| Papawan llaphi t'ikraywan | |
| Lliw qhawarina | |
| Papa ruruchiqkunaqa rikuchkankuñam llaphi t'ikray ruwasqantaqa | |
| Padam Damiaqa, waylla Katmandu, Nepal suyupim papataqa ruruchin. | |
| Qayna wataqa paypaq, ayllunpaqpas mana allinchu karqan. | |
| Febrero killapi mana hayk'ap rikusqa rit'iy, q'uñipachapi chikchi mana chayaqpas, yaqapas iskay kutipim llapan aymuraynintaqa waqlliyachipun. | |
| Pachap chiriq'uñinqa sinchitapunim sapa kuti millayachkan, hinapunim tiqsimuyupi wak papa ruruchiq suyukunapaqpas kachkan. | |
| Qhawarinapaqqa, Perú suyup Qulla suyun pampankunapiqa, kikin pacha puquypi kachkaptinmi, chiriqa 30 ºC bajo cero nisqakaman urmarparin, chaymi sumaq hatun aymuraytaqa chinkachin. | |
| Wakin suyukunapiqa, ch'akipacharaykum aymurayqa pisiyapun. | |
| ¿Sapa kikin kaqchu icha llaphi t'ikray ruwasqanchu? | |
| T'uyurkuna, ch'akipachakuna, lluqllaykuna imam, runataqa paqarisqanmantaraqmi sasachan. | |
| Ichaqa qhipa watakunapiqa, achkha suyukunapim aswantapuni pachap llaphinqa t'ikrapakun, yachaqkunaqa llaphi t'ikraymanpunim huchayanku. | |
| Llapa tiqsimuyupi tarpuqkunaqa sapa kuti imaymanakuna hatariptinmanqa yachakullankum, ichaqa sapa kuti aswan ima t'ikraykuna hatariqqa ancha ñak'ariymanmi tarpuqkunata haykuchin. | |
| Tukuy Tiqsimuyupi Papap Watanraykum, kay Focus qillqayninpiqa imaynam llaphi t'ikray chakra tarpuyman, hina kikin papamanpas tupayman haykuchisqanta qhawarichin. | |
| Papaqa – chaniyuq tiqsimuyuntinpi | |
| Llapa tarpuykunamanta, ñataq arusmanta, trigumanta, saramantapas, papaqa tawa ñiqin aswan chaniyuq tarpusqam, chaymi runap mikhunanpaqqa aswan chaniyuq rikurin, hinallataq lliw tiqsimuyupiqa, paparaykum hunu hunu runakunapas allin kawsariyta aypanku. | |
| XVI siglupi España runakuna Abya Yala uraymanta Europa hatun suyumankamam apamuptinkum, papaqa allintapuni tiqsimuyupiqa mast'arikun. | |
| Europamanta Asiakama aparqanku XVII siglupi, Africamantaq XIX siglupi. | |
| Papaqa utqhay wiñayniyuq kaptinrayku llapa tiqsimuyu ruruchiqkunamanqa allinta haywarikun, chaymi tarpuqkunaqa mayqin allin pacha tarpuyta akllayukuspanku, papataqa achkha pacha llaphikunapim tarpunku. | |
| Hatun suyukuna wiñachakuptinrayku, qhipa watakunapiqa lliw tiqsimuyuntinpim papa tarpuyqa, allintapuni yapaparikun. | |
| Papa ñawran kallpachakuptin hinallataq chakra ruwaypas sapa kuti aswan allin kaspapas aswantapunim papataqa yurichikun. | |
| Hinallataq, achkha suyukunapi runap mikhuynin wakhinayachikuptinmi, papamanta imaymana mikhunakunaqa hatarparin, chaymi papaqa achkhatapunim tarpukun. | |
| 2005 watapiqa, papa tarpusqa allpapi llapan papa mirachiypipas, wiñaq suyukunam kamalliq suyukunamanqa llallipanku. | |
| China sutiyuq suyum, 71 hunu tuniladasta huñuptinmi kuraq papa ruruchiqhinaqa rikurin, chaymi llapa tiqsimuyuntinpi ruruchiymantaqa 20% nisqatam aypan. | |
| ...allinpunim huch'uypi ruruchiqkunapaqqa | |
| Papaqa, mana allin allpakunapi chiri punakunapipas wiñallaqpunim. | |
| Chaymantapas, sapa papa tarpusqahinaqa, pisi tarpuykunallam kallpachakuq mikhunakunataqa qun – kayqa allinpunim pisi allpayuq suyukunapaqqa. | |
| Chayraykum papaqa, lliw tiqsimuyupi antikunapi kaq ayllukunapaqqa allinpunim. | |
| Kay tarpuyqa aswan maki llamk'aytam mañakun. | |
| Ichaqa, aswan ruruchikuptin, aswan qhatuchakuptinpas, kaqllataq huch'uypi tarpuqkunawanpas mana makinawan tarpuchikuptinpas allinmi, chaymi ruru llallipakuqhina qhawarikun. | |
| ...chanin qhatuna tarpuy | |
| Achkha tarpuqkunapaqqa, papaqa allin qullqichaqmi. | |
| Antisuyukunapi huch'uy tarpuqkunaqa, yaqa chayllatapunim qhatunankupaqhinaqa tarpunku. | |
| Bangladesh suyupi hinataq India suyupipas, uray q'uñi allpankupi chiripacha kachkaptinqa, kikin qhatunapaqhinaqa, qarpayllawanmi tarpunku. | |
| Qhatuchakuptinrayku Vietnam suyup antiantikunanpi tarpuqkunaqa, anchatam papataqa munapakunku. | |
