Datasets:

Yeva

/

arm-summary

like 0

ԱՐՏԱԾՈՒՄՆԵՐԻ ԲԱՐԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒՄԸ ՖՐԵԳԵԻՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐՈՒՄ Ապացույցների ավտոմատացման մշակումների պատճառով տարբեր տրամաբանական համակարգերում առաջացած արտածումների բարդության բնութագրիչների հետազոտությունները հատկապես արդիական են արհեստական բանականության հետ կապված մշակումներում, ինչպես նաև գաղտնագրաբանության տարբերխնդիրների համար։ Դժվար ապացուցվող լինելուն հավակնող այս կամ այն կոմբինատոր խնդիրներին վերաբերող պնդումների ապացուցման ընթացքում դատողություններն ունեն կոնստրուկտիվ (ինտուիցիոնիստական) բնույթ, իսկ երբեմն էլ սահմանափակվում են մինիմալ տրամաբանության շրջանակներով։ Այս հանգամանքների,ինչպես նաև և դասական ու ոչ դասական տրամաբանությունների միջև մի շարքէական տարբերությունների պատճառով ոչ պակաս արդիական են արտածումներիբարդությունների հետազոտությունները նաև ոչ դասական տրամաբանություններում։ կան տրամաբանությունում ապացուցված որոշ արդյունքներ ինտուիցիոնիստական ևմինիմալ տրամաբանություններում տեղի չեն ունենում։ Համակարգերի սահմանումները։ Մենք կօգտագործենք Բուլյան խորանարդիՍույն աշխատանքում (ըստ որոշակի հատկությունների) համեմատվում ենդասական, ինտուիցիոնիստական և մինիմալ տրամաբանությունների համար Ֆրեգեի համակարգերը։ Ապացուցված է, որ դասական տրամաբանության համար որոշակի հատկությունները` միատոնության բացակայությունը, էապես հավասար նույնաբանությունների արտածումների բարդությունների հնարավոր էական տարբերությունը տեղի են ունենում նաև ինտուիցիոնիստական և մինիմալ տրամաբանություններում, սակայն A և B նույնաբանությունների համար A v B տիպի բանաձևերի դասահայտնի սահմանումը E(cid։ 2924)։ Դասական տրամաբանության Ֆրեգեի (cid։ 2320) համակարգերում, որտեղ A(cid։ 2869),A(cid։ 2870)...A(cid։ 2924)-ը և B-ն բանաձևեր են (առանց նաօգտագործվում են հաշվելի թվով տրամաբանական փոփոխականներ և որոշակիտրամաբանական գործողությունների վերջավոր, լրիվ համակարգ։ Բանաձևերը սահմանվում են ընդունված եղանակով՝ տրամաբանական փոփոխականներից, տրամաբանական գործողություններից և փակագծերից։ Արտածման կանոնները տրվում ենհետևյալ սխեմայով՝խադրյալներ՝ n=0 դեպքում, արտածման կանոնները հենասույթների սխեմաներ են)։ Ֆրեգեի համակարգերը անհակասելի են և լրիվ։ (cid։ 2885)(cid։ 3117),(cid։ 2885)(cid։ 3118)...,(cid։ 2885)(cid։ 3172) (cid։ 2886) Արտածման կանոնը հանրահայտ modus ponens –ն է՝ (cid։ 2885),(cid։ 2885)⊃(cid։ 2886)(cid։ 2886) (m.p.)։ ML մինիմալ տրամաբանության համակարգը պարունակում է միայն 1-7 հենա CL-ով նշանակենք դասական տրամաբանության Ֆրեգեի հետևյալ համակարգը՝ A,B և C յուրաքանչյուր բանաձևերի համար ասույթների սխեմաներն են. 1) A⊃(cid։ 4666)B⊃A(cid։ 4667) 2) (cid։ 4666)A⊃B(cid։ 4667)⊃(cid։ 4666)(cid։ 4666)A⊃(cid։ 4666)B⊃C(cid։ 4667)(cid։ 4667)⊃(cid։ 4666)A⊃C(cid։ 4667)(cid։ 4667) 3) A⊃(cid։ 4666)B⊃A∧B(cid։ 4667) 6) (A⊃C) ⊃(cid։ 4666)(cid։ 4666)B⊃C(cid։ 4667)⊃(cid։ 4666)A∨B⊃C(cid։ 4667)(cid։ 4667) 7) (cid։ 4666)A⊃B(cid։ 4667)⊃(cid։ 4666)(cid։ 4666)A⊃(cid։ 3411)B(cid։ 4667)⊃(cid։ 3411)A(cid։ 4667) 8) (cid։ 3411)(cid։ 3411)A⊃A IL ինտուիցիոնիստական տրամաբանության համակարգը ստացվում է (cid։ 3411)(cid։ 3411)A⊃Aհենասույթը (cid։ 3411)A⊃(cid։ 4666)A⊃B(cid։ 4667) հենասույթով փոխարինելով։ սույթները։ ML–ում ներմուծվում է (cid։ 1635) հաստատունը (նույնաբար սխալ) և (cid։ 3411)A-ի փոխարեն սովորաբար գրվում է A⊃(cid։ 1635)։ ղում գտնվող բանաձևի արտածում։ Ինչպես ընդունված է, A բանաձևի արտածմանփաստը Ф-ում կնաշանակենք ⊢Ф A։ Հետևելով [1]-ին նշենք, որ A բանաձևը կոչվում է ինտուիցիոնիստական նույյուն), եթե ⊢(cid։ 1783)(cid։ 1786) A (⊢(cid։ 2897)(cid։ 2896)A) ։ Ցանկացած A բանաձևի համար A-ն արտածվում է CL-ում ( ⊢(cid։ 1777)(cid։ 1786)A) միայն այնդեպքում, երբ (cid։ 3411)(cid։ 3411)(cid։ 1775)-ն արտածվում է IL-ում (⊢(cid։ 1783)(cid։ 1786)(cid։ 3411)(cid։ 3411)(cid։ 1775)), ինչը իր հերթին համարժեք է(cid։ 4666)(cid։ 1775)⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)⊃(cid։ 1635)-ի ML-ում արտածվելուն (⊢(cid։ 1787)(cid։ 1786) (cid։ 4666)(cid։ 1775)⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)։ |φ| ով կնշանակենք φ բանաձևի երկարությունը՝ որպես նրանում բոլոր տրամաբանական գործողությունները, սահմանափակված է |φ|-ից կախված գծային գործաԴիցուք, Ф-ն որևէ արտածման համակարգ է` իր հենասույթներով և արտածմանկանոններով։ Տողերի վերջավոր հաջորդականությունը, որտեղ ցանկացած տող կա´մհենասույթ է, կա´մ Ф-ի որոշակի արտածման կանոնով ստացվել է նախորդ տողերիվերջավոր բազմությունից, Ф համակարգում (Ф-արտածում) կանվանենք վերջին տոբանական գործողությունների մուտքերի քանակ։ Ակնհայտ է, որ բանաձևի ընդհանուր երկարությունը, որը ներառում է բոլոր փոփոխականների մուտքերը և տրամանաբանություն` I-նույնաբանություն (մինիմալ նույնաբանություն` M-նույնաբանութ Վերոհիշյալ երեք համակարգերում բանաձևերի արտածելիության միջև հայտնի է փոխհարաբերությունը [1]` Արտածման բարդության բնութագրիչներ ռույթով։ Արտածումների բարդության տեսությունում դիտարկվում են արտածման բարդության հետևյալ հիմնական բնութագրիչները։ արտածման բոլոր տողերի երկարությունների գումարին, որտեղ կրկնվող տողերի չափերը հաշվարկվում են մեկ անգամ։ Ф-արտածման քայլերի քանակը (t-բարդություն)հենասույթների և արտածման կանոնի կիրառումների քանակն է։ Սահամնում 1. Ф-արտածման երկարությունը ((cid։ 1812) -բարդություն) հավասար էՍահամնում 2. Դիցուք, Ф-ն արտածման համակարգ է և φ-ն այդ համակարգումարտածվող բանաձև է։ t(cid։ 2957)(cid։ 2982)(l(cid։ 2957)(cid։ 2982))-ով կնշանակենք Ф համակարգում φ -ի բոլոր արտածումների t-բարդությունների (l-բարդությունների) մինիմալ արժեքը։ (l-բազմանդամորեն) համարժեք, եթե համակարգերից մեկում տրված յուրաքանչյուրՍահամնում 3. Երկու արտածման համակարգեր կոչվում են t-բազմանդամորենարտածում կարող է ձևափոխվել նույն բանաձևի արտածմանը մյուս համակարգում ոչավելին, քան քայլերի քանակի (երկարության) բազմանդամային աճի։ Հետևելով Մինցին [2] և Սայադյանին ու Չուբարյանին [3], տանք հետևյալ սահմանումը։ Սահամնում 4. Համակարգը, որում արտածվում են միայն այն բանաձևերը,որոնք արտածվում են IL-ում(ML-ում) և որը բազմանդամորեն համարժեք է IL-ին (MLին), տվյալ տրամաբանության համար կոչվում է Ֆրեգեյի համակրգ FIL (FML)։ Հիմնական արդյունքներ Սահմանում 1. Էականորեն հավասար նույնաբանությունների արտածմանբարդությունների համեմատումը FIL-ում և FML-ում։ Հետևելով ընդունված սահամնումներին, փոփոխականները և դրանց ժխտումները կանվանենք լիտերալներ։ K կոնյունկտն իրենից ներկայացնում է լիտերալներիՍահմանում 1.1 Ասույթային հաշվի յուրաքանչյուր ψ բանաձևի համար հետևյալբազմություն (կոնյունկտը չի կարող միաժամանակ պարունակել փոփոխականն ու այդփոփոխականի ժխտումը)։ տարրական ձևափոխումներից յուրաքանչյուրը կանվանենք փոխարինման կանոն`Հետևելով [6]-ին, տանք հետևյալ սահմանումները`0∧ψ(cid։ 3404)0,ψ∧0(cid։ 3404)0,1∧ψ(cid։ 3404)ψ,ψ∧1(cid։ 3404)ψ,0∨ψ(cid։ 3404)ψ,ψ∨0(cid։ 3404)ψ,1∨ψ(cid։ 3404)1,ψ∨1(cid։ 3404)1,0⊃ψ(cid։ 3404)1,ψ⊃0(cid։ 3404)(cid։ 3411)ψ,1⊃ψ(cid։ 3404)ψ,ψ⊃1(cid։ 3404)1,(cid։ 3411)0(cid։ 3404)1,(cid։ 3411)1(cid։ 3404)0,(cid։ 3411)(cid։ 3411)ψ(cid։ 3404)ψ.Փոխարինման կանոնի միջոցով բանաձևերում փոխարինման կանոնի ձախմասի տեսքն ունեցող ցանկացած ենթաբանաձև կարող է փոխարինվել աջ մասիտեսքն ունեցող համապատասխան բանաձևով։ Դիցուք, φ -ն ասույթային հաշվի բանաձև է, իսկ P(cid։ 3404)(cid։ 4668)p(cid։ 2869),p(cid։ 2870),...,p(cid։ 2924)(cid։ 4669) -ն այդբանաձևի բոլոր փոփոխականների բազմությունը։ P′(cid։ 3404)(cid։ 4668)p(cid։ 2919)(cid։ 3117),p(cid։ 2919)(cid։ 3118),...,p(cid։ 2919)(cid։ 3171)(cid։ 4669)-ով (cid։ 4666)1(cid։ 3409)m(cid։ 3409) n(cid։ 4667) նշանակենք P–ի որևէ ենթաբազմություն։ (1 կամ 0)՝ անկախ մնացած փոփոխականների արժեքներից։ գերում կարող են էապես տարբերվել։ բարդությունների համար գոյություն ունի հետևյալ թեորեմը՝ սար են, եթե յուրաքանչյուր φ-որոշիչ կոնյունկտ նաև ψ-որոշիչ է և հակառակը։ FIL-ում և FML-ում էականորեն հավասար նույնաբանությունների արտածման[11]-ում ապացուցված է, որ էականորեն հավասար նույնաբանություններիՍահմանում 1.3. φ և ψ դասական նույնաբանություններն էականորեն հավաՍահմանում 1.2 Տրված σ(cid։ 3404)(cid։ 4668)σ(cid։ 2869),σ(cid։ 2870),...,σ(cid։ 2922)(cid։ 4669)⊂E(cid։ 2924)-ի համար K(cid։ 2978)(cid։ 3404)(cid։ 4668)p(cid։ 2919)(cid։ 3117)(cid։ 2978)(cid։ 3117),p(cid։ 2919)(cid։ 3118)(cid։ 2978)(cid։ 3118),...,p(cid։ 2919)(cid։ 3171)(cid։ 2978)(cid։ 3171)(cid։ 4669)կոնյունկտը կանվանենք φ -1-որոշիչ (φ -0-որոշիչ), եթե ամեն p(cid։ 2919)(cid։ 3168) -ին σ(cid։ 2920)(cid։ 4666)1(cid։ 3409)j(cid։ 3409)m(cid։ 4667)վերագրելուց հետո, կիրառելով փոխարինման կանոնները, կստանանք φ-ի արժեքըφ-1-որոշիչ կոնյունկտը և φ-0-որոշիչ կոնյունկտը կանվանենք φ-որոշիչ կամորոշիչ φ-ի համար։ արտածման բարդությունները դասական տրամաբանության Ֆրեգեի (cid։ 2320) համակարԹեորեմ 1. Գոյություն ունեն φ(cid։ 2924)(cid։ 2893) (cid։ 4666)φ(cid։ 2924)(cid։ 2897)(cid։ 4667) և ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893) (cid։ 4666)ψ(cid։ 2924)(cid։ 2897)(cid։ 4667) I-նույնաբանություններ (M-նույնաբանություններ), որոնք էականորեն հավասար են, |φ(cid։ 2924)(cid։ 2893)|(cid։ 3404) |ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893)|(cid։ 3397)c (|φ(cid։ 2924)(cid։ 2897)|(cid։ 3404) |ψ(cid։ 2924)(cid։ 2897)|(cid։ 3397) c), սակայն t(cid։ 2890)(cid։ 2893)(cid։ 2896)(cid։ 2982)(cid։ 3172)(cid։ 3141) (cid։ 3409) c(cid։ 2869), t(cid։ 2890)(cid։ 2893)(cid։ 2896)(cid։ 2984)(cid։ 3172)(cid։ 3141) (cid։ 3410) c(cid։ 2870)|ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893)| (t(cid։ 2890)(cid։ 2897)(cid։ 2896)(cid։ 2982)(cid։ 3172)(cid։ 3145) (cid։ 3409) c(cid։ 2869), t(cid։ 2890)(cid։ 2897)(cid։ 2896)(cid։ 2984)(cid։ 3172)(cid։ 3145) (cid։ 3410) c(cid։ 2870)|ψ(cid։ 2924)(cid։ 2897)|)l(cid։ 2890)(cid։ 2893)(cid։ 2896)(cid։ 2982)(cid։ 3172)(cid։ 3141) (cid։ 3409) c(cid։ 2871)|φ(cid։ 2924)(cid։ 2893)|, l(cid։ 2890)(cid։ 2893)(cid։ 2896)(cid։ 2984)(cid։ 3172)(cid։ 3141) (cid։ 3410) c(cid։ 2872)|ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893)|(cid։ 2870) l(cid։ 2890)(cid։ 2897)(cid։ 2896)(cid։ 2982)(cid։ 3172)(cid։ 3145) (cid։ 3409) c(cid։ 2871)|φ(cid։ 2924)(cid։ 2897)|, l(cid։ 2890)(cid։ 2897)(cid։ 2896)(cid։ 2984)(cid։ 3172)(cid։ 3145) (cid։ 3410) c(cid։ 2872)|ψ(cid։ 2924)(cid։ 2897)|(cid։ 2870) ), որտեղc,c(cid։ 2869),c(cid։ 2870),c(cid։ 2871),c(cid։ 2872)-ը դրական հաստատուններ են։ (cid։ 4666)p∨(cid։ 3411)p(cid։ 4667), ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893)(cid։ 3404) (cid։ 3411)(cid։ 3411) ...(cid։ 3411) φ(cid։ 2924)(cid։ 2893)(cid։ 3404)(cid։ 3411)(cid։ 4666)p∨(cid։ 3411)p(cid։ 4667)⊃(cid։ 3411)(cid։ 3411) ...(cid։ 3411) (cid։ 4585)(cid։ 4589)(cid։ 4586)(cid։ 4589)(cid։ 4587)(cid։ 2870)(cid։ 3172) (cid։ 4585)(cid։ 4589)(cid։ 4586)(cid։ 4589)(cid։ 4587)(cid։ 2870)(cid։ 3172) (cid։ 4666)p∨(cid։ 3411)p(cid։ 4667), իսկ FML-ի համար՝ (cid։ 4585)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4586)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4587) φ(cid։ 2924)(cid։ 2897)(cid։ 3404)(cid։ 4666)(cid։ 4666)…(cid։ 4666)(cid։ 4666)p∨(cid։ 4666)p⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)(cid։ 4667)⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)...⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667) ⊃(cid։ 4666)p⊃p(cid։ 4667),ψ(cid։ 2924)(cid։ 2897) (cid։ 2870)(cid։ 3172) (cid։ 4585)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4586)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4587) (cid։ 3404)(cid։ 4666)(cid։ 4666)…(cid։ 4666)(cid։ 4666)p∨(cid։ 4666)p⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)(cid։ 4667)⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)...⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667) (cid։ 2870)(cid։ 3172) [7] ում ցույց է տրված, որ FCL-ում ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893) համար տեղի ունեն հետևյալ ստորինt(cid։ 2890)(cid։ 2887)(cid։ 2896)(cid։ 2984)(cid։ 3172)(cid։ 3141) (cid։ 3410) c(cid։ 2870)|ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893)| և l(cid։ 2890)(cid։ 2887)(cid։ 2896)(cid։ 2984)(cid։ 3172)(cid։ 3141) (cid։ 3410) c(cid։ 2872)|ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893)|(cid։ 2870), հետևաբար, դրանք տեղի ունեն նաև FIL-ում ևFML-ում ψ(cid։ 2924)(cid։ 2897) բանաձևերի համար։ Մյուս կողմից φ(cid։ 2924)(cid։ 2893) բանաձևը արտածվում է FIL-ում հաստատուն քայլերով։ Նախարտածում ենք (cid։ 3411)(cid։ 3411)(cid։ 4666)p∨(cid։ 3411)p(cid։ 4667)(cid։ 4667) նույնաբանությունը, ապա օգտվում ենք (cid։ 3411)A⊃(cid։ 4666)A⊃B(cid։ 4667)հենասույթից։ FML-ում ևս արտածում ենք p⊃p նույնաբանությունը, հետո (cid։ 4666)p⊃p(cid։ 4667)⊃ φ(cid։ 2924)(cid։ 2897) հենասույթից արտածվում է φ(cid։ 2924)(cid։ 2897)-ը։ Այս արտածումների համար առկա են հետևյալt(cid։ 2890)(cid։ 2893)(cid։ 2896)(cid։ 2982)(cid։ 3172)(cid։ 3141) (cid։ 3409) c(cid։ 2869), (t(cid։ 2890)(cid։ 2897)(cid։ 2896)(cid։ 2982)(cid։ 3172)(cid։ 3145) (cid։ 3409) c(cid։ 2869) ) և l(cid։ 2890)(cid։ 2893)(cid։ 2896)(cid։ 2982)(cid։ 3172)(cid։ 3141) (cid։ 3409) c(cid։ 2871)|φ(cid։ 2924)(cid։ 2893)|, l(cid։ 2890)(cid։ 2897)(cid։ 2896)(cid։ 2982)(cid։ 3172)(cid։ 3145) (cid։ 3409) c(cid։ 2871)|φ(cid։ 2924)(cid։ 2897)| , ինչը և ավարտում էԱպացույց։ Դիտարկենք FIL- համար հետևյալ բանաձևերը՝բանաձևերը։ գնահատականները՝պայմանները՝ապացույցը։ 1.2 FIL և FML համակարգերի ոչ միաոտոնությունըՍահմանում 2.1 Նույնաբանությունը (I-նույնաբանություն, M-նույնաբանություն)կանվանենք մինիմալ, եթե այն չի ստացվում տեղադրությամբ ավելի կարճ նույնաբանությունից (I-նույնաբանությունից, M-նույնաբանությունից)։ Նշանակենք S (cid։ 4666)φ(cid։ 4667)-ով բոլոր այն բանաձևերի բազմությունը, որոնք ստացվում ենφ-ից նրա փոփոխականները որևէ բանաձևերով փոխարինելու արդյունքում։ Սահմանում 2.2. Φ համակարգը կոչվում է t-միատոն (l-միատոն), եթե նրացանկացած φ նույնաբանության և ψ∈S(cid։ 4666)φ(cid։ 4667)-ի համար t(cid։ 2957)(cid։ 2982)(cid։ 3409)t(cid։ 2957)(cid։ 2984) (l(cid։ 2957)(cid։ 2982)(cid։ 3409) l(cid։ 2957)(cid։ 2984))։ [10]-ում ցույց է տրված, որ FCL-ը ո´չ t-միատոն է, ո´չ l-միատոն։ Թեորեմ 2.2. FIL և FML համակարգերը ո´չ t-միատոն են, ո´չ l-միատոն։ Ապացույց։ Դիտարկենք հետևյալ բանաձևերը q∨ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893) (q∨ψ(cid։ 2924)(cid։ 2897)), որտեղ ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893)(cid։ 3404) (cid։ 4585)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4586)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4589)(cid։ 4587) (cid։ 4666)p∨(cid։ 3411)p(cid։ 4667) (ψ(cid։ 2924)(cid։ 2897)(cid։ 3404)(cid։ 4666)(cid։ 4666)…(cid։ 4666)(cid։ 4666)(cid։ 4666)p∨(cid։ 4666)p⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)(cid։ 4667)⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)...⊃(cid։ 1635)(cid։ 4667)(cid։ 4667) (cid։ 3411)(cid։ 3411) ...(cid։ 3411) (cid։ 4585)(cid։ 4589)(cid։ 4586)(cid։ 4589)(cid։ 4587)(cid։ 2870)(cid։ 3172) )։ Նկատենք, որ (cid։ 4666)p⊃p(cid։ 4667)∨ ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893) ((cid։ 4666)p⊃p(cid։ 4667)∨ψ(cid։ 2924)(cid։ 2897)) բանաձևերը ստացվում են նրանցից տեղադրման միջոցով։ [10]-ումցույց է տրված, որ q∨ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893) -ն ունի ստորին գծային t -բարդություն և ստորինքառակուսային l-բարդություն FCL-ում։ Բնական է, որ նույնը տեղի ունի նաև FIL-ում ևFML-ում։ (cid։ 4666)p⊃p(cid։ 4667)∨ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893) ((cid։ 4666)p⊃p(cid։ 4667)∨ψ(cid։ 2924)(cid։ 2897)) բանաձևեր կարելի է արտածել FIL-ում (FML-ում)հաստատուն t-բարդությամբ և գծային l-բարդությամբ։ Դրա համար, օգտվելով A⊃ A∨B, հենասույթի սխեմայից, արտածենք (cid։ 4666)p⊃p(cid։ 4667)⊃(cid։ 4672)(cid։ 4666)p⊃p(cid։ 4667)∨ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893)(cid։ 4673) (cid։ 4666)(cid։ 4666)p⊃p(cid։ 4667)⊃(cid։ 4666)(cid։ 4666)p⊃ p(cid։ 4667)∨ψ(cid։ 2924)(cid։ 2897) )) բանաձևը, ապա (cid։ 4666)p⊃p(cid։ 4667)-ն, որտեղից կարտածվի (cid։ 4666)p⊃p(cid։ 4667)∨ψ(cid։ 2924)(cid։ 2893) ((cid։ 4666)p⊃p(cid։ 4667)∨ ψ(cid։ 2924)(cid։ 2897))։ (cid։ 2870)(cid։ 3172) արտածման բարդությունների վերին ցուցչային գնահատականների արկայությամբ[4]-ում ապացուցված է, որ`2.3 FCL և FIL ու FML համակարգերի էական տարբերությունները։ Ա. FCL-ում հայտնի են յուրաքանչյուր նույնաբանության արտածման բարդությունների վերին ցուցչային և ստորին ոչ ավելին, քան քառակուսային գնահատականները, հետևաբար, խիստ արդիական են կա´մ վերին գնահատականի նվազեցմանը,կա´մ ստորինի բարձրացմանն ուղղված հետազոտությոնները, որոնց շրջանակներում ստացվել են որոշակի արդյունքներ [8, 9]-ում։ FIL -ում (FML -ում) յուրաքանչյուր I-նույնաբանության (M-նույնաբանության)Պնդում Ա. Գոյություն ունեն φ(cid։ 2924) բանաձևեր որոնց համար l(cid։ 2890)(cid։ 2893)(cid։ 2896)(cid։ 2982)(cid։ 3172)(cid։ 3410) 2|(cid։ 2982)(cid։ 3172)|, t(cid։ 2890)(cid։ 2893)(cid։ 2896)(cid։ 2982)(cid։ 3172)(cid։ 3410) 2|(cid։ 2982)(cid։ 3172)| (l(cid։ 2890)(cid։ 2897)(cid։ 2896)(cid։ 2982)(cid։ 3172) (cid։ 3410) 2|(cid։ 2982)(cid։ 3172)|, t(cid։ 2890)(cid։ 2897)(cid։ 2896)(cid։ 2982)(cid։ 3172) (cid։ 3410) 2|(cid։ 2982)(cid։ 3172)|)։ A(cid։ 2924) և B(cid։ 2924) A(cid։ 2924)∨B(cid։ 2924) -ի արտածման t -բարդությունները ևբարդությունները FCL-ում էապես ավելի փոքր են, քան A(cid։ 2924) և B(cid։ 2924) բանաձևերինները։ Պնդում Բ. Եթե FIL-ում (FML-ում) կառուցված արտածման մեջ ոչ մի բանաձև չիկրկնվում, ապա յուրաքանչյուր A∨B բանաձևի այդպիսի արտածումը պարունակումէ կա´մ A-ի կա´մ B-ի արտածումը։ [5]-ում ապացուցված է հետևյալ պնդումը։ Բ.[9]-ում ապացուցված է, որ գոյություն ունեն այնպիսինույնաբանություններ, որԱյս պնդումից ակնհայտորեն բխում է հետևյալը՝Պնդում 2.3.1 Յուրաքանչյուր A և B I-նույնաբանությունների (M-նույնաբանությունների) համար A∨B-ի արտածման t և l-բարդությունները FIL-ում (FML-ում) չենկարող լինել ավելի փոքր, քան A և B բանաձևերի t-բարդությունների և, համապատասխանաբար, FIL-ում (FML-ում) l-բարդությունների մինիմալ արժեքներից։ Ապացույցը հետևում է այն փաստից, որ t և l-բարդությունները հասանելի ենչկրկնվող բանաձևերով արտածումներում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՊետրոսյան ԳարիկԱՐՏԱԾՈՒՄՆԵՐԻ ԲԱՐԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒՄԸ ՖՐԵԳԵԻՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐՈՒՄԲանալի բառեր` Ֆրեգեի համակարգեր, արտածման բարդության բնութագրիչներ,էականորեն հավասար նույնաբանություններ, արտածման համակարգիմիատոնություն։

Սույն հոդվածում արտածումների բարդությունների տեսանկյունից հետազոտվել են Ֆրեգեի՝ դասական, ինտուիցիոնիստական և մինիմալ տրամաբանությունների համակարգերի որոշակի հատկությունների նմանությունները և տարբերությունները։

Վերջին շրջանում շուկայական հարաբերությունների զարգացման, տնտեսության, գիտության, մշակույթի եւ կրթության մեջ նորարարական գործընթացների հետ կապված շատ մեծ հետաքրքրություն է առաջանում, ինչպես ընդհանուր կազմակերպության իմիջի բովանդակության եւ ձեւավորման առանձնահատկությունների, այնպես էլ կազմակերպության իմիջի հանդեպ, հատկապես սոցիալ-մշակութային բնագավառում։ Կազմակերպությունների ամենակարեւոր խնդիր135ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ներից է ստեղծել ներքին եւ արտաքին դրական իմիջ, դրա նպատակն է ամրապնդել եւ մեծացնել շուկայում իր դիրքը, ներգրավել նոր բանիմաց աշխատակիցների, մոտիվացնել աշխատակիցներին, իրենց արտադրողականությունը բարձրացնելու եւ առավել արդյունավետ աշխատելու համար։ Կազամակերպության մեջ ուժեղ իմիջ ձեւավորելու խնդրի նկատմամբ աճող ուշադրությունը պատահական չէ։ Ուժեղ կորպորատիվ իմիջը դառնում է անհրաժեշտ պայման, որպեսզի կազմակեպությունը կարողանա հասնել կայուն եւ շարունակական գործնական հաջողությունների։ Դա ունի շատ խելամիտ բացատրություն։ Նախ` ուժեղ իմիջը թույլ է տալիս կազմակեպությանը ձեռք բերել կայուն դիրք շուկայում, ինչը թույլ է տալիս սահմանել ցանկալի գներ եւ վարել գնային քաղաքականություն։ Երկրորդ` ուժեղ իմիջը նվազեցնում է ապրանքների փոխարինման հնարավորության աստիճանը, հետեւաբար պաշտպանում է կազմակերպությունը մրցակիցներից, ամրապնդում է նրա դիրքերը փոխարինող ապրանքների հանդեպ։ Երրորդ` ուժեղ իմիջը ավելի հասանելի է դարձնում ընկերությունների համար ռեսուրսների տարբեր տեսակները։ Կազմակերպության իմիջի գնահատականը տալիս են շրջապատող մարդիկ, հիմնվելով իրենց սեփական փորձի, անձնական արժեքների, համընդհանուր նորմերի, չափանիշների, սկզբունքների հիման վրա։ Կերպարի գնահատման ճշգրությունը ուղիղ համեմատական է նրա ունեցած գիտելիքների խորությանը, որոնք ձեւավորվում են հենց այդ բնագավառում։ Բավականին հետաքրքիր են նաեւ կորպորատիվ իմիջի մի շարք առանձնահատկություններ, որոնք ըստ ամերիկացի հետազոտող Դ.Բուրստինի իրականում գործնականորեն են ձեւավորվում [2]։ Ներկայացնենք դրանք ստորեւ։ Նախ իմիջը պետք է լինի սինթետիկ, այսինքն պլանավորվի այնպես, որ թողնի որոշակի տպավորություն՝ իր ապրանքանիշի, բրենդի, ապրանքի բազմազանության միջոցով։ Երկրորդ` կազմակերպության իմիջը պետք է լինի ճշգրիտ, հավաստի, որպեսզի վստահություն առաջացնի մարդկանց մոտ եւ ասոցացվի կոնկրետ կազմակերպության կամ մարդու հետ։ Երրորդ` իմիջը պետք է լինի պայծառ ու հստակ, որպեսզի ազդի մարդկանց զգացմունքների վրա։ 136ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Չորրորդ` այն պետք է լինի պարզ ու հիշվող։ Հինգերորդ` իմիջի կարեւոր նշաններից մեկը նրա անորոշությունն է, իմիջը պետք է ձեւավորվի զգացմունքների, սպասելիքների եւ իրականության միջեւ, որպեսզի կանգուն մնա անսպասելի իրավիճակներում, դիմակայի մարդկանց ճաշակների փոփոխություններին [3,306 c.]։ Հայտնի է, որ յուրաքանչյուր կազմակերպություն իր կյանքի ընթացքում անցնում է չորս փուլերի միջով. 1. Կազմակերպության ձեւավորման փուլ, որը բնորոշվում է շուկայի որոշակի սեգմենտի վրա ուղղվածությամբ, 2. Զբաղեցրած դիրքերի ամրապնդման եւ համեմատաբար կայուն գոյության փուլ, 3. Կազմակերպության նորարարության փուլ, որի նպատակը շուկայի ընդլայնումն է կայուն դիրքեր զբաղեցնելու դեպքում։ 4. Կազմակերպության ձեւափոխման փուլ, որը բերում է կամ ոչնչացման (օրինակ` սնանկացում, դանդաղ լճացում), կամ էլ հերթական նորարարական հեղափոխության եւ վերածննդի Ակնհայտ է, որ յուրաքանչյուր փուլ պետք է ունենա սեփական իմիջային քաղաքականություն` արտաքին եւ (գուցե` նախեւառաջ) ներքին, որը նախատեսված է զարգացման տվյալ փուլում առավելագույն շահույթ ապահովելուն եւ հաջորդ փուլ անցնելու համար «ցատկահարթակ» պատրաստելու համար։ Իմիջային քաղաքականության նշված գործոններից պարզ է, որ նրան բնորոշ է որոշակի ուշացում, այսինքն, եթե մենք սկսում ենք անհանգստանալ այս փուլի իմիջի համար հենց այդ փուլում էլ գտնվելով, ապա մենք արդեն ուշացել ենք։ «Կորպորատիվ իմիջ՝ ռազմավարական ասպեկտ» հոդվածի հեղինակ, Ի.Վ. Ալյոշինան նշում է, որ կորպորատիվ իմիջի կառավարումը թե՛ տեսականորեն եւ թե՛ գործնականում սկսվել է քննարկվել ԱՄՆում ավելի քան կես դար առաջ։ Այսօրվա դրությամբ, այս ոլորտում ձեւավորվել է հայեցակարգային մոտեցումը։ Ստորեւ ներկայացված են նրա հիմնական տարրերը.  Տեսլականը` կազմակերպության պատկերացումն է ներկայիս եւ ապագայի իրականության մասին։ Տեսլականի ձեւավորումը կազմակերպության ղեկավարի գլխավոր պարտականություն137ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ներից մեկն է։ Նավը շուկայական անորոշ եւ անկայուն իրավիճակներում ճիշտ ուղղությամբ տանելու համար, նավապետը պետք է իմանա, թե ուր է լողում։  Կորպորատիվ առաքելությունը այն նշանակալից կարգավիճակն է, որին ձգտում է կազմակերպությունը, նրա սոցիալական նշանակության դերը։ Առաքելությունը կարելի է դիտարկել որպես ռազմավարական գործիք, որը որոշում է նպատակային շուկան եւ կողմնորոշում է տալիս բիզնեսին կամ արտադրությանը։  Կորպորատիվ յուրօրինակությունը ընկերության մեջ տարածված արժեքների, դատողությունների եւ վարքագծի նորմերն են, որոնք որոշում են անհատական կորպորատիվ մշակույթի էությունը։ Կորպորատիվ յուրօրինակությունը իրականում դա հենց ինքը կազմակերպությունն է, անձի անհատականության անալոգիա։  Կորպորատիվ ինքնությունը դա այն է, ինչը կազմակերպությունը հաղորդում է իր մասին, իր անհատականության մասին։ Այն ամենը, ինչը որ կազմակերպությունը ասում, անում եւ ստեղծում է, ձեւավորում է նրա ինքնությունը։ Ինչպես գիտենք կորպորատիվ ինքնության կառավարման հիմնական նպատակը բարենպաստ կորպորատիվ իմիջ եւ հաճախորդի հավատարմություն ձեռք բերելն է։ Ընդհանուր առմամբ, վերոնշյալ հասկացությունների փոխկապվածությունը կարելի է ցուցադրել գծապատկերի տեսքով (տես գծապատկեր 1). 138ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Գծապատկեր 1. Իմիջի ձեւավորման մեխանիզմ [5] Մուտք, կորպորատիվ առաքելություն Կորպորատիվ անհատականություն Կորպորատիվ ինքնություն Հետադարձ կապ Կորպորատիվ իմիջ Ինչպես նշել էինք, այսօր իմիջը հանդիսանում է կազմակեպության ամենակարեւոր բնութագրիչներից մեկը եւ ունի շատ կարեւոր դեր նրա մրցունակության բարձրացման եւ հաճախորդներ ու գործընկերներ գրավելու գործում։ Իմիջը հանդես է գալիս որպես խնդիրները լուծելու գործիք, միջոց։ Սակայն նրա ամենակարեւոր առանձնահատկությունը կայանում է նրանում, որ ինքն իրենով կառավարման օբյեկտ է։ Երբ խոսում ենք կազմակերպության գործունեության մասին, պետք է նշենք նաեւ, որ ցանկացած գործունեություն իրականացնելիս, ցանկացած կազմակերպության կենսագործունեության փուլ անցում կատարելիս ընկերությունը պետք է ունենա որոշակի ռազմավարություն, նպատակ, նպատակին հասնելու գործողությունների շղթա, ժամկետներ եւ այլն։ Ռազմավարությունը դա կազմակերպության ընտրած զարգացման ուղղությունն է։ Նրա գործունեության տեսակի, միջոցների եւ բնագավառի, կազմակերպության ներսում փոխհարաբերությունների, նաեւ շրջակա միջավայրում նրա զբաղեցրած դիրքի վերաբերյալ որոշումներն են, որոնք թույլ են տալիս կազմակերպությանը հասնել իրենց նպատակներին։ 139ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Կազմակերպության ռազմավարությունը իր առաջ ունի դրված մի շարք խնդիրներ, որոնցից գլխավորը կազմակերպության կայուն զարգացումն է եւ հիմնական նպատակի՝ շահույթի ապահովումը։ Այս հիմնական գործոնների վրա իր բացարձակ ազդեցությունն ունի կազմակերպության իմիջը։ Նախեւառաջ կազմակերպությունը ռազմավարության մշակման փուլում իրականացնում է ընկերության համալիր ՈՒԹՀՍ ուսումնասիրություն եւ վերլուծություն, որի ժամանակ բացահայտված ուժեղ կողմերի եւ հնարավորությունների օգտագործման շնորհիվ փորձում է ապահովել առավելագույն արդյունք։ Կազմակերպության դրական իմիջը հանդիսանում է կազմակերպության ուժեղ կողմերից մեկը, որը կարող է ավելի մեծ ազդեցություն ունենալ սպառողների գիտակցության վրա, քան օրինակ ապրանքի գինը։ Մյուս կողմից կազմակերպության դրական իմիջը ապահովում է կայուն եւ ամուր կապեր գործընկերների հետ, այդ թվում՝ մատակարարների, միջնորդների, ինչը թույլ է տալիս օգտվել դրա բոլոր առավելություններից՝ սկսած գնային քաղաքականությունից, մինչեւ մատուցվող ծառայությունների արագություն եւ որակ։ Եթե վերլուծության արդյունքում կազմակերպության ընթացիկ իմիջը հանդիսանում է տվյալ պահին ընկերության թույլ կողմը, ապա դա կազդի ոչ միայն սպառման վրա, որը կազմակերպության կենսագործունեության հիմնական պայմանն է, այլ նաեւ նաեւ գործընկերների հետ հուսալի հարաբերություններ ստեղծելուն։ Երբ կազմակերպությունը ունի դրական իմիջ, ըստ այդմ նաեւ կայուն սպառողների խումբ իր շուկայական սեգմենտում եւ հուսալի գործընկերային հարաբերություններ, ապա կազմակերպության ռազմավարությունը կարող է ուղղված լինել կազմակերպության «ագրեսիվ» զարգացմանը եւ առաջընթացին, նոր շուկաների գրավմանը, նոր ոլորտներ ներթափանցելուն եւ այլն։ Իսկ եթե կազմակերպությունը հասարակական ընկալման տեսանկյունից ունի բացասական կամ ոչ դրական իմիջ, ապա ռազմավարությունը կարող է լինել «պաշտպանվողական», ուղղված շուկայում բացասական իմիջ ունենալու պատճառների բացահայտմանն ու դրանց վերացմանը, դրական իմիջի ձեւավորմանը, որից հետո միայն զարգացմանը։ 140ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Կազմակերպության իմիջի դրական կամ բացասական լինելը ոչ միայն ազդում է ընկերության ռազմավարության տեսակի ընտրության վրա, այլ նաեւ ժամկետների։ Դրական իմիջը թույլ կտա կազմակերպությանը իրականացնել երկարաժամկետ ռազմավարական կառավարում, իհարկե, առավելագույնս հաշվի առնելով շուկայի, ներքին եւ արտաքին միջավայրների փոփոխությունները։ Իմիջի մակարդակը ազդում է նաեւ կազմակերպության ֆինանսական ռեսուրսների բաշխման վրա։ Երբ կազմակերպությունը ունի դրական իմիջ ընկերությունը ֆինանսական ռեսուրսների ավելի մեծ ծավալը կներդնի արտադրանքի բարելավման կամ արտադրության ընդլայնման ուղղությամբ՝ նոր տեխնոլոգիայի ներդնում, ապրանքի որակի բարելավում, ապրանքատեսակի ընդլայնում եւ այլն։ Իսկ երբ կազմակերպության իմիջը գտնվում է ցածր մակարդակի վրա, ապա կազմակերպությունը ֆինանսական ռեսուրսներից ստիպված են մեծ հատկացումներ անել իմիջի բարձրացման ուղղությամբ, այդ թվում՝ մարքեթինգային եւ գովազդային ծախսերի ավելացում։ Այսպիսով, կազմակերպության իմիջը մեծ ազդեցություն ունի ընկերության ռազմավարության ընտրության, ռազմավարական որոշումների կայացման, ռազմավարական ուղղությունների հաստատման, ժամկետների, ֆինանսական ռեսուրսների բաշխման, ուստի եւ ողջ ռազմավարության վրա։ Ուստի, կազմակերպությունը ռազմավարություն մշակելիս, պետք է տեղեկատվության հավաքագրման, մշակման եւ վերլուծության փուլում հիմնական ուսումնասիրվող կատեգորիաների կազմում ներառի նաեւ կազմակերպության իմիջը եւ դրա ազդեցությունը կազմակերպության ռազմավարությամբ սահմանվող նպատակին հասնելու գործողությունների վրա։

Ժամանակակից շուկայական հարաբերությունների զարգացման ներկա փուլը բնութագրվում է ուժեղ մրցակցությամբ, շուկայի որեւիցե սեգմենտում առաջատար դիրք զբաղեցնելու համար։ Նման պայմաններում հաջող շուկայական գործունեություն ծավալելու կարեւորագույն գործոններից են իմիջը եւ հեղինակությունը, ինչպես ընկերության, այնպես էլ ապրանքների եւ ծառայությունների։ Ներկայումս բազմաթիվ կազմակերպություններ մեծ ֆինանսական միջոցներ են ծախսում դրական իմիջ ստեղծելու համար, սակայն ճիշտ իրականացնելու դեպքում, այդ ծախսերը միանշանակ արդարացված են։ Մյուս կողմից, կազմակերպությունները իրենց գործունեության հիմքում դնում են ռազմավարություն, որը ձեւավորվում է բազմաթիվ գործոնների ուսումնասիրության եւ վերլուծության արդյունքում։ Իմիջը ունենալով մեծ ազդեցություն կազմակերպության հաջողությունների վրա, չէր կարող ազդեցություն չունենալ նաեւ կազմակերպության ռազմավարության ձեւավորման վրա, ինչն էլ հանդիսացել է այս հոդվածի ուսումնասիրության առարկան։

Պահպանողական ժողովրդավարությունը, ըստ հիմնադիր պրոֆեսոր Ա. Լայֆհարտի տեսության, հիմնականում օգտագործվում է տարասեռ հասարակություններում, որտեղ առկա է հասարակության բազմազանություն կամ մասնատում և դրա պատճառած բախումներին առնչվող խնդիրներ: Սա է սոցիոլոգիականության էությունը. Ապահովել հասարակության բոլոր խավերի ներգրավումը պետական ​​կառավարման գործընթացում և որոշումներ կայացնելիս ՝ քաղաքական համակարգի ներսում իշխանություն բաժանելով: Սակայն տեսության հիմնարար հետազոտության արդյունքում հարց է առաջանում ՝ արդյո՞ք այն կիրառելի է նաև միատարր հասարակություններում, որտեղ գործ ունենք միատարր էթնոսի հետ, և բաժանման տեսակետից, կարծես, խնդիր չկա: սոցիալական մասնատվածություն [1]: Երկրորդ հարցն այն է, թե ինչու են անկարգություններն ու հեղափոխությունները սկսվում մի շարք միատարր պետությունների հասարակություններում, և ընդհանուր առմամբ ո՞րն է խնդիրը: Պատճառները կարող են տարբեր լինել. Մի դեպքում հիմնախնդիրները հիմնված են հասարակական-քաղաքական տարաձայնությունների վրա, մյուս դեպքում ՝ ինքնության ճգնաժամ, որի առկայության դեպքում մեկ տեսակի ինքնությունը ձգտում է չեզոքացնել ինքնության այլ տեսակները: Չնայած այն հանգամանքին, որ պրոֆեսոր Լայֆհարտն իր աշխատություններում չի համարում համասեռամոլ հասարակություններում և պետություններում հասարակության օգտագործումը, նա չի հերքում դա և հետազոտական ​​մակարդակում բարձրացնում է մի քանի խնդիրներ, որոնք անմիջականորեն կապված են ուսումնասիրվող խնդրի հետ: Մասնավորապես, Լայֆհարտը խոսում է երկու կարևոր, փոխկապակցված հասկացությունների մասին ՝ նշելով, որ պահպանողական ժողովրդավարության հիմնասյուներից մեկը ներդաշնակ հասարակության կառուցումն է: Այս մոտեցումը առկա է նաև G. Almond, S.- ում: Վերբայի ուսումնասիրություններում նրանք նշում են, որ անկախ հասարակության կառուցվածքից `յուրաքանչյուրը համախմբման խնդիր ունի: Հետևաբար, քաղաքական ռեժիմի և պետական ​​կառավարման համակարգի ճիշտ ընտրությունն ուղղված է այն հնարավորինս արդյունավետ կազմակերպելուն և իրականացնելուն: 548 POLITICS- ի ռազմավարական գործընթացները [2, էջ 634-684]: Ստացվում է, որ բոլոր հասարակությունները, անկախ իրենց տարասեռ և միատարր կառուցվածքից, ունեն շահերի համախմբման և փոխշահավետ հիմքի վրա ներդաշնակ հասարակություն ձևավորելու օրակարգ: Այլ բան է, որ մի դեպքում հասարակության մասնատումը պայմանավորված է պառակտմամբ (պատռված, պատռված, ճեղքված հասարակություններ) (որտեղ կան էթնիկ, կրոնական, մշակութային, լեզվական և այլ տարասեռ հատվածներ, իսկ մյուս դեպքում դա կարող է դրսեւորվել սոցիալական շերտավորման կամ դասերի տեսքով, որտեղ հասարակության խնդիրները խիստ բաժանարար չեն, բայց կարիք ունեն արդյունավետ պետական ​​կառավարման մոտեցումներ և շահերի համախմբում: Ներկայացնելով միատարր հասարակության հետ միատարր պետություններում կոնսոցիացիոնիզմի կիրառումը, մենք ավտոմատ կերպով առնչվում ենք երկու տարբեր գիտական-կիրառական հասկացությունների (սոցիոլոգիական մոդել և սոցիոլոգիական մոտեցում): Միակցական մոդելը ժողովրդավարության այն մոդելն է, որը ձևավորվել է համապատասխան տեսության հիման վրա և ուներ մեթոդական կիրառման օրինակներ այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են Նիդեռլանդները, Ավստրիան, Շվեյցարիան, Հնդկաստանը և այլն: Միասնական մոտեցում ասելով `մենք հասկանում ենք միաբանության գաղափարախոսական հեռանկարների ընտրություն և դրանց ճիշտ տեղայնացում, ինչը կհանգեցնի միատարր հասարակություններում միասնության մոտեցման կիրառման հնարավորությանը [3, էջ 327-352]: Հետեւաբար, եթե մենք խոսում ենք միատարր հասարակություններում պահպանողական մոտեցման կիրառման մասին, ապա պետք է պարզաբանենք հետևյալ հարցերը: Modernամանակակից հասարակության կառուցվածքի տերմինաբանական խնդիրները (անցում սեգմենտից սկիզբ): Այն, որ միատարր պետության հասարակությունը (օրինակ ՝ Հայաստանի Հանրապետության) համասեռամոլ է, չի նշանակում, որ այդ հասարակության մեջ տարածված ներդաշնակություն կա: Ընդհանուր առմամբ, բոլոր հասարակություններում կան խնդիրներ, բայց դրանք կարող են լինել մեծ կամ փոքր, հեշտ լուծելի կամ դժվար լուծելի: Միևնույն ժամանակ, կան էլիտաների կողմից այդ հարցերի նույնականացման և կարգավորման բազմաթիվ կողմնակալ մոտեցումներ, 549 ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, որոնք հաճախ պայմանավորված են պետական ​​նեղ շահերով: Իհարկե, միատարր հասարակություններում պառակտվածության դրսևորումներ չկան, բայց եթե ընդունենք, որ դրա պատճառով բոլոր հասարակություններն ունեն շերտավորում, դասեր, սոցիալական կառուցվածքներ և տարբեր շերտեր, ապա մենք ավտոմատ կերպով ընդունում ենք հասարակության շերտերի առկայությունը, որոնք ունեն շահույթի տարբեր մոտեցումներ: ներդաշնակ հասարակություն ստեղծել: շահերի համախմբում և արդիականացում [4, էջ 65-97]: Ըստ ամենայնի, սա է սոցիոլոգիզմի էությունը, որը բաշխում է իշխանությունը քաղաքական համակարգում ՝ հասարակության բոլոր մրցակցային անդամներին պետական ​​կառավարման և որոշումների կայացման գործընթացում ներգրավելու համար: Հետեւաբար, նա առնվազն սխալմամբ պնդում է, որ միայն տարասեռ աղանդավորական հասարակությունները պայթյունավտանգ են հակամարտության և պետական ​​շահերի տեսանկյունից: Խնդիրներ կան նաև միատարր հասարակություններում նման հակասական շահերի հիման վրա, բայց դրանք տարբեր են ծավալով և բովանդակությամբ [5, էջ 201-217]: Այնուամենայնիվ, ասել, որ միատարր հասարակության մեջ շահերի բախում չկա և բոլոր խավերը ներդաշնակ են գործում, առնվազն անհիմն կլիներ: Հակառակ դեպքում հարց է առաջանում, օրինակ, Հայաստանի պարագայում, ինչու՞ են տեղի ունեցել հեղափոխական քաղաքական գործընթացները 2018-ին, և որո՞նք են դրա նախադրյալները հասարակական-քաղաքական դժգոհության համար: Կարծում ենք, որ դրանք գալիս են հասարակության շերտավորման կարևորագույն խնդիրները և տարբեր սոցիալական խմբերի փոխազդեցության մեխանիզմները ժամանակին չգնահատելու և վերլուծելու արդյունքում: Ուսումնասիրելով ՀՀ հասարակության հասարակական-քաղաքական պատկերը ՝ մենք կարող ենք առանձնացնել տարբեր շերտեր, որոնք տարիներ շարունակ մասնակցում կամ ազդում են հասարակական-քաղաքական գործընթացների վրա: Ընդհանրապես, շերտավորման տարբեր մոտեցումներ կան ՝ դրանք ընդհանրացնելով, պետք է նկատել, որ հայերենում շերտը համապատասխանում է սոցիալական շերտին և սահմանվում է որպես հասարակության կառուցվածքի տարր, որը կազմակերպված է հիերարխիայում և ինտեգրված է դրա հիման վրա: բազմաչափ դասակարգում [6, գ. 550 ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 234-238]: Հասարակության շերտավորումը ներառում է բազմաթիվ առանձնահատկություններ, իսկ դասակարգման առումով օգտագործվում է հասարակության սոցիոլոգիական ախտորոշման և որոշակի կարգավիճակի շերտերը հստակեցնելու համար (կախված այն բանից, թե ինչն է ընկալվում տարբերությունների համակարգում): Միևնույն ժամանակ, շերտերն ունեն իրավիճակային բնույթ: դրանք կարող են ստեղծվել և անհետանալ: Շերտերում շարժունակությունը չի նշանակում, որ շերտերը (շերտը) վերացել են, պարզապես նրանցից ոմանք կարող են հեղափոխական դառնալ հակահեղափոխականներից կամ հակառակը ՝ հարուստներից աղքատ, ֆուտբոլասերներից մինչև շախմատի երկրպագուներ և այլն: Շերտավորման դասակարգումը հիմնված է բազմաթիվ գործոնների վրա, ինչպիսիք են մասնագիտությունը, զբաղմունքը, կրթությունը, մշակույթը, քաղաքականացման աստիճանը, էթնիկ պատկանելությունը, կրոնը և այլն: Հայաստանի Հանրապետության դեպքում հասարակության շերտավորման ընդհանուր պատկերը հետեւյալն է. Կան հումանիտար, միջհումանիտար, տեխնիկական, բնական և այլ շերտեր `մասնագիտական ​​հիմունքներով: Employmentբաղվածության հիման վրա կարելի է առանձնացնել երեք հիմնական շերտեր. 1. մասնավոր-բիզնես շրջանակների ներկայացուցիչներ, 2. պետական ​​ապարատի աշխատողներ կամ ծառայողներ, և 3. շերտեր ըստ դիրքի և ենթակայության, որոնք ներառում են ՝ կառավարիչ, վարչական, տեխնիկական, ծառայություն / աջակցություն և այլ խավեր: , Կրթության հիման վրա կան կրթություն իրականացնողներ, կրթություն ստացողներ, բակալավրիատի ուսանողներ, մագիստրոսներ, ասպիրանտներ, վերապատրաստվողներ և այլն: Մշակութային հիմքի վրա կան սովետական ​​մշակույթի ներկայացուցիչներ, ժողովրդավարական արժեքների կրողներ, ազգային / հայրապետական ​​արժեքների կրողներ, ժամանակակից մշակույթի կրողներ, գինեգործներ, գորգագործներ, բանաստեղծներ, նկարիչներ: Հեղափոխականները, հակահեղափոխականները, օտարերկրյա դրամաշնորհներով սնվող քաղաքական շարժումները, հասարակական-քաղաքական կազմակերպությունները, իշխանությունները, ընդդիմությունը և այլն առանձնանում են քաղաքականացվածության աստիճանից: Ըստ սոցիալական ծագման ՝ մենք կարող ենք տարբերակել հարուստ, աղքատ, ծեր, երիտասարդ, գյուղացի, քաղաքացի և այլն: E551 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Մենք, կարծես, Հայաստանի իշխանությունների վրա հիմնված ոչ մի խավ չունենք, քանի որ Հայաստանի իշխանությունները միշտ չէ, որ գործադրել են տարբեր ճնշումներ և ռեպրեսիվ քայլեր Հայաստանում ապրող էթնիկ խմբերի (եզդիներ, ասորիներ, ռուսներ, վրացիներ, հրեաներ և այլն) նկատմամբ: իսկ վերջինս ՝ ներդաշնակ Հայաստանի հասարակական-քաղաքական կյանքում: Նրանք բողոքներ չունեն: Եվ վերջապես, մեր իրականության մեջ կարևոր շերտերից մեկը կրոնի վրա հիմնված շերտերն ու ենթաշերտերն են: Ըստ այդմ ՝ կարելի է առանձնացնել հետևյալը. Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդներ, կաթոլիկ եկեղեցու հետևորդներ (ֆրանկներ), մահմեդականներ, ուղղափառներ, հրեաներ, ագնոստիկներ, աթեիստներ և աղանդավորներ (Եհովայի վկաներ, կյանքի խոսք, հիսունականներ և այլն): , Միասնական մոտեցման կիրառման խնդիրները վերաբերում են նաև միաբանության ժողովրդավարության տեսության չորս հիմնական սկզբունքներից վերջինին `ֆեդերացիայի ստեղծմանը կամ հատվածներին ինքնավարության տրամադրմանը [7, էջ 38-40]: Այս սկզբունքը նույնպես պետք է վերանայվի `սոցիոլոգիական մոտեցման և Հայաստանի Հանրապետության կիրառման դեպքում տեղայնացման առումով: Մասնավորապես, հայ հասարակության շերտավորման տեսանկյունից նախատեսվում է հատվածներին ինքնավարության շնորհում փոխարինել շերտերին ինքնավարության տրամադրմամբ, իսկ դաշնային պետություն ստեղծելու սկզբնական փուլում կարևոր է ներմուծել ապակենտրոնացված միատարր մոտեցում: Պետական ​​կառավարման առումով միատարրությունը կա երկու տեսակի `կենտրոնախույս և ապակենտրոնացված: Հետևաբար, մենք կարող ենք որդեգրել ապակենտրոնացված ունիտար կառավարման մոդել և ապահովել արդյունավետ տեղական ինքնակառավարում (տեղական ինքնակառավարում): Եթե ​​տեղական ինքնակառավարման դեպքում համայնքի բնակչությունն իրավունք ունի ինքնուրույն լուծել տեղական նշանակության խնդիրները, օգտագործել և տնօրինել համայնքի սեփականությունը: Ինքնակառավարումն իրականացվում է ընտրված մարմինների, համայնքի ավագանու (ներկայացուցչական մարմնի) և ղեկավարի (գործադիր մարմին, քաղաքում քաղաքապետ, գյուղապետ գյուղում) միջոցով: Ինչո՞ւ չբարելավել վերջիններիս քաղաքական մասնակցությունը և զարգացնել տեղական ինքնակառավարման մարմինները 552 ՔԱԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ գաղափարական հիմքի վրա: Ըստ ամենայնի, շերտերին ինքնավարություն տալը չի ​​նշանակում ինքնավարություն կամ ինքնորոշման ավելի բարձր աստիճան (աջ), բայց վերոհիշյալ անկախությունը նպատակ ունի խթանել իշխանության բաշխումը պետական ​​կառավարման համակարգում տարբեր մրցակցային շերտերի միջև, որոնք ակտիվորեն գործում են: ներգրավված են հասարակական-քաղաքական գործընթացներում և որոշումներում: ազդեցություն ունենան գործընթացի վրա [9]: Այլ կերպ ասած, հասարակության մոտեցման նպատակը շատ պարզ է. Բոլորին ներքաշել ազգային քաղաքական գործընթացների մեջ `շերտերի մասնակցության միջոցով, որտեղ մասնակցելով որոշումների կայացման գործընթացին` դրական կամ բացասական արդյունքի դեպքում, ոչ թե մեկ, այլ բոլորը պատասխանատու կլինեն: Սոցիոլոգիական մոտեցումը, պահպանելով միութենական ժողովրդավարության տեսության էությունը, նախատեսում է համասեռ տարածքային կազմակերպություն ունեցող պետության միատարր հասարակություններում տեղայնացման միջոցով կիրառել հասարակագիտությունը: Անդրադառնալով ապակենտրոնացված միատարր պետության կառավարմանը ՝ կարելի է ասել, որ դա ոչ միայն կբարձրացնի տեղական ինքնակառավարման մեխանիզմների արդյունավետությունը, այլ նաև կնպաստի սահուն անցմանը միատարրությունից ֆեդերացիա կամ համադաշնություն [10, էջ 29-32]: , Հայաստանի Հանրապետության պարագայում սա հատկապես կարևոր է Արցախի հիմնախնդրի կարգավորման տեսանկյունից: Եվ եթե մենք խոսում ենք «Միացյալ Հայաստանի» մասին, ապա դրա միջազգային իրավական կարգավորումները նախ և առաջ պետք է փնտրել «Համադաշնային Հայաստանի» ձևաչափում: Միասնական մոտեցման համատեքստում հաջորդ կարևոր հարցը վերաբերում է կարճաժամկետ և երկարաժամկետ փուլերում ՀՀ արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղղությունների և գերակայությունների արդիականացմանը: Մասնավորապես, հաջող տեղայնացման և սոցիոլոգիական մոտեցման արդյունավետ կիրառման դեպքում նախատեսվում է համախմբվածությունը վերածել ժողովրդավարության հայկական բրենդի: Արտաքին քաղաքականության, պառլամենտական ​​դիվանագիտության, երկկողմ հարաբերությունների կառուցման պահպանողական սկզբունքները և Հայաստանի Հանրապետության պետական ​​շահերից բխող այլ ուղղություններ ու գերակայություններ պետք է արդիականացվեն խորհրդարանական կառավարման 553 ՔԱԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ պայմաններում: , ։

Հոդվածում ներկայացված են ամերիկացի անվանի քաղաքագետ Արենդ Լեյփհարթի կողմից առաջարկված կոնսոցիատիվ ժողովրդավարության կիրառության հարցերը։ Այդ նպատակով անհամասեռ հասարակություններից բացի աշխատանքում հատուկ ուշադրություն է դարձվում համասեռ հասարակություններում կոնսոցիատիվիզմի կիրառության առանձնահատկություններին։ Առանձին մակարդակներում ներկայացված են կոնսոցիատիվ ժողովրդավարության տեսության շրջանակներում «մոդել» եւ «մոտեցում» հասկացությունների բովանդակային տարբերությունները։ Հետազոտության մեջ հիմնական շեշտը դրված է կոնսոցիատիվ մոտեցման (approach) մեթոդաբանական գործառնության խնդիրների վրա։ Այս համատեքստում հետազոտությունը անդրադառնում է հասարակության կառուցվածքային խնդիրներին՝ քննարկում է հասարակության սեգմենտների եւ ստրատիֆիկացիայի հետ կապված խնդիրները։ Առանձին ուշադրույթուն է դարձվում Հայաստանում ստրատիֆիկացիայի հստակեցման եւ դրանց մասնագիտական բնորոշումներին։ Դաշնային պետություններից բացի նաեւ ներկայացվում են կոնսոցիատիվիզմի կիրառության ունիտար երկրների հնարավորությունները, ՀՀ դեպքում կենտրոնանալով ապակենտրոնացված ունիտարիզմի վրա։ Հոդվածի վերջում ամփոփվում են Հայաստանում կոնսոցիատիվ ժողովրդավարության մոտեցման ներդրման հնարավորությունները եւ ՀՀ արտաքին քաղաքականության արդիականցման կոնսոցիատիվ ուղղությունների եւ առաջնահերթությունների մասին։

ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ՀՀ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ: ԽՆԴԻՐՆԵՐ ԵՎ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐ ՀՀ հանրային համակարգի և քաղաքացիական հասարակության ուսումնասիրություն, առանձնահատկությունների բացահայտում և առկա միտումների դիտում, ինչպես նաև հնարավոր կանխատեսումների իրականացում գաղափարական դաշտի հետագա հաստատման և զարգացման ընթացքում հասարակությունը շատ կարևոր է: Սոցիալական համակարգի հիմնախնդիրները և զարգացման օրինաչափությունները սերտորեն կապված են աշխարհաքաղաքական, ռազմավարական, աշխարհատնտեսական, գաղափարական, քաղաքակրթական, հոգեբանական, շատ այլ ուղղակի կամ անուղղակի կամ հարակից խնդիրների հետ: Հանրային ոլորտի ուսումնասիրությունն օգտագործվում է հատկապես պատմական փուլերում, երբ տեղի են ունենում ակտիվ քաղաքական գործընթացներ ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին քաղաքականության մեջ, ինչպիսիք են ընտրական գործընթացները, հակամարտությունների լուծման համար դիվանագիտական ​​ջանքերի ակտիվացումը, գերտերությունների ներդրումային հոսքերի ակտիվացումը, հետևաբար դրանց ուժեղացումը: ազդեցությունը տարածաշրջանում: շարունակվող պայքարի ակտիվացում, պետության արտաքին քաղաքական ռազմավարության հնարավոր փոփոխություն, աշխարհաքաղաքական բնույթի ցանկացած փոփոխություն 1: Վերոնշյալ գործընթացների առկայությունը մեր տարածաշրջանում ներկա փուլում ակնհայտ է: Այս իրավիճակը նաև թելադրում է հնարավորինս շուտ անդրադառնալ Հայաստանում սոցիալական համակարգի խնդիրներին, ընդ որում `մի քանի տեսանկյունից: Դաշտային ուսումնասիրությունը ուշագրավ է «գլոբալ քաղաքականության», «տարածաշրջանային զարգացումների», «ներքաղաքական իրավիճակի» տեսանկյունից, քանի որ նշված ոլորտներում տեղի ունեցող զարգացումները հստակորեն արտացոլվում են երկրի ներսում տեղի ունեցող սոցիալական հարաբերություններում և անընդհատ դինամիկայում են , Գլոբալ առումով, խնդրի ուսումնասիրությունը դառնում է առաջնահերթություն, քանի որ Հայաստանի առաջնային նպատակներից մեկը, ըստ էության, ժողովրդավարական արժեքների ընդունումն ու զարգացումն է: Եվ այս համատեքստում հնարավոր չէ հաշվի չառնել քաղաքացիական հասարակության տեղն ու դերը: Աշխատությունը վերաբերում է քաղաքացիական հասարակության ոլորտում առկա մի շարք խնդիրների և դրանց լուծման ուղիների: Դաշտային հետազոտության արդյունքում բացահայտվում են այնպիսի խնդիրներ, որոնք կարող են նպաստել ՀՀ քաղաքացիական հասարակության զարգացմանը: Հայաստանում կան բազմաթիվ հասարակական կազմակերպություններ, վերջիններիս խնդիրների ուսումնասիրությունը ծավալուն գործընթաց է: Այս աշխատանքի առկայությունը, որը մանրամասնորեն առնչվում է ՀՀ-ում գործող ՀԿ-ներին և նրանց խնդիրներին, հեշտացնում է ինչպես հետազոտողների, այնպես էլ թեմայով հետաքրքրվողների աշխատանքը: Ֆունկցիոնալ առումով, ՀԿ ներկայացուցիչների համար կարող է օգտակար լինել ավելի լավ հասկանալ նրանց տեղն ու դերը քաղաքացիական հասարակության կառուցման գործընթացում: Անդրադառնալով ՀԿ սեկտորի առկա մարտահրավերներին ՝ մենք ստանում ենք ակնարկ ներկա իրավիճակի վերաբերյալ և աշխատանքը կարող է ծառայել որպես համապարփակ ուղեցույց ոլորտի հետաքրքրվողների համար: Հակիրճ անդրադառնանք «քաղաքացիական հասարակություն» հասկացությանը. «Դա քաղաքացիների մեխանիկական ամբողջություն չէ, դա ապացուցում է, որ մարդկային համակեցության գոյակցությունը» տե՛ս Վարդանյան Թ., Ավետիսյան Կ., Երիտասարդական հասարակական կազմակերպությունների դերը Հայաստան, Երեւան, 2005, էջ. 4 անձի գոյության որակական ինքնատիպության մասին »: Քաղաքագիտության բառարաններից մեկում նշվում է, որ քաղաքացիական հասարակության էությունը կայանում է նրա ոչ պետական, ոչ քաղաքական բնույթի, ինչպես նաև այլընտրանքի և քաղաքական պետության հակադրության մեջ 2: Քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտները հասարակական կազմակերպություններ են, քաղաքացիական շարժումներ, կրոնական կազմակերպություններ, արհմիություններ, լրատվամիջոցներ, պետություն և միջազգային կառավարական և հասարակական կազմակերպություններ: Հասարակական կազմակերպությունները քաղաքացիական հասարակության կարևոր ինստիտուտներից մեկն են, քանի որ դրանք իրավաբանորեն գրանցված կազմակերպություններ են և միշտ իրականացնում են օրինական գործունեություն: Համաձայն ՀՀ գործող օրենքի, հասարակական կազմակերպությունը անհատական ​​կամավոր ընկերություն է, որը ստեղծվել է ընդհանուր շահերի հիման վրա `այլ կամ ոչ նյութական կարիքների բավարարման համար 3: Հասարակական կազմակերպությունները հանրային համակարգում կատարում են մի շարք գործառույթներ, որոնցից ամենակարևորները հետևյալն են. 1. Տվյալ կազմակերպության կամ միության անդամների շահերի բացահայտում և բավարարում, 2. սոցիալական ինտեգրման և զորահավաքային գործառույթ, 3. սոցիալականացման գործառույթ, 4. մասնակիցների շահերը ներկայացնելու և պաշտպանելու գործառույթ 4: Դրանց շարքում ՀԿ-ներն ունեն այլ գործառույթներ, բայց սրանք հիմնական և հիմնական գործառույթներն են, որոնք տարբերում են ՀԿ-ները քաղաքացիական հասարակության այլ ինստիտուտներից: Այլ գործառույթները ներառում են կապի, տեղեկատվության, աջակցության, կրթության և այլ գործառույթներ: ՀԿ-ները օգնում են անդամներին և մասնակիցներին ոչ միայն գիտակցել և արտահայտել իրենց առանձնահատուկ հետաքրքրություններն ու պահանջները, այլ նաև պարտավորվում են ներկայացնել այդ շահերը. Խմբի պահանջները կառավարության մարմիններին, քաղաքական կուսակցություններին, իշխող վերնախավին և այլն: Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ ՀԿ-ները չեն հակադրվում պետությանը, այլ ընդհակառակը `ամրապնդում են այն, օգնում հաշվի առնել տարբեր սոցիալական խմբերի եզակի շահերը, նպաստում են պետական ​​քաղաքականության մշակմանը և իրականացմանը: Եվ հատկանշական է, որ ՀԿ գործունեության հիմնական տեխնիկան համոզելու և կրթության մեթոդներն են: Այսօր ՀՀ ՀԿ սեկտորը բախվում է մի շարք մարտահրավերների, որոնք խոչընդոտում են նրա արդյունավետ գործունեությանը, հաճախ հնարավորություն չեն տալիս իրականացնել իրեն հանձնարարված գործառույթները `ի վերջո հանգեցնելով լուծարման: Հաշվի առնելով ՀԿ-ների ամենակարևոր դերը պետական ​​կառավարման համակարգում `անդրադառնանք առավել նկատելի խնդիրներին` առաջարկելով տեսական լուծումներ ՀՀ քաղաքացիական հասարակության և պետական ​​համակարգի հետագա կիրառման համար: Ներքին խնդիրները հնարավոր էին ՀԿ ներկայացուցիչների և փորձագետների հարցազրույցների արդյունքում: Ֆինանսական միջոցների բացակայություն: Ռեսուրսների պակասը լուրջ խնդիր է ՀԿ-ների համար: ՀԿ-ները դժվարանում են գտնել բավարար և շարունակական ֆինանսավորում իրենց գործունեության համար: Այնուամենայնիվ, այս ոլորտում թիվ մեկ խնդիրն այն է, որ կան որոշ անհատներ ՝ հասարակական կազմակերպություններ, որոնք վերահսկում են մուտքային դոնորների միջոցները: Այլ կերպ ասած, դրանք թույլ չեն տալիս, որ ՀԿ-ների լայն շրջանակ կարողանա օգտագործել դոնորական ծրագրերը: Ստացվում է, որ դրամաշնորհներ ստացող կազմակերպությունների ցանկը միշտ նույնն է: Այստեղ կարելի է մշակել մեխանիզմներ, կամ ֆինանսավորումը բաշխել ըստ ՀԿ-ների ուղղվածության, կամ մեկ ՀԿ-ի համար կարող է սահմանվել ֆինանսավորման սահմանափակ քանակ, որպեսզի մյուսները կարողանան իրականացնել իրենց գործունեությունը: Եվ այդ ֆինանսական միջոցների ավելի արդյունավետ բաշխումը կամ համատեղ ծրագրերի իրականացումը կարող է ավելի արդյունավետ լինել: 1 Մանուչարյան Հ. Ուրիշներ, Քաղաքագիտություն, Երեւան 2006, էջ: 313: 2 Բորցով Գ., Մարդը և հասարակությունը: կարճ հանրագիտարանային բառարան-իրավաբան, Ռոստովի հ / հ, 1997, էջ: 114: 3 «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 4. (հասանելի է http: // www. //www.arlis.am/documentview.aspx?docid=337 հղում): Գործող կազմակերպությունները հաճախ ունեն սահմանափակ ռեսուրսների մոբիլիզացման հմտություններ, և հիմնականում չեն փնտրում տեղական շուկայում առկա ֆինանսավորումը ՝ նախընտրելով սպասել միջազգային դոնորների աջակցությանը: Այն փաստը, որ ՀԿ-ները գործում են հիմնականում իրենց հաշվին, ոչ թե իրենց հաշվին, մեծ վտանգ է ներկայացնում, այսինքն `կախվածություն կա դոնորներից և կարող է լինել դոնորների միտում` միջամտելու ՀԿ-ի գործունեությանը `առաջ տանելով իրենց առաջնահերթությունները: Միևնույն ժամանակ անհնար է գործել առանց դոնորական ծրագրերի `ֆինանսական կայունության բացակայության պատճառով: Անարդյունավետ կառավարում: Սա ոլորտի արդյունավետ գործունեությանը խոչընդոտող ամենալուրջ խնդիրներից մեկն է: Շատ ՀԿ-ներ չունեն արդյունավետ կառավարման մասին գիտելիքներ, և հաճախ նրանք գաղափար անգամ չունեն, թե ՀԿ-ները պետք է ունենան խորհուրդներ և որոնք են ՀԿ-ի դերը և գործառույթները: Նկատելի է նաև հասարակական կազմակերպությունների կողմից առկա ռեսուրսների անարդյունավետ կառավարումը: Ռազմավարական պլանավորման բացակայություն: Որոշ ՀԿ-ների դեպքում կան ռազմավարական ծրագրեր, որոնք թույլ են տալիս հստակեցնել առաքելությունը, արժեքները և գործունեության ուղիները: Սա թույլ է տալիս չհնազանդվել դոնորների քմահաճույքներին: Երբ ՀԿ-ները չունեն հստակ ռազմավարական ծրագիր, նրանք շատ հեշտությամբ դառնում են ոչ զարգացող կազմակերպություններ, որոնք գործում են ինքնաբերաբար: Ամենամեծ մարտահրավերներից մեկը գրեթե գոյություն չունեցող ցանցն է: Սա է կրկնօրինակման ջանքերի, համայնքային մակարդակի ռազմավարական բախման, փորձի պակասի և ՀԿ-ների `տեղական կառուցվածքային տարրերի աղքատությունը հաղթահարելու անկարողությունը, ինչը նրանց զրկում է զարգացման հնարավորությունից: Ռեսուրսների մրցավազքը նվազեցնում է համայնքների գործունեության արդյունավետությունը: Բազմաթիվ հասարակական կազմակերպություններ գործում են համայնքային մակարդակում, առանց որևէ քարտեզագրման, իրականացնում են ծրագրեր ՝ առանց հաշվի առնելու համայնքի ներկայիս նախաձեռնությունները: Այս ամենը տեղի է ունենում հասարակական կազմակերպությունների ցանցերի բացակայության պատճառով. հաճախ է պատահում, որ մի քանի ՀԿ-ներ որոշեն նույն աշխատանքը կատարել նույն տարածքում: Այստեղ խնդիրն այն է, որ յուրաքանչյուրն ուզում է լինել առաջնորդի դերում, անձամբ իրականացնել ծրագիրը, առանց այն բարձրացնելու, նա վախենում է, որ կարող է գողանալ իր գաղափարը: Այս պարագայում նպատակը խնդիրը լուծելը չէ, այլ սեփական վարկանիշը բարձրացնելը: Ոլորտում կապի ցածր մակարդակ: Ըստ ՀԿ-ների ներկայացուցիչների, ոլորտի ներսում հաղորդակցության ցածր մակարդակ կա: Հասարակական կազմակերպությունների մեծամասնությունը չունի ինտերնետ հասանելիություն, գրեթե չի ստանում գրականություն զարգացման հիմնախնդիրների վերաբերյալ և հիմնականում բացառվում է գլոբալ, տարածաշրջանային կամ ազգային նշանակության խնդիրներից: Սահմանափակ գործող հասարակական կազմակերպություններ: Ըստ ՀԿ-ների ներկայացուցիչների `դրանք ունեն սահմանափակ տեխնիկական-կազմակերպչական կարողություններ: Քիչ հասարակական կազմակերպություններ կան, որոնք կարող են կամ պատրաստ են վճարել նման կարողությունների համար: Թույլ ուժը կապված է դրամահավաքության, կառավարման, տեխնիկական զարգացման և կառավարման, կառավարման և այլ հարցերի հետ: Որոշ հասարակական կազմակերպություններ կարծում են, որ որակի չափանիշներ ունենալը պետք է օգնի նրանց զարգացնել անհրաժեշտ կարողությունները: Տեղական ՀԿ-ների կլանում ՀԿ-ների կողմից (միջազգային ՀԿ-ներ. Ingo): Տեղական հասարակական կազմակերպությունները մտահոգված են, որ ՀԿ-ները խլել են իրենց գործունեության հնարավոր տարածքը: ՀԿ-ները հաճախ միջամտում են ՝ առանց անհանգստանալու տեղական ՀԿ համակարգի կայունության մասին ՝ վճարելով պետության և համայնքի աշխատակիցներին իրենց ծրագրերին մասնակցելու համար, մինչդեռ տեղական ՀԿ-ները այդ հնարավորությունը չունեն: Արդյունքում, տեղական հասարակական կազմակերպությունների համար դժվար է մրցակցել միջազգային հսկաների հետ: Արտասահմանյան շատ կազմակերպություններ չեն համագործակցում տեղական ՀԿ-ների հետ, բայց ապահովում են անբարեխիղճ մրցակցություն `զսպելով տեղական ցանցի զարգացումը: Քաղաքական միջամտություն ՀԿ որոշ ղեկավարներ նշում են, որ տեղական քաղաքական գործիչները և ղեկավարները միջամտում են իրենց գործունեությանը, ինչպես նաև լուրջ խոչընդոտներ են ստեղծում իրենց գործունեության համար: Օրինակ, եթե ՀԿ-ները մասնակցում են այնպիսի հարցերի քննարկմանը, ինչպիսիք են հողային վեճերը, տեղական ղեկավարները կարող են նույնիսկ սպառնալ ՀԿ-ին հաշվառումից հանելու միջոցով: Սրանք ՀԿ ոլորտի առջև ծառացած հիմնական մարտահրավերներն են այսօր խոչընդոտում են արդյունավետ գործունեությունը: Իհարկե, շատ հասարակական կազմակերպություններ քաջատեղյակ են այդ մարտահրավերներին, թե որտեղից են գալիս, բայց նրանք ի վիճակի չեն պայքարել կամ վերացնել դրանք: Այս ամենը պայմանավորված է վերոհիշյալ համագործակցության բացակայությամբ, ինչը պայմանավորված է մի քանի օբյեկտիվ-սուբյեկտիվ պատճառներով: Պատճառներից մեկն այն է, որ շատ հասարակական կազմակերպություններ չեն գիտակցում մարտահրավերները, որպեսզի կարողանան դիմակայել դրանց, և ահա մի քանիսը, իմանալով մարտահրավերների առկայությունը, կա՛մ փորձում են միայնակ պայքարել դրանց դեմ, կա՛մ ուղղորդել պայքարի վեկտորը անհատական ​​մարտահրավերների դեմ, որոնք , սակայն, արդյունքն է: չի տալիս Հանրային խորհուրդը կարող է նաև համագործակցության հարթակ հանդիսանալ հայկական ոլորտում գործող ՀԿ-ների համար `դառնալով միջոց ՀԿ-ների կողմից իրենց գործառույթներն իրականացնելու համար: Օրինակելի կլինի, որ ՀԿ-ները, հանրային խնդիրներից բացի, անդրադառնան իրենց իսկ խնդիրներին և նրանց գործունեությանը խոչընդոտող հանգամանքներին, փորձեն լսելի դարձնել պետությունը: Ի վերջո, պետությունը շահագրգռված է ՀԿ-ների արդյունավետ գործունեության մեջ, քանի որ այդ դեպքում նրանք կարող են թեթեւացնել նրա հոգսերը: ՀԿ-ների գործունեությունն ազդում է ՀՀ քաղաքացիական հասարակության համակարգի, ինչպես նաև քաղաքացիական հասարակության ներքին և միջազգային ինտեգրման խորացման վրա: Հասարակական կազմակերպությունները իրականացնում են մի շարք ծրագրեր, որոնք, ըստ էության, այս կամ այն ​​կերպ, նպաստում են հայ հասարակության ինտեգրման գործընթացների ամրապնդմանը, ամրապնդում են ժողովրդավարական լեգիտիմությունը: Ամփոփելով դիտարկվող մոտեցումները ՝ կարելի է անել մի քանի եզրակացություն. • Հայաստանում, չնայած բազմաթիվ խոչընդոտներին, ՀԿ-ների գործունեության համար ստեղծվել են լայն հնարավորություններ. • Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում ՀԿ-ների թվի աճը վերջինիս դրդել է քաղաքացիական հասարակության մեջ տարբերակիչ հատված ստեղծել: • ՀԿ-ների աճող ազդեցությունը, հատկապես ժողովրդավարական երկրներում վերջին տարիներին, պայմանավորված է նրանով, որ պետությունը դադարել է արդյունավետ լինել իր գործառույթներն իրականացնելիս. և ՀԿ-ները ստանձնում են պետության որոշակի գործառույթներ: • Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում հայկական հասարակական կազմակերպությունները ներգրավվել են հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում ՝ առողջապահություն, կրթություն, զարգացման ծրագրեր, խաղաղություն, մարդու իրավունքներ և շրջակա միջավայր: Նրանք օգտագործում էին կամավորների, մասնավոր աղբյուրների, դոնոր կազմակերպությունների միջոցները և ինքնակառավարվում էին տեղական, ազգային և միջազգային մակարդակներում: • ՀՀ քաղաքացիական հասարակության հաջող ինտեգրման համար անհրաժեշտ է ստեղծել սոցիալական մոդել, որը կարտացոլի ՀՀ բոլոր քաղաքացիների շահերը: • ՀԿ-ների գործունեությունը խրախուսելով, նրանց ֆինանսավորելով `պետությունը մեծացնում է իր գործադիր իշխանության ինստիտուտի օրինականությունը, հաղթահարում ժողովրդավարական դեֆիցիտը: • Հայկական հասարակական կազմակերպությունները, հատկապես վերջին մի քանի տարիներին, գտնվում են ակտիվ զարգացման փուլում, և որոշիչ դեր խաղացին ՀՀ քաղաքացիական հասարակության համար: • Այսօր հայաստանյան ՀԿ-ները բախվում են մի շարք մարտահրավերների, որոնց առաջխաղացումը կարևոր է ՀԿ հատվածի զարգացման և առաջընթացի համար, քանի որ առկա խոչընդոտների պատճառով ՀԿ-ները ի վիճակի չեն ամբողջությամբ իրականացնել: Արված ջանքերը և պատճառ են հանդիսացել, որ մի շարք հիմնական գործառույթներ ձախողվեն: Հովիկ Վերանյան ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ՀՀ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ: ԽՆԴԻՐՆԵՐ ԵՎ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. ՀԿ, քաղաքացիական հասարակություն, բյուջե, դրամաշնորհ, մարտահրավեր, կառավարություն, հանրային խորհուրդ, գործառույթ, ոլորտ: ։

Աշխատանքում քննարկվում է հասարակական կազմակերպությունների` Հայաստանի Հանրապետության հասարակական համակարգում ունեցած դերը, իրականացրած գործառույթները։ Անդրադարձ է կատարվում հկ– ների հիմնախնդիրներին և առաջարկվում լուծման տարբերակներ, որոնց կիրառումը ոլորտով հետաքրքրված և ոլորտի մեջ ներգրավված անհատներին ու կազմակերպություններին հնարավորություն կտա ծանոթանալ առկա խնդիրներին։ Իսկ այդ խնդիրների վերհանումն ու շտկումը կբարելավի ոլորտը և այն կդարձնի ավելի զարգացած ու իր գործառույթներն արդյունավետ իրականացնող։

ՀԱՄԱՑԱՆՑԱՅԻՆ ԿԱԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ԱԽՏԱՆԻՇՆԵՐԸ...Ազգե՛ր, իմացե՛ք մեկընդմիշտ, որ բնությունը ցանկանում էր զերծ պահել ձեզ գիտությունից, նման այնմորը, ով իր զավակից խլում է վտանգավոր զենքը։ Բնության կողմից ողջ թաքցրածը չար է, նա մեզ պահպանումէ դրանից, և ուսումնասիրությունների դժվարությունները իր ոչ քիչ բարեբախտություններից են։ Ժ. Ժ. ՌուսոԺամանակակից արևմտյան մոդելի հասարակություններն ընդունված էկոչել նաև «գիտելիքահենք հասարակություններ», որտեղ գիտելիքը իշխանության իրականացման գործառույթներն է իրականացնում։ Ներկայիս քաղաքակրթության բնորոշ գծերից մեկն այն է, որ տնտեսական պաշարների շուրջհամախմբված հասարակություններին փոխարինելու է գալիս տեղեկատվական և գիտելիքի շուրջ համախմբված հասարակությունը1։ Այլևս ընդունված չէայն պատկերացումը, թե «տեխնիկան և տեխնիկացումը, գիտությունը և գիտապաշտությունը (սցիենտիզմ) դարձել են մի հրեշ, որն սպառնում է կուլ տալիրեն իսկ ծնունդ տված մարդկությանը»2։ Համացանց տեխնոլոգիաների հանրամատչելիության վերընթաց աճը թույլ է տալիս «համաշխարհային սարդոստայնը» դիտարկել որպես նոր սոցիալական ոլորտ։ Արևմուտքից փչող «փոփոխությունների քամիները» իրենց հետ մեր աշխարհամաս են բերել «www սարդոստայնը» և վերջին տարիներին հաստատուն կերպով կիրառվում են մեր երկրի բնակիչների կողմից։ Այսօրվա կանխատեսումները առավել արմատականեզրակացության են հանգեցնում՝ նշելով, որ մի քանի տարի հետո այն, ինչ կատարվում է «վիրտուալ իրականությունում», որոշելու է մեր կեցությունը «իրական աշխարհում»։ Օքսֆորդի համալսարանում անցկացված հետազոտությունների համաձայն, քսան տարի հետո մարդու կողմից կատարվող աշխատանքների 47%-ը մեքենայացվելու է3։ Միլիոնավոր մարդկանց համար համացանցը փոխարինել է իրականությանը։ Մայրաքաղաքում բավականին տարածում է գտել համացանցի միջոցով սննդամթերքի և տարբեր ապրանքներիպատվիրումը, դրա միջոցով մարդիկ հետևում են իրենց բանկային հաշիվները,մասնակցում են բորսաների, էլեկտրոնային աճուրդների, կնքում գործարքներ,1 Տե՛ս Հարությունյան Է., Համոզմունքների գերակայության օրենք// Անցումային հասարակության սոցիոմշակութային փոխակերպումներ, պրակ 8, Եր., 2011, էջ 41։ 2 Բոգոմոլով Ա. Ս., Ժամանակակից բուրժուական փիլիսոփայություն, Եր., 1983, էջ 323։ 3 Տե՛ս Խաչատրյան Ս., Կամուրջներ պատերի փոխարեն, Եր., 2014, էջ 6։ հաճախում խաղատներ և վիրտուալ փողերով կատարում վճարումներ։ Համացանցը եզակի տարածություն է, որտեղ կարելի է գտնել ամեն ինչ՝ կոշկաքուղերից մինչև ընկերներ։ Միայն այն ամենը, ինչ մենք գտնում ենք, վիրտուալ է։ Որպեսզի իրականում հնարավոր լինի կապել կոշկաքուղերը կամ գրկելընկերոջը, անհրաժեշտ է դուրս գալ համացանցից։ Բայց, այնուամենայնիվ,իրականության պատրանքը շատ ուժեղ է։ Կարծես իրականությանը զուգահեռառաջանում է մի նոր իրականություն։ Եվ եթե «իրական իրականությունում»ինչ-որ բան չի հաջողվում, գայթակղությունը մեծանում է ճողոպրել այնտեղ,որտեղ շրջապատող աշխարհը կկառուցվի սեփական ցանկությունների համաձայն։ Չհարմարվելով «գորշ» իրականության հետ՝ մարդիկ իրենց համար«ստեղծում են» նոր ճշմարտություններ։ Տեղեկատվական հասարակությանձևավորումից ի վեր, երբ առաջացավ ընկերավարական հարաբերություններիհաստատման մի նոր տարածություն, ինչպիսին է համացանցը, սոցիալականկենսական տարածություններում մարդիկ հնարավորություն ստացան գոնեվիրտուալության մակարդակում ընտրելու իրենց սեռը, տարիքը, մաշկի գույնը։ «Արդեն կասկածանքով վերաբերվելով բնության կողմից սահմանված կարգերի արդարացիությանն ու ճշմարտությանը՝ մարդիկ իրենց համար «ստեղծումեն» նոր ճշմարտություններ»։ 4 Ահա այս նոր երևույթը, որ անսպառ հնարավորություններ ու հարմարություններ է նվիրել մարդկությանն ու քաղաքակրթությանը, օրըստօրե ավելի ու ավելի տարածվելով իր կախվածություն առաջացնող վտանգով, մասնագետների մտահոգության առարկան է դարձել, ինչն էլորոշ կանխատեսումների համաձայն կդառնա 21-րդ դար «ժանտախտը»։ Վիրտուալության այսպիսի խորքային թափանցումը սոցիալական և անհատական կյանք թույլ է տալիս մեզ խոսել հասարակության վիրտուալացման5 մասին։ Ծնունդ առնելով միջնադարյան քրիստոնեական փիլիսոփայությունից, և տարբեր դարաշրջաններում ձևափոխություններ կրելով՝ այսօր«վիրտուալություն» հասկացությունը բավականին հեռացել է նախնականըմբռնումից և դիտարկվում է որպես իրականի և անիրականի միջանկյալ, չեզոք հասկացություն։ Այն առավելապես կապված է էլեկտրոնային և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հետ։ «Վիրտուալ իրականություն» հասկացությանէությունը բացահայտելու համար կարելի է զուգահեռական անցկացնել սիմուլյակր տեսության հետ, որը ակտիվորեն քննարկվում է հետստրուկտուրալիստական և հետարդիականության ներկայացուցիչների հայեցակարգերում(Ժ. Դելեզ, Ժ. Բոդրիյար)6։ Շեղվելով այս նոր սոցիոմշակութային իրողության4 Բաբաջանյան Լ., Ցինիզմի ձևավորման սոցիոմշակութային նախադրյալները, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», Փիլիսոփայություն, Հոգեբանություն, 141.4, 2013, էջ 41։ 5 Տե՛ս Иванов Д., Виртуализация общества, Петербургское Востоковедение, 2000, с. 41։ 6 Տե՛ս Делез Ж., Симулякр и античная философия// «Логика смысла», М., 1995; J. Baudrillard,http։ //istina.msu.ru/media/publications/articles/796/1cc/720487/Virtualnaya_realnost_i_simulyakryi.pdf ։ փիլիսոփայական վերլուծությունից՝ այսուհետ մեր վերլուծության առարկանկլինի համացանց կախվածությունը՝ որպես հոգեբանական խնդիր։ «Համացանց կախվածություն» հասկացությունըDisorder», IAD) առաջադրել է ամերիկացի հոգեբույժ Է. Գոլդբերգը։ Այս հասկացության ներքո հասկացվում է բոլորովին այլ կախվածության տեսակ, քանալկոհոլային կամ թմրանյութային կախվածությունն է, ըստ որի՝ դա բժշկագիտական խնդիր չէ, այլ առավելապես հոգեբանական, կապված ինքնակառավարման մակարդակի թուլացմանը, որն էլ իր հերթին առաջացնում է մարդուզարգացման խնդիրներ։ Կախվածությունը բժշկագիտական իմաստով սահմանվում է որպես կպչուն, հանգիստ չտվող, սովորություն դարձած առարկայիօգտագործման անհրաժեշտություն, որը բնութագրվում է դրա հանդուրժողականությամբ, ինչպես նաև ֆիզոլոգիական և հոգեբանական ախտանիշներիարտահայտվածությամբ։ Օգտվելով համացանցից՝ ոչ մի նյութ, բառի ուղիղիմաստով, սովորություն չի դառնում։ Այստեղ կախվածության բնույթն այլ է,քան ալկոհոլի գործածման դեպքում։ Սովորություն դարձած նյութի կիրառումըհատկություն ունի փոխարինելու մեկ այլ նյութի։ Հատկանշական է, որ հոգեբանական կախվածության հետ առաջանում է նաև ֆիզիկական կախվածությունը, այսինքն՝ պահանջ օրգանիզմի մակարդակում՝ ձգող ուժ, հակում։ Այնինչ, օգտվելով համացանցից՝ ֆիզիկական կախում չի լինում, սակայն հոգեբանական բաղադրամասը դրսևորվում է վառ կերպով։ Իհարկե, ոչ բոլոր մարդիկ կարող են համացանց կախվածության «թիրախ դառնալ»։ Հիմք կա ենթադրելու, որ առավել թույլ և «ծուղակ» ընկնող համարվում է այն անհատականությունների շրջանակը որոնք նախատրամադրված են տարբեր կախվածությունների։ Օրինակ, ըստ հետազոտությունների, ալկոհոլի և թմրանյութիկախվածությունից տառապող մարդիկ, որոնք բուժվում են կլինիկաներում,հաճախ դիմում են համացանցին՝ փնտրելով հարգանք իրենց նկատմամբ, սիրո և նշանակալիության զգացում, որը անհասանելի է թվում շրջապատողիրականությունում։ Այստեղ նպաստավոր է համացանցում հաղորդակցմանանանունության գործոնը, որով հնարավոր է հաղթահարել օտարվածությունը։ Կարծիքներ կան, որ յուրաքանչյուր ոք, ով հնարավորություն ունի օգտվելուհամացանցից, կարող է դառնալ համացանց կախվածության «գերին», ընդորում՝ ամենամեծ վտանգի ենթարկվում են տանը համակարգիչ ունեցողները։ Առանձնացնում են համացանց կախվածության տարբեր ձևեր՝ առավելապես կայքերի ընտրության սկզբունքով։ Մասնավորապես դրանց թվում են՝կախվածությունը վիրտուալ սեքսից, պոռնոգրաֆիկ նյութերի դիտումից, մոլիգնումներ համացանցի միջոցով, հաճախակի այցելություններ վիրտուալ խաղատներ, խաղադրույքների ինտենսիվ կատարում, անկանոն կերպով շփումզրուցարաններում (չատերում), ֆորումներում և այլն։ Ինչպես և յուրաքանչյուր կախվածության ձև, համացանց կախվածությունն ունի լավ տարբերակված հոգեբանական պատճառ։ Հաճախ համացանցը գրավում է այն մարդկանց, որոնք ցածր ինքնագնահատական ունեն, իրենքիրենցից անբավարարված են, կամ իրական կյանքում չեն կարողանում կառուցել ներդաշնակ հարաբերություններ ուրիշների հետ։ Վիրտուալ տարածությունը տալիս է ինչ-որ «փոխնյութ» (իհարկե, ոչ լիարժեք), կենդանի հաղորդակցման փոխարինող։ Այն միևնույն ժամանակ ունի նպաստավոր հատկություններ. անանունությունը վտանգի և պատասխանատվության բացակայությանապահովում և տհաճ հաղորդակցությունը վերջ տալու հնարավորություն է,որը նաև իշխանության զգացման և իրավիճակը ղեկավարելու հնարավորություն է։ Լայն տարածում ունեն վիրտուալ դերային խաղերը, որոնց միջոցովմարդը կարողանում է դառնալ ինչ ցանկանա, հաղթահարել սեփական սահմանափակումները, դրսևորվել, մտածել և զգալ իրեն որպես մտացածին հերոսներ։ Սակայն երբ խաղը ավարտվում է, վիրտուալ «կախարդանքը հալչումէ», և շրջապատող ամեն ինչ դառնում է նորից ձանձրալի, գորշ ու մռայլ։ Եվցանկություն է առաջանում նորից վերադառնալու այդ աշխարհ, որտեղ մարդուժեղ է, ազատ և բավարարված ինքն իրենով, որտեղ մարդը տեր է և հերոս։ «Հեգնանքով վերաբերվելով բնական ճշմարտություններին՝ նրանք որպես հոգեբանական և էկզիստենցիալ փրկության հանգրվան են դիտում սոցիալականայն տարածությունները, որտեղ հնարավոր է հաղթահարել բնության կողմիցտրված «անարդարությունները»»7։ Հարկ է նկատել, որ համացանցը բավական մեծ ազդեցություն է ունեցելնաև հանրակրթական համակարգում։ «Եթե առաջիկա տարիներին հանրակրթության համակարգում շարունակվեն քանակական փոփոխությունները(ուսման տևողություն, առարկաների թվի, ուսուցանվող բովանդակության,ժամաքանակի ավելացում կամ պակասեցում), և չկարողանանք երեխաներինորակական գրավիչ այլընտրանքներ առաջարկել ու նրանց ազատագրել տեղեկատվական տեխնոլոգիաներից ունեցած կախվածությունից, ապա տեխնոլոգիաները երեխաներին վերջնականապես դասարանից ու դասապրոցեսիցտանելու են վիրտուալ տարածքներ՝ ուսուցիչներին միայնակ թողնելով դասարաններում»8 ։ «Վիրտուալությունը ժամանակակից ցինիզմի արտահայտմանիդեալական հանգրվանի է վերածվում, քանզի ցանցային աղմուկի քողի տակմարդիկ հնարավորություն են ստանում հավատալու և հավատացնելու ցանկալի բնականության սեփական ճշմարտացիությանը»9։ Չնայած տվյալ երևույթի նկատմամբ՝ ակնհայտ մտահոգվածությանը, կարող է լինել կարծիք, որ «կախվածություն» բժշկագիտական հասկացությունըկիրառելի չէ համացանցից օգտվողների շրջանում, և այն կարելի է բնորոշելորպես հոբբի։ Իհարկե, դրան հակառակ, կարելի է պնդել, որ հոբբին, ի տարբերություն կախվածության, չի կտրում մարդուն ռեալ կյանքից։ 7 Լ. Բաբաջանյան, նույն տեղում։ 8 Ս. Խաչատրյան, Կամուրջներ պատերի փոխարեն, Եր., 2014, էջ 11։ 9 Լ. Բաբաջանյան, նույն տեղում։  Եվ այսպես, հոբբին կախվածությունից սահմանազատելու համարստորև կներկայացվեն մի քանի ախտանիշներ, որոնք բնորոշ են համացանցկախվածությանը։ Որպես կանոն ախտանիշներից մեկը զուգակցվում է այլախտանիշների հետ, և եթե բավականին երկար ժամանակահատվածում (միքանի շաբաթից ոչ քիչ) հայտնաբերվում են մարդու մոտ չորս ախտանիշներ միաժամանակ, ապա վիճակը մտածմունքի առիթ է տալիս.• հաճախադեպ էլեկտրոնային փոստի ստուգում,• ժամանակի կրճատման նպատակով, սննդի ընդունումը աշխատանքիվայրում և տան համակարգչի դիմաց,• աշխատանքի անհրաժեշտությամբչպայմանավորված համացանցմուտք գործելը,• մերձավորների կողմից բողոքները չափազանց երկար համակարգչիդիմաց նստելու համար,• ժամանակի զգացողության կորուստ,• առավել հաճախ հաղորդակցություն վիրտուալ տարածությունում, քանանհատական հանդիպում,• վիրտուալ իրականությունում հաջորդ անգամ լինելու ակնկալում, կամհիշողություն նախընթացի մասին,• ընտանեկան, աշխատանքային պարտավորվածությունների, հասարակական կյանքի, գիտական աշխատանքի կամ համացանցում լինելու պատճառով առողջական վիճակի վատթարացման անտեսում,• համացանցում լինելու ժամանակահատվածի կրճատման անհնարինություն,• սնվելու, դասերի, համդիպումների բացթողում, ինչպես նաև քնի սահմանափակում հանուն համացանցում երկար ժամանակ լինելու,• համացանց մուտք գործելը՝ խնդիրներից խուսափելու, անօգնականության, մեղքի, ճնշվածության զգացումները խլացնելու նպատակով,• համացանցից դուրս գալուց հետո հոգնածության դրսևորում, գրգռվածություն, տրամադրության անկում, ինչպես նաև անհաղթահարելի ցանկություն վերադարձ դեպի համացանց,• ընտանիքի անդամների բացակայությունից օգտվելով «գաղտնի» համացանց մուտք գործելը, որն ուղեկցվում է թեթևության կամ մեղքի ապրումով,• կախվածության առկայության ժխտում։ Ցավոք, մեր կյանքում հայտնված համակարգչային «ստվերը» չի սպառվում միայն մեկ խնդրով՝ համացանց կախվածության ձևավորումով։ Այստեղհամակարգչային վնասակարությունները կապված են ոչ միայն համացանցային տարածության հետ։ Այն կարող է առաջացնել դիստրես, ինչպես նաևարհեստավարժության, սոցիալական, ընտանեկան, միջանհատական, հոգեբանական կամ ֆիզիկական գործառության վատթարացում։ Կան նաև համակարգչային խաղեր, որոնք խթանում են մարդկային ագրեսիայի դրսևորումները։ Այդպիսի զգայական նմանակեղծության ապրումները աստիճանաբար«մատրիցայից» տեղափոխվելով իրական կյանք՝ լուրջ մտահոգություններիառարկա են դառնում։ Այսպիսով՝ ընդգծելով համացանց մուտք գործելու և համակարգչի օգտագործման հետ առնչվող հնարավոր վտանգները ընդգծելն, ամենևին չի նշանակում, թե այն պետք է ընկալել որպես անկասկած վտանգավոր երևույթ, որիցանհրաժեշտ է անվերապահ խուսափել։ Նորադեպ այս երևույթը, անշուշտ,ունի իր բազում դրական կողմերը։ Հետևապես համացանցի բացասականդրսևորումները հարկ է նկատել որպես առաջընթացի, այսպես կոչված, հավելյալ անխուսափելի հետևանք։ Արմեն ԽաչատրյանՀԱՄԱՑԱՆՑԱՅԻՆ ԿԱԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ԱԽՏԱՆԻՇՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ համացանց կախվածություն, գիտելիքահենք, տեղեկատվականհասարակություն, վիրտուալ իրականություն, վիրտուալություն, սիմուլյակր,հետստրուկտուրալիզմ, հետարդիականԱմփոփում։

Վիրտուալության խորքային թափանցումը սոցիալական և անհատական կյանք լուրջ մտահոգության առիթ է դարձել։ Այն դեռևս քիչ ուսումնասիրված երևույթ է և կարիք ունի խոր հետազոտության։ Հոդվածում քննարկվում է համացանցային տեխնոլոգիաների բացասական ազդեցությունը, դրանց հնարավոր պատճառներն ու վտանգավոր դրսևորումները։ Ներկայացված են հոգեբանական կախվածության ախտանիշները համացանցից օգտվողների շրջանում, որոնք կարող են օգտակար ցուցիչ լինել համացանց կախվածությունը կանխարգելելու գործընթացում։

ԱՀԱԲԵԿՉՈՒԹՅԱՆ ԲԱԶՄԱԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅԱՆ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴՐԱ ՍԱՀՄԱՆՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐՈՒՄԱհաբեկչությունը մարդկային պատմության մեջ նոր երևույթ չէ։ Այդ հիմնախնդրի ուսումնասիրությանը նվիրված բազմաթիվ գիտական աշխատություններ կան, որոնց մի մասը վերաբերում է դրասահմանման հարցին։ Չնայած այս խնդրի վերաբերյալ գոյություն ունեցող ծավալուն ու բազմաբնույթաշխատություններին և դրանցում առկա սահմանումներին (ներկայումս գիտական աշխատություններում և ազգային օրենսդրություններում գոյություն ունի «ահաբեկչություն» հասկացության շուրջ 400սահմանումներ1)՝ առայսօր ահաբեկչության համընդգրկուն և համընդունելի միասնական սահմանումգիտական շրջանակներում առկա չէ։ Դա պայմանավորված է մի շարք գործոններով, որոնք թույլ չենտալիս գտնել այս ֆենոմենի բնույթը բացահայտող և դրա առնչությամբ առաջ քաշվող պահանջներինու հարցադրումներին համապատասխանող սահմանում։ Խնդիրն արդիական է և ունի տեսական ուգործնական նշանակություն, քանի որ առաջին հերթին հենց դրանից է կախված նաև նրա դեմ վարվողպայքարի արդյունավետությունը։ Ավելորդ չէ նշել, որ ժամանակակից համաշխարհային անվտանգության սպառնալիքների թվում միջազգային ահաբեկչությունն առաջին շարքերում է։ Հասկանալի է, որդրա դեմ պայքարը համաշխարհային հանրության կարևորագույն հարցերից է։ Այնուամենայնիվ, ահաբեկչության դեմ պայքարում պետությունների ջանքերը համակարգելու և շոշափելի հաջողություններարձանագրելու գործում էական բացասական ազդեցություն է թողնում տվյալ երևույթի համընդգրկունսահմանման բացակայությունը։ Առկա տարակարծությունների և տարբեր սահմանումների ու մոտեցումների պատճառով այն, ինչը մի կողմին ներկայանում է՝ որպես ահաբեկչություն, մեկ այլ սուբյեկտիմոտ կարող է բոլորովին տարբերվող գնահատական ստանալ։ Այստեղից բխում է ահաբեկչության,մասնավորապես` միջազգային ահաբեկչության բնույթը հասկանալու նպատակով` այդ երևույթի էությունը, նույնն է թե՝ սահմանումը հստակեցնելու անհրաժեշտությունն ու կարևորությունը։ Ահաբեկչության բազմաբովանդակության պատճառներից մեկն այն է, որ դրան նվիրված ուսումնասիրությունները կատարվում են տարբեր բնագավառներում (քաղաքագիտական, սոցիոլոգիական,իրավագիտական և այլն), որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր հետազոտական մեթոդաբանությունը ևխնդիրը դիտարկում է իր տեսանկյունից։ Այսպես, օրինակ, ռուս հետազոտող Յու. Ավդեևը գտնում է,որ համաշխարհային գիտական շրջանակներում գոյություն ունի «ահաբեկչություն» հասկացությանբացատրության երկու հիմնական մոտեցում։ Կենսաբանական մոտեցումն այն բացատրում է մարդու«բռնակալական» էությամբ, մարդկանց «բնական» ձգտմամբ` սպառնալու ուրիշների շահերին և օգտագործելու բոլոր հնարավոր միջոցներն այդ նպատակին հասնելու համար։ Սոցիալական մոտեցումըհիմնվում է սոցիալական գործընթացների որոշիչ նշանակությամբ՝ չնայած որ բնորոշվում է այս կամայն սոցիալական գործոնների դերի և մեխանիզմների գնահատման մեծ բազմազանությամբ, որոնցովպայմանավորված են ահաբեկչական գործողությունները։ Այս մոտեցումը գերիշխող է «ահաբեկչություն» հասկացության ձևավորման և էության բացահայտման բազմազան մոտեցումների մեջ2։ Ահաբեկչության սահմանման հարցում առկա բազմազանությունն, ըստ մեկ այլ մոտեցման, պայմանավորված է տարածաշրջանի առանձնահատկությամբ, ազգային ու պատմական ավանդույթներով,ժողովրդավարության մակարդակով, այս կամ այն երկրում քաղաքական իրավիճակի կայունությանաստիճանով, իրավագիտական դպրոցների առանձնահատկություններով3։ Պատահական չէ, որ ահաբեկչության սահմանման հնարավորության հարցում հետազոտողներնունեն տարբեր մոտեցումներ։ Նրանց մի մասի կարծիքով՝ միասնական սահմանում գտնելուն ուղղվածջանքերը մի շարք պատճառներով (որոնց մասին կխոսվի ստորև) չեն կարող վերջնական արդյունքիհասցնել։ Մյուս մասը, հաստատելով, որ ահաբեկչության ունիվերսալ սահմանման հարցում գիտականշրջանակներում չի հաջողվել առայժմ մեծ հաջողություններ ձեռք բերել, այնուամենայնիվ, վստահու2 Грачев С., Терроризм и контртеррористическая деятельность։ вопросы теории, Нижний Новгород, 2010, с. 9.թյուն են հայտնում, որ դա ամենևին էլ անհնար չէ. ավելին, առանց երևույթի համընդունելի սահմանման չափազանց բարդանում է դրա դեմ պայքարելուն ուղղված միջազգային համագործակցությունը,ուստի, պետք է շարունակել այդ ուղղությամբ տարվող հետազոտությունները։ Հասկացության սահմանման գործում առկա բազմաբովանդակության կարևոր պատճառ է այն,որ պատմական զարգացման ընթացքում ահաբեկչությունը զգալի փոփոխությունների է ենթարկվել`ձեռք բերելով նոր որակներ ու ընդլայնելով դրսևորման շրջանակներն ու ձևերը։ Հենց սա մատնանշելով է ամերիկյան հետազոտող Ուոլթեր Լաքյորը պնդում, որ ահաբեկչության ունիվերսալ սահմանումգտնելուն ուղղված բոլոր փորձերը դատապարտված են անհաջողության։ «Ահաբեկչության ինտերպրետացիան բարդություն է ներկայացնում մի շարք պատճառներով։ Անգամ նախորդ դարի ընթացքումահաբեկչության բնույթը զգալիորեն փոփոխվել է։ Սա վերաբերում է ոչ միան դրա մեթոդներին, այլևդրանում ընդգրկված և ընդգրվող մարդկանց պայքարի նպատակների բնույթին... Ահաբեկչությանորևէ սահմանում չի կարող ներառել դրա բոլոր տեսակները, որոնք տեղ են գտել պատմության ընթացքում...»1։ Այս հարցում միևնույն բարդությունն ընդգծում է նաև ամերիկյան վերլուծաբան ԲրյուսՀոֆֆերը. «Ահաբեկչության սահմանման բարդությունը նրանում է, որ վերջին 200 տարիների ընթացքում տերմինի բովանդակությունը հաճախակի փոփոխվում է»2։ Նշելով ահաբեկչության սահմանմանգործում հաջողության հասնելու բարդությունը՝ այս մոտեցման կողմնակիցներն ամեն դեպքում գտնումեն, որ առկա են ահաբեկչության բնորոշ գծեր, որոնք կան ցանկացած ահաբեկչության դեպքում, սակայն դրանք նույնպես բավարար չեն տվյալ երևույթի ունիվերսալ սահմանումն ապահովելու համար։ Մյուս մոտեցման կողմնակիցները, համաձայնելով ներկայումս ահաբեկչության սահմանմանհարցում առկա բազմաթիվ խոչընդոտների գոյության և դրանք հաղթահարելու գործում առկա բարդությունների հետ, վստահ են, որ անհրաժեշտ է շարունակել այդ ուղղությամբ վարվող աշխատանքները և հասնել միասնական սահմանման։ «Ահաբեկչության օբյեկտիվ սահմանումը ոչ միայն հնարավոր է, այլև ցանկացած լուրջ հակաահաբեկչական պայքարի փորձի անհրաժեշտ տարր է»,- գտնում էՄիջազգային հակաահաբեկչական ինստիտուտի տնօրեն Բոազ Գանորը3։ Նույն մոտեցման կողմնակիցէ նաև Ահաբեկչության և քաղաքական բռնությունների կենտրոնի հետազոտող պրոֆեսոր ԱլեքսՇմիդտը։ Ընդ որում, երկու հեղինակներն էլ պնդում են, որ հետազոտությունները պետք է ընթանանայնպիսի սահմանում գտնելու ուղղությամբ, որը կպատասխանի ակադեմիական, ռազմավարական ևիրավական ոլորտների հարցադրումներին4։ Այս պարագայում ահաբեկչության սահմանման բազմաբովանդակության մեջ առանձնացվում է դրա ուսումնասիրության հարցում առկա մոտեցումների բազմազանությունը և հետազոտական ոլորտների տարբերությունները. կախված ուսումնասիրության ուղղվածությունից` հարցադրումները կարող են էականորեն տարբերվել, ինչը լրացուցիչ դժվարություններէ առաջացնում «ահաբեկչություն» հասկացության սահմանման գործընթացներում։ Ահաբեկչության սահմանման բարդությունը նկատելի է նաև միջազգային կառույցների կողմիցդրա սահմանման հարցում առաջացող դժվարությունների ժամանակ։ Հատկանշական է, որ երբ 1937թ. Ազգերի Լիգան ներկայացրեց նման մի սահմանման նախագիծ, այն ընդունվեց միայն մեկ երկրի`Հնդկաստանի կողմից, իսկ մյուս անդամ երկրները խուսափեցին դրա ընդունումից։ ՄԱԿ-ը ևս 1972 թ.ից փորձում է այդպիսի սահմանում գտնել, սակայն անհաջողության է մատնվում։ Նույն իրավիճակն էՄիջազգային իրավունքի ասոցացիայում, որտեղ նույնպես այդ ջանքերն ապարդյուն են անցնում։ Բազմաթիվ երկրներ գերադասում են ինքնուրույն որոշել ահաբեկչության սահմանները։ Նման մոտեցումըբացատրվում է մի շարք գործոններով, որոնցից կարելի է առանձնացնել այն, որ նրանց մի մասը չիցանկանում կաշկանդվել ահաբեկչության որոշակի սահմանմամբ, քանի որ դա կարող է կոնկրետիրավիճակներում խանգարել նրանց գործողություններին։ Այդ ամենին զուգահեռ համաշխարհայինհանրության մի մասն անհանգստացած է նրանով, որ ահաբեկչության դեմ պայքարը կարող է ուղղվելբոլոր ընդդիմադիր խմբերի վրա, որոնց մի մասը պայքարում է իրենց իրավունքների և ազատությունների համար, ուստի, զգալի զգուշություն են դրսևորում և փորձում են խանգարել համապատասխանսահմանումների և օրենքների ընդունմանը։ Բնականաբար, բացի վերոհիշյալից՝ ևս մի շարք գործոններ կան, որոնք այս կամ այն կերպ նմանատիպ գործընթացների վրա էական բացասական ազդեցություն են թողնում։ Ահաբեկչության սահմանման գործում մատնանշվող խնդիրների մեջ ուրույն տեղ է զբաղեցնումայդ երևույթի նկատմամբ զգայական մոտեցումների և գնահատականների սուբյեկտիվության ծանրակշիռ դերակատարումը։ Ըստ հետազոտող Էպշտեյնի՝ «Ահաբեկչություն տերմինը չափազանց բարդhttp։ //www.transnationalterrorism.eu/tekst/publications/WP3%20Del%204.pdf։ 4 Նույն տեղում, էջ 9։ p. 8, հասանելիէ՝է սահմանել, քանի որ այն կրում է տարաբնույթ բովանդակային ծանրաբեռնվածություն։ Ավելին, այնզգացմունքային շղարշ է կրում, ինչն ավելացնում է բարդությունը դրա սահմանման գործում»1։ Միևնույն ժամանակ ակնհայտ է, որ նույն կազմակերպությունը, կախված սուբյեկտիվ մոտեցումներից, կարող է անվանվել ահաբեկչական` դրա գործունեությունը գնահատողների և որակումներ տվողների միմասի կողմից, և իրենց իրավունքների համար պայքարող մարտիկներ կամ նմանատիպ որևէ որակումստանալ մյուս կողմից։ Ընդ որում, նրանցից յուրաքանչյուրը, որպես կանոն, ունենում է իր փաստարկված հիմնավորումը սեփական գնահատականները տալիս, որոնք կախված են սուբյեկտիվ մոտեցումներից։ Մասնավորապես՝ միջազգային հանրության կողմից ահաբեկչության որևէ ընդունելի միասնական սահմանումը գտնելը չափազանց մեծ բարդություն է ներկայացնում, քանի որ հաճախակի միևնույն երևույթը քաղաքական նպատակահարմարությունից կամ աշխարհընկալման տարբերություններից ելնելով` կարող է ստանալ տարբեր որակումներ։ Դրա վառ արտահայտությունն է, օրինակ, Ուկրաինայի հարավարևելյան շրջաններում առկա իրավիճակին տրվող գնահատականների բազմաբնույթդրսևորումները. Արևմտյան քաղաքական շրջանակներում ու ԶԼՄ-ում միևնույն տեղացիներին կոչումեն «անջատողականներ», մինչդեռ ռուսական կողմը նրանց որակում է որպես «աշխարհազորայիններ»,իսկ Կիևի իշխանությունները` «ահաբեկիչներ»։ Այս առումով տեղին է նշում ռուս հետազոտող Օվչիննիկովան, ով ահաբեկչության սահմանման և դրա դեմ պայքարում միջազգային համաձայնեցված միջոցառումների անցկացման դժվարությունների թվում առանձնացնում է այդ հարցում առկա գնահատականների ծայրահեղ քաղաքականացվածությունը2։ Ահաբեկչության սահմանման հարցում բազմաբովանդակության առկայության վրա էական ազդեցություն է թողնում նաև դրա դեմ պայքարելուն միտված տարբեր գերատեսչությունների կողմիցայդ հասկացության սահմանումը սեփական գործառույթների իրականացմանը հարմարեցնելու գործոնը։ Այսպես, օրինակ, ԱՄՆ-ի հետաքննությունների դաշնային բյուրոյում ահաբեկչությունը սահմանում են որպես. «Սոցիալական կամ քաղաքական նպատակներին հասնելու համար ուժի կամ բռնության ապօրինի կիրառումը անձանց կամ սեփականության դեմ` կառավարությանը կամ քաղաքացիական հասարակությանը կամ նրանց մի մասին վախեցնելու կամ պարտադրանք կիրառելու համար»3։ Մինչդեռ նույն ԱՄՆ-ի պաշտպանության նախարարությունում ահաբեկչությունը սահմանում ենորպես. «Անօրինական բռնության կամ անօրինական բռնության սպառնալիքի կիրառումը վախ տարածելու համար, կառավարություններին կամ հասարակություններին ահաբեկելու նպատակով, որպեսկանոն, հետապնդած քաղաքական, կրոնական կամ գաղափարական նպատակներին հասնելու համար»4։ Այս երևույթին կարելի է հանդիպել նաև այլ երկրներում. սահմանումը տվյալ պարագայում համապատասխանեցվում է գերատեսչության հետապնդած նպատակներին և ունեցած գործառույթներին։ Բնականաբար, այդ ամենն իր ազդեցությունն է թողնում ահաբեկչության գիտական սահմանումների ձևակերպման վրա, քանի որ այս պարագայում սահմանումը գործնականում արդյունավետ պայքար մղելու առումով նշանակալի դերակատարում ունի։ Միասնական սահմանման բացակայությունը կարելի է բացատրել մեկ այլ պատճառով ևս.հասկացությունն ուսումնասիրողները հաճախակի կենտրոնանում են ահաբեկչական գործողությունների ժամանակ կիրառվող մեթոդների և միջոցների վրա՝ անտեսելով այն հանգամանքը, որ առաջին հերթին պետք է գտնել ցանկացած ահաբեկչական գործունեությանը հատուկ, այլ ոչ թե դրա տարբերդրսևորումների ժամանակ հանդիպող ընդհանրությունները։ Չնայած վերոհիշյալ խնդիրներին ու ահաբեկչության սահմանման հարցում առկա բազմակարծությանը՝ կան ահաբեկչության որոշակի բնորոշգծեր, որոնք առավել հաճախ են մատնանշվում այդ երևույթը հետազոտողների աշխատանքներում։ Օրինակ, հետազոտողների մեծ մասը հակված է ահաբեկչության սահմանման ընթացքում «բռնություն», «ուժի կիրառում», «քաղաքական», «ահ», «սպառնալիք», «հրապարակայնություն», «նպատակամղվածություն» բնորոշիչ տարրերի կիրառմանը։ Այս տեսանկյունից առկա սահմանումների մեջնկատվող տարբերությունները կարելի է փնտրել ընտրության և շեշտադրումների մեջ։ Եթե փորձ կատարվի տեսականորեն ձևակերպել ահաբեկչություն երևույթը, որը կիրառելի կլինի ցանկացած ահաբեկչական գործողության առումով, ապա, մեր կարծիքով, պետք է հաշվի առնվի այն կարևոր հանգամանքը, որ ցանկացած ուղղվածության ահաբեկչական գործողության ժամանակ (կրոնական, քաղաքական, ազգայնամոլական և այլն) առկա է շահերի բախում կամ շահերի հակասություն։ Հետևաբար,ուղղվածության խնդիրը սահմանման մեջ առաջնային նշանակություն չպետք է ստանա և նախապատվությունը պետք է տրվի շահերի բախման և շահերի հակասությունների առկայության դրույթին։ Սահ1 Эпштейн В., Терроризм։ проблема определения понятия, Вестник ТИСБИ №2, 2001, Казань, հասանելի է՝http։ //old.tisbi.org/science/vestnik/2001/issue2/vest2_6[1].html.4 Նույն տեղում, էջ 31։ մանումներում կարելի է նկատել «քաղաքական նպատակներով», «քաղաքականապես մոտիվացված»բնորոշումները, մինչդեռ «քաղաքական նպատակն» ինքնըստինքյան նույնական է առկա շահին։ Միևնույն ժամանակ հայտնի է, որ ահաբեկչությունը համարվում է թույլ կողմի զենք ուժեղի դեմ պայքարում(այստեղ, բնականաբար, չի դիտարկվում արդարության կամ լեգիտիմության սկզբունքը)։ Հետևաբար,ահաբեկչություն իրականացնող կողմն ունենում է համոզմունք, որ սեփական նպատակներին հասնելուև սեփական ծրագրերում առաջընթաց ունենալու այլ ճանապարհ չկա։ Ընդ որում, կարծում ենք, որ գիտական սահմանման հարցում ահաբեկչության «զանգվածային» կամ «անհատական» բնույթին առաջնային նշանակություն չպետք է տրվի, դա առավել կիրառական է օրենդրություններում տվյալ գործողությունը արտացոլելու պարագայում։ Եթե փորձենք ի մի բերել վերոշարադրյալը և համադրենք մեր տեսակետը՝ կստանանք ահաբեկչության հետևյալ սահմանումը՝ «Ահաբեկչությունը (ցանկացած դրսևորման դեպքում) շահերի բախմանկամ շահերի հակասության պարագայում հրապարակային բնույթ կրող, նպատակամղված անօրինական բռնության (ուժի) կիրառում կամ բռնության (ուժի) կիրառման սպառնալիք է, երբ կողմերից առնըվազն մեկին անիրականանալի է ներկայանում այլ ճանապարհով փոխհամաձայնություն ձեռք բերելուկամ սեփական նպատակների իրագործման հարցում հաջողություն ունենալու հնարավորությունը»։ Կարծում ենք` այս ձևակերպումն առավել ամբողջական կարող է արտացոլել «ահաբեկչություն» հասկացության էությունը և օգտակար լինել դրա բազմաբովանդակության հարցում առկա խոչընդոտներնու դժվարությունները հաղթահարելու առումով և դյուրացնել դրա գործնական վերլուծությունը։ Արամ ՄանուկյանԱՀԱԲԵԿՉՈՒԹՅԱՆ ԲԱԶՄԱԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅԱՆ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴՐԱ ՍԱՀՄԱՆՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ ահաբեկչություն, ահաբեկչության սահմանում, ահաբեկչության բազմաբովանդակություն, բռնության սպառնալիք, միջազգային անվտանգություն ։

Հոդվածում վերլուծության են ենթարկվել ահաբեկչության սահմանման բազմաբովանդակության վրա որոշիչ ազդեցություն ունեցող մի շարք գործոններ։ Առանց դրանց մանրամասն ուսումնասիրության դժվարամատչելի է դառնում ահաբեկչության համընդգրկուն սահմանում գտնելուն ուղղված փորձերում հաջողություն ունենալու հնարավորությունը։ Դրա հետ մեկտեղ, ահաբեկչության միասնական սահմանման բացակայության հիմնական պատճառները հաշվի առնելով, առաջարկվել է ահաբեկչության սահմանման հարցում նորովի մոտեցում, որը կարող է օգտակար լինել գիտական շրջանակներում տվյալ խնդրի վերաբերյալ գոյություն ունեցող բազմաբովանդակության խոչընդոտները հաղթահարելիս։

Գիտամեթոդական գրականության և պրակտիկայի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ընտանիքը կարևոր դեր ունի զարգացման ուշացումով երեխաների, այդ թվում ՝ տեսողության խանգարումներով նախադպրոցական տարիքի երեխաների խնդիրների լուծման գործում: Հատկապես տեսողության խանգարում ունեցող երեխաների տարածական կողմնորոշման զարգացման գործընթացում (Վ.Ա. Ֆեոկտիսովա - 1993, Վ.Վ. Տկալովա - 1998, Ե. Մաստյուկովա, Ա.Մ.Մոսկովկինա - 2004, Ռ.Ն. Ազարյան - 2008 և այլն): Վերջին տարիներին մանկավարժներին, հոգեբաններին և սոցիոլոգներին խրախուսվում է արդյունավետ լուծումներ տալ տեսողության խանգարում ունեցող երեխաներ ունեցող ընտանիքների, այդ թվում ՝ տեսողական խնդիրներ ունեցող նախադպրոցական տարիքի երեխաների կրթական խնդիրներին: Տեսողության խանգարումներով երեխաներին կրթելու գործընթացում ծնողների կողմից մշակված տարածական կողմնորոշման մասնագիտացված հմտությունների և հմտությունների զարգացման վերաբերյալ ուսումնասիրությունները լրացվում են զարգացման համակարգված ուղղիչ միջոցներով: Այնուամենայնիվ, գրականությանը համապատասխան հմտությունների պակասը նվազեցնում է թերզարգացումը. այն փաստը, որ ծնողները չունեն ինքնաարդյունավետություն `օգնելու երեխաներին աջակցել իրենց երեխաներին` հաշմանդամության պայմաններում հաշմանդամության պայմաններում: Երեխաների հետընտանեկան պայմաններում կատարվող աշխատանքի արդյունավետությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ է, որ ծնողները հագեցած լինեն տեսական և գործնական առաջադրանքներով, որոնք կստեղծվեն ընտանիքում `տարածական կողմնորոշման զարգացման համար բարենպաստ պայմաններով: դպրոցականների հմտությունները: Տեսողության խանգարում ունեցող գիտելիքներ Նախ և առաջ, այդ գործողությունները կազմակերպելիս կամ իրականացնելիս անհրաժեշտ է զարգացնել տեսողության խանգարումներով նախադպրոցական տարիքի երեխաների տարածությունից վախենալու կարողությունը: Հնարավոր է նաև կենտրոնանալ ճանապարհային քարտեզների ուղղությամբ, լսողական շարժման ընթացքում օբյեկտները հիշելու և կենտրոնանալու ունակության վրա: Այս գործընթացում հզորացման զարգացում: Երեխաների ծնողների տարածքի ձևավորման գործընթացը, իհարկե, ցուցումների, հիշողության, շարժիչային սենսացիաների հիման վրա `հասկանալով« աջ »,« ձախ »,« ճակատ »,« ետ »բառերի իմաստը և այլն: Այսպիսով, ակնհայտ է դառնում, որ տեսողության խնդիրներ ունեցող մարդկանց տեսողության խնդիրներ ունեցող մարդկանց զարգացման և կողմնորոշմանն ուղղված գործիքների, մեթոդների և մանկավարժական մոտեցումների զարգացումը անհրաժեշտ է սերտորեն համագործակցել ծնողների հետ ՝ նրանց ավելի ճիշտ սովորելու համար: Այս աշխատանքի հիմնադիրներին ընտանեկան պայմաններում տեսողության խնդիրներ ունեցող երեխաների հետ զինելը նշանակում է նրանց տեսական գիտելիքներով և անհրաժեշտ գործնական հմտություններով օժտել: Ավելին, այս աշխատանքի հիմնական ուղղությունները ծնողների համար մանկավարժական մոտեցումների մշակումն են, ինչը կօգնի նրանց պատշաճ կերպով կազմակերպել տեսողության խանգարում ունեցող նախադպրոցական տարիքի երեխաների տարածական կողմնորոշումը: Մշակել դրանց կիրառման արդյունավետ գործիքներ, մեթոդներ, որոնք կօգնեն տեսողության խանգարումներ ունեցող երեխաներին կողմնորոշվել ընտանեկան միջավայրի միկրո-մակրո տարածքում: Այս խնդիրների լուծումները մշակելիս մենք հաշվի ենք առել մի շարք խնդիրներ: Տեսողության կողմնորոշման զարգացման հիմնական խնդիրները ընտանիքում կարող են զարգացնել քում ընտանիքում. Տարածական նախադպրոցական հաստատություն 1. Կանխել տեսողական պաթոլոգիայի հետ կապված վնասակար սովորությունների ձևավորումը `բացասաբար ազդելով կողմնորոշման ունակության զարգացման վրա: Օրինակ ՝ գլուխը շատ հեռու թեքել, առաջ կամ կողքի շարժվել, ծուռ կերպով քայլել, ձեռքերը ձգել քայլելիս, աղմկոտ ոտնաձայներ անել և այլն, երեխաները տարածական 2. զարգացնել ճիշտ ՝ գլխի, իրանի ճիշտ շարժումները զարգացնելու համար: , պարանոցը, ոտքերը, ձեռքերը և ճիշտ ամպլիտուդը պահպանելու համար, ինչը կարող է դեր ունենալ տարածության մեջ կողմնորոշվելու հարցում: ճիշտ կողմնորոշվել «աջ», «ձախ», «առաջ», «հետ» և այլ առաջադրանքներ կատարելիս, 4 զարգացնել միկրո-մակրո տարածական ներարկումներով, հիշողություն, ուշադրություն, բանավոր հպում, ձայնային կողմնորոշումներով կողմնորոշվելու ունակություն 5: Մշակել շարժման ընթացքում տարբեր պայմաններում նավարկելու կարողություն (ուղիղ, վերելք, վերելք, վերելք): Այս նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել համակարգված հոգեբանական-մանկավարժական մոտեցումներ, այսինքն `տարածական կողմնորոշման խնդիրը պետք է լուծվի տեսողության հետ կապված երեխաների խոսքի, ձայնի ընկալման, հիշողության, ներարգանդային հպման զարգացման և զարգացման հետ համատեղ: արժեզրկումներ Վերոգրյալի հիման վրա ակնհայտ է դառնում, որ ընտանեկան միջավայրում տեսողության խանգարումները ծնողները պետք է ունենան համապատասխան գիտելիքներ, գործնական հմտություններ և ունակություններ նախադպրոցական տարիքի երեխաների տարածական կողմնորոշման հմտությունների զարգացման և զարգացմանն ուղղված աշխատանքներն արդյունավետ իրականացնելու համար: Այն փաստը, որ բազմադիսցիպլինար ուսումնասիրությունների, տեսողության խանգարումների և հաշմանդամության ընտանիքում, նախադպրոցական տարիքի երեխաների տարածական կողմնորոշման հմտությունների զարգացման ուղղությամբ աշխատանքը միշտ չէ, որ արդյունավետ է և հաճախ ընդհանրապես չի իրականացվում: Այս գործընթացի դժվարությունները հիմնականում պայմանավորված են ոչ միայն նշված երեխաների տեսողության խանգարումների տեսակով, հոգեֆիզիկական «տարիքային զարգացման» առանձնահատկություններով, այլև ծնողների `այդ հարցերի վերաբերյալ իրազեկվածության ցածր մակարդակով: Այս խնդրի լուծմանը միտված հատուկ գիտամեթոդական գրականության վերլուծությունը նույնպես վկայում է այս խնդրի թերի և գործնական մշակման մասին: Հաճախակի բացակայում են մոտեցումները, փորձնականորեն մշակված և պատճառաբանված միջոցները նախադպրոցական տարիքի տեսողական խնդիրներ ունեցող տարածական կողմնորոշումը կազմակերպելու, ծնողների կողմից օժանդակ մեթոդներով և տնտեսական զարգացման գործնական գործիքներով: Իսկ ընտանիքներում նման աշխատանքը, որպես կանոն, իրականացվում է ծնողների սեփական փորձի և գիտելիքների հիման վրա: Մենք ներկայացնում ենք տարածական կողմնորոշման հմտությունների օրինակելի հավաքածու տեսողական խանգարումներով նախադպրոցական տարիքի երեխաների համար, ովքեր ցանկանում են զարգանալ և կազմակերպվել տանը, որը ներառում է աշխատանքի «Տեսական հմտությունների» հիմնական բաժինները: Հնարավորություններ և գիտելիքներ »,« Գործնական 1. «Տեսական գիտելիքներ» բաժնում մենք ներառել ենք այնպիսի թեմաներ, ինչպիսիք են ՝ «Տեսողության խանգարում ունեցող նախադպրոցական տարիքի երեխաների հոգեբանական, ֆիզիկական և տարիքային առանձնահատկությունները», «Վնասակար սովորություններ, որոնք բացասաբար են ազդում տարածական կողմնորոշման զարգացման վրա: հմտություններ »,« properիշտ շարժունակության պահանջներ »», «Տեսողության խանգարում ունեցող երեխաների տարածական կողմնորոշում, ցուցումներով, հիշողություն, հպում և այլն», ինչպես նաև գործնականում այդ բանավոր ունակությունների օգտագործումը: Բանավոր բնույթ, բացասական զարգացում 2. Կարողանալ հաշվի առնել երեխայի տեսողության խանգարման երկրորդ աստիճանը տարածական կողմնորոշման վարժությունների ընթացքում կատարել առաջադրանքներ, ստեղծել բարենպաստ պայմաններ նրանց կազմակերպության համար, շտկել տարածական կողմնորոշման զարգացման վրա ազդող բոլոր վնասակար սովորությունները հմտությունների նկար (հմտությունների զարգացում): Մենք մեծ ուշադրություն ենք դարձնում հատուկ վարժությունների մեթոդներին, որոնք ուղղված են երեխաների ունակությանը միկրո-մակրո տարածքում կողմնորոշվելու ունակությանը բանավոր ցուցումների, հիշողության, ոչ նյութական հպման, լսողության ընկալման, առաջադրանքների և խաղերի և խաղերի միջոցով, որոնք ընտրել են ծնողները: Մենք օգտագործում ենք նախադպրոցական տարիքի երեխաների գիտելիքները (հմտությունները) ՝ տարածության տարբեր պայմաններում կողմնորոշվելու ունակությունը զարգացնելու համար: , Տեսողության խանգարումներով նախադպրոցական տարիքի տարածական կողմնորոշման հմտությունների զարգացման ցուցումները նախատեսված են նրանց հնարավորություն տալ աստիճանաբար տիրապետել տեսական գիտելիքներին, ապա կիրառել դրանք գործնական հմտությունների վրա: Theնողների կարողությունների մակարդակը ստուգելու համար մենք առանձնացրել ենք գործնական գիտելիքների և գործնական հմտությունների ամբողջությունը, որը պետք է ունենա ծնողը: Օրինակ ՝ «Տեսական գիտելիքներ» բաժնում ծնողները պետք է իմանան. • Տեսողության խանգարումներով նախադպրոցական տարիքի երեխաների զարգացման հոգեբանական, ֆիզիկական, տարիքային առանձնահատկություններ. և այլն) Հաշմանդամություն ունեցող նախադպրոցական տարիքի երեխաների տարածական կողմնորոշման զարգացման վերաբերյալ: Տարածական • ստեղծել թույլ պայմաններ թույլ տեսողություն ունեցող երեխաների անվտանգ տեղաշարժի համար: տալ հստակ բանավոր բանավոր ցուցումներ, տեղափոխել բոլոր անհարկի առարկաները, մաքրել ճանապարհը և խոսել, բացատրել և երեխաների համար հավասարեցնել իրերը, օգտագործել ձայնային ուղեցույցներ և այլն: Ներկայացնել գլխի և իրանի ճիշտ դիրքը. Բացի վերը նշված գիտելիքներից, քննություն հանձնողները պետք է ձեռք բերեն նաև մի շարք կարևոր գործնական հմտություններ: Նրանք պետք է կարողանան. • հաշվի առնել երեխայի տեսողության խանգարման բնույթը, • բնույթը, • երկրորդական խանգարումներ ունեցող երեխայի բնութագրերը, • պահպանել տարածական կողմնորոշման ընթացքում վարժությունների կանոնները, իմանալ որոշակի վարժությունների հակացուցումները և այլն: Այսպիսով, տեսողության խանգարումներ ունեցող նախադպրոցական տարիքի տարածական կողմնորոշման հմտությունների զարգացումը կազմակերպում է կազմակերպել և զարգացնել և իրականացնել ներկայացված տեսական մոտեցումները, հեռանկարները և ընտանիքում այս աշխատանքը գործնականում բարելավելու համար: Միայն այս պայմաններում հնարավոր կլինի հասնել ընտանիքի նախադպրոցական տարիքի աշակերտների տարածական կողմնորոշման հմտությունների զարգացմանը: ։

Աշխատանքում ներկայացվում են տեսողության խանգարումներ ունեցող իրականացվող տարածական կողմնորոշման կարողությունների ձևավորման տեսական և հիմնական մոտեցումները։

Նախաբան Այսօր ստորջրյա հնագիտությունը համաշխարհային հնագիտության ամենակարևոր ճյուղերից մեկն է: Գրեթե բոլոր զարգացած երկրները (ԱՄՆ, Իտալիա, Ֆրանսիա, Անգլիա, Իսպանիա, Ռուսաստան), ինչպես նաև Թուրքիան և Եգիպտոսը կառուցում են իրենց զբոսաշրջությունը ՝ հիմնվելով ստորջրյա հնագիտության զարգացման վրա: Այնուամենայնիվ, կան երկրներ, որոնք, ունենալով ստորջրյա հարուստ մշակույթ, դեռևս ի վիճակի չեն շրջանառության մեջ դնել այս ոլորտը: Հայաստանը չի պատկանում այս երկրներից ոչ մեկին: Նախչունիի և ջրային հարուստ ջրային ռեսուրսները չունեն զարգացած ստորջրյա հնագիտություն, բայց դա չի նշանակում, որ այն չունի ստորջրյա հնագիտության զարգացման միտումներ և հնարավորություններ: Դրանք փոքրաթիվ են կատարվում Սոնի ավազանի հատակում, դրանք ցույց են տալիս, որ անհրաժեշտ է զարգացնել այս ոլորտը նաև Հայաստանում, մանավանդ որ Հայաստանում զբոսաշրջության զարգացումն այսօր շատ արդիական է: Շոնի ավազանի հնագիտական ​​ուսումնասիրությունն ունի իր ուսումնասիրությունները, հնագիտական ​​բարդություններն ու առանձնահատկությունները: Այնուամենայնիվ, Շիրակի հնագիտության զարգացման համար անհրաժեշտ է նաև ուսումնասիրել Ախուրյանի ջրամբարի հատակը `Հայաստանի Հանրապետության երկրորդ ամենամեծ ջրային տարածքը: Հատկանշական է, որ ջրամբարի կառուցումից հետո հնագիտական ​​մի շարք հուշարձաններ մնացին ջրի տակ: Այսօր այդ հուշարձաններն ուսումնասիրության կարիք ունեն: Այս հուշարձանների շարքում պետք է նշել հին Շիրակավանը, rapրապին, Երազգավորսը: Այսօր, երբ Հայաստանի Հանրապետության զարգացումը հիմնավորում ենք տուրիզմի զարգացման վրա, ստորջրյա հնագիտության զարգացումը հնարավոր է ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Շիրակում: Այս ամենին զուգահեռ հնագիտական ​​դասընթացների շրջանակներում հանրապետական ​​համալսարաններում հնարավոր է գաղափարներ սովորեցնել ստորջրյա հնագիտության մասին: Այս դասընթացների կարիքը ունեն ոչ միայն պատմաբանները, հնագետները, աղբյուրները, այլև ուսանողներն ու մագիստրոսները, որոնք սովորում են տուրիզմի բաժիններում: Հետեւաբար, մենք առաջարկում ենք ուսանողներին, մագիստրոսներին, պատմությանը, սուզանավերի առանձնահատկություններին, զարգացման միտումներին հատուկ դասընթացների միջոցով: Այս հիմքի վրա անհրաժեշտ է պատրաստել ստորջրյա ուղեցույցներ, որոնք կկարողանան կազմակերպել ստորջրյա էքսկուրսիաներ: Ityամանակակիցություն, հնագիտություն - Սուզվելու աշխատանքը մշակվել է հին ժամանակներում, երբ լողորդները սուզվում էին Միջերկրական ծովի, Միջերկրական ծովի կամ Եվրոպական լճերի ջրերում ՝ հույս ունենալով թալանել խորտակված նավերը: Վերածննդի դարաշրջանում աճում էր հետաքրքրությունը ջրի մեջ թաքնված հին իրերի նկատմամբ: Այն կապված էր հնագիտության ՝ որպես գիտության և արվեստի պատմության ձևի զարգացման հետ: 1446 ԼԲ Ալբերտը ջրասուզակների օգնությամբ հատուկ պատրաստված միջոցների միջոցով փորձեց հանել հռոմեացի կայսրերին ջրից: 37-54 կառուցված իր խորտակված նավերի իրեր 1: 1 Լիճը չորացավ 1927-32 թվականներին, 1944 թվականին թանգարանի մոտ գերմանացիների նահանջի ժամանակ նավերը դուրս բերվեցին ափ և հրկիզվեցին: Թվարկված օրինակները կարող են կրկնօրինակվել, որի նպատակն այն է, որ ստորջրյա հնագիտությունը կարողանա նյութեր տրամադրել բոլոր հնագիտական ​​դարաշրջանների ուսումնասիրության համար: Այնուամենայնիվ, այս տերմինը երբեմն անվանում են ծովային հնագիտություն: ընդգրկում է ուսումնասիրության ամբողջ ոլորտը: Ստորջրյա հնագիտության առաջատար մասնագետներից մեկը ՝ F.որջ Ֆ. Բասսը, այս առնչությամբ գրում է. «Ineովային հնագիտությունը ներառում է ուսումնասիրություններ, որոնք իրականացվում են, բացառությամբ ծովերի հատակի, երբ շատ գտածոներ հայտնաբերվում են գետերում, լճերում և ջրհորներում: Հիդրոհնէաբանությունը ենթադրում է ջրի հնագույն աղբյուրների ուսումնասիրություն: «Ակվալոգիա» տերմինի նման հիբրիդը նույնպես բավարար չէ այս ոլորտը նկարագրելու համար: Հնագետն այս աշխատանքը անվանել է «Ստորջրյա հնագիտություն»: Պրոֆեսոր Ռ. Օրբելու տեսանկյունից «ստորջրյա հնագիտություն» տերմինը շեշտը դնում է ջրասուզակի աշխատանքը ծովի հատակում, ջրի տակ, դա ենթադրում է ծովի հատակից հին արտեֆակտների արհեստական ​​արդյունահանում: Գիտնականը «հիդրոլոգիա» տերմինը դնում է ավելի լայն իմաստով, նախընտրում է այս տերմինը և ասում. «Անունը լիովին գրագետ է, ճշգրիտ, ճկուն, գիտականորեն հիմնավորված»: «Հնագիտություն»: Այնուամենայնիվ, այսպես կոչված ուղղակի հիշատակը սուզվելու առաջին հիշատակությունն է հայ մատենագրության մեջ 851 թվականին: Պատմաբանը Մովսեսում նշում է «խորը» բառը: Հաջորդ հիշատակումն է Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու հիշատակումը, որտեղ հեղինակը նշում է XI դարում մարգարիտ արդյունահանող մարդկանց: XII դարում կա երկու նման հավանական հղում: Առաջինը Ներսես Շնորհալու գլուխկոտրուկներից մեկում է, իսկ երկրորդը ՝ Միխայիլ Ասորուի կողմից հայկական աղբյուրներում հիշատակված խորը հղումներում [2, էջ 93-97]: «Ronամանակագրության» մեջ: Ռուբեր Օրբելին համարվում է ստորջրյա հնագիտության հիմնադիրը: Խորհրդային Միությունում առաջին ստորջրյա աշխատանքները Ռ. Օրբելին կատարել է 30-ականներին: Նրան օգնում էին EPRON ջրասուզակները: , Ռ. Օրբելինի այս ուսումնասիրությունները նկարագրել են նրա մահից հետո ՝ 1947 թ.-ին, տպագրված «Ուսումնասիրություններ և հետազոտություններ» հոդվածում [4]: Երեք տաղանդավոր եղբայրներից ավագը միշտ էլ հեռու է եղել սովետական ​​հասարակության ուշադրությունից: Ստորջրյա հնագիտությունից զատ ՝ նա հրապուրված էր աստվածաբանությամբ, այս ոլորտում նույնպես ունի ուշագրավ աշխատություններ: Նրա վաստակը մեծ է NAGEPRON 2 գործունեության ոլորտում: Ռուբեն Օրբելու նման, այս գիտնականն իր կյանքի մի զգալի մասը նվիրում է սուզվելուն: Ստորջրյա հնագիտության պատմաբան Վյաչեսլավ Տասկան իր «Հին միջերկրածովյան ստորջրյա հնագույն հնագիտություն» աշխատության մեջ (2009 թ.) Ներկայացնում է Ռ. Օրբելիի ներածությունը: «Պրոֆեսոր Ռ. Օրբելու վաստակը կայանում է նրանում, որ նա չփոխանցեց ջրասուզման մեթոդներն ու հնարքները մեխանիկական ստորջրյա հնագիտության մեջ, բայց վերասահմանեց ոլորտի պատմությունը շատ տասնամյակներ առաջ ՝ կանխորոշելով ոլորտի այսօրվա արդիականությունը: Դրա շնորհիվ պրոֆեսոր Ռ. Օրբելին իրավամբ համարվում է Ռուսաստանում ստորջրյա հնագիտության նախահայր ՝ որպես անկախ ուղղություն, և Սև ծովի ափի հունական քաղաքների մոտակայքում հնագիտական ​​պեղումները «դարձան մեր երկրի առաջին մանկավարժական ձեռնարկը» [6]: «Հիդրոհնէաբանություն. Հնէաբանների սերունդների հիմքերը, որոնց հիմքերը նրանք բաց չեն թողել», - ասաց Ռուբեն Օրբելին. «Սուզվող կազմակերպությունն աշխարհում առաջին անգամ կանգնած էր գիտության շարքերում ՝ անցնելով համակարգին ստորջրյա պեղումներ, մի ուժ, որի հետ պետք է հաշվել: Խորհրդային իրականության մեջ ջրասուզակը հնարավորություն ունեցավ պատմաբան դառնալ հետաքրքրության առկայության դեպքում: Bornնվում է պատմագրության մի նոր ոլորտ `ստորջրյա հնագիտություն կամ հիդրոհնագիտություն: » Ռ. Օրբելին մշակեց Սևծովյան ավազանում ԽՍՀՄ-ում ստորջրյա հնագիտական ​​պեղումների համակարգ կառուցելու երկարաժամկետ ծրագիր: Հայրենական մեծ պատերազմի սկիզբը և գիտնականի մահը երկար ժամանակ դադարեցրին գիտության այս ոլորտի զարգացումը: Այս ոլորտի զարգացման նոր փուլը սկսվեց 1950-ականներից: մեջտեղում [6]: 1957 թ.-ին այդ աշխատանքները սկսվեցին թեթեւ ջրասուզման սարքավորումների հիման վրա: Գործը վարում է Վ. Դ.Բլավացկին: Տեսությունը, որը գտնվում էր բավականին թույլ մակարդակի վրա, փոխարինվում է գործնական պատմություններով: Նյութի բազային-թթվածնային սարքերը ավելի մանրամասն ուսումնասիրվել են: 1957 Բ. Պետերսը, Ի. Փիթերսը, միացան Պանտիկապեի ստորջրյա արշավախմբին Սմիրնովի, Բ. Բլավացկի ամռանը: Արշավախմբի ղեկավարն էր Վ.Դ.Բլավացկին: Այս արշավախմբի գործողությունները ցույց տվեցին թթվածնային սարքավորումները ջրասուզակներով փոխարինելու անհրաժեշտությունը: 1958 թվականը 1945-ի ամռանը արշավախումբն արդեն ուներ մի քանի սովետական ​​քառակուսիներ, որոնք տրամադրվել էին MEI Diving Club- ի կողմից: 1950-ականներ theակ Իվ Կուստոն դառնում է նույն գործի մշակողը: Սկզբում quesակ Իվ Կուստոն սուզվեց Mask Tube- ի օգնությամբ, բայց հետո նա ստեղծեց մի սարք, որը թույլ էր տալիս շնչել մեծ խորությամբ: Նա 1938 թվականին փորձարկեց աշխարհում առաջին ջրասուզումը, և այս սարքը օգնեց ոչ միայն նրան, այլեւ շատ ուրիշներին ավելի լավ ուսումնասիրել ստորջրյա աշխարհը: Ստորջրյա նկարահանումներն այսօր գերբնական երեւույթ չեն համարվում, բայց Կուստոնից առաջ ոչ ոք չէր կարող պատկերացնել նման բան: Այս տաղանդավոր գիտնականը ստեղծեց ջրաթափանցող տեսախցիկ, ստորջրյա լուսավորության սարքավորումներ և հետագայում առաջին հեռուստասերիալը, որն ունակ էր տեսանկարահանել մեծ խորությամբ: Նշանակվել է Մոնակոյի օվկիանոսագիտական ​​թանգարանի տնօրեն: 1973 թ. Նա հիմնադրեց Custo միությունը, որը զբաղվում էր ծովային միջավայրով: Quesակ Իվ Կուստոն միշտ համագործակցում էր հնէաբանների հետ, ուստի համատեղ ձեռքբերումների արդյունքները ցնցող էին: Տասնամյակների ընթացքում ստորջրյա հնագիտական ​​պեղումները ցույց են տվել, որ ծովերում, գետերում, լճերում հնարավոր է անհամեմատ տարբեր համաշխարհային ուսումնասիրությունների հայտնաբերում: Եվ ամենակարևորն այն է, որ ստորջրյա աշխատանքների ընթացքում հայտնաբերվեն այնպիսի արտեֆակտներ, որոնք հնարավոր է հանել միայն ջրից: Տարբեր երկրների ստորջրյա հնէաբանների կարծիքով ՝ ամենահետաքրքիրը սուզված առևտրական ռազմանավերն են: Հին ժամանակներում, միջնադարում, ժամանակակից ժամանակներում նավաբեկությունները տարածված էին: Ամերիկյան տերիեր նավարկության պատմության ընթացքում նավերի քանակը, որոնք տարբեր պատճառներով հայտնվել են օվկիանոսների հատակում, կազմում է մոտ մեկ միլիոն: 20-րդ դարի սկզբից մինչ օրս միջին հաշվով ամեն օր խորտակվում է շուրջ 400 նավ, իսկ մարդիկ նավարկում են ավելի քան 2000 տարի: Կարելի է ենթադրել, որ յուրաքանչյուր 40 կմ 2-ում կա ստորջրյա նավ: Վերջին կես դարի ընթացքում տարբեր դարաշրջանների տասնյակ նավեր են հայտնաբերվել, թանգարաններ կամ ընկղմվել Միջերկրական ծովում: 1958-1969 թվականներին Թուրքիայի ափամերձ Բոդրում քաղաքում, որտեղ ցուցադրվել են բազմազան իրեր, ստորջրյա պեղումների արդյունքում ստեղծվել է Բոդրումի ստորջրյա հնագիտության թանգարանը: Թանգարանը եզակի է Եվրոպայում: Տասնյակ սուզանավեր են հայտնաբերել quesակ Իվ Կուստոյի արշավախմբերը Իսպանիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Սիցիլիայի, Կորսիկայի և Սարդինիայի ափերի մոտ: Subանկացած սուզանավ մեծ արժեք ունի ոչ միայն պատմաբանների, այլ նաև նրանց համար, ովքեր զբաղվում են նավիգացիայով, նավաշինությամբ և միջազգային կապերով `մարդկության զարգացման տարբեր փուլերում: Նավերը ներկայացնում են պատմական հուշարձանների մի համակարգ, որը բնութագրում է մի ամբողջ դարաշրջան: Այս նավերը ամբողջությամբ թալանված չեն մարդկանց կողմից: Ընկղմված նավերից սուզանավերի հնագիտության համար կարող են օգտագործվել խորտակված քաղաքներն ու բնակավայրերը: Ընկղմվելու պատճառները շատ են: Նորացման միջոցով ծովային առևտուրը ջրասույզ է լինում Միջերկրական ծովում: Երկրաշարժի տեկտոնական փոփոխությունները, որոնք առաջացել են հրաբխային գործունեության, ավերիչ երկրաշարժերի, օվկիանոսի գլոբալ մակարդակի բարձրացման հետևանքով: Մեզ ջրի ամբողջական ուսումնասիրություն է պետք, քանի որ Կիլիկյան Հայաստանի ռազմանավերը նավարկում էին հենց այստեղ: 1931-1934 թվականներին ֆրանսիացիները հետազոտեցին փյունիկյան Տյուրո նավահանգիստը: Որոշ ժամանակ անց Օնորե Ֆրոստը նմանատիպ ուսումնասիրություն անցկացրեց Արևելյան Միջերկրական ծովի ափին, մասնավորապես նա ուսումնասիրեց Տյուրոսը, Սիդոնը, Ատլիտան և Կեսարիան: Բայց ստորջրյա հնագիտության ամենակարևոր ձեռքբերումներից մեկը լեյտենանտ Jeanան Ալինի ջրասուզակների կողմից մշակված հատուկ մասշտաբն էր, որը նրան հնարավորություն տվեց կատարել մի շարք կարճ սուզումներ, որոնց ընթացքում ազոտը չէր կարող ներծծվել արյան մեջ: Այս մասշտաբով սուզվելը հնարավորություն տվեց խնայել ժամանակի «ուժերը», ամենակարևորը `մի քանի անգամ բարձրացնել աշխատանքի անվտանգությունը: Պրոֆեսիոնալ ջրասուզակներից մեկը մահացել էր կեսոն հիվանդությունից: 1948-ի գործողության ընթացքում ոչ ոք չի տուժել, և միայն մեկ ջրասուզակ ստիպված է եղել տեղակայվել սեղմման խցիկում: Ինստիտուտներ Այս բազմաթիվ այլ միջադեպերը ցույց են տալիս, որ խորը կապ կա սուզվելու և «ստորջրյա հնագիտության» միջև: Սուզվելը կարող է ապահովել գրագետ ստորջրյա աշխատանք; մշակել գրագետ սուզվելու բազմաթիվ մեթոդներ: Այսօր աշխարհում կան ստորջրյա (ծովային) հետազոտական ​​կազմակերպություններ, որոնցից ամենահայտնիը ԱՄՆ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) Woods Hole OceanographicInstitution- ն է [15], Տեխասի համալսարանի Thethe Environment- ը [13], Կենտրոնի Ստորջրյա հետազոտություններ, մագիստրոս (ավստրիական հետազոտություններ) Կամիլ ullուլիան կենտրոն, Պրովանս համալսարան (Ֆրանսիա), Բարսելոնայի համալսարան (Իսպանիա), Նորվեգիայի գիտության և տեխնոլոգիայի համալսարան (Նորվեգիա): Ստորջրյա հետազոտության համար այսօր անհրաժեշտ են բազմաթիվ հմտություններ, մանավանդ որ յուրաքանչյուր ջրավազան ունի իր յուրահատուկ առանձնահատկությունները: Բացի մեթոդաբանության մշակումից և կիրառումից, կան մի շարք իրավական խնդիրներ, մասնավորապես ստորջրյա հետազոտությունների համար կառավարության կողմից բաց ձևի տրամադրումը: Եթե ​​հայտնաբերվել է որևէ կարևոր մաս ՝ շենք, նավ և այլն, իրավական ո՞ր սկզբունքների համաձայն է այն պաշտպանվելու պետության կողմից: Այսօր կարող ենք ասել, որ ունենալով Շանիավազանի և Ախուրյանի ջրամբար, որի ներքևում կան մի շարք հուշարձաններ, մենք անհրաժեշտություն ենք զգում զարգացնել համապատասխան իրավական դաշտը: Հնագիտությունը Հայաստանում, բայց ստորջրյա ուսումնասիրությունները, հաշվի առնելով այս ծավալուն թեմայի խորությունը, Հայաստանի Հանրապետությունում անցկացվող հրատապությունը, մենք առաջարկել ենք նաև մագիստրոսական թեզ 3, որում մանրամասն ուսումնասիրություն է կատարվել: Ուսանողը բազմիցս սուզվում է մի շարք հայտնագործությունների մեջ, որոնք այս ոլորտի թույլ զարգացման պատճառով հայ հնագետները չեն կարող մանրամասն ուսումնասիրել: Ուսանողը բազմաթիվ սուզումներ է կատարել Կարմիր, Միջերկրական ծովերում, Վանա լճում, այս սուզումների արդյունքում պատրաստվել են մի շարք զեկույց-ծրագրեր, ղեկավարվելով գրվել է մագիստրոսական թեզ, որն անցել է փայլուն պաշտպանություն և պաշտպանություն: Ուշագրավ է արխիվներում վարպետի աշխատանքը: Նա ուսումնասիրել է Մխիթարյանների Վիեննայի Մաշտոցի անվան Մատենադարանի բազմաթիվ աղբյուրներ ՝ փորձելով ներկայացնել 3 մագիստրոս ՝ Աննա Մարտիկյան: Ստորջրյա հնագիտության միջնադարյան ակունքները Հայաստանում: Ուսումնասիրության կարևորագույն հարցերից է Սյան և Վանալջում մարտերի ընթացքում խորտակված լաստանավների, նավերի հայտնաբերումը, հարակից կազմակերպությունների գործունեության վերլուծությունը: ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի [17] Կոնվենցիայում նշված հնագիտական ​​զարգացման եզրակացություն: Այսպիսով, ելնելով Հայաստանում առկա անհրաժեշտությունից, ստորջրյա հատուկ առաջարկներ հնագիտության պատմաբաններին, ուսուցչությանը, մշակութաբաններին, հնագետներին, հատկապես տուրիզմի հետ կապված ֆակուլտետների ուսանողներին: ։

Հիմնավորելով Հայաստանի Հանրապետությունում ստորջրյա հնագիտության զարգացման անհրաժեշտությունը՝ առաջարկում ենք բուհական դասընթացներում որոշակի ժամաքանակով նաև ներառել ստորջրյա հնագիտության դասավանդումը, որը անհրաժեշտ է պատմաբաններին, մշակութաբաններին, հնագետներին, հատկապես տուրիզմի հետ կապված մասնագիտացում ունեցող ֆակուլտետների ուսանողներին և այս ոլորտով զբաղվող էքսկուրսավարներին։

ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ Սեփականության իրավունքի համատեքստում համաչափության սկզբունքը Համընդհանուր իրավական ստանդարտները կանխորոշում են ոչ միայն իրավունքների և ազատությունների էությունը, այլև դրանց սահմանափակման հիմնական նախադրյալները: Այս չափանիշների անտեսումը կարող է անհատական ​​իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման ինստիտուտը կամայականության թիրախ դարձնել: Այս այլ պատճառներով, բացի օրենքի էությունը արտահայտող և վերջինիս հիմքը հանդիսացող սկզբունքներից, օրենսդիրը նախատեսել է կամայականության արգելքի, հայեցողական լիազորությունների սահմանափակման և համաչափության սկզբունքներ: Սրանք փոխկապակցված սկզբունքներ են, որոնց պահպանումը օրինականության ապահովման երաշխիքներից մեկն է: Այս հոդվածում մենք հիմնականում կենտրոնանալու ենք համամասնության սկզբունքի վրա, որպես վարչակազմ, առանց անտեսելու, սակայն, այլ փոխկապակցված սկզբունքների կարևորությունը դրա կիրառման սահմանների առումով: Սահմանադրության 78-րդ հոդվածով նախատեսված համամասնականության սկզբունքը համընդհանուր ուղղվածություն ունի: Այն վերաբերում է ընդհանրապես պետական ​​մարմինների կողմից մարդու իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման հիմնական չափանիշներին: Սույն հոդվածի շրջանակներում այն ​​համակողմանի ուսումնասիրելու անհնարինության պատճառով նպատակահարմար է հատուկ ուշադրություն դարձնել վարչական պատասխանատվության ոլորտում պատժամիջոցների համաչափության խնդրին: Ավանդաբար, այս սկզբունքն ընկալվում է որպես քրեական պատասխանատվության սկզբունք, մինչդեռ այն իր բովանդակության մեջ էական կիրառություն ունի, հատկապես վարչարարության ոլորտում, ընդ որում, ոչ միայն վարչական պատասխանատվության շրջանակներում: Նշված սկզբունքն արտացոլված է «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածում, որը հետեւում է, որ վերջինս վերաբերում է ընդհանուր վարչական մարմինների գործունեությանը ՝ գործի հարուցումից մինչև վարչական ակտի ընդունումը: Ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ օտարերկրյա պետությունների հայցերը, որոնք օրեցօր ավելանում են ՝ համամասնության սկզբունքը վիճարկելու պատճառով, անհայտ չեն դատական ​​պրակտիկային: Համամասնականության սկզբունքի պահպանման անհրաժեշտությունը նախապայման է անհատների իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման հարցում պետության կողմից կիրառվող հարկադրանքի միջոցների անհրաժեշտության և օրինականության պահպանման համար: Այս սկզբունքի ուսումնասիրությունը անհրաժեշտ է կատարել «անհրաժեշտություն», «օրինականություն», «նպատակներ», «սահմաններ», «ծավալ», «միջոցներ» և «կարողություն» տերմինների համատեքստում: VV. Ըստ Լապայի, Սահմանադրության իրավական տրամաբանությունը, որը հռչակում է մարդու իրավունքներն ու ազատությունները որպես բարձրագույն արժեք, ենթադրում է, որ դրանց սահմանափակման դեպքում պաշտպանված սահմանադրական արժեքները պետք է արտահայտվեն համապատասխան իրավունքների միջոցով: Այսինքն ՝ մարդու իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման օրինականությունը քննելիս դատարանը չի կարող բավարարվել միայն փաստարկելով սահմանադրական արժեքները պաշտպանելու անհրաժեշտությունը: Այն պետք է արդարացնի, թե իրավունքների և ազատությունների որ պաշտպանությունը պահանջում է պատասխանատվության այս միջոցի կիրառում: Որպես այս դիրքորոշման շարունակություն, պետք է նշել, որ ըստ որոշ տեսաբանների ՝ համաչափության սկզբունքը ներառում է սահմանափակող նպատակների հետ կապված չորս հիմնական պահանջ ՝ 1) սահմանափակումների արդարացում (պաշտպանության կարիք ունեցող իրավունքների և շահերի առկայություն, միջոցների նշում զսպում), 2) զսպման օգտակարություն (պաշտպանված) Իրավունքների կարևորությունն այն է, որ դրանք մարդու հիմնարար իրավունքներն ու ազատություններն են (հարակից շահեր). միասին. Ըստ Գ.Ա. Հաջիի, սահմանափակումների համաչափության չափանիշները սահմանադրական նորմերից դուրս են, ինչը նշանակում է, որ նման չափանիշների մշակման անհրաժեշտություն կա [1] Ազգային ժողովի, Սահմանադրական դատարանի լիազորությունների օգտագործման միջոցով ( Հայաստանի Հանրապետություն): Տեսական գրականության մեջ նշվում է, որ համաչափության սկզբունքը ապահովում է զսպման միջոցների և միջոցների միջև հավասարակշռություն այնպիսի միջոցների միջոցով, ինչպիսիք են անհատականացումը և տարբերակումը: Հետևաբար, քննարկվող սկզբունքը պետք է քննվի վարչական պատասխանատվության ոլորտում առկա գործնական օրինակների և դրանց վերաբերյալ դատարանների կողմից տրված մեկնաբանության տեսանկյունից ՝ հասկանալու համար, արդյոք վերոհիշյալ մեթոդները պահպանվում են գործում: օրենք Համապատասխանության սկզբունքը վարչական պատասխանատվության միջոցների մասով հանդես է գալիս որպես գործիք `ապահովելու դրանց համապատասխանությունն ու ողջամտությունը առավել հայտնի, օրինականորեն հիմնավորված հասարակական-իրավական նպատակներին: Վարչական պատասխանատվությունը հանգեցնում է անձի իրավունքների և ազատությունների սահմանափակմանը, այն պետք է կոչվի ապահովել Սահմանադրությամբ ամրագրված նպատակների իրականացումը: Ավելին, ինչպես նշված է Սահմանադրության 78-րդ հոդվածում, սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է համաչափ լինեն սահմանափակված հիմնական իրավունքի և ազատությունների նշանակությանը: Հատկանշական է, որ Սահմանադրության մեջ ամրագրված համամասնականության սկզբունքը տարածվում է ոչ միայն իրավական պաշտպանության միջոցների, այլ նաև Սահմանադրության ուժի մեջ մտնելու հետ կապված անձի իրավունքներն ու ազատությունները սահմանափակող ցանկացած միջոցի վրա: Պետության իրավական բնույթը կանխորոշում է նրա պատասխանատվության բարձր մակարդակը `իր օրինականությունը սահմանափակող գործողություններ իրականացնելիս: Սահմանադրական դատարանի [2] համաձայն, օրենքի գերակայության գաղափարի հիման վրա հասարակական հարաբերությունների կարգավորման համամասնականության ընդհանուր սկզբունքը բխում է Սահմանադրության 1-ին, 3-րդ և 43-րդ հոդվածների համատեղ վերլուծությունից: Բնական է, որ օրենսդիրը չի կարող ներկայացնել սահմանափակող գործունեության բոլոր մանրամասները, որ շատ հարցեր մնում են իրավապահ մարմինների հայեցողությանը, բայց պատասխանատվության չափը պետք է տարբերակել `ելնելով արարքի ծանրությունից, հանրային վտանգի աստիճանից: , վնասի չափը, մեղքի աստիճանը կամ այլ նշանակալից հանգամանքներ: Ըստ այդմ, օրենսդիրից պահանջվում է սահմանել պատասխանատվության իրավական կանոնակարգ, որը թույլ կտա իրավասու մարմնին որոշել պատասխանատվության որոշակի չափը `ելնելով իրավախախտման բնույթից և հանրային վտանգի աստիճանից: Սահմանադրական դատարանը նաև նշել է, որ համաչափության սկզբունքը պահանջում է արդար հավասարակշռություն չափով սահմանված պատասխանատվության միջոցի և «պատասխանատվության սահմանմամբ հետապնդվող օրինական նպատակի» միջև: Հարկ է նշել, որ միջազգային պրակտիկայում, հաշվի առնելով տարբեր վարչական իրավախախտումների սահմանման բնույթը և դրանց համար պատասխանատվության սահմանումը, իրավապահ մարմինների համար նախատեսվում է հայեցողության ավելի լայն շրջանակ `ընդհանուր կանոնով սահմանելով վարչական նվազագույն չափը: տուգանքներ (որոնք, օրինակ, գոյություն ունեն): Ռուսաստանում, Գերմանիայում, Լիտվայի Հանրապետությունում, Լատվիայի Հանրապետությունում, Բելառուսի Հանրապետությունում, Մոլդովայի Հանրապետությունում և այլն): Ինչպես նշել է Սահմանադրական դատարանը, Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգիրքը նման մոտեցում չի որդեգրել: [3] ՍԴ-ի մատնանշած խնդիրն առաջանում է հատկապես այն դեպքում, երբ որոշակի հանցագործության համար սահմանված պատժի նվազագույն շեմը չի համապատասխանում հանցագործին, մեղավորության աստիճանին կամ հատկապես գույքային կարգավիճակին, և նշված պատժամիջոցը կարող է անհիմն խոչընդոտներ ստեղծել դրա իրականացման համար: ճիշտ. Նմանատիպ իրավիճակ է ստեղծվում հավաքների իրավունքների իրականացման դեպքում, երբ հավաքների մասնակիցներ են նաև անբարենպաստ սոցիալական կարգավիճակ ունեցող անձինք, պատժի նվազագույն շեմը (50 000 դրամ), ըստ էության, թույլ չի տալիս համաչափության սկզբունքը: պատշաճ կերպով կիրառվելու համար: կիրառումը Անհատականացման կիրառում: Մեր կողմից առանձնացված իրավունքների հնարավորությունը Պետական ​​օրենսդիր մարմնին պարտադրում է դրանց պատշաճ կատարումն ապահովող երաշխիքներ մշակելու անհրաժեշտությունը, մինչդեռ գործող իրավական կարգավորումներում խուսափում են դեպքերից, երբ անձը, անհամաչափ նշանակված տուգանքի վախից, հրաժարվում է գործադրելուց: սահմանադրորեն երաշխավորված իրավունքները: Մենք չենք կարող համեմատական ​​եզրեր կազմել վարչական իրավունքի «քրեական իրավունքի» միջև ՝ առանց անտեսելու, իհարկե, այն փաստը, որ վարչական իրավախախտումները պակաս վտանգավոր են, քան քրեական օրենսդրությամբ նախատեսված հանցագործությունները: Այսպիսով, եթե քրեական օրենսդրությունում կա ավելի քիչ պատիժ նշանակելու հնարավորություն, քան հոդվածի սանկցիան նախատեսված է, ապա վարչական իրավախախտման դեպքում իրավապահը զրկվում է այդ հնարավորությունից: Ինչպես իրավացիորեն նշեց Սահմանադրական դատարանը, իրավական կարգավորման նման մոտեցման պայմաններում, իրոք, կարող է խնդրահարույց լինել անհատական ​​վարչական իրավախախտումների համար նվազագույն շեմից ցածր տուգանք կիրառելը, իրավապահի հայեցողության հարաբերական սահմանափակում, ինչը կարող է բացառել ավելի ցածր տուգանքի կիրառումը: Սակայն Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգիրքը իրավական կարգավորման նման հնարավորություն չէր նախատեսում: Հատկանշական է, որ Գերմանիայում քրեական գործերով տուգանք նշանակելիս տուգանքի չափը մնում է դատարանի հայեցողությանը ՝ ելնելով արարքի հանրային վտանգից, մեղքի աստիճանից և, իհարկե, չափից: հանցագործի եկամտի մասին: Վերոհիշյալ խնդիրը լուծելու համար մենք կարող ենք առաջարկել երկու հավասարապես ընդունելի տարբերակ. Նախատեսել ավելի փոքր տուգանքի կիրառման հնարավորություն, դատարանին պարտադրել յուրաքանչյուր դեպքում համաչափ տուգանք կիրառելու պարտավորություն (հաշվի առնելով գույքի կարգավիճակը) կամ սահմանել այսպես կոչված մշտական ​​սեղան ՝ Գերմանիայի օրինակով: Գերմանիայում վերոհիշյալ աղյուսակում ընդգրկված գործողություններից յուրաքանչյուրի համար սահմանվում է համաչափ տուգանք, որն իր հերթին բերում է տուգանային միավորների: Սրանք պատասխանատվության եզակի միջոցներ են տուգանքից հետո, որոնք հանգեցնում են այս կամ այն ​​իրավունքի սահմանափակմանը: Ավելին, տույժերի որոշակի չափը չգերազանցող դեպքում տուգանային միավորներով նախատեսված հետևանքները չեն ստացվում: Սա արդյունավետ միջոց է կանխարգելելու և մարդկանց նախազգուշացնելու նոր իրավախախտումների մասին, օրինակ ՝ ութ տուգանային միավորի առկայությունը հանգեցնում է վարորդական իրավունքի զրկման: ՀՀ վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքի 9-րդ, 32-րդ և 279-րդ հոդվածների համատեղ ուսումնասիրությունը փաստում է, որ վարչական պատասխանատվության սկզբունքներից մեկը «մեղավորության համար պատասխանատվություն» սկզբունքն է, ինչը նշանակում է, որ վարչական տույժը կարող է կիրառվել միայն մեղավոր անձի նկատմամբ: վարչական իրավախախտում կատարելու մասին: Նշված օրենսգրքի 10-րդ և 11-րդ հոդվածները բացահայտում են հանցագործությունը դիտավորյալ կամ անզգուշորեն կատարելու հասկացությունները: Այս տեսանկյունից և՛ քրեական, և՛ վարչական օրենսդրության մեջ տրամաբանական է տարբերակել իրավաբանորեն ՝ ըստ ձիու պատժի: Մեղքը, որպես վարչական անձնակազմի սուբյեկտիվ կողմի պարտադիր տարր, վարչական պատասխանատվության միակ իրավական նախապայմանն է: Մինչդեռ, ինչպես Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքում, այնպես էլ հարակից ճյուղերի օրենքներում կան մի շարք իրավախախտումներ, որոնց դեպքում մեղավորության ձուն չի տարբերակվում ՝ վտանգելով քննարկվող սկզբունքի կիրառումը: Այս սկզբունքը սերտորեն կապված է վարչական պատասխանատվության մեկ այլ սկզբունքի ՝ այն է ՝ անձնական պատասխանատվության հետ, ըստ որի ՝ անձը պատասխանատու է միայն անձնական հանցագործության համար: Դա պատասխանատվության միջոցի և պատասխանատվության սահմանման մեջ հետապնդվող օրինական նպատակի հավասարակշռության ամենաուժեղ երաշխիքներից մեկն է: Դատական ​​պրակտիկայում քիչ չեն դեպքերը, երբ մեկ այլ անձի պատասխանատվության ենթարկելը, ըստ էության, չի կատարում պատասխանատվության նպատակները ՝ մեկ անգամ ևս վտանգելով համամասնության սկզբունքը, որը ուսումնասիրության առարկա է: Կա մեկ այլ ՝ ոչ պակաս կարևոր խնդիր ՝ իրավաբանական անձի օբյեկտիվ մարմնավորում: Հաշվի առնելով, որ իրավաբանական անձը, որպես վարչական իրավունքի սուբյեկտ, զրկված է գործողությունների նկատմամբ հոգեբանական վերաբերմունք ունենալուց, դրա համար «գիտակցություն», «ցանկություն», «նախատեսել» հասկացությունները չեն կարող կիրառվել, հետևաբար ՝ մեղավորությունը ընկնում է իրավաբանական անձի վրա: Դրանք վերագրելի չեն: Այս կապակցությամբ հարկ է նշել, որ տեսական գրականության մեջ գերակշռում է հետևյալ մոտեցումը. «Իրավաբանական անձի մեղքը» հասկացությունը տարածված է. դա վերաբերում է իր կողմից սահմանված կանոններն ու նորմերը պահպանելու, ինչպես նաև դրանց համապատասխանեցնելու հնարավոր միջոցներ չձեռնարկելու հնարավորությանը: Միայն իրավական-փաստական ​​չափանիշների միաժամանակյա առկայությունը կարող է ապացուցել, որ իրավաբանական անձը հնարավորություն է ունեցել պահպանելու այն կանոններն ու նորմերը, որոնց խախտման համար սահմանվել է վարչական պատասխանատվություն: Նախադեպային իրավունքի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս առանձնացնել իրավաբանական անձանց երեք պարտավորությունները: Իրավաբանական անձի ձեռնարկած բոլոր միջոցները ձեռնարկվե՞լ են իրավական նորմերին համապատասխանելու համար: Վերջինս հնարավորություն ունեցե՞լ է, թե ոչ: 2) իրավաբանական անձի մեղքը որոշվում է նրա աշխատողի մեղքով. այսինքն ՝ վերջինիս գործողությունները մեկնաբանվում են որպես իրավական ակտեր, եթե չի ապացուցվում, որ աշխատողը գործել է իր լիազորություններից դուրս. Այստեղ, իհարկե, լուրջ խնդիրներ կան համամասնության սկզբունքի հետ կապված, ուստի Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգիրքը պետք է նախատեսի այդ խնդրի լուծումը ՝ բացառելով սխալ մեկնաբանությունները և կամայականությունների հնարավորությունները: Սահմանադրական դատարանի վերոհիշյալ որոշումը սահմանում է, որ ՀՀ մաքսային սահմանին իրենց անունով տեղափոխված ապրանքների չհայտարարագրման կամ չհայտարարագրման դեպքում պետական ​​բյուջե չի նախատեսում ապրանքների, փոխադրամիջոցների կամ դրանց առանձին խմբաքանակ: մաքսատուրքեր, հարկեր, տուրքեր և այլ պարտադիր վճարներ պետական ​​բյուջե: Նրանց սոցիալական վտանգի մակարդակը միատարր դարձնելով: Միևնույն ժամանակ, քննարկվող հոդվածի մասում օրենսդիրը հստակ ընդգծել է այն փաստը, որ մաքսային վճարների թերագնահատում կամ չհաշվարկ չկա: Որպես հոդվածում բարձրացված հարցերի տրամաբանական շարունակություն, առաջարկվում են հետևյալ լուծումները. - վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսդրության մեջ որպես վարչական տուգանքի ընդհանուր նվազագույն չափ սահմանել վարչական տուգանք, շեմից պակաս տուգանք կիրառել. - վերանայել որոշ իրավախախտումների դրույթները. Ամփոփելով մեր վճիռները համաչափության սկզբունքի ընկալման և կիրառման վերաբերյալ `լավ կառավարման համատեքստում, նպատակահարմար ենք գտնում նշել, որ իրավական մշակույթը դեռ թույլատրված չէ ձևավորել կանխատեսելի և արդյունավետ իրավապաշտպան պրակտիկա` այդ սկզբունքը երաշխավորելու համար: մեթոդական աջակցություն: Մասնավորապես, նպատակահարմար է մշակել և իրականացնել բարդ մոտեցումներով մեթոդաբանորեն համարժեք ձեռնարկներ: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] ՀՀ Սահմանադրական դատարանի որոշումը ՝ ՀՀ Արտասես Անտոնյանի դիմումի հիման վրա ՀՀ մաքսային օրենսգրքի 203-րդ հոդվածի ՀՀ Սահմանադրության համապատասխանության հարցը որոշելու դեպքում, URL: http: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=61436 (հասանելի է: 06.08.2017): [3] ՀՀ սահմանադրական դատարանի որոշում 1304, 20 սեպտեմբերի 2016 թ. Մարտիրոսյան Տաբատի սկզբունքը ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՈՐԱԳՐՄԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ Հիմնաբառեր. Վարչական իրավունք, համամասնություն, սկզբունքներ, վարչական տարբերակում: ։

Պետության իրավական բնույթը կանխորոշում է նրա պատասխանատվության բարձր մակարդակը իրավասահմանափակող գործունեություն իրականացնելիս։ Վարչական պատասխանատվությունը հանգեցնում է անձի իրավունքների ու ազատությունների սահմանափակման. այն պետք է կոչված լինի Սահմանադրությամբ ամրագրված նպատակների իրականացումն ապահովելուն։ Ավելին, ինչպես նշվում է Սահմանադրության 78-րդ հոդվածում, սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է համարժեք լինեն սահմանափակվող հիմնական իրավունքի ու ազատությունների նշանակությանը։ Հատկանշական է, որ Սահմանադրությամբ ամրագըրված համաչափության սկզբունքը վերաբերում է ոչ միայն իրավաբանական պատասխանատվության միջոցներին, այլև Սահմանադրության ամրագրման համեմատ անձի իրավունքներն ու ազատությունները սահմանափակող ցանկացած միջոցի։ Սույն հոդվածի շրջանակներում անդրադարձել ենք համաչափության սկզբունքի կիրառմանը վարչարարության իրավունքի իրացման համատեքստում, բայց թեմայի ընդարձակության պատճառով ուշադրություն ենք դարձրել հատկապես սանկցիայի համաչափության խնդրին վարչական պատասխանատվության ոլորտում։ Հոդվածում վերհանվել են վարչական պատասխանատվության ոլորտում համաչափության սկզբունքին վերաբերող մի շարք խնդիրներ, ներկայացվել են միջազգային փորձի ուսումնասիրման արդյունքները, որոնց վրա հիմնվելով՝ համաչափության սկզբունքի ապահովման համար առաջարկվել են լուծման հնարավոր տարբերակներ։

Արմատական սոցիալական փոփոխությունների պայմաններում հատուկնշանակություն է ստանում տարբեր տարիքի և սեռի դպրոցականների ֆիզիկական դաստիարակության հիմնախնդրի ուսումնասիրումը։ Վերջին տարիներիընթացքում հրատարակվել են բավականաչափ աշխատանքներ՝ նվիրված մերհանրապետության քաղաքաբնակ դպրոցականների ֆիզիկական դաստիարակության հարցերին [3, 4 և այլք]։ Միևնույն ժամանակ գործնականում բացակայում են հետազոտությունները, որոնք կատարվել են գյուղական պայմաններում բնակվող ու սովորող աշակերտների օրինակով։ Հայտնի է նաև, որ տարբեր տարածաշրջանների բնական ու կլիմայականպայմանները որոշակի ազդեցություն են թողնում սովորող երիտասարդությանֆիզիկական վիճակի վրա։ Այս առումով բացառություն չեն կազմում գյուղականպայմանները [6, 7, 10 և այլք]։ Ուստի գյուղական վայրերում ֆիզիկական դաստիարակության խնդիրները չի կարելի իրագործել ինքնավար, առանց հաշվիառնելու արտաքին միջավայրի տարածքային և ազգային առանձնահատկությունները։ Այս աշխատանքի խնդիրն էր՝ ուսումնասիրել Հայաստանի գյուղականվայրերում բնակվող դպրոցականների ֆիզիկական զարգացման և շարժողական պատրաստվածության մակարդակի վիճակը։ Հետազոտվել են ֆիզիկական զարգացման երեք (մարմնի հասակը, մարմնի քաշը և կրծքի շրջագիծը) և շարժողական պատրաստվածության վեց՝ արագաշարժություն (վազք 20 մ), մկանային ուժ (դաստակի մկանների դինամոմետրիա), ցատկունակություն (հեռացատկ տեղից), ճարպկություն (3x10 մ մաքոքավազք), հավասարակշռության պահպանման կարողություն («Ֆլամինգո» թեստ)և դիմացկունություն (վազք 500 մ) ցուցանիշներ։ Ուսումնասիրություններն անցկացվել են Արմավիրի մարզի 10 գյուղական դպրոցներում։ Փորձերին մասնակցելեն 11-15 տարեկան երկսեռ 767 աշակերտ։ Աշխատանքում ստացված փաստացի թվային նյութը մշակվել է մաթեմատիկական վիճակագրության մեթոդների օգնությամբ [5 և այլք]։ Գնահատվելէ վիճակագրական նյութի քանակական և որակական բնութագրերի հուսալիության աստիճանը։ Հաշվարկվել են միջին թվաբանական մեծությունները (𝑿̅),կոնկրետ համակցության միջին քառակուսային շեղումը (), միջին թվաբանականի սխալը (m)։ Տարիքային երկու խմբերի միջև եղած տարբերության հավաստիությանգնահատականը որոշվել է Ստյուդենտի t-չափանիշի օգնությամբ, որից հետոհատուկ աղյուսակի օգնությամբ սահմանվել է տարբերության հավանականության աստիճանը (P, %)։ Հետազոտության արդյունքում բացահայտվել է, որ տարիքի հետ մեկտեղբարելավվում են ֆիզիկական զարգացման բոլոր հատկանիշները, ինչը համարվում է օրինաչափ երևույթ։ Այսպես, 11-ից մինչև 15 տարեկանը տղաներիմարմնի հասակն ավելանում է 25,5 սմ, իսկ աղջիկներինը՝ 14,8 սմ։ Նույն ժամանակահատվածում մարմնի քաշն աճում է համապատասխանաբար՝ 19,2 և15,0 կգ։ Կրծքի շրջագծի ցուցանիշների տեղաշարժերը գենդերային կտրվածքովմոտավորապես միանման են և հաստատվում են մաթեմատիկական վերլուծության արդյունքներով (աղ. 1)։ Գյուղական պայմաններում բնակվող և սովորող աշակերտներիֆիզիկական զարգացման ցուցանիշներըԱղյուսակ 1ՏարիքըՔանակըԿրծքի շրջագիծը, սմտղաներՄարմնի հասակը, սմՄարմնի քաշը, կգաղջիկներՑավոք, Հայաստանի գյուղական վայրերում բնակվող երեխաների ու դեռահասների ֆիզիկական վիճակի գնահատումը չի եղել հատուկ ուսումնասիրման առարկա։ Կարելի է մատնանշել քառորդ դար առաջ կատարված միայն մեկաշխատանք[9]։ Սակայն, այդ հետազոտությունն անցկացվել է Հայաստանիլեռնային պայմաններում և հարակից տարիքային խմբերում՝ 8-9, 10-11, 12-13 ևայլ տարեկաններ։ Փորձերը՝ ինչ-որ չափով համադրելու մեր կողմից ստացվածարդյունքները հեղինակի նյութերի հետ, հնարավորություն տվեցին նշելու, որտարբեր ժամանակաշրջաններում անցկացված հետազոտություններում գրեթեբացակայում են տարբերությունները գյուղաբնակ աշակերտների ֆիզիկականզարգացման հատկանիշներում։ Ամփոփելով մեր կողմից ստացված տվյալները՝ կարելի է միաժամանակփաստել, որ իրենց բացարձակ տվյալներով տղաների ֆիզիկական զարգացմանհատկանիշները առավել բարձր են աղջիկների նման ցուցանիշներից։ Սակայնառանձին տարիքային խմբերում գերակայում են աղջիկների հատկանիշները,օրինակ, մարմնի հասակում՝ 11 տարեկանում, մարմնի զանգվածում՝ 11 և 13տարեկանում։ Միևնույն ժամանակ, բոլոր տարիքային խմբերում աղջիկներն ունեն առավելություն կրծքի շրջագծի ցուցանիշներում։ Հետևաբար, կարելի է եզրակացնել,որ գյուղական պայմանները որոշակի չափով ներգործում են դեռահաս դպրոցականների ֆիզիկական զարգացման հատկանիշների վրա։ Ինչ վերաբերում էգյուղաբնակ դպրոցականների շարժողական պատրաստվածության մակարդակին, ապա և այստեղ երևում են տարիքային զարգացման օրինաչափություններիներգործությունը մկանային ուժի, արագաշարժության, դիմացկունության և այլընդունակությունների զարգացման վրա։ Բայց սեռային տարբերություններըմիանման չեն։ Այսպես, 11-ից մինչև 15 տարեկանը տղաների արագային ընդունակությունները բարելավվում են 0,5 վրկ, աղջիկներինը՝ 0,1 վրկ, դաստակիմկանային ուժը համապատասխանաբար 28,0 և 10,3 կգ, ցատկունակությունը՝40,5 և 8,5 սմ, հավասարակշռությունը պահպանելու կարողությունը՝ 10,0 և 8,7վրկ, ու դիմացկունությունը՝ 33 և 27 վրկ (նկ. 1)։ Դիտարկված ժամանակշրջանում տղաների արագային ընդունակությունները և ցատկունակությունը բարելավվում են 5 անգամ, իսկ ուժային ընդունակությունները՝ 3 անգամ ավելի աղջիկների համեմատ։ Գրեթե միաչափ ենզարգանում տղաների և աղջիկների ճարպկության, դիմացկունության և հավասարակշռության ցուցանիշները։ Գյուղաբնակ 11-ից մինչև 15 տարեկան երկսեռդպրոցականների ֆիզիկական վիճակի առավել խորը վերլուծության նպատակով փորձեցինք բացահայտել շարժողական ընդունակությունների արագացված(ակսելերանտներ) և դանդաղեցված (ռետարդանտներ) զարգացում ունեցող աշակերտներին։ Որպես օրինակ՝ դիտարկված են արագաշարժության, մկանայինուժի և դիմացկունության ցուցանիշները (նկ. 2)։ Այստեղից երևում է, որ տարիքիհետ մեկտեղ և գենդերային համեմատմամբ գյուղաբնակ դպրոցականների շարժողական ընդունակությունների զարգացումը հիմնականում դանդաղեցված է։ Այսպես, բոլոր երեք շարժողական ընդունակություններով՝ արագաշարժություն, մկանային ուժ և դիմացկունություն, ակսելերատ տղաները կազմում են 20տոկոս, իսկ աղջիկները՝ 40, մնացած բոլոր դեպքերում ցուցանիշների աճը դանդաղեցված է։ Հասկանալի է, որ այս տվյալները անհրաժեշտ է խստորեն հաշվիառնել մանկավարժական ներգործություններ կազմակերպելիս՝ նպատակ ունենալով կատարելագործել ֆիզիկական դաստիարակության գործընթացը։ Այսպիսով, ստացված փաստացի տվյալները հնարավորություն են տալիս լիարժեք գնահատելու երկսեռ դեռահասների ֆիզիկական վիճակի մակարդակը։ Արարատյան դաշտավայրի գյուղական պայմաններում բնակվող դպրոցականներն ունեն ֆիզիկական զարգացման անհավասարաչափ և միատեսակմակարդակ։ Հիմնականում այստեղ գերակայում են ռետարդացիայի պրոցեսները, տղաների ու աղջիկների բոլոր տարիքային խմբերում առկա են կրծքիշրջագծի ցածր ցուցանիշներ, տղաների մարմնի զանգվածի 11-14 տարեկանում,աղջիկների՝ 11 և 13 տարեկանում։ Շարժողական ընդունակությունների տարիքային զարգացման ցուցանիշներում 37,5 տոկոսի դեպքում տղաների և 12,5 տոկոս աղջիկների մոտ տեղաշարժերը հավաստի են, իսկ համապատասխանաբար 65,5 և 87,5 տոկոսի դեպքում՝ ոչ հավաստի։ Ստացված արդյունքների վերլուծության հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ գյուղաբնակ դեռահաս դպրոցականների շարժողական պատրաստվածության մակարդակը չի բավարարում ֆիզիկական դաստիարակությանդպրոցական ծրագրերի ժամանակակից նորմատիվային պահանջները և չի կարող ապահովվել միայն դպրոցի ակադեմիական ժամերի հաշվին։ Նկար 1. Գյուղական դպրոցականների շարժողական պատրաստվածության ցուցանիշները 1. տղաներ, 2 . աղջիկներՀիմնախնդիրը բարդանում է նաև այն բանով, որ գյուղական պայմաններում մանկապատանեկան մարզադպրոցների բացակայությունը թույլ չի տալիսլիարժեք իրագործել մարզաձևի ընտրության ազատության սկզբունքը։ Մյուսկողմից ցածր նյութատեխնիկական բազան, համապատասխան մարզագույքի,մարզադահլիճների, ինչու չէ, նաև կադրերի բացակայությունը էապես սահմանափակում են գյուղաբնակ դպրոցականների ֆիզիկական դաստիարակությանխնդիրների լուծումը։ Կարծում ենք, որ նման պայմաններում սովորողների շարժողական պատրաստվածության մակարդակի բարձրացման նպատակով նպատակահարմար է անցկացնել արտադասարանային լրացուցիչ պարապմունքներ որևէ մարզաձևից։ Պետք է նշել, որ սպորտային կողմնորոշիչ ֆիզիկականդաստիարակությունը հաջողությամբ կիրառվում է Ռուսաստանի առանձինտարածաշրջանների հանրակրթական դպրոցներում[8]։ Նման համակարգիներդրման օրինակներ կան նաև Հայաստանում[1, 2]։ արագաշարժություն մկանային ուժ դիմացկունություն Աղջիկներարագաշարժություն մկանային ուժ դիմացկունություն Նկար 2. Դեռահաս դպրոցականների շարժողական պատրաստվածության մակարդակը1 – աքսելերանտներ, 2 - ռետարդանտներԱյստեղ ապացուցված է քաղաքաբնակ դպրոցականների ֆիզիկականդաստիարակության սպորտային կողմնորոշիչ ուղղվածության արդյունավետությունը ավանդականի համեմատ։ Ցավոք, նման պրակտիկան բացակայում էգյուղական դպրոցներում։ Միևնույն ժամանակ սպորտայնացումը հնարավորություն է ընձեռում ոչ միայն բարձրացնելու շարժողական պատրաստվածությունը, այլև բարելավելու սովորողների առողջության վիճակը, նրանց ներգրավելուֆիզիկական կուլտուրայի արժեքներին, բարձրացնելու ֆիզկուլտուրայինկրթվածության մակարդակը։ Ուստի մեր երկրի գյուղաբնակ դպրոցականներիուսումնական գործընթացի արդյունավետության բարձրացումը պահանջում էմանկավարժական նոր մոտեցումների որոնում և փորձարկում, ինչը համարվում է արդիական հիմնախնդիր։ Հետազոտություններն այս ուղղությամբ շարունակվում են։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Ասատրյան Վ.Ա., Դպրոցականների սպորտային դաստիարակության տեխնոլոգիան, Երևան, ՖԿՀՊԻ, 2012, 69 էջ։ 2. Ավանեսով Է.Յու., Մարզական ուղղվածության ֆիզիկական դաստիարակության գաղափարական հիմունքները, Հանր. 40-րդ գիտաժողովի նյութեր,Երևան, 2013, էջ 49-53։ 3. Խաչատուրյան Կ.Ս., Ցատկունակությունը՝ որպես մարդու շարժողականընդունակություն և նրա մշակման մեթոդիկան, թեկն. ատեն. Սեղմագիր,Երևան, 2006, 22 էջ։ 4. Մարտիրոսյան Ա.Ս., Ֆիզիկական կուլտուրայի արտադասարանական պարապմունքների մեթոդիկան, թեկն. ատեն. Սեղմագիր, Երևան, 2009, 21 էջ։ 5. Պողոսյան Մ.Ս., Վիճակագրական մեթոդների կիրառումը ֆիզիկական դաստիարակության և սպորտային պատրաստության բնագավառում, Երևան,ՖԿՀՊԻ, 2013, 88 էջ։ культуры подростка в сельской школе։ Автореф. дисс. к.п.н., М., 1997.-18 с.кого воспитания в условиях сельской местности //Физкультурa։ В.О.Т.-2007.Տեղեկություններ հեղինակների մասինՂազարյան Ֆրունզ Գաբրիելի, - մանկ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր, Ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական պետական ինստիտուտի պրոռեկտոր, E-mail։ Art.ak@rambler.ruՄկրտչյան Թուխմանուկ Լիպարիտի, Ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական պետականինստիտուտի հայցորդ, մագիստրոս, E-mail։

Հոդվածում ուսումնասիրվել են 11-15 տարեկան գյուղաբնակ երկու սեռի դպրոցականների ֆիզիկական զարգացման և շարժողական պատրաստվածության ցուցանիշները։ Բացահայտված է, որ գյուղական պայմաններում բնակվելու և սովորելու պայմանները որոշակի չափով ազդում են դպրոցականների ֆիզիկական վիճակի վրա։ Հեղինակները գտնում են, որ ֆիզիկական դաստիարակության գործընթացի կատարելագործման համար նպատակահարմար է այն իրագործել սպորտայնացման ուղղությամբ որևէ մարզաձևի օրինակով։

Անմեղության նկարագրությունը քրեական դատավարության նոր օրենսգրքով Անմեղության կանխավարկածը հիմնական ժողովրդավարական իրավական սկզբունքներից մեկն է, որն անհրաժեշտ է իշխանության հնարավոր չարաշահումները սահմանափակելու համար `անձին անհիմն մեղադրանքներից պաշտպանելու համար: Այս վճռական սկզբունքն ամրագրված է ՀՀ հիմնական օրենքում `Սահմանադրության մեջ, որի 21-րդ հոդվածի համաձայն.« Հանցագործության մեջ մեղադրվող անձը համարվում է անմեղ, քանի դեռ նրա մեղավորությունն ապացուցված չէ օրենքով սահմանված դատարանի կողմից կայացված վճռով: ուժի մեջ մտնելը: Մեղադրյալը պարտավոր չէ ապացուցել իր անմեղությունը: Չբացահայտված կասկածները մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի: « Արդարադատության սահմանադրական այս սկզբունքն ամրագրված է մի շարք միջազգային փաստաթղթերում: Այսպիսով, Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 11-րդ հոդվածի համաձայն, բոլորը, ովքեր մեղադրվում են քրեական հանցագործության մեջ, իրավունք ունեն անմեղ համարվել մինչև հանրային դատավարության ընթացքում օրենքի համաձայն մեղավորության հաստատումը: Համաձայն 6-րդ հոդվածի. Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 2-ը (այսուհետ `Կոնվենցիա), քրեական հանցագործության համար մեղադրվող յուրաքանչյուր ոք համարվում է անմեղ, քանի դեռ չի հաստատվել մեղավորությունը օրենքով սահմանված կարգով: Մենք չենք սխալվի, եթե ասենք, որ հանցագործության դեմ պայքարի պրակտիկայում չկա ավելի հուսալի ուղեցույց, քան անմեղության կանխավարկածի անվերապահ ընդունումը: Այս սկզբունքի առկայությունը պայմանավորված է հասարակության-պետության մեջ անհատի կարգավիճակով, դրա ճիշտ գործելակերպից է կախված, արդյոք անհատի իրավունքներն ու ազատությունները տվյալ պետության մեջ համարվում են բարձրագույն արժեք 1: Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի 17-րդ հոդվածը (այսուհետ ՝ Նախագիծ) պարունակում է հետևյալ սկզբունքը. «Հանցագործության մեջ մեղադրվող անձը համարվում է անմեղ, քանի դեռ նրա մեղավորությունն ապացուցված չէ, ըստ օրենքի, ուժի մեջ մտած դատարանում: Չապացուցված մեղքը հավասար է ապացուցված անմեղության: Մեղադրյալը պարտավոր չէ ապացուցել իր անմեղությունը կամ որևէ աջակցություն ցուցաբերել քրեական վարույթն իրականացնող մարմնին: Մեղադրյալի անմեղությունն ապացուցելու պարտավորությունը չի կարող դրվել նրա փաստաբանի, օրինական ներկայացուցչի, գույքի ամբաստանյալի կամ նրա ներկայացուցչի վրա: Հասարակական քրեական հետապնդման դեպքում մեղադրողի պաշտպանության համար մեղադրողի պատասխանատվությունը ՝ ի պաշտպանություն մեղադրանքի պաշտպանության, իսկ մինչդատական ​​վարույթում ՝ նաև քննիչը: Մասնավոր քրեական հետապնդման դեպքում այդ պատասխանատվությունը կրում են տուժողը և նրա ներկայացուցիչը: Մեղադրանքի ապացուցված լինելու փաստի վերաբերյալ ողջամիտ կասկածները, որոնք չեն ցրվել սույն օրենսգրքի դրույթներին համապատասխան պատշաճ իրավական ընթացակարգի շրջանակներում, մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի: » Անմեղության կանխավարկածի վերոհիշյալ սահմանումներից, մասնավորապես, դրանցում «անմեղ համարվող» հասկացությունից բխում է, որ անձը անմեղ է, «նրա մեղքի ոչ մի հետք» որևէ իրավական նշանակություն չունի մինչ դատավճռի օրինական ուժի մեջ մտնելը 2 , Բացի իրավական ասպեկտներից, որոնք առաջին հերթին առանձնանում են անմեղության կանխավարկածի սկզբունքով, հարցի էթիկական կողմը կարող է հաշվի առնվել: Նպատա 1 Սավիցկի Վ., Անմեղության կանխավարկած, Մոսկվա, 1997, էջ: 2 2 Տե՛ս Արդարադատության մատչելիության հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում (գիտագործնական վերլուծություն), Երևան, 2013, էջ 89-106: Մենք չենք գտնում, որ այս հոդվածում մանրամասնորեն անդրադառնանք այս խնդրին, բայց անհրաժեշտ է ակնարկ անել, քանի որ այդ երևույթի բուն էության ուսումնասիրությունը անհրաժեշտ նախադրյալն է երևույթի դիտարկումները կատարելու արդյունավետության համար: Որոշ իրավաբաններ կարծում են, որ անմեղության կանխավարկածի բարոյական կողմը պետք է երկրորդական դեր խաղա, բայց մենք համաձայն ենք: Ըստ էության, անմեղության կանխավարկածի սահմանադրական ամրագրումը նշանակում է օրենսդիրի կողմից յուրաքանչյուր անձի արժեքի ընդունում և բարոյականություն: Անմեղության կանխավարկածի հարաբերակցությունը դա ապացուցելու պարտավորության հետ: Ապացույցի բեռի բաշխման կանոնները հաճախ որոշվում են ենթադրություններով: Այսպիսով, օրինակ, անմեղության կանխավարկածի սահմանադրական սկզբունքի պահանջներից մեկն այն է, որ մեղադրողը պետք է ապացուցի անձի մեղավորությունը: Միևնույն ժամանակ, դատավարական իրավունքի մշակման ներկա համատեքստում ապացույցի բեռի բաշխման հարցը մի փոքր այլ կերպ է ընկալվում: Մեղադրյալին որոշակի վարկածներ ապացուցելու պարտավորություն առաջադրելու թույլատրելիության հարցը հաճախ քննարկվում է օրենքով նախատեսված դեպքերում: Անհրաժեշտ է պարզաբանել այն հարցը, թե արդյո՞ք դատավարության զարգացման ժամանակակից միտումների համատեքստում անմեղության կանխավարկածը թույլատրելի է մեղադրյալին որոշակի վարկածներ ապացուցելու պատասխանատվություն սահմանելու համար: Քրեական դատավարությունում ենթադրության միջոցով ապացույցի բեռի բաշխման կանոնները ապահովում են տարբեր օգուտներ, որոնցից առաջինը կողմերի մրցակցային հավասարությունն է: Կողմը, որը օբյեկտիվորեն ավելի թույլ է, քան մյուս կողմը, այսինքն ՝ անհավասար դիրքում, կարող է պաշտպանվել կանխավարկածով: Վերջինս թույլ կողմին ազատում է իր համար կարևոր հանգամանքներն ապացուցելու անհրաժեշտությունից 1: Այսպիսով, անմեղության կանխավարկածը պաշտպանում է կասկածյալին մեղադրյալի միջոցով `մեղադրողի վրա դնելով մեղքի ապացուցման պատասխանատվությունը, քանի որ պաշտպանական կողմը սովորաբար ավելի սահմանափակ հնարավորություններ ունի` համեմատած պետական ​​հետապնդման մարմինների հետ, որոնք կարող են օգտագործել պետության կազմակերպական և նյութական ռեսուրսները: Այնուամենայնիվ, իրավիճակը արմատապես փոխվում է հատուկ դեպքերում, երբ պաշտպանական կողմը օբյեկտիվորեն գտնվում է շատ ավելի բարենպաստ վիճակում, քան մեղադրող կողմը: Սովորաբար դա տեղի է ունենում այն ​​ժամանակ, երբ մեղադրողը ստիպված է հերքել, այսպես կոչված, բացասական փաստերը (որևէ փաստի բացակայություն), որոնց վրա հենվում է պաշտպանական կողմը, հատկապես եթե բացասական փաստերը միևնույն ժամանակ գործին առնչվող հանգամանք հաստատող փաստեր են: Բացասական փաստերը կարող են ապացուցվել, երբ դա հաստատվում է այլ դրական փաստերով, օրինակ `ապօրինի զենք կրելու կամ պահելու դեպքում նշված փաստը կարող է հաստատվել այն փաստով, որ մեկ այլ անձ ապօրինի կերպով զենք է ձեռք բերել 2: Տեսությունը նշում է, որ այս դեպքում ավանդական անմեղության կանխավարկածի կիրառումը սահմանափակ է, քանի որ մեղադրյալը պարտավոր է ներկայացնել ապացույցներ, որոնք ավելի հեշտ է ձեռք բերել պաշտպանական կողմի համար, քան մեղադրողի համար 3: Անմեղության կանխավարկածի համաձայն ՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (այսուհետ ՝ ՄԻԵԴ) մշակել է ապացույցներ ապացուցելու պարտավորության որոշակի մոտեցումներ: ՄԻԵԴ նախադեպային իրավունքի որոշ վերլուծություններ ցույց են տալիս, որ ընդհանուր մոտեցում կա, որ ապացույցի բեռը ընկնում է դատախազության վրա (օրինակ ՝ Բարբարայի և այլոց. Վ. Իսպանիայի դեպքում): Հաշվի առնելով, որ տեսությունը քննարկում է մեղադրյալին որոշակի գործերով նրա անմեղության ապացուցման բեռը գցելու հնարավորությունը, կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է անդրադառնալ այն հարցին, թե արդյոք որոշ փաստեր ապացուցելու պարտավորությունը չի հակասում գործով Կոնվենցիայի պահանջներին: Եվրոպական դատարանի օրենքը: Այսպիսով, «Ֆամ Հոանգն ընդդեմ Ֆրանսիայի» գործով ամբաստանյալը ձերբակալվեց Ֆրանսիայի սահմանից այն կողմ հերոին ներմուծելիս: Ֆրանսիայի օրենսդրությունը սահմանում է, որ արգելված ապրանքների, այդ թվում ՝ հերոինի ներկրումը համարվում է անօրինական, եթե այդ ապրանքը 1 mbամբարյան Ա., Կարապետյան Ն., Անմեղության կանխավարկածի և ապացույցներ ապացուցելու պարտավորության հարաբերակցության խնդիրն զարգացման համատեքստում օրենքի էջ 20-25: 2 Կալինովսկի Կ., Սմիրնով Ա., Ենթադրություններ խոսակցական գործընթացում, Ռուսաստանի արդարադատություն, թիվ 4, Մոսկվա, 2008, էջ: 68-74 թթ. 3 mbամբարյան Ա., Կարապետյան Ն., Էջ 20-25: Ներմուծողը չի ապացուցել հակառակը, օրինակ, երբ ներկայացվում են բավարար օժանդակ փաստաթղթեր, կամ երբ ապացուցվում է, որ գործողությունը կատարվել է արտակարգ իրավիճակում կամ սխալի արդյունքում, որը հնարավոր չէ խուսափել: Սույն գործով պաշտպանական կողմը չի ներկայացրել որևէ հիմնավոր ապացույց, և մեղադրյալը հրաժարվել է որևէ բացատրություն տալուց: ՄԻԵԴ-ը, գործը քննելուց հետո, գտավ, որ անթույլատրելի ոչինչ չկա, որ արգելված նման անձի տիրապետող անձը պետք է բավարար կերպով բացատրի այդ փաստը, այլապես անձը կհայտնվի մեղավոր: Դրական փաստերը, որոնք ենթադրաբար կարող են հերքել մեղադրյալի կողմից դեղերի պատահական կամ օրինական լինելու փաստը հերքելու կամ հաստատելու հնարավորությունը, Ֆրանսիայի իշխանությունների համար գործնականում անհասանելի էին: Մեղադրյալներից բացատրությունների բացակայության պայմաններում դրանք ստիպված էին որոնել օտարերկրյա պետությունների տարածքներում անորոշ ժամանակով: Ընդհակառակը, դրական փաստերի բացահայտումը թույլ է տալիս մեղադրող կողմին ապահովել ապացույցի հիմնական պարտականությունը 1: ՄԻԵԴ նախադեպային իրավունքի համաձայն, Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը սկզբունքորեն չի բացառում ազգային իրավունքի մեջ իրավական կամ փաստացի ենթադրությունների առկայությունը, որի ապացուցման բեռը ընկնում է մեղադրյալի վրա: Մինչդեռ ցանկացած դրույթ, որը ենթադրում է անմեղության ապացույցի պարտականության փոխանցում կամ որը հնարավոր է համարում մեղադրյալի նկատմամբ կանխավարկածի կիրառում, պետք է սահմանափակվի «ողջամիտ սահմաններով ՝ հաշվի առնելով ամբաստանյալի սեղանին դրվածի անհրաժեշտությունը, որն ապահովում է նրա պաշտպանություն »(Սալաբիակուն ընդդեմ Ֆրանսիայի, 7 հոկտեմբերի, 1988 թ., բողոք թիվ 10519/83, պարբերություն 28): Հատկանշական է, որ ՄԻԵԴ-ը շատ զգուշորեն է մոտենում փաստական ​​ենթադրություններին, որոնք ամրագրված են առանձին պետությունների օրենքներում. յուրաքանչյուր դեպքում ամբաստանյալին հնարավորություն է ընձեռվում արդյունավետ պաշտպանվել, այսինքն `հերքել ենթադրյալ փաստերը (որոնք համարվում են գոյություն ունեցող): քանի դեռ հակառակն ապացուցված չէ): Այս դեպքերում դատարանը հատուկ ուշադրություն է դարձնում որակյալ իրավաբանական օգնություն տրամադրելուն 3: Այսպես կոչված «լռելու իրավունքի» անմեղության կանխավարկածը պետք է քննարկվի քննարկվող հարցերի համատեքստում, երբ անձի կողմից իր անմեղության ապացույցներ չներկայացնելը չի ​​կարող հիմք հանդիսանալ իր մեղավորությունը ավարտելու համար: Ընդհանուր առմամբ, քանի որ մեղադրյալը պարտավոր չէ ապացուցել իր մեղքը, վերջինիս լռությունը չի կարող մեկնաբանվել ի վնաս իրեն: Այս տեսանկյունից արժե քննարկել «Mayոն Մայերն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության» գործը, որտեղ ՄԻԵԴ-ը վկայակոչեց մեղադրյալի լռելու իրավունքը: Այս դեպքում ՄԻԵԴ-ը իրավական դիրքորոշում է հայտնել այն մասին, որ «լռության իրավունքը» բացարձակ չէ: Դատարանը նշեց, որ չնայած նրա անհամատեղելիությունը հիմնված էր ամբաստանյալի կողմից մեղադրանքը հիմնավորելու փորձի վրա, որը հիմնված էր ամբաստանյալի լռության կամ նրա հարցերին պատասխանելուց հրաժարվելու վրա, պարզ էր, որ այդ առավելությունը չէր կարող խանգարել ամբաստանյալին լռել անհրաժեշտ իրավիճակներում: բացատրություն Դատարանը գտավ, որ սույն գործի նկատմամբ կիրառվող օրենսդրությունը չի խախտել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը. Դիմումատուն ուղղակի ճնշման չի ենթարկվել, չի տուգանվել և չի սպառնացել ազատազրկմամբ: ՄԻԵԴ-ը այնուհետև նշեց, որ պատճառաբանության կիրառումը համարվել է ողջամտության սահմաններից դուրս, երբ դիմումատուն հրաժարվել է պատճառաբանված բացատրություն տալ իր գործողությունների համար: Որոշ ենթադրությունների արարքը, որոնք մեղադրյալին ապացուցելու պարտավորություն են պարտադրում, մեր կարծիքով, չի հանգեցնում մեղքի կանխավարկածի արարքի, այսինքն ՝ մեղադրյալին ապացույցի պարտավորության պարտադրումը չի նշանակում, որ վերջինս համարվում է մեղավոր, քանի դեռ չի ապացուցվել հակառակը: Խնդիրն այն է, որ որոշ դեպքերում դատախազների կողմից հավաքված ապացույցներն անուղղակի ապացույցներ են: Մեղադրանքը, ճիշտ է, հիմնված է միայն անուղղակի ապացույցների վրա, բայց դրանց համադրությունն այնքան լավ հայտնի է: 2 Քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագիծը երաշխիքներ է տալիս մեղադրյալին պաշտպանելու իր պաշտպանության իրավունքն արդյունավետորեն իրականացնելու համար: Պաշտպանական կողմին տրվեցին նոր իրավական հնարավորություններ (Մելքոնյան Դ., Պաշտպանության նոր իրավական հնարավորություններ և դրանց հակակշիռներ, Պետական ​​և օրենք, թիվ 2.64), Երևան, 2014, էջ 62-67): 3 mbամբարյան Ա., Կարապետյան Ն., Էջ 20-25: Հենց կշիռն է հանգեցնում մեղադրյալի մեղավորության վերաբերյալ եզրակացության: Այս պարագայում նման ապացույցները հերքելու պատասխանատվությունն արդեն իսկ կրում է մեղադրյալը 1: Նախագիծը պարունակում է նաև որոշ կարգավորումներ քննարկվող հարցի վերաբերյալ: Այսպիսով, 106-րդ հոդվածի համաձայն ՝ «Փաստերի իրավական կանխավարկած» վերնագրով. Եթե քրեական դատավարության ընթացքում հակառակը չի ապացուցվել, ապա ապացուցված են համարվում հետևյալները. 1. հանրաճանաչ փաստ տեխնոլոգիա, արվեստ, արհեստ կամ այլ ոլորտներ 3: այն փաստը, որ անձը տեղյակ է կամ պետք է տեղյակ լիներ նորմատիվ ակտերով սահմանված մասնագիտական ​​կամ պաշտոնական պարտականությունների մասին 4: այն փաստը, որ մեղադրյալը հայտնի է կամ պետք է հայտնի լիներ որպես նրա բացառիկ տեղեկացվածության հանգամանք: Եթե ​​վարույթի մասնակիցը վիճարկում է սույն հոդվածի 1-ին մասով սահմանված փաստերի ճշմարտացիությունը, նա պարտավոր է հակառակն ապացուցել: Ենթադրության էությունը: Վ.Բարանովը նշում է, որ անմեղության կանխավարկածի տրամաբանական բացատրությունը ենթարկվել է մեթոդական հարվածի: Իրավաբանական գրականության մեջ արտահայտվել է այն կարծիքը, որ «անմեղության կանխավարկածը համարել իր իրական իմաստով ենթադրյալ համարելը բավականին վիճելի է»: այն ունի իրավական աքսիոմայի բնույթ: Վ.Բաբան նշում է, որ, այսպես կոչված, անմեղության կանխավարկածը կանխավարկած չէ (ավանդական իմաստով), այլ սկզբունք է, որ այս իրավական երեւույթի բնույթի վերաբերյալ կոնսենսուս չկա: Ենթադրումը ենթադրություն է, որ որոշիչ փաստերն ու դեպքերը հաստատվում են առանց ամբողջությամբ ապացուցված լինելու: Ենթադրումը իրադարձությունների կամ երևույթների միջև կապերի կանխավարկած է, որոնք համարվում են իրավաբանորեն ուժի մեջ, մինչև այլ հղումներ գտնվեն: Գոյություն ունեն անմեղության կանխավարկածի տարբեր ձևեր: Որոշ երկրների սահմանադրություններում նշվում է «անմեղ է համարվում», մյուսներում ՝ «մեղավոր չի համարվում»: Որոշ դեպքերում սահմանումը եզրափակում է «մինչև հակառակն ապացուցելը», որոշ դեպքերում ՝ «մինչ մեղքի հաստատումը», «մեղավորությունը չի հաստատվում օրենքով սահմանված կարգով»: Տարբեր երկրների սահմանադրական ձևակերպումներում առարկաների շրջանակը տարբեր է 3: Ենթադրությունները հավանականային ընդհանրացումներ են, հավանականության աստիճանը հնարավոր է: Նրանց հավանականությունը բավականին հարաբերական է: Ենթադրությունը հիմնված է թերի ինդուկցիայի, այսինքն ՝ պարզ թվարկման միջոցով ինդուկցիայի վրա: Դրա էությունն այն է, որ մեծ թվով դեպքերի ընդհանրացման հիման վրա ձևավորվում է ընդհանուր գնահատում, եզակի ֆոն, որը ճիշտ է համարվում բոլոր նմանատիպ դեպքերի համար: Այնուամենայնիվ, այն երեւույթների թվարկումը, որի միջոցով արվում է եզրակացությունը, չի համարվում սպառիչ, վերջնական, քանի որ կարող են առաջանալ իրավիճակներ, որոնց վրա չեն տարածվում այդ գնահատական-եզրակացությունները 4: Բայց ամենից առաջ հնարավոր է նաև ենթադրությունների դասակարգում: 1: Ընդհանուր իրավական ենթադրություններ - բովանդակային սկզբունքներ (օրինակ ՝ դատարանի որոշումների օրինականություն), 2. Նախադրյալներ, որոնք իրավական տեխնիկայի հնարքներ են: Այս ենթադրություններն ունեն ընթացակարգային նշանակություն ՝ օգնելով լուծել հիմնախնդիրը էապես լուծելու միջոցով ՝ ապացույցների պարտականությունը սահմանելով ՝ ապացուցման գործընթացը նվազեցնելով և հեշտացնելով: Ենթադրությունները հանգեցնում են համակարգի կայունության: 1 mbամբարյան Ա., Կարապետյան Ն., Էջ 20-25: 2 Цыбулевская О., Презумпция невиновности. нравственный аспект, Юридическая текника, 2010, № 4, հասանելի է http: //cyberleninka.ru/article/n/prezumptsiya-nevinovnosti-nravstvennyy-aspekt. կազմում է, Վոլգոգրադի պետական ​​համալսարանի հանդես, 5-րդ սերիա: Руриспруденция, 2012, № 2 (17), էջ 48-53 հասանելի է http: //cyberleninka.ru/article/n/aktualnye-problemy-i-voprosy-ponimaniya-i-tolkovaniya-printsipa-prezumptsii-nevinovnosti-v հասանելի է http: //cyberleninka.ru/article/n/o-ponyatii-prezumptsiy-i-ih-meste-v-sisteme-sredstv-yuridicheskoy-tehniki. Միևնույն ժամանակ, հնարավոր է առաջին հայացքից տարբերակել ենթադրությունները նմանատիպ երևույթներից: Ենթադրությունները վարկածներից տարբերվում են կազմավորման նախադրյալներով: Նրանք հնարավոր տարբերակներից տարբերվում են իրենց գոյության տևողությամբ, դրանց առաջացման պատճառներով և օրենսդրական նորմերում ամրագրվելու առանձնահատկությամբ: Անմեղության կանխավարկածը այն կանոնն է, որի համաձայն չլուծված կասկածները մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի: Մեղադրյալի մեղավորության վերաբերյալ կասկածները հանգեցնում են մեղադրյալի արդարացմանը, եթե սպառվել են լրացուցիչ ապացույցներ հավաքելու բոլոր հնարավոր միջոցները: Սա նշանակում է, որ. 1) մեղադրանքը հիմնավորող փաստերի վերաբերյալ չկարգավորված կասկածների դեպքում այդ փաստերը պետք է հանվեն ապացույցների համակարգից. և, այդպիսով, չբացահայտված կասկածները մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի. քանի դեռ դրանք չեն հերքվել, այդպիսով չլուծված կասկածները մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի 1: Նախագծի 106-րդ հոդվածով նախատեսված դեպքերում չբացահայտված կասկածի սկզբունքը չի գործում: Հոդվածում սահմանված փաստերի հավաստիության առումով հստակ պահանջ կա, որ եթե քրեական դատավարության ընթացքում հակառակը չի ապացուցվել, ապա դրանք համարվում են ապացուցված: Այլ կերպ ասած, դրանք ապացուցված համարելու նախապայմանը վիճարկելու դեպքում հակառակը ապացուցելու պարտավորությունը բացառում է չլուծված կասկածի առկայությունը: Այս փաստերը ապացուցված չեն համարվի միայն հակառակն ապացուցելու դեպքում: Այս հրամայականը պահանջում է ցանկացած այլ իրավիճակի առկայություն: Չապացուցված մեղքը հավասար է ապացուցված անմեղության: Երբ մենք դիտում ենք 106 1 1 հոդվածը այս սկզբունքի տեսանկյունից, հավանական է համարվում, որ կստեղծվի մի իրավիճակ, երբ մենք, ի վերջո, ապացուցված մեղք կունենանք, որը կհանգեցնի հանգամանքային ապացույցների համադրմանը, և ամբաստանյալը կկիրառի լռելու իր իրավունքը: , Այսինքն ՝ մի իրավիճակից, որի դեմ ոչինչ չի ապացուցվել, դա հանգեցրել է ապացուցված մեղքի, և, համապատասխանաբար, անմեղության կանխավարկածը (օրինականորեն դիտարկված փաստ մինչև հակառակի ապացուցումը) չի աշխատել: Գործեց անմեղության սկզբունքը ՝ հաշվի առնելով անմեղ համարվելու սահմանադրական սկզբունքը, որն անդրադառնում է մարդու բարոյականության խնդրին, քանի որ անձը, նրա արժանապատվությունը, հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները բարձրագույն արժեքներ են: Հաշվի առնելով ենթադրությունը թերի ինդուկցիայի արդյունքում, հնարավոր համարելով դեպքեր, որոնց վրա ենթադրություններ չեն կիրառվում, մենք ճիշտ ենք համարում ձևակերպել անմեղ համարվելու իրավունքը որպես անմեղության սկզբունք, որը ցանկացած անձի համար հնարավոր կլինի ապահովել դրա գոյությունը: Բացի այդ, բավականին դժվար է պատասխանել այն հարցին, թե հնարավո՞ր է սահմանափակել կանխավարկածը: Եթե ​​այո, ապա ինչպե՞ս, որքանո՞վ: Հնարավոր կլինի՞ բացառել այն դեպքերը, երբ սահմանափակումն իրականում կհանգեցնի անմեղության կանխավարկածի չաշխատելուն: Հարց է առաջանում նաև այն մասին, թե հնարավո՞ր է միևնույն հարցի վերաբերյալ երկու նախադրյալների միաժամանակյա առկայություն, երբ մեկ ենթադրություն էապես ապացուցում է հակասական իրավական փաստը: Փաստերի օրինական կանխավարկածի դեպքում անմեղության սկզբունքը կարտահայտվի նրանում, որ հավաստի համարվող փաստերը վիճարկելու դեպքում անձին հնարավորություն կտրվի ապացուցել հակառակը, որ մեղադրողը պարտավոր է պատշաճ կերպով բացատրել փաստերի իմաստը Միևնույն ժամանակ, անձը պետք է կարողանա արդյունավետ պաշտպանվել, դատարանը պետք է կայացնի պատճառաբանված որոշում (շատ նահանգներում, որտեղ ապացույցներն ազատ են գնահատելու համար, դատարանները կարող են քննարկել գործի բոլոր փաստերը, ներառյալ ամբաստանյալի վարքը կամ պաշտպանությունը: , գործով ձեռք բերված ապացույցները գնահատելիս: Դատարանը կարող է թույլ տալ, որ ողջամիտ ենթադրությունները նշանակալի դեր ունենան ապացույցների գնահատման գործում): Grayson և Barnham v. Ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով (19955/05 և 15085/06, 23.09.2007) գործով ՄԻԵԴ-ը անդրադարձել է հետևյալ կարևոր հարցին. «Վրա դա եղել է դատախազության վրա 1 Տե՛ս արդարադատության մատչելիության հիմնահարցերը Հայաստանի Հանրապետություն, էջ 89-106: ապացուցելու բեռը, որ դիմումատուն այդ ժամանակահատվածում ձեռք է բերել քննարկվող գույքը: … Եթե դատարանից օրենքով պահանջվում էր ենթադրել, որ այդ գույքը ձեռք է բերվել թմրանյութերի ապօրինի շրջանառության միջոցով, ապա այդ ենթադրությունը կարող էր հերքվել, եթե դիմումատուն ապացուցեր, որ գույքը օրինական կերպով ձեռք է բերվել: Բացի այդ, դատավորի հայեցողությանը մնում էր չհենվել ենթադրության վրա, եթե գտնի, որ դրա վրա հույս դնելը կարող է լուրջ վտանգ ներկայացնել արդարադատության կիրառումից հրաժարվելու համար ... »: Այսինքն ՝ Դատարանը պարտավոր է զերծ մնալ ինքնակամ ենթադրությունների վրա հույս դնելուց: Դատարանը պետք է պատշաճ կերպով դիտարկի ներկայացված ապացույցները, մանրակրկիտ գնահատի դրանք և իր վճիռները հիմնավորի մեղքի վրա Ամփոփելով, անմեղության կանխավարկածը կիրառվելու է բոլոր դեպքերում `անմեղության սկզբունքի շրջանակներում (ապացույցի բեռը դրվելու է մեղադրողի վրա), բացառությամբ այն դեպքերի, երբ կիրառվելու են օրենքով սահմանված այլ ենթադրություններ` չբացառելով նաև անմեղություն չհամարվելու իրավունքը, պաշտպանական միջոցներն արդյունավետ օգտագործելու իրավունքը, դատարանի հիմնավորված որոշում ստանալու իրավունքը): Մարիետա Մնացականյան Անմեղության նկարագրությունը քրեական դատավարության նոր օրենսգրքում Հիմնաբառեր. Անմեղության կանխավարկած, կանխավարկած, սկզբունք, ապացուցելու պարտավորություն, Քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագիծ: ։

Աշխատանքը վերաբերում է Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծով Անմեղության կանխավարկածի սկզբունքի կարգավորմանը։ Քննարկվում է վերոնշյալ սկզբունքի և ապացուցման պարտականության հարաբերակցության հարցը` իրավունքի զարգացման ժամանակակից միտումների համատեքստում։ Անդրադարձ է կատարվում կանխավարկած երևույթի էությանը։ Վերջնական արդյունքում հեղինակի կողմից առաջարկ է արվում օրենսդրական ձևակերպումներում կատարել փոփոխություն` «անմեղության կանխավարկածի» սկզբունքի փոխարեն կիրառել «անմեղության սկզբունք» ձևակերպումը։

ԿԱՆԱՅՔ 18-ՐԴ ԴԱՐԻ ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ՄԵԾ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄՖրանսիական հեղափոխության ամենավառ առանձնահատկությունը, որ զարմացրել և միաժամանակ հիացրել է ժամանակիցներին ու դրա մասնակիցներին, կանանց ակտիվ ներգրավվածություննէ քաղաքականությանը։ Հեղափոխությունն ի հայտ բերեց կին անհատականությունների, որոնք կողքկողքի կանգնած տղամարդկանց հետ՝ պայքարեցին հանուն ազատության, շատերն էլ իրենց կյանքըչխնայեցին հանուն դրա։ Մինչ հեղափոխությունը կանայք, շնորհիվ իրենց հետաքրքիր գաղափարների, ֆրանսիական հասարակությունում որոշակի արտոնություններ էին ստացել՝ նրանց թույլատրվում էր հաճախել տղամարդկանց մի շարք ակումբներ, մասնակցել մասսայական քննարկումների։ Ֆրանսիական հեղափոխության տաղանդավոր կին գործիչ Մանոն Ռոլանը գրում էր. «Կանանց երիտասարդ սերունդը, միկողմ դնելով աղոթագրքերը, սկսեց ընթերցել պատմական ստեղծագործություններ, քաղաքականմտածողների աշխատություններ»1։ Հենց սրանով էր պայմանավորված, որ 18-րդ դարի հայտնի մտածող, մաթեմատիկոս, տնտեսագետ Ժան Անտուան Քոնդորսենը հեղափոխությունից երկու տարիառաջ, պատմության մեջ առաջին անգամ կտրուկ բարձրացրեց սեռերի քաղաքական հավասարությանհարցը։ 2 Նա քայլեր ձեռնարկեց, որպեսզի կանանց համար հանրային կրթությունը մատչելի դարձնեն։ Քոնդորսենն օգնում էր կանանց ընդունվել բարձրագույն կրթական հաստատություններ և այդ նպատակով անհատական դասընթացներ էր կազմակերպում տարբեր առարկաներից։ Մինչ այդ աղջիկներին ու չափահաս կանանց մինչև քսան տարեկան դառնալը պահում էին վանքերում, որտեղ նրանքկրթություն էին ստանում քահանաների կողմից հաստատված հին գրքերով։ Կանանց ակտիվ մասնակցությունը հեղափոխական շարժմանը նախ և առաջ պայմանավորվածէր իրենց իրավունքներն ընդլայնելու ցանկությամբ։ Պատահական չէ, որ բազմաթիվ կանայք ջերմորենողջունեցին հեղափոխությունը։ Սակայն այն ամբողջովին չարդարացրեց կանանց սպասելիքները։ Մասնավորապես, 1789 թ. օգոստոսի 26-ին Սահմանադիր ժողովի կողմից ընդունված «Մարդու և քաղաքացու իրավունքների մասին հռչակագիրը» թեև ֆրանսիական հեղափոխության մեծ ձեռքբերումէր, սակայն վերաբերում էր ֆրանսիական ազգի միայն մի մասին` տղամարդկանց, և ամբողջությամբանտեսում էր մյուս մասին` կանանց3։ Այս տարիներին ակտիվ հասարակական-քաղաքական գործունեությամբ աչքի ընկան բազմաթիվկանայք, ինչպիսիք էին` Մանոն Ռոլանը, Թերուան դե Մերիկուրը, Օլիմպիա դե Գուժը, Սիմոնա Էվրարը, Քլեր Լակոմբը, Լյուսիլ Դեմուլյեն, Թերեզա Թալյենը, Շառլոտա Կորդեն, տիկին դե Ստալը և այլք։ Նրանցից իր արտահայտած հետաքրքիր մտքերով առանձնանում էր Օլիմպիա դե Գուժը։ Նա մեծոգևորությամբ ողջունեց հեղափոխությունը։ Օլիմպիա դե Գուժը պահանջում էր հանրության մեջ սևամորթների համար իրավունքներ, հասարակությունում կնոջ դերի բարձրացում, հանդես էր գալիս իպաշտպանություն ապօրինի երեխաների։ Նա առաջիններից մեկը կոչ արեց կառավարությանը՝ կանանց տալ ամուսնալուծության իրավունք, առաջարկեց ստեղծել ծննդատներ, ազգային արհեստանոցներ` գործազուրկների և անօթևանների համար։ Նա հիմնադրեց կանանց մի շարք կազմակերպություններ, հրապարակեց ավելի քան 30 քաղաքական բրոշյուրներ։ Օլիմպիա դե Գուժը 1791 թ.` առաջինըպատմության մեջ, ձևակերպեց և հրատարակեց «Կնոջ և քաղաքացու իրավունքների մասին հռչակագիրը», որը սակայն Ազգային Կոնվետը մերժեց։ Հռչակագրի առաջին հոդվածում գրված էր. «Կինըծնվում է ազատ և տղամարդուն հավասար իրավունքներ ունի»4։ Շատ լավ պատկերացնելով քաղաքական իրավիճակը, Օլիմպիա դե Գուժը՝ խոսելով կանանց իրավունքների մասին, գրում էր. «Եթեօրենքը թույլատրում է կանանց կառափնարան տանել, ուրեմն թող թույլատրի նաև խոսել ամբիոնից»։ Չնայած նրան, որ Օլիմպիա դե Գուժն աջակցում էր հեղափոխությանը, դեմ էր արյունահեղությանը, արքայի գլխատմանը, ինչպես նաև Ռոբեսպիերի և Մարատի վարած քաղաքականությանը։ Նա1 Щепкина Е., Женское движение в годы французской революции, http։ //istmat.info/node/377464 Адлер Э., Знаменитые женщины французской революций։ 1789-1795 гг., Санкт-Петербург, 1907, с. 242.գրում էր. «Արյունը, նույնիսկ մեղավորների, որ թափվեց այսքան դաժանությամբ, ընդմիշտ կարատավորի հեղափոխությունը»1։ Նա հանդես է եկել ի պաշտպանություն Լուի 16-րդի` դատավարությանժամանակ, և նույնիսկ իր օգնությունն առաջարկել վերջինիս փաստաբանին։ 1793 թ. ամռանը Կոնվենտից ժիրոնդիստների արտաքսումից հետո նա հրատարակեց քաղաքական մի բրոշյուր` «Երեք արկղկամ ինչպե՞ս փրկել հայրենիքը», որտեղ առաջարկում էր հանրաքվե անցկացնել, որով ժողովուրդնինքը կորոշի, թե իր համար կառավարման որ համակարգն է նախընտրելի։ Օլիմպիա դե Գուժը գտնումէր, որ իշխանության երկու հիմնական ճյուղերը` օրենսդիրը և գործադիրը, պետք է միավորվեն, ինչպեստղամարդիկ ու կանայք` հանուն հասարակական ընդհանուր շահի։ Բրոշյուրի հրապարակման օրը`օգոստոսի 6-ին նա ձերբակալվեց՝ մեղադրվելով նախկին թագուհու` Մարիա Անտուանետայի հանդեպկարեկցանք տածելու մեջ։ Հեղափոխական դատարանը նրան նույնիսկ փաստաբան չտրամադրեց՝գտնելով, որ ինքն ի վիճակի է պաշտպանել իրեն։ Բանտում գտնվելու ժամանակ ընկերների օգնությամբ հրապարակեց իր վերջին աշխատությունը` «Օլիմպիա դե Գուժը հեղափոխական տրիբունալիառջև»։ Ինչպես և սպասվում էր նրա նկատմամբ մահվան դատավճիռ կայացվեց։ Կառափնարանումնա մեծ արիություն ցուցաբերեց։ Օլիմպիա դե Գուժի վերջին խոսքերն էին. «Հայրենիքի որդիներըվրեժխնդիր կլինեն իմ մահվան համար»2։ Ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակաշրջանի մեկ այլ երևելի կին գործիչ էր Մանոն Ռոլանը։ Նա պատմաբան և տնտեսագետ, ժիրոնդիստների կառավարության ներքին գործերի նախարարՌոլան դե լա Պլատեի կինն էր։ 1789 թ. շարժումը ոգևորում էր նրան։ Մանոն Ռոլանն անկեղծորեն հավատում էր. որ հեղափոխությունը կնորացնի աշխարհը։ Նա ակտիվորեն ներգրավվում է ֆրանսիականքաղաքական կյանքին, ամուսնու հետ գլխավորելով Ժիրոնդիստներին։ Պատահական չէ, որ հասարակփարիզցիներն ասում էին. «Միակ տղամարդը Ժիրոնդիստների կուսակցության մեջ տիկին Ռոլանն է»։ Նա ընկերների հետ միասին Փարիզում ստեղծում է իր սեփական սրահը, որը կարճ ժամանակահատվածում վերածվում է քաղաքական էլիտար ակումբի։ Այստեղ պարբերաբար հավաքվում էին պատգամավորներ և լրագրողներ, որոնց թվում էր նաև Ռոբեսպիերը։ Հիմնադիր ժողովի փակվելուց հետո տիկին Ռոլանն ամուսնու հետ թողնում է Փարիզը, սակայն, շարունակում է նամակագրական կապ պահպանել Ռոբեսպիերի ու այլոց հետ։ Իսկ երբ ամուսինը նախարար է նշանակվում, Մանոն Ռոլանը համոզում է նրան չվստահել դատարանին, արքայական պալատի անդամներին ու արքային, քանի որգտնում էր, որ նրանց նպատակը նախարարներին միաժամանակ հանգստացնելն է։ Նա թեթևամիտԴյումուրյեի դեմ է զինում Ժիրոնդիստներին։ Նրա ազդեցության տակ ռազմական նախարար Սերվաննազգային ժողովին առաջարկում է առանց արքայի թույլտվության ու խորհրդի համաձայնության շուրջ20,000 զինվոր տեղակայել Փարիզի շուրջ։ Մանոն Ռոլանն ակտիվորեն պատրաստվում էր օգոստոսի10-ի ապստամբությանը։ Ժիրոնդիստական նախարարների խորհուրդն ամենևին դուր չէր գալիս նրան։ Մանոն Ռոլանը երազում էր այնպիսի խորհրդի մասին, որը կազմված կլիներ անկաշառ, չափավորհանրապետականներից։ Լուի 16-րդի նկատմամբ մահապատժի որոշում կայացնելուց հետո պարոն Ռոլանը հրաժարականտվեց նախարարի պաշտոնից։ 1793 թ. գարնանը մեղադրվեց դավաճանության մեջ, կարողացավ լքելՓարիզը և փրկվել կալանքից։ Ներկուսակցական պայքարի նման սրված պայմաններում Մանոն Ռոլանը նամակ գրեց դեպարտամենտին և ժիրոնդիստներին տրամադրեց Մարատի դեմ։ Նրան մեղադրեցին մի շարք ռոյալիստների հետ մտերիմ հարաբերություններ ունենալու մեջ։ Երբ ստացվեց ամուսնուձերբակալության հրամանը, տիկին Ռոլանը փորձեց պաշտպանել վերջինիս պատիվը և ձերբակալվեց։ Մահվան դատավճիռը նա լսեց շատ հանգիստ։ Դատարանին ուղղված նրա վերջին խոսքերն էին.«Շնորհակալություն դատավորներին, որ դուք ինձ արժանի գտաք կիսելու այն մեծ մարդկանց ճակատագիրը, որոնք բռնության ենթարկվեցին ձեր կողմից։ Ես էլ կփորձեմ կառափնարանում ցույց տալ այննույն քաջությունը, որ ցուցաբերեցին նրանք»3։ Կառափնարանում Մանոն Ռոլանը, նայելով Հեղափոխության հրապարակում կանգնեցրած Ազատության արձանին, գլուխը խոնարհեց արձանի առաջ ևբացականչեց. «Ազատություն, նրանք քեզ արյունով շաղախեցին»4։ Նա մեծ ավանդ է ունեցել Ժիրոնդիստների գործունեության մեջ, և պատահական չէ, որ ժողովուրդը նրան անվանել է «Ժիրոնդիստներիթագուհի»։ Նա իր մասին ասում էր. «Հեղափոխությունը ես եմ»։ Մանոն Ռոլանը երազում էր, որՖրանսիայում օրենքը հավասար լինի բոլորի համար` անկախ սեռից և հասարակական դիրքից։ Հեղափոխության տարիներին Թերեզա Կաբարրյուսը, հետագայում տիկին Թալյեն հանդիսանումէր Բորդոյի հեղափոխական խորհրդի անդամ։ Նա հեղափոխական գաղափարների ջերմ երկրպագուէր և տիկին Ռոլանի օրինակով ցանկանում էր անձնական մասնակցություն ունենալ դրանում։ ԹերեզաԿաբարրյուսը հանդես էր գալիս կանանց քաղաքական իրավունքների մասին բրոշյուրներով։ Սակայն2 Նույն տեղում էջ 250։ 4 Նույն տեղում։ Փարիզը համակերպվել էր այդպիսի հայտարարություններին և ուշադրություն չի դարձնում նախկինմարկիզուհուն։ Սա չի վհատեցնում Թերեզային և նա շարունակում է իր գործունեությունը։ Երբ ժիրոնդիստները տապալվում են, Թերեզան 1793 թ. որոշում է մեկնել Մադրիդ` հոր մոտ, քանի որ հեղափոխությունը չէր արդարացրել նրա սպասելիքները1։ Սակայն Բորդոյում նրան` որպես ներգաղթյալի նախկին կնոջ, կալանավորում են։ Այստեղ Թերեզան ծանոթանում է իր ապագա ամուսնու` Ժան ԼաբերԹալյեի հետ, որը Կոնվետի կողմից այստեղ էր ուղարկվել ժիրոնդիստների դեմ հաշվեհարդար տեսնելու համար։ Թերեզան, ցանկանալով իրենից հեռացնել բոլոր կասկածները, սկսում է ակտիվորեն մասնակցել Բորդոյի հասարակական կյանքին։ Նա կազմում է հաշվետվություն` «Դաստիարակության մասին», որտեղ առաջարկում էր դպրոցներում մտցնել մշտական կրթություն։ Նա շատ կարևորում էր ֆիզիկական դաստիարակության անհրաժեշտությունը։ Բորդոյում եղած ժամանակ նա, վայելելով Թալյենի բարեհաճությունը, հարյուրավոր մարդկանցփրկում է կառափնարանից։ Թալյենը, որ հայտնի էր իր դաժանությամբ, շուտով սկսում է զիջողականություն ցուցաբերել, արդյունքում արժանանում է Ռոբեսպիերի ուշադրությանը և մեղադրվում մոդերատիզմի մեջ։ Նա ետ է կանչվում Փարիզ, իսկ Թերեզան ձերբակալվում է, բանտարկվում նախ՝ ԼաՖորսում, ապա Կարմում, որտեղ էլ մտերմանում է Ֆրանսիայի ապագա կայսրուհի Ժոզեֆինա Բոարնեի հետ։ Գտնվելով բանտում և սպասելով իր մահվան վճռին, մի նամակ է գրում իր սիրեցյալին, որըմի շարք պատմաբանների կարծիքով մեծ ազդեցություն է գործում Ֆրանսիայի հետագա պատմությանվրա։ Նրա բովանդակությունը հետևյալն էր. «Քիչ առաջ իմ բանտախցից հեռացավ ոստիկանապետը։ Նա եկել էր ինձ հայտնելու, որ վաղը պետք է կանգնեմ հեղափոխական տրիբունալի առջև։ Սա չի համապատասխանում այն երազին, որ տեսել էի այսօր գիշերը. Ռոբեսպիերը կարծես դադարել էր գոյություն ունենալուց և բանտերի դռները բացվել էին։ Սակայն ֆրանսիացիների վախկոտության պատճառով շուտով չի մնա մեկը, որ իրականացի իմ երազը։ Ես մեռնում եմ, քանի որ պատկանում եմ վախկոտի»։ Սա ստիպում է Թալյենին վերջնական որոշում կայացնել և մասնակցել հեղաշրջմանը, որի արդյունքում Ռոբեսպիերը պաշտոնանկ է արվում, իսկ Թերեզան՝ ազատ արձակվում։ Մադամ դե Գոնկուրը«Ֆրանսիական հասարակությունը դիկտատուրայի ժամանակաշրջանում» գրքում գրում է. «Գեղեցկուհի Թալյեն հաշտեցրեց կանանց` հեղափոխության, տղամարդկանց` նորաձևության, բուրժուազիային` հանրապետության հետ»։ Հասարակական ակտիվությամբ աչքի էր ընկնում նաև Լյուսիլ Դեմուլյենը։ Նա հեղափոխությանժամանակաշրջանի ականավոր գործիչ Քամիլ Դեմուլյենի կինն էր։ Նրա անձնական օրագրերում պահպանվել են հետաքրքիր գրառումներ, որոնք վերաբերում են 1792 թ. օգոստոսի 10-ի դեպքերին, երբՖրանսիայի թագավորը գահընկեց արվեց։ Նա գրում էր. «Փողոցում լսվում էին մարդկային աղաղակներ, մենք մտածում էինք, որ ամբողջ Փարիզը լողում է արյան մեջ։ Հետո մենք քաջություն հավաքեցինք և գնացինք Դանտոնի մոտ։ Մենք ցանկանում էինք ազատ լինել։ Օ՜, Աստված իմ, որքան թանկվճարեցինք դրա համար»։ Լուի 16-րդի դատավարության ժամանակ Լյուսիլն անընդհատ այցելում էր Կոնվետ։ Ինչպես ամուսինը, նա նույնպես կողմնակից էր արքային մահապատժի ենթարկելուն։ Երբ հայտարարվում է մահապատժի դատավճիռը, նա բացականչում է. «Ի վերջո մենք կտոնենք»։ 1794 թ. մարտի 31-ին ամուսնու ձերբակալությունը շփոթեցնում է նրան։ Լյուսիլն ամեն ինչ անումէր ամուսնուն փրկելու համար, նույնիսկ նամակ է գրում Ռոբեսպիերին, որ անպատասխան է մնում։ Իվերջո նրան մեղադրում են դանտոնական կազմակերպությանը գումար տրամադրելու, Փարիզում նորխռովություն հարուցելու փորձի մեջ։ Ամուսնու գլխատումից որոշ ժամանակ անց` ապրիլի 13-ին մահապատժի ենթարկվեց նաև Լյուսիլը։ Հեղափոխության տարիներին կանանց զանգվածային ելույթների կազմակերպման գործում մեծավանդ ունի կին գործիչ Թերուան դե Մերկուրը։ 1789 թ., իմանալով ֆրանսիական իրադարձությունների մասին, նա թողնում է երգչուհի դառնալու մեծ երազանքը և Լոնդոնից շտապում Փարիզ։ Վերադառնալով Ֆրանսիա, մասնակցում է հեղափոխական իրադարձություններին, այդ թվում Բաստիլիգրավմանը։ 1789 թ. հոկտեմբերի 6-ին Թերուան դե Մերկուրը ղեկավարում է կանանց երթը դեպի Վերսալ։ Հասարակության մեջ բարձր հեղինակություն ունենալու պատճառով ազնվական բոլոր թերթերընրան անվանում էին «թափառող սրիկա»2։ Նա «Օրենքի ընկերներ ակումբի» հիմնադիրն էր։ Դեմ լինելով հեղախոխության ժամանակաշրջանում իրականացվող բռնություններին, 1790 թ. հեռանում է Փարիզից, հաստատվում Լեշ քաղաքում, որտեղ էլ 1791 թ. փետրվարի 16-ին ձերբակալվում է ավստրիական գործակալների կողմից։ Նրան մեղադրում են Մարիա Անտուանետայի դեմ մահափորձի մեջ և փակում Կուֆշտայնի ամրոցում։ Ավստրիական կայսր Լեոպոլդ 2-րդի որոշման համաձայն՝ տարեվերջինազատ է արձակվում և վերադառնում Փարիզ։ Այստեղ զբաղվում է ակտիվ հասարակական-քաղաքական գործունեությամբ, հանդես գալիս կանանց իրավունքների ընդլայնման օգտին։ 1792 թ. փետրվարին յակոբիններին զեկույց է ներկայացնում, որտեղ պնդում է, որ Ֆրանսիայի ազատությունն ամրապնդելու միակ միջոցն անխնա պատերազմ մղելն է ապստամբ, ներգաղթյալ ազնվականության ևօտարերկրյա խռովարարների դեմ1։ Նա 1793 թ. աշնանը հանդես է գալիս ի պաշտպանություն ժիրոնդիստների։ Սա պայմանավորված էր նրանով, որ յակոբինականների շրջանում բուռն քննարկումներ էին ընթանում կանանց ակումբների փակման անհրաժեշտության մասին։ Ռոբեսպիերը հայտարարել էր. «Հասարակության մեծամասնությունը պահանջում է, որ կանայք վերադառնան ընտանեկան օջախ»2։ Թերուան դը Մերկուրը կոչովէ հանդես գալիս՝ ուղղված Ֆրանսիայի քաղաքացիներին, որտեղ մասնավորապես ասում է. «Եկել էժամանակը, երբ ընդհանուրի շահը պահանջում է, որ մենք միանանք և զոհաբերենք միմյանց նկատմամբ տածած ատելությունը հանուն հասարակության բարօրության»3։ 1793 թ. մայիսի 13-ին նրան շրջապատում են բազմաթիվ կանայք, որոնց հրահրել էին յակոբինականները, մերկացնում ու դաժան ծեծի ենթարկում։ Միայն Մարատի միջամտությունն է փրկում վերջինիս մահից, բայց այս ամենն անհետևանք չի մնում։ Թերուան դը Մերկուրի առողջական վիճակն օր օրիվատթարանում է, և նրան տեղափոխում են հոգեբուժարան, որտեղ էլ մնում է մինչև մահ՝ 1817 թ.։ Քլեր Լակոմբը մինչ Ֆրանսիական հեղափոխությունը Մարսելում դերասանուհի էր, սակայն անհանգստանալով հեղափոխական իրադարձություններով, 1792 թ. գալիս է Փարիզ։ 1793 թ. սկսում էհարել ձախ ծայրահեղականներին։ Քլեր Լակոմբը համարվում է «Ազգային-հեղափոխական հասարակություն» խմբակի հիմնադիր անդամը և քարտուղարը, որին անդամակցել կարող էին միայն կանայք։ Կազմակերպության նպատակն էր քննարկել այն բոլոր միջոցները, որոնց շնորհիվ կարելի էր կաթվածահար անել հանրապետության բոլոր թշնամիներին։ Վերջիններս հավաքվում էին Սենտ-Օնորե փողոցում գտնվող յակոբինների գրադարանում։ 1793 թ. մայիսի 19-ին Լակոմբի գլխավորությամբ նրանքուղերձ են հղում յակոբինականներին, պահանջելով ավելի խիստ քայլեր ձեռնարկել ժիրոնդիստներիդեմ։ Սակայն այս ամենը ձևական բնույթ էր կրում և հրահրված էր հենց յակոբինականների կողմից։ Նշենք, որ վերոհիշյալ կազմակերպության անդամներն էին, որ ծեծի ենթարկեցին Թերուան դը Մերկուրին, քանի որ վերջինս հարում էր ժիրոնդիստներին։ Քլեր Լակոմբը պայքարել է հանուն կանանց իրավահավասարության, կարևոր դեր խաղացել1793 թ. մայիսի 31-ից հունիսի 2-ն ընկած ժամանակահատվածի իրադարձություններում։ Նա օգոստոսին հանդես է եկել միջնորդությամբ, որում պահանջել է բոլոր ազնվականներին հեռացնել բանակումվարած պաշտոններից և կառավարությունից։ Դրանից հետո յակոբինականները վերջինիս մեղադրումեն հեղափոխությանը դավաճանելու, իսկ նրա ակումբի անդամներին` քաղաքի շուկայում զանգվածային անկարգություններ հրահրելու մեջ։ Հենց սա էլ առիթ է դառնում, որ յակոբինականները փակեն կանանց բոլոր ակումբները։ 1794 թ. ապրիլի 2-ին Քլեր Լակոմբին ձերբակալում են, իսկ 1795թ. ազատարձակում։ Սակայն 1798 թ. հետո նրա հետքերը կորչում են և մեզ անհայտ է նրա հետագա ճակատագիրը։ Տիկին դե Ստալը հայտնի ֆրանսիական գրող է, ականավոր քաղաքական գործիչ Ժակ Նեկկերիդուստրը։ Հեղափոխության տարիներին օգտվելով իր ազդեցությունից ու դիրքից, փրկեց շատերին կառափնարանից։ Փարիզում բացել է սեփական սրահը։ Սեպտեմբերյան դեպքերը ստիպեցին նրան փախչել Փարիզից Անգլիա, որտեղ էլ գրեց մի բրոշյուր (1790 թ.), որում իր բողոքն էր հայտնում Մարիա Անտուանետայի մահապատժի կապակցությամբ։ 1796 թ. վերադառնում է Փարիզ, վերաբացում իր սրահը, որը հայտնի գրական և քաղաքական կենտրոն է դառնում։ 1816 թ. տիկին դե Ստալը գրեց. «Հեղափոխության պատճառները պետք է փնտրել պատմական համատեքստում, ոչ թե առանձին անհատների գործողությունների մեջ»։ Ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակաշրջանի ականավոր կին գործիչների մեջ ուրույն տեղնունի Շառլոտա Կոնդեն։ Նա պատկանում էր հին ազնվականական տոհմի, մինչև 1790-ականներինփակված է եղել մենաստանում։ Այստեղ ապրելու տարիներին ընթերցում է պատմական և փիլիսոփայական բնույթի գրքեր։ Արդյունքում դառնում է ժողովրդավարական գաղափարների ջերմ ջատագով։ Հեղափոխության տարիներին կատարվող բռնություններն ու ծայրահեղությունները նրան գարշանք ուսարսափ էին ներշնչում։ Նրա մտերիմներից տիկին Մարոմի հավաստմամբ՝ ճաշկերույթներից մեկի ժամանակ ՇառլոտաԿոնդեն հրաժարվել է խմել արքայի կենացը, հայտարարելով, որ թեև չի կասկածում վերջինիս արժանիքներին, բայց «կամ նա թույլ է, իսկ թույլ թագավորը չի կարող բարի լինել, կամ էլ այնքան ուժեղ չէ,որ կանխի իր ժողովրդի թշվառությունը»4։ Չնայած դրան, Լուի 16-րդի գլխատումը հոգեկան մեծ ցավու ապրումներ պատճառեց նրան։ Աղջիկը, որ դարձել էր հանրապետական հեղափոխությունից դեռ2 Նույն տեղում, էջ 22։ 3 Նույն տեղում, էջ 24։ շատ առաջ, սգացել է ոչ միայն արքայի, այլև այլոց մահը։ Նա իր հուշերում գրում էր. «Ահա նա, մեր բարի ֆրանսիան` հանձնված այն մարդկանց իշխանությանը, ովքեր մեզ այսքան վնաս պատճառեցին։ Մարդիկ, ովքեր մեզ ազատություն էին խոստանում, հենց իրենք էլ սպանեցին այն»1։ 1793 թ. մայիսի 31-ին Կանն են ժամանում ապստամբ մի խումբ ժիրոնդիստ պատգամավորներ։ Անձամբ ծանոթանալով նրանց հետ՝ Շառլոտան կազմում է Ֆրանսիայում դաժանություններ իրականացնողների ղեկավարներին սպանելու ծրագիր։ 1793 թ. հուլիսի 1-ին նա ժամանում է Փարիզ, բայցդեռ տատանվում էր Ռոբեսպիերի և Մարատի միջև։ Շառլոտան կանգ է առնում վերջինիս վրա, երբթերթերից մեկում կարդում է նրա հայտարարությունը. «Հեղափոխությունն ամրապնդելու համար դեռմեզ 200 հզ գլուխ է անհրաժեշտ»։ Հուլիսի 11-ին նա տեսակցություն է խնդրում Մարատից, որպեսզի հայտնի Կաննում ժիրոնդիստների մեքենայությունների մասին, բայց տեսակցության թույլտվություն է ստանում միայն հուլիսի 13-իերեկոյան։ Եվ երբ Մարատն իր մոտ արձանագրում էր թվացյալ դավադիրների անունները, Կոնդեն դաշույնով հարվածում է նրա սրտին2։ Մարատը տեղում մահանում է։ Հուլիսի 17-ին Շառլոտա Կոնդենկանգնում է յակոբինական դատարանի առջև, որտեղ դրսևորում է մեծ քաջություն, հայտարարելով.«Մարատի մահն օրհնանք է Ֆրանսիայի համար»3։ Նույն օրը երեկոյան նրան գլխատեցին։ Ֆրանսիական հեղափոխությունում կանանց ակտիվությունը և հասարակական-քաղաքականգործունեությունը մեծ ազդեցություն է թողնում այլ երկրների կանանց վրա։ Անգլիայում կանայքսկսում են ոգեշնչվել Օլիմպիա դե Գուժի «Կնոջ և քաղաքացու իրավունքների մասին» հռչակագրով,սկանդինավյան երկրներում ի հայտ են գալիս Օլիմպիա դե Գուժի և Լակոմբի աջակիցների ակումբներ։ Զոյա ՉատինյանԿԱՆԱՅՔ 18-ՐԴ ԴԱՐԻ ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ՄԵԾ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄԲանալի բառեր՝ Ֆրանսիական մեծ հեղափոխություն, ժիրոնդիստներ, յակոբինականներ, ականավոր կին գործիչներ, Մանոն Ռոլան, Թերուան դե Մերիկուր, Օլիմպիա դե Գուժ, Սիմոնա Էվրար, Քլեր Լակոմբ, Լյուսիլ Դեմուլյիեն, Թերեզա Թալյեն, Շառլոտա Կորդեն, տիկին դե Ստալ։

Ֆրանսիայում՝ ժամանակակիցներին ու դրա մասնակիցներին ապշեցրած հեղափոխության ամենացայտուն առանձնահատկությունը դարձավ կանանց ակտիվ ներգրավվածությունը պետական քաղաքականության մեջ։ Շատ կանայք ակտիվորեն ընդգրկվեցին տարբեր՝ քաղաքականությամբ զբաղվող ակումբներում ու ընկերակցություններում։ Կանայք տղամարդկանց հավասար պայքարում էին ազատության, քաղաքական և սոցիալական իրավունքների համար, իսկ նրանցից ոմանք դրա համար տվեցին իրենց կյանքը։

Քաղաքակրթությունների աշխարհագրության, նրանց տարածաժամանակային շարժընթացին վերաբերող տեսություններն ունեն գիտական բարձրվարկանիշ, որի հիմքում ընկած է ժամանակակից իրողությունների բացահայտման, ընկալման և կանխատեսման օբյեկտիվ պահանջը [մանրամասն տե՛ս 1, էջ60-66]։ Այսինքն՝ քաղաքակրթությունների հետազոտությամբ փորձ է կատարվում գիտական նոր մեկնաբանությամբ իմաստավորել մարդկության զարգացման և՛ անցյալը, և՛ ներկան, և՛ ապագան։ Սույն հոդվածի նպատակը և հետազոտական խնդիրների առաձնացումըամբողջապես տեղավորվում է հենց այս տրամաբանության մեջ։ Հոդվածում հետազոտական խնդիրների լուծման համար ընտրվել է աշխարհագրական գիտությունների համակարգի հասարակական բաղադրիչիտեսանկյունը, քանի որ վերջինիս զարգացման մակարդակը մեթոդական առավել լայն հնարավորություններ է ապահովում [մանրամասն տե՛ս 2, էջ 41-61]։ Մեր նախորդ հրապարակումներում արդեն անդրադարձել ենք այս խնդրին։ Մասնավորապես, այս գիտակարգը՝ տեսական-մեթոդաբանական վերազինման արդի փուլում, լավագույնս է օգտագործում սիներգետիկայի սկզբունքները։ Ըստ այդմ, սույն հոդվածում չենք սահամանափակվել միայն հասարակականաշխարհագրական տեսանկյունով, այլ փորձել ենք խտացնել հասարակականայլ գիտությունների մեթոդական զինանոցից։ Այսինքն՝ մեկ հարթությունում ենքփորձել համադրել տարբեր գիտակարգերի հետազոտական արդյունքները, որիիրականացման համար ընտրված հասարակական աշխարհագրության տեսանկյունը՝ իր հետազոտության օբյեկտով, ներքին կառուցվածքով և մեթոդաբանական հիմքով, լիովին բավարարում է անհրաժեշտ պահանջը։ Քաղաքակրթությունը՝ որպես հասարակական բարձրագույն համակարգ,բազմամակարդակ և բազմաձև գոյացություն է, որն արտահայտվում է և՛օբյեկտիվ իրականության, և՛ մարդկային սուբյեկտիվ գիտակցության մեջ [4, էջ30]։ Այս տեսանկյունից, քաղաքակրթության ներքին կառուցվածքը մեկ հարթությամբ ներկայացնելը բավականին բարդ գործընթաց է։ Այնուամենայնիվ,մենք առաջարկում ենք ներքին կառուցվածքի հետևյալ մոդելավորումը.Որպես համակարգ՝ այն արտահայտվում է եռաչափ և եռակողմ բուրգիտեսքով, որին հատուկ է ինչպես ենթակարգարգային եռաչափությունը՝ գագաթ,միջնամաս, հիմք /յուրաքանչյուրն առանձնանում է ենթակարգային իր բաղադրիչներով/, այնպես էլ կողմնային նիստերի եռաչափությունը, որն արտահայտում է համակարգաստեղծ տարրերի ամբողջական սպեկտրը /գծապատկեր1/։ Առաջինի պարագայում արտահայտվում է համակարգաստեղծ տարրերիուղղաձիգ կապը, իսկ երկրորդի պարագայում՝ հորիզոնական կապը։ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԻՆՍՏԻՏՈւՑԻՈՆԱԼԱՑՈՒՄԼՈԿԱԼՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԱԶԳԺՈՂՈՎՈՒՐԴԳծապատկեր 1ՀԱՄԱՄԱՐԴԿԱՅԻՆՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆՔԱՂԱՔԱԿՐԹԱԿԱՆՆՈՒՅՆԱԿԱՆԱՑՈՒՄՆԵՐՈՒԺԻ ԻՐԱՑՈՒՄՃԳՆԱՃԱՄՎԵՐԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԿԱՄ ՄԱՀԿԱՅՈՒՆԱՑՈՒՄՀԱՍՈՒՆԱՑՈՒՄԶԱՐԳԱՑՈՒՄՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆՆՈՒՅՆԱԿԱՆԱՑ.ՀԱՎԱՏՔԱՅԻՆ ՆՈւՅՆԱԿԱՆԱՑ.ԼԵԶՎԱՄՏԱԾՈՂԱԿԱՆՆՈՒՅՆԱԿԱՆԱՑՈՒՄԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆԱԿԱՆ ՆՈՒՅՆԱԿԱՆԱՑՈՒՄՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆՆՈՒՅՆԱԿԱՆԱՑՈՒՄ ՀԱՄԱԿԵՑՈՒԹՅԱՆԲԱՂԱԴՐԻՉԱԲԱՐԺԵՔԱՅԻՆԲԱՂԱԴՐԻՉԳԱՐԺԵՔԱՅԻՆԲԱՂԱԴՐԻՉՀԱՄԱԿԱՐԳԱՍՏԵՂԾ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐՈւղղաձիգ ենթակարգության գագաթային մասում գտնվում են բուն քաղաքակրթության եռամիասնությունը՝ իր ենթակարգային կառուցվածքով.Սակայն, ի տարբերություն լոկալ քաղաքակրթությունների, գագաթի բարձրագույն հարկերում համաշխարհային ու համամարդկային քաղաքակրթությունները հանդես են գալիս ինքնուրույն, առանց հորիզոնական բաղադրիչների, քանի որ հենց այստեղ են ամբողջանում համակարգաստեղծ տարրերի ուղղաձիգէվոլուցիայի և հորիզոնական կապերի ողջ բազմազանությունը։ Ինչ վերաբերումէ եռամիասնության երրորդ միավորին, ապա որպես մարդկային համակեցության բարձրագույն տիպ, լոկալ քաղաքակրթությունը համակեցության համակարգաստեղծ բաղադրիչի ավարտուն փուլն է։ Հետևաբար, տեղադրված լինելով բուրգի գագաթի ստորին հարկում,միաժամանակ հարևանում է համակարգաստեղծ մյուս բաղադրիչների ավարտուն փուլերին, քանի որ խիստ փոխպայմանավորվածության մեջ է գտնվումվերջիններիս հետ։ Բուրգի հիմքում առանձնացված են ինչպես կողմային երեք նիստերը,որոնք համապատասխանում են համակարգաստեղծ բաղադրիչներին, այնպեսէլ նիստերի հարկայնությունը։ Վերջիններս արտահայտում են բաղադրիչներիէվոլուցիոն ընթացքը։ Նույնատիպ համակարգվածությամբ է կառուցված նաևբուրգի միջնամասը։ Ընդ որում, կառուցվածքի յուրաքանչյուր հարկ ամբողջանում է իր բաղադրիչների համակարգվածությամբ, որով և այն ձեռք է բերումառանձին, ավելի փոքր համակարգի հատկանիշներ։ Քաղաքակրթության համակարգաստեղծ բաղադրիչներն այն տարրերնեն, որոնց ինքնատիպ գոյությամբ և առկա փոխադարձ կապերով է պայմանավորված ողջ համակարգի բնույթը։ Հաշվի առնելով քաղաքակրթություն համակարգի ողջ բազմաշերտությունն ու բազմաձևությունը՝ մենք պայմանականորենհամակարգաստեղծ բաղադրիչները միավորում ենք երեք խմբի մեջ.«Քաղաքակրթություն» եզրույթով բնութագրվում է մարդկային համակեցության բարձրագույն տիպը, հետևաբար համակարգաստեղծ բաղադրիչներիառաջին խումբ ներառել ենք մարդկային համակեցության ողջ ենթակարգությունը։ Այն ցույց է տալիս լոկալ քաղաքակրթությունների ձևավորման, հասունացման հիրարխիկ ողջ աստիճանացանցը։ Վերջինիս յուրաքանչյուր աստիճանփոխազդեության մեջ է գտնվում համարագաստեղծ մյուս բաղադրիչների հետ ևիր հերթին պայմանավորում է համաշխարհային ու համամարդկային քաղաքակրթությունների ձևավորումն ու զարգացումը։ Համակեցության բաղադրիչի ենթակարգային աստիճանները համապատասխանում են էթնիկ ընդհանրության խմբերին8։ Ներքին սահմանազատման համար հիմք են ինչպես ենթակարգության ուղղաձիգ, այնպես էլ համակարգաստեղծ մյուս բաղադրիչների հետգոյություն ունեցող հորիզոնական կապերը։ Այսինքն՝ համակեցության յուրաքանչյուր տիպին բնորոշ է անհատի արժեքային նույնականացման որոշակի մակարդակ՝ արժեքային բաղադրիչի համապատասխան աստիճան, որը հարստանում է հաջորդական խմբերի պարագայում։ Որևէ խմբի հետ նույնականացումն արտահայտում է անհատի ինքնությունը։ Այսինքն՝ անհատի մենթալ ոլորտը, որը կառուցում է սեփական ինքնությունը, առաջին պլան է մղում ես–ուրիշ, մենք–նրանք հարաբերումը, դրանցհակադրումը։ Իսկ դա իր հերթին պայմանավորված է անհատի արժեքայինկողմնորոշումներով (հետաքրքրություններ, պատկերացումներ, համոզմունքներ, տեսակետներ, զգացումներ, վարքի սկզբունքներ), որոնց յուրահատուկ ներդաշնակումը կազմում է յուրաքանչյուր մարդու ներքին աշխարհը, չկրկնվողինքնության և անհատականության հիմքը։ Այս ոլորտում գիտական հիմնականդիսկուրսը վերաբերում է ինքնությունն իմաստավորման հիմքերին։ Այսինքն՝անհատի ինքնությունն ունի օբյեկտիվ պատկանելություն՝ ըստ ամրագրված«չափանիշների» համապատասխանության-անհամապատասխա-նության ձեվով, թե պետք է ընկալվի որպես սուբյեկտիվ պատկանելություն՝ ինքնակատեգորիզացիա։ Խնդրի արդիականությունը պայմանավորված է այն իրողությամբ, որհամամարդկային քաղաքակրթության զարգացմանը բնորոշ ժամանակակիցմիտումները՝ գլոբալացումն ու անդրազգային գործընթացները, համահարթեցնում են (համահարթեցրել են) անհատների և համակեցության խմբերի արժեքային կողմնորոշումները։ Տեղի ունեցող աշխարհաքաղաքական, աշխարհատնտեսական և աշխարհամշակութային վերափոխումների ազդեցությամբփորձ է կատարվում վերանայել ու վերաձևել խմբային ավանդական սահման8 «Էթնիկ ընդհանրություն» կամ «էթնոս» (հունարեն e'thnos - ժողովուրդ) եզրույթով բնութագրվումէ որոշակի ընդհանրությունների հիմքի վրա ձևավորված մարդկանց համախումբը։ Հայերենումհաճախ այն նույնացվում է «ազգ» եզրույթի հետ, որի պարագայում շփոթմունք է առաջանումներքին սահմազատումների ժամանակ։ Մեր կարծիքով, «էթնիկ ընդհանրությունը»՝ որպես միջազգային եզրույթ, հայերեն լեզվամտածողությունում համապատասխանում է «ազգային (լայնառումով քաղաքակրթական) ընդհանրություն» եզրույթին և բնութագրում է մարդակային համակեցության ողջ բազամազանությունը։ Սակայն նրա կիրառումն առանձին տիպերի նկատմամբսխալ է։ ները, որին ի հակադրություն, ակտուալացվում են սեփական խմբի սահմանները պահպանելու ջանքերը, գործարկվում են էթնոպաշտպանական մեխանիզմներ [3]։ Այսպիսով, ժամանակակից տեսական հետազոտություններում ինքնության առանցքային հարցը վերաբերում է նրա էության բացահայտմանը, այն է՝համակեցության խմբին պատկանելությունն ընդունել սուբյեկտիվ ցանկությո՞ւն, թե՞ օբյեկտիվ պահանջ։ Մեր կարծիքով, անհատի ինքնակատեգորիզացիայի սուբյեկտիվիզմըպայմանավորված է օբյեկտիվ պահանջների բավարարման ցանկությունից։ Այսինքն՝ առանց իրականության մեջ գործառնվող օբյեկտիվ հիմքի, չի ամբողջանում անհատների ու խմբերի սուբյեկտիվ արժեքային համակարգը։ Հենց այստրամաբանությամբ էլ կառուցել ենք քաղաքակրթության համակարգաստեղծարժեքային բաղադրիչի ողջ ենթակարգությունը։ Ըստ այդմ, որքան մեծանում ու բարդանում են նույնականացման խմբերը(համակեցության ձևերը), այնքան հարստանում են այն արժեքային բաղադրիչները, որոնցով անհատը նույնականանում է համակեցության տվյալ ձևին։ Որպես հասարակական համակարգ՝ «քաղաքակրթությանը» բնորոշ էժամանակի մեջ անընդհատ վերափոխումները, այն դինամիկ կատեգորիա է։ Հետևաբար, նրա ամբողջականությունն արտահայտվում է նաև տարածաժամակային համակարգաստեղծ բաղադրիչով։ Վերջինիս ենթակարգությունը, համապատասխանում է կյանքի փուլերին։ Այսինքն՝ սահմանազատման համար հիմքէ ընդունվել, համակեցության կոնկրետ տիպի, արժեքային համապատասխանբաղադրիչի իրացման հնարավորությունը ժամանակի և տարածության մեջ։ Ընդորում, նման դինամիկան բնորոշ է քաղաքակրթության բոլոր ձևերին՝ և՛համամարդկային, և՛ համաշխարհային, և՛ լոկալ։ Սակայն, դրանցից յուրաքանչյուրն ունի տարածաժամանակային զարգացման իր ընթացքը, որի մեկնաբանումն արդեն հետազոտական այլ խնդիր է։ Ամփոփելով կարող ենք փաստել, որ որպես համակարգ՝ «Քաղաքակրթություն» բազմաբովանդակ հասկացությունն արտահայտվում է եռաչափ ևեռակողմ բուրգի տեսքով։ Ընդ որում, վերջինիս նախ հատուկ է ենթակարգարգային եռաչափությունը՝ գագաթ, միջնամաս, հիմք, որտեղ յուրաքանչյուրն առանձնանում է ենթակարգային իր բաղադրիչներով։ Այս պարագայում արտահայտվում է համակարգաստեղծ տարրերի ուղղաձիգ կապը։ Բացի դրանից,«Քաղաքակրթություն» բուրգին հատուկ է նաև կողմնային նիստերի եռաչափությունը, որով ամբողջանում է համակարգաստեղծ տարրերի ողջ սպեկտրը։ Այս պարագայում արդեն գործ ունենք համակարգաստեղծ տարրերի հորիզոնական կապերի հետ։ Մեր համոզմամբ, համակարգաստեղծ տարրերի, նրանց միջև առկա կապերի հստակ բնորոշումը թույլ կտա գործնական տիրույթում ձևավորել այն կենսամիջավայրը, որն անհրաժեշտ է սեփական ներուժը լիարժեք իրացնելու համար։ Այսինքն՝ տեսական հարթությունում գիտականորեն հիմնավորված մոտեցումները պետք է դառնան հենադաշտ՝ բացահայտելու մեր համակեցությանճգնաժամի պատճառները և առավել ճշգրտորեն նախանշելու դրանց լուծմանմոտեցումներն ու համակեցության տարբեր աստիճանների լիարժեքությանկենսական հիմքը։ Այսպիսով, քաղաքակրթական պատկանելության հստակեցումը, նրանիցցածր գտնվող համակեցության բոլոր մակարդակների համար այլընտրանքչունեցող միակ միջոցն է, որը թույլ կտա բացահայտել լիարժեք ընթացքի համարանհրաժեշտ միջավայրը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Մուրադյան Յու. Քաղաքակրթությունների աշխարհագրություն։ Եր.։ «ՏիգրանՄեծ» հրատ.։ 2011։ 476 էջ։ 2. Վալեսյան Լ. Հ. Աշխարհագրական գիտությունների մեթոդաբանական և տեսական հիմունքներ։ Եր.։ ԵՊՀ հրատարակչություն։ 2004։ 264 էջ։ 3. Մանուսյան Ս. Ինքնության պահպանման խնդիրները սփյուռքում. սոցիալհոգեբանական տեսանկյուն։ «Նորվանք» հիմնադրամ, 10.06.2010։ http։ //www.noravank.am/arm/issues/ detail.php?ELEMENT_ID=48434. Кузык Б. Н. Яковец Ю. В. Цивилизация։

Հոդվածում քննարկվել են «Քաղաքակրթություն» բուրգի ներքին կառուցվածքը, որի վերլուծության համար ընտրվել է հասարակական աշխարհագրության մեթոդաբանական տեսանկյունը։ Բացահայտվել են «Քաղաքակրթություն» բուրգի համակարգաստեղծ տարրերը։ Վերջիններս քննարկված են ինչպես հորիզոնական, այնպես էլ ուղղաձիգ կապերի ու փոխազդեցությունների ամբողջությունում։ Եզրակացությունների միջոցով առաջարկվող նոր տեսությունները հիմք են հանդիսանում համակեցության տարբեր ձևերի և նրանց տարածաժամանակային ընթացքի նորովի ընկալման ու մեկնաբանման համար։

