Datasets:

Languages:
Quechua
Multilinguality:
monolingual
Size Categories:
1M<n<5M
Language Creators:
crowdsourced
Annotations Creators:
no-annotation
Source Datasets:
original
Tags:
License:
rjzevallos commited on
Commit
ced872d
1 Parent(s): 73b4c21

Upload nanotecnologia_2016.txt

Browse files
Files changed (1) hide show
  1. nanotecnologia_2016.txt +606 -0
nanotecnologia_2016.txt ADDED
@@ -0,0 +1,606 @@
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1
+ Conozcamos la nanotecnología
2
+ Chay nanotecnologiyata Riqsirisunchis
3
+ Noboru Takeuchi
4
+
5
+ Se cree que la Nanociencia y Nanotecnologia van a
6
+ poder usarse en mucha áreas diferentes y que va a
7
+ impactar todos los aspectos de nuestras vidas. Por
8
+ eso se dice que la nanoteconología va a detonar una
9
+ revolución tecnológica en el siglo XXI.
10
+ Iñikun nanociencia hinallataq nanotecnología
11
+ nisqakuna atipaqnin huq askha huqniraqkuna
12
+ allinchanapaq hinallataq mancharichin llapallan
13
+ imaymanapi kausayninchista. Chaymi nikun
14
+ nanotecnología nisqata iskaychunka uqniyuq
15
+ pachaq watapi (Siglo XXI).
16
+
17
+ Traducido por
18
+ Santiago Cuba Huamaní y Gustavo Cuba Supanta
19
+ Ilustraciones Citlalin Arcos
20
+
21
+ Conozcamos la nanotecnología
22
+ Chay nanotecnologiyata riqsirisunchis
23
+ Noboru Takeuchi
24
+ Agradecimientos
25
+
26
+ Traducido por
27
+ Santiago Cuba Huamaní y Gustavo Cuba Supanta
28
+
29
+ A Justo Rojas y a Juan Pablo Hurtado por su apoyo.
30
+ Las siguientes ilustraciones que aparecen como fondos de
31
+ páginas son imágenes ganadoras del Concurso Internacional
32
+ SPMAGE07 organizado por el ICMM del CSIC y de la Universidad Autónoma de Madrid: Páginas 12, 13, 30 y 31 Nanoanillos
33
+ por Andreas Fuhrer, 22 y 23 Raiz por Konatantin Demidenko.
34
+ Imagen de la página 29 cortesía de Saw Hla, página 25 Darthmoth College, y página 33 Manu Barandarián.
35
+ Conozcamos la nanotecnología, Riqsiyku nanotecnología se
36
+ terminó de imprimir en los talleres de Design, ubicados en Av.
37
+ Bolivia Nº148 - Ofc.2026 C.C.Centro Lima, Lima.
38
+ El tiraje consistió de 1000 ejemplares en papel Couche Brillante de 150 gs, julio 2016.
39
+
40
+ Ilustraciones Citlalin Arcos
41
+
42
+ Dr. Enrique Graue Wiechers
43
+ Dr. Leonardo Lomelí Vanegas
44
+ Dr. William Lee Alardín
45
+
46
+ Q.I. Marisol Romo
47
+
48
+ Sociedad Peruana de Física
49
+ Jaime Vento Flores
50
+ Presidente
51
+ Carlos Landauro Saenz
52
+ VicePresidente
53
+ Juan Carlos Gonzales Gonzales
54
+ Secretario
55
+ Justiniano Quispe Marcatoma
56
+ Tesorero
57
+ Marco A. Merma Jara
58
+ Sec. Prom. Social
59
+ en Perú: julio 2016
60
+
61
+ DR Sociedad Peruana de Física
62
+
63
+ Esta publicación fue financiada
64
+ por la DGAPA-UNAM, proyecto PAPIME No. PE100316
65
+ y por la Sociedad Peruana de Física
66
+
67
+ Impreso y hecho en Perú
68
+ Perú
69
+ ISBN: 978-607-02-7972-0
70
+
71
+ 3
72
+
73
+ El quechua
74
+ Qheswa
75
+ simi
76
+ 4
77
+
78
+ 5
79
+
80
+ Qheswa simiqa kikin kaq simin antikuna peruanukunaq rimaynin, qheswa
81
+ simiqa allinchay inkakunaq rimayninmi, ñawpaq allin q’anchariyninpi
82
+ mast’arikuran, qollasuyumanta chinchaysuyu kama. Kunan kawsariypiqa
83
+ tawa qepaq rimaymi, aswantaqa América nisqapi, hichaqa América teqsi
84
+ muyupiqa aswan kikin kaq simin.