| Kaykunaqa chawpi tarpuytahinam papataqa, aruswan sarawan muyumuyuchispa tarpunku, qhatuchakuypitaq papaqa aruswan kuskachakun, ichaqa saratawan apichutawanpas, iskay kutipim qullqichakuyninkumantaqa llallipan. | |
| Llaphi t'ikraypa ruwaynin... | |
| Hinallataq manam kurukunallawanchu unquykunallawanchu sasachakuyqa masichakun, tarpuqkunaqa astawanmi sapa kuti mana kawsayniyuq unquykunawanmi tupakuchkanku. | |
| Imayna unu pisiyasqanta, para hukniraspa pisi-achkhayasqanta, chikchisqanta, punakunapi astawan qasasqanta rit'iyasqantapas, ruruchiqkunawan t'aqwiqkunawanpas qhawarichkankuñam. | |
| Sapa kuti, pacha llaphi astawan hatun karaqninta rikuchispaqa, ch'uyatapunim llaphi t'ikraywan masichakuchkan. | |
| 2007 watapi, Panel Intergubernamental sobre Cambio Climático (IPCC) nisqap qhipa willaykuyninpiqa tiqsimuyup ruphapakusqantaqa qhawarichinpunim. | |
| Q'uñiwapsiraykus 2100 watapi tiqsimuyup q'uñiyninqa 1,8 ºC nisqamanta 4 ºC nisqakamam sapa suyupi yapapakunqa, chay hinatam IPCC nisqaqa qhawarichichkan. | |
| Llaphi 2 ºC nisqakamaraq yapapakuptinqa, runakunapaqpas hinallataq pachamamapaqpas sinchi millay kawsaytapunim apamunqa. | |
| Tiqsimuyupi llapan q'uñiwapsitaqa, chakra ruwaylla 15% nisqakamaqa asuyachin. | |
| Sach'asach'akunata allpa tarpunapaq hinaman tukuchinapaq, sach'akuna wit'uyqa 11% nisqakama Pacha llaphintaqa aypachin. | |
| Chakra tarpuymanta dióxido de carbono (CO2) nisqa hamuqqa,rumiyasqa combustiblikunata hap'ikuptinmi chaynaqa, hinallataq tarpuykunapi puchunkunata kanasqarayku, chaymantapas sach'asach'akunata wit'ukuptin kanakuptinrayku ima. | |
| Hinallataq, chakra tarpuyqa metano (CH4) nisqa wapsiriyta, óxido nitroso (N2O) nisqapas llapa wapsiykuna kasqanmantaqa, yaqa kuskantam paqarichin; kaykunaqa dióxido de carbono nisqamantaqa aswan millay kallpayuqmi. | |
| Uywa uyway, qarpasqa arus tarpuy hinallataq wanu waqaychaypas, CH4 nisqataqa hatunmantam yurichinku. | |
| Uywa wanuta, runap wanu ruwasqatapas mana allin churakuptinmi, N2O nisqaqa pampanta hanaq pachakama kacharikun. | |
| Chakra tarpuy, allin qhawarisqa kaptinqa, pisiyachinmanmi q'uñiwapsitaqa, hinatapunim allinta yanaparispaqa llaphi t'ikrayta pisiyachinmanmi. | |
| ... Chakra llamk'ay | |
| Chakra ruruchiypa allinpas mana allin kayninpas pacha llaphinrayku factores meteorológicos nisqamantam allintaqa ruruchiyninqa. | |
| Kikinpiqa, chayraykum llaphi t'ikray ruwayninqa sinchipunitam llamk'aytaqa sasachan. | |
| Wakin suyukunapiqa, ch'akiriypacha kaptinmi unutapas ancha chaniyuqtahina qhawarikun, ichaqa wakinkunataqa lluqllañataq sapa kuti hatarispa ñak'arichichkan, mana chayqa ch'akipachawan lluqllawan iskayninkuñataq ñak'ayachichkanku. | |
| Llapan watukuykunaqa mallipasqallamanta hamuptinraykum mana ancha iñinapaqhinachu. | |
| Ichaqa, imayna llaphi t'ikray sapanka suyukunapi, chakra tarpuyta hukniraqman t'ikrananku, ñataq pisiyachispapas utaq achkhayachispapas, chaytaqa ch'uyatapuniñam qhawarikun. | |
| Pacha t'ikrayta qhawarispa ancha ruway apakunantam qhawarichkanku, hinataq chay t'ikrayqa manam llapa suyukunapaqqa kikillanchu kanqa. | |
| IPCC nisqamanta II huñupi ruwaqninkuna nisqankumanhinaqa: | |
| "Chawpi sunichapi kaq k'itikunapi llaphi 1 ºC nisqamanta 3 ºC nisqakama hukniraptinqa, chakra llamk'asqap ruruyninqa asllatapas yapakunantam suyarikun, hinallataq wakin suyukunapiqa kikin chakra ruruynin pisiyanantapas suyarikullanmi. | |
| Uray sunichakunapi, aswantataq ch'akiriy pachayuq q'uñiriy k'itiyuq suyukunapipas, suyasqa chakra ruruyqa pisiyanqam, hinam kanqa llaqtap llaphin (1 ºC nisqamanta 2 ºC nisqakama) asllata yaparikuptinpas, chaytaqmi wiñaq muchuytapas apamunqa. | |
| Lliw tiqsimuyupi watukuykunaqa ninkum, 1 ºC nisqamanta 3 ºC nisqakama llaqtapi llaphi yaparikuptinqa, mikhuna ruruchiyqa yaparikunqam, ichaqa kay yupanakunata llaphi astawan llallipaptinqa, pisiyanqapunim. | |
| Watuchikuykunapaqqa, sapa kuti ch'akiriykuna lluqllakuna ima yapakunqa chayqa, chakra ruruynintaqa millayachinqam, kayqa astawantaq uray sunichakunapi, hinam mikhunallapaq chakra ruruykunaqa astawanmi millayapunqa." | |