ՁԵՐԲԱԿԱԼՈՒՄՆԵՐԸ ՝ որպես ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ՄԻՈԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ԿԱՆԽԱՐԳԵԼՄԱՆ ՄԻURՈՆԵՐ Այսպիսով, օրինակ, անձի իրավունքները էապես սահմանափակվում են օրենքով նախատեսված դատական ​​հարկադրանքի միջոցների կիրառմամբ: Դատական ​​հարկադրանք նշանակում է `օրենքով նախատեսված միջոցներ` ուղղված քրեական դատավարության սուբյեկտների հարկադիր կանխարգելմանը և նախազգուշացմանը, որոնք քրեական ոլորտում օգտագործվում են «դրա համար պետական ​​մարմինների լիազորված պաշտոնյաների կողմից, եթե կան համապատասխան հիմքեր և ընթացակարգին համապատասխան »` բոլոր ընթացակարգային երաշխիքներով: գործի մեջ ճշմարտության գիտակցումն ու բացահայտումը 1: Պարտադրանքի ցանկացած միջոց քրեական դատավարության սուբյեկտին պարտավորեցնում է կատարել օրենքի պահանջները և գործել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով: Նախազգուշական միջոցները կազմում են առանձին խումբ դատական ​​հարկադրանքի միջոցների համակարգում: Դրանց առանձնահատկությունն այն է, որ դրանք երկար ժամանակ սահմանափակում են կասկածյալի և մեղադրյալի անձնական ազատությունը, ուստի դրանք պահանջում են մանրամասն օրենսդրական և վիճահարույց կարգավորում: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ գլուխը ամբողջությամբ նվիրված է խափանման միջոցներին, որոնք բացահայտում են խափանման միջոցների հայեցակարգը և տեսակները: Մասնավորապես, Քրեական դատավարության օրենսգրքի 134-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն, «նախազգուշական միջոցները հարկադրանքի միջոցներն են, որոնք օգտագործվում են քրեական վարույթի ընթացքում կասկածյալի կամ մեղադրյալի կողմից ոչ պատշաճ վարքագիծը կանխելու և պատժի կատարումն ապահովելու համար»: Այլ կերպ ասած, կանխարգելիչ միջոցառումներն ուղղված են կասկածյալի մեղադրյալի հանցավոր գործունեությունը կանխելուն, ինչպես նաև քրեական դատավարությանը նրանց պատշաճ մասնակցությունն ապահովելուն: Նախնական կալանքի համակարգում կալանքը եղել և շարունակում է մնալ ամենախիստը: Theեկավարվելով Հայաստանի Հանրապետության գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի 137-րդ հոդվածի 1-ին մասով `կալանավորումն անձ է օրենքով նախատեսված վայրերում` պայմաններով: պայմանները Իսկ 135-րդ հոդվածը սահմանում է կալանքի հիմքերը: Կալանքը և դրա այլընտրանքային խափանման միջոցը կարող են կիրառվել մեղադրյալի նկատմամբ միայն այն հանցագործության համար, որի համար ազատազրկման առավելագույն ժամկետը մեկ տարուց ավելի է, կամ բավարար հիմքեր կան ենթադրելու, որ մեղադրյալը կարող է 1) թաքնվել քրեական հետապնդման մարմնից, կամ 2) անօրինական ազդեցություն ունենալ քրեական դատավարությանը մասնակցող անձանց վրա, թաքցնել կամ կեղծել գործին առնչվող նյութերը, առանց հիմնավոր պատճառի կամ որևէ այլ կերպ չներկայանալ քրեական դատավարության կանչերին, 3) կատարել քրեական օրենսդրությամբ չթույլատրված արարք. Լինելով խափանման ամենադաժան միջոցը ՝ կալանքը առավելագույնս սահմանափակում է անձի սահմանադրական իրավունքներն ու ազատությունները, ներառյալ այնպիսի իրավունքներ, ինչպիսիք են ազատության և անվտանգության իրավունքը, ուստի այն պետք է բացառիկ լինի: 1 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարություն, ընդհանուր մաս, դասագիրք համալսարանների համար, Երևան, 2006, ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ 342: Այսպիսով, մարդու ազատությունը որպես գերագույն արժեք երաշխավորված է ինչպես ներքին օրենսդրությամբ, այնպես էլ միջազգային պայմանագրերով: Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատության և անձի անվտանգության իրավունք: Անձը կարող է ազատությունից զրկվել օրենքով սահմանված դեպքերում ` պատվեր. Ոչ ոք չի կարող մեղավոր լինել որևէ քրեական իրավախախտման համար ՝ կատարման պահին կատարված որևէ արարքի կամ բացթողման համար, որը ազգային հանցագործություն չի համարել ազգային կամ միջազգային օրենսդրությունը: Մարդու իրավունքների պաշտպանության և հիմնարար ազատությունների եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ ՝ Եվրոպական կոնվենցիա) և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ ՝ ՄԻԵԴ) նախնական վճիռները պարզեցնում են, որ ազգային դատարանները պետք է հաշվի առնեն բոլոր հանգամանքները, որոնք անհրաժեշտ են հանրային շահի, պատշաճ և բավարար պատճառի որոշման համար, ինչը, հաշվի առնելով անմեղության կանխավարկածը, արդարացնում է ազատության իրավունքի հարգումից նահանջը: Մարդուն ազատությունից զրկելու համար անհրաժեշտ հիմքերը պետք է հիմնավորվեն կոնկրետ փաստական ​​նյութերով և տվյալներով: Մասնավորապես, ՄԻԵԴ-ը որոշել է. «Վախը, որ մեղադրյալը կխոչընդոտի մեղադրյալի գործունեությանը, օրինական է: Դատարանը պետք է հաստատի սա որպես օրինական մտահոգություն, հատկապես մեղադրյալի գործով, և ոչ թե անորոշ վերացական (Clutte ընդդեմ Բելգիայի գործով). «Գործում ճշմարտությունը բացահայտելու գործընթացին միջամտելու հնարավորությունը (մինչդատական ​​վարույթում խոչընդոտելը խոչընդոտելը) չպետք է բացառվի »: «Պետք է լինեն կոնկրետ փաստական ​​հանգամանքներ, որոնք ապացուցում են, որ կալանավորը կարող է դրանք օգտագործել» (Trzaska v. Polish), «Պետք է լինի ողջամիտ ռիսկ, որ ազատ արձակվելու դեպքում, ամբաստանյալը կձեռնարկի արդարադատությանը խոչընդոտող քայլեր» (Wemhoff v. Germany) «Մեղադրյալի գործով կրկին հանցագործություն կատարելու ռիսկը պետք է իրական լինի» (Ringeisen v. Austria): ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր հերթին նշել է 30.08.2007 թ.-ին կայացված ՎԲ -132 / 07 նախադեպային որոշման մեջ: «... կալանքի օգտագործման հիմքերը կանխատեսող, մոտավոր բնույթ ունեն, քանի որ դրանք ենթադրում են հետագա իրադարձություններ: Միևնույն ժամանակ, կանխատեսված այս գործողությունները պետք է հիմնավորվեն քրեական գործով ձեռք բերված որոշակի նյութերով, որոնք, ի վերջո, որոշում են կալանքի օգտագործման արդարացումը: » Մեղադրյալի հնարավոր գործողությունների հետաքննությունը պետք է հիմնված լինի գործի նյութերից բխող ողջամիտ կասկածների կամ ենթադրությունների վրա: Սա նշանակում է, որ բոլոր դեպքերում որոշ փաստական ​​տվյալներ պետք է օգտագործվեն որպես հիմք կալանքի կիրառման համար: Նույն նախադեպային որոշման մեջ Վճռաբեկ դատարանը նշել է. «Քրեական գործի քննության ընթացքում օգտագործված խափանման միջոցներից ամենախիստը կալանավորումն է: Այն պետք է ընտրվի միայն այն դեպքում, երբ խափանման այլ միջոցներ չեն կարող ապահովել անձի պատշաճ վարքը քրեական դատավարության ընթացքում: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսդրությունը սահմանել է կալանքի կիրառման օրինականությունն ու արդարացումը ապահովող մի շարք երաշխիքներ, որոնցից առաջին հերթին առանձնացվում և առանձնացվում են կալանքի հիմքերը: «Սրանք օրենքով նախատեսված հանգամանքներն են, որոնք հաստատվում են որոշակի ապացույցներով, թույլ են տալիս ողջամիտ ենթադրություններ այն մասին, որ անձը, առանց բերման ենթարկվելու, կարող է անօրինական գործողություններ կատարել, խոչընդոտել քրեական դատավարության ընթացքին»: ՄԻԵԴ-ի և ՀՀ վճռաբեկ դատարանի ՝ կալանքի վերաբերյալ որոշումների, ազգային իրավունքի և Եվրոպական կոնվենցիայի դրույթների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ազատության և անձնական անձեռնմխելիության իրավունքը, մարդու այլ հիմնարար իրավունքների հետ մեկտեղ, անքակտելի է: և բարձրագույն արժեք: Ուստի պետք է ավելի զգույշ լինել նշված իրավունքի սահմանափակման օրինականությունը որոշելու հարցում. պետք է բացառել մարդու իրավունքների հարգանքի անթույլատրելիության սկզբունքներից, մարդու իրավունքները սահմանափակելու միջոցով հիմնարար իրավունքից զրկելը 1: Դեռ անցյալ դարի սկզբին Ն.Պոլյանսկին նշել էր. «Հարցը, թե ինչ տեսակի խափանման միջոցներ կարող են կիրառվել, ինչ պայմաններում են դրանք թույլատրելի, ինչից է կախված նրանց ընտրությունը, քրեական դատավարության ամենակարևոր հարցերից մեկն է: Հեշտ է պատկերացնել, թե որքանով է վտանգվում քաղաքացու անձնական ազատությունը, երբ օրենսդրության մեջ նման բան չկա: 1 Տե՛ս Մադոյան Ա., Կալանքի կիրառումը որպես խափանման միջոց Հայաստանի Հանրապետությունում, Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումների կատարում, Փաստաբանների պալատի երիտասարդական խորհրդի հանդես: Թիվ 3, 2014 թվականի դեկտեմբեր: հարցի պատասխանը »1: Այս մոտեցումն արդիական է նաև այսօր: Հետևաբար, օրենքում դրանց կիրառման օրինականությունն ու հիմնավորվածությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծումը մարդու իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության կարևորագույն և առաջնային պահանջն է: Հայաստանի Հանրապետությունում ընթացիկ դատական ​​բարեփոխումները կոչված են ապահովելու ամբողջ իրավական համակարգը, մասնավորապես `քրեական արդարադատության ժողովրդավարացումը, անհատական ​​իրավունքների արդյունավետ պաշտպանությունը: Անվիճելի է, որ օրենքի գերակայության առանձնահատկություններից մեկը պետական ​​հարկադրանքի սահմանափակումն է միայն այն դեպքերում, երբ իսկապես անհրաժեշտ է պաշտպանել հասարակության և այլ անձանց շահերը: Հարկադրական միջոցառումների կարգավորման հիմքում ընկած է անձանց ազատության իրավունքը երաշխավորող հստակ օրենսդրական մեխանիզմների ստեղծման անհրաժեշտությունը `Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծով (այսուհետ` Նախագիծ): Հաշվի առնելով այն փաստը, որ հարկադրանքի միջոցների կիրառումը համապատասխանում է մարդու իրավունքների միջազգային չափանիշներին, հիմնովին փոխվել է նախնական կալանքի ինստիտուտը, մասնավորապես ՝ կալանավորումը: Այսպիսով, նախագիծն առաջին անգամ սահմանում է, որ կալանքը քրեական հետապնդման մեջ ծայրաստիճան զսպվածության միջոց է, որով մեղադրյալի պատշաճ վարքագիծը կարող է կիրառվել միայն այն դեպքում, եթե անձի պատշաճ վարքը չի կարող երաշխավորվել հարկադրանքի այլ միջոցներով: Այլ կերպ ասած, յուրաքանչյուր դեպքում հետապնդող մարմինները պետք է դնեն ազատազրկման հետ կապ չունեցող խափանման միջոց կիրառելու կամ նրա ազատությունը հնարավորինս քիչ սահմանափակելու նպատակահարմարության հարցը նախքան կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելը: Միայն այն դեպքերում, երբ տվյալ նախազգուշական միջոցները ի վիճակի չեն ապահովել դատավարության բնականոն ընթացքը, դատավարության որոշակի մասնակցի պատշաճ վարքագիծը, կառաջանա վերջինիս նկատմամբ որպես խափանման միջոց կալանքը կիրառելու հարցը: Նման մոտեցումը բխում է ՄԻԵԴ-ի նախադեպային իրավունքից: Վերջինս Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի խախտում գտավ միայն այն պատճառով, որ իշխանությունները դիմումատուին կիրառել են կալանք ՝ առանց երբևէ խափանման միջոց ընտրելու համար համեմատաբար մեղմ խափանման միջոց կիրառելով ՝ նրան հնարավորություն տալով ներկայանալ: Նախագիծը հստակեցնում է կալանքի հիմքերը և պայմանները: Եվրոպական կոնվենցիայի 5 1 1 (գ) հոդվածը սահմանում է ազատությունից զրկելու հիմքերի սպառիչ ցուցակ, ըստ որի անձի օրինական կալանքը կամ ձերբակալումը օրինական է, որպեսզի նրան իրավասու իրավական մարմին տանեն, եթե այդտեղ կա իրավախախտման ողջամիտ կասկած է: համարվում է նրան հանցագործություն թույլ չտալը կամ կատարելուց հետո փախուստի դիմելը: Ելնելով դրանից ՝ ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է. «Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատության և անձի անվտանգության իրավունք: «Օրենքով սահմանված դեպքերում անձը կարող է զրկվել ազատությունից»: Նույն հոդվածի 3-ից 4-րդ կետերը սահմանում են, որ քրեական վարույթի շրջանակներում կալանքը թույլատրվում է. 1) օրենքով սահմանված որոշակի պարտականությունների կատարումն ապահովելու համար, 2) առկա է հանցագործության կատարման հիմնավոր կասկած, կամ 3) երբ անձը անհրաժեշտ է կանխել հանցագործության կատարումը կամ դրա կատարումից հետո դրա փախուստը: Անդրադառնալով իրավական գրականության մեջ ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի վերլուծությանը `մասնավորապես նշվում է.« Անձի անձնական ազատության և անձեռնմխելիության իրավունքի ամենաուժեղ երաշխիքը Սահմանադրությունը համարում է օրենքը, համաձայն որի ազատությունից զրկելու կարգը պետք է իրականացվի »կարգը: Սակայն պատմական փորձը ցույց է տվել, որ օրենքը կարող է լինել օրենքի խախտում, այսինքն ՝ ազատությունից զրկելու դեպքերը կարող են անհիմն ընդլայնվել օրենքով: Նման անօրինական օրենքի ընդունումն ու կիրառումը կանխելու համար Սահմանադրությունը փակ շրջանակում թվարկում է այն դեպքերը, որոնց հիման վրա օրենքը կարող է նախատեսել ազատությունից զրկում: Հիմքերի սպառիչ շրջանակը և հստակ իրավական ձևակերպումները բացառում են դրանց տարածական մեկնաբանությունը »: 2. 1 Տե՛ս Polish N., դերի գործընթացները: Վերաքննիչ դատարանը, դրա կառուցվածքը և գործունեությունը, Մոսկվա, 1911, էջ. 136: 2 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության վերաբերյալ մեկնաբանություններ, հ. Խմբագիր ՝ Գ.Հարությունյան Ա.Վաղարշյան, Երեւան, 2010, էջ 190: Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքի համաձայն, նախքան դատապարտումը ազատությունից զրկելը արդարացված կլինի միայն այն դեպքերում, երբ կա հավանականություն, որ մեղադրյալը խուսափում է դատավարությունից, խոչընդոտում է արդարադատությանը 2, կատարում նոր հանցագործություն 3 կամ մնում կալանքի տակ 4: Հ. Ghուկասյանի խոսքով, ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգիրքը, սակայն, չի ցուցաբերել անհրաժեշտ հետևողականություն կալանքի հիմքերը նախանշելու հարցում 5: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված խափանման միջոցների առնվազն երկու հիմքերը, ներառյալ `կալանքի օգտագործումը (քրեական գործին մասնակցող անձանց վրա անօրինական ազդեցություն գործադրելու համար խափանում նախաքննական կամ դատական ​​վարույթներին), Գործին վերաբերող նյութերը թաքցնելը կամ կեղծելը, հանցագործը `առանց հիմնավոր պատճառի դատարանի վճռի կատարումը խոչընդոտելու կամ դատարանի վճռի կատարումը խոչընդոտող այլ միջոցներով) դուրս են Եվրոպական կոնվենցիայով ամրագրված հիմքերի շրջանակից, որոնք սպառիչ թվարկում են ազատությունից զրկելու հիմքերը տարածական մեկնաբանության ենթակա չեն, այսինքն `հակասահմանադրական են. հետևաբար, ձերբակալությունները չեն կարող իրականացվել այդ հիմքերով: Փաստորեն, գործող օրենսգրքով կալանքի կիրառման հիմքերը չեն բխում ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածից `Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածից: Ի տարբերություն գործող օրենսգրքի, Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքում ներկայացված կալանքի հիմքերի սպառիչ ցուցակը լիովին համապատասխանում է Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածում նշված պայմաններին: Մասնավորապես, Նախագծի 116 2 2 հոդվածի համաձայն, անհրաժեշտության դեպքում կարող է կիրառվել խափանման միջոց ՝ 1) մեղադրյալի փախուստը կանխելը, 2) մեղադրյալը հանցագործություն թույլ չտալը, 3) օրենքով կամ դատարանի որոշմամբ իրեն պարտադրված: ապահովել պարտականությունների կատարումը: Նշենք, որ ներկայիս Քրեական դատավարության օրենսգիրքը պարունակում է մեկ բացթողում `խափանման միջոցներ կիրառելու հիմքերի մասով: Անհասկանալի է, թե ինչու են այդ հիմքերը տարածվում բոլոր կանխարգելիչ միջոցների վրա: Եվ Եվրոպական կոնվենցիան և Սահմանադրությունը սահմանում են անձի ազատության և անվտանգության իրավունքը երաշխավորելու հիմքերը, սակայն այլ միջոցներ չեն սահմանափակում անձի ազատության իրավունքը, ուստի նույն հիմքերը էապես կսահմանափակվեն, եթե կիրառվեն այլ անձանց նկատմամբ: զսպող պատվերներ: Ստացվում է, որ այլ խափանման միջոցների կիրառումը ուղղակիորեն կախված է կալանքից, այսինքն, եթե այդ հիմքերը գոյություն ունեն, ապա, բնականաբար, քննարկվում է կալանքի հարցը, ապա մյուս խափանման միջոցներից մեկի կիրառման հարցը: , Հարկ է նշել, որ ոչ բոլոր կանխարգելիչ միջոցները կարող են կիրառվել Քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասում նշված հիմքերով: Օրինակ ՝ դժվար է պատկերացնել, որ չհեռանալու մասին ստորագրությունը կարող է օգտագործվել քրեական օրենսդրությամբ թույլատրելի արարք կանխելու կամ քրեական վարույթն իրականացնող մարմնից թաքնվելու համար, կամ, օրինակ, գրավը կարող է օգտագործվել հանցագործությունները կանխելու համար: Կարծում ենք, որ խափանման միջոց յուրաքանչյուր միջոց պետք է կիրառվի ինքնուրույն ՝ անկախ որևէ այլ միջոցի կիրառումից, իհարկե, բացառությամբ կալանքի, որի կիրառումը, ըստ Նախագծի, թույլատրվում է միայն այն դեպքում, երբ հնարավոր չէ խափանման այլ միջոց գտնել: Այս հարցը կարծես կարգավորվել է Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում, որը, համաձայն 116-րդ հոդվածի 3-րդ մասի, չի պահանջում նույն հոդվածի 2-րդ մասում նշված հանգամանքների արդարացում. 1) կիրառման դեպքում օրենսգրքով նախատեսված առանձին այլընտրանքային կանխարգելիչ միջոցներ. ) ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության մեջ մեղադրվող անձի նախնական կալանքի կամ այլընտրանքային նախնական կալանքի դեպքում: Վերոգրյալից պարզ է դառնում, որ Նախագծով սահմանված կանոնակարգի համաձայն ՝ հանցագործության ծանրությունը բավարար է անձին ի սկզբանե կալանավորելու համար: Նշենք, որ այս մոտեցումը տեսականորեն միանշանակ չի ընդունվում: Որոշ տեսաբաններ նման են 1 Տե՛ս «Stögmüller v. Austria», 10 նոյեմբերի 1969, § 15, A շարք, No. 9 2 Տե՛ս «Վեմհոֆն ընդդեմ Գերմանիայի», 1968 թ. Հունիսի 27, Series 14, շարք A No. 7 3 Տե՛ս «Matznetter v. Austria», 10 նոյեմբերի 1969,, 9, շարք A No. 10 4 Տե՛ս «Letellier v. France», 26 հունիսի 1991 թ., 151, շարք A No. 207 թ. 5 Տե՛ս Ghուկասյան Հ., Ազատության իրավունքի միջազգային ներքին երաշխիքները (համեմատական ​​վերլուծություն), ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի 75-ամյակին նվիրված գիտաժողովի նյութեր, Երևան, 2008, էջ 246-247: կարգավորում, բայց մյուսներն ասում են, որ դա անընդունելի է: Չհամաձայնելով այն մոտեցմանը, որ հանցագործության ծանրությունը բավարար է հանցագործությունը կիրառելու համար, տեսությունը բերվում է տարբեր փաստեր `այն հերքելու համար: Դուք Ըստ Մելնիկովի, եթե կալանքի կիրառումը պայմանավորված է միայն հանցագործության ծանրությամբ, այն կորցնում է իր մասնավոր դերը և ստանում պատժիչ բնույթ: անձը կալանավորված է ոչ թե նրա ոչ պատշաճ վարքը կանխելու, արդարադատության իրականացմանը խոչընդոտելու նպատակով, այլ այն բանի համար, որ նա մեղադրվում է ծանր կամ հատկապես ծանր հանցագործություն կատարելու մեջ 1: Դուք Ստեցովսկին գտնում է, որ կալանքի որպես խափանման միջոց ընտրելը բացառապես հանցագործության վտանգի հիմքով հակասում է Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի պահանջին, որը թույլ է տալիս կալանավորել կամ ձերբակալել միայն հետևյալ երկու դեպքերում ՝ 1) զեկուցեք նրան իրավասու մարմնին, եթե կա ողջամիտ կասկած 2) երբ ողջամտորեն անհրաժեշտ է կանխել նրան հանցագործություն կատարելուց կամ կատարելուց հետո փախուստի դիմել 2: Այնուամենայնիվ, հանցագործության ծանրությունը որպես ձերբակալման հիմք համարելու գաղափարը իր կողմնակիցներն ունի: Հ. Վերլուծելով Եվրոպական կոնվենցիայի 5 1 1 (գ) հոդվածի բովանդակությունը ՝ ukուկասյանը նշում է, որ պետության միջազգային պարտավորությունները ոչ մի կերպ չեն խոչընդոտում կատարված հանցագործության ծանրությունը կալանքի կիրառման համար անկախ հիմք հանդիսանալը: Ըստ հեղինակի, չի հերքվում այն ​​փաստը, որ մեղադրյալի համար մեղադրվող հրապարակավ վտանգավոր արարքը և դրա կատարման հանգամանքները կարող են վկայել անձի սոցիալական մեծ վտանգի մասին: Եթե ​​անձին մեղադրում են (իհարկե, բավարար ապացույցների համակցությամբ) քաղաքացիների հանցավոր կազմակերպություն (խումբ) ստեղծելու մեջ (ընդհանուր առմամբ, հասարակական անվտանգության, ահաբեկչության, ավազակապետության և այլնի դեմ ուղղված մի շարք ծանր հանցագործություններ կատարելու մեջ), փաստը Առևանգումն ինքնին հիմք է տալիս ենթադրելու, որ մեղադրյալը մնացել է ազատության մեջ, կարող է շարունակել իր հանցավոր գործունեությունը, թաքնվել գործի քննությունն իրականացնող իրավասու մարմիններից կամ օգտագործել բոլոր հնարավոր միջոցները գործի քննությանը հակառակվելու համար: Եվրոպական կոնվենցիայի դրույթները (մասնավորապես, 5 1 1 (գ) հոդվածը) չպետք է կիրառվեն կամ մեկնաբանվեն այնպես, որ պետության համար անհարկի դժվարություններ ստեղծվեն կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարում արդյունավետ միջոցներ կիրառելու համար: Միևնույն ժամանակ, վերոհիշյալ ծանր հանցագործությունների դեպքում կալանքի չափանիշները չպետք է ավտոմատ կերպով տարածվեն հանրային վտանգավոր այլ գործողությունների վրա: Միայն արարքի ծանրության հիմքով կալանքի դեպքում պետք է անվերապահորեն ապահովվեն բոլոր երաշխիքները `խափանման միջոցը կիրառելու օրինականությունն ու արդարացումը ապահովելու համար (անձի կապը հանցագործության հետ պետք է ակնհայտ լինի, կալանքի դատավարության արդարացումը և այլն) պետք է ապահովվի 3): I. Վերլուծելով կալանքի հիմքերը ՝ Պետրուխինը գտնում է, որ հանցագործության ծանրությունը և իրեն սպառնացող պատժի լրջությունը կարող են դրդել նրան թաքնվել կամ խանգարել նրան ճշմարտությունը բացահայտելուն: Այլ կերպ ասած, ըստ հեղինակի, հանցագործության ծանրությունը ներառում է ամբաստանյալի ոչ պատշաճ վարքի հավանականության ռիսկը: Հարկ է նշել, որ միջազգային իրավունքում արդեն իսկ ուղղակիորեն նշվում է, որ միայն այդ հիմքը բավարար է մինչդատական ​​կալանքի համար, և դա միայն շարունակական կալանքի պայմաններից մեկն է: Այսպիսով, ԵԽ Նախարարների կոմիտեի 1980 թվականի հունիսի 27-ի Նախաքննական կալանքի հրամանի R (80) 11-ի 4-րդ պարբերության 1980 թ. Որոշումը նախատեսում է, որ բացառիկ դեպքերում նախնական կալանքը կարող է արդարացված լինել, եթե հանցագործությունը կատարվի: հատկապես լուրջ: Այս մոտեցումը արտացոլվել է նաև Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքում: Մասնավորապես, ՄԻԵԴ-ը «Պանչենկոն ընդդեմ Ռուսաստանի» գործով իր որոշման մեջ նշում է, որ ՄԻԵԴ-ը թույլ է տալիս կասկածել, որ դիմումատուն ծանր հանցագործություն է կատարել, կարող է հիմք հանդիսանալ նախնական կալանքի համար: Այնուամենայնիվ, ՄԻԵԴ-ը միևնույն ժամանակ գտնում է, որ առաջադրված մեղադրանքը 1 Տե՛ս Melyanikov V., Right քաղաքացի քաղաքացու իմպիչմենթ կամայական արտադրության գործով: Մոսկվա, 2006, էջ. 223: 2 Տե՛ս Stecovski ,., Ազատության իրավունք և անձնական անձեռնմխելիություն, նորմեր և զգայունություն: Մոսկվա, 2000, էջ. 167 թ. 3 Տե՛ս Ghուկասյան Հ., ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի համաձայն կալանքի և դատավարական ընթացակարգի օգտագործման հիմքերը, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի 70-ամյակին նվիրված գիտական ​​աշխատությունների ժողովածու, Երևան, 2003, էջ 214-217: 4 Տե՛ս Petrukhin I., Անձանց անձեռնմխելիություն և նախազգուշացում առաջատար գործընթացում: Մոսկվա, 1989, էջ. 107: Միայն պատժի խստությունը չի կարող արդարացնել երկարաժամկետ կալանքը: Դատարանի այս դիրքորոշումից բխում է, որ քննության սկզբնական շրջանում նախնական կալանքի համար բավարար է համարվում միայն հանցանքի ծանրությունը, բայց դա կարող է չբավարարել հետագա կամ երկարաժամկետ կալանքի համար: Հարկ է նշել, որ հանցագործության ծանրությունը և պատժի սպառնալիքը `որպես կալանքի հիմք, նախատեսված են արտասահմանյան շատ երկրների, մասնավորապես` Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Ավստրիայի, Բելառուսի, Ուկրաինայի քրեական դատավարության օրենսգրքերում: Այսպիսով, նախնական կալանքի դեպքում միայն հանցանքի ծանրության հիման վրա օրինական է, դա չի հակասում միջազգային չափանիշներին: Անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգիրքը չի տարբերակում կալանքի կիրառումը և դրա երկարացման հիմքերը: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասում թվարկված հիմքերը հավասարապես կիրառվում են ինչպես առաջին անգամ կալանքի, այնպես էլ դրա երկարացման դեպքում: Այլ կերպ ասած, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը չի պարունակում կալանքի ժամկետի երկարացումը կարգավորող նորմ 1: Մինչդեռ նախագիծը տարանջատում է նախնական կալանքի հիմքերը, արդեն իսկ օգտագործված կալանքի ժամկետի երկարացումը: Մասնավորապես, Նախագծի 118 4 4 հոդվածի համաձայն ՝ «Դատարանում կալանքի ժամկետը երկարաձգելիս անհրաժեշտ է հիմնավորել հետապնդող մարմնի կողմից գործադրված պատշաճ ջանասիրությունը ՝ դատավարությանը վերաբերող հանգամանքները պարզելու, ինչպես նաև անհրաժեշտությունը շարունակել մեղադրյալի նկատմամբ քրեական հետապնդումը »: » Նման կարգավորումը համահունչ է ՄԻԵԴ-ի պրակտիկային: Վերջինս, բազմաթիվ վճիռներով, այդ թվում `մի շարք ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության, հստակ տարբերակում է նախնական կալանքի օգտագործման հիմքերը և կալանքի ժամկետը երկարաձգելը 2: Այսպիսով, ՀՀ գործող օրենսգրքի և նոր օրենսգրքի նախագծի համեմատական ​​վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ, ի տարբերություն գործող Քրեական դատավարության օրենսգրքի, Նախագիծը սահմանել է արդյունավետ երաշխիքների համակարգ `խափանման միջոցների կամայական կիրառման դեպքերը սահմանափակելու համար: Հարկադիր միջոցների մասին օրենսդրական կարգավորումները համապատասխանեցվել են ՀՀ Սահմանադրությանը, Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիային և դրա հիման վրա իրականացվող իրավական պրակտիկային: Հովհաննես Հովհաննիսյան ՁԵՐԲԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՝ ԻՆՉՊԵՍ կանխարգելման միջոց, համաձայն Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության և նոր օրենսգրքի նախագծի Հիմնաբառեր. Կալանավորում, նախնական կալանք, դատական ​​հարկադրանքի միջոցներ: ։

Հոդվածում քննարկվում են ՀՀ քրեական դատավարության գործող և նոր օրենսգրքի նախագծով նախատեսված` կալանավորման ինստիտուտի կարգավորման առանձնահատկությունները, դրա կիրառման իրավաչափությունը, հիմքերն ու պայմանները։ Ներկայացվում են Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայով նախատեսված մարդուն ազատությունից զրկելու հիմքերը, կալանավորման վերաբերյալ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկան, և վերլուծվում է գործող օրենսգրքով և Նախագծով նախատեսված կարգավորումների համապատասխանությունը դրանց։ Քննարկվում է նաև կալանավորման հիմքերի համապատասխանությունը ՀՀ սահմանադրությանը։ Առանձին ուշադրություն է դարձվում հանցանքի ծանրությունը կալանավորման հիմք դիտարկելու խնդրին։

ԱԶԳԱՅԻՆ ԵՎ ԶԱՆԳՎԱԾԱՅԻՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹՆԵՐԻՓՈԽԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄՄշակույթ հասկացության բազմաշերտ ուսումնասիրությունը կապված էերևույթի արժևորման բազմաթիվ տեսանկյունների առկայության և հասարակության ձևավորման գործում նրա կարևորությամբ։ Մարդը ստեղծում է մշակույթը, սակայն մշակույթը, իր հերթին, ստեղծում է մարդուն ու մարդկայինը։ Մշակույթը դառնում է գիտական հետազոտության առարկա, որպես մարդու ստեղծած ինքնատիպ և համընդհանուր երևույթ։ Մշակույթը` գենետիկժառանգականության և էպիգենետիկ հիշողության շնորհիվ տվյալ ազգատեսակի ինքնարտահայտումն ու կայացումն է, որն իրագործվում է պատմականորոշակի տարածքում, դարերի ընթացքում։ Բազմաշերտ մշակույթ ստեղծումեն միայն ազգային միավորները (ընտանեկան հարաբերությունների և կենցաղային մշակույթ, հավատամքի մշակույթ` բարոյահոգևոր արժեքային համակարգ և աշխարհաճանաչողություն, երաժշտություն, դպրություն, ճարտարապետություն, գիտությունև այլն) [9]։ Մշակույթն իր կարգավորման ձևերով և որոշ առանձնահատկություններով ազգային երևույթ է։ Որքան ազգային մշակույթն այլ մշակույթներիհամեմատ բաց է, և առկա է մշակութային երկխոսության տարրը, այնքան այնհարուստ է, և բարձր։ Ազգային մշակույթը միավորում է մարդկանց, ովքեր ապրում են մեծ տարածքներում և պարտադիր չէ, որպեսզի նրանք կապված լինենարյունակցական կապերով։ Ազգային մշակույթի գոյատևման պայմանը գրային համակարգի ստեղծումն է։ Հենց գրային համակարգն է, որ նպաստում էմտքերի և սիմվոլների տարածմանը բնակչության գրագետ մասի շրջանում,որը ազգային միասնականությանը։ Որպես կանոն, ազգային մշակույթը զերծ էպաշտամունքային բնույթից և մեծամասամբ անհատական ստեղծարարության արդյունք է։ Ազգային մշակույթն, ընդհանուր առմամբ, ստեղծվում է ոչ թեողջ էթնոսի, այլ հասարակության կիրթ մասսայի կողմից։ Ազգային մշակույթըյուրացնելու հարցում բացի կրթությունից, այսօր կարևոր դեր են խաղում նաևզանգվածային լրատվամիջոցները, ինչպես նաև մշակութային զանազան ինստիտուտներ։ Ազգային մշակույթն իր հատկություններով` տնտեսական, քաղաքական, լեզվամտածողական, պատմաաշխարհագրական, իր կնիքն է թողնումնյութական, հոգևոր, տնտեսական մշակույթի ձևավորման վրա։ Ինչպես նշում է Տ. Պ. Գրիգորյան` կապված համաշխարհային մշակույթիուսումնասիրության հետ. «Ժողովուրդը պարտավոր է պահպանել իր ազգայինհարստությունները,- գրում է նա, քանի որ միայն այդ դեպքում նա կկարողանաժողովուրդների ընդհանուր գանձարանը ներդնել իր սեփականը, անկրկնելին,առանց որի անհնար է համաշխարհային միասնությունը։ Դա է նրա ինտերնացիոնալ պարտքը, այլ ոչ թե լինելն ինչպես բոլորը։ Ով մոռանում է այդ մասին,ոչ միայն ոտնահարում է մեկ այլ ժողովրդի ազգային զգացումը, այլև վնաս էհասցնում ինքն իրեն, քանի որ հրաժարվում է այն ամենից, ինչը պատկանում էբոլորին»։ Ըստ մշակութային արժեքների ստեղծման ու սպառման առանձնահատկությունների՝ գոյություն ունի մշակույթի սոցիալական երկու տիպ` զանգվածային և էլիտար։ Զանգվածային մշակույթը, այսուհետ ԶՄ, մշակութային արդյունքների այն տեսակն է, երբ ստեղծվում է մեծ չափերի և անընդհատ։ (ԶՄ),նույն ինքը՝ ցածր մշակույթ։ Անգլերենում օգտագործվում են երկու տերմիններ`«mass culture» և «popular culture», երբեմն որպես հոմանիշներ, երբեմն, հատկապես ՄՈՒ-ի տիրույթում, երկրորդը՝ որպես առաջինի այլընտրանք։ Զանգվածային մշակույթի առաջացման վերաբերյալ կան մի շարք տեսակետներ. Զանգվածային մշակույթը կապում են մարդկության առաջացմանպատմության հետ, կամ առնվազն քրիստոնեական քաղաքակրթության զարգացման սկզբնական փուլի, երբ լսարանի համար պարզեցվում էին Սուրբ գրքերը։  ԶՄ-ի զարգացման գործում մեծ դեր են խաղում 17-18 դդ. եվրոպականգրականության մեջ ստեղծված արկածային դեդեկտիվ վեպերը, որոնքմեծ քանակությամբ տպում են ընթերցողների լայն շրջանակների պահանջով։  ԶՄ-ի ստեղծման վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ 1870 թվականինՄեծ Բրիտանիայում ընդունված համընդհանուր պարտադիր կրթության վերաբերյալ օրենքը։  ԶՄ-ի առաջացման իրական հիմքերը կապում են ամերիկյան քաղաքակրթության հետ։ Այս առիթով ամերիկացի քաղաքագետ Զբիգնև Բժեզինսկին գրում է. «Եթե Հռոմն աշխարհին տվեց իրավունք, Անգլիան`պառլամենտական գործունեություն, Ֆրանսիան` մշակույթ, ապա ժամանակակից ԱՄՆ-ը` գիտատեխնիկական հեղափոխություն և զանգվածային մշակույթ» [7]։ Ինչպես Ռայմոնդ Վիլյամսն է նկատում՝ «mass» («զանգված») բառը կարողէ օգտագործվել դրական և բացասական իմաստով՝ կախված այն բանից, թեինչպես է ընկալվում զանգվածը՝ որպես սուբյեկտ, թե որպես օբյեկտ։ Վերջինտասնամյակներում գերակշռում է երկրորդ գործածությունը։ Մինչդեռ Խորհրդային Միությունում երկար ժամանակ «զանգվածային» բառն ուներ դրականնշանակություն՝ դասակարգային բաժանարար գծերից զերծ հավաքականության միասնությունը։ Հայերենում զանգված բառն ունի երկու հոմանիշ․ բազմություն և ամբոխ, որոնք նույնպես հաճախ բացասական իմաստով են օգտագործվում, բայց կարող են ունենալ նաև դրական նշանակություն։ Դիտարկելով համաշխարհային տնտեսության մեջ զբոսաշրջության զարգացման ժամանակակից միտումները, ակնհայտ է, որ զբոսաշրջությունը տնտեսության կարևորագույն, բարձր եկամտաբեր և առավել դինամիկ զարգացող ճյուղերից մեկն է, միաժամանակ, իր կարևորությամբ ներառվում է այնպիսի գլոբալ համակարգերում, ինչպիսիք են կայուն զարգացումը և մշակութայինարժեքների փոխադարձ արժևորման համակարգերը։ Մշակութային արժեքների համակարգում զբոսաշրջության ոլորտում բախվում են մշակութային երկուիրողություններ` ազգային մշակույթ, որի կարևորությունը, անկրկնելիությունը,յուրահատկությունը զբոսաշրջության ընկալման և ներգրավման տեսանկյունից ակնհայտ է, սակայն այն չպետք է մնա ազգային կաղապարի, մտածողության ու մտահոգության շրջանակներում, և նույնիսկ զբոսաշրջությունը դաթույլ չի տալիս, քանի որ այն որքան որ ազգային է, նույնքան էլ համամարդկային։ Չնայած անհրաժեշտ է շեշտել, որ ազգային մշակույթում համամարդկայինի գոյությունը չի նշանակում համաշխարհային միասնական մշակութային համակարգի ստեղծում կամ տվյալ արժեքների ստանդարտացում։ Այսինքն` կարողությունները քաղաքակրթական ձևերի մեջ ծավալած, արդեն էլիտար մակարդակի բարձրացած մշակույթը հնարավորություն է տալիս մշակութային երկխոսության, փոխհարաբերության, և ի վերջո քաղաքակրթություններում իր ուրույն դիրքը գրավելուն, և զանգվածային մշակույթը, որ վերոնշյալհամամարդկայինի արգասիքն է։ Ֆրանսիացի մշակութաբան Ժ. Ֆրիդմանըձևակերպում է հետևյալ կերպ. «ԶՄ ասելով հասկանում ենք մշակութային արժեքների ամբողջությունը, որը դրվում է հասարակության տրամադրությանտակ զանգվածային լրատվամիջոցների կողմից» [2]։ Զբոսաշրջությունն այն ոլորտն է, որտեղ տեղի է ունենում մարդկանցխմբի հոսք մեկ երկրից կամ տարածաշրջանից մեկ այլ երկիր կամ տարածաշրջան, և սովորաբար զբոսաշրջիկն իր հետ այդ երկիր է տանում ոչ միայն իրճամպրուկներն ու իրերը, այլ նաև այն սովորույթներն ու ավանդույթները, արժեքներն ու նորմերը, վարվելաձևերն ու կանոնները, որոնց կրողն է ինքը` հանձի իր երկրի մշակույթի։ Եվ, ինչպես արդեն հասկանալի է, տեղի է ունենում երկու տարբեր մշակութային առանձնահատկությունների բախում, հետևաբարսոցիալմշակութային արժեքների ու նորմերի տրանսֆորմացիա, որը կարող էհասարակությունների համար աղետալի հետևանք ունենալ` սկսած ընտանեկան վարք ու բարքի ձևախեղումից։ Վերոնշյալ հանգամանքները ակնառու են և գերիշխող հայ ազգի դեպքում։ Մի կողմից ազգային մշակույթ, որ պետք է մատուցվի պատշաճ, միևնույնժամանակ մնալով յուրօրինակ, որը կտանի համամարդկայնացման, մյուս կողմից էլ նկատում ենք, որ այդ նույն համամարդկայինը կրում և բերում է զանգվածային մշակույթ, որը վնասում է ազգային ինքնությունը` լինելով ավելիհեշտ հասանելի և դյուրըմբռնելի։ Հենց այս գործոններն էլ ամբողջացնում են սույն հետազոտության արդիականությունն ու հրատապությունը։ Հետազոտական նպատակից՝ ազգային և զանգվածային մշակույթներիզբոսաշրջության ոլորտում փոխազդեցության և հետևանքների առաջացմանհիմնախնդիրներից ելնելով առանձնացրել ենք հետևյալ հետազոտականխնդիրները՝1. Դիտարկել մասնագիտական գրականության մեջ երկու հասկացությունների մեկնաբանման տարբեր մոտեցումները,2. Բացահայտել ոլորտում վերջիններիս ազդեցության տեսանկյունը,3. Գնահատել ազդեցության հետևանքները։ Անդրադառնալով մեթոդական մոտեցումներին, նախ և առաջ տեսականվերլուծության են ենթարկվել հասկացությունների վերաբերյալ մասնագիտական գրականության մեջ առկա մոտեցումները և հասարակական կյանքի ձևավորման գործում մշակույթ երևույթի կարևորությունը։ Այնուհետև տեսականորեն գնահատվել է զբոսաշրջությունը, և ոլորտում եզրույթների փոխազդեցության աստիճանը։ Եվ գնահատման վերլուծության միջոցով ընդհանրացվել ենհամապատասխան առաջարկություններն ու եզրակացությունները։ Զբոսաշրջության մշակութային ազդեցության լիարժեք ընկալման համարնախևառաջ պետք պատկերացնել, որ զբոսաշրջությունը մշակութային իրողություն է։ Զբոսաշրջության կենսագործունեությունը պայմանավորված էմարդու հոգևոր և ֆիզիկական պահանջների բավարարմանը։ Յուրաքանչյուրտարածք զբոսաշրջության զարգացման համար կարող է տալ նվազագույն ռեսուրսներ, սակայն վերջինիս զանգվածային զարգացման համար անհրաժեշտէ մշակութային ժառանգության կոնցենտրացիա։ Զբոսաշրջությունն ունի մեծ ազդեցությունը պահպանելու ազգի էթնիկինքնատիպությունը` ստիպելով կառավարություններին, համայնքային կազմակերպություններին և ձեռնարկություններին ակտիվորեն մասնակցել մշակութային ժառանգության պահպանմանը։ Բայց ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ եթե հակադիր դիրքից դիտարկենք այն էականորեն իր մեջ կրում է բացասական ազդեցություն։ Զբոսաշրջությունը կերտել է իր արժեքային պահանջները և ուղղակիորեն ներմուծում է, քանի որ այլևս հաղթահարելի են բոլոր արգելքները` ժամանակը ևտարածությունը։ Իսկ մշակութային հաղորդակցություն ասվածը ևս միշտ չէ,որ իր հաղորդակցության տիրույթում դրական հետևանքներ է ունենում։ Օրինակ, օտար բարքերի անարգել թափանցումը հանգեցնում է կեղծ քաղաքակրթական, հակամշակութային արժեքների ու երևույթների, բարքերի մուտքը հասարակական ոլորտներ։ Մինչ դեռ պատմական փորձը հաստատում է, այլ մշակութային իրողությունների հետ հաղորդակցվելը, համապատասխան արժեքների յուրացումը պետք է լինի ոչ թե հանպատրաստից, այլ ընտրողաբար, ազգայինի կողմից վերառվելու շնորհիվ, և պետք է համապատասխանի ազգայինիմաստավորված համաշխարհայինին։ Այսօր գրեթե բոլորն են կարծում, որ պետք է համակերպվել զանգվածային մշակույթի և զանգվածային հասարակության գոյության հետ (ընդամենը մի քանի տարի առաջ այս նույն եզրերը դատապարտող իմաստ էին պարունակում, քանի որ դրանցից բխում էր, որ զանգվածային հասարակությունը հասարակության ապականված ձևն է, իսկ զանգվածային մշակույթն՝ ինքն իրենհակասող եզր) և փորձել գտնել դրանց դրական կողմերը, թեկուզ միայն այնպատճառով, որ զանգվածային մշակույթը զանգվածային հասարակությանմշակույթն է, իսկ զանգվածային հասարակությունը (մեզ դա դուր գա, թե ոչ)կանխատեսելի ապագայում շարունակելու է կազմել մեր իրականության մաս։ Զանգվածային հասարակությունն ու զանգվածային մշակույթն անկասկածփոխկապակցված երևույթներ են։ Զանգվածային հասարակությունն՝ ըստ Էդվարդ Շիլզի, ծագում է, երբ «բնակչության զանգվածը ներառվում է հասարակության մեջ»։ Քանի որ հասարակություն կոչվածն ի սկզբանե բաղկացած էրհարստություն և ազատ ժամանակ ունեցողներից, զանգվածային հասարակությունն իսկապես մատնանշում է մի նոր կարգ, որտեղ զանգվածներն ազատվելեն ֆիզիկապես ուժասպառ անող աշխատանքի բեռից։ [10]Ազգային հասարակության և զանգվածային հասարակության միջև հիմնական տարբերությունը այն է, որ հասարակությունն ուզում է ունենալ մշակույթ, գնահատում է և արժեզրկում մշակութային առարկաները՝ դարձնելովդրանք հասարակական ապրանքներ, իր եսասիրական նպատակներով օգտագործում և չարաշահում դրանք, սակայն չի սպառում։ Անգամ ամենահնացածտեսքով, դրանք մնում էին առարկաներ, չէին սպառվում կամ կուլ գնում, այլպահպանում էին իրենց աշխարհիկ առարկայականությունը։ Մինչդեռ զանգվածային հասարակությունն ուզում է զվարճանք, այլ ոչ թե մշակույթ, և զվարճանքի արդյունաբերության արտադրանքն իրոք սպառվում է հասարակության կողմից, ինչպես ցանկացած այլ սպառման ապրանք։ Զվարճանքի համար անհրաժեշտ արտադրանքները ծառայում են հասարակության կյանքի ընթացքին, թեև գուցե կյանքի համար նույնքան անհրաժեշտ չեն։ Դրանք ծառայում են, ինչպես ասում են, ժամանակ անցկացնելու համար և այդ պարապ ժամանակն ազատ ժամանակ չէ, այսինքն՝ այն ժամանակը, որի ընթացքում մենքիսկապես ազատված ենք կյանքի ընթացքի պահանջներից առաջացող բոլորհոգսերից և գործերից ու հետևաբար ազատ ենք աշխարհի և դրա մշակույթիհամար։ Պարապ ժամանակը, որը ենթադրաբար պետք է լցվի զվարճանքով,կենսաբանորեն պայմանավորված աշխատանքի բոլորաշրջանի կամ, ինչպեսՄարքսն էր ասում, մարդու և բնության միջև նյութափոխանակության մեջ դադար է։ Արդի պայմաններում այս դադարը շարունակ երկարում է. պարապ ժամանակը, որը պետք է լցվի զվարճանքով, գնալով ավելանում է։ Զվարճանքիարդյունաբերությունը կանգնած է գարգանտյուական ախորժակի դիմաց, ևքանի որ արդյունաբերության ստեղծածը սպառվելով անհետանում է, այնպետք է անընդհատ նոր ապրանքներ առաջարկի։ Այս բարդ կացության պայմաններում զանգվածային միջավայրի համար արտադրողները հարմար նյութգտնելու հույսով ծայրեծայր քրքրում են անցյալի ու ներկայի մշակույթները։ Սակայն նման նյութը չի կարելի հրամցնել ինչպես որ կա. այն պետք է նախապատրաստվի և փոփոխվի զվարճալի դառնալու համար, քանի որ այն չիսպառվի ինչպես որ կա։ Իրենց բոլոր տարբերություններով հանդերձ, սակայն,այս երկու մշակութային գործընթացներն ունեն մեկ ընդհանուր բան՝ դրանքծագում են այն ժամանակ, երբ ներկայում կամ անցյալում արտադրված բոլորաշխարհի բարիքները դարձել են հասարակական, այսինքն կապված են հասարակության հետ և դիտարկվում են իրենց զուտ գործառնականությամբ։ Միդեպքում հասարակությունն օգտագործում և փոխանակում, գնահատում ևարժեզրկում է դրանք, մյուս դեպքում այն դրանք կլանում և սպառում է։ Հասարակության հիմնական վերաբերմունքն առարկաների հանդեպ, այսինքն՝ սպառողական վերաբերմունքը, ոչնչացնում է այն ամենը, ինչին դիպչում է։ Եթեմենք մշակույթի տակ հասկանանք այն, ինչ բառը սկզբնապես է նշանակել(հռոմեական «cultura»-ն ծագել է «colere» բառից՝ հոգ տանել, պահպանել,մշակել), ապա կարող ենք առանց չափազանցության պնդել, որ սպառողականմոլուցքով տառապող հասարակությունը չի կարող միևնույն ժամանակ լինելմշակված կամ ստեղծել մշակույթ։ Ընդհանրացնելով հետազոտության արդյունքները՝ կարող ենք ներկայացնել ներքոհիշյալ եզրակացությունների միջոցով։  Զբոսաշրջության մշակութային ազդեցության լիարժեք ընկալման համար նախ և առաջ պետք է պատկերացնել, որ զբոսաշրջությունը մշակութային իրողությունը է։ Զբոսաշրջության կենսագործունեությունըպայմանավորված է մարդու հոգևոր և ֆիզիկական պահանջների բավարարմանը։ Յուրաքանչյուր տարածք զբոսաշրջության զարգացմանհամար կարող է տալ նվազագույն ռեսուրսներ, սակայն վերջինիսզանգվածային զարգացման համար անհրաժեշտ է մշակութային ժառանգության կոնցենտրացիա։  Զբոսաշրջությունը ունի մեծ ազդեցությունը պահպանելու ազգի էթնիկինքնատիպությունը` ստիպելով կառավարություններին, համայնքայինկազմակերպություններին և ձեռնարկություններին ակտիվորեն մասնակցել մշակութային ժառանգության պահպանմանը։  Միևնույն ժամանակ զբոսաշրջության մշակութային տիրույթը գտնվումէ զանգվածային մշակույթի սահմաններում։ Այն միաժամանակ հանդիսանում է զանգվածային մշակույթի և՛ ստեղծման, և՛ սպառման կարևոր օղակ։ Հետևաբար՝ զբոսաշրջության արդյունքում ազգային և համամարդկային նշանակություն ունեցող շատ արժեքներ և ստեղծագործություններ կոմերցիզացվում են, զրկվելով իրենց եզակիությունից,անկրկնելիությունից և բացառիկ նշանակությունից։  ժամանակի հրամայականն ազգայինի պահպանությունն է. վերջինիսպատճառով ազգերը կսկսեն կորցնել ազգային դեմքը ու մշակույթը։  Մարդկությունը հարուստ է իր ազգերով ու այն ինչ ուղղված է ազգայինի դեմ ուղղված է նաև մարդկության դեմ, hետևաբար զբոսաշրջության կառուցած ռազմավարությունը պետք է հիմնված լինի ազգայինարժեքների վերաարժևորման վրա։  Զբոսաշրջությունը տալիս է մշակութային ժառանգության պահպանության և դրա պատշաճ ներկայացման տնտեսական բաղադրիչ, միևնույն ժամանակ սպառնում է մշակութային ժառանգությանը` դարձնելով դա առևտրի առարկա։ Հայաստանի նման երկրի համար պետք էգտնվի տարբերակված մշակութային զբոսաշրջության տեսակ, որպեսզի ապահովվի զբոսաշրջային քանակ` չնվազելով որակը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ2. Լ. Մելքոնյան, «Էթնիկական մշակույթը և ավանդույթը», Փիլ. գիտ. թեկնածու [էջ73-80]։ 3. Գ. Ա. Մելքումյան, Մշակութաբանություն/ուսումնական ձեռնարկ, Եր., «Վան Արյան», 2001. -236 էջ [էջ37-41]։ 4. Шилз Э., Теория массового общества // Человек։ образ и сущность, МассоваяԻՆՏԵՐՆԵՏԱՅԻՆ ՊԱՇԱՐՆԵՐ5. http։ //www.bibliotekar.ru/culturologia (05.06-23։ 00)6. http։ //www.arteria.am/hy/1433253735 (05.06-23։ 00)7. file։ ///C։ /Users/Matrix/Downloads/massovaya-kultura-i-massovaya-kommunikatsiya-v(04.06-23։ 30)8. http։ //cyberleninka.ru/article/n/massovaya-kultura-i-massovaya-kommunikatsiya-v23։ 30)9. http։ //animapsyclub.blogspot.am/2014/09/blog-post_34.html?m=1 (04.06-23։ 30)10. http։ //www.arteria.am/hy/1433253735 (04.06-23։ 30)Լիլիթ ԱվետիսյանԱԶԳԱՅԻՆ ԵՎ ԶԱՆԳՎԱԾԱՅԻՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹՆԵՐԻ ՓՈԽԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ մշակույթ, ազգային մշակույթ, զանգվածային մշակույթ, զբոսաշրջություն,արժեքներ, մշակութային փոխազդեցություն, համաշխարհային մշակույթ, էթնիկինքնատիպություն, ազգային հարստություն, սպառում։ Ամփոփագիր։

Սույն հոդվածում գնահատվել է զբոսաշրջության ոլորտում ազգային և զանգվածային մշակույթների փոխազդեցության հետևանքները` ելնելով ոլորտում վերջիններիս ազդեցությունից։ Մշակույթը դառնում է գիտական հետազոտության առարկա որպես մարդու ստեղծած ինքնատիպ և համընդհանուր երևույթ։ Զբոսաշրջության զարգացման ժամանակակից միտումները մշակութային արժեքների փոխադարձ արժևորման համակարգում է, որտեղ տեղի է ունենում երկու մշակութային իրողությունների բախում։ Զբոսաշրջության մշակութային տիրույթը գտնվում է զանգվածային մշակույթի տիրույթում, սակայն ժամանակի հրամայականն ազգայինի պահպանությունն է։

Ավանդաբար, գիտելիքների ձևավորումը և այսօր շրջանավարտների հմտությունների և կարողությունների ձևավորումը կարևորվում է մասնագիտական ​​կրթական ծրագրերում: Այնուամենայնիվ, միևնույն ժամանակ, լուրջ ուշադրություն չի դարձվում շրջանավարտի կարիերայի կառավարմանը: Ուսման ընթացքում ուսանողը հիմնականում կենտրոնանում է ակադեմիական գործունեության վրա ՝ համալսարանն ավարտելուց հետո ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով իր կարիերայի ձևավորմանը: Մյուս կողմից, գործատուն նաև փորձում է հնարավորինս չխառնվել անհատի կրթությանը ՝ պասիվ վերաբերմունք ունենալով բուհերի նկատմամբ և սպասելով, որ շրջանավարտը մուտք կգործի աշխատաշուկա, այնուհետև կսկսի աշխատել նրա համար: Կրթության ակադեմիական մասնաբաժինը գործատուի կողմից գերակշռող չի համարվում շրջանավարտի համար: Մասնագիտական ​​գիտելիքներից բացի, չափազանց կարևոր է հավասարակշռված, կողմնորոշվելու, աշխատանքային միջավայրում պատշաճ կերպով վարվելու ունակությունը 101 ղեկավարելու, շփվելու, ժամանակին և հիմնավոր որոշումներ կայացնելու համար: Հետևաբար, ներկայումս համալսարանների խնդիրն է վերանայել կրթական ծառայությունների ուղղությունները `« գործատու-համալսարան »կամուրջն ամրապնդելու և աշխատաշուկայում տեղի ունեցող դինամիկ փոփոխությունները հաշվի առնելու համար: Համալսարանական կրթության առանձնահատկություններից մեկը երկարաժամկետ ուսումնասիրությունն է: Չորսից վեց տարի բարձրագույն կրթություն ունեցող մասնագետի վերապատրաստման ընթացքում զգալի փոփոխություններ են տեղի ունենում աշխատաշուկայում, իսկ ուսանողական համալսարանի «մուտքի-ելքի» ժամանակահատվածում ուսումնական պլանները «հնանում են»: Նման իրավիճակներում համալսարանների շրջանավարտների աշխատանք գտնելու հնարավորությունն ընդլայնվում է, երբ համալսարաններն օգտագործում են «խնամակալների ինստիտուտը»: «Հոգաբարձուների ինստիտուտը» ենթադրում է գործատուի ակտիվ գործունեություն բուհական համակարգում, երբ ուսման երկրորդ կամ երրորդ տարվանից գործատուն համալսարանական լսարաններից ընտրում է լավագույն ուսանողներին, նրանց անվանական կրթաթոշակ տրամադրում, անգամ միջամտում ուսումնական ծրագրի բարեփոխումներին: հետեւել այն շրջանավարտին, որի մասնագիտական ​​հմտություններն ու կարողությունները նրա համար ընդունելի կդառնան: Այս առումով, համալսարանները պետք է հետաքրքրված լինեն կրթության ոլորտում գործատուների մասնակցությամբ և նախաձեռնող լինեն իրենց ավարտական ​​կուրսերում լավագույն ուսանողների ընտրության հարցում `ապագա աշխատանք առաջարկելու համար: Գործատուն, քաջատեղյակ լինելով մասնագետների վերապատրաստման գործընթացին, պետք է ակտիվ մասնակցություն ունենա ոչ միայն ուսումնական ծրագրերի կատարելագործմանը, այլև ապահովի դրա «ներկայությունը» կրթական ծառայությունների ոլորտում: Դրա իրականացման հնարավոր ուղիներն են գործատուների կողմից լավագույն ուսանողներին խրախուսական կրթաթոշակների տրամադրումը, պրակտիկայի կազմակերպումը, բուհերում պրոֆիլի ուսուցման ստուդիաների և ուսումնական կենտրոնների ստեղծման աջակցությունը: 102 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Մյուս կողմից, գործատուները հետզհետե հասկանում են, որ ավելի արդյունավետ է ռեսուրսների իրենց մասնաբաժինը ծախսել համալսարանական կրթական ծրագրերի վրա, քան նորակոչիկ համալսարանական շրջանավարտներ պատրաստել: Օգտվելով այս իրավիճակից `դոկտորանտը պետք է սերտ համագործակցի գործատուների հետ` նպատակ ունենալով ավարտելուց անմիջապես հետո աշխատանք ստանալ: Մագիստրատուրայի շրջանավարտը, դեռ հանդես գալով որպես դոկտորի թեկնածու, պետք է համոզված լինի, որ աշխատաշուկայում մասնագիտությունը պահանջված կլինի: Այս առումով, Բոլոնիայի գործընթացի ներկա փուլում զգալի ուշադրություն է դարձվում կրթության նպատակային ուսման արդյունքներին, երբ կրթությունն ամբողջությամբ հասցեագրված է աշխատաշուկայի պահանջներին: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ բացի տնտեսական ճգնաժամերից, վերապատրաստման ընթացքում մասնագիտական ​​հմտությունների և կարողությունների բացակայությունը BKET տարածքում բարձրագույն կրթություն ունեցող շրջանավարտների գործազրկության հիմնական պատճառներից մեկն է: Այս առումով, համալսարանները պետք է ձգտեն ուսման արդյունքները հնարավորինս ուղղել մասնագետի հմտություններին և ունակություններին, որոնք պահանջվում են բարձրագույն մասնագիտական ​​կրթության մակարդակներում: Եվ խնդիրը միայն այն չէ, որ ասպիրանտ մասնագետը կարող է չունենալ բավարար հմտությունների կամ ունակությունների համապարփակ տիրույթ, և, այդպիսով, գործատուի կողմից չի պահանջվի: Գործնականում շատ դեպքեր կան, երբ գործատուն չի բավարարվում կրթության ընթացքում ձեռք բերված մասնագիտական ​​հմտությունների լայն շրջանակով, քանի որ այն «գերհագեցած է» և կիրառելի չէ աշխատանքում: Եվ պարզվում է, որ այդ դեպքում դոկտորանտների շրջանավարտները իրենց գործատուները համարում են «բարձր որակավորում» և արդյունքում չեն անցնում աշխատանքի: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ 103 գործազուրկ համալսարանական շրջանավարտների շրջանում Արևմտյան Եվրոպայում գործատուի համար «բարձր որակավորում ունեցող» երիտասարդ մասնագետների տեսակարար կշիռը տատանվում է 14-35% -ի սահմաններում: [1] Այս կապակցությամբ հետաքրքիր լուծումներ են առաջարկվում Շվեդիայի համալսարաններում: Այսպիսով, Ստոկհոլմի Թագավորական տեխնոլոգիական համալսարանում դոկտորանտուրայի ծրագիրը կազմակերպվում է երկու փուլով: Առաջին փուլի շրջանավարտները, ովքեր երկու տարի սովորում են, ստանում են դոկտորի առաջին աստիճանի աստիճան և կարող են աշխատել միայն արդյունաբերական շուկան սպասարկող հետազոտական ​​հաստատություններում: Այնուամենայնիվ, եթե նրանք ցանկանում են դասավանդել և հետազոտություններ կատարել համալսարաններում, ապա ստիպված են եւս երկու տարի դոկտորանտուրա սովորել, պաշտպանել դիսերտացիա և ունենալ ավելի բարձր դոկտորի աստիճաններ: Հայաստանի Հանրապետությունում աշխատաշուկային ուղղված բարձրագույն մասնագիտական ​​կրթության կազմակերպման գործում այդպիսի ճկունություն չկա: Ավելին, ըստ պաշտոնական վիճակագրության, վերջին տարիներին գործազուրկների ամենամեծ թիվը բարձրագույն կրթություն ունեցող մարդիկ են (տե՛ս Աղյուսակ 1), ովքեր ունեն բարձր կրթական որակավորում և իրենց մասնագիտական ​​հմտությունների և ունակությունների որակը գերազանցում են գործատուների կարիքների մակարդակը: , և վերջիններիս կողմից գնահատվում են «գերազանց»: , նրանք պարզապես աշխատանքի առաջարկ չեն ստանում: Աղյուսակ 1 Հայաստանում գործազուրկ կրթական գրաքննությամբ (հազար մարդ) [2] Կրթության գրաքննություն Բարձր, հետբուհական արական միջնակարգ մասնագիտական ​​միջնակարգ տարրական 20.1 ԿԻՆ հիմնականում կապված են բարձրագույն կրթության կառուցվածքային բնութագրերի հետ և, ընդհանուր առմամբ, դեռ չեն անդրադարձել կրթական ծրագրերի բովանդակությանը և որակին: Դրանք, իրենց հերթին, բերում են նրան, որ կրթական համակարգը, ընդհանուր առմամբ, դեռևս «անջատված» է աշխատաշուկայից և ամբողջությամբ հաշվի չի առնում գործատուների պահանջները: Մասնագիտական ​​կրթության ծրագրերը հաճախ գերհագեցած են առարկաներով, որոնք անմիջականորեն չեն առնչվում շրջանավարտներից պահանջվող հմտություններին և ունակություններին, կամ չեն ներառում արդի առարկաներ, որոնք կզարգացնեն այսօր ավարտական ​​իրավասությունները `ուղղված գործատուի պահանջներին: Ակնհայտ է մարդկային գործոնի կարևորությունը ուսումնական գործընթացի կազմակերպման գործում: Բազմաթիվ օրինակներ կան, երբ բավարար տեղեկատվություն, հնարավորություններ կան, բայց ուսանողներն ու ուսուցիչները չեն օգտագործում դրանք կամ չեն ցանկանում օգտագործել դրանք: Ուստի համալսարանները պետք է շտապ անցնեն կրթության կազմակերպմանը ՝ հիմնվելով ուսման արդյունքների վրա, հստակ նշելով մասնագիտական ​​ուսումնական ծրագրում, թե որքանով և ինչպես է առարկան առնչվում շրջանավարտի մասնագիտական ​​ունակությունների և հմտությունների ձևավորմանը: Այս եղանակով հնարավոր կլինի բեռնաթափել ուսումնական ծրագիրը ծանրաբեռնված «անուղղակի» առարկաներից, փոխարենը ներառելով նոր առարկաներ վերջնական արդյունքներով, որոնք բավարարում են աշխատաշուկայի պահանջարկը ուսումնական գործընթացում: Աշխատաշուկայի պահանջներին ուղղված ուսման արդյունքների հասցեականությունը մեծապես կբարձրացնի մասնագիտական ​​կրթության համակարգում բարեփոխումների արդյունավետությունը: Կարևոր ցուցանիշ է նաև շրջանավարտի աշխատանքն ավարտելուց հետո աշխատանք գտնելու տևողությունը, որը միջինում 4 ամիս է BKET- ում և հետևյալ բաշխումն ունի ըստ երկրների (Նկար 1): 105 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Նկար 1 Ավարտելուց հետո շրջանավարտների աշխատանքի տևողությունը (ամիսներ) [4] Հայաստանի Հանրապետությունում բարձրագույն մասնագիտական ​​բարձրագույն կրթության շրջանավարտները հիմնականում տեսնում են իրենց կարիերայի աճը համալսարանական համակարգում `համալրելով համալսարանական դասախոսական կազմի շարքերը: Իրենց ատենախոսությունները պաշտպանելուց հետո նրանց փոքր մասը շարունակում է կարիերայի աճը հետազոտական ​​հաստատություններում կամ պետական ​​մարմիններում: Պատճառն այն է, որ կրթական գրաքննիչների միջև աշխատավարձի տարբերությունը մեր երկրում դեռ այդքան էլ էական չէ, և գիտական ​​կոչում ունեցող մարդիկ նախընտրում են դասավանդել: Այնուամենայնիվ, միջազգային շուկայում շրջանավարտ բժիշկները չեն խուսափում արդյունաբերական շուկայում աշխատելուց, քանի որ գործատուները գնահատում են այնտեղ իրենց մասնագիտական ​​լիդերական հմտությունները: Ինչ վերաբերում է ՀՀ բուհերի բակալավրիատ շրջանավարտներին, ապա նրանք ուսման ընթացքում գրեթե կապ չունեն կարիերայի ձևավորման խնդիրների հետ, և ավարտելուց հետո բախվում են աշխատանք գտնելու դժվարությունների: Այս առումով մենք կարևորում ենք կարիերայի կենտրոնների գործունեությունը ոչ միայն պրակտիկայի կազմակերպման կամ շրջանավարտներին հետադարձ կապի ապահովման, այլև ուսանողների աշխատանքային շուկայի իրազեկության ապահովման ոլորտում: Այսօր այն համալսարանները, որոնք իրենց միջամտությամբ կարողանում են հաջողության հասնել շրջանավարտների աշխատանքի տեղավորման հարցում, դառնում են մրցունակ կրթական շուկայում: Եվ այդ հաջողությունը ոչ միայն պայմանավորված է բարձրորակ գիտելիքների և աշխատանքային հմտությունների տրամադրմամբ, այլև էականորեն կապված է շրջանավարտների կարիերայի ձևավորման գործընթացի հաջող կառավարման հետ: Հետևաբար, մենք կարևոր ենք համարում համալսարաններում ուսանողների կարիերայի զարգացման կառավարման համակարգի գործունեությունը, որում համապատասխան ստորաբաժանումները կմասնակցեն համատեղ գործողություններին (տես Գծապատկեր 2): Գծապատկեր 2. Ասպիրանտների կարիերայի դիզայնի կառավարման համակարգի ստեղծում: 1 Կարիերայի կենտրոնի շրջանավարտների ասոցիացիա շրջանավարտների կարիերայի դիզայնի ամբիոններ գործատուներ Ուսանողի կարիերայի ձևավորման համակարգի արդյունավետ կատարման ցուցանիշները, այս դեպքում, կարող են լինել շրջանավարտի աշխատանքի ավարտական ​​մակարդակ: 107 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Գիտության ոլորտում աշխատող շրջանավարտների, գործազուրկ շրջանավարտների մասնաբաժինը, համալսարանի հետ համագործակցող շրջանավարտների մասնաբաժինը: , ։

Կրթական ծառայությունների մատուցման շուկայում ներկայումս մրցունակ են դառնում այն բուհերը, որոնք լուրջ ուշադրություն են դարձնում շրջանավարտների կարիերայի նախագծման կառավարմանը։ Այստեղ հաջողություն են արձանագրում այն բուհերը, որոնք կառավարման մեկ համակարգում ներդաշնակեցնում են համալսարանական տարբեր ստորաբաժանումների գործունեությունը, դրանք թիրախավորելով շրջանավարտի աշխատանքի անցնելու սպասումների բավարարմանը։ Այս առումով, կարեւորվում է շրջանավարտների կարիերայի նախագծման կառավարման արդյունավետության հատուկ ցուցիչներով պարբերաբար գնահատումը բուհի վարչակազմի կողմից։

ԵՎՐՈՊԱՅԻ «ՍՈՖԹ ՈՒԻ» ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ՄԻՈՈՎ Պետությունները օգտագործում են տարբեր ռազմավարություններ `միջազգային հարաբերություններում իրենց ազդեցությունը տարածելու համար` համատեղելով տնտեսական, ռազմական և նորմատիվային տեխնոլոգիաները: Եվրոպան, ավելի կոնկրետ ՝ Եվրամիությունը, համարվում է նորմատիվ ուժ (քաղաքակրթական ուժ), քանի որ այն իր առջեւ նպատակ է դրել ազդել պետությունների վրա ՝ նորմերի տարածման միջոցով: Եվրոպական (ԵՄ) հիմնաքարերն ամրագրված են վավերացվող օրենսդրության և օրենսդրության մեջ, մասնավորապես `խաղաղություն, ազատություն, ժողովրդավարություն, մարդու իրավունքներ և օրենքի գերակայություն: ԵՄ-ն նախընտրում է այդ նորմերի տարածման համար «փափուկ ուժի» ռազմավարությունը, որը համապատասխանում է ինչպես ընդունված արժեքային համակարգին, այնպես էլ կիրառվում է հիմնականում ԵՄ արտաքին անվտանգության քաղաքականության շրջանակներում: Ըստ Josephոզեֆ Նայի, «փափուկ ուժը» քաղաքական ռազմավարություն է, որը, ի տարբերություն «կոշտ ուժի», օգտագործում է արժեքների տարածման և դաշինքներ ստեղծելու մեթոդաբանությունը ցանկալի նպատակներին հասնելու համար: «Փափուկ ուժը» ռազմավարություն է, որն ուղղված է փաստացի պետության ձեւավորմանը, որը հետագայում պետք է կապիտալիզացված լինի արտաքին քաղաքականության ոլորտում: «Փափուկ ուժի» ռազմավարության տեխնոլոգիաները հիմնականում ուղղված են այլ երկրների հասարակությունների սոցիալականացմանը ՝ հետագայում միջազգային հարաբերություններում նրանց դիրքերը համախմբելու համար: «Փափուկ ուժը» ապահովում է «եվրոպականացման», այսինքն ՝ Եվրոպայից դուրս մշակութային արժեքների, սոցիալական նորմերի և ինստիտուցիոնալ կազմակերպության ձևերի տարածումը: «Եվրոպականացման» նպատակն է ընդլայնել ազդեցության սահմանները, ինչպես նաև ավելացնել այլ երկրներում եվրոպական աջակիցների թիվը: Եվրոպականացումը ավելի լայն հասկացություն է, քան եվրոպական ինտեգրումը. այն կենտրոնանում է ոչ թե ԵՄ երկրների իշխող վերնախավի, այլ ամբողջ հասարակության վրա: Ուստի եվրոպականացման իրականացման մեխանիզմներից մեկը սոցիալականացումն է, այսինքն ՝ եվրոպական արժեքների տարածումը հասարակության մեջ: Լուկասը «փափուկ ուժի» ռազմավարությունը վերագրում է սուբյեկտի կողմից ուժ գործադրած գործողությունների օրինականացմանը: Այն հնարավորություն է տալիս օբյեկտի համար ընդունել սուբյեկտի գաղափարախոսությունը: ԵՄ-ն այժմ ունի Եվրոպական հարևանության քաղաքականության միջոցով միջազգային հարաբերությունների մեջ որպես մեկ դերակատար հանդես գալու իրավասություն: Այն ունի Արևելյան գործընկերության երկրների միջերկրածովյան համագործակցության ծրագրեր, որոնց միջոցով ինստիտուցիոնալացվում է դրա ազդեցությունը: ԵՄ-ն ունի արտաքին քաղաքականության մեջ «փափուկ ուժ» օգտագործելու մի շարք գործիքներ, ինչպիսիք են տնտեսական գրավչությունը, ԵՄ անդամ երկրներում ներդրումներ կատարելը, որոնք անդամակցում են ԵՄ արտաքին քաղաքական ծրագրի: ԵՄ «փափուկ ուժի» գործարկման մեթոդներից մեկը կրթության, հատկապես բարձրագույն կրթության ոլորտում իրականացվող քաղաքականությունն է: Կրթության միջոցով արժեքների տարածման ռազմավարությունը նախկինում ակտիվորեն օգտագործվում էր ԽՍՀՄ-ի կողմից `իր քաղաքացիների շրջանում նոր կոմունիստական ​​գաղափարախոսություն տարածելու համար: Այն նաև օգտագործվում է ԱՄՆ-ի կողմից ՝ իր իմիջը պահպանելու համար: Համաշխարհայնացման դարաշրջանում հետինդուստրիալ հասարակությունների տնտեսությունները միտում ունեն վերածվել գիտելիքի վրա հիմնված տնտեսության, ուստի կրթությունը կարող է օգտագործվել պետության մարդկային կապիտալը հարստացնելու համար: Բացի այդ, բարձրագույն կրթության համակարգում է, որ անհատները ստանում են մասնագիտական ​​որակավորում: Հաշվի առնելով աշխատաշուկայում նոր հմտությունների պահանջարկը (փափուկ հմտություններ ՝ միջմշակութային, թիմային, հաղորդակցման կարողություններ), կրթության միջազգայնացումը դարձավ ժամանակի հրամայականը: Այսուհետ բուհերը փորձում են միջազգայնացնել իրենց կրթական ծրագրերը ՝ «ներգնա» և «արտագնա» միջոցների շնորհիվ: Բացի տնտեսական առաջընթացի հիմնական երաշխիքը լինելուց ՝ կրթությունն օգտագործվում է նաև ոչ նյութական արժեքների ստեղծման և տարածման, այսինքն ՝ պետականաշինության համար: Միևնույն ժամանակ, կրթությունը միջազգային հարաբերություններում պետության արժեքային համակարգը «արտահանելու» միջոց է: Կրթությունը անհատի գիտելիքներով, կարողություններով և հմտություններով օժտման համակարգ է, որը կապիտալացվում է անհատի կյանքի ընթացքում: Բայց կրթությունը նաև գործընթաց է, որի ընթացքում անցյալն ընդգրկվում է ներկայի մեջ ՝ օգնելով կերտել ապագան: Բացի այդ, այն անհատին է փոխանցում հասարակության կողմից կուտակված գիտելիքները: Կրթությունը, որպես «փափուկ ուժ», իրականացվում է երեք մեխանիզմների միջոցով. Արժեքների տարածում, ռեսուրսների տարածում և որոշակի քաղաքական նպատակների իրականացում: Որպես քաղաքական նպատակների իրականացման մեխանիզմ ՝ բարձրագույն կրթությունը հնարավորություն է տալիս հյուրընկալ ուսանողների միջոցով հետագա ազդեցություն ունենալ իրենց հայրենիքի պետական ​​քաղաքականության վրա: Կրթության ոլորտում, մասնավորապես բարձրագույն կրթության ոլորտում ԵՄ «փափուկ ուժի» քաղաքականության կիրառման սկիզբը կարելի է համարել Համալսարանների Մեծ խարտիա (MagnaCharta Universitatum), որն ընդունվել է 1988 թ. Այս փաստաթուղթը հիմնաքար է, քանի որ այն արտահայտում է ԵՄ պատրաստակամությունը ընդհանուր մոտեցում որդեգրել բարձրագույն կրթության ոլորտում, որտեղ համալսարանները կստեղծվեն որպես ուժեղ ինստիտուտներ, որոնք տարածում են մշակույթը և արագ արձագանքում են համաշխարհային տնտեսական մարտահրավերներին: Սորբոնի-Բոլոնիայի հետագա հռչակագրերը հետագայում հստակեցնում են Եվրոպայի նպատակը (Եվրոպայի խորհուրդը) `կրթության վրա ազդեցությունն ավելի ինստիտուցիոնալ դարձնելով` ինստիտուցիոնալ գործընթացների իրականացման հստակ ռազմավարություն: Բոլոնիայի գործընթացի հիմնական նպատակը Ընդհանուր եվրոպական բարձրագույն կրթության տարածքի (EHEA) ստեղծումն է, որը հնարավորություն կտա ուսանողներին, շրջանավարտներին և բարձրագույն կրթության անձնակազմին հնարավորություն ունենալ բարձրորակ և մատչելի կրթություն ստանալ ԵՏՄ ինտեգրված երկրների համալսարաններում: Եվրոպական բարձրագույն կրթությունը Եվրոպայից դուրս ավելի գրավիչ դարձնելու համար անհրաժեշտություն առաջացավ երկրների ներսում կրթական համակարգերի համադրելիության: Այս խնդիրը լուծելու համար ներդրվեց վարկային համակարգը, եռաստիճան կրթությունը, փոխանակման ծրագրերի և կրթաթոշակների հնարավորությունը: Այսպիսով, Բոլոնիայի գործընթացը, որն այժմ ունի 49 անդամ պետություն, ոչ միայն նպաստում է եվրոպական կրթական ստանդարտի տարածմանը, այլ նաև միջմշակութային հաղորդակցության հարթակ է, որը հնարավորություն է ստեղծում եվրոպական արժեքների տարածման համար: Այնուամենայնիվ, կրթությունը որպես «փափուկ ուժ» օգտագործելու հաջողությունը կախված է այն օգտագործման ենթատեքստից, այսինքն ՝ արժեքների յուրացումը որքանով է նպաստում դրանց (օբյեկտի) կյանքի որակի բարելավմանը: ՏՀECԿ հետազոտության համաձայն, Միացյալ Նահանգները առաջատարն էր կրթության արտահանման շուկայում, որին հաջորդում է Միացյալ Թագավորությունը: Այնուամենայնիվ, Բոլոնիայի գործընթացի ծրագրերի փոխանակման ծրագրերի դյուրացման արդյունքում ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի ասիացի ուսանողների թիվը հավասարեցվեց: 2010 թ. Լիսաբոնում կայացած Եվրոպական խորհրդի նիստի օրակարգում նշվում է, որ Եվրոպան պետք է ձգտի դառնալ աշխարհի գիտելիքների վրա հիմնված ամենաարդյունավետ տնտեսությունը: ԵՄ հանձնաժողովը ԵՄ ապագա զարգացումը կապում է եվրոպական արժեքներ ընդունող երիտասարդների հետ: Նշվում է, որ եվրոպական միջավայրում կրթական ծրագրերը նպաստում են երիտասարդների սոցիալականացմանը, իսկ հեռանկարում `եվրոպական ինտեգրման քաղաքականության հաջողությանը: «Փափուկ ուժի» օգտագործումը պահանջում է միջազգայնացման ծրագրեր, որոնք կստեղծեն ուսանողների, դասախոսների և շրջանավարտների շարժունակության հնարավորություններ: Փոխանակման ծրագրերից մեկը Erasmus- ն է (Erasmus +, Erasmus Mundus), որն իրականացվում և ֆինանսավորվում է ԵՄ հանձնաժողովի կողմից 1987 թվականից: Դա ԵՄ շարունակական կրթության քաղաքականության բաղադրիչ է: Էրազմուսն առաջնորդվում է «Ուսանողներին բերեք Եվրոպա, բոլոր ուսանողներին բերեք Եվրոպա» նշանաբանով: Չնայած այն հանգամանքին, որ Բոլոնիայի գործընթացը Եվրամիության ծրագիր չէ, Էրազմուս ծրագրերը ՎBRԵԲ-ում շարժունակության հիմնական ծրագրերն են, որոնք ֆինանսավորվում են ԵՄ աղբյուրներից: Շարժունակության ծրագրերից բացի, ԵՄ-ն ֆինանսավորում է պետական ​​կրթության բարեփոխումների ծրագրերը (օրինակ ՝ TEMPUS): EU to Erasmus 2007-2013 թվականների ծրագիրը [3,1 միլիարդ], իսկ 16,174 միլիարդ եվրո ՝ 2014-2020 թվականների համար: Րագրի սկզբից ի վեր շարժական ծրագրերին մասնակցել է շուրջ 3.3 միլիոն ուսանող և 470.000 մարդ Պ the-ից: Կապեր են հաստատվել ԵՄ-ից դուրս գտնվող 1423 համալսարանների հետ: Բոլոնիայի գործընթացի նպատակներից մեկն է ապահովել, որ EBT համալսարանների բոլոր շրջանավարտների առնվազն 20% -ը մասնակցեն ցանկացած շարժման ծրագրին մինչև 2020 թվականը: Erasmus- ն ապահովում է շարժունակություն ողջ EEB- ում, այսինքն `« ԵՄ պետությունների միջև »և դրանից դուրս: ԵՄ-ն խնդիր ունի ԵՄ քաղաքացիների շրջանում սերմանել միավորված Եվրոպայի գաղափարը և եվրոպական ինքնությունը: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ փոխանակման ծրագրերը երիտասարդների մեջ սերմանում են «եվրոպական գիտակցություն» ՝ նպաստելով միջմշակութային կարողությունների զարգացմանը: Ըստ էմպիրիկ հետազոտությունների ՝ ԵՄ անդամ չհանդիսացող քաղաքացիները շարժունակության ծրագրից հետո ասոցացվում են Եվրոպայի հետ: Տարբեր մշակույթների հետ փոխազդեցության արդյունքում ձեւավորվում է այսպես կոչված «մենք զգում ենք» երեւույթը: Նրանք, ովքեր մասնակցում են շարժունակությանը, զարգացնում են հետևյալ ունակությունները. Հանդուրժողականություն, օտար լեզվով հաղորդակցվելու ունակություն, հաղորդակցման հմտություններ: Բացի այդ, շարժունակությունը կարող է ազդել նրանց աշխատունակության վրա: ԵՄ ուսանողների և թուրք ուսանողների շրջանում անցկացվել են ուսումնասիրություններ ՝ պարզելու համար, թե որքան է փոխվել նրանց մշակութային ընկալումը Erasmus + շարժմանը մասնակցելուց ի վեր: Թուրք ուսանողների 88% -ը փոխել է իրենց ընկալումը Եվրոպայի հանդեպ, իսկ ԵՄ ուսանողների միայն 49,4% -ն է նշել, որ փոխել է իր պատկերացումները ԵՄ երկրների վերաբերյալ: Թուրք ուսանողների 76% -ը պատասխանել է, որ հրաժարվել է իր նախապաշարմունքներից, մինչդեռ ԵՄ ուսանողների 54.5% -ը [16] Թվերի տարբերությունը կարող է պայմանավորված լինել այն փաստով, որ եվրոպացի ուսանողները, բացի Erasmus- ի շարժունակության ծրագրերից, ունեն ավելի լայն հնարավորություններ `սովորելու այլ մշակույթների մասին: ԵՄ կրթական ծրագրերն իրականացվում են ինչպես ԵՄ շրջանակներում, այնպես էլ ԵՄ քաղաքականության շրջանակներում ՝ առանց այլ երկրների անտեսման: Մասնավորապես, ԵՄ-ն Ասիայում ԵՄ իմիջի բարելավման ԵՄ հանձնաժողովը 1994 թ.-ին մեկնարկեց «Դեպի նոր Ասիա» ռազմավարությունը `բարձրացնելու կրթության ոլորտում ԵՄ-Ասիա համագործակցությունը: ԵՄ-ն իր արժեքները և եվրոպական մշակույթը տարածելու համար օգտագործում է ոչ միայն ֆորմալ, այլ նաև ոչ ֆորմալ կրթություն: 2014-2020թթ. «Էրազմուս» ծրագրերի բյուջեի 10% -ը ուղղվելու է երիտասարդների ոչ ֆորմալ-ոչ ֆորմալ կրթությանը: ԵՄ-ն ոչ ֆորմալ կրթություն է տրամադրում գործողության մեջ գտնվող երիտասարդների միջոցով վերջինս իր հերթին ֆինանսավորում է կարճաժամկետ վերապատրաստման ծրագրերը: «Փափուկ ուժի» ռազմավարության ամենակարևոր մեխանիզմներից մեկը կրթությունն է, որը ոչ միայն գիտելիքներ ստանալու համակարգ է, այլև սոցիալական համակարգ: ԵՄ-ն օգտագործում է կրթությունը ինչպես ԵՄ-ում իր քաղաքացիների եվրոպականացման, այնպես էլ ԵՄ սահմաններից դուրս եվրոպական արժեքների տարածման համար: Այս նպատակին հասնելու համար ԵՄ-ն օգտագործում է Բոլոնյան գործընթացի կողմից ստեղծված Եվրոպական բարձրագույն կրթական տարածքը `ուսանողների, դասախոսների, անձնակազմի և անձնակազմի ուսուցումն ու ֆինանսավորումը ֆինանսավորելու համար: Այսպիսով, ԵՄ-ն զարգացնում է նրանց մասնագիտական ​​կարողությունները և նրանց ավելի մրցունակ դարձնում: Հետազոտությունից կարելի է եզրակացնել, որ «Էրազմուս» շարժունության ծրագրերը նպաստում են մասնակցի ակադեմիական զարգացմանը, մեծ ազդեցություն ունեն նրա արժեքային համակարգի փոփոխության, հաղորդակցության, լեզվական և միջմշակութային կարողությունների զարգացման վրա: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [5] Tomusk, V., 2006a, Pizza Bolognese à la Russe. Ռուսաստանում Բոլոնիայի գործընթացի խոստումն ու վտանգը: Ներսում Tomusk, V. ed., 2006, Բարձրագույն կրթության եվրոպական տարածքի ստեղծում: Ձայներ ծայրամասից: Springer. Չ. 11, էջ 227-49: [6] Inglehart R., Welzel CH, արդիականացում, մշակութային փոփոխություններ և ժողովրդավարություն: TheHuman Development Sequence, Քեմբրիջ: Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն: 2005. [7] N'Diaye P., Մշակույթի զարգացում: Որոշ տարածաշրջանային փորձեր, ՅՈՒՆԵՍԿՕ, 1981, էջ. 42. [9] Բոլդուին Դ., «Իշխանության վերլուծություն և համաշխարհային քաղաքականություն»: Նոր միտումներ ընդդեմ հին միտումների », [11] Լիսաբոնի հատուկ եվրոպական խորհուրդը: Դեպի նորարարության և գիտելիքի Եվրոպա: [15] Էրազմուսի ազդեցության ուսումնասիրությունը: Շարժունակության հետևանքները [18] Եվրոպական հանձնաժողովի հմտությունների և աշխատունակության վրա, URL: www.ec.europa.eu/youth/success-stories/youth-inaction_en (հասանելի է. 14.06.2018) .Դերզյան ՏԱՏԵՎՐՈՊԱՅԻ «ՍՈՖԹ ՈՒ WԻ» ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ միջոցով Հիմնաբառեր. Փափուկ ուժ, նորմատիվ ուժ, կրթություն, Եվրոպական միություն, Եվրոպայի խորհուրդ, եվրոպականացում, ՎBRԵԲ, Էրազմուս, շարժունակություն, կատակերգություն: ։

Սույն հոդվածի նպատակն է նորովի բացահայտել «փափուկ ուժը»՝ որպես Եվրոպայի դիրքերը միջազգային հարաբերություններում ամրապնդելու եվրոպականացման գործիք։ Հոդվածի խնդիրներն են՝ բացահայտել տարբեր ծրագրերի (Բոլոնիայի գործընթաց, Էրասմուս) ազդեցությունը եվրոպականացման գործընթացի վրա` ուսումնասիրելով դրանց արդյունավետությունն ու հասկանալով միտումները։ Աշխատանքի արդիականությունը պայմանավորված է զարգացող երկրների նկատմամբ ԵՄ-ի որդեգրած քաղաքականությամբ, այն է՝ եվրոպական կրթական ծրագրերի թվաքանակի և ֆինանսավորման աճով, ինչպես նաև կրթության արժևորմամբ՝ որպես սոցիալականացման գործիք։

ԺԱՐԳՈՆՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎՈՒՄԻնչպես լեզվաբանական աշխատություններում, այնպես էլ առօրյա խոսքում մոտեցումը տարբերակված չէ «ժարգոն», «արգո», «ծածկալեզու» եզրույթների նկատմամբ։ Մյուս կողմից երբեմն հստակ չեն, և մասամբ նույնանում են մասնագիտականբառապաշարի և ժարգոնի սահմանները։ Այս աշխատանքում ժարգոնների ուսումնասիրությունը կունենա հետևյալ ընդգրկումը.• Ընդհանուր բնութագիր,• Ներժարգոնային դասակարգում ըստ հասարակական գործածության ոլորտների,• Ժարգոնային դարձվածքներ, դրանց իմաստային-շարահյուսական դասակարգումը։ «Առավոտ» օրաթերթում Լ. Մուրադյանի «Կյանքը բեսամթ լոքշ ա. հավայի լռվելենք» հոդվածում բարձրաձայնվում է այս օրերին հաճախ հնչող մտահոգությունըժարգոնների անհարկի կիրառության, երիտասարդների աղճատված խոսակցականլեզվի վերաբերյալ1։ Բայց նաև չպետք է մոռանալ, որ բառապաշարի մաս կազմողորևէ բառաշերտի առավել գործածական լինելը որևէ ժամանակաշրջանում պայմանավորված է արտալեզվական բազմաթիվ գործոններով՝ սոցիալ-տնտեսական վիճակ,մշակութային ազդեցություններ, գիտատեխնիկական առաջընթաց, սոցցանցեր ևայլն։ Ըստ հասարակական–գործառական սկզբունքի՝ ընդունված է կատարել բառապաշարի հետևյալ դասակարգումը.• Խոսակցական բառապաշար,• Հասարակաբանություններ,• Գռեհկաբանություններ,• Ժարգոնային բառեր և արտահայտություններ։ Որոշ լեզվաբաններ ժարգոններից առանձնացնում են մանկական լեզվի բառեր,ինչպես՝ ճաշիկ, տիտիկ, չոփ-չոփ և այլն2։ Ժարգոնների կառուցվածքային յուրահատկությունները պայմանավորված են ժարգոնային խմբի յուրահատկությամբ։ Ընդհանրացնելով ներկայացվող ժարգոնախմբերի ընդհանուր հատկանիշները՝ ստացվում է.• Ռուսերենից նույնությամբ կամ որոշակի փոփոխությունների ենթարկված բառեր՝ նակազատ, ուլադիտ, գրուզիտ, ժարիտ անել։ • Համագործածական բառերի վերաիմաստավորում. մաքրվել, կպչել, պոկվել,ձգվել, թույն։ • Օտար լեզու + հայերեն կամ հակառակ շարադասությամբ կաղապարներովկազմվող բառեր. ասազնավատ անել, կուրսի պահել, օբշիով։ 1 «Առավոտ» օրաթերթ, N 5, 29.04.2009 թ.։ 2 Տե՛ս Ջահուկյան Գ., Աղայան Է. և այլք, Հայոց լեզու, Երևան, 1980, էջ 314։ ժարգոնների (ֆր. Jargon - սոցիալական կամ մասնագիտական որևէ խմբի խոսքը,որ տարբերվում է ընդհանուր խոսակցական լեզվից) կոնկրետ ժամանակը փնտրելըդժվար է այնքանով, որ յուրաքանչյուր ժարգոնակիր խումբ գրեթե նման չէ մյուսին,ունի առաջացման և զարգացման իր պատմությունը։ Սկզբնավորման և զարգացմանյուրօրինակ պատմություն ունենալը բնորոշ է նաև արգոյին. 1930-ական թթ. սկսած ևհետագայում շարունակված մարդկանց մեծաքանակ աքսորը ձևավորում է ճամբարներ (Главное управление лагерей и мест заключения - ГУЛаг) ԽՍՀՄ աքսորավայրերում, որոնց վերահսկման ներքին համակարգը, օրենքները ոչ պաշտոնապես գտնվումէին «օրենքով գողերի» ձեռքում1։ Այդ պայմաններում ձևավորվում է արգոն՝ «լեզու», որ հասկանալի էր միայն այսքրեական խմբի ներսում և արտացոլումն էր նրա աշխարհայացքի։ Այս կետումերևույթը ընդհանրանում է մաֆիայի գործածած «լեզվի» հետ, որի առաջացումըկապվում է Սիցիլիայի հարավում հետամնաց պայմաններից առաջացած թալանի, կողոպուտի, զինված հարձակումների հետ։ Լ. Կրիսինը նշում է, որ ռուսական միջավայրի յուրահատկությամբ պայմանավորված՝ իրենց «լեզուն» ունեին արհեստավորները,չարչիները, ովքեր գյուղից գյուղ էին տեղաշարժվում և հաճախ ենթարկվում էին հարձակումների, թալանվում ավազակների կողմից, հետապնդվում իշխանություններից։ Այս ամենը նրանց հակադրում է թաքցնել իրենց մտադրությունները «ուրիշներից»։ Անհետանում է ժամանակի ընթացքում նրանց մասնագիտությունը, բայց շատ բառերանցնում են գործածական բառապաշար2։ Մենք առաջարկում ենք այս լեզվաշերտի հետևյալ դասակարգումը՝ արգո կամծածկալեզու և ժարգոն։ ա) «արգո» (ֆր. Argo - առանձնացված փակ խմբի խոսք, որ ստեղծվում է լեզվական մեկուսացման համար) կամ «ծածկալեզու» անվանել քրեական խմբերում գործածվող լեզուն, քանի որ համակարգչային, բանակային կամ որևէ այլժարգոնակիր խմբեր կարիք չունեն իրենց ասելիքը, խոսքը թաքցնելու։ Արգոյին բնորոշ են գռեհկաբանությունների մեծաքանակ գործածությունը, ժեստերը։ Քանի որ այս խմբավորման «օրենքները» հենվում են 3 հիմնական հասկացությունների վրա (օբշյագ՝ համընդհանուր գանձարան, պանյատկեք՝սկզբունքներ, օրենքներ և սխոդկաներ՝ խորհրդակցություն), հետևաբար նորմատիվ հասկացություններ արտահայտող բառեր՝ սմատրյաշչի, պուտյովի,շալավա, զապրետկա (հատուկ հանձնարարական), ստրելկա (հանդիպմանպայմանավորվածություն), աբխոդ (ստուգում)։ Հաճախ հանդիպում են տառային հապավումներ՝ с.т.о.п. - сынок тебе отец простыл, б.м.в. - бандитскаямашына вора, я.н. - я наркоман։ Այս լեզվաշերտում իր տիրապետող ազդեցությունն ունի ռուսերենը՝ պայմանավորված այն հանգամանքով, որ այս «լեզուն» գործածող խմբավորումների առաջացումը եղել է ԽՍՀՄ-ում. ուլադիտ(уладить), նատուռի (в натуре), վազվռատ (возврат)։ բ) Երկրորդ խմբում ժարգոն ընդհանուր անվան տակ առանձնացրել ենք բանակային, համակարգչային, փողոցային և երիտասարդական ժարգոնները։ Համակարգչային ժարգոն հասկացությունը գործածության մեջ է մտել 20-րդ դ.վերջում։ Հայ իրականության մեջ այս ոլորտի զարգացումը սկզբնավորվում է դարիառաջին տասնամյակից։ Բնորոշ առանձնահատկությունը կարող ենք համարել սեղմության ձգտումը. ավելի կարճ ժամանակահատվածում առավել մեծաքանակ տեղեկությունների հաղորդում, ինչպես նաև տերմինների հայերեն տարբերակների սակա1 Տե՛ս «Հատուկ ռեպորտաժ» հաղորդաշար, 26.09.2011 թ.։ 2 Տե՛ս Крысин Л., Язык в современном обществе, Москва, 1977, էջ 33-35։ վությունը։ Այստեղ նկատի ենք առնում մի կողմից զուտ համակարգչային ժարգոնները (ռամ ՝ կոշտ մագնիսական սկավառակ, օզու՝ օպերատիվ հիշողության համակարգ,համակարգային բլոկ, փերսոնալ կոմպ՝ ցանկացած անլար համակարգիչ, շիֆթ, որդփադ) և համացանցային ժարգոններ՝ սեղմանուններ, հապավումներ (լայք, բ.գ., թեջանել, լոգ աութ լինել, չաթ, լոլ), պայմանանշաններ, որոնք արտահայտում ենզգացողություններ, հույզեր (։ D, |B, O.o)։ Երիտասարդական ժարգոն։ Այս ժարգոնը բաժանել ենք երկու խմբի՝ դպրոցական, որ արդյունք է ինքնահաստատվելու ձգտման, իրենց նախասիրությունների ցուցադրության։ Բառերի մեծ մասը դպրոցական միջավայրն է ընդգրկում. զուբրիտ,հանր, թռնել, սլավարիկ, շպո։ Ուսանողական ժարգոնը «ավագի» կարգավիճակ ունի, առավել չափով է ենթակա փոփոխությունների, քան մնացած խմբերը, և կրում է ժամանակավոր բնույթ։ Երիտասարդների, դեռահասների տարբերվելու, առանձնանալու, չենթարկվելու գիտակցությունը որոշ կողմերով համընկնում է քրեական հեղինակությունների աշխարհայացքին և ազդեցություններ կրում արգոյից։ Բանակային ժարգոն։ Կ. Անտաշյանը «Բանակային թեման իբրև խոսքի ազատության ակտ հայ արդի արձակում» էսսեում նշում է, որ բանակում` իբրև համակեցություն պարտադրված տղամարդկանց փակ համակարգում, հաղորդակցման լեզվաշերտը բաղկացած է բաղադրիչներից, որոնք զուտ տղամարդկանց լեզվամտածողության արտահայտություն են՝ա) իշխանության և սոցիալական կարգավիճակի արտահայտությանընդգծում,բ) անբռնազբոսիկությունը,գ) հայհոյանքը,դ) սովետական բանակից մնացած բառերն ու արտահայտությունները,ե) «գողական օրենքների» հասկացությունները,զ) ռուսերենից հայերենացված բանակային կանոնադրական եզրեր,է) շրջանային բարբառները։ Վերը նշված կետերի օրինակներից են՝ գառլախ, յախշի, ալիտ, տաբուրետկա,դեդավշինա, ստոդնևկա, գուբախտ, ուվալնյատ, սամավոլկա, դեմբել, սամավոլչիկ։ Ժարգոնային դարձվածքներ։ Դարձվածքների գլխավոր հատկանիշներից մեկը՝պատկերավորությունը, այսինքն՝ փոխաբերական-այլաբանական իմաստը բնորոշ էնաև ժարգոններին, որոնք որքան էլ ժողովրդական, որոշ չափով նաև անհատականմտածողության արտահայտություն են. թոքերը գցել (տանջվել), թեմա ունենալ (պարզաբանելու հարցեր), խփած պահել (ձանձրացնել), կորած դեմք (հարգանքազուրկանձնավորություն), դուշը գցել, ճշտի դոզա, լավ ախպեր, թեմա ունենալ, օջախի աղջիկ, ոտերը ջարդել, մի բան ծամել, ինտերես ունենալ, սուտի բոցեր, բեսպրիդելդվիժենի։ Առօրյա խոսքին բնորոշ մի շարք արտալեզվական գործոններ՝ իմպրովիզը, արձանագրված չլինելը, անկաշկանդվածությունը առաջացնում են տարբերություններ,ընդհանրապես, ցանկացած առօրյա և գրավոր խոսք իրար հակադրելիս։ Առօրյախոսքում յուրաքանչյուր ժարգոնակիր խումբ գործածում է իր «լեզուն», ժեստերը,միմիկան, նաև զրուցակիցների բնավորությունը և այլ արտալեզվական գործոններնույնպես ձևավորող պայմաններ են։ Աննա ՀամբարձումյանԺԱՐԳՈՆՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎՈՒՄԲանալի բառեր՝ արգո, ժարգոն, ծածկալեզու, երիտասարդության ժարգոն, բանակային ժարգոն, ժարգոնային դարձվածքներ։

Մեր աշխատանքի նպատակն է անդրադառնալ հայ լեզվաբանության մեջ գրեթե չուսումնասիրված մի հետաքրքիր նյութի՝ ժարգոններին, և մեզ հայտնի նյութերը ուսումնասիրելով՝ փորձել ենք դասակարգել, նշել բնորոշ հատկանիշները։ Հոդվածում խոսվում է նաև այս երևույթի առաջացման ակունքների և զարգացման պատմության մասին՝ հասնելով մինչև մեր օրերի լեզվի ժարգոնակրության վիճակի դրսևորմանը։ Առկա են նաև ոճական դիտարկումներ։

ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՄԻՆՈՐԴԱԳՐՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Հաղթահարելու ուղիներ modernամանակակից, ժամանակակից ֆինանսական շուկայի առկայությունը գերակա նշանակություն ունի ցանկացած երկրի համար, որը ձգտում է ինտեգրվել համաշխարհային տնտեսության մեջ `ստանալով նպաստավոր դիրք: Ուժեղ ֆինանսական համակարգ ունենալը շատ կարևոր է գլոբալ մարտահրավերներին դիմակայելու համար: Ֆինանսական համակարգի հիմքը կազմող սուբյեկտները ֆինանսական միջնորդ են: Դասական հասկացության համաձայն, ֆինանսական միջնորդների հիմնական գործառույթը ֆինանսական միջոցների ավելցուկ ունեցող հաստատություններից միջոցների փոխանցումն է նրանց կարիք ունեցող հաստատություններին 1: Այնուամենայնիվ, ժամանակակից աշխարհում մեծապես ընդլայնվել է ֆինանսական միջնորդների գործառույթների շրջանակը ՝ սկսած սպառողների ամենօրյա ծառայությունից մինչև լայնածավալ ներդրումային նախագծերի իրականացում: Ֆինանսական միջնորդության խթանումը Հայաստանի համար այսօր օրակարգային խնդիր է, քանի որ առաջադեմ ֆինանսական շուկա ունենալու դեպքում երկրում որակապես նոր նախադրյալներ կստեղծվեն: Ֆինանսական միջնորդության խթանման հրատապությունը հատկապես ակնհայտ է դառնում, երբ այն դիտում ենք բիզնեսի ակտիվության բարձրացման, տնտեսական աճի և ներդրումային ռեսուրսների հասանելիության տեսանկյունից: Բնակչության զանգվածներին ֆինանսական շուկայում ներգրավելու խնդիրը հիմնականում կապված է համապատասխան ռազմավարության ընդունման և համակարգային բարեփոխումների իրականացման հետ: Բարեփոխումները պետք է ուղեկցվեն օտարերկրյա փորձի ուսումնասիրությամբ ՝ հաջող մեխանիզմների ներդրման միջոցով, որոնք գտել են իրենց գործնական կիրառումը այս ոլորտում: Հոդվածում ներկայացված են ՀՀ ֆինանսական միջնորդության համակարգի հիմնական խնդիրները, մատնանշվում են արտաքին քաղաքականության օրինակներ, որոնք ուղղված են ֆինանսական ներառման ավելացմանը, ինչպես նաև բացահայտվում է Հայաստանի տնտեսության մեջ արտաքին փորձի ներդրման հնարավորությունը: Հայաստանում ֆինանսական միջնորդների ծառայություններից օգտվելու մշակույթը վերջին տարիներին ցույց է տվել զարգացման միտում ՝ նպաստելով ֆինանսական ծառայությունների շրջանակի աճին: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ Հայաստանի ֆինանսական ոլորտում առկա խնդիրները մեծապես խոչընդոտում են ֆինանսական հատվածի առաջընթացի տեմպերին: Նշված խնդիրները ոչ միայն շղթայի մեջ են փոխկապակցված, այլ, ըստ իրենց ծագման, արմատապես տարբերվում են: դրանք սկսվում են հասարակության ընկալումներից և կարծրատիպերից և ավարտվում են համաշխարհային տնտեսության փլուզումից «ծնված» խնդիրներով: Այսպիսով, խնդրի աղբյուրը գտնելու գործընթացը բարդանում է `ստեղծելով Հայաստանի լրացուցիչ ջանքեր և ռեսուրսներ կենտրոնացնելու անհրաժեշտություն: Ուստի անհրաժեշտ է նախ սահմանել առավել ակնհայտ խնդիրները, ապա փնտրել դրանց բարդ լուծման լավագույն լուծումը: Ֆինանսական միջնորդության համակարգի ամենահրատապ խնդիրներից մեկը հասարակության ֆինանսական գրագիտության բարձրացման անհրաժեշտությունն է: Ֆինանսական գրագիտություն ասելով `նկատի ունի ոչ միայն անձնական ֆինանսները պլանավորելու և կառավարելու կարողությունը, այլև ֆինանսական ծառայությունները ճանաչելու, տարբերակելու և օգտագործելու ունակությունը: 2012 թվական: Համաշխարհային բանկը իրականացրել է Հայաստանի տնային տնտեսությունների «Ֆինանսական կարողությունների հետազոտություն», որի արդյունքները ցույց են տվել ՀՀ-ում ֆինանսական գրագիտության լայնածավալ ծրագրեր իրականացնելու անհրաժեշտություն: միջնորդություն, OGU №13 թերթ (119), 2010 թ. Հայ սպառողները, ինչպես և այլ երկրների սպառողները, պլանավորում են, խնայում, փոխառություն վերցնում, մարում, բայց հաճախ արդյունավետ չեն կառավարում իրենց անձնական ֆինանսները, չեն օգտվում շուկայի ընձեռած բազմազան հնարավորություններից, չունեն մշակույթ և չունեն գիտելիքների, հմտությունների և իրազեկում 1: Ֆինանսական համակարգում ներգրավվելու խնդիր գոյություն ունի ամբողջ աշխարհում: Այսօր աշխարհի չափահաս բնակչության 50% -ը ունի բանկային հաշիվ, իսկ մնացած մասն ընդհանրապես ներգրավված չէ ֆինանսական շուկայում, 2,5 միլիարդ մարդ ֆինանսական միջնորդության կարիք ունի, բայց կան խոչընդոտներ, ինչպիսիք են տարածությունը, բարձր տոկոսադրույքները և փաստաթղթավորումը: պահանջներ 2. Ֆինանսական կրթության միջոցով ֆինանսական ներգրավվածության մակարդակի բարձրացումը տարածված միտում է ամբողջ աշխարհում: Մասնավորապես, Մեքսիկայում ֆինանսական ներգրավվածության ավելացումը Մեքսիկայի զարգացման ազգային ծրագրի նպատակներից մեկն է եղել 2006 թվականից և 2011 թվականից: Ֆինանսական կրթության խորհուրդը ստեղծվել է 2006 թվականի մայիսին և ղեկավարվում է Ֆինանսների նախարարի կողմից 3: Տարբեր երկրներում ֆինանսական կրթության ռազմավարության մեջ օգտագործվում են բնակչության թիրախային խմբերի ընտրության տարբեր սկզբունքներ: Օրինակ ՝ ԱՄՆ ֆինանսական գրագիտության ազգային ռազմավարության մեջ թիրախային խումբը մարդիկ են, ովքեր ընդհանրապես չեն օգտագործում ֆինանսական միջնորդ ծառայություններ 4, իսկ Ավստրալիայի համանուն ծրագրում նպատակային խումբը որպես այդպիսին առանձնացված չէ, բայց շեշտը դրվում է ընդհանուր ֆինանսական գրագիտության բարձրացման վերաբերյալ 5: Հայաստանում ֆինանսական գրագիտության բարձրացման առաջին քայլերը ձեռնարկեց ՀՀ կենտրոնական բանկը, որը 2013 թ. 2010 թ. Հոկտեմբերից հայտարարվեց որպես «Իմ ֆինանսների ամիս», արդեն երկու տարի ամսվա ընթացքում անցկացվում են բազմաթիվ միջոցառումներ. Սեմինարներ , հանդիպումներ, խաղեր-մրցույթներ `ուղղված բնակչության ֆինանսական կառավարման նկատմամբ հետաքրքրության բարձրացմանը: Միայն վերջերս ՝ 2014 թ. Նոյեմբերի 13-ին, ՀՀ Կառավարությունը հաստատեց ՀՀ ֆինանսական կրթության ազգային ռազմավարությունը, որը ուղղված է աշակերտներին, ուսանողներին, գյուղացիներին, կանանց և այս իրավիճակում ֆինանսական կրթության կարիք ունեցող 6: Նշված ռազմավարության մեջ ներառված են միջազգային փորձի բազմաթիվ տարրեր, ուստի Հայաստանին այլ բան չի մնում, քան հետաձգել իրականացնել ծրագրով նախատեսված միջոցառումները `դրանով իսկ նպաստելով ֆինանսական ծառայություններով հետաքրքրվողների թվի ավելացմանը: Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է խրախուսել ֆինանսական հաստատությունների կողմից գովազդային և տեղեկատվական արշավների իրականացումը, ինչը նրանց մեկ քայլով կմոտեցնի սպառողներին: Եվրոպայում լայն տարածում ունի բանկերի խթանումը վիրտուալ սոցիալական ցանցերի միջոցով: Այս ոլորտի առաջատարներից մեկը ՝ գերմանական Fideor բանկը, հասցրել է ապահովել հաճախորդների բանկային հաշիվների հասանելիությունը FaceBook Connect համակարգի միջոցով ՝ միևնույն ժամանակ հեշտացնելով իր ծառայությունների վերաբերյալ տեղեկատվության տարածումը այս մեծ տեղեկատվական 7 հարթակում: Իհարկե, միայն կրթական նախագծերի իրականացման միջոցով չէ, որ հնարավոր է առավելագույնի հասցնել միջնորդության մակարդակը: Փաստորեն, թույլ ֆինանսական շուկայի առկայությունը պայմանավորված է ավելի խորքային խնդիրներով: Այդ խնդիրներից մեկը ֆինանսական ծառայությունների մատչելիությունն է: Հասանելիությունը կարող է մեկնաբանվել առնվազն 3 տեսանկյունից. 1) Ֆիզիկական կամ տարածական մատչելիություն: Հայաստանում, հատկապես գյուղական «սահմանամերձ շրջաններում», ֆինանսական հաստատությունների բացակայությունը մեծ խնդիր է: Բանկերը հիմնականում իրենց մասնաճյուղերը կենտրոնացնում են մարզկենտրոններում, և շատ գյուղացիներ պետք է գնան շրջկենտրոն և ֆինանսական ծառայություն 1 Մանրամասների համար տե՛ս «ՀՀ ֆինանսական կրթության ազգային ռազմավարություն», ՀՀ Կառավարություն, 2014: Նոյեմբերի 13-ի նիստի N 47 արձանագրային որոշման N 1 հավելվածը: 2 Տե՛ս Համաշխարհային բանկ, Համաշխարհային ֆինանսական զարգացման զեկույց 2014 թ. Ֆինանսական ընդգրկում: Վաշինգտոն 3 Տե՛ս Atkinson A., Messy F., ֆինանսական կրթության միջոցով ֆինանսական ներառման խթանում: ՏՀECԿ / ԻՆՖԵ ապացույցներ, քաղաքականություն և (հասանելի է http: // www. //dx.doi.org/10.1787/5k3xz6m88smp- ի հղումը): 4 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս http: //www.treasury.gov/resourcecenter/financialeducation/Documents/NationalStrategyBook_12310%20(2).pdf. 5 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս http: //www.financialliteracy.gov.au/media/218312/ ազգային-ֆինանսական-գրականության-ռազմավարություն. pdf. 6 Մանրամասների համար տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսական կրթության ազգային ռազմավարություն», ՀՀ կառավարության 2014 թ. Նոյեմբերի 13-ի նիստի N 47 արձանագրային որոշման N 1 հավելված: 7 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս http: //economia.icaew.com/business/july-2013/fidor-banking-with- ընկերների հետ հղումով: Ապահովագրություն և մասնավոր կենսաթոշակներ, թիվ 34, 2013, էջ. 22-ը, դրանց օգտագործումը մեծ դժվարություններ է առաջացնում: Ֆինանսական ծառայությունների տարածական մատչելիությունը կարող է ապահովվել միջազգային փորձի կիրառմամբ `այս ոլորտում այլընտրանքային ֆինանսական ծառայությունների ինստիտուտի ներդրմամբ: Սա առաջին հերթին վերաբերում է «Գործակալ բանկինգ» (կամ «Առանց մասնաճյուղային բանկ») և «Բջջային բանկ» համակարգերին: «Գործակալ բանկային» -ի էությունը ֆինանսական ծառայություններ մատուցող փոստային բաժանմունքներում կամ մանրածախ վաճառակետերում մասնաճյուղեր բացելն է: «Ռուսական փոստ» -ը ստանում է իր եկամտի 46% -ը իր ցանցի 42,000 փոստային բաժանմունքներից, որոնք տեղակայված են 29,500 գյուղական վայրերում և 12,000 արվարձաններում, որտեղ բնակչությունը չի գերազանցում 500 մարդ Հաշվարկված է, որ Մեքսիկայում հասուն բնակչության միայն 25% -ն է մատչում ֆինանսական ծառայություններ, ուստի բանկային գործակալները մանրացված վաճառակետերում շուրջ 3000 մասնաճյուղ են բացել, ինչը նվազեցրել է գործարքների և տրանսպորտային ծախսերը և մեծացրել ֆինանսական ներգրավվածությունը 2: Մասնաճյուղային բանկային գործունեությունը երկու ուժեղ կողմ ունի: Նախ, այն ֆինանսական հակում ունեցող ֆիզիկական անձանց ավելի լայն մատչում է ֆինանսական տեղեկատվության և ծառայությունների. մյուս կողմից, այն նպաստում է սպառողների թեր սպասարկվող հատվածի ներառմանը ֆինանսական ծառայությունների ոլորտում 3: Այսօր զարգացող երկրներում կա շուրջ 1 միլիարդ մարդ, ովքեր ֆինանսական ծառայություններ չունեն, բայց ունեն բջջային հեռախոս: Հետեւաբար, ժամանակակից աշխարհում այսօր լայնորեն կիրառվում է «Բջջային բանկ» ծառայությունը 4, ինչը զգալիորեն մեծացնում է ֆինանսական ծառայությունների մատչելիությունը, հատկապես գյուղական վայրերում: Մասնավորապես, «WING» համակարգը, որը թույլ է տալիս բջջային հեռախոսների ավանդներ ավանդել ընկերությունների միջեւ մատչելի սակագներով, ներդրվեց Կամբոջայում 2009 թվականի հունվարին, և մի քանի ամիս անց գրավեց երկրի 24 շրջաններից 16-ը: Ֆիլիպիններում «Smart Communications» հեռահաղորդակցության ոլորտի առաջատար ընկերությունները Gl «Globe Telecom» - ը ներմուծեցին «Smart Money» և «G-Cash» համակարգեր, որոնք այսօր ունեն 8 միլիոն օգտագործող: «Բջջային գումար անբանկերի համար» ծրագիրը, որը սպասարկում է 20 միլիոն հաճախորդների Ասիայում, Աֆրիկայում և Լատինական Ամերիկայում 5, աշխարհահռչակ է: Այսպիսով, Հայաստանում ֆինանսական ծառայությունների ֆիզիկական անմատչելիության խնդիրը կարող է լուծվել վերոնշյալ համակարգերի ներդրման միջոցով: 2) բարձր տոկոսադրույքների և փաստաթղթային պահանջների պատճառով անհասանելիություն: Սա հիմնականում վերաբերում է վարկային ծառայություններին, որը Հայաստանում ամենատարածված ծառայություններից է (առևտրային բանկերի կողմից տրամադրված վարկերը 2013-ին աճել են 11,2% -ով `կազմելով 1 տրիլիոն 709 մլրդ դրամ 6): Միջազգային համեմատական ​​վերլուծությունը ցույց է տվել, որ Հայաստանում իրական տոկոսադրույքն ավելի բարձր է, քան համեմատելի երկրներում, և 1% -ով զիջում է միայն Վրաստանին, իսկ վարկավորման տոկոսադրույքի կառուցվածքի վերլուծությունը ցույց է տալիս տոկոսադրույքի իջեցման որոշակի ներուժի առկայությունը 7: Խնդիրն այն է, որ տարածումը Հայաստանում մեծ է, չնայած վերջերս այն նվազման միտում է ցույց տալիս: Բարձր տարածումը կարող է պայմանավորված լինել միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների կողմից տրամադրված մեծ ֆինանսավորմամբ, ինչը չի խթանում բանկերի մրցակցությունը 8: Ուստի առաջարկվում է խրախուսել միջբանկային մրցակցության աճը `օգտագործելով միջազգային փորձը: Մեծ Բրիտանիայում, որտեղ բանկային համակարգը համարվում է աշխարհում առավել կենտրոնացվածներից մեկը, «Ընթացիկ հաշվի անջատիչ ծառայության» վերջերս ներդրումը մեծապես խթանեց միջբանկային մրցակցությունը ՝ նպաստելով տոկոսադրույքների անկմանը 9: 2008-2009 թվականներին Հայաստանում խստացվել են առևտրային բանկերի կողմից վարկավորման պայմանները, ինչը 1 Տե՛ս Ֆինանսական ներառման խթանում նորարարական քաղաքականության միջոցով, 31 մարտի - 3 ապրիլի 2009 թ., Տոկիո, էջ: 3 (հասանելի է http: // www. //www.adbi.org/files/finance.innovative.policies.exressive.summary.pdf): 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Տե՛ս Mroueh M., Branchless Banking: Աֆրիկա, Մերձավոր Արևելք և Պակիստան, ԱՄՆ, 2013, էջ 1, (հասանելի է http: // www. //www.tsys.com/Downloads/upload/Branchless-Banking-WP-012913-print.pdf հղումը): 4 Մի շփոթեք «Առցանց բանկային գործունեության» հետ: 5 Տե՛ս Արդյունաբերության վիճակ 2013: Բջջային ֆինանսական ծառայություններ `առանց բանկերի, Լոնդոն, 2014: 6 Տե՛ս ՀՀ կենտրոնական բանկ, «Հայաստանի ֆինանսական համակարգը 2013», Երեւան, 2014: 7 Տե՛ս 2013-2014: Հայաստանի ազգային մրցունակության զեկույց, EV Consulting, «Տնտեսություն և արժեքներ» հետազոտական ​​կենտրոն, էջ 65: 8 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետություն: Կուտակում, մրցակցություն և միացում: Համաշխարհային բանկ, 2013, էջ 23: 9 Տե՛ս Barty J., Ricketts T., Մեծ Բրիտանիայի բանկային արդյունաբերության մրցակցության խթանում, 2014, հասանելի https- ում: //www.bba.org.uk/wp-content/uploads/2014/06/BBA_Competition_Report_23.06_WEB_2.0.pdf): Կարևոր գործոններն են տնտեսական զարգացման սպասումները, հաճախորդների վարկի անորոշությունը, գրավի ռիսկը (ավտովարկերի դեպքում): Հիփոթեքային վարկավորման պայմանների խստացումը հիմնականում պայմանավորված էր հիփոթեքային վարկավորման բարձր ռիսկով, քանի որ բնակչության եկամուտները նվազում են, հատկապես ճգնաժամային տարիներին 1: 3) ֆինանսական հնարավոր ներուժի պատճառով անհասանելիություն: Ֆինանսական միջնորդության զարգացումը որոշակի բացասական ազդեցություն է ունենում ֆինանսական միջնորդների սահմանափակ կապիտալի վրա, և, հետևաբար, ֆինանսական աջակցություն տրամադրելու և լայնածավալ ներդրումային ծրագրեր իրականացնելու ներուժի սահմանափակման վրա: Ուստի խրախուսվում է տարբեր միջնորդների համագործակցային համագործակցությունը խոշոր նախագծերի իրականացման համար, ինչը կարող է մեծապես նպաստել բիզնեսի զարգացմանն ու հետագա ընդլայնմանը: Այս համատեքստում հարկ է նշել, որ Հայաստանի ֆինանսական հաստատությունների համախառն ակտիվների 89.5% -ը պատկանում է առևտրային բանկերին 2: Սա վկայում է այն փաստի մասին, որ Հայաստանի ֆինանսական շուկան ունի դիվերսիֆիկացիայի ցածր մակարդակ: Ուստի անհրաժեշտ է բարձրացնել տնտեսության մեջ ֆինանսական հաստատությունների դերը, ինչպիսիք են ներդրումային ֆոնդերը, ապահովագրական ընկերությունները, որոնք զարգացած երկրներում անվճար փողի, հաճախորդի կարողությունների լավագույն կառավարիչներն են: Ֆինանսական շուկայի կայուն գործունեությունն ապահովելու համար առաջնային նշանակություն ունեն այս հատվածի ներդրումային հոսքերը, որոնք կարող են լինել ինչպես ազգային, այնպես էլ արտասահմանյան ծագմամբ, ներքին ներդրումների քանակը ուղղակիորեն կախված է ներքին խնայողությունների մակարդակից և օտարերկրյա ներդրումներից: այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են ազգային տնտեսության չափը և կայունությունը, առաջընթացի և ինտեգրման հնարավորությունները, օրենսդրական կարգավորումը և այլն: Ներքին խնայողությունների մակարդակը Հայաստանում բավականին ցածր է, հիմնականում կարճաժամկետ 3: Խնայողությունների ցածր մակարդակի վրա ազդող գործոններից են ցածր եկամուտները, ինչպես նաև բարձր սպառողական ծախսերը, տնային տնտեսությունների պարտքերի առկայությունը և խնայողությունների սովորույթի բացակայությունը: Մասնագետները վերջին խնդրի համար հետաքրքիր լուծումներ են առաջարկում, օրինակ ՝ հիշեցումների միջոցով խնայողություններն ավելացնում են: Հետազոտողները աշխատել են Բոլիվիայի, Ֆիլիպինների և Պերուի բանկերի հետ `պարզելու, թե որքանով են խնայողությունների հիշեցումները ազդել ավանդների մակարդակի վրա: Հիշեցումներով ավանդներն ավելացան միջինը 6% -ով, իսկ հաղորդագրությունները, որոնք նշում էին հատուկ նպատակ, դրական ազդեցություն ունեցան ավանդների մակարդակի վրա 16% -ով 4: Այսինքն ՝ առաջարկվում է խնայողություններն ավելացնել մոտիվացիայի և հոգեբանական խթանների օգտագործման միջոցով: Օտարերկրյա ներդրումները մեծ հնարավորություն ունեն ազդելու Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսական համակարգի ֆինանսական միջնորդության վրա, հատկապես, եթե դրանք իրականացվում են ֆինանսական ոլորտներում: Իրականացված ներդրումները կնպաստեն մեր երկրի տնտեսական աճին և զարգացմանը, կբարձրացնեն զբաղվածության մակարդակը, ինչպես նաև դրանց միջոցով Հայաստանում կներդրվեն կառավարման և համագործակցության արտաքին մեխանիզմներ, որոնք բոլորը, ի վերջո, կամփոփվեն ֆինանսական շուկայում: , Ընդհանրապես, Հայաստանում ֆինանսական նորարարությունների անհրաժեշտություն կա: Չնայած մեր երկրի ֆինանսական միջնորդները մեծ թվով ֆինանսական ծառայություններ են մատուցում, նոր ծառայությունների ներդրման գործընթացը բավականին դանդաղ է ընթանում: Այս համատեքստում, մասնավորապես, ստեղծվում է բանկերի կառավարման կառուցվածքի վերակազմավորում `ստեղծելով բանկային նորարարությունների բաժին 5: Նոր ֆինանսական գործիքների փոքր օգտագործումը կապված է նաև օրենսդրական բացերի հետ: Օրինակ ՝ Հայաստանը չունի առանձին օրենքներ նման հզոր գործիքների օգտագործման համար: 1 Տե՛ս Ֆինանսական շուկաներ և ծառայություններ / ՍՍ: Սուքիասյան, Ա.Բ. Սալնազարյան, Գ.Գ.Չատինյան, Ա.Վ. Ներսիսյան, Ա.Օ.Մհերյան, Ա.Վ. Վարդանյան /, Երեւան, 2014: 2 Տե՛ս ՀՀ կենտրոնական բանկ, «Հայաստանի ֆինանսական համակարգը 2013», Երեւան, 2014: 3 Տե՛ս 2013-2014թթ. Հայաստանի ազգային մրցունակության զեկույց, «Էյ Վի Քոնսալթինգ», «Տնտեսություն և արժեքներ» հետազոտական ​​կենտրոն, էջ 61: 4 Տե՛ս Goldberg J., Productsարգացող երկրներում խնայողությունը խթանելու արտադրանք և քաղաքականություն, IZA Աշխարհի Աշխատանք, հոկտեմբեր, 2014 թ. (Հասանելի է http: // www. //wol.iza.org/articles/products-and-policsies-to-promote-saving- in- զարգացող-երկրներ-1.pdf): 5 Տե՛ս Ա. Մխիթարյան, Բանկային նորարարությունների զարգացման, ֆինանսների և տնտեսագիտության ընթացիկ միտումները, # 7-8 (169170), 2014: ինչպիսիք են լիզինգը, ֆակտորինգը, ակրեդիտիվը և այլն: Ուստի անհրաժեշտ է կարգավորել այդ օրենսդրական բացերը ՝ ստեղծելով ֆինանսական միջնորդության ավելի կայուն հիմք: Worldամանակակից աշխարհում զարգացած ֆինանսական համակարգի գոյության ցուցիչներից մեկը միջազգային չափանիշներին համապատասխան արժեթղթերի շուկայի առկայությունն է: Այն տրամադրում է խնայողությունները մոբիլիզացնելու և ռեսուրսներ բաշխելու այլընտրանքային եղանակներ: Հայաստանի ֆոնդային շուկան դեռ զարգանում է: Հիմնական միջոցների (բաժնետոմսերի, պարտատոմսերի) շրջանառությունն ավելացնելու համար առաջին հերթին անհրաժեշտ է Հայաստանի Հանրապետությունում զարգացնել կորպորատիվ կառավարման մշակույթ, որը կնպաստի գործունեության թափանցիկ դաշտի առաջացմանը և օգտագործմանը: իրավասու մասնագետների ՝ առավել նշանակալի հաջողության հասնելու համար: Պարտատոմսերի շուկայի հիմնական խնդիրը, ցավոք, պետական ​​պարտատոմսերի բարձր եկամտաբերությունն է, որի պատճառով մասնավոր պարտատոմսերի շրջանառությունը նվազում է: Ինչ վերաբերում է ածանցյալներին, ապա այստեղ արդեն կազմակերպչական մակարդակում ֆինանսական գրագիտության անհրաժեշտություն է առաջանում: Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանում պետական ​​մակարդակում կա բարեփոխումների, քաոսի անհամապատասխանություն, բարդ մոտեցման բացակայություն 1, ուստի բարեփոխումների ծրագրերը պետք է ունենան բարդ բնույթ ՝ թիրախավորելով զարգացման մի քանի ոլորտներ: Հետազոտությունը ցույց է տվել, որ այսօր Հայաստանում կա մեծ թվով բավարար նախադրյալներ `ֆինանսական միջնորդության զարգացման և առաջադեմ ֆինանսական շուկա ունենալու համար: Ամփոփելով `ներկայացնենք այն քայլերը, որոնք առաջարկվում են ձեռնարկվել Հայաստանում ֆինանսական միջնորդության խթանման ոլորտում. 1. Բնակչության ֆինանսական կրթության կայունության իրականացում` իրականացնելով ՀՀ Ֆինանսական կրթության ազգային ռազմավարությամբ նախատեսված միջոցառումներ, ինչպես նաև խրախուսել գովազդային, կրթական կամ տեղեկատվական արշավները, որոնք ուղղված են բնակչության շրջանում ֆինանսական կառավարման նկատմամբ հետաքրքրության բարձրացմանը. 2. Ապահովել ֆինանսական ծառայությունների մատչելիությունը ինչպես ավանդական, այնպես էլ այլընտրանքային եղանակներով `ներդնելով նմանատիպ համակարգեր` «Անյուղաճ բանկեր», «Բջջային բանկ», «Բջջային փող անբանկերի համար», 3. խթանել մրցակցություն ֆինանսական միջնորդների միջև `խթանելով վարկային ռեսուրսների հասանելիությունը. տարածման և փաստաթղթային պահանջների նվազեցում, 4. Խրախուսել ֆինանսական միջնորդների համագործակցային համագործակցությունը, խոշոր ներդրումային նախագծերի շուրջ միավորումը, ինչպես նաև նպաստել ներդրումային ֆոնդերի և ապահովագրական ընկերությունների դերի բարձրացմանը, 5. նպաստել ներքին խնայողությունների ավելացմանը, ինչպես նաև ստեղծել բարենպաստ ներդրումային միջավայր օտարերկրյա ներդրումներ ներգրավելու համար; 6. Ներդնել սպառողների իրական կարիքները պարզելու պրակտիկայում ֆինանսական նորարարություններ իրականացնելու, ինչպես նաև օրենսդրական բացերը շտկելու համար `նորարարական գործիքների ազատ շրջանառությունն ապահովելու համար: 7. Բարձրացնել կորպորատիվ կառավարման մշակույթի կարողությունները, զարգացնել սերտ միջազգային համագործակցություն արժեթղթերի շուկայի զարգացման ոլորտում, պետական ​​պարտատոմսերի եկամտաբերությունը նվազեցնել մասնավոր պարտատոմսերի շուկան զարգացնելու համար, ավելացնել ածանցյալների շրջանառությունը, 8. 1 Տե՛ս Սարգսյան Թ., Ֆինանսական միջնորդության հիմնախնդիրներ, Բանկային XVI միջազգային համագումար, Օրեր և վարկ, 7/2007: Թաթիկ Հովհաննիսյան ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՄԻIՆՈՐԴՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Հաղթահարելու ուղիներ Հիմնաբառեր. Ֆինանսական միջնորդություն, ֆինանսական գրագիտություն, ֆինանսական ծառայությունների մատչում, ֆինանսական շուկայի դիվերսիֆիկացում, միջազգային Համագործակցություն, կորպորատիվ կառավարում, ֆինանսական նորամուծություններ: ։

Հայաստանի Հանրապետությունում ֆինանսական միջնորդության ոլորտում առկա հիմնախնդիրների և բացթողումների վերհանումն օրակարգային է Հայաստանի հետագա զարգացման և միջազգային ասպարեզում առավել շահեկան դիրքերի հասնելու հեռանկարների բացահայտման համատեքստում։ Աշխատանքի խնդիրն էր իրականացնել Հայաստանի ֆինանսական միջնորդության ինստիտուտի համապարփակ վերլուծություն, առաջարկել առկա խնդիրների լուծման տարբերակներ՝ ներկայացնելով միջազգային պրակտիկայում տեղ գտած հիմնական միտումները։ Աշխատանքն ամփոփվել է ոլորտի կարգավորմանն ուղղված մի շարք առաջարկներով։

ՍԵՎԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՐԿԻ ԷԿՎԻՎԱԼԵՆՏ-ԷՖԵԿՏԻՎ ՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆՆ ԸՍՏԲԱՐՁՐԱԴԻՐ ԳՈՏԻԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆՍևան ազգային պարկը հարուստ է ռեկրեացիոն ռեսուրսներով (հանքային ջրեր,կլիմայաբուժության պայմաններ, ձմեռային սպորտի, հանգստի և զբոսաշրջությանկազմակերպման հնարավորություններ), որոնք կարող են խթանել տնտեսականզարգացմանը, ստեղծել բնակչության հանգստի և բուժման բարենպաստ միջավայր։ Կլիմայի հարմարավետությունը՝ որպես բաղադրիչ տարրերի համադրություն ևկլիմայի առանձին բաղադրիչների դրսևորում, զգալի ազդեցություն ունի բնակչությանառողջության վրա։ Մարդկային կենսապայմանների հարմարավետության գնահատումն իրականացվում է տարածքի բնապահպանական աշխարհագրական ուսումնասիրությանառաջատար դիրքում։ Կլիմայի ազդեցության գնահատումը բնական միջավայրիբնապահպանական ներուժի ինտեգրված բնութագրիչների անբաժանելի մասն է։ Այնենթադրում է բնական որոշակի տարածքի ուսումնասիրություն` որոշելով մարդուօրգանիզմների կլիմայական հատկանիշների և ֆիզիոլոգիական ցուցանիշների հարաբերությունները` ներառյալ ջերմային պայմանների, օդի խոնավության ազդեցությունն ու քամու արագությունը։ Հետազոտությանմեթոդաբանություն։ Ազգային պարկումհանգիստըկազմակերպելու կամ ռեկրեացին գոտիներ առանձնացնելու համար հարկավոր էորոշել կլիմայական նպաստավոր պայմաններ ունեցող գոտիները, այսինքն՝կատարել էկվիվալենտ-էֆեկտիվջերմաստիճանների հաշվարկ ըստ բարձրադիրգոտիականության։ Էկվիվալենտ-էֆեկտիվ ջերմաստիճանն(հակիրճ՝ ԷԷՋ) օդիջերմաստիճանի, խոնավության և քամու համատեղ ազդեցության պայմաններումմարդու ջերմային զգացողության գնահատականն է։ ԷԷՋ-ի գնահատումն ըստ վերընթաց գոտիականության կատարվելէբացահայտելու համար, թե հատկապես որ բարձրության վրա է հարկավոր զարգացնել առողջարանային զբոսաշրջությունը, իսկ որ բարձրության վրա՝ իսպառբացառել։ Հատկանշական է, որ տվյալ գոտու ԷԷՋ-ի ընդհանրական բնութագիրըկազմելու համար հարկավոր է հաշվարկներն իրականացնել ինչպես շոգ ու տոթամռան, այնպես էլ ցուրտ ու խոնավ ձմռան համար։ Նորմալ հագնված և ֆիզիկապես չծանրաբեռնված մարդու ջերմային զգացողության վրա ազդում է օդի ջերմաստիճանի (𝑡), հարաբերական խոնավության (𝑓) ևքամու առավելագույն արագության (𝑣) միագումարը։ Ընդունված է համարել, որ մարդը միևնույն զգացողությունն ունենում է, եթե միաժամանակ գտնվում է (𝑡) = 17.7˚С, v = 0 մ/վ, իսկ f = 100 %, (𝑡)= 22․4˚С, v = 0․5 մ/վ, իսկ f = 70 % կամ (𝑡)= 25․0˚С, v = 2․5 մ/վ, իսկ f =20 % [3]։ Այսինքն, հաշվելով տվյալ գոտու ԷԷՋ-ն, կարելի է պարզել, թե բարձրության որգոտում են առկա կլիմայաբուժության պայմաններ՝ԷԷՋ = 37 − որտեղ՝ 𝑡-ն ջերմաստիճանն է, f-ը՝ հարաբերական խոնավությունը, իսկ v-ն՝ քամուառավելագույն արագությունը։ Իսկ ահա ձմռան ամիսներին կլիմայի խստությունը պարզելու համար օգտվումենք հետևյալ բանաձևից՝S = (1 − 0.04 t) (1 + 0.272 v) [1]։ Այս բանաձևի միջոցով Ազգային պարկի ԷԷՋ-ն հաշվարկվել է 1900 մետրից մինչև3700 մ բարձրությունը հուլիս և հունվար ամիսների համար։ մետրԳծապատկեր 1․ԷԷՋ-ն հունվար և հուլիս ամիսների համար ըստ վերընթաց գոտիականությանՀունվար Հուլիս Ջերմային զգայունության դասակարգումը հուլիս ամսվա համար առանձնացվելեն ըստ՝ԷԷՋ-ն 9-16˚C չեզոք,ԷԷՋ-ն 17-22˚C հարմարավետ,ԷԷՋ-ն >23˚C գերտաք։ Աղյուսակ 1․Միջին օրական ջերմաստիճանը, հարաբերական խոնավությունը և քամուառավելագույն արագությունը 1900-3700 մ բարձրությունների համար) [2]ԲարձրություններՀունվարՀուլիս𝑣 (մ /վ)(մ/վ)Ելնելով ստորաբաժանումից՝ կլիմայաբուժության զարգացման համար հուլիսամսին նպաստավոր են հատկապես 2700, 2900 և 3100 մետր բարձրությունները։ Որպես կանոն, կլիմայի խստության վրա ազդում է հիմնականում քամու արագությունը․անգամ ցուրտ օրերին քամու արագությունը կարող է կոմպենսացնելեղանակի խստությունը։ Սառը օդի և ուժեղ քամու համադրությունը մի քանի անգամավելի է իջեցնում մարդու մարմնի ջերմաստիճանը։ Ընդ որում, անգամ ուժգինքամիները կարող են առաջացնել ցրտահարում։ Ձմռան ամիսներին մարդու համար անհարմարություններ ստեղծող ջերմաստիճանը համարվում է -15˚C-ից ցածր ջերմաստիճանը, իսկ ահա արդեն -30˚C-ից ցածրջերմաստիճանների դեպքում սկսում են զարգանալ սիրտ-անոթային համակարգի ևջերմակարգավորման հետ կապված խախտումներ։ Այդ իսկ պատճառով ձմռանը Սևան ազգային պարկի տարածքում ձմեռայինզբոսաշրջության տեսակներ զարգացնելուց առաջ հարկավոր է նախ ուսումնասիրել,թե հատկապես որ բարձրության գոտում է նպատակահարմար զարգացնել ձմեռայինէզբոսաշրջությունը։ ընտրելմասնավորապես դահուկային սպորտի զարգացմանը զարկ տալու համար։ գոտիներ պետքԸնդորում,նպատակայինՔարտեզ 1․ Սևան ազգային պարկի ԷԷՋ-ն ըստ վերընթաց գոտիականությանՀունվար ամսվա համար բարձրության գոտիների առանձնացումը կատարվել էհետևյալ չափանիշներից ելնելով՝ԷԷՋ-ն 6-12˚C չափավոր ցուրտ,ԷԷՋ-ն 0-6 ˚C ցուրտ,ԷԷՋ-ն -6-0 ˚C շատ ցուրտ,ԷԷՋ-ն <-24˚C ցրտահարություն։ Ստացված արդյունքներից պարզ է դառնում, որ հունվար ամսին բարձրությանբոլոր գոտիներում նկատվում է չափավոր ցուրտ և ցուրտ ջերմաստիճանայինպայմաններ, որոնք բավականին նպաստավոր են դահուկային սպորտի զարգացմանհամար։ Եզրակացություն։ Սևան ազգային պարկի տարածքում ըստ վերընթացգոտիականության կլիմայական հարմարավետության ցուցանիշների բաշխման վերլուծության արդյունքում կարելի է եզրահանգել, որ ամռանը կլիմայաբուժությանհամար նպաստավոր է համարվում 2700 և 2900 մ բարձրության գոտին։ Իսկ ահաձմռանը բարձրության բոլոր գոտիներում (բացառությամբ 3300 և 3500 մ բարձրությունների) դիտվել են կլիմայական չափավոր ցուրտ պայմաններ։ Ընդհանուր առմամբ, Ազգային պարկում նպաստավոր են առկա պայմանները ոչմիայն կլիմայաբուժության և արևաբուժության(ելնելով էկվիվալենտ-էֆեկտիվջերմաստիճանի հաշվարկներից), այլև դահուկային սպորտի և ձմեռային զբոսաշըրջության զարգացման համար։ Հետևաբար, Ազգային պարկում ռեկրեացիայիզարգացումն անմիջականորեն կարող է խթան դառնալ նաև հարակից բնակավայրերի զարգացման համար (գործազրկության նվազում, միջմշակութային հաղորդակցության ամրապնդում և այլն)՝ նպաստելով բնակչության կյանքի որակի բարձրացմանն ու արտագաղթի տեմպերի նվազմանը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆрайонов Средней Сибири. Л.։ Наука, 1972, с․ 128.Խաչատրյան ՍոնաՍԵՎԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՐԿԻ ԷԿՎԻՎԱԼԵՆՏ-ԷՖԵԿՏԻՎ ՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆՆ ԸՍՏԲԱՐՁՐԱԴԻՐ ԳՈՏԻԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԲանալի բառեր՝ Սևան ազգային պարկ, կլիմա, ջերմաստիճան, խոնավություն, քամուարագություն, ռեկրեացիոն գոտի։ բնակչությաննպաստավոր։

Սույն աշխատանքում կենսապայմանների ցուցիչների կիրառմամբ գնահատվել է Սևան ազգային պարկի տարածքի կլիմայական հարմարավետությունը։ Մշակվել են գնահատման ընթացակարգն ու սանդղակը։ Որոշվել են Սևան ազգային պարկի վարչական շրջանների հարմարավետության երեք աստիճանները և կլիմայական հարմարավետության քարտեզն ըստ բարձրադիր գոտիականության։

ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԲՐԻԳԱԴԻ ՄԱՍՆԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՈՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆ (1950-1953ԹԹ.)1950 թ. հունիսի 27-ին ՄԱԿ-ի կողմից ընդունվեց № 83 բանաձևը, ըստ որի՝ Հարավային Կորեային պետք է ռազմական օգնություն տրամադրվեր Կորեայի Ժողովրդադեմոկրատական Հանրապետության դեմ պատերազմում։ Թուրքիան ԱՄՆ-ից հետո դարձավ առաջին երկիրը, որը արձագանքեց ՄԱԿ-ինշյալ բանաձևին։ Թուրքական իշխանությունների կողմից կորեական պատերազմին զորք ուղարկելը իրականում լուծում էր աշխարհաքաղաքական միշարք նպատակներ։ Նախ և առաջ թուրքական զորքերի մասնակցությունը կորեական պատերազմին բխում էր Թուրքիայի ազգային անվտանգությունից՝ հաշվի առնելով «Սառը պատերազմի» շրջանակներում Թուրքիային սպառնացող խորհրդայինվտանգը։ Բացի դրանից` Թուրքիայի համար վերոնշյալ քայլը պատրվակ էր 1952 թ.փետրվարի 18-ին Հյուսիսատլանտյան դաշինքին` ՆԱՏՕ-ին անդամագրվելուհամար։ Այդպես է վկայում և խոստովանում մասնավորապես թուրք հեղինակՖահրի Արմաօղլուն իր «20-րդ դարի պամություն» աշխատության մեջ1։ Իսկմեկ այլ թուրք հեղինակ Ալի Հալիլը իր «Աթաթուրքի արտաքին քաղաքականությունը, ՆԱՏՕ-ն և Թուրքիան» աշխատության մեջ քննադատում է Թուրքիայի անդամակցությունը ՆԱՏՕ-ին՝ առաջ քաշելով այն հանգամանքը, որ այդժամանակվա Թուրքիայի իշխանությունները Կորեական թերակղզում տեղիունեցող «ողբերգական իրադարձությունները» օգտագործեցին՝ սեփական անվտանգությունը ապահովելու համար2։ Մի շարք երկրներ, գլխավորապես Թուրքիան, մեծ ցնծությամբ ընդունեցին ռազմական օգնություն ցուցաբերելու կոչը, քանզի դրանով Թուրքիան էապես կբարձրացներ իր հեղինակությունը աշխարհում, և հիմքեր կլինեին ՆԱՏՕ-ի անդամակցութան համար, որը այդքան շատ անհրաժեշտ էր Թուրքիային` «Սառը պետարազմի» շրջանակներում։ 1 Armaoğlu F., 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995) Istanbul։ Timaş Yayınları, 2016, s.243.Երբ Թուրքիայի այդ ժամանակվա արտգործնախար Ֆուաթ Քյոփրոլունխորհրդարանում խոսեց Հյուսիսային Կորեային աջակցություն ցուցաբերելումասին, պատգամավորները, այդ թվում՝ ընդդիմության ներկայացուցիչները,գոհունակութամբ ընդունեցին այդ փաստը, սակայն մինչև այն պահը, երբ իմացան օգնություն տրամադրելու ձևաչափը։ Մասնավորապես ընդդիմությունըկարծում էր, որ Թուրքիայի աջակցությունը կսահմանափակվի սիմվոլիկ հակակոմունիստական հայտարարություններով կամ առավելագույնը՝ հումանիտար օգնության տրամադրումով Հարավային Կորեային, բայց ոչ երբեք ռազմական օգնությամբ, քանի որ մտավախություն կար, որ այդ ամենը մեծվտանգ կստեղծեր Թուրքիայի համար` ԽՍՀՄ-ի կողմից3։ Այնուամենայնիվ,Թուրքիայի կառավարությունը այդ հարցի վերաբերյալ ուներ սեփական դիրքորոշումը և ինչ-որ չափով գնաց արկածախնդրության։ Խոսելով «Հյուսիսային աստղ» (կամ բևեռային աստղ) անվամբ 5090-հոգանոց թուրքական բրիգադի Հարավային Կորեա ուղարկելու որոշման մասին՝անդրադառնանք, թե ինչպես և ինչ պայմաններում ընդունվեց այդ որոշումը։ Այս առումով կային թե՛ ներքին, թե՛ արտաքին դժվարություններ։ Այդ ժամանակ Թուրքիայում իշխանության էր եկել Դեմոկրատական կուսակցությունը,հաղթանակ տանելով 1950թ. մայիսի 14-ին Թուրքիայում տեղի ունեցածխորհրդարանական ընտրություններում։ Թուրքական բրիգադի մասնակցության մասին որոշումը իշխանությանկողմից հաստատվեց 1950 թ. հուլիսի 25-ին։ Իսկ զորք ուղարկելու մասին առաջին անգամ խոսվեց Թուրքիայի Յալովա քաղաքում 1950 թ. հունիսի 18-իննախագահ Ջելալ Բայարի գլխավորությամբ տեղի ունեցած ժողովի ժամանակ, որին մասնակցեցին նաև այդ ժամանակվա Թուրքիայի զինված ուժերի(ԶՈՒ) գլխավոր շտաբի պետը և պաշտպանության նախարարը4։ Կառավարության կողմից ինքնուրույն ընդունած այս որոշումը Թուրքիայի խորհրդարանում տարաձայնությունների պատճառ դարձավ մասնավորապես իշխող կուսակցության և ընդդիմադիր քեմալական ԺՀԿ-ի միջև։ Տարակարծություններառաջացան նաև մամուլի և Թուրքիայում այդ ժամանակ գործող մի շարք ուսանողական և հասարակական կազմակերպությունների շրջանակներում։ ԺՀԿ-ի գլխավոր քարտուղար Քասըմ Գյուլեքը, իր դժգոհություն հայտնելով նշյալ հարցի շուրջ, ասել էր. «Նման որոշումը ընդունելուց առաջ Դեմոկրատական կուսակցությունը պարտավոր էր խորհրդակցել խորհրդարանական ընտրություններում 3միլիոնից ավել ձայն ստացած գլխավոր ընդդիմադիր կուhttp։ //dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/789/10123.pdf.4 Akkaya B., Türkiye'nin NATO üyeliği ve Kore savaşı, Akademik Bakış Dergisi, Sayı։ 28, OcakŞubat 2012., s. 5. http։ //www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423868057.pdf.սակցության հետ՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ 5090 մեր քաղաքացիներին ուղարկում են Թուրքիայից հազարավոր կմ հեռավորության վրագտնվող ռազմաճակատ։ Իշխանությունը ինչո՞ւ է խուսափում ընդդիմությանկարծիքը իմանալուց»5։ Իսկ ԺՀԿ-ի որոշ այլ անդամներ համարում էին, որ նման քանակով զորքուղարկելը սիմվոլիկ բնույթ է կրում։ Կառավարության որոշման հետ միակարծիք չեղավ նաև «Ազգ» կուսակցության (Millet Partisi) գլխավոր քարտուղարՀիքմեթ Բայուրը։ Վերջինս նշում էր, որ զինվորական անձնակազմ ուղարկելուփոխարեն կարելի էր բավարարվել մի քանի ռազմական ինքնաթիռների ուղարկելով։ Նույնիսկ Թուրքիայի «Barışsever Cemiyeti» (Խաղաղասերների համայնք) հասարակական կազմակերպության նախագահ Բեհիջե Բորանի և գլխավոր քարտուղար Ադնան Չեմգիլի ստորագրությամբ՝ դիմում ուղարկեցԹուրքիայի խորհրդարան, որոշումը չեղյալ հայտարարելու համար, սակայն դաոչ մի արդյունք չտվեց։ Հետագայում նշյալ կազմակերպության երկու ղեկավարները ձերբակալվեցին և դատապարտվեցին համապատասխանաբար 10 և 15տարվա ազատազրկման։ Նրանց առաջադրվեց «Ազգային շահերին վնասհասցնելու» մեղադրանք6։ Զորք ուղարկելուց հետո Թուրքիայի մայրաքաղաք Անկարայում և Իզմիրքաղաքում կառավարության որոշումը քննադատող հոդվածներ և ծաղրանկաներ հրապարակած 17 երգիծական հանդես փակվեց։ Վերջիններիս առաջադրվեց «կոմունիստական գաղափարներին հարելու մեղադրանք»7։ Այլ կերպ ասած՝ թուրքական իշխանությունները ինքնուրույն կայացրինայդ որոշումը՝ առանց որևէ այլ քաղաքական ուժի կամ կառույցի հետ խորհրդակցելու։ Նրանք շատ կոշտ դիրքորոշում բռնեցին նշյալ հարցի շուրջ այլկերպ մտածողների նկատմամբ։ Թուրքական մամուլի մեծ մասը ողջունեց նշված որոշումը, սկսվեց իրականացվել քարոզչություն։ Նշվում էր, որ Թուրքիան, բրիգադ ուղարկելով Հարավային Կորեա, առաջին հերթին «պաշտպանում է իր սահմանները»։ Մասնավորապես թուրքական այդ ժամանակվա իշխանությանը մոտ կանգնած«Zafer» թերթը իր էջերում գովաբանելով այդ որոշումը, շեշտում էր, որ սրանովԹուրքիան ապահովում է իր «ապագան»։ Չնայած բոլոր քննարկումներին և անհամաձայնություններին՝ կառավարությունը հուլիսի 25-ին որոշում ընդունեց զինվորական անձնակազմ ուղարկելու Հարավային Կորեա։ Ընդ որում՝ որոշումը ընդունվեց այն ժամանակ, երբԹուրքիայի խորհրդարանը դադարեցրել էր իր աշխատանքները՝ կապված ա5 Yaman A. E., նշվ. աշխ., էջ 236.6 Akkaya B., նշվ. աշխ, էջ. 11.մառային արձակուրդների հետ։ Դա ևս ապացուցում է այն փաստը, որ իշխանությունները խուսափեցին նշյալ հարցի քննարկումը ներառել խորհրդարանիօրակարգում։ Իհարկե պետք է արձանագրել, որ նշյալ որոշումը կայացնելուցառաջ առանցքային նշանակություն ունեցավ Թուրքիայի Յալովա քաղաքումտեղի ունեցած ժողովը, որին մասնակցեցին Թուրքիայի վարչապետը, փոխվարչապետ Սամեթա Աղաօղլուն, ԱԳՆ-ի ղեկավար Ֆուաթ Քյոփրոլուն, Թուրքիայի զինված ուժերի (ԶՈՒ) գլխավոր շտաբի պետ Նուրի Յամութը, պաշտպանության նախարար Ռեֆիք Շևքեթ Ինջեն և մի շարք այլ պաշտոնյաներ8։ Հետաքրքրական է, որ նշյալ ժողովին մասնակցել էր նաև ԱՄՆ-ում Թուրքիայիդեսպան Ֆերիդուն Էրքինը։ Չնայած թուրք հեղինակները որևէ տեղեկությունչեն տալիս նշյալ ժողովում քննարկված թեմաների մասին, այնուամենայնիվնրանք նշում են, որ ժողովի ժամանակ արծարծվել են մի շարք անհետաձգելիհարցեր։ Այստեղ նաև հարց է առաջանում, թե ինչու է դեսպան Էրքինը մասնակցություն ունենում կառավարության անդամների ժողովին։ Մեծ է հավանականությունը, որ դեսպանը պետք է ամերիկյան իշխանություններին իրազեկեր, թե ինչ որոշում են ընդունել՝ Թուրքիայի իշխանությունները Կորեականպատերազմի հետ կապված։ Ըստ Թուրքիայի զինված ուժերի գլխավոր շտաբի հրամանի՝ թուրքականառաջին բրիգադը պետք է հավաքագրվեր մինչև օգոստոսի 30-ը։ Արդյունքում հավաքագրվեց 5090-ոց անձնակազմ, որի կազմում կար 259սպա, 395 ենթասպա,18 զինծառայող և 4414 շարքային զինվոր9։ Պետք է նշել, որ 3 տարվա պատերազմի ընթացքում ընդհանուր առմամբԿորեա մեկնեցին շուրջ 3 թուրքական տարբեր բրիգադներ՝ ամեն տարի փոխարինելով մեկը մյուսին։ Ընդհանուր առմամբ թուրքական բրիգադներում1950-1953 թթ. ծառայություն անցան 14936 հոգի։ Իսկ պատերազմից հետոևս 7 բրիգադ ուղարկվեց։ Ի դեպ 1958-1959 Կորեայում գտնվող թուրքականբրիգադում ծառայություն էր անցնում նաև Թուրքիայի Հանրապետության ապագա նախագահ Քենան Էվրենը։ Առաջին բրիգադի հրամանատար նշանակվեց գեներալ մայոր ԹահսինՅազըջըն էր, ով մասնակցել էր Առաջին համաշխարհային պատերազմին։ Հրամանատարական անձակազմի մեջ տեղ գտավ նաև փոխգնդապետ Սելլահաթթին Թաքայը, որը զբաղեցրեց բրիգադի շտաբի պետի պաշտոնը։ Թուրքականառաջին բրիգադը Հարավային Կորեա ժամանելուն պես դրվեց ԱՄՆ-ի բանակի 25-րդ հետևակային դիվիզիայի տրամադրության տակ։ Պետք է նշել, որ8 Տե՛ս 29 Temmuz 1950։ Savaş karşıtı Behice Boran ve Adnan Cemgil tutuklandı.http։ //marksist.org/icerik/Tarihte-Bugun/2488/29-Temmuz-1950։ -Savas-karsiti-Behice-Boran-vehttp։ //www.ahmetakyol.net/19-kore-savasinin-sonuclari-ve-alinan-dersler/թուրք և ամերիկացի զինվորների միջև գոյություն ունեցող կրոնական և մշակութային տարբերությունները մեծ ազդեցություն ունեցան թուրք զինվորներիծառայության վրա։ Բացի նրանից, որ թուրք զինվորները անփորձ էին և Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծումից հետո նրանք առաջին անգամ էին մասնակցում պատերազմական լուրջ գործողություններին, նրանց համար մեծ խոչընդոտ էր անգլերենի վատ իմացությունը, իսկ թարգմանչներ չկային պատերազմի սկզբում։ Բացի դրանից՝ գոյություն ուներ սննդի խնդիր, քանի որ թուրքզինվորների մեծ մասը, Շարիաթի կանոնների համաձայն, չէր օգտագործումխոզի միս։ Թուրք և ամերկացի զինվորների վատ համագործակցությունը երևաց արդեն բուն ռազմական գործողությունների ժամանակ։ Ընդհանուր առմամբ թուրքական բրիգադը մասնակցություն ունեցավ Չհոնչհոնգան գետիմոտ տեղի ունեցած մարտերում (1950 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր), Քյումանջանիկոչվող բնակավայրի մարտերում (1951 թ. հունվար), ինչպես նաև Վեգաս անվամբ հենակետի համար ընթացող ռազմական գործողություններում (1953մայիսի 28-29) և ևս մի քանի մարտերում։ Ամենամեծ կորուստը թուրքականբրիգադը կրեց 1950 թ. վերջին տեղի ունեցած մարտերում։ Միայն Չհոնչհոնգան գետի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում բրիգադը կորցրեց իր անձնակազմի 15 տոկոսը և զինամթերքի 70 տոկոսը10։ Այդ ճակատամարտումթուրքական բրիգադի կազմից 218 հոգի սպանվեց, 455-ը՝ վիրավորվեց, 100-նէլ՝ գերի ընկավ։ Իսկ ընդհանուր առմամբ 3 տարի տևած Կորեական պատերազմում թուրքական զորքերը տվեցին 721 սպանված, 2111 վիրավոր, և 168անհետ կորած և գերի ընկած11։ Խոսելով թուրքական բրիգադի մարտական պատրաստականության մասին՝ հարկ է նկատել, որ ըստ տեղեկությունների՝ պատերազմական բուն գործողությունների ժամանակ թուրքական բրիգադի ձեռքում եղած զենքերը, մեքենաները ժամանակակից չէին և չէին համապատասխանում մի շարք չափանիշների։ Ինչպես վկայում է թուրք հեղինակ Ահմեթ Աքյոլն իր հոդվածներիցմեկում, թուրքական իշխանությունները խորը վերլուծություն չէին արել նախքան Հարավային Կորեա զինվորական անձնակազմ ուղարկելը։ Այդ ժամանակիրենք մտածում էին ամեն գնով ՆԱՏՕ-ին անդամագրվելու մասին։ Բացի այդպահպանվել են Կորեական պատերազմում մասնակցած թուրք զինվորներիմի շարք հարցազրույցներ, որտեղ նրանք իրենց դժգոհություն են հայտնում ամերիկացիներին, որ վերջիններս քիչ ուշադրություն էին դարձնում թուրք զինվորների վրա, և ոչ միշտ էր, որ թուրքական ուժերը օդային աջակցություն էինստանում ամերիկյան օդուժի կողմից։ Մասնավորապես այդպես է վկայել պատերազմի մասնակից ազգությամբ թուրք Իբրահիմ Արթուջն իր հուշերում, որիhttp։ //bianet.org/bianet/siyaset/5682-eski-bir-askerin-kaleminden-kore-savasi11 Տե՛ս Türk Tugayı, https։ //tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_Tugay%C4%B1հիման վրա գրվել էր «Զինվորը Կորեական պատերազմում» խորագրովգիրք12։ Անդրադառնալով թուրքական բրիգադի անձնակազմի ազգային պատկանելիության հարցին՝ պետք է նշենք, ցավոք, մեզ չհաջողվեց օբյեկտիվ գիտական աղբյուրներում հստակ տեղեկություններ գտնել դրանց մասին։ Թուրքական որոշ գիտական շրջանակներում ոմանք նշում են, որ զինվորական անձնակազմի մեջ կային մեծ թվով քրդեր՝ չհիմնվելով հստակ ապացույցների վրա։ Նրանք պնդում էին, որը թուրքական իշխանությունները նախընտրեցին ռազմաճակատ կամ, ինչպես իրենք են նշում, «մսաղաց» ուղարկել քրդերին։ Իսկ ոմանք էլ հերքում են այդ պնդումը՝ նշելով, որ Թուրքիայի համար աշխարհաքաղաքական կարևոր քայլ իրականացնելը դժվար թե թուրքական իշխանությունները վստահեին ազգությամբ ոչ թուրքերին։ Մի քանի տարի առաջ էլ ականատես եղանք թուրքական հակահայկականքարոզչամեքենայի զավեշտալի «գոհարներից» մեկին։ Մասնավորապես«Mehmetciktv.com.tr» կայքը գրել էր, որ 1950 թ. նոյեմբերի 26-29-ին Չինաստանի՝ մի քանի հարյուր հազարանոց բանակը հյուսիսկորեական ստորաբաժանումների հետ սկսել էր առաջխաղացումը ամերիկացիների և թուրքերիդիրքերի ուղղությամբ։ Այս ընթացքում ԱՄՆ-ի ուժերը սկսել են նահանջել, սակայն թուրքական բրիգադն այդ մասին չի տեղեկացել, քանի որ, ըստ կայքի,ազգությամբ հայ թարգմանիչները միտումնավոր չեն ասել նրանց այդ մասին13։ Ինչպես տեսնում ենք թուրքական քարոզչամեքենան նույնիսկ Կորեայումկրած անհաջողության մեջ է փնտրում հայկական հետք՝ սեփական անհաջողությունները բարդելով հայերի վրա, ինչպես դա 20-րդ դարի սկզբին էր` Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան կայսրության կրած պարտությունների ժամանակ։ ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԲՐԻԳԱԴԻ ՄԱՍՆԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՈՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆ Անուշավան Մելքումյան Բանալի բառեր՝ Թուրքիա, ՆԱՏՕ, ՄԱԿ, Կորեական պատերազմ, թուրքական բրիգադ,Թուրքիայի խորհրդարան (1950-1953ԹԹ.)Ամփոփում։

ՆԱՏՕ-ին Թուրքիայի անդամակցության խնդրի ուսումնասիրությունը Կորեական թերակղզում տեղի ունեցած պատերազմին Անկարայի մասնակցության համատեքստում թույլ է տալիս հանգել հետևյալ եզրակացության։ Ուսումնասիրված ժամանակահատվածի սահմաններում կարելի է առանձնացնել երկու շրջափուլ։ Առաջին շրջանը (1950 թ. հունիս-սեպտեմբեր) կարելի է բնութագրել որպես Կորեական պատերազմի հարցում Թուրքիայի պետական դիրքորոշման ձևավորման, ինչպես նաև նույն հակամարտության շրջանակներում ՄԱԿ-ի և նրա անդամների, գլխավորապես ԱՄՆ-ի հետ հարաբերությունների հստակեցման շրջափուլ։ Երկրորդ շրջանը (1950 թ. հոկտեմբեր-1952 թ. փետրվար) կարևորվում է Կորեական պատերազմին Թուրքիայի՝ ոչ միայն քաղաքական, այլև ռազմական մասնակցությամբ։ Հոդվածում գլխավորապես հիմնավորվում է, որ թուրքական իշխանությունների առանցքային նպատակը ՆԱՏՕ-ին անդամակցումն էր` Կորեական պատերազմին մասնակցության ճանապարհով։

Հայտնի գրող Ավետիս Ահարոնյանի / 1866-1948 / ստեղծագործությունները, մասնավորապես `գեղարվեստական ​​արձակը, գնահատվել են տարբեր տեսանկյուններից, գնահատվել տարբեր ընդգրկումներով և մեկնաբանվել հեղինակի կենդանության օրոք: Մի շարք հայ գրողներ, քննադատներ, հասարակական գործիչներ և տարբեր սերունդների այլ մտավորականներ հայտնվել են մամուլում, որոշ դասագրքերում կամ գրողին նվիրված առանձին գրքերում հրապարակված գրական հոդվածներում: Այս հոդվածում ընթերցողների ուշադրությանն ենք ներկայացնում արեւմտահայ եւ սփյուռքահայ գրողների ու քննադատների կողմից Ահարոնյանի գեղարվեստական ​​վերլուծության հիմունքները, դրանց գնահատականները: Խորհրդային տարիներին ՀՅԴ անդամ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության Ազգային խորհրդի նախագահ Ա.Ահարոնյանի նկատմամբ բացասական վերաբերմունքը նրան դարձրեց արգելված գրող: Հայ արձակագրի ազգային կյանքից վերցված թեմաներն ու հայրենասիրական ու ազատասեր գաղափարներով ստեղծագործությունները մոտ էին սփյուռքում ապրող հայերի սրտին: Արեւմտահայ և սփյուռքահայ հայտնի գրողներ, քննադատներ, գիտնականներ և այլ մտավորականներ, ինչպիսիք են Դ. Ահարոնյանը, գնահատել են Ահարոնյանի պատմությունների, վեպերի և վեպերի գաղափարական և գեղարվեստական ​​արժանիքները: Վարուժան, Կ. Aryanարյան, Ն. Ադոնց, Մ. Պարսամյան, Ն. Աղբալյան, Հ. Օշական, Համաստեղ, Հ. Կարապենց և այլք: Միայն հետխորհրդային տարիներին են մի շարք նշանավոր գրողներ և գրականագետներ (Ս. Թոփչյան, Ա. Եղիազարյան, Kala. Քալանթարյան, Դ. Գասպարյան և այլք) գնահատում թերթի ժառանգությունը: Միևնույն ժամանակ, Ահարոնյանի ստեղծագործության վերաբերյալ վերոհիշյալ հայահայ և սփյուռքահայ գրողների, քննադատների և մտավորականների կարծիքները ունեն ինչպես գրական, այնպես էլ ժամանակակից նշանակություն: Դրանք յուրօրինակ կերպով նպաստում են գրողի արձակի գեղարվեստական ​​և գաղափարական բովանդակության տարբեր կողմերի գնահատմանը: 1900-ականներին, ի տարբերություն նրանց, ովքեր Ա.Ահարոնյանին համարում էին «ծույլ» և հոռետես գրող, Դանիել Վարուժանը բարձր գնահատեց նրան որպես ազատագրական պայքարի երգիչ, ինչպես բանաստեղծն էր ասում իրեն ՝ պայքարի առաքյալ: Վարուժանը, որը հատկապես հայտնի էր իր «seեղինսիրտը» հավաքածուով (1909), գրքի «Էպոս» մասում «Հովիվը» բանաստեղծությունը ներկայացրեց «Ա. Ահարոնյանին» 1: Բանաստեղծության թեման մոտ էր Ահարոնյանի ստեղծագործությանը, հատկապես նրա «Ազատության ճանապարհին» (1906) ժողովածուի պատմություններին: Վարուժանը, հավանաբար, լավ ծանոթ էր նրանց, ինչպես արձակագրի այլ ստեղծագործություններին: Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ բանաստեղծին հետաքրքրել է Ահարոնյանի «Արցունքների հովիտ» դրաման: Դեռ ուսուցիչ աշխատելիս Սեբաստիայում, Վարուժանի գլխավորությամբ մի խումբ աղջիկներ ներկայացրին Ավետիս Ահարոնյանի «Արցունքների հովիտը» ՝ հօգուտ Գորգի աշխատավորների միության: Ներկայացումից առաջ Վարուժանը հանդես եկավ ելույթով (այն չի պահպանվել): Եվ ահա 1909 թ.-ին Վարուժանը գրում է «Իմ տեղակալները» բանաստեղծությունը Ահարոնյանին Թիֆլիսի Մետեխ բանտում բանտարկելու կապակցությամբ: 1910 «Ազատամարտում» առաջին անգամ տպագրված տեքստում կար «Ա. Ահարոնյան» պարգևը / հեղինակը հետագայում տեղադրեց այն 1912 թ.-ին: «Հեթանոսական երգերի» «Գողգոթայի ծաղիկներ» շարքում լույս տեսավ 3 /: Այստեղ Վարուժանը, իր տիպիկ կերպարով, հույս է ներշնչել բանտարկված գրողին, ձգել գոտին ՝ գրելով. «Բայց այնտեղ Առաքյալի պայքարն արգելափակված է բանտում: Ուժեղ հարված թևերով, ջախջախիր մոխիրը նրա պատուհանի վրա, և տուր քեզ տրտմություն, Երգիր հույսը ՝ հենվելով նրա ուսին: Ասացեք, որ շուտով մենք կանգնելու ենք արձանը նրա փառքի մեջ: Ա Ahխ, գնա, բազե, ես քեզ դափնի կտամ: Հայտնի սփյուռքահայ գրող և քննադատ Հ. Օշականն անդրադառնում է Ահարոնյանի ստեղծագործությունների գնահատմանը դեռ 1910-ականներին: Իր բնորոշ գեղագիտական ​​ճաշակով և խորաթափանցությամբ այն ներկայացնում է գրողի բազմաժանր ստեղծագործությունների մի շարք նշանակալի ձեռքբերումներ և թերություններ: Գնահատելով Ա.Ահարոնյանի արձակի ստեղծագործությունները ժամանակի հայ գրականության գործընթացներում `քննադատը 1895-1896 թվականներին անվերապահորեն նշանակալի համարեց գրողի ներդրումը: Արձագանքելով և ողբերգության հերոսական իրադարձություններին, ֆեոդալական պայքարին գեղարվեստական ​​արձագանքին: Նա «Ազատության ճանապարհին» ժողովածուն համարում է գրողի ստեղծագործական նվաճումը այդ ոլորտում: «Դա մեր հերոսամարտի ամենագեղեցիկ հիշողությունն է, փառավոր բարձունք հայրենասիրական գրականության հասարակություններում, որտեղ աչքերը սիրում են հպարտությամբ հանգստանալ: Հարյուր հազարավոր նահատակների մաքուր արյունից կարմրած, դողդողացող մեր հերոսների անմահ նվիրումով ՝ այս գիրքը լավագույն գոհարն է, որը մենք կարող ենք հանգիստ դնել մահացածների անմահ գերեզմանին ՝ այդ թանկարժեք նվերի խաղաղ նվերով: մխիթարվելով մեր սգում: Հայահայ քննադատ, Մխիթարյան միաբանության անդամ Ս. Երեմյանը շեշտում է գրողի նախասիրությունները «հոռետեսություն» և «մարտական ​​տրամադրություններ» արտահայտելու համար, վկայում է իր ստացած ազդեցության և երիտասարդ գրողների վրա ունեցած ազդեցության մասին: 1929-1930 թվականներին սփյուռքահայերը լայնորեն նշում էին հայտնի գրողի գրական գործունեության 40-ամյակը աշխարհի տարբեր գաղութներում: Իրադարձությունների գագաթնակետը Փարիզի հայտնի Սորբոնի համալսարանն էր 1930 թվականին: Մայիսի 1-ին տեղի ունեցած հիշատակը, որտեղ ելույթ է ունենում Ահարոնյանը: Այս հոբելյանի առթիվ, բացի մամուլում տպագրված զանազան տպագիր նյութերից ու հոդվածներից, հրատարակվում են նաև գրական գործունեությանը նվիրված գրքեր: Նրանց հեղինակները վերլուծում են գրողի արձակ ստեղծագործությունները կամ կարծիքներ հայտնում դրանց վերաբերյալ պրոֆեսիոնալիզմի տարբեր մակարդակներում: Գրողի տարեդարձի կապակցությամբ Սորբոնի համալսարանում իր ելույթում հայտնի հայ պատմաբան Ն. Ադոնցը մատնանշում է Ահարոնյանի ստեղծագործություններին բնորոշ «իրատեսական» և ռոմանտիկ նրբությունները: Ստեղծագործությունների ինքնատիպությունն ու հայ ժողովրդի սերունդներին կրթելու մեծ ներուժը գործում են: «Ահարոնյանի հատորները, - ասաց նա, - պետք է կրթեն և ազնվացնեն սերունդներ ՝ ասպետական ​​ոգի սերմանելով հանուն Հայրենիքի բարօրության, սեր ներշնչելով հայ ժողովրդին, Հայոց Հայրենիքին և նրա հիանալի բնությանը»: Գրող-քննադատ Մ. Պարսամյանի `« Ավետիս Ահարոնյանը, նրա կյանքը `գրականություն» ուսումնասիրությունը, որը լույս է տեսել Փարիզում 1930 թվականին, առավել ուշագրավ է մեկ ստեղծագործության տիրույթում Ահարոնյանի գեղարվեստական ​​վերլուծության տեսանկյունից: Հեղինակը մեկնաբանում է Ահարոնյանի աշխատանքները `հիմնված համաշխարհային գեղագիտության սկզբունքների, դարասկզբի արևմտյան եվրոպական գրականության մեջ տարածված որոշ նոր ըմբռնումների, էկզիստենցիալիզմի, ինտուիցիզմի փիլիսոփայական տեսակետի վրա: Գրողի ստեղծած կերպարները ուսումնասիրում են նրանց գիտակցական և ենթագիտակցական ներուժը, անհատի և հասարակության փոխհարաբերությունները ՝ օգտագործելով հայ մարդու ներքին աշխարհը ազգային և համամարդկային արժեքների տեսանկյունից բարձրացնելու փաստը: Իր համեմատաբար ընդարձակ գրքում Մ.Պարսամյանը փորձում է կարգավորել ստեղծագործական գործունեությունը: Քննադատը ի վիճակի է ցուցադրել նուրբ դիտողություն `կապված առանձին ստեղծագործությունների մեկնաբանությունների հետ, փորձում է բացահայտել գրական ստեղծագործության ենթատեքստը, ցույց տալ գրական ստեղծագործության, հերոսների հարաբերությունները իրականության հետ: Չնայած այս ամենին, կարծում ենք, նա մնացել է գրական երեւույթներն իրենց տեսանելի մակերեսով մեկնաբանելու մակարդակում: Անհատական ​​աշխատանքների խանդավառ բարձր գնահատականները հաճախ չեն հիմնավորվում բովանդակության և ձիու լիարժեք և համապարփակ մեկնաբանություններով կամ տրվում են մակերեսային բացատրություններ: Եվ երբեմն որոշ աշխատանքների չափից ավելի գնահատումը պայմանավորված էր նրանց ավելի մեծ ուշադրություն դարձնելու փաստով: Այսպես, օրինակ, հղում կատարելով իսկապես գեղարվեստորեն արժեքավոր որոշ գործերի («Traveանապարհորդը», «Երբ ձյունը կաթում է», «Կատուշկ», «Մոխրի տակ»), նա գրում է. «Ահարոնյանը իր պատմությունների այս նոր շարքով նկարեց նոր հորիզոններ մեր գեղարվեստական ​​գրականության մեջ: Համընդհանուր հարցերն են, որ սկսում են շոշափել նրա գրիչը: »6 Հատկապես սփյուռքից եկած գրողի արձակ-գաղափարական նոր որակները հաշվի առնելով `նա առանձնացնում է այս շրջանը և ինքնատիպ դիտարկումներ անում: Խոսելով «Իմգիրք» գրքի մասին ՝ նա նշում է դրա եզակի նշանակությունը գրողի ժառանգության մեջ: «Դա իր բովանդակության գրականության, մտքերի և զգայուն հոգու խտացումն է» 7: Ուսումնասիրության մեջ կան ուշագրավ մեկնաբանություններ, բայց դրանք չեն ներկայացնում Ահարոնյանի ստեղծագործության խորը, համապարփակ գրական վերլուծությունը համահունչ տրամաբանությամբ, ամբողջական և հիմնավոր շարադրանքով: Մ.Պարսամյանի այս գիրքը, այնուամենայնիվ, մնում է հեղինակի նախկինում տպագրված միակ համապարփակ ուսումնասիրությունը ՝ որոշ դեպքերում պարունակելով ճշգրիտ մեկնաբանություններ և գնահատականներ: Խոսելով այս շրջանում Ահարոնյանի մասին `գրականագետ Ն.Աղբալյանը շեշտեց իր գաղափարական, փիլիսոփայական դիրքը` ազգայինը համընդհանուր խնդիրներին կապելու համար: «Անկախ նրանից, թե որքան հակասություններ կան իր արվեստի կատարելության վերաբերյալ, բայց եթե նա տասը համ չի տալիս, նա խոսում է հազարավորի սրտից ՝ սովորեցնելով հազարավոր մարդկանց մտածել և գործել հասարակության մեջ, սա հիանալի աշխատանք է ինքն իրեն: Դա քաղաքական հայության ամենօրյա հացն է, ինքնամփոփ հայի `իր մեկուսացումից դուրս գալու մեծ խթանը: »8 Ահարոնյանի ստեղծագործություններում համաստեղությունը տարբեր գրական ուղղությունների / ռեալիզմի, էպիզմի, միստիկայի, անկման / սկզբունքների դրսևորում է: Բացի այդ, նա սերտ կապ է տեսել Ահարոնյանի ստեղծագործությունների և անցյալում հայ գրողների (Աբովյան, Րաֆֆի, Ալիշան, Պեշիկթաշլյան) ստեղծած գաղափարական և գեղարվեստական ​​ավանդույթների միջև: Համալսարանը ip գրողի ոճի ինքնատիպությունից ելնելով `ընդգծեց Ահարոնյանի ստորադաս, գաղափարական-գեղագիտական ​​մոտեցումը կերպարների ստեղծման գործում: «Նրա համար, - գրում է նա, - նա կարող էր ասածը գեղեցիկ կերպով ասել»: Նրա համար զրկանք էր տեսակը կամ նկարագիրը իր ճոխ երեւակայությամբ չհարստացնելը, եթե դա «Մայրիկ» էր կամ սեփականատեր «Սոլոն» 9 »: Համաստեղությունն ապացուցում է, որ Ահարոնյանի անունը ժողովրդի համար դարձել էր «հմայիչ և կախարդական», և դրա նախապայմաններն էին գրողի անկեղծությունը, ժողովրդի հույզերն ու ապրումներն արտահայտելու կարողությունը և մեծ հայրենասեր լինելու կարողությունը: «Ահարոնյանի գրականության մեջ, - գրում է Համաստեղը, - կար մեկ ձգտում, մեկ նպատակ` փրկել հայ ժողովրդին: Լաոկունն ընդօրինակեց իր երեխաներին հսկայական օձերով: Քննադատները չցանկացան հասկանալ, որ Ահարոնյանում փնտրում էին գրական դպրոցի նկարագրություն: Եթե ​​Ահարոնյանը գրագետ չլիներ, նա ֆետայի պես կքայլեր Հայաստանի լեռներում ՝ զոհաբերելու իրեն հայ ժողովրդին: Ահարոնյան Անդրեի կամ Անդրանիկի ղեկավարները նույնն են եղել մեր ազգային գոյության պայքարում »10: Գրողի որդուն `Վ.Ահարոնյանին, հաջողվել է 1947-1951 թվականներին ԱՄՆ-ի Բոստոն քաղաքում տպագրել իր հոր ստեղծագործությունների տասը հատոր: Առաջին հատորում նա տեղադրեց ընդարձակ ակնարկ «Ավետիս Ահարոնյան / կյանք և աշխատանք /» վերնագրով: Այն հատկապես արժեքավոր է Ա.Ահարոնյանի կենսագրության վերաբերյալ հեղինակի հավաստի տեղեկությունների շնորհիվ: 1958 Գրողի մահվան 10-րդ տարելիցի կապակցությամբ գրված էսսեում գրող-հրապարակախոս Հ.Կարապենցը մոտեցավ Ահարոնյանի ստեղծագործություններին, հատկապես դրամատիկ իրավիճակներում, հոգեբանական երանգներով պատկերներ ստեղծելու տեսանկյունից: «Նրա ուշադրությունը կենտրոնացած է մարդու և մարդկային ողբերգության վրա», - գրում է նա: - Եվ Ահարոնյանը հոգեբանի կարողության շնորհիվ ճշգրիտ վերլուծում է ներքին աշխարհները, ներթափանցում սրտեր, շոշափում է էականը, ստեղծում նախշեր: Ահարոնյանը անգերազանցելի է, երբ գործ ունի հոգեկան անհանգստության ենթակա նկարագրությունների հետ: Այն այնտեղ է ՝ իր կատարյալ տարերքով: »11 Ա.Ահարոնյանի հետաքրքրությունն իր ստեղծագործությունների նկատմամբ Սփյուռքում հաջորդ ուշադրության կենտրոնում է գտել 1966 թ.-ին `ծննդյան 100-ամյակի կապակցությամբ: Բեյրութում լույս տեսնող «Բագին» գրական ամսագրի 8-9-րդ այս տարվա համատեղ համարն ամբողջությամբ նվիրված է անվանի գրողին: Նոր հրատարակված նյութերի շարքում հատկապես ուշագրավ են Ահարոնյան մի քանի արժեքավոր պատմությունների վերլուծություններ, որոնք տրվում են Պ. Սնապյանին «« Tեղային դաշտի ակոսները », Ա. Հայկազի« Ընթերցանություն «Հազրե», Ն. Պատանյանի «Վազրիկ» ազատության ճանապարհին »հոդվածները: Սրանք այս պատմությունները վերլուծելու առաջին փորձերն էին: Ամսագրի «գլխավոր խմբագիր» Կ. Սասունին փորձում է ուրվագծել գրողի տեղն ու հայ գրականության մեջ բերված նորույթները, նշված գրական ազդեցությունները: Նա մասնավորապես գրել է. «Եթե Ահարոնյանի քաղաքական, բանասիրական և պատմական գործերը մի կողմ դնենք, ապա պետք է միայն ուշադրություն դարձնել նրա գրական գործերին, ապա պետք է համարենք Րաֆֆիի անմիջական իրավահաջորդը ՝ իր շնչով և ազգային նկրտումներով: Րաֆֆիեն Ահարոնյանի տարբերությունն այն է, որ բարեպաշտ և սովետական ​​ուղղվածություն ունեցող ուղղությունը կներառի Ահարոնյան ՝ պահպանելով գեղարվեստական ​​դպրոցի առանձնահատկությունները: »12 Եվ ահա, գրող, գրականագետ Մուշեղ Իշխանը, ընդգծելով Ահարոնյանի ստեղծագործություններում արտահայտված ռոմանտիկ («Խ. Աբովյանը» «բանաստեղծական հոգի է») ուղղափառ սկզբունքների համադրությունը, ավելացնում է. «Ընդհանուր գաղափարական մտահոգությունն ինքնին ավելի ուժեղ է, քան արվեստի կատարելագործման ձգտումը: Երբեմն հերոսները վերածվում են տառապանքի կամ հերոսական գերմարդի մարմնացումների: Այս բոլոր չափազանցությունների փոխարեն, որոնք վնասում են նրա ստեղծագործությունների բնույթը, Ահարոնյանը մեզ հիացնում է իր գունագեղ նկարագրություններով »13: Վերոնշյալ տպագիր նյութերում արտահայտված մոտեցումները, անկախ ձևակերպումների ճշգրտության աստիճանից (ինչպես նաև կուսակցական ընկերոջը գովելու ջանքերից), Ա.Ահարոնյանի գրական ժառանգությունը չի արվել լուրջ տեսանկյունից, ընդհանուր առմամբ ընդունեց գրական ըմբռնումները, այս դեպքում ՝ գրական և տեսական օրինաչափությունների տեսանկյունից: Նախախորհրդային շրջանում հայաստանյան իրականության մեջ, Ահարոնյանի գեղարվեստական ​​ստեղծագործությունները գովերգելուց բացի / Leo, Vrt. Փափազյանը և մյուսները /, կար սուր քննադատական ​​վերաբերմունքի արտահայտություններ: Ահարոնյանի ստեղծագործությունները նրանց քաղաքական և գեղագիտական ​​հայացքների տեսանկյունից քննադատորեն գնահատվեցին famous. Խանզադյանի կողմից, հայտնի բանաստեղծ Վ. Տերյանի կողմից: Հայտնի է, որ Վ.Տերյանը «Հայ գրականության գալիք օրը» իր ելույթ-ուսումնասիրության մեջ / 1914 /, մտածելով հայ գրականության զարգացման հեռանկարների մասին, բացահայտ հերքեց Ահարոնյանի գրական ուղու արդյունավետությունը ՝ նախապատվությունը տալով Շիրվանզադեին: Արդի հայ քննադատության մեջ արդեն նկատվել է, որ հայ մեծ բանաստեղծի նման դիրքորոշումը և այդ խոսքում արտահայտված այլ ծայրահեղ գնահատականները պայմանավորված էին ոչ միայն գեղարվեստական ​​բարձր չափանիշների պահանջով, այլև գաղափարական տարբերություններով: Տերյանը հակադրվում էր ազգային կուսակցությունների սոցիալական և քաղաքական միտումներին `« նոր մտավորականության »,« Ռուսաստանի առաջադեմ ժողովրդավարական մտավորականության »ազգային-քաղաքական և մշակութային ծրագրերի տեսանկյունից: «Մեծապես գաղափարական այս ծայրահեղ հակասությունը պետք է վերագրվի 19-րդ դարի գրականության ու աշխարհայացքի տերյանական քննադատության ծայրահեղությանը»: Կարծում ենք, որ Ահարոնյան Տերյանի վերաբերմունքի նկատմամբ Վ.-Ն մասամբ պայմանավորված էր նրանով, որ այդ ժամանակ արձակագիրն արդեն ՀՅԴ կուսակցության հայտնի դեմք էր: Ըստ էության, նա քննադատում էր Ահարոնյանին հիմնականում այդ քաղաքական տեսանկյունից: Խանզադյան. Հայաստանի Առաջին Հանրապետության խորհրդարանի նախկին խոսնակ Ա. Խորհրդային տարիներին Ահարոնյանի նկատմամբ բացասական վերաբերմունքի պատճառով, նրա արվեստի գործերը գնահատելիս, Khan. Խանզադյանը, Էդ. Rրբաշյանը, Ա.Օհանյանը ՝ ակնհայտ միակողմանի գնահատականներով և մակերեսային վերլուծություններով 15: Այս համատեքստում հոդվածում ներկայացված հայահայ հեղինակների կարծիքներն ու մեկնաբանությունները հետագայում նպաստում են գրողի ստեղծագործությունների գրական վերլուծությանը, որը իր օրոք սիրված և լայնորեն ընթերցվեց: Դա հատկապես ակնհայտ դարձավ այսօր, երբ հայ հայտնի գրականագետները աննախադեպ մոտեցմամբ և գիտական ​​ամբողջականությամբ հոդվածներ էին գրում Ահարոնյանի մասին: Նրա վերաբերյալ պաշտպանվեց թեկնածու / հեղինակ Վ. Գրիգորյան / և դոկտորական / հեղինակ ՝ Գ. Խաչիկյան / ատենախոսություններ: Վերոգրյալից հետեւում է, որ քաղաքական հայացքներով և հետաքրքրություններով պայմանավորված կողմնակալ մոտեցումը, գրողի գեղարվեստական ​​աշխատանքները վերլուծելիս և գնահատելիս, խոչընդոտում է գրական ֆենոմենը անաչառ գնահատելու գործին ՝ ըստ իրական արժանիքների: Գրականություն 1. Վարուժան Դ., Երկերի ամբողջական ժողովածու, երեք հատորով, Գահրատ., ՀՍՍՀ, Ե, 1986, հ. 1, էջ 204 թ. 2. Շարուրյան Ա., Դանիել Վարուժանի կյանքի ու գործունեության քրոնիկոն, ՀՍՍՀ ԳԱ, Ե, 1984, էջ. 154 թ. 3. Վարուժան Դ., Երկերի ամբողջական ժողովածու, երեք հատորով, Գահրատ, Հայկական ԽՍՀ, Ե, 1986, հ. 2, էջ 116: 4. Օշական Հ., Հայ-հայկական դեմքեր, Բեյրութ, 1999, էջ 99-100: 5. Նիկողայոս Ադոնցի ելույթը Ավետիս Ահարոնյանի հոբելյանի առթիվ // «Գրական թերթ», Ե, 2000, սեպտեմբերի 1-15, էջ 2; 6. Պարսամյան Մ., Ավետիս Ահարոնյան ..., Փարիզ, 1930, էջ 79: 7. Նշում. աշխատանք., էջ 84: 8. Մեջբերում է Գ. Լազյանը, Հայ ազատագրական շարժման դեմքերը, Կահիրե, 1949, էջ: 238 թ. 9. Համաստեղ, Ավետիս Ահարոնյան // «Բագին», Բեյրութ, 1966, թիվ 8-9, էջ 22: 10. Համաստեղ, Ա.Ահարոնյանի մահվան կապակցությամբ // Համաստեղ, Մոռացված էջեր, Ե., Հ. Բ, 2005 էջ 68: 11. Կարապենց Հ., Երկու աշխարհ: Գրական փորձեր, Բոստոն, 1992, էջ: 323: 12. Սասունի Կ., Ավետիս Ահարոնյան / համառոտ ակնարկ /// «Բագին», Բեյրութ, 1966, թիվ 8-9, էջ 27: 13. Իշխան Մ., Երկեր, «Նաիրի», Ե, 1990, էջ 535: 14. Հայ քննադատության պատմություն, 2 հատորով, ընդհանուր: խմբ. Ս.Ն.Սարինյան, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Ե., 1998, հ. 2, էջ 220: 15. Տե՛ս Խանզադյան J.., Ավետիս Ահարոնյան, ԽՍՀՄ պետական ​​հրատարակչություն, Ե., 1926: Հայ գրականության պատմություն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, Ե., 1979, հ. 5, էջ 81-83,749-752: Տեղեկատվություն հեղինակ Գագիկ Վահեի Խաչիկյանի մասին, դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, հայ գրականության ամբիոնի վարիչ, նրա դասավանդման մեթոդիկայի լրագրություն, էլ. ։

Ավետիս Ահարոնյանի /1866-1948/ ստեղծագործությունը, մասնավորապես գեղարվեստական արձակը, 20-րդ դարում մեծ ուշադրության է արժանացել արևմտահայ ու սփյուռքահայ գրողների, գրականագետների, ինչպես նաև այլ մտավորականների շրջանում։ Դ. Վարուժանի, Կ. Զարյանի, Ն. Ադոնցի, Մ.Պարսամյանի, Ն. Աղբալյանի, Հ. Օշականի, Համաստեղի, Հ. Կարապենցի և ուրիշների ինքնատիպ գնահատականներն ու մեկնաբանությունները շոշափելի ներդրումներ են Ա. Ահարոնյանի ստեղծագործությունն արժևորելու գործում։

ԵՐԵՎԱՆ-ԻԳԴԻՐ ՍԵՅՍՄԱԾԻՆ ՀԱՆԳՈՒՅՑԻ ԼԱՐՎԱԾԱԴԵՖՈՐՄԱՑԻՈՆԻՐԱՎԻՃԱԿԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՖՈԿԱԼ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐԻ ՄԻՋՈՑՈՎՆերածություն։ ՀՀ Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցում առանձնահատուկուշադրության է արժանի Երևանի տարածքը` պայմանավորված բնակեցվածությանխտությամբ ու տնտեսական ծանրակշիռ պոտենցիալով, և Մեծամորի ատոմակայանը, որը ներկայիս դրությամբ Երևանից դուրս գործող բնապահպանական վտանգներկայացնող օբյեկտներից ամենակարևորն է։ Ներկայացված աշխատանքի նպատակն է Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցի լարվածադեֆորմացիոն իրավիճակի ուսումնասիրությունը` տվյալ տարածքում տեղի ունեցած ուժեղ երկրաշարժերի օջախների ֆոկալ մեխանիզմների վերլուծության հիման վրա` կիրառելով ժամանակակիցհամակարգչային ծրագրեր։ Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցը գտնվում և կոորդինատներով սահմանափակված տարածքում և հանդիսանում է խոշոր Տավրոս-Կովկասյան դեֆորմացիոնկառույցների հատման տարածք, որին զուգորդում են մի շարք հորստանման բարձրացումների և գրաբենանման իջեցումների բլոկները։ Տվյալ հանգույցում հաշվարկվել է 2002-2012 թթ. տեղի ունեցած M≥3,5 մագնիտուդով երկրաշարժերի օջախների մեխանիզմները, որոնք պատկանում են ուսումնասիրվող տարածքի խորքային խախտումներին և բնութագրում են դրանց լարվածային վիճակը։ Այդ տվյալները ներկայացված են աղյուսակ 1-ում։ Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ տվյալ շրջանում գերակշռում է սեղմման ևընդարձակման առանցքների հորիզոնական ուղղությունը։ Լարվածության հիմնականուղղությունը, բացառությամբ չորս երկրաշարժերի, որոնց, միջանկյալ ուղղությունը մերձուղղահայաց է`։ Խզման հարթությունը ունի կտրուկ անկում։ Այդ մեխանիզմների դիագրամանները պատկերված են նկար 1-ում, որտեղ ցույցէ տրված, որ դիտարկվող էպիկենտրոնները հիմնականում գտնվում են քարտեզագրված խզվածքների վրա կամ դրանց շատ մոտ։ Այսպիսով, ըստ ֆոկալ մեխանիզմների տվյալների` ուսումնասիրվող երկրաշարժերի խմբում դիտվում է չորս տիպի շարժում. վերնետք և վարնետք` մեկական (2, 11),վերնետք-կողաշարժ` չորս (4, 8, 9, 10), և վարնետք-կողաշարժ` յոթ երկրաշարժերիօջախներում (1, 3, 5, 6, 7, 12, 13)։ Երկրաշարժերի օջախներում նոդալ հարթությունների (NP1 և NP2) տարածմանուղղություններից (նկ. 2) երևում է, որ առաջացած խզվածքները տարածվում են ամենատարբեր ուղղություններով և բերված 13 օջախներից միայն 3 օջախներում է, որնոդալ հարթությունները համընկնում են խզվածքի տարածման ուղղության հետ (2, 9,11), իսկ 8 օջախներում միայն մեկ նոդալ հարթությունն է համընկնում խզվածքիտարածման ուղղության հետ (1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10)։ Երկու օջախներում նոդալհարթություններն ուղղահայաց են տեղադրված խզվածքի տարածման նկատմամբ(12, 13)։ Աղյուսակ 1. Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցում 2002-2012 թթ. տեղի ունեցած M≥3,5երկրաշարժերի էպիկենտրոնների պարամետրերը և ֆոկալ մեխանիզմներըա ի ք ր ւ ո Թ մ հ ա ս ն ա ր Ի ն ա տ ս ա ա Հ յ ա ի ք ր ւ ո Թ մ հ ա ս ն ա ր Ի ի տ ո գ ի տ ո գ ա ի ք ր ւ ո Թ ա ի ք ր ւ ո Թ ա ի ք ր ւ ո Թ ա ի ք ր ւ ո Թ ն ա տ ս ա ա Հ յ ա ի ք ր ւ ո Թ ն ա տ ս ա ա Հ յ ա ի ք ր ւ ո Թ ա ի ք ր ւ ո Թ ն ա ր Ի ա ի ք ր ւ ո Թ ք ծ ա ր ա Տ յ ն ա թ ւ ո ծ ա վ ր ա Լ ր ե ն ք ց ն ա ռ ա ր ո վ ա խ գ լ յ ր ե ն ն ւ ո թ ւ ո թ ր ա հ լ ա դ ո Ն գ ա Մ ր ո Խ ւ ր Ա կ ր ե յ ս Հ յ ն ա լ ը կ ա ն ա մ ա Ժ մ ւ ո խ ա ջ օ ր Օ ս ի մ Ա ի ր ա Տ ։ Նկար 1. Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցում 2002-2012 թթ. տեղի ունեցած M≥3,5երկրաշարժերի էպիկենտրոնների և ֆոկալ մեխանիզմների սխեմատիկ քարտեզԱյսպիսով, երկրաշարժի նոդալ հարթությունները` NP1 և NP2 տարածվում ենհիմնականում խզվածքի տարածման ուղղությամբ, որտեղից հետևում է, որ երկրաշարժերը պատկանում են խզվածքներին։ Նկար 2. Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցում 2002-2012 թթ. տեղի ունեցած M≥3,5երկրաշարժերի օջախներում NP1 և NP2 նոդալ հարթությունների տարածման ուղղությունների սխեմատիկ քարտեզԼարվածության դաշտի ուսումնասիրման համար կառուցվել են գլխավոր լարվածությունների սեղմման (P) և ընդարձակման (T) քարտեզները (նկար 3)։ Նկար 3. Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցում 2002-2012 թթ. տեղի ունեցած M≥3,5երկրաշարժերի օջախում գլխավոր առանցքների (P,T) սխեմատիկ քարտեզԵրկրաշարժերի օջախում գլխավոր առանցքների (P,T) տարածման քարտեզից ևաղյուսակ 1-ից երևում է, որ սեղմման լարվածային առանցքները դիտարկվող օջախներում չունեն նույն ուղղվածությունը։ Այսպես օրինակ, 13 օջախներից 7-ում միջօրեական կամ մերձմիջօրեական է, 6-ում լայնական։ T առանցքը՝ 2 օջախում մերձմիջօրեական է, 11-ում լայնական կամ մերձլայնական։ Տարածքի հարավարևմտյան և կենտրոնական մասում հիմնականում դիտվում է վարնետքային տիպի շարժում, այսինքնօջախում տեղի է ունենում ընդարձակում, իսկ հյուսիսարևելյան մասում վերնետքայինտիպի, որը վկայում է օջախում սեղմման լարվածային ուժերի առկայության մասին։ Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցի երկրադինամիկան։ Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցը հանդիսանում է Տավրոս-Կովկասյան լեռնակառույցների խոշոր դեֆորմացիոն կառույցների հատման տարածք։ Դրանք են՝ Անդրկովկասյան մերձմիջօրեականի խզվածքների և ֆլեքսուրային խախտումների գոտիները և մերձլայնականՀյուսիսանատոլիական-Հայկական-Իրանական գոտիով խզվածքային խախտումները՝զուգորդվելով մի շարք զուգահեռ և հատվող խախտումներով ու բազմաթիվ մակերեսային հրաբուխային օջախներով (նկ. 4) [4]։ Ըստ մակրոսեյսմիկ և գործիքային տվյալների՝ Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցը պատմական ժամանակներից ցուցաբերում է էական սեյսմոակտիվություն՝տարբերվելով ուժեղ երկրաշարժերի օջախների կուտակումներով։ Երկրաշարժերիօջախների խորությունը հանգույցում չի գերազանցում 30 կմ, իսկ մեծամասամբօջախները տեղադրված են 5-15 կմ խորության սահմաններում [5]։ Այս տարածաշրջանում խզումների տարբեր տեսակների վերլուծությունը ցույց էտալիս, որ առավել ուժեղ երկրաշարժերը կապված են վերնետքների, իսկ համեմատաբար թույլերը՝ վարնետքների, կողաշարժերի և դրանց զուգակցումների հետ [1]։ Նույն սեյսմածին հանգույցի տարբեր տեղամասերի բոլոր երկրաշարժերի օջախների մեխանիզմների մանրակրկիտ ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս ճշգրտելդրանց երկրաբանական կառուցվածքը (Բալակինա և այլք, 1997 թ.), այդ թվում նաևգնահատել գոտիում դրա տեղը և պոտենցիալ սեյսմիկ օջախների չափերը, առավելհավանական՝ հերթական երկրաշարժերի տեղը։ Հաշվարկվել են մի քանի երկրաշարժերի օջախների ֆոկալ մեխանիզմները,որոնց մագնիտուդը M≥3,5 և էպիկենտրոնների մեծ մասը տեղադրված են խզվածքների սեյսմոգեն հանգույցներում։ Օջախներում խզման հարթություններց մեկը համընկնում է սեյսմածին գոտու տարածման հետ։ Երևանյան երկրաշարժերը սահմանափակվում են մեկ և նույն խզվածքով նշված ուղղությամբ։ Ա. Գաբրիելյանը, Օ.Սարգսյանը և Գ. Սիմոնյանը առանձնացնում են Հրազդան-Աշտարակի խզվածքը, որըհարավարևմտյան մասում նստել է։ Փարաքարը միավորվում է Երևանյան խորքայինխզվածքի հետ, այնուհետև անցնում է Հրազդան և Աղստև գետերի հովիտով ևՍևանի ավազանի արևմտյան մասով։ Մոտավորապես այդ նույն ուղղությամբանցնում է Երևան-Սևան դիմագծային զոնան հյուսիս-հյուսիսարևելյան տարածմամբ՝հայտնաբերված տիեզերքից կատարված նկարների միջոցով [3]։ Նկար 4. Արաբական և Եվրասիական սալերի կոլիզիայի գոտիՈւսումնասիրված են Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցի միջավայրի լարվածային տարածքները։ Հայտնաբերվել է սեյսմոգեն խզվածքների ուղղության և լարվածության առանցքների միջև կորելյացիա։ Մերձմիջօրեականային խզվածքներումդիտվում է սեղմման առանցքի մերձհորիզոնական ուղղություն։ Օջախներում շարժումները վարնետքային բնույթի են։ Մերձլայնական կողմնորոշվածության սեյսմոգեն խզվածքներում դիտվում են սեղմման առանցքի մերձհորիզոնական ուղղություն և ընդարձակման առանցքների մերձուղղահայաց ուղղություն։ Այս դեպքում օջախներում դիտվում է վերնետքային տիպի շարժում։ Տեկտոնական տեսանկյունից շրջանը ներկայացվում է որպես հատման տեղամաս՝ Հյուսիսանատոլիական-Հայկական-Իրանական մերձլայնական կամարաձև մեգակառույցների և Անդրկովկասյանլայնական, միջօրեականային կառույցներովբարձրացումների միջև։ Շրջանի սեյսմոտեկտոնական պայմանների առավել ընդունելի երկրադինամիկմոդելը, կարելի է պնդել, որ հանդիսանում է Ռուսական և Արաբական պլատֆորմների մոտեցումը՝ առաջացնելով դրանց միջև երեք սուբդուկցիոն զոնաներ։ Խզվածքային սեյսմոգեն հանգույցի սխեման՝ այս շրջանի համար կառուցվածսեյսմիկ տվյալների հիման վրա, հայտնաբերում է մոտ նմանություն խզվածքներիխախտումների սխեմայի հետ, որը կառուցվել է կառուցվածքաերկրաբանական անալիզի տվյալներով՝ օգտագործելով երկրաֆիզիկական նյութեր։ Եզրակացություն։ Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցում իրականացված ուսումնասիրությունների արդյունքների ընդհանրացումը և վերլուծությունը հանգեցնում են հետևյալ եզրահանգումներին.1. Հաշվարկվել և մեկնաբանվել են Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցում2002-2012 թթ. տեղի ունեցած M≥3,5 մագնիտուդով 13 երկրաշարժի ֆոկալ մեխանիզմները։ Արվել են հետևյալ եզրահանգումները. • Երկրաշարժի օջախներում խզման (նոդալ) հարթությունները` NP1 և NP2տարածվում են հիմնականում խզվածքի տարածման ուղղությամբ. այստեղիցէլ հետևում է, որ երկրաշարժերը պատկանում են խզվածքներին։ • Ուսումնասիրվող տարածքի հարավարևմտյան և կենտրոնական մասումհիմնականում դիտվում է վարնետքային տիպի շարժում, այսինքն՝ օջախումտեղի է ունենում ընդարձակում, իսկ հյուսիս-արևելյան մասում վերնետքայինտիպի շարժում, որը վկայում է օջախում սեղմման լարվածային ուժերի առկայության մասին։ 2. Ուսումնասիրված են Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցի միջավայրի լարվածային տարածքները։ Հայտնաբերվել է սեյսմոգեն խզվածքների ուղղության և տարածքների լարվածության առանցքների միջև կորելյացիա։ Մերձմիջօրեականայինխզվածքներում դիտվում է սեղմման առանցքի մերձհորիզոնական ուղղություն։ Հաշվի առնելով ստացված արդյունքները՝ առաջարկվում է իրականացնել նմանատիպ ուսումնասիրություններ ՀՀ տարածքում գտնվող մյուս սեյսմածին հանգույցների համար։ Այս ուսումնասիրությունները անհրաժեշտ են ինչպես երկարաժամկետ,այնպես էլ կարճաժամկետ սեյսմիկ վտանգի գնահատման աշխատանքներում։ Գրականություն1. Թովմասյան Ա., Երևանյան երկրաշարժերի ֆոկալ մեխանիզմները, УДК, 0112.атомной электростанции (Араратская долина), “Изв. Академии Наук Арм. ССР։ Науки оАкадемии Наук Арм. ССР։ Науки о Земле”, 1975, № 6, с. 35-51.их возникновения, “Изв. Академии Наук Арм. ССР։ Науки о Земле”, 1977, № 3, с. 42-49.Անի ԳևորգյանԵՐԵՎԱՆ-ԻԳԴԻՐ ՍԵՅՍՄԱԾԻՆ ՀԱՆԳՈՒՅՑԻ ԼԱՐՎԱԾԱԴԵՖՈՐՄԱՑԻՈՆ ԻՐԱՎԻՃԱԿԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՖՈԿԱԼ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐԻ ՄԻՋՈՑՈՎԲանալի բառեր՝ երկրաշարժ, ֆոկալ մեխանիզմ, խզվածք, նոդալ հարթություն, սալերի տեկտոնիկա։

Ուսումնասիրվել է Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցի լարվածադեֆորմացիոն իրավիճակը։ Հաշվարկվել և վերլուծվել են տվյալ տարածքում 2002-2012 թթ. տեղի ունեցած M≥3,5 մագնիտուդով ուժեղ երկրաշարժերի օջախների ֆոկալ մեխանիզմները։ Ուսումնասիրված են Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցի միջավայրի լարվածային տարածքները։ Հայտնաբերվել է սեյսմոգեն խզվածքների ուղղության և տարածքների լարվածության առանցքների միջև կորելյացիա։ Մերձմիջօրեականային խզվածքներում դիտվում է սեղմման առանցքի մերձհորիզոնական ուղղություն։ Ստացված տվյալների միջոցով ուսումնասիրված է սեյսմածին հանգույցի երկրադինամիկան։

ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄԱնտառների ճիշտ և ամբողջական կառավարումը չափազանց կարևոր է, քանիոր այն առաջնային նշանակություն ունի անտառների պահապնության և զարգացման գործում։ Յուրաքանչյուր երկրում՝ կախված երկրի ներքի առանձնահատություններից, անտառկառավարումն իրականացվում է տարբեր կերպ։ ՀայաստանիՀանրապետությանկառավարության 2004թ․հունվարի15-ի N 7-Նորոշման համաձայն՝ ՀՀ պետական անտառները կառավարվում են ՀՀ գյուղատընտեսության և բնապահպանության նախարարությունների կողմից` ներառյալ բնության հատուկ պահպանվող անտառային տարածքների (ԲՀՊՏ) համակարգը, որըհիմնականում ընդգրկում է անտառային լանդշաֆտները և հանրապետությանֆլորայի և ֆաունայի տեսակային կազմի 60-70 %-ը։ ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունը անտառների պահպանության,պաշտպանության, վերարտադրման և օգտագործման բնագավառում ՀՀ կառավարության լիազորած պետական կառավարման մարմինն է։ Այն վերապահվածգործառույթներն իրականացնում է նախարարության աշխատակազմի անտառայինտնտեսության բաժնի, «Հայանտառ» և «Անտառային պետական մոնիթորինգի կենտրոն» ՊՈԱԿ-ների միջոցով։ Անտառային տարածքների շուրջ 75% -ը` ներառյալ 27արգելավայրերից 13-ը, կառավարվում են «Հայանտառ»-ի (ՊՈԱԿ) և դրատարած-քային19 մասնաճյուղերի միջոցով [1]։ «Հայանտառ» ՊՈԱԿ«ԱնտառայինպետականմոնիթորինգիկենտԱնրոն»ՊՈԱԿ«Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի 19«Անտառտնտեսություն»մասնաճյուղերԱշխատակազմի անտառային տնտեսության բաժինՀՀ բնապահպանության նախարարությունը հանրապետության անտառներիպահպանության, պաշտպանության, վերարտադրության և օգտագործման բնագավառում կառավարման պետականվերահսկողության իրավասություններն իրականացնում է նախարարության աշխատակազմի Շրջակա միջավայրի պահպանությանքաղաքականության վարչության, Բնապահպանական պետական տեսչության, Կենսառեսուրսների կառավարման գործակալության, ինչպես նաև «Սևան» ազգայինպարկ, «Դիլիջան» ազգային պարկ, «Արփի լիճ» ազգային պարկ, «Խոսրովի անտառ»պետական արգելոց», «Արգելոցապարկային համալիր», «Զիկատար» բնապահպանական կենտրոն, «Զանգեզուր» կենսոլորտային համալիր» ՊՈԱԿ-ների միջոցով։ Այսինքն ՀՀ կառավարություննիր 2004թվականիհունվարի 15-ի N 7-Ն որոշմամբանդրադարձելինստիտուցիոնալվերակազմավորման հարցին և միմյանցից տարանջատել ոլորտի կառավարման ևվերահսկողության գործառույթները։ ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունն անտառների կառավարման գործառույթներ է իրականացնում անտառային հողերի շուրջ 75%-ի վրա, իսկ մյուս 25%-իվրա այն իրականացնում է ՀՀ բնապահպանության նախարարությունը՝ միաժամանակ կատարելով բնապահպանական վերահսկողության գործառույթները։ է անտառայինոլորտիկառավարմանՀայաստանի Հանրապետության բնապահպանության նախարարությունԱշխատակազմի շրջակամիջավայրի պահպանությանԲնապահպանական պետականտեսչությ քաղաքականությանվարչությունունԿենսառեսուրսներիկառավարմանգործակալությունՊետական ոչ առևտրային կազմակերպություններ«Սևան» ազգային«Դիլիջան»պարկ»ազգային պարկ»«ազգայինպարկ»«Խոսրովի անտառ»պետական արգելոց» «Արգելոցապարկայինհամալիր»«Զիկատար»բնապահպանականկենտրոն«Զանգեզուր»կենսոլորտայինհամալիր»Այսպիսով, իրավական տեսակետից խնդրահարույց է ՀՀ անտառային օրենսգըրքի (այսուհետ՝ Անտառային օրենսգիրք) 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի ժդ) կետում ամրագրված անտառային օրենսդրության կիրառման նկատմամբ վերահսկողության ևնույն հոդվածի 2-րդ մասում ամրագրված բնապահպանական վերահսկողությանիրավասությունների հարաբերակցությունը։ Փաստացի, ՀՀ կառավարության 2004 թ.հունվարի 15-ի N 7-Ն որոշումը չի համապատասխանում ՀՀ անտառային օրենս-գըրքիդրույթներին։ ՀՀ անտառային օրենսգիրքի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի ժդ կետով անտառայինօրենսդրության կիրառման նկատմամբ վերահսկողությունը, և 2-րդ մասով ամրագըրված բնապահպանական վերահսկողությունն իրականացնում է տվյալ բնագավառում լիազորված պետական մարմինը[2]։ Տարբեր պետական մարմինների կողմից կառավարումն ի հայտ է բերում նաևտարատեսակ հիմնախնդիրներ, որոնցից մեկը ներկայացրել ենք Ստեփանավանիանտառտնտեսության օրինակով։ Այստեղ, համաձայն անտառ կառավարման պլանի,անտառ տնտեսությունում անտառածածկը կազմում է 5674 հա [3] (նկար 1), ըստ«Sentinel 2A» արբայնակայի պատկերից ստացված նկարի՝ 5173 հա [4] (նկար 2)։ Նկար 1. Ստեփանավանի անտառտնտեսության անտառածածկը՝ ըստ գործողանտառկառավարման պլանիՆկար 2. Ստեփանավանի անտառտնտեսության անտառածածկը՝ ըստ «Sentinel 2A»արբայնակայի պատկերիՆմանատիպ խնդիներից և հակադրություններից խուսափելու, ինչպես նաև ՀՀում անտառները կայուն կառավարելու համար պետք է`o պարբերաբար թարմացնել անտառկառավարման պլանները (յուրաքանչյուր 3կամ 5 տարին մեկ),o կատարելագործել և հստակեցնել ՀՀ անտառների պահպանության, պաշտպանության, վերարտադրության և օգտագործման բնագավառում կայունկառավարման համակարգը, o վերականգնել ՀՀ անտառային հողերի կառավարման ամբողջականությունը, o բացառել պետական կառավարման երկու մարմինների ոլորտային նմանատիպ գործունեութունը, o օպտիմալացնել անտառային տնտեսություն վարող կազմակերպություններիցանկը, հստակեցնել դրանց կարգավիճակը։ Անհրաժեշտ է նաև վերականգնել «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի կազմում նախկինումգործող անտառային կարևորագույն մի շարք ստորաբաժանումներ, ինչպիսիք են`Անտառսերմկայանը, Անտառ մելիորատիվ, Անտառ գիտափորձարարական և Անտառպաշտպանական կայանները, որոնց գործունեությունը նպատակաուղղված էրանտառապատման, անտառավերականգնման, անտառպաշտպանական և անտառտնտեսական միջոցառումների իրականացմանը և դրանց արդյունավետությանբարձրացմանը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1]Հայաստանում կայուն անտառկառավարման չափանիշներ և ցուցանիշներ,Ազգային ուսումնական սեմինար, Երևան 2017, էջ 6-7։ [2]ՀՀ անտառային օրենսգիրք, ընդունված՝ 24․10․2005 թվականին, URL։ https։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=21354(Հղումը կատարվել է՝ 28․03․2019)։ [3]ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության «Հայանտառ» ՊՈԱԿ,URL։ http։ //hayantar.am (Հղումը կատարվել է 24․03․2019)։ [4] ՀՀ բնապահպանության նախարարություն անտառների պետական մոնիթորինգիկենտրոն, URL։ http։ //forest-monitoring.am (Հղումը կատարվել է 18․03․2019)։ Միրզոյան ՆելլիԿԱՅՈՒՆԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր՝կայուն անտառկառավարում, հիմնախնդիրներ, Անտառայինօրենսգիրք։

Մեր երկրում գնալով նվազում են անտառածած կտարածքները։ Առկա անտառային ֆոնդը պահպանելու և անտառապածածկ տարածքներն ավելացնելու առաջին պայմանը կայուն անտառկառավարումն է, որն ընդգրկում է անտառների պահպանությունը, պաշտպանությունը և վերհասկողությունը։ Կայուն անտառկառավարման համար կարևոր է նաև օրենսդրական դաշտի հստակեցումը։ Աշխատանքի նպատակն է բացահայտել ՀՀ-ուում անտառկառավարման հիմնախընդիրները՝ մատնանշելով հիմանական այն սկզբունքները, որոնց հիմա վրա ՀՀ-ում կարելի է իրականացնել կայուն անտառկառավարում։

ՌԵՊՈ ԳՈՐԾԱՐՔԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸՄերօրյա ֆինանսական շուկան առանց արժեթղթերի առուվաճառքի դժվար էպատկերացնել։ Արտասահմանյան երկրների պրակտիկան ուսումնասիրելիս տեսնումենք, որ ֆինանսական շուկայի անբաժան գործիք է հանդիսանում ռեպո գործարքը(REPO - repurchase agreement), որը թարգմանաբար նշանակում է ետգնման համաձայնություն։ Ռեպոն ծագմամբ անգլիական գործարք է, սակայն առաջին անգամ կիրառվել է 1950 թ. Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում։ Գրականության մեջ ռեպոն բնութագրվում է որպես գործարք, որի մասնակից մեկկողմը արժեթուղթ է վաճառում մյուս կողմին և միաժամանակ պարտավորությունվերցնում՝ որոշակի ժամանակ անց (կամ մյուս կողմի պահանջով) հետ գնելու նույնարժեթուղթը։ Մյուս կողմը համապատասխանաբար այդ արժեթուղթը վաճառելուպարտավորություն է ստանձնում։ Հետգնումն իրականացվում է արժեթղթի սկզբնական վաճառքի գնից տարբերվող գնով։ Այդ գների տարբերությունը այն եկամուտն է,որն ստանում է արժեթղթի գնորդը ռեպո գործարքի առաջին մասում1։ Ռեպո գործարքները, ըստ ժամկետայնության, բաժանվում են երեք մասի`● գիշերային (մեկօրյա), ● բաց (ժամկետ նախատեսված չէ), ● ամրագրված (ժամկետային)2։ Տնտեսագիտական գրականության մեջ ընդունված է ռեպո գործարքները դիտարկել՝ ելնելով կողմերի շահերից։ Այս կերպ առանձնացնում են`● ռեպո, ● հետադարձ ռեպո (կողմերի հակառակ պարտավորություններով)։ Ռեպո գործարքները տարբերվում են նաև ըստ արժեթղթի պահպանման վայրի։ Գործնականում հիմնականում կիրառվում են հետևյալ սկզբունքները.● Արժեթուղթը, որը գնվել է ռեպո գործարքի առաջին մասում, փոխանցվում էգնորդին։ Այս դեպքում գնորդը նվազեցնում է իր ռիսկը, սակայն արժեթղթերիփոխանցման ծախսերը կարող են զգալի լինել։ ● Արժեթղթերը փոխանցվում են երրորդ անձին (եռակողմ ռեպո)։ Ըստ պայմանագրի՝ երրորդ անձը որոշակի պատասխանատվություն է կրում ռեպո գործարքի կողմերի առջև, ստուգում է մի կողմից մյուս կողմին փոխանցված արժեթղթերի տեսակը, հետևում մարժայի վիճակին և անհրաժեշտության դեպքում լրացուցիչ գումարներ պահանջում։ Քանի որ երկու հաշիվներն էլգտնվում են երրորդ անձի մոտ, ապա փոխանցումների հետ կապված ծախսերը նվազագույնն են։ Այս դեպքում երրորդ կողմը հանդես է գալիս որպեսռեպո գործարքի ճիշտ կատարման երաշխավոր և դրա համար ստանում էորոշակի պարգևավճար։ 1 Ասատրյան Բ., Բանկային գործ, Երևան, 2012, էջ 357։ 2 Նույն տեղում, էջ 358։ ● Ռեպո գործարքի առաջին մասում վաճառված արժեթղթերը մնում են վաճառողի մոտ, որը դրանց գնորդի համար հանդես է գալիս որպես պահառու (հավատարմագրային ռեպո)։ Այս գործարքը բնութագրվում է փոխանցումներինվազագույն ծախսերով, սակայն ռիսկի առավելագույն մակարդակով, իսկվաճառողը այդ արժեթղթերի համար վարում է առանձին հաշիվ1։ Իրավաբանական գրականության մեջ կարծիքների տարանջատում է առաջանում այն հարցի շուրջ, թե որ դրույթներով պետք է կարգավորել այս գործարքը։ Տեսաբանների մի մասը գտնում է, որ սա կրկնակի առուծախ է2։ Համաձայն ՀՀքաղաքացիական օրենսգրքի 470-րդ հոդվածի 1-ին մասի՝ «Առուվաճառքի պայմանագրով կողմերից մեկը (վաճառողը) պարտավորվում է մյուս կողմին (գնորդին) որպես սեփականություն հանձնել (գույք) ապրանք, իսկ գնորդը պարտավորվում է ընդունել այդ ապրանքը և դրա համար վճարել որոշակի գումար (գինը)»։ Պետք է նշել,որ ռեպոն հասարակ առուծախ չի կարող համարվել, քանի որ առուծախի դեպքումգնորդը պարտավորվում է վճարել ոչ թե գինը, այլ միայն ապրանքի համար՝ այնուհետև վաճառելով նույն ապրանքը նախկին վաճառողին։ Գիտնականների այլ խումբ գտնում է, որ ռեպոն պարունակում է պահատվությանտարրեր3։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 813-րդ հոդվածը սահմանում է պահատվության հասկացությունը. «Պահատվության պայմանագրով մի կողմը (պահառուն)պարտավորվում է պահել մյուս կողմի (պահատուի) կողմից իրեն հանձնված գույքը ևայն վերադարձնել պահպանված վիճակում»։ Այս դեպքում պետք է նշել, որ ռեպոն չիկարող համարվել պահատվություն, քանի որ երկրորդ գործարքի ժամանակ կարող էփոխանցվել մեկ ուրիշ արժեթուղթ, սակայն նույն թողարկողից և միևնույն պայմաններով։ Մինչդեռ վերոնշյալ հոդվածը սահմանում է, որ պահատվության դեպքում պահառուն պարտավորվում է վերադարձնել նույն գույքը։ Զուգահեռներ են անցկացվում նաև ռեպոյի և գրավի միջև4։ Այս տեսակետընույնպես ենթակա է հերքման, քանի որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 226-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերում նշվում է. 1. Գրավի իրավունքը գրավատուի գույքի նկատմամբ գրավառուի գույքայինիրավունքն է, որը միաժամանակ միջոց է գրավառուի հանդեպ պարտապանի ունեցած դրամական կամ այլ պարտավորության կատարման ապահովման համար։ 2. Գրավը լրացուցիչ (ակցեսոր) պարտավորություն է գրավառուի (պարտատիրոջ)հանդեպ գրավատուի (պարտապանի) հիմնական պարտավորության կատարմանապահովման համար։ Վերոգրյալից կարող ենք հետևություն անել, որ ռեպոն բավականին բարդ կառուցվածք ունեցող գործարք է, և այն հարկավոր է դիտարկել՝ որպես քաղաքացիաիրավական առանձին կատեգորիա։ Քանի որ ռեպոն չունի տիպիկ քաղաքացիաիրավական կառուցվածք, հետևաբար այն կարող է արժանանալ ոչ միանշանակ մեկնաբանությունների։ Ռեպոն կարգավորող առաջին իրավական ակտն ընդունվել է 1963 թ. ԱՄՆ-ում։ Ռուսաստանի Դաշնությունում առաջին անգամ ռեպո գործարք է կնքվել 1994 թ. պետական կարճաժամկետ պարտատոմսերի առնչությամբ, իսկ առաջին օրենսդրականամրագրումն ստացել է միայն 2001 թ. ՌԴ հարկային օրենսգրքում։ Այս օրենսգրքումռեպոյին նվիրված է միայն մեկ հոդված, որում միայն տրված է ռեպո հասկացությունը։ 2006 թ. ռեպոյի մասին կանոններ սահմանվեցին ՌԴ արժեթղթերի շուկայի մասին1 Ասատրյան Բ., էջ 358։ 2 Տե՛ս http։ //www.reglament.net/bank/mbo/2006_2_article.htm։ 4 Նույն տեղում, էջ 248։ օրենքում, որտեղ հստակ կարգավորումներ ամրագրվեցին ռեպոյի շուրջ առաջացողհասարակական հարաբերությունների համար։ Հայաստանի Հանրապետությունում ռեպո գործարք կնքվում է արդեն մոտ տասըտարի։ Ներկայումս ՀՀ բանկերը ռեպո գործարքներ են կնքում պետական արժեթղթերով1։ Որպես կանոն, բանկերը հետաքրքրված են կնքել ռեպո համաձայնագիր, եթեցանկություն չունեն՝ տվյալ արժեթղթերը վաճառելու կարճաժամկետ ֆինանսականռեսուրսների կամ հաշվեկշռի իրացվելիության պահպանման համար։ ՀՀ օրենսդրությունը գրեթե չի անդրադառնում ռեպո գործարքին։ Վերջինիս մասին հիշատակում կա Ներդրումային ֆոնդերի մասին ՀՀ օրենքի 39-րդ հոդվածի 4-րդկետում, որտեղ ասվում է. «Ֆոնդի ակտիվները չեն կարող գրավադրվել կամ համարվել այլ պարտավորությունների ապահովման միջոց։ Սույն մասով նախատեսված պահանջը չի սահմանափակում ֆոնդի ակտիվների հաշվին ռեպո (հակադարձ ռեպո) գործարքների կնքման իրավունքը, եթե դա նախատեսված է ֆոնդի կանոններով (կանոնադրությամբ), և եթե այդպիսի գործարքի արդյունքում չեն խախտվում սույն գլխովնախատեսված սահմանաչափերը»։ Եվս երկու անդրադարձ կա կուտակային կենսաթոշակի մասին ՀՀ օրենքի 13-րդ հոդվածի 4-րդ մասով. «Պարտադիր կենսաթոշակային ֆոնդի ակտիվները չեն կարող գրավադրվել կամ հանդիսանալ այլ պարտավորությունների ապահովման միջոց։ Սույն մասով նախատեսված պահանջը չի սահմանափակում կենսաթոշակային ֆոնդի ակտիվների հաշվին ռեպո (հակադարձ ռեպո) գործարքների կնքման իրավունքը, եթե դա նախատեսված է կենսաթոշակային ֆոնդիկանոններով (կանոնադրությամբ), և եթե այդպիսի գործարքի արդյունքում չենխախտվում սույն օրենքով նախատեսված սահմանաչափերը»։ Նույն օրենքի 72-րդհոդվածի 5-րդ մասում նշվում է. «Կենսաթոշակային ֆոնդի ակտիվները չեն կարողգրավադրվել կամ հանդիսանալ այլ պարտավորությունների ապահովման միջոց։ Սույն մասով նախատեսված պահանջը չի սահմանափակում կենսաթոշակային ֆոնդիակտիվների հաշվին ռեպո (հակադարձ ռեպո) գործարքների կնքման իրավունքը, եթեդա նախատեսված է կենսաթոշակային ֆոնդի կանոններով (կանոնադրությամբ), ևեթե այդպիսի գործարքի արդյունքում չեն խախտվում սույն օրենքով նախատեսվածսահմանաչափերը»։ Ինչպես տեսնում ենք, այս դրույթները չեն կարգավորում ռեպոգործարքի շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունները։ Նշված երկուօրենքներում էլ օգտագործվում է «ռեպո գործարք» արտահայտությունը, սակայն ոչմի կերպ չի բացատրվում դրա իմաստը։ 2013 թ. որոշակի չափով կանոնակարգվեցին այս հարաբերությունները՝ կապված կառավարության «Ռեպո/Հետադարձ ռեպո համակարգի մասին» կանոն ընդունելու հետ։ Այս կանոնները մակերեսորեն են անդրադառնում ռեպոյին, ու չեն տալիսմի շարք կարևոր հասկացությունների և ռեպոյի տեսակների պարզաբանումներ։ Համաձայն ՀՀ կառավարության ընդունած կանոնների՝ ռեպո գործարքի կողմկարող են լինել Կենտրոնական բանկը և համակարգի այն մասնակիցը, որը կանոններով և գլխավոր համաձայնագրով սահմանված կարգով Կենտրոնական բանկի հետկնքել է ռեպո, միջօրյա ռեպո կամ հակադարձ ռեպո գործարք2։ Համակարգի մասնակից համարվում է ՀՀ տարածքում գործող ֆինանսական այն կազմակերպությունը,որը Կենտրոնական բանկի հետ կնքել է գլխավոր համաձայնագիր, բավարարում էհամակարգին մասնակցության համար կանոններով ներկայացվող պահանջներին ևկանոններով սահմանված կարգով գրանցվել է համակարգում3։ Համակարգի մասնա1 Ասատրյան Բ., էջ 358։ 2 Տե՛ս «Ռեպո/Հետադարձ ռեպո համակարգի մասին կանոններ», հոդված 21։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, հոդված 5։ կիցը համակարգով գործառնություններն իրականացնում է իր լիազոր օգտագործող(ների) միջոցով։ Ֆինանսական կազմակերպություն է համարվում ՀՀ տարածքում գործող առևտրային բանկը և (կամ) Կենտրոնական բանկի կողմից լիցենզավորված որևէ այլ ֆինանսական կազմակերպություն։ Իսկ լիազոր օգտագործող է մասնակցի լիազորվածանձը, որը կանոնների համաձայն գրանցվել է մասնակցի անունից՝ համակարգումկանոններով նախատեսված գործառնություններ իրականացնելու համար։ Կողմերնօգտվում են հետևյալ իրավունքներից և ստանձնում համապատասխան պարտականություն.Մասնակիցը պարտավորվում է`● Ռեպո գործարքի կատարման օրը Կենտրոնական բանկին վաճառել ՌեպոԸնդունելի արժեթղթեր,● Ռեպո գործարքի մարման օրը հետ գնել վաճառված Ռեպո արժեթղթերը կամդրանց համարժեք և Ռեպո զամբյուղում հաշվառվող այլ Ընդունելի արժեթղթեր,● Ռեպո գործարքի մարման օրը Կենտրոնական բանկին վերադարձնել Ռեպոգործարքով իրեն վճարված գումարը և վճարել այդ գումարի նկատմամբ Ռեպո գործարքի պայմաններին համապատասխան հաշվարկված տոկոսները։ Կենտրոնական բանկը պարտավորվում է`● Ռեպո գործարքի կատարման օրը մասնակցից գնել ռեպո արժեթղթերը,● Ռեպո գործարքի կատարման օրը ռեպո գործարքի կատարման պայմաններին համապատասխան մասնակցին վճարել ռեպո գործարքի գումարը,● Գործարքի մարման օրը մասնակցի ընտրությամբ մասնակցին հետ վաճառելռեպո արժեթղթերը կամ դրանց համարժեք և ռեպո զամբյուղում հաշվառվողայլ ընդունելի արժեթղթեր1։ Ռեպո գործարքի համար ՀՀ Կենտրոնական բանկը սահմանել է արժեթղթերիթույլատրելի տեսակներ։ Վերջիններս լինում են պետական և կորպորատիվ։ Պետական են համարվում ՀՀ ֆինանսների նախարարության և Կենտրոնական բանկի կողմից թողարկված արժեթղթերը, իսկ մնացած արժեթղթերը կորպորատիվ են։ Գնի հետ կապված հարցերը լուծվում են հետևյալ կերպ։ Առաջին գործարքի ժամանակ արժեթուղթը գնահատվում է ընթացիկ արժեքով, այն է՝ արժեթղթի` Կենտրոնական բանկի կողմից հրապարակվող եկամտաբերության կորի հիման վրա յուրաքանչյուր օր որոշվող գնով։ Միևնույն ժամանակ կողմերը սահմանում են ֆիքսվածգին` երկրորդ գործարքի համար կամ ժամանակի որոշմամբ կանխատեսելով այդ ժամանակահատվածի ընթացիկ արժեքը։ Կարծում ենք, որ Կենտրոնական բանկի ընդունած որոշումը ռեպո գործարքի մասին բավարար չէ, որպեսզի համարենք, որ ռեպո գործարքը իրավական առումով կարգավորված է, ինչը չենք կարող ասել ՌԴ մասին։ Այսպես, ՌԴ հարկային օրենսգիրքըսահմանում է ռեպո գործարքի հասկացությունը, իսկ մնացած հարցերը կարգավորվում են արժեթղթերի շուկայի մասին օրենքով։ Վերջինիս 51-րդ հոդվածի 3-րդ մասում նշվում է.1. Ռեպո է համարվում այն գործարքը, որով մի կողմը (վաճառողը) պարտավորվում է մյուս կողմին (գնորդին) ի սեփականություն հանձնել արժեթուղթ, իսկգնորդը պարտավորվում է ընդունել և վճարել դրա համար (գործարքի առաջին մաս), և որով գնորդը պարտավորվում է համաձայնեցված ժամանակ անց1 Տե՛ս «Ռեպո/Հետադարձ ռեպո համակարգի մասին կանոններ», հոդված 25։ արժեթուղթն ի սեփականություն հանձնել վաճառողին, վերջինս էլ պարտավորվում է ընդունել արժեթուղթը և վճարել դրա համար (գործարքի երկրորդմաս)։ Ռեպոն կարող է կնքվել ֆիզիկական անձի մասնակցությամբ, եթե կողմերից մեկը հանդիսանում է բրոկեր, դիլեր, դեպոզիտարիա, կառավարիչ կամվարկային կազմակերպություն, կամ եթե նշված գործարքը կնքվել է բրոկերիկողմից ֆիզիկական անձի հաշվին։ 2. Ռեպո գործարք կնքվում է ինչպես ՌԴ, այնպես էլ արտասահմանյան արժեթղթերով։ 3. Գնորդը պարտավոր է երկրորդ գործարքի ժամանակ վերավաճառել նույնքանակի և տեսակի արժեթղթեր։ 4. Գործարքը համարվում է կնքված, եթե համաձայնեցված են թե՛ առաջին և թե՛երկրորդ գործարքների գները։ 5. Կողմերը կարող են սահմանել երկու գործարքների հստակ ժամանակ, կամ էլառաջին գործարքի կնքման ժամանակ պետք է սահմանվի ժամանակահատված, որի ավարտին կկնքվի երկրորդ գործարքը։ 7. Վաճառողը պետք է գնորդին փոխանցի այնպիսի արժեթուղթ, որը ծանրաբեռնված չի լինի երրորդ անձանց իրավունքներով։ Հակառակ դեպքում գնորդը կարող է հրաժարվել պայմանագրից, եթե չի ապացուցվում, որ նա գիտերկամ պետք է իմանար այդ մասին։ 21.Գործարքը կանոնակարգվում է Քաղաքացիական օրենսգրքի առուծախի մասին դրույթներով, եթե դրանք չեն հակասում սույն հոդվածին։ Ղեկավարվելով վերոգրյալով` ակնհայտ տարբերություններ են նկատվում ռեպոգործարքի իրավական կարգավորման հարցում ՀՀ-ում և ՌԴ-ում։ ՀՀ-ում գործարքիմի կողմն անպայման պետք է հանդես գա Կենտրոնական բանկը, իսկ մյուս կողմը`առևտրային բանկ կամ վարկային այլ կազմակերպություն, մինչդեռ արտասահմանյան երկրներում, այդ թվում՝ նաև ՌԴ-ում, սուբյեկտային սահմանափակում չկա։ Ռեպոգործարք կարող են կնքել նաև ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք։ Կարծումենք, որ երկրորդ տարբերակն ավելի է համապատասխանում ռեպոյի էությանը, ևճիշտ կլինի, որ ՀՀ որդեգրի այս մոտեցումը։ Կարծում ենք նաև, որ ռեպո գործարքի ընդլայնված կիրառումը տնտեսականմեծ նշանակություն կունենա ՀՀ զարգացման համար։ Այսպիսով, հիմք ընդունելով վերոշարադրյալը` առաջարկում ենք քննարկելօրենսդրական հետևյալ լրացումները կատարելու հնարավորությունը։ 1) ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 31-րդ գլխում սահմանել ռեպո գործարքիհասկացությունը։ 2) Ընդունել «Արժեթղթերի շուկայի մասին Հայաստանի Հանրապետությանօրենքում լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենք, որը կսահմանի` ● ռեպո գործարքի հասկացությունը, ● երկրորդ գործարքի գնի փոփոխման սահմանները, ● ժամկետների հետ կապված պահանջները, ● սահմանել թույլատրելի արժեթղթերի սպառիչ ցանկը, ● ֆիզիկական անձանց թույլատրել հանդիսանալ որպես գործարքի կողմ։ 3) ՀՀ Կառավարության ընդունած կանոնները «Ռեպո/Հակադարձ ռեպո համակարգի» մասին ուժը կորցրած ճանաչել։ Ընդունել նոր կանոններ, որոնք արդեն կհամապատասխանեն նախորդ փոփոխություններին։ Էլեն Հովհաննիսյան ՌԵՊՈ ԳՈՐԾԱՐՔԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ ռեպո գործարք, արժեթուղթ, հետգնում ։

Ռեպոն բնութագրվում է որպես գործարք, որի մասնակից մեկ կողմը արժեթուղթ է վաճառում մյուս կողմին և միաժամանակ պարտավորություն վերցնում՝ որոշակի ժամանակ անց (կամ մյուս կողմի պահանջով) հետ գնելու նույն արժեթուղթը։ Մյուս կողմը համապատասխանաբար այդ արժեթուղթը վաճառելու պարտավորություն է ստանձնում։ Հետգնումն իրականացվում է արժեթղթի սկզբնական վաճառքի գնից տարբերվող գնով։ Այդ գների տարբերությունն այն եկամուտն է, որն ստանում է արժեթղթի գնորդը ռեպո գործարքի առաջին մասում։ ՀՀ-ում այս գործարքն իրականացնում են միայն հատուկ սուբյեկտները։ Աշխատանքում ներկայացվում է, որ նպատակահարմար կլինի այս գործարքի իրականացման իրավունք տրամադրել նաև ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց։

ԱՆԳԼԵՐԵՆ ԵՎ ՀԱՅԵՐԵՆ ՄՏԱՈ ԲԱՆԱԿՆԵՐԻ ՄԻ COMPՈՆԵՐԻ համեմատական ​​վերլուծություն Լեզվաբանների և մտածողության միջև կապը միշտ եղել է և մնում է լեզվաբանների ուսումնասիրության կենտրոնում: Այս առումով ուշագրավ է մտքի բայերի համապարփակ ուսումնասիրությունը: Մտքի բայերը ցանկացած լեզվով որոշակի զանգված են կազմում, ուստի հետաքրքիր է այդ բայերի համակցված վերլուծություն կատարել ՝ հիմնվելով երկու կամ ավելի լեզուների նյութի վրա: Ներկայացված հոդվածը նվիրված է անգլերեն և հայերեն բայերի համեմատական ​​ուսումնասիրությանը: Հոդվածի հիմնական նպատակն է ներկայացնել մտքի բայերի տարբեր իմաստային դասակարգումներ, դիտարկել առանձին իմաստային ենթախմբերի նմանություններն ու տարբերությունները, որոնք կօգնեն բացահայտել զուգակցված լեզուների ճանաչողական նմանությունները: Վերլուծության նյութը բաղկացած է անգլերենից 90 մտքի բայից և հայերենից `90 մտքի բայից: Մտքի բայերի բառագիտական ​​խմբում անգլերենում մենք առանձնացրել ենք 11 իմաստային ենթախմբեր, հայերենում `15: Ավելին, հարկ է նշել, որ համակցված լեզուներում կա 9 իմաստային ենթախումբ: I. բերել / եզրակացնել: Անգլերենում այս ենթախումբը բաղկացած է ընդամենը երկու բանից. 1. Դեդուկցիա. Մատչելի տեղեկատվության կամ ապացույցի հիման վրա ինչ-որ բանի վերաբերյալ կարծիք կազմել , Հայերենում այս ենթախումբը բավականին ընդարձակ է, ներկայացված է տասներեք բայերով, օրինակ ՝ եզրափակել, եզրակացնել, եզրափակել Գայլը: II. Մտածել, մտածել: Անգլերենում կա քառասունվեց բայ, օրինակ, երկիմաստ խորհրդածական բայը, որի երկու իմաստներն էլ վերաբերում են մտավոր գործունեությանը. 1. խորը մտածել սովորաբար լռության մեջ, մանավանդ, որ կրոնագետը մտածում է ինչ-որ բան անել 2: Հայերենում նշված ենթախումբը բաղկացած է քսանչորս բայից, օրինակ ՝ մտածել. 1. մտածել ինչ-որ բանի մասին, շատ մտածել, և 2. հոգալ ինչ-որ բանի մասին, վայելել 3: III. Դատավոր / քնել: Անգլերենում կա երեք բայ, օրինակ `երկիմաստ բայական պատճառը, երկուսն էլ վերաբերում են մտավոր գործունեությանը. 1. to2 Նույն տեղում: 3 Աղայան Ե., Armenianամանակակից հայերենի բացատրական բառարան, Երեւան, 1976: մտածել տրամաբանական ձևով, 2. օգտագործել մտածելու և հասկանալու ձեր ուժը: Հայոց լեզվի այս ենթախմբում ներկայացված է տասնմեկ բայ, օրինակ ՝ դիտարկել բայը երկիմաստ է ՝ մտածել որոշում կայացնելու մասին: IV. Մտածել, կարծիք կազմել: Անգլերենում այս ենթախումբը բաղկացած է տասնչորս բայից, օրինակ ՝ երկիմաստ սպեկուլյացիոն բայը, որն արտահայտում է միայն իր առաջին իմաստով մտածելու ունակությունը. 1. ինչ-որ բանի մասին կարծիք կազմել ՝ առանց իմանալու բոլոր մանրամասները կամ փաստերը: Ի տարբերություն անգլերենի, հայերենում այս ենթախումբը փոքր է, բաղկացած է յոթ բայից, օրինակ, ենթադրում եմ, որն արտահայտում է ուսումնասիրվող իմաստը չորս ընդհանուր իմաստներից առաջին երկուում, այն է `1. ենթադրել, և 2. մտածել , V. Կրկնել գործողությունը: Անգլերենում կա յոթ բայ, օրինակ ՝ վերանայել, վերաիմաստավորել ՝ նորից մտածել գաղափարի, գործողության ընթացքի և այլն, հատկապես այն փոխելու համար, իսկ հայերենում ՝ երկու, օրինակ ՝ վերանայել (վերանայել, վերանայել, վերանայել ; հիշել) Հիշել, հիշել) 1. VI Հակառակը արա: Անգլերենում այս ենթախումբը ներկայացված է յոթ բայով, օրինակ `չհաստատել` կարծել, որ ինչ-որ մեկը / ինչ-որ բան լավ չէ կամ հարմար է ինչ-որ մեկին / ինչ-որ բան հաստատելու համար 2 Հայերենի այս իմաստային ենթախմբում ընդամենը երեք բայ կա, օրինակ ՝ սխալ, որն ունի վեց իմաստ: Ուսումնասիրվող իմաստն արտահայտվում է II, IV և VI իմաստներով. 2. սխալ մտածել, դատել, 4. շփոթվել, թույլ տալ շփոթություն և 6. բաց թողնել, չնկատել: VII. Խորը մտածիր Անգլերենում այս ենթախումբը ընդարձակ չէ, այն բաղկացած է երկու բայից, օրինակ ՝ ruminate - ինչ-որ բանի մասին խորը մտածել, իսկ հայերենում այն ​​ներկայացված է չորս բայերով, օրինակ ՝ խորը մտածել, խոր կշռել և այլն: VIII. Հոգեկան մտահոգություն: Անգլերենում կա երեք բայ, օրինակ ՝ agonize - to, իսկ հայերենում կա յոթ բայ, օրինակ ՝ երկիմաստ մտածել բայը, երկուսն էլ վերաբերում են մտավոր գործունեությանը. 1. խառնել միտքը, տանջել, տանջել; 2. Մտքից հեռանալ, հեռանալ, մտքով ու հոգով հեռանալ, լքված վիճակում դնել: IX Կատարել մասնագիտորեն ուղղված մտավոր գործողություն: Անգլերենում այս խումբը ներկայացված է չորս բայերով, օրինակ ՝ երկիմաստ մեդիտացիան բայը, երկուսն էլ նշանակում են մտածողության գործունեություն. 1. խորը մտածել, սովորաբար լուռ, հատկապես կրոնական պատճառներով կամ ինչ-որ բան դրդել 3: Հայերենի այս ենթախմբում կա հինգ բայ, օրինակ ՝ երկիմաստ տրամաբանական բայը, որոնց երկու իմաստներն էլ արտահայտում են այն իմաստը, որը մենք ուսումնասիրում ենք 1 Տե՛ս Աղայան Ե. 2 Տե՛ս Հորնբի Ա. 3 Նույն տեղում: 1. տրամաբանորեն մտածել, դատել, 2. տրամաբանորեն տրամաբանել, խելացիորեն տրամաբանել, կշռել: Վերոնշյալը կարելի է ներկայացնել աղյուսակի տեսքով: Իմաստային խումբ Մի բերեք (եզրակացություն) Մտածեք / մտածեք Դատավորի մասին Անգլերենում դրանք են. I. համարել (7 բայ), օրինակ, համարում - ինչ-որ բան ՝ կապված իրավիճակի հետ, որը տեղի է ունենում կամ գոյություն ունի. զվարճացնել II. Ենթադրենք (14 բայ), օրինակ, պատկերացրեք, որն ունի երեք իմաստ: Երեքն էլ արտահայտում են մտածելու ունակությունը. 1. ստեղծել ինտրու պատկեր, 3. մտածել, որ ինչ-որ բան հավանաբար ճիշտ է: III. Մտածեք հուսալի տեղեկատվության (3 բայ) հիման վրա, օրինակ, երկիմաստ բայը եզրափակում է, որի դեպքում մեր ուսումնասիրած իմաստն արտահայտվում է առաջին իմաստով. Ինչ-որ բան որոշել կամ հավատալ լսածի կամ տեսածի արդյունքում: IV. Մտածեք ՝ հիմնվելով ոչ հուսալի տեղեկատվության վրա (6 բայ), օրինակ ՝ կարծրատիպը ՝ անձի կամ իրի մասին հաստատուն գաղափար ձևավորելու համար, որը կարող է իրականում ճիշտ չլինել: V. Մտածեք ՝ հիմնվելով հուսալի / ոչ հուսալի տեղեկատվության վրա (5 բայ), օրինակ ՝ համապատասխանեք երկիմաստ բային, որի առաջին իմաստը վարվել և մտածել այնպես, ինչպես խմբի կամ հասարակության մյուս մարդկանց մեծ մասը վերաբերում է մտածողության գործունեությանը: VI Ուշադիր մտածելու համար (14 բայ), օրինակ, հաշվի առեք, որն ունի չորս իմաստ: Մտածելու ունակությունն արտահայտվում է միայն իր առաջին իմաստով. Toto- ն ուշադիր մտածի ինչ-որ բանի մասին: VII. Ունենալ որոշակի, հատուկ կարծիք (11 բայ), օրինակ ՝ հիմնական, որը գալիս է երկու իմաստով, բայց ուսումնասիրվող իմաստն արտահայտվում է միայն առաջին իմաստով ՝ որոշակի գաղափար կամ կարծիք ընդունելու համար մարդկանց մեծամասնության կողմից: Հետաքրքիր է, որ վերոհիշյալ իմաստային ենթախմբերում մենք ունենք իրական ենթախմբեր: Օրինակ ՝ հուսալի տեղեկատվության հիման վրա մտածելը, ենթախումբը հակադրվում է ոչ հավաստի տեղեկատվության հիման վրա մտածելուն, ինչպես նաև հուսալի / ոչ հուսալի տեղեկատվության հիման վրա մտածել, ենթախումբը դեմ է մտածել որոշակի ենթախմբի հիման վրա: , Իմաստային իմաստով հայ մտքի բայերի նյութը ավելի հարուստ է, քան անգլերենը: Բացի վերը նշվածից, կան ութ ենթախմբեր: Դրանք են. Ես վերացական դատողություններ եմ անում: Այս խմբի միակ ներկայացուցիչը երկիմաստ բայի մասին մտածելն է, որի երկու իմաստներն էլ վերաբերում են մտավոր գործունեությանը. 1. հետազոտել մտքով, վերլուծել մտքերը փաստերը, երևույթները, ուսումնասիրել և 2. մտածել, վերացական դատողություններ 1. II. Երկար մտածեք (տասներկու բայ), օրինակ ՝ մտածել, մտածել, սուզվել, խորհել, մտածել: III. Մտածեք նույն կերպ (երկու բայ): Դրանք են ՝ համաձայնվել և համաձայնվել, համաձայնվել, համաձայնվել: IV. Մտածիր այդ մասին. Այստեղ մենք ունենք տաս բայ: Օրինակ ՝ կոպիտ լինել, լավ տրամաբանել: Հետաքրքիր է, որ վերջին ենթախմբում կան բայեր, որոնք ունեն ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական նշանակություն: Դրական նշանակություն ունեն միայն երեք բայեր: Օրինակ ՝ տրամաբանել, հասկանալ, հասկանալ: Բացասական իմաստով գոյություն ունի յոթ բայ, օրինակ ՝ դառնալ հիմար, դառնալ հիմար, կորցնել սրամտությունը, դառնալ անկարող հասկանալու և մտածելու: V. հորինել, ստեղծել (ութ բայ), օրինակ ՝ ստեղծել, մտովի ստեղծել: VI Հոգեկան տառապել ինչ-որ բան անելու համար (տաս բայ), օրինակ ՝ տանջել, տանջել միտքը, ծանր անհանգստություն, անհանգստություն առաջացնել: VII. Հոգեկան պատրաստվեք ինչ-որ բան անելու (հինգ բայ), օրինակ ՝ երկիմաստ բայ հղանալու համար, որի երկու իմաստներն էլ վերաբերում են մտավոր գործունեությանը. VIII. Հիշել, հիշել (հինգ բայ), օրինակ, հիշել, հիշել, հիշել: Հատկանշական է, որ համակցված լեզուներում ամենալայնը think / think ենթախումբն է, բայց անգլերենում այն ​​ներկայացված է 46 բայերով, մինչդեռ հայերենում գոյություն ունի ընդամենը 24 բայ: Ինչ վերաբերում է ամենափոքր իմաստային ենթախմբերին, ապա անգլերենում դա միայն դատել / քննել է իմաստային ենթախումբը, որը բաղկացած է 3 բայից, իսկ հայերենում `մտավոր պատրաստվել հինգ բայից բաղկացած իմաստային ենթախմբերին« հիշելու »: Wouldիշտ կլինի ունենալ նաեւ անգլերեն համարժեքներ: Իմաստային լեզուներում իմաստային բացերը լրացվում են հետևյալ հիմնական միջոցներով. 1. բանավոր, օրինակ ՝ էքստրապոլացիա ՝ անուղղակիորեն լուծել, քշել ՝ զգայարանները վերականգնել, իմաստուն դառնալ և այլն: սույն հոդվածում արված իմաստային վերլուծության հիման վրա մեր կողմից տրամադրված նկարագրական թարգմանության միջոցով: Օրինակ ՝ խմբագրիր ՝ մտքերին հաճույք պատճառելու համար: 1 Տե՛ս Աղայան Ե. Հետաքրքիր է նաև, որ իմաստաբանական խմբերը ուսումնասիրելիս հայերենում հանդիպել է համանունության 3 դեպք: Այս հատկությունը բացակայում է անգլերենում: Օրինակ ՝ I) 1. դատել բայը, ինչը մի դեպքում նշանակում է դատապարտել, պատժել, դատել, մտածել, դիտարկել և այլն, իսկ մյուս դեպքում ՝ 2. աշխատել, ինչ-որ բան անել: , վաստակել, աշխատել փող աշխատելու համար: Հետաքրքիր է նաև դասակարգել մտքի բայերը ըստ «բառային-ժամանակային կողմնորոշման»: Ըստ այդմ, եկեք առանձնացնենք երկու խումբ համակցված լեզուներով: Անգլերենում ամենալայն իմաստային ենթախումբը բառացի ենթախումբն է «դեպի ապագա», որը ներառում է 25 բայ, օրինակ, երկիմաստ երազի բայ, որն արտահայտում է ուսումնասիրվող իմաստը երկրորդ իմաստով. 2. պատկերացնել և մտածել մի բանի մասին, Դուք կցանկանայիք պատահել Միայն երկու բայ է առանձնացվել անգլերենի «դեպի անցյալը» ենթախմբում: Դրանք են `հիշիր, վերհիշիր` մտածել, խոսել կամ գրել երջանիկ ժամանակ ձեր անցյալում: Wouldիշտ կլինի ունենալ նաեւ անգլերեն համարժեքներ: Ընդհակառակը, հայերենում ամենալայն իմաստային ենթախումբը անցյալին ուղղված «բառացիորեն» ենթախումբն է, որը պարունակում է 22 բայ: Օրինակ ՝ հիշել երկիմաստ բայ, որի երկու իմաստով էլ արտահայտված է մտածողության կարողությունը. 1. հիշել, հիշել վերարտադրել և 2. հիշել, մեջբերել: Հայերենում տասնչորս բայերն առանձնացվել են «դեպի ապագա» ուղղված ենթախմբում: Օրինակ ՝ պատկերացնել մի բայ, որն ունի 5 իմաստ, մտածելու ունակությունն արտահայտվում է I և II իմաստներով. 1. մտքում պատկերացնել և 2. գաղափար կազմել, դիտարկել, մտածել: Աղյուսակ 2 Անգլերեն Հայերեն Բայերի հոգևոր խումբ Բայերի քանակը, որոնց իմաստն ուղղված է ապագա բառապաշարներին, որոնց իմաստն ուղղված է դեպի անցյալ նշում են ընդհանուր Հատկանիշներն արտացոլում են ազգային մտածելակերպի առանձնահատկությունները, որոնք կապված են ժողովուրդների պատմության, մշակույթի, ապրելակերպի և այլնի հետ: Այս տարբերությունների պատճառը հաստատ շատ դժվար է պարզել: Լեզվաբանությունը, ինչպիսիք են պատմությունը, հոգեբանագիտությունը, ազգագրությունը և այլն, պետք է օգնեն լեզվաբանությանը այս աշխատանքում, և միայն համատեղ ջանքերով հնարավոր կլինի մոտենալ հարցի ճշգրիտ լուծմանը: Վերոնիկա Գալստյան ԱՆԳԼԵՐԵՆԻ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄՏՔՈՒՄ SԳԱՄԱՆԱԿԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄՆԵՐԻ Համեմատական ​​վերլուծություն Հիմնաբառեր Հիմնաբառեր. Լեզու, մտածողություն, իմաստային ենթախմբեր, ընդհանրություն, տարբերություն: ։

Հոդվածը նվիրված է անգլերենի և հայերենի մտածական բայերի զուգադրական ուսումնասիրությանը։ Հոդվածի հիմնական նպատակն է ներկայացնել մտածական բայերի տարբեր իմաստային դասակարգումներ, ինչպես նաև դիտարկել առանձնացված իմաստային ենթախմբերի նմանություններն ու տարբերությունները։ Ինչպես ցույց է տալիս կատարված վերլուծությունը անգլերենի և հայերենի մտածական բայերը դրսևորում են մի շարք նմանություններ իմաստային ոլորտում, որոնք արտացոլում են ազգային մտածելակերպի առանձնահատկությունները՝ կապված ժողովուրդների պատմության, մշակույթի, կենցաղի և այլնի հետ, մինչդեռ տարբերությունների պատճառը միանշանակ չափազանց դժվար է վերհանել։ Այս գործում լեզվաբանությանը օգնության պետք է գան այնպիսի գիտություններ, ինչպիսիք են պատմությունը, հոգելեզվաբանությունը, ազգագրությունը և այլն, որոնց միացյալ ուժերով միայն հնարավոր կլինի մոտենալ հարցադրման ճշգրիտ լուծմանը։

Մամուլի ամենավերջին փոփոխությունները Հայոց լեզվի բառապաշարը երկար ճանապարհ է անցել իր դարավոր զարգացման ընթացքում: Այն արտացոլում է հայ ժողովրդի կապերն ու հարաբերությունները այլ ժողովուրդների հետ: Լեզուն տարբեր ժամանակահատվածներում անընդհատ հարստացրել, հարստացրել և կատարելագործել է իր բառապաշարը: Բարելավման ուղիներից մեկը հայերեն բառերը փոխառված բառերով փոխարինելն է: Նման փոխառությունները նպաստում են մեր լեզվի բառակազմության հնարավորությունների օգտագործմանը: Բառապաշարի հարստացման սկզբունքներից մեկն այն է, որ վարկերը պետք է օգտագործվեն ըստ անհրաժեշտության, բայց դա չի նշանակում, որ խրախուսվում է յուրաքանչյուր օտար բառի փոխառությունը: Այնուամենայնիվ, լեզվի հիմնական բառապաշարը շատ ավելի դանդաղ է փոխվում, քան բառի կառուցվածքը: Ըստ տոհմաբանական դասակարգման, մենք հայերեն բառապաշարը բաժանում ենք մի քանի խմբերի: Նման դասակարգումներ են կատարել Ա.Սուքիասյանը, Ալ. Մարգարյան 1, իսկ Էդ. Աղայանի տեսակետը տարբերվում է այս երկուսից: Վերջինս կենսական անհրաժեշտության բառերը անվանում է հիմնական բառապաշար և տալիս է դրանց հիմնական հատկությունները 2: Ալ. Ըստ ծագման, Մարգարյանը բառապաշարը բաժանում է երեք խմբի .1. Հնդեվրոպական բազային բնույթից բխող բառերը կոչվում են բնիկ հայերեն, օրինակ ՝ գետ, գայլ, դուռ և այլն: 2: 3. Դեռ չստուգված բառերը կոչվում են ածանցյալ բառեր, ինչպիսիք են հացը, հիմարը և այլն: 3. Տարբեր ժամանակներում տարբեր լեզուներից փոխառված բառերը կոչվում են փոխառված բառեր, ինչպիսիք են դափնին, սաղմոսը, բալզամը և այլն: Ըստ Ա.Սուքիասյանի, հայերենի բառապաշարն ըստ ծագման բաժանում է երեք խմբի, բայց իր աշխատանքում նա ավելի ծավալուն է խոսում երկուսի մասին ՝ մի փոքր անտեսելով երրորդ ՝ ածանցյալ կամ ժառանգական բառերը 4: Ուսումնասիրության ընթացքում մենք առաջնորդվում ենք վերջին երկու հեղինակների բաժանումներով և համապատասխանաբար իրականացնում ենք ուսումնասիրությունը: Վարկերը մեր բառապաշարի մի մասն են: Սրանք տարբեր ժողովուրդների հետ տնտեսական, քաղաքական, մշակութային և այլ կապերի արդյունք են, որի արդյունքում դրանք նշանակող բառերը լեզու են մտնում նոր հասկացություններով: Փոխառությունները կատարվում են երկու եղանակով `գրավոր և բանավոր: Բանավոր փոխառությունները կատարվում են օտարախոս համայնքների կամ անհատների հետ իրազեկման միջոցով: Գրավոր վարկերը տրամադրվում են գիտական, հասարակական-քաղաքական, գեղարվեստական, ինչպես նաև մամուլի շնորհիվ: Ի տարբերություն բանավոր փոխառությունների, դրանք իրենց հնչյունական կազմով և մնում են փոխառության լեզվին մոտ: Modernամանակակից հայերենը կատարել է փոխառության այս երկու եղանակները իր պատմական զարգացման բոլոր փուլերում, դա արվում է ժամանակակից հայերենում: Բառը յուրացված է համարվում, եթե տվյալ լեզվով ձեռք է բերում ամբողջական հնչյունական, քերականական հարմարեցում, մտնում անընդհատ օգտագործման մեջ, մասնակցում բառակազմությանը: Փոխառությունները նպաստում են լեզվի բնական զարգացմանը, բառապաշարի հարստացմանը: «Այս առումով նույնպես անհրաժեշտ է տարբերակել անհրաժեշտ և ավելորդ վարկերը» 5: 1 Տե՛ս Ա.Սուքիասյան, Armenianամանակակից հայոց լեզու, Երեւան, 2008, էջ 183-196: Մարգարյան Ալ., Armenianամանակակից հայոց լեզու, Երեւան, 1993, էջ 136-147: 2 Տե՛ս Աղայան Էդ., Լեզվաբանության հիմունքներ, Երեւան, 1987, էջ 384-387: 3 Տե՛ս Մարգարյան Ալ., Էջ 136: 4 Տե՛ս Sukiasyan A., p. 183 թ. 5 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 192: Քաղաքական, տնտեսական, սպորտային, տեխնիկական, գիտական ​​Անհրաժեշտ են համարվում բանավոր փոխառությունների այլ տեսակներ, որոնք, ասես նոր հասկացություններ են հարստացնում լեզվի բառային կառուցվածքը: Փոխառություններն անհրաժեշտ չեն, որի պահանջարկը լեզվով չի զգացվում, նրանք նոր հասկացությունների կրող չեն, փոխառված լեզվով ունեն իրենց լրիվ համարժեքները, դրանք ընդհանրապես չեն հարստացնում լեզվի բառապաշարը: Վարկերը փոխառության տեսակ են `ուղղակի և անուղղակի փոխառված բառեր: Languageանկացած լեզվից ուղղակի փոխառություն ուղղակիորեն, առանց միջնորդության, և ցանկացած երրորդ լեզվից միջնորդավորված փոխառություն կոչվում է ուղղակի 1: Հայոց լեզուն այդպիսի փոխառություններ է կատարել գրաբարում, համաշխարհային լեզվով, դա անում է այսօր: Օրինակ ՝ «դիֆրագմա» բառը, որը նշանակում է «կրծքային և որովայնի խոռոչները բաժանող մկանային միջնապատ», փոխառվել է հայերենից ռուսերեն (диафрагма), իսկ վերջինը ՝ եվրոպական լեզուներից (այս բառը հունական ծագում ունի ՝ դիֆրագմա) , Ronամանակագրական տեսանկյունից մենք վարկերը բաժանում ենք հին և հին, նոր և նոր փոխառված խմբերի: Նախքան վերջին վարկերին անցնելը, եկեք խոսենք վերը նշված խմբերի մասին: Հին փոխառությունները դրանք են, որոնք վերաբերում են հայերենի նախահայկական ժամանակաշրջանին, իսկ հինը `դրանք, որոնք փոխառվել են հետագայում և կապված են գրաբարի կամ միջին հայերենի հետ: Հին հայկական փոխառությունների մեջ նախ և առաջ մեծ տեղ է գրավում պարսկական «ասորական փոխառությունները», որոնք մի կողմից կապեր և հարաբերություններ են ստեղծում հայ և պարսիկ-ասորական ժողովուրդների միջև, մյուս կողմից `հայ, Պարսկերեն և ասորերեն լեզուներ: Խեթերենի, խուրերենի, ուրարտերենի և այլ հանգած լեզուներից փոխառությունները, ըստ սահմանման, նկարագրական են, քանի որ Գրաբարի ձևավորումից ի վեր այդ լեզուներով խոսող ժողովուրդները լքել են պատմական ասպարեզը: Օգտագործելով Հր. Աճառյան, Էդ. Աղայան, Գ. Jահուկյան, Գր. Ըստ hapափանցյանի, Ա.Սուքիասյանը բաժանում է փոխառյալ բառերը, որոնք հայերեն են անցել գրաբարի, միջին հայերենի առարկաների միջոցով: Դրանցից են ասորական, խեթական, ուրարտական-խուրիական, պարսկական, իրանական, հին լատիներեն, հունարեն, եբրայերեն, արաբերեն, վրացերեն, թուրքական փոխառություններ 2: Այս դասակարգման մեջ նա կատարում է նաև ՝ Ալ. Մարգարյանը ՝ ավելացնելով եվրոպական վարկերը միայն իր դասակարգման մեջ 3: Եկեք խոսենք նոր վարկերի մասին: Ինչպես տեսանք, հին և հին փոխառությունները վերաբերում են նախաշխարհային ժամանակաշրջանին, և նոր և ժամանակակից փոխառված բառերը, որոնք բացակայում են լեզվի նախնական փուլերում, օգտագործվում են միայն նորվեգերենում: «Համեմատաբար փոխառված բառերը կոչվում են նոր, իսկ համեմատաբար փոխառված բառերը ՝ նոր փոխառություններ»: Եվրոպական լեզուներից փոխառությունները (ֆրանսերեն, իտալերեն, հունարեն, անգլերեն և այլն) բառեր են, որոնք ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն փոխանցվում են հայերենին: Նա դրանք վերցրել է նոր հայոց լեզվով հիմնականում գրականության միջոցով: Բացի եվրոպական վարկերից, կան ռուսական վարկեր, որոնք փոխանցվել են անմիջապես ռուսերենից կամ դրա միջոցով այլ լեզուներից հայերեն: Իր զարգացման տարբեր փուլերում հայերենը փոխառել է ռուսերենից ՝ ինչպես գրավոր, այնպես էլ բանավոր, որոնց քանակն անհամար է: Հայերենը աշխարհի շատ լեզուներից փոխառություններ է վերցնում ռուսերենի միջոցով: Այս տեսանկյունից վերջին երկու հարյուր տարվա ընթացքում մեծ է եղել ռուսերենի ՝ որպես միջնորդ լեզվի դերը հայերենի բառապաշարը հարստացնելու գործում: Հիմա այդ դերը աստիճանաբար անցնում է անգլերենի: Մեր նպատակն է ուսումնասիրել հայկական մամուլում առկա վերջին վարկերը, պարզել դրանց վարկի ձևը և դրանք դասակարգել ըստ իմաստային խմբերի: Փոխառված բառերը հիմնականում գոյականներ են, իսկ խոսքի այլ մասերի դեպքում նշվելու է մասի բառին պատկանելը: Ներկայացնենք հայկական մամուլի վերջին վարկերը, նշենք, որ ուսումնասիրությունն իրականացրել ենք հետևյալ թերթերով ՝ «Հրապարակ», «Հայկական ժամանակ», «ovողովուրդ», «Չորրորդ իշխանություն», «akամանակ», «Իրատես», «Առավոտ» -ը և էլեկտրոնային մամուլը Հասցեները նշված կլինեն աշխատանքի վերջին էջում: 1 Տե՛ս Մարգարյան Ալ., Էջ 149: 2 Տե՛ս Սուքիասյան Ա., Էջ 195-206: 3 Տե՛ս Մարգարյան Ալ., Էջ 163: 4 Նույն տեղում, էջ 164: Քաղաքական ոլորտին վերաբերող վարկեր: Ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ մամուլում ամենատարածված վարկերը քաղաքական գործիչներն են: Բերենք օրինակներ. 1. Լոբբինգ <լոբբինգ <անգլերեն: լոբբինգ - օրենսդիր մարմնի վրա տարբեր ճնշումների կիրառում `շահավետ որոշում ակնկալելու համար: «... Համերգը հետաձգվեց momentլոբբինգի վերջին պահին» (www.aravot.am, «Ռուսաստանը լոբբիստական ​​գործունեություն է ծավալո՞ւմ հայանպաստ, թե՞ ադրբեջանամետ»): Շատ հայեր մեղադրում էին Ռուսաստանին ադրբեջանամետ լինելու մեջ 2: Կոնցեսիա - ածական, նշանակում է հատուկ զիջմանը, փոխառված գոյական անունից, որը խմբ. Աղայանի բառարանում այն ​​ունի հետևյալ իմաստը. Պայմանագիր, որով պետությանը պատկանող հողը, ընդերքի կարողությունը, ձեռնարկությունը փոխանցվում է կապիտալիստների շահագործմանը: Ածականը հանդիպում է մամուլում: «Մենք չենք ուզում մեղադրել շենքերի տերերին, բայց անհասկանալի է մնում, թե ինչպես է կոնցեսիոն կառավարման վարչությունը թույլտվություն տվել շինարարության համար» (Հրապարակ, 159,12 / 09/2014, էջ 6): 3. Սեղմում - ճնշում: «Նման ճնշում գործադրվեց Ադրբեջանի հետ Azerbaijanարաբաղի և Հայաստանի սահմանների վրա ամռանը» (Իրատես, 63,14-16 / 10.2014 թ., Էջ 5): Բժշկական վարկեր: 1. Հեմատոմա <հեմատոմա <հուն. haima + oma վերջածանց, որը նշանակում է ուռուցք: Արյան անոթների վնասման հետեւանքով առաջացած թրոմբ: «Հեմատոմայի պատճառ կարող են լինել հորմոնալ խանգարումները, վարակիչ բորբոքային հիվանդությունները, սեռական ակտը և այլն»: (www.sotskiy.am, 07/04/2014, «Արգանդի հեմատոմա հղիության ընթացքում»): 2. Նախընտրական - նախերգանք, «Նախորդը ոչ թմրանյութ է, ոչ էլ հոգեմետ նյութ» (Հրապարակ 159, 12/09/2014 թ., Էջ 4): 3. Թմրամիջոցների դիսպանսեր - թմրամոլների բժշկական հաստատություն, որը զբաղվում է հիվանդության բուժմամբ և կանխարգելմամբ `մշտական ​​բժշկական հսկողության միջոցով: Դիսպանսեր <Դիսպենսեր <Ֆրանսիա: diapensaire <dispenser - ազատել և թմրանյութ <հուն. narke- անզգայացում, թունավորում: «Ավանարկոդի դիսպանսերում Հ. Կարապետյանը նարկոլոգիական հետազոտություն է անցնում» (Առավոտ, 206/3808, 29/10/2010, էջ 7): 4. Կախվածություն - թմրամիջոցների հատուկ, փոխառու: նարկո-տրամաբանություն <հուն. narke- թմրություն, թմրություն + լոգոներ - գիտություն: Բժշկության ամբիոն, որն ուսումնասիրում է մարմնի վրա թմրանյութերի ազդեցությունը, կախվածության բուժման մեթոդները: «Նյութերի պատրաստման ընթացքում Կարեն Պողոսյանը ենթարկվում է նարկոլոգիական հետազոտության» («Առավոտ», 206/3808, 29/10/2010, էջ 7): 5. Դիետոլոգիա <դիետոլոգիա <դիետա + հուն. logos - գիտաբժշկական բաժանմունք, որը զբաղվում է հիվանդների սննդի կազմակերպմամբ: «Սննդառության ոլորտի եվրոպացի գիտնականները պարզել են, թե որ կանայք են գիրանում» (www.media-inform.com, 15/11/2013): 6. Օբսեսիվ-հարկադրական, օբսեսիվ-հարկադրական: հիվանդություն, որը տառապում է խաղամոլներին: «Հարցը Այս հարցը քննարկելի է, քանի որ վարքը հարկադրական չէ ոչ իր էությամբ, ոչ էլ իր մոլուցքային ընդհանրությամբ» (Առավոտ, 206/3808, 29/10/2010, էջ 14): 7. Հարկադրական - ածական, հարկադրական բնորոշ, պարտադրանք: Պաշտպանական գործողություն մոլուցքների դեմ պայքարի համար: «Այս հիվանդությունը կոչվում է հարկադրական շահումով խաղերի մասնակցություն» (Առավոտ, 206/3808, 29/10/2010, էջ 14): 8. թաղանթ <դիֆրագմ <հուն. դիֆրագմա - միջնորմ - 1. Կրծքային և որովայնի խոռոչները բաժանող մկանային միջնապատ - թաղանթ: 2. Օպտիկական համակարգում լուսային ճառագայթները սահմանափակող անթափանց արգելքը, որի չափը և դիրքը որոշում են պատկերի պայծառությունն ու որակը: 3. Խոսափողի մի մասը, որն ընդունում կամ արձակում է ձայնային ալիքներ: 4. Շերտ, որը ինչ-որ բանի մակերեսին բարակ շերտ է կազմում: 5. Խցիկի ոսպնյակի բացվածքի չափի ցուցում: Վերջին իմաստն օգտագործվում է օրինակում: «Խցիկի բացվածքով միանգամից երկու հատկություն է վերահսկվում: Այն նկարագրում է օբյեկտի անցքի տրամագծի չափը »(www.iphoto.am): Վարկեր `կապված ֆինանսական հատվածի հետ: 1. Փոխանցում - ֆր. Փոխանցում ՝ ֆինանսական օգնություն. «Ռուսաստանից փոխանցումները նախորդ տարվա համեմատ նվազել են» («Հայկական ժամանակ», 155/3539, 12/09/14, էջ 2): 2. Պետդեպարտամենտ - Էդ. Աղայանն ունի բաժին բառ, որը նշանակում է վարչական միավոր բանկում: Բառը նշանակում է Արտաքին գործերի նախարարություն: «ԱՄՆ նախագահ Բ. Օբաման, որպես Ադրբեջանում ԱՄՆ դեսպան, Կոնգրեսին ներկայացրեց Եվրասիական հարցերով ԱՄՆ պետքարտուղարության հատուկ ներկայացուցիչ Ռիչարդ Թեքին» («akամանակ 75», 28/09/2012, էջ 1): 3. Աուդիտ - աուդիտ <անգլերեն: աուդիտ - աուդիտ - կազմակերպության ֆինանսական աուդիտ: «Ահա թե ինչպես է անցյալ շաբաթ ՀՀ ֆինանսների նախարարության կողմից հրապարակված խոշոր կազմակերպությունների պարտադիր արտաքին աուդիտն անցնելու գործընթացի վերաբերյալ 2012 թ. Զեկույցը» (www.banks.am- Հայաստանի մեծ քառյակ): 4. Աուդիտ ՝ հատուկ աուդիտորի համար, փոխառված: աուդիտոր <անգլերեն - աուդիտոր - վստահված անձ, որը զբաղվում է ընկերության ֆինանսական և տնտեսական ոլորտի աուդիտով: «Պակաս ուշագրավ չէ տեսնել, թե որ աուդիտորական ընկերություններն են ծառայել խոշոր կազմակերպություններին» (www.banks.am - Armenian Big Four): 5. Շահաբաժին - շահաբաժին <լատ. շահաբաժին - շահաբաժին - շահաբաժին, փխբ. որբից ստացված շահույթը: «Մենք պետք է շահենք քաղաքական դիվիդենտ, թեկուզ Շանթի և նրա ընկերների հաշվին» (Իրատես, 57, 23-25 ​​/ 09/2014, էջ 3): 6. Ձեռնարկություն - շուկայում մրցակցող սկսնակ ընկերությունների համար վենչուրային հատուկ վենչուրային կապիտալի ներդրող: «Չվենչուրայի ֆոնդերում չկան ակտիվ ակտիվ արտադրություններ» (Իրատես, 56, 19-22 / 09/2014, էջ 3): Տեխնիկական ոլորտի հետ կապված վարկեր: 1. Էքսկավատոր - скакскаватор <անգլ. Էքսկավատոր <լատ. Excavare (փորել) - ինքնագնաց էքսկավատոր ՝ գետինը փորելու, հողը և քարերը լցնելու համար ՝ լցնելու տրանսպորտային միջոցի, էքսկավատորի մարմինը: «Հայաստանի երեք քաղաքացի գողացել են էքսկավատորը մեկ ռուբլու արժեքը» (www.armlur.am): 2. owsննարկիչ - էլեկտրոնային ծրագիր, որը թույլ է տալիս ստանալ տարբեր տեսակի տեղեկատվություն: «Mail.ru- ն թողարկել է նոր զննարկիչ սոցիալական ցանցի օգտվողների համար» (www.168.am, 28/09/2012): 3. Ֆեյսբուք <անգլերեն facebook - սոցիալական ցանց, ստեղծվել է 2004 թվականին Մարկ uckուկերբերգի կողմից: Այն օգնում է մարդկանց կապվել իրենց համար անհրաժեշտ մարդու հետ: «Տ.Քոչարյանը գտնում է, որ Հայաստանում պատերազմի դեպքում անհրաժեշտ է մի քանի օրով անջատել Facebook սոցիալական ցանցը» (Aravot.am, 20/11/2014): 4. Բլոգեր - 1. Բլոգավարման համակարգ, որը թույլ է տալիս ստեղծել և պահպանել բլոգ ՝ առանց ծրագրավորման գիտելիքների: 2. Տարբեր տեղեկություններ պարունակող կայքի վեբ վարպետներ: «Ուցակում ներառված են իննսունութ անուններ, ներառյալ իրավապաշտպաններ, ընդդիմության ներկայացուցիչներ, լրագրողներ և բլոգերներ» («akամանակ», 75, 28/09/2012, էջ 4): Սպորտային վարկեր: 1. Ֆուտզալ <ֆուտզալ <անգլերեն ոտք + սրահ - մինի, մինի ֆուտբոլ ֆուտբոլային մարզադահլիճում: ՀՀ ֆուտզալի 2014-2015 մրցաշրջանը մեկնարկում է նոյեմբերի 22-ին: «Չեմպիոնություն», «Առաջնությունն անցկացվելու է համառ և դիտարժան պայքարում» (www.168.am, 20/11/2014): 2. Բոդիբիլդինգ <բոդիբիլդինգ <անգլ. մարմին-մարմին + շենք-տեսակ-մարմնամարզություն, բոդիբիլդինգ: «Բոդիբիլդինգի բարձրակարգ մարզիչն առաջարկում է իր ծառայությունները» (Առավոտ, 206/3808, 29/10/2010, էջ 15): 3. Ուսուցում <վերապատրաստում <Անգլերենի ուսուցում - վերապատրաստման ռեժիմ: «Բոդիբիլդինգի մարզիչը նաև առաջարկում է հոգեբանական դասընթացներ» (Առավոտ, 206/3808, 29/10/2010, էջ 15): Ընդհանուր վարկեր: Բացի վերը նշված տեսակներից, նպատակահարմար ենք գտնում առանձնացնել նաև հատուկ տիպի վարկեր, որտեղ տեղադրված օրինակները չեն վերաբերում միայն մեկ ոլորտին, դրանք միաժամանակ սպասարկում են մի քանի ոլորտների: Այս օրինակների քանակն այնքան էլ շատ չէ, նրանց արտահայտած իմաստն առավել առանձնահատուկ է համատեքստում: Օրինակներ բերելու համար. 1. Թաքնված - այս բառը բժշկության մեջ օգտագործվում է «քաղաքականության» մեջ, նշանակում է թաքնված: «Մենք պարզապես խոսում ենք պատվավոր թաքնված նահանջի մասին, պարզապես ակնհայտ պարտություն» («akամանակ», 75, 28/09/2012, էջ 3): Կարող է լինել հավանական թրաֆիքինգ: 2. oyանապարհորդություն <ճանապարհորդություն <ֆրանսիական ճանապարհորդություն - ճանապարհորդել, ճանապարհորդել: «Այցելությունները Ստրասբուրգ ևս մեկ հնարավորություն են ավելի շատ ճանապարհորդությունների և գնումներ կատարելու համար» («Չորրորդ իշխանություն», 264, 27/09/2010, էջ 3): 3. Գնումներ: «Շատերի կողմից սպասվող գնումների փառատոնը Դուբայում տեղի կունենա հունվարի 1-ից» (www.hotelnews.am, 15/12/2014): 4. Մոնիտորինգ <անգլերենի մոնիտորինգ, հունական մոնիտոր - շրջակա միջավայրի վիճակի վերահսկում, աղտոտման հայտնաբերում, բնական լանդշաֆտի հիմնական որակի կանխատեսում: Հասարակության տնտեսական վիճակն ուսումնասիրվում է ֆիքսված ժամանակահատվածում: «Առաջին նախագիծն ուղարկվել է դիտորդական հանձնաժողով, ինչը նշանակում է, որ չի կարող լինել իրավական արձագանք» («oghողովուրդ», 161, 18/09/2014, էջ 1): 5. Արգելոց - Էդ. Աղայանը մեկնաբանում է այս բառը. 1. Նոր ուժեր միջոցներ հայթայթելու, աղբյուր, պահեստ ստանալու համար: 2. Ինչ-որ բանի ռեսուրս: Սույն իմաստով, սակայն, պահուստ բառը նշանակում է տեղ հատկացնել, պահել: «Նրանք հյուրանոցում սենյակ են վերապահել երկու հոգու համար» («ovողովուրդ», 159, 16/09/2014, էջ 6): 6. Կորպորացիա - ձեռնարկություն: «Ինչ վերաբերում է« Միկա »կորպորացիային, 2010 թ.-ի առաջին կիսամյակում վճարվել է մեկ միլիարդ դրամ» (Առավոտ, 206/3808, 29/10/2010, էջ 5): 7. Գնահատում - գնահատական ​​<անգլերեն reting - վարկանիշ, գնահատական: «Trueիշտ է, երեք օր անց Կատար - Ռուսաստան հանդիպման վարկանիշը ամենացածրն էր ազգային պատմության մեջ» (www.a1plus.am): Վարկերի մեծ մասը տրվում է ռուսերենով (ընդ որում ՝ ռուսերենը միջնորդ լեզու էր): Բազմիցս նույն բառը միաժամանակ փոխառվել է մեր երկու լեզուներից, ստացվել են ագրական ուղղագրական և հնչյունական տարբերություններ: Օրինակ ՝ անգլերեն: Fantasy ժանրի անունը միաժամանակ փոխառվել է հայերենից ՝ «ռուսերենից» անգլերեն, որի ապացույցը «ֆանտազիայի» ու «ֆանտազիայի» զուգահեռ օգտագործումն է: Մենք նկատել ենք, որ մամուլում անգլիական միջնորդությամբ վարկեր կային, ինչպիսիք են ՝ «բոդիբիլդինգ և ուսուցում» բառերը, որոնք առաջացել են ընթացիկ տեխնիկական և գիտական ​​զարգացումների պատճառով: Էդ. Համեմատելով Աղայանի «Armenianամանակակից հայերենի բացատրական բառարանի» տվյալների հետ `մենք նկատեցինք, որ մամուլում բավականին շատ բժշկական վարկեր կան, որոնց առկայությունը նոր սարքերի, գիտական ​​զարգացման, սարքավորումների կատարելագործման արդյունք է: Նշենք, որ սպորտային վարկերը թվով ամենափոքրն են: Թաթիկ Սարգսյան ՄԱՄՈՒԼԻ ՎԵՐԻՆ ՎԱՐԿԵՐ Հիմնաբառեր. Ժամանակակից վարկեր, հայկական մամուլ, բառապաշար, բառապաշարների դասակարգում, բառապաշար, գրավոր-բանավոր, անհրաժեշտ-անհարկի, ուղղակի միջնորդավորված վարկեր, հին և հին, ժամանակակից և նոր զրուցակիցներ ։

