբոսաշրջիկներ: Մարզերում տուրիստական ​​երթուղու ճանապարհին գտնվող թանգարանները անընդհատ այցելում են զբոսաշրջիկները, իսկ եթե դրանք հեռու են տուրիստական ​​կենտրոններից, զբոսաշրջիկների այցելությունները շատ հազվադեպ են լինում: 2000-2012 թվականները Տվյալները ցույց են տալիս, որ այցելուների թիվը շատ է փոխվել: 2000 թ. Թանգարանների այցելությունների թիվը Այսօրվա դրությամբ կար 964-200 մարդ, իսկ 2012 թ.` 1949-400 մարդ: Երեւանի թանգարաններում թանգարան այցելուների թիվն աճել է գրեթե 2,5 անգամ: Շիրակի, Լոռու և Վայոց Ձորի մարզերում նկատվում է թանգարանների այցելուների զգալի աճ: Այցելուների թիվն այլ մարզերում մնացել է գրեթե նույնը (քարտեզ 2, հեղինակ ՝ Գոհար aryanամբարյան): Թանգարանների այցելությունների քանակը հիմնական ցուցանիշն է, որը ցույց է տալիս թանգարանի արդյունավետությունը, ինչպես նաև թանգարանի գրավչությունը: Թանգարանների այցելությունների մեծ մասը կատարվում է երկրի քաղաքացիների շրջանում, կայուն միայն Հայաստանի թանգարանների մի մասում կա կայուն զբոսաշրջային հոսքեր: Այցելությունների նման աճը հիմնականում պայմանավորված է Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկների քանակով, բնակչության մշակույթով, թանգարանների `մշակույթի կարևոր կենտրոններ համարվող մտածողության փոփոխությամբ: Այս ամենին նպաստում են թանգարանների կողմից կազմակերպվող տարբեր միջոցառումները և անվճար այցերի տրամադրումը: Դրանք հիմնականում իրականացվում են ամսական մեկ կամ երկու օր ՝ դպրոցականների, ուսանողների և մեծահասակների անվճար այցեր կազմակերպելով: Այս ամենից եզրակացնում ենք, որ թանգարանը, իրականացնելով գիտակրթական և մշակութային գործունեություն, աստիճանաբար հասանելի է դառնում հասարակության լայն հասարակության համար: Ուսումնասիրելով ՀՀ թանգարանային գործունեությունը, վերլուծելով առկա վիճակագրական տվյալները, արվել են հետևյալ եզրակացությունները. Ընդգծեք գովազդի բացառիկությունը, կիրառեք նորարարություններ ՝ այն հետաքրքիր դարձնելու համար, կարճաժամկետ և երկարաժամկետ զարգացման հայեցակարգերի կարճ զարգացում թանգարանների համար [3] ՝ թանգարանները զբոսաշրջության ոլորտում ներգրավելու համար: Սա հատկապես ճիշտ է նորաստեղծ արգելոց-թանգարանների համար 1, որոնք մասնագիտանում են ենթածրագրային հոսքեր ստանալու մեջ, և թանգարանների միջև համագործակցությունը կարելի է խոստումնալից համարել, այդ թվում ՝ արտասահմանյան, մասնակցություն տարբեր մշակութային և բարեգործական միջոցառումներին, թանգարանային համաժողովներ և հեռանկարային զբոսաշրջային ծրագիր: , Թանգարանների համագործակցություն տուրիստական ​​գործակալությունների հետ, այցերի պլանների, մշակութային այլ միջոցառումների համատեղ մշակում, անհրաժեշտ է մեծացնել զբոսաշրջիկների կողմից հաճախակի այցելվող զբոսաշրջիկների տեղեկատվական կատալոգներ, զբոսաշրջային նպատակակետի երկայնքով երթուղիներում կամ թանգարաններում գտնվող թանգարանների վերաբերյալ տեղեկատվություն: 1 Լավագույն օրինակներն են «Էրեբունի» պատմահնագիտական ​​արգելոց-թանգարանը, «Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանը: Թանգարանն առաջին հերթին այդ երկրի, ապա զբոսաշրջիկների այցելության կենտրոնն է: Ըստ այդմ, տեղի բնակչության շրջանում կարող է հետաքրքրություն առաջանալ ՝ հաշվի առնելով զբոսաշրջության սեզոնային բնույթը, ինչպես նաև զբոսաշրջային այցելությունների ոչ ինտենսիվ հոսքը: Սա հնարավորություն կտա ապահովել ներքին զբոսաշրջիկների և այցելուների հոսքը տարվա ընթացքում: Սակայն թանգարանային ոլորտի ուսումնասիրության արդյունքում պարզվեց, որ Հայաստանում զբոսաշրջության այս ուղղությունը հնարավոր է հաջողությամբ զարգացնել, եթե պետական ​​մակարդակում իրականացվի նպատակային քաղաքականություն, ոլորտում ծառայությունների մատուցման մակարդակը `մասնագետների պակասից: լրացվում է արդյունավետ կրթությամբ: Թանգարանները զբոսաշրջային օբյեկտ դարձնելու համար դրանք պետք է ներառվեն տուրիստական ​​տեղեկատվական կատալոգներում, իսկ տուրիստական ​​գործունեության սուբյեկտները `դրանցում ներգրավված տուրիստական ​​երթուղիներ մշակելիս և փաթեթներ առաջարկելիս: Թանգարանային զբոսաշրջությունը մեծ ներուժ ունի `դառնալու եկամտաբեր զբոսաշրջություն, քանի որ դրա համար պակաս ֆինանսական ներդրումներ են անհրաժեշտ, բայց արդյունքն ավելի մեծ է: Գրականություն 1. Հաջոյան Ռ., Նիկողոսյան Մ., Marketingբոսաշրջության ոլորտում շուկայավարում, Երեւան 2011: 2. fաֆադարյան Կ., Հայաստանի թանգարանների պատմությունից, Հասարակական գիտությունների հանդես, թիվ 10, Երեւան, 1972: 3. ՀՀ 2014-2025 թվականների ռազմավարական հեռանկարների զարգացման ծրագիր, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2014 թվականի մարտի 27-ի N 442-Ն որոշում: 4. «Tourismբոսաշրջության ոլորտում զբոսաշրջային գործունեության մասին» ՀՀ օրենքն ընդունվել է 17.12.2003 թ .: 5. Հայաստանի Հանրապետության սոցիալական կարգավիճակը 2012 թ., ԱՎSS 2012-ի տարեգիրք: 6. Հայաստանի ազգային պատկերասրահի պաշտոնական կայք, http: //www.gallery.am/hy/. 7. «Թանգարանների մասին» և «Հայաստանի Հանրապետության թանգարանային ֆոնդի մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծ, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2014 թվականի հուլիսի 31-ի №777-Ն որոշում, http: //www.gov.am/files/docs/1279.pdf. Ամալյա Նավասարդյան ԹԱՆԳԱՐԱՆԻ TOԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ DEԱՐԳԱՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Թանգարան, թանգարանային զբոսաշրջություն, զբոսաշրջային նպատակակետ, դրամահավաք, նորարարություն, արգելոց-թանգարան, զբոսաշրջային երթուղի: ։

Սույն հոդվածում քննարկվել են թանգարանների ստեղծման և ձևավորման պատմական հիմքերը, վիճակագրական տվյալների և հետազոտությունների հիման վրա ներկայացվել են զբոսաշրջային գրավչություն ունեցող թանգարանները, այդ տվյալների բազայով կազմվել են քարտեզներ, որոնք արտացոլում են թանգարանների տարածական տեղաբաշխվածությունը և այցելությունների թվաքանակը` ըստ մարզերի և Երևան քաղաքի։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում բացահայտվել են թույլ կողմերը և դրանց լուծման հնարավոր ուղիները ներկայացվել են առաջարկությունների տեսքով։ Թանգարանային զբոսաշրջությունը Հայաստանում նախադրյալներ ունի զարգանալու և զարգացնելու նաև հարակից ոլորտները։

ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ. ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ՎԵPԵՐԻ ԼՈՒՄԱՆ ԱՅԼԸՆՏՐԱՆՔ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ 1 ավելի հարաբերական Մասնավոր միջազգային իրավունքի ոլորտում դատական ​​գործընթացներն այժմ զիջել են արբիտրաժին ՝ որպես առևտրային դատավարությունների նախընտրելի տարբերակ: Այնուամենայնիվ, միջազգային հանրային իրավունքի ոլորտում արբիտրաժը հազվադեպ է օգտագործվում որպես բազմակողմ միջազգային պայմանագրերի մեկնաբանման կամ կիրառման հետ կապված վեճերի վերանայման կարգ: Միջազգային հանրային կապերի ոլորտում արբիտրաժը օգտագործվում է որպես Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) շրջանակներում վեճերի լուծման այլընտրանք: ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժի դիմելու կարգը նախատեսված է Կանոնակարգի 25-րդ հոդվածում: Վեճերի լուծում (այսուհետ `Համաձայնագիր): Այս հոդվածում մենք կփորձենք պարզել ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժի առանձնահատկությունները, ինչպես նաև այն փաստը, թե արդյոք ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժը իրականում որպես վեճերի լուծման այլընտրանք է գործում, թե ոչ: Համաձայնագրի 25 1 1-ին հոդվածի `ԱՀԿ շրջանակներում արագ արբիտրաժը, որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակ, կարող է նպաստել որոշ տիպի վեճերի լուծմանը, որոնք վերաբերում են երկու կողմերի կողմից հստակ սահմանված խնդիրներին 2: Այսպիսով, վերոհիշյալ դրույթի հիման վրա կարող ենք փաստել, որ Համաձայնագիրը արբիտրաժային վարույթը համարում է Վերանայող մարմնի վերաքննիչ մարմնի կողմից վեճերի լուծման ընթացակարգին այլընտրանք: Վերոհիշյալ եզրակացությունից բխում է հետևյալ էական հարցը. Ելնելով վկայակոչված հոդվածի բովանդակությունից ՝ կարո՞ղ ենք ապացուցել, որ ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժային դատավարությունը իրավասու է կամ կարող է ամբողջական լինել: 1 Տե՛ս «Որքանո՞վ կարող է հասնել արբիտրաժային պրակտիկան ՝ որպես ԱՀԿ շրջանակներում վեճերի այլընտրանքային լուծում»: (էլեկտրոնային աղբյուր ՝ www.SSRN-id1676749.pdf, վերջին դիտումը ՝ 08.04.2014): 2 Տե՛ս 25-րդ հոդվածը. ԱՀԿ-ի շրջանակներում արագ արբիտրաժը `որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային միջոց, կարող է նպաստել որոշ վեճերի լուծմանը, որոնք վերաբերում են երկու կողմերի կողմից հստակ սահմանված խնդիրներին: վեճերի լուծման ընթացակարգը փոխարինել Ք բողոքարկման մարմնի մարմնով, այսինքն `արդյոք ԱՀԿ-ում ընդհանուր առմամբ արբիտրաժային տրիբունալը վեճերի լուծման այլընտրանք է: Վերոնշյալ խնդրին անդրադառնալուց առաջ անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել Համաձայնագրի 25 1 1-ին հոդվածը, որն օգտագործում է «որոշակի վեճերի լուծում» տերմինը: Հոդվածում այս տերմինի օգտագործումը նշանակու՞մ է, որ ԱՀԿ իրավասության տակ գտնվող բոլոր առևտրային վեճերը ենթակա են արբիտրաժի, թե՞ վերը նշված դրույթից բխում է, որ ԱՀԿ-ում արբիտրաժն օգտագործվում է միայն որոշ տեսակի վեճերի դեպքում: ? Նշված հարցի պատճառն այն է, որ քննարկվող դրույթը հստակ ձևակերպված չէ: Նման անորոշ ձևակերպումների արդյունքում Համաձայնագրի 25 1 1 հոդվածը կարող է մեկնաբանվել միանգամից երկու եղանակով: Նախ, ցանկացած առևտրային վեճ կարող է քննվել արբիտրների կողմից, եթե արբիտրաժային համաձայնության կողմերը հստակորեն համաձայնության են եկել այն մասին, որ արբիտրները քննարկեն վեճի համար հիմք հանդիսացող խնդիրները, այսինքն ՝ կարևոր է, որ կողմերը հստակ նշեն հարցը իրենց արբիտրաժային համաձայնագրում: իրավասու է վերանայել արբիտրաժը: Երկրորդ, քննարկվող հոդվածը կարող է մեկնաբանվել նաև հետևյալ կերպ. Միայն որոշ առևտրային վեճեր ենթակա են արբիտրաժի, որոնք առանձին նախատեսված են Համաձայնագրի մյուս հոդվածներում. Բացի այդ վեճերից, ԱՀԿ շրջանակներում որևէ այլ վեճ ենթակա չէ արբիտրաժի: Ավելի մանրամասն վերլուծելով քննարկվող դրույթի բովանդակությունը ՝ մեկ անգամ եւս անդրադառնանք այդ դրույթում օգտագործվող «որոշակի վեճերի» եզրույթին: Հոդվածում այս տերմինի օգտագործումը միանգամից բացառում է առաջին վարկածում նշված մեկնաբանությունը, քանի որ հակառակ դեպքում հոդվածը պետք է գրվեր հետևյալ կերպ. Կարող է նպաստել երկու կողմերի միջև հստակ սահմանված հարցերի հետ կապված վեճերի լուծմանը 1: Այսինքն ՝ առաջին տարբերակում «որոշակի» բառերը չպետք է նշվեին բնօրինակում, որպեսզի հնարավոր լինի պնդել, որ ԱՀԿ-ի իրավասության տակ գտնվող ցանկացած վեճ կարող է քննարկվել արբիտրաժի կողմից: Հետեւաբար, երկրորդ տարբերակն ավելի օրինական է դառնում, այսինքն ՝ միայն այն վեճերը ենթակա են արբիտրաժի, որոնք նախատեսված են վեճերի լուծումը կարգավորող կանոնների և ընթացակարգերի համաձայնագրով կամ ԱՀԿ այլ համաձայնագրերով: Բայց այստեղ այլ հարց է առաջանում. Ո՞ր տեսակի վեճերն են ԱՀԿ շրջանակներում ենթակա արբիտրաժի: Համաձայնագրում չկա առանձին հոդված, որը հստակ և համապարփակ կերպով սահմանի վեճերի տեսակները, որոնք կարող են լուծվել արբիտրաժի միջոցով, բայց համաձայնագրի մի շարք հոդվածներ ուսումնասիրելուց հետո կարող ենք փաստել, որ երկու տեսակի վեճերը կարող են լուծվել արբիտրաժային ընթացակարգը: Այսպիսով, Համաձայնագրի 21-րդ հոդվածը, որը սահմանում է Վեճերի լուծման մարմնի առաջարկությունների կատարման վերահսկման կարգը և որոշումները և, ասում է, որ եթե առաջարկությունների անհապաղ իրականացումը հնարավոր չէ, ապա շահագրգիռ կողմը պետք է ունենա ողջամիտ ժամանակ: իրականացնել դրանք: Նույն հոդվածը սահմանում է, թե որն է ողջամիտ ժամկետը: Այսպիսով, ողջամիտ ժամկետն է. 1. շահագրգիռ անդամ պետության կողմից առաջարկվող ժամկետը, որը հաստատվել է վեճերի լուծման մարմնի կողմից կամ առանց այդ մարմնի հաստատման: 2. Կողմերի կողմից համապատասխան առաջարկությունների կամ որոշումների փոխադարձ համաձայնեցումից հետո 45 օրվա ընթացքում ժամանակահատվածը, կամ այդպիսի համաձայնության բացակայության դեպքում: 3. Պարտադիր արբիտրաժի կողմից սահմանված ժամկետը `առաջարկների առաջարկի որոշումների ընդունումից հետո 90 օրվա ընթացքում: Այսպիսով, վերը նշվածի հիման վրա կարող ենք փաստել, որ կողմերը կարող են դիմել արբիտրաժային դատարան, եթե, օրինակ, նրանք չկարողանան սահմանել առաջարկությունների և որոշումների կատարման ողջամիտ ժամկետ 1: Անդամ պետությունների միջև վեճի երկրորդ տեսակը, որի քննությունը թույլ է տալիս համաձայնագիրը ներկայացնել արբիտրաժային `կախված կարգավորված պարտավորությունների մակարդակից կամ բնույթից: Այսպիսով, Համաձայնագրի 22 6 6-րդ հոդվածի համաձայն, եթե անդամը դեմ է կիրառվող կասեցումների մակարդակին կամ նշում է, որ այդպիսի կասեցումները կիրառելիս հաշվի չեն առնվել նույն հոդվածի 3-րդ կետում նշված սկզբունքները կամ ընթացակարգը, կարող է ուղարկվել արբիտրաժային դատարան: Բացի վերոհիշյալ երկու դեպքերից, Համաձայնագիրը չի նախատեսում որևէ այլ վեճ, որի քննությունը կարող է ներկայացվել արբիտրաժի, հետևաբար, վերոհիշյալի հիման վրա, կարող ենք փաստել, որ միայն երկու տեսակի վեճերը կարող են քննարկվել ԱՀԿ առաջինը `ընդունված առաջարկությունների իրականացման համար անհրաժեշտ ողջամիտ ժամկետ սահմանելու, իսկ երկրորդը` կասեցված պարտավորությունների մակարդակի կամ բնույթի հետ կապված: Այսպիսով, նման պայմաններում, երբ ԱՀԿ-ի ներսում միայն երկու տեսակի վեճերը կարող են լուծվել արբիտրաժով, որոնք առաջանում են արդեն հիմնական առևտրային վեճի լուծումից հետո, կարո՞ղ ենք պնդել, որ արբիտրաժը ԱՀԿ շրջանակներում վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակ է: Երբ նշում ենք, որ մի իրադարձություն այլընտրանք է, մենք հասկանում ենք, որ այդ իրադարձությունն ամբողջությամբ կարող է փոխարինել մեկ այլ իրադարձության: Այս դեպքում արբիտրաժային տրիբունալը չպետք է փոխարինի քննիչին կամ վերաքննիչ մարմնին ԱՀԿ-ի վեճում և չպետք է ծառայի որպես վերջինիս այլընտրանք, քանի որ այն օգտագործվում է միայն վեճերը կարգավորելու համար, որոնք բխում են համապատասխան ակտերից: վերջինը ՝ հիմնական առեւտրային վեճի կարգավորման ժամանակ: Այսպիսով, ԱՀԿ-ի շրջանակներում հիմնական առևտրային վեճը ներկայումս չի լուծվել արբիտրաժի միջոցով, և միայն հիմնական վեճից ծագող վեճերը, վեճերը ենթակա են արբիտրաժի: 1 Տե՛ս Ձեռնարկ ԱՀԿ վեճերի կարգավորման համակարգի վերաբերյալ, Քեմբրիջ, 2004, էջ: 95 ԱՀԿ պաշտոնական կայքում տեղադրված վերլուծությունը վերաբերում էր վերոնշյալ հարցին `հստակ նշելով, որ ԱՀԿ-ում արբիտրաժը չի օգտագործվում որպես Վերաքննիչ խորհրդի կամ Վերաքննիչ մարմնի կողմից վեճերի լուծման կարգի այլընտրանք: Այն օգտագործվում է վեճերի լուծման վերոհիշյալ երկու մարմինների կողմից ընդունված որոշումների կատարման փուլում 1: Հետևաբար, ելնելով վերոնշյալից, ինչպես նաև ԱՀԿ-ում հաստատված պրակտիկայից, մենք գտնում ենք, որ Համաձայնագրի 25-րդ հոդվածի 1-ին կետը արբիտրաժը համարում է որպես որոշակի վեճերի լուծման այլընտրանք, բայց իրականում արբիտրաժը չի կարող դիտարկվել որպես վեճերի լուծման այլընտրանք: ԱՀԿ շրջանակներում: Ավելին, այն գործում է որպես առանձին, անկախ ընթացակարգ վեճերի լուծման համար որոշումների կամ առաջարկությունների կատարման ընթացքում: Արբիտրաժը չպետք է դիտարկվի որպես ԱՀԿ-ում վեճերի լուծման այլ մարմիններին օժանդակելու ընթացակարգ, քանի որ արբիտրաժը ըստ էության անկախ ընթացակարգ է Համաձայնագրում նշված երկու տեսակի վեճերի քննության ընթացքում: Այսպիսով, ընդհանրացնելով վերը նշվածը, մենք գտնում ենք, որ ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժը որոշակի կարգի վեճերի քննության անկախ ընթացակարգ է, որը գործում է անկախ Քննիչներից և առաջարկությունների կամ որոշումների իրականացման ընթացքում ծագող վեճերը կանխելու կամ լուծելու նպատակով: Միևնույն ժամանակ, արբիտրաժային քննությունը համարելով վեճերի քննության անկախ ընթացակարգ, կցանկանայինք ընդգծել, որ Համաձայնագրի հոդվածների վերլուծությունը հիմք է տալիս պնդելու, որ ԱՀԿ-ի շրջանակներում արբիտրաժային քննությունը բավականին լայնորեն անկախ է: Այսպիսով, Համաձայնագրի 25 2 2 հոդվածի համաձայն, արբիտրաժի փաստը պետք է լինի կողմերի միջև բազմակողմ համաձայնագրի առարկա, որտեղ պետք է համաձայնեցվի արբիտրաժային ընթացակարգը: Բացի այդ, բոլոր անդամները պետք է տեղեկացվեն արբիտրաժային համաձայնագրի մասին նախքան արբիտրաժային վարույթի փաստացի սկսումը, որպեսզի շահագրգիռ կողմերը, ցանկության դեպքում, կարողանան մասնակցել այդ քննությանը 2: Համաձայնագիրը պահանջում է, որ անդամ պետությունները վեճերի լուծման մարմնին ծանուցեն կողմերի կողմից ստորագրված արբիտրաժային համաձայնագրի մասին, սակայն Համաձայնագիրը չի պահանջում Համաձայնագրի վավերացումը ԱՀԿ համապատասխան մարմինների կողմից: նրանք նույնիսկ չունեն: Արբիտրաժային որոշում WT / DS160 / ARB25 / 1 դեպքում `« Միացյալ Նահանգներ. ԱՄՆ հեղինակային իրավունքի մասին օրենքի 110-րդ մասի 5-րդ մասի »գործով 09.11.2011 թ.-ին վերոնշյալ խնդրի վերաբերյալ , //www.wto.org/english/tratop_e/dispu_e/disp_settlement_cbt_e/c8s2p1_e.htm, վերջին դիտումը ՝ 10.04.2014): 2 Տե՛ս Սմբատյան Ա., Միջազգային առևտրային վեճեր GATT / VTO- ում: Ընտրված լուծումներ (1952-2005), Մոսկվա, 2006, էջ: 33 3 Այս դեպքն առաջինն էր ԱՀԿ ստեղծման պահից ի վեր, երբ ԱՀԿ 25-րդ հոդվածի համաձայն անդամները դիմում էին արբիտրաժային դատարան: հղում կատարելով ՝ նշելով հետևյալը. «Այս վեճի կողմերը պետք է որ միայն վեճերի լուծման մարմնին տեղյակ պահեին արբիտրաժին դիմելու մասին: Վեճերի լուծման մարմինը ոչ մի որոշում չի պահանջի 25-րդ հոդվածի համաձայն գործը արբիտրաժային դատարան փոխանցելու համար: Այս դրույթի բազմակողմանի վերահսկողության բացակայությունը արբիտրներին պարտավորեցնում է անձամբ համոզվել, որ այն համապատասխանում է ԱՀԿ համակարգը կարգավորող կանոններին և սկզբունքներին: Ինչպես նշել է Միացյալ Նահանգները. Հակադեմպինգային գործը թիվ 191623 գործով, լայնորեն ընդունված կանոն է, որ Միջազգային դատարանն ինքը իրավասու է որոշում կայացնել սեփական նախաձեռնությամբ: Արբիտրները վստահ են, որ այս սկզբունքը կարող է կիրառվել արբիտրաժային դատարանի նկատմամբ: Այսպիսով, հստակ ընդգծվեց, որ վեճերի լուծման մարմինը ներկայումս չունի որևէ լիազորություն `որոշելու արբիտրաժի շրջանակը, և արբիտրները իրենք պարտավոր են յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում դիմել իրենց իրավասությանը: Այնուամենայնիվ, այս դեպքում բավականին էական հարց է առաջանում, թե ինչպես պետք է գործի ԱՀԿ-ն, հանդես գալով իր համապատասխան մարմիններից, եթե կարծում է, որ այն հարցը, որի շուրջ կողմերը պայմանավորվել են արբիտրաժի մասին, դուրս է արբիտրաժի սահմաններից: , Բարձրացված հարցը չի կարգավորվում Համաձայնագրի շրջանակներում, որը բավականին լուրջ խնդիր է, քանի որ մինչ այժմ խնդիրներ չեն առաջացել ԱՀԿ քննական խորհրդի, վերաքննիչ մարմնի և արբիտրաժային դատարանի լիազորությունների շրջանակում, բայց նմանատիպ խնդիր է ապագայում չի բացառվում: Մի իրավիճակ կարող է առաջանալ, երբ անդամ պետությունները Արբիտրաժային համաձայնագրի համաձայն ներկայացնում են արբիտրաժային որոշում, որը ԱՀԿ-ի շրջանակներում արբիտրաժի շրջանակներում չէ: Այս դեպքում վեճերի կարգավորման մարմինը իրավասություն չունի չեղյալ համարել Համաձայնագիրը: Այսպիսով, ակնհայտ է, որ Համաձայնագրի շրջանակներում առկա է իրավական բաց, որը պահանջում է հստակ կարգավորում իրավական մակարդակում: Բարձրացված հարցի կապակցությամբ անհրաժեշտ ենք համարում կատարել լրացում Պայմանագրում `հստակ նշելով, որ կողմերի միջև արբիտրաժային համաձայնագիրը պետք է վավերացվի վեճերի լուծման մարմնի կողմից, որից հետո միայն կարող է սկսվել արբիտրաժը: Այս հավելվածը վեճերի լուծման մարմնին հնարավորություն կտա վերահսկել արբիտրաժային վարույթի օրինականությունը և չհաստատել համաձայնագրեր, որոնք չեն համապատասխանում Պայմանագրի դրույթներին: Անդրադառնալով արբիտրաժային վարույթի անկախ բնույթին ՝ անդրադառնանք արբիտրաժային վճիռների անկախության խնդրին: Համաձայնագրի 25-րդ հոդվածը նախատեսում է, որ իրավարար վճիռը պետք է համապատասխանի ԱՀԿ համաձայնագրերին. այն չպետք է վերացնի կամ անվավեր ճանաչի այդ պայմանագրերով Անդամներից որևէ մեկին տրված առավելությունը կամ խոչընդոտի այդ պայմանագրերով ծածկված իրերի ձեռքբերմանը: 1 Տե՛ս «Միացյալ Նահանգներ. ԱՄՆ հեղինակային իրավունքի մասին օրենքի 110-րդ մաս 5 (5-րդ կետը` Արբիտրաժը `ԴՍԴ-ի 25-րդ հոդվածի համաձայն») (էլեկտրոնային աղբյուր `www.160ARB25-1.pdf, վերջին դիտումը` 10.04.2014 թ.): Այնուամենայնիվ, նույն Համաձայնագիրը չի պարունակում որևէ դրույթ այն մասին, թե ինչպես կամ որ մարմինը կհսկի արբիտրաժային վճիռների, որոշումների, ԱՀԿ համաձայնագրերի համապատասխանությունը, հատկապես, եթե արբիտրաժային որոշումները բողոքարկման ենթակա չեն, ավելին, այդ որոշումները նույնիսկ ենթակա չեն հաստատման վերանայման խորհուրդը կամ վերաքննիչ մարմինը: Այլ կերպ ասած, Համաձայնագիրը չի նախատեսում ԱՀԿ համաձայնագրերի հետ հակասող արբիտրների որոշումները հետ կանչելու հնարավորության մեխանիզմ: Այդ դեպքում կարող ենք փաստել, որ արբիտրների որոշումները ԱՀԿ-ի շրջանակներում օժտված են անկախությամբ: Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ արբիտրների որոշումների վրա համապատասխան վերահսկողության և ազդեցության մեխանիզմների բացակայության պայմաններում ԱՀԿ-ում կարող է առաջանալ բավականին բարդ իրավիճակ, քանի որ հնարավոր է, որ արբիտրները որոշում կայացնեն, որը հակասում է ԱՀԿ-ի համաձայնագրերին: , անդամ ԱՀԿ-ն պետք է միջոցներ ձեռնարկի այս խնդրի լուծման համար: Ուստի անհրաժեշտ ենք համարում Համաձայնագրի շրջանակներում նախատեսել վեճերի լուծման մարմնի իրավասություն `արագացված ընթացակարգով հաստատելու արբիտրների որոշումները, որի ընթացքում հակասական որոշումները պարզապես չեն հաստատվի վեճերի լուծման մարմնի կողմից: Այսպիսով, ամփոփելով մեր ուսումնասիրությունը, կարող ենք փաստել, որ ԱՀԿ-ի արբիտրաժային վարույթները էապես տարբերվում են մեզ ծանոթ արբիտրաժային վարույթներից, մասնավորապես, արբիտրները իրավունք ունեն լսել ԱՀԿ համաձայնագրերի կիրառումից բխող ցանկացած առևտրային վեճ: Ավելին, ԱՀԿ արբիտրաժային ընթացակարգին վկայակոչելով, կարող ենք փաստել, որ արբիտրաժային ընթացակարգը բավարար չափով չի կարգավորվել Վեճերի կարգավորումը կարգավորող կանոնների և ընթացակարգերի համաձայնագրում, ինչը գործնականում կարող է բավականին լուրջ խնդիրներ առաջացնել: Հետևաբար, մենք գտնում ենք, որ ԱՀԿ-ի շրջանակներում արբիտրաժային վարույթի սակավությունը պայմանավորված է, առաջին հերթին, հստակ իրավական ձևականությունների բացակայությամբ, որոնք չեն կարգավորում որոշակի խնդիրներ: Նման իրավական անորոշության պայմաններում անդամ պետությունները հաճախ պարզապես հստակ պատկերացում չունեն արբիտրաժային ընթացակարգի, նրա լիազորությունների շրջանակի մասին: Անի Աթանեսյան ԱՇԽԱՐՀԻ ԱՌԵՎՏՐԻ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆԻ ԱԼԻՏԻԱԻՈՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ. ՀԱՇՎԱՊԱՀՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԲԱՆԱՁԵՎԵՐԻ ՈՐՈՇՈՒՄ ։