85
+ Rimakunmi Sudamérica nispa kinraypi Boliviapi, Perupi, Chilepi, Ecuadorpi hinallataq Argentinapi.
86
+ Qheswa simipiqa iskay t’aqaqmi rimayninqa: quechua I nisqaqa qheswa
87
+ simi rimaymi rimakun antisuyo chawpinpi hinallataq chinchaysuyo
88
+ chawpinpi; chaymantataq quechua II nisqataq mast’arikuranpuni,
89
+ rimakuntaqmi Ecuadorpi, chinchapi hinallataq qollapi Perú llaqtapi, Boliviapi, Chilepi hinallataq Argentinapi ima.
90
+ Kay qelqasqapiqa ruwakunmi quechua II nisqawan Qosqo runakunaq
91
+ rimaynin hina hichaqa kunankama.
92
+
93
+ El quechua es un idioma originario de los Andes peruanos. Fue la
94
+ lengua utilizada por el Imperio de los Incas y en su época de mayor
95
+ esplendor su uso se extendió desde el sur de Colombia hasta el norte
96
+ de Argentina. Actualmente es el cuarto idioma más hablado en América
97
+ y es la lengua originaria más usada en el continente. Se habla en el occidente de Sudamérica en Bolivia, Perú, Chile, Ecuador y Argentina. En el
98
+ quechua se distinguen dos ramas: la quechua I que se habla en la
99
+ sierra central y norcentral del Perú y la quechua II que tuvo una mayor
100
+ expansión y se habla en Ecuador, el norte y sur de Perú, Bolivia, Chile
101
+ y Argentina. En este texto usamos la rama II hablada en Cuzco.
102
+
103
+ El pantalón que no se ensucia
104
+ Mana que llichakoq wara
105
+ Te sientas a comer y se te derrama tu chicha
106
+ morada encima de tu pantalón blanco.
107
+ Mikhunaikipaq tiyayunki hinaspa kulli aqha unu
108
+ hich'ayukun yuraq waraykipataman
109
+
110
+ También son realidades mejores tratamientos y medicamentos contra
111
+ enfermedades como el cáncer; focos de luz que consumen muy poca
112
+ energía; fibras más resistentes que el acero, las cuales se pueden usar
113
+ en la fabricación de nuevos materiales. Todo esto y más es el resultado
114
+ de la investigación que se lleva a cabo en los campos de la nanociencia
115
+ y la nanotecnología.
116
+ Para entender cómo se ha logrado alcanzar estos resultados tan
117
+ “fantásticos”, necesitamos hablar de medidas tan pequeñas como las
118
+ de unos cuantos nanómetros.
119
+ Cheqaqllataqmi huqpas allin ruwaykuna hinallataq allin hanpikunan
120
+ onqoy kunamantan imaynan cancer nisqa hina, chiqan kallpawan ch'iq
121
+ qanchariq mikhusqan, allin seq'a acero hina, chaykunatan hap'ina musoq
122
+ ruwanakunapi. Llapan kaykunan astawan lloqsiriq maskariykunapi,
123
+ wakirintaqmi nanociencia chaypas nanotecnología nisqakunapi.
124
+
125
+ 6
126
+
127
+ En lugar de correr a cambiarte, sólo tomas una
128
+ servilleta y secas el líquido que se resbaló por la
129
+ tela sin mojarla ni ensuciarla. Parece extraño
130
+ pero ya es una realidad: telas que repelen los
131
+ líquidos y además, no se manchan.
132
+ Phawaspa t’ilaay kasiaqtin huq unkhuñallata
133
+ hap'ispa
134
+ chay
135
+ apichasqata
136
+ ch'akichinki
137
+ llusq'asqata unkhuñapatanta mana apichaspa
138
+ mana quellichaspa. Mana reqsisqan kanman
139
+ chaypas ñan cheqayña: unkhuñakunaqa manan
140
+ ch'akichinchu hinaspapas manan map'achanchu
141
+
142
+ Yacharinapaq imaynatan wakirichinku aypariykunata hina, rimaytan
143
+ munanchis huch'uy phururiykunata imaynan nanómetros nisqakunata
144
+ hina.