Նորագույն փոխառությունները մեծ թիվ են կազմում հայ մամուլում (նաև էլեկտրոնայինում)։ Այս ուսումնասիրության մեջ ակնհայտ երևում են այնպիսի փոխառյալ բառեր, որոնք ունեն իրենց համարժեք հայերեն բառերը, սակայն գործնականում` տվյալ դեպքում մամուլում, կիրառվում է փոխառված բառը։ Սա նշանակում է՝ տվյալ բառն օտարաբանություն է։ Վերջինս փոխառության մի տեսակ է, ոչ թե փոխառություն (առկա է հայերեն համարժեքը, սակայն գործածվում է օտար բառը)։ Ուսումնասիրելով հայ մամուլի փոխառությունները` եկել ենք այն եզրահանգմանը, որ փոխառյալ բառերը շատ են մամուլում, և դրանց առկայությունը հաճախ հարստացնում, զարգացնում է մեր բառապաշարը` ավելի ճկուն դարձնելով խոսքը։

ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 1991-1994-ականներին 1990-ականներին 20-րդ դարի սկզբին Խորհրդային Միությունը հասել էր փլուզման եզրին `հասկանալի պատճառներով, ինչը անխուսափելիորեն կհանգեցներ միջազգային ասպարեզում ռազմաքաղաքական իրավիճակի կտրուկ փոփոխության: Նախկին ԽՍՀՄ հանրապետությունները, այդ թվում ՝ Հայաստանը, գնացին անկախության ճանապարհով ՝ ազատվելով Մոսկվայի միջոցով արտաքին աշխարհի հետ հաղորդակցվելու պարտադրանքից: Անկախության վերահաստատումից հետո նորանկախ հանրապետությունը դարձավ միջազգային հարաբերությունների լիիրավ անդամ `հնարավորություն ունենալով կամավոր և իր հայեցողությամբ զարգացնել իր արտաքին քաղաքականությունը: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ նախորդ տարիներին, լինելով խորհրդային պետության մաս, զրկված լինելով անկախ արտաքին քաղաքականություն վարելու հնարավորությունից, Հայաստանը միջազգային կապերի փորձ, միջազգային քաղաքականության հայեցակարգ ՝ պրակտիկայի չափանիշներ չունի: Եվ ո՞րն էր այդ ժամանակ Թուրքիայի տարածաշրջանային քաղաքականությունը: ԽՍՀՄ փլուզումից հետո տեղի ունեցած իրադարձությունները տարածաշրջան, բացի Ռուսաստանի Դաշնությունից, մուտք ունեցան այլ գլոբալ դերասանների, ԱՄՆ-ի և եվրոպական ինստիտուտների: Միևնույն ժամանակ, նրանք սկսեցին հետաքրքրություն ցուցաբերել Հարավային Կովկասի նկատմամբ, ինչպիսիք են Իրանը և Թուրքիան, որոնք նախկինում այդպիսի դեր կամ ազդեցություն ունեին տարածաշրջանում: Ավելին, վերջինս Արևմուտքի կողմից դիտվում էր որպես տարածաշրջանում Ռուսաստանի ազդեցությունը սահմանափակելու և Ռուսաստանի «վերադարձը» կանխելու ցանկալի միջոց: Նոր իրավիճակում անհրաժեշտություն առաջացավ մշակել և իրականացնել տարածաշրջանային նոր բաղադրիչ Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության մեջ: Մասնավորապես, Հարավային Կովկասը Թուրքիայի համար ունի մեծ աշխարհաքաղաքական, ռազմավարական և անվտանգության կարևորություն, ավելին ՝ Անկարան համոզված էր, որ Հարավային Կովկասը և Կենտրոնական Ասիան ապագայում կլինեն Թուրքիայի ազդեցության գոտիները: Նրանք հավատում էին, որ «21-րդ դարը պատկանելու է թուրքերին» 1: Նշենք, որ Թուրքիան, ունենալով սերտ լեզվական, պատմական, մշակութային և քաղաքական կապեր Ադրբեջանի հետ, հենց սկզբից նախապատվությունը տալիս էր այդ երկրին Հարավային Կովկասում: Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա նա, ի դեմս իր ղեկավարման, անկախության վաղ շրջանում, կոշտ դիրքորոշում որդեգրելով Մոսկվայի նկատմամբ, սկսեց հակումներ ցուցաբերել դեպի Արևմուտք, իսկ Թուրքիան, որպես արևմտյան ճամբարի լիիրավ անդամ, բռնեց իր ուշադրություն Ըստ ՀՀ Գերագույն Նախագահի Նախագահ Լ. Ըստ Տեր-Պետրոսյանի, Հայաստանի առջև ծառացած ամենակարևոր խնդիրներից մեկը միջազգային մեկուսացումը, եթե ոչ բարիդրացիությունն էր, ապա գոնե նորմալ հարաբերությունների հաստատումն անհապաղ հարեւաններ. Ըստ նրա ՝ «Հայաստանը պետք է քաղաքակիրթ երկրներին արժանի հարաբերություններ հաստատեր իր բոլոր հարևանների, այդ թվում ՝ Թուրքիայի հետ ... Ավանդական հակասությունները չպետք է խանգարեն մեզ օգտվել Թուրքիայի հետ հարաբերություններից, գոնե առևտրային, իսկ հետո ՝ ավելի լայն տնտեսական հարաբերություններից»: մակարդակի վրա »2: Պետք է ընդգծել նաև, որ անկախ պետություն դառնալով ՝ Հայաստանը զրկվեց խորհրդային վահանից, մինչդեռ նրա ռազմական կարողությունները շատ սահմանափակ էին: Նման պետության ազգային անվտանգության հրամայականը նշանակում էր խաղաղ ճանապարհով չեզոքացնել հնարավոր ռազմական սպառնալիքը: Այդ իմաստով ճիշտ կարելի է համարել «բոլոր հարեւանների հետ բարիդրացիական հարաբերությունների հաստատումը», որը նորանկախ հանրապետության արտաքին քաղաքականության հիմքն էր: Թվում էր, թե Հայաստանի ղեկավարությունը փորձում էր լուծել ոչ միայն միջազգային ասպարեզում հանրապետության դիրքի ամրապնդման, այլև քաղաքական միջոցներով ազգային անվտանգության ապահովման խնդիրը: 1991 թ. Սեպտեմբերին ՀՀ անկախության հանրաքվեի անցկացումից հետո թուրքական կողմը, առաջին հերթին լրատվամիջոցները, շրջանառության մեջ դրեց մի վարկած, համաձայն որի `ՀՀ առաջին նախագահ ընտրված Լ. Տեր-Պետրոսյանը հավաստիացրեց Թուրքիային, որ Հայաստանը 1 Տե՛ս Demoyan G., Foreign Policy of Turkey and ղարաբաղյան հակամարտությունը, Երեւան, 2013, էջ: 121: 2 Տեր-Պետրոսյան Լ., Հայ-թուրքական հարաբերություններ, Երեւան, 2009, էջ 16-17: կարող է հրաժարվել դարի սկզբին Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանությունը սգալուց, կարծես Հայաստանը պատրաստ է այդ քայլին գնալ պայմանով, որ երկու երկրների միջև տնտեսական համագործակցության համար բարենպաստ պայմաններ կստեղծվեն, մասնավորապես ՝ Հայաստանին թույլատրվի ապրանքներ տեղափոխել Թուրքիայի տարածքով: Դեկտեմբերին ՀՀ արտաքին գործերի նախարար Ռ. Հովհաննիսյանը հերքում է նման նամակի իսկությունը ՝ նշելով, որ Հայաստանը և՛ տնտեսական ակտիվ համագործակցություն է փնտրում տարբեր երկրների հետ, բայց հայ ժողովրդի պատմության ողբերգական շրջանը մոռանալու մասին խոսք լինել չի կարող 3: 1991 թ. Դեկտեմբերի 16-ին, Թուրքիայի կառավարությունը, նախկին խորհրդային հանրապետությունների շարքում, ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը: Այդ կապակցությամբ 1991 թ. Դեկտեմբերի 24-ին Թուրքիայի վարչապետ Ս. Դեմիրելը ուղերձ է հղել ՀՀ Նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանին, որը Հայաստանին կոչ է անում պահպանել միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքները, հատկապես տարածքային ամբողջականությունը և անձեռնմխելիությունը: սահմանները Թուրքիայի և այլ հարևանների հետ հարաբերություններում ՝ առաջնորդվելով բարիդրացիության սկզբունքներով և դրանց վրա կառուցել իր քաղաքականությունը 4: Անկախ նրանից, թե Թուրքիան ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը, այնուամենայնիվ չշտապեց նրա հետ դիվանագիտական ​​հարաբերություններ հաստատել: Անդրադառնալով ՀՀ Անկախության հռչակագրին ՝ նա իր քայլը հիմնավորեց Հայաստանի տարածքային պահանջներով 5: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ չնայած Թուրքիան, իբր, հրաժարվեց դիվանագիտական ​​հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ, այդուհանդերձ պաշտոնական Անկարան փորձեց որոշակի հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ, մասնավորապես տնտեսական ոլորտում: Այս համատեքստում ուշագրավ էր Թուրքիայի դիրքորոշումը, որը հաստատեց «Ալարկո Հոլդինգ» բաժնետիրական ընկերության խորհրդի նախագահը: Alaton ծրագիրը պատրաստակամություն հայտնեց Տրապիզոնի նավահանգիստը տրամադրել Հայաստանի Հանրապետության օգտագործման համար 6: Այս կապակցությամբ, պաշտոնական 3 Տե՛ս Արշակյան Գ., 1991-1994 թվականներին Հայաստանի Հանրապետության նկատմամբ Թուրքիայի վարած քաղաքականության հիմնական սկզբունքները, // «Հայագիտության հիմնախնդիրները», Երեւան, 2015, էջ: 22 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 274: 5 Տե՛ս Անանյան Ա., Հայոց ցեղասպանությունը հայ-թուրքական երկխոսության համատեքստում, // «Հայոց ցեղասպանության պատմության և պատմագրության հիմնահարցեր», Երևան, 2004, էջ: 6 6 Տե՛ս Հովհաննիսյան Ն., Մերձավոր Արևելքի տարածաշրջան խնդիրը Հայաստանի ազգային անվտանգության հիմնախնդիրը, // «Մերձավոր և Մերձավոր Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ», Երևան, 1996, N 16, էջ: 15 Գոյություն ունի Անկարան, ի դեմս Արտաքին գործերի նախարար Ս. Գիրայի, որը ասում է. Նշենք, որ Թուրքիան պատրաստակամություն հայտնելով ընդլայնել տնտեսական կապերը Հայաստանի հետ և համաձայնվելով ապահովել Տրապիզոնի նավահանգիստը, միևնույն ժամանակ, Թուրքիան փորձում էր հայ-թուրքական հարաբերությունները տնտեսական ոլորտ տեղափոխել քաղաքական ոլորտ: Քանի որ Ալթոնի պլանը նախատեսում էր Կենտրոնական Ասիայի հանրապետություններից հումք տեղափոխել Հայաստան Ադրբեջանով, Թուրքիան փորձում էր ներգրավել Հայաստանը բավականին շահութաբեր գործարքի մեջ, ամենայն հավանականությամբ ՝ Ադրբեջանի հետ բանակցություններում «շղթա» հագնելու մտադրությամբ: Ուստի պատահական չէ, որ այդ շրջանում թուրքական իշխող շրջանակները սկսեցին գործել միջնորդի դեր ստանձնելու պատրաստակամությամբ, մասնավորապես ՝ Karabakhարաբաղի հարցում: Այս առումով, վարչապետ Ս. Դեմիրելը 1992 թ. Հունվարին նա հայտարարեց, որ Թուրքիան մեծապես կնպաստի հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորմանը, միայն որ Հայաստանն ու Ադրբեջանը կշարունակեն վստահել իրեն: Նմանատիպ հայտարարությամբ, նա կրկնել է արտգործնախարար Հ. Չեթինը 8: Այնուամենայնիվ, իրավիճակը փոխվեց 1992 թ.-ին: Փետրվարի վերջին դեպքերից հետո: Խոջալուի ազատագրումը ղարաբաղյան ուժերի կողմից առիթ հանդիսացավ, որ Թուրքիան հրաժարվի Ալաթոնյան ծրագրից: Հայաստանի հետ մերձեցման թուրքական միտումները վերածվեցին համատարած հակահայկական հիստերիայի: Այդ օրերին պաշտոնական այցով Տաշքենդում գտնվող Թուրքիայի արտգործնախարար Չեթինին հրամայվեց անհապաղ մեկնել Բաքու, իսկ նախագահ Թ. Մարտի 4-ին Իզմիրում ելույթ ունենալիս ՝ Օզալը պահանջեց, որ իր կառավարությունը վճռական գործողություններ ձեռնարկի ընդդեմ «հանցագործությունների» Հայեր 9. Այս առումով ավելորդ չէ նշել, որ Խոջալուի դեպքերի հետ կապված `Ադրբեջանում դեռ շրջանառվում է« Խոջալուի ցեղասպանություն »արտահայտությունը, որը դարձել է թուրք-ադրբեջանական համատեղ ծրագիր` չնայած Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացին: Այսպիսով, ադրբեջանական կողմը փորձում է կոծկել իր հրեշավոր հանցագործությունը սեփական 7 Արշակյան Գր. աշխատանք., էջ 25: 8 Տե՛ս նույն տեղում: 9 Տե՛ս նույն տեղում, Պ. ժողովրդին, որն իրականացվում էր իշխանության համար պայքարի քաղաքական ինտրիգների պատճառով: Փաստորեն, Խոջալուի խաղաղապահները գնդակահարվել են Աղդամի մոտ, որը վերահսկվում է Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատի ստորաբաժանումների կողմից, և նույնիսկ Ադրբեջանի նախկին նախագահ Ա. Մութալիբովը, չեխ լրագրող Դ. Տրված է Մազալովային և 1992 թ. Գազետա »2010 թվականի ապրիլի 2-ին: 1992-ին Խոջալուի ազատագրումը: Մայիսին հաջորդեցին Շուշիի ազատագրումը և Լաչինի մարդասիրական միջանցքի բացումը: Վարչապետ Ս.Դեմիրելը Շուշիի ազատագրումից հետո կառավարության արտահերթ նիստում հայտարարեց, որ տեղի ունեցածը «հայերի հերթական ահաբեկչությունն է ադրբեջանցիների դեմ»: Այսուհետ Թուրքիան չի կարող հանդես գալ որպես արտաքին դիտորդ, քանի որ ակնհայտ է ղարաբաղյան հակամարտության ուժային լուծման փորձը: »11 Իսկ 1992 թ. Մայիսի 20-ին Թուրքիայի խորհրդարանի հատուկ նիստում հայտարարեց Արտաքին գործերի նախարար Հ. Չեթինը: «Մինչ այժմ Թուրքիան փորձում էր չեզոք դիրքորոշում ունենալ այս հարցում, նրա դիվանագիտական ​​ջանքերն ուղղված էին խնդրի խաղաղ կարգավորմանը, բայց այսուհետ Թուրքիան կաջակցի Ադրբեջանին բոլոր միջազգային ատյաններում: ԵԱՀԿ-ն ընդունել է, որ Karabakhարաբաղը Ադրբեջանի տարածք է, իսկ այսօր հայերը գրավել են Լաչինը: Թուրքիան թույլ չի տա սահմանների փոփոխություն: Հայաստանը պատասխանատու է դրանից բխող բոլոր հետեւանքների համար: »12 Փորձելով մի փոքր մեղմել հայ-թուրքական հարաբերությունները, նպաստել երկու երկրների միջեւ առեւտրատնտեսական կապերի զարգացմանը: Հունիսին, նախ Ռիո դե Janeանեյրոյում, ապա Ստամբուլում, Լ. Տեր-Պետրոսյան-Ս. Դեմիրելի հանդիպումներ 13: Վերջին հանդիպման ժամանակ, անդրադառնալով Հայաստան-Թուրքիա երկկողմ հարաբերություններին, Լ.Տեր-Պետրոսյանը նշեց, որ դրանք չպետք է բխեն հայ-ադրբեջանական հարաբերություններից, ինչին ի պատասխան Ս.Դեմիրելը շեշտեց, որ ոմանք համաձայն են, բայց կա արյունահեղություն, Երկու երկրների միջև դիվանագիտական ​​հարաբերությունների հաստատման միակ խոչընդոտը շարունակական զինված բախումն է 14: 10 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս http: //www.xocali.net/ha/p07.html (հասանելի է 30.05.2016): 11 Արշակյան Գ., Նշվ. աշխատանք., էջ 26: 12 Հակոբյան Թ., Հայեր և թուրքեր: Պատերազմ, սառը պատերազմ, դիվանագիտություն, Երեւան, 2012, էջ. 282: 13 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 287: 14 Տե՛ս Արշակյան Գ., Նշվ. աշխատանք., էջ 27: 1992 Աշնանը Հայաստանում առաջացավ հացի խնդիր, որը շրջափակման պատճառով գտնվում է ծանր սոցիալ-տնտեսական իրավիճակում: Հայաստանը պետք է հաց գներ Եվրամիության վարկի դիմաց: Նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանը կապվել է վարչապետ Ս. Նա Դեմիրելի հետ քննարկել է Թուրքիայի տարածքով ցորեն ներկրելու հնարավորությունը: Վերջինիս դրական պատասխանից հետո հոկտեմբերին Անկարայում ստորագրվեց համապատասխան պայմանագիր, փոխարենը Թուրքիան հարյուր հազար տոննա հացահատիկ տրամադրեց Հայաստանին: Նոյեմբերին Սիրիայի նախագահ Հրանուշ Հակոբյանը Հայաստան էր ժամանել Թուրքիայի տարածքով: Ասադի նվիրած վեց հազար տոննա հացահատիկ: 1992 թ. Դեկտեմբերի 29-ին Լ. Տեր-Պետրոսյանի հեռախոսազրույցը Ս. Դեմիրելի հետ, որի ընթացքում Թուրքիայի վարչապետը պատրաստակամություն հայտնեց շարունակել հացահատիկի առաքումները Հայաստան, ինչպես նաև քննարկել Թուրքիայի տարածքով Հայաստան երրորդ երկրներից էլեկտրաէներգիա մատակարարելու հնարավորությունը: , Հայաստան-Թուրքիա արձանագրության նախագծի և Երևան-Անկարա հարաբերությունների վերաբերյալ բանակցությունները շարունակվեցին մինչև 1993 թվականի գարուն: Հենց այդ ժամանակ էլ կողմերի միջև հարաբերությունները կրկին սրվեցին ՝ կրկին պայմանավորված լինելով ղարաբաղյան խնդրով: Հավելենք, որ, ամենայն հավանականությամբ, հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացման Թուրքիայի որոշիչ միտումը պայմանավորված էր Հայաստանը Թուրքիայի քաղաքական ուղեծրում պահելու փաստով: Քանի որ Թուրքիան ներկայացնում էր Արևմուտքի շահերը, այդ ժամանակ Հայաստանն անմիջականորեն ներգրավվեց արևմուտքի ազդեցության ոլորտում ՝ թուրքական միջավայրի միջոցով: Այլ կերպ ասած, Արեւմուտքի հետ կապը միջնորդվում էր Թուրքիայի միջոցով: Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացման տրամաբանությունից, Karabakhարաբաղի հարցը դրանում աստիճանաբար դառնում է որոշիչ գործոն, որի վրա Թուրքիայի դիրքերը անընդհատ սրվում են Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից: Իր հերթին պետք է ընդգծել, որ Թուրքիան այդ հարցը բարձրացնում է ՝ համաշխարհային հանրության ուշադրությունը Հայոց ցեղասպանության ճանաչումից շեղելու համար: Թուրք-հայկական հարաբերություններն ավելի բարդացան 1993-1994 թվականներին: Մասնավորապես, 1993 թ. Ապրիլին, երբ հայկական ուժերը ազատագրեցին Քելբաջարը (Քարվաճառ), հայ-թուրքական հարաբերությունները ծայրաստիճան սրվեցին: Թուրքիայի արձագանքը Քելբաջարի ազատագրմանը շատ սուր էր: Արդեն ապրիլի 2-ին Թուրքիան հայտարարեց, որ այսուհետ ստուգելու է բոլոր այն ինքնաթիռները, որոնք Թուրքիայի տարածքով բեռներ են տեղափոխում Հայաստան: Ապրիլի 3-ին Թուրքիան արգելեց իր տարածքով դեպի Հայաստան բեռնափոխադրման բոլոր տեսակները `ասելով, որ« դրանք նպաստում են Ադրբեջանի դեմ հայերի ռազմական ջանքերին »: H-50 օդային միջանցքը փակ էր ինչպես հայկական ինքնաթիռների, այնպես էլ Գյումրի-Կարս գծի դիմաց ՝ այդպիսով Հայաստանը ենթարկելով ամբողջական շրջափակման: Դրան հաջորդեցին բացահայտ ռազմական սպառնալիքներ: Այդ օրերին Թուրքիայի քաղաքական ու ռազմական շրջանակներում ակտիվորեն քննարկվում էր ղարաբաղյան հակամարտությանը թուրքական հնարավոր ռազմական միջամտության հարցը: Նախագահ Թ.Օզալը հայտարարություն արեց «կասեցնել հայերի առաջխաղացումը թուրքական ռազմական ուժերի կողմից»: Ավելին, նա հայտարարեց. «Timeամանակն է, որ Թուրքիան ատամներ ցույց տա Հայաստանին»: Տ.Օզալի ռազմատենչ հայտարարությունները առիթ հանդիսացան Անկարային `քննարկելու« Կիպրոսի տարբերակը »Հայաստանում կիրառելու հարցը: Ենթադրվում էր, որ վարկածը հարձակվելու է հանկարծակի արագ և արագ գրավելու Հայաստանը: Այդ ընթացքում ապրիլ ամսին համալրվեցին Հայաստանի սահմանամերձ շրջանում «պատրաստության մեջ գտնվող» թուրքական զորամիավորումները: Նշենք, որ Քելբաջարի ազատագրումից հետո Թուրքիայի կոշտ դիրքորոշումը, հավանաբար, պայմանավորված էր նրանով, որ դա այն տարածքների օկուպացիայի սկիզբն էր, որոնք հետագայում Ադրբեջանի կողմից կկոչվեին «գրավյալ տարածքներ»: Այս կապակցությամբ տեղին է մեջբերել 1993 թվականը: Ապրիլի 20-ին վարչապետ Ս. Դեմիրելի խոսքերը ՀՀ Նախագահին ուղղված: Վերջինս, ցույց տալով քարտեզը, ասաց. «Սա Հայաստան է, սա հայկական հող է, մենք ոչ մի հարց չունենք, սա մեր հարևանն է, սա Karabakhարաբաղն է, սա հայկական հող չէ, բայց հայերն այնտեղ են ապրում, դուք մտահոգություններ ունեք, վերցրել եք Karabakhարաբաղ, մենք դա հասկացանք, սա Լաչինն է, սա քո հողն է: Ո՛չ, այնտեղ հայեր չէին բնակվում, դու վերցրեցիր, ասացիր, որ դա անվտանգության համար է, մենք դա էլ հասկացանք: Ի՞նչ գործ ունեք Քելբաջարի հետ: Դուք սպանում եք մեր եղբայրներին: »17 Թուրք-հայկական լարված հարաբերությունների մթնոլորտում 1993-ի հուլիս-օգոստոս ամիսներին հայկական ուժերը ունեցան նոր հաջողություններ: ԼRՀ բանակին հաջողվեց ազատագրել Աղդամ և Ֆիզուլի, abաբրայիլ և Zanանգե 15 Չաքրյան Հ., Karabakhարաբաղի հարցը հայ-թուրքական հարաբերությունների համատեքստում, Երևան, 1998, էջ: 23 16 Նույն տեղում, Պ. 17 Հակոբյան Թ., Նշվ. Աշխ., Էջ 297: լան Հանգամանք, որը բողոքի մեծ ալիք բարձրացրեց Թուրքիայում: 1993 թվականին հայկական ուժերի հաջողության կապակցությամբ Հուլիսի 25-ին Թուրքիայի նորընտիր նախագահ Ս. Դեմիրելի նստավայրում տեղի ունեցավ Թուրքիայի Անվտանգության խորհրդի դռնփակ նիստ, որից հետո Արտաքին գործերի նախարար Հ. Չեթինը հայտարարեց, որ օգտվելով Ադրբեջանի ներքին անկայունության մասին ՝ «նկատի ունենալով Ադրբեջանում տեղի ունեցող իշխանափոխությունը», հայերը «գրավել էին» նոր տարածքներ: Նա հայերին զգուշացրեց, որ նրանք չեն կարողանա այդ տարածքները պահել իրենց ձեռքում: «Հայաստանը շատ թանկ է վճարելու այս տարածքների համար», - ասաց նա: 1994-ի զինադադարը ղարաբաղյան ճակատում 2006-ի մայիսին ղարաբաղյան ռազմաճակատի զինադադարը թուլացրեց լարվածությունը Հայաստանի և Թուրքիայի միջև նոր մակարդակի ՝ հայ-թուրքական հարաբերությունները նոր մակարդակի հասցնելով: 1994 Մայիսյան զինադադարի նախօրեին Նախագահ Ս. Դեմիրելը հարցազրույցում ասաց. «Թուրքիան պատրաստ է դիվանագիտական ​​հարաբերություններ հաստատել, եթե Հայաստանը իր զորքերը դուրս բերի Ադրբեջանի տարածքից: Հայաստանի նկատմամբ մեր վերաբերմունքը հիմնված չէ թշնամանքի վրա: Սակայն եթե նրանք ցանկանում են տարածաշրջանում գոյություն ունենալ որպես անկախ պետություն, ապա նրանք պետք է լավ հարաբերություններ ունենան Թուրքիայի հետ: Նրանք շարունակում են սպանել մարդկանց և գրավել Ադրբեջանի տարածքը: «Մենք եվրոպական երկրների ղեկավարներին ասել ենք, որ եթե արևմտյան երկրները հրապարակավ սատարեն Հայաստանին, իսկ մահմեդական երկրները օգնության հասնեն Ադրբեջանին, ապա Կովկասում կսկսվի մահմեդական-քրիստոնեական պատերազմ»: Նմանատիպ այլ հայտարարություններից ենթադրվում էր, որ Թուրքիան արդեն որդեգրել էր հայ-թուրքական հարաբերություններում և ապագայում կշարունակի խոսել նախապայմանների լեզվով: Ինչ վերաբերում է հայկական կողմին, Լ. Տեր-Պետրոսյանի խոսքերով, «Թուրքիան իր համար ծուղակ է ստեղծել, որից չի կարող դուրս գալ, քանի որ Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը կապված է Լ-հակամարտության կարգավորման հետ: « Եթե ​​Թուրքիան իսկապես շահագրգռված է նպաստել Լեռնային արաբաղի հակամարտության կարգավորմանը, որը նա վերածել է հարաբերությունների 18 Նույն տեղում, էջ 307: 19 Նույն տեղում, Պ. Թուրքիան շատ ավելի հեշտ կհասներ իր նպատակներին, եթե մինչ այժմ բարելավեր իր հարաբերությունները Հայաստանի հետ »20: Հետադարձ հայացք գցելով հայ-թուրքական 1991-1994 թվականներին Պետք է նշել, որ այս հարաբերությունները բնութագրվում են բարդ և հակասական գործընթացներով: Մերձեցման միտումները երբեմն ի հայտ են եկել Հայաստանի և Թուրքիայի միջև, երբեմն էլ սրվել են հարաբերությունները: Որպես կանոն, մերձեցման որոշակի փուլում հայ-ադրբեջանական հակամարտության գոտում ռազմաքաղաքական իրավիճակը սրվել է ՝ այդպիսով մերձեցման միտումները դարձնելով աննշան: Թուրքիայի վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ կախված էր ղարաբաղյան հիմնախնդրի ընթացքից, ինչը, որպես լարվածության աղբյուր, բացասաբար էր անդրադառնում երկու երկրների հարաբերությունների վրա: Բացի այդ, հարկ է նշել, որ Երևանի հետ դիվանագիտական ​​հարաբերություններ հաստատելու համար թուրքական կողմը նաև նախապայմաններ է առաջադրել, որպեսզի Հայաստանը հրաժարվի Հայոց ցեղասպանության հետ կապված իր հայցերից և Թուրքիայի դեմ տարածքային պահանջներ չներկայացնի: Փաստորեն, թուրքական կողմը ընտրեց Հայաստանի վրա ճնշում գործադրելու քաղաքականությունը ՝ փորձելով օգտագործել Հայաստանի տնտեսական և քաղաքական դժվարությունները ՝ նրանից զիջումներ կորզելու համար: Գայանե Հովհաննիսյան ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 1991-1994 Հիմնաբառեր. Հայաստան, Թուրքիա, Ռուսաստան, Ադրբեջան, Լ Nagorno հակամարտություն, Հայոց ցեղասպանություն, Ալատոնյան ծրագրի ամփոփում: ։

Հոդվածը նվիրված է 1991-1994 թթ. հայ-թուրքական հարաբերությունների սկզբնավորման բարդ ու հակասական ընթացքին, որի ընթացքում երկկողմ հարաբերություններում ձևավորված միտումներն ընդհանուր գծերով շարունակվում և իրենց դրսևորումներն են ունենում մինչ օրս։ Ի մասնավորի, լուսաբանված են 1990-ական թթ. սկզբներին հայթուրքական քաղաքական առաջին երկխոսությունները, ներկայացված են Թուրքիայի կողմից հայկական կողմին առաջադրված նախապայմանները։ Հոդվածում անդրադարձ է կատարվել նաև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը՝ պայմանավորված այն էական ազդեցությամբ, որ ունի վերջինս հայ-թուրքական հարաբերություններում։

ՄԱՐՇԱԼԻ ՊԼԱՆՆ ԱՄԵՐԻԿՅԱՆ ՀԱՎԱԿՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄԵրկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտը նշանակալի փոփոխություններ առաջացրեցմիջազգային իրադրության մեջ։ Ֆաշիստական երկրների ջախջախոմը, պատերազմի հակաֆաշիստական բնույթը, ինչպես նաև Գերմանիայի ու նրա դաշնակիցների ջախջախման գործում Խորհրդային Միության ունեցած մեծ դերը փոխեցին կապիտալիստական և սոցիալիստական վարչակարգերի միջևեղած ուժերի հարաբերակցությունը հօգուտ սոցիալիստականի։ Կապիտալիստական ճամբարիերկրներից միայն ԱՄՆ էր, որ պատերազմից դուրս էր եկել սեփական տնտեսական, քաղաքական,ռազմական համակարգերն ավելի ամրապնդած։ Ամերիկյան մոնոպոլիստները որդեգրել էին համաշխարհային գերիշխանության հասնելու նոր մոդել, որի բաղկացուցիչ մասերից էր նաև Մարշալի պլանը։ «Այս ծրագիրն ի հայտ եկավ այն ժամանակ,երբ Ուոլլ-սթրիթի ֆինանսիստներն ու տնտեսագետները հասկացան, որ ապահովել ԱՄՆ-ի տնտեսական հետագա աճը և ֆինանսական կայունությունը միայն գաղութային երկրների հաշվին՝ այլևս հնարավոր չէ։ Սոցիալիստական երկրների ներկայացուցիչները կարծում են, որ այդ ծրագիրը վկայում է համաշխարհային իմպերիալիզմի խոցելիության, այլ ոչ թե նրա հզորության մասին, ինչպես փորձում ենցույց տալ կապիտալիստական երկրների համապատասխան շրջանակները»1։ 1947 թ. հունիսի 5-ին «Նյու-Յորք ջերալդ թրիբյուն» թերթին տված հարցազրույցում գեներալՄարշալը հայտարարեց, որ ամբողջ ժամանակ խոսում են ինչ-որ ծրագրի մասին, մինչդեռ նման բանգոյություն չունի։ Ամերիկացիները պարզապես ցանկացել են տնտեսական օգնություն ցուցաբերելԵվրոպային և օգնել նրան հնարավոր բոլոր ոլորտներում արագ վերականգնել կորցրածն ու բռնելզարգացման ուղին։ «Ամերիկյան իմպերիալիստները նպատակ ունեին լուծել երկու կարևոր խնդիր. նախ խուսափելտնտեսական ճգնաժամից՝ եվրոպական երկրներին տալով հնարավորություն շարունակելու գնելամերիկյան արտադրության ապրանքները, և օժանդակել իմպերիալիստական համակարգի պահպանմանը Եվրոպայում՝ միաժամանակ ամրապնդելով ժողովրդավարական կարգերի հաստատումը»2։ Ահա այս երկու խնդիրները պետք է լուծեին ամերիկյան ֆինանսական համակարգի ներկայացուցիչները՝ ներարկումներ անելով եվրոպական երկրների տնտեսությունների մեջ, որն ի վերջո տնտեսական և քաղաքական կախվածություն էր առաջացնելու ԱՄՆ-ից։ Նրանց հաջողվեց այս ամենն անելնաև Եվրոպայի հատկապես արևմտյան հատվածի երկրների տնտեսական քայքայվածության արդյունքում, քանզի պատերազմների հետևանքների հաղթահարումը նրանց ուժերից վեր էր։ «Ֆինանսավորումն ըստ Մարշալի պլանի հնարավորություն էր տալիս ամերիկյան կառավարողշրջաններին եվրոպական այն երկրներին, որոնք կմիանային այդ ծրագրին, մշտապես պահել նրանցկախվածության մեջ ԱՄՆ-ից»3։ Ծրագրի նպատակներից մեկն էլ այն էր, որ «Արևմտյան Եվրոպայիերկրները պետք է գտնվեն մեկ ընդհանուր տնտեսական մակարդակի վրա, որը հնարավորություն չէրտա նրանց սեփական ուժերով հաղթահարել խոչընդոտները և բռնել զարգացման ուղին»4։ Եվրոպայի պառակտումը, որը ևս ծրագրի արդյունք էր, ծանր հետևանքներ ունեցավ արևմտաեվրոպական երկրների համար։ Մինչ պատերազմն այս երկրներն արտահանում էին Արևելյան Եվրոպաշուրջ 2 միլիարդ դոլարի ապրանք, մինչդեռ հիմա այն կրճատվել էր երեք անգամ՝ հասնելով 788 մլն-ի։ Արտահանվող ապրանքները գերազանցապես բաղկացած էին մեքենաներից, արտադրական սարքավորումներից և պատրաստի արտադրանքից։ Մյուս կողմից Արևելյան Եվրոպայից ներկրումները,որոնք հիմնականում հումքի տեսքով էին, այս ընթացքում 21%-ից կրճատվել էին՝ հասնելով 7%-ի։ Տնտեսական կապերի խաթարումն Արևմուտքի և Արևելքի միջև ծանր հարված էր հասցրել Եվրոպայիտնտեսությանը։ Բնական է, որ այս իրավիճակում շահող կողմը միայն ԱՄՆ էր, քանզի նրա ապրանքները զերծ էին մնում եվրոպականի հետ մրցակցությունից։ Մարշալի պլանը ոչ միայն չբերեց եվրոպական երկրներին սպասվող տնտեսական բարգավաճումը, այլև որոշ ոլորտներում տարավ նրանց դեպի փակուղի։ Այս ծրագրի իրականացումը պակաս վնասաբեր չէր նաև ԱՄՆ-ի համար։ Առաջացած դոլարայինդեֆիցիտը բերեց ապրանքների արտահանման կրճատմանը, որի արդյունքում ԱՄՆ-ից արտահանումը1948-1949 թթ. ընթացքում 26%-ից կրճատվեց մինչև 17%-ի, որը համաշխարհային շուկայում նրաունեցած մասնաբաժինն էր։ ԱՄՆ-ի արտաքին առևտրի վրա իր ազդեցությունն էր թողնում նաև քաղաքական գործիչների կողմից ընդունված էմբարգոն, որը գործում էր Խորհրդային Միության, Արևելյան Եվրոպայի և Չինաստանի հետ հարաբերություններում, և սրա արդյունքում 3 մլն ամերիկացիդարձել էր գործազուրկ։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ անգլո-ամերիկյան քաղաքականության հեռահարծրագրերում ուրվագծվող պատերազմի նախապատրաստման առաջին քայլերից մեկը եղել է հենցՄարշալի պլանը։ Այս ծրագրին հաջորդել է Հյուսիսատլանտյան դաշինքի ստեղծումը։ Մարշալի պլաննամերիկյան ռազմական ծրագրերի իրականացման հիմքերից մեկն էր, որը հնարավորություն տվեցմոնոպոլիստներին իրենց վերահսկողությունը սահմանել Արևմտյան Եվրոպայի երկրների վրա և հարմարեցնել նրանց տնտեսությունը պատերազմի պահանջներին ու նախապատրաստել այդ երկրներնԱՄՆ-ի գլխավոր շտաբի կողմից մշակված ծրագրերի իրականացման համար։ Միաժամանակ նշենք, որԱՄՆ-ն իր արտաքին քաղաքականության վրա 1940-ականների վերջին և 1950-ականների սկզբին,որոնց մեջ մտան «Թրումենի դոկտրինան, Մարշալի պլանը և Հյուսիսատլանտյան դաշինքը», ծախսեց47 մլրդ դոլար, որի ¾-ն ուղղվեց միայն դեպի Արևմտյան Եվրոպա1։ Մարշալի ծրագրի իրականացման ընթացքում խորը հակասություններ առաջացան այդ ծրագրինմիացած երկրների միջև։ «Հակասությունները հիմնականում պայմանավորված էին տնտեսական գործոններով»2։ Անգլիան Արգենտինայի և Բրազիլիայի հետ ավելի խորացրեց իր հարաբերությունները ևսպառնաց ԱՄՆ-ին կրճատել այդ երկրներից գյուղատնտեսական ապրանքների արտահանումն ԱՄՆ,եթե վերջինս չկիսվի ատոմային զենքի պատրաստման գաղտնիքով։ 1949 թ. անգլիական կառավարությունն ընդունեց որոշում 25%-ով կրճատել Անգլիայի դոլարային գնումները։ Որոշ ժամանակ անց անգլիացիներն սկսեցին ավելի քիչ գնել ամերիկյան նավթ, որի պատճառով ԱՄՆ-ի կողմից դոլարայինօգնությունը դեպի Մեծ Բրիտանիա դադարեց։ Հարթ չէին նաև Անգլիայի ու Ֆրանսիայի միջև հարաբերությունները. Անգլիան փորձում էր ավելիթույլ Ֆրանսիայի նկատմամբ այնպիսի գերակայություն ստանալ, ինչպիսին ուներ ԱՄՆ-ն Անգլիայինկատմամբ։ ԱՄՆ-ն օգտվեց այս հակասությունից, որոնք կային եվրոպական երկրների միջև և 1949 թ.տեղի ունեցած «Եվրոպական երկրների տնտեսական համագործակցության համագումարում» ամերիկյան իմպերիալիստները խոստացան զիջումների գնալ, եթե Եվրոպայում աստիճանաբար վերացվենառկա մաքսային խոչընդոտները երկրների միջև։ 1949 թ. ֆրանսիական Աննեսի քաղաքում 33երկրների մասնակցությամբ համագումարի ժամանակ որոշվեց 50%-ով կրճատել մաքսային տարիֆները։ «1950 թ․ համագումարներից մեկի ժամանակ քննարկվեց տնտեսական միասնական խմբավորման ստեղծման գաղափարը, որի մեջ պետք է մտնեին Ֆրանսիան, Իտալիան, Բելգիան, Հոլանդիան,Լյուքսեմբուրգը, իսկ հետագայում նաև Արևմտյան Գերմանիան»3։ Այս ցանկից բացակայում էր Անգլիան, որի բացակայությունն ԱՄՆ-ի ներդրած ջանքերի արդյունք էր։ «Անգլիան փորձեց հավասարակշռությունը Եվրոպայում պահելու համար համագործակցություն հաստատել Սկանդինավյաներկրների հետ, բայց անգլիական քաղաքական ձգտումները միշտ չէ, որ հաջողությամբ էին պսակվում»4։ «Այս ամենն ավելի խորությամբ հասկանալու համար պետք է նախ և առաջ անդրադառնալ այսամենին նախորդած իրադարձություններին»5։ Պատերազմի ավարտից հետո ամերիկյան արդյունաբերությունն ավելի էր ամրապնդել իր դիրքերը, իսկ «կապիտալի ծավալն այս ոլորտում հասել էր 49 մլրդ-ից 75-ի»6։ Արդյունաբերության մեջ նորագույն տեխնոլոգիաների ներդրման մակարդակը հասել էր 25%-ի և միևնույն ժամանակ ԱՄՆ-ը հասելէր նրան, որ արտադրում էր արդեն այնքան արտադրանք, որը կբավարարեր ևս 50 մլն բնակչությանպահանջները՝ միաժամանակ օգտագործելով դրա համար 8%-ով քիչ մարդկային ռեսուրս։ ԱՄՆ-ումգործազրկության մակարդակը կազմում էր 9 մլն մարդ, որը դրական ցուցանիշ էր, բայց «ամերիկյանտնտեսության նման աճից օգտվում էր միայն մոնոպոլ հատվածը. նրանք իրենց 250 խոշոր ընկերություններով հանդերձ տնօրինում էին երկրի արտադրանքի 65%-ը»1։ Ամերիկյան կապիտալիստները սեփական եկամուտները պահպանելու և ընդլայնելու ցանկությունունեին, և ինչպես նշում էր նախագահ Թրումենը, իրենք չեն կարող հրաժարվել համաշխարհային հեգեմոնիայից, քանզի այդ պահին ԱՄՆ-ից ավելի հզոր պետություն գոյություն չուներ։ ՊատերազմումԳերմանիայի, Ճապոնիայի, Իտալիայի պարտությունները և Ֆրանսիայի ու Անգլիայի տնտեսական քայքայվածությունը միաժամանակ հեշտացնում ու բարդացնում էին այդ քաղաքականության իրականացումը. հեշտացնում էին այն առումով, որ «ԱՄՆ-ը միակ երկիրն էր, որ կկարողանար բավարար քանակությամբ ապրանքներ և կապիտալ արտահանել, ինչը նրան հնարավորություն էր տալիս ամրապնդելիր դիրքերը, գրավել նոր շուկաներ և մեծացնել ազդեցությունը Լատինական Ամերիկայում, Ասիայում ևԱֆրիկայում»2։ Քաղաքականության իրականացումը բարդ էր այն առումով, որ եվրոպական երկրներըփորձում էին վերականգնել իրենց քայքայված տնտեսությունները և հեռու մնալ արտաքին ազդեցություններից։ Բացի այդ, աշխարհում գնալով մեծանում էր ԽՍՀՄ դերն ու ազդեցությունը, ինչը ևս խոչընդոտ էր։ Ուստի, «ԱՄՆ-ը փորձեց իր ծրագրերն իրականացնել կապիտալիստական երկրների դեգրադացիայով և աշխարհում ժողովրդավարության տարածման քողի ներքո»3։ Ամերիկյան ֆինանսիստները նախընտրում էին ներդրումների ուղիղ տարբերակները, որը նրանցհնարավորություն էր տալիս ամրապնդել իրենց դիրքերը միջազգային շուկայում։ Նրանք արտաքինշուկաներում ավելի շատ հետաքրքրված էին արդյունահանվող ոլորտներում իրականացվող ներդրումներով, քան վերամշակվող արդյունաբերությամբ։ Վերջիններս այս իրավիճակում գերադասում էին արտահանել իրենց երկրի պատրաստի արտադրանքը, նաև խնայողաբար օգտագործել ԱՄՆ-ի չվերականգնվող ռեսուրսները։ «Ֆինանսական տեսանկյունից ավելի ձեռնտու էր նաև օգտագործել ավելիաղքատ երկրների էժան աշխատուժը»4։ Հետաքրքիր է, որ 1947 թ. 736 մլն դոլար ներդրումներիցմիայն 661 մլն-ն իրականացվել է նավթային ոլորտում, մասնավորապես՝ Լատինական Ամերիկայում(Կարիբյան ավազանում) և Մերձավոր Արևելքում։ «ԱՄՆ-ի տնտեսական ծրագրերում կարևոր տեղ էր զբաղեցնում նաև Չինաստանը՝ իր 450 միլիոնանոց շուկայով»5։ Այդ շուկա մտնելու առաջին քայլերից մեկը եղավ Ֆիլիպինների նկատմամբ գերադասի կարգավիճակ հաստատելը։ Երկրորդ աշխարհամարտում ԱՄՆ-ի նպատակը հեռավոր Արևելքում անգլիական դիրքերի թուլացումն էր, Ճապոնիայի ջախջախումը, որոնք հնարավորություն էինտալու մեծացնել ազդեցությունը Չինաստանի վրա՝ օգտագործելով նրա մարդկային ռեսուրսներն ուօգտակար հանածոները։ 1944 թ. ստեղծվեց ամերիկա-չինական առևտրաարդյունաբերական պալատը, որի նախագահ դարձավ Թոմաս Ուոթսոնը։ 1945 թ. Չինաստան այցելեց Դոնալդ Նիլսոնը, որը համաձայնություն ձեռք բերեց չինացիների հետ Կենտրոնական և Հարավային Չինաստաններում շուրջ600 գործարանի կառուցման մասին, որտեղ աշխատելու էին 5մլն չինացիներ։ Չինաստանն Արևելքումպետք է փոխարիներ տնտեսապես թուլացած ու քայքայված վիճակում գտնվող Ճապոնիային։ Միաժամանակ հասկանալի է նաև, որ պատերազմի ավարտից հետո դեռ երկար ժամանակերկրների միջև թշնամական հարաբերությունները պահպանվելու էին, ուստի, «անհրաժեշտ էր ստեղծել փոխհամագործակցության մեխանիզմներ»6։ Այդպիսի դերակատարում ստանձնեցին Վերակառուցման և զարգացման համաշխարհային բանկը, Արժութային հիմնադրամը, Համաշխարհային բանկը ևայլ կազմակերպություններ։ Այս կազմակերպությունների հիմնումը համաշխարհային տնտեսությաննկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու լավագույն տարբերակն էր, որը մշակվել էր ԱՄՆ-իֆինանսական և քաղաքական ոլորտների գործիչների համագործակցության արդյունքում։ Չինաստանի նկատմամբ վարվող ամերիկյան քաղաքականությունն ամբողջությամբ ձախողվեց,երբ Չինաստանում սկիզբ առած ազգային-ազատագրական շարժումը տապալեց Չան Կայ Շիի իշխանությունը, և երկիրը թևակոխեց սոցիալիստական համակարգ, իսկ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության ղեկավար դարձավ Մաո Ցզե Դունը7։ Միջազգային առևտրի խաթարումը մեծ վնաս էր հասցնում առաջին հերթին հենց ԱՄՆ-ին, որիտնտեսության կառուցվածքը մեծ մասամբ հիմնված էր արտահանման վրա։ Կորցնելով Ասիան և մաս7 Նույն տեղում, 485-486։ նավորապես՝ Չինաստանը, որի մեծ բնակչությունն ու ռեսուրսները հույսեր և հեռահար նպատակներէին առաջացրել ամերիկացիների մոտ, վերջիններս իրենց հայացքն ուղղեցին արդեն դեպի Եվրոպա։ Սակայն ներթափանցումը եվրոպական տնտեսություններ այդքան էլ հեշտ չէր. նախ ամերիկյաններդրողները ցանկանում էին կառուցել, իսկ որոշ տեղերում վերականգնել հսկայական արտադրություն տվող գործարաններ, մինչդեռ եվրոպական քայքայված տնտեսությունն անհրաժեշտ ծավալիառևտրաշրջանառություն չէր կարող ապահովել, իսկ այդ պարագայում ներդրված գումարները հնարավոր է չարդարացնեին սպասելիքները1։ Ներդրողներին հետաքրքրում էր երկրների քաղաքականկայունությունը, որը պետք է երաշխավորեր իրականացված ներդրումների անվտանգությունը։ Եվրոպան վասալացնելու ձգտումները հանդիպում էին լուրջ խոչընդոտների, քանզի Եվրոպայիբնակչության քաղաքակրթական ավելի բարձր մակարդակը դա թույլ տալ չէր կարող։ ՄերձավորԱրևելքի, Կենտրոնական և Հարավային Ամերիկաների կախվածության մեծացումը պայմանավորվածէր այս երկրների կապիտալիստական հարաբերությունների թույլ կամ նոր-նոր առաջացմամբ և զարգացմամբ, իսկ Եվրոպայում ամերիկացիները գործ ունեին հզոր տնտեսական ավանդույթներ ունեցողերկրների հետ, որոնց համար տնտեսական կախվածությունը կնշանակեր հրաժարվել սուվերեն որոշումներ ընդունելուց այնպիսի հարցերում, որոնք վերաբերում էին ազգային արժույթին, վարվող տնտեսական կուրսին, սոցիալական հարաբերություններին, իսկ այս ամենն ի վերջո բերելու էր սեփականազգային ինքնուրույնության կորստին։ Ծրագրի իրականացումն արդեն հաջորդ տարի տվեց իր առաջին արդյունքները, ԱՄՆ-ից արտահանումն սկսեց աճել դեպի Եվրոպա, որի արդյունքում առևտրի մեջ բացասական բալանսը Եվրոպայիհամար 1938 թ. համեմատությամբ 0,4 մլրդ դոլարից հասել էր 1946 թ. 4,2 մլրդ դոլարի, իսկ արդեն1947 թ.՝ 5,4 մլրդ-ի2։ 1945-47 թթ. ընթացքում Ֆրանսիան ոչ մի մեծ դրամական օգնություն չստացավ, որը հնարավորություն կտար կատարելագործել սեփական արդյունաբերությունը։ Ֆրանսիային անընդհատ խոստանում էին երկարաժամկետ վարկային միջոցներ, մինչդեռ իրականացնում էին հակառակը։ «Առաջին փոխառությունը Ֆրանսիան ստացավ 1945 թ. դեկտեմբերի 4-ին, երբ ԱՄՆ-ի Արտահանման և ներմուծման բանկը հատկացրեց 550 մլն. դոլարի օգնություն, որից 400-ը Ֆրանսիան ծախսեց ԱՄՆ-ից ապրանքներ ձեռք բերելու համար»3։ 1946 թ. Վաշինգտոն մեկնեց Ֆրանսիայի ժամանակավոր կառավարության ղեկավար ԼեոնԲլյումը, որպեսզի կարգավորի առկա խնդիրները և փորձի ստանալ այնքան ֆինանսական օգնություն,որքան տրվում էր Անգլիային։ Լ. Բլյումը փորձում էր բանակցել 2,5-3 մլրդ դոլար ստանալու համար,մինչդեռ ֆրանսիական ամենօրյա պարբերական «Մոնդը» իր այդ օրվա համարում կասկածի տակ էրդնում այդ գումարի բավարար լինելը4։ Լ. Բլյումին հաջողվեց ստանալ ոչ ավելի քան 650 մլն. դոլարիփոխառություն, իսկ ԱՄՆ-ի ֆինանսների նախարար Վինսոնը ոչ մի հավաստիացում չտվեց, որկօժանդակի Համաշխարհային բանկից ևս 550 մլն. դոլար օժանդակություն ստանալու համար5։ 1946թ. Ֆրանսիան դիմեց Համաշխարհային բանկին 500 մլն. դոլար ստանալու համար, սակայն հարցիքննարկումը ձգձգվեց մեկ տարի և հետո հաստատվեց ոչ թե 500 մլն., այլ ընդամենը 250 մլն. դոլարիվարկային միջոցներ։ «Հոկտեմբերի 25-ին ԱՄՆ-ի նախագահ Թրումենը դիմեց կոնգրեսին՝ 650 մլնդոլար խնդրելով Ֆրանսիայի և Իտալիայի համար։ Գեներալ Մարշալն առաջարկեց 597 մլն., որըպետք է բաժանվեր 3 երկրների՝ Ֆրանսիայի, Իտալիայի և Ավստրիայի միջև, սակայն կոնգրեսը հաստատեց միայն 522 մլն, իսկ Ֆրանսիային բաժին հասավ 248 մլն դոլար»6։ Յուրաքանչյուր հատկացվող ֆինանսական միջոց արտաքին գործերի նախարարության կողմիցորոշակի ինքնուրույնության կորստի դիմաց էր իրականացվում։ Լ. Բլյումն իր բանակցությունների ժամանակ կնքեց 2 կարևոր պայմանագիր։ Նախ նշենք, որՖրանսիայի ավիացիայի նախարար Շառլ Տիյոնը մերժել էր ԱՄՆ-ի «5-րդ անկախության» հայտը,սակայն 1946 թ. մարտի 22-ին Մաքս Գիմանը կնքեց պայմանագիր, որով ոչ միայն հաստատում էինայդ հայտը, այլև 12 ավիացիոն բազաներ հիմնելու թույլտվություն էին տալիս7։ Մյուս պայմանագիրըվերաբերում էր կինոարտադրությանը. այս պայմանագրերը մեծ հարված հասցրին ֆրանսիականտնտեսության երկու կարևորագույն ճյուղերին՝ ավիացիային և կինոարտադրությանը։ Այս համաձայնագրերն էին, որ Ֆրանսիային դրեցին տնտեսական կախվածության մեջ ԱՄՆ-ից1։ Եվրոպայի վերակառուցման քաղաքականության իրականացման հարցում կային որոշակի տարաձայնություններ։ Սկզբնական հաշվարկները ցույց էին տալիս, որ դրա համար անհրաժեշտ է 29,2մլրդ դոլար, սակայն շուտով հատկացվող գումարի չափն իջեցվեց 21 մլրդ.։ Գումարի չափը և իրականացվող քայլերի հերթականությունն անընդհատ քննարկվում էին Թրումենի կողմից նշանակվածհանձնաժողովներում, որտեղ նախագահում էին Կրուգը, Նորսը, Հարիմանը։ «Մարշալն առաջարկումէր սկզբում տրամադրել 7․5 մլրդ. դոլար և միաժամանակ չէր կարողանում որևէ կոնկրետ գումարիչափ նշել, որն անհրաժեշտ կլիներ գործընթացն ավարտին հասցնելու համար՝ միայն նախասահմանելով 16-20 մլրդ դոլար ընդհանուր ծրագրի համար»2։ Պատերազմի արդյունքում բաժանված և ավերված Ֆրանսիան ու արևմտաեվրոպական մյուսերկրները կկարողանային արագ և առանց սեփական սուվերենությունը կորցնելու վերականգնելիրենց արտադրողական հզորությունները, եթե ստանային արտադրական սարքավորումներ, մեքենաներ, ինչպես նաև ունենային էներգակիրների մշտական աղբյուրներ՝ նկատի ունենալով առաջին հերթին Ռուրյան ածուխը, սակայն Գերմանիայի հետ տնտեսական համագործակցությունը ենթարկվում էրսահմանափակումների3։ Մյուս կողմից արտադրության զարգացման համար երկրներին անհրաժեշտէին երկարաժամկետ տնտեսական ծրագրեր, մեքենաներ, արտադրական սարքավորումներ, սակայնՄարշալի պլանը դա բացառում էր։ Այդ պատճառով երկրներն իրենց տնտեսական քաղաքականությունը մշակելիս հաշվի էին առնում առկա սահմանափակումները, որոնք դրված էին տնտեսությանորոշակի ճյուղերի վրա։ Այս ամենի արդյունքում գյուղատնտեսական մթերքների արտադրությունը ևհանքահումքային մետաղների ու օգտակար հանածոների արդյունահանումը գերակայություն էինստացել վերամշակվող արդյունաբերության նկատմամբ։ Եթե նույնիսկ արտադրական որևէ ճյուղ զարգանում էր այդ երկրներում, ապա դրանք հիմնականում տալիս էին անհրաժեշտ սարքավորումները,որոնք օգտագործվում էին ԱՄՆ-ում արտադրանքի վերջնական տարբերակը ստանալու համար։ Այսճանապարհով ամերիկյան մոնոպոլիստները ոչ միայն թալանում էին եվրոպական երկրները, այլևնպաստում էին նրանց տնտեսական վիճակի բարելավմանը, քանզի «Եվրոպայի համար ԱՄՆ-ին ապրանքների՝ թեկուզ հումքի տեսքով վաճառքը միակ եղանակն էր առևտրաշրջանառություն կազմակերպելու համար»4։ Արդեն նկատելի է, թե ինչ ազդեցություն ունեցան ամերիկյան ֆինանսական միջոցները Եվրոպայիհետ վարվող քաղաքականության մեջ։ Միաժամանակ պետք է նշենք, որ Եվրոպայի վասալացումնՈւոլլ-Սթրիթի կապիտալիստների համար ինքնանպատակ չէր, քանզի այն միայն միջոց էր շուկաներըգրավելու, եվրոպական հարստությանը և արդյունաբերությանը տիրելու համար։ Սա միայն նրանցծրագրերի առաջին հատվածն էր, և սրանով նրանք չէին բավարարվում. նրանց ծրագրերն ավելի հեռուն էին գնում։ Հետագայում արդեն կմշակվեն ծրագրեր Եվրոպայի տարածքում կապիտալի տեղաշարժը դյուրացնելու, ներքին և արտաքին սահմանային խոչընդոտները վերացնելու, արտարժույթը ևֆինանսական ոլորտը կարգավորելու, ինչպես նաև էժան և ենթարկվող աշխատուժի տեղաշարժըԵվրոպայի տարածքում ապահովելու համար։ Ամերիկայի կառավարող շրջանները մշտապես փորձում էին համոզել եվրոպական երկրներին, որանհրաժեշտ է վերացնել առևտրին խոչընդոտող սահմանները։ Եվրոպայի վերաբաժանումը մի քանիգոտիների բերել էր արհեստական խոչընդոտների առաջացմանը, որոնց հաղթահարումից էր կախվածՄարշալի պլանի հաջողությունը։ Այս ժամանակ ի հայտ է գալիս Եվրոպայի տնտեսական միությանստեղծման գաղափարը։ ԱՄՆ-ում լավ էին հասկանում, որ մաքսային ընդհանուր միության ստեղծումնունի իր դժվարությունները, սակայն ստեղծված իրավիճակում դա էր միակ ելքը, իսկ խոչընդոտներըկհաղթահարեին ժամանակի ընթացքում։ Սա էր նաև պատճառը, որ ԱՄՆ-ն սկսեց ողջունել ևօժանդակել Իտալիայի, Ֆրանսիայի և Բենիլյուքսի միջև ստեղծվող տնտեսական միությունը։ Եվրոպական 16 երկրների մասնակցությամբ երկրորդ կոնֆերանսի ժամանակ՝ 1948 թ. մարտի 15-ին կնքվեցտնտեսական համագործակցության մասին պայմանագիր։ Նոր ձևավորվող Եվրոպայում ամերիկացիներն առավելությունը ներդրումների առումով տալիսէին Գերմանիային՝ Ռուրյան ավազանով հանդերձ, և Իտալիային՝ հաշվի առնելով վերջինիս էժան աշխատուժը։ Ամերիկացիները կենտրոնացել էին Ռուրյան ավազանի վրա, որն իր ռեսուրսներով և մարդկային կապիտալով համարվում էր Եվրոպայի արդյունաբերական կենտրոնը և կարող էր ապահովել ոչմիայն գերմանացիների, այլև Արևմտյան Եվրոպայի 200 մլն. բնակչության կենսական պահանջները։ ԱՄՆ-ում հավատացած էին, որ Եվրոպայի տնտեսական կայունացման գործում և ընդհանուր հավասարակշռության պահպանման մեջ կարևոր դեր ունի Գերմանիան։ Ամերիկացիներն իրենց ծրագրերիիրականացման մեջ կարևոր տեղ էին հատկացնում եվրոպական թույլ երկրներում ազդեցության մեծացմանը, որն ավելի մեծ նախաձեռնություններով հանդես գալու երաշխիքներից մեկն էր։ Այս տեսանկյունից կարևոր էր Ավստրիա-Հունգարիա-Ռումինիա նավթային առանցքի ձևավորումը, որը կկտրերԼեհաստանը Բուլղարիայից և կստիպեր Չեխոսլովակիային դեմքով շրջվել դեպի Արևմուտք։ Շուտով Հեռավոր Արևելքում, մասնավորապես՝ Չինաստանում տեղի ունեցող և սպասվողիրադարձությունները բերեցին ամերիկյան քաղաքական շրջանակներին այն համոզման, որ քաղաքական և տնտեսական դաշտում յուրաքանչյուր հաջողություն կենսունակ է միայն ռազմական ուժի առկայության պայմաններում։ Իրադարձությունների նման զարգացումն աստիճանաբար տարավ ծրագիրը տնտեսական բաղադրիչից դեպի ռազմական բաղադրիչ, և արդեն 1948 թ. փետրվարի 27-ին Մարշալը կոնգրեսից Թուրքիա և Հունաստան ռազմական առաքումների համար խնդրեց 275 մլն. դոլար։ Սրան հաջորդեց Թրումենի մարտի 17-ի առաջարկը կոնգրեսին ԱՄՆ-ի ռազմական բյուջեն մեծացնելուվերաբերյալ։ Մարտի 18-ին Ֆրանսիան, Անգլիան, Բելգիան, Հոլանդիան, Լյուքսեմբուրգը Բրյուսելումկնքեցին պաշտպանողական ռազմական դաշինք՝ ուղղված ԽՍՀՄ-ի դեմ։ Բոլոր այս երևույթները տեղգտան «Օգնություն» կոչվող ռազմական ծրագրում։ Այս ընթացքում ԱՄՆ-ը 1,3 մլրդ. դոլար ծախսեցԳերմանիայում, Ավստրիայում, Ճապոնիայում, Կորեայում իր ռազմական ուժերը համալրելու համար։ 1948 թ. ապրիլի 27-ին ԱՄՆ-ի Ազգային անվտանգության խորհրդի նիստում քննարկվեց ռազմական միության հարցը։ Թրումենն իր հուշերում նշում է, որ ինքն առաջարկել է միության մեջ բացի ԱՄՆից, Կանադայից և Բրյուսելյան պակտի 5 երկրներից, ներառել նաև Սկանդինավյան երեք երկրները,ինչպես նաև Պորտուգալիային, Իսպանիային, Ավստրիային և Արևմտյան Գերմանիային։ Թրումենի հավաստիացմամբ՝ առանց Գերմանիայի Եվրոպայի պաշտպանությունը համալիր չէր լինի, և կթուլանարդիմադրությունն Արևելքից եկող վտանգի դեմ։ Փաստորեն ԱՄՆ-ը նոր փուլ էր մտնում իր ռազմականհամագործակցությամբ Եվրոպայի հետ, որը նախկինում եղել էր միայն առաջին և երկրորդ համաշխարհային պատերազմների ժամանակ, մինչդեռ հիմա ռազմական առումով որևէ վտանգ չկար թե´ԱՄՆ-ի, թե´ Եվրոպայի համար։ Ի վերջո 1949 թ. ապրիլի 4-ին Վաշինգտոնում ԱՄՆ-ի, Կանադայի, Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Նորվեգիայի, Դանիայի, Իսլանդիայի և Պորտուգալիայի մասնակցությամբ կնքվեց Հյուսիսատլանտյան դաշինքը (ՆԱՏՕ), որը ձևավորման փուլում գտնվող Եվրամիությանհետ կարևոր դերակատարում ստանձնեց ձևափոխման ենթարկված նոր աշխարհակարգում։ Սերգեյ ԳրիգորյանՄԱՐՇԱԼԻ ՊԼԱՆՆ ԱՄԵՐԻԿՅԱՆ ՀԱՎԱԿՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏԻ ՇՈՒՐՋԲանալի բառեր՝ ԱՄՆ, Մարշալի պլան, Երկրորդ աշխարհամարտ, ԽՍՀՄ, Գերմանիա, Եվրոպա։

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո ստեղծված իրավիճակին, ԱՄՆ-ի կողմից վարվող քաղաքականությանը Եվրոպայի և Չինաստանի նկատմամբ, նկարագրվում է ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի տնտեսական դրությունը, ամերիկյան կապիտալիստների կողմից Եվրոպան վասալացնելու ձգտումները և այդ ուղղությամբ ձեռնարկած գործնական քայլերը։ Ուսումասիրության արդյունքում փորձ է կատարվում բացահայտել ԱՄՆ-ի իրական նպատակները, որոնք կապված էին ԽՍՀՄ դեմ ամբողջ աշխարհում դիմադրության պատնեշ ստեղծելու հետ և միաժամանակ զուգորդել դրանք ամերիկյան մոնոպոլիստական վերնախավերի հավակնությունների իրականացմամբ։ Հետազոտության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացության, որ չնայած այս ծրագիրը բերեց ԱՄՆ-ի ազդեցության մեծացմանը հատկապես Եվրոպայում, այնուամենայնիվ, այն դրական նշանակություն էլ ունեցավ Հին աշխարհամասի համար՝ ուժեղացնելով վերջինիս անվտանգության համակարգը և դնելով եվրոպական բարեկեցության հիմքերը։

ԱՊԱՀՈՎԱԳՐԱԿԱՆ ՇԱՀԸ ԳՈՒՅՔԻ ԱՊԱՀՈՎԱԳՐՈՒԹՅԱՆՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐՈՒՄՖիզիկական և իրավաբանական անձինք, օգտվելով ապահովագրական ընկերությունների կողմից մատուցվող ծառայություններից, հետապնդում են որոշակինպատակ, այն է՝ պատահական և հավանական բնույթ ունեցող որոշակի պատահարների վրա հասնելու պարագայում ապահովագրական ընկերությունների կողմից տրամադրվող հատուցումների միջոցով իրենց կրած վնասների մասնակի կամ ամբողջական փոխհատուցումը։ Ապահովագրության օբյեկտի պահպանման նկատմամբապահովադրի կամ շահառուհի մոտ շահագրգռվածության բացակայության դեպքումապահովագրությունն իր նպատակին չի ծառայի, իսկ ապահովագրական հատուցումըկտրամադրվի այն անձանց, ովքեր ապահովագրական պատահարի արդյունքումվնաս չեն կրել։ Մինչև 18-րդ դարի երկրորդը կեսը Անգլիայում ապահովագրությունը շեղվել էրիր էությունից և վերածվել գրազի։ Հատկապես կյանքի ապահովագրության ոլորտումմեծ թիվ էին կազմում այնպիսի վկայագրերը, որոնցով անձը կարող էր ապահովագրելիր հետ իրավաբանորեն որևէ կապ չունեցող անձի կյանքը։ Այդպիսի վկայագրերըկարելի է բնորոշել որպես «խաղադրույքներ», որոնք երբեմն նույնիսկ ապահովագրական հատուցում ստանալու նպատակով շահառուի կողմից ապահովագրված անձիսպանության դրդապատճառ էին հանդիսանում [1]։ Քննարկվող ժամանակաշրջանումմեծ թիվ էին կազմում նաև ծովային ապահովագրության վկայագրերը, որոնցումապահովադիրը ապահովագրվող նավի հետ որևէ առնչություն չուներ և նավի ոչնչանալու դեպքում շահույթ ստանալու նպատակ էր հետապնդում։ Առանց իրական շահագրգռվածության կնքվող և ըստ էության խաղադրույքներ հանդիսացող վկայագրերի կնքումն արգելելու ուղղությամբ առաջին քայլը 1746 թ. Անգլիայում «MarineInsurance Act»-ի ընդունումն էր, որը սահմանեց, որ անվավեր են ծովային ապահովագրության այնպիսի վկայագրերը, որոնցում ապահովադրի կամ շահառուի մոտբացակայում է ապահովագրվող նավի պահպանման շահը [2]։ Հետագայում 1774 թ.ընդունվեց «Life Insurance Act» փաստաթուղթը, որն առավել ճանաչված է որպես«Gambling Act»։ Նշված փաստաթուղթը արգելեց կյանքի ապահովագրության վկայագրերի կնքումն այն դեպքերում, երբ ապահովադիրը կամ շահառուն ապահովագրվող անձի հետ իրավական կապի մեջ չէին գտնվում և դրա արդյունքում վերջինիս նկատմամբ ապահովագրական շահ չունեին [3]։ 1746 թ. «Marine Insurance Act»-ի և 1774 թ. «Life Insurance Act»-ի ընդունմամբսկիզբ դրվեց ապահովագրության մեջ լայնորեն օգտագործվող ապահովագրականշահ հասկացության կիրառությունը։ Դատական պրակտիկայում ապահովագրականշահ հասկացությունը մինչ օրս առավել հայտնի բնորոշումը տրվել է Լորդերի պալատիդատավոր Լոուրենսի կողմից «Lucena v Craufurd» գործով։ Մասնավորապես ըստվերջինիս. «Այն անձը կհամարվի ապահովագրական շահ ունեցող, որն ապահովագրվող գույքի նկատմամբ կգտնվի այնպիսի հարաբերակցության մեջ, որ նշվածգույքի գոյությունը օգուտ բերի, իսկ կորուստը՝ վնաս» [4]։ Նշված բնորոշմամբ որպեսապահովագրական շահի առկայության չափանիշներ են սահմանվել ապահովադրիկամ շահառուի համար ապահովագրվող գույքի օգտակարությունը և դրա վնասման,կորստի կամ ոչնչացման արդյունքում վնասների առաջացման հնարավորությունը։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում1 (այսուհետ՝ Օրենսգիրք) չի տրվել ապահովագրական շահ հասկացության բնորոշումը, սակայն Օրենսգրքի մի շարք հոդվածներում պայմանագրի կնքման ժամանակ ապահովագրական շահի առկայությունըսահմանվել է որպես ապահովագրության պայմանագրի վավերության նախապայման։ Մասնավորապես, Օրենսգրքի 996-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 3-րդ պարբերությանհամաձայն՝ անձնական ապահովագրության պայմանագիրը կնքված է համարվումհօգուտ ապահովագրված անձի (շահառուի), եթե պայմանագրում այլ անձ նշված չէորպես շահառու։ Առանց ապահովագրված անձի գրավոր համաձայնության` ապահովագրված անձ չհանդիսացող ապահովադիրը կամ երրորդ անձն ամեն դեպքումշահառու լինել չի կարող։ Ապահովագրված անձի գրավոր համաձայնության բացակայությամբ կնքված ապահովագրության պայմանագիրն առ ոչինչ է։ Նշված նորմիհամաձայն անձնական ապահովագրության պայմանագրում շահառու հանդիսանալուհամար անհրաժեշտ է ապահովագրված անձի համաձայնությունը, ինչն էլ անձնականապահովագրության պայմանագրերի շրջանակներում հանդիսանում է ապահովագրական շահի առկայության չափանիշը, և որի բացակայությունը հանգեցնում է պայմանագրի առոչնչության։ Ձեռնարկատիրական ռիսկերի ապահովագրության վերաբերյալ Օրենսգրքի996-րդ հոդվածի 7-րդ մասի համաձայն՝ ձեռնարկատիրական ռիսկի ապահովագրության պայմանագրով կարող է ապահովագրվել միայն ապահովադրի ձեռնարկատիրական ռիսկը, և տվյալ պայմանագրով շահառու կարող է հանդիսանալ միայնապահովադիրը։ Ապահովադիր չհամարվող անձի ձեռնարկատիրական ռիսկի ապահովագրության պայմանագիրն առոչինչ է։ Ապահովագրական շահը տվյալ դեպքումդրսևորվում է նրանում, որ ձեռնարկատիրական ռիսկերի ապահովագրության պայմանագրով անձը կարող է ապահովագրել միայն իր ռիսկերը և միայն հօգուտ իրեն։ Նշված սահմանափակման չպահպանումը ևս հանգեցնում է պայմանագրի առոչնչության։ 1 Ընդունվել է 05.05.1998 թ., ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ.։ ՀՀՊՏ 1998.08.10/17(50) ՀՕ-239։ Ինչ վերաբերում է Օրենսգրքի 10211-րդ հոդվածով սահմանված երրորդ անձանցվնաս պատճառելու համար պատասխանատվության ապահովագրությանը, ապանշված տեսակի ապահովագրության պայմանագրի կնքման ժամանակ ապահովագրական շահի առկայությունը պարտադիր չէ։ Մասնավորապես Օրենսգրքի 10211-րդհոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ ապահովադիրը կարող է կնքել ապահովագրությանպայմանագիր, որով ապահովագրվում է երրորդ անձանց պատճառված վնասիպատասխանատվության ռիսկը։ Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ անձը, որիկողմից պատճառված վնասի համար պատասխանատվության ռիսկն ապահովագրվել է, պետք է նշվի ապահովագրության պայմանագրում։ Եթե այդ անձըպայմանագրում նշված չէ, ապա ապահովագրված է համարվում ապահովադրիպատասխանատվության ռիսկը։ Օրենսգրքի 996-րդ հոդվածի 6-րդ մասի երկրորդ պարբերության համաձայն՝գույքի ապահովագրության պայմանագրով գույքը կարող է ապահովագրվել հօգուտայն անձի (ապահովադրի կամ շահառուի), որն օրենքի, այլ իրավական ակտի կամպայմանագրի հիման վրա այդ գույքի պահպանման շահ ունի։ Ապահովադրի կամշահառուի մոտ ապահովագրված գույքի պահպանման նկատմամբ շահագրգըռվածության բացակայության դեպքում կնքված գույքի ապահովագրության պայմանագիրն անվավեր է։ Վերոնշյալ նորմից բխում է, որ գույքի ապահովագրության դեպքում ևս ապահովագրական շահը հանդիսանում է պայմանագրի վավերության պայման, որի բացակայությունը հանգեցնում է պայմանագրի անվավերության։ Գույքի ապահովագրության դեպքում ապահովագրական շահի առկայության մասին կարող ենք խոսել այնդեպքում, երբ ապահովադրի, իսկ հօգուտ շահառուի կնքված լինելու դեպքում՝ վերջինիս մոտ առկա է ապահովագրվող գույքի պահպանման շահ, որը պետք է հիմնվածլինի օրենքի, այլ իրավական ակտի կամ պայմանագրի վրա։ Գույքի սեփականատիրոջ, որպես գույքի նկատմամբ ամենաշատ իրավազորություններ ունեցողի մոտ միշտ առկա է ապահովագրական շահը և այն հիմնվում էօրենքի վրա։ Որպես օրինակ կարող ենք նշել ՌԴ արբիտրաժային պրակտիկայիհետևյալ գործը. ավտոմեքենայի սեփականատերը վարձակալության պայմանագրիհիման վրա ավտոմեքենան հանձնել էր վարձակալության։ Վարձակալության պայմանագրով սահմանվել էր, որ պայմանագրի գործողության ընթացքում ավտոմեքենանվնասվելու դեպքում դրա վերականգնման ծախսերը կրում է վարձակալը։ Վարձակալըապահովագրել էր ավտոմեքենան հօգուտ սեփականատիրոջ։ Ավտոմեքենան վնասվելուց հետո սեփականատերը դիմել էր ապահովագրական ընկերություն՝ հատուցումստանալու նպատակով, որը մերժվել էր վերջինիս կողմից՝ այն պատճառաբանությամբ, որ սեփականատիրոջ մոտ բացակայում է գույքի պահպանման շահը, քանի որվարձակալության պայմանագրի համաձայն ավտոմեքենայի վերականգնման ծախսըդրվել է վարձակալի վրա։ Դատարանը նշված գործով իրավացիորեն բավարարել էրսեփականատիրոջ հայցը՝ նշելով, որ սեփականատիրոջ մոտ միշտ առկա է գույքիպահպանման շահ [5]։ Արտասահմանյան դատական պրակտիկայում եղել են դեպքեր, երբ անգամ սեփականատիրոջ մոտ հաստատվել է ապահովագրական շահիբացակայությունը։ Մասնավորապես ուշադրության է արժանի հետևյալ գործը. սեփականատերը կնքել էր անշարժ գույքի ապահովագրության պայմանագիր, որի համաձայն հրդեհը հանդիսանում էր ապահովագրական պատահար։ Ապահովագրությանպայմանագրի գործողության ընթացքում սեփականատերը որոշել էր քանդել ապահովագրված անշարժ գույքը և դրա տեղում կառուցել այլ շինություն։ Մինչև անշարժգույքը քանդելը, այն այրվել էր հրդեհի արդյունքում։ Սեփականատերը դիմել էրապահովագրական ընկերություն՝ հատուցում ստանալու նպատակով, որը մերժվել էրընկերության կողմից։ Նշված գործով ավստրալիական դատարանը ևս մերժել էրսեփականատիրոջ հայցը՝ պատճառաբանելով, որ վնասը պատճառվել էր անշարժգույքին, այլ ոչ թե՝ սեփականատիրոջը, քանի որ սեփականատերը, որոշելով քանդելանշարժ գույքը, կորցրել էր իր հետաքրքրությունը դրա պահպանման մեջ [6]։ Ինչպես արդեն նշել ենք վերևում գույքի ապահովագրության դեպքում ապահովագրական շահը կարող է հիմնված լինել նաև օրենքի, այլ իրավական ակտի կամպայմանագրի վրա։ Այդպիսի պայմանագրեր կարող են լինել վարձակալության, ֆինանսական վարձակալության, գրավի, գույքի հավատարմագրային կառավարման,գույքի անհատույց օգտագործման, պահատվության պայմանագրերը և այլն։ Քննարկենք նշված պայմանագրերի շրջանակներում սեփականատեր չհանդիսացող կողմիմոտ ապահովագրական շահը առկա լինելու հարցը։ Նշված խնդրին պատասխանելուհամար անհրաժեշտ է բացահայտել «գույքի պահպանման շահ» հասկացությանբովանդակությունը, որը կարող է մեկնաբանվել լայն և նեղ իմաստներով։ Լայնիմաստով գույքի պահպանման շահ առկա է ցանկացած դեպքում, երբ անձը ապահովագրվող գույքի նկատմամբ ունի որևէ իրավունք՝ հիմնված իրավական ակտի կամպայմանագրի հիման վրա և դրա վնասվելու կամ ոչնչանալու արդյունքում վերջինիսմոտ առկա է նյութական անբարենպաստ հետևանքներ առաջանալու հնարավորություն։ Օրինակ՝ գույքի անհատույց օգտագործման, ֆինանսական վարձակալության ևվարձակալության պայմանագրերի շրջանակներում ապահովագրական շահի առկայությունը պայմանավորված է ապահովագրվող գույքի օգտագործմամբ, ինչպես նաևդրա ոչնչացման կամ վնասման արդյունքում առաջացող այլ բացասական հետևանքներով։ Գույքի հավատարմագրային կառավարման և պահատվության պայմանագրերի դեպքում կառավարչի և պահառուի մոտ գույքի պահպանման շահը պայմանավորված է գույքի կորստի կամ վնասվածքի արդյունքում գույքի սեփականատիրոջառջև առաջացող պատասխանատվությամբ և այլ վնասներով։ Նեղ իմաստով մեկնաբանելու դեպքում գույքի պահպանման շահ պետք է նկատիունենալ շահը անմիջականորեն երրորդ անձին պատկանող գույքի պահպանությանմեջ, այլ ոչ թե դրա վնասվելու կամ ոչնչանալու արդյունքում առաջացող բացասականհետևանքները։ Մասնավորապես, նեղ իմաստով մեկնաբանելու դեպքում ապահովագրական շահը առկա է վարձակալի, լիզինգառուի և գույքի անհատույց օգտագործման պայմանագրի շրջանակներում փոխառուի մոտ, քանի որ վերջիններս, տիրապետելով և օգտագործելով գույքը, շահագրգռված են դրա պահպանման մեջ։ Ընդորում, նշված դեպքերում տրամադրվող ապահովագրական հատուցումը պետք էուղղվի բացառապես ապահովագրված գույքի վերականգնմանը։ Ինչ վերաբերում էգույքի հավատարմագրային կառավարման պայմանագրի շրջանակներում հավատարմագրային կառավարչին կամ պահատվության պայմանագրի շրջանակներումպահառուին, ապա վերջիններիս մոտ առկա է ոչ թե գույքի պահպանման, այլ դրակորստի կամ վնասվելու արդյունքում առաջացող պատասխանատվության շահը։ Առավել խնդրահարույց է գրավի պայմանագրի շրջանակներում գրավառուի մոտապահովագրական շահի առկայության հարցը։ Լայն իմաստով գրավառուի մոտառկա է գրավի առարկայի պահպանման շահ, քանի որ այն հանդիսանում է պարտավորությունների կատարումն ապահովվող միջոց։ Բացի այդ գրավի առարկանգրավառուի մոտ թողնելու դեպքում վերջինս կրում է դրա վնասման կամ ոչնչացմանռիսկը։ Նեղ իմաստով մեկնաբանելու դեպքում գրավառուի մոտ առկա շահը վերաբերում է ոչ թե գույքի պահպանությանը, այլ գրավով ապահովված պարտավորությունների պատշաճ կատարմանը։ Բացի այդ գրավի առարկայի ոչնչացման կամ վնասվելու դեպքում գրավառուն հնարավորություն ունի պահանջել, որ գրավի առարկանվերականգնվի կամ փոխարինվի այլ հավասարարժեք գույքով։ Նշված մոտեցմամբանգամ գրավի առարկան գրավառուի մոտ թողնելու դեպքում վերջինիս մոտ առկա էոչ թե գրավի առարկայի պահպանման, այլ դրա ոչնչացման կամ վնասվելու արդյունքում առաջացող պատասխանատվության շահը։ Յուրի Բորիսովիչ Ֆոգելսոնը գտնում է, որ ապահովագրական շահի հասկացությունը պետք է մեկնաբանել նեղ իմաստով, մասնավորապես՝ հեղինակի կարծիքովապահովագրական շահը անմիջականորեն պետք է վերաբերի գույքի պահպանմանը։ Հեղինակի կարծիքով անձի շահը գույքի պահպանման մեջ և անձի շահը՝ կապվածգույքի ոչնչացման արդյունքում առաջացող պատասխանատվության հետ, նույնականչեն, որոնք նույնացնելու դեպքում գույքի ապահովագրության պայմանագրի շրջանակներում կարող է ապահովագրվել ինչպես գույքի պահպանման, այնպես էլ՝ պատասխանատվության շահ, որը ենթակա է ապահովագրման այլ տեսակի ապահովագրության պայմանագրի շրջանակներում։ Հեղինակը գտնում է, որ նմանատիպմոտեցման արդյունքում կողմերը կարող են խուսափել պատասխանատվությանապահովագրության պայմանագիր կնքելուց և պատասխանատվության շահը ապահովագրել գույքի ապահովագրության պայմանագրի շրջանակներում. օրինակ՝ պայմանագրային պատասխանատվությունը ապահովագրելու փոխարեն կնքել գույքիապահովագրության պայմանագիր [6]։ Գտնում ենք, որ քննարկվող խնդրի լուծումը գտնելու համար անհրաժեշտ է վերհանել օրենսդրի կամքը՝ Օրենսգրքի այլ հոդվածները ևս մեկնաբանելու միջոցով։ Մասնավորապես 226-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ «գրավառուն իրավունքունի, նույն հոդվածի 3-րդ կետով սահմանված սկզբունքով, բավարարում ստանալգրավ դրված գույքի կորստի կամ վնասվածքների ապահովագրական հատուցումից,անկախ այն բանից, թե այն ում օգտին է ապահովագրված, եթե նման կորուստը կամվնասվածքը չեն ծագել այնպիսի պատճառներից, որոնց համար պատասխանատու էգրավառուն»։ Գտնում ենք, որ «անկախ այն բանից, թե այն ում օգտին է ապահովագրված» արտահայտությունը վկայում է այն մասին, որ գրավի առարկան կարող էապահովագրվել ինչպես գրավատուի, այնպես էլ գրավառուի օգտին։ Այդպիսիդիրքորոշում է արտահայտել նաև Լյուդմիլա Նիկոլաևնա Նաումովան [7]։ Բացի այդգտնում ենք, որ նշված նորմով սահմանված գրավառուի իրավունքը՝ ապահովագրական հատուցումից նախապատվության կարգով բավարարում ստանալու վերաբերյալ, ծանրակշիռ փաստարկ է այն տեսակետի օգտին, որ գրավառուի մոտ առկաէ ապահովագրական շահ։ Բացի այդ Օրենսգրքի 908-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է քաղաքացիների ավանդների վերադարձը պարտադիր ապահովագրությանմիջոցով ապահովելու Բանկի պարտականությունը։ Կամ 740-րդ հոդվածի 1-ին մասըսահմանում է, որ շինարարական կապալի պայմանագրով կարող է նախատեսվելշինարարական օբյեկտի, նյութերի, սարքավորումների և շինարարության ժամանակօգտագործվող այլ գույքի պատահական կորստի կամ պատահական վնասվածքիռիսկը, կամ շինարարական աշխատանքներ իրականացնելիս այլ անձանց վնասպատճառելու համար պատասխանատվություն կրող կողմի համապատասխան ռիսկերն ապահովագրելու պարտականություն։ Գրավառուի մոտ ապահովագրական շահի առկայությունը, Բանկի կողմիցավանդի վերադարձը ապահովագրության միջոցով ապահովագրելու պարտականությունը և կապալառուի կողմից շինարարական օբյեկտի, նյութերի, սարքավորումների և շինարարության ժամանակ օգտագործվող այլ գույքի պատահական կորստիկամ պատահական վնասվածքի ռիսկը ապահովագրելու հնարավորությունը վկայումեն այն մասին, որ գույքի պահպանման շահ հասկացությունը ձևակերպելիս օրենսդիրը նկատի է ունեցել դրա լայն մեկնաբանությունը։ Գտնում ենք, որ նշված մոտեցումըառավել արդարացված է, քանի որ գույքի նկատմամբ ապահովագրական շահի առկայությունը և գույքի ապահովագրության պայմանագիր կնքելու հնարավորությունըսահմանափակ թվով անձանց վերագրելը կարող է խոչընդոտել ապահովագրականհարաբերությունների զարգացմանը։ Ապահովագրական շահով քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների մեծ թվով սուբյեկտներին օժտելուն է միտված նաևարտասահմանյան երկրների դատական պրակտիկան։ Որպես հիմնավորում ներկայացնենք ապահովագրական շահի վերաբերյալ որոշ դատական գործեր։ Մասնավորապես ուշադրության է արժանի ՌԴ արբիտրաժային պրակտիկայից հետևյալ գործը,որում անդրադարձ է կատարվել գրավառուի մոտ ապահովագրական շահի առկայության հարցին. բանկի և ՍՊԸ-ի միջև կնքվել էր վարկային պայմանագիր, որիցբխող պարտավորությունների կատարումն ապահովելու նպատակով գրավադրվել էրավտոմեքենա։ Գրավադրված ավտոմեքենան ապահովագրվել էր հօգուտ բանկի։ Վարկային և ապահովագրության պայմանագրերի գործողության ընթացքում գրավիառարկան վնասվել էր։ Ապահովագրական ընկերությունը հրաժարվում էր բանկինվճարել հատուցում՝ պատճառաբանելով վերջինիս մոտ ապահովագրական շահի բացակայությունը։ Նշված գործով դատարանը բավարարել էր բանկի հայցը՝ վարկայինպայմանագիրը և դրա կատարման նպատակով կնքված գրավի պայմանագիրըորպես բանկի մոտ ապահովագրական շահի առկայության հիմքեր վկայակոչելով [8]։ Անգլիական դատական պրակտիկայից Samuel v Dumas գործով՝ կապված գրավիառարկա հանդիսացող և բեռնափոխադրմամբ զբաղվող նավի ապահովագրությանհետ, անգլիական դատարանը նշել էր, որ գրավառուի մոտ առկա է ապահովագրական շահ [9]։ Օ՚ Kanes v Jones & Others գործով՝ կապված նավի սեփականատեր չհանդիսացողև նավի ուղևորության կազմակերպմամբ զբաղվող ընկերության (Ship ManagerCompany) կողմից բեռնափոխադրող նավի ապահովագրության հետ, դատարանընշել էր, որ ապահովագրական շահը չպետք է անպայմանորեն պայմանավորված լինիգույքի սեփականատեր լինելու կամ գույքի նկատմամբ պայմանագրի հիման վրա այլիրավունքներ ունենալու հետ։ Նշված գործով դատարանը ստեղծել էր նախադեպ այնմասին, որ ծովային ապահովագրության դեպքում ապահովագրական շահի առկայության համար բավարար է նաև ընկերության շահը ճանապարհորդության հաջողկազմակերպման մեջ. քանի որ դրանով է պայմանավորված ընկերության մոտ շահույթի կամ վնաս կրելու հավանականությունը [10]։ Coles v Sir Federic Young գործով դատարանը անդրադարձել էր այն հարցին, թեարդյոք ընկերության բաժնետերը կարող է ապահովագրել ընկերությանը պատկանողգույքը հօգուտ իրեն։ Նշված գործով դատարանը նշել էր, որ բաժնետիրոջ՝ որպեսընկերության պարտատիրոջ մոտ, ընկերության գույքի նկատմամբ ապահովագրական շահ առկա չէ, և վերջինս չի կարող այն ապահովագրել հօգուտ իրեն [11]։ Անգլիական դատարանը նմանատիպ դիրքորոշում է արտահայտել նաև Macaura-նընդդեմ Northern Assurance Co Ltd գործով [12]։ Aked & Co Ltd ընդդեմ Wheel & WingsAssurance Assotiation գործով, անդրադառնալով հակառակ իրավիճակին, դատարանընշել է, որ ընկերությունը իր բաժնետիրոջը պատկանող գույքի պահպանման շահչունի և չի կարող այն ապահովագրել հօգուտ իրեն [11]։ «Waters v Monarch Fire andLife Assurance Co» և «Dalgleish v Buchanan & Co» գործերով դատարանները հայտնելեն դիրքորոշում պահառուի մոտ իր պահատվությանը հանձնված գույքի նկատմամբապահովագրական շահի առկայության և այն իր ամբողջ արժեքով ապահովագրելուիրավունք ունենալու մասին [13]։ Մեր կարծիքով ապահովագրական շահով է օժտված նաև սեփականատերչհանդիսացող ընտանիքի անդամը, որը սեփականատիրոջ հետ համատեղ բնակվումէ վերջինիս պատկանող տանը։ Գտնում ենք, որ քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների բազմազանությամբ պայմանավորված մեծ դժվարություն է առաջացնում ապահովագրական շահիայնպիսի միասնական հասկացություն ձևակերպելը, որը կընդգրկի բոլոր հնարավորիրավիճակները և սուբյեկտներին։ Այդ մասին են վկայում տարատեսակ դատականնախադեպերը և դրանց շրջանակներում տրվող ապահովագրական շահի հասկացությունները։ Մեր կարծիքով գույքի ապահովագրության վերաբերյալ ապահովագրական շահի՝ Օրենսգրքում տրված «գույքի պահպանման մեջ շահ ունենալու վերաբերյալ բնութագրումը չի արտացոլում դրա ողջ բովանդակությունը և կիրառմանընթացքում կարող է տարակարծություններ առաջացնել։ Ընդհանրացնելով արտասահմանյան փորձը՝ գտնում ենք, որ գույքի ապահովագրության դեպքում որպեսապահովագրական շահի չափանիշներ պետք է սահմանել ապահովագրվող գույքիպահպանության արդյունքում ակնկալվելիք օգուտը և դրա ոչնչացման կամ վնասվելուարդյունքում հնարավոր վնասները։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը առաջարկում ենքՕրենսգրքի 996-րդ հոդվածի երկրորդ պարբերությունը խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ. «գույքի ապահովագրության պայմանագրով գույքը կարող է ապահովագրվել հօգուտ այն անձի (ապահովադրի կամ շահառուի), որն օրենքի, այլ իրավական ակտի կամ պայմանագրի հիման վրա այդ գույքի պահպանման շահ ունի։ Գույքի պահպանության շահը առկա է, եթե անձը գույքի պահպանումից ակնկալում էօգուտ, իսկ դրա ոչնչացման, վնասվելու կամ կորուստի դեպքում վերջինիս կարող էվնաս պատճառվել։ Ապահովադրի կամ շահառուի մոտ ապահովագրված գույքիպահպանման նկատմամբ շահագրգռվածության բացակայության դեպքում կնքվածգույքի ապահովագրության պայմանագիրն անվավեր է»։ Գույքի պահպանման շահիառկայության վերաբերյալ նմանատիպ կանոն առկա է նաև Քվեբեկի քաղաքացիական օրենսգրքում [14]։ Ապահովագրության պայմանագրի կնքման ժամանակ ապահովագրողը հնարավորություն ունի ստուգել ապահովադրի կամ շահառուի մոտ ապահովագրական շահիառկայությունը։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը գտնում ենք, որ ապահովագրական շահիբացակայության հիմքով պայմանագրի անվավերության/առոչնչության ապացուցմանպարտականությունը պետք է դրվի ապահովագրողի վրա։ Այդպիսի դիրքորոշում էարտահայտվել նաև ՌԴ դատական պրակտիկայում [15]։ Ինչպես արդեն նշել ենք վերևում, ապահովագրական շահի առկայությանիմպերատիվ պահանջը վերաբերում է պայմանագրի կնքման պահին։ Հարց է առաջանում՝ ինչպես վարվել այն դեպքերում, երբ պայմանագրի կնքման ժամանակապահովագրի կամ շահառուի մոտ ապահովագրական շահը առկա է եղել, սակայնպայմանագրի գործողության ընթացքում այն վերացել է։ Ապահովագրական շահիվերացման պատճառներից կարող է լինել ապահովագրված գույքի նկատմամբիրավունքների փոխանցումն այլ անձի։ Օրինակ, սեփականատերը, ապահովագրելովիր գույքը, ապահովագրության պայմանագրի գործողության ընթացքում վաճառում էայն՝ կորցնելով դրա պահպանման նկատմամբ իր հետաքրքրությունը։ Նմանատիպիրավիճակների համար Օրենսգրքի 1016-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանված էհետևյալ կանոնը. «ապահովագրված օբյեկտի նկատմամբ իրավունքներն այն անձից,որի օգտին կնքվել էր ապահովագրության պայմանագիրը, մեկ այլ անձի փոխանցելուդեպքում, այդ պայմանագրով իրավունքները և պարտականությունները նրան ենանցնում միայն ապահովագրողի համաձայնությամբ, եթե օրենքով այլ բան նախատեսված չէ»։ Վերոնշյալ նորմից բխում է, որ ապահովագրական շահի առկայությանհամար հիմք հանդիսացած իրավունքներն այլ անձի փոխանցվելու դեպքում ապահովագրողի համաձայնությամբ ապահովագրության պայմանագրով իրավունքները ևպարտականությունները փոխանցվում են նշված անձին։ Ներկայացված օրինակումդրանք ապահովագրողի համաձայնությամբ կփոխանցվեն նոր սեփականատիրոջը։ Կամ վարձակալության հանձնված գույքը հօգուտ վարձակալի ապահովագրվածլինելու և վարձակալության պայմանագրի դադարման դեպքում ապահովագրականշահը կփոխանցվի նոր վարձակալին։ Ապահովագրողի համաձայնության բացակայության դեպքում ապահովագրության պայմանագրի գործողության մնացած ժամկետի համար վճարված ապահովագրավճարները ենթակա են վերադարձման։ Գտնումենք, որ նշված հոդվածի կիրառումն ավելի արդյունավետ դարձնելու համար գույքիապահովագրության վկայագրում պետք է նշվի նաև գույքի պահպանման շահի հիմքը։ Ուստի, առաջարկում ենք Օրենսգրքի 998-րդ հոդվածի 3-րդ մասում ավելացնել 12-րդենթակետ հետևյալ բովանդակությամբ. «12) գույքի պահպանման շահը»։ Ապահովագրական շահի վերացումը կարող է տեղի ունենալ նաև այնպիսիպատճառներով, ինչպիսիք են ապահովագրված գույքի կորուստը, ձեռնարկատիրական գործունեության դադարումը և այլն։ Նշված դեպքերում ապահովագրությանպայմանագիրը ենթակա է վաղաժամկետ դադարման ապահովագրական պատահարի վրա հասնելու հնարավորության վերացման և ապահովագրական ռիսկի գոյության դադարման հիմքով (Օրենսգրքի 1014-րդ հոդվածի 1-ին մաս)։ Գույքի ապահովագրության դեպքում կարող են լինել նաև իրավիճակներ, երբանձի մոտ գույքի պահպանման շահը վերանում է այդ գույքի նկատմամբ ունեցածիրավունքների դադարմամբ՝ առանց դրանք այլ անձի փոխանցելու։ Օրինակ գրավիպայմանագրի դադարման դեպքում վերանում են գրավառուի իրավունքները գրավադրված գույքի նկատմամբ, որի արդյունքում գրավառուն կորցնում է նաև գրավիառարկա հանդիսացող գույքի պահպանման շահը։ Գրավի պայմանագրի դադարմանարդյունքում գրավառուի իրավունքները գրավի առարկայի նկատմամբ այլ անձի չենփոխանցվում, ուստի Օրենսգրքի 1016-րդ հոդվածի 1-ին մասը կիրառելի չէ։ Գտնումենք, որ նմանատիպ իրավիճակներում ևս ապահովագրության վկայագիրը պետք էվաղաժամկետ դադարի, որի հնարավորություն Օրենսգիրքը ուղղակիորեն չի նախատեսում։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը առաջարկում ենք Օրենսգրքի 1014-րդ հոդվածի1-ին մասը խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ. «ապահովագրության պայմանագիրը վաղաժամկետ դադարում է, եթե դրա ուժի մեջ մտնելուց հետո վերացել է ապահովագրական պատահարի վրա հասնելու հնարավորությունը, և ապահովագրականռիսկի գոյությունը դադարել է ապահովագրական պատահարից տարբեր այլ հանգամանքների բերումով, կամ սույն օրենսգրքի 1016-րդ հոդվածի 1-ին մասից տարբերվողհիմքով վերացել է գույքի պահպանման շահը»։ Ինչ վերաբերում է ապահովագրականշահի վերացմանը ապահովագրական պատահարն արդեն իսկ տեղի ունենալուցհետո, գտնում ենք, որ այն որևէ ազդեցություն չի կարող ունենալ ընկերության՝ապահովագրական հատուցման պարտականության վրա։ Օրենսգրքի 237-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ գրավատուն կամգրավառուն, կախված այն բանից, թե նրանցից ում մոտ է գտնվում գրավ դրվածգույքը, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով, պարտավոր էգրավ դրված գույքը լրիվ արժեքով ապահովագրել կորստյան և վնասվածքի ռիսկերից, իսկ եթե դրա լրիվ արժեքը գերազանցում է գրավով ապահովված պահանջիչափը` դրանից ոչ պակաս գումարով։ Հիմք ընդունելով նշված նորմով նախատեսվածդիսպոզիտիվ կարգավորումները՝ հաճախ գրավի պայմանագրերում կողմերը համաձայնության են գալիս այն մասին, որ գրավադրված գույքն ապահովագրվելու է գրավառուի կողմից։ Ընդ որում՝ գործնականում հաճախ գրավառուների կողմից գրավիառարկան ապահովագրվում է հենց հօգուտ իրենց։ Նշված «կառուցակարգով»կնքվող գրավի ապահովագրության պայմանագրերը առավելապես հանդիպում ենվարկային պայմանագրի շրջանակներում գրավադրվող գույքի ապահովագրությանպայմանագրերում, որոնցում բանկ-գրավառուն հանդիսանում է և´ ապահովադիր, և´շահառու։ Այդպիսի պայմանագրերը երբեմն խնդիրներ են առաջացնում գրավատուների համար, որոնք, չհանդիսանալով ապահովագրության պայմանագրի կողմ ևնրանում որպես շահառու նշված չլինելով, ապահովագրական պատահար տեղի ունենալիս զրկված են լինում անմիջականորեն ապահովագրողին պահանջ ներկայացնելու և վերջինիս գործողությունները, որոշումները վիճարկելու հնարավորությունից։ Որպես քննարկվող խնդրի լուծում մեր կողմից առաջարկվում է «ըստ օրենքիշահառուի» գաղափարը։ Մասնավորապես՝ Օրենսգրքի 1012-րդ հոդվածը սահմանումէ, որ ապահովադիրն իրավունք ունի ապահովագրության պայմանագիր կնքելուհօգուտ այլ անձի՝ շահառուի, որի դեպքում շահառուն ապահովագրական պատահարտեղի ունենալու դեպքում ապահովագրական պայմանագրով նախատեսված ապահովագրական հատուցումն ստանալու իրավունք ունեցող անձն է։ Այսպիսով՝ապահովագրության պայմանագրում կողմերը կարող են համաձայնության գալ այնմասին, որ ապահովագրական պատահար տեղի ունենալու դեպքում ապահովագրական հատուցումը տրվելու է ապահովադրից տարբերվող այլ անձի, ով պայմանագրումնշվում է որպես շահառու։ Որոշ դեպքերում Օրենսգիրքը իմպերատիվ կարգով սահմանում է այն անձանցցանկը, ովքեր ապահովագրության պայմանագրի շրջանակներում հանդես են գալիսորպես շահառու։ Այդպիսի անձինք, ապահովագրության պայմանագրի կողմերիկամքից անկախ շահառու լինելով, ըստ էության հանդիսանում են «ըստ օրենքի շահառու»2։ Մասնավորապես՝ Օրենսգրքի 996-րդ հոդվածի 7-րդ մասը սահմանում է, որ2 Հասկացությունն առաջ են քաշել հոդվածի հեղինակները։ ձեռնարկատիրական ռիսկի ապահովագրության պայմանագրով շահառու կարող էհանդիսանալ միայն ապահովադիրը։ Երրորդ անձի կողմից վնաս պատճառելուհամար պատասխանատվության ապահովագրության պայմանագրերի համարՕրենսգրքի 10211 հոդվածի 4-րդ մասը ևս սահմանում է իմպերատիվ պահանջ այնմասին, որ պատճառված վնասի համար պատասխանատվության ռիսկի ապահովագրության պայմանագիրը համարվում է կնքված` հօգուտ այն անձանց, որոնցկարող է վնաս պատճառվել (հօգուտ շահառուների), եթե անգամ պայմանագիրըկնքվել է հօգուտ ապահովադրի կամ պատճառված վնասի համար պատասխանատվություն կրող այլ անձի, կամ պայմանագրում նշված չէ, թե ում օգտին է այն կնքվել։ Անդրադառնալով գույքի սեփականատիրոջը՝ պետք է նշել, որ վերջինիս շահըգույքի պահպանման մեջ պայմանավորված է սեփականության՝ բացարձակ իրայինիրավունքի բնույթով, որը բխում է օրենքից։ Սեփականատիրոջ մոտ ցանկացածդեպքում առկա է գույքի պահպանման շահը, ինչը հիմնվում է օրենքի վրա։ Ինչ վերաբերում է սեփականատիրոջից տարբեր այլ անձանց, ապա վերջիններիս ապահովագրական շահը հիմնվում է սեփականատիրոջ հետ առկա քաղաքացիական հարաբերություններով և կայանում է ոչ թե իրենց, այլ՝ սեփականատիրոջը պատկանող գույքիպահպանման մեջ [16]։ Վերոնշյալից բխում է, որ անկախ այն հանգամանքից՝ սեփականատերը գույքի ապահովագրության պայմանագրի անմիջական մասնակից է, թե՝ոչ, վերջինս որպես գույքի սեփականատեր ապահովագրված գույքի վնասվելու կամոչնչանալու դեպքում ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն շահագրգռված է ապահովագրական հատուցում ստանալու հարցում։ Նշված փաստարկը հիմնավորվում էնրանով, որ սեփականատիրոջից տարբերվող այլ անձանց շահը գույքի պահպանմանմեջ հիմնված է սեփականատիրոջ հետ կնքված պայմանագրերի վրա, ուստի վերջիններս կարող են օգտագործել ապահովագրական հատուցման միջոցները՝ ուղղելովդրանք ապահովագրված գույքի վերականգնմանը կամ տրամադրելով սեփականատիրոջը։ Նշված փաստարկը համադրելով քննարկվող գրավի ապահովագրությանօրինակին՝ պետք է նշել, որ եթե անգամ գրավի առարկան ապահովագրվել է հօգուտգրավառուի, ապա վերջինս, ստանալով ապահովագրական հատուցումը, պարտավորէ ուղղել այն գրավով ապահովված պահանջի բավարարմանը կամ դրա միջոցովվերականգնել գրավի առարկան, քանի որ ապահովագրված գույքի պահպանման մեջգրավատուի շահը (ապահովագրական շահը) կայանում է միայն դրանով ապահովված պարտավորության կատարման և գրավի առարկայի պահպանման մեջ։ Ինչպես նկատում ենք, գրավառուի կողմից ապահովագրական հատուցման միջոցների տնօրինման երկու դեպքում էլ այն ի վերջո փոխանցվում է գրավատուին՝ միդեպքում ուղղվելով գրավով ապահովված պարտավորությունների կատարմանը,մյուս դեպքում ծառայում է գրավի առարկայի վերականգնմանը։ Վարձակալը ևսվարձակալվող գույքի վնասվելու համար տրված ապահովագրական հատուցմանմիջոցները կարող է օգտագործել միայն նշված գույքի վերականգնման համար կամվճարել սեփականատիրոջը՝ որպես վերջինիս առջև գույքի վնասվելու համար պատասխանատվություն։ Հիմք ընդունելով վերոգրյալը՝ մեր կարծիքով պետք է նախատեսել այնպիսիկարգավորում, որ սեփականատերը սահմանվի որպես «ըստ օրենքի շահառու»՝ անկախ այն հանգամանքից՝ վերջինս հանդիսանում է ապահովագրության պայմանագրի անմիջական մասնակից, թե՝ ոչ։ Վերջինիս՝ որպես «ըստ օրենքի շահառուի»լիազորությունները պետք է սահմանափակված լինեն նրանով, որ վերջինս պետք էհնարավորություն ունենա պահանջ ներկայացնել ապահովագրողին այն մասին, որապահովագրական հատուցումը վճարվի ապահովադրին, իսկ «պայմանագրային»շահառուի առկայության դեպքում՝ «պայմանագրային» շահառուին», որի միջոցով արդեն սեփականատերը կկարողանա վերականգնել գույքի վնասվելու կամ ոչնչացմանդեպքում առաջացած վնասները։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] Geoffrey C., Betting on Lives։ The Culture of Life Insurance in England, 1695-1775,[6] Фогельсон Ю. Б., Страховое право։ Теоретические основы и практикаприменения։ монография, Москва, Норма։ Инфра-М, 2012, с. 108, 384-385.[10] Noussia K., The Principle of Indemnity in Marine Insurance Contracts։ A Comparative[13] Great Britain։ Law Commission, Insurance contract law։  post contract duties and otherԽաչատրյան ՄովսեսԱՊԱՀՈՎԱԳՐԱԿԱՆ ՇԱՀԸ ԳՈՒՅՔԻ ԱՊԱՀՈՎԱԳՐՈՒԹՅԱՆՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ ապահովագրական շահ, ապահովագրության պայմանագրիանվավերություն շահառու ըստ օրենքի, գույքի սեփականատեր։

Հոդվածի շրջանակներում հեղինակը անդրադարձել է ապահովագրության կարևորագույն տարրերից մեկի՝ ապահովագրական շահի հիմնախնդիրներին։ Քննարկելով ապահովագրական շահի լայն և նեղ մեկնաբանման վերաբերյալ իրարամերժ տեսությունները՝ հեղինակը ներկայացրել է իր հիմնավորումները հօգուտ լայն մեկնաբանման։ Հեղինակի կողմից ներկայացվել է «ըստ օրենքի շահառու» հասկացությունը և առաջարկվել է այնպիսի կարգավորում, որի պայմաններում գույքի սեփականատերը հանդես կգա որպես «ըստ օրենքի շահառու»։

Տուրիզմը համաշխարհային տնտեսության ամենաշարժուն և շահութաբեր ոլորտներից է, որն էլ զարգացման արագ տեմպերով և արտարժույթ ձեռք բերելու առավել մեծ հնարավորություններով յուրահատուկտեղ է զբաղեցնում ոչ միայն առանձին երկրների, այլև միջազգային տնտեսական հարաբերություններում1։ Տնտեսական տարբեր գործընթացներիմիջև գոյություն ունեցող կապերը հաշվի առնելով՝ հոդվածում ներկայացվում է ՀՀ ՀՆԱ-ի և տուրիզմից ստացվող եկամուտների միջև կապը, քանիոր լինելով եկամտաբեր ոլորտ՝ տուրիզմն ապահովում է խոշոր շահույթ ևգոյություն ունի անմիջական կապ տուրիզմի և ՀՆԱ-ի միջև։ Քանի որ էկոնոմետրիկ մոդելների կիրառությունը հնարավորություն է տալիս պարզել ևգնահատել տնտեսական գործընթացների միջև գոյություն ունեցող իրական կապը և տվյալ իրավիճակում կանխատեսել հետագա զարգացումը,ապա ՀՆԱ-ի (y) և տուրիզմից ստացված եկամուտների (x) միջև կախվածությունը որոշում ենք օգտագործելով գծային ռեգրեսիոն մոդել․որտեղ ε-ը մոդելի սխալանքն է (լրացուցիչ գործոնների ազդեցությունը yփոփոխականի վրա)2։ Հաշվարկները կատարվել են գծային ռեգրեսիոն մոդելի միջոցով՝ ՀՆԱի ցուցանիշների3 և տուրիզմից ստացված եկամուտների4 հիման վրա՝ ըստտարիների և ըստ եռամսյակաների(տարեկան տվյալները Excel-իForecastXL_v3.xla5 հավելվածի միջոցով վերածվել են եռամսյակայինի), կիրառվել է SPSS ծրագրային փաթեթը։ Private Limited, New Delhi, 2010, page 255։ 3 ՀՆԱ` ըստ եվրոպական հաշիվների համակարգի (NASE2, ըստ 2008 թ. ԱՀՀ մեթոդաբանության), ընթացիկ գներով։ 4 Միջազգային տուրիզմի մուտքերն՝ ըստ ՄԱԿ-ի զբոսաշրջության համաշխարհային կազմակերպության։ 5 http։ //forecasting.somee.com/Download.aspx.Գծ. 1. Եռամսյակային գծապատկերՀետազոտվող յուրաքանչյուր զույգ, դիտարկվում է որպես կետի (xi,yi)կոորդինատ xy կոորդինատային հարթությունում։ Իսկ այդ կետերի ամբողջությունը կազմում է կորելացիայի դաշտ։ y-ի x-ից կախվածությանը համապատասխանում է հարթության ինչ-որ ուղիղ կորելացիայի դաշտում. որքան շատ կետեր են մոտ գտնվում այդ ուղիղին, այնքան ավելի լավ է արտահայտված y-ի կախվածությունը x-ից։ Գծ. 2. Տարեկան գծապատկերԱյսպիսով, ՀՆԱ-ի և տուրիզմից ստացվող եկամուտների միջև կապըհետևյալն է.Նշենք, որ մոդելը թույլատրելի է և դետերմինացիայի գործակիցըR2=0.482-ի։ Իսկ երբ նույն մոդելը կիրառում ենք տարեկան տվյալների համար,ապա կախվածությունը ունի հետևյալ տեսքը.իսկ դետերմինացիայի գործակիցը՝ R2=0,687։ Տարեկան և եռամսյակային կախվածությունները համեմատելով հեշտէ նկատել, որ 19.055-ը և 18,233 մոտ թվեր են, իսկ 4x405.9=1623.6մոտավոր հավասար է 1668,7։ Շողեր ՂազարյանՀՀ ՀՆԱ-Ի ԵՎ ՏՈՒՐԻԶՄԻՑ ՍՏԱՑՎՈՂ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ԿԱՊԸԲանալի բառեր՝ ՀՆԱ, տուրիզմ, կապ, էկոնոմետրիկ մոդել։

Քանի որ տուրիզմը շատ երկրների համար հանդիսանում է տնտեսության գլխավոր հենասյուներից մեկը, ապա այս աշխատանքի նպատակն է պարզել ՀՀ ՀՆԱ-ի և տուրիզմից ստացվող եկամուտների միջև կապը։ Որն էլ տրվում է պարզ գծային ռեգրեսիայի մոդելի միջոցով։

ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ՄԱՍՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ Iողովրդավարության և քաղաքացիական հասարակության զարգացման ամենակարևոր նախապայմանն է: «Քաղաքական մասնակցություն» նշանակում է մարդկանց, քաղաքացիների մասնակցությունը քաղաքական կյանքին, քաղաքականությանը, քաղաքական գործունեությանը: Հինավուրց ժամանակներից ուշադրություն է դարձվել քաղաքական կյանքին մարդկանց մասնակցության փաստին: Խոսելով քաղաքականության մասին ՝ Արիստոտելը քաղաքականությունը եզակի համարեց մարդկանց միջև իր փոխազդեցության մեջ ՝ պնդելով, որ քաղաքական հաղորդակցությունը ենթադրում է անհատների փոխհարաբերություն պետության հետ, որպես առանձին մասնիկների փոխազդեցություն ամբողջ հասարակության հետ: Արիստոտելը ասում է, որ մարդը հասարակական-քաղաքական էակ է, որը միշտ ձգտում է ընդհանուր կյանքի: Ըստ նրա ՝ մարդը միշտ ունի պահանջներ իշխելու և հնազանդվելու 2: Քաղաքական կյանքին մասնակցելը պահանջում է լրացուցիչ աշխատանք, գիտելիքներ, նյութական ռեսուրսներ, մրցակցության համար անհրաժեշտ հոգեբանական պատրաստվածություն և այլն: Արդիականացման ներկա գործընթացներում քաղաքական մասնակցության երկու հիմնական մոտեցում կա ՝ լիբերալ և պահպանողական: Լիբերալիզմի կողմնակիցները պնդում են, որ ժողովրդավարական քաղաքական մասնակցության ընդլայնումը քաղաքական իշխանության լեգիտիմության հուսալի չափիչ է, մրցակից քաղաքական կուսակցությունների փոխադարձ անվտանգության պահպանման լավագույն միջոց: Պահպանողականության կողմնակիցները քաղաքական մասնակցության սրումը սպառնալիք են համարում ազգային միասնության և համակարգի հիմքերը խարխլելու համար: Նրանք կարծում են, որ քաղաքական մասնակցության մասշտաբը պետք է նվազագույնի հասցվի. քաղաքական որոշումները պետք է կայացնեն մարդիկ, ովքեր ավելի տեղեկացված են, ունակ են հետևել քաղաքական զարգացման գծին: Քաղաքական մասնակցությունը դիտարկվում է որպես հասարակության անդամների ներգրավում քաղաքական հարաբերություններում անհատի, դասի, էթնիկ, կրոնական կամ այլ հիմքերով, քաղաքական կյանքում, մասնակցություն քաղաքական որոշումների կայացման և իրականացման գործընթացներին ՝ ելնելով շահերից, մտահոգություններից և նպատակներից 3: 1 Տե՛ս Aristotle, Sochineniya, Moscow, 1983, vol. 4, էջ 376-383: 2 Տե՛ս նույն տեղում: 3 Շապաղաթյան Հ., Քաղաքական մասնակցության արդի հիմնախնդիրները, Երեւան, 2007, էջ 16-17: Մարդկանց ներգրավումը քաղաքական գործընթացներին միանշանակ է: Հասարակության որոշ անդամներ ակտիվորեն ներգրավված են քաղաքական կյանքում, առավել շատ հետաքրքրված են տեղի ունեցող գործընթացներով, իսկ հասարակության որոշ անդամներ դրանցով հետաքրքրված չեն: Ոմանք ոչ ակտիվ, ոչ պասիվ չեն մասնակցում քաղաքական կյանքին: 20-րդ դար Վերջին տասնամյակից ի վեր շատ երկրներ փնտրում են նոր մեխանիզմներ `քաղաքացիների ներգրավվածությունը կառավարման նախաձեռնություններում, կառավարման գործընթացներում` ապակենտրոնացված ինստիտուտների ստեղծումից մինչև մասնակցային խորհրդատվության բազմաթիվ ձևերի օգտագործումը մեծացնելու համար: Ընդհանուր առմամբ, զարգացման նախաձեռնությունները հաջողակ են, եթե դրանք իրականացվում են քաղաքացիների ներգրավմամբ և ակտիվ մասնակցությամբ: Մասնակցությունը քաղաքականությունն ավելի զգայուն է դարձնում աղքատների կարիքների նկատմամբ, իսկ ծրագրերն ՝ ավելի արդյունավետ: «Քաղաքացիական ներգրավվածության» և «մասնակցության» մասին խոսելիս պետք է նշել, որ դրանք հաճախ օգտագործվում են որպես փոխանակվող հասկացություններ, այսինքն `դրանք գրեթե նույնական են: Այս դեպքում դժվար է հստակ տարբերակել այս հասկացությունների բովանդակությունը: Մի շարք մոտեցումների համաձայն `« մասնակցություն »հասկացությունը դիտվում է որպես« քաղաքացիական ներգրավվածություն »հասկացության մաս` իր առավել ինտենսիվ կազմակերպված տեսքով: Դրանց իրագործելիության և իրական դրսևորումների չափման հարցը հրատապ է զարգացման նախաձեռնություններին մասնակցելու քաղաքականության, դրանց մաս հանդիսացող հասկացությունների `քաղաքացիական ներգրավվածության իրականացման գործում: Որպես կանոն, քաղաքական մասնակցության երկու ձև կա ՝ ակտիվ և պասիվ: Պասիվության դեպքում մարդիկ տեղեկություններ կամ խորհուրդներ են ստանում, մասնակցում են գործընթացին, բայց փոխադարձ կապ չկա: Մեկ այլ տեսակ `մասնակցությունն է` հանուն նյութական խթանների: Այս դեպքում համայնքը հավաքվում է, նյութական աջակցություն է ցուցաբերվում, մարդիկ մասնակցում են նյութական խթանների: Քաղաքական մասնակցությունն արտահայտվում է երկու եղանակով `ուղղակի և ներկայացուցչական: Ընտրություններն ու հանրահավաքները ուղղակի մասնակցության ձևերն են: Ներկայացուցչական մասնակցության ընթացքում զանգվածները ընտրում են իրենց ներկայացուցիչներին ՝ տեղակալներ, պաշտոնատար անձինք, լիազորված անձինք ՝ իրականացնելու իրենց քաղաքական իշխանությունը, ներկայացնելու իրենց շահերը: Demողովրդավարությունն իրականացվում է այն ժամանակ, երբ քաղաքացիներն ակտիվորեն նվիրված են քաղաքական կյանքին: Քաղաքացիների ակտիվ մասնակցությունը պետության կառավարմանը քաղաքացիական հասարակության կայացման հիմնական սկզբունքներից մեկն է: Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում նշվում է. «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի մասնակցել իր երկրի կառավարությանը, ուղղակիորեն կամ ազատորեն ընտրված ներկայացուցիչների միջոցով: Theողովրդի կամքը պետք է լինի կառավարության հիմքը: »1 Քաղաքացիական կամքի արտահայտումը ժողովրդավարության հիմքն է: Այնուամենայնիվ, նշենք այն պատճառները, թե ինչու քաղաքացիները չեն մասնակցում հասարակական կյանքին. • Նրանք չեն հավատում իրենց արածի արդյունքներին, 1 «Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր», 10.12.1948, հոդված 4: • Հասարակական կյանքը չի ազդում նրանց անձնական կյանքի վրա: • Այս հարցերը բարդ են թվում: Նկարագրելով քաղաքացիական ներգրավվածության և մասնակցության հասկացությունները `փորձենք տալ դրանց սահմանումները: Քաղաքացիական ներգրավվածությունը սահմանվում է որպես անձանց մասնակցություն հասարակական կյանքին, որը տեղի է ունենում քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների, քաղաքացիների մեծ հատվածների, պետության, բազմամասնագիտական ​​հաստատությունների և բիզնեսի միջև ուղղակի կամ անուղղակի փոխգործակցության միջոցով ՝ որոշումների կայացման վրա ազդելու կամ ընդհանուր նպատակներ հետապնդելու համար: , Դա գործընթաց է, որը միավորում և կազմակերպում է քաղաքացիներին կամ նրանց վստահված ներկայացուցիչներին ՝ «ազդել, ձևավորել և վերահսկել հանրային խնդիրները», զարգացման նախաձեռնությունները, դրանց իրագործումը և ռեսուրսները »1: ՄԱԿ-ի (բառարան) սահմանման համաձայն, մասնակցությունը զարգացման կամ կառավարման մոտեցում է, որում քաղաքավարության կամ միջամտության հիմնական շահագրգիռ կողմերը ներգրավված են խնդիրների և գերակայությունների որոշման և ծրագրերի պլանավորման և իրականացման վրա էականորեն վերահսկելու գործընթացում 2: Համաձայն Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորության միջազգային զարգացման նախարարությանը բրիտանական INTRAC ուսումնական և հետազոտական ​​կենտրոնի զեկույցի, մասնակցությունը դիտվում է որպես լայն հասկացություն մեկնաբանող լայն հասկացություն: Մտադիր չլինելով այս հայեցակարգի հստակ հստակ սահմանում տալ, զեկույցում նշվում է, որ այն տեխնիկական կամ գիտական ​​հասկացություն չէ. այն պետք է դիտարկել որպես զարգացման քաղաքականության, պրակտիկայի կազմակերպման և շարժառիթմության սկզբունք: Մասնակցության վերաբերյալ ՀGՆ տեխնիկական գրառումները ներկայացնում են մասնակցության չորս հիմնական տարրեր ՝ տեղեկատվություն, խորհրդատվություն, գործընկերություն, վերահսկողություն 3: Մասնակցությունը կարող է բազմազան լինել: Դա կարող է դրսեւորվել հետևյալով. • Տարբեր ոլորտներում (քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական և այլն), • Տարբեր ձևերով (ուղղակի-անուղղակի), • Տարբեր ձևերով (կախված դրա կազմակերպման աստիճանից ՝ պատժամիջոցներից մինչև ձևավորում) կայուն քաղաքացիական հասարակության սուբյեկտներ), • Տարբեր խորություններում (այսինքն ՝ քաղաքացիական հասարակության դերակատարները որքանով են կարողանում ներթափանցել կառավարություն և մասնակցել որոշումների կայացման գործընթացին), • Ներգրավվածության տարբեր աստիճանի (ներառյալ ավելի բազմազան խմբերը մասնակցության գործընթաց, ընդլայնելով մասնակցությունը ՝ ներառելով տարբեր բնութագրերով կառավարման ընտրատարածքներ), 2 Տե՛ս www.un.org: • Ազդեցության տեսանկյունից (frameworkրագրի շրջանակներում, զարգացման պլան և քաղաքականություն), • Նպատակ ունենալով որոշակի օբյեկտ (ըստ որի որոշակի գործողության հատկանիշ, որին վերաբերվում է մասնակցային գործողությունը), առարկա (բացահայտելու խնդիր և լուծված), • Հատուկ առարկաներ 1-ի միջոցով: Մասնակցային գործընթացն անցնում է երեք փուլով. Նախապատրաստում, ուժեղացում, ինստիտուցիոնալացում: Մասնակցության մեխանիզմները կարող են ամրագրվել օրենսդրության մեջ ՝ ստիպելով կառավարությանը կամ նրա առանձին կառույցներին ներգրավել հասարակական դերակատարների այս կամ այն ​​հանրային քաղաքականության գործընթացում: Ընդհանուր առմամբ, մասնակցությունն անիմաստ է դառնում, քանի դեռ իշխանության մեջ գտնվողները թույլ չեն տալիս մյուսներին մասնակցել առաջնահերթությունների սահմանման, որոշումների կայացման, ռեսուրսների կառավարման և վերահսկման գործընթացին: Քաղաքացիական մասնակցությունը, որպես դրսից կամավոր քայլ, օգնում է կառուցել համերաշխություն և ամրապնդել ժողովրդավարական կառավարումը: Քաղաքացիների մասնակցությունը զարգացման գործընթացներին հանգեցնում է ավելի արդյունավետ, կայուն ծրագրերի իրականացմանը `մասնակիցներին տալով« սեփականության զգացում », տեղական փորձը և գերակայությունները դարձնելով նախագծերի ընտրության և ձևավորման մաս: «Քաղաքացիական ներգրավվածություն» և «մասնակցություն» հասկացությունների փոխհարաբերությունների մասին խոսելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ «քաղաքացիական ներգրավվածություն» հասկացությունն ավելի լայն է, քան «մասնակցությունը», այսինքն ՝ մասնակցությունը հանդիսանում է դրա առավել ակտիվ դրսեւորումներից մեկը: քաղաքացիական ներգրավվածություն: Մասնակցությունը ջանքեր է ստեղծելու պայմաններ, որոնք կարող են օգնել հասարակության անդամներին և խմբերին, ովքեր ավելի քիչ վերահսկողություն ունեն իրենց կյանքը պայմանավորող ուժերի վրա 2: Հասարակական կազմակերպությունները կարևոր են նաև քաղաքացիների մասնակցության մակարդակի բարձրացման առումով: Միանալով հասարակական կազմակերպություններին ՝ քաղաքացիներն ակտիվորեն մասնակցում են հասարակական կյանքին: Խոսելով քաղաքական մասնակցության մասին ՝ մենք չենք կարող չանդրադառնալ հաշմանդամներին: Նրանց մասնակցության մակարդակը բավականին ցածր է: Մեր երկրում շատ հաշմանդամների համար առաջնային խնդիրը նրանց իրավունքների իմացությունն ու դրանց օգտագործման հնարավորությունն է: Այսօր ՀԿ-ներից մի քանիսը զբաղվում են հաշմանդամների օրինական իրավունքների պաշտպանությամբ: Եկել է հաշմանդամների հասարակության մեջ ինտեգրվելու, հասարակական կյանքին ակտիվ մասնակցելու ժամանակը: Պետք է նշել, որ քաղաքացիների ներգրավումը քաղաքական կյանքում կախված է կոնկրետ իրավիճակից, քաղաքական համակարգի բնույթից, որպես անձի: Մարդը ինքը ստեղծում է քաղաքական գոյություն իր սեփական քաղաքական գործունեության միջոցով `հասարակության մեջ իր պահվածքի միջոցով: 1 «Մասնակցային գործունեության ուղեցույց», Երեւան, 2004, էջ 23-24: Հասարակության քաղաքական մշակույթի մակարդակը էական ազդեցություն ունի քաղաքական մասնակցության բնույթի և ուղղության վրա 1, ինչը արտացոլվում է ժողովրդավարական արժեքների և ինստիտուտների ընդունման և ընկալման մեջ: Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ որքան բարձր են հասարակության գիտակցության մեջ ժողովրդավարական արժեքները, այնքան բարձր է քաղաքական մասնակցության մակարդակը: Ընդհակառակը, որքան ցածր է ժողովրդավարական իրավունքների և ազատությունների կարևորության աստիճանը, այնքան ավելի շատ համակրանք և օտարություն է նկատվում բնակչության քաղաքական կյանքից օտարվելու մեջ: Քաղաքական կյանքում չափազանց մեծ ներգրավվածությունը նպաստում է նյարդային լարվածության առաջացմանը: Մյուս կողմից, իշխանությունից մարդկանց երկարատև հեռացումը ստեղծում է սեփական պահանջները, ծայրահեղական հակումները և այլն կատարելու անկարողություն: Քաղաքական մասնակցությանը մարդկանց ներգրավելու պատճառները կարող են տարբեր լինել: Ընդհանրապես, քաղաքականությամբ հետաքրքրվողները փոքրամասնություն են կազմում: Մարդկանց մեծ մասն անտարբեր է քաղաքականության նկատմամբ: Այս մարդիկ կորցնում են հավատը սեփական հնարավորությունների հանդեպ, կարծում են, որ իրենց մասնակցությամբ քաղաքականության մեջ ոչինչ չի կարող փոխվել: Հուսախաբ եղած քաղաքական կուսակցությունների տված խոստումներից ՝ դրանք ավտոմատ կերպով օտարվում են քաղաքականությունից: Չմասնակցելու պատճառները բացատրվում են քաղաքական և սոցիալական համակարգի անբավարար գործունեությամբ, ինչը նպաստում է մարդկանց որոշակի մասի օտարմանը քաղաքականությունից, այսինքն `հասարակության մեջ անբավարար ակտիվ ուժերին, որոնք ունակ են խթանել յուրաքանչյուրի գործունեություն Մարդկանց քաղաքական կյանքին չմասնակցելը, ընդհանուր առմամբ, դրական երեւույթ չի համարվում: Սա որևէ հիմք չի տալիս քաղաքական կյանքում չմասնակցելը բոլոր դեպքերում անընդունելի համարել «քաղաքակիրթ կյանքի համար անտեղի»: Չմասնակցելու ֆենոմենը ներկայումս բավականին տարածված է, հատկապես ժողովրդավարական երկրներում: Հարկ է նշել, որ չմասնակցելը գնահատվում է որպես երկիմաստ: Շատերը դա համարում են հասարակության կայունության սպառնալիք, պետությանը սպառնացող բացասական երեւույթ, կառավարության լեգիտիմությունը նվազեցնելու միտում, իսկ ոմանք էլ դա համարում են որպես պետությունից անկախ քաղաքացիական հասարակության զարգացման արտահայտություն: Դա ապացուցում է բնակչության ժողովրդավարական ազատության առկայությունը, քաղաքականության նկատմամբ սեփական վարքի հնարավորությունը: Ընդհանուր առմամբ, ժողովրդավարությունը, ժողովրդավարությունը, չմասնակցելը, քաղաքացիների մասնակցությունից հրաժարվելը վատ համակցված են: Այդ պատճառով հասարակությունը կարևորում է յուրաքանչյուր անդամի ակտիվ մասնակցությունը `ներգրավվածությունը հասարակական-քաղաքական կյանքում, քանի որ միայն ակտիվ մասնակցությամբ է հնարավոր հաղթահարել ժողովրդի և կառավարության միջև առկա բացը` ժողովրդավարական երկրների կայացումը: 2 Շապաղաթյան Հ., Էջ 116: Առնակ Սարգսյան ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ՄԱՍՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ EMՈOCՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՔԱIVԱՔԱԻԱԿԱՆ OCԱՐԳԱՄԱՆ MԱՐԳԱՄԱՆ Ամենակարևոր նախապայմանն է Հիմնաբառեր. Քաղաքական մասնակցություն, չմասնակցություն, ժողովրդավարություն, քաղաքացիական հասարակություն, քաղաքական հասարակություն, քաղաքացիական հասարակություն ։

Հոդվածում ուսումնասիրվել են քաղաքական մասնակցության հիմնահարցերը։ Քաղաքական կյանքին մարդկանց մասնակցության փաստի վրա ուշադրություն է դարձվել անտիկ ժամանակներից սկսած։ Պետք է նշել, որ քաղաքական կյանքին մասնակցությունը նպաստում է անհատի քաղաքացիական հատկանիշների ձևավորմանը և պայմաններ է ստեղծում, որ անհատն իրեն զգա պետության լիարժեք քաղաքացի։ Քաղաքական մասնակցությունը (չմասնակցությունը) անհատի քաղաքական սոցիալականացման և քաղաքական ակտիվության զարգացման կարևորագույն գործոն է հանդիսանում։ Դա է պատճառը, որ ժամանակակից պայմաններում քաղաքական մասնակցության հիմնահարցը դարձել է գործնական քաղաքականության իրականացման կենտրոնական խնդիրներից մեկը։

Գիտ. Ղեկավար ՝ բ.գ.թ., պրոֆ. Մ. Ռիսկերի կառավարման դերը զուգահեռ է Մելքումյանի առաջընթացին, գիտատեխնիկական տնտեսության գլոբալիզացիային և մարդկային գործոնի աճին: Վերջինը ռիսկերի նույնականացման, վերլուծության և որոշումների կայացման գործընթացն է, որն ուղղված է ռիսկի դրական հետևանքների նվազեցմանը: Ըստ գերմանական հետազոտական ​​ինստիտուտի տնօրեն պրոֆեսոր Հիբերտ Մարկլի, 21-րդ դարում շուկայական մրցակցության գլոբալիզացիան շահելու են ոչ թե խոշոր ձեռնարկությունները, այլ արտաքին փոփոխություններին արձագանքող ավելի դինամիկ և ճկուն 10: Համաշխարհային փորձը ցույց է տալիս, որ ձեռնարկատիրությունը հնարավոր է առանց ռիսկի, ուստի ձեռնարկատիրական ռիսկի գնահատումը, ռիսկի գնահատման տվյալների հավաքագրումը, մշակումը, ռիսկի գնահատումը, ռիսկերի հայտնաբերումը, ռիսկերի կառավարումը և մեղմացման մեթոդները պետք է խուսափել: Ձեռնարկատիրական խնդիրը չպետք է լինի ընդհանրապես ռիսկից խուսափելը, քանի որ դա հնարավոր չէ, այլ ուսումնասիրել, կանխատեսել, գնահատել ռիսկը, կառավարել այն, և հնարավորության դեպքում `վերածել այն դրական գործոնի, որը կարող է լրացուցիչ եկամուտ ապահովել առավելագույն ռիսկին: - հակադարձ տնտեսություն: Վերջինս իր առջեւ խնդիր է դնում մշակել գնահատման մեթոդների «ռիսկերի կառավարման արդյունավետ համակարգ»: Ռիսկերի կառավարման այս կամ այն ​​մեխանիզմի ընտրությունը էապես կախված է բիզնեսին ուղեկցող ռիսկերի բազմազանությունից, գործառնությունների արդյունքների վրա դրանց ազդեցության աստիճանից: Գործունեության իրականացումը հանգեցնում է ռիսկի գործոնի բարձրացմանը, ինչը, իր հերթին, հանգեցնում է ձեռնարկության, ինչպես նաև ընդհանուր տնտեսության տարանջատմանը: Այս կորուստները կարող են առաջանալ հետևյալ ոլորտներից. 1) գույքի, եկամտի, մարդկային կյանքի և արժեքների մասնակի կամ ամբողջական կորուստ ՝ շահույթ չհետապնդող հավանական կորուստների արդյունքում ՝ նախագծերում պատահական մասնակցության պատճառով ՝ անհիմն բարձր ռիսկի վրա հիմնված կառավարման պատճառով և այլն: , Կորուստների բոլոր երեք ոլորտները կարող են կրճատվել `ծախսերի կետի արդյունավետությունը բարձրացնելու համար: Ձեռնարկատիրական գործունեության մեջ կորուստները կարելի է դասակարգել ըստ հետևյալ առանձնահատկությունների. 11-ը `բնեղենով նյութական օբյեկտների կանխատեսվող ծախսեր կամ ուղղակի կորուստներ (կառուցվածքներ, հումք, նյութեր, սարքավորումներ, ապրանքներ, էներգիա և այլն): Նրանցից յուրաքանչյուրն ունի իր չափման միավորը, բայց դրանք օգտագործվում են որպես արժեք ՝ դրանց ընդհանուր չափը գնահատելու համար: 11 Գագիկ Խաչատրյան, Ձեռնարկությունների տնտեսագիտություն և կառավարում, Երևան 2009 Իրականացվող երրորդ նյութական կորուստները սրանք են: Սովորական հերթապահության (ծառայության) կորուստներ, բեռ. Պլանային աշխատանքային գրաֆիկից պատահական ձգձգում, չնախատեսված հանգամանքների պատճառով աշխատանքային ժամանակի կորուստ կորչում են անձամբ / ժամերում, անձում / օրերում կամ պարզապես աշխատանքային ժամերում: Այն արժեքավոր դարձնելու համար աշխատանքային ժամը բազմապատկվում է մեկ ժամի արժեքով: Անկանխատեսելի վճարումների, տուգանքների, տույժերի, լրացուցիչ հարկերի վճարման, ֆոնդերի, արժեթղթերի կորստի, ինչպես նաև ձեռնարկության պարտքերի չվերադարձման, նախատեսված աղբյուրներից փող չստանալու պատճառով ուղղակի դրամական կորուստների հետևանքով ֆինանսական կորուստներ: փոխարժեքի տատանումները: Timeամանակի կորուստը առաջանում է, երբ ձեռնարկատիրական գործունեության գործընթացը դանդաղ է ընթանում (պատվերների ժամանակին առաքման հետաձգում և այլն): Նման կորուստները դրամայնացնելու համար անհրաժեշտ է հստակեցնել, թե ձեռնարկատիրությունից եկամտի ինչ տեսակ կորուստ է առաջացնում ժամանակի պատահական կորուստները: Հատուկ կորուստներ. Կապված են մարդու առողջության և կյանքի կորուստների հետ, շրջակա միջավայրին հասցված վնասի, ինչպես նաև բարոյահոգեբանական անբարենպաստ հետևանքների հետ: Որպես կանոն, հատուկ կորուստները քանակականորեն արտահայտվում են շատ դժվար, նույնիսկ ավելին ՝ արժեքի տեսանկյունից: Արտադրական կորուստները բնորոշ են ձեռնարկությանը `բիզնեսի ռիսկի արդյունքում. • Ապրանքների (ծառայությունների) վաճառքի նվազում` արտադրական համակարգերի արտադրողականության իջեցման պատճառով (սարքավորումների անգործության կամ արտադրական հզորությունների թերօգտագործման պատճառով, աշխատուժի կորուստների ավելացում, թերի արտադրանք և այլն): Նշված կորուստների չափը կարող է արժեքի հաշվարկվել հետևյալ մեթոդով, որը ներկայացված է այլ մեթոդով, և սոցիալական հանգեցնում է հավանական սահմանված արժեքի համար ունեցող ապրանքի կորստի, որը K1 = ∆Q x C է, որտեղ K1 արտահայտված ապրանքի հավանական կորուստն է, C ապրանքը կրճատված է: • Վաճառքի նվազում, ինչը պայմանավորված է որակով պայմանավորված հատկությունների կառուցվածքի բարենպաստ փոփոխություններով, պահանջարկի նվազմամբ և այլն, որոնք կորուստներ են: Նշված կորուստների մեծությունը կարելի է գնահատել հետևյալ մեթոդով. CC2 = CC x Q, որտեղ CC2- ը գնի իջեցման արդյունքում հավանական կորուստն է, CC- ն արտադրանքի միավորի գնի իջեցման տեմպն է, Q- ը ` արտադրական ծրագրով վաճառքի համար նախատեսված ապրանքներ: Նյութի ծախսերի մեծացումը հանգեցնում է կորուստների `հումքի, նյութերի, վառելիքի, էներգիայի գերսպառման պատճառով, որը հաշվարկվում է յուրաքանչյուր ռեսուրսի արժեքը բազմապատկելով իր միավորի գնի վրա. CK3 = JN 1 x C1 + JN2 x C2 +… + JN nx C n, ∆N- ը n- իններորդ նյութական ռեսուրսի հավանական ավելորդ ծախսն է, C- ն n- իններորդ միավորի ռեսուրսի գինը: Նմանապես հնարավոր է հաշվարկել բիզնեսի գործունեության ընթացքում հարկերի, տուրքերի և տուգանքների ավելացման հետևանքով կորուստների չափը, դրանց մակարդակի փոփոխությունները ի վնաս ձեռնարկության, աղետների հետևանքով կորուստներ (CP 5), չնայած որ Վերջինից բխող կորուստները դժվար է հաշվարկել: Այսպիսով, բիզնեսում կորուստների ընդհանուր գումարը կարող է հաշվարկվել ստորև բերված բանաձևով. K = ∆K1 + ∆K2 + ∆K3 + ... + ∆K n, որտեղ ∆K կորուստն է n-n- րդ աղբյուրից: Վերոնշյալ կորուստներից խուսափելու և դրանք նվազագույնի հասցնելու հիմնական պայմանը ռիսկերի կառավարման արդյունավետ եղանակների ընտրությունն ու իրականացումն է: Ռիսկերի կառավարումը որպես համակարգ բաղկացած է երկու ենթահամակարգերից. Ենթահամակարգի ենթահամակարգ (կառավարման մենեջեր (CP4), եթե օբյեկտ է) կառավարիչ և այլ), կառավարման տեսություն (կառավարման մարմին): Ռիսկը `որպես կառավարման օբյեկտ, և որպես կառավարման առարկա` անհատներ կամ մարդկանց հատուկ խմբեր (ձեռնարկատեր, ֆինանսական ռիսկերի կառավարիչ, ապահովագրական մասնագետներ, որոնք նպատակային ազդեցություն ունեն կառավարման օբյեկտի վրա տարբեր ձևերով: Ռիսկերի կառավարման հիմնական խնդիրներն են `ռիսկի գոտիների բացահայտում, ռիսկի մակարդակի գնահատում, ձեռնարկատիրոջ համար տվյալ ռիսկի ընդունման աստիճանի վերլուծություն, ռիսկերի նվազեցման միջոցառումների մշակում, և եթե ռիսկն արդեն տեղի է ունեցել, կորուստները նվազագույնի հասցնելու միջոցառումներ: Ռիսկի պրակտիկայի հիման վրա մշակվել են որոշակի սկզբունքներ և մեթոդներ, որոնք հնարավորություն են տալիս արդյունավետ իրականացնել ռիսկերի կառավարման գործընթացը: Ռիսկերի կառավարման տարբեր քայլ հաջորդականություն: Այսպիսով, Ա NA Կազակովան առաջարկում է փուլային հաջորդականություն ռիսկերի կառավարման հետ 12.1. Ռիսկի բոլոր հնարավոր գործոնների որակական վերլուծություն, 2. Ռիսկերի դասակարգում ըստ կանխատեսելիության աստիճանի, 3. Ռիսկի գնահատում տնտեսագիտորեն մաթեմատիկական մեթոդների հիման վրա, 4. Ռիսկերի և սահմանների թույլատրելի մակարդակի որոշում, 5. Նվազեցման բարդ միջոցառումների մշակում կամ չեզոքացնել ռիսկի գործոնների ազդեցությունը: Կան նաև ռիսկերի կառավարման տարբեր տնտեսագետներ 1. Ռիսկերի կառավարման պլանավորում, ընթացակարգային մոտեցում 1313 Ուղեցույց ծրագրի կառավարման մարմնի գիտելիքների համար - http: //www.pmi.org, հատուկ 2. ռիսկերի նույնականացում, 3. ռիսկերի որակական վերլուծություն, 4. ռիսկերի քանակական վերլուծություն, 5. ռիսկերի արձագանքման պլանավորում, 6. ռիսկերի մոնիտորինգ և վերահսկում: որակական (մասնավորապես, ռիսկերի կառավարման ընթացակարգերն ունեն գնահատում, ընդհանուր քանակական գնահատում, ռիսկի արձագանքման միջոցառումների պլանավորում), բայց միևնույն ժամանակ, տարբերություններ կան հեղինակի կողմից առաջարկվող ռիսկերի կառավարման առանձնահատկությունների մեջ: IG Lapusta- ն առաջարկում է ռիսկի հետընտրական ռիսկերի կառավարման ընթացակարգ 14: 1. Բիզնեսի ռիսկերի նույնականացում, 2. ռիսկերի գնահատում, 3. ռիսկերի կառավարման մեթոդների ընտրություն, 4. ընտրված մեթոդների կիրառում, 5. արդյունքների գնահատում Մասնագիտական ​​գրականության մեջ առկա քննության վերլուծության արդյունքների հիման վրա մենք առաջարկում ենք ռիսկերի կառավարման ընթացակարգի փուլերի հետևյալ հաջորդականությունը. Վերլուծություն, 1. նպատակի սահմանում, 2. ռիսկերի կառավարման պլանավորում, 3. ռիսկի գործոնների որակական գործոններ. նույնականացում, 5. ռիսկերի դասակարգում ըստ կանխատեսելիության աստիճանի, 6. ռիսկի քանակական մակարդակի գնահատում `հիմնված ժամանակակից տնտեսական և մաթեմատիկական մեթոդների վրա, 7. ռիսկերի դասակարգում ըստ հզորության` թույլատրելի մակարդակի և հնարավոր արժեզրկումների հաշվառմամբ, 8. ազդեցության նվազում ռիսկի գործոնների 9. Մոնիտորինգ և վերահսկում: Նման ռիսկերի կառավարման գործընթացի զարգացմանն ուղղված բարդ միջոցառումների մշակում արձր Արդյունավետության բարձրացում: ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՌԻՍԿԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ԵՎ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ Մխիթար Մարինա Հիմնաբառի արտադրողականություն, ռիսկի գործոններ, ապահովագրություն: ։

Հոդվածում քաննարկվել են ռիսկի կառավարման արդի հիմնախնդիրները։ Բացահայտվել են դրանց առաջացման պատճառները։ Ուսումնասիրվել են այն ուղիները, որոնք հնարավորություն կնձեռեն նվազեցնել ձարկատիրական գործունեության ռիսկերը։ Առաջադրվել են ռիսկերի գնահատման մոտեցումներ, որոնք հաշվի են առնում ռիսկի առաջացման պատճառները եւ աղբյուրները։ Վերջիններիս կիրառումը հեղինակի կարծիքով կբարձրացնի տնտեսվարող սուբյեկտների ֆինանսատնտեսական գործունեության արդյունավետությունը։

ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ ՄԻATIONԱԳԱՅԻՆ ԳՐԱՆՄԱՆ ԳՈՐԸՆԹԱՆԵՐ Մրցակցության ավելացման պայմաններում, ներառյալ անարդար շուկան, ապրանքային նշանների օգտագործման դերն ու դրանց իրավական պաշտպանությունն արդեն օգտագործվում են: Այնուամենայնիվ, դա չի կարող սահմանափակվել ներքին շուկայով, և ձեռներեցները բախվում են բազմաթիվ նոր մարտահրավերների իրենց ապրանքների և ծառայությունների աշխարհագրական ընդլայնման ճանապարհին և արտասահմանյան շուկա մուտք գործելու ճանապարհին, քանի որ այս դեպքում մրցակցությունն աճում է, անհրաժեշտ է ապրանքների և ծառայությունների ավելի պաշտպանված, ային ապրանքներ Նշանների օգտագործումը և իրավական պաշտպանությունը դուրս են գալիս հայրենի պետության սահմաններից: Ապրանքներ և ծառայություններ, մասնավորապես, գրանցված ապրանքային նշանի տակ ներկայացնելը, հատկապես արտերկրում, խոցելի է դարձնում այդ ապրանքներն ու ծառայությունները շահառուների շահերի համար: Այդ նպատակով օգտագործվում են ոչ միայն ապրանքային նշանների ազգային և միջազգային գրանցում և իրավական պաշտպանություն: 1994 թվականը պետք է համարվի նշանակալից իրադարձություն նշված ոլորտում Հայաստանի Հանրապետության կողմից: 2000 թվականի մայիսի 17-ին նշանների միջազգային գրանցման վերաբերյալ (այսուհետ `Մադրիդյան համաձայնագիր) Մադրիդյան համաձայնագրին միանալը և նշանների միջազգային գրանցման վերաբերյալ Մադրիդյան համաձայնագրի արձանագրությանը (այսուհետ` Մադրիդյան արձանագրություն) , Հայաստանը, փաստորեն, միացավ ապրանքային նշանների միջազգային գրանցման Մադրիդյան համակարգին: Սա լայն հնարավորություններ է ստեղծել հայ արտադրողի համար ավելի պաշտպանված արտաքին շուկայում `ընդլայնելու իր գործունեությունն այնտեղ: Այնուամենայնիվ, նախքան ապրանքային նշանի միջազգային գրանցման համակարգի ընձեռած հնարավորությունները ճիշտ օգտագործելը, անհրաժեշտ է վկայակոչել միջազգային գրանցման ընթացակարգի որոշ առանձնահատկություններ, Մադրիդյան համաձայնագրի որոշ խնդրահարույց դրույթներ, որոնք կներկայացվեն ստորև 1-ին պարբերությունում: Առաջին հերթին անհրաժեշտ է քննարկել նշանների գրանցման Մադրիդյան համակարգի տարածքային-սուբյեկտիվ սահմանների հարցը, այսինքն ՝ այն պետությունների տարածքը, որի շրջանակներում գործում է Մադրիդյան համակարգը: Հարկավոր է հաշվի առնել հետևյալ հարցերը. 1) որ երկրները անդամ են միջազգային ապրանքային նշանի գրանցման համակարգում, 2) ովքեր կարող են գրանցել իրենց ապրանքային նշանները միջազգային գրանցման համար, և 3) որ երկրներում է ապրանքային նշանը պաշտպանված այն գրանցելիս: ստանում է միջազգային գրանցում: Մադրիդյան համաձայնագրի 1-ին հոդվածի ուժով և Մադրիդյան արձանագրության մասնակից պետությունները Արձանագրության 1-ին հոդվածի համաձայն ստեղծում են Հատուկ նշանների միջազգային գրանցման հատուկ միություն: Սրա նշանակությունն այն է, որ այն նախորոշում է, թե որ երկրի քաղաքացի կամ իրավաբանական անձը, որպես դիմող, իրավունք ունի դիմել գրանցման համար: Ըստ այդմ, Մադրիդյան համաձայնագիրը նախատեսում է ապրանքային նշանի գրանցման իրավունքի ի հայտ գալ դիմումատուի «Հատուկ միության երկրներից մեկը», այսպես ասած, «անհրաժեշտ կապը» ներկայությամբ 2: Այն սահմանում է Մադրիդյան համաձայնագիրը որպես «ծագման երկիր»: Ofագման երկիրը որոշելը թույլ է տալիս նախ պարզել, թե արդյոք անձը կարող է օգտվել ապրանքային նշանի գրանցման միջազգային համակարգից, և երկրորդ, այն հատուկ երկրից, որը պետք է սկսի նշանի գրանցման գործընթացը: Ըստ այդմ, ծագման երկիրը որոշվում է Մադրիդյան համաձայնագրի 1 3 3 հոդվածով, որը սահմանում է ծագման երկիրը որոշելու կանոնները, մասնավորապես `ա) եթե անձը (դիմումատուն) զբաղվում է առևտրային կամ արդյունաբերական գործունեությամբ Հատուկ միության ցանկացած երկիր. Արդեն տևական ժամանակ է, ինչ ՀՀ-ն միացել է այս պայմանագրերին, բայց թեման շարունակում է մնալ արդիական, հատկապես հաշվի առնելով այն փաստը, որ մտավոր սեփականության ինստիտուտը, մասնավորապես ապրանքային նշանները, Հայաստանի Հանրապետությունում դեռ գտնվում են մշակման փուլում և Մադրիդում: Համաձայնագիրը և Արձանագրությունը վերանայվում են: խմբագրում: 2 Տե՛ս Մտավոր սեփականության համաշխարհային կազմակերպություն: Մադրիդյան համաձայնագրի միջազգային գրանցման նշանն ու այդ պայմանագրի արձանագրությունը: նպատակները, հիմնական առանձնահատկությունները, վերանվանումները, Հրապարակման ձայն, թիվ 418 (R), 2004, էջ: 5 բ) եթե անձը չունի Հատուկ միության որևէ երկրում ձեռնարկություն կամ գործունեություն, ծագման երկիրը Հատուկ միության այն երկիրն է, որտեղ նա բնակվում է: գ) և (եթե) անձը չի բնակվում Հատուկ միության որևէ երկրում կամ չի զբաղվում առևտրային կամ արդյունաբերական գործունեությամբ, ծագման երկիր է հանդիսանում այն ​​Հատուկ միության երկիրը, որի քաղաքացի է այդ անձը: Այսպիսով, Մադրիդյան համաձայնագիրը սահմանում է այս եզակի հիերարխիան, որը հայտնի է նաև որպես «կասկադի սկզբունք» 3: Դիմումատուն սահմանափակվում է այս եռաստիճան ընթացակարգով, օրինակ ՝ նա չի կարող սկսել իր նշանի գրանցման գործընթացը Հատուկ միության երկրում, որտեղ նա բնակվում է, եթե իրականում նա զբաղվում է առևտրային կամ արդյունաբերական գործունեությամբ այդ տարածքում: Հատուկ միության երկիր Բ. Այս դեպքում B երկիրը կլինի իր ծագման երկիրը: Մյուս կողմից, համաձայն Մադրիդյան համաձայնագրի 2-րդ հոդվածի, «Պայմանավորվող պետությունների քաղաքացիները համարվում են այն երկրների քաղաքացի, որոնք չեն միացել սույն Համաձայնագրին, եթե նրանք բավարարում են Փարիզի կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածում նշված պայմանները Արդյունաբերական սեփականության պաշտպանություն »միայն սույն Համաձայնագրով ստեղծված Հատուկ միության տարածքում: Իր հերթին, Փարիզի կոնվենցիան նշում է, որ Միության (Արդյունաբերական սեփականության պաշտպանության միություն) երկրների քաղաքացիները հավասարեցվում են Միության անդամ չհանդիսացող, բայց բնակության վայր ունեցող երկրների քաղաքացիների այն երկրների քաղաքացիների հետ, Միավորել կամ իրական, լուրջ արդյունաբերական կամ առևտրային գործունեություն իրականացնել: Այլ կերպ ասած, Մադրիդյան համաձայնագրի երկրորդ հոդվածը կարող է մեկնաբանվել հետևյալ կերպ. Հատուկ միության երկրների քաղաքացիները հավասարեցվում են Հատուկ միության անդամ չհանդիսացող կամ Հատուկ միության որևէ երկրում կամ բնակվող երկրների քաղաքացիների հետ: զբաղվում են առեւտրային կամ արդյունաբերական գործունեությամբ: Պետք է ընդգծել, որ Մադրիդյան արձանագրությունը նշանակալի փոփոխություններ է կատարել `կապված քննարկվող հարցի հետ: Նախ, Մադրիդյան Արձանագրության համաձայն ծագման երկիրը որոշելու կանոնները չեն սահմանափակում հայտատուին ընտրելու այն երկիրը, որտեղից պետք է սկսվի գրանցման գործընթացը: Այսինքն ՝ ծագման երկիրը որոշելու կանոնները «խիստ» չեն, որոնք 3 Տե՛ս Ерпылева Н. Գ., Միջազգային մասնակի իրավունք: Учебник длла бакалавров, Юрайт, М., 2012, էջ 672: Ինչպես Մադրիդյան համաձայնագրում, այնպես էլ «կասկադի սկզբունքը» վերացվել է: Չնայած Մադրիդյան Արձանագրությունը սահմանում է, որ «Հայտատուն կամ գրանցման սեփականատերը Պայմանավորվող պետության քաղաքացի է, կամ բնակվում է, կամ այդ Պայմանավորվող Պետությունում արտադրական կամ առևտրային ձեռնարկություն ունի», բոլոր կատեգորիաները նշված են «կամ» հղման մեջ: Բացի այդ, եթե միայն պետությունները Մադրիդյան համաձայնագրի կողմեր ​​են, Մադրիդյան Արձանագրության նորույթներից մեկն այն է, որ ցանկացած միջկառավարական կազմակերպություն կարող է դառնալ Արձանագրության անդամ, այդ իսկ պատճառով ՝ Մադրիդյան համակարգ, եթե դրա անդամ պետություններից առնվազն մեկը արդյունաբերական սեփականության վերաբերյալ է: պաշտպանություն Այն Փարիզի կոնվենցիայի անդամ է, և կազմակերպությունն ունի ապրանքային նշանների գրանցման տարածաշրջանային գրասենյակներ 4: Ինչպես նշեցինք, Մադրիդյան համաձայնագիրը և Մադրիդյան արձանագրությունը օգտագործում են այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են «իրական, լուրջ առևտրային կամ արդյունաբերական գործունեություն», «բնակության վայր», «քաղաքացիություն»: Այս պայմանների մեկնաբանությունն, ըստ էության, մնում է յուրաքանչյուր Մասնակից պետության ներքին օրենսդրությանը: Այնուամենայնիվ, այս կապակցությամբ որոշ պարզաբանումներ կարող են արվել: «Քաղաքացի» հասկացությունն օգտագործվում է Մադրիդյան համաձայնագրում, ըստ էության, «բնական» կամ «իրավաբանական անձ» իմաստով: Ֆիզիկական անձի բնակության վայրի կամ իրավաբանական անձի գտնվելու վայրի խնդիրները կարգավորվում են անձնական օրենսդրությամբ, ներքին օրենսդրությամբ: «Լուրջ արդյունաբերական կամ առևտրային ձեռնարկություն շահագործելը» տերմինը վերցված է Փարիզի կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածից: Փարիզի կոնվենցիայի սկզբնական տարբերակում առաջարկվում էր «ձեռնարկություն» տերմինը ներմուծել առանց որևէ այլ հատկանիշների, բայց այն մերժվեց ՝ հիմնավորմամբ, որ այն չափազանց լայն հասկացություն էր 5: Գաղափարն էր օգտագործել «լուրջ ձեռնարկություն» (ֆրանսիական տարբերակ ՝ sérieux, անգլերեն ․ իրական, ռուսերեն ․ серьезнoe) տերմինը ՝ շինծու, ոչ ակտիվ, կեղծ ձեռնարկությունների իրավունքների պաշտպանությունը բացառելու համար: Մադրիդյան համաձայնագրի հեղինակները առաջնորդվել են այս սկզբունքով: 4 Տե՛ս Մադրիդյան արձանագրության հոդված 2 (ii): 5 Տե՛ս Ерпылева Н. ,., Նույն գործը: Ինչ վերաբերում է «գործող» տերմինին, ապա դա կարելի է մեկնաբանել հետևյալ կերպ Ձեռնարկությունը կարող է մեկից ավելի տեսակի գործունեություն ծավալել տարբեր վայրերում. Ձեռնարկության գտնվելու վայրը և գործունեության վայրերը պարտադիր չէ, որ համընկնեն: Այլ կերպ ասած, ձեռնարկությունը կարող է տեղակայվել մի երկրում, կամ փաստորեն գործել այնտեղ, բայց գործել մեկ այլ երկրում Սա հաստատուն գաղափար է: Կարող են լինել դեպքեր, երբ իրավաբանական անձը ունի մի քանի լուրջ ձեռնարկություններ, որոնք գործում են Հատուկ միության անդամ մի շարք երկրներում. այս դեպքում այդ երկրներից որևէ մեկը կարող է հանդես գալ որպես ծագման երկիր, որտեղից սկսվում է գրանցման գործընթացը: Այսպիսով, Մադրիդյան համաձայնագրի համաձայն Արձանագրության վերլուծությունը հիմք է տալիս հայտարարելու, որ, սկզբունքորեն, ապրանքային նշանը կարող է միջազգայնորեն գրանցվել որպես Մադրիդյան համաձայնագրի (Մադրիդյան արձանագրություն) մասնակից պետության կամ որպես Մադրիդի մասնակից պետություն հանդիսացող պետության քաղաքացի: Արձանագրություն, այնտեղ բնակվող անձ կամ գործունեություն իրականացնող անձի առևտրային (կամ) արդյունաբերական ձեռնարկություն, ինչպես նաև Հատուկ միության ոչ անդամ երկրի քաղաքացի, որը բնակվում է Հատուկ միության ցանկացած երկրում կամ զբաղվում է լուրջ գործերով: առևտրային կամ արդյունաբերական գործունեություն: Նշենք, որ միջազգային ապրանքային նշանի գրանցման համար դիմելը չի ​​նշանակում, որ այն կստանա ավտոմատ պաշտպանություն համակարգի բոլոր անդամ պետություններում: Պարզ է, որ դիմումատուն պարտավոր է իր դիմումի մեջ նշել այն երկրները, որտեղ նա ցանկանում է ապահովել ապրանքային նշանի պաշտպանություն 6: Հետևաբար, նշանը տրվում է միջազգային իրավական պաշտպանություն միայն այն պետություններում, որտեղ այդպիսի պաշտպանություն է պահանջվել 7: Այս առումով կան մի քանի կանոններ, որոնք յուրաքանչյուր դիմորդ պետք է իմանա ա) եթե ծագման երկիրը, որտեղից պետք է տեղի ունենա գրանցման գործընթացը, միայն Մադրիդյան համաձայնագրի կողմ է, գրանցման հայտում կարող են նշվել երկրները, այսինքն ՝ պաշտպանությունը կարող է որոնվել այն երկրներում, որոնք նաև Մադրիդի մասնակից են: Համաձայնագիր Այս դեպքում միջազգային հայտը, հետեւաբար գրանցումը, կկարգավորվի Մադրիդյան համաձայնագրով: 6 Տե՛ս Նշանների միջազգային գրանցմանը վերաբերող Մադրիդյան համաձայնագրի ընդհանուր կանոնակարգերը և այդ համաձայնագրին վերաբերող արձանագրությունը, Կանոն 9 (4) (ա) (xv): 7 Տե՛ս Богуславский М. Մ., Միջազգային մասնակի իրավունք, 5-րդ հրատ., Մ., 2005, էջ. 194 թ. բ) եթե ծագման երկիրը միայն Մադրիդյան Արձանագրության կողմ է, պաշտպանությունը կարող է պահանջվել միայն այն երկրներում, որոնք նույնպես Մադրիդյան Արձանագրության անդամ են: Այս դեպքում դիմումը և գրանցումը կկարգավորվեն Մադրիդյան արձանագրությամբ: գ) և եթե ծագման երկիրը Մադրիդյան համաձայնագրի կամ Մադրիդյան արձանագրության կողմ է, պաշտպանությունը կարող է որոնվել Մադրիդյան համակարգի բոլոր երկրներում: Այս դեպքում կարող են լինել երեք իրավիճակ ․ 1) եթե այն պետությունները, որոնցում պաշտպանություն է հայցվում, միայն Մադրիդյան համաձայնագրի կողմ են, ապա դիմումը և գրանցումը կարգավորվում են բացառապես Համաձայնագրով. 2) եթե այն պետությունները, որոնցում պաշտպանություն է հայցվում, Մադրիդյան Արձանագրության անդամ են, անկախ նրանից ՝ նրանք Համաձայնագրի կողմ են, թե ոչ, դիմումը և գրանցումը կկիրառվի բացառապես Մադրիդյան Արձանագրության համաձայն. 3) եթե հայցվող Պետություններից մեկը միայն Համաձայնագրի Կողմ է, իսկ մյուսը ՝ Մադրիդյան Արձանագրություն (անկախ այն բանից, թե վերջինս միանում է Համաձայնագրին), դիմումը և կիրառումը ենթակա են Համաձայնագրի և Արձանագրություն Վերոնշյալի օրինակով, եթե անձի ծագման երկիրը Հայաստանի Հանրապետությունն է, և միջազգային գրանցման գործընթացը պետք է սկսվի Մադրիդյան համաձայնագրի և Մադրիդյան արձանագրության անդամ հանդիսացող Հայաստանի Հանրապետությունից, դիմումատուն կարող է դիմել պաշտպանության համար Մադրիդյան համակարգի բոլոր երկրներում: Միջազգային գրանցման դիմումը նախ ներկայացվում է Ազգային գործակալություն, որտեղ, համաձայն յուրաքանչյուր ներքին օրենսդրության, այն անցնում է նախնական ստուգում, որի միջոցով այն ներկայացվում է Մտավոր սեփականության համաշխարհային կազմակերպության միջազգային բյուրո: Դիմումը ազգային գործակալությունից ստանալուց հետո, Միջազգային բյուրոյի առաջին խնդիրն է ստուգել և վերացնել դիմումի թերությունների առկայությունը: Սա, ըստ էության, ազգային գործակալության կողմից իրականացված ստուգման վերահսկողություն է 8: Թերությունների դեպքում, Միջազգային բյուրոն այդ մասին տեղեկացնում է դիմողին և (կամ) ազգային մարմնին ՝ կախված թերությունից և դրա վերացման համար պատասխանատու անձից: 8 Տե՛ս Bently L., Davis J., Ginsburg J., Trade Marks and Brands: Միջառարկայական քննադատություն (Քեմբրիջի մտավոր սեփականության և տեղեկատվության իրավունքի շարք) / խմբ., Քեմբրիջ, 2008, էջ. 253: պայման Ըստ այդմ, կարելի է առանձնացնել արատների երեք հնարավոր տեսակ .1. Ապրանքների և ծառայությունների դասակարգման հետ կապված թերություններ 2. Ապրանքների և ծառայությունների նկարագրության հետ կապված թերություններ 3. այլ թերություններ 9: Առաջին տեսակի թերությունների դեպքում, Միջազգային բյուրոն առաջարկում է ճիշտ դասակարգման իր տարբերակը վերացված թերություններով `այդ մասին տեղեկացնելով ազգային գործակալությանը, քանի որ վերջինս պատասխանատու էր դիմումը ստուգելու համար, ներառյալ և դասակարգումը ճիշտ լինելու համար: Դիմորդը բաժանմունքի միջոցով մասնակցում է վերը նշված խնդրի լուծմանը `իրավունք ունի արտահայտելու իր կարծիքը խնդրի վերաբերյալ: Դասակարգման փոփոխության դեպքում միջազգային բյուրոն ձեզ նույնպես կտեղեկացնի փոփոխությունների արդյունքում նոր տուրքեր վճարելու անհրաժեշտության մասին: Դիմորդից և գործակալությունից համապատասխան կարծիք ստանալուց հետո, Միջազգային բյուրոն կարող է որոշում կայացնել `ընդունելու հայտը` ըստ իր առաջարկած դասակարգման: Փաստորեն, խնդրի լուծման վերաբերյալ վերջնական որոշումը կայացնում է Միջազգային բյուրոն, վերջինս կարող է հաշվի չառնել գործակալությունների և դիմողների կարծիքը այս կապակցությամբ 10: Դեֆիցիտի երկրորդ տեսակը կարող է առաջանալ, երբ, օրինակ, Միջազգային բյուրոն գտնում է, որ ապրանքը կամ ծառայությունը նկարագրելու համար օգտագործվող հասկացությունները շատ անորոշ են, անհասկանալի կամ լեզվաբանորեն սխալ: Այս դեպքում Բյուրոն ծանուցում է դեպարտամենտին և դիմումատուին ՝ առաջարկելով կա՛մ փոխել պայմանները, կա՛մ այդ տերմինները չօգտագործել նկարագրության մեջ: Ազգային գործակալությունը, դիմումատուի հետ վերը նշված հարցը քննարկելուց հետո, երեք ամսվա ընթացքում կարող է ընդունել միջազգային բյուրոյի առաջարկած տարբերակը կամ դրա տարբերակը ներկայացնել միջազգային բյուրոյին `թերությունների վերացման համար: Եթե ​​Միջազգային բյուրոն ընդունի վերջին տարբերակը, ապա նա կատարում է համապատասխան փոփոխություն: Եթե ​​ազգային գործակալության առաջարկած փոփոխությունն անընդունելի է այն իմաստով, որ դա խախտում է ապրանքների և ծառայությունների ճիշտ դասակարգումը, ապա այս դեպքում կիրառվում է առաջին տեսակի թերությունների վերացման համար կիրառվող կարգը: 9 Տե՛ս Մտավոր սեփականության համաշխարհային կազմակերպություն: Մադրիդյան համաձայնագրի և Մադրիդյան արձանագրության նշանների միջազգային գրանցման ուղեցույց, Geneնև, 2014, B.II.26 պարբերություն: 10 Տե՛ս նույն տեղում: Ինչ վերաբերում է այլ տեսակի թերություններին, կախված դրանց բնույթից, դրանք կարող են վերացվել ինչպես ազգային գործակալությունների, այնպես էլ դիմումատուի կողմից: Մասնավորապես, ազգային գործակալությունը պատասխանատու է ցանկացած թերությունների համար, ինչպիսիք են `ոչ պատշաճ ձևով դիմում ներկայացնելը, ազգային գործակալության կողմից դիմումը չվավերացնելը և այլն: Նման դեպքերում Միջազգային բյուրոն այդ մասին տեղեկացնում է ազգային գործակալությանը և հայտատուին, և գործակալությունը պարտավոր է երեք ամսվա ընթացքում շտկել թերությունները: Այն դեպքերում, երբ, օրինակ, հայտատուի կամ ներկայացուցչի հասցեում առկա են թերություններ, առաջնահերթության հարցումը կամ նշանի վերարտադրությունը անհասկանալի է, կան հայտի ձևը լրացնելու կանոնների այլ խախտումներ, ինչպիսիք են `չվճարված տուրքերը կամ տեղեկացվում է միջազգային բյուրոյի կողմից ցածր վարձատրությունից: Նա դիմել է դիմումատուին ՝ առաջարկելով երեք ժամկետով վերացնել առկա թերությունները: Եթե ​​նշված ժամանակահատվածում թերությունները չեն վերացվել, ապրանքային նշանի գրանցման կարգը կասեցվում է: Եթե ​​տուրքերը վճարվել են, դրանք վերադարձվում են հայտատուին ՝ անգույն նշանների (մոտավորապես 330 ֆրանկ) համար գանձվող հիմնական տուրքի 50% -ի պահումով: Միջազգային հայտը միջազգային բյուրո ներկայացնելուց, այնտեղ ապրանքային նշանը գրանցելուց և հրապարակելուց հետո, նշանը պետք է իրավական պաշտպանություն ստանա յուրաքանչյուր դիմում, որը հայցվում է միջազգային հայտում: Ինչպես արդեն նշվեց, միջազգային բյուրոյի կողմից նշանի գրանցումը չի նշանակում, որ նշանը պաշտպանված է հայցվող բոլոր երկրներում: Երկրների կառավարությունները պետք է իրենց համաձայնությունը հայտնեն այս հարցում: Մադրիդյան համաձայնագրի համաձայն ՝ ազգային մարմինները, իրենց երկրների ազգային օրենսդրությամբ սահմանված ժամկետում, բայց ոչ ուշ, քան մեկ տարի հետո ՝ միջազգային բյուրոյում նշանի գրանցման օրվանից, որոշում են կայացնում ՝ տրամադրել կամ մերժել իրավական պաշտպանություն տեղեկացնում է միջազգային բյուրոն: Այս առումով անհրաժեշտ է հատուկ ուշադրություն դարձնել ազգային գործակալությունների կողմից նշանի իրավական պաշտպանությունն ապահովելուց հրաժարվելու հիմքերին: Մադրիդյան համաձայնագիրը և արձանագրությունը մասնավորապես նշում են, որ մերժումը կարող է տրվել միայն Փարիզի կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի դրույթներով նախատեսված հիմքերով և կիրառվում են նշանների ազգային գրանցման վրա: Մասնավորապես, նշանի գրանցումը կարող է մերժվել, 1) եթե նշանը կարող է ոտնահարել երրորդ անձանց իրավունքները, որոնք ձեռք են բերվել պաշտպանություն հայցվող երկրում, 2) եթե այդ նշանները զուրկ են որևէ տարբերակիչ նշանից կամ բաղկացած են բացառապես նշաններից կամ հրահանգներ, որոնք կարող են օգտագործվել ապրանքի տեսակը, որակը, քանակը, նշանակությունը, գինը, ծագման վայրը նշելու համար, կամ որոնք սովորական են դարձել ընդհանուր լեզվով կամ առևտրային ավանդույթներում, որտեղ պահպանություն է պահանջվում. 3) եթե նշանները հակասում են բարոյականությանը կամ սոցիալական կարգին, մասնավորապես, եթե դրանք կարող են մոլորության մեջ գցել հասարակությանը: Փաստորեն, Փարիզի կոնվենցիայի վերոնշյալ հիմքերն արտացոլված են Փարիզի կոնվենցիայի անդամ պետությունների ներքին օրենսդրությունում, և քանի որ Մադրիդյան համակարգի անդամ երկրները նույնպես Փարիզի կոնվենցիայի անդամ են, նշանակում է, որ նրանց ներքին օրենսդրությունը համահունչ է Փարիզի կոնվենցիայի դրույթներին: Օրինակ, «Ապրանքային նշանների մասին» ՀՀ օրենքով մերժման բացարձակ և հարաբերական հիմքերը Փարիզի կոնվենցիայով նախատեսված վերը նշված հիմքերի հատուկ դեպքեր են, ավելի կոնկրետ հիմքեր: Հետևաբար, երբ նշանին իրավական պաշտպանություն շնորհելը մերժելու մասին որոշումը կայացվում է երկրի ներքին օրենսդրության հիման վրա, կարելի է ենթադրել, որ այն սկզբունքորեն համապատասխանում է Փարիզի կոնվենցիային մերժման հիմքերով ՝ չբացառելով փաստ, որ ներքին օրենսդրությունը կարող է գոյություն ունենալ: որոնք նախատեսված չեն Փարիզի կոնվենցիայով, բայց ցանկացած դեպքում կարող են կիրառվել ազգային իշխանությունների կողմից միայն այն դեպքում, եթե դրանք չեն հակասում Փարիզի կոնվենցիային 11: Հետաքրքիր փաստն արժանի է ուշադրության և ․ Փարիզի կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածում նշվում է, որ հոդվածը չի կիրառվում, եթե այն նշանը, որի համար պաշտպանություն է հայցվում, գրանցված չէ ծագման երկրում: Այլ կերպ ասած, որպեսզի վերոհիշյալ հոդվածի դրույթները գործեն, ներառյալ նշանը իրավական պաշտպանություն տրամադրելուց հրաժարվելու հիմքերը, նշանը պետք է գրանցվի ազգային մակարդակով, այսինքն ՝ այն պետք է ունենա հիմնական գրանցում: Բայց մյուս կողմից, ինչպես հայտնի է, Մադրիդյան արձանագրությունը թույլ է տալիս նշանի միջազգային գրանցումն իրականացնել նաև հիմնական դիմումի հիման վրա, երբ նշանը դեռ չի ստացել հիմնական գրանցումը 12: Փաստորեն, ստացվում է, որ այն դեպքում, երբ միջազգային 11 Տես Մտավոր սեփականության համաշխարհային կազմակերպություն, Մադրիդյան համաձայնագրի և Մադրիդյան արձանագրության նշանների միջազգային գրանցման ուղեցույց, Geneնև, 2014, B.II.17.01 կետ: 12 Տե՛ս Oplachko V., փոփոխություններ Մադրիդյան համակարգի միջազգային գրանցման նշանների 2008 թ. / Մտավոր սեփականություն: Промышленная собственность, 2008, N10, էջ 12: Գրանցումն իրականացվում է Մադրիդյան Արձանագրության շրջանակներում, հիմնական դիմումի հիման վրա, իշխանություններին օրինական հնարավորություն է տրվում հրաժարվել նշանի պաշտպանությունից `հիմքերով, որոնք չեն համապատասխանում Փարիզի կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածին: շրջանցել Մադրիդյան արձանագրությունը և Փարիզի կոնվենցիան: Ի պատասխան վերը նշված խնդրի պարզաբանման Մտավոր սեփականության համաշխարհային կազմակերպությանը (ՄՍՀԿ) մեր էլեկտրոնային հարցումին, ՄՍՀԿ իրավաբանական բաժինը պարզաբանեց, որ ազգային իշխանությունները կարող են իրավունք ունենալ հրաժարվել իրավական պաշտպանություն տրամադրելուց `այլ հիմքերով, քան դրանք շարադրված են 6-րդ հոդվածում: Փարիզի կոնվենցիան: հիմնված է ազգային հայտի վրա: Միևնույն ժամանակ, նա նշեց, որ Միջազգային բյուրոն չի քննարկում ազգային գործակալությունների կողմից նշանին իրավական պաշտպանություն տրամադրելուց հրաժարվելու հիմքերը, քանի որ նշանին իրավական պաշտպանություն տրամադրելը միայն ազգային գործակալությունների իրավասության խնդիր է: Տիգրան Դադունց ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ ՄԻERNԱԳԱՅԻՆ ԳՐԱՆՄԱՆ ՈՐՈՇ ՀԱՐIONԵՐ Բանալի բառեր. Ապրանքային նշաններ, նշանների միջազգային գրանցում, Մադրիդյան համաձայնագիր, ապրանքային նշանների միջազգային գրանցում, գրանցում, Հատուկ միություն, Մադրիդյան համակարգ ։

Հոդվածում ներկայացվել են «Ապրանքային նշանների միջազգային գրանցման համաձայնագրի» և «Ապրանքային նշանների միջազգային գրանցման համաձայնագրի Արձանագրության» շրջանակներում ապրանքային նշանների միջազգային գրանցման ընթացակարգային որոշ առանձնահատկություններ, քննարկվել են միջազգային գրանցման հայտի ներկայացման կանոնները, միջազգային հայտում թերությունների առկայության դեպքում դրանք շտկելու կարգը և նշանին իրավական պահպանություն տրամադրելու և իրավական պահպանություն տրամադրելը մերժելու հետ կապված որոշ խնդիրներ։

ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԱՐUԵՔՆԵՐԸ ԵՎ ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱOLԱՔԱԿԱՆ ՄՏՔԸ XIX ԴԱՐԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԵՍՈՒՄ Բազմաթիվ կարևոր իրադարձություններ տեղի ունեցան վրաց ժողովրդի սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և մշակութային կյանքում: Կապիտալիստական ​​հարաբերությունները վերածվեցին իշխող կազմավորման, որին հաջորդեցին արմատական ​​փոփոխություններ սոցիալական հարաբերությունների մեջ, դասակարգային ուժերի տեղաբաշխում, սոցիալական մտածողություն և նյութական մշակույթի այլ ոլորտներ: Հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում գծագրվեցին նոր երեւույթներ, որոնք, պայքարելով հնի հետ, ի վերջո շահեցին: Թբիլիսիի և Քութայիսիի մարզադահլիճներն ավարտելուց հետո վրացի երիտասարդները մեկնել են արտերկիր ՝ բարձրագույն կրթություն ստանալու: Նրանց մեծ մասը վերադառնում էր հայրենիք ՝ տիրապետելով քաղաքակիրթ աշխարհում տարածված նոր գաղափարներին: Frenchինված ֆրանսիական լուսավորության, քաղաքական լուսավորության այլ գաղափարներով ՝ վրացի «լուսավորիչները» կանգնեցին բավականին բարդ առաջադրանքի առաջ: Նրանց նոր գաղափարների տարածման «ասպարեզը» ռուսական կայսրության կողմից ճնշված վրացական հասարակությունն էր: Վրացական հասարակական-քաղաքական մտածողության մեջ արևմտյան քաղաքական արժեքները բացահայտելու համար առանձնացնենք քաղաքական համակարգումը պայմանավորող երեք հիմնական կետեր. 1. Քաղաքական ազատություն, 2. Օրենքի գերակայություն, 3. Demողովրդավարություն: Politicalամանակի վրացի առաջադեմ մտավորականության գաղափարները այս քաղաքական արժեքների մասին կարելի է տեսնել նրանց գեղարվեստական ​​և հրապարակախոսական աշխատանքներում: Վրացական հասարակության մեջ սեր և հեղինակություն վայելող գործիչներից կառանձնացնենք Իլյա vավճավաձեի և Նիկո Նիկոլաձեի աշխատանքները: Այսօրվա վրացական անկախ հասարակության հիմքը պետք է որոնել XIX դարում: Վրացական հասարակական-քաղաքական մտածողության մեջ, երբ վրացին հասկացավ, նա գնահատեց և նկարագրեց Վրաստանը Ռուսաստանի գաղութային կառավարման ներքո: Խոսելով վրացական հասարակական-քաղաքական մտածողության արևմտյան քաղաքական արժեքների մասին `պետք է առանձնացնել Իլյա vավճավաձեի« Ուղղումներ »աշխատությունը, որը վրաց պատմաբանները համարում էին Ի. Չավչավաձեի կյանքի և գործունեության ծրագիր: Ավելին, դա իր անկախությունը կորցրած վրացական հասարակության համար ազգային պետություն ստեղծելու մանիֆեստ էր: «Ուղիղ գրառումներում» նա զարգացրեց Վրաստանից Ռուսաստանը ազատագրելու իր նվիրական գաղափարը, որը շատ կարևոր էր 19-րդ դարում: Երկրորդ կեսին, որին վրացի մտավորականը ուշադրություն հրավիրեց իր հրապարակախոսական արվեստի գործերում ՝ չնայած ցարական գրաքննության խստագույն սահմանափակումներին: Այդ պատճառով նրա շատ գործեր մնացին չհրապարակված: «Ուղիղ գրառումներում» Ի. Չավչավաձեն անձամբ ներկայացնում է իր մտքերը Ռուսաստանից Վրաստան մեկնող ուղևորի անունից: Պրոֆեսոր Վախթանգ Գուրուլին երկու ասպիրանտուրայում խորհրդանիշների նշանակության մասին գրում է. «Սայլը Ռուսաստան է: Սայլակ և սպաներ, Ռուսաստանի բնիկ երեխաներ: Սայլով ճանապարհորդելը անտանելի ու վտանգավոր միջոց է: Wayանապարհը Վրաստանն է ՝ հարմարեցված իրավիճակին: Ֆրանսիացին ՝ եվրոպացին, ով իմանում է ուղեկցողի անտանելի կյանքի մասին: Սայլով ճանապարհորդելու հեռանկարը քաղաքակիրթ աշխարհից հետ մնալն է: »1 Եվրոպացիներն օգտագործում են վրացու հետ ծանոթությունը և խնդրում, որ ծանոթությունը հիմք հանդիսանա իրենց հետագա հանդիպման և համագործակցության համար 2: Նշենք, որ նախքան XIX դ. Վրաստան-Եվրոպա հարաբերությունները դարավոր պատմություն ունեն, բայց Վրաստանի Ռուսաստանի միացումից հետո այդ հարաբերությունների քաղաքական ուղին անցնում էր Ռուսաստանով: «Ֆրանսիացու» վերաբերմունքը 19-րդ դարը լավ արտահայտող ռուսական կառքի նկատմամբ ծիծաղելի է ու հեգնական: Ռուսաստանի կառավարության «քաղաքական մեքենան»: Ֆրանսիացին համակրանք է հայտնում ռուսական սայլի վարորդի ուղեւորությանը, որը խորհրդանշում է Վրաստանի շարժումը ռուսական «քաղաքական մեքենայով»: «Ես ցավում եմ ձեզ համար, որ դրանով պետք է խաբեք ձեր ուղեղը, խառնեք ձեր սիրտն ու ստամոքսը» 3: Վրացին սրան պատասխանում է. «Ոչինչ, ամբողջ Ռուսաստանը սրանով է շարժվում, ի՞նչ պատահեց ինձ, որ սրանով չգնամ»: Սա վրացու կողմից ճակատագրի ընդունման արտահայտությունն է, որը տարակուսանք է առաջացնում եվրոպացիների շրջանում, նա պատասխանում է. «Մի՞թե դրանով է շարժվում: Այդ պատճառով նա մինչ այժմ գնացել է: »5 Ֆրանսիացին, որը քաջատեղյակ էր վրացու կյանքում տեղի ունեցած ողբերգական կոմեդիայի մասին, ժպտաց: «Դրանով շարժվում է»: Էլ ով է նրան հասնելու ... »6: Նման վերաբերմունքը, անկախ երկրի ներկայացուցչից, իհարկե բնական է: 1. Քաղաքական ազատության մասին: XIX դարի Ռուսաստանը ենթարկեց Վրաստանին, սկսեց իր քաղաքականությունն այնտեղ իրականացնել, և վրացական ինքնությանը սպառնացող վտանգ առաջացավ: Վրաստանի քաղաքական էլիտան, Chaավճավաձեի գլխավորությամբ: Հենվելով ազգային մշակույթի պատմության վրա ՝ նրանք ավելի են խորացրել ազգային ինքնագիտակցությունը: I. vավճավաձեի գաղափարների ակտիվ քարոզչությունը հանգեցրեց քաղաքական մտածողության աշխուժացմանը և XX դ. Վրաստանում իշխող կոմունիստական ​​ռեժիմի անկումից հետո Վրաստանի անկախության վերականգնումն իրականացվեց նույն գաղափարների հիման վրա: «Մենք պետք է տերը լինենք մեր սեփական գլխին»: Սա էր վրացի մեծ մտածողի կարգախոսը 7: Արեւմտյան արժեքներից առաջին հերթին ուշադրությունը սեւեռվեց քաղաքական ազատության վրա: Ազատությունը, ըստ նրանց, քաղաքական նպատակ էր, 1 Գուրուլի Վ., Իլյայից մինչ Իլյա, Թբիլիսի, 2006, էջ 22-23 (վրացերեն): 2 vավճավաձե Ի., Ուղիղ նոտաներ, պատմություններ և պիեսներ, հ. 2, Թբիլիսի, 1988, էջ 10 (վրացերեն): 3 Նույն տեղում: 4 Նույն տեղում: 5 Նույն տեղում: 6 Նույն տեղում: 7 Նույն տեղում, Պ. Կյանքի լեյտմոտիվը, բայց գաղութային պետությունում նման հարցերի բացահայտ խթանումը հանգեցրեց հետապնդումների և խիստ հետևանքների: Նման քաղաքականությունը զոհ դարձավ XIX դարին: Առաջին կեսի վրացի շատ գործիչներ: Հաշվի առնելով իրենց նախորդների անցած ուղին ՝ «տերգդալեուլցիները» ստիպված էին գտնել այլ ուղիներ և միջոցներ վրաց ազգին հաղորդելու համար: Թերթերն ու ամսագրերն այդ ժամանակ այդպիսի միջոցներ էին: Ազատության գաղափարը I. Չավչավաձեն մեկնաբանում է հետևյալ կերպ. «Ազատությունը մարդու կյանքն է ու առօրյա իրավիճակը, երբ բոլորը ենթարկվում են միայն օրենքին, որտեղ օրենքն ավելի բարձր է, քան յուրաքանչյուր անհատ: Հին Հռոմեացիներն ու հին հույները այսպես էին ընկալում ազատությունը: Ազատության մասին այս ճշմարիտ և բացարձակ գաղափարը դեռ հայտնի և ընդունված է քաղաքակիրթ երկրներում: Մարդկային հասարակության կայուն կառուցվածքը պետք է հիմնված լինի հենց այս անկյունաքարի վրա: Եթե ​​դա այդպես չէ, ուժի գործադրումը, ճնշումը, հետապնդումը և կողոպուտը մարդու կյանքի մի մասն են: Այդ ժամանակ մարդկանց կյանքը նման է վայրի կյանքի », - մարդը, որը աստվածային էակ է, վերածվում է գազանի, քանի որ« նրանց ճակատագիրը որոշում են թուրն ու վահանը: «Խելացի ու գիտակից հոգիները չեն կարող գոյատեւել այս կյանքում»: 2. Օրենքի գերակայության մասին: Ռուսաստանում 1864 թ. Դատական ​​տարիներ անց կատարված բարեփոխումներից հետո երկար տարիներ ստեղծվեց երդվյալների դատարանը: Այնուամենայնիվ, Անդրկովկասում, ներառյալ Վրաստանը, երդվյալների ինստիտուտը չի հաստատել ցարական Ռուսաստանի վարչակազմը ՝ պատճառաբանելով, որ տարածաշրջանի բնակչությունը դեռ պատրաստ չէ դրան: Այնուամենայնիվ, տեղեկություններ կան, որ Վրաստանի ներկայացուցիչները բազմիցս դիմել են Ռուսաստանի կայսրությանը ՝ երդվյալ ատենակալների ինստիտուտ ստեղծելու խնդրանքով: Ի. Չավչավաձեն և վրացական հասարակությունը թերահավատորեն էին վերաբերվում Ռուսաստանի կայսրության բյուրոկրատական ​​դատարանին, ուստի մեծ հույսեր կային, որ հասարակության լայն շերտերը կկարողանան մասնակցել արդարադատության իրականացմանը, ինչը կարող է ապահովել երդվյալ ատենակալների ինստիտուտի կայացումը: Գրում է Ի.Չավչավաձեն: «Դատավորն այն ընտրված անձն է, որին մենք պարտական ​​ենք մեր ունեցվածքին, մեր արժանապատվությանը, մեր կյանքին, մեր հոգուն ու մարմնին: Մի խոսքով` մեր մարդկությունն ու մարդկությունը: Նա ամբողջ ազգի, իր խղճի, ընտրյալի հավաքական կերպարն է ՝ կանգնած պատշաճ բարձրության վրա: » I. Չավչավաձե առաջ Վրացական հասարակության առաջատար մասը սկզբում իսկապես հույս ուներ, որ Վրաստանում կստեղծվի երդվյալ ատենակալների ինստիտուտ, նրանք նույնիսկ պատրաստվում էին դրան: Ի.Չավչավաձեն կարծում էր, որ ժյուրիի դատավորները պետք է իմանան տեղական լեզուն, այսինքն `վրացերենը: «Եթե դատավորները տեղական լեզու չգիտեն, եթե փաստաբաններն ու դատախազները դատարանում մրցում են ռուսերենի պերճախոսության մեջ, վրացի երդվյալները պետք է ճանճե՞ր թռչեն, թե ինչ անել»: այդ դեպքում արդարադատությունը կդառնա պաշտոնատար անձանց մենաշնորհը: 2. 1 vավճավաձե Ի., Ընտիր երկեր, հ. 5, Թբիլիսի, 1887, էջ 1-2 (վրացերեն): 2 Տե՛ս http: //www.msajuli.ge/index.php?m=795: Arարական կառավարությունը ներշնչեց վրաց քաղաքական գործիչների և XIX դարի ժյուրի ստեղծելու հույսը: Վերջինս նույնիսկ որոշակի քայլեր է ձեռնարկում այդ ուղղությամբ: Թբիլիսիի և Քութայիսի նահանգների արիստոկրատիայի ժողովը ստեղծում է հանձնաժողով Jյուրիի ինստիտուտը մշակողների համար, որի անդամներից մեկը `Ի. Vավճավաձեն: Այնուամենայնիվ, ժյուրիի ինստիտուտը չի հաստատվում Ռուսաստանի կառավարության կողմից: 1889 թ.-ի ապրիլի 15-ին «Իվերիա» թերթը գրում է. «Arարիզմը վրաց ժողովրդին մերժեց ոչ միայն արդար դատական ​​իշխանության իրավունքը, այլ նաև զրկեց նրանց երդվյալ ատենակալների ինստիտուտը հիմնելու« ողորմածությունից »: 3. democracyողովրդավարության մասին: XIX դարի համաշխարհային քաղաքական իրադարձությունների խոր իմացություն Ի. Vավճավաձեին հնարավորություն տրվեց գործնական քայլեր ձեռնարկել Վրաստանում քաղաքական մտածողություն ստեղծելու, վրաց ազգը փրկելու համար, ինչը առաջին հայացքից անհնար էր թվում նույնիսկ աշխարհի գերակշռող քաղաքականության մթնոլորտում: կայսրություններ: XIX դարի Ռուսաստանը Վրաստանում իր քաղաքականությամբ սկսեց սպառնալ վրաց ազգի ինքնությանը և ազգային ինքնագիտակցությանը: Ի. Չավչավաձեն հասկացել է վտանգը և սկսել է անել հնարավորը ինքնության պահպանման համար ՝ ապավինելով ընդհանուր պատմությանը և մշակույթին, անկախությանը, ազատությանը, ժողովրդավարության գաղտնի և բացահայտ ազատության կոչերին: «Սաքարթվելոս Մոամբե» -ում («Վրացական լուրեր», 1863) ԱՄՆ անկախության օրինակով: 1888 թ. Ի. Vավճավաձեում տպագրված «Վերնագրերի հավասարություն» հանրային դիսկուրսում քննադատվում է Թավադ-Ազնավուրի կոչումը: «Իզուր են նրանք մտածում, որ մարդկային հարաբերություններում հնարավոր է, որ ինչ-որ մեկն իր համար առանձին տուն կառուցի, սահմանափակվի իր շահերով, վերջապես օգուտ քաղի: Հասարակության կամ ազգի նման կառուցվածքը և կառուցվածքը երկար չի տևի. ավազի վրա կառուցված տան նման միտում քամուց կփլուզվի »: 2: Ի.Չավչավաձեի մտքերը այսօր էլ արդիական են, նրա գործունեությունը օրինակելի է յուրաքանչյուր հայրենասեր վրացուհու համար, նրա աշխատանքը վրացական անկախ պետության հիմքն է, քանի որ, ինչպես նշեց մեծ մտածողը: «Երկրի երջանկության հիմնաքարը ... միշտ էլ եղել է հիմքը, յուրաքանչյուր շենք վեր է խոյանում», ժամանակակից վրացական պետության հիմքը վրաց ազգն է, նրա անցյալը, և XIX դարում, երբ վրաց ազգը ոչնչացման վտանգի տակ, Ի.Չավչավաձեն խորացրեց ազգային ինքնագիտակցությունը: XXI դար 19-րդ դարի սկզբին, երբ վրացական պետությունը ձգտում էր դեպի Եվրամիություն, Հյուսիսատլանտյան դաշինք, Նիկո Նիկոլաձեի գաղափարներն արժանի էին ուշադրության և գնահատման, երբ խոսում էին արևմտյան արժեքների մասին: Ն. Նիկոլաձեին բախտ է վիճակվել ապրել Վրաստանի պատմության երեք հիմնական շրջաններում: Նա Ռուսաստանի կայսրության (1843-1918), Վրաստանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետության (1918-1921) քաղաքացի էր, Խորհրդային Վրաստանի քաղաքացի (1922-1928), և յուրաքանչյուրում նրա ներդրումը հսկայական է: 1 Տե՛ս http: //www.msajuli.ge/index.php?m=795: 2 vավճավաձե Ի., Ընտիր երկեր, հ. 5, էջ 19 (վրացերեն): «Վրաստանի կողմնորոշումը» հոդվածում Ն. Նիկոլաձեն գրել է. «Երկրի ֆիզիկական և քաղաքական կյանքը ղեկավարվում է այն ուժով, որը լուսինը պտտվում է երկրի շուրջ, այդ երկուսը ՝ երկրի շուրջ ... Ոգեշնչմամբ կողմնորոշումը հնարավոր չէ: , ինչպես բոլոր կենդանի արարածները, միշտ նայեք դեպի այն կողմը, որտեղից արևը ցրվում է և տարածում է իր ճառագայթները: Նախկինում Վրաստանն իր կողմնորոշումն ուղղում էր դեպի այն ուղղությունը, որտեղից շարժվում էր լույսը: Սխալվում է նա, ով կարծում է, որ ցանկացած թագավոր, տիտղոս կամ սերունդ իր կամքի համաձայն կարողացավ Վրաստանը դարձնել այս կամ այն ​​կողմ: Քանի դեռ Բյուզանդիայում կրթությունը ծաղկում էր, Վրաստանը երեսը դարձնում էր ծաղկի պես, իսկ երբ Պարսկաստանը ծաղկում էր ՝ հնդկական մշակույթով սնուցված, մեր վերածնունդը շրջվում էր դեպի Պարսկաստան, և երբ Պետրոս Մեծը, Եկատերինա Երկրորդի ջանքերով, Ռուսաստանը ֆիզիկայից վերածվում էր ֆիզիկա ձգվելով հյուսիս: Երբ տարբեր ուժեր նույն օբյեկտը քաշում են միմյանց, այդ օբյեկտի դիրքը որոշվում է մարտական ​​ուժերից ամենաուժեղը: Կամա թե ակամա, հաղթողը միշտ գերակշռում է առարկային »1: Ն. Նիկոլաձեին անհանգստացնում էր Վրաստանի ՝ որպես պետության, քաղաքական միավորի ճակատագիրը: «Վրաստանի կողմնորոշում» հոդվածում նա նշում է. «Կողմնորոշման առարկան վրացիների համար ոչ օտար է, ոչ էլ անծանոթ, նա բախվել է վճռական հարցի, թե ում դիմել, որ ճանապարհն է նախընտրելի ... Եվ հիմա, երբ այն անվանվեց «Վրաստանի քաղաքական կողմնորոշում», թվում է, թե մենք նոր բան ենք ստեղծել, այս հին հարցերը դարձնում ենք այնպես, ինչպես ուզում ենք ... Սրանից պարզ է դառնում, որ «կողմնորոշման» մեջ մենք ընտրելու կամ վիճելու բան չունենք ... Մենք պարզապես պետք է կենտրոնանանք, արթուն հայացքով նայենք, որպեսզի հասկանանք, թե ինչ ուժեր են մրցում մեր շուրջը, որն է նրանց փոխադարձ տրամադրությունն ու դիրքը »2: Ամփոփելով, կարելի է ասել, որ XIX-XX դդ. Վրացի մեծ մտածող Ն. Նիկոլաձիգը և փիլիսոփայական միտքը համաշխարհային պատմագրության մի մասն է: Հարցին, թե ըստ Ն. Նիկոլաձեի, որ քաղաքական ձևավորումը կարելի է կատարյալ համարել, հեղինակը պատասխանել է 1875 թվականին: «Հասարակական և քաղաքական վերափոխումների մասին» հոդվածում նա գրել է. «Դեռևս չկա միջազգային ժողովուրդ երկրի երեսին, որի սոցիալական կառուցվածքը կարելի է համարել բավարար: Առավել քաղաքակիրթ և երջանիկ ժողովուրդները `ֆրանսիացիները, բրիտանացիները, ամերիկացիները, եթե ոչ ուրիշներ, տառապում են տնտեսական և սոցիալական հարաբերությունների անցանկալի վիճակից: Նրանք գիտակցում են, որ ժամանակակից սոցիալական հարաբերությունները հավերժ չեն, որ պետք է փնտրել սոցիալական պարտականությունների և իրավունքների լավագույն բաժանումը: Ընթացիկ համակարգերից դժգոհություն ձ մարդկային հարաբերությունների ոլորտում «սոցիալական ներդաշնակություն» հաստատելու ցանկությունը բնորոշ է բոլոր ժողովուրդներին: Քաղաքական ուժերն ու նկրտումները այստեղ անելիք չունեն. Արքայական Անգլիան, հանրապետական ​​Ֆրանսիան, կայսերական Գերմանիան և դաշնային Ամերիկան ​​հավասարապես տառապում են այս «ապագայի հիվանդությամբ»: Painավի խորությունը ՝ հիվանդության ձվերը, կախված են ոչ այնքան կառավարման քաղաքական ուժից, որքան տնտեսական պայմաններից: Net Kavtaradze G. Kavtaradze G., Արեւմտյան արժեքները վրացական հասարակական-քաղաքական մտածողության մեջ (քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական համակարգերի մոդելներ) XIX դարի 60-ականներից մինչև XX դարի սկիզբ, Թբիլիսի, 2012, էջ: 58 (վրացերեն): 2 Նիկոլաձե Ն., Վրաստանի կողմնորոշումը, «Georgiaորջիա», 1917, էջ 16: Միայն ճգնաժամի ուժգնությունը և բուժման մեթոդները ուղղակիորեն կախված են քաղաքական կառուցվածքից ... »1: Այսպիսով, արդեն 1860-1870թթ. Ն. Նիկոլաձեն սահմանեց իր մոտեցումը արեւմտյան քաղաքական համակարգերի նկատմամբ, կատարեց իր ընտրությունը: Նման ընտրություն կատարելու համար խոր գիտելիքներ ունենալը բավարար չէր, դա նաև քաղաքացիական խիզախություն էր պահանջում: Ի. Չավչավաձեի և Ն. Նիկոլաձեի գործունեությունը մեծապես նպաստել է վրացական հասարակական և քաղաքական մտքի զարգացմանը: Soովինար Յոլչյան ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԱՐUԵՔՆԵՐԸ ԵՎ ՎՐԱIANԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱOLԱՔԱԿԱՆ ՄՏՔԸ XIX ԴԱՐԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԵՍԸ Հիմնաբառեր. ։

XIX դ. վրացի երիտասարդները բարձրագույն կրթություն ստանալու նպատակով մեկնում էին արտասահման և հայրենիք վերադառնում քաղաքակիրթ աշխարհում տարածված նոր գաղափարները յուրացրած։ Նրանց նոր գաղափարների տարածման «ասպարեզը» Ռուսական կայսրության կողմից ճնշված վրաց հասարակությունն էր։ Վրաց հասարակական-քաղաքական մտածողության մեջ արևմտյան քաղաքական արժեքների բացահայտման համար մենք առանձնացնում ենք վրաց հասարակության մեջ սեր և հեղինակություն վայելող գործիչների գեղարվեստական և հրապարակախոսական երկերը։

ԼԵԴԻ ԳՈՏԻ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՎԵԴԻ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ Հայաստանի Հանրապետությունը գտնվում է տեկտոնական ակտիվ գոտում: Ակտիվ խզվածքները տեկտոնական կառուցվածքների բաղկացուցիչ մասն են: Վերջին 10 հազարի ընթացքում ակտիվ գործող խզվածքները ակտիվ են համարվում Հայաստանի Հանրապետության տարածքի համար: Տարվա ընթացքում: Ակտիվ խզվածքների դինամիկայի արդյունքում տեղի են ունենում երկրաշարժեր, որոնք հաճախ ավերիչ են: Սեյսմիկ ակտիվությունը հնարավոր է ակտիվ խզվածքի ողջ լայնության երկայնքով, ուստի լայնության ճիշտ գնահատումը կօգնի խուսափել մարդ-նյութական կորուստներից: Այսպիսով, սեյսմիկ ռիսկը գնահատելիս շատ կարևոր է որոշել ակտիվ խզվածքի գոտու լայնությունը: Ակտիվ անսարքությունները, որոնք ունեն մեծ ներուժ, կարող են առաջացնել ճաքեր երկրի մակերեսին: Այս աշխատության մեջ, հիմնվելով երկրաբանական և երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների արդյունքների վրա հիմնված վեդական շարժունակության օրինակի վրա, հնարավոր է որոշել շարժունակությունը հնարավոր մակերևույթի վրա (ընդունակ խզվածք): Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանի Հանրապետության տարածքը և, մասնավորապես, կենտրոնական մասը, որտեղ տեղակայված է Vedi շարժումը, բնութագրվում է բարդ խճանկար-բլոկային կառուցվածքով: Վեդային գոտում տարածված են նստվածքային հրաբխային ապարները, որոնք հարուստ են օրգանական բրածոներով: Դրանք բարենպաստ են շերտագրական ուսումնասիրության համար: Դրանք երկրաբանական կառուցվածքի մի մասն են ՝ սկսած ուշ Proterozoic- վաղ Cambrian- ից մինչև մարդածին ապարներ, որոնք արտահայտված են մետամորֆիկ, հրաբխային, հրաբխային-նստվածքային-նստվածքային ապարներով: Տեղանքի շերտագրական կոմպլեքսը բաղկացած է պրոտերոզոյական, պալեոզոյական, կավիճ, պալիոգենիկ, նեոգենի չորրորդական քարերից: Տեկտոնիզմի տեսանկյունից վերոնշյալ շերտերն ունեն այլ կառուցվածք: Մի մասում գերակշռում են Ստորին պրոտերոզոյան նեոգեն-չորրորդական կառույցները, մյուս մասում ՝ պալեոզոյան ավիճ ՝ կավիճ-պալեոգեն բարձրության կառույցներ: 2010-2011թթ. Ուսումնասիրություններ են իրականացվել JICA- ի և NAS YAGI- ի կողմից, որի ընթացքում խրամատ է բացվել Նոր Ուղի գյուղի հյուսիսում (նկ. 1 բ): Խրամատում կատարված պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել է տեղահանման գոտի, որտեղ էոցենի տիպի ժայռերը տեղափոխվել են չորրորդական ժայռերի վրա: Նկար 1-ը ցույց է տալիս խրամուղու գտնվելու վայրը (ա) և նկարագրությունը (բ), որը բացվել է Նոր Ուղի գյուղի հյուսիսում: a B Գծապատկեր 1. ՀՀ, Արարատի մարզի Նոր Ուղի գյուղի հյուսիսում բացված խրամատի գտնվելու վայրը (ա) բնութագիրը Նկարագրություն (բ) 2012-2014թթ. Գիտությունների ազգային ակադեմիայի YEG- ի ուսումնասիրությունները շարունակվեցին Վեդիի տարածքում: Երկրաբանական-գեոմորֆոլոգիական-երկրաֆիզիկական մանրամասն վերլուծությունն ուղղված է այն հատվածների բացահայտմանը, որոնց վրա կան երիտասարդ ակտիվացման հետքեր: Այս աշխատանքներն իրականացվել են սեյսմիկ վտանգի գնահատման համար: Այդ նպատակով ստորգետնյա շերտերում խախտման գոտիները հայտնաբերելու համար օգտագործվել է երկրադարական արդյունահանում: ԱՄՆ SIR3000 georadar- ն օգտագործվել է երկրաֆիզիկական հետազոտություններում, օգտագործելով ալեհավաքներ 1000 ՄՀց և 200 ՄՀց հաճախականությամբ, ինչը թույլ է տվել ուսումնասիրել երկրաբանական հատվածը մինչև 30 մ խորության վրա: Հետազոտությունն իրականացվել է Սիսավան գյուղից հյուսիս-հյուսիս-արևելք ուղղությամբ, երկրաֆիզիկական պրոֆիլի երկարությունը 300 մ էր (նկ. 2): Նկար 2. Գեորադարի արդյունահանման հետագիծը (ցույց է տրված դեղին) զուգահեռ 1: 10.000 մասշտաբով տեղագրական մասշտաբով կառուցված պրոֆիլը երկրաբանորեն պեղվել է ՝ պրոֆիլների կրկնության միջոցով հնարավոր ենթամեկուսային շերտերում խախտման գոտիները հայտնաբերելու նպատակով: Գծապատկեր 3-ը ցույց է տալիս մեր հետազոտության երկրաբանաբանական արդյունահանման արդյունքների ընթացքում հայտնաբերված խզվածքի գոտին: Ենթադրյալ խախտման գոտիները պատկերված են կետերով: 2012-2014 թվականներին Վեդիի երկրաշարժի գոտու հարավային ուղղությամբ կատարված երկրաբանական-երկրաբանական-երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների արդյունքում մակերեսին հայտնաբերվել են երկու անհասկանալի կոտրվածքներ: Համեմատելով նախորդ աշխատանքների հետ, ձեւավորվեց պրոֆիլ, որտեղ արտահայտվում են շարժման գոտիները (նկ. 4), որոնց երրորդը հաստատվեց երկրաֆիզիկական հետազոտությունների արդյունքում: Նկար 3. Երկրաբանային արդյունահանում AB պրոֆիլով Նկար 4. Vedi- ի տեղաշարժի երկրաբանական հատվածը ըստ AB պրոֆիլի Նկար 5. Ուսումնասիրության արդյունքում Vedi- ի փոփոխության լայնության և լայնության վերջնական պատկերը: Հետաքննությունների արդյունքում պարզվել է, որ Վեդիի խզվածքի հարավային մասում կա երկու կոտրվածք: Հաստատելով, որ մեր տեղամասում կա առնվազն չորս ժայթքման գոտիներ, որտեղ կրաքարային ժայռերը քայքայվել են էոցենի չափի ժայռերի վրա, Eocene- ը վերանվանեց չորրորդական ապարներ (նկ. 5): Մասնավորապես կարելի է նշել հետևյալը .1. Վեդիի շարժումը երիտասարդանում է հարավում, 2. Վեդիի խզումը ակտիվ է և ունի սեյսմիկ ներուժ, 3. Դա խզվածք է, որն ընդունակ է առաջացնել մակերեսային պատռվածք (4): Շարժման ուսումնասիրված գոտին ունի առնվազն 2,5 կմ լայնություն: Գրականություն 1. Ավանեսյան Մ., Երջան-Վեդու գրաբեն-սինկլինորիումի երկրաբանական-կառուցվածքային առանձնահատկությունները, Դիսերտացիա, 2004: 2. Սեյսմիկ ռիսկի գնահատման և կառավարման պլանավորման ծրագիր Հայաստանի Հանրապետությունում (JICA NAS YGI, 2010-2011): Հայկ Իգիթյան Ակտիվ ֆրակցիոն գոտու ակտիվության գնահատում ՎԵԴԻԱ ՕՐԻՆԱԿՈՎ Հիմնաբառեր. Խզվածք, երկրաբանական ռադար, սեյսմիկ վտանգ, մակընթացային գոտի: ։

Խոշոր սալերի բախման գոտում գտնվող ՀՀ տարածքի համար սեյսմիկ վտանգի գնահատման տեսանկյունից անհրաժեշտ է որոշել հավանական վտանգի գոտիները, դրանց լայնությունը և առավելագույն պոտենցիալը։ Վեդիի վրաշարժի տարածման գոտու լայնության գնահատման համար օգտագործվել են համալիր երկրաբանա-երկրաֆիզիկական հետազոտություններ, վերլուծվել են հետազոտման գոտում տարբեր հեղինակների կողմից նախկինում կատարված աշխատանքները։ Երկրաֆիզիկական գեոռադարային հանույթի միջոցով հայտնաբերվել է վրաշարժի համալիրի նոր խզվածք՝ Վեդիի վրաշարժի գոտով դեպի հարավ-արևմուտք ուղղությամբ։ Միևնույն ժամանակ վրաշարժի որոշված գոտու շերտագրության և երկրաբանական հասակների համադրումը թույլ է տվել ենթադրել, որ Վեդիի վրաշարժը ունակ է (capable fault) առաջացնել նոր մակերեսային պատռվածքներ։

ՎԿԱՅՆԵՐԻ ՎԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՆՐԱՆՔ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՐՈՒՅԸ ՈՐՊԵՍ վաղ չափում քրիստոնեական հասարակության ձևավորման համար `հայության ճանապարհով: Այս պատկերը նվիրված է քրիստոնեական գաղափարախոսության վերջին հատվածին: Հոդվածի շրջանակներում մենք նպատակ ունենք հասկանալու այն բնորոշ սցենարները, որոնց հետ համաձայնեցվել է փոխակերպման գաղափարը: Մենք նաև փորձել ենք հասկանալ վկաների, նրանց հետապնդողների խոր հակասությունները ՝ որպես հակադիր բեռներ, ծայրահեղ տարբերություն ՝ որպես նրանց դարձի առանցքային գործոն: Ստեղծագործությունը փորձում է նորովի մոտենալ նշված հակադրությունների բնութագրերին, գործողությունների դրդապատճառներին, տեղի ունեցած հրաշքների խորհրդանշականությանը: Հատկանշական է, որ նման եղանակով հնարավոր է որոշակի գաղափար կազմել միջնադարյան հայկական իրականության մեջ բարի, բարոյական, սոցիալական բարիքի գաղափարների մասին: Շատ հետաքրքիր է այս օրինակներով հասկանալ «լավ» և «վատ», «ճիշտ» և «սխալ», «լավ» և «չար» որակավորումների և ոչ հավասար էության, մասնավորապես, կետի փոխարինումները: հեռավոր անցյալի ընդունված բարոյական սկզբունքների տեսանկյունից: «Esisննդոց» -ի այս հարցերին անդրադառնալը պահանջում է գիտելիքներ այն պայմանների և հանգամանքների վերաբերյալ, որոնց պայմաններում այդ արժեքները ծնվել, փոխվել են, արմատավորվել կամ մոռացվել: Միջնադարյան հայկական իրականության մեջ կան բազմաթիվ պատմություններ քրիստոնեական դարձի մասին, որոնցում առանձնահատուկ տեղ ունեն քրիստոնյա վկաները, հրեշտակները և պետական ​​պաշտոնյաները: Այս պատմություններում հստակ երեւում են երկու հակադիր բեւեռներ, որոնց բնութագրերը տարբեր աղբյուրներում առանձնանում են իրենց ուռճացումով ու առանձնահատկությունների ծայրահեղ դրսեւորմամբ: Extremայրահեղականության այս սկզբունքը պահպանված է մեր դարձի բոլոր պատմություններում: Հոդվածի հիմքում ընկած են դարձի երկու ամենահայտնի պատմությունները. «Հռիփսիմե կույսերի նահատակությունը և Տրդատ թագավորի դարձի գալը» իպ «Կիպրոսի դարձը»: Ագաթանգեղոսը իր «Հայաստանի պատմություն» աշխատության մեջ տալիս է հայ իրականության ամենահայտնի վկաներից մեկի ՝ Հռիփսիմեանկույսի հետեւյալ նկարագրությունները. «..... լեռներում մեկուսացված էին ՝ բուսակեր, բարեխիղճ, պարկեշտ, սրբազան կանայք, լի քրիստոնեական հավատքով, որոնք գիշեր ու ցերեկ, միշտ փառքով և օրհնությամբ, արժանապատիվ աղոթում էին Աստծուն: Նրանց գլխավոր անունը Գայանե էր, ով ուներ որդի, բարեպաշտ մարդու դուստրերից մեկը, արքայական ընտանիքից, որի անունը Հռիփսիմե էր: [1] Հակառակ այս բոլոր դրական և ազնիվ նկարագրություններին ՝ Տրդատ արքան Ագաթանգեղոսին ներկայանում է որպես ամբարտավան, հեթանոսական, ամբարտավան միապետ, ով ցանկանում է ամեն կերպ բավարարել իր ցանկությունները: Տեսնելով Հռիփսիմեին ՝ Տրդատը հմայվում է նրա գեղեցկությամբ, ուզում է նրան բռնի ուժով տանել, բայց հրաժարվում է: Դրանից հետո թագավորը հրամայեց սպառնալ Գայանեին, որպեսզի համոզի իր որդուն կատարել թագավորի հրամանը: Սակայն մայրը նախատեց Հռիփսիմեին ՝ հրամայելով չվախենալ և չհնազանդվել հեթանոս թագավորին: Այս խոսքերին ընդդիմանալու համար թագավորի մարդիկ դաժանորեն ծեծեցին նրան, քարերով հարվածեցին նրա բերանին, կոտրեցին նրա ատամները, ապա նրան քարշ տվեցին սենյակից: Հռիփսիմեն մնում է թագավորի հետ մեն-մենակ, բայց մեծ զորությամբ և քաջությամբ հռչակված արքան գրեթե յոթ ժամ անց պարտվում է կույսին ՝ զորանալով Սուրբ Հոգով: Պատմողը վկայում է, որ Հռիփսիմեն պալատից դուրս գալով աղոթել է մի բարձր տեղում, որտեղ նրան գտել են, և պալատի իշխանները նրան աննկարագրելիորեն խոշտանգել են: Լսելով Հռիփսիմեի նահատակության մասին ՝ թագավորը խորապես վշտացավ, իսկ հետո հրամայեց վրեժ լուծել մայր Գայանեին: Տիրոջ ժանտախտը հասավ թագավորին և նրա շրջապատին, և արքան վայրի խոզի տեսք ստացավ: Նրա բոլոր հարազատները սգի մեջ էին: Այդ ժամանակ Աստված տեսավ ծեր արքայի քրոջը ՝ Խոսրովիդուխտին, և ասաց, որ Գրիգոր Լուսավորիչը, որին 15 տարի պահել էին Խոր Վիրապում, միայն կարող էր փրկել թագավորին: Լուսավորիչը նախ կույսերի մարմինները դրեց գետնին (չնայած նրանց մարմինները դրսում էին 9 օր ու գիշեր, բայց պահպանվել էին Աստծո զորությամբ), ապա նա հրամայեց թագավորին ապաշխարել: 70 օր ապաշխարությունից հետո, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի աղոթքով, Աստված վերականգնեց Տրդատը մարդկային տեսքով: Հատկանշական է, որ երկրորդ պատմությունը իմաստաբանորեն դիմում է Հռիփսիմե կույսերի ՝ Տրդատ թագավորի նահատակությանը: Այն պատմում է Կիպրոս Պատրիարքի և Ուստիան Հուստիանոսի մասին: Սկզբում հեթանոս, ապա Քրիստոսի սուրբ եպիսկոպոս, որը համարվում է քրիստոնեության հպարտություն, Կիպրիանոս 1 [9], ծագումով Անտիոքից, բոլոր քրիստոնեական եկեղեցիներից Նրանց մասին պահպանված հիշողություններում կան որոշ անհամապատասխանություններ: Խոսքը Անտիոքում ակտիվ գործունեություն ծավալած Կիպրիանոսի, իսկ մյուս դեպքում ՝ Կարթագենի Կիպրիանոսի մասին է: Կարթագենի եպիսկոպոսը հիշատակվում է 379 թվականին, մինչդեռ նա իր տեղն ունի Անտիոք ժողովրդի տոնակատարություններում ամենավաղ շրջանից, նա լավ ծանոթ է իր թողած գրական նյութերին: III դարում ապրած հեթանոս փիլիսոփան, որը հայտնի էր որպես «քաջ հռետոր», «մոգ», «քահանա», ստացել է Թասիկոս Կեկիլիոս մականունը: Նրա ժամանակակիցներն այնքան հայտնի էին, որ նույնիսկ վախենում էին նրա ստվերից: Ըստ ավանդության, նա այնքան հմուտ էր մոգության մեջ, որ համարձակորեն հրաման էր տալիս հերոսներին, ովքեր չէին հապաղում կատարել իր կամքը: [4] Այնպես պատահեց, որ Ագլայդաս անունով մի երիտասարդ ցանկացավ ամուսնանալ Justուստիա անունով մի գեղեցիկ կույսի հետ Նա շատ թանկարժեք նվերներ, գեղեցիկ հագուստներ, ոսկի և արծաթ ուղարկեց, բայց կույս, չխանգարող հարստությունը վերադարձրեց այդ ամենը: Երիտասարդը դիմում է Կիպրիանոսին, որն օգտագործում է իր բոլոր կախարդական հմտությունները: Կիպրիանոսը կույր և խուլ մնաց Տիրոջ խաչի նշանի զորության համար: Նա բազմիցս «կատաղի մարմնավաճառության» էր ուղարկում Justասթինին գայթակղելու համար, ով իր պատկերացմամբ պատկերացնում էր երիտասարդ Ագլավիդուսին (արտասահմանյան գրականության մեջ ՝ Ագլայդաս), որը փորձում էր գայթակղել նրան, բայց բուռն ցանկասիրական գայթակղությամբ: Թուլացնելով մարմինը ծոմապահության և ծոմապահության միջոցով ՝ նա հաղթահարում է իր մեջ ծագող ցանկությունը, և ամոթալի ու պարտված հերոսները վերադառնում են Կիպրիանոսիմոտ: Երբ դերերը կարծես գայթակղեցին Հուստինիանոսին, նա անմիջապես խաչվեց ՝ ապավինելով Քրիստոսի խաչին, իսկ հետո նա իր սրտով դիմեց Երկնային փեսային, և միևնույն ժամանակ դրանք անհետացան անչափ: [2] Այդ պահին Կիպրիանոսը հասկացավ, որ միայն նրանք, ովքեր Քրիստոսի անունով խաչի նշանով պարտվեցին, անզոր են: Նա կարծում էր, որ եթե խաչակնքվածը ունենար այդպիսի զորություն, որքան էր ունենալու Խաչվածը, ապա շրջվելով ՝ նա հրաժարվեց չարի արվեստից ՝ ապավինելով Փրկչին: Հետևյալ երկու փոխակերպումները կարելի է որոնել պատմության թաքնված կողմերից: Առաջին հետևանքն այն է, որ նախ հակասություն կա երկու հակադիր կողմերի միջև, որտեղ մի կողմում կան հասարակության մեջ բարձր պաշտոններ ունեցող մարդիկ: Մի կողմից Տրդատ արքան և մյուս կողմից ՝ Կիպրիանոսը փնտրում են կույսերի ՝ Հռիփսիմեի և Հուստիանեի գայթակղությունը, ովքեր հավատարմության երդում են տվել քրիստոնեությանը: Դիմադրելով բոլոր գայթակղություններին ՝ Կիպրիանոսը «Խոստովանություն» տեքստերում թվագրվում է 350-370 թվականներին: Բացի այդ, Անտիոքի եպիսկոպոսների ցուցակում չկար Կիպրիանոս անունով եպիսկոպոս: Այս հարցը քննարկվեց 1959 թ.-ին Օքսֆորդի համալսարանում կայացած համաժողովում: Ի վերջո, լեգենդների պատմական ճշմարտության բացակայության պատճառով, Կիպրիանոսն ու Հուստինիանոսը հանվել են Վատիկանի սրբերի ցուցակից 1968 թվականին (նրանք սրբացվել են 4-րդ դարում): Այս դեպքում կույսերը հրահրում են ակնհայտ հակահերոսների բարկությունը, որին անխուսափելիորեն հաջորդում է անմարդկային խոշտանգումները: Surարմանալիորեն, քրիստոնեական հավատքի համարակալված վկաներն են, որ դառնում են իրենց հալածիչների փրկության բանալին: Այստեղ հատկապես ուշագրավ է այս երկու բեռների նպատակային ուղղությունը: Կույսերն ամեն ինչ անում են, որ բարիքը տարածեն, հասարակությունը լուսավորեն, հավասարություն ու արդարություն հաստատեն ՝ ապավինելով Աստծուն: Նրանց յուրաքանչյուր գործողություն հիմնված է հավատքի վրա, միտված է այդ հավատքի տարածմանը: Տրդատ թագավոր իպ Կիպրիանոսի դեպքում մենք տեսնում ենք հետևյալը. Հեթանոս թագավորը հավատում էր հեթանոսական աստվածներին և իրեն համարում էր երկրի փոխարքա: Մարդու անձնական դիրքի, հետաքրքրության և գնահատման իրազեկությունը, ինչպես նաև քրիստոնեական հավատքի նկատմամբ նման դաժանությունը հիմնականում ներկայացվում է որպես արքայի խավարի արդյունք, մինչդեռ դարձը նրա լուսավորության և փրկության ուղին է: Կիպրիանոսի դեպքում մենք տեսնում ենք նույն ձգտումները, ինչ Տրդատ արքայի դեպքում: Այստեղ Կիպրիանոսը օգտագործում է իր բոլոր հմտությունները գայթակղելու Հուստինիանոսին, որին նա բնազդաբար ձգտում է, բայց դատապարտված է ձախողման: Երկրորդ հետևանքն այն է, որ վկաների մեջ գերակշռում էր անանձնականության սկզբունքը: Այս տեսանկյունից կարելի է հետաքրքիր համեմատություն կատարել կույսի «մոմի» միջեւ: Ինչպես շողշողացողի շուրջ մոմ է վառվում կամ «զոհաբերվում», այնպես էլ կույսը խոշտանգվում ու նահատակվում է վեհ արժեքի համար: Նրանց սերը Աստծո հանդեպ և Նրա խոսքը տարածվեց անձնական շահերից ելնելով: Նրանց հիմնական ձգտումը վերականգնելն էր վերեւում կանգնած տարրը ՝ այդ տարրի հաղթանակը (եթե դրան նայենք երկու հակադիր բևեռների պայքարի տեսանկյունից): Միայն այդպիսի հաղթանակի արդյունքում հասարակությունը կդառնար ավելի բարի, ավելի առաքինի, ավելի բարոյական: Եթե ​​այս տեսանկյունից փորձենք վերլուծել հակառակ բեռի գործողությունները, կտեսնենք, որ ինչպես Կիպրիանոսի, այնպես էլ Տրդատ թագավորի պարագայում առաջնային է սեփական եսի գերագնահատումը, անձի կամավոր ինքնության բացարձակությունը: Բուրգի գլխին կանգնած անհատը, որը գործում է իր սեփական շահերի համար ՝ անտեսելով հասարակության շահերը, ով միայն այդ կերպ է պատկերացնում իր հեղինակության պահպանումը: Իհարկե, վերոնշյալ գործողությունների և դրանցից բխող հետևանքների հիմնական պատճառը տգիտությունն է, ինչը մարդուն կույր է դարձնում `ղեկավարվելով բնազդներով, թույլ, այս դեպքում` ինքնահաստատման կարիք ունենալով: Ինչպես Եղիշեն է ասում. «... և բոլոր չարիքները մարդկային միտք են մտնում անտեղյակության միջոցով: Կույրերը զրկված են արեւի ճառագայթներից, իսկ տգիտությունը նրանց զրկում է կատարյալ կյանքից: Ավելի լավ է աչքերը կույր լինել, քան մտքում կույր լինել: Ինչպես հոգին ավելի մեծ է, քան մարմինը, այնպես էլ մտքի տեսողությունը ավելի մեծ է, քան մարմնի տեսքը: »[3] Մյուս հնարավոր հետևանքն այն է, որ դա Կիպրոսի ՝ Տրդատ արքայի շարունակական և անշրջելի գործընթացն է: Վերոհիշյալ պատմություններում կա շրջելի գործընթաց. Վկաների նվիրում քրիստոնեական հավատքին: Պատմության մեջ նման դեպք, երբ կույսերը հերքում են քրիստոնեությունը և դիմում հեթանոսական դավանանքին: Կույսերն ունեին նաև մի շարք առանձնահատկություններ, որոնցից ամենակարևորը, թերևս, բուժման պարգևն էր: Վառ օրինակներից մեկը Սուրբ Նունեն է, որը քրիստոնեություն էր քարոզում Վրաստանում: Սուրբ Նունեին հաջողվում է բուժել վրաց Նանա թագուհուն, նրա որդուն և թագավորին ՝ այդպիսով հավատքի բերելով ամբողջ արքունիքը: Նա հրաժարվում է բոլոր թանկագին նվերներից և քարոզում Տիրոջ Ավետարանը: Նա հայտնի է իր բժշկությամբ ՝ Հերմինա կույսին, որը հիմնադրել է կլինիկա, որտեղ բուժում է բոլոր կարիքավորներին ՝ քարոզելով Տիրոջ խոսքը: Այս տեսակետից բազմաթիվ օրինակներ կան: Վերափոխման պատմությունների, վկաների վարքի պատմությունների անբաժանելի մասը տեսիլքներն են ՝ հրեշտակները, որոնք անհրաժեշտության դեպքում առաջնորդում կամ փրկում են կույսերին: Օրինակ ՝ Սուրբ Եվֆեմիան կույսը, որին քարկոծեցին մահվան ՝ քրիստոնեական հավատքին հավատարիմ մնալու համար, խոշտանգեցին «փորձելով ճզմել անիվների տակ, բայց միևնույն ժամանակ հրեշտակները իջան երկնքից ՝ կույսին կտտանքներից ազատելու համար»: Ամփոփելով, վաղ քրիստոնյա վկաների շուրջ տեղ գտած բազմաթիվ իրական կամ անիրական պատմությունները նպատակ ունեին ընդգծել հեթանոսական աշխարհի մեղավոր, դաժան, մութ բնույթը ՝ ակնհայտ հակասություններ ներկայացնելով, ցույց տալով Աստծո լուսավորության, մաքրման և փրկության ճանապարհը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Ագաթանգեղոս, Հայաստանի պատմություն, Երեւան, 1977, էջ 67-99: [2] Բաբաջանյան Մ., Կիպրիանոս, Երեւան, 2014, URL: http: //www.irates.am/hy/1396943729 (հղումը կատարվել է 07.06.2018): [3] Եղիշե, Վարդանի և հայկական պատերազմի մասին, Երևան, 1994, էջ: 59 [4] hazազարյան Դ., Կիպրոսյան և Virgin Hustiane պատրիարք 15-16-րդ դարեր ժապավենը հմայքների գեղարվեստական ​​զարդարում, Երեւան, 2014, էջ 244-8: [5] Մաքուր երանելի վկաներ, Երեւան, 2013, URL: http: //www.holytrinity.am/posts/view/941 (հղումը կատարվել է 06.06.2018): [6] Սուգիասյան Կ., Ս. Նունե և Ս. Մանե կույսեր, Երևան, 2014, URL: http: //www.surbzoravor.am/post/view/surb-nune-ev-surb-mane-kuyserihishatakutyan- կամ (հղումը ՝ 04.06.2018): [7] Saint Hermone և The Nectarine Virgins, Երեւան, 2018, URL: http: //www.qahana.am/am/holidays/2018-10-02/1 (հղումը կատարվել է 05.06.2018): [8] Saints of Saints, Volume B, S. Էջմիածին, 2010, URL: http: //www.surbzoravor.am/post/view/vkayabanutyun-surb-epimia-kuysi-ev-qristosiqarasuniny-vkaneri (հղումը ՝ 04.06.2018): Հարությունյան ԻՆԳԱՈՒ ԿԱՆԱՆ ՆԱՀԱԳՈՐ ANDՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՆՐԱՆՔ ՆԱԽԱԳԱՀՆԵՐԻ VՐՈՒՅԸ ՈՐՊԵՍ ՎԱAR ՔՐԻՍՏՈՆՅԱ. ։

Սույն հոդվածը վերաբերում է քրիստոնեական դարձի գաղափարաբանությանը, վերջինիս վերաբերյալ միջնադարյան հայ իրականության մեջ տարածված պատկերացումներին։ Հոդվածի շրջանակներում մեր առաջ նպատակ ենք դրել հասկանալու, թե ինչն էր մարդուն ստիպում դարձի գալ, և ինչպես ստացվեց, որ վերջինս շարունակական բնույթ էր կրում։ Նոր լույսի ներքո փորձել ենք հասկանալ վկայուհիների և նրանց չարչարողների՝ որպես հակադիր բևեռների միջև առկա խորը հակասությունները, և չնայած այդ հակասություններին՝ այն հանգամանքին, թե վերջիններիս ինչպես դարձի եկան։ Փորձել ենք նորովի մոտենալ այս հակադիր բևեռների բնութագրիչներին, կատարվող գործողու-թյունների դրդապատճառներին։ Քանզի միայն այս ամենի ուսումնասիրության արդյունքում կարող ենք ընդհանրական պատկերացում կազմել միջնադարյան հայ իրականության մեջ բարու, բարոյականի, հասարակական բարիքի և մի շարք այլ երևույթների ու հասկացությունների մասին։

ԳԵAMԱՄԱ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՏԱՐԱԱՇՐ WԱՆԱՅԻՆ BՐԵՐԻ ԱՌԱՆՈՐԴՈՒՄԸ ԷԼԵԿՏՐԱՏԵԽՆԻԿԱՅԻ ԴԻԱՅՆԻ ՄԵԹՈԴՆԵՐՈՎ High Shana Lake- ն աշխարհի եզակի լողավազաններից մեկն է: Այն մեծ հեղինակություն է ձեռք բերել ջրի անսովոր պարզության և բնական հատուկ պայմանների շնորհիվ: Շոնը Հայաստանի հանգստի անփոխարինելի վայրերից մեկն է, հանրապետության ջրամատակարարման միակ հեռանկարային աղբյուրը: Սանա լճի ջրային ռեսուրսների նպատակահարմար օգտագործման խնդրի երկարամյա պատմությունը դրա իրականացման ընթացքում անցել է մի շարք փուլեր: Լճի ավազանի արևմտյան մասում ՝ Գեղամա լեռնաշղթայի երկայնքով, տարածված են միոցենի հրաբխային կազմավորումները և պլիոցենի չորրորդական լավաները, իսկ կիրճերում ՝ էոցենի տուֆերի և դեզիտոբոբասալտային լավաների ելքեր: Սանա լճի ավազանի տարածքում ամենահին կառույցը համարվում է էկոցիտ-պալեոգեն չափի Հորսանտիկլինալը, որը գտնվում է Շան Ամասիայի օֆիոլիտային գոտում և հարավ-արևելքից սահմանափակվում է Սարիբաբինի սինքլինգով: Արծվաքարի համախտանիշը, որը բաղկացած է Սարմատի նստվածքներից, համարվում է ամենամեծը Գեղամա լեռնաշղթայի հարավ-արևելյան ծալքավոր կառույցներից: Հաջորդ հորիզոնական հատվածի ասիմետրիկ վերելքը ձգվում է Գեղարքունիք գետի հովտի միջով, Սանա լճի արևմտյան ափին, որը հայտնի է որպես Դաշքենդի վերելք: Ընդարձակ հետախուզական, նախագծային և հիդրոերկրաբանական աշխատանքներ են իրականացվել Սն ջրհավաք ավազանի արևմտյան մասում գտնվող Գեղամա լեռնաշղթայի երկայնքով `հանրապետության այնպիսի կազմակերպությունների մասնակցությամբ, ինչպիսիք են` ВСЕГИНГЕО, ГГИ, ПНИИС և այլն [1, 2 ] Resourcesրային ռեսուրսների, մասնավորապես, Գեղամա լեռնաշղթայի երկայնքով ստորգետնյա հոսքերի ուսումնասիրության ընթացքում կատարվել են բազմաթիվ հիդրոլոգիական, հիդրոերկրաբանական և երկրաֆիզիկական աշխատանքներ: Առաջին նման աշխատանքները վերաբերվում են VK Davidov- ին, BD Zaykov- ին, AP Sokolov- ին, IA Bear- ին `այլոց անուններով: Գեղամա լեռնաշղթայի երկայնքով մենք իրականացրել ենք նաև լայնածավալ հետախուզական ուսումնասիրություններ էլեկտրահետախուզության, այսինքն ՝ ուղղահայաց էլեկտրական զոնդավորման (UEZ) մեթոդով: Չափվել է շուրջ 1000 միավոր, օգտագործվել են տարածքում փորված ջրաբանական երկրպագուների տվյալները, մշակվել են նախորդ երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների տվյալները, որի արդյունքում Գեղամա լեռնաշղթայի արևմտյան լանջերի տարածաշրջանային ջրազերծող շերտը կամ պալեորիզացման քարտեզ կառուցվել է. Կառուցված paleorelife քարտեզի վրա առանձնացվել են ստորգետնյա կենտրոնացված հոսքերը, ստորերկրյա ջրերի ավազանները, հայտնաբերվել է լեռնաշղթայի երկայնքով ժամանակակից և հին (թաղված) ջրբաժանների փոխհարաբերությունը: Դաշտային աշխատանքի մեթոդներ և տեխնիկա: Սանաա լճի ջրահավաք ավազանի արևմտյան մասում, Գեղամա լեռնաշղթայի երկայնքով խնդիրներ լուծելու համար, ուղղահայաց էլեկտրական զոնդավորման մեթոդով, դրանք վերցվել են առանձին պրոֆիլներով 1: 50,000 մասշտաբի էլեկտրահետախուզական աշխատանքներ `լավայի ապարների ուժը որոշելու և ընդարձակ ռելիեֆը քարտեզագրելու համար: Հաշվի առնելով ուսումնասիրված 250-500 մ խորությունը, որպես գծի առավելագույն բացում, ընդունվում է AB = 1600 մ: AJ-72 տիպի կոմպրեսորը որպես չափիչ սարք օգտագործվել է դաշտային աշխատանքներում, իսկ GRMC-69 և BAS-80 չոր մարտկոցները ՝ որպես էլեկտրամատակարարում: Դաշտային աշխատանքների ընթացքում կատարվել են խաչաձեւ ստուգման չափումներ, որոնք կազմում են դիտարկվող կետերի ընդհանուր թվի 3-5% -ը [3]: Աշխատանքի արդյունքները. Գեղամա լեռնաշխարհը հսկայական է ՝ 2800 կմ 2 տարածքով: Theրհավաք ջրբաժանը գտնվում է մոտավորապես 28003600 մ բարձրության վրա: Դա լավայի հոսքերով առանձին ծածկով սարահարթ է, որի վրա բարձրանում են առանձին հրաբխային գագաթներ ՝ արտամղված գմբեթներ: Գեղամա լեռնաշղթայի տարածքը բնութագրվում է խիտ հիդրոգրաֆիկ անհարթությամբ: Այսպիսով, եթե լեռնաշղթայի հյուսիսային մասը հիդրոգրաֆիկ տեսանկյունից առանց նստվածքային հոսքի նստվածքային ավազան է, ապա հարավային մասը բաժանվում է բազմաթիվ գետահովիտներով, ինչպիսիք են Ազատը, Վեդը, Գավառագետը և այլն [4 ] Ստորերկրյա ջրերի առաջացման և բաշխման հիմնական դերը պատկանում է ջրով հագեցած ջրազրկող շերտերի լիթոլոգիական կազմին: Գեղամա լեռնաշխարհի մակերեսի ավելի քան 70% -ը ծածկված է անդեզիտային, անդեզիտոբոբալտիկ, անդեզիտոդացիտային կազմի կոտրված լավաներով:  Որոշել լեռնաշղթայի հին (թաղված) ջրբաժանի տարածական դիրքը. որոշել տարածաշրջանային ջրազրկող շերտի ռելիեֆային կառուցվածքը. Վերոնշյալ տվյալների միջոցով գծագրվել է Գեղամա լեռնաշղթայի ջրագծի (Պալեորելիեֆ) քարտեզը (Նկար 1), և BB երթուղին առանձնացվել է (Նկար 2): 1. Բացարձակ ռելիեֆի բարձրությունը մետրերով, 2. Ստորերկրյա ջրերի հիմնական ուղիները, 3. Modernամանակակից ջրբաժան, 4. Թաղված ջրբաժանը, 5. Թաղված ջրբաժանը, 6. Սահմանի թաղված ջրբաժանի սահմանը, 7. Աղբյուրները, 8. Հիդրոէլեկտրակայանները: Նկար 1. Գեղամա լեռնաշղթայի տարածաշրջանային ջրազերծող շերտով ռելիեֆի քարտեզը: Այս քարտեզի ուսումնասիրությունները, հիդրոերկրաբանական տվյալների հետ միասին, թույլ են տալիս ուսումնասիրություններ կատարել լեռնաշխարհի որոշակի լանջերին ստորգետնյա ջրերի հնարավոր բաշխման վերաբերյալ: Այս դեպքում հիմնական հիդրոերկրաբանական տարրերը ստորերկրյա ջրերի հոսքերն ու թաղված ջրային ավազաններն են: Ըստ քարտեզի ՝ նկատվում է ընդհանուր թաղված ջրբաժանի շեղում: Ընդհանուր շեղման ֆոնին նկատվում են ջրի հոսքեր, որոնցից հյուսիսային ջրերը հոսում են դեպի Սյանալիճ, իսկ կենտրոնական-հարավային մասը բեռնաթափվում է Սարուխան-Գավառ տարածքում: Այստեղ, հնագույն կյանքի վրա, 1850 մ խորության վրա, ընդգծված են փոքր լողավազաններ: Ըստ ավազանի ներսում բարձր օհմական լավայի (ρ = 1500-2000 օմմ) տակ նկատվող էլեկտրազգայունության կորերի տվյալների ՝ ամենուրեք կան նաև ցածր օմմային գոտիներ, որտեղ ρ = 250-450 օմ: Հորատման արդյունքների համաձայն, դիտարկված միկրոավազանում հայտնաբերվել է 50-110 մ ճնշված ջուր: Այստեղ առանձնահատուկ հետաքրքրություն են առաջացնում գեոէլեկտրական շփումները, որոնք հայտնաբերվել են ներ-լավային ապարների միջև: Հենց այս փաստն է բացատրում արեւմտյան լանջերի ստորգետնյա լանջերի համեմատաբար բարձր մոդուլային արժեքը: Գծապատկեր 2. Գեղամա լեռնաշղթայի ժամանակակից և թաղված ջրբաժանների շեղման հատվածը: 1. Modernամանակակից կազմավորումներ, 2. Andesitobasalts - համեմատական, 3. Andesitobasalts- ջրատար, 4. Թաղված ռելիեֆ, 5. Էլեկտրալրման կետեր, 6. RT իզոտոպներ, 7. Ապարների հատուկ էլեկտրական դիմադրություն (Օմմ) միրամատակարարման լրացուցիչ աղբյուրների որոնման հետ կապված մի շարք խնդիրներ մնացել են չլուծված կամ լրացուցիչ պարզաբանումներ են պահանջում, չնայած այն բանին, որ կատարվել են բավականին ծավալուն ուսումնասիրություններ: Իրականացված ուսումնասիրությունների արդյունքում մենք եկել ենք հետևյալ եզրակացությունների. • Հրաբխային կառույցների վիմաբանական հատվածի լավագույն շերտավորումը պարզեցվել է ավազանի ստորգետնյա հոսքի բաշխման ուսումնասիրությամբ ՝ բնութագրելով ապարների էլեկտրական հատկությունները: Դա հնարավորություն տվեց դաշտային աշխատանքների ընթացքում օգտագործել ուղղահայաց էլեկտրահետազոտման մեթոդը: • Ուսումնասիրվող տարածքի տարածաշրջանային ջրազերծող շերտի ռելիեֆի համար 1: Վերջնական քարտեզը կազմվեց 100000 մասշտաբով: Ստորգետնյա հոսքի բաշխումը հատկապես նկատվել է Գեղամա լեռնաշղթայի արևելյան լանջերին: • Առանձնացվել են ստորերկրյա ջրերի շարժման կենտրոնացված ճանապարհները, ստորերկրյա ջրերի կուտակման տարածքները, հիմնական և տեղական ջրբաժանները: Հրաբխային լեռնաշղթաների ստորգետնյա հոսքի բաշխումը այլ գործոնների հետ միասին պայմանավորված է հնագույն կյանքի բնույթով: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [3] Վարդանյան Վ.Պ., Էլեկտրական հետախուզության մեթոդներ, ուղիղ հոսանք, ԵՊՀ հրատարակություն, Երեւան, 2013, 193 էջ: Մատրիոսյան Հռիփսիմե ԳԵGԱՄԱ ՏԱՐԱԱՇՐԱՆԱՅԻՆ -ՐԻ LՐԱՅԻՆ Շերտ ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐ, մեթոդ ՝ բանալաքար ։

Գեղամա լեռնաշղթայի երկայնքով կատարվել են որոնողահետախուզական լայնածավալ ուսումնասիրություններ էլեկտրահետախուզական, այն է՝ ուղղաձիգ էլեկտրական զոնդավորման (ՈՒԷԶ) մեթոդով։ Չափվել են մոտ 1000 կետեր, օգտագործվել են տարածքում փորված ջրաերկրաբանական հորատանցքերի տվյալները, վերամշակվել են երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների՝ նախկինում կատարված տվյալները, որոնց արդյունքում կառուցվել է Գեղամա լեռնաշղթայի արևելյան և արևմտյան լանջերի ռեգիոնալ ջրամերժ շերտի կամ պալեոռելիեֆի քարտեզը։ Կառուցված պալեոռելիեֆի քարտեզի վրա առանձնացվել են ստորերկրյա կենտրոնացած ջրհոսքերը, ստորերկրյա ջրավազանները, ինչպես նաև հայտնաբերվել է լեռնաշղթայի երկայնքով ժամանակակից ու հին (թաղված) ջրբաժանների փոխհարաբերակցությունը։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԱՐԱԳԱՀԱՏՎԱ ԴԱՏԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՔԱILԱՔԱ PROԻԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻԱԿԻ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Այս հաստատության իրավական բնույթի վերաբերյալ դիրքորոշումները հիմնականում տարբեր են: Որոշ հեղինակներ դա անվանում են բացառիկ փորձարկում 1: Օ.Դիորդիան նշում է, որ այն կիրառելի է միայն այն բնույթի դեպքերի համար, որոնք ապացույցների լայն բազա չեն պահանջում: Թ. Սախնովան և Թ. Շիշմարյովան այն նկարագրում է որպես հատուկ դատական ​​գործընթաց, որն ուղղված է նյութական իրավական հարաբերությունների սուբյեկտի անվիճելի նյութական իրավական շահերի պաշտպանությանը 3: Հեղինակներից ոմանք դա նկարագրում են որպես գործի քննության «լուծում», որն իրականացվում է դատարանի որոշման կայացման ընթացքում ամբաստանյալի բացակայության պայմաններում: Մեր գնահատմամբ, այս հաստատության իրավական բնույթը ընկալելու դժվարությունը մեծապես պայմանավորված է նրա տարբերություններով `դատական ​​ակտ, փաստաթղթային վարույթ և այլն: Կարծում ենք, որ անկախ նրա անվանումից, ընդհանուր նպատակի առկայությունն ակնհայտ է բոլոր վերոհիշյալ անունների համար: ստեղծել դատական ​​կառույցներ, որոնք կնպաստեն արդարադատության շուտափույթ իրականացմանը որոշակի կատեգորիաների դեպքերում: Հեղինակներից յուրաքանչյուրն իր «տեսանկյունից» է մոտենում արագացված դատաքննության ինստիտուտին, և գոյություն չունի ընդհանուր դիրքորոշում այն ​​մասին, թե որն է դա: Նման դեպքերի առանձնահատկությունը պայմանավորված է նրանով, որ դրանք պահանջում են անհապաղ լուծում, և պարտավորվող կողմը չի հերքում իրավասու կողմի հետ համապատասխան իրավունքի առկայությունը և դրա բավարարման օրինականությունը: Ինչպես նշվում է մասնագիտական ​​գրականության մեջ, օրենքով սահմանված արագացված դատաքննության կիրառման հիմքերը. Այս հաստատության էությունն այն է, որ նրանցից յուրաքանչյուրը կարող է նաև ընդհանուր հայցի առարկա դառնալ, բայց ոչ բոլոր քաղաքացիական հայցերը, որոնք կարող են դիտարկվել արագացված դատաքննության միջոցով 4: Այստեղ, ըստ էության, գնահատվում է գործի բնույթը և վեճի բացակայությունը, այսինքն ՝ արագացված դատաքննությունը 1 Տե՛ս Korshunov N., Mareev J., Civil Process, դասագիրք, Մոսկվա, 2009, էջ: 466: 2 Տե՛ս Diordieva O., քաղաքացիական գործընթացում նախնական դատական ​​նիստ, «Խաղաղության դատարան», 2005, № 6, էջ: 13 3 Տե՛ս Սախնովա Թ., Շիշմարևա Թ., Քաղաքակրթական գործընթացում կամ այդ գործընթացի և գործադիր արտադրության գործընթացների ճակատագրական ընթացակարգերի մասին », էջ: գիտության արձանը, Կրասնոդար - SPb., 2005 թ., էջ 53: 4 Տե՛ս Petrosyan R., Հայաստանի քաղաքացիական դատավարություն, 3-րդ հրատարակություն, Երեւան, 2007, էջ: 494 թ. Դիմումը թույլատրելի է համարվում միայն գործի որոշակի բնույթին համապատասխան, պայմանով, որ դրա շրջանակներում պահպանվեն արագացված դատաքննության նպատակահարմարության պայմանները: Ըստ էության, արագացված դատաքննություն մտցնելու նպատակն էր անհապաղ կամ անվիճելի գործերով այս կարգի գործերում մեղմացնել դատական ​​ընթացակարգը, ապահովել գործի ողջամիտ ժամկետում լուծում, բարձրացնել խախտված կամ պաշտպանվածության պաշտպանության արդյունավետությունը: վտանգված իրավունքներ 1. Վերոգրյալից կարելի է եզրակացնել, որ արագացված դատաքննության ինստիտուտի առաջնային հատկանիշներն են ՝ 1. Հայցի քննության հրատապությունը, 2. Օրենքի հետ կապված վեճի բացակայություն: Ավելին, մինչեւ 25.05.2011 թ. Օրենսդրական փոփոխություն ՔԴԿ-ում Այս պաշտոնը ամրագրվեց նաև օրենսդրորեն: Այսպիսով, ՔԴՕ 127-րդ հոդվածը նախատեսում էր, որ եթե արագացված դատաքննության ընթացքում դատարանը գա այն եզրակացության, որ գործը անհապաղ անհրաժեշտ չէ արագացված դատաքննության համար, կամ պարզվում է, որ վեճ է ծագել օրենքի շուրջ, դատարանը որոշում կկայացնի բեկանել որոշումը: ստիպում է Նման որոշում կայացնելու դեպքում դատարանը գործի դատաքննությունն իրականացնում է ընդհանուր կարգով: Արդյունքում, գործող օրենսդրական կարգավորումներում, երբ նշված իրավական կարգավորումը այլևս չի գործում, դժվար է միանշանակ պնդել, որ բոլոր դեպքերում դատարանի կողմից արագացված դատաքննություն վարելու հրատապությունը հայցի քննության հրատապությունն է և իրավունքի շուրջ վեճի բացակայություն: Կարծում ենք, որ հայցի քննության հրատապության մասին խոսելիս պետք է հիմք ընդունվի իրավունքների պաշտպանության արդյունավետ միջոցի պահպանման հարցը, եթե հայցի անհապաղ չլուծումը անհրաժեշտություն կդարձնի ակտիվ իրավունքների պաշտպանության անիմաստ և անիմաստ գործողություններ: Մենք պետք է անվերապահորեն համաձայնվենք քննարկվող ինստիտուտի վերաբերյալ Երևանի պետական ​​համալսարանի քաղաքացիական դատավարության ամբիոնի բացատրություններում արտահայտված իրավական դիրքորոշման հետ, համաձայն որի գործի անհապաղ քննության անհրաժեշտությունը կարող է քննարկվել այն դեպքերում, երբ ոչ որոշումը կարող է հանգեցնել անվերադարձ դատաքննության: շահերի համար, մասնավորապես `բացասաբար ազդել դատավարության մասնակիցների` օրինական շահերի իրավունքների պաշտպանության վրա, բողոքարկելն անիմաստ դարձնել, դատավարության իմաստն անիմաստ դարձնել, դիմումատուին անդառնալի վնաս պատճառել: դատարանին կամ այն ​​անձին, որի իրավունքները պաշտպանված են. , այլ կերպ ասած, անարդյունավետ դարձնել օրենքի դատական ​​պաշտպանությունը 2: Կարծում ենք, որ սա բացատրում է այն փաստը, որ Քրեական օրենսգրքի 140-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է, որ բացառիկ դեպքերում գործը լուծող ընդհանուր իրավասության դատարանի դատական ​​ակտերը կարող են օրինական ուժի մեջ ճանաչվել հրապարակման պահից, եթե դա 1 Տե՛ս ԵՊՀ Արագացված դատաքննության ինստիտուտի քաղաքացիական դատավարության ամբիոնի պարզաբանումները և պատճառները, էջ 3: 2 Տե՛ս նույն տեղում, Պ. Դա չկատարելը անխուսափելիորեն լուրջ հետևանքներ կունենա կուսակցության համար: Փաստորեն, օրենսդիրը բացառիկ դեպքերում անձի համար միանգամայն արդարացիորեն ապահովել է ոչ միայն գործի քննության արագությունը, այլև դատական ​​ակտի հատկությունների, պարտավորության, արդյունքի կատարելիության վաղ ձեռքբերումը: Իհարկե, հարկ է նշել, որ նման դեպքերում (հատկապես, երբ գործի հրատապությունը պահանջում է անհապաղ քննություն), օրենսդիրի համար շատ ավելի նպատակահարմար է այլ մոտեցում ցուցաբերել դատավճռի կայացման ժամկետի վերաբերյալ ՝ նախատեսելով հրապարակել դատավճիռը ՝ նիստից հետո 3 օրվա ընթացքում: հերթապահություն Դատավճռի հրապարակման համար 15-օրյա ժամկետ սահմանելը այնքան էլ ճիշտ չէ, եթե կողմի համար անհրաժեշտ լինի շուտափույթ ուժի մեջ մտնելը: Ինչ վերաբերում է իրավունքի շուրջ վեճի բացակայությանը, ապա այն պետք է հասկանալ երկու իմաստով ՝ բովանդակային-դատական: Առարկայական իմաստով անվիճելիություն գոյություն ունի, երբ նյութական օրենսդրության տեսակետից անձի հայցի վավերությունը չի վիճարկվում մյուս կողմի կողմից, օրինակ ՝ անձը բռնագանձման շրջանակներում ներկայացրել է այդ փաստը հաստատող համապատասխան անդորրագիր: վարկի գումարի չափով: Իրավաբանական իմաստի շուրջ վեճի բացակայության դեպքում դատավարական օրենսդրության նորմերը պետք է ընդունվեն որպես ելակետ: CPC- ի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ արագացված դատաքննության հետ կապված նորմերը, մեղմ ասած, անհամակարգված են: Ռ.Պետրոսյանը նշում է, որ ՀՀ օրենսդիրը, չխորանալով այն հարցի մեջ, որ ԵԽ «Երաշխիքների» մեջ խոսքը վերաբերում է արագացված կամ պարզեցված, բայց անկախ կառույցների ներդրմանը, և նույն հարցին կարգավորող արտասահմանյան օրենսդրության բովանդակությանը հակառակ , մի կառույց: Սա անտեսում է այն փաստը, որ արագացված կամ կարճացված դատաքննության դեպքում քաղաքացիական դատավարության գիտությունը պատմականորեն դասակարգել է ոչ միայն փաստաթղթային կամ հրամայական դատավարության (դատական ​​կարգի) վարույթները, այլ նաև պարզեցված կամ մուրհակի վրա հիմնված դատավարությունները, հատուկ վարույթները և ոչ իրավունքների դատական ​​պաշտպանություն: քաղաքացիական գործերի միջնորդական առաքելությունը, իրավունքների նոտարական պաշտպանությունը, հեռակա դատաքննությունը և ներկայումս հայցադիմումը Մեր կարծիքով, արագացված դատաքննության հիմքերը չպետք է սպառիչ լինեն օրենսգրքում: Սա այն հաստատություններից մեկն է, որի կիրառումը պետք է հիմնված լինի օրինականության ընդհանուր պայմանների վրա, որոնց պահպանմամբ դատարանը որոշում կկայացնի կիրառել այն, կարիք չկա օրենսգրքի այլ հոդվածներում ուղղակիորեն շեշտել, որ սա կամ այդ կատեգորիայի գործերը քննվում են արագացված դատաքննությամբ: Կարծում ենք, որ դատական ​​հայեցողությունը այստեղ պետք է թողնել ՝ պահպանելով օրինականության պայմանները: Սա կապահովի քննարկվող հաստատության համակարգված օրենսդրական մոտեցում: Իրավաբանական գրականության մեջ փորձեր են արվել պարզել արագացված դատաքննության որոշակի առանձնահատկություններ: 1 Տե՛ս Petrosyan R., p. 483: 1. Դատավարության անցկացում առանց դատական ​​նիստի կամ առավելագույնը մեկ դատական ​​նիստի, 2. Դատավարության անցկացում զուտ գրավոր հիմունքներով, 3. Ապացույցների որոշ միջոցների, հայտարարությունների կամ բանավոր բացատրությունների բացակայություն և այլն: 1. Մ. Cheremin- ն առանձնացնում է հետևյալ հատկությունները .1. Դատաքննության փուլի բացակայություն կամ դրա զգալի կրճատում 2. Վեճը լուծելու իրական հնարավորություն միայն գործի գրավոր ապացույցներով 2: I. Չեռնիխը որպես այդպիսի հատկանիշ նշում է դատավարական գործողությունների բացառումը (հակընդդեմ հայց ներկայացնելը, գործով երրորդ կողմ ներգրավելը, գործի քննությունը հետաձգելը և այլն) 3: Չնայած այս հատկանիշները որոշ չափով արտացոլում են արագացված դատաքննության բնույթը, դրանք միևնույն ժամանակ արագացված դատավարության բոլոր դեպքերում չեն կարող բացահայտվել: Սխալ է միանշանակ ասել, որ նման դեպքերում նախնական դատական ​​նիստի անհրաժեշտություն չկա: Ենթադրենք, որ անձը, ներկայացնելով վճարման պահանջը, հիմնավորում է, որ իրականում կողմը չի կատարել իր հանդեպ ստանձնած պարտավորությունը: Նույնիսկ նման փաստաթղթերի առկայության դեպքում տեսականորեն չի բացառվում, որ մյուս կողմը ապացուցի իր կողմից ստանձնած պարտավորության կատարման փաստը: Այդ պատճառով ՄԹ-ն որդեգրել է այն մոտեցումը, որ արագացված դատաքննությունը կարող է տեղի ունենալ առանց լսումների, եթե նախագահող դատավորը գտնի, որ գործով ապացուցելի փաստերը կարելի է եզրակացնել գործի ապացույցների հետազոտման և գնահատման հիման վրա: հնարավորություն չունի 4: Այս առումով, Գերմանիան ունի արժեքավոր գիտական ​​ավանդույթներ քաղաքացիական դատավարություններում: Հայցը, դատավարական իրավունքի այլ ինստիտուտները հաստատվել են հենց այստեղ, ինչը որոշում է գերմանական դատավարական իրավունքի դպրոցի ուսումնասիրության կենսունակությունը 5: Այսպիսով, այն փաստը, որ արագացված դատաքննությունը հիմնականում փաստաթղթային վարույթ է, ամրագրված է նաև Գերմանիայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում 6: Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 592 1 1-ին հոդվածի համաձայն `որոշակի դրամական հայց, որոշակի գույքի արժեթղթերի վերադարձման ենթակա պահանջները կարող են քննվել արագացված կարգով, եթե հայցը հիմնավորող բոլոր փաստերը կարող են ապացուցվել համապատասխան փաստաթղթերով: Նույն օրենսգրքի 595-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ նշված վարույթի շրջանակներում չի թույլատրվում հակընդդեմ հայց ներկայացնելը: Նախատեսվում է արժեթղթերի առանձին վարույթ, որի շրջանակներում արժեթղթերի պահանջների հետ կապված վեճերը քննվում են պարզեցված, տարբերակված ձևով: 1 Տե՛ս Sivak N., Պարզեցված արտադրությունը արբիտրաժային գործընթացում, Մոսկվա, 2011, էջ: 12 2 Տե՛ս Չերեմին Մ., Պատմության արտադրությունը Ռուսաստանի քաղաքացիական գործընթացում, դիս. կանդ .ռ. գիտություն, Իվանովո - Մոսկվա, 1999 թ., էջ 32: 3 Տե՛ս Chernykh I., Enhanced production in քաղաքացիական գործընթացում, դիս. կանդ .ռ. Գիտություն, Մոսկվա, 1998, էջ 16-17: 4 Տե՛ս Sime S., Practical մոտեցումը քաղաքացիական դատավարությանը, Oxford, 2003, էջ. 250 5 Տե՛ս Davtyan A., Civil Procedure Law Germany, Moscow, 2000, p. 4 6 Տե՛ս ԳԴՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը, հասանելի է www.albookerk.ru կայքում: Ինչ վերաբերում է որոշակի ապացուցողական գործողությունների սահմանափակմանը, ապա դա հիմնականում վերաբերում է փորձաքննության անցկացմանը, փորձագետ վկաների հարցաքննությանը, գործով դատական ​​կարգադրություններ տալու անհրաժեշտության բացակայությանը: Այսպիսով, արագացված դատաքննությունը կարող է սահմանվել որպես գործի լուծում որոշակի կատեգորիայի դեպքերում, ՍԴՊ-ի 125 1 1-ին հոդվածով սահմանված օրինականության պայմանների պահպանմամբ, նպատակ ունենալով արդյունավետ միջոց ապահովել ` պարզեցված դատական ​​պաշտպանության համակարգ: Տիգրան Խաչիկյան ՀՀ ԴԱՏԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՔԱILԱՔԱ PROԻԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Արագացված դատավարություն, դատական ​​համակարգ, արդյունավետ կիրառում: ։

Դատաիրավական համակարգում շարունակաբար տեղի ունեցող բարեփոխումների գլխավոր նպատակը մարդու իրավունքների պաշտպանությունն առավել իրական, հուսալի և արդյունավետ դարձնելն Է, ինչի համար գործիքակազմերի համակարգում արագացված դատաքննությանը էական դեր է վերապահված։ Դրա արդյունավետ կիրառումը հանգեցնում է որոշակի կատեգորիայի գործերով դատական ընթացակարգերի հիմնավորված պարզեցմանը, մատչելիությանը, անհարկի դատական քաշքշուկների և ծանրաբեռնվածության նվազմանը։ Աշխատանքում պարզվել են արագացված դատաքննության ինստիտուտին բնորոշ առանձնահատկությունները, հասկացությունը, էությունը։