Սույն աշխատանքը նվիրված է Առևտրի Համաշխարհային կազմակերպությունում արբիտրաժային քննության՝ որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային տարբերակի առանձնահատկությունների բացահայտմանը։ Աշխատանքի ընթացքում իրավական, տեսական և գործնական հետազոտությունների արդյունքում հանգել ենք այն եզրահանգման, որ ԱՀԿ շրջանակներում կիրառվող արբիտրաժային քննությունը իրենից ներկայացնում է վեճերի քննության ինքնուրույն եղանակ, սակայն հստակ իրավական կարգավորման չի ենթարկվել, ինչը գործնականում այդ եղանակը առավել հաճախ կիրառելու համար դժվարություններ է առաջացնում։

Հոդվածում քննարկվում են արտակարգ իրավիճակներում բնակչության իրազեկվածության հոգեբանական կողմը, ընդ որում` ինքնատիրապետումը, սառնարյունությունը, բարդ եւ վտանգավոր իրավիճակներում սթափ մտածելու ունակությունը։ Վերլուծելով խնդիրները, որոնք առաջանում են բնակչության շրջանում կարելի է եզրակացնել, որ հաճախ նրանք հոգեբանորեն անպատրաստ են լինում բարդ իրավիճակներում գործունեության, այդ պատճառով էլ առաջանում են խաթարումներ։ Հենց նշված խնդրի իրականացմամբ էլ թելադրված է սույն հոդվածում արծարծված հիմնախնդրի հրատապությունն ու այժմեականությունը։ Արտակարգ իրավիճակները, խոշոր վթարները եւ աղետները, դրանց դժբախտ հետեւանքները մարդկանց մոտ առաջացնում են ուժեղ հուզական լարվածություն, պահանջում են բարձր բարոյահուզական կայունություն, դիմացկունություն եւ տուժածներին օգնություն ցուցաբերելու պատրաստակամություն։ Ավերածությունների ծանր տեսարանը, կյանքին անմիջական վտանգը կարող են խափանել նորմալ մտածողության գործընթացը, թուլացնել, կամ ընդհանրապես բացառել ինքնատիրապետումը, ինչը հանգեցնում է չարդարացված եւ անկանխատեսելի գործողությունների։ Ծառայողների, ստորաբաժանումների եւ ոչ զինվորական կազմավորումների բարոյահոգեբանական կայունությունից է մեծապես կախված, թե ինչ որակով եւ ինչ ժամանակահատվածում կիրականացվեն փրկարարական աշխատանքները։ Արդյո՞ք, խմբերը, ստորաբաժանումներ կազմավորելիս, բավարար ուշադրություն են հատկացվում հոգեբանական համատեղելիությանը։ Նման խմբերի մեջ են ընդգրկում նրանց, ովքեր դեպքի վայրում առավել օգտակար կլինեն։ Սա, թերեւս կարեւորագույն չափանիշն է։ Սա է պատճառը, որ նման խմբերի ղեկավարները առավել հաճախ կամավորների կարիք են զգում, ովքեր առանց վարանման պատրաստ են գնալ առավել վտանգավոր կետերը։ Այդպես էր 17ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Չերնոբոլում, Արզամասում, Բաշկորտոստանում, որտեղ մարդիկ ռիսկի էին դիմում գիտակցաբար, վստահ լինելով, որ ունակ են կառավարել սեփական վարքը, եւ դիմակայել սթրեսային իրադրություններին։ Վթարների լիկվիդացման փորձը ասում է, որ էքստրեմալ իրավիճակները մարդուն կարող են դրդել այնպիսի արարքների, որոնց նա չէր համարձակվի սովորական պայմաններում։ Այսպես, Սպիտակյան երկրաշարժի ժամանակ, նախկինում ոչնչով աչքի չընկնող տարածքային աշխատակից Մուրադյանը փրկարարական աշխատանքների ընթացքում բարձր ինքնատիրապետում է ցուցաբերել։ Նույնիսկ սեփական ընտանիքի մահից հետո, նա, իր շուրջ մի խումբ կամավորներ հավաքելով, շարունակում է փրկարարական աշխատանքները։ Հոգեբանորեն չկոփված մարդկանց մոտ առաջանում է վախի զգացում, ինչը փախչելու ցանկություն է առաջացնում, կամ հակառակը` ուղեկցվում է մկանների լարվածությամբ։ Նման դեպքերում խանգարվում է նորմալ մտածելու ունակությունը։ Թուլանում կամ ընդհանրապես կորում է գիտակցված վարքի եւ մտածողության, կամքի եւ հույզերի կառավարման ունակությունը։ Մարդու մոտ նկատվում են մի շարք փոփոխություններ, ինչպես ֆիզիոլոգիական, այնպես է հոգեբանական, որոնք կարող են բավականին տեւական բնույթ կրել՝ մի քանի ժամից, մինչեւ մի քանի օր։ Արտակարգ իրավիճակների հետեւանքների լիկվիդացման ժամանակ, էական գործոններ են իրադարձության անսպասելությունը, հնարավոր հետեւանքների կամ տեւողության կանխատեսումների անկարողությունը։ Նման դեպքերում փորձի բացակայությունը, վարքի կանոնների չիմացությունը, թույլ բարոյահոգեբանական պատրաստվածությունը կարող են բերել նման հետեւանքների։ [1;64] Մշակված են մի շարք միջոցառումներ, որոնք հնարավորություն կտան խուսափել արտակարգ իրավիճակներում մարդկանց նման վիճակից։ Նախեւառաջ հարկ է հիշել, որ ծանր հոգեբանական կորուստ ապրած մարդը ավելի արագ է վերականգնում հոգեկան հավասարակշռությունը, երբ ստիպված է լինում ֆիզիկական աշխատանք կատարել, եւ ոչ թե մենակ, այլ որեւէ խմբի կազմում։ Երկրորդը, որպեսզի թուլացվի մարդու վրա բացասական ներգործությունը, անհրաժեշտ է մշտապես նախապատրաստական աշ18ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ խատանքներ տանել` արտակարգ իրավիճակներում ճիշտ կողմնորոշվելու համար, ձեւավորել հոգեբանական կայունություն, կամքի ուժ դաստիարակել։ Սա է պատճառը, որ հոգեբանական պատրաստակամության հիմնական բովանդակությունը անհրաժեշտ հոգեբանական որակների մշակումն ու ամրապնդումն է։ Այստեղ էականը` ուսումնական գործընթացը առավելագույնս իրականին մոտեցնելն է դառնում։ Հատկապես կարեւոր է դաստիարակել ինքնատիրապետում, սառնարյունություն եւ բարդ եւ վտանգավոր իրավիճակներում սթափ մտածելու ունակություն։ Միայն խոսքային մակարդակում նման հատկությունների ձեւավորումը եւ մշակումը հնարավոր չէ։ Միայն փորձը կարող է բերել ցանկալի արդյունքների` հուզակամային փորձին եւ հոգեբանական կայունությանը։ Սա է պատճառը, որ բնակչության եւ հատուկ ստորաբաժանումների հետ համապատասխան վարժանքների անցկացման ժամանակ կարեւոր է ոչ միայն անհրաժեշտ գործողությունների խոսքային նկարագրությունը՝ սահմանափակվելով կինո եւ վիդեո ֆիլմերի ցուցադրմամբ, այլ նաեւ ամրապնդումը` փրկարարական աշխատանքների գործնական օրինակներով։ Նման միջոցառումները պետք է տարբերակված կազմակերպվեն՝ հաշվի առնելով յուրաքանչյուր ստորաբաժանման նշանակությունը եւ այն իրավիճակը, որի հետ կարող է բախվել յուրաքանչյուր առանձին կոլեկտիվ։ Այս ամենը պետք է արվի ուսումնական վարժանքների ժամանակ։ Արտակարգ իրավիճակների հետեւանքների լիկվիդացման փորձը այն բնագավառներում, որտեղ կենտրոնացված են հասարակության նյութական, հոգեւոր եւ ինտելեկտուալ ռեսուրսները, պետք է լայնորեն կիրառվի բնակչության՝ արտակարգ իրավիճակներում գործողություններին նախապատրաստման փուլում։ Պետք է հիշել, որ մարդկանց հոգեբանական օտարվածությւսն մակարդակը առավել կարեւոր գործոններից մեկն է։ Վախի նվազագույն դրսեւորումը, հատկապես վթարի կամ աղետի ամենասկզբից, կարող են հանգեցնել անուղղելի հետեւանքների։ Նախ եւ առաջ սա վերաբերում է պաշտոնյա մարդկանց, ովքեր պարտավոր են անմիջապես գիտակցված որոշումներ կայացնել, քանի որ իրենց վրա դրված է ողջ կոլեկտիվի պատասխանատվությունը։ [2;96] Նման դեպքերում սկսում է գերակայել տագնապը, որը շղթայաձեւ փոխանցվելով՝ վեր է ածվում անկառավարելի գործընթացի։ Մարդը, 19ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ նման դեպքերում, տեղի ունեցողը ավելի հուզական է ընկալում, նվազում է սեփական գործողությունների նկատմամբ պատասխանատվությունը, մարդը դադարում է գիտակցաբար գնահատել սեփական վարքը եւ ադեկվատ հակազդել ստեղծված իրադրությանը։ Տագնապի առաջացմանը նպաստում է ճիշտ ժամանակին անհրաժեշտ ինֆորմացիայի բացակայությունը։ Սա շատ կարեւոր հանգամանք է, քանի որ ինֆորմացիայի բացակայության արդյունքում, մարդկանց մեջ սկսում է թյուր տեղեկատվություն շրջանառել, ինչը բերում է իրականությանը ոչ համապատասխան գործողությունների ձեռնարկմանը։ Ինչպես ցույց է տալիս արտակարգ իրավիճակների արդյունքների լիկվիդացիայի փորձը, զոհերի քանակը մեծապես կախված է տեղեկատվության պակասից, ինչպես նաեւ նման իրավիճակներում գործողությունների ցածր պատրաստվածությունից։ Ժամանակակից պայմանները, որոնցում աշխատում են մի շարք մասնագիտությունների ներկայացուցիչներ, մասնավորապես` պաշտպանության նախարարության, արտակարգ իրավիճակների նախարարության աշխատակիցներ, վարորդներ, ատոմակայանների օպերատորներ եւ այլն, կարելի է անվանել յուրահատուկ, իսկ որոշ դեպքերում նաեւ էքստրեմալ։ Այն դեպքերում, երբ այդ իրավիճակը ուղեկցվում է նաեւ կյանքի համար իրական վտանգով, անվանում են էքստրեմալ։ Վերլուծելով խնդիրները, որոնք առաջանում են վերոհիշյալ մասնագիտությունների ներկայացուցիչների աշխատանքում, կարելի է եզրակացնել, որ հաճախ նրանք հոգեբանորեն անպատրաստ են լինում բարդ իրավիճակներում գործունեության, այդ պատճառով էլ առաջանում են խաթարումներ։ Հոգեբանական պատրաստվածության ժամանակակից գիտականորեն հիմնավորված մեթոդների եւ մեթոդիկաների կիրառությունը շատ կարեւոր հանգամանք է, որը նպաստում է նշված պայմաններում հոգեբանական պատրաստվածության մակարդակի բարձրացմանը։ Ընդ որում, կարեւոր է այն հանգամանքը, որ այսպիսի մշակումները ոչ թե մեծապես գիտական են, այլ ավելի շատ գործնական։ [3;121] Հոգեծին բնույթ կրող գործունեությունը հատուկ պայմաններում բերում է անձի օրգանիզմում հոգեֆիզիոլոգիական փոփոխությունների։ Սա կապված է նրա հետ, որ տվյալ աշխատանքը պահանջում է 20ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ մեծ հոգեհուզական գործադրումներ։ Այս կապակցությամբ ոչ այնքան զարգացած մասնագետի մոտ, էքստրեմալ պայմաններում, տեւական նյարդահուզական լարվածության պայմաններում առաջանում է հոգեֆիզիոլոգիական բլոկ, որը արգելակում է գլխուղեղի կեղեւի արագություն (վերջինս պատասխանատու է մասնագիտական գործունեության իրականացման համար)։ Առաջանում է ստուպոր։ Այսպիսով օրգանիզմը թույլ չի տալիս դուրս գալ գործունեության դիստրեսային ռեժիմի, որը կապված է ներքին ռեսուրսների ներգրավվման հետ։ Մարդու նման վարքը պայմանավորված է նրանով, որ առօրյա կյանքում էքստրեմալ պայմաններ չկան եւ, հետեւաբար, չկա նաեւ դրանց հոգեբանական հարմարման գործընթացը։ Աա է պատճառը, որ մարդը պատրաստ չէ լարվածության նման մակարդակին։ Հոգեբանական պատրաստվածությունը գործունեության հատուկ եւ էքստրեմալ ձեւերին՝ դա անձի վրա նպատակաուղղված ներգործությունն է հոգեբանական եւ հոգեֆիզիոլոգիական մեթոդների օգնությամբ, որն ուղղված է նման իրադրություններում ադեկվատ գործողությունների ձեւավորմանը։ Հոգեբանական պատրաստվածություն ասելով նկատի ունենք սուբյեկտի հոգեբանական եւ հոգեֆիզիոլոգիական բնութագրերը, որոնք ապահովում են որոշակի գործողությունների եւ գործունեության հաջողությունը եւ արդյունավետությունը։ Հոգեֆիզիոլոգիայի տեսանկյունից այս գործընթացը կարելի է դիտարկել որպես օրգանիզմի մի շարք ուղեղային համակարգերի նախապատրաստություն, որոնք (համակարգերը) ներգրավված կլինեն այս կամ այն օպերացիայում։ Հոգեբանական տեսնակյունից՝ նշված մեթոդների եւ մեթոդիկաների միջոցով համապատասխան ֆիզիոլոգիական օրգանների եւ նոր ֆունկցիոնալ համակարգերի ձեւավորում է։ Այս առանձին գործողությունները, որոնց շարքում են նաեւ զուտ մնեմոնիկ գործողությունները (պատկերավոր, մտածողական) հնարավորություն են տալիս միանալ որոշակի գործունեության եւ զբաղվել դրանով։ Մտավոր վարժությունները արժեքավոր են նաեւ այն տեսանկյունից, որ մատչելի են ոչ միայն անհատական մակարդակում, այլ նաեւ խմբային վարժանքների ժամանակ՝ մասնագետի ղեկավարությամբ։ 21ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Իդեոմոտոր վարժանքները նպաստում են մարդու ողջ հոգեֆիզիոլոգիական ապարատի նյարդային կառույցների եւ անատոմիական սուբստրատների օպտիմիզացիային, որոնք պատասխանատում են նպատակաուղղված հմտությունների իրականացման համար, որոնք վերարտադրվում են արտակարգ իրավիճակներում։ Առանձնահատուկ նշանակություն ունի այն, որ այս վարժանքների ժամանակ անձը կենտրոնանում է գործողության ճիշտ իրագործման վրա։ Մտավոր վարժեցման ընթացքում, սիստեմատիկ իդեոմոտոր վարժությունների արդյունքում աստիճանաբար ձեւավորվում է օպտիմալ հոգեբանական վիճակ, քանի որ չափազանց հուզականությունը կարող է բերել կատարվող գործողությունների սխալներին։ Նման վարժություններից հետո հոգեհուզական գործոնների ազդեցության աստիճանը էապես նվազում է։ [5;26] Բացի այդ, իդեոմոտոր վարժությունները լավ հիմք են տալիս աուտոգեն մարզման համար, որը ավելի բարդ գործընթաց է եւ որոշակի ժամանակ է պահանջում։ Այն կարելի է նաեւ կիրառել որպես ուժեղ հոգեկանխարգելիչ մեթոդ։ Իդեոմոտոր մարզումը, կամ մտավոր պարապմունքը ամբողջական մեթոդ է, որը կարելի է կիրառել առանձին կամ համալիր, արտակարգ իրավիճակներում բնակչության պատրաստվածության հոգեբանական կողմը ապահովելու համար։ Դրա կիրառությունը նյութական ծախսեր չի պահանջում, այն բավականին հեշտ է կիրառել, եւ այն բոլորովին նոր մակարդակի վրա է հանում էքստրեմալ պայմաններում գործունեության հոգեբանական պատրաստվածությունը։

Հոգեբանորեն չկոփված մարդկանց մոտ առաջանում է վախի զգացում, ինչը փախչելու ցանկություն է առաջացնում, կամ հակառակը` ուղեկցվում է մկանների լարվածությամբ։ Նման դեպքերում խանգարվում է նորմալ մտածելու ունակությունը։ Հոգեբանական պատրաստվածության ժամանակակից գիտականորեն հիմնավորված մեթոդների եւ մեթոդիկաների կիրառումը շատ կարեւոր հանգամանք է, որը նպաստում է նշված պայմաններում հոգեբանական պատրաստվածության մակարդակի բարձրացմանը։ Ընդ 22ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ որում, կարեւոր է նկատել այն հանգամանքը, որ նմանատիպ մշակումները ոչ այնքան գիտական են, որքան գործնական։

Ներածություն Հայտնի է, որ կլիմայական պայմանները զգալի ազդեցություն ունեն մարդկանց առողջության և գործունեության վրա: Դրանք հանգստի համալիրի կարևոր տարրերն են, քանի որ առողջարանային-առողջարանային տնտեսության, տուրիստական ​​կենտրոնների աշխատանքը հիմնականում պայմանավորված է եղանակային պայմաններով: Վերջինս կարող է օգտագործվել զբոսաշրջային երթուղիների, ալպինիզմի, ինչպես նաև հանգստի շատ այլ ճյուղերի համար: Հաշվի առնելով վերը նշվածը, ցանկացած տարածքի կլիմայական պայմանները կարող են համարվել որպես հանգստի ռեսուրս: Բարենպաստ կլիման և եղանակը շատ կարևոր են մարդու մտավոր և ֆիզիոլոգիական հանգստի համար [1]: Նյութ և մեթոդաբանություն Օդերևութաբանական գործոնները բարդ ազդեցություն են ունենում դրսում գտնվող մարդու վրա: Մենք նպատակահարմար ենք համարում հաշվարկել մարդու ջերմային զգայունությունը ըստ համարժեք արդյունավետ ջերմաստիճանի (EEG), որը ցույց է տալիս ջերմաստիճանի, խոնավության և քամու արագության ընդհանուր ազդեցությունը: Համարժեք արդյունավետ ջերմաստիճանի հաշվարկը կատարվել է ըստ երկու բանաձևերի: Դրանցից առաջինը Ա է: Միսսենարդի առաջարկած բանաձևն է [4]: 1,76 + 1,4 × (նշ. 1874) (նշ. 2868), (նշ. 2875) (նշ. 2873) −0,29 × (նշ. 1872) × (նշ. 3436) 1− (նշ. 1858) 100 (նշ. 3440) (1) 37− (նշ. 1872) 0.68−0.0014 × (նշ. 1858) +: EEJ = 37−: որտեղ t օդի ջերմաստիճանն է 0C, v - քամու արագությունը մ / վ է, իսկ f - հարաբերական խոնավությունը% -ով: 17 օդերևութաբանական կայանների տվյալները ուսումնասիրության տարածքում ԵՏՀ արժեքների հաշվարկման ելակետ են: Ամենաշոգ և ցուրտ ամիսների միջին ջերմաստիճանը ընդունվել է որպես օդի ջերմաստիճան, ամենատաք և ցուրտ ամիսների խոնավության ցուցանիշները `որպես հարաբերական խոնավություն: Կարելի է ընդգծել, որ օդերևութաբանական կայաններն ունեն բոլորովին տարբեր հիպսոմետրիկ դիրքեր, դրանց բարձրությունները տատանվում են 460-ից մինչև 2020 մ, ինչը նշանակում է, որ դրանք տարածված են ուսումնասիրվող տարածքի գրեթե բոլոր բարձրության գոտիներում: Անդրադառնալով ԵՏՀ-ի արժեքների հաշվարկին `նշենք, որ վերոհիշյալ բանաձևով հաշվարկը կատարվել է MS Excel միջավայրում, որտեղ կառուցվել է (1) ենթածրագիրը, մուտքագրվել են համապատասխան օդի տվյալները և ԵՏՀ ցուցանիշները: ստացվել են. (խնամել 1845) = (1−0,006 (նշ. 1872)) × (1 + 0,2 ×) (նշ. 1874)) × (1 + 0,006 (նշ. 1834)) × (նշ. 1837) (նշ. 3003) × (նշ. 1827) (նշ. 3004) (2) Ելակետային նույն տվյալների հիման վրա ԵՏՀ արժեքները նույնպես պետք է հաշվարկվեն ըստ Օսոկինի բանաձևի, որտեղ t օդի ջերմաստիճանն է 0C, v քամու արագությունն է մ / վրկ, H- ը բացարձակ կետի բարձրությունը մ-ով, իսկ KB- ը և AC- ն այն գործակիցներն են, որոնց արժեքները համապատասխանաբար օդի ջերմաստիճանի արժեքներից ելնելով `վերցված են ստորև բերված աղյուսակ 1-ից: Աղյուսակ 1. Osokin բանաձևում օգտագործված գործակիցների արժեքները: ValueMoisture rangePriceOperature range 3 քարտեզներ կկազմվեն վերոնշյալ երկու բանաձևերով ստացված արդյունքների համար: Քարտեզագրումն իրականացնելու համար անհրաժեշտ էր վերցնել Google Earth միջավայրից վերցված ելակետերի և աշխարհագրական կոորդինատների բացարձակ բարձրության տվյալները: Հետագա քարտեզագրումը կատարվել է Surfer14 ծրագրակազմի միջավայրում: Առաջին քայլում ԵՏՀ-ի նախնական տվյալները ինտերպոլացիայի միջոցով ենթարկվել են Կրիգինգի մեթոդի, որի արդյունքում ստացվել է Հյուսիսային Հայաստանի (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ) սահմաններում ԵՏՀ արժեքների քանակական դաշտը բնութագրող ելքային ռաստեր: , Հաջորդը կառուցվեց թեմատիկ շերտի գունային մասշտաբը, ընտրվեց քանակական դաշտի հավասարակշռության քայլը: Արդյունքները ներկայացված են ստորև նկար 1-ում և 2-ում: Բնության մեջ գտնվող զբոսաշրջիկների համար եղանակային պայմանները շատ բարենպաստ են: Եղանակի ցուցանիշներից մարդու վրա էական ազդեցություն են թողնում օդի ջերմաստիճանը, հարաբերական խոնավությունը և քամու արագությունը: Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի կենսակլիմայական ցուցանիշների գնահատումը օգտագործվում է հիմնականում բացօթյա հանգստավայրի (էկոտուրիզմ, լեռնային տուրիզմ, առողջական զբոսանք Gylen) նպատակով: Նկար. 1 Հյուսիսային Հայաստանի տարածքում ամառային ամիսների EES տվյալների քարտեզը: Հետեւաբար, այսպես կոչված «հարմարավետության գոտին» ավելի շատ օգտագործվում է: Առողջ մարդու համար 17 ° -ից 23 ° ջերմաստիճանը հարմարավետ է: Ավելին, հարկ է նշել, որ ակտիվ ռեկրեանտների համար 12-16 ° համարժեք արդյունավետ ջերմաստիճանը համարվում է հարմարավետ [2, p. 47]: Ստացված տվյալների համաձայն ՝ ընդհանուր առմամբ մեր կողմից կազմված քարտեզների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Հյուսիսային Հայաստանի տարածքում հիմնականում կան բարենպաստ կենսակլիմատիկ ցուցանիշներ հանգստի և զբոսաշրջության համար: Նկար. 2 EES տվյալների քարտեզ-ձմեռային ամիսների ձևը Հյուսիսային Հայաստանի տարածքում: Ըստ ԵՏՀ ամառային ամիսների հյուսիս-արևելքում կան հարմարավետ տաք ջերմաստիճաններ (ԵՏՀ = 18 ° C), իսկ հյուսիս-արևմուտքում ՝ զով (ԵՏՍ = 9 ° С): Հարկ է նշել, որ առավել հարմարավետ ցուցանիշները (EE = 12-18 ° C) առկա են Լոռու մարզում, որտեղ Սպիտակ-Տաշիր գծից դեպի արևելք ընկած շրջաններում պայմաններն ավելի քան բարենպաստ են: Գյումրիում և նրա շրջակայքում կան բարենպաստ ամառային պայմաններ: Ամռան տապից խուսափելու համար Աշոցքի սարավանդն աչքի է ընկնում զով եղանակի գերակշռությամբ, ինչպես նաև Լոռվա մարզում և նրա շրջակայքում գտնվող Լերմոնտովո բնակավայրով: Տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Հյուսիսային Հայաստանի տարածքում ուժեղ ջերմային բեռներ չեն գրանցվում: Ձմեռային զբոսաշրջությունը մեծ նշանակություն ունի նաև Հյուսիսային Հայաստանի համար, որի զարգացումը կարող է նվազեցնել զբոսաշրջության սեզոնային անհամամասնությունը տարածաշրջանում: Ձմեռային սեզոնի հարմարավետության հաշվարկը, ըստ ԵՏՀ-ի, ունի հետևյալ պատկերը (նկ. 2): Նվազագույն արժեքները ստացվում են ուսումնասիրվող տարածքի հյուսիս-արևմուտքում `Արփի լճի ավազանում, որտեղ ԵՏՀ-ի արժեքը նվազում է մինչև -22 ° C կամ« շատ ցուրտ »: Valuesածր արժեքներ են գրանցվել նաև Տաշիրի շրջանում (EE = 16 ° C, կամ «ցուրտ») Լերմոնտովոյի շրջանում: Ձմռանը Օձուն-Դիլիջան իզոթերմից դեպի արևելք ընկած շրջանում (-9 ° C) ստեղծվում են համեմատաբար մեղմ պայմաններ, որտեղ ձմեռային EEG- ը կարելի է գնահատել որպես «շատ զով» (EEG = -6-7 ° C): Նկար. 3 Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի եղանակի սրությունը գնահատելու քարտեզ-սխեման (ըստ Օսոկինի, 1968) [5] տեղի բարձրությունն է (նկ. 3): Ի տարբերություն ԵՏՀ-ի, Օսոկինի մեթոդը գնահատեց միավորները, որոնք ցույց են տալիս տարածքում եղանակի խստությունը: Ըստ ստացված ցուցանիշների ՝ ուսումնասիրված տարածքի հյուսիս-արևմտյան շրջանում ՝ Աշոցքի ընկճվածքում, ավելի ծանր ձմեռային պայմաններ կան: Աղյուսակ 2 Ըստ Բոդմանի, ձմռան դիմացկունության սանդղակը: Ձմեռային խստություն Որակի գնահատական ​​S Մեղմ ձմեռ թեթևակի ցուրտ Ձմեռ Չափավոր ցուրտ ցուրտ ծայրահեղ ցուրտ ծայրահեղ ծանր ցուրտ Արդյունքները, մեր կարծիքով, պայմանավորված են օդերևութաբանական տվյալների սղության և ինտերպոլացիայի մեծ տարածքի հետ: Ձմռան ջերմաստիճանի EEZ արժեքների համեմատ ՝ Osokin մեթոդով ստացված արդյունքները մոտավորապես նույն տարածական բաշխումն ունեն: Տարածքի խստությունը նվազում է հյուսիս-արևմուտքից հյուսիս-արևելք, ընդ որում կոշտության նվազման հիմնական պատճառը հիպսոմետրիկ բարձրությունների նվազումն է: Եզրակացություններ Կատարված հաշվարկների արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ .1. Հյուսիսային Հայաստանի գրեթե ամբողջ տարածքն ունի բարենպաստ կենսաքիմիական պայմաններ հանգստի և զբոսաշրջության զարգացման համար: 2. Տավուշի մարզի Լոռու մարզի արևելյան, հյուսիսարևելյան և մասամբ հյուսիսարևելյան շրջաններում գերակշռում են հարմարավետ տաք ջերմաստիճանը (EEG = 18 ° C): 3. Ձմեռային հանգստի համար առավել բարենպաստ պայմանները Հյուսիսային Հայաստանի արևմտյան-հյուսիս-արևմուտք մարզերում են, մինչև So = 10 իզոգեն: 4. ԵՏՀ ցուցանիշները ուսումնասիրված տարածքում զգալի փոփոխություններ են կրում ինչպես ամռանը, այնպես էլ ձմռան ամիսներին: Touristsբոսաշրջիկների համար պայմանները կարող են անբարենպաստ լինել հյուսիսարևմտյան տարածաշրջանի բարձրադիր վայրերում, So = 10-ից հյուսիս-արևմուտք, որտեղ ուժեղ ձմեռների դեպքում կա ցրտահարության վտանգ: Հետազոտությունն իրականացվել է Համալսարանի կողմից տրամադրված ֆինանսական աջակցության շնորհիվ ՝ S GSPI 01-SCI-2017 գիտական ​​թեմայի շրջանակներում: Գրքեր, բաժիններ 1-7, Վյուպուսկի 16, Հայկական ԽՍՀ: Լ. Հիդրոմետեոիզդատ 1989 С. 365 թ. կլիման - SPb Gidrometeoizdat, 2002. - S. 266–271. Ձմեռային ձմեռում: Вып.2. - Կարդացեք: Забайкальск. աշխարհագրական հասարակություն 10. Անդրեև SS Экология человека. - Ռոստովի n / D. Հրատարակիչ Turova EA, 2007. Տեղեկություններ հեղինակների մասին Լոն Մովսես Մարտիրոսյան - աշխատ. գիտնական թեկնածու, դոցենտ Շիրակի Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​համալսարան Էլ. փոստ ՝ էլ. mlevon2003@mail.ru Սարգսյան Ռուդոլֆ Սուրեն - աշխարհագրագետ: գիտնական թեկնածու Շիրակի Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​համալսարան Էլ. rudolf-sargsyan@mail.ru Գրիգորյան Անահիտ Արայիկ - դիմորդ Շիրակի Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​համալսարան Էլ. փոստ. փոստ. ։