145
+
146
+ 7
147
+
148
+ El Tiranosaurio Enano
149
+ Huch'uy tiranosaurio nisqa
150
+
151
+ ¿Es un error o una contradicción? el Tiranosaurio rex
152
+ es un animal muy grande y nano es algo pequeño.
153
+ ¿Huq pantasqachu huq hayuchu?, chay Tiranosaurio
154
+ rex nisqaqa huq uywa ancha hatun. Chaymi nano
155
+ nisqaqa huch'uyllataqmi.
156
+
157
+ Antes de hablar del nanómetro, hablemos del significado del prefijo nano.
158
+ 8
159
+
160
+ 9
161
+
162
+ Ya dijimos que nano es algo muy pequeño, sin
163
+ embargo, en algunos museos con fósiles encontramos uno al que llaman Nanotiranosaurios rex.
164
+ Manaraq nanómetro nisqamanta rimashaspa uran
165
+ seq'e simipi nano nisqa imaninantaraq rimayusun
166
+ ñan ninchisña nano nisqaqa ancha huch'uyllapunin,
167
+ chaymantaqa huq museos nisqakunan fósiles tarisqa
168
+ nisqakunan chaytan ninku Nanotiranosaurios rex
169
+ nisqa.
170
+
171
+ Esto se explica porque nano es un
172
+ prefijo griego, que significa enano.
173
+ Entonces un Nanotiranosaurios rex
174
+ es un Tiranosaurio enano
175
+ Chaninchakunmi kayqa, imanaqtin
176
+ nano nisqaqa huq uran seq'e simipi
177
+ griego nisqan, imaninmi chay tanka
178
+ ninmi. Chaymi chay huq Nanotiranosaurios rex nisqaqa huq Tiranosaurio
179
+ tanka nispa.
180
+
181
+ El resultado es una unidad de medida muy pequeña. Para tener una idea de
182
+ qué tan pequeño es un nanómetro, vamos a medir en nanómetros objetos muy
183
+ chicos, por ejemplo, el diámetro del virus de la influenza es de aproximadamente 200 nm, el de un glóbulo rojo es de 7,000 nm y el de un cabello
184
+ humano promedio es de aproximadamente 75,000 nm. Son muchos nanómetros.
185
+ Lloqsisqantaqmi huq huqlla ch'ipuch'ipuy ancha huch'uylla. Yuyayniyuq
186
+ kananpaq, huch'uyllataq huq nanómetro nisqaqa, hakuchi nanómetros nisqata
187
+ ch'ipuych'ipusun nanómetro nisqawan imaymana huch'uy rurukunata.
188
+ Imaynan kuskant'aqaqnin virus nisqapi influenza nisqapiwan achhuykuy hina
189
+ iskaypachaq (200) nm, globulo rojo nisqapiwan qanchis waranqa (7000) nm,
190
+ runa chuqchataq achhuykun qanchis chunka pisqayuq waranqa (75000) nm.
191
+ Askhan kanku nanómetros nisqakuna.
192
+ 11
193
+
194
+ El Nanómetro
195
+ ¿Y que es un nanómetro?, ¿Un metro enano?
196
+ Más precisamente, un nanómetro es un metro
197
+ dividido en mil millones. El símbolo que se usa
198
+ es nm.
199
+
200
+ Nanómetro nisqa
201
+ ¿Imataq huq nanómetro nisqari?, ¿Huq metro
202
+ tankari?
203
+ Astawan kikin huq nanómetro nisqaqa, chay huq
204
+ ch'ipuch'ipuy t'aqaq waranqa hunu huqtaq huq
205
+ waranqa ñeqen t'aqaq, hinaqa huq waranqan
206
+ unanchantaqmi ruwarikunanpaq chay nm.
207
+
208
+ 12
209
+
210
+ Las Nanoestructuras
211
+
212
+ Nanoestructuras
213
+ nisqakunan
214
+
215
+ Se llaman nanoestructuras a objetos cuyo
216
+ tamaño varía desde unos pocos hasta cientos de
217
+ nanómetros.