| ... kawsanapaq imaymanakunawan mikhuna waqaychaywan | |
| Watukuykunaqa ch'uyatapunim ninku, imayna tiqsimuyup chawpi uyayninpi suyukuna kaqqa, suq'achikunqakus llaphi t'ikraywanqa, hinanaspanmi ima sasakayninkunapas ñataq allpa t'ustuchiy utaq unu pisichiypas astawansi hatunyanqa. | |
| Kay suyukunapi runawan chakra ruwaywan aswan masichakuptinraykum, runakunaqa mana kallpayuqhina llaphi t'ikraymanqa sayapakunku. | |
| Astawantaqmi mikhunallapaq chakra ruruchiq runakunaqa, ima tarpuy pisiyaptinqa, millaytapuni ñak'arinqaku. | |
| Paykunamanta wakinkunaqa mana qullqiyuqhina kaptinku mana riqsiptinkupas, ima t'ikraykuna hamuqkunamanqa manam utqhaylla yachakuytaqa atinqakuchu. | |
| Mikhuna waqaychayta llaphi t'ikray waqllirparichisqanmantaqa, manam k'apak yachayqa kanchu; kayqa sapa k'itikunapi huk niraqkama kasqanrayku: | |
| "Llamp'uyachisqahina kaptinqa, runakunaman hatun yarqayman urmachinaypiqa, ima t'ikraypas pisi ruwayniyuqhina qhawarikun." | |
| Qallariq mitapiqa, wiñaq suyukunapi chakra ruruy chinkachikuptinqa, ichapas kamalliq suyukunapiqa astawanraq ruruyninqa yapaparikunqa. | |
| Ichaqa, imaynatam mikhuykuna llapa tiqsimuyup suyunkunapi rakipakunamanta, tapukuyqa hatarillantaq. | |
| Sutillanta rimaspaqa, wakcha llaqtakunaqa, wichay qhapaq llaqtakunapa mikhuna ruruchisqantaqa, manam aypayta atinqakuchu. | |
| Wak rimaykunataq ninku, "tiqsimuyupi rupay 3 ºC nisqakama yapaparikuptinqa, 600 hunu runakunatam hatun yarqayman tanqarinqa. | |
| Ichaqa, yuyarinam, mana llaphi t'ikrayllachu mikhuna waqaychaytaqa urmayachinman, kachkanmi huk kuraq imaynakunapas, ñataq llaqtakunapi runa wiñay, hatun qhatuchay, mikhuna rakiy, ima hukkunawanpas. | |
| ... Papa tarpuy | |
| Papa tarpuyta llaphi t'ikray imaymanasqanmantaqa, pisi mallinakunallam kan, ima willaykunata haywariqqa. | |
| Llaphip yapaparikuynin: | |
| saminchana ñakachina iman ... | |
| Q'uñiy yaparikuptinqa, llapa yurakunam aswanta hump'iyta qallarinku, hinaspataq achkha unutam mañarikunqaku. | |
| Kayqa, ch'aki k'itikuna ruruchiqpiqa unutam pisiyachinqa, kikillantaq ima ruruchiytapas pisiyachinqam. | |
| Kay ruwayqa achkhata sasachakunqa para chayaynin hukniraqman t'ikrakuptinqa. | |
| Kay suyukunapiqa, ima ruruchiyqa pisiyanqa, astawantaq mana qarpayuq suyukunapiqa, hinan papa tarpuyqa mana tarpukuykamam chayanqa. | |
| Achkha suyukunamanta, astawantaq q'uñi, tumpa q'uñi suyukunamanta ruruchiyninkuqa, kay 20–30 % nisqakama pisiyaynintam suyarikun. | |
| Tutapi llaphiqa kaqqa, allintam papasapa rurukunap hak'untaqa yurichin; llaphi sumaq kaptinqa, 15 ºC, 18 ºC nisqakaman chayan. | |
| Q'uñi 22 ºC nisqamanta astawan yapapakuptinqa, papasapa rurukunap wiñayninqa millaytapuni waqllirparin. | |
| Astawantaq, hanaq tarpuna allpakunapi tarpusqakunap ruruynin aswan allin kananta suyakun. | |
| Wakin k'itikunapiqa, llaphiqa sumaqyachkanmi, chaymi q'uñiriy yapaparikuptinqa papa tarpuyqa sumaqyachkanmi. | |
| Kayqa yanaparinpuni ima ruruchiytaqa, hinatam hanaq wichay k'itikunamanqa, ruruchiyta mast'arichin. | |
| Wakin suyukunapiqa, kikin chiripachapim papaqa tarpurikuyta atikunqa. | |
| Ichaqa, hanaq k'itikunaman tarpuy mast'arichiyqa, chay tarpuna allpakuna qhatakuna kaptinkum sasa kaymanñataq haykurichinqa; chay allpakuna sinchita hasp'ichikuptinmi, astawanqa t'ustuchikunqa. | |
| Hukpiqa, hanaq k'itikunapi papa tarpukuq, radiación ultravioleta nisqa chaskisqanmantam, yachakusqanmanta astawanmi t'aqwirina. | |
| ¿CO2 nisqa yapapakuptin ruruchiy yapakunqachu? | |
| CO2 yapapakuynin llaphi t'ikraywan masichakuyqa, t'aqasqallapi qhawarikuptinqa, allinmi chakra ruruchinapaqqa. | |
| Kayta "laboratorio" nisqapi qhawarisqaqa aswan allinmi papapaq, allpa ukhupi wiñas huk rurukunapaqpas. | |
| Chaymi wakin yachaq t'aqwiqkunaqa ninku, imayna CO2 allinpas kanman allpata kallpachanapaq, chaysi, llaphi t'ikray ruruchikuna chinkachisqanta astawanmi ruruchikunman. | |