Հոդվածում ներկայացված է օդերևութաբանական մի քանի ցուցանիշների վերլուծություն, որի նպատակն է գնահատել Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի կենսակլիմայական ռեսուրսները ռեկրեացիայի զարգացման նպատակով։ Չնայած բոլոր կենսակլիմայական տվյալները ազդում են մարդու վրա, հոդվածում անդրադարձ է կատարվել օդի ջերմաստիճանին, խոնավությանը և քամու արագությանը։

Դպրոց ընդունվելով՝ երեխայի համար առաջատար գործունեություն էդառնում ուսումնական գործունեությունը։ Ըստ ակադեմիկոս Ա. Լեոնտևի`առաջատար է այնպիսի գործունեությունը, որի ընթացքում տեղի է ունենում հոգեկան հիմնական գործընթացների և անձնավորության էական հատկությունների ձևավորումը, որոնք բնորոշում են տարիքային զարգացման տվյալ փուլիգլխավոր նվաճումը։ Ըստ այդմ էլ կրտսեր դպրոցականի «Ուսումնական գործունեությունը հասարակայնորեն նշանակալի, պարտադիր, գնահատելի գործունեություն է, և դրանով այն սկզբուքորեն տարբերվում է գործունեության այնբոլոր տեսակներից, որոնցով առաջ երեխան զբաղվում էր նախակրթականհիմնարկներում կամ տանը» [6]։ Տեղեկատվական հեղեղը գրավել է հասարակության բոլոր շերտերը, այդթվում և կրտսեր դպրոցականներին։ Ապրելով ժամանակակից միջավայրում՝վանել հեռուստատեսությունը, թերթերը, ամսագրերը, կինոն, ռադիոն, համացանցը, հնարավոր չէ։ Հաճախ ընտանեկան դաստիարակությունը բավարարուշադրություն չի դարձնում, թե ինչ է նայում երեխան հեռուստացույցով, ինչ էլսում ականջակալներով, ինչ խաղեր է խաղում համակարգչով, ինչ գրականհերոսներ ու ֆիլմեր է նախընտրում։ Կամ՝ ինչու՞ դա, և ոչ մեկ ուրիշը։ Առավելհաճախ այդ ոլորտում երեխան ինքնուրույն է, դեռևս չձևավորված ինքնագիտակցությամբ, և քանի որ տպավորվող է, ապա հաճախ է ենթարկվում ԶԼՄների ազդեցությանը։ «Երեխայի ազատությունը չի նշանակում բարձիթողի վիճակ, ճիշտ հակառակը՝ ազատության ճիշտ ընկալումը մեր ֆանտազիաներիփոխարեն երեխայի իրական պահանջմունքներն է բերում և հանգեցնումերեխայի մասին իսկական և իրական հոգատարության։ Մեր ժամանակակիցերեխան օգտվում է միայն ֆիզիկական ազատություններից» [1]։ 20-21-րդ դարում ապրող մարդու կյանքի բոլոր ոլորտներն են ներխուժել զանգվածային հաղորդակցման միջոցները, նորագույն տեխնոլոգիաները.Սրանց բոլոր տարրերն էլ մեծ նշանակություն ունեն անձի արժեքային համակարգի ձևավորման և սոցիալականացման գործում։ Ամբողջ աշխարհում հանրաճանաչ է այն փաստը, որ ԶԼՄ-ներից առաջին տեղերը գրավում են հեռուստատեսությունը և համացանցը։ Ուրեմն՝ մենք կուսումնասիրենք դրանց որոշառանձնահատկություններ՝ կապված գեղագիտական պատկերացումների, ագրեսիվ դրսևորումների և արժեքների հետ։ Երեխաների արժեքային համակարգը դեռևս այնքան չի զարգացել, որհամապատասխան ընկալի ցուցադրվող երևույթը։ Հաճախ են էկրանի հերոսիագրեսիվ գործողությունները համարում «աննշան» նրա հաղթանակների համեմատ։ Այդ գործողությունները երեխայի մոտ արմատավորվում են, որը հետագայում դառնում են դժվար ուղղելի, անփոփոխ։ Երեխաների մեծամասնությունը հաշվված վայրկյանների ընթացքում կարող է ընդօրինակել ցանկացածհերոսի կամ հաղորդավարի վարքը, ասել, թե ինչ սովորեցին ԶԼՄ-ից։ Բայց, ցավոք, տեղեկատվության մեջ կան նեգատիվ տարրեր, որոնք կարող են ստանալերեխաները՝ սեղմելով կոճակը կամ բացելով համացանցը։ Երեխաների ագրեսիվ հակումները ավելի շուտ նկատում են ծնողները։ Բազմաթիվ ծնողներ անհանգստացած են երեխայի վարքի վրա հեռուստատեսության և զանգվածայինլրատվական այլ միջոցների թողած ազդեցությամբ։ Ինչպես անել, որ այդ դժվարիրավիճակում չմթագնել երեխայի գիտակցությունը, չփչացնել նրա հոգեկանը,չվնասել նրա ֆիզիկական առողջությունը։ Այս և նմանանատիպ այլ իրավիճակներ հիմք հանդիսացան մեր թեման ընտրելու համար, որը շատ արդիականհիմնախնդիր է մեր օրերում։ Նպատակն է՝ կրտսեր դպրոցականների ագրեսիվության և ԶԼՄ- ներիմիջև կապի բացահայտումը։ Խնդիրները`• վերլուծել համացանցային, հեռուստատեսային ինֆորմացիայի և կրտսերդպրոցականների ագրեսիվության փոխադարձ կապը.• անցկացնել տեսական վերլուծություն մանկական ագրեսիվության էության և դասակարգման վերաբերյալ. • ընտրել ախտորոշիչ միջոցներ. • տանը՝ ծնողները, դպրոցում՝ ուսուցիչները աշխատեն վնաս չպատճառելերեխայի տեսողությանը.• հորդորել մեծահասակներին՝ երեխաների հետ շփվելիս ուշադիր լինել իրենցվարքի նկատմամբ.• խորհուրդներով օգնել ծնողներին։ Զանգվածային լրատվամիջոցներն իրենցից ներկայացնում են մի հաստատություն, որը ստեղծված է բաց հասարակական հաղորդումների համար։ Այն համեմատաբար ինքնուրույն համակարգ է՝ իր տարրերի բովանդակությամբ, միջոցներով, ձևերով, մեթոդներով և կազմակերպության որոշակի մակարդակով ։ «Կրտսեր դպրոցականի բնորոշ գծերից մեկը նրանց հուզական բարձրգրգռվածությունն է։ Ուսուցչի հուզիչ խոսքը, վառ գույները, դիտած կինոնկարը,կարդացած հեքիաթը ամբողջությամբ գրավում, կլանում են երեխաներին։ Սրանհակառակ երկար ու ձանձրալի խոսքային չոր շարադրանքը, խրատականքարողները հոգնեցնում, շեղում են նրանց ուշադրությունը, իսկ դիտած սարսափֆիլմերը և ագրեսիվ գործողություններով հաղորդումները ահաբեկում և խորընստվածք են թողնում երեխայի հետագա դաստիարակության վրա» [4]։ Ժամանակակից ինֆորմացիայի հեղեղը դարձել է երեխայի անձնայինհատկությունների ձևավորման գործոն։ Իր կյանքի առաջին տարիներից սկսածնա հայտնվում է ինֆորմացիոն դաշտում, որտեղ արդեն կապ է հաստատումհաղորդակցվելով։ Առաջանում է ինֆորմացիոն միջավայրի և աճող սերնդարժեքային կողմնորոշիչների կառույցի միջև փոխազդեցություն։ Այս հարաբերությունը միջավայրի և սուբյեկտի միջև հակասական բնույթ ունի, քանի որ բաղադրիչ մասերը բարդ կառուցվածք ունեն։ Մի կողմից բռնություն կիրառելեն սովորում, տեսողություն են փչացնում, ժամանակ են վատնում, մյուս կողմիցկրթական, համակարգչային խաղերի ու ծրագրերի օգնությամբ դաստիարակվում, որն էլ նրանց աշխարհայացքն է զարգացնում` բացելով կյանքի նոր հորիզոններ։ Այս մշակույթը հնարավորություն է տալիս ծանոթանալու նոր մարդկանց, այլ մշակույթների հետ։ Վիճակագրությունը վկայում է, որ հատուկ մանկական հաղորդումները զբաղեցնում են եթերային ժամանակի մոտ 5%-ը, այնդեպքում, երբ 5-10 տարի առաջ կազմում էր 30%։ Մնացել են միայն մուլտֆիլմերնու մի քանի թեմատիկ հաղորդումներ։ Մնացած ժամանակ երեխաները դիտում են նույն հաղորդումները, ինչ որ մեծահասակները։ Մանկավարժների ու սոցաշխատողների կողմից սուր քննադատության է ենթարկվում բռնության բովանդակությամբ եռուստահաղորդումներն ուսարսափ ֆիլմերը։ Նրանք գտնում են, որ այդ տեսարանները երեխային դարձնում են դաժան, ագրեսիվ [7]։ Մինչ այս բանավեճ է գնում, թե երեխաների վրաբացասաբա՞ր են ազդում էկրանի վրա ցուցադրվող ռազմական գործողությունները, բռնության տեսարանները։ Այսպես՝ վիճակագրությունը հայտնում է, որ[7] առավել հայտնի հեռուստաալիքներ ամեն ժամ ցուցադրում են ֆիզիկականագրեսիայի մոտ յոթ փաստ և խոսքային ագրեսիայի ինը փաստ։ Իսկ երեխան,որն անցկացնում է հեռուստացույցի մոտ երկու ժամ, տեսնում է ագրեսիայիառնվազն տասնհինգ դեպք։ Եվ պատահական չէ, որ այս թեմանմեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում մանկավարժահոգեբանական գիտության մեջև ունի սոիալական մեծ կարևորություն։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ «Դպրոցահա-սակ երեխաներըհեռուստացույցի առջև անցկացնում են օրական 3-4 ժամ, ինչը հավասար է 5դասաժամի։ Ի՞նչ են հասցնում տեսնել երեխաներն այդ ժամերի ընթացքում.բռնության և սպանության երեք տեսարան, որի մեջ կան հասարակությանկողմից չարդարացվող վարքագծեր /թմրադեղերի, ծխախոտի օգտագործում ևմեկ սեռական տեսարան/։ Այդ ամենն արդյոք ազդեցություն չի՞ ունենալուերեխայի գիտակցության վրա։ Չէ՞ որ դպրոցն ավարտելուց հետո երեխանդիտած կլինի մոտ ութ հազար սպանություն և տասը հազար բռնությանտեսարաններ։ Մի անգամ ամերիկյան բանտարկյալների շրջանում հարցում էանցկացվել, թե հեռուստա-տեսությունը կարո՞ղ է սովորեցնել նոր քրեականհնարքներ։ 10-ից 8-ը դրական են պատասխանել այդ հարցին։ Հաջորդ հարցին10-ից 3-ն էլ պատասխանել են, որ փորձել են հանցագործություն կատարել՝ղեկավարվելով ֆիլմում դիտած հնարքներով։ Մեկ այլ ուսումնասիրությունցույց է տվել, որ բռնության տեսարաններով հաղորդումների դիտումը երեխայիմոտ առաջացրել են ագրեսիվ վարքագիծ։ Այդպիսի երեխաները մի քանի անգամավելի շատ են կատարում օրինախախտումներ, քան նրանք, որոնց չի գրավումայդպիսի հաղորդումների դիտումը» [8]։ Ինչու՞ են երեխաներն ավելի ագրեսիվ դառնում։ Հայտնի է երեխայիայսպիսի հոգեբանական առանձնահատկություն. մեծահասակի գործողությունները նրա կողմից ընդունվում են որպես կանոն, և երեխայի համար ավելի հեշտէ այն կրկնօրինակել, քան խորանալ նրա թույլատրելիության մեջ։ Եթե երեխայիհետ սխալ տեղից անցնել փողոցը, ապա նա մեծ տարիքում այդպես էլ կանի՝իմանալով հանդերձ, որ դա սխալ է, քանի որ այն թափանցում է նրա գիտակցության մեջ, ամրապնդվում և շտկման ենթակա չէ։ Այդպես էլ ագրեսիվ տեսարանի դիտումը բերում է ոչ միայն ագրեսիվ վարքագծի, այլև՝ զգացմունքայինանզգամության։ Երեխան դառնում է ավելի քիչ արձագանքող, սառը, նրան քիչ էսկսում անհանգստացնել ուրիշի ցավն ու տառապանքը;Ագրեսիվ տեսարանների դիտումը 7-8 տարեկանում կարող է կանխորոշելերեխայի ագրեսիվությունը 17-19 տարեկանում։ Այդ պատճառով անհրաժեշտ էծնողներին խորհուրդ տալ մինչև 12 տարեկանը արգելել ագրեսիվ հաղորդումների և ֆիլմերի դիտումը և ավելի մեծ տարիքում սահմանափակել դրանց քանակը։ Կարելի է նաև ամբողջ ընտանիքով սահմանափակել կամ կրճատելհեռուստացույցի և համակարգչի մոտ անցկացրած ժամերի քանակը և ավելիարդյունավետ անցկացնել դրանք։ Որպեսզի պատկերացնենք, թե ինչ հանգամանքներ են երեխայի համարկարևոր և որոնք են վախեր առաջացնում, անհրաժեշտ է իմանալ, որ աճողերեխան յուրացնում է շրջակա միջավայրը, անկախ նրանից` այն խաղա՞ղ է, թեպատերազմային։ Երեխան մեծանալով՝ գնում է դպրոց, աստիճանաբար ծնողների հետ կապը թուլանում է, և սկսվում է դժվարությունների շրջանը դաստիարակության գործում։ Ծնողները չեն կարողանում հետևել երեխաների վարքին,որոնք իրենց հիվանդագին ցանկությունները կամ վախերն արտահայտում ենագրեսիվ կենդանիների մարմնավորմամբ, իսկ քիչ ավելի մեծ տարիքում դիտում են մեծերի համար նախատեսված սարսափ ֆիլմեր։ 6-7 տարեկան երեխան, հեռուստացույց նայելով, ավելի խորն է ընդունումինֆորմացիան, ուրախության ու վախի ապրումներ է ունենում, նրա հոգեկանըկարող է գտնվել ուժեղ գրգռման կամ արգելակման մեջ։ Օրինակ՝ հաճույքստանալով սպանության, բռնության տեսարաններով` նա կողքից կշտամբանքչի զգում և անգիտակցաբար, հիպնոսի ազդեցության տակ, իր հոգեկան գործընթացի կառավարումը կամավոր տրամադրում է հեռուստատեսությանը։ Ամբողջաշխարհի հետ շփվելով էկրանի միջոցով` նա իր համար գտնում է ինչ-որարժեքավոր բան, այդ թվում և իր գոյության իդեալը։ Որոշ կրտսեր դպրոցականների համար նրանք գերմարդիկ են, համարձակ ոստիկաններ, հասարակականքաղաքական գործիչներ, իսկ մյուսների համար` հանրահայտ կինո-դերասաններ, սպորտի վարպետներ, մանկավարժներ։ Իր իդեալին նա վստահում է, նրախոսքերը, գործողությունները ճշմարտություն է համարում և սկսում է հետևելնրա սկզբունքներին։ Այդպիսի իդեալի ազդեցությունը էկրանից մեծ ներշնչանքէ պարգևում։ Երեխաները պատրաստ չեն համապատասխան ձևով արձագանքել էկրանից ստացված ինֆորմացիային։ Գիտնականները բացահայտել են, որմիայն ծնողների 60%-ն է փորձում բացատրել հեռուստատեսությամբ ցուցադրված բռնության տեսարանները։ Իսկ 40%-ը ոչ մի կարևորություն չի տալիսերեխայի կողմից դիտվող ծրագրի բովանդակությանը։ Խաղահրապարակումհաճախ կարելի է վկա լինել, թե ինչպես է հաղթողը հաճույքով խփում պարտվածին, իսկ առաջ իրեն հաղթող ճանաչելու համար բավական էր միայն բռնելհակառակորդին։ Սրա պատճառն այն է, որ կրտսեր դպրոցականները, չունենալով բավարար չափի գիտակցություն, իրենց տեսածը համարում են իսկական ևսպանություններն ու բռնությունները վախի կամ զզվանքի զգացում չեն առաջացնում, քանի որ նրանք հեռուստատեսությամբ վարժվել են այդ երևույթին ևդա իրենց համար սովորական է։ Այդ նույն ագրեսիվ վերաբերմունքը կիրառումեն նաև դպրոցում։ Անիմաստ է կրտսեր դպրոցականին հեռու պահել հեռուստացույցից, ուղղակի պետք է ծնողները վերահսկեն, թե ինչ է նայում երեխան։ Այս ամենից կարելի է եզրակացնել, որ ժամանակակից պայմաններումկրտսեր դպրոցականի դրսևորած ագրեսիվության մակարդակի վրա ազդեցություն է թողնում նրանց կողմից ստացած տեղեկատվությունը (հեռուստացույցիցև համակարգչից լսածն ու տեսածը)։ Այդ ագրեսիվությունը երեխաները տեղափոխում են դպրոց, կիրառում դպրոցում՝ ագրեսիվ վերաբերմունք ցուցաբերելով ուսուցիչների և ընկերների նկատմամբ։ Էլ չենք ասում, որ երեխան ժամերով նստում է համակարգչում եղած խաղերի դիմաց՝ վնասի տակ դնելովտեսողությունը՝ ուսումնական ոչ մի հաղորդում չդիտելով և ոչ մի բանովչնպաստելով իր իսկ գիտելիքների, կարողությունների, արժեքային համակարգիզարգացմանը։ «Ողջ աշխարհում յուրաքանչյուր երրորդը վատ է տեսնում։ Առավել անհանգստացնողը կրտսեր դպրոցականների կարճատեսության աճիմիտումն է, որը հիմնականում առաջ է գալիս պառկած վիճակում կարդալուց,վատ լուսավորությունից, երկար ժամանակ հեռուստացույցի կամ համակարգչիդիմաց նստելուց, սեղանի անհարմարությունից և այլն» [3]։ Տանը՝ ծնողները,դպրոցում՝ ուսուցիչները պետք է լուրջ ուշադրության արժանացնել ԶԼՄ –ներովտարված երեխաներին և դասերի ժամանակ համապա-տասխան պահերըօգտագործել՝ դիպուկ օրինակների միջոցով բացատրելով այն վնասները, որկտան սարսափ ֆիլները, նման հաղորդումները, համակարգչի և համացանցիչարաշահումը։ «Ըստ Վիգոտսկու և նրա հետևորդների ՝ կանոնավոր ուսուցումըկարող է և իսկապես ազդում է երեխայի մտավոր զարգացման ու դաստիարակության վրա։ Այդ նպատակով նրանք ուսուցիչներին առաջարկում են ակտիվորեն միջամտել։ Ըստ նրանց՝ համապատասխան կրթական միջավայրի ևորոշակի նյութերի ապահովումը բավական չէ այդ զարգացումը խթանելուհամար» [2]։ /Սրանք բոլորը խնդիրներ են՝ իրենց լուծումներով/։ Բերված տվյալների վերլուծությունից դուրս գալով՝ կարելի է խորհուրդտալ ծնողներին և ուսուցիչներին։ 1. Հետևել վարքի սահմանված կարգի ձևավորմանը դաստիարակության ընթացքում։ ա. Ձևավորել բազմակողմանի ու ներդաշնակ զարգացած անհատ, որը կբավարարի հասարակական պահանջներին։ բ. Շատ ցավալի է, որ ո՛չ պետականորեն, ո՛չ ընտանիքում չի որոշված, թե երեխան ինչքան ժամանակ պետք է անցկացնի հեռուստացույցի առաջ։ Կարգավորեք ինքներդ։ գ. Սոցիալական փորձը ցույց է տվել, որ, երեխայի շարունակական գտնվելը էկրանի առաջ, փոխադարձ կապված է նրա հուզական ոլորտի, նրա ինտելեկտուալ հնարավորությունների, ֆիզիկական տվյալների, այդ թվում տեսողության վատթարացման հետ դ. Այդ գործընթացը կարգավորող հիմնական մեթոդները կարող են լինել զրույցըայլ մանկավարժների, մանկական հոգեբանների հետ՝ այս կամ այն հաղորդման վնասակարության կամ օգտակարության մասին։ Անձնական կամհասարակական օրինակով երևույթի դրական և բացասական կողմերի ցուցադրում։ Խաղերի ձևով, կարող է լինել դիդակտիկ, զարգացնող, միաժամանակ դաստիարակող բնույթի համակարգչային կամ հեռուստատեսայինկրթական ծրագրեր;2. Աստիճանաբար երեխան պետք է սովորի համացանցից և էկրանից դրականըվերցնել։ 3. Ծնողները պետք է հետևեն գիտական նորամուծություններին, գրականություն կարդան՝ դաստիարակչական տարբեր ուղղությունների, այդ թվումագրեսիվության վերաբերյալ։ 4. Շատ կարևոր է փոխըմբռնումը երեխայի հետ` ի՛նչ նայել, ե՛րբ նայել, ինչքա՛նժամանակով։ Երեխան ցանկացած առումով ընդօրինակում է ծնողին, ուսուցչին և նրանց կերպարը զարգանում է իր մեջ։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Մարիա Մոնտեսորի, Ինքնաքննադատությունը և ինքնուսուցումը կրտսերդպրոցում։ Ուսումնական ծրագիր։ Ռուսերենից թարգմանեց ԳևորգՀակոբյանը։ 2013։ Էջ 21։ 37 էջ։ 2. Հովհաննիսյան Գ. և ուրիշներ, Կառուցողական կրթության հիմունքները ևմեթոդները։ Ձեռնարկ ուսուցիչների համար։ Երևան։ «Տիգրան Մեծ» հրատ.։ 2004։ Էջ 32։ 336 էջ։ 3. Aniedu.am, Տունտունիկ, Տիֆլոմանկավարժություն, թույլ տեսնող երեխաներիկրթություն։ 2013։ Հասանելի՝ 16.07.2018։ 4. Mi-lingvo.biogsoot.am, Սերոբյան Արեգ, Տարիքային հոգեբանություն։ 2015։ Հասանելի՝ 08.04.2018։ 5. Խուդոյան Ս. Անձի զարգացման ճգնաժամային տարիքները, Երևան։ «Զանգակ-97»։ 2004։ 176 էջ։ 6. Էլկոնին Դ. Բ. Կրտսեր դպրոցականի ուսուցման հոգեբանություն։ Երևան։ «Լույս» հրատարակչություն։ 1975։ Էջ 19։ 238 էջ։ 7. Բերոն Ռ., Ռիչարդ Դ. Ագրեսիա։ ՍՊԲ, հրատ. Պիտեր։ 1997։ Էջ 104-108։ 194 էջ։ 8. Մեդիա հոգեբանության հիմնախնդիրները։ Հավաքածու։ Մոսկվա։ «ՌիպՀոլդինգ» հրատարակչություն։ 2002։ Էջ 146։ Հասանելի՝ 20.05.2018։

Աշխատանքն օգտակար է նրանով, որ այն կնպաստի կրտսեր դպրոցականների ագրեսիվության և ԶԼՄ-ների միջև կապի բացահայտմանը։ Կյանքի առաջին տարիներից սկսած երեխան հայտնըվում է ինֆորմացիոն դաշտում, որտեղ արդեն կապ է հաստատում` հաղորդակցվելով։ Ժամանակակից պայմաններում կրտսեր դպրոցականի դրսևորած ագրեսիվության մակարդակի վրա ազդեցություն է թողնում նրանց կողմից ստացած տեղեկատվությունը (հեռուստացույցից և համացանցից լսածն ու տեսածը)։ Այդ ագրեսիվությունը երեխաները տեղափոխում են դպրոց, կիրառում դպրոցում՝ ագրեսիվ վերաբերմունք ցուցաբերելով ուսուցիչների և ընկերների նկատմամբ։