218
+
219
+ Nanoestructuras nisqakunaqa kanmi ruwanapaq,
220
+ piqpa sayaynin chaymanta pacha huq chikanmanta,
221
+ pachaqnin kama nanómetros nisqa.
222
+
223
+ Nanociencia es el estudio de los procesos fundamentales que ocurren en las nanoestructuras,
224
+ mientras que la nanotecnología busca su aplicación práctica.
225
+
226
+ Nanociencia nisqata allinta qatinakuspa yachaymi,
227
+ nanoestructuras nisqapi kashan, nanotecnología
228
+ nisqataq maskan ruwapakuyman rin.
229
+
230
+ A veces se llama nanotecnología al poder controlar la materia a escala atómica o molecular.
231
+
232
+ Huq mantaqa nanotecnología nisqata, ninmi khaway
233
+ atipayta ruwanakunata ancha atómica nisqata
234
+ chaymantapas molecular nisqakunaman.
235
+
236
+ 13
237
+
238
+ ¿Imataq kusa allin hina, sayaykuna
239
+ piqpa huq pachaq chaymanta nm?
240
+ Nanómetros nisqapi hina kanmi allinnin ruwanakunapaq
241
+ imaymanamanta ruwasqa sayaynin manta yachasqa kanchis
242
+ kausayninchispi sapa p'unchaw.
243
+ Qhawarichisqan Tinkuchisunchis huq siwita qorimanta huq
244
+ walqanawan kikin ruwanamanta ch'uyanmanta qawarisuntaq
245
+ sayayninta ruwaynintawan huqniraqmi, iskaynin ruwasqakuna
246
+ kikillantaqmi kanku kaqninkuna física hinallataq química
247
+ nisqakunan, imaynan Tullpun, chuchuynin ariynin t'akaynin
248
+ kanraqmi huqpas.
249
+ 14
250
+
251
+ ¿Y qué tienen de especial los
252
+ tamaños entre l y 100 nm?
253
+ A escalas de nanométros, las propiedades de los
254
+ materiales difieren en muchas formas de las
255
+ propiedades de la materia a tamaños a los que
256
+ estamos acostumbrados en nuestra vida cotidiana.
257
+ Por ejemplo, si comparamos un anillo de oro con
258
+ un collar del mismo material y de la misma
259
+ pureza, podemos observar que aunque de forma
260
+ y tamaño distintos, los dos objetos tienen las
261
+ mismas propiedades físicas y químicas, tales
262
+ como el color, la dureza, el punto de fusión, la
263
+ densidad, etc.
264
+
265
+ 15
266
+
267
+ No podemos decir lo mismo de las nanoestructuras de oro ya que sus propiedades son muy distintas a las del oro que conocemos.
268
+ Pueden ser rojas, naranjas, púrpuras, o hasta verdosas, dependiendo de su
269
+ tamaño.
270
+ Manan atiswaychu niytaqa kikintaqa nanoestructuras qori manta nisqata, allin
271
+ ruwanankunapaq kanmi huqniraqkuna qorimantaqa riqsisqanchiskuna.
272
+ Kanmanmi pukakuna, qoriqellokuna, sansapukakuna, qomerkunapas,
273
+ sayayninmanta hina.
274
+ 16
275
+
276
+ Esferas de 25 nm
277
+
278
+ Esferas de 50 nm
279
+
280
+ Esferas de 100 nm
281
+
282
+ Cambia también su punto de fusión y sus otras propiedades físicas
283
+ y químicas. Nuestra nanoestructura de oro deja de comportarse
284
+ como el oro que nosotros conocemos.
285
+ La investigación en nanotecnolgía busca entender y aprovechar
286
+ estas nuevas propiedades para fabricar materiales e instrumentos
287
+ que funcionen mejor.
288
+ Huqpas T'iqrallantaqmi ch'umaq kikinpi huq ruwanantaqmi física
289
+ hinallataq química nisqakuna. Noqanchispa nanoestructura nisqaqa
290
+ qorimantan, manan qorimanta hinachu, noqanchispa riqsisqanchis.
291
+ T'aqwinapiqa nanotecnología nisqaqa maskan chaninchayta
292
+ hinallataq hap'iyta musoq ruwaykunata ruwanapaq ruwanakunawan
293
+ wakichun allinta.