Հայը պատկանում է այն եզակի ազգերի թվին, որոնց մեծ մասը բնակվումէ հայրենիքի սահմաներից դուրս՝ ձևավորելով հայկական հզոր սփյուռք։ «Սփյուռք» տերմինը (հուն. διασπορά, «ցրված, սփռված») բնութագրում էազգի (էթնոսի) այն հատվածը, որը, ապրելով իր պատմական հայրենիքից դուրս,ձևավորել է համախմբված և կայուն էթնիկ խմբեր։ Բացի դրանից, այն առանձնանում է կազմակերպված համապատասխան սոցիալական ինստիտուտներիառկայությամբ, որոնք երաշխավորում են սեփական ինքնության ու ընդհանրության պահպանումը1։ Այսինքն՝ սփյուռքն իրենից ներկայացնում է տվյալազգի ներկայացուցիչների տեղաբաշխումը տարբեր երկրներում, որը հետևանքէ սեփական երկրից բնակչության արտագաղթի։ Վերջինիս պատճառները կարող են լինել տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական և այլն։ Պետք է փաստել, որ և՛ գիտական, և՛ հասարակական ու քաղաքականշրջանակներում սփյուռքի արժևորումը գնահատվում է խիստ հակադիրդիրքերից։ Մասնավորապես, մի կողմից ցանկացած պետության կամ ազգի համարհայրենիքի ֆիզիկական սահմաններից դուրս բնակվող, բայց նրա հետ կապերըպահպանող որոշակի թվով հայրենակիցների առկայությունը գնահատվում էխիստ դրական գործոն, իհարկե, եթե սփյուռքի հայրենակիցների և հայրենաբնակների թվերի միջև առկա է տրամաբանական համամասնություն։ Հատկապես, երբ խնդիրը դիտարկվում է ժամանակակից համաշխարհայնացմանպայմաններում՝ ներկա տեղեկութային տեխնոլոգիաների հնարավորությունների պրիզմայից։ Այսինքն՝ ներկա «փոքրացած» աշխարհում, որտեղ իրարիցհեռու գտնվող աշխարհագրական շրջանները վիրտուալ իմաստով մոտեցել ենմիմյանց, արտերկրաբնակ հայրենակիցների ներկայությունը հնարավորությունէ տալիս ներգրավվելու համաշխարհային հասարակության զարգացման տրամաբանության մեջ (գաղափարների, մշակութային արժեքների փոխակերպմանտեսքով) առավել ակտիվ մասնակցել միջազգային գործընթացներին, բայց միաժամանակ ապահովել սեփական ինքնուրույնությունը աշխարհաքաղաքական,1 Социология։ Энциклопедия / Сост. А. А. Грицанов, В. Л. Абушенко, Г. М. Евелькин, Г. Н. Соколова, О. В. Терещенко. — Мн.։ Книжный Дом, 2003.աշխարհատնտեսական և աշխարհամշակութային տուրբուլենտության պայմաններում։ Գնահատման հաջորդ հարթությունը վերաբերում է այն օբյեկտիվ իրողությանը, որ ցանկացած սփյուռքի համար ժամանակի մեջ ռեալ է ուծացմանվտանգը, քանի որ իրենց էթնիկ-մշակութային կենսունակության կայուն սնուցումից կտրված լինելու հանգամանքը արտերկրաբնակների ապագա սերունդներին օբյեկտիվորեն հեռացնում է ազգային նույնականացման առանցքից։ Խնդրի նման երկփեղկվածությունը ամբողջ թափով արտահայտվում էհայ ազգի համար։ Այսօր, երբ հայաստանաբնակների թիվը մի քանի անգամզիջում է արտերկրաբնակ հայրենակիցների թվին, օբյեկտիվ անհրաժեշտություն է առաջանում արմատապես վերաարժևորել Հայաստան-սփյուռք փոխհարաբերությունների ժամանակակից տրամաբանությունը և գտնել ազգի երկուհատվածների փոխգոյության ու փոխգործակցության առավել արդյունավետհարթություն։ Այս ամենով հանդերձ, ամբողջանում է հայրենի գիտական շրջանակներիհամար ձևավորվող սոցիալական նոր պատվերը։ Խնդրի բարդությունն ու բազմաշերտությունը գիտական գնահատման տարբեր տեսանկյուններ է բացում։ Սույն աշխատանքը Հայաստան-սփյուռք փոխառնչությունների դիտարկումը և գնահատումը իրականացնում է աշխարհագրության, մասնավորապես՝հասարակական աշխարհագրության դիրքերից՝ հիմնվելով նրա ժամանակակիցմեթոդաբանական զինանոցի վրա։ Մեր կարծիքով, դա հնարավորություն կտախնդրի քննարկման համար առավել լայն տեսադաշտ ընտրելու, քանի որաշխարհագրական գիտությունների համակարգի ժամանակակից սոցիալականև գիտական ֆունկցիան հնարավորություն է տալիս խնդիրը դիտարկելու ոչմիայն աշխարհայացքային, ճանաչողական-տեղեկատվական և համամշակութային նշանակության, այլև գիտագործնական տիրույթում։ Հայկական սփյուռքի ձևավորման պատմաաշխարհագրական ընթացքըդիտարկելիս կարելի է փաստել, որ յուրաքանչյուր պատմական ժամանակաշրջան առանձնանում է իր ինքնատիպ բնույթով, որը պայմանավորված է ինչպես սեփական հայրենիքից հեռանալու պատճառներով, այնպես էլ սփյուռքյանհամայնքների ինքնակազմակերպման աշխարհագրական առանձնահատկություններով։ Այն, որ հայկական սփյուռքի համայնքներ գոյություն են ունեցելպատմական վաղ անցյալում՝ հայ ազգի նախնական ինքնակազմակերպմանըզուգահեռ, վավերացված է ինչպես օտարազգի, այնպես էլ հայրենի մատենագրության մեջ։ Սակայն, սեփական երկրից դուրս մեր հայրենակիցների անընդհատ տեղաշարժը չի կարելի դիտարկել սովորական միգրացիոն գործընթացների տրամաբանության մեջ, որտեղ առանձնացվում են առանձին, եզակի պատճառներ։ Հայ ազգի պարագայում շատ հաճախ եզակի գործոնները միաձուլվելեն՝ բազմապատկելով և առավել ազդեցիկ դարձնելով արտագաղթելու պատճառները։ Որպես հիմնական պատճառ՝ շատ հաճախ մատնանշվում է հայկական պետականության բացակայությունը, որի պարագայում օտար կեցությանճնշումը, ոչ հազվադեպ նաև` ֆիզիկական գոյության սպառնալիքն ստիպել ենմեր հայրենակիցներին հեռանալ սեփական երկրից։ Սակայն, հաճախ, պետականության պարագայում նույնպես մեր հայրենակիցներն արտագաղթել են`կտրուկ նվազեցնելով սեփական երկրի պետական-հասարակական ներուժը,որի արդյունքում կորսվել է նաև բուն պետականությունը։ Այսպիսով, ստեղծված է երկփեղկված իրավիճակ, որի հիմքում էլ գտնվումէ հայկական սփյուռքի ձևավորման օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հիմքերը։ Այդ հիմքերի վերլուծության համար առանձնացնում ենք դիտարկման երկու հարթություն.• Հայկական սփյուռքի ձևավորման օբյեկտիվ պատճառներ։ Պատճառների այսխումբը միշտ գերակշռող է եղել պետականության բացակայության պարագայում, երբ սեփական երկրում օտար համակեցության ձևերի պարտադրումը,անհատների, նույնիսկ հասարակական խմբերի համար միևնույն է դարձրելինքնակազմակերպման տարածական հիմքերը՝ սեփական թե օտար երկրում։ Այս հարթության մեջ առավել ակներև են ֆիզիկական գոյության պահպանմամբ պարտադրված և օտարների կողմից կազմակերպված բռնագաղթերը,որոնք ցավալիորեն մեր պատմության ընթացքում ոչ հազվադեպ են եղել։ Այս պարագայում գոյության իրավունք ունի նաև այն տեսակետը, որպետականության կորուստների և սեփական երկրից բռնագաղթվելու պատճառները չի կարելի դիտարկել միայն օբյեկտիվ հիմքի վրա։ Այսինքն՝ հայրենազրկվելու և այլ աշխարհագրական տարածություններում ինքնակազմակերպվելու պատճառները չի կարելի քննարկել միայն տարածաժամանակային օբյեկտիվ գործոնների տիրույթում` անբարենպաստ աշխարհագրական դիրք, ժամանակի աշխարհաքաղաքական իրողությունների անբարենպաստ ընթացք,էթնիկ օտար տարրերի էքսպանսիոն հավակնություններ և այլն։ Ակնհայտ է, որպատմական իրադարձությունների ոչ ցանկալի տրամաբանությամբ զարգացումը կանխորոշվել է նաև սուբյեկտիվ պատճառներով։ Մասնավորապես` պետականության բացակայության պարագայում ազգի գոյությունն ապահովվել է իհաշիվ ձևավորված ազգակցական-արյունակցական ամուր կապերի, որպեսհետևանք՝ անհատական-ազգային ինքնության պահպանումը առաջնային էհամարվել հավաքական ազգային համակեցությունից, այսինքն՝ պարտադիրսեփական աշխարհագրական տարածությունում կենսագործելու հավաքականգաղափարից։ Իսկ այս պարագայում, հայրենիքից հեռանալու, հայրենազրկվելու և բռնագաղթվելու իրողությունների նկատմամբ ձեռք է բերվել պասիվ հարմարվողականություն։ Պարզ է, որ այս ամենը մեր կողմից դիտարկվող խնդիրներին հաղորդումէ սուբյեկտիվ բնույթ։ Սակայն, պետք է հաշվի առնել այն հանգամանքը, որտևական ժամանակ գոյատևման խնդիր ունեցող ազգն իր տառապանքներն ուփորձություններն իմաստավորելու համար ի վերջո հանգելու էր փոխհատուցման կենսափիլիսոփայության։ Հետևաբար, պետականության բացակայությանպայմաններում արտագաղթելու, բռնագաղթվելու և ընդհանրապես հայրենազրկվելու պատճառներով ձևավորված սփյուռքի համար ընդունում ենք օբյեկտիվ հիմքը։ • Դիտարկման հաջորդ հարթությունը վերաբերում է հայկական սփյուռքիձևավորման սուբյեկտիվ պատճառներին, որոնք ամբողջ թափով արտահայտվելեն հատկապես պետականության գոյության պայմաններում։ Սեփականերկրում, ինքնաիրացման հնարավորություններից զրկվելով, մեր հայրենակիցները շատ հաճախ պետությունն իր աշխարհագրական և սոցիալ-քաղաքականիմաստով շարունակել են օտար համարել և սեփական ինքնաիրացման համարփնտրել են այլ տարածություններ։ Իհարկե, այս պարագայում առաջին պլան էմղվում հայ տեսակի հզոր ներուժը, որի իրացման համար հաճախ անկախ պետականությունը նույնպես չի կարողացել ապահովել անհրաժեշտ միջավայր։ Սակայն, չի կարելի անտեսել նաև ազգային կենսափիլիսոփայության սկզբունքների ազդեցությամբ ձևավորված և որոշակի ժամանակի մեջ գործառվող ազգային մտածելակերպը։ Վերջինս գրեթե միշտ կառուցված է եղել ազգային կենսափիլիսոփայության անհատական և հավաքական տրամաբանություններիհակասության վրա։ Այսինքն` ազգային հավաք ինքնությանը հաճախ հակադրվել են անհատական-անձնային հաջողությունները, որի պարագայում երկրորդ պլան է մղվել աշխարհագրական տարածությունը։ Որպես օրինակ՝ կարելիէ փաստարկել նորօրյա պատմության ընթացքում հայկական երկու անկախհանրապետությունների գոյության ժամանակաշրջաններում1 բնակչության1 Մասնագիտական գրականության մեջ հաճախ 20-րդ դարում հայկական երեք հանրապետության գոյություն է փաստարկվում՝ 1918-1920թթ., 1920-1991թթ. և 1991թ.-ից հետո։ Սակայն, մերմիգրացիայի բացասական հաշվեկշիռը։ Մասնավորապես՝ Առաջին հանրապետության անկախության երկու տարիների ընթացքում (1918-1920թթ.) Հայաստանի բնակչության թիվը 1մլն 200 հզ-ից նվազել է մինչև 720 հզ1։ Իսկ Երկրորդհանրապետության գոյության 20 տարիների ընթացքում (1991-2010թթ.) արտագաղթի ցուցանիշները կազմել են 700 հզ - 1 մլն 300 հզ2։ Ակնհայտ է, որ քննարկվող ժամանակշրջաններում բնակչության աշխարհագրական տեղաշարժերիմեջ արտագաղթի կտրուկ գերակշռումը պայմանավորվել է քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական և հոգեբանական օբյեկտիվ պատճառներով՝ պատերազմական իրավիճակներ, սոցիալ-տնտեսական խիստ ծանր պայմաններ և քաղաքացիական անարդարության ու անհավասարության դրսևորումներ։ Սակայն, մերկարծիքով, վերջիններս հիմնականում ոչ թե պատճառ են արտագաղթի, այլ հետևանք։ Այսինքն՝ արտագաղթով կտրուկ նվազում է հասարակական-քաղաքացիական կենսունակությունը, հիմնախնդիրների նկատմամբ դիմադրողականությունը, ինչի պատճառով հասարակության սոցիալական լարվածության աճըկրում է պարբերական բնույթ։ Հետևաբար, պետականության պայմաններում,արտագաղթի միջոցով սփյուռքի ձևավորման պատճառները մենք համարումենք սուբյեկտիվ։ Ընդունելով հայկական սփյուռքի ձևավորման վերը քննարկված պատճառների տարանջատման պայմանականությունը՝ այնուամենայնիվ պետք էնշենք, որ հաճախ դրանք փոխպայմանավորել են միմյանց և, ըստ այդմ, հաճախակի են դարձրել Հայաստանից արտագաղթելու իրողությունը։ Որպես հետևանք՝ այսօր հայրենիքի բնակչության թիվը մի քանի անգամգերազանցող բազմամիլիոնանոց հայկական սփյուռքի գոյությունն է, որն աչքի էընկնում խիստ բազմաշերտությամբ։ Իհարկե, վերջինս առաջին հերթին պայմանավորված է սփյուռքյան գաղթավայրերի ինքնակազմակերպման աշխարհագրական առանձնահատկություններով։ Սակայն, նույն բազմաշերտությանմեջ բավականին ակնառու է նաև հայրենիքից հեռանալու պատճառների տարբերությունը։ Վերջինիս ճիշտ գնահատումը հնարավորություն կտա առավելարդյունավետ դարձնելու ոչ միայն սփյուռքյան կառույցների գործունեությունը՝կարծիքով, 1920-1991թթ. ընթացքում գոյատևած Հայաստանի Խորհրդային ՍոցիալիստականՀանրապետությունը չի կարելի համարել անկախ հանրապետություն, քանի որ այն չի հանդիսացել միջազգային իրավունքի ինքնուրույն սուբյեկտ։ 1 Լ. Հ. Վալեսյան, Հայկական ՍՍՀ տնտեսական աշխարհագրություն, Ե., 1981, էջ 84։ 2 Տե՛ս, Migration Presents Challenges and Opportunities for Armenia New Report Says, Yerevan, Armenia,գաղթավայրերի միասնականության ապահովման տեսանկյունից, այլև Հայաստանի քաղաքականությունը սփյուռքի նկատմամբ, որի մեկնակետը պետք էհանդիսանա կազմակերպված հայրենադարձությունը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Հայկական սփյուռք տարեգիրք, ՀՀ սփյուռքի նախարարություն, Եր., ՀՀՍփյուռքի նախարարություն, 2011, 530 էջ։ 2. Լ. Հ. Վալեսյան, Հայկական ՍՍՀ տնտեսական աշխարհագրություն, Եր.,«Լույս» հրատ, 1988, 451 էջ։ 3. Ա. Հ. Ներսիսյան, «Հայաստանը աշխարհաքաղաքական մեծ խաղատախտակում», Վանաձոր, «Սիմ» հրատ., 2013, 331 էջ։ 4. Է. Ա. Հարությունյանի «Ազգային կենսափիլիսոփայության պատմափիլիսոփայական վերլուծություն», «Անցումային հասարակության սոցիոմշակութային փոխակերպումներ» հոդվածների ժողովածու, Եր., «Նոյյան տապան»հրատ., 2002, էջ 29-51։ 6. Социология։ Энциклопедия/Сост. А.А. Грицанов, В.Л. Абушенко, Г.М. Евелькин, Г. Н. Соколова, О. В. Терещенко. — Минск։ Книжный Дом. 2003. 1312 с.Տեղեկություններ հեղինակի մասինՆերսիսյան Արմեն Հովհաննեսի – աշխ. գիտ. թեկ., դոցենտ, ԳՊՄԻ,Email։

Հոդվածում քննարկված են հայկական սփյուռքի ձևավորման աշխարհագրական առանձնահատկությունները։ Վերջիններիս տարածաժամանակային վերլուծության համար ընտրվել է հասարակական աշխարհագրության մեթոդաբանական տեսանկյունը, քանի որ աշխարհագրական գիտությունների համակարգի ժամանակակից սոցիալական և գիտական ֆունկցիան հնարավորություն է տալիս հետազոտական խնդիրները դիտարկելու ոչ միայն աշխարհայացքային, ճանաչողական-տեղեկատվական և համամշակութային նշանակության, այլև գիտագործնական տիրույթում։ Աշխատանքում, հետազոտական խնդիրների լուծման տրամաբանության համապատասխան, քննարկվել են հայկական սփյուռքի ձևավորման օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառները, որոնց բացահայտումը հնարավորություն կտա սահմանելու Հայաստան-սփյուռք փոխհարաբերությունների առավել արդյունավետ հարթություն՝ մեկնակետ ընդունելով հայրենադարձությունը՝ որպես այլընտրանք չունեցող գործընթաց։

ՀԱՅՈ ԼԵUՎՈՎ ՊԱՅՄԱՆԱՅԻՆ ԵՐԿՐԻ ՀԱՐIONԸ եղանակ Գնալ, գնալ բայի ներկա և անցյալ ժամանակի ձևերից կազմված բայերին Աշխարհբարի քերականության մեջ տրվել են տարբեր անվանումներ: Ես կտեսնեի, որ Ս. Պալասանյանում երազած անցյալով Կ-ից կազմվածները դա պայմանական են անվանում, իսկ ներկայումս, կտեսնեմ, նա քերականական կազմով բայերը դնում է սահմանային մասնիկում: Աբեղյանի խոսքով ՝ այս բայերը կոչվում են հիպոթետիկ: Նա միավորվում է, ես կտեսնեմ, ես կտեսնեմ ձեզ և նա պնդում է, որ իրենց գործողությունը հիպոթետիկ է: Նա չի բացառում վերոհիշյալ ձիերի մուտքը ղձդականի ենթատեսակ, որպես կատարյալ ղձիկա, «որը արտահայտում է, որ ղձձականի վրա մասնիկ դնելով ՝ ես կգնամ, կգնամ» 1: Ըստ Ա. Ghaարիբյանի, «դա ցույց է տալիս մի գործողություն, որի կատարումը հաճախ պայմանական է կամ ենթադրական» 2: Ըստ Գ. Այնուամենայնիվ, այս մեթոդը ցույց է տալիս մի գործողություն, «որի կատարումը, խոսնակի կողմից, ենթադրաբար ասվում է» 3: Ս. Աբրահամյանը k- ով բայերը համարում է սահմանային բայեր, քանի որ նրա կարծիքով երկուսն էլ ցույց են տալիս կատարման ճշգրիտ գործողությունը: Ուսումնասիրելով, ես կգնամ, կգնամ բայերի, Ս. Աբրահամյանը կարծում է, որ առաջին դեպքում խոսողի ուշադրությունը ոչ թե գործողությունը կատարելու հնարավորության վրա է, այլ դիտավորության, իսկ որոշիչ ճշգրիտ գործողությունների համար `հիպոթետիկ կամ պայմանական ձևեր: հիմնականում օգտագործվում են 4: Այս երկու բայերը ՝ սահմանի անցյալ դերբայը և պայմանական ներկաը, նույնացնում են, որի տարբերությունը երեւում է միայն k- ով տառերի անխուսափելիության մեջ: Այստեղ (ես կգամ) կանխատեսման իմաստը կանխատեսվում է: «Այս տեսանկյունից ավելի ճիշտ կլինի օգտագործել հիպոթետիկ անվան փոխարեն լռելյայն անուն»: Հ. Բարսեղյանի կարծիքով, անցյալ դերբայում արտահայտված բայերի առանձնահատկությունը խոսնակի համոզումն է կատարվելիք գործողության մեջ: «Պայմանական կամ ենթադրական տրամադրության հաջորդ օրը արտահայտում է ելույթի պահից հետո կատարվելիք գործողություն, որի կատարման իսկությունը հաստատում է բանախոսը հաստատ համոզմամբ, երբեմն` պայմանականորեն կամ ենթադրաբար »: Գ Ahահուկյանը նախընտրում է հիպոթետիկ անվանումը, օգտագործելով ավանդական անունը, k (h) - ով օժտված բայերը կարելի է անվանել Abbeyan M. sub. 1, Հայոց լեզվի տեսություն, Երեւան, 1965, էջ 5: 327: 2 Ghaարիբյան Ա., Հայոց լեզվի քերականություն, Երեւան, 1949, էջ: 215: 3 ՍԳ, Armenianամանակակից հայոց լեզվի դասընթաց, Երեւան, 1955, էջ: 198 թ. 4 Աբրահամյան Ս., Armenianամանակակից հայերենի պայմանական կամ հիպոթետիկ մեթոդ, ԽՍՀՄ ԳԱ հասարակական գիտությունների տեղեկագիր, 1953 9 9, էջ 245: 5 Բարսեղյան Հ., Արդի հայերենի հոլովման ու հոլովման տեսություն, Երեւան, 1953, էջ. 245 թ. դրական Քանի որ k (h) հաստատ ենթադրություն արտահայտող մասնիկի արժեք է, ուստի ես կգնամ և կգրեմ, որ բայերը ստանան սահմանային արժեք: Մյուս կողմից, յուրաքանչյուր ենթադրություն հիմնված է որոշակի պայմանի վրա, այնպես որ, երբ զուգորդվում է հոլովակի բայերի հետ, վերջիններս արտահայտում են պայման, իսկ c- ն հավասար է մի պայմանի, որը կարող է կատարվել որոշակի պայմանով (օրինակ ՝ «ես կգնամ») կամ «Եթե« Եկեք, ես կգնայի »)), այստեղից էլ ձիերի պայմանական անվանումն է k: Ըստ Մ.Ասատրյանի, «Այս բայերը ցույց են տալիս գործողություն, որը անպայման կկատարվի խոսողի հիման վրա ելույթի պահից հետո ընկած ժամանակահատվածում» 1: Հաշվի առեք հետևյալ օրինակները. Ես նորից քաղաքը կթողնեմ աղմկոտ, և ես ընդմիշտ կմեկնեմ միայնակ, Լուռ երեկոն կթողնի, ես պառկելու եմ դաշտում, կանաչ ծառի տակ: (Վ.Տ.) Քնարական հերոսը գիտի իր գործողությունների հաջորդականությունը: Դա ոչ ենթադրություն է, ոչ էլ պայման, որ մեկնողը անպայման լքելու է քաղաքը, այս էվկայի մեջ առաջին բառը կրկին, ինչը ցույց է տալիս, որ իրավիճակը կրկնվում է: Աղմկոտ քաղաքը և հավերժ միայնակ կապերը ցույց են տալիս, որ մեկնելու համար բավարար հիմքեր կան: Վերջին երկու տողերում կա ցանկություն, որը կրկին հաստատ է: Խաղաղ գիշեր դու կգաս ինձ մոտ, ես կհամբուրեմ քո քնքուշ ձեռքերը, կսփռեմ կյանքի ցավալի հիշողությունները, Եվ կվառեմ հեքիաթային լույսեր: Պ.Պողոսյանը, օգտագործելով այս մեթոդի կատեգորիկ հաստատումն ու ամրապնդումը, նշում է նաև ոչ վերբալ, թատերական հիպոթետիկ իմաստները: Ենթադրությունը հայերենում արտահայտվում է համապատասխան բառերի միջոցով (երևի, գուցե և այլն), որոնք կարող են դրվել ցանկացած եղանակի վրա: Ըստ Պ.Պողոսյանի հնարավորության զգացումը արտահայտվում է «կատեգորիկ գոգնոցի» ներկայացրած օրինակում. «Նա կգա պարզելու, թե քանի գյուղ է մնացել նրա գլխում», կասկած չի հայտնում, տողերը երկիմաստ չեն իմաստը, բայց նույնիսկ համոզված են, ապացուցում է, որ փորձությունը եկել է (կատարողն օգտագործվում է այդ նպատակով): Գյուղացիներին ճանաչելու պատճառը: Պայմանական նշանակության արտահայտությունը երեւում է հետևյալ օրինակում: «Ով անմար կրակ է բերում, նա ընտրել է իմ որդուն» (ՀՏ): «Հիպոթետիկ ձիերը հաճախ արտահայտում են իրադարձություններ, որոնց կատարումը կախված է պայմանից, եթե պայմանը բավարարվի, գործողությունը կկատարվի»: «Այդ տեսակի կինը, եթե ես ունենայի իմ հոգին կամ աշուղը, առանց զենքի, առանց ուժի, դեմ կլիներ շահերին»: Լեզվաբանների բերած դիտված բայերում գործողությունն իրականացնելու (կդառնա) վճռականությունն ակնհայտ է: Ըստ Է.Աղայանի `« ճիշտ չէ պայմանականության պայմանական իմաստը վերագրել հիպոթետիկ մեթոդին, պայմանականությունը այդ մեթոդի շարահյուսական մասնավոր մասն է: 2 Նույն տեղում, Պ. իմաստն է, որը կապված է շարահյուսական նշանակության հետ »1: Սա Հ.Բարսեղյանի կարծիքն է: «Նույնիսկ այն դեպքում, երբ պայմանական կետով արտահայտված գործողության կատարումը կապված է ցանկացած պայմանի հետ, պայմանագրի գաղափարը այնտեղ արտահայտվում է ոչ թե հիմնական նախադասության տողատակում, այլ երկրորդ նախադասությամբ»: Հետևյալ օրինակը բացատրում է. «Եթե դա չգա, վաղը լավ օր կլինի», մենք իրականության կատարումը կապում ենք պայմանի հետ, պայմանի գաղափարը արտահայտվում է երկրորդական նախադասությամբ: Մեր կարծիքով, այս բայերը նույնպես չունեն պայմանական նշանակություն: Եկեք վերլուծենք երկրորդական նախադասության մեջ օգտագործված բանաստեղծությունների բառերը: «Եթե դուք նույնիսկ լսել եք, որ ես այս աշխարհում չեմ, ես նույնն եմ գալու, գալու եմ անկախ ամեն ինչից, ես գալու եմ որտեղ էլ լինեմ»: Հեղինակը հայտարարում է գալու իր որոշման մասին ՝ առանց պայմանները հաշվի առնելու: Ապառնիի ձիեր, ես կգամ, կբերեմ, օգտագործվում են սահմանային ժամանակի ներկա ունցիայի փոխարեն, որպես սովորույթի կրկնություն: «Նա ուտում ու խմում է ամեն ծանր աշխատանքից հետո: Լավ որսորդը դա չի փնտրի, նա կպահի որսը »,« Ձկները պոչից չեն բռնի, նրանց գլուխը կբռնի »ներկայիս սահմանումը, երբ օբյեկտի հատուկ առանձնահատկությունը« շունը կեղեւը »պետք է արտահայտվի: Այս նույն ձևերով ես կդնեմ, ես կասեի, որ հայ-հայկականն արտահայտում է իր սահմանային ներկան, անցյալի անկատարը: P. Պողոսյանի դիտած օրինակներում երկիմաստությունը, երբեմն նույն իմաստը, նկատելի է: «Սիրո երկինք է, aաղկի հոտ է գալիս, Կույսի պես սեր է սիրում, Չոր անապատում կյանք է ուտում», իսկ երկրորդ ՝ «Լավ չեմ ուտի, հող եմ ոտքերիդ տակ, յար «, օրինակով, որ կա բարբառային ազդեցություն, բայց հնարավոր է հասկանալ ոչ միայն ներկա պահի իմաստը, այլև ընդհանուր ներկայի գոյությունը: Մեր կարծիքով, հեղինակի նվիրումը կապված չէ պահի հետ, բայց սիրահարի «միջին սիրտը» չի արձագանքում լավին: Երկրորդ անձը համարվում է կատեգորիկ պարծենկոտ: «Նրանք ինձ կկանչեն Արտեմ Պետրովիչ» կամ «Դե, նրանք ինձ PanTilis կկանչեն»: Ներկայ գաղափարը արտահայտող օրինակներն ու զուգահեռները միանգամից ապացուցում են այս մեթոդի հստակ իմաստի գերակայությունը: Երկրորդ անձը օգտագործվում է հրամայական տրամադրության իմաստով: «Վաղն առավոտ առանց այլ պատճառի կվճարես Բարսեղին իմ պարտքը, կվերցնես հաշիվը, ինձ համար հինգ հազար ռուբլի կպատրաստես»: Հաստատության բացասականը ձեւավորվում է բացասական դերբիով, օժանդակ դերբիի բացասական ձվերով, որը դրվում է դերբիից առաջ, ես չեմ գա, չեմ կարդալու: Նրանք արտահայտում են այս վճռական, հաստատուն որոշումը: «Ես չեմ դավաճանի իմ Նուարդին, որքան էլ կախարդական լինես, օh, Շամիրամ» (ՎՏ): Այս բայերի արտահայտած իմաստային նրբությունները. Ես կգնամ-կգնամ (կներկայացնեմ), ինչպես կգամ-կտամ, կտամ (ածական դերբի) - կտամ (ներկա-հայերեն), զուգահեռները ցույց են տալիս խոսողի համոզվածությունը այսպես. Ես չեմ թողնի, որ դու մեռնես, և ես կկանչեմ, ես կհաղթահարեմ չար մահը (Av. Is.) »: Այս եղանակի հիմնական իմաստները մենք արտահայտում ենք հետևյալ ձևանմուշներով. Aparni d + em oj. բայ - անխուսափելիություն Անկատար ներկա - գնում եմ (համոզմունք) Հրամայական տրամադրություն - որոշում Դրական նշանակությունը նկատելի է անցյալ ժամանակում, որը «արտահայտում է խոսողի կամավոր սուբյեկտիվ վերաբերմունքը անցյալում կատարված արարքի նկատմամբ»: Գործում են գործվում դրական ձևերը 1 Աղայան Ե., Armenianամանակակից հայերենի և համատեքստի համատեքստը, Երևան, 1967, էջ: 373: եթե դա չի արվել, և մերժման դեպքում ՝ եթե գործողությունն արվել է: «Գիտությունից չէիք ձանձրանա, չէիք ձանձրանա սիրուց ու կյանքից, եթե ունենաք մեծ թշնամիներ» (Է. Չարենց): Լեզվաբանները ներկան համեմատում են անցյալի հետ `նայելով հիպոթետիկին: Այսպես է բացատրում Հ. Բարսեղյան. «Նա, ով անցյալ ժամանակներով է խոսում, պայմանականորեն կամ ենթադրաբար հաստատում է անցյալ ժամանակով դրա իրականացման հնարավորությունը»: Միրանուշ Կեսոյան Ներկայացված եղանակի հարցը հայերենում Հիմնաբառեր. K մոդերատոր, հիպոթետիկ մեթոդ, պայմանական մեթոդ: ։

Մեր նպատակն է ուսումնասիրել կ եղանակիչով և ըղձական եղանակի ներկայի ու անցյալի ձևերով բաղադրված բայաձևերի խնդիրը հայերենում։ Ուսումնասիրելով հայագիտության ականավոր ներկայացուցիչների՝ Մ. Աբեղյանի, Ա. Ղարիբյանի, Գ. Սևակի, Հ. Բարսեղյանի, Գ. Ջահուկյանի, Է. Աղայանի, Մ. Ասատրյանի, Ս. Աբրահամյանի տեսակետները՝ պարզեցինք, որ ենթադրական եղանակի շուրջ եղած կարծիքները տարաբնույթ են։ Համեմատելով եղած տեսակետները՝ հակված ենք ընդունելու, որ կ եղանակիչով և ըղձականի ձևերով կազմված բայաձևերը ավելի շատ հաստատողական իմաստ ունեն, իսկ մյուս իմաստները երկրորդական են և դրսևորվում են որոշակի շարահյուսական կառույցներում։

Հարկման արդյունավետության գնահատականի հարցը մինչ օրս վերջնական պատասխան չունի։ Հստակ չէ, թե հարկատուի եկամտի որ մասի գանձումն է արդյունավետ` մեկ քառորդը, մեկ երրորդը, թե կեսը։ Այդ իսկ պատճառով էլ հարկման արդյունավետության վերաբերյալ քննարկումները շատ հաճախ կառուցվում են միջազգային համեմատությունների վրա` հիմք ընդունելով մակրոտնտեսական մակարդակում պլանային կամ փաստացի վճարվածհարկերի ընդհանուր գումարի և համախառն ներքին արդյունքի, իսկ միկրոմակարդակում` պլանային կամ փաստացի վճարված հարկերի ու համախառնեկամտի տոկոսային հարաբերակցության ցուցանիշները։ Մեր կարծիքով, այդ ցուցանիշները նշված մոտեցմամբ հաշվարկելուդեպքերում հարկման իրական վիճակն արտացոլել չեն կարող, քանի որ հաշվարկին մասնակից չի դարձվում հարկային մուտքերի պահուստ հանդիսացողհարկային ապառքների ներուժը, որի հաշվառման և միջազգային համեմատությունների պարագայում պատկերը էապես կարող է փոխվել։ Այդ առումով միջազգային համեմատությունների դաշտ պետք է տեղափոխել նաև փաստացիգանձված հարկերի ու հարկային ողջ պոտենցիալի (փաստացի գանձվածհարկեր/փաստացի գանձված հարկեր+հարկային ապառքներ) տոկոսային հարաբերակցության ցուցանիշները, որոնք պատկերացում են տալիս անբարեխիղճ հարկատուների վարքի, «ստվերային տնտեսության», կոռուպցիայի չափերի, հարկային համակարգի արդյունավետության և այլնի մասին։ Մինչդեռմիայն փաստացի գանձված հարկերի հաշվառմամբ որոշված ցուցանիշներն ենպատկերացում տալիս օրինապահ հարկատուների և հարկային վարչարարության արդյունավետության մասին։ Հարկման արդյունավետությունը բնութագրող և այն ընդհանրացնող ումիջազգային համեմատություններում կիրառվող ցուցանիշ է համարվում նաևբնակչության մեկ շնչին ընկնող համախառն ներքին արդյունքի ցուցանիշը։ Որպես կանոն՝ որքան բարձր է այս ցուցանիշը, այնքան մեծ է նաև հարկայինեկամուտների և համախառն ներքին արդյունքի տոկոսային հարաբերակցության ցուցանիշը։ Դա վկայությունն է նաև այն փաստի, որ հարկման արդյունավետության մակարդակը մեծապես պայմանավորված է երկրի զարգացածության ու հարկատուների վճարունակության աստիճանով։ Հարկման արդյունավետությունը բնութագրող և այն ընդհանրացնող ումիջազգային համեմատություններում կիրառվող ցուցանիշներից է անուղղակիև ուղղակի հարկերի տոկոսային հարաբերակցության ցուցանիշը, որը պատկերացում է տալիս հարկման արդարացիության սկզբունքի կիրառման մասին։ Որքան բարձր լինի անուղղակի հարկերի մասնաբաժինը, այնքան պակասուշադրություն դարձված կլինի հարկման արդարության սկզբունքի պահպանմանը, քանի որ անուղղակի հարկերը ներառվում են ապրանքների ու ծառայությունների գների մեջ` հարկային բեռը տեղափոխելով սպառողների վրա,որի գերակշիռ մասը ազգաբնակչությունն է։ Հարկման արդյունավետությունը բնութագրող և այն ընդհանրացնող ուհամեմատություններում կիրառվող ու ոչ ավանդական ցուցանիշ են համարվում «ոչ թափանցիկ հարկերը», այսինքն` հարկատուների կողմից տրվող կաշառքներն ու պետական տարբեր մարմինների հետ շփումներում ժամանակիկորուստը, որոնց առկայությունը, առավել ևս դրանց աճը նվազեցնում ենհարկման արդյունավետության մակարդակը։ Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի գնահատականների համաձայն՝ անցումային տնտեսությամբ երկրներում հարկատուներիեկամուտների 2.1-6.8 տոկոսը (ինչը կարելի է համարել կաշառային հարկի«դրույքաչափ» 1 ) տարբեր երկրներում օգտագործվում է զանազան պաշտոնյաներին կաշառելու («կաշառային հարկ» վճարելու) համար, իսկ այդ հարկի1 Պետական պաշտոնյաներին տրվող ապօրինի վճարումների տեսակարար կշիռը հարկատուների ընդհանուր եկամուտներում։ վճարման հաճախականությունը1 տատանվում է 8-60% միջակայքում2։ Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի գնահատականներով թե՛ կաշառային հարկի դրույքաչափը և թե՛ դրա վճարման հաճախականությունը հետազոտված բոլոր երկրներում առավել բարձր են փոքր և միջին ձեռնարկատիրական կազմակերպություններում, իսկ խոշոր տնտեսավարող սուբյեկտներում այդ ցուցանիշները համեմատաբար փոքր են։ Պակաս կարևոր չէ նաև այնժամանակը, որը տնտեսավարող սուբյեկտների ղեկավար անձինք կորցնում ենպետական պաշտոնյաների հետ տարբեր շփումներում։ Անցումային տնտեսությամբ երկրների համար այդ ցուցանիշը, այսինքն` ժամանակային հարկի (որըբնութագրում է հարկատուի ղեկավար անձանց ընդհանուր աշխատաժամանակում պետական պաշտոնյաներին հատկացվող աշխատաժամանակի տեսակարար կշիռը) գնահատականները ևս հաստատում են հարկման ոչ ավանդական եղանակներին պատշաճ ուշադրություն դարձնելու անհրաժեշտությանմասին3։ Հարկ է նշել, որ հարկման արդյունավետությունը բնութագրող և այնընդհանրացնող ու միջազգային համեմատություններում կիրառվող ցուցանիշների հաշվարկումը անհրաժեշտ է, բայց բավարար չէ հարկման արդյունավետության մակարդակն ըստ էության գնահատելու համար, քանի որ տարբերերկրներում կիրառվող հարկման մեխանիզմները միմյանցից տարբերվում եննույնիսկ ըստ հարկատեսակների` կապված տվյալ երկրում կիրառվող հարկային արտոնությունների տեսակների և դրանց ընդգրկվածության աստիճանի,հարկման բազայի որոշման ու հարկման օբյեկտի ընդգրկման շրջանակների,հարկադրույքների տարբերակման ու հարկի մեծությունը կանխորոշող այլգործոնների հետ։ Այդ առումով անհրաժեշտ է կարևորել ու հաշվառել առանձին հարկատեսակների հաշվարկման առանձնահատկությունները, որոնքնվազեցնում կամ մեծացնում են հարկման արդյունավետությունն ըստ առանձին հարկատեսակների։ Հարկման արդյունավետության բարձրացմանը զուգընթաց՝ հարկայինեկամուտների մասնաբաժինը պետական բյուջեի եկամուտներում կարող էաճել։ Դրան կարող է նպաստել նաև տնտեսական քաղաքականության մեջհարկային շրջանայնացման հիմնարար սկզբունքների կիրառումը, որը թույլկտա սահմանամերձ, լեռնային և գործարարության ծավալման տեսանկյունիցպակաս հրապուրիչ բնակավայրերում կիրառել հարկերի նվազեցման որոշակիգործակիցներ։ 1 Պետական պաշտոնյաներին ապօրինի վճարումներ տվող հարկատուների տեսակարար կշիռըհարկատուների ընդհանուր թվում։ Անկախ պետականության հռչակումից հետո Հայաստանում ձևավորվեցին շուկայական հարաբերություններով ենթադրվող կազմակերպական,կառուցվածքային և օրենսդրաիրավական բնույթի որոշակի նախադրյալներ,որոնք պարտադիր պայման էին վերափոխումների գործընթացի շարունակականության ապահովման համար։ Համակարգային փոփոխություններ իրականացվեցին նաև հանրապետության հարկաբյուջետային համակարգում` նպատակ հետապնդելով այդ ոլորտում արդյունավետ և գործուն մեխանիզմի ստեղծումը։ Ու չնայած վերջին տարիներին հանրապետության հարկային ոլորտումիրականացված բարեփոխումներն էականորեն նպաստեցին հանրապետության հարկաբյուջետային համակարգի կայացմանը, այնուհանդերձ ներկայումս այդ ոլորտում առկա են մի շարք հիմնախնդիրներ, որոնք նվազեցնում ենհարկային համակարգի արդյունավետությունը, ինչը պայմանավորված է միշարք օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գործոններով։ Ներկայումս հարկային քաղաքականության վրա ազդող օբյեկտիվ գործոնների շարքին կարելի է դասելհետևյալները.• օրենսդրությամբ սահմանված ծավալով եկամուտների կենտրոնացման գործում հարկային համակարգի ցածր հնարավորությունները, • հարկային բեռի ծավալը ՀՆԱ-ում,• հարկային բեռի բաշխումը հարկատուների առավել նեղ շրջանակի վրա, որիարդյունքում մեծանում է վերջիններիս վրա հարկային ճնշումը, և բարձրանում է հարկային բեռը,• հարկային համակարգի վերափոխումը՝ որպես տնտեսական աճին խանգարող, ներդրումային ակտիվությունը նվազեցնող գործոն,• տնտեսության իրական հատվածի` որպես գլխավոր հարկատուի հնարավորությունների նվազումը, որը տնտեսավարող սուբյեկտների վնասով աշխատելու և շահութաբերության անկման հետևանք է,• տնտեսության քրեականացումը, որի արդյունքում մեծանում է հարկումիցխուսափողների բանակը, • ձեռնարկատիրական ակտիվության ուղղությամբ հարկային մեխանիզմիկարգավորիչ ու խթանիչ լծակների թուլացումը և այլն։ Կան նաև հարկային քաղաքականության վրա ազդող սուբյեկտիվ գործոններ.• հարկային քաղաքականության մշակման և իրականացման հարցում տնտեսապես չհիմնավորված քայլերը, սխալներն ու բացթողումները,• ֆինանսատնտեսական քաղաքականության տարբեր ուղղությունների (մասնավորապես հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականությունների) միջև չհամաձայնեցված քայլերի առկայությունը,• արդյունավետ հարկաբյուջետային քաղաքականության համար օրենսդրության գնահատման և փորձաքննության մեխանիզմների և պրակտիկայի բացակայությունը,• հարկաբյուջետային քաղաքականության արդյունքների կանխատեսման համակարգի բացակայությունը,• հարկաբյուջետային քաղաքականության կախվածությունը միջազգային ֆինանսական կազմակերպություններից,• լոբբիստական գործունեությունից հարկային քաղաքականության ապահովագրման մեխանիզմների բացակայությունը,• օրենսդրական դաշտի անկայունությունը և անկատարությունը,• հարկային վարչարարության ցածր աստիճանը, հարկային մարմիններումընդգրկված աշխատակիցների ոչ բավարար մասնագիտական մակարդակը։ Ակնհայտորեն, վերը թվարկված գործոնների ազդեցությունը խիստ բացասաբար է անդրադառնում երկրի տնտեսության և ֆինանսական համակարգի վրա` հանգեցնելով պետական բյուջեի եկամտային մասի կրճատմանը, պետության կողմից գործառույթների իրականացման ֆինանսական ապահովվածության աստիճանի նվազմանը։ Այդ առումով, երկրում ֆինանսական կայունացմանն ուղղված միջացառումները չեն կարող լինել արդյունավետ, քանի դեռորակական տեղաշարժեր չեն արձանագրվում հարկերի հավաքելիության ևբյուջեի կատարման գործում։ Ներկայումս հանրապետության հարկային համակարգում առավելսրությամբ է դրսևորվում հարկերի չվճարման խնդիրը, որն, ըստ էության,կարող է պայմանավորված լինել տնտեսության իրական հատվածում ընդհանուր ֆինանսական ճգնաժամով, արտադրության ստագնացիայով և եկամուտների չհայտարարագրմամբ։ Հարկերի հավաքելիությունը ամբողջ պետական իշխանության գործունեության գնահատման կարևորագույն չափանիշն է, հարկային համակարգի ևհարկային ծառայությունների աշխատանքի արդյունավետության կամ անարդյունավետության ուղղակի ցուցանիշը։ Միևնույն ժամանակ, միջազգային ֆինանսական մի շարք կազմակերպությունների կողմից այն դիտարկվում է որպես երկրի վարկունակության գնահատման կարևորագույն միջոց։ Ընդհանրապես, հարկերի հավաքելիության վրա ազդող գործոններըխմբավորվում են ըստ տնտեսության ճգնաժամային իրավիճակի, կառավարման ու կարգավորման գործունեության և հարկատուների վարքագծի մոտիվների։ Հարկերի հավաքելիության վրա իր առարկայական ազդեցությունն էթողնում նաև շրջանառության մեջ գտնվող կանխիկ փողի մեծ բաժինը, ինչնինքնըստինքյան դժվարացնում է տնտեսական գործընթացների ֆինանսականվերահսկողությունը և յուրօրինակ պատճառ հանդիսանում ստվերային գործունեության ընդլայնման համար։ Այդ առումով, պետք է նշել, որ պետությանֆինանսական կարիքների ապահովման համար խիստ վտանգավոր երևույթ է հարկատուների կողմից եկամուտների թաքցման պրակտիկան։ Հարկայինիրավահարաբերություններում տեղի ունեցող խախտումները խիստ մեծվտանգ են ներկայացնում ոչ միայն հարկային, այլ նաև ամբողջ երկրի սոցիալտնտեսական և քաղաքական համակարգի համար։ Որպես կանոն՝ եկամուտների չհայտարարագրման և այդ ոլորտի թույլ վերահսկողության առումովհատկապես առանձնանում են առևտրի և փոքր բիզնեսի ոլորտները։ Ընդորում, հենց այդ ոլորտներում է առավել մեծ կանխիկ դրամաշրջանառությանծավալը։ Իրավիճակն ավելի է բարդացնում այն հանգամանքը, որ ներկայումսհանրապետությունում հստակ հաշվարկներ չեն իրականացվում, օրինակ,առևտրի ոլորտի շահութաբերության միջին մակարդակի որոշման ուղղությամբ, ինչը թույլ կտար որոշակի պատկերացումներ կազմել այդ ոլորտի հարկային ներուժի վերաբերյալ։ Այդ առումով, պետք է նշել, որ հրատապ հիմնախնդիր է դառնում այն ոլորտների նկատմամբ հարկային վարչարարությանուժեղացումը, որտեղ առավել լայն հնարավորություններ կան ստվերայինգործունեության համար։ Հարկային համակարգի գործունեության ցածր արդյունավետության էական պատճառ է նաև հարկային մարմիններում ընդգրկված աշխատակիցներիորակավորման մակարդակի, աշխատանքի կազմակերպման, սոցիալականբնույթի խնդիրների հետ կապված հարցերը։ Հանրապետությունում այդ նպատակի համար ստեղծված նյութական խրախուսման միջոցները, կարելի է ասել,բնավ չեն ծառայում այդ նպատակին։ Այդ առումով, խիստ կարևոր է համակարգում ընդգրկվածների նկատմամբ որակական նոր պահանջների սահմանումը` համապատասխան երաշխիքների տրամադրմամբ։ Գաղտնիք չէ, որ յուրաքանչյուր երկրում վարվող տնտեսական քաղաքականության վերջնական նպատակը պետք է հանդիսանա տնտեսականկայուն աճի ապահովումը։ Ուստի, այդ առումով, ռազմավարական խնդրի լուծման համար երկրում պետք է ձևավորվի շուկայական տնտեսության պահանջներին համապատասխանող հարկային համակարգ։ Անշուշտ, նոր հարաբերությունների ձևավորման սկզբնական փուլում պետական բյուջեի համար որպեսեկամուտների հիմնական աղբյուր ծառայում են անուղղակի հարկերը, որը, մերկարծիքով, օբյեկտիվ է, քանի որ դրանք ֆինանսական միջոցների սղությանպայմաններում առավել հաջողությամբ են կարողանում կատարել բյուջեի համալրման դերը։ Փաստորեն, այդ փուլում հարկային բեռի ծանրությունը հիմնականում ընկնում է բնակչության առավել քիչ ապահովված խավերի վրա։ Սակայն պետք է նշել, որ այդ իրավիճակի երկարատև շարունակումը կարող էխիստ վտանգավոր դառնալ երկրի համար, առավել ևս այն պարագայում, երբդրանք չեն կարողանում անգամ ամբողջությամբ ապահովել պետության առավել կարևոր գործառույթների ֆինանսական ապահովվածության խնդրի լուծումը։ Արդյունավետ շուկայական տնտեսություն ունեցող երկրներում բյուջեիեկամտային մասը հիմնականում ձևավորվում է իրավաբանական և ֆիզիկական անձանցից գանձվող ուղղակի հարկերի, այսինքն՝ աշխատանքի և ձեռնարկատիրության հարկման հաշվին1։ Հանրապետության հարկային համակարգում բարձր հարկերը հանդեսեն գալիս որպես ընդհանուր պահանջարկի զսպման գործոն, ինչը տնտեսության անկման պատճառ է դառնում։ Անուղղակի հարկերը, ըստ էության, ուղղակիորեն կապված չեն աշխատանքի և կապիտալի արդյունավետության հետ,և ինչ-որ տեղ հակասում են դրան, քանի որ դրանց հաշվարկման հիմքում հիմնականում հաշվի չեն առնվում արտադրության շահութաբերությունը պայմանավորող գործոնները։ Որոշ առումներով դրանք կրում են հակաշուկայականբնույթ, այդ իսկ պատճառով դրանց տեսակարար կշիռը չպետք է մեծ լինի։ Հանրապետության հարկային համակարգում անուղղակի հարկերի տեսակարար կշռի աստիճանական և ոչ թե կտրուկ կրճատումը, մեր կարծիքով, պետք էդառնա տնտեսական վերափոխումների հիմնական ուղղություններից մեկը։ Հարկային համակարգի արդյունավետության որակական բնութագրիչներից է նաև հարկային բեռի գնահատումը։ Իհարկե, պետք է նշել որ դեռևս չկահստակ մշակված մեթոդիկա հարկային բեռի գնահատման համար։ Ուղղակիգոյություն ունեն որոշ ցուցանիշներ, որոնք կարող են անուղղակի պատկերացում տալ այս կամ այն ոլորտում հարկային բեռի ծանրության մասին։ Պաշտոնական շատ աղբյուրներ չեն հերքում հանրապետությունում հարկային բեռիծանր լինելու հանգամանքը, որը դառնում է ձեռնարկատիրության ընդլայնմանը և ներդրումային միջավայրի բարելավմանը խոչընդոտող գործոն։ Չնայածդրան՝ հանրապետությունում ՀՆԱ-ում հարկային բեռի ծանրությունը կազմումէ մոտ 14%*։ Այդ առումով պետք է նշել, որ հարկային քաղաքականությանգլխավոր խնդիրը պետք է հանդիսանա հարկային բեռի հավասարաչափբաշխումը` հաշվի առնելով սոցիալական արդարության ապահովման ևտնտեսության զարգացման անհրաժեշտությունը։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ հանրապետության տնտեսությանորոշ ճյուղերում ու ոլորտներում հարկային բեռը բավականաչափ ծանր է, ևհարկերը կատարում են իրենց ոչ բնորոշ, այն է՝ տնտեսավարող սուբյեկտներիմիջոցների կոնֆիսկացման գործառույթ, խիստ անհրաժեշտություն է դառնումավելացված արժեքի հարկի դիֆերենցված դրույքաչափի կիրառումը հատկա* ՀՀ օրենքը «2012 թվականի պետական բյուջեի հաշվետվությունը հաստատելու մասին»։ պես այն ճյուղերում և ոլորտներում, որոնք օբյեկտիվ պատճառներով ունենշահութաբերության ցածր մակարդակ։ Անհրաժեշտ է նաև տեխնոլոգիականշղթայի որոշ տեղամասերի համար նվազեցնել ավելացված արժեքի հարկիդրույքաչափը, իսկ առավել ցածր շահութաբերությամբ և վնասով աշխատողոլորտներում կիրառել զրոյական դրույքաչափ։ Հարկային մեխանիզմը պետք է արդյունավետ փոխգործունեության մեջգտնվի նաև դրամավարկային քաղաքականության հետ՝ որոշակի արտոնություններ տրամադրելով այն ֆինանսական և վարկային հաստատություններին, որոնք օգտագործում են երկարաժամկետ փոխառությունները ներդրումային նպատակներով։ 1 Անհրաժեշտ է նաև դիֆերենցված եղանակով կարգավորել արժեթղթերի շուկայում գործող սուբյեկտների գործունեությունը` արտոնություններ տալով ներդրումային նպատակային գործունեությամբ զբաղվողներին։ Միաժամանակ անհրաժեշտ է նաև որակապես նոր մոտեցումներ ցուցաբերել հարկային արտոնությունների ինստիտուտի նկատմամբ՝ սկզբունքսահմանելով դրանց խիստ նպատակայնությունը և ժամկետայնությունը։ Դրանք պետք է տրամադրվեն միայն այն ոլորտներին, որոնք տնտեսությանզարգացման համար ունեն առաջնային նշանակություն։ Արտոնություններիտրամադրումը պետք է համապատասխանի պետական ներդրումային այնծրագրերին, որոնց արդյունավետության կանխատեսելիության աստիճանըբավականաչափ բարձր է։ Հանրապետությունում ներկայումս առկա հիմնախնդիրներից խիստկարևորվում է նաև կառուցվածքային վերափոխումների իրականացումը։ Այդառումով, կարծում ենք, կապիտալ ներդրումներին ուղղված ցանկացած ներդրումների հարկումից ազատումը չի կարող նպաստել տվյալ խնդրի լուծմանը,քանի որ կառուցվածքային վերափոխումները ենթադրում են տնտեսականտեսանկյունից անհեռանկարային որոշ արտադրությունների փակում։ Այդառումով նման արտադրությունների ընդլայնմանն ուղղվող շահույթի հարկումից ազատմամբ, փաստորեն, հարկային համակարգը անուղղակիորեննպաստում է ոչ շահութաբեր արտադրությունների ծավալմանը։ Բոլոր տնտեսավարող սուբյեկտների ներդրումային ակտիվության բարձրացումը չի կարողհանդիսանալ պետության տնտեսական հետաքրքրությունների առարկա։ Այդիսկ պատճառով, կարծում ենք, խիստ հրատապ է դարձել հանրապետությանտնտեսության զարգացման գերակայությունների սահմանումը, որից հետոմիայն՝ այդ ոլորտներում ներդրումների խթանման համար համապատասխանհարկային արտոնությունների տրամադրումը։ Ամփոփելով պետք է նշել, որ միայն պետության շահերի և հետաքրքրությունների պահպանմանը, տնտեսության ընդլայնված վերատադրությանապահովմանը, մրցակցային միջավայրի ձևավորմանը և ներդրումային ակտի1 Սուվարյան Յու. Մ. Ռազմավարական կառավարում. մեթոդաբանություն և արդի հիմնահարցերը, ԵրԺՏԻ, Երևան, «Տնտեսագետ», 1996, 152 էջ։ վության բարձրացմանն ուղղված հարկաբյուջետային քաղաքականությունըկարող է ապահովել տնտեսական զարգացման համար կայուն տեմպեր։ Ընդորում, այդպիսի քաղաքականությունն իր հերթին պահանջում է հարկային ևբյուջետային քաղաքականության սկզբունքների համակողմանի իմաստավորում ու գնահատում, ինչպես նաև դրանցով պայմանավորված միջոցառումների իրականացման ծրագրային հիմքերի ստեղծում։

Հատկապես անցումային տնտեսություն ունեցող երկրներում, ինչպիսին է Հայաստանը, տնտեսական աճի ապահովման և պետական բյուջեի պակասորդի նվազեցման գործընթացում կարևոր են հարկային եկամուտների ավելացումը և ծախսերի նպատակային իրականացումը։ Այդ իսկ պատճառով նշված նպատակներին հասնելու համար կարևոր են արդյունավետ հարկային քաղաքականության մշակումը և իրականացումը, ինչին և նվիրված է այս հոդվածը։

Natureանկացած բնույթի կրթական գործընթացի հիմնական նպատակներից մեկը ուսանողների մոտ այնպիսի հոգեկան վիճակների ստեղծումն է, որոնք կապահովեն նոր «կայուն որակների» ձևավորում և դրանց կիրառում տարբեր ոլորտներում: Հայ մանկավարժ Հովհաննես Հինդլյանը մի ժամանակ կարծում էր, որ կրթությունը երեխաների համար դպրոցը ավարտելու միջոց է ոչ միայն զինված անհրաժեշտ գիտելիքներով, այլև բարոյապես, ֆիզիկապես և էսթետիկորեն հասուն, և դրա համար դպրոցը պետք է մոտեցնել կյանքին: «Շարունակեք կյանքի ընթացքը, գիտակցեք, որ ազգն արժե այնքան, որքան իր դպրոցը, և այդ դպրոցի խնդիրն է ուսանողին մարդ դարձնել»: 1 Դասավանդման մեթոդների արդյունավետության հիմքը սովորողի ակտիվ ներգրավվածությունն է ուսումնական գործունեության մեջ, երբ վերջինս հնարավորություն է ստանում արտահայտելու իր տեսակետը, պաշտպանելու, քննարկելու կամ լրացնելու նոր դատողություններով: Տեղեկատվության ընկալումը ակտիվ գործընթաց է, երբ այն համատեղում է հուզական տպավորություններն ու արտաքին միջավայրի տեսողական ընկալումները, սովորողն ավելի ակտիվ հետաքրքրություն է ցուցաբերում անձամբ մասնակցելու մեջ ՝ լրացնելով խմբային գործունեության արդյունքում ստացված գիտելիքները: Գրել է հայ մանկավարժ Մինասյանը: «Կրթության նպատակը ոչ միայն երեխային ծանոթություններ, գիտելիքներ տալն է, այլ նաեւ դրանք այնպիսի վիճակում դնելը, որ երեխան կարողանա դրանք ճիշտ օգտագործել: Անհրաժեշտ է, որ յուրաքանչյուր գաղափար լինի ծանոթ, ուժ: » 2 Այս առումով թանգարաններ այցելությունները ոչ միայն արժեքների ցուցադրություն են, այլև ցուցադրական հուզական տպավորությունների փոխանակում: Թանգարանների ոլորտում գիտությունն ու արվեստը ունեն մեկ նպատակ, այն է ՝ օգնել մարդուն հասկանալու գիտելիքների ֆենոմենների կապը, ուղղորդելու նրան դեպի համապարփակ ճանաչողական գործունեություն: Այս առումով գրողի կենսագրության ուսուցումը նրա տուն-թանգարանում նպաստում է դասի ուսանողական նպատակի իրագործմանը: ՀՀ պետական ​​կրթական համակարգը մանկավարժությանը, մասնավորապես `հայոց լեզվով գրականության դասավանդմանը, առաջացնում է նոր խնդիրներ և դրանց լուծման նոր մոտեցումներ մշակելու անհրաժեշտություն: Այս մոտեցումներից ամենակարևորը կրթության բովանդակության նկատմամբ պահանջներն են, որոնց իրականացումը կապահովի կրթության տարբեր ոլորտների միասնություն, առողջ գիտելիքների ձեռքբերում, սովորողների հմտությունների զարգացում, արժեքային համակարգի զարգացում, ստեղծագործական ունակությունների բացահայտում: Հայ գրականություն դասավանդելը ավագ դպրոցում, մի կողմից, մեծապես նպաստում է լեզվի գիտելիքների ձեռքբերմանը և գործնական կիրառմանը, մյուս կողմից `դառնում է անհատի համակողմանի դաստիարակության անփոխարինելի գործոն: Հայ գրականության դասավանդման հայեցակարգային նպատակներից մեկը անհատի մտավոր և մտավոր զարգացումն է, որի իրականացման համար անհրաժեշտ է ուսանողներին իրազեկել հայ ժողովրդի հոգատար ժառանգության, ազգային և համընդհանուր իդեալների ու նկրտումների մասին: Այս ամենը կարելի է անել ոչ միայն ուսանողներին զուտ գրական երեւույթներին ծանոթացնելու միջոցով, այլև գրական հերոսներ կրթելու միջոցով, ինչու ոչ `մեր մեծերի, հեղինակների օրինակով` մարդկության ոգին, բարոյական բարձր հատկությունները `հայրենասիրություն, հայրենասիրություն, պատիվ, բարություն, լիարժեք և ներդաշնակ մարդու բարոյական հատկություններ: , Մասնավորապես, կարող ենք ասել, որ ավագ դպրոցում հայ գրականության դասավանդումն իրականացվում է որպես հայ գրականության պատմության ուսումնասիրման դասընթաց, որի հիմնական բովանդակությունը կարելի է համարել հայ գրականության զարգացման ուսումնասիրություն, գրող և ժամանակաշրջանի հարաբերություններ, գրական ուղղություններ և դպրոցներ: Հայեցակարգային դրույթներից մեկի ՝ գրողի յուրահատուկ դերի և նշանակության իրացումը գրականության մեջ մեզ հուշեց անդրադառնալ Խաչատուր Աբովյանի եզակի անհատականությանը հայ ժողովրդի հոգատար մշակույթի պատմության մեջ, որի մասին Ավ. Իսահակյանը գրել է. «Նա ՝ Աբովյանը, մեր նոր պատմության մեծագույն նահատակն է ՝ զարդարված լույսի անմահ պսակով: Նա մեր նոր առասպելն է, նոր ազգային առասպելը, նա մեր նոր Մհերնն է ՝ ազատագրված, անշղթայված: « 3 Խ. Աբովյանը հանրագիտարան է բոլոր առումներով, նրա կերպարի հայտնաբերումը նախապայման է նրա անմահ գործը սովորեցնելու համար: Հետևաբար, Աբովյանի կյանքի գրական-լուսավորչական գործունեության մանրամասն մեկնաբանման բարդ և բարդ գործընթացը կազմակերպելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել այսօր առկա բոլոր հնարավորությունները ՝ լայնորեն օգտագործելով բոլոր լրատվամիջոցները ՝ ինտերնետ, ձեռնարկներ, վավերագրական ֆիլմեր, դասագրքեր և այլն: , Հավելենք, որ այսօր սովորողի ինքնուրույն կրթական գործունեությունն ապահովող դասերն ավելի հետաքրքիր են դառնում նրա անմիջական-ակտիվ մասնակցությամբ գիտելիքների ձեռքբերման գործընթացին, երբ ուսանողը հնարավորություն ունի դիտելու, լսելու, զգալու և ընկալելու: Եվ երբ նյութը յուրացնելիս ուսանողը հնարավորություն է ունենում համախմբելու, ամփոփելու, ամրապնդելու իր տեսածն ու լսածը, ստեղծվում է ինքնակրթության միջավայր, ձևավորվում է ինքնակատարելագործման ձգտում: Այս ամենը կյանքի կոչելու համար մենք առաջարկում ենք, որպես դասընթաց կազմակերպելու այլընտրանքային եղանակ, Խ. Աբովյանի կենսագրության ուսուցումը կազմակերպել նրա տուն-թանգարանում: Նման դասը հնարավորություն է տալիս ուսումնասիրելու Աբովյանի կենսագրության բոլոր հանգամանքները: Արդյունքում, այս դասավանդման ձուն, որը տարբերվում է ավանդական դասից, դառնում է իմաստալից, հետաքրքիր և տպավորիչ, որն իր հերթին նպաստում է ուսանողի նպատակի ձևավորմանը: Օգտվելով ուսանողների ինքնուրույն հետազոտական ​​ունակություններից ՝ ուսուցիչը հանձնարարում է ուսանողներին նախքան այցը ուսումնասիրել թեմայի վերաբերյալ գրականությունը (Ա. Բակունց «Խաչատուր Աբովյան» վեպ, Ե. Չարենց «Դեպիլար Մասիս» պոեմ, դասագիրք, Աշոտ Մելքոնյան) Արար Հայոցության »գիրքը և կինոնկարը, ինտերնետը և այլն): Ուսանողներին դասավանդելու գործընթացում ուսուցիչը, որպես հիմնական նպատակ, պետք է օգտագործի հետևյալ առաջադրանքները. Խ. Ընդարձակ գիտելիքներ Աբովյանի կյանքի և հայրենանվեր գործունեության մասին, ինչպես նաև նրան որպես առաջատար մտածող, ուսուցիչ, հմուտ մանկավարժ, գրող, «Տիգրանի պատմություն», «Նախադպրոցական կրթություն» և «Երեխաների նկարչություն» աշխատությունների բնութագրում: Նախապատրաստական ​​աշխատանքին հաջորդում է ուսումնական-ճանաչողական էքսկուրսիա գրողի ծննդավայր Քանաքեռ: Վերջինս իր հարյուրամյա հարուստ անցյալով, շքեղ և գեղեցիկ լանդշաֆտներով ուսանողների ուշադրությունը գրավում է Սուրբ Հակոբ և Աստվածածին եկեղեցիների վեհությամբ ՝ միահյուսելով ճանաչողական հմտությունները նուրբ, խորը հուզական ընկալումների հետ: Ուսուցչի հանձնարարությամբ ուսանողներից մեկը կարդում է Աբովյանի խոսքերը ՝ նվիրված angանգիին: «Callանգիր, զանգիր, քաղցրացրու իմ զանգը: Քո կատաղի, աննկուն ճակատում նրանք վիթխարի խիզախ մարտ են արձակել: Angանգին, Հայկազյանների տոհմի ընտրյալ երիտասարդությունը, դուք ահավոր եք տեսել »: 4 Գրողի հայրենասիրական ոգին ծնվել է շատ առատաձեռն սիրուց, որը ծագում է նրա հայրենի ծննդավայրից, ապա ամբողջանում Հայաստան: Այս սիրո ներշնչանքը շնչվում է, երբ երեխաները մտնում են գրողի պապի ՝ պ. Ապովի կառուցած հաճելի ընտանեկան տունը, որտեղ Խաչատուր Աբովյանն անցկացրել է իր մանկության ինը տարիները: Այս տունը ճշգրիտ ներկայացնում է հայոց նահապետական ​​ընտանիքը `իր կենցաղով, սովորույթներով, գույնով` լրացնելով Աբովյանի նախնիների պատկերացումը `որպես Արարատյան աշխարհի երեցներ: Պետք է ենթադրել, որ տեսածի արդյունքում ուսանողների մոտ ձեւավորվում է ճանաչողական դաշտ, որը շատ կարևոր է նյութի բազմաբնույթ ընկալման, գիտելիքների ամրապնդման համար: Այնուհետև երեխաների նախնական տպավորությունները լրացվում են թանգարանի աշխատողի մեկնաբանություններով, որոնք հարուստ պատմական վկայություններ են տվյալ ժամանակաշրջանի մասին, ինչպես նաև Քանաքեռ բնակավայրի ծագման և նրա անվան հետ կապված առասպելները: Ուսանողներին խորապես հետաքրքրում են հին բնակավայրի անվանման բացատրության հետ կապված հղումները, ինչպես նաև Աբովյանի կողմից տրված բացատրությունները, որոնք ուսանողները հնարավորություն ունեն լսել տեղում (նրանք պահում են այն, ինչ տեսնում և լսում են տետրում կարճ գրառումների ձև)): Կրթությունը սոցիալական գործընթաց է, որը հանգեցնում է անհատի նպատակից կախված փոխկախվածությանը ներխմբային «դինամիկ ամբողջականությանը» `տանելով ընդհանուր նպատակի իրագործում: Այս առումով, այն, ինչ կարելի է սովորել մեծահասակի կամ հասակակիցի օգնությամբ, մի քանի անգամ ավելին է, քան միայն սովորելու հնարավորությունները: Հաղորդակցությունը մարդու մտավոր զարգացման բարձր ու անփոխարինելի ձյունն է: Արդյունքում ստեղծվում է ինտերակտիվ միջավայր, երբ ուսանողներն անհատապես կամ խմբով արտահայտում են իրենց իմացածը, համեմատում փաստերը, ընդհանրացնում: Դեռ գերմանացի մանկավարժ Ի.Հերբերտը նշել է. «Feգացողությունները առաջանում են մտքերից, և դրանցից` սկզբունքներ-գործողություններ »: 5 Թանգարանում անցկացված դասի շնորհիվ ուսանողները հնարավորություն են ստանում հասկանալու 19-րդ դարի Անդրկովկասի, մասնավորապես Հայաստանում բարդ, իրարամերժ իրադարձությունները, ցարական հզոր Ռուսաստանի վարած քաղաքականությունը և որոշիչ դեր խաղացող եզրակացությունները: ինչպես հայ ժողովրդի, այնպես էլ նրա ականավոր զավակների համար: Աբովյանի կյանքում: Ի վերջո, Աբովյանը գտնվում էր այդ դժվար ու հակասական շրջանի հորձանուտում: Սխալ չի լինի ասել, որ գրականության ուսուցման բովանդակության պահանջներից մեկը միջառարկայական կապի ստեղծումն է, որը ընդհանուր կրթական նպատակի իրականացման նախապայմաններից մեկն է: Իսկ թանգարանում հարուստ և բովանդակությամբ պատմական իրադարձությունները ներկայացնող քարտեզները, նկարիչները, որպես ուսումնական նյութ, բերում են նյութի ներկայացումը վերջնական նպատակին ՝ ապահովելով պատմության և գրականության կապը, ինչը նպաստում է գրականության ամբողջական յուրացմանը: նյութական Թանգարանում գտնվող Գ. Խանջյանը, Ա. Պարսամյան, Է. Իսաբեկյան «Ֆ. Թութակ», «Ֆ. Թութակ» Խաչատուր Աբովյան Արարատի բարձունքում »,« Ներսես Աշտարակեցի », Գ. Բաշինջաղյանի« Ապովենց տուն ձմեռ »կտավները անմոռանալի տպավորություն են թողնում երեխաների վրա: Իսկ հայտնի նկարիչ Լյուդվիգ ֆոն Մայդելի ստեղծած դիմանկարը, որը Աբովյանի միակ դիմանկարն է, ինչպես մեծն Շիլլերը, Ռուսոն, Ֆ. Պարրոտի դիմանկարները անխուսափելի գործիք են գրողի կենսագրությունը ուսուցանելու համար ՝ ուսանողներին անմիջական կապ ունենալով արվեստի հետ: Եվ երբ զուգահեռվում է գրողի կենսագրության փաստերի ներկայացումը `նրա բարոյական հատկությունների ուսուցումը, ստեղծվում է կարեկցանքի միջավայր, երբ սովորողը զգում է գրողի ներաշխարհը, զգացմունքները, նրա նպատակներն ու գաղափարները: Վերջապես, ուսանողին էլ ավելի է հետաքրքրում Աբովանիկյանում տեղի ունեցածը, հատկապես այն ուսանողները, ովքեր սովորաբար անուշադիր են դասերի ընթացքում կամ չեն ցանկանում մասնակցել դասերին: Մեր կարծիքով, Աբովյանի տուն-թանգարանում կազմակերպված դասի շնորհիվ թեման ամբողջովին ներկայացվում և յուրացվում է, քանի որ դասավանդման տեխնոլոգիաները բնութագրվում են պլանավորված արդյունքներով, երբ ուսուցիչը պարտավոր է ուսանողներին տրամադրել բովանդակության պլանային ցուցիչներ: կրթական նյութը, ինչպիսիք են գրելու ժամանակահատվածը, պատմական կարևոր իրադարձությունները: , գրողի կյանքի կյանքի և գործունեության իրեղեն ապացույցը, այնուհետև ճանաչողական գործունեության արդյունքում սովորողները ստանում են համակցված գիտելիքների նյութեր, որոնց շնորհիվ նրանք նախ հասկանում են տարողունակ նյութը, այնուհետև կարողանում են կիրառել այն, ինչ սովորել են այդ պահին, որոշակի պայմանները Այս դեպքում սովորողները կարող են այս ամենը կիրառել հաջորդ դասին ՝ Աբովյանում «Հայաստանի վերք» վեպի ստեղծման հանգամանքները »թեմայի դասավանդման ժամանակ»: Աբովյանի կենսագրության ուսուցումը գրողի տուն-թանգարանում գնահատվում է նրանով, որ դպրոցական շրջայցերն ու էքսկուրսիաները մեծ նշանակություն ունեն ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ մտավոր դաստիարակության տեսանկյունից: Իր ժամանակներում մեծ լուսավորիչ Աբովյանն ինքը մեծ տեղ է տվել մանկավարժության մեջ դպրոցական էքսկուրսիաներին ՝ հիմնավորելով դրանց դաստիարակչական դերը: Ըստ Աբովյանի, արդյունավետ և խելացի ուսուցման նախապայմանն է «տեսանելիությունը, պարզությունը և ուսուցման մեջ արդարացումը ... Անցումը հայտնիից անհայտին, պրակտիկայից տեսություն, հոգևոր աշխարհից դեպի վերացական ... համեմատելով անհայտը ծանոթ, ըմբռնող, հաճախ կրկնելով այն, ինչ մենք անցնում ենք ... կրթական առարկաների համապատասխանությունը պատանեկությանը և ըմբռնումներին ... »: 6 Գրականություն 1. Սիմոնյան Ռ. Ռեֆերատներ Հայ դպրոցի պատմության և մանկավարժական մտքի վերաբերյալ: Երեւան, Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն, 2003, էջ 200, 29: 2. Մինասյան Բ. Մանկավարժության հիմունքներ, Թավրիզ, 1931, էջ 24, 27: 3. Իսահակյան Ա.Ս., Բանաստեղծությունների ժողովածու, հատոր 5, Երեւան, 1977, 434 էջ: 4. Աբովյան Խ. Ա., Վերքերը Հայաստանի. Հայրենասերի ողբ, Երեւանի պետական ​​համալսարան, Երեւան, 1959,222 էջ: 6. Աբովյանի արխիվ, գ N 31: 7. Հայոց լեզու և գրականություն, թիվ 5-6 (61), Կրթության ազգային ինստիտուտ, 2009, էջ 39-44 (Դ. Գասպարյան), 50-52 (Ն. Տողանյան): Տեղեկություններ հեղինակի ՝ Գայանե Ռազմիկի Գորգյանի - Շիրակի մարզ, «Բենիամինի միջնակարգ դպրոց» ՊՈԱԿ-ի հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ, էլ. ։

Խ. Աբովյանի կենսագրության ուսուցումը նրա անունը կրող տունթանգարանում այլընտրանքային ուսուցման յուրօրինակ ու արդյունավետ միջոց է «Խ. Աբովյան» թեման դասավանդելիս։ Այն աշակերտի մտավոր, բարոյական ու գեղագիտական դաստիարակության գործում նորարարական մոտեցում է, որը թույլ է տալիս նյութը առավել հետաքրքիր, մատչելի ու բազմակողմանի խորությամբ մատուցել սովորողին։

ԽՈՍՔԻ ԱԶԱՏՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԵՎ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԳՈՐԾԻՉՆԵՐԻ ՊԱՏՎԻ ՈՒԱՐԺԱՆԱՊԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸՄիջազգային և ՀՀ ներպետական իրավական համակարգերի վերջին զարգացումների և բարեփոխումների, դատական պրակտիկայի ուսումնասիրությունների հիման վրա կազմված վիճակագրական տվյալների դիտարկումից ակնհայտ է դառնում, որ մարդու և քաղաքացու անձնական ոչ գույքային իրավունքների իրացումն ու պաշտպանությունը մեծ կարևորություն են ներկայացնում մեր օրերում։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի (այսուհետ` ՀՀ քաղ. օր.) 162 հոդվածի 1-ին կետով սահմանվում է ոչ նյութական բարիքների հասկացությունը՝ որպես ուրույն կատեգորիա ներառելով անձնական ոչ գույքային իրավունքները։ Վերջիններս ամրագրելով որպես անօտարելի և անփոխանցելի՝օրենսդիրն առանձնացնում է այնպիսի հիմնարար արժեքներ, ինչպիսիք են անձի կյանքը, առողջությունը, արժանապատվությունը, մասնավոր կյանքի և անձնական անձեռնմխելիությունը, պատիվն ուբարի անունը, գործարար համբավը և այլն1։ Այս շարքից ցանկանում ենք առանձնացնել անձի պատիվն ու արժանապատվությունը։ Վերջիններիս առնչվող հասարակական հարաբերությունների իրավական կարգավորումը, թերևս, իրավունքի ամենանուրբ հարցերից է։ Դրանց պաշտպանության ակտիվ միջոցների կիրառման անհրաժեշտությունն առավել հաճախ առաջանում է խոսքի ազատությանիրավունքի չարաշահման առնչությամբ։ Թե՛ անձի պատիվն ու արժանապատվությունը, թե՛ խոսքիազատության իրավունքը ունեն հստակ սահմանադրական ամրագրում և ճանաչված են ՀՀ կողմիցվավերացված միջազգային իրավական ակտերով, սակայն դրանց իրացման շրջանակները լայն են ուխրթին, և պրակտիկայում դժվարություն է առաջանում անձի պատիվն ու արժանապատվությունըպաշտպանելու համար ոտնձգողի ազատ արտահայտման իրավունքի սահմանափակման հարցում.կարծում ենք՝ այս է պատճառը անձի պատվի ու արժանապատվության պաշտպանության ինստիտուտի շուրջ ստեղծված իրավագիտական մեկնաբանությունների բազմազանության և տեսագործնականթեժ քննարկումների։ Ուշադրության է արժանի այն փաստը, որ վերջին տասնամյակում աճեց պատվի և արժանապատվության պաշտպանության հայցով դատարան դիմող հասարակական-քաղաքական գործիչների, պաշտոնատար անձանց թիվը։ Այդ մասին են վկայում վիրավորանքի և զրպարտության հիմքերովդատական գործերի վերաբերյալ հայաստանյան կազմակերպությունների անցկացրած մշտադիտարկումների արդյունքները, որոնց համաձայն՝ լրատվամիջոցների դեմ պետական պաշտոնյաները, քաղաքական գործիչներն ու պետական կազմակերպությունները պատվի և արժանապատվությանպաշտպանության հայցապահանջներ ներկայացնողների շարքում զիջել են միայն քաղաքացիներին ևոչ պետական կազմակերպություններին2։ Նույն միտումը նկատվել է նաև Ռուսաստանի Դաշնությունում3։ Կարծում ենք՝ նման ակտիվությունը հասարակական-քաղաքական գործիչների շրջանում չիկարելի պայմանավորել միայն իրավագիտակցության բարձրացմամբ կամ «իրավական նորաձևության» թելադրմամբ։ Վերջիններիս հետ մեկտեղ էական նշանակություն ունեն քաղաքական դաշտիխնդիրները կամ զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից խոսքի ազատության իրավունքիհաճախակի չարաշահումները։ Հասարակական գործիչների4 պատվի և արժանապատվության դատական պաշտպանության ևխախտված իրավունքների վերականգնման գործընթացում դատարանի առաջնահերթ խնդիրներիցեն պարզել՝ կա արդյոք դիտավորություն՝ նսեմացնելու անձի պատիվն ու արժանապատվությունը,1 ՀՀ քաղ. օր., ՀՀՊՏ 1998.08.10/17(50), 162 հոդված, 1-ին կետ։ 2 Մոնիթորինգ զրպարտության և վիրավորանքի հիմքերով դատական գործերի, «Իրավունքի գերակայություն» հկ, Երևան,2012։ 3 Տե՛ս “Союз правых сил”, “Новые известия։ Была бы честь”, “Новые известия”, 08.07.2010, հասանելի է՝http։ //www.sps.ru/?id=235430։ 4 Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ պաշտոնատար անձանց, քաղաքական և հասարակական գործիչների պատվի, արժանապատվության և բարի համբավի պաշտպանությունն իր բնույթով նույնական է, վերոնշյալ սուբյեկտների դեպքում էականտարբերություններ չկան, և վերջապես, նրանց միասնական նպատակն է (պետք է լինի) գործել՝ ի շահ հասարակության, պաշտոնատար անձանց և քաղաքական գործիչներին կդիտարկենք հասարակական գործիչների շարքում։ արդյոք դրանք ուղղված են գործչին կամ պաշտոնյային՝ որպես մասնավոր անձի, թե հասարակականհեղինակության, և հստակորեն տարանջատելը՝ արդյոք վիճարկվող արտահայտությունը փաստ է(փաստական տեղեկություն - Լ.Դ.), թե գնահատող դատողություն։ Ինչ վերաբերում է իրավախախտի դիտավորությանը՝ նսեմացնելու տուժողի պատիվն ու արժանապատվությունը, ապա ՀՀ քաղ. օր.-ը վիրավորանք է դիտում «խոսքի, պատկերի, ձայնի, նշանի կամայլ միջոցով կատարված հրապարակային արտահայտությունը, որի նպատակն է արատավորել այլանձի պատիվը, արժանապատվությունը կամ գործարար համբավը», մինչդեռ «զրպարտությունն անձի վերաբերյալ այնպիսի փաստացի տվյալներ հրապարակային (հրապարակայնորեն - Լ.Դ.) ներկայացնելն է, որոնք չեն համապատասխանում իրականությանը և արատավորում են նրա պատիվը, արժանապատվությունը կամ գործարար համբավը»1։ Այսինքն՝ օրենսդիրն իրավախախտի դիտավորությունը կամ նպատակը բառացիորեն չի համարում արարքը զրպարտություն որակելու անհրաժեշտնախապայման՝ ի տարբերություն վիրավորանքի։ Սակայն պետք է կարևորել այն փաստը, որ ՀՀսահմանադրական դատարանն (այսուհետ՝ ՀՀ ՍԴ) անհրաժեշտ է համարել իրավակիրառ պրակտիկայում «վիրավորանք» և «զրպարտություն» եզրույթները դիտարկել դիտավորության, անձին անվանարկելու մտադրության առկայության համատեքստում»2։ Միաժամանակ, ՀՀ քաղ. օր.-ի 1087.1հոդվածի 5-րդ կետի 2-րդ ենթակետով սահմանվում է, որ «եթե փաստացի տվյալները հրապարակայնորեն ներկայացրած անձն ապացուցի, որ ողջամտության սահմաններում ձեռնարկել է միջոցներ՝պարզելու դրանց ճշմարտացիությունը և հիմնավորվածությունը, ինչպես նաև հավասարակշռված ևբարեխղճորեն է ներկայացրել այդ տվյալները», ապա դրանք չեն համարվի զրպարտություն։ Պրոֆ. Տ.Բարսեղյանի գնահատմամբ՝ մեղադրվող կողմին նման հիմնավորմամբ պատասխանատվությունիցազատելը արդարացի չէ, քանի որ, միևնույն է, «արարքի շարժառիթներն ու նպատակը չեն փոխվում»3։ Սակայն գտնում ենք, որ օրենսդրական նման կարգավորումը պայմանավորված է խոսքիազատ արտահայտման իրավունքի արդյունավետ կենսագործումը ապահովելու անհրաժեշտությամբ։ Մի դեպքում մեղադրվողը կարող է ունենալ անձի պատիվն ու արժանապատվությունն արատավորելու ուղղակի նպատակ, մեկ այլ դեպքում՝ չունենալ և ընդամենը ցանկություն ունենալ՝ ներկայացնելու իր համոզմամբ արժանահավատ փաստացի տվյալներ այս կամ այն անձի, մասնավորապես՝ հասարակական գործչի վերաբերյալ։ Հետևաբար, վերոնշյալ դեպքերի շարժառիթներն ու նպատակներընույնը չեն, այլ միայն հետևանքները կարող են նույնական լինել (խնդրո առարկա հայտարարությունըկարող է միևնույն ազդեցությունը թողնել տուժողի պատվի, արժանապատվության ու բարի անվանվրա՝ անկախ մեղադրվողի դիտավորությունից կամ նպատակից)։ Եթե այս տեսանկյունից դիտարկենք միջազգային իրավական համակարգը, ապա լավագույն օրինակներից մեկը ԱՄՆ-ն է։ Այն ունիպատվի և արժանապատվության պաշտպանությանը վերաբերող օրենսդրական ակտերի հսկայական բազա և ավելի մեծ փորձ։ ԱՄՆ-ում իրավախախտի դիտավորության ապացուցումը անհրաժեշտէ միայն այն գործերում, որոնցում որպես տուժող հանդես է գալիս հասարակական գործիչը, մինչդեռմասնավոր անձանց պարագայում իրավախախտի դիտավորության առկայությունը կամ բացակայությունը որևէ ազդեցություն չի ունենում գործի ելքի վրա4։ Սա, անշուշտ, երաշխիք է՝ ապահովելու քաղաքական բանավեճի ազատության և հասարակությանը հետաքրքրող հարցերի շուրջ ազատ արտահայտվելու իրավունքը՝ հեղինակության և բարի համբավի պաշտպանությունը չստորադասելով խոսքի ազատության իրավունքին։ Անվանարկելու և անունը արատավորելու դիտավորություն ունեցող և նման դիտավորությունչունեցող անձանց պատասխանատվության հարցում որևէ հստակ տարբերակում չնախատեսելը,կարծում ենք, իրավաչափ չէ։ Թեև ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախադեպային պրակտիկայում առանձին անդրադարձ չի կատարվել վիրավորանքի և զրպարտության որակման հարցում իրավախախտիդիտավորությանը կամ նպատակին, սակայն այդ հանգամանքը հստակ կարգավորում չի ստացել նաևՀՀ քաղ. օր.-ում։ Արդյո՞ք կարելի է ՀՀ քաղ. օր.-ի 1087.1 հոդվածի 5-րդ կետի 2-րդ ենթակետի բովանդակությունից եզրակացնել, որ եթե փաստացի տվյալները հրապարակայնորեն ներկայացրած անձըողջամտության սահմաններում ձեռնարկել է միջոցներ՝ պարզելու դրանց ճշմարտացիությունը և հիմնավորվածությունը, ինչպես նաև հավասարակշռված և բարեխղճորեն է ներկայացրել այդ տվյալները, ապա չի ունեցել անձի պատիվը և արժանապատվությունը արատավորելու դիտավորություն կամնպատակ։ Տրամաբանական և բարոյական տեսանկյուններից հենց այդպես էլ պետք է հասկանալ,քանի որ անձի կողմից նման գործողությունները չեն կարող բարեխղճորեն կատարվել և միաժամանակ ենթադրել «հասցեատիրոջ» պատիվն ու արժանապատվությունը նսեմացնելու դիտավորություն։ 1 ՀՀ քաղ. օր., ՀՀՊՏ 1998.08.10/17(50), 1087.1 հոդված, 2-րդ և 3-րդ կետեր։ 2 ՀՀ ՍԴ ՍԴՈ-997 որոշում, կետ 11, Երևան, 15.11.2011։ 3 Բարսեղյան Տ., «Անձի պատվի, արժանապատվության և գործարար համբավի քաղաքացիաիրավական պաշտպանությունը», Բանբեր Երևանի Համալսարանի, Իրավագիտություն, 138.3, Երևան, 2012, էջ 7։ 4 “На западе даже жестче”, “Взгляд” деловая газета, 16.07.2012; http։ //vz.ru/politics/2012/7/16/588701.html.Վերոգրյալից ելնելով՝ գտնում ենք, որ արժե բոլոր փաստական հանգամանքների հետ հաշվի առնելդիտավորությունը և նպատակը, այսինքն՝ իրավախախտի սուբյեկտիվ վերաբերմունքն ու գնահատականը իր արարքին և՛ վիրավորանքի, և՛ զրպարտության համար պատասխանատվություն սահմանելիս։ Ինչպես նշվեց, հասարակական գործիչների պատվի ու արժանապատվության դատական պաշտպանության կարևոր խնդիրներից է պարզելը՝ վիրավորանքը կամ զրպարտությունն ուղղված է գործչին՝ որպես մասնավոր անձի, թե կատարվել է քաղաքական ենթատեքստում։ «Մարդու իրավունքներիև հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» 1950 թ. կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 10-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերությամբ նախատեսված պաշտպանությունը վերագրվում է բոլոր անհատներին՝ ներառելով քաղաքական գործիչներին և պաշտոնատար անձանց։ Ավելին՝ ՀՀ Սահմանադրության 14, 14.1 հոդվածներով և ՀՀ կողմից վավերացված միջազգային իրավական ակտերով, մասնավորապես՝ Կոնվենցիայի 11 հոդվածով` պետությունը պարտավորվում է հարգել և պաշտպանել բոլորի իրավունքներն ու ազատությունները։ Եվ այդ պաշտպանության հնարավորությունը կիրառելիս անձի՝ հասարակական գործիչ կամ պաշտոնատար անձ լինելու փաստը որևէ կերպ չպետք էանդրադառնա պաշտպանության ծավալի վրա, եթե վիրավորանքը կամ զրպարտությունն ուղղված էեղել անհատին՝ որպես մասնավոր անձի, և «քննադատության նկատմամբ պետք է ամբողջ ծավալովկիրառելի լինեն Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի 2-րդ կետի սահմանափակումները»1։ Սակայն իրավիճակը փոխվում է, երբ խնդրո առարկա արտահայտությունը կամ արարքն ուղղված է լինում անհատին՝ որպես հասարակական գործչի՝ քննադատության ենթարկելով նրա գործողությունները, խոսքերը կամ հայացքները։ Այս պարագայում կշեռքի մի նժարին դրվում են հասարակական գործչի հեղինակությունը, իսկ մյուսին՝ քաղաքական կամ հանրությանը հետաքրքրող հարցերի շուրջ բանավեճիազատության իրավունքը և «քաղաքական հարցերը բաց կերպով քննարկելու շահերը»2։ Թույլատրելի քննադատության շրջանակների սահմաններն ավելի լայն են. դա են թելադրում քաղաքական գործունեության բնույթը և «մտքի ազատության», «առանց միջամտության սեփական կարծիք ունենալու», «ազատ արտահայտվելու» իրավունքները, որ բովանդակվում են Կոնվենցիայի 9-րդ, 10-րդ, «Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագրի 18-րդ և 19-րդ, ինչպես նաև՝ ՀՀ սահմանադրության 26-րդ և 27-րդ հոդվածներում։ Այս հարցին անմիջականորենառնչվում են ՄԻԵԴ՝ «Թամերն ընդդեմ Էստոնիայի և Կարհուվաարան» և «Իլտալեհտին ընդդեմ Ֆինլանդիայի» գործերով որոշումները։ Վերջիններիս առնչությամբ դատարանի եզրակացությունները կարելի է դիտարկել որպես նույն խնդրի երկու հակադիր բևեռներ։ Մի դեպքում ՄԻԵԴ-ի վճռով արձանագրվել է «քաղաքական գործչի հասցեին արված մեկնաբանության ընդունելի սահմանների խախտում», մյուս դեպքում՝ Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի խախտում3։ Վճիռների կայացման մեջ ավելի մեծդեր է խաղում գործերի փաստական հանգամանքների և հարաբերությունը կարգավորող իրավականնորմերի վերաբերյալ դատարանի մեկնաբանությունը, քան փաստական հանգամանքներն ու իրավական նորմերը։ Միաժամանակ այս ոլորտում ծագող քաղաքացիաիրավական հարաբերություններիներպետական կարգավորիչների շարքում, թերևս, առաջնային դիրքում են շարունակում մնալ ՀՀվճռաբեկ դատարանի կողմից ընդունված նախադեպերը, ՄԻԵԴ-ի նախադեպային որոշումները։ Խնդիրը, որն օրենսդրական բաց է հասարակական գործիչների պատվի ու արժանապատվությանպաշտպանության և խոսքի ազատության իրավունքի սահմանափակման ոլորտում, մեծ հայեցողություն է վերապահում դատարաններին, և դրա լուծումը օրենսդրական բարեփոխումների միջոցովմնում է այժմեական խնդիր։ Անհրաժեշտ է հանգամանորեն և, անշուշտ, օրենսդրորեն կարգավորելայս ինստիտուտը։ Ընդ որում, նման կարգավորումը կարող է կատարվել ինչպես առանձին իրավական ակտի ընդունմամբ, այնպես էլ՝ գործող իրավակարգավորման շրջանակներում նոր դրույթներավելացնելով, ինչն առավել նախընտրելի է իրավական համակարգվածության տեսանկյունից։ Նմանիրավակարգավորումն ավելի հասանելի ու մատչելի կդարձնի նախադեպային իրավունքի դրույթներըհանրության լայն շրջանակներին։ Պաշտպանելով ՄԻԵԴ դատավոր Գրիվի այն դիրքորոշումը, որ «ժողովրդավարական հասարակությունում քաղաքական բանավեճի սկզբունքի համաձայն՝ ոչ թե քաղաքական հայացքների, այլ զուտ անձնական ոտնձգությունների ենթարկված գործիչները չպետք է ավելի անբարենպաստ դիրքում հայտնվեն, քան լրատվամիջոցները, փոխարենը նրանք պետք է օգտվենազատության բավականաչափ լայն շրջանակից լրագրողների քննադատությանն արձագանքելու հա1 ՀՀ վճռաբեկ դատարան, «Քաղաքացիական և վարչական պալատ. տարեկան հաշվետվություն», «ՀՀ վճռաբեկ դատարանիՔաղաքացիական և վարչական պալատի կայացրած որոշումներում ամրագրված իրավական դիրքորոշումները», «Վնաս պատճառելու հետևանքով ծագած պարտավորություններ», «Պաշտոնատար անձանց քննադատությունը», Երևան, 2013թ., էջ 67։ 2 «Լինգենսն ընդդեմ Ավստրիայի» գործով ՄԻԵԴ 08.07.1986 թ. վճիռ, կետ 42։ 3 Մոուբրեյ Էլ., «Գործեր և նյութեր. Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիա», «Հոդված 10(1) Ազատ արտահայտվելուիրավունքի շրջանակը. քաղաքական հարցերի շուրջ ազատ արտահայտվելու իրավունք», Երևան, 2010, էջ 678։ մար»1` գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է սահմանել իրավական այնպիսի կառուցակարգեր ու երաշխիքներ, որոնք կապահովեն այդ ազատության շրջանակը։ Հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվության քաղաքացիաիրավական պաշտպանության գործընթացում բարդությունների առաջացման գլխավոր պատճառներից մեկն այն է, որհասարակական հեղինակություն վայելող «գործիչների ընդունելի քննադատության շրջանակն ավելիլայն է, քան մասնավոր անձանց պարագայում»2։ Ժողովրդավարական հասարակության կենսունակության գլխավոր նախադրյալներից մեկը բազմակարծությունն է, որի ապահովման կարևոր երաշխիք է քաղաքական բանավեճի իրավունքը3։ Հասարակական գործիչների հայացքներն ու մոտեցումները, նրանց կողմից հնչեցված տեսակետներն ու կատարված քայլերը հասարակության լայն շերտերի և հատկապես՝ ԶԼՄ-ի ուշադրության կենտրոնում են, ենթակա են նրանց ուսումնասիրությանն ուքննադատությանը։ Հետևաբար, հասարակական-քաղաքական գործունեություն ծավալող անձինքպետք է հանդուրժողաբար մոտենան իրենց հայացքների, գործունեության կամ զբաղեցրած պաշտոնեական դիրքին տրվող գնահատականներին4։ Այնուամենայնիվ, պետք է համաձայնել, որ ներկայիսմամուլը, հատկապես՝ համացանցային և տպագիր, ողողված է հասարակական գործիչներին ուղղված ոչ այնքան քննադատական, որքան անձնական վիրավորանք պարունակող արտահայտություններով։ Եթե ԶԼՄ-ով քննադատվում են հասարակական գործչի հայացքները, վարքը կամ խոսքերը,ապա դա պետք է լինի բացառապես հիմնավորված, լրագրողական էթիկայի սահմանններում և առավելապես վերաբերի անձին՝ որպես հասարակական գործչի5։ Լրատվական հսկայական հոսքի պայմաններում անձանց պատիվն ու արժանապատվությունըոտնձգություններից պաշտպանելու նպատակով ԱՄՆ-ի բարձրագույն դատական ատյանը որոշում էկայացրել, որ հրապարակված տեղեկությունները պետք է համարվի կարծիք միայն այն դեպքում, երբհոդվածի տեքստում կամ հանրային ելույթում կա ուղղակի հղում այդ մասին6։ Նման կանոնակարգՀՀ-ում չի գործում։ Սակայն քաղաքակիրթ ժողովրդավարական հասարակությունում պետք է հենցնման կառուցակարգերի միջոցով ապահովվի մի կողմից՝ որակյալ լրատվություն, մյուս կողմից՝ հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվության պաշտպանությունը դրանց նկատմամբհաճախակի դարձած անհարկի ոտնձգություններից։ Ավելին՝ ԱՄՆ-ի բարձրագույն դատական ատյանի կողմից ընդունված վերոնշյալ որոշումն արդարացված է նաև նրանով, որ մամուլը պետք է կատարի որոշակի կարևոր գործառույթ՝ ապահովելու հասարակությանը հավաստի տեղեկություններով ևնրան հուզող հարցերի վերաբերյալ հնարավորինս օբյեկտիվ մեկնաբանություններով։ Մինչդեռ«Զանգվածային լրատվության» մասին ՀՀ օրենքով որպես դրա հիմնական նպատակ՝ սահմանվում էմիայն ազատորեն, անկախ պետական սահմաններից՝ տեղեկություններ ու գաղափարներ փնտրելու,ստանալու և տարածելու՝ մարդու սահմանադրական իրավունքի ապահովումը։ Կարծում ենք՝ զանգվածային լրատվության հասկացությունը վերոնշյալ օրենքում այս մասով թերի է։ Արժանահիշատակ էնաև այն փաստը, որ վերոնշյալ օրենքը, նախատեսելով լրատվության ոլորտում խոսքի ազատությանսահմանափակումները, չի մատնանշում այնպիսի տեղեկատվության տարածումը, որը խախտում էանձի պատիվն ու արժանապատվությունը։ ՀՀ քաղ. օր.-ը ոչ նյութական բարիքների հասկացությունըսահմանելիս հստակ տարանջատում է մտցրել անձի մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության, անձնական ու ընտանեկան կյանքի գաղտնիության և անձի պատվի ու արժանապատվության միջև, մինչդեռ«Զանգվածային լրատվության» մասին օրենքի 7-րդ հոդվածում վերոնշյալներից նշված են միայնառաջին երկուսը։ Այս օրենքն ընդունվել է 2004 թվականի հունվարի 14-ին, երբ վիրավորանքն ուզրպարտությունը դեռևս քրեականացված էին (ապաքրեականացնող օրենքն ընդունվել է 2010 թ.մայիսի 18-ին)։ Գտնում ենք, որ օրենսդրական ոլորտում նման հիմնարար փոփոխությունները պետքէ իրենց արտահայտությունը գտնեին դրանց հետ առնչվող իրավական ակտերում։ Արդյո՞ք հասարակական գործչի մերձավոր ազգականների կամ ընտանիքի անդամների վերաբերյալ՝ գործչի անձի և նրա գործողությունների կամ հայացքների առնչությամբ կատարված ոչ արդարացի դիտողությունները ևս դիտարկվում են հանրության տեղեկացված լինելու իրավունքի տեսանկյունից։ Այս հարցադրմանն անդրադարձ է կատարվել «Բելա և Սեդրակ Քոչարյաններն ընդդեմ«Սկիզբ Մեդիա Կենտրոն» ՍՊԸ-ի» (ԵԿԴ/2479/02/10) գործում։ Մասնավորապես՝ դատարանը վկայակոչել է քաղաքական գործչի վերաբերյալ տեղեկատվության նկատմամբ «հանրային հետաքրքրությունը», սակայն չի դիտել այն գործի փաստական հանգամանք՝ գտնելով, որ «գործն իր փաստականհանգամանքներով էականորեն տարբերվում է քաղաքական գործչի նկատմամբ տեղեկատվության1 Մոուբրեյ Էլ., էջ 684։ 2 «Ինկալն ընդդեմ Թուրքիայի» գործով ՄԻԵԴ 09.06.1999 թ. վճիռ, կետ 54։ 3 Մոուբրեյ Էլ., էջ 675։ 4 Նույն տեղում, էջ 683։ 5 Sunday Times v UK, A.30 (1979) 2 EHHR, 245 գործով վճռի շարք A, թիվ 30, էջ 40, պարբ. 65։ 6 “На западе даже жестче”, “Взгляд” деловая газета, 16.07.2012, հասանելի է՝ http։ //vz.ru/politics/2012/7/16/588701.html։ տարածման ավելի լայն ծավալի բնույթից, քանի որ տվյալ պարագայում խոսքը ոչ թե քաղաքականգործչին է վերաբերում, այլ ՀՀ Սահմանադրության 56.1 հոդվածով սահմանված անձեռնմխելիությամբ օժտված ՀՀ երկրորդ նախագահի ընտանիքի անդամներին…»1։ Ուշագրավ է այն փաստը, որխնդրո առարկա արտահայտությունը կարող է քաղաքական գործչի հասցեին ուղղակիորեն արտահայտված վիրավորանք կամ զրպարտություն չպարունակել, սակայն իրավախախտը կարող է գիտակցաբար թույլ տալ, որպեսզի դա անուղղակիորեն ազդի և բացասական հետևանքներ ունենագործչի հեղինակության վրա։ Այս պարագայում, թերևս, անհրաժեշտ է հանգամանորեն ուսումնասիրել խնդրո առարկա փաստի կամ գնահատող դատողության ուղղակի և անուղղակի ազդեցությունըգործչի պատվի և արժանապատվության վրա։ Այնուամենայնիվ, սրանք հարցեր են, որոնց արդարացի և արդյունավետ լուծման գլխավոր երաշխիքը դրանց կարգավորումն է օրենսդրական մակարդակում։ ՀՀ քաղ. օր.-ի 1087.1 հոդվածում առկա հաջորդ օրենսդրական բացը վերաբերում է փաստերի ևգնահատող դատողությունների սահմանազատմանը։ Վերջինիս ՄԻԵԴ-ը մեծ նշանակություն է տալիս։ Մասնավորապես՝ ««Յուքրենիեն մեդիա գրուփ» ընկերությունն ընդդեմ Ուկրաինայի» գործումԴատարանը քննադատել է Ուկրաինայի «Զրպարտության մասին» օրենքը՝ փաստերի և սուբյեկտիվգնահատականների տարբերակում չնախատեսելու համար2։ ՀՀ ՍԴ-ն իր որոշման մեջ ընդգծել է, որ«զրպարտությանն առնչվող իրավակարգավորումը պետք է հստակ տարանջատում կատարի գնահատող դատողության և փաստի միջև»3։ Ենթադրվում է, որ այդ տարանջատումը պետք է կատարեր ՀՀքաղ. օր.-ի 1087.1 հոդվածի 5-րդ կետը, որով սահմանվում են այնպիսի փաստացի տվյալներ հրապարակային ներկայացնելը, որոնք չեն համարվում զրպարտություն։ Սակայն այն շարունակում է կատարվել նախադեպային մակարդակում։ ՀՀ ՍԴ-ն, «ելնելով վիճարկվող նորմերում արարքի՝ որպես«զրպարտություն» և (կամ) «վիրավորանք» որակելու (գնահատելու) վերաբերյալ միջազգային իրավական չափորոշիչների բովանդակությունից և դրանց ճշգրիտ կիրառման անհրաժեշտությունից, գտնումէ, որ իրավակիրառ պրակտիկայում դատարաններն անձի պատիվն ու արժանապատվությունն արատավորող գործողությունների փաստը քննելու յուրաքանչյուր գործով չպետք է կիրառեն նորմատիվմեկնաբանության հայեցողական այնպիսի ազատություն, որի արդյունքում միակերպ չտարանջատվիփաստը և գնահատող դատողությունը, հակառակ դեպքում՝ չի կարող արդար, հիմնավոր և սահմանադրականության տեսանկյունից իրավական համարվել վիճարկվող հոդվածի նորմերի կիրառմամբազատ խոսքի ամեն մի սահմանափակում»4։ ՄԻԵԴ-ը Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի համատեքստումձևավորել է հետևյալ սկզբունքը. «Եթե փաստերի առկայությունը կարելի է ապացուցել, ապա գնահատող դատողությունների ապացուցումն անհնարին խնդիր է, և նման պահանջը խախտում է կարծիքի արտահայտման ազատությունը…»5։ Այսինքն՝ որքան էլ խնդրո առարկան փաստ (փաստականտեղեկություն) չլինելով հանդերձ վիրավորական արտահայտություն է և օբյեկտիվորեն այդպես է ընկալվում, եթե ունի փաստական հիմքեր, ապա կարող է որակվել գնահատող դատողություն՝ կարծիք,որի համար պատասխանատվություն չի նախատեսվում՝ վկայակոչելով Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածը։ Սակայն վիճահարույց է այս սկզբունքը. դրան անդրադարձ է կատարվել ՄԻԵԴ-ում «Լինգենսնընդդեմ Ավստրիայի» և «Օբերշլիքն ընդդեմ Ավստրայի» գործերի առնչությամբ։ Վերջինիս կապակցությամբ դատավորներ Մաթշերը և Վիլջաուլմսոնը դատարանի եզրակացության հետ չհամընկնողկարծիք են արտահայտել՝ գտնելով, որ «վիրավորանքը երբեք չի կարող 10-րդ հոդվածի դրույթներովպաշտպանվող սուբյեկտիվ գնահատական համարվել»։ Մինչդեռ «Վաբլն ընդդեմ Ավստրիայի» գործով՝ դատավոր Մակբրայդը գտել է, որ «վիրավորանքը հնարավոր է պաշտպանել, սակայն այդ դեպքում վիճահարույց կլինի որոշել՝ վիրավորանքը հիմնավորվա՞ծ է եղել, թե՞ ոչ»6։ Հաշվի առնելով այսմոտեցումները՝ կարծում ենք, որ «փաստ», «գնահատող դատողություն», «դատարանի հայեցողականազատություն» և նման հասկացությունները պետք է ստանան իրավական ձևակերպում և ամրագրում։ Այնուամենայնիվ, խնդրո առարկան վիրավորանք կամ զրպարտություն որակելու մեջ իրենցներազդեցությունն ունեն ազգային մտածելակերպը, բարքերը և ազգային այլ առանձնահատկություններ։ Մասնավորապես՝ ՄԻԵԴ-ը նացիստական գաղափարախոսությունը սատարող հայացքներիվրա չի տարածում Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածով սահմանված պաշտպանության շրջանակը։ Միաժամանակ՝ հայկական ազգային մտածելակերպում ազգությամբ հային «թուրք» կոչելը ենթադրվում էվիրավորանք, մինչդեռ դա նույն կերպ կարող է չմեկնաբանվել ՄԻԵԴ-ի կողմից։ 1 Զրպարտության և վիրավորանքի գործերով Հայաստանի դատական պրակտիկայի վերլուծություն, Երևանի մամուլի ակումբ,Երևան, 2012, էջ 7։ 2 Մոուբրեյ Էլ., էջ 679։ 3 ՀՀ ՍԴ ՍԴՈ-997 որոշում, կետ 8, Երևան, 15.11.2011։ 4 Նույն տեղում։ 5 Մոուբրեյ Էլ., էջ 676։ 6 Նույն տեղում, էջ 677։ Հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվության պաշտպանության կարևոր ինստիտուտներից է հայցային վաղեմությունը։ ՀՀ քաղ. օր.-ի 1087.1 հոդվածի 13-րդ կետով՝ պատվի,արժանապատվության ու գործարար համբավի պաշտպանության հայց կարող է ներկայացվել դատարան՝ վիրավորանքի կամ զրպարտության մասին անձին (տուժողին) հայտնի դառնալու պահից հետո մեկ ամսվա ընթացքում, սակայն ոչ ուշ, քան վիրավորանքի կամ զրպարտության պահից վեց ամսվա ընթացքում։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի մեկնաբանությամբ՝ այդ ժամկետի մեջ ներառվում է նաև«Զանգվածային լրատվության» մասին ՀՀ օրենքով սահմանված մեկամսյա ժամկետը, որի ընթացքում անձն իրավունք ունի տարածված տեղեկատվության մեջ տեղ գտած փաստացի անճշտությունները հերքելու պահանջ ներկայացնել լրատվական գործունեություն իրականացնողին՝ հաշված իրավունքները խախտող տեղեկատվության տարածման օրից։ Դատարանը գտել է նաև, որ 1087.1 հոդվածի 13-րդ հոդվածով նախատեսված ժամկետները ենթակա են վերականգնման ՀՀ քաղ. օր.-ի 342հոդվածով սահմանված կարգով1։ Մասնավորապես՝ «մեկամսյա ժամկետը, ներառված լինելով վեցամսյա ժամկետում, ենթակա է վերականգնման… Մինչդեռ վեցամսյա ժամկետի բացթողնման դեպքում այն վերականգնման ենթակա չէ»2։ Սա բացատրվում է Դատարանի այն մեկնաբանությամբ, որվիրավորանքի և զրպարտության տարածման մակարդակը ժամանակի ընթացքում նվազում է՝ կորցնելով իր բացասական ազդեցությունն անձի հեղինակության վրա։ Հետևաբար՝ առարկայազուրկ էդառնում նման պահանջի ներկայացումը դատարան։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ պետք է նկատել, որօրենսդիրը պատվի և արժանապատվության պաշտպանության հայցային վաղեմության կրկնակիժամկետային չափանիշներ է սահմանել, իսկ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը հայցային վաղեմության վերականգնման ընդհանուր կանոնակարգումները տարածել միայն մեկամսյա ժամկետի վրա։ Դատարանիայս մեկնաբանությունից կարելի է ենթադրել, որ եթե ՀՀ քաղ. օր.-ի 342 հոդվածով նախատեսվածբացառիկ հանգամանքները առաջ են եկել այն օրից սկսած մեկամսյա ժամկետում, երբ անձն իմացելէ իր իրավունքների խախտման մասին, և միաժամանակ դա տեղի է ունեցել վեցամսյա ժամկետիվերջին ամսում, ապա այդ հարգելի հանգամանքների պատճառով վեցամսյա ժամկետը բաց թողնելուդեպքում հայցային վաղեմության ժամկետն այլևս չի վերականգնվում։ Հատկանշական է նաև այն, որՀՀ քաղ. օր.-ը անձնական ոչ գույքային իրավունքներից միայն պատվի, արժանապատվության և գործարար համբավին պատճառված վնասի հատուցման կարգը և պայմանները սահմանելիս է նախատեսում հայցային վաղեմության ժամկետներ։ Պրոֆ. Տ. Բարսեղյանի համոզմամբ՝ «անձնական ոչգույքային իրավունքների պաշտպանությանն ուղղված պահանջների վրա վաղեմություն տարածելըոչ միայն հակաիրավական, այլև հակաբարոյական է»3։ Իրավամբ, հայցային վաղեմության ընդհանուր ժամկետից զգալիորեն սեղմ ժամկետներ սահմանելը անձնական ոչ գույքային այնպիսի իրավունքների վրա, ինչպիսիք են պատիվն ու արժանապատվությունը, արդարացված չի կարող լինել միայն այն մեկնաբանությամբ, որ վիրավորանքի ու զրպարտության տարածման մակարդակը սահմանափակվում կամ նվազում է ժամանակի ընթացքում։ Դիցուք՝ հասարակական գործչի հեղինակությունն արատավորող տեղեկատվության տարածման մակարդակը ժամանակի ընթացքում աճում է,և միաժամանակ առկա են օրենքով սահմանված բացառիկ հարգելի պատճառներ, որոնք թույլ չենտալիս նախատեսված առավելագույն վեցամսյա ժամկետում դիմել դատարան։ Արդյո՞ք օրենքի միատեսակ կիրառման անհրաժեշտությունից ելնելով գործիչը կմնա առանց խախտված իրավունքներիպաշտպանության։ Կարծում ենք՝ նման պարագայում հարկ կլինի վեցամսյա ժամկետի բացթողումըհամարել հարգելի և խնդրո առարկա տեղեկատվության վերջին հրապարակման օրը համարել հայցային վաղեմության ժամկետի սկիզբ։ Հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվության պաշտպանության ամենակարևոր կողմերից է բարոյական վնասի հատուցումը։ Վերջինս ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսվում էկոնվենցիոն իրավունքների խախտման և անարդարացի դատապարտման հետևանքով պատճառված ոչ նյութական վնասի դեպքերում4։ Ոչ նյութական (բարոյական) վնասի հատուցման ինստիտուտըդեռևս նորամուծություն է ՀՀ իրավունքի համակարգում։ ՀՀ քաղ. օր.-ի 1087.2 հոդվածն ամբողջությամբ նվիրված է դրա հատուցման կարգի և պայմանների սահմանմանը։ Օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու հիմք է ծառայել «Արթուր Խաչատրյանի դիմումի հիման վրա՝ ՀՀ քաղ. օր.-ի 17-րդհոդվածի 2-րդ մասի՝ ՀՀ սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ» գործով ՍԴՈ-1121 ՀՀ ՍԴ-ի որոշումը։ Ըստ այդմ էլ՝ ՀՀ քաղ. օր.-ը լրացվել է նաև 162.1 հոդվածով, որ հստակորեն սահմանում է ոչ նյութական վնասի հասկացությունը, այն է՝ «անձի ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանքը, որն առաջացել է անձին ի ծնե կամ օրենքի ուժով պատկանող ոչ1 ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, հոդված 342։ 2 «Թաթուլ Մանասերյանն ընդդեմ «Սկիզբ Մեդիա Կենտրոն» ՍՊԸ-ի», քաղ. գործ թիվ ԵԿԴ/2293/02/10, 24.07.2012։ «Վանո Եղիազարյանն ընդդեմ Բորիս Աշրաֆյանի», քաղ. գործ թիվ ԼԴ/0749/02/10, 24.07.2012։ 3 Բարսեղյան Տ., էջ 8։ 4 ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, 1087.2 հոդված։ նյութական բարիքների դեմ ոտնձգող կամ նրա անձնական ոչ գույքային իրավունքները խախտողորոշմամբ, գործողությամբ կամ անգործությամբ»1։ Հատկանշական է այն փաստը, որ օրենսդիրն այսհոդվածի 4-րդ կետով պատվին և արժանապատվությանը հասցված վնասը չի դիտում ոչ նյութական(բարոյական) վնաս, որն ինքնին հակասում է օրենսգրքի 162.1-րդ հոդվածի 1-ին կետի և 162-րդ հոդվածի բովանդակությանը։ Ավելին՝ այս հիմքով ոչ նյութական վնասի հատուցման՝ 1087.2 հոդվածովսահմանված կարգն ու պայմանները չեն տարածվում 1087.1 հոդվածով սահմանված պատվին, արժանապատվությանն ու գործարար համբավին պատճառված վնասի վրա։ Ակնհայտ է, որ պատվին ևարժանապատվությանը վնաս հասցնելով՝ անձին պատճառվում են բարոյական տառապանքներ2,իսկ ՀՀ քաղ. օր.-ով նման բարոյական վնասի հատուցման ինստիտուտ նախատեսված չէ, այլ սահմանված է վիրավորանքի և զրպարտության դեպքերում համապատասխանաբար նվազագույն աշխատավարձի 1000-ապատիկի և 2000-ապատիկի չափով փոխհատուցում, որ թեև կատարում է բարոյական վնասի հատուցման պրեվենտիվ և կոմպենսացիոն գործառույթները, սակայն ՀՀ օրենսդրությամբ չի համարվում բարոյական վնասի հատուցում։ Այսպիսով՝ կատարված օրենսդրական փոփոխություններն ու լրացումները ոչ միայն, ինչպես նշվեց, հակասություն են առաջացրել օրենսգրքիդրույթների միջև, այլև դրանց ընդունմամբ չի վերացվել այն օրենսդրական բացը, որ ՄԻԵԴ-ը մատնանշել է պատվին և արժանապատվությանը հասցված վնասի հատուցման գործերով ՀՀ դեմ կայացրած մի շարք որոշումներում, այն է՝ «անձին պատճառված բարոյական վնասի դիմաց նյութականփոխհատուցում չտրամադրելը դիտել է Կոնվենցիայի համապատասխան դրույթների խախտում»3։ Ինչ վերաբերում է հասարակական գործիչների պատիվն ու արժանապատվությունն արատավորելուհամար ԶԼՄ-ների փոխհատուցմանը, ապա ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, արձանագրելով, որ քննարկմանառարկա հարցի շրջանակներում գործ ունենք մի կողմից տեղեկատվություն տարածելու և խոսքիազատության, մյուս կողմից՝ անձի՝ պատվի և արժանապատվության նկատմամբ հարգանք պահանջելու Կոնվենցիայով և ՀՀ սահմանադրությամբ ամրագրված և երաշխավորված իրավունքների հետ,անհրաժեշտ է համարում, որ փոխհատուցման չափ սահմանելիս հաշվի առնվի վիրավորողի կամզրպարտողի ֆինանսական վիճակը և բացառվի այնպիսի չափերի և ձևերի սահմանումը, որոնք կարող են վճռորոշ նշանակություն ունենալ պատասխանողի համար, հատկապես, եթե վերջինս ԶԼՄ է՝նրա հետագա գործունեությունը շարունակելու առումով։ Դատարանը մատնանշել է փոխհատուցմանչափի ողջամտության և համաչափության անհրաժեշտությունը, բայցև արդարացիորեն անհրաժեշտ էհամարել հաշվի առնել կոնկրետ գործի հանգամանքներն ու առանձնահատկությունները4։ Եթե ԶԼՄն վայելում է հասարակական մեծ հեղինակություն, իր գործունեության ընթացքում չի բախվել նմանխնդիրների՝ հանրությանը ներկայացնելով միայն լրատվական էթիկային պատշաճ և վստահելի տեղեկություններ, ապա փոխհատուցման ավելի մեղմ չափ սահմանելը, անշուշտ, իրավաչափ է՝ ի տարբերություն այնպիսի դեպքի, երբ ԶԼՄ-ն իր տեղեկատվության մեջ հաճախակիորեն և շարունակաբարանհիմն անվանարկում է հասարակական գործիչներին և արատավորում նրանց պատիվն ու արժանապատվությունը։ Գտնում ենք, որ նման դեպքերում փոխհատուցման բավական բարձր չափ սահմանելու համար դատարանին չպետք է կաշկանդեն ԶԼՄ-ի սնանկության և գործունեության հարկադրված դադարեցման հանգամանքները։ Այսպես կապահովվի հասարակական գործիչների հեղինակությունն անհարկի ոտնձգություններից, իսկ ԶԼՄ-ներն առավել հետևողական և աչալուրջ կլինենտեղեկատվություն հրապարակելիս։ Այսպիսով, պետք է փաստել, որ հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվությանպաշտպանության գործող իրավակարգավորումները մեծամասամբ համահունչ են Հայաստանիստանձնած միջազգային պարտավորություններին։ Ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկան կարճժամանակահատվածում շտկել է տարաբնույթ մեկնաբանությունները, որոնք առաջ էին գալիս իրավանորմերի ոչ միանշանակ ընկալումից։ Այդուհանդերձ, միայն իրավակիրառ պրակտիկայով հնարավոր չէ արդյունավետորեն հաղթահարել այն բացերը, որոնք առկա են գործող իրավակարգավորումներում։ Մի կողմից՝ հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվության պաշտպանությունը, մյուս կողմից խոսքի ազատության իրացումը պահանջում են, որպեսզի իրավակիրառ պրակտիկայի հիման վրա կատարվող ընդհանրացումները տեղ գտնեն գործող իրավակարգավորումներում`դարձնելով վերջինս որոշակի և ամբողջական։ 1 ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, 162.1 հոդված։ 2 «Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության մեկնաբանություններ», ընդհանուր խմբագրությամբ՝ Գ. Հարությունյանի, Ա. Վաղարշյանի, Երևան, 2010, էջ 165։ 3 ՀՀ սահմանադրական դատարանի որոշում ՍԴՈ-1121, Երևան, 5.11.2013։ 4 ՀՀ վճռաբեկ դատարան, «Քաղաքացիական և վարչական պալատ. տարեկան հաշվետվություն», «ՀՀ վճռաբեկ դատարանիՔաղաքացիական և վարչական պալատի կայացրած որոշումներում ամրագրված իրավական դիրքորոշումները», «Վնաս պատճառելու հետևանքով ծագած պարտավորություններ», «Վնասի փոխհատուցումը վիրավորանքի և զրպարտության դեպքում»,Երևան, 2013, էջ 64։ Լիլի ԴրմեյանԽՈՍՔԻ ԱԶԱՏՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԵՎ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԳՈՐԾԻՉՆԵՐԻ ՊԱՏՎԻ ՈՒ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ խոսքի ազատություն, հասարակական գործիչների պատիվ և արժանապատվություն,հեղինակություն և բարի համբավ. անձնական ոչ գույքային իրավունք, փաստ և գնահատող դատողություն,քաղաքական բանավեճի իրավունք, լրատվության ազատություն, վիրավորանք և զրպարտություն,հասարակական գործիչների ընդունելի քննադատություն։

Մերօրյա քաղաքական ակտիվության և տեղեկատվական հոսքի պայմաններում մեծ կարևորություն է ներկայացնում հասարակական գործիչների հեղինակության պաշտպանության հավասարակշռումը խոսքի ազատության իրավունքի հետ։ Վերջին տասնամյակում աճեց պատվի և արժանապատվության պաշտպանության հայցով դատարան դիմող հասարակական գործիչների թիվը։ Դատաիրավական պրակտիկայի շրջանակներում դիտարկելով ուշադրության արժանի այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են՝ արդյո՞ք հասարակական գործչի պատիվն ու արժանապատվությունն արատավորելուն ուղղված դիտավորության փաստն ազդում է պատասխանատվության չափի վրա, ի՞նչ սկզբունքներով պետք է առաջնորդվել գործչի իրավունքները պաշտպանելիս, երբ վիրավորանքը կամ զրպարտությունն ուղղված է նրան՝ որպես մասնավոր անձի և որպես հասարակական հեղինակության, ինչպե՞ս տարբերակել փաստերն ու գնահատող դատողությունները, ինչպես նաև հայցային վաղեմության ժամկետների որոշման և բարոյական վնասի հատուցման առանձնահատկությունները՝ կարելի է գալ այն եզրահանգմանը, որ ներպետական օրենսդրությունն ունի հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվության պաշտպանության իրավակարգավորման էական բացեր, և դրանց հաղթահարումը կարող է արդյունավետորեն իրականցվել միայն կուտակված իրավակիրառ փորձի նորմատիվացման և օրենսդրական ամրագրման միջոցով։

Ներածություն Գծային հավասարումների համակարգերի լուծումը մաթեմատիկայի հետ կապված մի շարք գիտությունների ամենատարածված խնդիրներից մեկն է: Քանի որ գծային ֆունկցիաները ամենալավ ուսումնասիրված մոդելներն են, կախվածության ամենատարածված մոդելները գծային մոդելներն են, որոնք իրենց հերթին հանգեցնում են գծային հավասարումների համակարգերի լուծմանը: Ուստի գծային հավասարումների համակարգերի արագ լուծումը արդիական է դառնում գիտության տարբեր ճյուղերում տարբեր խնդիրներ ուսումնասիրելիս: Եվ դրանց արագությունը կարելի է լուծել թվային մեթոդների միջոցով: ապա ֆունկցիոնալ գծային հավասարումների համակարգերի լուծման պարզ մեթոդներ: Գաուսի մեթոդ (փոփոխականների վտարում): Դիտարկենք անհայտի համար գծային հավասարումների համակարգ: Եկեք դիտարկենք հավասարումների համակարգերի լուծման ամենատարածված մեթոդներից մեկը ՝ Գաուսյան մեթոդը, որը կոչվում է նաև փոփոխական արտաքսման մեթոդ [1-3]: Գաուսյան մեթոդի միջոցով հաշվարկները կատարվում են 2 հիմնական փուլերում, որոնք կոչվում են ուղիղ-հակառակ քայլեր: Գաուսի քայլ առ քայլ մեթոդի էությունը կայանում է հաջորդական տեղահանման մեջ, որի արդյունքում ելակետային համակարգին համարժեք համակարգ է ՝ համապատասխան վերին անկյունային մատրիցով: Փոփոխականների որոշումը կատարվում է հակառակ քայլով: Ուղղակի քայլը բաղկացած է վտարման քայլերից: Մասնավորապես. Քայլ 1 Այս քայլի նպատակն է փոփոխականը բացառել հավասարումներից: Եկեք այն անվանենք առաջին քայլի հիմնական տարրը: Գտեք մեծությունները, որոնք կոչվում են 1-քայլանոց արտադրողներ: (1) Գծային հավասարումների համակարգի 2, 3,…, -1 հավասարումները ՝ համապատասխան հավասարումներից մեծությունները մտովի բազմապատկած քանակներից հանելով: Բացառությամբ Սատուրնի գծային հավասարումների համակարգը, մենք համակարգը դուրս կմղենք հավասարումների, փոփոխականի միջև: Արդյունքում, (1) համարժեք է ելակետային համակարգին և բոլոր smsmsssmmmmbxaxaxaxaxxaxaxaxaxaxxaxaxaxaxaxa ............ 33221122323222121113132121111 m1xsi, ..., 3,2011asiaaii, ..., 3,21111s11312 ... ,,, s1x Sm 31131321212123123212211313212111 ............ smsmssmmmmbxaxaxabxaxaxaxabxaxaxaxa որտեղ և մեծությունները որոշվում են բանաձևերով: Մյուս քայլերն արվում են նույն կերպ: Նկարագրեք հաջորդ քայլը: Քայլ Այս քայլի նպատակը գծային հավասարումների համակարգն է, որտեղ փոփոխականը դուրս է մղվում հավասարումներից: Գործակիցը կոչվում է-րդ քայլի հիմնական տարր: Գտեք քայլ արտադրողներին: Նախորդ քայլի ընթացքում ստացված գծային հավասարումների համակարգի համակարգային հավասարումը `հանել հավասարումներից` բազմապատկելով դրանք իրենց մեծություններով և թողնելով 1, 2,…, հավասարումները `անփոփոխ: Դա թույլ կտա համակարգի բոլոր հավասարումները, բացառությամբ 1-ին, 2-րդ,…, - հավասարությունների, շարունակելով արտաքսումը - արտաքսման ընդհանուր դեպքում - մենք կստանանք հետևյալ համակարգը գծային հավասարումների հետ: փոփոխական Նման հավասարում Ինչպես տեսնում ենք, արդյունքում ստացված համակարգն (3) արդեն պարունակում է, քանի որ փոփոխությունների արդյունքում որոշ հավասարումներ կարող են նետվել այնտեղ ՝ դառնալով ինքնություններ: Ավելին, ենթադրվում է, որ հերթափոխի ընթացքում չի ստացվել ոչ մի հավասարություն, որի գործակիցները ձախից են 0 և աջից, քանի որ այդ դեպքում ստացված համակարգը, ինչպիսին է գծային հավասարումների մեկնարկի համարժեք (1) համակարգը, անհամատեղելի կլիներ Եվ քննարկվող դեպքում (3), ինչպես eline1 ija1ibmjsi բազային գծային հավասարումների համակարգում, ..., 3,2, ... ,, 3,2jiijijaaa111  111bbbiiikkkxski, ..., 101kkka1kkkakk11kkkkikikikaikaski, ..., 1, Sk, ..., 1kskkkkk, ... ,,, 2,11k1kkxx1m  111112123123212211313212111 ............ mtmmtmtmttmmmmbxaxabxaxaxabxaxaxaxatst կլինի համատեղելի Ավելին, եթե, ուրեմն, անորոշ է: Օրինակ 1. [4], ապա այն կլինի որոշակի, և համակարգը որոշակի է և ունի միայն մեկ լուծում. Օրինակ 2. [4] Համակարգը համատեղելի է և ունի անթիվ բազմաբնույթ լուծումներ: Օրինակ 3. [4] Համակարգն անհամատեղելի է: Գաուսյան մեթոդը միավորի բաժանման սխեմայի համակարգին համապատասխան մատրիցի LU վերլուծության դեպքում: Այժմ մենք կանդրադառնանք Գաուսիմեթ մեթոդին ավելի ընդհանուր տեսանկյունից, ինչը թույլ կտա ոչ միայն ավելի խորը ընկալել մեթոդը, այլև ստեղծել բարձր արդյունավետ մեխանիկական ալգորիթմներ, ինչպես նաև ուսումնասիրել այլ ճշգրիտ մեթոդներ [5, 6]: Ենթադրենք գծային հավասարումների տվյալ համակարգ, որը մատրիցային հավասարման միջոցով կունենա հետևյալ տեսքը. 010122001518300561003421 variable փոփոխականի նկատմամբ  0000000000000561003421  50560342 4324321xxxxxxx 6560334 ~ 423421xxxxxx 272543 ~ 113214xxxxxxx43212523223124321432143214321xxxxxxxxxxxxxxxx  3143112121152322311112 ~ 234220713301977011112 ~ ~ 100191000052200001977011112 1019105220197712 444324321xxxxxxxxxxxmm, որտեղ: (4) Ինչպես տեսանք, Գաուսյան մեթոդի առաջին ուղիղ քայլի հաշվարկման արդյունքում մատրիցայի տեսքով գրված (4) գծային հավասարումների համակարգը կրճատվում է հետևյալ ձևով, որտեղ: (5) Մյուս կողմից, ներմուծեք հետևյալ մատրիցը: (6) Հեշտ է ստուգել, ​​որ մատրիցի հավասարումները ճշմարիտ են, այսինքն ՝ հավասարումների համակարգի վերափոխումը (5) արտաքին տեսքով համարժեք է մատրիցայի աջից ձախ մասերին համապատասխան մատրիցների բազմապատկմանը , Նախավերջին քայլում ստացված գծային հավասարումների համակարգը կատարվում է գծային Գաուսյան մեթոդի ուղիղ քայլի ուղիղ հաշվարկների կատարման արդյունքում: (7) bAxmmmmmmaaaaaaaaA212222111211 ......... xxmxxxxx .. .321 mbbbbb ... 32111bxA: 11312131331321212312211312111 ... 0 ...... 0 ... 0 ... mmmmmmmaaaaaaaaaaaAA  1131211 ... mbbbbb1 ... 00 .. .0 ... 100 ... 010 ... 001113121mM bMbAMA1111, 1M1m11mmbxA 31232331213212213121111 ... 000 ...... 00 ... 0 ... mmmmmmmaaaaaaaaaA 31231211 ... mmmbbbbb Մյուս կողմից, եկեք ներկայացնենք հետևյալ մատրիցան: Այստեղ նույնպես կան իրական մատրիցային հավասարումներ, այսինքն ՝ նախավերջին քայլից ստացված գծային հավասարումների համակարգի վերափոխում (7) Մասերի տեսքին համապատասխան մատրիցների բազմապատկումը հավասար է աջի մատրիցին ներդրված համակարգը: Այսպիսով, մենք կարող ենք ապացուցել, որ մատրիցայի բազմապատկմամբ մենք կարող ենք ապացուցել, որ դա այդպես է: Դա հեշտ է ստանալ: մատրիցներով մատրիցը ստացվում է հաջորդաբար: Նմանապես, կարելի է ածանցյալից-: Մենք նշանակումները կկատարենք: Որոշելով մատրիցը ՝ կտեսնենք, որ այն ունի հետեւյալ տեսքը. , Այդ դեպքում մենք կստանանք: մատրիցա Սա ստորին եռանկյուն վերլուծության արդյունքում ստացված մատրիցի ներկայացումն է, այսինքն 1 ... 00001 ... 000. ..00 ... 01000 ... 0011,1mmmM211211, mmmmmmbMbAMA1mM1mAA121, ... ,, MmMMM AMMMAmm1211 ... bMMMbmm1211 ... AMMMAmm1211 ... 1111211 ... mmAMMMA 1 ... 00 ... 0 ... 100 ... 010 ... 0011131211mM: 1 ... 00 ... 0 ... 100 ... 0100 ... 00122312mM1 ... 00001: .. 000 ... 00 ... 01000 ... 0011,11mmmM1112111 ..., mmMMMLAUL 1 ...... 0 ... 10 ... 010 ... 001321231312mmmmLLUAALUA ից վերին եռանկյուն մատրիցների արտադրանքից: Գաուսյան մեթոդի ուղիղ քայլը, այսպիսով, կարելի է համարել որպես գծային հավասարումների համակարգի համաձայն վերլուծության հաշվարկման գործընթաց, որի առաջին փուլում որոշվում են մատրիցային գծի սյունակի տարրերը: մատրից Օրինակ 4. [5] որոշված ​​սիմետրիկ Համակարգը որոշակի է և ունի միայն մեկ լուծում. Գծային հավասարումների համակարգված վերլուծության մեթոդը (Հոլեցկումետի մեթոդ): Ենթադրենք, որ լուծում-հանրահաշվական հանրահաշվական հավասարումների համակարգ է պահանջվում (4): Խոլեցկի մեթոդը հաճախ օգտագործվում է այդ տպագրական համակարգերը լուծելու համար, որը կոչվում է քառակուսի արմատի մեթոդ [5, 6]: Մեթոդի հիմքում ընկած ալգորիթմը վերլուծության կառուցումն է, որի արդյունքում ստացվում է փոխադրված մատրիցը: Ստորին եռանկյուն մատրիցի վերլուծության մեջ մատրիցան արդեն նշվում է, որտեղ մատրիցն է LUALUkLkUk222625374258261043243214321321xxxxxxxxxxxxxxxxx  2222602115374215802610 ~ 505.00004.44.54.40034320802610 ~ ~ 05.04.44.54.4343282610 ~ 443432321xxxxxxxxx 100101 ~ 4321xxxx, 15.230016.13.00015.00001L, 5.00004.54.400432002610 U, 2,2,7,8b, 385.07112212bbb, 4.083.02113313 bbb , 2802114414bbb: 2,4.0,3,81b, 4.436.14.012231323bbb, 1133212241424bbb : 11,4.4,3,82b, 04.45.21123342434bbb. 0,4,4,3,83b) 0,1,0,1 (ALAALUTLLATLLL- ը պարտադիր չէ, որ հիմնական անկյունագծի վրա պարունակի միայն 1-ներ, ինչպես Գաուսի մեթոդով: Միայն պահանջվում է, որ մատրիցայի անկյունագծային տարրերը լինեն դրական: Եթե ​​վերլուծությունն արդեն ստացվել է, ապա (4) գծային հավասարումների համակարգի լուծումը հանգեցնում է հետևյալ համակարգերի հաջորդական լուծմանը եռանկյուն մատրիցներով: Նախ գտեք մատրիցայի տարրերը: Դա անելու համար մենք որոշում ենք մատրիցայի տարրերը և, համապատասխանաբար, հավասարեցնում դրանք հավասարեցումների համապատասխան համակարգին: Լուծելով մատրիցը Համակարգը լուծելով (11) մենք կգտնենք հետևյալը. Ստացված բանաձևերով որոշելով մատրիցայի տարրերը (12), մենք նախ կլուծենք (10) -ի առաջին համակարգը, ապա երկրորդը, որի արդյունքում մենք կստանա նախնական (4) գծային հավասարումների Liil- ը: ...... 0 ... 0 ... 021221211mmmmllllllLTLLA: , yxLbyLTLTLLAmmmmmmkikkkikikikkkkkkkiiiiialllmkiallklllalllmiallllallmiallal22221221122221222212122222212111111211 ..... ., ..., 1, ..., ......, ..., 4,3 ,,, ..., 3,2 ,,: ...... ,,, ..., 1, ..., ..., ... ,, ..., 4,3 ,,,, ..., 3,2 ,, 21, Քառակուսի արմատային համակարգ. Նշենք, որ անկյունագծային տարրերը որոշելու համար օգտագործվում է քառակուսի արմատների արդյունահանման գործողությունը: Այդ պատճառով մենք Խոլեցկի մեթոդ ենք անվանում համապատասխան արմատային արտահայտությունների դրականությունը մատրիցայի դրական որոշման արդյունք է: Խոլեցկի մեթոդը ունի մի շարք հետաքրքիր հատկություններ, որոնց շնորհիվ այն ավելի նախընտրելի է, քան Գաուսյան մեթոդը `դրականորեն որոշված ​​սիմետրիկ մատրիցով գծային հանրահաշվական հավասարումների համակարգերի լուծման դեպքում: մեթոդ Ապացուցված, օրինակ 5: [5] Գծային հավասարումների համակարգված վերլուծության թվային մեթոդներ: Ինչպես տեսանք, գծային հավասարումների համակարգված վերլուծության Գաուսյան ալգորիթմը կարող է ներկայացվել հետևյալ կերպ. PASCAL ծրագրավորման լեզվով ներկայացված ալգորիթմին համապատասխանող ծրագիրը կունենա հետևյալ ձևը ՝ Var n, i, j, k: ամբողջ թիվ; tmp իրական; բ, x զանգված [1..100] իրական; ա զանգված (1..100,1..100) իրական; Համար i. = 1-ից n անել j- ի համար. = 1-ից n կարդում ենք (a [i, j]); Համար i. = 1-ից n կարդում ենք (b [i]); K- ի համար. = 1-ից n անել j- ի համար. = k + 1-ից n անել tmp: = a [j, k] / a [k, k]; Համար i. = k to n անել a [j, i]: = a [j, i] - tmp * a [k, i]; b [j] = b [j] -tmp * b [k]; K- ի համար. = n 1-ից մինչև tmp: = 0; J- ի համար. = k + 1-ից n անել tmp: = tmp + a [k, j] * x [j]; x [k] = (b [k] -tmp) / a [k, k]; Համար i. = 1-ից n անել գրավոր (x [i]: 0 5) environmentրագրի միջավայրում ներկայացված ծրագիրը, մենք կարող ենք լուծել քննարկված օրինակները 3-4 վայրկյանում, երբ անհայտների քանակը հավասար է հավասարումների թվին: մուտքագրելով Օրինակ 1: ,) 1 () 1 () (kkkkkjkkjaaa,) 1 () 1 () (kkkkkkkkabb,) () 1 () 1 () (kkjkikkijkijaaaa,) () 1 () 1 () (kkkikkikibaaba ;, 1,;, 1nkjink, nnnnabx, 1nijjijiixabx. 1,1ni Օրինակ 4: Օրինակ 5. Ինչպես տեսնում ենք, PASCAL ծրագրավորման լեզվով գրված ծրագրի արդյունքում պատասխանը համընկնում է ուղղակի մեթոդով լուծված արդյունքի հետ: Այնուամենայնիվ, նշենք, որ գրավոր ծրագիրը թույլ չի տալիս լուծելի գծային հավասարումների համակարգեր, որոնց անհայտների քանակը համընկնում է հավասարումների քանակի հետ: Նշված գործի ալգորիթմի ստացումը և ծրագրի ձևավորումը կապված են բավականին մեծ դժվարությունների հետ և կարող են լուծվել համապատասխան ոլորտի մասնագետների `ծրագրավորողների կողմից լուրջ աշխատանքի դեպքում: Այնուամենայնիվ, վերջին տարիներին համապատասխան մասնագետների կողմից մշակվել են համակարգչային մաթեմատիկայի հավաքածուներ, որոնք հզոր գործիք են տարբեր մաթեմատիկական խնդիրների գծային հավասարումների համակարգերի լուծման համար [15-18]: Նման փաթեթներն են MAPLE, MATHEMATICA, MATLAB, MACSYMA և այլ համակարգչային փաթեթներ, որոնք թույլ են տալիս լուծել առանց խորանալու ծրագրավորման նրբությունների մեջ: Մենք կօգտագործենք Mathematica փաթեթը: Տարբեր բնույթի մաթեմատիկական խնդիրների լուծումը հանգեցնում է տարբեր լուծումների արմատների կամ հավասարումների որոշման համակարգերի լուծմանը [15-18]: Այդ նպատակով փաթեթը տրամադրում է բավականին արդյունավետ միջոցներ, որոնցից այս դեպքում կարող ենք նշել լուծել, նվազեցնել, վերացնել մաթեմատիկական խնդիրները `օպերատորներ: Օգտագործելով նշված օպերատորները, եկեք լուծենք համեմատական ​​վերլուծության նպատակով ուղղակի մեթոդներով լուծված գծային հավասարումների համակարգերը: Օրինակ 1. Օրինակ 2. Օրինակ 3. Օրինակ 4. Օրինակ 5. Ինչպես տեսնում ենք, երկու օպերատորների կողմից օգտագործված բոլոր օրինակների դեպքում էլ պատասխանը ստացվում է ակնթարթորեն `Լուծված արդյունքի հետ: Լիովին համընկնում է ուղիղ մեթոդով գծային հավասարումների համակարգերի լուծման արդյունքների համեմատական ​​վերլուծությանը: Ներկայացնենք գծային հավասարումների համակարգերի լուծման ուղղակի և թվային մեթոդների կիրառման արդյունքում ստացված լուծումների համեմատական ​​վերլուծությունը (աղյուսակ 1): Վերլուծության արդյունքում կարող ենք արձանագրել, որ .1. Գծային հավասարումների համակարգերի լուծման ուղղակի և թվայնորեն ստացված արդյունքները համընկնում են մեթոդների հետ: օգտագործելով 2. Գծային հավասարումների համակարգերի վերլուծության համար թվային մեթոդների առաջնային առավելությունը ժամանակի խնայողությունն է `կիրառելով ուղիղ մեթոդներ: Իհարկե, PASCAL ծրագրավորման լեզվով գծային հավասարումների համակարգերը լուծելու համար անհրաժեշտ է նախօրոք գրել ծրագիրը, բայց ունենալով այն, ցանկացած համակարգ կարող է լուծվել 4-5 վայրկյանում, իհարկե, երբ անհայտների թիվը հավասար է հավասարումների թվին: Իսկ MATHEMATICA համակարգչային փաթեթի պարագայում հնարավոր է լուծել կամայական գծային հավասարումների համակարգ ՝ ուղղակի ներմուծելով համապատասխան օպերատոր: 3. PATCAL ծրագրավորման լեզվի նկատմամբ MATHEMATICA համակարգչային փաթեթի առավելությունն այն է, որ վերջինիս միջոցով հնարավոր է լուծել ցանկացած տեսակի գծային հավասարումների համակարգ, իսկ PASCAL ծրագրավորման լեզվի միջոցով հնարավոր էր լուծել միայն գծային հավասարումներ, երբ անհայտների թիվը հավասար էր հավասարումների թվին: ։

Հոդվածում ուսումնասիրված են գծային հավասարումների համակարգերի լուծման ուղիղ և թվային մեթոդները, ներկայացված են այդ մեթոդներով կոնկրետ գծային հավասարումների համակարգերի ստացված արդյունքների լուծումները համեմատական և վերլուծությունը։

ԽՈՐՀՐԴԱ-ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 1940-1941 թթ.1939 թ. չհարձակման պակտի ստորագրումից հետո ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի հարաբերություններն էականորեն բարելավվել էին։ Տերությունները համագործակցումէին հատկապես տնտեսության բնագավառում։ Մասնագետները տարբեր կերպ ենգնահատել խորհրդա-գերմանական նախապատերազմյան տնտեսական համագործակցությունը։ Որոշ պատմաբաններ անթույլատրելի են համարել պոտենցիալ թշնամու հետ համագործակցությունը։ Իգոր Պիխալովն իր «Մեծ կեղծված պատերազմ»գրքում նշում է, որ ապագա թշնամու հետ կոմերցիոն հարաբերություններ հաստատելը միանգամայն օրինաչափ երևույթ է։ Որպես օրինակ, նա նշում է, որ Առաջին աշխարհամարտի նախօրեին Գերմանիան էր հանդիսանում Ռուսական կայսրությանգլխավոր առևտրային գործընկերը այն դեպքում, երբ ընդգծված հակագերմանականուղղվավածություն ունեցող համաձայնագիրը Ֆրանսիայի հետ Ռուսաստանը կնքելէր դեռևս 1893 թ., իսկ Անգլիայի հետ՝ 1907 թ.։ Առևտրի ծավալները Ռուսաստանի ուԳերմանիայի միջև շարունակաբար աճում էին1։ Անդրադառնալով նախապատերազմյան տարիներին խորհրդա-գերմանականառևտրատնտեսական հարաբերություններին՝ հարկավոր է պատասխանել մի շատկարևոր հարցի` արդյոք այդ հարաբերությունները փոխշահավե՞տ էին։ Այստեղ հարկէ նշել, որ ԽՍՀՄ ժողովրդական տնտեսությունը նախահեղափոխական Ռուսաստանից գիտատեխնիկական հետամնացություն էր ժառանգել, և այդ իրավիճակից նա միայնակ դուրս գալ չէր կարող։ Երկիրը տնտեսական զարգացման համար ժամանակակից արդյունաբերական սարքավորումների կարիք ուներ։ 1931 թ. փետրվարի 4-ին Ի.Ստալինը, ելույթ ունենալով սոցիալիստական արդյունաբերության աշխատողներիհամամիութենական 1-ին համագումարում, նշեց. «Մենք հետ ենք մնացել առաջադեմերկրներից 50-100 տարի։ Այդ տարբերությունը մենք պետք է հաղթահարենք 10 տարում։ Կա'մ մենք կանենք դա, կա'մ մեզ կոչնչացնեն»։ Ի. Ստալինի այս բնորոշումն այնքան էլ հեռու չէր իրականությունից, ուստի ԽՍՀՄ-ը տնտեսության, հատկապես՝ արդյունաբերության բնագավառում համակարգային փոփոխությունների կարիք ուներ։ 1930-ական թթ. սկզբներին արդյունաբերական սարքավորումների ներմուծումը հասավ ռեկորդային չափերի, ընդ որում՝ ԽՍՀՄ հիմնական մատակարարները Գերմանիան և ԱՄՆ-ն Էին, ուստի խորհրդա-գերմանական առևտրատնտեսական համագործակցությունը հաստատվել էր դեռևս մինչև Ա. Հիտլերի իշխանության գալը։ ԱրդենԱ. Հիտլերի օրոք՝ 1935 թ. ապրիլին, երկու երկրների կառավարությունների միջևստորագրվեց համաձայնագիր՝ Գերմանիայից ԽՍՀՄ լրացուցիչ պատվերների մասին2։ 1939 թ. դրությամբ փոխշահավետ համագործակցության պահպանման և զարգացման համար առկա էին որոշակի նախադրյալներ. Գերմանիայում զգացվում էրհումքի պակաս, իսկ ԽՍՀՄ-ը ժամանակակից տեխնիկայի ու տեխնոլոգիաների կարիք ուներ։ Արևմտյան տերությունները՝ ի դեմս Անգլիայի և Ֆրանսիայի, մեղմ ասած,1 Տե՛ս Пыхалов И., Великая оболганная война, Москва, 2011։ 2 Տե՛ս Безыменский Л., Гитлер и Сталин перед схваткой, Москва, 2000։ այնքան էլ շահագրգռված չէին ԽՍՀՄ-ին օգնելու հարցում, ուստի ԽՍՀՄ-ը ձգտում էրխորացնել համագործակցությունը Գերմանիայի հետ։ 1939 թ. օգոստոսի 15-ինԽՍՀՄ-ում Գերմանիայի դեսպան Ֆ. Շուլենբուրգը ԽՍՀՄ արտգործժողկոմ Վ. Մոլոտովին փոխանցեց խորհրդա-գերմանական հարաբերությունների բարելավման վերաբերյալ Երրորդ Ռեյխի կառավարության առաջարկը։ Դեսպանի և ժողկոմի հաջորդհանդիպման ժամանակ՝ օգստոսի 17-ին, Վ. Մոլոտովն ընդգծեց, որ նախքան քաղաքական հարաբերությունների բարելավման վերաբերյալ բանակցություններ սկսելնանհրաժեշտ է լուծել առևտրատնտեսական խնդիրները։ Այս հանգամանքը շեշտվումէր նաև Ֆ. Շուլենբուրգին փոխանցված հուշագրում. «ԽՍՀՄ կառավարությունըգտնում է, որ ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի հարաբերությունների բարելավման առաջինքայլը կարող է լինել առևտրա-կրեդիտային համաձայնագրի կնքումը»։ Արդյունքում,օգոստոսի 19-ին ստորագրվեց խորհրդա-գերմանական կրեդիտային համաձայնագիր։ Նախկինում կնքված նմանատիպ փաստաթղթերի համեմատությամբ՝ այս համաձայնագիրն ավելի շահավետ էր ԽՍՀՄ-ի համար։ ԽՍՀՄ-ն ստանում էր 200 մլն մարկվարկ՝ 7 տարով, 4.5 % տոկոսադրույքով։ Հետագայում ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի միջևտնտեսական պայմանագրեր կնքվեցին 1940 թ. փետրվարի 11-ին և 1941 թ. հունվարի 10-ին։ Միաժամանակ կնքվեցին մի շարք լրացուցիչ համաձայնագրեր, որոնց շնորհիվ ընդլայնվեցին պետությունների առևտրաշրջանառության ծավալները1։ Հարկ էնշել, որ գերմանացիների ախորժակը ԽՍՀՄ-ից հումք ստանալու հարցում բավականին մեծ էր։ 1939 թ. հոկտեմբերի 8-ին գերմանական կառավարության կողմիցառևտրատնտեսական բանակցությունները վարելու հատուկ լիազորություն ունեցողԿարլ Ռիտտերը 1300 մլն մարկի չափով տարեկան գնումների պլան ներկայացրեց։ Արդեն հաջորդ օրը ԽՍՀՄ արտաքին առևտրի ժողկոմ Ա. Միկոյանի հետ զրույցումՌիտտերը հայտնեց ԽՍՀՄ-ից 1 մլրդ մարկի ապրանք ստանալու մասին Գերմանիայիցանկությունը։ Ա. Միկոյանը, սակայն, նշեց, որ ԽՍՀՄ-ը ցանկանում է որպես հիմքընդունել նախորդ տարիների մատակարարման առավելագույն ծավալները՝ 470 մլնմարկի չափով։ Չնայած գերմանացիների ջանքերին՝ 1940 թ. փետրվարի 11-ի պայմանագրով նախատեսվեց առաջիկա տարում իրականացնել 420-430 մլն մարկի մատակարարումներ, սակայն իրականացվեց միայն 400 մլն-ից մի փոքր ավելի։ Ինչպես նշվեց, Գերմանիայում հումքի սուր պակաս էր զգացվում։ Վերջինս, 1930ական թթ. կեսերին գնելով հսկայական ծավալներով հումք տարբեր երկրներից, փոխարենը նրանց էր վաճառում ապրանքներ, որոնք իրեն մեծ հաշվով անհրաժեշտչէին։ Օրինակ, Հարավսլավիան ստիպված էր գերմանացիներից գնել մեծ քանակությամբ ասպիրին, Ռումինիան՝ հազարավոր տպող մեքենաներ և այլն։ Նման մարտավարությունը, սակայն, ԽՍՀՄ-ի հետ հարաբերություններում Գերմանիան կիրառելչկարողացավ։ ԽՍՀՄ-ը պատրաստվում էր գնել միայն իր համար կենսական կարևորություն ունեցող ապրանքները։ 1939 թ. հունվարի 21-ին ընդունվեց ՀամԿ(բ)Կ քաղբյուրոյի No 68/182 որոշումը, որով հանձնարարվում էր Ա. Միկոյանին, Լ. և Մ. Կագանովիչներին, Սերգեևին, Վաննիկովին և Լվովին հունվարի 24-ին ներկայացնել բոլորանհրաժեշտ հաստոցների և այլ տիպի սարքավորումների ցանկը, որոնք կարող էինպատվիրվել գերմանական կրեդիտով։ 1939 թ. հոկտեմբերի 26-ից Գերմանիայում էրգտնվում ԽՍՀՄ 48 հոգանոց պատվիրակությունը՝ նավաշինության ժողկոմ Ն. Թևոսյանի գլխավորությամբ։ Պատվիրակության անդամների թվում էին ավիակոնստրուկտոր Ա. Յակովլևը, ռազմածովային գործի, տանկաշինության, հրետանու, քիմիականպաշտպանության, հաստոցաշինության առաջատար փորձագետներ։ Այցելելով բազմաթիվ գործարաններ` պատվիրակները ծանոթացան իրենց առավել հետաքրքրող1 Տե՛ս Безыменский Л.։ գործարանային սարքավորումներին, արտադրական գործընթացներին, տեխնոլոգիաներին1։ Կ. Ռիտտերի հետ զրույցում Ն. Թևոսյանն ընդգծեց, որ իրենց խնդիրն է՝Գերմանիայից ստանալ նորագույն զինատեսակների ու սարքավորումների օրինակներ։ Նա հավելեց, որ իրենք հին զենք չեն գնի, և պահանջեց իրենց ցույց տալ ռազմական արդյունաբերության նորագույն նվաճումները, այլապես իրենք մատակարարումներ չեն իրականացնի։ Հոկտեմբերի 29-ին Ա. Հիտլերը թույլատրեց պատվիրակությանանդամներին ծանոթացնել զորամասերում գտնվող զինտեխնիկային։ Նորագույն մոդելները, որ դեռևս գտնվում էին փորձարկման փուլում, ԽՍՀՄ պատվիրակներինցույց չտրվեցին։ Խորհրդային փորձագետները հասկացան, որ նորագույն մոդելներնիրենց ցույց չեն տրվում, և գերմանական կողմը հարկադրված էր ցուցադրել որոշ նորագույն մոդելներ։ Ի վերջո, կողմերը համաձայնության եկան։ Պատվիրվեցին արդյունաբերական եզակի սարքավորումներ։ Խորհրդային փորձագետները պատվիրեցիննորագույն հաստոցների հարյուրավոր օրինակներ։ Գերմանացիների վիճակագրական տվյալների համաձայն՝ 1940-1941 թթ. Գերմանիան ԽՍՀՄ-ին մատակարարել է6430 մետաղագործական հաստոցներ, որոնց ընդհանուր արժեքը կազմում էր 85,4մլն մարկ։ Համեմատության համար նշենք, որ 1939 թ. տարբեր երկրներից ԽՍՀՄ էիններմուծվել ընդամենը 3458 մետաղագործական հաստոցներ։ Գերմանական մատակարարումները նպաստեցին ԽՍՀՄ ռազմական արդյունաբերության զարգացմանն ուբանակի վերազինմանը։ Մոտորանավակների համար նախատեսված հզոր շարժիչները, ռազմանավերի էլեկտրական սարքավորումները, սուզանավերի համար նախատեսված հրանոթները, ջրակայուն բազմաթիվ սարքավորումները նպաստեցին ռազմածովային ուժերի զարգացմանը։ Ցամաքային զորքերի վերազինման համար կարևոր նշանակություն ունեցան զենիթային հրանոթները, T-III տանկերը, ինչպես նաևռադիոկապ հաստատելու համար նախատեսված սարքավորումները, քիմիականաղետից պաշտպանվելու հանդերձանքը և այլն։ Ինչ վերաբերում է ռազմաօդայինուժերին, ապա ձեռք բերվեցին Հեյնկել 100 (5 հատ) Յունկերս 88 (2 հատ), Դորնե 215(2 հատ), Բրյուկկեր Վ. Ի 131 և 133 (6 հատ), Ֆոկկե Վուլֆ 58 (3 հատ) և Մեսսերշմիտ109, 110 (յուրաքանչյուրից 5 հատ) մոդելների ինքնաթիռներ, ընդ որում` բոլոր ինքնաթիռների հետ տրվել էին պահեստային շարժիչներ ու պահեստամասեր։ Ինքնաթիռներն ուղարկվեցին փորձագիտական հաստատություններ՝ ուսումնասիրություններ կատարելու համար։ 1940 թ. որոշակի քայլեր կատարվեցին գերմանական տեխնիկական որոշ լուծումներ խորհրդային ավիացիոն արդյունաբերության մեջ ներդնելու ուղղությամբ։ Ինչ վերաբերում է Գերմանիային, ապա վերջինս հումքի կարիքուներ։ 1939-1941 թթ. ԽՍՀՄ-ից Գերմանիա արտահանվեց մեծ քանակով նավթամթերք, բամբակ, հացահատիկ, նիկել, ֆոսֆատներ, անտառանյութ և այլն։ Այսպիսով, խորհրդա-գերմանական տնտեսական համագործակցոթյունն այսշրջանում արդյունավետ էր և՛ Գերմանիայի, և՛ ԽՍՀՄ-ի համար։ Եթե առաջինը հզորարդյունաբերությունն ավելի զարգացնելու, արտադրության ծավալներն ավելացնելուև բանակի ու բնակչության պահանջարկը բարելավելու համար մեծածավալ հումքիկարիք էր զգում, ապա երկրորդը, չնայած հումքային պաշարներով հարուստ լինելուն,տնտեսության վերափոխման, արդյունաբերական արտադրության արդիականացման, նոր սարքավորումների ներդրման կարիք էր զգում, և այս փոխշահավետ համագործակցությունը միտված էր բավարարելու երկու կողմերի պահանջները։ Խորհրդա-գերմանական քաղաքական հարաբերությունները չհարձակման պակտի կնքումից հետո բավականին կայուն էին։ 1939 թ. հոկտեմբերի 31-ին Վ. Մոլոտովնիր արտասանած ճառում նշեց. «Գերմանիայի հետ մեր հարաբերությունները… արմա1 Տե՛ս Пыхалов И.։ տապես բարելավվել են… Չհարձակման պայմանագիրը մեզ պարտավորեցրեց չեզոքություն… Մենք հետևողականորեն վարեցինք այդ գիծը… Մեր զորքերը Լեհաստանի տերիտորիա մտան միայն այն բանից հետո, երբ լեհական պետությունը կազմալուծվեց։ Մենք, իհարկե, չէինք կարող չեզոք լինել այդ փաստերի նկատմամբ, որովհետև այդ իրադարձությունների հետևանքով մեր առջև ծառացան մեր պետությանանվտանգության պահպանման հետ կապված սուր հարցեր…»։ 1Վ. Մոլոտովը, փաստորեն, խորհրդային զորքերի մուտքը Լեհաստանի տարածքմեկնաբանեց որպես անվտանգության նկատառումներով ձեռնարկված անհրաժեշտքայլ։ Պատերազմից տասնամյակներ անց միայն պարզվեց, որ այդ քայլը պայմանավորված էր Գերմանիայի հետ չհարձակման պակտին զուգահեռ կնքված գաղտնի արձանագրությամբ խորհրդային կողմի ստանձնած պարտավորություններով։ 1940 թ.2-րդ կեսին խորհրդա-գերմանական հարաբերություններում որոշակի սառնություննկատվեց, որի պատճառներն էին Հունգարիային ու Ռումինիային գերմանացիներիկողմից զենքի մատակարարումը, գերմանական զորքերի մուտքը Ֆինլանդիա, ինչպես նաև Արևմուտքում գերմանացիների գլխապտույտ հաջողությունների պատճառով ԽՍՀՄ-ում առաջ եկած այն մտավախությունը, որ Գերմանիան հնարավոր է` հարձակվի ԽՍՀՄ-ի վրա։ 1940 թ. հոկտեմբերի 13-ին Ռիբենտրոպը նամակով դիմեցՍտալինին` հավաստիացնելով, որ Բեռլինը ձգտում է ԽՍՀՄ հետ հարաբերությունների հետագա բարելավմանը, և խնդրում, որ Մոլոտովը բանակցությունների համարժամանի Գերմանիա2։ Նոյեմբերի 10-ին Մոլոտովը հատուկ գնացքով Մոսկվայի Բելառուսյան կայարանից ուղևորվեց Գերմանիա։ Պատվիրակության կազմում էին սև մետալուրգիայի ժողկոմ Ի. Թևոսյանը, 5 փոխժողկոմներ՝ Վ. Դեկանոզովը, Վ. Մերկուլովը, Դ. Կրուտիկովը, Վ. Բալանդինը, Վ. Յակովլևը, արտգործժողկոմատի բաժիններիղեկավարներ և այլք, ընդհանուր առմամբ՝ 65 մարդ։ Խորհրդային պատվիրակությանհետ Գերմանիա են մեկնում դեսպան Շուլենբուրգը, նրա խորհրդական Գերհարդ ֆոնՎալտերը և գերմանական տնտեսական պատվիրակության ղեկավար Կարլ Շնուրրեն։ Գնացքը Բեռլին հասավ նոյեմբերի 12-ի առավոտյան, և անմիջապես սկսվեցինբանակցությունները։ 12.00-ին Մոլոտովին ու Դեկանոզովին ընդունեց Ռիբենտրոպը։ 15.00-ին կայացավ Հիտլերի հետ հանդիպումը։ Երեկոյան Կայզերհոֆ հյուրանոցումընթրիք մատուցվեց ի պատիվ հյուրի (առանց Հիտլերի մասնակցության)։ Նոյեմբերի13-ի առաջին կեսին, Մոլոտովը հանդիպեց Հիտլերի և Հեսսի հետ, իսկ 14.00-ին՝կրկին Հիտլերի հետ։ 19.00-ին Մոլոտովը պատասխան ընթրիք մատուցեց դեսպանատանը։ Ուշագրավ է, որ ընթրիքից հետո հայտարարված օդային տագնապի (անգլիական օդուժի ռմբակոծությունների) պատճառով Մոլոտովն ու Ռիբենտրոպը մինչև կեսգիշեր մնացին ապաստարանում, իսկ առավոտյան խորհրդային պատվիրակությունըլքեց Բեռլինը։ Ի՞նչ տվեցին այս հանդիպումները և ի՞նչ հարցեր քննարկվեցին։ Բանակցություններն ի սկզբանե դժվարին ընթացք ունեցան։ Հիտլերը փորձում էր ամենկերպ խորհրդային կողմին ներգրավել «Եռյակ պակտի» մեջ, իսկ Մոլոտովը մեծ ուշադրություն էր դարձնում առանձին հարցերի՝ Ֆինլանդիայից գերմանական զորքերիդուրսբերում, Բուլղարիայի հարց և այլն։ Բացի քաղաքական խնդիրներից, քննարկվեցին նաև տնտեսական համագործակցությանն ուղղված որոշ հարցեր, մասնավորապես` խորհրդային կողմը պահանջեց կատարել պայմանագրերով սահմանվածպարտավորությունները և ժամանակին իրականացնել մատակարարումները։ Ի պատասխան՝ Հիտլերը նշեց, որ իրենք Անգլիայի հետ այժմ պայքար են մղում ոչ թե կյանքի, այլ մահվան համար, ապա հավելեց, որ Գերմանիան կենտրոնացրել է իր ուժերը`1 Վերտ Ա., Ռուսաստանը 1941-1945 թվականների պատերազմում, Երևան, 1969, էջ 72։ անգլիացիների դեմ վերջնական հաղթանակի հասնելու համար։ Ըստ Բ. Սոլովյովի`Հիտլերի պնդումները իրականության հետ ոչ մի առանչություն չունեին, և գերմանացիներն իրենց ռեսուրսների առյուծի բաժինն ուղղել էին ԽՍՀՄ դեմ պատերազմի նախապատրաստությանը։ Բանակցությունների ժամանակ գերմանական կողմը փորձեցԽորհրդային Միությանը ներքաշել Անգլիայի դեմ պատերազմի մեջ1։ Մոլոտովը, սակայն, այս առաջարկին զգուշորեն պատասխանելով, նշում էր, որ Անգլիան դեռևս տանուլ չի տվել պատերազմը։ Ռմբապաստարանում գտնվելիս Մոլոտովի նյարդերը տեղի տվեցին, և նա դիմեց Ռիբենտրոպին հետևյալ խոսքերով. «Եթե դուք այդքան համոզված եք, որ Անգլիայի հետ հաշիվը մաքրված է, ապա մենք ինչո՞ւ ենք այժմ նստածայս ռմբապաստարանում»2։ Ի վերջո, բանակցությունները շոշափելի արդյունքի չհանգեցրին։ Պատվիրակության վերադարձից հետո ՀամԿ(բ)Կ Կենտկոմի քաղբյուրոյումքննարկվեցին բանակցությունների արդյունքները։ Նոյեմբերի 25-ին Մոլոտովը Շուլենբուրգին մի հուշագիր հղեց, որտեղ շարադրված էին այն պայմանները (գերմանական զորքերի դուրսբերում Ֆինլանդիայից, Բուլղարիայի հարց, Ճապոնիայի հրաժարում Սախալինի նկատմամբ հավակնությունից), որոնց բավարարման դեպքումԽՍՀՄ-ը պատրաստ էր քննարկել Եռյակ պակտին միանալու հնարավորությունը։ Այս հուշագրի վերաբերյալ տարբեր տեսակետներ կան։ Դրանցից մեկի համաձայն՝ այս փաստաթուղթն ի սկզբանե այնպես էր կազմված, որ Հիտլերն այն չընդուներ, և այդպիսով փակվեր նաև «Եռյակ պակտին» անդամակցելու հարցը։ «Եռյակպակտին» անդամակցումը կնշանավորեր արմատական փոփոխություն ԽՍՀՄ արտաքին քաղաքականության մեջ, հրաժարում պաշտոնական չեզոքությունից, ինչըլուրջ ռիսկերի հետ էր կապված։ Բ. Սոլովյովը, սակայն, պնդում է, որ Բեռլինյան բանակցություններն ի սկզբանե պլանավորվել էին Հիտլերի ու Ռիբենտրոպի կողմից՝«Եռյակ պակտի» հակախորհրդային ուղղվածությունը քողարկելու համար3։ Եթեհարցը դիտարկենք այս տեսանկյունից, ապա ստացվում է հակառակը՝ ԽՍՀՄ-ի կողմից առաջադրված պայմանները, անկախ բովանդակությունից, Գերմանիայի հավանությանը արժանանալ չէին կարող, և Գերմանիան այս հուշագրին որևէ կերպ չարձագանքեց։ Ավելին, դեկտեմբերի 18-ին Հիտլերը ստորագրեց ԽՍՀՄ-ի վրա հարձակման21 դիրեկտիվը, որը պատմության մեջ մտավ «Բարբարոսա պլան» անվամբ4։ 1941 թ. սկզբներին ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի հարաբերություններում լարվածությունն ավելի մեծացավ։ Հունվարի 30-ին խորհրդային թերթերը զետեղեցին Հիտլերիճառի մանրամասն շարադրանքը, որտեղ նա անգլիացիների նկատմամբ նոր հաղթանակներ էր կանխագուշակում և հայտարարում, որ ամերիկացիները, Անգլիային օգնելով, միայն զուր ժամանակ են վատնում։ Սակայն խորհրդային ժողովրդի համար անսպասելի էր այն, որ այդ ճառում ոչ մի հիշատակություն չկար Խորհրդային Միությանմասին։ Ավելին, ճառի վերջում կար մի փոքր, բայց չարագուշակ արտահայտություն.«Ես հաշվի եմ առել ամեն մի հնարավորություն, ինչպիսին կարելի է պատկերացնել»։ ԽՍՀՄ-ում սկսեցին ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել զինվորական և պրոֆեսիոնալպատրաստականությանը։ Կարմիր բանակի օրը` փետրվարի 23-ին, «Պրավդան»հրապարակեց բանակի գլխավոր շտաբի պետ Գ. Ժուկովի հոդվածը։ Վերջինս նշումէր, որ 1940 թ. զորքերի ուսուցման և դաստիարակության համակարգի վերակառուցման բեկումնային տարի է, սակայն, նաև հասկացնում էր, որ վերակառուցումը շարունակվում է, և վիճակը դեռևս հեռու է կատարելությունից։ Փետրվարի 25-ին Հիտլերըհանդես եկավ նոր ճառով, որտեղ կրկին հաղթանակներ էր կանխագուշակում Անգ2 Վերտ Ա., էջ 82։ 4 Տե՛ս Безыменский Л.։ լիայի նկատմամբ և բացարձակապես չէր խոսում ԽՍՀՄ-ի մասին։ Լուրջ վտանգ էրստեղծվել Բալկաններում։ Գերմանական զորքերն արդեն գարնան սկզբին կանգնածէին Հունգարիայում, Բուլղարիայում ու Ռումինիայում։ Մարտի 27-ին Հարավսլավիայում ապստամբություն տեղի ունեցավ։ Մի խումբ սպաներ՝ գեներալ Սիմվոլիչի գլխավորությամբ, հեղաշրջում կազմակերպեցին, որը տեղի ունեցավ վարչապետ Ցվետկովիչի կողմից Վիեննայում ստորագրված համաձայնագրից հետո, որով Հարավսլավիան դառնում էր «Եռյակ պակտի» անդամ։ ԽՍՀՄ-ը հարավսլավական նոր կառավարության հետ ապրիլի 5-ին Մոսկվայում բարեկամության ու չհարձակման պայմանագիր ստորագրեց, սակայն մեկ օր անց գերմանական զորքերը մտան Հարավսլավիա։ Անկասկած, Ստալինը և Մոլոտովը գիտակցում էին Գերմանիայի հարձակմանվտանգը, սակայն նրանք հույս ունեին, որ իրենց կհաջողվի օրհասական ժամը հետաձգել մինչև աշուն, երբ Գերմանիան հազիվ թե հարձակվեր՝ հաշվի առնելով ռուսական սաստիկ ձմեռը, իսկ մինչև 1942 թ. ԽՍՀՄ-ը նախապատրաստական աշխատանքներն ավարտելու ժամանակ կունենար1։ Սակայն, ինչպես պատմությունը ցույցտվեց, նրանց ակնկալիքները չարդարացան։ Այսպիսով, եթե չհարձակման պակտի ստորագրումից հետո խորհրդա-գերմանական հարաբերությունները էականորեն բարելավվել էին, ինչի վկայությունն են տնտեսական փոխշահավետ համագործակցությունն ու քաղաքական տարաձայնությունների բացակայությունը, ապա 1940 թ. կեսերից արդեն զգալ տվեցին լուրջ հակասությունները՝ կապված Գերմանիայի կողմից Ֆինլանդիայի ռազմակալման, Հունգարիային ու Ռումինիային զենք մատակարարելու և այլ հարցերի հետ։ Այս խնդիրներիպարզաբանման առումով բեռլինյան հանդիպումները շոշափելի արդյունքի չհանգեցրին։ Խորհրդային կողմի ներկայացրած հուշագիրը գերմանացիներն անպատասխանթողեցին, ինչն էլ հանգեցրեց առկա լարվածության մեծացմանը, ինչը 1941 թ., աստիճանաբար աճելով, վերաճեց պատերազմի։ Գոռ ՄսրիկյանԽՈՐՀՐԴԱ-ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 1940-1941 ԹԹ.Բանալի բառեր՝ Հայրենական մեծ պատերազմ, Գերմանիա, ԽՍՀՄ, խորհրդա-գերմանական հարաբերություններ։

Խորհրդա-գերմանական հարաբերությունները 1940-1941 թթ.՝ մինչև Հայրենական մեծ պատերազմի սկիզբը, վերջին տասնամյակներին դարձել են բազմաթիվ հետազոտողների ուսումնասիրության առարկան։ Առաջին հայացիքց կարող է տարօրինակ թվալ, որ Գերմանիայի և ԽՍՀՄ միջև նախապատերազմյան տարիներին հաստատվել էին սերտ հարաբերություններ, որոնք դրսևորվում էին և՛ քաղաքական, և՛ տնտեսական ասպարեզներում։ Քաղաքական համագործակցության մասին խոսելիս պետք է ընդգծել խորհրդա-գերմանական չհարձակման պայմանագիրը, որը կնքվել է 1939 թ. օգոստոսի 23-ին։ Հենց այս պայմանագրով ամրագրված չեզոքությունն էլ հիմք դարձավ երկու երկրների միջև առևտրատնտեսական հարաբերությունների ամրապնդման համար։ Աստիճանաբար, սակայն, խորհրդա-գերմանական հարաբերությունները սրվեցին ու վերաճեցին պատերազմի։

Կարեւորելով հարկերը՝ որպես պետության կարիքների համար հանրային ծախսերի իրականացման անհրաժեշտ միջոց, հարկային մարմիններին հաջողվել է նոր նշաձողեր սահմանանել պետական եկամուտների կատարման եւ գերակատարման, ինչպես նաեւ ստվերի կրճատման գործում։ ՀՀ Պետական եկամուտների կոմիտեն 2019 թվականին շարունակել է սկսած բարեփոխումները եւ գործնական քայլեր է կատարել ենթակառուցվածքների արդիականացման, հաշվետվողականության եւ թափանցիկության ապահովման ուղղությամբ։ Բյուջեի եկամուտների ապահովմանը զուգահեռ՝ ՊԵԿ-ը կարողացել է էականորեն բարելավել նաեւ հարկ վճարողների մատուցվող ծառայությունները՝ որակապես նոր մակարդակի բարձացնելով հարկային մարմին-հարկ վճարող գործընկերաին հարաբեությունները։ Այս վերջին 3 տարիներին բավականին լուրջ ձեռքբերումներ են արձանագրվել հարկային վարչարարական գործընթացների ավտոմատացման, էլեկտրոնային համակարգերի զարգացման եւ հարկ վճարողների սպասարկման ոլորտի բարելավման ուղղություններով։ Այսօր վստահորեն կարող ենք փաստել, որ տարածաշրջանում ունենք հարկային եւ մաքսային տեղեկատվության հավաքագրման, վարչարարության տեսանկյունից ավ296ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տոմատացված լավագույն համակարգերից մեկը, որի առանձնանահատկություններից է ավտոմատացված բիզնեսի գործընթացը եւ մարդկային գործոնի բացառումը։ Վարչարարության տեսանկյունից կարեւոր իրադարձություն է ՀՀ Կառավարության կողմից ՀՀ պետական եկամուտների զարգացման եւ վարչարարության 2020-2024թթ ռազմավարության ընդունումը, որով հաստատվել են կոմիտեի գործունեության առաջիկա 5 տարիների առաջնահերթությունները։ Ռազմավարության գաղափարը «Թվային ՊԵԿ» կոնցեպտի ներդրումն է տեխնոլոգիական լուծումների եւ կառավարման նոտարական մոդելների կիրառմամբ հարկային եւ մաքսային գործընթացներ արդյունավետության բարձացման, գործարար միջավայրի համար բարենպաստ պայմանների ձեւավորման, բարձրորակ եւ միջազգայնորեն մրցունակ ծառայությունների մատուցման, «անտեսանելի», բայց արդյունավետ հսկողության իրականացման եւ մարդկային գործոնի նվազեցման ապահովման նպատակով։ 2019 թվականին կատարված աշխատանքները հետեւյալն են. 1. ՊԵԿ հյուսիսային արտաքին տնտեսական գործունեության մասնակիցների սպասարկման կենտրոնի կառուցումը Գյումրիում, 2. Հարակային եւ մաքսային ոլորտներում միջազգային համագործակցության ընդլայնումը, մասնավորապես՝ միջազգային կառույցների հետ համագործակցության նոր մակարդակի ապահովումը, պետության համար կարեւոր փաստաթղթերի ստորագրումը, 3. Ստվերային շրջանառությունների կրճատման ուղղությամբ տարվող աշխատանքները։ 4. Կոռուպցիայի մինիմալիզացումը եւ աշխատակիցների վերապատրաստումը։ Ինչպես գիտենք, հաշվետու տարիների հարկային եկամուտների փոփոխությունները նախորդ տարիների նկատմամբ պայմանավորված են մի շարք հանգամանքներով եւ որպեսզի իմանանք թե որքան է դրա մեջ Հարկային վարչարարության դերը, պետք է կատարենք խորը գործոնային վերլուծություն։ Այսպիսով, 2019 թ հարկային եկամուտները եւ պետական տուրքերը կազմել են 1464,3 մլրդ դրամ, որը 206,2 մլրդ դրամով կամ 16,4% ավել է նախորդ տարվա նույն ցուցանիշից։ Իսկ հարկային եկամուտներն ըստ առանձին հարկատեսակների ներկայացված է ստորեւ բերված գծապատկերի տեսքով։ 297ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԱԱՀ Ակցիզային հարկ Շահութահարկ Մաքսատուրք Շրջ.հարկ Եկամտային հարկ Արտոնագրային հարկ Բնապահպանական եւ բնօգտ. Վճ. Սոցիալական վճար Գծապատկեր 2.3.1. 2019 թվականի հարկային եկամուտներն ըստ առանձին եկամտատեսակների 2017-2019 թվականների հարկային եկամուտները կազմել են համապատասխանաբար՝ 1158, 1258.1 եւ 1464.3 մլրդ դրամ, ինչը նշանակում է, որ 2019 թվականի հարկային եկամուտները 2017 թվականի համեմատ աճել են 306.3 մլրդ դրամով։ 2018 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ հարկ վճարողների հանդեպ ունեցած պարտքը կազմել է 275.7 մլրդ դրամ, որից՝ 132.7 մլրդ դրամը նախորդ ժամանակաշրջաններում հավաքագրված կանխավճարների գծով գերավճարն է, իսկ 143 մլրդ դրամը՝ ԱԱՀ-ի գծով դեբետային գերավճարների գծով պարտքը։ 2020 թվականի հունվարի մեկի դրությամբ հարկ վճարողների հանդեպ ունեցած պարտքը կազմում է 76.6 մլրդ դրամ, ինչը նշանակում է, որ 2018 թվականի հուվարի 1-ի դրությամբ առկա պարտքը նվազել է 199.1 մլրդ դրամով։ Ակներեւ է, որ հարկ վճարողների հանդեպ ոնեցած պարտքը մարվել է հայտարարագրված հարկային եկամուտներ ի հաշվին։ Վերոգրյալից հետեւում է, որ 2018 եւ 2019 թվականներին հարկային եկամուտները ավելացել են 505.4 մլրդ դրամով, որոնց մի մասը ուղղվել 298ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ է հարկ վճարողների պարտքի մարմանը 199.1 մլրդ դրամի չափով, իսկ մյուս մասն ավելացրել է պետական բյուջեի փաստացի հոսքերը 306.3 մլրդ դրամով։ Աղյուսակ 2.3.1. 2017-2019թթ հարկային եկամուտներ եւ պետական տուրքեր, հարկային եկամուտների ու պետական տուրքերի եւ ՀՆԱ-ի հավելաճի տեմպը (մլրդ ՀՀ դրամ) Ցուցանիշ Հարկայի եկամուտներ եւ պետական տուրքեր Հարկային եկամուտներ եւ պետական տուրքերի հավելաճի տեմպ ՀՆԱ (շուկայական գներով) ՀՆԱ-ի իրական աճ Անվանական ՀՆԱ-ի հավելաճի տեմպ Հարկային եկամուտներ եւ պետական տուրքեր/ՀՆԱ Չափման միավոր 2017 2018 2019 մլրդ 1158 1258,1 1464,3 մլրդ 2019 թվականի անվանական ՀՆԱ-ն կազմել է 6551.8 մլրդ դրամ, իսկ անվանական ՀՆԱ-ի աճը՝ 546.7 մլրդ դրամ կամ 9.1%, ինչը 106.1 մլրդ դրամով կամ 1.2 տոկոսային կետով ավելին է քան նախորդ տարվա ցուցանիշը։ 2019 թվականի ՀՆԱ-ի 7.6%, որը 2018 թվականի համեմատ աճել է 2.4 տոկոսային կետով։ 2019 թվականի հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցության ցուցանիշը կազմել 22.35%, ինչը նախորդ տարվա փաստացի ցուցանիշից ավել է 1.4 տոկոսային կետով (20.95%)։ Եթե այս ցուցանիշի հաշվարկման համար հաշվի առնենք 20182019թթ հարկ վճարողներին վերադարձրած ԱԱՀ-ի եւ եկամտային հարկի գումարները, որոնք համապատասխանաբար՝ 95.7 եւ 171.1 մլրդ դրամ, ապա համադրելի հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցության ցուցանիշը 2019 թվականին կկազմի 24.96%, ինչը նախորդ տարվա փաստացի ցուցանիշից ավել է 2.42 տոկոսային կետով (22.54%)։ 2.42 տոկոսային կետը կազմում է 158.6 մլրդ դրամ, ինչը այլ հավասար պայմանների 299ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պարագայում ապահովել է հարկունակ ոլորտների ստվերի կրճատման հաշվին։ Հարկային եկամուտների եւ պետական տուրքերի հավելաճի տեմպ ՀՆԱ-ի հավելաճի տեմպ Գծապատկեր 2.3.2. 2017-2019թթ հարկային եկամուտների եւ պետական տուրքերի հավելաճի տեմպը, անվանական ՀՆԱ հավելաճի տեպը, հարկային եկամուտները պետական տուրքեր/ՀՆԱ ցուցանիշը։ 1 2017-2019թթ ՀՀ պետական բյուջեով նախատեսվել էր ապահովել համապատասխանաբար 1135, 1248.5 եւ 1401.9 մլրդ դրամ հարկային եկամուտներ եւ պետական տուրքեր, սակայն դրանք գերակատարվել են համապատասխանաբար՝ 1158, 1258.1 եւ 1464.3 մլրդ դրամի չափով, ի հաշիվ ԱԱՀ-ի, եկամտային հարկի, ակցիզային հարկի եւ շահութահարկի գումարների ավելացմամբ։ Գծապատկերը կազմվել է հեղինակի կողմից ՀՀ Ազգային Վիճակագրական Կոմիտեի հրապարակած տվյալների հիման վրա 300ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԱԱՀ Ակցիզային հարկ Շահութահարկ Եկամտային հարկ Շրջ.հարկ Բնապահպանական հարկ եւ բնօգտագործման վճար Մաքսատուրք Պետական տուրք Այլ հարկային եկամուտներ Հարկերի անցումային գերավճար Գծապատկեր 2.3.4. 2017-2019 թթ. հարկային եկամուտներն ըստ առանձին հարկատեսակների 2 Պետության հարկային եւ մաքսային համակարգի արդյունավետ լինելու հանգամանքն ուղղակիորեն կախված է պետության կողմից հարկային եւ մաքսային վարչարարության արդյունավետ մեթոդների եւ մոտեցումների կիրառման կայուն մեխանիզմների առկայությունից։ Հարկային եւ մաքսային վարչարարությունը որեւէ երկրի գործող հարկային եւ մաքսային համակարգում օրենսդրության շրջանակներում հարկային եւ մաքսային մարմինների որոշակի գործառույթների համախումբն է, որոնք ուղղված են հարկ վճարողներ հաշվառմանն ու սպասարկմանը, հարկային եւ մաքսային օրենսդրության եւ հարկային եւ մաքսային հարաբերությունները կարգավորող այլ իրավական ակտերի պահանջների կատարման նկատմամբ օրենքով սահմանված կարգով հսկողության իրականացմանը, այդ պահանջների խախտումների կանխմանը Գծապատկերը կազմվել է հեղինակի կողմից ՀՀ Ազգային Վիճակագրական Կոմիտեի հրապարակած տվյալների հիման վրա 301ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ եւ (կամ) բացահայտմանն ու օրենքով սահմանված կարգով եւ չափերով պատասխանատվության միջոցների կիրառմանը, առաջացած հարկային եւ մաքսային վճարների վճարման պարտավորությունների գանձման ուղղությամբ անհրաժեշտ միջոցառումների իրականացմանը եւ այլն։ Հարկային եւ մաքսային վարչարարության իրականացումն այնքանով է արդյունավետ, որքանով որ ՊԵԿ-ին հատկացված, հնարավորինս քիչ միջոցներով ապահովվում է հարկային եւ մաքսային օրենսդրության պահանջների պահպանումն ու պետական բյուջեով նախատեսված հարկային եւ մաքսային եկամուտների հավաքագրումը (գանձումը), միաժամանակ «անտեսանելի» վարչարարության միջոցով նպաստելով հարկ վճարողների օրինապահության մակարդակի բարձրացմանը եւ վերջիններիս վարչարարական բեռի կրճատմանը։ Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը կարեւորում է պետական կառավարման համակարգի բարեփոխումները, որոնց հիմնական նպատակն է բարձրացնել պետական գործառույթների արդյունավետությունը եւ բարելավել պետության կողմից մատուցվող ծառայությունների որակը։ ՊԵԿ-ը շարունակաբար նախաձեռնում, մշակում եւ ներդնում է հարկային եւ մաքսային վարչարարության եւ ներդրված ընթացակարգերի օպտիմալացման ու արդյունավետության բարձրացման ապահովման համար էլեկտրոնային կառավարման համակարգեր։ Այսօր ներդրված եւ գործող տեխնոլոգիական լուծումներն ապացուցել են իրենց արդյունավետությունը եւ հնարավորություն են տալիս, հիմնվելով առկա ձեռքբերումների վրա, նախանշել հետագա զարգացման եւ էլեկտրոնային կառավարման համակարգերի ընդլայնման հեռանկարները։

ՀՀ պետական բյուջեի եկամուտների շուրջ 89-91%-ը կազմում են հարկերը, իսկ մնացած եկամտատեսակների տեսակարար կշիռները բավականին փոքր են։ Անհրաժեշտ է կատարել որոշակի քայլեր հատկապես այլ եկամուտների ավելացման ուղղությամբ։ Պետական բյուջեի հարկային եկամուտների հավաքագրման արդյունավետությունը բարձրացնելու խնդիր կա, որը պետք է լուծվի նախ եւ առաջ ստվերային տնտեսության նվազեցմամբ։ Այդ խնդիրը կարող է լուծվել դրույքաչափերի փոփոխությամբ։

Կոռուպցիան ուղեկցելով մարդկությանը դեռեւս շատ վաղ ժամանակներից ի վեր եղել է եւ ներկայումս շարունակում է մնալ պետության եւ հասարակության ուշադրության կենտրոնում որպես հասարակությանը հետապնդող խոշորագույն չարիք։ Այս խնդրի լուծման համար էական կարեւորություն ունի կոռուպցիայի առաջացման պատճառների բացահայտումը, որպեսզի վերջիններս բացահայտելով հնարավորինս չեզոքացվեն կոռուպցիոն վարքագիծ ծնող հանցածին տարրերը։ Վերջինս հանդիսանում է քրեաբանության (կրիմինալգիայի) ուսումնասիրության ոլորտը։ Այստեղ հարկ ենք համարում նշել, որ կոռուպցիային նպաստող տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական, օրենսդրական 81ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ գործոնները բավականաչափ խորությամբ ուսումնասիրվել են, սակայն քրեաբանական՝ կրիմինոգեն գործոնները, կարծես թե, հետին պլան են մղվել, դրանց կարեւոր դեր չի տրվել կոռուպցիայի դեմ պայքարն իրականացնելիս։ Ավելի շատ մշակվել են իրավական տարբեր մեխանիզմներ, իրականացվել են տնտեսական բարեփոխումներ եւ այլ, որը եւս կարեւոր է, բայց երբեւէ կարեւորություն չի տրվել հենց անձի (գիտակցության/ենթագիտակցության) հետ աշխատանքներ տանելու գործընթացին՝ անձի կոռուպցիոն վարքագծի դրդապատճառների խորությամբ ուսումնասիրությանը եւ վարքագծի շտկմանը։ Մինչդեռ կարծում ենք, որ կոռուպցիոն վարքագծի մոտիվացիոն առանձնահատկությունների, այդ վարքագծի հոգեբանական, սուբյեկտիվ գործոնների բացահայտումը կարող է նպաստել կոռուպցիոն վարքագծի պատճառական համալիրի ավելի խոր ըմբռնմանը եւ կանխարգելիչ միջոցառումների արդյունավետությանը։ Այսպես, ելնելով վերոգրյալից փորձենք քրեաբանության տեսանկյունից վեր հանել կրիմինալոգիական, հոգեբանական պատճառներից մի քանիսը։ Մասնավորպես սույն հոդվածի շրջանակներում փորձենք հասկանալ՝ հանրության գիտակցության/ենթագիտակցության վրա կոռուպցիոն վարքագիծ ուսուցանող ինչ ազդակներ են առկա, որոնք ներկայացվում են հասարակությանը ստեղծագործությունների (մուլտֆիլմ, ֆիլմ, համակարգչային խաղ, հեքիաթ եւ այլն ) միջոցով։ Այսպես, մեզ շրջապատող աշխարհում մի շարք արտաքին ազդակներ հանրության գիտակցությունում հանցավոր/կոռուպցիոն վարքագիծ կարող են սերմանել։ Դրանք գիտակցության վրա ազդեցության այն միջոցներն են, որոնք ծրագրավորում եւ ղեկավարում են անձի վարքը։ Վերջիններս կարող են իրականացվել համապատասխան հանցածին տարրեր ունեցող ֆիլմերի, մուլտֆիլմերի, համակարգչային խաղերի, հեքիաթների միջոցով։ Նման ազդեցության միջոցներն առավել վտանգավոր են դառնում, երբ թիրախավորում են երեխաներին։ Երեխաները, լինելով առավել խոցելի սոցիալական խումբ, հեշտորեն կարող են ենթարկվել այդ հանցածին ազդակների, որոնք ակամայից կթելադրեն իրենց գաղափարները՝ արմատավորվելով ինչպես անգիտակցականի, ենթագիտակցության, այնպես էլ գիտակցության մեջ։ Երեխաների մասով այդ ազդակները շատ անգամ գործում են մուլտֆիլմերերի միջոցով։ Մուլտֆիլմերը 82ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ոչ միայն հեքիաթների աշխարհ են, երեւակայություն կամ հորինվածք, այլ շատ ավելի քան լուրջ են վերջիններիցս, իրենք այն մշակութային արխետիպերն են, որոնք հիմանավորվում են գիտակցության մեջ ամենավաղ մանկության ժամանակ [1, с 163]։ Ալբերտ Բանդուրայի սոցիալական ուսուցման գիտական տեսության համաձայն՝ երեխաները համարում են նորմալ այն ինչ տեսնում են, ուստի եթե երեխան տեսնում է, օրինակ, բռնություն, ապա ոչ ոք չի կարողանա բացատրել իրեն, որ դա վատ է, նա կկրկնօրինակի այդ գործողությունները, անգամ չզգալով ոչ մի զգացմունք իր ‹‹զոհի›› հանդեպ[2]։ Ուստի մուլտֆիլմերի միջոցով երեխաների մոտ կարող է նաեւ սերմանվել կոռուպցիոն կամ հակակոռուպցիոն վարքագիծ։ Մասնավորապես նշենք, որ հակակոռուպցիոն վարքագիծ ձեւավորելու գործում մեծ է խորհրդային մուլտֆիլմերի դերը։ Օրինակ՝ Վիննի Թուխը, երբ չափից շատ համտեսեց մեղր չկարողացավ դուրս գալ դռնից, իսկ ‹‹Ոսկե այծյամը›› մուլտֆիլմում երկրի ղեկավարի վերջը բարի չէր, քանի որ նա այնքան էր սիրում հարստություն, որ ի վերջո իր անկշտությունից խեղդվեց, հիշատակենք նաեւ հին հայկական մուլտֆիլմերից ‹‹Ոսկե պայտը››, ‹‹Հայելու հեքիաթը››, որտեղ կա դրվագ, երբ կաշառակերը իրեն պատահական տեսնում է հայելու մեջ եւ այլն։ Նմանատիպ մուլտֆիլմերը երեխաների մոտ արմատավորում են հակակոռուպցիոն ոգի, քանի որ վերջինիս համար շատ կարեւոր է նաեւ երեխայի մոտ հարստության հանդեպ չափի եւ բավարարվածության զգացողություն ձեւավորել։ Ներկայումս որոշ մուլտֆիմներ հակառակ ուսուցողական ծրագրեր են պարունակում։ Օրինակ՝ ‹‹Մաշան եւ արջը›› մուլտֆիլմի մի հատվածում Մաշան գնում է այն արջի մոտ, ով ավելի ուժեղ է, նվիրում է իրեն կոնֆետներ եւ ծաղիկներ, այսպես ասած ‹‹կաշառվում է››։ Միգուցե այլ իմաստ է ընկած մուլտֆիլմում, սակայն երեխաների համար այդ մուլտֆիլմը դիտելու տարիքում դժվար կլինի ընկալել խորությամբ իրական իմաստը։ Իրենք ընկալում են առավել մակերեսային եւ հեշտ ընկալվող տեղեկությունը։ Ի դեպ՝ այս մուլտֆիլմը ճանաչվել է ամենավնաս հասցնող նկարահանված պատմությունը երեխաների համար։ Այսպիսի անսպասելի եզրակացություն են հայտնել ռուս հոգեբանները՝ կազմելով յուրահատուկ վարկանիշ հայրենական եւ արտասահմանյան անիմացիաների[3]։ 83ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Մուլտֆիլմերից չառանձնացնենք նաեւ համակարգչային խաղերը, որոնցից հեռու չեն նաեւ չափահաս անձինք։ Ներկայիս իրականությունը լի է այնպիսի վիրտուալ խաղերով, որոնք ուսուցանում են կոռուպցիոն, հանցավոր վարքագիծ։ Դրանցից շատերը գործում են հետեւյալ ծրագրով՝ որքան շատ խաղացողը սպանի, վնասի, պայթեցնի վիրտուալ մարդկանց (լինեն դրանք մարդկային կերպարով, թե այլ վիրտուալ կերպարի), այնքան էլ ավելի հզոր կդառնա տվյալ անձի կերպարը, քանի որ այդ ամենի հաշվին նա կհզորանա։ Նման խաղեր խաղացող անձը վիրտուալ աշխարհում հիանալի կոռուպցիոներ է, քանզի որքան շատ է պայթեցնում, վնասում մարդկանց, այնքան շատ է հարստանում՝ ստանալով վիրտուալ գումար, կամ միավորներ։ Առավել դաժան է, երբ այդ ամենի արդյունքում ամբողջ համակարգչի էկրանը պատկերվում է արյամբ, որից ենթադրվում է, որ խաղացողը դրանից պետք է հաճույք ստանա։ Կարծում ենք, սա ոչ միայն կոռուպցիոն, այլ առհասարակ հանցավոր վարքագիծ ձեւավորելու արդյունավետ ծրագիր է։ Որպես վերջինիս փաստ, նշենք Նոր Զելանդիայի Քրիսթչարչ քաղաքի մզկիթներում 2019թ.-ի մարտի 15–ին տեղի ունեցած զինված հարձակումը, երբ ահաբեկիչը սպանում է 49 անձի եւ այդ ամենը նկարահանում է տեսախցիկով այնպես ինչպես մի շարք համակարգչային խաղերում (Counter-Strike,Warface, World war, Medal of honor եւ այլն)։ Այս մասով անգամ կարելի է ասել կոռուպցիոն վարքագիծը կարող է լինել չարիքի փոքրագույնը։ Այդպիսի խաղերը անձի մեջ արմատավորում են նմանատիպ խաղային ծրագրին համապատասխան վարքագիծ եւ անձն այն կարող է արդեն իրականացվել՝ իդենտիֆիկացման (նույնականացման) մեթոդով, քանզի, ինչպես նշվեց, գոյություն ունեն ազդակներ, որոնք գիտակցության կողմից չեն ընկալվում որպես այդպիսին, սակայն համապատասխան իրադրությունում կարող են ազդել անձի ենթագիտակցության վրա եւ ղեկավարել վարքը։ Արդյունքում անձը կարող է ցուցաբերել կոռուպցիոն կամ հանցավոր այլ վարքագիծ՝ չգիտակցելով, որ նույն վարքագիծն է կրկնում, որը սերտել է համակարգչային խաղի միջոցով։ Խոսելով մուլտֆիլմերի, համակարգչային խաղերի մասին՝ չմոռանանք նշել նաեւ ֆիլմերը։ Բոլորս միանշանակ հասկանում ենք, թե որքան կարեւոր է կոռուպցիայի դեմ պայքարում իրավապահ մարմինների 84ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ հետ համագործակցող, հանցագործության վերաբերյալ տեղեկատվություն հայտնող անձանց դերը։ Սակայն, եթե նման վարքագիծ ունեցող անձանց հասարակությունը վերաբերվում է բացասաբար, ապա կոռուպցիան կարող է աճել, քանզի կոռուպցիան դժվար բացահայտվող հանցագործություններից է, եւ եթե նման անձիք չլինեն, ապա մի շարք կոռուպցիոն հանցագործություններ չեն բացահայտվի։ Բացի դա կոռուպցիոներները կգործեն էլ ավելի անվախ՝ կարծելով, որ իրենց հանցավոր գործունեությունը չի բացահայտվի։ Այս կարեւորությունը ամրագրվել է նաեւ ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայում, որի 33 հոդվածը վերաբերում է տեղեկատվություն հայտնող անձանց պաշտպանությանը, համաձայն որի՝ յուրաքանչյուր մասնակից պետություն պետք է քննարկի իր ներքին իրավական համակարգի մեջ բոլոր անձանց որեւէ անարդարացի վերաբերմունքից պաշտպանության ապահովման համար պատշաճ միջոցներ ներառելու հնարավորությունը, ովքեր բարեխղճորեն եւ խելամիտ հիմքերով իրավասու մարմիններին հայտնում են այն իրավախախտումների հետ կապված փաստերի մասին, որոնք այդպիսին են ճանաչվել նշված կոնվենցիային համապատասխան[4]։ Ցավոք, երբեմն տեղեկատվություն ունեցող անձանց վերաբերյալ հասարակության մեջ ձեւավորվում են բացասական կարծրատիպեր (օրինակ՝ նման անձանց հաճախ անվանում են ‹‹գործ տվող›› եւ այլն), որոնց ձեւավորման եւ ամրապնդման գործում ներդրում ունեն նաեւ հեռուստատեսությամբ հեռարձակվող ֆիլմերը։ Օրինակ՝ ՀՀ-ում հեռարձակվող ‹‹Yere1›› հեռուստասերիալում ‹‹Լորիս››-ի կերպարը չէր ընկալվում, որպես դրական կերպար, քանի որ նա ոստիկանությանը հաղորդում տվող անձ էր համարվում, մինչդեռ, եթե կրկին հիշենք խորհրդային ֆիլմերից՝ ‹‹Հաջողության ջենթլմենները››, ապա կհասկանանք, որ իրավապահ մարմինների հետ համագործակցող, հանցագործության վերաբերյալ հաղորդում տվող անձիք այստեղ ներկայացվում են որպես դրական կերպարներ, ավելին՝ կարելի է ասել նաեւ ‹‹հերոսներ››։ Նմանատիպ ֆիլմերը մեծ ազդեցություն կարող են ունենալ տեղեկատվություն հայտնող անձանց ինստիտուտի ստեղծման եւ կայացման գործում։ Իվան Ահեղից հետո երկրորդը եւ վերջին պետական ղեկավարը, ով կարողացել է սանձահարել կոռուպցիան, Իոսիֆ Ստալինն էր։ 85ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Եվ այստեղ հարցն այն չէր, որ նա ‹‹ուղղակիորեն գնդակահարում էր›› կաշառակերներին։ Կոռուպցիան հաղթահարվել է հատուկ միջոցների համակարգով, որոնք վերաբերում էին բոլորին՝ առանց հաշվի առնելու հասարակական դիրքը եւ կապերը։ Պատասխանատվության էին ենթարկվում նաեւ կոռուպցիոներների ազգականներին, ովքեր իմացել էին կոռուպցիայի մասին, բայց ոչինչ չէին արել բացահայտման համար։ Ավելին՝ դատարանում էին հայտնվում բոլոր նրանք, ովքեր անգամ ականջի ծայրով լսել եւ լռել էին այն մասին, որ ինչ-որ մեկը վերցնում է կաշառք կամ զբաղվում է այլ հակաօրինական գործողությամբ։ Իհարկե հսկողության ամենաարդյունավետ միջոցն էին նման տեղեկատվությունները։ Վերջիններս կրում էին զանգվածային բնույթ, քանի որ հանցագործության մասին տեղեկություն ունենալու դեպքում լռելիս անձը ենթարկվում էր քրեական պատասխանատվության։ Ինչպես ցույց էին տալիս հետազոտությունները հենց հաղորդում տվող անձանց մեծ ցանցն է էական դեր խաղացել նրանում, որ կոռուպցիան երկրում հաղթահարվի։ Ղեկավարությունը այնպիսի մի իրավիճակ էր ստեղծել, որ նույնիսկ պատերն ունեին ականջներ եւ հանցագործության քողարկման հավանականությունը հասել էր գրեթե զրոյի[5]։ Կարծում ենք անհրաժեշտ է իրականացնել հակառակ քարոզը հենց նույն՝ ֆիլմերի, մուլտֆիլմերի, խաղերի, հասարակությանը ներկայացվող պատմությունների միջոցով՝ բարձրացնել տեղեկատվություն տվող անձանց դերը հասարակության աչքերում, եւ ոչ թե ներակայացնել նման անձանց որպես բացասական վարքագիծ ունեցողներ։ Նշենք նաեւ, որ հոգեբանական, կրիմինալոգիական ուսումնասիրությունները վկայում են, որ ուրիշի վարքագծի պարբերաբար դիտարկումը, հատկապես եթե այն հաջողություն է ապահովում, նույնիսկ ենթագիտակցական մակարդակում հեշտությամբ ձեւավորում է տեսածը կրկնելու ձգտում։ ՀՀ-ում 2011-2012 թթ. հոգեբանների խմբի կողմից իրականացված ուսումնասիրության համաձայն՝ հեռուստատեսությամբ երեկոյան ժամերին միայն մեկ սերիալի ընթացքում ցուցադրվել է 130ից ավելի բռնության տեսարան։ Ընդ որում, նման վարքագիծ դրսեւորած անձինք այդ սերիալներում գրեթե միշտ հաջողության են հասել ու խուսափել պատասխանատվությունից։ Սա ուղղակիորեն հակասում է «Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի մասին» ՀՀ օրենքի հոդված 22-ի պահանջներին, որի մաս 2-ի համաձայն՝ էրոտիկ բնույթի հեռուստա86ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ հաղորդումները, սարսափ ու ակնհայտ բռնություն պարունակող ֆիլմերը, ինչպես նաեւ անչափահասների առողջության, մտավոր եւ ֆիզիկական զարգացման, դաստիարակության վրա հնարավոր բացասական ազդեցություն ունեցող հաղորդումները, բացառությամբ բաժանորդային հեռարձակման, կարող են եթեր հեռարձակվել ժամը 24.00-ից 06.00 ընկած ժամանակահատվածում։ Ընդ որում, «Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի մասին» ՀՀ օրենքի հոդված 22-ի պահանջները վերաբերում են ոչ միայն բռնության, սարսափի, այլեւ «երեխայի մտավոր եւ ֆիզիկական զարգացման, դաստիարակության վրա հնարավոր բացասական ազդեցություն ունեցող հաղորդումների» տարածման արգելքին։ Այդ առումով առանձին վտանգ է ներկայացնում հեռուստատեսությամբ այնպիսի ֆիլմերի, սերիալների, հաղորդումների տարածումը, որոնք ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն «գողական աշխարհի ռոմանտիզմ» են տարածում։ Մասնավորապես, ֆիլմերում կամ սերիալներում հանցավոր աշխարհի ներկայացուցիչները հաճախ ներկայացվում են հաջողակ, խիզախ, ընկերասեր, արդար, յուրաքանչյուր հարց լուծելու ունակ, իսկ իրավապահ մարմինների ներկայացուցիչները՝ թույլ, կաշառվող, ստորաքարշ, քծնող մարդկանց կերպարով։ Սրա հետեւանքով հանցավոր աշխարհի ներկայացուցիչները երեխաների համար դառնում են իդեալներ, որոնց փորձում են նմանվել, իսկ իրավապահ մարմինների աշխատակիցների նկատմամբ հակակրանքն ավելի է խորանում [6,էջ 72]։ Եվ ոչ միայն հակակրանքը, այլ հեռուստադիտողը սկսում են չվստահել իրավապահ մարմիններին՝ հակառակը վստահում են այն անձանց, ովքեր կարողանում են անօրինական, կոռուպցիոն ճանապարհով իրենց խնդիրները լուծել։ Այս մասով« Սիցիլիայի մաֆիան քննարկելիս Դիեգո Գամբետան շեշտում է Իտալիայի պետության նկատմամբ վստահության համատարած բացակայության փաստը։ Մասնավոր գույքի գործարքների աճ տեղի ունեցավ այն ժամանակ« երբ պետությունը չուներ նման գործարքները կառավարելու հնարավորություն։ Պետությունը չկարողացավ ստեղծել վեճերը լուծելու եւ մասնավոր գույքի փոխանցումները կառավարելու հուսալի եղանակ։ Որպես պետության փոխարինող առաջացավ մաֆիան։ Գամբետան ‹‹վստահություն›› բառը գործածում է երկու իմաստով։ Առաջին՝ նա մատնանշում է պետության գործիմացու87ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թյան եւ պետության մեջ օրինականության պակասը։ Մարդիկ վստահություն չունեն« որ պետությունը վեճերը կլուծի արդար ու արդյունավետ կերպով« եւ այդ պատճառով այլընտրանք են փնտրում[7, էջ 117]։ Իրականում մուլտֆիլմերի, խաղերի, ֆիլմերի, հասարակությանը ներկայացվող պատմությունների ազդեցությունը չափազանց մեծ է, քան կարող ենք պատկերացնել։ Ներկայացնենք վերջինս հավաստող մի իրողություն։ Սան Դիեգոյում Կալիֆորնիայի համալսարանում աշխատում է սոցիոլոգ, ով գտնում է, որ ունի որոշ հարցրերի պատասխաններ։ Նրա անունն է Դեյվիդ Ֆիլլիպս։ Նա հղում է կատարում այսպես ասած Վերթերի ֆենոմենին։ Վերթերի ֆենոմենի պատմությունը ահաբեկող է եւ միժամանակ ինտրիգային։ Ավելի քան երկու հարյուրամյակ առաջ գերմանացի գրող Ի.Գյոթեն հրապարակել է սիրավեպ, որը կոչվում է ‹‹Երիտասարդ Վերթերի տառապանքները››։ Գիրքը, որի հերոսն է Վերտերը, ինքնասպանություն է գործում, ինչը մեծ ազդեցություն է թողնում ընթերցողի վրա։ Այդ սիրավեպը ոչ միայն Գյոթեին դարձրեց հայտնի, այլեւ առաջ բերեց ինքնասպանությունների մի ալիք։ Այդ ֆենոմենն այնքան հզոր էր, որ մի շարք երկրներում պետական մարմիններն արգելեցին սիրավեպը։ Ֆիլլիպսը հետազոտել է ԱՄՆ-ում 1947-1968թթ-ին կատարված ինքնասպանությունների վիճակագրական տվյալները եւ հայտնաբերեց, որ ամեն անգամ այն բանից հետո, երբ թերթերի առաջին էջում հրապարակվում է սիրավեպը դրան հաջորդող երկու ամիսների ընթացքում ինքնասպանությունները սովորական ժամանակներից միջին հաշվով ավելանում են 58 անգամ։ Յուրաքանչյուր անգամ 58 մարդ ավել էր զոհվում, ովքեր կարող էին շարունակել իրենց կյանքը։ [8, с 137] Մարդիկ նմանակում են այլ անձանց եւ տեսնում, թե ինչպես են նրանք լուծում իրենց առջեւ ծառացած խնդիրները՝ ինքնասպանությամբ, կոռուպցիոն, թե այլ ճանապարհներով։ Մարդկանց վրա չափազանց մեծ է ազդեցությունը ներկայացվող թե՛ պատմությունների, թե՛ ֆիլմերի, թե՛ մուլտֆիլմերի, թե՛ հասարակությանը ներկայացվող այլ նյութերի։ Գտնում ենք նաեւ, որ չափազանց կարեւոր է հաշվի առնել ոչ միայն երեխաներին ներկայացվող տեսանյութերի, մուլտֆիլմերի, հեքիաթների, պատմությունների որակը, այլ նաեւ կարեւորություն տալ այն հար88ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ցին, թե որ տարիքում այն պետք է ներկայացվի։ Օրինակ՝ գրեթե բոլոր հայերս կարդացել ենք Մեծն Հ. Թումանյանի ‹‹Սուտասանը››, որտեղ թագավորն իր երկրում հայտնում է. Ով էնպես սուտ ասի, որ ես ասեմ՝ սուտ է, իմ թագավորթյան կեսը կտամ նրան։ Եթե այն երեխային պատմեն վաղ տարիքում, ապա նա կարող է պատրաստ չլինել ճիշտ ընկալելու հեքիաթի էությունը։ Վաղ տարիքում երեխան չի հասկանա, որ սուտ խոսել ասելով նկատի է ունեցվում սրամտություն, այլ կհասկանա արարք, որի համար պարգեւատրվում են թագավորության մի մասով, ինչը կրկին կարող է ձեւավորել կոռուպցիոն վարքագիծ, քանի որ կոռուպցիոն վարքագիծ ունեցող անձին բնորոշ է ստելը, որի արդյունքում նա ‹‹պարգեւատրվում է››։ Ուստի այն պետք է ընթերցել երեխային առավել հասուն տարիքում՝ երբ նա ի վիճակի կլինի ընկալելու հեքիաթի իրական խորհուրդը, որը տվյալ դեպքում սրամտությունն է։ Հաշվի առնելով այս ամենը՝ կարծում ենք կոռուպցիայի դեմ պայքարի գործում անհրաժեշտ է պետության աջակցությունը, մասնավորապես առաջարկում ենք, որ պետությունը իրականացնի համապատասխան հակակոռուպցիոն փորձաքննություն, որի միջոցով համապատասխան մասնագետների կողմից կորոշվի հեռարձակվող ֆիլմերի, մուլտֆիլմերի հանցածին, կոռուպցիոն ազդեցությունը եւ դա բացահայտվելու դեպքում ստեղծագործությունը չի ներկայացվի հասարակությանը։ Բացի դա անհրաժեշտ է հասարակությանը պարբերաբար մատուցել հակակոռուպցիոն ուսուցմամբ լեցուն ծրագրեր, ֆիլմեր, մուլտֆիլմեր, հեքիաթներ, ինչպես հաճախ իրականացնում են որոշ երկրներում։ Օրինակ՝ ցուցադրվի տեսանյութ, որտեղ ոգելիչ խմիչք չարաշահած վարորդը կաշառում է ոստիկանին, որից հետո այդ վարորդը շարունակում է երթը եւ վրաերթի ենթարկում կաշառված ոստիկանի երեխային, ով տեղում մահանում է, կամ անձը սրտի կաթվածով տեղափոխվում է վիրահատարան եւ տեսնում, որ իրեն պետք է վիրահատի այն բժիշկը, ում նա կաշառքի դիմաց տվել է բժշկական գործունեություն ծավալելու լիցենզիա այն պայմաններում, երբ նա անգամ բժշկական տարրական գիտելիքների չէր տիրապետում եւ այլն։ Իրականում հասարակությունը ոչ միայն պետք է լսի, որ կոռուպցիան չարիք է, այլ պետք է տեսնի, ընկալի կոռուպցիայի բացասական հետեւանքները խորությամբ։ Իսկ ներկայիս իրականությունում, կարծես թե, բոլորը գի89ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տեն, որ կոռուպցիան բացասական երեւույթ է, բայց հաճախ չեն պատկերացնում, թե ինչով եւ ինչպիսի անդառնալի հետեւանքների այն կարող է հանգեցնել։ Իհարկե նմանատիպ թե՛ տեսաֆիլմերը, թե՛ ֆիլմերը, թե՛ մուլտֆիլմերը եւ թե՛ պատմվածքները նաեւ ուսուցողական գործիքներ են, ուստի պետք է ունենան մի նպատակ՝ ուսուցանել հասարակությանը օրինապահ եւ հակակոռուպցիոն վարքագիծ։ Վերջինիս համար առաջարկում ենք նաեւ մշակել կոռուպցիոն վարքագիծ ծնող պատճառների հնարավորինս չեզոքացմանն ուղղված, ինչպես նաեւ հակակոռուպցիոն դիմադրողականություն սերմանող դասընթացների ծրագիր՝ նախադպրոցական, դպրոցական տարիքի երեխաների, ուսանողների, ինչպես նաեւ պետական համակարգի աշխատակիցների համար եւ այն ուսուցանել՝ աշխատելով ոչ այնքան անձի գիտակցության, որքան ենթագիտակցության հետ։ Ուսուցման այդ կարեւոր բացը անհարժեշտ է լրացնել՝ հասարակությունում հակակոռուպցիոն ոգի ձեւավորելու համար։ Կարծում ենք, որ նման աշխատանքները կարող են որոշակի ազդեցություն ունենալ կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետության վրա։

Մի շարք արտաքին ազդակներ հասարակության գիտակցության մեջ կոռուպցիոն վարքագիծ կարող են սերմանել։ Դրանք գիտակցության վրա ազդեցության այն միջոցներն են, որոնք ծրագրավորում եւ ղեկավարում են անձի վարքը։ Այդ ամենը կարող է իրականացվել կոռուպցիոն ազդակներ ներառող ֆիլմերի, մուլտֆիլմերի, համակարգչային խաղերի միջոցով։ Արդյունքում անձը կարող է ցուցաբերել կոռուպցիոն վարքագիծ՝ չգիտակցելով, որ նույն վարքագիծն է կրկնում, որը սերտել է իրեն ներկայացվող ստեղծագործության միջոցով։ Այդ մասով, առաջարկում ենք, որ պետությունը իրականացնի համապատասխան հակակոռուպցիոն փորձաքննություն, որի միջոցով համապատասխան մասնագետների կողմից կորոշվի հեռարձակվող ֆիլմերի, մուլտֆիլմերի կոռուպցիոն ազդեցությունը եւ դա բացահայտվելու դեպքում ստեղծագործությունը չի ներկայացվի հասարակությանը։ Բացի դա անհրաժեշտ է հասարակությանը պարբերաբար մատուցել հակակոռուպցիոն ուսուցմամբ լեցուն ծրագրեր։

Երկսեռությունը կապված է սեռի բայի քերականական կարգի հետ, մասնավորապես սեռի փոփոխությունները տեղայնացված են բառաբանական միավորով, որը միավորում է տարբեր սեռերի գաղափարը ՝ առանց լրացուցիչ բառարան-քերականական փոփոխությունների [1, 672]: Երկսեռությունը, որպես սեռ բայի քերականական կարգի հատկանիշ, կամ հատուկ է հայկական բայական համակարգին պատմական զարգացման բոլոր ժամանակաշրջաններում, ամբողջությամբ չի ուսումնասիրվել և շարունակում է պահանջել խորը և ամբողջական քննություն գործնական-տեսական ընդհանրացումներով: Հետերեքսուալ բայերի քննությունը կարող է իրականացվել ըստ տարբեր սկզբունքների, որոնցից մեկը նախնական հիմքի կազմի ուսումնասիրությունն է: Ելակետը, ինչպես գիտենք, բառակազմական տեսանկյունից կարող է լինել պարզ բաղադրություն ՝ ներկայացնելով հայերենի բոլոր բառակազմական տեսակները: Մեր ուսումնասիրության նպատակն է տարանջատել հին հայերենի բայերը բառակազմական ածանցներով սկզբնատառերով `ստուգելու համար գրաբարի հատուկ քաշը մոտ 500 երկսեռ բայերից 1-ում (ճնշող մեծամասնությունում և կազմի մեջ պարզ), ինչպես նաև ցույց տալ այս կամ այն ​​ընդհանուր հայկական վերջածանի տարբերությունը: ենթաշրջաններում: Բնօրինակ օրինակներն ընտրելիս մենք օգտագործել ենք մեր ուսումնասիրած աղբյուրները, 5-7-րդ դարերի ստեղծագործությունների բարբառները, ինչպես նաև Նոր Հայկազյան բառարանի բառարանային հոդվածները: Մենք փորձեցինք խնդրո առարկա գրաբարյան բայերը խմբավորել դասական-հետ-դասական-նախ-միջին-շրջանների 2: Այս բաժանումը մենք վերապահումով ենք արել ՝ առաջին անգամ փորձելով որոշակի դասակարգմամբ ներկայացնել դասական Գրաբարի և հետևյալ շրջանների դասական բայերը: Նման մոտեցմամբ կարելի է պարզել, արդյոք հնարավո՞ր է հետերոսեքսուալիզմը ձևավորել կամ չեզոքացնել լեզվի պատմական զարգացման համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում, ինչպիսին է դասական-հետդասական ժամանակաշրջանը, թե ոչ: 1 Տե՛ս Հ. Zakաքյան, հին հայերեն երկսեռ բայեր: Timeամանակի քննություն, Գյումրի, 2015 թ. 2 Այս մոտեցումը, իհարկե, կարող է վիճարկվել, քանի որ Մխիթարյանների լեզվական բաժինը որոշ լեզվաբանների կողմից ընդունված չէ ՝ պնդելով, որ նման բաժանման համար բերված փաստարկները չեն քննվում [3, 28]: Այսպիսով, գրաբարի և բաղաձայնի բաղաձայն բայերում բաղաձայն բայերը բառակազմական (ոչ բառային) ածանցներով կազմում են որոշակի թիվ: Ապացուցված է, որ ածանցները հիմնականում հայտնվում են լեզվի նշանակման շրջանում `անկախ բառերից, վերջինիս« մաշվածության »արդյունքում: Լեզվի նշանակման շրջանում հայտնված ածանցները գրավոր լեզվում դառնում են ավելի ամուր և կայուն: Այդ պատճառով գրավոր լեզվով ստեղծվում են համեմատաբար փոքր թվով ածանցներ [2, 177]: Հին հայերեն ածանցների մեծ մասն առաջացել է նախահայկական շրջանում: Այդ ածանցների շարքում են `-ավոր, -ատ, -աց, -ական, -գին, -յան, -i, -urd, vet, -ot, -ak, -ayn, -aran, -ord, -ich և այլն: Նման ածանցներով բայերը կազմավորվում են հին հայերենում, որոնցում կազմվում են մի շարք կրկնակի բայեր `համատեղելով nb և ch համապատասխան նշանակությունները: Վերջինս, ինչպես ցույց է տալիս ուսումնասիրությունը, դասական գրերով գրված աղբյուրներում կազմում է 1 փոքր թիվ: -2 ածանցով. լուսավորել, ուղղորդել, ստիպել, զինել, հավերժացնել ,- և ar- նախադրյալներով. առաջ տանել, առաջ տանել, դադար տալ, -at: կրճատել, բաժանել, -րդ `հետեւել, հանգեցնել, հայտարարել, -ոտ, -աք, վերջածանցներով. ժանգոտել, կուտակել, շփոթել, անարդար և այլն: Բերենք համապատասխան բնօրինակ օրինակներ. Լուսավորել- nb- լույս, լցնել լույսով, պարզել: Լուսավորիր իմ բազմությունը մկրտությամբ (Ag., 426), թույլ մի տուր, որ այն փայլի: Դրանք խառնվեցին անթիվ իրերի հետ և լուսավորվեցին Աստծուն (Ագ., 352): Ուղղել-nb- ուղղորդել, կարգավորել ուղղորդել: Irsիրսը հրահանգեց, որ չպետք է շտկվի օրենքով [4, 457]: Առաքինությունը, չնայած մենք չենք շտկում այն, բայց մենք զարմանում ենք [4, 547]: Becomeինվոր դառնալ, զինվել: Նա մտածում էր ընդգրկել Հայկական կայսերական կենսաթոշակի (ՊԲ, 198) բոլոր ազատամարտիկներին, դառնալ ոչ զինվորականներ, զինվել: Ո՞վ է թոշակ ստանալու զինվորի կողմից (1 Կորնթացիներ 9: 7): Մշտական ​​- nb- երկարաձգել: Թող ձմեռն այսպիսին լինի, երբ հարավում արեւը հավերժացնում է իր զգայարանները: 1 նկատի ունենք Հր. Աճառյանով առանձնացված շուրջ 40 աղբյուր: 2 Այս վերջածանցը հայ գրավոր ժամանակաշրջանում առավել հաճախ օգտագործվող ածանցներից է: Վ.Առաքելյանը Աստվածաշնչում հաշվել է վերջածանցով 114 բառ (տե՛ս Վ. Առաքելյան, Հինգերորդ դարի հայերեն թարգմանված գրականության լեզուն և ոճը, Երևան, 1984, էջ 95): [4, 291], դառնալ հավերժ, լինել հավերժ… միայն նույն հավերժականին [4, 291]: Shorten-nb-Կարճացնել, ամփոփել: Կտրեք բառը և կրճատեք [4, 1074]-ը `չկրճատել, հետաձգել, երեկոյան: Վայ մեզ, քանի որ նա կրճատեց (Երեմիա 6.4): Rust-nb- ժանգոտել: Գինին ժանգոտեց [4, 831], չժանգոտեց: Մի ժանգոտեք կորստի կորստի դեմ քարը (պարոն 29,13) և այլն: Նկատենք, որ բայերի հիմքում ընկած ոչ վերբառ բառերը ունեն մեծ օգտագործման հաճախություն գրաբարում `կազմելով, պայմանավորվում է ոչ վերբառ բառի իմաստային կառուցվածքը: Հայտնի է, որ գոյականներից բայական բառերի կազմությունը հայերենում լեզվական-քերականական միջոցներից մեկն է [1, 58]: Ավելի հետաքրքիր է այն փաստը, որ այս նոր կազմավորումները, որոշ դեպքերում, կրկնում են: երբ, օրինակ, օբյեկտիվ իմաստը «սկսում է» արտահայտել ակտիվ գործողություն մի դեպքում, իսկ պասիվ գործողություն ՝ մյուս դեպքում: Վերոնշյալ բայերից շատերի նման, այս խմբին պատկանող ընդմիջում արեք (բաժանեք մեջտեղից, բաժանեք: Նրանք ճանապարհ բացեցին [4, 772], մի ընդհատեք, կիսով չափ կիսեք: Եվ ինչ էլ որ ընդհատեց գիշերը իր մեղեդին (իմաստ. 18 : 14), առաջնորդել (nb- Ուսուցանել. Ոչ ոք չպետք է առաջնորդի իրենց քահանայությունը (Հմմտ. 15), չլինի առաջնորդ, Հոգին ՝ ձեզ դեպի ճշմարտություն առաջնորդելու համար (Հովհաննես 16: 13), հետևելու (nb- շարունակել, օրինակ, դեպի իրենց հաջորդող խավարը (նկատի ունի 17:20), կանգնել ինչ-որ բանի ետևից. ով հետևեց առաքելական կանոններին (Կ. Վ. Մ., 86), առաջ գնալու համար 4, 337], չառաջանալու, առաջնորդ լինելու համար. Բայց թող իմ տերը բարգավաճի իմ ծառայից (.ննդ. 33:14) Բայերը նաև պահպանել են հետերոսեքսուալությունը հետեդարյան շրջանի աղբյուրներում և կուտակվել են, խառը, մշակված,Ասմունքող բայերը ժամանակակից հայերենում երկսեռ են (այսինքն ՝ երկսեռ են հայերենի ողջ պատմական զարգացման ընթացքում) և հիմնականում պահպանել են գրաբարյան իմաստները: Այսպիսով, Հին գրաբարյան ժամանակաշրջանի աշխատություններում առկա է ոչ բառային ածանցով մոտ 20 բայ, որոնք հետադասական շրջանի աղբյուրներում հիմնականում երկսեռ են: Անցնենք հետադասական շրջանի համապատասխան բայերի քննությանը 1: Այս ենթախմբում ընդգրկված բայերը կա՛մ ընդհանրապես չեն հանդիպում դասական շրջանում, կամ քերականորեն օգտագործվում են միայն մեկ սեռով 2 (բնօրինակ օրինակները բերված են նաև միջին շրջանից): Արժանի-նբ-արժանի դարձնել: Amամանեսյանը արժանի է իր հանգստին (Գ. 14), և նա ինքն իրեն արժանի չէր [4, 356] ՝ արժանի չդարձնելու համար: Բդեշխության կողմը արժանի էր գրավել (ՄԳ, 71): Veառայել-nb- ծառայել, ծառայել: Երբ նա երեխա էր, նա ծառայում էր իմ եղբայրներին [4, 737], այլ ոչ թե ծառա էր: Որ բոլորին ծառայելու փափագով նա մեծ կկոչի Աստծո արքայություն (JP, 80): Փայլ Թույլ մի տվեք, որ աստղերի լույսը շողա [4, 928]: Թող լույսը շողա ձեր դիմացի մարդկանց վրա [4, 928] և այլն: Այս խմբում ներառված են նաև ըմբոստություն, սեփականաշնորհում, բնութագրում, գոտիավորում, վիշտ, ցասում, բարեգործություն, միջնորդություն բայերը: Ինչպես գիտենք, 5-րդ դարի երկրորդ կեսից բացի հին հայերենին հատուկ ածանցներից, հույն գիտնականների կողմից ստեղծված շուրջ երկու տասնյակ ածանցներ են գործածվել, որոնց հետ հիմնական ծագում ունեցող բայերի որոշակի քանակը կազմում է թիվը: երկսեռ բայերի: Այս խմբում կան երկբեռ սեռի բայեր `վեր-, բաց-, փոփոխություն-, պար-, հակա-վերջածանցներով, օրինակ` պայծառացնել- nb- պայծառացնել: Zanանապակի ճառագայթը ստվերային լույս է մտավոր լուսավորված աշխարհում (MG, 246), չփայլելու համար: Ամեն առաքինությամբ կլանված ՝ նա ավելի քան ուրախ էր վերադարձնել այն, ինչ Քրիստոսի աշխատանքն էր (MG, 246), փոխանակ փոխհատուցելու, վերադառնալու: Թող երկիրը փոխադարձաբար ուղարկվի ՝ ուղարկելով երկնային օրհնություն [4, 946], մի վերադարձեք: Որպես աղոթք կատարված խնդրանքը ժողովուրդը պետք է պատասխան տա [4, 946] ՝ լցնել լցոնումը: Nանցերս օրորվում էին ցանցի վրա [4, 639], ոչ թե ուռչելու, ուռելու համար: Նախքան նրանք ուռճացան իրենց ցանցերը (ukeուկ. 5: 6, 6), հակառակ կողմը շրջելու համար n. Նույնը հետ շրջելու համար [4, 5], որպեսզի հակառակ դեպքում չլինի: 1 Դասական, ինչպես գիտենք, դա ընդունված է զանգահարել 461-ից 8-ը Կես դարաշրջանը: 2 Մենք վերը նշեցինք, որ նման պնդումը կարող է վերացական թվալ, բայց մենք առաջնորդվում ենք մեր ուսումնասիրած աղբյուրների տրամադրած փաստերով: Առաջինը հակառակը չէ, և սա հակառակն է [4, 5], whom ում պետք է շրջեմ [4, 5] և այլն: Այսպիսով, հետադասական ժամանակաշրջանի բնօրինակներում առկա են հիմնական ոչ հիմնարար բայական ածանցներով մոտ 20 բայեր, որոնցից 7-ը հիմնված են հույն գիտնականների կողմից ստեղծված ածանցների ծագման վրա 1: Նախամիջին ժամանակահատվածը ներառում է տասնմեկերորդ դարի կեսերին գրված գործեր: Հարկ է նշել, որ գրաբարյան դասական աղբյուրներում այս բայերից մի քանիսը հանդիպում են, բայց քերականորեն միայն մեկ սեռով, իսկ երկրորդ սեռի նշանակությամբ օգտագործումը (ներ) ը հանդիպում է միայն նախամիջյան շրջանի աշխատություններում: Բնական օրինակները, սակայն, ցույց են տալիս, որ քննարկվող բայերի մեծ մասը հանդիպում են միայն նախամիջնադարյան աղբյուրներում: Նախ ներկայացնենք երկսեռ բայերը, որոնք հիմնված են հին հայերենին հատուկ նախդիրների վրա: Այդ բայերը պետք է շահեն nb-win: Վաճառեք այն շատ շահույթներով, շահեցրեք ձեր հոգին [4, 458], մի օգուտ բերեք, օգտագործեք: Ուտեք և խմեք այնպես, որ ուտողը ոչինչ չշահի [4, 458], չափավոր nb- չափավոր. Եկեք չափենք մեզ, և չափենք [4, 574], չլինենք չափավոր, որ խոնարհ լինի: Iardիարդի գերեզմանը չափավոր [4, 574], վարձակալել: Հմայված վարձով արծաթով… [4, 796] ՝ չվարձել, ստանալ: Պետրոսի նստավայրը նահատակին, և իսկապես վարձկան [4,796]: Նույն խմբում նրանք վարժեցնում էին, հավասարեցնում, զուգավորում, հնարավոր էին դարձնում 2 երկսեռ բայեր և այլն: Հասկանալի է, որ այս բայերը, ի տարբերություն մյուսների, պարզապես հնարավոր չէ գտնել դասական շրջանում: 2 Dashnakt-nb- դաշնակից դնել, դաշնակցել: Կատարել միասնության խոստումը, որը նա դաշնակցեց ծովի հետ, դառնալ ոչ դաշնակից, հաշտվել: Այժմ ծովերն ալիքով շարժվում են դեպի դաշնային [4, 595]: Airույգ- nb- միավորել, միավորել, խառնել: Դուք մաքրել եք իմ արարածները հանուն կենդանի արարածի, ոչ թե միանալու: Համապատասխանեցեք Քրիստոսի արյունին [4, 749]: Կարողանալ ինչ-որ բան գտնել հաջողության հասնելու համար, օդից ազատվել այծի մաշկով այծից, չանհանգստացնել: Մի՛ արեք հնարավոր ամեն բան, որ ծածկեք [4, 107]: Վարսահարդարում, մեխում, մեխում, բեռնում: Սիսարա ծամելիս փայտով սափրվել, խիտ տերևավոր չդարձնել: Թզենին մազերով սաղարթ էր [4, 798] և այլն: Եկեք դիմենք հույն գիտնականների ստեղծած ածանցներով գոյացություններին: Այս շրջանում կան երկսեռ բայեր սկզբնատառերով, ձայնավոր-, պար-, արվեստ-, ​​har-, tar-, ham-, pre-, shar- և ստորին ածանցներով, օրինակ `re-sound-nb- բարձրաձայն զանգել: Նրանք հարություն առան իրենց վերակացուների աստծու հետ [4,807], որպեսզի չլսվեն, որպեսզի ուժեղ աղմուկ բարձրացնեն: Ընդհանուր առմամբ, բարբառը արձագանքում էր գիշերը [4, 807], տարակուսանք, տարակուսանք, տարակուսանք: Քահանան տարակուսած է, փարիսեցին վտանգված է [4, 854], մի՛ վախեցիր, տարակուսիր: Երբ Պարսից արքան տեսավ բոլոր չարիքները, անհանգստացավ (Գ. 19): Նույն խմբում նրանք վերցրեցին նաև բայերը, նախաձեռնեցին, վերածնվեցին, միացան, միացան, բայերն ընդգծեցին և այլն: Երրորդ ենթախմբում կան 16 երկսեռ բայեր, որոնցից 9-ը հիմնված են հունական դպրոցի ստեղծած ածանցների վրա: Այսպիսով, վերոհիշյալ քննությունը ցույց է տալիս, որ գրաբարում (բոլոր երեք ենթաշրջաններում) գոյություն ունի ոչ բառային ածանցյալ ծագում ունեցող մոտ 50 երկսեռ բայեր, որոնք կազմում են հին հայերեն-գեյ բայերի մոտ 10% -ը: –Ավոր ածանցը աչքի է ընկնում օգտագործման հաճախականությամբ (17 բայ), մոտ 20 բայի սկզբնատառերը ունեն հին հայերենին հատուկ ածանցներ, հունական դպրոցի ստեղծած ածանցները հանդիպում են այս 11 բայերի սկզբնատառերում 1: Ընդհանրապես, դասական ժամանակաշրջանից հետո նկատվում է նախածանցով նախածանցային բայերի քանակի աճ ՝ նախածանցների ընդհանուր քանակի և օգտագործման հաճախականության աճով: Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ բայի կրկնությունը հիմնականում պայմանավորված է վերջին կազմի իմաստային կառուցվածքով `նախնական հիմքի կազմով, որում առկա բառակազմական ածանցները, արդեն կազմելով անվանական բառի իմաստային կառուցվածքը, սովորաբար ունենում են բայի համար հատուկ նշանակություն չկա: 1 Որոշ դեպքերում բայի բազան ունի երկու վերջածանց, օրինակ ՝ միջնորդել, կատաղած բայերի դեպքում և այլն: Գրաբարի դասական շրջանում կրկնակի սեռով բայերը սովորաբար պահպանում են այս հատկությունը նաև այլ ենթաշրջաններում, որից կարելի է ենթադրել, որ կրկնակի սեռի կազմավորումը վերացնելու կամ չեզոքացնելու համար շատ ավելի երկար ժամանակ է պետք: Ամփոփագիրներ Ագ.- Ագաթանգեղոս, Հայաստանի պատմություն, Տփղիս, 1909 / բնագիր բարբառ, գիրք 1, ԱԿ /, Երեւան, 1973: K. VM - Հայ բարբառ, Կորյուն, Վարք Մաշտոց, Երեւան, 1972: JP - Հայ բարբառ, 6 hazազարայ Փարպեցու Հայաստանի պատմություն, գիրք 2, / IY /, Երեւան, 1978: ՄԳ - Հայ բարբառ, 7, Մովսիս Խորենացու հայերենի պատմություն, գիրք 1, / ԱԼ /, Երեւան, 1975: NHB - Հայոց լեզվի նոր բառարան, հ. 1, Երեւան, 1979, հ. 2. Երեւան, 1981 թ. ՓԲԸ - Պատմություն Ֆաուստուս Բուզանդացի հայի, Ս. Պետերբուրգ, 1883: nb - անփոփոխ սեռի բայ - օգտագործվող չեզոք սեռի բայը կցվում է -ավոր (17 բայ) ածականով, նույնիսկ իմաստային բայի հետ կապված բայական բայի 11 բայերի մեջ: Օգտագործման հաճախականության համաձայն ՝ ածանցը ամենաօգտագործվողն է (17 Բայի գրավականը կապված է միայն դրա իմաստաբանության հետ: Grakan- ի համատեղ գոյության հետ 1. Աբրահամյան Ա.Ա., Բայը ժամանակակից հայերենում, Երեւան, Հայկական ՍՍՌԳԱ հրատարակչություն, 1962, 729 էջ: 2. hazազարյան Ս.Ռ., Հայ գրական լեզվի պատմություն, Երեւան, Հայպետհրատ, 1961, 472 էջ: 3. Առաքելյան Վ.Դ., Դասական և հետդասական հայերեն, Երևան, Հայպետհրատ, 1976: 198 էջ: 4. Հայոց լեզվի նոր բառարան, հ. 1, Երեւան, 1979, հ. 2. Երեւան, Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն, 1981, 2235 էջ: ։

Գրաբարի կրկնասեռ բայերի բացարձակ մեծամասնությունը պատկանում է ե լծորդությանը։ Ելնելով կրկնասեռ բայերի կառուցվածքային գործոններից` ուսումնասիրել ենք գրաբարի ե լծորդության ոչ բայական ածանց ունեցող բայահիմքով մոտ 50 կրկնասեռ բայեր։ Այստեղ գործածության հաճախականությամբ աչքի է ընկնում –աւոր ածանցը /17 բայ/, մոտ 20 բայերի սկզբնահիմքերն ունեն հին հայերենին հատուկ այլ ածանցներ, ևս 11 բայերի սկզբնահիմքում հանդիպում են հունաբան դպրոցի ածանցները։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ բայի կրկնասեռությունը գերազանցապես պայմանավորված է վերջինիս իմաստային կառուցվածքով և ոչ սկզբնահիմքի կազմությամբ, որում առկա բառակազմական ածանցները բայի համար առանձնակի նշանակություն սովորաբար չունեն։

ՈՐՈՇ ՆԿԱՏԱՌՈՒՄՆԵՐ «ԿԱՇԱՌՔ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ԿԱՄ ԿԱՇԱՌՔՏԱԼՈՒ ՆՄԱՆԱԿՈՒՄ» ՕՊԵՐԱՏԻՎ ՀԵՏԱԽՈՒԶԱԿԱՆՄԻՋՈՑԱՌՄԱՆ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԻՐԱՎԱՉԱՓՈՒԹՅԱՆՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ21-րդ դարի սկզբին կոռուպցիան լայն ծավալ ստացավ և դարձավ համաշխարհային հիմնախնդիր։ Այն հանդես եկավ բազմաթիվ դրսևորումներով, ընդգրկեց պետական ապարատի բոլոր ճյուղերը` ներառելով ամենատարբեր հասարակական հարաբերություններ։ Ավանդաբար կոռուպցիոն առավել բարձրհանրային վտանգավորություն ունեցող հանցագործությունները, որոնց ամբողջությունը կազմում է կաշառակերությունը, կաշառք ստանալը և կաշառքտալն է, որոնցից ածանցվում է նաև կաշառքի միջնորդությունը։ Իրավակիրառ պրակտիկայի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում,որ ներկա պայմաններում կաշառակերության բացահայտման լավագույն եղանակն օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում, այն է` կաշառք տալու կամկաշառք ստանալու նմանակում իրականացնելն է։ Այն փաստացիորեն կոռուպցիայի դեմ պայքարի միակ միջոցն է, որը չի պահանջում լայնածավալ օրենսդրական միջոցառումներ1։ Սակայն անհրաժեշտ է ընդգծել, որ իրավապահ մարմիններին կամովին հայտնած և նրանց հետ համագործակցող անձըպետք է դրսևորի պասիվ վարքագիծ, հակառակ դեպքում այն կլինի «կաշառքիպրովոկացիա»2։ Կաշառակերության փաստի հաստատումը առավել բարդ ապացուցվողհանգամանքներից է։ Նշված դիտարկումը պայմանավորված է նրանով, որ այն,ի տարբերություն մյուս հանցագործությունների, կատարվում է երկու կողմերի`կաշառատուի և կաշառք ստացողի փոխադարձ համաձայնությամբ, որոնք ձգտում են թաքցնել հանցագործությունը։ «Կաշառք ստանալու կամ կաշառքտալու նմանակում» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման կարևորությունն այն է, որ ոչ միայն հնարավորություն է ընձեռվում «հետևելու» կաշառքստացողի կամ կաշառք տվողի գործողություններին, այլ նաև ղեկավարելուհանցագործության ողջ ընթացքը, ամրագրելու հանցագործության կատարման, մասնավորապես կաշառքի փոխանցման փաստը, որը կարող է օգտա1 Տե՛ս Яни П., В.борьбе с коррупцией эффективны только репрессии// Российская юстиция.2001, N 7, էջ 43։ 2 Տե՛ս Мусаткин А. Н., Об использовании результатов оперативных мероприятий по делам овзятках, 1998, Владивосток, էջ 408։ գործվել քրեական դատավարությունում` ապացուցելու հանցավորի մեղավորությունը։ Սույն օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքների ապացուցողական նշանակությունը կարևորվում է նաև նրանով, որ այն տրամադրում էանհերքելի տեղեկատվություն հանցագործության կատարման վերաբերյալ։ Ուստի հաշվի առնելով նշված հանգամանքը` անհրաժեշտ ենք համարում բազմակողմանի ուսումնասիրել քննարկվող ՕՀՄ-ի կատարման իրավաչափությանպայմանները և վեր հանել օրենսդրության մեջ առկա բացթողումները` առաջարկելով դրանց համարժեք լուծումներ։ «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի 14-րդհոդվածի 1-ին մասի 16-րդ կետի համաձայն` օպերատիվ-հետախուզականգործունեության ընթացքում կարող է անցկացվել կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումը։ Նույնօրենքի 30-րդ հոդվածը սահմանում է, որ քննարկվող օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումը կարող է իրականացվել միայն կաշառք ստանալու կամկաշառք տալու հանցագործության բացահայտման համար բացառապես կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու առաջարկ ստացած անձի գրավոր հայտարարության հիման վրա։ Իսկ ինչ վերաբերում է «կաշառք ստանալ» և «կաշառք տալ» հասկացություններին, ապա դրանք պետք է մեկնաբանվեն ՀՀ քրեական օրենսգրքի իմաստով։ Վերոնշյալ դրույթի համակարգային վերլուծությունից ակնհայտ է դառնում, որ նշված օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման կատարման համար անհրաժեշտ է հետևյալ պայմանների համաժամանակյա առկայությունը.1. Եթե այն ուղղված է կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու հանցագործության բացահայտմանը, որպիսի հասկացությունները մեկնաբանվում ենՀՀ քրեական օրենսգրքի իմաստով։ 2. Եթե առկա է կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու առաջարկ ստացած անձի գրավոր հայտարարությունը։ Անդրադառնանք դրանցից յուրաքանչյուրին և վեր հանենք գործող ձևակերպումների պայմաններում իրավակիրառ պրակտիկայում առաջացող հնարավոր խնդիրները։ Նախևառաջ վերոշարադրյալից բխում է, որ «կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում» ՕՀՄ-ն չի կարող իրականացվել այնպիսի ենթադրյալհանցավոր արարքների բացահայտման նպատակով, որոնք կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու հանցագործություն չեն համարվում։ Այլ կերպ ասած`համապատասխան դեպքերում քննարկման առարկա օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումն իրականացնելը չի կարող համարվել իրավաչափ։ Ասվածը բխում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի ձևավորած նախադեպային պրակտիկայից առ այն, որ գաղտնի բնույթի վերահսկողական միջոցառումներ իրականացնելիս իշխանության չարաշահումը բացառելու համար որպես նվազագույն երաշխիք պետք է ապահովվի, ի թիվս այլնի,օրենքում այն հանցագործությունների բնույթը հստակ սահմանելը, որոնք կարող են հիմք ծառայել միջամտության թույլտվություն ստանալու համար3։ Հետևաբար հանցագործությունների շրջանակի տարածական մեկնաբանումը կհանգեցնի նաև «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայով երաշխավորված անձի իրավունքների և օրինական շահերի խախտման։ Վերոգրյալի համատեքստում հարց է ծագում, թե արդյոք «կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում» ՕՀՄ-ն, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311րդ և 312-րդ հոդվածներով նախատեսված հանցագործություններից բացի,կարող է կատարվել այլ, օրինակ՝ հանրային ծառայողի կողմից ապօրինի վարձատրություն ստանալու, ընտրողի կամքի ազատ իրականացմանը խոչընդոտելու հանցագործություների բացահայտման նպատակով։ Վերոնշյալ հարցի կապակցությամբ իրավական դիրքորոշում է արտահայտել ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը Կ. Ժաժոյանի վերաբերյալ որոշման մեջ՝ արձանագրելով, որ «կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում» ՕՀՄ-ն չիկարող իրականացվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 3111-րդ հոդվածով նախատեսված հանցագործության հատկանիշների առկայությունը բացահայտելու նպատակով։ Նշված դիրքորոշումը հիմնավորվում է նրանով, որ հակառակ պարագայում «ապօրինի վարձատրություն ստանալ» և «կաշառք ստանալ» եզրույթները կնույնանան, մինչդեռ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասիհամաձայն՝ քրեական օրենքն անալոգիայով կիրառելն արգելվում է4։ Գործող իրավակարգավորման պայմաններում, երբ ՀՀ քրեականօրենսգրքում օրենսդիրն օգտագործում է տարբեր հասկացություններ՝ «կաշառք ստանալ» և «ապօրինի վարձատրություն ստանալ», համամիտ ենք ՀՀՎճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշման հետ։ Բացի այդ՝ կարծում ենք, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում «կաշառք ստանալու» և «կաշառք տալու» եզրույթների միասնական հասկացություն առկա չէ,որը հանգեցնում է տարընթերցումների։ Ասվածը հիմնավորվում է նրանով, որՀՀ քրեական օրենսգրքում նախատեսված մի շարք հանցակազմերումկիրառված «կաշառք ստանալ» և «կաշառք տալ» հասկացություններնկիրառվել են տարբեր իմաստներով, որը չի բխում «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 36-րդ հոդվածի 4-րդ մասի պահանջներից, որի համաձայն՝նորմատիվ իրավական ակտում միևնույն հասկացությունը սահմանելիս կամմիևնույն միտքն արտահայտելիս պետք է կիրառվեն միևնույն բառերը,եզրույթները կամ բառակապակցությունները` որոշակի հերթականությամբ, ի3 Տե՛ս, օրինակ, Սեֆիլյանն ընդդեմ Հայաստանի, գանգատ թիվ 22491/08, կետ 125։ 4 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի՝ Կ. Ժաժոյանի վերաբերյալ 2015 թվականի փետրվարի 27-իՇԴ2/0004/01/14 որոշում, կետ 16։ նչպես նաև տարբեր հասկացությունները չեն կարող կիրառվել միևնույնեզրույթով։ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը, վերոնշյալ որոշմամբ անդրադառնալով օրենսդրության մեջ առկա որոշ խնդիրների` կապված հանրային ծառայողի կողմից ապօրինի վարձատրություն ստանալու հանցագործության բացահայտմաննպատակով քննարկվող ՕՀՄ-ի կատարման հնարավորության հետ, չի անդրադարձել ոչ պակաս կարևոր մեկ այլ հարցի, մասնավորապես, թե ՀՀ քրեական օրենսգրքի որ հոդվածների բացահայտման նպատակով կարող է կատարվել «կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու» նմանակում ՕՀՄ-ն։ Այլ կերպ ասած` արդյո՞ք այն կարող է կատարվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի1542-րդ, 200-րդ, 201-րդ հոդվածներով նախատեսված հանցագործությունների բացահայտման նպատակով։ Հարցի վիճահարույց լինելը պայմանավորվածէ նրանով, որ, ի տարբերություն հանրային ծառայողի կողմից ապօրինի վարձատրություն ստանալուն, քննարկվող հանցակազմերում օրենսդիրն օգտագործել է «կաշառք ստանալ» և «կաշառք տալ» հասկացությունները։ Մասնավորապես ՀՀ քրեական օրենսգրքի 200-րդ հոդվածի 1-ին մասը քրեական պատասխանատվություն է սահմանում առևտրային կամ այլ կազմակերպությանծառայողին, արբիտրին, այդ թվում՝ օտարերկրյա պետության՝ արբիտրաժիմասին օրենսդրությանը համապատասխան՝ գործառույթներ իրականացնողարբիտրին, աուդիտորին կամ փաստաբանին՝ կաշառք տալու համար, այսինքն՝ ապօրինաբար այդ անձանց անձամբ կամ միջնորդի միջոցով նրանցկամ այլ անձի համար դրամ, գույք, գույքի նկատմամբ իրավունք, արժեթղթերկամ որևէ այլ առավելություն խոստանալու կամ առաջարկելու կամ տրամադրելու համար՝ կաշառք տվողի կամ նրա ներկայացրած անձի օգտին գործողություններ կատարելու կամ չկատարելու նպատակով։ Իսկ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ հոդվածով օրենսդիրը հանցագործություն է համարել թեկնածուներից որևէ մեկի օգտին կողմ կամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններինմասնակցելու կամ ընտրություններին մասնակցելուց հրաժարվելու պայմանովթեկնածուներից անձամբ կամ միջնորդի միջոցով կաշառք ստանալը։ Կ. Ժաժոյանի վերաբերյալ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի վերոնշյալ որոշմամբարտահայտված իրավական դիրքորոշումների համատեքստում հնարավոր չէմիանշանակ պատասխան տալ քննարկվող հարցին, քանի որ չնայած մատնանշված հանցակազմերում կիրառված են «կաշառք ստանալ» և «կաշառքտալ» հասկացությունները, սակայն իրենց բովանդակությամբ էականորենտարբերվում են ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ և 312-րդ հոդվածներում կիրառված հասկացություններից։ Ասվածը հիմնավորելու համար բերենք ընդամենը մեկ ակնհայտ օրինակ. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ հոդվածի 1-ինմասում օգտագործված «կաշառք ստանալ» հասկացության մեջ ընդգրկված էմիայն կաշառքի առարկան կաշառք ստացողին փոխանցելը, քանի որ հոդվածի դիսպոզիցիայում հստակորեն նշված են այն գործողությունները, որոնց կատարման դիմաց տրվում է կաշառքը, այն է` թեկնածուներից որևէ մեկի օգտինկողմ կամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններին մասնակցելու կամ ընտրություններին մասնակցելուց հրաժարվելու պայմանը։ Այսինքն՝ կաշառք ստանալուհասկացությունը չի ներառում դրա կատարման նպատակը, ինչպես նաև պահանջելը, ստանալու խոստումը և տալու առաջարկն ընդունելը։ Ի տարբերություն դրա` օրենսդիրը, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանելով «կաշառք ստանալու» հասկացությունը, ներառել է նաև կատարման նպատակը, այն է` կաշառք տվողի կամ նրա ներկայացրած անձի օգտին պաշտոնատար անձի կողմից իր լիազորությունների շրջանակում որևէ գործողություն կատարելը կամ չկատարելը կամ իր պաշտոնեական դիրքն օգտագործելով այդպիսի գործողություն կատարելուն կամ չկատարելուն նպաստելը կամ ծառայության գծով հովանավորչությունը կամ թողտվությունը։ Ստացվում է, որ օրենսդիրը, չնայած կիրառել է միևնույն եզրույթները, այնէ` «կաշաք ստանալը» և «կաշառք տալը», սակայն տարբեր հանցակազմերումնկատի է ունեցել տարբեր իմաստներ, որն «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի համատեքստում անընդունելի է։ Հաշվի առնելով նշված հանգամանքը` գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքում կատարելհամապատասխան փոփոխություններ և «կաշառք ստանալու կամ կաշառքտալու նմանակում» ՕՀՄ-ի կատարման հնարավորությունը ոչ թե կապել «կաշառք ստանալու» կամ «կաշառք տալու», այլ ՀՀ քրեական օրենսգրքի հատուկմասով նախատեսված կոնկրետ հանցագործությունների բացահայտման հետ։ Այլ կերպ ասած` առաջարկում ենք ուղղակիորեն թվարկել այն բոլոր հանցակազմերը, որոնցով նախատեսված հանցագործությունների բացահայտմանհամար իրավաչափ կհամարվի կատարել քննարկվող ՕՀՄ-ն։ Դեռ ավելին՝ ուշադրություն դարձնենք, որ օրենսդիրը որևէ կերպ չի անդրադարձել կաշառքի միջնորդության բացահայտման նպատակով քննարկվողՕՀՄ-ի կատարման հնարավորությանը։ Հարցի կարևորությունն առավել տեսանելի դարձնելու նպատակով վերլուծենք հետևյալ իրավիճակը և պարզենք կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման կատարման իրավաչափությունը։ Իրավիճակ 1. Պաշտոնատար անձ Ա.-ն, իր քարտուղարուհուց նախապեստեղեկանալով, որ իր հարևան Գ.-ն հանդիպում է նշանակել իր հետ և ցանկանում է օգնություն խնդրել իրենից՝ կապված իր պաշտոնական լիազորությունների կատարման հետ, հասկանում է, որ Գ.-ն պատրաստվում է կաշառք առաջարկել իրեն և որոշում է դրա մասին հայտնել իրավապահ մարմիններին և գրավորհայտարարություն է տալիս։ Իրավապահ մարմինները, օրենքով սահմանվածկարգով իրականացնելով «կաշառք ստանալու նմանակում» ՕՀՄ, կաշառքը փոխանցելու պահին ձերբակալում են Գ.-ին։ Գործի քննության ընթացքում պարզվում է, որ Գ.-ի արարքում առկա են կաշառքի միջնորդության հատկանիշներ,քանի որ ոմն Դ.-ն գումար է տվել Գ.-ին և խնդրել գտնել պաշտոնատար անձ, որըկարող է լուծել իրեն հուզող խնդիրը։ Վերոնշյալ խնդրի տվյալներից բխում է, որ «կաշառք ստանալու նմանակում» ՕՀՄ-ն կատարվել է ոչ թե կաշառք տալու, այլ կաշառքի միջնորդությանբացահայտման նպատակով, իհարկե, որպես հեռակա նպատակ ունենալովնաև կաշառք տվողին բացահայտելն ու քրեական պատասխանատվությանենթարկելը։ Գտնում ենք, որ քննարկվող իրավիճակում կատարված ՕՀՄ-ն չիկարող համարվել իրավաչափ, և դրա արդյունքները չեն կարող օգտագործվելորպես թույլատրելի ապացույց, քանի որ այն կատարվել է կաշառքի միջնորդության բացահայտման նպատակով, որպիսի հնարավորություն օրենսդիրըչի նախատեսել։ Ստացվում է, որ դրա արդյունքները չեն կարող օգտագործվելԳ.-ի` միջնորդի մեղավորությունը հաստատելու նպատակով։ Բացի այդ՝ հարց է ծագում, թե արդյոք ներկայացված իրավիճակոմ կատարված ՕՀՄ-ի արդյունքները կարող են օգտագործվել Դ.-ի կողմից կաշառքտալու փաստի հաստատման նպատակով, թե ոչ, քանի որ օրենսդիրը նախատեսել է կաշառք տալու հանցագործության բացահայտման նպատակով դրակատարման հնարավորությունը։ Գտնում ենք, որ այս դեպքում ևս հարցի պատասխանը բացասական է հետևյալ պատճառաբանությամբ.1. Կատարված ՕՀՄ-ի արդյունքում ուղղակիորեն հաստատվել է ոչ թեկաշառք տվողի, այլ կաշառքի միջնորդի կողմից կաշառքի փոխանցման փաստը։ Կաշառք տալու փաստի հաստատման համար նախևառաջ անհրաժեշտ էապացուցել կաշառք տվողի և կաշառքի միջնորդի միջև համաձայնության առկայությունը։ 2. Բացի այդ՝ քննարկվող ՕՀՄ-ի արդյունքները չեն կարող օգտագործվելորպես թույլատրելի ապացույց կաշառք տվողի մեղավորության հաստատմաննպատակով` «թունավոր ծառի պտուղները թունավոր են» կանոնից ելնելով։ «Թունավոր ծառի պտուղները թունավոր են» տեսության համաձայն` օրենքիխախտմամբ ձեռք բերված փաստական տվյալների հիման վրա ստացված ապացույցները նույնպես անթույլատրելի են։ Նշված հարցի վերաբերյալ իրավական դիրքորոշում է ձևավորել նաև ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը Ա. Սարգսյանիվերաբերյալ որոշմամբ, որի համաձայն` օրենքի խախտմամբ կատարված դատավարական գործողության արդյունքում ստացված փաստական տվյալը,անկախ գործի համար ունեցած նշանակությունից, կորցնում է իր իրավականուժը, ապացուցողական նշանակությունը և չի կարող ընդգրկվել կոնկրետ քրեական գործով ապացույցների համակցության մեջ և դրվել մեղադրանքի հիմքում5։ Քննարկվող հարցի վերաբերյալ կարևոր նշանակություն ունի նաև Ժ. Սեֆիլյանի վերաբերյալ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը, որով հստակեցվեց«թունավոր ծառի պտուղները թունավոր են» տեսության որոշ չափանիշներ,մասնավորապես արձանագրվեց, որ անգամ անօրինական ճանապարհովստացված տվյալի վրա ամբողջությամբ հիմնված (դրանից բխած) ապացույցնանթույլատրելի ճանաչելու համար անհրաժեշտ է, որ բացակայի ողջամիտջանքերով այդ ապացույցը ստանալու հնարավորությունը։ Այլ կերպ` «բխելու»չափանիշի հետ մեկտեղ առկա է նաև «պատճառական կապի բացակայության» չափանիշը, որի էությունը հետևյալն է. ապացույցը կարող է ճանաչվելթույլատրելի, եթե պետությունը կարող էր ողջամիտ ջանքերով ձեռք բերել այդտվյալը6։ Վերոնշյալ իրավական դիրքորոշումների համատեքստում կարող ենք արձանագրել, որ «կաշառք ստանալու նմանակում» ՕՀՄ-ի արդյունքում ձեռք բերված փաստական տվյալը, այն է` կաշառքը փոխանցելու փաստը, չէր կարողհաստատվել այլ ճանապարհով։ Ստացվում է, որ իրավապահ մարմիններըզրկված էին տվյալ ապացույցը ողջամիտ ջանքերով ստանալու հնարավորությունից։ Ուստի դրանից բխող ապացույցները պետք է ճանաչվեն անթույլատրելի։ Այսպիսով՝ կարող ենք արձանագրել, որ սույն դեպքում կատարված ՕՀՄ-իարդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես թույլատրելի ապացույց, դեռ ավելին` դրանից բխող մյուս ապացույցները ևս պետք է ճանաչվեն անթույլատրելի, ուստի չեն կարող դրվել ո´չ կաշառք տվողի, ո´չ կաշառքի միջնորդի մեղավորության հաստատման հիմքում։ Այժմ անդրադառնանք «կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում» ՕՀՄ-ի կատարման երկրորդ պայմանին, որի համաձայն՝ գրավոր հայտարարությունը պետք է տրվի բացառապես կաշառք ստանալու կամ կաշառքտալու առաջարկ ստացած անձ կողմից։ Նշված իրավակարգավորումների պայմաններում բարեխիղճ պաշտոնատար անձը որևէ կերպ չի կարող գրավոր հայտարարություն տալ իրավապահմարմիններին` առանց ենթարկվելու քրեական պատասխանատվության։ Ընդգծենք, որ կաշառք ստանալու բարձր հանրային վտանգավորությամբպայմանավորված` այժմ հանցագործության ավարտման պահը տեղափոխվելէ ավելի վաղ փուլ` քրեական պատասխանատվություն նախատեսելով ոչ միայն կաշառքի առարկան փաստացի ստանալու համար, այլ նաև պահանջելու,5 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի՝ Ա.Սարգսյանի վերաբերյալ 2009 թվականի սեպտեմբերի 16-իԵՔՐԴ/0295/01/08 որոշում, կետ 15։ 6 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի՝ Ժ.Սեֆիլյանի վերաբերյալ 2014 թվականի մայիսի 31-ի ՎԲ07/13 որոշում, կետ 35։ ստանալու խոստման կամ առաջարկն ընդունելու պահից։ Նշենք, որ վերոնշյալիրավակարգավորումը սահմանվել է 2012 թվականի փետրվարի 9-ին ընդունված «ՀՀ քրեական օրենսգրքում կատարված փոփոխություններով ու լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքով, որի ընդունումը պայմանավորված էր Հայաստանի Հանրապետության ստանձնած միջազգային պարտավորություններով և կաշառակերության դեմ արդյունավետ միջոցներով պայքարելու անհրաժեշտությամբ։ Բացի այդ, ի տարբերություն կաշառք տալու համար քրեական պատասխանատվություն սահմանող նորմի, կաշառք ստանալու դեպքում օրենսդիրըչի նախատեսել խրախուսական, այն է` հանցագործության մասին կամովինհայտնելու հիմքով քրեական պատասխանատվությունից ազատելու հնարավորություն սահմանող նորմ։ Արդյունքում ստեղծվում է փակուղային իրավիճակ այն պաշտոնատար անձի համար, որը ցանկանում է բարեխղճորեն կատարել իր պարտականությունները և նպաստել կոռուպցիայի դեմ պայքարին,քանի որ մի դեպքում, երբ իրեն դեռևս չի առաջարկվել կաշառք, սակայն իրենհաստատապես հայտնի է նման տեղեկատվությունը, նա չի կարող գրավորհայտարարություն տալ և նպաստել հանցագործության կանխմանը, իսկ մյուսդեպքում, երբ ինքն ընդունել է կաշառք ստանալու առաջարկը, այսինքն` կաշառք ստանալու հանցագործությունն ավարտվել է, սակայն դիմել է իրավապահ մարմիններին` տալով գրավոր հայտարարություն, չի ազատվում քրեական պատասխանատվությունից` խրախուսական նորմի բացակայությանպատճառով։ Գտնում ենք, որ նման իրավիճակն անընդունելի է և խոչընդոտում է կաշառակերության դեմ արդյունավետ պայքարի կազմակերպմանը, քանի որ օբյեկտիվորեն զրկում է իրավապահ մարմինների հետ համագործակցել ցանկացողպաշտոնատար անձանց՝ գործելու ի շահ օրինականության։ Ուստի առաջարկում ենք «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքումկատարել համապատասխան փոփոխություններ և գրավոր հայտարարություն տալու հնարավորություն ընձեռել ոչ միայն կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու առաջարկն ընդունած անձին, այլև այն անձանց, որոնց հաստատապես հայտնի է ապագայում իրենց նման առաջարկ անելու կոնկրետ դեպքիմասին։ Գործող իրավակարգավորումների պայմաններում առկա է մեկ այլ իրավական բաց, մասնավորապես կաշառակերության շղթայի առանցքային մասնակից կաշառքի միջնորդը զրկված է գրավոր հայտարարություն տալու հնարավորությունից, որի հիման վրա իրավապահ մարմինները կարող են կատարել համապատասխան ՕՀՄ-ն, այն է` կաշառքի միջնորդության նմանակումը։ Անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ կաշառքի միջնորդության նմանակման բացակայությունը օրենսդրական լուրջ բացթողում է, որը բացառում է կաշառքի միջնորդի և իրավապահ մարմնի համագործակցությունը։ Իրավական հարցն առավել տեսանելի ներկայացնելու համար բերենքհետևյալ օրինակը.Իրավիճակ 2. Ա.-ն ցանկանում է ապօրինի ճանապարհով աշխատանքի ընդունվել և խնդրում է իր հարևան Բ.-ին օգնել իրեն այդ հարցում։ Բ.-ն, որը պաշտոնատար անձ Գ.-ի հետ գտնվում էր բարիդրացիական հարաբերություններիմեջ, ստանձնում միջնորդական առաքելություն։ Սակայն իր համաձայնությունըտալուց հետո Բ.-ն մտքափոխվում է և ցանկանում է դրա մասին հայտնել իրավապահ մարմիններին` հանցանք կատարած անձանց բռնելու և քրեական պատասխանատվության ենթարկելու համար։ Մեջբերված խնդրում ներկայացված իրավիճակում Բ.-ն զրկված է իրավապահ մարմինների հետ համագործակցելու հնարավորությունից, քանի որօրենսդիրը չի նախատեսել «Կաշառքի միջնորդության նմանակում» ՕՀՄ-ն։ Ընդգծենք, որ քննարկվող ՕՀՄ-ի առկայության կարևորությունը պայմանավորված է նրանով, որ այն ունի երկբևեռ ուղղվածություն. այն մի դեպքում ուղղված է կաշառք ստացողին, իսկ մյուս դեպքում` կաշառք տվողին բացահայտելուն։ Անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ նույնիսկ այն դեպքում, երբ կաշառքի միջնորդը կաշառքի առարկան փոխանցում է պաշտոնատար անձին`կաշառք ստացողին, իրավաչափ չէ կատարել «կաշառք տալու նմանակում»օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում, քանի որ կաշառքը փոխանցողը ոչթե կաշառք տվողն է, այլ կաշառքի միջնորդը։ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի` Կ.Ժաժոյանի վերաբերյալ որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումներիհամատեքստում կաշառքի միջնորդի գրավոր հայտարարության հիման վրակատարված «Կաշառք տալու նմանակում» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքները ևս կճանաչվեն անթույլատրելի։ Ելնելով վերոգրյալից` առաջարկում ենք «Օպերատիվ-հետախուզականգործունեության մասին» ՀՀ օրենքում նախատեսել «Կաշառքի միջնորդությաննմանակում» ՕՀՄ-ի կատարման հնարավորությունը, որը կլուծի իրավակիրառպրակտիկայում առկա բացը։ Տիգրան ՂազարյանՈՐՈՇ ՆԿԱՏԱՌՈՒՄՆԵՐ «ԿԱՇԱՌՔ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ԿԱՄ ԿԱՇԱՌՔ ՏԱԼՈՒ ՆՄԱՆԱԿՈՒՄ»ՕՊԵՐԱՏԻՎ ՀԵՏԱԽՈՒԶԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑԱՌՄԱՆ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԻՐԱՎԱՉԱՓՈՒԹՅԱՆԲանալի բառեր` Կոռուպցիա, կաշառակերություն, կաշառք, կաշառք ստանալ, կաշառք տալ,կաշառքի միջնորդություն, նմանակում, օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում։ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ։

21-րդ դարի սկզբին կոռուպցիան լայն ծավալ ստացավ և դարձավ համաշխարհային հիմնախնդիր։ Ավանդաբար կոռուպցիոն առավել բարձր հանրային վտանգավորություն ունեցող հանցագործությունները, որոնց ամբողջությունը կոչվում է կաշառակերություն, կաշառք ստանալը և կաշառք տալն են, որոնցից ածանցվում է նաև կաշառքի միջնորդությունը։ Իրավակիրառ պրակտիկայի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ արդի ժամանակաշրջանում կաշառակերության բացահայտման լավագույն եղանակը օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում, այն է` կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում իրականացնելն է։ Սույն օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքների հիման վրա ստացված տվյալների ապացուցողական նշանակությունը կարևորվում է նրանով, որ այն տրամադրում է անհերքելի տեղեկատվություն հանցագործության կատարման վերաբերյալ։ Ուստի հաշվի առնելով նշված հանգամանքը` անհրաժեշտ ենք համարում բազմակողմանի ուսումնասիրել քննարկվող ՕՀՄ-ի կատարման իրավաչափության պայմանները և վեր հանել օրենսդրության մեջ առկա բացթողումները` առաջարկելով դրանց համարժեք լուծումներ։

Այսօրվա աշակերտը, առօրյա կյանքում անընդհատ կապվածլինելով տեղեկատվական տեխնոլոգիաներին, ուսուցման գործընթացում շատ քիչ է շփվում դրանց հետ, կարծես գտնվում է իր իրականաշխարհից օտարված միջավայրում [1, 2, 3]։ Դասավանդման գործընթացում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ակտիվ կիրառումը նպաստում է ուսուցման արդյունավետությանև որակի բարձրացմանը [4, 5, 6]։ Փորձը ցույցժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաներիէ տվել, որ դասավանդման գործընթացումկիրառումընպաստումնկատմամբ հետաքրքրության կտրուկ աճին [5]։ է աշակերտների կողմից ուսումնասիրվող նյութի Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումն ու մասսայական11 և 12-րդհասանելիությունը ներկայումս թույլ են տալիս«ֆիզիկա» առարկայից մշակել դասավանդմանդասարաններումնորանոր մոտեցումներ` հնարավորություն տալով մեղմել ավանդականդժվարությունները և դասընթացը դարձնել մատչելի, գրավիչ ուպատկերավոր։ Ներկայումս կան ինչպես առաջադրանքների լուծումներներկայացնող, այնպես էլ առաջադրանքների լուծումներին նպաստողբազմաթիվ աշխատանքներ [7, 8, 9, 10], որոնցում կիրառված ենտեղեկատվական տեխնոլոգիաներ, որոնք նվիրված են ֆիզիկայիխնդիրներիժամանակակիցտեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառմամբ ֆիզիկա առարկայիդասավանդմանգործընթացին,որոնցում կամ ներկայացվում ենառաջադրանքների լուծումը նյութերի հաջորդական ցուցադրմամբ, կամշարժապատկերների միջոցով ներկայացվում են Ms Power Pointծրագրով պատրաստված ֆիզիկայի որոշ խնդիրների[9, 10, 12], որտեղ վեր են հանվում միջառարկայական կապերը։ Երբեմն նաև աշխատանքներ, որտեղ առաջադրանքներըհանդիպում ենքննարկված, ներկայացված ևլուծված են համակարգչային բարդծրագրերի օգնությամբ [11, 12, 13]։ մեթոդաբանությանըլուծմանևլուծումներ կերպովսովորողներինհնարավորությունՎերոնշյալ աշխատանքներըեն տալիսպատկերավորհաղորդել փաստականգիտելիքներ և տեղեկատվություն, սակայն չեն կարող ներկայացնելխնդրում արծարծվողգործընթացի դինամիկան, ինչպես նաև պահանջում են համակարգչային խոր գիտելիքներ, ինչը լուրջ խոչընդոտէ հանդիսանում մասսայական կիրառման տեսակետից։ Բացի այդ՝ նմանդեպքերում կատարողի հիմնական ուշադրությունն ու ջանքերըկենտրոնացվում են ծրագրավորման հարցերի վրա, և խնդրի էությունըմնում է ստվերում։ Ներկայումս ժամանակի հրամայականով թելադրված կենսունակ ևկարևոր հետազոտությունների իրականացումը գործնականում անհնարկլինի առանց ծանոթանալու տարբեր առարկաների հետազոտականեղանակների ընդհանրություններին և միջառարկայական կապերին։ Ներկայացվող թեմայում առաջադրանքների լուծման գործընթացիամբողջականէհամակարգչային պարզ ծրագրերի միջոցով դասավանդման համալիրհամար առաջարկվումընկալմանև խորմեթոդ, որտեղ ուսուցման մեթոդները` տեսական նյութի հաղորդումը,վարժություններիլուծումները, վիկտորինաները, համակարգչայինթեստերը, ներկայացվում են փոխկապակցված, որոշակի հերթականությամբորոշակիբաշխվածությամբ։ մուլտիմեդիայինմիջոցներիկշիռներիևՆերկայացվածնյութը հնարավորությունցանկացածծանոթացողին (լինի ուսուցիչ, թե աշակերտ) առանց համակարգչայինհատուկլեզուների իմացության ստեղծագործաբարզարգացնել ուսումնասիրվող թեման։ ծրագրայինկտաՆերկայացվող աշխատանքի հիմնական նպատակներն են` • բարձրացնել ուսուցման գործընթացի արդյունավետութունն ուորակը,• ստեղծելհնարավորությունծրագրավորմանզարգացնել այս թեման,լեզուներիառանցիմացությանհամակարգչայինստեղծագործաբար• ստեղծել միջառարկայական կապեր, դասընթացը դարձնել առավելամբողջական և նպատակաուղղված։ Այդ իսկ պատճառովառաջարկվում է մշակել առաջադրանքներ և առաջադրանքներիլուծման մոտեցումներ, որոնք ի ցույց կդնեն ֆիզիկայի ևտեղեկատվական տեխնոլոգիաների, մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի,ֆիզիկայիկապերը։ լուծումների անիմացիոն ներկայացումները Առաջադրանքներիպետք«ֆիզիկա» առարկայիշրջանակով և հետագայում հնարավորություն ընձեռվի կիրառելնաև մաթեմատիկական մյուս առարկաների համար՝ ապահովելովդասավանդմանևհամաձայնեցում։ չսահմանափակվեն միայնփոխկապակցվածությունգծագրության միջևմեթոդներիսերտեղածևէԱշխատանքում առաջարկվում«Մոլեկուլային ֆիզիկա»,«Ջերմադինամիկա», «էլեկտրադինամիկա», «Քվանտային ֆիզիկա» և«Օպտիկա» բաժինների դասավանդման գործընթացը իրականացնել հետևյալ կերպ.է- կատարել գրականության և այլ աղբյուրների վերլուծություն, - կատարել առաջադրանքների ընտրություն, աստիճանականբարդացման սկզբունքով կազմված խնդրաշարքերի մշակում,լուծում և լուծումների վերլուծություն, - պատրաստել համառոտ տեսական նյութի մուլտիմեդիայիններկայացում՝ Microsoft Office Power Point և/կամ iSpring Suiteծրագրերով, որոնք վերոնշյալ բաժինների համար համապատասխանաբար կազմված են 4; 6; 20; 9 և 12 մասերից, յուրաքանչյուրմասի տևողությունը 15 րոպե,- պատրաստել խնդիրների համար շարժապատկերներով լուծմանդինամիկան ի ցույց դնող մուլտիմեդիային ներկայացում՝ MicrosoftOffice Power Point ծրագրով, որոնք վերոնշյալ բաժինների համարհամապատասխանաբար կազմված են 5; 7; 24; 10 և 14 մասերից,յուրաքանչյուր մասի տևողությունը 10 րոպե,- պատրաստել վիկտորինաներ Microsoft Office Power Point և/կամiSpring Suite ծրագրերով, որոնք վերոնշյալ բաժինների համարհամապատասխանաբար կազմված են 1; 2; 7; 3 և 4 մասերից,յուրաքանչյուր մասի տևողությունը 20 րոպե,- պատրաստել համակարգչային թեստեր iSpring Suite ծրագրով,որոնք վերոնշյալ բաժինների համար կազմված են համապատասխանաբար 8; 12; 40; 18 և 10 թեստերից, որոնցումյուրաքանչյուր թեստ բաղկացած է 20 հարցից։ 11 և 12-րդ դասարաններում ֆիզիկա առարկայից մուլտիմեդիայինցուցադրումները պատրաստելու համար առավել նպատակահարմար էուշադրություն դարձնել հետևյալ հիմնական պահանջներին`  ներկայացումը պետք է լրացնի դասավանդողի խոսքը, ոչ թեկրկնօրինակի,  ներկայացվող նյութերը պետք է լինեն հակիրճ և պարունակենհիմնական դրույթները, որոնք արտահայտում են ուսումնասիրվողնյութի էությունը,  ընթեռնելի տառատեսակների և միատարր ոճի պահպանումը (3-իցոչ ավել միևնույն գունային երանգների և տառատեսակներիօգտագործում),  յուրահատուկ և արդյունավետ հնարքների, լուծումների միջոցովմշակել որոշակի հստակ գործողություններ սովորողների վրաներգործելու, տպավորություն թողնելու համար,  ճշգրիտ հաշվարկել ցուցադրման ժամանակամիջոցը,  մատուցվող նյութում պահպանել մուլտիմեդիային միջոցների ճիշտհաշվեկշռը, ներկայացվող նյութը չպետք է գերբեռնել թեմային չվերաբերողտարբեր էֆեկտներով, որովհետև սովորողների ուշադրությունըկենտրոնանում է այդ էֆեկտների վրա` շեղելով բուն թեմայից,  փոփոխությունները և դրանց հիմքի վրա նոր ներկայացմանստեղծումը ցանկալի է իրականացվեն հնարավորինս պարզ,  ներկայացումը սովորողների մեջ պետք է տպավորվի որպես լուրջկատարված աշխատանքի արդյունք՝ մեջբերումների, հղումների,ճանաչված ստեղծագործությունների, օրինակների ներգրավմամբ։  խնայվում է բավականին ժամանակ, որը հնարավորություն էտալիսյուրաքանչյուր դասի ընթացքում բոլոր սովորողներինգնահատել, ինչպես նաև անհրաժեշտ պահին օգնություն ցույց տալայս կամ այն աշակերտին։  Ուսուցիչը հնարավորություն ունի հաշվի առնելու նաև այնժամանակամիջոցը, որի ընթացքում այս կամ այն աշակերտըհանգում է ճիշտ պատասխանի։  Թեստավորման անցկացման ժամանակ բացառվում է սուբյեկտիվմոտեցման վտանգը։  Կարող է օգտագործվել գիտելիքների գնահատման լայն սանդղակ։  Առաջադրանքների պատահականընտրությամբթեստերիձևավորման հնարավորությունը։ Վերոնշյալ ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաներովդասավանդման մեթոդը ցանկալի է զուգակցել ինչպես ավանդական,այնպես էլ առցանց դասավանդման մեթոդի հետ. այսինքն կունենանքհիբրիդմեթոդներիզուգակցմամբ։ ուսուցում՝ ավանդականնորարականև11 և 12-րդ դասարաններում «ֆիզիկա» առարկայից պատրաստված մուլտիմեդիային ներկայացումները, վիկտորինաները և թեստերըուսումնական գործընթացում համալիր և որոշակի հերթականությամբկիրառման դեպքում կունենան հետևյալ առավելությունները. ժամանակակից մուլտիմեդիային տեխնոլոգիաների առկայությունըդասավանդման ժամանակ չի ծնում ձանձրալի, պասիվ մթնոլորտ,ինչպես ավանդական դասավանդման դեպքում,  սովորողներն ավելի հեշտությամբ են ինտեգրվում ուսուցմանգործընթացին, քան ավանդական դասավանդման դեպքում, նյութն ավելի լավ է ընկալվում, զարգացնում են սովորողի ստեղծագործական, վերլուծականմտածողությունը, նպաստում բարդ իրավիճակներում լուծումներգտնելու ունակության զարգացմանը,  նպաստում է ուսուցման ինտերակտիվության աճին, սովորողին հնարավորություն է տալիս ավելի խորությամբյուրացնելու նյութը,  սովորողինհնարավորությունէ տալիսհամադրելուիրգիտելիքներն ու հմտությունները,  մուլտիմեդիային ներկայացումների կառուցվածքը զարգացնում էհամակարգված, անալիտիկական մտածողությունը,  զարգացնում է տեղեկատվության հետ աշխատելու կարողությունները, զարգացնում է միջառարկայական կապերը։ обучения, где обучающие методы։