Armenianամանակակից հայերենն աշխարհին այսօր ներկայացվում է երկու գրական տարբերակով `արևելահայերեն և արևմտահայերեն: Արևելահայերենը Հայաստանի Հանրապետության պետական ​​լեզուն է, համընդհանուր հաղորդակցության, մամուլի, ռադիոյի, հեռուստատեսության, թատրոնի, կինոյի, տարրական և ավագ դպրոցների լեզուն: Այն պետական ​​խնամքի առարկա է և մանրակրկիտ ուսումնասիրվել է լեզվաբանների կողմից: ArmArmenian- ը սփյուռքի համայնքի մեծամասնության լեզուն է: Նրա հետ շփվում են աշխարհի չորս կողմերում ապաստանած հայերը, այս լեզվով տպագրվում են բազմաթիվ պարբերականներ, տրվում են ռադիոյի և հեռուստատեսության հաղորդումներ, ստեղծվում են գեղարվեստական ​​նկարներ: Անկախություն ձեռք բերելուց հետո, Հայրենիք-Սփյուռք կապերի հետագա մերձեցումից հետո Հայաստանում ավելի հրատապ դարձավ հայերենի հայերենի դասավանդումը, որի քննությունը հիմնված էր գիտության վրա: Այսօր շատ հրատապ է թվում մեր լեզվի երկու տարբերակների սերտ մերձեցման և փոխադարձ հարստացման հարցը, որի իրագործումը պետք է սկսվի դպրոցներից և համալսարանների համապատասխան բաժիններից: Հայերենի դասավանդման հարցը առավել արդիական դարձավ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հայտնի հրապարակումից հետո, համաձայն որի `հայերենը 2010 թվականից ընդգրկված է վտանգված, վտանգված լեզուների ցանկում: Այս պարագայում մայրենի լեզվի երկու գրական տարբերակների մերձեցումը և համեմատական ​​ուսմունքն ընկալվում են որպես հայրենասիրական քայլ ՝ քաղաքացիական պարտականությունից դուրս: Հայ-հայ գրական լեզվի հակիրճ ուսումնասիրությունը ներառված է միայն ավագ դպրոցի հումանիտար ուսումնական ծրագրում, մինչդեռ հայ-հայերեն ձեռագրերի ուսուցումը սկսվում է ավագ դպրոցի 8-րդ դասարանում և շարունակվում է ավագ դպրոցի բոլոր դասարաններում: Այս պարագայում հայ-հայկական բնօրինակների ուսումնասիրությունը կարող է միաժամանակ դառնալ հայ-հայ գրական լեզվի ուսումնասիրման գործընթաց: Հայերենի դասավանդումը միջնակարգ դպրոցում պետք է իրականացվի գործնական ձևով `բնագրի վերաբերյալ աշխատանքների շրջանակներում: Համեմատության մեթոդի միջոցով ակնհայտ են դառնում մայրենիի երկու տարբերակների նմանություններն ու տարբերությունները, իսկ հայոց լեզվի լեզվական առանձնահատկությունների ընկալումը դառնում է ավելի դյուրին ու մատչելի: Դասընթացը կարող է իրականացվել ինչպես ինդուկտիվ, այնպես էլ դեդուկտիվ մեթոդներով: Առաջին դեպքում սովորողը, ծանոթանալով լեզվական իրականությանը, իր արտահայտությունն է գտնում բնագրի համատեքստում: Երկրորդ դեպքում սովորողը մեկնաբանում է լեզվական իրողությունները `մեկնաբանելով հայ-հայերեն բառերը և բնօրինակով: Ինչպես հայտնի է, արեւելահայ-արեւմտահայ գրական լեզուները ձեւավորվել են տարբեր բարբառային հիմքերի վրա: Եթե ​​Արարատյան բարբառը հիմք է ծառայել արեւելահայերենի համար, ապա Պոլսի բարբառը հայ-հայ գրական լեզվի համար: 1 Շահինյան Դ., Կորուստի եզրին գտնվող հայ. «Ասպարեզ» պարբերական, Ստամբուլ, 2010 (ինտերնետ): Սա է երկու գրական լեզուների հնչյունական, ուղղագրական և քերականական տարբերությունների հիմնական պատճառը: Երկու գրական լեզուների հիմնական հնչյունաբանական տարբերությունները բաղաձայնների շարժումներն են: Հայերենում b, c, d, d, j ձայնավորներն արտասանվում են որպես խուլ շնչող, p, q, t, ts, ch, իսկ հասարակ խուլերը ՝ p, k, t, ts, j, դառնում են ձայնավորներ ՝ b, c, d, ձ, ջ (որոշ բացառություններով), ինչպես գեղեցիկ - գեղեցիկ, Պետրոս - Bedros և այլն: ArmArmenian- ի արտասանության մեջ r ձայնը վերացվում է, և rr արտասանվում է նույն կերպ (aru-aru, aru-aru): ArmArmenian- ի արտասանության առանձնահատկությունները ավելի մատչելի կլինեն `ցուցադրելով ուսումնասիրված բնօրինակների արտասանությունը: Originalանկալի է համատեղել բնօրինակ տարբերակները արևելահայերենով և արևմտահայերենով, հատկապես, եթե ուսուցումը զուգորդվում է ստեղծագործությունների ձայնագրություններ լսելու հետ (կարդում են Հրաչյա Ներսիսյանը, Վահրամ Փափազյանը և այլ վարպետներ): Գիշերը քաղցր է, գիշերը ՝ հեշտ: Հաշիշի օծանելիքով և բալասանով: Թեթև ճանապարհը անցնում եմ գինով: Գիշերը քաղցր է, գիշերը ՝ հեշտ .... Մ.Մեծարենց, «Սիրերգ» Գիշերը քաղցր է, գիշերը ՝ հեշտ: Հաշիշ օձ և պալասան: Ես գնալու եմ քնելու Լուսենի ճանապարհին, Քիշերը քաղցր է, Քիշերը հեշտ է .... Այնուհետև կկատարվեն գործնական վարժություններ ըստ բնօրինակ թեմաների, ինչպիսիք են. - Կարդացեք տրված բառերը հայերեն-հայերեն արտասանության մեջ 1: Erաղիկ, փառք (փարք), ջոջ (չոչ): 1 Առաջադրանքների մեջ ներառված նմուշներն ընտրված են հանրակրթական դպրոցի դասագրքերում ընդգրկված հայահայ հեղինակների աշխատանքներից (Գասպարյան Դ., Գրականություն, 8-րդ դասարան, Ե., «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն, 2017, էջ 187-223: Կիրակոսյան Վ., Ավետիսյան.., Գրականություն, 11-րդ դասարան, Ե., «Մանմար» հրատարակչություն, 2010, էջ 15-109): -Շարունակել դերանունների շարքը `բացատրելով արտասանությունները. Անձը` հետո, անձը `անցավ, առջևը` արջը, հոսքը `արական, մեխը` ճզմելը, լուռ `լուրերը, առաջ` հառաչելը: -Հետևյալ հատուկ անուններն արտահայտվում են բնորոշ հայերեն լեզուներով. ) Հակոբոս), Դիկրանուհի (Տիգրանուհի): Հայ-հայկական բնօրինակների մասին լեզվաբանական աշխատանքի հաջորդ քայլը բանավոր աշխատանքն է: Հայերենը արահայերենի գրական լեզուների հիմնական բառապաշարն է, բայց կան բառեր, որոնք օգտագործվում են միայն հայ-հայերենում: Նման բառերի առանձնացումը և դրանց բացատրությունը արևելահայերեն տարբերակներում ոչ միայն կօգնի «հայտնաբերել» գրական ստեղծագործության բովանդակությունը, այլև կհարստացնի ուսանողի բառապաշարը: Բնօրինակների շուրջ բանավոր աշխատանքը պետք է կատարվի հետևյալ առաջադրանքներով. -Օգտագործելով Ս. Սաքապետոյանի բառարանից նշեք հայ-հայերեն համարժեքները. (Խորը), ակաձձուն (լրիվ), առավոտյան (առավոտյան), զաքաթել (կարոտ), կալյակ (կաթիլ), համբուն (համակ), համր (դանդաղ), հեշտ (հաճելի), memik), πατάρον (սուտ), պարտապան (հոգնած): (կերակրել), պաթիր (դժվար), ջամբել. Գրեք այն բառերը, որոնք ունեն տարբեր իմաստներ արևելահայերենում և հայերենում. բարբառ, պահարան, երաժիշտ, բառարան, գործատու, կողպեք, ալեհավաք ալյաք, ախոյան, բանավոր: - Գրիր տրված բառերի հայ-հայերեն տարբերակները. ), ազգանուն (մականուն)), խոնավ (պարտական), քամի (քամոտ): 1 Սաքապետոյան Ռ., Հայալեզու դասագիրք, Ե., Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն, 2006, էջ 317 - 490: Հայերենի քերականական իրողություններին ծանոթությունը հնարավոր է դառնում գործնական ուսուցման միջոցով: Կիրառելով ուսուցչական-դեդուկտիվ մեթոդը `ուսանողներին նախ պատկերացում է տրվում հայ-հայերենի քերականական առանձնահատկությունների մասին, կիրառվում են բնօրինակ աշխատանքներ: Հայտնի է, որ արևելահայ և արևմտահայ գրական լեզուների (օրինակ ՝ բարբառների) տարբերակման առաջին առանձնահատկությունը բայի որոշյալ հոդի ներկա ժամանակի կազմությունն է (հոսում է - հոսում է, անցնում է - անցնում է): Ուսանողը կիմանա այս լեզվական իրողությունը `դիտարկելով ուսումնասիրված ձեռագրերը, ինչպիսիք են` them Նրանց միջով խորը դող է հոսում Դ. Վարուժան, «oryորյան ծովեր»… Եվ ես դողացող ափով անցնում եմ ավազի միջով ... Մ. Մեծարենց, արեւելյան հայերենում «Նավակներ» -ը գերազանցում է գոյականի հոլովումը, իսկ հայերենում `հոլովումը: Հոգնակի թվով, -er, -ner ածանցներից հետո, ընդհանուր առմամբ, հոլովն ավելանում է: Դաշտի ճանապարհին, կամ լեռան լանջին… Մ. Մեծարենց, «Հյուղ» Արվեստը ոսկի է, այդպիսի բոցեր… Դ. Վարուժան, «Հասուն արվեստ» -ը արևելահայերենում բացառիկի հիմնական ավարտն է, և արեւմտահայերենում դրանք են: Theանապարհին, գետում և դաշտում… Տո՛ւր ինձ, Տե՛ր, ուրախությունը անանձնական: Մ. Մեծարենց, «Տո՛ւր ինձ, Տեր» արեւելահայերենի եզակի վանկում, հայոց լեզուն վերջ չունի: Գոյական նշանակությունն արտահայտվում է կապի մեջ: Սիրտս անհայտացավ մթնշաղում… Մ. Մեծարենց, «Երկրորդական» Սեռական վանկը երբեք վճռական հոդված չի ստանում արևելահայերենով, այն կարող է ստանալ իսկական հայերենով: … Ալետայի հովտի հովտում Asովերն անցնում են: Դ. Վարուժան, «oryորյան ծովեր» հոգնակիի ձևավորման ընթացքում, և հնչյուններով մի շարք բառեր, ի տարբերություն արևելահայերենի, հայտնվում են ոչ ձայնավոր հիմունքներով: … Բոլոր պտուղները աշնանը, Եվ մեղր, և կաթ, և գինի: Մ. Մեծարենց, «Հյուղ» -ը արեւելահայերենում անորոշ հոդի փոխարեն դերանուն ունի: ArmArmenian– ում կա անորոշ հոդ ՝ հետադասություն (ձայնավորով, m ', mn): Կախարդական մի խոսք կախարդեց սիրտս: Պ.Դուրյան, «Սիրել» ... Մի քիչ էլ, Ահ, փայլ, փայլ, ողջույն: Ես հիվանդ եմ. Մ. Մեծարենց, «Ար» «Ար» հայերենը բնութագրվում է կրկնակի ժխտմամբ, որը երբեք չի արտահայտվում հայերեն: Ոչ ոք չի ասել: «Հաք տղա, ինչու է նա գոռում»: Պ. Դուրյան, «Լիճ» Հայերենում ուղղակի խնդիրն ունի միայն մեկ ձև ՝ ուղիղ: Ես ատում եմ դահլիճների փարթամ կանանց… Դ. Վարուժան, «Օ,, Թալիթա» Քերականության համառոտ տեսությանը ծանոթանալուց հետո բնօրինակների վերաբերյալ գործնական աշխատանքներ: «Բնօրինակից դուրս գրեք հայերենին բնորոշ քերականական ձեւերը, մեկնաբանեք լեզվական իրողությունը: - Հայերեն քերականական տառերի դիմաց գրել արեւելահայերեն տարբերակները: Պ.Դուրյան, «Իմ մահը» հոգիս, ասում են ՝ դաշտերում, դու զգում ես, ես, նա, մի ծաղիկ, կանայք, իմ մանչերը, նա եկավ, ցույց տվեց նրան, ասաց նա, ինձ, բոլորին , - Նախահայկական քերականական ձիերը դարձնել արմահայ: - Համեմատեք հայ-հայ-բնօրինակները `նշելով քերականական տարբերությունները: Flowersաղիկներով անուշահոտ քամին երեկոյան բուրում է անուշահոտ քամին, Անուշաբույր երազ է իջնում ​​հոգիների վրա, Որքան հեշտ է այս գիշերվա մթնշաղը: Մ. Մեծարենց, «Ակացիաների փայլի տակ» ծաղիկներից հանգիստ տերեւներ է թափում: Երեկոյան բույրերով անուշահոտ քամին, Հոտ է գալիս հոգիների վրա: Այսպիսով, հայ գրականության նմուշները կարելի է սովորել հայ գրականության դասընթացներին ՝ բնօրինակին վերաբերող աշխատանքի շրջանակներում: Ուսանողները սովորում են արևմտահայերեն ՝ համատեղելով արևելահայերենը և արևմտահայերենի լեզվական իրողությունները: Երկու գրական լեզուների ընդհանրություններն ու տարբերությունները ակնհայտ են դառնում արևելահայերենի և արևմտահայերենի բնօրինակների զուգորդմամբ: Հայ-հայ գրական լեզվի իմացությունը նպաստում է գրական ստեղծագործության բովանդակության ընկալմանը և գեղարվեստական ​​արժանիքների բացահայտմանը: Հայոց լեզուն ուսումնասիրելը հայրենասիրական քայլ է քաղաքացիական պարտքի իրականացման գործում: ԳԻՐՔ 1. Շահինյան Դ.Հայաստանի Հանրապետությունը ոչնչացման եզրին է: «Ասպարեզ» պարբերական: Ստամբուլ 2010 (ինտերնետ): 2. Գասպարյան Դ. Գրականություն: 8-րդ դասարան: Այո՛ «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն: 2017 թ. էջ 187-223: Կիրակոսյան Վ., Ավետիսյան.. Գրականություն. 11-րդ դասարան: Այո՛ «Մանմար» հրատարակչություն: 2010 թ. էջ 15-109): 3. Սաքապետոյան Ռ., Հայ-հայկական դասագիրք: Այո՛ Երեւանի պետական ​​համալսարանի մամուլ: 2006 թ. էջ 317 - 490: ։

Այսօր խիստ հրատապ է հնչում արևելահայ և արևմտահայ գրական լեզուների մերձեցման և փոխադարձ հարստացման խնդիրը, որի իրականացումը սկսվում է դպրոցներից ու բուհերի համապատասխան բաժիններից։ Հանրակրթական դպրոցի միջին դասարաններում արևմտահայերեն բնագրերի շուրջ կատարվող լեզվական աշխատանքները լայն հնարավորություն են ընձեռում գործնական ճանապարհով ճանաչելու արևմտահայ լեզվի հնչյունաբանական, քերականական և բառապաշարային առանձնահատկությունները։

Բանկերի իրավաբանական հիմունքները Տնտեսական հարաբերությունների իրավական կարգավորումը և շարունակում է մնալ պետության պարտադիր գործառույթը, որպես քաղաքացիների ընդհանուր շահերի ներկայացուցիչ: Նորմալ զարգացող տնտեսական հարաբերությունների սուբյեկտների վարքագծի շեղումները վերացնելու իրավական մեխանիզմներից մեկը սնանկության ինստիտուտն է մասնավոր և հանրային իրավունքի խաչմերուկում: Վերջինս կարելի է դիտարկել որպես պետական ​​միջամտության հատուկ դրսեւորում տնտեսական հարաբերությունների բնականոն ընթացքն ապահովելու գործում: Սնանկության ինստիտուտի միջոցով հնարավոր է կառուցվածքային փոփոխություններ իրականացնել տնտեսական համակարգում `համակարգից հանելով գույքի անբարեխիղճ մասնակիցներին` «իրենց նյութական ռեսուրսները վերաբաշխելով հասարակության հետ կապերի ազնիվ մասնակիցների միջև»: Ելնելով վերը նշվածից ՝ մենք ուսումնասիրել ենք սնանկության ինստիտուտը մասնավոր և պետական ​​իրավունքի խաչմերուկում: Հետազոտության հիմնական նպատակը սնանկության ինստիտուտը կարգավորող օրենսդրության համակարգի համակողմանի ուսումնասիրումն է `դրանում առկա խնդիրների բացահայտման արդյունքում, տեսականորեն հիմնավորված առաջարկների ներկայացումը, որոնք, հաշվի առնելով ՀՀ իրավական համակարգի առանձնահատկությունները, կբարձրացնի իրավական կարգավորման արդյունավետությունը: Տնտեսավարող սուբյեկտներին սնանկ ճանաչելով դա արվում է պարտատերերի կողմից (տնտեսվարող սուբյեկտները պատասխանատու են իրենց ամբողջ գույքով իրենց պարտավորությունները չկատարելու համար), պարտապանը (երբեմն հնարավոր է բարելավել նրա ֆինանսական վիճակը ֆինանսական վերականգնման ծրագրի միջոցով, բավարարել պարտատերերի պահանջները ՝ առանց պարտապանին դադարեցնելու): պաշտպանել հանրային շահերի պաշտպանությունը (սնանկության ինստիտուտը հնարավորություն է տալիս ազատվել տնտեսական հարաբերությունների մասնակիցներից, որոնք ժամանակին խաթարում են այդ հարաբերությունները, հետևաբար ՝ հանուն հանրային շահերը պաշտպանելու): 1. Սնանկության հիմքերի իրավական ամրագրումը, սնանկության հիմքերով օրենսդիրի որդեգրած մոտեցումը չափազանց կարևոր է սնանկության հարաբերությունների իրավական կարգավորման համար: «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքը, կախված այն հանգամանքից, թե ով է սնանկության գործը հարուցողը, նախատեսում է անհատ գործարարներ և փաստաբան 1 Տե՛ս Բարսեղյան Թ., Բիզնես իրավունք, դասագիրք, Երևան, 2009, էջ 153-154: Մարդկանց սնանկ ճանաչելու համար կան տարբեր հիմքեր: Օրենքի 3-րդ հոդվածի համաձայն, պարտապանը կարող է սնանկ ճանաչվել դատարանի որոշմամբ `իր նախաձեռնությամբ (կամավոր սնանկության դիմում) կամ պարտատիրոջ պահանջով (հարկադիր սնանկության դիմում), եթե պարտապանը անվճարունակ է: Չնայած այն հանգամանքին, որ «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքը անվճարունակությունը համարում է «կամավոր» և «հարկադրված» սնանկության հիմք, այնուամենայնիվ, օրենսդրական ձևակերպումից բխում է, որ օրենսդիրը տնտեսվարող սուբյեկտներին սնանկ ճանաչելու հիմք է համարում երկու տնտեսական կատեգորիաների անգործունակությունը: , Օրենքի 3-րդ հոդվածի համաձայն, պարտապանը անվճարունակ է (վճարել չի կարող), եթե կա հետևյալ հիմքերից մեկը. Ա) պարտապանի պարտավորությունները գերազանցում են պարտապանի ակտիվների արժեքը օրենքով սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հազարապատիկի չափով (մնացորդի անվճարունակություն): ; բ) պարտապանը ի վիճակի չէ բավարարել իր ժամկետանց դրամական պարտավորությունները (փաստացի անվճարունակություն): Անվճարունակությունը գոյություն ունի, երբ, անկախ բոլոր պարտատերերի պահանջները բավարարելու համար առկա ակտիվներից, պարտապանը թույլ է տալիս վճարման պարտավորությունների կետեր 2: Վճարման պարտավորությունն անվիճելի է, եթե պարտապանը չի առարկում դրան, կամ եթե նա առարկում է նշված պարտավորությունը, բայց ՝ ա) վճարման պարտավորությունը ճանաչվում է օրինական ուժի մեջ մտած վճռով կամ վճռով, հնարավոր չէ կարգավորման հնարավորություն: բ) հայցը հիմնված է գրավոր գործարքի վրա. և պարտապանը չի ապացուցում, որ նա բավարար հիմքեր ունի բողոքարկելու հայցը (ներառյալ պահանջի լուծումը). գ) պահանջը առաջանում է պարտապանի կողմից հարկեր, տուրքեր կամ այլ պարտադիր վճարներ վճարելու պարտավորությունից. պարտապանը չի ապացուցում, որ ինքը բավարար հիմքեր ունի բողոքարկելու հայցը (ներառյալ `դ) հայցի կարգավորումը), դ) հայցի անվիճելի մասը գերազանցում է օրենքով սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հազարապատիկը: Այլ կերպ ասած, կա անվճարունակության երկու տեսակ `փաստացի` հաշվեկշիռ: Անվճարունակությունը նշանակում է վճարելու ունակության բացակայություն: «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի վերլուծությունը ապացուցում է, որ օրենքը «տարբերակում է անվճարունակության երկու ձևերը» ՝ հաշվեկշիռ (բացասական հաշվեկշռի դեպքում) - իրականում դա իրավիճակ է, երբ պարտապանը կարող է ամբողջությամբ բավարարել պարտատերերը: Այս անվճարունակության երկու տիպերը տարանջատված են միմյանցից, քանի որ օրենքը չի պահանջում այս երկու տեսակի անվճարունակության միաժամանակյա գոյություն ՝ պարտապանին սնանկ ճանաչելու համար: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը HYKD / 0414/04/083 քաղաքացիական գործի շրջանակներում կայացված որոշմամբ արձանագրել է, որ այն դեպքում, երբ տվյալ դրամական պարտավորությունը հիմնված է օրինական ուժի մեջ մտած իրավական ակտերի վրա, վճարման պարտավորությունը անվիճելի է Ավելին, սնանկության գործը հարուցելու հիմնական չափանիշը օրենքը համարում է անվճարունակությունը, քանի որ պարտքերի չափը համարվում է անվիճելի փաստ, պարտապանի կողմից պարտատերերի պահանջները վիճարկելը չի ​​բացառում դատարան դիմել 1 Տե՛ս Belych V. էջ 293: 2 Տե՛ս Բարսեղյան Թ., Էջ 157: 3 Տե՛ս http: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=52753, քաղաքացիական գործ HYKD / 0414/04/08: դիսանում Վեճի դեպքում հայցի հիմնավորումը, ինչպես նաև պարտքի չափը կարող է որոշվել դատարանի կողմից 1: ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 25.02.2008 թ. 2 անգամ մեկ անգամ և հաստատվել է, որ օրենքը հիմնված է անվճարունակության կանխավարկածի վրա: Ավելին, «անվճարունակության կանխավարկածը» իր հերթին հիմնված է պարտապանի «բարեխղճության կանխավարկածի» վրա, այսինքն, եթե պարտապանը չի կատարում իր պարտավորությունները, ապա պարտավորության չկատարումը բացատրվում է ոչ թե նրա անազնվությամբ, բայց վճարելու իր անկարողությամբ: Այս համատեքստում մենք կցանկանայինք վկայակոչել ՀՀ վճռաբեկ դատարանի EKD / ​​0074/04/093 գործով կայացված որոշումը: Հետևյալ հարցը խնդիր դարձավ այս գործի շրջանակներում: Սնանկության հիմքում ընկած գործարքի շուրջ ծագած վեճի համատեքստում պատասխանատվությունը համարվում է անվիճելի՞: և Սնանկացման հիմքում ընկած գործարքի վերաբերյալ վեճը կարո՞ղ է համարվել բավարար հիմք `հայցը վիճարկելու համար: Վճռաբեկ դատարանը գտավ, որ «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի «բ» կետի հիման վրա վճարման պարտավորությունների անվիճելիությունը կասկածի տակ դնելու համար բավարար է ոչ միայն հիմքերի առկայությունը: ապացուցելով պարտապանի պարտավորությունը կամ կետի առկայությունը, բայց նաև իրավական վեճի առկայությունը: Վեճի պատճառն այն է, որ «առարկության բավարար հիմքեր» ձևակերպումը ներառում է պարտավորության հիմքերի վերաբերյալ բովանդակային վեճի առկայություն: Հաշվի առնելով վերոգրյալը ՝ Վճռաբեկ դատարանը գտավ, որ կողմերի միջև առերևույթ վեճ է ծագել, որը քննարկվում էր մեկ այլ գործով, և ամբաստանյալի հայց ներկայացնելը, ինչպես նաև հայցը վարույթ ընդունելու դատարանի որոշման առկայությունը: , գնահատվել է որպես բավարար ապացույց, որ ամբաստանյալը բավարար հիմքեր ուներ ճանաչելու: առարկել հայցի դեմ: Վճռաբեկ դատարանը, թիվ 3-2475 (TD) գործի շրջանակներում, պատասխանելով այն հարցին, թե «դատարանը պետք է անդրադառնա առարկայական վեճի առկայությանը թեման սնանկ ճանաչելիս (անվճարունակ)»: «Վեճի հիման վրա սնանկության հայցը մերժելիս դատարանները, ըստ էության, չպետք է վկայակոչեն բովանդակային վեճ, որպեսզի չսահմանափակեն անձի` այդ վեճի քննության համար դատարան դիմելու իրավունքը: « Չնայած այն հանգամանքին, որ «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքը համապարփակ կարգավորում է այս ոլորտում առկա հարաբերությունները, այնուամենայնիվ, այն ունի որոշակի թերություններ, որոնք պետք է շտկել: Առաջին հայացքից, առաջին հայացքից թվում է, թե այդքան էլ կարևոր չէ, բայց իրականում կարևորագույններից մեկն այն է, որ օրենքում բացակայում է հիմնական հասկացությունների մեկնաբանմանը նվիրված հոդված, մինչդեռ սա նորմատիվ-իրավական ակտ է, որը նոր հասկացություններ է ներմուծում ՀՀ օրենսդրությունը: 1 Տե՛ս Karelina S., անվճարունակության (սնանկության) ճիշտ կարգավորում: դասագիրք пособое, Москва, 2002, էջ. 24 2 Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրական դատարան 25.02.2008 թ. C-735 որոշումը հասանելի էր դատական ​​համակարգի պաշտոնական կայքում ՝ http: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=42089: 3 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական-վարչական գործերի ընտրություն (2011 թ. Հունվար-դեկտեմբեր)», Երեւան, 2012, էջ 74-79: 4 Տե՛ս «Վճռաբեկ դատարանի վճիռների ընտրություն (2006 թ. Սեպտեմբեր-դեկտեմբեր)», Երևան, 2007, էջ: 446: Ըստ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի, եթե նորմատիվ իրավական ակտում օգտագործվում են նորմատիվ իրավական նոր հասկացություններ կամ հասկացություններ, որոնք միանշանակ չեն հասկացվում առանց բացատրության, ապա դրանց սահմանումները պետք է տրվեն այդ իրավական ակտով (հոդված 42) 1: Հիմնական հասկացությունների բացակայությունը հանգեցրել է նրան, որ սնանկության որոշակի ընթացակարգերի, սուբյեկտների, կատեգորիաների սահմանումները կամ չեն բացահայտվում օրենքով (սնանկություն, անվճարունակություն, կառավարիչ, ժամանակավոր կառավարիչ, պարտատերերի ժողով) կամ տրված են առանձին հոդվածների մեջ (ֆինանսական վերականգնում , ֆինանսական առողջացման ծրագիր): , մենեջերների ինքնակարգավորվող կազմակերպություն, ապահովված պարտավորություններ), որն անհարկի բեռ է օրենքի որոշակի հոդվածների համար: Մեկ այլ կարևոր խնդիր է օրենքի նպատակի վերաբերյալ առանձին հոդվածի բացակայությունը: Ինստիտուտի նպատակների օրենսդրական ամրագրումը կարևոր նշանակություն ունի, քանի որ սնանկության վարույթի իրավական կարգավորման ուղղվածությունը կապված է օրենքի նպատակների հետ: Կարծում ենք, որ «սնանկություն» հասկացությունը օրենքում սահմանելու դեպքում ինստիտուտը լիովին հասկանալու համար պետք է մատնանշվեն դրա բնութագրական առանձնահատկությունները, ինչպես նաև հետևանքները սնանկ ճանաչված սուբյեկտի համար: Բացի այդ, օրենքը չունի անհրաժեշտ ծանրաբեռնվածություն հասարակության սոցիալական պաշտպանության իրականացումն ապահովելու համար (որպես ասվածի հաստատում, բավական է հիշել օրենքի 82-րդ հոդվածը և դրա վերլուծությունը): Օրենքով նախատեսված պարտատերերի պահանջների բավարարման կարգը չի համապատասխանում օրենքի `որպես սոցիալական կարգավորողի դերին և նշանակությանը: Սա ամենակարևոր հարցերից մեկն է, որին օրենսդիրը պետք է այլ մոտեցում ցուցաբերի: Անդրադառնալով Օրենքի 82-րդ հոդվածով նախատեսված պարտատերերի պահանջների բավարարման հաջորդականությանը `կարծում ենք, որ այն պետք է ենթարկվի էական փոփոխությունների` հետևյալ պատճառներով. Օրենքի 82-րդ հոդվածը սահմանում է, որ ապահովված պարտատերերի պահանջները, կառավարչի վարձատրությունը միայն վարչական ծախսերը փոխհատուցելուց հետո, այն քաղաքացիների պահանջները, որոնց առջև պարտապանը պատասխանատու է իրենց կյանքի կամ առողջության համար վնաս պատճառելու համար, բավարարվում են համապատասխան պարբերական վճարման կապիտալիզացիա, ինչպիսիք են պարտապանը Ալիմենտի պահանջները քաղաքացու համար (երեխա, անգործունակ ծնող, անգործունակ ամուսին), աշխատանքային պայմանագրերից բխող պահանջներ (ներառյալ պարտապանի սնանկության մասին որոշումն ուժի մեջ մտնելու օրվանից մինչև դրա լուծարում), բայց ոչ պարտապանի սնանկության հայտարարագրից ավելի քան 6 ամիս առաջ. հեղինակային իրավունքի պայմանագրերով նախատեսված վարձատրության վճարներ և եկամտահարկ և պարտադիր կուտակային կենսաթոշակային վճարներ, որոնք բխում են ընթացիկ պահանջների բավարարումից: Կարծում ենք, որ օրենքի 82-րդ հոդվածով սահմանված հաջորդականության մեջ փոփոխություններ կատարելու առաջարկը բխում է դրա դրույթները ՀՀ Սահմանադրությանը համապատասխանեցնելու անհրաժեշտությունից, քանի որ դրանք հակասում են Սահմանադրության մի շարք նորմերին: 1 Տե՛ս «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենք, ԱՐՊԱ 02.05.21 / 15 (190), հոդված 42: ՀՀ Սահմանադրության 1-ին, 37-րդ, 48-րդ հոդվածների վերլուծությունից հետո բխում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը սոցիալական պետություն է: Ստացվում է, որ այն պայմաններում, երբ պետության կողմից սոցիալական կարգով հայտարարված պետության խնդիրը մարդու իրավունքների պաշտպանության երաշխիքների լիարժեք ակտիվ համակարգ է, այդ թվում `իրավական համակարգի ստեղծում, սոցիալական պաշտպանության և մարդկանց բարեկեցության բարձրացում: օրենսդրական երաշխիքների տրամադրում «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 82-րդ հոդվածի 1-ին մաս. Սոցիալական պետության գաղափարը առաջնորդվում է մեկ շուկայական հարաբերություններին բնորոշ գույքային անվտանգության գերակայության, մասնավոր շահերի գերակայության սկզբունքներով: Նման պայմաններում, մեր կարծիքով, բավարարվում են ոչ միայն Օրենքի դրույթները, որոնք սահմանում են, որ բավարարվում են այն քաղաքացիների պահանջները, որոնց կյանքը կամ առողջությունը վնասել է պարտապանը կամ ում նկատմամբ նրանք ալիմենտային պարտավորություններ ունեն 2, այլ նաև այն փաստը, որ Հայցերի բավարարման 3-րդ շրջադարձը Կարող է բավարարվել միայն աշխատանքային պայմանագրերից բխող պահանջները (ներառյալ պարտապանի սնանկության մասին որոշումը `դրա ուժի մեջ մտնելու պահից մինչև լուծարումը), բայց պահից ոչ ավելի, քան 6 ամիս առաջ պարտապանի սնանկության մասին: Նման կանոնակարգի շրջանակներում անբավարար են մնում անձանց աշխատանքային պայմանագրերից բխող պահանջները, որոնք ծագել են սնանկ ճանաչելու պահից 7 ամիս առաջ: ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 65-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ գործատուին ներկայացված պահանջները պետք է հիմնավորված լինեն: Վերոգրյալից բխում է, որ եթե սնանկ գործատուին ներկայացված աշխատանքային պայմանագրից բխող պահանջները հիմնավոր են, ապա դրանք պետք է առաջին հերթին բավարարվեն սնանկության վարույթում, անկախ այդպիսի պահանջների առաջացման ժամանակից: Վերոնշյալ նորմերը ևս մեկ անգամ հիմնավորում են այն բանի, որ ապահովված պարտատերերի պահանջները պետք է բավարարվեն ընդհանուր առմամբ, միայն պարտապանի աշխատակիցների պահանջները բավարարելուց հետո `պարտապանի կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասի համար: Ի դեպ, պարտապանի աշխատող անձինք, ովքեր պարտապանից փոխհատուցում են ստանում կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասի համար, պետք է ընդգրկվեն ոչ թե անընդմեջ, այլ հերթում ՝ ապահովելով հավասարապես հնարավորություններ պաշտպանության այս երկու սոցիալապես անապահով սուբյեկտների համար: Տարբեր հերթագրումներ նախատեսելու դեպքում, պարտապանից կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասի փոխհատուցում ստացող անձանց պահանջները պետք է լինեն առաջինը, իսկ երկրորդում `պարտապանի աշխատողների պահանջները` անկախ դրանց առաջացման ժամանակից: , Նույն տրամաբանությամբ մենք առաջարկում ենք փոփոխություն կատարել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 70-րդ հոդվածում 3: 1 Սա վերաբերում է նաև սոցիալական ապահովության համակարգին, որը հիմնականում զբաղվում է խաթարված ճակատագրերով. Հաշմանդամություն, հիվանդություն, կերակրողի կորուստ, գործազրկություն, անապահով ծերություն և այլն, ինչպես նաև սոցիալական ապահովության արդյունավետ համակարգի առկայություն, որը կարգավորում է սոցիալական ռիսկը: 2 Մանրամասների համար տե՛ս ՀՀ ընտանեկան օրենսգիրք, հոդվածներ 68, 73, 75, 77, 81, 82, 83, 84, 85: 3 ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 70-րդ հոդվածը խոսում է իրավաբանական անձանց լուծարման դեպքում հայցերը բավարարելու կարգի մասին: Նույն տրամաբանությունն այստեղ գործում է: Օրենքը պետք է փոփոխության ենթարկվի `սնանկության հիմքերը հայտնաբերելու դեպքում հարկադիր կատարման վարույթում պարտապանին սնանկ ճանաչելու պահանջով դատարան դիմելու համար: Մինչև 22.12.2010 թ. «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի փոփոխություն. Պարտատեր կամ այլ անձանց պարտավորություն դատարան դիմել `համաձայն 6-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, սնանկության հիմքերի դեպքում, հարկադիր կատարողը պարտավոր է ներկայացնել դատական ​​գործը պարտապանին սնանկ ճանաչելու մասին ՝ անկախ նրանից ՝ հարկադիր կատարողի հետ կատարողականի բոլոր վարույթները նույնն են, թե ոչ: Հիմք ընդունելով օրենքի վերոնշյալ հոդվածների վերլուծությունը (մինչև փոփոխությունը և դրանից հետո), կարծում ենք, որ այդ առումով «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածը նախորդ խմբագրությամբ նախատեսում էր ավելի ճիշտ իրավական կարգավորում: Գործող իրավական դաշտում հարկադիր կատարողը, գույքի բռնագանձման մասին որոշման հարկադիր կատարման ընթացքում պարտապանի ամբողջ ունեցվածքի բռնագրավման դեպքում, գտնում է, որ գույքը բավարար չէ, որպեսզի ապահովի պարտականությունների լիարժեք կատարումը: պարտատեր (պահանջատեր) կամ դատական ​​ծառայություն: Պարտատիրոջ (հայցվոր) հայցը բավարարելու դեպքում, գույքային օրենսդրությամբ սահմանված նվազագույն աշխատավարձի ավելի քան հազարապատիկի անբավարարության դեպքում, անհնար կլինի իրականացնել այս կամ այլ կատարողական վարույթները (ներ) ամբողջությամբ: մեկ այլ պարտատիրոջ (պահանջատեր) առջև ստանձնած պարտավորությունների մասին. պարտավոր է անհապաղ դադարեցնել կատարողական վարույթը (պարտականությունները) `առաջադրելով պարտատեր և պարտապան մեկ օրվա ընթացքում սնանկության մասին դիմում ներկայացնել նրանցից մեկի նախաձեռնությամբ ոչ, եթե նոր պարտատերերը կամ արդեն հայտնի պարտատերերը հայտնվում են կատարողական վարույթը կասեցնելու մասին որոշումը հրապարակելուց հետո: Պարտապանը դիմում է դատական ​​կարգադրիչին `չկանգնեցնել կատարողական վարույթը, ապա դատական ​​կարգադրիչը նրանց առաջարկում է սնանկության հայց ներկայացնել. եթե նա չի վերսկսում կատարողական վարույթը: Եվ եթե նոր պարտատերեր հայտնվեն կատարողական վարույթը կասեցնելու մասին որոշման մասին հայտարարությունից հետո, կամ արդեն հայտնի պարտատերը դիմում է հարկադիր կատարողին `կատարողական վարույթը չվերսկսելու խնդրանքով, ապա հարկադիր կատարողն առաջարկում է նրանց գործ սնանկության մասին; Եթե ​​կատարողական վարույթը կասեցնելու մասին որոշման մասին հայտարարությունից հետո հայտնվում են նոր պարտատերեր, կամ արդեն հայտնի պարտատերը դիմում է հարկադիր կատարողին `կատարողական վարույթը չվերսկսելու խնդրանքով, հարկադիր կատարողն առաջարկում է նրանց սնանկ ճանաչել. կատարողական վարույթը չի վերսկսվում: Եթե ​​պարտապանը կամ պարտատերը սույն մասով սահմանված ժամկետում սնանկության մասին դիմում չի ներկայացրել դատարան, կամ նոր պարտատերեր չներկայանան, հարկադիր կատարողը վերսկսում է կատարողական վարույթը: Մեր կարծիքով, հարկադիր կատարողը, կատարողական վարույթի ընթացքում պարզելով, որ պարտապանի սնանկության հիմքեր կան, պետք է դիմի դատարան `նրան սնանկ ճանաչելու պահանջով, չսպասելով պարտապանի կամ նրա պարտատերերի դատարան դիմելուն, մինչդեռ ներկայիս ՀՀ Սնանկության մասին օրենքը բոլորովին այլ կարգավորում է նախատեսում: Օրենքի նախորդ տարբերակի 6-րդ հոդվածի առավելությունն այն է, որ Դատական ​​ակտերի հարկադիր կատարման ծառայության աշխատողի համար դիմում ներկայացնելու միակ հիմքն այն էր, որ կատարող մարմնի կողմից պարտատիրոջ (հայցերի) պահանջը բավարարելը կհանգեցներ պարտատիրոջ (պարտատերերի) առջեւ ստանձնած պարտավորության կատարման անհնարինություն: Վերլուծելով օրենքի այս ձևակերպումը, ակնհայտ է, որ հարկադիր կատարողի կողմից սնանկության պահանջ ներկայացնելու համար անհրաժեշտ էր առնվազն երկու կատարողական վարույթ, մինչդեռ ներկայումս օրենքը նախատեսում է, որ պարտապանի ունեցվածքն անբավարար է նույն կատարման մեջ այլ պարտատիրոջ պահանջը բավարարելու համար: վարույթ Bankամանակին «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքն ավելի կանոնակարգված էր `համապատասխան հիմքերի առկայության դեպքում սնանկության մասին դիմում ներկայացնելու պարտավորությամբ: Այն դեպքում, երբ պարտապանը, պարտատերը սնանկության հայցով չի դիմում դատարան, անվճարունակ անձինք շարունակում են գործել ՝ մտնելով նոր քաղաքացիական հարաբերություններ ՝ ստանձնելով նոր պարտականություններ, բնականաբար ստեղծելով լրացուցիչ խոչընդոտներ այդ հարաբերությունների մեջ մտնող սուբյեկտների համար: Ավելին, այդ անվճարունակ տնտեսվարող սուբյեկտների առկայությունը թույլ չի տալիս իրական պատկերացում կազմել ՀՀ տնտեսության մասին, և տնտեսական վերլուծությունները բերում են սխալ լուծումների: Նման սուբյեկտների առկայությունը բերում է պետական ​​բյուջեի անիրատեսական պլանավորման: Պետք չէ մոռանալ, որ սնանկության ինստիտուտը հիմնականում կապված է բիզնեսի հետ: Անհատ գործարարները ճանաչվում են սնանկ և իրավաբանական անձինք, որոնք բիզնեսով զբաղվելու իրավունք ստանում են միայն պետական ​​գրանցման պահից, որն իր հերթին հետապնդում է արդյունավետ հարկումը, տվյալ ոլորտի գրանցումը, բիզնեսի շրջանառությունը: Մինչդեռ անվճարունակ պարտապանին սնանկ ճանաչելու մասին դատարան չդիմելու արդյունքում, նրան սնանկ չհայտարարելու արդյունքում, անվավեր են ճանաչվում պետության կողմից գրանցված անհատ ձեռնարկատեր, իրավաբանական անձի կողմից իրականացվող նպատակները: Բացի այդ, անվճարունակ, չաշխատող կամ անբարեխիղճ սուբյեկտին բիզնեսի շրջանառությունից ժամանակավորապես հեռացնելու դեպքում խախտվում են բիզնեսի շրջանառության մյուս մասնակիցների իրավունքներն ու շահերը: Պարտապանին սնանկ ճանաչելու մասին տեղեկատվությունը տեղադրվում է Հայաստանի Հանրապետության հանրային ծանուցումների պաշտոնական կայքում, որի միջոցով հնարավոր է պարզել սնանկ ճանաչված անձանց մասին և խուսափել նրանց հետ հարաբերությունների հաստատումից: Այն դեպքում, երբ նման պարտավորություններ ունեցող սուբյեկտները սնանկության հայցով չեն դիմում դատարան, քաղաքացիական-բիզնեսի շրջանառության մյուս մասնակիցները կարող են պարտապանի հետ նոր հարաբերությունների մեջ մտնել անվճարունակության մասին տեղեկատվության բացակայության պայմաններում. նրանք կարող են հայտնվել անվճարունակ վիճակում: Հարկադիր կատարողին սնանկ ճանաչելու պահանջով դատարան դիմելու նպատակն է ապահովել փոքր պահանջներով պարտատերերի շահերը `պարտապանի դեմ հայցի պատճառով, սնանկության մասին դիմումը գանձելու համար պետական ​​տուրքի չափով 1: Նման դեպքում փոքր պահանջներ ունեցող պարտատերերը նախընտրում են չդիմել դատարան պարտապանին սնանկ ճանաչելու պահանջով, հատկապես եթե նրանք չունեն բավարար երաշխիքներ, որ պարտապանը գույք ունի, կամ նրա ունեցվածքը բավարար կլինի պարտատիրոջ նախնական պահանջը փոխհատուցելու համար: և դատական ​​ծախսեր: Սա հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ Դատական ​​ակտերի հարկադիր կատարման ծառայության ծառայության համար համապատասխան հիմքերի առկայության դեպքում սնանկության հայցով դատարան դիմելու համար 1 Տե՛ս «Պետական ​​տուրքի մասին» ՀՀ օրենք, ARPA 1998.01.11 / 1, հոդված 9: Պատասխանատվության տրամադրումը դրականորեն կանդրադառնա պարտատերերի պահանջները բավարարելու միջոցով իրենց պարտավորությունները կամ բարեխղճորեն չկատարող սուբյեկտների պարտավորությունների կատարման վրա, ինչը կմեծացնի պարտատերերի պահանջները բավարարելու և յուրաքանչյուրի շահերը պաշտպանելու հնարավորությունները: նրանցից. Սնանկացման արդյունքում տնտեսվարող սուբյեկտների դուրսբերումը կհանգեցնի տնտեսության վերականգնմանը և իրական պատկեր ստանալու: Մարո Մարգարյան Բանկերի իրավաբանական հիմունքներ Հիմնաբառեր. Սնանկություն, անվճարունակություն, պարտապան, պարտատեր, վճարման պարտավորություն, սնանկության հիմքեր, սնանկության ինստիտուտ, տնտեսական հարաբերություններ, կամավոր-հարկադիր սնանկություն , ։