| Ichaqa, CO2 yapapakuyninwan q'uñi yapapakuyninwan ruwapasqankumantaqa, manaraqmi allinta yachakunraqchu, chaymi papasapakunap wiñaynin imanakusqanmantaqa, manaraqmi chiqay rimayta hurqukunqachu. | |
| Qhipa pachakunapi t'aqwispa tarisqakunaqa, imayna sinchi CO2 pampakunapi allin imanasqanqa, mana laboraturiyupi qhawasqahinachu, chaysi allin imanasqanqa aswan pisim allpapiqa qhawarikun. | |
| Yaqapaschá kurukunawan unquykunawan yaparikunqa | |
| Wakin suyukunapiqa, llaphi t'ikrayqa kurukunatawan unquykunatawan imam, papa tarpuymanqa apamunqa. | |
| Mana kay unquyniyuq kaq suyukunamanmi Tizón tardío sutiyuq papa unquyqa chayaspa mast'arikunantam suyakuchkan. | |
| Hinallataq, ichapas wakin suyukunapiqa papap pikinqa astawan yaparikunqa, hinallaq pacha llaphi paykunapaq sumaq kaptinmi, may pachapipas astawanmi hatarinqaku. | |
| Ch'iñi kuru astaq kaptinmi, papap pikiqa, kikin muhupaqqa millay urmachiqmi kan. | |
| Kunan pachapiqa, hanan k'itikunapi muhukunaqa tarpukun, manaraq papa pikip pachan hatarichkaptin, chaynatam qispichikun ch'iñi kurumantaqa. | |
| Purun papa ñawrayninkunap urmaynin | |
| Astawan q'uñiriy yaparikuyninqa, sinchitapuni purun papataqa chinkachinqa. | |
| 2055 watapaqqa, 16% nisqamanta 22 % nisqakama kaykunaqa chinkarinqaku, kay kawsaqkunaqa, genes nisqanpi sumaq kawsayta apamuspam musuq ñawrayuqkunata yurichinku, chaymi munasqa kanku, hinam, chinkarispaqa muchuymi hatarparinman. | |
| Kamachinakuna | |
| ¿Ima ñankuna akllana chakra llamk'anapaq? | |
| Ña llaphi t'ikray imanasqankunaqa rikukuchkanña, kikinmanqa churapakunam kan ima amachaypas ima yachakuypas. | |
| Llaphi t'ikrakuyninmanta "Convención Marco de las Naciones Unidas, Protocolo de Kioto" nisqapim churasqa kachkan imaymanakuna Pachamamata amachanapaq, hinallataq kayman imakuna hunt'achiqpas churasqallan kachkan. | |
| Chakra tarpuna llamk'aypiqa, achkha huñunasqa suyukuna huñunakuspam- FAO nisqawan, centros internacionales de investigación agrícola del CGIAR nisqapuwanpas– aswan muchusqa suyukunaman imaymanakunata haywarinankupaqmi llamk'achkanku. | |
| Yachakuy | |
| Llaphi t'ikrayqa, takyasqata chakra ruruchiypa ancha chanin kasqanta qhawachikun. | |
| Chakra ruruchiypa sisteman allin takyasqa kaptinqa, hamusqa sasachakuykunamantaqa aswan allintam qispichikun. | |
| Mama pachapi imaymana kaqkunata yuyaywan hap'iypas chakra llamk'aytapas takyasqata hap'iypas, allinpunim llapa chakra llamk'ay phuturinanpaq. | |
| Aswan kawsachiyta yurichinapaqqa, sapan ima ruway apakuptinpas, allin imaynakunatam churanqa. | |
| Qhawarinapaqhina, mulching nisqa (kirpaspa tarpuy), allpapi wanu kaqtaqa astawanchá sumaqyachinman. | |
| Chaymantapas allpapi kaq unutapas waqaychan ch'uymakuynintapas pisiyachispa, chayhinapi yurakunapaq aswan unuta waqaychaspa. | |
| Hinallataqmi mana unuta usuchispa qarpaytapas yachakunman, unuta sut'uchispalla allpa qarpaypihina. | |
| Chay sistemakunaqa manam sinchi qullqipaqchu kanku. | |
| Llaqta qarpanapaqqa, Indiapihina wakin wiñaq suyukunapiqa, mana sinchi qullqichanapaq huch'uy sistemakunatam yurichichkanku. | |
| Rurukunap ñawrayninta, tarpuykunata ima chhaqruyqa (kikin chakrallapi achkha yurakunata tarpuna), achkha kallpasapa rurukunatam yurichin, hinapunim chaywanqa pacha llaphinpa imaymana hamuptinpas, chakraqa aswan kallpayuqña kanqa. | |
| Achkhas kutin "ciencia" nisqaqa, chay huch'uy, kantuchasqa chakra llamk'aqkunap yachayninkunamanta astawan yachayta atin. | |
| Huk imaymanakunapiqa, chakra llamk'aqkunaqa tarpuy pachata kuyuchinku sapa watapi puquy killakuna chayamusqanmanhina, mana hinaqa imayna tarpuy yachasqankuta chakra llamk'ay pachap pisiyayninmanhina mat'ipanku. | |
| Kay ruwaykunaqa manam chayllachu, chaymi huk ruraykunatapas hunt'anaraq. | |
| Kay ñawrakuna ruphaytapas ch'akiriytapas llallipaqtaqa, anchatapunim chaninchana. | |