294
+
295
+ 17
296
+
297
+ 21
298
+
299
+ Estas son algunas de las pinturas murales
300
+ en las que se utilizó el azul maya
301
+
302
+ Kaykunan wakinkunaqa perqakunapi llimp'isqakuna
303
+ Maya anqaskunaq ruwasqankuqa
304
+
305
+ Hoy se sabe que dicha pintura está formada por una mezcla de índigo (el
306
+ tinte de los pantalones de mezclilla) con una arcilla, la cual tiene cavidades de tamaño en los nanómetros. Los átomos que forma el índigo
307
+ quedan atrapados en dichas cavidades, creando una estructura que le da
308
+ al material su color y estabilidad característicos.
309
+ Kunanqa yachakunmi chay llinphina ruwasqa kashanmi huq hunt'asqa
310
+ indigo nisqawan (chharqosqa warakunapi tulipayuq) huq t'oroñasuwan
311
+ chaymi kashan t'oqokunayuq sayay nanómetro nisqapi. Kankum átomos
312
+ nisqa ruwakun kanmi indigo nisqawan chaypin qhepan hap'ispa chay
313
+ t'oqokunapi, kanman huq perqasqata ruwanata qon tullpunta hinallataq
314
+ allin taqyaq chaninkunata.
315
+
316
+ 22
317
+
318
+ Aunque nuestros antepasados usaron
319
+ nanoestructuras para fabricar sus vitrales o
320
+ pintar sus paredes, ellos fabricaban estos
321
+ materiales sin saber lo que sucedía.
322
+ Esta es la diferencia, lo realmente nuevo de
323
+ la nanotecnología es la habilidad que tenemos hoy para ver y manipular la materia a
324
+ nivel de átomos y moléculas.
325
+ Maskipas noqanchispa ñaupa machunchis
326
+ aulanchiskuna ima nanoestructuras nisqata
327
+ ruwariranku aswanta ruwarinankupaq qespi
328
+ tullpuyuq hinallataq llinphiy perqankuta,
329
+ paikunan askhata ruwariranku chay ruwanakunata mana yachaspa imapas kananta.
330
+ Kaymi huq niraq, chaypuni nanotecnología
331
+ nisqa musoq, allin kaspa kapuwanchis
332
+ kunan
333
+ qhawarinanchispaq hinallataq
334
+ hap'inanchispa ruwanata átomos hinallataq
335
+ moleculas nisqakunata.
336
+
337
+ 23
338
+
339
+ ¿Cómo se pueden ver las nanoestructuras?
340
+
341
+ Imaynatan nanoestructuras nisqata qhawarina?
342
+
343
+ A finales del siglo XX se comenzaron a perfeccionar instrumentos
344
+ que ya existían y se inventaron nuevos. Hoy existen unos poderosos
345
+ microscopios que en lugar de usar la luz como los microscopios que
346
+ conocemos, usan electrones. Se llaman microscopios electrónicos.
347
+
348
+ Iskay chunkapasaq wata tukukushaqtin, qallarikun allin llanq'anakunapaq
349
+ ña karanña chaypi kamarikun musoqkuna. Kunantaq kan atipaq
350
+ microscopio nisqa q'anchariywan ruwarina kashaqtin microscopios nisqa
351
+ hina riqsisqanchis ruwana electrones nisqawan. Microscopios electrónicos
352
+ nisqan sutin.
353
+
354
+ 24
355
+
356
+ 25
357
+
358
+ Mira como se ve una hormiga usando ese
359
+ microscopio.
360
+ Qhawariy imaynan rikukun
361
+ microscopio nisqata hap'irispa.
362
+
363
+ huq
364
+
365
+ sisi
366
+
367
+ En los años ochenta se inventó el microscopio de efecto túnel
368
+ STM por sus siglas en inglés (scanning tunneling microscope).
369
+ El funcionamiento del STM es completamente diferente al de
370
+ los microscopios ópticos o electrónicos.
371
+ Si tenemos un objeto y queremos saber su forma, podemos
372
+ 'verlo', tocándolo con la mano, para sentir los diferentes contornos del objeto. De esta manera estamos usando nuestra mano
373
+ para estudiar el objeto.