Սնանկության հարաբերությունների իրավական կարգավորումը յուրաքանչյուր պետության տնտեսական կայունության երաշխիքներից մեկն է։ Հետազոտության հիմնական նպատակն է համալիր ուսումնասիրության ենթարկել սնանկության ինստիտուտը կարգավորող օրենսդրության համակարգը և դրանում առկա խնդիրների վերհանման արդյունքում տալ տեսականորեն հիմնավորված այնպիսի առաջարկներ, որոնք, հաշվի առնելով Հայաստանի Հանրապետության՝ դեռևս ձևավորվող իրավական համակարգի առանձնահատկությունները, կնպաստեն ոլորտի իրավական կարգավորման արդյունավետության բարձրացմանը։

1.Ներածություն։ Ֆիզիկայի դասագրքերում և ուսումնաօժանդակ ձեռնարկներում երկու ֆիքսված կետերի միջև մարմնի շարժման նվազագույն ժամանակը որոշելու դասական խնդիրները բավականին լուսաբանված են։ Դպրոցական դասագրքում[1] ներկայացված է Հերոնի խնդիրն ու գաղափար է տրվածՖերմայի սկզբունքի մասին։ [2-4] աշխատանքներում խորացված է նշվածթեմայի վերաբերյալ տեսական նյութը, և բերված են մի շարք խնդիրներ։ Տարբերբուհական դասագրքերում ներկայացված և քննարկված են բրախիստոքրոնիհայտնի խնդիրը[5]։ Մեր այս աշխատանքում նպատակ է դրվում ներկայացնելուև քննարկելու ծանրության ուժի ազդեցությամբ ուղիղ ճանապարհով սահողմարմինների նվազագույն ժամանակում շարժվելու վերաբերյալ խնդիրները։ Այդնպատակով ստորև նախապես կներկայացնենք քննարկվելիք խնդրաշարքիվերլուծության համար հիմք հանդիսացող մի պնդում։ 2. Գալիլեյի թեորեմը։ Ֆիզիկայի դպրոցական և բուհական բազմաթիվ խնդրագրքերում հանդիպում ենք տարբեր, բայց համանման ձևակերպումներովպնդումների, որոնց անվանում են Գալիլեյի թեորեմ կամ Գալիլեյի խնդիր[6-9]։ Բերենք վերոհիշյալ թեորեմի առավել ընդհանուր ձևակերպումը.շառավղով շրջանագծի ուղղաձիգ տրամագծի վերին ծայրակետից այդ շրջանագծի տարբեր լարերի ուղղությամբ դրված են ճոռեր (նկ. 1)։ կետից այդ ճոռերովմիաժամանակ սկսում են առանց շփման սահել տարբերմարմիններ։ Ապացուցել, որ բոլոր այդ մարմինները շրջանագծին կհասնեն միաժամանակ։ Թեորեմն ապացուցելու համար քննարկենք շրջանագծի որևէ կամայական լարով սահող մարմնի շարժումը(նկ. 1)։ Լարի կազմած անկյունը ուղղաձիգի նկատմամբ նշանակենք - ով։ Շարժման ընթացքում մարմնի վրա ազդում են ծանրության և հենարանի հաՆկ. 1կազդեցության ուժերը։ Ուստի համաձայն Նյուտոնի 2-րդ օրենքի` ։ Դինամիկայի այս վեկտորական հավասարումըպրոյեկտելով լարի երկայնքով ուղղված առանցքիվրա մարմնի արագացման համար ստանում ենքհետևյալ արտահայտությունը`։ Քանի որմարմինը կատարում է առանց սկզբնական արագության հավասարաչափ արագացող շարժում, ապանրա շարժման ժամանակը կորոշվի հետևյալարտահայտությամբ`Նկ. 2 - ը լարի երկարությունն է։ Նկար 2 - ից պարզ է, որ։ Վերջինորտեղարտահայտությունը տեղադրելով մարմնի շարժման ժամանակի բանաձևի մեջ՝ստանում ենք` ։ Ստացված արտահայտությունից պարզ է դառնում,որ շարժման ժամանակը կախված է միայն շրջանագծի շառավիղից ու ազատանկման արագացումից, և կախված չէ ուղղաձիգի նկատմամբ լարի կազմածանկյունից և սահող մարմնի զանգվածից։ Այսպիսով, այն, ինչ պահանջվում էր,ապացուցվեց։ Նկատենք, որ ստացված արդյունքը ճիշտ համապատասխանու, և մարմինը պարթյան մեջ է գտնվում այն մասնավոր դեպքի հետ, երբզապես կատարում է ազատ անկում`շրջանագծի ուղղաձիգ տրամագծի երկայնքով։ Ավելորդ չենք համարում նաև ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրել շրջաRAAamNgmcosgacos22glaltlcos2RlgRt/20նագծի տարբեր լարերով շարժվելու ժամանակների հավասարության ֆիզիկական որակական մեկնաբանությանը։ Այն է՝ ուղղաձիգի նկատմամբ լարի կազմած անկյան մեծացմանը զուգընթաց՝ փոքրանում է նրա երկարությունը, ուստիև՛ մարմնի անցած ճանապարհը, բայց փոքրանում է նաև մարմնի արագացումը,հետևաբար և՛ միջին արագության մոդուլը։ Հակառակը` ուղղաձիգի նկատմամբ լարի կազմած անկյան փոքրացման հետ մեծանում են մարմնի անցած ճանապարհը, սակայն դրան զուգընթաց մեծանում են նաև ծանրության ուժի`մարմնին արագացում հաղորդող բաղադրիչը և միջին արագության մոդուլը։ Գալիլեյի թեորեմից և նրա ապացույցից ակնհայտորեն բխում է հետագա կիրառությունների համարշատ օգտակար հետևյալ պնդումը.կետից տարբեր թեքության ճաղերով միաժամանակ բաց թողնված առանց շփման սահող բոլորնյութական կետերի երկրաչափական տեղը ժամանակի ցանկացած պահին վերին կետով և շաՆկ. 3ռավղով շրջանագիծ է (նկ. 3)։ 3.Մեթոդական պարզաբանումներ և խնդրաշարք։ Ֆիզիկայի տարբեր խնդրագրքերում և ուսումնամեթոդական ձեռնարկներում Գալիլեյի թեորեմի ապացույցը առաջադրվում է կինեմատիկա կամ դինամիկա բաժիններում, որտեղայլևս չեն ներառված այնպիսի խնդիրներ, որոնց լուծման համար այն կարող էօգտակար և կարևոր նշանակություն ունենալ։ Բացառություն է կազմում [7]խնդրագիրքը, որտեղ Գալիլեյի թեորեմին հաջորդում է ընդամենը մեկ խնդիր,որը կարելի է լուծել այդ թեորեմի կիրառմամբ։ Ինչպես միջառարկայական,այնպես էլ ներառարկայական կապերի մշակումն ու զարգացումը ուսուցմանարդի գործընթացի կարևոր գործառույթներ են` միտված բարձրացնելու ուսմանորակն ու բովանդակությունը։ Ներառարկայական կապերի զարգացման տեսակետից նպատակահարմար ենք համարում կարևոր պնդումների, թեորեմների ևխնդիրների ներկայացումը ոչ թե մեկուսացված տեսքով, այլ դրանց հաջորդողխնդրաշարքերի առկայությամբ, որոնց լուծման համար էական նշանակությունկարող է ունենալ միևնույն ելակետային դրույթը։ Ստորև կներկայացնենքխնդիրներ, որոնք չնայած միևնույն բնույթի են, սակայն ուսումնամեթոդականձեռնարկներում լուծված են միանգամայն տարբեր եղանակներով։ Վերջինս չինպաստում այդ և նմանօրիակ խնդիրների ընդհանրության լուսաբանմանը։ Որպես նորույթ առաջարկում և ներկայացնում ենք վերոհիշյալ խնդիրներիվերլուծության միասնական մոտեցում` Գալիլեյի թեորեմի կիրառմամբ։ AtA4/2gtԽնդիր 1։ Ուղղաձիգի հետ ի՞նչ անկյան տակ պետք է ուղղված լինիկետից դուրս եկող ուղիղ ողորկ ճոռը (նկ. 4), որպեսզիչորսուն դրա վրայով մինչև թեք հարթությունը սահիամենափոքր ժամանակում[7]։ Լուծում։ Նախ կատարենք խնդրի ֆիզիկականվերլուծություն։ Քննարկենք կետից դուրս եկող հնարավոր տարբեր ուղղություններ ունեցող ճոռեր (նկ. 5)։ Համաձայն Գալիլեյի թեորեմից բխող հետևանքի՝ - իցմիաժամանակ դուրս եկած չորսուները ժամանակի ցանկացած պահին կլինենուղղին շոշափող շրջանագծի վրա, որի շառավիղըժամանակի ընթացքում աճում է։ Նկար 5 - ում կետագծերով պատկերված ենաճող շառավղով շրջանագծի մի քանի հաջորդող դիրքեր։ Երբ բոլոր հնարավորուղղություններով շարժվող չորսուների երկրաչափական տեղը հանդիսացողշրջանագիծը, մեծանալով շոշափում է թեք հարթությանը (հոծ շրջանագիծ), կետում հորիզոնականՆկ. 4առաջին չորսուն արդեն կետում հասնում է այդ հարթությանը։ Այսպիսով՝պարզ է դառնում, որ շրջանագծի վերինկետնուղղորդված ճոռն էլ ապահովում է թեք հարթությանը ուղիղ ճանապարհովհասնելու նվազագույն ժամանակը։ կետից նշված շոշափմանՀիմք ընդունելով վերը շարադրվածը՝ անցնենք խնդրի լուծման մաթեմատիկական փուլին։ Այսպիսով՝-ն այն ճոռնէ, որով շարժվող չորսուն թեք հարթությանըհասնում է նվազագույն ժամանակում։ -նլինելով շոշափող ուղղահայաց է շրջանագծի շառավիղին։ Դրանից հետևում է, որ։ Մյուս կողմից քանի որ -նև-ն միևնույն կետից շրջանագծին տարված շոշափողներ են` վասարասրուն է և ուրեմն.-ն հա։ Նկ. 5Այսպիսով` և որոնելի անկյան համար ստանում ենք` ։ AAAAABCACACABAO090BACABCBBBCABABC290218000BCABAC,2909000BAC2/Խնդիր 2։ Ուղղաձիգ հարթության մեջ տրված է C շրջանագիծ։ Նույն հարթության մեջ գտնվող կետից ինչպե՞ս պետք է ուղղորդել ուղիղ ճոռը,որպեսզի այդ կետից առանց սկզբնական արագության սահող մարմինընվազագույն ժամանակում հասնի շրջանագծին։ Շփումն անտեսել[10]։ Լուծում։ Նախ դիտարկենք այն դեպքը, երբ - ն գտնվում է շրջանագծիցդուրս։ Նախորդ խնդրում բերված ֆիզիկական վերլուծությանը համանմանդատողություններով հեշտ է տեսնել, որ այժմ էլվերին կետով և C - ին անհրաժեշտ է կառուցելշոշափող նվազագույն շառավղով շրջանագիծ։ կետը շոշափման կետին միացնող լարով ուղղորդված ճոռով սահող մարմնի շարժման ժամանակն էլ կլինի C շրջանագծին հասնելու նվազագույն ժամանակը (նկ. 6)։ լարը շարունակենքայնքան, մինչև որ այն հատվի C շրջանագծին, և -ով։ Շրջանագծերիհատման կետը նշանակենքՆկ. 6կենտրոնները միացնենք հատվածով, որնակնհայտորեն անցնում էկետով։ Գծագրից պարզ է, որ` որպես հակադիր անկյուններ։ Մյուս կողմից, քանի որ - ն և - նհավասարասրուն են` ։ Ստացվածհավասարություններից ակնհայտ է, որ։ -ն ունի ուղղաձիգ ուղղություն,Քանի որ-ընույնպես կլինի ուղղաձիգ։ Վերջինից հետևում է, որ -ը C շրջանագծի ստորին կետ է։ Ամփոփելով այս ամենը գալիս ենք այն եզրահանգմանը, որ C շրջանագծից դուրս գտնվող կետից այդ շրջանագծին նվազագույն ժամանակում հասնելու ուղիղ ճանապարհը որո կետը ուղղով միացնել Cշելու համար բավական էՆկ. 7 շրջանագծի ստորին կետին։ Որոնելի ճանապարհն այն հատվածն է, որնկետը միացնում է ուղղի և շրջանագծի հատման կետին։ Շրջանագծով պարփակված տիրույթի ներսում գտնվող կետերի դեպքումխնդիրը նորից կարելի է լուծել համանման ձևով, ուստի կսահմանափակվենքմիայն վերջնարդյունքի ներկայացմամբ. ուղղագիծ շարժման տևողությունը կլի սկզբնական դիրքը C շրջանագծի վերին նի նվազագույնը, եթե մարմինը սահիկետին միացնող ուղիղ երկայնքով (նկ. 7)` - ով։ AAAABABAOOBAOBOABABOOBABAOABOAOOA||AOAOAAAABAAABԱյս և առհասարակ ցանկացած այլ խնդրաշարքում, հնարավորությանդեպքում ցանկալի է ներառել նաև գործնական հետաքրքրություն սերմանողխնդիրներ։ Նման խնդիրները հնարավորություն են տալիս դասարանի յուրաքանչյուր աշակերտին ակտիվացնելու և աշխատեցնելու, նրանց մեջ խթանումեն հետաքրքրություն և սեր են առաջացնում առարկայի նկատմամբ։ Ստորևկքննարկենք այդպիսի խնդիր.Խնդիր 3։ Ի՞նչ թեքության անկյուն պետք է ունենա հավասարասրունեռանկյուն կտրվածք ունեցող տանիքը, որպեսզի ջուրը նրանով ներքև հոսինվազագույն ժամանակում։ Տանիքի լայնությունը է։ Շփումն անտեսել [8]։ Լուծում։ Փաստորեն այս խնդրում ֆիքսված են տանիքի ստորին ևեզրակետերը (նկ. 8), իսկ գագաթը գտնվում է - ի միջնուղղահայացի վրա։ Տանիքի գագաթով և հիմքի եզրակետերով տանենք շրջանագիծ։ Համաձայն Գալիլեյի թեորեմի՝ ջրի` գագաթից մինչև հիմք հասնելու ժամանակը կլինի և, որտեղ-ն տանիքի կտրվածքհանդիսացող հավասարասրուն եռանկյաննարտագծած շրջանագծի տրամագիծն է։ Տանիքիգագաթի տարբեր բարձրությունների դեպքումկունենանք տարբեր տրամագծերով շրջանագծեր։ Նկար 8-ում պատկերված են տանիքի հնարավոր մի քանի` և հատույթներն ու դրանց արտագծած շրջանագծերը։ Ջուրը նվազագույն ժամանակում կհոսի այնտանիքով, որին արտագծվածշրջանագծիտրամագիծը նվազագույնն է։ Նկատենք, որ-նքննարկվող բոլոր շրջանագծերի համարլար է, իսկ շրջանագծի տրամագիծը մեծ կամՆկ. 8հավասար է լարի երկարությանը`։ Այստեղից պարզ է դառնում, որնվազագույն տրամագիծը հավասար է - ի։ Այս դեպքին համապատասխանողտանիքի հատույթը նկ. 8 - ում - ն է, որին արտագծած շրջանագիծըպատկերված է հոծ գծով։ Գծագրում, որպես շրջանագծիտրամագծին հենված անկյուն, ինչից պարզ է դառնում, որ - նհավասարասրուն ուղղանկյուն եռանկյուն է։ Վերջինից հետևում է, որ այդեռանկյան հիմքին առընթեր անկյունը, որը նաև տանիքի թեքության անկյունն է,հավասար է - ի։ dBCBCBCgDt/2DBACCBA1CBA2BCdDdBAC090BACBCBAC0454. Եզրակացություն։ Այսպիսով, աշխատանքում վեր հանեցինք նույնատիպ խնդիրների մի դաս և ներկայացրինք դրանց լուծման միասնական մոտեցման մի տարբերակ։ Հարկ է նշել, որ խնդիրների վերոհիշյալ դասը չի սահմանափակվում բերված օրինակներով, և կան բազմաթիվ այլ խնդիրներ, որոնց մեծմասը հեշտությամբ կարելի է լուծել համանման ձևով։ Աշխատանքում առաջարկված մոտեցումն ունի այն առանձնահատկությունը, որ քննարկվող բոլորխնդիրները լուծվում են միայն տարրական երկրաչափության կիրառմամբ։ Վերջինս օգտակար է երկու տեսակետից։ Մի կողմից՝ պահանջվող մաթեմատիկական գիտելիքների ծավալը դուրս չի գալիս 10-րդ դասարանի աշակերտի իմացության շրջանակից և մյուս կողմից էլ, լինելով միջառարկայական կապի ցայտուն դրսևորում, զարգացնում է սովորողների վերլուծական կարողությունները։ Հետազոտությունն իրականացվել է ՇՊՀ-ի կողմից տրամադրվող ֆինանսական աջակցության շնորհիվ՝ № ShSU 03-SCI-2017 գիտական թեմայի շրջանակներում։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Ղազարյան Է., Կիրակոսյան Ա., Մամյան Ա., Մելիքյան Գ., Մայիլյան Ս.«Ֆիզիկա-12»։ Եր.։ «Էդիթ Պրինտ»։ 2011։ 264 էջ։ 2. Ավանեսյան Ռ.Ե. Ֆիզիկայի օլիմպիական խնդիրների ընտրանի։ Եր.։ «Կռունկ»։ 2013։ 252 էջ։ 3. Ավանեսյան Ռ.Ե. Ֆերմայի սկզբունքի կիրառումը կինեմատիկայում։ Բնագետ։ 2016։ № 1։ էջ 41-47։ 4. Ներսիսյան Բ.Բ., Սահակյան Լ.Հ. Համաչափությունը երկրաչափականկիրառական բնույթի խնդիրներում։ Բնագետ։ 2016։ № 3։ Էջ 31-34։ 5. Голдстейн Г. Классическая механика. М.։ «Наука». 1975. 416 с.6. Յուզբաշյան Է.Ս. Ֆիզիկայի ընդհանուր դասընթացի խնդրագիրք։ Մեխանիկա. Եր.։ ԵՊՀ հրատ.։ 1982։ 224էջ։ 7. Վորոբյով Ի.Ի., Զուբկով Պ.Ի., Կուտուզովա Գ.Ա., Սավչենկո Օ. Յա., ՏրուբաչյովԱ. Մ., Խարիտոնով Վ. Գ. Ֆիզիկայի խնդիրներ։ Ուսումնական ձեռնարկ/ Օ.Յա. Սավչենկոյի խմբագրությամբ/, Եր.։ «Տիգրան Մեծ»։ 2008։ 528 էջ։ 8. Դավթյան Ա.Մ. Ֆիզիկայի խնդիրների լուծման մեթոդական ձեռնարկ։ Կինեմատիկա։ Եր.։ «Ֆիլին»։ 2007։ 136 էջ։ 9. Հովհաննիսյան Ռ., Շարխատունյան Հ., Սարգսյան Է. Ֆիզիկայի խնդիրներիև հարցերի ժողովածու, 9-10-րդ դաս. դասագիրք։ Եր.։ «Լույս»։ 2004։ 231 էջ։ 10. Գրիգորյան Գ.Վ. Շրջանագծին թեք հարթությամբ հասնելու խնդրի մասին։ Ֆիզիկայի ուսուցիչների գիտամեթոդական համաժողովների զեկուցումներիժողովածու-3։ Եր.։ ՖՄԴ։ 2009։ Էջ 31-33։