Ներկայացվող թեմայում առաջադրանքների լուծման գործընթացի ամբողջական է համակարգչային պարզ ծրագրերի միջոցով դասավանդման համալիր մեթոդ, որտեղ ուսուցման մեթոդները՝ տեսական նյութի հաղորդումը, վարժությունների լուծումները, վիկտորինաները, համակարգչային թեստերը, ներկայացվում են փոխկապակցված, որոշակի հերթականությամբ որոշակի բաշխվածությամբ։ Ներկայացված նյութը հնարավորություն ցանկացած ծանոթացողին՝ լինի ուսուցիչ թե աշակերտ, առանց համակարգչային հատուկ լեզուների իմացության ստեղծագործաբար զարգացնել ուսումնասիրվող թեման։

Կրկնասեռությունը կապվում է բայի սեռի քերականական կարգի, մասնավորապես սեռային տեղաշարժերի հետ և արտահայտվում է բառարանայինմիավոր հանդիսացող բայական բառույթով, որի մեջ համատեղվում է տարբերսեռերի գաղափար` առանց բառական-քերականական լրացուցիչ փոփոխությունների [1, 672]։ Կրկնասեռությունը` որպես բայի սեռի քերականական կարգի առանձնահատկություն, թեև հատուկ է հայերենի բայական համակարգին պատմականզարգացման բոլոր շրջաններում, լիովին ուսումնասիրված չէ և շարունակում էպահանջել խոր և ամբողջական քննություն` գործնական և տեսական ընդհանրացումներով։ Կրկնասեռ բայերի քննությունը կարելի է կատարել տարբեր սկզբունքներով, որոնցից մեկը սկզբնահիմքի կազմության ուսումնասիրությունն է։ Սկզբնահիմքը, ինչպես գիտենք, բառակազմական տեսակետից կարող է լինել պարզ կամբաղադրյալ` ներկայացնելով հայերենի բառակազմական բոլոր տիպերը։ Մեր ուսումնասիրությունը նպատակ ունի առանձնացնելու հին հայերենի` բառակազմական ածանցներ ունեցող սկզբնահիմքով կրկնասեռ բայերը`ճշտելու համար գրաբարի` թվով մոտ 500 կրկնասեռ բայերի1 մեջ (բացարձակմեծամասնությամբ` ե լծորդության կազմությամբ պարզ) վերջիններիս տեսակարար կշիռը, ինչպես նաև ցույց տալու բառակազմական այս կամ այն ածանցիգործածության հաճախականությունը հին հայերենի տարբեր ենթաշրջաններում։ Բնագրային օրինակների ընտրությունը կատարելիս օգտվել ենք ինչպեսմեր կողմից ուսումնասիրված սկզբնաղբյուրներից և 5-7-րդ դարերի երկերի համաբարբառներից, այնպես էլ Նոր հայկազյան բառարանի բառահոդվածներից։ Գրաբարի` խնդրո առարկա կրկնասեռ բայերը փորձել ենք խմբավորելըստ դասական-հետդասական-նախամիջին ենթաշրջանների2։ Այս բաժանումը կատարել ենք վերապահությամբ` առաջին անգամ փորձանելով ներկայացնել դասական գրաբարի և նրան հաջորդող շրջաններիկրկնասեռ բայերը` որոշակի դասակարգումով։ Նման մոտեցումը կարող է պարզել` արդյոք հնարավո±ր է կրկնասեռության ձևավորում կամ չեզոքացում լեզվի պատմական զարգացման համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում, ինչպիսին, ասենք, դասական-հետդասական հատվածն է, թե± ոչ։ 1 Տե՛ս Հ. Զաքյան, Հին հայերենի կրկնասեռ բայերը. տարժամանակյա քննություն,Գյումրի, 2015։ 2 Այս մոտեցումը, ինչ խոսք, կարող է վիճելի լինել, քանի որ Մխիթարյանների կատարածշրջաբաժանումը որոշ լեզվաբաններ չեն ընդունում` պնդելով, որ այդպիսի շրջաբաժանման համար առաջ քաշված փաստարկները քննություն չեն բռնում [3, 28]։ Այսպիսով, գրաբարի ե լծորդության կրկնասեռ բայերի մեջ որոշակի թիվեն կազմում սկզբնահիմքում բառակազմական /ոչ բայական/ ածանց ունեցողկրկնասեռ բայերը։ Ապացուցված է, որ ածանցները հիմնականում առաջանում են լեզվի նախագրային շրջանում, ինքնուրույն բառերից` վերջիններիս «մաշվելու» հետևանքով։ Լեզվի նախագրային շրջանում առաջացած ածանցները գրավոր լեզվումավելի ամրանում են և կայունանում։ Այդ պատճառով էլ գրավոր լեզվում ստեղծվում են համեմատաբար քիչ քանակությամբ ածանցներ [2, 177]։ Գրաբարի ածանցների մեծ մասը առաջացել է հայերենի նախագրայինշրջանում։ Այդ ածանցներից են -ավոր, -ատ, -ած, -ական, -գին, -յան, -ի, -ուրդ, վետ, -ոտ, -ակ, -ային, -արան, -որդ, -իչ ածանցները և այլն։ Նման ածանցներ ունեցող սկզբնահիմքերով հին հայերենում ձևավորվելեն բայեր, որոնց մեջ որոշակի թիվ են կազմում նբ, չբ համապատասխան իմաստներ համատեղող կրկնասեռ բայերը։ Վերջիններս, ինչպես ցույց է տալիս ուսումնասիրությունը, դասականգրաբարով գրված աղբյուրներում1 փոքր թիվ են կազմում. -աւոր ածանցով2` լուսաւորել, ուղղաւորել, բռնաւորել, զինւորել, մշտնջենաւորել, ընդ- և առ- նախդիր-նախածանցներով` զառաջել, յառաջել, ընդմիջել, -ատ` կարճատել, ճառատել, -որդ` յաջորդել, առաջնորդել, հանապազորդել, -ոտ, -ակ, ան- ածանցներով` ժանգոտել, կուտակել, խառնակել, անիրաւել և այլն։ Բերենք համապատասխան բնագրային օրինակներ` լուսաւորել-նբ-լույստարածել, լույսով լցնել, պարզել. Լուսաւորեսցէ զբազումս մկրտութեամբ (Ագ.,426), չբ- լույս արձակել. Խառնեցան անքանակութեամբ յԱստուածութիւն անդրև լուսաւորեցան (Ագ., 352)։ Ուղղաւորել-նբ- ուղղել, կարգավորել ուղղությունտալ. Զիրսն ուղղաւորէր, որ ոչ լինէր ըստ օրինացն [4, 457], չբ- ուղղվել. Ընդառաքինութիւն թէպէտև մեք ոչ ուղղաւորիմք, սքանչանամք [4, 547]։ Զինւորելնբ- զինվոր դարձնել, սպառազինել. Խորհէր …զամենայն ազատսն Հայոց կայսերական թօշակօքն զինուորել (ՓԲ,198), չբ- զինվոր դառնալ, սպառազինվել. Ո՞ ոքերբեք զինուորիցի իւրովք թոշակօք (Ա Կոր. 9,7)։ Մշտնջենաւորել - նբ-երկարաձգել. Ձմեռն այսպէս լինի, յորժամ արեգակն ի հարաւ մշտնջենաւորէ զգնացս իւր1 Նկատի ունենք Հր. Աճառյանի կողմից առանձնացված մոտ 40 աղբյուրները։ 2 Այս ածանցը հայերենի գրավոր շրջանում գործածության բավական մեծ հաճախականություն ունեցող ածանցներից մեկն է։ Վ. Առաքելյանը Աստվածաշնչում հաշվել է աւոր ածանցով կազմված 114 բառ (տե՛ս Վ. Առաքելյան, Հինգերորդ դարի հայ թարգմանական գրականության լեզուն և ոճը, Եր., 1984, էջ 95)։ [4, 291], չբ-մշտնջենավոր դառնալ, հավերժանալ …հանապազ ի նոյնն մշտնջենաւորին [4, 291]։ Կարճատել-նբ-Կարճ դարձնել, համառոտել.Կտրէ զբանն ևկարճատէ [4, 1074] չբ- կարճանալ, տարաժամել, երեկոյանալ.Վա~յ մեզ, զի տիւնկարճատեաց (Երեմ. 6,4)։ Ժանգոտել-նբ- ժանգոտ դարձնել. Գինի ժանգոտէզմիտսն [4, 831], չբ-ժանգոտվել. Մի՛ ժանգոտիցի ընդ քարիւ ‘ի կորուստ (Սիր. 29,13) և այլն։ Նկատենք, որ բայերի հիմքում ընկած ոչ բայական բառույթները գործածության մեծ հաճախականություն ունեն գրաբարում և պայմանավորում ենբայական բառույթի իմաստային կառուցվածքը։ Այն, որ անվանական բառերից բայական բառերի կազմումը հայերենիսիրած լեզվական-քերականական միջոցներից մեկն է [1, 58], հայտնի է։ Առավելհետաքրքրական է այդ նորակազմությունների` որոշ դեպքերում կրկնասեռլինելու հանգամանքը. երբ, ասենք, առարկայական նշանակությունը «բայանալով» սկսում է արտահայտել մի դեպքում ակտիվ, մյուս դեպքում` պասիվ գործողություն։ Ինչպես վերոհիշյալ շատ բայեր, այնպես էլ այս խմբին պատկանողընդմիջել (նբ-մեջտեղից բաժանել, կիսել. Ընդմիջեցին զճանապարհն [4, 772], չբընդմիջվել, կես լինել. Եւ այն ինչ գիշերն իւրով երագութեամբն ընդմիջէր(Իմաստ. 18, 14), առաջնորդել (նբ-ուսուցանել. Ոչ ոք գոյր, որ առաջնորդէր նոցազքահանայապետութիւն (ՓԲ, 15), չբ-լինել առաջնորդ. Հոգին ճշմարտութեանառաջնորդեսցէ ձեզ (Յոհ 16, 13), յաջորդել (նբ- շարունակել. օրինակ խաւարին,որ յաջորդելոց է զնոսա (Իմաստ 17, 20), չբ- մի բանից հետո կանգնել. Որք յաջորդեցան յառաքելական կանոնաց (Կ. ՎՄ, 86), յառաջել (նբ-կանխել, Յառաջեաց զհպարտութիւնն ամբարտաւանութեան նորա փելիքս [4, 337], չբ- առաջանալ, առաջնորդ լինել. Այլ յառաջեսցէ տէր իմ քան զծառայ իւր (Ծն 33, 14)բայերը նույնպես կրկնասեռությունը պահպանել են նաև հետոսկեդարյան շրջանի աղբյուրներում, իսկ կուտակել, խառնակել, ճառատել, հանապազորդել բայերը կրկնասեռ են նաև արդի հայերենում (այսինքն` կրկնասեռ են հայերենիպատմական զարգացման ողջ ընթացքում) և հիմնականում պահպանել են գրաբարյան նշանակությունները։ Այսպիսով, գրաբարի դասական շրջանի գործերում հանդիպում են ոչբայական ածանց ունեցող սկզբնահիմքով շուրջ 20 բայեր, որոնք հիմնականում կրկնասեռ են նաև հետդասական շրջանի աղբյուրներում։ Անցնենք հետդասական շրջանի համապատասխան բայերի քննությանը1։ Այս ենթախմբում ընդգրկված բայերը դասական շրջանում կա՛մ ընդհանրապես չեն հանդիպում, կա՛մ գործածվում են քերականական միայն մեկ սեռով2 (բնագրային օրինակներ բերում ենք նաև նախամիջին շրջանից)։ Արժանաւորել-նբ-արժանավոր դարձնել. Իւր հանգստեանն արժանաւորեսցէ զամանեսեան (Ագ. 14), Եւ նա ոչ արժանաւորեաց զանձն իւր [4, 356],չբ-արժանավոր դառնալ. Բդեշխութիւն կողմանցն արժանաւորեցան առնուլ(ՄԽ, 71)։ Սպասաւորել-նբ-սպասարկել, ծառայել. Մինչ մանուկն էր, սպասաւորէր զջորիս եղբարցն [4, 737], չբ- ծառա լինել. Որ ախորժելով սպասաւորէամենեցուն՝ մեծ կոչեսցի յարքայութեանն Աստուծոյ (ՂՓ, 80)։ Փայլակել-նբփայլեցնել. Լուսոյ աղամողումն զոր աստեղքն փայլակեն [4, 928], չբ-փայլել.Փայլակեսցէ լոյս ձեր առաջի մարդկան [4, 928] և այլն։ Այս խմբի մեջ են մտնում նաև ընդվզել, մասնավորել, բնավորել,գոտևորել, վշտագնել, մոլեգնոտել, բարերարել, միջնորդել բայերը։ Ինչպես գիտենք, հին հայերենին հատուկ ածանցների կողքին 5-րդդարի երկրորդ կեսից գործածության մեջ են մտնում նաև հունաբաններիկողմից ստեղծված մոտ երկու տասնյակ ածանցները, որոնցով բաղադրվածսկզբնահիմք ունեցող բայական բառույթների մեջ որոշակի թիվ են կազմումնաև կրկնասեռ բայերը։ Այս խմբում հանդիպում են վեր-, բաց-, փոխ-, պար-, հակ- ածանցներով կրկնասեռ բայեր, օրինակ` բացափայլել-նբ-պայծառացնել. Զանապական ճառագայթ անստուեր լուսոյն ի մտաւորս բացափայլեալ աշխարհ (ՄԽ,246), չբ-պայծառանալ. ամենայն առաքինութեամբ բացափայլեալ՝ ևս քան զևսյաճախէր, որ ինչ յաղագս Քրիստոսի գործ և բան (ՄԽ, 246), փոխադարձել-նբփոխարենը հատուցել, վերադարձնել. Երկրաւորօքն փոխադարձեն երկնայնոյն զօրհնութիւն առաքելով [4, 946], չբ- վերադառնալ. Մատուցեալ որպէսզաղօթիցն հայցումն` փոխադարձէ ժողովրդեանն [4, 946], պարպատել-նբլիքը լցնել. Զցանցս ուռկանին պարպատէին [4, 639], չբ- ուռչել, տռզել. Մինչևպարպատէին ուռկանք նոցա (Ղուկ., 5, 6), հակադարձել-նբ-հակառակ կողմըդարձնել….հակադարձեսցէ դարձեալ զնոյն [4, 5], չբ-հակադարձ լինել.1 Հետդասական, ինչպես գիտենք, ընդունված է կոչել 461 թ.-ից մինչև 8-րդ դարակեսընկած շրջանը։ 2 Վերևում նշեցինք, որ նման պնդումը կարող է վերացական թվալ, բայց մենք առաջնորդվում ենք մեր կողմից ուսումնասիրված աղբյուրների ընձեռած փաստերով։ Առաջինքն ոչ հակադարձին, իսկ սա հակադարձ [4, 5], …առ ո՞ հակադարձցի[4, 5] և այլն։ Այսպիսով, հետդասական շրջանի բնագրերում կրկնասեռ են հիմքումոչ բայական ածանց ունեցող մոտ 20 բայեր, որոնցից 7-ը` հունաբաններիկողմից ստեղծված ածանցներ ունեցող սկզբնահիմքով1։ Նախամիջին ենթաշրջանում ընդգրկված են ութերորդ դարի կեսիցտասնմեկերորդ դարում գրված երկերը։ Պետք է նշել, որ դասական գրաբարի աղբյուրներում այս բայերից միքանիսը հանդիպում են, բայց քերականական միայն մեկ սեռով, իսկ երկրորդսեռի նշանակությամբ գործածություն(ներ)ի հանդիպում ենք միայն նախամիջին շրջանի երկերում։ Բնագրային օրինակները, այնուհանդերձ, վկայում են, որ խնդրոառարկա բայերի մեծամասնությունը հանդիպում է միայն նախամիջին շրջանի աղբյուրներում։ Նախ ներկայացնենք այն կրկնասեռ բայերը, որոնց հիմքում հինհայերենին հատուկ բայածանցներն են։ Այդ բայերն են` շահաւորել նբ-շահել. Բազմաշահ վաճառաւ շահաւորեա՛ զոգիդ քո [4, 458], չբ- օգուտ ստանալ, օգտվել. Կերակուր և ըմպելիսառնէ, որ կերողացն ոչինչ շահաւորի [4, 458], չափաւորել նբ-չափավոր դարձնել- Չափաւորեսցուք զանձինս, և ‘ի չափի կացցուք [4, 574], չբ-չափավոր, խոնարհ լինել. Զիա՞րդ ‘ի գերեզմանի անչափն չափաւորի [4, 574], վարձաւորելնբ- վարձել. Զայլ հրապուրեալ` արծաթով վարձաւորեն … [4, 796], չբ- վարձառնել, ստանալ. Պետրո՛ս կացուրդ մարտադրին, և վարձաւորիս յիրաւի [4,796]։ Նույն խմբում են նաև վարսավորել, դաշնավորել, զուգավորել, հնարավորել2 կրկնասեռ բայերը և այլն։ 1 Հասկանալի է, որ այս բայերը, ի տարբերություն մյուսների, դասական շրջանումհանդիպել ուղղակի չէին կարող։ 2 Դաշնավորել-նբ- դաշնակից դարձնել, դաշնակցել. Սակս կատարելոյ զուխտն միակեցութեան, զոր դաշնաւորեաց ‘ի ծովուն, չբ-դաշնակից դառնալ, հաշտվել. Արժմ ընդծովեզերսն ալիքն դաշնաւորին [4, 595]։ Զուգավորել- նբ- միավորել, միաբանել, խառնել. Զտարերս զուգաւորեցեր ‘ի կենդանութիւն արարածոց, չբ-միանալ. Զուգաւորէրընդ կողահոս արեանն Քրիստոսի [4, 749]։ Հնարավորել- նբ-հնար գտնել մի բան հաջողեցնելու համար, Օդ ոտիցն հնարաւորեն զձև կօշկացի մորթոց այծից, չբ- ճիգ թափել. Մի՛ հնարաւորիր ամենևին, թէ կարասցես պատրել [4, 107]։ Վարսավորել-նբ- խոթել, մխել, գամել, բևեռել. Ցցով վարսաւորել ընդ ծամելիսն Սիսարայ, չբ-սաղարթախիտդառնալ. Թզենին սաղարթով վարսաւորէր [4, 798] և այլն։ Անդրադառնանք նաև հունաբանների կողմից ստեղծված ածանցներով կազմություններին։ Այս շրջանում հանդիպում են վեր, փոխ-, պար-,արտ-, հար-, տար-, համ-, նախ-, շար-, ստոր- ածանցներ ունեցող սկզբնահիմքով կրկնասեռ բայեր, օրինակ` վերահնչել-նբ-բարձր ձայնով կանչել.Միշտ ներքին մարդով զաստուած և զվերակացուս իւրեանց վերահնչէին [4,807], չբ- լսելի լինել, բարձր ձայն դուրս գալ. Ի հասարակել գիշերին վերահնչեալ բարբառն [4, 807], տարակուսել-նբ- տարակուսեցնել, վարանեցնել.Զքահանայսն տարակուսէ, և զփարիսեցիսն վտանգէ [4, 854], չբ-վարանել,շվարել. իբրև զայն ամենայն չարիս ետես թագաւորն Պարսից, տագնապեցաւ,տարակուսեցաւ (Ագ., 19)։ Նույն խմբում են նաև վերառել, նախաձեռնել, վերածագել, հարակցել,շարամերձել, ստորահոսել բայերը և այլն։ Երրորդ ենթախմբում կա 16 կրկնասեռ բայ, որոնցից 9-ի բայահիմքերըբաղադրված են հունաբան դպրոցի ստեղծած ածանցներով։ Այսպիսով, վերոհիշյալ քննությունը վկայում է, որ գրաբարում (բոլորերեք ենթաշրջաններում) հանդիպում են ե լծորդության` ոչ բայական ածանցունեցող սկզբնահիմքով մոտ 50 կրկնասեռ բայեր` կազմելով գրաբարիկրկնասեռ բայերի շուրջ 10 տոկոսը։ Գործածության հաճախականությամբ աչքի է ընկնում -աւոր ածանցը (17 բայ), մոտ 20 բայերի սկզբնահիմքերն ունեն հին հայերենին հատուկ այլածանցներ, ևս 11 բայերի սկզբնահիմքերում հանդիպում են հունաբան դպրոցի ստեղծած ածանցները1։ Ընդհանուր առմամբ դասական շրջանից հետո նկատելի է նախածանցավոր սկզբնահիմք ունեցող կրկնասեռ բայերի թվի աճ` պայմանավորվածնախածանցների ընդհանուր թվի և գործածության հաճախականության մեծացմամբ։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ բայի կրկնասեռությունը գերազանցապես պայմանավորված է վերջինիս իմաստային կառուցվածքով ևոչ սկզբնահիմքի կազմությամբ, որում առկա բառակազմական ածանցները,արդեն ձևավորած լինելով անվանական բառույթի իմաստային կառուցվածքը, բայի համար առանձնակի նշանակություն սովորաբար չունեն։ 1 Որոշ դեպքերում բայական հիմքն ունի երկու ածանց, ինչպես` միջնորդել, մոլեգնոտելբայերի դեպքում և այլն։ Գրաբարի դասական շրջանում կրկնասեռություն ունեցող բայերըիրենց այդ հատկանիշը սովորաբար պահպանում են նաև մյուս ենթաշրջաններում, ինչից կարող ենք ենթադրել, որ կրկնասեռության ձևավորման կամչեզոքացման համար անհրաժեշտ է շատ ավելի երկար ժամանակահատված։ ՀամառոտագրություններԱգ.- Ագաթանգեղոս, Պատմութիւն հայոց, Տփղիս, 1909 /բնագրային համաբարբառ, գիրք 1-ին, Ա-Կ/, Եր., 1973։ Կ. ՎՄ - Հայկական համաբարբառ, Կորիւն, Վարք Մաշտոցի, Եր., 1972։ ՂՓ - Հայկական համաբարբառ, 6 Ղազարայ Փարպեցւոյ Պատմութիւն հայոց,գիրք 2-րդ, /Ի-Յ/, Եր., 1978։ ՄԽ - Հայկական համաբարբառ, 7, Մովսիսի Խորենացւոյ Պատմութիւն հայոց, գիրք 1-ին, /Ա-Լ/, Եր., 1975։ ՆՀԲ - Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի, հ.1, Եր., 1979, հ. 2. Եր., 1981։ ՓԲ - Փաւստոս Բուզանդացւոյ պատմութիւն հայոց, Ս. Պետերբուրգ, 1883։ նբ - ներգործական սեռի բայչբ - չեզոք սեռի բայупотребляемости встречается аффикс -աւոր (17 глаголов), еще у 11 глаголов вЗалог глагола связан с семантикой глагола։ с сосуществованием различныхAccording to the frequency of use, the affix - աւոր is the mostly used one (17The pledge of the verb is related only to its semantics։ with the co-existence ofԳ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Աբրահամյան Ա. Ա., Բայը ժամանակակից հայերենում, Եր., Հայկական ՍՍՌԳԱԱ հրատարակչություն, 1962, 729 էջ։ 2. Ղազարյան Ս. Ռ., Հայոց գրական լեզվի պատմություն, Եր., Հայպետհրատ,1961, 472 էջ։ 3. Առաքելյան Վ. Դ., Դասական և հետդասական հայերեն, Եր, Հայպետհրատ,1976։ 198 էջ։ 4. Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի, հ.1, Եր., 1979, հ. 2. Եր., Երևանի համալսարանի հրատարակչություն,1981, 2235 էջ։

Գրաբարի կրկնասեռ բայերի բացարձակ մեծամասնությունը պատկանում է ե լծորդությանը։ Ելնելով կրկնասեռ բայերի կառուցվածքային գործոններից` ուսումնասիրել ենք գրաբարի ե լծորդության ոչ բայական ածանց ունեցող բայահիմքով մոտ 50 կրկնասեռ բայեր։ Այստեղ գործածության հաճախականությամբ աչքի է ընկնում –աւոր ածանցը /17 բայ/, մոտ 20 բայերի սկզբնահիմքերն ունեն հին հայերենին հատուկ այլ ածանցներ, ևս 11 բայերի սկզբնահիմքում հանդիպում են հունաբան դպրոցի ածանցները։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ բայի կրկնասեռությունը գերազանցապես պայմանավորված է վերջինիս իմաստային կառուցվածքով և ոչ սկզբնահիմքի կազմությամբ, որում առկա բառակազմական ածանցները բայի համար առանձնակի նշանակություն սովորաբար չունեն։

ԱՍՏՂԵՐԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՄԵԴԻԱՅՈՒՄ(ՀԵՆՐԻԽ ՄԽԻԹԱՐՅԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ) «Աստղերին» որոշելու բազմաթիվ սահմանումներ կան, որոնցից մեկն էլ պատկանում է տեսաբան Քրիստին Գլեդհիլին, ով, խոսելով ֆիլմերի աստղերի մասին,նշում է. «Դերասանները դառնում են աստղեր, երբ նրանց ոչ էկրանային կենսաոճնու անհատականությունն իրենց կարևորությամբ հավասար են կամ գերազանցում եննրանց դերասանական կարողությանը» [1]։ Աստղի կերպարը ստեղծվում է ոչ միայն ֆիլմում կամ հեռուստատեսային շոուում,այլև մնացած բոլոր նյութերի միջոցով, որոնցում նրանք հանդես են գալիս, այն է՝հյուրընկալություններ, հրապարակումներ, բամբասանքային սյունակներ և այլն։ Մեդիա ասղտերին պետք է մեծապես ընկալել որպես ապրանքներ, որոնք «արտադրում են» մեդիա ընկերությունները լսարանի սպառման և շահույթ ստանալունպատակով [2]։ Աստղերը և հայտնիներն իրենցից որպես կապիտալ են ներկայացնում. նրանքկա՛մ համարվում են ստուդիաների, ձայնագրման ընկերությունների, գործակալությունների կամ անհատների «սեփականություն», կա՛մ էլ պարզապես վճարվում եննրանց կողմից։ Աստղերի կարգավիճակը կապված է նաև շուկայի կազմակերպման ևնրանց տնտեսական գործառույթի հետ այն առումով, որ նրանք ապահովում ենմեդիա տեքստերի գնումը, տոմսերի ձեռք բերումը և այլն։ Այսպիսով՝ կարելի է պնդել,որ աստղերը կենսական նշանակություն ունեն մեդիա դաշտի համար և համարվումեն դրանց արտադրանքը։ Այսինքն՝ ինչպես բոլոր մեդիա արտադրանքները, այդպեսէլ աստղերի կերպարները կառուցվում են։ Աստղերի կերպարը կառուցվում է հիմնական և երկրորդային մի շարք տարրերով։ Երկրորդային տարրերը (օրինակ՝ պաստառները, կրծքանշանները, հագուստը,համացանցային էջերը) ստեղծված են առաջխաղացման ծրագրի գործընթացներիժամանակ և ձայնագրման ստուդիաների, PR (հանրային կապերի) վարչություններիկամ երկրպագուների ակումբների կանխամտածված տեքստային կառուցվածքներեն։ Այն, ինչ բնական է թվում, ոչ կանխամտածված, նույնպես կառուցված է։ Յուրաքանչյուր կերպարի կառուցման հիմնական տարրերը հիմնական տեքստերն են՝ ֆիլմերը, տեսանյութերը, երգերը, հեռուստատեսային հաղորդումները և այլն։ Քանի որաստղերի կերպարը տարածվում է նման լայն դաշտում, այն բնութագրվում է բազմիմաստությամբ։ Հիմնական տեքստերը, որոնք սահմանում են աստղին, կարող ենսահմանափակել կամ ավելացնել իմաստների բազմազանությունը՝ խարսխելու կամպարտադրելու «նախընտրելի» ընթերցումները։ Աստղերը սպառողների համար նաև ինքնանույնացման կարևոր կերպարներ են։ Աստղի հետ նույնանալու համար լսարանը պետք է շփման եզրեր գտնի։ Մի կողմիցաստղը պետք է որոշ ձևով «տիպական» լինի, այսինքն՝ ներկայացնի մարդկայինի վերաբերյալ այնպիսի գաղափարներ, որոնք ունի լսարանը։ Այս իմաստով նրանք պետքէ հավասարակշռեն սովորական և արտասովոր տարրերը։ Մյուս կողմից, եթե աստղըչափազանց սովորական է, նա այլևս բավարար չափով կարևոր չէ աստղ լինելու համար։ Աստղերի ի հայտ գալը կարևոր գործոն էր նաև սպորտի առևտրայնացման համար [3]։ Ակնհայտ է, որ այսօր ֆուտբոլային խաղեր հետևողների զգալի մասը երկըրպագում է որևէ աստղի և ամբողջ խաղը դիտում՝ հետևելով նրա գործունեությանը։ Ակնհայտ է նաև այն, որ ֆուտբոլային գործակալները, շատ լավ հասկանալով այսփաստը, արհետսականորեն (այսինքն՝ ոչ ֆուտբոլիստի խաղային որակների ու հըմտությունների հաշվին) ստեղծում են նոր աստղեր՝ չկորցնելու ահռելի լսարանը, որիցկախված՝ նաև շահույթը։ Հարկ է նշել, որ սպորտի առևտրայնացման ընթացքում ֆուտբոլում ի հայտ էեկել նաև արտասահմանյան «աստղերի» ինստիտուտը, երբ ակումբային թիմերումհանդես են գալիս այլ երկրների ներկայացուցիչներ։ Այս երևույթն առաջացել է ֆուտբոլի գլոբալացման, սահմանների ընդլայնման համար, որի նպատակն, իհարկե, ավելի շատ եկամուտ ապահովելն է, ինչը փաստում է ֆուտբոլի տրանսֆերային շուկայումշրջանառվող գումարների ահռելի չափը [4]։ Ֆուտբոլիստ Հենրիխ Մխիթարյանը, ով հանդես է գալիս Հայաստանի ազգայինհավաքականում (հավաքականի ավագն է) և անգլիական «Մանչեսթեր Յունայթեդ»ակումբում, ֆուտբոլային իր կարիերան սկսել է 1995 թ.-ից։ Մխիթարյանն, իր գործունեության ընթացքում հանդես գալով «Փյունիկ», «Մետալուրգ Դոնեցկ», «ՇախտյորԴոնեցկ» և «Բորուսիա Դորտմունդ» ակումբներում, 2015 թ.-ին հուլիսի 6-ին ռեկորդային 42 մլն եվրո տրանսֆերով տեղափոխվել է «Մանչեսթեր Յունայթեդ» ակումբ՝ դառնալով հետխորհրդային տարածշրջանի երկրների ամենաթանկ ֆուտբոլիստը։ Ֆուտբոլասեր հանրության համար գաղտնիք չէ, որ Մխիթարյանի տրանսֆերով զբաղվել էֆուտբոլային գործակալ Մինո (Կարմինե) Ռայոլան, ով մեկ ամսում տրանսֆերներիմիջոցով վաստակել է ավելի քան 30 մլն դոլար [5] (սա ևս մեկ անգամ ապացուցում էայն փաստը, որ աստղերը կապիտալ են)։ Մխիթարյանի հայտնվելը «Անգլիական Պրեմիեր լիգայում»1 միանգամից փոխեցհայկական մեդիադաշտի բովանդակությունը։ Եթե մինչ այդ անգլիական թիմերի խաղերը ցուցադրվում էին միայն մեկ հեռուստատեսությամբ, իսկ նորությունները երևումէին միայն մասնագիտացված պարբերականների էջերում, ապա այժմ գրեթե բոլոր1 Պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլի բարձրագույն առաջնությունն անգլիական ակումբների համար։ լրատվամիջոցներն անդրադառնում են «Անգլիայի Պրեմիեր լիգային» ու Մխիթարյանին, իսկ լսարանին գրավում այն փաստարկմամբ, թե Մխիթարյանը միջազգայինհանրությանը ներկայացնում է մեր երկիրը, մեր ավանդույթներն ու մեր մշակույթը՝մոռանալով, որ ֆուտբոլային դաշտում դրանք չեն երևում, իսկ մեր երկրի ֆուտբոլայինավանդույթների մասին տեղեկատվությունը հասանելի է բոլորին։ 2 Մխիթարյանի կերպարի կառուցման հիմնական տարրերից է նրան որպես պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլիստ ցուցադրելը, որն արվում է նրա թիմի խաղերի ցուցադրությանկազմակերպմամբ (նույնիսկ այն դեպքում, երբ նա չի խաղում), խաղային դրվագների,մարզումների ժամանակ արված լուսանկարների, հանդիպումների ժամանակ կարևորպահերի (highlights), այն է՝ գոլային հարվածների ու փոխանցումների, ինչպես նաևմարզչի ու խաղընկերների կարծիքների (խաղային որակների մասին) առանձնացմամբ ու տարածմամբ տարածմամբ։ Ավելի բազմազան են նրա կերպարի կառուցման երկրորդային տարրերը։ Ցանկանալով ստեղծել օրինակելի որդու կերպար՝ Մխիթարյանն իր հարցազրույցներումշատ հաճախ է նշում այն փաստը, թե իր հայրը՝ Համլետ Մխիթարյանը, «Արարատ»ֆուտբոլային ակումբի հարձակվողներից էր, և որ ինքը ցանկացել է դառնալ ֆուտբոլիստ՝ հետևելով հոր օրինակին։ Եվ այդ նպատակին հասնելու համար ոչ մի ջանքու եռանդ չի խնայել։ Իր հարցազրույցներից մեկում Մխիթարյանը նշել է. «Չեք պատկերացնում՝ ոնց կուզեի, որպեսզի նա տեսներ խաղս։ Եթե հայրս կողքիս լիներ, շատբաներ ավելի հեշտ լուծումներ կստանային, էլ չեմ ասում պրոֆեսիոնալ խորհուրդներիմասին։ Սակայն ստացվեց այնպես, որ նա շատ վաղ լքեց մեզ։ Գիտակցված ոչինչ չեմվերցրել նրանից, քանի որ երբ նա մահացավ, ես 8 տարեկան էի։ Սակայն բոլորնրանք, ովքեր տեսել են հորս, ասում են, որ խաղադաշտում մենք վազում ենք և հարվածներ կատարում նույն կերպ։ Այնպես որ, շատ բաներ, ինչ ես հիմա ունեմ, հորիցսեմ ժառանգել» [6]։ Բացի օրինակելի որդու կերպար ստեղծելուց՝ Մխիթարյանի կերպարի կառուցման երկրորդային տարրերից է նաև նրան որպես համամարդկային արժեքների կրող,համաշխարհային հարցերով հետաքրքրվող և մարդկային խնդիրներով մտահոգվողկերպար ներկայացնելը։ Սոցիալական կայքերում գրանցած պաշտոնական էջերում(որոնք նույնպես ստեղծված են ամրապնդելու կերպարի կառուցումը) հաճախ տեղադրվում են պատերազմների ու ցեղասպանությունների դեմ արտահայտող գրառումներ, նրա կատարած բարեգործական ակցիաների և այդ նպատակով մասնակցած միջոցառումների լուսանկարներ, իսկ երբ Մխիթարյանը դարձավ ՀՀ-ումՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի բարի կամքի ազգային դեսպանը, նրա էջերում կարելի է գտնել գրառումներ, որոնք ավելի ընդհանուր են, ավելի համամարդկային (օրինակ՝ «բոլոր երեխաները պետք է անհոգ մանկություն ունենան», «բոլոր երեխաներին առողջությունթող լինի» և այլն)։ 2 Հայաստանի ազգային հավաքականը ՖԻՖԱ-ի դասակարգմամբ գտնվում է 123-րդ տեղում։  Այսինքն՝ մի կողմից կառուցվում է պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլիստի կերպար, ով իրուժերով հասել է «Անգլիայի Պրեմիեր լիգա», քրտնաջան աշխատում է, ջանք ու եռանդչի խնայում՝ հասնելու նոր բարձունքների, ունի բազմաթիվ երկրպագուներ, իսկ մյուսկողմից էլ կառուցվում է «սովորական» մարդու կերպար, ով ցանկանում է նմանվելհայրիկին, հուզվում է մարդկային խնդիրներից և օգնում կարիքավորներին։ Հետաքրքրական է նաև կերպարի կառուցման այն տարրը, որ երկրպագուները,ոչինչ չիմանալով Մխիթարյանի մարդկային իրական հատկանիշների մասին, նրաններկայացնում են իբրև «խելացի», «համեստ», «աշխատասեր», «հայ ազգի պարծանք» և նման այլ բնութագրիչներով ու հպարտությամբ կրում Ազգային հավաքականի կամ «Մանչեստր Յունայթեդ» ակումբի նշաններով վերնաշապիկներ, որի վրագրված է ֆուտբոլիստի ազգանունը, ու պակերված է նրա խաղային համարը (ինչընույնպես ստեղծված է կերպարի կառուցման համար)։ Այսպես, օրինակ, իսպանական«Ռեալ Մադրիդ» ակումբի հայ երկրպագուներն իրենց պաշտոնական կայքում [7]քննարկելով «Ռեալ Մադրիդ» և «Մանչեսթր Յունայթեդ» հավանական հանդիպումը՝բաժանվել էին 2 խմբի. մի մասը պնդում էր, թե պետք է հավատարիմ մնալ ակումբին,իսկ մյուս մասը հավաստիացնում էր, թե պետք է բացառություն անել և երկրպագելմրցակից ակումբին, այլապես դա դավաճանություն կդիտվեր հայրենիքի և ազգինկատմամբ։ Աստղերի մեկ այլ ընդհանուր կոդը ապրանքների գովազդումն է։ Բազմաթիվպրոֆեսիոնալ մարզիկներ շատ ավելի մեծ գումար են ստեղծել ապրանքի գովազդից,քան կանեին՝ զբաղվելով իրենց սպորտով։ Ինչո՞ւ են աստեղերի գովազդները սպառողական ապրանքների շուկայի համար այդքան կարևոր։ Այս հարցի պատասխանըկարող է լինել այն, որ գիտակացաբար կամ ենթագիտակցորեն սպառողները ցանկանում են որքան հնարավոր է նմանակել հայտնիներին։ Այսպես օրինակ՝ Հենրիխ Մխիթարյանը, գովազդելով «Նոյ» ջուրը, նշում է. «Նոյնինձ ուժ է տալիս» [8], կամ էլ ինչպես շեշտվում է «Գեյթրեյդի» (Gatorade) գովազդում,որը ցուցադրում է Մայքլ Ջորդանը, գովազդվող ապրանքը խմելը սպառողին թույլ էտալիս «լինել Մայքի պես» [9]։ Այսինքն՝ նույնիսկ եթե սպառողները մարզիկներ չեն ևերբեք չեն լինի կինոաստղ կամ հայտնի, նրանք դեռ կարող ենք սպառել նույն ապրանքները, որոնք աստղը պնդում է սպառել։ Ամփոփելով կարելի է ասել, որ աստղերը կառուցված կերպարներ են, որոնց գոյությունը միայն շահույթ ստանալու նպատակ ունի, և որ պետք չէ նույնացնել աստղինև աստղի կերպարը մարմնավորող անհատին։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Gledhill, C., Stardom։ Industry of Desire, Routledge, London, 1991, 366 p. URL։ https։ //is.muni.cz/el/1421/jaro2017/FAVBKalt1/um/68312072/Christine_Gledhill__editor_[2] Long, P. and Wall, T., Media Studies։ Texts, Production, Context, Routledge, London,[3] Whannel, G., Media Sports Stars։ Masculinities and Moralities, Routledge, London,[4] Brown, A., Fanatics։ Power, Identity and Fandom in Football, London, 2002, 312 p.[5] Մինո Ռայոլա, Վիքիպեդիա ազատ հանրագիտարան,https։ //hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%B6%D5%B8_%D5%8C%D5%A1%D5 EVOSweZ8491kIZ7l5dPUP4 (Accessed։ 05.07.2017)։ [6] Մխիթարյան. Ամբողջ կյանքս նվիրել եմ ֆուտբոլին և հասել զարմանալի ձեռքբերումների, 21 դեկտեմբերի, 2016, 19։ 48, URL։ http։ //www.armsport.am/hy/news/2016/12/21/mkhitaryan/761847 (Accessed։ 15.07.2017)։ [7] Առավել մանրամասն տե´ս URL։ http։ //realmadrid.am/։ [8] Հենրիխ Մխիթարյան - Նոյն ինձ ուժ է տալիս, 4 ապրիլի, 2012, URL։ https։ //www.youtube.com/watch?v=j3R9V_Z-83c,13.06.2017)։ URL։ https։ //www.youtube.com/watch?v=b0AGiq9j_Ak, duration։ 1։ 00 (Accessed։ 13.07.2017).(Accessed։ 0։ 15Միսակյան ՔնարԱՍՏՂԵՐԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՄԵԴԻԱՅՈՒՄ(ՀԵՆՐԻԽ ՄԽԻԹԱՐՅԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ)Բանալի բառեր՝ աստղ, մեդիաարտադրանք, աստղի կառուցում, շահույթ,նույնականացում, Հենրիխ Մխիթարյան, սպորտ, ֆուտբոլ, սպորտիառևտրայնացում։

Աստղերը կենսական նշանակություն ունեն մեդիա դաշտի համար և համարվում են դրանց արտադրանքը։ Այսինքն՝ ինչպես բոլոր մեդիա արտադրանքները, այդպես էլ աստղերի կերպարները կառուցվում են հիմնական և երկրորդային մի շարք տարրերով։ Ասղտերը սպառողների համար նաև նույնականացման կարևոր կերպարներ են։ Նրանց հետ նույնանալու համար լսարանը պետք է շփման եզրեր գտնի. մի կողմից աստղը պետք է որոշ ձևով «տիպական» լինի, այսինքն՝ ներկայացնի մարդկայինի վերաբերյալ այնպիսի գաղափարներ, որոնք ունի լսարանը (այս իմաստով նրանք պետք է հավասարակշռեն սովորական և արտասովոր տարրերը), մյուս կողմից, եթե աստղը չափազանց սովորական է, նա այլևս բավարար չափով կարևոր չէ աստղ լինելու համար։

ՀՀ ՔԱILԱՔԱԻԱԿԱՆ ՎԵՐԱՔՆՆԻՉ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԳՈՐERԱՌՆԱԿԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻՆ առնչվող մի շարք արդի հիմնախնդիրներ Իրավաբանական գրականության մեջ Վերաքննիչ դատարանի գործառական լիազորություններն ավանդաբար դասվում են որպես կազմակերպչական-կարգավորող: Վերաքննիչ դատարանի կազմակերպչական-կարգավորող լիազորություններով անհրաժեշտ է հասկանալ Վերաքննիչ դատարանի իրավունքների և պարտականությունների որոշակի շրջանակ, որը կանխորոշում է վերաքննիչ վարույթի հարուցումը, վերաքննիչ դատական ​​նիստի նախապատրաստումը և մասամբ , վերաքննիչ դատաքննության գործընթացը: Այս լիազորություններն իրականացնելով `Վերաքննիչ դատարանը պատասխանում է գործով ներգրավված անձանց գործողություններին, որոնք առաջացնում են իրավական հետևանքներ 1: Վերաքննիչ դատարանի կանխարգելիչ լիազորություններն ուղղված են անօրինական բողոքարկման կանխմանը, ինչպես նաև դատավարական ակտերի վերանայմանը բացառել դատավարական օրենսդրությամբ սահմանված արգելքների առկայության դեպքում. դրանք խոչընդոտում են վերաքննիչ վարույթի ծագման հետագա ընթացքին: Արգելակողները կարող են, մասնավորապես, լիազորություն ունենալ բողոքարկումը վերադարձնելու, բողոքարկումը հետ կանչելուց հետո բողոքարկման հայց ներկայացրած անձը բողոքարկումը հետ վերցնելուց հետո: Իրավաբանական գրականության մեջ Վերաքննիչ դատարանի գործառական լիազորությունների շարքում կան պրոֆիլակտիկ լիազորություններ, որոնք ուղղված են քաղաքացիական դատավարությունում հնարավոր նոր խախտումների կանխմանը և բացառմանը 3: Վերաքննիչ դատարանի որոշումների կայացման լիազորությունները ներառում են մասնավոր որոշումներ կայացնելը: Նշենք, որ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը Վերաքննիչ դատարանին չի տրամադրել 4 պրոֆիլակտիկ լիազորություններ 5: Մասնավոր որոշումները ռուսական գրականության մեջ կոչվում են նաև հատուկ որոշումներ, քանի որ դրանք ուղղված չեն քաղաքացիական գործի լուծմանը, այլ հետապնդում են գործի քննության ընթացքում ընդունված հատուկ որոշումը: 1 Տե՛ս Կուզնեցով Պ., Վճռաբեկ արտադրությունների հուզմունքը քաղաքացիական աշխատանքներում, էջ: 9, Տիմոֆեև Գ., Լիազոր դատարանի երկրորդ ատյաններ քաղաքացիական գործընթացում: Sovremenny Problems, Moscow, 2008, p. 82 2 Տե՛ս Հովհաննիսյան Վ., Քաղաքացիական դատավարությունում դատական ​​ակտերի վերանայման հիմնախնդիրները `բողոքարկման ընթացակարգով, Երևան, 2013, էջ 283-284: 3 Տե՛ս Պուչինսկի Վ., Վճռաբեկ արտադրությունը խորհրդային քաղաքացիական գործընթացում, Մոսկվա, 1973, էջ: 25 4 Ընդունվել է 17.06.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ .: Տե՛ս ARPA 1998/20 (53), 09.09.1998: Այսուհետ `ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք կամ ՔԴԿ: 5 Տե՛ս Հովհաննիսյան Վ., Էջ 295-296: Որոշել վախերը և կանխել դրանց կրկնությունը ապագայում 1: Մասնավոր (հատուկ) որոշումները իրավաբանական գրականության մեջ նկարագրված են որպես դատավարության ընթացքում դատարանի կողմից հայտնաբերված օրենքի անհատական ​​էական խախտումներին արձագանքելու միջոց: Այս խախտումները կարող են կատարվել ինչպես առանձին պաշտոնատար անձանց, այնպես էլ քաղաքացիների կողմից `ֆիզիկական իրավաբանական անձանց կողմից: Այնուամենայնիվ, պարտադիր չէ, որ այդ սուբյեկտները լինեն գործին մասնակցող անձինք 3: Դատարանը, լինելով պետական ​​մարմին, չի կարող չպատասխանել գործի քննության ընթացքում հայտնաբերված խախտումներին, պաշտոնատար անձանց աշխատանքում կատարված թերություններին: Առաջին ատյանի դատարանի դատական ​​ակտի օրինականությունը քննելիս վերադաս դատարանը կարող է հայտնաբերել օրենքի գերակայության խախտումներ, որոնք առաջացրել են քաղաքացիական վեճ, նյութական կամ դատավարական կանոնների խախտումներ, որոնք չեն ազդել գործի արդյունքի վրա: , և հիմք չեն հանդիսանում դատական ​​ակտը բեկանելու համար: Դատարանը պետք է պատասխանի նման խախտումներին մասնավոր որոշումներ կայացնելու միջոցով 4: Հարկ է նշել, որ երբ խոսքը վերաբերում է արտադատական ​​դատարանի թույլ տված սխալներին, գերագույն դատարանը դրանք կարող է մատնանշել ինչպես գործի լուծման մեջ (կայացված բողոքի քննության արդյունքում), այնպես էլ հատուկ որոշման մեջ: այդ նպատակը Ստորին դատարանների թույլ տված սխալները մատնանշվում են հետագայում դրանց կրկնությունը բացառելու համար 5: Այս կապակցությամբ Ի. Ayայցը նշում է, որ մասնավոր որոշումների կայացումը վերադաս դատարանների բացառիկ իրավասությունն է 6: Եվ Ն. Էլիզարովը նշում է, որ մասնավոր որոշումները նպաստում են դատարանների աշխատանքում սխալների վերացմանը, դատարանների կողմից օրենքի խստորեն պահպանմանը 7: Այսպիսով, մասնավոր որոշումները սահմանվում են որպես պաշտոնատար անձանց կողմից կատարված գործողություններ `կապված պաշտոնատար անձանց, անհատ քաղաքացիների կողմից թույլ տված խախտումների հայտնաբերման հետ, ինչպես նաև հաստատությունների, ձեռնարկությունների, կազմակերպությունների և նրանց ասոցիացիաների, հասարակական կազմակերպությունների գործունեության զգալի բացերի և թերությունների հետ: Ավելին, մասնավոր որոշումները կարող են վերաբերել ինչպես մասնակից, այնպես էլ չմասնակցող սուբյեկտներին 9: Ինչպես իրավացիորեն նշում է Վ. Հովհաննիսյան, ՀՀ դատական ​​օրենսդրությունը հիմնված է մասնավոր հարաբերություններում պետության միջամտության վրա 1 Տե՛ս Էդելսոն Կ., Խորհրդային քաղաքացիական գործընթացում առաջին ատյանի դատարանի հիմնական խնդիրները և գործունեության ձևերը. «Ուրալի գործընթացի կարճ անթոլոգիա: Ուրալի նահանգի նահանգապետարանի ակադեմիաների քաղաքացիական գործընթացի 55 տարի », հրամանագրով: В Еркова, Եկատերինբուրգ, 2004, էջ. 63 2 Տե՛ս «Քաղաքացիական գործընթաց», դասագիրք, ենթ. ԼԱՎ. В. Яркова, 8-е изд., Москва, 2012, էջ 387: 3 Տե՛ս «Մեկնաբանություններ Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի վերաբերյալ», խմբ. Պ-ն Zhիլինա, 7-րդ հրատարակություն, Մոսկվա, 2014, էջ 438: 4 Տե՛ս Timofeev J., p. 176: 5 Տե՛ս Հովհաննիսյան Վ., Էջ 289-290, Պուչինսկի Վ., Էջ 22: 25 вым) судом, Москва, 1977, էջ 9: 8 Տե՛ս «Մեկնաբանություն Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի վերաբերյալ», էջ: 438 թ. 9 Տե՛ս Հովհաննիսյան Վ., Էջ 290-291: սահմանափակել թիվը, ինչպես նաև տնօրինության սկզբունքների հիման վրա: Հայաստանի Հանրապետության դատարանները կարող են ստանձնել քաղաքացիական շրջանառության մասնակիցների իրավունքների պաշտպանությունը, խախտումների վերացումը միայն շահագրգիռ անձանց դիմումի հիման վրա: Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​օրենսգրքի 211 1 1-ին հոդվածի, քրեական գործերի դատարանը պարտավոր է կայացնել լրացուցիչ որոշում, եթե վճռի, դատավճռի կամ որոշման հետ միաժամանակ կան համապատասխան հիմքեր, որոնք ուշադրություն են հրավիրում գործին համապատասխան պետական ​​կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների համապատասխան պաշտոնատար անձինք: նախաքննական վարչական կամ քրեական դատավարության ընթացքում թույլ տրված էական խախտումների մասին: ՀՀ օրենսդրությունը Վերաքննիչ դատարանին (ինչպես նաև ընդհանուր իրավասության դատարանին) չի տվել քաղաքացիական գործերով մասնավոր որոշումներ կայացնելու լիազորություն: Վ.Հովհաննիսյանը ճիշտ է համարում նման մոտեցումը, երբ խոսքը վերաբերում է առաջին ատյանի դատարանում գործի քննությանը չմասնակցած անձանց վերաբերյալ որոշում կայացնելուն: Միևնույն ժամանակ, Վ.Հովհաննիսյանը կարծում է, որ Վերաքննիչ դատարանը պետք է պատասխանի առաջին ատյանի դատարանի կողմից թույլ տրված խախտումներին, որոնք վճիռը բեկանելու հիմքեր են: Ավելին, դա պետք է արվի վճռի վերանայման արդյունքում ընդունված որոշման շրջանակներում: Խոսքը ոչ թե առաջին ատյանի դատարանի նկատմամբ պատժամիջոցներ կիրառելու կամ դրան ցուցումներ տալու, այլ տեղի ունեցած խախտումներին արձագանքելու, դրանք գրանցելու մասին է: Սա վերաբերում է, օրինակ, դատավորի կողմից դատավարության անհարկի հետաձգմանը կամ դատավարության անհարկի կասեցմանը 2: Համեմատության համար նշենք, որ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 3128-րդ հոդվածը նախատեսում է ՀՀ վարչական դատարանի `լրացուցիչ որոշում կայացնելու իրավունքը: Եթե ​​գործի քննության ընթացքում վարչական դատարանը պարզի, որ պետական ​​կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինը թույլ է տվել ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց իրավունքների կոպիտ կամ պարբերական խախտումներ, ինչպես նաև ՀՀ Սահմանադրության կամ օրենքի այլ էական խախտումներ, ապա վարչական դատարանը միաժամանակ կայացնում է լրացուցիչ որոշում: հրավիրում է ինքնակառավարման մարմնի համապատասխան պաշտոնյայի և, անհրաժեշտության դեպքում, վերջինիս իր վերադասի վրա դատական ​​քննության ընթացքում ի հայտ եկած նշանակալի խախտումների վերաբերյալ, որոնք կատարվել են վարչական գործով նախաքննական վարույթի ընթացքում: Նման որոշում կարող է կայացվել լիցենզավորված լիցենզավորված անձանց դեմ, եթե տվյալ գործի ապացույցները տրամադրել են վերջիններս: Լրացուցիչ որոշումն ուղարկվում է խախտում կատարած պաշտոնատար անձին (լիցենզավորող, լիցենզավորող մարմին), իսկ եթե ոչ ՝ խախտում թույլ տված պաշտոնատար անձին, որը պարտավոր է այն քննարկել որոշումն ստանալուց հետո մեկ ամսվա ընթացքում: 1 Ընդունվել է 21.02.2007 թ., Ուժի մեջ է մտել 18.05.2007 թ .: Տե՛ս ARPA 2007/20 (544) արվեստ: 489,18.04.2007 թ. Այսուհետ `ՀՀ դատական ​​օրենսգիրք կամ ԱՆ: 2 Տե՛ս Հովհաննիսյան Վ., Էջ 291-292: 3 Ընդունվել է 05.12.2013 թ., Ուժի մեջ է մտել 07.01.2014 թ .: Տե՛ս ARPA 2013/73 (1013): 1186.1,28.12.2013 թ. Այսուհետ VDO: VDO- ի 147-րդ հոդվածը նախատեսում է ՀՀ վարչական վերաքննիչ դատարանի կողմից լրացուցիչ որոշում կայացնելու իրավունք: Ավելին, Վարչական վերաքննիչ դատարանն իրավունք ունի լրացուցիչ որոշում կայացնել միայն շատ սահմանափակ դեպքերում: Համաձայն ՍԴԿ-ի 144 2 2-րդ հոդվածի `վերաքննիչ դատարանն ընդունում է դատավարության մասնակցի կողմից վարչական դատարան չներկայացված ապացույցները, եթե չհամարի, որ դրանք էական չեն գործի լուծման համար: Եթե ​​դատավարության մասնակիցը չի հիմնավորում, որ գործը քննության ընթացքում չի ներկայացրել ապացույցներ իր կամքից վեր հանգամանքներում, ապա դատական ​​ծախսերը, անկախ գործի ավարտից, կրում են դատավարության այդ մասնակիցը: VDO- ի 147-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ եթե վերոնշյալ (որը ապացույցները ժամանակին չի ներկայացրել) դատավարության մասնակիցը պետական ​​կամ տեղական ինքնակառավարման մարմին է կամ դրա պաշտոնատար անձ, ապա Վերաքննիչ դատարանը կատարում է լրացուցիչ որոշում հոդվածով սահմանված կարգով: Լրացուցիչ որոշումներ կայացնելու իրավունքի վերաբերյալ, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 1 3601 հոդվածը սահմանում է, որ դատարանը, եթե կան համապատասխան հիմքեր, պարտավոր է վճիռը կամ վճիռը միաժամանակ կայացնել լրացուցիչ որոշում ՝ ուշադրություն հրավիրելով համապատասխան պետական ​​պաշտոնյաների կողմից զգալի խախտումների: , որոնք թույլատրվել են քրեական գործով նախաքննության ընթացքում: Լրացուցիչ որոշումն ուղարկվում է խախտում կատարած պաշտոնատար անձի վերադասին, իսկ դրանց բացակայության դեպքում `խախտում կատարած պաշտոնատար անձին: Լրացուցիչ որոշում կայացրած պաշտոնյան պարտավոր է որոշումը քննարկել այն ստանալուց հետո մեկամսյա ժամկետում, ձեռնարկել համապատասխան միջոցներ առկա խախտումները վերացնելու կամ նման խախտումները բացառելու համար: Ելնելով վերոգրյալից ՝ Վ.Հովհաննիսյանը առանձնացնում է մասնավոր որոշման հետևյալ առանձնահատկությունները. Այն կայացվում է միաժամանակ դատական ​​ակտի հետ (վճիռ, վճիռ կամ որոշում): օրենքը նախատեսում է առանձին մասնավոր որոշում կայացնելու հնարավորություն. - եթե կան համապատասխան հիմքեր, մասնավոր որոշման որոշումը դատարանի պարտականությունն է. - մասնավոր որոշում կարող է կայացվել միայն խախտումներ հայտնաբերելու դեպքում, - այն ուղղված է պետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմինների պաշտոնյաներին, որտեղ պետք է հիմնավորվի վերոհիշյալ անձանց կողմից թույլ տրված խախտումների փաստը. մասնավոր որոշումը պատժամիջոցներ չի առաջացնում: կամ պարտադիր իրավական հետևանքներ պետական ​​«տեղական ինքնակառավարման մարմինների» պաշտոնատար անձանց համար. Տե՛ս ARPA 1998/22 (55), 21.09.1998: Այսուհետ `ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք կամ ՍՍԿ: - Քննարկման արդյունքում ընդունված եզրակացությունների կամ խախտումների մասին դատարանին տեղեկացնելու պարտավորությունը պետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմինների համար օրենքով նախատեսված չէ 1: Քննարկելով ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանին մասնավոր (հատուկ) որոշումներ կայացնելու լիազորությամբ օժտելու նպատակահարմարությունը `մենք գտնում ենք, որ նման իշխանության տրամադրումը չի կարող արդարացվել հետևյալ պատճառներով` ազատությունների և օրինական շահերի պաշտպանության համար: Նույն հոդվածը սահմանում է, որ միայն այն անձինք, որոնք օրենքով օժտված են այդպիսի իրավասությամբ, իրավունք ունեն հայց ներկայացնել այլ անձանց իրավունքների, ազատությունների և օրինական շահերի պաշտպանության համար: ՍԴ-ի 3-րդ հոդվածը սահմանում է, որ դատարանը քաղաքացիական գործ է հարուցում միայն հայցի կամ դիմումի հիման վրա: ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր բազմաթիվ որոշումներում վկայակոչեց ՔԴՕ 3-րդ և 131-րդ հոդվածները ՝ բազմիցս նշելով, որ դատարանը պարտավոր է քաղաքացիական գործ հարուցել միայն համապատասխան հայցադիմումի կամ դիմումի դեպքում, քննել հարուցված գործը միայն այդ գործով ներկայացված պահանջների շրջանակը 2: Վերոհիշյալ կանոնները դիսպոզիտիվության (տնօրինություն) սկզբունքի հիմնաքարերն են, իսկ քաղաքացիական դատավարությունները հիմնականում հիմնված են դիսպոզիտիվության սկզբունքի վրա: Դեռևս Ե. Նկարագրելով տրամադրվածության սկզբունքը ՝ Վասկովսկին նշել է, որ «քաղաքացիական իրավունքների բնորոշ առանձնահատկությունն այն է, որ դրանց իրականացումը ամբողջովին կախված է այդ իրավունքների կրողներից»: Տիրապետման սկզբունքը ենթադրում է, որ դատարանը չպետք է պաշտպանի համապատասխան հայց կամ դիմում չներկայացրած անձանց իրավունքները (ներառյալ մասնավոր որոշման միջոցով), քանի որ հակառակ դեպքում, բացի տնօրինման սկզբունքից, դա կխախտի ցանկացած կամայական միջամտություն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի 4-րդ մասում: Ավելին, պետք է հաշվի առնել, որ դատարանների խնդիրը ոչ թե իրավախախտների դեմ պայքարելն է, օրենքի գերակայության պահպանումը `ընդհանուր վերահսկողություն, այլ պաշտպանված են ոտնահարված իրավունքները, ազատությունները` օրինական շահերը, և դատարանները չպետք է լինեն: օժտված են ընդհանուր վերահսկողական լիազորություններով: Նմանապես, Վերաքննիչ դատարանի խնդիրը չէ նախ թույլ տալ քաղաքացիական գործի քննությունը գործին մասնակցող կամ գործին չմասնակցող անձանց: 1 Տե՛ս Հովհաննիսյան Վ., Էջ. 2 Տե՛ս թիվ SD3 / 0010/02/12, KD1 / 0809/02/10, EKD / ​​3430/02/09, AVD / 0470/02/10, EKD / ​​1487/02/08, 31401 ( VD), SHD1 / 0165/02/09, KD3 / 0099/02/09, EADD / 0638/02/08, ESHD / 0110/02/08, YAND / 2534/02/08, LD / 0423/02/08 / 370 /, 3-1132 (VD), 3-84 (VD), LD / 0409/02/08, EMD / 0630/02/08 և EAKD / 1939/02/08 ՀՀ վճռաբեկ դատարանի կայացրած որոշումներ: 3 Տե՛ս Vasyakovsky E., Bookbook of Civil Process, Moscow, 1917, p. 124: 4 Ընդունվել է 05.05.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ .: Տե՛ս ARPA 1998/17 (50), 10.08.1998: Այսուհետ ՝ ՀՀ քաղաքացիական կամ քրեական օրենսգիրք: Խախտումների հայտնաբերում (հայտնաբերում (եթե դրանք կապված չեն բողոքարկման հիմքերի հետ) և հիմնավորում): 2) Վերաքննիչ դատարանը, որպես ընդհանուր իրավասության դատարանի օրինականությունն ու արդարացումը ստուգող մարմին, իրավունք ունի վկայակոչել գործի քննության ընթացքում ստորին դատարանի կողմից թույլ տրված խախտումները, բայց միայն դրա շրջանակներում: բողոքարկման սահմանները. Այս գնահատականները պետք է ներկայացվեն բողոքների լուծման արդյունքում ընդունված որոշման մեջ, ուստի այդ կապակցությամբ առանձին որոշում (մասնավոր որոշում) կայացնելու անհրաժեշտություն չկա: Հակառակ դեպքում, եթե վերաքննիչ դատարանը դիմի և գնահատի ընդհանուր իրավասության դատարանի կողմից թույլ տրված խախտումները, որոնք չեն ազդում գործի արդյունքի վրա, բայց նշված չեն բողոքարկման մեջ, կվերադարձվի, որ վերաքննիչ դատարանը դուրս է եկել հիմքերի սահմաններից: բողոքարկման հիմքերը Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք գտնում ենք, որ չնայած մասնավոր որոշումների դրական նշանակությանը և ազդեցությանը, քաղաքացիական դատավարությունում դրանց առկայությունն արդարացված չէ, ուստի նաև արդարացված չէ վերաքննիչ դատարանում նման որոշումներ կայացնելու լիազորության վերապահումը: Քննարկելով Վերաքննիչ դատարանի գործառական լիազորությունների հետ կապված ընթացիկ խնդիրները `անհրաժեշտ է չանդրադառնալ Վերաքննիչ դատարանի կայացրած դատական ​​ակտի պարզաբանման և / կամ թվաբանական սխալների, սխալների, տպագրական սխալների ուղղման խնդրին: Թիվ ԼԴ / 0376/02/09 քաղաքացիական գործով կայացված որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն անդրադարձավ դատավճռի պարզաբանման նշանակությանը և առանձնահատկություններին ՝ նշելով, որ վճռի պարզաբանումը վերջնական ուժը կորցրած ճանաչելու միջոցներից մեկն է: դատավճռի մասեր, որոնք ուղղված են անորոշությունների ու անորոշությունների շտկմանը: Վճռաբեկ դատարանը նաև նշեց, որ օրենսդիրը հստակ չափանիշներ չի սահմանել վճիռը պարզաբանելու նպատակահարմարության համար, ուստի, հաշվի առնելով, որ վճռի պարզաբանումը դատարանի իրավասությունն է և ոչ թե պարտավորությունը, բոլոր դեպքերում դատարանը որոշում է դրա անհրաժեշտությունը: ինքնուրույն պարզաբանել վճիռը: Վճռի պարզաբանման անհրաժեշտությունը պետք է պայմանավորվի միայն վճռի վերջին մասում այնպիսի երկիմաստությունների առկայությամբ, որոնք կարող են կրկնակի մեկնաբանության տեղիք տալ կամ բարդացնել վճռի կատարումը: Միևնույն ժամանակ, Վճռաբեկ դատարանը շեշտեց, որ դատարանը կարող է փոխել վճռի բովանդակությունը կամ լուծել այն հարցերը, որոնք այդ վճռում չեն քննարկվել վճռի պարզաբանման արդյունքում 1: Թիվ ԵԿԴ / 3468/02/08 քաղաքացիական գործով կայացված որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն ուղղակիորեն հաստատեց, որ ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանը իրավասություն չունի պարզելու իր որոշումը 2: Վճռաբեկ դատարանի այս որոշումը հիմնված է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 35-րդ հոդվածի վրա (պետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարել միայն այնպիսի գործողություններ, որոնք 1 Տե՛ս Վճռաբեկ դատարանի որոշումը Հայաստանի Հանրապետության 28.11.2014 թ. Քաղաքացիական գործով թիվ ԼԴ / 0376/02/09: 2 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան 02.04.2010 թ. Թիվ ԵԿԴ / 3468/02/08 քաղաքացիական գործով որոշումը: 3 Տե՛ս ARPA 2005.12.05 / Հատուկ թողարկում, արտ. 1426, այսուհետ `ՀՀ Սահմանադրություն: ինչպես ամրագրված է Սահմանադրության կամ օրենքում), ինչպես նաև այն փաստը, որ CCP- ն ուղղակիորեն չի տրամադրել Վերաքննիչ դատարանին այդպիսի լիազորություն, և դատավարական իրավունքի անալոգիան չի կարող կիրառվել: Սա հավասարապես վերաբերում է դատական ​​ակտի սխալները, տպագրական սխալները և թվաբանական սխալները շտկելու իրավասությանը, որոնցից փաստորեն Վերաքննիչ դատարանը նույնպես զրկված է (նույն պատճառով): Ս. Այս առնչությամբ Մեղրյանը նշում է, որ օրենսդիր մարմինը թույլ է տալիս վերացնել վճիռների միայն թերությունները. թույլ չի տալիս ՍԴԿ-ի 142-րդ և 143-րդ հոդվածների կիրառումը այլ դատական ​​ակտերի (այդ թվում `Վերաքննիչ դատարանի որոշումների) նկատմամբ: Մյուս կողմից, գուցե օբյեկտիվ անհրաժեշտություն լինի լրացնել կամ հստակեցնել որևէ դատական ​​ակտ, շտկել ցանկացած սխալ, տպագրական սխալ կամ թվաբանական սխալ: Ավելին, դատական ​​ակտում առկա թերությունները վերացնելու իրավունքը պետք է վերապահվի տվյալ դատական ​​ակտը կայացրած դատարանին: Courtանկացած դատարան պետք է հնարավորություն ունենա պարզաբանելու իր սեփական դատական ​​ակտը, դրա սխալները, տպագրական սխալները և թվաբանական սխալները շտկելու համար 1: Հետագայում նա նույնպես նման դիրքորոշում հայտնեց: Հովհաննիսյանը ՝ նշելով, որ յուրաքանչյուր դատարան պետք է առաջնորդվի իր իսկ գործողությունները պարզաբանելու լիազորություն տալու սկզբունքով 2: Վճռի պարզաբանման կանոնները կարող են կիրառվել Վերաքննիչ դատարանի որոշման բացատրության վրա `հաշվի առնելով դատական ​​ակտերի վերանայման առանձնահատկությունները 3: Վճռի պարզաբանման նպատակը դրա կատարման համար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծումն է 4, և Վերաքննիչ դատարանի որոշման պարզաբանումը կարող է պայմանավորված լինել ինչպես դրա կատարմամբ, այնպես էլ գործի նոր քննության համար անհրաժեշտ պայմաններ ստեղծելու անհրաժեշտությամբ: առաջին ատյանի դատարանում: Վերաքննիչ դատարանի որոշումը կարող է պարզվել նախքան առաջին ատյանի դատարանում գործի քննությունը, եթե որոշում է կայացվել ամբողջությամբ կամ մասամբ բեկանել դատական ​​ակտը, վարույթը մասամբ դադարեցվել է կամ հայցը դադարեցվել է: ազատվել է աշխատանքից, կամ մինչև մահապատժի կատարումը, եթե դատարանը մասամբ բեկանեց հաշտության պայմանագիրը և փոփոխեց ստորին դատարանի դատական ​​ակտը 5: Դատական ​​ակտի պարզաբանման մասին հայցը կարող է ներկայացվել վաղեմության ժամկետում այն ​​կայացրած դատարան 6: Վ.Հովհաննիսյանը առաջարկում է ՍԴՊ-ի 143-րդ հոդվածում «դատավճիռ» բառը փոխարինել «դատական ​​ակտ» բառերով, ինչը Վերաքննիչ դատարանին հնարավորություն կտա պարզաբանելու իր դատական ​​ակտը, ուղղելու ցանկացած սխալ, տպագրական սխալ և թվաբանական սխալներ 7: 1 Տե՛ս Մեղրյան Ս., Առաջին ատյանի դատարանի քաղաքացիական գործերով դատական ​​ակտեր, Երևան, 2010, էջ 182-183: 2 Տե՛ս Հովհաննիսյան Վ., Էջ 313: 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 315: 4 Տե՛ս Meghryan S., էջ 180-182: 5 Տե՛ս Հովհաննիսյան Վ., Էջ 315: 6 Տե՛ս Meghryan S., p. 181 թ. 7 Տե՛ս Հովհաննիսյան Վ., Էջ 319: Ի տարբերություն առաջին ատյանի դատարանի, CCP- ն վերաքննիչ դատարանին օժտեց նաև լրացուցիչ որոշումներ կայացնելու լիազորություններով: Ս. Մեղրյանն առաջարկում է հնարավորություն ընձեռել վերադաս դատարանների որոշումները լրացնել լրացուցիչ որոշմամբ, հատկապես այն դեպքերում, երբ ՝ 1) Վերաքննիչ դատարանը կամ Վճռաբեկ դատարանը ամբողջությամբ կամ մասամբ բեկանել են դատական ​​ակտը, հաստատել են կողմերի հաշտության պայմանագիրը ; 2) վերաքննիչ դատարանը կամ վճռաբեկ դատարանը ամբողջությամբ կամ մասամբ բեկանել են դատական ​​ակտը. ամբողջությամբ կամ մասամբ դադարեցրեց գործի վարույթը կամ հայցը (դիմումը) ամբողջությամբ կամ մասամբ թողեց առանց քննության. չի լուծել դատական ​​ծախսերի հարցը. 3) վերաքննիչ դատարանը կամ վճռաբեկ դատարանը մասամբ բեկանել է դատական ​​ակտը ՝ առանց գործը նոր քննության ուղարկելու, փոխել է այն ՝ առանց հայտարարագրված հայցերից որևէ մեկի վերաբերյալ որոշում կայացնելու կամ իրավունքի հարց լուծելու, Նման առաջարկ է արել նաև Վ. Հովհաննիսյանը: 2: Բավականին հետաքրքիր է նաև Վերաքննիչ դատարանի կողմից հայցի ապահովման միջոցների օգտագործման հնարավորության հարցը: Քաղաքացիական դատավարության մեջ հայց ապահովելու միջոցները դատարանի կողմից որոշակի ժամանակահատվածում սահմանված գործառնական սահմանափակումներն են 3, խոչընդոտները 4 և պարտավորությունները 5, որոնք կոչված են ստեղծել համապատասխան երաշխիքներ դատական ​​ակտերի կատարումն ապահովելու համար 6: Անդրադառնալով հայցի ապահովման ինստիտուտի դերին ՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր որոշումներում նշել է, որ. - հայցի ապահովման ինստիտուտի հիմնական նպատակն է տրամադրել որոշակի երաշխիքներ հայցադիմումի մեջ ապագա վճռի կատարումն ապահովելու համար: - հայցվորի օրինական շահերը պաշտպանել ցանկացած բացասական հետևանքներից. այն դեպքում, երբ նման միջոց չձեռնարկելը կարող է անհնարին կամ դժվարացնել վճռի կատարումը կամ կարող է վատթարանալ վիճելի գույքի կարգավիճակի մասին: ՔԴԿ-ի 97-րդ հոդվածը սահմանում է, որ հայցի ապահովումը թույլատրվում է վարույթի ցանկացած փուլում: «Դատավարության ցանկացած փուլում» արտահայտությունը ենթադրում է, որ այն կիրառելի է դատական ​​ակտի վերանայման ընթացքում: Այնուամենայնիվ, այս նորմը շատ սահմանափակ մեկնաբանություն է ստացել դատական ​​պրակտիկայում: Անվտանգության միջոց կիրառելու մասին 1 Տե՛ս Meghryan S., pp. 183-184: 2 Տե՛ս Հովհաննիսյան Վ., Էջ 321: 3 Տե՛ս Рябченко Л., Обеспечить - полдела: Հիմնական - իրականացնել, «ЭЖ-Юрист», 2003, № 8, էջ 35: 4 Տե՛ս Puchkarev E., Решиние - не фикция, ЭЖ-Юрист ”, 2003, № 35, էջ 117-127: 5 Տե՛ս Ռոժկովա Մ., Արբիտրաժային դատարանների որոշման մասին (նրանց բողոքարկումը, սեփականություն հանդիսացող գույքի մասին օրենքի ներածություն), «Vastnik VAS RF», 2006, № 3, էջ: 22 6 Տե՛ս Տրեուշնիկով Ա., Արբիտրաժային գործընթացում հարկադիր կատարման միջոցներ, «Օրենսդրություն», 2003, № 8, էջ 15: 7 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան, քաղաքացիական գործ թիվ ESHD / 0550/02/09, 30.07.2010 թ. ով Վարչական գործ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի թիվ ՎԴ / 0677/05/08 30.04.2009 թ. որոշումների վերաբերյալ: 8 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան 27.04.2012 թ. Թիվ EMD / 1086/02/10 քաղաքացիական գործով որոշումը: Գործնականում միջնորդությունը կարող է ներկայացվել միայն ընդհանուր իրավասության դատարան միայն դատաքննության ավարտից առաջ: Իսկ վերաքննիչ դատարանի կողմից հայցի ապահովման միջոցների կիրառումը ներկայումս գործնականում բացառվում է: Նման միջնորդությունները դատական ​​պրակտիկայում մերժվում են `ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանում համապատասխան լիազորությունների բացակայության հիմքով: Մենք գտնում ենք, որ նման մոտեցումն արդարացված չէ, և Վերաքննիչ դատարանը պետք է լիազորություն ունենա երաշխավորելու և ապահովելու կայացվող դատական ​​ակտի արդյունավետ կատարումը: Վերոգրյալը հիմնավորում ենք հետևյալով. 1) Հնարավոր է, որ հայցի ապահովման համար միջոցներ կիրառելու հիմքերը (դատական ​​ակտի կատարմանը սպառնացող հանգամանքները) առաջացել են դատական ​​ակտի վերանայման ընթացքում: Հնարավոր է, որ հայցվորը, չգիտես ինչու, առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ընթացքում համապատասխան միջնորդություն չի ներկայացրել, նա ցանկանում է այն ներկայացնել միայն վերաքննիչ դատարանում: Դատարանների կողմից իրականացվող արդարադատությունը որոշակիորեն կրելու է ձևական բնույթ, եթե Վերաքննիչ դատարանի կողմից մերժվեն նման միջնորդությունները, ուստի դատական ​​ակտը մնում է անկատար: Օրինակ, թիվ EAKD / 1043/02/10 քաղաքացիական գործով վճիռը բողոքարկելու ժամանակ հայցվորը միջնորդություն ներկայացրեց Վերաքննիչ դատարան ՝ անվտանգության միջոց կիրառելու մասին: Այդ միջնորդությունը Վերաքննիչ դատարան է ներկայացվել 10.01.2014 թ. արձանագրային որոշմամբ մերժվել է ՝ համապատասխան լիազորությունների բացակայության հիմքով: Հետո ամբաստանյալից օտարվեց իրեն պատկանող ամբողջ անշարժ գույքը, ինչը լրջորեն խոչընդոտեց դատական ​​ակտի կատարմանը: 2) ՍԴԿ-ն չի պարունակում Վերաքննիչ դատարանի կողմից անվտանգության միջոց կիրառելու որևէ արգելք: ՔԴԿ-ի 97-րդ հոդվածը նախատեսում է, որ հայցի ապահովումը թույլատրվում է վարույթի ցանկացած փուլում: Համեմատության համար նշենք, որ ՔԴՕ 33 1 1 հոդվածը սահմանում է, որ կողմերը կարող են գործը եզրափակել հաշտեցմամբ ՝ վարույթի ցանկացած փուլում: ՍԴԿ 36-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ իրավահաջորդությունը հնարավոր է դատավարության ցանկացած փուլում: Ավելին, ինչպես հաշտության համաձայնագրի ստորագրումը, այնպես էլ իրավահաջորդությունը կարող են տեղի ունենալ ինչպես առաջին ատյանի, այնպես էլ Վճռաբեկ դատարանում: Վերաքննիչ դատարանը զրկված է դատական ​​ակտի կատարումն ապահովելու համար միջոցներ կիրառելու լիազորությունից: ՍԴ-ի 141-րդ հոդվածը սահմանում է, որ որբանոցը գործին մասնակցող անձանց խնդրանքով կարող է միջոցներ ձեռնարկել որոշման կայացումից հետո վճռի կատարումն ապահովելու համար, մինչդեռ վերաքննիչ դատարանն այդպիսի լիազորություն չունի: Կարծում ենք, որ նման մոտեցումն արդարացված չէ: Սա հատկապես ճիշտ է այն դեպքերում, երբ վերաքննիչ դատարանը բեկանեց, փոխեց ընդհանուր իրավասության դատարանի որոշումը `իր որոշմամբ, կողմերի միջև բովանդակային վեճի բոլորովին այլ լուծում ստեղծելով, ինչպես սահմանված է դատարանի որոշմամբ: Այս հարցի կապակցությամբ հարկ է նշել, որ «ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի «ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի» 1-ին հոդվածում ամրագրված ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագծի 1 267 հոդվածը: Հայաստանը, վերաքննիչ դատարանին թույլ է տալիս դիմել դատարանի որոշումը բեկանելու դեպքում: Որոշման կատարման միջոցները հայցի ապահովման միջոցների կիրառման համար սահմանված կարգով: Բավականին հետաքրքիր է նաև Վերաքննիչ դատարանի կողմից բողոքարկված դատական ​​ակտը կասեցնելու լիազորության հարցը: Իրավական ուժի մեջ մտնելու դեպքում դատարանի որոշումը ձեռք է բերում անհերքելիության, բացառիկության, պարտավորության, կանխավարկածի և կատարելության հատկանիշներ 2: Վճռի կատարողականությունը վճռով նախատեսված գործողությունները կատարելու անհրաժեշտությունն է. դատավճռի ոչ կամավոր կատարման դեպքում `պարտադիր անձի կամքին հակառակ, դրա հարկադիր կատարման հնարավորությունը 3: Ըստ ՔԴԿ 14-րդ հոդվածի, օրինական ուժի մեջ մտած դատական ​​ակտը պարտադիր է բոլոր պետական ​​մարմինների, տեղական ինքնակառավարման մարմինների, նրանց պաշտոնատար անձանց, իրավաբանական անձանց `քաղաքացիների համար և ենթակա է կատարման Հայաստանի Հանրապետության ողջ տարածքում: , Անվիճելի է, որ, որպես կանոն, դատական ​​ակտերը, որոնք օրինական ուժի մեջ չեն մտել, բողոքարկվում են, բայց ՍԴ-ն այս կանոնից մի շարք բացառություններ է սահմանում: Մասնավորապես, կարող է բողոքարկվել օրինական ուժի մեջ մտած դատական ​​ակտը. - այն դեպքում, երբ վերաքննիչը բաց է թողել բողոք բերելու համար օրենքով սահմանված վերջնաժամկետը, համապատասխան ժամկետը հարգելի համարելու միջնորդություն է ներկայացրել, այն բավարարվել է Դատարանի կողմից: բողոքարկման (ՔԴԿ): Հոդված 207 (6) - բացառիկ դեպքերում, երբ ընդհանուր իրավասության դատարանը թույլ է տվել նյութական կամ դատավարական օրենքի այնպիսի հիմնարար խախտումներ, որոնց արդյունքում դատական ​​ակտը խաթարում է արդարության բուն իմաստը (ՍԴՊ 207-7 հոդված (մաս 5) - գործի մասնակից չդարձած անձի կողմից, որի իրավունքներն ու պարտականությունները որոշվել են ընդհանուր իրավասության դատարանի կողմից (ՔԴԿ 5-րդ մաս): Վերոհիշյալ դեպքերում գործ ունենք օրինական ուժի մեջ մտած դատական ​​ակտի բողոքարկման հետ և ենթակա է կատարման: Հետևաբար, մենք գտնում ենք, որ հիմնավորված կլինի Վերաքննիչ դատարանին վերապահել բողոքարկվող դատական ​​ակտի վավերությունը կասեցնելու հայեցողական լիազորությունները, այն դեպքերում, երբ Վերաքննիչ դատարանը, եթե ՔԴԿ-ի կողմից հաստատված հիմքեր կան, ընդունել է որոշման դեմ բողոքարկումը: Ավելին, հարկ է նշել, որ ՍԴԿ 204.37 հոդվածի 3-րդ մասը Վերապահիչ դատարանին վերապահում է այդպիսի հայեցողական լիազորությունները, բայց միայն նոր գործի կամ դատական ​​ակտի վերանայման հանգեցնող նոր հանգամանքների առկայության դեպքում: 1 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագիծը, շրջանառության մեջ, http: //moj.am/storage/files/legal_acts/legal_acts_5394019566_Qax_dat_26.11.2012.pdf (20.09.2014), այսուհետ ՝ նախագիծ: 2 Տե՛ս Petrosyan R., Հայաստանի քաղաքացիական դատավարություն, 3-րդ հրատարակություն, Երեւան, 2007, էջ: 474: 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 477: Վահագն Գրիգորյան ՔԱIVԱՔԱԻԱԿԱՆ ՔԱIVԱՔԱԻԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԳՈՐԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՈՐՈՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՆ ԿԱՊՎԱ Մի շարք արդի հիմնախնդիրներ Հիմնաբառեր. Հայկական, գործառական, դատական, ։

Հոդվածը նվիրված է ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի գործառութային լիազորություններին առնչվող մի շարք հիմնախնդիրների։ Հեղինակի կողմից քննարկվել և վերլուծվել են վերաքննիչ դատարանի կողմից մասնավոր որոշումների կայացման, որոշումների պարզաբանման, դրանցում թույլ տրված վրիպակների, գրասխալների և թվաբանական սխալների ուղղման և լրացուցիչ որոշումների կայացման հետ կապված մի շարք հիմնախնդիրներ։ Մասնավորապես, հեղինակի կողմից քննարկվել ու վերլուծվել են մասնավոր որոշումների կայացման կապակցությամբ դատավարագետների արտահայտած տեսակետները, և հիմնավորվել է դրանց անհրաժեշտության բացակայությունը քաղաքացիական դատավարությունում։ Միևնույն ժամանակ հեղինակի կողմից պաշտպանվել է դատավարագիտության մեջ տեղ գտած այն տեսակետը, որ յուրաքանչյուր դատական ատյանի (այդ թվում` վերաքննիչ դատարանին) անհրաժեշտ է վերապահել իր իսկ կողմից կայացված դատական ակտը պարզաբանելու, դրանում տեղ գտած վրիպակները, գրասխալները և թվաբանական սխալներն ուղղելու հնարավորություն։ Հոդվածում քննարկվել են նաև վերաքննիչ վարույթի փուլում հայցի ապահովման միջոցների կիրառման հնարավորության և վերաքննիչ դատարանի կողմից օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտի գործողության կասեցման հետ կապված հարցերը։ Արդյունքում հեղինակն առաջարկել է փոփոխություններ մտցնել ՀՀ քաղաքացիական դտավարության օրենսգըրքում և վերաքննիչ դատարանին օժտել համապատասխան լիազորություններով։

Վերջին տարիներին շատ մասնագետներ կենտրոնացել են տարբեր տեսակի օպերատորների հանրահաշիվային կառույցների վրա, որոնք զուգորդվում են անշրջելի էներգահամակարգերի հետ: Խմբային խաչմերուկի հայտնի հասկացությունը, որն անթերի է գործում հակադարձ պարագայում, չի կարող ուղղակիորեն փոխանցել կիսախմբային համակարգերի ենթատեքստը: Դժվարությունները հաղթահարելու համար, 384 ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ-ն տարբեր տեսանկյուններից է մոտենում խնդրին, մշակում է նոր մեթոդներ, խմբերի համար առանձնացնում է հարմար դասեր `յուրաքանչյուրն իր ընդհանրացման մակարդակով: Դրանք ներառում են չափելի կամ տոպոլոգիական էնդոմորֆիզմներ (տե՛ս, օրինակ, [5, 4, 8, 18]) կամ պոլիմորֆիզմներ, այսինքն բազմաբնույթ ներկայացուցչությունների դինամիկ համակարգեր (տես, օրինակ, [1, 4]: , 8, 19]), անդառնալի ներկայացումներ (օրինակ [5, 10, 13]), փոխազդեցություններ (տե՛ս, օրինակ [11, 12]), իզոմետրիկ գործիչներ (իզոմետրիաներ, օրինակ [6, 7, 9, 16, 17], և, վերջապես, մեծ թվով աշխատանքներ նվիրված են հատուկ կառուցվածքավորված ենթախմբերին (տե՛ս մանրամասն աշխատանք վերջին բազմաթիվ մեջբերումներով [15]): Նոր հեռանկարները բացում են աստիճանական համակարգի ներառումը և, համապատասխանաբար, աստիճանական հանրահաշվի գաղափարների ներառումը (տե՛ս [14, 2, 3]): Հոդվածում քննարկվում է ընդհանուր համակարգը, որտեղ քննարկվող խմբի ենթաբազմությունից հանրահաշվական կառուցվածք չի պահանջվում: Իհարկե, խմբի ենթաբազմություն լինելն ինքնին սահմանափակում է: Քննարկվում են այդպիսի մի շարք (կամ ավելի ճիշտ ՝ դրան ուղեկցող հատուկ խումբ) համապատասխանող օպերատորի հանրահաշվի (այսպես կոչված C * հանրահաշիվ) կառուցվածքն ու հատկությունները: Ներկայացված են նաև որոշ օրինակներ: 1. Սահմանումներ և տարրական հատկություններ: Ենթադրենք ՝ C- ն աբելյանական խումբ է: Կամայական γ א Γ համար համարեք l 2 (Γ) Հիլբերտյան տարածքի ճիշտ տեղաշարժման օպերատոր ՝ ࣯ γ: լ 2 (Γ)? l 2 (Γ), որոշված ​​սովորական բազայից {e α; α א Γ գործող տարրերի վրա ࣯ γ e α = e γ + α գործողության հետ: Ենթադրենք, որ է Ե խմբի ենթաբազմություն: Թող J նշի Հիլբերտի տարածքի ներդրումը l 2 (Γ) տարածության մեջ. լ 2 (झ)? l 2 (Γ), իսկ կամայական γ- ի համար Գ-ից սահմանել T γ- ից: լ 2 (झ)? l 2 (झ) օպերատոր ՝ T γ = J * ࣯ γ J. Այս օպերատորը գործում է `T γ e α = e γ + α, եթե γ + α א झ, և T γ e α = 0, եթե γ + α ב: 385 ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ Թվարկենք այս տիպի օպերատորների որոշ հատկություններ ՝ նախ հիշելով կարգավորման գաղափարը մասնակի իզոմետրիկ օպերատորների դասում: V ط W եթե, և միայն եթե VV * W = V. Հայց 1. Գ – ից կամայական α, β – ի համար առաջանում են հետևյալ հարաբերությունները. Ա) Օպերատոր T α – ը մասնակի իզոմետրիկ օպերատոր է. = T - α գ) T α T β ط T α + β, T α + β * T α T β ط T α + β * T α + β, T α T β T α + β * ط T α + β T α + β * դ) T օպերատոր T α operator 0 այն և միայն եթե α + झ: ) ≠ ׎ ե) եթե α + β झ, ապա T α T β T β * = T α + β T β *, և T α * T α T β = T α * T α + β: Ապացույց Առաջին երեք հատկությունները անմիջապես ստուգվում են: Հաշվի առեք հետևյալը: Եթե ​​T α = 0, ապա կամայական β –ից մենք ունենք ՝ որտեղ α + झ: झ =: Հակառակը ակնհայտ է: Ինչ վերաբերում է վերջին հատկությանը, բերենք միայն առաջին կապի արդյունքը: Այժմ աշխատանքի հիմնական հայեցակարգի մասին ՝ C խումբ, որը համապատասխանում է C խմբի կամայական ենթաբազմությանը: Հայց 2. ՝ ՝ Γ- ը Աբելյան խմբի ենթաբազմություն է, իսկ Γ- ը ՝ այն խմբի տարրերի բազմություն, որի համար γ + झ: ≠ ׎ Այդ Γ झ բազմությունը համադրելի խումբ է, այսինքն ՝ γ א Γ S այն, և միայն եթե - γ א Γ: Ապացույց Ի սկզբանե նշենք, որ C չէ խումբը դատարկ չէ, քանի որ, ակնհայտորեն, 0 א Γ: Եկեք, հիմա, γ א Γ: Հետո գոյություն ունի s א such, այնպես որ γ + s = t झ: Այսպիսով, - γ + t = s, ինչը նշանակում է - γ א Γ: 386 ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ Ենթադրենք, որ C r * (झ) - ը հավասարապես փակ հանրահաշիվ l 2 (2) է Հիլբերտի տարածության վերջավոր գծային օպերատորների դասում, որը ծնվում է T α բոլոր գործիչների համար Γ from -ից: Հայց 3. Հանրահաշիվ C r * (झ) չի նշվում և պարունակում է l տարածության նույնական օպերատոր: Ապացույց Ակնհայտ է, որ J * J օպերատորը այդ հանրահաշվի նույնական օպերատորն է: Եթե ​​e α- ն և e β- ը բազային տարրեր են, և γ = β - α, ապա հանրահաշվի C r * (झ) ածանցյալները տարբերվում են l 2 (झ) Hilbert տարածության բազային տարրերից, ինչը նշանակում է, որ հանրահաշիվը չի բերվել 2. Կառուցվածք: Հետևյալ տարրի տիպը. W = T α1 T α2 · · · T αn- ը կոչվում է միավոր, և այդպիսի W միավորի (ինդեքս) ինդեքսը, ինդ W- ը, սահմանվում է որպես Հայց. 4. Ենթադրենք ՝ Γ- ը ենթաբազմություն է Աբելյան խումբը: , Հետո ա) Mon (Mon) monomials բազմությունը հակադարձ կիսախումբ է. b) կամայական W א Mon (झ) ind ինդեքսը պատկանում է Գ գ գ խմբին), եթե W 1, W 2 א Mon (झ) և այնպիսին, որ W 1 W 2 ≠ 0, ապա ind Proof. Հաստատումը բխում է նրանից, որ WW * օպերատորը պրոյեկտոր է: WW * e β = e β, եթե W * e β ≠ 0, և WW * e β = 0, եթե W * e β = 0: Հիշեք (տե՛ս, օրինակ, [2, 14]), որ C * հանրահաշիվը տրված H խմբի նկատմամբ կոչվում է H, եթե դա H- ով համարակալված Բանախի տարածությունների միության փակումն է, որի խաչմերուկը խումբը չեզոք տարր է, և C հանրահաշվից կա պայմանական ակնկալիք կենտրոնական մասի վրա (այսինքն համապատասխանում է խմբի չեզոք տարրին ՝ 387 ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ) Բանախյան ենթատարածքը (որն, ի դեպ, C * հանրահաշիվ է): Հետևյալ արդյունքը նշանակում է, որ հանրահաշիվը C r * (झ) այսպիսին է: Հայց 5. Ենթադրենք `C- ն ընդհատվող աբելյանական խումբ է, J- ը դրա ենթախումբ է, և C համապատասխանը` համապատասխան խումբ: Եկեք ࣛ γ- ը γ unit Γ վի միավորից ծնված փակ գծային բազմանդամ լինի ՝ հաշվի առնելով C r * (झ) հանրահաշիվը: Հետո ա) C է խմբի տարբեր տարրերով ծնված ենթատարածքների հատումը չեզոք տարր է. ࣛ α ࣛ β = {0}, α ≠ β א Γ झ բ) թվաբանություն C r * (झ) Բանախյան ࣛ γ տարածքների միության փակումն է, C r * (झ) = փակումը {ْ γ א Γ झ ࣛ γ } գ) C r * (झ) հանրահաշվից պայմանական ակնկալիք կա the 0 հանրահաշվի վրա: 3. Օրինակներ Մենք ներկայացնում ենք մի քանի օրինակներ, որոնք դիտարկվող գաղափարներն ավելի թափանցիկ են դարձնում և ցույց են տալիս հատկությունների կախվածությունը խմբի ենթախմբի ընտրությունից: ա झ = {1; 2; 3} ؿ Ժ, որտեղ ՝ ամբողջ թվերի հավելյալ խումբ է: Համապատասխան Ժ խումբն ունի झ झ = {- 2, 1, 0, 1, 2 ,, ձև, իսկ հանրահաշիվը C r * (झ) isomorphic է ࣧ 3 (ԧ), բարդ մատրիցների ամբողջական հանրահաշիվ: Նկարագրեք համակցված հանրահաշվի համապատասխան վերլուծությունը (մասշտաբավորումը): ࣧ 3 (ԧ) = ْ ࣝ ࣽ, ࣽ א झ झ: Այստեղ ࣝ 0-ը անկյունագծային C * ենթաբաժին է: ࣝ 1-ը կարծես սա է. ࣝ 2-ը, համապատասխանաբար, հետևյալն է. 388 ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ Վերջապես, ࣝ բացասական for-ի ասական մատրիցների ամբողջություն է: Եկեք झ = {5; 8; 9 ؿ Ժ. Հետո Ժ झ = {-4, - 3, - 1, 0, 1, 3, 4}, և հանրահաշիվը C r * (झ) նորից իզոմորֆ է մատրիցների ࣧ 3 (ԧ) ամբողջական հանրահաշվի նկատմամբ: Նկարագրեք հանրահաշվի համակցված աստիճանականացումը: ࣧ 3 (ԧ) = ْ ࣞ ࣽ, ࣽ א झ झ: Այստեղ կրկին ࣞ 0-ը անկյունագծային ենթահանրահաշիվ է, ࣞ 1-ը նման է տես 3-ի, համապատասխանաբար, հետևյալին: և ࣞ 4 կարծես նախորդ օրինակն է, կամայական ࣻ ࣻ տարածքը բարդ մատրից է բացասականի համար ՝ ࣞ - ࣻ = ࣞ ࣻ *, ࣻ = 1, 3, 4: Այս օրինակները ցույց են տալիս, որ կախված հավաքածուի ընտրությունից, նույն հանրահաշիվը գնահատվում է տարբեր ձևերով: , ։

Աշխատանքում ներկայացված է Աբելյան ընդհատ խմբի ենթաբազմությանը համապատասխանող օպերատորային հանրահաշվի կառուցում։ Նման տեսակի կառույցներ, որոնք կոչված են փոխարինել հակադարձելի դեպքում իրենց գերազանց դրսեւորված խաչաձեւ արտադյալի գաղափարը, այսօր գտնվում են բազմաթիվ մասնագետների ուշադրության կենտրոնում։ Սովորաբար, ուժաբանական համակարգի վրա դրվում են որոշակի լրացուցիչ պայմաններ, որոնք ինչ որ չափով փոխհատուցում են խմբի կարեւորագույն հատկության՝ հակադարձելիության բացակայությունը։ Առաջարկվող մոտեցմանը բնորոշ է նշված բազմության վրա սահմանափակումների ամբողջական բացակայությունը։ Նման ընդհանրության պայմաններում անհրաժեշտորեն աղքատանում է զուգորդված օպերատորային հանրահաշվի կառուցվածքի մասին տեղեկատվությունները։ Որպես փոխհատուցում՝ լայնանում է բազմաթիվ օրինակներ կառուցելու հնարավորությունը, որոնցից մի քանիսը ներկայացված են աշխատության մեջ։

ԻՆՉՈ՞Ւ ԿՆՔԵԼ ՖԱԿՏՈՐԻՆԳԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ, ԵԹԵ ԿԱՐԵԼԻ Է ԿՆՔԵԼ ՑԵՍԻԱՅԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԴրամական պահանջի զիջման դիմաց ֆինանսավորման (այսուհետ նաև՝ ֆակտորինգի) պայմանագրի իրավական կարգավորումը Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգում առաջին անգամ նախատեսվել է 1998 թ. ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով1 (այսուհետ՝ նաև Քաղ. օր.)։ Չնայած նրան, որ արդեն տասնյոթ տարի է՝ ֆակտորինգի ինստիտուտը առկա է ՀՀ իրավական համակարգում, ֆակտորինգի հայաստանյան շուկան դեռևս գտնվում է զարգացման սկզբնական փուլում,մինչդեռ առաջավոր երկրների փորձը ցույց է տալիս, որ ֆակտորինգի ինստիտուտը և դրա զարգացածշուկան մեծ տնտեսական ներուժ ունեն։ ՀՀ շուկայում ֆակտորինգի ինստիտուտի ամբողջ ծավալով ներդրման համար անհրաժեշտ էստեղծել համապատասխան իրավական և գործնական նախադրյալներ, ինչի նպատակով անհրաժեշտէ ուսումնասիրել ֆակտորինգի ինստիտուտը և վերհանել դրա առանձնահատկությունները։ Սույն գիտական հոդվածում ընթացքում համեմատական մեթոդի կիրառմամբ փորձ է կատարվել՝ ուսումնասիրել ֆակտորինգի պայմանագիրը՝ այն համեմատելով ցեսիայի գործարքի հետ։ Այսպես, Քաղ. օր. 892-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Դրամական պահանջի զիջման դիմաց ֆինանսավորման պայմանագրով մի կողմը (ֆինանսական գործակալը` ֆակտորը) մյուս կողմին (հաճախորդին)հանձնում կամ պարտավորվում է հանձնել դրամական միջոցներ` ի հաշիվ հաճախորդի (վարկատուի)`երրորդ անձից (պարտապանից) ունեցած դրամական պահանջի, որը բխում է հաճախորդի կողմից` երրորդ անձին ապրանքներ տրամադրելուց, նրա համար աշխատանքներ կատարելուց կամ ծառայություններ մատուցելուց, իսկ հաճախորդը ֆինանսական գործակալին զիջում է կամ պարտավորվում էզիջել այդ դրամական պահանջը»։ Քաղ. օր. 25-րդ գլխի 1-ին պարագրաֆը նախատեսում է պարտատիրոջ իրավունքներն այլ անձիանցնելու (այսուհետ՝ ցեսիա) իրավական կարգավորումը։ Մասնավորապես՝ Քաղ. օր. 397-րդ հոդվածիհամաձայն. «Պարտատիրոջը պարտավորության հիման վրա պատկանող իրավունքը (պահանջը) կարող է նրա կողմից այլ անձի փոխանցվել գործարքով (պահանջի զիջում) կամ անցնել այլ անձի՝ օրենքիհիման վրա»։ Ստացվում է, որ Քաղ. օր. տարբեր գլուխներում ամրագրված նորմեր կարգավորում են, կարծեք,նույնանման իրավահարաբերություններ։ Ե՛վ ֆակտորինգի պայմանագրի, և՛ ցեսիայի գործարքի հիմքըպահանջի զիջումն է մեկ սուբյեկտից մյուսին։ Ֆակտորինգի պայմանագրով հաճախորդը երրորդ անձիհանդեպ ունեցած դրամական պահանջի իրավունքը, որը հիմնվում է ապրանքներ տրամադրելու,աշխատանքներ կատարելու կամ ծառայություններ մատուցելու պարտավորության վրա, փոխանցում էֆինանսական գործակալին՝ նրանից դրամական միջոցներ ստանալու նպատակով, իսկ ցեսիայի պայմանագրով՝ պարտատերը պարտավորության վրա հիմնված իր պահանջի իրավունքը զիջում (փոխանցում) է այլ անձի, և դա կարող է պայմանավորված չլինել հանդիպական կատարմամբ։ Քաղ. օր. 892-րդ և 893-րդ հոդվածների վերլուծությունից հետևում է, որ ֆակտորինգի պայմանագիրը գործարարական հարաբերություններում կիրառվող պայմանագրի տեսակ է։ Քաղ. օր. 397-րդ հոդվածը իմպերատիվ պահանջ չի ներկայացնում ցեսիայի հատուցելի կամ անհատույց բնույթի վերաբերյալ, հետևաբար՝ ցեսիայի գործարքը կարող է լինել ինչպես անհատույց, այնպես էլ հատուցելի։ Սույն աշխատանքում ցեսիայի գործարքին անդրադառնալիս կենթադրվի միայն ցեսիայի վճարովի գործարքը։ Ընդ որում, չնայած Քաղ. օր. 25-րդ գլխի տառացի վերլուծությունից չի հետևում, սակայն պրակտիկայում գործարարական գործունեության սուբյեկտների միջև կնքվում է հատուցելի ցեսիա։ ՌԴ դատական պրակտիկան, օրինակ, ունի միտում առևտրային կազմակերպությունների միջև կնքել ցեսիայի հատուցելի գործարք, այլապես այն համարվում է նվիրատվության պայմանագիր2։ Գտնում ենք, որ նման մոտեցումը ընդունելի է նաև ՀՀ պրակտիկայի համար։ Քաղ. օր. 598-րդ1 ՀՀՊՏ 1998/17 (50), 10.08.98։ 2 Տե՛ս Постановление Президиума ВАС РФ от 15 июня 1999г. N 1134/99. www.consultant.ru 10.05.2015 թ. դրությամբ։ հոդվածի համաձայն՝ առևտրային կազմակերպությունների միջև հարաբերություններում նվիրատվությունն արգելվում է։ Այս պարագայում իրավացիորեն հարց է առաջանում, թե ինչ դրդապատճառներից ելնելով քաղաքացիական շրջանառության սուբյեկտները պետք է ֆակտորինգի պայմանագիրը գերադասեն ցեսիայից։ Ի՞նչ առավելություն ունի ֆակտորինգի պայմանագիրը ցեսիայի նկատմամբ, որ քաղաքացիաիրավական շրջանառության սուբյեկտները իրենց հարաբերությունների մեջ ներգրավեն ֆինանսականգործակալին։ Ֆակտորինգի պայմանագրի և ցեսիայի համեմատական վերլուծությունից կարելի է հանգել հետևության, որ դրանք հարաբերակցվում են՝ որպես ընդհանուր և հատուկ ինստիտուտներ։ Երկու դեպքում էլ տեղի է ունենում դրամական պահանջի փոխանցում մի սուբյեկտից մյուսին։ Ի տարբերությունցեսիայի, որի դեպքում փոխանցման ենթակա է ցանկացած պարտավորությունից առաջացած պահանջի իրավունքը (հաշվի առնելով Քաղ. օր.-ով նախատեսված բացառությունները), ֆակտորինգի պայմանագրով փոխանցման ենթակա է միայն ապրանքներ տրամադրելուց, աշխատանքներ կատարելուցկամ ծառայություններ մատուցելուց բխող դրամական պահանջի իրավունքը։ Այսպես, ցեսիայի վերաբերյալ իրավանորմերով կարգավորվում են ավելի լայն հարաբերություններ՝ պահանջի իրավունքի զիջման բոլոր հարաբերությունները, որոնք բխում են (բացի ֆակտորինգիպայմանագրի համար օրենքով սահմանված դեպքերից) ցանկացած պարտավորական հարաբերությունից։ Ցեդենտը ցեսիոնարին կարող է զիջել ինչպես մեկ, այնպես էլ մի քանի պահանջներ։ Պարտավորության առարկայի բաժանելիության դեպքում հնարավոր է նաև մասնակի ցեսիա՝ ցեդենտը զիջումէ պահանջի մի մասը, իսկ մյուս մասը մնում է իր մոտ կամ զիջում է մի քանի ցեսիոնարների1։ Ֆակտորինգի պայմանագրով վարկավորման դիմաց կարող է փոխանցվել միայն ապրանքներտրամադրելուց, աշխատանքներ կատարելուց կամ ծառայություններ մատուցելուց բխող պահանջիիրավունքը (Քաղ. օր. 892-րդ հոդված)։ Քաղ. օր. 894-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ «Տրամադրված ֆինանսավորման համար զիջման առարկա կարող է լինել ինչպես այն դրամական պահանջը, որի վճարման ժամկետը վրա է հասել(ներկա պահանջ), այնպես էլ դրամական միջոցներ ստանալու` ապագայում ծագելիք իրավունքը (ապագա պահանջ)։ Զիջման առարկա դրամական պահանջը ֆինանսական գործակալի հետ հաճախորդի կնքած պայմանագրում պետք է որոշվի այնպես, որ հնարավորություն ընձեռվի նույնացնել գոյություն ունեցածպահանջը պայմանագիրը կնքելու, իսկ ապագա պահանջը` ոչ ուշ, քան այն ծագելու պահին»։ Ինչպես երևում է Քաղ. օր. 894-րդ հոդվածի վերլուծությունից, ֆակտորինգի պայմանագրի շրջանակներում հնարավոր է ապագա պահանջի փոխանցումը։ Այս հատկանիշով ցեսիայի գործարքը տարբերվում է ֆակտորինգի պայմանագրից, քանի որ Քաղ. օր. 25-րդ գլխի վերլուծությունից հետևում է,որ ցեսիայի գործարքով կարող է փոխանցվել միայն առկա, արդեն իսկ ծագած պահանջի իրավունքը։ Ֆակտորինգի պայմանագիրը վարկավորման առանձնահատուկ եղանակ է, որտեղ հաճախորդիպահանջի իրավունքի զիջումը հանդես է գալիս՝ որպես ֆինանսական գործակալի կողմից տրամադրվող ֆինանսավորման ապահովման միջոց։ Սակայն ֆակտորինգի կառուցակարգը չի հանգումդրամական պահանջից բխող պահանջի իրավունքի փոխանցման ցանկացած դեպքի, այլ ենթադրում էֆինանսական գործակալի կողմից հաճախորդի գործունեության ֆինանսավորման հետ կապված որոշակի ծառայությունների մատուցման և երրորդ անձանց հանդեպ հաճախորդի պահանջի իրավունքիձեռքբերում2։ Ֆակտորինգը միջոցառումների համալիր է, որն ուղղված է կազմակերպության արագաճին։ Այն թույլ է տալիս կարճ ժամանակում ապահովել վաճառքի ծավալների ավելացում մի քանիանգամ և հնարավորություն է տալիս կազմակերպությանը՝ զարգանալ առավել արագ, քան վարկավորման ժամանակ։ Բանկի կողմից իրականացվող ֆակտորինգային ծառայության հիմնական նպատակն է՝ ապահովել կազմակերպության զբաղվածությունը իր հիմնական գործառույթով` վաճառքով,ծառայությունների մատուցմամբ, առանց ֆինանսական խնդիրների անընդհատ լուծում փնտրելու։ Այս տեսանկյունից՝ ֆակտորինգի պայմանագիրը, կարծեք, ավելի շահավետ է գործարարությամբզբաղվող սուբյեկտների համար. գործարարն իր պահանջի իրավունքը զիջում է ֆակտորին, որը փոխանցված և պահանջելու ենթակա գումարը տրամադրում է գործարարին, զբաղվում է դեբիտորականպարտավորությունների կառավարմամբ, իսկ գործարարը զբաղվում է իր հիմնական գործունեությամբ։ Սակայն ավելի ուշադիր դիտարկելիս պարզ է դառնում, որ ֆակտորինգի պայմանագիրը ևցեսիայի գործարքը զուգահեռ հարթություններ են նաև այս պարագայում։ Այդ երկու ինստիտուտներիտարբերությունն այն է, թե որ սուբյեկտի գույքային զանգվածում են գտնվում փոխանցված դեբիտորական պարտավորությունները պայմանագիրը (գործարքը) կնքելուց հետո։ Եթե ցեսիայի գործարքի ժա1 Տե՛ս “Очерки по торговому праву” Сборник научных трудов под редакцией кандидата юридических наук Е.А. Крашенникова. Выпуск 6, Ярославль, 1999, էջ 14.2 Տե՛ս Габов А., Некоторые проблемные вопросы уступки права // Хозяйство и право, №4, 1999 էջ 53-60.մանակ ցեդենտի դեբիտորական պարտավորություններն անցնում են ցեսիոնարին և մտնում նրա գույքային զանգվածի մեջ, դառնում ցեսիոնարի սեփականությունը, ապա ֆակտորինգի պայմանագրիդեպքում այդ դեբիտորական պարտավորությունները շարունակում են մնալ հաճախորդի պարտավորությունները։ Ֆինանսական գործակալն ուղղակի իրականացնում է այդ դեբիտորական պարտավորությունների կառավարման գործառույթ՝ իր առավել բանիմացության, փորձառության և համապատասխան կադրերի առկայության շնորհիվ։ Դեբիտորական պարտքերի վերաբերյալ հոգսերը ֆակտորին փոխանցելը գործունեության օպտիմալացման լավ տարբերակ է փոքր կազմակերպության համար1։ Քաղ. օր. կարգավորմամբ, սակայն, հնարավոր են դեպքեր, երբ հաճախորդն իր դեբիտորականպարտավորությունների կառավարման գործառույթը չի փոխանցում ֆակտորին։ Այսպես, Քաղ. օր.892-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «Դրամական պահանջի զիջման դիմաց ֆինանսավորմանպայմանագրով ֆինանսական գործակալի պարտավորությունները կարող են ներառել հաճախորդիհամար հաշվապահական հաշվառում վարելը, ինչպես նաև հաճախորդին` զիջման առարկա համարվող դրամական պահանջների հետ կապված այլ ֆինանսական ծառայություններ մատուցելը»։ Վերոնշյալ հոդվածի շարադրանքում «կարող են ներառել» արտահայտությունը վկայում է, որ հաճախորդի դեբիտորական պարտավորությունների կառավարման գործառույթը ֆակտորին փոխանցելը ֆակտորինգի պայմանագրի էական պայման չէ։ Առանց դեբիտորական պարտավորություններըֆակտորի կողմից կառավարման տարրի ֆակտորինգի պայմանագիրն, ըստ էության, ավելի է նմանվում ցեսիայի գործարքին։ Քաղ. օր. 892-րդ հոդվածի 2-րդ մասի և ֆակտորինգի ինստիտուտի էության համալիր վերլուծության արդյունքում գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է՝ հաճախորդի դեբիտորականպարտավորությունների կառավարման գործառույթը ֆակտորին տրամադրվի իմպերատիվ կարգով։ Այստեղ խոսքը ոչ թե հաճախորդի բոլոր դեբիտորական պարտավորությունների, այլ միայն ֆակտորինգի պայմանագրով ֆակտորին զիջված պարտավորությանը վերաբերող դեբիտորական պարտավորությունների մասին է։ Այս առաջարկը հիմնվում է ֆակտորինգի զարգացած շուկա ունեցող երկրներիփորձի վրա։ Արտասահմանում ֆակտորինգի ֆունկցիաները ավելի լայն են ընկալվում, և ֆինանսավորումը դրա միակ ֆունկցիան չէ։ Ավելին, պահանջի գնումը կարող է իրականացվել ոչ այնքան ֆինանսավորման նպատակով, որքան վաճառողին գնորդի կողմից վճարումից խուսափելուց պաշտպանելունպատակով2։ Հաճախորդից դեբիտորական պարտքերը ձեռք բերող ֆինանսական գործակալն ինքը պետք էհետաքրքրված լինի նման պարտավորությունների ստանձնմամբ, ինչը նրան հնարավորություն է ընձեռում հսկողություն իրականացնել հաճախորդի գործունեության նկատմամբ (դեբիտորական պարտավորության մասով) և հետևել նրա պարտապանների վճարունակության նկատմամբ3։ Այս առանձնահատկությունը ֆակտորինգի պայմանագրի և ցեսիայի միջև, թերևս, ամենակարևոր տարբերություններից մեկն է։ Եթե ֆակտորինգի պայմանագրով չի նախատեսվում ֆինանսական գործակալի կողմիցհաճախորդի համար հաշվապահական հաշվառում և այլ ֆինանսական ծառայություններ մատուցելուպարտականություն, ապա ֆակտորինգի պայմանագիրը նույնանում է հատուցելի ցեսիայի հետ։ Բացի վերոնշյալից՝ հաճախորդին հաշվապահական և այլ ֆինանսական ծառայություններ մատուցելու՝ ֆակտորի պարտականության իմպերատիվ կարգ նախատեսելով Քաղ. օր.-ով տրված՝ ֆակտորինգի պայմանագրի բովանդակությունն ավելի կմոտենա միջազգային ֆակտորինգի պայմանագրիհասկացությանն ու բովանդակությանը և ներպետական շուկայի զարգացման նոր ուղիներ ու հնարավորություններ կառաջանան, մինչդեռ ներկայումս Քաղ. օր.-ում ամրագրված ֆակտորինգի պայմանագրի հասկացությունն ամբողջությամբ չի արտացոլում իրավահարաբերության բովանդակությունը։ Փաստորեն, ֆակտորինգի իրավահարաբերության անբաժանելի մաս է ֆինանսական գործակալիկողմից բացի դրամական միջոցների տրամադրումից` նաև ֆինանսական այլ ծառայությունների մատուցումը հաճախորդին, այն է՝ պարտքերի կառավարում, անհուսալի պարտքերի առանձնացում ուկառավարում և այլն։ Սա առավելապես ապահովում է շուկայի կայունությունը, քանի որ հաճախորդնստիպված չի լինում պարտքերի կառավարման համար առանձին միջոցներ ծախսել, այլ ֆինանսականգործակալի կողմից այդ գործունեության իրականացման շնորհիվ հստակ պատկերացում է ունենումիր պարտապանների ու պահանջների կարգավիճակի մասին, իմանում է՝ որ պարտքերն են ժամկետանց, որոնց պահանջի համար դիմելու դեպքում կունենա խնդիրներ և այլն։ Ֆինանսական գործակալի համար այս գործունեության իրականացումը ևս կարևոր է, քանի որ այդ դեպքում նա պատկերացում է ունենում իր կողմից ձեռք բերվելիք պարտքերի վերաբերյալ և նվազում է անհիմն կամ անհու1 Տե՛ս Солнцев М., Факторинг становится хорошей альтернативой кредитам для малого и среднего бизнеса”, “Ведомости”19.11.2013, www.factorings.ru, մատչելի էր՝ 05.05.2015։ 2 Տե՛ս Фомкин К․, Можно ли российский рынок факторинга назвать отсталым?, “Компания”, 26.11.2013, www.factorings.ruմատչելի էր՝ 05.05.2015։ 3 Տե՛ս Брагинский М.И., Витрянский В.В., Договорное право, Книга пятая, том 1, Договоры о займе, банковском кредите ифакторинге. Договоры, направленные на создание коллективных образований М., 2011, էջ 262։ սալի պահանջների ձեռքբերման ռիսկը։ Փաստորեն, ֆինանսական գործակալը հնարավորություն էունենում առավել խորը և հստակ գնահատել իր ռիսկերը։ Ցեսիայի գործարքի և ֆակտորինգի պայմանագրի հիմնական տարբերությունը դրանց սուբյեկտային կազմն է։ Ցեսիայի սուբյեկտների նկատմամբ օրենսդրի կողմից որևէ պահանջ ներկայացված չէ,ինչը նշանակում է, որ ցեսիայի գործարք կարող է կնքել քաղաքացիական շրջանառության ցանկացածլրիվ գործունակ սուբյեկտ։ Ինչպես նշվեց, ֆակտորինգի պայմանագիրը գործարարական հարաբերություններում կիրառվող պայմանագրի տեսակ է, ինչը ենթադրում է ֆակտորինգի պայմանագրի հատուկ սուբյեկտային կազմ։ Ֆակտորինգի պայմանագրի վերաբերյալ նորմերով՝ ֆինանսական գործակալի նկատմամբ սահմանված առանձնահատուկ պահանջով կարգավորվում են միայն որոշակի շրջանակի հարաբերություններ, որտեղ որպես ցեսիոնար՝ հանդես են գալիս բանկերը կամ այլ վարկային կազմակերպությունները,ինչպես նաև նման տեսակի գործունեության իրականացման թույլտվություն (լիցենզիա) ունեցող այլառևտրային կազմակերպություններ1։ Քաղ. օր. 893-րդ հոդվածի համաձայն՝ որպես ֆինանսական գործակալ` դրամական պահանջիզիջման դիմաց ֆինանսավորման պայմանագրեր կարող են կնքել բանկերը և այլ վարկային կազմակերպությունները, ինչպես նաև նման տեսակի գործունեության իրականացման թույլտվություն ունեցող այլ առևտրային կազմակերպությունները։ Քաղ. օր. 893-րդ հոդվածի տառացի մեկնաբանությունից հետևում է, որ բացի բանկերից ու այլ վարկային կազմակերպություններից՝ որպես ֆակտոր կարողէ հանդես գալ ցանկացած առևտրային կազմակերպություն, որն ունի ֆակտորինգային գործունեություն իրականացնելու լիցենզիա, մինչդեռ «Լիցենզավորման մասին» ՀՀ օրենքի2 43-րդ հոդվածով, որտեղ սահմանված են լիցենզավորման ենթակա գործունեության տեսակները, ֆակտորինգային գործունեությունը՝ որպես լիցենզավորման ենթակա գործունեության առանձին տեսակ առկա չէ։ «Լիցենզավորման մասին» ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդվածի 6-րդ կետով որպես բանկային և ֆինանսավարկային գործունեության տեսակ՝ նախատեսված է վարկային կազմակերպության գործունեության լիցենզավորումը։ «Վարկային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի3 3-րդ հոդվածի 6-րդ մասում նշված է․«Սույն օրենքի և վարկային կազմակերպությունների գործունեությունը կարգավորող ՀայաստանիՀանրապետության այլ օրենքների ու նորմատիվ իրավական ակտերի իմաստով վարկային կազմակերպությունների տիպեր (խմբեր) են համարվում՝ դ) դրամական պահանջի զիջման դիմացֆինանսավորում (ֆակտորինգ) իրականացնող ֆակտորինգային կազմակերպությունները, որոնցհիմնական գործունեությունը դրամական պահանջի զիջման դիմաց ֆինանսավորման (ֆակտորինգ)գործարքների կնքումն է՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 48-րդ գլխովսահմանված կարգով և պայմաններով»։ Վերոնշյալ հոդվածից հետևում է, որ ֆակտորինգային կազմակերպությունները ևս հանդիսանումեն վարկային կազմակերպություններ։ Այս պարագայում գործնականում անհասկանալի է Քաղ. օր.893-րդ հոդվածի «ինչպես նաև նման տեսակի գործունեության իրականացման թույլտվություն (լիցենզիա) ունեցող այլ առևտրային կազմակերպություններ» արտահայտությունը։ Ֆինանսական գործակալը մի շարք պահանջներ է սահմանում, որոնց՝ հաճախորդի համապատասխանելու դեպքում միայն նրա հետ կնքվում է ֆակտորինգի պայմանագիր։ Այդպիսի պահանջներ են, օրինակ՝ • հաճախորդի/պարտապանի գործունեության փորձը ոլորտում,• գործընկերոջ հետ համագործակցության փորձը, • ֆինանսական տվյալները, բանկային հաշիվների շրջանառությունը, • գործարքների հաճախականությունը, վարկային պատմությունը։ Անհրաժեշտ է հաշվի առնել, ֆինանսական գործակալի կողմից սահմանվող միասնական պահանջներ սահմանված չեն։ Դա նշանակում է, որ հաճախորդի հետ ֆակտորինգի պայմանագիր կնքելիստարբեր ֆինանսական գործակալներ կարող են սահմանել տարբեր պահանջներ։ Օրինակ, պրակտիկայում հնարավոր են դեպքեր, երբ ֆակտորինգի պայմանագրի կնքման համար բավարար լինի միայն1 Տե՛ս Քաղ. օր. 893-րդ հոդված։ Մեր կարծիքով՝ այս հոդվածը խմբագրման կարիք ունի։ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀօրենքի 45-րդ հոդվածի 10-րդ կետի 2-րդ պարբերության համաձայն՝ այն պայմանների թվարկման ժամանակ, երբ բոլորթվարկված պայմաններից բավական է միայն մեկի առկայությունը, չի կարող կիրառվել «և» կամ «ու» շաղկապը։ Քաղ. օր.նշված հոդվածում, սակայն, կիրառված է «բանկերի և այլ վարկային կազմակերպությունների» արտահայտությունը, որի պարագայում բանկերի մասնակցության հետ միաժամանակ հոդվածի կիրառման պարտադիր պայման է դառնում նաև այլ վարկային կազմակերպությունների մասնակցությունը։ Նման իրավիճակի շտկման համար անհրաժեշտ է խմբագրել հոդվածը ևշարադրել հետևյալ կերպ՝ «որպես ֆինանսական գործակալ՝ դրամական պահանջի զիջման դիմաց ֆինանսավորման պայմանագրեր կարող են կնքել բանկերը կամ այլ վարկային կազմակերպությունները, ինչպես նաև նման տեսակի գործունեությանիրականացման թույլտվություն (լիցենզիա) ունեցող այլ առևտրային կազմակերպությունները»։ 2 ՀՀՊՏ 2001.08.08/26(158)։ 3 ՀՀՊՏ 2002.07.03/23(198)։ ապրանքների մատակարարման, ծառայությունների մատուցման կամ աշխատանքների կատարմանվերաբերյալ հաշիվ-ապրանքագիրը՝ որպես հաճախորդի մոտ պահանջի իրավունքի առկայությանապացույց։ Քաղ. օր. 403-րդ հոդվածի համաձայն՝ պարտատիրոջ պահանջի զիջումն այլ անձի թույլատրվումէ, եթե դա չի հակասում օրենքին, այլ իրավական ակտերին կամ պայմանագրին։ Քաղ. օր. 398-րդ հոդվածի համաձայն՝ պարտատիրոջ անձի հետ անխզելիորեն կապված իրավունքների` ներառյալ ալիմենտի և կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասների հատուցմանպահանջների անցնելն այլ անձի չի թույլատրվում։ Ինչպես տեսնում ենք, ցեսիայի գործարքի դեպքում ևս օրենսդրորեն նախատեսված չեն գործարքի կնքման համար պարտադիր պայմաններ, որոնք պետք է հավաստվեն փաստաթղթային ձևով։ Ցեսիայի գործարքի կնքման միակ խոչընդոտն այն է, որ օրենքով կարող է արգելված լինել համապատասխան պահանջի զիջումը։ Իսկ թե ինչ համագործակցության փորձ ունի գործարարն իր գործընկերոջհետ, ինչպիսի փորձ ունի նա գործունեության համապատասխան ոլորտում և այլն, դա ցեսիոնարի հետաքրքրության առարկա չէ։ Ըստ էության, ցեսիայի գործարքի դեպքում ևս, ինչպես ֆակտորինգի պայմանագրի ժամանակ,կողմերն են որոշում, թե պահանջի իրավունքը զիջող կողմը ինչ փաստաթղթեր պետք է ներկայացնիմյուս կողմին՝ ի հավաստումն իր մոտ զիջման առարկա հանդիսացող պահանջի իրավունքի առկայության։ Լ.Ա. Նովոսյոլովան ֆակտորինգի պայմանագրի առավելությունները ուսումնասիրելիս նշում է՝պարտքը զիջող կողմի տնտեսական շահագրգռվածությունն այն է, որ նա անմիջապես ստանում է գումարը, նվազում է դեբիտորական պարտքերի սպասարկման ծախսերը և մասնակի կամ ամբողջությամբ ազատվում է պարտապանի անվճարունակության ռիսկից։ Ֆինանսավորող կողմը (ֆակտորը)ստանում է մատուցած ծառայությունների համար վարձատրություն և մի շարք դեպքերում լրացուցիչօգուտ է քաղում պարտատիրոջը վճարված և պարտապանից ստացված գումարների տարբերությունից1։ Չի կարելի ասել, որ նման դրական արդյունքներից կողմերը զուրկ են ցեսիայի կնքման ժամանակ։ Ավելին, այս տեսանկյունից ցեսիան ունի կարևոր մի առավելություն ֆակտորինգի պայմանագրինկատմամբ. ցեսիայիով փոխանցման ենթակա պահանջի իրավունքի առաջացման հիմք հանդիսացողպարտավորությունների շրջանակը սահմանափակ չէ։ Բացի դրանից, ցեսիայի գործարքի դեպքում,ըստ կողմերի համաձայնության, ցեդենտը, ըստ էության, վաճառում է իր պահանջի իրավունքը ևմիանգամից ստանում է դրա ամբողջ գումարը, այն դեպքում, երբ ֆակտորինգի պայմանագիր կնքելիս,որպես կանոն, հաճախորդը չի ստանում փոխանցվող պահանջի գումարի հարյուր տոկոսը։ ՀՀ բանկային ոլորտի պրակտիկայի ուսումնասիրությունից երևում է, որ բանկերը ֆակտորինգի պայմանագրիկնքման ժամանակ հաճախորդին տրամադրում են պահանջի իրավունքի արժեքի 90℅-ը, իսկ մնացած10℅-ը տրամադրում են պարտապանի կողմից պարտավորության կատարումից հետո (10℅-ից բանկընախապես վերցնում է իրեն հասանելի վարձավճարը)։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ Քաղ. օր. 399-րդ հոդվածի համաձայն՝ սկզբնական պարտատիրոջ իրավունքը նոր պարտատիրոջն է անցնում իրավունքի անցման պահին գոյություն ունեցողծավալով և պայմաններով, Քաղ. օր. 894-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ տրամադրված ֆինանսավորման համար զիջման առարկա կարող է լինել ինչպես այն դրամական պահանջը, որի վճարմանժամկետը վրա է հասել (ներկա պահանջ), այնպես էլ դրամական միջոցներ ստանալու՝ ապագայում ծագելիք իրավունքը (ապագա պահանջ)։ Ֆինանսական գործակալի կողմից հաճախորդին ներկայացվող պահանջների պատճառը, թերևս,ինքն իրեն ռիսկերից ապահովագրելն է։ Քանի որ ֆակտորինգի շրջանակներում թույլատրվում է նաևապագա պահանջի զիջումը, և օրենսդրական ձևակերպումից անհասկանալի է ապագա պահանջ ասելով՝ օրենսդիրը նկատի է ունեցել արդեն իսկ կնքված պայմանագրից ծագելիք պահանջի իրավունքը,ուստի, ֆինանսական գործակալի համար ռիսկերի հաշվարկման համար կարևոր է դառնում հաճախորդի և նրա կոնտրագենտի միջև հարաբերությունների փորձը, որից ելնելով էլ նա կկարողանա գնահատել հաճախորդի կոնտրագենտից պահանջվող գումարը ստանալու հնարավորությունը։ Հետագայում առաջանալիք դրամական պահանջներ, մեր կարծիքով, պետք է դիտարկել նրանք,որոնք հիմնված են տարաժամկետ վճարմամբ պայմանագրերի վրա, չնայած գիտական գրականությանմեջ սրա վերաբերյալ միասնական կարծիք առկա չէ։ Ամփոփելով վերոգրյալը՝ նշենք, որ ֆակտորինգի պայմանագիրը կոմերցիալիզացված ցեսիայիպայմանագիր է։ Ինչպես նշում են ֆակտորինգի ոլորտի մասնագետները, ցեսիան ֆակտորինգիխորհրդային ժամանակաշրջանի տարբերակն է։ Արդի արագ զարգացման պայմաններում, թերևս,1 Տե՛ս Дереш С., Значение факторинга в предпринимательской деятелсности // Актуальные проблемы Российского права.N1(10) 2009, էջ 215-221։ ֆակտորինգն առավել հարմարավետ է գործարարների, հատկապես մանր և միջին ձեռնարկատերերիհամար, քանի որ այն ապահովում է դրամական միջոցների անընդհատ հոսքը կազմակերպություն ևկազմակերպությանը տալիս է գործունեության անընդհատությունն ապահովելու հնարավորություն։ Բացի այդ, ֆակտորինգի պայմանագիրը հնարավորություն է տալիս հաճախորդներին իրենց կոնտրագենտներին առաջարկել վճարման առավել ճկուն համակարգ՝ առանց վտանգելու հաճախորդի գործունեության անընդհատությունը կոնտրագենտի կողմից կետանցի դեպքում։ Այս ամենի հետ միասին,հարկավոր է բարելավել ֆակտորինգի պայմանագրի կարգավորման առկա օրենսդրական բազանֆակտորինգի շուկայի անխափան և արագ զարգացումն ապահովելու նպատակով։ Աղյուսակ 1․ Ֆակտորինգի պայմանագրի և ցեսիայի գործարքի ընդհանրությունները և տարբերություններըդրամականպահանջիփոխանցումպահանջիհիմքիսահմանափակվածությունապագապահանջիզիջմանհնարավորությունհատուկսուբյեկտայինկազմլրացուցիչծառայություններիմատուցմանհնարավորությունփաստաթղթայինծանրաբեռնվածությունֆակտորինգիպայմանագիրցեսիայիգործարքԱննա ԱվետիսյանԻՆՉՈ՞Ւ ԿՆՔԵԼ ՖԱԿՏՈՐԻՆԳԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ, ԵԹԵ ԿԱՐԵԼԻ Է ԿՆՔԵԼ ՑԵՍԻԱՅԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԲանալի բառեր՝ ֆակտորինգ, ցեսիա, ֆակտոր, ֆինանսավորում, պահանջ։

Հոդվածում քննարկված է այն հարցը, թե արդյոք գործարարությամբ զբաղվող սուբյեկտների համար առավել շահեկան է կնքել ֆակտորինգի պայմանագիր, թե ցեսիայի գործարք։ Առաջադրված հարցին պատասխանելու նպատակով իրականացվել է երկու ինստիտուտների համեմատական վերլուծություն, վերհանվել են յուրաքանչյուրի դրական ու բացասական կողմերը։ Աշխատանքը գրելիս և եզրակացությունների հանգելիս հաշվի է առնվել նաև ֆակտորինգի պայմանագրի կնքման հայրենական փորձը և ՌԴ արբիտրաժային դատարանների փորձը քննարկվող բնագավառում։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՆՈՐԱՐԱՐԱԿԱՆ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ Համեմատական ​​վերլուծություն գլոբալ նորարարության ինդեքսի միջոցով Համաշխարհային տնտեսության վերջին երկու տասնամյակների զարգացումները ապացուցում են նորարարության կարևորությունը տնտեսական զարգացման համատեքստում: Նորարարական կարողությունների զարգացումը նշանակալի դեր է խաղացել աճի բարձր տեմպերով զարգացող երկրների համար 1: Տեխնոլոգիական նորարարությունը և նորարարական գործունեությունը համարվում են երկարաժամկետ տնտեսական աճի հիմնական շարժիչներից մեկը 2: Ապրանքների նորամուծության հաջող գործընթացը նպաստում է կազմակերպության միջազգայնացմանը և արտաքին շուկաներ մուտք գործելու հնարավորությանը 3: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ նորարարական կազմակերպությունների արտահանման ինտենսիվությունն ավելի բարձր է, քան նման գործընթացներում ներգրավված կազմակերպությունների 4: Նորարարական գործունեության երկու դրսևորումները ՝ արտադրանքի և վերամշակման նորարարությունը, էական դրական ազդեցություն ունեն ինչպես արտահանման որոշման, այնպես էլ արտահանման ինտենսիվության վրա 5: Modernամանակակից աշխարհում նորարարությունը հաճախ դիտվում է որպես մրցակցային առավելություն 6, որի միջոցով ընկերությունները մրցում են միջազգային շուկայում, այդ իսկ պատճառով այն համարվում է արդյունավետության հիմնական աղբյուր 7: Նորարարությունը հատկապես կարևոր է բարձր տեխնոլոգիաների համար 4 Basile R., Ithties of Իտալական արտադրական ֆիրմաների արտահանման վարքագիծ: Նորարարության, տեխնոլոգիայի և արտահանման պահվածքի դերը: Ռեսուրսների վրա հիմնված դիտման մոտեցում, Միջազգային բիզնեսի տեսություն, տրամաբանական արդյունաբերության զարգացման համար, քանի որ վերջիններս հիմնականում համարվում են նորագույն տեխնոլոգիայով տարածքներ, նորարարական ջանքերը դրական ազդեցություն են ունենում դրանց տնտեսական արդյունքների վրա 8.9. Technologyամանակակից համաշխարհային տնտեսության պայմաններում բարձր տեխնոլոգիաներ (BT) արտադրելու և արտահանելու կարողությունը վկայում է երկրի նորարարական հզորության մասին: BT- ի արտահանման ծավալները համարվում են ազգային նորարարական ներուժի առևտրայնացման հիմնական չափանիշ 10: Քանի որ կազմակերպությունների նորարարական վարքը նրանց մրցունակության հիմնական աղբյուրներից մեկն է, ուստի հնարավոր է ուսումնասիրել և պարզել նորարարական գործունեությունը պայմանավորող գործոնները: նպաստել բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության զարգացմանը: Այդ պատճառով, այս հետազոտության շրջանակներում փորձ է արվել վերլուծել նորարարական գործունեության մեջ Հայաստանի մրցակցային դիրքը `հիմնվելով Գլոբալ ինովացիոն ինդեքսի տվյալների վրա, որը կբացահայտի, թե որբերի հետագա բարելավումը կարո՞ղ է նպաստել ԲԹ-ի զարգացմանը երկիրը և արտահանման խթանումը: Գլոբալ ինովացիոն ինդեքսը կազմված ցուցանիշ է, որը գնահատվում է երկրների կողմից `հիմնվելով իրենց նորարարությանը նպաստող միջավայրի և նորարարական գործունեության արդյունքների վրա: Theուցանիշը հաշվարկված է աշխարհի ավելի քան 140 երկրների համար ՝ օգտագործելով դրանց նորարարական ներուժը չափող ավելի քան 80 ցուցիչ: Այն բաղկացած է երկու «մուտքային ենթաինդեքսից» և «ելքային ենթինդեքսից»: Այս հետազոտության շրջանակներում նպատակահարմար ենք համարում ապավինել միայն մուտքի ենթաինդեքսի ուսումնասիրությանը, քանի որ այն արտացոլում է նորարարական գործունեության վրա ազդող գործոնների ամբողջությունը: Տվյալների բազան կազմվել է 2013 և 2014 թվականների Գլոբալ ինովացիոն ինդեքսի ինդեքսում ներառված բոլոր բաղադրիչների համար: Համեմատելի տվյալներ աշխարհի ավելի քան 140 երկրների համար 11: Մրցակցային առավելությունները վերլուծելուց առաջ որոշվել է դիտարկվող երկրները խմբավորել ըստ 8 verlu 8 Ho Y.- Ch., Tsai Ch.-T, Բարձր տեխնոլոգիաների արդյունաբերության ինովացիայի առջևի վերջի ցուցանիշների: Վարող բարձր տեխնոլոգիական ընկերությունները: դիմում իտալական կենսատեխնիկական և տիեզերական արդյունաբերություններին, International11 Global Innovation Index 2013, 2014, տե՛ս www.globalinnovationindex.org: բարձրացնել Հայաստանի դիրքերը նման ցուցանիշներ ունեցող երկրների խմբերի նկատմամբ: Այդ նպատակով SPSS ծրագրակազմի փաթեթի միջոցով կատարվեց կլաստերի երկու փուլային վերլուծություն 12, որի արդյունքում բաժանվեց երկրների երկու կլաստեր, ընդ որում ՝ կլաստերի բաշխման որակը բարձր համարվեց: Լավագույն ցուցանիշներ ունեցող երկրներն առանձնանում են Կլաստեր 1-ում, որը կազմում է ընտրանքի մոտ 20% -ը, իսկ Կլաստեր 2-ում ընդգրկված են այլ երկրներ, բացի Հայաստանից: Ստորև ներկայացնում ենք Համաշխարհային նորարարության ինդեքսի բաղադրիչների համեմատական ​​վերլուծությունը `համաձայն հետևյալ 5 հիմքերի. • Հիմնարկներ, • Մարդկային կապիտալ, Հետազոտություններ, • Ենթակառուցվածքներ, • Շուկայական բարենպաստ իրավիճակ, • Բարենպաստ բիզնես միջավայր: Վերլուծությունը կատարվել է `հիմնվելով Հայաստանում ստացված երկու կլաստերի համար հաշվարկված ցուցանիշների միջինների վրա` ըստ յուրաքանչյուր հենարանի, բացառությամբ այն բաղադրիչների, որոնցում բաց թողնված արժեքները անհնարին են դարձրել համեմատական ​​վերլուծություն: Այսպիսով, Հավելված 1-ի աղյուսակում ներկայացված են մուտքի ենթածրագրի բոլոր հիմնասյուները `դրանց բաղադրիչներով և համապատասխան կոդերով: Գծապատկեր 1. Քաղաքական, իրավական և գործարար միջավայրի համեմատական ​​վերլուծություն 13 Կլաստեր 1 ArmeniaCluster 212 Կլաստերների վերլուծության նպատակը կլաստերների ձևավորումն է, որոնցից յուրաքանչյուրում ներառված օբյեկտները ավելի նման են միմյանց, քան մյուս կլաստերներում ներառվածները: 13 Դիագրամը հիմնված է հեղինակի կողմից անցկացված հետազոտական ​​տվյալների վրա: Գծապատկեր 1-ից պարզ է դառնում, որ քաղաքական իրավիճակն արտահայտող գործոնների առումով Հայաստանը զգալիորեն հետ է մնում առաջին կարգի երկրներից: Այս առումով գրանցվել է ամենավատ ցուցանիշը կառավարման արդյունավետության մակարդակի համար (1.1.2), ինչը ցույց է տալիս, որ երկրում կան լուրջ խնդիրներ քաղաքականության մշակման և իրականացման որակի, ինչպես նաև կառավարության հավատարմության վերաբերյալ: պլանավորված քաղաքականության իրականացում: Ինչ վերաբերում է իրավական դաշտին, հիմնական թերությունները տեսանելի են օրենքի գերակայության տեսանկյունից (1.2.2), քանի որ Հայաստանը հետ է մնում նույնիսկ երկրորդ կլաստերի երկրներից: Սա ասում է, որ Հայաստանից ԲՏ արտահանման ներուժի բարձրացման ուղղությամբ ձեռնարկված քայլերը պետք է ներառեն կառավարման արդյունավետության բարձրացման միջոցառումներ, ինչպես նաև օրենքի գերակայություն: Այդ նպատակով անհրաժեշտ է մշակել պետական ​​կադրային քաղաքականություն, կատարելագործել քաղաքականության մշակման գործընթացի թափանցիկությունն ապահովող մեխանիզմները, ստեղծել հնարավորություններ `գործընթացում գործարար հատվածի և քաղաքացիական հասարակության մասնակցությունը մեծացնելու համար, ինչպես նաև ապահովել հետևողականություն և հետևողականություն: երկրում կոռուպցիան նվազեցնելու քայլերի շարունակականություն: Հայաստանն ակնհայտ առավելություն ունի գործարար միջավայրի բարենպաստությունը գնահատող գործոնների առումով: այսինքն ՝ բիզնես սկսելու դյուրինությունը (1.3.1), որով Հայաստանը զգալիորեն գերազանցում է նույնիսկ առաջին կլաստերում ընդգրկված երկրների միջին ցուցանիշը: Այս հանգամանքն, անկասկած, կարող է լուրջ խթան հանդիսանալ օտարերկրյա ներդրողներին հայկական ՏՏ ոլորտ ներգրավելու համար: Ինչ վերաբերում է երկրորդ հենարանի ՝ մարդկային կապիտալի և հետազոտական ​​ներուժի բաղադրիչների համեմատական ​​վերլուծությանը, ապա այստեղ իրավիճակի ուսումնասիրությունը էական խնդիրներ է առաջացնում: Գծապատկեր 2. Մարդկային կապիտալի և հետազոտական ​​ներուժի համեմատական ​​վերլուծություն 14 Կլաստեր 1 ArmeniaCluster 2 Նկար 2-ը ցույց է տալիս, որ երկրում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման տեսանկյունից ամենակարևոր խնդիրը գիտության և ճարտարագիտության ոլորտում շրջանավարտների սակավությունն է (2.2.2): , ներառված երկրների միջինը: Այս խնդիրն ակնհայտորեն բացասաբար է ազդում երկրում բարձր տեխնոլոգիական արտադրության խթանման վրա, քանի որ շուկայում որակյալ կադրերի պակաս կա, չնայած այն բանի, որ բարձրագույն կրթության համակարգում ընդգրկվածների մասնաբաժինը (2.2.1) գերազանցում է երկրորդ կարգի երկրների ցուցանիշը: Սա նշանակում է, որ երբ աշխատաշուկայում առաջարկի պակաս չկա, բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերություններում որակյալ կադրերի մեծ պահանջարկ կա: Հետազոտական ​​ներուժի տեսանկյունից, Հայաստանի խնդիրներն առավել սուր են, քանի որ հետազոտողների մասնաբաժինը բնակչության շրջանում (2.3.1) զգալիորեն ցածր է, քան առաջին կլաստերային երկրներում, բայց մեր երկիրն ունի հետազոտության և զարգացման վրա համախառն ծախսերի շատ բարձր մակարդակ: (2.3.2): ցածր ինդեքսը և նույնիսկ ցածր է երկրորդ կլաստերային երկրների միջին ցուցանիշից: Քանի որ երկրի գիտական ​​ներուժը և հետազոտության և զարգացման վրա կատարվող ծախսերի մակարդակն ուղղակիորեն ազդում են ՏՏ ոլորտի զարգացման վրա, մեր երկրում ոլորտի հետագա զարգացման միջոցառումները պետք է ներառեն համապատասխան ուսումնական ծրագրերի պետական ​​աջակցության տրամադրում, ինչպես նաև զգալի մասնավոր ոլորտի հետազոտություն և մշակում: Մասնակցության ապահովում գիտություն-բիզնես սերտ համագործակցության միջոցով: 14 Դիագրամը հիմնված է հեղինակի հետազոտական ​​տվյալների վրա: Գծապատկեր 3. Ենթակառուցվածքների համեմատական ​​վերլուծություն 15 Կլաստեր 1 ArmeniaCluster 2 Անդրադառնալով երկրում նորարարական գործունեության համար անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների համակարգի վերլուծությանը, հարկ է նշել, որ այս ոլորտում Հայաստանը զգալիորեն հետ է մնում առաջին կլաստերի առաջատար երկրներից ՝ գրեթե բոլոր ցուցանիշները (Նկար 3): Նույնիսկ տեղեկատվական և հեռահաղորդակցական տեխնոլոգիաների (ՏՀՏ) ենթակառուցվածքների առումով, Հայաստանի ցուցանիշները զիջում են ոչ միայն առաջին, այլ նաև երկրորդ կլաստերային երկրների միջին ցուցանիշներին: Ե՛վ ՏՀՏ հասանելիության (3.1.1), և՛ դրանց օգտագործման (3.1.2) առցանց առումով երկիրը շատ անբարենպաստ դիրքում է պետական ​​առցանց ծառայությունների տեսանկյունից (3.1.3), ինչը նշանակում է, որ նորարարության հետագա բարելավմանն ուղղված միջոցառումներ միջավայրը պետք է ներառի հետազոտություն: ուղղված գործառույթներ, որոնք ուղղված են նորարարական գործընթացներում ՏՀՏ-ի օգտագործման հնարավորությունների մեծացմանը, ինչպես նաև դրանց հասանելիությանը: Հաշվի առնելով վերջին տարիներին Հայաստանում ՏՀՏ ոլորտի զարգացման միտումները, հնարավոր է նախագծել, իրականացնել համագործակցության համապատասխան ստանդարտներ առաջատար ՏՀՏ կազմակերպությունների և հետազոտական ​​կազմակերպությունների միջև, ինչը հնարավորություն կտա ՏՀՏ նվաճումների առավել արդյունավետ ներդրմանը հետազոտական ​​և նորարարական գործընթացներում: , ՏՏ զարգացման և արտահանման տեսանկյունից չափազանց կարևոր է բարենպաստ իրավիճակի առկայությունը, ինչը խթան կհանդիսանա երկրում նորարարական գործընթացների ակտիվացման շուկայական արժեք դառնալու համար: Ստորև ներկայացված է օժանդակ բաղադրիչների համեմատական ​​վերլուծություն, որոնք գնահատում են շուկայական դիրքը: 15 Դիագրամը հիմնված է հեղինակի հետազոտական ​​տվյալների վրա: Գծապատկեր 4. Շուկայի իրավիճակի համեմատական ​​վերլուծություն 16 Կլաստեր 1 ArmeniaCluster 2 Գծապատկերը ցույց է տալիս, որ հայկական շուկայի իրավիճակում նորարարական գործունեությունը խթանելու մի շարք բարենպաստ գործոններ կան: Դրանց թվում հարկ է նշել, որ երկրում վարկ ստանալու հեշտությունը (4.1.1) գրեթե նույն մակարդակի վրա է, ինչ առաջատար կլաստերում ընդգրկված երկրների միջին ցուցանիշն է: Նույնը կարելի է ասել ներդրողների պաշտպանության դյուրինության ցուցանիշի մասին (4.2.1), ինչը փաստում է, որ Հայաստանում գործարար գործունեությունը խթանելու նախադրյալներ կան. բացի բիզնես սկսելու դյուրինությունից, դրանք կարող են լրջորեն նպաստել Հայաստանում բարձր տեխնոլոգիական օտարերկրյա ներդրումներին: ներգրավվածություն Բայց երկիրն ունի շատ անբարենպաստ ցուցանիշ `մասնավոր հատվածին տրամադրվող վարկերի ծավալի (4.1.2), ինչպես նաև վենչուրային կապիտալի հետ կապված գործարքների քանակի (4.2.4) առումով: ՏՏ զարգացման առաջավոր փորձը ցույց է տալիս վենչուրային ֆոնդի գործունեության դրական ազդեցությունը ոլորտի զարգացման վրա: Granatus Ventures հիմնադրամը Հայաստանում գործում է 2013 թվականից, իսկ նրա գործունեությունն ուղղված է տեխնոլոգիական ոլորտում ներդրումներ կատարելուն: Հիմնադրամի կապիտալի կեսը ֆինանսավորում է ՀՀ կառավարությունը `Համաշխարհային բանկի կողմից տրամադրված վարկային ծրագրի շրջանակներում 17: Կարծում ենք, որ համագործակցության այս մոդելի շարունակական կիրառման 16 գծապատկերային գծապատկերները հիմնված են հեղինակի կողմից անցկացված հետազոտական ​​տվյալների վրա: 17 Տե՛ս www.granatusventures.com. Տնտեսությունը կարող է ապահովել Հայաստանում բարձր տեխնոլոգիական ճյուղերի զարգացում և, հետեւաբար, արտահանման ծավալների աճ: Հայաստանի բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտի զարգացմանը խոչընդոտող մեկ այլ գործոն է տեղական շուկայում մրցակցության ինտենսիվության չափազանց ցածր մակարդակը (4.3.3): Գաղտնիք չէ, որ շուկայական տնտեսության պայմաններում մրցակցությունը հանգեցնում է արտադրական գործոնների առավել արդյունավետ օգտագործման մեխանիզմների մշակմանը, իսկ հետևաբար `տեխնոլոգիական զարգացմանը: Անբարենպաստ մրցակցային միջավայրը բացասաբար է ազդում երկրում բարձր տեխնոլոգիական արտադրության զարգացման վրա: 2000 թվականից Հայաստանում գործում է ՀՀ տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական ​​հանձնաժողովը, որը գործում է «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքին համապատասխան: Հանձնաժողովի նպատակներն են ՝ պաշտպանել և խթանել ազատ տնտեսական մրցակցությունը, ապահովել անհրաժեշտ միջավայր արդար մրցակցության համար, սակայն բազմաթիվ միջազգային զեկույցներ ցույց են տալիս, որ մեր երկիրը դեռ ունի լուրջ խնդիրներ տնտեսական մրցակցության պաշտպանության տեսանկյունից: Այս համատեքստում, հաշվի առնելով տեղական շուկայում մրցակցության համեմատաբար ցածր մակարդակը, պետք է նշել, որ մրցակցության հետագա խթանումը կարող է մեծ դեր ունենալ բարձր տեխնոլոգիական ապրանքների արտահանման ներուժի ընդլայնման գործում, հատկապես, եթե ձեռնարկատիրությունն օգտագործվում է որպես բարելավման գործիք: մրցակցային միջավայրը: Գլոբալ ինովացիոն ինդեքսի վերջին ինդեքսը արտացոլում է գործարար միջավայրի բարենպաստության աստիճանը: Վերլուծելով Հայաստանում գործարար միջավայրը `մենք նկատում ենք, որ մեր երկրի ցուցանիշները գրեթե բոլոր բաղադրիչների մասով զիջում են ուսումնասիրվող երկու կլաստերի միջին ցուցանիշներին: Այս առումով, որպես BT- ների արտահանման վրա բացասական ազդեցություն ունեցող գործոններ, կցանկանայինք նշել, մասնավորապես, տնտեսվարող սուբյեկտների առաջատար ուսուցում իրականացնող կազմակերպությունների ցածր մասնաբաժինը (5.1.2): Նկար 5-ից պարզ է դառնում, որ այս ցուցանիշով Հայաստանը զգալիորեն հետ է մնում ինչպես լավագույն ցուցանիշներով առաջին կլաստերի երկրներից, այնպես էլ երկրորդ կլաստերում ընդգրկված երկրների միջին ցուցանիշից: Հաշվի առնելով վերոնշյալը ՝ կարծում ենք, որ որակավորման բարձրացման համակարգի ստեղծումը պետք է դիտարկվի ՏՏ ոլորտի հետագա զարգացման հնարավորությունների շարքում: Ոլորտի զարգացումը խրախուսելու առումով նշանակալից գործոն ենք համարում նպատակային ծրագրերի իրականացման մեջ ներգրավված մասնագետների կարողությունների նպատակային զարգացումը: Գծապատկեր 5. Բիզնես միջավայրի համեմատական ​​վերլուծություն 18 Կլաստեր 1 ArmeniaCluster 2 Բիզնես միջավայրում նորարարությանը խոչընդոտող մեկ այլ գործոն էլ համալսարան-բիզնես համագործակցության ցածր մակարդակն է (5.2.1) հետազոտությունների իրականացման գործում: Այս խնդիրը շատ արդիական է զարգացող շատ երկրներում, այդ թվում ՝ արտերկրում: Այդ պատճառով մենք համարում ենք, որ այս համագործակցության հետագա ամրապնդումը բարձր տեխնոլոգիական հատվածների զարգացման և դրանց արտահանման ներուժի ավելացման առումով, հատկապես անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների, «միջանկյալ» կազմակերպությունների ստեղծման միջոցով: Դա կարելի է անել ՝ հիմնելով բիզնեսի ինկուբատոր տեխնոլոգիայի փոխանցման գրասենյակներ: Ավելին, պետության համար չափազանց կարևոր է բարձրացնել իրազեկվածությունը համալսարան-բիզնես համագործակցության արդյունավետության մասին: Նման համագործակցությունը խթանելու գործիք կարող է լինել նաև հետազոտական ​​դրամաշնորհների տրամադրումը ՝ ուղղված համալսարանների և կազմակերպությունների հետ համատեղ իրականացվող ծրագրերին: Քննարկելով գործարար միջավայրի մյուս խոչընդոտները ՝ անհրաժեշտ ենք համարում դիտարկել մեր երկրում հետազոտությունների և զարգացման համար նախատեսված արտասահմանյան ֆինանսավորման շատ ցածր մակարդակը (5.2.3.): Հետազոտությունների ծախսերում արտասահմանյան ֆինանսավորման մասնաբաժինը մեծացնելու ուղղությամբ ձեռնարկված քայլերը, մեր կարծիքով, 18 նկարը հիմնված է հեղինակի կողմից անցկացված հետազոտական ​​տվյալների վրա: Դրանք պետք է ներառեն հետազոտական ​​ենթակառուցվածքի բարելավման միջոցառումներ, ինչպես նաև հետազոտական ​​ինստիտուտների արդյունավետության և ճկունության բարձրացման միջոցառումներ: Այս առումով չափազանց կարևոր է բարելավել մեր երկրում մտավոր սեփականության իրավունքների պաշտպանության համակարգը, ինչը վստահություն կապահովի օտարերկրյա կազմակերպություններին, որոնք ներդրումներ են կատարում Հայաստանում հետազոտությունների և զարգացման մեջ: Ամփոփելով Համաշխարհային նորարարության ինդեքսի հենասյուների բաղադրիչների ուսումնասիրությունը `BT- ի արտահանման ներուժի բարելավման համատեքստում, հարկ է նշել, որ դրանց մեծ մասում մեր երկիրը հետ է մնում առաջատար դիրքերից` զարգացող նորարարության առումով: BT, ցավոք, ընդգրկված է երկրորդ դասի մեջ: ոչ այնքան բարձր մակարդակի երկրներ: Այնուամենայնիվ, այս վերլուծությունը թույլ է տալիս մեզ պարզել այն գործոններն ու ուղղությունները, որոնց հետագա բարելավումը կարող է դրական ազդեցություն ունենալ Հայաստանում բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության զարգացման և դրանց արտահանման աճի վրա: Հավելված 1. Համաշխարհային նորարարության «նորարարություն» ենթաինդեքսի կառուցվածքը 1: Հիմնարկներ 1.1 Քաղաքական իրավիճակ 1.2 Իրավական դաշտ 1.3 Գործարար միջավայր 2. Մարդկային կապիտալ և հետազոտություններ 2.1 Կրթություն 2.2 Բարձրագույն կրթություն 1.1.1 Քաղաքական կայունություն Բռնության / ահաբեկչության բացակայություն 1.1.2 Կառավարման արդյունավետություն 1.1.3 Մամուլի ազատություն 1.2.1 Կառավարության արդյունավետություն Քաղաքականություն 1.2.2 Օրենքի գերակայություն Խոչընդոտներ աշխատանքից հեռացնելուն խոչընդոտներ .3.3 Հարկերի վճարման դյուրինություն 2.1.1 Կրթության ծախսեր 2.1.2 Պետական ​​ծախսեր մեկ տարվա կրթության համար 2.1.3 Դպրոցական կրթության կարողություն 2.1.4 Ընթերցանության, մաթեմատիկայի և գիտելիքների գնահատում 2.1 .5 Աշակերտ-ուսուցիչ հարաբերակցությունը միջնակարգ դպրոցում 2.2. 1 Բարձրագույն կրթության համակարգում ներառման մակարդակը 2.2.2 Գիտության և տեխնոլոգիայի բնագավառում շրջանավարտների թիվը 2.3 Հետազոտություն և զարգացում (R&D) 3. ։

Հոդվածում ներկայացված է Հայաստանի նորարարական ներուժի համեմատական վերլուծությունը։ Հիմնվելով Համաշխարհային նորարարության ինդեքսի տվյալների վրա՝ Հայաստանի նորարարական միջավայրը գնահատվել է երկրների երկու քլասթերների հետ համեմատության մեջ, ինչի շնորհիվ փորձ է կատարվել վերլուծել, թե ինդեքսի որ բաղադրիչների հետագա բարելավումը կարող է նպաստել երկրում նորարարական ներուժի զարգացմանն ու բարձր տեխնոլոգիաների արտահանման խթանմանը։

ԴՐՎԱԳՆԵՐ ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ․ ՀԱՅԵԳԻՊՏԱԿԱՆ ՄԻՋՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄԸՀայերը Եգիպտոսում հաստատվել են շատ վաղուց։ Եգիպտոսում հաստատվածառաջին հայերի մասին տեղեկությունը վերաբերում է  մ.թ.ա. 1-ին դարին։ Եգիպտոսի երկարամյա կառավարիչ, հռոմեացի  Սալլյուստոս  պատմիչը հայտնում է, որԵգիպտոսում բավականին թվով հայեր էին ապրում և իշխող դիրքեր ունեին [1]։ 1805 թ. Եգիպտոսի կուսակալ է նշանակվել Մուհամեդ Ալին, ում իրականացրածվարչական ու տնտեսական բարենորոգումները զգալիորեն նպաստել են երկրիսոցիալ-տնտեսական և քաղաքական զարգացմանը։ Մուհամեդ Ալին բարյացակամվերաբերմունք ուներ հայերի նկատմամբ։ Ինչպես նշում է պատմաբան Արշակ Ալպոյաճյանը, «միշտ սիրեց հայերը» և «քաջալերեց զանոնք», քանզի նրանք «անշահախնդիր տարր մըն» էին, «կրնային եվրոպացիներեն ավելի օգտակարապես ծառայել» [2]։ Կրոնական հանդուրժողականության պայմաններում հայերը երկրի գրեթեբոլոր ոլորտներում բարձր դիրքեր են զբաղեցրել։ XIXդ. վերջին և XX դ. սկզբին հայերըմեծ դեր էին խաղում Եգիպտոսի տնտեսական կյանքում՝ հաջողությամբ մրցակցելովթե՛ իրենց տեղական, թե՛ այլ փոքրամասնությունների ներկայացուցիչ գործընկերներիհետ։ Հայերը կարևոր պաշտոններ էին վարում Եվրոպական գործերի և եգիպտականվաճառականության դիվանում, որն արտաքին գործերի և առևտրի բարձրագույնմարմինն էր։ Այդ դիվանի հաջորդական երեք նազիրներն են եղել Պողոս Յուսուֆյանը(1808-1844 թթ.), Յակուբ Արթին բեյ Չրաքյանը (1844-1850 թթ.) և Առաքել բեյՆուբարյանը (1850-1853 թթ.)։ Աչքի է ընկել նաև Ստեփան բեյ Դեմիրճյանը (1855-1857թթ. ղեկավարել է երկրի Արտաքին նախարարությունը)։ Պետական ղեկավար պաշտոններում գործել են նաև Խոսրով Չրաքյանը (1800-1873 թթ.), Արիստակես ԱլթունՏյուրին (1804-1858 թթ.) և այլք։ Հաճախ օտարները Եգիպտոսի Արտաքին և առևտրինախարարությունն անվանել են «Պալե Արմենիեն» և գնահատել հայ գործիչներիհեղինակությունը՝ «Հայերը մուտք են գործել ամեն տեղ։ ...Հայկական համայնքնամենազորն է փոխարքայի արքունիքում» [3]։ 1841 թ. անգլիական դիվանագիտությունը կարողացավ հասնել Մուհամեդ Ալիիհրաժարականին՝ արդյունքում կրճատելով Եգիպտոսի արտաքին քաղաքական ևտնտեսական մի շարք իրավասություններ։ 19-րդ դարի կեսին Եգիպտոսը մասամբանցել է Մեծ Բրիտանիայի գաղութային վերահսկողության ներքո։ Նուբար փաշաՆուբարյանը 1857 թ. նշանակվել է Երկաթուղու և տրանսպորտի վարչության պետ,հետո չորս անգամ եղել է Արտաքին գործերի նախարար (1866-1874, 1875-1876, 18781879, 1884-1888 թթ.), ապա երեք անգամ՝ վարչապետ (1878-1879, 1884-1889, 18941895 թթ.)։ Հետագայում դարձել էր նաև Մուհամեդ Ալիի որդու՝ Իբրահիմի թարգմանիչն ու խորհրդատուն [4]։ Նրա անմիջական մասնակցությամբ 1876 թ. Եգիպտոսում ստեղծվել էին Միջազգային (կամ Խառը) դատարանը և Նոթաբլներիպալատը, որով վերջ էր դրվել օտար տերությունների քաղաքական միջամտությանը։ Հայերը գլխավորապես բնակվում էին Կահիրեում և Ալեքսանդրիայում։ Ըստ Ա.Գարտաշյանի՝ Ալեքսանդրիայի հայկական գաղութը սաղմնավորվել է ֆրանսիացիների ներխուժման տարիներին [5]։ 1891 թ․-ին Եգիպտոսի Արտաքին գործերինախարար էր նշանակվել հայազգի Տիգրան փաշա տ’Ապրո Բագրատունին ևիրականացրել է մի շարք բարեփոխումներ՝ ավատատիրության հետամնացությանհաղթահարման, եգիպտական բանակի ամրապնդման քաղաքականության ուղղությամբ [2]։ Եգիպտոսի հայ համայնքին հնուց ի վեր տեղական իշխանություններըճանաչվել են իբրև հոգևոր համայնք՝ շնորհելով անհրաժեշտ արտոնություններ։ Մինչև 1311 թ. եգիպտահայ եկեղեցական համայնքը գտնվել է Կիլիկիո կաթողիկոսության, 1311-1839 թթ.՝ Երուսաղեմի, 1867 թվականից՝ Կ. Պոլսի պատրիարքությունների, իսկ ահա 19-րդ դարի վերջից՝ Մայր Աթոռ Սբ Էջմիածնի կաթողիկոսությանենթակայության ներքո։ 1885 թվականից, ի պաշտպանություն Բեռլինի վեհաժողովի 61-րդ հոդվածովնախատեսված՝ Արևմտյան Հայաստանում կատարվելիք բարենորոգումների, եգիպտահայ համայնքում ծավալվում է լայն շարժում։ Այս հարցում բախվում են համայնքիաշխատավոր խավերը և ունևորները։ Այդ ժամանակ նորաստեղծ մի շարք ընկերություններ պահանջում էին բողոքի ձայն բարձրացնել ընդդեմ թերակատար բարենորոգումների։ Այդ ընկերություններից «Հառաջադիմասերներ»-ի միությունն էր, որսկզբում կապված էր Մ. Փորթուգալյանի «Հայաստանի զանգվածներու միության»հետ։ Վերջինիս պայքարն ուժգնացել է Ալեքսանդրիայում՝ կապված «Նեղոս» շաբաթաթերթի լույսընծայման հետ։ Պահպանողականների ու «Հառաջադիմասերների»պայքարը հանգեցրել էր ոստիկանության միջամտությանը։ Ի վերջո, նրանց հաջողվելէր կառավարության միջոցով բանտարկել «Հառաջադիմասերների»-ի ղեկավարներին և փակել «Նեղոս» շաբաթաթերթը [6]։ Պետք է նշել, որ 20-րդ դարի սկզբից եգիպտահայ համայնքում գործող ազգայինկուսակցությունների քաղաքական կողմնորոշումն արևմտյան բուրժուազիայի շահերիհամապատասխան արևմտաեվրոպական էր։ Վերակազմյալ Հնչակյան, Հայ սահմանադրական ռամկավար ու Դաշնակցություն կուսակցությունները, պատրանքներսնուցելով թուրքական բուրժուազիայի հռչակած ազատության և արդարությանսկզբունքների նկատմամբ, ոչ թե առաջ էին քաշում Հայաստանի անկախությանհարցը, այլ բավարարվում էին ընդամենը ներքին ինքնավարությամբ։ Բալկանյան պատերազմի տարիներին ակտիվանում է ներհամայնքային կյանքը։ 1912 թ. նոյեմբերի 3 թվակիր նամակով «Եգիպտահայ գաղութի ներկայացուցիչները»(Է. Աղաթոն, Տիգրան խան Քելեկյան, Վահան Մալեզյան, Առաքել Փափազյան, ԼևոնՄկրտիչյան, Վահան Զարդարյան և ուրիշներ) Ամենայն հայոց Գևորգ Ե կաթողիկոսինդիմում են գրում, ապա դեկտեմբերի 13-ին եգիպտահայերի անունից հեռագիրդիմումներ ուղարկվում մեծ տերություններին (Ռուսաստանի ցարին, Անգլիայի ուԻտալիայի թագավորներին, Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի կայսրերին,Ֆրանսիայի և ԱՄՆ-ի նախագահներին)։ 1913թ. հունվարին Կահիրե է հասնում Ամենայն հայոց կաթողիկոսի կոնդակը, որով Պողոս Նուբարը նշանակվում է կաթողիկոսական պատվիրակ (հետագայում ստեղծվեց նաև Ազգային պատվիրակությունը)։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին եգիպտահայ համայնքնանգնահատելի ավանդ է ունեցել հայ գաղթականներին ու կամավորներին օժանդակելու գործում։ Հենց պատերազմի սկզբում Կահիրեի ու Ալեքսանդրիայի հայերըԹիֆլիս ուղարկեցին 20.000 ռուբլի, ապա Պողոս Նուբարի ջանքերով հիմնվեց«Ազգային շահերու պաշտպանության հիմնադրամը», իսկ մինչև 1915 թ. մարտի 15-ըհավաքել և Էջմիածին է ուղարկվել 60.000 ռուբլի [7]։ Ըստ որոշ տեղեկությունների՝մինչև 1915 թ. իրադարձությունները 20.000 հայ էր բնակվում Եգիպտոսում ևՀաբեշստանում [8]։ Հայությանը օժանդակելու համար ստեղծվում է Հայկականբարեգործական ընդհանուր միությունը (հիմնադրվել է 1906 թվականի ապրիլի 15-ինԿահիրեում՝ ազգային գործիչ Պողոս Նուբարի և եգիպտահայ համայնքի ականավորներկայացուցիչների նախաձեռնությամբ)։ Ստեղծվել է նաև հայկական Կարմիր խաչը(1915 թ., Ալեքսանդրիա)։ 1915 թ. դեկտեմբերին ֆրանսիական և անգլիական նավերը,տեսնելով Մուսալեռան հերոսական ինքնապաշտպանների «Քրիստոնյաներըվտանգի մեջ են» գրությունը, օգնության եկան և տեղափոխեցին ինքնապաշտպանվող 4058 հայերին Պորտ Սաիդ, որտեղ հետագայում շատերը մտան Ֆրանսիական(հայկական) լեգեոնի կազմի մեջ։ 1919-1923 թթ. Եգիպտոսում բռնկված համաժողովրդական ապստամբությունըցնցեց բրիտանական կայսերապաշտության հիմքերը։ 1919 թ․-ի հակաբրիտանականապստամբությունն իր դրոշմը թողեց հայ-եգիպտական հարաբերությունների հետագա զարգացման վրա։ Արդյունքում թալանվեցին հայերի կրպակներն ու վաճառատները․ ներխուժեցին բնակարաններ, կոտորեցին որոշ թվով հայերի [7]։ 1922 թ.Եգիպտոսը հռչակվեց սահմանադրական միապետություն։ Մարտի 15-ին Եգիպտոսիթագավոր դարձավ Ֆուադը, իսկ մեկ տարի անց՝ 1923 թ. ապրիլի 19-ին, հրապարակվեց Եգիպտոսի սահմանադրությունը, որով ազգային փոքրամասնություններին իրավունք էր տրվել ինքնուրույն վարելու ներհամայնքային գործերը։ 1920 թ. նոյեմբերին դրամահավաքության նպատակով Անդրանիկը երկու ամսովմեկնել է նաև Եգիպտոս` Ալեքսանդրիա, ապա Կահիրե` արժանանալով եգիպտահայերի ջերմ ընդունելությանը։ Այնուհետև Անդրանիկը մեկնել է Պորտ Սայիդ, ծանոթացել հայկական վրանաքաղաքի և հայ լեգեոնականների կյանքին [9]։ Հայժողովրդի կյանքում բացառիկ իրադարձություն էր Հայաստանի օգնության կոմիտեիստեղծումն Ամենայն հայոց բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանի նախագահությամբ(հիմնադրվել է  1921 թվականի սեպտեմբերին  Երևանում)։ ՀՕԿ-ի խնդիրն էր օգնելՄայր Հայաստանի սովյալ բնակչությանը, օժանդակել շինարարությանը, սերտ կապեր հաստատել աշխարհով մեկ սփռված հայ տարագիրների հետ, նրանց համախմբել հայրենիքի շուրջը։ Եգիպտոսի ՀՕԿ-ը կազմվեց 1926 թ. փետրվարի 28-ինԿահիրեում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը կարևորագույն իրադարձություն էր, որը փոխեց իրերի առկա վիճակը միջազգային հարաբերություններում ևընդհանրապես աշխարհում։ 1943 թ. եգիպտահայերը մասնակցեցին «ՍասունցիԴավիթ» տանկային զորասյան օգտին կազմակերպված հանգանակությանը։ Հասարակության բոլոր խավերը, ինչպես գրում է եգիպտահայ գրող, հրապարակախոսԳառնիկ Սվազլյանը. «ավուր հացի համար պայքարող ընտանիքի հայրեր» ինքնաբուխ կերպով մուծել են իրենց լուման» [10]։ Պետք է նշել, որ եգիպտահայության կյանքում բացառիկ նշանակություն ունեցավ Եգիպտահայ ազգային խորհրդի ստեղծումը։ Խորհուրդը կյանքի կոչվեց Կահիրեում (1945 թ. հոկտեմբերի 11, Ալ. Սարուխանի նախագահությամբ) և Ալեքսանդրիայում (1945 թ. դեկտեմբերի 12, Ս. Շահպազի նախագահությամբ, Հ. Գալընյանի, Տ.Սեֆերյանի, Համբար Դավթի, Գ. Սվազլյանի և այլոց անդամակցությամբ) իրարիցանջատ գործող ազգային խորհուրդների միավորմամբ, որոնց աջակցում էին Ռամկավար-ազատական ու Հնչակյան կուսակցությունները։ Եգիպտահայ ազգայինխորհրդի նպատակն էր. «1) պահանջել կցումը Խ. Հայաստանի՝ Թուրքիո կողմե բռնագրավված հայկական նահանգներուն, որոնք ճշտված են Սևռի դաշնագրով ալ։ 2) Ըլլալ ջատագով ներգաղթին և անոր սատարել։ 3) Մեր դատին պաշտպանությունը հանձնել անվերապահորեն Խ. Հայաստանին, որ իր կարգին կվայելե Խորհրդ. Միության... պաշտպանությունը։ 4) Մշակութային և հայրենասիրական կապեր հաստատել Մայր հայրենիքի հետ»և այլն [7]։ Եգիպտահայ ազգային խորհրդի կատարած կարևոր քայլերից էր 1946 թ. ՄԱԿի նստաշրջանին ուղարկված հուշագիրը, որտեղ չորս լեզվով (հայերեն, արաբերեն,անգլերեն, ֆրանսերեն) ներկայացվում էր հայ ժողովրդի արդարացի պահանջները։ Եգիպտահայ ազգային խորհուրդը գործեց մինչև 1948 թվականը, երբ բրիտանականկայսերապաշտները հալածանքներ սկսեցին ազգային-ազատագրական ուժերի դեմ։ 1950-ական թվականների սկզբից եգիպտահայ համայնքը սկսել է նվազել՝ անխուսափելիորեն հանգեցնելով համայնքի ներուժի, ինչպես նաև եգիպտական հասարակության մեջ ինտեգրվածության աստիճանի նվազմանը։   1952 թվականի Հուլիսյանհեղափոխությունը, որը կազմակերպել էին Գամալ Աբդել Նասերն ու նրա կողմնակիցները, տապալում է Եգիպտոսի իշխանությունը։ Գամալ Աբդել Նասերի կառավարման ժամանակ ևս բազմաթիվ հայեր լքում են Եգիպտոսը [11]։ Ինչպես Եգիպտոսի ամբողջ պատմական ընթացքի, այնպես էլ եգիպտահայերիկյանքի ու գործունեության համար շրջադարձային էին Անվար ալ-Սադաթի նախագահության տարիները (1970-1981 թթ.)։ Եգիպտահայերի՝ վերը նշված արտագաղթըքիչ թե շատ կանխվել է Սադաթի հռչակած «բաց դռների» քաղաքականությամբ։ Այնհնարավորություն է տվել գործարար մարդկանց, այդ թվում՝ հայերին, ինչ-որ չափովկայունացնելու իրենց տնտեսական դրությունը։ Ըստ որոշ տվյալների՝ 1974 թ.Եգիպտոսում հայերի թիվը 10 հազարից փոքր-ինչ ավելի է եղել։ Սադաթի նախագահության հենց առաջին տարիներին եգիպտահայ ազգային իշխանություններըկարողացան հաջողություն արձանագրել՝ կապված ազգապատկան հողերի վերադարձի հետ, ինչը փաստում են Կահիրեի առաջնորդարանի հաղորդագրությունները[12]։ Եգիպտոսի հայ համայնքի պատմական այս շրջանն ավարտվեց 1981 թ.հոկտեմբերի 6-ին, երբ Կահիրեի արվարձանում ռազմական շքերթի ժամանակսպանվեց Եգիպտոսի նախագահ Սադաթը։ Չնայած Եգիպտոսի իշխանությունների,մասնավորապես՝ Սադաթի հայանպաստ քաղաքականությանը՝ հայերը շարունակումէին արտագաղթել, ինչին նպաստեց 1970-ական թթ. վերջին և 1980-ական թթ.սկզբին պետության ներքաղաքական սրված իրավիճակը։ Եգիպտոսն արաբական աշխարհի առաջին երկրներից էր, որ ճանաչեցՀայաստանի Հանրապետության անկախությունը 1991 թվականին։ ՀՀ անկախությանձեռքբերումից հետո հայ-եգիպտական հարաբերությունները թևակոխեցին որակապես նոր փուլ, ինչը բազում հնարավորություններ ընձեռեց թե՛ երկկողմ, և թե՛բազմակողմ համագործակցության համար [13]։ 1992 թ․ մարտի  9-ին երկու երկրներիմիջև հաստատվել են դիվանագիտական հարաբերություններ։ Նույն թվականիսեպտեմբերին Կահիրեում բացվել է Մերձավոր Արևելքում Հայաստանի Հանրապետության դիվանագիտական առաջին ներկայացուցչությունը։ Ինչպես իրավացիորեն նշել է Պերճ Թերզյանն իր «ՀՀ Եգիպտոսի Դեսպանատան Ծննդոցը» գրքում,«Արդարեւ, ՀՀ Եգիպտոսի դեսպանատան կայացման մեջ կարեւոր դեր ունեցանԳահիրէի ազգային առաջնորդարանը, ՀԲԸՄ-ը, շօշափելի նիւթական աջակցութիւնբերող քանի մը անհատներ եւ, անոնց կողքին, եգիպտահայ համայնքին զաւակներէնշատեր, իւրաքանչիւրը ըստ իր կարելիութեան կամ բարիկամեցողութեան» [14]։ Դեսպանությունը տեղակայված է Կահիրեի Զամալեք կղզի-թաղամասում, որտեղգտնվում են նաև բազմաթիվ այլ պետությունների դեսպանություններ։ 1993 թ. ապրիլից Երևանում գործում է Եգիպտոսի դեսպանությունը։ 1992 թ․-ին ՀայաստանիՀանրապետության արտգործնախարար Րաֆֆի Հովհաննիսյանը մեկնել է Եգիպտոսի Արաբական Հանրապետություն, հանդիպումներ ունեցել քաղաքական մի շարքգործիչների հետ՝ արդյունքում 1992 թ․ մարտի 9-ին կնքվելով «ՀՀ և ԵԱՀ միջևդիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու մասին» համաձայնագիրը։ Այսայցին նախորդել էր 1992 թ․-ին Եգիպտոսի փոխվարչապետ Քամալ ալ-Գանզուրիայցը Հայաստան։ 1992 թ. մայիսին Հայաստանի առաջին նախագահ Լևոն ՏերՊետրոսյանը պետական այցով մեկնել է Եգիպտոս, հանդիպել նախագահ Հոսնի Մուբարաքի, արտգործնախարար Ամրո Մուսայի, և, իհարկե, եգիպտահայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ։ Պաշտոնական այցի շրջանակներում 1992 թ․ մայիսի27-ին կնքվել է «ՀՀ և ԵԱՀ միջև տնտեսական և գիտատեխնիկական համագործակցության մասին» համաձայնագիրը։ Այսպիսով, նորանկախ Հայաստանի և Եգիպտոսիմիջև բուռն համագործակցություն է սկսվում քաղաքական, տնտեսական, մշակութային և գիտական ոլորտներում՝ շարունակվելով նաև հետագա տարիներին։ Փաստորեն, հայ-եգիպտական միջպետական հարաբերությունների զարգացման գործում անուրանալի է եգիպտահայ համայնքի, նրա նշանավոր ներկայացուցիչների ակտիվ գործունեության, ինչպես նաև հայ-եգիպտական դարավոր բարեկամության դերը։ Եգիպտահայ համայնքը ներկայումս էլ ծավալում է հայանպաստգործունեություն՝ մտապահելով անցյալի վառ ու կարևոր դրվագները։ Այսպիսով,հայկական սփյուռքի մաս կազմող յուրաքանչյուր համայնք պետք է ծավալի հայաստանակենտրոն նպատակային և կազմակերպված գործունեություն այնպես, ինչպեսեգիպտահայ համայնքը։ Ուստի, հայ իրականության մեջ բացառիկ նշանակությունունեցող այս համայնքի գործունեությունն ուսանելի օրինակ է կազմակերպվածհայկական համայնքի և մշակութային օջախի համար, որտեղ զարգացել և ժամանակիընթացքում պահպանվել են հայկական ինքնության և ազգային նկարագրի բոլորբաղադրատարրերը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Մսըրլյան Գ., Ականաւոր հայեր Եգիպտոսի մէջ, Գահիրէ, 1947, էջ 12։ [2] Ալպօյաճեան Ա., Արաբական Միացյալ Հանրապետութեան Եգիպտոսի Նահանգըեւ հայերը (Սկիզբէն մինչեւ մեր օրերը), Գահիրէ, 1960, էջ 61-2, 95-7։ [3] Ավագյան Ք., Եգիպտոս, «Հայոց պատմություն», հ. 3, գիրք երկրորդ, Երևան,2015, էջ 334։ [4] Robert Hunter F., Egypt Under the Khedives, 1805-1879։ From HouseholdURL։ https։ //www.amazon.com/Egypt-Under-Khedives-GovernmentBureaucracy/dp/977424544X (Accessed։ 15.04.2018).[5] Գարտաշեան Ա., Նիւթեր Եգիպտոսի հայոց պատմութեան համար, հատոր Բ,Վենետիկ, 1986, էջ 115։ [6] Աբրահամյան Ա., Համառոտ ուրվագիծ. Հայ գաղթավայրերի պատմություն, հատոր Բ, Երևան, 1967, էջ 63-4։ [7] Թոփուզյան Հ., Եգիպտոսի հայկական գաղութի պատմություն (1805-1952),Երևան, 1975, էջ 173, 220, 270-1։ [8] Մելիքսեթյան Հ., Արևմտահայերի բռնագաղթը և սփյուռքահայերի հայրենադարձությունը Սովետական Հայաստան (1915-1940 թթ.), Երևան, 1975, էջ 110։ [9] Ավագյան Ք., Զորավար Անդրանիկ Օզանյանի գործունեությունը արտերկրում(1919–1927 թթ.), Պատմա-բանասիրական հանդես, № 2 , Երևան, 2015, էջ 143-65։ [10] Սվազլյան Գ., Հայրենիքիս համար, Երևան, 1965, էջ 36։ [11] Agnieszka Dobrowolska, Jaroslaw Dobrowolski, Heliopolis։ Rebirth of the City ofthe Sun, Egypt, 2006, p. 1667, URL։ https։ //books.google.am/books?id=g1s80vojgmEC&printsec=frontcover&dq=heliopolis+eb Q6AEIJTAA#v=snippet&q=armenians&f=false (Accessed։ 18.05.2018).[12] Խաչատրյան Ա., Եգիպտահայ համայնքը 1970-1981 թվականներին, Երևան,2008, էջ 49-55։ [13] Կարապետյան Ռ., Կահիրեի համալսարանում հայագիտական կենտրոնի հիմնադրման պատմությունը,  Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների, № 3, Երևան,2016, էջ 46, URL։ http։ //lraber.asj-oa.am/6598/1/45.pdf (հղումը կատարվել է՝ 13․02․2018)։ [14] Թերզյան Պ., ՀՀ Եգիպտոսի Դեսպանատան Ծննդոցը», Գահիրէ, 2012, էջ 12, URL։ http։ //egypt.mfa.am/u_files/file/Egypt/Genesis%20of%20the%20embassy%20new.pdf։ Թոփակյան ՄարիամԴՐՎԱԳՆԵՐ ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ․ ՀԱՅԵԳԻՊՏԱԿԱՆ ՄԻՋՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ Եգիպտոսի հայ համայնք, Մուհամեդ Ալի, Առաջին և Երկրորդհամաշխարհային պատերազմներ, Եգիպտահայ Ազգային խորհուրդ, Հուլիսյանհեղափոխություն, դիվանագիտական հարաբերություններ։

Այս հոդվածը սեղմ ակնարկ է եգիպտահայ համայնքի, նրա անցյալի և ներկայի իրողությունների, երկրում գործող համազգային կառույցների և դրանց գործունեության, Հայաստանի հետ եգիպտահայ համայնքի հարաբերությունների մասին։ Եգիպտահայ համայնքը բոլոր պատմափուլերում նշանակալի հաջողությունների է հասել երկրի պետական-քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական և հոգևոր-մշակութային կյանքի տարբեր ոլորտներում՝ շնորհիվ երկրում հայերի նկատմամբ դրական վերաբերմունքի։

ORԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՐՊՈՐՏԱՅԻՆ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունը ինքնակարգավորվող գործընթաց է, որն օգնում է ձեռնարկությանը լինել սոցիալական պատասխանատու, քանի որ այն վերաբերում է շահագրգիռ կողմերին և հասարակությանը: Որպես կազմակերպության ռազմավարության մաս, ԿՍՊ-ն ապահովում է ինքնակարգավորման հնարավորություն ՝ օգնելով վերահսկել գործարար գործունեության վարումը ՝ էթիկայի նորմերին և միջազգային ստանդարտներին համապատասխան: ԿՍՊ-ի էությունն ավելի լավ հասկանալու համար անհրաժեշտ է մանրամասն ուսումնասիրել մի քանի տերմին: Դրանք են ՝ կորպորատիվ պատասխանատվություն, կորպորատիվ սոցիալական կատարողականություն, կորպորատիվ բարեգործություն և այլն [1]: Կորպորատիվ քաղաքացիության հասկացությունը հասկանալու համար կարելի է պարզապես զուգահեռ մտածել անհատի և ընկերության մասին: Անհատ քաղաքացի ունի իրավունքներ և պարտականություններ: Օրենքի նկատմամբ հարգանքը և իրավական պարտավորությունների կատարումը քաղաքացի լինելու նվազագույն, բայց պարտադիր բաղադրիչներից մեկն է, այլ ոչ թե քաղաքացիության հիանալի դրսևորում: Գործարարը նույնպես չի կարող իրեն լավ կորպորատիվ քաղաքացի համարել, եթե ենթարկվում է օրենքին կամ հարկեր է վճարում: Անհատը կհամարվի գերազանց քաղաքացի, եթե նա նպաստի իր համայնքի կամ երկրի զարգացմանը, ակտիվ է հասարակական կյանքում, չի հանդուրժում անարդարությունը և այլն: Նույնը վերաբերում է լավ կորպորատիվ քաղաքացուն: Հասարակական ակտիվությունը կարող է դրսեւորվել բարեգործության կամ ԿՍՊ-ի, կոռուպցիայի, խտրականության, այլ անօրինական, անբարո երեւույթների դեմ պայքարի միջոցով և այլն: Որոշ փորձագետներ կարծում են, որ կորպորատիվ պատասխանատվություն տերմինը ունի երկու բաղադրիչ ՝ կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն և կորպորատիվ բնապահպանական պատասխանատվություն: Առաջինը ներառում է սոցիալական խնդիրներ, ինչպիսիք են կրթությանն առնչվող հակակոռուպցիոն նախաձեռնությունները և այլն, մինչդեռ վերջինս անդրադառնում է զուտ բնապահպանական խնդիրների [2, p. 375]: Կորպորատիվ սոցիալական գործունեության հասկացությունը նկարագրում է ընկերության աշխատանքի ազդեցությունը հասարակության և բնապահպանական ոլորտներում: Այսինքն ՝ այս տերմինն օգտագործելիս ընկերության աշխատանքը բաժանվում է երկու մասի ՝ ֆինանսական կատարողականություն (շահույթ ստանալու գործառույթ), կորպորատիվ սոցիալական կատարում (հասարակության համար կատարված աշխատանք, շրջակա միջավայր) [2, էջ. 376]: Կայուն բիզնեսի կամ կորպորատիվ կայունության գաղափարը հիմնված է ռեսուրսների տնտեսական օգտագործման, շրջակա միջավայրի պաշտպանության և ապագա խնդիրների կանխարգելման վրա ՝ այժմ կատարելով ողջամիտ քայլեր: Կորպորատիվ բարեգործության հիմնական նպատակը հասարակությանը օգուտ բերելն է, որին կարելի է հասնել որոշակի միջոցառումների միջոցով: Օրինակ, ընկերությունն իր ռազմավարության մեջ կարող է նշել, որ ցանկանում է օգնել առողջապահության ոլորտի զարգացմանը ՝ նվիրատվությունների և այլ նախաձեռնությունների միջոցով աջակցելով, հովանավորելով և աջակցելով բժշկական հաստատություններին: Սովորաբար, այս բարեգործությունը սերտորեն կապված չէ ընկերության գործունեության ոլորտի հետ: Օրինակ ՝ առողջապահական հաստատություններին օգնող ընկերությունը կարող է լինել ՏՏ ընկերություն, բջջային օպերատոր կամ լեռնահանքային ընկերություն: Բարեգործության նպատակն է կարճ ժամանակահատվածում, թեկուզ փոքր չափով, որոշակի դրական ազդեցություն ունենալ հասարակության վրա: Հիմնական օգուտը, որ ընկերությունը կարող է ստանալ նման դեպքերում, լավ հեղինակությունն է `« լավ ընկերության »իմիջը: Սակայն, որպես կանոն, գործողությունները չեն ներառվում ընկերության գործունեության ամբողջ մոդելի մեջ, այդ իսկ պատճառով ճգնաժամային իրավիճակներում, երբ անհրաժեշտ է նվազեցնել ծախսերը, հաճախ նախ բարեգործությունը տուժում է [2, p. 377]: Ըստ կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության տեսության, բիզնեսի կազմակերպիչները և գործարարները հաշվի են առնում հասարակության շահերը և դրանց ազդեցությունը հաճախորդների, մատակարարների, բաժնետերերի կողմից շահառուների, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի վրա: Յուրաքանչյուր ձեռնարկություն, ԿՍՊ ծրագրերի շրջանակներում իրականացնելով որոշակի գործողություններ, ընդլայնում է ձեռնարկություն-միջավայր կապը և նպաստում բացասական ազդեցությունների վերացմանը: ԿՍՊ-ն լայն հասկացություն է, որը կարող է ունենալ տարբեր ձևեր `կախված ձեռնարկությունից, արդյունաբերությունից կամ երկրից: Շատ ընկերություններ բարեգործական և կամավորական գործունեություն են իրականացնում ԿՍՊ ծրագրերի շրջանակներում: Դրանք ուղղված են հասարակությանը, միևնույն ժամանակ սկսում են բարձրացնել սեփական գործունեության մակարդակը: Այդ պատճառով ԿՍՊ-ն կարևոր է ինչպես հասարակության, այնպես էլ ձեռնարկության համար: ԿՍՊ-ի գործունեությունը նպաստում է աշխատակիցների միջև ամուր «կորպորատիվ» կապի հաստատմանը, որն ուղղված է ձեռնարկության և աշխատողների բարոյահոգեբանական աջակցությանը `հնարավորինս կապվելու շրջակա միջավայրի հետ: Այսպիսով, ԿՍՊ-ն հիմնականում խոշոր, միջին ձեռնարկությունների ռազմավարություն է, ըստ որի, որքան տեսանելիորեն հաջողակ ձեռնարկությունն է, այնքան ավելի պատասխանատու է էթիկայի, մրցակցության և ամբողջ արդյունաբերության էթիկական ստանդարտների համար: Ձեռնարկությունների ԿՍՊ-ն համայնքի զարգացման մեջ ներառում է այնպիսի գործողություններ, ինչպիսիք են. [3]. • Համագործակցել տեղացիների, տեղական համայնքի հետ: • Սոցիալապես պատասխանատու ներդրում, որն ավելի հայտնի է որպես կայուն սոցիալական գիտակցություն, «կանաչ» կամ էթիկական, բարոյական և հոգեբանական պատասխանատվություն: • Բարելավել և կատարելագործել աշխատողների աշխատողը: հաճախորդների հետ կապեր: • Իրականացնել բնապահպանական գործունեություն և ապահովել կայունություն: ԿՍՊ-ն լայն հասկացություն է, որը կարող է անընդհատ փոխվել `կախված ձեռնարկության գործունեությունից և այլ արտաքին, ներքին գործոններից: Նման ձեռնարկություններում նվիրատվությունները հաճախակի են, և իրականացվում է կամավորական աշխատանք, որը շահույթ չի հետապնդում: Այն նպաստում է աշխատավայրում բարոյահոգեբանական մթնոլորտի հաստատմանը, ինչպես նաև միջավայրի և ձեռնարկության միջև ներդաշնակ հարաբերությունների հաստատմանը: ԿՍՊ-ն նպատակ ունի ապահովել ձեռնարկության բարոյահոգեբանական մասը: Այն մեծ ուշադրություն է դարձնում մարդու իրավունքներին: ԿՍՊ-ի խնդիրն է ապահովել շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը, հասարակության կենսամակարդակի բարելավումը ինչպես այժմ, այնպես էլ ապագայում: ԿՍՊ ձեռնարկությունների հայեցակարգն այլևս չի կարող հասարակության մեջ մեկուսացված տնտեսվարող սուբյեկտներ լինել, այսինքն ՝ դրանք չեն կարող մեկուսացվել հասարակությունից: Հարկ է նշել, որ ԿՍՊ-ն ունի մի շարք սոցիալական, բնապահպանական, բիզնես և այլ առանձնահատկություններ [4]: Սոցիալական առանձնահատկություններն են. • բարեգործական ներդրումներ, • կամավորներ ներգրավելու հնարավորություն, • հասարակության կրթության մակարդակի բարձրացում կորպորատիվ գործունեության շրջանակներում, զբաղվածության ապահովում, • որակի անվտանգության ապահովում: Բնապահպանական առանձնահատկությունները ներառում են. • Նյութերի լայն տեսականի վերամշակելու ունակություն. Արտադրության տևողություն և արդյունավետության արդյունավետ ապահովում; • Վերականգնվող աղբյուրների օգտագործումը: Օգտագործում; • Բնապահպանական կառավարման գործիքների ինտեգրում բիզնես ծրագրերին: Բիզնեսի առանձնահատկությունները ներառում են. • Ֆինանսական արդյունքների բարելավում; • Գործառնական ծախսերի նվազեցում; և այլն ԿՍՊ-ի բազմաթիվ սահմանումներ կան, որոնցից ամենատարածվածը Եվրոպական հանձնաժողովի կողմից տրված սահմանումն է, համաձայն որի `ԿՍՊ-ն սահմանվում է որպես ուղեկցող կամ ուղղորդող բիզնես քաղաքականություն, ըստ որի ձեռնարկությունը սոցիալական և բնապահպանական խնդիրները ներդնում է իր բիզնեսի մեջ: ինչպես կամավոր հիմունքներով են ամրապնդվում նրանց հարաբերությունները շահագրգիռ կողմերի միջև: ԿՍՊ-ն թույլ է տալիս մեծացնել ձեռնարկության շահույթը, միևնույն ժամանակ, լուծում է բազմաթիվ բնապահպանական և սոցիալական խնդիրներ: Ֆրիդմանի խոսքով ՝ սոցիալական պատասխանատու ընկերությունն ուղղված է տվյալ ընկերության բաժնետերերի շահույթի ավելացմանը ՝ իրավական և բարոյական նորմերի շրջանակներում: Ըստ Ֆրիդմանի տեսության, շահառուները այն խմբերն ու անհատներն են, որոնք կազմակերպության արտաքին միջավայրի հիմնական բաղադրիչներն են և կարող են դրական կամ բացասական ազդեցություն ունենալ ձեռնարկության վրա և հակառակը: 1991 Քերոլը առաջարկել է ԿՍՊ բուրգի մոդելը, որը բաղկացած է 4 հիմնական կատեգորիաներից [5, էջ. 42]: Տնտեսական պատասխանատվություն: Սա համարվում է կատեգորիաների հիմնարար մասը: Տնտեսական պատասխանատվության գնահատման համար հարցվողները հիմք են ընդունում ընկերության տարեկան հաշվետվության արդյունքները: Իրավական պատասխանատվություն Դա ենթադրում է հնազանդություն ընդունված օրենքներին: Ընկերության հայցերն ու տուգանքները հիմք են ծառայում իրավական պատասխանատվության գնահատման համար: Բարոյական պատասխանատվություն: Դա ենթադրում է լինել բարոյական, խուսափել վնասներից, պարտավորվել անել այն, ինչ արդար է և ճիշտ: Բարոյական պատասխանատվության գնահատումն իրականացվում է սպառողների շրջանում անցկացված հարցումների հիման վրա: Հայեցողական պատասխանատվություն: Դա նշանակում է լինել արդյունավետ կորպորատիվ պատասխանատու, ներդնել անհրաժեշտ ռեսուրսներ, բարելավել կյանքի որակը: Հայեցողական պատասխանատվությունը ձևավորվում է բարեգործական հիմունքներով `ընկերության հաշվին: Այսպիսով, պարզ է դառնում, որ ընկերության ԿՍՊ արդյունավետության գնահատումը բաղկացած է երեք հիմնական փուլերից. Առաջին փուլում ընկերությանը տրված գնահատականները հավաքվում են փորձագիտական ​​հետազոտությունների ընթացքում: Երկրորդ փուլում, տեղեկատվական entropy- ի միջոցով, որոշվում է վերը նշված չորս բաղադրիչներից յուրաքանչյուրի կշիռը: 3-րդ փուլում ստացված կշիռների հետ վերահաշվարկված միավորները ներկայացվում են «ՎԻԿՈՐ» (որոշումների կայացման բազմապրոֆեկտային մեթոդ) մոդելում: Ստացված արդյունքները հնարավորություն են տալիս դասակարգել ընկերություններն ըստ ԿՍՊ մակարդակի (ԿՍՊ բուրգի մոդելի 1-4 կետեր): Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունը տարածվում է ոչ միայն խոշոր միջին ձեռնարկությունների, այլև զբոսաշրջության ոլորտի վրա, որը ներդաշնակորեն համատեղում է կայուն ձևավորման գաղափարախոսությունը կայուն զբոսաշրջության հետ: Ըստ ՄԱԿ-ի Tourismբոսաշրջության համաշխարհային կազմակերպության (UNWTO) `զբոսաշրջությանը բաժին է ընկնում համաշխարհային ՀՆԱ-ի 7-8% -ը: Երկրագնդի բնակչության 16-ից մեկը զբաղվում է զբոսաշրջությամբ: Այսպիսով, պարզ է դառնում, որ զբոսաշրջությունը ծառայությունների համալիր է, որը նախատեսում է 1 օրից մինչև 6 ամիս ժամանակահատվածով փոխադրումներ `հանգստի, առողջության և այլ նպատակներով: Հարկ է նշել, որ ներկայիս համաշխարհային զբոսաշրջությունը մասսայականից անցում է կատարում կայուն և 1950 թ. 1992 թ. «Կայուն զբոսաշրջություն» արտահայտությունն առաջին անգամ օգտագործվեց «XXI դարի օրակարգ» անվանումով կայուն զարգացման հայեցակարգում: ՄԱԿ-ի Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունն ընդունեց այն հայտարարությունը, որ «զբոսաշրջության կայուն զարգացումը բավարարում է ներկայիս զբոսաշրջիկների և հյուրընկալող տարածքների կարիքները, միևնույն ժամանակ պահպանում և ամրապնդում է ապագա հնարավորությունները» [7]: Հարկ է նշել, որ այս փոփոխությունների շնորհիվ ԿՍՊ ոլորտը հայտնվեց կայուն զբոսաշրջության մեջ ՝ արդյունավետ կառավարում իրականացնելու համար: Այն ներառում էր Կայուն զարգացման 17 նպատակ (Գ SDG): Նշենք, որ տուրիզմի ոլորտում ԿՍՊ-ն գործարկվել է 2015-2016 թվականներին, իսկ ԿՍՊ-ն ՝ որպես առանձին մաս, 1990-ականներին: [8] Հիմա նույնիսկ զբոսաշրջության ոլորտում հստակորեն տարանջատված են «Գրինֆիլդ» և «Բրաունֆիլդ» հասկացությունները: Գրինֆիլդը ենթադրում է գործընթաց, որը տեղի է ունենում նոր «կանաչ» տարածքում, այսինքն ՝ հիմնված է նոր ռեսուրսների ներդրման միջոցով նոր արդյունքներ ստանալու վրա: Օդ ստեղծելու համար Բրաունֆիլդը օգտագործում է առկա ռեսուրսները և պայմանները: Դա շատ հաճախ նկատվում է զբոսաշրջության ոլորտում, հյուրանոցային արդյունաբերության մեջ: Օրինակ ՝ ՀՀ հրապարակում առկա ենթակառուցվածքների օգտագործմամբ բացվեց «Մարիոթ Արմենիա» հյուրանոցը: Tourismբոսաշրջության ոլորտում ԿՍՊ-ն սահմանվում է որպես առաջնորդվող բիզնես քաղաքականություն, որի միջոցով տուրիստական ​​ընկերություններն իրենց բիզնես առաքելության մեջ ներառում են սոցիալական և բնապահպանական խնդիրներ: Քանի որ ձեռնարկությունները հասարակության մի մասն են, շահառուներն իրենց գործունեության մեջ ներառում են երկարաժամկետ հեռանկարում հասարակության օրինական ֆինանսական պարտավորության ապահովում: Այս դեպքում գրեթե բացառվում է միջնաժամկետ կամ կարճաժամկետ գործունեությունը: Յուրաքանչյուր գործունեության համար, ներառյալ զբոսաշրջությունը, մշակվում է ԿՍՊ արդյունավետ ռազմավարություն: Շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը, ազնիվ աշխատանքային պայմանների ստեղծումը, ինչպես նաև հասարակության կենսամակարդակի և բարեկեցության բարելավումը միջազգային զբոսաշրջային ձեռնարկությունների ռազմավարության խնդիրներն են: Ձեռնարկության ռազմավարության մեջ կան ԿՍՊ-ին ինտեգրման բազմաթիվ շրջանակներ և ուղեցույցներ, որոնք պայմանավորված են ձեռնարկության առանձնահատկություններով և սոցիալական պատասխանատվության ընկալմամբ: ԿՍՊ-ն այսօր ընկալվում է որպես համապարփակ մոտեցում, որի միջոցով շահագրգիռ կողմերը համարվում են ոչ միայն «ստացողներ», այլև «գործընկերներ» ԿՍՊ ռազմավարության իրականացման համար: Քանի որ զբոսաշրջությունը արագ և դինամիկ զարգացող ոլորտ է, անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել դրա դրական և բացասական ազդեցություններին: Արդյունքում ՝ 2000-ականներին: UNWTO- ն և UNEP- ը (UNEn Environmental ծրագիրը), համագործակցելով ՄԱԿ-ի շրջակա միջավայրի ծրագրի հետ, առաջարկել են կայուն զբոսաշրջության զարգացման նպատակները: Նպատակները հիմնված են տնտեսական աճի, սոցիալական հավասարության, աշխատանքային բարենպաստ պայմանների ապահովման, աշխատանքի որակի բարձրացման, հասարակության կենսամակարդակի բարձրացման, մշակութային և ազգային արժեքների պահպանման և գնահատման վրա: 2004 թ. ԵՄ հանձնաժողովի կողմից ստեղծված Tourismբոսաշրջության կայուն խումբը որոշեց ութ հիմնական մարտահրավեր [9, էջ 8-17]. • Նվազեցնել պահանջարկի սեզոնայնությունը: • Բացահայտել տուրիստական ​​տրանսպորտային համակարգի կողմից առաջացած խնդիրները: • Բարելավել տուրիստական ​​գործունեության որակը: • բարելավել հասարակության բարեկեցությունը և կյանքի որակը դրական փոփոխությունների արդյունքում: • Ռեսուրսների օգտագործման և թափոնների արտադրության կրճատում: • Պահպանել և գնահատել բնական և մշակութային ժառանգությունը: • tourismբոսաշրջությունը մատչելի դարձնել բոլորի համար: Tourismբոսաշրջությունն օգտագործեք որպես Գլոբալ կայուն զարգացման (GST) հզոր գործիք: Համաձայն Travelամփորդության և զբոսաշրջության համաշխարհային խորհրդի 2013 թ. Զեկույցի համաձայն, զբոսաշրջության ոլորտը համարվում է ամենամեծ ամառային դինամիկ զարգացող հատվածը [10, p. 14]: Դրանից առաջ հարկ է նշել, որ զբոսաշրջության ոլորտը կարող է ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական ազդեցություն ունենալ տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական ոլորտների վրա: Արդյունքում, 2005 թ.-ին UNWTO- ն UNEP- ի (Բնապահպանական ծրագիր) հետ համատեղ առաջարկեց Կայուն զբոսաշրջության զարգացման նպատակները [11, էջ. 42]: Այս նպատակները հիմնված են տնտեսական կենսունակության, սոցիալական հավասարության, աշխատանքային պայմանների բարելավման, կենսաբազմազանության հասարակության աճի, մշակութային արժեքների ապահովման, պահպանման և գնահատման, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի պաշտպանության վրա: կենսամակարդակ Կան միջազգային նշանակության մի շարք փաստաթղթեր, որոնք կարող են ծառայել որպես զբոսաշրջության գործունեության ուղեցույց և միաժամանակ ինտեգրել ԿՍՊ-ի ծրագրերը իրենց աշխատանքում: Նման փաստաթղթերից մեկը Tourismբոսաշրջության էթիկայի գլոբալ օրենսգիրքն է: Այն հիմնադրվել է 1999 թվականին: UNWTO- ի կողմից, որը ներառում է զբոսաշրջության համար պատասխանատու կայուն զարգացման ուղեցույցներ: Դավոսի հռչակագիրը: Այն պարունակում է զբոսաշրջության համար հարմարվողականության և մեղմացման ռազմավարական ծրագրեր, որոնք ուղղված կլինեն կլիմայի գլոբալ փոփոխությանը և այլ խնդիրների լուծմանը: «Տուրօպերատորների նախաձեռնությունները կայուն զբոսաշրջության զարգացման համար»: Այն հիմնադրվել է 2000 թ.-ին `որպես տուրօպերատորների ցանց, որն իրականացնում է կայուն հիմունքներով զբոսաշրջության զարգացման շուկայավարման ռազմավարություն: Ներդրումներ է ակնկալում բնական, մշակութային, տնտեսական և ոլորտներում: Հյուրընկալության և զբոսաշրջության ոլորտում նման ներդրումները կնպաստեն մեծ շահույթների ՝ միևնույն ժամանակ չվնասելով տեղի համայնքների կյանքի պայմաններին: Գոյություն ունեն մի շարք կամավոր գործիքներ, որոնք աջակցում են բիզնեսին ԿՍՊ գործունեությունն իրականացնելու համար: Ամենապարզ, բայց փոխարինելի միջոցը ԿՍՊ-ի պարտավորությունն է ՝ որպես կառավարման և շահառուների ուղեցույց: Վարքական օրենսգիրք և Ընկերության ԿՍՊ ծրագրերը ԿՍՊ ռազմավարության իրականացման ամենատարածված ձևերից մեկն են: Դեռ 1990-ականներին մի քանի միջազգային հյուրանոցային ընկերություններ իրականացրեցին ԿՍՊ ռազմավարական ծրագրեր: Որպես օրինակներ կարելի է նշել «Մարիոթ» հյուրանոցների ցանցերը, «Միջմայրցամաքային հյուրանոցներ» -ը, «Հիլթոն» հյուրանոցային կորպորացիան, «Ակումբ», «Միջերկրածովային հյուրանոցներ», «Սթարվուդ» հյուրանոցային ծրագիր և այլն: Ձեռնարկություններում ԿՍՊ-ի ծրագրերն իրականացվում են մի շարք կամավորական գործիքների, օրինակ ՝ «Սթարվուդ» -ի աջակցությամբ, որն ուղղված է էկոլոգիապես և սոցիալականապես պատասխանատու տուրիստական ​​գործողություններին: Theբոսաշրջության բիզնեսը խթանելու համար ԿՍՊ-ն իրականացնում է շրջակա միջավայրի համար պատասխանատու և սոցիալական պատասխանատու տուրիստական ​​գործողություններ կամ միջոցառումներ, ինչպիսիք են Tourismբոսաշրջության մրցանակը (Future Award for Tomorrow), որը կազմակերպում է Tourismբոսաշրջության խորհուրդը: Tourismբոսաշրջություն Ամենաֆորմացված գործիքները ԿՍՊ կառավարման համակարգերն են, որոնք հիմնված են մի շարք միջազգային ստանդարտների վրա, ինչպիսիք են `Բնապահպանական կառավարման միջազգային ստանդարտը (ISO-14.000), սոցիալական պատասխանատվության ստանդարտը (ISO-26.000) կամ էկո-կառավարման սխեման (EMAS, անգլերեն) , , էկո-կառավարում ցանցի աուդիտի սխեմա): և այլն Պետք է նշել, որ ISO կամ EMAS ստանդարտները միշտ չէ, որ համապատասխանում են փոքր կամ միջին տուրիստական ​​ընկերություններին: Ընդհանուր առմամբ ընդունված է առանձնացնել սերտիֆիկացման երկու սխեմաներ. 1. Դինամիկ: Դրանք գործընթացների վրա հիմնված սխեմաներ են, որոնց նպատակն է ընթացքը բարելավել ընթացիկ ԿՍՊ ձեռնարկություններում: 2. Ստատիկ: սրանք արդյունքի վրա հիմնված սխեմաներ են, որոնք չափում են կանխորոշված ​​ցուցանիշի ձեռքբերումը [13, p. 41]: Այսօր սերտիֆիկացման շատ սխեմաներում նկատվում է երկու մոտեցման շարք: 2010 թվականին ստեղծվեց Կայուն տուրիզմի տնտեսության կառավարման խորհուրդը (STSC), որը գործում է որպես էկոլոգիական պիտակավորման հավատարմագրման մարմին (GSTC): [14] Գլոբալ կայուն զբոսաշրջության չափանիշներ: Կայուն զբոսաշրջության գլոբալ ստանդարտները հյուրանոցների և տուրօպերատորների համար սահմանում են պահանջներ, որոնք նրանք պետք է կայուն աշխատեն: Հյուրընկալության արդյունաբերությունը մեծ դեր ունի համաշխարհային զբոսաշրջության արդյունաբերության մեջ: Ներկայիս հյուրընկալության ոլորտում ԿՍՊ ռազմավարության և պրակտիկայի մշակումը համարվում է անհրաժեշտություն: Այստեղ է, որ գործի է դրվում նախագծի պլանավորումը: Ընդհանուր առմամբ, ծրագրի պլանավորումը ներառում է տեղանքի ընտրություն, ճարտարապետական ​​կառույցներ, արտաքին օբյեկտներ, էլեկտրաէներգիա, ջրամատակարարում, կապի միջոցներ և այլն: Եվրոպացի հյուրանոցատերերի խորհրդի տվյալներով ՝ հյուրանոցատերերի 85% -ը պնդում է, որ ներգրավված է նման բնապահպանական գործունեության մեջ: Հիմնական շեշտը դրվել է էլեկտրաէներգիայի, ջրային ռեսուրսների նպատակային օգտագործման, թափոնների կրճատման վրա: Հյուրընկալության կայուն կառավարման գործընթացը ներառում է էլեկտրաէներգիայի, ջրային ռեսուրսների կառավարում, քիմիական նյութերի օգտագործման սահմանափակումներ, կենսաբազմազանության ապահովում, համայնքների զարգացում, ինչպես նաև արդար և բարենպաստ աշխատանքային պայմանների ստեղծում: Այստեղ մեծ ուշադրություն է դարձվում սոցիալական ասպեկտին: Նման ձեռնարկությունները թողարկում են վերապատրաստման ծրագրեր, որոնք նպաստում են տեղական աշխատանքային ռեսուրսների զարգացմանը: ԿՍՊ գործունեության միջոցով ձեռնարկությունները սոցիալական աջակցություն են ցուցաբերում հասարակության կենսամակարդակը բարելավելու համար: Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում տուրիստական ​​գործակալությունները և պեր-օպերատորները սկսել են ակտիվորեն իրականացնել ԿՍՊ գործունեություն, ինչը պայմանավորված է շրջակա միջավայրի և սոցիալական հարցերի նկատմամբ հաճախորդների տեղեկացվածության և զգայունության բարձրացմամբ: Travelամփորդական փաթեթ ստեղծելու համար տուրօպերատորներն օգտագործում են ճանապարհորդության այնպիսի բաղադրիչներ, ինչպիսիք են տրանսպորտը, գիշերային ծառայությունները, տեսարժան վայրերը և այլն: Այս դեպքում տուրօպերատորները գնահատում են ԿՍՊ-ի միջոցները ոչ միայն ընկերության արժեքային շղթայում, այլ նաև դրանցից դուրս, այսինքն `հաշվի են առնում արտաքին-ներքին արժեքները: Էլեկտրոնային տուրիզմի համար պոտենցիալ տարրերն ու ռեսուրսները պահպանելու համար գործընթացը պետք է կառավարվի ՝ կայունության սկզբունքներին համապատասխան: Այս դեպքում խրախուսվում է կայուն արտադրանքի արտադրությունը, որն ուղղված է ինչպես շրջակա միջավայրի պահպանությանը, այնպես էլ համայնքի զարգացմանը: ԿՍՊ-ն կարող է զգալի ներդրումներ կատարել զարգացման գործընթացում `կայունություն ապահովելու համար: Ներկայումս խելացի կամ խելացի կայուն աճը ԿՍՊ «Եվրոպա 2020» ռազմավարության մի մասն է: Tourismբոսաշրջային ձեռնարկությունների ԿՍՊ միջոցներն ընկալվում են որպես բնական և մշակութային ռեսուրսների պատասխանատու օգտագործում: Դրանք ներառում են աղտոտման, թափոնների նվազեցման, կենսաբազմազանության, ինչպես նաև մշակութային և ազգային ժառանգության պաշտպանության, աշխատակիցների արդար և պատասխանատու վերաբերմունքի գործընթացներ: ԿՍՊ-ն դարձել է տուրիստական ​​գործունեության ռազմավարության կենտրոնական բաղադրիչը, որոնք հիմնականում ուղղված են բնապահպանական, սոցիալական և տնտեսական խնդիրների լուծմանը: Դրանք էական ազդեցություն են ունենում միջազգային, տարածաշրջանային սոցիալ-տնտեսական զարգացման վրա: Այսպիսով, կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունը կարող է համարվել հասուն բիզնեսի առանձնահատկություններից մեկը, ըստ ամենայնի, ինչպես զբոսաշրջության, այնպես էլ բիզնեսի այլ ոլորտներում, այն դարձել է ձեռնարկության ռազմավարության կարևոր բաղադրիչներից մեկը: Որպեսզի զբոսաշրջային ձեռնարկությունները նշանակալի հաջողությունների հասնեն, անհրաժեշտ է շարունակաբար իրականացնել ԿՍՊ գործունեություն, այն ներառել բիզնեսի ռազմավարության մեջ: Պարզ դարձավ, որ ԿՍՊ-ն մեկնաբանվում է որպես կազմակերպության և կառավարման բարոյական ընտրության խնդիր, որը հիմնված է մարդու իրավունքների, համայնքի զարգացման, բնապահպանական միջոցառումների իրականացման, ինչպես նաև ներքին կազմակերպչական հարցերի, ինչպիսիք են բիզնեսի փոխվստահությունը, բիզնեսի պատասխանատվություն, գործարար պատասխանատվություն: ազնվություն և այլն Դրանից առաջ ԿՍՊ-ն սահմանվում էր որպես զբոսաշրջության առաջնորդվող բիզնես քաղաքականություն, որի միջոցով տուրիստական ​​ընկերություններն իրենց բիզնեսի առաքելության մեջ ներառում են սոցիալական և բնապահպանական խնդիրներ, ինչը, իր հերթին, արդյունավետորեն ճանապարհ է հարթում կայուն զբոսաշրջության համար: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] URL. https: //www.investopedia.com/terms/c/corp-social-responsibility.asp (Հղումը ՝ 17.04.2019): [2] MODԱՐԳԱՄԱՆ ERNամանակակից մարտահրավերները, ՀՊՏՀ 24-րդ ԳԻՏԱՈՈՎ. էջ 375377: [3] URL: https: //www.researchgate.net/profile/Maimunah_Ismail/publication/40426284_CORPORATE_SOCI ԴԵՐ-ՀԱՄԱՅՆՔՈՒՄ-VԱՐԳԱՈՒՄ-ՄԻERNԱԳԱՅԻՆ-ՏԵՍԱՇԱՐՔ. Pdf (Հղումը ՝ 17.04.2019): [4] URL: https: //www.iisd.org/topics/responsible-business (Հղումը ՝ 17.04.2019): [6] URL: https: //www.unwto.org/Eu- ուղեցույց-կայուն-տուրիզմի-զարգացման-զարգացում #: ~: տեքստ = Արտահայտված% 20 պարզ% 2C% 20 կայուն% 20 տուրիզմ% 20 կարող է, շրջակա միջավայր% 2C% 20 (Հղումը կատարվել է 17.04.2019): [7] URL: https: //www.unwto.org/archive/europe/event/international-conference-universal-values-and (Կապված ՝ 17.04.2019): [8] URL: https: //www.europeancitiesmarketing.com/corporate-social-responsibility-and (հղում ՝ 17.04.2019): [9] URL: ֆայլ: /// C: /Users/User/Downloads/tsg_final_report_237%20(2).pdf (Հղումը ՝ 17.04.2019): [10] URL. https: //www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/97892844161610 (Հղումը ՝ 17.04.2019): URL. http: //ec.europa.eu/DocsRoom/documents/3683/attachments/1/translates/en/renditions/pdf (Հղումը ՝ 17.04.2019): [12] URL. https: //www.researchgate.net/publication/240259792_Corporate_social_responsibility_What_t_t (Հղումը կատարվել է 17.04.2019): [14] URL: https: //www.gstcouncil.org/ գործընկերություն-գլոբալ-կայուն-տուրիստական-չափանիշներ-և-կայուն (հղում ՝ 17.04.2019): Մարիկ Մելիքյան ORԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ Հիմնաբառեր. Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն, կորպորատիվ քաղաքականություն, կորպորատիվ սոցիալական-գործադիր, կայուն բիզնես կամ կորպորատիվ կայունություն, կորպորատիվ բարեգործություն , ։

Հոդվածում դիտարկվել է կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության կարևորությունը բիզնեսում և զբոսաշրջության ոլորտում, դրա կողմից առաջացած դրական և բացասական ազդեցությունները։ ԿՍՊ-ն զբոսաշրջությունում սահմանվում է որպես ղեկավարվող բիզնես քաղաքականություն, որի միջոցով զբոսաշրջային ընկերությունները իրենց բիզնես առաքելության մեջ ներառում են սոցիալական և բնապահպանական հիմնախնդիրներ։ Արդյունքում միջազգային կազմակերպությունների կողմից կազմակերպվում են մի շարք բնապահպանական միջոցառումներ, որոնցից նշանավորվում է մասսայականից դեպի կայուն զբոսաշրջության անցումը։

ԳԱՈՒՍԱԿԱՆ 03 GRՐԱԳՐԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՄԲ ԷԹԻԼՄԵԹԻՍՈՒԼՈՆԻ ՀԵՌԱԽՈՍԻ ՔԱՆՏՈՔԻՄԻԱԿԱՆ Հաշվարկը .ծմբ պարունակող միացությունների, սուլֆօքսիդ ֆ սուլֆոնների ուսումնասիրությունը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում: Dimethylsulfone- ը մթնոլորտային dimethylsulfide- ի օքսիդացման արդյունք է: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ դիմեթիլ սուլֆոնը կարող է փոխազդել ջրի հետ `նպաստելու ամպերի հիմքը հանդիսացող մթնոլորտում աերոզոլների առաջացմանը: Dimethylsulfone- ը նույնպես ունի մեծ կենսաբժշկական նշանակություն [6], այն տրանսպորտային մոլեկուլ է մարմնում տարրական ծծմբի համար, ծծմբի աղբյուր մեթիոնին և ցիստեին ամինաթթուների համար: Դիմեթիլսուլֆոնի կառուցվածքային և սպեկտրալ հատկությունները ուսումնասիրվել են տարբեր հեղինակների կողմից [1, 3, 4], բայց գրականության մեջ հետագա հոմոլոգների, մասնավորապես ՝ էթիլմեթիլսուլֆոնի վերաբերյալ տվյալներ չկան: Վերջին տարիներին էլիտիլմեթիլսուլֆոնը լայնորեն օգտագործվում է էլիտար մարտկոցներում ՝ որպես էլեկտրոլիտ: Մեր աշխատանքի նպատակն է հաշվարկել էթիլմեթիլսուլֆոնի երկրաչափական-սպեկտրալ պարամետրերը Gaussian 03 ծրագրային փաթեթի միջոցով: Արդյունքները համեմատվել են դիմեթիլ և դիէթիլսուլֆոնի հատկությունների հետ: Փորձարարական մաս: Էթիլմեթիլսուլֆոնի մեկուսացված մոլեկուլի քվանտաքիմիական հաշվարկները կատարվել են HyperChem և Gaussian 03 ծրագրակազմի միջոցով: HyperChem- ում մոլեկուլի նախնական երկրաչափության օպտիմալացումն իրականացվեց MM + և AM1, PM3, MNDO մոլեկուլային մեխանիկայի կիսաէմպիրիկ մեթոդներով: Կիսէմպիրիկ մեթոդով օպտիմիզացված էթիլմեթիլսուլֆոնի Z- մատրիցը մտցվեց Գաուսյան 03 ծրագրի մեջ: Gaussian 03-ում օպտիմալացումը կատարվեց օգտագործելով սահմանափակ Hartree-Fock (RHF) մեթոդը հետևյալ հիմքերով. 6-31G (դ), 6-311G (դ), 6-311G (դ, էջ): 6-31G (դ) բեռնիչ սարքերի համար օգտագործվել են պարզ գաուսյան գործառույթներ `խորը ուղեծրերը նկարագրելու համար, 3 և 1 գործառույթներ` վալենտային և- p օրբիտալների համար, և վեց գործառույթների շարք `դ-օրբիտալների համար: Բազային հավաքածուների ավելացման հաջորդ քայլը Hydրածնի և հելիումի ատոմների գործառույթների ավելացում: Օպտիմալացնելու համար տրվել է հետևյալ հրահանգը. # RHF / 6-31G (d) opt. Opt հիմնական բառը նշանակում է օպտիմալացման գործողություն: Երկրաչափական պարամետրերի հաշվարկից բացի, հաշվարկվել են նաև նշված մոլեկուլի տեսական տատանումների սպեկտրները: Այդ գործողության հրամանին ավելացվել է Freq հիմնաբառը: GaussView ծրագիրը օգտագործվել է մոլեկուլների տարածական ներկայացման համար: Արդյունքները և դրանց քննարկումը: Աշխատանքի առաջին փուլում էթիլմեթիլսուլֆոնի մեկուսացված մոլեկուլի երկրաչափությունը օպտիմիզացվել է MM + և կիսաէմպիրիկ մոլեկուլային մեխանիկայի AM1, PM3, MNDO մեթոդների միջոցով HyperChem ծրագրի միջոցով: Այնուհետև, էթիլմեթիլսուլֆոնի կայուն կոնֆորմացիաների տարածական կառուցվածքը բացահայտելու համար, կատարվեց մոլեկուլային-կոնֆորմացիոն վերլուծություն և որոշվեց պոտենցիալ էներգիայի կախվածությունը երկկենցաղի անկյունից: Նկար 1-ը ցույց է տալիս էթիլմեթիլսուլֆոնի (որը հաշվարկված է կիսաէմպիրիկ AM1 մեթոդով) էթնիկական պոտենցիալ կախվածությունը S1C5C6H13 երկանունից: Ինչպես երեւում է գծապատկերից, անկայուն փոխակերպիչները նկատվում են 69, 129, 250 S1C5C6H13 երկկողմանի անկյունների դեպքում, իսկ կայուն փոխակերպիչները ՝ 70, 190, 310 S1C5C6H13 երկկողմանի անկյունների դեպքում: Հաջորդ քայլում էթիլմեթիլսուլֆոնի երկրաչափական պարամետրերը հաշվարկվել են Hartrey-Fock սահմանափակ մեթոդով `տարբեր հիմքերով` Gaussian03 ծրագրի միջոցով: Նկ. 2-ը ցույց է տալիս RHF / 63111G (d, p) մեթոդով օպտիմիզացված էթիլմեթիլսուլֆոնի առավել կայուն կոնֆորմալների տարածական կառուցվածքը: Հաշվարկված երկրաչափական պարամետրերը (կապի երկարություններ, վալենտային և երկնային անկյուններ, էներգիաներ, դիպոլային պահեր և լիցքեր) ամփոփված են աղի մեջ: 1-ում: Նկար 1. Էթիլմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի պոտենցիալ էներգետիկ կախվածությունը S1C5C6H13 ամպլիտուդում: Նկար 2. RHF / 6311G (դ) մեթոդով օպտիմիզացված էթիլմեթիլսուլֆոնի տարածական կառուցվածքը: 1-ից RHF / 6-311G (d, p) հիմքի կիրառմամբ դիտվում են էթիլմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի ամենա կայուն կայուն ձևավորումները (նվազագույն էներգիա ունեցող): Հիմքի ընդլայնման հետ մեկտեղ դիպոլի իմպուլսը մեծանում է, S = O և SC կապերը կարճանում են, և OSO անկյունը նվազում է: Պետք է նշել, որ dimethylsulfone մոլեկուլի երկրաչափության օպտիմիզացումը RHF / 6-311G (d, p) հիման վրա բավականին լավ է վերարտադրում փորձարարական տվյալները, մասնավորապես, կապի երկարության առավելագույն ճշգրիտ արժեքը S = O է համարվել Հետևաբար, dimethylsulfone- ի, ethylmethylsulfone- ի և diethylsulfoniometer- ի երկրաչափական սպեկտրալ պարամետրերը համեմատելու համար հետհաշվարկն իրականացվել է միայն RHF / 6-311G (d, p) հիմքի միջոցով: Աղյուսակ 1. Էթիլմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի երկրաչափական պարամետրերը, որոնք հաշվարկվել են Hartrey-Fock մեթոդով, E, Hartley μ, Dag: Նկար 2-ում ամփոփված են դիմեթիլսուլֆոնի, դիէթիլսուլֆոնի, էթիլմեթիլսուլֆոնի երկրաչափական պարամետրերը, որոնք հաշվարկվել են RHF / 6-311G (d, p), ինչպես նաև ծծմբի թթվածնի լիցքերի հիման վրա: Ինչպես երեւում է աղյուսակից, շարքերում dimethylsulfone, ethylmethylsulfone, diethylsulfone, S = O երկար SC կապերը երկարում են, OSO անկյունը նվազում է, ծծմբի լիցքը մեծանում է, և թթվածնի լիցքը նվազում է: Դիպոլի իմպուլսի արժեքը ամենաբարձրն է էթիլմեթիլսուլֆոնի դեպքում: Երկրաչափական պարամետրերից բացի, dimethylsulfone, diethylsulfone և ethylmethylsulfone- ի IC սպեկտրները հաշվարկվել են RHF / 6-311G (d, p) մեթոդով: Դիմեթիլսուլֆոնն ունի 27 նորմալ տատանում, դիէթիլսուլֆոնը ՝ 45, իսկ էթիլմեթիլսուլֆոնը ՝ 36: Նկ. 3-ը ներկայացնում է էթիլմեթիլսուլֆոնի տեսական EC սպեկտրը: Աղյուսակ 2. Դիմեթիլ-, էթիլմեթիլ- և դիէթիլսուլֆոն մոլեկուլների երկրաչափական և սպեկտրալ պարամետրերը, որոնք հաշվարկվել են Hartrey-Fock վերջավոր RHF / 6-311G (d, p) մեթոդով E), սմ -1 Նկար 3. Էթիլմեթիլսուլֆոնի տեսական EC սպեկտրը, հաշվարկված է Hartrey-Focus- սահմանափակված RHF / 6-311G (d, p) մեթոդով: 13 սմ-1 (8 սմ -1) հակասիմետրիկ և սիմետրիկ տատանումների հաճախականությունները `էթիլմեթիլսուլֆոնի դեպքում, էթիլմեթիլսուլֆոնի համեմատությամբ տեղափոխվում են դեպի ցածր հաճախականության տիրույթ` S = O կապերի ավելի բևեռական լինելու պատճառով: Գրականության զույգերը և Li + իոնի լուծումը սուլֆոններում: փուլային դիագրամներ, հաղորդունակություն, Raman Spectra և Աշոտ Մխիթարյան: ։

Gaussian 03 քվանտաքիմիական ծրագրի օգնությամբ ուսումնասիրվել է էթիլմեթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի կախվածությունը SCCH երկնիստ անկյունից։ Էթիլմեթիլսուլֆոնի ամենակայուն կոնֆորմերի երկրաչափական պարամետրերի և տատանողական հաճախությունների հաշվարկը կատարվել է Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ մեթոդով` RHF/6-311G(d,p) բազիսով։ Ցույց է տրվել, որ S=O խմբի վալենտական տատանման հաճախությունները էթիլմեթիլսուլֆոնի դեպքում, համեմատած դիմեթիլսուլֆոնի, տեղաշարժվում են դեպի ցածր հաճախության տիրույթ` պայմանավորված S=O կապերի ավելի բևեռային բնույթով։

ԹԱՆԳԱՐԱՆԱՅԻՆ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄԹանգարանային զբոսաշրջությունն զբոսաշրջության ավանդական ուղղություն չէ։ Այն մշակութային-ճանաչողական զբոսաշրջային ուղղություններից մեկն է` ներառելով նաև այցելություն թանգարաններ, պատմամշակութային արժեք ներկայացնող օբյեկտներ։ Հաշվի առնելով զբոսաշրջության աճիտեմպերը և դինամիկան Հայաստանում` կանխատեսելի էր այն փաստը, որ Հայաստանի թանգարանները ևս կներգրավվեն այդ գործընթացում` դառնալով երկրի մշակույթի, արվեստների ու արհեստների,ինչու ոչ, նաև ավանդական տնտեսության յուրովի ներկայացման միջոց։ Հասկանալու համար, թե ինչպիսի գործառույթ ունի թանգարանը, ինչպես է ներգրավված զբոսաշըրջության մեջ, ինչպես կարող է թանգարանային զբոսաշրջությունը դառնալ զբոսաշրջության առանձին ուղղություն, և, ի վերջո, ոլորտի զարգացման համար ինչպիսի նախադրյալներ ու հեռանկարներկան, անհրաժեշտ է մանրամասն հետազոտել «թանգարան» երևույթը։ Ըստ «Թանգարանների և ՀՀ թանգարանային ֆոնդի մասին» ՀՀ օրենքի [7]` թանգարանը (պատկերասրահ, երկրագիտական թանգարան, տուն-թանգարան, մատենադարան, գանձարան, արգելոցթանգարան, հուշարձան-թանգարան և այլն) մշակութային կազմակերպություն է, որն ունի կանոնակարգված թանգարանային առարկաների հավաքածու, դրանց պահպանության և ցուցադրությանկազմակերպման համար համապատասխան շենք-շինություններ կամ բացօթյա ցուցադրության հնարավորություն, իրականացնում է գիտահետազոտական գործունեություն, կոչված է ծառայելու հասարակությանը և նպաստելու նրա զարգացմանը, հասանելի է հանրությանը և իրականացնում է այլ գործառույթներ։ Հայաստանի թանգարանային գործի զարգացման պատմությանը համառոտ անդրադառնալը կարևորվում է թանգարանային զբոսաշրջության համալիր ուսումնասիրության համար։ Այն հնարավորություն է տալիս գնահատել թանգարանների և այնտեղ պահվող ցուցանմուշների արժեքը,որոնք իրենց տեսակով բացառիկ են, կամ այն թանգարանների ուսումնասիրությունը, որոնք զբոսաշըրջային գրավչություն են ներկայացնում։ Հայաստանում շատ թանգարանների ֆոնդերի գերակշռող մասը ստացվել է հին հայկական բնակատեղիների և հեթանոսական տաճարների մնացորդների պեղումներից, ուստի, ուսումնասիրողներնայն նմանեցրել են բաց երկնքի տակ գտնվող թանգարանի։ Հին Հայաստանում ի սկզբանե «թանգարանային գործառույթ» են կատարել հեթանոս աստվածների տաճարները։ Միջնադարյան Հայաստանի«թանգարանները» երեք տարբեր կարգերի են բաժանվել՝ արքունի, իշխանական տներ և եկեղեցական[1, 21]։ «Եկեղեցական թանգարանների» առաջացումն ու կատարած գործառույթները կապված էինեկեղեցիներում առկա ավանդատների հետ, որոնց մեջ սկսեցին պահվել եկեղեցական թանկարժեքզգեստներ, ոսկե և արծաթե սպասք, արծաթակազմ մագաղաթյա ձեռագրեր և այլ իրեր։ Մի մասն էլունեցել է ձեռագրատներ և մատենադարաններ։ Իսկ վանքերը կամ վանական համալիրները (Սանահինի վանքը, Հաղպատը, Հավուց թառը) ունեցել են հատուկ այդ նպատակի համար կառուցված գանձատըներ, որոնց մեջ պահվել է եկեղեցու հարստությունը։ Նոր ժամանակներում հայկական առաջին թանգարանը հիմնվել է Անդրկովկասում Խ. Աբովյանի կողմից, ով 1846 թ. Երևանի գավառական դպրոցինկից ստեղծել է, այսպես կոչված, «Հայկական հնությունների կաբինետ» [1, 24]։ Հայաստանի միջնադարյան թանգարաններից մեկն էլ նշանավոր Էջմիածնի եկեղեցական թանգարանն էր (15-րդ դ. կես)1։ Ժամանակի ընթացքում պարզ դարձավ, որ անհրաժեշտ են ժողովրդի պատմական անցյալը, նրակենցաղը, մշակույթն ու սովորություններն առավելագույնս արտացոլող թանգարանների ստեղծում,որոնք եկեղեցական թանգարանները չէին կարող ապահովել։ Այդ նպատակով Մ. Խրիմյանն էջմիածնում հիմնեց թանգարան` պատմահնագիտական և ազգագրական բաժիններով, որը 1920 թ.-ին պետականացվեց, իսկ 1930 թ. նրա գույքը հանձնվեց Հայաստանի կուլտուր-պատմական թանգարանին`դնելով Հայաստանի պատմության թանգարանի ստեղծման հիմքերը։ 1 1868 թ. Գևորգ 4-րդ կաթողիկոսի կողմից հիմնադրվեց Էջմիածնի Գևորգյան թանգարանը` խորանի հետևում երեք սրահներիցբաղկացած [2, 26]։ Ուսումնասիրելով թանգարանների ստեղծման և ձևավորման պատմական աղբյուրները` գալիսենք այն եզրակացության, որ հեղինակները ներկայացրել են թանգարանների ստեղծման հիմքերը,որոնք համարվում են սկզբում հեթանոսական տաճարներում, հետո եկեղեցիներում և արքունիքումհավաքված իրերը։ Սակայն դրանք չեն եղել «թանգարանային նմուշներ», դրանք շատ դեպքերում արտացոլել են միայն վերջիններիս հարստությունը և թանգարանները «թանգարանային ֆունկցիաներ»չեն կատարել։ Եվ միայն 19-րդ դ. լուրջ ուշադրություն են դարձրել ցուցանմուշների հավաքմանն ուպահպանմանը, և թանգարանները հանդես են եկել որպես տարաբնույթ սոցիալ-մշակութային գործառույթներ իրականացնող հաստատություններ։ Ըստ վիճակագրական ծառայության տվյալների` ՀՀ-ում վերջին տասնամյակի ընթացքում թանգարանների թիվն էականորեն չի փոխվել, (2000 թ.` 93 թանգարան, 2012 թ.` 100 թանգարան), սակայնայցելությունների ընդհանուր թիվը 2000 թ. համեմատությամբ գրեթե կրկնապատկվել է` 875 հզ-իցդառնալով 1 մլն 950 հզ [4]։ Սա դրական միտում է, ինչը վկայում է այն մասին, որ զբոսաշրջայինհոսքերի մեծացմանը զուգընթաց ավելացել են նաև թանգարանային հոսքերը։ Հայաստանի թանգարանային զբոսաշրջության պատմությունը հին արմատներ չունի, այն ձևավորվել է գրեթե զբոսաշրջային այցելությունների հետ միաժամանակ։ Հաշվի առնելով այցելությունների մեծ թվաքանակը՝ սույն հոդվածի շրջանակներում քննարկվելեն հետևյալ թանգարանները` Մատենադարանը, Հայաստանի պատմության թանգարանը, Հայաստանիազգային պատկերասրահը, Ս. Փարաջանովի, Հովհ. Թումանյանի, Ե. Քոչարի թանգարանները, Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանը, Երևան քաղաքի պատմության թանգարանը, Էջմիածնի Մայր տաճարի թանգարանը և գանձատունը։ Խոշոր թանգարան համարվող Մատենադարանում1 պահվում է մեզ հասած հայերեն 25.000 ձեռագրերից 18.400-ը։ Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկների գերակշռող մասը, անկախ այցելությաննպատակից և երթուղուց, լինում է Մատենադարանում։ 2012 թ. Երևանը Համաշխարհային գրքի մայրաքաղաք ճանաչվելու առթիվ միայն 3 ամսվա ընթացքում Մատենադարան է այցելել 25.000 այցելու,որոնց գերակշիռ մասն զբոսաշրջիկներ են եղել։ Մատենադարանի զբոսաշրջային հոսքերը կապված ենվերջինիս բացառիկության հետ, որն էլ գրավչության հիմնական միջոցն է։ Այցելուներն այստեղ լինումեն նաև գիտական հետազոտություն կատարելու նպատակով։ Հայաստանի պատմության թանգարանը2 բացվել է 1921 թ.։ Տարեկան այցելությունների թվովառաջատարներից է` շնորհիվ իր աշխարհագրական դիրքի։ Գտնվելով մայրաքաղաքի կենտրոնում ևշրջապատված լինելով հարակից սպասարկման օբյեկտներով՝ ապահովում է այցելությունների կանոնավոր թվաքանակ։ Հայաստանի պատմության թանգարանը համագործակցում է զբոսաշրջային գործակալությունների հետ, զբոսաշրջային խմբերի համար ներկայացնում է այլ ծրագրեր։ Սա ապացույց է այն բանի, որմեզ մոտ էլ թանգարանները հաջողությամբ վերածվել են զբոսաշրջային օբյեկտի։ Դառնալով զբոսաշըրջային այցելությունների օբյեկտ` թանգարաններն իրենց գործունեությունը հարմարեցնում են զբոսաշրջիկների պահանջներին, տրամադրում են օտար լեզվով տեղեկատվություն և էքսկուրսավարներ,հաճախ իրականացնում են հուշանվերների և խորհրդանշական բացիկների վաճառք, հատուկ ծրագրով այցելողների համար իրականացնում են մշակութային միջոցառումներ` ազգային երգի ու պարիունկնդրում։ «Թանգարանային գիշեր» միջոցառման ժամանակ այցելուների թիվը գերազանցում է վեցհազարը, որոնց թվում նաև զբոսաշրջիկներ։ Հայաստանի ազգային պատկերասրահը հիմնվել է 1921 թ.` որպես Պետական թանգարանի հինգբաժիններից մեկը` արվեստի բաժինը։ Այստեղ պահվում են հայտնի արվեստագետների գլուխգործոցներ, կազմակերպվում են տարբեր ցուցադրություններ ու կրթական ծրագրեր։ Թանգարանի մասնաճյուղերն են Հ. Կոջոյանի և Ա. Սարգսյանի տուն-թանգարանները, Ջոտտոյի արվեստանոց-թանգարանը, Էջմիածնի, Հրազդանի, Ալավերդու, Սիսիանի, Ջերմուկի, Մարտունու և Եղեգնաձորի պատկերասրահները, Մհեր Աբեղյանի, Մինաս Ավետիսյանի թանգարանները [6]։ Պատկերասրահը ևս այցելությունների թվով առաջատար է` շնորհիվ իր տեղադիրքի։ Թանգարանը Հայաստանում և արտերկրումկազմակերպել է ավելի քան 200 ցուցահանդեսներ, տարբեր գիտակրթական միջոցառումներ, ծավալում է հրատարակչական գործունեություն, 2005 թ.-ից կազմակերպում է «Ազգային պատկերասրահ»ամենամյա դասական համերգը` համատեղելով արվեստն ու երաժշտությունը։ Այս ամենն էլ նպաստումէ այցելությունների, այդ թվում՝ զբոսաշրջիկների թվի աճին։ Շնորհիվ թանգարանում կազմակերպվողթեմատիկ դասախոսությունների` ներքին այցելությունների թիվը ևս մեծ է։ 1 1939 թ. մարտի 3-ի ՀՀ Կառավարության որոշմամբ վերածվել է գիտահետազոտական ինստիտուտի, որին կից ստեղծվել են 3սեկտորներ` ձեռագրերի գիտական պահպանության, բնագրերի ուսումնասիրության ու հրատարակության և թարգմանության։ 2 Թանգարանն ունի շուրջ 400.000 առարկաներից բաղկացած ազգային հավաքածու հետևյալ բաժիններով. հնագիտություն`հիմնական հավաքածուի 35%-ը, ազգագրություն` 8%, դրամագիտություն` 45%, վավերագրեր` 12%։ Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանը հիմնվել է 1968 թ., տարեկան այցելությունների թիվը՝ մոտ 13.000-16.000 մարդ։ Թանգարանը մասնակցում է արտասահմանում թանգարանային ցուցանմուշների ցուցադրությունների։ Թանգարան այցելող օտարերկրացիների թվում մեծ ենֆրանսիացի, գերմանացի, իտալացի և եվրոպական այլ երկրներից ժամանած զբոսաշրջիկների թիվը։ Հովհ. Թումանյանի տուն-թանգարանն այն եզակիներից է, որտեղ այցելությունները երբեք չեն դադարում։ Դա կապված է այն հանգամանքի հետ, որ թանգարանը տարաբնույթ մշակութային և կրթական միջոցառումներ է նախաձեռնում, մասնակցում է թանգարանագիտական կոնֆերանսների և ցուցահանդեսների արտասահմանում, իրականացնում է նաև գիտաճանաչողական միջոցառումներ։ Այնուամենայնիվ, վերջին տարիներին թանգարանի այցելուների տարիքային կազմում գերակշռում էմիջին տարիքային խումբը, ներառելով նաև դպրոցահասակներին։ Թանգարանը հաջող համագործակցել է նաև զբոսաշրջային գործունեության սուբյեկտների (զբոսաշրջային օպերատոր և զբոսաշրջայինգործակալ [4, հոդված 2]) հետ` մասնագիտանալով զբոսաշրջիկների սպասարկման գործում։ Ե. Քոչարի թանգարանն իր հայտնիությամբ գրավում է բազմաթիվ զբոսաշրջիկների։ Հարկ է նշել,որ միայն «Թանգարանային գիշեր» միջոցառման ժամանակ այցելությունների թիվը հասնում է շուրջերեք հազարի, որոնց թվում նաև զբոսաշրջիկներ։ Ա. Փարաջանովի թանգարանն այցելությունների պակաս չի զգում։ Դրանց թվում մեծ է ռուս,ֆրանսիացի, գերմանացի, իտալացի զբոսաշրջիկների թիվը։ Միայն «Թանգարանային գիշեր» միջոցառման ժամանակ այցելուների թիվը հասնում է ավելի քան 5.5 հազարի։ Բացի Երևան քաղաքի թանգարաններից, զբոսաշրջային այցելություններով աչքի են ընկնում Էջմիածնի թանգարանները` Մայր տաճարի թանգարանն ու գանձատունը։ Այցելությունների մեծ թվաքանակը կապված է այն հանգամանքի հետ, որ վերջիններս Մայր տաճարի հետ կազմում են ճարտարապետական մեկ համալիր և, զբոսաշրջիկները գտնվելով Հայաստանի հոգևոր կենտրոնում, այցելում եննաև թանգարան։ Թանգարանային գործի արդի վիճակի մասին տվյալները տարեկան հաշվետվության ձևով ստացվում են յուրաքանյուր թանգարանից, որոնք ամփոփվում են ՀՀ ԱՎԾ կողմից։ Սակայն ոչ բոլոր դեպքերում են տվյալներ տրամադրվում այցելող զբոսաշրջիկների, դրանց տարիքային և ազգային պատկանելության մասին, քանի որ դեռևս շատ քիչ թանգարաններ են իրականացնում նման մոնիթորինգ։ Թանգարանների քանակական բաշխվածության ցուցանիշն ըստ մարզերի և Երևան քաղաքիհնարավորություն է տալիս վերլուծել թանգարանային զբոսաշրջության հոսքերը և դրանց տարածական բաշխվածությունը (քարտեզ 1, հեղ.` Գոհար Ղամբարյան)։ Թանգարանների 2/3-ը գտնվում էԵրևանում, ինչը մշակութային-ճանաչողական զբոսաշրջային մեծ հոսքեր է ներգրավում։ Պարզ է դառնում, որ զբոսաշրջության, մասնավորապես՝ թանգարանային զբոսաշրջության համար, Երևանն առաջատար դիրք է գրավում Հանրապետության մյուս մարզերի նկատմամբ։ Երևանում գոյություն ունեցողթանգարանները տեղաբաշխված են մեծ մասամբ Կենտրոնում, ինչը զբոսաշրջիկներին հնարավորություն է տալիս կարճ ժամանակամիջոցում և կարճ տարածություն անցնելով ավելի շատ թանգարաններում լինել։ Քարտեզ 1. ՀՀ թանգարանների քանակը 2012թ. դրությամբ` ըստ մարզերի և Երևան քաղաքիՔարտեզ 2. ՀՀ թանգարաններ այցելությունների քանակը 2012 թ. դրությամբԹանգարանային զբոսաշրջության ոլորտում թանգարանների տեղադիրքը կարևոր պայման է։ Եթե թանգարանը գտնվում է զբոսաշրջային կենտրոնի կամ դեստինացիայի տարածքում, ապա ինքըստինքյան ներգրավվում է զբոսաշրջության ոլորտ։ Այցելելով զբոսաշրջային դեստինացիա` զբոսաշըրջիկները ցանկանում են ավելի խորն ուսումնասիրել այդ երկրի մշակույթը և այցելում են թանգարաններ։ Հայաստանի պարագայում Երևանը համարվում է խոշոր զբոսաշրջային դեստինացիա և ծառայությունների մատուցման ու սպասարկման շրջան, իսկ այնտեղ գտնվող թանգարանները լրացնում ենմատուցվող ծառայությունների ցանկը։ Օրինակ` շատ թանգարաններ այցելուների մեծ թիվ են ունենում հենց շնորհիվ բարենպաստ տեղադրության, քանի որ գտնվում են քաղաքի կենտրոնում, կեցության օբյեկտների հարևանությամբ, տրանսպորտային խաչմերուկներում։ Նման օրինակ է Հայաստանիպատմության թանգարանը, Ազգային պատկերասրահը, Երևան քաղաքի պատմության թանգարանը։ Վերջինը գտնվում է քաղաքապետարանի հարևանությամբ և հաճախակի է այցելվում օտարյերկյահյուրերի և զբոսաշրջիկների կողմից։ Մարզերում այն թանգարանները, որոնք զբոսաշրջային երթուղու ճանապարհին են, դրանք մշտապես այցելվում են զբոսաշրջիկների կողմից, իսկ եթե հեռու են զբոսաշրջային կենտրոններից, ապա այցելություններն զբոսաշրջիկների կողմից խիստ հազվադեպ են։ 2000-2012 թթ. տվյալները ցույց են տալիս, որ այցելուների քանակը բավականին փոփոխությունների է ենթարկվել։ Թանգարաններում այցելությունների թիվը 2000 թ. դրությամբ եղել է 964․200մարդ, իսկ 2012 թ.` 1․949․400 մարդ։ Գրեթե 2.5 անգամ ավելացել է թանգարանների այցելուների թիվը Երևան քաղաքի թանգարաններում։ Շիրակի, Լոռու և Վայոց ձորի մարզերում նկատվում է այցելուների թվի էական աճ դեպի թանգարաններ։ Մյուս մարզերում այցելուների թիվը գրեթե պահպանվել էնույնությամբ (քարտեզ 2, հեղինակ՝ Գոհար Ղամբարյան)։ Թանգարանային այցելությունների թիվն այն գլխավոր ցուցիչն է, որը ցույց է տալիս թանգարանիգործունեության արդյունավետությունը, ինչպես նաև թանգարանի գրավչությունը։ Թանգարանայինայցելությունների մեծ մասը բաժին է ընկնում երկրի քաղաքացիներին, և միայն Հայաստանի թանգարանների մի մասում է, որ զբոսաշրջային կայուն հոսքեր են նկատվում։ Այցելությունների նման աճը մեծ մասամբ կապված է Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկների թվիհետ, բնակչության մոտ ձևավորվող մշակույթի հետ, մտածողության փոփոխության հետ, որ թանգարանները համարվում են մշակույթի կարևոր օջախներ և կենտրոններ։ Այս ամենին նպաստում են նաևթանգարանների կողմից կազմակերպվող տարաբնույթ միջոցառումները և անվճար այցելություններիապահովումը։ Դրանք մեծամասամբ իրականացվում են ամսվա մեջ մեկ կամ երկու օր` դպրոցականների, ուսանողների, մեծահասակների համար անվճար այցելությունների կազմակերպմամբ։ Այս ամենից էլ եզրակացնում ենք, որ թանգարանը գիտակրթական և մշակութային գործունեություն ծավալելով, աստիճանաբար դառնում է հասարակության լայն շերտերին հասանելի։ Ուսումնասիրելով ՀՀ թանգարանային գործունեությունը, վերլուծելով եղած վիճակագրականտվյալները՝ կատարվել են հետևյալ եզրակացությունները. անհրաժեշտ է համալիր ուսումնասիրություններ կատարել թանգարանային գործում, բացահայտել թանգարանների ներուժը, զբոսաշրջային գրավչությունը, բացառիկությունը, իրականացնել արդյունավետ մարքետինգային և ֆանդրեյզինգային քաղաքականություն` մեծթվով հաճախորդներ գրավելու և ֆինանսավորում ստանալու համար։ Գովազդելիս շեշտադրելբացառիկությունը, հետաքրքիր դարձնելու համար կիրառել ինովացիաներ, թանգարանների համար մշակել կարճաժամկետ և երկարաժամկետ զարգացման հայեցակարգեր [3]` թանգարաններն զբոսաշրջային ոլորտ ներգրավվելու համար։ Սա հատկապես կարևորէ նոր ձևավորվող արգելոց-թանգարանների1 համար, որոնք առավելապես մասնագիտանում ենզբոսաշրջային հոսքեր ընդունելու մեջ, հեռանկարային կարող են համարվել թանգարանների միջև համագործակցությունը, այդ թվումարտասահմանյան, մասնակցությունը տարբեր մշակութային և բարեգործական միջոցառումներին, թանգարանագիտական կոնֆերանսներին, հեռանկարային ծրագիր է նաև ՀՀ` զբոսաշրջային գրավչություն ունեցող թանգարանների համագործակցությունն զբոսաշրջային գործակալությունների հետ` համատեղ մշակելով այցելությունների ծրագրեր և այլ մշակութային միջոցառումներ, այցելությունների թիվն զբոսաշրջիկների կողմից հաճախակի դարձնելու համար անհրաժեշտ էզբոսաշրջային տեղեկատվական կատալոգներում և զբոսաշրջային քարտեզներում ներառվեներթուղիների կամ զբոսաշրջային դեստինացիայի ճանապարհներին գտնվող թանգարաններիմասին ինֆորմացիա։ 1 Լավագույն օրինակներ են «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանը, «Գառնի» պատմամշակութային արգելոցթանգարանը։ Թանգարանն առաջին հերթին տվյալ երկրի բնակչության այցելության կենտրոն է, հետո` զբոսաշըրջիկների։ Ըստ այդմ, կարևոր է հետաքրքրություն ձևավորել տեղական բնակչության շրջանում` հաշվի առնելով զբոսաշրջության սեզոնային բնույթը և զբոսաշրջային այցելությունների ոչ ինտենսիվ հոսքը։ Սա թույլ կտա ողջ տարվա ընթացքում ապահովել ներքին զբոսաշրջիկների և այցելուների հոսք։ Այդուհանդերձ, թանգարանային ոլորտի ուսումնասիրության արդյունքում պարզվեց, որ զբոսաշըրջության այս ուղղությունը Հայաստանում կարող է հաջողությամբ զարգանալ, եթե պետական մակարդակով իրականացվի նպատակաուղղված քաղաքականություն, ոլորտում սպասարկման մակարդակը և մասնագետ-կադրերի պակասը լրացվի արդյունավետ կրթությամբ։ Թանգարաններն զբոսաշըրջային օբյեկտ դարձնելու համար դրանք ներառվեն զբոսաշրջային տեղեկատվական կատալոգներում, զբոսաշրջային գործունեության սուբյեկտներն զբոսաշրջային երթուղիներ մշակելիս և փաթեթներ առաջարկելիս թանգարանները ներգրավվեն դրանց մեջ։ Թանգարանային զբոսաշրջությունը մեծպոտենցիալ ունի շահութաբեր զբոսաշրջային ոլորտ դառնալու համար, քանի որ քիչ ֆինանսականներդրումներ է պահանջում, սակայն արդյունքն ավելի մեծ է։ Գրականություն1. Հաջոյան Ռ., Նիկողոսյան Մ., Մարքետինգը զբոսաշրջության ոլորտում, Երևան 2011։ 2. Ղաֆադարյան Կ., Հայաստանի թանգարանների պատմությունից, Լրաբեր հասարակական գիտությունների, թիվ 10, Երևան, 1972։ 3. ՀՀ 2014-2025 թթ. հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիր, ՀՀ կառավարության 2014 թ.մարտի 27-ի N 442-Ն որոշում։ 4. ՀՀ օրենք «Զբոսաշրջության և զբոսաշրջային գործունեության մասին», ընդունվել է 17.12.2003։ 5. ՀՀ սոցիալական վիճակը 2012 թ., ԱՎԾ տարեգիրք 2012։ 6. Հայաստանի ազգային պատկերասրահի պաշտոնական վեբ-կայք, http։ //www.gallery.am/hy/։ 7. «Թանգարանների և ՀՀ թանգարանային ֆոնդի մասին» օրենքի նախագիծ, ՀՀ Կառավարության 2014 թ.հուլիսի 31-ի № 777-Ն որոշում, http։ //www.gov.am/files/docs/1279.pdf։ Ամալյա ՆավասարդյանԹԱՆԳԱՐԱՆԱՅԻՆ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ թանգարան, թանգարանային զբոսաշրջություն, զբոսաշրջային դեստինացիա, ֆանդրեյզինգ, ինովացիա, արգելոց-թանգարան, զբոսաշրջային երթուղի։

Սույն հոդվածում քննարկվել են թանգարանների ստեղծման և ձևավորման պատմական հիմքերը, վիճակագրական տվյալների և հետազոտությունների հիման վրա ներկայացվել են զբոսաշրջային գրավչություն ունեցող թանգարանները, այդ տվյալների բազայով կազմվել են քարտեզներ, որոնք արտացոլում են թանգարանների տարածական տեղաբաշխվածությունը և այցելությունների թվաքանակը` ըստ մարզերի և Երևան քաղաքի։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում բացահայտվել են թույլ կողմերը և դրանց լուծման հնարավոր ուղիները ներկայացվել են առաջարկությունների տեսքով։ Թանգարանային զբոսաշրջությունը Հայաստանում նախադրյալներ ունի զարգանալու և զարգացնելու նաև հարակից ոլորտները։

Մեր նախորդ գիտական հրապարակումների մեջ ապացուցվել էայն փաստը1, որ հայ համակեցության նույնականացման արժեքայինբաղադրիչներն ինքնատիպ են, առանձնահատուկ և չեն կրկնվում այլքաղաքակրթությունների պարագայում։ Հետևաբար, դրանք առանձինառանձին ապահովել են քաղաքակրթության համակարգաստեղծենթակարգության անհրաժեշտդրանցհամաժամանակյա փոխգոյակցության ու փոխազդեցության արդյունքըբավարար պայման է հանդիսացել Հայկական լոկալ քաղաքակրթությանձևավորման համար։ մակարդակները։ ԻսկԱյսինքն՝ համակարգաստեղծ բոլոր բաղադրիչները՝ տարածք (Տ),(Հ),ծագումնաբանությունմշակույթ (Մ), պետականություն (Պ), և՛ օբյեկտիվ իրականության, և՛սուբյեկտիվ գիտակցության մեջ հադես են գալիս հայկականինքնատիպությամբ՝ ձևավորելով Հայկական քաղաքակրթությունը (ՀՔ)։ լեզվամտածողություն(Լ), հավատք(Ծ),Նկատենք, որ առաջ քաշվող տեսության համաձայն2՝ եթեարժեքային նույնականացման ինքնատիպ բաղադրիչների զարգացմանարդյունքում ձևավորվում է համակեցության պետական տիպը, ապաինստիտուցիոնալիզացման միջոցով հնարավորություն է ստեղծվումդրանք բարձրացնել քաղաքակրթական մակարդակի։ Հետևաբար, հայհամակեցության պարագայումհետևյալտրամաբանությունը. գործումհստակէբաղադրիչներՀայ համակեցությունը, ունենալով արժեքային նույնականացմանծագումնաբանություն,ինքնատիպսեփականլեզվամտածողություն,պետականության պայմաններում հնարավորություն է ստացել դրանքհամակարգված ձևով վերարտադրել ևլիարժեքորեն իրացնել։ մշակույթ),(տարածք,հավատք,1Տե՛ս Ներսիսյան Ա., Ազգային ինքնության խնդիրն աշխարհաքաղաքականպատկերցումների համատքստում, ՇՊՀ գիտական տեղեկագիր 2016, № 1, Բ պրակ, էջ2Քաղաքակրթությունների նոր տեսության վերաբերյալ տե՛ս Ներսիսյան Ա.,«Քաղաքակրթություն» գիտական կատեգորիայի հիմունքները։ Հասկացությանգիտական մեկնաբանման փորձ, ՇՊՀ գիտական տեղեկագիր 2017, № 1, Բ պրակ, էջ 5665 և Ներսիսյան Ա., «Քաղաքակրթություն» բուրգի ներքին կառուցվածքը, ՇՊՀգիտական տեղեկագիր 2018, № 1, Բ պրակ, էջ 181-189, ինչպես նաև՝ Кузык Б. Н. ЯковецЮ. В. Цивилизация։ прошлое и будущее. М. Институт экономических стратегий. 2008։ Ընդհանարպես քաղաքակրթությունների տեսությունների վերաբերյալ մանրամասնտե՛ս Մուրադյան Յու., Քաղաքակրթությունների աշխարհագրություն, Երևան, «ՏիգրանՄեծ» հրատարակչություն, 2011։ Արդյունքում, այն բարձրացել է համակեցության առավելագույնաստիճանի՝ Լոկալ քաղաքակրթության մակարդակի։ Այսպիսով, Հայկական պետականության գոյության տարածաժամանակային տրամաբանության մեջ պետք է փնտրել նաև հայկականլոկալ քաղաքակրթության ինքնուրույն գոյությունը։ Վերջինիս կյանքիցիկլային շարժընթացն ու քաղաքակրթական արժեքների իրացմանմակարդակը ոչ միայն հանդիսացել է լոկալ քաղաքակրթություններիհամապատասխանկենսա-գործունեության անհրաժեշտբաղադրիչ, այլև ապահովել է Համաշխարհային քաղաքակրթականտվյալ տիպի ամբողջակա-նությունը։ սերնդիՀետևաբար, հայ համակեցության պարագայում հստակ գործում էլոկալ քաղաքակրթությունների ձևավորման բանաձևը՝ՀՔ = ՀՊ (ՀՏ x ՀԾ x ՀԼ x ՀԿ x ՀՄ),Ըստ այդմ՝Հայկական քաղաքակրթությունը ֆունկցիաէհամակարգաստեղծ բաղադրիչներից՝ արգումենտներից։ Բանաձևումյուրաքանչյուր արգումենտ ունի իր հստակ տեղը, որի գործառույթներըհստակ են նաև իրականության մեջ՝ տարածաժամանակային ռեալարտահայտմամբ։ Քանի որ բանաձևում արգումենտների արտադրյալ էներկայացված, ապա նրանք գտնվում են փոխկախվածության մեջ, որնարտահայտվում է երկակի բնույթով։ Առաջին փոխկախվածությունն արտահայտվում է արժեքներիմեծությամբ։ Յուրաքանչյուր արգումենտ՝ որպես արտադրիչ, ունի իրարժեքը, հետևաբար, որքան բարձր է այդ արժեքը, այնքան բարձր էընդհանուր հանրագումարը։ Այսինքն՝ Հայկական քաղաքակրթությունը՝որպես արտադրյալ, ուղղակի կախման մեջէ գտնվում իրարտադրիչների (համակարգաստեղծ բաղադրիչների) արժեքից։ Որքանբարձր են դրանք, այնքան հզոր է Հայկական քաղաքակրթությունը, ևընդհակառակը՝ նրանց թուլությունը (ցածր արժեքը) նվազեցնում էՀայկական քաղաքակրթության ներուժը։ Հաջորդ փոխկախվածությունը պարտադրում է արգումենտներիռեալ գոյություն, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրի բացակայությունըմիաժամանակ փաստում է ընդհանուր արտադրյալի բացակայությունը.ցանկացած արտադրիչ, եթե զրո է, ապա ողջ արտադրյալն է զրոդառնում։ Հատուկ ընդգծենք, որ նման պնդումներն իրական ենամբողջության մեջ, և գործում են միայն քաղաքակրթությանպարագայում։ Այսինքն՝ վերջինիս բացակայության պայմաններումհամակարգաստեղծ բաղադրիչները(արգումենտները) կարող ենգոյություն ունենալ ինքնուրույնաբար, նույնիսկ մեկուսի։ Բայց այդդեպքում ապահովվում է համակեցության միայն ռելիկտային վիճակը,երբ սեփական քաղաքակրթության բացակայության ժամանակ այն չիասիմիլացվում մյուս քաղաքակրթությունների կողմից։ Ինչպես ցույց է տալիս բանաձևը, համակարգաստեղծ առաջին հինգբաղադրիչներից առանձնանում է պետականության բաղադրիչը։ Եթեառաջինները հանդես են գալիս որպես սովորական արգումենտներ,ապա պետականությունն առանձնանում է և դիտվում է որպես դրանքընդհանրացնող, համընդհանուր օրինաչափության ենթարկող օրենք։ Այսինքն՝ պետականությունն ինքն է կախված է մյուս արգումենտներից՝ընդ որում նրանց թե՛ առաձին-առանձին և թե՛ միասնականմեծությունից։ Հետևաբար, իրական է նաև ներքոհիշյալ բանաձևերիգոյությունը. ՀՊ = ՀՊ (ՀՏ x ՀԾ x ՀԼ x ՀԿ x ՀՄ) և միաժամանակ՝ ՀՊ = ՀՊ (ՀՏ), ՀՊ = ՀՊ (ՀԾ), ՀՊ = ՀՊ (ՀԼ), ՀՊ = ՀՊ (ՀԿ), ՀՊ = ՀՊ (ՀՄ)։ Հայկական պետականության համար նման ընթացքը ժամանակինպարտադիր է դարձնում վերոհիշյալ բանաձևերում բաղադրիչներիհետևյալ փոփոխությունը, որ քննարկված ֆունկցիաների համարգոյություն ունեն և ռեալ իրականության մեջ գործում են նրանցհակադարձ ֆունկցիաները։ Օրինակ՝ վերոհիշյալ ֆունկցիաներըզուգորդվելու են ՀՏ = ՀՏ (ՀՊ), ՀԾ = ՀԾ (ՀՊ), ՀԼ = ՀԼ (ՀՊ), ՀԿ = ՀԿ (ՀՊ), ՀՄ = ՀՄ(ՀՊ)-ի հետ։ Այսինքն՝ հայկական պետականությանյուրաքանչյուրֆունկցիա զարգացման որոշակի մակարդակում ինքն է դառնումկարևոր հենադաշտ իր արգումենտների զարգացման համար։ գործումՆույն տրամաբանությունըէ Քաղաքակրթությանպարագայում, բայց միայն պետականության բաղադրիչի կտրվածքով։ Քանի որ, ինչպես նախորդիվ նշել ենք, պետականությունն է թույլ տալիսհամակարգաստեղծևբարձրացնել քաղաքակրթության մակարդակի։ Այսպիսով, կիրառելի եննաև հետևյալ բանաձևերը. ինստիտուցիոնալիզացնելբաղադրիչներըՀՔ = ՀՔ (ՀՊ) - երբ հայկական քաղաքակրթությունն ուղղակիկախման մեջ է պետականության հզորությունից։ Միաժամանակգործում է նաև՝ ՀՊ = ՀՊ(ՀՔ) բանաձևը, որտեղ Հայկականքաղաքակրթությունըբաղադրիչիհենադաշտ(արգումենտի) զարգացման համար։ դառնումիրէԸնդհանրացնելովկարողհամակեցության պարագայումենք արձանագրել,հստակկիրառելիորէհայլոկալքաղաքակրթությունների ձևավորման բանաձևը, որն ապացուցում էհայկական լոկալ քաղաքակրթության գոյությունը (գոյությանհնարավորությունը)։ էնվազեցնումբացակայությունԱնհատի ինքնակատեգորիզացիան Հայկական քաղաքակրթությանհետ հնարավոր է միայն բոլոր բաղադրիչների միաժամանակյանույնականացման դեպքում։ Հակառակ պարագայում նույնականացումըտեղի է ունենում ավելի ցածր մակարդակներում՝ ազգի, ժողովրդի, ցեղի,տոհմի, ընտանիքի մակարդակներում։ Այսինքն՝յուրաքանչյուրբաղադրիչինույնականացմանմակարդակը։ Ընդ որում՝ մեր պնդմամբ դա արտահայտվում է հստակենթակարգությամբ՝ տարածքայինից մինչև պետական։ Իհարկե, այսօր ևպատմության ընթացքում ոչ հազվադեպ, առկա են դեպքեր, երբանհատները, խմբերը նույնականացվել են ավելի բարձր մակարդակում՝չունենալով նվազագույն համապատասխան ենթակարգերը։ Օրինակ՝առանց տարածքի, լեզվի, հավատքի միասնականացման կրել հայմշակույթ,կամնմանատիպ այլ դրսևորումներ։ Սակայն ժամանակը հստակ ապացուցելէ (այսօր էլ ապացուցում է), որ դա ոչ միայն ժամանակավոր բնույթ էկրում (առավելագույնը մեկ-երկու սերունդ), այլև խոչընդոտում է(խոչընդոտել է) քաղաքակրթական միասնականացմանը։ Հետևաբար,Հայկական քաղաքակրթության ապագա շարժընթացում պետք էբացառել նմանատիպ խնդիրների գոյությունը՝ ապահովելու համար այդշարժընթացի հնարավորությունը։ ինքնակատեգորիզացվել ազգիմակարդակումԱյպիսով,մակարդակումհենց այսընտանիք,հավատք-կրոն,հայ անհատի արժեքայինծագումնաբանություն-գենետիկա,նույնականացմանհամակարգն արտահայտվում է հետևյալների ամբողջությամբ՝ տարածքհայրենիք,լեզումշակույթ, պետություն։ լեզվամտածողություն,Քաղաքակրթականբաղադրիչներիամբողջությամբ է հայ անհատը նույնականացվում։ Դրանցից որևէ մեկիբացակայությունը թույլ չի տալիս հայ անհատին լիարժեքորեն իրացվել։ Հետևաբար, հայկական պետականությունը պետք է ապահովի այդբաղադրիչների առանձին-առանձին և համաժամանակյա գոյությունը,որն իր հերթին կապահովի և՛ հայ անհատի լիարժեքությունը, և՛Հայկականուլիարժեքությունը։

Հոդվածում արդյունքները՝ քաղաքակրթությունների ձևավորման կիրառման հնարավորություններն Հայկական քաղաքակրթության պարագայում։ Վերջինիս համար հիմք է ընդունվել մեր կողմից նախորդիվ առաջարկած «Քաղաքակրթությունների աշխարհագրության» նոր տեսության մոտեցումները։ Հետազոտության արդյունքների ստացման համար կիրառվել են համագիտական մեթոդներ, որոնց անհրաժեշտությունը բխում է «Քաղաքակրթություն» կատեգորիայի համագիտական բովանդակությունից։ նախորդիվ բացահայտած Հայկական քաղաքակրթության համակարգաստեղծ բաղադրիչները, որոնք անհրաժեշտ են համակեցությունը լոկալ քաղաքակրթական մակարդակի հասնելու համար, ներկայացվել են մեկ տեսական հարթության մեջ՝ որպես ընդհանուր աշխարհագրական հիմք։ Եզրակացությունների գործնական կիրառումը հնարավորություն կտա ապահովել կենսամիջավայրը, որն անհրաժեշտ համակեցության ներուժը լիարժեք իրացնելու համար։