| Hinallataqmi, llaqtap huñukunantaqa kallparichinam, hinallataq pisi qullqi manukuymanpas aypallankumanmi, hinaspapas huch'uy waqaycha "microseguro" nisqamanpas, kikinllataq pacha llaphimanta ima willarikuymanpas aypallankumanmi. | |
| Kay imaymanakuna apakunankupaqqa munakunpunim llaqtamanta hawa llaqtakunamanta huñunakuqpa qullqichanankuta yanapanankutapas, kay yanapaytaqa wakchahina llaqtakunam astawantaqqa munanku | |
| Thanichina | |
| Chakra tarpuyqa, mana sinchita qullqichaspallam pachap q'uñiwapsintaqa pisiyachinman. | |
| Munasqata aypanapaq, ima ruwaykuna purichikuqqa, mana suyasqa allin imaymanakunatawanmi apamun. | |
| Sach'a sach'akunapi kaq allpata, chakra allpaman kutichinapaqqa, sach'a sach'akuna chaquytam pisiyachina; kay ruwayqa sinchi sasapunim. | |
| Agroforestales nisqa sistemakunaqa allin musuq hap'iyniyuqhinam aypakunman. | |
| Hinallataq, mana chaqmasqa allpapiqa, kikinmanta wanuchakuspa sumaqyaruspa manañam t'ustuchikunchu, kaqllataq CO2 nisqapas allinta takyan. | |
| Huk qhawanpitaqmi, aruspa musuq ñawrankunaqa, manañam sinchi unuwanqa tarpukunchu, hinallataqmi chay CH4 nisqatapas allinta pisiyachin. | |
| Wanuchaypi nitrato nisqap chinkayninpa pisiyayninqa N2O nisqap wapsiyninta pisiyachinmi. | |
| Chanin ruwaykunata hunt'ana | |
| Qhaprakuymanta chaninchana | |
| Hawa suyukunapi, kikin suyukunapi kaq institutukuna, suyu kamachiqkunapas, allintam yachananku pachap llaphi t'ikraynin sinchi sasachaykuna apamusqanta, hinaspapas ñawpaqta, imakunatam ruwana chay sasachaykunamanta qispisqa kanapaq, chayta qhawarinanku. | |
| Ichaqa, kayqa manam hina atinallachu: | |
| "...Kunanqa, mana sinchi yachaqniyuqhina kachkanchik, hinallataq manam allintapaschu riqsikun imaynatam kay sasakayman yachakuymanta, kaykunamantaqa willakuq sistemaqa manaraqmi allintapaschu chaninchan..." | |
| Ñawpaqpiqa, pacha llaphip qhaprakuntintam chaninchanaqa. | |
| Ima ruwaykunatam hunt'ana kanqa chay sasachaykuna llallinapaq, chayta yachanapaqqa, ñawpaqtam allinta riqsina maykamam sasachaykuna imaymana tarpuykunaman, suyukunaman, runakunamanpas chayanqa, chaytaraqmi yachana. | |
| Llapan wakichinakunap qhaprakayninta chaninchanapaqqa, ruwarinkuñam tukuy llamk'anakunataqa. | |
| Kunanqa, imaynan chay iskay kamasqa llamk'anakuna kasqanmanta pisita willarikunqa. | |
| Software CRISTAL nisqa llamk'anaqa, wakichinakunata allin ruwanapaqmi, chaymi llaphi t'ikrayman ima sasakuna masichakuytapas riqsichin. | |
| Imaynatam llaphiwan, kawsanapaq imaymana mikhuykunawan, ima ruwaykuna wakichinakunawan imayna tinkusqanta yachanapaqmi chay llamk'anaqa. | |
| Banco Mundialpa kamasqan, "ADAPT" nisqa llamk'anaqa, pacha llaphi t'ikrakuyninrayku "proyectos de desarrollo" nisqakunata sasachasqan yachanapaqmi. | |
| Kay softwareqa, llaphi t'ikraypa ima rikch'akuqnintam riqsichin, chaypaqqa llaphi t'ikraytam chay proyecto nisqakuna waqllipuyninwan tinkuchispan qhawachin. | |
| Kay llamk'anaqa "Area de Cooperacion Para el Desarrollo" nisqapi, musuq ruwaykunata qhawaspa llamk'aqkunapaqmi kamasqa. | |
| Centro Internacional de la Papa (CIP) nisqaqa, huk mallinatam yurichimun, kayqa llaphi t'ikrayman rikch'akuqtam qhawarichin, hinallataq papa ruruchiyman imanasqanmantapas qhawarichillanmi. | |
| Mallinaqa, Sistema de Informacion Geografica (GIS) nisqamanmi sayan, mallinamantaq hap'iqmasikunaqa para chayaymanta, llaphimanta, allpamanta hinallataq papakunap ñawrankumantapas willaykunata haykuchinapaqmi. | |
| Maskhaspa tariqqa, imaynan papap ruruynin hamuq pachakunapi kanqa, achkhachu, pisillachu kanqa may suyukunapipas, chaykunatam yachayta atichin. | |
| suyukunawan llaphi t'ikraywan tinkuchiyqa, aswan sut'in yachaykunamanmi asuyachin, hinam kayqa, huch'uy k'itikunapi mallina churakuspaqa, allin willaytam haywarin. | |
| Chayraykum, papa tarpunapi yanapaq llamk'ana hinatam, tarpuqkunawan yachayniyuq t'aqwiqkunawanpas apaykachanankum. | |
| Mallina llamk'anaqa, ch'akiriyman ruphariyman ima pachakunaman musuq ñawraykuna yachapakuqtam paqarichin. | |