Աշխատանքը նվիրված է մարմնի թեք հարթությամբ շարժման նվազագույն ժամանակի վերաբերյալ խնդիրների մի դասի քննարկմանը։ Առաջարկված և ներկայացված է այդ խնդիրների վերլուծության միասնական մոտեցում` Գալիլեյի թեորեմի կիրառմամբ։

«ՍԱՍՆԱ ԾՌԵՐ»-Ի՝ ՈՒՇ ՇՐՋԱՆՈՒՄ ԳՐԱՌՎԱԾ ՊԱՏՈՒՄՆԵՐԻՅՈՒՐԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԷպոսը փոխանցվել է սերնդեսերունդ, բանավոր կերպով։ Էպոսի պատումներըմեզ նույնությամբ չեն հասել։ Եվ յուրաքանչյուր պատմելու ժամանակ ասացողները միբան մոռանալով և մի բան ավելացնելով փոփոխել են վեպը։ Այսպիսով, ունենում ենքվեպի տարբեր արժեքի շուրջ 160 պատում, որոնք խմբավորվում են ըստ 3 հիմնականտիպաբանական խմբերի՝ Մշո, Մոկաց և Սասնո։ Ուսումնասիրել ենք ուշ շրջանի՝ 1970 թ. հետո բանագետներ Ա. Սահակյանի և Ս.Հարությունյանի գրառած պատումները։ Համեմատել ենք ավելի վաղ գրառված պատումների հետ1։ Մեր ուսումնասիրության համար կարևոր է փաստել, որ գրառմանյուրաքանչյուր հաջորդ փուլ նախորդի համեմատությամբ անկում է արձանագրել։ Բացի Գ. Սրվանձտյանից՝ հետագա բանահավաքների վկայությամբ ասացողների մեծամասնությունը լավագույն վիպասացներ համարել է իրենց նախորդ սերունդներին,որոնք, ըստ նրանց, իմացել են էպոսի 7 կամ 40 ճյուղեր և պատմել են օրերով։ Վարպետ-պրոֆեսիոնալ վիպասացներ գրեթե չեն եղել. եղել են միայն սահմանափակ թվով լավ վիպասացներ, որոնց հատուկ զբաղմունքը չի եղել վիպասացությունը։ Ասացողերը տարբեր զբաղմունքի և հասարակական տարբեր խավերի ներկայացուցիչներ են՝ վիպել-պատմելու բնատուր ձիրքով օժտված, որոնք պատմել ենմիայն հանգամանքների բերումով, հաճախ՝ բանահավաքների հիշեցումներով։ Նորագույն գրառումներում, չհաշված առանձին բացառությունները, չափածո երգային հատվածներն ու վիպական կայուն բանաձևերը, մոռացման պատճառով, համեմատաբար պակասում են. հաճախ չափածո երգային հատվածների առանձինկտորներ են միայն հիշատակվում։ Հին և նոր պատումների համեմատության համար ընտրել ենք երկվորյակ եղբայրների բնական ծնունդ, սերնդաշարունակում (հզոր ժառանգի ծնունդ),սխրանք (առյուծի սպանություն), մշակութային գործունեություն (բնակությանվայրի հիմնում), հերոսի և ազգականի հանդիպումը մարտի դաշտում, հերոսի ևհակահերոսի մենամարտը, հերոսի սպանություն և կնոջ ինքնասպանություն,կրտսեր հերոսի հեռացումը և վերադարձի պայմանը և այլ մոտիվներ, և, կատարելպատումների համեմատական քննություն2։ Վաղ գրառված պատումները և ուշ շրջանում գրառված պատումները, պահպանելով հանդերձ վեպի ծանոթ և ավանդական սյուժետային արտաքինը, կորցրել են միշատ կարևոր բան՝ վեպի ներքին էությունը, հեռացել են վեպի ժանրային նկարագրից,մոտեցել են հեքիաթի ժանրին։ Այսինքն՝ ժամանակը ունեցել է իր ազդեցությունը, ևժամանակի ընթացքում փոխվել է մարդկանց վերաբերմունքը վեպի նկատմամբ։ Պա1 «Սասնա ծռեր», Երևան, 1977։ 2 Տե՛ս Համբարձումյան Հ., Սասնա ծռերի պատումների տիպաբանական խմբերն ու դրանց հատկանիշները (սեղմագիր), Երևան, 2008։ տումները ենթարկվել են ներքին փոփոխությունների՝ կապված ասացողների վերաբերմունքից, նրանց հիշողության աստիճանից, վիպելու արվեստից. հաճախ ասացողիգրագիտությունը խանգարում էր ավելի անմիջական(գրական բառերիանհարկի գործածում և այլն)։ լինելԱյժմ անդրադառնանք պատումների քննությանը։ Նշենք, որ միևնույն վիպասացից կրկնակի գրառումները համեմատությունների և հետաքրքիր հետևություններիմեծ հնարավորություն են ընձեռում, որին կանդրադառնանք համապատասխան մասում։ Ուշագրավ է, որ Ս. Աբաջյանի պատումում (Մշո պատում) մշակութային գործունեության (բնակության վայրի հիմնում) մոտիվը տարբերվում է վաղ գրառվածպատումներից. այս պատումում Սասունը կառուցում է Դավիթը1, ի տարբերությունՏարոնցի Կրպոյի և Մանուկ Թորոյանի պատումների, որտեղ Սասունը կառուցում ենՍանասարը և Բաղդասարը։ Հետաքրքիր է այն, որ, ի տարբերություն վաղ գրառված պատումների՝ ՄսրաՄելիքը Դավթի փոխարեն մենամարտում է Փոքր Մհերի հետ2։ Ուշագրավ է, որ այս պատումում էպոսի չորս սերնդի փոխարեն տեսնում ենքնաև հինգերորդ սերունդը. Փոքր Մհերը զավակ է ունենում, որի հետ կռվում է ևսպանում։ Այսինքն՝ այս տարբերակում նույնպես վեպի ավարտ է Փոքր Մհերի ճյուղը։ Հատկանշական է, որ ի տարբերություն այլ պատումների, որտեղ հայրն է որդունանիծում, Ս. Աբաջյանի պատումում երբ Մհերն իմանում է, որ իր միակ որդուն էսպանել, ինքն իրեն պատժում է.«- Յո՛ւխտ ու պայման էղնի յառաջի ասսուն,Էրտամ, -ըսավ, - էդ էրգու կնիգ լե սբանիմ,Նախրջու կնիգն էլ սպանիմ,Յիկամ էրտամ, ըսնամ՝ Յո՞ւր է իմ տեխ գհասնի…»3։ Հետաքրքիր է, որ Հ. Հակոբյանի պատումում Մսրա Մելիքի ու Դավթի հանդիպման միջադեպում նրանք երեք օր միասին հաց են ուտում, հետո Դավիթն ասում է.«-Մսրա Մելի՛ք,- ըսեց,- գնամ իմ ձին ու վրան բերելու,Մինչևի քու թշնամին գա, խետ կռիվ էնենք»4։ Ինչպես կարելի է նկատել, այս պատումում Դավիթն է խորամանկություն անում,ի տարբերություն նախորդ պատումների, որտեղ Մելիքն էր խորամանկում։ Մենամարտը նույնպես տարբեր կերպ է ներկայացված Հովհ. Հակոբյանի պատումում։ Այստեղ Մսրա Մելիքը և Դավիթը երեք օր մինչև երեկո կռվում են։ Առաջին օրը«Ձիու վրա կռվան»։ «Մինչև յիրիկուն խասան գուլաշ, յիրար չախտեցին։ Նա դարձավ գնաց իրան հանգիստանալու,Մսրա Մելիք գնաց իրան հանգիստանալու»5։ Առավոտյան որոշում են այլ կերպ մենամարտել՝ «Թուրը քցենք»։ Երեք անգամՄելիքը գալիս է Դավթի վրա, բայց Դավթին բան չի լինում, իսկ Դավիթը երկու զարկըզիջում է Մսրա Մելիքի մորը և քրոջը, բայց երրորդ զարկով տապալում է Մելիքին6։ 1 Տե՛ս «Սասնա ծռեր», հ. Գ, Երևան, 1979, պատում Զ, Էջ 204։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 239։ 3 Նույն տեղում, էջ 244։ 4 Նույն տեղում, պատում Թ, էջ 387։ 5 Նույն տեղում։ 6 Նույն տեղում, էջ 388-389։ Ուշագրավ է, որ ըստ Թորգոմ Սարգսյանի պատումի՝ Դավթի հայրը ոչ թե ՄեծՄհերն է, այլ Սանասարը.«…Սանասարը թողում գալի……Ծնվում ա տղեն,Անունը դնում են Դավի՜թ»1։ Դավթի որդի Մհերը ամուսնանում է Դեղձուն Ծամի հետ, ունենում են տղաանունը՝ Փոքր Մհեր։ Այսինքն՝ էպոսի այս տարբերակում սերունդների հաջորդականությունը խախտված է՝ Սանասար և Բաղդասար- Դավիթ- Մհեր- Փոքր Մհեր։ Հետաքրքիր է Գեդեոն Դավթյանի պատումը նրանով, որ Մհերի մահից հետոՄսրա Մելիքը հարձակվում է Սասունի վրա, և Դավիթը գերի է ընկնում։ Մելիքիմայրը տեսնում է, թե ինչ գեղեցիկ երեխա է, և ուզում է ինքը պահել. «Էս երեխեն եսկպախեմ»։ Ի տարբերություն հին գրառված պատումների, մասնավորապես՝ ՄանուկԹորոյանի պատումի, որտեղ Մհերի մահից հետո Քեռի Թորոսն է Դավթին ուղարկումՄըսըր2։ Նորբայազետցի Զոհրաբ Ավետիսյանի պատումը սկսվում է Սանասար-Բաղդասար ճյուղով, բայց առանց հայոց ու կռապաշտ թագավորների, երկվորյակների մորանունների հիշատակման, Մեծ և Փոքր Մհերի ճյուղը չի պատմվում։ Ըստ պատումի՝Մհերը Դավթի հորեղբայրն է։ Մեծ Մհերի վեպի դրվագները պատմվել է Սանասարիվերաբերյալ։ Օրինակ, երբ Սանասարը գնում է Պղնձե քաղաք թագավորի աղջկանիրեն կին տանելու, և պետք է սպանի վիշապին, Մեծ Մհերի՝ առյուծ սպանելուց առաջասված խոսքերը վերագրված են Սանասարին. «Ասում ա.- էտ դևը զատանց ա մարդի ուտում, թե՞ մոտենում։ -Չէ՛, մոտվանց ա կանում, փչացնում։ -Լա՛վ,- ասում ա,- ես յառավոտ կէթամ»3։ Կամ՝«Սանասար ասում.- Դև՛, կե, նոր գոհացի։ Խասնում է՝ մե ձեռ թալում էս յան, մեկ՝ էն յան,Քաշում, ճղղում,Մե կտոր թալում էն յան,Մե կտոր թալում էն յան»4։ Պատումը աչքի է ընկնում ներքին կուռ կառուցվածքով և պատկերավոր ոճով։ Այժմ անդրադառնանք Մոկաց տիպաբանական խմբի պատումներին։ Ուշադրության արժանի է այն, որ ուշ գրառված պատումներում միայն հիշատակում են, որիրենց նախորդաց ասացողները երգել են որոշ հատվածներ, ինչը բնորոշ չէ ուշշրջանում գրառված Մոկաց պատումներին։ Ռաշո Ջալոյանի պատումը հատկանշվում է երգային հատվածներով, ավանդական հակիրճ պատկերավորությամբ ու բանաձևերով։ Պատումն առաջին անգամգրառվել է 1933 թ. Կարապետ Մելիք-Օհանջանյանի կողմից, տպագրվել «Սասնածռեր» ժողովածուի Ա հատորում։ Երկրորդ պատումը հետաքրքիր է իբրև միևնույնվիպասացից երկրորդ գրանցում, այն էլ 50-ամյա ընդմիջումից հետո։ Պատումն ուշագրավ է հատկապես նրանով, որ առաջին գրանցումը ընդգրկում էմիայն երկրորդ (Մեծ Մհեր) և երրորդ (Դավիթ) ճյուղերը, իսկ երկրորդ գրանցումընույնի գրեթե բառացի վերարտադրությունն է՝ հավելյալ առաջին և չորրորդ ճյուղերը։ 1 «Սասնա ծռեր», պատում ԺԲ, էջ 464։ 2 Նույն տեղում, պատում Ա, էջ 55։ 3 Նույն տեղում, պատում ԺԴ, էջ 558։ 4 Նույն տեղում, էջ 559։ Փաստորեն՝ երկրորդ գրանցումը ապացուցում է պատումի ավանդականությունը։ Վերնագիրը վիպասացինն է՝ «Սասնա Տավթի խեքաթ»։ Հետաքրքիր է, որ միայն այս տարբերակում է Մսրամելիքի մայրը երազ տեսնումև փորձում արգելել որդուն գնալ «Սասմա դեմ».«-Ես կիշեր էրազ եմ տիսիր.Սասմա կիտեր ըստակ էր,Մսրա կիտեր կըկեր քեմ արյուն։ Քե ես կասեմ՝ տու մ էրթա վըր էն կտրըճին…»1։ Ռաշո Ջալոյանի պատումում չորրորդ ճյուղի հերոսը՝ Դավթի տղան Հակոբն է։ Դավիթը պատվիրել էր Խանդութ խանումին, որ եթե տղա ծնվի, իր բազբանդը կապինրա թևին։ «Չկիտիմ, Տավիթ կնաց, քանի տարի չէկավ,Քսան տարի, քանի…Էկավ, գյո երեխեք քաղքի մոտ կըխաղան. Երեխեք պոլոր փախան, գյո հսկա մարդ մի,Հակոբ, մըկա կըսին Մհեր,Խին գրքերով Հակոբ ի»2։ Թովմաս Սարգսյանի պատումում Մհերի ճյուղը ամբողջովին հեքիաթ է. ինչպեսհեքիաթներում, այնպես էլ այստեղ տեսնում ենք հրեշտակ-սատանա հակադրությունը։ Այսպես, հրեշտակը Մհերին հայտնում է, որ ինքը պիտի «ամբողջ դևերին կոտորի», երկիրն էլ կմնա Մհերի ձեռքին։ Բոլորին կոտորում է, մնում է միայն Բագբագանունով դևը։ Մհերը երեք օր, երեք գիշեր կռվում է նրա հետ, դևի պառավ մայրն իրտղայի ոտքերի տակ փոշի, մոխիր է լցնում, իսկ Մհերի ոտքերի տակ՝ «սապոնով ճուրա լցնում»։ Չնայած այս ամենին Մհերը հաղթում է դևին. «Արդեն աշխարքը էլ Մհերիտեմ մրցող չի ըլնի»։ Այդ ժամանակ սատանան Մհերին խաբում է և հրահրում էաստծու դեմ։ Սակայն Մհերի ուժը պակասում է։ Երկնքից իջնում է հրեշտակը, կռվումՄհերի հետ և հաղթում։ Ապա Մհերին կախում է ժայռից և անիծում.«-Քեզի մահ չըլնի,Տու ասսու խետ մրցար։ Հենց էդպես կախում ա քարից,Էդպես էլ մնում ա»3։ Հետաքրքիր է նաև Մարթա Փիրումյանի պատումը։ Մարթայի պատումն աչքի էընկնում վիպական կայուն բանաձևերի, ավանդական չափածո հատվածների, երգային նմուշների առկայությամբ (Հովհանի և Դավթի հրաժեշտը, Պողպատե սյան կտրելու միջադեպը), ընդգծված հանգավորումով։ Պատումն աչքի է ընկնում ավանդականությամբ, վիպական մանրամասներով, բայց և խիստ կենդանի ապրումներով։ Այս պատումում խորհրդատու ծերունու կերպար չկա, իսկ երբ Դավիթը և Մսրամելիքը հադիպում են, Դավիթն ասում է հետևյալը.«Մելի՛ք, ախպեր մարդ ենք,Ա՛յ զուր, խեղճ ժողովրդին, խեղճ անճարեղներուն,Խեղճ չքավորներուն պիրիրես տու,Տավթի տեմ կռիվ կանես։ Ըսաց, - արի՛, օրենքով կռվենք.Ով վիր հախթեց, թող հախթի, միմիայն օրենքով»1։ 1 «Սասնա ծռեր», պատում Դ, էջ 140։ 2 Նույն տեղում, էջ 149։ 3 Նույն տեղում, պատում Բ, էջ 79։ Ինչպես տեսնում ենք, այս տարբերակում Դավիթը փորձում է համոզել Մսրամելիքին՝ իզուր չկոտորել անմեղ ժողովրդին։ Թերևս դա գալիս է ասացողի սեռից, նրամոտեցումից։ Վեպի կին ասացողները ավելի զգացմունքային են պատմում, և նույնիսկբացասական կերպարների դեպքում վերաբերմունքն ավելի մեղմ է։ Այդտեղ, ըստ իս,խոսում է մայրական բնազդը։ Եզակի տարբերակ է Մ. Փիրումյանի պատումը. այստեղ Մեծ Մհերը Փոքր Մհերիհայր է ներկայացվում.«Սանասար, Բաղդասար Ճոչ Մհերի ծնող իլեր։ Ճոչ Մհերն էլ անցավ,Պստի Մհեր Ճոչ Մհերի որդին է…»2։ Իսկ Սասնո պատումներում շատ անիրական և հեքիաթային երևույթներիրականի շեշտադրություն ունեն, նույնիսկ արտասովորը, բացառիկը։ ԽաչատուրՀարոյանի («Դավթի կռիվը») պատումը ամբողջական չէ, պատմվում է միայն Դավթիճյուղը, այն էլ կրճատումներով։ Հիմնական մասը բանահավաքի և ասացողի հարց ուպատասխանն է։ Ըստ գրառողների՝ վիպասացը վկայել է, որ ինքը տեսել է «Խանդութի քարը». «Թըմոն գըսեր՝ ըդ Ջախրագ գյուղ լը Տավիթն ը սարքի»3։ Այս պատումում ուշագրավ է նաև Դավթի սպանությունը. Դավթին սպանում է իրանօրիանական որդին, իսկ Թամո Դավթյանի մոտ տեսնում ենք այլ պատկեր. Դավթին սպանում է Չմշկիկ Սուլթանի և Դավթի դուստրը (պատում Գ, էջ 141)։ Խաչատուր Հովհաննիսյանի պատումում՝«Գերթը ըդիգա սահմանի մեջ.Ըդիգա սահմանի մեջ ճուր գըլնի.Գըդգ լոզնա, բլի ճրի մեջ, լողգընը,Ըդ դղեն ը՝ Տավթից էղեր ը, գըսը.- Օ՛, ըդիգ վո՞վ ը, էգավ,Ծինը թորգից իմ չայիրու մեջ…Կնաց, զարգից զՏավիթ սպաննից…» (պատում Ը, էջ 254)։ Նոր պատում է գրառվել նաև Զաքար Մարտիրոսյանից «Սասունցի Դավիթ»վերնագրով։ Պատումը սկսվում է հերոսների անունների կարճ հիշատակումով, ապապատմվում է Դավթի քաջագործությունների երգը։ Պատումին բնորոշ է դեպքերի ումիջադեպերի սրընթաց ընթացքը։ Ահա Մսրամելիքի և Դավթի կռվի դրվագը՝«Քչե գէրթը վրեն՝ հընդը քնուգ.Քնուգ դեխ բոռռա, գըսը.Յէլի՛, էլի՛, գռիվ էնինք։ Գըսե. - Քնու՛գ իմ։ -Քնուգ-մնուգ ես չըմ կինա, յէլի, կռիվ էնինք» (պատում ԺԱ, էջ 287)։ Հետաքրքիր է, որ ասացողը վերջում ավելացրել է, որ Դավիթն է շինել Սասուն,Դիարբեքիր, «Մարաթուգ». «Տավիթ գդրեր է զքըրեր, սուն դրեր ը վըր սան՝ սան-սուն։ …Մարաթուգ ինք բադրաստեց» (պատում ԺԱ, էջ 290)։ Ուշագրավ է, որ Սասնա պատումներում որոշակի միտում կա՝ շինարարականթեման կապել գլխավորապես Դավթի կերպարի հետ։ 1 «Սասնա ծռեր», պատում Գ, էջ 122։ 2 Նույն տեղում, էջ 96։ 3 «Սասնա ծռեր», Երևան, 1999, հ. Դ, պատում Ը, էջ 255-256։ Այսուհետև Դ հատորից մեջբերումներիէջերը և պատումների համարները կնշվեն տեղում՝ փակագծերի մեջ։ Սարգիս Սաֆարյանի պատումում մանրամասն նկարագրված են բոլոր ճյուղերը։ Պատմվում է նաև Մհերի մահը։ Ուշագրավ է, որ Մեծ Մհերը խնդրում է աստծուց, որիրեն որդի պարգևի.«…Գիշե՜ր-ցերեկ կաղաչեր, կըսեր.Աստված, դու ընձի էրեխեմ իդաս,- Մհեր։ Աստված ըսեց.- Մհե՞ր, քըզի էրեխա կիդամ,Դո՛ւ լե, քու կի՛ն լե բդի մեռնիք։ Ըսեր է.- Մահ ասսունն է, թող էրեխեմ էղնի ընձի,Թող ես մեռնիմ» (պատում ԺԴ, էջ 343)։ Ուշադրության արժանի է նաև Գենջո Գրիգորյանի («Սասունցի Դավթի պատմություն») պատումը։ Նշենք, որ վիպասաց Գ. Գրիգորյանից կրկնակի գրառում է կատարված։ 1969-ի պատումը աչքի է ընկնում հավելյալ մոտիվների, միջադեպերի առատությամբ1։ Հետաքրքիր է, որ ի տարբերություն՝ վաղ գրառված Սասնա պատումների, մասնավորապես Թ. Դավթյանի և Միսակ Հովհաննիսյանի պատումների, այս պատումումԴավթի և Մելիքի մենամարտի ժամանակ ներկա է լինում նաև քեռի Թորոսը, որըԴավթին սպառնում է Մելիքին ճիշտ հավասար 2 կես անել, թե չէ ինքը Դավթի «գլուխը կկտրի».«-Հե՜յ, -Տավիթ, ըմալ զարգուշս,Օր ջշմարիտ ջիշտ էրգու դեխ էղնի,Օր դրիմ գիշեռք,Մեգ ձանդր էղնի, մեգ թիթև էղնի,Քու գլու՛խ գըգդըրիմ» (պատում ԺԶ, էջ 386)։ Այստեղ Դավիթն է փակվում քարայրում և ոչ թե Դավթի տղան՝ Փոքր Մհերը.«Գիկը ընգնի Ճզմաքա սար…Ըդհաղ ըդդեխ, ըդ Ալվառինջու էդիվ մե ժառ մը գա,Էդ ժառ, որպեսզի, Դավիթ գացեր ը ըդդեխ,Ըդ ժառ ջղվիր ը,Ինք, ուր ձին մդիր ին մեջ։ Հըմի ըդ ժառի տըգից լը տեղին ճուր ը գիկու.Գըսին ծիու շեռն ը» (պատում ԺԶ, էջ 387)։ Այսպիսով, այս պատումում Դավթի ճյուղը վեպի ավարտ է։ Հետաքրքիր է, որ նույն վիպասացից վեպը գրառվել է 1939 և 1971 թթ., այսինքն՝կատարվել է կրկնակի գրառում։ Նույն վիպասացը՝ Միսակը, կրում է տարբեր ազգանուններ. մի դեպքում վերցրել է հոր անունը որպես ազգանուն՝ Հովհաննիսյան, մյուսդեպքում՝ պապի՝ Հարոյան։ Միսակի պատմած երկու պատումների տարբերությունն սկսվում է ճյուղագրությունից. առաջին գրառման մեջ՝ երկու ճյուղ՝ (Մհեր) - Դավիթ, իսկ երկրորդ գրառմանմեջ՝ չորս ճյուղ՝ (Ս և Բ) - (Մհեր)- Դավիթ - (Մհեր)։ Չորս ճյուղ հասկացությունը, սակայն, հարաբերական է. ավելացել են Սանասար և Բաղդասար անունները, որովհետև երկվորյակ եղբայրները տեր են դարձել ջուր գտնելու և դրա ակունքին բերդկառուցելու այն միջադեպին, որ առաջին գրառման մեջ վերագրված է Մեծ Մհերին։ Փաստորեն՝ երկրորդ գրառման առաջին ճյուղը կազմվել է այս մեկ միջադեպով։ Չորրորդ ճյուղն ավելի շուտ խաթարված հիշողություն է, քան վիպական պատում, որնարթնացել է ի պատասխան բանահավաքի հարցումների։ 1 Տե՛ս «Սասնա ծռեր», հ. Դ, Սասնա պատումների համեմատական քննություն, էջ 43-46։ Երկրորդ գրառման մեջ բացակայում են այնպիսի կարևոր մոտիվներ ու միջադեպեր, ինչպիսիք են՝ Դավթի շինարակական աշխատանքները, որոնք այնքան հատուկտեղ ունեն Սասնո պատումներում, Դավթի սպանվելը, Դավթի մահից հետո Վեգոյիառաջարկը Խանդութին, Խանդութի ինքնասպանությունը, Խանդութի զույգ կրծքիցզզույգ աղբյուր բխելու ավանդությունը, որոնք այնքան հաճախադեպ են վեպում։ Հատկանշական է, որ մի դեպքում Միսակը Դավթի արտ վարելու միջադեպը կարող է պատմել հորթարածության միջադեպից հետո, մյուս դեպքում՝ նախրորդությանմիջադեպից առաջ. մի դեպքում Դավթի հզորանալը ցուց տալու համար կարող էմանրամասն նկարագրել նրա յոթն անգամ փոքրացած հագուստ-կապուստը, մյուսդեպքում բավարավել «Թե մեգ էր, տաս դարձավ» բանաձևային արտահայտությամբ։ Հետաքրքիր է, որ կան միջադեպեր, որոնք բացակայում են երկրորդ գրառումից,ինչպես՝ Մհերը Ղարաբաղցի է, Մհերն անզավակ, հալիվորի գուշակությունը և այլն։ Շատ միջադեպեր էլ հանդես են գալիս երկրորդ գրառման ժամանակ. Դավթի տղայիանունն էլ Դավիթ էր, տղան Դավթից ավելի հզոր է եղել. Դավիթը բարի, տղան՝ դաժան։ Ժողովուրդը աղաչում է, որ նա կործանվի և այլն։ Իսկ Սարգիս Ավագյանից գրառված «Սասունցի Դավիթ» վերնագրով պատումըհատկանշվում արձակ շարադրանքով։ Հետաքրքիր է, որ Ս. Ավագյանից կատարվել էկրկնակի գրառում։ Երկրորդ գրառման մեջ իսպառ բացակայում են այն հավելյալ մոտիվներն ու դրանցով կառուցված միջադեպերը, որ առկա են Գր. Գրիգորյանի գրառման մեջ։ Ըստ 1969 թ. գրառման՝ վեպը ունի երեք ճյուղ՝ առաջին, երկրորդ և երրորդ, այդճյուղերի ընդարձակ միջադեպերով, իսկ 1971 թ. գրառման ժամանակ՝ չորս ճյուղով,խիստ համառոտ, մանավանդ Փոքր Մհերի ճյուղը, որ բաղկացած է երկու մասից՝Դավթի և Մհերի կռիվը, Դավթի սպանվելը որդու ձեռքով և Մհերի փակվելը քարում։ Դավթի ճյուղը նույնպես անհամեմատ համառոտ է։ Երկրորդ գրառման պատմելաոճըընդհանրապես զուրկ է որևէ պատկերավորությունից։ Պատումներում փոփոխությունների ենթակա են հատկապես առաջին և չորրորդճյուղերը։ Կարող է սկզբնական աղբյուրի չորս ճյուղն էլ պահպանված լինել, բայցթռուցիկ։ Զաքար Մարտիրոսյանի և Հարություն Մարտիրոսյանի պատումները ունենբոլոր չորս ճյուղերը, բայց առաջին, երկրորդ և չորրորդ ճյուղերը՝ ոչ ամբողջական. (Սև Բ) - (Մհեր) - Դավիթ - (Մհեր) տեսքով։ Հետաքրքիր է, որ Նուրե Դավթյանը Թամոյից լսել է չորս ճյուղ՝ ընդարձակ միջադեպերով։ Սակայն պատմել է միայն երկու ճյուղ՝ (Սանասար-Բաղդասար) - Դավիթ։ Պատումը սեղմ է, անհասկանալիության աստիճան համառոտ. վեպի բովանդակությանն անծանոթ մեկը դժվար թե նրա պատումի տակ ենթադրի ընդարձակ և ամբողջական մի պատմություն։ Ինչպես նշում է բանագետ Ա. Սահակյանը՝ «Պատմում էասես գաղտնագրերով՝ միջադեպերի պայմանական ուղենիշ հենակետերով։ Եթե հենակետերը բացվեն ու մանրամասնվեն, կդառնան այլ պատումների ընդարձակ միջադեպեր»1։ Ն. Դավթյանի պատումը ոչ միայն սեղմ է, այլև կցկտուր. Մելիքի զորահավաքի,Դավթի հետ մենամարտի կարգի մասին պայմանավորվելու, Դավթին հորը գցելու ընդարձակ միջադեպերը Նուրեն տեղավորում է 9 կարճ տողում, կամ՝ Դավթի ու Մելիքիմենամարտի, մոր խնդրանքի միջադեպը՝ 11 տողում։ Ըստ Ա. Սահակյանի՝ «բառ-հենակետերով» պատմելաոճը հատուկ է կին բանասացներին։ Կին բանասացների պատումը սեղմ է, նովելային։ 1 «Սասնա ծռեր», հ. Դ, էջ 66։ Այսպիսով՝ ուսումնասիրելով ուշ շրջանում գրառված պատումները՝ հանգել ենքհետևյալ եզրակացությունների.Ժամանակի ընթացքում էպոսը դադարել է կենցաղավարել, ասացողները շատբան մոռացել են և էպոսը վերածվել է կցկտուր տեղեկությունների և բանահավաքիհարցերից հետո է միայն ասացողը հիշել որևէ միջադեպ և շարունակել պատումը։ Փոխվել է վեպի ծավալը, մանրամասնությունները բացակայում են, պատումներըներկայացվում են հակիրճ, այդ իսկ պատճառաով շատ միջադեպեր ներկայացվում ենմեկ նախադասությամբ կամ կցկտուր հիշողությամբ։ Ինչպես արդեն նշել ենք, էպոսի քառաճյուղ համակարգը ուշ գրառված պատումներում մեծ մասամբ բացակայում է, հիմնականում ընդգծվում է մեկ կենտրոնականկերպարի առաջնությունը, որին էլ վերագրվում են մեկ ուրիշ հերոսի մասին ասվածմիջադեպերը։ Փոխվել է վերաբերմունքը վեպի նկատմամբ (էպոսից մինչև հեքիաթ)։ Վաղ գրառված Մոկաց պատումներում էպոսի հերոսները ընկալվում էին որպես նախնիներ ևպատումները հիմնականում համեմված էին «Ողորմիսներով»։ Իսկ ուշ գրառումներում էպոսը պատմում են իբրև հեքիաթ։ Ուշ գրառված պատումներում ասացողները, հիմնականում, չլինելով վարպետ վիպասացներ, էպոսի որոշ հատվածներ պատմել են բանահավաքների հարցումներիցհետո, այդ դեպքում արդեն գործ ունենք ոչ թե էպոսի, այլ մեկ ուրիշ ժանրի՝ ավանդության հետ։ Լուսինե Հարությունյան«ՍԱՍՆԱ ԾՌԵՐ»-Ի՝ ՈՒՇ ՇՐՋԱՆՈՒՄ ԳՐԱՌՎԱԾ ՊԱՏՈՒՄՆԵՐԻՅՈՒՐԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ Սասնա ծռեր, Մշո պատում, Մոկաց պատում, Սասնո պատում, ուշ շրջանում գրառված, մոտիվ, ասացող ։