374
+
375
+ 26
376
+
377
+ Pusaqchunka watakunapiqa microscopio de efecto tunel (STM)
378
+ nisqa kamarikuran inglés rimaypiqa (scanning tunneling microscope). STM nisqa kallpachakuspa wakichin, llapachanmi
379
+ uqniraq microscopios ópticos kallantaqmi electrónicos nisqa
380
+ kasqanmantaqa.
381
+ Huq ruwarinanchis kaqtinqa chaymanta yachayta munanchis
382
+ imaynatas ruwarikun, atiswaymi qhawariytaqa makinchiswan
383
+ hap'iyuspa, nqanchis huqniraqkunata riparananchispaq
384
+ muyuriqninpi ruwana.
385
+ Aqnatan makinchiswanqa ruwarinchis ruwariykunata yacharina
386
+ t'aqpirispa maskarispa.
387
+
388
+ 27
389
+
390
+ El STM funciona de manera similar: tantea la superficie con
391
+ algo equivalente a la mano: una punta metálica la cual termina en unos cuantos átomos.
392
+ Kanmi STM nisqaqa riqch'akuytan wakirichin: hawanpiqa
393
+ kanmantaqmi makilla imapas rantin: Huq choqe ñauchi
394
+ tukun huq átomos nisqakunapi.
395
+
396
+ 28
397
+
398
+ Con este microscopio podemos ver átomos. También con este
399
+ microscopio podemos mover los átomos como se puede ver en la
400
+ figura siguiente.
401
+ Huqpas microscopio nisqawanqa atiswaymi kuyuchiyta átomos
402
+ nisqawanqa Imaynan atisway qhawariyta siq'inchasqa qatiqninpi.
403
+ Huqpas microscopio nisqawanqa atiswaymi kuyuchiyta átomos
404
+ nisqawanqa Imaynan atisway qhawariyta siq'inchasqa qatiqninpi.
405
+
406
+ 29
407
+
408
+ ¿Cómo se pueden fabricar las nanoestructuras?
409
+ ¿Imaynatan nanoestructuras kunata nisqata
410
+ ruwarisway askhata?
411
+
412
+ Usando métodos químicos, por medio de algunas reacciones
413
+ químicas muy controladas, se pueden fabricar muchas clases
414
+ de nanoestructuras, entre ellas sobresalen los llamados nanotubos de carbono.
415
+ Wakirichispa allinchay químicos nisqapi, hatarin huqkuna
416
+ chawpipi químicas sinchi qawarisqa nisqa, atikunmanmi
417
+ askha ruwaykunata askha huqniraq nanoestructuras nisqata
418
+ chaykunapin atipan nanotubos paypa carbono nisqa.
419
+
420
+ 30
421
+
422
+ Las nanoestructuras se pueden fabricar usando métodos físicos, químicos y biológicos.
423
+ Por medio de métodos físicos se pueden fabricar por
424
+ ejemplo, estructuras en forma de capas muy delgadas de algunos nanómetros de grosor, las cuales se
425
+ pueden utilizar para guardar información en las computadoras, o música en aparatos como el ipod, el mp3
426
+ o en un teléfono celular.
427
+ Nanoestructuras kuna nisqataqa atikunmanmi askhata
428
+ yuwariytaqa sapanka allinchaypi físicos, químicos
429
+ hinallataq biológicos nisqakunapi.
430
+ Sapanka chawpichay físicos nisqapi atikunmanmi
431
+ askha ruwakuyta, qhawarichispa estructuras nisqa
432
+ llanulla t'aqa t'aqa huqkuna nanómetros nisqa rakhu,
433
+ chaykunaqa allinchakunmanmi allinta allcharinapaq
434
+ computadorakunapi chay willakuykuna nisqapi
435
+ kanmantaqmi tusuy takikuna aparatokunapi imaynan
436
+ chay ipod nisqapi, huqpas el mp3 nisqapi huqpas
437
+ chay uq teléfono celular nisqapi.
438
+
439
+ 31
440
+
441
+ Como su nombre lo indica tienen forma de tubo y están
442
+ hechos de carbono.
443
+ Imaynan sutin nikun toqoro hina ichaqa k'illinsamanta
444
+ ruwasqan.
445
+
446
+ Pueden tener un diámetro de algunos nanómetros, y una longitud de
447
+ varios centímetros. Los nanotubos de carbono son las fibras más fuertes
448
+ que se conocen. Es por eso que se piensa que se pueden fabricar cables
449
+ muy resistentes a partir de ellos.