| Kallpachana | |
| Papa tarpunapaq kimsa ruwaykuna | |
| Sapanka suyup qhapra kayninta qhawarispam ima hunt'ana ruwaykunata qhawarina. | |
| Qhawarinapaqqa, llaphip t'ikrakuyninwanqa, kimsa ruwaytam papa ruruchiqkunaqa qatinanku: | |
| Ruruchinata saqipuy | |
| Sichus llaphi t'ikray, papa ruruchinata anchatapuni sasachanqa chayqa, wakin suyukunapi tarpuqkunaqa yaqapunim papa tarpuyta saqipunankuta qhawarinqaku. | |
| Kay imaymanamantaqa, Malí urayninpi Sikasso suyum, hina kasqanmanta qhawarinapaqhina kachkan. | |
| Qhipa watakunapiqa, llaqta umalliqkuna hinallataq hawamanta yanapakuqkunapas, allintapunim papa ruruchiytaqa papa qhatuytapas yanaparinku. | |
| Kunanqa, llaphi t'ikrakusqanraykum, allinchus icha manachus chay llamk'aykuna kasqanta qhawarichkanku, chaymi chay llamk'aqmasikunapas huk ruwaykunaman yachakunanrayku papa ruruchiytaqa saqipuyta munachkanku. | |
| Musuq k'itikunaman mast'arikuy | |
| Wakin k'itikunapiqa, llaphi t'ikraylla kaptinmi papa tarpuyqa kachkan mana chayqa astawan kallpachakuchkan. | |
| Qhawarinapaqqa, China suyupihina chiri mit'akunapim papa tarpuy kanantam suyakuchkan. | |
| Ichaqa, maypipas papata musuq tarpuytahina apamuspaqa tarpukuptinqa, sasachakuykuna hamunantaqa qhawarinapunim. | |
| Ruruchiypa yachakuynin | |
| Wakin k'itikunapim, ruruchiypa yachakunapaqqa imaymana ruwaykunatam ñawpaqtaqa hunt'ana allin ruruy kananpaqpas, mana sinchi o pisilla kananpaqpas. | |
| Hamuq qillqasqapim, ruruchiy yachakunamanta hinallataq papa ruruchinapaqpas, achkha willaykunam riqsichikunqa. | |
| Pachap llaphinpa puririyninmanta watupakuykunaqa sapa kutinmi aswan allin. | |
| Llaphi t'ikraypa sasachakuykuna apamusqanmanta ima yachaykunaqa, ancha chaninmi chakra tarpuqkunapaqqa. | |
| Qhawarinapaq, sistemakuna paqariqllamanta willakuqqa, millaysapa para chayamunanmantam runakunamanqa willari, chaynam ñawpaqtaraq ima sasachakuyman haykunamantaqa, willarisqañam kakun. | |
| Pachap puriyninmanta ñawpaq watupakuykunaqa, imayna tarpuy pacha kasqanmanta yachanapaqmi aswan allinmi kanman. | |
| Wakin suyukunapiqa, imayna pacha puririynin kasqanta watupakunapaqqa, tarpuqkunaqa, tiyasqankupi taytamamankup yachasqankupim iñinku. | |
| Kay watupakuykunaqa, llaphi t'ikray hatunyakuptinmi manaña sinchi chaniyuqñachu kampun, hinan pachap imayna kayninta watupakuyqa, sapa kutin aswan sasa kapuchkan. | |
| Chayraykum kunan, científicos nisqakunap imayna llaphip kayninmanta watupakuyqa, aswan chaniyuqmi kapuchkan. | |
| Ichaqa, achkha tarpuqkuna manam kayna watupakuypiqa iñinkuchu, maski taytamamankumantapacha watupakuy yachasqanku mana allinta watupakuptinpas. | |
| Huk yachanapim nin, Antikunamanta tarpuqkunaqa hawa suyukunapi watupakuykunapi, manas chaninchankuchu, chaykuna hukniraq mana llaqtankupahina kaptin. | |
| Lliw qhawarinapaqqa, paykunaqa, llaqtanku ukhupi watupakuqkunapim iñinku, ichaqa mana hinatachu iñinku hawa yachayniyuq watupakuykunapiqa. | |
| Kay ruruchiqkunaqa tarpunankuta watupakunankupaqqa, llaqtankup allin ruruchiq runakunamanmi riqku, ch'askakunata, mama pachapi imaymana kaqkunata qhawaspalla, pachap llaphin puriyninmanta watupakuyta yachasqankuraykum. | |
| Científicos nisqa watupakuqkuna chakra llamk'aqkunapaq allin kananpaqqa, mañana chaypi iñiqtinkupas, chay suyukunapi kaq yachaqkunam kay científico nisqa watupakuqkunata yanaparinanku, chayhinatam chay musuq yachaykunaqa llaqta munasqanmanhinam haywarikunqa. | |
| Musuq ñawrakunata paqarichiyqa - aswan allinpaqmi | |
| T'aqwiqkuna, hinallataq tarpuqkunapas, llaphi t'ikrayman yachakuq musuq papa ñawrakuna paqarichiytaqa, ancha chaniyuq kasqantam qhawarichkanku. | |
| CIP nisqapiqa, kallpachakuchkankum kaykunata taripanankupaq, chaymi llapan kallpachakuyninku, utqhaylla wiñaq papa ñawraykuna paqarichiymanmi richkan. | |
| Kay ñawrakunaqa, utqhaylla wiñaq kasqanraykum ruruchiqkunataqa ima sasachakuymantapas qispichin, chayhinatam ruruchiqkunaqa sasa pachatapas, q'uñiriy pachatapas, ch'akiriy pachatapas llallipallankumanmi. | |