Հոդվածում ուսումնասիրվել են ուշ շրջանի՝ 1970-ական թթ. հետո գրառված Մշո, Մոկաց և Սասնո պատումները։ Համեմատելով տարբեր տարիներին գրառված պատումները, ցույց ենք տվել ուշ գրառված պատումների յուրահատկությունները։ Էպոսի քառաճյուղ համակարգը ուշ գրառված պատումներում, հիմնականում, բացակայում է, ընդգծվում է մեկ կենտրոնական կերպարի առաջնությունը, որին էլ վերագրվում է մեկ ուրիշ հերոսի մասին ասված միջադեպերը։ Մանրամասնությունները բացակայում են, պատումները ներկայացվում են հակիրճ, այդ պատճառով շատ մոտիվներ ներկայացվում են մեկ նախադասությամբ կամ կցկտուր հիշողությամբ։

ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐՏԱԴԻՐ ԲԱԺՆԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔՈՎ ԺԱՌԱՆԳՄԱՆ ՈՐՈՇՀԻՄՆԱՀԱՐՑԵՐ ԱՐՑԱԽԻ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՄԲԺառանգման իրավունքը քաղաքացիական իրավունքի ինստիտուտներից մեկնէ։ Այն հայտնի է ժամանակակից իրավական բոլոր համակարգերին, ինչը, անկասկած, ընդգծում է հասարակական հարաբերություններում նրա կարևոր դերը։ Այդ իսկպատճառով ժառանգման իրավունքի արդիական հիմնահարցերի ուսումնասիրությունն ինչպես մի շարք պետություններում, այնպես էլ Արցախի Հանրապետությունումունի կարևոր նշանակություն այն պարզ պատճառով, որ ժառանգման իրավունքիմիջոցով ապահովվում է սերունդների միջև կապի անխախտելիությունն ու քաղաքացիական կայուն շրջանառությունը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ժառանգումն ունի հին ծագում և հայտնի է Հինհռոմեական իրավունքից (jus civile), բայցևայնպես, այն եղել է մարդկանց քննարկմանառարկան և ցայօր չի կորցրել իր արդիականությունը. ժառանգման իրավունքիվերաբերյալ գիտական աշխատանքների կարելի է հանդիպել տարբեր գիտաժողովների ժամանակ։ Իսկ այժմ, անցում կատարելով շուկայական հարաբերություններինու մասնավոր սեփականությանը, առաջացել է ժառանգման իրավունքի իրավականկարգավորման և հստակեցման անհրաժեշտություն։ Արցախի երկու Սահմանադրություններով էլ ամրագրվել է մարդու, նրա իրավունքների և ազատությունների՝ որպես բարձրագույն արժեք լինելու հանգամանքը։ Այդ իրավունքների շարքին է դասվում նաև ժառանգման իրավունքը, որը, համաձայնՍահմանադրության, երաշխավորվում է մեր հանրապետությունում։ Ժառանգմանիրավունքի սահմանադրորեն ամրագրմանը զուգահեռ առաջացավ նաև նորմատիվային ամրագրման անհրաժեշտություն, և ինչպես «ՀՀ 1998 թ. քաղաքացիականօրենսգիրքը ԼՂՀ-ում կիրառման մեջ դնելու» մասին ԼՂՀ օրենքը, այնպես էլ 2016 թ.փետրվարի 24-ի ԼՂՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը կարգավորում է ժառանգմանիրավահարաբերությունները (դրան են նվիրված օրենսգրքի 72-րդ գլխի 1193-1261-րդհոդվածները)։ Համաձայն օրենսգրքի՝ ժառանգության դեպքում մահացածի գույքը (ժառանգությունը) անփոփոխ վիճակում՝ որպես միասնական ամբողջություն, անցնում է այլանձանց (համապարփակ իրավահաջորդություն), եթե այլ բան նախատեսված չէՔաղաքացիական օրենսգրքի կանոններով։ Քաղաքացիական օրենսգրքի ժառանգման իրավահարաբերությունները կարգավորող նորմերի բովանդակությունից հետևում է, որ ԱՀ-ում ժառանգումը կատարվում է երկու հիմքով՝ ըստ օրենքի և կտակի։ Կտակը քաղաքացու կամարտահայտությունն է մահվան դեպքում իրեն պատկանող գույքի տնօրինման վերաբերյալ, իսկ եթեչկա կտակ, կամ դրանում նախատեսված չէ ամբողջ ժառանգության ճակատագիրը,ապա ժառանգումը կատարվում է ըստ օրենքի։ Թե´ ըստ օրենքի, և թե´ ըստ կտակի, ժառանգման իրավահարաբերություններըմանրամասն կարգավորում է քաղաքացիական օրենսդրությունը, սակայն հոդվածումմանրամասն կանդրադառնանք ըստ կտակի ժառանգման դեպքում ժառանգությանպարտադիր բաժնի իրավունքի իրավական կարգավորմանը և առկա մի քանի խնդիրներին։ Պարզ է, որ եթե ժառանգումը կատարվում է ըստ կտակի, ապա դրանով արտահայտվում է կտակարարի կամքն իր մահից հետո վերջինիս պատկանող գույքը տնօրինելու մասին, և կտակարարը, Քաղաքացիական օրենսգրքի 1202-րդ հոդվածի համապատասխան, կարող է կտակում նշել իր ցանկացած ժառանգների շրջանակը։ Սակայն կտակի ինստիտուտի (testamentum) առաջացմանը զուգահեռ Հին հռոմեականիրավունքում աստիճանաբար ձևավորվեց, այսպես կոչված, «պարտադիր բաժնիիրավունքը» (portio debita), ըստ որի՝ անհրաժեշտ ժառանգին իրավունք է տրվումժառանգելու այն բաժնի առնվազն 1/4-ը, որը նրան կհասներ ըստ օրենքի ժառանգելուդեպքում։ Դրանով է պայմանավորված թե´ տեսական, թե´ գործնական ոլորտում առկավիճաբանությունններն ու տարակարծությունները, մասնավորապես այն կապակցությամբ, որ օրենսդիրն ամրագրել է ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք, քանիոր կտակի դեպքում կտակարարն արտահայտում է իր կամքը մահից հետո իրենպատկանող գույքի տնօրինման վերաբերյալ։ Բացի այդ, նա իր կամքով է սահմանումժառանգների շրջանակը, սակայն օրենսդրորեն ամրագրված է ժառանգների այնպիսի շրջանակ, որոնք նման դեպքերում պետք է պարտադիր ընդգրկվեն ժառանգների շարքում (ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք1)։ Հետևապես, քաղաքացիական իրավունքի մի շարք տեսաբաններ արտահայտել են այն կարծիքը, թեկտակը պետք է կազմվի կտակարարի կամքին համապատասխան, և օրենսդիրը չիկարող որևէ կերպ այն սահմանափակել։ Սակայն տեսաբանների մեկ այլ խումբգտնում է, որ նման ամրագրումը նախ և առաջ բարոյական-իրավական նշանակություն ունի և ուղղված է մահից հետո կտակարարի ընտանիքի անդամների նվազագույնկենսամակարդակի ապահովմանը։ 1 Այս եզրույթը տարբեր պետություններում ունի տարբեր անվանումներ, օրինակ՝ «ժառանգում՝ անկախ կտակից», «կտակի ազատության սահմանափակում», «անհրաժեշտ ժառանգում» և այլն։ Տեսականորեն վիճահարույց է ոչ միայն պարտադիր բաժնի իրավունքի՝ որպեսկտակարարի կամքի արտահայտմանը խոչընդոտ հանդիսանալու հանգամանքը, այլայն հարցը, թե ինչ է ընդհանրապես «ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք»ասվածը։ Ընդհանուր առմամբ, ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքը քաղաքացիական իրավունքի ավանդական ինստիտուտներից մեկն է, որն ունի սոցիալտնտեսական և բարոյական նշանակություն։ Սրա էությունն այն է, որ օրենքի ուղղակիամրագրման ուժով, անկախ կտակի բովանդակությունից, համապատասխան անձինք իրենց ամուսնու (ծնողի, երեխայի) մահվան դեպքում իրավունք են ստանում ժառանգելու այն բաժնի առնվազն կեսը, որը նրանց կհասներ ըստ օրենքի ժառանգելուդեպքում։ Տեսական գրականության մեջ ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքիսահմանման վերաբերյալ արտահայտվել են մի քանի տեսակետներ։ Այսպես, Ռ. Ի.Վինոգրադովի, Գ. Կ. Դմիտրիևայի, Վ. Ս. Ռեպինի կարծիքով պարտադիր բաժինըժառանգության զանգվածի այն մասն է, որն, անկախ նրանից, թե ինչ է նախատեսվածկտակում, պետք է անցնի համապատասխան ժառանգին [1]։ Վ. Վ. Գուշինը և Յու. Ա. Դմիտրիևն այն կարծիքին են, որ պարտադիր բաժինըժառանգության այն հատվածն է, որով ամրապնդվում է այն անձանց ժառանգմանիրավունքը, ովքեր ժառանգներ են համարվում՝ անկախ կտակի բովանդակությունից[2]։ Առավել հոգեհարազատ է Օ. Ս. Իօֆֆեի՝ պարտադիր բաժնի իրավունքի հասկացության վերաբերյալ դիրքորոշումը։ Ըստ նրա՝ պարտադիր բաժնի իրավունքը ենթադրում է անհրաժեշտ ժառանգների համար նվազագույն պայմանների երաշխավորում [3]։ Տեսականորեն առավել վիճահարույց է ժառանգության պարտադիր բաժնիիրավունք ունեցող անձանց շրջանակի հարցը։ Այս առումով ևս, տեսակետներըտարբեր են։ Օրինակ, ըստ Տ. Դ. Չեպագի՝ արդիական խնդիր է պարտադիր բաժնիիրավունք ունեցող ժառանգների շրջանակի ընդլայնումը։ Ըստ նրա՝ արդարացի էպարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող ժառանգների շարքում ավելացնել նաևժառանգատուի հետ մինչև նրա մահը մեկ տարի համատեղ ապրած անաշխատունակև անչափահաս անձանց։ Այս տեսանկյունից ՌԴ Քաղ. օր-ի 1149-րդ հոդվածը որպես պարտադիր բաժնիիրավունք ունեցող ժառանգներ սահմանում է ժառանգատուի անչափահաս և անգործունակ երեխաներին, անգործունակ ամուսնուն և ծնողներին, ժառանգատուի խնամքին հանձնված անձանց2։ Օրենքի այսպիսի ամրագրումը նախ և առաջ ենթադրում էնման անձանց ժառանգման իրավունքի ճանաչում, ինչը նպատակ ունի վերջինիս2 Ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց շրջանակը նույնն է նաևՈւկրաինայի, Բելառուսի, Ղազախստանի քաղաքացիական օրենսդրություններում։ մահից հետո ապահովելու կտակարարից կախյալ անձանց նվազագույն կենսամակարդակը։ Ընդ որում, պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող ժառանգների նմանշրջանակը ՌԴ Քաղ. օր-ի համար նորություն է, և իմաստն այն է, որ շեշտադրում էկատարվել սոցիալապես առավել խոցելի անձանց վրա։ Եվրոպական մի շարք երկրներում պատկերն այլ է։ Գերմանիայում պարտադիրբաժնի իրավունք ունեցող անձը ոչ թե ժառանգ է, այլ հանդես է գալիս որպեսպարտատեր ըստ կտակի ժառանգների նկատմամբ և իրավասու է պահանջել նրանցից համապատասխան պարտավորության կատարում։ Անգլիայի Քաղաքացիականօրենսդրությունը չի ճանաչում «պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող ժառանգներհասկացությունը». միայն նախատեսում է ժառանգատուի ամուսնու, անչափահաս ևանգործունակ երեխաների համար հնարավորություն դատական կարգով պահանջելու ողջամիտ հատուցում ժառանգության զանգվածից, եթե դա ապահովված չի եղելկտակի միջոցով [4]։ Ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքն ամրագրվել է նաև ԱրցախիՔաղաքացիական օրենսգրքով, որի վերաբերյալ իրավահարաբերությունները հիմնականում կարգավորում է Քաղաքացիական օրենսգրքի 1203-րդ հոդվածը։ Պարտադիրբաժնի իրավունքի մասին նշվում է նաև 1220-րդ հոդվածում, որը սահմանում էժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող ժառանգների նկատմամբանարժան ժառանգներին ժառանգությունից մեկուսացնելու կանոնը, իսկ 1240-րդհոդվածի 2-րդ մասը՝ հօգուտ այլ անձի ժառանգության պարտադիր բաժնից հրաժարվելու անթույլատրելիությունը։ Քաղաքացիական օրենսգրքի 1203-րդ հոդվածը նախատեսում է պարտադիրբաժնի իրավունքի հասկացությունը (անկախ կտակի բովանդակությունից՝ պարտադիր բաժին է համարվում ժառանգի իրավունքը ժառանգելու այն բաժնի առնվազնկեսը, որը նրան կհասներ ըստ օրենքի ժառանգելու դեպքում) և դրա իրավունքն ունեցող ժառանգների շրջանակը։ Դրանք են ժառանգատուի 1. անչափահաս երեխաները,3. անգործունակ ճանաչված երեխաները,5. 60 տարեկան դարձած ամուսինը,6. 60 տարեկան դարձած ծնողները։ չափահաս հաշմանդամ երեխաները,60 տարեկան դարձած երեխաները3,Ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց թիվը սպառիչէ, հետևաբար՝ պարտադիր բաժնի իրավունքից չեն կարող օգտվել ըստ օրենքի երկրորդ, երրորդ, չորրորդ հերթի ժառանգները։ Պարտադիր բաժնի իրավունքը ստանալու համար կտակում նշված ժառանգների համաձայնությունը չի պահանջվում։ 3 ՀԽՍՀ Քաղ. օր-ով (04.06.1964) երեխա բառի փոխարեն գործածվում է զավակ բառը, ինչըտվյալ ենթատեքստում առավել նպատակահարմար է։ Այսինքն` ցանկացած պարագայում, երբ ժառանգատուի՝ ըստ օրենքի առաջին հերթիժառանգների շարքում գոյություն ունեն նշված անձինք, ապա կտակի առկայությանդեպքում, եթե նրանք կտակում որպես ժառանգներ նշված չեն, պարտադիրհրավիրվում են ժառանգության և ժառանգում գույքի այն մասի առնվազն կեսը, որընրանք կժառանգեին որպես առաջին հերթի ժառանգ, եթե չլիներ համապատասխանկտակը։ Ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքը նախատեսված էր նաևՀայկական ԽՍՀ քաղաքացիական օրենսգրքով, որի 538-րդ հոդվածի համաձայն՝ժառանգատուի անչափահաս կամ անաշխատունակ զավակները (այդ թվում որդեգրվածները), ինչպես նաև մեռածի անաշխատունակ ամուսինը, ծնողները (որդեգրողները) և խնամքի տակ գտնվողները, անկախ կտակի բովանդակությունից, ժառանգում են ժառանգության այն բաժնի առնվազն երկու երրորդը, որը նրանցիցյուրաքանչյուրին կհասներ ըստ օրենքի ժառանգման դեպքում (պարտադիր բաժին)։ Գործող և ՀԽՍՀ քաղաքացիական օրենսդրությունների համեմատական վերլուծությունը թույլ է տալիս արձանագրելու, որ ժառանգության պարտադիր բաժնիիրավունքի սահմանումը նորություն է քաղաքացիական օրենսդրության համար, քանիոր ՀԽՍՀ Քաղաքացիական օրենսգիրքը սահմանել էր միայն պարտադիր բաժնիիրավունք ունեցող անձանց շրջանակն ու բաժնի չափը՝ առանց նշելու, թե ինչ է պարտադիր բաժինն առհասարակ։ Բացի այդ, ակնհայտ է նաև պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանցշրջանակի փոփոխությունը, քանի որ Հայկական ԽՍՀ օրենսդրությամբ նման իրավունք ունեցող անձանց շրջանակն ավելի նեղ էր. դրանք էին՝ ժառանգատուի անչափահաս կամ անաշխատունակ զավակները (այդ թվում որդեգրվածները), ինչպեսնաև մահացածի անաշխատունակ ամուսինը, ծնողները (որդեգրողները) և խնամքիտակ գտնվողները։ Նման դիրքորոշումն առավել ճիշտ է, քանի որ եթե առանց վերոնշյալ անձանց ընդգրկելու կազմվում է կտակ, ապա պարտադիր բաժնի իրավունքիինստիտուտն ապահովում է նրանց նյութական հետագա վիճակի կայունությունն ուապրելու համար նվազագույն կենսամակարդակը, այնինչ 60 տարեկան դարձածերեխան, ամուսինը, ծնողը կարող են հոգալ իրենց ապրուստի նվազագույն միջոցները, իսկ անգործունակ կամ հաշմանդամ լինելու դեպքում, տրամաբանական է, որկընդգրկվեն պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց շրջանակում։ Բացի այդ,տարբեր պետությունների քաղաքացիական օրենսդրության՝ ժառանգությանպարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց շրջանակի առումով կատարվածհամեմատությունը ևս թույլ է տալիս արձանագրելու, որ այդ օրենսդրություններըժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց վերաբերյալնախատեսել են այդ անձանց ավելի նեղ շրջանակ։ Ուստի, հաշվի առնելով կտակի ազատության սկզբունքը և դրա համաչափ սահմանափակման անհրաժեշտությունը՝ առաջարկում ենք ժառանգության պարտադիրբաժնի իրավունք ունեցող անձանց շրջանակում ընդգրկել միայն ժառանգատուիանչափահաս, չափահաս հաշմանդամ և անգործունակ ճանաչված երեխաներին,ամուսնուն և ծնողին, իսկ 60 տարեկան դարձած երեխայի, ամուսնու, ծնողի վերաբերյալ դրույթները հանել օրենսդրությունից։ Վերոգրյալից կարելի է առանձնացնել ժառանգության պարտադիր բաժնիժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքը ենթակա չէ փոխանցման այլիրավունքով ժառանգման մի քանի հատկանիշներ՝ ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց շրջանակնօրենսդիրը սպառիչ է սահմանել (նման իրավունք վերապահված է միայն ըստ օրենքի1-ին հերթի ժառանգներին),անձի. այսինքն՝ բացառվում է ժառանգության տրանսմիսիան,անարժան ժառանգներին ժառանգությունից մեկուսացնելու կանոնը կիրառելիէ նաև ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող ժառանգների նկատմամբ,ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց կողմից այդբաժնի ստացման համար մյուս ժառանգների համաձայնությունը չի պահանջվում.այսինքն՝ դա կարող է կատարվել առանց հաշվի առնելու նրանց կամքը,օրենսդրական նման ամրագրումն ուղղված է սոցիալապես առավել խոցելի այնանձանց նյութական կայուն վիճակի ապահովմանը, ովքեր հնարավոր է՝ ընդգրկվածչեն ըստ կտակի ժառանգների կազմում։ Օրինակ՝ հատկանշական է Ուֆայի նոտարական գրասենյակում 2003 թ. կազմված կտակների վերաբերյալ կատարված ուսումնասիրությունը, որի արդյունքները հնարավորություն են տվել պարզելու, որ այդ թվականին 100 կտակներից 10-ի դեպքում այն կազմվել էր ոչ հօգուտ հարազատների, այսինքն՝ արյունակցական կապ ունեցող ազգականների [5]։ Համանման դեպքերումժառանգման պարտադիր բաժնի ինստիտուտն այն հնարավորությունն է, որն իրավունք է տալիս դիմելու նոտարին (դատարանին) և ստանալու ժառանգության որոշմասը։ Նման վերլուծություն կատարվել է նաև Ստեփանակերտի նոտարական գրասենյակում (Տե´ս Գրաֆիկ 1), որը ցույց է տալիս, որ մեր հասարակությունում ժառանգիկողմից կտակն այլ (երրորդ) անձանց օգտին կազմելը չի բացառվում։ Կազմված կտակների թիվը Ոչ հարազատների օգտին կազմված կտակների թիվը Գրաֆիկ 1. Ստեփանակերտի նոտարական գրասենյակում կատարված ուսումնասիրություն,որը ցույց է տալիս կազմված կտակների և ոչ հարազատների օգտին կազմված կտակներիթվի տոկոսային հարաբերակցությունը 2010-2015 թթ. ընթացքումՎերոնշյալ հանգամանքների հիման վրա կարելի է արձանագրել, որ ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքը նպատակաուղղված է կտակարարի ընտանիքի անդամների գույքային իրավունքների, ժառանգման իրավահարաբերություններում նրանց նյութական կենսամակարդակի կայունության և հետագա զարգացմանապահովմանը, մանավանդ, որ որոշ երկրներում այդ հարցի ուսումնասիրությունըցույց է տալիս, որ այդ շրջանակում ընդգրկված են սոցիալապես առավել խոցելիանձինք։ Ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքի ամրագրման և կտակի ազատության սահմանափակման մասին օրենսդրի նման դիրքորոշումն առավել համաչափ կլինի այդ անձանց շրջանակի նեղացման պայմաններում, քանի որ ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքն ապահովում է առանձին կատեգորիայի անձանցնյութական կայուն վիճակը՝ հաշվի առնելով նրանց մի շարք առանձնահատկություններ՝ կապված առողջական վիճակի, չափահասության, գործունակության հետ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[4] Жаботинский М. В., Обязательная доля при наследовании имущества։ российскийԽաչատրյան ԳոհարԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐՏԱԴԻՐ ԲԱԺՆԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔՈՎ ԺԱՌԱՆԳՄԱՆ ՈՐՈՇՀԻՄՆԱՀԱՐՑԵՐ ԱՐՑԱԽԻ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՄԲԲանալի բառեր՝ Արցախ (ԼՂՀ), քաղաքացիական օրենսգիրք, ժառանգմանիրավունք, ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք։

Հոդվածում ներկայացվում է ժառանգման իրավունքի՝ որպես քաղաքացիական իրավունքի կարևոր ինստիտուտի հասկացությունն ու հիմքերը։ Ժառանգության երկու հիմքերի (ըստ օրենքի և ըստ կտակի) մասին խոսելիս առավել մանրամասն անդրադարձ է կատարվել ըստ կտակի ժառանգության դեպքում ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքի հասկացությանը, դրա վերաբերյալ տարբեր ժամանակների իրավաբանների և առաջադեմ մտածողների տեսակետին, ինչպես նաև ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքն ունեցող անձանց շրջանակին ու մի քանի հիմնահարցերի՝ այլ պետությունների քաղաքացիական օրենսդրությունների հետ համեմատությամբ։