450
+
451
+ También se puede fabricar nanoestructuras usando seres vivos
452
+ como plantas o bacterias. Un ejemplo es el uso de la bacteria Magnetospirilum griphyswaldense para fabricar nanoestructuras magnéticas.
453
+
454
+ En la siguiente figura se muestra una imagen de un nanotubo de carbono
455
+ tomada con un microscopio electrónico
456
+
457
+ Huqpas wakichikunmanmi askha ruwaytaqa nanoestructuras nisqa
458
+ allinchay kausaq uywakunawan hinallataq yurakunawan hinallataq
459
+ onqoymuhukunawan. Huq qhawarichiyqa allinchay bacteria Magnetospirilum griphyswaldense nisqawan askha ruwarinapaq nanoestructuras magnéticas nisqawan.
460
+
461
+ Kanmanmi huq kuskanchaq nanómetros nisqa wakinpiqa ichaqa huq
462
+ tupay wakinkunaq. Huch'uy tupun nanotuboskuna nisqa k'illinsamanta,
463
+ allinch'ila hanq'ukunan riqsikunñan chaymi ñosqonchakun, atikunanpaq
464
+ askha ruwasqakunata waskhata sinchin seq'ata qallariyninmanta.
465
+ 32
466
+
467
+ Bacteria
468
+
469
+ Magnetospirilum
470
+ 7
471
+ griphyswaldense
472
+
473
+ Qatiq siq'enpi qhawarichikun huq siq'esqata huq nanotubo nisqata
474
+ k'illinsamanta orqosqata huq microscopio electrónico nisqawan
475
+
476
+ 500nm
477
+
478
+ 33
479
+
480
+ Los usos de la Nanotecnología
481
+ Allinchay nanotecnología nisqamanta
482
+
483
+ Bueno y todo esto ¿para qué sirve?
484
+
485
+ 34
486
+
487
+ Como la nanotecnología no ha llegado a un
488
+ estado de completo desarrollo, muchos productos están todavía en una fase de investigación, y
489
+ no es posible saber cuáles llegarán finalmente
490
+ al consumidor. Entre lo que ya está al alcance de
491
+ nosotros, se tienen aplicaciones electrónicas,
492
+ magnéticas, optolectrónicas, biomédicas,
493
+ farmacéuticas, cosméticas, energéticas, y
494
+ catalíticas.
495
+ Allinmi kay llapanri ¿Imapaqmi allin?
496
+ Nanotecnología nisqa imaynan mana chayamunchu
497
+ huq llapachan wiñayman, ancha miraynin
498
+ kashanraqmi maskariynin chaypi, hichaqa
499
+ manan wakiqchu yachay mihuqmanqa imaraqcha
500
+ chayanqapas tukukuymanqa.
501
+ Noqanchispa aypananchisqa ñan kashanña,
502
+ karanñan kanñan ruwayqa electrónicas, magnéticas, optoelectrónicas, biomédicas farmacéuticas,
503
+ cosmeticas, energéticas chaymanta catalíticas
504
+ nisqakunapi.
505
+
506
+ Por ejemplo, en la fabricación de artículos tan diversos como:
507
+ Pelotas de tenis que duran más.
508
+ Bicicletas, raquetas de tenis y partes de automóviles
509
+ más resistentes y livianas.
510
+ Pinturas y recubrimientos contra la corrosión, rayado
511
+ o radiación.
512
+ Herramientas para cortar los metales.
513
+ Bloqueadores de sol y cosméticos.
514
+ Ropa y textiles que no se manchan.
515
+ Qhawarichiykuna askha ruwaykunapi imaymana
516
+ mikhunakunapi imaynan:
517
+ Tenis nisqa sinkupi as unay.
518
+ Bicicleta nisqa, raqueta paypa tenis nisqa, partes de
519
+ automoviles aswan ch'ilayusqata hinallataq chhaplla. 35
520
+ Llimphiñakuna hinallataq patachaqkuna sarru awqa
521
+ (yari).
522
+ Sananpasqa kallantaq radiación nisqapi.
523
+ Ruwanakuna qaqlla kuchunapaq.
524
+ Bloqueadores nisqa intimanta kallantaq cosmeticos
525
+ nisqa. P'acha kallantaq awaykuna mananqhellichakunchu.