| Llaphi t'ikrayqa, musuq ñawrakuna paqarichiqkunataqa, hatun karay sasachakuymanmi tanqarillachkantaq, kaykuna huk imayna kayninta allinman tukuchichkanankukamaqa, llaphi t'ikrayqa achkha musuq sasachakuykunañataqmi rikurichichkan. | |
| Chaymi, CIP nisqaqa ñawrankuna kaqtapas chaninchachkanmi, hinaspapas chayraq musuq ñawrakuna pisi unuman, sinchi chiriman-q'uñiriyman yachakuq atiqtam maskharichkanku. | |
| CIP nisqapaqa, tiqsimuyuntinpi aswan hatun, musuq papa ñawrakuna paqarichiqninkuna ukhupiqa, 5000 tarpusqa hukniraykama papakuna, 2000 waranqa purun papakuna, 140 huk niray papakunapas, waqaychasqantaqa. | |
| Akllariyqa, kallpasapa genes nisqakunatam maskhan, chaykuna ima sasachakuykunata llallipay atiqkunatam riqsina, kay akllariyqa huk akllariq-t'uqsichiq sistema nisqawanmi apakun. | |
| Pisi paray pachapi utqhay puquq papakuna | |
| Boliviamanta Fundación para la Promoción e Investigación de Productos Andinos (PROINPA) nisqawan CIP sutichasqawanpas, llaphi t'ikrayman atipakuq papakunata maskhapachin, musuq ñawrayuq papakunata yurichiypim llamk'achkanku. | |
| Qhipa watakunapiqa, wakin Boliviapi kaq wakin k'itinkunapim, imayna para qallariy pacha huknirasqantam qhawarichkarqanku. | |
| . | |
| Ñawpaqqa, papa tarpuqkunaqa, kantaray killapim tarpuyta qallariqku, kikin para qallarichkaptin. | |
| Kunantaqmi, para qallariy pachaqa yaqapunim hatunraymi killakamaraq qhiparikun, ichaqa imayna kikin kasqan hinallataq, para pachaqa, hatunpuquy killallapim tukukuchkan. | |
| Kayqa, ruruchiqkunata, pisi pachallapi tarpuymanmi tanqarin. | |
| Ñawpaqmanta pacha papa ñawrankuna kaqqa, manam pisilla paray mit'akunaman yachakuyta atinchu, chayraykum pisillataña rurun. | |
| Chayrayku, anchata llaphi t'ikray hatunyariptinqa, achkha llaqtakunap mikhuna waqaychay atiyninku chinkaykaman urmarparichkanman. | |
| Kunankamaqa, achkha papa tarpuqkunaqa ch'ulla hawallapim sapanka ñawrayuqtam tarpuchkarqanku;kurukuna, unquykuna llaphi t'ikrayninpas ima sasa kaptinwanpas, ruruta ama pisiyachinanpaq. | |
| PROINPA nisqapi llamk'aq Jorge Rojasqa thukinmi, hamuq pachakunapi takyaspa yachakunapaq mana kay ruwanalla kananmanta. | |
| Rojasqa nisqanmanhinaqa, llaphi t'ikrayqa antisapa suyukunapim aswanta muchuyachiynintaqa mast'arichkan, chayraykum chay allpakunapi tarpuqkunaqa, manam sasachakuyta allillamanta llallipayta atinkuchu. | |
| Paykuna q'imiykunata, yanapaykunatam munanku, aswantataqmi musuq ñawrayuq muhukunata tarichinapaq. | |
| PROINPA nisqaqa, sinchi para chayayaptinpas allin wiñaq, allin ruruq musuq ñawrayuqkunata paqarichispam wakichinapi llamk'achkan; chaymi llaphi t'ikrakusqanwanqa manañam ruruchiynintaqa sinchitañachu chinkachinqa. | |
| Kay llamk'ayqa, chakra tarpuqkunawan kuskam hunt'akun utqhayta llamk'anankupaq, hinam musuq ñawraykunata tarinku kikin kawsakusqanku pachapi tarpuspa. | |
| Purun muhukunaqa – chanin waqaychasqa muhukunam | |
| Allin rurup ñawrakuna tariyqa, allinta akllaspa huñuriymantam, waqaychaymantam, hinallataqmi muhup kaqnin allinta t'akarisqamantam hurqukun. | |
| Sasa pachaman musuq ñawrakuna llalliy atiq paqarichinapaqqa, purun papakunam kaypaqqa kusa. | |
| Muhunpa allin kaqkuna kaptinmi ancha chaniyuq kanku hukniraq muhukunata paqarichinapaqqa. | |
| Kaqninkupi mana munasqa imaymanakunata apamuptinmi, mana kunankamaqa hap'ipankuchu musuq ñawraqkunata paqarichinapaqqa. | |
| Purun ñawrakunamanta aswan yachana kaptinmi, musuq tarpukunata paqarichinapaqqa, unay pachataraqmi suyakunqa. | |
| Llaphi t'ikraywan hinallataq huk sasachakuykunawanpas, pachamamata tanqarinku chayqa, achkha purun ñawraykuna kanantam chinkachiyman apan. | |
| Kay ñawraykuna mana chinkanankuraykum kay bancos genéticos sutichasqataqa kamanku waqaychanku ima. | |
| Mayniraq muhukunaqa, ruruhina, papa muhuhina, yurachakunahinam waqaychakunku. | |