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՆԿԱՐԸ ԸՆԹԱԻԿ ԱԴՐԲԵԱՆԻ ՄԱՆԿԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ Գեղարվեստական ​​գրականության բաղկացուցիչ մասը մանկական գրականությունն է, որն ունի նոր սերունդ կրթելու գործառույթ: Թվում էր, թե անկախացումից հետո, Ադրբեջան կոչվող հանրապետությունում, գրողները պետք է շարունակեին պահպանել մանկական գրականության այս հիմնական գործառույթը, բայց մենք ականատես ենք, որ այդ գրականության համար ընդունված բոլոր սահմաններն ու չափանիշները խախտվում են բավականին կոպիտ: Independenceիշտ է, անկախության առաջին տարիներին դժվար էր միանգամից կոտրել խորհրդային շրջանում սերմանված բոլոր արժեքները, բայց հետզհետե նկատվում էին փոփոխություններ: 21-րդ դարի սկզբի քաղաքական իրադարձություններին զուգահեռ, ժամանակակից ադրբեջանական մանկական գրականությունը փոխվեց: Դա հիմնականում ուղղված էր երեխաների մեջ ազգայնականության սերմանմանը: Այս խնդիրն անմիջականորեն կապված է ազգային հերոսի կամ ազգային առաջնորդի կերպար ստեղծելու անհրաժեշտության հետ: Եվ այս հանգամանքը բացատրվում է նրանով, որ ոչ միայն այժմ հերոս առաջնորդները, այլև անցյալի կեղծ հերոսական կերպարները աստիճանաբար իրենց կայուն տեղն են գրավում ադրբեջանական մանկական գրականության մեջ: Նշենք, որ քաղաքական առաջնորդ Հեյդար Ալիին փառաբանելու միտումը սկսվել է անցյալ դարի վերջին, իսկ մանկական գրականության ոլորտում այն ​​զարգացման մեծ թափ է ստացել 2000-ականներին: Ադրբեջանական զինվորի ուռճացված «ֆետիշացված» կերպարը, որը հիմնականում ներկայացվում է որպես «պատմական հայրենիքի» մարտիկ, որի համար գերակա են ազգային արժեքները, ժողովուրդը և դրա ազատությունը, ուղղված է մանկական գրականության միջազգային ինքնագիտակցության ամրապնդմանը: , Հատկանշական է, որ այս աշխատանքներում ադրբեջանցի զինվորներն օժտված են կեղծ մարդասիրությամբ, նույնիսկ թշնամու հանդեպ «կարեկցանքի» զգացումով, որը թշնամին, հիմնականում հայերը, օգտագործում են և չեն գնահատում: Այդ «մարդկությունն» է պատճառը, որ ադրբեջանցի զինվորները չկարողացան պահպանել «պապական հողերը»: Մանկական գրականության միջոցով հայ թշնամու կերպարի ձևավորումը և զարգացումը զուգահեռ է ազգայնականություն սերմանելու երկարամյա քաղաքականության հետ: Ուսումնասիրելով ադրբեջանական հեքիաթները, մանկական պատմություններն ու բանաստեղծությունները ՝ մենք տեսնում ենք, որ դրանցից շատերում կան հայերենը որպես հստակ թշնամի ներկայացնելու օրինակներ: Հայերին տարբերելու համար օգտագործվում են նույն հնարքները, որոնք օգտագործվում են հայերին տարբերելու մանկական պատմություններում և հեքիաթներում, որոնք անընդունելի են հոգեբանության տեսանկյունից, ինչպես մեծահասակների գրականության մեջ: Այնուամենայնիվ, ասելիքն, ի տարբերություն մեծահասակների գրականության, ավելի անմիջական է ՝ առանց թաքնված ենթատեքստերի: Հեքիաթների, պատմությունների և բանաստեղծությունների միջոցով ադրբեջանցի գրողները ցանկալի և իրականության քողի տակ երեխաներին ներկայացնում են կեղծիքներ և կեղծիքներ ՝ դրանք դարձնելով հակահայկական, ինչը երաշխավորում է, որ նրանք հետագայում կբարձրացնեն «Ռամիլսաֆարս»: Այս քաղաքականությունը համակարգված է, երեխաներին դեռ վաղ տարիքից սովորեցնում են, որ հայկական արյուն թափելը համարվում է սխրանք: Նման անթույլատրելի հակամարդկային քարոզչության ազդեցությունն ուժեղացնելու համար Ֆ.Քոչարլին և Ս. Վուրգունի անվան Բաքվի կենտրոնական մանկական գրադարանի մեթոդական բաժինը նախադպրոցական և դպրոցական տարիքի երեխաների մոտ մշակել է «հայրենասիրությունը քարոզելու մեթոդական ձեռնարկ» 1: Այս ձեռնարկի նույնիսկ մակերեսային ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Ադրբեջանում հավասար հավասարակշռություն կա հայրենասիրության և հայատյացության միջև: 1 Տե՛ս Məktəbli oxucularin vətənpərvərlik tərbiyəsi (metodik vəsait), Բաքու, 2009, www.clb.az/files/mv/vetenperver1.pf: Տեղադրվում է նշան: Մեջբերենք նշված ձեռնարկից մի քանի կետ ՝ ասվածն ավելի հիմնավոր դարձնելու համար: Այսպիսով «Եկեք երդվենք, որ վրեժ ենք լուծելու մեր նահատակների թափած արյան յուրաքանչյուր կաթիլի համար: Եկեք երդվենք, որ նույնիսկ եթե աշխարհը գլխիվայր շրջվի, մեր թշնամու թշնամական ձեռքերը կկտրվեն: » Ձեռնարկի երկրորդ մասում նշվում են հայրենասիրական ոգով երեխաներին կրթելու և նրանց մեջ քաղաքացիական կամք սերմանելու թեմաներ: «1 Ովքե՞ր են հայերը Ո՞րն է մեր քաղաքացիական պարտքը: 2. Ի՞նչ է նշանակում լինել լավ մարդ: 3. Ե՞րբ տեղի ունեցավ Խոջալուի ողբերգությունը: Այս հիստերիկ քարոզչության արդյունքն այն է, որ 2015 թվականին Ադրբեջանի Ազգային ժողովի հովանու ներքո անցկացվեց երեխաների և երիտասարդների առաջին հանրապետական ​​թատերական փառատոնը, որի հիմնական թեման հայրենասիրությունն էր: Ներկայացումների մեծ մասի թեման Արցախյան պատերազմն էր, իսկ գլխավոր հերոսը ՝ թշնամի հայը: Ի դեպ, այս փառատոնում հաղթած ներկայացումներից մեկը Շ. Խաիրուլայի «Իմ թշնամու խաղալիքը» մոնոներկայացումն էր, որի հերոսը Անդրանիկ անունով խաղալիք է: Այս համատեքստում հեքիաթները հետաքրքիր նյութ են տրամադրում ուսումնասիրության համար: «Հեքիաթ Իլհամի մասին», «Վատ Հարջան», «Անմեղ կին» հեքիաթները երեխաների ստեղծագործություններից են, որտեղ հայի կերպարը ներկայացվում է հնարավորինս բացասական: Առաջին աշխատանքը վերաբերում է ադրբեջանական հերոս Իլհամի «հոգու մաքրությանը», «ազնվությանը», տաղանդին, «հավատուրացությանը», հայ հերոսի «դաժանությանը»: «Իլհամի և Ֆարիզի հեքիաթը» գրքի հեղինակը Գյուլզար Իբրահիմովան է, որը Ադրբեջանում հայտնի մանկագիր է 3: Ադրբեջանի հերոսի անունը Իլհամ է, որն, իհարկե, պատահական չի ընտրվել: Նա ազնիվ ու աշխատասեր երիտասարդ է, ով աշխատում է և իր քրտինքով պահում ընտանիքը: Մի օր ռուսներն ու հայերը միավորվեցին ՝ հարձակվելով խաղաղ բնակչության վրա ու անխնա կոտորելով ադրբեջանցիներին: Theարդի գագաթնակետին դարբին հանդիսացող Իլհամը գտնվում է իր դարբնոցում, որտեղ հանկարծ ներխուժում են նրա նախկին ընկերները ՝ Ստեփանն ու Վալոդը, հայ: Նրանք դաժանորեն քանդում են կոտորածները և սպանում Իլհամին: Հեքիաթն ավելի հետաքրքիր դարձնելու համար նկարագրվում է Նա-Իլհամի սիրո գեղեցիկ պատմությունը, որն անհաջող ավարտվում է կատարված «վայրագությունների» արդյունքում: Հետաքրքիր է նաև, որ այս հեքիաթում ռուսները հայերին զուգահեռ թշնամի են: Ուստի ճիշտ ենք համարում արձանագրել, որ հակառուսական տրամադրությունների սերմանումը որոշակի տեղ ունի ադրբեջանական քարոզչության մեջ, ընդ որում ՝ երեխաների շրջանում: Ինչպես հակամարտությանը վերաբերող ցանկացած աշխատության մեջ, այստեղ նույնպես ադրբեջանցիները ներկայացվում են միայն որպես զոհեր: Ինչպես գրված է հեքիաթում, ադրբեջանցիները հանկարծակի զարմացած են հայերի ու ռուսների հարձակումներից, քանի որ հայերը միշտ համարվել են «կրտսեր եղբայրներ», իսկ ռուսները ՝ «մեծեր»: Հեքիաթը, որը շատ տարածված է ադրբեջանցի երեխաների շրջանում, քարոզչության մի տեսակ է, որ ադրբեջանցիները «կոտորվել» և պարտություն են կրել պատերազմում միայն հայերի և ռուսների նկատմամբ եղբայրական վերաբերմունքի պատճառով, քանի որ հանկարծ և Իլհամը, և Ադրբեջանի իշխանությունները, և մարդիկ բխում էր նրանց «դավաճանական» պահվածքից: Նույն հեղինակի մեկ այլ գործ է «Վատ հարջան» հեքիաթը, որում հայը ներկայացված է նաեւ թշնամու կերպարով 4: Բայց, ի տարբերություն նախորդ աշխատանքի, այս հեքիաթում գործողությունները տեղի են ունենում վաղ դարերում: Գլխավոր հերոսը Վարդան անունով մի հայ է, որը ներկայացվում է որպես ստախոս, գող ու ստախոս: Նրա համար ոչ մի անմարդկային արժեք չկա: Ադրբեջանի հերոս Ռովշանը ներկայացված է բոլորովին հակառակ պատկերով: Դեպքերը տեղի են ունենում Ատրպատական ​​նահանգում, որը, ինչպես ներկայացված է աշխատության մեջ, Ադրբեջանի հին անվանումն է: Այն պատմում է այդ պետության բրուտագործների և բրուտագործների մասին: Հեքիաթի ադրբեջանական հերոս Ռովշանը հայտնի բրուտ է, ով վայելում է իր համաքաղաքացիների սերն ու հարգանքը, համարձակ է ու արդար: Հայազգի Վարդանին հաջողվում է համոզել Ռովշանին իր հետ գնալ արտերկիր ՝ ապրանքներ վաճառելու: Տարբեր իրավիճակների միջոցով հեղինակը ցույց է տալիս Վարդանի նախանձը և ատելությունը Ռովշանի նկատմամբ: Եվ ահա Ռովշանը, չնայած այս ամենին, հոգատար է, սրտացավ ու ընկերասեր: «Ռովշանը չգիտեր, որ 2 Xeyrulla,., Mənim düşmən oyuncağım, http: //yazarklub.org/?p=955.3 ovabrahimova G., hamlham və Fərizənin nağılı, http: //www.gulzarnene.com/index.php?id=228.4 Նույնը, Pis փուլşu, http: //www.peeep.us/6bc527d1: «« Ընկերուհու »սիրտը այրվում է նախանձի կրակից, այդ պատճառով նա հավատում է նրան»: Ի վերջո, Վարդանը խաբում և թալանում է Ռովշանին ՝ նետելով նրան ջրհորը, որտեղից, սակայն, վերջինս փրկվում է իր սիրելիի կողմից ՝ գիտակցելով Վարդանի նենգ քայլերի հաջորդականությունը: «Անմեղ կին» հեքիաթը 2 լի է նմանատիպ հակահայ գաղափարներով, որտեղ իրադարձությունները տեղի են ունենում կրկին մի քանի դար առաջ: Հեքիաթը այն մասին է, թե ինչպես դավաճան հայ Սիրանույշը, շահելով Նադիր շահի վստահությունը, մտնում է թագավորական պալատ, տարբեր հնարքների արդյունքում փորձում է վերջ դնել շահի իշխանությանը, սպանել իր միակ երեխային: Սիրանույշը ներկայացվում է որպես Հայաստան պետության լրտես, որը կատարում է իր պետության ղեկավարների հրամանները: «Սիրանույշը ատելությամբ է լցված Շահի միակ որդու նկատմամբ, բայց դրսից նա ցույց է տալիս հակառակը: Բացի այդ, Սիրանույշը ուներ առաքելություն և առաջադրանքներ, որոնք նրան տվել էր իր երկրի ղեկավարը: այսինքն ՝ իր վստահված անձին դատարան բերել, շահի վստահությունը շահել, ոչնչացնել ամբողջ կայսրությունը: » Հեքիաթի բացասական կերպարներից են հայ քրիստոնյա հոգևորականները, որոնք ադրբեջանական գրականության մեջ հիմնականում նույնացվում են քրիստոնեության «անհավատության» հետ: Վաղ տարիքից ադրբեջանցի երեխաներին սերմանում է այն միտքը, որ Հայաստանը թշնամական վերաբերմունք ունի իրենց պետության նկատմամբ, իսկ հայ հոգեւորականները ՝ նենգ ու նենգ: Այնուամենայնիվ, այս հեքիաթում կա մեկ այլ փաստ, որը հակասում է ադրբեջանական պաշտոնական քարոզչությանը: Հայաստանը որպես պետություն ներկայացվել է վաղ դարերում, մինչդեռ ըստ այդ քարոզչության ՝ Հայաստանը նախկինում որպես պետություն գոյություն չի ունեցել: Այս օրինակները լավագույնս արտահայտում են հակահայկական տրամադրությունները, որոնք տարածվում են այսօր հասարակ մարդկանց, հատկապես երեխաների և երիտասարդների շրջանում: Այս բոլոր աշխատանքների ընդհանուր հայտարարն այն է, որ արցախյան պատերազմը և դրանից բխող հայատյացությունը նրանց մեջ համարվում են ուղղակի կամ անուղղակի առանցքային գիծ: Դիանա Կարապետյան ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՆԿԱՐԸ ԸՆԹԱԻԿ ԱԴՐԲԵԱՆԻ ՄԱՆԿԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ակնարկ Հիմնաբառեր. Մանկական և նախադպրոցական տարիք, մանկական հոգեբանություն, հակահայկականություն, թշնամու կերպար, պետական ​​քարոզչություն, Արցախյան պատերազմ , ։

Մանկական գրականության գլխավոր նպատակն է երեխաներին հաղորդակից դարձնել համամարդկային բարոյական արժեքների հետ։ Սակայն հետխորհրդային ադրբեջանական գրականությունը լիովին հակադրվում է համաշխարհային միտումներին։ Նենգափոխելով պատմական փաստերն ու սերմանելով հայատյացություն՝ դրանցում ներկայացվում է հայի թշնամական կերպարը, իսկ օգտագործվող սյուժետային հիմնական գծերը միտված են ադրբեջանական քարոզչության կույր հետևորդներ դաստիարակելուն՝ անգամ երեխաների հոգեբանության խաթարման գնով։ Ակնհայտ է, որ ադրբեջանական ազգային գաղափարախոսության քարոզի թիրախում են ոչ միայն մեծահասակները, այլև մանուկները։

ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԽԱԽՏՄԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՈՎՊԱՏՃԱՌՎԱԾ ՎՆԱՍՆԵՐԻ ՀԱՏՈՒՑՈՒՄԸ «ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԱՌՈՒՎԱՃԱՌՔԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐԻ ՄԱՍԻՆ»1980Թ. ՄԻԱՎՈՐՎԱԾ ԱԶԳԵՐԻ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆԿՈՆՎԵՆՑԻԱՅԻ ՀԱՄԱՁԱՅՆՆախորդ դարի 30-ականներից սկսած աշխարհը զգաց միջազգային առևտուրը կարգավորող օրենսդրության ներդաշնակեցման օր օրի ավելացող անհրաժեշտություն։ 1964թ-ին ուժի մեջ մտավ «Միջազգային առևտրային պայմանագրերի» սկզբունքները (այսուհետ` Ունիդրուայի սկզբունքներ), սակայնայն չկարողացավ կյանքի կոչել իր առջև դրված` միջազգային առևտուրը կարգավորելու խնդիրները։ Սա հանգեցրեց նոր փաստաթղթի մշակմանը։ Արդյունքը եղավ 1980թ. Ապրանքների միջազգային առուվաճառքի պայմանագրի մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիան (այսուհետ` ԱՄԱՊ կոնվենցիա), որն ուժի մեջ մտավ1988թ-ին։ Ի թիվս այլ նորմերի` ԱՄԱՊ կոնվենցիան պարունակում է մի շարքդրույթներ, որոնք նվիրված են պայմանագրայի պարտավորություններիխախտման հետևանքով պատճառված վնասներին։ Վնասների հատուցումն ամենատարածված իրավական ներգործությանմիջոցներից է պայմանագրի խախտման դեպքում, սակայն դա միակը չէ։ Բացիվնասների հատուցման պահանջից` տուժող կողմը կարող է պահանջել պարտավորության կատարում, գնի նվազեցում կամ անգամ կարող է լուծած հայտարարել պայմանագիրը։ Այս ներգործության միջոցները, այնուամենայնիվ,հասանելի են միայն պայմանագրի խախտման որոշակի դեպքերում։ Վնասների հատուցման պահանջն ընդհանուր ներգործության միջոց է, որը կարող էկիրառվել ցանկացած տեսակի խախտման դեպքում։ Այդ իսկ պատճառով կողմը կարող է հնարավորության դեպքում ներկայացնել վնասների հատուցմանպահանջ այլ ներգործոթյան միջոցների հետ համատեղ։ Որոշ դեպքերում վնասի հատուցումը միակ ներգործության միջոցն է ԱՄԱՊ կոնվենցիայի շրջանակներում և ի հակադրություն գերմանական և ամերիկյան իրավունքի` կողմը կարող է ստանալ վնասների հատուցում անգամ պայմանագիրը լուծված հայտարարվելու դեպքում։ Այսպիսով` պայմանագրային պարտավորությունները խախտելու դեպքում վնաս պատճառած կողմը պարտավոր է հատուցել վնասները։ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 45-րդ հոդվածի առաջին մասը և 65-րդ հոդվածի առաջին մասըսահմանում են, որ կողմերից յուրաքանչյուրը, երբ չի կատարում իր պարտավորություններից որևէ մեկը, ապա մյուս կողմը կարող է պահանջել վնասներիհատուցում, ինչպես դա նախատեսված է 74-77-րդ հոդվածներով։ Հարկ է նշել,որ այս դրույթները կիրառելի են բացառապես վաճառողի և գնորդի միջև առկա իրավահարաբերություններում և չեն կարող տարածվել միջազգային առուվաճառքի պայմանագրի կողմերի և երրորդ անձանց նկատմամբ։ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 74-րդ հոդվածի համաձայն` կողմերից մեկի կողմիցպայմանագրի խախտման համար վնասները կազմում են պայմանագրիխախտման հետևանքով մյուս կողմի կրած վնասներին հավասար գումար՝ ներառյալ բաց թողնված օգուտը։ Ինչպես բոլոր ազգային իրավական համակարգերում, այնպես էլ այս դեպքում, ԱՄԱՊ կոնվենցիայում վնասը ներառում էփաստացի ծախսերը, որոնք տուժող կողմը պետք է կատարի պարտավորության խախտմամբ ծագած անցանկալի հետևանքները վերացնելու համար ևբաց թողնված օգուտը։ ԱՄԱՊ կոնվենցիան ուղղակիորեն չի բացառում ոչ նյութական վնասներիհամար պատասխանատվությունը։ Հետևաբար՝ վնասները, որոնք բացառապես ոչ նյութական բնույթի են, կարող են հատուցվել, երբ հիմնավորվում է, որհամապատասխան վնասն առաջացել է պարտավորության չկատարման հետևանքով։ 1Կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասները, որոնք առաջացելեն ապրանքների թերության պատճառով, ընդգրված չեն ԱՄԱՊ կոնվենցիայի74-րդ և հաջորդող հոդվածներում։ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի համաձայն՝ կոնվենցիան չի կիրառվում ապրանքի պատճառով որևէ անձի առողջությանը վնաս հասցնելու կամ մահվան հետ կապված վաճառողի պատասխանատվությունը։ Խնդիրն այլ է, երբ գնորդը պահանջում է փոխհատուցում իր հաճախորդների հանդեպ ապրանքների թերի լինելու պատճառով մահվան կամ առողջությանը պատճառված վնասների համար։ Սա ոչնչով չի տարբերվում այլ ֆինանսական կորուստներ կրելու դեպքերից, և այդպիսով այս հարցը նույնպես կարգավորվում է ԱՄԱՊ կոնվենցիայի շրջանակներում։ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 74-րդհոդվածը կիրառելի է նաև գույքային վնասների դեպքում։ Փոխտահուցման ենթակա վնասի տեսակներն ընդգրկում է պարտավորության չկատարման արդյունքում պատճառված վնասը (non-performanceloss), պատահական կորուստը (incidental loss) և պայմանագրի խախտումիցառաջացող հետևանքային վնասները (consequential loss)։ Պարտավորության1 Ավելի մանրամասն տե՛ս Ingeborg Schwenzer and Simon Manner, The Pot Calling the Kettle Black։ http։ //www.cisg.law.pace.edu/cisg/biblio/schwenzermanner.html։ database։ չկատարման արդյունքում կրած վնասի հասկացությունն ընդգրկում է նաև օգտագործման անհնարինության վնասը (loss of use)։ 2Պարտավորության չկատարման արդյունքում առաջացած վնասը (nonperformance loss) կազմված է պարտապանի առաջնային կամ ուղղակի վնասներից։ Պարտավորության չկատարման արդյունքում հասցված իրական վնասը վերաբերում է այն գնորդին, ով չի ստացել այն, ինչ իրավունք ուներ ստանալու վաճառքի գնի վճարման դիմաց։ Եթե պայմանագիրը լուծված է, ապա պարտավորության չկատարման արդյունքում առաջացած վնասը հաշվարկվում էԱՄԱՊ կոնվենցիայի 75 և 76 հոդվածներին համապատասխան, այսինքն`հիմնվում է կատարված գործարքի գնի կամ ուղղակի շուկայական ընթացիկգնի վրա։ Եթե առաքված ապրանքն ունի թերություն, ապա վնասն ընդգրկումէ թերի ապրանքի օբյեկտիվ արժեքի և այն արժեքի տարբերությունը, որըտվյալ ապրանքը կունենար հաշվարկն իրականացնելու ժամանակ, եթեդրանք համապատասխանեին պայմանագրին։ 3 Եթե առաքված ապրանքներըենթակա են վերականգնման, ապա պարտավորության չկատարման արդյունքում առաջացած վնասը կարող է հաշվարկվել անհրաժեշտ ծախսերին համապատասխան։ 4 Պատահական վնասները (incidental loss) պարտապանի կրած ծախսերնեն, որոնք կապված չեն իր սպասելիքների իրացման հետ և առաջացել են ցանկացած լրացուցիչ բացասական հետևանքից խուսափելու համար։ 5Հետևանքային վնասների (consequential loss) հասկացությունն` ի լրումնայլ վնասների, ընդգրում է այն լրացուցիչ վնասները, որոնք առաջացել են պարտավորությունների չկատարման արդյունքում։ Դրանք հիմնականում ներառում են պարտավորության խախտման արդյունքում երրորդ անձանց նկատմամբ պարտապանի պատասխանատվությունը։ Վնասի համար պատասխանատվության ընդհանուր սկզբունքների համաձայն` երրորդ կողմի հետ վեճերիդեպքում պարտապանի կրած իրավաբանական ծախսերը` լինեն դրանք արտադատական, թե` դատավարական, կարող են ընդհանուր առմամբ վերականգնվել պարտատիրոջի կողմից ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 74-րդ հոդվածի համաձայն։ 6ԱՄԱՊ կոնվենցիան սահմանում է օբյեկտիվ պատասխանատվությանսկզբունքը։ Միայն պայմանագրի խախտման հետևանքով պատճառված2 Տե՛ս Ingeborg Schwenzer (ed.), Schlechtriem & Schwenzer, Commentary on the UN Convention onthe International Sale of Goods (CISG), 3rd ed., Oxford 2010, էջ 1006։ 3 Տե՛ս Martin Karollus, Judicial Interpretation and Application of the CISG in Germany 1988-1994, էջ156, 223։ 4 Տե՛ս Martin Karollus, նույն աշխատ., էջ 223։ 5 Տե՛ս Ingeborg Schwenzer (ed.), Schlechtriem & Schwenzer, Commentary on the UN Convention onthe International Sale of Goods (CISG), 3rd ed., Oxford 2010, էջ 1009։ 6 Ավելի մանրամասն տե՛ս Peter Huber, The CISG։ A New Textbook for Students and Practitioners,Art 74, para 44։ վնասներն են ենթակա հատուցման։ Խախտման համար անհրաժեշտ, ընդհանուր առմամբ` նաև բավարար է, վնասի առաջացման նախապայման հանդիսանալը (conditio sine qua non, ‘but-for rule’)։ Կարևոր չէ, թե խախտումը վնասնառաջացրել է ուղղակիորեն, թե` անուղղակիորեն։ Պարտապանի պատասխանատվության շրջանակներից դուրս հեռահար վնասների համար պատասխանատվությունը կարող է միայն բացառվել կանխատեսելիության սկզբունքի ուժով` ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 74-րդ հոդվածի համաձայն։ 7ԱՄԱՊ կոնվենցիան վնասների հատուցման ծավալի վերաբերյալ սահմանում է յուրօրինակ մեխանիզմ։ Մասնավորապես` ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 74-րդհոդվածը պարունակում է երկու հիմնարար հասկացություններ, այն է` ամբողջական հատուցման (principe de la reparation intégrale) և պատասխանատվության սահմանափակման սկզբունքը` կանխատեսելիության կանոնի միջոցով։ Բազմաթիվ ներպետական իրավական համակարգեր սահմանում են վնասների ամբողջական հատուցման սկզբունքը։ 8 Կանխատեսելիության սկզբունքըբխում է ֆրանսիական իրավունքից (Ֆրանսիայի քաղաքացիական օրենսգքրի1150-րդ հոդված) և անգլիական Hadley v Baxendale նախատեպից9, որն իրտեղն է գտել անգլո-ամերիկյան առևտրային իրավունքի կոդիֆիկացիայում։ Ավելին` Ունիդրուայի սկզբունքները (հոդվածներ 7.4.2 և 7.4.4) և 1999թ. Եվրոպական պայմանագրային իրավունքի սծզբունքները (հոդվածներ 9։ 502 և9։ 503), ինչպես նաև փոխադրումների իրավունքի վերաբերյալ միջազգայինկոնվենցիաները հստակ սահմանում են վնասների ամբողջական հատուցմանև կանխատեսելիության կանոնի միջոցով դրա սահմանափակման սկզբունքը։ 10ԱՄԱՊ կոնվենցյիայի 74-րդ հոդվածի համաձայն` կողմերից մեկի կողմիցպայմանագրի խախտման համար վնասները չեն կարող գերազանցել այնվնասը, որը պայմանագիրը խախտող կողմը կանխատեսել էր կամ պետք էկանխատեսեր պայմանագիրը կնքելու պահին՝ որպես դրա հնարավորխախտման հետևանք՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքները, որոնց մասիննա այն ժամանակ գիտեր կամ պետք է իմանար։ Փաստորեն` ԱՄԱՊ կոնվենցիան նախատեսում է վնասների կանխատեսելիության սկզբունքը, ինչը ևսկրում է օբյեկտիվ բնույթ։ 117 Տե՛ս C.M. Bianca, M.J. Bonnell, Commentary on the International Sales Law – The 1980 Viennahttp։ //www.jus.uio.no/pace/en/html/cisg_laid_bare_lucid_guide_to_a_muddy_code.artur_rosett/s1.html։ 8 Ավելի մանրամասն տե՛ս Stoll, Haftungsfolgen, էջ 179–181, 323–341։ 9 Տե՛ս Franco Ferrari, Comparative Ruminations on the Foreseeability of Damages in Contract Law,53 La. L. Rev. (1993), էջ 305։ 10 Տե՛ս Lajos Vékás, The Foreseeability Doctrine in Contractual Damage Cases, Acta JuridicaHungarica (2002), էջ 170–172։ 11 Տե՛ս Костин А. А., Взыскание убытков и процентов согласно Венской конвенции в практикеԱյսպիսով` պայմանագրային պարտավորությունների կատարման համարպարտապանի խիստ պատասխանատվությունը մեղմացվում է այն հանգամանքով, որ ԱՄԱՊ կոնվենցիան փոխհատուցումը սահմանափակում է կանխատեսելի վնասներով։ Կանխատեսելիության կանոնը սահմանափակում էպարտապանի այն պատասխանատվությունը և վնասների չափը, որոնք կարող էր կանխատեսել պայմանագրի կնքման պահին՝ հաշվի առնելով պայմանագրի նպատակները և պայմանները։ Քննարկվող կանոնը կիրառվում է անգամ այն դեպքում, երբ պարտապանը միտումնավոր խախտել է իր պայմանագրային պարտավորությունները։ 12Հարկ է նշել, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 417-րդ հոդվածի 4-րդ մասիհամաձայն` պարտավորությունը դիտավորյալ խախտելու համար պատասխանատվությունը վերացնելու կամ սահմանափակելու մասին նախապես կնքվածհամաձայնությունն առոչինչ է։ Համանման դրույթ սահմանված է շատ երկրների օրենսդրություններում, այնինչ` ԱՄԱՊ կոնվենցիան չի սահմանում իրավախախտի ուղղակի դիտավորությամբ պատճառված վնասի վերաբերյալ որևէդրույթ։ Ամեն դեպքում պետք է ի նկատի ունենալ, որ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 7-րդհոդվածի առաջին մասի դրույթը պարտավորեցնում է կոնվենցիան կիրառելիսհաշվի առնել միջազգային գործարար շրջանառությունում բարեխղճությանսկզբունքի անվերապահ կիրառման անհրաժեշտությունը։ Չնայած նրան, որ կանխատեսելիության կանոնի վրա մեծ ազդեցություն էունեցել անգո-ամերիկյան «խորհրդածության կանոնը» (contemplation rule),այս երկու կանոնների միջև առկա են էական տարբերություններ։ Այդ իսկպատճառով՝ անգլո-ամերիկյան ներպետական իրավական համակարգի երկրների նախադեպային իրավունքը չի կարող օգտագործվել ԱՄԱՊ կոնվենցիայի74-րդ հոդվածի երկրորդ նախատասության մեկնաբանման համար։ 13 Ի հակադրություն անգլո-ամերիկյան«խորհրդածելը»(contemplation) վճռական նշանակություն ունի երկու կողմերի համար՝ վնասիկանխատեսելիությունը 74-րդ հոդվածի 2-րդ նախադասության համաձայն՝որոշվում է միայն հաշվի առնելով պայմանագրային պարտավորությանխախտման հավանակությունը14։ Կանխատեսելիության սահմանման համարվճռական է պայմանագրի կնքման պահը։ Այսպիսով՝ կանխատեսելիությունըկապված է միայն պայմանագրի կնքման փուլի հետ, եթե կողմը կանխատեսումիրավունքին,որտեղваров։ практика применения в России и за рубежом (отв. Ред. А.С.Комаров). Вольтер Клувер.2007, էջ 120։ 12 Տե՛ս Franco Ferrari, Comparative Ruminations on the Foreseeability of Damages in Contract Law,53 La. L. Rev. (1993), էջ 160։ 13 Տե՛ս TeeVee Toons, Inc & Steve Gottlieb, Inc v Gerhard Schubert GmbH, US Dist Ct (SD NY), 23August 2006, CISG-online 1272։ 14 Տե՛ս G. H. Treitel Remedies for Breach of Contract։ A Comparative Account (Oxford UniversityPress, Incorporated, 1988), էջ 88։ է վնասները պայմանագրի կատարման ընթացքում, ապա ԱՄԱՊ կոնվենցիայի74-րդ հոդվածի իմաստով` այդ հանգամանքը հաշվի չի առնվի։ Ընդհանուր առմամբ՝ կանխատեսելիությունը պետք է որոշվի օբյեկտիվչափորոշիչների հիման վրա։ Պետք է հաշվի առնել այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են` պայմանագրով սահմանված կարգով ռիսկի բաշխումը, պայմանագրինպատակը և պարտավորության հստակ կատարման համար սահմանվածպաշտպանության միջոցները։ Վճռորոշ է այն հարցը, թե ինչ կկանխատեսիպարտատիրոջ փոխարեն գտնվող ողջամիտ անձնավորությունը, որը տեղյակէ պայմանագրի կնքման պահին առկա հանգամանքների մասին15։ Կանխատեսելի պետք է լինեն միայն կրած վնասները և պայմանագրիխախտումը, որը հիմք է հանդիսանում վնասների հատուցման համար։ Միևնույն ժամանակ, պարտադիր չէ կանխատեսել վնասի հստակ չափը. ընդհանուր չափն, այնուամենայնիվ, պետք է կանխատեսելի լինի։ Վճռաբեկ դատարանն իր նախադեպային որոշումներից մեկում նշել է, որ չնայած վնասի հաշվարկման վերաբերյալ կատարված կողմնորոշիչ վերլուծություններին, այնուամենայնիվ, վնասի հատուցման կոնկրետ չափը առանձին դեպքերում կարող էբավականաչափ հստակ չլինել կամ ողջամտության աստիճանի հավաստիությամբ չորոշվել։ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ նմանատիպ դեպքերումանձն ընդհանրապես չի կարող զրկվել բաց թողնված օգուտի հատուցման իրավունքից, քանի որ նման դիրքորոշումը կհակասի գործարարության էությանը, սահմանադրական և կոնվենցիոն մի շարք դրույթների։ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ նմանատիպ իրավիճակներում դատարանները հատուցվողօգուտի չափը որոշում են իրենց հայեցողությամբ։ Նման կարգավորում գործում է նաև միջազգային պրակտիկայում։ Մասնավորապես, Ունիդրուայի սկզբունքների 7.4.3 հոդվածի 3-րդ կետի համաձայն` եթե վնասի չափը չի կարողհաստատվել ողջամտության աստիճանի արժանահավատությամբ, դրա չափըորոշվում է դատարանի հայեցողությամբ16։ Պարտավորություների չկատարման արդյունքում առաջացող վնասներնընդհանուր առմամբ կանխատեսելի են17։ Սա ներառում է ապրանքների անհամապատասխանության արդյունքում գնի նվազումը, ինչպես նաև այն ողջամիտ ծախսերը, որոնք իրականացվել են պարտապանի այն դրությունը վերականգնելու համար, որում նա կլիներ պայմանագրային պարտավորություններիպատշաճ կատարման դեպքում (օրինակ` վերանորոգման կամ վարձակալության ծախսեր)18։ Ուշ վճարման դեպքերում վարկից բխող ծախսերն, ընդհա15 Տե՛ս Huber, Peter and Mullis, Alastair, The CISG։ A New Textbook for Students and Practitioners.Munich։ Sellier European Law Publishers, 2007. Pp. 408, էջ 274։ 16 Տե՛ս Վճռաբեկ դատարանի թիվ ԵՇԴ/0177/02/11 քաղաքացիական գործ։ 17 Տե՛ս Neumayer/Ming, Art 74, note 4. (who speak of ‘dommage direct’); Roßmeier, RIW 2000, էջ407, 411։ 18 Տե՛ս Peter Huber, The CISG։ A New Textbook for Students and Practitioners, էջ 274, 275։ նուր առմամբ, կանխատեսելի են19։ Նույնը վերաբերում է նաև փոխարժեքի կորուստներին20։ Կանխատեսելիության կանոնն ունի մեծ նշանակություն հետևանքայինվնասների (consequential loss) համատեքստում, քանի որ սրանք կանոնավորկերպով ազդեցություն են կրում պարտապանի որոշակի կարգավիճակից, նրակողմից իրականացված միջոցառումներից կամ տնտեսական միջավայրից։ Երբ իրացման ենթակա ապրաքնենրը վաճառվում են առևտրային թրեյդերներին (commercial traders), ապա ապրանքների վերավաճառումից ստացվածշահույթները սովորաբար կանխատեսելի են21։ Պայմանագրով նախատեսվածտուժանքների ողջամիտ չափն, ընդհանուր առմամբ, կանխատեսելի է այնքանով, որքանով դրանք համապատասխանում են կողմերի միջև ձևավորվածպրակտիկային կամ համապատասխան առևտրային ոլորտի գործարար շրջանառության սովորույթին (ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 9-րդ հոդված)22։ Հեղինակության կորուստը կարող է կանխատեսելի լինել, երբ գնորդն առաքում է իրականացնում զգայուն շուկայում23։ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգիրքը պայմանագրի խախտման հետևանքով պատճառված վնասների հատուցմանհամար չի նախատեսում կանխատեսելիության սկզբունքը։ Այսպես` ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է հետևյալը.«Վնասներ են իրավունքը խախտված անձի ծախսերը, որ նա կատարել է կամպետք է կատարի խախտված իրավունքը վերականգնելու համար, նրա գույքիկորուստը կամ վնասվածքը (իրական վնաս), չստացված եկամուտները, որոնքայդ անձը կստանար քաղաքացիական շրջանառության սովորական պայմաններում, եթե նրա իրավունքը չխախտվեր (բաց թողնված օգուտ), ինչպես նաև ոչնյութական վնասը»։ Երբեմն կարծիքներ են հնչում առ այն, որ կանխատեսելիության սկզբունքը տեղ է գտել նաև ՀՀ իրավական համակարգում ի շնորդիվ Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումների։ Մասնավորապես՝ Ջուլիետա Պետրոսյան,Կարեն Դավթյան և Արման Դավթյան v. Թևոս Սաֆարյան թիվ 3-691/ՎԴ քաղաքացիական գործով (պատճառված վնասների հատուցման պահանջով) դատարանին անհրաժեշտ էր պարզել, թե ինչպիսի հանգամանքներ դատարանը19 Տե՛ս Appellate Court of Eastern Finland, 27 March 1997, CISG-online 782 (7% per month and0.5% on arrears), http։ //www.unilex.info/case.cfm?pid=1&do=case&id=489&step=FullText։ 20Տե՛ս Legfelsóbb Birósághttp։ //www.globalsaleslaw.org/content/api/cisg/urteile/1687.pdf։ 21 Տե՛ս Delchi Carrier SpA v Rotorex Corp, US Ct App (2nd Cir), 6 December 1995, CISG-online 140;http։ //www.globalsaleslaw.org/content/api/cisg/display.cfm?test=140։ 22 Տե՛ս Russian CCI, 23 December 2004, CISG-online 1188,http։ //cisgw3.law.pace.edu/cases/041223r1.html։ 23 Տե՛ս Huber, Peter and Mullis, Alastair, The CISG։ A New Textbook for Students and Practitioners.Munich։ Sellier European Law Publishers, 2007. Pp. 408, էջ 279։ պետք է հաշվի առնի բաց թողնված օգուտի առկայությունը պարզելու համար։ Վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ բաց թողած օգուտի առկայությունը, այսինքն՝անձի իրավունքի չխախտման պարագայում եկամուտի ստացման իրականհնարավորությունը որոշելը յուրաքանչյուր գործով ինքնուրույն գնահատմանենթակա հարց է, որի ընթացքում պետք է հաշվի առնվեն տվյալ գործի առանձնահատկությունները։ Մասնավորապես, բաց թողած օգուտի առկայությունը որոշելու համար նախ և առաջ պետք է հաշվի առնվի մինչև իրավունքի խախտումը քաղաքացիական շրջանառությունում համապատասխան գույքի ունեցած կարգավիճակը կամ սեփականատիրոջ իրական մտադրության և հնարավորության միաժամանակյա առկայությունը այդ գույքի տնօրինման եղանակների առնչությամբ (այդպիսին կարող է լինել, օրինակ՝ իրավունքը խախտված անձի կողմից այլ անձանց ուղարկված համապատասխան օֆերտան)24։ Թիվ ԵՇԴ/0177/02/11 քաղաքացիական գործով Վճռաբեկ դատարանընշել է, որ ընկերության իրական մտադրությունը կարող է հաստատվել ընկերության գործունեության բնույթի ուսումնասիրությամբ (օրինակ` կանոնադրություն և այլ փաստաթղթեր)։ Դրանք կարող են հաստատվել նաև համապատասխան պայմանագրային հարաբերությունների բնույթը բացահայտելով, ընկերության բիզնես ծրագրերն ուսումնասիրելով։ Բացի այդ, այդպիսիք կարողեն լինել ընկերության գործունեության շրջանակների կամ ծավալների ավելացման վերաբերյալ ապացույցներ (պահեստի պատրաստում, ապրանք արտադրելու համար սարքավորումների ձեռքբերում կամ ծավալի ավելացում)։ Այս ամենը հիմնավորում է ընկերության իրական մտադրությունը։ Ընկերության իրական հնարավորությունը կարող է հաստատվել օգուտ ստանալու վերաբերյալ համապատասխան իրական կամ ողջամտորեն հավանական ապացույցներով։ Օրինակ՝ կարող են լինել ընկերության շրջանառության վերաբերյալտվյալները, որոնք ցույց են տալիս նմանատիպ ապրանքներից կամ ծառայություներից ընկերության ստացած հասույթը, որպիսիք կարող են արտացոլվածլինել ընկերության հաշվապահական կամ այլ փաստաթղթերում կամ պետական տարբեր մարմինների (հարկային, մաքսային և այլն) տվյալներում25։ Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ վերոնշյալ նախադեպային որոշումներըորևէ կերպ չեն կարող հավաստել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում կանխատեսելիության սկզբունքի առկայությունը հետևյալ պատճառաբանությամբ.նախ` կանխատեսելիության սկզբունքն իրենից ներկայացնում է պատասխանատվության սահմանափակման յուրօրինակ մեխանիզմ և այն կիրառելի է այնբոլոր վնասների դեպքում, որոնց հատուցման կապակցությամբ հնարավոր էպահանջ ներկայացնել ԱՄԱՊ կոնվենցիայի շրջանակներում։ Միևնույն ժամանակ, վերը նշված դատական նախատեպերը վերաբերում են միայն բաց թողն24 Տե՛ս Վճռաբեկ դատարանի թիվ 3-691/ՎԴ քաղաքացիական գործ։ 25 Տե՛ս Վճռաբեկ դատարանի թիվ ԵՇԴ/0177/02/11 քաղաքացիական գործ։ ված օգուտին, մասնավորապես` այն հանգամանքներին, որոնք ենթակա ենհաստատման բաց թողնած օգուտի առկայությունը պարզելու համար։ Փաստորեն` վկայակոչված նախադեպերը միտված են հստակեցնելու բաց թողնված օգուտի հասկացությունը և սահմանելու այն չափորոշիչները, որոնք կօգնեն պարզել դրա առկայությունը։ Շարունակելով ներկայացված մեկնությունները` թիվ ԵՇԴ/0177/02/11 քաղաքացիական գործով Վճառաբեկ դատարանընշել է նաև, որ վնասի հատուցման վերաբերյալ քաղաքացիաիրավական պատասխանատվության հետևանքով տուժողի գույքային դրությունը պետք է բարելավվի այն աստիճան, որում նա կգտնվեր, եթե վերջինիս իրավունքներըչխախտվեին։ Վճռաբեկ դատարանն ավելացրել է, որ պայմանագրային պարտավորությունները չկատարած կամ ոչ պատշաճ կատարած կողմը չպետք էհատուցի այն վնասը, որը չի առաջացել կամ երբեք չէր կարող առաջանալ։ Փաստորեն` վճռաբեկ դատարանի կողմից սահմանված չափորոշիչների և վերլուծությունների նպատակը միտված է նրան, որ պարտավորության խախտման արդյունքում տուժող կողմը չպետք է շահի ստեղծված իրավիճակից, որպիսի պայմաններում խոսք չի կարող գնալ պատասխանատվության սահմանափակման մասին։ Այսպիսով` անգամ քննարկվող համատեքստում Վճռաբեկդատարանը ևս մեկ անգամ հաստատել է վնասների ամբողջական հատուցման սկզբունքի առկայությունը ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրությունում։ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 77-րդ հոդվածի համաձայն` պայմանագրի խախտումը վկայակոչող կողմը պետք է ձեռնարկի այնպիսի միջոցներ, որոնք ողջամիտեն տվյալ հանգամանքներում վնասները, ներառյալ` պայմանագրի խախտմանհետևանքով բաց թողնված օգուտը նվազեցնելու համար։ Նույն հոդվածը շատկարևոր սանկցիա է նախատեսում նշված պահանջը չկատարած կողմի նկատմամբ` սահմանելով հետևյալը. «Եթե նա այդպիսի միջոցներ չի ձեռնարկում,ապա պայմանագիրը խախտած կողմը կարող է պահանջել հատուցվող վնասների կրճատում այն գումարով, որքանով դրանք կարող էին նվազեցնել»։ Քննարկվող հոդվածով սահմանված` նվազեցմանն ուղղված գործողություններիպարամետրերը պարզ չեն։ Այն չի ազդում պատավորության հստակ կատարման կամ էական խախտման առկայության դեպքում` պայմանագիրը լուծելուպահանջ ներկայացնելու իրավունքի վրա։ Ամեն դեպքում, նշված դրույթըպետք է կյանքի կոչել ԱՄԱՊ կոնվենցիայի կառուցվածքի ընդհանուր լույսիներքո, ինչպես նաև պետք է հաշվի առնել բարեխղճության պարտավորությունը և այն ընդհանուր սկզբունքները, որոնց վրա հիմնված է ԱՄԱՊ կոնվենցիան26։ 26 Տե՛ս Ziegel J. S. and Claude Samson, Report to the Uniform Law Conference of Canada onCISG database։ http։ //www.cisg.law.pace.edu/cisg/wais/db/articles/english2.html։ ԱՄԱՊ կոնվենցիան սահմանում է երկու դեպքեր, երբ պայմանագիրը լուծելուց հետո տուժող կողմը կարող է լուծված պայմանագրի մյուս կողմից պահանջել վնասների հատուցում։ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 75-րդ հոդվածը սահմանում է հետևյալը. «Եթե պայմանագիրը լուծված և, եթե լուծելուց հետո ողջամիտ ձևով և ողջամիտ ժամկետում գնորդը դրա փոխարեն ապրանք է գնելկամ վաճառողը ապրանքը վերավաճառել է, այն կողմը, որը վնասների հատուցում է պահանջում, կարող է գանձել պայմանագրային գնի և դրա փոխարենկատարված գործարքի գնի տարբերությունը, ինչպես նաև ցանկացած լրացուցիչ վնասները, որոնք կարող են գանձվել 74-րդ հոդվածի հիման վրա»։ Անհրաժեշտ է նախ պարզել, թե ինչ պետք է հասկանալ «ողջամիտ ձև» հասկացության տակ։ Շլեխրիմի կարծիքով «ողջամիտ ձև»-ն առկա կարող է լինել այնդեպքում, երբ պարտապանը գործում է որպես շրջահայաց և հետևողականգործարար և ուսումնասիրում է համապատասխան առուվաճառքի պրակտիկան27։ Կողմերը միմյանցից կարող են պահանջել պայմանագրային գնի տարբերությունը (որը նրանց համար բացասական է) միայն այն դեպքում, երբ հետագայում նրանց կնքած գործարքը եղել է ողջամտության շրջանակներում։ Այստեղ ԱՄԱՊ կոնվենցիան կողմերին կրկին բարեխղճության և ազնիվ գործարար պրակտիկա վարելու կոչ է անում։ Եթե պարզվի, որ կողմից կնքած գործարքը գործարքը տվյալ պայմաններում ողջամիտ չէ, այսինքն` յուրաքանչյուրգնորդ կամ վաճառող այդ պայմաններով գործարք չէր կնքի, ապա համապատասխան կողմն իավունք չի ունենա պահանջել պայմանագրի գնի և դրա փոխարեն կատարած գործարքի գնի տարբերությունը, որը նրա համար բացասակա է եղել։ Հարց է ծագում, թե ինչ պետք է հասկանալ «ողջամիտ ժամկետ»ասելով, երբ կողմն այդ ժամկետում պետք է կնքի հաջորդող գործարքը։ Այսխնդիրը հնարավոր է լուծել միայն գործի կոնկրետ հանգամանքները վերլուծելուց հետո։ Այդ ողջամիտ ժամկետը սկսվում է այն պահից, երբ տուժող կողմըհայտարարում է պայմանագրի լուծման մասին28։ Այն դեպքում, երբ պայմանագիրը լուծելուց հետո տուժող կողմը չկնքի ապրանքի վերավաճառքի գործարք կամ չկնքի նոր ապրանքի ձեռք բերմանն ուղղված գործարք, կարող է պարզվել, որ գործարք չկնքած կողմը կրել է վնաս։ Համանման դեպքերի առնչությամբ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 76-րդ հոդվածի առաջին մասը սահմանում է հետևյալը. «Եթե պայմանագիրը լուծվել և, եթե տվյալապրանքն ունի ընթացիկ գին, վնասի հատուցում պահանջող կողմը, կարող է,եթե նա չի կատարել գնում կամ վերավաճառում 75-րդ հոդվածի հիման վրա,27 Տե՛ս Peter Schlechtriem, Commentary on the UN Convention on the International Sale of Goods(Oxford 1998), էջ 576։ 28 Տե՛ս Հայկյանց Ա. Մ., Ապրանքների միջազգային առուվաճառքի իրավական կարգավորումը։ Գիտագործնական ձեռնարկ/Խմբ. Վ. Ենգիբարյանի, -Եր., «Ասողիկ», 2011, 334 էջ, էջ 262։ պահանջել պայմանագրում նշված գնի և պայմանագիրը լուծելու պահին ընթացիկ գնի տարբերությունը, ինչպես նաև ցանկացած լրացուցիչ վնասներիհատուցում, որոնք կարող են գանձվել 74-րդ հոդվածի հիման վրա։ Սակայն, եթե վնասների հատուցում պահանջող կողմը պայմանագիրը լուծել է ապրանքնընդունելուց հետո, պայմանագիրը լուծելու պահի ընթացիկ գնի փոխարեն կիրառվում է այդպիսի ընդունման պահի ընթացիկ գինը»։ Հատկանշական է, որՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը սահմանում է ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 75 և 76րդ հոդվածներին համանման դրույթներ։ Քննարկելով ԱՄԱՊ կոնվենցիայով սահմանված վնասներին առնչվողդրույթները` չի կարելի չանդրադառնալ վնասների հատուցման պահանջ ներկայացնելու դեպքում ապացուցման բեռի բաշխման հիմնահարցերը։ Ապացուցման բեռի բաշխումը, չնայած որ ուղղակիորեն նախատեսված չէ, սակայնկարգավորվում է ԱՄԱՊ կոնվենցիայով։ Գերակշռող տեսակետի համաձայն`պարտապանն ապացուցման բեռ է կրում առնվազն իր վնասի չափի, ինչպեսնաև պայմանագրի խախտմամբ դրանց առաջացած լինելու համար29։ Մի շարք դատարաններ և տեսաբաններ ապացուցման բեռի համար անհրաժեշտ չափորոշիչների հարցը համարում են ընթացակարգային իրավունքիկարգավորման առարկա և հետևաբար համարում են, որ այն պետք է կարգավորվի lex fori-ով (Delchi Carrier SpA v Rotorex Corp, US Ct App (2nd Cir), 6December 1995)։ Հարկ է նշել, որ եղանակը, որով կարող է ներկայացվել ապացույցը, մասնավորապես՝ ապացույցի թույլատրելիությունը, որոշվում է lex foriի ընթացակարգային կանոններով30։ Այնուամենայնիվ, ապացուցման կանոնների որակումը` որպես սոսկ դատավարականի կամ նյութաիրավականի, չի կարող լինել որոշիչ31։ Ապացուցման չափորաշիչների տարբեր ներպետական կանոնների կիրառման թույլատրումը կխաթարի ԱՄԱՊ կոնցվենցիայի, ինչպես նաև ամբողջական հատուցման ընդհանուր սկզբունքի միասնական մեկնաբանությունը և կիրառումը։ Ինչպես ապացուցման բեռի դեպքում, ապացուցման չափորոշիչները նույնպեսպետք է բխեն ԱՄԱՊ կոնվենցիայից32։ Գրիգոր ՉոբանյանՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԽԱԽՏՄԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՈՎ ՊԱՏՃԱՌՎԱԾ ՎՆԱՍՆԵՐԻՀԱՏՈՒՑՈՒՄԸ «ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԱՌՈՒՎԱՃԱՌՔԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐԻՄԱՍԻՆ» 1980Թ. ՄԻԱՎՈՐՎԱԾ ԱԶԳԵՐԻ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ԿՈՆՎԵՆՑԻԱՅԻՀԱՄԱՁԱՅՆ29 Տե՛ս Peter Huber, The CISG։ A New Textbook for Students and Practitioners, էջ 281։ 30 Ավելի մանրամասն տե՛ս Stoll/Gruber, 4th German edition of this work,http։ //www.globalsaleslaw.org/db/1/182.pdf։ 31 Տե՛ս CISG-AC, Op 6 Gotanda, Comment 2.3; Schwenzer/Hachem, Scope of Damages, էջ 99։ 32 Տե՛ս Review of the Convention on Contracts for the International Sale of Goods (CISG), KluwerLaw International (2000-2001), Burden of Proof under the CISG, Franco Ferrari, կետ 2։ Բանալի բառեր` Վնասների հատուցումը «Ապրանքների միջազգային առուվաճառքիվնասների հատուցման սահմանափակման մեխանիզմ։ Ամփոփում։

Սույն աշխատանքը կատարելիս նպատակ է դրվել ուսումնասիրել և համակարգային վերլուծության ենթարկել ԱՄԱՊ կոնվենցիայում առկա այն դրույթները, որոնք առնչվում են պայմանագրի խախտման հետևանքով պատճառված վնասների հատուցմանը։ Ներկայացված են վերլուծություններ տարածական մեկնաբանությունների տեղիք տվող դրույթների վերաբերյալ, քանզի չափազանց կարևոր է ԱՄԱՊ կոնվենցիայի միասնական կիրառումը։ Հեղինակի կողմից առանձնահատուկ ուշադրության է արժանացել կանխատեսելիության սկզբունքը` որպես վնասների հատուցման սահմանափակման համար յուրօրինակ մեխանիզմ։

Եզրակացություններ, որոնք իբրև քաղաքացիական դատավարության ապացույց են `որպես քաղաքացիական դատավարություն, քաղաքացիական դատավարություններում երբեմն լինում են իրավիճակներ, երբ անհրաժեշտ է գնահատել հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցեր: Նման դեպքերում դատարանը կարող է նշանակել փորձաքննություն կողմի (կողմերի) միջնորդությամբ կամ իր նախաձեռնությամբ: Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի նշված նորմի շարադրանքից հետեւում է, որ փորձաքննության արդյունքում ստացված եզրակացությունը կարող է օգտագործվել որպես փորձագիտական ​​եզրակացություն դատարանի կողմից փորձաքննության նշանակման դեպքում: Այս դեպքում հարց է առաջանում. Ինչպե՞ս վարվել փորձագիտական ​​եզրակացության հետ, որը դատարանի կողմից նշանակված փորձաքննության արդյունք չէ, բայց փոփոխվեց դատավարության կողմերից մեկի կողմից նախաձեռնված փորձաքննության արդյունքում: Քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը, փորձաքննության անցկացման հետ կապված դրույթներ սահմանելով, որևէ կերպ չի ազդում մասնավոր քննություն անցկացնելու հնարավորության վրա: Նման մոտեցումը առկա է նաև Ուկրաինայի և Մոլդովայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքերում 1: Մասնավորապես, Ուկրաինայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածը սահմանում է. «Փորձագիտական ​​եզրակացությունը մանրակրկիտ նկարագրություն է, փորձագետի կողմից իրականացված փորձաքննության արդյունքում ստացված տվյալների պարզաբանում, առաջադրված հարցերի պատասխաններ դատարանը." Ի տարբերություն Ուկրաինայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի, Մոլդովայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքն առավել մանրամասն կարգավորում է փորձաքննության նշանակման և անցկացման հետ կապված հարցերը: Մասնավորապես, նշվում է. «Դատավարության ընթացքում գիտության, արվեստի, տեխնոլոգիայի, արհեստի և այլ բնագավառներում հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցերը պարզելու համար դատարանը կարող է նշանակել փորձաքննություն կողմերի նախաձեռնությամբ և օրենքով սահմանված դեպքերում»: Ավելին, կողմերն իրավունք ունեն հարցեր ներկայացնել և պահանջել, որ դրանք ներառվեն փորձագետին ուղարկվող հարցերում, սակայն վերջնական հարցերի շրջանակը որոշում է դատարանը: Ինչպես տեսանք, ոչ Ուկրաինայի, ոչ էլ Մոլդովայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքերը չեն պարունակում նորմեր ուղղակի մասնավոր քննություն նշանակելու և անցկացնելու հնարավորության վերաբերյալ: Գերմանիայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում կա նաև մեկ այլ մոտեցում, երբ մասնավոր փորձաքննությունը դիտարկվում է որպես լծակ `դատական ​​գործընթացում մրցակցության սկզբունքը ապահովելու համար, բացի դատարանի բեռը թեթեւացնելուց 2: Գերմանիայի քաղաքացիական դատավարություններում, ինչպես մայրցամաքային իրավական համակարգ ունեցող գրեթե բոլոր երկրներում, կա դատարանի կողմից փորձագետ նշանակելու կարգ: Փորձագետները նշանակվում են դատարանի կողմից `փորձագետների հատուկ ցուցակում ընդգրկված անձանցից` հաշվի առնելով կողմերի տեսակետները: Փորձագետին տրված հարցերի շրջանակը ընտրում է դատարանը ՝ կրկին հաշվի առնելով կողմերի կարծիքներն ու միջնորդությունները: Այս ընդհանուր ընթացակարգը նախատեսելուց բացի, Գերմանիայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը նախատեսում է մասնավոր քննության հնարավորություն: Այն դեպքերում, երբ կողմը համաձայն չէ վարույթում ներգրավված փորձագետի եզրակացության հետ, նա կարող է անձամբ փորձաքննություն նախաձեռնել մեկ այլ փորձագետի հետ, որի դեպքում ծախսերը կրում են անձամբ: Իհարկե, մասնավոր քննության արդյունքում ստացված եզը 1 Մոլդովայի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք, հասանելի է http: // www. //lex.justice.md/viewdoc.php?action=view&view=doc&id=286229&lang=2, Ուկրաինայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը փոփոխվում է 04.02.2016-ից, հասանելի է http: //meget.kiev.ua/kodeks/gpk/: Գործը դատարանի համար պակաս կարևոր է, քան դատարանի կողմից նշանակված փորձագետը, քանի որ այն «հովանավորվում է» կողմերից մեկի կողմից, բայց, ինչպես ցույց է տալիս գերմանական փորձը, որոշ դեպքերում այն ​​կարող է լինել բավականին արդյունավետ: Ի տարբերություն մայրցամաքային իրավական համակարգի երկրների, գոյություն ունեցող անգլո-սաքսոնական իրավական համակարգի մի շարք երկրներում այն ​​միանգամայն այլ է, կարելի է ասել, մի փոքր ծայրահեղ մոտեցում: Ամերիկյան համակարգում գործում է վկաների փորձագետների ինստիտուտ, այսինքն ՝ փորձագետները հանդես են գալիս որպես հատուկ գիտելիքներ ունեցող վկաներ, որոնք պաշտպանում են կողմերից մեկի շահերը ՝ օգտագործելով իրենց մասնագիտական ​​գիտելիքները 1: Պրոֆեսիոնալ ժարգոնում վկա-փորձագետներին անվանում են «սաքսոֆոններ», ինչը նշանակում է, որ փաստաբանը հմտորեն օգտագործում է վկա-փորձագետին իր ցանկալի նոտաները հնչեցնելու համար: Նշված կարգավորման դեպքում ստացվում է, որ նույն դեպքում մենք կարող ենք ունենալ միանգամայն տարբեր եզրակացություններ նույն հարցի վերաբերյալ, քանի որ փորձագետները ֆինանսավորվում են կողմերի կողմից, ոչ մի փորձագետ չի ցանկանում «հիասթափեցնել» ֆինանսավորողին: Ամերիկացի մոդելը բազմիցս քննադատվել է տեսաբանների կողմից; իրոք, դա կարելի է համարել մի փոքր ծայրահեղական մոտեցում, որի արդյունքում փորձաքննության գինը նվազում է: Ելնելով այն սկզբունքից, որ դատավարության մասնակիցները կարող են պաշտպանել իրենց իրավունքներն ու շահերը օրենքով չարգելված ցանկացած եղանակով, կարելի է պնդել, որ ՀՀ քաղաքացիական դատավարությունում մասնավոր քննության արդյունքում ստացված եզրակացությունը կարող է դիտվել որպես ապացույց: , ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր դիրքորոշումը հայտնել է իր մի քանի որոշումներում: Մասնավորապես, 3-168 (VD) և 3-657 (VD) 2 գործերով Վճռաբեկ դատարանը կայացրեց հետևյալ եզրակացությունը. Այնուամենայնիվ, ոչ մի հոդված չի նախատեսում դատաքննության մասնակցի կողմից հարուցված փորձաքննության անթույլատրելիություն: » Ինչպես տեսնում ենք, Վճռաբեկ դատարանը հաստատում է, որ մասնավոր քննության արդյունքում եզրակացությունը պետք է դիտարկվի որպես ապացույց. ոչ մի դեպքում չի կարող անթույլատրելի ճանաչվել: Պատասխանելով մասնավոր քննության արդյունքում ընդունելի ապացույցները ճանաչելու հարցին ՝ Վճռաբեկ դատարանը չի անդրադարձել այն հարցին, թե որ տեսակի ապացույցները պետք է դիտարկվեն որևէ որոշման մեջ: Այս դեպքում կա երկու հնարավոր տարբերակ. Մասնավոր քննության արդյունքում ձեռք բերված եզրակացությունը կարելի է համարել կամ որպես գրավոր ապացույց, կամ որպես փորձագիտական ​​եզրակացություն: Սույն կանոնակարգի պայմաններում մասնավոր փորձաքննությունը չի կարող համարվել փորձաքննություն, քանի որ դրա նշանակման և վարման կարգը չի համապատասխանում քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով փորձաքննության համար սահմանված ընթացակարգին: Ս. Մեղրյանն իր «Ապացույցները ՀՀ քաղաքացիական դատավարության մեջ» աշխատության մեջ նշում է, որ մասնավոր քննության արդյունքները (եզրակացություն, կարծիք) համարվում են գրավոր ապացույցներ 3: Իրոք, գործնականում մասնավոր քննության արդյունքները օգտագործվում են որպես գրավոր ապացույցներ: Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ այս դեպքում փորձաքննության էությունը խեղաթյուրված է: ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից շրջանառվող «ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը անդրադառնում է մասնավոր քննության արդյունքը որպես ապացույց օգտագործելու խնդրին: Քաղաքացիական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը, փորձելով բարձրացնել դատավարության մրցակցության սկզբունքի դերը, նախատեսում է, որ փորձաքննություն նշանակելը կարող է լինել միայն կողմի (կողմերի) միջնորդությամբ: հակառակ դեպքում դա չի նախատեսում դատարանի նախաձեռնությամբ փորձաքննություն նշանակելու հնարավորություն: Այն նաև նախատեսում է գործով ներգրավված անձի փորձագիտական ​​եզրակացությունը որպես ապացույց օգտագործելու հնարավորություն: Մասնավորապես, համաձայն 74-րդ հոդվածի. 1. Գործին մասնակցող անձի կողմից ներկայացված փորձագետի եզրակացությունն իր ապացուցողական արժեքով համարժեք է դատարանի դատարանի որոշմամբ նշանակված փորձաքննության արդյունքում ձեռք բերված փորձաքննության եզրակացությանը: առաջին ատյան, եթե փորձագետը դա արել է նախքան նախնական դատական ​​նիստի ավարտը: 2008-28.11.2008թթ. 3 Նույն տեղում, Պ. դա հաստատում է ՝ նախազգուշացվելով ակնհայտ կեղծ եզրակացություն տալու անպատժելիության մասին: 2. Առաջին ատյանի դատարանը փորձագետից ստորագրություն է վերցնում նախազգուշացման մասին, որը կցվում է դատական ​​նիստի արձանագրությանը: 3. Գործին մասնակցող անձի կողմից ներկայացված փորձագետի եզրակացությունը պետք է համապատասխանի սույն օրենսգրքի 71-րդ հոդվածի պահանջներին: 4. Գործին մասնակցող անձի կողմից ներկայացված փորձագետի եզրակացությանը կցվում է այն փորձագետի որակավորումը, որը տվել է այն կամ մասնագիտական ​​գիտելիքները հավաստող փաստաթուղթ: Ինչպես տեսնում ենք, նոր օրենսգրքի նախագիծը ցույց է տվել բոլորովին նոր մոտեցում. Մասնավոր քննության արդյունքում ստացված եզրակացությունը հավասարեցնել դատարանի կողմից նշանակված քննության արդյունքում ստացված եզրակացությանը: Այս մոտեցումը որոշ չափով անընդունելի է, քանի որ դատարանի կողմից նշանակված փորձագետի կողմից իրականացված դատաբժշկական փորձաքննությունը չի կարող հավասարվել արտագնա փորձաքննության հետ, որը ֆինանսավորվում է գործում ներգրավված անձանցից մեկի կողմից: Ամեն դեպքում, անձը դատարանին կներկայացնի այնպիսի փորձագիտական ​​եզրակացություն, որը հիմնված կլինի շահերի վրա, և դատարանի կողմից նշանակված փորձագետը, շահագրգռված չլինելով գործի արդյունքով, կարող է ավելի հավաստի եզրակացություն տալ: Մասնավոր քննությունը ՝ որպես քննության տեսակ, օգտագործվում է մի քանի երկրների քաղաքացիական դատավարություններում (ԱՄՆ, Գերմանիա), և ուղղված է միաժամանակ երկու խնդրի լուծմանը: 1. Ամրապնդել քաղաքացիական դատավարության մրցակցային բնույթը, 2. հեշտացնել և թեթեւացնել դատարանների աշխատանքը: Ինչպես ցույց է տալիս վիճակագրությունը, մեր դատարանները խնդիր ունեն մեղմացնել ծանրաբեռնվածությունը, և օրենսդրական կարգավորումները աստիճանաբար բերում են ավելի մրցակցային դատավարությունների: Հաշվի առնելով այս հանգամանքները `մենք առաջարկում ենք մասնավոր քննության արդյունքում ձեռք բերված եզրակացությունը դիտարկել ոչ թե որպես գրավոր ապացույց, այլ որպես փորձագիտական ​​եզրակացության տեսակ, իհարկե` սահմանելով այնպիսի չափանիշներ, որոնց դեպքում դիտարկվելու է միայն մասնավոր քննությունը: լիարժեք քննություն: Այս դեպքում, օրինակ, Գերմանիայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի կարգավորումը, այսինքն `դատարանի կողմից նշանակված փորձագետի եզրակացությունն ավելի մեծ արժեք ունի, քան մասնավոր քննության արդյունքում ստացվածը, բայց վերջինս համարվում է քննություն, եթե հետևում են օրենքով սահմանված ընթացակարգերին: Որպեսզի մասնավոր քննությունը փորձաքննություն համարվի, մենք առաջարկում ենք. 1. Լիցենզավորման ենթակա դատաբժշկական փորձաքննությունների դեպքում դատարանին ապացույցներ տրամադրեք եզրակացությամբ, որ փորձագետը ոլորտի մասնագետ է. 2. Լիցենզավորման ենթակա փորձաքննությունների դեպքում եզրակացությունից հետո դատարանին ներկայացնել փորձագետի լիցենզիան. Եզրակացության վերջում փորձագետը պետք է նշի, որ ինքը պատասխանատու է վերջինիս անաչառության համար: Այնուամենայնիվ, պետք է հիշել, որ մասնավոր քննության արդյունքում ստացված եզրակացությունը համարժեք չէ դատարանի կողմից նշանակված քննության արդյունքում ստացված եզրակացությանը, քանի որ նման կարգավորման դեպքում դատարանի կողմից նշանակված քննությունը կկորցնի իր նշանակությունն ու նպատակը: Մերի Մոսինյան Ե CONՐԱԿԱ RՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՏԱՎԵԼ Է, ԻՆՉՊԵՍ ՔԱԱՔԱԻԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԱՊԱՀՈՎԱԳՐԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱԳԵՏԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔ Բանալի բառեր. ։

Հոդվածում քննարկվում է մասնավոր փորձաքննության արդյունքում ստացված եզրակացության՝ քաղաքացիական դատավարությունում որպես ապացույց դիտարկելու հարցը։ Ուսումնասիրվում է մի շարք երկրների (Մոլդովա, Ուկրաինա, Գերմանիա, ԱՄՆ) օրենսդրական կարգավորումներն այս ինսիտուտի վերաբերյալ, ինչպես նաև Քաղաքացիական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի կարգավորումները, տարբեր հեղինակների կարծիքները։ Առաջարկվում է մասնավոր փորձաքննության արդյունքում ստացված եզրակացությունը դիտարկել ոչ թե որպես գրավոր ապացույց, այլ փորձագետի եզրակացություն, որը, սակայն, չպետք է հավասարվի դատարանի կողմից նշանակված փորձաքննության արդյունքում ստացված եզրակացությանը։

Երկրագրությունը աշխարհագրության ճյուղ է, որն զբաղվում էկոնկրետ տարածքների(մայրցամաքների, տարածաշրջանների,առանձին երկրների) ուսումնասիրությամբ, ստացված արդյունքներիվերլուծմամբ և օրինաչափությունների հայտնաբերմամբ։ Տվյալներ էհաղորդում տարբեր երկրների բնության, տնտեսության և ժողովրդիկյանքի տարբեր կողմերի վերաբերյալ։ Ունի երկու ուղղություն՝ ֆիզիկաաշխարհագրական և տնտեսա-աշխարհագրական։ Երկրագրության մեջմեծ տեղ է հատկացվում պատճառական կապերին, ինչպես նաևբնական և տնտեսական համալիրների փոխադարձ կապերին, որըհանգեցնում է ընդհանուր երկրագրական ուսումնասիրությունների [5, էջ 196]։ Զբոսաշրջայինենթաճյուղ, ունիուսումնասիրությունների մեծ շրջանակ՝ ներկայացնել տարածաշրջանըերկրագրությունը՝ որպեսիրզբոսաշրջային(երկիրը)հնարավորությություններով։ Շատհեղինակներ ներկայացնում են տարբեր մոտեցումներ և առաջարկումմեթոդներ երկրների զբոսաշրջային գնահատման համար [1, 3, 7, 8]։ Աշխատանքում ևս փորձէ արվել ներկայացնել գործնականաշխատանքների շարք, որը հնարավորություն կտա բացահայտելերկիրն իր զբոսաշրջային նկարագրով։ Զբոսաշրջային մոտեցմամբ՝ մեծ նշանակություն ունի տարածքիռելիեֆը իր բազմազանությամբ, մեղմ և բարենպաստ կլիման, ջրայինօբյեկտների բազմազանությունը և առատությունը, կենսաբազմազանությունը, բնակչությունը իր խայտաբղետությամբ և ազգայինառանձնահատկություններով, ինչպես նաև տարածքն իր սոցիալտնտեսական, քաղաքական նկարագրով։ Ռելիեֆն իր ստեղծած բնապատկերներով ու զբոսաշրջությանընպաստող դերով կարող է հանդես գալ որպես ամենագրավիչ գործոնիխումբ, պարզապես պետք է ճիշտ մոտեցում ցուցաբերել։ Կլիմայական բազմազանությունից առանձնակի կարևոր ենեղանակային պայմանները՝ մարդկանց վրա թողած ազդեցությամբ։ Կիրառվողջերմաստիճաններիէֆեկտիվության որոշումն է (ԷՋ) [1]։ ամենահայտնինմեթոդներիցԿլիմայական զբոսաշրջային ռեսուրսները կլիմայական այնպայմանների ամբողջությունն է, որոնք նպաստավոր են հանգստիտարբեր ձևերի կազմակերպման համար։ Կլիմայական պայմաններըբաժանվում են հետևյալ խմբերի՝ բարենպաստ, համեմատաբարբարենպաստ, անբարենպաստ։ Բնակչությունն իրէօգտագործել որպես զբոսաշրջային գործոն՝ ագգային նկարագրով,ավանդույթներով, առանձնահատկություններով, խոհանոցով և այլն։ բնութագրիչներով հնարավորբոլորԵրկիր-պետություններիներքինտնտեսաաշխարհագրական, մշակութային,էթնոաշխարհագրականտարբերությունները ներկայանում են որպես խթանող գործոններզբոսաշրջության տարածքային կազմակերպման համար։ տարածաշրջաններիև«Զբոսաշրջային երկրագրություն» դասընթացի շրջանակներում մերառջև դրված խնդրիները իրականացնելու համար նախատեսվում ենգործնական աշխատանքներ կազմակերպել հետևյալ թեմաներով.1. Աշխարհի տարածաշրջանները։ 2. Երկրի (պետության) աշխարհագրական դիրքի բնութագրիչները։ 3. Բնության բաղադրիչների զբոսաշրջային գնահատումը։ 4. Ժողովրդագրական գործոնի զբոսաշրջային գնահատումը։ 5. Երկրի ռեկրեացիոն նկարագիրը՝բնական և անտրոպոգենօբյեկտների ցուցակի միջոցով լրացնել աղյուսակը։ 6. Երկրի զբոսաշրջային ուղեցույցների ստեղծում։ Գործնական աշխատանք 1. Աշխարհի տարածաշրջանները։ Ներկայացնել տարածաշրջանները սխեմատիկ քարտեզագրմամբ(աղ.1.), ինչպես նաև առանձնացնել(նկ.1.) կամ աղյուսակովտարածաշրջանները ուրվագծային քարտեզի վրա՝ օգտվելով նկ.2-իքարտեզներից։ Նկար 1. Աշխարհի տարածաշրջաններըՆկար 2. Աշխարհի տարածաշրջանները ըստ աշխարհամասերի (1) ևըստ UNWTO-ի (2) բաժանման։ Աշխատանքի իրականացման այս ձևը ոչ միայն հնարավորությունկտա ծանոթանալու աշխարհի տարածաշրջաններին, այլ նաև իմանալուայլ մոտեցումների մասին և անելու եզրակացություններ։ Աշխարհի տարածաշրջանները ըստ UNWTO-ի։ Աշխարհի տարածաշրջաններըենթաշրջաններըերկրներըԱղյուսակ 1.ԱֆրիկաԱմերիկաԱսիա և Խաղաղօվկիանոսյան ավազանԵվրոպաՄերձավոր և Միջին ԱրևելքԳործնականաշխատանքԵրկրի(պետության)աշխարհագրական դիրքի բնութագրիչները։ Աշխարհագրական դիրքը բնութագրվում է օբյեկտի միջավայրիհետ փոխհարաբերություններով։ Այն ձևավորում է երկրի դեմքը,զարգացածությունը, ապրելակերպը, մարդկանց բնավորությունը ևխառնվածքը։ Քանի որ երկրագրության մեջ հիմնական օբյեկտը երկիրն է,պետությունը, ապա աշխարհագրական դիրքը վերաբերում է տվյալերկրի՝ իր տարածքից դուրս վերցված այլ օբյեկտների հետհարաբերություններին, որոնք կարող են ազդել զբոսաշրջությանզարգացման հնարավորությունների վրա։ Այն դիտարկվում է.1) որպես զբոսաշրջության զարգացման գործոն,2) որպես զբոսաշրջության զարգացման պայման։ Աշխարհագրական դիրքը՝ որպես գործոն, ենթադրում է գոյությունունեցող և պոտենցիալ կապերի բացահայտում և վերլուծություն, դրանցզբոսաշրջության զարգացման, մասնագիտացման, կազմակերպմանառանձնահատկությունների և տեխնոլոգիաների վրա ազդեցությանորոշման համար։ Այսպիսով՝ աշխարհագրական դիրքի էությունը բացահայտվում էտարածքային հարաբերությունների համակարգի միջոցով, որոնցումաշխարհագրագետ-գիտնականները առանձնացնում(աշխարհագրական դիրքի բնութագրիչները ներկայացվում են զբոսաշրջայինտեսանկյունից).են- Մաթեմատիկաաշխարհագրական դիրքը՝ ՄԱԴ։ Ներկայացնել երկրի աշխարհագրական կոորդինատները, որոնցով ցույց է տրվումերկրիմիջօրեականի և բևեռների նկատմամբ։ հասարակածի,դիրքըարևադարձների,սկզբնական- Ֆիզիկաշխաարհագրական դիրքը՝ ՖԱԴ։ Երկրի ֆիզիկաաշխարհագրական տվյալների (օվկիանոսների և ծովերի մոտիկության, ծովիմակարդակիցլեռնայինհամակարգերի, գետերի, լճերի և այլն) ներկայացումը զբոսաշրջայինպիտանելության տեսանկյունից։ բարձրության,բացարձակունեցած- Տնտեսաաշխարհագրական դիրքը՝ ՏԱԴ։ Երկրի, տարածաշրջանիդիրքն է՝ կապված հարևան օբյեկտների հետ, որոնք ազդում են նրատնտեսականևանբարենպաստ։ բարենպաստզարգացմանԼինումվրա։ է- Քաղաքաաշխարհագրական դիրքը՝ ՔԱԴ։ Երկրի դիրքն է իրենիցդուրս գտնվող քաղաքական տարածքային օբյեկտների նկատմամբ,որոնք սովորաբար պատկերվում են քաղաքական քարտեզներում։ - Տրանսպորտաաշխարհագրական դիրքը՝ ՏրԱԴ։ Օբյեկտի (երկրի)դիրքն է միջազգային կամ կարևորագույն ճանապարհների նկատմամբ,լինում է բարենպաստ և անբարենպաստ։ - Էկոլոգիաաշխարհագրական դիրքը՝ Էկ.ԱԴ։ Երկրի բնութագիրն էէկոլոգիական տեսակետից տարաբնույթ վիճակներով տարածքներինկատմամբ, լինում է բարենպաստ (չխաթարված բնություն, բնականվիճակով տարածքներ),բնություն),ճգնաժամային (վտանգավոր վիճակում գտնվող տարածք), աղետային(կյանքի համար ոչ պիտանի տարածք)։ Ներկայացվում են նախօրոքընտրված երկրների համար՝յուրաքանչյուր տարածաշրջանից մեկերկիր (աղ. 2)։ (թույլ խաթարվածլարվածԵրկրները ըստ աշխարհագրական դիրքի առանձնահատկությունների։ Աղյուսակ 2. ՏարածաշրջանԵվրոպաԱսիաԱֆրիկաՀս. ԱմերիկաՀվ ԱմերիկաՕվկիանիաԵրկիրՄԱԴ ՖԱԴ ՏԱԴ ՏրԱԴ ՔԱԴ ԷկԱԴԱղյուսակիլրացումը հնարավորություն կտա ուսանողին,օգտվելով մասնագիտական գրականությունից, բնութագրել ընտրածերկրները [2]։ Գործնական աշխատանքբաղադրիչների Ընտրած երկրները ներկայացնելզբոսաշրջային գնահատումը։ բնության առանձին բաղադրիչների զբոսաշրջային պիտանելիությանտեսակետից։ Անհրաժեշտ է երկրները բնութագրել.Բնության1. ջերմաստիճանի և խոնավության զուգորդումներ օպտիմալ պայմանների տեսանկյունից (ըստ Միլանենկոյի, 1981) [1],2. ըստ եղանակային դասակարգման (ըստ Ռատներ, 1967) [1],3. լանդշաֆտային համալիրների գնահատմամբ (ըստ Վեդենինի,4. ռելիեֆային պայմանների ներկայացմամբ [7, հավելված 3 ],5. ջրագրական օբյեկտների ցանկով և հնարավորություններով [7, հավելված 4, 5]։ Ուսանողը կարող է նաև իր ընտրած այլ օբյեկտներ ավելացնելցանկում։ Գործնական աշխատանքզբոսաշրջային գնահատումը։ 4. ԺողովրդագրականգործոնիԱղյուսակ 3. Զբոսաշրջության վրա ազդող տվյալ երկրի բնակչության բնութագրիչներ[2, համացանցից]։ տարաբնաբնակչության կազմըռասա ազգկրոնկեցումպետականլեզուտեղաբաշխումԱյլտվյալներԵրկիրըԱյս աղյուսակին պետք է ավելացնել նաև բնակչության բնութագրիչայլ առանձնահատկություններ, եթե ուսանողի ընտրած երկրին խիստբնորոշ է։ Տվյալների ներկայացման կարգն ու հերթականությունը պետքէ վերցնել[2] և «Բնակչության աշխարհագրություն», «Աշխարհիբնակչություն» դասագրքերից ու համացանցից։ Գործնական աշխատանք 5. Երկրի ռեկրեացիոն նկարագիրը.բնական՝ հատուկ պահպանվող տարածքներ, բնական հուշարձաններ,առանձնահատուկ տարածքներ, և անտրոպոգեն ճարտարապետական ևպատմամշակութային օբյեկտների ցուցակի միջոցով լրացնել աղյուսակը Երկրների ռեկրեացիոն օբյեկտների ցանկը [7, 8] (թիվը, անունները)Աղյուսակ 4. Բնական օբյեկտներԱնտրոպոգենօբյեկտները ր ի կ ր Ե ղ ո վ ն ա պ հ ա պ կ ւ ո տ ա հ ր ե ն ք ծ ա ր ա տ ր ե ն ն ա ձ ր ա շ ւ ո հ ն ա կ ա ն բ կ ւ ո տ ա հ ա ն ձ ն ա ռ ա ր ե ն ք ծ ա ր ա տ յ ն ի ա թ ւ ո կ ա շ մ ա մ տ ա պ ա տ ե պ ա ր ա տ ր ա Ճ ն ա կ ա ր ա ր ա ն ի շ յ ն ա թ ւ ո ց ա ն գ ա տ խ ւ ո ր ե ր ա վ յ Աղյուսակիօգտագործելդսաընթացի ԷԴՓ-ն [6]։ Ընտրված երկրների համար ներկայացնելզբոսաշրջային առավել մեծ արժեք ներկայացողները։ համար անհաժեշտլրացմանէԳործնական աշխատանք 6. Երկրի զբոսաշրջային ուղեցույցների(յուրաքանչյուր տարածաշրջանից 1 երկիր՝ ուսանողիստեղծումընտրությամբ)։ Նկար 3. Երկրների զբոսաշրջային ուղեցույցների նմուշ-օրինակներԿատարված 5 գործնական աշխատանքների վերլուծությամբ,համադրմամբընտրությամբվերջնարդյունքում ուսանողները կներկայացնեն իրենց ընտրածերկրների զբոսաշրջային ուղեցույցները։

Աշխատանքի նպատակն է ներկայացնել «Զբոսաշրջային երկրագրություն» դասընթացի գործնական աշխատանքների դերն ու նշանակությունը և տալ դրանց անհրաժեշտությունը տարածքի զբոսաշրջային դիմանկարում՝ ներկայացնելով գործնականների շարքը և դրանց և զբոսաշրջային վերջնարդյունքում ստանալ առանձին ուղեցույցները։

Հայաստանում սոցիալական ձեռնարկության եզրույթի եւ գաղափարի ընկալման վերաբերյալ չկա միանշանակ մոտեցում։ [2, էջ 4] Սոցիալական ձեռներեցության սահմանման եւ դրա իրականացման չափորոշիչների բացակայության պայմաններում վերջինիս էությունը տարբեր կերպ է մեկնաբանվում։ Հայաստանում հասարակության ընկալումը սոցիալական ձեռնարկատիրության վերաբերյալ կապված է խոցելի խմբերին աշխատանքով ապահովելու գործառույթի հետ կամ ընկալվում է որպես շահույթի մի մասի բաշխում բարեգործական նպատակներով՝ այն ուղղելով որեւէ սոցիալական խնդրի մեղմմանը։ Սակայն սոցիալական ձեռնարկատիրության շրջանակները շատ ավելի լայն են եւ համապարփակ։ Գործնականում սոցիալական ձեռներեցությամբ մեր երկրում հիմնականում զբաղվում են քաղաքացիական հասարակական կազմակերպությունները (ՔՀԿ)։ 101ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Սոցիալական ձեռնարկության բնույթը նույնը չէ հանրապետության ամբողջ տարածքում։ Երեւանում են կենտրոնացած սոցիալական ձեռնարկությունների մեծ մասը։ ՀՀ-ում սոցիալական ձեռներեցության զարգացման հնարավորութունների ուսումնասիրման նպատակով իրականացվել է սոցիոլոգիակաան հետազոտություն, (սույն հոդվածի պատրաստման համար իրականացվել է սոցիոլոգիական հետազոտության որակական մեթոդներից մեկով՝ փորձագիտական հարցմամբ։ Փորձագետները ընտրվել են ձնակույտի մեթոդով, հարցման գործիքը՝ կիսաստանդարտացված հարցաթերթ, անցկացման վայրը ՀՀ-ում գործող սոցիալական ձեռներեցության կենտրոններ, հարցման ժամանակահատվածը 01.08.2019-01.09.2019) որից պարզ դարձավ, որ ՀՀում սոցիալական ձեռներեցության զարգացումը որպես նպատակ սահմանելիս դուրս են բերվել եւ առաջադրվել են հետեւյալ 6 խնդիրները.  սոցիալական ձեռներեցության հստակ սահմանում եւ իրականացման չափորոշիչների հստակեցում  հասարակության մեջ սոցիալական ձեռներեցության վերաբերյալ ընկալման եւ իրազեկվածության մակարդակի բարձրացում  պետական երաշխիքների, արտոնությունների տրամադրում եւ կարգավորումների հստակեցում,  սոցիալական ձեռներեցության իրականացման համար ռիսկերի եւ անհաջողությունների գնահատման,  սոցիալական ձեռներեցության ազդեցության գնահատման չափորոշիչների հստակեցում,  սոցիալական ձեռներեցություն սկսելու մեկնարկային ծրագրերի (ստարտափերի) ընդլայում։ Ստորեւ ներկայացված են վերոնշյալ քայլերի իրականացման համար անհրաժեշտ առաջարկները. Ուսումնասիրելով միջազգային առաջատար փորձը եւ իրականացնելով փորձագիտական հարցում ՀՀ-ում հաջողված սոցիալական ձեռներեցություն իրականացնող մասնագետների հետ՝ առաջարկվում է մշակել սոցիալական ձեռներեցության զարգացմանն ուղղված քաղաքականություն, որը կօգնի հաղթահարել ոլորտում առկա խոչընդոտներն ու զարգացնել սոցիալական ձեռներեցության իրականացման պրակտիկան ՀՀ-ում։ Այսպիսով առաջարկվում է. 102ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  Ձեռնարկներ, աշխատություններ մշակել սոցիալական ձեռներեցության սահմանումների, արժեքների եւ սկզբունքների, չափորոշիչների եւ ազդեցության գնահատման վերաբերյալ։ Հանրային իրազեկման բարձրացման նպատակով տարբեր եղանակներվ լուսաբանել սոցիալական ձեռներեցության էության, հաջողված օրիանակները եւ այլն։ Ավարտին հասցնել Սոցիալական ձեռնարկատիրության զարգացման հայեցակարգի ընդունումը, որը ներկայումս գտնվում է Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայքում։ [6]  Սոցիալական ձեռնարկատիրության կազմակերպաիրավական չափորոշիչներ սահմանել. շնորհել «սոցիալական ձեռներեցության» կարգավիճակ այն կազմակերպությունների գերծունեություններին, որոնց հիմքում ընկած է սոցիալական խնդիրների բարձրաձայնումը, դրանց բարելավմանն ուղղված գործողությունների մշակումը եւ իրականացումը, բնապահապանական միջոցառումները, եւ որպես արդյունք՝ դրական սոցիալական ազդեցությունը։  Սոցիալական ձեռներեցության չափորոշիչները նաեւ պետք է հստակեցնեն ֆինանսական հոսքերը. ստացված շահույթի 50%-ը կամ ավելին ներդնել սոցիալական ազդեցություն ապահովելու նպատակով, ինչը կապահովի սոցիալապես խոցելի խմբերի աշխատանքային ինտեգրումը։ Սոցիալական ձեռներեցության իրականացման հաջորդ չափորոշիչը սահմանել ֆինանսավորման համար, ըստ որի ձեռներեցության շրջանառության 70%-ն կամ ավելին պետք է գոյանա ձեռնարկատիրական գործունեությունից, ինչը կապահովի վերջինիս կայունությունը, ինչպես պատկերված է նկար 1-ում։  Երաշխիքների առումով առաջարկվում է տրամադրել պետական աջակցություն սոցիալական ձեռներեցությամբ զբաղվողներին։ Բացի այդ, սոցիալապես խոցելի խմբերի ինտեգրման համար նախատեսված ֆոնդերից վերաբաշխում իրականացնել այն սոցիալական ձեռներեցությամբ զբաղվողների շրջանակում, որոնք ապահովում են վերջինիս աշխատատեղերով։ Ինչպես նաեւ պետական գնումների շրջանակներում նախապատվության իրավունք, եկամտային հարկի նվազեցում հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար, հարկերից նվա103ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ զող բարեգործական կամ սոցիալական տարբեր խնդիրների լուծմանն ուղղված մասհանումների տոկոսադրույքի բարձրացում եւ այլն։ Նկար 1. Սոցիալական ձեռներեցության մոդել  Ի հավելումն՝ անհրաժեշտ է իրականացնել Հայաստանի փոքր եւ միջին ձեռնարկատիրության զարգացման ազգային կենտրոնի (ՓՄՁ ԶԱԿ) ռազմավարության փոփոխություն՝ վերջինիս հաղորդելով սոցիալական ուղղվածություն եւ առկա ֆոնդերն ուղղել դեպի սոցիալական ձեռներեցությունների ստեղծմանն ու զարգացման մեկնարկային հնարավորությունների ստեղծման համար։  Սոցիալական ձեռներեցության իրականացման ռիսկերի կառավարում Ինչպես ցանկացած այլ նախաձեռնություն, նոր ստեղծվող սոցիալական ձեռներեցությունները նույնպես երաշխավորված չեն անհաջողությունից կամ ձախողումից։ Կազմակերպությունը համարվում է հաջողված, երբ այն ապահովում է իր թիրախային սոցիալական ազդեցությունը, սակայն այն նաեւ պետք է հաշվի առնի տարբեր ռիսկերը՝ կապված ֆինանսական կենսունակության, գործառնական արդյունավետության, մրցակցության, շուկայի փոփոխությունների եւ այլնի հետ։ Ռիս104ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կերի կառավարման պրակտիկան նախատեսում է ակտիվ քայլերի ձեռնարկում՝ ռիսկերի հետ կապված իրադարձությունները կանխելու կամ ձեռնարկության վրա դրանց ազդեցությունը վերահսկելու ուղղությամբ։ Ռիսկերի կառավարումը բաղկացած է հետեւյալ չորս հիմնական քայլերից՝ 1) Ռիսկի բացահայտում 2) Ռիսկի գնահատում 3) Ռիսկի կառավարում 4) Ռիսկի վերանայում եւ զեկուցում/արձանագրում։ 1. Ռիսկի բացահայտում Սոցիալական ձեռներեցություններին սպառնացող ռիսկերը կարելի է դասակարգել հետեւյալ հինգ խմբերում։ Յուրաքանչյուր խմբի համար առաջարկվում են մի քանի հարցեր, որոնք կօգնեն բացահայտել տվյալ խմբին պատկանող ռիսկը։ Եկամուտ  Պետք է հաշվի առնել եկամուտների հոսքի կայունությունը։ Արդյո՞ք հաճախորդների թիվը բավարար է կազմակերպության գործունեությունը կարճաժամկետից մինչեւ միջնաժամկետ կտրվածքով ապահովելու համար։ Հաճախորդների բազան ընդլայնելու հետագա ծրագրի հեռանկարը որքանով է իրատեսական։  Ինչպիսի՞ն է ներկայիս շուկայական իրավիճակը։ Կա՞ արդյոք վտանգ, որ ձեռնարկության արտադրանքը կամ ծառայությունը այլեւս պահանջված չի լինի կամ կզիջի հասանելի այլընտրանքներին՝ կարճաժամկետ, միջնաժամկետ եւ երկարաժամկետ կտրվածքով։ Մարդիկ  Արդյոք թիմի բոլոր անդամները բավականաչափ մոտիվացվա՞ծ են։ Կա՞ արդյոք վտանգ, որ կազմակերպության անդամներից որեւէ մեկը, հատկապես առանցքային որեւէ անդամ, կարող է հեռանալ ձեռնարկությունից՝ կարճաժամկետ կամ միջնաժամկետ հատվածում։  Ինչպիսի՞ն են ձեռնարկության աշխատանքային պայմանները։ Կա՞ արդյոք թիմի անդամների առողջությանը եւ բարեկեցությանը վնասելու որեւէ վտանգ։ Սեփականություն  Արդյո՞ք ձեռնարկության ֆիզիկական գույքը ողջամտորեն ա105ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ պահովագրված է գողության, հրդեհի, տարերային աղետների կամ այլ երեւույթների դեմ։  Արդյո՞ք ձեռնարկության մտավոր սեփականությունը եզակի է եւ, եթե այո, ապա արդյո՞ք այն ապահովագրված է յուրացման եւ/կամ կրկնօրինակվելու վտանգի դեմ։  Ի՞նչ վարկանիշ ունի ձեռնարկության ապրանքանիշը եւ հեղինակությունը իր հաճախորդների եւ շահառուների շրջանում։ Պատասխանատվություն  Կա՞ արդյոք որեւէ վտանգ, որ ձեռնարկության արտադրանքը կամ ծառայությունները կարող են վնաս պատճառել իր հաճախորդներին կամ հանրությանը։ Համապատասխանություն օրենքին  Արդյո՞ք ձեռնարկության գործողություններում կա օրենքը խախտելու որեւէ վտանգ, օրինակ՝ շրջակա միջավայրին վնասելու, անարդար աշխատանքային գործելակերպեր եւ այլն։  Արդյո՞ք ձեռնարկությունը լիովին ծանոթ է իր գործունեությանը, առաջարկվող ապրանքներին/ծառայություններին, շահառու խմբերին, առաքելությանը եւ այլ գործողություններին առնչվող բոլոր օրենքներին եւ կանոնակարգերին։ 2. Ռիսկի գնահատում Գոյություն ունեն բացահայտված ռիսկի առաջնահերթությունը գնահատելու մի շարք եղանակներ։ Դրանցից մեկը ստորեւ բերված «հավանականությունն ընդդեմ ազդեցության» աղյուսակի պատրաստումն է, որի հիման վրա հաշվարկվում է յուրաքանչյուր ռիսկի ընդհանուր արժեքը։ Ռիսկի հավանականություն → Ռիսկի ազդեցություն ↓ 3. Ռիսկի կառավարում Ռիսկերի կառավարման հինգ հիմնական մոտեցումները հետեւյալն են.  ռիսկի ընդունում,  ռիսկի կարգավորում. ներառում է կոնկրետ գործողություն, որը կարող է նվազեցնել ռիսկի հավանականությունը կամ դրա ազդեցությունը, 106ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  Ռիսկի փոխանցում. սույն ռազմավարության համաձայն ռիսկի հետեւանքները փոխանցվում են որեւէ երրորդ կողմի վրա, օրինակ գույքի ապահովագրում՝ վնասի ռիսկը կառավարելու նպատակով։  Ռիսկից խուսափում. որոշակի գործոնի եւ տվյալ ռիսկի միջեւ ուղղակի պատճառահետեւանքային կապի առկայության դեպքում կարելի է խուսափել վերջինից՝ առաջինի ազդեցությունը զսպելու միջոցով։ 4. Ռիսկի վերանայում եւ զեկուցում/արձանագրում Բացահայտված եւ գնահատված ռիսկերը անհրաժեշտ է արձանագրել կազմակերպության «գիտելիքի բազայում» (նախընտրելի է՝ գրավոր, կամ առնվազն թիմի հետ քննարկման միջոցով)՝ քաղած դասերը նշելու եւ հետագայում նմանատիպ իրավիճակներին ավելի լավ պատրաստված լինելու նպատակով։ Ժամանակին ռիսկերը չկառավարելու դեպքում, դրանք կարող են ձախողել սոցիալական ձեռնարկության որոշակի գործողություններ կամ կազմակերպության ամբողջ գործունեությունը։  Սոցիալական ձեռներեցության ազդեցության գնահատում Սոցիալական ձեռներեցության ազդեցությունը կարելի է գնահատել հետեւյալ քայլերի միջոցով. 1. Սկսել ձեռնարկության առաքելության ձեւակերպումից։ Այն, ըստ էության, սոցիալական ձեռներեցության արդյունավետության գնահատման անկյունաքարն է։ Ի տարբերություն այլ ձեռներեցների, սոցիալական ձեռներեցները հաճախ փնտրում են շուկայի բացերը, խափանումները, անտեսված ոլորտները, անարդարությունները եւ սոցիալական անհավասարությունները։ Քանի որ սոցիալական ձեռներեցների հիմնական նպատակը հասարակության վրա դրական ազդեցություն ունենալն է սոցիալական խնդիրների լուծման միջոցով։ [3, p. 2. Ձեռնարկության առաքելությունը վերածել շոշափելի արտադրանքի եւ արդյունքների։ Ձեռնարկության արտադրանքը իր աշխատանքի անմիջական արդյունքն է, օրինակ, արտադրվող ապրանքների քանակը, սպասարկվող հաճախորդների թիվը։ Ձեռնարկության արդյունքները, մյուս կողմից, ձեռնարկության ընդհանուր սոցիալական առաքելության «փոքր թիրախներն» են, օրինակ, աշխատանքի ընդունված հաշմանդամու107ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ թյուն ունեցող անձանց քանակը (եթե ձեռնարկության առաքելությունը հաշմանդամություն ունեցող անձանց կենսամակարդակի բարելավումն է), տնկված ծառերի քանակը (եթե սոցիալական ձեռնարկության առաքելությունը բնական պաշարների համալրումն է) եւ այլն։ Անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր հաշվետու ժամանակահատվածի համար, օրինակ, եռամսյակային կամ տարեկան կտրվածքով, սահմանել արտադրանքի եւ արդյունքների կառավարելի, սակայն հավակնոտ թիրախներ։ 3. Ձեռներեցության գործունեությունը կապակցել նրա արտադրանքին եւ արդյունքներին։ Անհրաժեշտ է տալ սոցիալական ձեռներեցության գործառնությունների (եւ դրանց ծավալների) հստակ շարադրված սահմանումներ՝ նախորդ քայլով սահմանված արտադրանքը եւ արդյունքները ապահովելու համար։ 4. Սահմանել ձեռներեցության ազդեցության շղթան եւ նրա համապատասխան ցուցանիշները։ Անհրաժեշտ է դուրս գրել եւ հստակ նկարագրել, թե ինչպես է ձեռներեցության գործունեությունը կապակցվում նրա արտադրանքի, ապա արդյունքների հետ՝ առաքելության ձեւակերպման մեջ սահմանված ազդեցությունն ապահովելու նպատակով։ Անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր փուլում սահմանել ցուցանիշներ, այսինքն՝ չափելի պարամետրեր։ [1, էջ Այսպիսով հարկ է նշել, որ սոցիալական ձեռներեցությունը նպաստում է տնտեսության կայունությանը եւ աղքատության հաղթահարմանը, որն էլ հենց հանդիսանում է սոցիալական շուկայական տնտեսության առաքելությունը։ Նկար 2-ում ներկայացվում է սոցիալական ձեռներեցության մոդելը, դրա 2 հիմնական սոցիալ-տնտեսական ազդեցությունը եւ կապը սոցիալական շուկայական տնտեսության հետ։  Սոցիալական ձեռնարկության գործունեության մասշտաբների ընդլայնում Սոցիալական ձեռնարկության գործունեության ընդլայնման մոդելները կարելի է բաժանել հետեւյալ երեք մոտեցումների.  Աշխարհագրական տարածքի ընդլայնում. սա, ըստ էության, սոցիալական ձեռնարկության գործունեության ընդլայնումն է դեպի այլ աշխարհագրական տարածքներ։ Օրինակ, 1970-ական թվականներին, «ՕՔՍՖԱՄ» կազմակերպությունն ուներ շուրջ 250 բարեգործական խանութների ցանց, որը 2016 թվականին աճել է մինչեւ ավելի քան 700108ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ի։ [4, p. 67] Աշխարհագրական տարածքի ընդլայնման մեկ այլ տարբերակ է ժամանակակից տեխնոլոգիաների օգտագործումը։ Օրինակ, խոցելի խմբերին ծրագրավորման հմտություններ սովորեցնող սոցիալական ձեռնարկությունը կարող է տրամադրել առցանց դասընթացներ` ավելի լայն լսարանի վրա ազդեցություն գործելու համար։ Այս մոտեցումն արդեն օգտագործվել է «LIFE» ծրագրի շահառու` «Ինստիգեյթ» ուսումնական կենտրոնի կողմից` իր կրթական միջոցառումները խոցելի խմբերի համար հասանելի դարձնելու նպատակով։ Կենտրոնը ստեղծել է էլեկտրոնային կայք, որի միջոցով տրամադրում է առցանց ուսուցում` տարածելով կազմակերպության սոցիալական ազդեցությունը հաշմանդամություն ունեցող անձանց եւ այլ խոցելի խմբերի վրա, առանց ավելի շատ շահառուներ ֆիզիկապես ընդունելու անհրաժեշտության։ [5]  Գործունեության ոլորտի ընդլայնում. այս մոտեցումը ենթադրում է սոցիալական ձեռնարկության գործունեության ավելացնում` նոր արժեքներով եւ իր սոցիալական առաքելության հետագա տարածման համար նոր ուղիներով, առանց աշխարհագրական տարածության կամ թիրախային խմբի պարտադիր ընդլայնման։ Օրինակ, «Զարտպրինտ» ընկերությունը ՀՀ տարածքում իր գործունեությունը սկսել է որպես դիզայնի եւ տպագրական ծառայություններ մատուցող սոցիալական ձեռնարկություն, որն աշխատանք է տրամադրում հաշմանդամություն ունեցող անձանց։ Սակայն ձեռնարկության գործունեության ոլորտի ընդլայնման հիմնական ուղղություններից մեկը բրայլյան տպագրության ներդրումն է եւ մեծ տառատեսակով տպագրության ծառայության զարգացումը։ Վերոնշյալ ձեռեներեցությունը, ըստ էության, առաջինն էր, որ ներդրեց այդ ծառայությունները հայկական շուկայում։ Այս կերպ, ընկերությունը ավելի է մոտենում իր` հաշմանդամություն ունեցող անձանց կենսակերպը բարելավելու առաքելությանը, առանց աշխարհագրական ընդլայնման կամ ֆրանչայզինգի միջոցով իր գործունեության մոդելը վերարտադրելու անհրաժեշտության։ Ձեռնարկությունն ընդլայնվում է նոր արտադրանքի եւ ծառայությունների եւ ձեռնարկատիրական նոր մոդելների ներդրման միջոցով։ Նույնիսկ նոր կազմավորված սոցիալական ձեռնարկությունների դեպքում, հարկ է դիտարկել ապագա զարգացման տարբերակները եւ մշակել ընդլայնման նախնական ծրագիր։ Սա կարեւոր գործոն է նաեւ բիզնես մոդելի ընտրության համար 109ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ (օրինակ, շատ հաճախ, ընդլայնման հնարավորությունները լիովին տարբերվում են զբաղվածության եւ շուկայի միջնորդության մոդելների դեպքում)։

Սոցիալական ձեռներեցությունը գործունեություն է, որը ենթադրում է ակտիվ եւ նորարարական գործարար լուծումներ սոցիալ-տնտեսական այն խնդիրներին, որոնք մի կողմից սոցիալական քաղաքականության ծրագրերի շրջանակներում լիարժեք լուծում չեն կարող ստանալ ներկա ռեսուրսների ու մոտեցումների շրջանակներում, իսկ մյուս կողմից՝ ավանդական ձեռներեցության համատեքստում բիզնես հետաքրքրություն չեն ներկայացնում։ ՀՀ-ում սոցիալական ձեռներեցության զարգացման հնարավորությունները պարզելու համար իրականացվել է փորձագիտական հարցում, որի արդյունքում վեր են հանվել սոցիալական ձեռներցության զարգացման 6 խնդիրներ եւ տրվել են դրանց իրագործան առաջարկներ։

ANOXYBACILLUS FLAVITHERMUS K1-Ի ԱՄԻԼԱԶԱՅԻՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՆՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆԱՅԻՆ ԵՎ PH ԿԱԽՄԱՆ ԵՎ ՍՊԻՏԱԿՈՒՑԻՋԵՐՄԱԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ PH ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ՏԻՐՈՒՅԹԻՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒՄԸԿենսաբանական ակտիվ նյութերի և ջերմակայուն ֆերմենտների (թերմոզիմների) շտամ-արտադրիչ թերմոֆիլ մանրէների կիրառումը կենսատեխնոլոգիականարտադրություններում հնարավորություն է տալիս նշանակալիորեն բարելավելու ևարագացնելու կենսասինթեզի և կենսակատալիզի գործընթացները, խնայելումանրէազերծման համար պահանջվող էներգիան, հնարավորինս բացառելուկոնտամինացիան այլ մանրէներով, ինչպես նաև մշակելու կենսաբանական ակտիվնյութերի սինթեզի նոր և առավել կատարելագործված տեխնոլոգիական ուղիներ [1]։ Կենսատեխնոլոգիական կիրառություն ունեցող կենսակատալիզատորների մեծմասը (85 %) պատկանում է հիդրոլազների դասին, իսկ ամիլոլիտիկ ֆերմենտները(մասնավորապես՝ α-ամիլազները, գլյուկոամիլազները և գլյուկոզիզոմերազները)կազմում են արտադրվող բոլոր ֆերմենտների 30 %-ը։ Օսլա հիդրոլիզող ջերմակայունֆերմենտներն օգտագործվում են օսլայից գլյուկոզ ստանալու արտադրականգործընթացում, որը կարևոր տեղ է զբաղեցնում սննդի, դեղագործական և քիմիականարդյունաբերություններում [2]։ Ներկայում աճում է արտադրական պայմանների նկատմամբ ջերմակայունֆերմենտների պահանջը։ Արտադրական նշանակություն ունեցող կենսակատալիզատոր ընտրելիս կարևոր նախապայման է նաև այն բավարար քանակությամբարտադրելու հնարավորությունը։ Թերմոզիմների կիրառությունը սահմանափակվածէ մի շարք դժվարություններով՝ կապված թերմոֆիլ տեր բջիջների դժվար աճեցման ևդրանցում այդ գեների ցածր էքսպրեսիայի մակարդակի հետ [1]։ Ներկայացվող աշխատանքի նպատակն ԱԱՀ Քարվաճառի երկրաջերմայինաղբյուրից մեկուսացված թերմոֆիլ Anoxybacillus flavithermus K1 շտամի ամիլազայինֆերմենտի ակտիվության վրա ջերմաստիճանի և pH-ի ազդեցության (ջերմաստիճանային և pH օպտիմում, ջերմակայունություն, pH կայունություն) ուսումնասիրություննէ։ Նյութ և մեթոդ. Ուսումնասիրության նյութ է ծառայել ԱԱՀ Քարվաճառի երկրաջերմային աղբյուրից մեկուսացված Anoxybacillusflavithermus K1 շտամը։ A.flavithermus K1 շտամի աճման կորի ստացման և ամիլազային ակտիվության որոշմանհամար այն աճեցվել է հետևյալ բաղադրությամբ սննդամիջավայրում (%)՝ օսլա 1, NaCI0.5, MgSO4 0.05, KNO3 0.5, pH-7․0։ A. flavithermus K1 շտամի ամիլազային ակտիվությունը քանակապես որոշվել էդինիտրոսալիցիլաթթվային մեթոդով՝ կուլտուրաները օսլա պարունակող սննդամիջավայրում աճեցնելով [3]։ Կուլտուրային հեղուկի 1 մլ-ով վարակվել է 50 մլ ստերիլհեղուկ սննդամիջավայրը՝ ինկուբացվելով 24 ժամ 55° C ջերմաստիճանում 160պտույտ/րոպե թափահարման պայմաններում։ Ինկուբացիայի ավարտից հետոստացված կուլտուրային հեղուկը կենտրոնախուսվել է 5000 պտույտ/րոպե արագությամբ, 4° C ջերմաստիճանում, 20 րոպե։ Ստացված վերնստվածքը ծառայել է որպեսամիլազի աղբյուր։ Ֆերմենտային սպիտակուցի ակտիվության օպտիմալ ջերմաստիճանի որոշմանհամար ռեակցիոն խառնուրդին ավելացվել է սպիտակուցային կոնցենտրատը ևինկուբացվել 40-100° C ջերմաստիճանային պայմաննելում (10° C միջակայքով) 30րոպե, իսկ օպտիմալ pH-ի որոշման համար ռեակցիոն խառնուրդի pH-ը հաջորդաբարհասցվել է 4-10, որից հետո որոշվել է շաքարների քանակությունը վերոհիշյալմեթոդով։ Ֆերմենտային սպիտակուցի ջերմակայունության և pH-ի նկատմամբկայունության որոշման համար վերնստվածքը 15 րոպե պահվել է համապատասխանաբար 50, 60, 70, 80, 90, 100, 110 և 120° C և pH 2-ից 12 արժեքներում։ Որպես ֆերմենտի ակտիվության միավոր է ընտրվել ֆերմենտի այն քանակությունը, որն առաջացնում է 1 մկրմոլ վերականգնված շաքարներ 1մլ-ում 1 րոպեումփորձի պայմաններում։ Արդյունքներ և քննարկում. A. flavithermus K1 շտամը բնորոշվում է թերմոֆիլներին հատուկ արագ աճով։ Թափահարման պայմաններում ինկուբացնելիս այն աճիստացիոնար փուլի է հասնում 7 ժամ հետո (Նկար 1)։ Շտամն օպտիմալ աճում է 55° Cև pH-7.0 պայմաններում։ Բջիջների գեներացիայի ժամանակը կազմել է 20 րոպե, իսկարագության հաստատունը՝ 3։ Ինչպես երևում է Նկար 1-ում պատկերված կորից՝ A.Flavithermus K1 շտամի աճիսկզբնական փուլին բնորոշ է համեմատաբար երկար տևողություն։ Դա պայմանավորված է օսլայի յուրացման նախապատրաստմամբ։ Նկար 2-ում պատկերված գրաֆիկում ցույց է տրվել կուլտուրալ հեղուկիամիլազային ակտիվությունը տարբեր ջերմաստիճաններում։ Ինչպես երևում էպատկերից՝ ամիլազային առավելագույն ակտիվությունը գրանցվել է 60° C-ումինկուբացնելիս։ Որոշվել է նաև ամիլազային սպիտակուցի ջերմակայունությունը 50120° C ջերմաստիճանային միջակայքում (Նկար 3)։ Նկար 3․ A. flavithermus K1 շտամի կուլՆկար 2. A.flavithermus K1շտամիամիլազային ակտիվությունը տարբերջերմաստիճանային պայմաններում։ Նկար 3. A.flavithermus K1 շտամիկուլտուրալ հեղուկի ջերմակայունությունը։ Ցույց է տրվել, որ ամիլազային սպիտակուցն ակտիվությունը պահպանում է 5070° C, որը համընկնում է ֆերմենտի առավելագույն ակտիվության ջերմաստիճանին։ 80-100° C ջերմաստիճանային միջակայքում սպիտակուցը կորցնում է իր ակտիվության 80 %-ը, իսկ ավելի բարձր ջերմասիճաններում ընդհանրապես ակտիվությունչի գրանցում։ Նկար 4. A. flavithermus K1 շտամիամիլազային ակտիվությունը տարբերpH-ի պայմաններում, 60 °C։ Նկար 5. A. flavithermus K1 շտամիամիլազային սպիտակուցի pH-ինկատմամբ կայունությունը։ Նկար 4-ում ներկայացված է ֆերմենտային սպիտակուցի ակտիվությանկախումը pH-ից։ Ինչպես երևում է՝ առավելագույն ակտիվություն գրանցվել է pH 8արժեքում։ Որոշվել է նաև ֆերմենտային սպիտակուցի pH-ի նկատմամբ կայունությունը pH 2-12 միջակայքում (Նկար 5)։ Ամիլազային սպիտակուցը պահպանում էիր ակտիվությունը pH 7․8 պայմաններում 15 րոպե ինկուբացնելիս, իսկ pH 3- և 9-11արժեքներում կորցնում է ակտիվության 60-80 %-ը։ Աղյուսակ 1․ Կենսատեխնոլոգիայում կիրառություն ունեցող ամիլազների համեմատականբնութագրերըՄանրէԱմիլազի ակտիվությա ն օպտիմալ Ամիլազի ակտիվությանօպտիմալջերմաստիճանՀղումներայսաշխատանքումԻնչպես երևում է աղյուսակի տվյալներից, մինչև այժմ հայտնի թերմոֆիլբացիլների ամիլազների ակտիվության pH և ջերմաստիճանային տիրույթներըհամապատասխանաբար տատանվում են 5-8-ի և 70-100° C սահմաններում։ Bacillusamyloliquefaciens թերմոֆիլ մանրէն, որը մեկուսացվել է Հնդկաստանի երկրաջերմային աղբյուրներից, արտադրում է ամիլազ, որի ակտիվության pH օպտիմումը չեզոքարժեքում է, իսկ ջերմաստիճանային օպտիմումը 70° C է։ A. flavithermus K1-իամիլազն այս արտադրական շտամի ամիլազի համեմատ ակտիվության օպտիմումդրսևորվում է հիմնային պայմաններում՝ pH 8։ Թերմոֆիլ Geobacillus thermoleovoransից անջատված ամիլազը բնութագրվում է մինչ այժմ հայտնի ամենաբարձր հիմնայինpH-ի (pH 8) և բարձր ջերմաստիճանային օպտիմումով (100° C)։ Թեև A. flavithermusK1-ի ամիլազն իր ակտիվության pH օպտիմումով չի զիջում վերջինիս, սակայնբնութագրվում է ավելի ցածր ջերմաստիճանային ակտիվությամբ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՊետրոսյան ԼուսինեANOXYBACILLUS FLAVITHERMUS K1-Ի ԱՄԻԼԱԶԱՅԻՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՆՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆԱՅԻՆ ԵՎ PH ԿԱԽՄԱՆ ԵՎ ՍՊԻՏԱԿՈՒՑԻՋԵՐՄԱԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ PH ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ՏԻՐՈՒՅԹԻՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ թերմոֆիլ բացիլներ, Anoxybacillus flavithermus, ամիլազներ,ջերմակայունություն, pH կայունություն։

Anoxybacillus flavithermus K1 շտամը օսլա պարունակող սննդամիջավայրում օպտիմալ (55° C, pH 7), պարբերական աճեցման պայմաններում ստացիոնար փուլին հասնում է կուլտիվացման 7-րդ ժամում, բջիջների գեներացման ժամանակը կազմում է 20 րոպե, իսկ արագության հաստատունը՝ 3։ Ամիլազային առավելագույն ակտիվությունը դրսևորվել է 60° C ջերմաստիճանում և pH 8 պայմաններում։ Ցույց է տրվել, որ ամիլազային սպիտակուցը 80-100° C ջերմաստիճանային միջակայքում կորցնում է իր ակտիվության 80 %-ը։ Ամիլազային սպիտակուցը պահպանում է ակտիվությունը pH 3-11 պայմաններում, ընդ որում, pH 3 և 4 արժեքներում կորցնելով ակտիվության 80 %-ը։

Հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների նկատմամբ վերաբերմունքը պատմական տարբեր ժամանակահատվածներում նույնը չի եղել: Քաղաքակրթության հետ մեկտեղ մարդկային համընդհանուր աշխարհայացքը տիպիկ զարգացում է ապրել: Մարդիկ միշտ նորից վախենում են, ինչից անհայտ է, որի մասին դեռ չգիտեն: Մարդը հակված է կյանքում ընտրել այն, ինչը հասարակության մեջ ընդունելի է: Անկախ մարդու անհատական ​​ընկալման առանձնահատկություններից `հասարակությունը սահմանում է դրա գնահատման համընդհանուր չափանիշներ. մարդիկ հակված են հետ վերցնել արդեն ստեղծվածը: Հասարակական կարծիքը, դիրքը տարածման շղթայական արձագանք ունեն, ժամանակն էլ պահանջում է, որ հասունությունը ներառվի ցանկացած նոր շղթայում: Հասարակության բացասական վերաբերմունքը հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների նկատմամբ միշտ հիմնված է եղել նրանց «տարբեր», «տարբեր» դիտարկելու վրա, ինչը նրանց հավասարապես ընդունելու վախի հիմնական պատճառներից մեկն է: Ինչպես նշեց T. Salomyakin- ը: «Յուրաքանչյուր մարդու մեջ մենք չափանիշներ ենք փնտրում, որոնցով նրանք տարբերվում են մյուսներից: Եվ ինչու՞ ենք այդ թույլ օղակը փնտրում մարդու մեջ: Ուրեմն ուր են կյանքի հարստությունն ու բազմազանությունը: »[3, p. 45]: Տարբեր լինել չի նշանակում թերի կամ սխալ լինել: Յուրաքանչյուր մարդկային տեսակների բազմազանության փորձը սկսվում է նրանց այնպիսին, ինչպիսին որ կան, պետք է կենտրոնանալ ոչ թե այն բանի վրա, ինչ չկա, այլ սիրել նրանց որպես ամբողջություն: Ըստ Վիգոդսկու, աննորմալ երեխաների կրթության և դաստիարակության հիմնական բացը պայմանավորված է մանկավարժի `իր սոցիալական բնույթը արատի մեջ տեսնելու անկարողությամբ: Հիմնական խնդիրները առաջանում են ոչ թե երեխայի թերզարգացման պատճառով, այլ հասարակության կողմից նրանց տրված ոչ ադեկվատ ընկալման արդյունքում: Եվ ցանկացած վերականգնողական, շտկող աշխատանք պետք է ունենա մեկ հիմնական, առաջնային նպատակ: Խթանել երեխայի զարգացումը `ելնելով կարիքից, ինչը հնարավորություն կտա երեխային լինել ճկուն հասարակության մեջ: «Յուրաքանչյուր երեխայի ներուժ և ուժեղ կողմերը պետք է որոշիչ լինեն ուսումնական ծրագրերի ստեղծման հարցում, այլ ոչ թե թույլ կողմեր ​​փնտրեն: Ավելի լավ կլինի փնտրել ուժեղ և ուժեղ կողմերը `հասկանալու համար, որ դրանք պետք է տարբեր լինեն տարբեր երեխաների համար: Տարբերությունը հույսն է, քանի որ ընձեռվում են զարգացման, կրթության և անձնական կատարելագործման հնարավորություններ: Մենք պետք է ուրախ լինենք, որ հույսը դնում ենք նրանց վրա: Ի վերջո, դրանք իրական մասնիկներ են: ”[7, p. 941]: Յուրաքանչյուր բառ, սահմանումը ստեղծում է մտածողություն, որը որոշում է հետագա օբյեկտիվ գործունեության էությունը: Հետևաբար, որքան շատ սահմանումները հակված են ապավինել ուժեղ կողմերին, այնքան ավելի արդյունավետ է երեխայի մասնագիտական ​​զարգացումը աճի և զարգացման հավանականությունը: Մարդու իրացման հնարավորությունները չունեն որոշակի սահմաններ և օրինաչափություններ: Specialիշտ այնպես, ինչպես հատուկ կարիքներ ունեցող երեխայի իրական ներուժի բացահայտումն ու իրացումը չունի որոշակի սահմաններ, այնպես էլ հայտնագործողի կարողություններն ու հնարավորությունները: Իրական կարողությունները կարող են դրսեւորվել միայն համապատասխան սոցիալական պայմանների պայմաններում, ուստի այս գործընթացն ունի փոխադարձ խթանող և զարգացող նշանակություն: Յուրաքանչյուր երեխայի լիարժեք զարգացումն իրականացվում է կենսաբանական և սոցիալական գործընթացների փոխազդեցության արդյունքում: Անկախ երեխայի զարգացման առանձնահատկություններից և կարիքի բնույթից, նա առաջնային անհրաժեշտություն ունի շփվելու իր հասակակիցների հետ կիսով կիսվելու փորձով: Ներառման կարևորությունը չպետք է թերագնահատել ոչ միայն անբավարար ինտելեկտ ունեցող երեխաների, այլև ամբողջ հասարակության համար: Համալիր կառուցվածքային խանգարում ունեցող երեխայի ծնողի խոսքով ՝ «առողջ, դրական տրամադրված հասակակիցների թիմում մի օր երեխան մեկ ամսից ավելի վերականգնողական աշխատանք տվեց: Հնարավոր է, որ դա թույլ է տվել բացել օրգանիզմի գաղտնի փոխհատուցման հնարավորությունները: Երեխան դարձավ ավելի ինքնավստահ և սկսեց ակտիվորեն համագործակցել իրեն շրջապատող աշխարհի հետ: «[4] Հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների ընդգրկումը ոչ միայն դրական ազդեցություն կունենա նրանց մտավոր զարգացման դյուրացման վրա, այլև նրանց հետ սովորող առողջ երեխաների հումանիտար զարգացման «բարոյական նորմերի և արժեքների» զարգացման վրա: «Ընդհանուր, լրացուցիչ հատուկ կրթության ոլորտում ինտեգրման պրակտիկայի զարգացում և ընդլայնում թույլ կտա ոչ միայն հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաները դառնալ հասարակության լիիրավ անդամ, այլև սովորեցնել այլ երեխաների ակտիվորեն կարեկցել, բայց մտածել և օգնել այլ մարդկանց: Ժողովուրդ. «Ինտեգրման փորձերն արդեն ցույց են տալիս, որ առողջ երեխաները բացասական վերաբերմունք չեն ցուցաբերում լսողության, տեսողության, շարժողական խանգարումներ ունեցող երեխաների նկատմամբ, բայց ցույց են տալիս դրական, ծայրահեղ դեպքում ՝ անտարբերություն» [6, էջ 38-41]: Դա են վկայում տարբեր տարիքային խմբերի երեխաների պարբերաբար այցելությունները Գյումրիի «Մանկատուն» մասնագիտացված մանկատուն և նրանց միջև դրական փոխազդեցությունների առկայությունը: Ըստ Վիգոդսկու, երեխայի պոտենցիալ զարգացման մակարդակը կարող են բարձրացնել ավելի ունակ զույգերը: Սա հաստատում է երեխաների փոխազդեցության դյուրացման արդյունքը: Ի վերջո երեխայի մտավոր գործընթացներն ու գործառույթները ձևավորվում են զարգանում են սոցիալական հարաբերությունների համատեքստում, և երեխան ավելի արդյունավետ է դառնում իր հասակակիցների սոցիալականացման գործընթացում: Այս տեսական կետերը հաստատվել են նշված մանկատանը անցկացված դիտարկումների արդյունքում, երբ խմբային սենյակներում տեղի է ունեցել երեխաների կազմի փոփոխություն ՝ ավելի արդյունավետ երեխաների հավաքագրման հետևանքով: Քիչ ֆունկցիոնալ երեխաները կարճ ժամանակահատվածում ավելի արագ են հայտնաբերել իրենց ներուժը, քանի որ ավելի արդյունավետ հասակակիցների ազդեցությունը խթանող ազդեցություն է ունեցել նրանց զարգացման աճի վրա: Երեխաներից ոմանք նույնիսկ սկսեցին քայլել, ովքեր, ըստ բժշկական ցուցումների, ի վիճակի չէին քայլելու, առաջընթաց գրանցեցին քայլողներ օգտագործելու, կանգնելու, փայտի վրա քայլելու փորձի մեջ, բարելավեցին ուրիշների խոսքը, հաղորդակցման տարրերը և երեխաների սեփական նախաձեռնությունը տարբեր գործունեությունը: Modernամանակակից ինտեգրման վառ օրինակ է Ավստրալիայի ինտեգրատիվ թատրոնը, որին մասնակցում են անբավարար ինտելեկտ ունեցող մարդիկ (Restless Dance Company): Հիմնական նախադրյալն այն էր, որ զարգացման խանգարումներ ունեցող մարդիկ ոգեշնչման աղբյուր են դառնում հաշմանդամություն ունեցող զույգերի ցանկացած պարային խմբում [4, p. 13]: Երեխաների համագործակցության և փոխօգնության արդյունքում շատ հեղինակներ անդրադարձել են զարգացման արդյունավետությանը: Քացը պարզեց, որ վարքի ինքնակարգավորումը բարելավվեց, երբ տարեցները երիտասարդներին հիշեցնում էին դաստիարակության կանոնները [11], երբ ավագ դպրոցի երեխաները սովորում էին նոր հմտություններ և ամրապնդում այդ հմտությունների իրենց ընկալումը: Ներառական կրթության շատ կողմնակիցներ պնդում են, որ ներառման արդյունքները դրականորեն են ազդում դպրոցականների սովորողների առաջադիմության վրա: Ավելին, հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաները ոչ միայն չեն վնասում իրենց դասընկերների ակադեմիական ցուցանիշներին, այլ նաև օգուտ են քաղում նրանց ուսուցանված սոցիալական մակարդակից ՝ նվազեցնելով վախը մարդկային տարբերություններից և բարձրացնելով հանդուրժողականությունը ուրիշներին հասկանալու նկատմամբ: Դեֆեկտոլոգիական գիտության մեջ ապացուցվել է երեխայի օրգանական արատի անբաժանելի կապը և փոխկախվածությունը շրջապատողների հետ և նրա հաղորդակցման խանգարումը, և բարելավված հաղորդակցության դերը ցույց է տրվել երեխաների մտավոր զարգացման ընդհանուր շտկման մեջ [1, էջ 223 -224]: Իրականում, հատուկ կարիքներ ունեցող երեխայի կարիքը խնդիր է դառնում շրջակա միջավայրի կողմից տրված գնահատման և վերաբերմունքի շնորհիվ, և որքան շատ է ներառումը սկսվում ամենասկզբից, ներառումը մանկապարտեզներում, այնքան հասարակության պատրաստակամությունը ընդունել որպես մարդու տեսակ տարբեր կարիքներ: Դա են վկայում ամերիկյան դպրոցներում և մանկապարտեզներում անցկացված մեր դիտարկումները, որոնք մասամբ որոշում են ներառման գործընթացի հարաբերական արդյունավետությունը: Ընդհանուր կրթության հոգեբանական-մանկավարժական տեսական հիմքերը ընդհանրացնելով `կարելի է առանձնացնել դրա իրականացման առաջնահերթությունն ու անհրաժեշտությունը ժամանակակից հասարակությունում: Հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների ընդգրկումը կնպաստի դպրոցականների ակադեմիական մակարդակի բարձրացմանը, նրանց մտավոր զարգացման դյուրացմանը ՝ հասակակիցների հետ համատեղ շփման արդյունքում, բոլորի համար հավասար պայմաններ ստեղծելու համար համընդհանուր հումանիտար իրավունքի կիրառմանը: , Գրականություն 1. Выготский Л.С. Ընտրված հոգեբանական ուսումնասիրություններ: Մ. APN RSFSR, 2. Vigotsky L. С. Կոմպոզիցիաների ժողով: 6-րդ հատորում: Մ. 1983, T.5, S. 223-224: 3. Ներառական կրթություն: Կատարելականության խնդիրները կրթության քաղաքականություններում և համակարգերում: Միջազգային գիտաժողովների նյութեր: 19-20 հունիս 2008-SPb: Izd-vo RGPU im, A. Н. Գերցենա, 2008. 215 էջ: 4. Կարելիայի մանկավարժական հանդես: Աշխատողների կրթության հիմնական պետական ​​կրթական վկայական »: 2 (25): - Պետրոզավոդսկ: Verso, 2009. 136 էջ: 5. Ներառական կրթության մանկավարժություն և հոգեբանություն: դասագիրք / DZAhmetova, Z. Mr. Нигматов, Т. A.Chelnokova, G. В. Споuspova et al. Казань. Դեռահասներ մտավոր հետամնացությամբ: բազմակի դեպքերի ուսումնասիրություն: Կրթություն և ուսուցում 9-ում: Գուլարտե, Ռ. (1995): Բազմազգ դասասենյակներ: Կրթության ազգային դոցենտ: Վաշինգտոն Եվգենի ERIC Clearinghouse կրթության կառավարման վերաբերյալ: 12. Վիգոտսկի, Լ.Ս. (1978): Միտքը հասարակության մեջ: Հեղինակ Եղիազարյան Սաթենիկ Էմինիի `Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտի հոգեբանության ամբիոնի դասախոս, հոգեբանական բարձրագույն տեղեկատվության զարգացում Էլ. Փոստ. ։

Հոդվածում վերլուծվում են ներառական կրթության հոգեբանամանկավարժական առանձնահատկությունների տեսական հիմքերը, հասարակական կարծիքի և հանդուրժողականության փոփոխությունները, հատուկ կարիք ունեցող երեխաների համար տիպական երեխաների հետ շփման ֆասիլիտացիոն ազդեցությունն ու ներառական կրթության երկկողմանի արդյունավետությունը։

Կանաչ մակրոալգայի PARACHLORELLA KESSLERI- TARBERAGHBYURNERI UND the JRATSNIARTADRUTYAN PECULIARITIES ածխածնի ջրածնի (H2) արտադրություն մի շարք սուբստրատների և թափոնների արդյունավետ, էկոլոգիապես մաքուր և վերականգնվող էներգիայի աղբյուր ստանալու ամենահեռանկարային ձևերից մեկը և կարող է կարևոր դեր ունենալ էներգիայի մեջ , Այլ մեթոդների համեմատ, կենսաբանական H2- ի արտադրությունն ունի մի շարք առավելություններ, մասնավորապես `էժանագին ենթաշերտերի օգտագործումը, ցածր ջերմաստիճանում վերամշակումը, արտադրության ցածր ծախսերը, մասնավորապես H2- ի արտադրության մեջ ֆոտոսինթետիկ օրգանիզմներում, որոնք օգտագործում են արևի լույսը որպես էներգիայի աղբյուր [1 , 2, 3, 4]: Ներկայումս H2 էներգիայի ամենակարևոր կողմերից մեկը H2 արտադրող օրգանիզմների համար H2– ի բարձր արտանետումն ապահովելու պայմանների ընտրությունն է: Տարբեր օրգանիզմներում H2– ի արտադրությունը ներառում է տարբեր ուղիներ ՝ օրգանական միացությունների մթնոլորտային ֆոտոսինթեզ, ջրի ուղղակի-անուղղակի բիոֆոտոլիզ [1, 2, 3, 5, 4]: Այսպես կոչված ջրիմուռների H2- ի արտադրությունը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում մի շարք առավելությունների պատճառով, ինչպիսիք են բնական ծագումը, արդյունավետությունը, արևային էներգիայի օգտագործումը և ջրի վերականգնման ունակությունը [1, 5, 6]: Հայտնի է, որ ֆոտոտրոֆերում H2- ի արտադրությունն իրականացվում է պահեստավորված միացությունների յուրացման միջոցով, և կարող է խթանվել ածխածնի ենթաշերտերի ավելացմամբ: Ածխածնի աղբյուրի ընտրությունը ֆոտոսինթետիկ օրգանիզմների աճի համար լուրջ խնդիր է, քանի որ այն մեծապես ազդում է H2- ի արտադրության վրա [3, 4]: Կարող են ընտրվել ենթաշերտեր, որոնք ջրիմուռները կարող են արդյունավետորեն յուրացնել H2– ի արտանետումը խթանելով: Hydրածինազի ֆերմենտը, որը պատկանում է Fe- հիդրոգենազների դասին, մասնակցում է կանաչ միկրո ջրիմուռներում H2– ի արտադրությանը, ունի բարձր ակտիվություն և սինթեզվում է անաէրոբ պայմաններում [1, 5]: Այս ուսումնասիրությունը ուսումնասիրել է ածխածնի տարբեր օրգանական աղբյուրների ազդեցությունը Ch H2– ի ՝ կանաչ միկրո ջրիմուռների Parachlorella kessleri– ի աճի վրա: Հետազոտության և մեթոդների օբյեկտ: Այս աշխատանքում օգտագործվել է կանաչ միկրոհամակարգի շտամը P. kessleri RA-002: Մենք աճեցրեցինք միկրո ջրիմուռներ աերոբիական պայմաններում Tamia- ի հեղուկ սննդի միջավայրում (ցնցում 100 rpm արագությամբ), 2000 լյուքս լուսավորության ներքո, որպես ածխածնի աղբյուր ֆրուկտոզայի, գլյուկոզայի ացետատի առկայություն: Աճի միջին pH- ը պահպանվել է 7.5-ի սահմաններում: Միկրո ջրիմուռների աճը հայտնաբերվել է կասեցման օպտիկական խտության չափման միջոցով ՝ օգտագործելով Spectro SP-2000 (Հինոտեկ, Չինաստան) սպեկտրաֆոտոմետր 680 նմ (OD 680) լույսի ալիքի երկարության տակ: P. kessleri- ի ֆոտոսինթետիկ գունանյութերի քանակի որոշումն իրականացվել է երկչափ սպեկտրոֆոտոմետրիկ եղանակով, ինչը թույլ է տալիս որոշել գունանյութերի ընդհանուր խառնուրդում քլորոֆիլ ab ֆոտոսինթետիկ գունանյութերի կոնցենտրացիան [8]: 96% էթանոլը օգտագործվել է որպես հսկիչ: 96% էթանոլում a և b քլորոֆիլի քանակությունը որոշվել է Wintemans և De Mots- ի կողմից, իսկ կարոտինոիդների քանակը որոշվել է Wettstein- ի բանաձևով [8]: Շրջակա միջավայրի pH- ը որոշվեց իոնաչափ (pH 302, HannaInstruments, Պորտուգալիա) օգտագործմամբ և կարգավորվեց 0,1 Մ NaOH: Աճի միջին pH- ը պահպանվել է 7.5-ի սահմաններում: Շրջակա OVP- ն չափելու համար օգտագործվել է EPV-01 հարթ կետով պլատինե ապակու էլեկտրոդ: Պլատինի էլեկտրոդի կողմից արձանագրված OVP անկումը կայունացնելուց հետո որոշվեց H2- ի ելքը, որն իր հերթին հաշվարկվեց ըստ մմոլ / լ արտահայտված OVP արժեքի [9, 10]: H2– ի արտադրության ուսումնասիրության համար միկրո ջրիմուռները ցրտահարվել են ստացիոնար աճի փուլում 2000 պտույտով 7 րոպեում, ապա տեղափոխվել Trisacetate Buffer (TAP) միջավայր (pH 7,5): Ֆրուկտոզան, գլյուկոզան և ացետատը օգտագործվել են որպես ածխածնի աղբյուրներ 1 գ / լ կոնցենտրացիայով: Հետազոտության արդյունքները և դրանց քննարկումը: Ֆոտոտրոֆներում H2– ի արտադրությունն իրականացվում է պահեստավորված միացությունների յուրացման միջոցով, և կարող է խթանվել արտաքին ածխածնի ենթաշերտերի ավելացմամբ [1, 3]: Ածխածնի աղբյուրի ընտրությունը խնդիր է ֆոտոսինթետիկ օրգանիզմների աճի համար, քանի որ դա կարող է ազդել դրանց աճի և H2 արտանետման վրա: Հնարավոր է ընտրել ածխածնի աղբյուրներ, որոնք ջրիմուռները կարող են արդյունավետորեն յուրացնել, մատչելի կլինեն ՝ խթանելով H2– ի ելքը: P. kessleri կանաչ միկրո ջրիմուռների և H2 արտադրության բնութագրերի աճի բնութագրերն ուսումնասիրվել են ածխածնի տարբեր օրգանական աղբյուրների ՝ ացետատի, գլյուկոզայի և ֆրուկտոզայի առկայության պայմաններում: Հայտնի է, որ կանաչ միկրո ջրիմուռների ֆոտոտրոֆիկ աճի ժամանակ առաջանում է ֆոտոսինթետիկ համակարգ, որը բաղկացած է երկու լույս հավաքող բարդույթներից (ֆոտո համակարգ II (P680) և ֆոտո համակարգ I (P700)) [1, 3]: Ֆոտոռեպորտային համալիրները ներառում են սպիտակուցներ և գունանյութեր, ինչպիսիք են քլորոֆիլ a (Cl a), Cl b ն կարոտինոիդներ: Պարզվել է, որ P. kessleri– ի աճի ընթացքում առաջացած գունանյութերի կազմը զգայուն է շրջակա միջավայրի բաղադրության նկատմամբ (աղյուսակ 1): Ինչպես ցույց է տրված 1-ին աղյուսակում, Cl a և Cl b ամենաբարձր քանակը հայտնաբերվել է ացետատով աճեցված P. kessleri- ում `15 և 11 մգ / լ, ինչը մոտավորապես 1,2 անգամ գերազանցում էր գլյուկոզա պարունակող միջավայրում աճեցված քլորոֆիլների քանակից: , վկայելով այն փաստի մասին, որ ացետատը ավելի արդյունավետ հիմք է: Մյուս կողմից, կարոտինոիդների ավելի բարձր մակարդակ է նկատվել ֆրուկտոզա պարունակող միջավայրում աճեցված P. kessleri- ում, ինչը 1,2-1,4 անգամ ավելի բարձր է, քան ացետատի և գլյուկոզի առկայության պայմաններում աճեցված ջրիմուռներում կարոտենոիդները: Ածխածնի աղբյուր ,Cl a, mg / lCl b, մգ / լ ացետատ Ֆրուկտոզա գլյուկոզա կարոտինոիդներ, մգ / լ Աղյուսակ 1. P. kessleri- ում ֆոտոսինթետիկ գունանյութերի քանակի տատանում `ածխածնի տարբեր աղբյուրների առկայությամբ: փոփոխությունների մասին: OVP միջավայրը կարևոր չափանիշ է, որը կարելի է բնութագրել որպես կենսաբանական համակարգի տարբեր ենթաշերտեր օքսիդացնելու կամ նվազեցնելու ունակություն: Դրական և բացասական արժեքները ցույց են տալիս կենսաբանական համակարգերի օքսիդացված և նվազեցված վիճակը: Օրգանական ածխածնի տարբեր աղբյուրներ ամ. Մութ և լուսային փուլերի համադրությունը այլ ազդեցություն ունի Պ.Կեսլերիի բնապահպանական OVP- ի վրա: Ացետատի առկայության դեպքում, Պ.Կեսլերիի GHP- ն աճեց 72 ժամ անընդմեջ լուսավորության պայմաններում, աստիճանաբար նվազեց մինչև 4480 մՎ (Նկար 1): OVP- ի նմանությունը ցույց է տալիս վերականգնողական պրոցեսների խթանումը, որոնք բնութագրում են H2- ի արտադրությունը և ջրիմուռների նյութափոխանակությունը aerobic պայմաններում: 72 ժամ շարունակ լույսի պայմաններում ֆրուկտոզայի և գլյուկոզի տակ աճեցված P. kessleri- ում նկատվել է OVP- ի անկում, համապատասխանաբար, մինչև -455 մՎ և -430 մՎ (Նկար 2): Անաէրոբ պայմաններում OVP– ի նման փոփոխությունը կապված է թթվածնի արտադրության նվազման և H2– ի արտադրության խթանման հետ: Նկար 1. Փոփոխություններ ածխածնի տարբեր աղբյուրների առկայության դեպքում P. kessleri- ի միջավայրում: Շրջակա միջավայրի pH- ը միկրոօրգանիզմների աճի կարևոր չափանիշներից մեկն է: Ացետատի առկայության դեպքում, P. kessleri միջավայրի pH- ն աճում է անաէրոբ կերպով (մինչև 72 ժամ) ՝ 7.5-ից մինչև 8.0 (Նկար 2), իսկ ածխածնի մյուս երկու աղբյուրների առկայության դեպքում pH- ը նվազում է մինչև 7.0, ինչը կարող է պայմանավորված լինել տարբեր նյութափոխանակության արտադրանքներով (Նկար 2): Նկար 2. Ածխածնի տարբեր աղբյուրների ազդեցությունը P. kessleri- ի pH- ի փոփոխության վրա (pH որոշվել է ժ 72 ժամում աճեցված մշակույթի pH- ի տարբերությամբ): Ածխածնի տարբեր աղբյուրներով P. kessleri- ում H2- ի արտադրություն: Ուսումնասիրվել է H2– ի արտադրությունը P. kessleri– ում ՝ ածխածնի տարբեր աղբյուրներով: Որպես օրգանական ածխածնի աղբյուրներ օգտագործվել են ացետատ, գլյուկոզա և ֆրուկտոզա: H2– ի արտադրությունը դիտվել է երեք աղբյուրի առկայությամբ: Ածխածնի աղբյուրի կոնցենտրացիան նույնպես կարևոր գործոն է, որը կարող է ազդել H2– ի ելքի վրա: Պարզվեց, որ P. kessleri- ի համար օրգանական ածխածնի աղբյուրի օպտիմալ կոնցենտրացիան 1 գ / լ է: Ինչպես երեւում է Նկար 3-ից, H2- ի արտադրանքը ամենաբարձրն է P. kessleri- ում `աճեցված անընդհատ լուսավորության տակ ացետատի առկայության դեպքում: H2- ի արտադրությունը կարող է պայմանավորված լինել O2- ի կլանմամբ և Fe-hydrogenase սինթեզի խթանմամբ, որը տեղի է ունենում անաէրոբ պայմաններում: Ֆրուկտոզայի և գլյուկոզի առկայության դեպքում H2– ի արտանետման նվազում է նկատվում, իսկ գլյուկոզի դեպքում H2– ի ելքը մոտ 2 անգամ ցածր է ացետատից (Նկար 3): Հատկանշական է, որ մթության մեջ պահվող P. kessleri- ն չի արտադրում H2, ինչը վկայում է H2- ի արտադրության մեջ ֆոտոսինթետիկ համակարգի ներգրավման մասին: Նկար 3. H2 ելքը P. kessleri- ում `ածխածնի տարբեր աղբյուրներով: Այսպիսով, ստացված տվյալները կօգնեն հստակեցնել կանաչ միկրո ջրիմուռներում H2– ի արտադրության մեխանիզմները, իսկ ացետատը կարող է օգտագործվել որպես ածխածնի արդյունավետ աղբյուր H2– ի արտադրության համար: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] Марков С. А., կենսաբլիզին: մոլեկուլային ջրածնի արտադրողների համար ջրի և բակտերիաների հնարավոր օգտագործումը: էլեկտրաքիմիական և կենսաէներգետիկ մոտեցում: Ներսում [9] Թռչունյան Ա., Բաղրամյան Կ., Փոլադյան Ա., Գաբրիելյան Լ. Կենսաբանական թաղանթների կենսաֆիզիկա, կենսաէներգետիկա և կենսաքիմիա, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2012, էջ. 128 Մանոյան emեմմա կանաչ կանաչ աղի ջրի հատկություններ PARACHLORELLA KESSLERI- ում ՝ ածխածնային բազմազան աղբյուրներով ՝ աղբյուրով ՝ մաղձ, Աղբյուր k ։

Ուսումնասիրվել է ածխածնի տարբեր աղբյուրների (ացետատ, ֆրուկտոզ և գլյուկոզ) ազդեցությունը կանաչ միկրոջրիմուռ Parachlorella kessleri-ի աճի և H2-ի արտադրության վրա։ Ացետատի առկայությամբ աճեցված P. kessleri-ում հայտնաբերվել է քլորոֆիլներ a-ի և b-ի ամենաբարձր քանակությունն, որը 1.2 անգամ գերազանցել է քլորոֆիլների քանակը գլյուկոզ պարունակող միջավայրում աճեցված միկրոջրիմուռում։ Կիրառված ածխածնի բոլոր աղբյուրների առկայությամբ P. kessleri-ում դիտվել է H2-ի արտադրություն, ընդ որում, H2-ի առավելագույն ելք գրանցվել է ացետատ պարունակող միջավայրում աճեցված միկրոջրիմուռում։ Այն 2 անգամ գերազանցել է գլյուկոզ պարունակող միջավայրում աճեցված միկրոջրիմուռում H2-ի ելքը։ H2-ի արտադրության աճը կարող է պայմանավորված լինել Fe-հիդրոգենազի սինթեզի խթանմամբ։ Ստացված տվյալները վկայում են, որ ացետատը կարող է H2-ի արտադրության համար որպես արդյունավետ ածխածնի աղբյուր կիրառվել։

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄշրջանակներիժամանակիլուծելու միընդլայնումը, ազատԺամանակակից աշխարհում տեղի ունեցող փոփոխությունները` մարդկանցհետաքրքրություններիևեկամուտների առկայությունը, տրանսպորտային միջոցների և տեղեկատվականհամակարգերի կատարելագործումը, ավելի են դյուրացնում այս կամ այնդեստինացիայի վերաբերյալ տեղեկատվության ստացման և մարդկանց ակտիվտեղաշարժերի գործընթացները, դրանով իսկ խթան հանդիսանալով զբոսաշրջության հետագա զարգացման համար։ Զբոսաշրջությունը Հայաստանի Հանրապետությունում համարվում է տնտեսութան գերակա ուղղություն՝ հնարավորությունստեղծելովշարք սոցիալ-տնտեսական խնդիրներ, ապահովելտնտեսական աճ և ինտեգրվել միջազգային զբոսաշրջության շուկային։ ՀՀ-ումզբոսաշրջային ոլորտը կարգավորվում է ՀՀ Սահմանադրությամբ, «Զբոսաշրջության ևզբոսաշրջային գործունեության մասին» ՀՀ օրենքով, «Քաղաքացիական օրենսգրքով»,«Աշխատանքային օրենսգրքով» և այլ իրավական ակտերով [1]։ Զբոսաշրջությանոլորտի պետական կարգավորումն իրականացնում է ՀՀ կառավարության լիազորածպետական կառավարման մարմինը, ովկարող է մշակել և ՀՀ կառավարությանըներկայացնել առաջարկություններ զբոսաշրջության զարգացման հեռանկարների ևուղղությունների վերաբերյալ, ինչպես նաև իրականացնել ՀՀ-ում զբոսաշրջիկներիընդունման, սպասարկման, զբոսաշրջային ուղևորությունների կազմակերպման,տեղեկատվական, գովազդային և հրատարակչական գործունեություն [2]։ Հայաստան այցելած զբոցաշրջիկները հիացմունքով են խոսել երկրի պատմաճարտարապետական և բնական անզուգական հարստությունների մասին։ Ամերիկյան հանրահայտ նկարիչ Ռոքուել Քենտը գրել է. «Եթե ինձ հարցնեին, թեմեր մոլորակի վրա որտեղ կարելի է ավելի շատ հրաշքների հանդիպել, ես ամենիցառաջ կտայի Հայաստանի անունը։ Ակամայից այդ փոքրիկ անկյունում կարելի էհանդիպել այնպիսի հուշարձանների և այնպիսի մարդկանց, որոնք կարող են դառնալամբողջ աշխարհի զարդն ու հպարտությունը։ Երիցս կեցցե՛ս դու, հո՛ղ հայկական,տաղանդների՛ օրրան, հրաշագործների՛ օրրան»։ Ըստ Հայաստանում Լիբանանի դեսպան Ջիբրալ Բութոս Ջաարի՝ «Հայաստանըզբոսաշրջության համար գրավիչ և յուրահատուկ երկիր է, հատկապես իրանվտանգությամբ ու կայունությամբ»(Jibrail Butros Jaar 2005)։ Ըստ ավստրացի«Հայաստանըքաղաքակրթության օրրանն է, Հին աշխարհի առաջատար և զարգացած պետություններից մեկը» ( Franz Viktor Werfel 1933)։ հումանիստ Ֆրանց Վերֆելի՝գրող,Աշխատանքում ուսումնասիրվել է ՀՀ զբոսաշրջային ռեսուրսները, դրանցառանձնահատկություններն ու օգտագործման ուղղությունները, առաջարկվել է այնանհրաժեշտ քայլերը, որոնք պետք է իրականացվեն պետության կողմից զբոսաշրջային գործունեության արդյունավետ կազմակերպման և հետագա զարգացմանհամար։ ՀՀ մարզերում կան զբոսաշրջության տարբեր ուղղությունների զագացմանհամար անհրաժեշտ նախադրյալներ՝ պայմանավորված բնական, պատմամշակութային, սոցիալ-տնտեսական ռեսուրսներով։ Հայաստանն ունի յուրօրինակ մշակույթ`ճարտարապետություն, գրականություն, երգարվեստ, պարարվեստ։ Գոյություն ունենավելի քան 24000 պատմամշակութային հուշարձաններ, որոնք հնարավորություն ենտալիս զարգացնելու ճանաչողական զբոսաշրջությունը [1, 5]։ Հայաստանին բնորոշ էնաև լանդշաֆտային բազմազանությունը։ Հաշվի առնելով այս փաստը՝ ՀՀ-ում կարողենք զարգացնել էկոզբոսաշրջությունը, արկածային զբոսաշրջությունը՝ ըստ սեզոնի։ Օրինակ՝ ձմռանը Գեղամա լեռների ձյունապատ գագաթները նպաստավոր են ձմեռային հանգստի և դահուկային մարզաձևով զբաղվողների համար, իսկ ամռանը՝բարձր լեռնային լանդշաֆտը հնարավորություն է տալիս կազմակերպել արշավներ,լեռնամագլցում, լեռնարշավներ և այլն։ Հայաստանում գործում են պետական 3արգելոցներ (Խոսրովի, Շիկահողի, Էրեբունի), 26 արգելավայրեր և ազգային 4 պարկ`Սևան, Արևիկ, Արփա, Դիլիջան [3]։ Ընդ որում, բնական ռեսուրսների պահպանությանսահմանել պետականևվերահսկողություն,իրականցնելբնությանհուշարձանների բացահայտման և նոր հատուկ պահպանվող տարածքներիստեղծման ուղղությամբ [4]։ էնաև աշխատանքներհամար անհրաժեշտվերարտադրությանինչպեսՎայոց ձորի մարզի գեոմորֆոլոգիական պայմաններն ու բնակլիմայականպայմանների բազմազանությունը հնարավորություն են տալիս զարգացնելու սպորտային զբոսաշրջությունը։ Օրինակ՝ ձմռանը կարելի է ստեղծել սպորտբազաներ,կարճատև հանգստի օբյեկտներ, և կազմակերպել դահուկային, սահնակային,ավիացիոն մրցումներ, իսկ ամռանը՝ հետիոտն զբոսանքներ, արշավներ անտառայինարահետներով, լեռնագնացություն դեպի Գանձակ, ինչպես նաև կազմակերպելջրային (գետային) սպորտաձևեր` մակույկներով և նավակներով լող՝ Արփա և Եղեգիսգետերում։ Իսկ ջրամբարների կառուցումը, հնարավորություն կտա կազմակերպելուև՛ նավարկություն, և՛ ձկնորսություն։ Մարզում կարելի է ձևավորել քարանձավայինզբոսաշրջության մշակույթը. օրինակ՝ Մոզրովի քարանձավը Հայաստանի բնականհրաշքներիցերկրաբանականբազմապիսիէ, այնմեկնհարուստէկազմավորումներով, սակայն երկրաբանական ու կլիմայական ազդեցությամբպայմանավորված՝ քարանձավի մուտքի հատվածը խիստ վթարավտանգ է դարձել։ Դժբախտ պատահարները բացառելու և մուտքը փակելու փոխարեն, կարելի է որոշակի ներդրումներ կատարել, և վերականգնել քարանձավն ու դեպի քարանձավտանող ճանապարհը։ Վայոց ձորի կուրորտային կենտրոններից մեկը՝ Ջերմուկը,հայտնի է հանքային ջրերի որակական բարձր հատկանիշներով, սակայն վերջինժամանակաշրջանում Ամուլսարում իրականացվող հանքաարդյունաբերականաշխատանքները կարող են հանգեցնել Ջերմուկի ջրերի՝ քիմիական նյութերովաղտոտմանը։ Բացի այդ, լինելով զբոսաշրջային կարևոր դեստինացիա, Ջերմուկքաղաքը այլ մարզերի հետ կապը հաստատում է միայն ավտոճանապարհով։ Քաղաքիմիջազգային հեղինակության բարձրացման և բնակչության ակտիվ տեղաշարժներիապահովման համար առաջնահերթ է պետական ներդրումների իրականացումը՝Զոդից Վարդենիսի լեռնաշղթայի վրայով դեպի Ջերմուկ` երկաթուղի ստեղծելու ևՋերմուկիօդանավակայանը վերականգնելու համար։ Քաղաքումզբոսաշրջության զարգացումը կարելի է ապահովել մի քանի ուղղություննեով.նախկինՔաղաքըվերածելմիջազգայինչափանիշներինհամապատասխանողառողջարանային և ձմեռային զբոսաշրջության կենտրոնի։ Քաղաքումստեղծելմանկապատանեկանևերիտասարդականճամբարատեղիներ։ Կենտրոնը կարող է դառնալ ազգային և միջազգային մրցույթների կազմակերպման ու իրականացման վայր, որն էլ, իր հերթին, նպաստում է ոչ միայնարտագնա, այլ նաև ներքին զբոսաշրջային հոսքերի աճին։ Տաթև զբոսաշրջային կենտրոնը` իր բնակլիմայական պայմաններով, պատմամշակութային հարստությամբ ու ավանդույթներով, հեռանկարային դեր ունիՀայաստանի զբոսաշրջության զարգացման գործում։ Տաթևում զբոսաշրջությանզարգացման համար առաջնահերթ է Տաթև վանական համալիրի վերականգնումը,Տաթև վանական համալիրում նոր դպրատան ստեղծումը, մասնավորապես՝ Տաթևհամալսարանի վերականգնումը, որը հնարավորություն կտա համայնքը վերածելգիտակրթական կենտրոնի, որտեղ իրենց գիտահետազոտական աշխատանքներըկկարողանան կատարել ինչպես ՀՀ քաղաքացիները, այնպես էլ օտարերկրյահետազոտողներն ու գիտնականները։ Գիտակրթական կենտրոնի վերականգնումըկնպաստի Տաթևում զբոսաշրջության կրթական ուղղության ձևավորմանն ու զարգացմանը։ կենտրոնում ապահովել բարձրորակ ինտերնետային կապ և ստեղծել բանկային ծառայություններիհամակարգ։ Ներկայումս Տաթև զբոսաշրջային կենտրոնը արտաքին աշխարհի հետկապվում է ավտոճանապարհով, այդ իսկ պատճառով կենտրոնի զարգացման ևզբոսաշրջային գործունեության խթանման համար առաջնահերթ է դառնում Այս ամենին զուգահեռ անհրաժեշտ է զբոսաշրջայինՏաթևիմիջազգայինհասանելիությունը։ տրանսպորտայինզբոսաշրջայինհեղինակությանը և զբոսաշրջիկների դինամիկ տեղաշարժներին կարող է նպաստելԳորիս օդանավակայանի վերականգնումը, իսկ վանական համալիր մատչելի մուտքգործելու համար՝ Հալիձորի վրայով անցնող ճոպանուղու բարեկարգումը։ Հաշվիառնելով վերջին ժամանակաշրջանում Տաթևում զբոսաշրջիկների մեծ հոսքը՝առաջնային խնդիր է դառնում գիշերակացի օբյեկտների ստեղծումը, որոնք կունենանփորձառու անձնակազմ և կապահովեն սպսարկմանբարձր մակարդակ։ Զբոսաշրջիկների համար հատկապես մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում տվյալերկրի էթնիկ մշակույթը, որը կարելի է նեկայացնել հյուրատների արտաքին և ներքինձևավորումների միջոցով, ինչպես նաև՝ կազմակերպել միջոցառումներ, որոնքհնարավորություն կտան ներկայացնելու հայ ժողովրդի կենցաղը, ծեսերն ու տոները,պարը և երաժշտությունը, արհեստները՝ գորգագործությունը, մանրանկարչությունը,խաչքարագործությունը և փայտագործ-ությունը, խոհանոցը։ ժառանգությամբ,կոլորիտով, պատմամշակութայինՇիրակի մարզը, մասնավորապես՝ Գյումրի քաղաքը, միշտ էլ աչքի է ընկելհայտնիյուրահատուկմարդկանցով, գեղեցիկ ու մաքուր բնությամբ, յուրահատուկ խոհանոցով։ Մարզիհնարավորությունները և հեռանկարները զբոսաշրջության զարգացման համարահռելի են։ Մարզում ամենից տարածված զբոսաշրջության ճյուղը ճանաչողականզբոսաշըրջությունն է, սակայն նախադրյալներ կան՝ զարգացնելու էկոլոգիական,գյուղական, արկածային, սպորտային, խոհանոցային զբոսաշրջությունը։ Զբոսաշըրջության տեսանկյունից հետաքրքրություն ներկայացնող շենքերի, թանգարանների(տուն-թանգարանների), մշակութային օջախների, արվեստանոցների ևարհեստանոցների, քաղաքի և մարզի կոլորիտը կազմող բաղադրիչներին վերաբերվող ինֆորմացիայի ճիշտ ներկայացումը կդառնա զբոսաշրջության զարգացմանկարևորագույն բաղադրիչ-ուղղություններից մեկը։ «Կումայրի» արգելոցի առկայությունն ու դրա ամբողջական վերականգնումը կնպաստի քաղաքային զբոսաշրջությանզարգացմանը, իսկ ավանդական ուտեստ-փառատոնների կազմակերպումը՝ կխթանիխոհանոցայինունի արշավներիկազմակերպման մեծ հնարավորություններ։ Արշավներ կարելի է կազմակերպել դեպի «Թռչկան» ջրվեժ, որը հյուսիսային Հայաստանի բնության ամենագեղեցիկհրաշալիքներից մեկն է, Արփի լճի ուղղությամբ՝ արշավներ դեպի Ախուրյանի կիրճիՋրաձոր-Անի քարանձավներն ու քարանձավային այլ բնակավայրերը։ Մարզումզբոսաշրջության զարգացման համար հարկավոր է իրազեկել զբոսաշրջիկներին,կազմել տուր-փաթեթներ և գովազդի համար օգտագործել տարբեր գործիքներ`բջջային հավելվածներ, սոցիալական կայքեր, բուկլետներ և այլն։ զարգացմանը։ ՄարզնզբոսաշրջությանՀաշվի առնլով տարեցտարի ՀՀ ճանապարհորդություններ իրականցնողզբոսաշրջիկների թվի աճը՝ առաջնահերթ է դառնում ենթակառուցվածքներիբարելավումն ու վերականգնումը, սպասարկման բարձր մակարդակ ապահովելունպատակով տեխնոլոգիական նորարությունների կիրառումը։ Տրանսպորտայինուղիների հասանելիության բարձրացման համար՝ կարևոր է զբոսաշրջայինվայրերում օտար լեզուներով ուղեցույցների առկայությունը։ Վերը նշված խոչընդոտները հաղթահարելու և ՀՀ-ում զբոսաշրջության համամասնական զարգացում ապահովելու համար կարևոր է պետական քաղաքականությունը, որը պետք է ուղղված լինի`դեստինացիայիՀայաստան• Միջազգային հարթակներում Հայաստանը որպես գրավիչ զբոսաշրջայինժամանողմիջազգային այցելուների միջոցով՝ երկրի և զբոսաշրջության ոլորտի մասինստեղծված դրական նկարագիրը նպաստում է օտարերկրյա ներդրումներիխթանմանը, որն իր դրական ազդեցությունն է թողնում տնտեսությանմյուսճյուղերի վրա (արդյունաբերություն, քաղաքաշինություն, կրթություն)։ ներկայացմանը։ • Ավանդական ուղղություններից (պատմամշակութային, առողջարանային) բացի, խթանել զբոսաշրջության նոր ուղղությունների ձևավորմանը (էկոտուրիզմ, ագրոտուրիզմ, էքստրիմ զբոսաշրջություն, գործարար այցելություններ), որոնք Հայաստանը և՛ զբոսաշրջային, և՛ ներդրումային տեսանկյունից կվերածեն ավելի գրավիչ երկրի։ • Տրանսպորտային համակարգի և մուտքի-ելքի մատչելիության ապահովում։ Մասնավորապես՝ անհրաժեշտ է ընդլայնել օդային ճանապարհայինցանցը, պայմանագրեր կնքել ոլորտում հայտնի ավիաընկերոթյունների հետ։ • Զբոսաշրջային ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների,զբոսավարների, ուղեկցորդների, տուր օպերատորների ու գործակալների լիցենզավորում, ինչպես նաև սպառողների իրավունքների պաշտպանությանապահովում։ • Սերտ համագործակցություն արվեստի և մշակույթի կազմակերպութունների հետ, քանի որ անհրաժեշտ է նրանց օգնել՝ պահպանել ևընդլայնել արվեստի, երաժշտության, արհեստագործության, խոհանոցինմուշները։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] ՀՀ «Զբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգ» 13.02.2008, URL։ http։ //mineconomy.am/media/2017/03/1454.pdf (Հղումը կատարվել է՝ 02.05.2019)։ [2] «Զբոսաշրջության և զբոսաշրջային գործունեության մասին» ՀՀ օրենք, Երևան 2003,URL։ https։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=64659 (Հղումը կատարվել է՝ 02.05.2019)։ [3] «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենք, Երևան 2006, URL։ https։ //www.arlis.am/documentview.aspx?docID=29624 (Հղումը կատարվել է՝ 05.04.2019)։ [4] ՀՀ օրենք «Բնապահպանական վերահսկողության մասին», Երևան 1998, URL։ https։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=73116 (Հղումը կատարվել է՝ 05.04.2019)։ [5] «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրիպահպանության և օգտագործման մասին» ՀՀ օրենք, Երևան 1998, հասանելի է` URL։ https։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=38019 (Հղումը կատարվել է՝ 22.04.2019)։ [5] Շ. Հարությունյան, «Զբոսաշրջային ինդուստրիա և աշխարհագրություն», Երևան, 2004,էջ 130։ Օֆելյա ԳալստյանԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄ Բանալի բառեր` զբոսաշրջային ռեսուրս, կայուն զարգացում, զբոսաշրջային ներուժ, կառավարում, պետական քաղաքականություն։

Աշխատանքում ներկայացված է Հայաստանի զբոսաշրջության արդի վիճակը, ուղենշված է անհրաժեշտ քայլերը` ոլորտի հետագա զարգացման համար։ Աշխատանքի նպատակն է վերլուծել Հայաստանի զբոսաշրջային ռեսուրսների արդի վիճակը և պետական քաղաքականության դերն ու գործառույթները՝ ուղղված զբոսաշրջոթյան ոլորտի հետագա զարգացմանը։ Արդյունքում պարզվեց, որ ՀՀ-ում առկա զբոսաշրջային ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործումն ու պետության կողմից իրականցվող մարքետինգային քաղաքականությունն` ուղղված Հայաստանի գրավիչ զբոսաշրջային դեստինացիայի ներկայացմանը, նպաստում են երկրի ճանաչելության բարձրացմանը, միջազգային զբոսաշրջային շուկայում ամուր դիրքերի գրավմանն ու կայուն զբոսաշրջային հոսքերի ապահովմանը։

Ներածություն։ Հիպերբոլական տիպիդիֆերենցիալհավասարումների լուծումը մեծ կարևորություն ունի, քանի որ այն լայնկիրառություն ունի [1,2]։ Վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի)մեթոդը մաթեմատիկական ֆիզիկայի հավասարումներիլուծմանամենաունիվերսալ ու լայն տարածում ունեցող մեթոդներից է [2,3]։ Վերջինիս զարգացումը գլխավորապես պայմանավորված է ժամանակակից հաշվիչ տեխնոլոգիաների զարգացմամբ [2,3]։ Համակարգչայինմաթեմատիկական փաթեթներն այժմ մեծ տարածում ունեն, դրանցումMathematica-ն իր ուրույն ու անզիջում տեղն է զբաղեցնում ու անընդհատզարգանում, այդ թվում նաև որպես բարձրակարգ ծրագրավորմանմիջավայր [4-14]։ [13] աշխատանքում դիտարկված են հիպերբոլոկան տիպիդիֆերենցիալ հավասարումների՝ ըստ բացահայտ տարբերականսխեմայի լուծման մոտեցումները, ու կազմված է լուծման հաշվարկայինծրագիրը Mathematica միջավայրում։ Սույն աշխատանքում անդրադարձ է կատարվում հիպերբոլականտիպի դիֆերենցիալ հավասարումների՝ ըստ անբացահայտ տարբերական սխեմայի լուծման մեթոդին [2, 13]։ Մեթոդական նոր մոտեցմամբեն մեկնաբանվում ըստ անբացահայտ տարբերական սխեմայի ցանցերիմեթոդով հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումներիլուծման գործընթացը՝ ներկայացնելով համապատասխան սխեմատիկգծագրի միջոցով։ Այնուհետև դիտարկվում է կոնկրետ եզրային խնդիր,որըլուծվում է ըստ ցանցերի մեթոդի անբացահայտ սխեմայինհամապատասխան հաշվարկային ծրագրի կազմմամբ և գործարկմամբ։ Համեմատվում է ճշգրիտ լուծման արդյունքների հետ, կատարվում էուսումնասիրություն պրակտիկ զուգամիտության տեսանկյունից ևհիմնավորվում ցանցերի մեթոդի՝ ըստ անբացահայտ տարբերականսխեմայի լուծման բարձր արդյունավետությունը հիպերբոլական տիպիդիֆերենցիալ հավասարումների լուծման ժամանակ։ 2. Հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծմանանբացահայտ տարբերական սխեման։ Դիցուք ունենք հիպեբոլականտիպի դիֆերենցիալ հավասարմամբ հետևյալ եզրային խնդիրը.որտեղ -ն հաստատուն իրական թիվ է,տված անընդհատ ֆունկցիաներ են ըստ իրենց արգումենտների։ Անբացահայտ տարբերական սխեման ունի հետևյալ տեսքը՝-ըորտեղ-ն որոշակի թվային արժեքներ են։ Անբացահայտսխեմայինհամապատասխանհաշվարկայինալգորիթմը ստանալու համար կատարենք հետևյալ նշանակումները՝(որտեղեն խնդրի պայմաններից)։ -ի արժեքները և -ի, ֆունկցիաների տեսքերը կախվածԱնբացահայտ տարբերական սխեմայի համար կուենանք [2]՝ տեսքի հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալհավասարման համար (2) տարբերական սխեման կընդունի հետևյալտեսքը՝որտեղ։ Իսկ (3) տարբերական սխեման կընդունի հետևյալ տեսքը՝Այժմ ներկայացնենք բերված տարբերական սխեման բնութագրողսխեմատիկ գծագիրը։ Այն տրվում է նկ. 1-ում բերված տեսքով, որտեղերևում է, թե ինչ հերթականությամբ են ցանցի հանգույցներումհաշվվում ֆունկցիաների հանգուցային արժեքները։ ևա) Նկ. 1 բ)Ըստ անբացահայտ սխեմայի՝ հաշվարկային ալգորիթմն ընթանում –երի արժեքները, որիցէ հետևյալ քայլերով։ Նախ որոշվում են բոլորէըստ և քայլերի-երը, իսկ նկ. 1,բ-ում՝ հետո-երի հաշվումը տեղի է ունենում փոխկապակցվածկերպով՝ ըստ նկ. 1-ում բերված սխեմայի, որտեղ համարակալումըհաջորդականության։ Նկ.1,ա-ումկատարվածներկայացված են-երը։ Հանգույցները, որոնցում -երի արժեքները հայտնի են ըստ եզրային և նախնականպայմանների, պատկերված է կանաչ գույնով։ Այսպես՝ նախ որոշվում են-երի արժեքները,ժամանակային առաջին շերտի հանգույցներումորից հետո ժամանակային երկրորդ շերտում-երի արժեքները,այնուհետև այդ նույն շերտում-երի արժեքները և այդպեսշարունակ։ Ընդհանրացնելով նշենք, որ-րդ շերտի հանգույցներումարժեքները, կարող ենք ժամանակայինհաշվել ցանցային ֆունկցիայի արժեքները։ Ժամանակայինյուրաքանչյուր շերտում ֆունկցիայի արժեքները հաշվվում են ցանցիըստի շերտերի՝ հակառակ ուղղությամբ (նկ. 1 բ)։ -րդ շերտում ունենալովՊարզաբանենք-երի հաշվման մասնավոր դեպքեր, որոնքառավել պատկերավոր են դարձնում անբացահայտ սխեմայովհաշվարկային գործընթացը։ Պատկերենք, օրինակ, ցանցի հանգույցներից-ի ձևանմուշները (նկ․ 2)։ -ի ևա) Նկ. 2 բ)Նկար 2-ի ձևանմուշներում կապույտ գույնի սլաքով նշված է հանգույցներից, իսկ կանաչ գույնով՝ հանգույցներից։ Որպես օրինակհանգույցների կախումը հանգույցների կախումըներկայացնենք նաև-ի հաշվման ձևանմուշը (նկ․ 3)։ Նկ. 3 Հանգույցները, որոնցում-երի արժեքները հայտնի են ըստեզրային և նախնական պայմանների, պատկերված են կանաչ գույնով։ Ըստ անբացահայտ սխեմայի հանգույցում ֆունկցիայի արժեքըհաշվելու համար օգտվում ենք եզրային պայմանից արդեն հայտնի հանգույցում ֆունկցիայի արժեքից և3. Հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների՝ ըստանբացահայտ տարբերական սխեմայի լուծման հաշվարկային ծրագիրը։ Դիտարկենք հետևյալ եզրային խնդիրը՝ -ի արժեքից։ նախնական պայմանները կարող ենք գրել հետևյալ տեսքով՝իսկ եզրային պայմանները՝տեսքով։ Խնդրի լուծման անացահայտ տարբերական սխեման կունենահետևյալ տեսքը՝(11) տարբերական սխեմային համապատասխան հաշվարկայինծրագիրը Mathematica միջավայրում ներկայացնենք հետևյալ կերպ՝Արդյունքում արտածվում է ֆունկցիային համապատասխանմակերևույթը (նկ․ 4)։ Նկ. 4 Ստորև ներկայացված է ըստ անբացահայտ սխեմայի վերջավորֆունկցիայի քայլերին համապամեթոդովտարբերություններիմակերևույթներըտասխան.լուծվածԱրդյունքում արտածվում է նկ. 5-ը։ Արտածենք ցանցի բաժանման քայլի տարբեր արժեքների դեպքում` պահին ֆունկցիային ժամանակի ֆիքսվածհամապատասխան կորերի գրաֆիկները՝ կոորդիանատից կախվածԱրդյունքում արտածվում է նկ. 6-ը։ Արտածենք ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքներիդեպքում ժամանակի տարբեր պահերին ֆունկցիային համապատասխան կորերի գրաֆիկները՝ ֆիքսված կոորդինատիցկախված՝Արդյունքում արտածվում է նկ. 7-ը։ Վերջավոր տարբերությունների մեթոդով ըստ անբացահայտ ևսխեմայի լուծման ժամանակ բաժանումների քանակիարժենքերով պայմանավորված հարաբերական սխալանքի գնահատականի արժեքներըհամապատասխանաբարհավասարենև ։ Նկ. 7 ներկայացնենք խնդրի ճշգրիտ[12] և ըստանբացահայտ սխեմայի վերջավոր տարբերությունների մեթոդովլուծման մակերևույթները միևնույն կոորդինատական համակարգում,երբլուծմանԱյժմ ։ Նկ. 8 Նկ․ 8–ում կանաչ գույնով պատկերված է խնդրի ճշգրիտ լուծումանգրաֆիկը, իսկ կարմիր գույնով՝ ըստ անբացահայտ սխեմայի վերջավորտարբերությունների մեթոդով լուծման գրաֆիկը։ 4. Եզրակացություն։ Ցանցերի մեթոդը եղել և շարունակում էակտուալ մնալ և լայն կիրառություն գտնել գիտության տարբերմեթոդիմեկնաբանման՝սխեմայիճշտություն։ Ըստ անբացահայտբնագավառներում։ Այն մաթեմատիկական ֆիզիկայի և դիֆերենցիալհավասարումների լուծման մոտավոր մեթոդ է, սակայն ապահովում էվերջավորմեծաշխատանքումտարբերություններիդիտարկված մեթոդական մոտեցումը մեծ հետաքրքրությունէներկայացնում։ Իսկ դիտարկված ընդհանուր բնույթի խնդրի համարկազմված հաշվարկային ծրագրերը ոչ միայն ապահովում են նշվածմեթոդներով խնդրիլուծման հաշվարկային գործընթացը՝ ուզածճշտությամբ, այլև թույլ են տալիս արդյունքների գրաֆիկականվիզուալացում, ինչը արժեքավոր է և՛ թվային մեթոդների, և՛մանկավարժական մեթոդական տեսանկյունից։ Բացի այդ, ծրագրերըբավական ընդհանրական են և թույլ են տալիս այլ եզրային խնդիրներիլուծում՝ միայն մուտքային տվյալների փոփոխմամբ։ Միաժամանակկազմված հաշվարկային ծրագրերը բավական մատչելի են ոչծրագրավորողի համար և ապահովում են մեծ ճշտություն։

Աշխատանքում են ներկայացվում վերջավոր տարբերությունների հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների՝ ըստ անբացահայտ տարբերական սխեմայի լուծման մոտեցումները։ Կազմվում է անբացահայտ տարբերական սխեման նկարագրող և յուրահատկությունները պարզաբանող սխեմատիկ գծագիր։ Դիտարկվում է կոնկրետ խնդիր, որի լուծումը հանգեցվում է հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարման։ Կազմվում է հաշվարկային ծրագիր Mathematica միջավայրում, կատարվում ուսումնասիրություն պրակտիկ զուգամիտության տեսանկյունից։

ՄՏԱՀՈԳՎԱ ԵՆ ՈՐՈՇ ՔՆՆԱՐԿՈՒՄՆԵՐ `« Կաշառքի կամ կաշառքի նման »գործող գործիչ խելացիությունը Այն բազմաթիվ դրսեւորումներ արեց ՝ ընդգրկելով պետական ​​ապարատի բոլոր ճյուղերը, այդ թվում ՝ հասարակական տարբեր կապեր: Ավանդաբար, ամենավտանգավոր կոռուպցիոն հանցագործությունները, որոնց ամբողջ մասը կաշառակերությունն է, կաշառքն է, որից բխում է նաև կաշառքը: Իրավապահ մարմինների պրակտիկայի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ ներկա պայմաններում կոռուպցիան հայտնաբերելու լավագույն միջոցը օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում իրականացնելն է, այսինքն ՝ կաշառք տալը կամ ստանալը: Իրականում դա կոռուպցիայի դեմ պայքարի միակ միջոցն է, որը չի պահանջում լայնածավալ օրենսդրական միջոցառումներ 1: Այնուամենայնիվ, պետք է շեշտել, որ այն անձը, որը կամավոր տեղյակ է պահում իրավապահ մարմիններին և համագործակցում է նրանց հետ, պետք է ունենա պասիվ արտաքին վարք, հակառակ դեպքում դա կլինի «կաշառքի սադրանք» 2: Կոռուպցիայի փաստի հաստատումը ապացուցելու ամենադժվար հանգամանքներից մեկն է: Այս դիտարկումը պայմանավորված է նրանով, որ, ի տարբերություն այլ հանցագործությունների, այն կատարվել է երկու կողմերի `կաշառակեր և կաշառք վերցնողների փոխհամաձայնությամբ, ովքեր ցանկանում են կոծկել հանցագործությունը: «Կաշառքի կամ կաշառքի իմիտացիա» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման նշանակությունն այն է, որ այն ոչ միայն հնարավորություն է ընձեռում կաշառք վերցնողի կամ կաշառք տվող անձի գործողությունները «հետապնդելու», այլև ղեկավարելու հանցագործության ողջ ընթացքը: , ամրագրել հանցագործությունը, մասնավորապես ՝ կաշառքի փոխանցումը: ՛Ս Яни П., В.борьбе с коррупцией эффективны только репрессии // Российская юстиция.2001, N 7, էջ 43: 2 Տե՛ս Musatkin AN, Կողմերի կողմից գործող միջոցառումների արդյունքների մասին, 1998, Վլադիվոստոկ, էջ: 408 թ. գործել քրեական դատավարությունում ՝ հանցագործի մեղավորությունն ապացուցելու համար: Այս օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքների ապացուցողական արժեքն իրականացվում է այն փաստով, որ այն տալիս է անհերքելի տեղեկատվություն հանցագործության կատարման մասին: Հետևաբար, հաշվի առնելով նշված հանգամանքը, անհրաժեշտ ենք համարում համապարփակ ուսումնասիրել դրանց իրականացման օրինականության պայմանները, պարզել օրենսդրության բացերը `դրանց համար առաջարկելով համարժեք լուծումներ: «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի 14-րդ հոդվածի 1-ին մասի 16-րդ կետի համաձայն `օպերատիվ-հետախուզական գործունեության ընթացքում կարող է կատարվել օպերատիվ-հետախուզական միջոց` կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիա: Նույն օրենքի 30-րդ հոդվածը սահմանում է, որ քննարկվող օպերատիվ-հետախուզական միջոցը կարող է իրականացվել միայն կաշառք ստացած անձի գրավոր հայտարարության հիման վրա կամ կաշառք տալու առաջարկ `միայն կաշառք ստանալու հանցագործությունը հայտնաբերելու համար: Ինչ վերաբերում է «կաշառք ստանալու» եւ «կաշառք տալու» հասկացություններին, դրանք պետք է մեկնաբանվեն ՀՀ քրեական օրենսգրքի իմաստով: Վերոհիշյալ դրույթի համակարգի վերլուծությունից ակնհայտ է դառնում, որ նշված օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումը կատարելու համար անհրաժեշտ է հետևյալ պայմանների միաժամանակյա գոյություն: Եթե ​​դա ուղղված է կաշառքի կամ կաշառքի հանցագործության բացահայտմանը, ապա այդպիսի հասկացությունները մեկնաբանվում են ՀՀ քրեական օրենսգրքի իմաստով: 2. Եթե կա կաշառք ստանալու կամ առաջարկելու առաջարկ ստացած անձի գրավոր հայտարարությունը: Անդրադառնանք դրանցից յուրաքանչյուրին `առկա ձևակերպումների պայմաններում իրավական պրակտիկայում ծագող հնարավոր խնդիրները բարձրաձայնելու համար: Նախ և առաջ վերը նշվածից բխում է, որ «կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիա» ԲՍՀ չի կարող իրականացվել ենթադրյալ հանցավոր արարքներ հայտնաբերելու համար, որոնք չեն համարվում կաշառք ստանալու կամ տալու հանցանք: Այլ կերպ ասած, համապատասխան դեպքերում քննարկման ենթակա օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման իրականացումը չի կարող օրինական համարվել: Դա բխում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքից, որը նախատեսում է իշխանության չարաշահման բացահայտման նվազագույն մակարդակ գաղտնի հսկողության վարույթներում, ներառյալ հանցագործությունների բնույթի հստակ սահմանում, որոնք կարող են հիմք հանդիսանալ միջամտելու թույլտվության համար: , թիվ 3 Հետևաբար, հանցագործությունների շրջանակի տարածական մեկնաբանությունը կհանգեցնի մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայով երաշխավորված անձի իրավունքների օրինական շահերի ոտնահարմանը: Վերոգրյալի համատեքստում հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք «կաշառքի կամ կաշառքի իմիտացիա» ԱԱԳ-ն, բացի ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ և 312-րդ հոդվածներով նախատեսված հանցագործություններից, կարող է կատարվել նաև այլ, օրինակ `ապօրինի վարձատրություն ստանալու համար: պետական ​​ծառայողի կողմից `ընտրողի ազատ կամքը` հայտնաբերելու հանցագործությունները, որոնք խոչընդոտում են իրականացմանը: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը իրավական դիրքորոշում է հայտնել վերոնշյալ խնդրի վերաբերյալ: Azաժոյանի վերաբերյալ որոշման մեջ, որում նշվում է, որ «Կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիա» ԲՍՀ-ն չի կարող իրականացվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 3111-րդ հոդվածով նախատեսված հանցագործության հատկությունները բացահայտելու համար: Նշված դիրքորոշումը հիմնավորված է նրանով, որ հակառակ դեպքում «ապօրինի վճար» և «կաշառք» տերմինները նույնն են լինելու, մինչդեռ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն `քրեական օրենսդրության անալոգային կիրառումը արգելվում է 4: Գործող իրավական կարգավորման պայմաններում, երբ օրենսդիրը ՀՀ քրեական օրենսգրքում օգտագործում է տարբեր տերմիններ ՝ «կաշառք ստանալու համար» կամ «ապօրինի վճար ստանալ», մենք համաձայն ենք ՀՀ վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշման հետ: Բացի այդ, կարծում ենք, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում գոյություն չունի «կաշառք ստանալու» և «կաշառք տալու» հասկացությունների ընդհանուր հասկացություն, ինչը բերում է սխալ մեկնաբանությունների: Դա հիմնավորվում է նրանով, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված մի շարք հանցագործություններում օգտագործված «կաշառք ստանալու» և «կաշառք տալու» հասկացություններն օգտագործվել են տարբեր իմաստներով, ինչը չի բխում 4-րդ մասի պահանջներից: «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 36-րդ հոդվածի: Իրավական ակտում նույն հայեցակարգը սահմանելիս նույն գաղափարը արտահայտելիս պետք է օգտագործվեն նույն բառերը, տերմինները կամ արտահայտությունները, որոշակի հերթականությամբ, 3-ում. Տե՛ս, օրինակ, Սեֆիլյանն ընդդեմ Հայաստանի, թիվ բողոքը: 22491/08, կետ 125: 4 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան, Jաժոյանի վերաբերյալ 2015 թվականի փետրվարի 27-ի թիվ 2/0004/01/14 որոշում, 16-րդ կետ: ճիշտ այնպես, ինչպես չեն կարող տարբեր հասկացություններ կիրառվել նույն կերպ: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, վկայակոչելով օրենսդրության որոշ հարցեր, որոնք վերաբերում են պետական ​​ծառայողի կողմից ապօրինի վճարման հանցագործությունը հայտնաբերելու նպատակով հանցագործություն կատարելու հնարավորությանը, չի անդրադարձել մեկ այլ կարևոր խնդրի, մասնավորապես, Քրեական օրենսգրքի որ հոդվածները «Կաշառք ստանալու կամ տալու» իմիտացիան արվել է OSM- ի կողմից: Այլ կերպ ասած ՝ կարո՞ղ է դա արվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542, 200, 201 հոդվածներով նախատեսված հանցագործությունները բացահայտելու համար: Հարցի հակասությունը պայմանավորված է նրանով, որ, ի տարբերություն պետական ​​ծառայողի կողմից ապօրինի վարձատրություն ստանալու, վիճահարույց հանցագործություններում օրենսդիրը օգտագործել է «կաշառք ստանալու» և «կաշառք տալու» հասկացությունները: Մասնավորապես, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 200-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է քրեական պատասխանատվություն առևտրային կամ այլ կազմակերպության աշխատակցին, արբիտրին, այդ թվում `արբիտրին, աուդիտորին կամ իրավաբանը կաշառելու համար, որը կատարում է օտարերկրյա պետության օրենսդրությանը համապատասխան գործառույթներ: անօրինական է: կամ նրանց միջոցով միջնորդի միջոցով միջնորդել կամ առաջարկել փող, գույք, գույքային իրավունքներ, արժեթղթեր կամ այլ արտոնություններ այլ անձի ՝ կաշառք տվող անձի կամ նրա ներկայացրած անձի օգտին գործողություններ ձեռնարկելու կամ չլինելու նպատակով: Իսկ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ հոդվածի համաձայն, օրենսդիրը հանցագործություն է համարել թեկնածուներից կաշառք ստանալը պայմանականորեն թեկնածուներից մեկին կողմ կամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններին մասնակցելու կամ ընտրություններին մասնակցելուց հրաժարվելը: Կ. Azաժոյանի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի վերը նշված իրավական դիրքորոշումների համատեքստում քննարկվող հարցին անհնար է միանշանակ պատասխանել, քանի որ թեև «կաշառք» և «կաշառք» հասկացություններն օգտագործվում են նշված հանցագործությունները, դրանց բովանդակությունը էապես տարբերվում է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 312-րդ հոդվածից: օգտագործված հասկացություններից: Ասվածը հիմնավորելու համար բերենք միայն մեկ ակնառու օրինակ: Միայն կաշառքի առարկան կաշառք ստացողին փոխանցելը, որը ներառված է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542 հոդվածի 1-ին մասում օգտագործված «կաշառք ստանալու» հասկացության մեջ, քանի որ հոդվածի տրամադրության մեջ հստակ նշված են որին վճարվում է կաշառքը կամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններին մասնակցելու կամ ընտրություններին մասնակցելուց հրաժարվելու պայմանը: Այլ կերպ ասած, կաշառք ստանալու հասկացությունը չի ներառում դրա կատարման, ինչպես նաև առաջարկը ստանալու խոստումն ընդունելու պահանջն ու ընդունումը: Ի հակադրություն դրան, օրենսդիրը, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանելով «կաշառք ստանալու» հասկացությունը, ներառում էր կատարման նպատակը, այսինքն `պաշտոնատար անձի կողմից գործողության կատարումը կաշառք տվողը կամ նրան ներկայացնող անձը: Դա չկատարելը կամ ծառայողական լիազորությունների իրականացման միջոցով նման արարքի կատարումը կամ չկատարումը կամ հովանավորությունը կամ ծառայության թույլտվությունները: Ստացվում է, որ օրենսդիրը, չնայած որ նույն տերմիններն էր օգտագործում, այսինքն ՝ «կաշառք ստանալը» կամ «կաշառք տալը», տարբեր հանցագործություններում նշանակում էր տարբեր իմաստներ, ինչը անընդունելի է «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի համատեքստում: Հաշվի առնելով նշված հանգամանքը `գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է համապատասխան փոփոխություններ կատարել« Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին »ՀՀ օրենքում,« կաշառք կամ կաշառքի իմիտացիա »կատարելու հնարավորությունը ՀՀ-ի հետ կապել, այլ ոչ թե« ստանալ կաշառք »կամ« կաշառք տալ », բայց ՀՀ-ին ՝ քրեական օրենսգրքի հատուկ մասով նախատեսված հատուկ հանցագործությունների բացահայտմամբ: Այլ կերպ ասած, մենք առաջարկում ենք ուղղակիորեն թվարկել բոլոր այն հանցագործությունները, որոնք օրինական կհամարվեն քննարկվող հանցագործությունների բացահայտման համար: Ավելին, նշենք, որ օրենսդիրը ոչ մի կերպ չի անդրադարձել ընտրակաշառքի միջնորդությունը բացահայտելու համար քննարկված ԲՍԱ իրականացման հնարավորությանը: Խնդիրն առավել տեսանելի դարձնելու համար մենք վերլուծելու ենք հետևյալ իրավիճակը, պարզելու ենք օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման օրինականությունը կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիայի մեջ: Իրավիճակ 1. Պաշտոնյան Ա., Իր քարտուղարից նախապես տեղեկանալով, որ իր հարևան Գ.-ն պայմանավորվել է իր հետ, ցանկանում է նրանից օգնություն խնդրել իր պաշտոնական պարտականություններն իրականացնելու համար, հասկանում է, որ Գ.-ն պատրաստվում է կաշառք առաջարկել նրան; նա որոշում է այդ մասին տեղյակ պահել իրավապահ մարմիններին. նա տալիս է գրավոր հայտարարություն: Իրավապահ մարմինները, օրենքով սահմանված կարգով, ՕՇ-ից «կաշառք ստանալու իմիտացիա» են կատարել, կաշառքը փոխանակելու պահին ձերբակալել են Գ. Գործի քննության ընթացքում պարզվում է, որ Գ.-ի արարքում կան կաշառքի միջնորդության հատկանիշներ, քանի որ ոմանք Դ.-ն գումար են տվել Գ.-ին և խնդրել գտնել մի պաշտոնյայի, որը կկարողանա լուծել իրեն անհանգստացնող խնդիրը: Վերոնշյալ խնդրից բխում է, որ «կաշառք ստանալու իմիտացիան» արվել է ոչ թե կաշառք տալով, այլ կաշառքի միջնորդություն բացահայտելու նպատակով, իհարկե, կաշառք տվողին նույնականացնելու և հետապնդելու նպատակով: Մենք գտնում ենք, որ քննարկվող իրավիճակում ստեղծված ԲՍ-ն չի կարող օրինական համարվել, և դրա արդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես ընդունելի ապացույց, քանի որ այն արվել է կաշառքը հայտնաբերելու համար, որպես օրենսդիրի կողմից տրամադրելու հնարավորություն: Ստացվում է, որ դրա արդյունքները չեն կարող օգտագործվել ապացուցելու համար միջնորդ Գ. Բացի այդ, հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք ստեղծված իրավիճակում ստացված ԲՍԱ արդյունքները կարող են օգտագործվել Դ.-ի կողմից կաշառակերության փաստը պարզելու համար, թե ոչ, քանի որ օրենսդիրը նախատեսել է կաշառակերության հնարավորությունը `կաշառակերության հանցագործությունը բացահայտելու համար: , Մենք գտնում ենք, որ այս դեպքում այս հարցի պատասխանը բացասական է հետևյալ պատճառաբանությամբ .1 OSH- ի արդյունքում կաշառք փոխանցելու փաստը ուղղակիորեն չի հաստատել կաշառք տվողը, այլ միջնորդը: Կաշառք տալու փաստը հաստատելու համար նախ անհրաժեշտ է ապացուցել կաշառք տվողի ու «կաշառք միջնորդի» միջեւ համաձայնության առկայությունը: 2. Բացի այդ, դիտարկվող ԱՊՀ-ի արդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես ընդունելի ապացույց կաշառք տվող անձի մեղավորությունը հաստատելու համար `համաձայն« թունավոր ծառի պտուղը թունավոր է »: Համաձայն տեսության, որ թունավոր ծառի պտուղները թունավոր են, անթույլատրելի են նաև օրենքի խախտմամբ ձեռք բերված փաստական ​​տվյալների հիման վրա ձեռք բերված ապացույցները: Նշված հարցի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը իրավական դիրքորոշում է որդեգրել: Սարգսյանի որոշմամբ, ըստ որի `օրենքի խախտմամբ դատական ​​գործի արդյունքում ձեռք բերված փաստացի տեղեկատվությունը, անկախ գործի համար դրա նշանակությունից, կորցնում է իր իրավական ուժը, դրա ապացուցողական արժեքը և չի կարող ներառվել ապացույցների համակցության մեջ որևէ քրեական գործ հարուցվի Քննարկվող հարցը նույնպես կարևոր է: Սեֆիլյանի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումը, որով հստակեցվել են «թունավոր ծառի պտուղները թունավոր են» տեսության որոշ չափանիշներ, մասնավորապես ասվում է, որ նույնիսկ անթույլատրելի ապացույցներ հայտարարելու համար, որոնք հիմնված են ամբողջովին (ապօրինի ձեռք բերված) տվյալների վրա, անհրաժեշտ է այդ ապացույցը ձեռք բերել ողջամիտ պատճառաբանությամբ: Այլ կերպ ասած, «բխելու» չափանիշի հետ մեկտեղ կա նաև «պատճառահետեւանքային կապի բացակայություն» չափանիշը, որի էությունը հետևյալն է. Ապացույցները կարող են ընդունելի համարվել, եթե պետությունը կարող էր դրանք ձեռք բերել ողջամիտ ջանքերով 6: Վերոհիշյալ իրավական դիրքորոշումների համատեքստում կարող ենք փաստել, որ «Կաշառքի իմիտացիայի» արդյունքում ստացված փաստական ​​տվյալները ԲՍԱ-ի արդյունքում, այսինքն `կաշառք փոխանցելու փաստը, չեն կարող հաստատվել ցանկացած այլ եղանակ: Պարզվում է, որ իրավապահ մարմինները զրկվել են ողջամիտ ջանքերով տրված ապացույցները ստանալու հնարավորությունից: Հետեւաբար, ստացված ապացույցները պետք է ճանաչվեն անթույլատրելի: Այսպիսով, կարող ենք փաստել, որ այս դեպքում ԲՍԱ արդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես ընդունելի ապացույց, ընդ որում ՝ դրանից բխող այլ ապացույցներ և պարտավոր են անթույլատրելի ճանաչել, այնպես որ ոչ կաշառք տվողը, ոչ էլ կաշառք վերցնողը չեն կարող մեղավոր ճանաչվել , հիմքում: Այժմ անդրադառնանք ԲՍԿ «կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիայի» երկրորդ պայմանին, ըստ որի գրավոր հայտարարությունը պետք է տա ​​բացառապես կաշառք ստանալու կամ ընդունելու առաջարկ ստացած անձը: Ըստ վերոհիշյալ իրավական կարգավորումների ՝ բարեխիղճ պաշտոնյան չի կարող գրավոր հայտարարություն ներկայացնել իրավապահ մարմիններին ՝ առանց քրեական պատասխանատվության ենթարկվելու: Նշենք, որ կաշառք ստանալու մեծ հանրային ռիսկի պատճառով այժմ հանցագործությունն ավարտելու պահը տեղափոխվել է ավելի վաղ փուլ ՝ քրեական պատասխանատվություն նախատեսելով ոչ միայն կաշառք ստանալու առարկա ստանալու, այլև այն պահանջելու համար: 5 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան Ա. Սարգսյանի վերաբերյալ 2009 թ. Սեպտեմբերի 16-ին IECRD / 0295/01/08 որոշում, կետ 15: 6 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումը Se. Սեֆիլյանի վերաբերյալ 2014 թ. Մայիսի 31-ին, ՀԲ 07/13, կետ 35: խոստումը ստանալու կամ առաջարկն ընդունելու պահից: Նշենք, որ վերոհիշյալ կարգավորումը սահմանվել է «ՀՀ քրեական օրենսգրքում 2012 թվականի փետրվարի 9-ին ընդունված փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքով, որի ընդունումը պայմանավորված էր Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պարտավորություններով և անհրաժեշտ է արդյունավետ պայքարել կոռուպցիայի դեմ: Բացի այդ, ի տարբերություն կաշառակերության համար քրեական պատասխանատվություն սահմանող նորմի, կաշառք ստանալու դեպքում օրենսդիրը պետք է նախատեսի խրախուսանք, այսինքն `հանցագործության կամավոր հաղորդման հիման վրա քրեական պատասխանատվությունից ազատելու հնարավորությունը սահմանող նորմ: , Արդյունքում փակուղի է ստեղծվում այն ​​պաշտոնյայի համար, ով ցանկանում է բարեխղճորեն կատարել իր պարտականությունները և նպաստել կոռուպցիայի դեմ պայքարին, քանի որ այն դեպքում, երբ նրան դեռ կաշառք չեն առաջարկել, բայց նա այդ մասին քաջատեղյակ է տեղեկատվություն, նա չի կարող գրավոր հայտարարություն անել և նպաստել հանցագործության: Մյուս դեպքում, երբ նա ընդունել է կաշառք ստանալու առաջարկը, այսինքն `կաշառք վերցնելու հանցագործությունն ավարտվել է, բայց նա դիմել է իրավապահ մարմիններին, տալով գրավոր հայտարարություն ՝ նա խափանման նորմ չլինելու պատճառով չի ազատվում քրեական պատասխանատվությունից: Մենք գտնում ենք, որ նման իրավիճակն անընդունելի է, ինչը խոչընդոտում է կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի կազմակերպմանը, քանի որ այն օբյեկտիվորեն զրկում է օրինականության օգտին գործել իրավապահ մարմինների հետ համագործակցել ցանկացող պաշտոնյաներին: Ուստի մենք առաջարկում ենք համապատասխան փոփոխություններ կատարել «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքում, հնարավորություն տալ գրավոր հայտարարություն տալ ոչ միայն այն անձին, ով ընդունել է կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու առաջարկը, այլ նաև նրանց, ովքեր հաստատ տեղյակ է նման առաջարկ կատարելու կոնկրետ դեպքի մասին: Գործող իրավական կարգավորումների համաձայն կա ևս մեկ իրավական բաց, մասնավորապես ՝ կաշառք վերցնողը, որը կաշառքի շղթայի առանցքային մասնակից է, զրկված է գրավոր հայտարարություն անելու հնարավորությունից, որի հիման վրա իրավապահ մարմինները կարող են համապատասխան ԲՍԱ, այսինքն ՝ կաշառքի իմիտացիա: Անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ կաշառքի միջնորդության իմիտացիայի բացակայությունը օրենսդրական լուրջ բացթողում է, որը բացառում է կաշառքի միջնորդի և իրավապահ մարմնի համագործակցությունը: Իրավական խնդիրն ավելի տեսանելի ներկայացնելու համար բերենք հետևյալ օրինակը: Իրավիճակ 2. Ա.-ն ցանկանում է ապօրինի վարձվել աշխատանքի և իր հարևան Բ-ին խնդրում է օգնել իրեն այդ հարցում: Բ.-ն, որը բարիդրացիական հարաբերությունների մեջ էր պաշտոնական Գ.-ի հետ, ստանձնեց միջնորդական առաքելություն: Սակայն իր համաձայնությունը տալուց հետո Բ.-ն մտափոխվում է. Նա ցանկանում է այդ մասին տեղեկացնել իրավապահ մարմիններին `հանցագործությունը կատարողներին բռնելու, նրանց քրեական պատասխանատվության ենթարկելու համար: Մեջբերված հարցման մեջ ներկայացված իրավիճակում Բ.-ն զրկված է իրավապահ մարմինների հետ համագործակցելու հնարավորությունից, քանի որ օրենսդիրը չի նախատեսել «Կաշառքի միջնորդության իմիտացիա» ԲՍԱ: Հարկ է նշել, որ քննարկվող OSF- ի գոյությունը պայմանավորված է նրանով, որ այն ունի երկբևեռ կողմնորոշում: Մի դեպքում դա ուղղված է կաշառք վերցնողին, իսկ մյուս դեպքում `կաշառք տվողին նույնականացնելուն: Հարկ ենք համարում շեշտել, որ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ կաշառք վերցնողը կաշառք է փոխանցում պաշտոնատար անձին, կաշառակերին, օրինական չէ «կաշառքի իմիտացիա» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում իրականացնելը, քանի որ կաշառք տվողը ոչ կաշառք տվողը, բայց կաշառք վերցնողը: Կ. Azաժոյանի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումների համատեքստում կաշառքի միջնորդի գրավոր հայտարարության հիման վրա «Կաշառք տալու իմիտացիա» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքները անթույլատրելի Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք առաջարկում ենք «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքում նախատեսել «կաշառքի միջնորդությամբ» ԲՍԱ իրականացնելու հնարավորություն, ինչը կլուծի իրավական պրակտիկայում առկա բացը: Տիգրան hazազարյան ՈՐՈՇ ՆՇՈՒՄՆԵՐ «ԿԱՇԱՌՔ ԿԱՆԳՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ, ԿԱՇԱՌՔ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ՕՐԻՆԱԿ» ՕՊԵՐԱՏԻՎ ՄՏԱԳԻՐՈՒԹՅԱՆ ՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆ ՄԱՍԻՆ. ։

21-րդ դարի սկզբին կոռուպցիան լայն ծավալ ստացավ և դարձավ համաշխարհային հիմնախնդիր։ Ավանդաբար կոռուպցիոն առավել բարձր հանրային վտանգավորություն ունեցող հանցագործությունները, որոնց ամբողջությունը կոչվում է կաշառակերություն, կաշառք ստանալը և կաշառք տալն են, որոնցից ածանցվում է նաև կաշառքի միջնորդությունը։ Իրավակիրառ պրակտիկայի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ արդի ժամանակաշրջանում կաշառակերության բացահայտման լավագույն եղանակը օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում, այն է` կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում իրականացնելն է։ Սույն օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքների հիման վրա ստացված տվյալների ապացուցողական նշանակությունը կարևորվում է նրանով, որ այն տրամադրում է անհերքելի տեղեկատվություն հանցագործության կատարման վերաբերյալ։ Ուստի հաշվի առնելով նշված հանգամանքը` անհրաժեշտ ենք համարում բազմակողմանի ուսումնասիրել քննարկվող ՕՀՄ-ի կատարման իրավաչափության պայմանները և վեր հանել օրենսդրության մեջ առկա բացթողումները` առաջարկելով դրանց համարժեք լուծումներ։

Քաղաքակրթությունների աշխարհագրության և դրանց տարածական-ժամանակային էվոլյուցիայի տեսությունները ունեն բարձր գիտական ​​վարկանիշ, որը հիմնված է ժամանակակից իրողությունները հայտնաբերելու, ընկալելու և կանխատեսելու օբյեկտիվ պահանջի վրա [տե՛ս մանրամասները 1, էջ 60-66]: Այլ կերպ ասած, քաղաքակրթությունների ուսումնասիրությունը փորձ է իմաստավորել մարդկության զարգացման «անցյալը», «ներկան» և «ապագան» ՝ նոր գիտական ​​մեկնաբանմամբ: Այս հոդվածի նպատակն է `առանձնացնել հետազոտական ​​խնդիրները, ամբողջովին տեղավորվում է հենց այս տրամաբանության մեջ: Հոդվածում հետազոտական ​​խնդիրների լուծման համար ընտրվել է աշխարհագրական գիտությունների համակարգի սոցիալական բաղադրիչը, քանի որ վերջինների զարգացման մակարդակը ավելի լայն մեթոդական հնարավորություններ է տալիս [տե՛ս մանրամասները 2, էջ 41-61]: Այս խնդրին մենք արդեն անդրադարձել ենք մեր նախորդ հրապարակումներում: Մասնավորապես, այս առարկան, տեսական-մեթոդական վերազինման ներկա փուլում, լավագույնս օգտագործում է սիներգիայի սկզբունքները: Ըստ այդմ, այս հոդվածում մենք չենք սահմանափակվել միայն սոցիալ-աշխարհագրական տեսանկյունից, բայց փորձել ենք այն կենտրոնացնել այլ հասարակական գիտությունների մեթոդական զինանոցից: Այլ կերպ ասած, մենք փորձել ենք տարբեր առարկաների հետազոտության արդյունքները համատեղել մեկ հարթության մեջ, դրա իրականացման համար ընտրված սոցիալական աշխարհագրության տեսակետն իր հետազոտական ​​օբյեկտի, ներքին կառուցվածքի, մեթոդաբանական հիմքի հետ լիովին բավարարում է անհրաժեշտ պահանջը: Քաղաքակրթությունը, որպես բարձրագույն սոցիալական համակարգ, բազմամակարդակ «բազմաբնույթ» կազմավորում է, որն արտահայտվում է մարդու սուբյեկտիվ գիտակցության «օբյեկտիվ իրականության մեջ» [4, p. 30]: Այս տեսանկյունից քաղաքակրթության ներքին կառուցվածքը մեկ հարթությունում ներկայացնելը բավականին բարդ գործընթաց է: Այնուամենայնիվ, մենք առաջարկում ենք ներքին կառուցվածքի հետևյալ մոդելավորումը. Որպես համակարգ ՝ այն արտահայտվում է եռաչափ եռաչափ բուրգով, որը բնութագրվում է ինչպես ենթակարգի եռաչափ ՝ վերևից, միջինից, հիմքից (յուրաքանչյուրն ունի իր սեփական ենթաբաղադրիչները) և թե եռաչափ կողային նստատեղերը համակարգի կառուցման տարրերի ամբողջական սպեկտրն է (Նկար 1): Առաջին դեպքում արտահայտվում է համակարգ ստեղծող տարրերի ուղղահայաց կապը, իսկ երկրորդ դեպքում `հորիզոնական կապը: ՄՇԱԿՈՒՅԹ INSTITUTSIONALATSUMLOKALKAGHAKAKRTUTYUNPETUTYUNAZGZHOGHOVURDGtsapatker 1 HAMAMARDKAYINKAGHAKAKRTUTYUNHAMASHKHARHAYINKAGHAKAKRTUTYUNKAGHAKAKRTAKANNUYNAKANATSUMNERUZHI IRATSUMCHGNACHAMVERARTADRUTYUNKAM MAHKAYUNATSUMHASUNATSUMZARGATSUMMSHAKUTAYINNUYNAKANATS.HAVATKAYIN NUYNAKANATS.LEZVAMTATSOGHAKANNUYNAKANATSUMTSAGUMNABANAKAN NUYNAKANATSUMTARATSKAYINNUYNAKANATSUM HAMAKETSUTYANBAGHADRICHABARZHEKAYINBAGHADRICHGARZHEKAYINBAGHADRICHHAMAKARGASTEGHTS BAGHADRICHNERUghghadzig yentakargutyan գագաթային մասը, են որ եռամիասնությունը քաղաքակրթության, նրա ենթակետի karutsvatskov.Sakayn, ի տարբերություն տեղական քաղաքակրթությունների, վերեւում բարձր հարկերի աշխարհի եւ մարդկային քաղաքակրթության առանց հորիզոնական բաղադրիչների, այստեղ է, որ ավարտվում են համակարգի կառուցման տարրերի ուղղահայաց և ուղղահայաց միացումների ամբողջ բազմազանությունը: Ինչ վերաբերում է երրորդության երրորդ միավորին, որպես մարդկային համակեցության բարձրագույն տեսակ, տեղական քաղաքակրթությունը համակեցության համակարգային բաղադրիչի վերջին փուլն է: Հետևաբար, գտնվելով բուրգի գագաթի ներքևի հարկում, միևնույն ժամանակ, այն համապատասխանում է համակարգի մյուս բաղադրիչների վերջին փուլերին, քանի որ խստորեն համաձայնեցված է վերջինների հետ: Բուրգի հիմքում առանձնացված են ինչպես կողմնակի երեք նստաշրջանները, որոնք համապատասխանում են համակարգի կառուցման բաղադրիչներին, այնպես էլ նստաշրջանների հատակի չափսերին: Վերջիններս արտահայտում են բաղադրիչների էվոլյուցիոն գործընթացը: Նաբուրգի միջին մասը կառուցված է նույն համակարգով: Ավելին, կառույցի յուրաքանչյուր հարկ լրացվում է իր բաղադրիչների համակարգով, որով այն ձեռք է բերում առանձին ավելի փոքր համակարգի հատկություններ: Քաղաքակրթության համակարգ կառուցող բաղադրիչներն այն տարրերն են, որոնց եզակի գոյությունը պայմանավորված է ամբողջ համակարգի բնույթի փոխհարաբերություններով: Հաշվի առնելով քաղաքակրթության համակարգի ամբողջ բազմաբնույթությունն ու բազմազանությունը ՝ մենք պայմանականորեն համախմբում ենք համակարգի ձևավորող բաղադրիչները երեք խմբի. մարդկային համակեցության ամբողջ ենթակատեգորիա: Այն ցույց է տալիս տեղական քաղաքակրթությունների ձևավորման և հասունացման ամբողջ հիերարխիկ սանդուղքը: Դա վերջինիս փոխազդեցության յուրաքանչյուր փուլում է `թիվ ստեղծող մյուս բաղադրիչների հետ: Իր հերթին, դա որոշում է համաշխարհային և համընդհանուր քաղաքակրթությունների ձևավորումը և զարգացումը: Համակեցության բաղադրիչի ենթադասերի մակարդակները համապատասխանում են էթնիկ խմբերին 8: Ներքին սահմանազատման հիմքը և՛ ենթակայության ուղղահայաց միացումներն են, և՛ համակարգի մյուս բաղադրիչների հորիզոնական միացումները: Այսինքն ՝ համակեցության յուրաքանչյուր տեսակ բնութագրվում է անհատի արժեքային նույնականացման որոշակի մակարդակով, արժեքային բաղադրիչի համապատասխան աստիճանից, որը հարստանում է հաջորդական խմբերի դեպքում: Groupանկացած խմբի հետ նույնացումը արտահայտում է անհատի ինքնությունը: Այսինքն ՝ անհատի հոգեկան ոլորտը, որը կառուցում է իր ինքնությունը, առաջին պլան է բերում ուրիշի և մեր միջև հարաբերությունները ՝ նրանց և նրանց հակադրության: Եվ դա իր հերթին պայմանավորված է անհատի արժեքային կողմնորոշումներով (հետաքրքրություններ, գաղափարներ, համոզմունքներ, հայացքներ, զգացմունքներ, վարքագծի սկզբունքներ), որոնց եզակի ներդաշնակությունը կազմում է յուրաքանչյուր մարդու ներքին աշխարհը, յուրահատկության և անհատականության հիմքը: Այս ոլորտում հիմնական գիտական ​​դիսկուրսը վերաբերում է իմաստը հասկանալու հիմունքներին: Այսինքն ՝ անհատի ինքնությունն ունի օբյեկտիվ պատկանելություն ՝ ֆիքսված «չափանիշների» համաձայն ՝ համապատասխանություն-անհամապատասխանություն, որ այն պետք է ընկալվի որպես սուբյեկտիվ պատկանելություն ՝ ինքնակարգավորում: Խնդրի հրատապությունը պայմանավորված է նրանով, որ մարդկային քաղաքակրթության զարգացմանը, գլոբալիզացիային և անդրազգային գործընթացներին բնորոշ ժամանակակից միտումները հավասարեցնում են (հավասարեցրել են) անհատների արժեքային կողմնորոշումները երևի համակեցության խմբերի համար: Ընթացիկ աշխարհաքաղաքական, աշխարհատնտեսական և աշխարհամշակութային վերափոխումների ազդեցության ներքո փորձ է արվում վերանայել և վերափոխել խմբային ավանդական սահմանը: Հայերենում այն ​​հաճախ նույնացվում է «ազգ» տերմինի հետ, որի դեպքում սահմանազատման ժամանակ խառնաշփոթ է առաջանում: Մեր կարծիքով, «էթնիկ համայնքը» որպես հայալեզու մտածողության միջազգային տերմին համապատասխանում է «ազգային (ընդլայնմամբ քաղաքակիրթ) համայնք» եզրույթին և նկարագրում է մարդկային համակեցության ողջ բազմազանությունը: Այնուամենայնիվ, դրա կիրառումը որոշակի տեսակների համար սխալ է: Ի հակադրություն դրան, ակտիվանում են սեփական խմբի սահմանները պահպանելու ջանքերը, և գործում են էթնո-պաշտպանական մեխանիզմներ: Այսպիսով, ժամանակակից տեսական հետազոտություններում ինքնության կարևորագույն հարցը նրա էությունը հայտնաբերելն է, այսինքն ՝ համակեցության խմբին պատկանելը, սուբյեկտիվ ցանկությո՞ւնը, թե՞ օբյեկտիվ պահանջն ընդունելը: Մեր կարծիքով, անհատի ինքնակարգավորման սուբյեկտիվիզմը պայմանավորված է օբյեկտիվ պահանջները բավարարելու ցանկությամբ: Այսինքն ՝ առանց իրականում գործող օբյեկտիվ հիմքի ՝ անհատների և խմբերի սուբյեկտիվ արժեքային համակարգը ամբողջական չէ: Այս տրամաբանությամբ է, որ մենք կառուցել ենք քաղաքակրթության համակարգային արժեքային բաղադրիչի ամբողջ ենթակատեգորիան: Ըստ այդմ, որքան շատ են նույնականացման խմբերը (համակեցության ձվեր) աճում և բարդանում, այնքան հարուստ են արժեքային բաղադրիչները, որոնց հետ անհատը նույնանում է տվյալ համակեցության ձվի հետ: Որպես սոցիալական համակարգ, «քաղաքակրթությանը» բնորոշ ընթացիկ ժամանակի անընդհատ փոփոխությունները դինամիկ կատեգորիա են: Հետևաբար, դրա ամբողջականությունն արտահայտվում է տարածական համակարգի կառուցման բաղադրիչով: Վերջինիս ենթակայությունը համապատասխանում է կյանքի փուլերին: Այսինքն ՝ որպես սահմանազատման հիմք ընդունելու համար գոյատևման որոշակի տեսակ ՝ ժամանակի և տարածության մեջ համապատասխան արժեքային բաղադրիչ իրականացնելու հնարավորությունը: Ընդհանրապես, նման դինամիկան բնորոշ է քաղաքակրթության բոլոր ձևերին ՝ «համընդհանուր», գլոբալ, «տեղական»: Այնուամենայնիվ, նրանցից յուրաքանչյուրն ունի տարածական զարգացման իր սեփական գործընթացը, որի մեկնաբանությունը մեկ այլ հետազոտական ​​խնդիր է: Ամփոփելով, կարող ենք փաստել, որ որպես համակարգ, «Քաղաքակրթություն» բազմաբնույթ հասկացությունն արտահայտվում է եռաչափ եռակողմ բուրգի տեսքով: Ավելին, վերջինս առաջին հերթին բնութագրվում է ենթակարգապահական եռաչափությամբ `պիկ, միջին, հիմք, որտեղ յուրաքանչյուրն առանձնանում է իր ենթակարգապահական բաղադրիչներով: Այս դեպքում արտահայտվում է համակարգ ստեղծող տարրերի ուղղահայաց կապը: Բացի այդ, «Քաղաքակրթության» բուրգը բնութագրվում է կողմնային նստվածքների եռաչափությամբ, որն ամբողջացնում է համակարգի կառուցման տարրերի ամբողջ սպեկտրը: Այս դեպքում մենք արդեն գործ ունենք համակարգի կառուցման տարրերի հորիզոնական կապերի հետ: Կարծում ենք, որ համակարգի կառուցման տարրերի հստակ սահմանումը, նրանց կապերը թույլ կտան գործնական ոլորտում ստեղծել այն կենսական միջավայրը, որն անհրաժեշտ է սեփական ներուժի լիարժեք իրացման համար: Այլ կերպ ասած, տեսական ոլորտում գիտականորեն հիմնավորված մոտեցումները պետք է դառնան հիմք ՝ մեր համակեցության ճգնաժամի պատճառները բացահայտելու, դրանց լուծումներն առավել ճշգրիտ ուրվագծելու և տարբեր աստիճանի համակեցության լիարժեքության կենսական հիմքը: Այսպիսով, քաղաքակիրթ պատկանելիության հստակեցումը դրա ներքևում գտնվող բոլոր մակարդակների համակեցության միակ այլընտրանքն է, ինչը թույլ կտա պարզել անհրաժեշտ միջավայրը լիարժեք գործընթացի համար: Գրականություն 1. Մուրադյան Յու. Քաղաքակրթությունների աշխարհագրություն: Ս .. «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն: 2011 թ. 476 էջ: 2. Վալեսյան Լ.Հ. Աշխարհագրական գիտությունների մեթոդաբանական և տեսական հիմքերը: Ս .. ԵՊՀ հրատարակչություն: 2004 թ. 264 էջ: 3. Manusyan S. Ինքնության պահպանման խնդիրները Սփյուռքում: սոցիալ-հոգեբանական տեսակետ: «Նորվանք» հիմնադրամ, 10 հունիսի, 2010 թ. http: //www.noravank.am/arm/issues/ detail.php? ELEMENT_ID = 48434. Кузык Б. Н. Ковец. В. Քաղաքակրթություն ։

Հոդվածում քննարկվել են «Քաղաքակրթություն» բուրգի ներքին կառուցվածքը, որի վերլուծության համար ընտրվել է հասարակական աշխարհագրության մեթոդաբանական տեսանկյունը։ Բացահայտվել են «Քաղաքակրթություն» բուրգի համակարգաստեղծ տարրերը։ Վերջիններս քննարկված են ինչպես հորիզոնական, այնպես էլ ուղղաձիգ կապերի ու փոխազդեցությունների ամբողջությունում։ Եզրակացությունների միջոցով առաջարկվող նոր տեսությունները հիմք են հանդիսանում համակեցության տարբեր ձևերի և նրանց տարածաժամանակային ընթացքի նորովի ընկալման ու մեկնաբանման համար։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԼՐԱԳՐՈԻ ԷԹԻԿԱՅԻ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԸ ՄԻATIONԱԳԱՅԻՆ ՓՈՐՁԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՈՒՄ Լրագրողական գործունեության էթիկական նորմերը հասկանալու համար անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ինչ է էթիկան, ինչու է անհրաժեշտ պահպանել այն: Արիստոտելը խոսեց բարոյական և բարոյական նորմերը պահպանելու անհրաժեշտության մասին, երբ գրեց մ.թ.ա. 350-ին «ոսկե միջինը» հասկացության մասին: Հույն փիլիսոփան կարծում էր, որ էթիկական վարքը դրսեւորվում է հավասարակշռության պահպանմամբ: Նա հավատում էր, որ ուղղափառ նորմը ՝ ոսկե միջինը, հենց կետն էր առավելությունների և թերությունների միջև: Բազմաթիվ գրքեր են գրվել էթիկայի և լրատվամիջոցների օրենսդրության վերաբերյալ: Հետեւաբար, այս երեւույթն ունի բազմաթիվ սահմանումներ: Ըստ ամենատարածված օգտագործման ՝ «լրագրողական էթիկան լրագրողական միջավայրում ընդունված վարքի նորմերն են, որոնք համարվում են բարոյական» [2]: Իհարկե, լրագրողները հաճախ շփոթության մեջ են, քանի որ «բարոյականություն» հասկացությունը շատ սուբյեկտիվ կատեգորիա է և չի սահմանվում օրենսդրական ակտերում: Լրագրողական էթիկայի էությունը լիովին հասկանալու համար անհրաժեշտ է նախ սահմանել «լրագրողական էթիկա» և «օրենսդրություն» հասկացությունները: Journalistsամանակակից լրագրողները, որոնք աշխատում են մեդիայի ոլորտում, սահմանում են այս տերմինները: Իրականում դրանք լրացնում են, բայց տարբեր երեւույթներ: Էթիկայի նորմերը իրավական ուժ չունեն, ի տարբերություն օրենսդրական ակտերի Եթե ​​նրանք չեն հետևում նրանց, լրագրողը չի ենթարկվի որևէ իրավական տույժի: Մինչդեռ countryԼՄ-ների գործունեությունը համակարգող բազմաթիվ ակտեր կարելի է գտնել ցանկացած երկրի օրենսդրության մեջ: Հայաստանի Հանրապետությունում կան օրենքներ, որոնք վերաբերում են մամուլի ազատությանը, ընտրությունների ժամանակ լրագրողների աշխատանքը չխոչընդոտելը, զրպարտանք վիրավորելը, հեղինակային իրավունքի խախտումը, գրագողություն, լրագրողական աղբյուրի չբացահայտում: Անհրաժեշտ է հասկանալ, որ այդ հոդվածները ոչ թե էթիկական նորմեր են, այլ օրենսդրական ակտեր: Իհարկե, եթե էթիկայի նորմերը պահպանվեն, լրագրողը դժվար թե իրավական խնդիրների առաջ կանգնի: Այսպիսով, այս հետազոտության ընթացքում մենք կփորձենք հիմք ընդունել էթիկական խախտումների միջազգային փորձը, սխալների օրինակով ուսումնասիրել հայկական մեդիայի դաշտի էթիկական խախտումները ՝ քննարկելով դրանց հետևանքները: Լրագրողի աշխատանքային առաքելությունը հանրային հնչեղություն ունեցող շատ խնդիրներ գրագետ և օբյեկտիվ կերպով լուսաբանելու կարողությունն է: Լրագրողները փորձում են պահպանել հասարակության և «իշխանությունների» կապը, այս հարցում միջնորդի կամ կատալիզատորի դեր խաղալ: Ուստի շատ կարևոր է պաշտպանել նաև լրագրողների իրավունքները: Այսօր Հայաստանում կան մի շարք կազմակերպություններ, ինչպիսիք են «Լրագրողներ առանց սահմանների» և «Լրագրողների ֆեդերացիա», որոնք պաշտպանում են լրագրողների իրավունքները ՝ հղում կատարելով ethԼՄ-ների կողմից էթիկայի նորմերի խախտումներին: Նշված կազմակերպություններից բացի, կան բազմաթիվ լրատվամիջոցներ, որոնք մշակում են անձնական էթիկայի կանոնակարգեր: Լրագրողը պետք է առաջնորդվի, եթե ցանկանում է աշխատել տվյալ լրատվամիջոցներում: Ավելի հետաքրքիր է «Առավոտի» կանոնակարգը, ըստ որի `լրատվամիջոցների լրագրողները չպետք է քննադատեն այլ լրատվամիջոցները, և նրանք չպետք է պատասխանեն վերջիններիս քննադատությանը [3]: Այս խնդիրն այսօր շատ տարածված է մեր երկրում, քանի որ էթիկական հիմնական խախտումներից մեկը հայաստանյան լրատվական դաշտում լրագրողների և լրատվամիջոցների մրցավազքն է էթիկական խախտումներով, որի արդյունքում ընթերցողն ամենաշատն է տուժում: Լրագրողները պատասխանատու են իրենց ընթերցողների առջև, ուստի նրանք պետք է կարողանան մի կողմ դնել իրենց անձնական հավակնությունները և, անհրաժեշտության դեպքում, ներողություն խնդրել ՝ ընդունելով և շտկելով էթիկական խախտումը: Նախքան հայկական լրատվական դաշտի էթիկական խախտումներին անդրադառնալը անհրաժեշտ է գիտակցել այն փաստը, որ ցանկացած լրատվամիջոց ձգտում է վարկանիշ ունենալ, քանի որ բարձր վարկանիշը լրատվամիջոցի համար եկամտի աղբյուր է: Ուղղակի բարձր վարկանիշներով հաճախ տարված լրագրողները կոպտորեն ոտնահարում են էթիկայի բոլոր սկզբունքները ՝ խախտելով մարդկային հույզերը և առաջացնելով մեծ հոգեբանական վնասվածք: Միջազգային լրագրության ամենակոպիտ խախտումներից մեկը կարելի է համարել երկրաշարժ, որը տեղի է ունեցել մոտ վաթսունվեց տարի առաջ `Միացյալ Թագավորության արքայադուստր Դիանայի մահվան լուրը, որը ցնցող ալիք առաջացրեց հասարակության մեջ: Այդ օրերին բոլոր լրատվամիջոցներին պաշտոնապես խնդրում էին չհրապարակել Դիանայի մարմնի լուսանկարները, բայց լրատվամիջոցները, բարձր վարկանիշ ունենալու համար, գերազանցեցին բոլոր էթիկական նորմերը ՝ թերթերը հեղեղելով արքայադստերի գլխատված մարմնի լուսանկարներով: Սոցիոլոգ և հետազոտող Մարշալ Մաքլուհանի «Տեխնոլոգիական վճռականությունը» վաղուց էր կանխատեսել, որ ինտերնետը լայն տարածում կստանա: Ըստ այդ տեսության, լրատվամիջոցները մեզ հետապնդում են ամենուր, և մենք չենք կարող խուսափել ինտերնետից և տեղեկատվությունից: Այս պարագայում էթիկական խախտումների խնդիրն ավելի է բարդանում, քանի որ հասարակության տեղեկատվության ծարավը հագեցնող լրատվամիջոցները, որոնք րոպեում մի քանի նորություն են հրապարակում, պարզապես ժամանակ չունեն մտածելու էթիկայի նորմերի պահպանման մասին: Unfortunatelyավոք, հայկական լրատվամիջոցները դասեր չեն քաղում միջազգային հեղինակավոր լրատվամիջոցներից ՝ անընդհատ ավելացնելով սխալների քանակը: Անդրադառնանք Երեւանում ծնված հնգյակի օրինակին: Հասկանալի է, որ իրադարձությունը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում, քանի որ անձը ինքնուրույն դառնում է ապատեղեկատվության կամ նորությունների տեղեկատվության զոհ, որոնք շեղվում են ամենօրյա ուշադրության իրական օրակարգերից: MediaԼՄ-ները ՀՀ առողջապահության նախարարությունից հաղորդագրություն են ստացել այն մասին, որ Երեւանում հինգ մարդ է ծնվել, բայց երեխաները վատառողջ են: Հիմա ներկայացնենք այն վերնագրերը, որոնք այդ օրերին գրել էին լրատվամիջոցները. «Մենք արդեն որոշել ենք հնգյակի անունները» [6], «Անունները կորոշենք, բայց դրանք դեռ չենք տարածել» [4] և այլն: , Headամանակին նման վերնագրերն անընդունելի էին, քանի որ այսօր հինգից միայն երկուսն էին գոյատևել: Ներկայիս հինգ ծնողները կարող են հոգեբանորեն տրավմատիզմ ունենալ այս հոդվածները կարդալիս: Էթիկական խախտման մեկ այլ, առավել վերջերս ընդունված օրինակ է Արմավիրի մարզում երեխաներին պատանդ վերցրած երիտասարդի դեպքը: Այստեղ գործ ունենք մանկական հոգեբանության խանգարման դեպքի հետ: Լրատվամիջոցները պետք է ավելի ուշադիր աշխատեն, իսկ լավագույն տարբերակը պետք է լինի theԼՄ-ների ՝ հոգեբանների հետ համագործակցելու կարողությունը, ոչ թե վարկանիշային մրցավազքը: Վերջին առեւանգված երեխային ազատ արձակելուց հետո երեխայի հայրը նկարահանում է տեսանյութ, որտեղ նա և «գտնվում է տեսախցիկի առջև»: Հայրն ասում է, որ երեխան չի վախեցել, և ամեն ինչ կարգին է: Այդ օրերին տարբեր լրագրողներ և ոստիկաններ այցելում էին երեխային ՝ ամեն անգամ հիշեցնելով կատարվածի մասին: Այսօր այդ երեխան չի կարող խոսել, քանի որ նախկինում բացի հոգեբաններից ոչ մեկին չպետք է թույլ տրվեր շփվել երեխայի հետ: Փաստորեն, սա ոչ միայն էթիկական խախտում էր, այլ նաև երեխայի իրավունքների կոպիտ խախտում: Հատկանշական են էթիկական խախտումների օրինակները, որոնցում վերնագրերն ընդհանրապես չեն համապատասխանում իրականությանը կամ մասամբ համապատասխանում են: Օրինակ, վերնագիրն ասում է. «Ավտոբուսը շրջվել է, կան մի քանի հարյուր զոհեր»: Շատերը կցանկանան կարդալ այս նորությունը ՝ համոզվելու համար, որ ավտոբուսն իսկապես շրջվել է, բայց Սոմալիի մայրաքաղաքում: Այս պարագայում լրատվամիջոցի վերնագիրը համապատասխանում է իրականությանը, բայց լրատվամիջոցը հասկացավ, որ եթե վերնագիրը նշում է Սոմալիի երկրի անունը, նրա հոդվածը Հայաստանում ավելի քիչ կարդացվի: Լինում են դեպքեր, երբ վերնագիրն ընդհանրապես չի համընկնում նյութի բովանդակության հետ: Սովորաբար նման վերնագրերը կարելի է գտնել հայտնի երգիչների, դերասանների, քաղաքական գործիչների հետ վթարների նյութերում, որոնց վկայակոչմամբ կա՛մ ինչ – որ գովազդի ենք հանդիպում, կա՛մ էլ հայտնվում ենք առցանց խաղի կայքում: Անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել հաշմանդամություն ունեցող անձանց, քանի որ լրագրողը պետք է կարողանա պաշտպանել հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքները, զգույշ լինել յուրաքանչյուր հարց տալիս, ոչ թե անպատշաճ կերպով վիրավորել արդեն խոցելի մարդկանց: Այս հետազոտության ընթացքում մենք փորձեցինք գտնել օրինակներ, երբ հայ լրագրողները անբարեխիղճ վերաբերմունք էին ցուցաբերում հաշմանդամություն ունեցող անձանց նկատմամբ, բայց, բարեբախտաբար, մենք չգտանք: Հայաստանում էթիկական ոլորտն ուսումնասիրող փորձագետների կարծիքով, ապատեղեկատվության տարածումը այսօր մեծ վտանգ է ներկայացնում: Ահա լրագրողի դերը, ոչ միայն տեղեկատվություն փոխանցողը, այլ նաև այն, որ նա գալիս է Նահադ ՝ որպես զտիչ: Լրատվամիջոցների գրագիտությունն այսօր ավելի կարևոր է հասարակության համար, քան լրագրողների: Լրագրողներն արդեն մեդիա գրագետ են, քանի որ հենց նրանք են ստեղծում և տարածում մեդիա բովանդակություն, բայց հասարակությունը մեդիա գրագետ չէ, ուստի չի կարող տարբերակել, թե որ նյութն է ճիշտ, ինչը ՝ ոչ: Մարդկանց մեծ մասին բացարձակապես չի հետաքրքրում, թե որ աղբյուրից են ստանում այս կամ այն ​​տեղեկատվությունը ՝ շատ հաճախ տեղեկատվությունը տարածելով ադրբեջանական կայքերում: Այդ պատճառով անհրաժեշտ է անցկացնել մեդիագրագիտության դասընթացներ հասարակության տարբեր շրջանակների համար ՝ հաշվի առնելով, որ մենք անընդհատ տեղեկատվական պատերազմների կիզակետում ենք: Եթե ​​հասարակությունը լիներ մեդիա գրագետ, լրագրողները կպահանջեին և կստիպեին նյութեր գրել էթիկայի նորմերին համապատասխան: Հեռուստատեսության, ռադիոյի, թերթերի դեպքում մարդը ընտրելու հնարավորություն չունի: Նա կարող է փոխել միայն ալիքը կամ թերթել էջը, իսկ ինտերնետի դեպքում մարդիկ շատ աղբյուրներից ընտրում են, թե որ կայքերից տեղեկատվություն ստանալու համար, ուստի մեդիագրագիտությունը վերաբերում է ինտերնետային լրատվամիջոցներին: Ի դեպ, հայտնի «The Guardian» - ի կողմից սկսված լրատվամիջոցների գրագիտության միջազգային պայքարը `իր« Fake or Real »- ով: մի շարք հոդվածներում, որտեղ ուսուցանվում է, թե ինչպես տարբերակել ճշմարտությունն ու կեղծիքը: Ռազմական լրագրության էթիկական առանձնահատկությունները ապրիլյան պատերազմի համատեքստում Այսօր մենք տեղեկատվական պատերազմ ենք մղում միաժամանակ թուրք-ադրբեջանական երկու դաշտերում, ուստի պետք է միշտ զգոն լինել: Սա հաշվի առնելով ՝ ՀՀ ՊՆ-ն լրագրողների համար պատրաստել է ռազմական էթիկայի ուղեցույց: Պաշտպանության բանակի մասին ցանկացած հոդված գրելիս ռազմական լրագրողի նպատակը պետք է լինի ոչ թե բանակը քարկոծելը, այլ պետության ազգային շահը պաշտպանելը: Մամուլում հաճախ կարելի է հանդիպել նման վերնագրերի. «Մարտակերտի զորամասերից մեկում զինվոր է զոհվել», «Հաղորդվում է, որ ավելի մանրամասն տեղեկատվություն կտրամադրվի ավելի ուշ»: Այդ ժամանակ Մարտակերտի զինծառայողների ծնողներն ու հարազատները խուճապային տրամադրություններ էին ստեղծում Նրանք զանգահարում են և փորձում պարզել սպանված զինվորի ինքնությունը, մինչդեռ լրատվամիջոցները սպանված զինվորի ինքնությունը պարզելուց հետո կարող էին հաղորդել լուրերը: Լրագրողները հաճախ անում են էթիկական խախտումներ ՝ հրապարակելով զորամասերի, զենքերի, ռազմաբազաների աշխարհագրական դիրքի լուսանկարներ, որոնք կարող են օգտակար լինել թշնամուն: Այս կապակցությամբ Պաշտպանության նախարարությունը ժամանակ առ ժամանակ դասընթացներ է կազմակերպում զինվորականներին լուսաբանող լրագրողների համար, բայց ճիշտ կլինի, որ նման միջոցառումները պարբերաբար անցկացվեն բոլոր լրատվամիջոցներում: Ապրիլյան քառօրյա պատերազմը լրագրողներին ստիպեց «սթափվել» և հնարավորինս շուտ լուծել խնդիրները: Այդ օրերին լրագրողները հասկացան, որ պատերազմը կարող է սկսվել ցանկացած պահի, և թշնամու ապատեղեկատվական հոսքերը կփորձեն հարձակվել մեր դաշտի վրա, և խուճապահար հասարակությունը, հաճախ թերահավատորեն մոտենալով իր իշխանության հաղորդագրություններին, կտարածի ադրբեջանական լուրերը: Տարբեր գնահատականներ են տրվել պատերազմի տարիներին հայկական լրատվամիջոցների աշխատանքին: Շատերն այդ օրերին քննադատում էին Պաշտպանության նախարարությանը ՝ ասելով, որ Պաշտպանության նախարարությունը թաքցնում է զոհերի իրական թիվը, մինչ Պաշտպանության նախարարությունը բարոյական նկատառումներից ելնելով աստիճանաբար տեղեկություններ էր տրամադրում զոհերի մասին: Aուր ցնցուղի ազդեցության տակ գտնվող մարդկանց ասելը ճիշտ չէ, որ պատերազմ է սկսվել, մենք ունենք մի քանի հարյուր զոհ, քանի որ դա հասարակության մեջ հոգեբանական տրավմա ու խուճապ կառաջացնի: Անհրաժեշտ է ընդգծել ապրիլյան պատերազմի ընթացքում մեդիա գրագիտությունը խթանող մի քանի հետազոտողների գործունեությունը, ինչպիսիք են տեղեկատվական անվտանգության փորձագետ Սամվել Մարտիրոսյանը, Մեդիամաքս լրատվական գործակալության գլխավոր խմբագիր Դավիթ Ալավերդյանը, ՀՀ ՊՆ խոսնակ Արծրուն Հովհաննիսյանը և այլք, ովքեր փորձել են դասավանդել նրանց ինչպես ճիշտ Դրանք տեղադրեցին ծրագրեր, որոնք լրագրողներին և հետևորդներին թույլ տվեցին տարբերակել լուսանկարի տեսանյութի գտնվելու վայրը, հնությունը և իսկությունը: Մտահոգիչն այն է, որ լրագրողները շատ էթիկական սխալներ թույլ տվեցին պատերազմից հետո զոհված զինծառայողների հարազատների հետ զրուցելիս, օրինակ, հարցնելով, թե «ի՞նչ կասեին զինվորին, եթե նա կենդանի լիներ»: Ուսումնասիրելով հայաստանյան լրատվական դաշտի վերոնշյալ հիմնական դրույթները ՝ ներկայացնելով դրանց վերլուծական պատկերը, գալիս ենք այն եզրակացության, որ հայաստանյան մեդիա դաշտը շատ անելիքներ ունի ինչպես մեդիայի գրագիտության, այնպես էլ էթիկայի նորմերի հոգեբանական, էթիկական պահպանման առումով: Մենք առաջարկում ենք լրատվամիջոցներին ակտիվ համագործակցություն կազմակերպել ոլորտի առաջատար մասնագետների հետ ՝ գրագետ պահերին հանդես գալով գրագետ մոտեցումներով: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Արիստոտելի էթիկական տեսությունը: «Առաքինության և ոսկե միջին հասկացությունների մասին», 25-01-2014, URL: https: //aquileana.wordpress.com (հասանելի է: 19.05.2017). ՈւՐԼ. http: //evartist.narod.ru 20.12.2012 (հասցեի ամսաթիվը) 26-08-2017): [3] Էթիկայի օրենսգիրք, 22.11.2011, URL: http: //www.aravot.am (հղումը կազմված է ՝ 04-07-2017): [4] «Մենք ընտրել ենք անունները, բայց դրանք դեռ չենք տարածել, չգիտենք», 03-05-2017, URL: https: //168.am (հղումը կատարվել է 14-06-2017): [5] «Մանուշակի մանկապարտեզի դեպքից հետո երեխան չի խոսում», 03.11.2017, URL: https: //168.am (հղումը կատարվել է 14-06-2017): [6] «Հինգ երեխաների ծնողներն արդեն որոշել են երեխաների անունները: 7,5 միլիոն դրամ կհատկացվի ընտանիքին», URL: http: //armlur.am (հղումը կազմված է ՝ 14-06-2017): URL. https: //www.theguardian.com 26/12/16 (հասանելի է: 28.07.2017) .URL. https: //studopedia.su (կիրառման ամսաթիվը): 24-07-2017): [9] «Այսօր լույս աշխարհ եկած հնգյակի առողջական վիճակը ծայրահեղ ծանր է», URL: http: //www.7or.am/am03/05/17 (հղումը ՝ 17-05-2017): Խաչատրյան Նելլի ՀԱՅ ԼՐԱԳՐՈՆԵՐԻ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԸ ՄԻATIONԱԳԱՅԻՆ Փորձի համատեքստում Հիմնաբառեր. Մեդիա գրագիտություն, էթիկա, օրենք, էթիկական խախտումներ, հոգեբանական առանձնահատկություններ: ։

Մեդիագրագիտությունն օգնում է ոչ միայն լրագրողներին, այլև հասարակությանը՝ տեղեկատվական արտահոսքերի ժամանակ տարբերելու առանցքային և ճշմարիտ տեղեկատվությունը։ Լրագրողի աշխատանքային առաքելությունն է գրագետ և օբյեկտիվ լուսաբանել հասարակական հնչեղություն ունեցող բազում հարցեր։ Լրագրողը միջնորդի կամ կատալիզատորի դեր է ստանձնում հասարակական հարաբերություններում, ուստի սույն աշխատանքի նպատակն է կարևորել մեդիագրագիտության դերը և էթիկական նորմերը։ Աշխատանքի շրջանակներում կատարվել է ուսումնասիրություն՝ նպատակ հետապնդելով օգնել լրագրողներին խուսափելու էթիկական տարբեր խախտումներից։

Գրականության մեջ ներկայացվում են «ծառայություն» հասկացության բազում սահմանումներ, բայց դեռեւս չի ընդունվել ծառայության բոլորի կողմից ընդունված մի սահմանում։ Ֆիլիպ Կոտլերը սահմանում է ծառայությունը հետեւյալ կերպ. «Ծառայությունը ցանկացած միջոցառում է կամ արդյունք, որը մի կողմը կարող է առաջարկել մյուսին եւ, որը հիմնականում անշոշափելի է եւ չի հանգեցնում ինչ-որ բանի տիրապետմանը։ Ծառայությունները կարող են արտադրվել կամ մատուցվել» [1;78]։ Ծառայություններին կարելի է տալ հինգ բնութագրիչ առանձնահատկություններ, որոնք անհրաժեշտ է հաշվի առնել մարկետինգային ծրագրեր իրականացնելիս։ Թվենք այդ առանձնահատկությունները եւ տանք դրանցից յուրաքանչյուրի բացատրությունը [2; 89-99].  Անշոշափելիությունը,  Անբաժանելիությունը ծառայության աղբյուրից,  Որակի փոփոխականությունը, 70ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  Անհարատեւությունը,  Սեփականության բացակայություն։ 1. Անշոշափելիությունը։ Ծառայություններն անշոշափելի են։ Դրանք հնարավոր չէ տեսնել, համտեսել կամ լսել մինչեւ ձեռք բերման պահը։ Հաճախորդի վստահությունը ամրապնդելու նպատակով ծառայություն մատուցողը կարող է ձեռնամուխ լինել եւ առաջարկել մի շարք լրացուցիչ ծառայություններ։ Առաջին հերթին նա կարող է բարձրացնել իր ապրանքի շոշափելիության աստիճանը, նկարագրել իր ծառայությունը, սրել հաճախորդի ուշադրությունը ծառայությունների հետ կապված մյուս օգուտների վրա։ Բացի այդ, սպառողների վստահության աստիճանը էլ ավելի բարձրացնելու համար ծառայություն մատուցողն իր ծառայության համար պետք է ընտրի որակյալ, ծառայության էությանը համապատասխան անվանում։ 2. Անբաժանելիությունը աղբյուրից։ Ծառայություններն անբաժանելի են իրենց աղբյուրից, այսինքն ծառայությունը եւ՛ մատուցվում, եւ՛ սպառվում է միաժամանակ՝ լինի դա մատուցված մարդու կողմից, թե մեքենայի։ Ապրանքների զգալի մասի համար այդ երկու գործընթացները սովորաբար անկախ են։ Այլ կերպ ասած՝ ծառայությունների մեծ մասը չի կարող պահվել հետագա օգտագործման համար. գնորդը պետք է ներկա գտնվի ծառայության ստեղծմանը։ 3. Որակի փոփոխականությունը, անկայունությունը։ Ծառայությունների բնութագրիչ առանձնահատկություններից է ծառայությունների որակի փոփոխականությունը։ Դա նշանակում է, որ ծառայության որակը գլխավորապես կախված է նրանից, թե ով, երբ, որտեղ եւ ինչպես է մատուցում այդ ծառայությունը։ Ծառայությունների զգալի մասը մատուցվում է մարդկանց կողմից, այդ պատճառով էլ գնորդը եւ ծառայությունը մատուցող մարդը ստիպված են փոխազդել, համագործակցել։ Ստացված արդյունքը կախված է նրանց համատեղ գործողություններից եւ գնորդի ընկալումից։ 4. Չպահեստավորվող արդյունք է։ Ծառայությունների մեծ մասը, կախված այն փաստից, որ մատուցվում եւ սպառվում են միաժամանակ, հանդիսանում են չպահեստավորվող։ Ծառայությունը հնարավոր չէ պահել հետագա վաճառքի կամ օգտագործման համար։ Այսինքն՝ ծառայությունը սպառվում է նախօրոք որոշված պահի եւ այն փոփոխության չի ենթարկվում որեւէ գործոնի ազդեցությունից։ 71ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ 5. Սեփականության բացակայություն։ Ծառայության մատուցումը գործարք է, որի արդյունքում մի կողմը մյուսին մատուցում է այնպիսի բարիք, ինչը չի հանդիսանում սեփականության առարկա, բայց այս կամ այն պատճառով արժեքավոր է գնորդի համար։ Երբեմն ծառայության մատուցման ժամանակ այնուամենայնիվ տեղի է ունենում սեփականության առարկաների փոխանակում, օրինակ՝ ծրագրային ապահովումը կարող է ձեռք բերվել էլեկտրոնային կրիչներով։ Այս բնութագրիչի էությունը կայանում է նրանում, որ ծառայությունների մեծ մասի դեպքում սպառողի կողմից ծառայության ձեռք բերումը չի ենթադրում սեփականության իրավունքի ձեռք բերում դրա նկատմամբ։ Աղյուսակ 1. Ապրանքների եւ ծառայությունների հիմնական տարբերությունները եւ բնութագրերը 8 Ապրանքները Շոշափելի են Տեսանելի են Պահպանման ենթակա են Ապրանքների առեւտուրը չի ուղեկցվում դրանց արտադրության հետ Ապրանքների արտահանումը նշանակում է ապրանքների դուրս բերում երկրի մաքսային տարածքից` համապատասխան վճարի դիմաց Ծառայությունները Շոշափելի չեն Տեսանելի չեն Պահպանման ենթակա չեն Ծառայությունների առեւտուրը ուղեկցվում է դրանց արտադրության կամ մատուցման հետ Ծառայությունների արտահանումը նշանակում է դրա մատուցում օտարերկրացուն՝ ոչ ռեզիդենտին, եթե նույնիսկ նա գտնվում է երկրի մաքսային տարածքում Ծառայությունների ոլորտում մարկետինգի մասնագետներն այնպիսի մարտահրավերների են հանդիպում, ինչպիսիք են՝  հաճախորդների կողմից ծառայությունների նկատմամբ կարիքների եւ պահանջմունքների հասկացումը,  ծառայությունը դարձնել պարզ, հասկանալի սպառողի համար, Աղյուսակը մշակվել է հեղինակի կողմից։ 72ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  պահել սպառողին տրված խոստումները եւ գործ ունենալ դրանց հետ։ Այսպես, ծառայությունների ոլորտում մարկետինգն իրականացվում է երեք փուլերով՝ ներքին մարկետինգ, արտաքին մարկետինգ եւ երկկողմանի կամ ինտերակտիվ մարկետինգ/եռանկյան կողմերն են/, որը սխեմատիկորեն ունի եռանկյունու տեսք (գծապատկեր 1)։ Ծառայությունների մարկետինգի եռանկյան երեք գագաթները ներկայացնում են կազմակերպության կառավարման օղակը, աշխատակիցներին, սպառողներին կամ հաճախորդներին։ 1. Կազմակերպությունը տալիս է խոստումներ սպառողներին, 2. Աշխատակիցները իրագործում են խոստումները, 3. Կազմակերպության կառավարման օղակի եւ աշխատակիցների միչեւ ճիշտ փոխհարաբերությունները, ինչպես նաեւ կրթված, բարեհամբույր եւ որակյալ աշխատակիցները հնարավորություն են տալիս պահպանել սպառողներին տրված խոստումները։ Կազմակերպության եւ իր սպառողների միջեւ կապը կոչվում է արտաքին մարկետինգի գործընթաց։ Արտաքին մարկետինգի ժամանակ կազմակերպությունն իր կողմից մատուցվող ծառայությունների վերաբերյալ սպառողներին տալիս է խոստումներ՝ առաջարկների եւ դրանց իրականացմանն ուղղված [3; 24-30]։ Կառավարման օղակ Արտաքին մարկետինգ Խոստումների սահմանում Ներքին մարկետինգ Խոստումների իրագործում Աշխատակիցներ Ինտերակտիվ մարկետինգ Խոստումների պահպանում Սպառողներ Գծապատկեր 1. Ծառայությունների մարկետինգի եռանկյունին 73ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Այդ խոստումները տրվում են գովազդների կամ ակցիաների ժամանակ, եւ սպառողների մոտ ծառայությունների հանդեպ որոշակի սպասումներ են ձեւավորում։ Դրանք կարող են դրական կամ բացասական ազդեցություն թողնել սպառողների մոտ ձեւավորված սպասումների վրա, սպառողների մոտ ձեւավորված ծառայությունների որակի վերաբերյալ սպասումների /սպասվող, պոտենցիալ մակարդակ/ եւ ծառայությունների որակի իրական, առկա մակարդակի միջեւ եղած տարբերությունները։ Որպես ծառայության մատուցման որակի ցուցանիշ սպառողներն օգտագործում են գինը, մինչդեռ ծառայության մատուցման առկայության եւ հասանելության խոստումները ունեն ազդեցություն սպառողների մոտ ձեւավորված սպասումների վրա։ Ծառայություն մատուցող կազմակերպությունների համար այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են՝ ծառայություն մատուցող աշխատակիցները, կազմակերպության իմիջը, տեսանելի կառուցվածքները, նաեւ ակտուալ ծառայության գործընթացը, ձեւավորում են հիմք հաճախորդների մատուցվող ծառայության եւ դրա առաքման սպասումների վերաբերյալ։ Հաճախորդների ունեցած սպասումների եւ իրականության համադրումից հետո ծառայության նկատմամբ ունեցած սպառողի վերջնական կարծիքը ձեւավորվում է այն միջավայրի միջոցով, որտեղ նրանք ստանում են այդ ծառայությունը, նաեւ այդ ծառայությունները մատուցող մարդկանց բնավորությունների ու վարքի միջոցով։ Ներքին մարկետինգը հաճախորդների հետ անմիջապես շփվող աշխատակիցների ուսուցումն ու արդյունավետության բարձրացումն է, նաեւ ամբողջ անձնակազմի` միասին աշխատելու եւ հաճախորդի բավարարվածությունը ապահովելու ուսուցումն է։ Ներքին մարկետինգը նշանակում է, որ սպասարկման ընկերությունները պետք է ավելի մեծ ուշադրություն դարձնեն անձնակազմի աշխատանքային որակի վրա։ Նա պետք է արդյունավետ ուսուցանի աշխատակիցներին, որոնք աշխատում են հաճախորդների հետ, աշխատել միահամուռ ուժերով եւ բավարարել սպառողի պահանջմունքները։ Եթե կազմակերպությունը նպատակուղղված է ծառայություն մատուցել ամենաբարձր որակով, ապա յուրաքանչյուր աշխատող պետք է կողմնորոշվի դեպի սպառողը։ Փաստորեն, ներքին մարկետինգը պետք է նախորդի արտաքին մարկետինգին։ Այս համատեքսում նաեւ շատ կարեւոր են աշխատակիցների մոտիվացիան եւ կառավարման վերին օղակների հետ դրական փոխ74ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ հարաբերությունները, բարոյահոգեբանական միջավայրը եւ այն արժեհամակարգերը, որոնք կրում են աշխատակիցները՝ որպես տվյալ կազմակերպությունը ներկայացնող օղակ։ Իմաստ չունի գովազդել ամենաբարձր որակը մինչեւ այն պահը, քանի դեռ անձնակազմը չի հասել դրա իրականացմանը եւ պահպանմանը։ Ինտերակտիվ, երկկողմանի մարկետինգի գործընթացը ենթադրում է կազմակերպության կողմից սպառողներին տրված խոստումների պահպանումը։ Ինտերակտիվ մարկետինգը իրական շփումն է ծառայություն մատուցողների եւ սպառողների միջեւ, որը կոչվում է «ճշմարտության պահ» կամ սպասարկման գործընթաց, իրավիճակ։ Սա որոշիչ պահ է ծառայության մատուցման գործընթացում, որտեղ կազմակերպությունները ցույց են տալիս որ իրենք կարող են բավարարել սպառողների սպասումները։ Ինտերակտիվ մարկետինգը շատ կարեւոր գործառույթ է կատարում կազմակերպության եւ սպառողների միջեւ հարաբերությունների ձեւավորման համար։ Սպառողի կողմից ծառայության ընկալումը բխում է դրա մատուցումից, որը չի կարող բաժանված լինել աշխատակիցների հետ շփումից/ծառայությունն անբաժանելի է իր աղբյուրից/։ Կազմակերպության համար կարեւոր է այն փաստը, որ կազմակերպության եւ սպառողի միջեւ հարաբերությունները ոչ այնքան էական են, քան՝ ծառայությունը մատուցող աշխատակցի եւ սպառողի միջեւ։ Այդ հարաբերությունների հաջողությունը կախված է իր աշխատանքի նկատմամբ աշխատակցի ունեցած վերաբերմունքից եւ նրա կազմակերպությանը նվիրվածությունից։ Կազմակերպությունը պարտավոր է աշխատանքի ընդունել ծառայության մատուցման բարձր հմտություններ ունեցող աշխատակիցներ եւ նրանց ներգրավելկազմակերպության գործունեության մեջ, նրանց մոտիվացնել, որպեսզի նրանք հետեւեն կազմակերպության ղեկավարության օրինակներին։ Շփման ժամանակ աշխատակիցը եւ սպառողը հանդիպում են երես առ երես, եւ աշխատակիցների վարքը սպառողի սպասումների վրա ազդեցություն թողող շատ կարեւոր գործոն է։ Երկկողմանի մարկետինգը ենթադրում է, որ ծառայության որակը մեծապես կախված է մատակարարի եւ սպառողի փոխհարաբերությունից։ Դա նշանակում է, որ պրեֆեսիոնալները չպետք է համարեն, որ իրենք բավարարել են հաճախորդի պահանջմունքները` միայն առաջարկելով բարձրակարգ ծառայություն, այլ նաեւ պարտավոր են իրա75ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կանացնել երկկողմանի մարկետինգային հմտություններ ու գործառույթներ։ Մարկետինգ միքսը մարկետինգային գործիքների այն ամբողջությունն է, որը մատակարար ֆիրման նպատակային շուկայում կիրառում է մարկետինգային խնդիրներ լուծելու համար։ Տնտեսագետ Ջ. Մակքարտին մարկետինգ միքսը ներկայացնում է 4p-ի համալիրով՝ 1. product - ապրանք, 2. price - գին, 3. place - բաշխում կամ իրացում, 4. Promotion – առաջմղում [4; 15]։ Իսկ Ֆիլիպ Կոտլերը մարկետինգ միքսը ներկայացնում է 6P-ով, վերը թվարկված 4P-ին ավելացնում է եւս 2P՝ քաղաքական ուժեր (political power) եւ հասարակության վերաբերմունք (public option) [5; 1981թ. Բումսը եւ Բիթները ծառայությունների ոլորտի համար առաջարկեցին 7P համալիրը՝ 4P-ին ավելացան մարդիկ (people), գործընթացը (process) եւ ֆիզիկական միջավայրը (Physical Evidence) [6]՝ 1. product/service – ապրանք/ծառայություն, 2. price – գին, 3. promotion – առաջմղում կամ խթանում, 4. place – բաշխում կամ իրացում, 5. people – մարդիկ, 6. processes – գործընթացներ, 7. physical evidence – ֆիզիկական միջավայր։ Ծառայությունների առաջարկը. Ապրանքն այն է, ինչ կազմակերպությունն առաջարկում է սպառողին, ինչը կարող է բավարարել նրա կարիքները։ Այն կարող է լինել նյութական /շոշափելի/ կամ ոչ նյութական /ոչ շոշափելի/։ Դրան հակառակ՝ ծառայության մատուցման, առաջարկին վերաբերող որոշումները, որոնց դեմ են առնում ծառայության ոլորտի մարկետինգի մասնագետները, տարբերվում են ապրանքներին վերաբերող որոշումներից։ Ծառայության մատուցման վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այն կարելի է բաժանել առանձին բաղադրիչների, մասնավորապես՝ հիմնական առաջարկվող, որը ներկայացնում է ծառայությունների ոչ նյութական հիմնական օգուտները, եւ երկրորդական առաջարկվող, որը ներկայացնում է ծառայությունների մատուցման շոշափելի եւ լրացուցիչ տարերը։ Հիմնական առաջարկվող ծառայությունների մատուցումը մշակված է հաճախորդի նախընտրած, նրան հար76ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ մար ձեւով եւ վայրում՝ կարեւորելով ծառայության վերաբերյալ ունեցած սպառողի սպասումները։ Երկրորդական առաջարկվող ծառայությունների մատուցումը իրենից ներկայացնում է այն լրացուցիչ օգուտները, առավելությունները, որ առաջարկվում է սպառողների լրացուցիչ կարիքների բավարարման համար, եւ ծառայում է մրցակիցների առաջարկներից տարբերվելուն։ Այդ առավելություններն իրենց մեջ կարող են պարունակել ծառայությունների մատուցման նյութական եւ ոչ նյութական տարրեր, որոնք սպառողին օգնում են հեշտ հասկանալ հիմնական ծառայությունը։ Ծառայությունները դժվար է վերահսկել եւ ներկայացնել սպառողին դրանց անշոշափելի լինելու պատճառով։ Հետեւաբար մարկետինգի մասնագետները հաճախ ընդգծում են ծառայությունների մատուցման շոշափելի տարրերը։ Որքան ոչ շոշափելի է ծառայությունը, այնքան ավելի շատ կարիք կա նյութական ապացույցների, որոնք ներառում են փաթեթավորումը, ֆիրմային անվանումը, կորպորատիվ իմիջը, ծառայությունների մատուցումը եւ սպասարկող աշխատակիցներին։ Ծառայությունների գնագոյացումը. Ծառայության գնի որոշման մեջ ծառայության մարկետինգի մասնագետներն ավելի շատ են շոշափում գնի հետ կապված հարցեր, քան՝ ապրանքների մարկետինգի մասնագետները։ Տարբերությունը կայանում է նրանում, որ ծառայության ոչ շոշափելի բնութագիրը մատնանշում է, որ գինը դառնում է որակի որոշիչ։ Ծառայությունների չպահեսատավորման բնութագիրը կարեւոր է դարձնում ծառայությունների մատուցման առաջարկի եւ պահանջարկի վերահսկումը։ Գնի բաղադրիչի փոփոխումն ամենահեշտն է իրականացվում եւ սովորաբար շատ արագ։ Ծառայությունների մատուցման գինը հաճախ օգտագործվում է սպառողների կողմից իրենց սպասումների ձեւավորման, գնման մասին որոշում կայացման, ծառայության մատուցման որակի գնահատման համար։ Այն դիտվում է որպես էական թելադրանք ծառայությունների ոլորտում մեծ ռիսկայնությամբ եւ փորձի առանձնահատկություններով, որպեսզի ձեւավորեն ծառայության վերաբերյալ սպասումներ։ Սպառողի համար գինը որակի ցուցանիշ է։ Այսպիսով, ձեւավորվել է կարծիք, որ որքան բարձր է տվյալ ծառայության գինն այնքան ավելի շատ են դրա նկատմամբ սպառողի սպասումները։ 77ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Ծառայությունների ոլորտում գնագոյացման գործոնները, ինչպես եւ ապրանքների գնագոյացման դեպքում բազմազան են եւ գրեթե նույնը։ Այսպես, այդ գործոնների շարքին են դասվում ծախսերը, մրցակցային գները, կազմակերպության ընտրած թիրախային խմբերն ու դիրքավորումը, գնային ռազմավարությունը, զեղչային համակարգերն ու սեզոնայնությունը։ Խթանման քաղաքականությունը. Դասական մարկետինգում խթանման միքսը բաժանվում է 4 հիմնական խմբերի՝ գովազդ, վաճառքի խթանում, հասարակայնության հետ կապեր (PR) եւ անձնական վաճառք։ Այնուամենայնիվ, ծառայությունների խթանման դեպքում անչափ կարեւոր է ընդգծել ծառայությունների շոշափելի տարրերը, ինչպիսիք են՝ փաթեթավորումը, ծառայությունների մատուցման մեխանիզմներն ու սպասրկող անձնակազմը։ Այս համատեքստում պետք է կարողանալ վերածել անտեսանելին տեսանելի արժեքների, իսկ ռիսկերը՝ առավելությունների։ Ծառայությունների մարկետինգի խթանման հիմնական խնդիրներն են՝  Ապահովել իրազեկվածություն եւ հատաքրքրվածություն կազմակերպության ու մատուցվող ծառայությունների շուրջ,  Փոխանցել եւ ներկայացնել գնվող ծառայության առավելությունները,  Ստեղծել կազմակերպության դրական իմիջ կամ համբավ,  Տարբերակել կազմակերպությունը մրցակիցներից,  Հիշեցնել սպառողներին ծառայությունների եւ կազմակերպության գոյության մասին։ Հաղորդկացման ուղիների ընտրությունն ու տեսակները կախված են թիրախային խմբերից եւ ընտրված դիրքավորումից։ Ծառայությունների բաշխումը. Բաշխման հետ կապված որոշումները վերաբերում են սպառողներին ծառայությունների մատուցման հասանելիության եւ մատչելիության հարցերին։ Սպառողների տեսանկյունից հասանելիությունը նշանակում է, որ նրանք կարող են ձեռք բերել ծառայությունը, երբ որ ցանկանում են, իսկ մատչելիությունը հանդիսանում է այն հարաբերական հեշտությունը, թեթեւությունը, որի շնորհիվ սպառողները կարող են ձեռք բերել ծառայություն մատուցողների կողմից առաջարկվող ծառայությունը։ Մաքուր ծառայությունների դեպքում 78ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ բաշխման մասին որոշումների կայացումը այնքան էլ կարեւոր նշանակություն չունի՝ չնայած ծառայությունների մեծ մասը ներառում են շոշափելի, նյութական բաղադրիչ։ Արդյունքում բաշխման մասին որոշումները ներառում են ֆիզիիկական միջավայրի եւ միջնորդների կողմից ծառայության մատակարարման վերաբերյալ կայացվող որոշումներ։ Դրա հետ մեկտեղ որոշ դեպքերում նաեւ կարեւորվում է մատուցվող ծառայության «աշխարհագրական դիրքը»։ Այսպես, օրինակ՝ հյուրանոցի գտնվելու վայրը, ենթակառուցվածքների առկայությունը, շատ դեպքերում աշխարհագրական դիրքը նաեւ պայմանավորված է լինում կազմակերպության դիրքավորումից, օրինակ՝ եթե ծառայություն մատուցող կազմակերպությունը ցանկանում է դիրաքվորվել որպես բարձակարգ կազմակերպություն եւ իր թիրախային խմբերին դիտարկում է ավելի գնողունակ սեգմենտներին, ապա այն պետք է տեղակայված լինի համապատասխան վայրում, ինչպես օրինակ կարող են լինել քաղաքի կենտրոնը կամ հարուստների համար նախատեսված բնակավայրերը։ Մարդիկ. Մարդիկ՝ որպես ծառայությունների համալիրի տարր, ներառում են մարդկային բոլոր խաղացողներին՝ կազմակերպության անձնակազմը (ներքին սպառող), գնորդները (արտաքին սպառող) եւ այլ սպառողներ, որոնք դեր են խաղում ծառայությունների մատուցման եւ ընտրության գործընթացում։ Կազմակերպության անձնակազմը գտնվում է անընդհատ փոխազդեցության մեջ հաճախորդների հետ ծառայությունների մատուցման գործընթացում, ինչի արդյունքում կարելի է ասել, որ անձնակազմի հմտությունները, գիտելիքները, վերաբերմունքը եւ վարքը ազդում են սպառողների կողմից ծառայությունների եւ դրանց որակի ըմբռնման վրա։ Ապառողները շատ հաճախ նույնականացնում են կազմակերպության անձնակազմը ծառայությունների հետ՝ անկախ այն փաստից, թե որքան մեծ կամ փոքր է անձնակազմի դերը եւ ազդեցությունը ծառայությունների մատուցման գործընթացում։ Այստեղ է, որ կարեւոր է հաշվի առնել վերը ներկայացված ծառայությունների մարկետինգի եռանկյան (գծապատկեր 1) արտաքին ու ինտերակտիվ մարկետինգի գործընթացներին։ Փաստորեն այն ենթադրում է «ճիշտ մարդկանց/ղեկավարների» կողմից «ճիշտ մարդկանց/սպասարկող անձնակազմի» ընտրություն եւ վերջիններիս հմտություններ ու գիտելիքների անընդհատ զարգացում (գծապատկեր 2)։ 79ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Վերաբերմունք Դատողություններ Ունակություններ Գիտելիքներ Գծապատկեր 2. Անձնակազմի գիտելիքների եւ հմտությունների զարգացման փուլերը 9 Գործընթացները. Գործընթացներն ընթացիկ ընթացակարգերն են, մեխանիզմներն ու տարբեր բնույթ կրող գործունեությունները, որոնց միջոցով մատուցվում են ծառայությունները։ Այն պարագայում, երբ ծառայության մատուցման գործընթացը ստանդարտացված կամ հարմարեցված է, հաճախորդի կողմից ծառայությունը դիտարկվում է որպես որակյալ։ Անշուշտ, ծառայությունների մատուցման գործընթացների հիմնական բաղադրատարրերտ մարդիկ են, որոնք ամիջապես մասնակցում են այդ գործընթացին։ Այս պատճառով ծառայությունը կազմակերպության աշխատակիցների եւ արտաքին սպառողների «ձուլման» շարունակական գործընթացն է։ Ծառայությունների մատուցումն ու դրա սպառումը տեղի է ունենում միաժամանակ, դրանով էլ պայմանավորված սպառողները դառնում են ծառայությունների մատուցման գործընթացի մասնակիցները։ Ծառայությունների մատուցման գործընթացների հաջողությունից մեծապես կախված է սպառողների հավատարմությունն ու վստահությունը կազմակերպության հանդեպ։ Մարետինգն ու կազմակերպության մյուս ֆունկցիոնալ ստորաբաժանումները պետք է աշխատեն միասին, որպեսզի կարողանան լավագույնս բացահայտեն ներքին եւ արտաքին սպառողների պահանջմունքԳծապատկերը մշակվել է հեղինակի կողմից։ 80ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ները, բավարարեն դրանք՝ մշակելով եւ առաջարկելով ծառայությունների մատուցման՝ արդյունավետ եւ սպառողակենտրոն գործընթացներ (գծապատկեր 3)։ Սպառողների սպասումների բացահայտման համակարգի մշակում Սպասումների ձեւափոխում հատկանիշների Գործընթացների մշակում եւ կատարում ըստ սահմանված հատկանիշների Անձնակազմի վարքագծի սահմանում Կատարման գնահատում եւ զարգացման միջոցառումների իրագործում Գծապատկեր 3. Սպառողների պահանջմունքների բացահայտնման եւ ծառայությունների մատուցման գործընթացի կազմակերպման փուլերը 10 Ֆիզիկական միջավայրը. Այն միջավայրը, որտեղ ծառայություն մատուցողը մատակարարում է ծառայությունը եւ որտեղ կազմակերպությունը եւ սպառողները ինտերակտիվ շփման մեջ են մտնում, /ինչպես նաեւ ցանկացած շոշափելի բաղադրիչ, որը հեշտացնում է ծառայությունների մատուցման իրականացումը/, կոչվում է ֆիզիկական միջավայր։ Ծառայություն մատուցող կազմակերպությունները պետք է ապահովեն, առաջարկեն ծառայության նյութական ապացույց իրական եւ պոտենցիալ սպառողների մոտ ծառայության իմիջը ձեւավորելու եւ զարգացնելու նպատակով։ Հաճախ ֆիզիկական միջավայրը համընկնում է ծառայության առաջխաղացման եւ բաշխման հետ։ Ծառայությունների բոլոր տեսակի շոշափելի ապացույցները, ինչպիսիք են՝ գրքույկները, ձեւաթղթերը, այցեքարտերը, զեկույցների ձեւաչափերը, սարքավորումները եւ ֆիզիկական հարմարությունները (օրինակ՝ հյուրանոցների սենյակների հարմարավետությունը, մաքրությունը եւ այլն), ներկայացնում են ծառայության ֆիզիկական միջավայրը։ Գծապատկերը մշակվել է հեղինակի կողմից։ 81ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Այսպիսով, ծառայությունների մարկետինգի հավելյալ 3 P-երն արտացոլում են ծառայությունների հիմնական առանձնահատկությունները, մասնավորապես՝ ծառայություն մատուցողների անբաժանելի լինելը սպառողներից, սպառման եւ մատուցման միաժամանակյա բնույթը եւ անտեսանելի ու անշոշափելի գործոնների՝ շոշափելի եւ տեսանելի գործոնների վերածելու անհրաժեշտությունը։ Ամփոփ ծառայությունների մարկետինգի 7 P-երն իրենց տարրերով կարելի է ներկայացնել ստորեւ ներկայացված գծագրի միջոցով (գծապատկեր 4) [7; 15]։

Ծառայությունների ոլորտում մարկետինգն իրականացվում է երեք փուլերով՝ ներքին մարկետինգ, արտաքին մարկետինգ եւ երկկողմանի կամ ինտերակտիվ մարկետինգ։ Ջ. Մակքարտնին մարկետինգ միքսը ներկայացնում է 4p-ի համալիրով՝ 1. product - ապրանք, 2. price - գին, 3. place - բաշխում կամ իրացում, 4. Promotion – առաջմղում։ Իսկ Ֆիլիպ Կոտլերը մարկետինգ միքսը ներկայացնում է 6P-ով, վերը թվարկված 4P-ին ավելացնում է եւս 2P՝ քաղաքական ուժեր (political power) եւ հասարակության վերաբերմունք (public option)։ Բումսը եւ Բիթները ծառայությունների ոլորտի համար առաջարկեցին 7P համալիրը՝ 4P-ին ավելացան մարդիկ (people), գործընթացը (process) եւ ֆիզիկական միջավայրը (Physical Evidence)։