526
+
527
+ La nanotecnología también tiene aplicaciones en la
528
+ obtención de nuevas formas de energía y en la protección del medio ambiente:
529
+
530
+ 36
531
+
532
+ En la computación y la electrónica:
533
+ Chay computacion hinallataq chay
534
+ electrónica nisqapi:
535
+
536
+ En celdas solares más livianas, flexibles y baratas.
537
+ En la obtención de luz blanca más eficiente, con diodos emisores
538
+ de luz (LEDs)
539
+ En el almacenamiento de hidrógeno como combustible.
540
+ En la fabricación de mejores y más baratos catalizadores para la
541
+ reducción de la contaminación del medio ambiente.
542
+ En el proceso de refinación del petróleo.
543
+ Para mejorar la combustión del carbón y reducir su efecto contaminante.
544
+
545
+ 37
546
+
547
+ Kanmi
548
+ nanotecnología
549
+ nisqa
550
+ huqpas
551
+ kanmi
552
+ allinchanapaq atipasqa mosoq kallpachaykunata
553
+ hinallataq kaypacha amachayta:
554
+ Chay celdas solares (inti qhawana) nisqapi aswan chhaplla,
555
+ kuyuchiy atiy hinallataq aypay atiylla.
556
+ Yuray q'anchariy atipaypi aswan allinta, diodos emisores de luz
557
+ (LED) nisqapi.
558
+ Askha ruwarinapi allinkunapi hinallataq aswan aypay atinapi catalizadores nisqa kaypachata pisiyachispa qhellichanamanta.
559
+ Ch'uyanchay tukunapi petroleo nisqata.
560
+ Wayq'una k'illinsapaq allinchanapaq hichaqa pisiyachina Sinchi
561
+ qhellichayninta.
562
+
563
+ Para fabricar computadoras cada vez más potentes, rápidas,
564
+ baratas y con mayores capacidades de almacenamiento de
565
+ información.
566
+ En la fabricación de dispositivos electrónicos más pequeños y
567
+ versátiles.
568
+ Computadoras nisqa ruwaykunapi sapa kutin aswan allin hatun
569
+ usqhay, aypaq atiy hinallataq aswan hatunkuna willakuy
570
+ allchayninkuna.
571
+ Ruwayninkunapi dispositivos electrónicos nisqa asway huch'uy
572
+ kuna hinallataq ratulla ruwaqkuna.
573
+
574
+ En las ciencias de la vida:
575
+ Hatun yachaykuna kausaypi:
576
+
577
+ 38
578
+
579
+ Como transporte de medicamentos; como marcadores médicos, por ejemplo para detectar los tumores.
580
+ En el tratamiento de enfermedades como el cáncer, usando
581
+ nanoparticulas y radiación infrarroja para quemar tumores.
582
+ En las prótesis con nuevos materiales.
583
+ En el uso de nuevos materiales y aleaciones para tapar las
584
+ cavidades de los dientes.
585
+ Hampikuna apaykunapi imaynan marcadores médicos nisqa
586
+ qhawarichiykuna ch'upukuna tarinapaq.
587
+ Onqoykuna hanpinapaq imaynan pay cáncer nisqa allinchay
588
+ nanopartículas hinallataq radiación infrarroja nisqa ch'upukuna
589
+ ruphachinapaq.
590
+ Chay ch'ulla protesis nisqapi mosoq ruwanakunawan.
591
+ Mosoq ruwanakuna allinchanapaq hinallataq ch'arqoy t'oqo
592
+ kirukuna kirpanapaq.
593
+
594
+ Se cree que la Nanociencia y Nanotecnologia van a poder
595
+ usarse en mucha áreas diferentes y que va a impactar todos
596
+ los aspectos de nuestras vidas. Por eso se dice que la nanoteconología va a detonar una revolución tecnológica en el
597
+ siglo XXI.
598
+ Iñikun nanociencia hinallataq nanotecnología nisqakuna
599
+ atipaqnin huq askha huqniraqkuna allinchanapaq hinallataq
600
+ mancharichin llapallan imaymanapi kausayninchista.
601
+ Chaymi nikun nanotecnología nisqata iskaychunka uqniyuq
602
+ pachaq watapi (Siglo XXI).
603
+
604
+ 39
605
+
606
+