| Papa wayaqchanata qhawaspaqa, kikin wiñasqan k'itipim waqaychakuna, chaynallataqmi ñawrakunatapas kikin pachamamapi qhawachikunman. | |
| Kayqa akllay pachatam puririchin, hinallataq yaqapas llaphi t'ikrayman yachakuytapas. | |
| Chay fitogenéticos sutichasqakunata allinta waqaychanapaq hinallataq tarpuypi churanapaqpas, yachaqkunaqa chaypaq imaymana ruwaykunataqa ñam hamut'arqunkuña. | |
| Kunanqa, lliw tiqsimuyuntinpim, waranqa tawa pachak (1,400) waqaychaq banco nisqakuna kan, chaypitaqmi 6 hunu (6,000,000) recursos genéticos nisqakunam qhawanapaq kachkan, hinallataq CGIAR sutichasqapiqa chaykunamanta tawa t'aqamanta, kimsa kachkan. | |
| Hamuq pachakunapiqa, bancokunap waqaychananpaq, recursos genéticos nisqakunaqa, musuq kaqniyuq rurukunata akllanqaku, qhawarinapaqqa, ch'akipachaman llallipaq muhukunatam astawanqa akllarinqaku. | |
| Chaymantapas, waqaychaq banco nisqakunaqa, aswantataq waqaychasqan ñawrakuna mast'arinam huk purun ñawrakunata yapaspa hinallataq llaqtap muhunkunapas. | |
| Papap musuq ñawran paqarichiyqa 12 watamanta 20 watakama unayan, qhawarinapaqqa, kay tapukuy hatariqmanqa manam yachaykuna t'aqwiqkunaqa kutichiyta atinkuraqchu; chay "recursos genéticos" nisqakuna kasqan, maykamam allin kanqa llaphi t'ikrayman llallipanapaq?. | |
| Hamuq purina ñan | |
| Imatataq tarpuqkunaqa hamuq pachamanta suyankuman? | |
| Padam Damaiqari, (1 raphita qhaway) tarpunqallachu papata?; | |
| 30 wata qhipaman, wawankuna atinqakuchu papa tarpuyta? | |
| Mallinakunamanta achkha ima watuchikuykuna kaptinpas, imaynatam llaphi t'ikray chakra llamk'aypaq sasachakuykunanta apamusqanmantaqa, pisillataraqmi yachanchik. | |
| Llaphi t'ikrakuy papaman imanasqanmantapas, pachap puririyninwanñachá yachakunqa. | |
| Wakin suyukunapi papa tarpuqkunaqa, kikin sasachakuykunayuq pachapi tiyaspaqa, hamuq watakunapiqa manapaschá ruruchiytaqa atinqakuñachu. | |
| Kay ruruchiqkunaqa huk tarpuykunatam tarinanku, mana chayqa manapasñachá chakrapipas llamk'anqakuchu. | |
| Yaqa llapankum sasachakuspapas yachakunallankum kanqa, hinam mana hawamanta yanapaywan, ima mat'ipakuykunataqa ruwallankuñam, ichaqa huk ruwaykunata ruwapaqqa, chay hawa yanapayqa munasqallapunim kanqa. | |
| Llaqta kamachiy ukhupiqa, llaqtapaq ima llamk'ay apakuqpipas llaphi t'ikray sasachasqanqa qhawarikunmanmi, hinam qhapra kayta chaninchaspaqa, allin thanichiqkunatam tarina. | |
| Kay llamk'aykunata purichinapaqqa, manam imapas nisqaqa kanchu. | |
| Sapanka suyukunapi ima sasachakuykuna kasqamanhinam ruwaykunataqa puririchina. | |
| Wakin pisi wiñaq suyukunaqa (LDC), ña ima atipaykunatapas chay Programas Nacionales de Acción para la Adaptación (NAPA) sutichasqamanqa churachkankuñam, chay atipaykunaqa llaphi t'ikraymanta ima sasachakuytapas kasqanta,ima ruwaykuna hunt'akuytapas qhawarichinmi. | |
| Chakra llamk'aypi, astawantaq kikin papa ruruchiypipas, musuq ñawraku paqarichiymantam allin kayninqa. | |
| Sichus yachay t'aqwiqkuna atinqaku musuq kallpasapa ñawrakunata paqarichiyta chayqa, astawanchá ima llaphi t'ikraypipas wiñarillanqa, chaymi may suyupipas pacha imayna kaptinpas, papa tarpuyqa tarpukullanqapunim. | |
| Astawan unu pisiyaptinqa,hayk'atam unuwan tarpuspa hurqusunchik, nispachá allillamanta huk rimayqa chaninchakunqa. | |
| Kay yuyaymanaqqa "sapa sut'upi hayk'a rurukuna" kasqantam rikuchin. | |
| Sapan m3 nisqa unupim, papaqa 6,2 nisqamanta 11,6 kg nisqakaman rurun qarpayniyuq tarpusqa papaqa, arusmanta, trigumanta hinallataq saramantapas astawanmi rurun. | |
| CIP nisqaqa, hamuq p'unchawkunaman, papap runakunaman mikhuytatapas, chakra llamk'aqkuna qullqichakuynintapas qunantam qhawan: | |
| Sapanka pachapi, allpapi ruruchikuptinrayku, purun imaymana chaniyuq ruru kaptinrayku, hinallataq pisillata llallipachikuptinraykum, papaqa runap mikhunanta waqaychan, ruruchiqkunap qullqichakuynintapas qun, wakcha kaytapas pisiyachin, papa tarpuqkuna sasachakukunaman haykunankutapas ayqirichin (CIP, kikin rimarisqan). |