ԱՍԱԼԱ-Ի ՎՐԻԺԱՌՈՒԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ՈՒ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԺողովուրդների ազգային-ազատագրական պայքարն ունի մեկ նպատակ,որը չի ենթարկվում որոշակի կանոնների, չունի նաև արտահայտման միատեսակ ձևեր և միջոցներ։ Այդ բոլոր՝ նպատակը, ձևերն ու միջոցները դրսևորվումեն միասնության մեջ կամ էլ առանձին-առանձին՝ ըստ տվյալ ժամանակաշրջանի պայմանների ու պահանջների թելադրանքի։ Աշխարհի շատ ժողովուրդներանցել են այս ճանապարհով, հասել իրենց նպատակին, տեր դարձել իրենց երկրին, ստեղծել իրենց ազգային պետականությունը։ Սակայն աշխարհի ժողովուրդների մղած ազգային-ազատագրական պայքարի պատմության մեջ մենք հանդիպում ենք այդ պայքարի արտահայտմանմի եզակի երևույթի։ Դա պատմական հայրենիքից, հայրենի հողից բռնությամբտեղահանված, աշխարհի տարբեր երկրներում ապաստան գտած ու պետականությունից զրկված արևմտահայության ազգային-ազատագրական պայքարն է, հայրենիք վերադառնալու, հայրենի օջախին տեր դառնալու պայքարը։ Արևմտահայության ազգային-ազատագրական պայքարը, որը նա ծավալել է 20-րդ դարի երկրորդ կեսից, պարտադրված պայքար է թե՛ իր ձևով, թե՛իր բովանդակությամբ։ Այսօր ընդունված է համեմատական հարթության վրա դնել Հայոց ցեղասպանությունը և հրեաների նկատմամբ իրականացրած Հոլոքոստը։ ՀրեաներըԵվրոպայում ենթարկվել են բազմապիսի դաժանությունների, զանգվածայինկոտորածի, կորցրել են իրենց կյանքը և ունեցվածքը։ Սակայն շատ ավելիբարդ ու դժվար էր հայության հարցը։ Հայերը կորցրին ոչ միայն իրենց կյանքնու ունեցվածքը, այլև պատմական հայրենիքը։ 1Սակայն քաղաքակիրթ աշխարհը շատ արագ մոռացել էր հայերի ողբերգությունը։ Կորցրած հայրենիքի և մոռացված ցեղասպանության հարցը հայերը ստիպված էին աշխարհին հիշեցնել ահաբեկչության միջոցով։ 1 Ա. Հարութունյան, Հայոց ցեղասպանություն և Հայկական հարց. գրքերի մատենագիտություն(1860-2010), Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին 2014, էջ 560։ Գուրգեն Յանիկյանը բարձրացնելով «անհատի պատերազմի» դրոշը՝ անհավասար մարտի դաշտ է իջնում ընդդեմ անարդարության և իրավազրկումի։ Լոս Անջելոսի Սանթա Բարբարա արվարձանում Գուրգեն Յանիկյանի արձակած կրակոցը, որից սպանվեցին երկու թուրք դիվանագետներ, ուղենիշ դարձավ սփյուռքահայ երիտասարդության համար։ 20-րդ դարի վերջին քառորդի հայոց պատմության ուշագրավ երևույթներից է ՀԱՀԳԲ-ի կազմավորումը։ Կազմակերպությունն իր գոյությունը հայտարարեց 1975 թվականի հունվարի 20-ին Բեյրութում Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդի գրասենյակի ռմբահարումով։ Իր ստեղծումից մինչև 1990-իդեկտեմբեր ՀԱՀԳԲ-ն իրագործեց շուրջ 300 զինյալ գործողություններ աշխարհի տարբեր երկրներում, այդ թվում՝ Թուրքիայի գլխավոր քաղաքներում (Անկարա, Ստանբուլ) և Արևմտյան Հայաստանում։ ՀԱՀԳԲ-ն փորձում էր իրականացնել երազանքը հայ հայրենասեր երիտասարդների, որոնք ցեղասպանությունից հետո երրորդ սերունդն էին։ «Ստեղծվել է մի բռունցք, որ կոչվում է ՀԱՀԳԲ։ Այդ բռունցքն է գործ կատարողը, այսօրմիակ հույսը դրա վրա է»,‒ ասում էր Յանիկյանը ԱՄՆ-ի բանտախցից, որտեղմնաց 11 տարի։ Դատավարության ժամանակ այն հարցին, թե ինչու սպանեցթուրք դիվանագետներին, նա պատասխանել է. «Միայն վրեժի ցասում չէ , որղեկավարելու է մեր արարքները, այլ ապացուցել մարդկությանը, որ հայ անհատը իր կրծքում դեռ պահում է պահանջատիրության ոգին»։ 2 ՀԱՀԳԲ-ի ծննդյան առաջին հինգ տարիներին զինվորական գործողություններն ավելի քան 150-ի էին հասնում։ Այդ գործողությունների առյուծիբաժինը ուղղված էր թուրքական դիվանագիտական անձնակազմի դեմ Թուրքիայի ներսում կամ Թուրքիայից դուրս։ Պատմական անհրաժեշտության ծնունդ էր ՀԱՀԳԲ-ի պայքարը, այն իրմեջ կրում էր պատմական Հայաստանի փրկության առաքելությունը։ Իր ծննդյան օրից կատարած յուրաքանչյուր քայլ կատարվել է ի նպաստ հայության.Դատապարտելի է այն մտայնությունը, որ որոշ շրջանակներ ՀԱՀԳԲ-ն անվանեցին անձնական շահերից բխող կառույց։ Վրիժառուների գործը ակներև էրամբողջ աշխարհում։ Այդ է փաստում ԱՄՆ-ի Թեննեսի տեխնոլոգիական համալսարանի քաղաքական գիտություների դասախոս Մայքլ Կիվինթրի խոսքնիր «Միջազգային ահաբեկչության ուղղվածությունը 1982-1983» անգլերենհոդվածում. «Այնքան լայնատարած են հայկական ահաբեկչական խմբակներիգործողությունները, որ գրեթե ամբողջ Արևմուտքը նրա փորձառնությունը ունեցավ։ Նրանց աշխարհագրական տեսասահմանն անբաղդատելի է ուրիշ ահաբեկչական խմբերի համեմատ։ Հարձակումներ տեղի ունեցան 20-ից ավելի2 ASALA, Վան Հայության. վասն հայրենյաց, Երևան 1995, էջ 15։ տարբեր երկրներում, միայն 1982-1983 թթ.-ին գործողություններ եղան 16տարբեր պետություններում։ Հայկական գործողությունները աշխարհի ուշադրությունը գրավեցին և արագացրին Հայկական հարցի քննարկումը»։ 3 Հայ հայրենասեր զավակների կատարած գործողությունների շնորհիվգնալով ընդլայնվում էին նվիրյալների շարքերը, որոնք, թողնելով իրենց բոլորգործերը, դառնում էին ազատագրության նվիրյալներ, նրանք պարզ գիտակցում էին, որ գնում էին ոչ թե մահ կամ ազատության ճանապարհով, այլ մահովդեպի ազատություն։ Այս ամենին զուգահեռ ռազմական գործողություններըդարձան բազմաբնույթ։ 1976 թվականի դրությամբ գործողությունները սովորական ականահարումներից այն կողմ չէին անցնում։ 1980 թվականի ամռանըդրությունը փոխվեց։ Հուլիսի 31-ին Աթենքում թուրք դիվանագետի սպանվեց,օգոստոսի 5-ին Լիոնի թուրքական հյուպատոսարանը հարձակման ենթարկվեց, սեպտեմբերի 26-ին Փարիզում թուրք դիվանագետի դեմ իրականացվեցմահափորձ, որը պատճառ դարձավ, որ նա ծանր վիրավորվի։ Ավելի մեծ հիշատակությանն է արժանի` ՀԱՀԳԲ-ի կոմից 1981 թվականի մարտի 4-ին երկութուրք դիվանագետների սպանությունը Փարիզում։ 4Շարքերի ընդլայնման հետ մեկտեղ երկու կարևոր փոփոխություններ ևստեղի ունեցան «կազմակերպությունում»։ Սրանցից առաջինը ՀԱՀԳԲ-ի պաշտոնաթերթ «Հայաստանի» հրատարակությունն էր, որն իր դերն ունեցավ հայժողովրդի մեջ կազմակերպության նկատմամբ հետաքրքրություն ստեղծելուհարցում։ Երկրորդ փոփոխությունը մի բանակավայրում կազմակերպությանմնայուն ներկայության հաստատումն էր։ Բանակավայրը ավելացրեց ՀԱՀԳԲ-իկարողությունը՝ իր անդամներին լրջորեն մարզելու և ռազմական ուժականություն ծավալելու համար։ Արդարև, այս բանակավայրում կիրառված մարզմանծրագրի շնորհիվ է, որ ՀԱՀԳԲ-ում զինվորական կադրեր պատրաստվեցին։ Նշված բոլոր գործողությունները ղեկավարում և կարգավորում էր հայրենիքի նվիրյալ անհատ Հակոբ Հակոբյանը (հայտնի է նաև Մոջահեդ անունով)։ Նա առանձնակի ուշադրություն էր դարձնում կազմակերպության յուրաքանչյուր անհատին։ Հենց նրա հրահանգներով մի շարք գործողություններ կազմակերպվեցին աշխարհի տարբեր մասերում, ԱՍԱԼԱ-ի գործող ճյուղեր կազմակերպվեցին Եվրոպայում, Ամերիկայում, Իրանում։ Բոլոր վայրերում տեղի ունեցող գործողությունները ղեկավարում էր Մուջահեդը5։ Մինչ ԱՍԱԼԱ-ի ստեղծումը վրիժառության գործողություններ կատարած«Հայկական ցեղասպանության արդարության մարտիկներ» կառույցը կետրոնացած էր այն խնդրի վրա, Հայկական հարցը միջազգային ճանաչման հասց3 Ս. Օգնայեան, Հայաստանի ազատագրութեան հայ գաղտնի բանակ, Երևան, 2015, էջ 8-9։ 4 Ս. Գպրանյան, Մ. Մելքոնյան, Իրականություն, Երևան, 1992, էջ 16-17։ 5 Ռ. Հովնանյան, Գաղտնի բանակ, Երևան, 2015, էջ 41։ նեն, մինչդեռ ԱՍԱԼԱ-ն հայկական լայնատարած ազգային ազատագրականշարժման գաղափարակիր է։ Շատ հաճախ ՀՅԴ-ն նշում է, որ «Հայկական ցեղասպանության արդարության մարտիկները», «Հայ հեղափոխական բանակը»հիմնական գործողություններն իրականացրել են թուրքական շրջանակներիդեմ իսկ ԱՍԱԼԱ-ն՝ ավելի շատ ոչ թուրք կողմերի դեմ, սակայն առանց հիմնավորելու դրա պատճառները6։ Բայց չպետք է վարագույրի հետևում մնա այնփաստը, որ թուրքական կառավարությունը ամեն ինչ անում էր Եվրոպական երկրներում այլ կերպ ներկայացվի ԱՍԱԼԱ-ն, դրա արդյունքում մի շարք պետություններ պաշտպանում էին թուրքական տեսակետը։ Սակայն մենք լիովին արդարացնում եք վրիժառությունն այն բանից հետո, երբ 1982 թ. հունվարի 30ին Թուրքիայի նախագահ Քենան Էվրենը շարժումն անվանել է հայկական ահաբեկչություն՝ ասելով, որ շարժման հիմքում ընկած է թուրք ազգի ոչնչացումը։ Նա ասել է. «Այս դեգեներանտները, որոնց սրտում ատելությունից բացի այլբան չկա, և որոնք մարդկության խայտառակություն են, հարձակվում են մերարտասահմանյան ներկայացուցիչների ու գրասենյակների վրա, ինչը ազգովիխստորեն դատապարտում ենք»։ Այսպիսի հայտարարությունը չէր կարող անպատիժ մնալ։ Ինչքան էլ փորձեին արատավորել ԱՍԱԼԱ-ի անունը, միևնույննէ, չէր ստացվում, ազատության մարտիկները շարունակում էին իրենց գործողությունները։ Երեք կողմերից՝ իպերիալիզմը, ֆաշիստական Թուքիան և հետադիմական կուսակցությունները միասնաբար ցանկանում էին ճզմել առաջադիմական և հեղափոխական ճակատները, սակայն պետք էր դիմակայել,քանզի նրանք հասկանում էին, որ Սպիտակ ջարդը կասեցնելու համար պետքէ վերադառնալ պապենական հողերը՝ Արևմտյան Հայաստան։ Հարկ ենք համարում նաև նշել, որ Իրանում որոշ համագործակցությունկար նաև քրդական PKK, MIT կազմակերպությունների հետ, բայց դա պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ նրանց բոլորի պայքարի եզրերը որոշակիորեն համընկնում էին, իսկ նման համագործակցությունը կարող էր բխել մերիսկ շահերից։ ՀԱՀԳԲ-ի մի շարք գործողություններից բավականին մեծ նշանակությունունեցավ Անկարայի Էսենպողա օդանավակայանի գործողությունը։ 1982թվականի օգոստոսի 7-ին հատուկ հանձնարարականով Զորհապ Սարգսյանըու Լևոն Էքմեքճյանը ձեռնառումբերով ու գնդացիրներով հարձակում գործեցին օդանավակայանի վրա, որի հետևանքով սպանվեց 10 մարդ և 62 մարդվիրավորվեց։ Սպանվածներից առնվազն երեքը օդանավակայանի անվտանգության աձնակազմի պատասխանատուներից էին, իսկ նրանցից մեկն այդանվտանգության ուժերի տնօրենն էր։ Զոհրապը ևս սպանվեց, իսկ Լևոնը ա6 Ս. Օգնայեան, Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակ, Երևան, 2015, էջ 9-10։ միսներ շարունակ բանտում պահվելուց հետո թուրքական իշխանություններիկողմից դատապարտվեց կախաղանի7։ Այս քայլը կարևոր էր նրանով, որ կատարվեց հենց Թուրքիայում և վստահություն էր ներշնչում հայ ժողովրդին իրճիգերը Թուրքիայում կենտրոնացնելու կարողության առումով։ Սակայն հաճախ այս քայլը որակվում է բացասական, քանի որ գործողության ընթացքումզոհվեցին նաև «անմեղ թուրքեր»։ Սակայն փորձում ենք մի պահ հասկանալ,թե 1915 թվականին զոհ դարձած միլիոնավոր հայեր ինչ մեղք էին գործել, որայդպիսի պատժի արժանացան։ Կարող ենք ասել, որ ԱՍԱԼԱ-ի գործողություններն ըստ արժանվույն գնահատվել է նաև միջազգային ասպարեզում,դրա ապացույցը իսպանացի լրագրող՝ Խոսե Անտոնիո Գուռիարանի հայտարարությունն էր։ Նա համարում էր, որ իր գաղափարական հասունացումը տեղի է ունեցել 1980-ական թվականներին, երբ Մադրիդում ԱՍԱԼԱ-ի գործողությունների արդյունքում կորցրեց մի ոտքը։ Դրա արդյունքում բողոք ներկայացրեց դատարան, սակայն շատ չանցած հանդիպեց ԱՍԱԼԱ-ի տղաներին,ինչը հետագայում պատճառ է դարձավ, որ ուսումնասիրի հայոց պատմությունը և գրի, որ իր հետ կատարվածը շատ չնչին է հայերի նկատմամբ իրականացրածի համեմատ։ (Գրել է երկու գիրք՝ նվիրված հայերին՝ «La bomba» Ռումբը,«Հայերի մոռացված ցեղասպանություն»)։ 8 1982 թվականի սկզբին Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը արգելեց ապրիլի 24-ի ավանդական ցույցը և երթը։ Այդ օրերին Իսրայելը հարձակվեց Լիբանանի վրա՝ հեղափոխական կազմակերպություններին վերջ դնելուհամար։ Ապա հարձակվեց Հյուսիսային Իրաքի՝ Քուրդիստանի վրա նույնծրագրով, բայց այլ ուղղությամբ։ Սա որպես հարմար առիթ օգտագործելով՝ՀԱՀԳԲ-ի անդամ Կառլեն Անանյանի մշակած ծրագրով հարձակում իրականացրին Թեհրանում Թուրքիայի դեսպանատան վրա։ Սա մեծ իրարանցում առաջացրեց հայկական համայնքում, ամբողջ Իրանում, նաև Սփյուռքում և ժամանակավորապես հանդարտեցրեց իրավիճակը։ Բայց անդորրը ապրիլի 24-իցհետո նորից խախտվեց9։ Սկսվեց ծրագրվել մի գործողություն, որը պետք է իրագործվեր Ֆրանսիայում։ Գործողությունն անվանվեց «Վան»։ Նշանակետը Փարիզում էր՝ Թուրքիայի հյուպատոսարանը։ Երկար պլանավորելուց հետո գործողությունը հանձնարարվեց Հակոբ Ջուլֆայանին, Գևորգ Գյուզելյանին, Արամ Պասմաջյանին ևՎազգեն Սիսլյանին. վերջինս խմբի ղեկավարն էր։ 1981 թվականի սեպտեմբերի 24-ին՝ առավոտյան ժամը տասնմեկին, ձեռքը նռնակի ձգանին պահած7 Ս. Գպրանյան, Մ. Մելքոնյան, Իրականություն, Երևան, 1992, էջ 32-33։ 8 Նոր խոսք, ԱՍԱԼԱ-ի պայթյունից տուժած իսպանացի լրագրողը նվիրվեց Հայ դատին, 2015,հուվարի 26։ 9 Է. Նազարյան, Ս. Թորոսյան, Անհայտ էջեր հերոսի մասին, Երևան, 2011, էջ 206-207։ Վազգենը ներս մտավ հյուպատոսի սենյակ։ Թուրք փոխհյուպատոս Իմամ Քայալուն դուրս բերելով ընդհանուր դահլիճ՝ գոչեց, որ բոլորին պատանդ են վերցնում, սակայն ոչ ոքի վնաս չեն տա, քանի որ պահանջը թուրքական կառավարությունից է։ Այս գործողության ժամանակ տղաները ձերբակալվեցին, նրանցտեղափոխեցին ֆրանսիական ամենադաժան բանտերից մեկը՝ «Ֆրեն»։ Այստեղ տղաների հետ դաժանորեն վարվեցին՝ համարելով ահաբեկիչներ։ Թուրքական կառավարությունը խոստացել էր տղաների բանտարկությանտարիների չափով ֆրանսիական ռազամական օդանավ գնել և գնեց 28 ռազմաօդանավ, իսկ 7-ական տարով դատապարտված վրիժառուներին տեղափոխեցին Փարիզի արվարձաններից մեկում գտնվող «Ֆլյորիմերոժիս» ամրոցը։ Նրանք դատապարտվեցին յոթ տարվա ազատազրկման և չցանկանալովվատնել իրենց ժամանակը՝ որոշեցին ուսում ստանալ, քանի որ Ֆրանսիայիայդ բանտը նման հնարավորություն ընձեռնում էր։ Ընդունվեցին Սորբոնի համալսարան հեռակա հիմունքներով։ Սահմանված ժամկետից շուտ նրանք ազատվեցին բանտից 1986 թվականին և վերադարձան Լիբանան10։ Սակայնչորս մարտիկներից բանտից կենդանի դուրս եկան երեքը. Արամ Բասմաճյանը1985 թ. ինքնասպան եղավ։ Վազգենը, Գևորգը, Հակոբը տարիներ անց հաստատվեցին Հայաստանում«Մեծ Մուրադ» ջոկատին ադամակցեցին և մասնակցեցին Արցախյան ազատամարտին11։ Վազգեն Սիսլյանը ունեցավ իր ներդրումը ազատագրականմարտերում և մինչև այսօր էլ իր գործունեության և հայրենասիրության համար կենդանի լեգենդ է հայ երիտասարդության համար։ ՀԱՀԳԲ-ն իր գործունեությամբ հստակեցրեց, որ Հայկական հարցը հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարն է, «ճնշված ժողովրդի բռնագրավված հայրենիքի վերադարձի և այնտեղ ազատ ինքնորոշման իրավունքի տիրացման»արդարացի պայքարը։ ՀԱՀԳԲ-ն եկավ փաստելու, որ Հայկական հարցը ազգային-ազատագրական հեղափոխություն է։ Պետք է այս փաստը ուղղելնրանց, ովքեր ՀԱՀԳԲ-ին մեղադրում են ահաբեկչության մեջ12։ ՀԱՀԳԲ-ն իր ստեղծման առաջին տարվանից գրավել է արտասահմանյանմամուլի ուշադրությունը։ 1975 թվականից ի վեր միջազգային լրատվական միջոցները, անդրադառնալով ՀԱՀԳԲ-ի գործունեությանը, նշել են, որ շարժմանպատճառը Հայկական հարցը չէ։ Հրապարակումների մեջ կան հակահայկական նյութեր և կան նաև դրական վերաբերմունքի դրսևորումներ։ 1980 թվականի դեկտեմբերի 19-ին թուրքական «Հուրիեթ» թերթը, խոսելով հայ վրիժառուների մասին, գրում է. «Տարիներ առաջ պատահածին, ետք10 Նարե, Երբ վրեժը դառնում է ճակատագիր, Երևան, 2014, էջ 30-31։ 11 ASALA. Վասն Հայության, վասն հայրենյաց, Երևան,1995, էջ 20։ 12 Վ. Պետրոսյան, Գաղտնի բանակ. նրա գաղափարաբանությունը, Երևան, 2015, էջ 159։ հաշիվ տեսնելու համար մարդ սպանելով ճամպայ եթէ ըլլայ, աշխարհի մեջշատ ազգերի արիւնը պիտի հոսի։ Կարմրամորթը ամերիկացիեն, հրեան գերմանացիեն հաշիվ պահանջելով՝ զէնքերը անդադար արիւն պիտի թքեն։ Այսձեւով մարդկային գործելակերպ չըլլար։ Կիպրոսի կռիւեն ասդին երթալեն շատացող այս տգեղ ահաբեկումին պատասխանատունները մարդկային յայտնութեամբ պէտք է բացայայտուի»։ 131981 թվականի մարտի 7-ին «Տհը կալֆ նիուս» թերթը գրում էր, որԳաղտնի բանակը հաստատում է, թե թուրքական դիվանագետների սպանությունները փոխվրեժ են 1915 թվականի Ցեղասպանության համար։ Թերթըվկայակոչում էր թուրքական «Միլլիեթ» թերթին, որը հատուկ հոդված էր նվիրել մեծ թվով թուրքական դիվանագետների սպանությանը և նշել. «իրենց գործողություններուն անիմաստ ըլլալը պետք չէ, որ թրքական հանրապետութեանմատնէ։ Ժամանակը եկաւ, որ պետութեան գաղտնի կազմակերպութիւններըգործի անցնի հաշուեյարդարի ենթարկելու մեր ինկնող դիվանագետներուն արիւնը»։ 14 Այսպես Թուրքիան միշտ անտեսելով իր կատարած ոճրագործությունները, հանդես եկավ իբրև պահանջատեր։ Այսօր ՀԱՀԳԲ-ի հայտնի 39 նահատակների զինվորական Պանթեոնի դամբարանաքարերը զետեղված են Եռաբլուրի նահատակների կողքին, ՀԱՀԳԲ-ինահատակաց պանթեոնի մեջ։ Տապանաքարեր են դրված ՀԱՀԳԲ-ի հոգևորհայր Գուրգեն Յանիկյանի, Հակոբ Տարագճյանի, Արամ Պասմաջյանի, ՍիլվաՉիլինկիրյանի, Լևոն Էքմեքճեանի և մյուսների անուններով։ Լևոն ԷքմեքճյանըԹուրքիայի պատմության մեջ մահապատժի ենթարկված վերջին անձն էր։ 1983 թվականի հունվարի 29-ից հետո Թուրքիայում մահապատժի վճիռ չիգործադրվել։ Էքմեքճյանի գերեզմանը մնում է անհայտ։ Լևոն Էքմեքճյանի մահավճիռի առթիվ սփյուռքահյությունը բազմաթիվ երկրներում պատասխանեցբողոքի ցույցերով։ 2016 թվականին Էքմեքճյան ընտանիքի ներկայացուցիչները ժամանեցին Անկարա։ Ստանալով բոլոր թույլտվությունները՝ բացեցին Լ.Էքմեքճեանի գերեզմանը և կատարեցին մասունքների տեղափոխման աշխատանքներ։ Հերոսների կյանքը տարբեր կերպ է ավարտվել։ Նրանցից շատերը չկան,շատերը ողջ են (Վարուժան Կարապետյան, Վազգեն Սիսլյան և ուրիշներ), իսկշատ շատերն էլ դեռ մնացել են անթափանց վարագույրի հետևում։ Վ. Սիսլյանը հարցազրույցներից մեկի ժամանակ ասել է. «Վան գործողությունը շարունակվելու է մինչև մեր իրավունքների տիրանալը, սա շատ կարևոր է ինձ համար։ Շատ կուզեի, որ մեր պայքարը խաղաղ միջոցներով լիներ,13 Նույն տեղում, էջ 256-257։ 14 Նույն տեղում, էջ 258։ բայց ճար չունենք, երբ թշնամիդ թուրքն է, ու ոչ թե այն թուրքը, որ քեզ ուզումէ հասկանալ, այլ՝ ոչնչացնել»15։ Մեր ուսումնասիրությունները թույլ են տվել հայտնաբերել ևս մի մարտիկի, որի անունը կապվում է ԱՍԱԼԱ-ի հետ՝ Պետիկ Ինճեան։ Ծնվել է 1950թվականի նոյեմբերի 3-ին։ Նա ևս նահատակվել Է Հայ դատի համար Փարիզում 1976 թվականին։ 16Բոլոր ժամանակների վրիժառուներին Հայաստանում ևս չեն մոռացել։ Նրանց պատվին գրվել են գրքեր, հոդվածներ, «Ձեզնով է ստեղծվել», երգը։ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարեդարձի առթիվ Զորավար հիմնադրամըհիմնեց «Հայ ժողովրդի վրիժառու բազուկ-Սողոմոն Թեհլիրյան» մեդալը, որովպարգևատրվելու են Հայոց ցեղասպանություն իրականացրած թուրք պատասխանատունների, ցեղասպանության հետևանքով հայրենակորստի հետևանքները վերացնելուն ուղղված վրիժառության գործողություններ իրականացրած, ինչպես նաև Արցախյան ազատամարտին մասնակցած հայորդիներ։ «Զորավար» բարեգործական հիմնադրամը 2015 թվականի մարտի 25-ի հրամանով հետմահու պարգևատրել է 1922-1984 թվականների վրիժառություն իրականացրած 70 հայորդիների (2016 թվականի հունվարի 22-ին մեդալըհանձնվեց Հայոց ցեղասպանության իստիտուտ-թանգարանին)17։ ԱՍԱԼԱ-իապրող մարտիկները պարգևատրվել են ՀՀ ՊՆ մեդալներով։ 18Մարինե ՍահրադյանԱՍԱԼԱ-Ի ՎՐԻԺԱՌՈՒԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆՈՒ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ Արևմտահայություն, Օսմանյան կայսրություն, Հայկական։

ԱՍԱԼԱ-ի պատմության ասպարեզ իջնելը կապված էր Հայոց պահանջատիրության հետ, որը հազարամյակների ընթացքում շարունակում էր չլուծված մնալ։ Անհրաժեշտ էր մի ուժեղ բռունցք, որը կփորձեր իրականացնել դա։ Այն բոլոր գործողությունները, որոնք իրականացրեց ԱՍԱԼԱ-ն, միայն մի նպատակ էին հետապնդում, որ հայրենակորստի պահանջը դառնա միջազգային օրակարգի խնդիր։ Նրանք ուղցակի վրիժառուններ չէին, ինչպես շատ շատերն են այդպես անվանել, նրանք հայոց ազատության համար պայքարի դուրս եկած մարտիկներ էին։ Նրանց կերպարը միշտ ոգևորում և ուժ է տալիս նորանոր մարտիկների։ Հայրենիքի ազատության ու միավորման համար նահատակված հերոսների շարքում անպայմանորեն իրենց արժանի տեղն ունեն Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի այն մարտիկները, որոնք անհուն հավատով և անձնվիրաբար իրենց կյանքը զոհեցին Հայակական հարցը արդարացիորեն լուծելու, պատմական հայրենիքին վերատիրանալու համար մղվող պայքարի ճանապարհին։ Եվ կարող ենք ասել, որ չնայած որոշ բացթողումների, բայց ԱՍԱԼԱ-ն եղավ առաջինը՝ ապացուցելով այն, որ չկա մի թշնամի, որի դեմ կռիվը անհնարին լինի, չկա անարդարություն, որի դեմ պայքարն անմիտ բան լինի։