Ներածություն Ինչպես հայտնի է, եթե ֆիզիկական խնդրի մեջ առկա է համաչափություն, շատ դեպքերում խնդիրը լուծելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել այդ համաչափությունը, հակառակ դեպքում խնդիրը գործնականում հնարավոր չէ լուծել: Համաչափության դիտումն ու կիրառումը ունենալու են ոչ միայն գործնական, այլև ճանաչողական-գեղագիտական ​​նշանակություն: Այնուամենայնիվ, ֆիզիկայի տարբեր ուսումնական ծրագրերում և առաջադրանքների հավաքածուներում մենք հանդիպում ենք բազմաթիվ խնդիրների, որոնց ընթացքում ֆիզիկական օբյեկտի կամ գործընթացի համաչափությունը թերի կամ մասամբ է խախտված: Նման խնդիրների լուծման ուղղակի ստանդարտ մոտեցումները `առանց հաշվի առնելով համաչափությունը, բախվում են լուրջ մաթեմատիկական դժվարությունների: Նման խնդիրները լուծելու համար սովորաբար անհրաժեշտ է լրացնել և վերականգնել «կորցրած» համաչափությունը: Որպես նորություն այս աշխատանքում, մենք փորձեցինք համակարգել սիմետրիան վերականգնելու որոշ մեթոդական մոտեցումներ ՝ վերլուծելով մեթոդական ուղեցույցները և օրինակելի խնդիրները: Կարծում ենք, որ այս տեղեկատվական հեղեղի պայմաններում տեղեկատվության, այս դեպքում խնդիրների, դրանց լուծումների դասակարգումն ու համակարգումը շատ արդիական է: Բացի այդ, համամասնության և գեղեցկության ընկալումը, որոնումը, հայտնաբերումը և կիրառումը անգնահատելի դեր են խաղում անձի մտածողության և արժեքային համակարգի ձևավորման գործում: Անցնենք համաչափության վերականգնման որոշ տեսակների ներկայացմանը: 1. Այս մոտեցման էությունն այն է, որ նրանք մտովի վերականգնում են դիտարկվող օբյեկտի խաթարված համաչափությունը, որպեսզի խնդրի պայմանները չփոխվեն, նրանք ներկայացնում են լրացուցիչ օբյեկտ, որը լիովին համարժեք է բուն առարկային: Նման փոխարինումից հետո խնդիրը հեշտությամբ լուծվում է ՝ հետ վերցնելու սկզբունքի միջոցով, եթե հայտնի են սիմետրիկ և լրացուցիչ օբյեկտի լուծումները [1]: Նշենք, որ քննարկվող հարցերում նշված լրացուցիչ օբյեկտը նույնպես համամասնական է: Հաշվի առեք մի խնդիր: Խնդիր 1. Նկար 1-ում R շառավղով միատարր բարակ սկավառակից ՝ ձվի կտրված քառակուսի: Որոշեք սկավառակի զանգվածի կենտրոնը նման կտրվածքով [2]: Նկար. 1 Լուծում 1: Կտրվածքի բացակայության դեպքում միատարր սկավառակը սիմետրիկ մարմին է, կենտրոնի զանգվածի կենտրոնը գտնվում է O- ի երկրաչափական կենտրոնում: Քառակուսի հատվածը մտավոր լրացնելով, մենք ստանում ենք ամբողջական սկավառակ ՝ վերականգնելով մարմնի համաչափությունը: Նախնական մարմնին համարժեք մարմին ստանալու համար մենք կտրվածքի տեղում համարում ենք լրացուցիչ բացասական զանգված ունեցող մարմին: Այսպիսով, մենք սկզբնական ասիմետրիկ մարմինը փոխարինեցինք երկու համարժեք սիմետրիկ մարմիններով, որոնց զանգվածի կենտրոնները հայտնի են (նկ. 2): Համաչափության նկատառումներից ակնհայտ է, որ նրանց զանգվածների C կենտրոնը գտնվում է սկավառակի «քառակուսի» հատվածի կենտրոնները միացնող գծի վրա: Թող C լինի սկավառակի O կենտրոնից հեռավորությունը x- ով, պինդ սկավառակը ՝ 0 մ-ով, իսկ լրացուցիչ մասը ՝ մ-ով: Այժմ որոնիչի զանգվածը `x հեռավորությունը կարող է որոշվել` օգտագործելով պահի կանոնը (նկ. 2): Հաշվի առնելով, որ որտեղ է բարակ միատարր սկավառակի մեկ միավորի տարածքի զանգվածը, մենք այս հավասարումից գտնում ենք. Եվ 2. Նկարագրեք նման խնդիրների լուծման հնարավոր երկրորդ մոտեցումը: Այս դեպքում նույնպես դրա մի մասը մտովի հանվում է դիտարկվող ասիմետրիկ օբյեկտից, որը դասավորված է համամասնորեն մասում գտնվող օբյեկտի համաչափությունը խախտող բացակայող օբյեկտի մասին: Արդյունքում, մենք ստանում ենք երկու համամասնական մարմին և, օգտագործելով համընկնումի սկզբունքը, լուծում ենք խնդիրը: Վերջինը հնարավոր է, եթե հայտնի լինեն մասի հեռացման արդյունքում ստացված այդ համաչափ մարմնի լուծումները: Այս մեթոդով, ի տարբերություն նախորդի, մարմինը ներկայացվում է որպես իր մասերի համակարգ. ոչ մի լրացուցիչ մարմին չի ներկայացվում: Այս մոտեցումը հասկանալու համար սովորողներից պակաս վերացական մտածողություն է պահանջվում, բայց այն կիրառման ավելի նեղ սահմաններ ունի, քան նախորդը: Բանն այն է, որ առաջին դեպքում «վերականգնված» մարմինը համաչափության ավելի բարձր աստիճան ունի, քան մասի հեռացման արդյունքում ստացված մարմինը: Երկրորդ մոտեցմամբ ներկայացնենք 1-ին խնդրի լուծումը: Լուծում 2. Հոգեկանորեն բաժանեք բացակայող մասի քառակուսի տարածությամբ մ-քառակուսի բեկորը սկավառակից (նկ. 3): Առանց այս մասի, երկու սիմետրիկ կտրվածքներով սկավառակը արդեն համամասնական է O կենտրոնով անցնող ուղղահայաց գծին, ակնհայտ է, որ իր զանգվածի կենտրոնը գտնվում է O կետում: Այսպիսով, մենք փոխարինեցինք բնօրինակ ասիմետրիկ մարմինը իր երկու համարժեք մարմիններով, որոնց զանգվածի կենտրոնները հայտնի են (նկ. 3): Նշելով սկավառակի սկզբնական զանգվածը մ-ով, մենք ստանում ենք պահերի կանոնից `հաշվի առնելով, որ, մենք կրկին գտնում ենք: 3 և 3. Որպես համաչափության վերականգնման երրորդ տիպ, մենք կարող ենք դիտարկել բոլոր խնդիրները, երբ ֆիզիկական առարկայի կամ մարմնի ընդհանուր շարժման մի մասի սիմետրիկ ռոտացիան վերականգնում է ամբողջ համաչափությունը, և պահանջվող ֆիզիկական քանակը չի փոխվում: Արդյունքում, սիմետրիայի հետ կապված խնդիրն ի սկզբանե ձեռք բերելով համաչափություն, հեշտությամբ լուծվում է: Բերենք մի օրինակ: Խնդիր 2. Մարմինը նախնական արագությամբ / վ արագությամբ նետվեց դեպի հորիզոն: Թռիչքի ընթացքում այն ​​հարվածում է ուղղահայաց պատին, որը գտնվում է ուղղահայաց նետման կետից դեպի գնդակի շարժման հարթություն հեռավորության վրա (նկ. 4): Հաշվի առնելով հարվածը բացարձակ առաձգական ՝ որոշեք, թե որքան հեռու է ընկնելու գնդակը պատից: անկյանք 4 Լուծում: Գնդակի պատին հարվածելու ABC հետագիծը սիմետրիկ չէ: Այնուամենայնիվ, կաթվածը բացարձակ առաձգական լինելուց հետո, ինսուլտի դեպքում, կաթվածի բացակայության դեպքում, շարժումները կունենան հայելու համաչափություն ուղղաձիգ մասի նկատմամբ (նկ. 5): Իրոք, առաձգական ցնցման արդյունքում գնդակի արագության վեկտորի մոդուլը մնում է անփոփոխ) ից արտացոլվում է պատից նույն անկյան տակ, որով հարվածեց: Այժմ որոնելի l- ն գտնելու համար բավական է «հեռացնել պատը» և հաշվի առնել անկյան տակ նետված մարմնի համաչափությունը, որի ձեռքբերման համար մենք կունենանք: 5 որտեղ էլ ստանանք: Հավելենք, որ համաչափության նկատառումները չօգտագործելու դեպքում խնդրի լուծումը դառնում է բավականին աշխատատար և անհրապույր: 4. Կան ֆիզիկական խնդիրներ, որոնց համար բացակայող համաչափությունը լրացնելուց հետո ստացված սիմետրիկ խնդրի լուծումը կարելի է հեշտությամբ ձեռք բերել նախնական ասիմետրիկ խնդրի լուծումից: Հաշվի առեք մի խնդիր, որը հնարավոր է լուծել այս հնարքի միջոցով, որն իր դիրքով նման է 2009-ի ֆիզիկայի հանրապետական ​​օլիմպիադայի եզրափակիչ փուլում առաջադրված էլեկտրաստատիկայի խնդրին: Խնդիր 3. Հարթ կոնդենսատորի կոնդենսատորները R շառավղով շրջանագծի քառորդ մասերի թիթեղներ են, որոնց միջեւ հեռավորությունը չափի շատ փոքր է (նկ. 6): Կոնդենսատորը q է: Որոշեք դաշտի ուժը սալերի A և B գագաթները միացնող հատվածի միջին կետում, եթե սալերը միմյանց զուգահեռ են, և AB հատվածը ուղղահայաց է սալերի հարթությանը: Ենթադրենք, որ էլեկտրական լիցքերը հավասարաչափ բաշխված են կոնդենսատորի թիթեղների վրա: թուզ 6 լուծում: Հաշվի առեք վերևում դրական լիցքավորված ափսեի երկու ա և հավասար մակերեսների լիցքերը, որոնք համաչափ են այդ շրջանի կեսին: AB հատվածի միջին կետում այս լիցքերը էլեկտրական դաշտի լարում են ստեղծում հատվածային կեսերից բաղկացած ինքնաթիռում (նկ. 7): Ափսեի լիցքի (բացասական լիցքի) կողմից ստեղծված դաշտը, համապատասխան սթրեսները, որոնք ստեղծվել են դրանց համապատասխան մակերևույթների կողմից b և b!, Համաչափ է AB առանցքի վերևում սալաքարի կողմից ստեղծված դաշտի լարվածությանը (նկ. 7): Հետևաբար, AB հատվածի միջին կետում, քանի որ E- ն ստեղծվում է չորս լիցքերով Field դաշտի ուժը, ինչպես նաև լրիվ թիթեղներով ստեղծված E դաշտը կուղղվի AB հատվածի երկայնքով: լարված 7 Այժմ, AB- ի մասով լիցքի բաշխում ստանալու համար, եկեք «լրացնենք» համակարգը `միմյանց կողքին տեղադրելով մի զույգ եռակողմ ուղղանկյուն ձկներ: 8 ափսե նույն լիցքով: Քանի որ այս բոլոր զույգ լիցքավորված թիթեղների լարումները փոխկապակցված են հավասար հավասար մոդուլին, կոնն ուղղվելու է նաև AB կոնդենսատորի ներսում. Օգտագործելով հարթ կոնդենսատորի հայտնի բանաձևերը [5], որոնման լարման համար մենք ստանում ենք. 4. Ամփոփում: Այսպիսով, մենք մեր աշխատությունում հայտնաբերեցինք և փորձեցինք դասակարգել ֆիզիկայի խնդիրներում համաչափության վերականգնման տարբեր եղանակներ և հնարքներ: Հարկ է նշել, որ խնդիրների վերոնշյալ դասերը չեն սահմանափակվում բերված օրինակներով, և կան բազմաթիվ այլ խնդիրներ, որոնք հեշտությամբ կարելի է լուծել նման մոտեցումներով: Dantric թթու կարող է օգտագործվել էլեկտրաստատիկ ներկայացուցչությունների մեթոդով անվերջ ինքնաթիռի կետ առ կետ փոխազդեցության ուժը որոշելու համար, երբ ինքնաթիռը և դրա մակերևույթի լիցքերը «փոխարինվեն» համարժեք լիցքով, որը համաչափ է կետային լիցքին: դասավորված ինքնաթիռում: Արդյունքում, խնդիրը փոխարինվում է ամբողջովին հավասարակշռված տարրական խնդրով և հեշտությամբ լուծվում է: Այս բոլոր խնդիրների լուծման համար ներկայացված մոտեցումները ուղղված են ոչ միայն հեշտ արդյունքներ ստանալու, այլ նաև ուսանողների գեղեցկության համամասն ընկալմանը և նրանց ստեղծագործական ունակությունների խթանմանը և զարգացմանը: Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ գիտության պետական ​​կոմիտեի կողմից տրամադրված ֆինանսավորմամբ ՝ 18T - 5C287 ծածկագրով գիտական ​​թեմայի շրջանակներում: Գրականություն 1. hazազարյան Է.Մ., Դպրոցական ֆիզիկայի ուսուցման մեթոդիկայի ընտրովի հարցեր: (Գիտական ​​և մեթոդական հոդվածների ժողովածու): Ս .. "Խմբագրել տպումը": 2009.308 էջ: 2. Ֆիզիկա: 3800 առաջադրանք դպրոցականների և փոստատարների համար օդում (հեղինակ ՝ NV Turkina և ուրիշներ) Drofa, 2000. 672 p.3. Դավթյան Ա.Մ., Ֆիզիկայի խնդիրների լուծման մեթոդական ձեռնարկ, Կինեմատիկա: Ս .. «Ֆիլ»: 2007 թ. 136 էջ: 4. Գրիգորյան Գ., Յուզբաշյան Ե. Ֆիզիկայի հանրապետական ​​օլիմպիադաներ: Եզրափակիչ փուլ: 2004-2016թթ. Ս .. "Խմբագրել տպումը": 2016 թ. 192 էջ: 5. Գրիգորյան Գ.Վ., Փախչանյան Ֆիզիկայի հանրապետական ​​բակալավրիատի օլիմպիադաներ (1983-2003): Ս .. "Խմբագրել տպումը": 2003 թ. 224 էջ: ։

Աշխատանքում դասակարգված և ներկայացված են համաչափության վերականգնման և լրացման եղանակները։ Նշված մեթոդի կիրառմամբ վերլուծված են ֆիզիկայի մի քանի ոչ տիպային խնդիրներ։

Քաղաքաշինության դերը անշարժ գույքի շուկայի զարգացման հեռանկարում Հայաստանում անշարժ գույքի շուկան բավականին անկայուն է: Այն ժամանակ առ ժամանակ փոխվում է ՝ կախված մի շարք արտաքին և ներքին գործոններից: Այն միշտ ակտիվ է, ինչը աշխարհաքաղաքական իրավիճակի կարևոր ցուցանիշ է: Վերլուծելով ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական ​​կոմիտեի և ՀՀ ազգային վիճակագրության կոմիտեի ներկայացրած 2014-2018 թվականների տվյալները `մենք ստացել ենք մի շարք հետաքրքիր արդյունքներ: Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացված գործարքները վերլուծվելու են ըստ Երևանի, քաղաքների, գյուղական բնակավայրերի, որոնց արդյունքները ներկայացված են Նկար 1-ում: ՀՀ տոտալ ԵրեւանՄարզական գյուղական բնակավայրեր Գծապատկեր 1. Հայաստանի Հանրապետությունում գործարքների քանակը 2018 թվականին Նկար 1-ում ներկայացված են 2018 թվականին Հայաստանի Հանրապետությունում գրանցված անշարժ գույքի գործարքների քանակական բնութագրերը: 2018-ին հանրապետությունում իրականացվել է 162 459 գործարք, որից 38,6% -ը ՝ գյուղական վայրերում, Երևանում ՝ ընդհանուր գործարքների 36% -ը, իսկ քաղաքային բնակավայրերում ՝ 25,3% -ը: 2017 և 2018 թվականներին Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացված գործարքները վերլուծվել են ըստ մարզերի, ըստ առանձին գործարքների տեսակների, ըստ առանձին գույքի տեսակների: Ստացվել է հետևյալ պատկերը (գծապատկերներ 2, 3 և 4): 2017 թ Գծապատկեր 2. Հայաստանի Հանրապետությունում 2018 թվականին իրականացված գործարքների քանակական համեմատությունը 2017-ի համեմատ ՝ ըստ Հանրապետությունում գրանցված գործարքների և (ըստ գործարքի տեսակի) 2017-ի և 2018-ի առանձին գործարքների: Համեմատական ​​վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ 2017-ի համեմատ ՝ բոլոր տեսակները գործարքների 2018 թ. (բացառությամբ առաջնային գրանցման) ունեն աճման միտում: 2018-ին ՀՀ-ում գրանցված գործարքների քանակը 2017-ի համեմատ աճել է 13,3% -ով, Երևան քաղաքում `6,7% -ով, մարզերի քաղաքային-բնակավայրերում` 17% -ով, իսկ գյուղական վայրերում ` 17,7% -ով: Ի տարբերություն այլ գծապատկերների, Գծապատկեր 3-ը ցույց է տալիս 2017 և 2018 թվականները: Հայաստանի Հանրապետությունում տարվա ընթացքում կատարված գործարքների քանակական համեմատություն ըստ Երևան քաղաքի մարզերի: Նկար 3-ից երեւում է, որ ինչպես 2017-ին, այնպես էլ 2018-ին Հանրապետությունում գրանցված գործարքների անհամեմատ մեծ քանակը նկատվել է Երեւան քաղաքում: Yer- ը և n- ը հետևում են Կոտայքի մարզերին, այնուհետև Արարատում `Արմավիրում: Մարզերի նման հաջորդականությունը պայմանավորված է Երեւան քաղաքի առկայությամբ: Գրանցված գործարքների ամենացածր թիվը դիտվում է Վայոց Ձորի մարզում: 2018 թ 2017 թ Գծապատկեր 3. Հայաստանի Հանրապետությունում 2018 թվականին իրականացված ընդհանուր գործարքների քանակական համեմատությունը 2017-ի համեմատ ՝ ըստ ՀՀ մարզերի «Երջան քաղաքի»: Համեմատական ​​վերլուծություն է կատարվել Երևանի քաղաքային և գյուղական բնակավայրերում `ըստ գույքի տեսակների (Նկար 4): Հայաստանի Հանրապետության ընդհանուր քաղաքային բնակավայրեր Գյուղական բնակավայրեր Գծապատկեր 4. Հայաստանի Հանրապետությունում գործարքների քանակական բաշխումը 2018 թվականին ըստ գույքի տեսակների Նկար 4-ը ցույց է տալիս, որ 2018 թվականին Հայաստանի Հանրապետությունում ամենապահանջված գույքի տեսակը հողն է: Ընդհանուր առմամբ, երկրում հողերի ձեռքբերման գործարքների շուրջ 64.5% -ն իրականացվել է ՀՀ գյուղական բնակավայրերում, Երևանում `4.4% -ը` հողի նկատմամբ, ինչը պայմանավորված է քաղաքաշինության գործընթացի բարձր տեմպերով: Երեւան Պահանջարկի տեսանկյունից բնակարանային շուկան երկրորդ տեղում է: Բնակարանների հետ գործարքների շուրջ 60% -ը կատարվել է Երևանում: Ավելի քիչ գործարքներ են իրականացվել արդյունաբերական շենքերի համար `2,5% [6]: Այս աշխատանքում մշակվել և վերլուծվել են 2014-2018 թվականների տվյալները, որի արդյունքում ստացվել է հետևյալ պատկերը (Նկար 5): 2015 թ 2016 թ 2017 թ 2018 թ ՀՀ: Այո՛ Գծային (Երևան) Գծապատկեր 5. 2014-2018 թվականների ընթացքում հանրապետության ընդհանուր գործարքների բաշխումը 2014-2018 թվականների ընթացքում հանրապետությունում անշարժ գույքի շուկան բավականին անկայուն վիճակում էր: 2014 2015 և 2016 թվականների համեմատ անշարժ գույքի շուկայում գործարքների քանակը նվազել է: 2017-ին անշարժ գույքի շուկայում գրանցված գործարքների թվի կտրուկ աճ է նկատվել: Ձեռքբերումները, որոնք պահպանվում են, անընդհատ աճել են 2018-ին: Ընթացքի մեջ է: Երկրում անշարժ գույքի շուկայում գործարքների քանակը 2018-ին 2014-ի համեմատ 2014-ի համեմատ Նախորդ տարվա համեմատությամբ այն աճել է շուրջ 14% -ով, իսկ Երեւանում `21,8% -ով: Ըստ Pearson- ի, փոխկապակցման գործակիցը կազմել է մոտ 82%, իսկ որոշման գործակիցը `R2 = 0.6798: Վերլուծելով Գծապատկեր 5-ը ՝ կարող ենք ասել, որ Հայաստանի անշարժ գույքի շուկան 2018-ին ավելի ակտիվ վիճակում էր: Համաշխարհային ուրբանիզացումը անշարժ գույքի ներդրողների և մենեջերների համար բազմաթիվ հնարավորություններ և մարտահրավերներ է ներկայացնում: Տեխնոլոգիայի, ժողովրդագրական և սպառողի վարքագծի առաջընթացը էապես կփոխի անշարժ գույքի նկատմամբ պահանջարկը: Ուրբանիզացումը նույն կերպ չի ազդում անշարժ գույքի բոլոր տեսակների վրա: Ազդեցությունն առավել ուժեղ կլինի բնակարանային շուկայի հատվածում, որտեղ բնակչության թիվը և կառուցվածքը կարող են հանգեցնել պահանջարկի զգալի փոփոխությունների [2, 3]: Վերլուծելով 2011-2018թթ. ՀՀ մշտական ​​բնակչության բաշխման դինամիկան, համաձայն ՀՀ վիճակագրական ծառայության պաշտոնական կայքում հրապարակված տվյալների, մենք ստացել ենք հետևյալ պատկերը (Նկար 6 և 7): 2011 2: 2012 թվական: 2013 թ 2014 թ 2015 թ 2016 թ 2017 թ 2018 թ Հայաստանի Հանրապետություն գ Այո՛ ՀՀ մարզեր Գծապատկեր 6. ՀՀ մշտական ​​բնակչության դինամիկան 2011-2018թթ. 2011 թվականը 2018-ի համեմատ `ՀՀ ընդհանուր բնակչությունը նվազել է շուրջ 1.5% -ով: Մարզերում բնակչության բացասական դինամիկան ավելի ցայտուն է, ինչը պայմանավորված է ոչ միայն արտաքին, այլև ներքին միգրացիայով: Այդ տարիներին ՀՀ մարզային բնակավայրերի բնակչությունը նվազել է 4,25% -ով: Փոխարենը, Երևանի մշտական ​​բնակչության տեսակարար կշիռը միտված է աճելու ամբողջ ժամանակահատվածում: Դա ապացուցում է, որ Հայաստանի Հանրապետության բնակչությունը գնալով կենտրոնանում է մայրաքաղաքում: 2011 թվականը 2018-ի համեմատությամբ Երեւանի բնակչությունն աճել է 1.6% -ով: ՀՀ ընդհանուր բնակչության թվաքանակի նվազումը չէր կարող իր ազդեցությունը չունենալ քաղաքային բնակչության վրա: ՀՀ քաղաքային բնակչության թիվը 2018-ին 2011-ին 1% -ով նվազել է 2011-ին: համեմատ. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքներում (առանց Երևանի) բնակչությունը նվազել է շուրջ 3.8% -ով [5]: Քաղաքաշինության կայում անշարժ գույքի շուկայում գրանցված գործարքների ազդեցությունը (գծապատկերներ 7 և 8): արտահայտել Հայաստանի Հանրապետության անշարժ գույքի նկատմամբ ընդհանուր գործարքները գ Այո՛ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքներ Գծային (Երևան) Գծապատկեր 7. Անշարժ գույքի գործարքներ քների Երևանի և Հայաստանի Հանրապետության քաղաքների բնակչության համեմատական ​​բնութագիրը 2011-2018թթ. ՀՀ քաղաքային բնակչության շրջանում Հայաստանում անշարժ գույքի ընդհանուր գործարքներ Գծապատկեր 8. Անշարժ գույքի գործարքների համեմատական ​​բնութագիրը և ՀՀ քաղաքային բնակչության համեմատությունը 2011-2018թթ. 7-ից 8 գլուխներ Ակնհայտ է, որ ՀՀ-ում գրանցված անշարժ գույքի գործարքների քանակը աճում է բնակչություն Հատկանշական է, որ ՀՀ քաղաքներում նվազում է քաղաքային բնակչության թիվը, իսկ Երեւանում աճում է, որի արդյունքում ավելի շատ գործարքներ են գրանցվում Երեւանում: Անշարժ գույքի հետ գրանցված գործարքների քանակի աճը կատարվում է Երեւանի հաշվին: Կանխատեսվում է, որ 2019-2020 թվականներին տեղի կունենա նաև բնակչության թվաքանակի նվազում (ազգի ծերացման և միգրացիայի պատճառով) և անշարժ գույքում գրանցված գործարքների թվի աճ: Միգրանտները, դուրս գալով Հայաստանի Հանրապետության սահմաններից, հիմնականում վաճառում կամ վարձակալում են իրենց ունեցվածքը: Գործարքների այս երկու տեսակները հաճախակի են լինում Երևան քաղաքում [5, 6]: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ ՀՀ անշարժ գույքի շուկայում տեղի ունեցող զարգացումները պայմանավորված են երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակով, կախված են հետևյալ գործոններից. O տնտեսական աճ, մակրոտնտեսական կայունություն, o եկամուտների աճ, o քաղաքական իրավիճակի կայունացում: o իրականացվող քաղաքաշինական-ներդրումային ծրագրեր, o հիպոթեկային շուկայի զարգացում: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Հովհաննիսյան Վ., «Տվյալների մշակման մաթեմատիկական հիմքերը. Անշարժ գույքի գնահատում և անշարժ գույքի շուկայի վերլուծություն», Ուսումնական ձեռնարկ - Երևան, ՌԿԿ հրատարակչություն, 2009, 76 էջ: [2] Մանասյան Մ., «ՀՀ վերաբնակեցման համակարգ», Երեւան, 2005, 397 էջ: [3] Մանասյան Մ., «Բնակչության աշխարհագրություն», Երեւան, 2011, 296 էջ: [4] Ասաուլ Ա., Իվանով Ս., Ստարովոյատով Մ., Անշարժ գույքի տնտեսագիտություն: դասագիրք վուզովի համար: - 3-րդ հրատ., Շտկված է: ANO «IPSV», 2009, էջ. 304. [5] ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության պաշտոնական կայք ՝ URL: www.armstat.am (Հղումը կատարվել է 05.11.18): [6] URL: http: //www.cadastre.am (Հղումը ՝ 05.11.18 թ.): [7] URL: http: //www.minurban.am Հղումը կատարվել է 05.11.18): Ստեփանյան InesaURBANIZATION անշարժ գույքի շուկայի զարգացման դերը Հիմնաբառեր. Անշարժ գույքի շուկա, քաղաքացիական իրավունքի գործարքներ, քաղաքաշինություն, բնակչություն, համեմատական ​​նկարագրություն: ։

Ուսումնասիրվել է ՀՀ և Երևան քաղաքիուրբանիզացիայի մակարդակիազդեցությունը անշարժ գույքի շուկայում իրականացված քաղաքաիրավականգործարքների վրա։ Վերլուծվել է ՀՀ անշարժ գույքի շուկայում իրականացվող քաղաքացիաիրավական գործարքների և ուրբանիզացիայի միջև կապը։ Վերլուծության արդյունքները ամփոփելով` կարելի է ասել, որ ՀՀ բնակչության թվաքանակը նվազում է, բայց ավելանում է անշարժ գույքի նկատմամբ իրականացվողգործարքների քանակը։ Հատկանշական է, որ ՀՀ քաղաքներում նվազում է քաղաքային բնակչության թիվը, իսկ Երևանում՝ ավելանում է, որն էլ պատճառ է հանդիսանում Երևան քաղաքում մեծ թվով գործարքների գրանցմանը։ Հետևաբար, անշարժ գույքի շուկայի քաղաքացիաիրավական գործարքների քանակի ավելացումը կատարվում է ի հաշիվ Երևանի։

ԱՆՇԱՐԺ ԳՈՒՅՔԻ ՇՈՒԿԱՅՈՒՄ ԱՌԿԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄՊլանային տնտեսությունից շուկայականին անցնելով` սկսեց զարգանալՀայաստանի տնտեսության մի նոր հատված՝ անշարժ գույքի շուկան։ Շուկայի նյութական հիմքը ձևավորվել է երկու աղբյուրներից.Առաջինը՝ քաղաքացիների կողմից բնակարանների անվճար սեփականաշնորհումն է,(անշարժ գույքիինչպես նաև ոչ բնակելի տարածքների և հողակտորներիսեփականաշնորհման առաջնայինսեփականաշնորհումը։ Երկրորդը՝ շինարարության ոլորտում և դրանից դուրս առևտրային շինարարության ևօբյեկտների վաճառքի սեգմենտի ձևավորումն է (շինարարության և անշարժ գույքիվաճառքի առաջնային շուկա)։ շուկա) անվճարևվճարովիՀետագայում ձևավորվեց անշարժ գույքի երկրորդային շուկան՝ նախկինումսեփականաշնորհված կամ առաջին անգամ վաճառված նոր օբյեկտների վերավաճառքի շուկան։ Անշարժ գույք են համարվում հողամաuերը, ընդերքի մաuերը, մեկուuի ջրայինoբյեկտները, անտառները, բազմամյա տնկիները, uտորգետնյա և վերգետնյա շենքերը,շինությունները և հողին ամրակցված այլ գույքը, այuինքն` այն oբյեկտները, որոնքանհնար է հողից անջատել` առանց այդ գույքին կամ հողամաuին վնաu պատճառելուկամ դրանց նշանակության փոփոխման, դադարման կամ նպատակային նշանակությամբ հետագա oգտագործման անհնարինության [1]։ Անշարժ գույքի շուկան կազմակերպական միջոցառումների համակարգ է, որիմիջոցով գնորդներն ու վաճառողները միավորվում են` որոշելու որոշակի գին, ինչպեսնաև, կարող են որոշակի ապրանքներ փոխանակվել՝ որպես անշարժ գույք։ Անշարժ գույքի շուկան տնտեսական և իրավական տարածություն է, որտեղ փոխգործակցություն է տեղի ունենում անշարժ գույքի առքուվաճառքի մասնակից բոլորգնորդների և վաճառողների միջև։ Անշարժ գույքի շուկան ունի համալիր, ճյուղավորված կառուցվածք, և այն կարողէ տարբերվել՝ ըստ տարբեր չափանիշների [2]։ Անշարժ գույքի շուկան տնտեսական չափազանց կարևոր դերակատար է։ Անշարժ գույքը, բացի հասարակության ամենակարևոր պահանջմունքներից մեկըբավարարելուց, տնտեսությունում հարստության հիմնական «պահուստարաններից»մեկն է։ Այսպես, զարգացող երկրներում ընդհանուր անշարժ գույքի շուկայականարժեքը սովորաբար բազմաթիվ անգամներ գերազանցում է ֆինանսական շուկաների կապիտալիզացիային և երկիր հոսող ներդրումների ծավալին։ Այն յուրօրինակտնտեսական «էներգիայի» աղբյուր է. Անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականությանիրավունքը կապիտալ ստեղծելու հիմնական «գործիքն» է, երբ այն դառնում է վարկիհամար ապահովություն (գրավ)՝ այս կերպ ազատելով, նյութականացնելով «ներսում»առկա տնտեսական էներգիա։ Ի՞նչ ասել է «ստեղծել կապիտալ»։ Ընդամենը պետք էփորձել պատկերացնել, թե տնտեսության իրական հատվածում որքա՞ն ներդրումներկարող է ապահովել երկրի անշարժ գույքը, եթե, իհարկե, այն բավարար իրացվելի է, ևֆինանսական միջնորդները պատրաստ են ընդունել՝ որպես գրավ։ Հենց այսհատկությունն է, որն անշարժ գույքի շուկայական գները կապի մեջ է դնումֆինանսական համակարգի վիճակի և շուկաների ակտիվության հետ։ Անշարժ գույքիշուկան միևնույն ժամանակ կրում է իրական և ֆինանսական հատվածներիզարգացումների ազդեցությունը, քանի որ այս շուկայում առաջարկն ու պահանջարկըկախված են երկրի տնտեսության և ֆինանսական համակարգի վիճակից։ Սովորաբար այս շուկայում գներն առաջնորդում են ֆինանսական և բիզնես ցիկլերը՝որոշակի առումով դառնալով նաև տնտեսական բարոմետր, և շատ կարևորինֆորմացիա տալով տնտեսության ապա գազարգացումների վերաբերյալ [7]։ Շուկայական միջավայրում հողն ունի բազմաֆունկցիոնալ նշանակություն։ Որպես բնական օբյեկտ, որը գոյություն ունի ժողովրդի կամքից անկախ, երկիրն էամբողջ մոլորակը, մարդու օրրանը, որն իրականացնում է էկոլոգիականամենակարևոր գործառույթը։ Միևնույն ժամանակ, երկիրը հողն է, մեր մոլորակիվերին շերտը, դրա մակերեսը կամ տարածական հիմքը` օբյեկտը, և, հետևաբար,արտացոլում է տնտեսական հարաբերությունները։ Հողերի համապատասխանկատեգորիաներիիրավունքը՝օրինականացված շուկայական հարաբերություններում, խթանում է բիզնես ևներդրումային գործունեությունը։ օգտագործմաններգրավումընրանցկամՈրպես ձեռնարկատիրական գործունեության օբյեկտ՝ անշարժ գույքը ծառայումէ որպես բիզնեսի կայունության և կապիտալի վերարտադրության որոշակի երաշխիք։ Ներդրողի ներդրումները անշարժ գույքի մեջ, սովորաբար, ոչ միայն վերադարձնում էկապիտալը, այլ նաև օգուտ է տալիս, և փոխհատուցում է բոլոր մյուս ծախսերը [3]։ Անշարժ գույքի շուկան ազգային շուկայական տնտեսության սեկտոր է, որնիրենից ներկայացնում է անշարժ գույքի օբյեկտների, շուկայում տնտեսվարող(ստեղծման),սուբյեկտների, շուկայի գործընթացների, այսինքն՝ արտադրությանօգտագործման, անշարժշուկայիկառավարմանգործունեությունն ապահովողմեխանիզմների (շուկայի ենթակառուցվածքների) ամբողջություն։ օբյեկտների փոխանակության ևգործընթացներիշուկայիգույքիուԲերված բնորոշմանը համապատասխան՝ շուկայի կառուցվածքն ընդգրկում է. • անշարժ գույքի օբյեկտները, • շուկայի սուբյեկտները, • շուկայի գործընթացները, • շուկայի մեխանիզմները (ենթակառուցվածքը)։ Ազգային տնտեսությունում անշարժ գույքի շուկան կատարում է հետևյալ ֆունկցիաները [1].• սոցիալական խնդիրների արդյունավետ լուծում, որոնք կապված ենանշարժ գույքի օգտակար հատկությունների ստեղծման և օգտագործմանհետ, • անշարժ գույքի օբյեկտների նկատմամբ սեփականության լրիվ կամմասնակի իրավունքների օտարում տնտեսական մի սուբյեկտից մյուսին, ևայդ իրավունքների պաշտպանում, • օբյեկտների և ծառայությունների գների ազատ ձևավորում, • անշարժ գույքի օբյեկտների մրցակցող տեսակների միջև ներդրումայինհոսքերի վերաբաշխում, • հողերի օգտագործման մրցակցող միջոցների միջև ներդրումայինհոսքերի վերաբաշխում։ ՀՀ-ում՝ անշարժ գույքի շուկայում, ներկայումս մի շարք խնդիրներ են առաջացել,որոնց համակարգային լուծումը կբերի անշարժ գույքի շուկայի զարգացմանը։ Այսխնդիրներն առաջացել են ոչ թե միանգամից, այլ՝ ժամանակի ընթացքում։ Կառուցվածքային խնդիրներ են համարվում՝• Անշարժ գույքի գնահատման հավաստի շուկայական մեխանիզմներիներդրումը։ • Անշարժ գույքի շուկայի մասնագիտացված մասնակիցներ արդյունավետգործունեության համար բարենպաստ պայմաների ստեղծումը։ • Անշարժ գույքի շուկայի համակարգված դիտարկումների իրականացումը։ • Պետության՝ որպես անշարժ գույքի սեփականատիրոջ և անշարժ գույքիուգործառույթներիհստակեցումնշուկայիտարանջատումը։ կարգավորողի,• Հիպոթեքային վարկային միջոցների ներդրումների արդյունավետության բարձացումը։ • Անշարժ գույքի շուկայի անհավասարաչափ զարգացումը։ ՀՀ-ում անշարժ գույքի գնահատումը և վերլուծությունը, վերլուծության թույլմեթոդաբանության օգտագործումը, համարվում են անշարժ գույքի շուկայիխնդիրներից, որոնք հանդիսանում են ոչ ճիշտ վարկածներով և ընթացակարգերով,տեղական շուկաների մասին՝ ոչ բավարար որակյալ տվյալների համագործակցությամբ, չհիմնավորված շուկայական հետազոտությունների առաջացման և դրանցվրա հիմնված ներդրումային որոշումների ընդունման պատճառներ։ Անշարժ գույքի գնահատման գործունեությունը կազմակերպվում է իրավաբանական և անհատ ձեռնարկատեր համարվող ֆիզիկական անձանց կողմից`անշարժ գույքի գնահատման պատվերի հիման վրա` գնահատողի միջոցով։ Անշարժ գույքի գնահատման պատվերի իրավական հիմք է՝ անշարժ գույքիգնահատման սուբյեկտների միջև՝ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով կնքվածպայմանագիրը [6]։ կառույցներնՀՀ-ում ներկայումս անշարժ գույքի շուկայի վերլուծությամբ զբաղվում են ինչպեսմասնավոր ընկերություններն ու գիտական կազմակերպությունները, այնպես էլ՝պետականհասարակականկազմակերպությունները։ Սակայն, բոլոր այդ կազմակերպությունների կողմիցիրականացվող վերլուծությունները չունեն միասնական մեթոդոլոգիական հիմք, և,երբեմն էլ, ստացվող արդյունքները կտրուկ տարբերվում են միմյանցից։ Շուկայումտիրողլինել տարբերիրավիճակիմեկնաբանություններ։ համապատասխանվերաբերյալ,ունույնիսկ,կարողենԱնշարժ գույքի շուկայի համակարգված դիտարկումների միակ խնդիրը՝ շուկայիբոլոր մասնակիցներին բնութագրիչների փոփոխության կառուցվածքի և դինամիկայիմասին տեղեկատվությամբ ապահովումն է։ Այդ բնութագրիչները պետք է ցույց տանինչպես անշարժ գույքի շուկայի ընդհանուր միտումները, այնպես էլ ներդրումայինորոշումների հիմնավորման ժամանակ օգտագործվող առանձին ցուցանիշներիմիտումները։ Անշարժ գույքի շուկայի համակարգված դիտարկումների համակարգի ստեղծման համար անհրաժեշտ է լուծել մի շարք կազմակերպա-մեթոդական խնդիրներ [4]։ Առաջին խնդիրը՝շրջանների կողմից տրամադրվող տեղեկատվությանհավաքման կազմակերպումն ու դրա հետագա օգտագործումն է։ Այդ խնդրի լուծմանարդյունք պետք է հանդիսանա Հայաստանի անշարժ գույքի շուկայի վիճակի մասինամենամյա ամփոփիչ հաշվետվությունը։ Այդ հաշվետվությունում պետք է մշակվեն,վերլուծվեն և ընդհանրացվեն տարբեր տեսակի անշարժ գույքի շուկաների մասինտեղեկությունները։ Հաշվետվությունը պետք է պարունակի առանձին քաղաքների,մարզերի անշարժ գույքի շուկաների մասին ընդհանրացված տեղեկություններ։ Պետքէ հայտնաբերվեն նաև Հայաստանի անշարժ գույքի շուկաների կայացման ևզարգացման առանձնահատուկ օրինաչափությունները` հաշվի առնելովլոկալշուկաների տարածքային առանձնահատկությունները և երկրի տնտեսությունումտեղի ունեցող ընդհանուր գործընթացները։ Երկրորդ խնդիրը՝ միասնական մեթոդաբանության, տեղեկատվության հավաքագրման, մշակման միջոցների և ձևերի ապահովումն է։ Տվյալների հավաքագրմանը և մշակմանը, ինչպեսնաև խորացվածընդլայնմանըվերլուծությունն ապահովողհամապատասխան, անհրաժեշտություն է առաջացել ստանդարտ ացնել տվյալներիներկայացվող ձևերն ու բովանդակությունը, ինչպես նաև ավտոմատացնել դրանցմշակման գործընթացները։ կազմակերպություններիշրջանիԵրրորդ խնդիրը, որն անընդհատ առաջանում է անշարժ գույքի շուկայիհամակարգված դիտարկումների ընթացքում, տեղեկատվության կանոնավոր կերպովտրամադրման և հավաստիության ապահովումն է։ ՀՀ կառավարության 1997 թ.հոկտեմբերի 22-ի N 465 որոշմամբ սահմանվել է անշարժ գույքի համակարգված դիտարկումների (մոնիթորինգ) իրականացման կարգ, որի հիման վրա կադաստրիպետական կոմիտեի կողմից իրականացվում են համակարգված դիտարկումներ, այնէ` անշարժ գույքի վիճակի, արժեքի, դրա վրա ազդող որակական չափանիշներիուսումնասիրություն։ Անշարժ գույքի համակարգված դիտարկման օբյեկտ են ՀՀտարածքում առկա անշարժ գույքը` հողը (ըստ նպատակային նշանակության) ևշենքերը, շինությունները (անկախ սեփականության ձևից)։ Անշարժ գույքի համակարգված դիտարկումների նպատակն է.1. Աջակցել անշարժ գույքի շուկայի զարգացմանը։ 2. Ապահովել անշարժ գույքի տեղեկատվական բանկի ստեղծումը և անշարժգույքի շուկայում արժանահավատ տեղեկատվությունը։ 3. Ապահովել անշարժ գույքի շուկայի վիճակի և գնային իրավիճակի վերաբերյալօբյեկտիվ և վերլուծական տեղեկատվություն։ Անշարժ գույքի շուկայի համակարգված դիտարկումների արդյունքում,կոմիտեի կողմից մշակվել են բնակավայրերի հողերի կադաստրային գնահատմանկարգը, տարածագնահատման գոտիականության սահմանները, գործակիցները ևբազային արժեքները՝ հիմնվելով անշարժ գույքի շուկայական գնագոյացմանգործոնների և շուկայական արժեքների ձևավորման սկզբունքների վրա։ Դրանք ՀՀկառավարության կողմից հաստատվել են ՀՀ կառավարության 2003 թվականիդեկտեմբերի 24-ի «ՀՀ բնակավայրերի հողերի կադաստրային գնահատման կարգը,տարածագնահատման(գտնվելու վայրի) գոտիականության գործակիցները ևսահմանները հաստատելու մասին» N 1746-Ն որոշմամբ։ Այդ որոշմամբ սահմանվածտարածագնահատման գոտիները և գործակիցները հիմք են հանդիսանումպետության կամ համայնքային սեփականություն հանդիսացող բնակավայրերի հողերը օտարելու (ուղղակի կամ աճուրդով վաճառելու), վարձակալության, կառուցապատման իրավունքով տրամադրելու դեպքերում, այդ հողամասերի կադաստրայինարժեքների հաշվարկման համար։ Համակարգված դիտարկումների արդյունքումմշակվել և կառավարության կողմից հաստատվել են շենքերի, շինություններիկադաստրային գնահատման տարածագնահատման գոտիականության սահմանների նկարագրերը և գործակիցները։ Պարբերաբար` ամսական, եռամսյակային, կիսամյակային ինը, տասնմեկամիսների և տարեկան կտրվածքներով իրականացվում են անշարժ գույքի շուկայիհամակարգված դիտարկումներ, վերլուծություններ, որոնց վերաբերյալ նյութերըհրապարակվում են մամուլում և լուսաբանվում են զանգվածային լրատվամիջոցներիկողմից` պետական մարմիններին, անշարժ գույքի շուկայի մասնակիցներին(ռիելթորներ, գնահատողներ) և հասարակությանը անշարժ գույքի շուկայիիրավիճակի վերաբերյալ իրազեկելու նպատակով [5]։ Այսպիսով, ենթադրվում է, որ Հայաստանի անշարժ գույքիշուկայիբովանդակալից և համակարգված վերլուծության կազմակերպումը կարող ենիրականացնել ազգային մակարդակի՝ մասնագիտական միությունների վերլուծական ստորաբաժանումները (նպատակային ֆինանսավորման պայմանով), կամ էլ՝մասնագիտական առևտրային կազմակերպությունները, որոնց բիզնեսը վերլուծական որակյալ տեղեկատվության վաճառքն է։ Ընդ որում, պետությունը, որը ձգտում էանշարժ գույքը ներգրավել շուկայական շրջանառության մեջ, և դրանից ստանալզգալի մուտքեր, ենթադրվում է շուկայական տեղեկատվության առաջնայինսպառողներից մեկի, և, որ շատ բնական է, ֆինանսավորող կողմերից մեկի դերում։ Հարկ է նշել, որ այս ամենի հետ մեկտեղ, ՀՀ անշարժ գույքի շուկան օժտված է նաևբարձր «շեմային» մակարդակի ներդրումների անհրաժեշտությամբ, որը պահանջում էխոշոր ֆինանսական միջոցներ, ինչը՝ մի կողմից կարող է նվազեցնել այլ ակտիվներիտեսակարար կշիռը, մյուս կողմից` ներդրողը կարող է ուղղակի չտի-րապետել նմանմիջոցների։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ տարբեր երկրների զարգացողշուկաների համար գոյություն ունի բնակավայրի արժեքի փոփոխության ընդհանուրօրինաչափություն՝ գների աճի սկզբնականից մինչև «համաշխարհային» շուկայականգների հետագա կայունացում։ Այդ աճը առանձին ժամանակաշրջաններում կարող էդանդաղել (մինչև անգամ գների ժամանակավոր անկումը)՝ տարածաշրջանի սոցիալտնտեսական վիճակի կտրուկ վատացման, բնակչության մեծ արտահոսքի և այլպատճառներով, սակայն, աստիճանաբար, բոլոր քաղաքներում գները հասնում ենկանոնավոր մակարդակի, և հետագայում տատանվում են տնտեսական,ներդրումային, միգրացիոն ցիկլերի հետ միասին։ Այդ օրինաչափության էությունն այն է, որ անշարժ գույքի շուկան իրզարգացման ընթացքում անցնում է մի շարք փուլեր։ Մի փուլից մյուսին անցնելիս, սկզբունքորեն, փոխվում են հետևյալ գործոններիարժեքները. • գների սկզբնական մակարդակը, • անշարժ գույքի առաջնային և երկրորդային շուկաների գների փոխհարաբերությունը, • առաջարկի և պահանջարկի փոխհարաբերությունը, • վաճառողների և գնորդների ազատ շուկայի վերաբերյալ իրազեկության մակարդակը (օրենքների, կանոնների և իրավունքների, առաջարկի և պահանջարկի, գների, արտարժույթների փոխարժեքի, շուկայի դոլարիզացմանմակարդակի մասին իրազեկությունը),• շուկայի աշխուժության մակարդակը (գործարքների բաժնեմասը գրանցվածանշարժ գույքի այս կամ այն տեսակի օբյեկտների ընդհանուր թվի մեջ), • օրենսդրական միջավայրը (օրենսդրական, նորմատիվային բազաների վիճակը,շուկայի ստվերայնության մակարդակը), • շուկայի ենթակառուցվածքի զարգացման աստիճանը(մեթոդաբանականբազայի, շուկայի գործակալների գործունեության կորպորատիվ ձևերի, շուկայիտեղեկատվական ապահովվածության վիճակը) [1]։ Անշարժ գույքի շուկայի զարգացման և աշխուժացման մեջ իր ուրույն տեղն ունիհիպոթեքային վարկավորումը։ Կարևորելով հիպոթեքային վարկերի շուկայիզարգացման անհրաժեշտությունը՝ որպես կանոն, ընդգծում են տնտեսականզարգացման չորս առանցքային խնդիր.• բնակարանաշինարարական,• ֆինանսական միջնորդավորության ինստիտուտների զարգացման,• հիպոթեքային ֆինանսավորման կայուն և գործունակ մեխանիզմներիստեղծման,• սոցիալական։ Անհրաժեշտ է նաև նշել, որ հիպոթեքային վարկերի շուկայի զարգացմանհարցերին առանձնահատուկ ուշադրությունը հնարավորություն կտա հասնել ՀՀկառավարության կողմից ընդունված մի շարք ծրագրային (Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիր, Միջնաժամկետ ծախսերի ծրագիր) նպատակների` տնտեսական և սոցիալական արդյունքների առումով։ Սույն խնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ է զարգացնել և ունենալշուկայական խթանիչ ինքնակարգավորվող մեխանիզմներ (պետական միջամտությունից զերծ), նպաստավոր օրենսդրական և ենթաօրենսդրական դաշտ, կարգավորված իրավատնտեսական հարաբերություններ, ինչպես նաև իրականացնելսոցիալական արդարության ու ապահովության բարձրացմանն ուղղված քայլեր։ Հարկավոր է նշել, որ ներկայումս ՀՀ-ում նկատվում է հիփոթեքային վարկավորման ակտիվացում, որը իր հերթին ազդեցություն է թողնում անշարժ գույքիշուկայի ակտիվացման վրա։ Սակայն, այս ակտիվության մեջ իր առյուծի բաժինն ունիպետությունը, որը, մասնավորապես, պետական միջոցներով ուղղակիորեն ազդել էշուկայի ակտիվացմանը։ Միջազգային ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ պետության ուղղակիմասնակցությունը հիփոթեքային շուկայի զարգացմանը (չնայած համակարգայինռիսկի առկայությանը), կարող է արդյունավետ լինել միայն կապիտալի և հիպոթեքային վարկերի երկրորդային շուկայի զարգացվածության պարագայում։ Պետության ուղղակի և մշտաբնույթ միջամտությունը (օրինակ` օպերատորի ինստիտուտի հիմնադրումը` շուկայի կառավարման նպատակով), շուկան անհիմն կախվածության մեջ է գցում պետությունից, առաջացնում է լրացուցիչ ծախսեր, ազդում էտոկոսադրույքների վրա, խախտում է պետություն-մասնավոր հատված փոխհարաբերությունների սիմետրիան, կուտակում է համակարգային ռիսկեր, որը կարող էվնասաբեր լինել թերկառավարման և/կամ չարաշահումների պատճառով (ելնելովանցյալի բացասական փորձից)։ Մեր կարծիքով, հիպոթեքային շուկայի կայացման համար՝ պետության դերըչպետք է գերիշխող լինի մասնավորից, իսկ միջամտությունը՝ պետք է լինի անուղղակիկարգով։ Այն կարող է լինել՝o նպաստավոր օրենսդրության, ենթաօրենսդրական և կարգավորող ակտերիմիջոցով՝ խաղի կանոնները սահմանելով,o նպաստելով մասնավոր մասնագիտացված հաստատությունների ստեղծմանը,o խթանելով և հեշտացնելով գրավագրային վարկավորման գործընթացը,o տնտեսությունում ռիսկերը նվազեցնելով՝ ապահովագրական մեխանիզմներիմիջոցով,o նպաստելովբանկերում ավանդներիերկարաժամկետմիջոցներիկուտակմանը,o սահմանելով համապատասխան նորմատիվային արտոնություններ,լուծելով սոցիալական խնդիրներ` ներկայացված մոդելի տարբեր տարրերիմիջոցով։ Անհրաժեշտ ենք համարում կորպորատիվ պարտատոմսերիշուկայիընդհանուր զարգացման խթանումը՝ հաշվի առնելով վերջինիս ազդեցությունըհիպոթեքային վարկային շուկայի վրա` ռիսկերի միանման լինելու պարագայում։ Այս մոտեցումները ավելի ամուր հիմքեր կապահովենշուկայականտնտեսության համար, և կնվազեցնեն պետության մշտական մասնակցությանանհրաժեշտությունը հիպոթեքային վարկավորման շուկայում [4]։  Այսպիսով, ամփոփելով կարելի է ասել, որ այս խնդիրների լուծումներըպահանջում են նորովի մոտեցում։ Այսինքն, խնդիների լուծման համար, նախանհրաժեշտ է հստակ գնահատականներ տալ դրանց, և այնուհետ ուսումնասիրելօտարերկրյա փորձը, որի հիման վրա հնարավոր կլինի ստեղծել մի այնպիսի մոդել,որը ՀՀ-ի անշարժ գույքի շուկայում կապահովի կոնցեպտուալ փոփոխություներ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Հովհաննիսյան Վ., Գրիգորյան Ա., Ստեփանյան Ս.,Անշարժ գույքի էկոնոմիկա ևկառավարում, Երևան 2007, էջ 96-100, 152, 153։ [4] URL։ http։ //www.irtek.am/views/act.aspx?aid=26214 (Հղումը կատարվել է 16.03.2019)։ [5] URL։ https։ //www.cadastre.am/page/real_estate_market (Հղումը կատարվել է 16.03.2019)։ [6] URL։ https։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=121476 (Հղումը կատարվել է 16.03.2019)։ [7]URL։ https։ //asue.am/amberd/publications/ra/real/estate/market/and/economy/not/barometer (Հղումըկատարվել է 16.03.2019)։ Գրիգորյան ԳևորգԱՆՇԱՐԺ ԳՈՒՅՔԻ ՇՈՒԿԱՅՈՒՄ ԱՌԿԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ անշարժ գույք, հիպոթեքային վարկավորում, համակարգվածդիտարկումներ, ազգային շուկա, արդյունավետության բարձացում։

ՀՀ-ում անշարժ գույքի շուկայի զարգացումն ու աշխուժացումը ապահովելու համար անրժեշտ գոծոները բազմազան են։ Ականհայտ է, որ անշարժ գույքի շուկայի զարգացմանը խթանող գործոները ուժի մեջ դնելու, և դրա արդյունավետությունը ապահովելու համար, նախ պետք է գնահատել այն խնդիրները, որոնք կխոչընդոտեն անշարժ գույքի զարգացմանը։ Հոդվածում առաջ է քաշվել անշարժ գույքի շուկայում առկա կառուցվացքային խնդիրները, որոնց լուծումը կնպաստի անշարժ գույքի շուկայի զարգացմանը և կատարելագործմանը։

cMtsurk- ը Տարոնի նահանգի Մեծ Հայքի մայրաքաղաքներից մեկն է: I դարի երկրորդ կեսից մինչև 2-րդ դարում Վաղարշ թագավորի նոր մայրաքաղաք Վաղարշապատում դա հայ Արշակունիների առաջին նստավայրն էր: Վերջին. 1-ին դարում, երբ Արտաշատը չկարողացավ խաղալ իր նախկին դերը իր կործանման և անվտանգության նկատառումներից ելնելով, պարթեւ Արշակունիները ստիպված էին ընտրել իրենց գահակալական քաղաքը հնարավորինս մոտ Հայաստանի կայսրությանը ՝ Հայաստանի հարավային սահմանին: Աքքադերենում Մծուրք (Մսուր) անվանումը նշանակում է սահման, սահմանից այն կողմ ([1], էջ 157), այսինքն ՝ հարավցիների տեսանկյունից, Միջագետքի սահմանից այն կողմ, այս պարագայում ՝ Հայաստանից այն կողմ: Հետագայում, երբ հայկական գահը դարձավ տեղական Արշակունիների ժառանգությունը, վերջիններս վերադարձան մայրաքաղաքը Արարատյան դաշտ, Վաղարշապատ, Արտաշատ, Դվին, կրկին Վաղարշապատ և այլն, թելադրված հայկական քաղաքական շահերով: Unfortunatelyավոք, տեղեկատվական գրականության մեջ անհիմն անտեսվեց մայրաքաղաք Մծուրնը, որը համարվեց թագավորական քաղաք Սանատրուկ կամ նրա բնակավայրերից մեկը (տե՛ս [2], հ. 7, էջ 638 (Մծնուր); հ. 10, էջ 176 ( Սանատրուկ)): Յ Մարկվարդը և Հ. Մանանդյանը դրա հիմնադրումը վերագրեցին Արշակունիներին, իսկ Անանյանը և Գ. Աբգարյանը համարվում էին Մծուրն: Այնուամենայնիվ, բոլոր դիտարկումները պետք է համախմբվեն և Պավստոս Բուզանդի, Մովսես Խորենացու և Սեբեոսի տվյալները վերստին շեշտադրվեն: Միայն Փավստոսը գիտի, որ Մծուրքը տարբերվում է Մծբնից և, իբր, կառուցվել է Սանատրուկ թագավորի կողմից Եփրատի (Արածան) և նրա ձախ վտակի (Մեղրագետ) միախառնման վայրում (Փավստոս Բուզանդ, գլուխ 14): Հավանաբար լքված ու անմարդաբնակ արդեն IV-V դարերում: 363 թ. ընթացքում Շապուհու կործանարար արշավանքի արդյունքում, ինչպես Հ. Մանանդյանը և Պ. Անանյանը: Մովսես Խորենացին և Սեբեոսը չգիտեն այդ քաղաքը և նրա անունը շփոթում են Մծբնիի հետ: Այն, ինչ հայտնի էր Մծուրքի մասին, Մ.Խորենացին դա վերագրեց Մծբնիին: Այսինքն, ըստ Մ. Խորենացու, Մծուրքի փոխարեն առաջին մայրաքաղաքը Արշակունիների ժամանակ եղել է Մծբինը: Մծուրքի երկրաշարժը Մծբին քաղաքում էր, և դրա վերակառուցումը դարձավ Սանատրուկ (Մ. Խ., II, գլ. Լ.) Եվ ոչ հիմնադիր, ինչպես գրում է Փավստոսը: Ի վերջո, քաղաքը գոյություն է ունեցել շատ վաղուց և մայրաքաղաք է հռչակվել Արշակունի առաջին թագավոր Տրդատի կողմից: Խորենացին ստիպված էր Վաղարշակ երկու արտասահմանյան քաղաքների օրոք իր մայրաքաղաք հռչակել հայկական Եդեսիան: Աբգարի ժամանակ, նախ Մծբին, որից հետո մենք տեսնում ենք մայրաքաղաքը Հայաստանում Սանատրուկի օրոք: Բայց առանց անունը տալու, քանի որ Խորենացին գրում է. «Նրա մահից հետո Աբգարուի թագավորությունը բաժանվեց երկու հայերի. Նրա որդի Անունը թագադրվեց Եդեսիայի թագավոր, իսկ նրա զարմիկը ՝ Հայս Սանատրուկը» (Մովսես Խորենացի, II, ԼԴ): Հետագա պատմությունից երեւում է, որ մայրաքաղաքը մնում է նախկին Արմավիրը (Մովսես Խորենացի, II, Լ. Թ.), Որին հաջորդում է Երվանդաշատը, որից հետո խոսվում է Արտաշատի հիմնադրման մասին: Փաստորեն, եթե բազմազգ Եդեսիան, որպես Հայաստանի մայրաքաղաք և Աբգար թագավորի նստավայր, ծրագրավորված էր Մ. Խորենացու համար, քանի որ առաջին քրիստոնյա թագավոր Աբգարը իշխում էր, ըստ նրա, Հայաստանում, ուստի մայրաքաղաքը նույնպես այնտեղ էր, ապա Մծբինը, որպես Հայաստանի մայրաքաղաք, չունի ծրագրային արժեք և հատկապես շփոթության արդյունք է: Հայագիտության մեջ արդեն ընդունված փաստ է, թե ինչպես է Մծուրնը շփոթել Մծբնի հետ գրության ընթացքում ([3], էջ 147-153, ինչպես նաև ծանոթագրություն 9, 52), և Ն. Տե՛ս Ակինյանի և այլ բանասերների կարծիքները ([ 4], էջ 194, նշում 9, էջ 203-204, նշում 52): Եթե ​​Մ. Եթե Խորենացին իմանար, որ Մծուրնը 196 Վաղարշակի նստավայրն է, մենք դեռ կգտնեինք Աբգարին նրա տեղում Եդեսիայում, որից հետո Սանատրուկը կվերադարձներ գահը Մծուրին, որից հայեցակարգային փոփոխություն չէր լինի: Ավելին, պատմաբանը ստիպված չէր լինի հորինել երկու Մծբնապատ ՝ հիմնված միայն անունների ստուգման հայտնի ժողովրդական մեթոդի վրա: Առաջինն այն է, որ Վաղարշակ թագավորի բանագնացը ասորի է, ուստի նրա անունն է Մար (= Տեր) Աբբաս, որը Նինվեի վաղուց քանդված արխիվից գտնում է քաղդեերենից հունարեն թարգմանված հունարեն Ալեքսանդր Մեծի հրամանով, որից նա հավաքում է հայերեն: նյութերը և երկու լեզուներով ՝ հունարեն և ասորերեն, այն ներկայացնում է Վաղարշակին, ով արձանագրում է որոշ բաներ: Փաստորեն, ստացվում է, որ հայոց բնօրինակ գրողը բնիկ ասորի է, այդ պատճառով պատմաբանը նախընտրեց նրան անվանել ոչ թե Սեբեոսի նման փիլիսոփա, այլ Կատինա, որը հեշտությամբ ի հայտ եկավ Կատիպա բառի աղավաղման արդյունքում: (= գրագիր), ինչպես նշեց. Պ. Անանյան ([5], էջ 50-51): Էլ չենք ասում, որ Մար անունների ցուցակում Աբասի անունը բացակայում է Մ. Խորենացի Ասորական «Պատմություն» ձեռագրերի մեծ մասում գրիչները նրան մոտեցրին իրական ասորական մարիբասներին: 6-րդ դարի ասորական «Տարեգրության» հեղինակը հայտնի է նաև այդ անունով: Մ. Խորենացի ենթադրող մյուս նշանաբանը գալիս է Մծբին, Մծու անվան հայկական գրական և արտասանական տարբերակից, որը, հավանաբար, բացատրվել է Խորենացու ստուգաբանական մեթոդով ՝ կրկին հայոց լեզվի հիման վրա: Mtsuin <Mtsuu, ինչը նշանակում է մեկ բեկոր, որը պետք է հաշվել: Այսպիսով, հին և միջնադարյան Հայաստանում կարելի էր անվանել մետաղադրամի տասնորդական մաս: Հավանաբար, այս իմաստը զուգորդելով Մցբին քաղաքի օրհներգի հետ, որում նրան ցույց են տվել մի մետաղադրամ, պատմաբանը համարել է, որ քանդակագործը պատկերել է Սանատրուկ թագավորին, որն իբր իր ամբողջ գանձարանն է ծախսել երկրաշարժից տուժած Մծբինը վերակառուցելու համար, և այն թողել է նրան Ենթադրվում է, որ միայն մեկ օձ է, որից ծագել է քաղաքի անունը ՝ Մծու: Փաստորեն, Սանատրուկը վերակառուցեց Տարոնի Մծուր քաղաքը: Ի դեպ, 197-ի առիթով ներկայացնելուց հետո հարկ է նշել մեկ այլ ստուգաբանական ավանդություն, որն օգտագործել է Մ. Բացատրելով Խորենացի Սանատրուկ անունը, կարծես թե տվել է Սանոտը: Սանատրուկի դայակ Սանոտը, որը Բյուրատ Բագրատունու քույրն է և Խոսրեն Արծրունու կինը, երեխայի հետ ձնաբքի մեջ է ընկնում և երեք օր ու գիշեր ձյան մեջ թաղված ՝ պահում է ազդրերի ջերմության մեջ, մինչև որ դրանք դուրս բերի ձյան տակից: ծածկոց սպիտակ առաքյալը առաքյալ է »(Մ. Խ., II, ԼZ): Լույսի ի հայտ գալու հրաշքը կապված է Սանատրուկի գիտական ​​ստուգաբանության հետ, ըստ իրանագետ Ա. Փերիխանյանի (Սանատ-ռուկ = լույս բարձրանում է, բայց նաև լուսավորում է, կամ առասպելի տեսանկյունից, հավանաբար, առավոտ աստվածներից մեկի մականունը) էջ 81-82): Անկախ նրանից, թե պատմաբան Սանատրուկը գրեթե խառնվում է առասպելական և մտացածին սյուժեներին ՝ փորձելով արհեստականորեն կապել իր գործերը Մծբնի հետ և ստուգել իր անունը հայերենով, պատմական Սանատրուկը հավերժ կապված է Մծուրնի վերակառուցման հետ, ինչպես վկայում են Փավստոսը և վաղ քրիստոնյաները , ինչպես վկայում է Սանդուխտի վկայությունը, առաջին հերթին հերոսուհու անունով, ինչը նշանակում է Սանիի (Սանատրուկ) դուստր: Երկու վկայություններն էլ ՝ Մծուրնի մայրաքաղաքը և կույս Սանդուխտը, 1-ին դարում ապահով կերպով տեղադրում են Սանատրուկը: վերջերս Դա է պատճառը, որ պատմաբանը նրան նշանակեց հաջորդ 1-ին դարում: Աբգար քրիստոնյա թագավորը ՝ դարձնելով նրան վտարանդի և քրիստոնեության հալածիչ: Սա անուղղակիորեն հաստատում է, որ ես դ. Վերջերս քրիստոնեական համայնք կար Հայաստանի մայրաքաղաք Մծուրնում: Մենք ասում ենք անուղղակիորեն, քանի որ Մծբնիի մասին ասվածը, ըստ հայագիտության մեջ ընդունված կարծիքի, կարող է վերագրվել Մծուրնին: Մ. Խորենացի Մծբինը հայագետները երբեք չէին կապի Մծուրնի հետ, եթե Սեբեոսի «Պատմության» մեջ չպահպանվեր «Վաղ պատմության» հեղինակի ՝ փիլիսոփա Մարաբա Մծուռնացու անվան մյուս տարբերակը, որից պարզ է դառնում, որ Խորենացի Մար Աբբասը Մծբնացի չէ, այլ Մծուրն է: Beիշտ է, Սեբեոսը նույնպես շփոթում է երկու քաղաքները, բայց կան ապացույցներ, որոնք օգնում են տարբերակել Մծուրքը Մծբինից: «Այդ ժամանակ Մծբին քաղաքում Հայոց աշխարհի վրա թագավորում էր Արշակ, որդի Արշակ կրտսերը» (Սեբ., Էջ 53): Դրան հաջորդում է Հայաստանի սահմանների թվարկումը, որից հետո Արշակը 198 փոքրիկ Արշակին ուղարկում է «դեպի Մրծանայ ընդդեմ Արեւմուտքի ...» (էջ 54), ինչը, կարծես, ենթադրում է, որ Արշակ Փոքր նստավայրը ՝ Մծբին, իրականում Մծուրն էր: Եվ մի փոքր ավելի ուշ, ներկայացնելով հայ և պարթեւական իշխանների ցուցակը, Սեբեոսը գրում է. «Հիմա Արշակ կրտսերը, Արշակի հարյուր իններորդ թագավորի քսան իններորդը, թագավորեց իր հոր վրա Մրծուին քաղաքում, Հայաստան ... »(Սեբ., Էջ 54): Այս ապացույցը նաև հաստատում է, որ չնայած Սեբեոսը դա չէր գիտակցում, դրա աղբյուրի հեղինակը ՝ Մարաբը, շատ լավ տարբերեց այդ երկու քաղաքները: Եթե ​​այո, ապա հարց է առաջանում, թե ինչու է առաջին արքայի անունը տարբերվում նույն աղբյուրի երկու տարբերակներում: ըստ Մ. Խորենացի Մար Աբայի, Արշակ Պարթեւի կրտսեր եղբայրը ՝ Վաղարշակը, թագավորում է Հայաստանում, ըստ Սեբեոս Մարաբայի ՝ Արշակ Պարթեւի որդին ՝ Արշակ Փոքրը: Խնդիրը հետաքրքիր է նաեւ այն պատճառով, որ VI դարում: Հույն պատմաբան Պրոկոպիոս Կեսարացին, վկայակոչելով իր աղբյուրը որպես «Հայոց պատմություն», ըստ Ադոնցի, հղում անելով Փավստոս Բուզանդին, գրում է, որ Արշակունի առաջին թագավորը Հայաստանում Արթակն էր ՝ պարթեւական արքայի եղբայրը: Պարզվում է, որ Պրոկոպիոսը, ունենալով եզակի տեղեկատվություն, մասամբ նման է երկուսին էլ: մեկը անունով, մյուսը ՝ արյունով ([8], էջ 280): Ինչու է դա Արդյո՞ք այն պատճառով, որ Մարաբ Մծուռնացու և նման աղբյուրների հնագույն աղբյուրներում Արշակ անունն օգտագործվում է որպես արքայական տիտղոս, որը վաղ Արշակունիների արքունիքում ընդունվել է որպես տոհմական ժառանգություն ավելի հին ավանդույթից: Հարցը կարող է որոշակի դրական պատասխան ստանալ, եթե հաշվի առնենք Մ. Խորենացու կողմից Վաղարշակին տրված ծագումը: Այդ դեպքում բնական կլիներ տարբերակել Արշակին երկու և ավելի ըստ արյան աստիճանի կամ ծերության կարգի: Որտեղի՞ց դա եկել պատմաբանի մտքում: Ի վերջո, երկու աղբյուր կոչվում է Արշակ (Սեբեոս, Պրոկոպիոս): Բացատրության բանալին կրկին թաքնված է մտացածին Մծբնապատում: Պատմական հոր տրամաբանության համաձայն, եթե մայրաքաղաքը Մծբինն է, Նինվե ուղարկվածը ասորի դպիր Մար Աբասն է, ապա կարգադրող թագավորը Հայաստանում առաջին Արշակունին է: Որպես այդպիսին, բնական է, որ նա կցանկանար իմանալ երկրի նախկին տերերի պատմությունը, ճանաչել այդ երկրի ղեկավարների նախնիների գործերը: Ըստ Խորենացու, «Պատմություն» պատվիրած առաջին անձի գործառույթը հատուկ է գահի առաջին դեմքին, հետեւաբար, եթե հայտնի է կարգադրող թագավորի անունը, ապա հայտնի է նաեւ առաջին տիրակալի անունը: Հավանաբար «Վաղ հայկական պատմության» հեղինակի հուշագրության մեջ նշված տեղեկատվության մեջ Մարաբը նշել է, որ իր աշխատանքի պատվիրատուն եղել է հայոց թագավոր Վաղարշը, որը նստել էր Մծուրնում 2-րդ դարում մինչ նոր մայրաքաղաքի հաստատումը: վերջերս Սա Վաղարշն էր, որի ընթացքում հայկական գահը հայտարարվեց տեղի Արշակունիների ժառանգություն, հետևաբար ծնվեց պահանջարկ ունենալու իրենց երկրի պատմությունը: Հարկ է նշել, որ Խորենացու կողմից Վաղարշակին վերագրվող մեկ այլ արարք պատկանում է պատմական Վաղարշային: Դա հայկական գահի հռչակումն էր որպես տեղական Արշակունիների ժառանգություն: Մ. Խորենացին գրում է. «Եվ քանի որ նա ուներ շատ (Վաղարշակ - Ա.Ս.) ուսանողներ, նա պատշաճ վարկանիշ չտվեց բոլորին Մծբինում (կարդացեք Մծուրք - Ա.Ս.), որի համար նրանց ուղարկեց բնակվելու Հաշթեն գավառում և նրա կիրճում, որն է իր Տարոնից դուրս ... Եվ միայն նրա առաջին որդին ... պահիր նրան ... և նրա օստրան ... Եվ եղավ այնպես, որ դրանից հետո, և դրանից հետո Արշակունյաց օրենքում, միակ որդին պետք է բնակվի թագավոր, լինել թագավորության փոխարքա ... »(Մ. Խ., II, գլ. Յ): Հատկապես ուշագրավ է, որ նա ոչ գահաժառանգներին հատկացված տարածքը համարում է «արտաքին Տարոնո»: Ի՞նչ կապ ունի Տարոնը դրա հետ, եթե Մծբին անվան փոխարեն չնկատենք Մծուրնը, որը գտնվում էր Տարոնում, որը համարվում էր երկրպագության վայր: Փաստորեն, և՛ Խորենացին, և՛ Սեբեոսը, Մծբուրկի փոխարեն մայրաքաղաք համարելով Մծբին, հակասության մեջ են ընկնում, երբ Մծբնի փոխարեն երբեմն նշվում է Մծնուրը: Սեբեոսի պարագայում այդ ինքնահակասության օրինակը պարզ է և բերված է վերևում, իսկ Խորենացու պարագայում մենք գտնում ենք, որ ինքն-հակասության օրինակ է «արտաքին Տարոնո» արտահայտության մեջ, որը նշված է բնակության կարգի կարգում: գահաժառանգ, քանի որ այնտեղ թաքնված է Մծուրքի հետքը: Նշված պատմաբանները որտեղի՞ց են գտել իրական Մծուրնի հետքերը: Սեբեոսի մոտ ՝ Փավստոս Բուզանդից, Խորենացու մոտ և՛ Փավստոսից, և՛ Մարաբ Մծուռնացիից: Կարծում ենք, որ պատմաբանի գիրքը չի տուժի, բայց օգուտ կբերի, եթե դրա մեջ կարդանք «Մծբին» «Մծուրք», բացառությամբ մի քանի դեպքերի, 200, որոնք վերաբերում են իրական Մծբին քաղաքին, օրինակ ՝ Հակոբ Մծբինացուն, պարսկական կամ հունական զորքերի կայանատեղի (Մ. Խ., II, գլ. ԴZՏ, III, գլխ. Ե, ԿԵ), Եդեսիա տանող Մծբնիի կուռքեր (II, IE): Այսպիսով, Վաղարշակ տրամաբանության պտուղը, հաշվի առնելով նրա հետ անունը Մ. Խորենացին համեմատելով Հայաստանում Արշակունի առաջին թագավոր Տրդատի պատմական անվան հետ, կընդունվի, որ Սեբեոսի և Պրոկոպիոսի «Արշակը» վերնագրային ծագում ունի: Եվ որն է ավելի նախընտրելի ՝ որդին կամ կրտսեր եղբայրը, կարելի է ասել երկրորդը ՝ հաշվի առնելով, որ իրական պատմաբան Տրդատի արյունը և Խորենացու տվյալները, Պրոկոպիոսը ապացուցում են եղբոր օգտին: Չմոռանանք, որ երկրի միջնորդ արքան, որը կախված էր պաշտոնական միջպետական ​​հարաբերություններից, Սյուզերենին դիմեց որպես ավագ եղբայր կամ հայր, բայց արդեն արյունից անկախ: Անդրադառնալով Մծուրքին ՝ ասենք, որ այդ պատմական քաղաքի հիշատակը մնացել է ոչ միայն իր հայտնի քաղաքացու անունով և Պավստոս Բուզանդի IV դպրոցի 14-րդ գլխում, այլև ժողովրդական էպիկական ավանդույթում ՝ որպես Միսեռ քաղաք «Սասնա ծռերի» տեղագրությունը, Մսրա Մելիքի նստավայրը: Մծուր> Մսուրի անցումը կարելի է ենթադրել արաբական իշխանության օրոք ՝ արտաքին ազդեցության արդյունքում: Մցբին <Նիսիբին, Մուցացիր <Մուսասիր և այլն: Իրոք, մի կողմից էպոսը բնութագրվում է պատմական անուններով տեղական նեղ աշխարհագրությամբ, որքան էլ էպիկական գեղարվեստական ​​տարածության մեջ մտնի անորոշ և հեռավոր վայրեր, որոնք ժողովրդական վեպի պոետիկայում այլ գործառույթ ունեն: Էպոսագետները, անտեսելով Մծուրք-Մեսերի ինքնությունը, ապարդյուն փորձ կատարեցին տեղադրել Մեսր քաղաքը հեռավոր ափերին (Մոսուլ, Մեսր = Եգիպտոս) ՝ փոխանակ այն Սասունի կողքին տեսնելու, որով Բաթմանա կամուրջը նշում է սահմանը (տե՛ս [9], էջ 520): Հասկանալի է, որ էպոսի ձևավորման փուլում Սիսնային հարող Միսրա Մելիք երկիրը բնակեցված էր արաբական ցեղերով, այդ պատճառով երկու նախկին հայաբնակ նահանգներ ՝ Սասունը և Մծուրքը (= Մեսիր), հակադրվել են: Նշանակալից է նաև այն փաստը, որ մրցակից երկիրը կոչվում է իր կենտրոնի `Մեսյե քաղաքի անունով, ինչը նույնպես կապված է Մծուրքի նախկին փառքի հետ: 201 Այսօր այդ փառքը կարող է բարձրանալ փլատակներից, եթե հնագիտական ​​պեղումներ կատարվեն Փավստոսի կողմից նշված վայրում, և եթե նրա միակ հայտնի քաղաքացու ՝ Մարաբի անձն ու աշխատանքը գնահատվեն ըստ իրական արժանիքների, այլ ոչ թե կասկածելի հայագետների, որոնք կազմեցին իրենց պատկերացումները Խորենացու մասին: համաձայն. Եվ այսպես, ո՞վ է փիլիսոփա Մարաբա Մծուռնացին կամ Մար Աբաս Քաթինան Մծբնացին: Սեբեոսը հիշատակի նախաբանում մեկ անգամ հիշատակել է նրան: Մեջբերումը կատարվում է ըստ մեր վերակազմակերպման: «Այնտեղ փնտրելով Մարաբայի փիլիսոփայի ՝ Մծնուրաց գրքերը, որոնք ես գտա Միջագետքում, ես ցանկացա նրա աշակերտների հետ խոսել Հայաստանի և Պարթեւստանի թագավորների ժամանակի (և հինգ տարվա) մասին, որոնք [ոմանք ] տեսավ, որը գրված էր Սուրբ արձանի վրա, դեպի արքայական տաճարը, ծածկված ավերակի արքայական սյունով: Որովհետև տաճարի սյունը խնդրվեց Պարսկաստանի թագավորի դռան մոտ և բացվեց հանուն նրանց, և դրա վրա գրվածքը քարի վրա գրված էր հունարեն գրությամբ, որովհետև սա վերնագիրն ուներ. «Ես, Ագաթանգեղոսի գրիչ ... »եւ այլն: Սեբեոսը օգտագործել է գրքի հեղինակի անունը սեռական ենթատեքստով, որի ուղղությունը պետք է լինի փիլիսոփա Մարաբ Մծուռնացին: Սուրբ Մալխասյանը համառոտ նկարագրություններ ներկայացրեց Սեբեոսի խորագրի ներքո, որտեղ Պատմության գլխի հրատարակությունը օժտեց բովանդակությանը, որի երկրորդը վերնագրվեց հետևյալ կերպ. «Մարաբա Մծուռնացուի փիլիսոփայի գիրքը»: Սբ. Քանի որ Մալխասյանը հեղինակի անվան ուղղակի ձևը համարում էր Մարաբայը, այլ ոչ թե Մարաբը, հետազոտողները ավտոմատ կերպով շարունակում էին այդպես անվանել ՝ չնկատելով, որ Sebeos- ի մեծ ներդրողի երեք անդամներն էլ ընդունվել են համաձայնության համաձայն: Այսինքն, եթե անվանման անմիջական ձևը լիներ Marabay, դա կլիներ փիլիսոփա Marabay Mtsurnatsu- ի էներգետիկ ներդրողը: Գրական լրացում `համաձայն հուշագրի I պարբերության, որը կարող է որակվել որպես մեխանիկական կրկնություն: 202 Եկեք այժմ քննենք Մ. Խորենացու վկայությունները, որոնք թվով յոթն են, վերնագրում առնվազն մեկն են: 1. «Եվ նա գտավ Մար Աբբաս Քաթինայի ասորական զորքը, իմաստուն և գիտակ քաղդեացի մարդ, և հունարեն գրությամբ, որը նա ուղարկեց իր եղբորը ՝ Արշակ Մեծին, որպես արժանի նվեր, արքայի կառքը նրա համար բացելու համար» (Մ . Խ., Ես, գլուխ. Յ): 2. «Եվ ընկալելով Արշակ Մեծի նամակը Մար Աբայն Կատինայի ձեռքում, նա մեծ լրջությամբ հրամայեց նվաճել Նինվեում գտնվող թագավորի գահը» (Մ. Խ., I, գլ. Տ): 3. «Այս գրքում Մար Աբբաս Քաթինան, մեր ազգի միակ ճշմարիտ պատմությունը, Մծբինում Վաղարշակ թագավորին բերեց հունական և ասորական գրերով: Orորը վերցրեց ... Վաղարշակ ... յարկունիները դրեց պահեստում ... և պատվիրվածի մասը դրոշմեց »(Մ. Խ., I, գլ. Տ): 4. «Բայց չնայած ոչ թե գրքերում, բայց ինչպես մեզ ասում է Մար Աբաս Քաթինան, մի քանիսից և առանց նշանի, այս կովը գտավ այս հանդիպումը թագավորական արքունիքում» (Մ. Խ., I, գլ. 14) , 5. «Մեզ ավելի հաստատ թվաց, որ Մար Աբայն Քաթինան քաղդեացիների գրքի քննությունն է, քան սա, որովհետև նա ասում է իմ ոճով և բացատրում է պատերազմի պատճառը» (Մ. Խ., I, գլ. 17) , 6. «Հին Մար Աբայ Քաթինայի բանկը սպառվելուն պես» (Մ. Խ., II, գլ. Տ): 7. «Ուստի եթե գիտեք, որ պատմությունը հետևում է Մար Աբայ Կատինայի գրքին» (Մ. Խ., II գլ. Ժ): Համեմատության համար հեշտ է նկատել, որ հատուկ անունը, ուղղակիորեն վերցված, ուղղակի կամ մեղադրական վանկերով, ստանում է հունական ածանց (N 1, 3, 4), իսկ երբ վերցվում է սեռական վանկով, հունական վերջածանցն է բացակայում է միայն երկրորդ զուգորդում: և երրորդն է, և բաշխող անդամները համաձայնվում են բաղաձայնի կողմից (N 2, 5, 6, 7): Մինչդեռ սպասվում էր, որ սեռական ձևը կլինի Մարայ Աբայ Կատինան: Մար ձևը, երբ ուղղակիորեն օգտագործվում է, կարծես ենթադրում է, որ Խորենացի աղբյուրում այն ​​կապված էր «Աբայ» անվան հետ, ինչպես Սեբեոսի, Մարաբայի հետ: Սա հաստատում է, որ պատմաբանն ինքը Մարաբ անունը վերլուծականորեն բաժանել է ՝ ցույց տալու համար, որ դա ասորերեն Mar (Lord) բառն է: Բայց եթե ընդունենք, որ Խորենացին դեռ 5-րդ դարում է: գրանցել է բաղաձայնի անհամաձայնության դեպք, որը կարող էր լինել 203, օրինակ, որոշիչը դրվել է ուղիղ գծում, իսկ որոշիչը սեռական ձևով, ապա այդ դեպքում մենք օրինականորեն պետք է ստանանք ուղղակի, այս դեպքում ՝ միակ «Աբայ» -ից ստացված ուղղակի ձևը Աբն է, որը չնայած թողնում է հայտնի «Աբա» բառը, այն նաև հիշեցնում է «հայր» իմաստը: Եվ պարզվում է, Տեր հայր, որ հատուկ անուն չի կարելի համարել: Բացառվում է նաև արաբական դարաշրջանում սովորական դարձած Աբբաս անունը: Փաստորեն, ինչպես արդեն նշվեց, Մարաբ անունով Խորենացի հասած «Վաղ պատմությունը» հունարեն էր, որի հետքերը կարելի է տեսնել ինչպես փիլիսոփա Մարաբասի խոսքերում, այնպես էլ այլ բնօրինակ նշանների (օրինակ ՝ Կադմուս, Տիտան , Habetoste և այլն): Ասորական հետքը գալիս է Մ. Խորենացու կողմից Մծբինը շփոթել է Մծուրնի հետ, չնայած արեւելագետ Ն. Մառնը նկատել է նաեւ սեմական հետքեր Մարաբայի սեբեոսյան տարբերակում ([10], էջ 289-290, 299): Ի պատասխան վերջինիս ՝ Ն.Ադոնցը գրում է. «Նրանք խոսում են Մարաբայի գրքի ասորական ծագման մասին: Այս տեսակետը, ոգեշնչված փիլիսոփայի ասորական անունից, ավելի քիչ համոզիչ է: Նշված աստվածաշնչյան տողերը վաղուց դադարել են լինել սոսկ ասորական գրականության արտադրանքը: Եթե ​​Մարաբասը կամ Կադմոսը ասորական անուններ են, բայց դրանք ամեն դեպքում հունական են »([8], էջ 289): Այսպիսով, հունական վերջաբանը առանձնացնելուց հետո, երբ պարզվում է, որ ասորերեն բառը հիմքում հնարավոր չէ, մնում է դիտարկել հայկական անունը ՝ Marab <Merab <Mehrab և ավելի շատ անցումներով (հմտ. Իրան. Հ. B, p (Ohոհրաբ = կարմիր ջուր, կարմրավուն), ժ. Գ, էջ 313 (Մեհրաբ = արև + ջուր, արևի լույս): Այլ կերպ ասած, պարզվեց, որ Խորենացու և Սեբեոսի ընդհանուր աղբյուրում կար մի համանուն դպիր ՝ Մարաբցի դպիր Մարաբը: Սա, հավանաբար, արքայական դպիր էր, միջազգային լեզուների գիտակ և Հայաստանի սկզբնական պատմությունը գրելու պատվեր էր ստացել Մծուրնի արքունիքից, երբ Վաղարշ Երկրորդը թագավոր էր: , ։

Մծուրքը արշակունյան Հայաստանի առաջին մայրաքաղաքն էր (Տարոնի գավառ) I դարի II կեսից մինչեւ II դարի վերջերը։ Այն, ինչ գրում է Խորենացին Մծբին մայրաքաղաքի մասին, պետք է վերագրել Մծուրնին։ Մծուրնացի է առաջին «Հայոց պատմության» հեղինակ Մարաբը, ով իր երկը շարադրել է արքունիքի պատվերով Վաղարշ II-ի օրոք։ Մծուրքի հիշատակը պահպանել են ոչ միայն Փավստոսն ու Սեբեոսը, այլեւ «Սասնա ծռեր» էպոսը` Սասունի հարեւան քաղաքի եւ հակահերոսի անվանումներում (Մըսըր, Մըսրա Մելիք)։

Մարդկանց տեսակների տրամադրում ցանկացած ազգի, պետության, քաղաքակրթության հավերժ վերարտադրության, սեփական տեսակների վերարտադրության արժեքի այլ բաղադրիչների `ֆիզիկական անվտանգություն, նյութական և հոգատար կարիքների բավարարման մակարդակ, պետության և հասարակության զարգացման մակարդակ, մակարդակ մշակութային իրացմանը բխում են միայն մարդկային բնույթից: է Այլ կերպ ասած, Հայաստանի անվտանգության տեսանկյունից, Հանրապետության ազգային մարտահրավերը ժողովրդագրական միակ ճգնաժամն է, որը սպառնում է «մեր ֆիզիկական անվտանգությանը հարևանների հետ համակեցության պայմաններում» և ազգային պետության լիարժեք զարգացմանը: Հայաստանի Հանրապետությունում առկա ժողովրդագրական ճգնաժամում այն ​​կվերածվի (արդեն աճում է) ժողովրդագրական աղետի, որը կարտացոլվի ֆիզիկական վերարտադրության հնարավորությամբ ազգի ազգային փոքրամասնություն դառնալու տխուր հեռանկարում: Սեփական երկիրը կամ վերոհիշյալ գործոնները որոշում են այս հետազոտության արդիականությունն ու հրատապությունը: Հետազոտության հիմնական նպատակն է բացահայտել Հայաստանի Հանրապետությունում առկա ժողովրդագրական իրավիճակը, պատճառներն ու զարգացման հեռանկարները: Yelnelovarajadrvats նպատակը, դնում եւ լուծվել հետեւելով hetazotakankhndirnere.batsahaytel paymanavoroghgortsonnere ժողովրդագրական ճգնաժամ, հաշվի առնելով նրանց բնական եւ mekhanikakansharzheri համատեքստը, knnarkelzhoghovrdagrakanhimnakhndridrsevormanzhamanakakits • Նկարագրություն: • hamemataashkharhagrakanmijotsovbatsahaytel khimnakhndri ովքեր բախվել նմանատիպ փորձի, • կանխատեսել հեռանկարը հակամարտության, որ առաջիկա նոր kanonnerihamatekstum mijazgayinmigratsion քաղաքականություն վերլուծություն • Քննարկել ՀՀ ժողովրդագրական խնդրի ազդեցությունը հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներում: Օգտագործեք համեմատական ​​աշխարհագրական, տեսական ընդհանրացման հետազոտության մեթոդներ `առաջարկվող հետազոտական ​​խնդիրները լուծելու համար: Հետազոտության արդյունքները կարող են հիմք հանդիսանալ ՀՀ ժողովրդագրական խնդրի մարտահրավերները հաղթահարելու, միտումների և հեռանկարների գիտական ​​կանխատեսման համար, որոնք առանձին գիտական ​​հետազոտության միջոցով կարող են ապահովել առաջարկվող գիտական ​​խնդրի շարունակականությունը: Գոյություն ՀՀ ժողովրդագրական ճգնաժամում հստակորեն առանձնանում են երկու շերտեր. Բնակչության բնական շարժ (ծնունդ-մահ հարաբերակցություն), բնակչության մեխանիկական տեղաշարժ (ներգաղթ-արտագաղթ հարաբերություն), խիստ անցանկալի պատկեր, միտումներ: Եվ պատճառների թվում կարող ենք առանձնացնել նաև երկու խումբ `ներքին և արտաքին: Այս շերտերի պատճառների համատեղ վերլուծությամբ մենք կփորձենք վերլուծել ազգային անվտանգության ժողովրդագրական մարտահրավերի բովանդակությունը: Հայաստանի բնակչությունը 2018 թվականի դրությամբ կազմում էր 2979500 մարդ: 1 Այս ցուցանիշով Հայաստանը զբաղեցնում է 138-րդ տեղը աշխարհում, Մերձավոր Արևելքի տարածաշրջանում 2-ը գերազանցում է ընդամենը 2 երկիրը ՝ Բահրեյնը (1,5 միլիոն) և Քաթարը (2,7 միլիոն), իսկ ԱՊՀ տարածաշրջանում բնակչության թվով զբաղեցնում է վերջին տեղը: Ուղղակի դեպքերում ՝ Թուրքիան և Իրանը, բնակչությունը մոտ 30 անգամ փոքր է, Ադրբեջանը ՝ 2,7 անգամ, Վրաստանը ՝ 1,5 անգամ: Ապագայի առումով պատկերը շատ ավելի մռայլ է: Այստեղ առաջնայինը բնակչության բնական վերարտադրության խնդիրն է: Գիտական ​​հետազոտությունների համաձայն, որպեսզի մի ժողովուրդ կարողանա փոխել և գոյատևել 25 տարի շարունակ, պտղաբերության (վերարտադրության) գործակիցը պետք է լինի առնվազն 2.1: Այլ կերպ ասած, յուրաքանչյուր կին, ընտանիք ունի 2.1 երեխա, ինչը ապահովում է միայն պարզ վերարտադրություն, այսինքն `ազգային-գիտական ​​հետազոտությունների համաձայն, աշխարհում ոչ մի ժողովուրդ չի կարողացել վերարտադրվել 1.9 գործակցով: Իսկ 1.3 գործակցի դեպքում վերարտադրությունը անհնար է, քանի որ այդ դեպքում անհրաժեշտ է, որ սերնդափոխությունը տեղի ունենա 80-100 տարվա ընթացքում: Հասկանալի է, որ գոյությունը: Ըստ Հայաստանի 1 վիճակագրական տարեգիրք - 2018, Երեւան, 2019, էջ 23: Մերձավոր Արևելքի աշխարհաքաղաքական 2 սխեմաները համարում են մեկ աշխարհաքաղաքական տարածաշրջան ՝ Հարավ-Արևմտյան Ասիա (17 պետություն), որն արդեն աշխարհաքաղաքական մեծ տախտակում վերանվանվում է Հյուսիսային ԱֆրիկաՀայաստան, Վանաձոր 2013, էջ 14: 284: Մեծ Մերձավոր Արևելքն է: Ներսիսյան Ա., Ապագայում ակնկալվող ոչ մի ներառական տնտեսական մոդել չի կարող այն իրականացնել: ՀՀ ԱՎSS տվյալներով, 2017-ին Հայաստանի Հանրապետությունում պտղաբերության մակարդակը 1.6 է: 3 Ավելին, 2000 թվականից ի վեր այս ցուցանիշը 1,7 էր միայն 2014 թվականին: Այսինքն ՝ ՀՀ բնակչությունը նույնիսկ պարզ վերարտադրության փուլում չէ: Ավելին, նման տեսակետներ պահպանելու դեպքում, առաջիկայում Հայաստանը կհայտնվի շատ ավելի վտանգավոր իրավիճակում: Քանի որ վերարտադրության Հայաստանի բնակչության 2/3-ը աշխատանքային տարիքում են (15-63 տարեկան), և միայն 1/6-ն է աշխատանքային տարիքում: Այսինքն ՝ ապագայում բնակչության վերարտադրողական տարիքի բնակչությունը անընդհատ կկրճատվի, բնակչության վերարտադրության հնարավորությունը կնվազի: որն իր հերթին բերում է գործակիցի իջեցմանը: Գծապատկերներ 1-34 ՀՀ տարեց բնակչություն (2018) Ամենաշատը (հատկապես փոքր, հեռավոր), որտեղ, ըստ ավանդույթի, ընտանիքներն ունեն ավելի քան 3 օր ավելի երեխա ՝ ավելի ու ավելի դառնալով գյուղական բնակավայրերում: ., 2019, էջ 24: 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 22: 26-28-ին: Ուրբանիզացիայի ազդեցության տակ երեխաների թիվը փոքր է: Այսպիսով, ՀՀ բնակչությունն ունի բնորոշ ծերացման առանձնահատկություններ և արդեն կանգնած է աղետի առաջ: Ընդհակառակը, Հայաստանը, սակայն դա չի նշանակում, որ Հայաստանի տարածքը կդառնա բնակեցված: Ապագայում տարածքի աշխարհաքաղաքական պահանջարկը կավելանա «կամրջի դիրքի», «խմելու ջրի բնական պաշարների» շնորհիվ, հատկապես ասիական տարածաշրջանի ժողովրդագրական ճնշումների պատճառով: Այսինքն ՝ ապագայում Հայաստանը հայտնվելու է միգրացիոն հոսքերի ժողովրդագրական ճնշման տակ: Հետանկախության շրջանի միգրացիոն տրամաբանությունը պահպանելու դեպքում ապագայում մենք բացառապես օտարերկրյա միգրանտների ճնշման տակ կլինենք: Որպես պետություն, որտեղ հայերի մինչև 98.1% մասնաբաժին է, հայերը ապահովել են անկախության 5 տարիների ընթացքում միգրացիոն հոսքերի բացասական մնացորդի հիմնական մասը: Այսինքն ՝ այս միտումները պահպանելու դեպքում Հայաստանի բնակչությունից հայերի թիվը անընդհատ կնվազի: Հայաստանի բնակչության բնական և մեխանիկական շարժումների համադրությունը ապացուցում է, որ ապագայում քիչ թե շատ բնականոն սոցիալական վերարտադրություն ապահովելու համար անհրաժեշտություն կլինի աշխատուժի անհրաժեշտություն, որը հնարավոր է ապահովել միայն ներգաղթով: Դա ապացուցվում է ժողովրդագրական ցուցանիշների վերլուծությամբ, որտեղ առանցքային գործոնը ժողովրդագրական բեռն է: Վերջինս ցույց է տալիս հասարակության ծանրաբեռնվածության աստիճանը հասարակության տնտեսության վրա `արտահայտված որպես աշխատունակ տարիքի բնակչության և նախածննդյան տարիքի բնակչության ընդհանուր թվի հարաբերակցություն: Ographicողովրդագրական բեռի գործոնն ուղղակիորեն արտացոլում է սոցիալական ոլորտում պետության կողմից կատարված ֆինանսական ծախսերը: 5 ՀՀ կառավարություն, ժողովրդագրություն, http: //www.gov.am/hy/demographics/ բնակչության ծերացման ֆոնի վրա, բնակչության ուժի գործակից), արտահայտում է բնակչության կազմավորում Հայաստանի Հանրապետությունում ժողովրդագրական բեռի ընդհանուր գործակիցը հավասար է 38,2%, որը համարվում է համեմատաբար ցածր , 6 Դա ցույց է տալիս, որ աշխատունակ տարիքի բնակչությունը երկու անգամից ավելին է, քան ոչ աշխատունակ տարիքի բնակչությունը: Նման հարաբերակցությունը համեմատաբար ցածր սոցիալական բեռ է: Այնուամենայնիվ, մենք ունենք մանկական աշխատանքի ցածր ցուցանիշ (փոխվելու է աշխատունակ մարդկանց և աշխատունակ բնակչության թվաքանակի հարաբերակցությունը): Այն կազմում է 24,3%, իսկ կենսաթոշակային բեռը ՝ 13,1%: Ակնհայտ է, որ ապագայում կենսաթոշակային բեռի գործակիցի բարձրացմանը զուգահեռ «սոցիալական բեռը կտրուկ կբարձրացնի հասարակության սոցիալական բեռը» տնտեսությունը: Աշխատանքային տարիքը, հատկապես ինտենսիվ աշխատանքային տարիքը, ավելի ու ավելի քիչ մարդիկ կկրճատվեն, ինչը, իր հերթին, կհանգեցնի աշխատուժի պահանջարկի: Եվ քանի որ ներկայումս Հայաստանում կյանքի որակը բավականին ցածր է, անհիմն է դառնում այն ​​տեսակետը, որ Հայաստանը կարող է ներգրավել միայն էժան, մկանային աշխատուժ: Հայաստանում արդեն կա արտասահմանյան (հիմնականում հնդկական) էժան աշխատուժի հոսք, որն ապագայում ակտիվանալու ակնհայտ միտում ունի: գործակիցներ Այլ կերպ ասած, արդեն կա ապագա գերծանրաբեռնվածության պատմական օրինակ, «Երեխայի հիմնախնդիր» -ի նմանատիպ զարգացում: Եվ դա Եվրոպան է: Անցյալ դարի 80-90-ականներին եվրոպական տնտեսական զարգացմանը զուգահեռ մտավ ժողովրդագրական անցման 4-րդ փուլ: Եվրոպական երկրների 7 ղեկավարներ Խնդիր 6 theողովրդագրական գործոնի հաշվարկները հիմնված են Հայաստանի վիճակագրական տարեգրքի տվյալների վրա, տե՛ս Հայաստանի վիճակագրական գիրք - 2018, Երևան, 2019, էջ: 26 7 Մարդկությունն անցել է ժողովրդագրական անցման 4 փուլ: 1-ին. Birthնելիության բարձր մակարդակ, բարձր մահացություն, որպես արդյունք, բնական աճը շատ ցածր էր: Երկրորդ. Highնելիության բարձր մակարդակ. Միջին մահացություն - բարձր բնական աճ (ժողովրդագրական պայթյուն): 3-րդ. Ցածր ծնելիություն - ցածր մահացություն - պարզ վերարտադրություն: 4-րդ ՝ բնակչության ծերացման, ծնելիության ցածր մակարդակի, մահացության մակարդակի հարաբերական աճի ֆոնին `բնակչության թուլացում: (Լուծումը գտնվեց մահմեդական աշխարհից էժան աշխատուժի ներհոսքով ՝ դա արդարացնելով թաքցնելով) հանդուրժողականություն և մարդասիրական մոտեցումներ: Բազմամշակութային քաղաքականության ֆենոմենը կոչված էր ներգաղթյալներին ինտեգրելու իրենց բարձր մշակույթին, քաղաքակրթությանը, զրկելու նրանց ինքնությունից և ապահովելու իրենց սեփական աշխատուժը 8: Այնուամենայնիվ, բազմամշակութային քաղաքականությունն արդեն ձախողվել է, և Եվրոպան չի լինի այնպիսին, ինչպիսին եղել է առաջիկայում: Եվ պարզ է, որ Եվրոպան վերջին տասնամյակների ընթացքում, բացի աշխատուժի ներհոսքից, դարձել է մահմեդական աշխարհի քաղաքական միգրացիայի թիրախը: Քանի որ Մեծ Մերձավոր Արևելքի շատ «վառվող» երկրներից մարդիկ ստիպված էին արտագաղթել ավելի անվտանգ, բարեկեցիկ վայր, ինչպիսին է Եվրոպան: Այս ամենի արդյունքում ապահով Եվրոպան հայտնվեց միգրացիոն ճգնաժամի մեջ, որն իր գագաթնակետին հասավ 2015 թ. Հենց այդ թվականին ՄԱԿ-ի հովանու ներքո սկսեցին մշակվել միջազգային միգրացիոն քաղաքականության խաղի նոր կանոններ: 9 Հաջորդ տարի Նյու Յորքում ՄԱԿ-ի 193 անդամ երկրները ստորագրեցին Փախստականների (Միգրանտների) մասին Համընդհանուր հռչակագիրը ՝ դնելով նոր նպատակ ՝ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի կողմից մինչև 2018 թ.-ի վերջ վերջացնել Համաշխարհային միգրացիայի նոր Համընդհանուր պայմանագիրը: Ֆրանսիա-գերմանական միավորված ազգի գաղափարը արդեն կորցրած պատրանք է: ԵՄ գնահատականներով ՝ 82,5 միլիոն բնակչություն ունեցող Գերմանիան կարող է տեղավորել 192 միլիոն միգրանտ ՝ դառնալով 274 միլիոն, Ֆրանսիան ՝ 61 միլիոն 486 միլիոն, իսկ Լեհաստանը ՝ 274 միլիոն: Այս ամենը հաշվարկվել է ՝ հաշվի առնելով այդ երկրների կառուցվածքը և տարածքը: Դա կհանգեցնի Եվրոպայի բնիկ ժողովուրդների ոչնչացմանը, բայց համաշխարհային տնտեսության առանցքային դերակատարներից մեկի կարգավիճակի պահպանումը այլընտրանք չունի: 9 2016 թվականից ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի ներգաղթի հարցերով հատուկ ներկայացուցիչ Փիթեր Սադերլենդը աշխատում է փաստաթղթի վրա: Սակայն փաստաթղթի պատրաստումը սկսվել է շատ ավելի վաղ: Փիթեր Սազերլենդի խոսքով, շինարարական աշխատանքները սկսվել են 2006 թ.-ին `« MacArthur »հիմնադրամի ֆինանսավորմամբ: Գլոբալ պայմանագրի ֆինանսավորման այլ աղբյուրներից են ԱՄՆ-ը, Շվեյցարիայի, Շվեդիայի կառավարությունները, Sorորջ Սորոսի բաց հասարակության հիմնադրամը, Նյու Յորքի Քարնեգի կորպորացիան և Կոլումբիայի համալսարանի գլոբալ քաղաքականության նախաձեռնությունը: 2018 Միգրացիայի գլոբալ պայմանագիրը վավերացվել է դեկտեմբերի 10-ին Մարոկկոյի Մարաքեշ քաղաքում ՝ ՄԱԿ-ի անդամ 150 երկրների մասնակցությամբ: Փաստաթուղթը ճանապարհ է հարթում գլոբալ համագործակցության համար, բայց այն պարունակում է որոշակի վտանգներ: Փաստորեն, նոր դաշնագրով հետաքրքրված երկրների ղեկավարները հերթական քայլն են ձեռնարկում հրաժարվել ազգային ինքնիշխանության ավանդական հասկացություններից: Փորձագետների կարծիքով, համաձայնագիրը ոչ միայն գործիք է դառնում երկրների քաղաքականության վրա ազդելու համար, այլ նաև նպատակ ունի պետության որոշակի գործառույթներ փոխանցել վերազգային կառույցներին: Բնօրինակ փաստաթղթի 6-րդ կետում հստակ նշված է. «… Համաձայնագիրը ներառված է գործընթացների պատմության մեջ` համաշխարհային երկխոսության և միջազգային համագործակցության տեսանկյունից »: 10 շրջադարձային միգրացիոն նպատակներ Յուրաքանչյուր իրադարձություն սկսվում է: Փաստաթուղթը պարունակում է 23 նպատակ և ենթադրում է շուրջ 100 պարտավորությունների կատարում: Առաջարկվող «Մենք պարտավոր ենք» նախաբանում իրագործվել, չնայած այն հանգամանքին, որ փաստաթղթի 7-րդ կետում նշվում է այդ պարտավորությունների «ոչ պարտադիր» բնույթը », այս գլոբալ փաստաթուղթը համագործակցության և ուժի իրավական մեխանիզմ չէ, դրա կատարում: պատվաբեր է »: 11 Վերանայում Վարկանիշը տրվում է Միգրացիայի միջազգային կազմակերպություն ՝ OIM հասարակական կազմակերպությանը: Դա ոչ կառավարական կազմակերպություն է, որը հիմնադրվել է 1951 թվականին Միացյալ Նահանգների հովանու ներքո, որը 2016 թվականին վերահավատարմվեց որպես «ՄԱԿ-ի միգրացիոն գործակալություն»: Վերջինս վերահսկելու է տվյալների բազան ամբողջությամբ, որը նախատեսվում է ստեղծել Համաշխարհային զարգացման համաշխարհային շտեմարանի հիման վրա Միգրացիայի տվյալների համաշխարհային պորտալի (IOMGlobal Migration Data Portal) հիման վրա: Այսպիսով, «ՄԱԿ-ի միգրացիոն գործակալությունը» ՄԱԿ-ի ֆորումը դառնում է https մարմինները: //ru.euronews.com / 2018/12/06 / գլոբալ-կոմպակտ-միգրացիայի համար https: //rossaprimavera.ru/article/ae0f45d5, որը երկրները կգնահատեն Գլոբալ համաձայնագրի տեսանկյունից և պետք է երաշխիքներ տրամադրեն: Փաստաթղթում հստակ նշված է, որ «Միգրացիան պատմության ընթացքում մարդկային փորձի բաղկացուցիչ մասն է եղել»: Մենք ընդունում ենք, որ համաշխարհայնացման համատեքստում դա «կայուն գլոբալացված աշխարհում» բարգավաճման և նորարարության գործոն է: 12 առաջարկված պարտավորություններում փաստաթուղթն առանձնացնում է մի քանի բլոկ: Այսպիսով աշխարհը մտել է միգրացիոն գործընթացների նոր փուլ: Դա աշխարհաքաղաքական բուռն գործընթացներին բնորոշ մի երեւույթ է, որն արդեն ունեցել է նախադեպ համաշխարհային պատմության մեջ, որը հայտնի է որպես «Greatողովուրդների մեծ գաղթ»: Այդ պահից սկսած) քաղաքակրթությունների, պետությունների, ազգերի ոչնչացման նորեկների առաջացումը: Ըստ ՄԱԿ-ի, այսօր պատմության մեջ աշխարհի ամենամեծ բնակչության տեղահանումը շարունակում է մնալ աշխարհայացք: 2016-ի վերջին աշխարհում 65,6 միլիոն մարդ է սպանվել: Հարկադիր վերաբնակեցում: Նրանցից 22.5 միլիոնը փախստականներ են, որոնց կեսը 18 տարեկանից ցածր են: 3 միլիոնը ապաստան հայցողներ են, իսկ շուրջ 40 միլիոնը ներքին տեղահանվածներ են: Այսօր ամեն րոպե մոտ 20 մարդ դառնում է 13 տեղահանված: Ամփոփելով վերը նշվածը ՝ մենք կարող ենք առանձնացնել Հայաստանում ժողովրդագրական և ծառայությունների ոլորտի առջև ծառացած հիմնական մարտահրավերները: 12 Տե՛ս նույն տեղում: 13 http: //www.un.org/ru/sections/issues-depth/refugees/• Բնակչության վերարտադրության ներկայիս տեմպերը պահպանելու դեպքում, Հայաստանում հայ ազգի սերնդափոխության հեռանկարը վտանգված է, գրեթե անհնար: Հայաստանի Հանրապետությունում, եթե միգրացիոն գործընթացների ներկա միտումները պահպանվեն, մենք հետզհետե կդառնանք ազգային փոքրամասնություն, քանի որ արտագաղթն ապահովվում է էթնիկ հայերի հաշվին, իսկ արտագաղթողների ներհոսքը նկատելի է ներգաղթի տրամաբանության մեջ: • Ապագայում աշխարհում կստեղծվեն գլոբալ միգրացիոն խաղի նոր կանոններ, որոնք նպատակայինորեն կփոխեն երկրների ժողովրդագրական պատկերը: Իր աշխարհաքաղաքական դիրքի շնորհիվ Հայաստանը գտնվելու է «Greatողովուրդների մեծ միգրացիայի» էպիկենտրոնում, ոչ միայն որպես տարանցիկ երկիր: «Peողովուրդների մեծ միգրացիայի» շնորհիվ քրիստոնեական կառավարությունների հետ փոխվելու է աշխարհի աշխարհաքաղաքական աշխարհագրությունը ՝ մեզ զրկելու ենթադրյալ գոյություն ունեցող քաղաքակրթական դաշինքներից: Երկրների ծայրահեղականությունը ուղղակի սպառնալիք է Հայաստանի անվտանգության համար: Ընդհանուր կառուցվածք: Ընթացիկ • ographicողովրդագրական ճգնաժամի ուղղակի կամ անուղղակի (արդեն իսկ) ազդեցությունն այլ հիմնական գերակայությունների վրա:  Ֆիզիկական անվտանգության բանակ: Սահմանի արդյունավետ պաշտպանության համար անհրաժեշտ են բավարար մարդկային ռեսուրսներ: Իսկ աշխարհաքաղաքական պարզությունն ապացուցում է, որ հնարավոր է այդ ռեսուրսը համալրել հնարավոր միգրանտներից, ինչը այսօր անում են եվրոպական, ոչ միայն եվրոպական երկրները: Արտաքին, զարգացած Տնտեսական զարգացում ՝ կյանքի որակի բարելավում: Այսօր Հայաստանը համեմատաբար լավ վիճակում է ժողովրդագրական բեռի տեսանկյունից, ինչը, սակայն, չի համապատասխանում բնակչության ժողովրդագրական որակին (35% աղքատության մակարդակ): 14 Այսինքն ՝ ապագա ծանրաբեռնվածության իրավիճակը (աշխատողների և ոչ աշխատանքային տարիքի բնակչության հարաբերակցությունը): Հետեւաբար, նույնիսկ մարդկային ռեսուրսները չեն բավականացնի իրական տնտեսական զարգացում ապահովելու համար: Ըստ այդմ `անհրաժեշտ կլինի ապահովել աշխատուժի հոսք: Այնուամենայնիվ, Հայաստանը ապագայում էժան աշխատուժի (մկանների ներհոսք) թիրախ է: Արդյունքում մատուցվող ծառայությունների որակը կտրուկ կնվազի: Փաստորեն, նույնիսկ տնտեսական քանակական ցուցանիշների սպասվող բարելավումը չի հանգեցնի կյանքի որակի բարձրացման: Մենք կշարունակենք որպես հանքարդյունաբերության բնորոշ կցորդ: Developարգացող երկրներ • ographicողովրդագրական խնդրի լուծմանն ուղղված քայլերի առումով այսօր շատ ուշ է, և վաղը լուծումը կդառնա անհնար: EMՈOՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ Ա DԵՏ, ՀՈՌՈՌ ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ։

Հոդվածում Հանրապետության ժողովրդագրական իրավիճակը, որի վերլուծության համար ընտրվել է հասարակական աշխարհագրության մեթոդաբանական տեսանկյունը։ Բացահայտվել են ՀՀ բնակչության բնական և մեխանիկական շարժերի տրամաբանությունը, զարգացման միտումները և սպառնացող մարտահրավերները։ Այս ամենը դիտարկվել է նաև համաշխարհային միգրացիոն քաղաքականության նոր փիլիսոփայության «Մարաքեշի պալտի», համատեքստում։ Եզրակացությունների միջոցով առաջարկվող նոր մոտեցումները հիմք կարող են հանդիսանալ ՀՀ ժողովրդագրական քաղաքականության վերարժևորման համար։

ՀԻՆԳ ՎԵՐIVEԻՆ ՏԱՐԻՆԵՐՈՒՄ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԻՆՈԹԱՏԻ ԵՎ ԹԱՏՐՈՆԻ ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹՅՈՒՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԻՐԱՎԻԱԿ Քննադատությունը կարեւոր գործոններից մեկն է, որը կարող է շարժիչ ուժ դառնալ ցանկացած ոլորտի զարգացման գործում: Նույն պատճառով լրագրության մեջ այս քննադատությունը պետք է որ առանձնահատուկ տեղ ունենար, հատկապես երբ խոսքը վերաբերում է արվեստին, արվեստաբանությանը: Շատ տեսաբաններ քննադատությունը գնահատում են որպես «գնահատում», իսկ մյուսները ՝ «գնահատելու կարողություն»: Բայց քննադատությունը միայն աշխատանքը գնահատելը չէ: Ավելի շուտ դա ճանաչողական ուղղվածություն ունեցող գործունեություն է, որը ոչ միայն գնահատում է աշխատանքը, այլև զարգացնում է գնահատական ​​վերաբերմունք հասարակության տարբեր մշակութային երևույթների նկատմամբ: Որպես քննադատ Ն. Շելգունով, «քննադատական ​​մտածողության ուժը կայանում է ոչ թե նրանում, որ այն վերլուծում է ֆենոմենը, այլ նրանում, որ այն ստիպում է մտածել»: Ըստ ֆրանսիացի փիլիսոփա Ռոլանդ Բարթի, քննադատությունը բաղկացած է 5 ասպեկտներից, որոնցից մեկի բացակայությունը նույնիսկ կարող է մեծապես ազդել քննադատության որակի վրա 2: Այս ասպեկտները հետևյալն են. 1. .շմարտություն: Քննադատողի խոսքը պետք է վստահություն ներշնչի, և ընթերցողը նույնիսկ չպետք է կասկածի, որ քննադատը ճիշտ է: 2. Օբյեկտիվություն: Քննադատողը չպետք է կողմնակալ լինի: Այդ դեպքում քննադատությունը կվերածվի մեկնաբանության: 3. Համտեսել: Քննադատը պետք է կարողանա տարբերել արվեստը մասսայական մշակույթից: 4. Հստակություն: Քննադատողի լեզուն պետք է լինի հնարավորինս պարզ և հասկանալի, որպեսզի նրա քննադատությունը մատչելի լինի բոլորի համար: 5. Ձուլում: Քննադատողը պետք է կարողանա հասկանալ նշանները և օգտագործել դրանք: Քննադատությունը, որպես լրագրության հատուկ ստեղծագործական տեսակ, իրականացնում է ոչ միայն տեղեկատվական, այլև կրթական, ճանաչողական գործառույթներ: Դրա գործառույթը չի սահմանափակվում `ընդգծելով ֆիլմերի և ներկայացումների թերություններն ու առավելությունները: Այլ կերպ ասած, քննադատության ուղղությունը չպետք է լինի միայն դեպի կինո և թատրոն, այլ նաև դեպի հասարակություն: Քննադատությունն ունի շատ կարևոր խնդիր ՝ ազդել հասարակության, արվեստի գաղափարների և արժեքների վրա: Անդրադառնալով անցյալին ՝ կարելի է ասել, որ քննադատությունը խորհրդային հասարակության լրագրության ամենակարևոր մասերից մեկն էր: Չնայած այն ժամանակ քննադատությունը քարոզչական մեքենայի առանցքային մասն էր, այն միշտ եղել է ցանկացած պարբերականի բաղկացուցիչ մասը ՝ դրա մշակութային արժեքների նշան: Խորհրդային Միության փլուզումից հետո հետխորհրդային երկրներում քննադատությունները որոշակիորեն անկում ապրեցին: Տեսաբանները կինոյի և թատրոնի ոլորտում անկումը պայմանավորում են քննադատության որակի անկմամբ: Տեղի ունեցավ այսպես կոչված գեղարվեստական ​​քննադատության մուտացիա: Քննադատության սկզբունքները, մեթոդները, թեմատիկ դաշտը, ժանրային կառուցվածքն ամբողջությամբ փոխվել են: Տպագիր մամուլում վերլուծական, գրական և գեղարվեստական ​​ժանրերի օգտագործումը նվազագույնի էր հասցվել: Քանի որ լրագրությունը զանգվածային մշակույթին ինտեգրելու միտում կար, ակնհայտ դարձավ հեղինակների պակասը: Հեղինակային լրագրությունը սկսեցին այն անհատները, ովքեր իրենց կարծիքը ավելացրեցին իրենց պատրաստած նյութերին: Այդ պատճառով խմբագրություններում քննադատների, կինոյի և թատրոնի մասնագետների կարիքը պակասեց: «Թատերական քննադատություն» և «կինոքննադատություն» հասկացությունները փոխարինվեցին «թատերական լրագրություն» և «կինոնկարագրություն» հասկացություններով: Սա 2 Տե՛ս Bart R., Criticism and Truth, Moscow, 1987: Timeամանակի ընթացքում (1990-ականների վերջը ՝ սկզբին ՝ 2000-ականների սկզբին) քննադատության անհրաժեշտությունը կրկին ի հայտ եկավ: Հենց այս ժամանակ էր, որ «արվեստի լրագրություն» տերմինը սկսեց գովազդվել «արվեստի քննադատության» փոխարեն, ինչը քննադատությունից ավելի լայն հասկացություն է: Այն ներառում է «քննադատություն», «վերլուծություն», «գրական-գեղարվեստական ​​ոճ»: Այսպիսով, որոշակի վերափոխումներից հետո այսօր կա քննադատության նոր դաշտ, որում դրվում են նոր խնդիրներ: Հետևաբար, քննադատության ավելի բարդ համակարգը ենթադրում է ավելի մեծ ազդեցություն կինոյի և թատրոնի ոլորտի, ինչպես նաև դրա հանրային ընկալման և արժեքային համակարգի վրա: Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Հայաստանը, ինչպես հետխորհրդային մյուս երկրները, նույնպես մեծ կորուստներ ունեցավ քննադատության ոլորտում: Իհարկե, ժամանակի ընթացքում որոշակի առաջընթաց կար, բայց հաշվի առնելով 2010-2015 թվականների իրավիճակը, կարելի է փաստել, որ հայկական քննադատական ​​մտածողությունը դեռ բարելավման կարիք ունի: Իմ կարծիքով ամենամեծ բացերից մեկն այն է, որ չկան համապատասխան մասնագետներ: Քիչ են մշակույթի, հատկապես կինոյի և թատրոնի ոլորտում մասնագիտացած լրագրողներ, այդ պատճառով նրանց քննադատությունները ոչ միայն անորակ են, այլև չեն կարող ազդեցություն ունենալ: Իսկինոլոգների և թատերագետների քննադատությունները հաճախ պակասում են լրագրության լեզվով: Նրանք շատ պրոֆեսիոնալ են, այդ պատճառով էլ լայնորեն մատչելի չեն: Օրինակ, դրամատուրգ Լեոն Մութաֆյանը հաճախ տպագրում էր քննադատություններ տարբեր թերթերում և կայքերում, որոնք հիմնականում գրված էին բարդ մասնագիտական ​​լեզվով և չափազանց ծավալուն էին: Վառ օրինակ է Տիգրան Գասպարյանի «Kingոն արքա» ներկայացման քննադատությունը 1: Այս ընդարձակ քննադատությունը շոշափում է այնպիսի մանրամասներ և բեմական նրբություններ, որոնք կարող են անհասկանալի լինել ընթերցողի համար: Քննադատության նույն ճանապարհով է ընթանում մատաղ սերունդը, օրինակ ՝ Երևանի պետական ​​մանկավարժական համալսարանի ուսանող Տիգրան Մարտիրոսյանի «Ես միայն եկել եմ զանգահարելու» ակնարկը, որը տպագրվել է «Ազգ» պարբերականում 2: Երիտասարդ դրամատուրգը փորձել է ներառել իր մասնագիտական ​​գիտելիքները, որը նա սովորել է ուսման ընթացքում ՝ հաշվի չառնելով, որ ընթերցողներից շատերն այլ մասնագիտություններ ունեն, նրանց ավելի մատչելի տեղեկատվության կարիք է զգացվում: Մյուս կողմից, նյութերի լուրջ թերությունն այն է, որ քննադատությունը հաճախ հիմնված է քննադատվող գործչի նկատմամբ անձնական ամբիցիաների վրա: Սա շատ տարածված երեւույթ է, որը կարելի է տեսնել ինչպես կինոքննադատների, այնպես էլ դրամատուրգների ու լրագրողների քննադատություններում: Վերոնշյալ օրինակում նկատելի է նաև Լեւոն Մութաֆյանի բացասական վերաբերմունքը «Kingոն թագավորի» ստեղծագործական կազմի նկատմամբ, իսկ Վահան Բադալյանի «Մակբեթ» -ի գրախոսության մեջ հստակ երեւում է Լեւոն Մութաֆյանի դրական վերաբերմունքը 3: Անձնական հավակնություններ արտահայտելու հանգամանքը շատ ավելի տեսանելի է «Առավոտում»: Ամենօրյա լրագրող Գոհար Հակոբյանը չի փորձում թաքցնել իր անձնական վերաբերմունքը ՝ քննադատելով գործչին: Օրինակ ՝ նա հաճախ է անդրադառնում Միքայել Պողոսյանի գործունեությանը և, բաց թողնելով այն փաստը, որ վերջինս մեծ ներդրում ունի ժամանակակից հայկական կինոյի զարգացման գործում, անընդհատ փորձում է ընդգծել իր կապերը կառավարության հետ ՝ ներկայացնելով դա որպես բացասական երեւույթ: Այսպիսով, Միքայել Պողոսյանի «Եթե բոլորը» 4 ֆիլմի ակնարկում Գոհար Հակոբյանը չի փորձում թաքցնել նկարչի նկատմամբ իր բացասական վերաբերմունքը ՝ անվանելով նրան «նկարիչ, որը միշտ վայելում է նախագահի հովանավորության պտուղները»: Իհարկե, քննադատության ոլորտում նման կողմնակալությունն անթույլատրելի է: Հայկական քննադատության առաջ ծառացած խնդիրներից մեկը թատրոնի «ծերացումն» է: Կարծում եմ ՝ բավականաչափ ուշադրություն չի դարձվում թատրոն մուտք գործող երիտասարդներին: Հիմնական պատճառներից մեկն այն է, որ քննադատողները հազվադեպ են անդրադառնում երիտասարդների աշխատանքին: Քննադատությունները հիմնականում գրվում են արդեն փորձառու թատերական գործիչների վերաբերյալ (ինչը չի կարելի ասել կինոյի մասին, որտեղ շատ երիտասարդ գործիչների աշխատանքները 1 Տե՛ս Մութաֆյան Լ., «Kingոն թագավորը բովանդակության շրջանում», «Ազգ» օրաթերթ, «Մշակույթ» հավելված, «Թատրոն» կոչում, Երեւան, 25.08.2012 թ. 2 Տե՛ս Տ. Մարտիրոսյան, «Դրախտ և դժոխքի երկընտրանք», «Ազգ» օրաթերթ, «Մշակույթ» հավելված, «Թատրոն» խորագիր, Երևան, 21.09.2012: 3 Տե՛ս Մութաֆյան Լ., «« Մակբեթ »« պարադոքսալ »փոխակերպումներով», «Ազգ» օրաթերթ, «Մշակույթ» վերնագիր, Երեւան, 22 հուլիսի, 2010 թ. 4 «Եթե բոլորը» -ը շահեց մի շարք մրցանակներ, այդ թվում ՝ արտասահմանյան հեղինակավոր փառատոններում, ինչպես նաև առաջադրվեց «Օսկար» -ի: 5 Տե՛ս Հակոբյան Գ., «Միքայել Պողոսյանն անկեղծորեն սատարում է Նախագահին», «Առավոտ» օրաթերթ, Երևան, 26.01.12. ծերունին, բարձրանալով մեծ էկրան, քննադատների կողմից անմիջապես քարկոծվում է): Չնայած դրան, երբեմն լինում են քննադատություններ, որոնք վերաբերում են երիտասարդ ստեղծագործողներին: Մասնավորապես, «Առավոտ» օրաթերթը 2010 թ. Տպագրեց գրախոսություն Հ. Պարոնյանի անվան երաժշտական ​​կոմեդիայի պետական ​​թատրոնում ԵԹԿՊԻ ուսանողների բեմադրած ներկայացման մասին: Hazազարոս Աղայանի 170-ամյակի կապակցությամբ երիտասարդները բեմադրեցին նրա «Արեգնազան» -ը և շնորհակալություն «Առավոտի» ներկայացմանը դրական գնահատականի և Երիտասարդ andազանչյանի դրական կարծիքի մասին, ով բեմը տրամադրեց երիտասարդներին, ներկայացումն ուներ երկար կյանք Մեր իրականության մեջ նույնպես ընդունված պրակտիկա է գրել գրախոսություններ այն ստեղծագործությունների մասին, որոնք մեծ հակասություններ են առաջացրել: Քննադատները երբեք չեն անտեսում նման աշխատանքները: Օրինակ ՝ 2012-ին մեծ աղմուկ բարձրացրեց Արա Երնջակյանի «Հոբելյանական հաճախորդ» ֆիլմը, որի արդյունքում քննադատություն հայտնվեց գրեթե բոլոր պարբերականներում և կայքերում: Դրանցից մեկը Արմեն Շախկյանի ակնարկն է 1, որում հեղինակը հավաստիացնում է, որ ֆիլմը ոչ այլ ինչ է, քան հեռուստաթատրոն, քանի որ իրադարձությունները տեղի են ունենում միայն մեկ բնակարանում: Անդրադառնալով ֆիլմի շուրջ սկանդալին ՝ Արմեն Շախկյանը գրում է, որ ֆիլմը թերի չէ, խնդիրը հայկական մտածելակերպն է, հանդիսատեսի ՝ ֆիլմի ընկալումը: Այսօր ինտերնետը մեծ դեր ունի նաև ամբողջ աշխարհի քննադատության մեջ: Դրա միջոցով կինոթատրոնին ուղղված քննադատությունը ստացավ նոր որակ, նոր մոտեցում: Այսպիսով, «ինտերնետային քննադատությունը» շատ կարևոր է դարձել որպես քննադատական ​​ժանր: Ֆիլմերի և ներկայացումների վերաբերյալ քննադատությունները լայն տարածում են գտել համացանցում: Դրանք բաժանվում են երկու տեսակի ՝ սիրողական (գրված է սովորական այցելուների կողմից) և պրոֆեսիոնալ (գրված է կինոքննադատների, դրամատուրգների կամ լրագրողների կողմից): Ըստ այդ ակնարկների ՝ որոշվում է ֆիլմի կամ ներկայացման վարկանիշը, որի շնորհիվ ստեղծվում է լավագույնների ցուցակ: Քննադատության այս մշակույթը մեզ թույլ է տալիս տարբերակել բարձրորակ, անորակ ֆիլմերը: Այս մեթոդը իրականացնում է IMDb միջազգային կինոնկարի արխիվը (InternationalMovie տվյալների շտեմարան), ինչը այն դարձնում է կինեմատոգրաֆի աշխարհում ամենաշատ գնահատված կայքը: Ռուսական շուկայում այս մեթոդը ակտիվորեն օգտագործվում է Kinopoisk կայքում: Օրինակ ՝ 2015-ին Սթիվեն Սփիլբերգի «Լրտեսական կամուրջը» համարվել է տարվա լավագույն ֆիլմերից մեկը, որի շնորհիվ ֆիլմը մեծ ուշադրության է արժանացել ռուսական շուկայում: Այստեղ առանձնանում են Իգոր Տիմոշկինի 2-ի, Պավել Յացինովիչի 3-ի, Եկատերինա Եֆրիմիչովայի 4-ի, Յուրի Կուստիշի 5-ի քննադատությունները: Դրանք գրված են հասարակ լեզվով հասկանալի պարզ լեզվով, բայց մասնագիտորեն բացահայտում են ֆիլմի դրական և բացասական կողմերը: Այս ինտերնետային ուղղությունը հայ իրականության մեջ դեռ զարգացած չէ: Կան առցանց ֆիլմեր, որտեղ ներկայացված են շնորհանդեսներ, բայց դրանց վերաբերյալ կարծիքը հիմնականում արտահայտում են հեռուստադիտողները, այլ ոչ թե փորձագետները, և այդ կարծիքները հիմնականում մեկնաբանությունների, ոչ թե ակնարկների տեսքով են: Մեր շուկայում գործում է Հայաստանի ազգային կինոկենտրոնի «Կինոաշխարհ» կայքը, որտեղ հիմնականում Սիրանուշ Գալստյան, Ռուզան Բագրատունյան, Նանա Պետրոսյան, Նաիրա Փայտյան, Անահիտ Հարությունյան և մատաղ սերնդի ներկայացուցիչներ ՝ Արմեն Օհանյան, Մարիա Թոքմաջյան և այլք, հրապարակել ակնարկներ Սակայն «Կինոաշխարհը» նախատեսված է ոչ թե հասարակության լայն շերտերի, այլ հատկապես կինոյի ոլորտի մարդկանց համար, ինչը որոշակիորեն նվազեցնում է դրա ազդեցությունը: Այսպիսով, չնայած «Կինոաշխարհ» -ում տպագրվում են բավականին որակյալ ակնարկներ, այն հայկական կինեմատոգրաֆիայում ազդեցիկ գործոն չէ: Այսպիսով, ուսումնասիրությունների արդյունքում կարելի է փաստել, որ հայկական քննադատությունը դեռ չի համապատասխանում միջազգային չափանիշներին, շատ բան շտկելու կարիք ունի: Մինչդեռ քննադատության որակի բարձրացումը կարևոր քայլ է ոչ միայն լրագրության զարգացման, այլև կինոյի և թատրոնի զարգացման համար, քանի որ դրանք փոխկապակցված երևույթներ են: Քննադատությունը շատ հնարավոր է առհասարակ լրագրության գործիք դարձնել ՝ այն օգտագործելով տարբեր ժանրերում (և՛ քննադատություն, և՛ գրախոսություն, հարցազրույց, նորություններ և այլն): 1 Տե՛ս Շախկյան Ա., «Ընդհատված սեքսի էֆեկտը», «Ազգ» օրաթերթ, «Մշակույթ» հավելված, Երեւան, 2 հունիսի, 2012 թ. 2 Տիմոշկին Ի., «Ստոիկ մարդու սառը պատերազմը» (հասանելի է www.kinopoisk.ru/film/840884/ կայքում): 3 Яцинович П., «Типичный Спилберг» (հասանելի է www.kinopoisk.ru/film/840884/): 4 Ефремычева Е., «Ценность характера. Ուժեղ ոգու կարևորությունը »(հասանելի է www.kinopoisk.ru/film/840884/ կայքում): 5 Կուստիշև Գ., «Ձեր ընթացակարգերը կարևոր են» (հասանելի է www.kinopoisk.ru/film/840884/ կայքում): Ռաֆայել arbարբաբյան ՀԻՆԳ ՎԵՐ YEԻՆ ՏԱՐԻՆԵՐՈՒՄ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԻՆՈԹԱՏԻ ԵՎ ԹԱՏՐՈՆԻ ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹՅՈՒՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԻՐԱՎԻՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Կինո, կինեմատոգրաֆիա, թատրոն, կինեմատոգրաֆիա, թատերագիտություն, լրագրություն, քննադատություն, քննադատություն, թերթեր, ամսագրեր, ինտերնետ, քննադատության որակի բարելավում, կինոաշխարհ ։

Հոդվածը ներկայացնում է հայ կինոյի և թատրոնի քննադատության վիճակը վերջին հնգամյակում։ Դրա բացասական կողմերն առավել ակներև դարձնելու նպատակով հոդվածում ներկայացվում են նաև որակյալ քննադատության մի քանի հիմնաքարեր, ինչպես նաև արտասահմանում առավել հաջող կիրառվող քննադատական մեթոդներ։ Հոդվածի նպատակն է ցույց տալ հայ իրականության մեջ կինոյի և թատրոնի քննադատության մեջ եղած բացերը և հիմք ծառայել բնագավառի առավել մանրակրկիտ ուսումնասիրությունների համար, որոնք անհրաժեշտ են առավել որակյալ քննադատական դաշտ ստեղծելու համար, ինչն էլ իր հերթին նպաստում է կինոյի և թատրոնի զարգացմանը։

ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ SERԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ԲԱ BՆԵԼՈՒ ԷԿՈՍԻՍՏԵՄԱՅԻՆ VԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ (ԵԿ) այն օգուտներն են, որ մարդիկ ստանում են էկոհամակարգերից: Էկոհամակարգերի միջոցով մատուցվող էկոհամակարգի ծառայությունների տարբեր կատեգորիաներ ներառում են `1 Foodառայություններ ՝ սնունդ, ջուր, փայտ և այլն, 2 ․ Կարգավորող ծառայություններ. Ազդել կլիմայի, ջրհոսքերի, հիվանդությունների, թափոնների և ջրի որակի վրա 3 3 մշակութային ծառայություններ. տրամադրել հանգստի, գեղագիտական ​​և հոգատար առավելություններ, 4 Օժանդակ ծառայություններ. Հողի մշակումը, ֆոտոսինթեզը սննդանյութերի հոսքերը: «Էկոհամակարգերը» անշունչ միջավայրի դինամիկ բարդույթներ են, որոնք փոխգործակցում են բույսերի, կենդանիների և միկրոօրգանիզմների հետ ՝ որպես ֆունկցիոնալ միավորներ: «Էկոհամակարգի ծառայությունները» էկոհամակարգերի ուղղակի ուղղակի ներդրումներն են `մարդու բարեկեցությունն ապահովելու համար: «Էկոհամակարգային ապրանքներ և ծառայություններ» հասկացությունը հոմանիշ է էկոհամակարգային ծառայությունների հետ: Դրամական արտահայտությամբ, այս ապրանքների և ծառայությունների գնահատումը համարժեք է էկոհամակարգի ծառայությունների գնահատմանը [4]: Գնդեվազ գյուղի լեռնային էկոհամակարգերը տեղական բնակչության համար ծառայությունների աղբյուր են (սնունդ, քաղցրահամ ջուր, խոտ և այլն): Մարգագետիններն ու կերերը բնակչության կողմից օգտագործվում են որպես արոտավայրեր գյուղատնտեսական կենդանիներ արածեցնելու, մեղվաբուծություն կամ որպես բնական խոտհարք: Էկոհամակարգի այս ծառայությունների գնահատումն իրականացվել է շուկայական գնի մեթոդի միջոցով, իսկ բերքատվությունը գնահատվել է դաշտային ուսումնասիրությունների ընթացքում: Գյուղում անցկացված հարցումների արդյունքում պարզվել է, որ մրգերի և հատապտուղների և բանջարեղենի քանակն իրականում օգտագործվել է գյուղացիների կողմից: Շուկայական գինը: Շուկայական գին ասելով `մենք հասկանում ենք գյուղատնտեսական ապրանքների վաճառքի գինը, որով ֆերմերը ապրանքը վաճառում է վերավաճառող կամ վերամշակող ընկերությանը:  Արոտավայրերի և խոտհարքների արտադրողականությունը որոշելու համար տեղադրվել են 1 մ 2 մակերեսով փորձնական հողամասեր: 1 արոտավայրի կամ խոտհարքի բերքը հաշվարկվել է հետևյալ բանաձևով. B = Kt * Gch * 10 000, որտեղ B - բերքատվությունն է, kgKt - թաց կենսազանգվածն է փորձադաշտում, kgGH - թաց կենսազանգվածը փոխարկման գործակիցն է չոր կենսազանգվածի (0.35): Գնդեվազ գյուղի արոտավայրերի դեպքում միջին բերքատվությունը մոտավորապես կազմում է: Ba = 0,46 * 0․35 * 10 000 = 1600 կգ, Bkh = 0,71 * 0․35 * 10 000 = 2500 կգ: Ըստ ռելիեֆի գործոնի ության բարձրության, համայնքի ընդհանուր խոտածածկ տարածքները տարածված են երեք տարբեր բարձրություններում (լանդշաֆտային գոտիներ). 1. ցածրավայր - լեռնատափաստանային ենթագոտի, բերքատվությունը `1200 կգ / հա, 2. միջին` մարգագետնային տափաստանային ենթաոլորտում: -գոտի, բերքատվությունը 1400 կգ / հա է, 3. բարձր ենթալպյան գոտում `բերքը 1600-1800 կգ / հա: Քանի որ լեռնաշխարհի արոտավայրերը հիմնականում օգտագործվում են, դրա համար էլ ենթադրում ենք, որ արոտավայրերի միջին բերքը 1600 կգ / հա է: 1 կգ խոտի արժեքը 50 դրամ է (2018): Արոտավայրերի դեպքում 1 հա տնտեսական արժեքը 80,000 է, խոտհնձերի դեպքում `125,000 դրամ: Արոտավայրերի թույլատրելի բեռը հաշվարկվել է `ցույց տալով անասունների առավելագույն քանակը, որոնք կարող են արոտավայրի տարածքում սնվել արոտավայրից (1 հա) ամբողջ արոտավայրում` առանց վնասելու արոտի արդյունավետության վրա: Որոշվում է հետևյալ բանաձևով [1]. ATB = B / P x T, որտեղ. ATB- ի թույլատրելի արոտավայրերի բեռ, B1 հա արոտավայրի բերք (կգ / հա), P պայմանական արոտավայրերի պահանջարկ (կգ), T արոտավայրերի օրական տարածք , Գնդեվազ գյուղի դեպքում ՀՊՄ-ի մեկ ղեկավար ընդունել է 400 կգ քաշ ունեցող կովի: Կենդանու քաշը բազմապատկվում է 0․025 (զոոտեխնիկական) գործակցով [1]: 100 x 10 = 40 կգ): Այս դեպքում ATB = 1600 / (10 × 180) = 0.8: Ըստ առանձնացված գոտիների `տվյալ ցուցանիշը տատանվում է 0.6-0.8 միջակայքում: Այսինքն, ստացվում է, որ ամբողջ արոտավայրում մեկ հեկտարից 0,8 գլուխ: Գյուղում 3105 հա արոտավայրերի դեպքում արոտավայրերի թույլատրելի բեռնման դեպքում խոշոր եղջերավոր անասունների թիվը հավասար է 2484 (ներկայումս մոտ 160 գլուխ): Ամբողջ նախիրի արոտավայրերի պահանջարկը հաշվարկելու համար մենք ամբողջ նախիրը (տարբեր տեսակների եռալեզման խմբեր) վերածում ենք մեծ պայմանական միավորների (ՊՇՄ) վերափոխման գործակիցներով [1]: Աղյուսակ 1. Կենդանիների պայմանական մեծ միավորի (ԳՇՄ) գյուղատնտեսական քանակի վերափոխման կենդանիներ (տեսակներ և սեռերի խմբեր) փոխակերպման հաշվարկը պայմանական է Խոշոր միավոր (PCU) (գլուխ) Կովեր sուլեր Ձիեր խոզեր Խոշոր պայմանական միավորների ընդհանուր քանակը Ոչխարներ և այծեր Հաշվի առնելով մեկ գլխի համար մեծ պայմանական միավորի ամենօրյա կերերի պահանջը, մենք հաշվարկել ենք ամբողջ արոտի օրվա կտրվածքով կերային պահանջը արոտավայրերի ամբողջ ժամանակահատվածի համար (աղյուսակ 2): PCU մեկ շնչի հաշվով MPW (կենդանի) միջին քաշը (կգ) Մեկ շնչի հաշվով օրական պահանջը Ընդհանուր PCM օրական պահանջը (կգ) (կգ) Արոտավայրերի PCM եռամսյակի ժամանակահատվածի (օրվա) պահանջը արոտավայրերի սահմաններում (կգ) Աղյուսակ 2. Համայնքի խոշոր պայմանական միավորի անասնակերության պահանջը արոտավայրերի սեզոնում: Անասնագլխաքանակի ընդհանուր կերերի (ԱՀ) պահանջարկն ամբողջ արոտավայրային ժամանակահատվածի համար (180 օր) 561 տ չոր նյութ է կամ 561x4 = 2244 տ կանաչ զանգված (չոր նյութի փոխարկման գործակիցը 4 է): Դրանից հետո համայնքի ամբողջ արոտավայրում անասունների ամբողջ բնակչության փաստացի խտությունը հաշվարկվում է `որոշելու համար, թե յուրաքանչյուր խոշոր պայմանական միավոր (արհեստական ​​միավոր) արոտավայրի որքան տարածք է իրականում ապահովված: Հողային ռեսուրսները կազմում են 3105 հա: Բնակչության իրական խտությունը = PCU բնակչություն / արոտավայրեր (հա) = 312: 3105 = 0,1 գ Այսինքն, PCM- ի 1 գլուխ ընկնում է (1 հա): 0․1) = 10 հա արոտավայր: Այս դեպքում. 2869) (նշ. 2874) (նշ. 2868) (նշ. 2868) (խնամել 2869) (նշ. 2868) (նշ. 3400) (նշ. 2869) (նշ. 2876) (նշ. 2868) = 0.8 ATB = Ըստ առանձնացված գոտիների `տվյալ ցուցանիշը տատանվում է 0.6-0.9 միջակայքում: Այսինքն ՝ ստացվում է, որ ամբողջ արոտավայրում մեկ հեկտարից 0,8 գլուխ: Արոտավայրերի իրավիճակի ինդեքսի (PES) արժեքներից ելնելով, արոտավայրերի թույլատրելի բեռնման նորմի արժեքներից, արոտավայրի նկատմամբ պահանջարկը հաշվարկվել է `հասկանալու համար, արդյոք համայնքի արոտավայրերն իրենց տարածքով ավ բավարարելու են առկա պահանջարկը: անասնապահական արոտներ: Հաշվարկը հիմնված է արոտի միջին բերքի, արոտավայրի տևողության և 1 PCM օրական կերերի պահանջի վրա: Ըստ ուսումնասիրությունների ՝ տարբեր գոտիներում համայնքների արոտների միջին բերքատվությունը կազմում է .1200 + 1400 + 1700 = 4300: 3 = 1433 կգ / հա (միջին տարբեր արոտավայրերով): Արոտի տարածքի պահանջը = (PCM x O x T): B = (312 x 40 x 180): 1433 = 1568 հա: Այսինքն ՝ ամբողջ արոտավայրում համայնքում անասնագլխային արոտների պահանջարկը կարելի է բավարարել 1568 հա արոտավայրերով: Բնության արտաքին օգտագործման տեսանկյունից, Գնդեվազ գյուղի բնակչությունը հավաքում է ուտելի բանջարեղեն, խոտաբույսեր, մրգեր և հատապտուղներ: Հարցումները (113 տուն) պարզել են բնակչության կողմից հավաքվող մրգերի, հատապտուղների, բանջարեղենի և խոտաբույսերի տարեկան քանակը: Անուն 1. ավելցուկ 2. սթրես 3. Սիբեխ 4. Մանդակ 5. ծնեբեկ 6. ալագյազ 7. Շուկայական միջին գինը, շուկայական արժեքը, հավաքագրման տարածքում, հազ. մետաղադրամ 8. կանխիկ 9. շուշան 10. դանդուռ 11. սունկ 12. տանձ 13. մասուր (չոր) 14. ուրց (չոր) 15. երիցուկ (չոր) 16. պոչ 17. ալոճին Ընդհանուր գումարը: Աղյուսակ 3. Համայնքի բնակչության կողմից հավաքված պտուղ-հատապտուղների, բանջարեղենի, խոտաբույսերի տարեկան քանակը Վաճառքի միջին գին Այսպիսով, մենք կարող ենք հստակորեն արձանագրել, որ հաշվարկների արդյունքում Գնդեվազ համայնքը էկոհամակարգային ծառայությունների մեծ ներուժ ունի: Եթե ​​բնակչությունն ունի համապատասխան միջոցներ, այն միանշանակ կարող է օգտվել համայնքի գյուղատնտեսության զարգացման լայն հեռանկարներից: Գնահատման հիման վրա պարզ է դառնում, որ արոտավայրերի գրեթե կեսը չի օգտագործվում ներկայիս պայմաններում, ընդ որում `անասնապահության դեպքում, այն ունի մոտ 15 անգամ պակաս բնակչություն, քան հնարավոր թիվը: Այս ամենը, երբ համայնքում կա տվյալների մշակման գործարան: Ինչ վերաբերում է ուտելի բանջարեղենի, խոտաբույսերի, մրգերի և հատապտուղների հավաքածուին, ապա հաշվարկները ցույց են տալիս, որ էկոհամակարգի ծառայության արժեքը ութ միլիոն դրամ է (նույնիսկ ավելին): Բնակչության մեծ մասը (միայն 15 ընտանիք է զբաղվում հավաքած բույսերի վաճառքով) հավաքված բույսերն օգտագործում է անձնական և տնային կարիքների համար: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Թովմասյան Գ., Կենսաբազմազանության կայուն կառավարում, Հարավային Կովկաս, Արոտավայրերի և խոտհարքների կառավարման պլանների կայուն կառավարման ուղեցույց, Երևան, «ՏԱՍԿ» ՍՊԸ, 2015, էջ 42, 48, 61: [2] Վայոց ձորի մարզի Գնդեվազ գյուղում հողային ֆոնդի առկայության մասին հաշվետվություն (բաշխում (DZ22): [3] Էկոհամակարգերի և կենսաբազմազանության տնտեսագիտություն, URL: http: //www.teebweb.org/( Հասանելի է: 29.03.2019): [4] URL: http: //armstatbank.am/ (հղումը կատարվել է 22.04.2019): Լուսինե Խաչատրյան ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ SERԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԳՅՈՒԱՏՆՏԱՆ Բանալի բառեր. Էկոհամակարգի ծառայություններ, մատակարարի էկոհամակարգի ծառայություններ, արոտավայրերի բերք, թույլատրելի բեռ, մեծ միավորի պահանջ, պայմանական ծառայություն, արոտի արժեք ։

Հոդվածի նպատակն է Ամուլսարի ոսկեբեր քվարցիտների հանքավայրի ազդակիր համայնք համարվող Գնդեվազ գյուղում գնահատել էկոհամակարգային ծառայությունների արժեքը։ Հետազոտության հիմնական խնդիրներ են` ուսումնասիրել համայնքի բնակիչների կողմից իրականացվող կողմնակի բնօգտագործման ձևերը, վերլուծել սոցիալական հարցումների արդյունքները և գնահատել էկոհամակարգային ծառայությունների արժեքը՝ կոնկրետ ցուցանիշներով։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզ դարձավ, որ Գնդեվազ գյուղի արոտավայրերի կեսը ներկայումս փաստացի չի օգտագործվում, միաժամանակ ցույց տվեցինք, որ ՊԽՄ-ի առկա քանակը կարելի է ավելացնել մոտ 10-12 անգամ։ Գնահատված էկոհամակարգային ծառայությունների արժեքը (ավելի քան 8 մլն դրամ) հնարավորության կտա իրակացնել պաշարների կայուն կառավարում, բազմակողմանի օգտագործում և արդյունավետ պահպանություն։ Իսկ այդպիսի գործունեությունը, ի տարբերություն հանքարդյունաբերության, կլինի տնտեսապես շահավետ, երկարաժամկետ, էկոլոգիապես անվտանգ։

Տեղական ինքնակառավարման համակարգը իր բնույթով քաղաքացիական նախաձեռնությունների արդյունքում ձեւավորված եւ սեփական կարիքների բավարարմանն ուղղված քաղաքացիների կազմավորման ձեւ է 1, էջ 9։ Այլ կերպ, տեղական ինքնակառավարումը ժողովրդի իշխանության կազմակերպման եւ իրականացման առավել ժողովրդավարական, միջազգայնորեն ընդունված եւ արդյունավետ ձեւերից մեկն է։ Տեղական ինքնակառավարման համակարգի առջեւ դրված կարեւոր խնդիրներից մեկը ՏԻՄ-երի կազմակերպումն է, որն առաջին հերթին նշանակում է նրա ներքին կառուցվածքի ձեւավորում` պայմանավորված ընտրական գործընթացներով։ Իրավաբանական գրականության մեջ նշվում է, որ տեղական ներկայացուցչական մարմինները հանդիսանում են հիմնական տարրը ժամանակակից տեղական ինքնակառավարման համակարգում, նրանց է պատկանում առաջատար դերը2։ Արեւմտյան քաղաքագիտական գրականության մեջ առավել տարածված է այն մոտեցումը, 227ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ համաձայն որի՝ հենց ընտրություններն են հանդիսանում հասարակական-քաղաքական գործընթացների հիմնասյունը` ժողովրդավարական հասարակարգերում 3, с. 56։ Այսպես, Ա.Ե. Պոստնիկովը գտնում է, որ ընտրություններն ապահովում են պետական եւ տեղական իշխանության վերարտադրությունը, նորացումը ժողովրդավարական հիմքի վրա՝ քաղաքացիական հասարակության կողմից ձեւավորվող առավել նշանակալի քաղաքական շահերին համապատասխան 4, с. 21։ Արդարացի է այն միտքը, ըստ որի՝ ժողովրդի կամքը պետք է լինի իշխանության իրականացման հիմքում, այդ կամքը պետք է իր արտահայտումն ունենա պարբերական եւ չկեղծված /արդար/ ընտրություններում, որոնք պետք է անցկացվեն ընդհանուր եւ հավասար ընտրական ճանապարհով, գաղտնի քվեարկության ճանապարհով կամ այլ բազմիմաստ ձեւերի միջոցով, որոնք ապահովում են քվեարկության ազատությունը 5, с. 37։ Մեկ այլ բնութագրմամբ` ընտրությունները պարբերաբար տեղի ունեցող ոչ միայն իրավական-ինստիտուցիոնալ, այլ նաեւ հասարակական-քաղաքական, սոցիալական հիմք եւ տնտեսական երանգավորում ունեցող գործընթաց են, որոնց հիմքով ձեւավորվող պետական եւ տեղական ներկայացուցչական մարմինները ստանում են իրենց գործունեության համար անհրաժեշտ իրավասությունը 6, с. 28։ Ընտրությունները, ըստ էության, ժողովրդավարության անհրաժեշտ բաղկացուցիչն են։ Ընտրական համակարգը քաղաքական համակարգի բաղկացուցիչ մասն է, պետական իշխանության լեգալ կայացման եւ լեգիտիմ գործառնության գործուն մեխանիզմը։ Թերեւս, տեղական ինքնակակառավարման կազմակերպման լեգիտիմ եւ ժողովրդավար ձեւը տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների կազմակերպումն է։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրական համակարգերը կոչված են ապահովելու տեղական ընտրությունների ժողովրդավարությունը եւ այդ ընտրությունների միջոցով ընտրված իշխանությունների լեգիտիմությունը եւ ընտրությունների սոցիալ-քաղաքական նշանակությունը։ Տեղական համայնքների մեծամասնությունում անմիջական ժողովրդավարության միակ ձեւը, որը իրականում կողմնորոշված է եւ կիրառվում է համապատասխան համայնքի բնակչության կողմից, հանդիսանում է հենց տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները։ 228ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Այլ կերպ, տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները հիմնականում հանդիսանում են տեղական իշխանության վրա բնակչության ազդեցության միակ միջոցը։ Ընտրությունները ապահովում են պետական եւ տեղական իշխանության վերարտադրությունը եւ թարմացումը ժողովրդավարական հիմունքներով, որը ձեւավորվում է քաղաքացիական հասարակության կողմից։ Դրանում է կայանում նրանց սոցիալ-քաղաքական նշանակությունը։ Տեղական ընտրությունները համարվում են քաղաքացիների քաղաքական ինքնահաստատման էական երաշխիքներից մեկը, քաղաքացիական հասարակության քաղաքական ինքնակազմակերպման ձեւերից մեկը, որն ապահովում է նրա ինքնավարությունը՝ հնարավորությունն տալով դառնալու հանրային իշխանության ինքնուրույն սուբյեկտ։ Իրավական եւ սոցիալ - քաղաքական բնութագրիչների ամբողջությունը թույլ է տալիս առանձնացնել տեղական ընտրությունների հետեւյալ հիմնական գծերը՝ 1. ուղղակի ժողովրդավարության, բնակիչների անմիջական կամահայտնության եւ հանրային կադրային որոշումների ընդունման հիմնական ինստիտուտներից մեկն է, 2. ներկայացուցչական եւ ուղղակի ժողովրդավարության ինստիտուտներից մեկն է, 3. թույլ են տալիս բնակիչներին անմիջականորեն իրենց մունիցիպալ կազմավորման գործերի կառավարմանը, իրականացնել իրենց սահմանադրական իրավունքներն ու ազատությունները, ընդ որում՝ ոչ միայն նրանք, ովքեր անմիջականորեն կապված են ընտրական տեխնոլոգիայի հետ, 4. իրենից ներկայացնում են համամունիցիպալ միջոցառում (իրենց մասշտաբներով, տեղական բնակչության տարբեր շերտերի լայն մասնակցությամբ) քաղաքացիական հասարակության կառուցման դեր են կատարում՝ հանդես գալով որպես տարբեր խմբի տեսակետների, շահերի արտահայտումը սնուցող միջոց եւ միաժամանակ այդ խմբի կողմից փոխզիջումային որոշումներ որոնման միջոց 7, с. 5, 8։ Ժամանակակից ընտրական համակարգերի կարեւոր առանձնահատկությունը տեղական մակարդակում հանդիսանում են համընդհանուր ընտրական իրավունքի, փակ գաղտնի քվեարկության սկզբունքները, որոնք ներթափանցում են տեղական ինքնակառավար229ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ման մարմինների ընտրությունների ողջ բազմամակարդակ նորմատիվ-իրավական հիմքերը, սկսած սահամանադրական կարգից` վերջացրած տեղական ինքնակառավարման մարմինների տեղական բնույթի նորմաստեղծ ակտերով 8, с. 137։ Տեղական ինքնակառավարման նորմատիվ արժեքները Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրների համար հիմնականում սահմանված են Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայում։ Խարտիան հիմնված է այն կանխավարկածի վրա, որ արդար ընտրություններով ձեւավորված ՏԻՄ-երը, ունենալով օրենքով իրենց վերապահված համապատասխան լիազորություններ եւ ավելի մոտ գտնվելով բնակչությանը, կարող են այնպիսի գործունեություն ծավալել եւ ծառայություններ մատուցել, որոնք առավել արդյունավետ են՝ հաշվի առնելով բնակչության կարիքները։ Հայաստանի Հանրապետությունը, 2002թ.-ին վավերացնելով Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիան, պարտավորություն է ստանձնել զարգացնելու մասնակցային ժողովրդավարությունը։ Եվրոպական խարտիայի նախաբանում տեղական ինքնակառավարման մարմինները համարվում են ցանկացած ժողովրդավարական ռեժիմի հիմնական հիմքերից մեկը, իսկ պետական գործերի կառավարմանը մասնակցելու իրավունքը անդամ պետությունների համար դասվում է ժողովրդավարական սկզբունքների շարքը, որն անմիջականորեն կարող է իրականացվել տեղական մակարդակով` ընտրությունների միջոցով։ Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ տեղական ինքնակառավարման իրավունքը իրականացվում է խորհուրդների կամ ժողովների կողմից, որոնց անդամները ընտրված են ազատ փակ գաղտնի, հավասար, ուղղակի եւ համընդհանուր քվեարկության ճանապարհով։ Խարտիայի այս դրույթը ինպլեմենտացվել է ՀՀ Սահմանադրության 7-րդ եւ Ընտրական օրենսգրքի 1-ին հոդվածներում։ Ըստ Ընտրական օրենսգրքի՝ ՏԻՄ ընտրություններն անցկացվում են ընդհանուր, հավասար, ազատ, ուղղակի ընտրական իրավունքի հիման վրա` գաղտնի քվեարկությամբ (բացառություն են կազմում Երեւան, Գյումրի եւ Վանաձոր քաղաքները եւ ի տարբերություն այլ համայնքների, Երեւանի, Գյումրիի 230ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ եւ Վանաձորի քաղաքապետը, չի ընտրվում ուղղակի ընտրակարգով, այլ՝ ավագանու կազմից, ավագանու որոշմամբ)։ Հայաստանի Հանրապետությունում տեղական ինքնակառավարման ընտրությունների նորմատիվ իրավական կարգավորումն ու ընտրական համակարգերի կազմակերպումը իր մեջ է ներառում երեք միմյանց փոխկապված մակարդակ՝ 1. միջազգային իրավունքի եւ միջազգային պայմանագրերի համընդհանուր սկզբունքներն ու նորմերը, 2. սահմանադրական եւ օրենսդրական իրավական ակտերը, 3. տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից ընդունված իրավական ակտերը, որոնք պարունակում են նորմեր ընտրությունների մասին 8, с. 53։ ՀՀ Սահմանադրության 2-րդ հոդվածի համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետությունում իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին։ Ժողովուրդն իր իշխանությունն իրականացնում է ազատ ընտրությունների, հանրաքվեների, ինչպես նաեւ Սահմանադրությամբ նախատեuված պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց միջոցով։ Սույն հոդվածը թույլ է տալիս ենթադրելու ժողովրդի` իշխանության պատկանելիության եւ այդ իշխանությունը անմիջականորեն կամ ընտրովի մարմինների միջոցով իրականացնելու սահմանադրական իրավունքի մասին։ Հայաստանի Հանրապետությունը, որդեգրելով եվրոպական ժողովրդավարական արժեքները, օրենսդրական փոփոխություններ կատարելիս, հաշվի է առնում Եվրոպայի խորհրդի Վենետիկյան հանձնաժողովի ցուցումները եւ դիրքորոշումը (Վենետիկի հանձնաժողովը Եվրոպայի խորհրդի փորձագետներից կազմված խորհրդատվական մարմին է, որը գործում է ժողովրդավարական ինստիտուտների, մարդու իրավունքների, սահմանադրական փոփոխությունների, ընտրական գործընթացների կազմակերպման ուղղություններով)։ ՀՀ պետական ընտրական գործընթացները, նաեւ տեղական ինքնակառավարման ընտրությունների կազմակերպումը կարգավորում են Ընտրական օրենսգրքով։ Այսպես, ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 5-րդ եւ 6-րդ բաժինը նվիրված է տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններին։ 231ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ-ում ընտրությունները անցկացվում են հրապարակայնության սկզբունքով 9, էջ 94։ Հրապարակայնության իմաստը կայանում է նրանում, որ ընտրությունները նախապատրաստվում եւ անցկացվում են հրապարակայնորեն։ Ընտրական գործընթացը ՀՀ-ում ներառում է օրենքով սահմանված փուլերի համակցություն, որոնք բաղկացած են որոշակի հստակ ընտրական գործընթացներից։ Ընտրական գործընթացի փուլերը` ընտրությունների կազմակերպման եւ անցկացման փուլերն են, որոնց սահմաններում իրականացվում են օրենքով նախատեսված ընտրական գործողությունները, ինչպես նաեւ ընտրական գործընթացները, որոնք ապահովում են ՀՀ քաղաքացիների եւ ընտրության այլ մասնակիցների ընտրական իրավունքի իրականացում։ Ընտրական գործընթացի կարեւորագույն փուլերից մեկը հանդիսանում է ընտրությունների նշանակումը։ Ընտրությունների կազմակերպման գործընթացի այս փուլի էությունն ընտրությունների անցկացման իրավասու մարմնի կամ պաշտոնատար անձի կողմից համապատասխան որոշում կայացնելու եւ ժամկետներ նշանակելու մեջ է։ ՀՀ 1995թ. Սահմանադրության ընդունումից հետո տեղական ինքնակառավարման մարմինների առաջին ընտրությունն անցկացվեց միայն 1996թ. նոյեմբերի 10-ին 10։ Սա առաջին եւ վերջին դեպքն էր, երբ ՀՀ բոլոր համայնքներում նույն օրն անցկացվեցին տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները 11, էջ 69։ Հետագայում, համայնքի ղեկավարի ու ավագանու լիազորությունների վաղաժամկետ դադարեցման հիմքերի կիրառմամբ համայնքներում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների անցկացման մեկ միասնական օրը խախտվեց, բնականաբար այն պայամանավորվեց անձնական, իրավա-քաղաքական գործունեության անհնարինության եւ մի շարք այլ գործոններով։ Այսօր ոչ Սահմանադրությամբ, ոչ էլ Ընտրական օրենսգրքով հերթական ընտրությունների ստույգ օր նշված չէ։ Ընտրական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու անդամի հերթական ընտրություններ կարող են անցկացվել տարին մինչեւ չորս անգամ։ Համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու անդամի հերթական ընտրությունների քվեարկության օրերը յուրաքանչյուր տարվա համար սահմանում է Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը։ Համայնքի 232ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ղեկավարի եւ ավագանու անդամի հերթական ընտրությունները նշանակում է մարզպետը, իսկ արտահերթ ընտրությունը՝ ՀՀ կառավարությունը։ Ժողովրդավարական հասարակարգերում ընտրական գործընթացի հիմնական շահառուները ընտրողներն են։ Համաձայն ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 2-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ 1. տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների ժամանակ ընտրելու իրավունք ունեն քվեարկության օրը 18 տարին լրացած՝ ընտրությունն անցկացվող համայնքի բնակչության ռեգիստրում` 1) մինչեւ քվեարկության օրն առնվազն 6 ամսվա հաշվառում ունեցող Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները, 2) մինչեւ քվեարկության օրն առնվազն վեց ամսվա հաշվառում չունեցող Հայաստանի Հանրապետության այն քաղաքացիները, որոնք համայնքում հաշվառվել են պարտադիր ժամկետային զինվորական ծառայությունից զորացրվելու կամ ազատազրկման ձեւով պատիժը կրելուց ազատվելու հանգամանքներով պայմանավորված, 3) մինչեւ քվեարկության օրն առնվազն մեկ տարվա հաշվառում ունեցող՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն չունեցող անձինք (այսուհետ` քաղաքացիություն չունեցող ընտրող)։ Ընտրելու իրավունք չունեն դատարանի՝ օրինական ուժի մեջ մտած վճռով անգործունակ ճանաչված, ինչպես նաեւ դիտավորությամբ կատարված ծանր եւ առանձնապես ծանր հանցանքների համար օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով դատապարտված եւ պատիժը կրող անձինք։ ՀՀ ընտրական օրենսգիրքը սահմանում է, որ համայնքի ավագանու ընտրության ժամանակ համայնքի տարածքում սահմանվում է մեկ բազմամանդատ մեծամասնական ընտրատարածք։ ՀՀ-ում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները ձեւավորվում են հետեւյալ կերպ` համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու անդամի թեկնածուների առաջադրմամբ։ Թեկնածուներ կարող են առաջադրել կուսակցությունները իրենց համապատասխան տարածքային (սկզբնական, տեղական) ստորաբաժանումների որոշմամբ, ինչպես նաեւ ընտրվելու իրավունք ունեցող քաղաքացիները` 233ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ինքնաառաջադրման կարգով, բացառություն են կազմում Երեւան, Գյումրի եւ Վանաձոր քաղաքները, որտեղ ավագանու անդամի թեկնածուներ առաջադրելու իրավունք ունեն կուսակցությունները եւ կուսակցությունների դաշինքները, իսկ համայնքի ղեկավարը ընտրվում է անուղղակի կարգով՝ արդեն իսկ ընտրված ավագանու կազմից։ Ենթադրվում է, որ կուսակցություններին եւ կուսակցությունների դաշինքներին ավագանու անդամի թեկնածուներ առաջադրելու հնարավորություն տալը կնպաստի համայնքներում ավելի ուժեղ եւ մրցունակ տեղական ինքնակառավարման մարմիններ ունենալուն։ 2011թ.-ի Ընտրական օրենսգիրքը տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների համար սահմանել էր տարիքային ցենզ եւ օրենսգրքի 132-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` համայնքի ղեկավարի համար թեկնածու կարող էին լինել 25 տարին լրացած, իսկ ավագանու անդամի համար՝ 21 տարին լրացած, ընտրություն անցկացվող համայնքի բնակչության ռեգիստրում մինչեւ քվեարկության օրը առնվազն վերջին 6 ամիսը հաշվառված անձինք։ Տարիքային ցենզերի էությունը կայանում է նրանում, որպեսզի բացառվի տվյալ համայնքում այնպիսի անձի ընտրվելը, ում անմիջականորեն մատչելի, հետեւաբար` հասկանալի ու ընկալելի չեն տվյալ համայնքի խնդիրները 11, էջ 79, 84։ Նստակեցության ցենզը եւս պայմանավորված էր այդ հիմքով։ Սակայն 2015թ. սահմանադրական նոր կարգավորումներում ոչ Ընտրական օրենսգրքով, ոչ էլ Տեղական ինքնակառավարման մասին ՀՀ օրենքով չնախատեսվեց տարիքային ցենզը եւ՛ համայնքի ղեկավարի, եւ՛ ավագանու անդամի թեկնածուի համար։ Սահմանադրության 48-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների ժամանակ ընտրելու եւ ընտըրվելու, տեղական հանրաքվեին մասնակցելու իրավունք ունեն ընտրության կամ հանրաքվեի օրը տասնութ տարին լրացած Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները, ինչպես նաեւ օրենքով սահմանված կարգով քաղաքացիություն չունեցող անձինք։ Վերոգրյալը թույլ է տալիս ենթադրելու, որ համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու անդամի թեկնածուի պասիվ ընտրական իրավունքը առաջանում է ակտիվ ընտրական իրավունքի հետ միաժամանակ, բացառությամբ Երեւան քաղաքի քաղաքապետին ներկայացվող տարիքային պահանջը (Երեւան քաղաքում տեղական ինքնակառավարման մասին ՀՀ օրենքի 234ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 42-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ քաղաքապետ կարող է դառնալ 30 տարին լրացած Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն ունեցող եւ ավագանու անդամ համարվող այն անձը, որը չունի այլ պետության քաղաքացիություն)։ Մինչ նոր՝ 2016թ. Տեղական ինքնակառավարման մասին ՀՀ օրենքի ընդունումը, նախկին օրենսդրությամբ (24-րդ հոդված) համայնքի ղեկավարը պետք է ունենար միջնակարգ մասնագիտական կամ բարձրագույն կրթություն։ Այս նորմը օրենսդրական փոփոխություններով չպահպանվեց, իսկ ավագանու անդամի համար երբեւէ չի էլ սահմանվել այդ պահանջը, սակայն մեր դիտարկմամբ, օրենսդրորեն սահմանված ավագանու գործառույթները տեղական նշանակության հարցերի լուծման գործում արդյունավետ կարող են իրականացնել պրոֆեսիոնալ եւ կառավարման ոլորտի փորձառու անձիք։ Ի տարբերություն ՀՀ գյուղական եւ քաղաքային համայնքների, Երեւան քաղաքում կառավարման տարբեր դրսեւորումներ են եղել։ Հաշվի առնելով մայրաքաղաքի առանձնահատկությունները` ՀՀ 2005թ. Սահմանադրությամբ Երեւանը ստացավ մարզի կարգավիճակ (ոչ թե մարզ համարվեց, այլ մարզի կարգավիճակ ունեցող քաղաք եւ Երեւանի քաղաքապետին էլ նշանակում էր ՀՀ նախագահը)։ Հատկանշական էր նաեւ այն հանգամանքը, որ Երեւանի քաղաքապետը մշտապես ընդգրկված է եղել Հայաստանի Հանարապետության նախագահին կից գործող անվտանգության խորհրդի կազմում, ինչը նշանակում էր, որ նա մասնակից էր պետության համար կարեւորագույն նշանակություն ունեցող որոշումների ընդունմանը 12, 108։ Սակայն ՀՀ 2005թ. Սահմանադրության նախագծի քննարկումների ժամանակ Երեւան քաղաքի կառավարման մոդելն արժանացել էր Եվրոպայի խորհրդի Վենետիկյան հանձնաժողովի քննադատությանը, քանզի գոյություն ունեցող համակարգը թույլ չէր տալիս Երեւանում ունենալ միասնական ընտրովի տեղական իշխանությունների համակարգ։ Ընդունելով նշված քննադատությունը, ինչպես նաեւ հաշվի առնելով տեղական եւ միջազգային փորձագետների այլ դիտողություններ ու առաջարկությունները 2005թ. Սահմանադրության 108-րդ հոդվածով սահմանվեց, որ Երեւանը համայնք է։ Համաձայն 2008թ. դեկտեմբերի 26-ին Երեւան քաղաքում տեղական ինքնակառավարման մասին ՀՀ օրենքի` կարգավորվեց տարածքային կառավարման առանձնա235ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ հատկություններից մեկը։ Այսօր էլ Երեւան քաղաքի համար կիրառվում է համամասնական ընտրությունների մեխանիզմը, այսինքն` որպես ավագանու անդամի թեկնածու առաջադրվում են քաղաքական կուսակցությունների եւ կուսակցությունների դաշինքների կողմից եւ ոչ առանձին անհատներ։ 2015թ. դեկտեմբերի 6-ի սահմանադրական փոփոխություններին հաջորդեցին Ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունները՝ 2016թ. մայիսի 25-ին ընդունվեց նոր Ընտրական օրենսգիրքը, որով փոփոխվեց նաեւ Վանաձոր եւ Գյումրի քաղաքների տեղական իշխանությունների ձեւավորման կարգը։ Նոր ընտրակարգի համաձայն Վանաձոր եւ Գյումրի քաղաքներում բնակիչներն ուղղակի քվեարկությամբ ընտրում են միայն կուսակցությունների եւ կուսակցական դաշինքների համամասնական ցուցակներով ներկայացված ավագանի, որն էլ իր կազմից ընտրում է համայնքի ղեկավարին (անուղղակի ընտրակարգ)։ Յուրաքանչյուր կուսակցության/դաշինքի համամասնական ցուցակը գլխավորում է տվյալ կուսակցության առաջարկվող քաղաքապետի թեկնածուն։ Վանաձոր եւ Գյումրի քաղաքների ավագանու անդամների թիվը սահմանվեց 33՝ նախորդ 21-ի փոխարեն (Երեւան քաղաքի ավագանու անդամների թիվը 65 է), իսկ մնացած համայնքներում ավագանու անդամների թիվը տատանվում է 5-15՝ պայմանավորված ընտրողների թվաքանակով։ Այսպես, անդրադառնալով ընտրական գործընթացների տեսական հասկացություններին ու սահմանումներին, համոզվեցինք, որ ընտրությունները այսօր հանդիսանում են միակ կարեւոր մեխանիզմը, որը լեգիտիմացնում է իշխանությունը տվյալ երկրում։ Ընտրական համակարգի միջոցով է, որ ժողովրդավարական պետությունները ձեւավորում են իրենց պետական իշխանության համակարգը եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինները։ Ժամանակակից ընտրությունների դերակատարումը հատկապես կարեւորվում է դեմոկրատական բարեփոխումների ճանապարհին գտնվող պետությունների համար։ Տեսական եւ գիտական մոտեցումների արդյունքում ձեւակերպենք տեղական ընտրակարգի վերաբերյալ մեր պատկերացումները. եթե ընտրական համակարգի ձեւակերպման տարբեր գիտական մոտեցումներ կան, ազգային օրենսդրություններում էլ սահմանված են այդ տերմինի իրավական ձեւակերպումը, ապա տեղական ընտրական համակարգ որ236ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պես իրավական տերմին ազգային օրենսդրությունում դեռեւս չի ձեւակերպվել։ Մեր դիտարկմամբ, կարելի է տալ տեղական ընտրական համակարգ եզրույթի հետեւյալ սահմանումը. տեղական ընտրական համակարգը իրավական նորմերի եւ սկզբունքների ամբողջություն է, որը կարգավորում է ընտրական իրավունքի իրականացման, տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտությունների կազմակերպման եւ անցկացման կարգը։ ՀՀ օրենսդրական կարգավորումների համատեքստում, անդրադառնալով տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրական համակարգին եւ իրավական կարգավորմանը, ներկայացնում ենք հետեւյալ դիտարկումները՝ 1. անժխտելի է այն, որ Հայաստանի Հանրապետությունը, որպես ժողովրդավարական երկիր, Սահմանադրությամբ սահմանեց տեղական ինքնակառավարման համակարգի կայացման համար կարեւորագույն դրույթներ, ամրագրեց իշխանության՝ ժողովրդին պատկանելիությունը եւ դրա իրականացումը պետական մարմինների եւ ՏԻՄ-երի միջոցով։ Պետական եւ տեղական իշխանությունները հստակորեն տարանջատվեցին միմյանցից, բացառվեց կառավարման մի մարմնի ենթակայությունը մյուսին, 2. ՏԻՄ-երի՝ համայնքի ավագանու եւ համայնքի ղեկավարի՝ ժողովրդի կողմից փակ, գաղտնի քվեարկության եւ ուղղակի ընտրությունների միջոցով ձեւավորումը երաշխավորում է համայնքային իշխանությունների անկախությունը, տեղական նշանակության հանրային հարցերը սեփական պատասխանատվությամբ ինքնուրույն լուծելու, ինչպես նաեւ համայնքային սեփականությունը ինքնուրույն տնօրինելու եւ ինքնուրույն կադրային քաղաքականություն վարելու իրավունքը, 3. oրենսդրական կարգավորումների համատեքստում հստակեցվեց ընտրական համակարգերի կիրարկումը։ Այսպես, Երեւան, Գյումրի եւ Վանաձոր քաղաքներում ավագանու ընտրությունների ընտրական համակարգը, ի տարբերություն այլ համայնքների, համամասնական է, իսկ Երեւանի, Գյումրիի եւ Վանաձորի քաղաքապետը, ի տարբերություն այլ համայնքերի ղեկավարների, չի ընտրվում ուղղակի ընտրությունների միջոցով, այլ ընտրվում է ավագանու կազմից, ավա237ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ գանու որոշմամբ։ Երեւանում, Գյումրիում եւ Վանաձորում գործող կառավարման մոդելին բնորոշ են խորհրդարանական կառավարման տարրեր, իսկ ընտրական համակարգին` համամասնական ընտրակարգին բնորոշ տարրեր` իրենց հատուկ բնորոշ գծերով։ Ընտրությունների ժամանակ ամենակարեւոր դերերից մեկը թեկնածուների առաջադրման գործընթացում զբաղեցնում են քաղաքական կուսակցությունները։ Այն մի կողմից որոշ չափով վտանգ է պարունակում այն իմաստով, որ քաղաքական ուժերի պայքարը կլինի շարունակական նաեւ հետընտրական փուլում՝ որոշումների ընդունման անհամաձայնության, ձգձգումների, բնականոն գործունեության խաթարման դրսեւորումներով, ինչպես նաեւ տեղական ինքնակառավարման համակարգի ապակենտրոնացված լինելու բացակայության, ինչի արդյունքում կունենանք քաղաքական բնույթի տեղական ինքնակառավարման համակարգ։ Եվ ինչպես արդարացիորեն նշում է Վ. Մակլակովը` տարբեր ուղղվածության քաղաքական կուսակցությունները կապված իրավիճակից հանդես են գալիս որպես կառավարող կամ խաղում են լոյալ ընդդիմության դեր, որը ցանկացած պահի կարող է վերածվել ոչ ընդդիմադիր ուժի 12, с. 93։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների առնչությամբ հետագա օրենսդրական կարգավորումներում մեր դիտարկմամբ անհրաժեշտ է՝ 1. Հստակեցնել ինչպես համայնքի ղեկավարի, այնպես էլ ավագանու անդամի թեկնածուի կրթական եւ տարիքային ցենզերը, քանի որ համայնքի ղեկավարը, լինելով գործադիր մարմին, իսկ ավագանին՝ ներկայացուցչական մարմին, նպատակահարմար եւ արդյունավետ կլիներ ձեւավորել պրոֆեսիոնալ կադրերի ճիշտ ընտրությամբ, ովքեր խորությամբ կհասկանան համայնքային խնդիրները եւ ամենայն պատասխանատվությամբ կլուծեն համայնքային նշանակության հարցերը, 2. Անդրադառնալով սուբյեկտների շրջանակին, որոնք իրավունք ունեն առաջադրվել որպես թեկնածու տեղական մարմինների ընտրություններում, անհրաժեշտ է ընդգծել, որ ընտրությունների ժամանակ թեկնածուների առաջադրման գործընթացում կարեւոր տեղ են զբաղեցնում քաղաքական կուսակցությունները։ Օրինակ Երեւան, Գյումրի եւ Վանաձոր քաղաքների համամասնական ընտրակարգով առա238ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ջադրված կուսակցությունների եւ դաշինքների ընտրված թեկնածուները համապետական ընտրությունների ժամանակ որոշ չափով պարտավորություն են ստանձնելու որոշակի թվով քվե ապահովել իր կուսակցությանը կամ դաշինքին, իսկ տեղական ինքնակառավարման համակարգի ինքնուրույնությունը կենտրոնական իշխանությունից հաստաստում է այդ համակարգի ապակենտրոնացված լինելը, որոշ չափով նաեւ քաղաքական գործընթացներին մասնակից չլինելը։ Արդյունքում անհրաժեշտ կլիներ նաեւ օրենսդրական կարգավորման ենթարկել մեծամասնական եւ համամասնական ընտրակարգերի միաժամանակյա կիրառումը տեղական ինքնակառավարման համակարգում։ 3. Կարգավորել արդեն իսկ ընտրված համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու անդամների գիտելիքների ընդլայնման եւ մասնագիտական վերապատրաստման համապատասխան համակարգի մշակումը, համագործակցելով ինչպես ազգային, այնպես էլ միջազգային՝ այդ ոլորտի մասնավոր եւ պետական կազմակերպությունների հետ։ Մասնագիտական վերապատրաստմամբ ապահովելով համայնքի ղեկավարին եւ ավագանու անդամներին օգտակար գիտելիքներով` արդյունքում բնական կոմպենսացիա կձեւավորվի համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու միջեւ՝ նպաստելով համայնքային հարցերի արդյունավետ լուծմանը։ Այսօր մեր երկրի ընտրական գործընթացներից ամենաէականը հանդիսանում է ընտրությունների անցկացման իրավական կարգավորումը։ Ընտրական գործընթացի դինամիկան չի կարող անցնել մեկուսացված՝ առանց հաշվի առնելու եվրոպական իրավական չափորոշիչներն ու տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրության իրավական կարգավորման միջազգային փորձը։

Հայաստանի Հանրապետության տեղական ինքնակառավարման համակարգի ներդրումը կարեւոր քայլ էր ժողովրդավարական արժեքների իրականացման եւ ամրապնդման համար։ Օրենսդրական կարգավորումների արդյունքում տեղական ինքնակառավարման կազմակերպումը իրականացվեց մասնակցային ժողովրդավարության ակտիվ ձեւի՝ ընտրությունների միջոցով, որն աննախադեպ էր նորանկախ պետության պետականակերտման ճանապարհին։ Հոդվածում ներկայացված են տեղական ինքնակառավարման կազմակերպման, ընտրությունների անցկացման կարգը, իրավական հիմքերն ու առանձնահատկությունները։

Նախաբան Աշխարհագրական տեղեկատվական համակարգերը (ԵՏՀ, ԳՏՏ) օգտագործվում են տարբեր բնագավառներում ՝ մարդկային կյանքի խնդիրները լուծելու համար: Այս համակարգը նախատեսված է աջակցելու տարածական տվյալների բանկի ստեղծմանը, կառավարմանը, մոդելավորմանը և վերլուծությանը: Ամբողջական տարածական ներկայացում քարտեզով, քարտեզագրական պատկերով, մոդելով: Հոդվածում վերլուծվում են մի շարք գրականություններ, որտեղ տեղեկատվական տեխնոլոգիան օգտագործվել է տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կրթության ոլորտում: Դրանց կիրառման առանձնահատկությունները դասավանդման տեխնոլոգիաների գործընթացում և Աշխարհագրության արդիականությունը, դիդակտիկ սկզբունքները, որոնք օգնում են ուսուցչին պատրաստվել դասին `դասավանդման գործընթացն առավել արդյունավետ կազմակերպելու համար: Կրթության հիմնախնդիրների լուծման ժամանակակից գերակա ուղղությունը պետք է որոնել տեղեկատվական, կապի և կապի տեխնոլոգիաների կիրառման ներկայիս մեթոդաբանության մեջ: Այս մոտեցումները պետք է ուղղված լինեն դպրոցում ուսուցմանը `ապագա աշակերտների ճիշտ մասնագիտական ​​կողմնորոշումը խթանելու համար: Այստեղից նախանշվում են ԵՏՀ-ների օգտագործման նպատակները: Տեխնիկական միջոցների որակի բարելավման աշխարհատեղեկատվական համակարգերը ի հայտ եկան XX դարի 60-ականների սկզբին: Հենց այդ ժամանակ առաջացան նախադրյալներն ու պայմանները տարածքների խնդիրների լուծման գործում գործունեության ոլորտի տեղեկատվական-աշխարհագրական տարածքի մոդելավորման համար: ԵՏՀ-ները տեղեկատվական համակարգեր են, որոնք ապահովում են տվյալների հավաքում, մուտքագրում, պահպանում, վերամշակում, ցուցադրում, տարածում, ինչպես նաև դրանց հիման վրա նոր տեղեկատվության (տեղեկատվության) ձեռքբերում, տարածական երեւույթների իմացություն: ԵՏՀ դասակարգվում են ըստ մի շարք չափանիշների: 1. Ներառման տարածական տարածքի համաձայն ՝ կան գլոբալ (հիմնականում մայրցամաքային, ազգային, միջազգային, տարածաշրջանային, ենթատարածաշրջանային, տեղական (տեղական), այդ թվում ՝ քաղաքային, բազմագույն ԵՏՀ-ներ: ԵՏՀ-ն ի վիճակի է մոդելավորել այն օբյեկտները, որոնք հանդիպում են ոչ միայն ցամաքում, այլ նաև ծովերում, օվկիանոսներում և ներքին ջրային մարմիններում: կարգավիճակը), 2. ԵՏՀ տվյալների կազմը և կառուցվածքը որոշվում են տեղեկատվական մոդելավորման օբյեկտներով, որոնք կարող են լինել ինչպես բնական երևույթներ (անտառ, հող, ջուր, բնակչություն, տնտեսություն), այնպես էլ տարբեր գործընթացներ (ջրհեղեղներ, շրջակա միջավայրի աղտոտում, միգրացիա): 3. ԵՏՀ-ները տարբերվում են ըստ տեղեկատվության մոդելավորված օբյեկտների տեսակների: Կան բնապահպանական, վարչական, քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, բնական և այլն: 4. ԵՏՀ-ի աշխատանքային կողմնորոշումը կանխորոշված ​​է լուծման կարիք ունեցող գիտական-գործնական խնդիրներով: Դրանք կարելի է դասակարգել ըստ մոդելավորված օբյեկտների օբյեկտների կառավարման հնարավորությունների բարդության `հավաքում, մուտքագրում, պահպանում, վերլուծություն, գնահատում, պլանավորում, կառավարում: մոնիտորինգ, 5. ԵՏՀ-ի ֆունկցիոնալ դասակարգումն իրականացվում է ըստ համապատասխան ծրագրակազմի գործիքակազմի: ԵՏՀ – ների թվայնացում, պահպանում, վերամշակում, արտահանում (օրինակ ՝ քարտեզի տեսքով), տվյալների օգտագործում, այդ թվում ՝ դրանց հիմնական մոնիտորինգ և կառավարում: տվյալների որոնման գործառույթները, 6. ԵՏՀ-ները դասակարգվում են նաև ըստ տարածքային կառավարման ստորաբաժանումների: Օրինակ ՝ կախված աշխարհագրական տեղեկատվության համակարգից, դաշնային, տարածաշրջանային և հատուկ նշանակության ԵՏՀ-ներից, ընդ որում ՝ հատուկ նշանակության ԵՏՀ-ները օգտագործվում են տնտեսության հատուկ ոլորտների տեղեկատվական կարիքները բավարարելու համար: Այսպիսով, GIS- ն օգտագործվում է տարբեր ոլորտներում `մարդու կյանքի և գործունեության խնդիրների լուծման համար: Այլ կերպ ասած, ԵՏՀ-ները պարզապես չեն ստեղծում քարտեզներ, այլ օգտագործում են քարտեզը `պատասխանելու օբյեկտների կամ տարրերի գտնվելու վայրի պատճառահետեւանքային կապի հետ կապված բազմաթիվ հարցերի: Այսօր անհնար է պատկերացնել ԵՏՀ-ն `առանց ժամանակակից ծրագրային փաթեթների և տեխնիկական միջոցների: Տեղեկատվության որոնման համակարգերի ճնշող մեծամասնությունը ապավինում է տիեզերական տարածությունից, բազմածավալ արդյունահանման և գեոդեզիական հսկողության համակարգերից (GPS): Հաշվի առնելով դա, մենք աշխարհագրական կրթության համակարգում ավելի շատ օգտագործում ենք աշխարհատնտեսական տեղեկատվության տեխնոլոգիաների և մեթոդների կիրառումը, քան դասավանդման ժամանակակից մեթոդները: Բնական օբյեկտներն ու երեւույթներն արտացոլող տարածական կամ աշխարհագրական տեղեկատվական-քարտեզագրական տվյալներ: Տարածական աշխարհագրական տվյալները ներկայացված են պարզ (ստացիոնար) քարտեզի տեսքով, որը կարելի է հեշտությամբ տպել թղթի վրա կամ դիտել ինտերակտիվ (շարժական) քարտեզի օգնությամբ: Ինտերակտիվ քարտեզները զգալի ներդրում են ունենում աշխարհագրական կրթության ժամանակակից համակարգում: Ինտերակտիվ քարտեզները պարունակում են հսկայական տեղեկատվություն, և անհրաժեշտության դեպքում կարող են արագ թարմացնել նոր տեղեկատվությունը ՝ միանալով տարբեր տվյալների շտեմարանների: Այստեղ հիմնական առավելությունը իրադարձությունը, թեման վերլուծելու, ամբողջական պատասխան ստանալու ունակությունն է: Ինտերակտիվ քարտեզները թույլ են տալիս արագ և ճշգրիտ հաշվարկել. • հեռավորությունը աշխարհագրական օբյեկտների միջև (ուղիղ գծով, ճանապարհային ցանցում, հաշվի առնելով ռելիեֆի գործոնը), • տարածքը, մակերեսի միջին բարձրությունը, թեքությունը և այլն, • մեկը աշխարհագրական առարկան աշխարհագրական օբյեկտի կողմից (տրված է որակական (քանակական տվյալներ), մանրամասնում է շարժվող օբյեկտի հետագիծը, հետագծի մանրամասները տեղափոխվում են, երևույթները կարողանում են շարժվել, փոխել իրենց գույնը, շարժվել ինքնուրույն ՝ երևույթի հետ միասին) և քանակապես փոխվում է ՝ կախված ընդհանրացման աստիճանից: Գլոբալ տեղորոշման համակարգի (GPS) ներդրմամբ ստեղծվեց տվյալների մուտքագրման-վերլուծության-քարտեզի նոր քարտեզ: Աշխարհագրության դասավանդման այսօրվա մեթոդները հասանելի չեն ժամանակակից տեխնոլոգիաներում Հ ԵՏՀ-ներում: Քարտեզի, հատկապես էլեկտրոնային քարտեզի գործնական դերը օգտագործվում է այս գործընթացում: կիրառել ԵՏԿ-ների արդյունավետ օգտագործման հիմնական առանձնահատկությունները, ինչը կօգնի ուսուցչին դասի ընթացքում ստեղծել բարենպաստ պայմաններ և հասնել նյութի տիրապետման բարձր մակարդակի. պատրաստի ծրագրային արտադրանքի օգտագործում. • Ինտերնետային ռեսուրսների օգտագործումը դասերի պատրաստման, արտադպրոցական գործունեության, ինքնակրթության և օգտագործման համար. • կրթության արդյունքների գնահատման վերահսկում. ԵՏՀ-ն ուսուցչին հնարավորություն է տալիս. • ներկայացնել նյութը տեսողական եղանակով, • ամրապնդել նոր նյութի փոխանցման ընթացքում ստացված գիտելիքները, • կարգավորել անիմացիայի միջոցով ներկայացված տեղեկատվության քանակի ճշգրտությունը, • խթանել ուսանողների ճանաչողական գործունեությունը [1 ] ԵՏՀ-ների օգտագործումը դասավանդման գործընթացում պահանջում է, որ ուսուցիչը զարգացնի գործունեության որոշակի ձևեր, առաջադրանքներ, որոնք թույլ կտան ինտերակտիվ մեթոդներին օգտագործել նյութն առավել արդյունավետ փոխանցելու, վերլուծելու, կառավարելու, կրթական խնդիրների լուծման գործընթացը վերահսկելու համար: , սովորողի գործունեությունը խթանելու համար: ԵՏՀ-ների օգտագործմամբ դպրոցում դասերը դառնում են հետաքրքիր, ցանկալի և սպասված: Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ դասասենյակները միայն տեխնիկական միջոցներով հագեցնելը բավարար չէ նորագույն տեխնոլոգիայով արդյունավետ ուսուցում ապահովելու համար [2]: Անհրաժեշտ է նաև մեթոդական, դիդակտիկ-էլեկտրոնային նյութեր, որոնք մեծացնում են ուսանողների տեսողական, կինեմատոգրաֆիական և աուդիո ներկայացման հնարավորությունները: ընկալունակության նյութական մակարդակ: Նկարագրեք ուսման գործընթացը `օգտագործելով ԵՏՀ-ն` հետադավանաբանական հատկանիշներով: տարբեր • Փոխակերպում է ուսուցչի գործունեությունը, որը ենթադրում է առարկայական գիտելիքների ավելի բարձր մակարդակ, դասավանդման գործընթացի տեխնոլոգիապես իրատեսական սցենարի մշակում, ԵՏՀ կիրառման միջոցներով աշխատելու ունակություն: Եվ տեխնիկական ուսուցչի լիարժեք իմացություն. • Ուսուցչի դերը փոխվում է, ինչը ենթադրում է ուսանողների գործունեության հավասարեցում ուսումնառության գործընթացում. Կրթության առարկա-օբյեկտ համակարգ, առարկայական գործունեության համակարգի փոխարինում: Այս դեպքում ուսուցչի առաջատար դերը զուգորդվում է աշակերտների ակտիվ կրթական գործունեության հետ: Օգտագործելով աշխարհագրության ուսուցման արդյունավետության բարձրացման հարցը, պետք է նշել, որ ԵՏՀ-ների համար սահմանափակ հնարավորություններ կան `սովորողների կողմից աշխարհագրական տեղեկատվությունը հեշտացնելու համար: Հետևաբար, հաշվի առնելով տվյալ առարկայի դիդակտիկ նպատակներն ու դիտարկումները, մենք առանձնացրել ենք համակարգչային ծրագրերի այնպիսի տեսակներ, ինչպիսիք են `շատ առանձնահատկություններ, ինչպիսիք են` ուսումնական ծրագրերը, ցուցադրական ծրագրերը, ուսումնական ծրագրերը, տեղեկատվական ծրագրերը, մոդելավորման ծրագրերը, ծրագրային ապահովման ծրագրերը և այլն: , Աշխարհագրության ուսուցման կիրառման առանձնահատկություններն են. ԵՏՀ-ների ներդրման գործընթացում. • ԵՏՀ-ների ներդրումն ու տարածված օգտագործումը, առաջին հերթին, ենթադրում է ուսուցման ավանդական մեթոդներից անցում դեպի ուսուցման նոր մեթոդաբանական համակարգեր, ժամանակակից մանկավարժական տեխնոլոգիաներ: Նման մոտեցումը միջոց կգտնի հիմնովին նոր կրթական տեղեկատվական-սուբյեկտիվ միջավայր ստեղծելու համար: Ըստ էության, աշխարհագրության ոլորտում զարգացող տեղեկատվական-կրթական միջավայրը ՝ որպես ուսուցչի և «առկա էլեկտրոնային ուսուցման ռեսուրսների» միջնորդավորված կապ: Դրա օգտագործումը աշխարհագրության դասավանդման գործընթացում հնարավորություն է տալիս այն ավելի արդյունավետ դարձնել: • ԵՏՀ-ները ուսումնառության գործընթացում ներդնելուն և առավել արդյունավետորեն խոչընդոտող օբյեկտիվ պատճառներն են. • կրթական համակարգի և կրթական համակարգի էլեկտրոնային ռեսուրսների անբավարար փոխկապակցվածություն. • ԵՏՀ համակարգի տիրապետման անբավարար մակարդակ: , • հիմունքների իմացություն (պրոֆեսիոնալիզմ), այլ ոչ թե գիտելիքից անցում կատարել ՏՀՏ կիրառման հիմնական իրավասությանը և Անհրաժեշտ է, որ ուսուցիչը ավելի պրակտիկորեն իմանա նշված ծրագրերի հնարավորությունների մասին, փորձի տիրապետել դրանց: Հետևաբար, ԵՏՀ-ների օգտագործման դժվարությունների շարքում աշխարհագրությունը գերակշռում է դասավանդման գործընթացում: • ՏՀՏ-ների `ՏՀՏ-ները արդյունավետորեն օգտագործելու անկարողությունը. • ստացված տեղեկատվության համամասնությունը. նրանց մտածելու անկարողությունը, կողմնորոշվելու անկարողությունը, կողմնորոշվելու անկարողությունը: Հաշվի առնելով նշված խնդիրները և օբյեկտիվ խոչընդոտները ՝ հարկ ենք համարում նշել, որ լուծումներ գտնելու համար անհրաժեշտ է դպրոցներին տրամադրել տեխնիկական միջոցներ, ծրագրի աշխարհագրության ուսուցիչների վերապատրաստումներ «օգտագործել» տեխնոլոգիական մեթոդաբանական ուսուցման վերաբերյալ և մշակել ստանդարտներ, որոնց միջոցով կարող են օգտագործվել ավելի կոնկրետ և գործնական մեթոդներ: ԵՏՀ-ները: ԵՏՀ-ների օգտագործումը ուսուցման գործընթացում նոր բովանդակություն է տրամադրում դիդակտիկ սկզբունքների իրականացման համար: Այսպիսով, գիտության ուսուցման սկզբունքն արտահայտվում է առցանց տեղեկատվական նյութի հուսալիության, մուլտիմեդիա իպ հիպերմեդիայի տեխնոլոգիաների օգտագործման, ինչպես նաև ուսուցման տարբեր տեխնոլոգիաների ներդրման միջոցով [4]: ԵՏՀ-ների կիրառման համատեքստում ուսման իրազեկության սկզբունքը իրականացվում է ուսանողներին հնարավորություն տալով գիտակցաբար ընտրություն կատարել իրենց ուսման ռազմավարության վերաբերյալ, և այս դեպքում ուսման կայունության սկզբունքը պահպանվում է համակարգչային արտացոլման, կառուցվածքի վրա հիմնված համակարգով: , փոխազդեցության վրա հիմնված փոխազդեցություն: Կրթության գործունեության և ԵՏՀ-ների կողմից ինքնակրթության գործընթացում իրականացված կրթական վերապատրաստման իրականացման կապի սկզբունքը: Ուսուցման գործունեության սկզբունքը պահպանելով կյանքի սկզբունքի հետ `ուսուցիչը ուսանողներին հնարավորություն է տալիս օգտագործել ԵՏՀ-ի բոլոր ծրագրային, տեխնիկական և դիդակտիկ հնարավորությունները` դրանք հարմարեցնելով իրենց անհատական ​​հատկություններին: Ուսուցման գործընթացում սովորելու սկրինգի սկզբունքը տրամադրվում է ԵՏՀ-ների օգտագործման վրա հիմնված մուլտիմեդիայի կողմից, որի ուսուցման տեղեկատվությունը տրամադրվում է այնպես, որ սովորողներն այն ընկալեն միաժամանակ մի քանի զգայարանների միջոցով, ինչը էապես բարձրացնում է ուսման արդյունավետությունը: ԵՏՀ-ների ներդրման և արդյունավետ կիրառման ուղղությամբ կատարված դիդակտիկ դատողությունների ուսումնասիրության շնորհիվ մենք հնարավոր ենք համարում հետևյալ սկզբունքները. Դասակարգել հետազոտական ​​սկզբունքները. • Կիրառելիության սկզբունքը, որն իրականացվում է կրթության տարբեր մակարդակներում, նյութի տարբերակումը ըստ ծավալի , բովանդակությունը և բարդության աստիճանը `փորձաքննության միջոցների օգտագործմամբ: • Ինտերակտիվության (ինտերակտիվություն) ուսուցման սկզբունքը, որն արտահայտվում է մանկավարժական երկխոսության միջոցով ուսուցչի և ուսանողի, համակարգչից օգտվող օգտագործողի (սովորողի) միջև ակտիվ փոխգործակցության համատեքստում: • Կրթության անհատականացման սկզբունքը, որը ենթադրում է արդյունավետ և հարմարավետ պայմանների ստեղծում սովորողների կողմից `անկախ աշխատանքի իրականացման համար, ինչը կնպաստի նրանց կրթական գործունեության խթանմանը և դասավանդվող նյութի հիմնական յուրացմանը: և ծրագրային միջոցների ինտեգրված օգտագործման սկզբունքը, որը ենթադրում է առարկայական բարդ միջոցների կառուցում, հաշվի առնելով դիդակտիկ հնարավորությունները, կրթական խնդիրները, ինչպես նաև ուսումնական գործընթացի առանձնահատուկ բնույթը `հաշվի առնելով էլեկտրոնային ուսուցման օգտագործումը: ռեսուրսներ • Նպատակահարմարության սկզբունքը, որը ենթադրում է ԵՏԿ-ների մեթոդականորեն մանկավարժորեն հիմնավորված, տեխնոլոգիապես զարգացած և տեխնիկապես բարելավված կիրառում այն ​​իրավիճակներում, երբ դրանք ապահովում են գիտելիքների ձևավորման և հմտությունների զարգացման այնպիսի որակական արդյունք, որին գրեթե անհնար է հասնել ավանդական կիրառման դեպքում: ուսուցման տեխնոլոգիաները: Կարողությունների զարգացում, սալահատակների ինտենսիվ համակարգերի ուժեղացման առավելություններ Տեխնոլոգիաների և տեխնոլոգիաների ինտերակտիվ կիրառում աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում: Աշխարհագրության ուսուցման ինտերակտիվ ուսուցման «հաղորդակցական ծրագրերի փաթեթների» տեխնիկական միջոցների օգտագործումը հնարավորություն է տալիս ուսուցչին դրանք ավելի արդյունավետ կերպով պատկերացնել տախտակի վրա ՝ խթանելով սովորողների ներկայությունն ու պատկերավոր մտածողությունը, սովորողներին հնարավորություն տալով աշխատել և՛ տրամաբանական, և՛ ստեղծագործական, սկսած պարզից մինչև ստեղծագործական ՝ ստեղծագործականից ստեղծագործական: Ուսուցիչը մոտենում է: մեկնաբանել ։

Հոդվածում ընդհանուր պատկերացում երկրատեղեկատվական համակարգերի մասին, ներկայացված է դրանց դերը և կիրառման առանձնահատկություններն աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում։ Կատարված է նաև երկրատեղեկատվական համակարգերի դասակարգում ըստ որոշ չափանիշների։ Քննարկվում են նաև ինտերակտիվ քարտեզների հնարավորությունները։ Ներկայացվել է նաև դիդակտիկական այն սկզբունքները, որոնք կարևոր են ԵՏՀ-ների կիրառմամբ իրականացվող ուսուցման գործընթացում։

ԱԶԳԱՅԻՆ ՓՈՔՐԱՄԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՆՐԱԿՐԹՈՒԹՅԱՆԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒՄԸ ՀՀ-ՈՒՄԲոլորին հայտնի է, որ դարեր շարունակ Հայաստանի տարածքում բնակվել ևշարունակում են բնակվել տարբեր ազգերի ներկայացուցիչներ, որոնք երբևէ խտրականության չեն ենթարկվել։ Հայաստանի Հանրապետությունում ազգային փոքրամասնություն են համարվում հանրապետությունում մշտապես բնակվող, ՀայաստանիՀանրապետության քաղաքացիություն ունեցող այն անձինք, որոնք իրենց էթնիկծագմամբ տարբերվում են երկրի հիմնական բնակչությունից։ Համաձայն 2011 թվականի մարդահամարի տվյալների` ազգային փոքրամասնությունները կազմում են Հայաստանի Հանրապետության բնակչության 1.8 տոկոսը։ Հայաստանում հայերի հետմիասին ապրում են քսանից ավելի ազգություններ, որոնցից ինքնակազմակերպվածգործում են 11 էթնիկ համայնքներ՝ ասորական, եզդիական, քրդական, ռուսական,բելառուսական, ուկրաինական, վրացական, հրեական, լեհական, հունական և գերմանական։ Մեր պետական քաղաքականությունն է` հնարավորինս աջակցել ազգային փոքրամասնություններին և փոքր ժողովուրդներին։ Նախ անդրադառնանք ազգային օրենսդրական դաշտի այն դրույթներին, որոնքվերաբերում են ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանությանը։ Այսպես` նախևառաջ ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության վերաբերյալ պետական քաղաքականության իրականացման հիմնականառանցքը պետության հիմնական օրենքն է` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը. «Բոլոր մարդիկ հավասար են օրենքի առջև։ Խտրականությունը, կախված սեռից, ռասայից, մաշկի գույնից, էթնիկական կամսոցիալական ծագումից, գենետիկական հատկանիշներից, լեզվից, կրոնից, աշխարհայացքից, քաղաքական կամ այլ հայացքներից, ազգային փոքրամասնությանպատկանելիությունից, գույքային վիճակից, ծնունդից, հաշմանդամությունից, տարիքից, կա´մ անձնական, կա´մ սոցիալական բնույթի այլ հանգամանքներից, արգելվումէ» [1]։ Սահմանադրության 41-րդ հոդվածը հռչակում է, որ յուրաքանչյուր ոք ունի իրազգային և էթնիկական ինքնությունը պահպանելու իրավունք։ Ազգային փոքրամասնություններին պատկանող անձիք ունեն իրենց ավանդույթների, լեզվի, կրոնի ևմշակույթի պահպանման ու զարգացման իրավունք։ Այնուհետև 1993 թ. «Լեզվի մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հոդվածով սահմանվում է.«Հայաստանի Հանրապետությունն իր տարածքում երաշխավորում է ազգային փոքրամասնությունների լեզուների ազատ գործածությունը» [2]։ Ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից մեծ կարևորություն ունի նաև համապատասխան ինստիտուցիոնալ համակարգի առկայությունը։ Այդ ինստիտուտներից է նախագահի աշխատակազմին առընթերՀայաստանի Հանրապետության ազգային փոքրամասնությունների ազգային-մշակութային կազմակերպությունները համակարգող խորհրդի ստեղծումը, որի գործառույթներից կարող ենք նշել ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների ևազատությունների աջակցությունն ու պաշտպանությունը, կրթական-մշակութայինծրագրերին առնչվող հարցերի քննարկումը և այլն։ Ինչպես նաև պետական մարմինների համակարգում ազգային փոքրամասնությունների հարցերով գործառույթներիրականացնելու իրավասությամբ է օժտված ՀՀ կառավարության աշխատակազմիԱզգային փոքրամասնությունների և կրոնի հարցերի բաժինը, որը համակարգում էազգային փոքրամասնությունների և կրոնի ոլորտները։ Այսինքն` այս ինստիտուտները զբաղվում են ազգային փոքրամասնությունների առջև ծառացած կենսականխնդիրների լուծմամբ։ Առաջընթաց քայլ է նաև այն, որ նոր ընտրական օրենսգրքով ՀՀ Ազգայինժողովում 4 տեղ հատկացվել է առավել մեծ համայնք ունեցող ազգային փոքրամասնություններին` եզդիներին, ռուսներին, ասորիներին և քրդերին, ինչը հնարավորություն կընձեռի նրանց խորհրդարանում բարձրաձայնել իրենց հուզող խնդիրները։ Շատկարևոր է, որ մեր երկրում ազգային փոքրամասնություններն այսուհետ կունենանիրենց ներկայացուցիչը մեր օրենսդիր մարմնում։ Փաստենք մեկ կարևոր հանգամանք ևս. սկսած 2000 թվականից` ՀՀ պետականբյուջեից ամեն տարի ազգային փոքրամասնություններին հատկացվում է 10 միլիոնդրամ [3]։ Այդ գումարը հավասարապես բաշխվում է ազգային փոքրամասնությունների հասարակական կազմակերպությունների միջև։ Ինչ վերաբերում է Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների հանրակրթության կազմակերպման հարցին, ապա կարող ենք ասել, որ ՀՀ օրենսդրության վերլուծությունը թույլ է տալիս փաստել այն հանգամանքը, որ Հայաստանիազգային փոքրամասնությունների կրթական իրավունքների իրականացման համարառկա են լուրջ նախադրյալներ, և նախարարությունը գործնական քայլեր է կատարելազգային փոքրամասնությունների էթնիկ համայնքների երեխաների ուսումնականգործընթացի արդյունավետությունը բարձրացնելու ուղղությամբ։ Մայրենի լեզվով կրթություն և դաստիարակություն ստանալու ազգային փոքրամասնությունների իրավունքը ամրագրվել է 2009 թվականին ընդունված «Հանրակրթության մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի 10-րդ կետով, համաձայն որի «ՀՀազգային փոքրամասնությունների հանրակրթությունը կարող է կազմակերպվելիրենց մայրենի կամ ազգային լեզվով` հայերենի պարտադիր ուսուցմամբ»։ Այսինքն`ազգային փոքրամասնություններին հնարավորություն է ընձեռվում սովորել իրենցազգային լեզուն` որպես մայրենի, և միևնույն ժամանակ նրանց համար պարտադիր էհայերենի ուսուցումը` որպես տվյալ երկրի պետական լեզու, քանի որ նրանք ապրումեն Հայաստանում։ Իսկ փոքրամասնության լեզվի ուսուցումը շատ կարևոր է լեզվական իրավունքների պաշտպանության և լեզուների պահպանման համար։ Հայաստանի կառավարության պաշտպանության և հովանավորության տակառնված ազգային փոքրամասնությունների լեզուները կրող համայնքների ներկայացուցիչներին միջնակարգ կրթությունը համապատասխան լեզուներով մատչելի է։ Նախարարությունը միջնակարգ կրթության շրջանակներում ապահովում է համապատասխան լեզվի ուսուցումը` որպես ուսումնական ծրագրերի անբաժանելի մաս այնաշակերտների համար, որոնք այդպիսի հայտ են ներկայացրել, և որոնց թիվը բավարարում է համապատասխան պահանջներին։ ՀՀ օրենսդրությունը ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներինհնարավորություն է ընձեռում կրթություն ստանալ ինչպես իրենց ազգային փոքրամասնության լեզվով դասավանդվող դպրոցներում, այնպես էլ հայերենով դասավանդվող դասարաններում` ըստ իրենց ցանկության։ 2010 թվականի նոյեմբերի 24-ին Հայաստանի Հանրապետության Կրթության ևգիտության նախարարի ընդունած հրամանի հիման վրա` ազգային փոքրամասնությանը պատկանող քաղաքացու երեխաների ընդունելությունը դպրոց կատարվումէ երեխայի ազգային (մայրենի) լեզվով ուսուցմամբ կամ այդ լեզվի դասընթաց ունեցողդպրոցում (դասարանում), իսկ դրա բացակայության դեպքում` ուսուցման լեզվի ընտրությունը կատարում են երեխաների ծնողները։ Նախարարությունը ստեղծել է հնարավոր բոլոր պայմանները` հանրակրթականդպրոցների տարրական, հիմնական և ավագ մակարդակներում ազգային փոքրամասնությունների երեխաների շարունակական կրթությունը կազմակերպելու համար։ Նախարարությունը յուրաքանչյուր տարի հաստատում է ազգային փոքրամասնությունների հանրակրթական դպրոցի ուսումնական պլանը, որտեղ ժամեր են հատկացվում ազգային փոքրամասնությունների մայրենի լեզվի, գրականության, մշակույթի ևպատմության ուսումնասիրման համար։ Կրթության նախարարությունը ձեռնամուխ է եղել իրականացնելու մի շարքծրագրեր` ուղղված ազգային փոքրամասնությունների կրթության կազմակերպմանը։ Այսպես օրինակ` Կրթության ազգային ինստիտուտի կողմից յուրաքանչյուր տարիկազմվում և ներդրվում է «Ազգային փոքրամասնությունների հանրակրթական դպրոցի (դասարանի) օրինակելի ուսումնական պլանը», վերապատրաստման դասընթացներ են անցկացվել (23.02.09-27.02.09) եզդի 10 ուսուցիչների համար, Կրթությանազգային ինստիտուտում եզդիների, քրդերի և ասորիների կրթական կարիքների լուծմանն օժանդակելու, համապատասխան լեզուներով ուսումնական ծրագրերի, դասագրքերի, ձեռնարկների փորձաքննություն իրականացնելու նպատակով գործում ենՀՀ ԿԳՆ «Իրանագիտության» և «Սեմագիտության» առարկայական հանձնաժողովները։ Ազգային փոքրամասնությունների խնդրանքով հայոց լեզվի ուսուցման դասընթացներ են կազմակերպվել ազգային փոքրամասնությունների 20 ներկայացուցիչների համար [3]։ Կազմակերպվել են եզդիերեն դասավանդող 21 ուսուցիչների (2013թ.), քրդերեն դասավանդող 16 ուսուցիչների (2014 թ.), ասորերեն դասավանդող 7ուսուցիչների վերապատրաստման դասընթացներ (2015 թ.) [4]։ Երևանի քաղաքապետարանի աշխատակազմի հանրակրթության վարչությունում ստեղծվել է ազգայինփոքրամասնության ներկայացուցիչ աշակերտների տվյալների բազա` վերջիններիսիրենց ազգային տոներին կամ այլ միջոցառումներին ներ-գրավելու և խրախուսելունպատակով։ Կրթության նախարարության նախաձեռնությամբ 2009 թվականին համապատասխան մասնագետները 5-րդ դասարանների «Հայրենագիտություն» և ավագդասարանների մաթեմատիկայի դասագրքերը հայերենից թարգմանել են ռուսերեն ևտրամադրել ազգային փոքրամասնությունների դպրոցների աշակերտներին։ Այսգործընթացը կրում է շարունակական բնույթ, և նախարարությունը համապատասխան աշխատանքներ է տանում անհրաժեշտ դասագրքերի թարգմանությունը կազմակերպելու ուղղությամբ։ Տարրական կրթությունը էթնիկ լեզուներով մատչելի է ՀՀ Կառավարությանպաշտպանության տակ առնված ազգային փոքրամասնությունների համայքներիհամար։ Տարրական կրթության շրջանակներում ապահովվում է ազգային փոքրամասնությունների լեզուների ուսուցումը` որպես ուսումնական ծրագրի անբաժանելիմաս, և այդ ուսուցումը կազմակերպվում է անգամ աշակերտների անբավարար թվիդեպքում։ Օրինակ` եզդիների և քրդերի բնակության վայրերում գյուղական դպրոցներում եզդիերեն և քրդերեն լեզուների ուսուցումը տարրական դասարաններումկարող է իրականացվել համապատասխան մասնագետի առկայության դեպքում`անկախ սովորող երեխաների թվից։ Համաձայն «Ազգային փոքրամասնությունների հանրակրթական դպրոցի (դասարանի) ուսումնական պլան»-ի` ուսումնական առարկաների պետական բաղադրիչիցանկում ընդգրկված ազգային փոքրամասնությունների «Մայրենի լեզու և գրականություն» առարկայի ուսուցման համար 1-5-րդ դասարաններում հատկացված էշաբաթական 4 ժամ, իսկ 6-12-րդ դասարաններում` 3-ական դասաժամ։ Բացի այդ,խառը բնակության բնակավայրերում, որտեղ ազգային փոքրամասնությունների թիվըփոքր է, նախատեսված է նաև լեզվի ֆակուլտատիվ ուսուցման հնարավորություն։ Ասորերենի ուսուցումը տարրական դասարաններում իրականացվում է ՎերինԴվին, Դիմիտրով, Արզնի, Նոր Արտագերս գյուղերի միջնակարգ դպրոցների,Երևանի Պուշկինի անվան թիվ 8 հիմնական դպրոցի տարրական դասարաններում և Անդրանիկ Մարգարյանի անվան թիվ 29 ավագ դպրոցում` նույնիսկ 2-3 երեխաներիդեպքում։ Հարկ ենք համարում նշել այն հանգամանքը, որ դեռ 1979 թվականիցասորիները հայկական դպրոցում իրենց մայրենի լեզվով դասաժամեր ունենալու իրավունք են ստացել։ Հայաստանում ասորիները դասագրքերի հետ կապված խնդիրներչեն ունենում, և նույնիսկ այստեղ տպագրված դասագրքերը օգտագործվում են այլերկրների ասորական համայքներում։ Կրթության ազգային ինստիտուտի կողմից2009 թվականին ներկայացվել են ասորերենի 1-12-րդ դասարանների չափորոշիչն ուծրագիրը, որոնք փորձաքննություն անցնելուց հետո հաստատվել են։ Նախարարության ֆինանսավորմամբ 2009 թվականին հրատարակվել են «Խոսի´ր ասորերեն» 1ին դասարանի դասագիրքը, և «Գրի´ր և կարդա´ ասորերեն» 2-րդ դասարանի գիրքտետրը, իսկ 2011 թվականին` «Խոսի´ր ասորերեն» դասագիրքը վերահրատարակվելէ։ Ասորերենով տարրական կրթությունը զարգացնելու համար դասագրքերի հեղինակներին առաջարկվել է ստեղծել համապատասխան ուսումնական նյութեր։ Ինչպես մյուս փոքրամասնությունների, այնպես էլ ասորիների համար բարդություններ են առաջանում հատկապես ասորերենի մասնագետների պատրաստմանհարցում։ Այն ասորի երիտասարդները, ովքեր ցանկանում են ուսումնասիրել ասորերեն և հետագայում դասավանդել դպրոցներում, ընդունվում են ԵՊՀ-ի արևելագիտության ֆակուլտետ և հայերենի իմացության պակասի պատճառով՝ հիմնականումվճարովի բաժին։ Իսկ բյուջեից ասորի համայնքին հատկացվող գումարը բավարարչէ անգամ մեկ ուսանողի ուսման վարձը վճարելու համար։ Ասորիների գիտական մտքի մշակույթից նշենք այն հին սովորույթը, որ երբաղջիկը խոսում էր ասորերեն, հայրը նրան քիչ էր օժիտ տալիս, որովհետև լեզվիիմացությունն արդեն իսկ արժեք է։ Քրդերեն տարրական կրթությունը մատչելի է բոլոր քուրդ երեխաների համար,որոնց ծնողները ցանկություն են հայնել իրենց երեխաներին քրդական ուսման տալուհամար։ Այն բոլոր բնակավայրերում, որտեղ երեխաների թիվը մեկ դասարանիհամար բավարար է (ըստ Կրթության նախարարության՝ 5-7 աշակերտ), տարրականուսուցումը կատարվում է քրդերեն։ Կրթության և գիտության նախարարության ջանքերով 2002 թվականին լույս է տեսել քրդերենի «Զմանե դե» այբբենարանը` Հայաստանի Գրողների միության քրդական բաժնի նախագահ Կառլենե Չաչանիի հեղինակությամբ [5], ինչը, բնականաբար, կարևոր իրադարձություն է եղել քրդականհամայնքի համար։ Սա հնարավորություն է ընձեռում հայաստանաբնակ քրդերին ինտեգրվել աշխարհի շուրջ 40 միլիոն հայրենակիցներին։ Նշենք հետաքրքիր մի փաստևս. քրդերը Հայաստանում արդեն շուրջ 80 տարի է ունեն լույս տեսնող քրդերեն թերթ,որը եզակի է աշխարհում։ Ինչ վերաբերում է եզդիներին, ապա պետք է նշենք, որ լրագրողների հետ հանդիպումների ժամանակ եզդիների միության նախագահ Ազիզ Թամոյանը բազմիցսնշել է, որ Հայաստանը միակ երկիրն է, որտեղ եզդիներն ստանում են կրթություն։ Հայաստանում եզդիները գրում են իրենց մայրենի լեզվով և հանրային ռադիոյովունեն ամենօրյա կեսժամյա հաղորդում։ Այսինքն` միայն Հայաստանում է, որ եզդիները կարողացել են ստեղծել գիր-գրականություն, մայրենի այբբենարան, հաղորդաշար, թերթ և այլն։ Կարող ենք ասել, որ Հայաստանում եզդիների ազգային դիմագիծըպահպանելու լիարժեք հնարավորություններ կան։ Հայաստանը եզդիների պահպանման համար ամենապարարտ միջավայրն է։ Միգուցե Հայաստանից դուրս նրանց հաջողվի բարելավել իրենց նյութական վիճակը, սակայն նրանք կկորցնեն իրենց ազգային նկարագիրը, քանի որ չեն լինի դպրոցներ, դասագրքեր և ազգապահպանտարբեր գործոններ։ Նախարարության ֆինանսավորմամբ 2005-2006 թվականներին իրականացվելէ «Եզդիերենի և գրականության» տարրական դասարանների դասագրքերի հրատարակումը, 2010 թվականին վերահրատարակվել է «Եզդիերեն-1», իսկ 2011 թվականին`«Եզդիերեն-2» դասագրքերը։ Եզդիերեն գրականություն անցնում են այն դպրոցներում, որտեղ կա եզդի դպրոցականների համապատասխան թիվ։ Նման դպրոցներ կան Արմավիրի, Արագածոտնի, Կոտայքի, Արարատի մարզերում։ Այսօրվա դրությամբ երկու տասնյակիցավելի գյուղական բնակավայրերում դասավանդվում են եզդիերեն և գրականություն։ Եզդիների մոտ ևս ամենամեծ խնդիրը դպրոցներում մասնագիտական կրթությամբկադրերի պակասն է։ Եզդիերենի բարձր որակավորում ունեցող ուսուցիչների բացակայության պատճառով բացառության կարգով եզդիերեն են դասավանդում հասարակական կազմակերպությունների կողմից երաշխավորված համապատասխանկրթություն չունեցող ուսուցիչները։ Նրանք երեխաներին միայն սովորեցնում են իրենցմայրենի լեզվով գրել-կարդալ։ Պետք է նշենք, որ հայաստանաբնակ եզդիների շրջանում բավականին լուրջ էդրված եզդի կանանց կրթության հարցը։ Շատ եզդի աղջիկներ շարունակում ենանտառաճանաչ մնալ։ Եզդիական որոշակի շրջաններ կարծում են, որ դպրոցն ավարտած կամ բուհում սովորող եզդի աղջիկը հետագայում չի կարող դասավորել իր կյանքը։ Շատ հաճախ եզդի աղջիկները չեն ավարտում նույնիսկ 5-րդ կամ 6-րդ դասարանը, քանի որ ծնողները նրանց թույլ չեն տալիս շարունակել կրթությունը և կնությանեն տալիս։ Այսինքն` եզդի աղջիկների կրթության իրավունքի խախտման պատճառներից մեկը նրանց շրջանում տարածված վաղ ամուսնություններն են։ Եվ եթե հաշվիառնենք նաև այն հանգամանքը, որ այժմ Հայաստանում 12-ամյա միջնակարգ կրթությունը պարտադիր է, ապա ստացվում է, որ անգրագետ են եզդի աղջիկների գերակշիռմասը։ Պետք է հաշվի առնել նաև այն, որ դպրոցները ֆինանսավորվում են ըստաշակերտների թվի, և շատ հաճախ` հատկապես գյուղական բնակավայրերում, երեխաները գրանցված են լինում դպրոցներում, սակայն փաստացի ուսուցման գործընթացին չեն մասնակցում։ Նման դեպքերը քիչ չեն նաև եզդիաբնակ գյուղերում։ Իսկեթե նախարարության համապատասխան կառույցները ժամանակին հայտնաբերենմեր կողմից նախանշված հնարավոր դեպքերը, ապա կարելի է եզդի կանանցկրթության իրավունքի խախտման դեպքերն էականորեն նվազեցնել։ Անհրաժեշտ էբարձրացնել նաև հանրության տեղեկացվածության մակարդակը, որպեսզի եզդիծնողները նախ գիտակցեն կրթության կարևորությունը, ապա հասկանան, որ իրենքպատասխանատու են իրենց երեխաների կրթության համար և նույնիսկ կարող ենըստ օրենքի պատժվել` երեխաների իրավունքները խախտելու համար։ Եզդիական, քրդական և ասորական համայնքների երեխաների տարրականկրթությունը լիարժեք կազմակերպելու նպատակով նախարարությունն աշխատանքներ է տանում եզդիերենի, քրդերենի և ասորերենի մասնագետների կազմը համալրելու ուղղությամբ, քանի որ, ինչպես նկատեցինք, նրանց բոլորի մոտ էլ առկախնդիր էր համապատասխան կադրերի պակասը։ Այսպես` Երևանի պետական համալսարանի Արևելագիտության ֆակուլտետում եզդիերենը, քրդերենը և ասորերենըդասավանդվում են որպես պարտադիր առարկաներ, եթե այդ լեզուների ուսուցանումը համապատասխանում է ուսանողի ընտրած մասնագիտությանը։ ԵՊՀարևելագիտության ֆակուլտետը ավարտողներին թույլատրում է աշխատել որպեսհամապատասխան լեզվի ուսուցիչներ։ Եզդիերենի ուսուցում առաջարկում է նաևԵրևանի մենեջմենթի համալսարանը։ ԵՊՀ-ի արևելագիտության ֆակուլտետում մագիստրատուրայի 1-ին կուրսի 2-րդ և 2-րդ կուրսի 1-ին կիսամյակներում 2005-2006ուսումնական տարվանից դասավանդվում է դասական ասորերեն։ Սակայն պետության ջանքերն այս առումով արդյունավետ կլինեն միայն այն պարագայում, երբ եզդիական, քրդական և ասորական համայնքների ներկայացուցիչները համապատասխան մասնագիտություն ստանալու ցանկությամբ դիմեն Հայաստանի բարձրագույնուսումնական հաստատություններ` նախատեսված ուսուցման անվճար տեղերիցօգտվելու համար։ Պետք է նշել, որ ընդունելության քննությունների արդյունքների հիման վրա հանրապետական ընդունող հանձնաժողովը յուրաքանչյուր տարի պահուստային տեղերից ասորական, եզդիական և քրդական համայնքներին` տվյալ համայնքի առաջարկությամբ, հատկացնում է նպատակային տեղեր, իսկ ինչպես գիտենք,նպատակային ուսուցմամբ ուսանող ՀՀ քաղաքացիների համար պետությունըերաշխավորում է բուհերում մրցութային կարգով անվճար բարձրագույն կրթությունստանալու իրավունք։ Իսկ 2010 թվականից սկսած` յուրաքանչյուր տարի հան-րապետական ընդունող հանձնաժողովի որոշմամբ այդ արտոնություններից հնարավորություն ունեն օգտվել նաև մյուս ազգային փոքրամասնությունների այն ներկայացուցիչները, որոնց առաջադրում են խորհրդում համապատասխան համայնքները ներկայացնող կազմակերպությունները, և որոնք ցանկություն են հայտնում սովորելուբարձրագույն ուսումնական հաստատությունների մշակույթին և լեզվին առնչվող բաժիններում` ազգային մշակույթն ու լեզուն զարգացնելու նպատակով։ Օրինակ` 2012թվականին հատկացվել է 1-ական տեղ ասորի և եզդի համայնքների, 2014 թվականին`2 տեղ եզդի համայնքի, 2015 թվականին` 1-ական տեղ ասորի և եզդի համայնքներիներկայացուցիչների համար [4]։ Հետագայում ՀՀ ազգային փոքրամասնություններիազգային-մշակութային կազմակերպությունները համակարգող խորհրդի միջնորդությամբ ուսանողների համար բուհը ուսման վարձի ամբողջական կամ մասնակիզեղչեր է տրամադրում։ Սակայն պետք է նշենք, որ ազգային փոքրամասնություններիմոտ բարձրագույն մասնագիտական կրթության նկատմամբ պատշաճ հետաքրքրություն և մոտիվացիա դեռևս ձևավորված չէ։ Ինչ վերաբերում է տարրական կրթության շրջանակներում հունարենի ուսուցմանը, ապա կարող ենք ասել, որ 1996 թվականից Հայաստանում Հունաստանի դեսպանատան աջակցությամբ և ֆինանսավորմամբ հունարենի ուսուցումն իրականացվում է Երևանի թիվ 74 հիմնական դպրոցում` որպես պարտադիր առարկա, իսկ թիվ12 և թիվ 132 դպրոցներում` դպրոցական բաղադրիչի հաշվին` ըստ ցանկության։ Հունաստանի դեսպանատունը Երևանի թիվ 74 և թիվ 12 դպրոցներին տրամադրումէ մեթոդական և ուսումնական գրականություն։ Նշենք, որ թիվ 74 հիմնական դպրոցըԵրևանում գործող հունական թեքումով միակ դպրոցն է, որտեղ դասավանդում էհույն։ Սակայն այստեղ ուսումը ոչ թե հունարենով է, այլ դասավանդվում է հունարեն`ի տարբերություն մյուս դպրոցների։ Բացի այդ, 1-12-րդ դասարանների համարհատուկ առանձնացված դասագրքեր չկան։ Այդ իսկ պատճառով հույն երեխաներըհիմնականում հաճախում են հայկական դպրոցներ, քանի որ ոչ բոլորին է հարմարքաղաքի տարբեր ծայրերից հասնել այդ դպրոց։ Նաև նշենք, որ 1995 թվականից Երևանում գործող Պոնտիե հունական համայնքի ծավալած գործունեության շնորհիվ հույն դասախոսները չնչին գումարի դիմացշաբաթական 2 օր անցկացվում են հունարենի դասընթաց։ Այդ դասընթացները նախատեսված են ինչպես մեծերի, այնպես էլ փոքրերի համար և շեշտը դրվում է բանավոր հունարենի վրա, քանի որ գոյություն ունի հույների մի խումբ, որն ընդհանրապեսլեզվին չի տիրապետում։ Ընդհանուր առմամբ հունական համայնքն ապրում է մշակութային աշխույժ հետաքրքրություններով, մասնակցում է ինչպես համապետական,այնպես էլ ազգային տոնակատարություններին։ Կարող ենք ասել, որ հունական համայնքի կրթամշակութային կյանքի աշխուժությունը մեծապես պայմանավորված էՀայաստանում հունական դեսպանատան ակտիվ գործունեությամբ, որը համախըմբում է համայնքի ներկայացուցիչներին։ Իսկ ռուսական համայնքի մասին խոսելիս կարող ենք ասել, որ նրանց խնդիրները հիմնականում լուծվում են ՌԴ-ի կողմից իրականացվող միջոցառումների շնորհիվ։ Հատկապես ակտիվ են հասարակական կազմակերպությունները, որոնք տարբեր դրամաշնորհների միջոցով ծավալում են կրթամշակութային ակտիվ գործունեություն։ Այդ կազմակերպություններից են, օրինակ, «Ռոսիան», «Հարմոնիան», որոնքհաճախ են իրականացնում մասնավոր ծրագրեր։ Ինչպես գիտենք, ՀՀ հանրակրթական հիմնական դպրոցների ուսումնականպլանով 2-9-րդ դասարաններում «Ռուսաց լեզու» առարկան ընդգրկված է պետականբաղադրիչի ուսումնական առարկաների ցանկում։ Ուսուցումն իրականացվում էինչպես Հայաստանում հրատարակված դասագրքերով, որտեղ հաշվի են առնվելազգային դպրոցում ռուսաց լեզվի դասավանդման առանձնահատկությունները, այնպես էլ Ռուսաստանի Դաշնության կրթության նախարարության կողմից երաշխավորված դասագրքերով։ Ռուսաց լեզվով ՀՀ-ում հանրակրթական ամբողջական ծրագրի դասավանդումնիրականացվում է միայն մեկ պետական հանրակրթական ուսումնական հաստատությունում` Ֆիոլետովո գյուղի միջնակարգ դպրոցում, որը ունի 109 տարվա պատմություն։ Այս դպրոցի աշակերտները սովորում են ռուսական դեսպանատան կողմից տրամադրվող ռուսական գրքերով ու ծրագրերով։ Ներկայումս Երևանում գործում է երկու մասնավոր դպրոց՝ «Սլավյանսկայա»դպրոցը, որտեղ ուսուցումն իրականացվում է ռուսաց լեզվով, և «Մաշտոց»-ը, որն ունիռուսերենով ուսուցմամբ դասարաններ։ Ընդհանուր առմամբ Երևանի և հանրապետության մարզերի 42 հանրակրթական դպրոցներում կան ռուսերենով ուսուցմամբդասարաններ, որտեղ հանրակրթական առարկաների ուսուցումը իրականացվում էռուսաց լեզվով, բացառությամբ «Հայոց լեզու և գրականություն», ինչպես նաև «Հայոցպատմություն» առարկաների։ Նշենք, որ ռուսերենով ուսուցմամբ միջնակարգ հանրակրթական դպրոցի (դասարանի) ուսումնական պլանի համաձայն` պետական բաղադրիչի ուսումնականառարկաների ցանկով սահմանված են «Հայոց լեզու» և «Հայ գրականություն» ուսումնական առարկաները` միջնակարգ դպրոցի յուրաքանչյուր դասարանի համար շաբաթական 2-6 ժամ, ինչը ենթադրում է, որ դպրոցը ավարտելուց հետո սովորողը պետքէ բավականին լավ տիրապետի հայերենին։ Սակայն պետք է նշել նաև այն հանգամանքը, որ նախարարության սահմանած կարգի համաձայն` եթե ավարտականդասարանի շրջանավարտը «Հայոց լեզու» առարկան ուսումնասիրել է միայն վերջիներկու դասարաններում, ապա միջնակարգ կրթության ատեստատում այդ առարկայիհամապատասխան տողում գրվում է «չի ուսումնասիրվել», և սովորողը իր ցանկությամբ կարող է ազատվել «Հայոց լեզու և հայ գրականություն» առարկայի պետականավարտական քննությունից, իսկ ատեստատի համապատասխան տողում գրվում է«ազատված է»։ Եվ նման դիմորդներին Գնահատման և թեստավորման կենտրոնըքննական առաջադրանքները տրամադրում է ռուսերենով։ Սակայն սա մի փոքր վիճելի հարց է, քանի որ շատ հաճախ երեխաները լինում են հենց հայեր, որոնք պարզապես ունեն ռուսական քաղաքացիություն, և ցավալի է, որ հայը չգիտի իր մայրենիլեզուն պատշաճ մակարդակով և որոշ դեպքերում կարող է խուսափել մայրենի լեզվիքննությունից։ Հայաստանում ՌԴ դեսպանատան աջակցությամբ հանրակրթական դպրոցներում պարբերաբար կազմակերպվում են տարբեր միջոցառումներ` մրցույթներ և փառատոններ, օրինակ` ռոմանսի միջազգային մրցույթը, Ռուսաստանի մշակույթի օրերըՀայաստանում և այլն։ Արդեն գիտենք, որ հանրապետությունում անցկացվող ամենամյա դպրոցականների օլիմպիադաների առարկայացանկում` դպրոցական, քաղաքային, մարզային, հանրապետական փուլերում ընդգրկված է նաև ռուսերենը։ Ինչպեսնաև ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության, Կրթության ազգային ինստիտուտի և Երևանում Ռուսաստանի գիտության և մշակույթի կենտրոնի հետ համատեղկազմակերպվում են ռուսաց լեզվի ուսուցիչների վերապատրաստման դասընթացներ,սեմինար-խորհրդակցություններ, ռուսացլեզվի տարվա «Լավագույն ուսուցիչ»մրցույթներ և այլ միջոցառումներ։ Ուսուցիչների վերապատրաստման դասընթացներեն կազմակերպվում նաև Հայ-ռուսական (Սլավոնական) համալսարանում։ Կազմակերպվում են ռուսաց լեզվին առնչվող մրցույթներ և փառատոններ։ Հայաստանիդպրոցականները մասնակցում են ռուսաց լեզվի հեռահար (դիստանցիոն) օլիմպիադային։ Ամեն տարի Ռուսաստանի Դաշնությունից Հայաստան է ներմուծվում ուսումնամեթոդական գրականություն։ Նաև Հայաստանում հրատարակվում է «Ռուսացլեզուն Հայաստանում» ամսագիրը, որն անվճար տրվում է բոլոր դպրոցներին։ Պետք է նշել, որ Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների հասարակական կազմակերպությունների կողմից ստեղծվել և գործում են իրենց լեզուներովկիրակնօրյա դպրոցներ։   Որպես օրինակ կարող ենք նշել Վերին Դվինի միջնակարգդպրոցում 1995 թվականին ստեղծված և մինչ այսօր գործող հայ-ռուս-ասորական«Արբելա» գիտամշակութային կենտրոնը, որի նպատակն է դեռևս դպրոցական տարիքից սկսել ազգային գիտակցության դաստիարակությունը և ձևավորել մայրենի լեզվի, գրականության, պատմության և մշակույթի իմացության հիմքերը։ Դպրոցում անցկացվել և անցկացվում են «Իմ մայրենի լեզուն», «Մեր լեզուն մեր գոյությանգրավականն է» (ասորերենի օրը` ապրիլի 21-ին) խորագրերով միջոցառումներ։ «Արբելա» կենտրոնը Արևելագիտության և պատմության ինստիտուտների հետհամատեղ դպրոցում կազմակերպում է նաև կոնֆերանսներ։ Դպրոցում գործում էնաև «Արբելա» պարի խումբը։ 2014 թ. դրությամբ գործում են լեհական, հունական, վրացական, հրեական,գերմանական, բելառուսական և ուկրաինական կիրակնօրյա դպրոցներ։ Դասընթացները բաց են` առանց տարիքային և ազգային սահմանափակումների։ Դասընթացները կազմակերպվում են Հայաստանի կառավարության կողմից ազգային փոքրամասնությունների կրթամշակութային գործունեության համար հատկացված Մշակույթի տանը։ Անհրաժեշտության դեպքում նախարարությունն աջակցում է` տրամադրելով դպրոցներում տարածքներ` ազգային փոքրամասնությունների կենտրոններ,կիրակնօրյա դպրոցներ բացելու համար։ Օրինակ` Գյումրու մանկավարժական համալսարանի հենակետային ավագ դպրոցի տարածքում տրամադրվել է լսարան`«Պոլոնիա» լեհական հասարակական կազմակերպության կենտրոնի և կիրակնօրյադպրոցի համար։ Այսպիսով` հիմք ընդունելով մինչ այժմ ազգային փոքրամասնություններիներկայացուցիչների հետ հանդիպումների ժամանակ տեղի ունեցած քննարկումներնու արծարծված հարցադրումները, ինչպես նաև Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների փաստացի վիճակի վերաբերյալ վերլուծություններն ու ուսումնասիրությունները` կարող ենք ասել, որ Հայաստանում, ընդհանուր առմամբ, ազգայինփոքրամասնությունների նկատմամբ շարունակում է գերակշռել հանդուրժողականության մթնոլորտը։ Ճիշտ է` նրանք ունեն խնդիրներ, սակայն դրանք ընդգծվածազգայնական բնույթ չեն կրում և հիմնականում սոցիալ-տնտեսական բնույթի են, իսկնմանատիպ խնդիրների բախվում են նաև հայերը, և դրանց լուծումը կապված է Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի բարելավման հետ։ Ազգային փոքրամասնությունները մշտապես գտմվում են մեր իշխանություններիուշադրության կենտրոնում։ Նրանք ներգրավված են քաղաքական, տնտեսական,ինչպես նաև կրթամշակութային զարգացման գործընթացներում։ Թեպետ Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների մասին առանձին հստակ օրենք գոյությունչունի, ինչի առկայության դեպքում հնարավոր կլիներ շատ հարցեր լուծել իրավականդաշտում, սակայն օրենքի բացակայությունը չի խանգարում, որ ՀՀ կառավարությունըմեծ ավանդ ունենա ազգային փոքրամասնությունների կրթամշակութային համակարգը կայացնելու և զարգացնելու հարցում։ Ազգային փոքրամասնություններն իրենց մայրենի լեզվի ուսուցման իրավունքնիրականացնելիս չեն հանդիպում հակազդեցությունների, սակայն բոլոր ազգայինփոքրամասնությունների համար էլ առկա են և´ մասնագետների, և´ կրթական ծրագրերի պատրաստման խնդիրներ։ Բացառություն կազմում են այն փոքրամասնությունները, որոնք ունեն պետականություն և ստանում են որոշակի օգնություն և աջակցություն իրենց էթնիկական պատկանելիության պետությունից, օրինակ` ռուսները,հույները, լեհերը, վրացիները։ Իսկ պետականություն չունեցող փոքրամասնություններն աջակցություն ստանում են Հայաստանի իշխանություններից, իսկ որոշ դեպքերում` արտասահմանում գտնվող հասարակական կազմակերպություններից։ Ազգային փոքրամասնությունների կրթության կազմակերպման խնդիրներիշարքում կարող ենք առանձնացնել նաև կադրերի վերապատրաստման խնդիրը,քանի որ գրեթե բոլոր համայքներում նկատվում է անհրաժեշտ կադրերի պակաս։ Եվ վերջում նշենք, որ չնայած այն հանգամանքին, որ ազգային փոքրամասնությունների կրթամշակութային գործունեությանն աջակցելու նպատակով Հայաստանիպետական բյուջեով յուրաքանչյուր տարի հատկացվում են ֆինանսական միջոցներ,որոնք հասանելի են բոլոր ազգային փոքրամասնություններին, այնուհանդերձ, պետքէ փաստել, որ այդ միջոցները բավական չեն լուրջ միջոցառումներ անցկացնելուհամար։ Այդ միջոցները բաշխվում են հավասար չափով բոլոր համայքների միջև,սակայն պետք է նկատի ունենալ, որ այդ համայքների միջև կան էական քանակականտարբերություններ։ Դրանից բացի` որոշ համայքներ արտասահմանից ստանում ենօգնություն, իսկ որոշները` ոչ։ Խոսքը հատկապես պետականություն չունեցողհամայնքների մասին է։ Այդ իսկ պատճառով ֆինանսական միջոցները բաշխելիսառավել նպատակային կլիներ հաշվի առնել տվյալ համայնքի կարիքները, կարողությունները, համայնքի անդամների թիվը, դրսից օգնության առկայությունը և այլ հանգամանքներ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՈՒՆ[1] ՀՀ Սահմանադրություն (փոփոխություններով), ՀՀ պաշտոնական տեղեկագիր,հատուկ թողարկում, 5 դեկտեմբերի, 2005, գլուխ 2, հոդված 14.1, էջ 5։ [2] ՀՀ գործող օրենքների ժամանակագրական ժողովածու (1990-1995 թթ.), Երևան,1995, էջ 477։ [3] Ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանությունը ՀՀ-ում,Արտահերթ հրապարակային զեկույց, ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպան, Երևան,2011, էջ 16-55։ [4] URL ։  http։ //www.irtek.am (Accessed։ 26.05.2017 թ.)։ [5] Հայաստանի Հանրապետության երրորդ զեկույցը տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիայի 15-րդ հոդվածի 1-ինկետի համաձայն, Երևան, 2012, էջ 53։ Վարդանյան ՀասմիկԱԶԳԱՅԻՆ ՓՈՔՐԱՄԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՆՐԱԿՐԹՈՒԹՅԱՆԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒՄԸ ՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր` ազգային փոքրամասնություն, համայնք, օրենսդրություն,կառավարություն, կրթական իրավունք, հանրակրթություն, մատչելիություն,հանդուրժողականություն։

Ազգային փոքրամասնությունները մշտապես գտնվում են ՀՀ իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում։ Թեպետ Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների մասին առանձին օրենք չկա, սակայն օրենքի բացակայությունը չի խանգարում, որ ՀՀ կառավարությունը մեծ ավանդ ունենա ազգային փոքրամասնությունների կրթամշակութային համակարգը կայացնելու և զարգացնելու գործում։ Ազգային փոքրամասնություններն իրենց մայրենի լեզվի ուսուցման իրավունքն իրականացնելիս չեն հանդիպում հակազդեցությունների, սակայն բոլոր ազգային փոքրամասնությունների համար էլ առկա են և´ մասնագետների, և´ կրթական ծրագրերի պատրաստման խնդիրներ` կապված մեր երկրի սոցիալ-տնտեսական ծանր իրավիճակի հետ։

Նախաբան։ Երկրատեղեկատվական համակարգերը (ԵՏՀ, GIS)օգտագործվում են ամենատարբեր ոլորտներում՝ մարդկային կյանքի ևգործունեության խնդիրների լուծման համար։ Այս համակարգը կոչված էաջակցելու տարածական տվյալների բանկի ինչպես ստեղծմանը,այնպես էլ կառավարմանը, մոդելավորմանը, վերլուծությանը ևավարտուն տարածական պատկերային ներկայացմանը՝ քարտեզի,քարտեզագրական պատկերի, մոդելի ձևով։ Հոդվածում կատարվել է միշարք գրականությունների վերլուծություն, որտեղ կարևորվել էտեղեկատվական տեխնոլոգիաներիկրթությաներկրատեղեկատվականբնագավառում։ տեխնոլոգիաներիուսուցմանգործընթացում դրանց կիրառման առանձնահատկությունները ևաշխարհագրությանՆերկայացվածդերն արդիէությունը,ենդիդակտիկական սկզբունքները, ինչն օգնում է ուսուցչին դասիննախապատրաստվել և ուսուցման գործընթացը կազմակերպել ավելիարդյունավետ։ Կրթության հիմնախնդիրների լուծման ժամանակակիցառաջնահերթ ուղղությունը պետք է փնտրել ներկայումս առկա,գործնականում մատչելի տեղեկատվական և հաղորդակցականտեխնոլոգիաներիկիրառմանմեթոդաբանության մեջ։ Այս մոտեցումները դպրոցում պետք է ուղղվենուսուցմաննպաստեն ապագայումսովորողների մասնագիտական ճիշտ կողմնորոշմանը։ Այստեղից էլուրվագծվում են ԵՏՀ-ների կիրառման նպատակները։ բարձրացմանըորակիևևտեխնիկականմիջոցներիԵրկրատեղեկատվական համակարգերն առաջացել են XX դարի 60-ական թվականների սկզբներին։ Հենց այդ ժամանակ ի հայտ եկաննախադրյալներ ու պայմաններ՝ թվայնացնելու գործունեության այնոլորտների տեղեկատվականէինաշխարհագրական տարածության մոդելավորմանը և տարածքայինխնդիրների լուծմանը։ որոնք առնչվումբազան,ԵՏՀ-ները տեղեկատվական համակարգեր են, որոնք ապահովումեն տվյալների հավաքագրում, մուտքագրում, պահպանում, մշակում,ցուցադրում և տարածում, ինչպես նաև նրանց հիման վրա նորտեղեկույթի(ինֆորմացիա) և տարածական երևույթների մասինգիտելիքների ստացում։ ԵՏՀ-ները դասակարգվում են ըստ մի շարք չափանիշների.1. Ըստ ընդգրկման տարածական տիրույթի՝ տարբերում են գլոբալ(հիմնականում ունենում ենկամ համամոլորակային, ազգայինպետությանմիջազգային, տարածաշրջանային,ենթատարածաշրջանային և լոկալ (տեղային), այդ թվում՝ քաղաքային ևուլտրալոկալ ԵՏՀ-ներ։ ԵՏՀ-ն ունակ է մոդելավորել օբյեկտներ ևերևույթներ, որոնք գտնվում են ոչ միայն ցամաքում, այլ նաև ծովերում,օվկիանոսներում, ներքին ջրային օբյեկտներում։ կարգավիճակ),2. ԵՏՀ-ի տվյալների կազմը և կառուցվածքը որոշվում էինֆորմացիոն մոդելավորման օբյեկտներով, որոնք կարող են լինելինչպես բնության մեջ գոյություն ունեցող երևույթներ (անտառ, հող, ջուր,բնակչություն, տնտեսություն), այնպես էլ տարաբնույթ գործընթացներ(ջրհեղեղներ, շրջակա միջավայրի աղտոտում, միգրացիա)։ 3. ԵՏՀ-ները տարբերվում են ըստ ինֆորմացիոն մոդելավորվողօբյեկտների և երևույթների։ Լինում են բնապահպանական, վարչական,քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, բնական և այլն։ 4. ԵՏՀ-ի աշխատանքային կողմնորոշումը կանխորոշվում է լուծումպահանջող գիտական և կիրառական խնդիրներով։ Դրանք կարող ենդասակարգվել ըստ բարդության և մոդելավորվող օբյեկտների ուերևույթների կառավարման հնարավորությունների՝ հավաքագրում,մուտքագրում, պահպանում,վերլուծություն,գնահատում, պլանավորում և կառավարում։ մշտադիտարկում,5. ԵՏՀ-ի գործառութային դասակարգումը կատարվում է ըստհամապատասխան ծրագրային ապահովման գործիքակազմի։ ԵՏՀ-ներիդրանցհիմնականթվայնացումը, պահպանումը, մշակումը, արտածումը(օրինակ՝քարտեզի տեսքով), տվյալների օգտագործումը՝ ներառյալ դրանց հիմանվրա մշտադիտարկումը և կառավարումը։ գործառույթները տվյալներիստացումնէ,6. ԵՏՀ-ները դասակարգում են նաև ըստ կառավարմանտարածքային միավորների։ Օրինակ՝ կախված գեոինֆորմացիոնհամակարգիդաշնային,տարածաշրջանային և հատուկ նշանակության ԵՏՀ-ներ, ընդ որում՝հատուկ նշանակության ԵՏՀ-ները օգտագործվում են տնտեսությանկոնկրետ ոլորտների տեղեկատվական կարիքների սպասարկմանհամար։ ռեսուրսներից՝տարբերումենԱսպիսով, երկրատեղեկատվական համակարգերը օգտագործվումեն ամենատարբեր ոլորտներում՝ մարդկային կյանքի և գործունեությանխնդիրներիլուծման համար։ Այսինքն՝ ԵՏՀ-ները պարզապեսքարտեզներ չեն ստեղծում, այլ քարտեզի օգնությամբ պատասխանում ենբազմաթիվ հարցերի՝ կապված օբյեկտների գտնվելու վայրի կամերևույթների պատճառահետևանքային կապերի հետ։ Այսօր ԵՏՀ-նանհնարին է պատկերացնել առանց ժամանակակից ծրագրայինփաթեթների և տեխնիկական միջոցների։ Տեղեկատվության ստացմանեղանակների զգալի մասը հենվում է օդատիեզերական հեռազնման,բազմասպեկտրալ հանույթի, գեոդեզիական և գլոբալ տեղորոշմանհամակարգերի (GPS) տվյալների վրա։ Այդ նկատառումով ժամանակակից մեթոդներից ուսուցմանգործընթացում առավել կարևորում ենք երկրատեղեկատվականտեխնոլոգիաների ու մեթոդների կիրառումն աշխարհագրականկրթության համակարգում։ Բնահասարակական օբյեկտներն ու երևույթներն արտացոլողտարածականկամերկրատեղեկատվական և քարտեզագրական տվյալները։ Տարածականաշխարհագրականբնութագրիչներենտվյալները ներկայանում են՝ պարզ (անշարժ) քարտեզի ձևով, որոնքհեշտությամբ կարելի է տպել թղթի վրա կամ դիտել մոնիտորիօգնությամբ, և ինտերակտիվ (շարժուն) քարտեզի ձևով։ Ինտերակտիվքարտեզները լուրջ ներդրում են ժամանակակից աշխարհագրականկրթության համակարգում [3]։ Ինտերակտիվ քարտեզները պարունակում են հսկայականտեղեկատվություն և անհրաժեշտության դեպքում կարող են արագարտաբերել նոր տեղեկատվությունը՝ կապվելով տվյալների բազմազանհենքերի հետ։ Այստեղ գլխավոր առավելությունը երևույթի, թեմայիվերլուծության հնարավորությունն է և ավարտուն պատկերի ձևովպատասխանի ստացումը։ Ինտերակտիվ քարտեզները հնարավորություն են տալիս արագ և բավականին մեծ ճշտությամբ հաշվարկել՝• աշխարհագրական օբեկտների միջև հեռավորությունը (ուղիղ գծով,ճանապարհային ցանցով՝ հաշվի առնելով նաև ռելիեֆի գործոնը),• տարածքի մակերեսը, մակերևույթի միջինբարձրությունը,թեքությունը և այլն,• մեկ աշխարհագրականստվարածածկումն այլաշխարհագրական օբեկտի կողմից (միաժամանակ տրվում ենորակական և քանակական տվյալներ),օբեկտի• շարժվող օբեկտի հետագիծը և մանրամասն տվյալներ անցած ուղուև շարժման վերաբերյալ,• երևույթները կարողլինել շարժուն, փոխել իրենց գույնը,ինքնուրույն տեղաշարժվել երևույթի հետ միասին, ընդհանրացման(գեներալացման) աստիճանից կախված՝ քանակապես փոփոխվել։ Գլոբալ տեղորոշման համակարգի (GPS) ներդրմամբ առաջացավնորև տվյալներիմուտքագրմանվերլուծմանևքարտեզիհամադրություն։ Աշխարհագրության դասավանդման այսօրվա մեթոդները չենկարողժամանակակիցտեխնոլոգիաների և ԵՏՀ-ների։ Այս գործնթացում կարևորվում էքարտեզի և հատկապես էլեկտրոնային քարտեզի պրակտիկ դերը։ արդյունավետկիրառվելառանցԵՏՀ-ների օգտագործման հիմնական առանձնահատկությունները,որոնք կօգնեն ուսուցչին դասի ժամանակ ստեղծել բարենպաստպայմաններ և հասնել նյութի յուրացման բարձր մակարդակի.• դիդակտիկնյութերինախապատրաստում(առաջադրանքների տարբերակներ, աղյուսակներ, սխեմաներ,գծագրեր, ցուցապաստառներ և այլն),ստեղծումև• ուսումնական նյութի վերաբերյալ շնորհանդեսի (պրեզենտացիա)ստեղծում,• պատրաստի ծրագրային արտադրանքի օգտագործում,• դասին նախապատրաստվելու, արտադասարանական միջոցառումների, ինքնակրթության համար ինտերնետ ռեսուրսներիորոնում և օգտագործում,• կրթության արդյունքների գնահատման մոնիթորինգ,• տեքստային նյութի և առաջադրանքի ստեղծում էլեկտրոնայինտեսքով։ ԵՏՀ-ն հնարավորություն է տալիս ուսուցչին՝• պատկերավոր ներկայացնել նյութը,• նոր նյութի հաղորդման ընթացքում ստացվող գիտելիքներիամրապնդում,• անիմացիայի շնորհիվ ներկայացվող տեղեկատվության ծավալի ուարագության կարգավորում,• սովորողների ճանաչողական ակտիվության խթանում [1]։ Ուսուցման գործընթացում ԵՏՀ-ների օգտագործումն ուսուցչիցպահանջում է գործունեության որոշակի ձևերի, առաջադրանքներիմշակում, որոնք հնարավորություն կտան փոխներգործուն մեթոդների ևմիջոցների կիրառմամբ ավելի արդյունավետ մատուցել և վերլուծելնյութը, ղեկավարել և վերահսկել առաջացած ուսումնական կամդաստիարակչական բնույթի խնդիրների լուծման ընթացքը, խթանելսովորողների ակտիվությունը։ ԵՏՀ-ների կիրառմամբ դասերը դպրոցում դառնում են հետաքրքիր,ցանկալի և սպասված։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ միայնտեխնիկական միջոցներով դասասենյակների համալրումը բավարար չէնորագույն տեխնոլոգիաներով արդյունավետ ուսուցում կազմակերպելուհամար[2]։ Անհրաժեշտ են նաև մեթոդական և դիդակտիկէլեկտրոնային նյութեր, որոնց պատկերային, շարժանկարային ևձայնային մատուցման հնարավորություններըբարձրացնում ենսովորողներիԱյդպարագայում համակարգիչը հանդես է գալիս որպես ուսումնականնյութը մատուցող և միաժամանակ սովորողների գիտելիքները ստուգողհիմնական տեխնիկական միջոց՝ դրանով իսկ ապահովելով ուսուցիչսովորող ինտերակտիվ կապը։ ընկալունակությաննյութիմակարդակը։ ԵՏՀ-ների կիրառմամբ իրականացվող ուսուցման գործընթացնբնորոշէ ավանդականիցհետևյալէապեսառանձնահատկություններով։ տարբերվում• Փոխակերպվում է ուսուցչի գործունեությունը, ինչը ենթադրում էառարկայական գիտելիքների ավելի բարձր մակարդակ, ուսուցմանգործընթացի տեխնոլոգիապես իրատեսական սցենարի կազմում, ԵՏՀ-ների կիրառմանմիջոցների հետ աշխատելու կարողություն։ լիարժեք իմացություն և տեխնիկականուսուցչի• Փոխվում է ուսուցչի դերը, ինչը ենթադրում է ուսուցմանգործընթացումև աշակերտների ակտիվությանհամահավասարեցում՝ ուսուցման սուբյեկտ-օբյեկտ համակարգիփոխարինում գործունեության սուբյեկտ-սուբյեկտ համակարգի. այսպարագայում համակցվում է նաև ուսուցչի առաջատար դերն ուսովորողների ուսումնական ակտիվ գործունեությունը։ օգտագործմանԱնդրադառնալովաշխարհագրությանուսուցմանարդյունավետության բարձրացման հիմնախնդրին՝ նշենք, որ առկա ենԵՏՀ-ներիանսահմանափակհնարավորություններ,նպաստելսովորողների կողմից աշխարհագրական տեղեկատվության դյուրինյուրացմանը։ Ուստի, հաշվի առնելով տվյալ առարկայի դիդակտիկականնաևնպատակներնմերդիտարկումները, առանձնացրել ենք համակարգչայնծրագրերիայնպիսի տեսակներ, ինչպիսիք են՝բազմաթիվմեծապեսյուրահատկությունները,ինչպեսկարողորոնքևենու- վարժանքային ծրագրերը,- ցուցադրական ծրագրերը,- ուսուցողական ծրագրերը,- տեղեկատվական ծրագրերը,- մոդելավորման ծրագրերը,- մուլտիմեդիա ծրագրերը։ Աշխարհագրությանուսուցմանկիրառման առանձնահատկությունները են.գործընթացումԵՏՀ-ների• ԵՏՀ-ների ներդրումն ու լայնածավալ կիրառումն առաջին հերթինենթադրում է անցում դասավանդման ավանդական մեթոդներից ուտեխնոլոգիաներից դասավանդման նոր մեթոդական տեխնոլոգիականհամակարգի,նաևմանկավարժական ժամանակակից տեխնոլոգիաները։ Նման մոտեցումըդրսևորումներըկգտնենորտեղիրենցկապահովի նաև սկզբունքորեն կրթական նոր տեղեկատվականառարկայական միջավայրի ստեղծում։ էությամբ հանդես• Աշխարհագրության ոլորտում ձևավորվող տեղեկատվականկրթական միջավայրն իրգալիս իբրևմիջնորդավորված օղակ ուսուցչի և գոյություն ունեցող էլեկտրոնայինկրթական պաշարների միջև։ միջոցովկիրառումըաշխարհագրության ուսուցման գործընթացում ընձեռում են նորհնարավորություններ՝ այն առավել արդյունավետ դարձնելու համար։ ծրագրային• ԵՏՀ-ներինյութերիէՈւսուցման գործընթացում ԵՏՀ-ների ներդրման ու ավելիարդյունավետ կիրառման խոչընդոտող օբյեկտիվ պատճառներն են՝• անբավարար է ուսումնամեթոդական համակարգի և էլեկտրոնայինկրթական պաշարների փոխկապակցվածությունը,• թերի է ԵՏՀ-ներին տիրապետելու աստիճանն ու դասավանդմանմեթոդականարդյունավետկիրառելուգործընթացումպատրաստվածության մակարդակը,• թյուր է ուսուցիչների իմացությունն ուսուցման զարգացնողբացահայտող տեխնոլոգիական փոխներգործուն համակարգիոլորտում,• ապահովվածհիմունքներիգործիմացություն (պրոֆեսիոնալիզմ),չէ անցումըիմացությունիցդեպիՏՀՏ-ների կիրառմանկոմպետենտությունբազայինև• բացակայում են ՏՀՏ-ների կիրառման արդյունավետությանգնահատման հստակ սանդղակը, չափորոշիչներն ու չափանիշերը,• մշակված չէ ուսուցիչների օբյեկտիվ գնահատումն ապահովող ՏՀՏների կիրառման դրդապատճառների ու խթանող ազդակներիհամակարգը։ Անհրաժեշտ է, որ ուսուցիչն առավել գործնական իմանա նշվածծրագրերի հնարավորությունների մասին և փորձի յուրացնել դրանք։ Հետևաբար, աշխարհագրությանԵՏՀ-ների կիրառման բարդությունների շարքում գերիշխում են՝դասավանդմանգործընթացում • աշխարհագրությանբազմաթիվուսուցիչներիՏՀՏ-ներիգործնական կիրառման անկարողությունը,• ստացվող ևյուրացվող տեղեկատվության հարաբերակցությանանհամամասնությունը,• տեղեկատվականանսահմանափակհոսքիտիրույթումկողմնորոշվելու անընդունակությունը,• ուսուցմանգործընթացըմիաժամանակ տարբերակելուևանհատականացնելու դժվարությունը,• սովորողներիևուսուցիչներիշրջանումհամակարգչայինալգորիթմացված մտածողության բացակայությունը։ Հաշվի առնելով նշված խնդիրներն ու օբյեկտիվ խոչընդոտները՝հարկ ենք համարում նշել, որ լուծումներ գտնելու համար անհրաժեշտ էնախ և առաջ դպրոցներն ապահովել տեխնիկական միջոցներով,ծրագրայինաշխարհագրությանուսուցիչների համար վերապատրաստումներ ԵՏՀ-ների կիրառման ևօգտագործմաննաև տեխնոլոգիականմեթոդական պատրաստվածությունը ու մշակել չափորոշիչներ, ինչիմիջոցով հնարավոր կլինի դասավանդման գործընթացում ավելիհամակարգված ու ավելի կոնկրետ կիրառել ԵՏՀ-ները։ վերաբերյալ, ապահովելկազմակերպելփաթեթներով,ԵՏՀ-ների կիրառումն ուսուցման գործընթացում ձևավորում էդիդակտիկական սկզբունքների հագեցման նոր բովանդակություն։ Այսպես, ուսուցման գիտականության սկզբունքն արտահայտվում էառցանց տեղեկատվական նյութի հավաստիության, մուլտիմեդիա ևհիպերմեդիա տեխնոլոգիաների կիրառմամբ, ինչպես նաև ուսուցմանտարբեր տեխնոլոգիաների ներմուծման միջոցով [4]։ ԵՏՀ-ներիկիրառմանպայմաններումուսուցմանգիտակցականության սկզբունքն իրացվում է սովորողների կողմիցուսման սեփական ռազմավարությանգիտակցված ընտրությանհնարավորության ընձեռմամբ, իսկ ուսուցման կայունության սկզբունքնայս պարագայում պահպանվումնյութիհամակարգչային արտացոլման, կառուցարկման, փոխներգործունմեթոդներովգիտակցվածգործունեությամբ՝ հետադարձ կապի վրա հիմնված վերահսկողության ևկանոնակարգող գործողություններով։ իրականացվողվարժանքայինուսումնականէէԵՏՀ-ներիկիրառմամբՈւսուցման ակտիվության և կյանքի հետ կապի սկզբունքն ինքնինուսուցմանառկագործընթացում։ Ուսուցման ակտիվության և կյանքի հետ կապիսկզբունքի պահպանմամբ՝ ուսուցիչը սովորողներին հնարավորություն էընձեռում օգտագործելու ԵՏՀ-ների բոլոր ծրագրային, տեխնիկական ևդիդակտիկ հնարավորությունները՝ հարմարեցնելով դրանք իրենցանհատական առանձնահատկություններին։ իրականացվողՈւսուցման զննականության սկզբունքը ուսուցման գործընթացումԵՏՀ-ների կիրառման պայմաններում ապահովվում է մուլտիմեդիահենքով,որոնցտեխնոլոգիաներիուսումնականտեղեկատվությունը մատուցվում է այնպես, որ սովորողներն այնընկալում են մի քանի զգայարաններով միաժամանակ, ինչն էլզգալիորեն բարձրացնում է ուսման արդյունավետությունը։ շնորհիվՈւսումնասիրելով ԵՏՀ-ների ներդրման և արդյունավետ կիրառմանուղղությամբկատարվածդիդակտիկականկատարվածդատողություններից՝ կարևոր ենք համարում հետևյալ սկզբունքները. դասակարգմանելնելովհետազոտություններնսկզբունքներիու• Կիրառելիության սկզբունքը, որն իրացվում է ուսուցման տարբերմակարդակներում՝նյութիտարբերակումն ըստ ծավալի, բովանդակության և բարդությանաստիճանի՝ զննական միջոցների կիրառմամբ։ ուսումնականապահովելով• Ուսուցմանփոխներգործունության(ինտերակտիվության)սկզբունքը, որն արտահայտվում է ուսուցչի և աշակերտի,համակարգչի և օգտատիրոջ(սովորողի) միջև առկա ակտիվփոխներգործության պայմաններում ծավալվող մանկավարժականբնույթի երկխոսության եղանակով։ • Ուսուցման անհատականացման սկզբունքը, որն ենթադրում էսովորողների կողմից ինքնուրույն աշխատանքների իրականացմաննպատակով արդյունավետհարմարավետպայմանների ստեղծում, ինչը կնպաստի նրանց ուսումնական ևիմացական գործունեության խթանմանն ու ուսուցանվող նյութիհիմնարար յուրացմանը։ միջավայրիև• Ծրագրային միջոցների համալիր օգտագործման սկզբունքը, որնենթադրում է առարկայական-կողմնորոշող համալիր միջոցներիկառուցարկում և դիդակտիկ հնարավորությունների, ուսումնականխնդիրների, ինչպես նաև ուսուցման գործընթացի որոշակիուղղվածության և բնույթի հաշվառմամբ, էլեկտրոնային կրթականպաշարների գործածում։ • Նպատակահարմարության սկզբունքը, որը ենթադրում է ԵՏՀ-ներիմեթոդապես հիմնավորված, մանկավարժորեն արդարացված,տեխնոլոգիապես մշակված և տեխնիկապես կատարելագործվածկիրառումն այն իրավիճակներում, երբ դրանք ապահովում ենգիտելիքներիձևավորման,հմտությունների զարգացման այնպիսի որակական արդյունք, որինգրեթե անհնար է հասնել ուսուցման ավանդական տեխնոլոգիաներիկիրառման պարագայում։ կարողություններիյուրացման,ինտենսիվհամակարգերիբարձրացմաննէապեսկնպաստենգրատախտակներիերկրատեղեկատվականԵզրահանգում։ Աշխարհագրության ուսուցմանգործընթացինորարդյունավետությանևտեխնոլոգիաների,ինտերակտիվկիրառումը։ Փոխներգործուն ուսուցման և հաղորդակցման ծրագրային փաթեթներիև տեխնիկական միջոցների կիրառումն աշխարհագրության ուսուցմանէ տալիս առավելգործընթացում ուսուցչին հնարավորությունպատկերավորդրանցարտապատկերումը գրատախտակի վրա՝ խթանելով սովորողներիերևակայությունն ու պատկերավոր մտածողությունը, հնարավորությունտալով սովորողներին առաջադրելու ինչպես տրամաբանական, այնպեսլուծումներ, արագ անցումներ կատարել՝էլ ստեղծագործականցուցադրությունիցԵրկրատեղեկատվականհամակարգերի հետ դիդակտիկական հիմնարար սկզբունքների վրահիմնված աշխատանքը էապես փոխում է դասի նկատմամբ սովորողի ևուսուցչի մոտեցումները։ մեկնաբանություն։

Հոդվածում ընդհանուր պատկերացում երկրատեղեկատվական համակարգերի մասին, ներկայացված է դրանց դերը և կիրառման առանձնահատկություններն աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում։ Կատարված է նաև երկրատեղեկատվական համակարգերի դասակարգում ըստ որոշ չափանիշների։ Քննարկվում են նաև ինտերակտիվ քարտեզների հնարավորությունները։ Ներկայացվել է նաև դիդակտիկական այն սկզբունքները, որոնք կարևոր են ԵՏՀ-ների կիրառմամբ իրականացվող ուսուցման գործընթացում։

Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում մշակութային-գրականարքետիպերի, արքետիպային մոտիվների դրսևորումների շուրջ մերդիտարկումները թումանյանագիտության մեջ ուսումնասիրության նորհայեցակետեր որոնելու արդյունք են։ Այս հոդվածի նպատակն էբացահայտելստեղծագործություններումորսորդության և վիշապամարտի արքետիպային մոտիվների կիրառմանառանձնահատկությունները։ իբրևբնույթիհամընդհանուրէթնոմշակութային(ունիվերսալ)դիտարկումմեծանունԴրանքգրողիհայևենքարքետիպային մոտիվներ, որոնց միջոցով ի հայտ են գալիս հեղինակիաշխարհայացքի, գեղագիտական ու բարոյաբանական իդեալներիբովանդակության մի քանի էական կողմերը։ էլհայևմոտիվներիվերոհիշյալ արքետիպայինՎերոհիշյալ նպատակին հասնելու համար մեր խնդիրն է եղելշուրջանդրադառնալժամանակակից գրականության տեսության մեջ արտահայտված որոշպատկերացումների։ Ընդգծել ենք, որ որսորդության արքետիպայինմոտիվը դրսևորվել է ինչպես աշխարհի տարբեր ազգերի գրողների,այնպեսՀ. Թումանյանիստեղծագործություններում։ Իշխան Թաթուլի երազը «Թմկաբերդիառումը» պոեմումվիշապամարտիարքետիպայինարծարծելիսգրականագիտական վերլուծության տիրույթում հիմնականում նկատիենք ունեցել գրողի արձակ և չափածո ստեղծագործություններից«Թմկաբերդի առումը» պոեմը, որոշ քառյակներ, «Արջաորս», «Եղջերուիմահը», «Եղջերուն» պատմվածքները, «Սուտլիկ որսկանը» հեքիաթը։ ենքդրսևորում։ իբրևԹեմանմեկնաբանելհատկապեսգրողներիմոտիվիԹումանյանիվերոհիշյալստեղծագործություններըթեևթումանյանագետների (Էդ. Ջրբաշյան, Հ. Թամրազյան, Մ. Մկրյան, Ա. Եղիազարյան, Ռ. Վարդանյան) կողմից վերլուծվել են, սակայն չենքննաբանվելվիշապամարտի արքետիպայինմոտիվների դիտանկյուններից։ որսորդությանևԲացի այս, անցյալում «Արքետիպերի և արքետիպային մոտիվներիդրսևորումները Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում» թեման մերգրականագետների կողմից հատուկ ուսումնասիրման առարկա չի եղել։ Նման առաջին փորձերից մեկը արդի հայ գրականագիտության մեջ մենքենք կատարել մեր «Մշակութային-գրական արքետիպերը ՀովհաննեսԹումանյանի ստեղծագործություններում» վերնագրով հոդվածում [7]։ Այս հոդվածը դրա տրամաբանական շարունակությունն է։ մոտիվիարքետիպային«Որսորդությանգաղափարագեղարվեստական ուրույն դրսևորումները Թումանյանի ստեղծագործություններում» թեման ածանցվումբարդբովանդակություն ունեցող արքետիպի շրջանակից։ Սակայն այն ունինաևուրույննախադրյալներ ու արծարծումների տիրույթ։ Նախ նկատենք, որորսորդությունը արքետիպային մոտիվ ենք համարում, քանի որժամանակակից գրականության տեսության մեջ «Հաճախ արքետիպընույնացվում կամ հարաբերակցվում է մոտիվի հետ» [10, 569]։ Եվգրականագիտականհետազոտությանէ Գյուղի՝համարիբրևմահացուէհանդեսհարստացելէորսորդությանհետճարպկություն,ստանալու,և՛Որսորդը պետքօգտագործեր վայրիայսպես, որսորդության արքետիպային մոտիվը տարբեր ժողովուրդներիհնագույն մշակույթների և մասնավորապես գրականությունների մեջբազում դրսևորումներ է ունեցել և իմաստավորվել է տարբերտեսանկյուններից։ Այն դիտվելէ և՛ որպես աշխատանքայինգործունեություն ու սնունդ հայթայթելու միջոց, և՛ գեղագիտականկենդանական աշխարհի տեսակներըհաճույքգիտականորեն ուսումնասիրելու հնարավորություն։ Որսորդությանէին մարդու ֆիզիկական ու մտավորընթացքում զարգանումընդունակությունները։ բերերհամարձակություն,վտանգներգազաններին տապալելուհաղթահարելով՝մարդկային բանականության ընձեռած առավելությունները և այլն։ Այսամենով հանդերձ՝ որսորդությունն աստիճանաբար նաև զարգացրել էմարդու մտածելու ընդունակությունները աշխարհաճանաչողությանգործընթացներում։ Այսպիսի զբաղմունքի ընթացքում մարդկանցբառապաշարըկապվածգործողությունների համապատասխան իմաստներն արտահայտողբառերով։ Որսորդության սիմվոլիկ ընկալումները դարձել են նույնիսկհասկացություններիտեսական,համակարգ։ որորսորդությաննկարագրությունը, նրա հետ կապված հասկացությունները մշակույթիպատմության մեջ լայնորեն կիրառվել են իրենց ուղղակի ու սիմվոլիկ,այլաբանական իմաստներով։ Դրանք դրսևորվել են և՛ կենցաղում, և՛գրականությանփիլիսոփայականդատողություններում։ Կենցաղում, ամենատարբեր իրադրություններումօգտագործում ենք, օրինակ, այսպիսի արտահայտություններ՝ սիրածաղջկա հետևից, հետքերով գնալ, նրա սերը որսալ, աղջկա/տղայիհայացքը կամ սիրտը որսալ, գիտության մեջ՝ նոր միտք կամմտահղացում որսալ, հետազոտություններ, որոնումներ կատարել,երգարվեստում ու քնարերգության մեջ՝ ռիթմեր որսալ, իդեալ որսալ (Մ. Մեծարենց), որս անել երգերում (Ե. Չարենց)։ Պատահական չէ նաև,որ հանճարեղ աշուղ-բանաստեղծ Սայաթ-Նովայի ծածկանունը որոշբանասերներ թարգմանում են «երգի որսորդ»։ Վստահորեն կարելի էասել, որ որսորդությունը և նրա հետ կապված հասկացություններնուղղակի կամ սիմվոլիկ իմաստներով մինչև այսօր էլ ընկալվում ուկիրառվում են մեր կյանքի ամենատարբեր բնագավառներում։ մեթոդաբանականՀետևաբարեղանակևէ ասել,կարելիուգիտությանմեջ,և՛ենուշագրավԱհա որսորդության բարձր, փիլիսոփայական վեհ իմաստըռուս անվանիբացահայտելու տեսանկյունիցգրականագետ, հունահռոմեական գեղագիտական մտքի նշանավոր ուսումնասիրող Ա. Լոսևի պարզաբանումները հույն հռչակավորփիլիսոփա Պլատոնի երկխոսություններում որսորդության մոտիվիսիմվոլիկ նշանակության մեկնաբանության կապակցությամբ։ Ամփոփիչդատողություններ անելով՝ նա գրում է. «Այսպիսով՝ բավականությունը ևհաճելին,ևճշմարտությունը, այս ամենը Պլատոնի համար հանդիսանում էորսորդության առարկա, այն նույն իմաստով, ինչպիսի իմաստով որորսորդը հետապնդում է իր որսին» [11, 278]։ Ավելին, ըստ Ա. Լոսևի՝Պլատոնիդիալեկտիկականէությունըմտածողության «ճանապարհ» է և «մեթոդ» [11, 280]։ գեղեցիկը, առաքինին,իմաստությունըորսորդությանբարիքը,համարմոտիվիՈրսորդությանարտահայտություններըռուսգրականության մեջ բավականին հետևողականորեն ուսումնասիրել էժամանակակից ճանաչված գրականագետ Ա. Բոլշակովան[9]։ Համացանցում զետեղված «Деревня как архетип։ от Пушкина доСолженицына» տասը դաս-դասախոսությունների շարքում 4-րդընվիրված է 19-րդ դարի ռուս գրականության մեջ որսորդության մոտիվիպատկերմանը («Мотив охоты в русской литературе 19-ого века»)։ Գրականագետը հանգամանորեն խոսում է ռուս դասական գրողների (Ա. Պուշկին, Ի. Տուրգենև, Լ. Տոլստոյ և այլն) ստեղծագործություններումորսորդության մոտիվի ամենատարբեր դրսևորումների գեղարվեստական պատկերման թեմայի շուրջ՝ նկատի ունենալով իրականորսորդությունիցփիլիսոփայականիմաստավորումները։ սիմվոլիկ,մինչևդրաՀայ գրականության մեջ ևս որսորդության արքետիպային մոտիվնու որսորդի կերպարն ուրույն կերպով և մեկնաբանություններով ենպատկերվել։ Որսորդությունը տարբեր դիտանկյուններից է նկարագրվելու արտահայտվել Ղ. Ալիշանի, Րաֆֆու, Լ. Բաշալյանի, Նար-Դոսի, Ա. Ահարոնյանի, Վ. Միրաքյանի, Ա. Բակունցի, Ավ. Իսահակյանի, Ե. Չարենցի, Վ. Անանյանի, Հ. Մովսեսի և ուրիշների ստեղծագործություններում։ Այստեղ հիշատակենք մի քանի նշանակալի օրինակներ։ Հայ նորգրականության տիրույթում որսորդությամբ զբաղվող հայ մարդկանցկերպարներ ստեղծելով՝ որոշ գրողներ նրանց ներկայացնում ենազգային-ազատագրական պայքարի հետ ունեցած առնչությունների շրջանակի մեջ։ Րաֆֆին «Կայծեր»-ում(1883-1887) որսորդ Ավոյիկերպարն է ստեղծել, որը վեպի կարևոր գաղափարատիպերից է։ Նաազատագրական պայքարի ջատագովներից է և այն նախապատրաստող,հեղինակի բառով «պրոպագանդիստ» երիտասարդների (Կարո, Ասլան)հովանավորը։ Ուշագրավ է Լ. Բաշալյանի «Տերտերին ուխտը» (1890) նորավեպի հերոսը՝ Ակոպ – տեր Մեսրոպը։ Հրացանի նկատմամբ նրամոլեգին հակումը և դիպուկ կրակոցով որս կատարելու հաճույքը նկարագրելով՝ հեղինակն ի դեմս նրա համալրել է ժամանակիարևմտահայ գրականության մեջ զենք գործածող հայ մարդուկերպարների շարքը։ Ինքնատիպ է Ավետիս Ահարոնյանի «Բաշոն»(1896) վիպակի հերոս, որսորդությամբ զբաղվող, պատվասիրությանբացառիկ զգացողությամբ օժտված գյուղացի Ղզրոյի տպավորիչկերպարը։ Նա դառնությամբ խոստովանում էր, որ եթե իր որսը վայրիկենդանիներն են, ապա Օսմանյան կայսրության մեջ քրդերի որսը,դժբախտաբար, հայ մարդիկ են, այդ թվում՝ նաև իր որդին։ Որդուսպանությունը, դստեր և հարսի առևանգումը նրան մղում ենվրիժառությամբկողմիցհովանավորվող, հայերի հանդեպ ընդհանուր առմամբ թշնամաբարտրամադրված քրդերի նկատմամբ։ Իսկ ահա Նար-Դոսի «Սպանվածաղավնին» (1889) վիպակում Ռուբեն Թուսյանի՝ լոկ հաճույքի համարորսորդությամբ զբաղվելու միջադեպը պատկերվել է իբրև այս երկիսյուժեի խթանման և բովանդակության հարստացմանը նպաստողգեղարվեստական իրադրության դրվագներից մեկը։ Իսկ որսորդությանզոհի՝ սպանված աղավնու շնորհիվ առաջացած այս արտահայտությունըդարձել է վիպակի վերնագիրը՝ խորհրդանշելով մի կողմից գլխավորհերոսուհուն՝ Սառային, մյուս կողմից՝ թերևս ավելի շատ նրա ձեռքովսպանված նորածին զավակին։ իշխանություններիթուրքականլցվելԻրական որսորդության և դրա մոտիվի սիմվոլիկ նշանակության ուորսորդների մասին գրել են նաև նորագույն շրջանի հայ գրողները։ Հետաքրքիր են Ա. Բակունցի, Ե. Չարենցի անդրադարձները։ Ա. Բակունցի «Մթնաձոր» (1926) պատմվածքում որսորդությամբ էզբաղվում գյուղացի Ավին։ Անտառապահ Պանինի կողմից նրան արջիորսի ուղարկելու պահանջը, իրական որսորդության միջոցովկամայականորենգրեթեողբերգականորեն է ավարտվում անօգնական գյուղացու համար։ հարկադրանքըպատժելունրանՈրսորդությանսիմվոլիկիմաստընպատակասլացորենևպատկերավոր կերպով է օգտագործել իր ռուբայիներից մեկում Ե. Չարենցը։ Պոետին պատկերացնելով իբրև երգերի որսորդ՝ նաիսկական բանաստեղծի համար կարևորել է ոչ թե շատ գրելուընդունակությունը, այլ, ըստ էության, նրա կողմից համամարդկայինհնչեղություն ունեցող հասարակական ու անհատական հիմնախնդիրների դիպուկ բացահայտումները։ Ուստի գրել է.Ամեն պոետ՝ գալիս՝ իր հետ մի անտես նետ է բերում,Եվ նետն առած, խոհակալած-որս է անում երգերում.Բայց դառնում է պոետ նա մեծ ոչ թե նետի՛ մեծությամբ,Այլ նշանի՛ ահագնությամբ, որ հանճարներ է սերում։ Որսորդության մոտիվը, կենցաղում դրա ուղղակի դրսևորումներըկենդանիների աշխարհի, նրանց տեսակների ճանաչողության նաևգեղագիտական բավականություն ստանալու դիտանկյուններից էպատկերվել ճանաչված գրող, իսկական որսորդ Վախթանգ Անանյանի՝հատկապես որսորդական պատմվածքներում, հուշագրության մեջ։ Որսորդություններգերի,բանաստեղծականծավալունարծարծումների թեմա է դարձել նաև ժամանակակից բանաստեղծՀակոբ Մովսեսի «Յոթներորդ որսորդություն»(2013) բանաստեղծությունների ժողովածուում։ մտահղացումներիորսորդություն,իմաստով՝սիմվոլիկիբրևիրէ նաևմեջկողմերովինքնատիպ«Արջաորս»,որսորդություննՈրսորդության մոտիվն իր իրական ու սիմվոլիկ իմաստներով Հ. Թումանյանի երկերում։ Կենցաղայինարտացոլվելէիրականության«Եղջերուի մահը»,պատկերվել գրողի հատկապես«Եղջերուն» արձակգործերում։ Այս մոտիվի արծարծումներիշրջանակում գրողի ուշադրությունը սևեռվել է դրա այնպիսիդրսևորումների վրա, որոնցբացահայտվել են նրամարդասիրական աշխարհայացքի բնորոշ կողմերն ու գեղարվեստականարձակիԹումանյանիստեղծագործություններում մոտիվն արտահայտվել է և՛ իբրև իրականորսորդության նկարագրություն, և՛ որպես պատկերավորման միջոց,այլաբերության այնպիսի տեսակ, ինչպիսին են որսորդության սիմվոլը,համեմատությունը։ սկզբունքները։ շնորհիվԱմենդեպքումԳրողի վերոհիշյալ պատմվածքներում որսորդության մոտիվըներկայացված է առավելապես կենցաղում, բնության մեջ որպեսիրականուգաղափարական տարբեր մոտեցումներով։ «Արջաորսում» (1899, 1913)գեղագիտականորսորդություն՝պատկերվածվտանգիենթարկելով պաշտպանելուիրատես հեղինակը արջի որսը նկարագրում է՝ օբյեկտիվորենդիտարկելով դրա դրսևորումները Լոռու ձորերում ապրող գյուղացուկյանքում։ Որսորդությունը գյուղացու համար մի կողմից բնությանգրկում ապրուստի միջոց հայթայթելու հնարավորություն է (այդպիսին է,օրինակ, վայրի մեղուների մեղրը ձեռք գցելու՝ պատմողի կողմիցարտահայտված մտադրությունը), մյուս կողմից նրա պահած ընտանիկենդանիներին՝ խոզերին, վայրի գազանից՝ այս դեպքում արջից՝ իրկյանքըմիջոց։ Խոզինհափշտակելու պատճառով էլ արջին որսալու հետ կապված միջադեպիմեջ բացահայտվում է պատմող գյուղացու՝ արջի բնավորության մասինունեցած պատկերացումները, հնարամտությունը, վայրի գազանի դեմմիայնակ գնալու համարձակությունը։ Բայց և այնպես, այդ ամենիշնորհիվ ազատվելով արջի ճիրաններից, նա թեև երկրորդ փորձիժամանակ հրացանով ծանր կերպով վիրավորում է նրան, սակայնվիրավոր գազանի կատաղության հանդեպ վախն այնքան մեծ էր, որորսին վերջնականապես տիրելու համար հետամուտ չի լինում։ Եթե այսպատմվածքում Թումանյան հեղինակի վերաբերմունքը որսորդությաննկատմամբ պատումի օբյեկտիվ բնույթի հետևանքով խնամքով հետինպլան է մղվել, ապա «Եղջերուի մահը» (1898), «Եղջերուն» (1909)երկերում հեղինակի մոտեցումը որսորդության հանդեպ դրսևորվում էբացահայտէ արձակբանաստեղծություն համարել, որքանով որ հեղինակը քնարականմտերմությամբ է իր սրտացավ վերաբերմունքն արտահայտում որսկանիձեռքով մահացու կերպով վիրավորված «անտառի չքնաղ գեղեցկուհու»՝եղջերուի նկատմամբ։ Նման մոտեցման արտահայտություն է ծանրվիրավոր եղջերուի հոգեվիճակը հասկանալու, նրան մի որոշակի չափով«զգալու» և«հիշելու» ընդունակություններով օժտելու հեղինակիցանկությունը։ Էմպաթիայի (ապրումակցում) գրական հնարքով մարդուհոգեկան որոշ հատկանիշներ վերագրելով վայրի կենդանուն՝ հեղինակնափսոսում էր, որ որսորդը կրակոցով սպանել էր բնության այդ չքնաղարարածին։ Մարդն այդպես իր ձեռքով կործանել էր բնության ստեղծածգեղեցկությունը։ կերպով։ «Եղջերուիմահը»կարելիԹումանյանն այստեղ արդեն առաջնորդվումիրաշխարհայացքում ձևավորված այն պատկերացմամբ, որ մարդը պետք էկարողանա ապրել ոչ միայն իր մարդկային կյանքով, այլև կենդանիներիկյանքով։ Մեծ գրողի ու մտածողի անպարփակ մարդասիրությունըտարածվում էր նաև բնության մեջ ապրող վայրի կենդանիներիէրնկատմամբ։ Այսպիսի մոտեցումը նրա մեջ բացահայտում էր համոզվածկենդանասերին, նույնիսկ վայրի կենդանիների վիճակով մտահոգվածմարդուն։ Կենդանիների կյանքի մասին մտածելու, կենդանական աշխարհիգեղեցկությունը պահպանելու շուրջ պատկերացումը գեղարվեստորենառավել բարձր մակարդակով ու լիարժեք է արտահայտվել գրողի«Եղջերուն» պատմվածքում։ Այստեղ արդեն հեղինակն ինքը և՛ պատմողէ, և՛ գրական կերպար, որ որսորդ Օսեփի առաջարկով նրա հետ գնում էեղջերու որսալու։ Գյուղացի Օսեփը փորձառու, գործնականորենմտածող որսորդի կերպար է. նա որսորդությունից հաճույք ստանալու,որսի միսը ճաշակելու և պատմող հեղինակին էլ այդ գոծընթացներինհաղորդակից դարձնելու կողմն է հակված։ Իսկ ահա բոստանչիՕվագիմը կենդանիների վիճակի մեջ մտնելու, նրանց ապրումակիցլինելու մասին հեղինակի գաղափարներն իր կենսափորձից բերվածօրինակով յուրովի հաստատող, զգայուն հոգով օժտված մարդ է։ Նրակողմից եղնիկի ձագին սպանելու և մայր եղնիկի ու նրա ձագի ցավիարտահայտություններն իր մահացած թոռան ու նրա մոր ողբի հետզուգահեռներն այդ նպատակին են ծառայում։ Օվագիմը նաև որսկանՓիրումի մասին լեգենդը պատմելով է հաստատում որսորդությանանիծված լինելու գաղափարը։ Պատմվածքում, ի տարբերություն որսորդՕսեփի իրատես բնավորությանը, բոստանչի Օվագիմ բիձան մեղմանձնավորություն է։ Նա բանաստեղծական խառնվածքով, աշուղականերգեր երգելու նկատմամբ հակում ունեցող գյուղացու տիպ է։ Բոստանչին ներկաների խնդրանքով նույնիսկ «իր պառավ ձենով»«Քյարամի և Ասլիի հեքիաթից» մի երգէ կատարում, ուրդատապարտվում էր եղնիկի որսը։ Օսեփի հետ եղջերուի որսին մասնակցող պատմող-հեղինակնարդեն ճանաչված բանաստեղծ էր, պոետական հոգեկերտվածք ունեցողև բնության ու նրա կենդանի արարածների գեղեցկությունը գնահատողանձնավորություն։ Որսատեղում անսպասելիորեն նրա դեմ հայտնվածեղջերուն իր բնական, կենդանական վայրի գեղեցկությամբ, աչքերիտպավորիչ հայացքով հմայում է նրան։ «Ես, - գրում է հեղինակը,առաջին անգամն էի տեսնում եղջերուն ազատ բնության մեջ։ Նա դուրսեկավ մի խաղաղ հպարտությամբ, վեհ ու չքնաղ, ինչպես բնության էնամեն գեղեցկությունների տերն ու թագավորը։ Կիսովին, դեռ անտառիմթության մեջ կանգնեց, թուխ դունչը դրավ գետնին, ապա թե գլուխըբարձրացրեց, վայրենի շնորհքով ոլորեց երկայն վիզը ու նայեց իմ կողմը։ Ամենագեղեցիկ հայացքը, որ ես տեսել եմ իմ կյանքում» [4, 89]։ Թումանյանը Օսեփի դիպուկ կրակոցից ծանր վիրավորված եղջերուինգտնելուց հետո մորթելու պահին զգայուն վերաբերմունքով է ընկալումեղջերուի տանջանքները, մարդու կողմից բնական գեղեցկությամբօժտված վայրի կենդանու տապալման պատճառած խոր ցավը։ Այդիրադրության մեջ ոչ միայն եղջերուի որսի հաջող ավարտը հաճույք չիպատճառում նրան, այլև «բնության էն ամեն գեղեցկությունների» տիրոջու թագավորի կործանումը մարդու կողմից կատարված տգեղ ու դաժանարարքի է վերածվում, ինչը նպաստում է, որ նա մարդկային կեցությանվերաբերյալլայնընդհանրացում կատարի. «Ես երեսս շրջեցի, իբրև թե սարերին եմնայում։ Ետևից մի խուլ տնքոց լսեցի… ու, չգիտեմ ինչու, սկսեցի մտածելկյանքի ու մահվան մասին, և էնպե՜ս տգեղ էր թվում ինձ կյանքը…» [4, 90]։ իմաստասիրական խորամտությամբ ավելինաևէրնաևկենդանիները։ Ինքնապահպանման,Մարդու և բնության, մարդու և կենդանական աշխարհիներկայացուցիչների առնչությունները Թումանյանը վերջին երկուերկերում ներկայացնում է իր մարդասիրական լայն պատկերացումներիդիտանկյունից։ Նա համոզված էր, որ մարդը պետք է ապրի ոչ միայն իրնմանի, այլ նաև կենդանիների կյանքով, նրանց մասին մտահոգվելով ուկարեկցելով։ Չէ՞ որ մարդուն բնորոշ հոգեկան որոշակի ապրումներունենսերնդիշարունակության մասին հոգ տանելու բնազդի «բանականության»չափով պատկերացում դրսևորվում է նաև նրանց հոգեկանի մեջ ուիրենց ձագերի նկատմամբ վերաբերմունքում։ Մասնավորապեսեղջերուի որսի կապակցությամբ Թումանյանի բացասական մոտեցումը,մերնրա ապրածժամանակաշրջանում մեր ժողովրդի սոցիալ-պատմական կեցությամբ,որսորդությանկազմակերպմանչկանոնակարգված, տարերային բնույթով։ Դա է պատճառը, որորսորդության բարոյական և գործնական կողմերինլավագիտակ,արհեստավարժ որսորդ ու գրող Վախթանգ Անանյանը, նկատիունենալով ժողովրդի մեջ առաջացած որսորդության բարոյականությանվերաբերյալ ընդունելի պահանջները, 1944 թ. տպագրված իր միհոդվածում գրել է. «Այդ մորալով (բարոյականության համաձայն - Գ. Խ.)մեղք է ձագի վրա զենք բարձրացնելը, մեղք է մորը սպանելը, մեղք է հղիկենդանուն անհանգստացնելը, դատապարտելի ագահություն է 1-2կենդանուց ավելի սպանելը, մեղք է կենդանուն ջուր խմելիս սպանելը…կարծիքով, պայմանավորված(հատկապեսեղջերուիորսի)Ծեր որսորդները երկնքի բարկությամբ են ահ տվել այս ավանդույթըխախտող մարդկանց» [1, 394]։ Այս և այլ ողջամիտ պահանջներիպետական վերահսկողությամբ կիրառմանը 1950-ական թթ. գրողըականատեսՍոցիալիստականՀանրապետությունում գտնվելու ժամանակ, որի մասին պատմում է իրհուշերում։ ՉեխոսլովակիայիեղելէրմասինորսորդությանՎերադառնալովԹումանյանիպատկերացումներին՝ ասենք, որ նա մտահոգված էր ոչ միայն բնությանգեղեցկուհու՝ եղջերուի ճակատագրով, այլև կենդանական աշխարհիթերևս բոլոր արարածների։ Քանի որ նրա աշխարհայացքի կայունբաղկացուցիչէր կենդանասիրությունը, ուստի իր խորիմաստքառյակներիցսրտացավվերաբերմունք է արտահայտել նաև իր կողմից խփելու հետևանքովվիրավորված թռչունի վիճակի հանդեպ. մեկումբանաստեղծընրբանկատ,յուրովիգեղարվեստորենեն արտահայտվել Մի հավք զարկի ես մի օր. Թըռա՜վ, գընաց վիրավոր։ Թըռչում է միշտ իմ մըտքում Թևը արնոտ ու մոլոր։ Փաստորեն, որսորդության արքետիպային մոտիվի շրջանակներումգրողիհասարակական ու գեղագիտական իդեալները, որոնց կարևորսկզբունքներից էր մարդու և բնության մեծ կյանքով ապրելու նրագերագույն ձգտումը։ Սակայն մարդը, ինչպես գիտենք, դեռ չի հասելբանաստեղծի երազած անարատ մարդու իդեալին։ Ըստ Թումանյանի՝մարդկությունը համամարդկային համերաշխության, եղբայրության,բարեկամության իդեալին հասնելու ցանկությանը զուգընթաց պետք էկարևորի նաև կենդանասիրության զգացմունքը։ Ավելին, նրապատկերացմամբ մարդը ոչ միայն լիակատար ներդաշնակության մեջպետք է գտնվի կենդանական աշխարհի հետ, այլև պետք է շարունակիհետաքրքրվել ու ապրել ողջ տիեզերքի կյանքով։ Եվ քանի որ նա նկատելէր հասարակական կյանքում, առաջադեմ մարդկանց շրջանում նմանձգտումներ, ուստի գրել է. «Նրա մեջ (իր ժամանակաշրջանի զարգացածանհատների ու ազգերի մեջ - Գ. Խ.) հետզհետե որոշվում, շեշտվում ուհաստատվում է կենդանասիրության խոր ու վսեմ զգացմունքը, որըտանում է դեպի տիեզերական մեծ կյանքը» [5, 170]։ Այս ուղղությամբդատողություններ կատարելիս գրականագետ Ա. Եղիազարյաննավելացնում է, որ գրողի համոզմամբ «կատարյալ մարդու և ժողովրդիիսկական կյանքը մեծ կյանքն է, տիեզերական կյանքը» [2, 15]։ Նմանհետևություն անելու համար հիմք են հանդիսանում նաև Թումանյանի՝որսորդության արքետիպային մոտիվն արծարծող վերոհիշյալ երկերը։ որսիկարծիքով՝իրնկատմամբ։ ՄերԸստ էության, այդ մեծ կյանքի դիտանկյունից էր Թումանյանը նաևառանձին դեպքերում իր բացասական մոտեցումն արտահայտումկենդանիներինմանվերաբերմունքի արտահայտությունն էր նաև «Սուտլիկ որսկանը» (1910)հանրահայտ հեքիաթը։ Որսորդության մոտիվը պատկերող նախորդերկերում գրողը, ինչպես շեշտեցինք, նկարագրել էր իսկականորսորդությունը։ Իսկ ահա «Սուտլիկ որսկանը» հեքիաթ է։ Հայտնի է, թեԹումանյանն ինչ կարծիք ուներ հեքիաթի ժանրի մասին. «Դա,- գրել էնա,- գրականության մեջ ամենաբարձր արտահայտությունն է, ուրամբողջը հավիտենական սիմվոլներ են» [6, 472]։ Հետևաբար, գրողըժողովրդական հեքիաթի հիմքի վրա ստեղծած այս երկում, ըստ էության,օգտագործել է որսորդության սիմվոլը՝ ենթատեքստում նկատիունենալով կենդանասիրության և տիեզերական կյանքով ապրելումասին իր պատկերացումներն ու գեղագիտական իդեալը։ Ուստի այսհեքիաթում որսի իրադարձությունների մասին անհեթեթ, ծիծաղաշարժպատմության միջոցով ծաղրվում են որսորդների պարծենկոտությունը,ընդհանրապես հեքիաթում պատմվող տվյալ որսորդության բոլորմասնակիցներնբոլորգործողությունները /«Հորս կնունքով, մորս ծնունդով, վեր կացանք մի օրհինգ ու վեց հոգով, թրով-թվանքով որսի գնացինք։ … և այլն» [4, 216]։ որսորդությանուգնալունրանցՈւշագրավ է, որ Թումանյանը որսորդության արքետիպայինմոտիվի հետ կապված դրվագները օգտագործում է նաև որպեսայլաբերություն, համեմատության եզր իր խոսքը պատկերավոր դարձնելու համար։ Մեր այս միտքը հաստատող տպավորիչ օրինակ է«Թմկաբերդի առումը» պոեմի նախերգանքի հետևյալ հատվածը. Է՜յ, լա՛վ կենաք, ակա՛նջ արեք, Մի բան պատմեմ հիմի ձեզ, Խոսքըս, տեսեք, ո՞ւր է գնում, Քաջ որսկանի գյուլլի պես։ Կարծում ենք, որ պոեմի իրադարձությունները պատմող աշուղիխոսքը «Քաջ որսկանի գյուլլի պես» գնալու հետ համեմատելով՝բանաստեղծը նկատի է ունեցել իր պատկերացրած իսկական որսորդին։ Իսկ այդպիսի որսորդը ոչ միայն դիպուկ է կրակում, այլև թերևս հետևումէ դարերի ընթացքում ժողովրդի մեջ տարածում գտած որսորդիբարոյականության այն սկզբունքներին, որոնց մասին խոսք գնացվերևում։ Այսինքն՝ մեծ գրողն ու մտածողը ոչ թե դեմ է որսորդությաննընդհանրապես, այլ նա դեմ է որսորդության այն տարբերակին, որըտեղի է ունենում տարերայնորեն՝ շրջանցելով կենդանասեր որսորդիբարոյականության մասին ժողովրդի մեջ ավանդաբար ընդունվածպատկերացումները։ օրինաչափությանԱյսպիսով, որսորդության մոտիվը, արքետիպային մոտիվներին(ինվարիանտի վարիատիվ)բնորոշ անփոփոխի տարբերակայինհամաշխարհայինդրսևորմանմշակութային-գրականաշխարհայացքիյուրահատկությամբ պայմանավորված, կարող է տարբեր մեկնաբանություններ ստանալ։ Որսորդությունը ուղղակի պատկերվելուց բացիգրականության մեջ հաճախ արտահայտվում է նաև որսորդությանսիմվոլիկգրողինպատակադրմամբ,գեղարվեստականմտածողության առանձնահատկություններով։ ինչը պայմանավորվածշնորհիվ,գրողիաշխարհայացքիևկյանքում,իմաստներով,է«Թմկաբերդի առումը»Այժմ անդրադառնանք վիշապամարտի արքետիպային մոտիվիդրսևորմանը(1905) պոեմում։ Մերպատկերացմամբ Թումանյանի՝ ձևի և բովանդակության տեսանկյունիցբարձրարժեք այս պոեմի VIII հատվածում Թմուկ բերդի իշխան Թաթուլիերազի մեջ ներկայացված է վիշապամարտի արքետիպային մոտիվը՝ինքնատիպ գրական մշակմամբ։ Երազի բեմում կատարվող դրվագը մերնշանավոր թումանյանագետներին, մասնավորապես ակադեմիկոսներԷդ. Ջրբաշյանին և Հ. Թամրազյանին ևս հետաքրքրել է, սակայն այլդիտանկյուններից։ Այսպես, օրինակ, Էդ. Ջրբաշյանը գրում է.«Հեքիաթային պոետիկայի զինանոցից է քաղված պատուհասից առաջԹաթուլի տեսած երազի տեսարանը(VIII գլուխ), թեև, պետք էխոստովանել, սա միակ հատվածն է, որը էական որևէ բան չիավելացնում, նույնիսկ մասամբ կարծեք դուրս է մնում պոեմի սրընթացզարգացման տեմպից»Հ. Թամրազյանը։ Նա, առարկելով Ջրբաշյանին, գրել է. «Բայց, ո՛չ։ Սա միսովորական նկարագրություն չէ, այլ տեսիլ, որը գեղագիտական ուրույնդեր է կատարում և՛ բանաստեղծական կառույցի, և՛ հոգեբանականմթնոլորտի մեջ» [3, 290]։ Այնուհետև զարգացնելով իր միտքը մարդուկյանքում երազների ունեցած նշանակության շուրջ Թումանյանիունեցած պատկերացումներին և գրողի ստեղծագործություններումդրանց օգտագործմանը՝ գրականագետն ավելացնում է. «Թումանյանն[8, 364]։ Այս տեսակետին համաձայն չէ ինքը երազատես էր, մեծ իմաստ էր գտնում տեսիլների մեջ, որոնքմարդու խորհրդավոր զգացողությունների արձագանքն են։ Այդպիսի՞ն չէարդյոք, գեղջկուհու երազը «Անուշի» մեջ. իբրև թե անբախտ Սարոյիանտեր ոչխարը մի մութ ձորի մեջ մարդկային ձայնով խաղ էր կանչում,իսկ հովվի մայրն էլ «նրանց առաջին աղլուխ էր առել ու պար էր գալիս»։ Այդպես են նաև «Դեպի Անհունի» մի շարք հատվածներ։ Այս երազներըևս կենսական երևույթների ճնշման արձագանքներ են կամ ապրումներիյուրօրինակ շարունակություն։ Ահա այս նույն երևույթի հանճարեղարձագանքն է Թաթուլի երազը» [3, 290]։ սահմանափակդերակատարությունԸնդհանուր առմամբ համաձայնլինելով Հ. Թամրազյանիվերոհիշյալ տեսակետին՝ մենք ուզում ենք ներկայացնել իշխանԹաթուլի երազի տեսարանի շուրջ մեր պատկերացումները։ Նախնկատենք հետևյալը, որ էական տարբերություն կա «Անուշ», «ԴեպիԱնհունը» պոեմներում և «Թմկաբերդի առումը» պոեմում նկարագրվածերազների միջև։ Առաջին երկու պոեմների հերոսների երազները,այսպես ասած,ունեն,անհատական երազների տեսակին են պատկանում։ Դրանք միայնտվյալ երկի հերոսների («Անուշ»-ում Սարոյի, «Դեպի Անհունը» պոեմում՝Հասմիկի) ողբերգական ճակատագրերի կանխազգացման հետ ենկապված։ Մինչդեռ իշխան Թաթուլի երազում, մեր համոզմամբ,հեղինակը գիտակցաբար թե ենթագիտակցորեն ներկայացրել էվիշապամարտի (կամ օձամարտի) արքետիպային մոտիվի՝ իր կողմիցգրական յուրօրինակ պատկերմամբ ներկայացված ու իմաստավորվածտարբերակ։ Թմուկ բերդի իշխան Թաթուլը՝ իբրև քնարապատմողականժանրատեսակին պատկանող պոեմի գլխավոր կերպար, հերոսականբնավորություն, այնուամենայնիվ սեփական խոսքով քիչ է հանդեսգալիս (ընդամենը մեկ անգամ՝ Նադիր շահին պատասխանելիս)։ Երազիտեսարանը օժանդակում է, որ հերոսի ներաշխարհի և բնավորությանայնպիսի գծեր ներկայացվեն, որոնք կարող են նպաստել նրա՝ որպեսգրական կերպարի, հոգեբանական նկարագրի մի նոր բացահայտմանը։ Բացի այս, վիշապի կամ հրեշի դեմ հերոսի մղած մարտի՝վիշապամարտի մասին հնագույն մոտիվն անցյալում դրսևորվել էաշխարհի տարբեր ազգերի բանահյուսական ժանրերով (հեքիաթ, էպոս,լեգենդ և այլն) ստեղծագործություններում։ Վիշապամարտի մոտիվիհերոսը պայքարում է ժողովրդի շահերը, ինչպես նաև մշակութայինբարձր արժեքները պաշտպանելու համար, իսկ հրեշը խորհրդանշում էքաոսը, կյանքում եղած չարիքը։ Թումանյանի պոեմը, քանի որհիմնականում լեգենդի գրական մշակում է, ուստի Թաթուլի երազն ահաառնչվում է նաև համամարդկային նման գերխնդրի հետ։ Իր սնափառկնոջ դավաճանության պատճառով, ինչը երազի մեջ արհավիրքից առաջվերջին պահին Թաթուլը գուշակում է, նա չի կարողանում պայքարիդուրս գալ երազի հրեշի, իսկ պոեմի գեղարվեստական իրականությանմեջ՝ Նադիր շահի զորքի դեմ։ Մինչև այդ պահը թշնամու դեմ քաջաբարկռվող հայրենասեր իշխանն ու նրա զորքը կործանվում են։ Հետևաբարթվում է՝ անպատասխան է մնում այն հարցը, թե արդյո՞ք հնարավոր էսկզբունքորեն հաղթել չարին, չարիքը, նրա տարբեր դրսևորումներըկյանքում։ Ըստ էության, այս հարցի պատասխանի մեջ են ի հայտ գալիսնաև պոեմի բովանդակության գլխավոր կողմերը, գաղափարները։ և՛լավհերոսներիճակատագրերով,Թումանյանը վերոհիշյալ խնդրին վերջնական ու անբեկանելիլուծում չի առաջարկել։ Բայցևայնպես, հարցի պատասխանը հեղինակըյուրովի է ներկայացրել և՛ պոեմի գեղարվեստական ամբողջության մեջպատկերվածգործովանմահանալու, անարատ մարդու իդեալն ունենալու բարոյախոսությունը կարևորելով։ Հետևաբար, պոեմի կառուցվածքային ուբովանդակային շերտերը դիտարկելով՝ կարելի է ասել, որ ըստԹումանյանի՝ չարին, թշնամուն սկզբունքորեն կարելի է հաղթել, եթեդրանց դեմ պայքարող մարդիկ համերաշխ են գործում ևչենենթարկվում հակառակորդի կամքին, նրա սադրանքներին։ Այսսկզբունքն են հաստատում պոեմի դիպաշարում պատկերվածիրադարձություններնարարքներիտրամաբանությունն իրենց ամբողջության մեջ։ Հակառակորդի դեմկռվելիս, ըստ էության, վստահելի, համերաշխ, ամուր թիկունքունենալու հանգամանքն իբրև նախապայման նկատի ունենալով է, որԹաթուլը համարձակ պատասխան է տալիս Նադիր շահին.ուգլխավորհերոսների Մի՛ պարծենա, գոռոզ Նադիր, Պատասխանեց էն հըսկան. Գըլխովը շատ ամպեր կանցնեն, Սարը միշտ կա անսասան։ Բացի այս, հեղինակը ցանկանում էր հաստատել նաև այնգաղափարը, որի համաձայն՝ սկզբունքորեն կարելի է հաղթել չարուժերին, նույնիսկ թվաքանակով հզոր թշնամուն, եթե դրանց դեմկռվողները պաշտպանում են իրենց հայրենիքը։ Այս միտքն էլհաստատելու համար կարելի է վկայակոչել հետևյալ հատվածը. Իրան, Թուրան ողջ եկել են, Թաթուլն անհաղթ, աննըկուն, Զորք ու բաբան խորտակվել են, Նըրա բերդը միշտ կանգուն։ Թաթուլին ոգևորում է նաև իր չքնաղ կնոջ սերը։ Երկիր ներխուժածչարիքի՝ Նադիր շահի զորքերի դեմ պայքարում հայրենասեր իշխանն ունրա զորքը պարտվում են միայն այն ժամանակ, երբ իշխանի սնափառկինը պալատական աշուղի երգի միջոցով փոխանցված՝ Նադիր շահիթագուհին դառնալու խոստումներից գայթկղվում է և հարբեցնումԹաթուլին ու նրա զինվորներին և գիշերով թշնամու դեմ բացում ամրոցիդարպասները։ Գլխավոր հերոսի պայքարը չարիքի դեմ թեև ձախողվում է մատնիչկնոջ մեղքով, սակայն անհետք չի մնում։ Չարիքի դեմ պայքարողիշխանի խիզախ պահվածքը հետադարձ հարվածով տարբեր, սակայնխոր ազդեցություն է գործում չարիքն իրագործողների՝ շահի և Թմկատիրուհու վրա։ Եվ իրոք, թվում է՝ շահին ուրախություն չի պարգևելերկար ժամանակ աննվաճ մնացած ամրոցի գրավումը իշխան Թաթուլիկնոջ մատնության միջոցով։ Մի պահ հզոր բռնապետի հոգինդառնությամբ է լցվել տեղի ունեցածի հետևանքով, և նա մտորում էկյանքում ոչ մեկին չհավատալու մասին, նույնիսկ «սիրած կնկա տըվածբաժակին»։ Իր հանցանքի հետևանքով տեղի ունեցած ողբերգությունը զղջմանխորագույն զգացողություն է առաջ բերել Թմկա տիրուհու հոգում։ Եվահա թվում է՝ նրա մեջ արթնանում է անգիտակցականում քնածտղամարդկային սկիզբը(ըստ Կ. Յունգի տեսության՝ Անիմուսիարքետիպը) և նա, իր մահվանն ընդառաջ գնալով, համարձակպատասխան է տալիս շահին՝ մեծարելով Թաթուլ իշխանին, նրաբարոյական ու տղամարդկային առավելությունները։ Քաջ էր ու սիրուն քեզնից առավել.Մի բարձր ու ազնիվ տղամարդ էր նա.Կնոջ մատնությամբ ամրոց չէր առել,Չեր եղել կյանքում երբեք խաբեբա…Շահը չէր կարող հանդուրժել նման համարձակախոսությունը ևհրամայումէ մահապատժի ենթարկել իշխանուհուն։ Այսինքն,պատասխանելով առաջադրված հարցին, պետք է ասենք նաև, որ պոեմիգլխավոր հերոսի արարքները, նրա անձնազոհությունն ու քաջությունըթեև չեն վերացնում չարիքը, սակայն նրա խիզախությունը, ազնիվպահվածքն ու հայրենասիրությունը չեն կարող դրականորեն չազդելմարդկանց վրա, անգամ նրանց, որոնք նպաստել են հերոսիկործանմանը՝ իրենց անձնական, եսասիրական ստոր ցանկություններնիրականացնելու համար։ Այսպիսով՝ Հ. Թումանյանի թե՛ որսորդության արքետիպայինմոտիվի հետ կապված ստեղծագործությունները և թե՛ «Թմկաբերդիառումը» պոեմում վիշապամարտի արքետիպային մոտիվի կիրառումըհոդվածի մեջ ուսումնասիրելգեղագիտական,բարոյաբանական իդեալների համապատկերում։ Մատնանշել ենքվերոհիշյալ մոտիվներով ստեղծագործությունների առնչությունները հայև համաշխարհային գրականության մեջ համապատասխան մոտիվներիդրսևորման գրական ավանդույթի հետ։

Հոդվածում արքետիպագիտության և թումանյանագիտության որը նորություն վիշապամարտի արքետիպային օրինաչափությունների հայեցակետերից Հ. Թումանյանի որոշ երկերի ուսումնասիրման փորձ է կատարվել, մեջ։ Որսորդության մոտիվների դրսևորումների գրականագիտական դիտարկումների շնորհիվ նկատելի են դառնում հանճարեղ հայ գրողի մի շարք ստեղծագործությունների խորքային ուրույն առնչությունները համամարդկային մշակութայինգրական ժառանգության հետ։ Թե՛ որսորդության արքետիպային մոտիվի հետ առնչվող ստեղծագործությունները և թե՛ «Թմկաբերդի առումը» պոեմում /Թաթուլի երազում արտահայտված/ վիշապամարտի մոտիվի կիրառումը քննաբանվում են Թումանյանի գեղագիտական, բարոյաբանական իդեալների, տիեզերական կյանքով ապրելու շուրջ նրա հայացքների համապատկերում։

ԴՆԹ-ԷՏԻԴԻՈՒՄ-ԲՐՈՄԻԴԻ ՓՈERՐԱԳՐՄԱՆ ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ `Ֆլուորեսցենտային հակասոտոպլիայի ներածություն: Լյումինեսցենտային անիզոտրոպիան լայնորեն օգտագործվում է կենսաքիմիական հետազոտությունների և բժշկական հետազոտությունների ժամանակ [2, 6]: Այս մեթոդը հիմնված է այն փաստի վրա, որ երբ լյումինեսցենտ լույսը հուզվում է, շատ ֆտորոֆորների առաքումը նույնպես բևեռացված է: Առաքման բեռի աստիճանը բնութագրվում է անիզոտրոպիայով (r): Առաքումը կարող է բեռնաթափվել մի շարք գործընթացների միջոցով, որոնք հիմնականում կախված են քննվող նմուշի հատկություններից: Հայտնի է, որ բոլոր քրոմոֆորներն ունեն անցման պահ, որը գտնվում է որոշակի ուղղությամբ ՝ կապված մոլեկուլային առանցքի հետ: Պտտվող դիֆուզիոն փոխում է անցողիկ պահի ուղղությունը և լիցքաթափման հիմնական պատճառն է: Անիզոտրոպ չափումները հնարավորություն են տալիս որոշել ֆտորոֆորի միջին անկյունային տեղաշարժը, որը տեղի է ունենում հետագա առաքման ընթացքում ֆոտոնների կլանման ժամանակ: Անկյունային տեղաշարժը կախված է հուզված վիճակում պտտվող դիֆուզիայի մեծությունից և արագությունից: Հայտնի է նաև, որ լյումինեսցենտային անիզոտրոպիայի չափումների նմուշը ենթարկվում է ուղղահայաց լույսի: Գրգռման լույսի էլեկտրական վեկտորը զուգահեռ է ուղղահայաց (z) առանցքին: Radառագայթման ինտենսիվությունը չափվում է ուժեղացուցիչով անցնելուց հետո: Երբ բեռնիչը զուգահեռ է գրգռվածությանը, ինտենսիվությունը նշանակվում է IVV- ին, ուղղահայաց դասավորության դեպքում ինտենսիվությունը նշանակվում է IVH (V- ուղղահայաց, H- հորիզոնական): Ինտենսիվության այս արժեքներն օգտագործվում են անիզոտրոպիան չափելու համար: որտեղ G- գործոնը որոշվում է հետևյալ առնչությամբ. Անիզոտրոպիան չափված մեծություն չէ, կախված չէ նմուշի ընդհանուր ինտենսիվությունից: Պատճառն այն է, որ ինտենսիվությունների տարբերությունը (IVV - GIVH) նորմալացվում է ընդհանուր ինտենսիվության, որը հավասար է. IT = IVV + 2GIVH: Հին հրատարակություններում, ինչպիսիք են բժշկական գրականությունը, ավելի հաճախ օգտագործվում է բևեռացում: «Անիզոտրոպ» կապը տրվում է հետևյալ արտահայտությամբ. «Անիզոտրոպիա» կլանման փոխանցման մոնտաժի անկյան միջին արժեքի միջին արժեքը տրված է հետևյալ արտահայտությամբ. Եկեք այժմ դիտարկենք ԴՆԹ-էթիդիում բրոմիդի (ԵԲ) համակարգը: Վերջերս մեծ հետաքրքրություն է առաջացրել տարբեր տեսակի նյութերի ազդեցության ուսումնասիրությունը ԴՆԹ-ի կառուցվածքի վրա, մասնավորապես պարուրաձեւ-կծիկային անցումների վրա [1, 5, 7]: Հայտնի է, որ EB- ն սովորաբար օգտագործվում է կենսաբանական լաբորատորիաներում `նուկլեինաթթուները հայտնաբերելու համար: Այն հաճախ օգտագործվում է կենսաքիմիական լաբորատորիաներում `ԴՆԹ-ի մոլեկուլը« տեսանելի »դարձնելու համար սպեկտրոսկոպիկ ուսումնասիրություններում, քանի որ ԴՆԹ-ն չի լուսավորում: Վերջինիս համար հիմք է հանդիսանում այն ​​փաստը, որ EB մոլեկուլը լուսածորում է ուլտրամանուշակագույն լույսի ազդեցության տակ և տեսանելի մասում լույս է արձակում: EB- ի ցիկլային կառուցվածքը ունի հիդրոֆոբ բնույթ, ներթափանցելով երկլար ԴՆԹ-ի ներքին հիդրոֆոբիզմը ՝ կազմելով ուժեղ Վան դեր Վալսի կապեր ԴՆԹ հիմքերի հետ: Այս մեխանիզմի միջոցով կապելը կոչվում է փոխազդեցություն, իսկ մոլեկուլները `փոխազդեցության միջոցներ: Օգտագործված նյութերը ման հետազոտության մեթոդով: Ուսումնասիրություններում օգտագործվել է հորթի ուրցի ԴՆԹ, էտիդի բրոմիդ, որը ձեռք է բերվել «Սիգմա» ընկերությունից: ԴՆԹ-ի լուծույթը պատրաստվել է ցիտրատի բուֆերում (0,015 Մ NaCl և 0,0015 Մ նատրիումի ցիտրատ ՝ Na3C6H5O5,5H2O), pH 7,5: ԴՆԹ լուծույթների պատրաստման ժամանակ նախապես ցիտրատի բուֆերում ստացվել է էթիդի բրոմիդի համապատասխան կոնցենտրացիայով լուծույթ: Արդյունքում առաջացած լուծույթը խառնվեց այնքան ժամանակ, երբ լավ լուծվեց, ապա ավելացվեց համապատասխան քանակությամբ ԴՆԹ լուծույթ: Լուծույթներում ԴՆԹ Բ EB- ի կոնցենտրացիաները համապատասխանաբար կազմել են 7.95010-5 M  5.87510-5 M, վերջինս որոշվում է էլեկտրոնների կլանման սպեկտրոսկոպիայի միջոցով `SPECORD 50PC սպեկտրոսկոպի միջոցով: ԴՆԹ-ի և ԵԲ-ի կլանման մոլային գործակիցները համապատասխանաբար հավասար են. Ε260 նմ = 6600 և ε480 նմ = 5680 Մ-1-սմ -1: Լյումինեսցենտային չափումները կատարվել են 1 սմ լայնությամբ քվարց կանգունի մեջ Varian Cary Eclipse ցերեկային լույսի սպեկտրաֆոտոմետրով: Գրգռման ալիքի երկարությունը ամրագրված էր 520 նմ, իսկ առաքումը ՝ 605 նմ: Գրգռման-առաքման ճաքերի լայնությունները համապատասխանաբար կազմում էին 5 և 10 նմ: Չափումները կատարվել են 22 0C ջերմաստիճանում: UDերմաստիճանը կարգավորվել է LAUDA A100 ջերմաստիճանի միջոցով: Լուծույթի ջերմաստիճանը ամրագրվեց ուղղակիորեն կիվտե խցիկում տեղադրված ջերմաստիճանի ցուցիչի միջոցով: Ստացված արդյունքները և դրանց քննարկումը: EB- ով դրական լիցքավորված մոլեկուլներին հարակից ԴՆԹ-ի ֆոսֆատային խմբերի միջեւ առկա են էլեկտրաստատիկ փոխազդեցություններ, որոնք որոշում են ԴՆԹ-էթիդիում բրոմիդի բարդի կայունությունը: Փորձարարական ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ էթիդի բրոմի լյումինեսցենտային անիզոտրոպիան 23 rr21cos32r- ը ԴՆԹ բազային զույգ / լիգանդ հարաբերակցության ֆունկցիա է: Սա որակական է: Քանակական բացատրությունը պահանջում է հաշվի առնել մի քանի գործընթացներ, որոնք կարող են հանգեցնել անիզոտրոպի փոփոխության. ապաբևեռացում: Փորձարարական տվյալները բացատրելու համար օգտագործված մոդելները հաշվի են առնում ԴՆԹ-ԷԲ բարդ կողմնորոշումը և պտտվող դինամիկան: Ապամոնտաժման պատճառ հանդիսացող երկու հիմնական գործոններն են ՝ ԴՆԹ-ի այն մասի ռոտացիոն շարժումը, որին կցված է էթիդի բրոմիդ, էներգիայի փոխանցում ԷԲ մոլեկուլներից այլ մոլեկուլներին տարբեր ուղղություններով ՝ ԴՆԹ-ի բարձր պարունակությամբ: Փոքր քանակությամբ ԴՆԹ-ի դեպքում միայն ԴՆԹ-ի նշված հատվածների ռոտացիան է հանգեցնում տարանջատման: Այնուամենայնիվ, փորձնականորեն հնարավոր է չափել միայն դրամական մաշվածությունը: Նույն ապամոնտաժման պատճառ կարող են լինել երկու գործոններ. Նշանակալի պտտվող շարժում, որը զուգորդվում է փոքր պրոյեկտման անկյունով (φ), որը կազմում է ԵԲ անցման դիպոլային պահը, ԴՆԹ-իպարի առանցքին ուղղահայաց հարթությունը կամ պակաս ցայտուն պտտվող շարժում: զուգորդվում է համեմատաբար մեծ φ անկյունով: Այս սահմանումը վերացնելու համար պետք է ենթադրել, որ պտտվող շարժումը նկարագրող մեծությունները հաստատուն են կամ φ անկյունը հաստատուն է: Ethidium ibromide- ն ունի բավականին մեծ հուզված կյանքի տևողություն ՝ 25 n և մեծ φ անկյուններով, մոտ 700: ԴՆԹ-էթիդիում բրոմիդային կոմպլեքսի համար անկյունի φ արժեքը կարելի է ենթադրել փոքր է փոքր քանակությամբ կայուն ԴՆԹ-ի դեպքում, քանի որ ավելի մեծ պարունակության դեպքում կապակցումը տեղի է ունենում միջխորհրդակցական մեխանիզմի միջոցով, որն առաջացնում է ԴՆԹ շարանը մասամբ կոտրվելու է [3]: Մեր աշխատանքում որոշվել է առաքման գործընթացում անցումային դիպոլի պահի անկյունային տեղաշարժը ԴՆԹ-ԷԲ համակարգի անիզոտրոպային արժեքը: Այս մոտեցմամբ կարելի է ուսումնասիրել ԴՆԹ-ԷԲ համակարգի վրա տարբեր գործոնների ազդեցությունը: Պատրաստվել է լուծույթ, որը պարունակում է ԴՆԹ էթիդի բրոմիդի վերը նշված կոնցենտրացիաները, ԴԹՆ-ի էթիդի բրոմիդի հետ փոխազդեցությանը հակազդելու համար: Ethidium bromide մոլեկուլները, փոխազդելով ԴՆԹ հետազոտական ​​հիմքերի հետ, դառնում են ավելի քիչ շարժունակ, քան ազատ վիճակում, ինչը հանգեցնում է լյումինեսցենտային անիզոտրոպիայի ավելացմանը: Այսինքն, անիզոտրոպիայի փոփոխությունից հետո կարելի է նկարագրել ԴՆԹ-ի փոփոխությունները, որոնք տեղի են ունենում տարբեր գործոնների ազդեցության տակ, ինչպիսիք են ջերմաստիճանը, ԴՆԹ-ի կոնցենտրացիան, pH- ը, լուծույթում աղերի առկայությունը և խառը լուծիչները (ջուր / օրգանական լուծիչ): , ) դիմում [4, 9]: Մեր աշխատանքում որոշվել է ԴՆԹ-ի հետ կապված էթիդի բրոմիդի անիզոտրոպիայի արժեքը: Նկար 1-ը ցույց է տալիս այս համակարգի լյումինեսցենտային սպեկտրները լիցքավորիչների տարբեր դիրքերում: Նկար 1. ԴՆԹ էթիդի բրոմիդային համալիրի ցերեկային լույսի սպեկտրները տարանջատիչների տարբեր դիրքերում: A. HV, B. HH, C. VV, D. VH Ելնելով լյումինեսցենցիայի ինտենսիվության արժեքներից, ըստ (1) հավասարման, ԴՆԹ-ով կապված էտիդի բրոմիդի անիզոտրոպիայի արժեքը որոշվեց 0,09: Անիզոտրոպիայի այս արժեքի հիման վրա միջին արժեքը հավասար է 510-ի: Այս հաշվարկը կատարվում է ենթադրելով, որ էթիդի բրոմիդի մոլեկուլը սիմետրիկ է z առանցքի նկատմամբ: Հարկ է նշել, որ հետազոտության մեջ օգտագործվում են ինչպես քիմիապես կապված, այնպես էլ ոչ քիմիապես կապակցված լիգանդներ, որոնք կախված են ուսումնասիրվող համակարգի առանձնահատկություններից: Այսպիսով, ԴՆԹ-էթիդիում բրոմիդ համակարգը ուսումնասիրվել է ցերեկային լույսի անիզոտրոպիայի միջոցով, և որոշվել է ԴՆԹ-ով կապված էթիդի բրոմիդանիզոտրոպիայի արժեքը: Անիզոտրոպի արժեքի հիման վրա որոշվել է առաքման ընթացքում դիպոլի պահի միջին անկյունային տեղաշարժը: Գրականություն 1. Ազնաուրյան Մ., Խաչատրյան Ա., Մարգարյան Շ., Լյումինեսցենտային սպեկտրոսկոպիայի միջոցով դիալկիլ սուլֆօքսիդների առկայության դեպքում ԴՆԹ-ի ջերմային դինատուրացիայի ուսումնասիրություն, «ԵՊՀ գիտական ​​տեղեկագիր. Քիմիա և կենսաբանություն», 3. Barcellona M., Grattont E. , ԴՆԹ / DAPI համալիրի ցերեկային լույսի անիզոտրոպիա: Պտտվող Dy5. Gore M., Spectrophotometry and Spectrofluorimetry. Գործնական մոտեցում, Նյու Յորք, փոխադարձ կապող պարտավորեցում: Եթիդիում-դինուկլեոզիդ մոնոֆոսֆատ բյուրեղային կոմպլեքսի կառուցվածք ՝ էթիդիում: 5-յոդուրիդիլիլ (3 '-5') ադենոզին, Proc. Բն. Ակադ. Գիտ. ԱՄՆ, 1975, հատ. 72, թիվ 2, Կարեն Ամիրբեկյան, Հայկ Պետրոսյան DATO-ETIDIUM BROMIDE INTERACTION հետազոտություն ըստ ֆլուորեսցենտային հակամանրէազերծման, pt Բանալի բառեր. ԴՆԹ ։

Ֆլուորեսցենտային անիզոտրոպիայի մեթոդով ուսումնասիրվել է ԴՆԹ-ի լուծույթը ցիտրատային բուֆերում։ Որպես ԴՆԹ-ի ֆլուորեսցենտային նշանակիր օգտագործվել է էթիդիումի բրոմիդը։ Որոշվել է ԴՆԹ-ին կապված էթիդիումի բրոմիդի ֆլուորեսցենտային անիզոտրոպիայի արժեքը։ Անիզոտրոպիայի ստացված արժեքից որոշվել է առաքման ժամանակ էթիդիումի բրոմիդի մոլեկուլի անցման դիպոլ մոմենտի պտույտի միջին անկյունը, որը նկարագրում է ֆլուորոֆորի մոլեկուլների պտտական դիֆուզիան և շարժումը ԴՆԹ-ի ներքին հիդրոֆոբ տիրույթում։

Իրավական-քաղաքական դիսկուրսը սովորաբար պարունակում է ոչ իրական կառույցներ: Դրանցից ամենանշանակալիներն են ՝ սուտը, սխալը, մանիպուլյացիան, առասպելը, պատմվածքը, մոդելավորումը և այլն: Իրավական-քաղաքական դիսկուրսի այս տարրերը միմյանց հետ առնչվում են 497 փիլիսոփայություն տարբեր հարաբերություններում և դիսկուրսի որոշ տարրեր մնում են աննկատ, անիմաստ և անանուն: Հասկանալի է, որ անունն ու իմաստն անպայմանորեն ենթադրում են միմյանց ՝ հնարավորություն տալով յուրացնել և կարգավորել իրավիճակները և երևույթները: «Աշխարհը կառավարելու համար մեզ բառեր են պետք, քանի որ մեզ դատարկությունն իշխելու համար բառեր են պետք»: (11, 118 էջ): Իրավական-քաղաքական դիսկուրսում, վերոհիշյալ (և չնշված) կառույցների շարքում կա մի տեսակ անճիշտություն, որը, ճանաչվելով որպես ոչ իրական, ընդունվում և օրինականացվում է: Այս օրինականացված անճիշտությունը ոչ միայն «փոխարինում» է հնարավոր ճշմարտությունն իր գոյությամբ, այլ ստվերում է իսկական ճշմարտության կարիքը և որոնումը: Timeամանակի ընթացքում դա դառնում է համոզմունք, և դրան քննադատական ​​մոտեցումներն ինքնաբերաբար տաբու են ՝ անտեսելով այն իրականության անտեսումը: Չի բացառվում, որ լեգիտիմացված անճիշտության առկայությունը նպաստի իրավական-քաղաքական դիսկուրսի առաջընթացին և իր ներկայությամբ նոր հորիզոններ բացի, այդ թվում ՝ բանակցային դիսկուրսում: Այնուամենայնիվ, դա կարող է վնասել նաև հակամարտությունների կարգավորմանը ՝ բանակցությունները փակուղի մղելով: Այն փաստը, որ օրինականացված անճիշտությունը չի ընկալվում և վերլուծվում է, բացասաբար է ազդում խոսքի գործընթացի վրա: Եվ հակառակը, եթե այն վերլուծվի և իմաստավորվի, կդառնա նկատելի և կառավարելի, իսկ անհրաժեշտության դեպքում `կհեռացվի: Հետևաբար, այս վերլուծության նպատակն է ցույց տալ օրինականացված կեղծ կառույցների ծագման և գործունեության պատճառներն ու մեխանիզմները: Բայց նախ ՝ քիչ թե շատ հայտնի ու վերլուծված անճիշտությունների մասին: Սխալը, լինելով սխալի կամ տգիտության արտահայտություն, ինքնին ակամա է, և սուտը, ի տարբերություն սխալի, հետապնդում է ճշմարտության տեղը գրավելու նենգ միտում ՝ թաքցնելով դրա անճիշտությունը: Նրանք, ովքեր սուտ են ասում «... մի բան են ասում, բայց մեկ այլ բան գիտեն իրենց մեջ [5, 38 էջ]»: Եվ 498 փիլիսոփայության սխալը, և սուտը գոյություն չունեցող իրավիճակ են արտահայտում, բայց ստախոսը, ի տարբերություն սխալվողի, գիտի, որ դա այդպես է, և այդ պատճառով է ասում: Այսպիսով, ստի էական առանձնահատկությունն այն է, որ այն ասվում է խարդախ շարժառիթով: Մանիպուլյացիան նաև սխալի արտահայտություն է (որը հաճախ կապված է ճշմարտության հետ), որը «... հոգևոր ազդեցության ծրագրավորման միջոցով մարդկանց վարքը վերահսկելու միջոց է [7, էջ 32]»: Այն նույնքան դավաճանական և դիտավորյալ է, որքան Սաստը, բայց ավելի «հարուստ» է, քանի որ այն ոչ միայն երեւակայական է, այլև գործողություն և պրակտիկա: Պատմությունները, որոնք հիմնավորում են, հավանաբար, մարդկային բոլոր գործողությունները, հիմք չունեն. դրանք միշտ պարզունակ են և կանխորոշված: Դրանք ոչ միայն տրամադրում են վարքի համապատասխան կանոններ, այլև բացատրում, հիմնավորում և օրինականացնում են բոլոր չափանիշները, ներառյալ դրանց գոյության և արտահայտման օրինական ձևերը, միջոցներն ու բովանդակությունը: Պատմությունը, լինելով ճշմարիտ / կեղծ չափումներից դուրս, ինքնաբերաբար գործում է որպես ոչ ճշմարտության եզակի տեսակ [տես էջեր 8, 51-61]: Քաղաքական առասպելը կարող է սահմանվել որպես նպատակային ընտրված դեպքերի դրամատիզացված պատմություն, երբ թիրախային խմբերը ուղղված են դեպի որոշակի քաղաքական ինքնություն [տե՛ս էջեր 146-139]: Առասպելը (ինչպես նաև քաղաքական) պատմվածքի մի տեսակ լինելը նույնպես դուրս է ճշմարտությունից / սխալից, քանի որ «... առասպելում կա նրա առասպելական ճշմարտությունը, նրա առասպելական չափանիշներն ու որոշակիությունները, առասպելական օրինաչափությունները ... [9, էջ. 55] »: Հատկանշական է, որ առասպելը էապես տարբերվում է ոչ միայն ստից, սխալներից և մանիպուլյացիաներից, այլ նաև ուտոպիայից, չնայած այն կարող է պարունակել ուտոպիային բնորոշ մի շարք տարրեր: Ուտոպիաները կարող են դիտվել որպես ինտելեկտուալ ապրանքներ, որոնք տեսաբաններն առաջարկում են որպես բարեփոխումների ծրագրեր: Սրանք հասարակական կազմակերպության հասկացություններ են, որոնց ճշմարտությունը / կեղծիքը կարող է ամբողջությամբ հերքվել կամ հաստատվել ՝ հաշվի առնելով առկա փաստերը (տնտեսական, քաղաքական և այլ բնույթ): Ի տարբերություն 499 փիլիսոփայության, այս քաղաքական առասպելները ոչ թե ապագա հնարավոր հասարակության նկարագրությունն են, այլ դրամատիկ (ողբերգական) իրադարձությունների արդիականացումը [տես էջեր 14, 15]: Simulyakr- ը հետմոդեռնության ծնունդ է, որի շրջանակներում իրականությունը դարձել է մոդել, իսկ նշանի ու իրականության հակադրությունը վերացել է: Պոստմոդեռն փիլիսոփա J.. Բոդրիարի խոսքով ՝ սիմուլակրաները ամենուր են, և ամեն ինչ ինքնին սիմուլյատոր է: Մեր օրերում իրականությունը դարձել է հիպեր-իրական, և սիմուլակրաները այլևս ոչ թե գոյություն ունեցող առարկաների պատկերներ են, այլ գոյություն չունեցող առարկաների, այսինքն ՝ սիմուլակրերը նշաններ են, որոնք նշանակող չունեն: Իրականությունը սպանվում է, իսկ նորն ու գերբնականը գոյատևում են հանրային սարսափի ռազմավարության միջոցով: Ֆրանսիացի փիլիսոփան կարծում է, որ այս իրավիճակում ամբողջ իրավաքաղաքական ոլորտը նույն սիմուլյատիվ կարգավիճակում է: Իրական իշխանությունն այլևս գոյություն չունի, և արդեն տևական ժամանակ է, ինչ ցանկացած ուժի ցանկացած ղեկավար վերածվել է իր սեփական սիմուլյատորի, և սա է միակ պատճառը, որ ինչ-որ տեսակի կառավարություն դեռ հնարավոր է: Նա պնդում է, որ բոլոր պետական ​​հաստատությունները մեռած են, և նրանց սիմուլյատորները ստիպված են կազմակերպել սեփական մահվան սիմուլյացիա, որպեսզի խուսափեն իրենց անպատասխանատու և գոյություն չունեցող արատավոր շրջանից: Նրանք վաղուց մեռած են ձեւացնում: Հետեւաբար, սա է պատճառը, որ «... նախկինում նրանք հակված էին թաքցնել սկանդալը, բայց այսօր նրանք փորձում են կոծկել սկանդալի բացակայությունը [6, էջ 35]»: Դատելով վերը նկարագրված բոլոր կոնստրուկցիաների առանձնահատկություններից ՝ կարող ենք ասել, որ դրանք բոլորը տարբերվում են միմյանցից և լեգիտիմացվում են ոչ իրականից: Իրավական-քաղաքական դիսկուրսի այս տարրերը միմյանցից տարբերվում են ոչ միայն իրենց էությամբ, այլև իրենց պատճառներով, պայմաններով և գործընթացներով: Այսպիսով, քաղաքական գործակալները, չունենալով այլընտրանք, հայտնվել են անելանելի վիճակում և ստիպված են ընդունել և օրինականացնել հաստատությունները, որոնք մեկ այլ գործատուի (հակամարտող և (կամ) միջնորդ կողմի) հետ մեկ այլ փիլիսոփայություն են դրել `հստակ գիտակցելով, որ դրանք իրական չեն: Այս պահին քաղաքական գործիչը նախընտրում է ընդունել և օրինականացնել անիրական գաղափարախոսությունը որպես նվազագույն չարիք: Այսինքն, այդ նախապատվությունը, ըստ երեւույթին, ձեռնտու է: Հնարավոր է նաև, որ նման օգուտը գա ոչ թե ամենամեծ վնասը շրջանցելու, այլ պարզապես եկամտաբեր լինելուց: Վերջապես, հնարավոր է, որ իրավական-քաղաքական հաճախորդին առաջ քաշված կեղծ տեսակետը, այլընտրանք չունենալով, համեմատելի է տվյալ հաճախորդի խմբային և (կամ) անհատական ​​շահերի հետ: Այսինքն ՝ այս տեսակի անճիշտության իրավաքաղաքական դիսկուրսում հայտնվելու և գործելու պատճառը մի կողմից շահն է, իսկ մյուս կողմից ՝ անխուսափելիությունը: Այստեղ շատ կարևոր է պարզաբանել և հստակեցնել օրինականացված ոչ իրական տեսակետի վերը նշված սահմանումն ու բացատրությունը: Անիրական գաղափարախոսությունը, որն ընդունվում և լեգիտիմացվում է տեղում և իրական գաղափարախոսության փոխարեն, իր յուրահատկությունը ձեռք է բերում այն ​​բանի շնորհիվ, որ տեղյակ է հակամարտող բոլոր (բանակցող) կողմերին: Այս իրավիճակը իրավական հարց է առաջացնում: Ի՞նչ երաշխիք կա, որ բանակցող բոլոր կողմերը, ովքեր առաջադրել, ընդունել և լեգիտիմացրել են այս ոչ իրական գաղափարը, տեղյակ են դրա իրական էության մասին (իրականությանը չհամապատասխանող): Այս հարցն ամբողջովին հիմնավորված է, քանի որ լեգիտիմացված ոչ ճշմարտությունը համարվում է իրականությանը չհամապատասխանող կառուցվածքի տեսակ, որի էությունը նախ հայտնի է այն հաճախորդին, ում առաջադրվել է: Հասկանալի է, որ այս գործատուն կարող է լինել ոչ միայն մեկ ֆիզիկական անձ, այլ նաև անհատների որոշակի խումբ ՝ հանձնաժողով, կազմակերպություն, պետություն և այլն: Այդ պատճառով, ցանկացած տեսակետ, որը չի համապատասխանում իրականությանը, կարող է օրինական համարվել, եթե այն ընդունվել է տվյալ կառույցի կողմից, որի անդամներից գոնե մեկը փաստացի հայտարարել է, որ կառույցը ճիշտ չէ: Այսինքն ՝ այն փաստը, որ ճշմարտությունը չի համապատասխանում իրականությանը, պետք է հստակ հասկանա այն ընդունողների համար, որպեսզի վերջիններս համարվեն լեգիտիմացված անճիշտ կառույց: Այս էական հանգամանքը լուրջ բարդություն է ստեղծում օրինականացված անճիշտությունը նույնականացնելու հարցում: Դժվարությունն այն է, որ գործակալը, որին 501 փիլիսոփայությունը հետապնդում է այնպիսի գաղափարախոսություն, հազվադեպ է արտահայտում ուղղակի տեքստով, որ ինքը տեղյակ է, որ իրեն առաջարկվող գաղափարախոսությունը ճիշտ չէ: Նա, ինչպես թեկնածուն, թաքցնում է այն փաստը, որ տվյալ կառույցը իր կողմից հայտնի չէ: Այլ կերպ ասած, լիովին հասկանալով, որ իրեն առաջարկվող կառույցը չի համապատասխանում իրականությանը, այս գործատուն ոչ միայն թույլ է տալիս, այլ նաև նպաստում է, որ իրեն «խաբեն»: Ուստի օրինականացված և իրականությանը չհամապատասխանող կարող է համարվել նաև այն բանավոր տարրը, որի առկայությունը, պարզապես անհնար է անհայտ լինել այն ընդունողներին: Այն փաստը, որ գործը, որը ընդունում է իրականությանը չհամապատասխանող դրույթը (իր կամքին հակառակ), ուղղակի տեքստով չի արտահայտում իր գիտելիքների փաստը, չի նշանակում, որ տվյալ գործատուն չգիտի դա: Ավելին, նա կարող է նույնիսկ հերքել, որ տվյալ պնդումը ճիշտ չէ, բայց այդ հերքումը չի նշանակում նաև, որ նա արտահայտում է իրականությունը: Ընդհակառակը, շատ տրամաբանական է, որ գործը, որը ընդունում է իրականությանը չհամապատասխանող տեսակետը, հրապարակավ հերքում է դրա անճիշտությունը կամ դիտավորյալ չի անդրադառնում այդ խնդրին: Ստացվում է շատ եզակի, գրեթե պարադոքսալ, ճանաչողական իրավիճակ և սրա հետ կապված առաջացող մի հարց, որի պատասխանը տալը հեշտ չէ: Եթե ​​թե խաբեբան, թե «խաբվածը» տեղյակ են, որ խաբեության գործընթաց է տեղի ունենում, ապա ո՞վ է այս խաբեության իրական զոհը: Որպես զոհ դառնալու հավանական թեկնածուներից մեկը հասարակության լայն զանգվածն է, որը հետեւում է իրավական-քաղաքական գործընթացներին, որոնց ապակողմնորոշումը կարող է կանխարգելիչ նպատակ հետապնդել: Այսինքն, քանի որ տեղի է ունենում իրավական-քաղաքական գործարք, որի չեղարկումը վեր է գործատուի ուժերից, որին այն պարտադրվում է, և հասարակության լայն շերտը կարող է միայն լրացուցիչ բարդություններ առաջացնել պարտադրող կողմի համար, ուստի կեղծ կառույց է շրջանառվում կարգը հասարակության դժգոհությունը չառաջացնելու համար: Եվ հարկադիր կողմը համաձայն է կամ լռում է, քանի որ գիտակցում է, որ եթե նույնիսկ հասարակության լայն զանգվածների դժգոհությունը հայտնվի, միևնույն է, այդպիսի անճիշտություն հնչեցնելու և չընդունելու դեպքում տույժն ավելի մեծ կլինի, քան կարող էր լինել: լռություն և ընդունում: Այս դեպքում. 502 Խարդախության փիլիսոփայություն Մյուս հավանական զոհը հասարակությունն է, որի շահերը ներկայացված են իրավական-քաղաքական գործոնով, որին պարտադրվել է տվյալ կեղծ կառուցվածքը: Պարտադրող և հարկադրող կողմերը լուռ համաձայնվում են չհնչեցնել առաջարկվող կառույցի ճշմարտացիության փաստը, որպեսզի երբ հետագայում բացահայտվի անարդար իրավաքաղաքական գործարքի էությունը, հարկադրող կողմը կարողանա խուսափել դավաճանական դիտավորության մեղադրանքից ՝ ձևացնելով, թե ինքը պարզապես խաբվել էր: Իսկ համոզիչ կողմն իր հերթին խուսափում է բռնակալ կամ խոսուն լինելու մեղադրանքներից: Վերջապես, այս խաբեության զոհը կարող է լինել հենց այն գործարարը, ով ստիպված է ընդունել իրական իրական գաղափարախոսությունը, որը ստիպված է ընդունել իրեն թելադրված խաղի կանոնները ՝ հուսալով, որ կարող է հասնել իր նպատակին, նույնիսկ պարտադրվածների շրջանակներում: կանոններ Այս ամենը միայն անիրական ծագման և շրջանառության օրինականացման գործընթացի բազմաթիվ հնարավոր սցենարներից մեկն է, որոնցից յուրաքանչյուրը, ի դեմս գոյություն ունեցող այլ իրավիճակների, կարող է ունենալ բազմաթիվ առաջընթացներ: Եվ այս ամենում լեգիտիմացված ոչ ճշմարտությունն ընդունելու ընդհանուր պատճառներն են. Անհնարին իրավիճակի առկայություն և / կամ շահերի համընկնում: Հատկանշական է, որ եթե լեգիտիմացված ոչ ճշմարտության հայտնվելու և գործելու պատճառները գրեթե ամբողջությամբ պարզ են, ապա այդ նույն հետևանքների ի հայտ գալու պայմաններն ու առիթը շատ անորոշ են: Անորոշությունն այն է, որ կարելի է պատմությունից նկարագրել և մեջբերել պայմանների գոյության համադրություն, որոնք հիմք են հանդիսանում օրինականացված անճիշտության առաջացման և գործարկման համար: Այնուամենայնիվ, անհնար է պնդել, որ այլ պայմաններում օրինականացված անճիշտությունը չի մտցվի իրավական-քաղաքական դիսկուրս: Այսպիսով, օրինակ, երբ հասարակության մեջ արդարությունն աննշան, երկրորդական տեղ է գրավում, այդ հասարակության անդամներն ունեն իրավական գիտակցության երկփեղկվածություն (կամ բազմազանություն): Միևնույն ժամանակ, նրանք ունեն քաղաքացիական գիտակցություն, կատարում են իրենց քաղաքացիական պարտականություններն ու իրավունքները, բայց նաև օգտվում են տվյալ հասարակության մեջ գործող 503 ՓԻԼԻՍՈՍՈՖԻԱՅԻ մշակույթների (հակամշակույթների) կողմից ապօրինի մատուցվող ծառայություններից, օգտագործում են իրենց բառապաշարը, համագործակցում են նրանց հետ: Իրավական-քաղաքական գիտակցության և պրակտիկայի այս երկփեղկման պայմաններում իրավական-քաղաքական գործակալի հայտնվելը անելանելիության և (կամ) շահույթի ակնկալիքի պայմաններում առիթ է դառնում վերջինիս `ընդունելու իր կողմից առաջարկվող իրականությանը չհամապատասխանող կառույցը: Կարելի է պնդել, որ այդ պայմանների և պատճառների առկայության դեպքում առաջանում և գործում է օրինականացված անճիշտությունը, բայց վստահ լինել, որ այլ պայմաններում նույն պատճառի առկայությունը առիթ չէր օրինականացված անճիշտությունը օրինականության մեջ մտնելու համար. քաղաքական դիսկուրսն անհիմն է: Այս անորոշության պատճառն, հավանաբար, այն է, որ ցանկացած ելույթ գրեթե միշտ բազմաշերտ է: Formalանկացած ֆորմալ-ֆորմալ ելույթ (իր ենթատեքստային խորքում) միշտ ուղեկցվում է ոչ ֆորմալ, ենթամշակութային ելույթներով, որոնք, թափանցելով միմյանց տիրույթները, անուղղակիորեն պարունակվում են միմյանց մեջ: Կարելի է պնդել, որ հանրային արդարադատության ցածր մակարդակը հիասթափություն է առաջացնում ֆորմալ հարաբերություններում, որի պատճառով բաժանվում է անձի իրավաքաղաքական գիտակցությունը և, եթե կա պատճառ, դա լեգիտիմացված անճիշտ է ծնում: Այնուամենայնիվ, պատմությունն ու ժամանակակից իրավաքաղաքական դիսկուրսը ապացուցում են, որ օրինականացված ոչ ճշմարտությունը կարող է մտցվել իրավաքաղաքական դիսկուրս առանց առանց վերը նկարագրված պայմանների առկայության: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ լեգիտիմացված անճիշտության ի հայտ գալու բոլոր պարտադիր պայմանները անհայտ են, ի տարբերություն դրա ՝ բոլոր պատճառները հայտնի են և պարզ: Պայմանների անորոշությունը թույլ չի տալիս (կամ մեծապես խանգարում է) կանխատեսել և (կամ) կանխել օրինականացված անճիշտության ներդրումը իրավական-քաղաքական դիսկուրսում: Ի տարբերություն դրա, պատճառների հստակության հանգամանքը թույլ է տալիս հետահայացորեն հայտնաբերել, որոշել և, անհրաժեշտության դեպքում, բացառել օրինականացված անճիշտությունը իրավաքաղաքական դիսկուրսի շրջանակներում: 504 ՓԻԼԻՍՈՖԻԱ Հատկանշական է, որ իրականությանը լեգիտիմացնելու գործընթացն ընթանում է այսպես կոչված էսթոպելի սկզբունքի հիման վրա, որն օգտագործվում է դատական ​​գործընթացներում: Եվ քանի որ իրավական-քաղաքական դիսկուրսից էսթոպելից իրական իրավական էսթոպելին անցումը միայն մեկ քայլ է և կարող է տեղի ունենալ քաղաքական և տնտեսական միջոցների օգնությամբ, ուստի այստեղ անհրաժեշտ է անդրադառնալ «էստոպելի» էությանը: Իրավաբանական գրականությունն ապացուցում է, որ այս սկզբունքը այս կամ այն ​​կերպ ճանաչված է մասնավոր իրավունքի բոլոր համակարգերում և այժմ նաև ներկայացվում է միջազգային իրավունքի ոլորտում ՝ որպես ընդհանուր սկզբունք: Estopel- ի իմաստն ու գործառույթն է անխնա հետեւողականություն մտցնել իրավունքի առարկայի վրա (իրավական-քաղաքական գործակալից): Այլ կերպ ասած, իրավական-քաղաքական գործոնը չի կարող տեսակետ ավելացնել նույն իրավական գործընթացի շրջանակներում, ինչը հակասում է նախկինում նրա կողմից արտահայտված դիրքորոշմանը (լուռ հայտարարագրով): Estopel սկզբունքի թե լուռ, և թե արտահայտված տարբերակների գործարկումը իրավագիտության մեջ գոյություն է ունեցել հին ժամանակներից: Օրինակ ՝ Մովսիսական օրենքում ասվում է. «Եվ եթե նրա ուխտը կնքվի իր տանը, կամ այն ​​սահմանը, որով նա երդվում է, նա պետք է բաժանվի իրենից, և նրա ամուսինը կլսի այն և կպահպանի այն, և նա պահիր նրա բոլոր ուխտերը. 10-11) »: Estopel- ն արդեն շրջանառվել է մի շարք հեղինակավոր դատարանների, այդ թվում ՝ Արդարադատության միջազգային դատարանի (ICJ) կողմից, ուստի այս սկզբունքի նշանակությունը կասկածից վեր է: Estopel- ի էությունը, ինչպես նկատել է Ա. Օվչարը, սահմանված է լատինական ասացվածքի իմաստաբանական թարգմանության մեջ, ըստ որի ՝ «Ոչ ոք չի կարող օգուտ քաղել իր սեփական անհամապատասխանությունից»: Հետևողականության այս հարկադրանքը վերաբերում է ոչ միայն արտահայտված դիրքորոշմանը (հայտարարագրով կամ այլ կերպ), այլ նաև լռության, որի առկայությունը ենթադրում է համաձայնություն 505 ՓԻԼԻՍՈՖԻԱ (կրկին դիրքորոշում): Եթե ​​իրավաբանական անձը լռում է խնդրի վերաբերյալ, երբ կարող էր (կամ գուցե անհրաժեշտ էր) չհամաձայնել, բայց ոչ, դա նշանակում է, որ այն համաձայն է ներկա իրավիճակի հետ: Այս դեպքում իրավաքաղաքական գործակալը փաստացիորեն (ըստ դեֆոլտի) հրաժարվում է բողոքարկման իր իրավունքից ՝ այդպիսով պարզաբանելով իր պահանջների սահմաններն ու բնույթը: Այս իմաստալից լռությունը դառնում է գործատուի հայցի «կենսագրական» մաս և պարտադիր կերպով ազդում է վեճի «ճակատագրի» վրա: Միջազգային իրավական հարաբերությունների պրակտիկան ապացուցում է, որ էսթոպելի առաջացման համար լռության պահպանումը (նրա կողմից արտահայտված դիրքորոշումը) կարող է լինել և մասամբ ապացուցողական, և որոշիչ, բայց ազդեցության իսպառ բացակայությունը բացառվում է սկզբունքորեն: Երբեմն «... լռությունն ու բողոքարկման պակասը այնքան հիմնարար են, որ հենց իրենք են որոշում վեճի լուծումը [12, էջ 10]»: Իհարկե, միշտ չէ, որ լռելը պետք է անմիջական ազդեցություն ունենա վեճի լուծման վրա: Դա կարող է նաև անուղղակի ազդեցություն ունենալ միջնորդության միջոցով: Այլ կերպ ասած, հնարավոր է, որ նրա հետագա քայլերի էությունն ու հաջորդականությունը պայմանավորված լինեն իրավաքաղաքական գործոնի նախկինում արտահայտված դիրքորոշմամբ, և այս ամենը շղթայական ազդեցություն կունենա իրավական գործի լուծման վրա: Ըստ «Էստոպել» սկզբունքի ՝ իրավաբանական գործակալը (օրինակ ՝ հայցվորը) զրկված է ապավինելու որոշակի փաստերի կամ հետագայում առարկելու իրավունքից, եթե տվյալ դատական ​​գործով նա հրաժարվել է իր սուբյեկտիվ իրավունքից: Այս սկզբունքն իր ակտիվացումը գտել է մի շարք իրավական որոշումների, օրենքների և այլնի մեջ: Օրինակ ՝ ՀՀ դատական ​​օրենսգրքի 47 1 1 հոդվածի համաձայն ՝ վերաքննիչ դատարանն իրավունք չունի ընդունել նոր ապացույցներ և բողոքը քննելիս հիմնված է միայն առաջին ատյանի դատարան ներկայացված ապացույցների վրա: Բոլորովին այլ հարց է, որ Վերաքննիչ դատարանը գործը կարճելու է և ուղարկելու է համապատասխան առաջին ատյանի դատարան նոր քննության, եթե ապացույցները չեն ներկայացվել առաջին ատյանի դատարանում կամքին հակառակ գործի քննության ընթացքում: կողմերի [տես էջեր 4, 27]: Այս ամենը ցույց է տալիս, որ լռությունից ստացված կերակրափողը իրավական-քաղաքական հարաբերություններում նույնքան կարևոր գործողություն է, որքան ճանաչման և զիջման ակտերը, քանի որ գործնականում այս երեքը տալիս են ճիշտ նույն արդյունքը, չնայած որ իրարից տարբերվում են գործընթացով և տեսությամբ [տե՛ս , 13, էջ 515]: Իրավական-քաղաքական դիսկուրսում իրականությանը չհամապատասխանող կառուցվածքի օրինականությունը նման է (կամ գրեթե նույնական է) Estopel- ի ձևավորման գործընթացին: Հակամարտող կողմերից մեկը (ներառյալ միջնորդները) իրավական-քաղաքական դիսկուրսի շրջանակներում արտահայտում է իրականությանը չհամապատասխանող դրույթ, իսկ մյուս կողմերն ընդունում են այն և համապատասխան պատճառով դնում շրջանառության մեջ: Եվ հաջորդ անգամ, երբ նշվում է այդ դրույթը, հակամարտության կողմը, որն այլևս կողմ չէ դրույթին և / կամ կարծում է, որ դրույթը մերժելու այլընտրանք կա, այլևս չի կարող բողոքարկել կեղծ դրույթի շրջանառությունը իրավական դիսկուրսում: , քանի որ այն կմեղադրվի անհամապատասխանության մեջ: (կամայականորեն): Եվ այսպես է ձևակերպվում իրավաքաղաքական դիսկուրսային էսթոպելը: Իրավական-քաղաքական դիսկուրսում ընդունված կեղծ դրույթը ավելի հիմնավորված է, երբ այն կիրառվում է մեկից ավելի անգամ: Այս օգտագործման օրինականությունը մշտապես հիմնված է իր նախորդ օգտագործման վրա, և յուրաքանչյուր հաջորդ օգտագործման հետ մեկտեղ այն ավելի է ամրապնդում իր դիրքը շրջանառության մեջ: Այլ կերպ ասած, իրականությանը չհամապատասխանող կառուցվածքի յուրաքանչյուր կիրառում բարձրացնում է դրա օրինականության մակարդակը ՝ մի կողմից մոռանալով և անտեսելով դրա էությունը, իսկ մյուս կողմից այն դարձնելով ենթադրյալ, հուսալի առաջարկ: Թե՛ էսթոպելի ձևավորման գործընթացը, և թե՛ ընդունված կեղծ դրույթների օրինականացումը կարող են իրականացվել ինչպես բացահայտ, այնպես էլ լուռ «հանրահռչակումների» միջոցով: Միանգամայն հնարավոր է, որ պարտադրող կողմը արտահայտի 507 փիլիսոփայության մտադրությունները, և հարկադիր գործակալը լռելյայն ընդունի պարտադրումը, այնպես, ինչպես estopel- ը տեղի է ունենում դատական ​​գործընթացներում ՝ որպես համաձայնության լռություն: Ինչպես դատական ​​գործընթացում բողոքարկման իրավունքից հրաժարումը թույլ է տալիս և / կամ պարտադրում է Estopel- ի օգտագործումը, այնպես էլ իրավական-քաղաքական դիսկուրսի կեղծ տեսակետը օրինականացվում է, քանի որ հակամարտության մյուս կողմերը դա անուղղակիորեն ընդունում են: Ավելորդ չէ նշել, որ լեգիտիմացված ոչ իրական կառույցները գոյություն չունեն միայն իրավաքաղաքական դիսկուրսում: Նրանք գործում են մարդկային գործունեության բոլոր ոլորտների դիսկուրսներում ՝ համատեքստից ենթատեքստ ստանալով տարբեր դերեր և դիրքեր: Օրինականացված անճշտությունները կարելի է գտնել հոգևոր մշակույթի բոլոր ձևերի, ինչպես նաև նրանց սահմանների հակասական կետերում: Այսպիսով, դասագրքային ճշմարտություն է, որ ցանկացած առարկա (կամ գիտություն) պետք է ունենա իր ուսումնասիրության օբյեկտը: Գիտական ​​ուսումնասիրության օբյեկտի առկայությունը պարտադիր (բայց ոչ բավարար) պայման է, որպեսզի տվյալ դասակարգումը որակվի որպես այդպիսին: Գիտական ​​առարկայի օբյեկտի կարևորությունը պայմանավորված չէ միայն տվյալ առարկան բովանդակալից դարձնելով, բայց (գրեթե միշտ) տվյալ առարկայի կատեգորիկ ապարատը, հետազոտական ​​մոտեցումները, գործիքակազմը և այլն, պայմանավորված են օբյեկտով: Կարելի է ասել, որ ցանկացած առարկայի առկայությունն ու էությունը հիմնականում պայմանավորված է դրա ուսումնասիրության օբյեկտով: Չնայած ուսումնասիրության օբյեկտի այս անհերքելի կարևորությանը, ներկայումս կան առարկաներ, որոնց մասին հայտնի չէ ո՛չ ուսումնասիրության օբյեկտի գոյությունը, ո՛չ էլ էությունը: «Գիտության որոշ ներկայացուցիչներ նույնիսկ սիրել և սիրում են կոկորդել (ееголять) նման մտքերով: Ես ձեզ ներկայացնում եմ հեղուկների վերաբերյալ ուսմունք, և դրանք գոյություն ունեն, թե ոչ, դա իմ գործը չէ ... [9, էջ 36] , Գիտնականների այս վերաբերմունքը, անկախ դրական կամ բացասական երեւույթ լինելուց, լուրջ հիմնավորում ունի: 508 Փիլիսոփայություն Իրականում, նման տեսակետի առկայությունը ոչ միայն լիովին հնարավոր է, այլ, ինչպես ցույց է տալիս գիտական ​​պրակտիկան, այս իրավիճակը երբեմն անխուսափելի է: Այսպիսով, ոչ ոք չի կասկածում, որ, օրինակ, ինքնասպանության հոգեբանությունը ոչ միայն կարգապահություն է, այլև աշխատանքի շատ կարևոր ոլորտ, որի գոյությունը կենսական նշանակություն ունի ցանկացած հասարակության համար: Այս հանրային համոզման վառ ապացույցներն են մի շարք լուրջ գիտնականների աշխատանքները, այս ոլորտում գիտական ​​գիտական ​​կոչումների շնորհումը և, որ ամենակարևորն է, այս դասընթացի առկայությունը համալսարաններում (Հայաստանում և այլուր, ինչպես նաև պետությունում): ) Այն փաստը, որ ինքնասպանության հոգեբանությունը գիտություն է համարվում անվիճելի, բայց վերլուծությունները թույլ են տալիս պնդել, որ հարցը, թե ով կամ ինչ է «... ինքնասպանության հոգեբանության ուսումնասիրության օբյեկտը», մնում է անպատասխան [1, 160 էջ]: Իրականում ինքնասպանության հոգեբանությունը գոնե լռելյայնորեն հայտարարվում է որպես կարգապահություն (ակադեմիական գիտություն), բայց ակնհայտ է, որ կարգը չի կարող այդպիսին համարվել, եթե նրա ուսումնասիրության օբյեկտն անորոշ է: Այս պարադոքսալ իրավիճակը հայտնի է այս առարկայի մի շարք առաջատար մասնագետների, ինչպես նաև կարգի դասավանդումը համակարգող ղեկավարների և այլոց համար, բայց ոչ ոք չի մերժում ինքնասպանության հոգեբանությունը ՝ համարելով այն ոչ գիտական ​​(ոչ ակադեմիական): առարկա. Հետևաբար, անձամբ կամ ուղղակի տեքստով արտահայտված այն դատողությունը, որ ինքնասպանության հոգեբանությունը ակադեմիական գիտություն է, օրինական անճիշտ կառուցվածք է: Գրեթե նույն իրավիճակն է հոգևոր և մշակութային բախումների որոշ ձևերի դեպքում: Օրինակ ՝ բազմիցս ցույց է տրվել, որ ոչ մի կարգապահություն (ներառյալ բնական գիտությունները) ինքնին չի կարող հակադրվել կրոններին ՝ հերքելու իրենց հավատալիքների պնդումները: Ընդհակառակը, Թ. Կունը ցույց տվեց, որ ցանկացած (բնական) գիտական ​​ուսումնասիրությանը նախորդում են գիտական ​​հասարակության մի շարք աշխարհայացքային տարրեր (և տվյալ հետազոտողը), ներառյալ այսպես կոչված մետաֆիզիկական պարադիգմը կամ պարադիգմի մետաֆիզիկական մասերը: 509 Փիլիսոփայություն Վերջինս կարող է փոխվել `ազդելով գիտական ​​հետազոտությունների տվյալների վրա, բայց մետաֆիզիկական պարադիգմը միշտ առաջնային է և (կամ նաև) դա պայմանավորված է ինչպես գիտական ​​տվյալների, այնպես էլ գիտական ​​եզրակացությունների ձեռքբերմամբ և համակարգմամբ: Այս ոլորտի մի շարք լուրջ մտածողներ Կունիի հետ համաձայն չեն շատ հարցերում, այդ թվում ՝ Կ. Պոպպերը, Ի. Լակատոսը, Պ. Ֆեյրաբենդը և այլք, բայց բոլորը համաձայն են, որ գիտական ​​ուսումնասիրությանը նախորդում են արտագիտական ​​(աշխարհայացքային) տարրեր, ներառյալ տվյալ գիտնականների կրոնական (կամ հակակրոնական) տեսակետները [տե՛ս էջեր 3, 28-30]: Կարելի է ասել, որ աշխարհի ներկայիս գիտական ​​պատկերը աթեիստական ​​է: Այսինքն ՝ գիտական ​​տեսությունների հավաքական ամբողջությունը, որոնք ներկայումս արտացոլում են աշխարհի էությունը, ի տարբերություն, ասենք, միջնադարի, ոչ աստվածություն է ներկայացնում, ոչ էլ ձգտում է տեղ թողնել հնարավոր աստվածության համար: Աշխարհի գիտական ​​«խճանկարի» նման ուղղությունը հիմնավորված է գիտության մեթոդաբանական կարգավորիչների կողմից, որոնք կոչված են ապահովել գիտության օբյեկտիվությունը: Այստեղ կարևոր դեր են խաղում պատճառականության և պարզության սկզբունքները, որոնցից առաջինը պահանջում է, որ ճանաչողական առարկան բնական երեւույթները բացատրելիս դուրս չգա բնությունից, իսկ երկրորդը արգելում է թեմային ավելացնել աշխարհի գիտական ​​պատկերը: Այս երկու պահանջներն են «... գիտական ​​գիտելիքների օբյեկտիվության նույն սկզբունքի երկու տարբեր հստակ արտահայտություններ [10, էջ 150]»: Բնության սահմանները չլքելու և ավելորդ օբյեկտներ չավելացնելու այս պահանջները լիովին ընդունելի և հասկանալի են: Սրանց խախտումը կզրկի գիտական ​​գիտելիքներին այդպիսին լինելուց: Բայց այդ սկզբունքների խախտումը չպետք է դիտարկվի որպես զուտ դեպք, երբ գիտական ​​հանրությունը փորձում է ապացուցել Աստծո գոյությունը գիտական ​​դիսկուրսում կամ միջամտել բնական աշխարհի գործընթացներին: Վերջինիս հակափաստարկը նույնպես խախտում է: Այդ առումով հնարավոր է, որ գիտական ​​հանրությունը ժխտի Աստծո գոյությունը: Ապացույցը և՛ ապացուցելու, և՛ մերժելու դեպքում տեղի է ունենում օբյեկտիվության սկզբունքի կոպիտ խախտում: Ognանաչման առարկան դուրս է գալիս բնության սահմաններից `քննարկելու առարկայի գոյության / չգոյության հարցը, որը, սկզբունքորեն, չի կարող տրվել դրան ոչ գիտության, ոչ էլ ընդհանրապես բանականության սահմաններում: Չնայած այս ամենին, գիտական ​​դիսկուրսում շարունակում են շրջանառվել հասկացություններ, որոնք գիտության անունով փորձում են հերքել այնպիսի կրոնական դրույթներ, որոնց ստուգման համար գիտությունը որևէ հնարավորություն չի տալիս, ոչ էլ դրանք գիտական ​​հետազոտությունների ոլորտում են: բոլորը Եվ այս փաստը չի կարող նախ և առաջ հայտնի չլինել գիտնականների համայնքին: Գիտական ​​դիսկուրսը ներկայումս շրջանառում է նաև այնպիսի տարրեր, որոնք ուղղակիորեն կամ ուղղակիորեն արտահայտում են այլ առարկաներում արձանագրված փաստերի ամբողջական հերքումը ՝ առանց դրանց իրական լինելու / չլինելու հնարավորության քննարկման [տե՛ս էջեր 2, 21] ՝ հստակ գիտակցելով նման մոտեցման անհիմն լինելը: Այս իրավիճակը (առավել սուր) արտահայտվում է ինչպես միջկրոնական, այնպես էլ միջկրոնական հարաբերություններում: Ներկայումս նա հրապարակավ հայտարարում է քույր եկեղեցիների, այսպես կոչված, բարիդրացիական հարաբերությունների մասին: Հասկանալի է, որ ոչ մի բարիդրացիական կամ որակյալ արտաքին հարաբերություններ չէին լինի, եթե այդ «քույր եկեղեցիները» չբաժանվեին միմյանցից: Իսկ ավանդական եկեղեցիների բաժանումը պատմականորեն տեղի է ունեցել թշնամական իրադարձությունների արդյունքում, որոնք ուղեկցվել են բռնություններով և սպանություններով, փոխադարձ հայհոյանքներով և մեղադրանքներով: Այս արարողությունները դեռ չեղյալ չեն հայտարարվում և պաշտոնապես հայտարարվում են համապատասխան արարողությունների ժամանակ: Կրոնական առաջնորդները քաջատեղյակ են այս ամենին և հաճախ դա արտահայտում են հասարակության առջև, բայց նրանք միմյանց ընդունում են որպես «քույր եկեղեցիներ», ի տարբերություն «չար» աղանդների: «Քույր եկեղեցի» հասկացությունը, ընդհանուր առմամբ, և՛ պատմականորեն, և՛ տրամաբանորեն իրականությանը չի համապատասխանում իրականությանը, բայց շահերի համընկնումի պատճառով այս հայեցակարգը ընդունվել և օրինականացվել է: Նման պատմական և տրամաբանական կեղծ հայեցակարգը նաև ցանկացած կրոնի տեսակետից հանդուրժողականության սկզբունքն է: Յուրաքանչյուր կրոնի յուրաքանչյուր հետևորդ, ելնելով իր սեփական համոզմունքի բովանդակությունից, կատարյալ հայհոյանք է համարում (և կոչում) ցանկացած այլ կրոնի: Իսլամի և հուդայականության տեսանկյունից ցանկացած քրիստոնյա սրբապղծություն է, քանի որ նա համոզված է, որ Աստված որդի ունի (նույնիսկ եթե մի կողմ թողնենք այն փաստը, որ Որդին և Սուրբ Հոգին Աստված են): Յուրաքանչյուր հրեա քրիստոնյայի և մահմեդականի համար մարգարեն (կամ Աստված), որը հալածում և սպանում է ճշմարտությանը հակառակվող մարգարեին, հայհոյում է, քանի որ նա սպանեց Հիսուս Քրիստոսին, քրիստոնյաների Աստծուն և մահմեդականների մեծ մարգարեներից մեկին: Բոլոր մահմեդականները հայհոյող են թե՛ քրիստոնյաների, թե՛ հրեաների համար [տե՛ս էջեր 3, 19-20], որովհետև օբսեսիվ, տգետ, խելագար, փողասեր մարդասպան, որը կեղծել է աստվածաշնչյան ամբողջ ավանդույթը ՝ բացառապես իր շահի և մոլուցքի համար: , հռչակվեց մարգարե: Բոլոր երեք կրոնների առաջնորդներն ու գիտակից հետեւորդները քաջատեղյակ են այս ամենին, բայց քանի որ երբեմն շահերը համընկնում են, և երբեմն ուղղակի այլընտրանք չկա, նրանք պաշտպանում են համընդհանուր եղբայրությունը, մարդասիրությունը և, իհարկե, հանդուրժողականությունը: Այս ամենը պարզ է դարձնում, որ գիտակից կրոնական անձի համար այլ կրոն հանդուրժելու հայեցակարգը օրինականացված ոչ իրական գաղափարախոսություն է: Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ լեգիտիմացված ոչ իրական կառույցները գոյություն ունեն ոչ միայն իրավական-քաղաքական, այլ նաև մարդկային գործունեության բոլոր ոլորտներում: , ։

Հոդվածում քննարկվում են իրավաքաղաքական խոսույթում առկա լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ տարրերի առաջացման գործընթացը, պայմանները եւ պատճառները։ Հստակեցնելու համար լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցները՝ անդրադարձ է կատարվում ստին, սխալին, մանիպուլյացիային, նարատիվին, քաղաքական միֆին եւ սիմուլյակրին։ Նկարագրվում եւ վերլուծության են ենթարկվում իրավաքաղաքական այն իրադրությունները, որոնց պատճառով ի հայտ են գալիս եւ գործառում լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտները։ Քննարկվում են նաեւ այն պայմանները, որոնց առկայության դեպքում համապատասխան պատճառներից ծագում են իրավաքաղաքական խոսույթի այդ տարրերը։ Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցների ծագման եւ գործառման պատճառները հայտնի են, սակայն հայտնի չեն այն պայմանները, որոնք անհրաժեշտ եւ բավարար են, որպեսզի առաջանան լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցները։ Վերլուծությունը եզրափակվում է՝ փաստարկելով եւ ամրագրելով, որ լեգիտմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցներն առկա են ոչ միայն իրավաքաղաքական խոսույթում, այլեւ մարդկային գործունեության բոլոր ոլորտներում։

Պոպուլիզմը դարձել է ժամանակակից աշխարհում ամենաշատ օգտագործվող ու տարածված բառերից մեկը: Խնդիրը պայմանավորված է քաղաքական և սոցիալական իրողություններով, որոնք նույնպես թողնում են իրենց արձագանքը արվեստի և գրականության ոլորտներում: «Պոպուլիզմ» բառը կարող է մեկնաբանվել երկու հիմնական ձևով `ավանդական և ժամանակակից: Ավանդական ընկալման համաձայն, պոպուլիզմը մեկնաբանվում է որպես ամբոխավարություն, էժան ժողովրդավարության պատրանք, ժողովրդականություն: Պոպուլիզմի ժամանակակից ընկալումներն ու սահմանումները տարբեր են, ըստ որոնց ՝ պոպուլիզմը ընկալվում է որպես հասարակության ցածր սոցիալ-տնտեսական խավերին ուղղված գաղափարախոսություն ՝ անցյալի պոպուլիզմի ընդհանուր գծերի կուտակումով [1]: Modernամանակակից պոպուլիզմը նույնպես էլիտիզմի հակառակն է, ըստ որի ՝ ժողովուրդը դիտվում է որպես վտանգ, և այն պետք է ղեկավարվի էլիտայի կողմից: Եվ կամ պոպուլիզմը հասարակ մարդկանց համար քաղաքականություն է, որը ղեկավարվում է արտասովոր (արտակարգ) ղեկավարների կողմից ՝ ստեղծելով պարզության, հասարակության, հասարակության պատրանք [3, էջ. 13]: Ըստ վերոգրյալի, ավանդական ընկալման մեջ պոպուլիզմը հանդես է գալիս որպես ոճ ՝ հռետորաբանություն, ըստ ժամանակակից ընկալման ՝ որպես նեղ գաղափարախոսություն իր երկու թևերով ՝ աջ պոպուլիզմ և ձախ պոպուլիզմ: Երկրորդ սահմանման համաձայն, որպես նեղ գաղափարախոսություն, պոպուլիզմը կառուցվում է երկփեղկվածության, մեր և նրանց, հասարակ, մաքուր մարդկանց և քաղաքական, կոռումպացված էլիտայի հակադրության վրա: Այնուամենայնիվ, այս հակասությունը երբեմն հիմնված է ոչ միայն ազգային պայմանների և սահմանների վրա, այլև քաղաքակրթության բևեռների վրա, ինչը շատ բնորոշ է արևմտյան քաղաքակրթություններին, հատկապես երբ խոսքը վերաբերում է քրիստոնեության և իսլամի հակադրությանը, ինչպիսիք են պոպուլիստական ​​շարժումները, ինչպիսիք են քրիստոնեությունը , , աշխարհիկություն (աշխարհիկություն) և լիբերալիզմ [3, էջ 17-18]: Տեսաբանները ժամանակակից պոպուլիզմի նախադրյալները կապում են որոշ քաղաքական իրադարձությունների, մասնավորապես բրիտանական Brexit- ի քվեարկության և Դոնալդ Թրամփի ՝ ԱՄՆ նախագահ ընտրվելու հետ: Ըստ այդմ, 2017-ին Քեմբրիջի բառարանում պոպուլիզմ բառը հռչակվում է տարվա բառ: Նոր ձևակերպումներ են ի հայտ գալիս, որոնք անմիջականորեն կապված են պոպուլիզմի այնպիսի ֆենոմենի հետ, ինչպիսին է Չավիզմը (Վենեսուելայի Նախագահ Ուգո Չավեսի անունով), սոցիալիզմ և պոպուլիզմ ընդունող մի ֆենոմեն, Orb անիզմ նիզմ (Հունգարիայի վարչապետ Վիկտոր Օրբի անունով) n) պոպուլիստական ​​և նատուրալիզմի խառնուրդ է [3, p. 16]: Պոպուլիզմ բառի օգտագործումը հատկապես լայն տարածում գտավ հայկական իրականության մեջ 2018-ի ապրիլյան հեղափոխության ընթացքում և դրանից հետո: Այս առումով բավական է youtube- ում որոնել «պոպուլիզմ» բառը: «Փաշինյանը կարող է միանալ ՀՀԿ-ին ՝ վարչապետ դառնալու համար, մյուս քայլերը պոպուլիզմն են»: «Սա գործընթաց էր բռնապետությունից դեպի ժողովրդավարություն.« Պոպուլիզմի դոզան պետք է թուլանա », Փաշինյանի պոպուլիզմի դոզան« սրեց բիզը ».« Unողովրդի անկարգությունները հասունանում են »և այլն: Փաստորեն, ժամանակակից հայ իրականության մեջ 51 պոպուլիզմը շարունակում է մնալ զուտ որպես հռետորաբանություն ՝ օգտագործվելով առավել պարզունակ իմաստով: Բացառություն կարելի է համարել «Բուն TV» - ի կազմակերպած «Հայաստանում պոպուլիզմ և քարոզչություն» շրջանակներում դասախոսությունների շարքը: Այս առումով հատկանշական է նաեւ Հրանտ Տէր-Աբրահամեանի «Այս քաղցր խօսքը ՝ պոպուլիզմ» յօդուածը, որում հեղինակը փորձում է մեկնաբանել վերջին շրջանում այսքան լայնօրէն շահարկւած պոպուլիզմի երեւոյթը: «Ի վերջո ի՞նչ է այս չար պոպուլիզմը: Դա հիմնականում լատիներեն «populus» - «ժողովուրդ» բառն է: Այլ կերպ ասած, պոպուլիզմը պարզապես նշանակում է ժողովրդականություն: Դա զարմանալի քաղաքական անեծք է մեկ դար շարունակ, որի պաշտոնական կրոնը ժողովրդավարությունն է: Ինչու՞ է «ժողովրդականությունը» ոչ միայն վատ բան (ինչը նույնպես զարմանալի կլիներ), այլ նաև «ժողովրդավարության» դարաշրջանում ամենաթանկ, բացասական քաղաքական գնահատականն է: Ինչպե՞ս կարող է ժողովրդականությունն այդքան դեմ լինել ժողովրդավարությանը: Կատակերգության նրբությունների մեջ պետք է լինի գաղտնիք, թաքնված դրամա, նույնիսկ ողբերգություն ... Հետաքրքիր կապ է ստեղծվում Հայաստանի ու համաշխարհային «պոպուլիստական» միտման միջեւ: Ոչինչ չի պատահում իր ժամանակից դուրս և իր ժամանակի ոգուն հակառակ: Հայկական հեղափոխությունը համընկավ աշխարհում մթնոլորտի փոփոխության հետ: Անգամ աշխարհի թիվ մեկ երկրում իշխանության եկավ «պոպուլիստը»: Այլ կերպ ասած, ամերիկացի ժողովուրդը «սխալ» ընտրություն է կատարել: Եթե ​​նա ճիշտ ընտրություն կատարեր, ապա ընտրյալը կլիներ «ժողովրդավար», բայց ժողովրդական սխալ ընտրությունը «պոպուլիզմն» է: Մեզ ընդհանրապես չի հետաքրքրում ՝ Թրամփն այս դեպքում լավն է, թե վատը, մենք ոչ թե մարդկանց ենք քննարկում, այլ միտումներն ու կառուցվածքները ... Իրական խնդիրն, իհարկե, պարզ է: Սա է «ավգուրների ժպիտը» կամ «արքան մերկ է» հեքիաթի խնդիրը: Ավգուրները հին հռոմեական քահանաների դաս էին, ովքեր գուշակություն էին անում թռչունների թռիչքին հետևելով: Սա ավանդաբար համարվում էր բարձր պետական ​​գործառույթ, որի համար բարձրաստիճան պաշտոնյաները և լավագույն ընտանիքների որդիները ավագ էին: Բնականաբար, Հռոմի ծաղկման շրջանում ոչ ոք լրջորեն չէր հավատում, որ թռչնադիտողների դիտումները կարող են լուծել պետական ​​լուրջ խնդիրներ: Բայց ավանդույթը պահպանվեց, և ըստ icիցերոնի (Քոչարյանի կեղծիքների լեզվով ասած ՝ itsիցիրոն), որը նույնպես ավգուր էր, քահանաները չէին կարողանում զսպել իրենց ժպիտները միմյանց նայելով: «[4] Մեզ հետաքրքրող մեկ այլ խնդիր է այն, թե ինչպես են կապված պոպուլիզմը և մշակույթը: Ըստ ansանսմա Judուդիթի ՝ պոպուլիզմը «մերժում է մշակույթը» ՝ որպես ժամանակի և փողի կորուստ: Մինչդեռ մշակույթը պոպուլիզմը ընկալում է որպես հակասական, օտար տարր, երեւույթ: Այս իմաստով, մշակույթը հաճախ պոպուլիզմի օրինաչափություններն ու վտանգները ավելի լավ հասկանալու, ընկալելու և հասկանալու միջոց է: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ տարբեր երկրներում պոպուլիզմի գաղափարախոսության ամրապնդումն ուղեկցվում է գեղարվեստական ​​գրականության ուղղակի արձագանքով, ինչպես, օրինակ, ԱՄՆ-ում 2016 թ. Նախագահական ընտրություններից հետո Or. Օրուելի «1984» հակաուտոպիան վաղուց համարվում էր բացարձակ բեսթսելլեր Ամազոնում: Ֆրանսիայում այսպիսի մեծ արձագանք գտավ Միշել Ուելբեքի «Հնազանդություն» վեպը: Նման «գրքերի բում» առաջացավ Հայաստանում Նիկոլ Փաշինյանի «Երկրի հակառակ կողմը» վեպի կապակցությամբ: Մեզ առավելապես հետաքրքրում են պոպուլիզմի և գեղարվեստականության միջև կապի երեք հարցերը: ա Հնարավո՞ր է, որ գրականությունը, գործիք դառնալով իշխող հասարակության ձեռքում, ձեռք բերի պոպուլիստական ​​շեշտադրումներ ՝ նպատակ ունենալով գաղափարապես շահարկել և ուղղորդել զանգվածներին: Որքանո՞վ է գրականությունը մասնակցում պոպուլիստական ​​գաղափարախոսության ձևավորմանը և տարածմանը: գ Հնարավո՞ր է, որ գրականությունն ինքնին պոպուլիստական ​​է: ա Առաջին հարցի համատեքստում մենք, հավանաբար, կանդրադառնանք «Սոցիալիստական ​​իրատեսությանը»: ուղղություն, որի մասին առաջին անգամ հայտարարվել է 1923 թ. մայիսին «Լիտերատուրնայա գազետա» թերթի համարներից մեկում: Թերթը հրապարակել է «Եկեք ապահովենք գրական խմբերի ստեղծագործական գործունեության բոլոր պայմանները» տեղեկատվությունը, որում մասնավորապես ասվում է. «Անհրաժեշտ է մեթոդի վերաբերյալ հարցը վերացական չներկայացնել, դրան դրան չմոտենալ միջոց, որով գրողը նախ պետք է անցնի դիալեկտիկական մատերիալիզմի դասընթացները, ապա ստեղծի նորը: Գրողների հիմնական պահանջն է գրել ճշմարտության մասին, իսկապես արտացոլել մեր իրականությունը, որն ինքնին դիալեկտիկական է: Հետեւաբար, սովետական ​​գրականության հիմնական մեթոդը սոցիալիստական ​​ռեալիզմն է »[5, p. 249]: Սոցիալական ռեալիզմի գեղագիտական ​​նպատակը սոցիալիստական ​​անհատի (Գորկի) դաստիարակությունն էր: Իրականության իրական, կոնկրետ-պատմական արտացոլումը դրա հեղափոխական զարգացման մեջ: Անցյալի թունավոր, մղձավանջային զզվանքի ամբողջական լուսաբանում: Գիրքը լույս է տեսել 2018-ին: Մայիսի 31-ին: Գրեթե մեկ տարի անց գիրքը շարունակում է մնալ բացարձակ առաջատարը ամենավաճառվող գրքերի ցուցակում: Մինչ օրս վաճառվել է գրքի 7000 օրինակ: Հպարտ ուրախ ուրախ պաթոսի զարթոնքը, որը պետք է նոր երանգ հաղորդեր գրականությանը: Սոցիալական ռեալիզմի պոպուլիստական ​​երգերը դրսևորվեցին նաև հետևյալում. Եվ՛ արվեստում, և՛ մշակույթում պետք է գործեր մի հիմնական սկզբունք. Նա, ով մեզ հետ չէ, դեմ է մեզ, ինչը մարքսիստներին հնարավորություն տվեց ստեղծագործել մտավորականությունը ճնշումներ, հետապնդումներ իրականացնել, դրանք պիտակավորել, սահմանափակել ազատության և հումանիզմի դրսեւորումները: բ Ըստ երկրորդ հարցի, թե որքանով է գրականությունը ներգրավված պոպուլիստական ​​գաղափարախոսության ձևավորման և տարածման մեջ, որոշ վերլուծաբաններ կարծում են, որ գրականությունը կարող է «վառելիք» լինել քաղաքական պոպուլիստական ​​գաղափարախոսության համար, օրինակ ՝ Միշել Ուելբեքի «Հնազանդություն» վեպի ազդեցությունը Մարինե Լե. Նախընտրական քարոզչության ժամանակ (Մարին Լը Պեն): «Հնազանդություն» -ը ոչ թե բորբոքված բառ է, այլ համոզիչ տեսություն եվրոպական քաղաքակրթության, նրա մշակույթի և ժողովրդավարության ավարտի մասին (Բեգլե): Այս կապակցությամբ հետաքրքիր է Ուելբեքի խոստովանությունը, ըստ որի. «Պոպուլիզմ բառը հորինվել է, ավելի ճիշտ ՝ նորոգվել է, քանի որ այլևս հնարավոր չէր մեղադրել ֆաշիզմի մեջ որոշ կուսակցությունների, ինչը շատ սխալ կլիներ: ... Այսպիսով, ստեղծվում է նոր վիրավորանք ՝ պոպուլիզմ: Այո, ես կարծում եմ, որ ես պոպուլիստ եմ: Ես ուզում եմ, որ ժողովուրդը լուծի բոլոր խնդիրները »[3, p. 41]: Հայ իրականության մեջ, թերեւս, նման «վառելիքի» դեր է խաղացել Ն. Փաշինյանի «Երկրի հակառակ կողմը» վեպը, որը, ինչպես գիտենք, նույնպես հեղափոխության դրդապատճառներից մեկն էր: «2018-ի հունվար ... 10 տարի անց վեպը կարդալը պարզապես վրդովեցրեց ինձ: Իմ մեջ իսկական փոթորիկ սկսվեց, իսկական հեղափոխություն: Եվ ես հասկացա, որ եկել է ժողովրդի հաղթանակի ժամանակը: «[6] Վեպն ամբողջովին հիմնված է երկփեղկման սկզբունքի վրա, գեղարվեստական ​​մակարդակով հակադրվում է բարձր և ցածր գաղափարներին, իսկ քաղաքական մակարդակում ՝ պոպուլիստական ​​գաղափարախոսության սկզբունքի դեմ. «Մենք պետք է կառուցենք մեր ազատ հայրենիքը, պետք է կառուցենք մեր հայրենիքի ապագան « Բայց սպասեք, ովքե՞ր են այդ «Մենք» -ը (շեշտադրումն ավելացված է-Հ--Բ), ովքեր մաս են կազմում դրա: Միգուցե «Իմպիչմենտ» դաշինքում ներգրավված ուժերը ՝ «ՀՀՇ», «ՀPAԿ», միգուցե «Հանրապետություն» կամ Հայ ազգային կոնգրես: Վեպը տպագրվել է զարմանալի զուգադիպությամբ 2015-ի հունվարի 7-ին, հենց այն օրը, երբ Ալ-Քաիդան ահաբեկչություն իրականացրեց ֆրանսիական «Charlie Hebdo» օրաթերթի վրա, որի արդյունքում 12 աշխատակից մահացավ: Հենց այդ օրը թերթի համարը տպագրվեց Ուելբեքի նկարով, որի տակ գրված էր. «2022 թվականին ես արեցի« Ռամադան »: Ներգրավված 54 ուժեր: Ի Whatնչ անհեթեթություն: Մտքերի ինչպիսի զզվելի ընթացք, ի whatնչ գայթակղություն, որին այսօր հուսահատորեն պարգևեցին Հայաստանի ղեկավարները: Նրանք ՝ կոալիցիայի մեջ մտնող ուժերը և նրանց ուղղակի և անուղղակի աջակիցները, այլ բան չեն անում, նրանք կառուցում են իրենց երազած երկիրը. «Մենք կառուցում ենք մեր երազանքի երկիրը», - ասում են նրանք: Ուրեմն ո՞րն է խնդիրը: Խնդիրն այն է, որ իրենց ասած «մենք» -ը ներառում է մի քանի կուսակցությունների էլիտայի ներկայացուցիչներ ՝ օլիգարխներ, պալատական ​​մտավորականներ: Նրանց (շեշտը մերն է-Հ--Բ) Մենք ներառում ենք 10,000, լավ 20,000, լավ 100,000 մարդ, մինչդեռ երկիրը ունի 3,000,000 քաղաքացի Հայաստանում կամ արտերկրում: Նրանց կառուցած երկիրը համապատասխանում է այդ 100,000 ցանկություններին: 100 000 երազանքների երկիր է ... Եվ ո՞վ պետք է ընդգրկվի «Մենք» -ի մեջ: Հայաստանի յուրաքանչյուր քաղաքացի ... Մեր երազած երկիրը երեք միլիոն մարդու երազած երկիրն է, և այդ երեք միլիոնից յուրաքանչյուրը պետք է ունենա ազատություն և հնարավորություն `արտահայտելու իր երազանքները, խառնելու իր երազանքները ուրիշների երազանքների հետ, խառնվելու ընդհանուր երազանք, մասնակցել ընդհանուր երազանքի կերտմանը: «[6, էջ 65-67]: գ Անդրադառնալով երրորդ հարցին ՝ գրականությունն ինքնին պոպուլիստական ​​լինելուն, անհրաժեշտ է դիտարկել փոփ-արտ երեւույթը, որը արվեստի և գրականության մասսայականացման հիմնական ձևերից մեկն է: Փոփ արվեստը (ժողովրդական-պոպուլուս - ժողովրդական ժողովրդականություն վայելող արվեստ) ծագել է ԱՄՆ-ում 1950-ականներին: Popart- ը դեմ է էլիտար, աննպատակ, աննյութ արվեստին, հայտարարում է իրականություն վերադառնալու սկզբունքը: Վավերագրական ֆիլմի սկզբունքը հիմնված է իրականությունը լուսանկարչական և վավերագրական ճշգրտությամբ ներկայացնելու վրա: Պատկերման հիմնական թեման են իրական, հայտնի մարդիկ, ժողովրդական իրադարձություններ, տպագիր պատկերներ և այլն: «Այնուամենայնիվ, փոփ արվեստը, ինչպես դրան նախորդող մոդեռնիզմի հոսանքները, սահմանափակվում են ինքնաբավ ձևական փորձերով և հեռու են իրականության իրատեսական ներկայացուցչությունից և, ըստ էության, հակա-արվեստ են»: Ինչպես տեսնում ենք, գրականությունն ու արվեստը մոդելավորման համակարգեր են, մենք նկատի ունենք այն, ինչը սկսվեց արվեստում, ընդամենը մի քանի տասնամյակ անց այն բացահայտորեն դրսևորվեց քաղաքական և հասարակական կյանքում: Հակաէլիտիզմը նույնպես փոփ-արվեստի հիմնական սկզբունքներից է: Մարկո Բարավալը պնդում է, որ վավերագրական և հակաէլիտականությունը պոպուլիզմի դրսևորումներ են գեղարվեստական ​​և արվեստում: Արվեստում պոպուլիստական ​​ձևերի օգտագործումը սովորաբար բերում է հակամտավորական կողմնորոշման ՝ ազգային բանահյուսության պարզունակ կիրառման միջոցով: Վերոգրյալի համատեքստում, ուսումնասիրելով հայ գրականության վերջին իրողությունները, ակնհայտ է դառնում գրական տեքստերում փաստագրական, հակաէլիտական ​​և 55 բանահյուսական տարրերի հաճախակի օգտագործումը: Այսպիսով, վավերագրական բովանդակության ակնհայտ տարրերն են Կարեն rsարսլյանի վերջին «Ռեժիմը խուճապի մեջ է» վավերագրական տրագիկոմեդիան (2019 թ.), Հովհաննես Թեքգյոզյանի «Երրորդ սեռը» վեպը «կիսավավերագրական» քառախաղ պատմություններով, Վարդան Դանիելյանի «Վավերագրական պոեզիա 2018» -ը միշտ հենվելով մետրոյի դռներին, քանի որ երկրում այլ հենարան չկա. մենք, ովքեր միշտ մոլորվում ենք Բարեկամության գետնանցումում, որտեղ բրազիլական սուրճն անվճար է, մենք, ովքեր սովոր ենք հանրահավաքներին կանգնել, քանի որ ամեն օր կանգնած ենք ավտոբուսում: մենք, ովքեր երկար ենք ապրում, ապրում ենք մի երկրում, որտեղ հանրապետականները չեն գնում հիվանդանոց: Որովհետեւ հանրապետականը հիվանդանոց է: [9, էջ. 23] Արփի Ոսկանյանի հեղափոխության օրերին ստեղծված «Հեղափոխություն» շարքն ունի ակնհայտ վավերագրական շեշտադրում, որը զուգահեռաբար տպագրվում էր «Հրապարակ» թերթի մշակութային հավելվածում, և այդ նույն հեղինակը պարբերաբար տպագրվում է ինտերնետում և մամուլում: 2012. Ո՞վ է նա ”Քաղաքական հանելուկների շարք է, որը փոփ-արվեստին բնորոշ ազգային բանահյուսության պարզունակ գիտակցումներից մեկն է. Նա շատ նուրբ է և շատ կիրթ, սովորել է դրսում, կոպտորեն նստում է եզների հետ: Նա նախագահի մամուլի խոսնակն էր, նա շեֆի նման ծեծում էր լրագրողին: Բայց նա երկար ժամանակ ընդդիմություն է եղել, նա հերթ է կանգնել, նրա կինը հայտնի թերթի խմբագիր է: Տատիկն ու պապիկը գրող էին, իսկ սկեսրայրը ՝ գրող, Համեստ, բայց մեկ ՝ լուռ համակարգող: 56 Դեսպանը ժողովրդի հետ գեր ու բախտավոր էր, բայց բոլոր հույսերը մշուշոտ էին և մշուշոտ: Եվ ռեժիմը դեռ խուճապի մեջ է, իշխող բուրգը դատարկվել է: Մարինե Պետրոսյանի «բանաստեղծական» տեքստերը, որոնք գրվում են գրեթե ամեն օր, ունեն վավերագրության նույն միտումը: Այսօր, երբ գրում եմ այս տողերը, 2019 թվականի մայիսի 17-ին, Քոչարյանի խափանման միջոց կալանքի հարցով դատական ​​նիստը շարունակվում է: Ես չեմ ուզում դիտել այն: Ես նայում եմ Հայաստանի երկրորդ նախագահին այնպես, կարծես դինոզավր լիներ, ցավալի է: Նշենք, որ Արմեն Շեկոյանը վավերագրական, հակաէլիտիզմով և բանահյուսական տարրերով լի տեքստեր սկսեց գրել ժամանակակից հայ գրականության մեջ «Հակաքաղցրություն» գրքում (2000), «Երևանի հյուրանոց» պոեմում (2000-2001), ինչպես նաև ինչպես «Հայկական ժամանակ» վեպում: Գեղամ Սարյանը ինձ մի քիչ ճանաչեց, Համո Սահյանը ինձ շատ լավ ճանաչեց, ինքը ՝ Գորիկը, ինձ մի քիչ ճանաչեց, Դկի Նորիկը ինձ շատ լավ ճանաչեց, Սոսն ինձ ճանաչեց, Խորիկը ՝ ինձ, Սերոժը ՝ ինձ, Բորիկը ՝ ինձ, Լիպոն և umումարբազ Janանը ճանաչում են ինձ: , Նանսենը ճանաչում էր ինձ և Դեմիրճյանին, ովքեր մեզ պես հույս ունեին այս վայրերում: Նա ինչ-որ բան գիտեր, բայց ինձ չասաց: [12, էջ. 284] Այսպիսով, գրականությունը, գործիք դառնալով իշխող հասարակության ձեռքում, կարող է ձեռք բերել պոպուլիստական ​​շեշտադրումներ, կարող է նաև մասնակցել պոպուլիստական ​​գաղափարախոսության ձևավորմանը և տարածմանը, իսկ գրականությունն ինքնին կարող է պոպուլիստական ​​լինել: Միևնույն ժամանակ, գրականությունը և՛ իրականությունն արտացոլող, և՛ հաստատող երեւույթ է, և՛ ապագա զարգացումները կանխատեսող ու մոդելավորող համակարգ: , ։

Կարո՞ղ է արդյոք գեղարվեստական գրականությունը լինել պոպուլիստական՝ դառնալով «գործիք» իշխող դասակարգի ձեռքում՝ հասարակությանը, մասսաներին գաղափարապես ուղղորդելու նաեւ մանիպուլյացնելու քաղաքական նպատակադրմամբ, որքանո՞վ է գրականությունը մասնակից դառնում պոպուլիստական գաղափարախոսության ձեւավորմանը եւ տարածմանը, եւ, վերջապես, հնարավո՞ր է արդյոք, որ գրականությունն ինքն իրենով լինի պոպուլիստական։ Այս հարցադրումներին ըստ էության պատասխանելու համար հարկ է նաեւ հասկանալ, թե ինչ է նշանակում «պոպուլիզմ» ժամանակակից աշխարհում։ Պոպուլիզմ բառի կիրառությունը հայ իրականության մեջ հատկապես մեծ տարածում գտավ 2018 թվականի ապրիլյան հեղափոխության ընթացքում եւ դրանից հետո, եւ սա հետաքրքիր է նաեւ նրանով, որ որոշակի կապ է ստեղծ ։

Նախաբան։ Կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիքունեցող (ԿԱՊԿՈւ) երեխաների հիմնախնդիրների ուսումնասիրությունը, դրանց լուծումների հնարավորությունները, լուծման տեխնոլոգիաները ժամանակակից պայմաններւմ համարվում են մանկավարժության կարևոր հիմնահարցերից և գտնվում են մանկավարժականգիտական հանրության ուսումնասիրության կենտրոնում՝ պայմանավորված կրթության համընդհանուր ներառականությամբ, ներառականհասարակության ձևավորման անհրաժեշտությամբ։ Այդ կարևորխնդիրներից է ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարմանհետ կապված հիմնահարցերը, քանի որ ապահարմարումը կարող էհանդիսանալ պատճառ և հետևանք բազմաթիվ այլ խնդիրների՝մեկուսացում, գործունեության սահմանափակում, ոչ ադեկվատվարքաձևերի դրսևորում և այլն։ Այդ խնդիրների լուծման գործումկարևոր նշանակություն է ստանում սոցիալական մանկավարժիաշխատանքը ԿԱՊԿՈւ երեխաների հետ։ Ապահարմարումը դիտարկելով որպես սոցիալ-մանկավարժականհիմնախնդիր՝ մեր նպատակն է ուսումնասիրել ԿԱՊԿՈւ երեխաներիապահարմարմանհնարավորությունները, այդգործընթացում սոցիալական մանկավարժի դերը, նրա գործունեությանառանձնահատկությունները։ հաղթահարման Նախ և առաջ դիտարկենք«ապահարմարման» տարբերմեկնաբանությունները։ ևդրանցնպատակներիԲ. Ն. Ալմազովի կողմից «ապահարմարումը» ընկալվում է որպեսձեռքբերման արդյունքներիմարդուանհամապատասխանություն, նրան առաջարկվող գործունեությանպայմաններում հարմարվելու անկարողություն։ Մարդու հնարավորությունները տարբեր իրավիճակներում տարբեր են, դրանք կարող ենփոփոխվել և կախված են միջավայրի հնարավորություններից։ Մարդուհարմարման հնարավորությունների ցածր մակարդակը բնութագրվում էայնպիսի երևույթով, ինչպիսին է ապահարմարումը [5]։ Ա. Լ. Ռեանը և Յա. Լ. Կալոմինսկին «ապահարմարումը» համարում են մարդու և սոցիալական միջավայրի փոխգործունեությանգործընթացների խանգարում [8]։ Դա կարող է պայմանավորված լինելինչպես միջավայրի առանձնահատկություններով, այնպես էլ երեխայիանձնայինզարգացմանմակարդակով։ հնարավորություններով,որակներով,Ինչպես տեսնում ենք, այս հեղինակներն «ապահարմարումը»դիտարկում են միջավայրում մարդու գործունեության խանգարման,հարմարման հնարավորությունների ցածր մակարդակի տեսանկյունից։ մարդու սոցիալ-հոգեբանական և հոգեֆիզիոլոգիական կարգավիճակի անհամապատասխանությունն է կենսագործունեության համար անհրաժեշտ պահանջներին [6]։ Իսկ ըստ Լ. Վ. Մարդախաևի՝ «ապահարմարումը»Այսպիսով, կարող ենք ապահարմարումը բնութագրել որպես հարմարման հնարավորությունների ցածր մակարդակի դրսևորում, որիպատճառով խախտվում է անձ-միջավայր փոխհարաբերություններիհավասարակշռությունը, վտանգվում է անձի նորմալ կենսագործունեությունը։ ԿԱՊԿՈւհիմնախնդիրները հիմնականում ունեն սոցիալական, բժշկական, հոգեբանական ևմանկավարժական բնույթ։ երեխաների ապահարմարման Սոցիալական հիմնախնդիրները պայմանավորված են երեխայի,նրա ընտանիքի, ծնողների սոցիալական կարգավիճակով, նրանցհարմարման ցածր հնարավորություններով։ Բժշկական բնույթ ունեցող հիմնախնդիրները պայմանավորված եներեխայի առողջական վիճակի պաթոլոգիական շեղումներով, հոգեկանտրավմաներով։ բնույթիՀոգեբանականենծնողական խնամքի, սիրո և գորովանքի բացակայության կամանբավարարությանֆորմալփոխհարաբերություններում վաղ դեպրիվացիայի հետևանքով։ հիմնախնդիրներն առաջանումդեպքում,մեծերիհետոչՄանկավարժականենհիմնականումպայմանավորվածսոցիալ-մանկավարժականբարձիթողությամբ, կրթադաստիարակչական խնդիրներով, կրթությունից դուրս մնալու փաստով [9]։ բնույթիերեխաներիխնդիրները[3]։ Սա միջոցովգործընթացիբացահայտում,Անկախ ապահարմարման հիմնախնդիրների բնույթից՝ դրանց լուծման գործում որոշիչ են ԿԱՊԿՈւ երեխաների անհատականզարգացման առանձնահատկությունները,հետաքրքրությունները,ցանկություններն ու ձգտումները, նրանց գիտելիքները, կարողությունները, հմտությունները, սովորությունները, որոնք ձևավորվում ենուսումնադաստիարակչականենթադրում է ԿԱՊԿՈւ երեխայի կարիքի կամ կարիքների, զարգացմանհնարավորություններիկրթությանզարգացման գործընթացի հասանելիություն, որտեղ կրթության,ուսուցման նպատակներն ու միջոցները առավելապես հարմարեցվածեն սովորողների կարիքներին, պահանջմունքներին, հնարավորություններին։ Այս աշխատանքներում կարևոր դերակատարություն ունիսոցիալական մանկավարժը։ Մենք համոզված ենք, որ այսպիսի գործընթացներիստեղծվումպայմաններ ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման կանխարգելման,հաղթահարման համար։ Ընդ որում՝ այս նպատակով իրականացվողցանկացած սոցիալ-մանկավարժական գործունեություն կարող էնպաստել ԿԱՊԿՈւ երեխաների բավարար մակարդակով կենսագործունեության ապահովմանը։ իրականացման արդյունքումճանաչում,ենՍոցիալ-մանկավարժական գործունեությունը դիտարկվումէորպես աջակցությանհամակարգ՝բազմակողմանի հասարակական նշանակությամբ. դա մանկավարժական ուղղվածությամբ գործունեություն է, որի նպատակն է լուծել տարբեր միջավայրերում առկա սոցիալ-մանկավարժական հիմնախնդիրները [4 ]։ օգնությանհամալիրևՍոցիալական մանկավարժն իր գործունեության ընթացքումկատարում է բազմաթիվ գործառույթներ։ Ուսումնասիրելով մասնագիտական գրականություն [1, 2, 6, 7, 8, 9]՝ մենք առանձնացրեցինքհետևյալ կարևոր գործառույթները՝ տեղեկատվական-վերլուծական,համակարգող-հաղորդակցական, կանխորոշման, սոցիալ-կանխարգելիչ, սոցիալ-կազմակերպչական, սոցիալ-վերականգնողական, ընտանեկան փոխհարաբերությունների ամրապնդման, փոփոխության,ախտորոշիչ, կրթական, հսկող-պաշտպանող, հոգեթերապևտիկ և այլն։ Մեր կողմից կատարված մասնագիտական գրականությանուսումնասիրությունները, դիտարկումները, անցկացված սոցիոլոգիական հարցումները հաստատում են այդ կարևոր գործառույթները։ Հետազոտության ընթացքում մենք եկանք այն եզրակացության, որ այդգործառույթներըերեխաներիապահարմարման հաղթահարման գործընթացում։ Առաջարկում ենքդիտարկել այդբովանդակությունը ԿԱՊԿՈւերեխաների ապահարմարման հաղթահարման տեսանկյունից. կիրառվել ԿԱՊԿՈւգործառույթներիկարողեննպատակով, տրամադրվում Տեղեկատվական-վերլուծական գործառույթ, որը ենթադրում տեղեկույթի հավաքագրում և վերլուծություն ապահարմարմանհաղթահարմանէ տեղեկատվություն տարբեր սոցիալ-կրթական, առողջապահական,սպորտային, վերականգնողական հաստատությունների, զարգացման հաստատությունների վերաբերյալ, ուսումնասիրվում ևվերլուծվում է նրանց գործունեության նշանակությունը վերընշված խնդրի հաղթահարման գործում։  Համակարգող-հաղորդակցական գործառույթ, տարբեր կրթադաստիարակչական, բժշկա-առողջարարական, վերականգնողականհաստատությունների, սոցիալական ծառայությունների, տեղական ինքնակառավարման, մարզային կառույցների, հասարակական կազմակերպությունների պայմանների և հնարավորությունների հետ համագործակցություն, կապերի հաստատում,վնասված փոխհարաբերությունների վերականգնում, վերահաստատում, դրանց համակարգում, որը կնպաստի ԿԱՊԿՈւերեխաների ապահարմարման հետ կապված խնդիրներիհաղթահարմանը, նման երեխաների ծնողների գործունեությանակտիվացմանը։  Կանխորոշման գործառույթ, որը հնարավորություն է տալիսհավաքագրված տեղեկատվության վերլուծության հիման վրա,տարբեր հաստատությունների հետ կապերի միջոցով, իհարկե,հաշվի առնելովերեխայի անհատական առանձնահատկությունները, զարգացման հնարավորությունները, ցուցաբերելսոցիալ-մանկավարժական օգնություն և աջակցություն ապահարմարման հաղթահարման նպատակով։  Սոցիալ-կանխարգելիչ գործառույթ, որի իրականացման դեպքումհնարավորություն է ստեղծվում տարբեր հաստատություններիմիջև ձևավորել մարդասիրական, առողջ, դաստիարակչականհարաբերություններ, որոնք կարող են նպաստել վտանգավորիրավիճակների առաջացմանը, ապահարմարման ժամանակինկանխարգելմանը։  Սոցիալ-կազմակերպչական գործառույթ, որն ուղղված է տարբերխնդիրների լուծման նպատակով, մանկավարժորեն կազմակերպված միջավայրի ստեղծմանը, տարբեր միջոցա-ռումների, այդթվում հանգստի կազմակերպմանը, ԿԱՊԿՈւ երեխայի սոցիալականացման գործընթացում տարբեր սոցիալական ինստիտուտների ներառմանը, որոնք կարևոր նշանակություն ունենապահարմարման հաղթահարման գործում։  Սոցիալ-վերականգնողական գործառույթ, որը ենթադրում էայնպիսի պայմանների ստեղծում, որոնք կարող են ապահովելվերականգնողականապահարմարման գործընթացին վերաբերող ծառայությունների ամբողջ համակարգը։ սոցիալականև Ընտանեկան փոխհարաբերությունների ամրապնդման գործառույթ, որն ուղղված է ընտանիքում միջանձնային հարաբե ԿԱՊԿՈւրությունների կարգավորմանն ու առողջացմանը,երեխաներիհաղթահարմանը,սոցիալմանկավարժական աջակցության կարիք ունեցող երեխաների,նրանց ընտանիքների նկատմամբ վերահսկողության կազմակերպմանը, որը կարող է նպաստել ապահարմարման կանխարգելմանը, հաղթահարմանը։ մեկուսացման Փոփոխությունը ԿԱՊԿՈւերեխաների ապահարմարմանհաղթահարման նպատակով իրականացված ամենակարևորգործառույթն է, երբ նման երեխաներն ունեն հարմարման հետկապված խնդիրներ կամ դժվարություններ, սոցիալականմանկավարժը կարող է էական փոփոխություններ կատարելնրանց արժեքային համակարգում, վարքաձևերում, ձևավորվածփոխհարաբերություններում, ինչը հնարավորություն է տալիսվերագնահատելու ստեղծված իրավիճակը, սեփական ներուժը ևշարժիչ դեր կատարել արագ հարմարման համար [1]։ Վերը նշված գործառույթների իրականացման արդյունավետությունն անշուշտ պայմանավորված է սոցիալական մանկավարժիմասնագիտական գիտելիքների մակարդակով, մասնագետի անձնայինորակներով,ներկայացվող պահանջներինհամապատասխան գործունեության իրականացմամբ։ մասնագիտությանըԱյս հետազոտության շրջանակում մեր կողմից իրականացվել էսոցիոլոգիական հարցում, որի նպատակն է որոշել և հաստատելսոցիալական մանկավարժի դերի կարևորությունը, հստակեցնելսոցիալական մանկավարժի գործառույթները, տարբեր մասնագետներիհետ նրա համագործակցության շրջանակը ԿԱՊԿՈւ երեխաներիապահարմարման հաղթահարման գործում։ Հարցումներն անցկացվել են Գյումրի քաղաքի թիվ 2, 7, 11, 23դպրոցներում, հարցմանը մասնակցել են 68 մանկավարժներ, որոնքաշխատում են ԿԱՊԿՈւ երեխաների հետ։ Առաջադրվել են հարցերհետևյալ բովանդակությամբ.1. Ի՞նչ որակներ պետք է ունենա սոցիալական մանկավարժը։ 2. Թվարկելմանկավարժիսոցիալականհիմնականգործառույթները։ 3. Նշել սոցիալական մանկավարժի այն գործառույթները, որոնքապահարմարմաներեխաներիԿԱՊԿՈւուղղվածհաղթահարմանը. ենա/ տեղեկատվական-վերլուծական, բ/ համակարգող-հաղորդակցական, գ/սոցիալ-վերականգնողական, դ/ սոցիալ-կազմակերպչական։ 4. Ո՞ր մասնագետներն ավելի արդյունավետ կարող են օգնել ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարմանը.ա/ ուսուցիչ , բ/ սոցիալական մանկավարժ, գ/ սոցիալական աշխատող,դ/ հոգեբան,ե/ լոգոպեդ։ 5. Սոցիալական մանկավարժը ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարման նպատակով ո՞ւմ հետ է համագործակցում։ Առաջին հարցին հարցվողների մեծամասնությունը պատասխանելէ հետյալ կերպ՝ մարդասեր, ապրումակցող, աջակցող, ընկերասեր,համագործակցող։ Սա փաստում է այն մասին, որ սոցիալականմանկավարժն իր գործունեության ընթացքում պետք է ունենա վերընշվածերեխաներիապահարմարման հաղթահարմանը։ որակները,ԿԱՊԿՈւորոնքկօգնենԵրկրորդ հարցի վերաբերյալ հարցվողները հիմնականում թվարկելեն հետևյալ գործառույթները՝ կրթող, վերականգնող, տեղեկատվական,համակարգող, թերապևտիկ։ Այս հարցի պատասխանները վկայում ենայն մասին, որ դպրոցներում սոցիալական մանկավարժներնիրականացնում են հիմնականում վերը նշված գործառույթները, և միայնդրանց մասին հարցվողներն ունեն պատկերացումներ։ Երրորդ հարցի պատասխաններում հարցվողները հիմնականումնշել են տեղեկատվական-վերլուծական, համակարգող-հաղորդակցական գործառույթները (տե՛ս գծ. 1)։ Սա փաստում է այն մասին, որ մերկողմից առաջարկված գործառույթներըչեն կիրառվումԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարման գործում։ լայնորենԳծապատկեր 1.Չորրորդ հարցին տրվել են հետևյալ պատասխանները . ա/ ուսուցիչ -12բ/ սոցիալական մանկավարժ - 50 գ/ սոցիալական աշխատող - 3դ/ հոգեբան - 3ե/ լոգոպեդ - 0Պատասխաններիվերլուծության արդյունքիցհարցվողներիմանկավարժի դերը (տե՛ս գծ. 2)։ մեծամասնությունըկարևորելերևումէորսոցիալականէ,Գծապատկեր 2.մանկավարժների,Հինգերորդ հարցի վերաբերյալ հարցվողները բավականին լայնշրջանակ են առանձնացրել։ Տրվել են հետևյալ պատասխանները.սովորողների,հանրույթի,տնօրինության, համայնքի, քաղաքային, մարզային, հասարակական,միջազգային տարբեր կազմակերպությունների հետ։ Տրված պատասխանները վկայում են այն մասին, որ սոցիալական մանկավարժն ունի համագործակցության լայն հնարավորություններ, և դրա մասին տեղյակեն հարցվողները։ Եզրահանգում։ կատարված Այսպիսով,ծնողների,ողջմերկողմիցմասնագիտական գրականության ուսումնասիրությունները, սոցիոլոգիական հարցումների արդյունքների վերլուծությունները ցույց տվեցին,որ.• ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարումը կարող է պատճառհանդիսանալ բազմաթիվ այլ հիմնախնդիրների, որոնք կարող ենսահմանափակելհնարավորությունները։ կենսագործունեությաննրանց• Սոցիալական մանկավարժի կողմից իրականացվող գործառույթների արդյունավետությունը պայմանավորված է սոցիալականմանկավարժի մասնագիտական և անձնային որակներով։ • Սոցիալական մանկավարժի կողմից իրականացվող մի շարք գործառույթներ կարող են ուղղված լինել նաև ԿԱՊԿՈւ երեխաներիապահարմարման հաղթահարմանը։ • ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարման գործում մեծ դեր ունի սոցիալական մանկավարժը։ Այդ գործում կարևոր եննաև տարբեր մասնագետների հետ համագործակցությունները։

Հոդվածում ուսումնասիրվում է սոցիալական մանկավարժի դերը ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարման գործում։ Քննարկվում են սոցիալական մանկավարժի կողմից իրականացվող գործառույթները, համագործակցության շրջանակը։ Առաջարկվում են գործառույթներ, է իրականացնել ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարման գործում։

Crգնաժամերի կառավարումը տեսականորեն դիտարկվում է տնտեսական անկայունությունը կարգավորելու, ինչպես նաև արտակարգ իրավիճակներից վնասը կանխելու տեսանկյունից: Տնտեսական գործունեության ոլորտում տեսաբանները օգտագործում են «հակաճգնաժամային կառավարում» տերմինը, երբ նպատակաուղղված են միկրո մակարդակի կազմակերպությունների սնանկացման ռիսկերը և մակրոտնտեսական անհավասարակշռության մակրո մակարդակը: 172 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Արտակարգ իրավիճակների կառավարման դեպքում տեսությունն ու պրակտիկան հիմնականում ուսումնասիրում են կյանքի, առողջության, գույքի, պետության բնակչության պաշտպանության ռիսկերը, որոնց համար ձեռնարկվում են իրավական, կազմակերպչական, իրազեկման և ինժեներական բարդ միջոցառումներ: Այս առումով, ճգնաժամի կառավարման համակարգը իր նպատակներով գտնվում է ինչպես հակաճգնաժամային, այնպես էլ արտակարգ իրավիճակների գործառույթների խաչմերուկում, տեխնածին վթարների ռիսկերի կանխարգելման վրա (տե՛ս Նկար 1): Այնուամենայնիվ, միևնույն ժամանակ, ճգնաժամի կառավարման գործառույթները ավելի մեծ տեղ են գրավում վերոնշյալ ոլորտներում: Այսպիսով, արտակարգ իրավիճակների նախազգուշացումը արտակարգ դրության կամ դրանց առարկաների գործադիր մարմինների, ՀՀ ԱԻՆ տեղական ինքնակառավարման մարմինների և ստորաբաժանումների ձեռնարկած միջոցառումների ամբողջությունն է ՝ արտակարգ իրավիճակների կամ դրանց հետևանքները կանխելու համար: Եվ արտակարգ իրավիճակների կանխարգելումը իրավական, կազմակերպական, տնտեսական, ինժեներական, շրջակա միջավայրի պահպանության, սոցիալական միջոցառումների ամբողջություն է, որոնք ուղղված են շրջակա միջավայրի, պոտենցիալ վտանգավոր օբյեկտների վերահսկմանը, վիճակագրության և արտակարգ իրավիճակների աղբյուրի առաջացմանը կանխմանը, ինչպես նաև արտակարգ իրավիճակի նախապատրաստմանը և վերացմանը: ] Իր հերթին, տեխնիկական անվտանգության կառավարումը նպատակաուղղված է ապահովել հասարակության և անհատի առավելագույն պաշտպանությունը տեխնածին պատահարներից, արտադրական պատահարներից և դրանց հետևանքներից `արտադրական և սպասարկման օբյեկտներում: [2] Բնականաբար, ճգնաժամի կառավարման համակարգը կարող է ամբողջությամբ չներառել վնասների կանխման լիակատար գործառույթների շրջանակը, որոնք ակնկալվում են հակաճգնաժամային տնտեսական, արտակարգ կամ տեխնածին աղետներից, և հետևաբար գործում է որպես խաչմերուկ (տե՛ս Գծապատկեր 1): Եվ այստեղ է, որ տեսականորեն խնդիր է առաջանում հստակ գծել հատվող գործառույթների այդ շարքը, քանի որ դա մեծապես որոշում է ճգնաժամային կառավարման համակարգի արդյունավետ գործունեությունը: [3] Գծապատկեր 1 Crգնաժամային կառավարման շրջանակի մշակում 1 Հակաճգնաժամային տնտեսական կառավարում isisգնաժամային կառավարման արտակարգ իրավիճակների կառավարում Տեխնիկական անվտանգության կառավարում Կարևոր է, որ կառավարման համակարգը կարողանա հնարավորինս ներդաշնակեցնել ճգնաժամի, արտակարգ իրավիճակների կամ տեխնածին աղետների կանխարգելումը և հակադարձում: և բացասական երեւույթների վնասը պետք է հասցվի նվազագույնի (տես Գծապատկեր 2): Այս առումով կարևոր է հստակեցնել հակաճգնաժամային կառավարման նպատակների շրջանակը: {3} Կազմեց հեղինակը: 174 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Գծապատկեր 2 Հակաճգնաժամային կառավարման ընդհանուր գործառույթներ 2 isisգնաժամային կառավարման նպատակներ Հակաճգնաժամային տնտեսական կառավարում Արհեստածին աղետների կառավարում Արտակարգ իրավիճակների կառավարում Նպատակ ունենալու, կարգավորող ազդեցության, փոքր հավանական կամ անկանխատեսելի բնույթի համակարգված առաջացման աղետներ և արտակարգ իրավիճակներ: Հետեւաբար, ճգնաժամի կառավարման նպատակները ներառում են ավելի շատ կանխարգելիչ, քան հետ աղետից վերականգնման գործառույթներ: Եվ այդ պատճառներից ելնելով, կառավարման գործառույթները հիմնականում ֆինանսավորվում են հեղինակի կողմից: 175 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ վերապատրաստման, շրջակա միջավայրի պահպանության, մոնիտորինգի վերաբերյալ (տես Գծապատկեր 3): Գծապատկեր 3. Արտակարգ իրավիճակների նախարարության 2019 թվականի բյուջեի հոդվածներ. Ըստ ծրագրերի (միլիոն դրամ) սեյսմիկ պաշտպանության ծառայություն, մոնիտորինգ, հիդրոօդերևութաբանական ծառայություններ; 1284 փրկարարական ստորաբաժանումների սպասարկում; Հետևաբար, հակաճգնաժամային կառավարման գործընթացի առաջին փուլը կապված է ճգնաժամի ձևավորման հավանականության գնահատման հետ, երբ իրականացվում է շրջակա միջավայրի կանոնավոր մոնիտորինգ, կազմակերպվում է փորձագիտական ​​աշխատանք, հավաքվում և վերլուծվում է տեղեկատվություն տարբեր աղետների հավանական առաջացման վերաբերյալ: Այսպիսով, Տեխնիկական անվտանգության ազգային կենտրոնը վարում է վտանգավոր արդյունաբերական օբյեկտների ռեգիստր ՝ վտանգավոր արդյունաբերական օբյեկտները գրանցելու, ինչպես նաև դրանց վերաբերյալ անհրաժեշտ տեղեկատվությունը գրանցելու և վերլուծելու համար, և, որպես արդյունք, լիազոր մարմնին տրամադրելու ամփոփ տեղեկատվություն: [2] Գրանցամատյանում պետք է պարունակվեն տեղեկություններ վտանգավոր արդյունաբերական օբյեկտի տեխնիկական և տեխնոլոգիական տվյալների, ինչպես նաև վտանգավոր արդյունաբերական օբյեկտի տեխնիկական անվտանգության ստուգման արդյունքների մասին: Theգնաժամերի կառավարման գործընթացի հաջորդ փուլը կապված է կանխարգելիչ գործառույթների հետ, երբ ռիսկի գնահատման արդյունքում հայտնաբերվում է հնարավոր աղետների ձևը և դրանց վերացման վերաբերյալ որոշումներ են ընդունվում կառավարման համար: Որպես կանոն, կանխարգելիչ և կանխարգելիչ գործառույթները կրում են շարունակական բնույթ և ճգնաժամային կառավարման համակարգում հստակ ազդեցություն ունեն հաջորդական փուլային գործառույթների իրականացման վրա (տե՛ս Գծապատկեր 4): , ։

Ճգնաժամային կառավարման գործառույթները հանդես են գալիս հետեւյալ առանձնահատկություններով։ Առաջին, կառավարման գործառույթների կազմում գերակշռում են ռիսկերի գնահատումներն ու վտանգների ձեւավորման հավանական օջախների վերհանումները, որոնք կառավարչական ավանդական հմտություններից բացի, պահանջում են նաեւ ճգնաժամային իրավիճակների կանխարգելման մասնագիտական կարողություններ։ Երկրորդ, ճգնաժամային կառավարման գործառույթները հատվում են արտակարգ իրավիճակների, տեխնիկական անվտանգության, ինչպես նաեւ տեխնածին աղետների կառավարման շրջանակի գործողությունների հետ, ուստի այստեղ կարեւորվում է ոչ միայն գործառնական կրկնությունների, այլեւ կառավարչական միջամտությունների արդյունավետության բարձրացումը։ Երրորդ, ճգնաժամային կառավարման համակարգը շատ ավելի ընդգրկուն է, եւ առնչվում է ինչպես միկրո, այնպես էլ մակրոմիջավայրային ոլորտների հետ, միաժամանակյա գործառույթներ իրականացնելով «տնային տնտեսություններ – կազմակերպություններ – հանրային ոլորտ – միջպետական հարաբերություններ» շղթայում։

ՀԱՄԻԴԻԵ ՀԵԾԵԼԱԶՈՐԱՅԻՆ ԳՆԴԵՐԸ՝ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆԳՈՐԾԻՔԱբդուլ Համիդի հայաջինջ քաղաքականության գործում մեծ դեր խաղացին համիդիե հեծելազորային գնդերը։ Սուլթանի նախաձեռնությամբ քրդերիցձևավորվեցին անկանոն հեծելազորային գնդերը։ Սուլթանը Շաքիրի գլխավորությամբ մի հանձնաժողով ստեղծեց 20 ոչ կանոնավոր հեծելազորային գնդերկազմակերպելու ծրագիր մշակելու համար։ Շաքիրը հայատյաց գործիչ էր, եղելէր Օսմանյան կայսրության դեսպանը Պետերբուրգում՝ քաջատեղյակ լինելովկազակական ուժերի կառուցվածքին։ Հանձնաժողովը 1891 թ. ներկայացրեցծրագիրը։ Իսկ արդեն 1890 թ. երկրորդ կեսին 4-րդ բանակի հրամանատարՄեհմեդ Զեքին շրջում էր քրդաբնակ գավառներում, այցելում աշիրեթություններ և կարողացավ ստանալ ցեղապետերի համաձայնությունը ռուսականսահմանի երկայնքով հեծելազորային ոչ կանոնավոր գնդեր ստեղծելու վերաբերյալ։ Նույն տարվա սեպտեմբերին անցկացվեց համիդիե գնդերի զինվորագրությունը։ «Հնչակը» գրում է. «Բոլոր կողմերից քրդական աշիրեթություններն եկանլցվեցին հայկական գյուղերը, զինվորագրությունը տևեց մեկ ամիս։ Այդ ընթացքում նրանք բոլորն ապրեցին գյուղացիների հաշվին, որոնց ծախսը կազմեց 15 հազ. դահեկան»1։ Համիդիեն ստեղծվում էր քրդական ցեղերի և աշիրեթությունների միջոցով, ավելի ճիշտ այդ ցեղերն ու աշիրեթություներն ուղղակի վերածվում էինհեծյալ գնդերի, իսկ նրանց առաջնորդները՝ գնդերի հրամանատարական կազմի։ Դրանք ձևավորվեցին Արևմտյան Հայաստանի ամենատարբեր մասերում՝այն հաշվով, որ կարողանային վերահսկողության տակ առնել հայ բնակչությանը։ Յուրաքանչյուր քուրդ ընտանիք պարտավոր էր համիդիե գնդերին տրամադրել 17 տարին լրացած առնվազն մեկ հոգու՝ ձիով ու հանդերձանքով2։ Իպատիվ սուլթանի՝ այդ գնդերը կոչվեցին «համիդիե» որի զինյալներն իրենց գլխարկներին կրում էին թիթեղյա նշան՝ «Սուլթան Աբդուլ Համիդ» մակագրությամբ։ 1 «Հնչակ», 1895, թիվ 7։ 2 Կիրակոսյան Ջ., Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը, Եր., 1980, էջ 417։ Ստեղծված համակարգը լավագույնս պատկերացնելու համար ներկայացնենք իռլանդացի պրոֆեսոր Էմիլ Դիլոնի վկայությունը. «Զորքում գրանցվածքրդերը թողնվել են իրենց հայրենի վայրերում ազատված են ծառայությունից,մատակարարվում են զենքերով, օժտված են դիվանագիտական անձեռնամխելիությամբ և ապահոված են ռոճիկով։ Նրանք ճշգրտությամբ կատարում էին իրենց հանձնարարականը թալանում հարուստ հայերին, ավերում գյուղերը,սպանում բոլոր նրանց, ովքեր դիմադրում էին»3։ Համիդիե գնդերի ստեղծման գործընթացը մեծ հաջողություն ունեցավ.20-ի փոխարեն դրանց թիվը հասավ 73-ի, որոնցից յուրաքանչյուրում 400-600մարդ։ Համիդիեականների ընդհանուր թիվը հասավ 100 հազարի։ Նման հաջողությունն ամենից առաջ բացատրվում էր նրանով, որ թույլատրվում էր ոչմիայն իրենց առօրյա կարիքները հոգալ հայերի հաշվին, այլև տիրանալ նրանցհողերին։ Համիդիեականներն ազատված հարկերից։ Համիդիե գնդերի ստեղծման վերաբերյալ Էմիլ Դիլոնը գրում էր, որ1891թ. Բ.Դուռը, վախենալով, որ Հայաստանում բարեփոխումներ իրականացնելը կարող է իր համար լուրջ դժվարություններ ստեղծել, կազմակերպեց, այսպես կոչված, համիդիե հեծելազորային գնդեր, որոնք կազմված էին բացառապես քրդերից…, որպեսզի հայերը սահմանամերձ շրջաններից դուրս քշվեն,նրանց փոխարինեցին մահմեդականներով, և հայերի թիվը հինգ նահանգներում այնքան նվազեց, որ այլևս հայ բնակչության համար հատուկ բարեփոխումներ անցկացնելու անհրաժեշտություն չկար4։ 1891 թ. գարնանը համիդիե գնդերի հրամանատարները, այսինքն՝ ցեղապետերը, հրավիրվեցին Կ. Պոլիս։ Երբ նրանք Տրապիզոն հասան, սուլթանըկրկին ու կրկին իրադեով5 հանձնարարեց, որ հատուկ շոգենավով նրանց առոք-փառոք Կ.Պոլիս բերեն, նրանց հագուստի, սննդի և բոլոր կարիքներն իրանձնական միջոցներով հոգան ու ոչինչ չխնայեն։ Կայսերական թիկնապահները «Դիանա» շոգենավով ընդառաջ ուղարկվեցին՝ արժանավայել մեծարելուայդ երախտավոր ցեղապետերին, որոնք ժամանակին հայ ժողովրդի արյուննէին քամել և պատրաստ էին հետագայում նույնն անել ի պաշտոնե և արդենավելի եռանդուն։ «Մեկ շաբաթից ավելի է, որ եկել են մայրաքաղաք և շրջումեն ամենայն գոռոզությամբ։ Քրդական զգեստներ հագած, մեկական սրով ուխենչալով զինված այդ հեծելազորայինները»6։ Սուլթանը նրանց անձամբ ընդունեց և զինվորական կոչումներ շնորհեց։ 3 Братская помощь пострадавшим в Турции армянам, Москва, 1897, с. 13։ 4 Братская помощь пострадавшим в Турции армянам, Москва, 1897, с. 13։ 5 Իրադեն սուլթանի կողմից արձակած հրամանագիր է։ 6 «Հնչակ», 1891, թիվ 6։ Համիդիե գնդերի ռազմական պատրաստությունը բարելավելու, դրանք որակյալ հրամկազմով համալրելու համար 1892 թ. Կ. Պոլսում ու Բաղդադումստեղծվեցին «ցեղերի համար դպրոցներ»։ Սուլթանն իր անձնական միջոցներից այդ դպրոցներին հատկացրեց 8 մլն լիրա7։ Կ. Պոլսից վերադառնալիս նրանք Բայբուրդի շրջանում լրիվ թալանեցինարտագնա աշխատանքից վերադարձած հայերին։ Վերջիններս բողոքեցինվալուն, սակայն անարդյունք. համիդիե հրամանատարներին պատժելը վեր էրքաղաքացիական իշխանությունների իրավասություններից։ Մաքքոլը գրում է.«Քրդերը խստորեն պահում էին ցեղային կազմակերպությունը՝ իրենց շեյխերիհանդեպ մնալով հպատակի կարգավիճակում։ Եթե օսմանյան կառավարությունն որոշի քուրդ շեյխերին խորտակել ու զինաթափել, մի րոպե ընդիմանալչեն կարող…, բայց սուլթանը քուրդ ցեղապետին հրավիրեց մայրաքաղաք։ Իվերջո սուլթանին հաճելի էր, որ ստեղծված գնդերը անվանվել են համիդիե»8։ Նշված գնդերի ստեղծումն աշիրեթապետերին տրված արտոնություններստեղծեց առճակատում, ինչն է շատ էր հեռացնում քրդերի միջոցով հայերինբնաջնջելու սուլթանական ծրագրի կենսագործումը։ Գնդերի կազմակերպումից հետո քրդերն ավելի ագրեսիվ դարձան։ Հայերը քաջ գիտակցում էին, որ համիդիե գնդերը իրենց ջարդելու նպատակով են ստեղծվել։ Զեքի փաշան գնդերի ձևավորումն ավարտելուց հետոԿուշարյան գյուղում զորահանդես կազմակերպեց։ Նրանք երդվեցին Ղուրանով և հրահանգներ ստացան հայերի վերաբերյալ, ու վերջիններս կյանքը դարձավ իսկական դժոխք, իսկ նրանց հետագա գոյատևումը՝ անհնար։ Հայերի վիճակն ավելի ծանրացավ, երբ հարկեր հավաքելու իրավունքը հանձնվեց համիդեականներին։ Վերջիններիս գազանային ընչաքաղցության առաջ թալանինոր դռներ բացվեցին, և նրանք, թևերը վեր քաշած, գործի անցան։ Դատարաններին հանձնարարված էր քննության չառնել հայ ազգաբնակչության բողոքները համիդեականների վայրագությունների վերաբերյալ9։ Համիդիե հեծելազորքն անպատմելի, չլսված գազանություններ էր գործում Մուշի, Վանի և այլ շրջաններում։ Սրանից հետո հայ ժողովրդի վիճակն ավելի ծանրացավ, քանի որ հայաբնակ գավառներում հայը զրկված էր անձի,գույքի և պատվի ապահովության իրավունքից… Կարինի, Ալաշկերտի ճամփան փակված էր։ Գյուղերի միջև հաղորդակցություն չկար։ Ժողովուրդը համիդիե գնդերի պատճառով քայքայված ու թշվառության մեջ էր10։ 7 Պողոսյան Ս., Հայոց ցեղասպանության պատմությունից, Եր., 2000, էջ 348։ 8 Положение армян в Турции до вмешателства держав в 1895 году, М., 1896, с. 256։ 9 Արզումանյան Մ., Դարավոր գոյամարտ, Եր., 1989, էջ 197։ 10 «Դրոշակ», 1893, թիվ 5։ Նշված տեղեկությունը հաստատվում է Էմիլ Դիլոնի կողմից քուրդ ցեղապետերից մեկի՝ Մոստիգոյի հարցաքննության միջոցով, որով ամբողջությամբբացահայտվում են համիդիեականների վայրագությունները։ Այդ հարցաքննության ժամանակ Դիլոնը հարցնում է Մոստիգոյին, թե իրեն հայտնի է, որ քրդերը բազմաթիվ հայերի են սպանել, թալանել նրանց գյուղերը…, այնուհետև հնչեցնում է հաջորդ հարցը, թե չի բացառվում, որ Մոստիգոյի ձերբակալությունըկապված լինի դրա հետ։ Մոստիգոն հերքում է դրա հնարավոր լինելը և նշում,որ եթե ձերբակալեն, ապա դա կանեն թուրքական պահակակետի վրա հարձակման ու թալանի համար։ Այնուհետև Դիլոնն առաջարկում է ավելի շատդեպքեր պատմել իրենց, այսպես կոչված, մեծ գործերի մասին, բայց Մոստիգոնպատասխանում է, որ դա հնարավոր չէ, քանի որ այդպիսի 1000-ավոր մեծգործեր են արել։ Այսպես, ինչպես Դիլոնն է եզրակացնում, Օսմանյան կայսրությունում այն բոլոր ռեֆորմները, օրենքները, որքան էլ ճիշտ ու գրագետ էինթվում, այնուամենայնիվ դրանք միայն թղթի վրա էին…11։ Ինչպես հազարավորվկայություններ, այնպես էլ այս մեկը փաստում է, որ քրդերը գործել են առանցհանդիպելու կառավարության կողմից որևէ արգելքների։ Մշո սանջակում գործում էին համիդիեական 36, իսկ Մանազկերտում ՝ 4գունդ։ Հասնանցի քրդերը ստեղծել էին 5 համիդիեական գունդ։ Ամեն տարիապրիլին կազմակերպվում էր այդ գնդերի ուսումնական հավաք։ Բասենիցմինչև Վանա լիճ ընկած մեծ հարթավայրն ավերվում էր քրդական ավազակախմբերի կողմից… կառավարությանը դիմեցին օգնության խնդրանքներով,չնայած չհամարձակվեցին թալանողներին անվանել քրդեր, այլ պարզապես կոչեցին ավազակներ։ Բոլորին հայտնի էր, որ այդ ավազակների ղեկավարներըհամիդիեական սպաներն են, որոնց գլխարկներին ամրացված պղնձյա նշանների համար անվանում էին նաև թեն-քելիս (թիթեղյա մարդիկ)12։ Հայկական գյուղերի վրա հարձակումները քրդերն արդարացնում էին օթևանելու իրենց իրավունքով։ Նրանք իրենց հարևաններին՝ հայերին, համարում էին ամենավտանգավոր թշնամիները։ Իրականությունն այն էր, որ զինված քրդերն հարձակվում էին հայերի վրա, չնայած վերջիններս կառավարության որոշմամբ զրկված էին զենք կրելու իրավունքից։ Երբ քրդերին բռնում էին հանցագործության վայրում, նրանք արհամարհանքով մերժում էր քաղաքացիական դատարան ներկայանալ և պահանջում էին, որ իրենց՝ որպես շարքային համիդիեականի դատեին սեփական հրամանատարները։ Իհարկե, կառավարությունը կարող էր ոստիկանության միջոցով նրանց պատժել, բայցհասկանալի պատճառներով քայլեր չէր ձեռնարկում։ 11 Братская помощь…, с. 26-27։ 12 Պողոսյան Ս., Գոյատևման պայքարի քառուղիներում, Եր., 1989, էջ 160։ Այս ամենից կարելի կատարել է մի դիտարկում, այն է՝ համիդիեական զորամիավորումների միջոցով քրդական աշիրեթությունները կույր գործիք դարձան սուլթանի հայաջինջ քաղաքականությունը գործադրելու համար։ Էմիլ Դիլոնի դիպուկ բնութագրմամբ՝ սուլթանի համիդիեական գնդերի և այլ ուժերիմիջոցով վարած այդ քաղաքականությունը կարելի է դիտել որպես կազմակերպված ավազակություն, օրինականացված սպանդ և վարձատրվող անբարոյականություն13։ Այդուամենայնիվ, պետք է արձանագրել ևս կարևոր մի փաստ. համիդիեական գնդերը, գործելով հօգուտ սուլթանի քաղաքականության միաժամանակ, իրենց գոյության փաստով նշանավորեցին քրդերի տեղական ինքնավարության ուժեղացումը։ Քրդական շատ աշիրեթություններ, հենվելով համիդիեական զորամասերի վրա, իրենց սուլթանությունից անկախ էին պահում, հրաժարվում հարկեր վճարելուց։ Ամեն դեպքում ոչ բոլոր ցեղերը համաձայնեցինմտնել համիդիե գնդերի շարքերը։ Խրախուսելու, արտոնություններ տալութուրքական քաղաքականությունը վերաբերում էր ոչ բոլոր քրդերին։ Քրդերիինքնավարության հետ կապված՝ հասունացող վտանգը կանխելու նպատակովսուլթանական կառավարությունը քրդական խոշոր միավորումները թուլացնելու ու մասնատելու համար գործադրում էր զանազան միջոցներ, քանի որ առաջին հերթին խոշոր ցեղերն ու ցեղախմբերն էին մարմնավորում քրդերի ուժնու պետականություն ունենալու ձգտումը։ Այդ նպատակին էր ծառայում նաևհամիդիեական գնդերի հրամանատարների նշանակումը ոչ թե խոշոր, այլփոքր աշիրեթությունների ներկայացուցիչներից։ Իհարկե, այդ քաղաքականության արդյունքները մեծ չէին, քանի որ համիդիեն ինքնին տանում էր նաև տեղական ինքնավարության ուժեղացման։ Պետք է նշել, սակայն, որ համիդեականների շարքերում ծնունդ առան հակասություններ։ Խնուսում նրանց միջևարյունահեղ կռիվներ տեղի ունեցան ղեկավար դիրքի համար։ Ալաշկերտի,Մանզկերտի, Բուլանուխի, Վարդոյի հասնանցի, ջիբրանանցի քրդերն իրարհետ կռվում էին՝ համիդիեական համակարգում ղեկավար դեր ունենալու համար։ Իշխանությունները նույնիսկ նրանց զենքերը հավաքեցին, բայց շատ չանցած՝ քրդերի ղեկավարներին նորից «գործի» կանչեցին՝ հրահանգելով հատկացնել նրանց աշխատավարձերը։ Դրանից հետո կրկին աշխուժացավ համիդիե գնդերի գործունեությունը. նոր գնդեր կազմակերպվեցին։ Խնուսում ձևավորվեց 3 գունդ՝ 300 հեծյալներով14։ Այսպիսով՝ Աբդուլ Համիդը քրդերին հաջողությամբ օգտագործեց հայերիդեմ՝ դարձնելով նրանց կույր գործիք կառավարության ձեռքում։ Հայերիբնաջնջման քաղաքականության իրականացման նպատակով ստեղծված հա13 Братская помощь…, стр 14-15։ 14 Արզումանյան Մ., նշվ աշխ., էջ 198։ միդիեական գնդերը լիովին իրականացրին կառավարության պահանջները,չնայած շուտով կառավարությունը բախվեց մի նոր խնդրի՝ քրդական անկախ,ինքնուրույն իշխանությունների ստեղծման անմիջական սպառնալիքին։ Աննա ԹադևոսյանՀԱՄԻԴԻԵ ՀԵԾԵԼԱԶՈՐԱՅԻՆ ԳՆԴԵՐԸ՝ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԻՔԲանալի բառեր՝ 20-րդ դար, Աբդուլ Համիդ 2-րդ, Շաքիր բեյ, Համիդիե գնդեր, թիթեղյամարդիկ, քրդական աշիրեթություններ, հայաջինջ քաղաքականություն, կազմակերպվածավազակություն, օրինականացված սպանդ։

19-րդ դ. վերջին և 20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան կայսրությունում գահ բարձրացավ սուլթան Աբդուլ Համիդ 2-րդը։ 1891 թ. ստեղծվեցին սուլթանի անունը կրող հեծելագնդեր։ Դրանք դարձան սուլթանի ձեռքին կույր գործիք իր հայաջինջ քաղաքականության գործադրման ճանապարհին։ Այսպիսով՝ պետք է նշել, որ համիդիե գնդերի միջոցով սուլթանը փորձեց վերացնել Հայկական հարցը՝ ավելի ուշ բախվելով Քրդական հարցին։

ԹԱԼԻՇԱԿԱՆ ՈՐՈՇ ԲՈՒՍԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆՅուրաքանչյուր լեզվի բառային կազմը որոշակի տարբերակումներ կարողէ կրել աշխարհագրական տեսանկյունից՝ կապված տարբեր զբաղմունքներիառկայության, կենցաղի, կյանքի ուրույն պայմանների և առհասարակ շրջապատող բնության առանձնահատկությունների հետ։ Այս առումով թալիշերենի՝իրանական լեզուներից մեկի բառապաշարում կարող են կարևոր լինել բուսական աշխարհին վերաբերող բառապաշարը, մասնավորապես բուսանունները։ Թալիշի կլիմայական յուրահատուկ պայմաններն իրենց հետքն են թողել բուսական աշխարհի վրա. այնտեղ աճում է 150-ից ավելի բուսատեսակ, որոնցմեջ հանդիպում են նաև շատ էնդեմիկ տեսակներ։ Բնությանն այդքան մոտկանգնած և գյուղատնտեսությամբ զբաղվող թալիշների բառապաշարում բուսանուններն իրենց հատուկ տեղն են զբաղեցնում, դրանում արտահայտվածեն նրանց մտածողությունը և աշխարհայացքը կյանքի նկատմամբ։ Թալիշական բուսանունների ցանկում երեք բարբառախմբերի (հյուսիսային, կենտրոնական, հարավային) կտրվածքով հիմնականում կարելի է հանդիպել միևնույնբուսանվան հնչյունափոխված տարբերակների, սակայն քիչ չեն նաև այնպիսիք, որոնք տարբեր բառերով են անվանվում։ Այս երեք բարբառախմբերից ամենաշատը տարբերվում են թերևս հարավային բարբառի բուսանունները թե՛հնչյունափոխության տեսանկյունից, թե՛ բառի փոփոխության, որը պայմանավորված է գրական պարսկերենի ազդեցությամբ։ Սույն հոդվածի շրջանակներում կներկայացվեն թալիշների աշխարհայացքին և թալիշական բնությանն ամենաբնորոշ և լեզվական տեսանկյունից հետաքրքրություն ներկայացնող բուսանունները։ Bərz1, burunj2, berz, berj3 ‒ բրինձ (oryza)։ Բառն առաջացել է միջինպարսկերեն brinj ձևից, որից փոխառյալ են բելուջերեն, օսերեն, սվաներենbrinj, վրացերեն brinji, քրդերեն birinj, թուրքերեն pirinj, բուլղարերեն pirinč,պարսկերենում տարածված է նաև gorenj4 տարբերակը, սողդերենում՝ ryz’kh,խոտանասակերենում՝ rrīysua-, փաշտոյում՝ wrīžī (հոգ.)։ Իրանական ձևերի1 Amiri(cid։ 31)n R., Guyeš-e T(cid։ 31)leši, Tehran, 1384 Š/2005, s. 121.3 ‘Abdoli ‘A., Farhang-e tatbiγi-e T(cid։ 31)leši-T(cid։ 31)ti-(cid։ 31)zari, Tehran, 1380 Š/2001, s. 144.4 http։ //loghatnameh.org/dehkhodaworddetail-db016360fd9b459f87217ace5e36eb9d-fa.html նախնականն է *vrinji-, որը նույնն է, ինչ վեդայական vrīhí-ն։ 5 Թալիշերենի բարբառներում ամենաշատը տարածված է bərz ձևը, հյուսիսայինում հանդիպում էնաև burunj, իսկ հարավայինում՝ berz տարբերակը։ Թալիշերենում ձայնավորները առանձնանում են իրենց անկայունությամբ, ինչի հետևանքով էլ տարբերբարբառներում դրանք հեշտությամբ հնչյունափոխվել են։ Ճշգրիտ տեղեկություն չկա այն մասին, թե Մերձկասպյան շրջաններում և Իրանական սարահարթում երբ են ծանոթացել բրնձին։ Ուտելի մշակաբույսերի ատլասում բրնձիքարտեզի հեղինակները առաջարկում են, որ մերձկասպյան շրջաններումբրինձն աճեցվել է Ք.ա. 4-րդ դարում6։ 13-րդ դարի աղբյուրները հավաստումեն, որ բրինձ աճում էր Ատրպատականում, Ֆարսում, Խուզեստանում, մերձկասպյան շրջաններում, որոնք մինչև հիմա էլ բրնձի արտարության հիմնականտարածքներն են։ 1982 թ. Իրանի մշակելի հողատարածքների 2,5%-ն օգտագործվում էր բրնձի համար։ Բրնձի դաշտերը կազմում են Գիլանի մշակելի հողատարածքների մոտավորապես 52 %-ը, Մազանդարանում այն կազմում է 16%, Ֆարսում 3 %, իսկ մնացած 1 %-ը՝ երկրի մնացյալ տարածքում։ Բրնձի արտադրությունը կենտրոնացված է մերձկասպյան շրջաններում, որը 1982-ինտվել է երկրի ընդհանուր բերքի 85 %-ը։ Միայն այս շրջաններն ունեն բավականաչափ ջուր՝ շնորհիվ առատ տարեկան տեղումների և գետերի ու հոսքերիխիտ ցանցի։ Գիլանում և Մազանդարանում բնական պայմանները այդքան էլբարենպաստ չեն ցուրտ ձմեռային եղանակի պատճառով, իսկ գարնանն ու ամռանը ջերմաստիճանը ցածր է բրնձի աճեցման համար, որը սահմանափակումէ աճի սեզոնը մինչև մեկ անգամվա բերք տարվա մեջ։ 1911 թ. Ռաբինոն ևԼաֆոնտը նշում են, որ չնայած Գիլանի բրինձը ավելի լավն է, քան Մազանդարանինն ու Աստարաբադինը, բայց վերջին երկու շրջանները բրնձով են ապահովում Պարսկաստանի մայրաքաղաքը և կենտրոնը։ Բրնձի մշակությունը, ինչպես շատ այլ գործունեություններ Գիլանում, ընդլայնվել է՝ ի պատասխան ռուսական շուկայի պահանջարկի։ 1874-1892 թթ. տարեկան Ռուսաստան էր արտահանվում 50000 տոննա բրինձ, որը 1915թ. հասնում է առավելագույնի՝90000 տոննա։ Բրինձը տեղափոխվում էր Գիլանի բազմաթիվ կենտրոններով՝Աստարա, Հասան Քիադեհ, Լանգառուդ, Ռուդսար, Անզալի։ Իրանում բրնձիարտադրությունն աճել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո.1950 թ. այն կազմում էր 450000 տոննա, իսկ 1970-ականներին՝ միլիոնից ավելի։ Մերձկասպյան շրջաններում բրինձ աճեցնելու համար օգտագործվող հողերը առանձնանում են շատ առումներով։ Մինչև 1960 թ. փոքր մասնավորտնտեսություններ շատ հազվադեպ կարելի էր գտնել Գիլանում և Մազանդա5 Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, h. Ա, Երևան, 1971, էջ 492-93։ րանում։ 1960 թ. Գիլանի տնտեսությունների 83 և Մազանդարանի տնտեսությունների 65 %-ը երեք հեկտարից ավելի չեն կազմում։ Գիլանում ստանդարտչափերի տնտեսությունը, որում աշխատում էր մի ընտանիք, 1,5-2 հեկտար էր։ 1970-ականներին հողամասերը միավորելու համար ստեղծվել են գյուղացիական ընկերություններ։ 1976 թ. Գիլանում կային այդպիսի երկու ընկերություններ, որոնք զբաղեցնում էին բրնձի դաշտերի 1%-ից պակաս տարածքներ7։ Կանայք կատարում են առավել ծանր աշխատանքը՝ օգտագործելով տարրական գործիքներ կամ ոչ մի գործիք ընդհանրապես։ Նրանց աշխատավարձընկատելիորեն ավելի բարձր էր, քան տղամարդկանցը, քանի որ կանանց աշխատանքի արդյունավետությունն ու արտադրողականությունը ավելի բարձրէր, քան տղամարդկանցը։ Կնոջ սոցիալական կարգավիճակը Գիլանում և Մազանդարանում, որը ավելի բարձր էր, քան Իրանում որևէ այլ տեղ, անկասկած,վճռորոշ էր բրնձի արտադրության մեջ։ 19-րդ դարի կեսերից հիմնական գաղթերը տեղի էին ունենում այն ժամանակ, երբ բրնձի դաշտերը պետք է պատրաստվեին տնկելու համար։ Ամեն ձմեռ մի քանի տասնյակ հազարավոր տղամարդիկ թողնում էին Արևելյան Ատրպատականի (մասնավորապես Արդաբիլից և Խալխալից) իրենց գյուղերը և գալիս էին կասպյան ցածրավայրերի բրնձի տնտեսություններում խմբերով աշխատելու8։ Մեր օրերում միգրացիաներընվազել են։ Բացի գյուղատնտեսների կանանցից՝ աշխատանքի էին վերցվումնաև կանայք, որոնք գալիս էին հարևան քաղաքներից կամ կասպյան լեռներիանասնապահական շրջաններից։ 6-8 շաբաթվա պայմանագրով այս կանայքտղամարդկանց նման վարձվում էին՝ հողը հերկելու համար։ Նրանց տրվում էրսենյակ, ուտելիք, ամրագրված քանակությամբ բրինձ, գումար, երբեմն նաևհագուստ՝ կեղտոտ հագուստը փոխելու համար։ Հնձելու համար ավելի քիչ էրզգացվում դրսի աշխատուժի կարիքը, որովհետև տղամարդիկ ու կանայք աշխատում էին միասին։ Բրնձի բերքի մի մասը վաճառվում էր։ Բրնձի առևտրականները իրենց հատուկ տեղն ունեին շաբաթական կազմակերպվող շուկաներում և քաղաքների խոշոր bāzār-ներում։ Նրանք հաճախ մեծացնում էին շահույթը՝ գնելով բերքը մինչև բերքահավաքը։ Թալիշների շրջանում բրնձի առավել տարածված տեսակներից են՝ hāšemi, sadri, tarom, hasani, xazar, neda,āγāyi, γariba, čimpā։ Սովորաբար ṣadri-ն աճեցվել է Սեֆիդռուդի դելտայում,մինչդեռ čampā-ն և մյուս միջին չափի տեսակները աճեցվում են Մազանդարանում, Գորգանում, Թալիշում, որտեղ ջրամատակարարումը սահմանափակ է։ Բրնձի դաշտերի (թալիշերեն bijur, bijār) նախապատրաստման աշխատանքները ընդգրկում են ձմեռվանից մինչև վաղ գարուն ընկած ժամանակահատվածը, որի ընթացքում հողը 3 անգամ հերկվում է. առաջին անգամ, երբ թեթևակիհերկվում է եզով, երկրորդ անգամ, երբ հերկվում է բահովև երրորդ անգամ։ Դրանից հետո տափանում են ցեխոտ հողը։ Գարնան սկզբին բրնձի սերմերըխոնավեցնում են և դնում հատուկ պարկի կամ զամբյուղի մեջ, որպեսզի այնծլի։ Տնկման (nešā, թալիշերեն tumažor) աշխատանքները՝ առաջին փուլը, կատարում են կանայք։ Երկրորդ փուլում կանայք նաև քաղհանում են (vijin) բրնձիդաշտերը, որը ավելի դժվար է, քան տնկելը և պետք է խորդադ ամսվա (մայիսի 21-հունիսի 20) մեջ 2 անգամ կատարել։ Երրորդ փուլը՝ բերքահավաքը, տեղի է ունենում հուլիսի վերջից մինչև նոյեմբերի սկիզբ։ Բերքի հավաքումը(berenj-bini, թալիշերեն bičin) կատարում են տղամարդիկ, անհրաժեշտությանդեպքում՝ նաև կանայք։ Այնուհետև դրանցից խուրձ են կապում և չորացնում։ Կասպյան շրջաններին բնորոշ է ծխեցնելով ավարտել չորացման գործընթացը։ Ասում են, որ բրնձին լավ բույր է հաղորդում և եփելու ժամանակ պահպանումէ բրնձի հատիկները իրար կպած։ Բրինձը իրանցիների սննդակարգում մշտապես կարևոր տեղ է զբաղեցրել։ Այն, որ մերձկասպյան շրջաններում բրինձըմարդկանց ավանդական սննդակարգի հիմնական մասն է կազմում, հաստատվում է դրանով պատրաստվող կերակրատեսակներով, օգտագործման հաճախականությամբ։ Անեկդոտները ընդգծում են տարբերությունները մերձկասպյան շրջանում ապրող մարդկանց, որոնք բրինձ են ուտում և Իրանի մյուս շրջաններում ապրող մարդկանց, որոնք հաց են ուտում։ Այնուամենայնիվ, հացիսպառումը ճաշի ժամանակ կասպյան շրջաններում տարածվել է միայն վերջերս։ Այս շրջաններում բրինձն ուտում են թե´ նախաճաշին, թե´ ճաշին, թե´ ընթրիքին, մանավանդ Թալիշում, որը ավելի քիչ է ազդվել քաղաքային սպառմանը բնորոշ օրինաչափություններից։ Թալիշում չափահաս տղամարդը օրական միջինում ուտում է մոտավորապես 1 կգ բրինձ։ Ըստ Մոկադասիի և իբնՀաուկալի՝ բրինձը հիմնական կերակուր էր նաև Թաբարեստանում, Դեյլամում,Գիլանում։ Բրնձի հացը (lākս) այսօր պատրաստում են Գիլանում, ինչպես նաևՔերմանշահում, Ղազվինում, Շիրազում։ Սկսած Սեֆյան ժամանակաշրջանից՝բրինձն Իրանում գլխավորապես երկու կերակրատեսակներում է կիրառվում՝polow և čelow։ Բրինձ պատրաստելու ամենապարզ և ամենաարագ ձևը kata-նէ` Գիլանի ավանդական բրնձով ուտեստը։ Մի անգամ լվացած բրինձը ջրի մեջմեկ ու կես անգամ եփում են անոթում։ Երբ ջուրը կլանվում է, կարելի է ավելացնել զտած յուղը, աղը, և անոթը փակվում է մինչև բրնձի եփելը։ Կարելի էավելացնել նաև զաֆրան և մածուն։ Kata-ն մեկ այլ տարբերակով էլ են պատրաստում, երբ բրինձը եփում են ոչ թե ջրով, այլ տոմատի սոուսով՝ ավելացնելով նաև կարտոֆիլ ու աղացած միս։ Kata-ի վերին շերտը խրթխրթան է ևփոքր-ինչ շագանակագույն։ Kata-ն դանակով կտրում են ու մատներով գնդիկներ պատրաստում։ Նախաճաշին kata-ն մատուցում են մի քանի եղանակով.տաքացնում և թրջում են կաթի մեջ շիլայի պես, պատրաստում են բալով կամբերգամոտով, ինչպես նաև համեմում պանրով կամ սխտորով։ Ճաշին և ընթրիքին այն ուտում են մսի, ձկան հետ։ Բրինձը նաև օգտագործվում է տարբերքաղցրավենիքներ պատրաստելու համար, որում մասնագիտացված են կասպյան շրջանի բնակիչները։ Oրինակ՝ nān-e berenji («բրնձի հաց», որը պատրաստվում է ցորենի ու բրնձի ալյուրների խառնուրդով և համեմվում համեմունքներով), fereni (բրնձով պատրաստված խմորը խառնում են մանրացվածնուշի, շաքարավազի, զաֆրանի հետ), jukulku (խաղողի հյութի խառնուրդ մանրացված ընկույզի, չամանի, ṣadri հետ), հalwā-ye ārd-e berenj (բրնձի ալյուրով,շաքարավազով, ջրով, զաֆրանով, վարդաջրով, հիլով)9։ Երբ թալիշի տուն ինչոր մեկը հյուր է գնում, ապա տանտերը անպայման առաջինը առաջարկում էբրինձ եփել և հյուրասիրել՝ bәrz bәpatam? կամ bәrz bәnam?։ Դաշտից նոր քաղած բրինձը լավ հոտ ունի, բայց լավ չի մեծանում, բայց հին բրինձը, որը վատհոտ ունի, շատ է մեծանում։ Թալիշները սիրում են համեմատել այս հին ու նորբրինձը փորձառու և անփորձ մարդկանց հետ։ Bumariša10, bumaša11, gazar12, gazer, gazәr, yerkokü13 ‒ գազար(daucus)։ Թալիշերենի հյուսիսային և կենտրոնական բարբառներում հաճախհանդիպում են bumariša կամ bumaša ձևերը, իսկ հարավային բարբառներում՝gazar-ը։ Bumariša-ն բարդ բառ է՝ կազմված bum «հող», a (կապակցող մասնիկ), riša «արմատ» բաղադրիչներից, իսկ bumaša-ն դրա կրճատ տարբերակնէ (թալիշերենում բառամիջի r-ն անկայուն է)։ Պարսկերեն ձևն է՝ gazar (նաևzardak, havij), որից փոխառյալ են նաև արաբերեն jazar, ասորերեն gezārā, քրդերեն gizir, գնչուերեն ġezer։ Վերջինիս հետ Պասպատին համեմատում էսանսկրիտ garjara, հնդկական gajur, աֆղանական gazara, բոլորն էլ՝ «գազար»նշանակությամբ14։ Ժամանակակից բուսաբանները Իրանում գազարի մի քանիտեսակ են առանձնացնում։ Պարսան առանձնացնում է 8 տեսակ։ Վայրի գազարի համար նա առանձնացնում է մի քանի տեղական անվանում. panir-vāšբառացի՝ «պանրի քաղցրահյութ» (Գիլանում), թյուրքական āq-bāš բառացի՝ «սպիտակ գլխով» (Խալխալում), ešak-zardakī բառացի՝ «շան գազար» (Բախտիարիում)։ Վայրի տեսակներից մյուսն էլ կոչվում է šaqāqol, որը տարածված է Ատրպատականում, Քարաջում, Խուզեստանում, Մազանդարանում15։ Գազարըվաղուց ի վեր աճել է իրանական տափաստաններում, և դրա անվանումը ամ9 http։ //www.iranicaonline.org/articles/berenj-rice 10 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 40։ 11 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 12 Rafi‘i ‘A., Loqatn(cid։ 31)me-ye t(cid։ 31)leši, Rasht, 1388 Š /2009, s. 214.14 Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, h. Ա, Երևան, 1971, էջ 499։ բողջ երկրում նույն կերպ է ներկայացված՝ gezer, zardak (Բեհդինան), gazar(Դամավանդ), gezar, gozrak (Ֆարամարզան), gəzər, zərdək (գիլաներեն), gezer(Սաբզեվար), zerdak (Քուչան), gēzar (քրդերեն (Մահաբադ)), gezer (լաքերեն),zardak, bīḵ-zemīn բառացի՝ «հիմնային արմատ» (լուրերեն), zarda/ek (Մազանդարան), zīrzamīnī բառացի՝ «ստորերկրյա» (Սարվեստան), gazar (հյուսիսայինթաթերեն), havīja (հարավային թաթերեն)։ Գազարի մասին ամենավաղ հիշատակումը եղել է Աթեմա Շիրազիի Դիվանում։ Բացի բազմաթիվ մեջբերումներից՝ նա նաև նշում է դրա մի քանի կիրառությունների մասին (գազարով փլավ,գազարով հալվա)։ Գազարի խոհարարական օգտագործման մասին ամենաշատ տեղեկությունները Սեֆյան ժամանակաշրջանից են։ Ինչպես նշում է ՀաջիՄոհամմադ Ալի Բավարչին իր Kār-nāma-ում, գազարն օգտագործվում էր ապուրի (āš-e ḥalīm) և 5 տեսակ փլավների (3-ը նշվում է անուններով՝ šīla-palāv,nargesī-palāv, qabūlī-palāv) մեջ։ 16 Այսօր, բացի այն, որ գազարը հում են ուտում,նաև օգտագործում են տարբեր տարածաշրջանային ճաշատեսակներում, օրինակ՝ Գիլանում պատրաստվող gəzər-(v)āvīj/-qūrmə-ն (ձվածեղի մի տեսակ)։ Իրանում մեծ տարածում ունի գազարով հյութը, որն առաջարկում են զովացուցիչ ըմպելիքների խանութներում և մայթերի կրպակներում17։ xindina, xondune22 ‒ ձմերուկ (citrullus), պարսկերեն hendevāne։ Թալիշերեն՝zәmәstoni (zәmsoni) հմմտ. թաթերեն zumustuni (կովկասյան պարսկերեն),մաստն ունի. թալիշերեն zәmәston (zәmson) և համապատասխանաբարհայերեն՝ ձմերուկ, վրացերեն՝ sazamtʰro, որոնց բոլորի արմատն էլ «ձմեռ» իzumustun, ձմեռ, zamtʰari։ Սա ցույց է տալիս, որ թալիշները, թաթերը, հայերը,վրացիները, ապրելով միևնույն աշխարհագրական և մշակութային արեալում,պատմականորեն ունեցել են լեզվական շատ սերտ շփումներ։ Մյուս կողմից էլդա կարող է բացատրվել նրանով, որ ձմերուկը շատ ջրալի և զովացուցիչ բույսէ։ Հ. Աճառյանը հմմտ. նաև թուրքերեն qarpuz «ձմերուկ», որը ժողովրդականստուգաբանությամբ մեկնվում է որպես թուրքերեն qar «ձյուն» + buz «սառույց» բառերից23։ Իրանցիների շրջանում ընդունված է ձմերուկն ուտել Յալդայի տոնին (ձմեռային գիշերահավասարի ժամանակ)։ 16 Afš(cid։ 31)r I., Āšpazi-e dawra-ye ṣafawi։ Matn-e do res(cid։ 31)la az (cid։ 31)n dawra, Tehran, 1360 Š./1981, pp. 66,17 http։ //www.iranicaonline.org/articles/carrot-the-taproot-of-daucus-l 18 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 107։ 19 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 20 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 188։ 21 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 124։ 22 Bazin M., նշվ. աշխ., էջ 274։ 23 Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, հ. Գ, Երևան, 1977, էջ 156-57։ Γaysi24, šinālak25, širnālak26, zerdāyu, zardālu27 ‒ ծիրան (prunusarmeniaca), պարսկերեն zardālu։ Ծառի հայրենիքը Հայաստանն է։ Ա. Աբդոլինիր բառարանում ծիրանի համար նշում է čaγāla28 բառը (հմմտ. հայերեն ցոգոլ՝չհասած ծիրան)։ Šinālak (širnālak) բարդ բառը կազմված է երկու բաղադրիչից՝šin «քաղցր» + ālak վերջածանցը, որը ցույց է տալիս ինչ-որ բանի շատ լինելը։ Sualif, su29 ‒ կոծուկ (heracleum)։ Վայրի տեսակն աճում է Իրանի խոնավալպյան մարգագետիններում և հարակից շրջաններում։ Առանձնահատուկձևաբանական տեսքի պատճառով այն հասարակ մարդկանց կողմից անտեսվում է։ Իրանում տարածված 5 տեսակները սովորաբար կոչում են մի անունով՝ ՝ golpar, գիլաներեն՝ kolpar կամ kulpar, մազանդարաներեն՝ kūla/ek, լուրերեն՝ karso, ադրբեջաներեն՝ bāldïrḡān։ Թալիշերենի կենտրոնական բարբառներում հանդիպում է sualif բարդ բառը, իսկ հարավայինում` su տարբերակը։ Բույսի տեսակներից H. Rechingeri-ն Գիլանի, այդ թվում՝ նաև Թալիշի բարձրալեռների էնդեմիկներից է։ H. persicum-ը, որը անգլերենում երբեմն անճշտորեն անվանում են «Persian marjoram» («պարսկական սուսամբար») Իրանի ևհարավարևելյան Անատոլիայի էնդեմիկ տեսակներից է։ 30 Aluš31, alāš32, tə(i)nəγ33, tənək34, alәš, aloš, alduš35, γәzәl-goz36 ‒ հաճարենի (fagus), պարսկերեն՝ rāš։ Այն աճում է Կասպից ծովի ափերի բարձրադիր անտառներում՝ Աստարայից Գորգան։ Տարբեր աղբյուրներում հատկապեսնշվում են Աստարան, Ասալեմից Ռաշթ, Կարգանռուդ և Թալիշի տարբեր շրջանները, Դորֆաք սարը, Մանջիլը, Ռամսարը, Թալարի դաշտը, Նուրը, Քոջուրը և այլն։ Հաճարենու փայտանյութն օգտագործվում է ավելի շատ, քան մյուսծառերինը՝ դռների, պատուհանների, կահույքի, օրորոցների, արկղերի, բազրիքների, ֆերմերների գործիքների պատրաստման ժամանակ և այլն։ Այն նաևարժեքավոր վառելափայտ է37։ Հաճարենին սուրբ ծառ է թալիշների համար։ Ն.Մառը նշում է կոնկրետ հաճարենիներ Ուլյա Շավեշ բարձունքի վրա, որոնց ե24 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 62։ 25 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 26 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 183։ 27 Bazin M., նշվ. աշխ., էջ 275։ 28 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 177։ 29 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 30 http։ //www.iranicaonline.org/articles/golpar 31 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 32 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 132։ 33 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 215։ 35 Bazin M., նշվ. աշխ., էջ 272։ 36 http։ //www.loghatnaameh.org/dehkhodaworddetail-e092bcd5656d4496b200fed08c4bc5ce37 http։ //www.iranicaonline.org/articles/beech-fagus-l րկրպագում էին թալիշները։ 38 Թալիշերենի կենտրոնական, նաև հարավայինբարբառներում մեծ մասամբ առկա են aluš, alāš, aloš տարբերակները։ Ըստժողովրդական ստուգաբանության` առաջացել է ālօv՝ «բոց», «կրակ» բառից,քանի որ հաճարենու փայտը գնահատվում է որպես լավ վառելափայտ։ Γәzәlgoz-ը հանդիպում է Աստարայի բարբառում և թյուրքերենից թարգմանաբարնշանակում է «կարմիր աչք»։ Tə(i)nəγ, tənək ձևերն առկա են հյուսիսային բարբառներում։ Le(y)na39, lan40, le41, urdu42, piza43 ‒ եղեգ (phrágmites), պարսկերեն՝ ney։ Եղեգի տեսակներից են՝ kora leyna, օzolejna (եղեգի տեղական տեսակներ),lejna šaka (շաքարեղեգ), xuga piza (լճային եղեգի տեսակ, բառացի՝ խոզի եղեգ)։ Le(y)na, urdu, piza տարբերակները հանդիպում են թալիշերենի հյուսիսային բարբառներում, իսկ հարավային բարբառներում՝ lan, le։ «Եղեգ» բառըկարելի է գտնել թալիշների մայրաքաղաք Լենքորան անվան մեջ՝ *lankar-ān =lan (թալիշերեն le(y)na) «եղեգ» + kar (թալիշերեն ka < հին իրանական *kata-) «տուն» + ān (հին իրանական -āna)՝ տեղանուն ձևավորող ածանց։ 44 (дзельква)։ Այն հիրկանյան անտառներին ամենաբնորոշ ծառերից է, որը հանդիպում է ցածր բարձրություն ունեցող մերձկասպյան անտառներում՝ Լենքորանի ցածրավայրից մինչև Գոլի Դաղ, որը ծովի մակարդակից 900 մետր էբարձր, ինչպես նաև կոլխիդյան անտառներում։ Ազադը եվրոսիբիրյան տարածքի հիրկանյան բուսաբանական շրջանի էնդեմիկ բույսերից է։ Ծառը պարսկերեն և գիլաներեն կոչվում է āzād՝ «ազատ», Մազանդարանում և Գորգանում՝azedār կամ azzār, Գոլի Դաղում՝ āqča āḡāj, թալիշերենի հյուսիսային բարբառներում՝ nil, կենտրոնական և հարավային բարբառներում՝ səγ(x)։ Ազադը ունիատամնավոր եզրերով և փափուկ տերևներ, ինչպես ծփիինը, բայց ավելիփոքր, որոնք հաճախ ծառայում են որպես անասնակեր։ Այն երբեմն հենց այդնպատակով պահում են այլ անտառային ծառերի հետ49։ Որոշ ազադներիբարձրությունը գերազանցում է 30 մետրը, իսկ տրամագիծը հասնում է մինչև1,80 մետր։ Դրանք պահպանվել են Գիլանի շատ արգելավայրերում և հաճախ39 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 131։ 40 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 41 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 228։ 42 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 221։ 43 Миллер Б. В., նշվ. աշխ., էջ 244։ 45 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 152։ 46 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 47 ‘Abdoli ‘A., նույն տեղում, էջ 213։ 48 Bazin M., նշվ. աշխ., էջ 272։ եղել են պաշտամունքի առարկա։ Ազադն ունի բարձր որակի ծանր և կարծրփայտ։ Գիլանի գյուղացիները դրանից պատրաստում են անթացուպ, որը կոչում են čāṇčū, իսկ ատաղձագործներն այն համարում են լավագույն փայտանյութը։ Թալիշների մոտ այն սուրբ ծառ է համարվում։ Ն. Մառը նշում է Վերավուլա գյուղի մոտ աճող ազադների մասին, որոնք սուրբ էին։ 50Kaškar, karafaliv, šabxosb51 ‒ լենքորանյան ալբիցիա, լենքորանյան ակացիա, մետաքսե ծառ (albizzia julibrissin), պարսկերեն՝ šabxosb։ Թալիշականանտառի էնդեմիկներից է։ Ուշադրության են արժանի նաև կազմությամբ բարդ մի շարք թալիշականբուսանուններ.• šətlivāš52 ‒ մի դեղաբույս է, որի ցողունից կաթի նման սպիտակ նյութ էհոսում։ Բարդ բառ է՝ կազմված vāš «խոտ» արմատով։ • kunasujā53 ‒ թալիշական բուսանուն է՝ կազմված երկու բաղադրիչից՝kuna «հետույք» + sujā «այրող»։ Բույսն այսպես է կոչվել, որովհետևդրանով խփում էին երեխաների հետույքին, երբ անկարգ էին պահումիրենց։ • kəlāliva54 ‒ մեծ տերևներով բույս է, որն աճում է լեռնային և ցուրտվայրերում։ • rəməjaliva55 ‒ դեղաբույս է, որն օգտակար է վերքերի կամ թարախներիհամար։ • armaliva56 ‒ մշտադալար բույսի տեսակ։ Վերջին երեքը կազմված են թալիշերեն liv «տերև» արմատով։ Թալիշական որոշ բուսանուններում կարելի է նկատել կենդանիների անուններով արմատներ։ Օրինակ` • hāušāguš, avalik, xargušaliv57 ‒ Թալիշի արոտավայրերում աճող ծաղիկ։ Hāušāguš-ը բարդ բառ է` կազմված երկու արմատից` hāuš «նապաստակ» + ā հոդակապ + guš «ականջ»։ Xargušaliv-ը նույնպես բարդբառ է` xarguš «նապաստակ» + a հոդակապ + liv «տերև»։ • gajuju58 ‒ բարդ բառ է՝ ga «կով» + juju «ստինք»։ 50 Марр Н. Я., նշվ. աշխ., էջ 6։ 52 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 181։ 53 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 54 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 203։ 55 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 151։ 56 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 177։ 57 http։ //sfandiar91.blogfa.com/tag/%DA%AF%D9%84-%D9%87%D8%A7-%D9%8858 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ • ganzašāx59 ‒ բարդ բառ է՝ ganza «եղջերու» + šāx «պոզ», պարսկերենšāx gavazn։ Բուսանուններ կարելի է հանդիպել մի շարք թալիշական արտահայտություններում, ասացվածքներում, ինչպես նաև հեքիաթներում։ Բերենք մի քանիօրինակ.tayf60, tiaf61, teref62, teraf63 ‒ բողկ (raphanus), պարսկերեն՝ torob։ Թալիշների շրջանում տարածված է հետևյալ արտահայտությունը՝ av eštān šešnay,nunday tayfa liva sa, բառացի՝ «Նա իրեն լվանում և դնում է բողկի տերևիվրա»։ Դա ասում են այն մարդուն, ով ցանկանում է իրեն գովաբանել և ցույցտալ, որ ինքը լավագույնն է։ āmbur (māmbur)64, ambur, māmur, ānbur65 ‒ մամուռ (bryophyta), պարսկերեն` xaze։ Թալիշների շրջանում մի այսպիսի ասացվածք է տարածված՝ moričә māmburi zahla baše, hežo čay lona-sa bebaše, բառացի՝ «Օձը զզվում է մամուռից, քանի որ այն միշտ իր բնի մոտ է աճում»։ Դա ասում են տհաճ ու աներես մարդու մասին։ sənjə66, senjer67, pesle68, sәnji69 ‒ փշատ (elaeagnus), պարսկերեն senjed։ Թալիշների մոտ հին ժամանակներում մի սովորություն կար, ըստ որի՝ փեսացուները, որպես իրենց սիրո արտահայտություն, հարսին փշատ էին տանում։ Բացի այդ՝ թալիշները մի այսպիսի արտահայտություն են օգտագործում՝ pesleәstane?, բառացի՝ «փշատ գնեցի՞ր»։ Դա ասում են այն մարդուն, ով ինչ-որ անարժեք բան է վերցնում70։ kang71, kangar72 ‒ կանկառ, արտիճուկ, պարսկերեն kangar։ Երբ մարդնանվճար ուտում և գործ չի անում, ասում են՝ kangar haru langar rise, բառացի՝«Կանկառը կերել է, խարիսխը գցել է»։ šəmšor73, kiš74 ‒ շիմշատ (buxus), պարսկերեն՝ šemšād։ Թալիշների շրջանում տարածված է sine kiš kāre արտահայտությունը, որը նշանակում է չափից59 http։ //www.taleshshenasi.blogfa.com/post-110.aspx 60 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 210։ 61 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 62 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 164։ 63 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 84։ 64 Пирейко Л. А., նույն տեղում, էջ 21։ 65 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 133։ 66 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 67 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 217։ 68 Amiri(cid։ 31)n R., նշվ. աշխ., էջ 140։ 69 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 170։ 70 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 71 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 237։ 72 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 199։ 73 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 258։ ավելի սեփական ջանքերը ներդնել։ Բացի այդ` թալիշները մի հեքիաթ ունենայն մասին, թե ինչպես է շիմշատը դարձել մշտադալար ծառ։ Ըստ դրա՝ մի անգամ սբ. Խիդրը Զեմզեմ դրախտային աղբյուրից բերված ջուր է տալիս ագռավին և հրամայում լցնել այն մարդկանց գլխին, որպեսզի նրանք հավերժականկյանք ձեռք բերեն։ Ագռավը վերցնում է ջուրը, թռչում և նստում է շիմշատի ծառի վրա (այդ ժամանակ շիմշատի ծառը դեռ մշտադալար չէր)։ Ագռավը որոշումէ ջուրն իր գլխին լցնել, բայց դա նրան չի հաջողվում։ Ջուրը լցվում է շիմշատիվրա, որն այդ օրվանից դառնում է մշտադալար։ 75 Գրականություն1. Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, h. Ա, Երևան, 1971։ 2. Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, հ. Գ, Երևան, 1977։ 13. Afš(cid։ 31)r I., (cid։ 31)špazi-e dawra-ye (cid։ 31)afawi։ Matn-e do res(cid։ 31)la az (cid։ 31)n dawra, Tehran,14. Amiri(cid։ 31)n R., Guyeš-e T(cid։ 31)leši, Tehran, 1384 Š/2005.15. ‘Abdoli ‘A., Farhang-e tatbiγi-e T(cid։ 31)leši-T(cid։ 31)ti-(cid։ 31)zari, Tehran, 1380 Š/2001.16. Rafi‘i ‘A., Loqatn(cid։ 31)me-ye t(cid։ 31)leši, Rasht, 1388 Š /2009.17. http։ //www.iranicaonline.org/18. http։ //www.loghatnaameh.org19. http։ //sfandiar91.blogfa.com 20. http։ //www.taleshshenasi.blogfa.com 74 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 242։ Շուշան ԱզատյանԹԱԼԻՇԱԿԱՆ ՈՐՈՇ ԲՈՒՍԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ Բանալի բառեր` թալիշերեն, բուսանուններ, թալիշական բարբառներ, թալիշական։

Հոդվածում քննության առարկա են դարձել իրանական լեզուներից մեկի՝ թալիշերենի մի շարք բուսանուններ, որոնք լեզվական տեսանկյունից ուշագրավ են և առավել բնորոշ են թալիշական բնությանը։ Թեման ավելի կարևոր է դարձնում այն համգամանքը, որ թալիշական բուսական աշխարհում հանդիպում են նաև էնդեմիկ բուսատեսակներ, ուստի այդ բուսանունները շատ դեպքերում կարող են չունենալ պարսկերեն համարժեքներ։ Թալիշերենում բուսանուններով կան հետաքրքիր արտահայտություններ, ասացվածքներ և պատմություններ, որոնցում արտահայտված է նրանց մտածողությունը, աշխարհայացքը և բնությանը մոտ լինելու հանգամանքը։

PARACHLORELLA KESSLERI- ի H2- ի ելքի վրա մութ և լույսի պայմանների գանձող միկրոալումի համադրության արդյունքը Կանաչ միկրո ջրիմուռները կենսատեխնոլոգիայի հեռանկարային օբյեկտներից են: Դրանք բնութագրվում են բարձր նյութափոխանակության ճկունությամբ, որոշակի սթրեսային պայմաններում բջիջներում հակաօքսիդիչ ակտիվությամբ տարբեր միացություններ կուտակելու կարողությամբ ՝ կարոտինոիդներ, տոկոֆերոլներ, վիտամիններ և այլն [1]: Կանաչ միկրո ջրիմուռները որպես հումք օգտագործվում են տնտեսության տարբեր ճյուղերում ՝ սննդի արդյունաբերության, դեղագործության և գյուղատնտեսության, ինչպես նաև կոսմետոլոգիայի ոլորտում: Որոշ կանաչ միկրոհամակարգեր ֆոտոսինթեզի ընթացքում ունակ են ջրածին (H2) արտադրել ՝ օգտագործելով լույսը որպես էներգիայի աղբյուր [2, 1, 3]: H2O- ի ֆոտոսինթեզի ընթացքում առաջացած էլեկտրոնները, անցնելով ֆոտոսինթետիկ էլեկտրոնների տրանսպորտային շղթայով, կարող են կապվել H2– ի արտադրության համար պատասխանատու ֆերմենտի ՝ հիդրոգենազի հետ, որի արդյունքում առաջանում է H2 [2]: Ներկայումս միկրո ջրիմուռներում H2- ի արտադրությունը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում մի շարք առավելությունների պատճառով, ինչպիսիք են `բնական ծագման O2- ի, արևի էներգիայի և ջրի մեջ սուբստրատի առկայությունը, ինչպես նաև O2- ի ոչ թունավոր հումքի առկայությունը: 2, 1]: H2- ի էներգետիկ ասպեկտներից մեկը H2 արտադրող օրգանիզմների համար H2- ի բարձր արտանետումն ապահովելու պայմանների ընտրությունն է: Այս առումով, Հայաստանում մեկուսացված կանաչ ջրիմուռների օգտագործումը Parachlorella kessleri կարող է օգտագործվել որպես H2 տեխնոլոգիայի զարգացման նոր մոտեցում: Լույսը H2- ի արտադրության կարգավորման ամենակարևոր գործոններից մեկն է, որը կարգավորում է ֆոտոտրոֆների աճը: Լույսի բավարար ինտենսիվությունը ֆոտոսինթեզի ընթացքում էլեկտրոնների փոխանցման ժամանակ ապահովում է նվազեցված համարժեքներ և AEF ՝ նպաստելով H2– ի արտադրությանը [4, 5]: Այնուամենայնիվ, կանաչ ջրիմուռներում H2- ի արտադրության մեջ մութ և լուսավոր պայմանների համադրության դերը դեռ ուսումնասիրված չէ: Այս փուլերի համադրությունը կարող է փոխել ֆոտոտրոֆների նյութափոխանակությունը և ազդել H2– ի ելքի վրա: Այս աշխատանքում ուսումնասիրվել է H2- ի արտադրությունը կանաչ միկրոհամակարգի P. kessleri- ում `մութ և լուսավոր փուլերի համադրությամբ: Հետազոտության և մեթոդների օբյեկտ: Որպես հետազոտության օբյեկտ ծառայել է կանաչ միկրոհամակարգը P. kessleri RA-002: Այն աճեցվել է Tamia- ի հեղուկ սննդի միջավայրում աերոբիկ պայմաններում 100 պ / րոպե արագությամբ, 25 0C ջերմաստիճանում, 7,5 pH և 2000 լյուքս ջերմաստիճանում: H2– ի արտադրությունն ուսումնասիրելու համար ջրիմուռները կենտրոնացված էին աճի կայանում 2000 պտույտ / րոպե արագությամբ և տեղափոխվեցին տրիացացետատ-բուֆերային (TAP) միջավայր (անաէրոբային պայմաններ, pH 7,5): Որպես ածխածնի աղբյուր օգտագործվել են ացետատ, ֆրուկտոզա և գլյուկոզա 1 գ / լ կոնցենտրացիայով: P. kessleri– ի աճը հետևում էր 680 նմ (ohm 680) երկար ալիքի լույսի սպեկտրոմետրի օպտիկական խտությունը չափելով ՝ օգտագործելով Spectro SP-2000 (Հինոտեկ, Չինաստան) սպեկտրաֆոտոմետր [7]: Շրջակա միջավայրի pH– ն որոշվել է ՝ օգտագործելով pH մետր (pH 302, Hanna Instruments, Պորտուգալիա) և կարգավորվել է 0,1 Մ NaOH: Աճի միջավայրի pH- ը պահպանվել է 7.5-ի սահմաններում: Բնապահպանական OVP- ն որոշվել է EPV-01 պլատինե ապակու էլեկտրոդի միջոցով (Gomel Measuring Instrument, Բելառուս): Պլատինի էլեկտրոդի կողմից արձանագրված OVP անկումը կայունացնելուց հետո որոշվեց H2- ի եկամտաբերությունը (հաշվարկված ըստ OVP արժեքի `արտահայտված մմոլ / լ-ով) [6, 7]: Հետազոտության արդյունքները P. kessleri ri OVP- ի միջավայրի pH- ի փոփոխություններ մութ և լուսավոր փուլերի համադրության ներքո: Այս ուսումնասիրության ընթացքում մթնոլորտային pH- ի և OVP- ի փոփոխությունները մուգ և լուսավոր փուլերի համադրության մեջ ուսումնասիրվել են կանաչ միկրոհամակարգի P. kessleri- ում: Այդ նպատակով օգտագործվել են համակցության չորս պայմաններ. 1-ին կուլտուրան լուսավորվել է աճող ամբողջ սեզոնի ընթացքում, 2-րդ կուլտուրան մթության մեջ է, 3-րդ կուլտուրան լուսավորվել է 24 ժամ, այնուհետև մութ, և 4-րդ մշակույթը 24 ժամ հետո մթության մեջ , pH- ը և OVP- ն մանրեների աճի միջավայրի կարևոր չափանիշներից մեկն են: Դրանք կարող են ազդել ինչպես H2 արտադրող ֆերմենտների, այնպես էլ H2 նյութափոխանակության ուղիների գործունեության վրա [4, 5]: Ացետատի առկայության դեպքում P. kessleri– ի միջավայրի pH– ն աճում է անաէրոբ պայմաններում (մինչև 72 ժամ) ՝ 7,5-ից 8,0 (Նկար 1): Այնուամենայնիվ, ածխածնի մյուս երկու աղբյուրների առկայության դեպքում, pH- ն իջնում ​​է և 7.0, ինչը կարող է պայմանավորված լինել տարբեր նյութափոխանակության արտադրանքի ձևավորմամբ (Նկար 1): Հատկանշական է, որ մութ ու լուսավոր փուլերի համադրության դեպքում pH- ն ավելի ու ավելի փոքր է, իսկ մթության մեջ `pH- ի արժեքը գրեթե անփոփոխ: Գծապատկեր 1. Մուգ և լուսավոր փուլերի համադրության ազդեցությունը տարբեր ածխածնի աղբյուրների առկայության պայմաններում աճեցված P. kessleri- ի միջավայրի pH- ի փոփոխության վրա ((pH- ն որոշվում էր սկզբում և 72 ժամվա ընթացքում աճեցված մշակույթի pH- ի տարբերությամբ) , Օրգանական ածխածնի տարբեր աղբյուրներ ամ. Մութ և լուսային փուլերի համադրությունը տարբեր ազդեցություն ունի P. kessleri- ի բնապահպանական OVP- ի վրա (Նկար 2): Գլյուկոզի ներկայությամբ 72 ժամ շարունակ գլյուկոզի ազդեցությունից հետո, P. kesleri- ի OPS- ն աստիճանաբար իջեցվեց և -450 ± 15 մՎ (Նկար 2): OVP- ի նման նվազումը ցույց է տալիս վերականգնող պրոցեսների խթանումը (անաէրոբ պայմաններում ջրիմուռների նյութափոխանակությունը բնութագրող H2- ի արտադրությունը): 72 ժամ տևողությամբ մութ միջավայրում Պ.Կեսլերիի միջավայրը գրեթե չի փոխվել: այն կրճատվել է մինչև 110 ± 10 մՎ (Նկար 2): 24 ժամ լուսավորությունից հետո մթության մեջ տեղափոխված միկրո ջրիմուռների ODC- ն նվազեց մինչև 5 -520 ± 20 մՎ (Նկար 2): OVP- ի նման փոփոխությունը կապված է թթվածնի արտադրության նվազման և ջրածնի արտադրության խթանման հետ: Այնուամենայնիվ, երբ P. kessleri- ն 24 ժամ մթության մեջ հայտնվեց լույսի ներքո, OVP արժեքը -400 ± 10 մՎ էր (Նկար 2): Գծապատկեր 2. Մութ համ լուսային փուլերի համադրության հետևանքները P. kessleri- ի OVP- ի փոփոխության վրա (գլյուկոզի առկայության դեպքում) P. Kessleri- ում H2- ի ելքը մութ և լուսավոր փուլերի համադրության ներքո: Հայտնի է, որ կանաչ ջրիմուռները H2 են արտադրում ֆոտոսինթեզի ժամանակ ՝ որպես էներգիայի աղբյուր օգտագործելով լույսը [2, 1, 3]: Ինչպես երեւում է Նկար 3-ից, P. kessleri- ն ցույց տվեց H2- ի արտադրություն ածխածնի բոլոր աղբյուրներում `72 ժամ շարունակ լույսի ներքո: Այնուամենայնիվ, երբ P. kessleri- ն 24 ժամ անց մթության էր ենթարկվում, H2– ի ելքը 1,5 անգամ ավելի բարձր էր, քան մշտական ​​լույսի ներքո միկրո ջրիմուռներում H2– ի արտադրությունը (Նկար 3), ինչը կարող է պայմանավորված լինել Fe– հիդրոգենազի սինթեզի խթանմամբ, որտեղ ունի անաէրոբ մութ պայմաններ: Գծապատկեր 3. Մուգ և լուսավոր փուլերի համադրության ազդեցությունը P. kessleri- ի արտադրանքի վրա, աճեցված ածխածնի տարբեր աղբյուրների առկայության դեպքում: , որը կարող է պայմանավորված լինել լույսի ներքո ֆոտոսինթեզի ընթացքում O2- ի սինթեզով, որը խանգարում է ջրածնային ակտիվությանը (Նկար 3): Մթության մեջ պահվող միկրո ջրիմուռներում H2 արտադրություն տեղի չի ունեցել, ինչը ցույց է տալիս ֆոտոսինթետիկ համակարգի դերը այս գործընթացում (Նկար 3): Այսպիսով, ստացվել են նոր փորձարարական տվյալներ, որոնք կնպաստեն լուսավորության օպտիմալ պայմանների ընտրությանը, որոնք ապահովում են կանաչ միկրո ջրիմուռներում բարձր H2 ելք: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [3] Sharma A., Arya KS, ջրածին ջրիմուռային կենսազանգվածից: Արտադրության գործընթացի ակնարկ [6] Թռչունյան Ա., Բաղրամյան Կ., Փոլադյան Ա., Գաբրիելյան Լ. Կենսաբանական թաղանթների կենսաֆիզիկա, կենսաէներգետիկա և կենսաքիմիա, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2012, 128 էջ: Պայմանները J Photochem Photobiol B. Կենսաբանություն 2017, 175, էջ 207–10: Մանոյան emեմա Parachlorella kessleri- ի ելքի վրա մութ և լույսի պայմանների միկրո-բյուրեղի համադրության արդյունքը H2 Հիմնաբառեր. Parachlorella kessleri, մթության մեջ ։

Ուսումնասիրվել է մթնային և լուսային պայմանների համակցման ազդեցությունը կանաչ միկրոջրիմուռ Parachlorella kessleri-ում H2-ի արտադրության վրա։ Ցույց է տրվել, որ երբ P. kessleri-ին տեղափոխվել է մթության մեջ 24 ժ լուսավորությունից հետո, H2-ի ելքն աճել է 1.5 անգամ անընդհատ լուսավորության պայմաններում գտնվող միկրոջրիմուռի համեմատությամբ, ինչը կարող է պայմանավորված լինել Feհիդրոգենազի ակտիվացմամբ և անաերոբ պայմանների ստեղծմամբ։

ՍԻՆԵՐԳԻԿ ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԻՆԴԵՔՍԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ARPA գետի ջրերի գնահատման գնահատման Համատարած մակերեսային ջրերի ինդեքսները նշանակում են հարաբերական թվային մեծություն, որը որակապես և միանշանակ բնութագրում է մակերևութային ջրի քիմիական կազմը `ըստ այս կամ այն ​​տարբեր տարբեր բաղադրիչների միացությունների համադրության: Որպես կանոն, բոլոր բարդ ինդեքսները շատ տեղեկացված են: Դրանք հիմնված են հիդրոլոգիական կամ հարաբերական (պակաս ձևափոխված) հիդրոքիմիական ցուցանիշների հավաքածուի վրա, որոնք, ունենալով տարբեր չափման միավորներ, նախ վերափոխվում են նույն ենթաինդեքսային արժեքների, ապա այդ ենթաինդեքսները միավորվում են ՝ ստանալու մեկ ընդհանուր ցուցանիշ ջրի որակը: Waterրի քիմիայում մակերեսային ջրի որակի ուսումնասիրության ընթացքում ջրի օգտագործման նպատակների գնահատման հիման վրա կարող են մշակվել և օգտագործվել տարբեր տեսակի ինդեքսներ, որոնք կարտացոլեն տարածքի կլիմայական պայմանները, աղտոտման տեսակները: Բացի այդ, ինդեքսի հաշվարկման մեջ ներառված հիդրոքիմիական ցուցանիշների ընտրությունը շատ կարևոր է, ինչը նույնպես կախված է գնահատման նպատակից, ցուցանիշի կիրառման ոլորտի պահանջներից, ջրային մարմնի բնութագրերից և այլն: Այդ պատճառով դրանք ունեն բարդ կառուցվածք, առանձնահատուկ են տվյալ երկրի համար: Մակերևութային ջրերի աղտոտման մակարդակի (կամ որակի) համապարփակ գնահատումը հաջորդական գործողությունների ամբողջություն է, որի նպատակն է ջրի աղտոտման մակարդակի կամ դրա որակի վերաբերյալ որոշակի տեղեկատվություն ստանալու `ջրի կազմը բնութագրելով` ջրի օգտագործման նպատակների հիման վրա [ջրի սպառում [6 -10]: ԵՄ երկրների շրջակա միջավայրի պաշտպանության համակարգում մշակված մակերեսային ջրերի որակի դասակարգման բոլոր սխեմաները հիմնված են ֆիզիկական, քիմիական և կենսաբանական մեթոդների կիրառման վրա և էապես տարբերվում են իրենց մոտեցումներից [10]: Ներկայումս Հայաստանում, մասնավորապես, ԵՊՀ էկոլոգիական քիմիայի ամբիոնում մակերևութային ջրերի աղտոտվածության որակը գնահատելու համար օգտագործվում են մի շարք ինդեքսներ. Ինդեքս (ԱՀԿ), Ինդեքս (ՀՏՍ) և Qualityրի որակի համակցված ինդեքս (APՇՇ) [3-6]: Ինդեքսային մեթոդները հնարավորություն են տալիս դասակարգել ջրի մարմնի ջրի որակը ըստ արժեքի, համեմատել տվյալ ջրհորի տարբեր մասերը կամ այդ ջրհորը մեկ այլ ջրատարի հետ: Qualityրի որակը սովորաբար բաժանվում է 5 դասի ՝ կախված տվյալ ցուցանիշի այիցի դասակարգման սխեմայի արժեքից [1, 9, 10]: Աղյուսակ 1. qualityրի որակի դասերը ՝ կախված ջրի աղտոտման ցուցանիշից: 1 կարգ, մաքուր 1, մաքուր 2, թույլ աղտոտված 3, աղտոտված 4, կեղտոտ 5, ծայրաստիճան կեղտոտ: տեղեկատվության ինդեքս [11]: Առանձնացված համակարգերի կառուցվածքում քաոսի և կարգավորման քանակական կողմը բնութագրվում է ստատիկ ջերմոդինամիկայով կամ ավանդական տեղեկատվության տեսությամբ: Երկու դեպքում էլ էնտրոպիան օգտագործվում է որպես քաոսի չափանիշ: Thermերմոդինամիկայում դա Լ. Դա Բոլցմանի էնտրոպիան է, որը վիճակագրորեն արտահայտում է ջերմադինամիկայի երկրորդ սկզբունքը, եթե տեսական արժեք ունի մոլեկուլային խմբավորումների վերլուծության մեջ: Իսկ տեղեկատվության տեսության մեջ K. Shannon entropy- ն, որը ծառայում է նաև որպես տեղեկատվության քանակի չափիչ, որը փոխանցվում է հաղորդակցման տեխնիկական ուղիներով `նշանային հաղորդագրությունների տեսքով: Համակարգի կառուցվածքային կարգավորումը, իր հերթին, նույնպես գնահատվում է էնդրոպիայի օգնությամբ, բայց հակառակ նշանով: Մի խոսքով, ընդունված է, որ քաոսը (էնտրոպիան) և կարգավորումը (տեղեկատվությունը) հավասար են, բայց միմյանց հակառակ են: Այս ամենը խոսում է այն մասին, որ հավելյալ syntropia-Iia ոպ entropy-S- ը համարվում է կառուցվածքային կարգավորման և քաոսի տեղեկատվական քաոսի սիներգետիկ միջոց: Սիներգետիկ տեղեկատվության տեսության մեջ, որպես այդպիսի գործառույթ, օգտագործվում է այսպես կոչված R- ֆունկցիան, որը Centropia-Centropion հարաբերությունն է [4]: Այսինքն ՝ R- ֆունկցիայի արժեքները ցույց են տալիս, թե որ քաոսն է կամ կարգավորումը համակարգում: Այսպիսով, եթե R> 1, ապա համակարգի կառուցվածքում գերակշռում է կարգավորումը, և հակառակ դեպքում, երբ R <1, գերակշռում է քաոսը: R = 1 – ի դեպքում քաոսը և օրինաչափությունները հավասարակշռում են միմյանց, և համակարգի կառուցվածքային կազմակերպումը համարվում է հավասարակշռված: Սիներգետիկ տեղեկատվության ինդեքսը ՝ R, օգտագործվել է բնության և հասարակության մեջ հայտնաբերված տարբեր համակարգերի համար, ինչպիսիք են հանքերը [3, 4], քիմիական տարրերի ատոմների էլեկտրոնային կառուցվածքը, սարդոստայնները, քառյակները, գրական ստեղծագործությունները և քառյակները, և խորհրդարանական ընտրությունները: [4, 5]: սպիտակուցներ [5, 12] և ԴՆԹ մոլեկուլներ [12] և հիդրոէկոլոգիական համակարգեր [11]: Բնապահպանական համակարգերը կարող են ենթարկվել ինչպես աճող, այնպես էլ նվազող էնդրոպիայի գործընթացներին: Հետո էկոհամակարգը բաշխվում է այնպես, որ մի տեղ էնդրոպիան ավելանա, իսկ մեկ այլ վայրում ՝ պակասի: Բայց ընդհանուր առմամբ, համակարգը չի կորցնում իր կարգավորումը: Համակարգի հզորությունը նվազեցնելու հնարավորության կարգավորումը ինքնին բացատրվում է որպես սինտրոպիա կուտակելու կարողություն: Էներգետիկայի և տեղեկատվության առավելագույնի հասցման օրենքը մեծ դեր ունի էկոլոգիական համակարգի զարգացման մեջ. Համակարգը միշտ ձգտում է առավելագույնս օգտագործել կլանված էներգիայի ֆորմատի տեղեկատվությունը, որն ապահովում է դրա կայունությունն ու մրցակցությունը: Հիդրոէկոհամակարգերում համակարգի տարրերը կարող են լինել հիդրոքիմիական ցուցանիշներ. Հատակի նստվածքներ, ջրի քիմիական բաղադրություն, ֆիզիկական պարամետրեր, ավազանի տրոֆիկ մակարդակ, տվյալ ավազանի եզակի ֆիզիկաաշխարհագրական պայմաններ Systemրային համակարգի աղտոտումը կարող է ներկայացվել որպես թույլատրելի կոնցենտրացիա `MAC- ով գերազանցող հիդրոքիմիական ցուցանիշների համակարգ: 1. Յուրաքանչյուր ցուցանիշի MAC- ի գերազանցումների քանակը որոշվում է `մ 2: MAC գերազանցումների ընդհանուր քանակը գնահատվում է. M = ∑m3. Ապրանքը հաշվարկվում է `մ log2m4: Գումարը որոշվում է. ∑ մ log2m5: Սինտրոպիան հաշվարկվում է. I∑ = logmlog2m / M6: Արտացոլման էնտրոպիան հաշվարկվում է. S = log2 M - l∑7: Որոշվում է R- ֆունկցիան. R = I∑ / S: Աշխատանքի նպատակն է օգտագործել սիներգետիկ տեղեկատվության ինդեքսը `Արփա գետի ջրի որակը գնահատելու համար: Արփան սկիզբ է առնում geանգեզուրի և Վարդենիսի հորդառատ աղբյուրներից: Վերին հոսքում գետը դանդաղ հոսում է, բայց մինչ reachingերմուկի առողջարան հասնելը, այն դառնում է արագահոս `ճեղքելով Վարդենիսի լեռնալանջերը և ընկնելով անտառապատ խոր կիրճը: Paերմուկի ներսում Արփան հոսում է պարույրներով: գործընթացը երբեմն շարունակվում է արագ, երբեմն դանդաղ, մինչև Արենի գյուղը: Ստորին հոսանքներում Արփան բաժանված է բազմաթիվ մեծ և փոքր առվակների, իսկ ամռան ամիսներին այն ամբողջությամբ օգտագործվում է դաշտերն ու այգիները ոռոգելու համար: Այն թափվում է Արաքսիմեջ Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության տարածքում: Այն ունի 126 կմ երկարություն, հոսում է 36 կմ Շարուր նահանգի տարածքով և թափվում Արաքս գետը: Արաքսի այս ձախ վտակի ջուրը հիմնականում ոռոգում է Շարուրի դաշտի գյուղատնտեսական տարածքները: Գետի երկարությունը 128 կմ է: Consumptionրի սպառումը վայրկյանում 21,2 խորանարդ մետր է: Արփա գետի դիտակետերի գտնվելու վայրը բերված է աղյուսակ 2-ում: Աղյուսակ 2. Արփա գետի աստղադիտարանի գտնվելու վայրը Աստղադիտարանի գտնվելու վայրը Աստղադիտարանի գտնվելու վայրը kmերմուկից 0,5 կմ 0,5 կմ բարձրության վրա: Վայքից 0,5 կմ բարձրության վրա: Վայքից 0.5 կմ ցածր: Եղեգնաձորից 0,5 կմ բարձրության վրա: Արենիից 0,5 կմ ցածր: Շատինից ներքև և, օրինակ, Արփա գետի 85 դիտակետերում V, Al, Mn, NO2 և Se- ի կոնցենտրացիաները համապատասխանաբար գերազանցել են MAC 11, 11, 2, 2 և 1-ը: Այս դեպքում MAC- ը գերազանցող ցուցանիշների թիվը կլինի N = 5, իսկ MAC- ը գերազանցող ընդհանուր թիվը `M = 27: Համապատասխան հաշվարկներ և Ստացված արժեքները տրված են Աղյուսակ 3-ում: Աղյուսակ 3. Արփա գետի 83 կետերի աղտոտման սիներգետիկ տեղեկատվության ինդեքս: Աղտոտող IΣ = Σmlog2m / M = 80: 27 = 2.9627 S = log227-3.22 = 4.76-2.9627 = 1.7973R = 2.9627: 1,797 = 1,6484 Արփա գետի աղտոտվածության սիներգետիկ տեղեկատվության ինդեքս Աղյուսակ 4. Դիտարան Արփա գետի ջուրը աղտոտված չէ: Գրականություն 1. Մարգարյան Լ., Փիրումյան Գ., Մակերևութային ջրի որակի բարդ որոշման ինդեքս-էլեկտրոնային մոդելներ, ուսումնամեթոդական աշխատանք, Երևան, 2011, 40 էջ: 2. Չիլինգարյան Լ., Մնացականյան Բ., Աղաբաբյան Կ., Թոքմաջյան Հ., Հայաստանի գետերի լճերի հիդրոգրաֆիան, Երեւան, 2002, 49 էջ: 4. Վատկին Վ., Տեղեկատվության սիներգետիկ տեսություն: Ընդհանուր բնութագրեր և օրինակներ 47 (1), http: //ej.kubagro.ru/2009/03/pdf/8.pdf.гия. Problems and Solutions, 2008, № 3, էջ: 57-64 թթ. «Էկոլոգիական անվտանգություն և բնական օգտագործում: գիտություն, նորարարություն, կառավարում », Սիրվարդ Հակոբյան ՍԻՐԵՐԳԻԱՅԻ ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԻՆԴԵՔՍԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ԱՐՊԱ ԳԵՏԻ WՐԻ ՈՐԱԿԱՎՈՐՈՒՄԸ Հիմնաբառեր. Արփա գետ, սիներգետիկ տեղեկատվության ինդեքս, ջրի որակ: ։

Առաջին անգամ սիներգետիկ տեղեկատվական ինդեքսը կիրառվել է Արփա գետի ջրի որակի գնահատման համար։ Որպես աղտոտման չափանիշ ընդունվել է ջրաքիմիական ցուցանիշների համակարգը, որը գերազանցել է սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիան։ Ցույց է տրվել, որ Արփա գետի բոլոր դիտակետերում սիներգիկ տեղեկատվական ինդեքսի արժեքը մեծ է մեկից, ինչը խոսում է այն մասին, որ Արփա գետի ջուրը աղտոտված չէ։

Կազմակերպության կայունացման խնդիրներին համահունչ ՝ մենք նաև կախվածություն ենք որոնում փոփոխվող տնտեսության համատեքստում, որը թույլ է տալիս ավելի ճշգրիտ նկարագրել տնտեսական դրսևորումները: Այս առումով պետք է նշել, որ կազմակերպությունների գնահատման հիմնական սկզբունքներից մեկը պնդումն է, որ շուկայական արժեքն ուղղակիորեն կախված է զուտ եկամտի չափից: Այս դեպքում կապիտալիզացիայի դրույքը որոշվում է հետևյալ բանաձևով. KN = ZGE / KSA, (1), որտեղ ՝ KN - կապիտալիզացիայի նորմ, ZGE - զուտ գործառնական եկամուտ է, KSH - կազմակերպության շուկայական արժեքն է: Կապիտալիզացիայի տեմպի արժեքը նշանակելով զուտ եկամտի բազմապատկիչի միջոցով M = 1 / KN, մենք կստանանք հետևյալ բանաձևը ՝ KSHA = M x ZGE, (2): Ինչպես բխում է (2) հավասարումից, մասնակի դեպքում, եթե զուտ եկամուտը հավասար է զրոյի, ապա կազմակերպության շուկայական արժեքը նույնպես զրո կլինի: Եթե ​​կազմակերպության անշարժ գույքը եկամուտ չի բերում, գույքի լուծարման արժեքը որոշ դեպքերում հավասար է զրոյի, բայց սովորաբար այն ունի դրական արժեք, քանի որ նույնիսկ կազմակերպության ամբողջական լուծարման դեպքում նյութերը կարող են օգտագործվել: շենքերի ապամոնտաժման դեպքում: Ուստի չի կարելի պնդել, որ վնասակար կազմակերպությունն արժեք չունի: Վերոհիշյալ մեթոդաբանական մոտեցման շրջանակներում, ելնելով կազմակերպությունների կայունացման խնդրից, օգտագործելով անվտանգության կետի որոշման մեթոդը, եկեք բացահայտենք գործոնները, որոնք ազդում են զուտ գործառնական եկամտի չափի վրա: Համապատասխան նշանակումներ կատարեք ստորև բերված աղյուսակում: Աղյուսակ 1 Կազմակերպության զուտ գործառնական եկամտի վրա ազդող գործոնների որոշման մոտեցում ndուցանիշներ kindրագրավորված վաճառքի ծավալը բնեղեն Փ իրական վաճառքի ծավալը (վաճառքի ծավալը) Բիզնեսի արտահայտման մեջ Salesախսերի ծախսերի ծախսերի umptionախսերի ծախսերը Սպառման ծախսը Ապրանքի սպառողի ծախսը Ապրանքի սպառումը Ապրանքի սպառումը առավելագույն եկամտի դեպքում փաստացի, սկզբնական արժեքի, տնտեսական կյանքի ցիկլի, նշանակումների դեպքում. առավելագույն, ըստ էության, կրիտիկական շահութահարկի տոկոսադրույք ZGE = Shminch և հարկումը - Shminch և հարկումը x SHD + A = Shminch և հարկումը x (1 - SHD) + A, (3): (3) բանաձևից մենք կարող ենք որոշել կազմակերպության շուկայական արժեքը: KSHA = M x ZGE = M x [Shminc և հարկումը x (1 - SHD) + A], (4): Վաճառքի կրիտիկական ծավալի դեպքում շահույթը մինչև հարկումը շահույթ չհետապնդող կետում հավասար կլինի զրոյի. Shminch հարկումը = 0: Այս դեպքում անշահավետ կազմակերպության շուկայական արժեքը որոշվելու է հետևյալ ձևով. MSW = MxA, (5): Հաշվի առնենք մի դեպք, երբ անվնաս կազմակերպության արժեքը հավասար է նրա իրացվելի արժեքին (CR), ինչը, պարադոքսալ կերպով, հավասար է տարեկան ամորտիզացիայի հատկացված կապիտալի մեծությանը. LA = M x A, (6): Եթե ​​հաշվի առնենք, որ մեր ենթադրությունը թույլատրելի սահմաններում է, դա մեզ թույլ է տալիս արագ գնահատումների համար կիրառել նոր մոտեցումներ: Այս դեպքում կազմակերպության շուկայական արժեքը կարող է ներկայացվել որպես լուծարման արժեքի կապիտալացված արժեքի գումար (անվնաս կազմակերպության արժեք) և զուտ գործառնական եկամուտ: KSA = LA + M x ZGE, (7): Կազմակերպության անվնաս գործունեության դեպքում դրա արժեքը հավասար կլինի հետևյալին ՝ ZGE = 0, KSA = LA: Եթե ​​կազմակերպությունը գործում է արտադրական ծրագրի ամբողջ հզորությամբ, մենք կունենանք հետևյալը. ZGE = առավելագույն, MSMA = առավելագույն + LA + M x ZGE max = SA: Արտաքին անբարենպաստ գործոնների ազդեցության պատճառով վաճառքի նվազման դեպքում մենք կունենանք հետևյալը. ZGE = ZGEpastatsi, KSA փաստացի = LA + M x ZGEPastatsi: Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք կարող ենք անել հետևյալ եզրակացությունները. • Կազմակերպության շուկայական արժեքը կարող է հավասար լինել զրոյի միայն անշահավետ գործունեության դեպքում: • Բացառելով գուդվիլը, կազմակերպության առավելագույն արժեքը հավասար կլինի դրա նախնական արժեքին, ինչը թույլ է տալիս նրան օգտագործել կազմակերպության ողջ ներուժը առավելագույն հնարավոր զուտ գործառնական եկամուտ ստանալու համար: • ZGEPast– ի չափով զուտ գործառնական եկամուտ ստացող կազմակերպության շուկայական արժեքը հաշվարկվելու է հետևյալ կերպ. Փաստացի KSA = LA + [(SA - LA) / (ZGE Maxim-ZGEcritical) x (ZGEPastasi-ZGEcritical)], (8 ) • Մաշման և արցունքի ընդհանուր հավանականությունը կարող է որոշվել հետևյալ կերպ. UM = SA-KSHA, (9): Հաշվի առնելով, որ կազմակերպության շուկայական արժեքը որոշվում է հնարավոր լավագույն պոտենցիալ արժեքներով `առավելագույն արդյունավետ սկզբունքներին համապատասխան, և ոչ թե իրական արժեքներով, կարող է կիրառվել հետևյալ մոտեցումը: Իրական վաճառք ըստ արժեքի. IH, մի կողմից, հավասար է վաճառված ապրանքների քանակին, IJ և ապրանքի միավորի գինը `MG, արտադրանքին, իսկ մյուս կողմից` հավասար է պայմանական արտադրական ծախսերին - ՆԱՊ, արտադրության ընդհանուր փոփոխական ծախսերը ՝ ՊՄԳ; հարկումը, գումարի չափով. IH = MG x IJ = EPATS + HATS + Shminc և հարկումը = MG x IJ + HATS + Shminch և հարկումը (10): (10) Հարկից առաջ շահույթի հաշվարկից հանեք հետևյալ բանաձևը. Shminch taxation = IZ x (MG - MAPATS) - ՀԱRE, (11): Այս արտահայտությունը տեղադրելով (4) բանաձևում մենք ստանում ենք հետևյալը. KSHA = M x ZGE = M x [Shminch և հարկումը x (1 - SHD) + A] = M x Ծ [Ծ x (MG - MAPAGH) - HAJ] x (1 - SHD) + A}, (12): Հաշվի առնելով, որ ծրագրային, առավելագույն զուտ գործառնական եկամուտը հավասար կլինի հետևյալին. ZGEmaxim- ում = [Maximax x- ում (MG - MAPAGE) - Հաց »x (1 - SHD) + A, և նոր շինարարության ծրագրի արժեքը` KSA = Ս.Ա. Հետևաբար, զուտ ծրագրային անիմատորը հավասար կլինի. M = SA / {[Առավելագույն x (MG - MAPAGE) - ՀԱRE]] x (1 - SD) + A}, (13): (13) արտահայտությունը դնելով արտահայտության մեջ (11), մենք կստանանք կազմակերպության շուկայական արժեքը հաշվարկելու այլընտրանքային բանաձևերից մեկը. KSHA = SA x {[IX x (MG - MAPAGH) - HAGH] x (1 - SD) + A / [Առավելագույն x (MG - ՄԱՊԱԾ) - ՀԱԾ] x (1 - ՇԴ) + Ա}, (14): Ստացված բանաձևը համատեղում է եկամտի և ծախսերի մոտեցումները: Օգտագործողի տեսանկյունից դրա ընկալման առկայությունը համարվում է դրական գործոն այս մոտեցման կիրառման տեսանկյունից: Միևնույն ժամանակ, մենք օգտագործում ենք կազմակերպության շուկայական արժեքը հաշվարկելու մոտեցումը, որը համամասնական է արտադրանքի վաճառքի ծավալին: Հաշվարկման բանաձեւը հետևյալն է. (SA - LA) / (Առավելագույն - Քննադատական) = (KSA - LA) / (Փաստացի - Քննադատական) KSA = LA + (SA - LA) x (Առավելագույն - Քննադատական) / (Առավելագույն - Քննադատական), (15): Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Աշոտ Վարազդատի Մաթոսյանի ՝ տնտեսագիտության դոկտոր, դոցենտ, ԵՊՀ հաշվապահական ֆակուլտետի դեկան, աուդիտի ֆակուլտետի դեկան, էլ. matevosyan07@rambler.ru Տիգրան Պետրոս Դավթյան - ՀՊՏՀ ֆինանսական հաշվապահության ամբիոնի ասպիրանտ, էլ. ։

Հոդվածում ներկայացված են կազմակերպության շուկայական արժեքի գնահատման հիմնարար սկզբունքները։ Բացահայտված են զուտ գործառնական եկամտի վրա ազդող գործոնները և դրանց ազդեցությունը կազմակերպության շուկայական արժեքի վրա։ Իրականացված վերլուծությունների հիման վրա հոդվածում կատարված են համապատասխան եզրահանգումներ, և առաջարկված է կազմակերպության շուկայական արժեքի հաշվարկման բանաձև։

ԼՐԱԳՐՈՂԱԿԱՆ ԷԹԻԿԱՆ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄՆԵՐԸԼրագրությունը մասնագիտություն է, որն ունի իր սկզբունքները, կանոնները,գրված և չգրված օրենքները։ Լրագրության կարևոր սկզբունքներից են օբյեկտիվությունը, ճշգրտությունը, օպերատիվությունը և այլն։ Հիմնարար սկզբունքներից մեկնէլ հետևյալն է. լրագրողը միաժամանակ չի կարող լինել իրադարձությունը լուսաբանող և այդ նույն իրադարձության մասնակից, որովհետև այս դեպքում կարող է առաջանալ շահերի բախում, և, ըստ այդմ, հնարավոր չի լինի պահպանել նյութի անաչառությունը։ Այսինքն, լրագրողի հիմնական առաքելությունը, որն է փաստարկված ևօբյեկտիվ տեղեկատվություն տրամադրելը լսարանին, չի կարող ծառայել իր նպատակին։ Վերջին տարիներին հայաստանյան ակտիվիստների կողքին հաճախ կարող ենքտեսնել լրագրողների, ովքեր ակտիվորեն մասնակցում են ակցիաներին, իսկ հետոլուսաբանում այդ նույն ակցիաները։ Սա հակասում է լրագրության հիմնարարսկզբունքներից մեկին։ Լրագրողը պետք է կարողանա հստակորեն սահմանազատելլրագրությունը քաղաքացիական ակտիվիզմից և քաղաքականությունից։ Հետաքրքրական է, որ մեր մեդիաոլորտում գրեթե միշտ տարբեր տեսակետներեն արտահայտվում այս հարցի շուրջ. ոչ բոլորն են այս երևույթը համարում լրագրողական էթիկայի խախտում։ Լրագրողների մասնակցությունը տարբեր ակցիաներին բազմիցս նկատվել է,բայց դիտարկենք միայն 2013 թ. դեկտեմբերի 23-ին Ազգային ժողովում Ռուսաստանի հետ գազային երեք համաձայնագրերի վավերացման վերաբերյալ քվեարկությանժամանակ լրագրողների կազմակերպած ակցիայի մասին արձագանքները։ Ակցիայիշրջանակներում տարբեր լրատվամիջոցներ ներկայացնող լրագրողներ «Դեմ ենք»,«Որոշողը մենք ենք», «Մի՛ վաճառեք Հայաստանը» և նման գրություններ պարունակող պաստառներով իրենց բողոքն էին հայտնում և փորձում կանխել վավերացումը։ Ակցիան լուսաբանել են հայկական առցանց գրեթե բոլոր լրատվամիջոցները։ Մեր մեդիադաշտի փորձագետների գնահատականներն ու դիրքորոշումներն այսհարցի շուրջ տարբեր են։ Մի մասը լրագրողներից ակնկալում էր միայն մասնագիտական գործունեություն և չէր ընդունում նրանց պահվածքը, իսկ մյուս մասն էլ, հասկանալով լրագրողների պահվածքի «դրդապատճառները», նրանց քայլը չէր դիտարկումորպես լրագրողական էթիկայի սկզբունքների խախտում։ Դիտարկելով այս երևույթի վերաբերյալ հակասական կարծիքներն ու դրանցփաստարկումները՝ փորձենք պարզել, թե ինչն է հակասական դիրքորոշումների տեղիք տվել, եթե ըստ միջազգային տեսաբանների և դասագրքային ճշմարտությունների՝ այս երևույթը համարվում է լրագրողական էթիկայի խախտում։ Եվ եթե փաստարկումները հիմնավորված են, կարո՞ղ է լինել այնպիսի դեպք, երբ լրագրողը կարող էշրջանցել այս սկզբունքը։ Ստորև ներկայացնում ենք առցանց մամուլում այս թեմայով հրապարակվածտեսաբանների հակասական դիրքորոշումներից հատվածներ։ Civilnet.am կայքի լրագրող Թաթուլ Հակոբյանը, «Լրագրողի այբուբենը» վերնագիրը կրող իր նյութում անդրադառնալով լրագրության հիմնարար սկզբունքներից մեկին, նշել է. «Լրագրողը իրավունք չունի Ազգային ժողովում քաղաքական բովանդակությամբ պաստառ վեր հանել և լուսաբանել խորհրդարանի աշխատանքը։ Այն, ինչտեղի ունեցավ դեկտեմբերի 23-ին Ազգային ժողովում, երբ չորս լրագրողներ պաստառներով դիմավորեցին խորհրդարանականներին, իսկ ավելի քան տասը լրագրողներ հարվածում էին ապակիներին, այդպիսով իրենց բողոքը հայտնելով հայ-ռուսական պայմանագրերի վավերացման դեմ, լայն հաշվով կապ չուներ լրագրողի մասնագիտության և լրագրության հետ։ Անթույլատրելի է լրագրողի անվան տակ իրականացնել քաղաքական և քաղաքացիական գործունեություն։ Իսկ նրանք, ովքեր լրագրությունը համարում են ոչ թե մասնագիտություն, այլ ընդամենը միջոց քաղաքականև քաղաքացիական նպատակների իրականացման ճանապարհին, ապա ես չեմ կարող այդ հարցում բանավեճի մեջ ներքաշվել։ Ես որակյալ լրագրության կողմնակիցեմ»1։ Մեդիամաքսի գլխավոր խմբագիր Դավիթ Ալավերդյանը, խոսելով այս մասին,նշել է. «Այստեղ մենք ականատես ենք լրագրողական էթիկայի բացահայտ ոտնահարման, քանի որ թե՛ միջազգային փորձի, թե՛ լրագրողական էթիկայի ցանկացած դասագրքի համաձայն՝ լրագրողը չի կարող իրադարձության ակտիվ կողմ հանդիսանալ,հատկապես երբ այդ իրադարձությունը լուսաբանում է։ Ես համամիտ չեմ հնչող այնտեսակետների հետ, թե լրագրողներն առաջին հերթին քաղաքացիներ են։ Լրագրողներն Ազգային ժողով չէին գնացել որպես քաղաքացիներ, գնացել էին որպես լրագրողներ։ Եթե լրագրողն ուզում է իր տեսակետն արտահայտել այս կամ այն իրադարձության վերաբերյալ, ունի որոշակի քաղաքական դիրքորոշում, ապա այստեղ կարողէ լինել երկու լուծում. առաջինը՝ նա ժամանակավորապես հրաժարվում է լրագրողիկարգավիճակից և միանում է բողոքող զանգվածին, երկրորդը՝ ընդհանրապես հրաժարվում է լրագրող լինելուց և զբաղվում է քաղաքական կամ հասարակական գործունեությամբ։ Հայտնի են բազմաթիվ միջազգային նախադեպեր, երբ լրագրողներըզրկվել են իրենց աշխատանքից այն պատճառով, որ սկսել են համակրել կամ համագործակցել այն երևույթների հետ, որոնց մասին գրում են։ Դա համարվել է լրագրողական էթիկայի կոպտագույն խախտում»2։ Այսպիսին է նաև Ժուռնալիստների միության նախագահ Աստղիկ Գևորգյանիդիրքորոշումը։ Tert.am լրատվական կայքի հրապարակած «Պահել էթիկայի կանոնները. Ժուռնալիստների միության նախագահը ԱԺ–ում լրագրողների բողոքի ակցիայիմասին» վերնագրով նյութում նշել է. «Միանշանակ, լրագրողները քաղաքականությամբ չպետք է զբաղվեն, նրանց առաջին պարտականությունը տեղեկատվությունըճշգրիտ, օպերատիվ տարածելն է, նրանք նախ պետք է տարածեին այն տեղեկատվությունը, որը բխում էր Ազգային ժողովի քննարկումից։ Եվ անկախ նրանից, թե որքանանընդունելի է ԱԺ-ի այդ հինգ թևերի դիրքորոշումները, պետք է լրագրողը ճշգրիտտեղեկատվություն տա ժողովրդին։ Ի վերջո, նա հավատարմագրված է որպես ԱԺգործունեությունը լուսաբանող լրագրող»3։ Media.am-ում այս թեմայի շուրջ «Լրագրո՞ղ, թե՞ ազատության մարտիկ» վերնագրով նյութ է հրապարակել նաև Գեղամ Վարդանյանը։ Իր նյութում անդրադառնալովլրագրողների էթիկայի ոտնահարմանը՝ նա գրել է. «Lրագրողը, ով ունի քաղաքականհայացքներ, պետք է նախօրոք որոշած լիներ՝ ինքն այդ օրը քաղաքական պաստառնե՞ր է պարզում, թե՞ լրագրությամբ է զբաղվում։ Ինքը լրագրո՞ղ է, թե՞ ազատության1 Տե՛ս http։ //civilnet.am/voices-tatul-hakboyan-journalists-ethics։ 2 Տե՛ս http։ //media.am/Journalists-protest-at-the-Parliament-opinions։ 3 Տե՛ս http։ //www.tert.am/am/news/2013/12/24/astghik-gevorgyan/։ մարտիկ։ Այո՛, լրագրողը կարող է ունենալ քաղաքական հայացքներ։ Այո՛, լրագրողըկարող է մասնակցել քաղաքական ակցիաների։ Միևնույն ժամանակ լրագրողը, ովտվյալ վայրում է որպես լրագրող (իսկ խորհրդարանում ոչ մասնագիտական նպատակներով լրագրող չի կարող լինել, այնտեղ լրագրողներին հավատարմագրում են),չպետք է խառնվի քաղաքական գործընթացներին, չպետք է դառնա կողմ։ Ես կնախընտրեի քաղաքական պաստառների փոխարեն տեսնել ավելի որակյալ լրագրություն,լրագրողական հետաքննություններ նույն գազային համաձայնագրերի մասին»1։ Լրագրողների պահվածքի մասին բացասական դիրքորոշում են ներկայացրելնաև Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեի նախագահ Աշոտ Մելիքյանը2,«Առավոտ» առցանց օրաթերթի խմբագիր Աննա Իսրայելյանը3, Aravot.am լրատվական կայքի լրագրող Մելանյա Բարսեղյանը4, ովքեր նույնպես սխալ են գտնում լրագրողի դիրքորոշման արտահայտությունը, քանզի ընթերցողի համար կարող է վիճահարույց լինել այդ առումով նրա մոտեցումների, լուսաբանման անկողմնակալությունըկամ հավասարակշռվածությունը։ Ինչպես արդեն նշել ենք, այսպիսի դիրքորոշում ունեցող մասնագետների կողքինկան նաև փորձագետներ, ովքեր այլ դիտանկյունից են քննում հարցը և լրագրողներիպահվածքը չեն որակում որպես էթիկայի խախտում։ Երևանի մամուլի ակումբի նախագահ Բորիս Նավասարդյանն ասել է. «Այն իրավիճակը, որ մենք ունեինք, կարծում եմ՝ այդ իրավիճակում լրագրողը, որի համար որպես քաղաքացի անընդունելի է խորհրդարանում կատարվողը, երևի թե իրավունքուներ մոռանալ, թե ինչի համար է ինքը գտնվում հետին պլանում, և արտահայտել իրկարծիքը որպես քաղաքացի, շատերն ասում են՝ դրանով լրագրողը վնաս է հասցնումիր ընթերցողին, լսարանին, հանրությանը, որն իրենից սպասում է լուսաբանում, ոչ թեքաղաքացիական դիրքորոշման արտահայտում։ Բայց ինձ թվում է՝ ոչ մի բան չի խանգարում այդ նույն լրագրողներին՝ լուսաբանել այն, ինչ կատարվում է խորհրդարանում, մանավանդ որ մի մեծ նորություն այնտեղ չկար»5։ «Ազատություն» ռադիոկայանի հայկական ծառայության տնօրեն Հրայր Թամրազյանն իր խոսքում նշել է. «Կարծում եմ՝ լրագրողները տվյալ դեպքում բողոքի ակցիան արել են իբրև քաղաքացիներ։ Ի վերջո, նրանք էլ են քաղաքացի, և երբ համարել են, որ իրենց իրավունքները, տվյալ դեպքում՝ ինքնիշխանության սահմանադրական իրավունքը խախտվել է, վայր են դրել գրիչները, բարձրախոսները, ձայնագրիչներն ու տեսախցիկները և սկսել են բողոքել։ Այդ պահին նրանք լրագրող չեն, այլ քաղաքացի, բայց լավ քաղաքացի։ Կարևորը՝ բողոքի պահին լրագրողը պարզ հասկացնի, որ այդ պահին նա քաղաքացի է։ Երբ վերադառնա խմբագրություն, որպես լրագրող՝ պետք է կարողանա տեղ տալ նաև մյուս կողմի տեսակետին, սակայն իբրև քաղաքացի, չի կարող անտարբեր լինել այդ գործարքի նկատմամբ։ Դա նույնն է, թեխորհրդարանը որոշի, ասենք, արգելել նիստերի լուսաբանումը կամ լրագրողներիմուտքը խորհրդարան։ Լրագրողը չի կարող չարտահայտել իր տեսակետը։ Հասարակական մեծ հնչեղություն ունեցող հարցերում լրագրողը չի կարող բավարարվել միայն«Նա այսպես ասաց, իսկ սա՝ այսպես»։ Այս դեպքում շատ լավ վերլուծություն է պետք։ Պետք է լինի բովանդակային, համատեքստային բացատրական լրագրություն»6։ 1 Տե՛ս http։ //media.am/Ratification-of-Armenian-Russian-gas-agreements-journalists-protest։ 2 Տե՛ս http։ //www.1in.am/arm/armenia_politics_240669.html։ 3 Տե՛ս նույն տեղում։ 4 Տե՛ս http։ //www.aravot.am/2013/12/24/417653/։ 5 Տե՛ս http։ //www.1in.am/arm/armenia_politics_240669.html։ 6 Տե՛ս http։ //media.am/Journalists-protest-at-the-Parliament-opinions։ Մեդիա փորձագետ Շուշան Դոյդոյանի կարծիքն էլ հետևյալն է. «Իմ կարծիքով՝այստեղ լրագրողական էթիկայի խախտում չկա։ Լրագրողներն իրենց աշխատանքըկատարում են և իրենց դիրքորոշումն են հայտնում։ Սոցիալական նման կարևոր հարցերի շուրջ իրենք կարող են որոշակի դիրքորոշում հայտնել, օբյեկտիվիզմը այդքանբացարձակ չպետք է դիտել, որոշ դեպքերում կարելի է։ Եվ այս դեպքում կարծում եմ,որ խախտում տեղի չի ունեցել»1։ Լրագրողների պահվածքի մասին դրական դիրքորոշումներ են արտահայտելնաև Asparez.am լրատվական կայքի լրագրող Լևոն Բարսեղյանը2, Parliamentmonitoring.am կայքի լրագրող Արմեն Վարդանյանը3 և այլք։ Ինչպես նկատեցինք, ՀՀ մեդիա փորձագետները տարբեր դիտանկյուններից ենվերլուծում խնդիրը, և հարց է առաջանում. ի վերջո, լրագրողների մասնակցությունըքաղաքացիական ակցիաներին և՛ որպես լրագրող, և՛ որպես քաղաքացի էթիկայիխախտո՞ւմ է, թե՞ ոչ։ Մենք գտնում ենք, որ այո՛, քաղաքացիական ակցիային և՛ որպես լրագրող, և՛ որպես քաղաքացի հանդես գալը լրագրողական էթիկայի խախտում է, որի արդյունքումտուժում է լսարանը՝ չստանալով համակողմանիորեն փաստարկված տեղեկատվություն։ Գտնում ենք, որ լրագրողը, մասնակցելով ակցիային որպես քաղաքացի, երբեքչի կարողանա ամբողջովին օբյեկտիվ նյութ տրամադրել լսարանին, ինչը նրա հիմնական առաքելությունն է։ Ցանկացած իրադարձություն, որը պետք է լուսաբանի լրագրողը, ենթադրում է ուշադրություն, փաստերի ճշգրիտ հավաքագրում, և լրագրողնիրավունք չունի մոռանալ այս մասին։ Եթե լրագրողները գտնում էին, որ գազային համաձայնագրերը «չարիք» են ՀՀհամար, այս դեպքում կարող էին խնդիրը բարձրաձայնել ոչ թե «բղավելով» ու պաստառներ վեր հանելով, այլ հետաքննական կամ այլ տեսակի նյութեր պատրաստելով,որտեղ փաստարկված ցույց կտային սխալ և ոչ շահութաբեր կողմերը, որը կարծումենք՝ ավելի լսելի կլիներ։ Լրագրության ժանրերը բազմազան են, և դրանք թույլ ենտալիս խնդրին առավել խորությամբ ու ընդգրկուն մոտեցում ցուցաբերել։ Ի վերջո,պետք է հիշել, որ լրագրողները չեն, որ հեղափոխություն են իրականացնում, այլ քաղաքացիները։ Այլ հարց է, թե լրագրողը որ դերն է ընտրում՝ հանդես գալու տվյալ պարագայում։ Միաժամանակ երկու դերով հանդես գալը սխալ է։ Հետաքրքական է, որ լրագրողների նման պահվածքը էթիկայի խախտում չհամարող որոշ մասնագետների տեսակետում դիտարկվում է լրագրող-քաղաքացի ընտրության հարցն այն դեպքում, երբ խոսքը հավատարմագրված լրագրողների մասին է։ Չէ՞ որ լրագրողներն արդեն կատարել են իրենց ընտրությունը նախօրոք։ Հավատարմագրված կարգավիճակով մուտքն Ազգային ժողով ենթադրում էր պրոֆեսիոնալ մոտեցում և լրագրողական սկզբունքների պահպանում։ Լրագրողների պահվածքը արդարացնող տեսաբանները, կարծում ենք, խնդիրըդիտարկել են ոչ մասնագիտական տեսանկյունից, քանզի նրանց փաստարկները հակասում են էթիկայի կանոններին։ Գտնում ենք, որ ինչպիսի քաղաքական և քաղաքացիական իրավիճակ էլ ստեղծվի, նա, ով ընտրել է լրագրողի դերը, չպետք է մոռանաիր առաքելության և մասնագիտական սկզբունքների մասին։ 1 Տե՛ս http։ //media.am/Journalists-protest-at-the-Parliament-opinions։ 2 Տե՛ս http։ //www.asparez.am/news-hy/armenia-citizen-journalists/#more-39378։ 3 Տե՛ս http։ //www.parliamentmonitoring.am/news/216.html#.U0WyeKh_vec։ Քնար Միսակյան ԼՐԱԳՐՈՂԱԿԱՆ ԷԹԻԿԱՆ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ լրագրողական էթիկա, քաղաքացիական շարժում, լրագրողական սկզբունք,մեդիա փորձագետ, ոլորտի առաջատար, տեսակետ, հիմնարար սկզբունք։

Լրագրությունը մասնագիտություն է, որն ունի իր սկզբունքները։ Հիմնարար սկզբունքներից մեկը հետևյալն է. լրագրողն իրավունք չունի միաժամանակ մասնակցել քաղաքական ու քաղաքացիական ակցիաներին և լուսաբանել դրանք։ Վերջերս Հայաստանում գրանցվել են այս սկզբունքին հակասող դեպքեր, բայց մեր մեդիա փորձագետներն ու ոլորտի առաջատարները տարբեր տեսակետներ են արտահայտել. սա լրագրողական էթիկայի խախտո՞ւմ է, թե՞ ոչ։ Դիտարկելով դեկտեմբերի 23-ին ԱԺ-ում լրագրողների իրականացրած ակցիայի մասին արձագանքները՝ փորձել ենք հասկանալ, թե հնարավոր է այնպիսի իրադարձություն և իրավիճակ, երբ լրագրողները կարող են շրջանցել իրենց մասնագիտական հիմնարար սկզբունքներից մեկը։ Հետազոտության արդյունքում պարզեցինք, որ ինչ իրավիճակ էլ ստեղծվի, լրագրողը չի կարող անտեսել նշված սկզբունքը։

Անհրաժեշտ է ոչ միայն ամբողջությամբ ճանաչել սպառողին, այլնաև բավարարել նրա ցանկությունները, մինչ նա կարտահայտվի այդմասին …Գուցե խորհելու տեղի՞ք է տալիս։ Իսկ եթե մտածենք այն հարցիշուրջ՝ արդյո՞ք գնահատելի են սպառողների պահանջմունքները։ Մի՞թեայն գնահատելով՝ կլուծենք արդի պայմաններում կազմակերպությունների առջև դրված մրցունակության ցանկալի մակարդակիհասնելու խնդիրը։ Թերևս կազմակերպությունների համար առաջնայինխնդիրը շահույթի մաքսիմալացումը չէ՞։ Անշուշտ ո՛չ։ Սպառողների պահանջմունքների գնահատման հիմնախնդիրը մերօրերում ամենաքննարկվող թեմաներից մեկն է, ինչին ուշադրություն էդարձնում ցանկացած կազմակերպություն։ Նշված խնդրի առնչվողհարցադրումներն արտացոլված են հայրենական և արտասահմանյան հետազոտողների աշխատություններում, մասնավորապես՝ Ջ. Հոֆմեյր,Բ. Ռայս, Ջ. Լիսսի, Ն. Քանոյ, Ն. Ղուկասյան և այլք։ ևբացահայտումըԿազմակերպությունը կարող է գոյատևել միայն այն ժամանակ, երբունի բավարարված սպառող, իսկ սպառողին բավարարելու համարմշտապես մշակվում են որոշակի միջոցառումներ, որոնց նպատակն էպահանջմունքներիդրանց առավելագույնբավարարումը։ Հայաստանյան իրականությունում առկա է մարդկային«քարացած» հոգեբանություն, այսպես ասած՝ «ամենալավի» սկզբունքը,ըստ որի՝ յուրաքանչյուր կազմակերպություն ենթադրում է, որ իրոլորտում ամենալավ սպասարկում ունեցողը նաև որակյալ ապրանքթողարկողն է, մինչդեռ կազմակերպության պիտակավորումը պետք էթողնել միմիայն սպառողին, քանի որ սպառողի դրական կարծիքի ևպահանջմունքների բավարարման արդյունքում է հնարավոր դառնումարդյունավետ մրցակցություն ստեղծել և մրցունակ դառնալ։ Ուստի, մերնպատակն է բացահայտել սպառողների պահանջմունքների և դրանցգնահատմանմրցունակությանձևավորման համակարգում։ Այս նպատակի իրագործման համարուսումնասիրվել են մի շարք խնդիրներ, այդ թվում՝ սպառողներիպահանջմունքների գնահատման մեթոդները և դրանց կիրառմանհետևանքները, սպառողների կողմից իրենց իսկ պահանջմունքներիբավարարմանն ուղղված միջոցառումները, ինչպես նաև իրականացվել էվերլուծություն և Արարատբանկի Գյումրու մասնաճյուղի օրինակովգնահատվել է սպառողների բավարարվածությունը։ կազմակերպություններիդերըՎերոնշյալհամարուսումնասիրվել են մի շարք գրականություններ, այդ թվում՝ ռուսերենգիտականհոգեբանական,վերլուծություններիիրականացմանհոդվածներ,միշարքգրքեր,հիմնականգործունեությանտնտեսագիտական, կրթական կայքեր, որոնք ներկայացված ենգրականության ցանկում։ Կազմակերպությանոլորտըմարքեթինգի համակարգում պահանջարկի կառավարումն է, որըարդյունավետ է միայն այն դեպքում, երբ գիտենք՝ ովքեր են մերսպառողները և ինչ են նրանք ուզում։ Շատ կազմակերպություններառաջին հայացքից չնչին թվացող այս երևույթին ուշադրություն չենդարձնում։ Այն կազմակերպությունները, որոնք իրենց գործունեություննեն ծավալում սպասարկման ոլորտում, պետք է ձեռքի տակ ունենանժողովրդագրական տվյալներ իրենց սպառողների մասին, ինչպիսիք եննրանց տարիքը, սեռը, զբաղվածությունը, եկամուտները, ապրելաոճը,շատ այլ անհրաժեշտ տեղեկություններ։ Նմանինչպես նաևտեղեկություններիմիայնժամանակատար է,այլ նաև ծախսատար, իսկ հավաքագրված նյութերըոչ միշտ կարող են տնտեսապես արդարացված լինել։ Մի կողմիցյուրաքանչյուր կազմակերպություն պետք է նախապես հստակ իմանա՝իրեն ինչ տվյալներ են անհրաժեշտ սպառողների մասին, մյուս կողմից՝սպառողների վերաբերյալ ցանկացած տեղեկություն կարող է զգալիորենբարձրացնել կազմակերպության մրցունակությունը և հեղինակությունը[1]։ Մարքեթինգի շրջանակներում կարևոր է նախապես կանխատեսելսպառողներինախապատվությունները,ցանկությունները և մշակել այնպիսի ռազմավարական քայլեր, որոնքկբավարարեն նրանց պահանջմունքները։ Այս ամենի համար պետք է‹‹ճանաչել›› սպառողին [2]։ հավաքագրումը,բնականաբար,շրջանակը,ոչնրանցՎերլուծելով շատ կազմակերպությունների (Coca Cola, McDonald’s,Louis Voitton, Iqos(Philip Morris), Heinz, Aliexpress,Amazon և այլն)միջազգային փորձը՝ որպես հոգեբանական գործոն կարող ենքառանձնացնել ապրանքի գույնը, լոգոն, դիզայնը, փաթեթավորումը,ապրանքի բրենդային լինելը, վաճառողի՝ հաճախորդի վրաներազդեցությունը հաճելի սպասարկման միջոցով, հաճախորդի՝ այդբրենդի նկատմամբ թուլություն ունենալու հանգամանքները։ Ցանկացած կազմակերպություն իր գործունեության ընթացքումէ կառավարել սպառողներիայս կամ այն կերպ փորձումպահանջմունքները։ Պահանջմունքներիէպահանջմունքների ի հայտ գալուց մինչև դրանց բավարարում։ Կախվածայդ պահանջմունքներիևնշանակությունից,մասշտաբներիցգնահատմանգործընթացըսկսվումէձևավորմանկազմակերպությանհամապատասխան կազմակերպության իրականացրած գործունեությունից՝ գնահատմանն անհրաժեշտ տեղեկատվության հավաքագրմանմեթոդները տարբեր են։ Սովորաբար պահանջմունքների գնահատումնիրականացվումժամանակ՝հասկանալու համար սպառողներին, շուկան, այն սեգմենտները, որումիր գործունեություննէ ծավալելու տվյալ կազմակերպությունը։ Պահանջմունքների վերլուծության ընթացքում կարող են ի հայտ գալհազարավոր պահանջմունքներ, որոնցից պետք է տարանջատելառաջնայինը և կենտրոնանալ միայն այդ պահանջմունքներիհագեցվածության վրա։ Այս դեպքում կարելի է օգտվել պարզ մեթոդից՝պահանջմունքներիիրենցկարևորության աստիճանից, որից հետո, համակարգելով ստացվածտվյալները, գալ համապատասխան եզրահանգման [3]։ գնահատումելնելովբալով՝գնահատմանեն պահանջմունքներիէր ապրանքի արտաքին տեսքը,Ի տարբերություն ապրանքային շուկայի՝ սպասարկման ոլորտումառկամարքեթինգայինտարբերություններ։ Այսպես, եթե ապրանքային շուկայում հաճախորդինգրավումօգտակարհատկությունները, դիզայնը, փաթեթավորումը, բրենդը, հասարակության կարծիքը բրենդի մասին, որով էլ սպառողը դառնում էրհավատարիմ հաճախորդ, ապրանքը կամ կազմակերպությունը՝մրցունակ, սպառողական պահանջմունքները՝ բավարարված, ապա,ենօրինակ,աշխատակիցներինրանցբարեհամբույր ու գրագետ սպասարկումը, բանկային ծառայությունների«գին-որակ» հարաբերակցությունը և բազմաթիվ այլ գործոններ [4]։ ոլորտումմասնագիտականհաճախորդներինգիտելիքները,բանկայինգրավումնրաՍպառողները, ինչպես գիտենք, սպասարկման ոլորտում հաճախեն բախվում վատ սպասարկման հետ, որը կապվում է աշխատակցիբնավորության, հաճախորդների հետ շփման մշակույթի և խոսելաոճիհետ։ Բացի այդ,ևսպասարկման որակը, ինչպես նաև սեփական բավարարվածությունըկարող է գնահատել՝ ելնելով նրանից, թե այդ ծառայությունը որքանով էկարևոր իր համար։ ծառայության մատուցմանհաճախորդըՄիջազգային պրակտիկայում կիրառում են պահանջմունքներիգնահատման, կառավարման և բավարարման մի շարք մեթոդներ ևմոդելներ։ Մեր կողմից ուսումնասիրվելէ պահանջմունքներիգնահատման սպառողների բավարարվածության ինդեքսը՝ CSI-ը [5]։ CSI-ի հաշվարկման հիմքը հարցաթերթիկային հարցումներն ենհաճախորդների շրջանում։ Մինչ կազմակերպությունը կիրականացնիհաճախորդների պահանջմունքների գնահատում, նախևառաջ պետք էպատասխանի 2 կարևոր հարցի՝ ինչ ունենք, և ինչ պետք է ունենանք։ ոլորտումՍպասարկմանսպառողների պահանջմունքներիգնահատման համար օգտագործում են ապրանքային շուկայումկիրառվող համալիր գնահատումը, որը հնարավորություն է տալիսհարցումների միջոցով պարզել կոնկրետ ծառայության նշանակությունը,կարևորությունըստացվածարդյունքները համեմատել սպառողների իրական բավարարվածությանհետ, ընդ որում բավարարվածություն ասելով՝ հասկանում ենք, թեորքանով են գոհ եղել սպառողները տվյալ կազմակերպությանծառայությունների մատուցումից։ համար, այնուհետևսպառողներիՊահանջմունքների գնահատման հաջորդ մեթոդը «գաղտնիգնորդ»-ն է, որի էությունը կայանում է նրանում, որ հետազոտողըհաճախորդի տեսքով այցելում է կազմակերպություն, աշխատակիցներիսպասարկման որակի մասին իր սուբյեկտից կարծիքն է արտահայտում,որից հետո էլ կազմակերպությունը համեմատական վերլուծության էենթարկվումմատուցող այլկազմակերպությունների հետ [6]։ ծառայություններնմանօրինակԱյսպիսով, մինչ մարքեթինգային միջոցառումներ իրականացնելըկարևոր է պարզել՝ ովքեր են կազմակերպության պոտենցիալսպառողները, և որոնք են նրանց հիմնական պահանջմունքները։ Այդուսումնասիրությունների արդյունքները հնարավորություն կտան ճիշտմարքեթինգ իրականացնել։ Արդի պայմաններում բանկային համակարգում տեղի ունեցող սուրմրցակցության շրջանակներում խիստ կարևորվում է մարքեթինգի դերըև նրա իրականացմանն ուղղված միջոցառումները։ Բանկերըառանձնակի ուշադրություն են դարձնում թե՛ մարքեթինգին, թե՛հաճախորդների պահանջմունքներին, որոնց վերլուծությունը ևգնահատումը իրականացնում են հարցումների միջոցով։ Ելնելովմիջազգայինօգտագործվող պահանջմունքների գնահատման սպառողների բավարարվածությանինդեքսից՝ հաշվարկել ենք Արարատբանկի Գյումրի մասնաճյուղիսպառողների բավարարվածությունը։ պրակտիկայումԻնդեքսի հաշվարկման հիմքում դրել ենք մեր իսկ կողմից կազմվածհարցաթերթիկը, իսկ հարցաթերթիկում ներառված հարցերը ընտրվածեն՝ ելնելով Բանկի համար դրանց կարևորությունից։ Հարցաթերթիկ. Հարգելի հաճախորդ, խնդրում ենք տրամադրել միքանի րոպե և լրացնել հարցաթերթը։ 1. Դուք Արարատբանկի համար համարվում եք՝1) Հին հաճախորդ,2) Նոր հաճախորդ,3) Կորպորատիվ հաճախորդ։ 2. Ծառայությունների ո՞ր տեսակից եք օգտվել (կարող եք ընտրել միքանիսը)՝1) Ավանդ,2) Վարկ,3) Քարտեր, հաշիվների սպասարկում,4) Փոխանցումներ,5) Այլ (կոմունալ վճարումներ, ՈւՎԿ-ի վարկառու և այլն)3. Բավարարվա՞ծ եք արդյոք մեր մատուցած ծառայություններից։ 1) Ընդհանրապես բավարարված չեմ,2) Ոչ այնքան,3) Գոհ եմ (բավարարված եմ),4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ 4. Ի՞նչն է Ձեզ դուր գալիս մեր բանկում։ 1) Աշխատակիցների սպասարկման արագությունը,2) Անձնակազմը,3) Խնդրիս արագ լուծում տալը,4) Բանկ-հաճախորդ հետադարձ կապի առկայությունը,5) Այլ ___________________________________5. Մեր աշխատակիցները արդյո՞ք Ձեր խնդրին տվել են որևէ լուծում։ 1) Բացարձակապես չեն օգնել,2) Մասամբ,3) Օգնել են,4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ 6. Համապատասխանու՞մ են արդյոք մեր ծառայությունների գներըմատուցման որակին։ 1) Չեն համապատասխանում,2) Մասամբ,3) Համապատասխանում են,4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ 7. Արդյո՞ք կրկին կդիմեք մեզ։ 1) Չեմ դիմի,2) Ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում,3) Անպայման կդիմեմ,4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ 8. Խորհուրդ կտա՞ք Ձեր ընկերներին օգտվել մեր բանկից։ 1) Երբեք,2) Միգուցե,3) Անպայման,4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ Հարցման արդյունքների վերլուծությունից պարզ դարձավ, որհաճախորդների ճնշող մեծամասնությունը բավարարված է եղել Բանկիմատուցած ծառայություններից, ընդ որում՝ նրանց հատկապես դուր էեկել աշխատակիցների սպասարկման արագությունը, մասնագիտականհմտությունները, հաճախորդների հարցերին արագլուծում տալուկարողությունը և օգնելու պատրաստակամությունը։ Հաճախորդներիկարծիքով՝ Բանկի մատուցած ծառայությունները համապատասխանումեն գներին, ինչին ձգտում էր հասնել Բանկը։ Հարցման արդյունքները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Ընդհանրացնելովհարցմանարդյունքները՝մասնաճյուղիորնշենք,ԱրարատբանկիՍպառողներիբավարարվածության ինդեքսը՝ CSi, կազմել է 63,36%, ինչը խոսում էսպառողներիևաշխատակիցների գրագետ աշխատանքի մասին։ Այսպիսով, կարող ենքասել,որ Հայաստանում Արարատբանկ ԲԲԸ-ն ունի բավարարվածսպառողներիլայն շրջանակ, ծառայությունների սակագների հետհամապատասխանություն, որակյալ կադրեր, սպասարկման բարձրմակարդակ։

Հայաստանյան պրակտիկայում ցանկացած ոլորտում կազմակերպությունների միջեւ առկա է սուր մրցակցային պայքար, որի ընթացքում կազմակերպությունները փորձում են հնարավորինս բավարարել իրենց սպառողներին եւ ներգրավել նոր հաճախորդներ, փնտրում են այլընտրանքային ուղիներ սպառողներին նոր ոճով ներկայանալու, նրանց հետաքրքրությունը շարժելու, պահանջմունքները բավարարելու, ինչպես նաեւ մրցունակ դառնալու համար։ Այլընտրանքային ուղիներից ճիշտ ընտրություն կատարելու, կազմակերպությունում գրագետ կորպորատիվ կառավարում իրականացնելու միջոցով հնարավոր է հասնել համապատասխան արդյունքի։ Ոչ միայն ղեկավարների հմուտ աշխատանքը, կառավարչական ճիշտ որոշումներն ու մարքեթինգային միջոցառումներն են արդյունք հանդիսանում մրցունակ դառնալու, այլ նաեւ որպես կազմակերպության առջեւ դրված առաջնային խնդիր՝ սպառողների պահանջմունքների բավարարումը։